GEORGE THOMSON □ AİSKHYLOS VE A T İN A P A Y E L Y A Y IN L A R I : 88 Bilim Kitapları : 32 ıSBN 975-388-015-4 dizıi-baskı: Teknografik Matbaası kapak filmleri: Ebru'Grafik kapak basımı: Çetin O fs e t i Cilt: Esra Mücellithanesi George Thomson 1903 yılında Londra'da doğdu. 1926’da Cambridge Üniversitesi’ni bitiren yazar, İrlanda’ya giderek orada bir süre dil üzerine incelemeler yaptı. Daha sonraları Galway, Cambridge ve Birming­ ham Üniversitelerinde Yunan dili ve ede­ biyatı dersleri verdi. Bu arada, bazı eski Yunan klasiklerini çok başarılı çevirilerle İngiliz dillerine kazandıran Thomson, 1937 yılında öğretim üyesi olarak Birmingham Üniversitesi’ne girdi ve öğretim üyeliğin­ den ayrıldığı 1970 yılma kadar bu üni­ versitede Eski Yunan dili ve edebiyatı alanında i'.giyle izlenen dersler verdi, Yu­ nan dili üzerine birçok kitap hazırladı. George Thomson 1987 yılında Londra’da öl­ dü. (George Thomson hakkında daha faz­ la bilgiyi yazarın, yayınlarımız arasında çıkan öteki kitaplarında bulabilirsiniz.) BİR B A K K H A GEORGE THOMSON A İ S K H Y L O S VE A T İ N A D R A M A N IN T O P LU M S A L K Ö K E N LE R İ Ü ZE R İN E B İR İNCE LE M E İngilizce aslından çeviren M E H M ET H. D O Ğ A N P A Y E L Y A Y IN E V İ İstanbul Yapıtın özgün adı: Aeschylus and Athens O Türkçe birinci basım: Mart 1990 Kapak resmi: Mehmet Tannsever Efes Tiyatrosu’ndan bir kabartma George Thomson’m bu yapıtı, Lawrence and Wishart Yayınevi’nin 1973 tarihli dördüncü basımından Türk­ çe’ye çevrilmiştir. Kitabın İngiltere’deki ilk basımı 1941’de, ikinci basımı 1946’da, üçüncü basımı da 1966’da gene aynı yayınevi tarafından yapılmıştır. K.F.T.'ve İÇİNDEKİLER B İR İN C İ B A S IM A ÖNSÖZ . İK İN C İ B A S IM A ÖNSÖZ . Ü Ç Ü N C Ü B A S IM A ÖNSÖZ D Ö R D Ü N C Ü B A S IM A ÖNSÖZ ........................ G İR İŞ Tragedya ve demokrasi — fikirlerin göreceliği — ilkel Yu­ nan toplumu üzerine Morgan’ın söyledikleri — karşılaştırmalı insanbilim — evrimcilik ve yayılmacılık — tarihsel dilbilim — klasik araştırmadan beklenenler. 15 16 16 17 19 B İR İN C İ BÖ LÜ M KABİLE I. t o p l u m u T O T E M C İL İK Çağdaş kabilelerin ekonomik sınıflandırılması — Avustral­ ya totemciliği — yiyeceği artırma törenleri — totemci ta­ 27 bu — yansılama büyüsü — totemden geliş — ilkel sürü­ nün parçalanması — edinme ve üretim — totemciliğin çöküşü — işbölümü — soyu belirleme biçimleri — bun­ ların ekonomik anlamı — dıştan evlenmeciliğin kökeni — kabile işbirliği — totemci ataya tapınma — başkanlık ve kutsallık — doğa tanrıları — Yunanistan’da totemci­ lik — klan belirtkeleri — klan şöleni — erginleme ve evlenme — kutsal evlilik — tanrı-kral töreni. ........................................................ II. D IŞ T A N E V LE N M E İlkel Hint-Avrupa kültürü — akrabalığı sınıflandırma sis­ temi — Morgan’ın grup evliliği kuramı — Hint-Avrupa sınıflandırma sistemi — Yunan fratrisi — tarihöncesi Yu­ nanistan’da anasoylu geliş — Zeus ve Hera — erkek kar­ deş karşılığı Yunan terimleri — işbirliği ve yarışma 41 10 İÇİNDEKİLER — hayvanda mülkiyet — Yahudi kalıt yasası — dıştan evlenmenin çöküşü — adam öldürme — Erinys’ler. ................................................................... III. M Ü L K İY E T Homeros şiirlerinde toprağı kullanma hakkı — Eski Ahit’ te toprağın bölüştürülüşü — tarihöncesi Yunanistan’da toprağın bölüştürülmesi — toprakta özel ayırımlar — ga­ nimetin ve yiyeceğin bölüştürülmesi ve özel ayırımı — as­ keri hizmet karşılığı özel ayırım — Attika kalıt yasası 57 — ilkel komünizmin bir simgesi: Moira — tanrılar ara­ sında işlev bölüşümü — Yunan zanaatçı klanları — Eğiriciler olarak Moira’lar — giysilerin ve adların büyüsü — kundak bağı totemci desenleri — daîmon — doğum, ev­ lenme ve ölüm — Yunan klan adı — ata ruhları olarak Moira’lar — Norns — Moira, Erinys, Dike — Moira ve Zeus — Nomos. İK İN C İ BÖLÜM KABİLEDEN DEVLETE ....................................................................... IV. M O N A R Ş İ Minos kültürü — Yunan lehçeleri — Yunan dininde Hel- 81 lcnöncesi öğeler — Akhaların toplumsal örgütlenmeleri — vasallık — yöneticiler ve halk — Olympos’a yansıdığı şekliyle Akha toplumu — toplum ve din — mit ve din­ sel tören — epik’in evrimi — İlyada ve Odysseia — mo­ narşinin çöküşü — Hesiodos. ................................................................ V. A R İS T O K R A S İ Dor’ lann fethi — serflik — timenos’un gelişimi — topra­ ğın mülk edinilmesi — aristokrat rahiplik — adam öl­ dürme konusunda aristokrat yasası — Attika’mn erken tarihi — Eupatridai’ ler — Drakon yasaları — İonia’nın erken tarihi — Hesiodos’ta toprak sahibi ve köylü — Moira ve Metron — koral lirik — İonia bilimi — top­ lum ve evren — Anaksimandros. VI. T İR A N L IK ............................................... Midas ve Gyges — metal para — tüccar sınıfının yük­ selişi — aristokratların ticaret karşısında tavrı — Solon — orta sınıf ve ortalama — Peisistratos — Uranlığın ta­ rihsel işlevi — Theognis ve demokratik devrim. 92 109 İÇİNDEKİLER 11 Ü Ç Ü N C Ü BÖ LÜM DRAMANIN KÖKENİ VII. E R G İN LE M E Yaş sınıflan — doğum ve öliim üzerine ilkellerin düşün­ celeri — erginlemede doğum ve ölüm — arındırmalar ve sınamalar — Erkekler Evi — gizli cemiyetler — tö­ rensel drama — Sparta’da erginleme — Girit’te — A ti­ na’da erginleme — saçların kesilmesi — erginlemede in­ san kurban etme — Zeus’un doğuşu — Koureta’lar — Dionysos’un doğumu ve ölümü — evlat edinme — tanrılaş­ ma — boğa-böğürten — Pelops — Olimpiyat Oyunla­ rının kökeni — eski kralın ölümü — prytaneion — Eleusis’te erginleme — Eleusis Mysteria’ları ve Olimpiyat Oyunları — Mysteria’ların ilkel erginlemeyle ilişkisi. V III. DİONYSOS Dionysos ve Apollon — erginlemenin ilk biçimi — es­ ki Çin’de erginleme — Natureingang — çağdaş Avru­ pa’nın köylü festivalleri — Frazer’in kuramı — eiresione ve pharmakos — Euripides’in Bakkhalar'ı — Agrionia — mit ve Lykurgos — suya batırma — Dionysos’un ev­ lenmesi — Proitos’un kızları — İo — Hera ve inek — Dionizyak thiasos. 123 157 IX . O R F E C İLİK Dionysos ve tiranlık — Arion — Orfeciliğin Trakya kö­ keni — madencilik endüstrisi — Orfecilik ve Hesiodos’çu Tanndoğum — Dike — Aşk — Orfeci öteki dünya — ruh ve beden — Ananke — Çember — Diodoros maden­ leri anlatıyor — Orfeci mitler — Orfeci thiasoi — Orfe­ cilik ve demokratik hareket. 180 ............................................................ X. D İTH Y R A M B O S Kent Dionysia’nın ilk günü — pontpe, agon, komos — bir boğa olarak Dionysos — Arion ve dithyrambos — Arkhilokhos — Koureta’lar ilahisi — tanrı, rahip ve şair — Eleuther kızları — pompe ve stasimon — Dionizyak tutku oyunu — tragedyada dinsel tören kalıntıları. 196 X I. T R A G E D Y A .................................................................... Üçüncü oyuncunun evrimi — İkincinin evrimi — Ulak — Ksanthos ve Melanthos — Bakkhalar’&a. komik öğeler 207 12 İÇİNDEKİLER — hypokrites ve exarchon — oyuncunun kökeni — mis­ tik törenin laikleşmesi — strofik biçim — nakarat — kommos ve agon — anagnorisis — slichomythia — bilmece­ ler — sahne — ortaçağ kilise oyunları — Peisistratos ve dithyrambos — totemci klanın dinsel törenlerinde dramanın kökeni. D Ö R D Ü N C Ü BÖLÜM AİSKHYLOS X II. D E M O K R A S İ ................................................................ Fratri ve yurttaşlık — Attika, Gortyna ve Sparta’da kalıtçılık kuralları — Sparta’da kadınların konumu — ilkel Attika’da kadınların konumu — Attika kabile sisteminin yeniden örgütlenmesi — takvim reformu — Attika kabi­ le sistemi üzerine Aristoteles’in düşünceleri — isonomia — Pythagoras — erken Pythagorasçılığın politik önemi — Orfecilikle ilişkisi — Pythagorasçı ortalama öğretisi — Alkmaion — Hippokrates — orta sınıfın zaferi. X III. A T İN A V E PERS E Lİ .................................................... Pers İmparatorluğunun yükselişi — Kleisthenes ve Pers Eli — Miltiades — Marathon — Themistokles — Yunan­ lıların dağılışı — Salamis — Themistokles’in düşüşü — Sparta serîlerinin başkaldırısı — Kimon’un düşüşü — A ti­ na emperyalizmi. X IV . D Ö R TLE M E .................................................................... Kent Dionysia’da yarışmalar — leitourgia’aın kökeni — satir oyunu — Pickard-Cambridge, Aristoteles’i anla­ tıyor — törensel müstehcenlik — komedinin kökeni — Peloponesos draması — Lenaia — Attika komedisinin törensel temeli — üçleme. X V. O R ESTEİA ........................................................................ Aiskhylos’un yaşamı — yaşayan oyunlar — Atreus’un Sa­ rayı — Agamemnon — Khoiphoroi — mitsel simgecilik — Apollon ve Erinys’ler — Orestes’in arındırılması — Eumenides — Adalet nedir? — Apollon ve exegete’ler — Erinys’ler ve Semnai’ ler — metoikoi — Athena’cı tö­ ren alayı. İÇİNDEKİLER X V I. İL K O Y U N L A R Persler — Aiskhylos ve tek tragedya — Thebai’ye Karşı Yedi Kişi — Klandan devlete — İo miti — Danaos kızla­ rı — Yakarıcılar — Danaos kızları evlenmeyi neden red­ dediyor? — Mısır’da içten evlenme — Aiskhylos ve içten evlenme — kız kalıtçı tartışmaları üzerine Aristoteles’in düşünceleri — Hypernmcstra’nın yargılanması — İlâhi ve 13 342 insani yasa. X V II. PROM ETHEUS Ateşin bulunuşu — Hesiodos’ta Prometheus — mistik anıştırmalar — Prometheus tapımları — Herakles — Pro­ metheus hatalı mı? — tirana ilişkin popüler görüş — bir tiran olarak Zeus — Prometheus’un karakterleştirilmesi — 363 acı çekme yoluyla akıl — uygarlığın kökenleri — Z in ­ cire Vurulmuş Prometheus’un — Kurtulmuş Prometheus’un — Ateşi Taşıyan Prometheus’un yapısı — Moskhion — Kritias — Pythagoras’ ın dinin toplumsal işlevi üzeri­ ne görüşleri — Protagoras — Philemon — Diogenes — Shelley. X V III. A İS K H Y L O S ’T A N SO NRA Tek tragedyanın evrimi — köle emeği — emperyalizm — Atina demokrasisinde çelişmeler — sophrosyne — para­ nın işlevi — Yunan düşüncesinde para — koronun çö­ küşü — deus ex machina — peripiteia — Sophokles- 397 Aiskhylos ilişkisi — Elektra — Oidipus Tyrannus — Sophokles’in düşüncesi — Euripides — İon — Bakkhalar — aile yaşamının gözden düşüşü — Medea — Melos’un yıkılışı — Troyalı Kadınlar — idealizm ve maddecilik — Moira, Ananke, Tykhe — Yunan tragedyasının sonu. X IX . A C IM A ve K O R K U Aristoteles’in Poetika"sı — katharsis — epilepsi — Korybant’lar töreni — ilkel sahip olma kuramı — Dionysos ta­ panlarında sahip olma — ilkel halklar arasında histeri — Orfeci ve Dionizyak tapanların ruhbilimsel kökeni — Eleusis’te dinsel histeri — Platon’un fon 'u — şair, cin çarp­ mış kişidir — oyuncu — tragedya ve Mysteria’lar — kat- 425 harsis’m toplumsal işlevi — sanatların toplumsal işlevi. Z A M A N D İZ İN S E L TA B LO 441 14 İÇİNDEKİLER ŞEMALAR A K R A B A L IK S IN IF L A N D IR M A SİSTEM İ ............................... E R G İN L E M E N İN T A R İH İ ............................................................ O Y U N C U N U N E V R İM İ ................. Y U N A N T R A G E D Y A S IN IN TÖ R E N K A L IB I .......................... Y U N A N Ş İİR İN İN E V R İM İ ........................................................ 42 154 206 226 230 RESİMLER BİR B A K K H A (Attika Vazosu) .................... H A N E D A N A R M A S I İŞLE M E Lİ K A L K A N IY L A A SKER (Attika Vazosu) ........................................................................ Ç Ö M LE K Ç İ Ç A M U R U İÇ İN T O P R A Ğ I K A Z A N K Ö LE LE R (Korinthos tableti) ........... DİONYSOS V E S A T İR L E R (Attika Vazosu) ................ 4 79 121 A T H E N A B A Y K U Ş U (Bir Attika metal parası) .......................... 231 25 BİRİNCİ BASIMA ÖNSÖZ Bu kitap, yıllardır üzerinde çalışmakta olduğum Aiskhylos’un oyunlarını, Yunan toplumunun genel evrimi, özel­ likle de kabile toplumundan devlete geçiş döneminin ışı­ ğı altında yeniden yorumlama çabasıdır. Kapladığı zaman öyle geniş ki, daha çok zaman harcamak gerekirdi üzerin­ de, ama araştırmanın yakın gelecekte belki de güç olaca­ ğı düşüncesiyle çalışmayı daha fazla geciktirmeden yayım­ lamaya karar verdim. Kendi özel alanımda çok şey borçlu olduğum kitap­ lar, Jane Harrison ile Ridgeway’in yapıtları, Comford'un ilk yapıtları, daha genel anlamda Morgan’m Eski Toplum'u, Engels’in Ailenin Kökeni ve Caudwell’in Yanılsama ve Gerçeklik’i oldu. Ötekilerini notlarda ve göndermelerde andım. West Kerry’de Blasket Adası'ndaki köylü-balıkçı dost­ lanma olan özel bir gönül borcumdan da söz etmeliyim.onlar, kitaplardan öğrenilemeyecek birçok şeyle birlikte kapitalizm öncesi bir toplumda yaşamanın nasıl bir şey olduğunu da öğrettiler bana. Sözde kapitalist sistemin yörüngesindeler, doğru, çünkü kira ödemek zorundalar, ama çoğu ödemiyor; genellikle gelenekleri, özellikle de şiirle­ riyse. toplumsal ilişkilerin benim içinde yetiştiğim top­ lumsal ilişkilerden derinden farklı olduğu bir zamandan geliyor. Bu durumda, bu çalışmadaki yeniliklerden dolayı ken­ dimi borçlu hissettiğim kaynaklar — beni, diğer birçok kim­ seyle birlikte yaşama karşı tüm tutumumu yeniden dü- 16 ÖNSÖZ zene koymaya zorlayan son on yılın politik olayları dı­ şında— bunlar. Resimler için Mrs. H. F. Stewart’a, XV. ve XVII. Bö­ lümlerdeki Oresteia ve Zincire Vurulmuş Prometheus adlı yapıtlarımın baskılarından yaptığım alıntılar için izinle­ rinden dolayı Cambridge University Press yetkililerine te­ şekkürlerimi sunmak isterim. Eylül, 1940 GEORGE THOMSON İK İNCİ BASIM A ÖNSÖZ Beş yıl sonra şu çalışmaya dönüp baktığımda onun sis­ temli bir biçimde yeniden açımsanması gereken çok ge­ niş bir alanın bir ön taslağı olduğunu görüyorum. Üze­ rinde çalışıp değiştirmek istediğim birçok ayrıntı var, ama genel olarak hem yöntem hem de sonuçlar, zamanı ge­ lince yayımlamayı umduğum daha ileri bir araştırma sı­ navından başarıyla geçti. Bu arada, kitap hâlâ aranıyor, bunun için de yalnızca küçük birkaç düzeltme v e ekle yeniden yayımlanıyor. Eylül, 1945 GEORGE THOMSON ÜÇÜNCÜ BASIM A ÖNSÖZ Bu kitap, Aiskhylos tarihsel olarak incelenirse — yani şair, Shelley’nin deyimiyle çağının hem bir yaratıcısı hem de bir yaratısı olarak alınırsa— oyunlan canlılıklarına yeniden kavuşturulmuş olur ve daha geniş bir kitlenin ilgisini çeker inancıyla yazıldı. Yedi dile çevrildi bugü­ ne kadar, birçok ülkede oyuncuların yetiştirilmesinde bir el kitabı olarak kullanılmakta. Bu nedenle, umuyorum ki şairi, profesyonel yorumcuları arasında yaygın olan sko- 17 ÖNSÖZ lastisizmden kurtarmak için birşeyler yapılmış oluyor böylece. Hem unutulmamalıdır ki, Aiskhylos'gil drama dersane için değil tiyatro için, çağdaş Avrupa tiyatrosu için değil büyük bir ulusal şenliğin bir parçası olarak es­ ki Atina tiyatrosu için yazılmıştır. Onu en iyi biçimde ki­ taplardan değil, Yunanistan’a gidip, bu amaçla yenileş­ tirilmiş eski tiyatrolarda, çoğunluğu uzak yerlerden dağ­ lan aşıp gelmiş köylülerden oluşan beş-yirmi beş bin se­ yirci önünde, çağdaş Grek dilinde oynanan oyunları sey­ rederek tanıyabiliriz. Bu basım genel okuru amaçlamaktadır, bunun için de notlar ve ekler atlanmıştır. Birmingham. 1966 GEORGE THOMSON DÖRDÜNCÜ BASIMA ÖNSÖZ Suppliant'lar (Yakarıcılar) üzerine son araştırmalara dikkati çekebilmek için XVI. Bölümün son kısmını yeni­ den yazdım ve XIX. Bölümde Aristoteles’in katharsis öğ­ retisiyle ilgili yorumuma açıklık getirdim. Bu basımda önemli değişiklikler yalnızca bunlar, fakat kitabın kapsa­ mına giren alanın, benim Eski Yunan Toplumu Üstüne İncelemeler adlı yapıtımın ilk iki cildinde, daha ileri ka­ nıtlar ve tüm göndermelerle, yeniden gözden geçirildiği unutulmamalıdır. Oresteia ve Zincire Vurulmuş Prometheus’un yeni bir çevirisini yaptım (Bölüm XV ve XVI), Laurel Classical Drama dizisinde yayımlandı bunlar. Birmingham. 1973 GEORGE THOMSON G İR İŞ Yunan tragedyası Atina demokrasisinin belirleyici iş­ levlerinden biriydi. Biçimi ve içeriği, gelişimi ve çöküşü yönünden ait olduğu toplumsal yapının evrimiyle koşul­ luydu. Sayısız adaya ve vadiye bölünmüş Ege yöresinde si­ yasal iktidarın merkezileştirilmesi güçtü, siyasal birimler­ se özerk kalma eğilimindeydi. Böylece, dışa doğru geniş­ leme sınırlı olunca iç gelişmeleri buna uygun olarak yo­ ğun oluyordu. Demokratik kent-devlette eski toplum, zo­ runlu olarak küçük ölçüde, en yüksek noktasına çıktı. Bu devletler öyle hızla ilerlemişti ki, geçmişten birçok gele­ neği beraberlerinde taşıyorlar, özerklikleriyse, karşılaştır­ ma ve çözümleme için bol bol gereç sağlayan aynı olay­ ların değişik biçimlerinin bozulmadan sürmesini kolaylaş­ tırıyordu. Ayrıca, çevreleri ilkel halklar tarafından sarıl­ mış olduğu için, dikkatli yurttaşlar kendi atalarının da bir zamanlar şimdi şu barbarların yaşadığı gibi yaşamış olduğunu kavrayamamazlık edemiyorlardı. Bir de, demok­ ratik hareketin başarısı, yorumlayıcılarım olayların kö­ kenlerine doğru araştırmaya itiyordu; oysa bu ilerleme yoluna çıkan şiddetli muhalefet, ister insanla insan, is­ terse insanla doğa arasındaki çatışmaya olsun insani iler­ lemenin itici gücü olarak bakmayı öğretiyordu. Sonuçta, aynı zamanda akılcı ve dinamik bir evrim görüşüne va­ rılıyordu. Aiskhylos, yazdığı gibi dövüşmesini de bilen bir de- 20 AtSKHYLOS VE A TİN A mokrattı. Demokrasinin, kendisine karşı birleşmiş iç ve dış düşmanları üzerindeki zaferi onun sanatının esin kay­ nağı idi. Yunanistan’daki en ileri topluluğun önde gelen yurttaşlarından biriydi o; aynı zamanda, eski Attika soy­ lularından biri olarak kökleri ta ilkel kabile toplumunda olan yerel geleneklerin kalıtçısıydı. Yaşamı boyunca onu uğraştıran temel soru, bu gelenekler içinde saygıyla sak­ lanan kabile toplumunun nasıl olup da kuruluşuna ken­ disinin de yardım ettiği demokratik kent-devletine evrimleştiği sorusuydu. Onun sanatım anlamak istiyorsak, bizi de ilgilendirmesi gereken bir sorudur bu; aynı za­ manda, Avrupa uygarlığını anlama konusunda onun sa­ natına değişmez tarihsel bir önem verecek yaşamsal bir sorudur bu. Yunanlıların yaşam hakkındaki görüşleri, bazan gös­ terildiği gibi, Yunanlıların doğasında var olan birtakım niteliklerin ifadesi değildi; ayrışık bir halk olan Yunan toplumunun, maddi ve tarihsel çevrenin özel koşulların­ ca belirlenen karmaşık ve devamlı ilerlemesine verdiği zengin ve değişik bir yanıttı. İnsanların boş zamanla­ rından yararlanma tarzı, fiziksel dünya, yanlış ve doğru hakkındaki düşünceleri, sanatları, felsefe ve dinleri, ken­ dileri de maddi varlıklarını koruma tarzlarınca belirlenen toplumsal ilişkilerindeki değişim ve gelişimlere uygun ola­ rak değişir ve- gelişir. Bu, nesnel bir gerçekliğin var ol­ duğunu, ya da bazı insanların başkalarından daha ger­ çek bir nesnel gerçeklik düşüncesi oluşturmuş olduğunu yadsımak demek değildir; tersine, her nesnel gerçeklik düşüncesi, insanın kendisinin kafasında kurduğu dünya­ daki yerince belirlenen bilinçli ya da bilinçsiz varsayım­ lardan başlamasına bağlı olarak, görecedir. Dolayısıyla yalnızca Yunanlıların yaşam görüşü de­ ğil, bizim Yunanlıların görüşü hakkındaki görüşümüz de görecedir. Bizim görüşümüz tümüyle nesnel olamaz, bazı çağdaş araştırmacıların ileri sürdükleri tarafsızlık hayal­ den öte bir şey değildir; fakat bu, biz kendi önyargıları­ GİRİŞ 21 mızı tanıdığımız ve çözümlediğimiz oranda az ya da çok nesnel olacaktır. Önyargılarımızı düzeltmek için önce on­ ların bilincine varmamız gerekir. Geçmişin tarihini yazan kişi bugünkü toplumda yaşayan bir insandır. Birer yurt­ taş olarak çağdaş toplumsal değişikliklere karşı ya da kayıtsız olanlar, eski Yunan uygarlığında sabit ve mutlak olarak değerli bir şey arayacaklardır, bu kendi onaycı ta­ vırlarını hem yansıtacak hem de güçlendirecektir. Onay­ lamayan diğerleriyse Yunan tarihini devamlı bir değişim süreci olarak inceleyecekler, bu da, temelde yatan yasa­ ları ortaya çıkarabilirse bugünkü toplumda değişikliğe yol açan güçleri anlamalarına ve yönlendirmelerine yardım edecektir. Bu gibilere devrimci bir şair olan Aiskhylos’u incelemek özellikle uygun gelecek ve ona yaklaşırken ta­ şıdıkları önyargılar, onunkine benzer olduğu için, olumlu bir yarar sağlayacaktır. Öteki uygar halklar gibi Yunanlıların da bir zaman­ lar kabileler halinde örgütlendikleri bilinen bir şey. On­ ların kabile kurumlannın kesin yapısının nasıl olduğu, kanıtları da kendi başına çözülemeyecek kadar parçalı olan bir sorudur. Yine de, kent-devleti doğru bir biçim­ de anlamak için onun yalnızca ne olduğunu ve neye dö­ nüştüğünü değil, aynı zamanda artık ne olmadığını da araştırmak gerekir. Bu nedenle, içindeki kanıtların, kabilesel kurumlar üzerine genel olarak bildiklerimizin ışı­ ğında incelenmesi gerekir. Bu ilke, ondokuzuncu yüzyıl­ da Morgan, on sekizinci yüzyılda da Millar ve Ferguson gibi bazı önoelleri tarafından eski Yunan tarihine uygu­ landı; fakat o zamandan bugüne birikmiş olan bütün bil­ gilere karşın, konu özellikle bu ülkede yaşayan çağdaş tarihçiler tarafından o denli ihmal edilmiştir ki, bunlar­ dan çoğunun daha önceden çıkarılmış sonuçlardan ha­ berleri bile yoktur. Çağımızda halen yaşayan kabileleri başat yiyecek üretme tarzlarına göre sınıflandırmak yoluyla, maddi kül­ türle toplumsal kurumlar arasında bazı değerli bağlan­ tılar kurulmaktadır, bu sonuçlar bazı çekincelerle kazıbi- 22 AİSKHYLOS VE A TİN A lim (arkeoloji) sorunlarına da uygulanabilir. Yunan kazıbiliminin bazı bölümlerinde daha şimdiden Harrison, Ridgeway, Cook ve diğerleri tarafından bu çizgilerden gi­ dilerek önemli çalışmalar yapıldı, fakat büyük ölçüde, Morgan'ı ihmalleri yüzünden, insanbilimsel (antropolojik) kanıtlan kullanışları yeteri kadar sistemli değildi. Bu, yön­ temlerinin geçerliliği konusundaki son kuşkuları haklı göstermese bile açıklar. Örneğin, Pickard-Cambridge bu kitapta araştırılacak sorulardan biri olan tragedyanın kö­ kenleri konusunda şunlan belirtiyor: «Avustralya’nın ya­ banıl topraklanndan, Orta A frik a’dan ve öteki uzak böl­ gelerden çıkanlacak bütün kanıtlar, Yunanistan'ın ken­ disinden kanıtlar olmadıkça hiçbir şey göstermez.» Bu bölgeci anlayış Yunan tragedyasının kökeni sorununun neden hâlâ çözülememiş olarak durduğunu açıklamaya kadar gider. Yunanistan’da, bunu tanıyacak biçimde eği­ tilmiş gözlerin görebileceği çok bol kanıt var. Her ikisi de, eşit olmayan gelişmeye yol açan iki etmen, toplumsal evrimin karşılaştırmalı incelemesini kar­ maşık duruma getirmektedir. Önce, birçok ilkel toplulu­ ğun gelişimi, bulundukları yerdeki ekonomik güçlükler nedeniyle gecikmiştir. Çağdaş Avustralya'nın aşağı avcı kabileleri, yontmataş çağının kapanmasıyla birlikte Avru­ pa’da terk edilmiş olan üretim tarzının ötesine geçememiş­ lerdir; fakat ekonomik gelişmelerinin durdurulmuş olma­ sına karşın toplumsal kurumlan sabit kalmamış, geliş­ mesini sürdürmüştür, ama ancak o üretim tarzının belir­ lediği yönlerde. Sonuç olarak, çağdaş Avustralya'nın top­ lumsal örgütlenmesinden yontmataş çağı Avrupa’smınkine daha ileri bir çözümleme yapmaksızın tartışmayı sür­ dürmek zamansız olurdu; ama iki bilgi grubu arasmda bağlantı kurulabileceğini yadsımak da aynı şekilde yan­ lış olurdu. İkincisi, daha geri halklar devamlı olarak daha ileri halkların kültürel etkisine uğramakta, sonuçta gelişme­ leri hızlandınlmış, yolundan saptınlmış ya da engellen­ GİRİŞ 23 miş olmaktadır. Daha uç olgularda, halkların kendileri ortadan kalkmaktadır. Zorlaştırıcı bir etmen bu, çözüm­ lenmesi gerekir; fakat unutulmamalıdır ki, yabancı ya da yerli bütün toplumsal kurumlarm işlevi herhangi bir ge­ reksinimi karşılamak olduğuna göre, şu ya da bu göre­ neğin kökeni onun dışardan alınmış olduğunu söylemekle açıklanamaz. Ferguson’un da belirttiği gibi, «uluslar ken­ dilerinin nerdeyse bulabilecek durumda oldukları şeyi alır­ lar dışardan.» Eski Yunanlıların geçirdiği evrimin daha sonraki ev­ releri yalnızca maddi kalıntılarında değil, aynı zamanda dillerinde katmanlaşmış durumdadır. Hint-Avrupa dille­ rinin karşılaştırmalı incelemesi, kaynak dili (Parent-speech) konuşan halkın kültürüyle ilgili bazı genel sonuçlar çı­ karmanın mümkün olduğu bir noktaya ulaşmıştır. Bu çalışma, diğer dil gruplan üzerine yapılan çalışmalarla ilişkilendirildiğinde, tarihsel dilbilim yeni bir etkinlik dü­ zeyine yükseltilmiş olacaktır. Bugün bile, Yunanistan gibi çok sınırlı bir alanda tarihsel dilbilimle toplumsal insan­ bilimin birlikte uygulanması yeni ve önemli sonuçlar çı­ karabilir ortaya. Bazan, özellikle de son yıllarda, klasik çalışmalarda ileri araştırma olanaklarının sınırlı olduğu söylenmekte­ dir. Ben, bu alandaki olanakların herhangi bir tarih ya da fizik bilimi alanındaki kadar sınırsız olduğuna inanı­ yorum; ama bunları kullanacaksak, zamanlarında işe ya­ ramış fakat bugün içleri boşalmış olan geleneksel yön­ temlerden kendimizi kurtarmak zorundayız. Aiskhylos’un sanatı, bütün sanatlar gibi, toplumsal evrimin bir ürünü olarak incelenmeli; bu amaçla, klasik araştırma yöntem­ lerinin bölümlemeciliği ve klasik araştırma ile tarih bi­ limlerinin diğer dallan arasındaki engeller ortadan kal­ dırılmalıdır. Eski usulde yetişmiş kimseler için biraz zor bir iştir bu, ama girişilmelidir. Bugün, kültürel ve top­ lumsal bir dağılma döneminde yaşıyoruz, fakat yeni bir bütünlenme umudu başvermektedir bundan. Aiskhylos üze­ 24 AÎSKHYLOS VE A T İN A rine çalışmamızı böyle bir amaca yönlendirmekle, o nasıl başardıysa, biz de kuram ve uygulama, şiir" ve yaşam ara­ sında gerçek bir uyuma ulaşmayı umut edebiliriz. GÖNDERM ELER Pickard-Cambridge, A.W . Dithyramb, Tragedy and Comedy (Dithyrambos, Tragedya ve Komedya), Oxford, 1927. Ferguson, A . Essay on the History o f C ivil Society (Sivil Toplumun Tarihi Üzerine Bir Deneme), Basel, 1789. B İR İN C İ B Ö LÜ M KABÎLE TOPLUMU ^fP ı HANEDAN ARM ASI İŞLE M E Lİ K A L K A N IY L A ASKER 1 TOTEMCİLİK M odem çağlarda yaşamını sürdüren kabileler başat yiyecek üretim tarzlarına göre aşağıdaki kategorilere ay­ rılmaktadır: Aşağı Avcılar (yiyecek toplama ve avlanma); Yukan Avcılar Cavlanma ve balık tutma); Çobanlık (iki aşama); Tarımcılık (üç aşama). Yukan avcılık aşaması, m ızrağa ek olarak yayın da kullanılmasıyla aşağı olanT dan ayrılmakta. İkinci çobanlık aşamasında hayvan ye­ tiştirmeye ek olarak tarım da yapılmaktadır. Üç tarım aşa­ masından ilki bahçe tanmıyla. İkincisi tarla tanm ıyla ni­ telenmekte, üçüncüsündeyse tarla tanmı hayvan yetiş­ tirmeyle desteklenmektedir. Bu sonuncusu, kabilenin top­ lumsal ve politik yapısının zaten çözülme döneminde ol­ duğu bir gelişim aşamasını belirliyor. Kuşkusuz, böyle bir sınıflandırma bir soyutlamadır. Kategoriler karşılıklı olarak birbirini dışlamıyor. Yani, yi­ yecek toplama yukan avcılar grubunda da, avcılık ise ço­ banlık ve tarımcılık gruplarının başlangıcından sonuna ka­ dar varlığını sürdürmektedir, fakat her durumda önemi­ ni yitirerek. Bunlar kesin bir zamandizinsel sıra da oluş­ turmamaktadırlar. Hayvan yetiştirme ve toprağın işlen­ mesi dönemlerinden önce bütün dünyada avcılık vardı, ondan sonra da yiyecek biriktirme; ama hayvan yetiştir­ meyle toprağın işlenmesi arasmdaki ilişki büyük ölçüde coğrafik etmenlerce belirlendiği için değişkendir. Dünya­ nın bazı bölgeleri evcil hayvanlar, bazı bölgeleriyse ekile- 28 KABİLE TOPLUMU bilir bitkiler yönünden zengindir. Yine bazılarında her iki­ si de boldur; bunlarda, iki üretim tarzı da başlangıçtan beri karışık tarım biçiminde birleşmiş olabilmektedir. Daha ilkel aşamalarında kabile toplumunun karak­ teristik dini totemciliktir. Kabileyi oluşturan klanlardan her biri «totem » denilen bir doğal nesneyle bağıntılı du­ rumdadır. Klan kişileri kendilerini kendi totem türleriyle akraba, onun soyundan geliyor sayarlar. Onu yemeleri yasaklanmıştır ve totemin sayısını artırmak için gelenek­ sel bir tören yaparlar. A yn ı totemin üyeleri kendi ara­ larında evlenemezler. Totemcilik bugün Avustralya’nın aşağı avcı kabileleri arasında eksiksiz yaşamaktadır; az çok bozulmuş biçim­ lerde de olsâ Amerika, Melanezya, Afrika, Hindistan ve Asya’nın öteki yörelerindeki daha ileri kabileler arasında da rastlanmaktadır; Hint-Avrupa, Sami ve Çin halkları arasında, totemci bir kökene bağlanan birçok gelenek ve kurum vardır. Bütün bu halklar kabileler halinde örgüt­ lenmiş durumdadır, bu yüzden bunların da daha önce totemci olduklarına değgin görüş, totemciliğin kabile sis­ teminin doğasında var olan bir özellik olduğu gösterile­ bilirse, daha da güçlenmiş olacaktır. Bu konunun ince­ lenmesinde Avustralya’dan elde edilen kanıtlar birincil önemdedir, çünkü o doğrudan bilgi sahibi olduğumuz en ilkel katmanı temsil etmektedir. Bununla birlikte, Avust­ ralya’da bile totemciliğin bugünkü biçimi, ilerde görece­ ğimiz gibi, totemciliğin ilk biçimi değildir. Avustralya to­ temciliğinin bugünkü biçiminden yapacağımız bir çözüm­ lemeden onun ilk biçimini çıkarsayabilir ve her ikisinin uygun bir ekonomik ve toplumsal değişimle ilgisini bu­ labilirsek, yalnızca Avustralya'da değil fakat dünyanın öteki yörelerinde de totemciliğin tarihine değgin yaklaşık bir sonuca varmış sayabiliriz kendimizi. Avustralya totemlerinin büyük çoğunluğu yenilebilir bitki ve hayvan türleridir. Kalanı çoğunlukla taşlar ve yıldızlar gibi doğal nesneler ya da yağmur ve rüzgâr gibi doğal olaylardır. Bu cansız totemler totemci sistemin ta­ TOTEMCİLİK 29 mamen gelişmesinden sonra benzetme yoluyla oluşturul­ muş olup ikincil önemdedir. Sistemin kökenini ararken dikkatimizi bitkiler ve hayvanlar üzerinde yoğunlaştır­ mamız gerekir; bunların çoğunun yenilebilir şeyler ol­ ması. totemin kökeninin yiyecek sağlamakla ilişkili oldu­ ğu varsayımımızı haklı göstermektedir. Totem türlerinin artması için yapılan törenler, üre­ me mevsiminin başında, «totem merkezi» denilen daha öhceden belirlenmiş bir yerde, totemin ait olduğu klanın av bölgesinde yapılır. Totem merkezi genellikle söz ko­ nusu türlerin gerçekten üretildiği bir yerdedir. Bu nokta son gözlemciler tarafından saptanmış, fakat ne anlama geldiği henüz anlaşılamamıştır. Kanguru klanının atala­ rını bugün kanguruların sayıca artması için törenlerin yapıldığı yere getiren şeyin ne olduğunu sorarsak, yanıt, oraya kanguru yemek için geldiklerinden başka bir şey olmayabilir. Bugün klan üyelerinin totem türlerini öldürmeleri de­ ğilse bile yemeleri yasaktır; fakat bu kuralın önemli is­ tisnaları vardır. Orta Avustralya klanlarından bazıları ara­ sında, çoğaltma törenleri sırasında klan başkanmm totem türünden biraz yemeye izinli olması bir yana, buna zo­ runludur da. Başkanın açıklamasına göre, büyüsünü ya­ pabilmek için «totemi bedenine alması» gerekmektedir. Tabunun totem sırasında bu bozuluşunun ilk çağlardaki genel uygulamadan geldiği, klan atalarının bir alışkan­ lık olarak ya da yalnızca kendi totem türleriyle besleniyormuş gibi gösterildiği kabile geleneklerince kanıtlan­ maktadır. Bu gelenekler gösteriyor ki, önceleri, belli tür­ ler yasaklanmak şöyle dursun başlıca yiyecek kaynağı idiler. Son derece düşük teknik düzeyin yiyecek bulmayı ciddi şekilde zorlaştırdığı, bunun sonucu olarak da yiye­ cek türlerinin son derece sınırlı olduğu bir çağı göster­ mektedir bunlar. Totemci klanın kökeni, başlıca yiyecek haline gelmiş belli bir hayvan ve bitki türünün yetiş­ me yerine toplanmış bir yiyecek toplayıcıları kalabalığın- 30 KABİLE TOPLUMU dadır. Geriye, olayın nasıl olup da tam tersine dönüştü­ ğünü görmek kalıyor. Çoğaltma törenleri, totemin, eğer bir bitkiyse büyü­ me ve toplanmasını, eğer bir hayvansa onun belirleyici alışkanlıklarını, hareket ve bağırışını, bazı durumlarda da yakalanıp öldürülmesini oyun biçiminde gösterecek gibi hazırlanır. Bu tür gösterilerin ilk işlevi, alışkanlıkları, ya­ kalanmadan önce incelenmesi gereken türlerin davranış­ larının çalışılarak öğrenilmesi olabilir. Daha ileri bir aşa­ mada teknikteki ilerlemelere bağlı olarak bu işlevin ye­ rini büyüsel bir deneme çalışması aidi: bu denemede klan erkekleri başarılı bir yiyecek arama eylemini önceden yansılayarak gerçek görev için gereken kolektif ve top­ luca uyumlu gücü bedenlerinde uyandırmış oluyorlardı. İlkel büyü, gerçekliği kontrol altına aldığınız yanılsama­ sını yaratarak gerçekten kontrol edebileceğiniz anlayışı­ na dayanıyordu. Gerçek tekniğin yetersizliklerini tamam­ layan bir yanılsama tekniğidir bu. Düşük üretim düzeyi nedeniyle kişi, dış dünyanın nesnelliğinin henüz tam ola­ rak bilincinde değildir; sonuç olarak, hazırlık töreninin yapılışı gerçek görevdeki başarının nedeni gibi görünür; fakat aynı zamanda eyleme bir yol gösterici olarak bü­ yü, değerli bir gerçeği de ortaya kor: dış dünya, insanın ona karşı öznel tutumuyla gerçekten değiştirilebilir. Yan­ sılama töreniyle güçleri uyarılmış ve örgütlenmiş olan avcılar gerçekte de eskisinden daha iyi birer avcı olurlar. Klanın her üyesi kendi totem türüyle güçlü bir ya­ kınlık hatta özdeşlik duygusuna sahiptir. Kanguruyla bes­ lenen insanlar onlar gelişince kendileri de gelişerek, on­ lar açlık çekince kendileri de açlık çekerek ve onları kontrollan altına almak için oyunlarla onların kişiliğine bü­ rünerek, sözcüğün tam anlamıyla kanlan kanlan, etleri etleri oluyordu onlann; bu belirleyici yakınlığı kendile­ rinin kanguru olduklarını söyleyerek dile getiriyorlardı. Sonuç olarak, en yaşlı üyelerin kullandığı yetke, atalara tapınma biçiminde yansımış oluyor, atalaraysa kanguru biçiminde tapınılmış oluyordu. TO TEM CİLİK 31 Dolayısıyla totemciliğin evriminde ilk aşamanın, baş­ lıca yiyecek kaynaklarına ulaşabilmek için bölünen ilkel sürünün bu parçalanışı olduğu çıkarsanabilir. Bu şekilde oluşan yeni gruplar birbiriyle bağlantıyı yitirdiği sürece değişiklik yalnızca niceliksel oluyordu — bir sürü yerine iki; fakat biyolojik soydeğişimiyle karşılaştırılabilir bir aşamada bu değişiklik niteliksel bir durum aldı. Yiyecek­ lerini basit edinme yoluyla bağımsız olarak elde etmeyi sürdürmek yerine, her biri diğerleri için üreten birbirine bağımlı bir klanlar toplancası (kompleksi) olarak bütün­ leştiler; kabile toplumunun tüm yapısının üzerinde kurul­ duğu bu işbirliği ilkesi, totem türlerinin yenmesi üzerine konan bir tabuyla sürdürüldü. H er birim, işlevi öteki klan­ lar için kendi türünden bir besi kaynağı üretmek olan bir totemci klan haline geldi. Bu ürün alışverişinin na­ sıl gerçekleştirildiğini daha sonra tartışacağız. Üretim tekniği geliştikçe ve yeni yiyecek kaynaklan ortaya çıktıkça başlangıçtaki bu kısıtlamalar ortadan kalktı. Bu yolla, ekonomik tabanını yitirdiği için de totem­ cilik, toplumun kurulu yapısı için bir onaylama sağlayan büyüsel-dinsel bir sisteme dönüştü. Kanguruların avlan­ ması artık özel bir teknik olmaktan çıktığı için totem türlerine ilişkin olarak kangurucularm işlevi salt büyüsel bir duruma geldi — kangurulan diğer klanların yararına büyütmek ve çoğaltmak üzere geleneksel törenleri yö­ neten büyücüler oldular. Bu arada, törenler de bu du­ ruma uyduruldu ve geliştirildi. Böylece totem türlerinin eylemlerinin temsil edilmesi olmaktan çıkıp klan ataları­ nın yaşamında, hâlâ totemci biçimleriyle kavranan olay­ ları anma törenleri haline geldiler ve böylece klanın ge­ leneksel tarihini gençlere aktararak toplumsal yasayı, tö­ reyi güçlendirme görevini yüklendiler. Bir ekonomik bi­ rim olarak klanın daha da çöküşüyle birlikte bu işlev de ortadan kalktı. Geriye kalan tek şey, ortak soy-sop olma­ nın esinlendirdiği bir akrabalık duygusu, belirleyici bir ata tapımı, dıştan evlenme uygulaması ve belli bir hay­ van ve bitki türünün yenmesine karşı salt biçimsel bir 32 KABİLE TOPLUMU tabu oldu. Kabile toplumunun daha ileri aşamalarında klanın karakteristik özellikleri bunlar; hepsi de eski Yu­ nanistan’la ilgili kayıtlarda izlenebilir. Klan üyeliği soyla belirleniyordu. İlk insanbilimciler soyun baba yoluyla gelmeden önce ana yoluyla geldiğine inanırlardı. Bu görüş, hepsi tarafından olmasa da çoğu çağdaş yetke tarafından reddedilmektedir. Ben bunun doğru olduğunu sanıyorum. Çağdaş kabilelerde, anayanlı soydan babayanlı soya geçişle ilgili birçok örnek saptanmakta, ama tersi bir olu­ şumdan hiçbir örnek görülmemektedir. Tek başına bu, bi­ rincinin daha eski olduğu gibi bir varsayım yaratıyor. Anayanlı soy, avcılığın çeşitli derecelerinde biraz ağır ba­ sıyor, ama daha ileri derecelerde, çobanlık döneminde çok hızlı, tarım dönemindeyse yavaş olmak üzere düşüyor. Bu da soydan geliş tarzının üretim tarzıyla ilişkili olduğunu akla getiriyor. Bu üretim tarzlarının her biri cinsler arasında özel bir işbölümüyle belirlenmiştir. Avcıhk-öncesi aşamada üretim diye bir şey yoktu, yalnızca tohumların, meyvalann ve küçük hayvanların basitçe elde edilişi söz ko­ nusuydu, bu yüzden de işbölümü diye bir şey olamazdı. Bununla birlikte mızrağın bulunuşuyla birlikte kadınlar yiyecek toplama işini sürdürürken, avcılık erkeklerin gö­ revi. haline geldi. Bu bölünme avcı kabileler arasında ev­ renseldir, bu da hiç kuşkusuz ilkönce anaların görece hareketsizliğinin kabul ettirdiği bir şeydi. Avcılık, hay­ vanların evcilleştirilmesine yol açtı, buna göre de hay­ van yetiştirme normal olarak erkek işi oluyor. Öte yan­ dan, kadınlarca sürdürülen yiyecek toplama işi gördüğü­ müz gibi kabilenin yerleşim bölgesinin çevresinde tohum tanmma yol açtı; buna uygun olarak da bahçe tarımı hemen hemen evrensel olarak kadınların işi oluyor. So­ nunda, bahçe tarımı yerini tarla tarımına, çapa da hay­ van tarafından çekilen sabana bırakınca tarım çalışması erkeklere geçti. Cinsler arasında bu durmadan değişen gerilimler anayanlı soydan babayanlı soya yavaş yavaş TOTEMCİLİK 33 geçişe uygun düşmektedir. Süreç avcılıkla başladı — iler­ lemesi bu aşamada durmuş olan çağdaş kabileler arasın­ da oldukça yüksek babayanlı soya rastlanması buna bağ­ lıdır; hayvan yetiştirmenin başlamasıyla yoğunlaştı, ama tarımın ilk evresinde geçici olarak kesintiye uğradı. İki tür soyun hemen hemen eşit olarak dengelendiği Avustralya avcı kabileleri arasında babayanlı soy oranı, bu anakaraya özgü gelişen dıştan evlenme sisteminin kar­ maşıklığına oranla artıyor — henüz anımsanacak bir geç­ mişte bazı bölgelerde gelişmiş bir sistemdir bu; basit şe­ killer karmaşıklardan daha ilkel olduğuna göre de, ana tarafından gelmenin baba tarafından gelmeden daha il­ kel olduğu sonucu çıkıyor ortaya. Öteki kanıtlar da ay­ nı şeyi gösteriyor. Rastlantıyla son derece eksiksiz bilgiler edindiğimiz birbirinden uzak iki kabilede, evli erkeklerin avlarının tümünü ya da en iyi kısımlarını karılarının anababalarma vermesini gerektiren gelişmiş kurallar bulu­ yoruz. Benzeri kurallara Melanezya’da da rastlanıyor-, bun­ lar, erkeklerin kanlarının ait olduklan klanla birlikte ya­ şadıkları bir toplum durumunu gösteriyor — bu da kadın­ larda merkezileşmiş bir anasoylu klandır. \ Bir başka Avustralya klanı olan" Yukumpil, bu anlam­ da bir geleneğe sahip: önceleri erkekler ava gittiklerinde kanlarını ve çocuklannı birlikte götürürlerdi, fakat daha sonra çocuklarını yaşlı bir kadının bakımına bırakmaya başladılar. Bu gelenek, avcılığın gelişiminin ortaya çıkar­ dığı cinsler arası işbölümü üzerine söylediklerimize uygun düşüyor. İlk kamp kurulduğunda kadınlann hareketsiz­ liği ve erkeklerin uzun süre yokluklan kampın onların sorumluluğu altında olmasını gerektiriyordu. Klan kadmlann çevresinde toplanmıştı, çocuklar da içinde doğduk­ ları klana ait oluyordu. Kabilenin ya da dıştan evlenmeci klanlar grubunun, doğallıkla içten evlenmeci olan ilkel insan kalabalığından evrimleşmesinin, basit yiyecek edinme evresinden ortak­ laşa üretime ilerlemeyle belirlendiğini ve yeni sistemde klanların birbirine ekonomik bağımlılığının totem türleri 34 KABİLE TOPLUMU üzerine konan tabuyla sağlama bağlandığını, bu tabunun her klanı kendi av bölgesinde elde ettiği yiyeceğin bir bö­ lümünü öteki klanlara vermeye zorunlu tuttuğunu gös­ termiştim. Geriye, klanların neden dıştan evlenmeci ol­ duklarını düşünmek kalıyor. Bu klanlar, neden ataları olan ilkel sürü gibi kendi içlerinde çoğalmayı sürdürme­ diler? Bu soruyu yanıtlamak için tartışmamızı özetleme­ miz gerekiyor. Bizi, her klanın başlangıçta özel bir yiyecek türüyle yaşadığına; erkeklerin evlenmiş oldukları klanla birlikte yaşadıklarına ve ürünlerini o klanın üyelerine teslim etmek zorunda olduklarına inandıracak nedenleri görmüştük. Böylece, öteki klanlardan koca alma uygula­ ması, her klana, kendisinin üretmediği yiyeceklere ulaş­ ma olanağı sağlayarak besi düzenini genişletmelerini müm­ kün kılıyordu. Dıştan evlenmenin başlangıçtaki işlevi, yi­ yecek dolaşımını sağlamaktı. Kabile, düşük üretim düzeyinin koşullandırdığı bir iş­ bölümü temelinde ilkel sürüden evrimleşmiş çok hücreli bir organizmaydı; bu evrimleşme dıştan evlenme kuralı ve totem tabusunca etkilenmiş, yansılama büyüsüyle des­ teklenmiş, ideolojik olarak da hayvan biçiminde kavranan atalara tapınma biçiminde yansımıştı. Bu sistemin temeli işbirliğiydi. Bütün topluluğun bir­ leşik çabası, topluluğu ancak varlığını sürdürebilecek dü­ zeyde tutmak için gerekli olduğu sürece, birkaç kişinin, çalışmaksızın, başkalarının çalışmasıyla yaşaması olanak­ sızdı; tek toplumsal eşitsizlikse, kişinin kendi değeriyle kazandığı saygınlıktı. İlk dönemlerden beri, Yunan atasözünün dediği gibi, «eylemde zayıf, öğütte güçlü» en yaşlı üyelerin ayrıcalıklı bir konumdan yararlandıkları bir ger­ çek, fakat bu tür ayrıcalıklar genel kabule dayanırdı. Bu ilkel topluluklar, Yunan toplumunun hiçbir zaman olma­ dığı derecede demokratikti. Aşağı avcı kabileler arasında totemcilik kurumu, ger­ üretim tekniğ'ne geçildiğinde kökeninden çok uzak­ laşmış o^a da. hâlâ kabilelerin kendi yapıları kadar ke­ çek TOTEM CİLİK 35 sin ve kalıcı uygulama ve inançlarıyla uyumlu, tutarlı bir sistemdir. Kabileyle birlikte gelişmiştir, kabileyle bir­ likte yıkılır. Kabilenin yapısı, daha sonra inceleyeceğimiz ekonomik değişikliklere bağlı olarak dağılınca, insanla­ rın ve hayvanların birbiriyle akraba oldukları fikri de son bulur ve yabanıl çığlıkları, kendinden geçme hareketleri ve esritici ritmiyle yansılama töreni çok çeşitli, ikinci de­ receden etkinliklere dönüşür; şiir, müzik ve dans sanat­ ları da bunlardan ortaya çıkar. Kabile toplumunun erken evrelerinin özelliği olan ataya tapınma, şimdi kabile yaşlılarının kullandığı yet­ kenin bir ifadesi ve olumlamasıdır. Dinsel olmaktan çok büyüseldir. Toteme dua edilmez, ancak emirler verilir. Tapmanlar, tören eyleminin zorlayıcı gücüyle isteklerini to­ teme zorla kabul ettirirler; bu zorlama ilkesi, topluluğun, henüz üyelerinin her birine ve hepsine üstün olduğu bir toplum durumuna uygun düşmektedir. Daha ileri tapın­ ma biçimleri, bir yönetici smıfm ortaya çıkışma bir ya­ nıt olarak gelişir: babadan oğula büyücüler, rahipler, baş­ kanlar ve krallar. Totem şimdi duayla ve yatıştırmayla güdülmektedir, insan şeklini almış ve tannlaşmıştır. Ge­ nellikle başkan ya da kral uyruğu için neyse, tanrı da topluluk için odur. Tanrı fikri krallığın gerçekliğinden çıkar ortaya; fakat insan bilincinde bölünme artık toplum­ daki ayrılmayla oluşur, ilişki terse dönmüştür. Kralın gü­ cü Tanrıdan geliyormuş gibi görünür, yetkesiyse Tanrı­ nın istenci olarak kabul edilir. Böylece, gerçeklik, için­ den çıkmış olan fikir tarafından güçlendirilmiş olur. Biri diğerini etkiler. Krallık klanı hükmünü genişlettikçe, bağımlı klanla­ rın totem tanrıları onunkiyle birleşir, onun tarafından emilir, böylece kabilenin ya da kabileler grubunun, so­ nunda da devletin tanrısı durumuna gelir. Fakat bu yeni tanrı hâlâ kökeninden izler taşımaktadır. Onun, kendi hayvan şekline bedmdesmis ya da bedenleşehilir o'duğuna inanılır, ya da ^e1enekse! koruyucusu olarak bir hay- 36 KABİLE TOPLUMU van eşlik eder ona; ya da 1dan atasını, klan hayvanının oğlu, ya da hayvan şeklindeki klan tanrısıyla yatmış ka­ dının oğlu olarak betimleyen mitler uydurulur. Dinsel simgecilik, Tanrı fikrinin kökenindeki hayvan izleriyle doludur henüz. Çiftçiliğin gelişmesiyle birlikte, yağmurun kaynağı olarak gök ve tohumların yatağı olarak toprak, tüm ka­ bilelerin ortak çıkar alanını kucaklayan yeni ve evren­ sel bir önem kazanır; fakat bu koşullardan ortaya çıkan yeni gök tanrıları ve yeni toprak tanrıçaları genellikle antropomorfizm (insanbiçimcilik) öncesi kökeninden bazı izleri gizleyemez. Yunan Zeus’u Hint-Avrupa gök tanrı­ sından gelmedir; ve belki de Yunanca konuşan halklar Yunanistan'a gelmeden önce de insan biçimindeydi; ama onun bazı özellikleri, meşe ağacı ile çok ilkel, belki de ilk birlikteliğini göstermektedir. A ynca göçlerin, federasyon­ ların, istilaların ve fetih savaşlarının ortaya çıkardığı kültür erimesi nedeniyle çoğu kez tanrı, insan biçimini aldıktan sonra bile bağlantı kurulduğu daha ilkel katman­ lardan totemci öğelerle benzeşmiştir. Bu yüzden, Yunan Zeus’unun çeşitli kökenleri vardır. Akha fatihleri için ata­ erkil bir çoban monarkm bütün özelliklerini taşıyan bir gök tanrısıdır, fakat Arkadya'mn geri, dağlı kabileleri için hemen hemen kesinlikle Likya’lı Zeus’tur o; G irit’te­ ki Praisos halkı için — domuz eti tabuları vardı bunların— onu doğurmuş olan bir domuzdu. Bu yüzden, Yunan dinindeki totem kalıntıları soru­ nunu incelerken birçok araştırmacı, ne yazık ki, dikkat­ lerini tanrıların hayvan çağrışımlarıyla sınırlandırmak­ tadır. Yunan panteonunun tanrıları, kabilelerin eriyerek halklara dönüşüşünü, bir halkın bir diğeri tarafından bo­ yunduruk altına almışını, çeşitli yabancı kültürlerin ya­ yılma ve birleşmesini de içine alan uzun ve karmaşık bir sürecin ürünüdür hep. Bu koşullarda, birçoğunun yaptığı gibi şu ya da bu tanrının, kökeninde Hellenik mi yoksa Hellen-öncesi mi, totemci mi yoksa değil mi olduğunu TOTEM CİLİK 37 sormanın hiçbir anlamı yoktur. Totemciliğin en açık ka­ nıtı farklı bir yönde yatmaktadır. İon’un anası Kreousa, Erechthedai klamndandı. Çocu­ ğunu terk ederken bir çift yılan şekli verilmiş bir altın gerdanlık takar ona; bunu yaparken de klanının gelenek­ sel töresini izliyordur. İlkel kabileler arasmda, çocukları­ nı klan totemini temsil eden yara izleriyle, dövmelerle, boya ya da süslemelerle işaretlemek yaygın bir uygula­ madır. Bu durumda, görenek, Erechtheus’un büyükbaba­ sı olan Erichthonios’un anısma bir saygı olarak açıklanırdı. Erechtheus’un yılandan kuyruğu olan bir insan ol­ duğu söylenirdi; büyükbabası ise, bir geleneğe göre, do­ ğuşta b ir çift yılan tarafından korunmuştu, bir başka ge­ leneğe göreyse kendisi bir yılan şeklinde doğmuştu. Bir başka deyişle, Erechtheus oğullarının belirtkesi bir yı­ landı, klan atalarıysa bir yılan adamdı. Yılan, klanın to­ temiydi. Bir başka yılan klanı Thebai’li Spartoi’lerdi, Kadmos'un öldürdüğü ejderden geliyorlardı; EpameinondasTn mezarı üzerinde, o klanın üyeliğinin bir işareti olarak ej­ derha figürüyle süslü bir kalkan vardı. Eteoboutosoğulları Öküz Çobanı Boutos’lardan geldiklerini ileri sürerler­ di; ve belli ki, bir totemci klanın komün şenliğinden kal­ ma, törensel olarak bir öküzün kurban edilişiyle ünlü Diipolia rahipliğini ellerinde tutuyorlardı. Dionysos Melpomenos rahipliğini ellerinde tutan bir başka Attika kla­ nı Euııeosoğullan, soylarını Hypsipyle yoluyla şarap tan­ rısı Dionysos’a dayarlardı; söylencelerin birinde, Hypsipyle tam öldürülmek üzereyken oğullarının beklenmedik bir anda ortaya çıkışıyla ölümden kurtulur; oğullan, klanın belirtkesi olan altın asmayı göstererek kimliklerini kanıt­ larlar. Bir de Theseus’tan gelme Lykia'Iı ioxidai’lerin kuş­ konmaz yakmaları yasaktı: Theseus tarafından kovalanır­ ken bir kuşkonmaz ocağına sığınmış olan kadın ataları Perigoune'nin anısma kutsal sayarlardı kuşkonmazı. Son örnek belki de bunların en dikkate değeri. Totem türü üzerine konan tabu yaşamakta ve bu türe totemci biçim­ de hâlâ tapınılmaktadır. 38 KABİLE TOPLUMU Çoban toplumda sığır, eti için değil sütü için besle­ nir; bu yüzden de evcil hayvanlarm eti, özellikle dişile­ rinin, çoğunlukla tabudur. Böylece totem tabusu yeni bir ekonomik işlev edinmiş oluyor. Bu arada, avcılık döne­ minin çoğaltma töreni ortak bir yemeğe dönüşmüştür: bu yemekte, klan üyeleri ölülerinin ruhlarıyla birlikte şefle­ rinin başkanlığında zaman zaman toplanırlar ve kutsal sürülerinden gelen eti ayinle yerler. Burada Diipolia’nm, aynı zamanda Homeros'un anlattığı Akhalıların bayram­ larının tohumunu görüyoruz. Nestor, halkına, kabilenin tanrısı Poseidon’a kurban ettiği boğaların etiyle şölen ve­ rir. Totem kurbanı yüzyıllarca sonra Orfeci kardeşlik ayi­ ninde yeniden ortaya çıkar; bu törende, sınıf savaşımının boyun eğdirdiği ve baskı altına aldığı insanlar boğa Dionysos’un etini yiyerek, kanını içerek yitmiş bir eşit­ liğin yanılsamasıyla karın doyururlar. Totemci ayinin bir işlevinin de yetişen kuşağa klanın geleneklerinin iletilmesi olduğunu görmüştük. Ergenlik çağına erişmiş olanlar her yıl özel törenlerle ergin yaşa­ ma sokulurlardı; bu törenler onlara cinsel ve besinsel tabularda dile getirildiği şekliyle toplumsal töreleri öğ­ retmek ve yaşlılarca anlatılan kabile törelerinin çiğnenmezliği duygusuyla etkilemek üzere hazırlanırdı. Aynı za­ manda bedensel, tinsel ve toplumsal olan bu çetin deği­ şimin anlamı, bu tür törenlerin hepsinin altında yatan, çocuğun erkek ya da kadın olmakla yeniden doğmuş ol­ duğu fikrinde dile getirilirdi. Erginlemeyi evlenme izlerdi. Kabile toplumunun en erken döneminde, iki ayrı cinsten kişilerin çiftleşmesin­ de tek kısıtlamanın dıştan evlenme kuralının dayattığı kısıtlamalar olması olasıdır; aynı zamanda, yiyecek top­ lama aşamasında cinsel ilişkinin yılın üretim mevsimle­ riyle sınırlandırılmış olması da olasıdır. Bu, yıllık evlen­ melerin önemi, bir parçası oldukları mevsimsel sürecin etkin nedenini kendilerinde gören çiftin öznel davranı­ şıyla daha da artmıştır — bu evlenmeler Doğa’nm bere­ ketini artırmak için tasarlanan ayinin yansılama eylem­ TOTEM CİLİK 39 leri olarak yapılırdı; daha sonraki bir dönemdeyse, karşıt cinslerin ilişkileri tekeşli duruma geldiğinde, bu büyüsel işlev seçilmiş bir çiftin törensel birleşmesinde ya da kut­ sal evlilikte varlığını sürdürdü. Çayırlan olduğu sürece hayvanlar kendi kendilerine beslenir ve ürer; fakat toprağı sürme, ekme ve biçme işi hayvan yetiştirme işiyle karşılaştırıldığında yavaş, çe­ tin ve belirsizdir. Sabır, ileriyi görüş ve inanç gerek­ tirir. Bundan dolayı da, büyünün yaygın şekilde geliş­ mesi tarım toplumunun belirgin bir özelliğidir. Klan ya­ pısı, kutsal kardeşlik cemiyetlerinin oluşumu için bir ka­ lıp olarak yaşamaya devam eder; tohum ekme zamanın­ dan hasada kadar olan yıllık süreci yansılama büyüsüy­ le yürütme gibi özel bir işlevi olan örgütlü rahiplik ve en sonunda bir tanrı-kral bundan ortaya çıkmıştır. Gö­ revi yıllık olarak başlar, bir taç giyme töreniyle kutsanır; erginlik ayinlerine dayalı bu tören onun yeniden ama bu kez insan olarak değil tanrı olarak doğduğunu anlatır. Birtakım törensel oyunlarla bir rahibeyle çiftleşir, top­ rağı klanlar arasında bölüştürür, kutsal çapasıyla top­ rağa ilk çapayı vurur, kutsal orağıyla mısırın ilk püskü­ lünü .keser ve sonunda yeni yılda yerini taptaze, canlı bir ardılına bırakmak üzere öldürülür. Bu, incelikle iş­ lenmiş tarım büyüsü, toprağın bereketinin ve halkın gö­ nencinin kralın fiziksel gücüne bağlı olduğu anlamında anlaşılmıştır, fakat nesnel olarak örgütlü tanmın onsuz olanaksız olacağı son derece yoğun bir kontrolün bü­ yüyle ortaya konmasıydı. Bu onun olumlu yanı, fakat bu büyünün bir de olumsuz yanı var: gerçek tekniğe bir yar­ dım, bir katkı olarak başlamıştı, şimdiyse bir engel ha­ line gelmektedir. Tanrı-kral töreni eski Mısır’da ve Babil'de, bir dere­ ceye kadar da Yunanistan’da açıkça görülebilir — örne­ ğin, Eleusis’te kutsal evlilikte ve toprağı sürme ayininde. Bu yüzden, Attika Kekrops’ununki gibi Akhalar-öncesi monarşilerden bazıları bu tarımsal ve hiyeratik tiptendi. Bu sorular erken Yunan’m kabilesel kurumlannı ve 40 KABİLE TOPLUMU onları yıkıma götüren nedenleri daha yakından incele­ dikten sonra yeniden ele alınacaktır. GÖNDERMELER Hobhouse, L.T., Wheeler, G.C. ve Ginsberg, T. Material Culture and Social Institutions of the Simpler Peoples (Daha Basit Halkların Maddi Kültürü ve Toplumsal Kurumlan), Londra, 1930. Spencer, B. ve Gillen, F.H. The Arunta (Aruntalar), Londra, 1927. Briffauit, R. The Mothers (Analar), Londra, 1927. Frazer, J.G. The Golden Bough (Altın Dal), Londra, 1923-27. u DIŞTAN EVLENME Hlnt-Avrupa dilleri, üçüncü binyılm sonlannda Baltık Deniziyle Hazer Denizi arasındaki Avrasya düzlüğü­ nün bir bölümüne yerleşmiş bir halkın konuşmasından tü­ remiştir. Ege yöresinde Yunanca konuşan kabilelerin ilk görülüşü, bir varsayım olarak İ.Ö. 1800’lere kadar götü­ rülmektedir. Üçüncü binyılm sonunda, ilk halk parça­ lanmış, güneye, doğuya ve batıya göç etmiştir; kaynak dil (parent speech) türevsel dillere ayrılmıştır, bugün hâlâ yaşayan ya da yazılı kayıtlarda saklı durumda olan HintAvrupa dilleri bu türevsel dillerden gelmektedir. Kazıbilimsel kalıntılar kanıtına dayanarak ilk halkın kimliğini tanıma girişimleri bugün güvenilemeyecek ka­ dar varsayımsaldır, ama dile ait bilgilerin karşılaştırmalı bir çözümlemesinden bu halkın kültürüne değgin bazı so­ nuçlar çıkarabiliriz. Bu kanıtlar göstermektedir ki, dağıl­ maları sırasında, ilkel Hint-Avrupalılar tarımla ilgili bazı şeyler bilen çoban halktı çoğunlukla; klanlar şeklinde, bel­ ki de bir tür başkan ya da kralın emri altodaki köy yerleşim yerlerinde örgütlenmişlerdi; soy, erkek çizgisi­ ne göre tutuluyor, kadınlarsa evlendikleri klanla birlikte yaşıyordu. Yani bir önceki bölümde kabul edilen sınıflan­ dırma terimleriyle söylersek, onları İkinci Çobanlık Döne­ mine sokabiliriz. Onların akrabalık ilişkilerini incelersek, toplumsal tarihlerini biraz daha aydınlatmış oluruz. Bütün dünyadaki ilkel dillerde akrabalık terimleri 42 KABİLE TOPLUMU AK R AB ALIK SINIFLANDIRM A SİSTEMİ Büyük-büyükana-baba Torunlar G büyükbaba, g büyükanne, U amca ve kaymbaba, a hala ve kaynana, F baba, m anne, C erkek kuzen, c kız kuzen, B erkek kardeş, s kız kardeş, N kardeş oğlu, n kardeş kızı, S Oğul, d kız evlat. E G O bir erkektir. EG O bir kadın olduğunda, erkek kardeş çocukları yeğenler­ dir, kız kardeşinkilerse oğul ve kız evlatlardır. DIŞTAN EVLENME 43 bugün bize çok yabancı gelen bir biçimde kullanılır. Ba­ bamdan söz ettiğim zaman beni dünyaya getiren adamı kastederim; fakat bir ilkel klan erkeği babasından söz ettiğinde, babasının erkek kardeşini kastediyor olabilir. Kullandığı terim ikisi arasında bir ayrım yapmamakta­ dır. Bizde baba terimi, ana-babalıkla belirlenen fizyolo­ jik bir yakınlığı gösterir; ilkel kabiledeyse bir kolektif toplumsal yakınlığı gösterir. Diğer terimlerde de aynı şey. Sınıflandırma sistemi dediğimiz de budur. Ayrıntıları, farklı halklar arasında değişiklikler gösterir, ama her yer­ de aynı ilkeye dayanır; bu ilke kısaca şöyle açıklanabilir-, «Baba» için kullanılan terim yalnızca gerçek babaya değil, babanın erkek kardeşlerine, babanın babasının er­ kek kardeşlerinin oğullarına, babanın babasının babası­ nın erkek kardeşlerinin oğullarının oğullarına... vb. da uygulanır. «An a» için kullanılan terim gerçek anaya, ana­ nın kız kardeşlerine, ananın anasının kız kardeşlerinin kız çocuklarına... vb. uygulanır. «Erkek kardeş» ve «kız kardeş» için kullanılan terimler, «babalar», «analar» denilenlerin çocuklarına da uygulanır. Öte yandan, babamın erkek kardeşleri benim «babalarım»ken, annemin erkek kardeşleri «dayı-amca» diye çevrilebilecek farklı bir terimle gösterilir. Aynı terim ba­ bamın anasının erkek kardeşlerinin çocuklarına... vb. da uygulanır. Aynı şekilde, anamın kız kardeşleri benim analanmken babamın kız kardeşleri benim «hala-teyze»mdir, aynı terim anamın babasının kız kardeşlerinin kız ço­ cuklarına... vb. u ygu la n ır!*). Babamın erkek kardeşlerinin ve annemin kız kardeş­ lerinin çocukları benim «erkek kardeşim» ve «kız kar­ deşim »dır. fakat babamın kız kardeşlerinin ve annemin erkek kardeşlerinin çocukları, sistemin en ilkel tiplerin­ (* ) İngilizcede hem «dayı» hem «amca», hem «hala» hem «teyze» yakınlıkları aynı sözcükle, sırasıyla tim d e » ve taunt» sözcükleriyle karşılanır. (Çev.) 44 KABİLE TOPLUMU de, erkeksem «kayınbirader» ve «karı», kadınsam «ko­ ca» ve «görüm ce» terimlerine eşdeğer terimlerle gösteri­ lir. Yanda verdiğim iz şemada bu terimler, erkek ve dişi kuzenler olarak çevrilmiştir. Aynı şekilde, erkeksem, be­ nim erkek kardeşimin çocukları benim «oğul»larım ve «kız»larımdır; buna karşılık, kadınsam, benim erkek kar­ deşlerimin çocukları benim erkek ve kız «yeğen»lerimdir, oysa kız kardeşlerimin çocukları benim «oğul»lanm ve «kız»lanm dır. Son olarak, benim kaymbabam, annemin erkek kardeşi için kullanılan aynı terimle, kaynanamsa babamın kız kardeşi için kullanılan terimle gösterilir. Bu terminoloji, dıştan evlenmeci ve kendi aralarında evlenen iki gruba bölünmüş olan bir topluluğa özgü ak­ rabalıkları ifade etmek için düzenlenmiştir. Babam, onun erkek kardeşleri, kız kardeşleri A grubuna giriyor; anam ve onun erkek ve kız kardeşleriyse B grubuna giriyor. Babamın erkek kardeşleri anamın kız kardeşleriyle, ba­ bamın kız kardeşleri anamın erkek kardeşleriyle evlidir. Babayanlı soyda ben A grubuna, anayanlı soyda B gru­ buna girerim. Herhalde, benim kendi kuşağımda, benim grubumun üyeleri benim «erkek ve kız kardeşlerim»dir; oysa öteki gruptakiler benim erkek ve kız «kuzen »lerimdir. Benim altımdaki kuşak, bir yandan «oğul»larım ve «kız»larım, öte yandan erkek ve kız «yeğen»lerim arasın­ da aynı şekilde ayrılır. Son olarak, benim kaymbabam, annemin erkek kardeşiyle aynı terimle gösterilir, çünkü o annemin erkek kardeşidir; kaynanamsa babamın kız kar­ deşiyle aynı terimlerle gösterilir, çünkü o babamın kız kardeşidir. Dünyanın birçok yerinde bu terimlerle ifade edilen evlilik sistemi hâlâ sürmektedir. Sürmediği yerler­ deyse onun eskiden var olduğu, onu ifade etmek için dü­ zenlenen terminolojinin yaşamasıyla kanıtlanmaktadır. Sınıflandırma ilkesinin açıklanması için aynı uslam­ lama yeterlidir. Bir erkek, karısına uyguladığı terimi ka­ rısının kız kardeşlerine; bir kadmsa kocasına uyguladığı terimin aynını kocasının erkek kardeşlerine uygular. Ka­ rısının kız kardeşleri karısı, kocasının erkek kardeşleri DIŞTAN EVLENME 45 de kocası değildir gerçekte, ama yine de onları erkekse «karı», kadınsa «koca» diye çağırır. Adlar dizini (nomen­ clature) gerçekliğe uymamaktadır. Buna göre, sınıflan­ dırma sistemini bulmuş olan Morgan tarafından, bu ad­ lar dizininin ğerçekliğe uyduğu daha önceki bir durum­ dan bugüne yaşayarak gelmiş olduğu çıkarsanmaktadır: her kuşakta, her grubun erkek kardeşlerinin öteki gru­ bun kız kardeşleriyle kolektif olarak çiftleştiği bir top­ lumdu bu. Bu varsayıma dayanarak, sistem kendini açık­ lıyor. Eğer her erkek kardeş her kız kardeşin kocasıysa, bu kolektif birleşmenin ürünleri de hepsinin çocukları ola­ caktır: çocuklar karşısında her erkek baba, her kadınsa ana ilişkisi içinde olacaktır. Bu gibi durumlarda termi­ nolojinin böyle bir kan yakınlığını değil, fakat evlilikle saptanan toplumsal yakınlıkları ifade ettiği görülecektir. Morgan’m sınıflandırma sistemi kuramı Howitt, Ri­ vers, Spencer ve Gillen tarafından ilke olarak kabul edi­ liyordu, fakat bugün Batı Avrupa ve Amerika'da çoğu yetkelerce reddedüiyor. Getirdiği sonuçlar sırf burjuva sı­ nıfının çağdaş toplum karşısındaki tavrıyla uyuşmadığı için kuramın terk edildiğini üeri süren Sovyetler Birliğ i’nden insanbilimcilerceyse onaylanmaktadır. M organi okuyanlar, tartışmasının onu dikkat çekici bir biçimde sosyalist devrimi önceden haber vermeye götürdüğünü anımsayacaklardır. Bu sorunda Morgan’a karşı çıkış, kendisinin bazı yo­ rumlarına karşın, hiç kuşkusuz kabul ettirilen, sınıflan­ dırma sisteminin Hint-Avrupa diller grubunda hiçbir izi olmadığı varsayımıyla güçlendirümektedir. Bu varsayımın doğru olmaması bir yana, şimdiye kadar çözülmemiş, çok iyi bilinen bazı anormallikler de içinde Hint-Avrupa ter­ minolojisi, onun, sınıflandırma sisteminden geldiği hipo­ tezine dayanılarak eksiksiz ve açık bir biçimde açıklanmaktadır. Bu sonuç Hint-Avrupa dillerini konuşan halk­ ların kültürel tarihi yönünden çok önemlidir, çünkü on­ ların kabile kurumlanılın, insan ırkının öteki dallarmdakilerle aynı karakterde olduğunu gösteriyor. 46 KABlLE TOPLUMU Önceki bölümde kabilenin evrimindeki ilk aşamanın, ilkel sürünün dıştan evlenmeci iki birime ayrılması oldu­ ğu tartışılmıştı. Buysa, sınıflandırma sistemine yansımış olan aşamadır. Daha sonraki aşamalar dünyanın başka bölgelerinde değişmekteydi. Melanezya, Hindistan ve Ame­ rika gibi bölgelerde kabile çok sayıda fratriden, her fratri çok sayıda klandan oluşuyor. Morgan’m gösterdiği gi­ bi, fratri en azından Kuzey Am erika’da bir tek köken klanın parçalanmasımn ortaya çıkardığı birbiriyle ilişki­ li bir klanlar grubudur. Bugün dıştan evlenmeci birim klandır, ama bunun daha önce fratri olduğuna inanmak için nedenler vardır. Hin t-Avrupa kabile sistemi aynı tipe giriyordu. Yu­ nanlılar arasında kabile, fratri ve klan phyle. phratria ve gânos'la gösterilir: Romalılar arasındaysa tribus, curia ve gens'le. Dor Yunanlıları üç kabileye, İonia’lılar ise dört kabileye ayrılmıştı. Dor kabilelerinin alt bölümlenmeleri henüz kesinlikle saptanmış değildir, fakat dört İon ka­ bilesinin her biri birçok fratriden, her fratri de birçok klandan oluşuyordu. Dahası, Kuzey Am erika Kızılderilile­ ri arasında olduğu gibi Yunanlılar arasında da fratri ilk başlangıçta dıştan evlenmeci idi. Bu sonucun kanıtları, erkek kardeş için ilkel Hint-Avrupa dilindeki terimin öz­ gül Yunan kullanımında yatmaktadır. Hint-Avrupalı bhrater"den gelme Yunan phrater söz­ cüğü — başka dillerde «brother» terimini ortaya çıkarmış­ tır— bir erkek kardeşi değil fratri deki yoldaş üyeliği gös­ teriyordu. Atina’da birçok erkek çocuk, yaşı gelince Apatouria şenliğinde kendi babasının fratrisine resmen ka­ bul edilirdi; bu şenlik, «aynı babalardan olan» erkeklerin şenliği anlamına gelirdi. Phrâter’ler hangi anlamda «kar­ deş» ya da «aynı babaların» oğullarıydı? Erkek çocuk­ ların agelai denilen cemiyetlerde örgütlendiği Sparta’da, kâsis teriminin bir değişkesi (varyantı) olan kâsios terimi, aynı agâla içindeki bütün erkek kardeşler ve erkek ku­ zenler için kullanılırdı; aynı sözcüğün b‘r başka değiş­ kesi olan kâses Sparta’da «herkesm kendi kuşağından» DIŞTAN EVLENME 47 bir erkek için kullanılırdı. İon phrâteres’i ile Dor kâsioi’si başlangıçta, her kuşakta aynı babadan olan oğullar, ba­ banın erkek kardeşlerinin oğulları, babanın babasının er­ kek kardeşlerinin oğulları... vb. idi. Sınıflandırma anla­ mında birbirinin kardeşleriydiler. Bu sonuca büyük ölçü­ de, sınıflandırma sistemine başvurmaksızın yalnızca iç kanıtlar üzerinde çalışan Kretsehmer tarafından varıl­ mıştı. Yunan fratrisi babayanlı soya dayanıyordu. Bu yüz­ den de, biraz önce de belirttiğimiz gibi, dağılışı sırasında Hint-Avrupa kökenli halkların toplumu idi. Dahası, Homeros’un ideal Olympos toplumu — daha sonra görece­ ğimiz gibi gerçek dünyayı model olarak almıştır— son derece ataerkildi. Fakat bu tablonun bir başka yanı daha var, şimdi de onu incelemeyi sürdürelim. Tarihsel dönemde Lykia halkı, hem kalıt-almada (suc­ cession) hem de soy-sopta hâlâ anayanlı idi; Lykia, toplumunun bu özelliği Bellerophon söylencesinde yansımak­ tadır: Bellerophon, Argos’tan Lykia’ya göç etmiş, orada kralın kızıyla evlenmiş, aynı zamanda krallıkta bir kalıt payı kazanmıştı. Krallık ayrıcalığının evlenme hakkı ola­ rak elde edildiği bu tür bir kalıtçılık, Yunan soybilimlerinde dikkati çekecek kadar ortaktır. Bu nedenle de, an­ latıldığına göre, istilacı Dor liderlerinden biri olan Temenos, krallığını, kızı Hym etho’yla evlenen Deiphontes’e bırakma niyetini açıklayınca kendi oğullan tarafından öldürülür, fakat halk krallığın Deiphontes’e verilmesinde diretir. Bu söylence anayanlı kalıtçılıkla babayanlı kalıtçılık arasındaki çatışmayı açıkça dile getiriyor. Calydonia av mili de aynı derecede anlamlıdır. M eleager yaban do­ muzunu Atalanta’ya verince annesinin erkek kardeşle­ ri onu Atalanta’dan geri alırlar, çünkü eğer M eleager domuzdan vazgeçiyorsa, domuz, «doğum hakkı» olarak kendilerine aittir. M eleager annesinin klanına aittir, klan onun kazandığı ganimetin klanda kalmasında diretmek­ tedir. Aynca, bir Attika söylencesinde. Kral Kekrops’un saltanatından önce kadınların erkeklerle eşit haklara sa- 48 KABİLE TOPLUMU hip oldukları, evlilik diye bir şey olmadığı ve çocukların analarına göre adlandınldıkları açık bir şekilde anlatı­ lıyor. Lykia halkı Girit’in Dor-öncesi halklarıyla yakın ge­ leneksel bağlara sahipti. Minos G irit’i ve Mykene kazibilimsel kalıntılarından açıkça görülmektedir ki, bu dönem­ de kadınlar, tarih dönemi Yunanistan’mdakinden çok üs­ tün bir toplumsal konuma sahiptiler. Aynca, Minos tannbilimi, Homerosçu tanrıbilimden derinden farklıydı. Homeros’un tanrıları bütünüyle insan biçimindeydiler; M i­ nos tanrılarıysa büyük ölçüde hayvan biçiminde. Home­ rosçu Olympos, Zeus ve Hera tarafından yönetilir; tekeşli bir çifttirler bunlar, hakim olan taraf erkektir. Minos toplumunun başlıca tapımı bir anatanrıçaya tapınma idi, ona bağımlı bir erkek eşi vardı; bu, oğlu ya da kocası veya her ikisi olurdu. Bu nedenlerle, Minos toplumu kurumlannın, henüz kesinlikle belirlenmemiş bir ölçüde, anayanb olduğu bugün genellikle kabul edilmektedir. Homerosçu söylenceyle onun gerisinde yatan gerçek­ likler arasındaki bu zıtlık çok çarpıcıdır ve yalnızca bir tane de değildir. Daha sonraki bölümlerde verilecek olan nedenlerden dolayı, ilkel toplumun, Yunanistan’da Homeros’tan hem önce hem sonra açıkça izlenebilen kabi­ le, klan, erginleme gibi bu tür temel kurumlan Homeros’un şiirlerinde hemen hemen hiç geçmez. Bu yüzden, Homeros, Zeus ve Hera’yı bize kan-koca olarak sunar­ ken Herodotos’un sözlerini haklı olarak anımsayacağız; Yunan tanrıbilimini yapanlar Homeros ve Hesiodos’tu. Cook'un da gösterdiği gibi, Homerosçu Zeus ve Hera gö­ rüşü, bu iki tarafın birbiriyle tamamen ilişkisiz olduğu daha eski iki söylencenin yeniden diriltilişiydi. Birinde eşler Hera ile Herakles’ti, tanrıça başat taraftı; ötekinde Zeus ve Dione'ydi, tann başat taraftı. İlk çift Minoan’dır, İkincisiyse Hint-Avrupalı. Zeus ile Dione, her ikisi de adca Yunanlıdır, onlara ortak tapınma Aristoteles'e göre Hellenlerin ilk yurtları olan Dodona’ya kadar götürülebilir. Hint-Avrupalı göçlerinin sonucu olarak halkların birbi­ DIŞTAN EVLENME 49 rine karışması, kaynaşması göçmen baba tanrının yerli ana tanrıçayla birleşmesinde simgeleniyordu; öncelik bi­ rinciye veriliyordu, bu da kadınların konumunda bir düş­ meyi gösteriyordu. Kuşkusuz, mitolojik bilgilerin yorumlanması çoğu kez kesin değildir, fakat neyse ki bu son durum yalnızca mi­ tolojiye dayanmamaktadır. Özellikle kesin ve sağlam ka­ nıtlarla desteklenmektedir, bu da ana sonucu soru ko­ nusu olmaktan çıkarıyor. Hint-Avrupa bhrâter «erkek kardeş» sözcüğü. Yunan ve Hitit dışında bütün türev dillerde bu anlamda yaşa­ maktadır; aynı şekilde suesor «kız kardeş» sözcüğü de Yu­ nanca ve çağdaş Arnavutça dışmda bütün dillerde yaşa­ maktadır. Bu üç dilin, Hint-Avrupa dilleri dışındaki dil­ lerden derinden etkilendiği herkesçe bilinen bir şey: Hi­ titçe, Sümerce ve Akatçadan, Arnavutça Türkçeden, Yu­ nanca ise Ege yöresinin Yunan-öncesi dilleri tarafından. Hint-Avrupa bhrater’in ve suesor'un Yunanca türevleri phrâter ve eor’dur. Bunlardan ilki, gördüğümüz gibi, fratrinin bir yoldaş üyesini göstermekte kullanılıyor; İkincisi yalnızca Hesykios’un bir yorumunda yaşamakta. Erkek kardeşin ve kız kardeşin Yunancası adelphos ve adelpM' dir; yani phrater âdelphos ve eor adelphos: «aynı babadan» bir erkek kardeş ve kız kardeşin, yani opatros'un (phrater-eor) tersine, «aynı rahimden» bir erkek ya da kız kar­ deş. Homeros Yunancasında, bunların da kökende ana yolundan gelen akrabalığı ima ettiğini gösterecek bir bi­ çimde kullanılan kasignetos ve hasigrıete sözcüklerini de buluyoruz. Kretschmer’in topladığı bu kanıtlar kesindir. Yunanca konuşan halklar Ege’ye girişlerinden sonra anayanlı soyu kabul ettiler ve phrater ile eor’un yeni anla­ mı, daha sonra onların yerini alan tanımlayıcı sıfatlar­ la gösterilmeye başlandı. Bununla birlikte, fratrinin babayanlı örgütlenmesini sürdürüyorlardı, bundan dolayı da phrâter terimi yaşamını sürdürdü. Kadınların fratriye eşdeğerde örgütleri yoktu, sonunda eor terimi orta­ dan kayboldu. Dilbilimsel bilgiler bu hipoteze dayanarak 50 KABİLE TOPLUMU tamamen açıklanabiliyor, bir başka hipoteze göreyse an­ laşılmaz kalıyor. Bazı kazıbilimciler Ege’nin Hint-Avrupalı olan ve ol­ mayan halkları arasındaki bu ayrımı tanırken, bunun anlamının öncelikle ırksal olduğunu varsayma eğilimi göstermektedir. Bir yanlış anlamadır bu. İlkel Hint-Avrupalıların babayanlı kurumlan, başat olarak çobanlık olan üretim tarzlarıyla açıklanıyor. Biraz önce gösterdik ki, çoban toplum babayanlı soya doğru belirgin bir eğilim taşıma özelliğindedir. Ayrıca, araştırmamızın daha son­ raki bir aşamasında, Hint-Avrupa toplumunun çok daha erken bir dönemde anayanlı olduğuna inanmak için baş­ ka nedenler bulacağız. Aynı şekilde, Yunanistan’da anahakkı’nm daha sonraki düşüşü bir ırk sorunu değildir, bütün nüfusun ortak tarihine ait bir şeydir. Avcı erkeğin avına sahip olamayıp bölüştürülmek üze­ re evine getirmesi avcı kabilelerin özelliğidir. A v tekniği bireysel üretime izin vermeyecek kadar düşük olduğu sü­ rece üretim kadar tüketim de zorunlu olarak kolektifti. Am a insanlar tek başına avlanmaya başladığında, artık bireysel olan üretim tarzıyla, hâlâ kolektif olan tüketim tarzı arasında bir çelişki ortaya çıktı; özel mülkiyetin to­ humu işte bu çelişkide yatıyordu. Aynı şekilde, bir insan kendi elleriyle, kendisi ve hemen yakınları için elde etti­ ği şey üzerinde hak ileri sürdüğünde, bu savda bireysel ailenin tohumlan yatıyordu. Fakat bu parçalayıcı eği­ limlerin toplumun dış yapısını bozacak kadar güçlene­ bilmesi için uzun zaman geçmesi gerekti. İlk etkileri, klan işbirliğini yoğunlaştırmak oldu, işbirliği her yönde geli­ şerek tüm toplumsal yaşam alanını sardı. Klanlar, kar­ maşık bir karşılıklı hizmetler sistemiyle birbirine bağ­ lanmış oldu; bundan da, herkesin saygınlık için birbiriyle rekabet ettiği bir yapıcı yarışma ruhu doğdu. Avdan ya da yağmadan bir artık-ürün elde eden insan, bu ba­ şarısını bir başka klanı kendi klanı ile şölene çağırmak yoluyla gösteriyordu. Böyle bir çağın aynı zamanda bir meydan okumaydı, çünkü şölene katılmayı kabul eden DIŞTAN EVLENME 51 klana, buna mümkünse fazlasıyla karşılık verme gibi mo­ ral bir zorunluluk yüklüyordu. Bunu yerine getirememe, saygınlığı yitirme anlamına geliyordu. Daha ileri bir aşa­ mada, bu zorunluluk, yerine getirilmezse, bir tür çalış­ ma hizmetine döndürülebiliyordu. Klanlar eşit değildi ar­ tık. İşbirliği yarışmaya dönmüştü. Kuzey Amerika'nın bazı bölgelerinde bu eğilimler «potlatch» Cpotlaç) diye bilinen bir sisteme dönüşmüş­ tü (* ). Bu eğilim ler Çin geleneğinde açıklıkla; Homeros şiirlerinin bir özelliği olan hediye değiş-tokuşundaysa da­ ha belli belirsiz izlenebilir. Glâukos, Diodemes’le altma karşılık tunç bir kalkan değiştiğinde, Homeros bunu Glaukos’un aklının başında olmadığını söyleyerek açıkla­ yabilir ancak; fakat Glaukos’un kendisine bir baba yadi­ garı sunulduktan sonra Mentes’in Telemakhos’a vaat et­ tiğine benzer bir karşılık bekliyor olması daha olasıdır. Bu konuksever değiş-tokuşlann bir takasa nasıl dönüşe­ bildiğim kolaylıkla görebiliyoruz. Özel mai sahipliğinin gelişmesi, sığırların evcilleşti­ rilmesinden güçlü bir itici güç çıkardı. A v kokabilir, bo­ zulabilir, topraksa hareketsizdir, ama sığır biçiminde ser­ vet dayanıklıdır, çalması ya da değiş-tokuş yapılması ko­ laydır. Çoban kabileler, zorunlu olarak göçebe oldukları için sığır çapullan ve savaş yoluyla servetlerini çabucak artınrlar; avcılıktan ortaya çıkmış olan savaş, erkeklerle yapıldığı için, çoban toplumun kendisinde zaten var olan servet biriktirme eğilimini güçlendirmiştir. Devamlı ha­ reket halinde olan bu kavgacı kabileler yörelerindeki böl­ geleri birbiri ardından talan edip dururlar. Erkek esirler öldürülür, kadınlarsa köle olarak alınıp götürülür, doku­ ma işindeki ustalıklan sığır hesabıyla ölçülür. Fakat sa­ vaş, önder birliğini gerektirir, sonunda bıT kabileler ön­ celeri büyüsel değil askeri olan bir tür krallık çıkarırlar (* ) Potlatch: Kuzeybatı kıyısındaki Kızılderililerin bir tören sen­ liği; bu şenlikte şöleni veren, cömertçe hediyeler dağıtırdı, ama öte yandan dağıtılan bu hediyelerin karşılığı beklenirdi. (Ç tv.) 52 KABİLE TOPLUMU ortaya. Krallar, başarılı önderliklerinin bir ödülü olarak soygunlardan aslan payını alırlar, böylece birikmiş olan servet, kabile toplumu nun en tepeden başlayarak tüm do­ kusunu, yapısmı sarsan toplumsal eşitsizlikleri giderek artırır. Bu sürecin ayrıntılarım gelecek bölümde tartışa­ cağız. Şu anda onun kalıtçılık kuralları üzerindeki etkisi ilgilendiriyor bizi. En sonunda Kenan ülkesine yerleşmiş olan Yahudi kabileleri bu özellikte bir çoban halktı. Robertson Smith’ in de gösterdiği gibi Yahudi kütüğü başlangıçta belki de anayanlı idi, fakat Yahudiler tarıma başladıklarında ar­ tık güçlü bir biçimde ataerkildiler. Taşınmaz ve kişisel bütün mülkiyet erkek çizgisine geçirilmişti. Toprak satı­ lamazdı; edinilen mallar erkek çocuklar arasında dağıtı­ lırdı. Fakat bir insanın erkek evladı yoksa ne olurdu? Sayılar Kitabı'nda (xxvii, 8) şunları okuyoruz: «Eğer bir insan ölürse ve oğlu yoksa, o zaman onun mirasını kızı­ na geçirteceksin.» Bu, kullanma hakkının doğallıkla bir başka klandan olan evlendiği adama geçmesi demek olu­ yordu. Dolayısıyla yasada şöyle deniyordu Cxxxvi, 8): «Ve İsrailoğullannm herhangi bir kabilesinde bir miras edin­ miş olan her kız evlat, babasının kabilesinden bir aileye kan olacaktır, ki İsrailoğullanndan her biri babalarının kalıtından yararlanabilsin.» İngilizceye çeviride «Aile» (fa­ mily) ile karşılanan sözcük aslında bir klandır. Kadm kalıtçı kendi klanı içinden biriyle evlenmeye zorlanıyor­ du. Mal mülk ancak bu şekilde erkek çizgisinde kala­ bilirdi. Kabile sisteminin yapısının dayandığı dıştan ev­ lenme ilkesi ve onunla birlikte kadının özgürlüğü özel mülkiyet çıkarlarına feda ediliyordu. Yunanistan'da bu olgu daha yavaş gelişmiştir, çünkü gördüğümüz gibi baba-hakkına doğru eğilim geçici ola­ rak tersine dönmüştü, ama dıştan evlenmenin bozulma­ sının Dor yayılmasından önce yönetici aileler arasmda başlamış olması en azından olası bir şeydi. Dor-öncesi soybilimin dikkate değer bir özelliği olarak, bir erkeğin kendi erkek kardeşinin ya da babasının erkek kardeşi­ DIŞTAN EVLENME 53 nin kızıyla evlenmesi çok sık görülür; ama bu soybilimlerin tarihsel değeri sorgulamaya açık olduğu için en iyi­ si onlara fazla güvenmemek. Minos Yunanistan’ının yağ­ masından ortaya çıkan yeni servetin yıkıcı etkilerine değ­ gin daha açık kanıtlar, aynı dönemde akraba arasmda adam öldürmeyle ilgili gelenekler ve söylencelerden elde edilmektedir. Kabile toplumu, akraba ile zina ve büyücülük olmak üzere iki ana suç tanır. Akrabayla zina dıştan evlenme kurallarını bozmaktır; büyücülük, topluluğa hizmet için düşünülmüş olan büyüyü bireysel amaçla kötüye kullan­ maktır. Klanlar arası adam öldürme yaygındır, fakat bir suç değildir — yani genellikle toplulukça cezalandınlmamakta, fakat ilgili kişilerin ait olduğu klanlarca çözül­ mektedir. Bu çözülüş tarzı önemli bir konudur. Bir insan öldürüldüğünde onun klan arkadaşları öcü­ nü almak zorundadır. Zorunluluk, anında ve mutlak ola­ rak yerine getirilir. Durumun koşullarına hiç bakılmaksı­ zın yapılır. Kurbanın ait olduğu klan zararın ödenmesi için suçlunun klanına başvurur. Eğer uygun bir ödeme kabul edilirse sorun çözülmüş olur. Eğer edilmezse, kur­ banın klan arkadaşları suçluyu arayıp bulur ve öldürür­ ler; ya da öldüremezlerse onun klanından bir başka üye­ yi öldürürler. Bu sonuncu durumda, öteki klan aynı zo­ runluluğu yüklenmiş olur, böylece kuşaklar boyu süre­ bilecek bir kan davası başlamış olur. Bu yasalar Kuzey Amerika'nın yukarı avcı ve ta­ rımcı kabileleri arasında ayrıntılarıyla incelenebilir; ilkel Germen kabileleri ve Yunanlılar arasında da izlenebilir. Attika yasasında «dava» ve «savunma» terimleri kovala­ mak ve kaçmak demektir, tarihsel dönemde bile, adam öldürmeden dolayı kovalama, kurbanın yakınlarının gi­ rişimine bırakılırdı. Homeros şiirlerinde adam öldüren, zararı ödemek ya da ülkeyi terk etmek seçeneklerine sa­ hiptir. Zarar, taşınabilir mallarla ödenir, oysa mitolojik kanıtlar ilk zamanlarda bunun emek hizmeti şeklini al­ dığını da akla getirmektedir. 54 KABİLE TOPLUMU Fakat bir insan kendi klanından bir insanı öldürün­ ce ne oluyordu? Klan kolektif mülkiyete dayandığı süre­ ce zarar ödeme diye bir şey olanaksızdı, fakat aynı za­ manda suçun temel nedenlerinden biri yoktu, bu yüzden de klan içi adam öldürme son derece enderdi. Am a Yu­ nanistan'da bizim ilgilendiğimiz dönem boyunca, Roma İmparatorluğunun son döneminde Germenler arasında ol­ duğu gibi, adam öldürme yaygın hale geldi. Fetih savaş­ larıyla zenginleşmiş yönetici aileler, yok edici saltanat ve miras kavgalarında birbirine girdi. Klan, dayanışmasını, üretim tekniği bireyin kendi ken­ dine yeter olamayacağı derecede düşük olduğu sürece bireyin ancak birlikte çalışan bir grubun üyesi olarak varolabildiği gerçeğine borçluydu. Kabile toplumunun ta­ rihi boyunca, klan akrabalığı bütün öteki bağların en kutsalıdır. Klan içi adam öldürmenin yarattığı dehşet, es­ ki İskandinavyalIlar üzerine yazdığı yazılarda Grönbech tarafından çok güzel anlatılmaktadır. Klanlar arası adam öldürmenin »yaşamın kendisine karşı bir suç olmadığını, hatta doğadışı herhangi bir şey sayılmadığını» açıkladık­ tan sonra şöyle sürdürüyor yazar: Öte yandan, klana girdiğim iz andan başlayarak yaşa­ m ın kutsallığı, klanın kan dökmeyi kutsal şeylere karşı saygısızlık, sağgörüsüzlük, kendini öldürme olarak say­ masıyla mutlak b ir dokunulmazlık katma yükselir. Tep­ ki, b ir iğneyle b ir sinire dokunulduğundaki kadar ani ve yanılmaz b ir biçimde ortaya çıkar. Eski İskandinavyalIlar arasmda klan arkadaşını öl­ düren bir kimse lanetlenir ve klandan atılırdı. Yasadışı biri olurdu. Bazan olduğu gibi, bir başka klana kabul edilmedikçe toplumun bir üyesi olarak var olamazdı ar­ tık. Bir varlık olabildiği tek yer olan klandan koparılın­ ca çıldırır ve açlıktan ölürdü. Yunanistan’da da öyle. Bir klan arkadaşını öldüren kimse topluluğun dışına sürü­ lür, yakınlarının 'ânetleri, ya da onların diliyle söylersek, DIŞTAN EVLENME 55 onu çıldırtan ve bir yığın kemikten başka bir şey kalmaymcaya kadar kanmı emen kurbanının intikam ruh­ ları Erinys’ler ya da A ra i’ler peşini bırakmazdı. Bu Erinys’ler yılanlar olarak düşünülürdü. Başka yer­ lerde olduğu gibi Yunanistan’da da yılan, ölülerin ruh­ larının yaygın bir simgesi olmuştu: bunun nedeni, kuş­ kusuz, yılanın derisini atıp böylece yaşamım yenileme­ sidir. Oidipus söylencesinde, Attika’lı şairlerin anlattığı gibi, Erinys'ler, oğlunun ve torunlarının Laios’tan miras aldığı laneti temsil etmektedirler. Pindaros'ta, Oidipus’un oğullan, babalannın baba katilliğinin cezası olarak Erinys’ ler tarafından yok edilirler. Herodotos’un kaydettiği şek­ liyle Dor söylencesiydi bu. Fakat Odysseia'da Oidipus’u cezalandıran Erinys anasının öç alıcı ruhuydu; başka söy­ lencelerdeyse, Erinys’lerin işlevi, dişi soyundan bir yakı­ nı öldürmenin öcünü almaktır. Dayısını öldüren oğlu Meleagros’a karşı, anası Althai tarafından çağınlmışlardi; Erinys'ler, anası Eriphyle’yi öldürdüğü için Alkmaion’u, Klyteimnestra’yı öldürdüğü için Orestes'i cezalandırmış­ lardı. Erinys'ler, soyları anadan gelen bir topluluğun ata­ sal ruhlarıydılar; Mykene Çağının bu söylencelerindeki önemleri, anayanlı bir toplumun yönetici sınıfı içinde mül­ kiyetin hızla büyüyüşünün hızlandırdığı saltanat kavgala­ rını yansıtır. Erinys sözcüğü belki de Hint-Avrupa kökenli değil; Ege kökenli olduğunu gösteren başka belirtiler de var. Homeros şiirlerinde ve yine mistik Eleusis söylencesinde Erinys’ler yalan yere yeminin cezalandırıcıları olarak da görünürler. Yalan yere yemin suçu, yeminle smanmayı öngörür, bu da Diamond’un gösterdiği gibi, hukukun ge­ lişiminde ileri bir aşamayı gösterir. Gelişen mülkiyet ve ticaret ilişkileri, yazılı bir yasa kitabının yayımlanması­ nı zorunlu kılıncaya kadar ortaya çıkmaz — örneğin, Hi­ tit yasasında olduğu gibi; hatta orada bile ancak başlı başına kanıtların olmadığı durumlarda kullanılır. İmdi, Girit kenti Gortyna'nın Yasa Kitabında yeminle sınama Diamond'un ergin yasa diye tanımladığı şeyin gelişme­ 56 KABİLE TOPLUMU sinden önce başka herhangi bir yasa kitabmdakinden da­ ha geniş olarak anlatılır. Dahası, Yunan geleneğinde bu sınama kurumu Giritli yasa yapıcı Rhadamanthys’a da­ yandırılır. Yunanlıların halk belleğinde derin bir iz bı­ rakmış olan Minos Giriti’nin yasa sisteminin bu noktaya kadar ilerlemiş olduğunu düşünmek zor değildir, fakat o zamanlar büyük bir ticaret kenti olmayan Gortyba’da hukukun bu denli gelişmiş olması açıklanması gereken bir anormalliktir elbet. Açıklama şurada gibi görünüyor: Minos kültürü G ir ifi fetheden Yunanca konuşan fatih­ ler tarafından kısmen özümlenmişti. Dolayısıyla, Ege'ye göç eden Hint-Avrupalı göçmen­ lerin anayanlı soyu kabul ettiklerinde Erinys'ler tapımmı da aldıkları sonucuna varılabilir. Aynı zamanda, gelecek bölümde göreceğimiz gibi, kendilerine özgü ata ruhla­ rından da yoksun değillerdi. GÖNDERMELER Morgan, L.H., Ancient Society (Eski Toplum), New York, 1877. Kretschmer, P. Einleitung tu r Geschichte der griechischen Sprache (Yunan Dilinin Tarihine Giriş), Göttingen, 1896. Grönbech, V. The Culture o f the Teutons (Tötonlann Kültürü), Oxford, 1931. Harrison, J.E. Prolegomena to the Study o f Greek Religion (Yunan Dininin İncelenmesine Giriş), 3. Bas. Cambridge, 1922. ------------------ Themis, Cambridge, 1912. Diamond, A.S. Prim itive Law (İlkel Hukuk), 2. Bas. Londra, 1935. Ill MÜLKİYET Homeros’ta bir kabile başkanı mallarını sayarken ev eşyalarını, kölelerini, hayvanlarını sıralar, fakat hayvan­ larının yayıldığı otlaklardan söz etmez; en azından, hal­ kının kendisine hediye olarak verdikleri dışında işlediği topraklara kendi malı olarak bakıp bakmadığı karanlık. Çağdaş birçok araştırmacı, özel mülkiyete artık apaçık ve karşı konulmaz bir hak olarak bakılır olduğu bir çev­ renin etkisi altında oldukları için bu olguyu değerlendi­ rememiştir. Fakat İngiltere’de bile, Enclosure Yasaları’yla (* ) köylülerin ortak tarlalarının sonuncusundan da ko­ vulmalarının üzerinden bir yüzyıldan az bir zaman geç­ ti; O rta Çağlardaysa, ilk çitle çevirmelerden önce bizim anladığımız anlamda özel toprak mülkiyeti yoktu. Nilsson, Homeros’taki benzetmelerin şiirlerin evrim i­ nin en son tabakasına ait olduğunu ileri sürüyor. Bunlar­ dan birinde, ellerinde ölçüleri ortak bir arazi parçasını eşit parçalara bölen iki adam anlatılır. Çağdaş yorumcu­ lar bu pasajı kendi önyargılarıyla uzlaştırmakta güçlük çekmekte, iki kardeşin babalarının toprağım aralarında bölüşmekte olduğu şeklinde yorumlamaktadır; ama adam­ lar kardeş olarak tanımlanmamıştır; toprak babalarının arazisi olsaydı, ortak diye nitelenmemesi gerekirdi. Söz­ (* ) Enclosure Acts: Ortak topraklardan bir bölümünün ki$isel kul­ lanım için etrafı çitle çevrilerek ayrılmasına izin veren yasalar. (Çev.) 58 KABİLE TOPLUMU cüklerin doğal yorumlaması, toprağın mülkiyet için değil kullanım için bölünüyor olduğu- şeklindedir, bu da A vru­ pa’nın diğer bölgelerinde ve başka yerlerde toprağın il­ kel kullanım şeklinin bilinen özelliğine uygun düşer. Ridgeway'i özenle dışta tutarsak, çağdaş araştırmacılar bu konuda Homeros şiirlerindeki kanıtların ancak ilkel top­ lumda genellikle toprağın kullanımının karşılaştırmalı bir çözümlemesi ışığında anlaşılabileceğini görmemektedirler. Kazı bilimcilerin dikkatlerini çevirmeleri gereken ivedi gö­ revlerden biridir bu; doğallıkla bizim burada girişemeyeceğimiz kadar karmaşık bir iştir. Bununla birlikte bir başka seçenek de var. İnsanların dünya hakkındaki fi­ kirlerinin en sonunda ekonomik ilişkileriyle koşullandığı doğruysa, bu ilişkilerin yansıdığı fikirleri incelemekle bun­ lar hakkında bir şeyler bulmak mümkün olacaktır. Üç Kader Tanrıçası —Yunanca’da Molrai, Latince’de Parcae, Alm anca’da Nornen— Avrupa edebiyat geleneği­ nin ortak gövdesinin bir parçasıdır hâlâ. Bunlar oturup insan kaderinin ipliğini eğiren, her insan için daha do­ ğuşta yaşamının önemli olaylarını, özellikle de hepsinin sonuncusu olan ölümü kararlaştıran tanrıçalardır. Bu bö­ lüm, bu kavramın çözülmesine ayrılmıştır. M oira sözcüğünün temel anlamı, bir pay ya da bö­ lümdür. Diyakos John'm Hesiodos’u yorumlarken söyledi­ ği gibi, M oîra'lar (Kader tanrıçaları) «dağıtım lar» ya da «bölümler»dir. Kura çekme işlemiyle verilen ya da alınan bir kısım anlamındaki lâchos sözcüğü moira ile ilişkili­ dir. M oira’lardan biri Pay tanrıçası Lechesis’in adını ta­ şırdı. Bu anlamda lâchos günlük dilde bir toprak parça­ sı ya da kiralık arazi için kullanılan, başlangıçtaysa ku­ ra çekhıede kullanılan bir odun parçası anlamında kleros’ la eşanlamlıdır. Gephyraioi’lerin Attika klanı, Boiotia’da yerleşmiş, «paylarına Tanagra parçası çıkmış» Kadmos kolunun bir dalından geliyordu. Bu deyimin, sözcüğün tam anla­ mında kullanılıp kullanılmadığı bizim söyleyebileceğimi­ zin ötesinde bir şey; fakat başka bir yerde, göçmen ka- M Ü LK İYE T 59 hilelerin işgal edilen topraklar için kura çekme alışkan­ lığında olduklarını biliyoruz. İsrail kabilelerinin Vaat Edil­ miş Toprakları nasıl işgal etmiş oldukları anımsanacaktır: İsrailoğullanyla konuş ve onlara de ki. Ürdün üze­ rinden Kenan eline girdiğinizde, orada oturanların tümü­ nü sürüp çıkaracaksınız... Ve oturanların topraklarını el­ lerinden alacaksınız ve oraya yerleşeceksiniz.- çünkü top­ rağı sahip olmanız için verdim size. Ve toprağı aileleri­ niz arasında kalıt olarak kurayla böleceksiniz; ve daha kalabalık olana daha çok kalıt vereceksiniz, ve sayıca daha az olana daha az kalıt vereceksiniz; her insanın ka­ lıtı, kurasının çıktığı yerde olacaktır; babalarınızın kabi­ lelerine göre kalıt alacaksınız (Num. XXXIII, 51-4). Ve Joshua İsrailoğullanna dedi, babalarınızın Yüce Tanrı'sının size vermiş olduğu toprağa sahip olmak için daha ne kadar sallanacaksınız? Aranızdan, her kabileden üç erkek seçip adını veriniz: onları göndereceğim ve on­ lar kalkıp bir uçtan bir uca geçecekler toprağı, ve on­ ların güçlerine ve yeteneklerine göre dağıtacağım; ve tek­ rar bana gelecekler... Sonunda toprağı yedi parçaya bö­ leceksiniz, ve buraya bana getireceksiniz yaptığınız bö­ lümlemeyi ki Yüce Tanrım ız önünde burada sizin için kura çekebileyim (Joshua xvııı, 3-6). Toprak, kabileler arasında kurayla bölüştürülecek ve her kabilenin toprağı «aileler» ya da klanlar arasında kuray­ la yeniden bölünecekti. Pindaros, yedinci Olympian’da Rodos adasının Helios’ un oğulları tarafından üç m oira'ya nasıl bölündüğünü anlatır. Bu üç m oira'nm üç göçebe aileye karşılık olduğu aynı söylencenin Homeros'çu anlatılışında da açıktır. Dağı­ tımın kurayla yapıldığı açıkça söylenmemekte, ama bu Pindaros’un aynı şiirde adanın kökeni hakkında anlattığı mitten çıkarsanabilir. Olympos tanrıları yeni fethedilmiş dünya için kura çekerken Helios orada değildi, bu yüz­ den de kUros’suz kaldı. Yapılan atama, Rodos adasmı, 60 KABİLE TOPLUMU daha sonra da su yüzüne çıktığını uzaktan fark ettiği de­ nizin altını ona vererek düzeltildi; bu düzenlemeyse Lachesis'e başvurularak onaylandı. Helios ve Rodos’un adı geçmeden de olsa, aynı mit İlyada'da da anlatılır. Kronos’un oğullan dünyayı üç moiro’ya bölerler, bunun için kura çekerler ve Poseidon, Zeus'u kendi m,oiro’sında kalması konusunda uyarır. A y ­ nı şekilde Hesiodos, Hekate'nin ilk bölüşüm ya da dasmos sırasında kendisine verilmiş olan payı devamlı olarak elinde tutarak Zeus’tan bir kara ve deniz moira’sı aldığı­ nı anlatır. Mitolojideki kanıt tarihsel söylenceyle de destekleni­ yor. Dor başkanları Peloponnessos’u fethettikten sonra ku­ ra çekerek ülkeyi üç bölgeye ayırırlar. Bu yüzden Tanagra bölgesinin Kadmosoğullarına aynı şekilde verilmiş olma­ sı olasıdır. Odysseia'da Kral Nausithoos, Phaiak'lan yeni yurt­ larına götürdüğünde «ekilebilir toprakları bölûştürmüştür». Herodotos’a göre, Kyrene halkı «toprağın yeniden bölüştürülmesine» katılmak üzere Yunanistan’dan yerleşiciler çağırmıştır. Bir süre sonra Kyrene topraklan Arkadia'dan gelen bir hakem tarafından bir kez daha bö­ lüştürülmüştür: hakem, toprağı üç moira’ya, oturanlarıy­ sa üç kabileye bölmüştür. Bu kabileler toprağın bölün­ mesi amacıyla yaratılmış yapay birimlerdi. Kabile siste­ mi, akrabalığa dayanan temeli yıkıldıktan sonra bile şu ya da bu biçimdeki düzenli toplum için gerekli bir te­ mel gibi görünmekteydi. Böylece, Solon zamanında, malı mülkü elinden alınmış Attika köylüleri toprağın yeniden bölüştürülmesini istediklerinde bu istekleri eski kabile uy­ gulamasına bir başvuru demek oluyordu; aynı şekilde, fethedilmiş toprakların klerouchia yasasına göre Atina'lı yerleşiciler arasında bölüştürülmesi, kabilesel yerleşim dü­ şüncesinin yeni koşullarda sürdüğünü gösteriyordu. Kral Nausithoos, toprakları bölüştürmenin yanında «tapmaklar da yaptırdı». Kyrene’li hakem, toprağı kabi­ leler arasında bölüştürmekten başka bazı mülkleri toplu­ M Ü LK İYE T 61 luğun baş rahibi olarak krala ayırdı; AtinalIlarsa Lesbos’ daki yerleşim yerlerinde, rahiplik için benzeri topraklar ayırdılar. Ayrılan bu topraklar ya da temene, rahiplerin, başkanlarm ve kralların kullanımı için «ayrılm ış» mülk­ lerdi. Homeros’ta açıkça görüyoruz ki, güç ya da ayrıcalık verme hakkı krala aitken, toprak verme hakkı halkındı; halk, askeri hizmetinin ödülü olarak önderlerine toprak bağışlardı, bunlar kabileye ya da klana kurayla verilmiş topraklar değildi, bir kişiye verilen özel bir hediye idi. Lykia Kralı, Bellerophon’u kraliyet rütbeleriyle ödüllen­ dirmiş, halk ise ekilebilir toprakların en iyisinden bir temânos bağışlamıştı. Akhilleus dövüşmeye geldiği Aeneas’ı uyarır: dövüşü kazansa bile Priamos’tan kraliyet rütbe­ leri beklememelidir, çünkü onun bakmak zorunda oldu­ ğu kendi oğullan vardır; ayrıca halktan da bir temĞnos beklememelidir. Aynı şekilde, Aitolia'nın yaşlıları (belki de klanların başkanları) ülkedeki en verimli topraklar­ dan bir temĞnos sunarak M eleager’i kendileri adma sa­ vaşmak için kandırmaya çalışırlar. Toprağın mülk edi­ nilmesi, onun en verimli kısmının ortak nzayla bir ki­ şiye bağışlanabildiği bir toplulukta fazla ileri gitmiş ola­ mazdı. Homeros şiirlerindeki temenos, kolektif bir kabile sistemi içinde gelişen toprakta özel mülkiyet tohumunu temsil etmektedir. Ganimet de aynı şekilde dağıtılırdı. Helios'a verilen Rodos adasının Pindaros tarafından onun lâchos'u ya da geras'ı (kendi toprağı ya da ayrıcalığı) olarak tanımla­ nışı gibi aynı terimler — moira ya da lâchos, gûras ya da tim e— de her savaşçıya verilen yağma payı için kullanı­ lır. Dağıtım işi eskiden olduğu gibi bir dasmos diye ad­ landırılır; kral nasıl kendisi için «ayrılm ış» bir temenos alıyorsa, ganimetin bölüştü rülmesinde de genel .bölüştür­ meden ayrılmış «seçme bir hediye» alırdı. Burada da en son yetke halka bırakılmış gibi görünmektedir. Akhilleus, Khryseis için bir karşılık isteyen Agamemnon’a «Akha’ lar sana nasıl bir geras verirler?» diye bağırır. «A ld ığı­ 62 KABİLE TOPLUMU mız ganimetler çoktan dağıtıldı, halkm onları yeniden bir araya toplaması doğru olmaz.» Yine de, öyle görünü­ yor ki, kral başka payları yasallarına verebilecek du­ rumdadır-, bazan da payından daha fazlasını kendisine ayırmakla suçlanır. Aslında halkından kendisine hediye olarak verilen şeyi bir hak olarak ileri sürmeye başla­ mıştır. Krallığın kendisi konusunda da aynı belirsizlik ortaya çıkar. Bir zamanlar belli bir aileye verilirken, as­ keri önderlik bir uzmanlık uğraşı olduğu için kalıtsal ol­ ma eğilimini göstermekteydi, ama yine de halkın ona­ masına bakıyordu. Telemakhos babasının krallığının ken­ disine kalacağını umuyordu, ama hakkı olarak ileri sür­ düğü tek şey, onun kişisel mülkiyetinin kalıtçısı olduğuy­ du. Temenosoğulları krallığı ailede tutmak için babala­ rım öldürünce, halk krallığı Deiphontes’e geri verdi. İ.Ö. 484 yılında Atina halkı gümüş madenlerinden gelen bir artık-ürünün bütün yurttaşlar arasında bölüş­ türülmesini önerdi, fakat Themistokles onları bu paranın bir donanma yapımına harcanması konusunda ikna etti. Kabile toplumuna özgü bölüştürme sistemi devletin çı­ karlarıyla uyuşmaz duruma gelmişti. Aydınlatıcı bir olay­ dır bu, çünkü sıradan halkın ilkel mülkiyet anlayışına na­ sıl inatla bağlı olduğunu göstermektedir. Toprak ve ganimet için geçerli olan şey yiyecek için de geçerliydi. Eski zamanlarda, Plutarkhos’un yazdığına göre, yemekler Moira ya da Lachesis tarafından eşitlik ilkesine göre verilirken, her şey namusluca ve serbestçe düzenlenirdi; Plutarkhos, bu savma bir destek olarak, ye­ mek anlamına gelen eski sözcüğün aslında bir bölüm de­ mek olduğuna işaret ediyor. Etimolojisi doğru: dais, desmos’la aynı kökten gelmektedir. Et m oira’sı eşit olarak bölünür ve kura ile dağıtılırdı başlangıçta; fakat en gü­ zel parça olan sırt kısmı, yemeğe başkanlık eden kimse için bir göras olarak ayrılırdı. Menelaos, Sparta'da konuk­ larını masaya çağırdığında, hizmetçilerin kendi önüne koyduğu etin sırt kısmını konuklanna uzatmıştı. Domuz çobanı Eumaios kılık değiştirmiş olan Odysseus'a aynı M Ü LK İYE T 63 ikramı gösterir, bir drama ustalığıdır bu. çünkü efendi­ sine, onun kim olduğunu bilmeksizin efendilere özgü par­ çayı vermiştir. Plutarkhos, ortak yemek eşitliğinin zamanla lüks mal­ ların artışıyla (aslında mülkiyetin büyümesiyle demeliy­ di) bozulduğuna, fakat devlet kurbanlarında etin halk ara­ sında dağıtılışında bu eşitliğin sürdüğüne işaret ediyor. Atina demokrasisinde büyük paraların harcandığı bu dev­ let kurban törenleri ekonomik bir gereksinmeyi karşılı­ yordu, çünkü aşağı sınıflara tek kızartma et yeme fır­ satını sağlıyordu; dayandıkları ilkeyse —yurttaşların tan­ rılarıyla yiyecek bölüşmek için bir araya gelmeleri— bu törenlerin, ilkel klanların komün şenliğinden geldiğini gösteriyor. Son olarak, kralın ya da başkanın bütün bu ayrıca­ lıklardan yararlanma koşullan İlyada'nm ünlü bir pasa­ jında verilmektedir: «Lykia halkı en yüce onurlan bize neden vermiştir — yiyecekte ve içecekte en yüce yeri, ön­ celiği? Bize tanrı diye bakmaktalar. zengin topraklardan bir temenos vermişlerdir. Bu yüzden de kavgada en ön­ de olmalıyız ki, halk, bizim yağlı sürülerimizle beslenen ve en güzel şaraplarımızı kana kana içen bu bizim kral­ larım ız dövüşebiliyor diyebilsinler.» Krallık onurlan as­ keri hizmet karşılığı halkın bir hediyesiydi. Demokratik devrimden sonra kuranın kullanımı A ti­ na devletinin yönetiminde bütünleyici bir öge oldu; Yunan yazarlan, ona demokratik bir yapının ayırıcı özelliği ola­ rak bakmakta düşünce birliği içindedir. Dolayısıyla, ka­ bile kökenine kadar geriye doğru izlemiş olduğumuz es­ ki demokrasideki öteki öğelere eklenebilir. Gerçek şu ki, eski demokrasi, temelde, sıradan halkın yitirilen eşitliği yeniden ele geçirme arayışıydı. Gözden geçirdiğimiz bütün anahtar sözcükler — moira, kleros, lachos, dasmos— Yunan kalıt yasalarındaki ter­ minolojide yeniden ortaya çıkıyor. Bir insanın babasın­ dan kalıt olarak aldığı mülk onun kl&ros'udur, ya da şi­ irdeki adıyla moira'sıdır. Eski günlerde, baba ölmeden 64 KABİLE TOPLUMU önce malını mülkünü oğulları arasında paylaştırırdi; Odysseıa’daki bir pasajdan öğrendiğimize göre, bu dasmos kurayla yapılırdı. Attika yasasında mülkiyet oğullara ka­ lırdı-, oğul yoksa, kızlara; çocukları yoksa, erkek kardeş­ lere; herhangi bir yakın akraba yoksa, klan arkadaşla­ rına. Aynı öncelik kuralları Gortyna Yasasında ve İb­ rani Hukukunda da görülüyor; Morgan'm da gösterdiği gibi, bunların, kalıt hakkının klan çevresinden bireysel aileye yavaş yavaş sınırlandırılışına denk düştüğünü ve böylece kolektif mülk sahipliğinden özel mülkiyete geçişi görmek için sırayı tersine çevirmemiz yeter. Demokrat Atina’da bile bu geçiş tamamlanmış değildi. Yetkin yasa­ nın özelliklerinden biri olan vasiyet düzenleme hakkı, ya­ sal füru (çocuklar, torunlar) olmadığı zaman taranıyor­ du ancak. Böylece, oğulun babasınm malı mülkü üzerin­ deki mülkiyet savı, bütün mülkiyetin klanca kolektif ol­ duğu zamanm son iziydi. Geçişse öyle alttan alta gerçek­ leşmişti ki, özel mülkiyetin kullanımını düzenleyen ku­ rallar hâlâ kökeni ilkel ortaklaşmacılıkta olan terimler­ le ifade ediliyordu. Dolayısıyla, yiyeceğe, ganimete ve toprağa uygulanı­ şıyla Moira fikrinin, kabile toplumunun evriminde bir­ biri ardından gelen üç aşamada servetin kolektif dağıtılışını yansıttığı sonucuna varılabilir. Bunların en eski­ si yiyeceğin dağıtılışıydı, avcılık dönemine kadar uzanır. Ondan sonraki, savaşta elde edilen kölelerin ve öteki can­ sız taşınabilir malların dağıtılışıydı, bu da avcılığın bir gelişimiydi; sonuncusu, tarım amaçlarıyla toprağın bölün­ mesi. Kura kullanımı, kuşkusuz, eşitliğin bir garantisiydi. Mallar olabildiğince eşit olarak bölünüyor, sonra da ay­ rılan parçalar insanın kendi kontrolü dışında olduğu için tarafsız olan bir işlemle dağıtılıyordu. Aynı nedenlerle ona bir büyü, insanın paymı saptayan Moirâ*ya ya da Kader ruhlarına bir başvuru olarak bakılıyordu. Özel mülkiyetin büyümesiyle birlikte kuranın kullanımı gittik­ çe daha çok sınırlanır oldu, halk arasmdaki Moira kav­ M Ü LK İYE T 65 ramı da buna göre değiştirildi. M oira'lar her insanın ya­ şamdaki payını saptayan tanrıçalar haline geldi. Bu servet bölüşümlerinin yanı sıra Moira sözcüğü iş­ lev bülüşümlerine de uygulanır. Burada da gerçek dün­ yadan kaybolup gitmiş olan bir toplumsal düzenin izle­ rini Olimpos’un ideal dünyasında yansımış buluruz. Zeus, Titan’larla savaşa girmeden önce, tanrılara, eğer yenerse yalnızca şu anda ayrıcalıkları olanların bu ayrıcalıklarına saygı duymakla kalmayıp şu anda ayrıca­ lığı olmayanlara yenilerini vereceğine yemin etti. Sonuçta, savaş sona erdiğinde egemenliği yüklenmeye çağırıldı. Zeus askeri hizmetinin ödülü olarak kral oldu. Kral ol­ duktan sonra tanrılara çeşitli ayrıcalıklar ya da işlevler devretti. Hephaistos’un geras'ı ateşti; Atlas'a verilen moira, gökleri yukarda tutmaktı; nympha’larm moira’sı, ölümlü­ leri ilk gençliklerinde korumaktı; Apollon’a müzik ve dans verildi, oysa Hades’in lâchos'u ağlayıştı, feryattı. Moira'sı ya da tim i'si aşk-yapmak olan Aphrodite dokuma tezga­ hında çakşırken yakalanınca Athena Zeus’a itirazda bu­ lunur: Aphrodite onun feZeros’unu çaldığı için Moira’lardan aldığı sanatı yerine getiremeyecektir artık. Aiskhylos’ ta Erinys’ler Apollon’u, M oira’ların doğuşta kendilerine bağışladığı lâchos’u kendilerinden çalmakla suçlarlar; Asklepios aynı nedenlerle cezalandırılır: ölüleri ayağa kal­ dırmaya çalışırken Hades’in m oira’sma girmiştir haksız yere. Kabile toplumunun ilk evresinde tek işbölümü cinsler arasında olmuştu, fakat hayvan yetiştirme, toprağı işle­ me ve el sanatlarının gelişmesiyle birlikte uzmanlık uğ­ raşları belli klanlarda kalıtsal olma yolunu tuttu. Eski Yu­ nanistan’da bu türlü birçok uğraş klanına rastlarız: Homerosoğulları (şiir okuyanlar), Asklepiosoğullan (hekim­ ler), İamidoğullan, Brankhosoğullan ve Krontidai’ler (ga­ ipten haber verenler, biliciler), Euonesoğullan (lir çalıcı­ lar), Kerykes ve Theokerykes’ler (haberciler). Sparta’da habercilerin hepsi Talthybiadai klanına aitti: Herodotos’ un belirttiğine göre, habercilik klanın gira s’ıydı. Adı bir 68 KABİLE TOPLUMU uğraş anlamı taşıyan birçok başka klan vardır: Poimenidai (çobanlar), Aigeirotomoi (kavak kesiciler), Bouzygai (öküz -koşucular), Phreorychoi (kuyu kazıcılar), Daidalidai ve Kropidai (heykel yontucular); Hephaistiadai, Aithalidai, Eupyridai ve Pelekes (silah yapımcıları ve demirciler). Çağdaş bir tarihçi, Attika’nın zanaatçı klanlarını tar­ tışırken bunların esnaf loncaları olması gerektiğini söy­ lüyor ve bu tür esnaf loncalarının ilkel Attika’da buluna­ bilmesinin olasılıkdışı olduğunu göz önüne alarak «bu adların hayal ürünü seçimler olduğu» sonucuna vanyor. Bunların çoğu elbette loncaydı — yani yeni üyelerin, eski üye oylarıyla girebildiği meslek birlikleri; fakat Grönbech’ in de gösterdiği gibi lonca, klandan gelen bir şeydir. Or­ taçağ esnaf loncası zanaatçı klanın ilerlemiş bir biçimin­ den başka bir şey değildi. Aralarındaki tek yapısal fark, lonca üyeliğinin, oğulun baba uğraşını sürdürmeye layık olması dışında, doğumla saptanıyor olmamasıydı; ilkel klanda yabancılar bile genellikle üyelerin oylarıyla kabul edilirdi. Zanaatçı klan, kabile toplumunun daha yüksek aşamalarının yaygın bir özelliği olduğuna göre onun ilkel Attika’da bulunduğunu varsaymakta güçlük çekmeyiz; var olmasaydı bile, en azından, içinden giderek zanaatçı klan­ ların geliştiği ilkel klanlar vardı. Eğer bu tarihçi ilkel toplumun tarihine biraz daha dikkatle bakmış olsaydı, hayal ürünlerine başvurmasına gerek kalmazdı. Asklepiosoğullan, hekimler tanrısı Asklepios’tan gel­ diklerini ileri sürüyorlardı; İamid’ler, biliciler tanrısı Apollon’dan; Kerykes’ler, haberciler tanrısı Hermes’ten; Talthybiad’lar ve Theokerykes’ler, haberci Talthybios'tan; Daidalidler, yontucu Daidalos'tan; Bouztgai’ler, sabana ilk hayvanı koşan ilk insan olduğu söylenen Bouzyges’ten. Bütün bu durumlarda klanın uğraşı, klanın, soyundan geldiğini ileri sürdüğü tanrının geleneksel işleviyle uyuş­ maktadır. Burada da. son zamanlardaki tarihçiler ilkel klanın yapısını bilmediklerinden ötürü sonu gelmez karışıklıklar icat ediyorlar. Biraz önce adı geçen klanlardan bazıları M Ü LK İYE T 67 kesinlikle — örneğin Homerosoğulları ve Asklepiosoğulları— ötekilerse olasılıkla, tarihsel dönemde esnaf loncala­ rıydı, Kökenleri söz konusu olduğunda bu nokta, gördü­ ğümüz gibi, kesin değildir; fakat ilk atalarının mitsel ol­ masıyla da saptanmaz. Wade-Gery, Atina grenos'unu «kur­ maca bir ortak ata ile birbirine bağlı bir grup Atinalı» olarak tanımlıyor — «kurmaca, çünkü ileri sürülen ata her zaman mitseldir» diyor. Bu bir non sequitur'dan (mantıkdışı sonuç) başka bir şey değildir. Klanın ilk atasının mitsel olması onun ortak ata savının yanlış olduğunu gös­ termez. Gösterseydi, bütün dünyadaki totemci klanların ortak soy özelliklerinin bir kurmaca olması gerekirdi, çün­ kü bu durumlarda ilk ata hiç de bir insani yaratık değil­ dir. Yunanistan’daki ve başka yerlerdeki klanın gerçek doğası bundan doksan yıl önce Morgan tarafından açık­ lanmış olmasaydı, bu gibi yanlış anlamaların bağışlan­ ması kolay olurdu. Hekim Asklepios, insan hekimin mitsel bir izdüşümü­ dür. Bilici olarak Apollon ve haberci olarak Hermes ger­ çek bilicilerin ve gerçek habercilerin imgelerine göre bi­ çimlendirilmişlerdi. Talthybios tarihsel bir kişi idiyse, ki kuşkuludur bu, sonradan adını ondan alan klana aitti. Kahraman Bouzyges, Bouzygai’lerin geleneksel işlevinin bir kişileştirilmesinden başka bir şey değildir. Herodotos'a göre, «tanrılara adlarını veren, ayrıcalıklarını ve hüner­ lerini birbirinden ayıran ve onların biçimlerini saptayan», Homeros ve Hesiodos'tu. Bu nitelik ve ünlerin bazıları Herodotos’un kabul ettiğinden daha eski olabilir, ama te­ mel nokta doğrudur: bunlar ilkel değil, türevseldi. Ya­ yılmacı kabileler bütün Ege’ye yayılmış, Kronosoğullan da böylece dünyayı işgal etmişti; yayılmacı kabileler top­ rağı kura ile bölüşürlerdi, Kronosoğullan da dünyayı böl­ düler; bu kabilelerin krallan egemenliklerini askeri hiz­ mete borçluydular, Olympos krallan da öyle. Bu koşutluk bundan sonraki bölümde sürdürülecektir. Aynı şekilde, tanrılar arasındaki işbölümü, Homeros şiirlerinde görül­ düğü gibi, gerçek dünyada ilkel klan uğraşlan sistemi­ 68 KABİLE TOPLUMU nin ortaya çıkarmış olduğu işbölümünün yansısından baş­ ka bir şey değildir — bir insanın yaşamdaki uğraşının, içinde doğduğu klan tarafından saptandığı bir sistemdi bu. Bu bizi önemli bir soruya getiriyor: M oira’lar nasıl ol­ du da iplik bükücüler — Klotho, Atropos ve Lachesis— ol­ dular? İplik bükmenin kişileştirilmişi olan Klotho, üç M oira’ mn en eskisidir, çünkü Homeros Moira'lardan söz eder­ ken kolektif olarak Klotho'lar der ve öteki ikisinin adını hiç geçirmez. Atropos daha sonraki literatürde «ince eğirilmiş yaşamı ikiye ayıran iğrenç makasın tanrıçası» olarak ortaya çıkar açıkça, dokuma tezgahından, doku­ nan kısmın kesilişi olayına dayanan bir imgedir bu. «Y a ­ şamımı bir dokumacı gibi sardım-, kesip tezgâhtan ayı­ racak beni». Fakat bu kavram erken Yunan literatüründe yoktur, sözcüğün Yunanca yorumuna da uymamaktadır — geriye döndürülemeyecek olandır, ipliği yeniden çözü­ lemeyecek olandır o. Aiskhylos’a kadar izlenebilecek olan bu yorum bile bükmek, eğirmek ya da dokumak işlem­ leriyle kolayca uzlaştınlamaz. İplik bükücünün eğirdiği ipliği geriye açması ya da dokumacının dokuduğu şeyi geriye sökmesi zor bir iş değildir. Penelope bunun tam tersinin sağlam bir örneğidir. Bu yüzden de bu yorumun yanlış bir sözcük kökenine dayanması olasıdır. Sözcük, dönme fikrine dayalıdır (tre p o ): bundan kuşku yok; fakat olabilir ki, önek, olumsuz değil pekiştirmelidir. Bu du­ rumda Atropos, p ile fe’nın değişmesiyle âtraktos'un bir varyantıdır sadece — «döndürülemez olan» değil de Dön­ dürücü: iğ ’in kişileştirilmesi. Bölüştürme tanrıçası Lachesis kalıyor geriye. Klotho ve Atropos’un yanıbaşmda onun yeri, ilk başlarda onun da eğirme sanatıyla bir yananlam yakınlığı taşıyor ol­ ması gerektiğini akla getiriyor — ya henüz işlenmemiş yünün eğiriciler arasında bölüştürülmesi ya da iği dol­ durmak için gerekli yün miktarı, ki bu da aynı şey de­ mektir. M Ü LK İYE T 69 O zaman Klotho'lar ya da M oira’lar nasıl oldu da kader eğiriciler oldular? Bunun yanıtı onların insan pro­ totiplerinin işlevinde aranmalıdır. Aynı zamanda, bir in­ sanın kaderinin M oira’lar tarafından, doğduğu sırada bü­ külmüş, eğirilmiş olduğunu da gözden kaçırmamalıyız — söylence, bu konuda ısrarlıdır. Klandaki kadmlar bir çocuğun doğumunda ne örmekle uğraşıyorlardı? Bu so­ ruya öyle görünüyor ki yalnızca bir tek yanıt verilebilir.Onun giysilerini. Giysilerin ilk işlevi, kuşkusuz, bedeni korumaktır, fa­ kat ilkel halklar arasında bu işlev genellikle bir insanın giysileriyle yaşamı arasında sıkı bir ilişki olduğu dü­ şüncesi üzerine kurulu büyüsel uygulama ve inançlarla örtülüdür. A ynı fikir, bedeni, hacamatla, dövmeyle, boya­ mayla süsleme töresinin ya da takılıp çıkarılabilir süsler takınma töresinin de temelini oluşturmaktadır. Eski Yunanistan'da yeni doğan çocuk kundak bağla­ rıyla sarılır ve gerdanlık, küpe gibi tılsımlarla donatılırdı. Bu eşyalar kolektif olarak gnorismata ya da andaç ola­ rak bilinirdi, çünkü çocuğu tanıtacak kadar farklıydı bir­ birinden. İstenmeyen bir çocuk bir yere bırakıldığında an­ daçlarıyla birlikte bırakılırdı. Anababası çocuğun ölmesi gerektiği konusunda kararlı olduğu zaman bile, onun kurtulabileceğini ummak bir yana, aynı şey yapılırdı. Ör­ nekse, bebek Cyrus dağlarda vahşi hayvanlara yem ola­ rak bırakılacağı söylenerek bir çobana teslim edildiğin­ de, üzeri işli keten giysilerle zengin bir biçimde kuşatıl­ mış ve altından süsler takılmıştı üzerine; çoban onu ken­ disinin ölü doğmuş çocuğuyla değiştirdiğinde bu andaç­ ları birinden öbürüne aktarmıştır. Bu yüzden, andaçla­ rın çocukla birlikte bırakılma töresi, genellikle, daha son­ ra iyileşebileceği umuduyla yapılmış olamazdı, bununla birlikte özel durumlarda bu ikincil bir neden olabilir; ço­ cuğun öldürülmeyip ölmeye bırakılması ve giysilerinin de birlikte terk edilmesiyse, bir zamanlar bırakılmanın, kısmen çocuğun yaşamının onun kökeninin işaretlerini ta­ 70 KABİLE TOPLUMU şıyan giysileriyle ilişkili olduğu inancına dayalı bir tö­ rensel eylem olduğunu akla getiriyor. Bu işaretler totemsel miydi? Soru dikkate değer, çün­ kü ilkel kabileler arasında çocukların dövmelerle ya da başka yollardan ait olduklan klanın totem işaretleriyle işaretlenmesi yaygın bir olaydı. Arapça yvasm, develere vurulan bir markadır. Robert­ son Smith’e göre bu yalnızca develerin üzerine değil aynı zamanda sahipleri üzerine de konan bir totem işaretiydi başlangıçta. Ayrıca, belirtildiği gibi, sözcüğün kendisi ad'ın Arapçası olan ism (isim) ile akrabadır. Aynı eşitlik, kesinlikle, Hint-Avrupa dillerinde de vardır. Latince nota ve nomen. Yunanca onotâzo ve onoma aynı kökten türe­ medir. Bazı araştırmacılar, anlamı ilk bakışta görünürde olmadığı için bu eşitliği kabul etmekte ikircik göstermek­ tedir. Fakat Sami dillerindeki ömekseme onu apaçık ha­ le getiriyor. İşaret ve ad aynı şeydir, taşıyıcısından bedenleşmiş olan klan totemini biri yazılı biçimde, ötekiyse konuşma biçiminde temsil etmektedir. Bu bize, ilkel toplumda adın evrensel olarak niçin tabularla kuşatılmış olduğunu açıklar. Gnorismata'nın totemsel olduğuna değgin herhangi bir kanıt var mıdır? Thebai’li Spartoi’lerin iki belirtkeleri var­ dı — yılan ve mızrak. Öyküsü şu: Bu klanın her üyesinin bedeni doğuştan bir mızrakla işaretlenirdi; fakat doğum işaretleri kalıtsal olmadığına göra, akla daha yalanı, mız­ rağın bir totem dövmesi olduğu ileri sürülmektedir. Bu­ nunla birlikte, en yakın örnek, bebek İon’la birlikte terk edilen yılan gerdanlıktır. Birinci bölümde söylediğimiz gi­ bi, yılan bu klanın totemiydi. Oresteia'da, Orestes kız kardeşine kendini daha bir çocukken onun kendisine dokuduğu bir giysiyi göstere­ rek tanıtın belki de yorumcunun gözlemlediği gibi, üze­ rinde hayvan desenleri olan kundak bağlarını. Bu hay­ van desenleri, madeni süslerde ve bebeklerin bağlandığı üzeri nakış işlemeli kundak bağlarında geleneksel bir m otif'ti. Menander’in komedilerinde birçok örneği vardır M Ü LK İYE T 71 bunun. Syriskos bulunmuş bir bebeğin andaçlarını ince­ liyor: «İşte, üzeri altınla kaplı demir bir halka, mühürde bir şeyler kazılı — bir boğa mı, yoksa bir keçi mi?» Sür­ dürür: «Doris, mücevher kutusuyla içindeki süsleri geti­ rir misin, hani saklaman için vermiştim sana... Bir er­ kek keçi değü mi bu, yoksa bir öküz mü, ya da buna benzer bir hayvan?... Beni bir çocukken bu giysiler için­ de bulmuşlar.» Gnorismata üzerindeki bu hayvan desen­ leri, açıkça, çocuğu, klanın totemiyle işaretlemek gibi es­ k i bir töreden gelmekte. Totem belirtkesinin iki anlamı vardır. Onu taşıyan çocuğun, klan atasını bir kez daha canlandırdığını ve klanın geleneksel görevlerini ve ayrıcalıklarını doğuştan kalıt olarak aldığını gösteriyordu. Bu nedenle, üzerine klan totemi işlenmiş kundak bağlarını dokuyan kadınla­ rın mitsel izdüşümleri olarak M oira’lar, kabilenin yaşa­ mında kişiye verilen payı doğumdan başlayarak sapta­ mak gibi bir ata töresinin yetkesini temsil ediyordu. Bu­ na, Yunanistan’ın bebek ölüm oranının yüksek olduğu bazı bölgelerinde yeni doğmuş bir çocuğun yaşamının, çocuk doğmadan hemen önce o evde toplanan ve bir günde be­ beğe tam bir giysi dokuyan evlenmemiş kızlar tarafın­ dan korunacağı inancının hâlâ sürmekte olduğu (ya da geçen yüzyılda hâlâ var olduğu) eklenebilir. M oira ile klan totemi arasındaki bağ, bir başka yol­ dan kuruluyor. Orfecilerin ve Pythagorasçılann daimon'u, her insana doğumda verilen ve yaşamının bütün çetin olaylarını saptayan koruyucu ruhtu. Mısır’da fea’nın, Mek­ sika’da nagual’ın, Kuzey Am erika’daysa mamtoo’nun iş­ levidir bu — tek tek bütün totemler klanın kolektif to­ teminden ortaya çıkmıştır, birçok durumda onunla bir­ leşmişlerdir. Bu bireysel daimon yanında kalıtsal bir da­ im on' un izlerini de buluyoruz: Aiskhylos’un daimon geri­ ne s'i ya da klanın daimon’u. Dahası, daimon ve moira söz­ cükleri, anlamlarının temelde aynı olduğunu gösterecek bir biçimde devamlı birlikte görülürler. Yunanca «biri­ nin şansını denemesi», «birinin m oira'sim araştırmak» ya 72 KABİLE TOPLUMU da başka bir deyişle «birinin daimon’m ı sınavdan geçir­ mek» tir. Empedokles, doğuşta insanın yaşamını başlatan iki tür daimoes ya da nıoirai olduğunu söylüyor. İphigenia aynı solukta, hem kendisini rahimden çıkarmış olan kötü daim oria, hem de annesine böyle kadersiz bir çocuk do­ ğurtmuş olan M oira’lara karşı haykırır. Daim on'un bu anlamının temel olduğu, onun sözcük kökeniyle de ka­ nıtlanıyor; çünkü daimon, bir yemek anlamına gelen dais' le bir parça anlamına gelen dasmos'la, akraba bir sözcük­ tür: her insanın moira’sını saptayan, Bölüştürücü ya da ata ruhudur. Moira'larm işlevi yalnızca doğumla kalmıyordu. On­ lar aynı zamanda yeniden doğmakla, evlilikle ve ölümle de ilgiliydiler. Atina’da bir insan, öldüğü haberi yayıl­ dıktan ve yakınlarınca usulünce ağlandıktan sonra çıkıp yurda dönerse, temsili bir doğum töreniyle topluluğa ye­ niden kabul edilirdi; deuteropotmos yani ikinci potmos almış biri denirdi böylesine: potmos, «birinin payına dü­ şen» anlamında moira’yla eşanlamlıdır. Mitolojide Zeus ile Hera’nın zifa f yatağını bekleyenler M oira’lardı. Tapımda, Yunan gelin, Artemis’e ve Moira’lara saçından bir tu­ tam sunardı. Antiphon zifa f gecesinden konuşurken, «bu gece yeni bir potmos, yeni bir daimon başlıyor» der. Ve nihayet, moira biotoio ve moira gamou (yaşam bölümü, evlilik bölümü) deyimlerini karşılayan moira thanatou deyimi (ölüm bölümü) insanın yaşamda olduğu kadar ölümde de bir payı olduğunu gösteriyor. İlkel düşüncede doğum, evlatlığa kabul, erginleme, evlenme ve ölümle il­ gili fikirlerin birbiriyle olan bağını inceleme fırsatını bul­ duğumuzda bütün bunlar daha açık bir hale gelecektir. Moira'larm ilkel kabileye özgü ekonomik ve toplum­ sal işlevlerin bir simgesi olarak ortaya çıktığını ileri sür­ düm-. yiyeceğin paylaşılması, ganimetin paylaşılması, top­ rağın paylaşılması ve klanlar arasında işbölümü. Bu iş­ levler kabile yaşlılarının yönetimi altında, ata töresinin kabul edilmiş temsilleri olarak sürdürülürdü. Bu nedenle, M oira’lar ata töresinin yetkesini simgeliyor idiyse, bun- M Ü LKİYET 73 larm niçin dişi biçiminde kavranıldığmı araştırmak uy­ gun olur. Robertson Smith’in Sami halklarının başlangıçta anayanlı olduğu savını desteklemek için ileri sürdüğü kanıt­ lar arasında Sami dillerinde kabile birimlerinin dişi ola­ rak kabul edilişi de vardır. «Eğer» der, «cinslerin (gen­ der) kullanılışı oluşmaya başladığı sırada gerçek kan ba­ ğının babadan geldiği varsayılıyor idiyse, kabile biriminin soyun anası olarak kişileştirilebilmesi inanılmaz bir şey­ dir.» Aynı kanıt Yunanlılar için de geçerliydi. Klanın adı­ nın normal tipi -id sonekinin bir başka sonek olan -a ile uzatılması olan -ida öğesine dayanır. Bu soneklerin ikisi de dişidir, kuzey-batı Yunanistan lehçelerindeyse bu tip­ ten dişi klan adları giderek ortadan kalkmıştı. Yani tarih­ sel zamanlarda yalnızca erkeklere özgü olan tipik Yunan klan adı başlangıçta kadınlarla sınırlıydı. Ana-spyu ilkesinin tam olarak işlediği bir kabile şu özellikleri taşır: Çocuklar ananın klanına aittir. Büyüdük­ lerinde, erkekler başka klanlardan kadınlarla evlenirler ve evlendikleri klanla birlikte yaşamaya giderler. Kadın­ lar kendi klanlarında kalır. Bu nedenle klanın soyu ka­ dınlardan izlenir ve klanın işleri kadınlar tarafından yö­ netilir. Bu nedenle, eğer M oira’Iar bir hak olarak klanın yaşlılarına teslim edilmiş olan kabile töresi yetkesini tem­ sil ediyor idiyse ve eğer yaşlılar kadın idiyseler, o zaman Moira'ların kökende klanın ata ruhlarından başka bir şey olmadıklarım söyleyebiliriz. Gördüğümüz gibi Erinys’ler de böyleydi. M oira’larla Erinys’ler başlangıçta özdeş miydiler? Bence değil. Doğ­ ru, ortak çok şeyleri vardı. Her ikisi de dişiydi, her iki­ sine de yalmzca dişi cinsiyet tapmıyordu. Eğer bizim önerdiğimiz gibi Erinys’ler Ege kökenli idiyseler, cinsellik­ leri Hellen öncesi Yunanistan'ın anayanlı kurumlarıyla 'açıklanır. Öte yandan. M oira’ların adı Hint-Avrupalıdır. Fakat önceki bölümde gördüğümüz gibi, Yunanistan’a göç eden Hint-Avrupalı göçmenler babayanlı idiler. Bu açık çelişki, M oira’ların kökeninin Hint-Avrupa halklarının da- 74 KABİLE TOPLUMU ğılmalarmdan önceki ilkel kültüründe bulunduğu varsa­ yımına dayanarak çözülebilir; bu varsayımsa bazı ba­ ğımsız kanıtlarla desteklenmektedir. Öncelikle, Yunan M oira’larıyla Germen N o m ’lan ara­ sında çarpıcı bir benzerlik vardır. Onlar da doğum, ev­ lenme ve ölümle ilişkiliydiler; onlar da kader ipliği eğiricileriydi. Germenler bu kavramı doğrudan Yunanlılardan türetmiş olamazlar; Latinceden türetmiş olmaları da ola­ sı değildir, çünkü Romalıların Parcae kavramı Ciplik bü­ kücüler) Yunancadan basit bir kelime alimiydi ve böyle olduğu için de eğitilmiş sınıflarla sınırlıydı. İplik bükü­ cüler olarak Parcae’ler halk düşüncesinde bir etki yapmış­ larsa, onun izlerini, yaygın Gallik ve Germanik Matres Deae tapımlarmda bulmayı umabiliriz. Fakat bu konuda bol kanıt olmasına karşın, bu tanrıların Parcae’lerle özdeş olduğu bir tek örnek vardır, iplik bükücüler olarak temsil edildikleri hiçbir örnek yoktur. Norn'lar üzerine şu ana kadar yapılandan daha yakın bir araştırma gerekir, fakat bu çekinceyle onların M oira’larla yakınlıklarının ortak bir Hint-Avrupa kökenine bağlı olması gerektiği ileri sürüle­ bilir. İkinci olarak, M oira’ların yiyeceğin paylaşılmasıyla il­ gili anlamı da gösteriyor ki, bu fikrin kökleri avcılık dö­ nem indedir— dağılma sırasında, Hint-Avrupa toplumunun çok gerilerde bıraktığı bir aşamadır bu; birinci bölümde de gördüğümüz gibi bu aşamanın özelliklerinden biri anayanlı soyun nispeten yüksek sıklığıdır. Bu nedenle şöyle görünüyor ki, Moira fikrinde biz Hint-Avrupa halk­ larının en eski geleneklerinden birini buluyoruz. Erinys’lerin tersine M oira’larm hayvansal çağrışımları yoktur. Bu da doğallıkla benim ileri sürdüğüm varsayım­ dan çıkıyor. Anayanlı toplumun ata ruhları olarak Erinys’ ler dişi atalarla bağlarını sürdürüyorlardı; fakat Hint-Av­ rupa dilini konuşan halk, dağılmalarından önce babayanlı soyu kabul edince, Moira’lar artık erkek olan atalan temsil edemez oldular, böylece totem kökenlerinden kop­ muş oldular. M Ü LK İYE T 75 Fakat kökenleri birbirinden ayrı olmasına karşın iş­ levleri yakından birbiriyle ilişkilidir. Aiskhylos, başlan­ gıçta dünyanın «üçlü M oira’lar ve unutmayan Erinys’ler» ce yönetildiğini söylüyor. Thebai’li kadınlar «kötülük ge­ tirici M oira’ya ve Oidipus’un gölgesi kara Erinys’lere» haykırırlar. Agamemnon, Akhilleus’un geras'ım ya da moira’smı elinden aldığı için pişmanlık gösterdiğinde, bu kö­ tü davranışını, Zeus’un, M oira’nın ve Erinys’lerin kötülü­ ğüne bağlar. Homeros sonrası dönemde Moira çoğunluk­ la bu anlamda Dike'yle ya da Adalet'le yer değiştirir. Agamemnon ve Menelaos, Aias’m cesedinin gömülmesini —ki ölülerin moira'sıdır bu— reddedince, ölünün bir ya­ kını lanet yağdırır onlara, Zeus'u, Erinys’leri ve Dike’yi çağırır: burada Dike’ye uygulanan Telesphoros sanlığı Cepithet) aynı zamanda M oira’nm geleneksel sanlığıydı. Oresteia’da çocukları tarafından dövülen anababalar Dike’nin adına, Erinys’lerin tahtlarına haykırırlar. Son ola­ rak, Herakleitos, Güneş mefra’sını ya da ölçülerini aşacak olsaydı, Dike’nin elçileri Erinys'ler tarafından saptanaca­ ğını söyler. Daha sonraki bir bölümde bu «ölçüler»in ger­ çekte «parçalar, paylar» olduğunu, mĞtron fikrininse Moira'nın Homeros sonrası bir gelişmesi olduğunu göreceğiz. Bu pasajlar önce, Attika şiirinde Dike’ye yüklenen iş­ levin daha önceleri M oira’ya ait olduğunu; ikinci olarak, her ikisinin de işlevsel olarak Erinys’lerle ilişkili olduğu­ nu ortaya koyuyor. Aralarındaki yakınlığın aslı şöyle gibi görünüyor: Moira ya da Dike insan davranışlarına kon­ muş yerleşik payların ya da sınırların aşılmasına, bozul­ masına kızdıkları halde suç işleyenin gerçek cezalandı­ rılması Erinys’ler aracılığıyla yerine getiriliyor. M oira’lar ne yapılacağına karar veriyor, Erinys’lerse bu kararların yerine getirilmesine bakıyor. M oira’larla Erinys’ler arasın­ daki bu geleneksel işbirliği Yunan uygarlığının altında ya­ tan kültürlerin birbiri içinde erimiş olmasına uygun dü­ şüyor; M oira’ların elindeki üstün yetke, bu uygarlıktaki Hint-Avrupa öğesinin egemenliğini yansıtıyor. Agamemnon, yanlış davranışını açıklarken, Zeus’un 76 KABİLE TOPLUMU adını Moira ve Erinys’le birleştirir. Zeus’un M oira karşı­ sındaki yeri nedir? Aiskhylos’a göre, Zeus ilk kez kral olduğunda M oira’larm yetkesini çiğneyecek güçte değil­ di. Homeros şiirlerinde Zeus’un M oira’lar karşısındaki durumu, kralın halkı karşısındaki ikiyanlı durumunun aynıdır. Sarpedon ölmek üzereyken Zeus onu kurtar­ mak için didinir; bu da, istese yapabileceğini gösterir; fakat Hera hiddetle onu uyarıp eğer Kader’in kararlarını bozarsa öteki tanrıların da aynını yapacağını söyleyince vazgeçer. Öte yandan, moira theon ve epeklosanto theoi gibi kalıplaşmış deyimler, Moira’îarm yetkesinin tanrı­ ların gittikçe artan gücü karşısında sönmekte olduğunu gösteriyor; sonunda bağımlı duruma düşmeleri de daha sonraki bir dönemin bir tapım adı olan moiragetes’te ortaya çıkıyor: moiragetes, «M oira’ların önderi» anlamına geliyor, Zeus tarafından Olympia’da, Apollon tarafından da Delphoi’de doğurulmuştur. Yeni tanrılar üstün gelmiş­ lerdir. Kabilenin yerine devlet geçmiştir. Cinsiyetlerini açıkladıktan sonra, M oira’larm işlevle­ rinin neden iğ ile simgelendiğini anlamada güçlük çek­ meyiz. Eğirmek kadınların göreviydi. Tarla tarımının ge­ lişmesinden önce tarım da öyle. Bu bağlamda M oira’mn önemini, onu. Yunan düşüncesinde kökeni erkeklerin ça­ lışmasında olan bir başka öğeyle karşılaştırdığımızda açık­ ça ortaya çıkıyor. Çoban toplumda erkekler sürülere bakar, kadınlar erkeklerin eve getirdiği yünü işler. Çayır kavramı, toplum­ sal önemi, sonunda M oira’mnkini gölgede bırakmış olan bir sözcüğün temelinde yatmaktadır: nomos sözcüğü. Bu da başlangıçta bir bölümü ya da payı gösteriyordu, fa ­ kat moira öncelikle ekilen toprağa uygulandığı halde no­ mos çayıra özgü idi. Öyleyse, özel mülkiyet doğallıkla ekilmemiş topraklarda ekilmiş topraklardan çok daha ya­ vaş gelişmişti. Klanın moira'sının aile topraklarına par­ çalanmasından çok sonra çayırlar hâlâ ortak durumdaydı, kullanımları töresel haklarla düzenleniyordu. Bu yolla, nomos sözcüğü, ortak kullanım ya da onaylanan töre an­ 77 M Ü LK İYE T lamını kazandı, daha sonraki bir dönemdeyse yasayla ku­ rulan bir töre oldu. O halde, hem Moira hem de Nomos'un kökleri kabile toplumunun ekonomik ilişkilerindedir; fa­ kat tarihsel dönemin başlangıcında M oira’mn ilkel anla­ mı daha o zamandan kaybolmak üzereyken, Nomos fikri demokratik kent-devletinde çok daha sonralara kadar ger­ çek yerine oturmaz. M oira’nın düşüşü ve Nomos’un yük­ selişi anayanlı kabileden babayanlı devlete geçişe denk düşüyor. Moira fikriyle henüz işimiz bitmedi. O, toplumsal bün­ yedeki ilk kökleri kuruduktan sonra taze kökler verir, bunlar yoluyla kendini, üzerinde beslendiği devamlı de­ ğişen bünyenin harekete getirdiği yeni düşünce tarzla­ rına uydurarak yeniden canlılık kazanır; böylece, onun birbiri ardından biçim değiştirmelerinin altında yatan sü­ reğenlik, toplumun süreğenliğinden başka bir şey değildir. GÖNDERM ELER Borecky, B. Survivals o f Some Tribal Ideas in Yunan’da Kabile Kökenli Bazı Fikirlerin Chadwick, H.M. The Heroic Age (Kahramanlık Nilsson, H.M. Homer and Mycenae (Homeros Classical Greek (Klasik İzleri), Prague, 1965. Çağı), Cambridge, 1912. ve Mykene’liler), Lond­ ra, 1933. Wade-Gery, H.T. Eupatridae, Archons and Areopagus, Classical Quar­ terly, sayı 25. Robertson Smith, W. Religion o f the Semites (Samilerin Dini), 3. Bas. Londra, 1927. ------------------ Kinship and Marriage in Early Arabia (Eski Arabistan’ da Akrabalık ve Evlenme), 2. Bas. Londra, 1903. İK İNC İ BÖLÜM KABİLEDEN d e v l e t e Ç Ö M LE K Ç İ Ç A M U R U İÇ İN T O P R A Ğ I K A Z A N K Ö LE LE R IV MONARŞİ Girit'e ilk yerleşenler belki de Kuzey Afrika köken­ liydiler, Aşağı Mısır’ın ilkel sakinleriyle aynı soydan ge­ liyorlardı. Bunlar erken bir dönemde Kıbns ve Küçük As­ ya’dan gelen göçmenlerle karışmışlardı. Toplumsal ve kül­ türel gelişimleri, Mısır'ın ve Doğu’nun ileri devletleriyle ilişkileriyle devamlı olarak kamçılanmış, İ.Ö. ikinci binyılın ortalarına kadar da Knossos kenti çevresinde top­ lanmış son derece örgütlü, teokratik, ticari bir devlet kur­ muşlardı. Minos G irit’inin ticari bağlantıları bütün Ak­ deniz’e yayılmıştı, Lykia’yla, Kyklad’larla ve Yunan ana­ karasının bazı kesimleriyle ilişkileri özellikle çok sıkıydı. Argos ve Attika söylenceleri bu bölgelerin bir zamanlar Knossos tarafından yönetildiğini, en azından vergiye bağ­ landığını akla getirmektedir. Bütün bunlar, denize ege­ menliği ve ileri bir devlet örgütünü gerektirir; bunlar da kesinlikle Minos çağınm. Yunan geleneğini çok derinden etkilemiş olan özellikleridir. Minos’un deniz gücünden, Thukydides tarihsel bir olgu olarak söz eder; onun bir yasa yapıcı olarak ünü, her cana sonsuz yaşamda kendi payını dağıtan ölülerin yüce yargıcı olarak mistik gele­ nekte yaşammı sürdürmüştür. Bu üstün toplumsal örgütlenme düzeyi, Girit'in dı­ şında bir daha görülmedi. Anakaranın kentleri — Orkhomenos, Thebai, Argos, Tiryns ve Mykene— nispeten kü­ çük ve etrafı çevrili askerî kalelerdi; kalın duvarları, çev- 82 KABİLEDEN DEVLETE resindeki ovalara çatık kaşlarıyla korkuturcasma bakar­ dı. ikinci binyılm ortasından hemen sonra Knossos kenti yıkıldı ve iktidar merkezi, yönetici hanedanı komşuları üzerinde karanlık bir hegemonya sürdürmüş olan Mykene’e geçti. Hanedanların gücü temelde fetih ve yağmaya dayanıyordu. Mykene ile Thebai arasmda bitmek bilme­ yen bir savaş vardı. Yağmacı çetelerin Mısır sınırına ka­ dar uzanan deniz akınlarmda ve Troya’nm kuşatılmasın­ da uç noktasına erişen yoğun bir karışıklık dönemiydi bu. Bu yağmacıları yağmadan geçiren ve Tesalya’da, Peloponesos’ta ve Girit’te yeni hanedanlar kuran Dor kabilele­ rinin akımyla son buldu (İ.Ö. 1000). Dor yayılmasından sonra daha oturmuş koşullar ortaya çıktı. Minos uygar­ lığının varlığı tükenmişti. Bu Dor-öncesi hanedanların kökenleri karanlıktır, ama onlardan çoğunun Yunanca konuşuyor olması olasıdır. Tarihsel dönemde Yunanistan'daki lehçelerin dağılımı Yu­ nan dilinin Ege yöresine birbirini izleyen üç hareketle ta­ şınmış olduğunu akla getiriyor. Birincisi, Attika ve İonia ana lehçesi Boiotia’ya, Attika’ya ve kuzey Peloponesos’a getirildi. G irit’in politik etkisinin en yüksek noktasında, olduğu dönemdir b u — «erkek kardeş» ve «kral» karşı­ lığı sözcükler de içinde, çok sayıda ve önemli yabancı öğenin Yunancaya girişiyle kendini gösteren bir olgudur bu. İkinci hareket, Knossos’un düşüşüyle (İ.Ö. 1450) bir­ likte Aeolis ve Arkadia ana lehçesini Tesalya, Peloponesos, Girit, Rodos ve Kıbrıs’a getirmiştir. Bunun, Homeros şiirlerinde anlatılan Akha prenslerinin dili olması son de­ nece olasıdır. Üçüncü hareket, Dor yayılımı idi, Arkadia yaylaları dışında bütün Peloponesos’ta Akha lehçelerini bastırmış ve denizötesinde Girit, Rodos ve Lykia sahil­ lerine kadar uzanmıştı. Bu arada, daha sonra bizim İonia’ ca diye bileceğimiz lehçenin içine karışıp kaybolmuş Aeolis lehçesi ve çeşitli yerel lehçeler, Dor yayılmasından kaçan­ lar tarafından Ege’nin karşısına, Küçük Asya’nın kuzey .ve orta sahillerine taşınmıştır. Aynı olgu, doğal olarak daha az kesinlikle, din ta­ MONARŞİ 83 rihine de yansımıştır. Dodona ve Delphoi’deki Yeryüzü; Eleusis, Argos ve Arkadia’daki Demeter; Boiotia, Attika ve Sparta’daki Athena; Argos, Arkadia ve Elis’teki Hera tapımları — hepsi Heleıı-öncesi döneme aittir. Dodona’da Yeryüzü erken bir tarihte Zeus’la birleşmiştir; Delphoi’de, oraya Girit'ten, Girit’e de Anadolu’dan getirilmiş olan Apollon onun yerine geçmiştir. Athena'nm Attika’da, Hera’nm Argos’ta, Demeter’inse Arkadia’daki üstünlüğünü Poseidon kabul etmez, Olympia’daysa Hera Zeus karşısın­ da geriler. Zeus adı kesinlikle Hint-Avrupalı olduğu için ve Akha hanedanlarının çoğu ondan geldiklerini ileri sürdü­ ğüne göre, bunların Zeus tapımmı Peloponesos'a ve deniz yoluyla Girit'e yaymada araçlık etmiş olmaları olasıdır. Barışçı sızmayla başlayan olay giderek şiddetlendi, Akha dönemiyse bir felaket getirdi. Karanlık kökenlerini Zeus’un görkemli adı altmda gizleyen bu kuzeyli yayıl­ macılar, Mykene’in, Sparta’nm ve Minos Girit'inin zen­ gin hâzinelerini yağmaladılar. Ege’ye girdiklerinde kabilesel örgütlenmeleri ilkel olmaktan çok uzak olmalıydı, fakat o zamana kadar çürüme tohumları içten içe ya­ vaşça büyümekteydi. Fetihlerin çalkantısı içinde, toplu­ mun eski yapısıyla onun biçim değiştirmiş içeriği arasın­ daki çelişkinin giderek artan yoğunluğu bir karışıklığı hızlandırdı, bundan da, Dor yayılmasından sonra yeni ve farklı bir yapı çıktı ortaya. Bundan sonra, topluluk kendine karşın, serveti yaratanlarla ondan yararlananlar arasında bölündü. İşbölümlerini çoğaltarak, barbarlıktan uygarlığa geçişi belirlemiş olan büyük teknik ve kültü­ rel ilerlemeleri mümkün kılan da işte bu iç zıtlıktı. Fa­ kat bu zıtlık durağan değildi — toplumsal değişmenin bü­ tün fempo’sunu yoğun ve devamlı bir şekilde hızlandıran bir savaşımdı. Akha fetihleriyle çağdaş Avrupa arasındaki süre, ilkel sürüden bu fetihçi kabilelerin ortaya çıkma­ sından bu yana geçmiş olan sayısız çağların önemsiz bir bölümünden başka bir şey değildir. Akha’lann toplumsal örgütlenmeleri, Homeros şiirle­ rinin de yardımıyla kazıbilimsel kalıntılardan yeniden bir 84 KABİLEDEN DEVLETE araya getirilmektedir. Kral, vasallarmm evleriyle çevrili yüksek kayalık bir tepeye kurulu sarayında yaşar. Kral­ la vasal arasındaki ilişki, 2000 yıl sonra ilkel Germenler arasında benzeri koşullarda bulduğumuz ilişkinin aynı­ dır. Vasallar, askeri hizmetin ödülü olarak, fethedilmiş toprakların bir bölümünün yönetimini timar olarak elle­ rinde tutar, buna karşılık kralın çağrısı üzerine silahla­ rını alıp onun hizmetine koşardı. Bellerophon'un Lykia kralı, Phoiniks’in Akhilleus’un babası karşısındaki duru­ mu böyleydi; Odysseus'un askerlik hizmetinden nasıl bo­ şuna kaçmaya çalıştığını anımsayalım. Vasal, politik ko­ nularda kendisine danışılma ve kralın sofrasında yemek yeme haklarına sahipti. İlyada'da bu tür danışma mec­ lisi örnekleri boldur; Odysseia’daysa davacıların suçu, ta­ nınan ayrıcalığı kötüye kullanmalarmdadır. Son olarak her vasal kendi vasalları karşısında kralın durumunday­ dı. Odysseus Agamemnon’un bir vasalı, fakat İthaka prens­ lerinin kralıydı. Bu ilişkinin devrimci özelliği, kişisel olması, akraba­ lıkla ilişkisi olmaması, dolayısıyla da kabile ilişkilerine karşı olmasıydı. Kişisel ve kabilesel bağlılıklar arasında, sonuçta ortaya çıkan, yönetici başkanlar arasındaki zıtlığı tartışmıştık; bu, aynı zamanda Homeros şiirlerinin dik­ kate değer bir özelliğini de açıklamaktadır. İlyada'nm bir tek dizesinden Akha ordusunun, birçok yüzyıl sonra Atina ve Sparta ordularında olduğu gibi, bir kabile te­ melinde örgütlendiğini öğreniyoruz; fakat bu olgudan bir rastlantıyla söz ediliyor, bir daha da adı geçmiyor. Ka­ bile kurumlan konusundaki bu suskunluk, onların artık var olmadıklarını değil, fakat bu şiirlerin, karşı çıktık­ ları bağlılıklara içgüdüsel olarak fazla önem vermeyen bir yönetici sınıf geleneğine ait olduğunu gösteriyor. Sı­ radan askerler fratrilere göre düzenleniyordu, ama her vasal kendi lordunu izliyordu. Esthloi —zengin, iyi silahlanmış, yiğit ve «iy i»— ile önderlerini izlemekten başka bir şey yapmayan kakoi ara­ sındaki ayrım, sonunda olacağı kadar sert değildi; çünkü MONARŞİ 85 başkanlann gücü toprağa değil yağmadan elde ettikleri varlığa dayanır, bu tür varlık ise kazanıldığı kadar ko­ laylıkla yitirilebilir de. Yine de görülebilir bir ayrımdır bu. Thersites savaşa karşı sesini yükseltme cesaretini gös­ terince Odysseus döver onu. Sonradan-görmeye, yararlı bir ders verilmiştir. Akhilleus ölüler arasında bir kral olmaktansa yaşayanlar arasında bir serf olmayı yeğleye­ ceğini açıklar; bu arada. Hesiodos'tan öğrendiğimize gö­ re, serf bu dünyadaki haksızlıklara karşı kendini, bun­ ların öteki dünyada cezalandırılacakları umuduyla ayak­ ta tutardı. Topluluk kendine karşı bölünmüştür. Dış dün­ yaya bakışı, birleşik değildir artık. Bu Akha prenslerinin özellikleri — toplumsal örgüt­ lenmeleri, kişisel idealleri, sıradan halka davranışları— şairlerinin, tanrıları hakkında kendilerine anlattığı öykü­ lerde yansımaktadır. Zeus’un oturduğu yer, başı bulutlarla kaplı Olympos zirveleridir. Başlangıçta, bulut toplayıcı ve gürleyici ola­ rak tek başına oturuyordu, öteki tannlar başka yerde ka­ lıyorlardı: Hera Argos’ta, Aphrodite Paphos’ta, Athena Erektheus’un sarayında; fakat şimdi bir tek göksel kent­ te bir araya toplanmışlardır — Zeus ortadaki sarayda, ötekilerse Hephaistos’un kendileri için yaptığı, çevredeki konaklarda oturmaktadırlar. Zeus’un üstünlüğü, günlük yaşamda çoğu kez karşı çıkılırsa da, yine de tanınır. Astlarını toplantıya çağırır, bu toplantılarda insanoğlu­ nun işleri tartışılır; onları et, şarap ve müzikle ağırlar. Bu tannlar bencildir, vicdansızdır, tutkuludur, duyulann verdiği bütün hazlara şiddetle bağlıdırlar. Kendilerine ta­ panlardan bir tek şeyle ayrılırlar — hiçbir zaman ölmez­ ler; bu ayncalık konusunda da son derece kıskançtırlar. Ölümlüler kendi ölümlü durumlarının üstünde bir şeye göz dikmemelidirler, yoksa yıldırımla çarpılırlar. Sıradan halkın başkanları karşısında durumları neyse, başkanlann da tanrılan karşısındaki durumları odur. Bu Akha’ lar, doğal güçleri kontrol etmedeki sınırlılık duygularım, hu güçleri bir doğaüstü yaratıklar sınıfı olarak kişileş- 86 KABİLEDEN DEVLETE tirmekle dile getirirler — kendileri nasıl uyruklarını yö­ netiyorsa, bu güçler de kendilerini öylece yönetmektedir. Akha’lann Olympos’u toplumsal gerçekliğin mitsel aynar sidir. A vcı kabilede yaşlıların yetkesinin ata tapınması ola­ rak düşünüldüğü, daha sonra iktidar bir başkanın ya da kralın elinde toplandığında, kralın imgesinde bir tan­ rıya tapmıldığı anımsanacaktır. İnsan toplumunun daha sonraki evrimi, toplumu yönettiğine inanılan kutsal güç­ lerle ilişkilerde gittikçe artan bir karmaşa ortaya çıkar­ dı. Bazı tanrılar diğerlerine bağımlı kılındı; kabileler ve halklar arasındaki savaşlara göklerde bahis tutuluyordu. Firavunların krallık nişanlarını oluşturan totem belirtke­ leri galaksisi, krallığın birleşmesine yol açmış olan, baş­ langıçta bağımsız kabilelerin birleşmelerinin ve birbiri­ ne bağımlı duruma gelmelerinin billurlaşmış bir simge­ siydi; Dicle ve Fırat’ın rakip kentleri arasındaki durma­ dan değişen ilişkiler, karmaşık ve kararsız Babil tapına­ ğında yansır. Aynı şekilde. Zeus'un kavgacı, şamatacı Olymposlular üzerindeki hükümranlığı, Atreus’un sarayı­ nın gevşek egemenliği yönetimindeki Akhalar Yunanis­ tan'ının örgütlenmesini doğurur. Mit, dinsel törenlerden yaratılmıştı. Bu tören terimi geniş anlamda alınmalıdır, çünkü ilkel toplumda her şey kutsaldır, hiçbir şey aşağılık değildir. Her eylemin — ye­ mek, içmek, toprağı sürmek, dövüşmek— kendine özgü bir yolu yöntemi vardır; adı konunca kutsallaşır. Yansı­ lama törenindeki şarkı ve dansta, dansı yapan, şarkıyı söyleyen her kişi, ritmin hipnotik etkisi altında kendine özgü, bireysel olan gerçekliğin bilincinden herkesçe ortak, kolektif olan bilinçdışı fantazya dünyasına çekilir, o iç dünyadan eylem için taze güçle donanmış olarak geri dö­ nerdi. Yansılamalı dinsel törenlerden gelişmiş olan şiir ve dans, büyülü bir yoğunluk düzeyine yükseltilmiş ko­ nuşma ve harekettir. Şiir ve dans, ortak kökenleri ve iş­ levleri yüzünden uzun bir süre birbirinden ayrılmadı. Şi­ irin danstan, mitin dinsel törenden ayrılması, kültürü üre­ MONARŞİ 87 tim işinden kopmuş olan bir yönetici sınıfın ortaya çıkı­ şıyla başladı ancak. İlkel Germenlerde olduğu gibi Yu­ nanistan’da da bu sınıf, fetih hakkıyla yöneten bir askeri aristokrasiydi, bunun ilk ürünü de, her iki durumda, epik şiir sanatıydı. Savaş bitince yorgun fakat doygun savaş­ çılar, içlerinden birinin ya da daha sonra bir halk şairi­ nin, zaferlerinin onurunu söylediği bir şiiri, bir şarkıyı dinleyince bütün yorgunluklarım unuturlardı. Bu şarkı ve şiirlerin işlevi, koral şiirde olduğu gibi, eyleme hazır­ lamak değil, eylemden sonra dinlendirmekti; dolayısıyla da daha az gergin, daha az yoğun, daha az dinseldi. Dahası, temaları klan ya da kabilenin kolektif söylence­ leri değil, bireylerin serüvenleriydi; bu yüzden teknikleri alışılandan daha özgür, yeniliklere daha açıktı. Yunan epiğinin gerisinde. Kuzey Amerika kabileleri-1 nin bazıları arasında gördüğümüz gibi ortak şarkı söyle­ me geleneği yatar. Epiğin evrimindeki kesin aşama, as­ keri hanedanların yükselişiydi, bu da şarkı sanatına ye­ ni temalar ve yeni bir teknik kazandırdı. Yeni temalar, fetih savaşları, yeni teknikse kralın vasallarmı ağırladı­ ğı şenliklerde, eğitim görmüş bir ozanın söylediği şarkiy­ di. Yazılı belgelerde sanatın evrim i bu noktadan başlar yarak izlenebilir. Chadwick’in konuyu ustaca işlediği ça­ lışmasında gösterdiği gibi, Yunan ve Toton epiğinin ta­ rihi, birtakım ortak özellikler gösterir, bunlarsa, her iki­ sini de kendi toplumsal çevreleriyle ilişkilendirmemizi ola­ naklı kılar. Toton şarkı ve şiirlerinin temaları başlangıçta çağdaş­ tı. Ozan, dünün zaferinin bugününü söyler. Eğitimin yar­ dımıyla şarkı ya da şiirin vezin biçimi kendisi için ikinci bir dil olmuştur; ozan, bu dilde günlük dilde olduğu ka­ dar akıcıdır. Saray ozanı kralın bir vasalıdır, gücünü, ba­ şarılarının anısını sürdürerek sağlamlaştırır. Homeros şiirleri bu döneme ait değildir, ondan daha öncesini gösterir. İlyada’da. ozanlar hakkında pek az şey duyanz, çünkü onun teması, içinde bulunulan gerçek sa­ vaştır; fakat bir kez Akhilleus, boş bir zamanında, «in­ 88 KABİLEDEN DEVLETE sanların büyüklüğünü» —savaştaki yiğitlikleri olmalı bu— şarkıyla söyleyerek avutur kendini; birinci kitaptaki Olympos şöleni ise Apollon'dan ve Musa’lardan şarkılar ve dans­ larla sona erer. Odysseia'da Phemios, Akhaların yurda dönüşlerini, Demodokos ise Troya atını anlatır şiirlerin­ de; çağdaş temaların çok popüler olduğu açıklıkla söy­ leniyor bize. Mykene’de de bir ozandan söz edildiğini du­ yarız: Agamemnon, Kraliçesinin korunmasını emanet et­ miştir ona — açıkça, yüksek düzeyde bir vasaldır bu. Homeros şiirleri ikinci aşamaya aittir. Akha monar­ şileri Dor yayılmacılarına yenilmişlerdir, Tesalya’nın ve Peloponesos’un varlıklı aileleri kültürel gelenekleriyle bir­ likte Küçük Asya’ya kaçmışlardır. Orada, kısmen yerli nüfustan, kısmen de şimdi bütün Ege’de kaynaşmakta olan sığınmacılardan oluşan yeni krallıklar buldular. Bu yeni yerleşim yerleri, kralın en büyük toprak sahibinden baş­ ka bir şey olmadığı küçük tarım devletleridir. Bu koşul­ larda ozanlar artık çağdaş zaferleri söylememektedir, çün­ kü şarkısı söylenecek zafer yoktur artık, onlar da bu yüz­ den geçmişin idealize edilmiş geleneklerine dönerler. Yunan epik şiirinin olgunlaşması, monarşinin çökmedöneminde bu çevrede olmuştur. Bu göçmenlerin beraber­ lerinde getirdikleri şiirlerin daha o zamanda yüksek bir artistik düzeyde olduğu varsayılabilir. Şimdiyse yetkinleştjrilmiştir. İlyada ve Odysseia'nın evrimindeki son aşama­ nın altında yatan ana etmen, gerilerinde yüzlerce yıllık bir geleneği taşıyan sanatçıların Minos uygarlığı etkisin­ de oluşmuş zengin ve çok iyi işlenmiş birçok tema üze­ rinde yoğunlaştıkları bu olaysız dönemdir; şimdi bu te­ malar, kaynaklandıkları ülkeden sökülüp ayrılmış olduğu için daha da cesaretle yeni kalıplara dökülüyordu. Bu şi­ irlerin ustaca yapıları o denli etkileyicidir ki, tek yaza­ rın elinden çıkmış olduğunun kanıtı olarak ileri sürül­ mektedir; fakat kuşaklar boyunca sözlü gelenekle taşın­ manın da aynı etkiyi yaratmaması için hiçbir neden yok­ tur. Köylerde, sanat yönünden yetkin eski öykülere ya da halk masallarına rastlanabiliyor; bu, onların işinin bilin­ MONARŞİ 89 cinde bir sanatçının yapıtları olduğunu değil, yüzyılların akışı içinde devamlı olarak yeni biçimler kazandığını, bir tür doğal aşınmayla çapaklarının, fazlalıklarının döküle­ rek cilalandığmı gösterir. Homerosoğullannm kalıtsal şa­ irleriyse, geleneksel gereci, içine kendi kişisel bakışlarını da katarak yetkinleştiren olgun ve incelmiş, bilinçli sanatçı'lardı. Aynı şekilde, İlyoda öyküsünün imgelendiği trajik yo­ ğunluk, şiirin içinde geliştiği tarihsel koşullardan ortaya çıkmaktadır. İlyada yazıldığı sıralarda Akha hanedanları yükseliyor ve düşüyorlardı. İzm ir’in ve Khios’un bu bilgi­ li, ince ozanları anlattıkları yarı barbar soyguncu çete başlarından çok uzaktılar. Bunun sonucu, kendileriyle ge­ reçleri arasında dinamik bir gerilim oluştu; gereçlerini o denli iyi özümlemişlerdi ki, bu gerilim öykünün kahra­ manlarının kendilerinde bulunan bir şey gibi görünmek­ tedir. Sarpedon, vasalma şöyle söylüyor: «Eğer bizler def tanrılar gibi hep yaşayacak, hiç yaşlanıp ölmeyecek ol­ saydık, seni savaşa göndermezdim, ne de kendim gider­ dim; ama, dört yanımızı bin türlü ölüm ve tehlike sarmış olduğuna göre, gidelim o zaman — ya şan veririz ya da şan kazanırız.» Bir soyguncu çetesinin başının sözleri de­ ğil bunlar. Krala kılıç kaldıran, çadırında somurtup du­ ran. bir çocuk gibi hıçkıran, kentlerin sunularını ayağı­ nın ucuyla iten, üzüntüden yerlerde kıvranan, düşmanı­ nın cesedini arabasının arkasına bağlayıp sürükleyen ve ani bir öfkeye kapılıp öldürürüm korkusuyla yaşlı Priamos’a çekip gitmesi için yalvaran Akhilleus — işte gerçek Akha başkam, kıpır kıpır hayvan hırsızı, Knossos’lu yağ­ macı. budur. Fakat Akhilleus gidicidir; Agamemnon da, Aias da. Soygun ve yağmayla oluşturdukları devlet, ağıl­ da panik halinde koyunların kaçışmalarını, çayırda tır­ panların uzun uzun savruluşunu ya da dokuma tezga­ hında kadın parmaklarının güzelliğini, inceliğini anlatma­ yı seven İonia'lı sessiz, sakin, duyarlı ozanların ezgili heksameter'lerinde anımsanmak üzere silinip gitmektedir. Bu­ nun için de, onu gördüklerinde, Akhilleus geleceği karşı­ 90 KABİLEDEN DEVLETE sında endişelidir. «Yurduma, Pythia'ya dönecek miyim; erinç içinde mi geçireceğim ömrümü, yoksa savaşta gepgenç ölüp sonsuza kadar ozanların dudaklarında mı ya­ şayacağım?» Bir tek başyapıtta, beş yüzyıllık devrimci değişimi kristalleştiren İlyadanın ikilemi budur işte. İlyada'dan daha sonra olan Odysseia'da teknik ay­ nıdır, ancak gereç daha az gelenekseldir — İthaka’daki sahneler büyük ölçüde kurgusal olmalı; ses de yumuşak­ tır, daha az kahramancadır. Nilsson’un ileri sürdüğü gi­ bi, Fenikeliler üzerine öyküler, deniz ticaretinin yeniden canlanmaya henüz başladığı geç sekizinci yüzyıla aitse, şiirin ana temalarından biri olan deniz korkusuna, de­ nizin büyüsüne, çok geçmeden kent-devletin evrim ini ta­ mamlayacak olan yeni bir bunalımı hızlandıracak ticari hareketin yol açtığı çıkarsanabilir. Epik sanat monarşiyle gelişmişti, monarşiyle çöktü. Savaşta kabilelere önderlik edecek bir krala gereksinme vardı; savaşlar doruğuna ulaştığında ise Yunan krallıkla­ rı Mykene’deki bir yüce monarşinin yönetimi altında bir­ leştiler; ne var ki, bu sistem de Dorlann tehdidiyle değil kendini bir banş temeline uyduramadığı için hızla çök­ tü. Akha krallığının dayanıksızlığı Homeros şiirlerinde açıkça bellidir. Agamemnon, savaş alanında bile en güçlü vasalmı kontrol etmekten acizdir, bu arada yurdundaki sarayı bir zorba tarafından ele geçirilmiştir. Troya Sava­ şından sonra gelen kuşaklarda Akha federasyonu çok sa­ yıda küçük prensliklere bölündü; bunlardan her birinde, askeri gereksinmelerin baskısı gevşeyince, kral, ayrıcalık­ larını vasallanyia bölüşmeye zorlandı, sonunda adından başka bir şey kalmadı geriye. Krallık sarayları güçlerini yitirince, ozanlar gelenek­ sel tekniklerini beraberlerinde götürüp, temalarını yeni çevrelerine uydurarak halk arasına dağıldılar. Zengin ve işsiz güçsüz bir aristokrasi için yaratılan Homeros şiirle­ ri hoşnut etmeyi amaçlıyordu; fakat bu ozanların şimdi kendilerini adadıkları köylüler için şiir, aç ağızlan doyuramadıkça hiçbir şeye yaramıyordu. Hesiodos’un şiirleri MONARŞİ 91 birşeyler öğretmek için yazılmıştı: köylüler, İşler ve GünZer'den çiftçilik, yıldız okuma, hava koşullan, büyü ve fal­ lar hakkında, genellikle de kötü kaderlerini nasıl iyileşti­ rebilecekleri hakkında bilgi alırlardı; Theogony’de, onla­ ra dünyanın başlangıcı anlatılıyordu, Olympos’lulann, bü­ tün insanlar ekmeklerini alınterleri karşılığı kazanmak zorunda olmaksızın mutlu bir şekilde yaşarlarken Altın Çağın tannlannı şiddet ve hileyle nasıl ele geçirdikleri anlatılıyordu. Hesiodos’un şiirinde köylüler «çalışmaya, çalışmaya, hep çalışmaya» koşuluyorlardı, aynı zamanda, ilkel ortaklaşmacılığın halkta hâlâ yaşayan anılarıyla bes­ leniyorlardı. GÖNDERMELER Chadwick, H.M. The Heroic Age (Kahramanlık Çağı), Cambridge, 1912. V ARİSTOKRASİ Agamemnon, Althilleus’u yatıştırmak için başka şey­ lerle birlikte, büyük ve küçük baş hayvan sürüleri olan zengin insanların oturduğu Messenia’da yedi ilçe verir ona; dediğine göre bu yedi ilçe onu bir tann gibi, hedi­ yelerle onurlandıracaktır. Bu ilçeler, belli ki, kendi baş­ kentinden yönetilemeyecek kadar uzak oldukları için kra­ lın bir vasala hediye etmek istediği krallık arazileriydi. Fethedilmiş topraklan bu tür örgütleme yöntemi Batı A v ­ rupa'daki feodal sistemin benzeridir; kraldan vasalları ve vasallannm vasallan yoluyla serilere kadar uzanan ben­ zer bir rütbe sıralamasına dayanır. TĞmenos’ta bir iler­ lemeyi gösterir bu, çünkü toprağın gerçekte ad'a değilse bile, hükümdara ait olduğunu anlatır. Bu sistem, daha önce görmüş olduğumuz gibi, barış zamanında yerel başkanlarm merkezden kaçma eğilimleri çok güçlü olduğu için sürmedi ve Dor yayılmacıları tarafından ortadan kal­ dırıldı. Dorlar Pelop'onesos’a girdiklerinde kabile örgütlenme­ leri hâlâ büyük ölçüde sağlamdı. Erişkin erkeklerden olu­ şan kabile meclisleri hâlâ yetkesini sürdürebiliyordu. Temenos’un oğullarının davranışı ve Sparta apella’sm m da­ ha sonraki tarihi bunu göstermektedir. Aynı şekilde, Sparta’da etkili yönetim kurulu uzun süre kabile yaşlıla­ rı konseyi olan gerousia idi. Sparta krallığının işlevi te­ melde askeri olarak kaldı ve tarihsel dönemde görev ka- ARİSTOKRASİ 93 lıtsal olsa da, Temenos’un ölümünden sonra meclisin oy­ nadığı rol gösteriyor ki, ardıllık hakkı halkın onamasına bağlıydı. Sparta’daki Dor yerleşimi, ayırıcı karakterini, toplam nüfusun küçük bir azınlığını oluşturan fatihlerle sınırlı kabile sisteminin giderek çok az bir iç değişiklikle katı bir şekilde dışa kapalı bir yönetici sınıfa dönüşmüş ol­ masından alıyordu. Spartalılar, sayıları az olduğu için, serfleri askeri örgütlerini devamlı bir hazırlık durumun­ da tutarak baskı altında tutabiliyordu, bu örgütlenmenin temeliyse kabileseldi. Aynı nedenle, saflarını, özel mülki­ yetin gelişmesi sonucu ortaya çıkacak yıkıcı, bozucu eşit­ sizliklere karşı kapalı tutmak zorundaydılar. Buna uygun olarak, iktidarlarında kabilenin ortak mülkiyet ilkesini kendi aralarında sürdürmek için her şeyi yaptılar. Top­ rak aile mülklerine bölünmüştü, fakat bu mülkler satı­ lamaz, el değiştiremezdi; işlevleriyse, üretimin yüzde el­ lisi karşılığında onları işleyen serfleri sömürmek yoluyla her Spartalmın kolektif yiyecek kaynağına katkılarını sağ­ lamaktı, çünkü hâlâ birlikte yemek yiyorlardı. Aynı za­ manda, ticaretin geliştirilmesine karşı çıkıyorlar ve onsuz örgütlü bir ticaretin olanaksız olduğu bir yasalar kitabı yayımlamaya yanaşmıyorlardı. Bu yolla, eşitlik temeline dayalı evrimleşmiş bir sistem, sınıf egemenliğinin bir ara­ cına dönüştürülmüştü. Yapısı hâlâ kabileseldi, ama işlevi yönünden bir devlet olmuştu. Bu önlemlere karşın eşitsizlikler büyüyordu. El de­ ğiştirmeye karşı yasanın hile yolu bulunabiliyordu, böyIece ortaya bir topraksız Spartalılar smıfı çıktı. Böylece kurulmuş olan iç baskı çekinceli bir genişleme politika­ sıyla karşılaşıyordu. Çekinceli olunmak zorundaydı, çün­ kü savaşta bir yenilgi, serflere durmadan bekledikleri fır­ satı verebilirdi. Aynı nedenle, Sparta dış politikasını, baş­ ka devletlerdeki toprak sahibi sınıfın üstünlüğünü olabil­ diğince uzun sürdürme kararlılığı yönlendiriyordu. Tesalya ve Girit’te bağımlı nüfusa Dor fatihleri de aynı davranışı gösteriyordu, oysa serfliğin güncel biçimi 94 KABİLEDEN DEVLETE çok daha gevşemiş görünüyor. G irit’te benzeri bir ortak yemekler ve aile mülkleri sistemi buluyoruz, fakat hiç kuşkusuz adanın deniz ortasında olmasının yardımıyla top­ lumsal örgütlenme bazı yönleriyle daha ileriydi, ya da en azından beşinci yüzyıla kadar böyle olmuştu. O dö­ nemde, belki de daha önce, Gortyna Dorları, Attika’da So­ lon yasalarından daha ilkel de olsa bir yazılı yasalar ki­ tabına sahiptiler, bu da özel mülkiyette önemli bir geliş­ meyi gösteriyor. Daha önce de belirttiğim gibi, Dorlar za­ manındaki Girit’in bazı yasal kurumlan Minos kültürü­ ne bazı şeyler borçlu olmuş olabilir. Dorların egemenliği yalnızca bu üç bölgede tamdı. Sikyon ve Argolis’te, üç Dor kabilesinden başka Dor-öncesi unsurlardan oluşan bir dördüncüsü vardı, bu da Doröncesi nüfusun fetih eylemiyle serfliğe düşürülmemiş ol­ duğunu gösteriyor. Bu bölgelerdeki Dor aristokrasileri da­ ha zayıftı, bu yüzden de ticaretin gelişmesine direnmede daha az başarılıydılar. Yunanistan’ın başka bölgelerinde — Attika ve İonia’ da— yayılma savaşlanndan sonra ortaya çıkmış olan ye­ ni toplumsal sistem, Dorian kendi uyruklarından ayırmış olana benzer bir ırksal ve kültürel ayrılığa dayanmıyor­ du. İ.Ö. yedinci yüzyılın sonuna kadar Attika toprak sa­ hipleri kendi köylülerini serflikten daha kötü bir duruma düşürmeyi başarmışlardı, fakat kendileri ortak bir kül­ tür ve ortak kabile bağları yoluyla köylüye bağlı olduk­ ları için bu süreç uzun bir zaman aldı, ve köylüler ara­ sında şiddetli bir öfke doğurdu. Spartalılar toprağı kı­ lıçla kazanmışlardı, Attika soylulanysa onu çalmak zorun­ da kalmışlardı. Toprak mülkiyetinin tohumu, görmüş olduğumuz gi­ bi, tĞmenos’tu. Bu tohum, eninde sonunda gelişmek zo­ rundaydı, çünkü ekonomik olarak ileriydi. Kabile sistemi yönetiminde, klana ait olan toprak ya kolektif olarak iş­ leniyordu ya da aileler arasında bölünmüştü, belli zaman­ larda yeniden dağıtılıyordu. Bu iki yöntem, tanmm geliş­ mesinde daha sonraki aşamaları karşılar. Başlangıçta top­ ARİSTOKRASİ 95 rak kolektif olarak işlenmişti, çünkü işlenebileceği tek yol buydu; aynı şekilde, aile mülklerine bölüştürme, daha kü­ çük birimin yükselen etkinliğini yansıtır. Doğal olarak, daha küçük birim de önce yönetici sınıflar arasında or­ taya çıkmıştı. TĞmenos genellikle en iyi topraklardan olu­ şuyordu; yeniden dağıtılmaya uğramadığı için de etrafı çevrilebiliyor ve daha iyi konulabiliyordu; ona sahip olan başkansa onu, savaş sonunda yurda getirilmiş köle eme­ ğiyle işleyebiliyordu. A yn ca toprağı çevirmenin getirdiği ekonomik yararlar sıradan halka bırakılmamıştı. Yoksul biri bir temenos umudu taşıyamazdı, ancak çorak bir top­ rağı açıp etrafını çevirebilir ve kazanılmış hakkı olurdu bu onun. Eschatiö'dir bu, Odysseia'da örnekleri vardır. Onun köle emeği kaynağı sınırlıydı, fakat Dor yayılmalanndan sonra klamndan koparılmış ve moral çöküntü içindeki toplumdışı binlerce kişiden ucuz kiralık emek sağlamak olanaklıydı; bunlar hasatta işe koşulurlar, son­ ra da bütün kış boyu işsizliğe, serseriliğe terk edilirdi. Bu koşullarda, mülk edinmenin anlamı, hem değeri ar­ tırmak hem de ekilen toprakların alanını genişletmekti. Bununla birlikte, bu genişleme sürecinin sınırına ulaş­ ması yalnızca bir zaman sorunuydu; ondan sonra toprak mülkiyeti merkezileşmeye başladı. Kötü bir mevsimden sonra tohumluk ve yiyecek tahılı borç verme yoluyla bü­ yük toprak sahibi küçüklerinin alacaklısı oldu; kötü mev­ simlerin birbiri ardından gelişiyle de küçük toprak sahi­ bi, borcunu ya toprağından vazgeçerek ya da bir tür yıl­ lık haraç sistemiyle alacaklısına bağlanarak ödeyebilece­ ği bir noktaya geldi. Toprağmı elinden kaçırdı ya da bir serf oldu çıktı. Temenos öncelikle askeri hizmetin karşılığı bir ödül­ dü, fakat bir tanrının hizmetine de adanmış olabilir. Ger­ çekten de başkan genellikle bir rahip olduğu için iki tipi birbirinden kesinlikle ayıramayız. Temene’nin rahip ailelere ayrılması, toprağın soyluların kontroluna girişi­ nin başlıca yollarından biriydi. Tanrı nasıl hizmetinde kullanacağı bir başkana sahipse, başkan da içinde otu- 96 KABİLEDEN DEVLETE racağı bir ev ve yaşamını sürdürebileceği buğday tarla­ ları istiyordu. Çoğu durumda, kendi temenos’unun ürü­ nüne ek olarak bir de ondalık (öşür) alıyordu. Ondalık'm kökeni, klanın tanrısıyla paylaştığı ortak yemeklere yapı­ lan katkıda yatmaktadır; ancak rahipler artık halkla tan­ rıları arasmda herkesin kabul ettiği aracılar olmuştu; bu yüzden de tanrı, yiyeceğini yalnızca onlarla paylaşıyordu. Rahiplik, daha Mykene döneminde iyi örgütlenmişti. Miletos’taki Branchidai, Eleusis’teki Eumolpidai tapımları gibi klan tapımlarmdan ve Delphoi’deki sınırlı sayıda soylu ailelerden hizmete çağırılan Apollon rahipliğinden açıkça bellidir bu. Fakat dinin toprak sahibi sınıfın eko­ nomik egemenliğini güçlendiren bir yol olarak bilinçli bir biçimde örgütlenmesi ancak İ.Ö. sekiz ve yedinci yüzyıl­ larda oldu. Bu süreç, geçmişle herhangi bir açık kopma taşımadığı için karşı konulması daha da zorlaşıyordu, çün­ kü klan başkanı hep dini bir lider olarak tanınmıştı geç­ mişte. Klan tapımı şimdi yalnızca başkanın ailesine özgü kalıtsal bir hizmet olmuştu; klan başkanlan da en bü­ yük toprak sahibi olarak, dini yetkilerini kendi maddi çı­ karlarını güven altına almak için kullanarak klanlarına karşı birleşiyorlardı. Bu yetke dolayısıyla ata gelenekle- * rinin ve töresel haklann onaylı yorumlayıcıları ve yurt­ taşlar arasındaki anlaşmazlıkların yargıçları olmuşlardı; bir tanm ekonomisinde bu tür anlaşmazlıklar hemen he­ men bütünüyle toprakla ilgili olduğu için de toprak sa­ hipleri olarak kendi çıkarları iyi bir biçimde korunmuş oluyordu. Böylece, kabile sisteminde kendilerine tanınan ayrıcalıkları genişleterek bu sistemi devlete dönüştürmüş­ lerdi. Kabileden devlete bu geçiş, aristokrasi yönetiminde adam öldürme yasasının gelişiminde çok açık bir biçim­ de kendini gösterir. Daha önce açıklandığı gibi (s. 53) kabile toplumunda klan için adam öldürme aforozla ce­ zalandırılıyordu, oysa klanlar arası adam öldürme, kur­ banın klanına suçlunun klanından ödence (tazminat) al­ ma yükümlülüğünü yüklüyordu. Her iki durumda da gi- ARİSTOKRASİ 97 rişim klandaydı. Am a şimdi, toprağın mülk edinilmesiy­ le yaratılmış yeni koşullarda, klan kendine karşı bölün­ müş durumdadır. Buna göre de, öç alma zorunluluğu, da­ vada girişimin yine kurbanın yakınlarına bırakıldığı hal­ ler dışında, ortadan kaldırılmış oluyordu; bütün adam öl­ dürme eylemleri, ne olursa olsun, aforozla cezalandırıla­ bilir suçlar gibi işlem görmektedir. Kabile toplumunda, gördük ki, klan içinde adam öl­ dürme nedeniyle aforoz edilmiş olan kişi, edinilme yo­ luyla bir başka klana kabul edilebiliyordu. Germen ka­ nıtlarında bu oldukça açıktır, Yunanistan’daysa yakancılarm kabulüne ilişkin törelerde izlenebilir. Yakancı bir hiketes idi, size başvuran biri — bir yabancı; yakan ey­ lemiyse, aslında, edinilmek için yapılmış bir başvuruydu. Odysseus da Phaiak’lann krallık sarayına girdikten son­ ra Kraliçenin dizlerine kapanır, sonra da ocağın külleri içine bağdaş kurar, bunun üzerine Kral onu elinden tu­ tar ve masaya götürür, en sevdiği oğlunun kendisi için boşalttığı sandalyeye oturtur. Yakancı bundan daha açık nasıl söyleyebilirdi: Sizin çocuğunuz olayım, daha doğru­ su, sizin çocuğunuzum ben. Evlat edinilmeyi rica eder, ricası kabul edilince de bir akraba davranışı görür. Toplumdışmm evlatlığa bu kabulü adam öldürme hakKmdaki aristokrat yasanın bir başka yönünü açıklar bi­ ze. Adam öldüren toplumdışı edilirdi, ama anndıktan sonra yeniden topluluğa kabul edilebilirdi. Bu da rahi­ bin yönettiği bir törenle olurdu; böylece rahipler şiddet suçlannm ele alınmasında tek seçimi kendilerine ayırmış oluyorlardı. Fakat erginleme törenini incelerken göreceği­ miz gibi, evlatlığa kabul işlemi gibi armma işlemi de rejenerasyon ya da yeniden doğma fikrine dayanır. Bu nedenle, her iki durumda da — aforoz ve arınma— kabile toplumundan gelmekteydi, her iki durumda da aristok­ rasi yönetiminde meydana gelen değişiklik, girişimin klan­ dan devlete geçişiydi. Akrabalık fikri insanların kafasın­ da bir kenara atılamayacak kadar derinde kök salmıştı, bunun için de soylular halka, Bizler hepimiz bir soyda­ 98 KABİLEDEN DEVLETE nız, öyleyse her türlü adam öldürme soya karşı işlenmiş, onaylı yetkililerin ele alması gereken bir suçtur, derlerdi. Kabilenin akrabalık kavramı genişlemiştir, fakat sınıf ay­ rımı derinleşmektedir. Attika’da ceza yasalarında yedinci yüzyılın başların­ da ulaşılan bu gelişme, Delphoi'deki Apollon rahipliği­ nin politik etkisine çok şey borçluydu; Sparta’yla yakın işbirliği içinde çalışan bu rahiplik, aristokrasinin, toplum­ sal işlevi konusunda Ortaçağ Papalığı kadar bilinçli ve onun kadar güçlü din kalesi haline gelmişti. Sıradan hal­ kın gözünde, yalnızca, ammsanamayacak kadar eski ge­ leneklerden bir kopuş değil, aynı zamanda özel mülkiye­ tin gelişmesiyle birlikte kışkırtıcı nedenlerin arttığı bir suçun yargılanmasında yöneticilere tam bir teslimiyet an­ lamına geliyordu bu. Şimdi, Sparta’dan farklı, İonia’dansa daha yavaş ge­ lişmiş olan erken Attika tarihine dönelim. Attika, ana­ karanın, yayılmalar dönemini fazla karışıklığa uğrama­ dan atlatan sayılı bölgelerinden biriydi, sonuç olarak da onun gelenekleri bizi ta Mykene Çağma götürür. Çok şey hâlâ karanlık olarak kalıyorsa da, bu konu Wade-Gery’ nin Thulcidides ve Aristoteles’ten gelen kanıtlan dikkatli bir biçimde çözümlemesiyle büyük ölçüde aydınlanmış du­ rumdadır. Kekrops ve ardıllarının yönetimi altında Attika, her biri kendi başkanlarma (ârchontes) ve kendi prytaneion' una ya da danışma meclisine — daha sonraki bölümde üze­ rinde çok şey söyleyeceğimiz bir kurumdur bu— sahip da­ ğınık kabile toplumlannm oluşturduğu gevşek bir fede­ rasyondu. Atina’da da Atina’lı kralın başkanlığında bir Kraliyet Danışma Meclisi vardı; bu başkanlar da onun içindeydi; fakat banş zamanında kendi yerel özerklikle­ rinden hoşnut oldukları için bu meclise katılmazlardı. Bu­ nu, Homeros şiirlerinden çıkan, erken krallığın temelinin askeri olduğu kanıtını da böylece doğrulayan Thukidides’ten öğreniyoruz. Bir süre sonra, daha önce verdiğimiz nedenlerden ARİSTOKRASİ gg dolayı, bu yerel başkanlar, izleyicilerinkinden farklı ortak çıkarlar geliştirdiler. Atina’da oturmaya başladılar; ora­ da, Kral Theseus’un yaptırdığı yeni prytaneion’da topla­ nan meclise düzenli olarak katılıyorlardı, yerel meclisler­ se ortadan kalkmıştı. Yerel özerkliğin yerine merkezi kont­ rol geçmişti. Başkanlar yönetici bir smıf oluşturmak üze­ re birleşmişlerdi. Bundan sonra devlet, hâlâ ârchontes de­ nilen, yeniden oluşturulan Meclisin ilk üyelerinin erkek çizgisinden gelen ailelerden yine kendilerince seçilen yet­ kililerce yönetildi. Meclisin kendisi, görev süreleri ayın ailelerden üyeliğe çağırılan diğerlerinin katılmasıyla sona ermiş olan drchontes’lardan oluşmuştu. Eupatridai yöne­ tici kastı bu şekilde ortaya çıktı. Attika geleneğinde bu değişikliklerin tümü Theseus’un saltanatında toplanmıştı, ama gerçekte birçok yüzyıla ya­ yılmış olmalı. Özellikle krallığın çöküşü çok yavaştı. Gö­ reve önceleri krallık klanı içinde seçimle geliniyordu, son­ ra Eupatridai’nin geriye kalanına da açıldı, o zaman gö­ rev süresi on yıla, en sonunda da bir yıla indirildi. Bu son aşamaya ancak yedinci yüzyılın başlangıcında ulaşıl­ dı. Ondan sonra bile, artık kendine verdiği adla ârchon basileus, krallık zamanından kalma işlevlerini yerine ge­ tirmeye ve Meclise başkanlık etmeye devam ediyordu. Wade-Gery'nin de gösterdiği gibi. Thukidides'in ve Aris­ toteles’in bu gelişmeye değgin anlattıkları, birbirinden ba­ ğımsız da olsa, oldukça tutarlıdır. Zamandizinsellik dışın­ da temelde doğru olduklarından pek kuşku duyulamaz. Burada, beşinci yüzyıl Atina ulusçularının, demokrasileri­ nin kurucusunun Theseus olduğuna değgin savlarıyla ge­ lenek saptırılmıştır. Attika'nm merkezileştirilmesine, bu işe gönülsüz yerel başkanlara zorla kabul ettirilmiş bir demokratik reform olarak; monarşinin çöküşüneyse, ver­ dikleri yeni unvanları Eupatridai’nin yüzlerine fırlattık­ tan sonra çekilen Theseus yönünden onurlandırıcı bir öz­ veri eylemi olarak bakılıyordu. Thukidides ve Aristoteles’teki öznel öğeler kolayca 100 KABİLEDEN DEVLETE ayıklanabilir, fakat ne yazık ki Wade-Gery, çağdaş oldu­ ğu için daha da sinsice olan kendi önyargılarını sokmak­ tadır araya. Yani, Meclis üyeliğinin neden Eupatridai’yle sınırlı tutulduğunu sorduğunda ve buna «işlevleri, aris­ tokratik bir toplumda ancak kalıtsal bir aristoi'ce uygun bir biçimde yerine getirilebilir işlevler olduğu» için ya­ nıtını verdiğinde, toplumu aristokratlaştıranlann, kendi öz çıkarları peşindeki bu aristoi’ler olduğunu unutuyor gibi bir tehlike içine girmektedir. Yönetici sınıfın, gücünü do­ ğal bir yönetme yeteneğine borçlu olduğu gibi eleştirel olmayan bir varsayıma karşı çıkmak gerekir. Dor yayılmasını izleyen dönemde Attika’nm, belki de Peloponesos’taki karışıklığın da yardımıyla, denizaşırı ti­ carette bazı ilerlemeler gösterdiğine değgin belirtiler var; fakat bu hareket yedinci yüzyılda Ege-ötesi ticaret yolu üzerinde daha uygun bir durumda olan Aiginia’nın reka­ betiyle durdurulmuş gibi görünmektedir. İ.Ö. yaklaşık 632’ de, Megara tiranı Theagenes'in kızlarından biriyle evlen­ miş olan Kylon adlı Cklam belirsiz) bir asil, Atin a’da bir tiranlık kurma girişiminde bulundu. Theagenes’in gücü yünlü kumaş ticaretine dayandığına göre Kylon’un da ti­ cari ilişkileri olması mümkündür; fakat, eğer öyle ise. A ti­ na’daki ticari çıkarlar toprak sahiplerine başarılı bir şe­ kilde meydan okuyacak kadar güçlü değildi, çünkü Kylon’ un girişimi boşa çıkmıştı. Athena Polias tapmağına sığın­ dıktan sonra zamanın archon'u olan, Alkmaionidai’lerin önderi Megakles’in kışkırtmasıyla öldürüldü. Kylon’un er­ kek kardeşi ve ailesi ömür boyu sürgüne mahkûm edildi, fakat yandaşlan, sığınma hakkını çiğnedikleri için Alkmaionidailerin sürgününden kurtuldular. Birkaç yıl sonra, Eupatridai, Drakon tarafından hazırlanan bir yasalar ki­ tabı yayımladı; kendi girişimleriyle böyle bir adım atmalan olası olmadığına göre, bunun da tüccar sınıfından ge­ len bir baskının sonucu olması mümkündür. Daha önce tartışmış olduğumuz, adam öldürmeyle ilgili maddeler dı­ şında Drakon'un Yasa Kitabı hakkında bütün bildiği­ miz şey, küçük tarım ürünü hırsızlıklarının ölüm cezasını ARİSTOKRASİ 101 gerektiren bir suç haline getirildiği ve genellikle yasanın kanla ysızılmış olduğunun söylendiğidir. Asya kıyısındaki kentlere dönersek, kendimizi yine çok farklı bir durumda buluruz. Her şeyden önce, bu toplu­ lukların hepsi yenidir, fethedilmiş bir toprağı işgal et­ mek gibi eski bir geleneğe uygun olarak anakaradan göç eden göçmenler tarafından kurulmuşlardır; fakat kendi­ leri de karışık bir tip olan yeni gelenlerin Grek olmayan yerli halkla daha da karışmaları yönünden Peloponesos’ taki Dor yerleşim bölgelerinden farklıydılar. İkinci olarak, bu devletler karadan ve denizden önem­ li coğrafik bağlantılara sahiptiler. Asya tarafındaki iç böl­ geler Phrygia, Maionia ve daha sonra da Lydia gibi zen­ gin ticari krallıkların yönetimi altındaydı, bunlar da Babil ve Suriye ile ilişkideydiler. Doğu sanatmın etkisi Homeros şiirlerinde bile izlenebilir. Dahası, Odysseia'dan öğ­ rendiğimize göre, Fenike tüccarları daha o zamanlar Ege’ de etkindiler; Asya Grekleri, abece de' içinde ticaret tek­ niğini onlardan almıştı. Homeros şiirlerinden öğrenebildiğimiz kadarıyla seki­ zinci yüzyılın sonuna kadar İonia ekonomisi birincil ola­ rak tarıma dayalıydı, fakat ondan sonraki dönemde de­ niz ticareti ve kolonileşme o denli hızla ve yaygın olarak gelişti ki — Kırım ’dan güney İtalya’ya, Sicilya’ya ve Kuzey A frik a’ya kadar uzanan— toprak için savaşım nispeten kısa sürmüştü. Topraksız insanlar kaderlerini denizlerötesinde aramaya yüreklendiriliyordu. Toprağı ele geçirme­ nin meydana getirdiği iç baskılar koloni genişlemesinde bir çıkış noktası bulmuş oldu, bu da ticaret olanaklarını çoğaltarak toprak sahiplerinin durumunu zayıflattı. Y e ­ dinci yüzyılın sonunda İonia’nın başta gelen kentlerinde politik kontrol, toprak sahibi aristokratların elinden, ta­ rihsel işlevleri bundan sonraki bölümde incelenecek olan tiranlar ve ticaret prensleri tarafından zorla çekilip alın­ dı. Şimdi üzerinde düşünmemiz gereken şey, aristokrasi­ nin yükselişinin temelinde yatan ekonomik ve toplumsal 102 KABİLEDEN DEVLETE değişikliklerin, Yunan şiiri ve düşüncesi üzerindeki etki­ sidir. Sekizinci yüzyıl Boiotia’sında yaşamış olan Hesiodos' un şiiri zamanının bir belgesi olarak özellikle değerlidir, çünkü Hesiodos’un kendisi bir yönetici sınıf üyesi değil­ dir. Bir küçük çiftçiydi o, Ege'nin öteki yakasından Kym ai’ den gelen bir göçmenin oğluydu, epik gelenek konusunda eğitimini oradan aldığı kuşkusuz. Köylülere karşı tutumu aynı zamanda koruyucu ve önleyicidir. Rekabetin artan şiddetine ve yönetici toprak sahiplerinin zorbalığının ya­ rattığı acılara karşı uyanıktır; ama amacı tutucu olduğu için —yerleşik düzeni sürdürmek— her sınıfı sırasıyla, savlarını yumuşatmaya çağırır. Soylular, güçlerini kötüye kullanmamaları — her şeyden önce, çarpık, hileli yargı­ lar vermemeleri— konusunda uyarılır; köylülere, çok ça­ lışmak ve verimi artırmak yoluyla topraklarını en iyi bi­ çimde işlemeleri ve yoksunu oldukları şeye göz dikmektense ellerindekinden yararlanmanın daha iyi olduğunu unutmamaları salık verilir. Bu tutum, bugün ilk kez or­ taya çıkan bazı atasözlerinde kristalleşmiştir: Hiçbir şe­ yin fazlasına bakma; gereğinden fazlası için çabalama;, her şeyde ölçü en iyisidir; acı, hissetmeyi öğretir. Dün­ yaya bakışı Chaucer’ın Papaz’ınm ağzından dile getirilen ortaçağ skolastiklerini anımsatır bize o: «Bildim ki, her şeyin bir üstü vardır, aklın akıldan üstün oluşu gibi; ve hüner o ki, insanlar görevlerini gerektiği gibi yapsın, fa ­ kat şüphesiz, zorbalıklar ve sizden aşağıdaki kimselere kö­ tülük etmek lanete layıktır.» Chaucer’ın Papaz’mm İngil­ tere’si de, köylülerin buna benzer zorunluluklarla efen­ dilerine bağlı olduğu tarımsal bir ekonomik temele sa­ hipti. «Ölçü» ya da m etron’la ilgili atasözü olmuş ünlü öğ­ reti Homeros şiirlerinde görülmez. Buna en yakın şey, Poseidon’un Zeus’a kendi moira sı içinde kalması uyarısmı yaptığı pasajda bulunur; ama genellikle, bu konuyu tar­ tışırken görmüş olduğumuz gibi, moira’nm anlattığı şey, toplumun her üyesinin, emeğinin ürünündeki paydan ya- ARİSTOKRASİ 103 rarlanma kesin hakkıdır. M etron fikri yeni bir kılık için­ deki m oira'dır, ama vurgu, anlamlı bir biçimde olumsuz yöne kaymıştır: bu kadar ve fazlası yok. Homeros şiirle­ rinde sözcük yalnızca somut anlamda, bir ölçü aleti ya da belli miktarda mısır, yağ ya da şarap anlamında kullanı­ lır. Toprak sahibi aristokratlar yönetimi altında serf, üret­ tiğinin belli bir miktarını efendisine vermek zorundaydı; efendi bu yükümlülükten fazlasını isteyemez, serfse daha fazlasını elinde tutamazdı. Bir tarım ekonomisine özgü ekonomik ilişkiler, ahlâki bir ilke olarak yansır, bu da apaçık bir yaptırım olarak bu ilişkileri çevrelerdi. Aynı fikir, aristokratik şiir yoluyla Alkman’dan Pindaros'a kadar uzanır. Delphoi’deki Apollon tapmağının girişinde kazılı «Kendini Bil» formülü, «Hiçbir şeyin faz­ lasına bakmamın bir değişik şeklinden başka bir şey de­ ğildir: sen bir ölümlü olarak sınırlarını bil ve çok yük­ seğe göz dikerek, tanrı olma yollarını arayarak kutsal cezayı çağırma, demektir. Bütün tutkulu arzuların tehli­ keli ve cezaya lâyık olduğunu söyleyen bu görüşün için­ de va r olan bir öğedir bu. Toplumsal temelinin büyük öl­ çüde ortadan kalktığı bir çağda aristokratik ideallerine bağlı kalmış olan Pindaros’ta Olympos tanrıları ve tanrı­ çaları, dış görünüşleriyle Homeros’unkilerle aynı olma­ sına karşın, sorumsuz neşelerini yitirmişlerdir — görkemli, heybetli görünüşleri vardır, ama acımasızdırlar. Hesiodos’tan sonra epik sanat giderek yaratıcılığını yitirdi, fakat onun içinden epik hexameter’e ve epik leh­ çeye dayalı eleji beyitleri ortaya çıktı. Elejik şiir genel­ likle laiktir, bu bakımdan da epik geleneği sürdürür. Bu­ nunla birlikte, koral lirik sanatı, aristokrasi için çok da­ ha önemli ve daha çok ona özgüdür. Savaştaki önderlikleri dolayısıyla halkın yağmanın aslan payıyla ödüllendirdiği Akha başkanları, kabile ve klan zincirlerini koparıp kendilerini zorla kabul ettirme yoluna girdiler; buna uygun olarak da şiirleri, yani epik, laik, dinamik ve bireyciydi. Bu başkanlann yerini şimdi üretim çalışmasından kopmuş, yakın bir işbirliği içinde 104 KABİLEDEN DEVLETE halka karşı birleşmiş yerleşik toprak sahipleri almaktay­ dı. Onlar da kendileriyle uyrukları arasındaki klan bağ­ larım koparmışlardı, ama kendi saflan içinde her aile ka­ lıtsal ayrıcalıklarının belirtkesi olarak geleneksel tapanı­ nı sıkı bir biçimde sürdürüyordu. Bu yüzden de aristok­ rat şür dincidir, statiktir, kolektiftir ve yapı bakımından epikten daha ilkeldir. Onun en karakteristik biçimi olan koral od, aslmda doğrudan totemci klanın atasal tören­ lerinden kalmadır. Koral od bir İlâhidir, b ir tören şarkısıdır, ölülere bir ağıttır, ya da Oyunlarda kazanılan bir utku için söylenen bir zafer şarkısıdır. Özü hâlâ törenseldir— kurban töreni, adak töreni ya da kahramanı yurda dönüşünde karşılama töreni. Pindaros’un od’unun merkezinde mit bulunur, açı­ lış ve başlangıçtaki zafer övgüsü arasında yer alır; bu mi­ tin işlevi, klanının ata şanlarını kutlamaktır. Buna benzer bir biçimde, bu odların yapılan, bestelendikleri sınıfın du­ ral birliğiyle uyum içinde, titizlikle biçimseldir, bütünüy­ le dramadışıdır. Söyleyişte de (diction) epikten çok uzak­ tırlar. Homeros’un deyişi sadedir, kendiliğindendir, bilinçli yapaylıktan iz yoktur onda; toplumsal aynlıklann henüz taşlaşmadığı bir toplum ortamıdır. Tarihsel misyonlannm henüz bilincine varmamış oldukları bir zamanda Spartalılar için şiir yazmış olan Alkman’m koral od’larmda da aynı akıcılıktan bazı izler bulunur. Olgun Sparta, Stesikhoros’un parçalannda görülür — heybetli, cesur, tum­ turaklı; bu eğilim ler Pindaros tarafından yetkinliğe ka­ vuşturulur-, dinsel törenin resmi, yüksek tonu, onun elle­ rinde, işlenmiş, kendi bilincinde, zor beğenir aristokrat sanatın en yüksek noktasına çıkarılır. Aristokrat şiirin gelişimi, beklenileceği gibi, Aiolis ve İonia kıyıları boyunca çok hızlıydı. Kolektif uzun koral od’un bir zamanlar Küçük Asya sahillerinde var olduğu, Sardis’li Alkman’m ve Lesbos’lu Terpandros’un kayıtla­ rından bellidir; fakat bu şairler Sparta’ya göçtüler ve Kü­ çük Asya’da koral od. Alkaios’un ve Sappho'nun kişisel li­ rikleri olan monodi’nin kalıpları içine sıkıştı. H er ikisi de ARİSTOKRASİ 105 eski soylular sınıfmdandı, fakat o günlerin Lesbos’unda toprak sahiplerinin politik üstünlüğü zaten çökmek üze­ reydi, bunun sonucu onlarla halk arasındaki toplumsal en­ geller yıkılmaktaydı. Sappho’nun od’u küçük fakat ay­ dınlanmış bir aristokrat çevrenin içli bireyciliğiyle incel­ miş ve zenginleşmiş halk şarkısının sadeliğine ve yo­ ğunluğuna sahiptir. Fakat Yunan aristokrasisinin en büyük başarısı — şiirdekinden de büyük— İonia bilimiydi. Bu hareket Asya sahilleriyle sınırlıydı, çünkü ticaretin hızlı gelişimi nede­ niyle, üretim çalışmasıyla doğrudan ilişki, bilime ve şiire daha bir canlılık getirmişti. İonia bilimi bir ticaret aris­ tokrasisinin eseriydi. Kurucusu Thales'in kendisi, çok gez­ miş ve söylendiğine göre bir yağ tekeli kurmuş bir tüc­ cardı. Geliştirdiği iki bilim olan geometri ve astronomiden birincisi, tanmın ve mimarinin gereksinmeleriyle, İkinci­ siyse denizötesi ticaretin gelişmesinde yeterli bir seyrüse­ fer tekniğine olan gereksinimle ortaya çıkmıştı. Her iki­ sinde de, Mısır ve Babil’le temaslarından elde ettiği bilgi­ leri Yunanlılara sunmaktan biraz daha fazla bir şey yap­ mıştı; fakat yine de doğrudan bir gereksinime hizmet edi­ yordu; bu yolla, bu tekniklerden elde edilmiş olan bilgileri bir tek kuramda: evrenin kökeni ve gelişmesi kuramında düzene koymayı amaçlayan İonia felsefe okulunun temel­ lerini atmışta. Bu son aşamaya ancak İonia ticareti çök­ me dönemindeyken ulaşılması anlamlıdır. Anaksimandros’ un yapıtı (İ.Ö. 611-547) Miletos’ta tiranlığm çöküşünü iz­ lemiş olan yıkıcı içsavaşlar sırasında meydana getirilmişti. Bu felsefecilerin kendilerini adadıkları temel soru, de­ ğişme sorunuydu: dünya bugünkü durumuna nasıl geldi? Bu soru temeldir, çünkü hiçbir zaman dural olmamasına karşın, ilkel sürünün Asya kıyısında kabile ve klan te­ melinden Yunan yerleşim biçimine ilk parçalanmasından beri kesiksiz bir devamlılık sürdürmüş olan insan toplumunun eski yapısı, sınıf savaşımı ile çatırdamaktaydı ar­ tık. Moira çözümlemesinde gördüğümüz gibi, bu yapı Yu­ nan düşüncesinin biçimlendirdiği kalıptı-, fakat bu kalıp 106 KABİLEDEN DEVLETE parçalanıyordu artık, bu yapıyı dile getirmek için biçim­ lenmiş olan geleneksel düşünce tarzları, bu yapının yerine geçmekte olan yeni toplumsal yapının meydan okuyuşuyla karşı karşıyaydı. İonia aristokrasisini, içinde yaşadıkları dünyanın kökenini ve evrimini soruşturmaya iten de, işte, kalıtsal fikirlerle çağdaş gerçeklik arasmda birdenbire ortaya çıkan bu çelişkiydi. Geleneksel fikirler, ilk kez ol­ mak üzere, bilinçli olarak uygulanan bilimsel bir yöntem halinde düzenleniyordu. Dünya düzeni için kullandıkları sözcük kosmos idi. Bu sözcüğün birincil anıştırması (yananlamı) toplumsal­ dı; bu yananlamsa, — Girit'in kosmoi'si, Lokroi’nin fcosmopoleis'i gibi— birtakım politik terimlerde hâlâ yaşamı­ nı sürdürüyordu. îlyada’da hosmeo fiili yalnızca iki an­ lamda kullanılır: birliklerin savaş için düzenlenmesi ve işgal edilmiş topraklara kabilelerin yerleştirilmesi anlam­ larında; birlikler, kabileler ve fratriler halinde düzenlen­ dikleri için bu iki anlam gerçekte aynıydı. Böyleee, İonia'lı filozoflar dünya düzenini kabile düzeni terimleriyle tanım­ lıyorlardı. Dünyayı bir düzene indirgemede, doğallıkla ve kaçınılmaz bir biçimde, geleneksel düşünce tarzlarında var olan düzen kavramından yola çıkıyorlardı. Toplumun bu kabile yapısı, farklılaşmamış ilk çekir­ değin organik bölünmesiyle evrimleşmişti. İlkel sürü klan­ lara bölünmüştü, klanlar klan gruplanna. Bu birimler için­ deki birimler, karmaşık bir işbirliği ve yarışma, karşı­ lıklı rekabet ve iki taraflı hizmetler ağı içinde bir arada tutuluyordu. Klanlar üretim işinde işbirliği yapıyor, say­ gınlık elde etmek için yanşıyordu. Birbirinden evlenmeyle birleşiyor, kan davalanyla aynhyordu. Bu zıt güçlerin et­ kileşmeleriyle ortaya çıkan gerginlik — işbirliği ve yarış­ ma, bir araya gelme ve düşmanlık, çekme ve itme— ka­ bile sisteminin dinamiğiydi, özel mülkiyetin gelişimi onun iç dengesini bozuncaya kadar da yaşamını sürdürdü. Yu­ nanistan’da, ilk sarsıntısını askeri önderlerden bir yöne­ tici sınıfı — daha sonra toprak sahibi bir aristokrasi olarak güçlenecek bir sınıftır bu— ortaya çıkaran fetih savaşları ARİSTOKRASİ 107 sırasında geçirmişti. Ve bu çözülme hiçbir yerde İonia’ daki kadar hızlı olmamıştı. Asya sahillerindeki İonia yer­ leşenleri, Sparta’daki Dor fatihleri gibi, bir kabile teme­ linde örgütlenmişlerdi, bu örgütlenmeyi denizaşırı kolo­ nilerinde de sürdürdüler; fakat Sparta’lı fatihler saflarını sıklaştırabildikleri halde İonia’lı Yunanlılar sistemlerinin, gözleri önünde, ticaret potasında eridiğini gördüler. Anaksimandros, fiziksel evrenin to âperion (sınırsız! adını verdiği, uzamsal olarak sonsuz, niteliksel olarak be­ lirsiz bir şeyden, hareket yoluyla meydana gelmiş birta­ kım maddelerden oluştuğunu düşünüyordu. Bir başka de­ yişle, evren bir tek ilk çekirdekten farklılaşma yoluyla evrimleşmişti. Dünya düzeni nasıl farklılaşma yoluyla meydana geldiyse, aynı şekilde benzeşme yoluyla yok olu­ yordu. Türev maddeler hiç durmadan birbirine saldırıyor, sonuçta içinden çıktıkları farklılaşmamış birinci madde içine emilmek yoluyla kimliklerini yitiriyorlar. Anaksimandros’un sözleriyle söylersek, «zaman sırasına göre, bir­ birinin adaletsizliklerini cezalandırıyorlar.» Bütün bunlar İonia düşüncesinin kökenleriyle ciddi olarak uğraşan çağdaş birkaç araştırmacıdan biri olan Com ford tarafından açıklanmaktadır. Biraz önce alıntı­ ladığımız Anaksimandros’un cümlesi açıkça m etron fik ­ rine (kurulu düzenin devamı için belirlenen «ölçülerin» ya da sınırlamaların gereğince gözlenmesi gerektiği kav­ ramı) dayanır; gördüğümüz gibi, bu kavram, ilkel moira fikrinin aristokrasi tarafından yeniden yorumlanmasın­ dan başka bir şey değildir. Bu yüzden Comford, Anak­ simandros’un ikincil maddeleriyle Yunan kabile toplumunun m oira'sı arasında ilişki kurmakta çok haklıdır. Var­ dığı sonuç, «cezayı ödeme» için kullanılan deyimin ay­ rıntılı bir incelemesiyle doğrulanmaktadır: Latince poenas dare'ye karşılık olan didonai diken kai tisin. îmdi, Calhoun’ un da gösterdiği gibi, diken didonai deyimi (tisin didonai bunun İon dilindeki bir değişkeninden başka bir şey de­ ğildir) yalnızca ilkel kendine-yardım'dan türemiş olan özel dava ile ilgili olarak kullanılıyor; bundan başka, birincil 108 KABİLEDEN DEVLETE olarak adam öldürme için ödence ya da bedel vermek anlammda kullanılıyor. Yani, Anaksimandros bir madde­ nin bir başkasma saldırışını, rakip klanlar arasında kan gütme ya da kan davası terimleriyle tanımlamaktadır. Bu nedenle de Anaksimandros’un fiziksel evren hakkmdaki kuramının, temelde ilkel düşüncede var olan an­ lamların bilinçli bir gerçekleşmesi olduğu açık gibi gö­ rünüyor. İlkel maddeciliğin ilkel toplumun silinip gittiği bir sırada kristalleşmiş ve formülleşmiş karakteristik gö­ rüşüydü bu. GÖNDERMELER Comford, F.M. From Religion to Philosophy (Dinden Londra, 1913. ------------------ Principium Sapientiae, Cambridge, 1952. Felsefeye), VI TİRANLIK İ.Ö. Yedinci ve altıncı yüzyıllardaki ekonomik ve po­ litik değişiklikler — ticaretin gelişmesi, tüccar sınıfının ortaya çıkışı, kentlerin inşası— bu değişikliklerin su yü­ züne çıkardığı uzak erimli bir teknik ilerlemeyle yoğun­ laşmıştı. Dokunduğu her şeyi altına çeviren Phrygia kra­ lı Midas’ın öyküsü bir halk masalı olarak hâlâ bellekler­ de; üzerinde sihirli mührü olan altm yüzüğünün yardı­ m ıyla kendisini görünmez yapan, kralın sarayma gizlice girip onu öldüren ve kendini kral ilân eden Lydia’lı Gyges de aynı derecede ünlüydü eski çağlarda. Her iki söylencenin de tarihsel bir temeli vardır. Madeni parayı bulanlar, Sipylos’un ve Tomolos’un altın ve gümüş ma­ denlerini işleten Phrygia'lı ve Lydia’lı tüccarlardı. Midas ve Gyges de parasal güçlerini krallığı ele geçirmek için kullanmış olan tüccar prenslerdi. Bu, parayla kral olmuş kişiler geçmişin krallarından o denli farklıydılar ki, yeni adla çağınlıyorlardi: tyrannoi, ya da tiranlar. Gyges masah, madeni paranın evriminde son aşama­ yı göstermektedir: değerinin garantisi olarak üzerine ün, lü bir tüccarın belirtkesi vurulmuş metal kullanımı. Demir çubuklar, altm ve gümüş kaplar, alışverişi kolaylaştırmak için uzun zamandan beri kullanılmaktaydı, fakat büyük olmalan ve kabul edilmiş bir standartlan olmayışı dola­ şımlarını sınırlandırıyordu. Ticaret, genellikle takasa ba­ ğım lı olmuştu, yani büyük ölçüde ani gereksinimle- 110 KABİLEDEN DEVLETE rin yerine getirilişiyle sınırlıydı. Yeni madeni paralar, bu gelişmemiş araçların tersine hafifti, standartlaştırılmıştı ve devlet garantisi altındaydı. Gyges’in yüzüğü gibi her yere girebiliyordu. Ateşin, dünyanın yapılmış oldu­ ğu birincil madde olduğunu söyleyen Herakleitos’un söz­ leriyle söylersek, «ateş her şeyle değiştirilir, her şey de ateşle; tıpkı altının eşyalarla, eşyaların da altınla değiş­ tirilişi gibi.» Paranın kullanımı yaygınlaştıkça tüccarlar, birbiri ardından birçok kentte, güçlerini doğuştan, varlıklarını ise topraktan almış olan eski soyluların politik ayrıcalık­ larına meydan okuyorlardı Sappho ve Alkaios, Penthilidai’nin, soylu bir aileden bir kızla evlenen tiran Pittakos tarafından devrildiğini görmüşlerdi; Ephesos Basilidai’si aşağı yukarı aynı sırada düşmüştü; yedinci yüzyılın so­ nunda Thrasyboulos, Miletos'ta tirandı. Bu sırada ana­ karada Korinthos Bakchiadai’si Kypselos tarafından devirildi, bir süre sonra da Sikyon’da Orthagoras, M egara’ daysa Theagenes tarafından tiranlıklar kuruldu Bu ilk tiranlardan birçoğunun tüccar sınıfından olduğu, hepsi­ nin Ege-ötesi ticaret yolu üzerinde kurulmuş kentlerden olduğu bilinmektedir. Attika’da tiranlığm gelişimi daha yavaştı, bu yüzden de izlenmesi daha kolaydır. AtinalIlar yedinci yüzyıldaki koloni genişlemesinde fazla bir rol oynamamıştı, dolayı­ sıyla içerdeki toprak mücadelesi daha şiddetli oldu. Ticaret özgürlüğü, iktidarlarının ekonomik temelinin para tarafından oyulduğunu gören Eupatridai'lerin kontrolundan kurtulma demekti. Toprak sahipleri, bu nouveaux riches'lerin (sonradan görmeler, çev.) rekabetiyle kar­ şı karşıya kalınca, köylü sınıfını daha da yoğun bir bi­ çimde sömürerek kayıplarım karşılamaya çalıştılar. Bu­ nunla birlikte sonuçta köylüleri toprağın yeniden bölüş­ türülmesi için ayağa kaldırarak, tarımdaki bu huzursuz­ luktan kendileri için yeni ayrıcalıklar koparmakta yarar­ lanan rakiplerinin oyunlarına gelmiş oldular. Her iki ta­ ra f da, toprağa sahip olan aristokrasiye karşı oldukları T İR A N L IK 111 için tüccarların ve köylülerin çıkarları ortaktı; fakat köy­ lüler paranın ortaya çıkışından çok zarar gördüler, en kötü toprak sahipleriyse köylülerle ilişkileri en azından geleneksel ve kişisel olan soylular değil, gelenekten hiç hoşlanmayan ve topraklarını tamamen ticari bir temel­ de işleten tüccarların kendisiydi. Bu toprakları ya spe­ külatör olarak, yoksul düşmüş soylular'dan satm almak yo­ luyla — çünkü paranın ilk etkilerinden biri toprağın alı­ nıp satılmasını kolaylaştırmak olmuştu— ya da soylu aile­ lerle evlenerek ve bu yolla onların politik ayrıcalıkların­ dan kendilerine bir pay alarak elde etmişlerdi. Aristokrasinin bu gelişmeler karşısındaki tutumu şi­ irlerinde ortaya çıkar. Toprak varlığı Tanrıdan gelir, Tan­ rı göklerden yağmur gönderir, bu yüzden de şereflidir, kalıcıdır bu zenginlik; ticaretle kazanılmış varlıksa, insan yapısıdır, tehlikeli ve kararsızdır. Kötü bir mevsimin ka­ yıpları, Tann’nın yardımıyla gelecek yıl yerine konabi­ lir, ama denizdeki bir fırtına tüccarm gemisini bütün sermayesiyle birlikte batırabilir. Mal peşinde koşmak, teh­ likelidir, çünkü göklerin kıskançlığını davet eder. Tut­ ku kendini aşmaya sürükler insanı. Daha fazlasını is­ terken elindekini de yitirir insan. Kanatlı umutların çe­ kiciliğine kapılmış insan, kuş avlayan bir çocuk gibidir. Tanrılar da kendilerinden üstün kimselerle evlenenleri kıskanırlar. Pindaros’un anlattığı gibi İksion’un günahı da buydu. Tanrıların kendisine verdiği onur payından ba­ şı dönmüş olan İksion, Göklerin Kraliçesine saldırmaya kalkışmış, ama ancak bir bulutu kucaklayabilmiş, daha sonra da Tartarus'a fırlatılmıştı. Attika’da ilk büyük bunalım altıncı yüzyılın başla­ rında oldu. Köylüler başkaldırmanın sınırmdaydılar. En aşağı sınıfa, üretimlerinin ancak altıda birini kendileri­ ne ayırma izni verilmişti. Faiz oranlan yüzde elliye çık­ mış olan tefecilerin ağına düşmüş köylüler topraklarını, çocuklannı, kendilerini satmaya zorlanıyorlardı. Birçoğu, denizaşırı yerlere sürüklenmişti, birçoğu dilenci ya da köleydi, bir zamanlar kendilerinin olan topraklarda ev­ 112 KABİLEDEN DEVLETE siz yurtsuzdular. Eupatridai, bir köylü isyanım bastıra­ caklarsa, mülklerini yitirme tehdidi karşısında onlar ka­ dar korkmuş olan tüccarların işbirliğini kazanmak zo­ runda olduklarını kabul ediyordu. Bunun için, kendisi de ticaretle uğraşan bir Eupatridai üyesi olan Solon'a dik­ tatörlük güçleri verildi (İ.Ö. 593). Solon bir devrimci olsaydı tiran yapardı kendini, böylece kendi halkının ilerlemesini bir kuşaktan daha fazla hızlandırmış olurdu; fakat kuşkusuz, niyeti bu olmuş ol­ saydı o göreve de atanamazdı. Eupatridai, adamlarını ta­ nıyordu. Önce, en az değişiklikle köylüler üzerindeki ekono­ mik baskıyı hafifletti. Birikmiş borçları silerek ve borç karşılığı köleliği yasaklayarak toprağın yeniden bölüştü­ rülmesi isteklerini savuşturdu. Altıda bir sistemini değiş­ tirmek ya da geçerli faiz oranlarını sınırlamak için hiç­ bir şey yapmadı. Küçük toprak sahipleri, tefecilerin yağ­ masına karşı hâlâ savunmasız durumdaydı, hâlâ topra­ ğından atılmak tehlikesi altındaydı. Hiç kuşkusuz, Solon’ un niyetlerinin bir parçasıydı bu, çünkü köylüler topra­ ğa bağlı kaldığı sürece, sanayinin gelişmesinin gereği olan ucuz emek kaynağı olamazlardı. Köle emeğinin sanayi­ de sömürülmesi henüz başlamadığı bir zamanda tüccar sınıfı için çok önemli bir etmendi bu. Ayrıca, Atm alıla­ rın Laurion gümüş yataklarını işlemeye başlamaları da bu döneme rastladı ve emeğin ana kaynağı büyük ola­ sılıkla topraklarından atılan köylülerdi.,.. Bundan başka, Solon kabile sisteminin son bulmasın­ dan beri çalışamaz durumda olan halk meclisini yeniden canlandırarak çalışan sınıfa hükümette bir söz hakkı ver­ di. Kendi üyelerinden olmasa da archont’lan ve öteki devlet memurlarını seçen bu organdı. Adam öldürme dı­ şında davalara bakmak için bir adalet mahkemesi olarak da toplanıyordu. Meclisin canlandırılmasının, doğal ola­ rak Atina’ya Meclis toplantısı için gidemeyecek kadar yok­ sul olan köylülere doğrudan bir yararı olamazdı, fakat artık kendi yasal güçlüklerini çözebilen zanaatçıların du­ TİR A N L IK 113 rumunu önemli bir biçimde düzeltti. Öte yandan, Mec­ lisin hemen yanında bir başka organ daha kurdu Solon: Dört Yüzler Danışma Meclisi; işçi sınıfı bu meclisin dı­ şında tutuldu, Meclis yalnızca Danışma Meclisinin önü­ ne getirdiği önergeleri onaylayabiliyordu. Solon'un bu or­ ganı kurma nedeni hem işçi sınıfı üzerine hem de Areopa­ gus Meclisi —eski Eupatridai Meclisinin şimdiki adıydı bu— üzerine bir kontrol getirmekti. Bu yenilikten ka­ zançlı çıkan sınıf, bu yüzden, yeni orta sınıf oldu. Solon, Eupatridai’leri mallarından mülklerinden ol­ maktan kurtardığı için bunun karşılığı bir şey istemek durumundaydı artık. Doğuştan gelen archont'luk hakla­ rından vazgeçtiler. Yönetim görevleri ve bundan sonra Areopagus Meclisine üyelik için gerekli nitelikler toprak mülkiyetine bağlandı. Yani, varlıklı tüccarlar ser­ mayelerini toprağa yatırmak yoluyla archont olabilecek­ lerdi artık, buysa aristokrasinin tekelinde önemli bir ge­ dikti; fakat toprak sahibi olmuş bir tüccar, dünyaya ba­ kışı ve çıkarlarıyla bir toprak sahibi olmaya doğru git­ tiği için tüccar sınıfının bütün isteklerini karşılamıyor­ du bu. Wade-Gery’nin sorunu koyduğu gibi: Solon yönetiminde yeni zenginler yönetici sınıfa gir­ mek için toprak almaya hazırliklıydılar; belki de kişisel m ülkü gerçek mülk haline çevirerek malikâne sahipleri­ ne dönüştüler... Fakat kısa süre sonra, böyle yapmış olan­ lar kendilerini eski aristokrasiyle sımsıkı birleşmiş •‘top­ rak ağası» gibi hissetmeye başladılar; yeni zenginler de tüccarın b ir tüccar olarak, önce b ir malikâne sahibi ol­ maksızın yönetici sınıfa girm e hakkını kazanmak isti­ yorlardı. Areopagus Meclisinin yanı başında Dört Yüzler Mec­ lisi kurumu, ticaretin gelişmesi sonucunda, dinsel ve laik çıkarlar arasında gittikçe artan farklılaşmayı yansıtıyor­ du. Yine de, bu sonuncusu artık yalnızca Eupatridai’den oluşmamasına karşın gericiliğin kalesi olmayı sürdürü­ 114 KABİLEDEN DEVLETE yordu. Adam öldürme davalarında yargı hakkının yanın­ da, halk mahkemesinin reddettiği davalarda yasal kovuş­ turmada bulunma hakkım elinde tutuyor ve yasaların uygulanması üzerinde, sınırları saptanmış olmadığı için daha da etkili olan genel gözcülük görevi görüyordu. Solon'un reformlarının genel anlamı, onun çalışan sı­ nıfa karşı tutumu üzerine Adcock’ın yazdıklarından çok açık bir şekilde ortaya çıkıyor: Meclis üzerindeki sınırlamalarının gerçek anlamı, po­ litikada yönetimi ve ilk girişim i varlıklı ya da orta sını­ fın ellerinde tutmaktı. Aristokrat yönetimin halkı yıllar­ ca politik yönden eğitimsiz, hırslı önderlerin kolayca al­ databildiği kimseler olarak bıraktığı b ir gerçekti; Solon’ un şiirleri de onun, yönlendirilmemiş umutların ne ka­ dar tehlikeli olabileceğini çok iyi bildiğini gösteriyor. Fa­ kat bunun değişkeni: halk kitlelerini politik güçten yok­ sun bırakmak da ondan daha büyük b ir kötülük, daha büyük bir tehlikeydi; Solon, yeni ekonomik düzenin yok­ sul A tinalıları fesata karışamayacak kadar meşgul ve hoş­ nut tutacağını da umut etmiş olabilir. Kendilerine yeten bu ufacık gücü onlara vermekle halkın daha fazlasını elde etmeye kandınlamayacağı umulabilirdi. Ayrıca hem politika, hem de adalet, halk gerçekten yönetimde değil­ se, onların kötü yönetime ve adaletsizliğe karşı korun­ malarını gerektirirdi. Solon halka ne çok fazla ne de çok az, ölçülü bir güç ver­ miş olduğunu ileri sürerken, Yunan düşüncesine önemli bir katkıda bulunmuş oluyordu. Eski aristokrasinin pa­ rolası: hiçbir şeyde aşırıya kaçma; insanın dünya nimet­ lerinden yararlanmasına bir üst sınır getiriyor ama bir alt' sınır koymuyordu. Solon ortalamayı bulduğunu ileri sürüyordu, böylece yükselen orta sınıfın karakteristik gö­ rüşünü de ilk kez dile getirmiş oluyordu. Daha sonraki otuz yıl içinde, özel mülkiyette zengin­ lik artmaya devam ederken aristokrat cephe de çatla­ T İR A N LIK 115 maya başladı. Solon’un kendisi sonradan ticarete dünmüş bir toprak sahibi idi, şimdi öteki soylu aileler de onun izinden gidiyordu — hepsinden çok da Küçük Asya’mn iç bölgeleri için büyük bir entrepot olan Sardis'le ticari ilişkiler sürdüren Alkmaionidai'ler ve Laurion madenleri­ ne ilgi duyan Peisistratidailer. Bu iki soylu aileden her biri kendi politik yandaşlarını örgütlüyordu. Alkmaion’un oğlu Megakles, tüccarları, liman esnafmı, Peisistratos’sa madencileri örgütlüyordu. Eteoboutadai’lerden Lykourgos, büyük toprak sahiplerinin başında, her ikisine de kar­ şıydı bunların, aynı zamanda birbirleriyle de rekabettey­ diler. Karşıt güçler bölündüğü sürece, kurulu düzen ya­ şamasını sürdürüyordu. Peisistratos iki kez iktidarı ele geçirme girişiminde bulundu, her ikisinde de hasımlanmn bir araya gelmesiyle geriye püskürtüldü. İkinci sür­ gününü Trakya’daki Pangaion Dağındaki gümüş maden­ lerinde önemli parasal kazançlar elde etmekle geçirdi; bu arada, 546'da, Sardis, Perslerin eline geçmişti. Rakibi Megakles’e büyük bir darbe olmalıydı bu. A ltı yıl sonra üçüncü girişimde bulundu, bu kez başarılıydı. Öteki tiranlıklar gibi Peisistratos’un yönetimi de is­ ter istemez otokratikti, çünkü güçlü bir biçimde merke­ zileşmiş bir monarşi, bir karşıdevrimden tek korunma yo­ luydu. Yeni orta sımfı savunuşuyla olduğu kadar, yöne­ timinin saltıkçı (mutlakçı) özelliğiyle de, İngiliz Tudorlarıyla gözle görünür bir benzerlik gösterir Peisistratos. Tarım sorununu çözmek için, sürgüne gönderilmiş ko­ damanların boşalttığı topraklan kullandı. Köylüler kü­ çük mülk sahipleri olarak hükümetin de yardımıyla zor­ la alınmış topraklara yerleştirildi. İstekleri yerine gelmiş­ ti. Sağlam bir başarıydı bu. Bu arada, metal para siste­ mini ve dış ticareti geliştirmede gösterdiği canlı ticari politikası tüccarların devamlı desteğini sağlıyordu ona; eski kent duvanmn yıkılması ve kent devriminin şaşmaz bir belirtisi olan bir kemerli su yolunun yapımı da içinde olmak üzere, kapsamlı kamu işleri programı, çalışan sını­ fa — gemi yapımı, çömlekçilik ve metalürji alanındaki 116 KABİLEDEN DEVLETE özel girişimin emek gereksinimine ek olarak— çalışma ala­ nı sağladı. Bir yüzyıl sonra Sparta hâlâ bir köy görünü­ mündeydi; Atina ise daha o zamandan bir kentti. Bu toplumsal değişiklikler, zorunlu olarak, toplumun din ve kültür yaşamında bir dönüşümü de içeriyordu; Peisistratos yönetiminde bu da bilinçli olarak yönlendi­ riliyordu. Athena Polias tapmağını bitirdi, Panathenaia’yı büyük bir ulusal festival olarak yeniden düzenledi. Aris­ tokrasinin çok dar klan tapımmı dengelemek üzere, o gü­ ne kadar Olympos’lu olarak pek tanınmayan Dionysos’a tapınmayı resmen tanıdı ve çok geçmeden bir kent ola­ rak Panathenaia’yı bile gölgede bırakacak olan Dionysia Kenti festivalini kurdu ya da yeniden canlandırdı. Son olarak da, Homeros şiirlerinin İonia’lı ozanlarca halk önünde okunuşunu başlattı, Homeros şiirleri de ilk kez olmak üzere Attika’da tanınmış oldu. Bütün bu yenilik­ lerin altında yatan amaç, bir ulusal bilinç ruhunu özen­ direrek yeni kent-devletinin ticari genişlemesini güçlendirmekti. Peisistratos’un başarısı, öncelikle içinde bulunduğu durumun nesnel olanaklarını doğru hesaplamasına daya­ nıyordu. Yönetiminin, kendisini İonia ile ticari rekabet­ ten kurtaran Perslerin Ege'ye doğru ilerlemesiyle aynı zamana rastlaması gerçekten de bir şanstı onun için, ama bu şansı kazanca çevirmekte hızlı davrandı. Dış politi­ kada yaptığı en önemli işlerden biri Hellespont’ta (Ça­ nakkale Boğazı) Sigeion’u ele geçirmesiydi. Böylece Dardanelles’in kontrolü Atm alılar için, kendilerine bol mik­ tarda ucuz mısır sağlayarak ve o günkü üretim düzeyin­ de kendi öz kaynaklarıyla yapabileceklerinden çok daha kalabalık bir sanayi nüfusunu desteklemelerini mümkün kılarak en yaşamsal çıkarlardan biri haline geldi. Bu po­ litikanın olumsuz bir yanı da vardı kuşkusuz. İç pazan bastırıyor ve tarım tekniğinin geliştirilmesini önlüyordu; fakat Atina, Hellespont’u kontrol edebildiği ve kentlere akını emebildiği sürece haklı görülüyordu bu. Peisistratos 528'de öldü, yerine iki oğlu geçti; Hip- T İR A N L IK 117 parkhos ile Hippias. Hipparkhos dokuz yıl sonra bir kan davası sonucu öldürüldü. Ondan sonraki yüzyılda Atina­ lIlar, Hipparkhos’un katillerinin tiranlığın devrilmesinden sorumlu olduğuna inanıyorlardı, fakat gerçekte Hippias bir dokuz yıl daha iktidarda kaldı. Saltanatının son yıl­ larında gittikçe artan kötü ünü, hiç kuşkusuz kişisel et­ menlere olduğu kadar, öncelikle politik güçler dengesin­ de meydana gelmekte olan değişikliklere bağlıydı. Peisistratos orta sınıflan güçlendirirken işini öyle eksiksiz yap­ mıştı ki, bu sınıflar şimdi korumacı bir diktatörlükten vazgeçecek kadar güçlü hissediyorlardı kendilerini. So­ nuç olarak, Hippias ancak daha ileri derecede zoralım­ larla karşılayabileceği parasal güçlüklere batmışken, dik­ tatörlüğün gerektirdiği harcamalara gittikçe daha taham­ mülsüz oluyorlardı. Böylece, ileri bir güç olarak başlan­ mış olan tiranlık, ilerlemeye bir engel olmuştu. Son darbe 512’de, Hippias’ın, Perslerin Trakya’yı işgaliyle ana gelir kaynağından yoksun kalmasıyla inmiş oldu. Bununla birlikte, onun devrilmesini gerçekleştiren ile­ rici güçler değil, karşıtlarının bir araya gelmesiydi: ba­ basının düşmanının oğlu Kleisthenes, kendi çıkarına ha­ reket eden Megakles ve tiranlığın zayıflamasını bir kar­ şıdevrim fırsatı olarak gören öteki sürgün aristokratlar. Alkmaionidai’ler yıllardır yorulmaz bir biçimde kendi ser­ vetlerini artırıyorlardı; özellikle, Delphoi’de yangının yer­ le bir ettiği tapmağın onarılması için önemli bir kontrat elde etmişlerdi. Kleisthenes, Peisistratos’un Sparta ile ge­ liştirdiği bu dostça ilişkileri koparmak için Delphoi’deki etkisini kullandı ve 510’da Sparta ordusunun başında Sparta kralıyla birlikte Attika’ya girdi. Bağlaşıklarıyla, Hippias tiranlığını yıktıktan sonra aristokrasinin yeniden ayağa kaldırılması konusunda açıkça anlaştı, fakat Kle­ isthenes onun yerine göz dikmişti. Amacı ortaya çıkınca aristokratların önderlerinden Isagoras ikinci bir müdaha­ lede bulunması için Sparta'ya başvurdu. Kleisthenes ise halka başvurmakla yanıt verdi buna. Aristokratların ağ­ zını birtakım demokratik reform larla kapattı ve orada 118 KABİLEDEN DEVLETE oturan yüzlerce yabancıyı ve köleyi serbest bıraktı. Bu­ nun sonucunda, Sparta Kralı, yanında muhbir Isagoras olmak üzere ancien regim e’i (eski rejim) yeniden ayağa dikmek için Attika'da görününce, ordusuyla birlikte Akropolis’e kapatıldı ve ancak bir daha müdahale etmeye­ ceği konusunda anlaşmaya vanlm ca serbest bırakıldı. Halk için büyük bir zaferdi bu. Yunan Uranlığının işlevi geçiciydi. Tiranlık, aristok­ rasi yönetiminde zorla bir gedik açarak orta sınıfa, de­ mokratik devrimin son aşaması için güçlerini sağlamlaş­ tırma olanağını verdi; bu aşamaya Uranlığın kendisinin devrilmesi de dahildi. Tiranlığm Yunan geleneğinde he­ men hemen oy birliğiyle suçlanmasının nedeni budur. Ön­ ce aristokratlar tarafından, ilerici olduğu için, daha son­ ra da demokratlar tarafından gericiliğe dönüştüğü için suçlanmıştı. Onun lehinde söyleyecek şeyi olan yalnızca iki şair vardı: Pindaros ile Simonides; onlar da para kar­ şılığı efendilerine hizmet ediyorlardı. Kuşkusuz, Dionysia kentindeki ilk şairler Peisistratos hakkmdaki övgülerinde içtendiler (saltanatı, geleneksel olarak Kronos’un efsane­ vi saltanatına benzetiliyordu), fakat yazdıkları yok oldu; Aiskhylos’un çağdaşları içinse Uranlık, her şeyden önce, ülkeden kovulduktan sonra yabancı bir gücün kuklası olarak tekrar Uranlığı kurmak umuduyla güçlerini ulusal düşmanla birleştiren Hippias demekti. Sonunda, her yer­ de geçici olduğu için ve birçok devlette başarılı bir kar­ şıdevrimle sona erdirildiği için tiranlık, halkın gözünde, eline büyük varlık geçirince ölümlü olduğunu unutup kut­ sal öfkenin tuzağına düşerek kendi yıkımına sürüklenen bir insanın gösterişli bir iktidar tırmanışı olarak simge­ leşti. Bu geleneğin gerisinde, göz açıp kapayıncaya ka­ dar, dilenciyi krala, kralıysa dilenciye dönüştüren pa­ ranın güvenilmez kaypaklığı anlayışı yatmaktadır. Demokratik hareketin karşılaştiğı şiddeUi direnç, Theognis'in şiirlerinde canlı bir biçimde anlatılmıştır. Tipi­ nin tam adamı olan bu gerici bon vivant (işret adamı), uygarlığı kendi sınıfının ayrıcalıklarıyla bir tutuyordu: T İR A N LIK 119 Utanç ortadan kalktı; guru r ve küstahlık adaleti ele geçirdi, dünyaya sahip oldu... Kent yine kent, ama halk değişti: b ir zamanlar yasa nedir bilmiyorlardı, sırtlarına keçi derisi geçirip geyikler gib i duvarlar ardında otu ru r­ lardı; ama şimdi soylu oldular, b ir zamanların soylula­ rıysa ayaklar altında — Ah, hangi yürek dayanır buna? Ezin onları, sıktıkça sıkın boyunduruklarını — onlara efendilerini sevdirmenin tek yolu bu... Halk kitlesi bir tek erdem tanır, servet, gerisi boş... Hiç doğmamış olmak en iyisi, ne de gün ışığını görmek; ya da doğmuşsan he­ men ölüm ün kapılarına doğru koşmak ve bir yığın top­ rağın altında uzanmak. Eski kast sistemi yıkılmıştır artık; çünkü serfler, artık eşekler gibi üzerlerine binilmesinden hoşnut değildir; çün­ kü kişisel bağlılık ve özgürlük hakkmdaki yazılı olma­ yan eski yasa geçer akça olmuştur — öyleyse uygarlık yok olmuştur. Am a uygarlık Theognis’i bekleyemezdi. Doğru, eski kültür parçalanıyordu, ama yalnızca yeni emeller, yeni değerler, yeni fikirler pıtrak gibi açmaya başladığı için. GÖNDERMELER Adcock, F.E. Cambridge Ancient Society (Cambridge Eski Çağlar Ta­ rihi), c. 4. Ure, P.N. The Origin of Tyranny (Tiranlığın Kökeni), Cambridge, 1922. Ü Ç Ü N C Ü BÖ LÜ M DRAMANIN KÖKENİ DİONYSOS VE S A T Y R ’LE R VII ERGİNLEME İlkel avcı kabilede, topluluğun üyeleri daha önceden belirttiğimiz cinselliğe bağlı işbölümünün yanında, yaşa göre, çocuklar, yetişkinler ve yaşlılar olarak derecelendi­ rilirler. Çocuklar yiyecek toplama işinde kadınlara yar­ dım ederler; erkekler avlanır ve savaşırlar; yaşlılarsa ka­ bilenin danışmanlarıdır. Bir aşamadan ötekine geçiş, er­ ginleme törenleriyle gerçekleştirilir. Bunlardan en önem­ lisi, ergenlik çağma gelen erkek çocukların erginleme­ sidir; aynı zamanda, tam kabile statüsüne giriş ve evlen­ meye hazırlıktır bu. K ız çocukların erginlemesi de buna benzer, ama bu konuda daha az yaygm kanıtlar var; çün­ kü ilkel kadınlar, doğallıkla, kendi erkeklerinden sakla­ dıkları gizleri erkek insanbilimcilere açmakta isteksizdir­ ler; bizim kendi toplumumuzda da kadınların statüsü öy­ ledir ki, içlerinden çok azı insanbilimci olma fırsatına sa­ hiptir. Erginlemenin işlevi —çocuğun yetişkin statüsüne ka­ bulü— ilkel düşüncede çocuğun öldüğü ve yeniden doğ­ duğu inancıyla dile getirilir. Bu kavramı anlayabilmek için bizim doğumun ve ölümün doğası hakkmdaki çağdaş kavramları bir kenara bırakmamız gerekir. İlkel toplum­ da yeni doğan çocuğa, yeniden yaşama dönen atalardan biri olarak bakılır. Bunun içindir ki, Yunanistan da için­ de ölmede üzere dünyanın birçok yerinde, çocuğa büyük anababalanndan birinin adını vermek bir töre haline gel- 124 D R A M A N IN KÖKENİ iniştir. Çocuk ergenlik çağma erişince, bir çocuk olarak ölür ve bir erkek ya da bir kadın olarak yeniden doğar. Yetişkin de aynı biçimde bir yaşlıya dönüşür; ölümdeyse, yaşlı en yüksek mertebeye yani totem atalar aşamasma girmiş olur, oradan da zamanı gelince bu çevrimin tü­ münden yeniden geçmek üzere yeniden doğar. Doğum ölümdür, ölümse doğum. Bunlar başsız sonsuz değişim sü­ recinin birbirini bütünleyen, birbirinden ayrılmaz yüzle­ ridir; bu süreç bizim anladığımız gibi yalnızca doğumu ve ölümü değil, aynı zamanda dölleme ve doğurma gü­ cünün gelişmesini ve çökmesini de içerir. Afrika zenci­ leri üzerine çalışmasında Cureau’nun da işaret ettiği gibi, «yerliler, fiziksel yaşamda her ciddi olayın, yeniden di­ rilişin izlediği ölüme eşit olduğunu ileri sürerler.» Bu düşünce tarzı ilkel erginlemenin evrensel bir özel­ liğiyle —adayın yansılamak ya da simgesel ölümü ve ye­ niden dirilişi— somut bir biçimde dile getirilir. Tören çeşitli biçimler alır. Bazıları son derece gerçekçidir, ada­ yın öldürülmesi ve bir kadından yeniden doğuşu eylemini içerir; ötekilerde, bir tann ya da ruh tarafından yutulduğu ve geriye kusulduğu varsayılır. Bu öge öylesine te­ meldir ki, kabile toplumunun daha ileri aşamalarına öz­ gü daha incelmiş biçimlerinde bile kolaylıkla tanınır. Si­ hirli uyku ya da düş, böyledir: aday, bir çocuk gibi din­ lenmesi için yere yatırılır ve bir atanm ruhu tarafından ele geçirildikten sonra bir erkek olarak uyanır. Birçok erginleme töreninde ortak olan; yeni bir kimlik elde et­ mek için adayın önce eski kimliğinden kurtulması ge­ rektiği ilkesine dayanarak, oğlan çocuğun kız, kızınsa oğ­ lan gibi giydirilmesi töresinin de böyle bir şey olduğu varsayılabilir. Birçok kabilede oğlan çocukları erginlen­ mek üzere alınıp götürüldüklerinde anaları öldü diye ar­ kalarından ağlar, yas tutar, döndüklerindeyse, konuşma­ yan, yürüyemeyen ya da arkadaşlarını tanıyamayan be­ beklermiş gibi davranırlar onlara. Aynı zamanda, ilkel düşüncede, yeni bir kimlik demek olan yeni bir ad alır­ lar. Tıpkı yeni doğan bir çocuğa atalarından birinin adı­ ERGİNLEME 125 nın verilişi, onun ilk zamanlarda nasıl adını taşıdığı in­ sanın yeniden yaşama gelişi anlamına geliyor idiyse, er­ ginlemede yeni bir adın almışı da adayın yeniden doğdu­ ğu anlamına gelir. Ölümün ve yeniden yaşama dönüşün bu dramatik temsillerinin yanında, aday genellikle bedeninin bir par­ çasının kesilmesinden ibaret bir ameliyat işleminden ge­ çirilir: oğlansa sünnet derisinin alınması, kızsa klitori­ sin kesilmesi; bir dişin sökülmesi; bir parmağın kesilme­ si; saçın tümüyle ya da bir tutamının kesilmesi gibi. Bu ameliyatlardan en ilkeli sünnet ve diş sökülmesidir, her ikisi de Avustralya'da görülüyor, ama hiçbir zaman bir­ likte değil. Bu da, bunların tümünün başlangıçta ortak bir amaca ulaşmanın farklı yöntemleri olduğunu akla ge­ tiriyor. Bu amacın ne olduğu, bizim şu anda ulaşmak is­ tediğimiz hedefin dışında kalmaktadır; fakat kesilen kı­ sım dikkatle saklandığına göre, bu törenlerle, yeniden doğabilir diye bedenlerin tümüyle ya da kısmen korun­ duğu ölü gömme törenleri arasında bir koşutluk olduğu gözlenebilir. Geriye kalan erginleme törenleri, her zaman birbi­ rinden ayınlam ayacağı için birlikte alınabilecek iki sı­ nıfa ayrılır: arınma ve sınama törenleri. Adaylar su ya da kan içinde yıkanır, bir derede ya da denizde suya sokulur, ya da bir ateş önünde bir süre kavrulur; bazan acı verici engelleri olan yarışlara sokulur; çoğu kez öl­ dürücü sonuçlar veren yapmacık dövüşlere girerler; bi­ linçsiz düşünceye kadar kamçılanırlar; kulakları ve burun­ ları delinir, etleri bıçakla çizilir ya da derilerine dövme yapılır. Bu törenlerin çoğunda rastlanabilecek fiziksel acı, bütün dünyada bir güç denemesi ya da bir dayanma sı­ navı olarak açıklanmaktadır; bunlarda başarısızlıksa, elen­ me ya da gözden düşme anlamına gelir: bu sınamaların sertliğinin, adayı korkutarak devamlı bîr boyun eğme alışkanlığı vermek üzere yaşlılarca bilerek uygulandığın­ dan kuşku edilemez. Yine de onlann ilk işlevinin arın­ ma ve çile olması olasıdır. Tıpkı kirliliğin hastalık, has- 126 D R AM ANIN KÖKENİ talığmsa ölüm oluşu gibi, arınma da yaşamın yenilenme­ sidir. En sonunda, adaya kabilenin töreleri ve gelenekleri hakkında bilgi verilir. Bu iş, dinsel öğütlerle ya da so­ rulu yanıtlı sorgulamalarla, dramatik danslar yaptırıla­ rak, kutsal nesnelerin gösterilip anlamlarının tümüyle açıklanmasıyla yapılır. Törenin tamamı son derece giz­ lidir. Kabilenin yerleşim yerinden uzakta, genellikle özel olarak tören için hazırlanmış bir yerde yapılır; yaşlıların ve onların ergin yardımcılarının dışında bütün topluluk üyelerinin uzak durması, yoksa ölüme mahkûm edilecek­ leri uyarılır. Birçok kabilede gerçek erginlemeden önce aylarca sürebilen bir inziva dönemi geçirilir; adaylar yer­ leşim yerine geri döndüklerinde, yaptıkları, gördükleri ya da işittikleri hakkında erginlenmemiş olanlara herhangi bir şey açıklamaları kesinlikle yasaklanır. Çoğu avcı kabileler arasmda erginlemeyi hemen ev­ lenme izler, dolayısıyla evlenmenin tören olarak ergin­ lemenin kendisinden herhangi bir ayrımı yoktur. Birçok ilkel halkların evlenme törenlerinin erginlemeye niçin bu kadar yakından benzediğinin açıklaması budur. Bu, özel­ likle törendeki kadın taraf için gerçektir, çünkü onun du­ rumunda evliliğin ergenlik çağından sonraya bırakılması seyrektir. Öte yandan, erkekler kabile toplumunun daha yukarı aşamalarında, evlenmeden önce bir başka dene­ me dönemi daha geçirmek zorundadır. Bu süre Erkekler Evi’nde geçirilir; Hutton Webster burayı şöyle anlatıyor: Erkekler Evi, genellikle b ir kabile yerleşim yerindeki en büyük binadır. Köyün ortak malıdır-, bir danışma odası ya da köy odası, yabancılar için b ir konuk evi ve erkek­ ler için uyuma yeri olarak kullanılır... Evlenmenin ve b ir kadının özel mülke alınmasının hemen kabileye ka­ bulü izlemediği zamanlarda, Erkekler Evi evlenmemiş gençlerin cinsel eğilim lerine engel olacak etkili b ir hapisane olur. O zaman, bekarlar için bir kulüp olarak kulla­ n ılır... Kuruluşuna yol açan ilk fik irler unutulup gidince, ERGİNLEME 127 çok sağlam bir biçimde kurulmuş ve çok yaygınlaşmış olan b ir kurum un başka kullanımlara ayrılması yoluyla yaşamaya devam etmesi beklenebilir. Askerlik görevinde, gençlerin kapatıldığı ve savaş sanatına alıştırüdığı gar­ nizonlar olarak bu evler çoğu kez yararlı birer savunma aracı olarak kullanılır. Topluluğun dini tapınmaları ge­ nellikle burada yapılır. Sıklıkla drama temsilleri için ti­ yatro görevi görür... Bu durumda, ilkel b ir toplulukta han­ g i biçimde olursa olsun Erkekler EvVnin varlığı, bugün ya da geçmişte, g iz li erginleme törenlerinin va r olduğunu kuvvetle göstermektedir. Genellikle, bir bütün olarak erginleme kabileyle iliş­ kilidir, fakat Avustralya ve Yeni Gine’deki aşağı avcı ka­ bilelerinden elde edilen kanıtlar, onun totemci klanda mer­ kezileşmiş olduğu bir önceki aşamayı açıklıkla göstermek­ tedir. Bu dinsel törenlerin klandan kabilelere geçişi, kabile sisteminin sağlamlaştığının kanıtıdır; tersine, bu sistem da­ ğılm aya başladığında, erginleme ve zayıflamaya uğraya­ rak kabilesel özelliğini yitirir — bu durumda törenler dik­ katsiz. baştan savma v e bağmtısız hale gelir, genellikle yi­ ne yapılıyordur ama evcil bir karakter kazanmıştır ve ço­ ğu kez erişkinlikten önce yapılır— ya da başlangıçtaki birleştirici özelliğini korur, eski klanın yeni ve değişik bir şekli olan büyüsel bir kardeşlik cemiyetinin ya da gizli bir cemiyetin temellerini oluşturur. Ayrıca, Webster’ in de gösterdiği gibi, bu cemiyetlerin ortaya çıkışı ve kla­ nın çöküşü, toplumsal eşitsizliklerin gelişmesiyle ilişkilidir: İncelemekte olduğumuz şekliyle erginleme törenleri de­ m okratik ve kabilesel yanlarını ancak bütün toplumsal kontrolün kabile yaşlılarının elinde olduğu ilkel aşamadan ortaya çıkmamış olan toplamlarda korumaktadır. Bütün Avustralya ve Y eni Gine’de bu özellikteki törenlerin var­ lığı, bu adalarda kesin ve kalıcı başkanlıkların olmayı­ şıyla ilişkili olm alıdır... Melanezya ve A frika ’da politik merkezileşme büyük ölçüde, geniş b ir alanda egemen ve 128 D RA M A N IN KÖKENİ çoğunlukla kalıtsal yapıda başkanlıkların kurulmasıyla so­ nuçlanmıştır, fakat bu süreç, toplumun ilk aşamalarında yalnızca yaşlılara bırakılan toplumsal kontrol işlevlerinin kabile başkanlarına teslim edilmesine kadar sürmemiş­ tir... Gelişen politik merkezileşmeyle birlikte bu işlevler modası geçmiş b ir hale gelir, cemiyetlerin dinsel ve dra­ matik yönleri en önemli yeri kazanır. Bu son aşamaya hem Polinezya’da hem de Kuzey Am erika’da ulaşılmıştır. Gizli cemiyette klanın yapısı devam eder, fakat şe­ kil değiştirmiştir. Cemiyetin ayrı bir totemi, ayrı bir ge­ leneği ve ayrı dinsel törenleri vardır; birliğini, üyelerini canlı tutan güçlü dayanışma duygusundan alır; birçok durumda, yerine getirmesi gereken büyüsel-ekonomik iş­ levleri vardır: yiyecek olarak kullanılan hayvanların üre­ tilmesi, yağmurun yağdırılması, hasadın oluşturulması gi­ bi. Öte yandan üyelik kan birliğine değil üyeliğe kabul töreniyle (erginleme) başlayan dinsel uygulayım birliği­ ne dayanır. Başka bir deyişle, topluluğa kabul için gerekli yeterlik doğum değil, yeniden doğumdur. Buna göre, to­ tem artık kalıtsal değildir, kabulle elde edilir. Genellikle —fakat her zaman değil— bir delikanlı olan aday tek başına ormana gider; orada tam bir yalnızlık içinde, aç kalarak, uyuyarak ve ilgili hayvanı düşleyerek günler, haftalar ve aylar geçirir: giderek o hayvan kendi bireysel totemi ya da koruyucu ruhu, kişinin kaderini biçimlendiren ve yaşamının bütün çetin olaylarını sap­ tayan güç olur. Eve döndüğünde bir ergindir, böylece ye­ ni bir ad alır. Kwakiutl Kızılderilileri arasında adaylar hem geçirdikeri fiziksel yoksunluklar hem de koruyucu ru­ hun artık vücutlarına girdiği ve onları ele geçirdiği inan­ cının verdiği güçle geçici bir delilik içinde dönerler eve. Daha sonra bu ruh, yeni erginlenmiş üyenin öldüğü ve yeniden doğduğunu anlatacak şekilde hazırlanmış şarkı­ ların ve dansların toplu olarak söylenmesi ve yapılmasıyla bedenden kovulur. Kuzey Am erika’da bu cemiyetlerin baş­ lıca işlevleri haline gelmiş olan hastaların iyileştirilme­ ERGİNLEME 129 siyle ilgili törenin altında da aynı fikir yatmaktadır. Ojibwa kardeşlik cemiyetlerinde ruhu cinlerden kurtarı­ lan hasta böylece erginlenmiş olur; Cape Flattery K ızıl­ derililerinin Tsiahk kardeşlik cemiyetinde hasta tedavi edilmeden önce erginlenmiş olmak zorundadır. Yeniden doğma yoluyla sağlığına kavuşur. Bu kardeşlik cemiyetleri güçlerini, hiç kuşkusuz, ön­ celikle bazı büyü şekillerini tekellerinde bulundurmaktan alır; fakat insan toplumunun bu aşamasında büyü, üretim tekniğinin bir bütünleyicisi olmaktan çok daha Öte bir şey haline gelmiştir. Erginlenenlerin yararlandığı ayrıca­ lıklar ekonomik temelini yitirmiştir ve az ya da çok bi­ linçli olarak toplumsal sömürü amacıyla kullanılmaktadır. İlkel Am erika’nın en ileri bölgelerinden olan Meksika ve Peru’da tarımın gelişmesinde değişmez bir eğilim olan bü­ yünün bu aşın önem kazanması, halkı, kana susamış bir teokrasiye mutlak kulluk durumuna düşürdü; bunların giderek incelikle yürüttükleri bu insan özverisi, kendi kül­ türlerinin, İspanyol fetihlerinin yarattığı daha büyük kor­ ku içinde ortadan kalkmasıyla son buldu. Son olarak, bu kardeşlik cemiyetlerinin yalnızca Am e­ rika’da değil A frika ve Polinezya’daki evrensel bir özel­ liği, bir tür dinsel tören dramasınm belli zamanlarda tem­ sil edilmesidir: bu törenlerde aktörler kabile atalarını ço­ ğu kez totem biçiminde canlandırırlar. Diyelim, Hopi Kı­ zılderililerinin Katcina kardeşlik cemiyetleri, topluluğun hâlâ etkin üyeleri olarak bakılan ve kendilerine dans yo­ luyla, yağmur gönderme ve ürünü büyütme görevleri yükletilen atalarına ait bir maskeli dans yaparlar. Böyle bir dinsel tören, bir dinleyici topluluğu önünde yapılması ve bir eylemi temsil etmesi yönünden gelişmiş dramaya benzer, oysa onun ata ruhlarıyla ilişkisi ve ekonomik iş­ levi, ilkel avcı klanın yansılama töreniyle olan bağını da açık bir biçimde ortaya kor. Daha önceki bir bölümde, gerçek üretim tekniğinin bir parçası olarak doğan ve totem türlerinin eylemlerini temsil eden totemci klanın yansılama dansının, hayvan 130 DRAMAN1N KÖKENİ olarak kavranan klan atalarının etkinliklerinin bir tür oyunlaştınlmasma nasıl dönüştüğünü görmüştük (s. 31). Dinsel tören bu yolla bütün özelliklerini öyküleme biçi­ minde yeniden üreten bir m it ortaya çıkardı. Bu durum­ larda mitin, dinsel törenin açıklaması olduğu söylenir ço­ ğu kez; fakat daha çok, hiç olmazsa ilk aşamalarmda, törensel eylemin sözlü biçimidir — törene katılanlarm za­ man zaman paylaştığı unutulmaz bir deneyin kolektif ifa­ desidir. Daha sonraları, klan sistemi çöküş halindeyken, mit, törenden kendini ayırabilir ve kendine özgü bağım­ sız özellikler geliştirebilir. Yine de, bunlar bile büyük öl­ çüde dinsel törenin esinlendirdiği şeylerdir, çünkü ilkel toplumda hemen hemen her yaşantı herhangi bir tören­ sel eylem biçimini alır. Y a da hem mit hem de dinsel tö­ ren baştaki yakınlıklarını sürdürerek, daha önce görmüş olduğumuz gibi klanın yapısmı hiç bozulmadan saklayan büyüsel kardeşliğin dramasmda yaşamaya devam eder. Bu koşullar altında, kardeşlik cemiyeti gizli olduğuna gö­ re, mit, erginlenmemiş olanlara yalnızca dıştan görünür biçimiyle açıklanan, iç anlamı «anlayanlara» saklanan bir giz olur. Son olarak, kardeşlik cemiyetinin kendisi çökü­ şe geçtiğinde, onun dramatik işlevi genellikle en daya­ nıklı, en kalıcı yanıdır. Mistikler toplumu, oyunları gizli iç anlamını yitirmiş, fakat hâlâ nasılsa yaşamı yenileyen bir giz özelliğini bir dereceye kadar koruyan bir aktörler loncası haline gelir. Bundan sonraki işimiz, bu sonuçların ışığı altında es­ ki Yunanistan’da benzeri kurumlarla ilgili kanıtlan in­ celemektir. Bunlar, başlıca, gençlikte ya da erkekliğin başlangıcında yapılan törenlerde, Zeus'un ve Dionysos’un doğumuyla ilgili mitlerde, bazı şenliklerin törensel köken­ lerinde, mistik dinin tapımlarında ve son olarak dramanın kökenlerinde bulunmaktadır. Şiddetin, sertliğin bir simgesi haline gelmiş olan Spar­ ta gençliğinin geleneksel eğitimi Plutarkhos tarafından uzun uzun anlatılmaktadır. Yeni doğan çocuk kabilenin yaşlılarına götürülür, on­ ERGİNLEME 131 lar da yetiştirilecek mi yoksa bırakılacak mı olduğuna ka­ rar verirlerdi. Oğlan çocuklar yedi yaşma kadar anababalarmm bakımında kalırdı; yedi yaşma gelince, kendi­ lerinden birinin önderlik ettiği agelai'lerden ya da «grup­ lar» dan birine verilirlerdi. AgĞlai üyeleri, sıkı bir disiplin altında ve yaşlıların devamlı kontrolunda bir komün ya­ şamı sürerlerdi. Başlarını traş ederler, kaba giysiler gi­ yerler, yalınayak dolaşırlardı. Günü, sahte dövüşler de içe­ ren atletizm çalışmalarıyla geçirirlerdi. Yaz boyunca Eurotas’tan topladıkları sazlar üzerinde uyurlar, bu sazlan bı­ çak kullanmaksızm elleriyle yolarlardı. Kışın bu sazlarm yerini kaplanboğanotu denilen bitkinin yapraklan alır­ dı. On iki yaşından sonra hem yazm hem de kışın giye­ cekleri bir tek giysiye izin verilir, nadir ve özel durumlar dışında yağlanmalan ya da yıkanmaları yasaklanırdı. Aralarında umut verici olanlar teker teker «dost» (âşık) diye adlandırılan bir adama verilir, çocuk onunla yaşam boyu sürecek yakın bir ilişkiye girerdi. On yedi yaşında, bir eiren’in, yani erişkin statüsünün ikinci yılında olan bir adamın önderliği altında, agela"dan boua'ya, ya da «öküz­ ler sürüsü»ne yükseltilirlerdi. Eiren, onların oyunlarını, dövüşlerini, yakalanmadan yiyecek ve yakacak çalarak ha­ zırlamak zorunda oldukları yiyeceklerini yapışlarını de­ netlerdi. Akşam yemeğinden sonra onlarla birlikte kalır, onlara şarkılar öğretir, kamu işleri hakkında sorular so­ rardı. Yanlış yanıt veren çocuğun parmağı eiren tarafın­ dan ısırılırdı. Öğrendikleri şarkılar arasında, üç korolu bir şenlikte kendilerinin okuyacağı bölüm de olurdu: ko­ rolardan biri kendilerinin, İkincisi erkeklerin, üçüncüsü de yaşlıların korosuydu. Yaşlılar, «bir zamanlar genç, ce­ sur ve çeviktik» diye başlardı; erkekler yanıt verirdi, «Biz de öyleyiz şimdi, istersen gel ve dene»; erkek çocuklar so­ nunu getirirdi, «Am a biz en güçlünüz olacağız yakında.» On sekiz yaşmda, bir melleiren olurdu erkek çocuk, on­ dan sonraki iki yıl içinde bir gün bütün denemelerin en şiddetlisi uygulanırdı kendisine: Artemis Orthia altannda, bütün öteki melleiren’lerce halk önünde kırbaçlanırlar- 132 DRAMAN1N KÖKENİ dı. Plutarkhos, kendisinin, bu barbarca sınav süresince hiç ses çıkarmadan ölen birçok çocuk gördüğünü söylüyor. Melleiren yirmi ya§ma gelince bir eiren olurdu ve pheidition ya da p h ilitio ria girerdi: erkeklerin, kleroi’larından ve av ürününden katkılarla gerçekleştirilen ortak yemeklere katıldıkları kulüp binasıydı bu. Çocukların bu gibi olaylara ancak oradaki yaşlı adamın —kapıyı göste­ rerek— «buradan dışan tek sözcük çıkamaz» uyarısından sonra katılmalarına izin verilirdi. Erkekliğe erişildikten hemen sonra evlenmeye izin verilmezdi, oysa belli bir sü­ renin ötesinde evlenmemiş kalanlar — bunun süresi be­ lirtilmiyor— çeşitli cezalara ve yetkisizliklere uğrarlardı. Erkekler evlendikten sonra bile kulüp binasında yemeye ve yatmaya devam ederlerdi. Kızların eğitimiyle ilgili daha az şey biliyoruz, ama onlar da halk şenliklerinde dans etme ve koşma çalış­ maları için agelai'de örgütlenirlerdi, erkekler onlan bu­ ralarda görür ve evlenme önerileri için fırsat olarak bili­ nirdi bu şenlikler. Gelin, kocası tarafından bir güç gös­ terisiyle alınıp götürülürdü. Yaşlı bir kadın eşlik ederdi geline, kadın kızın saçlarını keser, erkek giysileri giydirir sonra da karanlıkta bırakırdı onu. Kocası gecenin geç bir saatinde görmeye gelirdi onu, onunla yatar ve gecenin ka­ lan bölümünü geçirmek üzere kulüp binasına dönerdi. Plutarkhos, kadınların ergenlik çağından sonra bir süre daha evlenmediklerini söylüyor; bu, onların da eğitiminin devlet tarafından sıkı bir biçimde kontrol edildiği kanı­ tıyla uyuşuyor. Aristoteles'e göre, Dor Girit’i kurumlan Sparta’nmkilerden daha eskiydi; bu savma destek olarak da, Girit­ lilerin, erkeklerin birlikte yemek yedikleri anclreion’un ya da «erkekler evi»nin, Spartalılann pheidition'un eski adı olduğuna işaret ediyor. G irit’te de erkek çocuklar kaba giysiler giyinmiş olarak yemeklere katılırlardı, fakat Spartalı çocuklann boua'ya girme yaşı olan on yedi yaşma ka­ dar agela’ya girmezlerdi. AgĞla'da fiziksel güçlüklere alıştınlır, avcılık, koşu, bir agĞla'nın ötekine karşı çıkarıldığı ERGİNLEME 133 sahte dövüş, geleneksel olarak Kureta’lara yakıştırılan lir ve flüt eşliğinde müzikle savaşa gidişi temsil eden ulusal savaş dansı eğitimi görürlerdi. Agelai üyelerini yaşça kü­ çüklerden ayırt etmek için kullanılan dromeis ve apodromoi: «koşucular» ve «koşucu olmayanlar» terimleri bu ko­ şuların ne kadar önemli olduğunu gösteriyor. Giritli oğlan çocuğunun da aşağıda anlatacağımız şe­ kilde edindiği dostu vardı. Dost, üç günlük niyet bildiri­ sini verdikten sonra yakın yoldaşlarıyla birlikte çocuğun evine gider ve onların yardımıyla çocuğu yakınlarından alır götürürdü, yoldaşları onlara Erkekler Evi’ne kadar eşlik ederdi. Bundan sonra çocuğu ülkenin istediği bir yerine götürmekte özgürdü. Çocuk iki ay süreyle yalnız­ ca yeni arkadaşlarıyla yaşar, zamanının çoğunu avda ge­ çirirdi. İnziva dönemi bittikten sonra dostundan bir sa­ vaş giysisi, bir öküz ve bir içki kabı gibi hediyeler alır, evine dönerdi; öküzü Zeus'a kurban eder ve Erkekler Evi’ndeki arkadaşlarına bir şölen verirdi. Strabon’dan öğrendiğimize göre, «agela’dan bir üst dereceye geçenlerin hepsi aynı zamanda evlenmek zorun­ daydılar». Yani evlenme, aynı yaş grubuna girenlerin hepsini kapsayan, devlet kontrolünde ve kamusal bir törendi. Giritli kızların eğitiminde uygulanan şeyler hak­ kında önemli bir kayda rastlanmıyor, yalnızca Giritli kız­ lar ergenlik çağında evlenirler ve «ev sahibi olacak yaşa gelinceye kadar» anababalarıyla birlikte yaşamayı sürdü­ rürlerdi. Bu kanıtlardaki bazı ayrıntılar, araştırmamızın daha sonraki aşamalarında önem kazanacak, fakat iki sistemin genel özelliği daha şimdiden açık. Her iki ülkede de ço­ cukluktan erkekliğe geçişte çetin dönem on yedi yaşında başlıyor. Geçiş olayı, Sparta’da kırbaçlanma denemesiyle, G irit’teyse iki aylık inzivayla gerçekleştiriliyor. İnsan bu aylar süresince neler olduğunu biraz daha ayrıntılı bil­ mek istiyor, ama şurası açık ki, çocuğun bu dönemin sonunda aldığı hediyeler onun artık bir erkek olduğunu ve erkeklerle yemek yemeye hak kazandığını gösteriyor. 134 D RAM ANIN KÖKENİ Sparta ve G irit’teki Dor disiplininin Yunan dünyasal­ da büyük ölçüde tek olduğu, öteki Yunanlılar arasında yarattığı tükenmez ilgiden açıkça görülür. Bu türlü gö­ reneklerin Yunan ırkının Ege bölgesine gelen son kolunca ve özellikle daha önceki b ir bölümde verdiğimiz ne­ denlerden dolayı, Yunanistan’daki en tutucu aristokrasi olan Spartalılarca daha iyi bir biçimde korunmuş olması doğaldır. Bununla birlikte, agelai'nin İonia’lılar arasında da var olduğu, Miletos ve İzm ir’den elde edilen kayıtlar­ dan anlaşılmaktadır; Atina’da oğlan çocukların eğitimi, Spartalılarınkinden daha az sert de olsa, aynı çizgiyi iz­ liyordu. Yıllık Apatouria şenliğinde, yıl içinde doğmuş öz ve üvey çocukların adlan, baba tarafından kendi fratrisinin kütüğüne yazdırılır, şenliğin üçüncü günündeyse daha önceki yıllarda kabul edilmiş çocuklar adına törenler ya­ pılırdı: saçlarından bir tutam kesilip Artemis’e adanır, kızlar içinse gamelia denilen (düğün kurbanı) bir kurban kesilirdi; bu kurbanın amacı onlara koca bulmaktı. Bu şenlikte oğlan çocukların, fratrinin yetişkin üyeleri kar­ şısında şiir okuma yarışmalarına girmeleri de görenek­ tendi. Atina eğitim sistemi İ.Ö. dördüncü yüzyılın son bölü­ münde yeniden örgütlendi, buna değgin kanıtlar çoğun­ lukla geç tarihlerdedir. Bununla birlikte, temel özellikle­ rinin daha önceki bir döneme kadar uzanıyor olması ola­ sıdır; bugüne kadar gelen kanıtlardan biri olan adayla­ rın ettiği bağlılık yeminlerinde eskiye ait olması gereken öğeler vardır. Çocuklar, kabile kökeni daha sonraki bir bölümde görülecek bir yetkili olan gymnasiarchos'un de­ netiminde beden eğitimi görürlerdi. On sekiz yaşında, Spartalılann melleirenes'inin karşılığı olan Ğpheboi olur­ lar ve iki yıllığına sınırda askeri hizmete gönderilirlerdi. Bu dönem süresince, önceleri siyah ya da kül rengi, daha sonraysa beyaz özel bir giysi giyerlerdi. Askerlik hizme­ tinin sonunda bir sınavdan (dokimasia) geçirilirler ve tam yurttaş statüsüne kabul edilirlerdi. Özerk bir birim olarak ERGİNLEME 135 kent-devletin çöküşünden sonra bunların askerlik görevle­ ri giderek kaldırıldı, bunun yerini atletizm ve felsefe eği­ timi aldı, bu da Roma İmparatorluğunun her yanından varlıklı delikanlıları Atina’ya çekiyordu: Atina disiplini­ nin bu gelişiminde, kabile erginlemesi yaş gruplarının çağ­ daş üniversitedeki akademik derecelerle olan ilişkisinin izlerini fark ediyoruz. Spartalı ve Giritli oğlan çocukların kaba giysileri, hiç kuşkusuz, ağır yaşam koşullarına uygun olmalarıyla açık­ lanıyordu; fakat Atina giysisinin özel renkleri, her üçünün da dinsel tören kökenli olduğunu akla getiriyor. Siyah ve kül rengi, Argos dışında bütün Yunanistan’da geleneksel matem rengiydi, Argos’ta ise beyazdı bu. Bu yüzden, bi­ zim burada çocuğun erginlemede öldüğüne değgin ilkel bir inancın izini görmemiz mümkün. Saç kesme göreneğinin altında da aynı inanç yatı­ yor gibi görünüyor. Sparta’da çocuğun saçı, agâla'ya gi­ rişinden bir eiren oluncaya kadar dipten kırpılırdi; kızın saçıysa düğün gecesi güveyin gelişinden hemen önce ke­ silirdi. Atina’da saç, Apatouria’nm üçüncü günü kesilirdi, buna, belki de bu töreni bir anıştırma olarak koureötis hemera denirdi. Bu göreneğe G irit’te rastlanmıyor; ama bunun ters bir rastlantı olduğu kuşkusuz, çünkü dünya­ nın diğer birçok bölgesinde olduğu gibi eski Yunanistan' da saçın belli iki olayda kesildiğine değgin hem yazınsal hem de yazıtsal bol kanıt var: bir oğlan çocuğun ergen­ liğe erişmesi ya da bir kızın evlenmesi, bir de bir yakı­ nın ölümü. Aynı törenin bazan başka durumlarda da, özellikle bir hastalıktan kurtulmada ya da tehlikeyi at­ latmada yerine getirildiği doğrudur; fakat biraz önce gör­ dük ki, ilkel toplumda yaşamdaki her bunalıma ergin­ leme ışığı altında bakılabilirdi. Laconia’daki Gytheion’da ilkelliği apaçık yerel bir söylence vardı: Orestes, anası­ nın öldürülmesinden sonra parmaklarından birini ısırıp kopararak sağlığını yeniden kazanır, aynı zamanda Erinys’ lere şükran sunusu olarak saçını kestirir. Burada saçın kesilmesi aynı yapıda daha da ilkel bir törenle ilişkilidir. 136 D R A M A N IN KÖKENİ Daha sonraki bir bölümde göreceğimiz gibi, düzelmiş olan Orestes’in bir anlamda yeniden doğmuş olduğu fikri Aiskhylos’un Oresteio'smda da izlenebilir (s. 323). Bunalım, ergenlik, yaş dönümü, tehlike, hastalık ya da ölüm ola­ bilir, ama her durumda yaşamın yenilenmesini gerektiren bir olaydır. Zeus’un ve Dionysos'un doğumlarına ilişkin mitleri incelemeden önce ilkel erginleme öykümüze bir ayrıntı daha eklememiz gerekiyor. Gördük ki, törenin b ir biçi­ minde aday öldürülüyor ve bir ruh tarafından yeniyor gi­ bi yapılıyor, daha sonra da ruh onu bir insan olarak ye­ niden kusuyordu. Bazı kabilelerde bunun bir gösteriden daha fazla bir şey olduğu ve olmakta devam ettiği gö­ rülüyor. Adaylardan biri gerçekten öldürülüyor ve eti di­ ğerleri tarafından yeniyor. Günümüzde, erginlemede bu yamyamlık pratiği çok enderdir, belki de hep böyle ol­ muştur, çünkü yalandan ölüm fikri erginlemenin kendi­ sinde olduğuna göre, bir yamyamlık gösterisinin mutla­ ka gerçeklikten gelmiş olduğunu varsayma hakkım ken­ dimizde göremeyiz; fakat başka kanıtların ışığı altında düşünülmesi gereken olasılığı kabul etmek zorundayız. Rhea, G irit’teki İda dağmda Zeus’u doğurunca, onu, çocuklarını yutma alışkanlığı olan babası Kronos’tan giz­ ler ve onun yerine kundağa sarılı bir taş koyar, Kronos da bu taşı yutar. Poseidon’u doğurduğunda da aynı hileyi yapar, bu kez çocuk yerine koyduğu şey bir taydır. At, Poseidon'uıı hayvan şekillerinden biridir, Zeus’un yerine konulan taşsa besbelli bir göktaşı, bir yıldırım taşıdır. Bu bize söylencenin köklerinin, dinin en aşağı tabakasında olduğunu gösteriyor. Bebe Zeus Rhea tarafından Kureta’lara emanet edilir, onlar da bebeğin ağlayışı Kronos’un kulaklarına gitme­ sin diye davullarını vurarak, mızraklarını kalkanlarına çarparak çevresinde dans ederler. Rendel Harris’in de gös­ terdiği gibi Kureta’lann bu savaş dansının ilk başlangıç­ ta bir arı dansı olduğuna inanmak için neden vardır. Kureta'lar arıcılık sanatını bulmakla ünlü idiler, bebe Zeus ERGİNLEME 137 da onların koruması altındayken «an-adam» Melisseus'un kız kardeşleri tarafından beslenmişti; fakat mitteki bu öge, Zeus tapımının kökeni bakımından büyük önem taşısa da, şu anda bizi ilgilendirmiyor. Öyküyü bitirecek olursak, Zeus büyüdüğünde, babasını, taşı ve aynı zamanda öteki çocukları kusmaya zorlar, onların da yardımıyla babasını tahtından indirir ve Tartarus a sürer. Bu söylence, Girit'te Palaikastro’daki gerçek bir ta­ pımla ilişkiliydi, orada tanrının doğumunun gizi Kureta’lar adlı gizli bir cemiyet tarafından temsil edilir; din­ sel törenler, tanrının «en büyük koûros» olarak yürümeye ve dansa katılmaya ve gelecek yıl için şarkı söylemeye çağırıldığı bir İlâhiyi içerirdi. Koûros sözcüğü bir oğlan çocuk ya da delikanlı anlamına gelir, Homeros şiirlerinde kouros'la eşanlamlı bir topluluk adı olarak kullanılan Kureta’lar adı bundan türemedir. Jane Harrison, bu kanıtlardan şu sonuca varıyordu: «Kureta’lar, kendileri erginlenmiş, başkalarını erginleyecek ve onları kabile görevlerinde, kabile danslarında yetişti­ recek, analarından çalacak, bir tür sahte ölümle yok edip sonunda yeniden doğmuş, erişkin delikanlı ve tam kabile üyesi olarak geri getirecek delikanlılardı.» Jane Harrison bu sonuca varırken eski G irit’te oğlan çocukların erginlen­ miş erkeklerce evlerinden çalınıp vahşi doğada soyutlan­ masının gerçek bir görenek olduğunun ve Kureta’lann bu olay için hazırlanırlarken oğlan çocukların yaptığı savaş dansının geleneksel bulucuları olduğunun farkında değildi. Zeus. Kureta'larm bakımına bırakıldığında ergenlik çağına yaklaşan bir çocuk değil bir bebek olduğu gerçe­ ğine dayanarak bu yoruma karşı çıkılabilir; fakat bu çe­ lişki, sanıyorum açıklanabilir. Önce, daha önce de belirt­ tiğimiz gibi, erginleme pratiği son bulurken, törenler da­ ha erken yaşta yapılmaya doğru gidiyor. Bunun hemen el altındaki bir örneği, Yahudilerin sünnet törenleridir; baş­ langıçta evliliğe hazırlık sırasmda yapılırdı, şimdiyse do­ ğumdan birkaç gün sonra. Böylesi yer değiştirmeler töre­ nin kendisinde oluyorsa, törensel kökenleriyle bağlarını 138 D R A M A N IN KÖKENİ yitirmiş olan mitlerde daha da kolaylıkla olabilirdi. A y ­ rıca, öyle görünüyor ki, öteki kutsal çocuklar gibi — ör­ neğin Homeros İlâhisindeki Hermes— bebek Zeus da ola­ ğanüstü bir hızla büyümüştür. Kallimachos, Kureta’lara emanet edildikten sonra çocuğun hemen bir delikanlı ol­ duğunu, çenesinde hemen tüylerin bittiğini ve henüz bir çocukken her şeyi kusursuz anlayabildiğini söylüyor; Aratos ise daha da ileri giderek bebeğin bir yıllık bir süre içinde büyümüş olduğunu söylüyor. Kureta’lar öteki benzeri örgütlerle yakından ilişkiliy­ di, aslında onlarla kanştırılmaktalar: Batı Küçük Asya’nın ana tanrıçasının rahipleri olan Korybant’larla ve demiri bulan büyücüler olduklarına inanılan İda’lı Daktyl’lerle, Zeus'un doğumuyla ilgili bazı değişik öykülerde Kureta’ ların yerini Korybant’lar alır, bunlar da demircilikle iliş­ kilidirler. Bugüne kadar Yunanistan'da bilinen en eski de­ mir parçası, G irit’te ikinci ■Orta Minos döneminden ka­ lan diğer şeyler arasında bulunmuştu; Küçük Asya’da ise demir en azından İ.Ö. on üçüncü yüzyıl, belki de çok da­ ha öncesinde Hitit’lerce çok iyi biliniyordu. Bütün yeni teknikler gibi demirin işlenmesi de ilk anda bir giz, bir büyüsel kardeşliğin işlevi olarak biliniyor olmalı; dolayı­ sıyla Kureta’lar, Korybant’lar ve Daktyl’lerle ilgili mit­ lerin tarihöncesi Girit ve Küçük Asya’daki ilk ilkel toplumların halk-belleğini ifade ettiğine değgin diğer kanıtla­ ra uyuyor bu. Dionysos’un doğumuyla ilgili, bazıları Phrygia’mn Sabazios’undan, diğerleriyse M ısır Osiris’inden türeme bir­ çok değişik öykü vardır. Şimdilik kendimi Yunan gelene­ ğinin iki merkeziyle — Thebai ve Girit— sınırlı tutacağım. Zeus, Kadmos'un kızı Semele’ye âşık olur ve istedi­ ği her şeyi vaat eder ona. Hera’ca aklı çelinen Semele, Hera'ya kur yaptığı gibi kendisine de kur yapmasını ister on­ dan; bunun üzerine Zeus ateşten bir arabada görünerek şimşeklerini çakar, Semele de korkudan ölür. Zeus, onun doğmamış çocuğunu alevler içinden kaparak baldırına giz­ ler, zamanı gelince de oradan Dionysos doğar. Thebai miti ERGİNLEME 139 böyle. Zeus’un çocuğa bağışladığı onurlara çok kızan He­ ra, Titanları ayartır ve onları çocuğu ortadan kaldırma­ ya kandırır. Buna dayanarak, yanlarına çekici oyuncak­ lar —bir könos ya da bir topaç, bir rhombos, Hesperid’ lerin altın elmaları— alan Titanlar, çocuğu bakıcıları Kureta’larm elinden alırlar, parça parça ederler, kol ve ba­ caklarını bir kazana atarlar, kaynatıp yerler. Mitin bu bölümü G irit’te Zagreus töreninde ve Orfeci mystery’lerde canlandırılır. Zeus olan biteni öğrenince, şimşekleriyle Titanları yakar ve ölmüş çocuk her nasılsa yeniden ya­ şama kavuşur — söylence bu noktada değişiklik gösteriyor. Dionysos'un Zeus’un baldırından doğuşu yeni bir ka­ rışıklık çıkarıyor ortaya. M itin bu bölümü, Kronos’un ço­ cuklarını sağal tmasına ve Zeus tarafından yutulup onun oğlu olarak yeniden doğan Orfeci Phanes mitine uygun düşüyor. Phanes’in yeniden doğuşu, besbelli bir evlât edin­ me simgesi. Hiç kuşkusuz, dinsel törenlerde yakın bir te­ meli olmayan hieratik bir algılama, ama böyle bir mitografi geleneksel bir kalıbı gerektirir, bu durumda bunu bi­ raz önce bir erginleme simgesi olarak açıklamış olduğu­ muz Kronos miti sağlamaktadır. O zaman, erginlemeyle evlât edinme arasında ortak olan şey neydi? Yanıt, bun­ ların ilkel toplumda gerçekte birbirinin aynı oluşudur. Yabancılar yeniden doğma eylem iyle kabul edilirdi klana. Aynı şekilde, Yahudilerin, yasal çocuk üzerinde doğum­ dan hemen sonra uygulanan sünnet töreni, hangi yaşta olursa olsun yabancılar üzerinde bir kabul töreni olarak da uygulanırdı. Eski İzlanda masallarında, klana kabul edilen yabancı, açıkça yeniden doğmuş olarak tanımlanır ve erginlemede olduğu gibi yeni ad alır. Herakles Olympos’a çıktığında Hera bir sedirde oturuyordur, onu bağ­ rına basar ve bir çocuk doğumunu yansılayarak giysile­ rinin içinden geçirerek yere indirir. Bu miti kaydeden Diodoros, yabancıların barbarlarca kabul edilmesi için ben­ zer törenlerin hâlâ yapıldığını, yalnızca ilkel kabileler­ den değil fakat ortaçağ ve modern çağlar Avrupa'smdan birçok koşutlukların verilebileceğini ekliyor. 140 D RAM ANIN KÖKENİ Böyle bile olsa, Dionysos’un Zeus tarafından sağaltılmasına basit bir evlât edinme işi olarak bakılamaz, çün­ kü Zeus tanınan, herkesçe kabul edilen babaydı. Bir ev­ lât edinme değil, bir tanrılaştırmaydı bu. Değişik bir an­ latımda, şimşeğin amacının hem anneyi hem de çocuğu ölümsüzleştirmek olduğu açıkça söyleniyor. Cook’m gös­ terdiği gibi, Zeus’un şimşeği, başlangıçta, ölümsüzlüğe ka­ vuşturmak için öldürmek olarak kavranıyordu. Buna ben­ zer şekilde, Demeter, Demophon’u ölümsüzleştirmek iste­ yince bir ateş içine göm er onu — çocuğun anası doğal olarak onu öldürmeye çalıştığını sanarak razı gelmez bu­ na. Çocuk sonsuza kadar yaşayabilmek için ölmek zorun­ dadır. Tanrılaştırma, evlâtlığa kabulün bir şeklidir, evlât­ lığa kabulse erginlemenin bir şekli. Yemek için Dionysos’u kaçıran Titanların, ilk bakışta, yenilmekten kurtarmak için Zeus’u kaçıran Kureta’larla ortak bir yanı yok gibi görünüyor, ama bu tür aşırı zıt­ lıkların altta yatan bir yakınlığı gizlemeye uygun oluşu, mitolojide çok bilinen bir şeydir, önümüzdeki durumda bizim kuşkularımız da bir Epaphos doğum miti tarafın­ dan doğrulanmaktadır: Hera’nın çocuğu kaçırmaya kan­ dırdığı kötü kişiler Kureta’lardır. Zıtlık, yalnızca törenin kendisinin çift yanlılığının mitsel bir ifadesidir. Çocuğu kandırmak için kullanılan oyuncakların ince­ lenmesinden de aynı sonuca ulaşılır, Hesperid’lerin Altın Elmaları bir halk masalı motifidir, fakat konos ve rhom­ bos dinsel törenden türemedir. Konos belki de bildiğimiz tipten bir topaçtı, rhombos da bir sicimin ucuna bağ­ lanmış bir tahta parçasıydı, havaya atılınca dönerdi; her ikisi de mistik törenlerde gök gürültüsünü taklit etmek için kullanılırdı. Aslında rhombos, Andrew Lang’ın çok ön­ ceden gösterdiği gibi, çağdaş yabanılların yağmur yağdır­ mak ve erginlemede adayları korkutmak için kullandığı boğa böğürten denen bir aletin aynıdır. Bunun için, Avustralya’nın W iradthuri kabilesinde yalnızca erginlen­ miş olanlar gerçekten görebilir bu aleti, erginlenmemiş olanlarsa bunun bir ruhun sesi olduğuna inanırlar. Er­ ERGİNLEME 141 ginlemenin doruk noktasında, karanlıkta olur bu, yaşlı erkekler ellerindeki boğa sesi çıkaran aleti döndürerek adayların çevresindeki halkayı daraltırlar. O nokta aşı­ lınca aletler adaylara gösterilir ve nasıl kullanıldığı açık­ lanır. Anakalypsis'tir bu, kutsal nesnelerin ortaya çıkarıl­ ması; silik bir anısı, Titan’ların Dionysos’a gösterdiği oyun­ caklara takılıp kalmış törendir bu. Ayrıca, boğa sesi çı­ karan aletin erginlemede neden böyle önemli bir rol oy­ nadığını soracak olursak, bunun yanıtını bir W iradthuri başkanınm şu sözlerinde buluruz.- aletin çıkardığı ses, yağ­ muru yağmaya, her şeyi yeniden büyümeye çağıran ru­ hun sesidir. Sonunda, Dionysos haşlandı ve yendi. Bu durumda olan tek kişi de değildi o. Medeia, Pelias’m kızlarına, yaşlı babalarını kaynatmak yoluyla yeniden gençleştireceklerini söyler. Onları kandıramaymca yaşlı bir koç alır, keser, parçalar ve parçaları kaynayan bir kazana atar, bir süre sonra kazandan bir kuzu çıkanr. Semele’nin kız kardeşi ve Dionysos’un üvey anası İno, oğlu Melikertes’i bir kay­ nar su kazanma atar, sonra da içinde oğlunun ölüsü bu­ lunan kazanı kapar ve denize atlar. Bu yolla her ikisi de ölümsüz olur, anaya Leukothea, çocuğa ise Palaimon adı verilir. Thetis, Akhilleus’un doğumunda, kandırılan baba araya girinceye kadar bütün çocuklarını düzenli olarak kaynar suda kaynatırmış. Bu öyküyü Hesiodos an­ latıyor, onu kaydeden yorumcuya göreyse Thetis çocuğun ölümlü olup olmadığını görmek istermiş, fakat biz öyle sanıyoruz ki, onun gerçek nedeni, daha çok, çocuğunu ölümsüz yapmaktı. Bununla birlikte, bunların en ünlüsü Pelops'un kaynatılmasıdır, bu da bizi Olimpiyat Oyun­ larının kökenine getirir. Tartışmanın bu aşamasında Weniger ve Com ford’un izini izleyeceğiz. Pelops daha bir çocukken babası Tantalos, tanrıları, katılanlarm getireceği -şeylerle kurulacak bir şölene ça­ ğırır. Tantalos’un kendisi de oğlunun etiyle katkıda bulu­ nur şölene; oğlunu kesmiş, bir kazanda kaynatmış ve hiç­ 142 D RA M A N IN KÖKENİ bir şeyden kuşkulanmayan konuklarına et diye sunmuş­ tur. Zeus önlerine konan yemeğin ne olduğunu anlayın­ ca, çocuğun yeniden kazana konup yaşama kavuşturul­ masını emreder. Bu yapılır, çocuk daha önce doğum tan­ rıçası olarak tanımış olduğumuz Klotho tarafından ka­ zandan çıkarılır. Burada bir yeniden-doğum tanrıçasıdır o. Tantalos yıldırım la yakılır. Pelops’a gelince, yanaklarında erkeklik çiçekleri açar açmaz, Elis Kralı Oinomaos'un kızı Hippodameia ile ev­ lenmeyi akima kor. Hippodameia’yı o güne kadar on üç erkek istemiştir; hepsi de, babasının, kızıyla evlenme kar­ şılığı her adayın karşısına diktiği sınavda yok olmuştur. Sınav, bir araba yarışıdır. Aday, evleneceği kızı yanına alarak bir arabaya biner, babası da bir başka arabada onu izler, yetişir ve öldürür önu. Fakat Pelops, kralın ara­ bacısını rüşvetle kandırarak arabasının tekerleklerinden birinin dingil çivisini çıkarttırır. Sonuçta kralın arabası parçalanır, Kralın kendisiyse Pelops’un mızrağıyla ölür. Böylece Pelops, Hippodameia ile evlenir ve kaymbabasının yerine kral olur. Tarihsel dönemde Olimpiyat Oyunları, kırk dokuz ve elli aylık değişken aralarla her dört yılda bir kutlanırdı. Bir kutlama Apollonios ayma rastladığında, ondan son­ raki, dört yıl sonra onu izleyen Parthenios ayında yapı­ lırdı. Bu düzenleme, besbelli, sekiz yıllık çevrimin böle­ nine dayanmaktadır, bu da 354 günlük Yunan ayyılınm 365 1/4 günlük güneş yılm a denk düşürüldüğü en kısa dönemdir. Sekiz yılda ikisi arasındaki fark tamamı tama­ mına dokuz gün oluyordu, bu da araya her biri otuzar günlük üç ay sokarak yapılıyordu, Güneş ve ay hesapla­ malarının bu uzlaştınlmaları mite çevrilirse Güneş’in ve Ay'ın birleşmesi olarak görünüyordu, Frazer'in de göster­ diği gibi kutsal evliliğin çok yaygın bir şeklidir bu. Bu durumda göksel çift Pelops ve Hippodameia ile kişileştirilmiş oluyordu. Pelops’unki bir araba yarışıydı, fakat Olympia yerel geleneklerinden biliyoruz ki, en erken dönemde tek ya­ ERGİNLEME 143 rışma koşuydu. Ayrıca, Olympos takviminin altında yatan sekizli çevrim, bir hayli astronomi bilgisi gerektirmektedir. Sekizli hesaplamada ihmal edilen, mevsimlerin yıllık sı­ rasına denk düşen daha erken bir çevrimin yerini almış olmalıdır bu. Bu nedenlerle, festivalin başlangıçta yıllık olması olasıdır. Yerel geleneğe dönecek olursak, anımsanacaktır, Weniger'in ve Cornford'un işaret ettiği gibi, Olympia’nm iki rahip klanı İamidai ile Klytiadai — çok eski tarihlerden beri festivali yönetmişlerdi bunlar— bu geleneği kaydet­ miş olan Pausanias İ.S. ikinci yüzyılda Olympiayı ziyaret ettiği sırada hâlâ yönetimdeydi. Bu nedenle, bizdeki şek­ linin geç olması nedeniyle geleneğin doğruluğundan kuş­ kulanmaya yer yoktur. Bu geleneğe göre, Ehea Zeus’u do­ ğurunca çocuğu «İda’nm Daktyl'lerine, bir başka adıyla Kuretalara emanet eder»; bunlar G irit’ten Olympia’ya gi­ derler ve orada yarış yaparak eğlenirler, kazanana yaban zeytini dalından taç giydirilir, yaban zeytini o kadar bol­ dur ki, yörede «yeşil yapraklarını, gece üzerinde uyumak için kullanırlar.» Gözlediğimize göre, yapraklar hâlâ yeşil olmalıydılar. Bir başka deyişle, bu pratiğin törensel bir anlamı vardı, okuyucu Spartalı çocukların yaptıklarını anımsayacaktın onlar da günlük yarışlarından sonra gece Eurotas’tan ge­ len sazlar üzerinde yatarlardı. Bunun da törensel bir an­ lamı vardı, çünkü bıçak kullanmak yasaktı. Burada Olim­ piyat galibinin prytaneion’a ya da belediye konağına gö­ türüldükten sonra yaprak yağmuruna tutulduğu da ekle­ nebilir. Bu, genellikle bir bereket töreni olarak yorumla­ nır, bir anlamda öyleydi de, fakat sorunun özünü açık­ lamıyor yine de. Sparta’da, anlatıldığına göre, ölünün me­ zarına hiçbir sunu konmaması, yalnızca mor renkte bir asker giysisi giydirilen bedenin zeytin yapraklan üzerine yatmlması gibi bir görenek vardı. Bu yapraklann büyüsel gücü, hem yaşayanlar hem de ölüler için yaşamın yeni­ liğiydi. Olympia’da, bir de kadınlar festivali kutlanırdı: He- 144 D R A M A N IN KÖKENİ raia. Bu da her dört yılda bir yapılırdı, bunun da başlan­ gıçta yıllık olması olasılığı var. Festival, On A ltı Kadın adlı bir kardeşlik cemiyeti gözetiminde yapılırdı; bunlar Hera için yeni bir kaftan örerler, biri Hippodameia için ötekiyse Dionysos'un yerel bir gelini olan Physkoa için iki koro hazırlarlardı önceden. Bu, festivalin ne Hera’nm ne de Hippodameia’nm, yalnızca «bitkileri büyüten kız» Physkoa’nm olduğu bir zamana kadar geriye gittiğini ak­ la getiriyor. Festivalde başlıca olay, kızlar için üç ko­ şudan ibaretti. Kazananlar zeytin dalından taç giyer ve Hera’ya kurban edilen inekten bir pay alırdı. Özetlersek, Olimpiyat’m çekirdeği olan erkekler koşu­ su, yılın feoûros’unun kim olacağmı belirlemek için yapı­ lan yıllık bir deneme ya da agon'du. Heraia’daki kadın­ lar yarışı kesinlikle aynı anlamda bir denemeydi, kaza­ nan yılın feoure'si olurdu. Her ikisi de erginleme deneme­ leriydi, fakat kazananlar için bundan daha büyük bir an­ lamı vardı — erginleme ve aynı zamanda tanrılaşma. Bu­ na göre, iki festival bir arada düzenlenince, kazanan çift kutsal evlilikte, bir çift oluşturuyordu — yılın Hippodameia’sı ve Pelops’u. Bir soru daha kalıyor geriye. Kazandıkları yılm so­ nunda bu çift ne oluyordu? Bu durumlarda sıklıkla ne ol­ duğunu, Frazer'in, Golden Bough (Altın Dal) da, kutsal ev­ lenme üzerine ansiklopedik çalışmasında topladığı kanıt­ lardan biliyoruz. Onun da gösterdiği gibi, kral başlangıç­ ta kutsaldı: tann gözüyle bakılırdı ona, daha iyisi şöyle söyleyelim, gerçekten tanrıydı o; tanrılık fikri taç giydir­ me töreniyle kendisine verilen büyü güçlerinin bir yan­ sımasıydı yalnızca. Bu törenin, daha sonra giderek tan­ rılaşma diye bakılan şeyden ayırılamayışı Hocart’m konu üzerindeki çalışmasında daha da açığa çıkmıştır; buradan, taç giydirmenin özelleşmiş bir erginleme töreni olduğu da anlaşılıyor. Erkekliğin eşiğinde olan oğlan çocuğu gi­ bi, kutsal onurlara aday olan kişi de ölecek ve yeniden doğacaktır. Dahası, yerine getireceği işlev olan ürünlerin büyüsel kontrolü son derece güç ve önemli bir görevdir. ERGİNLEME 145 topluluğun yaşamı buna bağlıdır; bunun emanet edildiği kişinin kendisinin de yaşamın en dinç ve en güzel döne­ minde olması gerekir; bu durum geçici olduğu için onun görev süresi de bir tek çevrimle sınırlıdır: tohum atma zamanından hasada kadar. Yılın sonunda öldürülür — ya da öldürülmez de, yeryüzündeki görevini yerine getirdik­ ten sonra tann arkadaşlarına katılmaya gönderilir. Son olarak, bu büyüsel güçler fizik güçlere dayandığı için, onun yerine geçen genellikle bir dövüş denemesiyle se­ çilir: bu denemede kral daha genç ve daha güçlü bir er­ keğin karşısına çıkar ve yenilir. Bu özellik Plutarkhos'un kaydettiği Olympia'da bir gelenekte görülür. «Eski zaman­ larda» diyor Plutarkhos, «bir tek dövüşlük bir deneme ya­ pılırdı orada, yenilenin öldürülmesiyle biterdi.» Bu yüzden Pelops miti, ilkel erginlemenin tarihöncesi Olympia'da almış olduğu özgül biçimin bir simgesi ola­ rak yorumlanabilir. İki bölümden oluşur: erkekliğe ergin­ leme, krallığa erginleme. Birincisi, adayların çocuk olarak tanrılar tarafından yutulup erkek olarak yeniden dünya­ ya getirildiğine inanılan bir törenle yerine getirilirdi. İkin­ cisi bir yarışma sınavıyla (başlangıçta koşu, daha sonra da araba yarışı) gerçekleştirilirdi; kazanan, yılın tann-kralı ilân edilirdi. Son olarak, yılın bitiminde tann-kral, ye­ rine geçen tarafından öldürülürdü. Tarihsel zamanlarda bile Olimpiyat galibine çok bü­ yük saygı duyulur, krallık ya da kutsallık denilebilecek onurlar verilirdi. Olympia’da zeytin dalından taç giyer, prytaneion'da şölen verilirdi kendisine. Doğduğu kente dö­ nüşünde mor giysiler giydirilir, bir zafer alayında beyaz atların çektiği bir arabada, duvarlar arasında açılmış bir gedikten geçirilirdi. Sparta'da, besbelli ona yakın olmanın, kralları zafere götüreceği inancıyla, krallarla yan yana savaşa giderdi. Atina'da, yaşamının geri kalan süresince prytaneion’da hükümet hesabına yemek yeme hakkından yararlanırdı, öldükten sonra da bir kahraman olarak say­ gı duyulurdu ona, kutsaldan daha az ölümlü. Bütün bun­ ları akılda tutmadıkça, Pindaros’un birçok şiirde, oyun­ 146 D R A M A N IN KÖKENİ larda galip geleni ısrarla uyarışım değerlendirenleyiz; «çok fazlasını arama, çok uzak geleceğe gözlerini dikme, bir tanrı olmayı isteme!» Delphoi’den sonra Yunan aristok­ rasisinin kendilerini en rahat hissettikleri Olympia’daki Altis’te bile bu garip çelişkiyle karşılaşırlardı, bu çelişki de, sırf sökülüp atılamaz olduğu için ve eski günlerdeki ra­ hipliğin süsleriyle sofuca gizlenebildiği için kabul edilirdi. Tartışmamızın gidişi bizi ilkel kabilenin erginleme törenlerinden çok uzaklara sürükledi, fakat aynı iz ta sona kadar böyle gidiyor. Yunan kent-devletindeki prytaneion, seçkin yurttaşların ve yabancıların ağırlandığı, ye­ mek yenen bir yer değildi yalnızca, topluluğun kutsal oca­ ğıydı, Atina’da, epheboi meşale yarışlarında kazananlar tarafından yılda bir canlandırılırdı. Hutton W ebster’in işaret ettiği gibi, Erkekler Evi gibi «o kadar sağlam bir biçimde kurulmuş, çok yaygın bir kurumun, kuruluşuna yol açmış daha eski fikirler ortadan kayboldukça başka kullanımlara aynlmak yoluyla yaşamını sürdürmesi bek­ lenebilir.» Dolayısıyla Comford'un, Ridgeway’in Olimpiyat Oyun­ larının kökeninde bir ölüler festivali olduğu görüşünü red­ detmekte haklı olduğu güvenle söylenebilir. Seçkin kişile­ rin ölüm törenlerinde atletizm yarışmaları yapılması tö­ resinin Homeros şiirleriyle ve tarihsel zamanlardaki ger­ çek pratikle doğrulandığı doğrudur; fakat C om ford’un gö­ rüşü bugün öyle aydınlanmış ve yaygınlaşmıştır ki, er­ genlik ve ölüm aynı yapıda olaylar olarak görülmektedir, her ikisi de yaşamı yenileştirmek için yapılan törene uy­ gun fırsatlardır. Eleusis Mysteria’lanna değgin bilgilerimiz büyük öl­ çüde Hellenistik dönemden ya da daha sonrasmdan gel­ mektedir, fakat yaşamsal önemde birçok noktada gelenek Platon, Aristophanes ve Aiskhylos yoluyla Homeros’un Demeter İlâhisine, hatta daha geriye, kazıbilimsel kanıtlarla Mykene dönemine kadar götürülebilir. Öte yandan, İ.Ö. beşinci yüzyıla kadar tapımın ilkel karakterinin daha sonraki eklemeler ve yeniden düzen­ ERGİNLEME 147 lemelerle kökten değişmiş olduğu da açık bir gerçektir. Başlangıçta, öyle görünüyor ki, bir tek klanın, Eumolpidai’nin mülkiyetindeydi. Demeter’in insanoğluna büyük hizmeti — Mysteria’lann bunu kutladığına inanırlardı— tarımın bulunuşuydu. Aynı hizmet Atina'da, Eleusis Mysteria’larıyla ortak çok şeyi olan, ayrıca kadınlara ayrılmış olan Thesmophoria festivalinde kutlanırdı. Dolayısıyla Ele­ usis tapımmm kökende aynı türden olması olasılığı var­ dır. Gerçekten de, tarım sanatını kendisi ortaya çıkarmış fakat sabanın kullanılışını üvey oğlu Triptolemos aracı­ lığıyla öğretmiş olan Eleusis Demeter'i miti, daha önceki bir bölümde gördüğümüz gibi Cs. 32) bahçe tarımından tarla tarımına geçişle ilişkili olan anayanlı soydan babayanh soya geçişi yansıtır gibi görünmektedir. Hiç kuşku­ suz, çok eski olan Eumolpidai’nin bir işlevi, Rharian ova­ sının törenle sürülmesiydi; bu da klanm bir zamanlar bir kral klanı olduğunu ve Hooke ve başkalarının erken Babil ve M ısır’da incelediklerine benzer işlevlerle yüklü olduğu­ nu akla getiriyor. Tarihöncesi dönem boyunca tapım yerel­ di, yabancılar ancak edinim yoluyla kabul edilirdi, fakat altmcı yüzyılda, belki de Erginleme Evi’ni yeniden kuran Peisistratos yönetiminde, büyüyen Attika devletince dev­ ralınmış ve köleler dahil Yunanca konuşan tüm kişilere açılmıştı. Tiranın Eleusis’e olan ilgisinin, Orfeci hareketi koruması altına alışıyla aynı nedenlerle uyandığı konu­ su kuşku götürmez. Aristoteles, eski aristokratik tapımlan n sayılarının azaltılmasının ve temellerinin genişletil­ mesinin demokrasinin bir özelliği olduğunu söylüyor. Bu yüzden Mysteria'lann evrim i Attika devletinin evriminin bir bölümüydü. Küçük ve ilkel bir kabile toplumunda ye­ rel bir tapım olarak başladığı için sırasıyla, tarımsal bü­ yüye dayanan erken krallığı, aristokrasinin din tekelini ve en sonunda demokratik devrimin zorlamasıyla devlet kontrolünün kabulünü yansıtıyordu. Büyük Eleusis Mysteria’lan yılda bir, yaklaşık olarak bizim Eylül ayma denk düşen ve gelecek yılın ekininin ekildiği aydan hemen önce gelen Boedromion ayında kut­ 148 D RAM ANIN KÖKENt lanırdı. Plutarkhos, ilkel Attika'da ekim işinin tarihsel zamanlardakinden daha erken yapıldığını söylüyor, bu yüz­ den Mysteria’larm kökende tarım yılının başlangıcıyla ay­ nı zamana denk düşecek biçimde tasarlandığını çıkarsayabiliriz. Büyük Mysteria'lara kabul edilmeyi isteyen erkek ya da kadın, her şeyden önce, Herakles adına Demeter’ce ku­ rulmuş olduğu söylenen A g ra ’nın Küçük Mysteria’larmda erginlenmiş olmak zorundaydı. Herakles Hades’e inmeye hazırlanırken Eleusis'e gider ve erginlenmesini rica eder, fakat bir yabancı olduğu için bu isteği reddedilir. Bunun üzerine A g ra ’da Demeter tarafından topluluğa kabul edi­ lir, ondan sonra da isteği yerine getirilir. Küçük Mysteria’ lar geçen yazm şarabının içilir kıvama geldiği Şubatın sonuyla Martın başına denk düşen Anthesterion ayında kutlanırdı. Aday, bu Mysteria’lara katıldıktan sonra onu izleyen sonbaharda Eleusis'te erginlenmezdi, en azından gelecek yıla kadar beklemek zorundaydı. Bu ara, besbelli bir sınama, deneme dönemiydi, tıpkı Sparta'da melleirenes’te, Atina'daysa âpheboi'de geçirilen iki yıl gibi. Yine anlatıldığına göre, adayın erginleme sırasında giysisi de­ ğiştirilmez, parça parça dökülünceye kadar giyilmesi ge­ rekirdi. Boedromion'un on dördüncü günü, epheboi Eleusis’e yürürdü, ertesi gün kutsal eşyaları, olasılıkla Demeter’in ve Persephone’nin tasvirlerini buradan Atina’ya götürür­ dü. Ertesi gün, adaylar Eumolpidai ve Kerykes’in yüksek rahipleri hierophantes ve daidoûchos’ların huzurunda A ti­ na’da toplanırlardı; rahipler, değersiz kimselerin oradan ayrılmasını resmi bir dille bildirirdi. Barbarlar ve arın­ mamış katiller kesinlikle safdışı tutulurdu. Bunu arındırma izlerdi. Adaylar deniz kenarına iner­ ler, yıkanırlardı. Bir başka törende bir domuz kesilir ve kam alçak bir yerde oturan, başı örtülü adayın üzerine akıtılırdı. İlkel erginlemeye benzerliğinden, domuzun ka­ nının adayın kendi kanının yerine geçtiğini kestirebiliriz; başa örtülen örtünün anlamı da, evlenmede her iki ta­ ERGİNLEME 149 rafça da giyilmesinden, ölümdeyse hem cesedin başına örtülmesinden hem de bir yas simgesi olarak yakınları tarafından giyilmesinden açıklığa kavuşuyor. Bu durum­ da, belki de Homeros İlâhisinde kızı için yas tutarken başı örtülü, yere oturmuş olarak betimlenen Demeter mitiyle ilişkiliydi. Olayların bundan sonraki aşaması karanlık. Besbelli, Epidauros’taki Asklepios tapımmdan gelen bir öğeyle bir kurbandan oluşuyordu. Adaylar aynı zamanda «evde otu­ ruyor» olarak betimlenmekte. Daha sonra, on dokuzuncu gün, büyük alay tarlaların içinden şarkı söyleyerek, dans ederek Eleusis'e doğru yola çıkardı. Önlerinde İakkhos tas­ virlerini taşırlardı, bu sonuncusu Dionysos tapımmdan ka­ rışma bir başka öge gibi görünüyor. Yolda, Kephissos köp­ rüsü üzerinde lanetler okunur, ayıp hareketler de dahil çeşitli törenler yapılırdı. Bütün dünyada yaygın ilkel bir bereket törenidir bu, fakat erginlemeyle özellikle bağıntılı olmadığı için şimdilik üzerinde fazla durmayacağız. Öyle görünüyor ki, alaya, deneme dönemleri artık bitmiş olan­ lar kadar bir önceki baharda A g ra ’da henüz erginlenme­ miş olanlar da katılırdı; sonuçta, Eleusis’e varıldığında, yü­ rüyüşe katılanlar iki dereceye ayrılırdı: daha fazla iler­ lemeden bir yıl daha beklemek zorunda olan m-ystai'ler ve Eleusis gizlerinin kendilerine gösterildiği Erginleme Evi’ne ( telestârion) kabul edilmiş olan epoptai'ler. Bu vesileyle «görülen ve işitilen» şeyin kesinlikle ne olduğu bir tahmin sorunu. Bununla birlikte şurası açık ki, yüksek rahip ve rahibelerin oynadığı kutsal bir evlen­ me temsiliyle, ruhun yargı sandalyesine yolculuğunu sim­ geleyen törensel bir drama vardı. Aiskhylos’a kadar geriye izlenebilen törenin en göze çarpan özelliklerinden biri, ka­ ranlığı aydınlatan ve seyircilerin kederini sevince dönüş­ türen meşale ışığının aniden parlayışı idi. Aynı zamanda, kurtuluşlarının bir simgesi olarak onlara bir mısır başa­ ğının gösterildiği de belirtiliyor. Homeros İlâhisinin sim­ gelerinden çıkarılacak diğer özellikler güvenilemeyecek kadar belirsizdir. 150 D RAM ANIN KÖKENİ Erginlenenler, duydukları ya da gördükleri hakkında hiçbir şey söylemeyeceklerine dair yemin ederlerdi; böylece zorlandıkları sessizlik, Pythagorasçılann «dil üzerin­ de öküz»üne, Orfecilerin «dil üzerinde kapı»sma denk düşen «dil üzerinde altın anahtar» gizemli simgesiyle ifa­ de edilirdi. Eleusis Myster’lerinin gerçek içeriği hakkmdaki ka­ nıtlarımızın bu kadar zayıf olmasının ana nedeni, belki de gizlerin çok iyi saklanması değil de, bu kadar iyi bi­ linmesidir. Aiskhylos ve Platon gibi yazarların bu konu­ lan anlatışlarındaki alışılmış sıradan aşinalık, kendilerini dinleyenlerin bu konularda genel ve derin bir bilgi sahibi olmalarını gerektiriyor; ayrıca gizemsel formüllerin birço­ ğunun Attika'nın günlük dilinde bir genel geçerlilik ka­ zanmış olduğunu gösteriyor. Yunan literatüründe çok bu­ lunan bu yarı örtülü anıştırmalar yoluyla, törenin ken­ disi değilse bile en azından mistiklerin hemen hemen ay­ nı derecede anlamlı olan öznel davranışı açıklanabilir. Eleusis'te erginlenenler, öteki insanlardan, gelecek için «daha parlak umutlar» taşıması yönünden farklıydı: bun­ dan sonraki yaşamda «daha iy i bir kader» umudu; ölüm­ lülüğün «kötülüklerinden kurtulunca» zafer tacını giyeoeği ve tanrılarla kutlu bir birliktelik içinde yaşayacağı umudu. Mistik törenlerde gördüklerinden akimda yer et­ miş olanları Plutarkhos canlı bir biçimde şöyle anlatıyor: Önce dolaşmalar ve öteye beriye yorucu koşuşturma­ lar, b ir karanlığın içinde yarı görünür bitmeyen gidiş ge­ lişler; sonra, bitişten önce bütün o korkunç şeyler, ürper­ meler, titremeler, ter ve şaşkınlık; bunlardan sonra ola­ ğanüstü b ir ışıkla karşılaşıyorlar, şarkıyla, dansla ve kut­ sal seslerin dokunulmazlığında, kutsal şeylerin görünme­ siyle birlikte arınmış bölgelere ve çimenlere almıyorlar; sonunda, burada temiz, özgür ve günahlardan arınmış olu­ yorlar; erginlenen, temiz ve kirlenmemişlerin arasında, ba­ şında b ir çelenk, dua ediyor, aşağıda b irb irin i çiğneyen ve kalın çamur ve sis içinde hayvanlar gib i güdülen b ir sü­ rü arınmamış ve erginlenmemiş canlıyı seyrediyor. ERGİNLEME 151 Platon'un, insan ruhunu bir araba sürücüsüne ben-f zettiği ünlü alegoriyi esinlendiren bir deneyimdi bu. A ra­ banın kanatları vardır; biri iyi, öteki kötü, biri yukarı göklerin derinliklerine, öteki aşağıya yerin derinliklerine çeken iki atm arkasındadır araba. Ruh, savaşarak, terle­ yerek sürmeye devam eder arabayı. Yarışçılar ayaklar al­ tında çiğnenir, yanşdışı kalırlarken, arabalar çarpışır, parçalanır, atlar sakatlanır, kanatlar kopar. Fakat yarış kazanılınca ruh gizlerin gizine kabul edilir, yetkindir, kur­ tulmuştur, kutludur, parlak bir ışıkta göksel bir hayalete bakmaktadır. Daha sonraki literatürde bu imge çok bili­ nen bir şey olmuş ve Hıristiyanlığa geçmiştir. Plutarkhos, «Ruh, bütün yaşam boyunca bir atletizm yarışı içindedir» diyor, «yarış sona erince ödülüne kavuşur.» Porphyry, «G el» der, «soyunalım ve ruhun Olympia'sı için koşu mey­ danına girelim !» «Bilmiyor musunuz» diye sorar A ziz Paul Korinthoslulara, «ki bir yarışta herkes koşar ama yalnız­ ca bir kişi alır ödülü? Böyle bile olsa koş k i ulaşasın... Şimdi bunu geçici bir çelenk için yapıyorlar; ama biz, ölümsüz bir taç için.» Plutarkhos ve Porphyry, kuşkusuz bilinçli olarak Platon’a yaklaşıyorlardı; fakat imgenin Pla­ ton tarafından bulunmadığını, Aiskhylos ve Sophokles’te de bulunduğunu bilmek önemlidir. Nitekim, hiç de yazın­ sal bir buluş değildi, mistik törenlere sıkı sıkıya bağlıydı. Orfecilerin öteki dünyada okumayı umdukları kutsal for­ müllerden biri, «H ızlı ayaklarla ulaştım özlenen çelenge» değil miydi? Aynı düşünce, şimdi gözden geçirmemiz ge­ reken Eleusis terminolojisinin temelinde de vardı. Eleusis Myster’lerinde erginlemenin birbirini izleyen evrelerini İzm ir'li Theon şöyle anlatıyor: Erginlem enin bölüm leri beştir. İlk i arınmadır. Gizler, onları paylaşmak isteyen herkese açık değildir; bazıları­ na uzak kalmaları uyarılır, elleri k irli olanlar ya da ko­ nuşması anlaşılmaz olanlar gibi; engellenmeyenler bileönr ce arınmaya girm ek zorundadırlar. Arınmadan sonra tö­ renin yapılışı gelir. Üçüncüsü epopteia denen şeydir. A ynı 152 D RA M A N IN KÖKENİ zamanda epopteia’nm da sonu olan dördüncüsü, çelengin başa takılması ve kutsanması bölümüdür; erginlenene, bir hierophantes ya da daidoûchos yo da b ir resmi yetkili ol­ duktan sonra başkalarının törenlerini yönetme yetkisi ve­ rir. Beşinci ve son bölümse, tanrıların sevgisinden yarar­ lanma ve tanrılarla birlikte yemek yemeden gelen kutsanmışlıktır. Yazarın istediği, beş aşama olduğunu göstermektir, çünkü yargısı için gereklidir bu sayı; fakat kendisinin de kabul ettiği gibi üçüncü ve dördüncü aşama aslında bir­ dir, öteki yazarlardaysa ilk arınma biç de erginlemenin bir aşaması olarak alınmamakta, bir ön aşama olarak ba­ kılmaktadır ona, Theon’un beş aşaması bu yüzden üçe indirilebilir; myesis ya da erginleme, epopteia ve eudatmonia ya da ruhsal mutluluk. Daha önoe gördüğümüz gibi epoptes rütbesine, A g ra ’ nm Küçük Myster'lerinde erginlemeden sonraki ikinci yıl­ da ulaşılır. Epoptes sözcüğü hem «seyirci* hem de «gözet­ men» anlamına gelir. Bir seyirci olarak epoptes’in Ergin­ leme Evi’ndeki gizli törenleri görmesine izin verilir. Bir gözetmen olarak (başkalarına yapılırken) bu törenleri yönetir. Dolayısıyla, Sparta'hlann, erkekliğin ikinci yılın­ da Artemis altarmdaki sınamadan hemen önceki dönem­ de erkek çocukların sorumluluğunu alan eiren'ine eş de­ ğerdir. Bugün aynı terim Olimpiyat Oyunlarında yönetici ya da gözetmen için kullanılmaktadır. Bu terimin Eleusis kullanımının Olympia’dan geldiğini varsaymaya gerek yoktur, Olympia kullanımı da Eleusis’ten geliyor olabilir, çünkü bugün her ikisi de birbirinden bağımsız olarak il­ kel erginleme törenlerindeki ortak kökenlerine kadar iz­ lenmektedir. Her iki yerde de, epoptes'ler Girit mitinin Kureta’lan gibiydi, ya da öyle olmuştu: yani, kendileri erginlenmiş oldukları için başkalarının erginlemesine gö­ zetmenlik yapan erkekler. Olympia’da erginleme sınavı bir yanşti; Eleusis’te, değişme bunalımının, ruhun ölüm yo­ ERGİNLEME 153 luyla kurtuluşa gidişinde korkunç bir drama olarak yan­ sıtıldığı bir acı çekme oyunu haline gelmişti. Yunanlıların epoptes teriminin bu iki uygulaması al­ tında yatan anlamın bilincinde oldukları, Plutarkhos'un bir başka pasajında açıkça görülmektedir; Plutarkhos bu­ rada da mistik kuramı atletizm yarışmaları terimleriyle açıklıyor: Hesiodos'a göre, doğum derdinden kurtulmuş ve bun­ dan böyle bedenle ilişkisi kalmamış olan ruhlar, özgür ve günahları bağışlanmış olduğu için insanoğlunun koruyu­ cu ruhlarıdır (daimones epimeleis). Yaşlan nedeniyle id­ manı bırakmış olan atletler, bedensel yarışmalarda duy­ duktan eski zevklerden bütünüyle yoksun kalmazlar, id­ man yaparken başkalannı seyretmekten, koşanlann yanlannda koşarak onları cesaretlendirmekten hoşlanırlar yi­ ne. Yaşam yarışını bırakmış ve ruhlannm iyiliğiyle daimo­ nes olmuş olanlar da aynı şekilde dünyadaki yaşamda ge­ çen olaylara, tartışmalara, çalışmalara olan ügilerini yi­ tirmezler; aynı amaç için kendilerini hazırlamaya çalışan başkalarına karşı iyi niyetlerini ve sıcak sevgilerini sür­ dürürler, onlann, umduklan amaca yaklaştıklarını ve so­ nunda ona dokunduklarını görünce onlara katılır ve cesa retlendirirler. Yeni Ahit de şunları anımsatıyor bize: Etrafım ızın öyle kalın b ir kanıtlar bulutuyla çevrildi­ ğ in i görerek her türlü ağırlığı, ve bizi o kadar kolaylıkla kuşatan günahları b ir kenara bırakalım ve yüzümüzü, im anımızın yapıcısı ve bütünleyicisi İsa’ya: önüne konan m utluluk ve sevinç için utancı hor görerek haça katlan­ mış ve Tanrı'nın tahtının sağ yanında yer almış olan a çevirerek karşımıza çıkarılan yarışı sabırla koşalım. Kanıtlar bulutu epoptes’lerdir. Onlarsa şimdi bisikletlerle donatılmış olan Old Blues'lardır: çünkü daha ileri bir 154 DR A M A N IN KÖKENİ ERGİNLEMENİN TAR İH İ ERGİNLEME 155 araştırma gösterecektir ki, modem üniversitenin örgütlen­ mesi, hem çalışma hem de oyun yönünden, sonuçta aynı kaynağa dayanmaktadır, pek kuşku yok bundan. Üçüncü derece eudaimonia idi; hem Yunanlılar bu söz­ cüğü dünyasal refah için kullanmayı küfür saydığı için, hem de sözcük tanrılarla arkadaşlığa kabul edilmeyi çağ­ rıştırdığı için bu dereceye ancak ölümle erişildiği açıkça bellidir. Olimpiyat galibine verilen İlâhi onurlan anımsa­ yalım. o zaman bu örneksemenin bilinçli olarak yapıldı­ ğını anlanz. Doğrulann ödülünün, oyunlarda alman bir galibiyeti izleyen o ünlü cümbüşle bir ortaklığı olduğu fik­ rine karşı çıkan, bu kez Platon’dun Musais ve oğlunun, tanrılara, doğrulara bağışlattığı kutsamalar daha da gösterişlidir. O nları Hades’e götürdük­ lerini. orada sedirlere oturttuklarını ve bir azizler şöleni hazırladıklarını ve orada sanki erdemin en haklı ödülü sonsuza kadar sarhoşlukmuş g ib i başlarında taçlar bütün gün içtiklerini ileri sürüyorlar. Erginleme törenine telete denirdi, bunun ön hazırlıklan ise proteleia idi. Aynı terimler evlenme töreni için de kullanılırdı. Evlenmeye hep b ir giz olarak bakılırdı, evle­ nen çiftlerse erginlenenler olarak kabul edilirdi. Erginlenenler teleios yani eksiksiz ve yetkin olarak tanımlanır­ dı; aynı terim evlilik konumuna gelmiş olanlar, bir de evliliğin patronları olan Zeus ile Hera için de kullanılırdı. Her iki yananlam da türemedir. TĞleios’un birincil anlamı «tam-gelişmiş» ya da «olgun»dur. Dolayısıyla erginlemenin ve evlenmenin ergenlikte yapıldığı zamandan gelmektedir ikisi de. Evlenme töreninde söylenen tümcelerden biri şöyleydi: «Daha kötüden kaçtım, daha iyiyi buldum.» Aynı tümce, İ.Ö. dördüncü yüzyılda Küçük Asya’dan Atina’ya ulaşmış olan Attis Myster’lerinde de kullanılırdı. Eleusis’te kul­ lanılıp kullanılmadığını bilmiyoruz, fakat «kötülükten kur­ tuluş yo da kaçış» fikrine dayandığı açıktır. Evlenme tö­ 156 D R A M A N IN KÖKENİ renindeki anlamı açıkça, daha önceki bir bölümde gön­ derme yaptığımız (s. 72) evlenmenin yeni bir moira ya da daimon'un başlaması olduğu kavramıyla bağıntılıdır; aynı bölümde deuteropotmos’la ilgili Attika töresine gönderme yapmıştık: öldü sanılarak arkasından yas tutulan erkek, temsili bir doğumla topluluğa yeniden kabul edilirdi, bu da ona ikinci b ir m oira sağlardı. Şimdi, Myster'lerin di­ linde teleios terimi çoğu kez, kesinlikle aynı gizemli anla­ ma sahip fakat sözcük olarak «kendisine bütün bir parça bağışlanan kimse» anlamına gelen holokleros sözcüğüyle birleştirdirdi; kleros, moira’m n anlamdaşıdır. Dolayısıyla diyebiliriz ki, hem evlenme hem de Myster'lere erginle­ me töreninin işlevi, başlangıçta çocuğa erginlikte yeni bir m oira vermekti. Çocuk yeniden doğardı. Bu kanıtları bir araya getirince, mistik'in erginlemey­ le «yetkinleştirilmiş» olmasının, onun ölümden sonraki ya­ şam için yeni bir moiro'yla donatılması anlamına geldiği sonucuna varabiliriz. Daha önce görmüş olduğumuz gibi, mistik’in umudu, öteki dünyada daha iyi b ir kader, daha iyi bir pay ya da m oira idi. A ynı düşünce, ruh ölümlülük­ ten kurtulduktan sonra iyi b ir daünon’a sahip olma so­ nucu elde edilen mutluluk haline uygulanan eudaimonia sözcüğünde de vardır. Yani, mistik öğreti, her noktada, kabile erginleme kalıbını yeniden üretir. Aynı zamanda, eski kalıba yepyeni bir anlam yüklenmektedir. Myster’lerde, yaşama bir hazırlık olarak tasarlanmış bir tören, ölü­ me hazırlanmaya dönüşmektedir. Bütün mistik dinlerin özü buradadır. İnsanın dış dünyaya bakışındaki bu derin de­ ğişiklik nasıl ortaya çıktı? Dionysos myster’lerini anlama girişimimizden sonra kendimize soracağımız soru budur. GÖNDERMELER Webster, H. Primitive Secret Societies (İlkel Gizli Cemiyetler), 2. bas. New York, 1932. Comford, F.M., Harrison, J.E. Themis, Chapter VII. Hocart, A.M . Kingship (Krallık), Oxford, 1927. V III DİONYSOS Yunan mitleri, nasılsa bağlandıkları özel kutsallığa pek bakmaksızın birbirine yaklaşan, birbiriyle buluşan sonsuz bir dizi oluşturur. Onlan birbirine bağlayan bağ, tanrılardan daha eski olan dinsel törendir. Yunan pantheonunun tanrılarından her biri, yerel ta­ pmaların sonsuz bir karmaşasının ürünüdür; bunlar, kabile toplumunun atomik yapısının ekonomik sınıfların geniş tabakalarına karışmasından sonra birleşik bir kavram oluşturur. Bu kavram o zaman bile sınıftan sınıfa, bölge­ den bölgeye değişirdi. Homeros Artemis’i incelikli bir er­ den (bakire) avcıdır; yine de, İzm ir’den ancak birkaç mil ötede, Homeros geleneğinin ana merkezlerinden biri olan Efes'te aynı tanrıçaya henüz bütünüyle insan biçimini almamış çok memeli bir ana olarak tapındırdı. Homerosçu pantheon son şeklini aldığında bile, dar bir yönetici sınıf dışmda pek geçerliliği olmayan bir soyutlamaydı. Ticari ilişkiler, dört yüz yıl sonra (Homerosçu modele dayalı fakat ondan farklı) yeni bir pantheon'un temelini kurduğunda Apollon ve Dionysos zıt kutuplarda duruyor­ du-. biri, aristokratik durağan yetkinlik ideali — Nietzsche’ nin deyişiyle Mass. ötekiyse halka özgü coşku karşılığı, Uebermass. Farklılaşma yalnızca evrimlerinin son aşamasmdaydı, daha önceki aşamalarsa dinsel törenlerde hâlâ ya­ şıyordu. Delphoi’de, Thyiades orgiastik tapımı Dionysos’a olduğu kadar Apollon’a da adanmıştı; Apollon gibi Diony- 158 D R A M A N IN KÖKENİ sos da bir müzisyen ve bir bilici idi; Thebai’deki Lampadaphoria ve Sparta’daki Staphylodromia gibi Apollon festivalleri, adları dışında her şeyiyle Dionizyak idi. Dionysos’un akrabalığı yalnızca Apollon’la da sınırlı değildi. Girit'te Zeus’la bir tutuluyordu-, Trakya’da Ares gibi bir savaş tanrısıydi; eski uygarlık uzmanları Argos'un Proitos kızları mitinde, kadınları çılgınlığa sürükleyenin Dionysos mu, yoksa Hera mı olduğu konusunda anlaşamamaktadırlar. Kanıtların, çözümlememizi bir adım daha geriye it­ memize izin verdiği durumlarda, bu tanrıların —Apollon, Dionysos, Hera— hepsinin ortadan kaybolduğu, bizi totemci klanın dinsel yansılama törenleriyle bir başımıza bı­ raktığı görülür, im Anfang war die Tat (Başlangıçta Ey­ lem Vardı). Bu yüzden, bu bölümde, Yunan dininin tapımlarını, onları tanrılara göre sınıflandırarak incelemiş olan Farnell’in kabul ettiği yöntemi tersine çevirip, Dionysos'un kişiliğini, tartışmanın gerektirdiği kadar inceleyeceğiz. İl­ kel erginleme öykümüzü sürdürüp, onu dünyanın yalnız­ ca kabile düzenini yitirmiş köylülerin mevsimlik festival­ lerinde yaşamaya devam ettiği bölgelerine kadar götür­ dükten sonra, onun özellikle değil ama temelde Dionizyak olduğu eski Yunan gizli cemiyetinin dinsel törenlerine ka­ dar izleyeceğiz. Olympia’da zaferin ödülü, yaban zeytininden yapılma bir taçtı. Tarihöncesi geçmişte, oyunlar henüz erginleme sınamaları iken, zeytin, yaşamın yenilenişini bildirmek gi­ bi büyüsel bir nitelik taşıyordu: o olmadan, çocuk, bir erkek ya da bir kadın olarak yeniden doğamazdı. İnsan topluluğu, Doğa’nın bereketine basit bir dokunma yoluyla kendi güç ve verim ini artırıyordu. Öte yanda, doğanın gelişmesi ve çoğalması için insan topluluğunun üremesi çoğalması gerekliydi. Bu iki inanç birbirinin bütünleyi­ cisi. sonuçta da eşdeğeri idi: her ikisi de, insan toplumu ile onun maddi çevresinin birbirine bağımlılığını yoğun bir biçimde kavramanın esinlendirdiği şeylerdi. Avustralya’daki erginleme törenleri, bugün hâlâ ya­ DÎONYSOS 159 şayanların en ilkelidir; fakat onlardaki gelişim de, uzun bir evrim sürecinin sonuçları olduklarım gösteriyor. Giriş bölümünde de söylediğimiz gibi, bu kabilelerin ekonomik gelişmeleri bir yerde durdurulmuştu, fakat toplumsal ku­ rum lan hâlâ işlevsel bir değer taşıdıkları yönlerde geliş­ melerini sürdürmektedir. Dolayısıyla, bu Avustralya tö­ renlerinin gerisinde çok daha ilkel bir erginleme biçimi­ ne ulaşmanın mümkün olup olmadığı sorusu çıkıyor or­ taya. Daha ileri kabilelerde erginleme ile evlenme arasına girmiş olan sınama döneminin bir ilk öge olmadığım, ev­ lenme töreninin içeriğinin onun bir zamanlar erginleme­ nin eşdeğeri olduğunu gösterdiğini görmüştük. Bundan, karşıt cinslerin kabile toplumunun en erken aşamasında, bugün hâlâ Avustralya’da olduğu gibi, ergenlikte çift­ leştikleri çıkarsanabilir. O aşamada erginleme yalnızca cinsel yaşama erginlemeydi — yani fiziksel birleşmenin ilk törensel eylemi. Akrabalığı sınıflandırma sisteminin, her kuşakta farklı dıştan evlenmeci gruplara ait erkek ve ka­ dınlar arasında sınırlamasız cinsel ilişkiyi gösteren bir il­ keye dayandığını da görmüştük. Bu düşüncelere Robertson Smith’in dikkat çektiği bir üçüncüsünü de ekleyebiliriz şimdi. Bugün doğrudan bilgi sahibi olduğumuz en yabanıl topluluklar öyle düşük bir ekonomik düzeyde yaşıyor ki, cinsel ilişki, yılın, yiyeceğin en bol olduğu bölümüyle sı­ nırlanma eğilimini gösteriyor; eğer bu sınırlama bugün de işliyorsa, kabilenin henüz ilkel sürüden çıkarak evrim ­ leşme sürecinde olduğu ta ilk aşamada haydi haydi işle­ mesi gerekirdi. Bu demektir ki, erginleme, başlangıçta er­ ginliğe henüz erişmiş her iki cinsten kişilerin oluşturduğu açıkça belirlenen ve kapsamlı bir yaş grubu için yılda bir kez yapılan bir yaz kutlamasıydı. İnsanın ölmesi ve ye­ niden doğması töreni, böylece geriye, bitkisel yaşamın ölüşü ve yeniden doğuşundan ayırt edilemez olduğu bir biçime kadar götürülebilir. İnsani yaşam Doğayla birlik halinde hareket ediyordu. Her ikisinde de aynı nabız atı­ yordu. 160 DRAMAN1N KÖKENİ Erginlemenin bu yönü Avustralya törenlerinde pek göze çarpmaz; belki de bizim onlarla ilgili bilgimiz büyük ölçüde güncel dinsel törenlerin nesnel betimlemeleriyle sı­ nırlı da ondan; fakat yeryüzünün başka yerlerindeki köy­ lü göreneklerinin yorumlanmasında çok önemli olan eski Çin köylülerinin bahar şenliklerinde çok açık olarak or­ taya çıkar. Aşağıdaki açıklama Granet'ten alınmıştır. Özel­ likle, katılanlann, geleneksel şarkılarından çıkarılan öznel davranışlarını göstermesi bakımından değerlidir. Yüzyıllar boyu, erginlem eler kırsal topluluklarda yeni mevsimi açmak için yapılan evlenmelerle aynı zamanda kutlanırdı. Bilinen dinsel törenler hâlâ « kızların ve oğ­ lanların b ir kalabalık içinde eğlendikleri» bahar şenlik­ lerinden söz ediyor. Açıklama şunları da ekliyor: « ( o za­ man) erkek çocuklara erginlik bağışlanır; (o zaman) eş­ ler alınır.» Yaşam ancak iki cinsin birleşmiş güçleriyle uyanabilir. Baharı, ancak b ir gençlik şenliği uyandırabilir. Erginlemeler ve evlenmeler bütün topluluğun kontro­ lü altında gerçekleştirilirdi. Ev işlerinin, dünya işlerinin görüldüğü yerlerden ayrı, başka yerlerde yaparlardı otu­ rumlarını. Geniş, engelsiz bir kırda, göreneksel kısıtla­ malardan kurtulmuş oğlanlar ve kızlar doğayla temasa gelmeyi öğrenirlerdi. Buzların erimesiyle özgürleşen de­ relerden sular akardı; kışın dondurduğu kaynaklar bir kez daha yaşama kavuşan pınarlardan çağlardı; çözülen top­ rak, otların baş vermesi için açılırdı; sığındıkları yerler­ den fırlayan hayvanlar doldururdu yeryüzünü. İçe kapan­ ma dönemi biter, evrenin birbirine geçme dönemi baş­ lardı. Yeryüzü ve gökyüzü birleşebilirdi, gökkuşağı ise on­ ların birleşmesinin bir simgesiydi. Kapalı gruplar şimdi bağlaşıklığa girebilir, cinsel gruplar buluşabilirdi. Genç insanlar, çok çok eskiden atalarının toplumsal ve cinsel yaşama erginlenmiş oldukları, bir zamanlar kutsanmış ve yeni olan bir toprak üzerinde buluşurdu... Bahar şenliklerinin en önemli oyunlarından biri, ne­ hirleri aşmaktı: buysa yarı çıplak durumda, tarlalardaki DİONYSOS 161 buluşmadan önce yapılırdı. Canlı sularla temasa gelmek­ ten titreyen kadınlar, yüzen ruhları içlerine girmiş hisse­ derdi. Nicedir kurumuş kutsal pınarlar, sanki baharın gelişi, sularını kışın zincirlediği yeraltı hapishanesinden salıvermiş gibi yeniden uyanırdı... Nehirlerin geçilmesi ey­ lemiyle onların kurtuluşu kutlanmış olurdu: bereketli yağ­ murlar göklerden yerlere, bereket kaynağı da insanın üze­ rine çekilirdi. Çinliler, ailelerini genişletecek doğumlar, tohumlan yeryüzüne çıkaracak yağmur için törenler ya­ par, boyuna dua ederlerdi. Yağm urlar ve yeniden doğuş­ lar önce cinsel oyunlarla sağlanırdı. Fakat sonunda, su­ yun dişi bir doğaya sahip olduğuna, yağmur sağlama er­ deminin yalnızca kadmlann ellerinde olduğuna inanılır oldu. Aynı şekilde, erdenlerin (bakirelerin) kutsal nehir­ lerle temas edince ana olabileceklerini hayal ederlerdi. Gerçekten de, doğumların yalnızca karıların yararına ka­ zanıldığı, bedenleşmelerin yalnızca ana ataların bedenleşmesi olduğu bir zamandı bu... Bu şenlikler, komünyonlar, cümbüşler ve oyunlardan oluşurdu... Bir araya gelmeler, toplantılar, avlar, dansta ve şarkıda yarışma için fırsatlar yaratırdı. Bu, günümüz­ de Güney Çin’in geri kalmış toplulukları arasında hâlâ görülebilir. Bunların en büyük şenlikleri, komşu köyler­ den oğlan ve kızların bir sıra halinde yan yana gelip doğaçtan şarkılar söyleyerek eğreltiotu kestikleri şen­ liklerdir. Yılın zenginliği, insanların mutluluğu at üstünde yapılan mızrak dövüşlerine bağlıydı. Aynı şekilde, eski Çin şenliklerinde oyunlar için bir araya gelen genç in­ sanlar Doğa’nın bir emrini yerine getirdiklerine, onunla birlikte çalıştıklarına inanırlardı. Dansları ve şarkıları, bir eş arayan kuşların ötüşlerini, birbirini izleyerek uçan böceklerin uçuşlarını karşılardı. «Çayırdaki çekirge, küçük tepedeki çekirge zıplıyor. Tanrımı görünceye kadar — be­ nim pır pır eden yüreğim, ah, nasıl çarpıyor — ama onu görür görmez — onunla bir olur olmaz — o zaman erince ulaşacak yüreğim.» Bu eski Çin köylü şiirinin asıl önemi, törensel köke­ 162 D R A M A N IN KÖKENİ ninin adamakıllı açık olması bir yana, onun ortaçağ A v ­ rupa’sının Natureingang şiirine (Goliard’larm ve Bagante’lerin, yoksul papazların ve başıboş dolaşan öğrencile­ rin, Alman Minnesinger'lerinin ve Provanslı ozanların aşk şarkıları) olan yakınlığının o derece açık olmasındadır. Ölüm başbaşa söyletir türkümüzü uzakta, Bahar tatlılık getirir, gençlik sevinir, Yeni bir kıvanmadır oluşan; böyle gençleşir dünya Phebus sevindirilir, İzleyerek zamanı, yeniden biçimlenir çiçek Flora yenilenir. Bu şarkıların kökeninin de tarım törenlerinde olduğu artık herkesçe kabul ediliyor; nitekim törenin kendisi de gerçekte çağdaş Avrupa’nın Mayıs festivallerinin, hasat festivallerinin bozulmuş biçimlerinde hâlâ yaşamaktadır. Bu tören şu andaki amacımız için önemli, çünkü sanıyo­ rum,- Dionysos’a tapınmanın bazı öğelerine ışık tutuyor. Mannhardt ve Frazer bu tapınmayı elbette inceden inceye incelemişlerdir; benim konuyu buraya getirmemin tek ne­ deni onun temel özelliklerinden birinin — ölüm ve yeniden dirilme fikri— yeteri kadar yorumlanmamış olmasıdır. Baharda ya da yazın başlangıcında kutlanan, «Ölümü Dışarı Sürme» ve «Y azı Getirme» diye adlandırılan iki festival üzerinde duracağım. Avrupa’nın birçok yerinde bunlardan yalnızca biri temsil edilmekte, fakat başka yer­ lerde bir arada bulunmaktadırlar; bunların, bir tek kut­ lamanın bütünleyici parçaları olduğundan hiç kuşku yok. Her birindeki temel öğelerin kısa bir özetinden sonra, belli örneklerden alınmış ve onların genel anlamlarını gös­ teren bazı ayrıntılara dikkati çekeceğim. Ölüm adı verilen bir kukla, bir grup delikanlı ya da kız tarafından köyün dışına taşınırken seyirciler onu överler ya da lanetlerler veya taşlarlar. Sonra kukla bir ağaca asılır ya da yakılır veya bir dereye atılır, ya da tarlalarda parça parça edilir; grup, kukladan kalanları ka­ pışmak iç'n birbirine girer. Kukla hep bir insani yaratığı temsil edecek biçimde yapılır, çoğu kez kadın giysileri giy­ DİONYSOS 163 dirilir üzerine. Bazan Ölüm rolü köylülerden biri tarafın­ dan oynanır, sonra onu öldürme taklidi yapılır. İki tö­ renin birleştirildiği yerlerde grup bütün geceyi ormanda geçirir, o zaman genellikle cinsel ilişkiye izin vardır. Da­ ha sonra yazın çağırılması gelir. Ormanlardan ağaç dal­ ları kesilir ya da bir ağaç bütünüyle devrilir; grup bun­ larla birlikte köye döner, evden eve yiyecek ya da para toplamaya başlar, verenler kutsanır, vermeyenler lânetlenir. Bu toplama işini bazan bir şölen izler. Sonunda dal­ lar kapıların üzerine asılır ya da ahırlarda veya tarla­ larda yere dikilir, bu dalların buralarda kadınlara, sığır­ lara ve ürüne bereket getirdiğine inanılır. Ağaca genel­ likle bir oğlan ya da kız çocuğunu temsil eden bir kukla ya da yapraklardan bir giysi giydirilmiş gerçek bir oğlan ya da kız çocuğu eşlik eder. Ağaç, köyde bir Mayıs direği olarak dikilir, çevresinde dans edilir, türlü çeşitli yarışlar ve oyunlar oynanır, kazananlar yılın kralı ya da kraliçesi ilan edilir. Bazı yerlerde bir önceki yılm kralı bir sına­ madan geçirilir ya da öldürülmüş gibi yapılır. Festivale katılanlar genellikle köyün gençleridir — oğlanlar ya da kızlar veya her ikisi; fakat çoğu durumda kutlamalarm kadınlara bırakıldığı görülmektedir. Transilvanya’nın bazı bölgelerinde bir söğüt ağacı ke­ silir, süslenir ve köyde bir yere dikilir. Yaşlı ve hasta kimseler ağaca tükürür ve «biraz sonra öleceksin, bırak da biz yaşayalım» derler. Ertesi sabah, yapraklardan bir giysi giymiş olan Yeşil George denilen bir delikanlı sanki suda boğulmak için bir dere kenarına getirilir, fakat son anda onun yerine dallardan yapılmış bir kukla atılır de­ reye. Yukarı Lusatia’da kukla, köyde son gelinin taktığı duvağa sarılır, son ölümün olduğu evden alman bir göm­ lek giydirilir. Bohemia'da çocuklar yakar kuklayı, o yanar­ ken çocuklar şu türküyü söyler: Şimdi Ölümü köyden dışarı. Yeni Y a z’ı köye taşıyoruz. Hoş geldin sevgili Yaz, küçük yeşil tahıl! 164 D RA M A N IN KÖKENİ Silesia’da Spachendorf'ta kukla bir tarlaya götürülür, soyulur ve kalabalık tarafından parça parça edilir; insan­ lar, kuklanın yapıldığı samandan bir kıymıkçık kapa­ bilmek için çırpınır. Toplanan samanlar eve getirilir, ahır­ lardaki yemliklere konur, bunların sığırları güçlendirece­ ğine, geliştireceğine inanılır. Fransızların ve Almanların Harvest M ay töresi, genel­ likle daha az gelişmiş de olsa temelde bu bahar festival­ lerine benzer. Mısır püskülleriyle süslenmiş bir dal ya da' ağaç, hasat yapılan tarladan gelen son araba üzerinde eve taşmır ve çiftlik evinin çatısına tutturulur, bütün yıl orada kalır. Frazer bu festivalleri şöyle yorumluyor. Ölüm ve Yaz gerçekte birbirinin aynıdır, her yıl ölen ve yeniden do­ ğan bitkinin ruhunun farklı yönlerini temsil eder. Başlan­ gıçta bitkilerin ruhu bir ağaç biçiminde cisimleştirilirdi, fakat giderek antropomorfik oldu (insan biçimini aldı) — önce bir kukla süslenirdi yapraklarla, sonra bir in­ san aynı şekilde süslenir oldu, yanma da bir ağaç verildi. İnsanın bazan yalandan öldürülmesi, eski kralın yenisi tarafından gerçekten öldürüldüğü eski insan kurban et­ me töresinden kalmadır. İki figürün temelde aynılığı konusunda bir sorun yok. Bu durumlarda söylenen şarkıların birçoğu bunu kanıtlı­ yor, festivalin Rusya’daki bazı şekillerinden de açıkça or­ taya çıkıyor bu. Küçük Rusya’da, Kostrubonko adı verilen bir kız sanki ölmüş gibi yere uzanır. Ağıtçılar çevresin­ de şarkı söyleyerek dolanırlar: Öldü. Kostrubonkomuz öldü! Öldü, sevgilimiz öldü! Kız birden ayağa fırlar, ağıtçılar sevinir: Dirildi, Kostrubonkomuz dirildi! Sevgilimiz dirildi! DIONYSOS 165 Dolayısıyla buraya kadar Frazer doğru, fakat yorumun gerisi ciddi itirazlara açık. Her şeyden önce, çok fazla basitleştiriidiği belli. Ağaç hiç kuşkusuz ilkel bir öge, ta uzak geçmişe kadar gidi­ yor; fakat genel nedenlerden dolayı antropomorfizm-öncesi b ir tapımın çağdaş Avrupa köylü sınıfınca hemen he­ men hiç bozulmamış olarak saklanmış olması pek müm­ kün değil; antropomorfizme geçişle birlikte çok değişik tabakalar içermesi gerekir. Ağacın yerini bir ağaç-adamm aldığı değişik şekillerinin ötekilerden daha eski olduğunu varsaymak için bağımsız bir neden de yok. Ayrıca, temel­ deki bazı yakınlıklara karşın iki figü r bazı bakımlardan çok farklı birbirinden. Yaz daima bir ağaç ya da ağaçadamdır, birincisinin bir erkeklik organı simgesi olduğu ileri sürülüyor mantıklı olarak. Bu durumda iki öge bir­ birinden ayrıdır ve birini ötekinden çıkarmak için bir neden yoktur, ağaç-adam kamışın (Phallus) taşıyıcısıdır. Öte yandan ölüm, hemen hemen değişmez bir biçimde bir kukladır, çoğu kez özellikle ağaçlarla bir ilişkisi yok­ tur, oysa bazı durumlarda açıkça bir insamn yerini tu­ tan bir şeydir. Kuklanın antropomorfizm-öncesi olduğu­ na inanmak için gerçekten de hiçbir neden yoktur. Son olarak, son bölümde söylenenler karşısında, bir yalandan ölüm töresinin, ölümün gerçek olduğu daha ön­ ceki bir aşamayı gerektirdiğini varsaymak fazla aceleci­ lik olur. Bağımsız kanıtlar olmadığı için, yalandan ölüm, ister mitte ister dinsel törenlerde olsun, daha önce gör­ müş olduğumuz gibi bir yalandan ölümün — gerçek bir ölüm değil— temel öge olduğu erginleme törenlerinden geldiği varsayımına dayanarak yeterince açıklanıyor. Y a­ ni, eski kralın yalandan öldürülmesinin, unutulmuş bir erginleme sınavının silik bir kalıntısından öte bir şey ol­ ması gerekmez. Kostrubonko örneğini biraz önce verdik. Saksonya'da kral, öldürüldükten sonra bir hekim tara­ fından diriltilir. Frazer’in varsayımına göre bu özellik gerçek bir kurban etmenin yerini almış yalandan bir kur­ ban etme olarak açıklanmalıdır; fakat büyücü hekim, iz- 166 D R A M A N IN KÖKENİ lerL Yunan komedyasına ve yine ortaçağ Avrupa'sı dramasına kadar izlenebilecek çok yaygın bir geleneğe aittir; onun, erginleme töreninde var olan yalandan ölüm ve dirilme olaymdan halk belleğinde kalmış bir şeyden baş­ kası olmadığını varsaymak çok daha basit bir şey gibi görünüyor. Bu yüzden bu festivallerle ilgili olarak, daha basit ve açık olmasına karşın belki de bu nedenle gerçeğe en yakın olması gereken bir yorum ileri süreceğim ben. Ba­ harın başlangıcında, topluluktan kızlar ve oğlanlar alay­ lar halinde oraıana ve kırlara giderler. Gidişleri bir yas nedenidir, çünkü oğlan çocuklar erkek olarak dönecek, kızlarsa bir daha genç kız olamayacaklardır. Ormanda ağaçlardan yoldukları dallan taşırlar ellerinde, başlarına yapraklardan çelenkler takarlar. Bu yolla, tarlada ve or­ manda henüz canlanmakta olan doğurucu güçlere benze­ tirler kendilerini; gece süresince ilk kez cinsel birleşme eylemini gerçekleştirirler. Ertesi sabah, yeni konumlannın belirtkelerini beraberlerinde taşıyarak eve dönerler. Oyun­ lar, güç yarışmalan ve denemeleri yapılır, kazanan çifte yılın kutsal evliliğinde gelin ve güvey olarak saygı gös­ terilir. Festival bir ortak yemekle biter. Bu yüzden, bir görüş açısından amaç, yetişen kuşağı baharın ilk çiçekleriyle temas yoluyla döllemektir-, fakat aynı zamanda insan topluluğu, Doğa’nm bereketini ye­ nilemek üzere kendini de aşılamak zorundadır; giderek, toplumun yapısı değiştikçe bu yön daha başat duruma gelir. Tören hâlâ gençler tarafından yapılıyorduı* — baha­ rı uyandırmak için bir gençlik festivali hâlâ gereklidir, ama onların bu törendeki rollerinin özel anlamı, hele hele törensel ölüm ve dirilmeleri artık anlaşılır olmaktan çık­ mıştır. Onlardan biri yalandan ölür ve dirilir, ya da onun yerine bir kukla öldürülür; kukla, geçmiş olan kışın açlık ve hastalığının bir simgesi olur. Aynı şekilde, ağaç dal­ larıyla temas yoluyla özümledikleri özellikler de dalların kendileriyle sınırlıdır ve sonunda köyün ortasına dikilen Mayıs direğinde toplanır. Böylece festival geleneksel bir DİONYSOS 167 eğlenceye, çoktan unutulmuş bir dinsel törenin anlamsız debris' ine (enkaz) bozulur. Yazı Getirme ve Harvest M ay görenekleri, hemen he­ men aynı derecede bozulmuş biçimde eski ya da yeni Yunan köylüleri arashıda da izlenebilir elbet. Samos’ta (Sisam) Apollon festivalinde çocuklar bugün orta Avru­ pa’da hâlâ söylenene çok benzer bir şarkı söyleyerek ka­ pı kapı dolaşıp dilenirlerdi, ellerinde eiresione —yünle süslenmiş bir dal— taşırlardı. Söylendiğine göre, bütün Yu­ nanistan’da çiftçiler tarlalarında bir ağaç dalı dikerek Dionysos’a saygı gösterisinde bulunurlarmış. Öte yandan, eiresione, devletçe resmen tanınan ve Phytalidai klanmca yönetilen Oskhophoria’da Athena festivalinde de taşınır­ dı. Başlıca olaylar Ğpheboi yanşlan, kadm giysileri giyin­ miş iki delikanlının başını çektiği bir alay ve toplu şö­ lendi. Aynca, İtalya ve başka yerlerde olduğu gibi Yu­ nanistan'da da Ölümün Dışarı Sürülüşü’ne karşılık olan ilkel törendeki olumsuz öge, halk önünde yapılan bir ke­ faret töreni olarak taze bir can kazanmıştır. Asya Yu­ nanistan'ında, bir salgın ya da kıtlık döneminde, bir kö­ le ya da suçlu (pharmakos) kentin dışma götürülür, pey­ nir, incir ve arpa ekmeğinden oluşan bir yemek verildik­ ten sonra üreme organlarına yabani ağaç dallarıyla vu­ rulur, yabani ağaçlardan koparılmış dallardan bir yığın üzerinde yakılır, külleri rüzgâra savrulurdu. Buradaki çi­ le öğesi bağımsız boyutlarda geliştirilmiştir, fakat yeniden yaşam bulma fikri onun kırbaçlanma biçiminde açıkça yatmaktadır. Frazer, «onun üreme güçlerini, bütün etkin­ liğiyle ardıllarına geçebilsin diye uyarmanın doğadışı bir şey olm adığım » söylüyor; fakat deminki örnekte ardıllık diye bir durum yoktur. Onun üreme güçleri, sağlığı ve bolluğu eski durumuna getirmek İçin uyarılıyordu. Son bölümde, erginlemenin bütün gizli büyü cemi­ yetlerinin oluşumunda temel bir özellik olduğunu gör­ müştük, şimdi de onun kökenlerinin tarımın kökenlerin­ den ayırılamaz olduğunu görüyoruz. Bundan sonraki göre­ vimiz, büyük ölçüde gizli cemiyetlerin elinde olan ve da­ 168 D R A M A N IN KÖKENİ ha çok tarımsal büyüyle ilgili olan Dionysos tapınmasını araştırmaktır. Euripides'in Bakkhalar'mda verildiği biçim­ de Pentheus’un ölümü mitiyle başlayacağım. Anımsanacaktır, Pentheus, Dionysos’a tapmanlara yap­ tığı işkencenin cezası olarak tanrının kendisi tarafından, ölümüne doğru tuzağa çekilir. Gizli törenlerinde Bakkhala n görme arzusuna kapıldığı için, tannnm da yönlendir­ mesiyle, kadın giysileri içinde gizler kendini, böylece mas­ kara kıyafetinde Thebai kentinin sokaklarından geçirilir. Bakkhalann, kutlamalarından önce dinlendikleri çam or­ manına geldiklerinde, Pentheus olanları gözetleyebilmek için iyi bir yer arar kendine. Tanrı ağaçlardan birini eliy­ le tutup aşağı çeker, Pentheus’u tepesine oturtur ve ağacı geri bırakır. Sonra ortadan kaybolur tanrı ve Bakkhaları gizliliklerini bozan günahkarı cezalandırmaya çağıran bir ses duyulur. Ağacın tepesinde Pentheus'u görünce sopa­ larla dürtmeye, taşlamaya başlarlar; sonra kendi öz ana­ sının önerisi üzerine — anası Agaue, kız kardeşleri İno ve Autone'yle birlikte kutlayanlar arasındadır— ağacı kökün­ den sökerler ve onu aşağı indirirler. Pentheus yaşamını bağışlaması için anasına yalvarır, fakat kadın onu tanı­ maz bile. «Öldürme işini başlatan rahibedir o.» İnsanüs­ tü gücüyle kollarından birini burarak omuzundan çeker koparır. Öteki kadınlar çepeçevre sararlar etrafını. İno bir kolunu yakalar, Autone ise ayaklarını. Sonunda Agaue kafasını koparır, thyrsosuna ya da ucuna sarmaşıklar sarılı sopasına takar ve zafer çığlıkları içinde kente koşar, kafayı sarayın çatışma diker. «Saraya, tepelerden tapta­ ze koparılmış bir dal getirdik, kutlu bir av.» Agaue ga­ liptir, çünkü ilk darbeyi vuran o olmuştur. Tapınma ar­ kadaşlarının kendisini «kutsanmış Agaue» ilan ettiklerini bildirir ve babasını. Tanrının kutsadığı kızının sevincine katılmaya çağırır, yakınlarını bir şölene çağırır. Pentheus’un ölümü, yıllarca önce Mannhardt ve Frazer’in topladığı gereç üzerinde çalışırken Bather tarafın­ dan yorumlanmıştı. Onun gösterdiğine göre, mit dinsel bir tören üzerine kuruludur, bu tören de Ölümü Dışarı Sürme DİONYSOS 169 ve Yazı Getirme görenekleriyle aynı türdendir; tek ayrım, burada kuklanın ve direğin yerini bir tek kurban insan almıştır. Bather’in ayrıntılarıyla incelenmesi gereken us­ taca yorumuna, bu Bakkhalan, geçen bölümde gizli cemi­ yetler ve mistik dinle ilgili söylenen şeylerle yakın ilişki haline getiren birkaç noktayı eklemek isterim. Oyunun başlangıcında, doğuya yaptıkları geziden dö­ nüşte Thebai'ye varan Bakkhalar korosu şöyle başlar şar­ kısına: K im va r orada? Gelen kim? Çekilsin gitsin buradan, bizi terk etsin, dudaklar kımıldamasın, sussun! Dionysos'a dua edeceğiz şimdi, ne zamandır yapıldığı gibi. Sonra bir İlâhiye başlarlar: Ne m utlu tertemiz yaşam sürenlere. Tanrının lütfuyla onun gizlerine erenlere, arınanlara, temizlenenlere, ne m ut­ lu Bakkhos'un soluğuyla dolu, çevik ayaklarla tepelerde dolaşan kutsal gruba katılanlara... Ne mutlu, thyrsos'ları havada, başları sarmaşık çelehkleriyle süslü, Dionysos'a tapanlara! Kimi sırtlarını çam ağaçlarının gövdesine dayayıp, kimi başlarını meşe yapraklarından bir yastığa koyup geceyi ormanda geçirirler. Pentheus’un ölümü, hem kendi bakış açısından hem de Bakkhalann bakış açısından bir agon ya da güç bir sınama olarak tanımlanıyor. Tanrının ko­ ruması ya da pompĞ'si altında kenti terk eder. Agaue bir zafer alayıyla ya da feömos’la döner evine, zaferinin ödülünü taşır elinde, bu ödül sayesinde makar ya da eudaimon ilan edilmiştir, zaferi bir şölenle kutlanır. Bir önceki bölümün ışığı altında, bu ayrıntılar ken­ diliğinden açıklanmış oluyor. Kutlamaların başlangıcında, erginlenmemişlere uzak durmaları söylenir; erginlemenin ödülü eudaimonia'dir; erginlenenler erginlenme uykusunu hayat verici yapraklarla koyun koyuna uyurlar; gerisi. 170 D R A M A N IN KÖKENİ Eleusis Myster’lerinde ve Olimpiyat Oyunlarında daha ön­ ce görmüş olduğumuz tören kalıbını izler. Elbette, Pentheus mitinin gerisinde gerçek bir ölümün yattığından kuşku duyulamaz. İlkel klanın totemci ayini basit bir büyü komünyonu eyleminden bir gizli cemiye­ tin kanlı bir kurban eylemine dönüşmüştür. Pentheus, T i­ tanların paramparça ettiği Dionysos’un bedenleşmesi olarak Bakkhalar tarafından parça parça edilir; ya da şöyle söyleyelim, Dionysos'un ölümü, Pentheus mitinde yansıyan gerçek ölümün mitsel bir izdüşümüdür. Dionysos mitinde, ölümü bir yeniden diriliş izler; fakat törenin ken­ disinde, bir insan kurbanın konulmasından sonra bu öge zorunlu olarak çıkarılmıştır, yalnızca kurbanın ölümü, onun etiyle ve kanıyla temas eden herkese taze hayat ve­ riyordun Bu da kendi başına, insan kurban etmenin bu tipten törenlerin doğasmda var olan bir öge olmadığının bir göstergesidir. Dionysos’un bedenleşmesi Yunanistan'ın çeşitli yerlerinde değişik şekiller almıştır. Makedonya’da parça parça edilen bir yılandı, Girit'te bir boğa, başka yer­ lerdeyse bir geyik yavrusu,- Thebai'den yalnızca birkaç mil ötedeki Boiotia’mn Orkhomenos’unda, «Bakkhos çılgın­ lığına yakalanmış olan kadınların sarmaşıklığa düştükle­ ri, onları yolup yolup yedikleri» anlatılıyor. Bunu bir Boiotia’lı olan Plutarkhos’tan öğreniyoruz. Bu nedenlerle, böyle bir törenin genellikle insan kurban etme üzerine kurulduğu varsayımından kendimizi alıkoyup, bu öğenin özellikle Boiotia gibi teokratik topluluklarda yer yer or­ taya çıkan bir yan öge olarak Mykene dönemine, Orkhomenos’un rahip krallarının Yunanistan’daki en güçlü ol­ dukları bir zamana rastladığını düşüneceğiz. Bather’in bu miti çözümleyişinin bu kadar az dikkate alınması gariptir. Nilsson söz ediyor ondan, belli ki etki­ sinde kalmış, çünkü rastlantıyla bir dipnotunda tartışı­ yor onu ve şöyle b ir sonuca varıyor: «Bir mitin, özellik­ le şiirde açıklanmış bir mitin her ayrıntısında bir tapın­ ma uygulaması aramak bir cesaret örneği gibi görünüyor bana.» Bu yorum pek yardımcı olmuyor bize, çünkü Nils­ DİONYSOS 171 son Bather’in genel yönteminin geçerliliğini tanıdığına gö­ re —ki bu yöntemi Yunan mitolojisinin öteki sorunların­ da dikkate değer bir başarıyla uygulamıştır kendisi— bu yöntemin uygulanmasını sınırlandırmada tek ölçütün ka­ nıtların gücü olması gerekir. Bather’in işaret ettiği gibi, aynı öykü Euripides’in oyunlarını hiç kuşkusuz bilen bir kişi olan Nonnos tarafından ayrıntılı bir biçimde anla­ tılıyor, fakat temel öğeler her ikisinde de aynı olmasına karşın iki değişik biçim birbirinin aynı değildir ve her ikisinin de ortak bir söylenceden ortaya çıkmış olduğu varsayılabilir. Kuşkusuz, Euripides ve Nonnos’un şair ol­ dukları doğrudur, ama dolaylı ya da dolaysız Yunan mit­ leri hakkında hemen hemen bütün bildiklerimizi borçlu ol­ duğumuz Homeros da, Hesiodos da, Pherekydes de, Stesikhoros da, diğer yazarlar da şairdiler,- ayrıca insan Yunan şiirini ne kadar incelerse, onun popüler geleneğe çok sağ­ lam bağlarla bağlı olması yönünden batı Avrupa’nın çağ­ daş şiirinden nasıl derinden farklı olduğunu o kadar iyi görür. Şimdi, parça parça ve karışık olmasına rağmen, bizim önermiş olduğumuz Dionysos thiasoi'siyle ilgili öteki ka­ nıtların incelenmesine geçeceğiz. Orkhomenos'ta sarmaşığın yolunması Agrionia festi­ valinde olurdu; Plutarkhos da aynı festivalin başka ay­ rıntılarını kaydediyor. «Bizim ülkemizde» diyor, «Agrionia şenliğinde kadınlar, sanki kaçmış gibi, Dionysos’u arar; sonra aramaktan vazgeçerler ve Musa'lara kaçmış oldu­ ğunu, onlarla birlikte gizlendiğini söylerler; biraz sonra, yemek sona erdiğinde, birbirlerine bilmeceler ve sözcük oyunları sorarlar.» Ve yine; «Her yıl, Agrionia’da Oleiai denilen kadınlar, bir Dionysos rahibi tarafından kılıçla ko­ valanır, en arkada kalan yakalanırsa onu öldürmesine izin verilir; anımsayanlar olacak, rahip Zoilos bir keresinde yapmıştı bunu.» Bunlar, çağımızın başlangıcında birinci yüzyılda yazılmıştır. A ynı parçada Plutarkhos, Orkhomenos kralı Minyas’ın kızları mitine göndermede bulunur. İnsan etine karşı çıldırtıcı bir arzuya kapılmış olan kız­ 172 D R A M A N IN KÖKENİ lar kura çekerler ve kura hangi kız kardeşe çıkmışsa o, parçalanması için oğlunu öteki kıza verir. Dolayısıyla, Orkhomenos'ta insan kurban etme âdetinin yalnızca ta­ rihöncesi zamanlarda var olmayıp tarih dönemi boyun­ ca da ara sıra yeniden canlandığı açıkça görülüyor. Dolayısıyla, Orkhomenos'ta tanrı kaçar, kadınlar da onu aramaya giderdi. Onun, sonunda bulunup tekrar eve getirildiğini gösterir bu. Kadınlar sarmaşığı yolar ve yer­ di, bu da onlann yeniden canlandırdıkları şeyin tanrı ol­ duğunu gösterir. Törensel bir kovalama da vardı, bun­ da, kadınlardan biri öldürülürdü. Bu özelliğin önemi so­ na doğru daha açık hale gelecek, fakat Sparta’da Dionysos’çulann koştuğu koşu, Arkadia, A lea’daki uygulama gi­ bi bir erginleme sınavıydı besbelli: burada, Dionysos fes­ tivalinin başlangıcında kadınlar, «Sparta epheboi'leri gi­ bi» kamçılanırdı. Herkesin dinsel törenlere dayandığını kabul ettiği bir­ çok yerel mit, bu ayrıntıları daha da aydınlığa kavuşturu­ yor, yeni ayrıntılar çıkarıyor ortaya. Bu mitlerde Dionysos olduğu kadar Hera da vardır, fakat birbiriyle o kadar yakından ilişkilidirler ki, ayrıntıları çözmeden önce bun­ ları tam olarak vermek en iyisi olacak. İlki Boiotia’daki Tanagra’dan: yerel Dionysos tapımının açıklanmasıyla ilgili olarak anlatılmıştır. Kutlamalar başlamadan önce kadınlar arınmak için denize inerler, yüzerlerken deniz tanrısı Triton’un saldırısına uğrarlar. Dionysos’u yardıma çağırırlar, o da gelir Triton'larla dö­ vüşür ve onları yener. İkincisi Naksos’tan. Dionysos’un sütnineleri Tesalya’ da Drios Dağı’nda Trakyalı Boute’lann (öküz-adam) sal­ dırısına uğrarlar. Denize kaçarlar, fakat onlardan biri olan Koronis yakalanır ve kaçırılır Boute’larca; Naksos'a götü­ rülür ve onlardan biriyle karı-koca hayatı yaşamaya zor­ lanır, sonunda Dionysos erkeğin akimı kaçırtır, o da bir kuyuya atar kendini, boğulur. Son ayrıntı Attika’da yeni­ den ortaya çıkar.- Dionysos, İkarios tarafından karşılanır, daha sonra İkarios öldürülür ve cesedi bir ağacın altına DİONYSOS 173 gömülür ya da bir kuyuya atılır-, Argos’taysa kral Perseus Dionysos’u Lerna bataklıklarına atar. Trakyalı Bakkhaların Orpheus’u parçalayıp başını denize attıklarını da anım­ sayalım. Üçüncüsü Trakya’dan, İlyada'da. rastlıyoruz. Lykurgos Edonoi’li bir kraldı, Dryas’m (meşe-adam) oğluydu. Dionysos’un sütninelerinin peşine düşer, sütnineler ellerin­ deki değnekleri atar ve kaçarlar, gözü kanlı Lykurgos bouplex’iyle vurup öldürür onları. Onun haykırışlarından korkuya düşen Dionysos denize sığınır, Thetis bağrına ba­ sar onu. Lykurgos tanrılar tarafından kör edilir, daha son­ ra da ölür. Aynı öyküyü Sophokles, Lykurgos’un bağırışla­ rının törensel lanetler olduğunu gösterir bir biçimde an­ latıyor. Lykurgos'un bouplex’inin bir öküz üvendiresi mi, yoksa uzun saplı bir balta mı olduğu belirsiz, fakat o «kanlı katil» ya da «adam öldüren» bir kişi olarak ta­ nımlandığına göre büyük olasılıkla sonuncusuydu. Öykü­ nün bir başka biçiminde, Dionysos’u denizin içine kadar kovaladıktan sonra' Bakkhaları hapseder (Euripides’te Pentheus’un yaptığı gibi), fakat onlar bir tansıkla kurtu­ lurlar. Lykurgos çıldırır ve baltasının bir vuruşuyla bir asma sandığı oğlunu öldürür. Oğlunun bedenini parçala­ dıktan sonra kendine gelir, fakat bir süre sonra Pangaion Dağı’nda kendisi de parça parça edilir. Kadınların Boute’lerden ve Lykurgos’tan kaçışı bes­ belli Orkhomenos’ta Agrionia bayramlarındaki törensel kaçışı karşılıyor, fakat her iki durumda da denize bir ka­ çıştır bu. Tanagra söylencesinde, kadınlar denizde yıka­ narak arınırlar, oysa Orpheus ve îkarios söylenceleri, Boute’lerin Tesalya’da, Dionysos’unsa Argos’taki kaderi, kur­ banın başmın ya da bir kuklanın denize atıldığını gös­ teriyor. Bu mitlerde asıl vurgu, törenin anndırıcı özelliği üzerinde — tanrının dışan götürülmesi; fakat Perseus mi­ ti, tanrının boru sesleriyle dipsiz bir bataklıktan dışarı çağırıldığı Argos’ta yapılageldiği bilinen gerçek bir tö­ renle ilişkilendirilecektir belki de Suya dalma bir arınmadır, fakat aynı zamanda bir 174 D R A M A N IN KÖKENİ yeniden doğma, filizlenmedir. Aynı şekilde, pharmahos'uo kırbaçlanması yalnızca hastalığı ve ölümü kovmak için değil, aynı zamanda sağlık ve yaşam vermek içindi. Bu yüzden Dionysos'a tapan bu kadınların suya dalmalarının aynı türden daha genel bir uygulama olması da müm­ kündür. Yunan gelinleri evlenmeden önce ya nehirde ya da nehirden getirilmiş bir suda yıkanırlardı. Bu da bir arınmaydı, fakat bunun gelinin doğurganlığını artırdığı­ na da inanılırdı. Evlenme banyosunun sulan özellikle «ha­ yat verici» olarak tanımlanır; aynı fikir Troya'lı kadın­ ların Scamander nehrinde (Eski Menderes) yıkanırlarken okuduklan formülün temelinde yatmaktadır-. «Scamander, erdenliğimi al!» Bu, bir zamanlar Çin'de olduğu gibi Yu­ nanistan’da da kızın gerçekte canlı sularla temas yoluyla gebe bırakıldığına inanıldığım gösteriyor. Cinsel birleşme kolektif olduğu ve ergenlikte başladığı sürece, babalığın fizyolojik temeli ne önemli, ne de belirgindi. Elbette ki, nehirde banyo yaptıktan sonra gelin olan kızlar, Yunan mitolojisi ve halkbilimindeki nympha'lann tarihöncesi in­ san kökenleridir: nehir tanrılarıyla evlenen ve cesur, kah­ raman oğullar doğuran «gelinler». Böylece, Dionysos tapımmda kadınların yıkanması, ya bir erginleme ya da bir evlenme töreni olabilir. Belki de her ikisi. Thiasos’un erginlenenleri Dionysos gelinleriydi. Koronis’in Tesalya’da Drios Dağı'nda yakalanması, Orkhomenos’ta en geride kalanın yakalanmasına eş düş­ mekte, fakat bu durumda yakalanan öldürülmemekte, ken­ disini yakalayan tarafından kaçırılmaktadır. Koronis bir Naksos yerlisiydi, orada tanrının doğumuna ait yerel ef­ sanede tanrının sütninelerinden biri olarak görünür; ay­ rıca, yine Naksos’ta. bu kez bir başka Drios Dağı’nda Di­ onysos, Theseus’un elinden aldığı Ariadne’yle birlikte or­ tadan kaybolmuştur. Bu da akla getiriyor ki, en azından bazı durumlarda törensel kovalamacanın bir amacı, tan­ rıya bir gelin seçmekti. Dionysos’un Olympia’da bir, A ti­ na'da bir gelini olduğunu biliyoruz; Atina’da Boukolion ya da sığır ahırı denilen bir binada yılda bir kez, eski DİONYSOS 175 Atina krallarının rahip ardılı olan arkhon basileus’un ka­ rısıyla kutsal bir evlilikte birleşirdi. Orkhomenos’ta olduğu gibi Argos’ta da Agrionia de­ nen bir festival vardı; Proitos’un kızlarından birine adan­ mıştı bu festival. Bather'in gözlemlediği gibi, Proitos’un üç kızı, Minyas’m üç kızıyla dikkate değer bir benzerlik gösteriyor. Dionysos Argos’a geldiğinde kadınlar erginle­ meye karşı çıkarlar, bunun üzerine çıldırırlar ve bebe­ lerini göğüslerinde öldürürler, etlerini yerler. Proitos’un kızları, peşlerinde Orkhomenos’un yerlisi ve Minyas’ın bir yakını olan rahip Melampous, deli gibi bütün Peloponesos’u dolaşırlar; bu kovalanma sırasında kız kardeşlerden biri ölür. Ötekiler Melampous tarafından Anigros Nehrine atı­ larak arındırılır, o zaman akıllan başlanna gelir. Aynı mitin bir başka değişik şeklinde, Proitos’un kız­ larının gücendirdiği tann Dionysos değil Hera’dır; Hera onları inek şekline dönüştürür. Nilsson'un da gösterdiği gibi, bunların İo ile ortak birşeyleri olduğu görülüyor. İo, Hera’nın Argos'taki bir rahibesiydi. Zeus ona âşık olur, bunun üzerine rahibe bir ineğe dönüştürülür ve Argos ad­ lı bir sığır çobanmm gözetimi altında Lem a çayırlığına otlamaya bırakılır. Sonunda, uzun bir aramadan sonra Zeus elinin bir dokunuşuyla bedenini ve aklını eski du­ rumuna getirir, aynı dokunuşla bir çocuğa gebe kal­ mış olur. Aiskhylos’a göre Zeus’la birleşmesi Mısır’da ol muştur, fakat mitin bu değişik şekli, M ısır’ın İsis ile Osiris mitinin etkisini ortaya koyuyor; yerel geleneklere göre çocuk, «güzel öküzler» adası Euboia’dan pek uzak olmayan bir kırda doğmuştur. İo miti besbelli bir kutsal evlilik üzerine kuruludur: gelin, Hera’nm rahibesi, güveyse bir boğa kılığına girmiş Zeus’un bir rahibidir; çünkü Cook’m da gösterdiği gibi, sı­ ğır çobanı Argos. panoptes'tir, «her şeyi gören»; Zeus’un ve güneşin geleneksel bir belgeçi (epithet) dir bu, Apollodoros onu bir boğa postu giymiş olarak tanımlar. Da­ hası, Argos'un keskin gözleriyle İo’nun yarım ay şeklin­ deki boynuzlan, evliliğe aynı zamanda güneşin ve ayın 176 D R A M A N IN KÖKENİ bir birleşmesi olarak bakılmakta olduğunu gösteriyor, Olympia'da daha önce de rastlamıştık buna. Son olarak, karanlık fakat eski olduğu belli bir Argos geleneği şöyle geçiyor: Haliakmon adlı bir çoban, sürüsünü Kokkygion Dağı'nda otlatırken rastlantıyla Zeus'u Hera’yı kucaklar­ ken görür. Bu görüntü onu çıldırtır ve kendini Karmanor nehrine atar, bundan sonra nehir Haliakmon adını al­ mıştır. Daha sonra Zeus İo’nun ırzına geçtikten sonra kı­ zın babası İnakhos tarafından kovalanır, İnakhos arkadan vurur ona, lanetler. Bu saygısızlığından dolayı İnakhos çıl­ dırır ve kendini Haliakmon’a atar, bundan sonra da ne­ hir İnakhos adını alır. Dolayısıyla öyle görünüyor ki, Zeus’ un Hera’yla ya da İo’yla evlenmesi şu ya da bu biçimde törensel bir kovalamaca ve nehirde yıkanmayla ilişkilidir. Eğer İo m i t i n i n altında yatan kutsal evliliğe güneşin ve ayın birleşmesi gözüyle bakılıyor idiyse, bunun özgün bir şey olmadığından, tersine, astronomi bilgisinin geliş­ mesiyle rahipliğin ortaya attığı takvim reformlarının bir yansısı olduğundan emin olabiliriz. Güneşin ve ayın bu evlenmesinin ardmda boğanın ve ineğin evlenmesi yatı­ yor. Peki, kesin olarak ne anlama geliyor bu? Önce, Cook’ın da açıkladığı gibi, tören uygun bir biçimde kılık değiştir­ miş rahip ve rahibenin, sığırların çiftleşmesini yansıladığı bir danstan ibaretti. Fakat niçin böyle davranıyorlardı? Bu soruya verilen alışılmış yanıt: böyle yapıyorlardı, çün­ kü Zeus ve Hera boğa ve inekle çağrıştınlırdı. Bu, hiçbir şeyi açıklamış olmuyor ve mit ile törenin gerçek ilişkisini tersine çeviriyor. Zeus ile Hera, boğa ve inekle çağnştırılırdı, çünkü onların insan biçimindeki tasvirleri bu bi­ çimde davranma alışkanlığmdaydı. Eğer bu danstaki eş­ ler kendilerini boğa ve inekmiş gibi gösteriyor idiyseler, bunun nedeni onların çok daha erken bir dönemde ger­ çekten bir boğa ve inek olmalarıdır herhalde. Söylemesi güç bunu, ama bir yorum olabilir. Argos’ta Hera’ya tapınmanın gerisinde bir kutsal inek tapımı yatıyor. Haliakmon'un Zeus’un kucağında gördü­ ğü H eranm o sırada gütmekte olduğu sürüden bir inek DİONYSOS 177 olması — boğarım çiftleşmekte olduğu kutsal ineklerden bi­ ri— olasıdır. Ne olursa olsun, bu tür bir tapım en sonun­ da totemci bir klan töreninden çıkmış olmak. Hera’nın bu rahibeleri bir inek klanının kadınlarından: kutsal hayvan­ la yakınlıklarını, kendilerinin de inek oldukları inancıy­ la dile getiren kadınlardan geliyordu. Böyle olunca, sürü­ lerinin doğurganlığını bir yansılama büyüsüyle artırdık­ ları geleneksel bir dans yapıyorlardı. Yazılı edebiyatın başlangıcında Hera’ya rastladığımız­ da o hâlâ «inekyüzlü»dür (boöpis) ve kutsal hayvanla baş­ ka izsel (vestigal) yakınlıkları vardır; fakat insan biçimini alalı epey olmuştur, sonuç olarak da yeni ve bağımsız birçok özellikler kazanmıştır. Onun klan kökeni doğallık­ la açıkça bilinmiyor; fakat kabile toplumu dağılırken, klan tapımlannm nasıl kabile tapımlan içine karıştığını daha önce görmüştük; ayrıca Plutarkhos bize, eski zamanlar­ da Argos’un kuzeyindeki Megara bölgesinin henüz köy topluluklarının ülkesi olduğunu, bunlardan bir bölümü­ nün Hera’nın halkı anlamına Heraeis diye adlandırıldı­ ğını söylüyor. Dolayısıyla diyebiliriz ki, bizim varsayımı­ mız, mit ve törenin asli kanıtlarını açıklamak için gerekli olmakla kalmayıp, ilkel din üzerine çalışmamızın bizi gö­ türdüğü sonuçlarla da uygunluk içindedir. A ynı düşüncel8r şimdi de Dionysos’un kökenlerine uy­ gulanabilir. İncelemekte olduğumuz thiasoi, asma kütüğü, sarmaşık, incir, boğa, keçi, yılan ve geyik yavrusuyla de­ ğişik biçimlerde ilişkiliydi; vazo resimlerinden de biliyo­ ruz ki, bunlardan en azından ikisi, sarmaşık ve geyik yav­ rusu, totem belirtkeleri olarak kullanılırdı, thiasos üyele­ rinin kollarına dövmeleri yapılırdı. Ayrıca, sözlük düzen­ leyici Photius’un bildirdiğine göre nebrizo fiili, «geyik de­ risi giymek ya da Dionysos tutkusu yansüamrken geyiği parçalamak ve yemek anlamlarına» da geliyordu. Geyik yavrusunu parçalayan ve gövdeye indiren bu bakkhalar, geyik derisi giyer ve geyik işaretiyle işaretlenirdi. Bir baş­ ka deyişle, geyikti onlar, geyik klanındandı — elbette, ka­ bilenin bir birimi olarak en ilkel tipten bir klan değil, 178 D RA M A N IN KÖKENİ gizli bir cemiyetti bu: bütün ilkel halkların gizli cemi­ yetleri gibi klandan evrimleşmişti ve onun totemci, büyüsel-ekonomik ve erginleme işlevlerinden çoğunu içinde saklıyordu. Bu thiosos’larm dikkate değer bir özelliği, başlarında­ ki rahip dışında, üyelerinin kadınlarla sınırlı olmasıdır. Bir erkek thiasos’tan söz ediliyor: Arkadia’da Meliastai, bir de Rodos’ta Dionysiastai; fakat haklarında önemli bir şey bilinmiyor; Peloponesos’un kuzey kıyısında Patrai’de tanrı tapımı, dokuz kadın ve dokuz erkekten oluşan kut­ sal bir grubun sorumluluğundaydı. Mitte, Dionysos’un ya­ nında çoğu kez bakkhalar ve Mainad'lar kadar satirler de bulunur, fakat gerçek tapımda satirlerin görünümü tiyat­ ro festivalleriyle sınırlıdır; onların Dionysos’la ilişkisiyse nispeten geçtir. Dolayısıyla, öyle görünüyor ki, en erken dönemde bu Dionizyak tapımlar büyük kısmıyla kadınla­ ra ayrılmıştı. Birçok durumda da böyle kaldılar. Orkhomenos’un Oleias'ları kadındı, Delphoi’nin Thyiades'leri de öyle, Sparta’nın Dionysiadesleri, Taygetos Dağı Dysmainai’ leri de Thiasos'un bozulduğu ve tapımmın halk festiva­ line karıştığı yerlerde bile kutlamaların genellikle kadın­ lar tarafından yönetildiği görülmektedir. Bu festivaller, Î.Ö. birinci yüzyılda Diodoros tarafından şöyle anlatılıyor: «Birçok Yunan kentinde her iki yılda bir kadınların Bakkhos’un eşliğinde toplanmaları bir görenektir; kızlar, ellerinde sarmaşık sanlı sopalan, vahşi, çılgın haykınşlarla tanrıya tapınırlar, bu sırada evli kadınlar gruplar halinde kurban sunarlar, kendilerini Bakkhos cümbüşüne kaptırırlar ve genellikle Dionysos'a, onun eski ministerleri Mainad’lan taklit ederek İlâhiler söylerler.» Hiç kuşkusuz, birçok Yunan kentinde erkeklerin hiç de dışta tutulmadığı Dionysos halk tapımlan vardı; fa ­ kat besbelli, bunlardan en azından biri, en yaygın olanı eski zamanlarda kadınlara ayrılmıştı. Attika’da Lenaia bayramı, daha önceleri Lenaion — bayramdan sonra— di­ ye adlandırılan Gamelion ayma rastlardı; yazıtlardan öğ­ rendiğimize göre İzmir, Efes, Lampsakos, Samos, Delos, DİONYSOS 179 Kyzikos gibi birçok ion devletinin takvimlerinde Lenaion diye bir ay vardı. Bundan, Lenaia’nın eski bir İon festivali olduğu ve adının Mainad'lar, Thyiades, Dysmainai ile eş­ anlamlı —hepsi de Dionizyak thiasos'un karakteristik adla­ n dır— «çılgın kadınlar» anlamına gelen Lenaia ile açıkça ilişkili olduğu çıkarılabilir. Festivalin kendisi bizce ancak beşinci yüzyıl Attika’sında kazandığı biçimiyle bilinmekte; o zamanlar festivalde erkeklerin rolü en azından kadınla­ rınki kadar büyüktü. Dolayısıyla Attika’da Dionysos’a ta­ pınma, karşıt cinslerin ilişkilerindeki değişikliğin sonucu olarak değişmişti. Bu değişikliklerin yapısı, demokratik devrim konusunu yeniden ele aldığımızda incelenecek, fa ­ kat Dionysos konusundan ayrılmadan önce gizemsel din üzerinde araştırmalarımızı tamamlamalıyız GÖNDERMELER Granet, M. La civilisation chinoise (Çin Uygarlığı), Paris, 1929. Bather, A.G. The Problem o f the Bacchae (Bakkhalar Sorunu), Journal of Hellenic Studies, c. 14. IX EC İLİK Peisistratos’un yaptığı dinsel reformlar, biri dışında, onun genel politikasının bütünleyici bir parçası olarak ön­ ceki bölümde açıklandı. Eski soyluluğun politik ayrıcalık­ larını yıkmak için, onların egemenliğinin bir aracı olarak kullanmış oldukları din üzerindeki kontrollarmı zayıflat­ mak zorunda kaldı; bu sonuca da, çıkarlarını temsil ettiği halk kesimlerinin tapımlarına — özellikle Dionysos’a tapın­ maya— resmen cesaret ve destek vererek ulaştı. Elbette bu, Dionysos tapımlarınm aristokratik olmayıp halka ait ol­ duğu anlamına geliyor; bugün bu tapımların içeriklerinin gözden geçirilmesiyle doğrulanan bir varsayımdır bu. Çok eskiydiler —hatta, adına bağlanmış oldukları tanrıdan da eski— ve tarım büyüsünün ilkel bir biçiminden oluşuyor­ lardı. Bu türlü tapımların, toplumun üretken emeğiyle ilişkileri kalmamış aristokrasiden çok toprağı ekip biçme­ ye devam eden köylü sımfı arasında yaşamaları doğal bir şeydi. Peisistratos bu tür bir politika izleyen ilk tiran de­ ğildi. Ondan yetmiş ya da seksen yıl önce, Korinthos’lu Periandros, sarayında Arion adlı bir şairi barındırıyordu; Lesbos Methymna’lı bu şair, onun koruyuculuğu altında Dionysos’a adanmış bir koral od biçimi olan dithyrambos’u bulmuştu; bir kuşak sonra da Sikyon tiranı Kleisthenes, daha önce Argos'lu kahraman Adrastos’a ait olan tapı­ mın esas bölümünü Dionysos’a aktarmıştı. Sikyon’da, üç Dor kabilesinden başka, Dor fetihleri zamanında ele ge­ çirilmiş Dor-öncesi öğelerden oluşan bir dördüncüsü da- ORFECİLİK 181 ha varch; işte tiranm asıl desteğini aldığı yer bu kabileydi. Dolayısıyla, Dor aristokrasisinin Argos'lu kahramanı ye­ rine Dionysos’u koyarken Peisistratos'la aynı nedenlere da­ yanıyordu Kleisthenes. Tiranlık yönetimi altında Dionysos’a tapınma kente ge­ tirildi ve sonuçta onun tanmsal karakteri de değişmiş ol­ du. Kent Dionysia’nm yeni Athena festivali, kent devriminin bir ürünüydü, bu nedenle de onu Attika kırsal ke• simindeki son kökenlerinden keskin bir biçimde ayıran birtakım özellikler kazandı. Bu yeni özellikler dikkatle incelenmelidir, fakat her şeyden önce kent devriminin din­ sel yönünü daha yakmdan araştırmak gerekir. Î.Ö. altıncı yüzyıl boyunca rahatça Orfecilik diye ta­ nımlanabilecek yeni bir Dionysos tapımı, yalnızca anaka­ ra ve adalarında değil fakat aynı zamanda misyonerle­ rin çabasıyla Adriatik ötesindeki kolonilerde de yayılmıştı. Onun ne olduğunu ve niçin o kadar uzaklara yayıldığını sormadan önce nereden geldiğini ve nasıl bir yol izledi­ ğini düşünelim. Arion öyküsünü Herodotos anlatıyor. Arion, Korinthos’ta Periandros’un sarayında uzun bir süre kaldıktan sonra batıya göç eder ve orada bir hayli zengin olur. Korinthos’a geri dönmek isteyince bir Korinthos gemisi kiralar ve güney İtalya’daki Taras’tan denize açılır. Yol­ culuk sırasında denizciler onu öldürmek ve parasına kon­ mak için bir tuzak hazırlarlar. Arion planı öğrenir ve yaşamını bağışlamaları için onlara yaivanr, fakat deniz­ ciler onu oracıkta hemen öldürmekle — bu durumda onu sahilde bir yere gömeceklerdir— kendisinin denize atla­ ması arasında bir seçim yapmasını söylerler. Sonunda, böyle ünlü bir şarkıcıyı dinlemeyi çok isteyen denizciler onun son kez bir şarkı söylemesine izin verirler. Arion tö­ ren giysilerini giymiş olarak lirini eline alır ve şarkısını söyler, sonra da denize atlar, bir yunus balığının sırtın­ da Tainaron Burnu’na sağ salim ulaşır. Tarih değil bu, bir mit. Dionysos’un kendisi de, döne­ min vazo süslemelerinde, yunus balıklarının öncülüğünde 182 D R A M A N IN KÖKENİ bir gemiyle denizleri dolaşırken temsil edilmektedir. Orp­ heus da, müziği yabanıl hayvanları büyüleyen ünlü bir şarkıcıydı. Dionysos, son bölümde gördüğümüz gibi, ken­ disini denize atmakta; Orpheus, Bakkhalar tarafından par­ çalandıktan sonra başı denize atılmaktadır. Arion’un, öl­ düğü haberi etrafa yayıldıktan sonra ortaya çıktığı Tainaron Burnu, Hades’e giriş kapılarından biriydi, Orpheus da yeraltına oradan girmişti. Yine de, mitsel özelliğine karşın öykünün çerçevesi­ nin tarihsel bir anlamı var. Bildiğimiz gibi, Korinthos, ana­ karada bir tiraniığm kurulacağı ilk kentti, ayrıca Ege ve batı arasındaki ticaret için bir entrepot’ydu; bir de dithyrambos’un burada, tiran Pittakos’un belki de Periandros’la çağdaş olduğu Lesbosiu bir şair tarafından ilk kez ortaya atıldığından kuşku duymak için bir neden yok. Dahası, anlatıldığına göre, Orpheus’un başının deniz ta­ rafından dışarı atıldığı ve başın kutsal bir emanet olarak saklandığı yer de Lesbos idi; bazı balıkçıların, ağlarında Dionysos’un başını temsil eden zeytin dalından bir mas­ keyi çektikleri yer de Arion'un doğduğu kasaba olan Lesbos’un Methymna’sıydı. Bu kanıtların bizi götürdüğü so­ nuç, Dionizyak yeniden dirilmenin Trakya'da başladığı, oradan ticaret yoluyla Ege denizinden Korinthos'a ve böylece İtalya’ya ve Sicilya'ya taşındığıdır. Onun Trakya kökeni konusunda pek kuşku yok. Trak­ ya her zaman Dionysos tapımmın bir merkezi olmuştur. Dionysos adı Kretschmer tarafından Dios koûros’un Trakya-Phrygia karşılığı olarak yorumlanmaktadır; Orpheus mitiyse, hiç kuşku yok, Trakya’da Pangaion Dağı çevre­ sindeki kırsal alanda bulunuyor. Orpheus’un ve Edonoi’ nin mitsel kralı Lykurgos’un ölümle buluştukları yer de Pangaion Dağıydı. Bu dağm, daha dünyasal başka çağrı­ şımları da vardı. Aynı zamanda altın ve gümüş madenle­ riyle de ünlüydü, bunlarsa o dönemde Yunanlılar için en geçerli şeylerdi. Orfeciler, Peisistratros zamanında Atina’ya yerleşmiş durumdaydılar; Erginlemeler adlı bir kitabın yazan olan O R F E C İL İK 183 önderleri Onomakrixos, Peisistratos’un koruması altınday­ dı. Dithyirambos, aynı dönemde, Argos’ta halkı Dor-öncesi kökenli olan Hermion kasabasından Lasos tarafından ilk kez kullanılmıştı. Daha önce gördüğümüz gibi, dithyrambos, Korinthos’ta uzun zamandan beri bilinmektey­ di; erken Attika draması Peloponesos etkisinden belirtiler taşıdığına göre, Orfeciliğin Atina'ya aynı yerden gelmiş olması olasıdır; fakat buna açık, daha doğrudan bir yol daha vardı. Peisistratosoğullannın madencilik endüstrisiyle ilişki­ leri Ure tarafından tiranlık üzerine yaptığı bir inceleme­ de anlatılmıştır. Peisistratos, Megakles ve Lykurgos ile sa­ vaşımı süresince Laurion madencileri olan Hillmen'leri (Dağlılar! örgütlemişti; madenler bu dönemde genellikle özgür emekle işleniyordu, kendisi de onların desteğiyle tiran olmuştu. Daha önce gördüğümüz gibi, durumunu sağ­ lamlaş tirana kadar karşıtları tarafından iki kez sürgün edilmişti; ikinci sürgünlüğünü de Trakya’da Pangaion Da­ ğında sermaye toplayarak geçirmişti. İkinci kez eski ye­ rine gelişinden sonra, Herodotos’un deyişiyle, «çok sayı­ da paralı askerle ve kısmen kendi ülkesinden, kısmen de maden bölgesinin içinden geçerek Pangaion Dağının al­ tından akan» Strymon Nehrinden topladığı paranın geli­ riyle tiranlığını sağlamlaştırmaya devam etti. Dünyanın her yerinde, maden bölgelerinde insanlar kanşmış durumdadır, çünkü yerel emek, çok fazla işçi gerektiren bir endüstrinin isteklerini karşılayamayacak kadar yetersizdir. Laurion’daki nüfusun beşinci yüzyılda karışık olduğunu biliyoruz, altıncı yüzyılda da öyle oldu­ ğunu varsayabiliriz. Yine biliyoruz ki, Hipparkhos zama­ nında Strymon’un madenci nüfusu içinde, hiç kuşkusuz Laurion’dan gelen Attika’lı madenciler de dahil büyük bir Yunan unsuru vardı. Peisistratosoğullan her iki merkezle de o kadar yakından ilişkili olduklarına göre, her iki yön­ den de işçi göçü olması gerekirdi. Son olarak, Pangaion Dağı ve çevresi Orfeciliğin beşiği olmakla kalmıyordu, Laurion’dan pek uzak olmayan Attika maden bölgesinin 1.84 D RA M A N IN KÖKENİ ortasında Semachidai köyü de vardı; orada Semacheion adlı bir Dionysos tapınağı ve tanrının gelişiyle ilgili bir söylence vardı. O zamanlar, burada Trakya'dan doğruca Atinalya giden bir cadde vardı; bunun, Orfeci hareketin Attika’ya girdiği yollardan en azından biri olduğunu çıkarsayabiliriz. Bu yüzden Orfecilik, Korinthos'a ve batıya olduğu gibi Attika’ya da endüstri ve ticaretin peşinde taşınmış olacak. Kent devriminin bir sonucuydu bu. Eğer böyle ise, onda, bu toplumsal koşulların doğal olarak yaratacağı din tipini görebileceğiz demektir; fakat Orfeciliğin içeriğini incelemeden önce, altıncı yüzyıl Attika’smda çalışan sını­ fın oluşumuyla ilgili daha başka şeyler söylenip söylene­ meyeceğini görmemiz gerekiyor. Bu döneme kadar köle nüfusunun az olduğu konu­ sunda görüş birliği var. Bir tarım ekonomisinde emek ge­ reksinimi, hasat gibi yılın belli birkaç kritik dönemi dı­ şında. sınırlıydı; o zaman da bu gereksinim gezgin özgür emekle karşılanırdı. Fakat ticaretin gelişmesiyle birlikte emek gereksinimi, özellikle taşımacılık, taşocakları ve ma­ denler için devamlı ve hemen hemen sınırsız duruma gel­ di. Beşinci yüzyılda köle bol ve ucuzdu-, fakat altıncı yüz­ yılda, Pers savaşları doğu yolunu açmadan önce, emek gücünün ana kaynağı, hiç olmazsa Attika'da, köylü sını­ fıydı. Bu dönemde, Laurion madencileri, toprağından ko­ vulmuş erkekler olduğu kadar kadınlar ve çocuklardı da. Bu nedenlerden dolayı Orfeci hareketin, malından mül­ künden edilmiş köylü sınıfının dünyaya bakışını yansıtı­ yor olması olasıdır. Bugün, Hesiodos'un şiirlerinden, köy­ lülerin dünyaya bakışları hakkında birşeyler öğreniyoruz; bu nedenle Orfeci öğretiyi anlatmaya, onun dünyanın kö­ kenini açıklama tarzlarını, Hesiodos’un Theopony’sinde ge­ liştirilen görüşle karşılaştırarak başlayabiliriz. Hesiodos’a göre başlangıçta Boşluk vardı. Sonra Dün­ ya oluştu, sonra da Aşk. Boşluğun içinden Erebos ve Gece fırladı dışarı,- Gece Esir’i ve Gün’ü doğurdu. Dünya Gök­ leri doğurdu, o da ona Okyanus’u, Ehea’yı, Kronos’u ve ORFECİLİK 185 Titanları doğurdu. Kronos, babası Gök’ü tahttan indirdi, kendisi de kendi oğlu Zeus tarafından tahttan indirildi. Orfecilere göre, başlangıçta Zaman vardı. Sonra Esir ve Boşluk oluştu; Zaman onlardan bir gümüş yumurta mey­ dana getirdi, gümüş yumurtadan da Phanes ya da Aşk çıktı ortaya. Zeus'un soyu Hesiodos’takinin aynı, ama ik­ tidara gelince Phanes’i yutar ve böylece onunla özdeşleş­ tirir kendini. Persephone yoluyla Dionysos’un babası olur; Dionysos’un Titanların eliyle ölümü daha önceki bir bö­ lümde anlatılmıştı (s. 139). Titanlar yıldırımla kavrulduk­ larında üzerlerinde hâlâ Dionysos’un kanı kokuyordu, bu kandan ve külden insan soyu çıktı ortaya. İnsan doğa­ sının kısmen iyi, kısmen de kötü olmasının nedeni budur. Kendine karşı bölünmüştür insan doğası. Zaman, yumurta, Phanes’in yutulması, Dionysos’un acısı v© insanoğlunun kökeni — bütün bunlar Orfeci ye­ niliklerdir; bu sonuncusunun, Atina’da Peisistratos’un protege’sı (koruması altındaki kimse) Onomakritos tarafın­ dan bulunduğu söyleniyor. Fakat, bu önemli yeniliklere karşın Orfecilerin geleneklerini Hesiodos’çu gelenek üze­ rine kurduğu açıktır. Homeros’a hemen hemen hiçbir şey borçlu değillerdi Orfeciler, ama Hesiodos’a borçlan çok büyüktü. Hareketin kökenlerinin hangi yönde aranacağını göstermesi bakımından bu kadan yeter. Homerosçu şiirlerde dike sözcüğü bir yol, bir görenek, uygun bir şey, bir iki pasajda da bir yargı anlammadır. Hesiodos’ta Zeus’un sağ yanında oturan ve yanlış, çarpık yargılar veren soyluların kötülüklerinden onu haberdar eden bir tannça biçiminde kişileştirilen soyut bir adalet fikrini belirtmek için kullanılır. Sözcüğün Hesiodos’çu kullanışı, Homeros’çu kullanışının bir uzantısıdır, fakat köylülerce yapılmış bir uzantısı-, baskı altındaki köylüler, gereksinimleri olduğu için geliştirmişlerdi böyle bir soyut­ lamayı. Orfeci yazılarda Dike, Zeus’un tahtının yanı ba­ şında yeniden ortaya çıkar. Dike aynı zamanda, köylüle­ re karşı reformcu tutumundan dolayı düşüncesinin geli­ 186 D RAM ANIN KÖKENİ şiminde aynı tabakayla temasa gelmiş olan Solon'un şiir­ lerinde de görülüyor. Son olarak, Hesiodos’tan gelme olduğunu gördüğümüz Orfeci Aşk kavramı, aristokratik düşünceye doğrudan bir meydan okumayı içeren bir ilkeyi temsil eder. Soylular için Aşk tehlikeli bir şeydi; çünkü arzu, tutku ve yetinmezlik ifade ediyordu. Anaksimandros’u anlatırken gör­ düğümüz gibi, aristokrat düşüncenin eğilimi bölmek, şey­ leri birbirinden ayrı tutmak yönündeydi. Orfeciler içinse Aşk, saygı duyulacak bir şeydi, çünkü ayrılmış olan şe­ yin yeniden birleştirilmesini, yitirilmiş olan şeyin yerine konmasını ifade ediyordu. Batılı bir Orfeci olan Empedokles’in felsefesinde, dünyayı bir araya getiren Aşk, onu zor­ la ayıransa Çatışma’dır; dünya, Aşk Çatışmaya üstün geldiğinde en iyi durumdadır. Halk düşüncesinin eğilimi birleştirmekti. Orfeciliğin özü, bir kısmını Dionysos tanm büyüsün­ den aldığı gizemli öğretisinde yatmaktadır. Gizemli dinin tarımsal kökenleri Eleusis Myster'leriyle ilgili olarak daha önce tartışılmıştı. Şimdi üzerinde durmamız gereken şey, Orfeci gizemciliğin özgül karakteridir. Zor bir soru bu, çünkü Orfeci hareket Atin a’da kurulur kurulmaz Eleusis’ le sıkı bir ilişkiye girdi; temelde yakınlıkları nedeniyle de iki tapım birbirini o derece etkiledi ki, onlan birbirin­ den ayırmak her zaman mümkün olmamaktadır. Eleusis tapımı devletin resmi koruyuculuğundan ya­ rarlanıyordu. Yerleşik düzene sımsıkı bağlandığı için, sı­ nıflı toplumun engellenmiş emellerinin, davalarını bilinçli olarak gerçekleştirebilecekleri yollardan uzaklaştıran ka­ nallar yoluyla ifade edebileceği bir ortam görevi görüyor­ du. Öte yandan Orfeciler, Dionizyak thiasos'a. dayanan kü\çük ve' dağınık birimler halinde örgütlenmişlerdi; bu bi­ rimler birbirlerine kişisel bağlarla bağlıydılar, dolayısıyla gizemcilikleri de daha bireyseldi. Devletçe kontrol edil­ medikleri için de mistik dinin temel işlevini —dalıa önce gördüğümüz gibi, ölüm için hazırlık olabilme dışında ya­ ORFECİLİK 187 şamla ilişkiyi kesmek— daha tam olarak ve daha kararlı biçimde geliştiriyorlardı. Yaşam, insanın, Titanların günahının kefaretini öde­ diği bir cezadır. İnsanın ölümsüz yanı, ölümlü yanı içine kapatılmıştır; ruh, beden içine hapsedilmiştir. Beden ru­ hun mezarıdır. Bizler, tanrıların, ne zaman isterlerse o zaman yaşam hapishanesinden kurtaracakları köleleriyiz. Tüm yaşam, ölüme bir hazırlanmadır, çünkü ruh ancak ölüm yoluyla mahpusundan kaçmayı ve bedenin kötülük­ lerinden kurtulmayı umabilir. Yaşam ölümdür, ölümse yaşam. Ölümden sonra ruh yargılanır. Eğer ruh, bedenle temas yoluyla kendini günahın geçmiş bir çare olacağı kadar derinden çürütmüşse, Tartarus’un hapishanesinde sonsuz ezaya terk edilir. Eğer günahı tedavi edilebilir gi­ biyse, içi temizlenir, arıtılır, sonra da cezasını yeniden çekmek üzere dünyaya geri gönderilir. Bedence lekelen­ meden üç kez yaşadıktan sonra sonsuza kadar serbest bı­ rakılır ve kutsanmışların göklerdeki birlikteliğine katıl­ maya gider. Orfeci ruh öğretisinin Platon’da bulduğumuz şekli bu. Böylesi kesin bir formülasyonun bulunması zaman almış olmalı-, altıncı yüzyılda hiç kuşkusuz daha tasarı halin­ deydi; fakat buradan açık bir iz geçtiği görülüyor — köle, sahibi için ne ise, insan tanrı için, beden de ruh için odur fikri. Platon’un da dediği gibi, ruh, hakkı ile yönetici ve sahiptir, bedense onun uyruğu ve kölesi. Parmenides ve Platon yoluyla idealist felsefenin temelini oluşturmuş olan, insan doğasına değgin bu ikiye bölünme, Yunan düşün­ cesinde yeni bir şeydi. Akha başkanlarma ve ilkel yaba­ nıla olduğu kadar Miletoslu bilimcilere göre de ruh, soluk almamızı, hareket etmemizi ve yaşamamızı sağlayan bir şeydi yalnızca; hareket yasaları tam olarak anlaşılma­ mış olduğu için, organik ve inorganik madde arasında kesin bir ayrım yapılamamasına karşın bu düşüncenin temeli aslında maddecidir. Miletos evrenbiliminin dünya­ ları, hareket ettikleri için tann olarak tanımlanır, fakat yine de maddedirler. Ne Miletos felsefesinde, ne de Ho- 188 DRAMAN1N KÖKENİ meros’un şiirlerinde hiçbir yerde Orfeci ruh düşüncesi­ ne, genel olarak bedenden ayrı bir ruh kavramına eş dü­ şen bir şey yoktur: biri temiz öteki çürümüş, biri İlâhi öteki dünyevi. İnsan bilincinde bu denli temel bir devrim ancak insan toplumunun yapısında buna denk düşen bü­ yük bir değişiklikle ilişkili olduğu zaman anlamlı hale gelir-, bu değişikliğin ne olduğuysa, öğretinin içinde geliştiği simgecilikle açıkça ortaya konmaktadır. Daha önceki bir bölümde Moira fikri, toplumun bü­ tün üyelerinin, kolektif emeklerinin ürününden eşit bir pay almaya hak sahibi oldukları ilkesine kadar geriye iz­ lenmişti. Şimdi ulaştığımız, kabile toplumunun son izle­ rinin de hızla ortadan yok olduğu dönemde Moira'nın ya­ nı başında Orfeci Ananke, ya da Zorunluluk figürü orta­ ya çıkıyor. Literatürde, Ananke ilk kez Herakleitos ve Parmenides’in yazılarında gösteriyor kendini; her ikisi de Orfeciliğin etkisindedir. Herakleitos iki figürü gerçekte birmiş gibi birleştirir; Parmenides aynı nitelikleri Moira’ya, Dike ve Ananke’ye verir. Bir yüzyıl sonra Platon'un Cumhuriyet’inde, Ananke M oira’nın yerini zorla ele geçi­ rir, hatta onun iğini bile alır. Ananke'nin anlamı nedir? Homeros’tan beri bütün Yunan edebiyatında ananke «zorunluluk» ve douleia «kölelik» fikirleri yakından iliş­ kilidir birbiriyle; birincisi daima, hem olduğu gibi köle­ liği, hem de kölelerin uğradığı zor çalışmaları ve işken­ celeri belirtmek için kullanılır. Bir şey taşımak ya da tarlayı sürmek için kırbaç altında birbirine bağlanmış kö­ lelerin bu görünümü bir öküz sürüsü imgesini akla geti­ riyor.- buna uygun olarak zygon'un yani «boyunduruk»un Hem douleia, hem de ananke ile geleneksel olarak ilişkili bir eğretileme olduğunu görüyoruz; Orfeci yeraltı dünya­ sının bir resimlemesinde Sisyphos’u, kayasını tepe yuka­ rı yuvarlarken görüyoruz, onun üzerindeyse elinde kırba­ cıyla köle çalıştırıcı Ananke duruyor. Ananke, toplumun çalışan üyelerinin, çalışmalarının ürününden onlan çalı­ şır durumda tutabilecek kadarının dışında pay almala- ORFECİLİK 189 n n ı yadsıyan ilkeyi temsil eder. Moira, Ananke olunca kendi tersine dönüşmüştür. Orfecilerin ruh bedeni terk ettikten sonra okumak üzere öğrendikleri formüllerden biri şuydu: «Keder ve yoksulluk çemberinden uçtum geçtim.» Doğum Çemberi, Kader Çemberi ve Zorunluluk Çemberi olarak çeşitli bi­ çimlerde tanınan bu çember, besbelli totemci doğum ve ölüm çevriminden gelmektedir; fakat ilkel kavrama, çağ­ daş bir simgeyle dile getirilen yeni b ir anlam verilmiştir. Çember, kölelerin cezalandırılması için kullanılan herkesçe bilinen bir işkence aracıydı. Kurbanın elleri ve ayakları çembere bağlanır, sonra çember döndürülürdü. Dolayısıy­ la, doğum çemberinden atlamış olmak, kurtulmak, serbest kalmak, kaçış yolu bulmak, ölümlülüğün sıkıntılarından soluk alacak bir yer bulmaktı. Daha önoe Eleusis’te rast­ ladığımız, çalışmaktan ve kötülükten kurtulma öğretisine şimdi acımasız bir anıştırma yüklenmiş oluyordu. Orfeci simgeciliği böylece saptadıktan sonra, hareke­ tin toplumsal yapısı konusunda acele bir karar vermeye karşı uyanık durmalıyız. Uzun tarihi süresince Orfecilik, Euripides gibi demokratlan, Platon gibi aristokratlan ve Plutarkhos gibi saygıdeğer burjuvaları etkileyerek toplu­ mun bütün sınıflanna girmişti. Yunan kent-devleti, ge­ lişmesinin doruk noktasını atladığı zaman ve mistik din idealizmin, pesimizmin ve toplumsal umutsuzluğun yayılı­ şından taze bir canlılık çıkarırken, bütün sınıflardan in­ sanlar ayrılma, parçalanma duygulannı toplumda gittik­ çe derinleşen bölünme, parçalanmayla dile getiriyordu. Sonuç olarak, en erken döneminde bile Orfeci hareketin bir köle hareketi olduğunu varsaymak için hiçbir neden yoktur. A yn ı zamanda, Orfeci simgeciliğin ayırıcı karak­ teri. bizim yöneldiğimiz sonucu-, hareketin ilk esinini, kent devrimi yle toprağından atılmış ve köleleştirilmiş ya da en­ düstriye sürülmüş köylü sınıfının acılarından çıkardığı düşüncesini doğruluyor. Bu konuda en belirgin yol göste­ rici, Hıristiyanlığın erken tarihidir. T a İmparator Konstantin’in din değiştirmesinden beri 190 D RA M A N IN KÖKENİ Hıristiyanlık, resmi şekliyle, devrimci sapmaların dışında, bir yönetici sınıf dini olmuştur; fakat o da Orfecilik gibi emekçiler arasında başlamış, bugüne kadar da o alçak­ gönüllü kökeninin izlerini taşımıştır. Toplumsal anlamda ne demeye geldiğini unutmuş, Magnificat’dâ hâlâ şu du­ ayı ediyoruz: «Açları iyi şeylerle doyurdu o, zenginleriyse elleri boş döndürdü.» Hâlâ ilk başlangıçta özgürlüğünü sa­ tın alırken bir kölenin eylemini dile getiren kurtuluş, ke­ faret öğretisine bağlı kalıyoruz. Hâlâ Orfeci çember gibi, bir zamanlar çağdaş bir gerçekliğin simgesi olan Haç’ın önünde diz çöküyoruz. Bu koşula bağlı olarak, bir bakalım, Trakya ve Laurion madenlerinde yaşamın nasıl olduğuna değgin bir fikir oluşturmak mümkün müdür. Dolaysız kanıtlar yok. Başarısız bir başkaldırmanın olduğu İ.Ö. ikinci yüzyılın sonunda, Attika madenlerinde çalıştırılan köle sayısı, söy­ lendiğine göre, on binleri buluyordu. İ.Ö. 413'te, Peloponesos Savaşı sırasında 20.000 Attikalı köle Spartalılara kaç­ mıştı, bunlardan büyük bir bölümü olasılıkla madenciler­ di. Bir yüzyıl önce Tiranlık yönetiminde madenlerde ça­ lıştırılanların sayısı kuşkusuz çok daha azdı. Bunların için­ de çalıştıkları koşullar hakkında bütün bilinen, Diodoros’ un İ.Ö. birinci yüzyılda M ısır’da ve Ispanya’daki altın ve gümüş madenlerindeki çalışma koşullan üzerine yazdıkla­ rından çıkarabildiklerimizdir. Bu kanıtlar dolaylı bile ol­ sa, ilk anda göründüğü kadar uzak değildir, çünkü bu M ı­ sır ve İspanya madenlerinde, bizi ilgilendiren sürecin bir bölümü olan, kayalardan ham madenin çıkanlması işi, tamamen beceri istemeyen bir işti, bu yüzden de değiş­ miş olma olasılığı zayıftır. M ısır'ın kıyılarında ve Arabistan ile Etiyopya'nın kom­ şu bölgelerinde büyük emek ve para harcanarak yoğun b ir biçimde işletilen birçok geniş altın madeni vardır. Ka­ yalar simsiyah ve yarık, m erm erin damarları öyle göz ka­ maştıran b ir beyazlıkta ki, aydınlığı yeri göğü tutuyor. Maden gözetleyicilerinin, birçok işçiyle birlikte altını ha­ ORFECÎLİK 191 zırladıkları yer, işte burası. M ısır kralları, hüküm giymiş suçluları, savaş esirlerini, b ir de yanlış suçlamaların kur­ banı olmuş ya da krallığın hoşuna gitm ediği için hap­ sedilmiş kişileri, kim i zaman bütün hısım akrabasıyla b ir­ likte bu madenlere gönderir; böylece bunlar hem suçları­ nın cezasını çeker hem de onların emeklerinden çıkar sağ­ lanmış olur. Bunlar, orada zincirlere bağlanmış olarak ge­ ce gündüz aralıksız çalıştırılırlar. Dinlenme diye bir şey yoktur, kaçma yolu yoktur; çünkü, çeşitli diller konuş­ tuklarından, muhafızları dostça konuşmalar ya da kim i sevecenlik gösterileriyle aldatamazlar. İçinde altın olan kayanın çok sert olduğu yerlerde, kaya önce ateşle yakı­ lır, zorlamalara dayanamayacak kadar yumuşayınca da bu talihsiz zavallıların binlerce ve binlercesi, kayayı in­ celeyen ve nereden başlayacaklarını söyleyen ustaların yönetiminde, demirden yapılmış taş keskileriyle kayanın üzerinde çalışmaya sokulur. Bu talihsiz çalışmaya sokul­ muş insanların en güçlüleri, içinde altın parçaları bulu­ nan m erm eri yontar. Ustalık falan yoktur bu işte, yal­ nızca güç ister. Oyuklar düz b ir çizgi üzerinde gitmez, parlayan taşın damarlarını izler. Taşacağının dönemeçleri, kıvrım ları gün ışığını kapattığı yerlerde, alm lanna bağ­ lanmış lambalar taşırlar, ve orada vücutlarını kayanın çevresine göre eğip bükerek, koparılan parçalan yere atarlar, acımasız gözetleyidlerin kırbacı altında hiç ara­ sız çabalar da çabalarlar. Ufacık çocuklar kuyulara, top­ rağın karnına inerler, sökülüp yere atılmış taşlan bin b ir zahmetle toplayıp kuyunun başına, açık havaya taşırlar,orada otuz yaşın üzerindeki adamlar bunlan a lır ve de­ m ir tokmaklarla, taştan havanlarda bakla iriliğinde par­ çalara ayırırlar. Sonra bu parçalar kadınlara ve daha yaşlı erkeklere teslim edilir, onlar sıra sıra dizilmiş bileyi taşlan üzerine sererler bu parçalan-, ve ikili, üçlü grup­ lar halinde dizilerek en has buğday unu inceliğinde toz haline getirene kadar döverler. Bu zavallılann bakımsız­ lığını. sefaletini kimse durup seyredemez: kıçlannı örte­ cek b ir paçavra bile yoktur üzerlerinde, bu kötü durum- 192 D R A M A N IN KÖKENİ lanna acımaz kimse zaten. Hastadırlar ya da sakatlanmışlardır, yaşlıdırlar ya da zayıf kadınlardır, ama hoş­ görü yoktur, dinlenme yoktur. Hepsi birden kırbaç altın­ da çalıştırılırlar durmaksızın, ta ki zorluklara yenilip iş­ kence altında (en tais anankais) ölünceye kadar. Yoksul­ lukları öyle büyüktür ki. şimdikinden çok daha kötü şey­ lerin olacağından korkarlar; cezalar o kadar şiddetlidir ki, ölüm, yaşamdan daha arzu edilir b ir şey olarak se­ vinçle karşılanır. Parmağım uzatıp Romalıları suçlamak, madenlerde ve fab­ rikalarda hâlâ çocukları çalıştıran bir imparatorluğun yurttaşlarının işi değildir; fakat Yunan sanatının ham­ maddeleri üzerine akıtılmış kan ve teri anımsamadan ede­ meyiz. İspanya'daki madenlerin öyküsü de aynı derecede ay­ dınlatıcıdır. Bu madenlerdeki işçiler, sahipleri için akıl almaz ka­ zançlar sağlarlar, fakat kendi yaşamları yeraltında ma­ den ocaklarında gece gündüz bedenlerini yıpratarak, tü­ keterek geçer. Birçoğu ölür, çektikleri o denli büyüktür. İşlerinden biraz olsun ayrılma, dinlenme diye b ir şey yok­ tur. Gözetleyicinin kırbacının onları boyun eğmeye zor­ ladığı sıkıntılar o derece şiddetlidir ki, beden güçleri ve ruh yücelikleri kendilerine uzun süre dayanma gücü ve­ ren birkaçı dışında hayatı terk ederler, ölüm daha yeğ gö­ rünür onlara çünkü. Burada Diodoros hiç farkına varmadan geleneksel Orfeci tümce özelliklerine (phraseology) kaymaktadır. Kuşkusuz, bunlar, bu yaşama ve ötekine değgin bir­ çok Orfeci mesel ve söylence altında yatan imgeyi ilk kez esinlendirmiş olan gerçekliklerdir — insanların daha çocuk­ lukta, elleri ve ayaklan zincire vurulmuş, gün ışığı gör­ meksizin bekleştikleri Platon’un Mağarası; yeraltı su, ça­ mur, ateş ve kükürt selleriyle Tartarus topografyası; ya ORFECİLİK 193 da doğruların ruhlarının masmavi bir gök altında hu­ zur içinde yaşadığı üstteki bölgeler. Eşsiz temizlikte yaşamlar yaşamaya yargılanmış olan­ lar b ir hapishaneden çıkar gibi yeraltı bölgelerinden sa­ lıverilir, özgür bırakılırlar, ve dünya yüzünde oturmak üzere yukarı çıkarılırlar; akıllarının izinde kendilerini ye­ terince antm ış olanlar bedenlerinden bile kurtulmuş, dün­ yaların en güzelinde sonsuz yaşam sürerler, zamanımız olsaydı bile anlatamazdık onun güzelliğini, Böylece, Simmias, bu nedenlerle doğruluğa ve akla daha yaşarken ulaş­ mak için elimizden geleni yapmalıyız. Güzel bir ödül bu, ve umudumuz büyük. Platon bir madenci değildi —nerden olsun— fakat Orfeci geleneğe yaklaşıyordu. İnsanlar, yaşamı bir hapis, bedeni tinin bir mezarı olarak ilk kez madenlerde düşünmüş ol­ malılar. Orfeciler, törenlerde Dionysos thiasos'u geleneklerini sürdürüyor görünmektedir. Pek kesin olmamakla birlikte, kovulmuş, sürgün edilmiş ruhu ilk kutsal şekliyle yeniden birleştirmenin bir yolu olarak yorumlanmış olan, hay­ vanları kutsamanın değişik bir biçimde sürmüş olması mümkündür. Topluma giriş hâlâ daha önce tanımlanan tipten erginlemeyle oluyordu, fakat Orfeci hiyerarşi belki de Eleusis’inkinden daha az işlenmişti. Öte yandan, Or­ feci thiasos'lar yalnızca kadınlarla sınırlı değildi. Erkek­ ler serbestçe kabul edilmekle kalmıyor, en azından Attika’da, Euripides’in Hippolytos’undan hüküm verilebilirse, evlenmemiş kalmaya teşvik ediliyorlardı aynı zamanda. Orfecilerin bu konuda, çeşitli devletlerde büyük değişik­ likler gösteren yerel koşullardan etkilenmiş olmaları da olasıdır; bir grup silahlı erkeği erginlemesi ile Bakkhalann düşmanlığını çektiği söylenen Orfeus’un kendi miti, erkeklerin kabulünün ilk ve unutulmaz bir yenilik oldu­ ğunu akla getiriyor. Bize kalırsa. Orfecilik hiçbir zaman, hatta ilk gün­ 194 D RA M A N IN KÖKENİ lerinde bile devrimci bir hareket değildi. Dünyayı değiş­ tirmeye değil ondan kaçmaya uğraşıyordu. Bu bakımdan, on altıncı yüzyıl Almanya'smdaki Luther’ci hareket gibi, köklerinden sökülmüş bir köylü sınıfının etkin bir biçim­ de örgütlenemeyişini yansıtıyordu. Derin bir protestoyu dile getiriyordu, fakat hiçbir istekte bulunmuyordu, böylece de maddi gereksinimlerin baskısını ötedünya vaatle­ riyle saptırıyordu. Orfeci tanndoğumun kabalığını değerlendirmek için onu aynı dönemde Miletoslu filozofların ortaya koyduk­ ları bilimsel kuramla karşılaştırmamız yeter. Yine de, Orfeci hareketin Yunan düşüncesinin evriminde geriye bir adım olduğu sonucuna varmak yanlış olur. Önce, Orfecilerin ilkel karakteri bütünüyle onun sı­ nıf kökenine bağlıydı. İonia yönetici sınıfı çok yüksek bir düzeye çıkmıştı, fakat bunun tek nedeni yönetici sınıf ol­ masıydı. Kendileri, kazançla yaşıyorlardı, karşılığını ise başkaları ödüyordu. Dahası, bilim adamlarının ve filozof­ ların, bu sınıfın bir kesiminden başka bir şey olmadığı da unutulmamalıdır. Miletos’ta, İonia aydınlanmasının çe­ kirdeği olan Apollon tapımlan ve Delphoi’deki öteki Apollon’unkine ikincil bir politik etkiye sahip Branchidai ra­ hip klanı, gücünü, bilicileri ustaca kullanmasına borç­ luydu. Miletoslu bu soylular özel yaşamlarında batıl inan­ ları geride bırakmışlardı, ama kamu yönetiminin bir ara­ cı olarak onu terk etmek diye bir sorunları yoktu. Branchidai’de kehânetler, sıvı gazlan solumaktan komaya girmiş bir rahibe tarafından bildirilirdi. İkinci olarak, daha önce de gözlemlediğimiz gibi, Orfeciler, çok eski zamanlardan gelen aristokrat ahlâk ya­ sasına bir meydan okumayı başlattılar. Umut tehlikelidir, sevgi tehlikelidir, çok fazla şey için çabalamak tehlike­ lidir, tanrılara özenmek tehlikeli; her şeyde ölçülü ol, elindekiyle yetin. Orfeciler insanları bu korkak ve sindirici bağlardan kurtarmışlardır. Ellerindekiyle yetinemezlerdi, çünkü ellerinde hiçbir şey yoktu; umutlarıysa arzulan ka­ dar sonsuzdu. Tüm yaşam çaba ve savaşımdı; ve insan, ORFECİLİK 195 yarışı yeter ki cesaretle koşsun, bunda acizlik ya da hay­ siyetsizlik diye bir şey yoktur, tersine zaferin ödülünü ka­ zanabilir ve bir tann olabilirdi. Bütün bunlarda Orfeciler — tersine çevrilmiş, gizemli bir biçimde— demokratik ha­ reketin nesnel gizilgüçlerini ortaya koyuyorlardı; geriye, derin uykusundan uyanmış olan halkın, bu gizemciliği eyleme dönüştürmesi kalıyordu. X DİTH YRAMBOS Şimdi, Peisistratos’un kurduğu ya da canlandırdığı Kent Dionysia törenini inceleyelim. Bildiğimiz biçimiyle tarihi ancak beşinci yüzyıldan başlamaktadır; altıncı yüz­ yılın sonunda yeniden düzenlenmiştir. Belli öğelerin eskilliği bu yüzden belirsizdir, fakat bizim amacımız yö­ nünden bir güçlük yaratmıyor bu, çünkü törende yenilik­ ler bile daha önce var olan kalıba uyma eğilimi göste­ riyor. Festival mart sonunda, kışın fırtınalarından sonra de­ nizin durulduğu, Yunanistan’ın başka yerlerinden tüccar­ ların ve ziyaretçilerin sokaklarda görülmeye başlandığı, ilkbaharın başlangıcı olan Elaphebolion ayında kutlanırdı. En az beş, belki de altı gün sürerdi. Bu bölümde biz daha çok ilk günle ilgileneceğiz. Birinci gün, Dionysos Eleuthereus’un tasviri bütün yıl boyunca kaldığı tapınaktan alınır, Attika ile Boiotia ara­ sında sınırda bir köy olan Eleutherai’ye giden yolda Aka­ demi yakınındaki bir türbeye götürülürdü. Öyküye göre, tasvir başlangıçta Eleutherai’ye aitti, oradan Atina’ya gö­ türüldü; festivalin bu bölümü de bu olayın anılmasıydı. Tasvir, silahlı epheboi'lerin korumasında götürülür, par­ lak bir alay bunu izlerdi: alayda, kurban edilecek hay­ vanlar, başlarında kurbanda kullanılacak âletlerin bulun­ duğu sepetler taşıyan evlenmemiş kızlar, hepsi de parlak giysiler giyinmiş kadın-erkek, yerli-yabancı halk bulunur­ du, zenginler arabalarında, çoğu taçlar takınmış, maskeler takınmış. Pazar yerinde bir duruş yapılırdı, o sırada bir DİTHYRAMBOS 197 koro On İki Tanrı heykellerinin önünde şarkılar söylerdi. Daha sonra alay Akademiye kadar yoluna devam ederdi. Tasvir alçak bir altar üzerine bırakılır, tanrıları öven İlâ­ hiler okunur, hayvanlar kurban edilirdi. Bunların başın­ da devlet adma sunulan ve resmi bir yazıtta «tanrıya ya­ raşır» olarak betimlenen bir boğa olurdu. Ayrıntılar yok, fakat eğer normal seyir izleniyor idiyse, hayvanlar kesilir, kızartılır ve moiro'lara bölünürdü, bunlar daha sonra dev­ letin resmi temsilcileri arasında dağıtılırdı. Boğadan baş­ ka, kimi yine devlet tarafından, diğerleriyse yurttaş ku­ ruluşları adma ya da tek tek yurttaşlar adma sunulan daha birçok kurban olurdu. Kutlamaya katılanlara şarap da verilirdi; şenlik sona erdikten sonra yol kenarında sar­ maşık yapraklarından yataklara yan gelinir, içilir, eğle­ ndirdi. Hava kararınca alay meşalelerle kente dönerdi, fakat Dionysos tasviri tapmağa eski yerine konulacağı yerde Ğpheboi’lerin korumasında tiyatroya götürülür ve orkestranın ortasında bir altara yerleştirilirdi, festivalin sonuna kadar da orada kalırdı. Bu tasvirin Atina’ya Eleutherai'den getirildiğine iliş­ kin söylenceden kuşkulanmak için neden yok. Tersine, ye­ ri gelince incelenecek olan bağımsız kanıtlar da bunu doğruluyor. Aynı zamanda, alaym bu olayın bir anılması olup başka b ir şey olmadığından kuşkulanılsa yeri var. çünkü birlikte alındığında ilk günkü program kendili­ ğinden açık bir tören sırası oluşturuyor. Kabile erginlemesini incelerken, törenin üç bölümden oluştuğunu görmüştük. Oğlan çocuk yerleşme yerinden uzaklaştırılıyor, bir sınamadan geçiriliyor, saha sonra da bir erkek olarak topluluğa getiriliyordu. Yunan'da bu üç aşama, pompâ, ya da «gönderme», agon ya da «sınama» veya «yarış» ve feömos ya da «utkulu dönüş» olarak görü­ nüyor. Olimpiyat Oyunları anlatılırken (s. 143-48) agon'un atletizm yarışmalarıyla simgelendiğini, galip gelenlerin çelenklerle taçlandırıldıktan sonra zafer alayıyla ya da kömos'la Olympia prytaneion'una götürüldüğünü, orada ağırlandıklarım görmüştük. Bu öyküye şimdi, yanşmala- 198 DRAM ANIN KÖKENİ rın yapıldığı Altis’e giriş kapılarından birinin pompike hodos, bir pompe ya da alayın kullandığı giriş olan Alay Yolu diye adlandırıldığını ekleyebiliriz. Bu alayın nelerden oluştuğunu bilmiyoruz, fakat atletizm yarışmalarında yer almaya hazırlanan yarışçıları içerdiğini varsayabiliriz. Öyleyse, Olimpiyat festivali, bir pompe, bir agon ve bir de hömos'tan oluşuyordu. Son olarak, Euripides’in Bakkhalar'ını anlatırken, Dionysos’un Pentheus’un yol göstericisi ya da pompos'u olarak tanımlandığını görmüştük; Penthe­ us’un kurban edilmesi bir agon, Bakkhalar’m kente utku­ lu dönüşü de bir kömos olarak tanımlanmıştı (s. 189). Kent Dionysia’da, kentten çıkan alay bir Atina yasa­ sında açık olarak bir pompe, dönüşse bir hömos olarak ta­ nımlanıyor. Tek kuşkulu nokta, yasada adı geçmeyen agon konusunda; fakat sanıyorum ki, bu durumda agon’u, pompe’nin sonuçlanmasından sonra yapılan kurban işlevi tem­ sil ediyor. Bakkhalar’ın agon’u aynı zamanda bir kurban işlemiydi; kurban Pentheus, «kan dökme işini başlatan rahibe»yse Agaue idi. Koşutluk bundan da fazla, çünkü Kent Dionysia boğasının Bakkhalar’m insan kurbanıyla aynı işlevi gördüğüne inanmak için nedenler var. Boğa, Dionysos’un en yaygın biçimlerinden biriydi. Plutarkhos’un anlattığına göre, Dionysos’un boğa şeklin­ deki tasvirleri Yunanistan’ın birçok yerinde bulunmaktay­ dı-, Girit Kureta’lan boğayı parçalayıp gövdeye indirdikle­ rinde, tanrılarım yediklerine inandıklarını görmüştük. Bir Dionysos festivalinde Elis’li kadınlar, Plutarkhos tarafın­ dan kısmen kaydedilmiş bir İlâhi söylerlerdi: «Gel, kah­ raman Dionysos, Elis halkının kutsal tapmağına, İyilik Melekleriyle, öfkeli boğanın ayaklarıyla gel tapmağa, de­ ğerli Boğanın, değerli Boğanın!» Bu İlâhide boğa açıkça tanrıyla özdeşleştirilmekte; belki de çağmlmakta olan hay­ van kurban edilmek üzere olan boğadır. Bu varsayım, bir Dionizyak Pompe’yi ya da alayı gösteren dikkate değer bir vazo süslemesiyle doğrulanıyor. Alay, asma dallan taşı­ yan muhafızların korumasında bir boğanın öncülüğünde ilerliyor, alaym peşinden bir arabaya oturmuş Dionysos’ DİTHYRAMBOS 199 un kendisi geliyor. Hatta bu resmin konusunun Kent Dionysia'daki gerçek bir tören alayı olduğu ileri sürülmek­ tedir; fakat kendimizi bu kadar fazla bağiamaksızın (as­ ma dallan buna engeldir) diyebiliriz ki, neden ne olursa olsun, Dionysos burada hem kendi kişiliğiyle hem de bo­ ğa olarak vardır, tıpkı Bakkhalar’da hem kendisi hem de, Pentheus olarak var olduğu gibi. Son olarak, Elis’ten alı­ nan İlâhinin sözleri: «değerli boğa», Kent Dionysia'da ke­ silen kurbanın «tannya yaraşır» bir boğa olduğunu be­ lirten, biraz önce sözünü ettiğimiz Atina yazıtını akla ge­ tiriyor. Besbelli bir tören tümcesiydi bu. Bu nedenlerle, Bahhhalar'da Pentheus gibi, Kent Dionysia’da boğanın kurban edilişi bir kurban töreniydi, boğaysa tanrının hay­ van biçiminde bedenleşmesi. Festivalin kalan günleri tiyatrodaki yarışmalarla ge­ çerdi. Bunlar da, kökenlerini bulduğumuzda anlamlan da­ ha bir belirginleşecek olan bir agon olarak tanımlanırdı. Bunlar iki türdü: drama yarışmaları ve dithyrambos’lar. İki dithyrambos yanşması vardı: biri oğlan çocuklardan oluşan beş koro, ötekiyse erkeklerden oluşan beş koro ara­ sında yapılırdı. Erkeklerin koroları tiranlığm yıkılışından sonraya kadar yarışmalarda yoktu. Dithyrambos, Atina’daki demokrasi yönetiminde almış olduğu biçimiyle Dionysos’un onuruna bir İlâhi idi. fakat mutlaka onu anlatmazdı, bir flüt eşliğinde, orkestranın ortasındaki altarm çevresinde bir halka halinde toplan­ mış elli oğlan çocuğu veya erkekten oluşan koro tarafın­ dan okunurdu. Bunun dithyrambos’un ilk biçimi olmadığı kesin. Peki ilk biçimi neydi? Bu soruyu açarken, unutma­ malıyız ki, bilgimiz elverdiğince, beşinci yüzyılda beste­ lenmiş dithyrambos’lann çoğu Atina’da okunmak üzere yazılmıştı,- yine de dithyrambos’un çok uzun bir geçmişi vardı, çok da yaygındı. Pindaros, dithyrambos'un kökenini, şiirlerinden birin­ de Korinthos’a, diğerlerindeyse Thebai’ye ve Naksos'a bağ­ lıyordu. Hizmet edecek çok sayıda efendisi olduğu için ay- 200 D RAM ANIN KÖKENİ m soruya farklı yanıtlar vermekte bir sakınca görmü­ yordu. Thebai’nin ve Naksos’un, Dionysos’un doğum yeri olduğu ileri sürülür. Korinthos’un dithyrambos konusun­ daki savı, geçen bölümde anlatılan Arion öyküsüne daya­ nıyordu. Herodotos şöyle diyordu: «Arion, Korinthos’ta bir dithyrambos yazan, ona bu adı veren ve onu okuyan ilk insandı bildiğimize göre.» Suidas’ın biraz farklı bir biçim­ de yinelediği bu tümce Pickard-Cambridge tarafından şöy­ le anlaşılmakta: «Arion, ilk kez bir koro oluşturmuş ve onu cümbüşte amaçsız dolaşan insanlar gibi başı boş gez­ dirmek yerine belli bir noktada (altarın çevresinde bir halkada! sabitleştirmiş ilk kişiydi; koronun şarkısını, adı­ nı aldığı belli bir konusu olan düzenli bir şiir haline ge­ tirmiştir.» Kabul edilen yorum bu, ve kesin denilebilecek kadar doğru. Arion, yedinci yüzyılın son bölümünde yaşamıştır. Da­ ha erken bir dönemde, Dionysos'a tapınmanın tiran Kleisthenes yönetimi altında desteklendiği Sikyon Bakkhiadas’ larmm (s. 180) ve «şaraptan başım dönmüş, Dionysos’un güzel nağmesi dithyrambos’u nasıl açacağımı biliyorum ben» diyen Paros’lu Arkhilokhos’un bestelediği dithyrambos’lardan da haberimiz var. Arkhilokhos'un exarchon ya da öncü olarak doğaçlamadan bir dizi stanza söylediği, her stanza’dan sonra ona eşlik edenlerin bir nakarat söy­ lediği varsayılabilir; fakat hiç kuşkusuz bu, doğaçlama­ dan söylenen eğlence şarkısının sanat düzeyinin düşük ol­ duğu anlamına gelmez. İlkel şiir, bir kendinden geçme ya da sevinç anında kendiliğinden çıkan büyülü bir sözdür, bu duruma da genellikle içkiyle girilir. Esin, doğaçlama ve sarhoşluk arasındaki bağlar, çoğu kez bizim çağdaş Avrupa şiirinden çok daha yüksek bir teknik incelik dü­ zeyine ulaşan köylü şiirinde hâlâ bir inceleme konusu ola­ bilir. «Şaraptan başı dönmüş» sözlerini yorumlarken, «Arkhilokhos eğlence şarkısmı bu durumda açmış olabilir,- onun şarkıyı böyle bestelemiş olduğu, hatta aslında ‘bestele­ miş olup olmadığı' bile kuşkuludur» diyen Pickard-Camb­ ridge bu konuda bizi yanlış yönlendirmiş olmasın. Yunan DİTHYRAMBOS 201 şiirini, Yunan düzyazı düzenleyimi (composition) ilkele­ riyle yargılamanın sonucunda bu çıkıyor ortaya. Bu Arkhilokhos kanıtı, dithyrambos’un en azından A ti­ na'da uzun bir süredir bir cümbüş şarkısı olmaktan çık­ tığı bir zamanda yaşamış olan Aiskhylos tarafından da doğrulanıyor. «Dithyrambos'un karışık notalarının, feömos'unda Dionysos'a eşlik etmesi uygun düşüyor» diyor Aiskhylos. Bu, bir ipucu daha veriyor bize. Kömos u fazla zorlamaksızm, dithyrambos'un Dionizyak thiasos'ta, ve Kent Dionysia’nm açılış şenliklerinde izlemiş olduğumuz dinsel tören sırasında grupça söylenen bir İlâhi olarak başladığını kesin olarak çıkarabiliriz. Bir kurban, alay ha­ linde belli bir noktaya götürülüyor, orada kesiliyor ve alay geri dönüyor. Kent Dionysia’da boğa, yalnızca asıl kurban olmakla kalmayıp, aynı zamanda dithyrambos yarışmasında bir ut­ ku ödülüydü. Dahası, öyle görünüyor ki, yarışmayı kaza­ nan şair bir arabaya bindiriliyor ve sanırım bir ödül ola­ rak biraz önce kazandığı boğa da içinde bir utku ala­ yıyla götürülüyordu. Bu tür elli utku kazanmış olan Si­ monides kendinden söz ederken şöyle yazıyor: «Güzel bir erkekler korosunu yönettiğin için, elli kez, sen o görkemli Utku arabasına bindin.» Yine boğanın şair tarafından kurban edildiğini, sonra da arkadaşlarına bir şölen ver­ diğini düşünebiliriz. Pindaros, dithyrambos’u «boğa-sürme dithyrambos’u» olarak tanımlıyor. Dithyrambos hangi anlamda «sürüyor­ du boğayı»? Bu soruya verilen yanıtlar çoğunlukla yeter­ siz olarak kabul ediliyor. Pindaros, utku kazanan şairin dithyrambos yarışmasını kazandığı için boğayı kendi evi­ ne götürme hakkını da kazandığını kastetmiş olabilir. Bu durumda, Atina’daki çağdaş bir festivalden söz ediyordur. Fakat belgeçin (epithet) geleneksel olması olasılığı daha büyük görünüyor. Eğer dithyrambos başlangıçta sözünü ettiğimiz olayda söylenen bir ilahi idiyse, boğa kurban et­ meye giderken söylenen bir şarkıydı o zaman. Elis’li kadınların İlâhisiyle anlatılmak istenen durum 202 D R A M A N IN KÖKENİ biraz farklı. Orada kadınlar tapmakta alayın gelmesini bekliyor durumda görülüyor. Girit Kureta’lannın, tanrıla­ rının gelişini selamladıkları bir başka İlâhiyi anımsatıyor bize-, «Selam, feoûros’ların en büyüğü, Kronios, her şeyin sahibi... daimones'lerin başında geldin sonunda. Yıl bo­ yunca Dikte’ye gel de, senin için ördüğümüz ve altarın çevresinde yerimizi alırken boru ve arp eşliğinde söyledi­ ğimiz şarkıya katıl!» Bu İlâhinin, aralarında devamlı yi­ nelenen bir nakaratla devam eden bir seri stanza’dan oluş­ muş olması dikkate değer. Eksik olan yazılı metin bir kurban edilişten söz etmiyor, kendisine dua edilen tanrıy­ sa Dionysos değil, Zeus; Girit Zeus’u zaten çok yakın ona. Kuşkusuz, bu İlâhilerden birinin dithyrambos olduğunu ile­ ri süremeyiz. Bütün söyleyebileceğimiz, diğer kanıtların ışı­ ğında, bunların ilkel dithyrambos’un tahmin edilen şekli­ ne yakından benzediğidir. Dithyrambos’un boğayla ilişkisi bize Boutes: öküz-adam mitlerini ve bir öküz üvendiresi ya da öküzleri kesmek için balta kullanan Lykurgos mitini anımsatıyor. Bir ba­ kıma, bu figürlerin her biri açıkça thiasos’un başındaki rahibin yerini tutuyor; fakat bir başka bakımdan, her iki­ si de tanrılarına yapılan şeye uğradıklarına göre, Dionysos’u kişilendiriyormuş gibi görünüyor. Besbelli, tapımın yapısında var olan bir özellik olan bu belirsizliği, Euri­ pides Bahkhalar'da yeniden gösteriyor: orada Dionysos hem thiasos’un önderi, hem de onun tanrısıdır. Gelişmiş dithyrambos'ta şairin korosuyla ilişkisi ne­ dir, Kent Dionysia’da, gösteri giderleri devletçe karşıla­ nırdı, ama şairin kendisinin bulmak zorunda olduğu flüt çalıcının giderleri bunun dışındaydı. Bu kural da gösteri­ yor ki, eski zamanlarda flüt çalıcının işlevi şairin kendisi tarafından görülürdü. Şair bir zamanlar, Paros’ta Arkhilokhos gibi, koronun önderiydi, stanza’lan doğaçtan söy­ ler ve nakaratlara eşlik ederdi. Bu da, başlangıçta tan­ rıyı canlandıran, ayinleri yöneten rahipti demeye geliyor. Tartışmamızın gösterdiği gibi, eğer dithyrambos Dionizyak thiasos’un İlâhisine bir müzik eşliği olarak başla­ DİTHYRAMBOS 203 dıysa, o zaman şarkıcıların aslında kadın olduğu ortaya çıkar. Elis’li kadınların ilahisi bu bağlamda kanıt olarak kullanılamaz, çünkü İlâhi açıkça bir dithyrambos olarak tanımlanmıyor; fakat biraz önce, Kent Dionysia’da oğlan çocuklar korosunun erkekler korosundan daha eski oldu­ ğuna ve bunun belki de bizi geçmişe bir adım daha yak­ laştıran ufacık bir kanıt olduğuna dikkati çekmiştik. Da­ ha önce tanınmayan bir şairin, Attikalı kabile Akamantis’ ten sağladığı bir koroyla birlikte kazandığı bir utkuyu kut­ layan bir yazıt var, şöyle başlıyor: «Geçmişte çoğu kez Akamantis kabilesinin korolarında, Hora'lar, Dionysia’lılar, sarmaşık taşıma-dithyrambos’larında Alleluia diye ba­ ğırırlar ve usta şairlerin başlarını açılmış güllerden taç­ larla gölgelerlerdi.» Bu Hora'Iarı, özellikle Dionysia'lılar diye tanımladığına göre — Sparta’da gerçek bir thiasos’un adıydı bu— Dionysos’un kadın müritlerinin, örneğin Musalarm ve İyilik Meleklerinin öteki mitsel izdüşümleriyle ilişkilendirmek doğaldır; dithyrambos’lan söyleyenler bir zamanlar kadınlar değil idiyse, bunların neden geçmişteki dithyrambos gösterileriyle bu şekilde birleştirildiklerini anlamak zordur. Atmalıların Dionysos Eleuthereus tasvirinin kendileri­ ne ait olduğunu söylediği Eleutherai köylülerinin, ellerin­ den kaptırdıklarının bir kopyası olan bir başka tanrı tas­ virleri vardı. Her ikisini de görmüş olan Pausanias kay­ dediyor bunu. Bir keçi kılığına girmiş olan tanımın yü­ zünü görüp ona önem vermeyen, onu küçümseyen sonra da çıldıran Eleuther kız kardeşler miti de aynı köyden çıkmadır. Babalan, bir bilicinin önerisi üzerine Dionysos Melanaigis, Kara Keçi derili Dionysos tapımmı kurunca kızlan iyileşir. Bu söylence, keçinin nasıl olup da Kent Dionysia ile ilişkilendirildiğini açıklamaya yardım eder; çünkü dithyrambos yarışmalarından ayn olarak tragedya yarışmalarında ödül bir boğa değil, bir keçiydi. A yn ca bu, Dionysos Eleuthereus tapımmın bir zamanlar normal tip­ ten bir kadın thiasos’una ait olduğunu da gösterir. Ger­ çekten de, pekâlâ bu thiasos adını bu köye vermiş ola­ 204 DRA M A N IN KÖKENİ bilir; çünkü hai eleutherai, hai aphetai'ye, yani tann ta­ rafından çılgına döndürüldükten sonra kırlarda başı boş dolaşmaya bırakılan Proitos kızları ya da İo gibi, «salı­ verilmiş» ya da «bağları çözülmüş» kadınlara karşılıktır. Bu yüzden öyle görünüyor ki, dithyrambos başlangıç­ ta kadınların Dionizyak thiasos’una aitti. Bu sonuç, şair Arkhilokhos’la ilgili garip bir halk masalıyla desteklen­ mekte. Anlatıldığına göre, şairin babası gençliğinde onu pazara götürülmek üzere bir öküz bulması için kıra gön­ derir. Şafak sökmeden ay ışığında kenti terk eder, geriye dönerken, söylediğine göre, bir grup köylü kadına rastlar, kadınlar öküzünü satın almayı önerirler ve şairin ayakla­ rının dibine bir lir bırakarak öküzle birlikte ortadan kay­ bolurlar. Kadmlar aslında Musalardır. Anladığım kada­ rıyla bu mitin anlamı, şairin sanatının, bir erkek rahibin yönettiği bir kadın thiasos'un sürdürdüğü bir öküz tapımından geldiğidir. Dithyrambos’un bir sanat biçimi olarak evrimindeki ilk aşama, kadınların toplumsal konumlarının çöküşünün ardından thiasos’un çöküşüydü. İkinci aşamayaysa, bir alay İlâhisi olarak söyleneceği yerde, bir altarda sabitleştirildiği ve böylece stasimon ya da ayakta söylenen şarkı — aslında bir «durak» haline geldiğinde ulaşıldı. Kent Dionysia alayının, pazar yerinde On İki Tanrı altarmda ve yine pompe sonunda tasvirin bırakıldığı altarda böyle bir duruş yaptığını görmüştük. Bu stasimon'un temasının ne olduğu sorulursa, hiç kuşkusuz ilk olarak, başlamak üze­ re olan ayine eş düşen bir mit —Dionysos’un acısı— ol­ ması gerekirdi. Son olarak, koronun yöneticisinin tannyı kişileştirdiğini düşünmek için neden olduğuna göre, bu­ rada tören dramasının tohumunu buluruz açıkça. Dit­ hyrambos’un yöneticisi, korosuyla uygun biçimde konuş­ maya başlaymca, dithyrambos bir acı çekme oyunu (pas­ sion play) oluyor. Aristoteles’in de söylediği gibi, traged­ ya sanatı «dithyrambos önderlerinden» evrimleşmiştir. Evriminin bu önemli noktasında, ilkel dithyrambos bö­ lündü ve ortaya çıkan iki biçimi farklılaşma yoluyla ge­ DİTHYRAMBOS 205 lişti. Birlikte bulundukları için her biri ötekinin gelişimi­ ni sınırlandırdı. Ancak zıt yönlerde gelişebilirlerdi. Bi­ rinde müzik seslere egemen oldu ve başkan alet çalan kimseye dönüştü, yansılama öğesi bastırıldı. Ötekinde söz­ ler kendilerini müzikal kabuğundan sıyıracak kadar ege­ men duruma geldi, başkan bir oyuncu oldu, sonra oyun­ cu ikileşti, en sonunda da üçleşti. Fakat kanatlandıktan çok sonra bile, bir zamanlar içinde gizlendiği krizalitin parçalan tragedya sanatına bağlı kaldı. Kanıtlann göz­ den geçirilmesinden anlaşılıyor ki, ön oyunun (prolog) eklenmesinden önce (erken bir yenilikti bu) tragedya gös­ terimleri, orkestraya giriş ya da çıkışında koronun söyle­ diği bir parçayla başlar ve biterdi. Bu iki öğede, pompe ve homos' un son kalıntılarını fark edebiliriz; aynı mantık­ la, bu biçimde başlayan ve biten gösterimin, kökeninde ve özünde bir agon — bir smama ya da yarışma, yaşamı ye­ nileyen bir temizlenme ve arınma olduğu sonucuna ula­ şırız. 206 D R A M A N IN K Ö K E N İ O YU N C U N U N EVRİMİ XI TRAGEDYA Bundan sonraki görevimiz, geçen bölümün sonunda tragedya sanatını bıraktığımız kritik an ile Aiskhylos'un yapıtları arasındaki en azından yarım yüzyıllık arayı bir­ leştirmektir. Buraya kadar karşılaştığımız en güç sorun bu, çünkü kanıtlar yalnızca parça parça olmakla kalma­ yıp aynı zamanda büyük kısmıyla kuşkulu niteliktedir. Uygun bir çözüme ulaşabilmek için bugüne kadar hiç de­ nenmemiş bir yaklaşımla ilkel drama, doğu draması ve Avrupa dramasını karşılaştırmalı bir biçimde inceleyerek konunun bütünü üzerine yeni bir ışık tutuluncaya kadar beklemeliyiz. Bu arada, bugün elimizde olan kaynaklan en iyi biçimde kullanmamız gerekiyor. Şimdiye kadar gelişim düzeni içinde tragedyanın sey­ rini izledik. Bu yol terk edilmemeli. Bu dönemde Yunan tragedyası hakkında bildiğimiz tek şey, Aristoteles’in Poetifea’sının da desteğiyle, hâlâ yaşayan oyunlardan çıkarabildiklerimizdir. Bu desteğin ne kadar değerli oldu­ ğu şuradan belli ki, Aiskhylos'un, Sophokles’in ve Euripides'in yazdığı bilinen 250 tek oyundan yalnızca otuz üçü bugün elimizde; oysa Aristoteles, başka yazarlann bugün tamamen kaybolmuş kimbilir kaç oyunu bir yana, bu 250 oyunun hepsini tanıyordu. Böyle olunca, bu konuda bi­ zimle kıyas kabul etmez biçimde fazla bilgisi olması dı­ şında, bilimsel bir yöntemin usta bir temsilcisi de olan Aristoteles’ten sağladığımız kanıtlarla uygunluğu, traged­ yanın ilk tarihini yeniden kurmak gibi çetin bir sınav olarak, gözden kaçırmamaya çalışacağız. Oyuncuyu ince- 208 D R A M A N IN KÖKENİ lemekle başlayıp koronun incelemesine gireceğiz, oradan da Aristoteles’in tragedyanın doruk noktasıyla ilgili çö­ zümlemesine gönderme yaptıktan sonra sahne üzerine ba­ zı düşüncelerle bitireceğiz. Bütün bunları yaparken dik­ katimiz, Aiskhylos’tan önceki tragedyanın tarihi üzerinde toplanmış olacaktır. Bölümün sonunda, açıklanması gere­ ken daha çok şey kalmış olacak, ama bunun için Atina tarihi üzerindeki çalışmamızın sonunu beklememiz gerekeoek. Aristoteles, oyuna ikinci oyuncunun Aiskhylos, üçüncününse Sophokles tarafından sokulduğunu söylüyor. Bu sayı hiçbir zaman aşılmamış tır. Üçüncü oyuncu, Aiskhylos’ un bugün yaşayan yedi oyunundan ancak son dördünde —Oresteia üçlemesinde ve belki de en son oyunu olan Zincire Vurulmuş Prometheus’ ta— kullanılıyor. Üçüncü oyuncunun oyuna sokuluşu, yaşayan oyunların kapladığı dönemin içinde kaldığına göre, onun işlevinin gelişme yo­ lunu izlememiz mümkün olacaktır; bundan elde ettiğimiz bilgi de ikinci oyuncunun gelişimini aydınlatacaktır. Üçüncü oyuncunun tam olarak kullanılması, üç ka­ rakterin de sahnede olduğu ve her birinin diğer ikisiyle serbestçe konuştuğu diyaloglarda görülüyor. Sophokles’te ve Euripides’te böylesi çok, fakat Aiskhylos’ta bu konuş­ ma hiçbir zaman tam olarak karşılıklı değil. Böylece, Khoiphoroi'de (Sunu Taşıyanlar) Pylades, Orestes Klyteimnestra’ya kendini tanıttığı sırada oradadır, fakat rolü Orestes’in kendisine sorduğu bir soruyu yanıtlamakla sı­ nırlıdır; Eumenides’te (Hayırlı Tanrıçalar) yargılama sah­ nesinde Athena Apollon'la konuşur, Orestes Apollon'a ses­ lenir, fakat yargılama bitinceye kadar Orestes’le Athena arasında hiçbir şey geçmez, o zamana kadar Apollon’un rolü bitmiştir. Agam em non'da,, Agamemnon ile Klyteimnestra arasındaki diyalog süresince Kassandra sahnede­ dir, fakat hiçbir şey söylemez; aynı şekilde Zincire Vu­ rulmuş Prometheus’\ın prologunda kahraman, Güç ile Hephaistos gidinceye kadar sessiz kalır. Bu iki durumda ses­ siz karakter, oyunun devamı için sokulmuştur sahneye. TRAG ED YA 209 Bu tipten diğer tek diyalog, Sophokles’in hâlâ yaşayan oyunlarının ilki olan A ntigone'de vardır: Antigone, Kreon ile M uhafız arasındaki diyalog sırasında sessiz kalır, an­ cak Muhafız gittikten sonra Kreon'la konuşmaya girer. Bütün bu üç durumda da sessizlik, hiç kuşkusuz, drama­ tik yönden etkilidir; özellikle Aiskhylos, dramatik sessiz­ likleriyle ünlüdür, fakat daha sonraki oyunlarda böyle etkilerin olmayışı onların olgunlaşmamış olmalarının bir belirtisidir. Şimdi aynı düşünceleri ikinci oyuncunun gelişimine uygulayalım. Bunun için de yaşayan oyunların, hepsi de Aiskhylos’un, ilk üçüne dönelim: Persler (İ.Ö. 472), Thebai’ ye Karşı Yedi Kişi (İ.Ö. 467) ve Yakarıcılar (olasılıkla Ye­ diler' den birkaç yıl sonra yazılmıştır). Persler’de Haberci, Salamis’ten yenilgi haberleriyle gel­ diğinde Kraliçe sahnededir, fakat o haberini Koro’ya ve­ rir, koro da lirik kıtalarla yanıtlar onu. Sonunda Kraliçe, üzüntüden dilinin tutulduğunu açıkladıktan sonra Haber­ ciyi sorgular ve aralarında bir diyalog sürer. Koro bun­ da hiç rol almaz. Oyunda daha sonra Darius’un hayaleti belirdiğinde Kraliçe yine sahnededir, fakat hayalet Ko­ ro’ya seslenir. Koro da önceki gibi lirik kıtalarla yanıtlar onu. Bu durumda, Kraliçenin sessizliği nedensizdir. Bunu, hayaletin önce Kraliçeyle —bu sırada Koro sessizdir—, arkasından Koroyla — bu sırada Kraliçe sessizdir— diya­ logları izler. Besbelli, oyun yazarı içinde iki oyuncunun ve koronun birlikte konuştukları bir diyalog düzenlemeyi he­ nüz bilmemektedir. Öte yandan, Y ediler’le karşılaştırıla­ cak olursa bu oyun, oyuncular arasındaki diyalogu yö­ netmede daha büyük bir özgürlük gösterir. Yediler, Kraldan halkına bir söylevle açılır, halkı se­ yirciler temsil etmektedir. Bir haberci girer, haberini ve­ rir, çekilir. Kral zafer için dua eder ve sahne sona erer. Buna bir diyalog demek mümkün değil. Daha sonra oyun­ da Haberci bir sıra konuşma yapar; bunlarda sırasıyla, her biri yedi kapıdan birine saldırmak üzere olan yedi düşman savaşçısı anlatılır; Kral bunların her birine, sa­ 210 D R A M A N IN KÖKENİ vunucu savaşçıları betimlediği konuşmalarla yanıt, verir; Habercinin ve Kralın konuşmalarını Koronun lirik kıta­ ları izler. Belki buna bir diyalog denilebilir, ama bütü­ nüyle set konuşmalardan oluştuğu için çok resmi karak­ terdedir. Öte yandan, hem Kral hem de Haberci sahnede yalnız olduklarında Koroyla özgürce konuşurlar. Yakarıcılar'da. oyunculardan biriyle Koro arasında birçok diyalog olmasma karşın oyuncular arasında yal­ nızca bir diyalog geçer: Kralın Haberciyle atışması; Ha­ bercinin olasılıkla orkestradan konuşması anlamlıdır. Da­ ha önce oyunda, Danaos, Kralın Koroyla uzun görüşmesi sırasında sahnededir ama sonuna kadar, Krala kısacık bir şey söyleyinceye kadar konuşmaya katılmaz, o zaman bi­ le Kralın kendisine üçüncü kişi olarak seslendiği bir ya­ nıtla karşılaşır. Sahnede Danaos’un uzamış ve nedensiz sessizliği son derece acemicedir. Gerçekten de, bütün oyun boyunca işlevi, bir ulağın işlevidir aslında; bir ulak ola­ rak bile Kral tarafından başkasına iletilemeyecek kadar az şey söyler. Danaos’un, aslında üçlemenin göze batan bir rol almış olması gereken ikinci ve üçüncü oyununun hatırına sahneye sokulmuş olduğundan kuşku duysak ye­ ri var. Birinci oyuna bakılırsa, bir tek oyuncu için ya­ zılmış olsaydı bile fazla bir şey yitirilmiş olmazdı. Persler’de, Ulak haber getirdiğinde ve yine hayalet belirdiğinde iambik trimeter’lerle ya da trokaik tetrameter’lerle konuşan oyuncu ile lirik stroph’la yanıt veren Koro arasında bir diyalogun sürdüğünü görmüştük. Yçı­ karıcılar’da bu türden üç diyalog vardır — Koronun K ral’a ve yine Danaos'a yalvardığı yerle Habercinin onlara sal­ dırdığı yerde. Thebai’ye Karşı Yedi Kişi"de iki tane vardır, oysa iki oyuncunun katıldığı kahramanların tanımlanma­ ları, aynı ilkenin .olgunlaştırılmış bir biçimidir. Dolayı­ sıyla daha önceki bir dönemde aktörün rolünün bu ka­ rakterde olması olasıdır. Belki de, daha ileri bile gidebi­ liriz. Koro’nun Habercinin saldırısına uğradığı Yakarıcılar'da Haberci lirikle başlar, tıpkı Koro’nun kendisi gibi — ancak daha sonra iambik’e düşer. Kranz’ın ileri sür­ TRAG ED YA 211 düğü gibi bu teknik, konuşma parçasının hiç olmadığı, koro ve oyuncu arasında yalnızca lirik bir söyleşmenin olduğu bir zamandan geliyor olabilir. Aiskhylos’un ikinci oyuncuyu oyuna sokmakla yük­ lendiği sorun, oyuncuları korodan ayn birbirine nasıl yö­ nelteceği sorunuydu. Bunu çözerek sahnenin orkestrayla olan ilişkisini devrimleştirdi, çünkü ancak o zaman olay dizisini koro araya girmeksizin yalnızca oyuncular yoluy­ la geliştirebildi. İmdi, Aristoteles'ten oyuncunun rolünün başlangıçta şair tarafından oynandığını öğreniyoruz; Aiskhylos rolü kendisi aldıysa, onu geliştirme sorunuyla uğ­ raşmak için özellikle güçlü bir durumda olduğunu ko­ layca görebiliriz: kuramla pratiğin birliğine çok güzel bir örnektir bu. Dahası, eğer oyuncu, koro ile lirik bir söy­ leşmeye katılan şairin kendisi idiyse, daha önce gördü­ ğümüz gibi, tamamen bu ilişkiye dayanan ilkel dithyrambos'tan pek uzakta değiliz demektir. Aristoteles'in de söy­ lediği gibi, tragedya sanatı, dithyrambosTarın öncülerin­ den gelmeydi. Yunan tragedyasının karakterleri, çoğunluğuyla, her biri alışılmış bir giysiyle birbirinden ayrılan sınırlı sayı­ da geleneksel tipten alınmıştır: kral, kraliçe, bilici, haber­ ci, ulak... vb. En önemlisi kraldır, hakkında ilerde daha çok şey söyleyeceğiz; fakat bir bakıma en dikkate değe­ ri ulaktır. Bu tip, biri dışında (Sophokles’in Korintbos’lu ulağı) hiçbir zaman bireyselleştirilmemiş olmasıyla öte­ kilerden ayrılır. Ulağın işlevi, kuşkusuz, bazan Yakancıiar'daki Danaos ve Oresteia'daki Phrygia'h gibi bir baş­ ka karakter tarafından yerine getirilir; fakat ulak bu şe­ kilde göründüğünde kişilikten yoksundur. En göze çar­ pan örnek Thebai’ye Karşı Yediler'dir, bunda (özgün ol­ mayan final dışında) Kral ve Ulak'tan başka oyuncu yok­ tur. Kral ve Koro, her ikisi de iyi kişileştirilmiştir, fakat uzun bir rolü olan ve oyun boyunca girip çıkan Ulak yal­ nızca konuşan bir ses olarak kalır. Bunun açıklaması, sırf sahnenin dışında neler olup bittiğini bildirme gibi teknik bir amaçla tasarlandığı için ilkel durumunda kalmış olan 212 DRA M ANIN KÖKENİ eski ve baştan savma bir öge olmasıdır, belki de. Bir tek oyuncu olduğunda ve kahraman oyunun gidişi içinde öl­ dürüldüğünde, ölümü dramatik olmayan bir anlatıyla bil­ dirilirdi. Bu düşüncelerin ışığında Aiskhylos-öncesi tragedya­ nın ana çizgilerini göz önüne getirmek güç değil. Bir prologtan sonra koro bir şarkı ya da resitatifle sahneye gi­ rer, altar çevresinde yerini aldıktan sonra bir stasimon söylerdi. Daha sonra kahraman görünür ve koro ile bir diyalog içinde durumu açardı. Sonra kaybolurdu, koronun söylediği ikinci bir stasimon'dan sonra kahramanın ölü­ münü bildirmek üzere bir ulak girerdi sahneye. Bunu bir ağıt, bir ağlayış izler, ulak çekilir, koro da girdiği gibi orkestrayı terk ederdi. Bu noktada bir güçlük çıkıyor karşımıza. Eğer tra­ gedya Dionysos tapınmasından ortaya çıktıysa, onun olay dizilerinin de Dionysos mitlerinden alınmış olması gere­ kirdi başlangıçta. Bizim tartışmamızdan ortaya çıkan şey bu; ayrıca bu noktada oldukça açık olan Yunan gelene­ ği de bunu doğruluyor. Oysa Aristoteles tragedyanın olay dizilerinin, uzun bir süre, «basit», söyleyiş biçimininse (diction) «gülünç» olduğunu söylüyor bize. Bu iki gelenek nasıl uzlaştırılacak? Bu güçlük, tragedyanın geleneksel kurucusu olan ve Pentheus miti üzerine bir oyun yazmış olduğu söylenen Thespis hakkmdaki düşüncelerinde Pickard-Cambridge tarafından dile getirilmektedir: «Thespis’ in dili, şöyle ya da böyle kaba ve gülünçtü belki de; ama Pentheus'un öyküsü... herhalde her zaman trajikti.» So­ ruya açık bir varsayımdır bu. Eleutherai mitlerinden biri Ksanthos (Sarışın Adam) ile Melanthos (Esmer Adam ) arasındaki bir düelloyla il­ gili; düelloda birinci kişi, Dionysos Melanaigis’in yardı­ mıyla rakibi tarafından kılıçtan geçirilir. Usener’in açık­ ladığına göre bu mit, Y a z’ın Kış tarafından öldürülüşünü anlatan çok ünlü bir törensel drama tipi üzerine kuru­ ludur; Famell bu Eleutherai dramasmda Atina tragedya­ sının ilk tipini bulduğumuzu ileri sürmektedir hatta. Far- TRAG ED YA 213 nell'in bu görüşü iki nedenle reddedilmelidir. Önce, I.Ö. altıncı yüzyılın dönüm noktasında onun bu şekilde, hatta herhangi bir şekilde oynandığını gösterecek hiçbir kanıt yoktur. Doğrudan gelişim çizgisinin dışına düşer. Öte yan­ dan. Dionizyak bir konudur — tragedyanın oluştuğu ge­ reçtendir; ayrıca, besbelli, kaba bir oynanışa uygun düşen bir konudur. St. George ile Captain Slasher arasındaki düello gibi, aynı kökenden ortaya çıkmış bizim maskeli -eğlencelik oyunlarımızı (mumming plays) düşünmemiz yeter. Fakat Pentheus öyküsü bu şekilde oynanmış olabilir miydi? Bu konuda olumlu kanıtlar var. Euripides’in Bakkhalar'ında, Pentehus’un, ölümünden hemen önce, süslü ka­ dın giysileri içinde, kemeri gevşetilmiş ve saçlarından bir bukle dışarı çıkmış durumda — tanrı Dionysos gülerek dü­ zeltir bunu— göründüğü sahnenin bilerek yapılmış bir gülünçlük olduğundan kuşku duyulamaz; Bather’in de işa­ ret ettiği gibi, mitteki bu sahnenin komik oynanışı tö­ rende buna eş düşen sahneyle açıklanıyor. Bu konuda Pickard-Cambridge’in tutumu, ilkel dinin doğasının yan­ lış anlaşılışmdan kaynaklanmaktadır. Gülme, saldırganlık ve iğrençlik gibi şeylerin kutsal tapınmada yeri olmadı­ ğına değgin fikir, bizim protestan geleneğinin dar çev­ resinin dışında pek geçerliliğe sahip değildir. Bundan başka, tragedyanın dili aslında gülünç idiyse, bu niteliği onun koşuk biçimine uygundu. Aslında kul­ lanılan ölçü trochaic tetrameter’di — Aiskhylos ve Euripi­ des’in ara sıra diyaloga canlılık vermek için bir süre kul­ landığı hafif ve seken bir ritimdi; fakat genellikle bunun yerini, günlük konuşma ritmine daha yakın olan iambic trimeter almıştır. Bu ölçülerin her ikisi de halk kökenli­ dir; iambic olanı, elbetteki gülünç olan yergiyle yakın­ dan ilişkiliydi. Dolayısıyla, araştırmamızın daha ileri bir aşamasında, sonraki dönemde komik öğenin neden bırakıldığı soru­ suyla karşılaşacak olsak da, bizim bu noktadaki kanıtla­ rımızda gerçek bir çelişki yoktur. 214 D RAM AN IN KÖKENİ Şimdi tragedya oyuncusunu farklı bir görüş açısın­ dan inceleyelim. Oyuncu karşılığı Yunanca sözcük, hypokrinom ai eylemine karşılık hypokrites"ti, oynama anlamın­ da kullanılması dışmda daima ya «yanıt verm e» ya da «yorumlama» anlamına gelir. Yunan oyuncusu yanıt ve­ ren miydi yoksa yorumlayan mı? Kime yanıt veriyordu, ya da neyi yorumluyordu? Bu sorun, onu yalnızca iki se­ çenek arasında bir seçme konusu olarak kabul eden çağ­ daş araştırıcılar tarafından yanlış olarak ele alınmakta­ dır. Bunu yapmadan önce, iki anlamın neden bir tek söz­ cükle karşılandığını açıklamamız gerekiyor. İlyada'da, Troyalılar bir belirti görürler — ağzında yı­ lan taşıyan bir kartal. Polydames bu belirtiden ne anla­ dığını açıklarken sözlerini şöyle bitirir: «Bir bilici de bu­ nu böyle yorumlardı.» Odysseio'da Penelope bir düş gör­ müştür, Odysseus'a şöyle der: « Düşümü yorum la»; Odysseus’sa yanıt verir: «Düşünü yorumlamak mümkün değil.» Bu parçalarda eylemin anlamı konusunda soru yok. Odysseia’m n bir başka yerinde, ağzında bir kaz taşıyan bir kartal görülür. Peisistratos Menelaos’a döner ve so­ rar: «Bu belirti size mi, bize m i?» Menelaos düşünür, ta­ şınır, «bunu doğru olarak nasıl yorumlayacağını (ya da yanıtlayacağım) * bilemez. Sözcüğün her iki şekilde de çev­ rilebileceği bu son parçada iki anlamın aslında bir oldu­ ğu ortaya çıkıyor: hypokrinomai «b ir düşü ya da belir­ tiyi yorumlamak» ya da bunun değişkeni olarak «bir düş ya da belirti hakkında bir soruyu yamtlamak» anlamına gelir. Rahipliğin bir işlevini tanımlayan bir dinsel tören terimiydi o. Hypokrinomai eylemi «yanıtlama» genel anlamında İlyada’da yalnızca bir kez, Odysseia'da da bir kez geçer; oysa yanıt karşılığı normal sözcük ameibomai olup yüz­ lerce kez geçer. Bundan, hypokrinomai'nin genelleşmiş kullanımının Homeros Yunancasmda henüz başlangıç aşa­ masında olduğu sonucu çıkar. loncada başat kullanım oldu, fakat Attika dilinde hypokrinomai yalnızca «oyna­ m a» anlamında kullanılır, hypokritös adının karşılığı ey­ TRAG ED YA 215 lemdir; «yanıt» fikriyse aynı kökten bir başka yapıyla ifa­ de edilir: apokrinomai. Attika dilinde hypokrinomai'nin, ona eş düşen ad, «oyuncu» anlamını kazandığında köken anlamını yitirdiği çıkarsanabilir bundan. Sorun şimdi şuna indirgenmiş oldu.- Hypokrites söz­ cüğü ilk kez oyuncu karşılığı kullanıldığında, ilkel «yo­ rumlama» anlamında hypohrinomai’yi mi, yoksa türevsel anlamı «yanıtlama»yı mı ifade ediyordu? İmdi, Attika di­ linde hypokrinomai’m n «yanıtlama» anlamına geldiğine ya da hypokrites'in «yanıtlayan» anlamına geldiğine iliş­ kin hiçbir kanıt yok. Eylem, yalnızca ad'a eş düşen an­ lamda kullanılmakta, ad ise her zaman, Platon'un bir pasajı dışında, bir oyuncu ya da ezberden bir şey okuyan, söylev çeken anlamında kullanılmaktadır. Öğretici bir pa­ saj bu. Platon prophetes sözcüğünün tam anlamını tar­ tışmaktadır. Bazılarının prophdtai'den sanki manteis'in (bi­ liciler) aynıymış gibi söz ettiğini söyler, oysa bu kullanım yanlıştır; prophetai, biliciler değil fakat bilinmez, çözül­ mez sözleri ve görünümleri yorumlayanlardır (hypokritai). İmdi, Platon burada prophötes sözcüğünün tam anlamını göstermek istediğine göre, kendisinin de hypokrites’i kul­ lanışında aynı derecede titiz olduğunu varsayabiliriz, yani, ikinci sözcüğün, krites gibi, başlangıçta gaipten haberlerin, düşlerin ve belirtilerin yorumlayıcısı için kul­ lanıldığından haberi vardı. Bu anlamda yorumlayıcı karşılığı geçerli Attika söz­ cüğü hermeneus’ tur, bu sözcüğün kökeni bilinmemekte­ dir. loncası exegetes’tir, aynı zamanda Eleusis'teki bir ra­ hipliğin unvanıdır bu. Eleusis exegetes'leri, legomena'mn: M ystery’lerde «söylenen şeylerin» yorumlayıcısıdır; dromena’yı, simgesel törende «yapılan şeyler»i ^de bu yolla yorumlarlardı. Öyleyse, exegetes sözcüğü öncelikle «önder» anlamına geliyor. Dolayısıyla, Arkhilokhos ve Aristoteles’ in dithyrambos’un öncüsü, açıcısı anlamında kullandığı exarchon’la eşanlamlıdır. Bu düşünceler de gösteriyor ki, hypokrites ve exarchon başlangıçta aynıydılar. Exarchon, dithyrambos korosunun dans ve şarkısının 216 D R A M A N IN KÖKENİ şair-önderiydi, Dionizyak thiasos'un tanrı rahibinden ge­ liyordu. Bir yorumcu haline nasıl geldi? Thiasos gizli bir cemiyetti, dolayısıyla töreni de, ancak gize erginlenmiş olanların anlayabileceği bir gizdi. Buna göre, bu tören, sözcüğün tam anlamıyla, bir drama olunca, yani erginlen­ miş olanların erginlenmemişler karşısında oynadığı bir yansılama töreni haline gelince, bir yorumcuya gereksin­ me ortaya çıktı. Eleutherai loncasının bir seyirci kalaba­ lığı önünde koral bir dans yaptığını varsayalım. Dans, Eleuther’in kızlarının Dionysos tarafından çılgına döndü­ rüldükten sonra başıboş dolaşmalarını simgeleyecek bi­ çimde tasarlanmıştır. Dansı yapanlar bunu anlar, fakat seyirciler anlamaz. Bunun için de başlangıçta önder öne çıkar ve açık b ir dille «Ben Dionysos’um, bunlar da Eleuther’in kızları, çılgına çevirdim onlan» der. Bunu yapar­ ken öncü zaten bir yorumcudur ve bir oyuncu olma yo­ lundadır. Tragedya, dithyrambos’un öncülerinden, açıcı­ larından türemiştir. Tragedya sanatı bugün, Kuzey Am erika Kızılderilile­ rinin en ileri törensel dramalanyla bağının kurulabildiği bir noktaya kadar geriye izlenebilmektedir; çünkü, anım­ sanacağı gibi, bu dramalar bazan halk önünde gösteril­ se de onların asıl anlamları yalnızca gösteriyi yapan er­ ginlenmiş gizli cemiyet üyeleri tarafından anlaşılırdı. Bu konuda Hutton Webster şunları yazıyor: Kısmen gizli, kısmen de halk önünde yapılan bu tö­ renler, m itlerin ve söylencelerin kaba fakat çoğunlukla çok etkili b ir oyunlaştırılması demektir. Genellikle, yal­ nızca törenleri yapan belli b ir cemiyetin üyeleri anlar on­ ların anlamını. Maskeli ya da giysili oyuncular, geçmiş­ leri mitlerde anlatılan hayvanlan ya da kutsal va rlıkla n temsil ederler. Kuzey Amerika Kızılderilileri arasında dramanm ge­ lişimi bu kritik noktada kesilmiştir; nedeni, gizli cemi­ yetlerin statüsünün laikleştirilmeye direnecek kadar sağ­ TRAG ED YA 217 lam olmasıydı. Dionysos thiasos'unun çöküş halinde ol­ duğu Attika’daysa. ancak bir oyuncular loncasına dönü­ şerek yaşamını sürdürmüştür. Yunan tragedyasının koral od’ları antistrofik biçim di­ ye bilinen ritmik kalıp üzerine kurulmuştur. Bir ritmik düzen (strophe) ya da stanza sunulur ve yinelenir; son­ ra ikinci bir düzen sunulur ve aynı şekilde yinelenir ve böylece sürer gider. Dolayısıyla, od, bir sıra çift’e bölü­ nür (A A BB CC). Bazan her çifti bir ephymnion ya da nakarat izler (A A x BBx CCx). Gelişmiş dithyrambos’un yapısı farklıdır. Triadik (üç­ lü) form diye bilinen bir kalıba dayanır. Bir düzen su­ nulur, yinelenir ve epoidos ya da «şarkıdan-sonra» deni­ len ikinci bir düzen izler bunu; sonra birinci düzen ye­ niden sunulur, bir daha yinelenir ve bunu yine epoidos’un yinelenmesi izler, böylece sürer. Dolayısıyla, dithyrambos, boyuna yinelenen tek bir üçlü (triad) üzerine kurulmuş­ tur (A A B A AB A AB ). Epoidos tragedyada ender olarak kullanılır, ancak od’un sonunda bir coda olarak. Triad’m Stesikhoros tarafından bulunduğu söylenmektedir; yalnız­ ca dithyrambos'un değil, aynı zamanda daha sonraki aris­ tokrat koral liriğinin de başat biçimidir. Pindaros ve Bakhylides’in yarışmalarda zafer için yazdığı hemen hemen bütün od’lar triadiktir. ' Son olarak, tek bir düzenin devamlı olarak yinelen­ mesinden oluşan ve monostrofik diye bilinen biçim vardı (A A A ). Bu, ara sıra Pindaros ve Bakhylides tarafından zafer od’lannda, Bakhylides tarafından dithyrambos'larımn birkaçında kullanılmıştır. Triad’m bulunuşundan ön­ ce aristokratik kullanımın başat biçimi olmuştu. Alkman’ m, Sappho’nun ve Alkaios'un yaşayan bütün od’lan bu tiptendir. Bu kalıpların kökenini ve gelişimini bulmaya çalış­ malıyız. Her şeyden önce, görüyoruz ki, bu üç biçimden antistrofik olanı en esneğidir, çünkü her çift sonuncudan farklı olduğuna göre, od’un ritmi değiştirilebilir ve ge­ liştirilebilir. Bu nedenle de en dramatik olanıdır. İkinci 218 D RA M A N IN KÖKENİ olarak, hem antistrofik hem de triadik biçimde düzenle­ rin çiftler halinde gruplandırılmasının nedeni, koşuğun (od’un) antifonal olması ya da bir zamanlar öyle olma­ sıydı. Üçüncü olarak, dithyrambos, ya triadik ya da monostrofik olarak, aristokratik kullanıma aittir. Bu iki bi­ çimden hangisi daha ilkeldir? Yanıt, öyle görünüyor ki. hiçbirinin ilkel olmadığı, her ikisinin de ortak bir kö­ keni olduğudur. İlyada'da Troyalı kadınlar Hektor’un cesedi üzerinde bir ağıt yakarlar. Andromakhe, Hekabe ve Helena başı çeker. Her biri sırayla ölüyü överek «başlar», her soloyu ortak bir feryat izler. A ğıtı başlatanların işlevlerini ta­ nımlamak için kullanılan sözcük),» Aristoteles’in ve ArkhiIokhos’un dithyrambos açıcıları için kullandıkları sözcük­ tür ( exarchontes) . Bu temsilin törensel temeli, açıcıların her durumda koronun bir nakaratıyla izlenen bir seri do­ ğaçtan sololarıdır açıkça; soloların ortak bir ritmik ka­ lıba uyduğu varsayılabilir. Homeros’un düşündüğü gibi, sololar asıl öğedir, nakaratlarsa yalnızca sıradan şeyler. Nakaratın soloya, çoğun aza bu bağımlılığı-, halkla soy­ lular ya da sıradan halkla rahipler arasmdaki ayrıma eş düşmektedir. Bundan başka, ortaklaşa gerçekleştirilen öğe­ yi bir kenara bırakırsak, yinelenen bir müzikal kalıp üze­ rinde doğaçlamadan söylenen bir seri soloyla başbaşa kalırız. Aristokratik skolion ya da içki-şarkısıdır bu. Ma­ sanın çevresinde oturmuş şölenciler, yinelenen bir müzik eşliğinde doğaçlamadan sözcükler bularak bir stanza söy­ lerler birbiri ardından. Bu kahbı birey olarak bir şairin bilinçli sanatına uygularsak, Sappho’nun. Alkaios’un ve Alkman’ın monostrofik od’larmı elde ederiz. Daha sonra, epoidos aristokratik gelenekte yeniden or­ taya çıkar — fakat bir halk nakaratı olarak değil, sanatsal bir gelişme olarak. Od şimdi iki yanm koro tarafından söylenmektedir — birincisi strophe u, İkincisi antistrophe’u, epoidos'u ise ikisi birlikte. Antiphony uygulaması terk edildikten sonra triad, ritmik yapının temeli olarak var­ lığını sürdürür ve aristokratik od’dan olgun dithyram- TRAG ED YA 219 bos’a geçer. Son olarak, tragedyada triad’ın yerine antistrofık çift geçer. Öte yandan, tragedya yazarları, epo­ idos’daki anlam ve önem değişikliğine bağlı olarak artık ephymnion olarak bilmen nakaratı ara sıra kullanmaya devam ederler. Bunların bu ögeyı ilkel dithyrambos’tan aldıkları söylenebilir. Bu yeniden kurma, epoidos’un daha eski aristokratik gelenekte bulunmasa da ilkel olduğu ve ilkönceleri bir nakarattan oluştuğu varsayımım içeriyor. Bizim incele­ mekte olduğumuz kalıbın artistik b ir kalıp olduğunu akıl­ dan çıkarmamalıyız. Tanrılara günlük dualarda kullanılan geleneksel İlâhiler, daha basit ve daha ilkeldi her halde. Geçen bölümde göndermede bulunduğumuz Kuretalar İlâ­ hisi, her strophe’a bağlanmış bir nakaratı olan monostrofik bir od'dur; Elis’Ii kadınlarca Dionysos’a okunan İlâhi­ deki nakarat ise — değerli Boğa, değerli Boğa— Plutarkhos tarafından, ona bir epoidos olarak baktığım gösteren söz­ lerle tanımlanmakta. Epoidos sözcüğünün iki anlamı var. Teknik bir an­ lamda, triad’ın üçüncü öğesine denirdi, bununla bir «şarkı-sonrası» anlamı taşıdığı anlaşılırdı. Fakat aynı zaman­ da, çekicilik, büyü ya da afsun gibi teknik olmayan bir anlamda da kullanılırdı. Bu anlamda epoidö'yle eşanlam­ lıydı. Afsun fikri ilkel büyüye götürür ve epoidos’un ilk anlamının bir «şarkı-sonrası» değil, Troyalı kadınların Hektor’un cesedi üzerinde yaktıkları ağıt ya da hasta in­ sanı iyileştirmek veya günahkârı lânetlemek için okunan büyü gibi, birisi üzerine «söylenen şarkı» olduğunu göste­ rir. Gerçekten de, daha ileri giderek ilkel nakaratın bir af­ sun olduğunu söyleyebiliriz. Aiskhylos’un Oresteia’smda Erinys’ler anakatilinin ölümünü ve lanetlenmesini gerçek­ leştiren bir nesneyle büyülü bir dans yaparlar. Dans, nor­ mal tipten bir stâsimon’dur, yalnız her antistrofik çiftin ilk bölümünü, İkincisinin sonunda yinelenen bir ephymnion izler ve Erinys’ler kurbanlarının çevresinde tepinirken söy­ lenen bu nakarat yoluyla büyü işler. Nakarat, Aiskhylos tarafından Yakancilar'va. ilk stdsimon’unda aynı şekilde 220 D RAM ANIN KÖKENİ kullanılır, kaçanlar peşindekilere lânet yağdırır, limana ulaşmadan önce üzerlerine bir fırtınayı çağırırlar. Bu na­ karat, yansılama büyüsünün sözlerinden başka bir şey değildir. Bunlar Yunan korosunun daha önce gösterdiği­ miz aşamalarla evrimleşmiş olduğu ilkel çekirdektir. Yunan tragedyasının koral odları üç türdür — koro orkestraya girerken söylenen pârodos; yerlerini aldıktan sonra söylenen stâsimon; ve kommös. Normal antistrofik yapıya uyan ilk ikisi hakkında daha fazla şey söyleme­ ye gerek yok, fakat üçüncüsü oldukça farklı. Aiskhylos’un Yakarıcılar'mda. Haberciyle Koro arasındaki bir lirik söy­ leşmede bir kommös örneğine rastlamıştık; o parçayı tar­ tışırken Kranz'm ileri sürdüğü, bu lirik söyleşmelerde tra­ gedya diyalogunun çekirdeğini bulduğumuz görüşüne gön­ derme yapmıştık. Kommös, koronun ve oyunculardan bir ya da ikisinin katıldığı bir ağıttır, normal yeriyse tra­ gedyanın düğüm noktasından hemen önce ya da sonra­ dır. Özlü özünce «bir bağır dövm e»dir — yani bir threrıos ya da ağıt; sözcüğün, Attika düzyazısında tragedyanın bu bölümünü tanımlayan bir teknik terim olma dışında hiç­ bir zaman kullanılmayışı dikkate değer. Dolayısıyla eski bir sözcüktü, bu da Kranz’ın görüşüne uymaktadır: tra­ gedya kalıbının ilkel bir özelliğini göstermektedir. Aynı yönde başka belirtiler de var. Kommös'ım en basit tipinde oyuncu bir kıta söyler, bunu korodan bir başka kıta izler, sonra oyuncu kendi antistrophe’unu söyler, koro kendininkini (ABAB CDCD). Daha önce gördüğümüze göre tragedyanın kendisinden daha eski olmayan antistrofik öğeyi ortadan çıkarırsak, bu yapı, (A b A b A b ) nakaratlı bir monostrofik soloya in­ dirgenir; bu da tartışmamıza göre, ilkel dithyrambos’un şeklidir. Dahası, bu. hem düzenlendiği ritimden (normal olarak paeonic) ve bazı hallerde de kommös'un dans devi­ nimlerini coşturmak, kızıştırmak için eşlik halinde söy­ lenen sözcüklerden açıkça bellidir. Müzik makamlarının Yunan tragedyasmda nasıl kullanılmış olduğuna ilişkin hemen hemen hiçbir şey bilmiyoruz, fakat kommös'un, TRAG ED YA 221 entheos ya da «cin tutmuş» diye tanımlanan coşkulu Phry­ gia makamının kullanılışıyla daha da belirmiş olması mümkün görünüyor; bununsa dithyrambos'ta kullanılan makam olduğunu biliyoruz. Böylece, en önemli an demek olan tragedyanın doruk noktası, agon, Dionysos’un tutkusunda, genellikle ilkel dithyrambos'un kalıntılarını içinde toplayan ayrı bir biçim­ de, açıcı ile thiasos’u arasında müzikli bir diyalog olarak verilirdi. Tragedyadaki olay dizilerini çözümlerken, Aristoteles karmaşık olay dizisini basit olanından ayırır: karmaşık olanda kaderin değişimi bir peripeteia ya da bir anagnorisis'le ya da her ikisiyle rastlaştığı bir kurgudur. Birinci terimle neyi kastettiği, bu aşamada yanıtlamaya çalışa­ mayacağımız temel bir sorudur. Aristoteles, Anagnorisis ya da tanınmayı, «iyi ya da kötü kader için belirlenmiş karakterler yönünden dostluk ya da nefretle sonuçlanan, bilisizlikten bilgiye bir değişim» olarak tanımlıyor. Bu ta­ nınmaları, gerçekleştirildikleri yollara göre dört katego­ riye ayırıyor — simgelerle, bilerek kendini açığa vurma­ larla, yanlış bir çığlık ya da eylemle ve çıkarsamayla. Bu konudaki düşünceleri, tanınmanın kalıbın yalnız­ ca sabit ve asli bir özelliği olmadığını fakat onun en yay­ gın biçimlerinden birinin — en kabası olarak bakıyor bu­ na— kalıtsal simgeler yoluyla tanınma olduğunu açık ha­ le getiriyor. Bu tipin iki örneğini bugüne kalmış oyun­ lardan biliyoruz — Orestes'in işlemeli kundak bağlarıyla tanınışı, İon’unsa bir bebek olarak birlikte terk edildiği gnorismata yla tanınışı. Bu iki durumun taşıdığı önem da­ ha önce açıklanmıştı; Aristoteles aynı türden başkalarım sayıyor — Spartoi’lerin mızrağı (s. 70) ve Pelopidai’nin yıl­ dızı: bir başka geleneksel doğum işareti. Anagnorisis’in kökeni neydi? Erken tragedyanın temalarının Dionysos mitlerinden alındığı konusunda birleşiliyor; ben de ilk temanın tan­ rının ölümü olduğunu savunuyorum. Yine biliniyor ki, beşinci yüzyılda Dionizyak çevrim, tragedyada diğer mit­ 222 D R A M A N IN KÖKJENt sel çevrimlerden daha belirgin değildi. Şimdi bir adım da­ ha ileri gidebiliriz. İlk tragedya yazarlarının öteki çev­ rimlere yaklaşmaya başlamalarından önce Dionizyak çev­ rimi tam olarak kullanmış olmaları gerektiği akla ya­ kın bir şey. Yalnızca Dionysos’un ölümünü değil aynı za­ manda doğumunu ve dirilişini de oyunlaştırmış olmalı­ lar. Söylediğim gibi, bu akla pek yatkın bir şey, ayrıca ortaçağ yalvaç oyunlarıyla da destekleniyor. Bunların çe­ kirdeği Paskalya komünyonunda Üç M eryemler’in Quem Quaeritis'iydi. Bu çekirdek Paskalya mitindeki öteki öğe­ lerin oyunlaştırılmasıyla geliştirilmişti — Meryemlerin me­ lekle, havarilerle ve İsa'nın kendisiyle buluşması. İkinci aşamaya, aynı işlem Doğuş’a uygulandığında ulaşıldı, üçüncüsündeyse temalar Yaratılış’tan ve Adem’in Cennet­ ten kovuluşundan Daniel’e ve Nebukhadnezzar’a kadar uzanır. Bu nedenlerle tanınma temasının, tanrının yeniden doğuşundan ya da dirilişinden sonra kendini gösterme­ sinden türediği varsayılabilir. Onun görünmesini, koro ta­ rafından yapılan bir sorgulamanın izlediğini varsayabi­ liriz, bunun sonunda da tanrı, tapımıyla ilgili kutsal şey­ leri ya da gizemli simgeleri göstererek kimliğini kanıt­ lar. Bu varsayım, ilerde incelenecek olan uygulamanın bir başka özelliğinden başka destekler de alır. Yunan tragedyasının hiçbir özelliği, Yunanca’da stichomythia denilen dize-dize soru ve yanıt parçalarından daha yakın değildir konuya. Bütün tarihi boyunca bu özel­ lik katı resmi karakterini saklamıştır, yalnızca Sophokles ile Euripides, bazan şiirin ortasında konuşmacının değiş­ mesine izin verecek derecede yumuşatmıştır bu katı ku­ ralı. Örneğin Agam emnon’un doruk noktasında kulağı­ mıza aykırı, hatta saçma bile gelir bu; eğer Atm alılar kabul ettiyse bunu, diyebiliriz ki, kalıbın temel, bu yüz­ den de ilkel bir özelliği vardı. Bu resmi diyaloglar içerikleri yönünden de aynı de­ rece dikkate değer. Bunlar soru ve yanıtların bakışımlı düzenlenmesiyle ilerlemekle kalmaz, fakat çoğu kez, özel­ TRAG ED YA 223 likle Aiskhylos'ta konuşmacılar bunlann anlamım açık­ lamaktan çok gizlemek istermiş gibi görünürler. «Sözle­ rin bir bilm ece— açık konuş.» Bu tür dizeler tipiktir. Bazan sözler gerçek bir bilmece şeklini alır. Örnekse, Rhoiphoroi'âe Klyteimnestra, Aigisthos'un öldürülmesin­ den sonra, köleye, duyduğu çığlığın ne olduğunu sor­ duğunda, köle kapalı bir biçimde açıklar; «Size derim ki, ölüler yaşayanları öldürüyor»; Klyteimnestra yanıt verir, «A m a bir bilmece bu, yine de anlamını okuyorum.» Y a ­ nıtının tüm etkisi çeviride kaybolur, çünkü kullandığı söz­ cükler— xyndka, «Anlıyorum » — genellikle erginlenenlere uygulanan terimi anımsatır— hoi xynetoi, «anlayanlar», gi­ zemli şeyleri görmelerine izin verilenler. Burada da bir bilmece var, çözmeye çalışmamız gerekiyor. Bilmece, bugünün ilkel halkları arasında nasıl yay­ gınsa, Hint-Avrupa folklorunda o derece derine gömülü­ dür. Schulz’ın topladığı, daha yakın bir çözümlemeye de­ ğecek bilgiler, bilmecenin ilk başlangıçta bir erginleme sınavının ya da sınamanın konuşma bölümü olduğunu düşündürüyor.. Fakat şimdilik kendimi eski Yunanistan’ dan elde edilmiş, söz konusu noktayı geçici olarak sap­ tamaya yeter kanıtlarla sınırlı tutmalıyım. Bilmece, Soloi'li Klearkhos tarafından «çözülmesi ze­ kânın kullanılmasını gerektiren ve ceza ya da ödül kar­ şılığı öne sürülmüş esprili bir problem» olarak tanımla­ nıyor. Normal Yunan tipi, Sphinks’in bilmecesiyle ömeklendirilebilir. Oidipus bunu çözerek Thebai Kralı olmuştu: Bir şey var, sesi bir, Ayakları dört, iki ve üç; Öyle değişik bir şey ki görülmemiş. Karada, denizde ve gökte yürür; Çok ayaklan üzerinde yürüdüğünde, Gücü cn azdır, adımlan en yavaş. Temel özellik, tanınması istenen şeyin simgesel ve zıt terimlerle anlatılışıdır. Sphinks, Phikion Dağı’nda oturan dişi bir canavardı; 224 D RAM ANfN KÖKENİ Phiks onun adının Aeolik şekliydi. Onun Tkebai krallık sarayıyla ilişkileri üzerine söylence, Pausanias tarafından kaydedilmiştir. Bilmeceyi Laios’tan, o da olasılıkla baba­ sından öğrenmiştir, çünkü anlatıldığına göre, ilk olarak Delphoi Bilicisi tarafından büyük-büyük babası, haneda­ nın kurucusu Kadmos'a verilmişti. Laios’un, kraliçesinden başka kadınlardan da oğullan vardı, onlardan herhangi biri ardıllık hakkını ileri sürerse dağa gönderilirdi, dağ­ da Sphinks bu bilmeceyi sorardı ona, bilemezse öldürülür­ dü. Bu söylence, bir krallık klanının gizlerine bir tür er­ ginlemeyi anlatmakta. Anımsanacağı gibi, Sparta’da oğlan çocukları akşam yemeğinden sonra kamu işleri hakkında eiren tarafın­ dan sorguya çekilirdi, eğer yanlış yanıt verirlerse başparmaklannı ısırırdı onların (s. 131). Bu sorulann da baş­ langıçta erginleme gizleriyle ilgili olması mümkün görü­ nüyor, çünkü ilkel erginleme törenlerinden birinin — izle­ ri Orestes söylencesinde de izlenebilecek— bir parmağın kesilmesi olduğunu görmüştük (s. 135). Athenaios, eski za­ manlarda bilmecelerin içkili eğlencelerde gençleri eğitmek amacıyla sorulduğunu kaydediyor ve Adonis festivalinde bir içkili eğlencede, üçü de birbirine sorular soran Samos’lu üç kızın anlatıldığı Diphilos'un b ir parçasına gön­ derme yapıyor. Son olarak, Plutarkhos, Thebai'nin Agrionia festivalinde kadınların kayıp Dionysos'u aramaktan döndüklerinde akşam yemeğinden sonra birbirlerine so­ rular sormalarının bir görenek olduğunu söylüyor. Bu kanıt, dünyanın başka yerlerinde olduğu gibi Yu­ nanistan'da da, bilmeceler sorma alışkanlığının, erginle­ me gizemlerindeki, amacı adaym gizemli simgeler hakkındaki bilgisini sınamak olan sorulu yanıtlı konuşma­ lardan (kateşizm) türediğini akla getiriyor. Bu nedenle, Yunan tragedyasında o kadar gerilere gittiğine göre, stichomythia nm bu tür soru yanıt konuşmasının b ir kalın­ tısı olması mümkündür; tanrının kimliğinin tanınmasının, dinsel dramanm seyrinde bu simgelerin açıklanması ama­ cıyla nasıl kullanıldığını kolayca görebiliyoruz. TRAG ED YA 225 Son olarak, oyuncuların oyunlarım oynadıkları sah­ neyle ilgili bildiklerimizden dikkate değer bir şey çıka­ rıp çıkaramayacağımızı araştırmamız gerekiyor. Ne yazık ki, pek fazla bir şey olmayacak bu. Aiskhylos’un zama­ nındaki sahneden hiçbir iz kalmamış, belki de ağaçtan yapılmış olduğu için. Puchstein’e göre beşinci yüzyılın so­ nundan ya da Dörpfeld’e göre dördüncü yüzyılın orta­ sından kalma ilk taş binaların kalıntılarından anlaşıl­ dığı kadarıyla eski tahta yapı, orkestraya doğru çıkıntı yapan her iki ucunda kanatlan olan uzun bir bina, sahneyse bu binanın önünde bir kanattan ötekine uzanan dar bir platformdu, olasılıkla. Binanın cephesi, dolayısıy­ la, sahneye bir arka plan görevi görüyordu; burada sah­ neden oyunculann soyunma odalanna açılan kapılar var­ dı. Sahnenin derinliği bilinmiyor, fakat çok fazla olma­ yabilir, çünkü bildiğimize göre oyuncular koroyla ser­ bestçe konuşabiliyordu ve sahneden orkestraya kolayca geçilebiliyordu. Sahne ve sahne binaları skenĞ diye bilinirdi. Bu söz­ cük, birincil olarak «çadır» anlamına gelir, aym zaman­ da tente ya da üstü örtülü bir arabanın sayvanı için de kullanılır. Burası önemli, çünkü Horace'tan duyduğumuza göre Thespis ve oyuncuları Attika köylüklerinde bir ara­ bayla turneye çıkarlarmış. Bir de, arabaların Dionizyak feömos’un değişmez bir özelliği olduğunu biliyoruz. Bü­ tün bunlar bir arada almınca, bize Kent Dionysia'da res­ mi yarışmaların kuruluşundan önceki Attika draması hak­ kında bilmeye değer şeyler söylüyor. Thespis’in yaklaşık İ.Ö. 534’te tragedya ödülünü (bir keçi) kazandığı söyle­ niyor; bu, festivalin Peisistratos tarafından düzenlendiği bir tarihtir. Eğer Horace’tan bugüne kalan söylence gerçekse — bundan kuşkulanmak için bir neden yok— yeniden kur­ maya çalıştığımız zincirde önemli bir halka sağlıyor bi­ ze. Dionizyak drama, bir gizli cemiyetin töreni olmaktan çıktıktan sonra ve Atina’da kendine sağlam bir yer bul­ madan önce köyleri dolaşan bir oyuncular loncasının ya da 226 D RA M A N IN KÖKENİ Y U N A N T R A G E D Y A S IN IN T Ö R E N K A L IB I İl k e l e r g in l e m e Çocuk olarak çıkış YUNAN E R G İN LEM ESİ TRAG ED YA pompe pârodos agön peripeteia sparagmos kommös Kutsal eşyaların gösterilmesi anakâlypsis anagnörisis Kateşizm ainigmata dokimasia srichomythia Yetişkin olarak dönüş kâmos exodos Ölüm ve diriliş loncalarının elindeydi. Hiç kuşkusuz, bu loncalar hâlâ, thiasos örgütlenmesinden gelme dinsel bir temelde örgütlen­ mişti, gösterileri hâlâ dinsel bir anlamla yüklüydü ve ürünlerin durumuyla ilgiliydi; ama şurası da oldukça açık ki, eğer bu çevre içinde kalmış olsalardı, bugün çağdaş Avrupa’da hâlâ rastladığımız köylü taklit oyunlarına (mummery) bozulmuş olacaklardı. Öyleyse bu dönem, Aristoteles’in erken tragedya biçeminin özelliği dediği sert­ lik ve kabalık niteliklerinin geliştiği dönemdi. Chambers, ortaçağ İngiliz sahnesi üzerindeki çalışma­ sında, on üç ve on dördüncü yüzyıllarda burjuva sınıfının yükselişiyle birlikte, ortaçağ Kilisesinin törenlerinden ge­ lişmiş olan kilise oyunlarının (tapınma oyunları) din adam­ larından burjuva loncalarına, katedralden pazar yerine geçtiğini, aynı zamanda temalarının da laikleştiğini göster­ miştir. İngiliz draması Yunan dramasıyla ortak temel öğe­ ler taşıyordu; çünkü bu tapınma oyunları, maskeli-giysili oyunlar, halk dansları ve Germen kabilelerinin tanm tö­ renlerinden gelme başka gösterimlerden de etkilenmişti; drama laikleştikten sonra, Tudor monarşisinin koruyucu­ luğuyla daha da gelişmişti. Fakat her ikisinin de tarihi TRAG ED YA 227 yönünden, çok önemli bir temel ayrım var. İngiltere'de Kilise feodal soylular demekti, onun oyunlarıysa, yönetici smıfın dinsel töreni olarak uzun süreden beri değişmeye dirençli katı bir biçimde kalıplaşmıştı. Bu nedenle, ilk an­ da içgüdüsel olarak, kilise oyununu yararlı bir başka şe­ ye — yansılama büyüsüne— döndürme yollarını arayan köylü sınıfından gelmiş olan oyunlaştırmaya doğru itici güç, kilise yetkililerinden gelen etkin bir muhalefet kar­ şısında ayakta tutulmuştu; yine aynı nedenle, bu oyunlar, feodal soyluların rakibi burjuva sınıfı tarafından benim­ senip, daha sonra da burjuva sınıfının önderleri olarak Tudor’lann korumacılığına geçince, drama dinsel törenle bilinçli bir zıtlık içinde gelişti ve hızla bağımsız duruma geldi. Öte yandan Attika'da, dramanm evrimleştiği Di­ onysos tapınması oldum olası popülerdi; bu yüzden de es­ ki soyluluğun klan tapımlarma karşıt olarak tiranlar ta­ rafından canlandırıldı ve yeniden örgütlendi. Sonuç ola­ rak, drama Atina’ya getirildiğinde, Dionizyak gizemlerin köylü sınıfı arasında dağılmasıyla birlikte başlamış olan laikleşme eğilimi tersine dönmüş oldu. Dinsel törenden uzaklaşmayı sürdüreceği yerde, geriye, ona doğru itilmiş oldu; bundan sonra da bütün tarihi boyunca, ilk ve en önde gelen bir kutsal hizmet olarak kaldı, bu kutsal hiz­ met bir kez yeni törensel kalıbı içinde yerleşince yorum­ layıcıları üzerinde ciddi bir artistik disiplini zorla uygu­ ladı. Atina tragedyasının teknik olarak Elizabeth döne­ mi tragedyasından daha yetkin olmasının bir nedeni de budur. Peisistratos’un din politikasında bilinçli bir şekilde gerçekleştirdiği bir amaç izlediğini görmüştük. Onun dra­ ma karşısındaki tutumu da aynı. Tragedya yarışmalarını kurduğunda amacı, yalnızca Atinalı tüccar ve zanaatçı­ ların beğeni ve ilgilerini çekmek değil, aynı zamanda hal­ kın yaratmış olduğu bir sanat biçimini, onların kültür dü­ zeylerini yükseltmek ve onları bir ulus kalıbı içine dök­ mek için kullanmaktı. Yeni sanat biçimi, nasıl, zaten ger­ çekleşmiş bir ilerlemenin ifadesi idiyse, onun yönetimi 228 D R A M A N IN KÖKENİ altında, ilerlemeyi daha da hızlandırmak için bir uyan oldu. Atina tragedyası başlangıçtan beri Atina halkının maddi ve toplumsal ilerlemesine sıkı sıkıya bağlıydı. O, aynı zamanda, eğer Atm alılar apayrı bir ulusal kültür geliştireceklerse, öteki Yunan devletlerinin, özel­ likle o sırada kendilerinden daha ileri durumda olanla­ rımı kültürünü de özümlemek zorunda olduğunu görüyordu. Bu amaçla, ton epiğinin halk önünde okunması gelene­ ğini kurdu, böylece Atinalı drama yazarlarına, çok zen­ gin ve incelmiş geleneksel gereçle dolu bir hâzinenin ka­ pılarını ardına kadar açmış oldu. Fakat onun ileri görüş­ lülüğünün en belirgin tanığı, gelişmiş dithyrambos'un ta­ rihidir. Tiranlar yönetiminde Atina, hızla Yunanistan’da dithyrambos gösterilerinin başlıca merkezi haline geldi, fa­ kat tanıdığımız dithyrambos şairlerinin hemen hepsi ya­ bancıydı— Hermione’li Lasos, Chalkis'li Hypodikes, Thebai’li Pindaros, Keos’lu Simonides ve Bakhylides; bütün bunlar aslında Kent Dionysia için yazmışlardı. Atina ti­ ranlan, tragedya ile uğraşan kendi şairlerinin pek eğilim göstermediği bir sanat biçimini özendirmek için niçin bu kadar çok çalışmıştı? Bunun nedeni, tragedyanın geliş­ mesi yönünden onun ne kadar değerli olduğunu anlamış olmalandır mutlaka. Peloponesos’ta, Korinthos’ta ve Sikyon’da halkçı hareket, onunla birlikte Dionizyak canlan­ ma, A tina'dakinden çok daha önce başlamıştı; ayrıca onun karakteristik sanat biçimi olan dithyrambos dışardan, Attika’da hiçbir zaman kök salmamış olan Dor aristokra­ sisinin koral geleneğiyle yakın temas yoluyla destek gör­ müştü. Tiranlar, Kent Dionysia'da dithyrambos’u yerleş­ tirmekle, bu geleneğin Atinalı drama yazarlarına açık hale gelmesini sağladılar, onlar da böylece bunu kendi tragedya korosu uygulamalarına katma olanağını buldular. Yani, güç halktan geldiği halde, onları dithyrambos’ un bilincine vardıran ve kullanmalarını sağlayan, önder­ leri olmuştur. Kitlenin hareketlendirici gücüyle bireysel önderliğin bu birleşmesi olmaksızın tragedya sanatı bu TRAG ED YA 229 kadar hızla ilerleyemezdi; ayrıca kısa süre sonra da de­ mokratik devrimden alacağı o büyük uyarıdan tam an­ lamıyla yararlanacak duruma gelemezdi. Bu noktaya kadar tartışmamız şöyle özetlenebilir^ Dionizyak thiasos, kabile toplumunun geç evrelerinde için­ den geliştiği totemci klanın yapı ve işlevini değişmiş bir biçimde sürdüren bir gizli büyü cemiyetiydi. Bir erkek rahibin önderliğinde kadınlardan oluşuyordu. Onun er­ ginlemeden gelen töreni üç öge içeriyordu — cümbüşler­ de açık kırsal alanlara çıkış, bir kurbanın parçalanıp yen­ diği bir kurban kesme ve utkulu bir geriye dönüş. Bu dinsel tören, Dionysos’un acısının miti olarak yansıtılı­ yordu. İşlevi, toprağın bereketini artırmak olduğu için, yalnızca köylüler arasında sürüp gitti, böylece daha ile­ ri bir aşamada toprak sahibi soyluluğa karşı halk hare­ ketiyle yakından özdeş duruma geldi. Yunanistan’ın bazı bölgelerinde erkek ve kadın cinslerin toplumsal ilişkile­ rindeki değişmelere bağlı olarak tören, erkeklerin kontroluna geçti ve daha ileri bir değişikliğe uğradı. Gizli ol­ maktan çıkıp dağılmaya başladı. Cümbüş alayında söyle­ nen şarkı, bir İlâhi oldu, bu da Peloponesos'ta hızla ge­ lişti; kurban töreni bir acı çekme-oyunu oldu, daha çok da, geç başlamasına karşm halk hareketinin daha ileri gittiği Attika’da gelişti. İlkinden dithyrambos ortaya çık­ tı, ikincisindense tragedya. Her ikisi de tiranlar tarafından kentlileştirildi ve bilerek yönlendirildi, ilki aristok­ ratik liriğin etkisi altında olgunlaştı. Böylece, tartışma­ mıza geriye doğru bakarken, kesinlikle diyebiliriz ki, tra­ gedya sanatı, uzaktan fakat dolaysız olarak ilkel totemci klanın dinsel yansılama töreninden gelmiştir; evrimindeki her aşama, toplumun kendisinin evrimiyle koşullanmıştır. GÖNDERMELER Pauly-Wissowa, s.v. Râtsel. .230 D R A M A N IN K Ö K E N İ Y U N A N ŞİİRİNİN EVRİM İ GÖNDERM ELER Pickard-Cambridge, A.W . The Theatre of Dionysus in Athens (Atina’ da Dionysos Tiyatrosu), Oxford, 1946. ...................... The Dramatic Festivals of Athens (Atina Drama Festi­ valleri), Oxford 1953. Chambers, E.K. The Mediaeval Stage (Ortaçağ Sahnesi), Oxford, 1903. D Ö RD Ü N C Ü B Ö LÜ M AÎSKHYLOS ATH E N A BAYKUŞU XII DEMOKRASİ Yürütme görevlerini kendi adaylarıyla doldurarak yö­ netimin kontrolünü ellerinde tutmuş olan tiranlar döne­ minde Atina anayasasında pek fazla dış değişiklik olma­ mıştı. Hippias’m kovulmasından ve İsagoras’m kalkıştığı karşı-devrimin bastırılmasından sonra halkın kazandığı hakları sağlam bir temele oturtmak amacıyla yeni bir anayasa hazırlandı. Atina basit bir tarım ekonomisinden para ekonomi­ sine geçmişti artık. Toprak sahibi sınıfın kalıtsal ayrı­ calıkları kaldırılmıştı; doğuştan gelen .ayrıcalık haklan mülkiyet haklarına bağlanmıştı. Bu değişiklikler daha o zamandan, kalıt yasalarında ve karşıt cinslerin toplum­ sal ilişkilerinde derin değişikliklere yol açmıştı; artık es­ ki kabile sisteminin akrabalığa dayalı, yeni ekonomik ve toplumsal ilişkilere ayakbağı olmuş olan son kalm tılan temizlenmişti. Öte yandan, bu biçimde gerçekleştirilen devrim, büyük ölçüde sıradan halkın kabile sisteminde yararlandığı eşitliği yeniden ele geçirmesinde yattığı için, halk meclisi, ortak festivaller ve kuranın kullanılışı gibi kabile sisteminin akrablığa dayalı, yeni ekonomik ve top­ lumsal ilişkilere ayakbağı olmuş olan son kalıntıları te­ mizlenmişti. Öte yandan, bu biçimde gerçekleştirilen dev­ rim, büyük ölçüde sıradan halkm kabile sisteminde ya­ rarlandığı eşitliği yeniden ele geçirmesinde yattığı için, halk meclisi, ortak festivaller ve kuranın kullanılışı gi- 234 AİSKHYLOS bi kabile toplumun un karakteristik kurumlarmdan bazı­ larının yeni ve çok farklı koşullarda canlandırılmasıyla birlikte yürümüştü. Son olarak, devrimin sürükleyici gü­ cü tüccarlardan ve zanaatçılardan oluşan yeni orta sımf olduğu için bu sınıfın iktidara yükselişi, topluma ve dün­ yaya yeni ve farklı bir bakışı beraberinde getirmişti. İlkel Attika klanlarının önde gelen ailelerinin kendi­ lerini bir yönetici kast olarak nasıl kabul ettirdikleri da­ ha önce anlatılmıştı; fakat kabile sisteminin yapısı, kla­ nın dayanışmasını yıkmış olan bu gelişmeyle bozulmuş olsa da, şimdi ulaşmış olduğumuz döneme kadar varlı­ ğını sürdürmüştü: Eupatridai'den seçilmiş olan dört ka­ bile başkanmm (phylobasileis) yönetimi altod a k i ordu­ nun örgütlenmesi kabileseldi; daha da önemlisi, yurttaş haklarından yararlanma, fratrilerden birinin üyeliğine bağlıydı. Fratriler klan gruplan olduğuna göre, yurttaş­ lar topluluğunun hâlâ ilkel Attika klanlarına bağlı kişi­ lerden oluşan bir kabile topluluğu olması demekti bu. İşte bu noktada, kabile yapısına karşı baskı en güçlü durumdaydı ve yeni orta sınıftan geliyordu. Attika’nın endüstriyel gelişimi ilk aşamalarında iş­ gücü eksikliği nedeniyle engellenmişti. Gördüğümüz gibi, Solon bu yüzden köylülerin mallarından mülklerinden edilmelerini önlemek için hiçbir şey yapmamıştı; aynı ne­ denle işsizliğe karşı yasalar çıkarmış, yabancı zanaatçı­ ların göçünü özendirmişti. Bununla birlikte, bu göçmen­ ler yurttaşlık haklarını ancak fratrilere kabul edilmekle kazanıyorlardı, sonuç olarak da toprak sahibi aristokra­ sinin politikası fratrileri kapalı tutmaktı. Bu dönemden, fratri üyeliğinin klan üyeleriyle sınırlı tutulmaması ko­ şulunu getiren bir yasa saklı tutuluyordu. Bunun, A tti­ ka fratrisinin sadece şu kadar klandan oluştuğunu söy­ lerken Aristoteles’in yanıldığının kanıtı olduğu ileri sü­ rülmektedir; fakat öte yandan, Aristoteles’in haklı oldu­ ğunu da kanıtlar bu, çünkü klandan olmayanlar ilk sı­ ralar klandışı tutulmuş olmasalardı, onlann klana ka­ bulünü zorlayan bir yasaya gerek olmayacağı akla uygun DEMOKRASİ 235 gelmektedir, fakat bu yasanın büyük ölçüde işlemediği de açık. Aristoteles’ten öğrendiğimize göre, Peisistratos'un en güçlü destekçileri arasında, katışıksız nesepten gelme­ dikleri için yurttaşlığı yitirmekten korkanlar —yani, fratrilere kabul edilmiş fakat tanmcı parti tarafından kovul­ ma tehlikesinde olan göçmen zanaatçıların kuşağından olanlar— vardı. Bu sınıfın tiranlığa neler borçlu olduğu şu olaylardan açıkça anlaşılabilir: tiranlık düştüğünde, İsagoras’m ilk eylemlerinden biri, katışıksız Atinalı ol­ duklarım kamtlayamayan çok sayıda yurttaşın hakları­ nın ellerinden alınması olmuş, kısa süre sonra da, Spar­ ta Kralı Attika'ya girdiğinde, Kleisthenes’i desteklemiş olan 700’den çok aile ülkeden çıkarılmıştı. Bu yüzden şurası açık ki, hızla büyüyen tüccarlar ve zanaatçılar sınıfının yurttaşlık haklan, tiranlığın Kleisthenes önderliği altın­ da ilctidan ele geçirdiği zamana kadar, fratrilerdeki top­ rak sahiplerinin etkisi yüzünden güven altında değildi; işba bu yüzden, yeni anayasada fratrilerin politik işlev­ leri kesinlikle kaldırıldı. Kleisthenes’in reform larma geçmeden önce, mülkiye­ tin büyüyüşünün klamn iç yapısı üzerine etkilerini in­ celemek için bir süre durmalıyız. Altıncı yüzyılın başlan­ gıcına kadar mülkiyet hakkı, hem gerçek hem de kişisel olarak — en azından sözde— klandaydı. Kişi ancak ya­ rarlanma (intifa) hakkına sahipti. Bir erkek öldüğünde, varlığı klan arkadaşlarına geçiyor, hiç kuşkusuz, ölene yakınlık derecelerine göre belirlenen oranlarda onlar ara­ sında bölüştürülüyordu. Erkeklerin kadınlardan daha çok pay alıyor olmaları olası; hiç kuşkusuz, bu döneme ka­ dar klan üyeliği erkek çizgisinde devam ediyordu. Attika kalıtım yasası, demokrasi yönetiminden kabul edildiği haliyle, Solon’a bağlanıyordu; bu geleneğin doğ­ ruluğunu sorgulamak için neden yok, ama yeni sistemin tüm etkilerinin belirgin hale gelebilmesi için zorunlu ola­ rak belli bir sürenin geçmesi gerekeceği de akılda tu­ tulmalıdır. Bu yüzden diyebiliriz ki, kalıtımla ilgili de­ mokratik uygulama altıncı yüzyılda yavaş yavaş geliş­ 236 AİSKHYLOS miştir. Bunu anlayabilmek için onu Yunanistan'ın öteki bölgelerinde mülkiyet kalıtım yasası olarak bilinen şeyle karşılaştırmalıyız. Beşinci yüzyıldan kalma Gortyna Ya­ sası yürürlükteydi; Aristoteles zamanındaki Sparta uy­ gulaması hakkında da bazı şeyler biliyoruz. Bu kanıt, zayıf da olsa, Attika Yasasmı evrimci perspektifine yer­ leştirmeye yeter, çünkü Gortyna beşinci yüzyılda eko­ nomik yönden, Atina’nın altıncı yüzyılda olduğundan da­ ha geriydi, Sparta ise dördüncü yüzyılda bile çok daha geriydi. Attika yasasında vasiyet hakkı yalnızca kalıtçıların olmadığı durumlarda tanınırdı, bu da evlât edinme yo­ luyla uygulanırdı. Eğer bir adamın kalıtçıları yoksa, bir oğul evlât edinebilirdi, bu oğul onun kalıtçısı olurdu. İl­ kel evlât edinme göreneği böylece yeni bir kullanıma gir­ miş oluyordu. Eğer erkek, yasal ya da edinilmiş çocuk bırakmaksızın ölürse, malı mülkü aşağıdaki öncelik sıra­ sına göre yalanlarına geçerdi: babası, erkek kardeşleri ve onların çocukları, kız kardeşleri ve onların çocuk­ ları, baba tarafından kuzenleri ve onların çocukları, ana tarafından kuzenleri ve onların çocukları. Ananın ve on­ larla birlikte onun erkek ve kız kardeşlerinin dışta tu­ tulması, klanın karakteristiği olan tek taraflı akrabalık kavramının, ailenin karakteristiği olan daha dar fakat çift taraflı kavrama henüz yenilmediğini gösteriyor. Eğer erkeğin her iki cinsten çocukları varsa, malı mülkü, kız kardeşlerine evleninceye kadar bakmaları ve onlara mik­ tarı sınırlı bir drahoma vermeleri koşuluyla, oğullan ta­ rafından bölüşülüyordu. Eğer yalnızca kızları varsa, mal mülk onlara kalıyordu fakat kocasının en yakın akraba­ sıyla —ilk durumda ölenin erkek kardeşleri oluyordu bunlar— evlenmek zorundaydılar; kalıtsa, belli bir yaşa gelince onlann oğullarına geçiyordu. Böylece dıştan ev­ lenme kuralı çiğnenmiş oluyordu. Ayrıca, kalıtçı kız za­ ten evliyse, en yakın akrabayla evlenmek üzere kendi kocasından boşanmak, en yakm akrabaysa onunla evlen­ mek üzere kendi karısından boşanmak zorunda kalabili­ DEMOKRASİ 237 yordu. Kadınların özgürlüğünde mülkiyet yararına bu kı­ sıtlamalar, zina suçlan konusundaki Attika yasasına eş düşüyor; Attika'da zinaya o denli ciddi bir suç olarak bakılıyordu ki, bir erkek zina halinde suçüstü yakaladığı kişiyi, adam öldürme suçuyla suçlanmaksızın öldürebilirdi. Gortyna’da kadın drahoma olarak getirdiği mallar üzerindeki haklannı elinde bulunduruyordu, kocası tara­ fından boşanırsa ek olarak beş statöres’lik para alıyordu. Bir erkek öldüğünde malı şöyle dağıtılıyordu: kentteki evi ve içindekiler, hayvanlan oğullar arasında bölüştü­ rülüyordu; geriye kalanlar —kırsal yerlerdeki malı mül­ kü, ona bağlı serfler, onlann evleri ve hayvanlan da için­ de— oğullar ve kızlar arasında bölüştürülüyor, her kız, bir oğulun aldığının yansını alıyordu. Eğer hiç oğlu yok­ sa malm mülkün tamamı kıza kalıyordu; kız, malm mül­ kün yansını en yakın akrabaya bırakarak onun zararım karşılamak yoluyla, onunla evlenmeyi reddedebilirdi. Sparta’da yasalar bir kitapta toplanmamıştı, bu yüz­ den de kalıtla ilg ili kurallann saptanması pek kolay de­ ğil. Bununla birlikte, bunlar Aristoteles’in Attika ve Gortyna yasasının ışığında konu üzerinde yazdıklarından çıka­ rılabilir. Sparta ekonomisi G irit’in aile mülkü sistemine dayanıyordu; fakat Sparta'da para olmadığı, sanayi ve ti­ caret de yasak olduğu için toprak, ona bağlı serfler ve ürün dışında mülk yoktu. Aristoteles, kadınların özgürlüğünü ve etkisini, Spar­ ta toplumunun özelliklerinden biri olarak belirtiyor. Bu konu Üzerinde söyledikleri başka yazarlarca da doğru­ lanıyor, Kadınlar toplumda özgürce dolaşabilirdi; zina ce­ zalandırılmıyordu, hatta utanılacak bir şey bile değildi; bir kadının birden çok kocası olabilirdi. Bütün bunları ciddi biçimde eleştiriyor Aristoteles, fakat onun, kadınla­ rın kulluğuna ve kapatılmasına, doğanın bir yazgısı ola­ rak bakan bir Atina burjuvasının bakış açısından konuş­ tuğunu unutmamamız gerekir. Daha sonra Sparta’daki ka­ lıt kurallarını yorumlamasını sürdürür: 238 AİSKHYLOS Bazıları çok fazla toprak kazanmayı becermiştir, ba­ zılarıysa çok az, böylece toprak çok küçük bir azınlığın eline düşmüştür. Yasalar da pek iyi düzenlememiş bunu; çünkü yasa yapıcı çok haklı olarak toprağın alınıp satıl­ masını onursuz b ir şey sayıyorsa da, onun hediye ya da vasiyet yoluyla el değiştirmesini kısıtlamamakta, böyle­ ce zorunlu olarak aynı sonuç ortaya çıkmaktadır. Kadın kalıtçıların sayısına ve drahomaların büyüklüğüne bağlı olarak toprağın beşte ikisine yakın kısmı kadınların elin­ dedir. Drahomayı kaldırmak ya da çok aza indirmek da­ ha iyi olurdu. Aslında bir erkek, kız kalıtçısını istediği kimseye verebilir, eğer onu birine vermeden ölürse, er­ kek kalıtçısı aynı şeyi yapabilir. İlk bakışta bu parça Spartalıların özgürce vasiyet düzen­ leme hakkını tanıdığını ifade eder gibi görünüyor, genel olarak da böyle anlaşılmakta; fakat biraz düşününce bu­ nun yanlış bir yorumlama olduğu görülebilir. Gortyna Yasa Kitabında ya da Attika Yasa Kitabında, hatta ge­ lişmiş yasaların ortaya çıkmasından önceki herhangi bir eski yasa kitabında kabul edilmemiş bir hakkın, yasaları sıralama aşamasına hiç de ulaşmamış olan gerici Sparta aristokrasisi tarafından kabul edilmiş olduğunu varsay­ mak olanaksızdır. O zaman öteki seçenek nedir? Aristo­ teles, Sparta uygulamasını bir Atinalınm bakış açısından yargılıyor; hediye ya da vasiyet yoluyla el değiştirme de­ yince, ya da bir erkeğin kız kalıtçısını istediği kişiye ve­ rebileceğini söylerken kastettiği şey yalnızca şu-. Atina, Gortyna ve öteki Yunan devletlerindekinin tersine, Sparta’da kadın kalıtçının en yakın akrabayla evlenmesi ge­ rekmiyordu, sonuç olarak da aile malının erkek çizgisin­ den gelen çocuklara geçişini sağlama alacak bir yol yoktu. Sparta’daki toplumsal yaşam daha önce anlatılmıştı (s. 130-31). Oğlan çocuk yedi yaşma gelince anababasından alınır ve agöla'ya kaydedilirdi; on dokuz yaşmda erginlik çağma erişir ve Erkekler Evinde oturmaya başlar, öteki erkeklerle birlikte yer, birlikte uyurdu, gününü askerlik DEMOKRASİ 239 çalışmalarıyla geçirirdi. Evlendiğinde karısıyla birlikte ya­ şamazdı, yalnız zaman zaman onu gizlice ziyaret ederdi. Gelinin, G irit’te olduğu gibi kendi anababasıyla birlikte yaşadığı varsayılabilir. Plutarkhos, erkeklerin «uzun bir süre» — belki de askerlik hizmetinden bağışık tutuluncaya kadar— bu şekilde yaşamaya devam ettiğini söylüyor. Kızlar da agelai'de örgütlenirdi, fakat erkek çocuk­ lar gibi aileden ayınldıklarm a ilişkin bir kanıt yok. Bu durumda, Sparta evinin, Erkekler Evinde oturmama ba­ ğışıklığını kazanacak kadar yaşlı olan baba, ana, evlen­ memiş kız çocuklar ile her iki cinsten yedi yaşın altın­ daki çocuklardan oluşması gerekiyor. Yetişmiş oğulların olmaması durumunda kız çocuklar, kalıttan hak ileri sü­ rebilirlerdi. Önemli miktarda drahoma elde etmekle kal­ mıyorlar, fakat kocalarının devamlı evde olmaması yü* zünden malın mülkün yönetimini ellerinde tutuyorlardı. Kuşkusuz, politik yaşamdan dışlanmışlardı, fakat ekono­ mik konumları sayesinde etkileri o denli büyüktü ki, Aris­ toteles Sparta’dan «kadınlarca yönetilen ülke» olarak söz ediyor. Sonuç olarak, bu sistemin nasıl ortaya çıktığı so­ rulacak olursa, bunun yanıtı özel fetih koşullarında bu­ lunabilir. Yabancı ülkelere yerleştirilen Spartalıların fet­ hedilen ülke halkıyla evlilik ilişkileri kurduğunu biliyo­ ruz; hepsi de erişkin erkek yurttaşlardan oluşan kalıcı bir orduyu ayakta tutmak zorunda olduklarına göre, ye­ ni devlet, cinsler arasında işbölümü temelinde ortaya çı­ kıyordu. Erkekler dövüşüyor, kadınlarsa malı mülkü yö­ netiyordu. Bu üç sistemi karşılaştırırsak —Sparta, Gortyna ve Atina— bunlann, mülkiyetin gelişiminde ve kadınların kulluğunda birbiri ardından gelen üç aşamayı temsil et­ tiği açıkça anlaşılır. Ayrıca, Attika'da kadınların kullu­ ğu mülkiyetin gelişiminin bir sonucu idiyse, bundan, da­ ha eski zamanlarda kadınların daha geniş bir özgürlük­ ten yararlandıkları sonucu çıkar; Attika geleneğiyle ke­ sin bir biçimde doğrulanıyor bu. Kekrops egemenliğine kadar geriye gidersek, kadınların halk meclisinde erkek­ 240 AİSKHYLOS lerle birlikte oy kullandıklarını, resmi evlilik diye bir şe­ yin olmadığını, her kadının çeşitli erkeklerden çocukları olduğunu, çocuklarınsa ananın admı aldığını görürüz. Ya­ ni, A ’ttika'da kadınların statüsü bir zamanlar tarihsel dö­ nemde Sparta’da olduğundan daha yüksekti, ayrıca Attika geleneğinde hâlâ anımsanan bir şeydi bu. Çağdaş Attika ile çağdaş Sparta ve çağdaş Attika ile Attika geleneği arasındaki bu ikili zıtlık, Attika yazarlarının —Aiskhylos, Sophokles, Euripides, Aristophanes, Platon, Aristoteles— karşıt cinslerin toplumsal ilişkileri ile niçin bu kadar de­ rinden ilgilendiklerini açıklar bize. Böylece, altıncı yüzyıl süresince, mal mülk sahibi er­ kekler, klanın ilkel yapısından ve işlevlerinden geriye ne kaldıysa azar azar yontarak Eupatridai’nin işini tamam­ lamıştı. Kleisthenes, soyluların kendi klan tapımlan yo­ luyla kullandıkları etkiye karşı çıkmak için, peisistratos’ un popüler devlet festivallerini geliştirme politikasını sür­ dürdü, fakat onun elinde bu politika, soylu ailelerin var­ lık ve saygınlıklarından gelen gücü tamamen ortadan kaldıracak kadar etkili olmadı, hatta belki niyet de bu değildi. Bunu bundan sonraki bölümde göreceğiz. Asıl mücadele, daha önce de gördüğümüz gibi, soyluların hâ­ lâ orta sınıfın güvenliğini tehdit edecek kadar güçlü ol­ duğu fıratrilerde toplanıyordu. Eğer bu tehdit kaldırıla­ cak idiyse — Kleisthenes’in destekleyicileri bunda karar­ lıydılar— fratrinin politik olarak güçlendirilmesi gerekir­ di; bu da kabile sisteminde en önemli nokta olduğuna göre bu sistemin yeniden kurulması gerekiyordu. Bunu gerçekleştirme yolu bambaşkaydı. Kabilenin ye­ niden yapılandırılması yeni bir şey değildi. Daha önceki bir bölümde işaret ettiğimiz gibi Kyrene’de yapılmıştı bu, askerî yeniden örgütlenmenin bir bölümü olarak Sparta’ da da yapılmıştı. Fakat insan toplumunun ilkel sürüden oluştuğu günlerden beri atalarının devamlı olarak içinde yaşamış oldukları toplumsal yapının insanların kafasın­ da bıraktığı iz o kadar derindi ki — daha önce görmüş olduğumuz gibi, onlann maddi evrenin yapısı hakkındaki DEMOKRASİ 241 düşüncelerini bile bu belirliyordu— bunu, hangi biçimde olursa olsun bir toplumsal düzenin doğal ve zorunlu te­ meli olarak kabul ediyorlardı hâlâ. Dolayısıyla, başka yer­ lerde olduğu gibi Attika’da da ilkel kabile sistemi aşıldı­ ğında, eski düzenin dış özellikleri aslına uygun biçimde yenisinde de yaratılmıştı; çağdaş bir tarihçinin, «kabile­ lerden ve Kleisthenes’in irittyds’lerinden daha yapay bir düzenin tasarlanması insan zekâsının ötesindedir» gibi düşünceleri şöyle yanıtlanabilir: biz hakkında ne düşü­ nürsek düşünelim, o dönemin Yunanlıları için dünyadaki en doğal şeydi bu. Yeni sistemdeki yaşama birimi demos ya da bucak idi. Bir toprak birimi olarak demos tarihöncesi zaman­ lardan beri vardı. Birçok durumda, bir klanın adını ta­ şırdı: Eupyridai, Aithalidai, Semachidai gibi. Ayrıca, söz­ cüğün kendisi öz anlamıyla bir bölgeyi ifade eder; top­ rak zilyetliğiyle ilgili anlamı daha önce incelenmiş olan dasmos sözcüğüyle aynı kökten gelmektedir. Bu konu üze­ rinde çıkardığımız sonuçlardan, demos'un, ilk biçiminde belli bir klana ayrılmış toprak m oîra’sı olduğu anlaşılıyor. Dolayısıyla, altıncı yüzyılın sonuna kadar, toprak zilyet­ liği klan sisteminin dağılmasına bağlı olarak kökende­ ki bağ büyük ölçüde silinmiş de olsa, klanla geleneksel bir birlikteliği vardı. Kleisthenes her demos’ta oturan insanları, seçimle ge­ len bir başkanı (demarchos) ve ergenlik yaşma gelir gel­ mez her erkeğin adının yazıldığı bir nüfus kütüğünün tutulması da dahil önemli korporatif işlevleri olan bir korporasyon olarak örgütledi. Bu nüfus kütüğüne yazıl­ ma yurttaşlık haklarını da birlikte getiriyordu. Demos’un ilk üyeleri, Kleisthenes’in reform ları yasalaştığı sırada sı­ nırlar içinde oturan ergin erkeklerdi — akrabalık ilkesi bu derece gevşetilmişti; fakat daha sonraki kuşaklarda üyelik, soy sopla saptanır oldu. Oğul, nerede oturursa otursun, daima babasıyla aynı demos' a bağlı oluyordu. Bunun için de, iki kuşak sonra bu birim, kendi başkanı, kendi ortak yaşamı ve kendi duygusal bağlantıları olan 242 AİSKHYLOS gerçek akrabalardan oluşan bir topluluğa dönüştü. Kleisthenes, ilkel klanın ortadan kalkmasıyla insanların ka­ falarında oluşan boşluğu doldurmanın bundan daha iyi bir yolunu bulamazdı. Demos’ların bu dönemdeki sayısı bilinmiyor. Olası­ lıkla 150 ile 200 arasındaydı. Trittyes ya da kaza denilen üç gruba ayrılıyorlardı. Trittyes'in bir demos’lar grubu olarak fratriyle ilişkisi, demos’la klan arasındaki ilişki­ nin aynıydı. Hiç de korporatif bir varlığı yoktu; bütünüy­ le coğrafik bir birimdi, fakat reformculara yeni sistemin gerçekten devrimci özelliğini sıkıntısızca altında gizleye­ bilecekleri bir örtü sağlıyordu. Bu otuz trittyes’den onu, kentte ya da kente yakın yerleşmiş demos’lardan, onu denize yakın bölgelerde yerleşmiş demos’lardan, onu da iç bölgelerde yerleşmiş demos'lardan oluşuyordu. Bu dü­ zenlemenin amacı, trittyes’in kabileler halinde nasıl grup­ laşmış olduğunu gördüğümüzde daha iyi anlaşılacaktır. O zamana kadar dört Attika kabilesi vardı. Bu sa­ yı şimdi ona yükseliyordu. Bu on kabileden her birinde, biri kent alanından, biri deniz bölgelerinden, biri de iç bölgelerden üç trittyes vardı. Bu demekti ki, kent nüfu­ su her kabile içinde güvenli bir biçimde yerleştirilmişti; bütün politik toplantılar kentte yapıldığına göre, kendi sayılarıyla oransız bir oy gücünü bir araya toplayacak bir durumdaydı. Böylece tüccarlar, imalatçılar ve zana­ atçılar orta sınıfı, toprak sahipleri, çiftçiler ve köylüler üzerinde devamlı bir üstünlük ele geçiriyorlardı, aynı za­ manda ülkenin çıkarları kentin çıkarlarına bağlı bir du­ ruma gelmiş oluyordu. Kleisthenes’in eskinin kalıbı üzerine kurmuş olduğu yeni toplum düzeni böyleydi. Eski klanlara ve fratrilere dokunulmamıştı, fakat etkin bir biçimde yerlerine baş­ ka şeyler konmuştu, böylece de son bulmuşlardı. Yeni sis­ temin sonucu ve kurulma amacı, elbette mülkiyetin ge­ lişimine karşı son engellerin de, topluluğun en ileri ke­ simi olan orta sınıf tarafından ortadan kaldırılmasıydı. Genel olarak tanınan biçimleri bu, fakat bu temel de­ DEMOKRASİ 243 ğişikliklerin neden bu denli tutucu bir biçimde oluşturul­ duğunu açıklamıyor. «Klanın yerine demos'un geçirilişi­ nin, aslında akrabalık ilkesinden yerellik ya da bir yer­ de oturma ilkesine geçişi ifade ettiği» söylenmekte. Doğ­ ru, fakat demos üyeliğinin neden kalıtsal olduğunu açık­ lamıyor bu. Olan şey, aristokratik klanların kontrolün­ deki eski akrabalık sisteminin yerine, klanların göz ardı edildiği fakat akrabalık ilkesinin olabildiğince saklandı­ ğı yeni bir sistemin konulmasıydı. Başka bir deyişle, de­ mokratların yaptığı şey, aristokrasi tarafmdan sınıf bas­ kısının bir aracı haline sokulmuş olan eski kabile sis­ temini ortadan kaldırmak ve böylece onun yerine eskiyi model aldığı fakat aynı zamanda demokrat olduğu için halk tarafından kolayca eski kabile haklarının yeniden ele geçirilişi olarak —geçmişten bir kopma değil, geçmi­ şin yeniden canlandırılması— kabul edilen yeni bir kabi­ le sistemi kurmaktı. Kabilelerin sayısı neden ona yükseltilmişti? Bu ye­ nilik, aynı zamanda yürürlüğe girmiş bir takvim refor­ muyla ilintiliydi. O zamana kadar Attika, rahiplerin kont­ rolü altında ve ay yılıyla güneş yılını uzlaştırmak için tasarlanmış, arada zamanlı eklemeleri olan on iki aya da­ yalı ilkel ay takvimini sürdürmüştü. Demokrasi yöneti­ minde, aya bağlı hesaplama dinsel amaçla yerinde bıra­ kılıyordu, tıpkı çağdaş Avrupa’da kilise bayramlarında yapıldığı gibi; ama Kleisthenes, laik amaçlarla, otuz altı ya da otuz yedi günlük on döneme dayalı bir güneş tak­ vimi çıkardı. A ynı zamanda, Solon’un kurmuş olduğu Dört Yüzler Danışma Meclisi 500’e yükseltildi: on kabi­ lenin her birinden ellişer üye; elli üyelik bu on kabile grubu, yıl içinde dönüşümlü olarak Konseyin daimi ko­ mitesi gibi çalışıyordu. Yeni kabile sistemiyle yeni tak­ vim arasındaki bu karşılıklı ilişkinin, eski kabile sis­ temiyle eski takvim arasındaki benzeri ilişkinin yerine geçmek üzere tasarlandığını düşünmek yeni anayasanın ruhuna uygun düşüyordu; gerçekten de bunun böyle ol­ duğunu gösteren kanıtlar da var. 244 AİSKHYLOS Aristoteles'e göre ilkel Attika sistemi, her biri üç fratri içeren dört kabileden oluşuyordu. Devamla, her fratrinin otuz klan, her klanınsa otuz üye içerdiğini söy­ lüyor ve dört kabilenin mevsimlere, on iki fratrinin ay­ lara, her fratrideki otuz klanınsa her aydaki otuz güne eş düştüğünü ekliyor. Bu düzenlemenin kurgusal karak­ teri o kadar elle tutulabilir gibi ki, birçok çağdaş araş­ tırmacı bu ifadenin tümünü, hatta fratrinin bir klan gru­ bu olduğunu yadsıma noktasına kadar, küçümsemektedir. Fakat, ister demokrasinin kökenini, isterse tragedyanın kö­ kenini araştırıyor olsun, Aristoteles’in tarihsel geleneği ele alışı o denli sağlam ve açık görüşlü ki, çıkardığı so­ nuçlar öyle kolaylıkla bir kenara atılamaz. Bu örnekte, fratri ile klan arasındaki ilişki konusundaki görüşü ke­ sinlikle doğru; eski kabile sisteminin mevsimlerle ilişkisi konusundaki gelenek, açıkça şemalaştınlmış olsa da, en azından eski olması mümkün, çünkü eski ay takvimine dayanıyor; gerçekten de, en azından her kabile v e fra t­ rinin, yılın birbiri ardından gelen dönemlerinde belli iş­ levleri yerine getirmiş olduğu düşünülürse, temelde pekâ­ lâ doğru olabilir. Böyle bir düzenleme, kabile sisteminin özelliği olan gelişmiş törensel işbirliğine bütünüyle uyu­ yor, aynca yeni kabile sistemiyle takvim reformu arasın­ daki bağı açıklıyor bize. Yeni Beş Yüzler Meclisinin üyeleri kurayla seçiliyor­ du; aynı yöntem birkaç yıl sonra Devletin en üst görev­ lilerinin; ârchontes'in seçimine kadar genişletildi. Kura çekimi, yeni demokratik anayasada, başlangıçta ilkel ka­ bile demokrasisindeki amaca hizmet ediyordu: eşitliğin korunmasıydı bu. Eski demokrasi daha yüksek bir evrim düzleminde kabile demokrasisine bir dönüştü. Yeni anayasanm parolası, isonomia’ydi: yurttaş hak­ larının eşitliği, yasa önünde eşitlik. Fakat daha sonraki bir Yunanlı tarihçinin zekice gözlemlediği gibi, ekono­ mik eşitlik olmaksızın politik eşitliğin hiçbir yaran yok­ tu. Atinalı demokratların almalan gereken acı bir dersti bu, onlarsa bu dersi alacaklanna demokrat olmaktan vaz­ DEMOKRASİ 245 geçtiler. Fakat bu dönemde toprak sahiplerinin mallarının tiranlar tarafından ellerinden alınması ve endüstrinin, ti­ caretin hızla gelişmesi sayesinde, bu çelişki hâlâ gizlenobiliyordu; aynı şekilde, köle emeğinin gelişmesinde giz­ li olarak duran daha derin çelişki, toplumda, kendini na­ muslu insanların bilincine zorla kabul ettirme noktasına kadar derine inmemişti henüz. Öte yandan, Kleisthenes’in anayasasının açıkça bil­ dirdiği idealinde bile ulaşamadığı bir nokta vardı. Ârchon görevine kabul hâlâ mülkiyet niteliğine bağlıydı, bu da aşağı sınıfları dışlıyordu. Bu kısıtlama demokratik devri­ min temel karakterini ortaya çıkarıyor. Bir orta sınıf devrim iydi bu. Eşitlik adına bütün halkı ayağa kaldırdık­ tan sonra, orta smıf, başanlı olmasında kendisine yar­ dım etmiş olan kitlelere eşitliği reddeden bir anayasanın arkasına saklanıyordu. Bu çelişki, içgüdüsel olarak bas­ tırılmış olduğu için daha da derine kaymış olan orta smıf düşüncesi üzerinde etkili olmuştu. Demokratik düşüncenin ilk büyük temsilcisi, İ.Ö. 530’ da Güney İtalya’da Kroton kolonisine göç etmiş Samos'lu (Sisam) bir yurttaş olan Pythagoras’tı. Doğumu üzerine anlatılanlar çelişkili ve kısmen de uydurma. En olası gö­ rüleni, Samos’lu b ir mücevher oymacısının oğlu olduğu­ dur. Bu dönemde Samos, Perslerin İonia’yı fethetmeleriy­ le sona erinceye kadar Yunanistan’ın görmüş olduğu en parlak Uranlıklardan biri olan Polykrates tiranlığı yöne­ timindeydi. Polykrates toprak aristokrasisini yıkmış, M ı­ sır'la doğrudan ticareti başlatmış, limana bir dalgakıran, bir yeraltı su yolu kemeri de içinde çok büyük kamu iş­ leri yapmış, metal parayı denemiş ve Ege’nin ticaret he­ gemonyasını ele .geçirm eye çalışmıştı. Yani Pythagoras kent devriminin ana merkezlerinden birinden geliyordu, İtalya'daki yaşamıysa batıda metal paranın gelişmesiyle aynı zamana rastlıyordu. Aristoksenos’a göre, ağırlık ve uzunluk ölçülerini Yunanlılara öğ­ reten de Pythagoras’ti; bu söylence bize kadar geldiği şek1‘yle kabul edilemezse bile (Aristoksenos’un gerçek söz­ 246 AİSKHYLOS cükleri bugün elimizde yok), o sırada denizaşırı ticare­ tin baskısı altında uygulanmakta olan ağırlık ve uzunluk ölçülerinin standartlaştınlmasıyla ilgilenmiş olması olduk­ ça olasıdır. N e olursa olsun, matematiğe olan ilgisinin kö­ keni konusunda hiçbir kuşku olamaz, çünkü Aristoksenos onun bu çalışmasını ticaretin gerekliliklerinin öte­ sine kadar geliştiren ilk kimse olduğunu söylüyor. Kroton’da, politik b ir parti olarak örgütlenmiş olması yönünden Orfeci thiosos’lardan farklı bir gizli cemiyet kurdu. Yaklaşık İ.Ö. 510’da politik bir yenilgiden sonra Metapontion’a göçtü Pythagoras, ölünceye kadar da ora­ da kalmış görünüyor. Beşinci yüzyılın ilk yansı boyunca Pythagorasçılar etkilerini bütün güney İtalya'ya yaydılar. Bundan sonra, tarikat Kroton’dan başlayarak birbiri ar­ dından bütün kentlerde baskı altma alındı, üyeleri cezalandmldı. Politik bir parti olarak örgütlenmiş olduklarına gö­ re, Pythagorasçıların, zamanlanmn ekonomik ve toplum­ sal gelişmeleriyle ilgili bir politik programlan olması ge­ rekirdi. Fransız Devrimini doğrudan etkilemiş olan ken­ dine özgü bir politik programın sahibi, Jirondenlerden Condorcet’nin, ilk Pythagorasçılann demokrat oldukları­ nı hiç kuşkusuz kabul etmesi eğlendiricidir. Pythagorasçılann, zıtlarm uyumu düşüncesi onu hemen çekmişti, çünkü Jirondenlerin toplumsal uzlaşma fikrine çok ben­ ziyordu. Fakat toplumla kendi ilişkileri konusunda Condorcet’den daha az bilinçli olan çağdaş incelemecilerin çoğu, Pythagorasçılann aristokrasinin çekirdeğini oluş­ turduğu görüşüne sanlmaktalar. Bu görüşü desteklemek için de Laertes'li Diogenes’in bir cümlesini kam t gösteri­ yorlar: Kroton'da Pythagoras'm çömezleri, «hepsi ancak üç yüz kişiydi, hükümeti o kadar iyi (arista) yönetiyor­ lardı ki, düzenleri gerçek bir aristokrasiydi (aristokratla).» Fakat aristokratta sözcüğünün burada sözcük ve felsefe anlamında, en iyilerin yönetimi anlamında kullanıldığı oldukça açık. Devletin kontrolünün 300 kişinin elinde top­ lanmış olması elbette onların toplumsal tabanının dar ol­ DEMOKRASİ 247 duğu anlamına gelir, fakat onların toprak sahibi soylu­ ların çıkarlarını temsil ettikleri anlamında aristokrat ol­ dukları sonucu hiç mi hiç çıkarılamaz bundan. Tersine, Samos’lu bir kolonicinin nasıl olup da kendini, oraya ge­ lişinden 200 yıl önoe kurulmuş bir devlette, soyca top­ rak sahibi bir oligarşinin başında bulduğunu anlamak zordur. Kabul edilen bu görüşü ilk yadsıyan, ilk Pythagorasçılann demokrat olduklarını kanıtlamış olan Bumet ol­ du. Bu sonuç, batıda ilk metal parayı çıkaranların onlar olduğunu ve dolayısıyla tüccar sınıfının çıkarlarını tem­ sil ediyor olmaları gerektiğini gösteren sikke kanıtlarıyla da doğrulanıyor. Apollonios’a göre, Pythagorasçılann karşıtlan ikiydi: varlık ve doğuş bakımından önde gelen yurttaş olarak tanımlanan aristokrat Kylon ile demokrat Ninon; bundan başka, Pythagorasçılann hükümetçe verilen ayrıcalıkların uzatılması ve sivil yetkililerin halka karşı sorumlu hale getirilmesi önerilerine direnmiş oldukları söyleniyor. Bun­ dan şu sonuç çıkıyor: eğer demokrat idiyseler, büyük tüccarlann çıkarlarını temsil eden ılım lı demokratlardı ve dolayısıyla bir yandan soylular, öte yandan da emekçiler tarafından karşı çıkılıyordu kendilerine. Bu kritik dönemde güney İtalya'nın politik tarihinin henüz aydınlığa çıkmadığım kabul etmek gerekiyor, far kat ileri sürmüş olduğum varsayım, kanıtlan herhangi bir başka varsayımdan daha iyi açıklıyor görünmekle kalmayıp aynı zamanda Pythagorasçılığın dini cephesi­ nin incelenmesiyle kuvvetle destekleniyor da. Pythagorasçılar yeniden dünyaya gelmeye inanıyor­ lardı, bunu da Zorunluluk Çemberiyle tanımlıyorlardı. Son derece sofu ve sessiz düşünceye dalmaya çok düşkün kimselerdi. Orfecilerin «dil üstündeki kapı», Eleusisçilerin «d il üzerindeki anahtar»ına karşılık «d il üzerindeki öküz» simgesini bulmuşlardı. Bazıları ilkel olan birçok tabuya saygı gösterirler, bunlara etik b ir anlam yakıştınrlardi: örneğin, «Bir terazinin kolu üzerine basma». 248 AİSKHYLOS yani, dürüstlük sınırlarını aşma. Kişinin, eylemlerinden dolayı moral sorumluluk taşıdığına inanırlardı; günlük çalışmadan evlerine döndüklerinde kendi kendilerine şöy­ le derlerdi: «Nerede hata yaptım? Bugün neler yaptım? Yapmam gereken neyi yapmadan bıraktım?» Ruhun ölüm­ süz ve yaşamdan farklı bir şey olduğunu düşünürlerdi; temiz olanların ruhlarının Hades’in yukarı bölgelerine çıktığım, temiz olmayanların ruhlarınınsa Erinys’İer tara­ fından kopmaz bağlarla bağlandığını düşünürlerdi; be­ den uyurken ruh uyanık kaldığı için, havanm, insanlan düşlerinde ziyaret eden koruyucu meleklerle dolu oldu­ ğunu; iyi bir ruhu olan insanın kutsanmış olduğunu dü­ şünürlerdi. Gömme törenleri kendilerine özgüydü ve ki­ şisel kurtuluşlarını sağlayacak biçimde düzenlenirdi. Ce­ miyete kabul, beş yıllık bir deneme dönemi olan bir tür erginlemeyle olurdu. Bu inancın, aristokratik olmak şöyle dursun, söylen­ diğine göre Pythagoras’m büyük hayranlık duyduğu Orfecilikle çok yakın benzerlikleri olduğu açık. Nitekim Bury, «Pythagorasçılann pratikte Orfeci bir topluluk ol­ duğunu» söyleyecek kadar ileri gidiyor, fakat bir abart­ madır bu. Bütün temel öğeler — erginleme, annma. kur­ tuluş, beden ve ruhun farklılaşması— ortaktı, ama aynı zamanda önemli ayrılmalar da vardı. Pythagorasçılann koruyucu tanrıları Dionysos değil Apollon’du. Orfeci kut­ sallık tapımı, bütünüyle ya da bütüne yakm törenseldi; Pythagorasçılann toplumsal ve moral davranış hakkında gelişmiş töreleri, ilkeleri vardı. Entelektüel özünde Pythagorasçıhk Orfeciliğe çok üstündü, bu da onun kitlelerden çok Ğlite (seçkin) tabakanın bir tapımı olduğunu gös­ teriyor. Hepsinden önemlisi de, Orfeciler dinginci (sekinci-quietistic), dünyadan el etek çekmeye razı olduklan halde, ilk Pythagorasçılar köktenci bir politik program uygulayarak bu dünyayı değiştirmeye yönelik ateşli bir çaba içindeydiler. Orfecilik, gücünü o sırada politik ola­ rak örgütlenmemiş durumda olan malsız mülksüz köy­ lü takımından ve kentli pleblerden aldıkları halde, Pytha- DEMOKRASİ 249 gorasçılar halk hareketinin etkin ve sınıf bilincine sa­ hip kesimini: (denizaşırı ticaretin artmasıyla zaten zen­ ginleşmiş, kalıtsal toprak sahibi oligarşinin muhalefetiy­ le önü tıkalı daha da zenginleşme yolunu bulmuş) varhklıları, tüccarları temsil ediyorlardı. Kroton'daki yöne­ timleri bu nedenle ticari bir teokrasi olarak tanımlana­ bilir. Bu düşünceleri akılda tutarak, şimdi Pythagorasçı fe l­ sefenin kökünde yatan temel düşünceye: zıtların ortala­ mada birleşmesi kavramına dönelim. Bu öğretinin Miletos felsefesiyle olan ilişkisi konusun­ da Bumet şunları yazıyor.İmdi, Ortalama'nm bu kesfi, önce eski Miletos zıtlar sorununa yeni bir çözüm öneriyor. Anaksimandros’un bir zıttm ötekine saldırısına bir « haksızlık» olarak baktığını biliyoruz; dolayısıyla her ikisine de haklı gelen bir nok­ tanın varlığına inanmış olması gerekirdi. Bununla birlik­ te, bunu saptayamamıştı. Ortalama'nın keşfi, bu nokta­ nın, zıtların bir «karışmasında» (krâsis) bulunacağını dü­ şündürüyor, bu da tıpkı bir oktavın yüksek ve alçak ses­ lerinde olduğu gibi sayısal olarak saptanabilirdi. Yunan­ lıların cümbüş görenekleri böylesi bir fikri onlar için do­ ğal hale getirirdi. Şenliğin başı, belli oranlardaki şarap ve suyun, konuklara dağıtılmadan önce bir karıştırma ka­ bına dökülmesini buyururdu. Anaksimandros bir zıttm ötekine saldırısını bir haksızlık olarak tanımladığına göre haklılığa, adalete (bu fikri ta­ nımlamışsa eğer) her zıttm kendi olarak kaldığı bir durum olarak bakıyor olması gerekirdi. «Onun, her ikisine de haklı gelen bir nokta olduğuna inandığına» değgin bir kanıt yok; eğer böyle yapmışsa, bunu müzik ya da ma­ tematik hakkındaki bilgisizliğinden dolayı saptayamamış olamazdı, çünkü ortalama öğretisi daha önce Solon ta­ rafından ortaya atılmıştı. Gerçek şu ki, Anaksimandros soruna bu açıdan bakmıyordu. Bumet’e göre, birbiri için- 250 AİSKHYLOS de erime fikri Pythagoras tarafından kendi ortalama ku­ ramından çıkarılmıştı; fakat hemenbiraz sonra görece­ ğimiz gibi bu kuram böyle bir şeyi öncedenvarsayar. Bu çıkarsama da onun kafasında, fikir Yunanlılara «do­ ğa l» geldiği için çıkmıştı. Bütün çetin sorunların ötesi­ ne aldatıcı bir kolaylıkla kayan bu şapşalca düşünme, Yunan felsefesini, Platoncu Ruh kavramı gibi kendisine maddi çevresinden bağımsız bir kendi kendine hareket gücü bağışlanan, kapalı bir katıksız düşünce sistemi ola­ rak yorumlama girişimlerinin bir sonucudur. Pythagoras’ın bulduğu şey, oktavın dört sabit notası arasında, 6-8-9-12 sayısal serileriyle temsil edilen iliş­ kiydi: yani, bu sayılar, söz konusu notaları çıkar­ mak için eşit derecede gerilmiş nispi tel uzunluklarını temsil etmektedir. 6 ve 12 terimleri zıtlar olarak düşü­ nülür; 8 altkarşıt (subcontrary) ya da harmonik ortalama 12 6 (8 = 12-------- = 6 -i ), 9 ise aritmetik ortalamadır 3 3 (9 = 12 — 3 = 6 + 3). Pythagoras’ı bu buluşa götüren ney­ di? Kuşkusuz, her şeyden önce matematiğe olan ilgisiydi, bunun da kökleri, daha önce görmüş -olduğumuz gibi, zamanının toplumsal hareketindeydi. Fakat ortalamanın tıpta ve diğer yerlerdeki uygulamasının müzik kuramı­ nın uzantıları olduğundan kuşku yoksa da, müzik kura­ mının kendisi, yorumlamak üzere tasarlandığı görüngü­ ler açısından tam olarak anlaşılır değildir. Müzik ya da matematik yönünden 6 ile 12 sayılarının doğasmda zıt­ lar olarak bakılmalarını gerektiren hiçbir şey yoktur. Bu kavram bir önkavramdır (preconception), aynı zaman­ da temeldir. Bu terimler arasındaki ilişki, Pythagorasçı yazılarda hep, ortalamada erimeyle çözülen ya da uzlaş­ tırılan anlaşmazlıklardan ya da düşmanlıklardan biri ola­ rak tanımlanır. İzm ir’li Theon’un söylediğine göre, Pythagorasçılar uygunluğu (harm onia) «zıtlann bir uyumu, çoğun birleşmesi, karşıtların uzlaşması» olarak tanımlar­ lardı. Son ifade yine Philolaos’a ait olduğu söylenen bir parçada bulunuyor. DEMOKRASİ 251 Bu önkavramın kökeni neydi? Bir zıttın ötekine sal­ dırısından bir «ceza»yı gerektiren bir «haksızlık» olarak söz eden Anaksimandros’tan geldiği söylenebilir. Fakat Pythagorasçı terminoloji farklıydı. Dicha phronĞein «kav­ ga» ve symphronasis «uzlaşma» terimleri Dor kökenli­ dir, onlann Attika eşdeğerleri ise stasiazein ve homonoio’dır, Latince certamen ve concordia karşılığıdır. Bu terimlerin her ikisi de toplumsal ilişkilerden ortaya çık­ mıştın stasis parti çatışması ya da içsavaş anlamına ge­ lir, homonoia iç banş ya da uygunluk demektir. Yani Pythagorasçıların symphronasis’i ya da homonoia'sı eski sınıf savaşımını demokrasi içinde çözmüş olduğunu ile­ ri süren sınıfın öznel davranış karakteristiğini ifade edi­ yordu. Zıtlarm ortalamada erimesi kuramı, orta sınıfın toprak sahipleriyle serfler arasında bir aracı olarak yük­ selişiyle doğmuştu. Yunan felsefesinin bu gelişimiyle il­ gili, doğum yeri M egara’nm, nefret ettiği demokratların eline geçişini görecek yaşa kadar yaşamış olan Theognis' in şiirlerinde, bağımsız kanıt değerinde çarpıcı bir parça var elimizde: Koç, eşek ve atlarımızda asU bir kan tutmaya çalışı­ yoruz, onlan iyi bir soydan gelme hayvanlarla çiftleştir­ mek istiyoruz. Fakat soylular kendilerine para getirdiği sürece doğuştan aşağı sınıftan bir kadınla evlenmekten çekinmiyor; bir kadın da zenginliği soyluluğa yeğleyerek, doğuştan aşağı sınıftan bir kocayı reddetmiyor. Onlann değer verdiği şey, para. Soylular aşağı sınıftan ailelerle evleniyor, aşağı sınıftan olanlar da soylularla. Servet soyla kaynaşmakta. Bunun için de, yurttaşlann soyunun, kanının bozulmakta oluşuna şaşmayın; çünkü soylu, aşa­ ğı sınıftan olanla karışıyor. Özet olarak bu sözlerde kalıtsal soyluluğun düşüşünün ve orta sınıfın yükselişinin tüm tarihini görüyoruz. Theognis bir filozof değildi; yaptığı şey, zamanında gördüğü top­ lumsal değişiklikleri, onlan ateşli bir karşıtı olarak ta­ 252 AİSKHYLOS nımlamaktan başka bir şey değil; peki gördüğü de ne? Bir aristokrat olarak, birbirinden ayrı tutmak istediği zıtlann, esthloi ve kakoi, yeni orta sınıfın zenginliği yoluyla birbirine karıştığını görüyordu. Bu sonuç elbette Pythagoras’ın yaptığı matematiksel buluşun nesnel değerini değiştirmez. Önemi, toplumsal ilerlemenin nasıl, içinde yer alanları yeni, taze bir görüş açısı kabul etmeye ikna ederek bir bilginin yayılmasıy­ la sonuçlandığını göstermesindedir. Tıpkı bilginin ilerle­ mesinin insana maddeyi kontrol etme olanağı verişi gibi, maddi ilerleme de ona bilgisini genişletme olanağı verir. Ortalama öğretisi, Pythagoras'm genç bir çağdaşı ta­ rafından tıbba uygulandı.- Kroton’lu Alkmaion diyordu ki, «sağlık, eşit hakların (isonom ia) gücünden yararlan­ mada (ıslak ve kuru, sıcak ve soğuk, acı ve tatlı... vb.) yatmaktadır, oysa onlardan birinin ya da ötekinin üs­ tün gelmesi (monarşi), hastalığa yol açar.» Kavramın po­ litik anlamı apaçık görünüyor burada. Monarchia gön­ dermesi olasılıkla tiranlığa yapılmakta, çünkü İon lehçe­ sinde tiranlık için kullanılan sözcük budur: sağlık durumu ise açıkça isonomia olarak — demokrasinin parolası— ta­ nımlanıyor. Pythagorasçılann matematik, tıp ve gökbilime uygu­ ladıkları bu kuramın bilimsel gelişiminde, Alkmaion'un büyük etkisinde olan Hippokrates onu insan ırkının ev­ rimine uyguladığında son evreye ulaşılmış oldu. Eğer hastalar, sağlıklılannkiyle aynı besi düzeninden ve yiyecek rejiminden yararlanmış olsaydı; eğer buluna­ cak daha iyi b ir şey olmasaydı, tıp sanatı <&iye bir şey olma’zdı ya da aranmazdı, çünkü ona gereksinim olmaz­ dı. İnsanlar, hastalar sağlıklılarla aynı rejimden yarar­ lanamadıkları için, koşulların zoruyla tıbbı arayıp bul­ maya itilmişlerdir. Ayrıca, diyorum ki, insanlar, öküzler ve atlar gibi acı duymaksızın, herhangi bir başka besi düzenine gereksinim duymaksızın meyva, sap, ot gibi şeylerle beslenen, büyüyen, güçlenen öküz ve at gibi hay- DEMOKRASİ 253 vanlannkinin aynı yiyecek ve içecekle yetinmiş olsalar­ dı. bugünkü yaşam biçim im iz h içbir zaman olmazdı. Baş­ langıçta, sanıyorum insanın besi düzeni buydu. Bugün­ kü yaşam biçimimiz, benim düşünceme göre, uzun bir buluşlar ve gelişmeler döneminin sonucudur. İnsanlar, nitelikçe güçlü ve katışık olmayan ham besinleri paylaş­ tığı sürece, yabaml besin düzenleri onlara korkunç acı ve sancı verm iştir — bugün akut ağrıların ve hızla ölü­ me götüren hastalıkların saldırısına uğradıklarında çek­ tikleri acılar gibi. Daha önceki çağlarda, olabilir ki, da­ ha az acı çekmişlerdi, çünkü alışkındılar ona, ama o za­ man bile şiddetliydi acıları. Yapıları bu acıya dayanama­ yacak kadar zayıf olan birçoğu doğallıkla yok oldu, ama ei} güçlüler direndi, tıpkı şimdi bazı insanların güçlü yi­ yecekleri hiç güçlük çekmeden sindirip, bazilannmsa 'bun­ ları yiyince şiddetli sancılara tutuluşları gibi. İnsanların, bugün bizim kullandığımız yiyecekleri buluncaya kadar, vücut yapılarıyla - uygunluk içinde b ir besi düzenini ara­ mış olm alarının nedeni, sanırım budur. Hesiodos’un izinden, insan yaşamım bir savaşım ola­ rak ilk kez düşünenler Orfecilerdi, çünkü emellerini dile getirdikleri kitleler için yaşam bir savaşımdı; fakat bu kitleler kendi güçlerinin bilincinde olmadıkları ve dola­ yısıyla onu ortaya koyamadıkları için zaferin ödülünü ölümün öteki yanma koyuyorlardı. Fakat o zamandan bu yana, yeni orta sım f kendini bu savaşımın içine atmış ve demokrasi ödülünü kazanmıştı; dolayısıyla dünya dü­ zeni, birbirine karışarak, birbiri içinde eriyerek artık zıt olmaktan çıkmış olan zıtlann uzun süren kavgasının dur­ ması olarak görünüyordu onlara; bu fikirler de o zaman, onları ortaya çıkarmış olan tarihsel sürece uygulandı. İn­ san uygarlığı, geçmişe bakılınca, insanların maddi gerek­ sinmeleriyle maddi çevreleri üzerindeki üstünlüklerini ar­ tırmaya zorlandıkları dinamik ve ilerleyici bir çatışma olarak görünüyordu. Bütün bunlar biraz önce alıntıladı­ ğımız sözlerin içinde var, fakat daha Hippokrates'ten bir 254 AİSKHYLOS kuşak önce aynı fikirler, kendisi de bir Pythagorasçı ve bir demokrat olan Aiskhylos tarafından şiirlerinde işlen­ mişti. GÖNDERM ELER Burnet, E.K., Early Greek Philosophy (Erken Yunan Felsefesi), Lond­ ra, 1920. Bury, J.B. History o f Greece (Yunanistan Tarihi), 2. basım, Londra, 1913. XIII ATİNA VE PERS ELİ Mezopotamya’nın ilk oturanları, doğudan gelen Sü­ mer yayılmacıları tarafından hüküm altına alındıkların­ da bataklıkları kurutmaya ve sulama yoluyla toprağı iş­ lemeye başlamış, Arabistan çöllerinden gelme Sami ırkın­ dan göçebelerdi. Fetihten sonra kısa bir süre tüm bölge merkezi bir monarşi tarafından yönetildi, fakat çok geç­ meden her biri bir kalıtsal rahip-kralın yönettiği birta­ kım tarımcı kent-devletlerine parçalandı. Tarımm ve m a­ denciliğin hızlı ilerleyişiyle birlikte bu devletler arasın­ daki rekabet yoğun bir duruma geldi, her devlette yöne­ timdeki rahipliğe karşıt bir tüccar sınıfı ortaya çıktı. Lagash'lı Urukagina gibi zorbaların rolü, Yunan tiranlanmnkine benziyordu, herhalde. Fakat bu Sümer devlet­ leri Yunanistan'dakinden farklı bir biçimde gelişti. Sula­ manın gerektirdiği şeyler toprak mülkiyeti üzerine bir kontrolü zorunlu kılıyor, haberleşme özgürlüğüyse savaş yoluyla genişlemeyi kolaylaştırıyordu. Babil’in ilk emper­ yalist birliği, Sharrukin ve ardılları tarafından gerçekleş­ tirildi; Sami soyuna bağlı bir hanedandı bu, fakat bunu Sümer soylularının eski durumlarını yeniden kazandık­ ları bir içsavaşlar dönemi izledi. Daha sonra, üçüncü bin yılın sonuna doğru Babil’li Hamurabi, kuzeyde Er­ menistan, batıda ise Filistin’e kadar uzanan bir impara­ torluk kurdu. Babil hanedanı Asurlular tarafından dev­ rildi, onlar da fetihlerini bir düzene sokmak için hiçbir 256 AfSKHYLOS girişimde bulunmadılar ve imparatorlukları parçalandı. İkinci büyük emperyalist hareket, Ahameniş Pers hane­ danı yönetiminde oldu; Ahamenişler altıncı yüzyılın so­ nuna kadar Lydia'yı, îonia’yı, Babil’i ve Mısır’ı fethet­ tiler. Pers İmparatorluğu, Yunanlıların saldıramayacağı ka­ dar güçlüydü, bu yüzden de doğudaki emperyalist ya­ yılma yüzünden birleşemiyorlardı. Aynı şekilde, batıdaki yayılma da Kartaca’nm gittikçe artan gücüyle sınırlıydı. Her iki yandan sıkıştırılmış durumda olan Yunan kentdevletleri içte gelişme yoluna zorlanıyorlardı. Araların­ daki rekabet o kadar keskindi ki, Perslerin İonia’yı isti­ lasına karşı örgütlü bir direnme olanağı yoktu. Miletos'un düşmesinden sonra, İonia ticaretinin büyük bir bölümü Atina’ya ve Korinthos’a döndü. Polykrates yönetimi al­ tında Ege'de ticari hegemonyayı ele geçirmeye yöneldiği bir sırada Samos’un (Sisam) Persler tarafından ele ge­ çirilmesi, aynı hedefe yönelmiş olan Atinalı tiranların yo­ lu üzerinden bir engeli kaldırmış oldu. Sonuç olarak, İ.Ö. 499’da îonia’lı Yunanlılar başkaldırdıklarında; anakaradan pek yardım görmediler ve başkaldırı bastırıldı. Anakara Yunanlıları o zaman kendilerini aynı yazgının tehdidi al­ tında buldular. Bunun sonucunda, her devletteki iç çe­ lişkiler şiddetlendi. Atinalılar biliyordu ki, teslim olurlarsa haraca bağ­ lanacaklar ve Pers çıkarlarına hizmet edecek bir tiranın yönetimine gireceklerdi. Dolayısıyla, demokratik hareket de bastırılmış olacaktı. Öte yandan, direnirlerse, demok­ rasiye karşı tavrım çoktan öğrenmiş oldukları Sparta’dan yardım istemek zorunda kalacaklardı. Bu durumda, de­ mokrasiyi korumanın tek yolu, Sparta’nm yardımıyla Perslere lcarşı savaşmaktı; zaferin kendilerine, eski bağ­ laşıklarına karşı durma gücünü verecöğini umuyorlardı. Sonunda bu politika kabul edildi, büyük başarı da ka­ zandı, ama yalnızca halk bu politikayı zorlayacak kadar güçlü olduğu için. Kleisthenes'in önderliğinde gerçekleştirilmiş olan de­ A T İN A VE PERS ELİ 257 mokratik devrim, demokrasiye karşı muhalefetin bölün­ düğü üç köşeli bir savaşımm sonucuydu. Bu yenilgiden sonra gericiler saflarını sıklaştırdılar. Her ikisi de de­ mokrasiyi yıkma niyetinde olan Hippias’la İsagoras’m yandaşları arasındaki farklılıklar öylesine silinmişti ki, 506 yılında Sparta, Hippias’ı yeniden başa geçirmek ama­ cıyla Attika’ya bir başka sefer düzenledi. Sefer son da­ kikada Korinthos’un çekilmesiyle çözüldü; Korinthos, Sparta’nm etkisinin İsthmus’un kuzeyine yayıldığını görmek ya da Atinalılann, kendi ticari rakibi Aiginia’ya karşı giriştikleri bir ticaret savaşında zayıf düşürmek istemi­ yordu. Hippias Sparta’ya başvurunca, Kleisthenes de Perslere başvurdu. Halkın düşüncesini almaksızın, hiç kuş­ kusuz tiran olarak başa geçirileceğini sanarak Perslere teslim olmayı önerdi. Bu hareket, kendi yönünden Spar­ ta korkusuyla açıklanamaz pek. Yurttaşlık haklarının dı­ şında tutmuş olduğu aşağı sınıflar daha o zamandan ken­ di etkilerini duyurmaya başlamıştı; orta sınıfın bir ön­ deri olarak Kleisthenes ise ya demokrasiden vazgeçmek ya da sonunda bir kenara itilmek seçenekleriyle karşı kar­ şıyaydı. Perslerle konuşmalarının anlamı açığa çıkınca, elçi gönderdiğini yadsıyarak kendini kurtarmaya' çalıştı, ama başarılı olmadı bu, çünkü çok geçmeden Atina poli­ tikasından bütünüyle silindi. Ona ne olduğu bilinmiyor, ama sürgüne gönderilmiş olduğu söylenir. Önderlerini yitirmekle zayıflamış olan Alkmaionoğullan daha da sağa kaydılar. Hippias’m yandaşları, belki de onların desteğiyle, Hippias’m çok yakını olan Hipparkhos'un ârchon seçilmesini sağlama aldılar fİ.Ö. 496). Bu arada, Sparta’ya güveni sarsılmış olan Hippias, istekle­ rini zorlamak için Sardis’e gitti, ata rakipleri Alkmaionoğullan, Perslerin boyunduruğunda bir Atina’nın gele­ cekteki tiranı olarak isteklerini kabul etmek zorunda kal­ dılar onun. Ilım lılar gericilerin tarafına kaymıştı. Bundan sonraki üç yıl boyunca, Persler İonia baş­ kaldırısını ezer ve anakaraya yürüyüş planlarını hazır­ 258 AİSKHYLOS larken, iki yeni figür çıkar sahneye. Biri, köktenci de­ mokratların yeni önderi, 493’te arkonluğa seçilmiş olan Themistokles’tir. Themistokles, eski soylu ailelerden gel­ meyen, Atina’daki ilk politik önderdi. Aşağı orta sınıfı Alkmaionoğullarından ayırarak iktidara gelmişti, fakat henüz bağımsız bir çizgi izleyecek kadar güçlü değildi, karşıtlarını birbirine kışkırtmakla yetiniyordu. Öteki, Trakya Khersonesos'u (Gelibolu) Atina tarafından alın­ dıktan sonra, Peisistratos tarafından babası oranın Uran­ lığına atanmış olan Miltiades’ti. Miltiades babasından son­ ra Uranlığı sürdürdü, ama îonia’lılan desteklemekle Peisistratosoğullanyla ipleri koparmıştı, şimdiyse başkaldı­ rının başarısızlığa düşmesinden sonra bir kaçak olarak Atina'da bulunuyordu. Miltiades, ünlü Philaidai klanın­ dan geliyordu. Doğallıkla, bir demokrat değildi, fakat Sparta’nm yardımıyla Perslerle savaşma seçeneğini hal­ ka götürerek, Peisistratosoğulları ve Alkmaionoğullannm gerici ve bozguncu politikalarına karşı onların desteğini kendi yanında toplama fırsatını görüyordu. Karşıtlan onu Yarımadadaki kötü yönetimle suçlayarak önünü almaya çalıştılar, fakat Miltiades temize çıktı. Aklanması, Themistokles'in şimdilik ona destek olmaya karar vermiş ol­ duğunu gösteriyor. Persler İonia’yı silip süpürdükten sonra Euboia'ya saldırdılar ve Marathon’a bir birlik çıkardılar. Atmalılar Sparta'ya acil bir çağrı yaptılar, fakat Spartalılar işi ağırdan alıyorlardı. Besbelli, aralarında birçoğu, kendi­ leri için doğuracağı tehlikelere karşın tutulacak en iyi yolun Atina demokrasisini Perslere bırakmak olduğu­ nu düşünüyordu. Bu arada, Miltiades Atina ordusunun başında Marathon’a saldırıya geçti. Savaş kısa sürdü, fa­ kat bir Pers amiral gemisinden, körfeze bakan yüksek te­ pelerde bir kalkanın parıltısını görmeye çalışan Hippias için yeterince uzundu. Ona gönderilecek bir işaretti bu — Alkmaionoğullarından, yirmi yıl önce kendisinden tes­ lim almış oldukları kenti aynı tirana geri vermeye hazır olduklarını belirten bir göz kırpması. Atm alılar iyi dö­ A T İN A VE PERS ELİ 259 vüştüler, Persleri denize sürdüler, sonra da Phaleron’da karaya çıkan düşman tehlikesini karşılamak üzere kente döndüler aceleyle. Persler gerçekten de gemilerini Phaleron’a yöneltmişler, karaya çıkmak için bir işaret bekli­ yorlardı, fakat Marathon’da alınan sonucu görünce Alkmaionoğullan tekrar göz kırpmak cesaretini gösteremedi­ ler. Akşamleyin Sparta ordusu yetişti, zaferi kazanmış olan Atmalılardan artık yardımlarına gereksinim kalma­ dığını öğrendiler. Spartalı komutanın, övgülerini bildir­ mek ve geri çekilmekten başka yapacak işi yoktu. Spartalılar bir kez daha yanlış hesap yapmıştı. Marathon'dan birkaç ay sonra Miltiades, Perelerin eline geçmiş olan Paros Adasına bir sefer düzenledi. Se­ ferin koşullan bilinmiyor, ama amacı, W alker'in öne sür­ düğü gibi, Kyklad'lan Perelere karşı bir dış savunma hattı olarak örgütlemek olabilirdi, çünkü ona göre Marathon’daki yenilgi hiç de kesin bir yenilgi değildi. Se­ fer tam bir fiyaskoyla sonuçlandı; dönüşünde, Miltiades, Alkmaionoğullannm yeni başkanı olan Megakles’in ka­ yınbiraderi Ksantiphos tarafından suçlandı. Miltiades za­ ten sefer sırasında aldığı bir yaradan ölmek üzereydi. Bu olmasaydı da ölüme mahkûm olacaktı. Gerçekten de, ölüm cezası para cezasına çevrildi, bundan çok kısa süre son­ ra da öldü. W alker bu seferin başarısızlığının «Themistokles'in yüreğinde taşıdığı davaya bir darbe olduğunu ve Miltiades’in aklanmasını, ya da en azından cezanın hafifle­ tilmesini sağlamak için etkisini kullanmış olması gerek­ tiğini» söylüyor. Bu görüş olayların akışını anlaşılmaz kılıyor. Burada, iki yıl önceki davada olduğu gibi, Miltiades'i suçlayanlar Alkmaionoğullarıydı. Daha önceki yar­ gılamada, görmüş olduğumuz gibi, o zaman ülkeye yeni gelmiş, örgütlü yandaşları olmayan Miltiades aklanmış­ tı. O zamandan bu yana Marathon Savaşı kazanılmıştı, Miltiades Atina’nın kurtarıcısı ilân edilmişti, oysa Alkmaionoğullan ezici bir yenilgiye uğramış, yurda ihanet kuşkusu altındaydılar, bunu unutturmak için bir kuşağın 260 AİSK.HYLOS geçmesi gerekirdi. Bu koşullarda, Themistokles’in desteği olmaksızın Miltiades’in mahkûm edilebilmesi inanılmaz bir şey. Ayrıca, Themistokles’in nedenleri de görülmeye­ cek kadar uzakta değil. Miltiades’in Perslere karşı politi­ kasını desteklemişti, çünkü bu işi tek başına yürütebile­ cek kadar güçlü değildi; fakat biliyordu ki, Philaidai’nin bu oğulunun en son amacı, hizmetlerini halka sunmuş olan öteki varlıklı soylulannkinden daha demokratik de­ ğildi. Köktenciler ders almaya başlamışlardı. Bu neden­ le de ilk fırsatta Miltiades’ten kurtulmak için Miltiades ile Alkmaionoğullan arasındaki bölünmeden yararlandı. Bundan kısa süre sonra da Alkmaionoğullanndan kurtul­ mayı başardı. 487’de, onların adayı Hipparkhos sürgüne gönderildi; 484’te, Miltiades'i yargılayan Ksanthippos sür­ güne gönderildi; 482’de, onlann en etkin yandaşlarından biri olan Aristeides sürgüne gönderildi. Böylece, Marathon’u izleyen yıllarda Themistokles’in karşıtlan birbiri ardından sahneden silindiler. Miltiades’e karşı davranış­ larının yerinde ve zamanında oluşu sayesinde halk, ülke­ sinin savunmasını kendi eline alabildi. Themistokles, Marathon zaferine karşm Perslerle ger­ çek savaşın hâlâ ilerde olduğunu, son zafer için tek umu­ dun bir donanma gücü oluşturmak olduğunu görüyordu. Alkmaionoğullan bu politikaya karşı çıkıyorlardı, çünkü donanmaya personel gücü verecek kent ve limanlardaki en yoksul sınıfa iktidar yolunu açmak anlamına geliyor­ du bu. Themistokles onlara karşm gerçekleştirdi bunu. Böyle bile olsa, muhalefetleri öldürücü denilebilecek ka­ dar güçlüydü, çünkü son karar anı geldiğinde, yeni do­ nanma hâlâ Atina’nın denizde egemenliği elde edebile­ ceği kadar güçlü değildi. Bu arada, babası Darius’un yerine geçmiş olan İm­ parator Kserkes Yunanistan’ı baştan aşağı istilaya hazır­ lanıyordu. Topladığı ordu Ege’nin bir yakasından öteki­ ne taşınamayacak kadar büyüktü; bunun için de Çanak­ kale Boğazı üzerine kurulmuş, dubalardan bir köprüden geçip, oradan da Trakya sahilinden Tesalya içlerine yü­ A T İN A VE PERS ELİ 261 rüdü. Ordunun ilerleyişi, birlikleri, eğer direnecek olur­ sa düşmanın gerisine karaya çıkarmada kullanılabilecek donanma tarafından desteklenecekti. Korkunç bir donan­ m aydı bu, h er ikisi de örnek bir cezalandırmaya aday olan Sparta’nın v e A tin a ’nın durumu pekâlâ, umutsuz görüle­ bilirdi. Pers Savaşlarının yarattığı durum üzerine Bury şun­ ları yazıyor: Yunanistan üzerine etkileri yönünden Pers Savaşı, in­ san toplamlarını yöneten genel bir yasanın işleyişini gös­ teriyor. İster bir ulus, isterse bir ırk üzerine olsun, dışar­ dan gelen bir baskı, içerde birleşmeyi ve kaynaşmayı hız­ landırır. Söz konusu olan bir ulussa, yabancı saldırı teh­ likesi tek tek yurttaşlar arasındaki birlik duygusunu yük­ seltir ve merkezi iktidarı güçlendirir. Bir ırksa, tek tek toplulukları bir ulus ya da federasyon içinde birleşmeye götürür. Bu sonuncu durumda, tam ve kalıcı bir birlik gerçekleştirme şansı, kısmen dış baskının gücüne ve sü­ resine, kısmen de o zamana kadar politik atomların bir­ leşmesini önlemiş olan bağımsızlık içgüdüsünün gücüne bağlıdır. Çağdaş İn g iliz tarihçilerinin, insan toplumunun genel yasalarını form ülleştirm e yürekliliğini göstermeleri pek sık görülm ez, bu istisna da pek mutlu bir örnek değil. G erçekten de, bu yasanın işlediğini söylediği olaylarla nasıl bir ilişkisi olduğunu görm ek güç. İonia kentleri ilk kez bağım sızlıkların ı yitirm e tehlikesiyle karşılaştıkların­ da b ir pan-İonia b irliği önerisi tartışılmıştı, ama bir so­ nuç çıkm adı bundan. Bu kentler Pers boyunduruğunu sa­ vuşturm aya çalışırlarken Sparta’ya ve A tin a’ya yardım çağrısında bulundular, fakat soğuk bir yanıt aldılar, baş­ k ald ırı da kendi aralarındaki bölünme nedeniyle çöktü. İlk k ez Kleisthenes’in, sonra da Hippias’m kendi çıkarları için A tin a ’y ı satm ayı nasıl önerdiklerini biraz önce gör­ 262 AİSKHYLOS dük, bu önerileri harekete geçiren baskı da içten geliyordu. 481 yılının sonlarında, Pers planlan tamamlandı­ ğında, birtakım Yunan devletlerinden gelen delegeler, savunmalannı, rakipsiz ordusu sayesinde Yunanistan'da hâ­ lâ en güçlü devlet olan Sparta’nm önderliğinde birleştir­ mek için İsthmus’ta bir araya geldiler. Korinthos ve A ti­ na işbirliği yapmaya istekliydi; Atina, Aigina ile bir an­ laşmaya vardı. Tesalyalılar ve Boeotialılar da konfede­ rasyona katıldı, fakat onlara güvenilemeyeceği daha ön­ ceden biliniyordu. Thebai'nin yönetici aristokratlan Pers yanlısıydı, Tesalya’daki Aleuadai klanı da öyle. Peloponesos’da Sparta’nın bozguna uğrattığı fakat istila etme­ diği, şimdiyse demokrasiye doğru yönelmiş olan Argos, birleşmeyi reddetti, kuzey sahili boyunca Akhaia kentleri de. Korinthos K örfezi’nin öte yakasındaki Delphoi Oracle'ı her zamankinden çok kuşkuluydu, Kserkes tarafına geçmek üzere olduğundan kuşkulanmak için nedenler vardı. Daha kuzeyde, batı ile ticaret konuşmada Korinthos’ un rakibi olan Kerkyra kenti yardım göndermeye söz verdi fakat yapamadı. Meclis’ten Ege'ye ve batıya ulak­ lar gönderildi, fakat sonuçlar olumsuzdu. Başkaldırıdan sonra, Pers Eli’nin kurnazlık ederek benimsediği yatış­ tırma politikası sayesinde şimdi Pers donanmasına katkı­ da bulunmakta olan îonia’lılan kendi taraflarına çekme diye bir sorunu yoktu artık. G irit kentleri Delphoi’den bir rahibin arkasma sığınmışlardı bağlılıkla. Batıda, bel­ ki de Pers diplomasisinin bir sonucu olarak Syrakusa ti­ ranı Gelon, Kartaca’yla bir savaş içinde buldu kendini, belki o da Korinthos’la Atina'nın düşmesinin, Syrakusa ticareti üzerine pek kötü bir etki yapmayabileceğim dü­ şünerek bir an durmuş olabilir. Bu yüksek perdeden Pan Hellenik birlik çağrısına İsthmus'tan gelen yanıtın ce­ saret kırıcı olduğu kabul edilmelidir. H er «politik atom» içindeki sınıfsal bölünmelerden başka, daha küçük dev­ letler besbelli şu iki nedenden biri ya da her ikisi tara­ fından harekete geliyordu: dış baskının her türlü direnci yararsız kılacak kadar güçlü olduğu inancı ve Sparta yö­ A T İN A V E PERS ELİ 263 netimi altında kurulacak birliğin, İonia'nın şu andaki ka­ derinden pek parlak olm ayacağı korkusu. Yunanlılar hem karada hem denizde sayıca çok za­ yıftılar. N e orduları, ne de donanmaları, düşmanın güç­ lerini yayam ayacağı kadar dar alanlar dışında direnemezdi. Öte yandan, düşmanı denizde yenilgiye uğratabilirlerse, Küçük Asya sahiline saldırarak düşman ordu­ sunu o yana çekebilirlerdi. Güçlük, düşmanla nerede kar­ şılaşılacağına karar vermekteydi. Spartalılann, düşmanı îsthmus'ta beklemek için güçlü nedenleri vardı. Birlikle­ rini daha kuzeye gönderirlerse Perslerin Argos sahillerin­ de karaya çıkmaları tehlikesine açık olacaklardı; bu du­ rumda, bir de Sparta’daki serf nüfusun ayaklanmasıyla — pekâlâ mümkündü— öldürücü bir darbe olabilirdi bu. Öte yandan, eğer savunma Peloponesos’la sınırlı tutulur­ sa, A tin a korumasız kalınca belki de anlaşmaya yana­ şırdı; A tin a’nın donanması olmaksızın Spartalılar isthmus’ tan çok geçmeden geriye püskürtülürlerdi. Themistokles bunu düşünerek, donanma Euripos’un (İğriboz) kuzey gi­ rişinde düşmanla karşılaşma yollarım ararken, Sparta or­ dusunun kuzeye doğru yürümesini ve Tesalya’ya giriş ka­ pısı olan Tem pe geçidini tutmasını önerdi. Spartalılar bu planı kabul ettiler, fakat onu bir ba­ şarıya dönüştürecek güçleri yoktu. Tempe’ye küçük bir birlik gönderdiler, fakat savaşa girmeden geri çektiler. Daha sonra Tesalya’dan Boiotia’ya götüren giriş yeri olan Therm opylai geçidine daha da küçük b ir birlik gönder­ diler, Pereler arkadan çevirdi ve yok e tti bunu. Boiotia v e A ttik a savunmasız kalmıştı artık. Artemısion’un uza­ ğında bir sonuç getirm eyen bir dövüşten sonra Yunan donanması A ttik a anakarası ve Salamis Adası arasındaki kanala geri çekildi. A ttika halkı hemen Salamis, Aigina ve Troizen'e gönderildi. Kısa süre sonra Pers ordusu Attika’y a girdi, köyleri kırdı geçirdi, Akropolis’i aldı ve ta­ pm akları yıktı, yerle b ir etti. Yunan savunması çatlıyordu artık. Spartalılar donan­ mayı M egara sahiline geriye çekmek ve îsthmus’ta bir di­ 204 AİSKHYLOS renme noktası kurma eski planlarına dönmek istiyorlar­ dı. Bu, Salamis’teki Atinalı sığınmacıları terk etmek ve Pers donanmasını dar sularda karşılamak gibi elde ka­ lan son fırsattan da vazgeçmek anlamına geliyordu. Themistokles bu fırsattan yararlandı. Eğer Salamis kuşatılırsa, Atmakların sığınmacılarını gemilere bindirip en masse (kitle halinde) İtalya’ya göç ettireceklerini açıkla­ dı. Bu arada Perslere, Yunan donanmasının kaçmayı plan­ ladığı, hemen saldırmaları gerektiği izlenimini veren bir haber gönderdi. Sonbaharın sonuna yaklaşılıyordu, geç kalmaktan korkan Persler bu tuzağa düştü. Salamis’le anakara arasında sıkışan gemileri dağıldı ve ezici bir ye­ nilgiye uğradılar. Kserkes, ordusunu Tesalya'da Mardonios komutasında bırakarak, donanmasını kışı geçirmek üzere Asya'ya çekti. Ertesi yılın başlangıcında (479), savaşın patlamasıy­ la öteki sürgünlerle birlikte geriye çağırılmış olan Aristeides, Themistokles’in yerine Atina güçlerinin başına ge­ tirildi. Bu, Atina direnişinin çökme noktasına yakın oldu­ ğunu (Attika hâlâ boşaltılmış durumdaydı) gösteriyor; fakat Mardonios Atina’ya ayrı bir barış önerince bu öne­ ri şiddetle reddedildi, bunu destekleyen bir yurttaş, ka­ rısı ve ailesiyle birlikte linç edildi. Sparta’ya acele bir çağrı daha yapıldı, uzun ve sıkıcı bir gecikmeden sonra Pausanias komutasında bir Sparta ordusu İsthmus’a yü­ rüdü. Mardonios Boiotia’da karşılaştı onlarla, sonuç Spartalılar için kesin bir zafer oldu. Bunalım atlatılmıştı ar­ tık. tornalılar başkaldırdılar ve Atina'nın önderliğinde Perslere karşı konfederasyonda örgütlendiler. Ondan sonraki birkaç yıl, Persler Kıbrıs’a ve Fenike sahiline kadar bütün Ege denizinde saldırılara geçti. Ga­ liplerin önünde şimdi yeni ve çekici bir ticari genişleme ufku açılmış oluyordu. Atina tarafında, bu operasyonlar Aristeides’le Megakles’in bir kız torunuyla evli olan Miltiades’in oğlu Kimon tarafından yönetiliyordu. Philaidai ve Alkmaionidai rakip klanları böylece barışmış oldular ve aralarında, 471’de, Themistokles'i sürgüne göndermeyi A T İN A V E PERS ELİ 265 kararlaştırdılar, Themistokles A rgos’a kaçtı ve orada Spar­ ta aleyhtarı komplolara girişti. Pausanias komutasındaki Spartalılar İonia harekatında önce etkin bir rol oynamış­ lardı, fakat 476’da Pausanias geriye çağrıldı ve sertleri ayaklandırarak Sparta düzenini yıkmak amacıyla önce Perslerle, sonra da Themistokles’le gizlice anlaşmaya gir­ miş olmakla suçlandı. Pausanias ölüme mahkûm edildi; Themistokles ise, Spartaiılarm protestosuna yanıt olarak, ihanet suçlamasını temize çıkarması için yurda çağrıldı. Gelmeyince, A rgos’tan Kerkyra’ya, Kerkyra'dan dağlan geçerek Ege sahiline, oradan da Efes’e kadar kovalandı, orada Pers İmparatorunun koruması altında güvenliğe ka­ vuştu. Ürkütücü bir bouleversement (kargaşa) bu. Ne ol­ muştu? Pausanias’m haşandan başının döndüğü, Themistokles'in bir novas homo olarak soylu karşıtlannm ortak saygınlığıyla baş edecek güçte olmadığı söyleniyor; fakat bu, Plutarkhos’un ileri sürdüğü: Themistokles iktidardan düştü, «çünkü halk usanmıştı ondan artık» açıklamasına benzer b ir dedikodudan başka bir şey değil. A tin a ve Sparta'daki politik yapılanm alar değişmişti, çünkü durum değişmişti. Am açlar her iki durumda da aynıydı. Pers Eli güçlü olduğunda Alkmaionoğulları tes­ lim i önermişti, fak at Themistokles Sparta’nm da yardı­ m ıyla Perslere karşı çıkmak gibi değişik b ir politikayı ba­ şarıyla yürütmüştü. Şimdi Pers Eli zayıftır. Alkmaionoğullan İonia’yı Perelere karşı bir haçlı seferine örgütle­ me yandaşı. Öte yandan Themistokles, gerekirse Perele­ rin de yardım ıyla, Sparta’ya karşı çıkmaya kararlı. A tin a savaştan kazançlı çıkmıştı. Donanması ve ti­ caret örgütü sayesinde zaferi daha da ileri götürebilirdi. Zengin ticari kuruluşlar Ege’nin ekonomik kontrolünü ele geçirme fırsatını yakaladılar, aynı zamanda Sparta’mn antidemokratik hükümetiyle dostça ilişkiler geliştirmek ısteğindeydiler. Baştaki hükümet sarsılmıştı. Geleneksel po­ litikasını terk etmedikçe savaştan pek kazançlı çıkamaz­ dı. fak at içerde çıkarlarını temsil ettiği toprak sahibi aris­ 266 AİSKHYLOS tokratların üstünlüğünü tehlikeye atmaksızın bir ticari genişleme politikasına da girişemezdi. Dolayısıyla, açık­ ça bir tiranlığı amaçlamakta olan Pausanias’ı geri ça­ ğırm aya zorlanıyordu. Themistokles, yeni durumda Atina demokrasisini tehdit eden tehlikenin, şimdi kırılmış olan Pers Eli’nin gücü değil, Sparta'nın antidemokratik düze­ ni olduğunu kavrıyordu, bu yüzden de Pausanias’m bu düzeni devirme girişimini destekliyordu. Fakat ulusalcı tutkuları savaşla alevlenmiş olan Atina halkı, özellikle tutucu muhalefetin sunduğu zenginleşme umudunun par­ laklığı karşısında, Perslerin artık düşman olmadığına inandırılamazdı. Savunmasız yakalandılar, ve sonuçta ön­ derlerini devirmeye kandırıldılar. Bunun bedelini de yet­ miş yıl sonra ödediler, bir Sparta ordusu kapüarma da­ yanınca, demokratik hakları kanlı bir karşıdevrimle el­ lerinden koparılıp almdı (İ.Ö. 404). Themistokles’in sürgüne gönderilmesinden yedi, yıl sonra Sparta kenti bir depremle yerle bir oldu (İ.Ö. 464). Yüzlerce yurttaş öldü. Serflere, kurtuluş saatleri nihayet gelmiş gibi görünüyordu. Lakonia’nm birçok yerinde ve tüm Messenia’da araklandılar. Spartalılan, Arkadia’da Mainteia’dan gelmiş birlikler kurtardı, savaştan sonra ora­ da kendilerine dost bir düzen kurmuşlardı. Başkaldıncılar Messenia’da İthome Dağı’nm sarp kayalıklarına çe­ kildiler, yıllarca dayandılar orada. Spartalılar kuşatma operasyonları için eğitilmiş değillerdi, Atina'ya birlik gön­ dermesi için çağrıda bulundular. Çağn, radikal partinin yeni lideri ve Themistokles gibi sıradan bir yurttaş olan Ephialtes’ten çetin bir muhalefetle karşılaştı. Radikaller, Themistokles’in kaybı ile yedikleri darbeyi ödetmek için, bir daha ele geçmeyecek bir fırsat yakaladıklarım düşü­ nüyorlardı. Öte yanda, tutucular da aynı derecede ateşli bir biçimde çağrıya yanıt verilmesini istiyorlardı, Kimon’ un etkisi üstün geldi. Meclis, Kimon’un emrine 4.000 ki­ şilik ağır silahlı bir birlik verdi, bu birlikle Messenia’ya fthome D ağını kuşatmaya koştu. Fakat kuşatma bir so­ nuç vermedi, Atina ve Sparta birlikleri arasında sürtüş- A T İN A VE PERS ELİ 267 me vardı, sonunda Sparta hükümeti, bağlaşıklarının ül­ kelerine dönmelerini istemek zorunda kaldılar. Sürtüş­ menin nedenleri belirtilmiyor, fakat doğrusu Kimon’un, adamlarının ayaklananlara karşı duyduğu yakınlığı ön­ leyemediği tahmin ediliyor. Kimon Atina'ya dönünce hem kendisinin, hem de partisinin tamamen gözden düşmüş olduğunu gördü. Pers Savaşından beri Sparta’yla sürdü­ rülen bağlaşıklık bozulmuş, bunun yerine onun rakibi Argos'la bir anlaşma bağlanmıştı. Ertesi yıl, Kimon sürgüne gönderildi. Radikaller yeniden iktidardaydılar. Sparta’ya etkili bir müdahale yapmak için vakit çok geçti, fakat yurt içinde bazı önemli reform lar yapabilirlerdi. Tutucuların yeniden nüfuz kazanmış oldukları 480 yılından beri, dev­ let içinde hep en gerici grubu oluşturmuş olan Areopagus Konseyi eski etkisini büyük ölçüde yeniden kazanmıştı. Ephilates olayında, Konseyin adam öldürme olaylarında yargılama hakkı dışında bütün yetkileri, Beş Yüzler Kon­ seyi, Meclis ve halk mahkemeleri arasında bölüştürüldü. Bu reformun önemi, Peloponesos Savaşı sonunda karşı devrimciler tarafından kaldırılmış olmasıyla daha iyi an­ laşılıyor; tutucuların da pek kayıpları yoktu, çünkü bir­ kaç ay sonra Ephialtes öldürüldü. Radikaller buna yurt­ taş hakları üzerindeki son kısıtlamaları da kaldırarak yanıt verdiler. Devletin kapıları en düşük mülkiyet sa­ hibi sınıfa ardına kadar açılmış oldu, biri dışında: hep­ sinin en yoksulu olan sınıf, hâlâ resmen oyundışı tu­ tulmasına karşın, pratikte yasal bir düzenle de olsa ka­ bul edilmiş oluyordu. İ.Ö. 456 yılıydı, Aiskhylos'un öl­ düğü yıl. Bu arada, Atina toplumunun yapısı, köle emeğinin gelişmesi ve Pers aleyhtarı konfederasyonun bir Atina İmparatorluğuna dönüşmesiyle alttan alta fakat hızla bi­ çim değiştiriyordu. Atina, yüzyılın ortasmda artık geri­ ye dönülmez bir biçimde emperyalist genişleme yoluna girmişti. Bu gelişim bundan sonraki bölümde incelenecek. Bunun ilk dolaysız etkisi, köle emeğinin ve imparatorluk 268 AİSKHYLOS olanaklarının sömürüsüyle, yurttaş nüfusu arasında sınıf gerginliğini gevşetmek oldu. Demokratik devrimin altın­ da yatan çatışma, artık demokrasiyi yadsımakla çözüle­ cekti. Aiskhylos, bir dereceye kadar son yapıtları dışın­ da, devrimin bu olumsuz yönünün farkında değildi; fa ­ kat onun olumlu yönünün adamakıllı farkındaydı, bu da sanatı mn esiniydi gerçekte. Hippias'm tiranlığını anım­ sayacak kadar yaşlı olan Aiskhylos’a göre, savaşım ka­ zanılmıştı, zıtlar uzlaştınlmıştı. GÖNDERM ELER Walker, E.M. Cambridge Ancient History. Vol. 5 xrv DÖRTLEME Kent Dionysia festivali altıncı yüzyılın sonunda Klelisthenes'in yeniden düzenlediği şekliyle beş ya da altı gün sürüyordu. İlk günün programını X. Bölümde ver­ dik. Festivalin geriye kalan bölümü süresince olayların düzen sırası bilinmemektedir. Yarışmaları yöneten kural­ lar şöyleydi: Her kabileden bir tane olmak üzere on dithyrambos sergilenirdi. Koronun eğitimi, kabile tarafından kabile­ nin içinden seçilen bir varlıklı yurttaşa bırakılırdı; choregos diye bilinirdi bu. Bu amaçla görevlendirilen bir yurt­ taş seçimin kabilenin bir başka üyesine düştüğünü dü­ şünürse, onu ya choregos olarak kendi yerini almaya ya da mallarını mülklerini değişmeye çağırırdı. Choregos’larm yardımıyla, Beş Yüzler Meclisi tarafından bir yargı­ cılar kurulu belirlenir ve bu kuruldan kurayla on ad se­ çilirdi. Ödül, daha önoe de belirttiğimiz gibi bir boğa idi, Drama gösterileri kabile sisteminden bağımsızdı. Ya­ rışmak isteyen her yurttaşa açıktı. Yarışmak isteyen yurt­ taş, ârchon eponymos'e., üçü tragedya, biri de satir oyun olmak üzere dört oyunla başvururdu. Satir oyununun ya­ pısı daha sonra açıklanacak. Bu dört oyunluk grup daha sonraları bir dörtleme olarak bilinir oldu, üç tragedya ise bir üçleme diye. Bütün beşinci yüzyıl boyunca yarış­ macı kıtlığı hiç çekilmemişti. Archon, başvuranlardan üçünü seçer, her birine yurttaşlar arasından kendisi ta­ 270 AİSKHYLOS rafından seçilen bir choregos atardı. Choregos’l&r ve yar­ gıcılarla ilgili kurallar dithyrambos’lardakinin aynı idi. Ödül bir keçiydi. Tragoidia sözcüğü «keçi şarkısı» anla­ mına geliyor. Dithyrambos yarışmasının neden kabilesel olduğu, drama yarışmasının neden kabilesel olmadığı açık değil. İlkinin kabilesel karakterinin, festivalin Kleisthenes tara­ fından yeniden düzenlenmesinden önce de öyle olması mümkün görünüyor, çünkü aksi takdirde onun ikisi ara­ sında neden ayrım yaptığı pek anlaşılmaz. Akla gelen varsayım, dithyrambos yarışmasının şu. ya da bu biçim­ de Peisistratos’un Uranlığından önce var olduğu, onunsa tiranlığı ele geçirince yarışmanın kabilesel karakterine dokunmadığı, fakat yeni bir şey olan drama yarışmasını daha popüler bir temele oturtmaya özen gösterdiği yö­ nündedir. Daha da önemlisi, bu festivaldeki bütün gösterilerin, dithyrambos ve drama, neden yarışma biçiminde oldu­ ğu gibi daha geniş bir soru sorulabilir. Ortaçağ dramasmda bu özelliğe karşılık olan bir şey yok. Yarışmalar çok canlı, çekişmeli olurdu. Varlıklı yurttaşlar, choregos' lar olarak politik üstünlük için birbiriyle yarışırdı. Üç dörtlemeyi seçen ârchon her yıl değişen politik bir yet­ kili olmakla kalmayıp, onları kendisinin atadığı üç choregas’a verme yöntemi de choregos'la şair arasında bir gizli anlaşma olasılığım da önlemiyordu. İ.Ö. 493’te M iletos’un Yağmalanması adlı bir tragedya yazılmıştı Phrynikhos tarafından. Konusu, İonia başkaldırısının sonunda bu kentin düşüşüydü. Oyun büyük öfke yarattı — besbelli, Pers yandaşı Alkmaionoğullan arasında— ve yazar pa­ ra cezası yedi. On yedi yıl sonra Themistokles, tragedya yarışmalarında kendisinin choregos, Phrynikhos’un da şa­ ir olarak kazandığı bir zaferin anısına bir adak tablet yazdırdı. Themistokles’in M iletos’un Yağmalanması’mn choregos’u olduğunu doğrulayamıyoruz, fakat yazılmasın­ da parmağı olduğundan kuşku duymamak da olanaksız. Tabii, bir tragedyanın konusunun çağdaş yaşamdan alın­ DÖRTLEM E 271 ması alışılmamış bir şeydi, ama özellikle Aiskhylos’un ve Euripides’in yazdığı bugüne kadar gelen tragedyaların birçoğunda m itler politik olaylara açık göndermelerle ele almır. dolayısıyla hem ârchon'un seçimi, hem de yargı­ cılar kurulunun karan, bazı durumlarda bilinçli olarak politik eğilim in etkisinde kalmış olabilirdi. O zaman, choregia kurumunun temsil ettiği bu sivil rekabet öğesinin kökeni neydi? Bu türden tek kurum da değildi. Choregos'un. yanında, her ikisi de yukarda ta­ nım landığı biçimde atanan gymnasiarchos ve hestiâtor da vardı; birincisi, oğlan çocukları atletik festivaller için çalıştırır, İkincisiyse kabilesinin üyelerine halk şölenleri verirdi. Bu tür hizmetler için kullanılan genel terim, prytaneion'un Aeolik eşdeğeri leiton ya da lâiton’dan tü­ reme leitourgia idi. Bu «Erkekler Evi'ndeki hizmetler» bi­ zi Theseus’tan önceki günlere götürüyor, o zamanlar, her Attika köyü yerleşiminin kendi prytaneion’u olurdu; ka­ bile üyeleri, törensel kutlamalar, oğlan çocukların ergin­ lemeye hazırlanması ve komünal yemekler için yerel baş­ kanın başkanlığında burada toplanırdı. Leitourgia’lar, bu ilkel göreneklerin demokratik anayasa yönünde yeniden örgütlenme biçim idir— canlandırılmadan çok yeniden ör­ gütlenme, çünkü bunların aristokrasi yönetiminde evini açık tutma uygulamasında hâlâ sürdüğüne ilişkin kanıt­ lar var. Plutarkhos, Aristoteles ve Kratinos’a dayanarak, Miltiades’in oğlu Kimon’un, evinde basit fakat çok sayı­ da kişiyi alacak b ir masa bulundurduğunu, buna kendi dömos'undan h er üyenin özgürce katılabildiğini söylüyor; K im on ’un cö m ertliğ i tü m eski A tina konukseverliğine ve liberalliğine üstündü... E vin i b ir prytaneion olarak kul­ lanıma sunmakla ve gezginlerin kendi toprağında yeti­ şen m eyvaları yem elerine izin verm ekle, Kronos hüküm­ ranlığında v a r olduğu masallarda anlatılan ortak mal sa­ h ip liğin i yeniden yaratıyor gibiydi. Kendi hesabına, bir hestiâtor olarak böyle davranmakla, 272 AİSKHYLOS kendi aristokratik geleneklerinden çok gurur duyan bir kişi olan Kimon, besbelli eski bir aile göreneğini sürdü­ rüyordu, Plutarkhos da bunda haklı olarak ilkel ortaklaşmacılığm bir andacım görüyor. Bundan sonraki görevimiz, olabilirse, dörtlemenin or­ taya koyduğu sorunları çözmek olmalı. Tragedya ödülüne aday olanın, üç tragedya ve bir satir oyunu sunması ne­ den isteniyordu? Satir oyun, yapı bakımından tragedyaya benzerdi, fa­ kat konuşma tonu yönünden burleskti, korosuysa hep bir satirler grubunu temsil ederdi. Satirler yarı insan, yan hayvan mitsel yaratıklardı. Kökenleri bugün bilinmiyor. Onlara ilişkin kanıtlar Pickard-Cambridge tarafından bir araya getirilmiş ve sonuna satir oyununun tragedya sa­ natında ilk öğeyi temsil ettiği, gerçek tragedyanın burdan çıkan bir dal olduğu kuramına (Aristoteles’i yanlış anlamaya dayanan bir kuramdır bu) karşı çıkılmaz iti­ razlar da eklenmiştir. Pickard-Cambridge’in bu soruyu ele alışı, istenecek bir şey bırakmıyor geriye, fakat be­ nim düşünceme göre, bu kanıtlardan, onunkinden çok daha olumlu bir sonuç çıkarılabileceğine göre bazı nok­ taların üzerinde kısaca durmak gerekiyor. Her şeyden önce, eski geleneği ele alalım. Korinthos' ta «şiir şeklinde konuşan satirleri ilk kez kullanan» A rion ’ du; «satir oyunlarını ilk kez ortaya atamsa, Phelios'lu Pratinas idi. Pratinas Atina’da yerleşmiş, orada İ.Ö. 499 ile 496 arasında, tragedya ödülü için Aiskhylos’la yarış­ mıştır. Otuz ikisi satirik olan elli oyun yazmış olduğu söylenir. Dolayısıyla, onun dörtleme kuralı uygulanmaya başlamadan önce Atin a’da yarışmalara giriyor olması ge­ rekiyor, yoksa bu iki sayı arasındaki oran açıklanamaz. İmdi, festivalin altıncı yüzyılın son on yılı içinde, belki de İ.Ö. 502-1’de yeniden örgütlendiğini biliyoruz, dolayı­ sıyla dörtleme kuralının o zaman konmuş olması da ola­ sıdır. Satir oyununun geç bir ekleme olduğu gibi, tra­ gedyanın özünü açıklamaktan uzak bu sonuç, onun yapı­ sını düşününce doğrulanıyor: bu yapı, bugüne kalan DÖRTLEME 273 oyunlardan çıkarılabileceği kadarıyla tragedyayla aym çizgiyi izliyordu. Satir korosuna, tragedya korosunun il­ kel biçiminin bir uzantısı olarak bakılırsa, satir oyununun yapısında neden başka ilkel özelliklerin bulunmadığım açıklamak olanaksızlaşır. Bu kuram için ileri sürülen ve Pickard-Cambridge’in çürüttüğü öteki kanıtlarla ilgili da­ ha fazla şey söylemeye gerek yok burada. Benim çıkar­ dığım sonuç şöyle: Korinthos ve Phleious’taki satirik dramanm tarihi hakkında, biraz önce adı geçen söylencede kayıtlı çıplak olguların ötesinde hiçbir şey bilinmiyor. İ.Ö. altıncı yüzyılın son çeyreğinde Pratinas tarafından Atina uygulamasına dışardan getirilmiş ve yapısı, o sı­ rada olgunluk dönemine yaklaşmakta olan tragedyanın yapışma uydurulmuştur. Son olarak, yüzyılın son on yı­ lında, Kent Dionysia yeniden örgütlendiğinde, yeni dört­ leme uygulamasında ona da kalıcı bir yer verilmiş, bu yeri hemen hemen hiç kesintisiz ondan sonraki yüzyıl­ da da sürdürmüştür. Daha fazla ilerlemeden önce, Pickard-Cambridge'in —bana kalırsa nedensiz— ortaya çıkardığı bir sorunla uğ­ raşmak üzere burada durmalıyız. Aristoteles'in «traged­ ya dithyrambos’un öncülerinden ortaya çıktı» tümcesi da­ ha önceki bir bölümde uzun uzun tartışılmış, hem iç Yu­ nan kanıtlarıyla hem de bizim ilkel dini tören üzerine genel incelememizden çıkan sonuçlarla uyuştuğu görül­ müştü. Aristoteles aynı parçada şöyle sürdürüyor: Tragedya, satir-benzeri (ek satyrikoû) kökeni nedeniy­ le küçük olay dizileriyle ve alaycı b ir anlatanla başla­ yarak sonunda ciddileşti; trochaic tetram eter in yerini iambic trim eter aidi; tetrameter, başlangıçta şiirin satirbenzeri (satyriken) ve dans-benzeri karakterinden dolayı kullanılmaktaydı. Sorun, sözcük olarak «satir-benzeri» demek olan satyrikos sözcüğünün anlamı çevresinde toplanıyor. Sözcü­ ğün iki kullanılışı vardı. İlki, genellikle «b ir satir gibi» 274 AİSK.HYLOS ya da «bir satirle ilgili» anlamına geliyordu, tıpkı basilifcos’un «kralca» ya da «krala ilişkin» anlamına gelişi gibi. Satirler kösnül yaratıklardı, bu anlamda satyrikos’a en yakın eşdeğer sözcük hybristikos, «sefih», «hafifmeşrep», «açık saçık», «taşkın», «hayvani ruhlarla dolu» idi. İkin­ cisi, genellikle satyroi fakat bazan da satyrika dramata da denilen satir oyunlarına özel bir gönderme yaparak teknik bir anlamda kullanılırdı. Her iki anlam da do­ ğallıkla sözcüğün oluşumundan geliyor. Birinci anlam, Plutarkhos’tan önce yoktur, oysa İkincisi Platon tarafın­ dan kullanılmaktadır, fakat sözcük toplam olarak on-on iki defadan fazla geçmediği için bu zıtlık önemsizdir,- ger­ çekten de ilk anlamın Platon tarafından kesinlikle bilin­ diği gösterilebilir: tıpkı Plutarkhos'un bir insanı satyrikos kai hybristikos «h afif meşrep ve satire benzer» olarak tanımlayışı gibi Platon da bir satyros hybristes’ten «h afif­ meşrep bir satir»den söz ediyor. O halde, Aristoteles hangisini kastediyordu? Traged­ yanın, kökeninde taşkın, hafifmeşrep, açık saçık oldu­ ğunu mu, yoksa onun satir dramada ortaya çıktığını mı? Her iki yorum da dilbilimsel olarak olası olduğuna göre, durumun genel olasılıkları ışığında karar verilm elidir bu­ na. Dithyrambos’un satir drama ile bir bağlantısı oldu­ ğu ya da Aristoteles'in böyle düşündüğüne değgin bir kanıt yok. (Arion'un dithyrambos’lar kadar satir oyun­ lar da bestelediği söyleniyor, doğru, fakat Pickard-Cambridge’in belirttiği gibi, bundan iki tipin de kökenlerinin ortak olduğu çıkarılamaz.) Bu yüzden, Aristoteles’in tra­ gedyanın satir drama içinde ortaya çıktığını kastettiğini anlarsak, ona bir çelişki dayatmış oluruz. Öteki yorum­ daysa hiçbir güçlük yok. Başlangıçta, diyor, tragedya cid­ di değildi; olaylar dizisi küçük ve önemsizdi, anlatım ko­ mikti — adi, çapkın ve açık saçık. Arkhilokhos’un, öncü­ nün «şarapla çarpıldığında» söylediği dithyrambos’u anım­ satılıyor bize. Bu yüzden, Aristoteles'in kastettiğinin bu ol­ duğu apaçık. Bu konu üzerinde biraz fazla durdum, çünkü Pic- DÖRTLEME 275 kard-Cambridge’in onu ele alışı, eşsiz bir kitapta bulu­ nacak çok ciddi b ir kusurdur. Sözcüğün Aristoteles tara­ fından hangi anlamda kullanıldığını «söyleyemeyeceği­ m iz» kabul edildikten sonra, «olasılık dengesinin sözcüksel yorum tarafında» ağır bastığını — yani, satir dramaya gönderme yaparak teknik anlam tarafında— ifade edi­ yor, fakat bu yorumun «tartışmadışı olduğu savunula­ m az» uyarısını da tekrarlıyor. Sonra da, kendi uyarısına uymadan, sanki öteki yorum yokmuş gibi, tartışmayı sür­ dürüyor ve böyleoe Aristoteles'i kendi kendisiyle çeliş­ kiye düşmekle mahkûm ettikten sonra şu sonuca ulaşıyor: Kısacası, üzülerek kabul etmek zorundayız ki, A ris­ toteles'in yetkesini sorusuz kabul etmek olanaksızdır: bel­ ki de, onu yanılm az b ir kişi saymamızı isteyen çağdaş araştırm acıların b ir tü rlü terk edemediği o kuram ya­ ratma özgürlüğünü o da kullanıyordu. Böyle yaşamsal b ir konuda Pickard-Cambridge'i Aristo­ teles'in yetkesini önemsememeye götüren yöntemin baştan aşağı yanlış olduğunu görmek için Aristoteles’in yanıl­ m azlığına inanmak gerekli değil; ve tragedyanın köke­ niyle ilgili bugünkü kuramların altında yatan o kadar tuzağı ortaya çıkarmış olan bir eleştirmenin kendi kaz­ dığı kuyuya düşmesi açınılacak b ir şey. Dionizyak thiasos kutlamalarında açık saçık diye ta­ nım layabileceğim iz çok şey bulunması çok olası. İlkel din­ sel törenlerde her tür cinsel anlatım bol bol bulunur, çünkü onun işlevi, büyüsel yansılama yoluyla nesneleri büyütmektir; aynı zamanda çok ciddidir, çünkü bu işle­ vin yerine getirilm esi son derece zorunlu bir şeydir. Fa­ kat gerçek üretim tekniği geliştikçe büyü öğesi son bu­ lur, o zaman da iki şey olabilir. Dinsel tören bir yönetici sınıfın resmi ayinine dönüşebilir. Bu durumda bastıncı olur, ve cinsel açık anlatım öğesi ya çıkarılır ya da da­ ha önceden belirlenen sınırlar içine sokulur. Y a da bu­ nun değişkeni olarak, yönetici sınıf tarafından terk edi- 276 AİSKHYLOS ünce, köylüler arasında yaşamaya devam eder; onlara, ayıp ve şamatalı bir davranışla toplumsal baskının ya­ rattığı yasaklardan kurtulma yolu sağlar. Daha önceki bir bölümde bunun Dionizyak acı çekme oyununun devlet tarafından Kent Dionysia'nm bir parçası olarak kabul edildiği bir zamanda ulaştığı aşamanın bu olduğu tar­ tışılmıştı. Bu, onun gelişimi üzerinde olumlu bir etkisi olan yeni bir gerginlik yaratmıştı. Orta sınıf kendi en­ telektüel özünü inceltmeye ve onu gerçeklikle doğrudan temastan uzaklaştırmaya çalışırken, köylüler ve plebler onda ilk işlevinin gerçekleşme yolunu aramaya devam ettiler. Sonuçta, Aristoteles’in söylediği gibi, onun ciddi bir eda kazanması çok uzun bir zaman aldı. Gerçekten de, komik öge hiçbir zaman tümüyle ortadan kalkmadı. Tragedyalardan çıkarılırken satir oyunda yeniden ortaya çıktı ve bu temelde altıncı yüzyılın sonunda sanat-biçimi kesin bir dengeye ulaştı; kalıcılığını, bu arada komik öğe­ nin kendisine yeni ve bağımsız bir çıkış yolu buluyor ol­ masına borçlu olan bir dengeye. Yani, tragedyanın ev­ rimi de, komedinin ortaya çıkışı da toplumun dinamiği olan iç gerginliklerin etkileşimiyle doğrudan ilişkiliydi. Komediyle ilgili olarak, dikkati, onun tragedya sana­ tıyla bağıntısını çok açık bir biçimde gösteren şu yön­ lere toplamak istiyorum. Comford, Aristophanes komedi­ sinin yapısının, kendine özgü bir ya da iki Dionizyak öge içeren çağdaş Makedonya köy festivalleriyle bir kar­ şılaştırılmasından yola çıkarak, Attika komedisinin, bu kitapta ilkel erginlemenin ışığında yorumlanmış olan, tö­ rensel ölüm ve yeniden diriliş kalıbı üzerine kurulduğu­ nu gösteriyor — gerçekte bu, tragedyanın kökenini geriye doğru götürdüğüm dinsel törenin aynıdır. C om ford’un kuramı bazı noktalarda değişime muhtaç. Comford, Ma­ kedonya dinsel töreninin de Attika komedisinin de bir­ birine gerçekte olduğundan daha yakın olduğunu varsa­ yarak, bana göre, çok fazla şeyi kanıtlamaya çalışıyor. Öte yandan, onun genel tezinin — komedinin, VIII. Bö­ lümde tartıştığım tipten ilkel dinsel törenden türediği te­ DÖRTLEME 277 zi— sağlam olduğuna inanıyorum. Bunda diretmek gere­ kiyor, çünkü onun kuramına, rastlantısal kusurları işa­ ret etmekte hiç güçlük çekmeyen ama onun temel anla­ mım kavrayamadığı pek açık olan Pickard-Cambridge in toto (bütünüyle) karşı çıkıyor. Pickard-Cambridge’in gö­ rüşü, Com ford’un açıklamaya çalıştığı komedinin birçok özelliklerinin «doğal» olduğu yönündedir. Böylece, Ş&valyeler'de Cook’m (Aşçı) rolünü tartışırken —Coraford’un anlayışına göre, ölüleri yaşama döndüren geleneksel dok­ torla ilişkilidir bu— C om ford’u şöyle yanıtlıyor: Pişirerek gençleştirme, Medea ile Pelias öyküsünün komik bağlamda bir kalıntısından başka bir şey değil elbet — birçok oyunda görülen yaşlı bir kişinin gençleştir rilişinin değişik bir şekli; yaşlı köylünün geleneksel bir karakter olduğu ve içindeki arzulara en iyi biçimde, ye­ niden gençleşmekle kavuşturulduğu bir komedi de yete­ rince doğaldır. Bunu açıklamak için dinsel törenlere ge­ rek yok. Com ford’un bu eleştiriye, çok haklı olarak, açıklanması gereken bütün noktaların açıklanmamış olarak bırakıldı­ ğı yanıtım vermesi gerekirdi. Medea ile Pelias mitinin an­ lamı ne? Yaşlı köylü neden geleneksel bir karakterdir? Gençleşme teması neden birçok oyunda ortaya çıkıyor? Pickard-Cambridge'e, bu şeylerin «doğal» olduğunu söy­ lemek yetiyor. Aynı görüş, komik koronun hayvan giysi­ leriyle ilgili kanıtlar üzerindeki yorumunda da dile ge­ liyor. Gerçekten de, hayvan şeklinde giyinme uygulaması bütün dünyada yaygındır; bazı ülkelerde totemci bir kö­ kene kadar geriye gidebiliyor; ötekilerde (ya da aynı ül­ kelerde) toprağın ya da insanın doğurganlığım sağlamak için yapılan büyü törenleriyle bağlantılı olabilir; çoğu za­ man da, belki de insanbilimcilerin her zaman doğruladık­ larından da sık olarak, ya görenek konusunda herhangi 278 AİSKHYLOS b ir dinsel neden çoktan unutulmuş olduğu için ya da (b elk i de daha çok ) insanoğlunun çocuk yanı kolay kolay ölmediği için, sırf eğlence olsun diye yapılıyor olabilir. Bütün dünyada yaygındır, şu da olabilir, bu da olabilir, ya da sırf eğlence olsun diyedir. Bu türlü ifadeler gös­ teriyor ki, Pickard-Cambridge kafası dar bir çevrim için­ de deviniyor. Bu çevrim içinde, hiçbir Yunan dramas) araştırıcısı bundan daha dikkatli ve keskin zekâlı değil­ dir; onun dışında, kafasını hiç yormuyor. Son ifade: in­ sanoğlunun çocuk yanının kolay kolay ölmemesi, anla­ şılmaz geliyor bana. Dithyrambos gibi komedi de Peloponesos’dan gelen et­ kiler altında Attika'da gelişti. Bu etkilerin iletildiği or­ tam belki de göçlerdi, bu da görmüş olduğumuz gibi bü­ tün altıncı yüzyıl boyunca sürmüştü. Ne yazık ki, Peloponesos draması hakkında pek az şey biliyoruz. Sparta’da Artemis Orthia tapımıyla ilgili, şarlatan doktor ve yaşlı kadın gibi iki geleneksel figü r içeren erken dönemden bir törensel dramadan kanıtlar var, bu iki figüre Attika komedisinde yeniden rastlıyoruz; fakat bu figürler hem eskiçağlarda, hem de Orta Çağ’da çok yaygındır, bu yüz­ den de Attika komedisinin Peloponesos’dan türeme oldu­ ğu varsayılamaz. Bir de kayıt var — Sikyon’dan olabilir, ama yeri tam belli değil— Dionysos'a doğaçlamadan bir ilâhi söyleyerek orkestraya giren bir grup mamırdan (maskeli aktör-soytan) söz ediliyor. Yüzü isle boyah ön­ derleriyse elinde bir fallus taşımaktadır. İlâhi bittikten sonra seyirciler arasına dalarlar ve eğlenirler onlarla. Fallus’ta çağdaş mayıs oyunlarındaki direğin prototipini görmek istiyor insan. Eleutherai’de Melanthos olarak da­ ha önce rastladığımız Kara Adam b ir başka geleneksel figür. Seyircilerin alaya alınması, besbelli Aristophanesçi parabasis'in işleviyle ilgili. Bununla birlikte, M egara’da Peloponesos draması en hızlı ve en eksiksiz biçimde gelişmiştir; Megara, Attika DÖRTLEME 270 sınırından ancak birkaç mil ötede olduğuna göre, Attika komedisinin bu kaynağa çok şey borçlu olduğuna kesin gözüyle bakılabilir. Ayrıca, açıkça söyleniyor ki, Megara komedisi İ.Ö. yaklaşık 580’de kurulmuş olan demokrasi yönetimi altında gelişmiştir; Megara, bu aşamaya ula­ şan ilk Peloponesos devleti (altıncı yüzyılda belki de tek) olduğuna göre, burada komedinin tragedyadan daha az olmamak üzere, demokratik harekete bağım lı olduğuna ilişkin bir açık işaret görüyoruz. Attika komedisi, aralık ayında kutlanan ve Attika köylerinde hemen hemen aynı zamanlarda yapılan Köy Dionysia şenlikleriyle benzerlik taşıyan Lenai Dionizyak festivalinde ortaya çıktı. İ.Ö. 487-6'da komedi yarışmala­ rı, Kent Dionysia şenliklerindeki tragedya yarışmalarıyla aynı temelde resmen kuruldu, ancak komedi şairi yalnızca bir oyunla katılıyordu yarışmalara. Bu tarihin, radikal demokratların önderi Themistokles'in iktidarının en güç­ lü olduğu b ir döneme rastlaması dikkate değer. Benzeri yarışmaların resmi olmaksızın Lenai’de de yapılıyor ol­ ması mümkün, fakat bunlar İ.Ö. 442’ye kadar devletçe ta­ nınmıyordu. Lenaia, başlangıçta Lenai'nin ya da «çılgın kadınlarım bir bayramıydı: yani, bir Dionizyak thiasos'u törenine da­ yanıyordu. Kent Dionysia gibi b ir pompâ ile başlardı, bunun karakteri kısmen Aristophanes’in K öy Dionysia’ daki pompg parodisinden çıkarılabilir. Alayın başmda kurban sepetlerini taşıyan kızlar olur, önderleri fallus’u taşıyan bir erkekler korosu izlerdi onları. Yürürlerken, koro doğaçlamadan b ir ilahi okurdu, bu arada seyirci kalabalığı içindeki kişilerle eğlenirlerdi. Bir hayvan kur­ ban edilirdi, belki de tam bu anda rahip «tanrıyı çağı­ rın » sözlerini söyler, törene katılanlar «Dionysos, Semele’ nin oğlu, zenginlik verici!» diye bağırırlardı. Kurbanı bir komos'un izlediği varsayılabilir. Komoidia sözcüğü «feomos -şarkısı» demektir. Böylece, Leania töreni, bizim daha ön­ ce Kent Dionysia’da gözlediğim iz aynı olay sırasını gös­ te riy o r— pompĞ, agon, kâmos; Kent Dionysia'nın bilinçli 280 AlSKHYLOS olarak Lenaia üzerine kurulmuş olması olasılığı kendili­ ğinden ortaya çıkıyor. Aristophanes’in komedileri (İ.Ö. 444-388) önemli de­ ğişikliklere uğramış bir yapısal kalıba dayanır, ama yine de açıkça belirgindir. Başlıca öğeler, pârodos ya da ko­ ronun girişi: âgon, bir atışma ya da bazan bir dövüşün izlediği tartışma; şairin kişisel ya da politik konularda korosu aracılığıyla dinleyicilere seslendiği pârabasis; ve genellikle bir kömos karakterinde olan Ğxodos. İçinde bir ya da daha çok karakterin rol aldığı iambik diyalog sah­ neleri bunların arasına serpiştirilir; pârodos'tan önce bir prolog gelir. Aristoteles, komedinin «fallus ilahisinin önderlerinden» ortaya çıktığını söylüyor, tıpkı tragedyanın dithyrambos’ lann önderlerinden ortaya çıkışı gibi. Demek istediği açıkça şu: kişi olarak konuşmak yoluyla töreni dramaya döndüren, fallus İlâhisinin önderiydi; tıpkı dithyrambos önderinin giderek tragedyanın oyuncusu oluşu gibi. Çağ­ daş eleştirmenler, drama öğesinin yoğunlaştığı prolog'un (önoyun) ve öteki iambik sahnelerin diğer bölümlerden daha geç kökenli olduğu konusunda genellikle aynı düşüncedeler; bunlar ortadan kaldırılınca da, bizim pompe, agon, pârabasis ve 6xodos ya da kömos olarak tanıdığı­ mız pörodos’la başbaşa kalırız. Açıkça bir sahte dövüş töreni üzerine kurulu olan âgon ile komediye özgü pâra­ basis bir yana, bizim daha önce tragedyanın altyapısı ola­ rak saptadığımız sıralamadır bu. İki sanat biçimi böyleoe ortak bir kökene gitmiş oluyor. Tragedya uygulamasında satir oyunun temsil ettiği komik öge artık açıklanmış oluyor; geriye, tragedyala­ rın neden üçlü gruplar halinde yazıldığını düşünmek ka­ lıyor. Bu konu üzerinde Oresteia adlı kitabımda şöyle yaz­ dım: Aiskhylos’un üçlemeyi bulduğunu sanmıyorum. Tra­ gedyaları üçlü gruplar halinde yazma uygulaması, farklı temalarla ilgili olsalar bile, belli b ir drama yazarının DÖRTLEME 281 yaptığı yenilikten ortaya çıkmış olamaz; tragedya uygu­ lamasının eski ve temel b ir bölüm ünü oluşturmadıkça, anlamı ortadan silindikten sonra yaşamakta devam etmiş de olamaz. Hiç de sağlam olmayan bir usavurma bu. Aiskhylos’un bir tek tema üzerine dörtlemeler yazma pratiğinin so­ nunda neden terk edildiği, zamanı gelince üzerinde du­ rulacak bir konu; fakat bütün kanıtlar sonuçta satir oyu­ nun geç bir ek olduğunu gösterdiğine göre, üçlemenin ilkel olduğu varsayımı savunulamaz. Bu konuda Murray’m öne sürdüğü, fakat kanıtlarla desteklenemeyen ayartıcı varsayımı şaşırttı beni, yanlış yola sürükledi: üçleme, tanrının doğumu, ölümü ve ye­ niden dirilişini temsil etmek üzere düzenlenirdi varsa­ yımı. Tragedya sanatının bu tipten bir törene kadar git­ mesi kuşkusuz görünüyor bana, bunu bulma onuru da temelde, Yunan dini üzerine çalışmaları Cornford'un ko­ medi, Murray’ın ise tragedya üzerine çalışmalarına çıkış noktası oluşturan Jane Harrison’a aittir; fakat, Comford haklı olarak komedinin temel yapısında törensel izler ara­ dığı halde, Murray dikkatini büyük ölçüde tragedyanın olaylar dizisi üzerine toplamıştır; bu görüş açısından, olaylar dizisi yüzeysel bir öğedir, sonuç olarak hipotezi de çöktü. Üçlemenin daha basit bir açıklaması var. İlk tragedyanın olay dizileri, Aristoteles'in söylediği­ ne göre, küçüktü. Nasıl genişletildi? Koro ciddi bir engel oluşturuyordu. Oyuncu karakter değiştirebilir, ama koro zorunlu olarak bütün oyun boyunca aynı kalıyordu. Bu güçlüğü aşmanm tek yolu, oyunların sayısını çoğaltmak­ tı. Yunan üçlemesinin birçok oyunu, işlevsel olarak, Eli­ sabeth dönemi oyununun çeşitli perdelerine denk düşü­ yordu: eylemde tam kesintiler yapmak yoluyla olay dizi­ sinin alanını genişletmeye yarıyordu. Üçleme olmasaydı, Aiskhylos’un bu biçimde ele aldığı temalardan biri olan Oidipus mitini bütün boyutlarıyla vermesi olanaksız olur­ du. Birinci oyun baba üzerineydi, İkincisi oğul, üçüncü- 282 AİSKHYLOS süyse bu oğulun oğullan üzerine. Böylece, üçlemenin bü­ tünü üç kuşağı kapsıyordu. Doğru, Sophokles ilk iki ku­ şağı bir tek oyunda, Oidipus Tyrannus'ta. ele almıştı, ama yoğunlaştırmaya örnek bu başyapıtı, ancak, arkasından kendinden önceki oyun yazarlarının daha büyük ölçüde başarıları bulunduğu için yaratabilmişti. Aiskhylos’un üçlemeyi bulup bulmadığı sorusuna ve­ rilebilecek tek yanıt, onun, dörtleme kuralının belki de son biçimini aldığı tarihten ancak altı yıl sonra oyun yazmakta olduğunun bilinmesidir, dolayısıyla onun güç­ lendirilmesinde bir katkısı olduğu yeterince açık. Kesin olan şey, Aiskhylos’un, dörtlemeyi yetkin duruma getiren kişi olduğudur. Dörtlemenin, dönemin toplumsal tarihin­ den nasıl ortaya çıkmış olduğunu gördük. Aiskhylos bu­ nun üzerinde çalışmış ve onu, alan genişliği, organik bir­ lik ve kümülatif yoğunluk yönünden ancak Beethoven’in senfonisiyle karşılaştırılabilecek bir dramatik biçime sok­ muştur. Son zamanlarda, satir oyununun artistik uygunluğuy­ la ilgili bazı kuşkular dile getirilmekte; Sophokles’in İchneutai'si ile Euripides'in Cyctops’unun (yaşayan tek oyun­ lar bunlar) kendilerinden önceki tragedyaların etkisini artırmaktan fazla bir şey yapmış olamayacağı kabul edil­ melidir. Fakat Aiskhylos'a gelince, kanıtların azlığından başka, niçin kesin yargıya varmamamız gerektiğinin iki nedeni var. Bir satir oyunlar yazan olarak, eskiler onu Sophokles’ten ve Euripides’ten o kadar üstün tutuyorlar­ dı ki, onu birinci sıraya yerleştirirlerken, ikinci sıra, ya­ pıtları bize kadar gelmemiş olan bir drama yazarına: Eretria’lı Akhaios’a veriliyordu. Dahası, Aiskhylos türü satir oyunu, dörtlemenin organik bir bölümüydü. Böylece, Oresteia üçlemesini izleyen Proteus, erkek kardeşinin tra­ jik eve dönüşüne bir scherzo olarak, Troya Savaşından sonra Menelaos'un serüvenlerini anlatıyordu; Oresteıa’nm ayinsel büyüklüğünü sorumsuz bir şenlik, neşe kasırgası içinde tamamlayacak olan Odysseia’nın romantik atmos­ feriyle yüklü bir Proteus hayal etmek güç değildir. DÖRTLEME 283 Daha da önemlisi, onun üçleme karşısındaki tutu­ muydu. Gelecek bölümde göreceğimiz gibi, üçleme onun ellerinde, saldırıyı, karşı saldırıyı ve uzlaşmayı — çaba, çabanın ödülü, düzensizliğin uyuma dönüşmesi, demok­ rasinin zaferi— dile getirmek üzere tasarlanmış, düşün­ cesinin doğal devinimine kusursuz bir biçimde uyan bir araç olmuştur. XV ORESTEİA Aiskhylos, Eleusis’in yerlisiydi. Babasının adı Euphorion. Klanının adını bilmiyoruz, ama ailesi Eupatrid’lerdendi. Önemli bu, çünkü ilkel Attika’nm kabile toplumuna kadar uzanan bir aristokratik geleneğin kalıtçısı oldu­ ğu anlamına geliyor. Doğum yılı İ.Ö. 525. Dolayısıyla Hippias'ın tiranlığını anımsayacak ve Kleisthenes'in demok­ ratik reformlarına oy verecek yaştaydı. Kent Dionysia’ya dĞbut’sü (ilk olarak çıkışı) 499 yılında oldu, fakat on beş yıl ödül kazanamadı. Erkek kardeşi Kynegeiros’un öldüğü Maraton’da, arkasmdan Salamis’te savaşlara katıldı. Top­ lam doksan kadar oyun yazdığı söylenmekte, bunlardan ancak yedisi bugüne kalabilmiş. Yaşamının büyük bir bölümü Attika’da geçti, fakat oyunlarından bazılarının oynandığı, Syrakusa tiranı Hieron’un sarayına en azmdan iki ziyaret yapmıştır — birincisi İ.Ö. yaklaşık 471’de, İkin­ cisiyse Oresteia'nm 458’de oynanmasından sonra. İki yıl sonra Gela’da öldü; geriye, babasının yazıp oynatamadığı dörtlemelerle dört kez zafer kazanan bir oğul bıraktı: Euphorion. Cicero onu «bir şair olduğu kadar bir Pythagorasçı — söylence, bu» diye tanımlıyor. Cicero Atina’da eğitim görmüştü, sonuç olarak, bugüne kalan oyunlardan çıkan kanıtlarla rahatça doğrulanmasa bile, bu söylenceyi yad­ sımak için herhangi bir neden yok; Wilamowitz’in bu ko­ nudaki tutumuysa —Cicero'nun bu tümcesini bir «bellek ORESTEİA 285 yanılması» olarak dikkate almıyor o— bir terslik, bir inatçılık olarak tanımlanabilir ancak. Aiskhylos’un, do­ ğum yerinin mistik gelenekleriyle dopdolu olduğu da açık bir gerçek. Bir söylenceye göre, tragedya sahnesi için desenlerini çizdiği giysilerden bazıları Eleusis rahip­ lerince alınmıştı. Bir başka söylenceye göreyse, ki Aris­ toteles’e kadar gidiyor bu, Aiskhylos, oyunlarında mistik gizleri açığa vurduğu için yargılanmış, fakat bunların giz olduğunun farkında olmadığı savunularak aklanmıştı. Mistik düşüncelerin dramada kullanılışının, Oresteia'nm en göze çarpan özelliklerinden biri olduğunu göreceğiz. Bugüne kalan oyunlardan Persler, Yediler ve Yakarıcılar birbirinden birkaç yıl arayla oynanmıştı (s. 209 ), Oresteia ise daha sonra, İ.Ö. 458’de. Zincire Vurulmuş Prometheus'un tarihi hâlâ tartışmalı, fakat başka bir yer­ de verdiğim nedenlerden dolayı sanıyorum ki, kalan oyunlarının en sonuncusudur o, ölümünden sonra Euphorion’un oynadığı oyunlardan biri olma olasılığı da yaba­ na atılmaz. Yabancılar ve Prometheus kendi dörtlemelerinde bi­ rinci oyunlardı, Persler ikinci, Yedilerse üçüncü. Oresteia bütün bir üçlemedir— bizim elimizde olan tek üçleme. Ayrıca, Persler’in dışında bütün bu oyunlar birbiriyle bağ­ lantılı ya da bir’ci (unitary) tipten dörtlemelere aitti. Geri kalan bölümleri kaybolmuş olan dramalanda. Ya­ bancılar ve Prometheus birinci, Thebai'ye Karşı Yedi Ki­ şi'yse üçüncü perdelerdir; bu dramalarda geriye kalan bö­ lümler kaybolmuştur. Oresteia olmasaydı, Aiskhylos’un üç tragedyasını bir bütün içinde nasıl kaynaştırdığını saptayabilmenin yolunu bulamazdık; onunla, öteki oyunların ortaya koyduğu sorunlar karşısında çok değerli dolaylı kanıtlar elde etmiş oluyoruz. Bu nedenlerden dolayı, zamandizinsel sıraya karşın ilk yeri Oresteia'ya vermek uy­ gun düşüyor. Pelops öldüğünde iki oğul bırakır geriye. Atreus ile Thyestes; babalarının yerini kimin alacağı üzerinde tar­ tışırlar. Atreus kardeşini ülke dışına sürer, fakat bir süre 286 AfSKHYLOS sonra barışma bahanesiyle geriye çağırır ve bir şölen verir onuruna; şölende, gizlice öldürdüğü oğullarının eti­ ni sunar ona. Thyestes cinayeti öğrenir ve Pelops’un Sa­ rayını lanetler. Atreus’un ölümünden sonra krallık, iki kız kardeşle —Klyteimnestra ile Helena— evlenmiş olan iki oğul —Agamemnon ile Menelaos— arasında bölünür. Troya Kralının oğullarından biri olan Paris, Menelaos’u ziyaret eder, Helena’ya âşık olur ve onunla birlikte ka­ çar. Troya Savaşının nedeni budur. Yunanlılar Agamemnon’un komutasında Aulis’te toplanırlar, fakat bir fırtı­ na yola çıkmalarını geciktirir. Bilici Kalkhas, Agamemnon’a fırtınanın Artem is’in öfkesinden ileri geldiğini, an­ cak kızı İphigenia’nın kurban edilmesiyle yatışabileceğini söyler. Bunun üzerine Odysseus, Akhilleus'la evlendirileceği bahanesiyle kızı anasından alıp getirmek üzere Argos’a gönderilir, ve kız babası tarafından kurban edilir. Ondan sonra birlikler Troya’ya doğru yola çıkar. Kısa süre sonra, Klyteimnestra, Thyestes’in oğullarından Aigisthos'la —Atreus’un babasına verdiği şölenden kaçarak ca­ nını kurtarmıştır— bir aşk ilişkisine girer. Bü ilişkiyi ko­ laylaştırmak için Klyteimnestra, o zamanlar daha bir ço­ cuk olan oğlu Orestes’i Phokis'e gönderir. Savaş on yıl sürer. Troya düşünce Yunanlılar tapınakları yerle b ir et­ tikleri için tanrıların gazabına uğrarlar, sonuçta fırtına ve yıldırım donanmayı darmadağın eder. Menelaos ve Odysseus kaybolurlar, yıllarca geriye dönmezler. Agamem­ non sağ salim döner, fakat karısı tarafından öldürülür, karısının sevgilisi de cinayetin suç ortağıdır. Troya Kra­ lının kızlarından olan v e yurda cariye olarak getirdiği Kassandra da aynı zamanda öldürülür. Birkaç yıl sonra Orestes, Delphoi'deki ApoUon Kahininden babasının öcü­ nü alması emrini alır. Phokis’te kendisini konuk etmiş olan kralın oğlu Pylades’le birlikte gizlice ülkeye döner; kendisini, hâlâ yaşamakta olan kız kardeşi Elektra'ya ta­ nıtır ve onun yardımıyla hem anasını hem de Aigisthos'u öldürür. Anasının intikam ruhları Erinys’ler onun peşine takılırlar. Delphoi'ye kaçar, orada ApoUon tarafından ORESTEİA 28? arındırılır. Arınışının geçerliliğini tanımayan Erinys’ler pe­ şini bırakmayınca, oradan oraya dolaşmalarını sürdürür, sonunda Athena’mn özellikle bu amaç için kurduğu Areopagus’un Athena Mahkemesinde anakatilliği suçuyla yar­ gılanır ve aklanır. Aiskhylos’un anlattığı Orestes öyküsü bu. Aynı öykü Homeros şiirlerinde de anlatılmakta, fakat Atreus'un şöle­ ninden, İphigenia'nın kurban edilişinden, Delphoi bilicisin­ den. Erinys'lerin sıkıştırmasından, Apollon’un yaptığı arın­ dırmadan ya da anakatilliği yargılamasından hiç söz edil­ memektedir. Bu atlamaların anlamını düşünürken, bir yandan Homeros’un öykünün bütününü anlatma savında olmadığını, öte yandan destanda, halk geleneğini monarşi çıkarları yönünde değiştirme gibi bir eğilim olduğunu unutmamak gerekir. Atreus’un şöleni, daha önceki bir bö­ lümde tartışılan Tantalos'un şöleniyle aynı tipten bir mit­ tir (s. 141); bir seferin başlangıcında insan kurban etme göreneğinin, politik yönden güçlü rahiplikle işbirliği için­ deki erken monarşinin bir özelliği olduğu bir başka yerde gösterilmiştir; Orestes’in, anasının Erinys’leri tarafından iz­ lenmesiyle anayanlı bir kökeni gösteriyor. Hepsi de ilkel görülebilecek bu üç öğeden üçüncüsü, çeşitli yerel gele­ neklerde kendi başma yaşamanı sürdürmüştür. Bunlardan birinde, Orestes, Zeus Kappotas adlı bir taş fetiş üzerine oturarak deliliğinden kurtulur, besbelli bir göktaşı bu; bir başkasında, parmaklarından birini kemirip yedikten son­ ra iyileşir ve saçlarını Erinys’lere adar teşekkür olarak. Bir üçüncüsünde, bir Artemis tapmağının önünde kutsal bir taş üzerinde Troizen’li dokuz adam tarafından arın­ dırılır. Bütün bu söylencelerde Apollon hiçbir rol oyna­ maz-, üçüncüsündeyse arındırılma fikri, Zeus Kappotas’ınki gibi antropomorfizm-öncesi bir tapım üzerine kaydırıl­ mış gibi görünmektedir. Bu nedenle, Apollon tarafından yapılan arındırmanın, toprak sahibi aristokrasi dönemine ait olduğu çıkarsanabilir, bu çıkarsamamızı başka kanıtlar da destekliyor. Spartalılann, Delphoi'den, Peloponesos’daki politik egemenlik savlarım güçlendirmek üzere Ores- 288 AİSKHYLOS tes’in kemiklerini Tegea’dan Sparta’ya getirtilmesine yet­ ki veren bir kehanet sağlamaları bu dönemde olmuştur; ayrıca, Stesikhoros'un kayıp Oresteia’sının Sparta çıkarla­ rına hizmet edecek biçimde düzenlenmiş olduğuna inan­ mak için nedenler de var. Son olarak, Areopagus’taki yar­ gılama, açıkça Sparta versiyonuna bilinçli bir karşıtlık içinde geliştirilmiş bir Atina ekidir. Erinys'lere kovala­ ma rolünü veren ve Orestes’in yargılanmasını Mahkeme­ nin kuruluşu için bir fırsat olarak kullanan Aiskhylos’un kendisi de olabilirdi. Euripides’in Elektra’smda Erinysler yenilmelerinin üzüntüsünden yıkılmış bir durumda yeral­ tına girip kaybolurlar. Eumenid.es’te de yeraltında kay­ bolurlar, fakat halkın sevinç çığlıkları arasında Athena’ nm yol göstericiliğinde giderler. Bu durumda bu yol gös­ tericiliğin ve anlatmak istediği her şeyin Aiskhylos tara­ fından eklendiğini söyleyebiliriz. Böylece, onun anlattığı gibi, Orestes öyküsü, ilkel kabilenin, erken monarşinin, aristokrasinin ve demokrasinin birikmiş tortularını yüze çıkaran toplumsal tarihin katmanlı b ir parçasıdır. Agam em nonun açılış sahnesi, olay dizisinin farklı bir özelliğine işaret edecek biçimde düzenlenmiştir. Klyteimnestra bir fesatçıdır ve düşündüklerini açıkça söyleyemez. Shakespeare olsaydı, tıpkı Seneca gibi, onun amacını Aigisthos’la bir diyalogta ya da sesli düşünmelerle ve kendi kendine konuşmalarla verirdi belki de; fakat Aiskhylos’un yöntemi daha ekonomik. Biz onu görmeden önce sesini duyanz; konuşmaya başlamadan çok önoe görürüz onu. Sarayın eşiğinde her görünüşünde. Koronun sözleri, ak­ lından neler geçtiğine değgin bilinçsiz bir yorumlama sağ­ lar bize; öyle ki, sonunda konuşmaya başladığında söz­ lerindeki gizli anlamı yakalamaya hazınzdır artık, o ka­ dar uzun süre geriye bırakıldığı için daha da etkileyici duruma gelen davranış nedeninin en sonunda açıklan­ masına hazırlanmışızdır. V ak it gece yansından hemen sonradır, mevsim son­ baharın sonudur, Ülker yıldızı batmıştır ve denizi geç­ ORESTEİA 289 mek tehlikelidir artık. Nöbetçi, yılın başından beri nöbet­ tedir, savaşın onuncu yılı, biliciye göre de sonuncu yılıdır. Yorgundur, özgür kalmayı özlemektedir (1-2): T an rıy a U zun du a ediyorum kurtarsın diye beni b ir yıl boyunca çektiklerimden. Biraz sonra bu dua yinelenir, fakat arada geçenlerin so­ nucunda anlam ı değişm iştir— yalnızca kendi kurtuluşu için değil, hizmetinde olduğu Sarayın üzerine çökmüş olan lanetten kurtulması için b ir duaya dönüşmüştür ( 16 -21 ): N e zam an b ir şarkıya başlasam ya da b ir ezgi mırıldansam, K u rtu lm ak için m üzikle, bastıran uykudan G özlerim den yaşlar boşanır, bak a n ın da B ir zam an lar erinç İçindeki b u b ü yü k Sarayın haline Bari sonunda iyi haberler çaksaydı gökyüzünde K ara n lığı dağıtıp kurtarsaydı bizlcri! «Kötülüklerden kurtuluş», «çalışmadan kurtuluş», mystery’ lerin dilinden günlük konuşmaya geçmiş birçok sözden biridir; bunlarda, daha önce gördüğümüz gibi, mistikle­ rin, ölümlülüğün kötülüklerinden arınmanın ödülü olan tinsel mutluluk haline ulaşmayı umdukları yollar dile ge­ tirilirdi. Nöbetçi bu anlamı düşünmüyordur, ama üçlemenin gidişinde yavaş yavaş ortaya çıkar bu. Fatihler, kendilerini bekleyen felaketlerden habersiz, ele geçirdikleri kentte uykudadırlar (335-7): G ecen in ayazından, G ö k le rin çiğinden, kırağısından U y u ya cak la r, bütün kurtulm uş — O h , n e hoş b ir gece nöbet beklemeksizin! Orestes annesini öldürürken. Sarayın nihayet arınmış ol­ duğuna saflıkla inanan Troyalı hizmetçi kadınlar bir ilâhı söylerler: daha ilerde göreceğim iz gib i Eleusis törenlerine dayalı b ir İlâhidir bu (Cho. 942-5) (S u n u Taşıyanlar): 290 AİSKHYLOS Şükürler olsun da, bir şarkı yükselsin evden Kötülüklerden kurtuluşu söyle, korkunç Günahkârların saçıp durdukları zenginlikten Belalı, sıkıntılı yollardan. Hemen ardından, anndıncm m kendisi umutsuz bir bi­ çimde annma gereğini duyar (Cho. 1059-60), Apollon’sa Athena’ya gitmesini söyler ona (Eum. 81-3) (H ayırlı Tanrı­ çalar): Çünkü orada, Senin davana bir karar verip, konuşarak Hafifleteceğiz derdini, bir yol bulacağız sonunda Bu felaketlerden kurtarmak için seni. Erinys’lerin kovaladığı kaçak, sığınır (Eum. 297-8): Athena’nm merhametine Ah bir gelse— -uzakta da olsa işitebilir — Ve bu dertlerden kurlarsa beni! Nöbetçi, Tanrılara dua ediyordu. İkinci oyun, bu kez Hermes’e bir başka duayla başlar; Hermes, canlılarla ölü­ ler arasında bir aracıdır; üçüncünün başlangıcındaysa Delphoi rahibesi, Pallas (Athena), Loksias (Apollon) ve öteki tanrılara dua eder, Yetkinleştirici Zeus’la bitirir (Eum. 28). Akşam yemeğinden sonra, önce Olympos tanrıları­ na, sonra ölülerin ruhlarına ve en sonunda da Yetkinleş­ tirici ve Kurtarıcı diye de adlandırılan üçüncü Zeus’a kat­ kısız şaraptan bir şükran sunusu yapmak töreydi; Agamemnon'da Koro, savaştan önceki mutlu günlerde İphigenia kızın bu törenin başında babası için nasıl bir şük­ ran ilahisi söylediğini anlatır (243-7). Fakat İphigenia öl­ dürülmüştür, muzaffer anne ise onun katilinin ölü bede­ ninin başında durmuş bağırır (1385-7): Sonra hareketsiz yerde yatarken Üçüncü vuruşu indirdim, benim üçüncü saçı’mı Cehennemin Zeus’una, ölülerin kurtarıcısına. ORESTEİA 291 Annesini ve âşığını öldürmeye kararlı Orestes küfürlere girişir (Cho. 575-8): Kılıcım Ve vuracak ve b ir cesede döndürecek âşığım onun hiç kana susamamış bir Furia Akıtacak anamın üçüncü yudum katıksız kanını. Furia, Erinys’dir. Orestes çok anı çektikten sonra kurtu­ lur (Eum. 754-80): Ey Pallas, E y evimin kurtarıcısı, Ülkem den atılmış biriydim, sen Getirdin beni geri yurdum a; insanlar B ir kez daha A rg o s’lu o, diyecek, oturuyor Babasından kalan P allas’m, evde, Iütfuyla Loksias’ın ve herkese hükmeden Üçüncünün, Kurtarıcının. Şimdi Agam emnon'& dönelim. Gözcüye gözetleme göre­ vini veren, bir kadının: şimdi zaferi düşlemekte olan, Agamemnon'un karısı (26) Klyteimnestra’nm (84) hiç sönme­ yen umutlandır. Gün ağanrken Troya’nm düştüğünü bil­ dirdiğinde, haber çoğu kimse tarafından gerçek olama­ yacak kadar güzel, boş bir düş sanılıp ciddiye alınma­ yacaktır (274-491); fakat haberin doğruluğu anlaşıldıktan sonra, onun bir başka zafer için uğraştığı konusunda git­ tikçe güçlenen kanı, bu düşü bir karabasana dönüştüre­ cektir (975-83). İkinci oyunun başlangıcında bu kadm, bu kez zaferi değil öç almayı düşleyecektir (Cho. 32-41) ve düşü yine gerçekleşecektir (Cho. 929); sonunda, düş gö­ renin kendisi, uyku basmış Erinys’leri öç almaya kışkır­ tan bir düşe dönüşecektir (Eum. 116). Bu kadında bir erkek istenci vardır (11). Kendisi alay­ cı bir biçimde reddetse de (348, 1661, Cho. 672-3) erkek kişiliğine sahiptir (351); ve cinsiyetinin yerini almış olan alçakgönüllülükten, sadelikten yoksundur (613-14, 856, 840, 1373, Cho. 629-30). Fakat dişi olarak, ister de açığa korsa, çekiciliğine dayanılmaz (941-3). Onun, dağın te- 292 AİSKHYLOS peşinden ateşle işaret verileceği öyküsüyle alay ederler, kadın deliliğinin bir parçasıdır bu (483-87); fakat o ama­ cından dönmez (594-8). Kılık değiştirmiş Orestes kuşku­ larını uyandırınca Aigisthos bunları dehşete düşmüş bir kadının korkusu olarak hesaba katmak istemez (Cfıo. 845-6), fakat hareket zamanı gelince «Bana bir erkek bal­ tası getirin!» diye bağıran, kadındır (Cho. 889). Gözcü, sahibesinin tersine, düş görmeye cesaret ede­ mez (12-15). Uyanık kalmak için şarkı söyler, fakat şar­ kısı Atreus’un Sarayı için bir ağıta döner. Daha sonra, kurtuluş için dua ettikten sonra dağdaki ateşi görür. Kut­ sal ışık parlamıştır, karanlık dağılmaktadır, gözyaşları sevince döner. Gözcü ışığı selamladıktan sonra Kraliçeyi bu sevin­ ce katılmaya çağırır, sevinç danslanna başlar — fakat bir­ den durur, anlatılamayan bir korku durdurmuştur onu. Sevinci gerçekte aldatıcıdır. Günün geç bir vaktinde, bir rahibenin esinli imgelemi, Erinys'leri daha önce Gözcü­ nün dans etmiş olduğu çatıda dans ederken görecek (1186 -90), korkutucu haykırışlarım işitecektir (1118). Bu tür amansız sevinçler, tekrar tekrar iç karartıcı önsezilere dönüşecektir. Yaşlı erkekler korosu, geçmişe sağlam bir inançla sahneye girer, fakat çok geçmeden gelecek için korkularını yatıştırma yollarını aramaya başlarlar (99103). Geçmişe dönerek, savaşın mutlu başlayışını anım­ sarlar, fakat sonra bunun için ödedikleri korkunç bede­ li, İphigenia’nm kurban edilişini düşünürler, öyle ki, so­ nunda söken şafak Gözcünün dua ettiği kurtuluşu de­ ğil, daha kötü bir felaketi haber verir gibidir (248-58). Kraliçenin bildirisinden sonra, Paris’in cezalandırılmasın­ dan dolayı neşeli bir ilahiye başlarlar (367) fakat ilâhı Agamemnon için duydukları endişeyle biter (456-70). Ha­ berci, doğan güneşi delicesine bir sevinç içinde selam­ lar (508-75) fakat çok geçmeden zaferin ardından hemen bir felaketin ortaya çıktığını itiraf etmek zorunda kalır. Yaşlılar, Agamemnon'u duruma yaraşır bir biçimde se­ lamlamak için büyük çaba göstermektedirler (782-809), da­ ORESTEİA 293 ha sonra onun tuzağa doğru yürüyüşünü çaresiz seyret­ mek zorunda kalırlar; v e umutla korku arasında son bir mücadeleden sonra (975-1034) büyülenmiş gibi korku için­ de kaçınılmaz sona teslim olurlar, ikinci oyunda da öyle. Hizmetçi kadınlar korosu, zaferden güvenli, erkek ve kız kardeşi öç için duaya çağırırlar; fakat daha sonra cesa­ retlerini yitirerek felaketten başka bir şey göremezler ge­ lecekte (463-75). Orestes görevini yaparken Sarayın kur­ tuluşundan büyük sevinç duyarlar (935-72) fakat oyunun bitişinde, umutsuzluk içinde bu evin dertlerinin he za­ man biteceğini, tükeneceğini soruyorlardır birbirlerine. Üçlemenin sonuna kadar, dertler gerçek ve kalıcı bir se­ vince dönüşmeyecektir. Bütün bunlar Gözcünün konuşmasında gizlidir. Göz­ cü, kuşkulardan yenik düşmüş, sessizlik içinde sığınacak bir yer arar (36-9): Gerisi Dilim in sırdır — ağır b ir üzerinde. Şu Söyleseydi balta asılı duvarların dili olsaydı bütün olanlan, da sözüm Y alnızca bilenleredir, bilmeyenleriyse — bilerek unuturum. Giz «anlayanlar» içindir. Gözcü bu sözleri söyleyerek sa­ rayın içinde kaybolur; sonra, sanki buna bir yanıtmış gibi karanlıkların içinden Klyteimnestra’nın sevinç çığlığını duyanz: «A lelu ya!» Parodos'ta ve de ilk stasimon’da şair, düşüncelerimizi on yıl öncesine, savaşın başlangıcına götürmekle başlar. Bunlar hep birlikte, bugüne kalan yapıtlarında en uzun koro bölümünü oluşturur; her birini izleyen stasimon’lar gittikçe kısalırlar — bu ise düğüm noktasına yaklaşırken tempo'yu hızlandırmanın bir yoludur. Geçmişe dalmışken, şimdiki zamanı unuturuz; eylem yeniden başladığındaysa, olay dizisi öyle hızla ilerler ki, şairin, geniş bir alana ya­ yılmış olayların bir tek gün içine sıkıştınldığı zaman şe­ masını sorgusuz kabul ederiz. Parodos, Kraliçenin ilk kez sahneye çıkışı için bir ze­ 294 AİSKHYLOS min sağlar. Atreus'un oğulları, Helena’nın kaçınlışmdan duydukları öfkelerinde, yavruları çalınmış iki kartala ben­ zetilir. Zıtlık çarpıcı ve amaçlıdır. Kartallar tanrılara baş­ vururlar, tanrılar da saldırganın başına bir Erinys mu­ sallat eder (59). Bu anda Klyteimnestra sarayından çıkar ve giriş kapısında dikili kutsal taşlarda sessizce adağa başlar. Bu arada, hâlâ Paris’i düşünmekte olan Yaşlılar, günahkârın adaklarının yararsız olduğunu açıklarlar. Son­ ra kendilerinden konuşurlar: dövüşemeyecek kadar yaşlı oldukları için geride bırakılmışlardır, çocuklar kadar güç­ süz ya da gündüz düşleri kadar hafiftirler (79-82). Sonun­ da, birden Klyteimnestra’yı görürler, ona doğru dönerler ve ne haber getirdiğini sorarlar (83-87). Sorulan yanıtsız kahr. Kraliçe sessizce sahneden ayrılır, kentin öteki altarlanna doğru yoluna devam eder. Onun konuşmasını bekliyoruzdur, fakat doruk noktası ertelenmiştir. Yaşlılar dövüşemeyecek kadar yaşlı olsalar da, şarkı söyleyemeyecek kadar yaşlı değildirler; seferin başladığı sırada görülen, göklerden gelen belirtiyi ve bilicinin onu okuyuşunu anlatmaya başlarlar şarkılarıyla. İki kartal görünmüştür, gebeliğinin son günlerine gelmiş bir tavşa­ nı yiyorlardır. Kartallar krallardır (bunların artık ezilen­ ler değil, ezenler olduğunu gözleriz), tavşansa Troya’dır: tavşan nasıl onuncu ayda doğacaksa, Troya da onuncu yılda düşmeye yargılıdır. Fakat doğum tanrıçası, yabanıl hayvanların koruyucusu Artemis gücenmiştir, karşılık ola­ rak bir başka adak istiyordur. Bilicinin yorumunun ilk bölümü yeterince açıktı, fakat şimdi kendisinin bile ne olduğunu anlamadığı bulanık şeyler görür gibidir (152-5): Doğuştan kavga yaratıcı, insandan korkmayan kan güdücü, hâlâ orda Sarayı terk etmeyen ihanet, anımsar, öcünü alır bir çocuk ölümünün Bu anda, akıp giden öykü, insanın acı çekerek akıl­ lanması gerektiğini buyuran bir yasa göndermiş olan Zeus’ un egemenliği üzerine ağır ve ciddi bir düşünceyle kesilir (160-83): ORESTEİA 295 Zeus, o ki buyurdu, insan Elem içinde öğrenm eli ve acı çekerek Y o lu n u bulm alı diye. D erin uykulara daldığında, yanlışlarını anımsar da Y a ra lı yüreği daha da yırtılır yepyeni acılarla A k ıl uğram az semtine. İnsan ruhunun yol göstericileri Ölüm süz güçlerin dağıttığı iyilik Y a ra la r onu. Çok fazla şey isteyen insana bir uyandan başka bir şey olmayan, acı çekmenin insanı akıllandıracağına ilişkin es­ ki Hesiodosçu atasözüne burada yeni ve olumlu bir değer yüklenmiştir. Öykü yeniden başladığında, ritim sıkışmış ve yoğun­ laşmıştır. Fırtına patlar, Agamemnon ikirciklidir, donan­ ma yok oluyordur, Tann sözünü söylemiştir; Kral, bilici­ nin yetkesini bir an için durup sorgulamaksızm, kızın ge­ lecek kötülüğü bildiren haykırışlarını bastırarak, krallık tutkusuna kapılır ve kendi öz çocuğunu öldürür. Biliciler görevlerini yerine getirdi. Ç ü nk ü A dalet önce cezalandırır, sonra dersini verir. Y a rın mutlaka olacaktır, çok geçmez getirir acılarını Öyleyse bugün ağlam ayalım . Güneşin doğuşu k adar apaçık gösterecektir kendini. Bu sözler söylenirken (249-54) Klyteimnestra sarayın eşi­ ğinde yeniden görünür, geçmişini arkasına almış durmak­ tadır. Bir kez daha, yeni bir haber var mı? Bu kez yanıt­ lama alçakgönüllülüğünü gösterir (264-7): M ü jdeler size! Eski atasözünün dediği gibi, Gecenin rahminden Sabah yükselsin! Ö yle büyük ki D uyacaklan n, umutlarını aşacak. H aberim şu; Y u nanlılar T roy a’yı aldılar! 296 AİSKHYLOS Ve diyalogun sonunda, kendisine kentin ne zaman düş­ tüğü sorulunca şöyle yanıt verir (279): Bu şafağı doğurmuş olan gece. Konuştuğu dil, öldürülen çocuğunu düşündüğü on yı­ lın izlerini taşımaktadır. Sonra, sorulan sorulan bir an önce yanıtlamak için Ege’nin öbür kıyısından gönderilen işaret ışıklarından başlayarak anlatmaya, parlak bir söy­ leve dalar. Güneş gibi ya da ay gibi, veya bir kuyruklu yıldız gibi karanlıktan yükselir ışık, doruktan doruğa sıç­ radıkça sanki özelliğini değiştirir gibidir, bir yıldırım gibi sarayın damına saldm r birden. Kraliçe daha sıkıntılı bir hava içinde Troya’da olanlar konusunda akimdan geçir­ diklerini anlatır. Esirler sevdiklerinin ölümüne yas tutuyorlardır, fatihler dinlenmededirler. Yunanlılar kazanmış­ tır, ama ele geçirilen kentin kutsal yerlerine saygı gös­ termek zorundadırlar. Gerçekte, Attika’yı yağmalayan Persler gibi onlar da bu saygıyı göstermemişlerdir. Bilici Kalkhas gibi (131) Klyteimnestra da iyi haberlerini bir uyarıyla dizginler (341-4), buna üstü hafifçe kapalı bir tehdit ekler (345-7): V e tanrıların önüne b ir suç işlemeden çıktılarsa O zam an ölmüş olanların yakınmaları da Tatlı dilli olabilir — görünm ez bir kaza olmazsa elbet. İkinci stasimon, Paris ile Agamemnon arasına ince­ likle çizilmiş bir koşutluk çeker. Paris ele geçirdiği zen­ ginliklerden başı dönmüş durumda şişinmiş, bu yüzden de tanrıların kıskançlığını üzerine çekmiştir. Kandırma ya da Günaha çağn ruhu umutlarını beslemiş, pervasız yapmıştır onu. böylece doğrudan kendi düşüşüne götüren açık bir küstahlık gösterisine itmiştir onu. Daha önce de görmüş olduğumuz gibi bütün bunlar söylencedir. Liri­ ğin özgünlüğü bu söylencesel düşüncelerin dramatize edi­ ORESTEİA lişindeki ustalıkta yatmaktadır. gibi: 297 Headlam’m da yazdığı Zaferden sonra cüretli bir Te Deum’la açılır şiir; so­ na ulaşılmcaya kadar yavaş yavaş korkunun en derin ka­ ranlığına dalarsınız: sonuçsa, eşsiz ustalıkta geçişlerle ko­ tarılır, bir kıyıdan ötekine, bir düşünceden ötekine taşınır durursunuz, hızla işleyen bir aklın düşünceleri kadar kor­ kusuz ve hızlı. A şın bolluğun, gönencin içinde gizli tehlike üzerine açış düşüncesi (367-84), içine sanldığı sözler daha geniş bir dikkat istiyorsa da, görünürde Paris’in kaderi üzerine bir yorumdur; o güne kadar bozulmamış kutsallıklan çiğne­ yenlerin kaderi (389-72) Klyteimnestra’nm uyarısını akla getirir (341-2); Günaha Çağrının zorlayıcı gücü (385-6) Agam em non’un işlediği günahı (222-3) anımsatır bize; gü­ nah işleyenlerin tan nlan n katına ulaşamayan (397) yal­ varışları da tanıdık gelir bize (69-71). Günaha Çağrı ru­ hu. Paris’i ve halkını yok oluş tuzağına çekmiş olan Helena’da cisimleşir (403-15), buysa Menelaos’u yasa bürür (416-19). Tıpkı her şeyini yitirmiş olan Menelaos’un düş­ leriyle başbaşa bırakılışı gib i (420-6) sevdiklerini savaşa göndermiş olan bütün Yunanlılar da onların küllerini ge­ ri getiren kül kaplarıyla alırlar karşılıklarını (433-6). Bü­ tün bu kan dökücülüğü başlatmış olan savaş-efendilerine homurdanıp dururlar (449-51). Böylece, stasimon'un so­ nuna kadar dikkatimiz alttan alta değişir. Başlangıçta (367-84): D o ğru su n u H er söylem eli, hep ad ım d a açık seçik Z e u s ’tan gelir vuruş izlenir b u ... Ç aresizdir, b o ğazına k adar altına batmış, gururdan başı dönmüş, U y a n ık A d a le tin ulu tapm ağını tekmeleyen insan. diyen Paris’tir; şimdiyse Agamemnon (462-70): 298 AİSKHYLOS Kara Cadılar bekler, ne zaman bir insan Adaletle değil şansla büyüse, yücelse Aniden tersine döner de talih Bir gölgeye döndürür onu, atarlar Yok oluşun çukuruna, kim kurtara! Fazla ünlenmededir tehlike, Kıskanç gözlü tanrı Zeus bir çakışta yakar onu. Yaşlı erkekler, bunlardan alınacak dersi göstererek biti­ rirler sözlerini — baştan beri anımsatılan bir dilektir bu (377-80): ne Agamemnon gibi fatih, ne de Kassandra gibi esir olsunlar, ortalama bir yaşam sürmelerine izin veril­ sin dilerler kendilerine. Yaşlı erkekler, Klyteimnestra’nm dağdan dağa ışık­ larla konuşma hayaliyle alay eden bir dille, anlattığı öy­ kü hakkmdaki kuşkularını dile getirirler (475-500); ancak ordudan gelen Habercinin oraya ulaşmasıyla boşa çıkar bu alayları. Haberci, savaşın acı anılarının doğurduğu se­ vinç gözyaşlanyla, yeniden görme umudunu yitirmiş ol­ duğu anayurdunun tanrılarını selamlar ve efendisi için bir hoşgeldin şöleni hazırlamaya çağırır Yaşlıları: O ki, doğruluktan şaşmaz Zcus'un çapasıyla Troya’yı yerle bir etti, viran kodu bağlarını... Atreus’un yüce oğlu, efendimiz, kralımız, mutlu insan. «Ölünceye kadar kimseye mutlu demeyin.» Böyle diyordu atasözü. Coşkunun itişiyle Haberci, efendisi için biraz ön­ ce Klyteimnestra’mn bilinçli bir kötülükle kullandığı ay­ nı nitelemeyi kullanmıştır (336). Sonra sıkıntılı bir an yaşanır. Yaşlılar anayurttaki ihanete dair bir ima ka­ çırırlar ağızlarından, fakat Habercinin endişeli sorgula­ maları birden bir yana itilir: «Şimdi, ölüm bir mutluluk» (550). İkinci konuşmasında daha düşüncelidir haberci. Sa­ vaşın zorluklarını, geri dönmeyen arkadaşlarına anlatır­ ken duraklar, yeniden gücünü toplar, yine duraklar, son­ ra yine kendini toplamaya çalışır. Kraliçenin uğursuz göl­ ORESTEİA 299 gesi sarayın kapısında belirdiğinde, kendine gelememiş­ tir henüz. Kraliçe ona iyi haberlerinden dolayı umduğu hediyeleri vaat edeceği yerde, artık kendisine gerek kal­ madığını söyler — efendisini kendisi karşılayacaktır, «na­ sıl bıraktıysa öyle bağlıdır ona... düşmanlarına karşı aman­ sız, ve başka her şeyde aynı» (607-9); gizli niyetlerine iliş­ kin imaları tehditlerle karşıladıktan sonra aniden sara­ ya çekilir. Haberci, umutsuzluk içinde, Yaşlılara döner: konuyu ilgisizce değiştirerek Menelaos’tan haber sorarlar ona. Tatsız soruları yanıtlamak sırası ona gelmiştir ar­ tık. Donanmanın bir fırtınada darmadağın olduğunu açık­ lamak zorunda kalır, ve sahne, dağıtmaya çalıştığı de­ rin bir kederle biter (671-2): Şimdi, onlardan sağ kalan varsa, Bizi ölmüş gitmiş sayıyordun Menelaos kurtulacaktır ölümden, Agamemnon değil. Koro ilk stasimon’da işittiğimiz (160-83) ağır, düşün­ celi müziğe yeniden başlar. Temalan, ikinci stasimon’un ortasından (403-15) ve uygun b ir biçimde Menelaos'a değ­ gin haberden sonraya yerleştirilmiş Helena'dır. Paris ile Agamemnon arasmdaki koşutluk şimdi Helena ile Klyteimnestra arasında bir başka koşutlukla tamamlanacaktır. Helena Paris'i nasıl baştan çakardıysa, kız kardeşi de Agamemnon’u kötüye sürükleyecektir. Bir çobanın büyüttü­ ğü bir arslan yavrusu gibiydi; önce büyüklerin ve küçükle­ rin sevgilisiydi; önceleri yumuşak ve baştan çıkarıcıydı, ama sonunda (748-9): Zcus’un am an bilmez öfkesi Y o l gösterdi ona, gelin ağlatan bir C a d ı kılığına girdi. Kız kardeşi. Agamemnon’u karşılamaya hazır, sarayın g i­ rişinde beklemektedir yine; yaşlı erkekler bir düşteymiş gibi ya da gördükleri şeyin anlamından habersiz seyirci­ ler gibi sürdürürler şarkılarını (766-70): 300 AİSKHYLOS İşte, kararlaştırılan zam an gelince K ap kara bir gece bulutu, karşı konulm az öç perisi Bilinm ez felaketin dehşeti çöker sarayal Sonra, daha önceki iki stasimon'un sonuçlarının bir araya toplandığı ve güçlendiği son (773-81): A dalet nerede peki? D um andan kararmış kulübeyi aydınlatır, A lçakgönüllülüğü oralarda bulur. K irli ellerin yaldızlı doruklarından Çevirir de gözlerini temiz yüreklilerin oturduğu yerlere; V arsıllığın H er şeyi yüzündeki sahte dam gaya bakmaksızın kararlaştırılmış sona götürür. Agamemnon, bir zafer alayının başında, kral araba­ sının içinde girer, esir Kassandra’yı taşıyan bir başka ara­ ba onu izlemektedir. Yaklaşan tehlikeyi ona duyurma­ ya hazırlanan dalgın ve düşünceli Yaşlıların selamına kar­ şılık verir (810-13): Ö nce bu A rg o s ülkesini v e onun Tanrılarım selamlamak gerek, böyle Y u rd a dönüşüm e ve Priam os’un kentinden öç alm am a Y ard ım etmiş Olan dostlarımı. Üçlemenin önde gelen motifi Adalet, bu sözlerle orkest­ radan sahneye çıkar; Kralsa, bilinçsiz bir alayla, sanki her ikisi de göklerin yazgısıymış gibi Troya’nın düşüşü­ nü ve kendisinin Argos’a dönüşünü birleştirir. Yaşlıla­ rın uyarısına, önlemini almışçasına teşekkür eder, fakat sonra, kendi büyüklüğünden emin gönderir onlan (851-4)Artık krallık ocağım a döndüm İlk işim, beni buradan uğurlamış V e sağ salim yuvam a döndürm üş olan tanrıları selamlamak olsun Z a fe r benim le birlik, bir daha da ayrılmasın yanımdan! Klyteimnestra, çıkacak fırsatı bekleyerek sessiz dikilmek­ ORESTEİA 301 tedir. Amacı, onu birazdan cezasını çekeceği günahım sim­ geleyecek, gururlu, açık bir davranışa itmektir. Onu üze­ rinde yürüttüğü kutsal halıların anlamı budur. Agamemnon, onu görmezlikten gelerek, toplanmış olan halka seslenir. Bu iki insan arasında hiçbir zaman ger­ çek bir aşk olmamıştır. Klyteimnestra, soğuk ve renk ver­ meyen bir dille yavaşça başlar, evde tek başına bırakılmış kadının kaderini anlatır; onun güvenliği için duyduğu korkulardan söz eder, sanki alttan alta onun ölümünü is­ termiş gibi; sonra alçakgönüllü bir edayla doğrudan ona seslenerek Orestes’in orada bulunmayışından dolayı özür diler; daha sonra sesini yükselterek aşkını yineler, konuş­ ması daha zengin, daha renkli bir hava alır; abartılı im­ gelerin birbirini izlediği parlak bir yaltaklanma kreşen­ dosundan sonra, hizmetçilerine erguvan rengi yolluğu efendilerinin ayaklarına sermelerini buyurur (905-13): Şim di, sevgili insan A ra b a d a n in, fakat T ro y a ’yı çiğnem iş olan Şu ay ak la r yere basm asın. A c e le edin hizmetçiler, yolu n a yolluklar Y a y m a n ız ı söylem iştim sizlere. E rg u v a n rengi örtülerden b ir yolluk serin K i A d a le t, u m ulm adık yuvaya götürsün onu; G erisini, uykunun yenem ediği b ir özen düzenleyecek T a n rıla r nasıl uygun görürse. Agam em non’un meydan okumasma onun yanıtıdır bu. Üçlemenin sonucu örülüyordur: «K avga kavga ile buluşur savaşta. Doğru Doğru ile » (Cho. 461). Daha önce Korodan öğrenmiştik, kan davası kuralının adalet olmadığını, fa­ kat Atreus’un Sarayının bunu anlayabilmesi için bir ku­ şağın daha geçmesi gerekecektir. Kraliçe, görkem li zenginlik gösterisinin gerisinde di­ kilmekte, içeri çağırm aktadır onu. Bütün gözler Agamemnon’a dönmüştür. Buz gibi b ir resmiyet içinde kraliçenin konuşmasını dinler ve övgülerini kabul etmez (925): «Beni bir insan AİSKHYLOS 302 gibi onurlandır, bir tanrı gibi değil!» Ayartılmayı kabul etmez, kraliçenin planı suya düşmüştür. Drama yazarı bizi doruğa kadar yükselttikten sonra şimdi de ilk çıktığımız yere getirir ve yeniden başlar. Klyteimnestra taktiğini değiştirir. Parlak sözleri bıra­ kır ve onunla tartışır. Karakterini bildiği için za yıf ta­ rafına yönelir onun. Kadınca kanıtlar ileri sürer, akla ay­ kırı ama zekice. Ona göre çok hızlıdır. Onun yetkesine boyun eğen bir davranışta bulunur (931), ondan koşullu bir izin elde eder (933-4), gururunu okşar onun (936-7) ve zayrfladığmı görünce övmeye başlar onu (940-41): Ag. K avgaya can atmak bir kadına yaraşmaz. Kl. Y en en boyun eğsin yengiye öyleyse. Erkeklerin işi gücü savaştır, kadınlarsa onlan eğlendir­ mek içindir. Erkekler, kendi üstünlüklerinden emin, ka­ dınların kaprislerine boyun eğmekten zevk alırlar. A ga­ memnon duraksar-. Ag. Böyle b ir yengi çok mu değerli senin gözünde? Kl. G e l inan, isteğinle yenil, yenmiş olursun yine de! Klyteimnestra kazanmıştır. «Çok güzel konuşmasıyla ona boyun eğdirmiş, dudaklarından çıkan övücü sözlerle onu zora sokmuştur.» Agamemnon kutsal toprağa basacağı için sandallarının çözülmesini buyurduktan sonra dikka­ ti esir Kassandra’ya çeker ve hiç istifini bozmadan karı­ sından cariyesini hoş tutmasını ister küstahça. Sonra kut­ sal erguvan yolluğa ayak basarken, fazla zenginliğin, bi­ razdan dökülecek olan kanın, on yıl önce dökülmüş bir genç kız kanının tehlikelerini ima eden bir imge dalgası yükselir yeniden (970-2): V e nasıl Zeus ekşi üzümden Şarap çekerse, öyle serinlik doldurur evi sonunda (C an lı kökten taze yapraklar fışkırır çünkü ORESTEİA 303 K ö p ek -yıld ızın d an koruyacak b ir gölge yaratır) E rk e k ler do lan ıp du rdu k ça evinin içinde. A rab ad a sessiz sessiz oturan kişi sayılmazsa sahne boştur şimdi. A ğ ır müzik yeniden başlar (675), gergin ve uğursuzdur şimdi. StasUnon’un teması korkudur, umudu kökünden söker ve bilici diliyle bir şeyler anlatır. Müzik sustuğunda, bundan sonra ne olacağını bilemeyiz: saray­ dan ölüm çığlıklarını mı, yoksa Kassandra’mn sesini mi duyacağız? Sonra şaşkın bakışlarımız karşısında Klyteimnestra yeniden görünür sarayın kapısında. Geleneksel te­ m alara sıkı sıkıya bağlı Yunan drama yazarlan, şaşırtma öğesini pek az kullanmışlardır; fakat bazan bir kaçınıl­ mazlık duygusunu kafalarım ıza inatla kazıdıktan sonra, umulam ayacak b ir duruma ani b ir dönüş yaparlar. Klyteim nestra kararlıdır, kocasının âşığı onun ölü­ münü de paylaşacaktır. İnandırma gücünü bir kez daha ortaya kor, bu kez korku içinde, uykudaymış gibi davra­ nan Koro d a yardım etm ektedir ona. Konuşmaya başla­ yınca. M ystery’lerin dilini konuştuğunu fark ederiz onun. Saygısız b ir cüretle Kassandra’yı bir erginleme adayı, kendisiniyse töreni yöneten rahip olarak hayal etmekte­ dir, yaklaşm akta olan öldürme de kutsal b ir gizdir. Fakat onun ikinci kurbanı neyin yaklaşmakta oldu­ ğunu bilir, yakan lara da tehditlere de sağır bir havada, ne konuşur ne kımıldar. Klyteimnestra’mn yitirecek za­ manı yoktur, saraya döner. Uzun b ir bekleyişten sonra yavaştan bir inilti duyu­ lur. Ap ollon ’a seslenen Kassandra'dır bu. Sonra, yalvaçça b ir sayıklam a içinde uzun zaman önce kanlan dökülmüş çocukların şarkısını söyler, içerde işlenmekte olan cinayeti görür, Erinys’lerin sevinç şarkılannı duyar, çatıda dans ettiklerini görür; en sonunda, içe dokunan b ir acıyla ken­ di ölümüne ve Priamos'un Sarayı’nm çöküşüne ağlar. Sa­ yıklam a durumu geçince, Erinys’lerin şarkısını yorumlan Atreus’un günahını kutlamaktadırlar; Apollon'un, kendi­ sine bilicilik sanatını nasıl esinlediğini anlatarak sürdürür 304 AİSKHYLOS konuşmasını (1178-1213). Birden esrime hali yeniden gelir üzerine: gözünün önünde Thyestes’in çocukları belirir — şimdi Aigisthos’un karşılığının ödenmesini istediği suç­ tur bu; sonra sakin sakin, epoptai gibi, birazdan Agamemnon'un ölümünü göreceklerini söyler Yaşlılara (1214 -55); Yaşlılar şaşkın durumdadırlar— hiçbir şey anlaya­ mazlar (1253). Birden esriklik hali geri döner. Bir kez daha kendi ölümünü görerek, sürgünün yurduna dönmek­ te olduğunu söyler, «babasının öcünü almak için anasını öldürecektir» ( 1281 ); Priamos’a ve oğullarına son bir hay­ kırışla kapıya doğru yaklaşır, fakat dehşetle geri çekilir, sonra yeniden yaklaşır, ama bir türlü gidemez, öcünün bir gün mutlaka alınacağını tekrar eder (1318-20), son sözleri, kendisinin ve Agamemnon’un yazgısı için acı do­ lu bir ağıttır, esir ve esir alan, köle ve kral, her ikisi de aynı ölümle karşı karşıyadır. Uzaklaştıktan sonra, dikkatimiz Agamemnon’a çeki­ lir (1335-7): G ö k ler ona T ro y a’yı alm ayı nasip ettiler V e b ir tanrı gibi alkışlanarak döndü yurduna. Bu sözcükler, Agamemnon’un utkulu dönüşüne b ir kömos olarak bakıldığını gösteriyor. Onun tanrılaşması, ölümü­ dür. Sahnenin bir bütün olarak amacı, bizim Agamemnon için duyacağımız acımayı Kassandra üzerinde yoğunlaştır­ mak, Klyteimnestra’nm cinayetini geçmiş ve gelecekle ilişkilendirmek ve eylemi geciktirerek doruk noktasını yo­ ğunlaştırmaktır. Yaşlılar korku içinde fısıldaşırlar, fakat hiçbir şey yapmazlar. Atasözlerindeki yaşlı insan görünümüyle uyuş­ maktadır bu durum: «öğüt vermede akıllı, eylemde zayıf.» Fakat diyalogun sanatsal amacı, hâlâ ilerde olan oyu­ nun en uç noktasına yanıt verebilmemiz için gerginliği azaltmaktır. Diyalogun sonunda. Yaşlılar Saraya yaklaş­ tıklarında, yaratılmak istenen yanılsama, onlann gerçek­ ORESTEIA 305 te saraya zorla girdikleri ve aşağıdaki sahneyle karşılaş­ tıklarıdır. Sahne kapılan ardına kadar açıktır, şöyle bir tablo görülür: Agamemnon’un ve Kassandra’nın ölü be­ denleri, kana bulanmış erguvan yolluk üzerinde yerde yatmaktadır, Klyteimnestra başlarında dikilmekte. Sevinç içinde, kocasının, zenginliğinin tuzağına düşüp nasıl öl­ düğünü, şu anda artık nedenlerini açıklamakta özgür ol­ duğunu söyler (1415-18): Fırtınaları dindirmek için, Sürüsünden çekilip alınmış b ir dişi koyun gibi O k ar beyazı postu her gün büyüyen sürüsünden, B u adam kılı kıpırdam adan öldürdü kendi Çocuğunu, acıyla doğurduğum en sevgili kızımı. Klyteimnestra’nm karakterinin açıklaması bitmiştir artık. On yıl boyunca, ilk çocuğuna olan sevgisi, ona kötülük etmiş olan adama nefrete dönüşmüş, heyecanlı yapısı öç almaya adanmıştır. Bu nefret yine de aşkın sonucudur. Suçu korkunçtur, ama nedeni onu açıklayabilir. Aiskhylos’ un, Homeros’un aksine, onu cinayette birinci el yapma­ sının nedeniyse artık açıktır. Kendi çocuğunu öldüren adam ancak kendi elleriyle öldürülmelidir. Aigisthos'un Agamemnon’la kendi arasında bir kan davası olması Klyteimnestra’yı hiç ilgilendirmemektedir; âşığından söz ederken bir suç ortağı değildir o, eyleminden sonra ken­ disini koruyacak bir kişidir (1434-7). Yaşlıların korku içindeki suçlamaları yavaş yavaş acı­ ya, üzüntüye döner. Klyteimnestra da giderek rahatlar, bu işi yaptığı sırada bedeninin öç alan cinler tarafından, Sarayın kana kan isteyen kalıtsal daim on'u tarafından ele geçirilmiş olduğunu açıklar (1475-80, 1497-1504, 1527-30). Ona göre, cinayet zorunlu b ir arınma töreni, aileyi kalıt­ sal çılgınlığ ından arındıran kusursuz b ir kurban etme işiydi; şimdi artık görev yerine getirildiğine göre, istediği şey erinç içinde yaşamaktır (1568-77). Am a Yaşlıların gö­ rüşü böyle değildir, ona karşı seslerini yükseltirler (1583-4): 306 AİSKHYLOS A m a yasa bunu yasaklıyor, Zeus tahtında kaldıkça, Giinah işleyen acı çekecektir — böyle buyurulmuştur. Epilog (1577-1673) bu sahneye eklenmiş bir ek bölüm­ dür, bir zıtlıklar bölümüdür. Klyteimnestra, amacına bağ­ lılık yönünden bir erilse, Aigisthos karı yürekli bir kor­ kaktır. Kadın, sapkınlığına karşın soylu olarak kalır, ötekiyse tümüyle aşağılıktır. Yaşlıların Klyteimnestra'ya kar­ şı davranışmda suçlama olduğu kadar korku da vardı, fakat bu sonradan görmenin haince şişinmesi nefretten çılgına döndürür onları, şu meydan okuyucu çığlığa sü­ rükler (1646-8): A h , Orestes Y aşam ışığını görüyor m udur hâlâ, ne olurdu Bir gün dönebiiseydi yurduna ve kanıtlayabilscydi H e r ikinizin de hakkından gelebileceğini! Uzak ellerdeki sürgüne yakınlık duyuyoruzdur şimdi. Dra­ ma yazarının tiranlara karşı bütün nefretini içine koy­ duğu Aigisthos'un aşağılık acımasızlığı, ne olursa olsun, bunun duygusuzca ve alçakça işlenmiş bir cinayet ol­ duğunu hissettirir bize; Klyteimnestra bile, sessiz sessiz dinlerken aynı şeyleri hissediyor gibidir. Bitkin ve kö­ şeye sıkışmış Klyteimnestra arayı düzeltmeye çalışır. Fa­ kat yaşlılar sonuna kadar meydan okurlar, erinç yasak­ lanmıştır bu kadına artık. Anlaşmazlık çözülmez. Agamemnon'un yazgısı, avcı ağı figürüyle gösteril­ mektedir: önce Troya kentinin üzerine atılmıştır bu ağ, sonra da onun aşın varlığının bir simgesi olarak felaket getirici bir giysi olmuştur, o giysi içinde tuzağa düşürül­ müş ve hançerlenmiştir. Aynı şekilde, bundan sonraki oyunda Klyteimnestra bir yılan biçiminde gösterilir, kar­ talı yuvası içinde boğduktan ve yavrularını açlıktan ölü­ me terk ettikten sonra kendisi de hayat verdiği yılan ta­ rafından öldürülür. Son oyundaysa, Orestes uçan b ir ge­ yik yavrusu ya da zebanilerin peşine düştüğü bir tav­ ORESTEİA 307 şan olur. Bu başat figürlerin dışında, Agamemnon oyu­ nu rastlantısal olarak ortaya çıkan imgelerin bolluğuyla dikkati çeker. Güneş ve ay, yıldızlar ve yıldızlar arası boşluklar; kimi zaman yaz ortası sakinliğine gömülmüş, kimi zaman gazaba gelip dolu ve yıldırım yağdıran bit­ mek tükenmek bilmez zenginlikleriyle deniz; kuşların pa­ tır patır düşüp öldüğü karlı kış mevsimi, filizlenen ekin, olgunlaşan üzümler, hasat ve bağbozumu, hepsinin üs­ tünde de, karanlıkta bir uçtan bir uca çakan ve şafakta sönükleşen işaret ışıkları. Doğa’nm bütün bu parlak gös­ terisi, insanın insanla çatışmasına bir zemin olarak gös­ terilir. Bunun zıttma, K hoiphoroi'de (Sunu Taşıyanlar) imgeler daha az, daha karanlık olacaktır: kurumuş bir meşe ormanı, göktaşları, yeraltı ejderhaları, canavarlar. Fakat Eumenides’in (Hayırlı Tanrıçalar) sonunda, Erinys’ lerin lânetleri, ürüne, hayvanlara ve insanlara bolluk ve bereket getiren gün ışığına ve serin rüzgârlara dönüşün­ ce, parlak renkler yeniden dönecektir. tik iki oyun arasında geçen zaman süresi belirtil­ miyor, ama çok yılların geçtiği besbelli. Klyteimnestra’nm evden uzaklara gönderdiği erkek çocuk, şimdi yiğit, iç­ ten ve hırslı bir delikanlı olarak Argos’a dönmüştür, Phokis’te kendisine ev sahipliği etmiş olan kralın oğlu Pylades’le birlikte. Sabahm alacakaranlığında babasının meza­ rı başında dikilmiş dururken birden bir feryat işitir sa­ raydan. Oyun sürerken gün belli belirsiz ağanr. Görevi yerine getirildiğinde, tekrar alacakaranlık olacaktır, bir kez daha sürgün, peşinde annesinin öç alıcı ruhları, yur­ dundan kaçacaktır. Önce de olduğu gibi, önoyun (prolog) iki bölüme ay­ rılmıştır: bu kez önoyunu ikiye bölen, birinci oyundaki Nöbetçiye yanıt olarak duyulan neşeli «Aleluia!»nın ak­ sine, bir korku çığlığıdır. Metin kötü bir biçimde sakat­ lanmış burada; kaybolan şeylerin özünün, oyunun geri ka­ lan bölümünden çıkarılacak sonuçlarla yeniden buraya konması gerekir. Özellikle iki nokta, oyunun geriye ka­ 308 AİSKHYLOS lan kısmında öyle anlamlı bir biçimde bellidir ki, onla­ rın burada eskiden var olduklarından emin olabiliriz. Birincisi, Orestes, Apollon’dan annesini ve onun âşı­ ğım öldürerek babasının öcünü alması için ivedi bir emir almıştır (269-305, 1026-33). «Kim ki insan kanı dökmüştür, onun da kam insan tarafından dökülecektir» (310-14, 434-6, 646-51, 836-7). Klyteimnestra'mn ve Yaşlıların daha ön­ ce, biri Agamemnon’un öldürülüşünü haklı çıkarmak için, ötekilerinse onun ölümünün nasıl olacağını önceden kes­ tirirken başvurmuş oldukları bu yasa, şimdi kutsal bir onay kazanmıştır; eğer Orestes gelecekte bir gün cina­ yetle suçlanacaksa, bu suç, onu kendi emrine boyun eğ­ diği için temize çıkartacağını ona söz vermekle kalmayıp, emrine boyun eğmezse en korkunç biçimde cezalandırmak­ la korkutan Apollon tarafından paylaşılmalıdır (269-96). Orestes’in seçeneği yoktur: tanrıların gönderdiği biridir o, bunu bildiği için de görevi güvenle karşılar. Böylece üç­ lemenin son çatışması için hazırlanmış oluruz: oğul ile ana arasındaki kan davası, tüm insanlığını mutluluğunu etkileyen Gökyüzü ve Yeraltı tanrıları arasında bir kan davası olacaktır. İkincisi, Sarayı günahtan temizlemek için iki günah­ kârın ölümü gereklidir. Orestes yanlıları, ona tanrıların atadığı bir anndırıcı ya da kurtarıcı gözüyle bakarlar (156-63, 866-8, 1045-8). Ne onun ne de yandaşlarının göre­ mediği şey, Sarayı temizlerken ondaki pisliği kendi üze­ rine almak zorunda olduğudur (1017). Orestes, Hermes’e ve babasının ruhuna dua ettikten sonra başından kopardığı bir tutam saçı mezarın üzerine bırakır, daha sonra da çığlığı: «akıldan hiç çıkmayacak o büyük korku çığlığını» işitiriz (34-5). Biraz sonra, siyah­ lar giyinmiş, saraydan gelen bir kadın kalabalığı görür, içlerinde kız kardeşini tanıyarak heyecanlanır, üzüntü içinde başını eğmiş yürüyordur kızların arasında, Zeus adına seslenir (18-19): E y Zcus, yardım et bana babam ın Öcünü almamda! Beni koru, dövüş benim için! ORESTEİA 309 Kadınlar doğululara özgü bir ağıt söyleyerek bağırlarını dövüp, saçlarım yoluyorlardır. Kraliçe kötü düşler gör­ mektedir, ölüler kızgınlıklarını bildiriyörlardır düşlerde; o da, yatıştırıcı birtakım sunularla bu kadınları kocasının mezarına göndermiştir. Fakat kan bir kez dökülmeye gör­ sün, ondan kurtulmanın yolu yoktur artık (48, 66-74; Ag. 1017-24); Adaletten kaçılmaz, kimini bu yaşamda, kiminiyse A ra f’ta ve Cehennemde gelir, bulur. Klyteimnestra korkunç bir ölüme yazgılıdır; onu öldürecek olansa, ka­ dının öç alıcı ruhlarından: onu sonsuz işkenceye sürük­ leyecek ruhlardan zorla kurtulacaktır. Sonunda, kadınlar kimliklerini açıklarlar: Troya yağmasından alınan esirler­ dir bunlar. Zorla boyun eğerler sahiplerine; iyi niyetle­ rini öç alacak kişiye saklıyorlardır, o geldiği zaman. Elektra erkek kardeşinden daha büyük olmasına kar­ şın hâlâ bir kızdır, yumuşak yaradılışı mutsuz yetişme döneminin etkisinde acılaşmamıştır henüz. Babasından, onu öldürmüş olan karısı için bir bağışlama isteyemez, ama hizmetçi kadınlar akima getirinceye kadar, öç al­ mak için dua etmeyi de düşünmez. O zaman bile buna razı olmak istemez, annesinin günahkârlığı düşüncesi onu öfkeye değil, fakat ona daha büyük yürek temizliği ba­ ğışlaması için duaya sevkeder. M ezar başındaki duaları sırasında mezarm üzerine bırakılmış saçları görür birden, kendi saçlarına benze­ mektedir, hemen Orestes’i düşünür. O anda, yerde meza­ rm yanından uzaklaşan iki ayak izi görür. Birinci ize ayak­ larım koyduğunda kendisininkiyle uyuştuğunu görür. Umut ve kuşku arasında ikiye bölünmüş, adım adım iz­ ler, henüz tanıyamadığı kardeşinin dikildiği yere kadar, ona yaklaşırken şaşkın şaşkın bağırır ( 211 ): «N e acılar var burada, ne parçalanmış düşünceler!» Bu sözler Orestes’e söylenmiştir sanki, uğursuz belirtilerdir bunlar. Orestes ileri doğru çıkar, Elektra’ysa korkuyla ge­ riye çekilir. Orestes kim olduğunu söyler ona. Kız önce inanmaz buna. O. hafiften azarlar kız kardeşini, aynt zaiorr.ti*j - jı-ı kanıtlarını gösterir ona: gnorisrrtf'n ya 310 AİSKHYLOS da belirtiler, evden ayrılmadan önce Elektra’nın onun için ördüğü bir giysi. Kardeşini: babasını ve kız kardeşini yi­ tirmiş, anasma yabancılaşmış, yokluğunda bütün sevgi­ siyle bağlandığı kardeşini karşısında görünce Elektra, bu anın mutluluğu dışında her şeyi unutur. Fakat Orestes bu buluşmanın yarattığı tehlikeden rahatsızdır, o anda Koro geleceği anımsatır ona (243-5): Yü reğin e güven, yeniden senin olacak B abanın mirası, am a ancak G ü ç V e D o ğru yanı başında olursa, bir de üçüncüsü Hepsinin en büyüğü, Kurtarıcı Zeus. Orestes hemen yanıtlar: Zeus, Zeus, bak da gö r halimizi, gör K artalın babasız kalmış yetimlerini Zalim yılanın kollarıyla sıkıp Ezerek öldürdüğü kartalın. Sahnenin sonunda. Delphoi kehanetine gözü kapalı inan­ mış — Apollon sözünde durmazlık etmez (269)— ve boyun eğmeye kararlı, kendine güveni yerine gelmiş, nerdeyse yüreği hafiflemiş görünür Orestes. Mezar başında bunu izleyen şarkı teknik olarak bir thrânos'tur ya da bir ağıt, törensel temelleri XI. Bölüm­ de incelenmişti. İlkel törenin, Aiskhylos tarafından diama sanatı düzeyine yükseltildiği tarzın başlıca örneğidir. Sophokles’in koral odlan daima konuya uygundur ve d ramanın amaçlarına hizmet eder, fakat her od’un içinde genellikle az devinim vardır. Koro yorum yapar, bekler, bir ders verir ya da bir tersliği gösterir, fakat ge­ nellikle olay dizisinin ilerlemesine doğrudan katkıda bu­ lunmaz. Öte yandan Aiskhylos od’u son derece dinamik­ tir. Kendi içinde devinir ve gelişir. Oyunda eylem du­ raklamıştır, ama biz müziği dinlerken kafalanmızda bir şeylerin olduğunu hissederiz. Şimdiye kadar bu türden iki başyapıtla karşılaştık: Agamemnon'daki ilk iki stasimon. ORESTEİA 311 Fakat bizim şimdi üzerinde durmamız gereken mezarda­ ki şarkı, bunlardan da dikkate değer. O da ötekiler gibi düşüncemizde bir dönüşüm yaratır; fakat Koroya ek ola­ rak, iki sese göre düzenlendiği için dramatizasyon yö­ nünden daha da büyük bir alan sağlar. Üç bölümün her biri kendi başma küçük birer dramadır; katılanlar bir­ birini etkiler ve onların birbiri ardından gelen ruhsal de­ ğişikliklerinden son derece karmaşık ve organik bir bü­ tün doğar. Bunu Persler’deki Darius’un yakarışıyla karşı­ laştırırsak, sanatçının gelişimi konusunda çarpıcı bir öl­ çü elde etmiş oluruz. Orada, Yaşlıların büyülü sözleri ve onlara yanıt olarak hayaletin görünüşü bizi etkiler; fakat bu etkiler dışsal ve seyirlik etkilerdir — şarkının kendisin­ de dramatik bir şey yoktur aslında. Burada drama yazarı büyüden vazgeçmiştir ve hayalet görünmez olarak kalır; yine de, erkek ve kız kardeşin dualannı dinlerken, baba­ larının ruhunun yavaşça onların yüreklerine girdiğini his­ sederiz. Eylem, tümüyle içseldir, fakat böyle olduğu için de daha dokunaklı, daha etkileyicidir. Orestes ve Elektra babalarının ölümü için bir ağıta başlarlar (315-22 = 332-9, 345-53 = 363-71), fakat Koronun devamlı kışkırtmasıyla (306-14, 323-31, 375-9) bu ağıt, ka­ tillerin cezalandırılması yönünde, Koronun da katıldığı ateşli bir isteğe dönüşür (380-99). Bu arada Koro, kışkırt­ malarının öteki iki kişi üzerinde etkisini gözleyince, ken­ dilerine güvenleri sarsılmaya başlar, kuşkuların saldırı­ sına uğrarlar (410-17). O zaman Elektra başı çeker ve kendi çektiği acılan, babasının bedenine yapılan kötü­ lükleri anımsatır (418-22, 429-33, 444-50). Bunun üzerine, bir anlık bir umutsuzluğa kapılmış olan Orestes (405-9) eski kararlılığım yeniden kazanır (434-8); o zaman Ko­ ro yeniden saldmya başlar, onu eyleme itme işinde Elektra’ya katılır (439-43, 451-6). Böylece her üçünün de öç almak için bir kez daha haykırdığı (456-61) ikinci do­ ruk noktasına taşınmış oluruz; fakat sonra Koro yine inancını yitirir (463-5) ve Atreus Sarayının gelecekte^ çe­ keceği acılar için bir ağıtla şarkıyı keser (466-75). Öfke 312 AİSKHYLOS çığlığını ilk kez atmış ve bunu ötekilere zorla kabul et­ tirmiş olan kendileriydi (386-9); oysa şimdi yaptıkların­ dan ötürü gözyaşı dökmektedirler. Nefis bir sonuçtur bu, ve kavram olarak temelde müzikaldir. Müzik susar, şarkı bitmiştir. Daha az yetenekli bir sanatçınm ellerinde dua da, yakan da burada biterdi, ama Aiskhylos'un hâlâ bir coda'sı vardır. Çocuklar me­ zarın başında kalır; Koronun uğursuz feryatlarına kulak­ larını tıkayıp öç çığlıklarını sürdürürler, fakat tek baş­ larına. Atreus'un kargışı mezardan çıkmış, onlann için­ de yaşıyordur yeniden. Bu, Orestes üzerinde, kararını sağlamlaştırma etkisi yapar. Klyteimnestra'nm karabasanının ayrm tılannı duy­ duktan sonra —düşünde bir yılan doğurmuştur, yılan, göğsünden kanla karışık süt emmektedir— acımasız bir güvenle yorumlar bu düşü (548-50): O zam an bilin ki, o canavara yaşam verdiğine göre K orkunç bir ölümle ölmesi gerekir, ve ben B ir ejdere dönüşüp öldüreceğim onu. Bundan sonra, ilerde göreceğimiz gibi bir kez daha bo­ calama gösterse de, bütün aklı, gizli planmm başarıyla yerine getirilmesine adanmıştır. Elektra üzerindeki etkisiyse, onu değiştirmektir. Kısa bir süre önce, öç almak için dua bile edemeyen kız şim­ di annesi kadar vahşi ve acımasız olduğunu gösterece­ ğini söyleyerek övünmektedir (420-2). Atalardan gelen ilencin karşı konulmaz gücü altında ikinci bir Klyteimnestra olmuştur, buna karşılık biz Klyteimnestra’nm da bir zamanlar onun kadar masum olduğunu çıkarsayabiliriz. Çağdaş eleştirmenlerin hemen hepsi bu oyunda Elektra karakterini yanlış anlamaktadır, bunun nedeni de insan karakterinin çevreyle değiştiğini görememeleridir. Orestes eylem planını açıkladıktan sonra hizmetçi ka­ dınlara son emirlerini verir (581-4): 313 ORESTEİA Dilinizi sıkı tutmanızı öğütlerim size Zam anında susun, vakti gelince konuşun. Gerisi Kılıcın benim bu arkadaşımın gözlerine kalsın sınavını denetlemek. «Zamanında susun» deyimi dinsel dilden günlük dile geç­ miş deyimlerden bir başkasıdır; bunun kökeniyse, Eleusis' te erginleme için adaya ettirilen gizlilik yemininde bulun­ maktadır. Gördüğümüz gibi, erginlenen daha sonraki bir aşamada bir epoptes: Erginleme Odasında yapılan gizli törenlere girebilen ve başkalarının erginlemesini denetle­ yen biri oluyordu (s. 152). Burada da hizmetçi kadınlar öldürme girişiminin gizine alınmakta fakat öldürme işiy­ se onların görmeleri gerekmeyen daha yüce bir giz ol­ maktadır. Sarayın içinde gerçekleşecek eylemi yerine ge­ tirmekse, onu seyredecek ve gözleyecek olan Pylades’in klavuzluğunda, Orestes’in işidir. Koro, dişi kötülüğü tarihinde bir eşi daha olmayan Klyteimnestra'mn suçunun büyüklüğü üzerinde düşünür­ ken, öcü alacak olana güvenlerini yeniden kazanırlar (648-51): İşte geliyor yıkamaya Eski kanı taze kanla bir oğul, A k ıl sır erm ez bir cadının ÖlUmcUl am acına boyun eğmiş. Akşamın geç saatleridir. Orestes saraya yaklaşır, ya­ nında Pylades de vardır, Phokis’li bir satıcı kılığına gir­ miştir. Yetkili bir kişiyle konuşma dileğinde bulunur — «bir kadm ya da daha uygunu bir erkek» (664). Planı, önce Aigisthos'u öldürmektir. Tam bu sözleri söylerken sarayın gerçek efendisi Klyteimnestra, kardeşinin öğrettik­ lerine göre davranmakta olan Elektra’mn eşliğinde, ka­ pıda görünür (579-80). v ral çe yeni gelenlerle sakıntılı bir dille konuşur. On' 'rı konuklamaya hazırdır, ama işleri erkeklerleyse er­ 314 AÎSKHYLOS kekleri çağıracaktır. Orestes mesaimi verir, kendi ken­ dinin ölüm haberini bildirir, Elektra’ysa yapmacık bir ağıtla bu yalan haberi destekler (691-9): Ey bu kederli evin yenilmez ilenci, N e uzak bakışlısın! Burası bile, O kadar düzenli, tehlikeden uzak, güvenliyken Uzaklardan attığın oklarla yerle bir ettin bu evi. Yapyalnız kodun beni, bütün sevdiklerimi alıp elimden. Şimdi de Orestes — o ki, o güzel aklıyla Uzakta durmaya çalışırdı balçıklı çamurdan, Bu saraydaki bütün kötü niyetlileri Kovacak diye hâlâ beklenen o iyileştirici umudu da Yok bil artık. Bu sözlerde iki yanlı bir alay var. Elektra annesine, Orestes’i karşısında dikilip dururken ölü saymasmı söylüyor, bunu da o uğursuz sözü söylemeksizin yapıyor gerçekte. Fakat seyircilere daha derin bir anlam iletiyor. Orestes, sonunda atalarının lanetine yakalanmıştır. Ortada görün­ memekle akıllılık etmişti: dönüşüyse yıkımı olacaktır. O zaman da kendi yalnızlığı artık bir masal olmaktan çıka­ caktır. Orestes, aynı sinsi kaçamaklı tavırlarla sürdürür ko­ nuşmasını, böyle kötü bir haber getirdiği için, aynı za­ manda üzerine aldığı görevi yerine getirmeye kararlı ol­ duğunu söylediği için bağışlanmasını rica eder. Klyteimnestra onunkine eş sakıntılı bir yanıtla karşılar onu, fa ­ kat Elektra’ya karşı kindar bir alayla, eğer doğruysa, ha­ berden duyduğu sevinci gizleyemez, bir köleye emreder gibi yabancılara hizmet etmesini emreder ona (712-15). Bu gergin diyalog boyunca yabancılara karşı davranışı son derece kuşkuludur. Fakat Elektra’dan kuşkulanmaz, yok oluş nedeni de budur onun. Ona bir köle gibi dav­ ranmakla onun oyununa gelmiş olur. Attığı ikinci adım, Aigisthos’a derhal dönmesini ve silahlı muhafızlarını da birlikte getirmesini isteyen bir haber iletmektir. Seçtiği haberci ailenin yaşlı dadısıdır; ORESTEİA 315 ona kalsa hiçbir şeyden kuşkulanmayacak ve böylece ha­ nımefendisinin suikasti önlemesini sağlayabilecektir; ama haberi götürürken yolda Koro’yla karşılaşır, koro ona har berin birinci kısmını iletmesini, ikinci kısmmıysa gizle­ mesini öğretir. Dadı boşboğazın biridir, saftır, sevecen­ dir, Orestes’in bebekliğinden anımsadıkları tam anlamıy­ la dramatiktir, Orestes’in çok geçmeden selamlanacağı abartılı alkışlara karşı bizi önceden uyarması ve anasının merhamet dileyeceği son an’a hazırlaması düşünülmüş­ tür onun (896-8): Ah dur, oğlum! sevgili çocuk, acı, Bir zamanlar dişsiz damaklarının, uykuda, Yaşam sütünü emdiği bu göğüslere acı. Bir önceki stasimorida Koro, Kİyteimnestra’nın kötü­ lüğünü anlatmıştır; şimdiyse canavan öldürecek olan, göklerin gönderdiği kurtarıcının başansı için dua etmek­ tedir. Orestes bir araba yarışına katılmıştır, zaferin ödülü atalarından kalma mirastır. Korkulanın unuturlar ve am­ ma göstermemesini isterler ondan (832-837). Aigisthos çağn ya uyarak gelir. Bununla birlikte, ha­ berciden kuşkulandığı için değil de haber doğru olama­ yacak kadar iyi olduğu için Orestes’in ölüm haberine gü­ venmek istemez. K ibirli ve kendinden emin, doğruca tu­ zağın içine yürür. Heyecan artar, ve Koro sonucu bek­ lerken son b ir zafer duası eder (866-8): N e k adar çok şey b u sonuca bağlı, o ise tek başına T an rıya benzer Orestes, düşm anlarıysa iki; Dileyelim kazansın! Agamemnon’un dudaklarında olup da yüreğinde taşıma­ dığı eski deyişi anımsarız: «B ir insan olarak onurlandırın beni, bir tanrı olarak değil.» Yarış ortadayken, hizmetçi kadınlar kenara çekilir, yenilgi olayından kendilerine zarar gelmesinden korkar- AİSKHYLOS 318 lar (972-4, 77-9). Sonra uşak kapıya gelir, aym çekingen­ liği o da gösterir, fakat artık başarının bir belirtisidir bu (875-7). Yardım almak için kadınlar bölümüne seslenir, ama kapılar sürgülenmiştir. Elektra’nm işidir bu (579-8C). Uşak bir an düşünür. Aigisthos ölmüşse eğer, efendilerde bir değişme için hazırlıklı olması gerekir. Üçüncü bağı­ rışı bir yardım çağrısından çok adalete bir çağrıdır: Klyteimnestra ne yapıyor? Nerede, Artık sonunda, öyle görünüyor ki başı Adaletin baltasının altındaki kütüğe değecek. Sonunda çıkagelir Klyteimnestra: «Nedir bu bağırtı?» Ya­ nıt, amansız bir kehanettir: «Ölüler yaşayanları öldürü­ yor, demektir bu.» Öldüğü bildirilen Orestes Aigisthos’u öl­ dürmüştür. Fakat o anda, gördüğü düşün gerçekleştiğini anlar. Bu kötü durumu tüm o eski meydan okuyuşuyla karşılayarak bir balta ister, fakat baltayı alamadan Ores­ tes çıkar karşısına, kılıcı elinde, Aigisthos’un cesedi ise ayaklarının dibindedir. Önemli bir andır bu. Duraksar. Kılıcım indirerek umarsızca arkadaşına döner: anasının yaşamını bağışlasın mı? Pyladis ilk ve son kez konuşur (900-2): Kehanetlerin ve kutsal Loksias anlaşmalarının Sonu ne olur o zaman? Bırak İnsanlar nefret etsin senden, tanrılar edeceğine. Klyteimnestra yaşamının bağışlanması için yalvarır. Oğ­ lunun Aigisthos'u anımsatması üzerine o da ona Kassandra’yı anımsatır (918-21): Kİ. Or. Ki. Or. H ayır, hayır — onun ahlâksızlığım da anımsa Suçlama onu — yad ellerde senin için çalıştı, didindi. Z o rd u r b ir kadın için, erkeğinden uzakta. O nun emekleri olm asa karısı nasıl güvencede olurdu evinde? ' ’ -'‘ eimnestra kandıramayınca tehdit eder (924)- «Ana ORESTEİA 317 ahinin peşine takacağı azgın köpekleri unutma!» Am a Orestes bir daha aldanacak değildir bunlara. «Vah bana, bir oğul değil bir yılan taşımışım içimde.» Kendi kendine «Ejderhaya dönüşmüş bir yılan» derken Orestes, kılıcını anasına saplar ve öldürür onu. Son stasimon, şimdi sarayda geçirilen kan smavı ile Atreus’un Sarayının öldüğü ve yeniden doğduğu inancın­ dan kaynaklanan mistik bir sevinç İlâhisidir; böylece sa­ ray ne zamandır üzerine çökmüş olan karabasandan kur­ tulmuştur artık. Koro daha şimdiden Sarayın üzerini ör­ ten örtünün atılması ve zafer tacıyla süslenmesi için dua etmektedir (807-11): Sevinelim, bir taç giydirelim saraya: Hemencecik görünsün, Parıltısı dostça ve özgür, Onu çevreleyen karanlık perdenin içinden! Savaşım bitmiş, Saray kurtulmuştur artık, b ir daha hata edilmeyecek, doğru yoldan çıkılmayacaktır (942-5): A le lu ia diy e bağırın, b ir şarkı yükselsin sarayda H astalıktan vc savurganlıktan kurtuluşun şarkısı O ik i kork u nç günahkârın bizi geçirdiği K aba dikenli yollardan kurtuluşuol Sonra kutsanmış ışığı selamlarlar ve günahlarından arın­ mış bir günahkâr gib i Sarayın üzerinde yükselmeye ça­ ğırırla r onu (983-4). H er şey düzelecektir yakında, göz­ yaşları sevince dönüşmüş olan saray oturanları, zorbala­ rın erginlenmemişler kalabalığı gibi bitkin yerlerde sü­ ründüğünü göreceklerdir (970-71). Gizem li dinsel törenlerden biri şöyle anlatılmaktadır; Belli bir gece, bir yatağın üzerine bir tasvir yatırı­ lır ve acı çığlıklar atılarak yas tutulur; daha sonra, ye­ teri kadar yalancıktan ağlandıktan sonra bir ışık getiri­ AİSKHYLÖS 318 lir içeri; bunun üzerine, bütün gözyaşı dökmüş olanların gırtlakları rahip tarafından yağlanır, rahip o sırada hafif mırıltılarla bir şeyler söylemektedir kulaklarına: Cesur olun mistikler, T an rım ız kurtuldu çünkü: Kötülüklerden kurtuluş sîzlerin olacaktır. Koro sarayın kurtuluşunu ilân etmiş ve ışığı selamlamış­ lar; en sonunda şu şarkıyı söylerler C969-71): U sulca yatırıldı yatağa ve bütün gören gözler Görsün diye bütün ağlayanlar adına İçerdeki yabancıların yere serildiğini yine. Gece inmektedir, Koro bu kurtuluş şarkısını söylerken saraym kapıları ardına kadar açılır, bir meşalenin par­ lak ışığı görünür, kurtarıcı Orestes o ışık içinde, anne­ sinin cesedinin yatırılmış olduğu bir yatağın başında ayakta durmaktadır. Eleusis törenleriyle bu sürekli koşutlukla doruk nok­ tasına verilen yoğunluk, törenleri, ölmeyen bir inancın simgesi olarak gören kimseler üzerinde derin bir etki ya­ pıyor olmalıydı; koşutluğu benzerliklerden çok zıtlıklar­ la güçlendirmekse Aiskhylos'un bir özelliğidir. Koronun yükselen morali, tam da hayal kırıklığına ve felakete dü­ şecekleri sırada, en yüksek noktasına ulaşmıştır. Orestes, herkes görsün diye, yargı gününde kendisini temize çıkaracak kanıt olarak, bir zamanlar annesi olan bu canavarın, babasının cesedini üzerine uzattığı ergu­ van renkli giysiyi ortaya yayar. Fakat Koronun içini da­ ha şimdiden kuşkular doldurmuştur, Orestes de güvenini yitirmeye başlar (1018-19). Savaşım, yaklaşan cinnetin ilk işaretlerini vererek keskinleşirken, Apollon’un buyruğunu anımsatır kendine ve Delphoi'ye sığınma niyetini açıklar; Koroysa, artık inanarak olmasa da, onun başardığı işin ne denli kahramanca olduğunu anımsar (1047-8): 310 ORESTElA Sen, bir vuruşta düşürüp iki canavarın başını A rg o s toprağını Onlar konuşurlarken (1048-50): kurtaransın. Orestes’in gözü Erinys’lere ilişir K im dir bu kadınlar? Bakın, G o rg o la r gibi, H epsi de sam urlar giyinmiş, kıvıl kıvıl Y ılan ların kollarıyla birbirine dolanmış! Kılıçtan geçirdiği ejderhaların kanından yeni bir canavar sürüsü fırlamıştır sanki. Koro umutsuzluk içinde, şimdi ortalıkta çınlayan Apollon admı duyunca, tıpkı Agam em­ non' un sonunda Orestes’in adı çınladığında olduğu gibi, gelecekteki kurtuluş ışığım görür (1059-60): Günahlardan arınacaksın! A p o llo n ’un b ir dokunuşu Bütün o felaketlerden kurtaracak seni! Agamemnon’da GözeÜeyici, Haberci ve Koro, birbiri ardından gelen od'larda, sanki gizli bir gücün kendileri­ ni sevinci bırakıp gittikçe derinleşen bir korkuya dönme­ ye zorladığım hissederler; boyuna tekrarlayan bu ritim, olaylar dizisine büyük bir hız verir. Sonra, düğüm nok­ tası için her şey hazır olunca, birbirini izleyen çeşitli yol­ lardan eylem geciktirilir, ta ki bu kararsız bekleyiş son­ suz görününceye kadar; fakat birikmiş olan baskı o ka­ dar büyüktür ki, artık gerginlik gevşeyemez olur; sonuç­ ta, doruk noktasına ulaşıldığında daha fazla taşıyamayız onu. Kheiphoroi’deki devinim daha farklıdır. Koronun ön­ cü rolü oynadığı, boyuna tekrarlanan davranış zıtlıkları­ na dayanır. Elektra ne yapacağım şaşırdığında, Koro bir öç alma duası söyletir ona. Orestes yıllarca ayrılıktan son­ ra kız kardeşini kucaklarken, Koro, baba mirasım anım­ satır ona. Orestes ile Elektra mezar başında gözyaşı dö­ kerken, Koro kan diye bağırmaktadır. Orestes ile Elektra acımasızca öç almayı kafalarına koyduğunda. Koro, Atreus’un kargısı için gözyaşı dökmektedir. Oyunun ilk de­ 320 AİSKHYLOS vinim i budur. Bundan sonra tempo gevşer, tekrar hızmı alır; en son sahnede, kazanılan zafer korku ve umut­ suzluk içinde yitip gittiğinde, Koro çok hızlı biçimde se­ vinçten umutsuzluğa, umutsuzluktan yarı inanır bir gü­ vene ve umarsız avuntuya döner. Birbiriyle çatışan bu ruh hallerinin boyuna birbirinin yerine geçişi, devamlı de­ ğişen iki temanın tiki uzun kreşendoda) birbirine karşı çalındığı, incelikle işlenmiş bir kontrpuan parçası gibidir. Üçlemenin teması — Agamemnon’un öldürülmesi ve bunun sonuçlan— üçüncü oyunda, bunun çok daha üs­ tüne çıkacak biçimde ele alınır. Temanın anlamı, geriye dönüp bakıldığında, Atreus’un sarayında olup bitenler, in­ san ilerleyişinin savaş alanı gibi görününceye kadar de­ vamlı genişler ve zenginleşir. Orestes’in yazgısı bizi hâlâ ilgilendirir, fakat şimdi daha çok insanlığın geleceğiyle bağlantılıdır. Konu yalnızca anakatiiliğinin bağışlanıp ba­ ğışlanmayacağı değil, insanlığın yeni bir toplumsal düze­ ne doğru savaşımında başarıya ulaşıp ulaşamayacağıdır. Orestes’in yazgısı üzerindeki tartışmada taraflar Apol­ lon ve Erinys’lerdir. Apollon, Zeus’un yorumcusudur (17 -19) — geleneksel olan buydu; tanıklığının, Zeus’tan geldi­ ği için karşı konulmaz olduğunu ileri sürer (616-18). Delphoi’nin yanılmazlığı öğretisi beşinci yüzyılda Atina’da bi­ liniyordu, fakat gerici olarak gördükleri çağdaş topluma takınılan tavrı desteklemek için kullanıldığını gören da­ ha ileri demokratlar buna karşı çıkıyordu. Bu yüzden, Atina yurttaşları, Kent Dionysia’da seyirci olarak, öğreti­ nin doğrulanmasına ama aynı ölçüde karşı çıkılmasına da hazırhklıydılar. Gerçekten de, oyunda Apollon'un savı, sonunda Athena tarafından doğrulanır, fakat Apollon’unkinden çok Athena'nm lehine koşullarda ve ancak Erinys’ ler Apollon’un tüm konumuna meydan okuduğu zaman. Apollon Zeus’a başvuruyorsa, karşıtlan da elçileri olduklan M oira'lara başvurur (389-93); akraba kanı döken­ leri cezalandırma görevi özellikle kendilerine verilmiştir (333-40). Bu yüzden de, Apollon’un kendilerine karşı çık­ makla, Zeus’tan daha yaşlı olan M oira’lann yetkesini çiğ­ ORESTEİA 321 nediğini ileri sürerler C171-2); bir başka durumdaki dav­ ranışını anımsatırlar onun: M oira’ların hakkı olan yaşa­ m ı hile ile onların elinden alm ıştır (723-8). Böylece, Apol­ lon ile Erinys’ler arasındaki kan davasının gerisinde da­ ha derin bir çatışma yatmaktadır. Zeus ile M oira’lar uyuş­ mazlık içindedir. Daha önceki bir bölümde, Olympia’da Zeus’a, Delphoi’deyse Apollon’a verilen tapım-sıfatı moiragetes ya da «M oira’lan n önderi» teriminin kabilesel hakların devletin yetkesine bağışlanışı demek olduğuna işaret edilmişti (s. 76). Aiskhylos, Erinys’ler ile Apollon arasındaki kan davasını bu biçimde ele alıyor — adam öl­ dürmeye ilişkin kabile geleneği ile aristokrasi yönetimin­ de uygulanan adam öldürme yasasının yeniden düzenlen­ mesi arasındaki çatışmanın b ir simgesi olarak; ne var ki, çatışmanın çözümü, ilginç b ir biçimde, bir tarafın öte­ kine boyun eğişi olarak değil, fakat ikisinin uzlaşması ola­ rak sunuluyor. Üçlemenin sonunda, Athena’nm yarattığı yeni koşullarda, Apollon’un çiğnemeye çalıştığı eski ayrı­ calıklar Erinys’lere yeniden verilecektir. Öyleyse sorun budur. Erinys’ler toplumda, ana yoluy­ la geçen akrabalığın evlilikten daha yakın bir bağ ol­ duğu ve akraba katilinin hemen o anda, kesin olarak yasadışına atılm ak yoluyla cezalandırıldığı kabile düzenini temsil etmektedirler. Kısaca göreceğim iz gibi, onların bu noktalarda takındıkları tavır açıkça belirtilir. Öte yan­ dan. A tm alıların «baba» (pa tröios) olarak taptıkları Apol­ lon, evliliğin kutsallığım ve erkeğin önceliğini ileri sü­ rer. Bu sav Orestes’in yazgısını döndürür. Onun içine konduğu ikilem, bölünmüş bağlılıkların (loyalties) sava­ şımını yansıtır: soyun, birbirinin ardılı olma ve miras le­ hine, ana tarafından baba tarafına doğru değiştiği döne­ min karakteristiğidir bu; Orestes’in aklanması, demokra­ side en .yüksek noktaya erişecek olan yeni düzenin baş­ langıcını belirleyecektir. Erinys’ler, annesini öldürdüğü için Orestes’in peşini bırakmamakla, atalardan kalma b ir laneti gerçekleştir­ mektedirler: II. Bölümde açıklandığı gibi, bu lânetin kök­ 322 AİSKHYLOS leri ilkel klanın yaşamındadır; fakat üçleme boyunca tek­ rarlanan gizemli dinle koşutluğa uygun olarak bu işlev, Eleusisçi ve Orfeci Hades'te «işkence perileri» olarak bu tanrılara verilen rolle tanımlanıyor. Onlar, Gece’nin kız­ larıdırlar, her ruha kendi motro'sım ya da mutluluk veya ceza payını veren ölülerin yüce yargıcının elçileridirler. Kurbanlarını, bize gizemli Eurynomos’u anımsatan bir dille tehdit ederler: «Et üzerine konmuş sinekler gibi, bir akbabanın upuzun yere serilmiş derisi üzerine konmuş», dişlerini göstererek ölülerin etlerini kemiklerine kadar yi­ yen ‘mavi-kara’ derili» bir cehennem zebanisidir bu. Kur­ banlarına isteklerini yaptırmak üzere önerdikleri yer (386-8): Tanrıların, kara kokuşmuş pisliklerle Uzak tutulduğu; karmakarışık yollar bölgesi— dir, tıpkı günahkârın ruhunun yoldan sapıp yittiği Ele­ usisçi ve Orfeci yabanıl bataklık gibi. Orada herkes ta­ rafından terk edilmiş, «sevincin: Elysium’da erginlenenlerin iç sevincinin» nerede olduğunu bilmeksizin «şeytanla­ ra bir şölen verecektir» (302). A ynı şekilde, Orestes’in Delphoi’de arınışından sonra Atina'ya giderken başladığı uzun ve dolambaçlı yolculuk, ruhun, kurtuluşu ararken başıboş dolaşmalarını temsil eder. T iem ey’in işaret ettiği gibi, arınma, «özlenen kurtuluşu hemen verm ez insana; mistiklere de, Orestes’e de, ancak yargı sandalyesine gö­ türen doğru yola ilişkin bilgiyi ve tarafsız bir yargı garanti­ sini verir». Sonuç olarak, yargı önüne çıkarıldığı sırada, Areopagus mahkemesi, Minos yargıçlar kurulunun bütün görkemi ve dehşeti içinde toplanmış durumdadır; Erinys' ler, kayıp ruhu, hükmü giydikten sonra hemen alıp gö­ türmek üzere sabırsızlıkla dikilmiş beklemektedirler. A y ­ rıca, Orfeciye, salıverilme ya da kurtulüş diledi olarak saflığını, annmışlığını söylemesi nasıl öğretiliyorsa — «Saf­ lıktan geliyorum ben, Ölülerin tertemiz Kraliçesinden»— Athena tapmağına varışında Orestes de öyle konuşur (276-98): ORESTEİA 323 Acılar okuhında yetiştirildim, öğrendim Ne zaman susulacağım, ne zaman konuşulacağını Zamanını, mevsimini bütün bunların; ve akıllı Bir öğretici öğretti bunları söylememi. Ellerim üzerindeki kan uykuya daldı, Yıkayıp sildim anakatilliğinin lekesini... Şimdi dudaklarla arınmış ve saygınlık kazanmış olan ben Bu ülkenin Kraliçesini çağırıyorum beni savunmaya... Ah gelsin — uzakta da olsa duyabilir beni— V e kurtarsın bütün bu dertlerden. En sonunda, yargılama bittikten sonra, fratriye yeniden kabul edilir (656), böylece «bir kez daha Argos’lu» olur (757). Arınması, bir yeniden doğuş olarak doğrulanır. Öl­ müş ve yeniden doğmuştur. Açılış sahnesi Delphoi’deki Apollon tapmağının önün­ de yapılır. Rahibe, dualarını bitirdikten sonra tapmağa girer, hemen o anda bir korku çığlığı duyarız. Bunun an­ lamı bizce hâlâ bilinmiyor olsa da, şaşırtıcı ama yine de tanıdık bir yazgı belirtisi gibi gelir kulağa. Üçlemenin üç önoyunu ortak bir plana göre düzenlenmiştir. Rahibe, korkudan yan donmuş döner ve ne gördü­ ğünü anlatır. Sonra tapınağın içi bir tabloda gösterilir: Orestes mihraba sarılmıştır, Erinys’ler tahtlannda uy­ kudadırlar, onlann üzerinde de Apollon'un buyurucu fi­ gürü dinelmektedir. Tann, sözünü tutacağına dair güven verir ona (64, cf. 232-4) ve Atina’ya gitmesini söyler. Ruh­ ların yol göstericisi Hermes’in eşliğinde yola koyulur yol­ cu. Apollon, bundan sonra olacaklann sessiz tanığı ola­ rak orada kalır. Öldürülmüş olan annenin hayaleti görünür. Yere uzanmış yatan Erinys'ler arasında adımlarını atacak yer arayarak dolaşır ve acı sitemlerle, unuttukları amaçları­ nı anımsatır onlara. Troya düştüğünde zafer düşü gören, Orestes geldiğinde de günahının cezasını düşleyen kadın­ dır bu; şimdiyse, onun öç alıcı ruhlan onu düşlerken çığ­ lıklarla, ağlayarak uyanırlar, güneş ışığına doğru soku­ lurlar, ne var k i avlarının kaçtığını anlarlar. Sonra Apol- 324 AİSKHYLOS lon’u fark ederler ve suçlayıcı parmaklarını hırsıza doğru uzatırlar. Apollon." onları şiddetle suçlayan bir konuşma yapar, gitmelerini buyurur onlara. T avn kesin olamaya­ cak kadar ateşlidir; Erinys’lerinse kendilerini tuttukları gözlenir: suçlamazlar, onu inandırmaya çakşırlar. Kanıt­ ları tutarlıdır. Orestes’i kendilerini verilmiş güçler dola­ yısıyla izlemektedirler ( 208 -10 ); Klyteimnestra’yı kovalamamışlardır, çünkü onun döktüğü kan bir akraba kanı değildir (211-12); evliliğin kutsallığı onlan ilgilendirme­ mektedir. Öte yandan, Apollon’un yanıtıysa tutarlı değil­ dir, uyuşmaz iki ilke arasında bir uzlaştırma girişimidir. Klyteimnestra’yı suçlamak için ceza yasasım (203), Ores­ tes’i korumak içinse arınma yasasını kullanmaktadır (205); fakat eğer Klyteimnestra kocasını öldürerek yaşamını yitirdiyse, Orestes de annesini öldürmekle kendi yaşamını yitirmiştir. Apollon’un tutumu bir değişmeyi, bir geçiş dönemini gösterir. Eski düzene meydan okumaktadır, fa­ kat yenisini kurmak da onun işi değildir (224). Sahne değişir, kendimizi Atina kentinde Athena’nın tapmağında buluruz. Bu arada, Orestes yurdun dört bir yamnı dolaşmıştır (75-7), şimdiyse cezasmm tamamlandı­ ğını ve yazgısına karar verecek olan tanrıçanın yanma sığınmaya .geldiğini bildirir. Fakat Erinys’ler hâlâ onun izindedirler. Çevresini sa­ rarlar, dans etmeye ve bağlayıcı-şarkılannı söylemeye başlarlar; şarkıları, lanetlenmiş ruhlar gibi onu da kop­ maz bağlarla bağlayacaktır (331-3): Akortsuz çalınacak cehennem İlâhisi Ruhu zincire vuracak şarkı Bedeni kavurup kül edecek büyü. Kassandra’nm gördüğü hayali anımsarız (Ag. 1186-90): Damında şu konağın kötü sesli şarkıcılar Korosu oturuyor, uğursuz şarkılar söyleyerek; Öyle sarhoşlar ki, insan kanı içerler Yüreklensinler diye, eğlenip dururlar boyuna Hiç kimsenin kovamadığı, uslanmaz cadılar. ORESTEİA 325 Ve Argos Yaşlılaruun uyarısını CAg. 979-81): H â lâ duyuyorum bu titreyen göğsün içinde Sazsız çalınan b ir m üziğin ezgilerini Cadıların o uyumsuz ağıtlarını Öğretilmemiş b ir şarkının korosunu. Ve Gözcünün bağırışı lAg. 22-4): E y sevinç ışığı, ışınları geceyi güne çeviren Selam sana, nice zafer dansının Parlak işareti! Şarkının büyü öğesini oluşturan nakaratlar dışında Erinys’ ler kendi güçlerinin dayandığı yetkeyi bir kez daha açık­ larlar. Sonsuz M oira’nın (333-5) hükümleri ilk ortaya çık­ tıklarında (349), hısım akrabalarının kanım dökmüş olan­ lardan öç alma görevini yüklemiştir onların sırtına. Ores­ tes, korku ve yorgunluktan bitkindir, peşindeki av kö­ pekleri gittikçe yaklaşırken hareketsiz sinen bir tavşan gibidir (326). Zeus'un en sevdiği kızı, onu peyda etmiş olan baba­ dan doğma Athena, demokrasi dönemi şairleri için Apollon'dan daha büyüktü. İdeallerinin.- Persleri yenmelerini mümkün kılan savaşta cesaretlerinin; kentlerini Yunanis­ tan’ın en parlak kenti yapan, barış sanatındaki ustalık­ larının; ve her şeyden çok, tiranlığın devrilmesinden son­ ra yapılmış anayasada dile getirildiği gibi, orta sınıfın emellerine tıpatıp uyan o ılımlılık ve kendine hâkim ol­ ma (sophrosyne) duygusunun kutsal b ir yansımasıydı o. Her şeyin üstünde, oy hakkının genişletilmesiyle halkın önünde konuşma sanatının toplumsal yaşamın asal bir özelliği haline geldiği bir kentte, insan uygarlığının ya­ şamsal bir koşulu olarak görünen açık, inandırıcı konuş­ ma yeteneğine sahip bir arabulucu ve barış mimarıydı o. îsokrates’ın söylediği gibi: Biz ancak birbirim izi inandırma gücüyle hayvanların 326 AİSKHYLOS düzeyinin üzerine yükseldik, kentler kurduk, yasalar koy­ duk ve sanatları bulduk. Yine.Kentimiz, Yunanlıları dağınık topluluklar halinde ya­ şar, tiranların baskısı altında ya da anarşi içinde yok olur bulunca, ya koruması altına alarak ya da kendini ör­ nek göstererek bu kötülüklerden kurtardı onları. O ka­ dar açık ki bu, ilk adam öldürme cezalarını yeğlemiş olan­ lar, aralarındaki farklılıkları şiddet yerine akılla düzen­ lemek isteyince davalarını Athena yasasına göre görüyor­ lardı. Bu, elbette Orestes’in yargılanmasına yapılmış bilinçli bir imadır, Aiskhylos’un yapıtlarının Attika geleneğini biçim­ lendirmeye nasıl hizmet etmiş olduğunu gösteriyor. A t­ hena işte bu ruhla kendini, insanlığı barbarlıktan uygar­ lığa götürme görevine atamaktadır artık. Pythagorasçılann görüşüne göre evrenin yapısı, İkna yoluyla Aklın Zo­ runluluğa üstünlüğüne dayanmaktadır. M it diline çevri­ lince bu üç ilke, Zeus, Athena ve Moira’lardır. Buna gö­ re. Baha’sının istencini güç kullanmaksızın M oira'lann temsilcilerine kabul ettirecek olan, Athena’dır şimdi. Apollon’un tutkulu öfkesinden çok farklı olarak, on­ ları sakin ve görkemli bir sakımmla karşılar. Söyledikle­ rini nazik bir saygıyla dinler. Ancak onlar davalarım kanıtlamaya kalkışınca, daha sert bir eda takınır; davayı ilkel yeminli sınamaya başvurarak çözme önerisini red­ deder (429-32). Erinys’ler bu azarlamayı yutarlar ve onun kararma uyacaklarına söz verirler (433-5). O zaman A t­ hena aynı tarafsızlıkla, daha önce arınmış biri olarak ona sığındığını bildiren Orestes’e döner-, o da yargısını ver­ mesi için yalvarır ona (468). H er iki tarafın da rızasıyla karar ona kalmıştır şimdi, fakat o hemen reddeder bunu. Dava, ölümlülerin yargılamayacağı kadar ciddi, kendisi için de fazla acı yüklüdür. Yakancı, kendi korunmasına ORESTEÎA 327 sığınmıştır; fakat eğer onu kovalayanlara engel olursa, bundan hoşnutsuzluklarının bedelini kendi halkına öde­ teceklerdir (482-99): Ama öyle olsun; iş buna kaldığına göre, Yargıçlar atayacağım adam öldürme için, Kalıcı bir mahkeme kuracağım. Bu arada siz de gidin kanıtlar getirin, tanıklar çağmn Adaletin yeminli desteklerini; ondan sonra Halkımın içinden en iyilerini seçip, bu davada Gerçek kararı vermeye geleceğim. Bu sözlerle, bundan sonra yeni düzenin simgesi olacak olan Areopagus Mahkemesinin kuruluşunu işaret etmek­ tedir. Bu düzenin bir özelliği ise daha şimdiden apaçıktır. Bundan böyle adam öldürme, gecikmeden ve dikkatle ce­ zalandırılacaktır; adam öldüren kişi, bundan sonra ken­ di toplumundan kişilerden oluşan bir jüri önünde yargı­ lanacaktır. Bu yargıçların görevi, hiç kuşkusuz^ Orestes davasını yargılamak olacaktır, fakat Athena, kutsal tartışmayı çöz­ me yolunu bu yargıçlarda bulma umudu taşıdığını söy­ ler gibidir: yeni Mahkemenin kuruluşu Erinys'leri yatış­ tırmaya yarayacaktır. Bunun nasıl yapılabileceğini görmek için sonucu beklememiz gerekiyor. Areopagus Konseyinin kökeni çeşitli söylencelerin ko­ nusu olmuştur, Aiskhylos bunlardan kendi amacına en uygun olanım seçmektedir. Mahkeme, Orestes’i yargıla­ ma amacıyla Athena tarafından kurulmuştur, suçlayıcılar Erinys'lerdir, yargıçları ise Atina halkı içinden kurayla seçilmiş bir kuruldur. Atinalılar kendi kentlerinin, yasa­ ları koyan ilk kent olduğunu; adam öldürmeyle ilgili ya­ salarının en eski ve en iyi yasalar olduğunu; yasal kurumlanmn içinde Areopagus Mahkemesinin en saygıdeğeri, en seçkini ve en yücesi olduğunu ileri sürerlerdi. O, «her şeyin gözetleyicisi» «yasaların bekçisiydi»; «kentin kay­ naklarının bulunduğu gizli hazineler» onun koruması al­ tındaydı; iyi bir yönetimin, yasa maddelerinin çokluğuna 328 AİSKHYLOS değil, insanların yüreklerinde adaletin yer etmesine bağlı olduğu ilkesine dayanarak, ağırbaşlılığı, düşünceliliği ve iyi davranışı ayakta tutmakla yükümlüydü; ağırbaşlı, cid­ di ve bozulmazdı o; daha sonraki bir kuşaktan İsokrates, atalarının Areopagus Konseyine saygılarından dolayı, ken­ di atasal kurumlanna karışmak hevesinde olmamalarını onlann erdemlerinden biri olarak sayar. Artık kurulmak üzere olan mahkemeyle ilgili söylen­ ce böyleydi. Besbelli, tutucu bir söylence; oyunda da adım adım yeniden yaratılıyor. Erinys’ler şunları ileri sürerler (517-251: Korkunun iyi olduğu zamanlar vardır; Evet, ruhun içinde taht kurup Durmaksızın gözetlemeiidir korku. Alçakgönüllülüğü öğretmek kolay değil elbet. Yüreklerinde sağlıklı bir korkuya hiç yer vermemişlerden İnsan olsun, kent olsun, kim, hangisi Saygı gösterecek hakka, doğruya? Zorbasız bir yaşam seç, Ama yasayla dizginlenen bir yaşam. Böyle böyle Tanrı yönetir, ama ortayı da o gösterir, her şeyin ustası o. Erinys’lerden gelen bu inanç dersinden sonra Athena, kur­ duğu yeni mahkemenin tam da onların amaçlarını yeri­ ne getirmek için kurulduğunu göstermekte pek güçlük çekmez; dolayısıyla, onların düşündüğü gibi Orestes’in, aklanmasıyla tehlikeye girmiş olmayacaktır bu amaçlar. Aşağıdaki dizelerde, oylarını vermeden önce yargıçlara kendi isteklerini bildiriyor (681-706): Atina halkı, bu ilk kan dökme yargılamasında Buyruğumu dinleyin. Bu büyük mahkeme sonsuza kadar Ayakta kalsın Aigeus’un oğullan arasında... Burada Saygı V e içten gelen korku, ki taht kurmuş halkımın gönlünde, Gece gündüz uzak tutacak onların ellerini kötülükten, Yalnız, yasalarına el sürdürmesinler... ORESTEİA 329 Ben derim ki, benim halkım onurlandırır v e yüce tutar Z o rb ay la köle arasındaki ortalamayı Ve bütünüyle kovm az yüreğinden korkuyu Y oksa, korkusuz nasıl dürüst olu r insan? B u yüce buyruğa saygı gösterirseniz eğer O zam an sağlam bir. kaleniz olur Toprağı ve kam u yararım korum ak için... B u yüce mahkemeyi Kuruyorum V ak u r, korum ak çabuk için halkımı öfkelenen, bozulmaz, V e hep uyanık, o uyuyanların üzerinde. Aiskhylos’un, adam öldürme davalarında yargı yetkisi dı­ şında bütün özgül işlevleri elinden alındıktan yalnızca bir­ kaç ay sonra Mahkeme’ye karşı tavrını bu sözlerle dile getirmiş olması son derece önemlidir.- bu reform, tutu­ cular arasında öyle büyük bir muhalefet yaratmıştı ki, destekleyicisi Ephialtes kısa süre sonra öldürülmüştü. A t­ hena. Mahkemeyi katil Orestes’in yargılanması gibi ivedi bir amaçla kurduğu ve açılışında üyelerinden söz ederken onları «adam öldürme yargıçları» olarak tanımladığına göre (483), Aiskhylos’un geçmişe dönük olarak onun yet­ kilerinin kısılmasına razı olduğu çıkarsanabilir; fakat ona gösterilmesi gereken saygı üzerinde, özellikle de yasala­ rın caydırıcı etkisinin orta’nm temel yönü olduğu üzerin­ de inatla durması — daha önce gördüğümüz gibi, demok­ rasinin temel öğretisidir bu— açıkça gösteriyor ki, en azın­ dan yaşamının sonunda, köktenci demokratların ileri po­ litikalarına karşıydı o. Athena, gördüğümüz gibi, anakatilinin aklanmasının anarşiyle, yasalara karşı gelme girişimiyle sonuçlanaca­ ğına değgin Erinys’lerin karşı çıkmalarım, mahkemeye öyle bir nitelik vererek karşılar ki, amaçlan, tehlikeye düşmek şöyle dursun kendininkiyle özdeşleşir ve sonsu­ za kadar güven altma girer. Onlann ayaklarını yerden kesmiştir, artık yapacağı tek şey, yeni mahkemenin kut­ sal başkanlığını kabul etmeye çağırm aktır onlan. Onun bu son amacını sezince, önümüzde, bizi üçlemenin sonu­ 330 AİSKHYLOS cuna götüren yeni bir yol açılır. Fakat biz şimdilik Orestes’in yargılanması üzerinde duracağız. Athena, seçtiği yargıçlarla birlikte geri döner, sayıca belki de on, on iki kişidirler; arkalarında, insanlık tari­ hinde ilk yasal duruşmaya tanık olmak için sabırsızla­ nan Atina'lı yurttaşlar vardır; hemen Apollon belirir, sa­ nığın lehine tanıklık edecektir. Mahkemenin gerçek yürüyüşüne uygun olarak Erinys’ ler Orestes’e üç soru yöneltmekle başlarlar: suçlandığı eylemi yaptı mı, nasıl ve niçin yaptı? Bu demektir ki, yargıçlar yalnızca eylemin kendisini değil, içinde geçtiği koşullan ve nedenini de dikkate alacaktır. İlkel ahlâk’a öz­ gü kendiliğinden düzenlemelerin yerini, ince ayrım lan fark etme gücü alacaktır. Sorgulama, tartışmanın oyunun başlangıcında askıya alındığı noktaya (604-5, bkz. 211-12) doğru hızla ilerler; son­ ra, birazdan Apollon tarafından düzeltilecek yanlış bir adımdan sonra (606), Orestes koruyucusuna döner ve ey­ leminin haklı olup olmadığını söylemesini ister ondan (611-13). Orestes'le ilgili rolü exegetes'lik olan (Atina’da, adam öldürenlerin arınmasına gözetmenlik etmek üzere atanmış bir rahip) Apollon, Erinys’lerle ikinci kez karşı­ laşmak için ö n e . çıkar, cesur ve çın çın öten bir sesle haklı olduğunu bildirir (614-15). Bununla birlikte, karşısmdakilerin keskin zekâları önünde bu davayı savunma­ nın da kolay bir iş olmadığını hemen anlar. îlk girişimi, Zeus’un yetkesine başvurusu boşa çıkar, çünkü bir yetke çatışması olduğunda yetkeye başvurular yararsızdır; böylece tartışmanın başladığı ikileme dönmüş oluruz: Orestes, annesinin onuruna saldırarak babasının öcünü almıştır (622-4; bkz. 202-3). Apollon ikinci bir çıkış yapar. Agamemnon’un öldürülmesi bir suç olduğuna göre, onun katili­ nin öldürülmesinin suç olmadığını ileri sürer. Etki yö­ nünden benzer fakat neden yönünden farklı eylemler ara­ sında ayrım yapılmaya çalışılan, haklı görülebilir bir öl­ dürme davasıdır bu; ama Erinys'ler alaycı, iğneleyici bir yorumla yanıt verirler buna.- böyle bir özür, kendi öz ba­ ORESTEİA 331 bası Kronos’u zincire vurmuş olan Zeus’un sözcüsünün ağzına pek yakışmıyordur (640-2). Apollon hiddetle yanıt verir, zincirler çözülebilir, oysa bir kez dökülen kan bir daha yerine gelmez; ama bu, Erinys’lerin hemen göster­ dikleri gibi, Orestes’in suçlandığı aynı eylemdir. Bu ana kadar, başlangıçtan beri karşı karşıya kaldı­ ğımız ikileme bir çözüm bulunana dek hiçbir ilerleme­ nin gösterilemeyeceği apaçıktır. Oğul'un birincil görevi ana-babadan hangisine karşıdır? Erinys’ler ana tarafını tutmaktadır; şu ana kadar ana ile oğul arasındaki bağın, koca ile karı arasındaki bağdan daha kutsal olmadığını ileri sürmekte olan Apollon artık bir adım daha atar ve çocuğun babaya, anaya olduğundan daha sıkı bağlarla bağlı olduğunu açıklar (658-62). Bu kanıt o anda ortaya çıkmış bir şey değildir.- Pythagorasçı babalık öğretisidir. Şimdi en azından açıkça belirtildiği şekliyle, tüm soru­ nun özü bu davada yatmaktadır. O zaman Athena başkan olarak oyunu neden Orestes’ten yana kullanmaktadır? Çünkü kadına karşı erke­ ğe, karıya karşı kocaya üstünlük tanımaktadır (734-40): Son yargı bir görevdir benim için; Bunun için de Orestes’ten yana gidecektir bu oy. B ir ana doğurm adı beni, evlenme dışında, Aslın da babam ın Bütün kalbim le çocuğu olan erilin ben, yanındayım. İşte bu yüzden öyle fazla değerli değil benim için. Evlendiği efendisini, evinin sahibini ö ld ü rd ü ğü için öldürülen b ir kadın. Neden, bundan daha açık bir biçimde belirtilemezdi; da­ vada da önemli bir noktaya dokunuyor. Babalık sorunun­ da Athena, Apollon’un tavrını destekliyor, böylece de Attika kalıt yasasının başlıca ilkesini yetkeyle dile getirmiş oluyor: bu ilkeye göre, karının özgürlüğü kocanın lehine iyice kısıtlanmış olmakla kalmıyor, aynı zamanda, mül­ kiyetin aktarımı konusunda ana hiç de akrabalar arasın­ da sayılmıyordu. Drama yazarının davanın sonucunu ne­ 332 AİSKHYLOS den karşıt cinslerin toplumsal ilişkilerine dönüştürdüğü­ nü soracak olursak kendimize, bunun yanıtı, kadının ba­ ğımlılığına, tamamen doğru bir biçimde, demokrasinin ka­ çınılmaz bir koşulu olarak baktığıdır. Tıpkı Aristophanes’ in ve Platon’un, özel mülkiyetin ortadan kaldırılışının, ka­ dının kurtuluşunu da içereceğini düşünmeleri gibi, Aiskhylos da kadının bağımlılığının özel mülkiyetin gelişme­ sinin zorunlu bir sonucu olduğunu düşünüyordu. Athena’nm sözlerinin açık yorumu, yargılamanın en yüksek noktasına ulaştığı konunun doğası gereği olmakla kalmayıp, yargılamayı eksiksiz ve uygun bir sonuca ulaş­ tırmaktadır. Yasaların uygulanmasına ilişkin fikirlerim iz­ le bu kadar uyumsuz bir karardan şaşkına dönen eleştir­ menler, bu suçun işlendiği sırada yasaların olmadığını, yal­ nızca birbirine uymaz çeşitli kutsal yaptırımlar bulundu­ ğunu, Athena’nın karannmsa bunların çatışma halinde bulundukları bir noktada ortaya bir kural getirdiğini unu­ tuyorlar. Geçmişte ne olmuşsa olmuş, ama gelecek farklı olacaktır. Bundan böyle adam öldüren bir kişi bir mah­ keme önünde yargılanacağı için böyle bir dava bir daha ortaya çıkmayacaktır. Yasanın egemenliği başlamıştır. Örestes’in başına gelenleri izlerken gerçekte biz, toplum­ sal evrimin birbiri ardından gelen aşamalarında yasanın gelişimini gözlemekteydik. Başlangıçta, kurbanın akraba­ ları tarafından düzeltilecek bir haksızlık, daha sonraysa aristokrat rahiplerin buyruklarıyla düzeltilecek bir kirlilik olarak bakılan adam öldürme suçu, artık yasal bir biçimde atanmış halk komitesinin yargısına götürülecek bir suçtur. Kabile geleneği ile aristokratik ayrıcalık arasındaki çatış­ ma demokrasi içinde çözümlenmiştir. Şimdi demokrasinin temeli olarak resmen onaylanmış olan erkeğin önceliği il­ kesi de topluluğun varlığının artık adaletle dağıtılacağının (996) ilân edilmesiyle birlikte söylenmiş olmaktadır. Erinys’ lerle Apollon arasındaki, Orestes’in yazgısıyla ilgili tartış­ mada, Zeus’la M oira'lar arasındaki, şimdi Athena tarafın­ dan uzlaştırılacak kavgada, göklere yansıdığı haliyle, ilkel kabileyle başlamış ve devletin ortaya çıkışıyla son bulmuş ORESTEİA 333 dünyevi bir süreç görürüz: bu süreçte, sıradan insanlar aristokrasi yönetiminin kendilerine vermediği eşitliğe ye­ ni bir biçimde yeniden kavuşmuşlardır. Davada sorunun yalnızca ahlâki bir sorun olduğunu sanan bütün o eleştirmenlere göre, Athena'nın kararını dayandırdığı temel, tökezletici bir engel olmaktadır. Athena’ya, acıma ya da insanlara duyduğu sevgi (philanthropia) yüzünden Orestes lehine oy verdiğini söyletmek, dra­ ma yazarı için çok kolay bir şey olurdu, çünkü bu onun geleneksel niteliklerinden biriydi; ama yazar onun kara­ rını bu nedenlere dayandırmamayı seçmiştir, onun da­ yandığı temeli daha anlamlı yapan da budur işte. Bu eleş­ tirmenlerin kabul etmiş oldukları varsayımda, bir akla yatkınlık olup olmadığı bile pekâlâ sorulabilir. Tanrınm emriyle anasını öldürerek babasının öcünü alan bir in­ san haklı görülür mü? Eğer üçleme bu kısır düşünceye getirilip bırakılmış olsaydı, bugün olduğu kadar şaşırtıcı olmazdı. Aiskhylos çözülmez bir bilmecenin çözümüyle uğ­ raşmıyordu. Aklanmanın anlamı öncelikle hiç de ahlâki değil, fa ­ kat toplumsaldır; üçlemenin başlangıcından beri kafamı­ za takılmış olan soruya bir yanıt getirmektedir. Adalet ne­ dir? Kan davası kuralı mıdır? Kana kan yasası mıdır? Bağışlanmaya uygun mudur? Eylemde mi, nedende mi yatmaktadır? Bütün bu düşünceler önerilmektedir, dola­ yısıyla da şairin son yanıtını aramaya zorlanıyoruzdur. Maddi dünyaya ideal dünyanm gerçek olmayan bir hayali olarak bakan ve insan toplumunu işsiz-güçsüz bir sınıfın, bir aylak takımının tek başına egemenliği temelin­ de sağlamlaştırmaya çalışan Platon’a göre adalet fikri, politika olarak, «ayakkabı tamircisi yaptığı yamaya bağ­ lanmalı» öğretisinde dile gelen saltık ve değişmez bir şey­ di. «Devletteki her smıf kendine verilen işlevi yerine ge­ tirip kendi işine baktığında, devleti adil yapan şey or­ taya çıkmış olur — adalet budur işte» diyordu Platon. İde­ alist anlayış buydu; ama maddeciler büsbütün farklı bir görüşteydiler, zamanının kent-devletinde cisimlenmiş olan 334 AİSKHYLOS smıf egemenliği sistemine baştan aşağı şiddetle karşı olan Epikuros’tan bir parçayla gösterilebilir bu: Mutlak bir adalet hiçbir zaman olmamıştır, yalnızca b ir insanın b ir başkasından zarar görmesini önlemek için toplumsal ilişkilerde ulaşılmış, yerden yere ve zamandan zamana değişen b ir anlaşma vardır... Yasada adil olarak kabul edilen şeylerdeki bütün öğeler, herkes için aynı olsun ya da olmasın, toplumsal ilişkinin zorunlulukların­ ca uygun görüldüğü sürece bu özelliğe sahiptirler; bir yasa, toplum içindeki çıkarlarla uyumsuz hale gelince, adilliğini yitirir. Yasada dile gelen çıkar, yalnızca b ir sü­ re için o kavrama uyuyorsa, boş sözlerle uğraşmayıp yal­ nızca eylemlere baktığımıza göre, o zaman için de olsa, adildir. Adaletin görece olduğu düşüncesi beşinci yüzyılın demok­ ratik düşüncesinde izlenebilir. Adalet, Thrasymakhos’un tanımıyla «güçlü insanın çıkarı »dır, bu görüş Platon’un Cum huriyet’inde çok kaba bir biçimde yanlış yorumlan­ mış da olsa, Thrasymakhos’un, adaletin yönetici sınıfın çıkan olduğunu kastettiği açıktır. Platon dahil bütün bu düşünürlerin adalete bir toplumsal ilişkiler konusu olarak baktıklan ve Platoncu mutlak kavramının, gücünün sür­ mesini görmek istediği bir sınıfın bir üyesi olarak kendi konumuna uygun düştüğü görülecektir. O halde, Aiskhylos’un konumu neydi? O, erken bir Pythagorasçı, ılımlı b ir demokrattı. Platon da Pythagorasçılıktan derinden etkilenmişti, ama gününün Pythagorasçılan, en azından özellikle Yunanistan’da, gericilerin ya­ nında yer alıyordu — sm ıf savaşımının, kendi çıkarlarına yaradığı noktanın ötesine geçtiği zamanlarda, ılımlı ilerle­ mecilerin her zamanki yazgısıdır bu. Beşinci yüzyılın or­ tasında Atina demokrasisini parçalayacak olan sorunlar henüz tohum halindeydi. Bu yüzden de, Aiskhylos, bir Pythagorasçı olarak, Platon'dan çok Hippokrates’e yakın­ dı; gizemli Eleusis geleneklerini çok iyi bilmesine karşın ORESTEİA 335 topluma karşı tutumunda bir gizemci değildi, çünkü emel­ lerinin gerçekleşmiş olduğu bir gerçeklikten kaçış için bir sığınma yeri aramasına gerek yoktu. Dolayısıyla, adalet düşüncesini tanımlaması istense kendisinden, herhalde bir tek sözcükle karşılık verirdi buna — demokrasi. Bu yanıt, Orestes öyküsünü işleyişinde görülebilir. Anakatili, tarih­ sel zorunluluğa baş vurularak aklanır, ve üçleme yeni bir toplumsal anlaşmanın, sırf demokratik olduğu için, onay­ lanmasıyla son bulur. Orestes aklanmıştır, ama tanrısal zıtlık hâlâ çözül­ meyi beklemektedir. Athena’nm önerdiği çözümün yapısı ortaya konmuş durumdadır, fakat onun bunu nasıl işle­ teceğini görmemiz gerekmektedir. Erinys’ler nasıl kan davasını (kabile toplumunun yö­ netimi), Athena ise jüri tarafından yargılanmayı (demok­ rasi yönetimi) temsil ediyorsa, Apollon da kökeni V. Bö­ lümde açıklanmış olan arınma uygulamasını temsil et­ mektedir. Bu yüzden Apollon bu üçlemede, ilkel kabile ile çağdaş Atin a’nın demokratik devleti arasında bir ge­ çiş olan toprak sahibi aristokrasi yönetimini temsil eder. Tiranlığm yıkılmasından sonra adam öldürmenin cezalan­ dırılması Areopagus Mahkemesi üyelerinin seçildiği arkonlukla birlikte halkın kontroluna geçmiştir; fakat arın­ ma uygulaması sürmüş ve bunu gerçekleştiren exegetes’ ler Eupatridai saflarından alınmaya devam etmiştir. Anım­ sayalım. Aiskhylos’un kendisinin de ait olduğu eski soy­ lular, yasanın uygulanmasını üzerine almış olan, halk tarafından seçilmiş eski resmi kişilerin yanında tören gö­ revlerinin onayına bağlı olmakta devam ediyordu. Böylece, Athena’nm kurduğu demokraside Apollon, exegetes’ leri kontrolünde tutmaya devam edecektir. Yeni düzende onun rolü budur. Areopagus Mahkemesinde savcı ve savunma, gerçeği söyleyeceklerine yemin ediyorlardı; yalan yere yeminin cezası olarak da, kendilerinin, evlerinin ve ailelerinin za­ rar göreceğini kabul ediyorlardı; bu yemin, Mahkemeye başkanlık eden tanrılar olarak, Areopagus yamaçlarında­ 336 AİSKHYLÖS ki bir mağarada tapınılan bir dişil ilaheler üçlüsü olan Semnai adına ediliyordu. Semnai’nin kökeni hiçbir zaman tam olarak araştırılmamıştır; ama Horai, Charites, Argos’ lu Eumenides ve Erinys’lerin kendileri gibi onların da, kökenlerini III. Bölümde incelediğimiz Moira’larla aynı tipten anasoylu atasal ruhlardan geldikleri açık gibi gö­ rünüyor. Aiskhylos’un kendisi besbelli bu yakınlıkların bir dereceye kadar farkında, çünkü yaptığı şey Athena' ya Erinys'lerin kendilerini bu Semnai’lerle özdeşleştirme­ ye inandırtmaktır, böylece Mahkemenin başkanlığım ka­ bul etmekle ve bu yeni görünümleriyle, yalan yere yemin edenlere dünyanın başlangıcından beri (932-7) uygulayageldikleri cezalan vermeleri hâlâ kendilerinden istenebi­ lecektir. Yeni düzende onlann rolü budur; eskinin yerini aldığı için bir anlamda yeni değildir, oysa eskinin çeliş­ kileri onda birbirine karıştığı ve uzlaştığı için —zıtlann ortalamada erimesi anlamında— yenidir. Bu çözümün anlamı o kadar açık ki, drama yazannın kendisinin, içine döküldüğü simgesel biçimden farklı olarak bu çözümün toplumsal ve politik sonuçlarının doğ­ rudan bilincinde olduğu pekâlâ varsayılabilir. Onun ser­ gilemesiyle gerçeklik arasında ciddi bir zıtlığın olduğu bir tek nokta vardır. Tarihsel olguda, onun, demokrasi­ nin başlayışında Athena tarafından kurulmuş olarak gös­ terdiği Areopagus Mahkemesi, ilkel Attika monarşisine kadar giden eski bir kurumdu. Theseus’ün krallığı zama­ nında, Attika geleneğine göre kurulmuş başkanlar kon­ seyiydi bu. Tarihsel görüş açısından, hiç kuşkusuz bir karıştırma var, ama imgesel dramanm amaçları yönün­ den kolayca kabul edilebilecek bir karıştırmadır bu; ay­ rıca, daha önceki bir bölümde andığımız (s. 99) beşinci yüzyıl söylencesiyle kolayca açıklanabilir: Atina demokra­ sisinin kurucusu Theseus idi. Drama yazarının bu gele­ nekten etkilendiği, üçlemenin sonundaki alayda yer alan kadın ve çocukları «Theseus toprağının özü» olarak ta­ nımlamasından ortaya çıkıyor (1025-6). Bu rastlantı zıtlık, Oresteia’nm derin tarihsel içgörüsünü azaltmıyor pek; ORESTEİA 337 Oresteia’da. toplumsal evrim, örgensel bir süreç, sonuçta yeni bir bütünlük içinde birbirine karışacak olan birik­ miş gerilimlerin ilerleyici bir çelişkisi olarak algılanmak­ la kalmayıp, eski toplumun ilkel özelliklerinden bazıları da tanınmaktadır. Önce Erinys’ler hırs içinde, Athena’nm önerisinin yayinelerler. Hâlâ sakin olan Athena çağrısını yineler (1822-3): Bu ateşli acıdan kurtarayım sizi. Yenilmiş olmuyorsunuz; duruşmanın sonucu Eşit oylarla saptanıyor. Bunlardan etkilenmeyen Erinys’ler iftiralarını, ilençlerini yinelerler. Hâlâ sakin olan Athena çağrısını tekrarlar (822-3): Gemi azıya almış öfkenin kara bulutlarını dağıtın, Yanımda yer alın ve görkemimi paylaşın. Tehditler yerini güçsüz bir umutsuzluğa bırakır. Athena yeniden konuşur (885-91): Hayır, İnandırma’nm kutsal görkemi eğer Bir hiçse gözünüzde, o zaman niçin benimlesiniz... En yüksek onurların hakkıyla bağışlandığı Bu toprağa sahiplenmeye gücünüz yetiyor madem. Bu, Agamemnon’u, kendisinin ve çocuklarının cezalandı­ rıldığı suçu işlemeye kandıran ruhtur; Paris’i dünyayı sa­ vaşa sokmaya kandırmıştır; Helena’da ve Klyteimnestra’ da cisimleşmiş; anasını öldürmeyi planlarken Orestes’i des­ teklemeye çağırılmıştır. Şimdi Athena’da cisimleşmiş olan aynı ruh, üç kuşağın acılarını bir sona ulaştırır (970-5): Bütün övgülerim İnandırma’ya olsun, Ki bir zamanlar öfkeyle başka yöne çevrilmiş Bu güçleri yatıştırmaya çalışırken Dudaklarımdan çıkan soluğa bakıyordu iyilikle; Ama akıllı sözün efendisi olan Zeus galip geldi, Sonunda, Tanrının lütfunu ararken, üstün geliyoruz. 338 AİSKHYLOS Çok oski zamanlardan beri ancak ilenç dilinde usta olan Erinys'ler, yüreklerindeki değişme için söyleyecek söz bu­ lamazlar önce, böylece bu «kötülük şark ıcıların a yeni bir şarkı öğretilmiş olur (903-6): Kusursuz bir zafer şarkısı: karadan ve denizden Yukardaki göklerden yumuşak rüzgârlar essin V e soluklandırarak gün ışığını, yüzsün kıyıdan kıyıya. Çabuk öğrenip günahtan dönenler, yok etmekle korkut­ tukları insanlar üzerine bir kutsamalar sağnağı çağırır­ lar. Attika halkının güneş ve toprak tarafından kutsan­ ması için dua ederler — yukardaki ve aşağıdaki güçler arasındaki uzlaşmaya, barışmaya bir anıştırmadır bu; ba­ harda açan çiçeklerin fırtınalardan korunması için dua ederler — Akropolis’in yamaçlarında tapınılan «Rüzgârla­ rı sakinleştiren Ruh»a (Heudanemos) bir anıştırmadır bu; sürülerin, dramanm oynandığı tiyatronun hemen üzerin­ deki yamaçta türbesi görülebilecek olan keçi ayaklı tanrı Pan’m lütfuyla çoğalması için dua ederler; toprağın al­ tındaki değerli madenlerin gün ışığına çıkarılması için dua ederler — Laurion’un gümüş madenlerine bir anış­ tırmadır bu; Atinah her kıza koca ve ev bulunsun, Atina’ oın iç savaş belasından kurtulmuş oğullan dostluk ve neşe içinde büyüsün diye, tüm topluluk, bir zamanlar kla­ nın kardeş üyelerini birleştiren yakın bağlarla birbirine kenetlensin diye dua ederler. İlençleri erimiş, kutsamalara dönüşmüştür; Athena üstün gelmiştir. Am a üstün gelmiş olsa da, halkına, ya­ lan yere yemin edenlerin bu melekleri hâlâ ürkütebilece­ ğim anımsatan bir uyanda bulunur (935-7): Sonunda yargı önüne çıkar Ve sonsuz lanetin sessiz vuruşuyla Boğulur onun boş övüncü, tozların içinde. Erinys'ler tehdit ederken, Athena yatıştırmaya çalışıyordu-, şimdi Erinys’ler kutsarken Athena uyarıyor. Pes ses­ ORESTEİA 339 ler tiz seslerin temasını aldıktan sonra tiz seslerin pes sesleri yansıladıkları bir ikili müzik parçası gibidir bu. Yüzyılın başlangıcından beri, kentte ve onun çevre­ sinde, ticaretin yarattığı fırsatların kendine çektiği yer­ leşik yabancılardan (m eioik oi) oluşan bir sınıf oluşmuştu. Yabancılar olarak yurttaşlık haklarından ve devlet dini­ nin kamusal törenlerinden uzak tutulmuş olmalarına kar­ şın, hükümetin politikası bunları geliştirmek yönünde ol­ muştu. Bununla birlikte, yılda bir kez ulusal .Panathenaia festivalinde bu yabancıların yalnızca festivale katılma­ sına izin verilmiyor, aynı zamanda özel onur nişanlan dağıtılıyordu kendilerine. Athena'nm doğum gününün ge­ cesinde festival doruk noktasına ulaşıyordu, kentin ka­ dınlarının dokuduğu safran renginde bir elbise, bir fener alayının eşliğinde Akropolis’e getiriliyor, bu iş için özel olarak seçilmiş bir âpheboi takımı alaya öncülük eder­ ken. kadın, erkek, yaşlı, genç bütün yurttaşların «Aleluia/» diye bağırdıkları işitiliyordu; ve giysi, kent tanrıçası A t­ hena Polias'm heykeli üzerine asılıyordu. Bu alayda, fes­ tivalin amacını belirlemek için, tanrıçanın koruması altın­ da oturan herkese barış ve neşe dilemekti bu amaç, yer­ leşik yabancılara koyu kırmızı elbiseler giydiriliyor, ken­ dilerine özel bir grup eşlik ediyordu. Erinys’ler Athena’yla hemşeri, toprağın paylaşıcısı ve birleşik sahibi olmayı kabul etmişlerdir, böyleoe yurttaş­ ların iyi niyet dileklerini kabul edip kendi iyi niyet di­ leklerini sunarak m4toikoi unvanını almaktadırlar artık (1011, 1018). Panathenaia festivalinin kendine özgü ha­ vası, neşeydi — Bakkha’lann yabanıl kendinden geçmele­ ri gibi değil de, kederin ve acı çekmenin ödülü olan de­ rin, ağırbaşlı, nerdeyse törensel bir neşe; dolayısıyla Erinys'ler de şöyle bir şarkı söylerler (996-1000): Neşe size, adaletle verilmiş zenginliklerinizin neşesi, Herkese neşe, Babasının tahtının Hemen yanında oturan Erden’in sevgisiyle Kutsanmış herkese. Sonunda öğrendiniz akıllı olmayı. 340 AİSKHYLOS Tam bu anda, ellerinde yakılmış meşaleler ve koyu kır­ mızı giysiler taşıyan bir kadınlar grubu girer. Buarada Athena deminki selamlamaya karşılık verir (1003-9): Size de neşeler olsun! Önünüzde yürürken Sizeayrılmış odalara doğru, yolu gösteriyorum size, Öncülerin kutsal ışıkları gerisinde. Benimle birlikte gelin, gelin ve kutsal adaklar Hızla götürsün sizi sevinçle, toprağın içindeki evlerinize. Erinys’ler selamlamalarını yinelerler, Athena ise yine te­ şekkür eder onlara (1021-31): Bu hayır dualarınız için teşekkür sizlere, Şimdi yanan meşalelerin görkemli alevleri Eşlik etsin size yeralündaki evinize, Tapmağımın muhafızları öncülüğünde, Tam böyle; yaraşığı da bu zaten Theseus’un halkının Güzel kızların ve kadınların bu soylu topluluğu İyice süsleyin onları koyu kırmızı elbiseleri içinde Bırakın bu parıldayan meşaleler göstersin yolu, K i bu insanların iyi niyetleri Kanıtlansın oğullarınızın erkekçe cesaretinde. Tam bu anda delikanlılar grubu alaym başındaki yer­ lerini alırlar. Erinys’ler yeni elbiselerini giyerler ve me­ şalelerin ışığında siyah, yerini koyu kırmızıya bırakır. Bu parıldayış ve bu renk cümbüşü, bir gösterinin kapanışını belirleyecek uygun simgelerdir: bu gösteride, ışıklar tek­ rar tekrar bir yanıp bir söner, ve biz iki kez, kan lekeli erguvan rengi örtünün göründüğünü fark- ederiz. Alay uzaklaşmaya başlar, yol gösterici kadınlar Erinys’ leri kendilerini izlemeye çağırırlar (1040-3): Yüreklerinizde halkımıza acıma ve sevecenlik. Buraya, ey kutsal kişiler, sevinç içinde buraya, Yolu aydınlatan ışıklan izleyin Katılın şarkıya sonunda, Aleluia! ORESTEİA 341 Bu «Aleluia»yı önce Nöbetçiye yanıt olarak Klyteimnestra çıkarmıştı, Kassandra çatıdaki Erinys'lerden işitmişti, son­ ra yine kocasının ölü vücudu üzerinde Klyteimnestra, onun ölü vücudu üzerinde de Orestes’in arkadaşı çıkar­ m ıştı— şimdiyse, son kez işitildiğinde, insan ruhunun, acılar içinde gerçek sevince, kalıcı sevince geçtiğini be­ lirler; üçlemenin kapanış sözlerindeyse, yeryüzündeki bu değişikliklerin gerçekleşmesinin nedeni Olan göklerdeki yeni uyum anımsatılır bize — Zeus ve M oira barışmıştır. Şair, oyuna bu Panathenaik alayı koymakla, öyküyü eski çağların karanlığından kendi zamanındaki Atina’nın parlak ışığına getirmektedir. Uzak ve barbar geçmişte başlamıştı, burada ve şimdi son bulur. Üçlemenin kapa­ nışında şair, dinleyicilerini yerlerinden kalkıp dramayı kendi bıraktığı yerden devam ettirmeye çağırıyor gibidir. En son olarak, başımdan geçen bir şeyi anımsatmama izin verin. Bugün Yunanistan’da, çağdaş dile çevrilmiş olan ve antik tiyatrolarda oynanan eski dramalar son derece popülerdir, bazan yirmi binden fazla seyirci çek­ mektedir. 196l’de, Atina’nın 1400 kişilik en geniş modern tiyatrosunda, iki bin kişilik bir dinleyici Önünde Oresteia üzerine bir konuşma yapıyordum; o kadar çok kişi yer bulamayıp geri dönmüştü ki, konuşmayı iki kez tekrar­ lamak zorunda kaldım. Konuşmada, oyunun son sahne de dahil bazı parçalan, ünlü aktris Aspasia Papathanasiou ile Piraeus Theatre Company’nin öteki üyeleri tarafın­ dan, M r Rondiris'in yönetiminde gösterildi. Son sahneden sonra kopan korkunç alkışlar, onca kişinin yaşlarla ıs­ lanmış yanaklarını aydınlatan ışıklar, AtinalIların, en bü­ yük şairlerinin çağdaş çağnsma bugün de, yirmi dört yüz­ yıl öncesi gibi, yürekten karşılık verdiğini gösteriyordu. O zaman olduğu gibi şimdi de, onlar yargılasın şairlerini. XVI İL K OYUNLAR Persler, bir dörtlemede ikinci tragedyadır; birincisi Phineus, üçüncüsü Potnia'U Glaukos’tu, bunları Prom et­ heus Pyrkaeus adlı bir satir oyunu izliyordu. Başlıkların da gösterdiğine göre? işlenişte bir türdeşlik olsun ya da olmasın, olay dizisinde devamlılık diye bir şey yoktu. Her oyun farklı bir tema üzerine kuruluydu. Bu nedenle, için­ deki oyunların birbiriyle bağlantısı olmadığı bir dörtle­ menin bilinen ilk örneğidir bu. Persler, İ.Ö. 472’de, Themistokles’in sürgün edilişinden önceki yıl oynandı. Dört yıl önce, Phrynikhos belki de The­ mistokles’in cftoregos'luğunda, Salamis’teki zaferi konu alan Phoinissai (Fenikeli Kadınlar) adlı bir oyun yazmıştı. Bu nedenle, Aiskhylos Persler oyununda aynı temayı yo­ rumladığında ch-oregos’unun Alkmaionoğullarmdan Perikles olması anlamlıdır: Perikles, Atina demokrasisinin gele­ cekteki önderidir. Bu sırada Perikles henüz yirmisini geç­ memiş bir delikanlıydı, İonia’daki deniz savaşıyla Atina İmparatorluğunun temellerini atmakta olan Kimon’un destekleyicilerinden biriydi. Aiskhylos’un da Kimon’un po­ litikasını desteklediği buradan çıkarsanabiiir; buysa, onun ılımlı bir demokrat olduğuna ilişkin kanıtlarla uyuşmak­ tadır. Oyun, Agamemnon’daki yaşlı erkekler gibi ülkede bı­ rakılmış, savaş haberlerini bekleyen Persli Yaşlılar Koro­ İLK O YU N LAR 343 sunun uzun bir konuşmasıyla açılır. Doğunun dillere des­ tan zengin kentlerinden gelen Asyak erkekliğin en gü­ zel yanlan geçm iştir artık. İnatla yinelenen bu sözcük, Yunancada, Asya'nın gücünün ve zenginliğinin bir daha ge­ ri gelmemecesine gittiği uğursuz anıştırmasını taşır. Yaş­ lılar endişelidir, Pers başkentindeki kadınlar ve analarsa günleri saymaktadır. Hellespont Boğazından (Çanakkale Boğazı) daha önce haberler ulaşmıştır onlara — genç kral Kserkes’in, deniz tanrısını dar sularda dubaları birbirine bağlayarak uzatma emrini yerine getirmeye nasıl zorla­ dığına ilişkin haberlerdir bunlar, Pers Eli’nin gücü şim­ diye kadar yenilmezdi, ama denizin tehlikeleriyle hiç karşı karşıya kalmamıştı daha önce: kıskanç tanrılar onu ölüm tuzağına mı çağırıyordu acaba? Bunlar birçok ge­ linin yapayalnız yataklarını gözyaşına boğan önsezilerdir. Kralın annesi Atossa, sarayın eşiğinde, uykusunun kötü bir düşle bozulduğunu anlatır: düş, oğlu İonia’yı ele geçirirken, Yunanistan’ın boyunduruğu söküp ataca­ ğını anlatmak ister gibidir. Yaşlılar onun endişeli soru­ larına yanıt olarak, A tin a ’nın uzakta, güneşin battığı yer­ de olduğunu, hiçbir zorbaya hizmet etmeyen Atm alıların savaşçı ruhlarını daha önceden de kanıtladıklarını söy­ lerler ona. Bu yanıtlar, oğlunun özlemini çeken anayı ra­ hatlatmaz. Soluk soluğa bir ulak Salamis’ten haberler getirir. Yaşlılar, Atina’nın nefret uyandıran admı sonuna kadar anımsatacak felaketi işitince bir ağıt koparırlar. Üzüntü­ sünü açığa vurmayan Kraliçe, sağ kalanların, ölenlerin ad­ larını sorar. Kserkes yaşıyordur, fakat Artembares, Dadakes ve Tenagon... — Ulak, Kralın beylerinin adlarını birer birer sayar— savaşta kahramanca ölmüşlerdir. A ti­ na kenti yağma edilmiştir, ama Atina’nın erkekleri yaşı­ yordun Felaket, bir Yunanlı kılığına girmiş bir öç mele­ ğinin, Kserkes’i düşmanın savaş alanından kaçmak üzere olduğuna (s. 264) kandınp inandırmasıyla başlamıştır. Söylendiği gibi, kuşkusuz, onu kendi gözleriyle gören bi­ 344 AİSKHYLOS rinin savaşı anlatmasından sonra, Kraliçe donanmayı ayartıp yıkıma götürmüş olan ifrite lanetler yağdırır; bu yetmiyormuş gibi bir de geri çekilmekte olan ordunun soğuk ve açlıktan kırıldığını işitir. Yaşlılar, genç kralın ölüme götüren aceleciliğini ba­ basının akıllılığıyla karşılaştırarak, ağlamalarını sürdü­ rürler; Kraliçe, kocasının mezarı için sunularla geri dön­ düğündeyse Yaşlılar Persli M agi karakterine bürünürler, ölüleri yardıma çağıran bir şarkı söylerler. Çağrıya yanıt olarak Darius’un hayaleti topraktan yükselir ve kendisi­ nin rahatını bozan şeyin nasıl bir felaket olduğunu sorar. Kraliçe, Salamis’ten gelen haberleri ona tekrarlar, Hellespont’un tutsak edilmesini. Göklerin kıskançlığını çeken bir gurur gösterisi olarak suçladıktan sonra, Darius, Salamis’ in bir son olmadığını söyler, Pers ordusunun gelecek yıl hangi yolu izleyeceğini önceden bildirir. O kaybolduktan sonra Yaşlılar Pers Eli’ni bugünkü büyük gücüne yükselt­ miş, İmparatorluğu bir denizden ötekine genişletmiş olan, daha fazla şeye girişmekten kendini akıllıca alıkoyan ölü kralı öven bir İlâhi okurlar. İlahinin sonunda Kserkes gö­ rünür: üzüntüden kendini yitirmiştir, saçları karmakarı­ şıktır, giysileri yırtılmıştır; oyun bir doğu ağıtıyla biter. Oyunun başat teması, bütününe canlılık veren yurt­ severlik duygusu dışında, zenginliğin gururu beslediği, bu­ nun da tanrılar tarafından cezalandırıldığı fikridir. Da­ ha önce görmüş olduğumuz gibi, eski aristokratik gele­ nektir bu. Aiskhylos gizli anıştırmalarını geliştirerek ve ortak imgeleri zenginleştirerek bu temayı dizgeleştirmiş ve incelikle işlemiştir, fakat temelde yeni hiçbir şey eklememiştir ona. Oyun, Atossa'nm girişini görkemli bir öndeyişe (prelude) döndüren canlı bir açılışla başlar ve aynı hızla bizi Ulağın raporundaki övüngen retoriğe gö­ türür; fakat Darius’un çağrılması tiyatro yönünden etkili olsa da oyunun daha sonraki kısmı biraz sarkar. Ente­ lektüel içerik yönünden öteki oyunlar kadar zengin de­ ğildir Onun biricik değeri, bir görgü tanığının şiirinde Atina halkının Pers işgaline karşı verdiği savaş sırasın­ İL K O YU N LAR 345 daki ruhunu sonsuza kadar içinde saklıyor olmasıdır — bugün de göstermekte oldukları ruhu. Beş yıl sonra sahnelenmiş olan Thebai’ye Karşı Ye­ di Kişi'den önce Lavas ve Oidipus vardı, onuysa Sphinhs izledi. N e yazık ki, bu oyunun elimizdeki biçiminin tamam olup olmadığı kuşkuludur. Aiskhylos araştırıcıları, Haberci ile Antigone arasındaki son sahnenin sahte olduğu, aynı te­ ma üzerinde Sophokles ile Euripides'in yapıtlarının Antigone'nin yazgısını, Aiskhylos’un yaptığı gibi, görmez­ likten gelmeyi güçleştirdiği bir zamanda eklenmiş olduğu konusunda aynı fikirdedirler; en azından, bu sahte so­ nun, bir başka şeyi oyundan atmış olması olasıdır. Laios Thebai kralıdır, Delphoi’den, «evlat bırakmadan ölerek devleti kurtarması»nı emreden bir kehanet almış­ tır. Kehanetin koşulları, bugün yaşayan oyundan açıkça anımsanmaktadır. Toplumun gönencinin onu yöneten kra­ lın davranışına, hareketlerine bağlı olduğu anlatılır: ilk krallıkların büyüsel işlevine ilişkin olarak tartıştığımız il­ kel bir düşüncedir bu (s. 144). A ynı zamanda, devletin çı­ karlarıyla yönetici hanedanın çıkarları arasındaki çatış­ mayı da dile getirmiş olur. Laios, Thebai kralı olarak ço­ cuksuz ölecektir, ama bu durumda klanının önderi ola­ rak sorumluluklarını yerine getirmemiş olacaktır. Bunun özerine «erkek akrabalarının çılgınlığına yenilerek» İokaste’den bir oğulun: Oidipus’un babası olur. Çocuk doğduk­ tan sonra ana-baba korkuya kapılır ye onu terk ederler; ama Oidipus onların bilgisi dışında büyümüştür. Ana-babasımn kim olduğunu bilmeyen bir delikanlı olarak Thebai’ye dönerken, yolda, Thebai'den Delphoi’ye giden ba­ basıyla karşılaşır, onunla tartışır ve öldürür onu. Daha sonra, Sphinks’in bilmecesini çözünce Laios’un yerine Kral ilân edilir ve dul Kraliçeyle evlenir. Bir süre sonra kralkraliçe çifti gerçek yakınlıklarını öğrenirler. Sophokles’te bunu öğrenmeleri. Oidipus’un işlediği çifte suçun sonucu olan bir salgın hastalıktan sonra olur; eğer Aiskhylos ay­ nı geleneği kullandıysa, olası da görünüyor bu, keha­ netin doğru çıktığını ve halkın gönencinin Kralm kişili­ 346 AİSKHYLOS ğine emanet edildiği ilkesinin doğruluğunu gösteren bir şey olurdu bu. Bunu öğrendikten sonra İokaste kendini asar. Oidipus gözlerini oyar ve oğullan Eteokles ile Polyneikes tarafından sarayın zindanında hapis olarak tutu­ lur. Bir gün, yemek masasında oğullan ona kralın gâras'ı yani payı olarak sırt eti yerine but eti verirler; bu aşa­ ğılamaya öfkelenen Oidipus, baba kalıtını kılıçla paylaşmalannı dileyerek lanetler onlan. Ölümünden sonra, kar­ deşler babalarının yerine kimin geçeceğini tartışırlar, Polyneikes Argos’a kaçar, çok geçmeden oradan, tıpkı Tiran Hippias gibi, yabancı askerlerin gücüyle baba ka­ lıtını geri almak üzere geri döner. Elde bulunan oyun tam bu noktadan başlamaktadır. Eteokles kendini devletin kaptanı olarak görmektedir. Oyun boyunca boyuna ortaya çıkan, devleti gemiye ben­ zetme fikri, kaptan kendine hâkim olduğu sürece gemi­ nin fırtınaya dayanacağını anıştırmak için tasarlanmıştır. Eteokles Argos’tan istilacıların geldiğini öğrenince, halkı anayurtlarım savunmaya çağırır; bir gözcünün raporunda düşmanın saldın planmı öğrenince, zafer için tanrılara dua eder: E y Zeus, Ey Yeryüzü, Ey bu kenti koruyan tanrılar, V e siz Erinys’ler, babamın güçlü Laneti, Acıyın da, bu halkım, Yunan dilinde konuşanlar, Yurtlarından, yuvalarından koparılmasınlar, Köleliğin boyunduruğuna girmesinler! Erinys'lere burada Kralın atasal ruhu olarak bakılmakta; Thebai halkının Yunanca konuşanlar olarak anışünlmar sı (aslında, düşman da öyleydi kuşkusuz) ise, bizim Thebai'ye karşı girişilen saldırıya Pers istilası ışığında ba­ kacağımız anlamına geliyor. Kralın savunma önlemlerine bakmak üzere aceleyle sahneden çıkışından sonra orkestrayı tanrıların kenti terk ettiği düşüncesiyle paniğe uğramış bir kadınlar korosu doldurur. Kral bitkin fakat soğukkanlılığını yitirmemiş İLK O YU N LAR 347 bir durumda, düzeni yeniden kurmak için geri döner. Gü­ vensizliklerinden dolayı onları azarlayarak, alaycı bir dil­ le ne iyi günde, ne kötü günde kendisini bir kadınla yoldaş etmemesi için tanrıya yalvarır — oyunun sonu için önemli bir noktadır bu, çünkü onun evli olmadığını anış­ tırır. Korku içindeki kadınlar geçen arabaların gürültü­ lerinden kulaklarının nerdeyse sağır olduğunu söylerler, Kralsa şöyle karşılık verir buna: Ne çıkar bundan? Hiç gördünüz mü bir denizcinin Gemisini batmaktan kurtardığını bir fırtınada, Dümenden pruvaya seğirterek? Sonunda onlan biraz yatıştırdıktan sonra, savunmayı ör­ gütleme görevine döner. Kentin yedi giriş kapısı vardır, bunları korumak için kendisi de dahil yedi savaşçı ata­ yacaktır. Bu arada kadınlar bir İlâhiyle tanrılara sesle­ nir, kendilerine tapmanlan unutmamaları için yalvarır­ lar onlara, bir yandan da sanki işgal edilmiş bir kent­ teymişçesine korkularını dile getirirler boyuna. Bunda da, iânet altında olduğu bize unutturulmaya çalışılmaktadır, besbelli. Buraya kadar, Kralın davranışı hayranlık vericidir. Askeri hazırlıklar tümüyle kendi elindedir; savaşmayanlann başıbozukluğu planlarım tehlikeye atıyorsa da, so­ ğukkanlılığını yitirmemiştir henüz. Bu güçlü önderin bir İânet altında olduğu bize unutturulmaya çalışılmaktadır, nerdeyse. Erinys’ler uykudadır. Saldın başlamak üzeredir artık. Düşman savaşçıları, her biri bir kapıda, yerlerini alıyordur; bunu yaparlar­ ken, Kral her saldırgana bir savunucu ayırabilsin diye, yüksekçe bir yerde duran bir gözcü onlan ayrıntılı bir biçimde birer birer tanıtır. Kral, Tanrıya da, insana da meydan okuyarak yüksek sesle övünen düşman dövüş­ çülerinin' tersine, davasının haklılığım ileri sürerek yanıt verir. Kapılardan beşi elden çıkmıştır. Altmcısına. Polyne- 348 AİSKHYLOS ikes’i ülkesine karşı silaha sarıldığı için suçlu ilân etmiş olan ve kendi istencine ve yargısına karşı katılmış olduğu savaşta kendisinin de öleceğini daha önceden görmüş olan bilici Amphiaraos saldırmaktadır. Eteokles karşılık verir: Yazık, Dürüst Görev Yanlış hangi kötü kehanet, bu ölümlü yaşamda bir insanı birleştirir Tanrısızlarla! ne olursa olsun, kötülerin kötüsü yoldaşlıktır. Meyva vermez— Ölümle toplanan bir çılgınlık ürünü... Belki de saldırıya kalkamayacak, N e cesareti, ne erkekçe yüreği var, Ama biliyor ölümle buluşmaya gittiğini, Apollon’un kehanetleri gerçekleşirse Ne dediğini bilen, yoksa susan Apollon’un. Düşman savaşçılarının adları birer birer verilir, arkasın­ dan karşısmdakilerin adları sayılırken giderek artan bir dehşetle anlarız ki, iki kardeş birbirinden habersiz yedin­ ci kapıyı kendilerine ayırmışlardır. Eteokles bir başına karanlıktadır, gerçeği kavrayınca atasal lânet bir kez da­ ha uyanır içinde, neyin doğru neyin yanlış olduğunu bi­ lemez bir süre: Ey acı yarışı Oidipus'un Çıldırtıcı, rezil, iğrenç, Sonunda gerçekleşiyor, babamızın laneti! Polyneikes’in kalkanına kazımış olduğu Adalet adı başı­ na kakılmaktadır şimdi: Adalete güvenim var diyorum, bir de tutup Onunla savaşacağım — bundan gerçek düşman olur mu? Kral krala, kardeş kardeşe karşı. Akıllarını başlarına toplamaları için yalvarma sırası ka­ dınlardadır şimdi, ama boşunadır yalvarmaları. Eteokles çıldırmıştır: İL K O YU N LAR 349 Oidipus’un laneti kurtuldu zincirlerinden. Bu gece babamızın kalıtını nasıl paylaşacağımızı Önceden söyleyenler doğruymuş! Çarpışmalar sürerken Koro, Apollon’un Laios’u uyardığı zamandan şu ana kadar lânetin bütün öyküsünü gözden geçirir, daha sonra bir Ulak zafer haberini getirir: Devlet kurtuldu, ama Yeryüzü içti kanını Birbirini boğazlayan kardeş prenslerin. Eteokles ile Polyneikes çocuk bırakmadan ölmüşlerdir. Krallık hanedanının atasal ruhu toprağa gömülebilir, çün­ kü hanedanın kendisi tükenmiştir. Laios'a gönderilen ke­ hanet gerçekleşmiştir. Sonuçtan çıkan genel anlamı yorumlamaya çalışır­ ken, metnin bozulmuş olmasına bağlı çelişkilerin varlığı bize engel oluyor, sahte öğelere bir sınır koymak da her zaman o kadar kolay değil. Bununla birlikte, Aiskhylos’un da yazdığı gibi, öykünün sonunun bundan önce titizlik­ le izlediği epik söylenceden göze çarpıcı bir sapma gös­ terdiği de apaçık görünüyor. Bu söylencede, her iki kar­ deşin de oğullan vardır, Polyneikes'in oğlu kente ikinci bir sefer yaparak kenti yerle bir edip babasının öcünü alır. Aiskhylos, öyküyü iki kardeşi öldürerek bitirirken onun kapsamını dört kuşaktan üç kuşağa indirmekte, böylece onu üçleme biçimine uydurmaktadır; aynı yolla, şöyle bir sonuç elde etmiş olur.- klan ortadan kalktığı halde devlet yaşamaktadır, böylece kehanetin bütün so­ nuçlan da gerçekleşmiştir. Thebai krallan, kendilerine ol­ duğu kadar halka da birbiri ardından felaketler getiren bir atasal lanet altındaydılar, bu nedenle atasal lânetin anlatmak istediği ilkel akrabalık sisteminin yerini, klan­ ların sıradan yurttaşlık içinde özdeşliklerini yitirdiği da­ ha yüksek bir devlet örgütlenmesinin alması zorunludur. Metnin durumu yüzünden, bu yorum bir tahmin olarak kalmak zorundadır ve büyük bir olasılıkla eksiktir; fakat 350 AİSKHYLOS temelde doğruysa, bu demektir ki, Aiskhylos daha o za­ mandan, dokuz yıl sonra Oresteia’da formülleştireceği dev­ letin kökeni genel kuramına doğru yol almaktaydı. İo miti daha önceki bir bölümde tartışılmıştı; kadın kahramanın gezilerinin M ısır’a kadar uzatılmasının, onun Mısır İsis'iyle özdeşliğinin bir sonucu olduğu öne sürül­ müştü orada Cs. 175). Mitin bu özelliğinin nasıl ve ne zaman oluştuğunu bilmiyoruz. Hem Argos’ta, hem de Eleusis’te Mısır etkilerini gösteren mistik Demeter gelenek­ lerinden kaynaklanmış olabilir; ya da mistik öğretilerin­ de aynı etkinin izlenebileceği ilk Pythagorasçılar tarafın­ dan ortaya atılmış olabilir. Bu etki, İo mitini bir başka mitle, kökende hiçbir bağı olmayan Danaos kızları öy­ küsüyle bağlayacaktır. Danaos ile Aigyptos, İo’nun Mısır'da Zeus’tan doğur­ duğu Epaphos’un torunları ikiz kardeştirler. Danaos’un el­ li kızı, Aigyptos’unsa elli oğlu vardır. Aigyptos’un oğul­ la n kuzinleriyle evlenmeye çalışırlar, ama kızlar kabul etmez bunu ve Argos’a kaçarlar; reddettikleri isteyicileri peşlerinden gelir. İo’dan geldiklerini söyleyerek Argos hal­ kına sığınır kızlar ve başlangıçta kendilerini izleyenler­ den kurtulurlar, ama sonunda onlarla evlenmeye zorla­ nırlar. Öç almak için, babalarının emriyle gerdek gecesin­ de kocalarını öldürürler — erdenliğini koruması koşuluy­ la kocasının yaşamını bağışlayan Hypermnestra dışında hepsi. Bir söylenceye göre, Hypermnestra babasının buy­ ruğunu yerine getirmediği için yargılanır ve aklanır. Bir başkasına göreyse, Mısır'dan özellikle bu amaçla gelen Aigyptos babadan davacı olur ve kan davası Hypermnestra ile evlenmiş olan Lynkeus'un araya girmesiyle biter. Da­ naos’un, o zamana kadar kıraç olan Argos toprağını «su­ lanır» duruma getirdiği söyleniyor — yani, sulama uy­ gulamasını onun getirmiş olması olasıdır. Kızlarından biri, Amymone, İo’nun torunlarından en ünlüsü olan Herakles'in dokuz başlı Lemean yılanını öldürdüğü Lem a çayırlığındaki bir akarsuya adını verir; Danaos kızları- İL K O YU N LAR 351 mnsa Hades’te dibi delik kovalarla su çekerek sonsuza kadar suçlarının cezasını ödedikleri söyleniyor. Aigyptos’un oğullarının gelinleri tarafından öldürül­ mesi. bir söylenceler kargaşasına dayanıyor gibi görü­ nüyor. Sparta'da olduğu gibi Argos'ta da gelinin erkek giysileri giymesi görenekti; Argos’un Hybristika festivalin­ de erkekler kadın gibi, kadınlarsa erkek gibi giyinirler­ di. Halliday’in belirttiği gibi, giysilerin cinsler arasında değiştirilmesi özellikle erginleme, evlenme ve yasla ilgi­ liydi; bu yüzden de kişinin yeniden doğabilmesi için zo­ runlu olan kimlik değişimini simgeliyor biçiminde yo­ rumlanacaktır. Fakat Danaos kızlarının neden kocalarını öldürecek kadar kadına yakışmaz şekilde davrandıkları­ nı açıklamaya yetmiyor bu. Argos kızlarının bir zaman­ lar silaha sarıldıkları ve «Dişinin erkeği yeneceği zaman» sözleriyle başlayan bir Delphoi kehanetinde adı geçen bir savaşta bir Sparta istilacı gücünü yendiği söylenir; eğer göründüğü gibi, tarihsel bir söylenceden çok bir halk ma­ salıysa bu, mitle ilişkili olabilir, çünkü —çok açık ol­ masa da— Danaos kızlarına kadm savaşçılar olarak bakıl­ dığına ilişkin belirtiler var. Bununla birlikte, Lemnos ka­ dınlan söylencesi daha uygundur buna. Argonatlar ada­ ya çıktıklannda, adanın Kraliçe Hypsipyle buyruğunda «kadınlar tarafından yönetildiğini» gördüler; çünkü kısa bir süre önce, babası Thoas'ın hayatını bağışlayan Hypsip­ yle dışında adanın bütün kadınlan babalarmı ve kocala­ rını öldürmüşlerdi. Bu mit, Bachofen tarafından, bir tür anaerkini gösteriyor şeklinde yorumlanmıştır, Lemnos'lu kadmlann suçlarıysa Danaos kızlarmınkine yakından ben­ ziyor. Bununla birlikte, aynntılan da fazla zorlamak pek akıllıca olmaz, belki de, her iki söylencenin de kadınla­ rın toplumsal konumlarındaki değişikliklerden ortaya çık­ mış olduğunu söyleyebiliriz olsa olsa. Şu anda bizi ilgi­ lendiren sorun, Danaos kızlan öyküsünün Aiskhylos ta­ rafından nasıl yorumlandığıdır, burada da daha sağlam bir zeminde bulunuyoruz şimdi. Onun bu temaya ayırdığı dörtleme, Yabancılar'la baş­ 352 AİSKHYLOS lıyordu. Öteki iki tragedya Aigyptioi ve Danaos Kızlan'ydı. Satir oyun Amymone idi. Oyunda Koroyu oluşturan Danaos Kızları, babalarının eşliğinde Argos’a çıkmışlardır, yakancılann ve yabancıla­ rın tannsı Zeus’a dua ettikten sonra kendilerinin atala­ rı İo'dan geldiklerini ileri sürüp tanrılardan peşlerindekileri, gemilerini limana yanaştırmadan şimşek ve yıldı­ rımlarla ezmelerini dilerler. Bundan sonra gelen stasimon’ da bu dua daha yeğin bir şekilde tekrarlanır. Kendilerini izleyenlerin küstahlığını cezalandırması için İo’dan doğ­ ma, Zeus’un gizemli gücü «inek adam» Epaphos'a başvu­ rurlar; eğer Zeus onların yardımına gelmezse öteki Zeus’a: Ölülerin Zeus'una başvuracaklarını, bir başka deyişle ken­ dilerini öldüreceklerini açıklarlar. Bu arada Danaos bir grup Argos’lunun yaklaştığını fark eder ve kızlarına yakarıcılar olarak altarda yerlerini almalarını söyler. Bu zorla evlenmeyi gerçekleştirmeye çalışan kuzenlerinin gü­ nahkâr olduklarını açıklar, günahkârlarınsa yargı günün­ de Ölülerin Zeus’una hesap vermek zorunda olduklarını anımsatır onlara. Yakarıcılar Argos Kralınca sorguya çekilirlerken, İo’ nun torunları olduklarını, dolayısıyla Argos halkıyla ak­ raba olduklarını söyler ve kaçma nedenlerini açıklarlar. Bir savaş anlamına bile gelse bu, korunmalarını isterler ondan, çünkü adalet kendi yanlarındadır; bu başvuruya, eğer kendilerine adil davranılmazsa kendilerini altarlarda asacakları tehditini de eklerler. Savaşla, kirlenme seçe­ nekleri arasında kalan Kral, halkına danışma fırsatı bu­ luncaya kadar kararını geciktirir. Danaos Kızları yine Zeus’a başvururlar, İo’nun dolaş­ malarını, Epaphos’un doğumu dolayısıyla kendilerinin ku­ sursuzluklarını uzun uzun anımsatırlar ona. Besbelli, amaçları Zeus’u bu yolla kendi dolaşmalarını da mutlu bir sona ulaştırmaya kandırmaktır, fakat aradaki koşut­ luğun daha derindeki anlamını, lo ’nun acılarının âşığıyla zorla birleşme yoluyla sonuçlandığını görmezlikten gel­ mektedirler. İLK O YU N LAR 353 Kral döner, halk meclisinin yakancılann korunmasını yüklenmeye karar verdiğini bildirir. Karar resmen par­ mak kaldırılarak alınmıştır, yabancılara çağdaş Atina' da oturma haklan veren özel koşullan anımsatacak te­ rimlerle dile getirilmiştir. Danaos kızları koruyucularına dua ederler, ama sevinçlerinden, yaklaşmakta olan bir kavga sezilir gibidir; çocukların görevinin ana-babalannı onurlandırmak olduğunu anımsatarak bitirirler sözlerini: sonuçta babalarından alacakları emre bir anıştırmadır bu. Bu anda Danaos, peşlerindeki geminin limana yaklaş­ makta olduğunu fark eder ve yardım için kente koşar. Kızlar çaresizlik içindedir. «Yalnız bırakıldık» diye bağı­ rırlar, «kadının hiçbir değeri yok — savaşma gücü yok kadının.» Sonuçta bu atasözü yanlış çıkacaktır. Onlar, evlenmektense ölmeyi yeğlediklerini söylerken, Aigyptos’un oğullarından bir Haberci görünür ve onlan saçlarından tutup sürüklemeye başlar. Kralın yeniden ortaya çıkışıy­ la durur; Kral kutsal şeylere saygısızlık ettiğini, böyle durumlarda bir yabancıya düşen yasal yollara başvurma­ dığını söyleyerek kaçaklan götürme girişimine karşı çı­ kar onun. Haberci savaşla tehdit ederek çekilir. Yakancılar yeniden dua ederler kurtancılanna; babaları, yeni yurtlarında kadınlara yaraşır biçimde davranmalan ge­ rektiğini anımsatır onlara. Uzaklaşırlarken, neşeleri, şim­ dilik savuşturduklan evlenme işinin eninde sonunda ken­ dilerine zorlanacağı önsezisiyle bulanır; son dualan, oyu­ nun daha önceki bölümlerinde böyle bir evlenmenin ölüm­ den de beter olacağı fikrini çağrıştırarak dramatik bir ağırlık kazanmış olan bir ritme uyar. Bu ve öteki belir­ tilerden, Zeus’un istencini kendi yanlarına çekemedikleri açıkça görülür. — Zeus’ un gerçekten amacı... — Kim bulabilir yolunu bu karmaşık, sık çalılığın içinden? Her yer kapkaranlık, Gecenin karanlığına fırlatılmış bile olsa, ölümlü araştırıcıya karanlık. Yedi kez yere düşse bile, Yeniden kalkacaktır ayağa, Zeus’ un istenci oysa eğer. 354 AİSKHYLOS Zordur onun düşüncesini anlamak Yolsuz izsiz ormanda, karanlığın içinde çapraşık yolunu bulmak. Danaos kızları, kuzenleriyle evlenmeye neden karşı çıkarlar? Kendilerini isteyen delikanlıların gururlu ve sert insanlar olmaları değildir tek neden. Bu nitelikler evlen­ me önerileri reddedildikten sonra ortaya çıkmıştır. A y ­ rıca, bu oyunda kadınların doğruluğuyla erkeklerin kö­ tülüğü arasındaki zıtlığı bundan sonraki oyunda daha da sert bir misilleme eyleminin izleyeceğini de unutmamak gerekir. Danaos kızlarının karşı çıkışı daha somut bir şey­ dir: evlenmek yasadışıdır, kutsal değildir — akrabayla zi­ na gibi bir şey. Dolayısıyla sorumuzun yanıtı belki de Yunanistan’daki evlenmenin tarihinde bulunacaktır. Atti% ka yasasında, birinci kuzenle evlenmelere bir engel ol­ madığı gibi, bazı durumlarda —XII. Bölümde açıklanmaktadır bu— olumlu yönden zorunluydu bu. Eğer bir kız evlat, oğlan çocukların olmaması halindeki gibi, kalıtçıy­ sa, babasının en yakın akrabası —kardeşleri ya da onun çocukları— ile evlendirilirdi; babanın, ölmeden önce bu şekilde kalıtçısı olacak kızını birine vermesini önleyen hiçbir şey yoktu. Sonuç olarak, Aigyptos’un oğullarının önerdiği evliliğe zaten izin vardır ve uygundur, Danaos ölür ölmez de yasal bir hak olacaktır bu. Danaos’un kız­ lan Mısır'dan Argos'a kaçmakla yasal zorunlulukların­ dan kurtulmaya çalışmaktadırlar. Çağdaş bir seyirci, tar­ tışmaya kaçınılmaz biçimde bu ışık altında bakacaktır; aynca, besbelli ki, drama yazan da bunu bu ışık altında vermek için büyük çaba harcamaktadır, çünkü oyunun en göze çarpan özelliklerinden biri, çağdaş Attika yasası­ nın yöntemine ve sözlerine yapılan anıştırmalann zen­ ginliğidir. Kralın kendisi, yakarıcılann evlenmeyi reddetme ne­ denlerine pek inanmamaktadır. «Eğer» diye tartışır, «A igyp ­ tos’un oğulları, ülkenin yasalarına göre sizin sahipleri­ nizse, siz'n en yakın akrabanız olduklarını söylüyorlarsa, kim onlara karşı çıkabilir?» Kız kalıtçıya ilişkin Attika ya­ İLK O YU N LAR 355 sasına apaçık gönderme yapılan bu pasaj, drama yaza­ rının niyetini her tûrlö kuşkudan kurtarıyor. Aynı za­ manda, buna benzer bir yasamn Mısır’da da var olduğu­ nun sanıldığını akla getiriyor. Mısır evliliğinin özelliklerinden biri, içten evlenmenin özellikle kraliyet ailesi içinde yaygın bir biçimde uygu­ lanıyor olmasıydı. Bir kız kardeş ya da erkek kardeş kı­ zıyla evlenmenin, bu ve daha önceki dönemlerde birçok örneği vardır. Dahası, Ejiptologlar (Mısırbilimci'ler) bu uygulamanın, (her ikisi de kısmen kadınlar yoluyla geçen) ardıllığın ya da kalıtın erkek çizgisinde kalması arzusun­ dan doğduğu konusunda aynı düşüncededirler. Buysa, da­ ha önce gördüğümüz gibi, kız kalıtçıya ilişkin Attika ya­ sasının altında yatan nedendir. Ridgeıvay’in yaptığı gibi, Yafeoncıtor'daki kavganın anasoylu kalıtla babasoylu ka­ lıt arasındaki çatışmayla ilgisi olduğunu çıkarsamak kuş­ kusuz yanlış olurdu. Bu oyunda buna ilişkin bir iz yok­ tur. Yine de, Aiskhylos’un bu konuda Attika ve Mısır uy­ gulaması arasında öne sürdüğü benzerlik doğrudur, çün­ kü kız kalıtçının özel durumlarında, Attika yasası Mısır yasasıyla aynı tipten ve aynı nedenlerle evlenmeleri em­ retmektedir. K ız kalıtçı babasının en yakın akrabasıyla evlenmek zorundadır. Aiskhylos, Danaos kızlarının öyküsünü Zincire V u ru l­ muş Prometheus'ta bir kez daha anlatmaktadır.- kızların «kuzenleriyle akraba evliliği yapmaktan kaçarak» Argos’a sığınmaya çalıştıklarım söylüyor. İmdi, Yakancılar'da. Aigyptos’un oğullarının bu evliliği haklı görmelerinin te­ mel nedenleri bunlardır — Danaos kızlarının, kendi ku­ zinleri olduğu için, hak olarak kendilerinin olduklarım ileri sürmektedirler. Dolayısıyla, kadmlar da evlenmeyi aynı nedenle reddetmektedirler— aynı aileden oldukları için. Konu aynı aile içinde evliliğe dönüşüyor böylece. Tartışmamızı tamamlamak için gereken tek şey, Da­ naos kızlarının da aynı şeyi aynı derecede açıklıkla or­ taya koyduklarını göstermektir. Burada güçlük, oyunun metninin çok bozulmuş olmasında,- fakat bize yol göster­ 356 AİSKHYLOS mesi için alıntıladığımız pasajlarla bu güçlüğün üstesin­ den gelinebilir. Oyunun başlangıcında, Danaos kızları Zeus’a başvu­ rularında, Mısır’dan «Aigyptos’un çenesi düşük budala oğullarıyla günahkâr bir yakın akraba evliliği yapmak­ tan nefret ettikleri için» kaçtıklarını söylerler. Danaos kız­ larının birleşmeyi, «erkeklerden uzak durmak, yazgıların­ da olduğu için» kabul etmedikleri şeklinde anlayan W ilamowitz’e karşı, Headlam kayıp bölümü bu biçimde dü­ zeltmiştir; Headlam’ın bu yorumu Prometheus'ta. hemen hemen aynı ifadeyle desteklenmektedir, W ilam owitz ise bunu gözden kaçırıyor. Kral, kaçakları sorguluyor. «Benden istediğiniz ne?» diye soruyor. «Aigyptos’un oğullarına kölelikten kurtarıl­ mam.» Danaos kızlarının kuzenleriyle evlenmeyi niçin kö­ lelikle bir tuttukları, zamanı gelince ortaya çıkacaktır. «Onlardan nefret ettiğiniz için mi, yoksa bunun kutsal olmadığını mı düşünüyorsunuz?» Sorunun özü buna verilecek yanıttadır, ama ne ya­ zık ki metin burada da bozulmuştur. Seçim iki yorum arasmda yapılacaktır. Birincisi şu: «Sevilen efendilere kim karşı çıkardı?» İkincisiyse şu: «Efendisi olmak üzere kim satın alırdı bir akrabasını?» Birinciye karşı ileri sürüle­ bilir ki, evliliğe karşı çıkılması onun kutsal olmayışından değil, fakat isteyen erkeklerin kişi olarak kabul edilemez insanlar olmasındandır anlamı çıkıyor ortaya; bu görüş­ se oyundaki öteki bölümlerle çelişiyor. Aynca, hemen bi­ raz sonra göreceğimiz gibi, Kralın bundan sonraki söz­ leri için inandırıcı bir çıkış noktası getirmiyor. Ben, ikin­ ci yorumun doğru olduğuna inanıyorum. Danaos kızlan bu evlilikten kutsal olmadığı için nefret ediyorlar, kutsal değil, çünkü Aigyptos’un oğullan bu evliliğin beraberin­ de getireceği kalıttan dolayı akrabalanyla evlenmeye ça­ lışıyorlar. Aynı şeyi bir yerde Euripides de ileri sürüyor: Medea, kadının kocasına bir drahoma getirdiği halde onun kölesi olmasına karşı çıkıyor: «Kocalanm ızı para­ mızla satın almak ve onlan bedenlerimizin sahipleri ola­ İL K O YU N LAR 357 rak kabul etmek zorunda kalıyoruz.» Buna benzer bir bi­ çimde, babasının en yakın akrabasıyla evlenmeye zorla­ nan bir kız kalıtçı, kendi sahibini satın almış olan bir köleden iki kat daha aşağılayıcı bir durumda hissetmek­ tedir kendini. O halde Danaos kızlan önerilen evliliğe niçin kölelik olarak bakıyor? Bu noktayı Kralın bundan sonraki söz­ lerine verdikleri yanıtta açıklıyorlar: K ral «Yine de» di­ yor, «bu yolla erkeğin varlığı ve gücü çoğalmaktadır.» Kesinlikle, varlığı artırmanın, yığmamn yolu onu «aile içinde» tutmaktır, bu da kız kalıtçıyı «aile içinde» tut­ makla olur. Kralın bu düşüncesi doğrudan sorunun özüne dokunuyor ve Aiskhylos'un kız kalıtçı hakkında Attika yasasının ekonomik temelini doğru anladığını gösteriyor. Danaos kızlan bu savın gücünü yadsımıyorlar, ama onun kadının durumu üzerindeki etkisini göstermekte aoele edi­ yorlar: «Evet, işler kötü gittiğindeyse, boşamak da kolay!» Koca ve k an aynı aileden geldiğinde, kadının akrabalan erkeğin de akrabalarıdır; bir aile tartışması durumun­ da da bu akrabalar kadına karşı erkeğin tarafım tutar­ lar, böylece tahmin edileceği gibi kadın korumasız du­ rumda kalır. Erkek, karnını boşamak ve kaütı elinde tut­ mak özgürlüğündedir. Bu çetin pasaj üzerine benim yorumum, hem man­ tıksal olarak tutarlı hem de Yunanlılara uygun tek yo­ rumdur. Eğer hâlâ kabul edilmiyorsa, bu, Aiskhylos’un dramasının gerçek yapısının yanlış anlaşılmasındandır. Eski Yunan şiirini, bizim çoğunlukla çağdaş toplumsal so­ runlardan uzak duran bugünkü şiirimize bakarak değer­ lendiren eleştirmenlerin, büyüklüğü herkesçe kabul edil­ miş bir şairin, sanatını, çağdaş toplumda kadınların ko­ numu gibi şiirdışı b ir temanın sergilenmesine adadığım görünce şaşırmalarını doğal kabul etmek gerekir-, fakat hata kendilerindedir. Aiskhylos için toplumsal savaşım, insanın ilerlemesinin b ir yoluydu; savaşımın aldığı biçim­ lerden biri de — cinsler arasındaki çatışma— onun anla­ yışına. göre, barbarlıktan uygarlığa geçişin temel özelli- 358 AİSKHYLOS giydi. Hepsi bu kadar da değil. Ona ve çağdaşlarına gö­ re hâlâ capcanlı bir konuydu bu. Böyle olmamış olsaydı, ne Euripides Medea'yı, ne de Aristophanes Lysistrata'yı yazardı. Bir yasama konusu olarak, dava Solon’un yasa­ larıyla çözülmüştü, ama Aiskhylos’un, büyükbabaları Solon’u tanımış birçok çağdaşı olmalıydı; Atina’dan daha az ileri olan öteki Yunan devletlerine dönüp baktığımız­ da, aynı konunun —kız kalıtçılar yasası— hâlâ tartışıl­ makta olduğunu görürüz. Aristoteles politik rahatsızlık­ ların nedenlerini tartışırken şunları yazıyor-. Soylular arasındaki kavgalarsa genellikle tüm devle­ ti karmakarışık ediyor.- Pers Savaşlarından sonra Hestiaia'da da olduğu gibi, iki erkek kardeş baba kalıtının pay­ laşılması konusunda tartışıyorlar; b iri bilinen, tanınan il­ keyi benimsiyor, çünkü kardeşi babasının varlığı hakkın­ da açık bir beyan bulamamıştır; ötekiyse, zengin olduğu için zenginlerin partisi yanındadır... M itylene’de, kız ka­ lıtçılar üzerine bir tartışma, Atina'yla savaşa kadar gi­ den birtakım felaketlere yol açtı. Varlıklı b ir yurttaş, Timophanes, iki kız evlat bırakmıştı ardında, Doxandros on­ ları oğullarına almak istedi ama başaramadı; böylece bir kenara itilince, b ir içsavaşı kışkırttı ve resmi temsilcisi olduğu A tinalılan ayağa kaldırdı. Phokis'te, Kutsal Sava­ şı başlatan, Mnason'un babası Mnaseas ile Onomarkhos'un oğlu Euthykrates arasındaki, kız kalıtçılar üzerine b ir tar­ tışmaydı. Konunun toplumsal özünü kavradıktan sonra, bir yan­ lış anlama tehlikesi olmaksızın onun ahlâki yanını göre­ biliriz. Bu noktada D.S. Robertson şunları yazıyor-, Aiskhylos b ir bütün olarak üçlemeyle neyi anlatmak istiyordu? Temel olduğunu hissettiği b ir ahlâki sorun or­ taya almış olmalıydı; Ridgeway’le birlikte, bunun dıştan evlenme sorunu olduğuna inanamıyorum. Yakarıcılar’dafei düşünceyi (benim görüşümün bir yenilik olduğunu ileri İL K O YU N LAR 359 sürmüyorum) izleyebildiğim kadarıyla, asıl konu, kadın­ ların b ir evliliğe zorlanmayı kabul etmeme haklan gibi geliyor bana. Danaos kızlarının evlenmekten nefretlerinin gerçekten fanatik olduğu söyleniyor... ama temelde haklı gösteriliyor. Aigyptos'un oğullanm n suçu, kendilerini is­ temeyen kızlarla zorla evlenmeye kesin kararlı olmalarıdır. Eğer Aigyptos'un oğullarının suçu bu idiyse, demokrat Atina’da yasanın açık hükmünün emrettiği; drama yaza­ rının çağdaşlarının, böyle davranmakla tanrılara, devlete ve kendi çıkarlarına aynı zamanda hizmet ettikleri inan­ cıyla her zaman işledikleri bir suçtu bu. Robertson, var­ sayımının sonuçlan üzerinde düşünmemektedir, oyunun bugün de en genel olarak kabul edilen bu biçimdeki yo­ rumunun, Oresteia'nın alışılmış yorumuyla aynı noktada iflas ettiğini görmek öğreticidir Cs. 333), Her iki durumda da, ahlâki sorun, toplumsal bağlamından soyutlanmaktadır. Özel mülkiyetin, mülk sahiplerinin ahlâkı üzerindeki etkisi, çağdaş eleştirmenlerin içgüdüsel olarak kavramak istemedikleri sorunlar çıkarıyor ortaya, bu yüzden de onun temel bir sorun olduğuna «inanamıyorlar». Fakat eski demokrasinin en güzel döneminde yaşamış olan Aiskhylos’a göre kadının bağımlılığı, yalnızca haklı olmakla kal­ mayıp daha önce sahip olduklan özgürlüğe yeğlenebile­ cek bir şeydi. Toplumun bütün aşamalarında başat ahlâ­ ki değerler, her şeyden önce yerleşik toplumsal düzenin bir yansısı ve doğrulamasıdır. Mısırlılarda, birinin kız kardeşiyle evlenmesine doğru ve uygun olarak bakılma­ sının nedeni, Mısır’da özel mülkiyetin bu tür evlenmele­ rin uygun kabul edilebilecek biçimde gelişmiş olmasın­ dan başka bir şey değildir; Aiskhylos'ta ise. ahlâki yargı­ ların toplumsal temeli son derece açıktır, çünkü kendisi bunun bilincindeydi. Böyle bir şairin yapıta, çağdaş top­ lumla kendi ilişkilerini çözümleyememiş kişilere güçlük­ ler çıkaracaktır elbet. Bugün eldeki kanıtlar, üçlemenin kalan kısmının anaçizgilerinden fazlasını gösteremeyecek kadar yetersiz; fa­ 360 AİSKHYLOS kat ilk oyunu yorumlamamız doğruysa, dramanın yönel­ diği sonuç daha şimdiden oldukça açıktır. Güveylerin öl­ dürülmesi belki de ikinci oyunda geçiyordu, yargılamay­ sa üçüncüde. Danaos K ızla n 'nda Aphrodite’nin bir konuş­ masından birkaç dize bugüne kadar saklanabilmiş du­ rumda: Tertemiz Gök aşkla bekliyor Yer’i inciteceği anı Seven Y er de öyle özlüyor birleşmeyi, İnsanları besleyen gelinin üzerine Sağnaklar iniyor göklerdeki güveyden, Otlayan hayvanlara ve Demeter’in buğdayına Değerli ıslaklığıyla meyvalan olgunlaştırarak, Sonbaharı erdirerek. Bütün bunlarda benim payım var. Bu sözler, Prometheus'ta. anlatıldığına göre, aşk tanrıça­ sının ağzından, besbelli, kocasını kurtarmak için aşkla harekete geçen Hypermnestra’yı haklı çıkarmak için dö­ külüyor. Apollon Orestes için ne idiyse, Aphrodite de Hypermnestra için o. Babasının emrine boyuneğmektense kocasına sevgiyle bağlanan kız evlat yasada haklı çıkıyor. Çatışmanın, sonunda bir yargı önünde çözülmesi ka­ bul edildiğine göre, daha önce de belirtildiği gibi, bugü­ ne kalan oyunun başat özellikleri olan yasal kanıtlan anlayabilecek daha iyi bir durumdayız şimdi. Danaos kız­ ları, korunmalan için Krala başvurduklarında, Kral, her sözü yasa olan, toplumun gönencini kendi kişiliğinde cisimleştiren mutlak bir monarkmış gibi seslenirler ona. Öte yandan, Kral bir karara varmadan önce halkına da­ nışmak zorunda olduğunu açıkça söyler. Onların başvu­ rularının nedenleri hakkındaki çekinme koşullarını da (ihtirazi kayıt) aynı sakınımlı ruh hali içinde dile getirir. Onlara göre evlilik, tanrısal yasaya ters olduğu için son derece iğrençtir; ona göreyse önemli soru, bunun, yaşa­ makta oldukları toprağın yasalarına uyup uymadığıydı. Bu soruyu sormakla, tanrı onayıyla konulan evrensel bir yasağın yine de insan yapısı yasa maddeleriyle değişti­ rilebileceğini sezdiriyordür. İL K O YU N LAR 361 Danaos kızları, dıştan evlenme kuralının mutlak ol­ duğu eski düzenden yanadırlar. Tıpkı Oresteia’da. Erinys’ lerin akrabalar içinde adam öldürme konusunda hiçbir hafifletici koşul tanımayışlan gibi, bu üçlemede de Da­ naos kızlan akrabalar arasında evlenme yasağına hiçbir ayncalık kabul etmemektedirler. Fakat Kralm onların başvurusuna verdiği yanıtta, daha o zamandan, üçlemenin sonunda yeni düzenin başlayacağının ilk haberini almı­ şızdır: Hypermnestra, bağlılığını babasından kocasına dön­ dürdüğü için yargı öpüne çıkarılacak ve Aphrodite tara­ fından savunulup aklanacaktır. Bizi yönlendirecek bu belirtilerle, oyunun kayıp sonu kabaca şöyle kurulabilir yeniden. Danaos, evliliği önleyemeyince, kızlarına güveylerini zifa f gecesinde öldürmele­ rini öğretir. Akrabalar arasında evliliğin kirliliğine itil­ miş kızlar, akrabalar arasında adam öldürme kirliliğini de yüklenerek öçlerini alırlar. Yalnızca Hypermnestra bu­ na boyun eğmez. Kocası onun erdenliğini korur, o da kocasının yaşamını bağışlar. Böylece her iki kirlenmeden de kurtulmuş olur, fakat bunu ancak babasını onursuziaştırarak yapmıştır, bunun için de halk önünde mahke­ meye çıkanlır. Aklanması, bu tür evlenmelerin artık ya­ sak olmadığını gösterir. Evlenme kurumu böylece yeni bir biçim alır, kadın erkeğe bağımlıdır artık. Herodotos’a göre, Danaos k ızlan M ısır’dan gizemli bir Demeter tapımı getirmişlerdir. Dor istilasından sonra bu tapım Peloponesos’un birçok yerinde kaybolmuş, fakat Atina'da yaşamaya devam etmiştir: yalnızca kadınlara aynlmış olan Thesmophoria festivali içine alınmıştır. Do­ layısıyla, üçlemenin Danaos kızlannın onuruna kurulmuş olan Thesmophoria’nm açılışıyla bittiği ileri sürülmekte­ dir; tıpkı Oresteia'da. Erinys'lerin Areopagus Mahkeme­ sinde özel olarak onurlandınlışlan gibi. İki üçleme arasındaki bu koşutluklar, Yakarıcılar'm yeni tarihlendirilmesinin ışığında daha da ilgi çekicidir. Bu oyuna uzun süre bugüne kalan oyunların en eskisi 362 AİSKHYLOS gözüyle bakılıyordu, bugünse Oresteia'deua. yalnızca birkaç yıl önce oynandığına inanılmaktadır. GÖNDERMELER Halliday, W.R. ‘The Hybristika’. Annual of the British School at Athens, Vol. 16. Ridgeway, W. Origin o f Tragedy (Tragedyanın Kökeni), Cambridge, 1910. Robertson, D.S.' The Problem o f the Supplices (Yakarıcılar Sorunu) Classical Review, Vol. 38. Thomson, G. The Suppliants o f Aeschylus (Aiskhylos’un Yakarıcılar'ı). Eirene, Vol. 9 (1971). XVII PROMETHEUS Bir zamanlar, Prometheus'un proletaryanın koruyucu azizi olduğu söylenirdi. Bir rezene sapı içine doldurup güneşten getirdiği ateşi insanlara hediye eden Prometheus’tu. Bu ve buna ben­ zer biçimlerde bütün dünyada izleri bulunabilecek olan mitin ilkel çekirdeği budur. Maddi tekniğin ilerleyişinde en eski ve en devrimci adımlardan birinin gerçek bir halk andacıdır. Bu bakımdan önemi Gordon Childe tarafından gerekli biçimde tanımlanmaktadır. Fosil kalıntılarıyla belgelenen, nispeten kısa evrim ta­ rihinde insan, miras olarak aldığı donanımını, iskeletin­ de saptanabilecek bedensel değişikliklerle geliştirmemiştir. Yine de, kendini herhangi b ir başka yaratıktan daha de­ ğişik çevrelere uydurabilmiş, yüksek m em eliler arasında öteki yakın hısımlarından son derece daha hızlı çoğala­ bilmiş ve kutup ayısını, yabani tavşanı, şahini ve kap­ lanı onların kendi özel oyunlarıyla yenebilmiştir. İnsan, ateşi kontrolü altına almak, giysiler, evler yaratmaktaki ustalığıyla Kuzey Kutbu Çemberinden Ekvator'a kadar ya­ şayabilir ve gelişebilir, öyle de oluyor. İnsan, yaptığı tren­ ler ve arabalarla en hızlı tavşanı ya da devekuşunu ge­ ride bırakabilir. Uçaklarla, kartaldan daha yükseklere tır­ manabilir, teleskoplarla şahinden daha uzağı görebilir. Ateşli silahlarla, bir kaplanın saldırmaya cesaret edeme- 364 AİSKHYLOS diği aşağı hayvanları vurabilir. Fakat b ir kez daha söy­ leyelim, ateş, giysiler, evler, trenler, uçaklar, teleskoplar ve silahlar insan bedeninin parçalan değildir. İstediği za­ man onlan terk edebilir, b ir kenara koyabilir. Biyolojik anlamda kalıtı değildir bunlar; fakat onların ü retim i ve kullanımı için gereken ustalık, toplumsal kalıtım ızın bir parçasıdır, kuşaklar ve kuşaklar boyu birikmiş, ve kan yoluyla değil, konuşma ve yazma yoluyla iletilmiş b ir ge­ leneğin sonucudur. Prometheus mitinde bu teknik ilerlemelerin ilki öte­ kiler için bir simge olmuştur. Ateş, uygarlığın maddi te­ melini simgeler. Mitteki tek sabit, kalıcı öğedir. Ötekiler hep değişir, çünkü bu mitin kendine özgü bir tarihi var­ dır, simgesi olduğu süreç içinde devamlı olarak yeniden yorumlanır ve yeni gelişmelere uydurulur. Bu sürecin da­ ha üstün aşamaları, daha önce görmüş olduğumuz gibi, toplumun ekonomik olarak eşit olmayan sınıflara -^gerçek üretim işini yapanlarla bu üretimin meydana getirdiği zenginliklerden ve boş zamandan yararlanan sınıflara— bölünmesiyle koşulluydu. Bu bölünme, yönetenler arasın­ da kendi ayrıcalıklı durumlarını haklı çıkarma gereksi­ nimini, yönetilenler arasındaysa, kendi zenginliklerinin ve boş zamanlarının, çalışmalarının gittikçe artan üretken­ liğine ayak uydurmadığının anlaşılmasıyla ortaya çıkan bir hayal kırıklığı duygusu yaratır. İnsan topluluğunun, maddi çevresine karşı ortak savaşımının başarısından duy­ duğu gururu belgeleyen mitin ilkel biçimi artık yeterli olmuyordu, çünkü Doğa ile insan arasındaki savaşımdan şimdi insan ile insan arasındaki savaşım ortaya çıkmıştı. Dolayısıyla, bu savaşım karmaşıklaşmış, ayrıntılı bir du­ rum almıştı. Hesiodos’un köylüleri açtı, baskı altındaydı. Neden, bu kadar çok çalışıp bu kadar az şey almaya yargılıydılar? Çünkü insan, efendilerine karşı günah işlemişti. Bir za­ manlar insan soyu, hastalık ya da çalışma veya ekmeğini alnının teriyle kazanma gereksinimi olmaksızın mutlu ya­ PROMETHEUS 365 şıyordu. Kronos'un saltanatıydı bu; toprağın, işlenmeden bütün insanlara ortak olarak yararlandıkları bütün güzel şeyleri kendiliğinden bol bol verdiği günlerdi; ve tabii o günlerde kazanmışlardı ateş ödülünü. Bu mutlu gidiş, tanrıların bir şöleninde, kendi hakkı olan özel yiyecek pa­ yında Zeus’u aldatmaya kalkışan Prometheus’un suçu yü­ zünden sona ermişti. Bu suçu cezalandırmak için de Zeus, insanı ateşten yoksun kılmıştı. Prometheus ise buna, ateşi göklerden çalıp insanlara geri vermek yoluyla yanıt ver­ mişti. Bunun üzerine Zeus onu bir kayaya mıhlamıştı, Herakles tarafından serbest bırakılıncaya kadar orada iş­ kence görmüştü: bir kartal her gün geliyor ve ciğerini yi­ yordu onun. Bu arada insanoğlunun elinde kalmıştır ateş, ama buna bir başka armağan daha eklenmiştir: Pandora ve kutusu. Kapağı kaldırıldığında dünyaya sıkıntı, keder, hastalık ve bir sürü bela saçan bir kutudur bu. Böylece Hesiodos, kendini dinleyenlere, tanrıları yaşama araçla­ rını insanlardan esirgemeye kışkırtan Prometheus olma­ saydı, «bir gün çalışıp, size bir yıl yetecek yiyeceği ko­ laylıkla kazanabilecek, sapanmızı ocak başma asabilecek ve tarlalarınızı öylece bırakabilecektiniz» der. Yani, insanın doğayı fethinde öncü olan Prometheus, Hesiodos’un köylülerinin gözünde adi bir suçlu derekesi­ ne düşürülmekte. Maddi ilerleme, sınıf savaşımıyla öyle karmaşık bir duruma getirilmekte ki, insan mutluluğunu artıracağı yerde azaltmaktadır. Mitin aristokrasi yöneti­ minde aldığı biçim buydu. Fakat bu biçim aristokrasinin kendisinden daha kalıcı değildi. Prometheus'un öyküsünden Homeros şiirlerinde hiç söz edilmemekte; bilebildiğimiz kadarıyla koral lirikte de geçmemekte. Aristokrasi üyelerini çekecek türden bir öy­ kü değildi. Bizim kayıtlarımızda, Hesiodos’tan sonraki kaynak Aiskhylos’tur; fakat onun yorumu, büyük ölçüde kendi yaratısı olmasma karşın, kökleri besbelli Orfecilerin gizemli öğretilerinde olan bazı yapısal özellikler de içermektedir. Üçlemenin başlangıcında, Prometheus ken­ disini tanrılar topluluğundan kovulmuş, binlerce yıl süre­ 366 AİSKHYLOS cek bir acıya katlanmak zorunda olan biri olarak ta­ nımlar; ilk oyunun başından sonuna kadar çektiği acılar, Ananke ve Zorunluluk fikirlerine göndermelerle tanımla­ nır; birinci oyunun sonunda Hades'e atılır, oradan da, ikinci oyunun açılışında yeniden yeryüzüne çıkarılır; en sonunda, 30.000 yıl ceza çektikten sonra Olympos'a yeni­ den kabul edilir. Orfeci Zorunluluk Çemberidir bu — ru­ hu. kutsallıktan doğuma ve ölüme, oradan tekrar kutsal­ lığa götüren çevrim. Empedokles’in diliyle söylersek: B ir Zorunluluk kehaneti var, tanrıların buyruğu, eski, sonsuz, ve büyük yeminlerle mühürlenmiş, payı günlerin uzunluğu olan daimones’lerden biri, ne zaman elin i günah işleyerek kana bülasa ya da kavgaya girişse ya da yalan yere yemin etse, üç kere on bin mevsim, kutsanmışların oturduğu yerden kovulacak, zaman içinde her türlü ölüm ­ lü biçimlerinde doğacak, b ir yorucu yoldan kurtulup öte­ kine girecektir... Onlardan biriyim şimdi ben, b ir sür­ gün, tanrıların uzağında b ir serseri, çünkü delicesine bir savaşıma bel bağladım. Yazık, mutsuz insan soyu, kötü lanetli, senin içinden doğmakta olduğun acılar ve savaşımlar bunlar iştet Ama en sonunda insanlar arasında yalvaçlar, şairler, hekimler ve prensler olarak görünürler; ondan sonra, onur­ ca yücelmiş, öteki tanrılarla ortak bir ocağı ve masayı paylaşarak ölüm lülüğün dertlerinden kurtulmuş, o konu­ larda nasipsiz, başı dertten kurtulmuş tanrılar olarak yük­ selirler. Bu geri plana karşı konulduğundan, Aiskhylos’un Prometheus’unun çektiği acılar, cennetten yoksunluğa ve ölü­ me atılmış fakat yeniden yukarı çıkmaya yargılı insanın kendisinin acılan olarak görülür. Prometheus tapım lan az sayıda ve önemsizdi. Atina’ da Akademi’de, insanın ateşi kontrolünden öğrenmiş ol­ duğu el zanaatlanyla sıkı sıkıya ilişkili olan Athena ve PROMETHEUS 367 Hephaistos’la birlikte tapmıhrdı ona. Her üçü de, epheboi lerin kentin dışında bir noktadan kentin içindeki altarlardan birine kutsal ateşi yenilemek amacıyla koşarak ge­ tirdiği meşale yarışlarıyla ululanırlardı. Başlangıçta bu yarışlar, tıpkı Olympia’daki koşular gibi erginleme sınav­ larıydı belki de. Prometheus hem mitte, hem tapımda daha belirgin, burada ayrıntılarıyla inceleyemeyeceğimiz kadar karma­ şık bir figür olan Herakles tarafından kurtarılır. Zeus’un İo'nun soyundan gelme Alkmene'den olan oğluydu, dün­ yayı insanın yararına, eski canavarlardan kurtarmak üze­ re dünyaya gönderilmişti. Çabalarından sonuncusu Hades’e inişti, kendini bunun için Eleusis erginlemesinde ha­ zırlamıştı, bundan sonra göklere çıkmış ve Hera’nm kızı Hebe’yle evlenmişti. Burada yine çaba, ölüm ve tanrılaş­ ma mistik sırasının izlerini görebiliriz. Zincire Vurulmuş Prometheus' & dönelim, kendimize soracağımız ilk soru: şair, sevgimizi iki zıttan hangisine yöneltmemizi istiyor? Yaşamsal bir soru bu, çünkü buna verilecek yanıt, hem şair hem de onun eleştirmenleri yö­ nünden çok şeyi açığa çıkaracaktır zorunlu olarak. Oyu­ nun çağdaş okuyucuları bu soruya birbirine taban tabana zıt yanıtlar vermişseler bu, göreceğimiz gibi, oyunun ken­ disinde bir belirsizlik olduğundan değil, kurulu düzene baş­ kaldırma gibi çok tehlikeli bir konuda, çağdaş topluma karşı kendi tutumlarını ortaya koymaya zorlandıkları içindir. Bu yolla, M ahaffy şöyle dile getiriyor düşünce­ lerini: Zorbalık egemenliği Yunan ideali idi, çoğu ulus bu­ nun yalnızca dünyayı yöneten yüce Baha'yla uzlaşır bir şey değil, aynı zamanda ona uygun b ir şey olduğunu dü­ şünüyordu. H içbir Atinalı, Prometheus'a ne kadar yakın­ lık duyarsa duysun, gücünü gösterip kendi istencine karşı bütün direnci ezdiği için Baba'yı suçlamayı düşünmezdi. M ahaffy’nin yaptığı, demokratik geleneğe gözlerini yu- 368 AİSKHYLOS mup, M ahaffy’nin kendi idealini Yunanlıların ideali ola­ rak sunmaktır — aynı sınıfın bir başka üyesi olan Edmund Burke'nin formülleştirdiği biçimiyle, İngiliz-İrlanda aris­ tokrasisinin ideali yani: İyi düzen bütün iyi şeylerin temelidir. Halk, köleliğe düşmeksizin bunu elde edebilmek için yumuşak başlı ve uysal olmalıdır. Yöneticinin saygınlığı, yasalarınsa yetke­ si olmalıdır. Halk kitlesi, doğal bağımlılık ilkelerini kendi akıllarından çıkmış sanatla bulmalıdır. Bölüşmedikleri mülkiyete saygı duymalıdırlar. Emekle elde edilebilecek şeyi elde etmeye çalışmalıdırlar; ve her zaman yaptıkları gibi, başarıyı, gösterilen çabayla uygunsuz bulduklarında, sonsuz adaletin kesin oranlarıyla avunmaları öğretilm eli­ dir kendilerine. Oyunu ilk kez okuduktan sonra M ahaffy’nin görüşünü kabul etmem istendiğinde içine düştüğüm umutsuzluğu ve Shelley’nin güven verici sözlerinden çıkardığım rahatla­ mayı hâlâ anımsıyorum: «Am a aslında, İnsanlığın Savu­ nucusunu Onu Ezenle uzlaştırma gibi aptalca bir sonuca karşıyım ben.» Shelley’nin miti yorumunu daha sonra gö­ receğiz ve onun Aiskhylos’unkinden nerede ve niçin ay­ rıldığını anlayacağız; fakat üçlemenin ilk oyunuyla ilgili olduğu kadarıyla, Shelley’nin sezgisi sağlamdı: orada Zeus «insanlığı ezen»dir, onların savunucusunun «hain karşıtı» dır. Shelley’nin, hakikate, kanıtlan ondan çok daha ya­ kından incelemiş olan klasik incelemecilerden daha yak­ laşmış olmasının nedeni, Shelley’nin, tıpkı Aiskhylos’un kendisi gibi, onlann hiçbir zaman olmadıklan bir şey, bir devrimci şair olmasıdır. Zeus tirandır, yönetimiyse tiranlık. Bunu onun kendi elçilerinden öğreniyoruz, bundan gurur duyan elçilerin­ den CIO); bunu açıkça söyleyen Prometheus’tan C222, 305, 357, 736, 756, 909, 942, 956-9, 996); buna üzülen Okeanos Nympha’lanndan (184); ve buna boyuneğen Okeanos tan­ rısından (310) öğreniyoruz. Olgu yadsınamaz; tek soruy- PROMETHEUS 369 sa, drama yazarının, dinleyicilerinin onu nasıl yorumla­ masını istediğidir. Atina’da tiranlığın tarihi daha önceki bir bölümde gözden geçirilmişti; orada, başlangıç evresinin ilerici ka­ rakterinin, geçmişe göre, daha sonra geliştirdiği gerici eğilimlerle nasıl karanlıklaştırıldığını görmüştük (s. 117). Atinalılar Maraton'da bir Pers çıkartmasını karşılamak zo­ runda kaldıklarında, sürgündeki Hippias’ın Perslerin ya­ nında yer aldığını da görmüştük; hatta Pers tehditi uzak­ laştırıldığında bile, Atinalı demokratlar, bazı etkin aris­ tokratların, örneğin bir Miltiades’in ya da bir Alkibiades’in Hippias’m yitirdiği konumu elde etmek için girişimde bu­ lunabileceği tehlikesine karşı devamlı uyanık durmayı zo­ runlu bulmuşlardı. Sonuç olarak, beşinci yüzyılda Atina’ da, halkın Hippias’ta gördüğü bütün nitelikleri kuşanmış geleneksel bir tiran kavramı gelişti; giderek, kısmen baş­ ka yerlerdeki denemelere, kısmen de Attika’h yazarların düşüncenin gelişiminde gösterdikleri başat etkiye bağlı olarak, daha sabit bir şekil aldı bu gelenek. Böylece Herodotos, tiranı, gurura tehlikeli bir eğilimi olan, en iyi yurttaşlarından kuşkulanan ve her şeyin üstünde sert, kadınlara düşkün bir sorumsuz kişi olarak tanımlıyor. A y­ nı düşünceler, Euripides’in Yakarıcılar'mda. Argos’tan ge­ len haberciyle tartışmasında Theseus tarafından da tek­ rarlanıyor. Tiran, kendi başına bir yasadır; ekinin en üst başaklarını keser gibi önde gelen yurttaşlarının başlarım keser (Herodotos’un anlattığına göre bir tirandan ötekine aktarılan b ir öğüte de uygundur bu); son olarak, anababalar kızlarım onun sataşmasından koruyamaz. Tragedya yazarları, doğallıkla, bu geleneği hemen dra­ ma yaranna çevirmesini bildiler. Örneğin A ntigone'de ka­ dın kahraman, tiranlığın ayrıcalıklarından birinin, hoşu­ na giden şeyi yapmak ve söylemek olduğunu dile getirir acı acı; Persler’de, Atossa, yenilmiş oğlunu, halkına karşı sorumlu olmadığını anlamlı bir biçimde anımsatarak, hal­ kın siteminin ulaşamayacağı bir yüksekliğe çıkarır. Oidipus Tyrannus'ta., Sheppard’ın gösterdiği gibi, kralın ka- 370 AİSKHYLOS rakteri, büyük kısmıyla kapalı da olsa, Aiskhylos’un bu tür tekniğe alıştırdığı seyirci kitlesınce kolayca anlaşılan bu türlü imalarla ortaya konur. Zeus’un Prometheus’u cezasmı çekeceği yere götür­ mekle görevlendirdiği yetkililer. Güç ve Zor’dur, biri onun gücünü, ötekiyse bu gücü kullanma yöntemini temsil eder. Amansız (186, 324), sorumsuz (324), yasa düşmanı, kendininkinden başka yasa tanımayan, kendi başına yasa (150, 402, 187) olarak tanımlanır; dostlarından kuşku du­ yar — tiranın özelliği olarak açıkça tanımlanan bir nite­ liktir bu (224-5); yumuşamaz ve taş yürekli (34, 184-5, 333); hepsinden çok, İo'ya davranışında, sertliğini ortaya kor (735-8). Bu olaydaki kabalık, Yakancılar'daki gibi lirik şiir içinde gizlenmiş değildir; tersine, şair, kendi Okeanos kızlan gibi seyircilerini de nefretle doldurmakta büyük çaba harcar gibidir. Zeus önce inandırmaya çalışır, son­ ra da mutsuz kızı kendi arzusuna boyun eğdirmek için teh­ dit eder. Prometheus’un ondan beklediği yöntem de budur. tiranlara özgü olan da budur. Bundan dolayı, Pro­ metheus, İo’nun gelecekteki sıkmtılan ile ilgili kehanet­ lerini sabırsız bir çığlıkla kestiğinde (736) Atinalı seyir­ cinin —ya da herhangi bir halktan seyircinin— sevgisi­ nin kimden yana gideceği gibi bir soru olamaz: Görüyor musunuz ne sert davranıyor Tanrılar tanrısı her yerde her zaman. (* ) Bu kanıt karşısında, bu vicdansız zorbalığa başkaldırma yürekliliğini gösteren kahramanı yargılayabilen bu eleş­ tirmenlerin, drama yazannın amacından apayn etmen­ lerden etkilendikleri, oldukça açık. Prometheus’un kişileştirilmesi daha da karmaşıktır. Açılış sahnesinde Zor’un uğursuz figürü, mahkûmu ses(* ) Metinde geçen, Prometheus oyunundan alıntıların çevirisinde, A . Erhat-S. Eyuboğlu’nun Zincire Vurulmuş Prometheus çevirisine uydum. (Çev.) PROMETHEUS 371 sız sessiz süzmektedir. Güç, Hephaistos'u onu bağlama gö­ revine kışkırtırken bir yandan da sövgülerle saldırır mah­ kûma, fakat ayrılırlarken onun yüzüne karşı aşağılayıcı konuşmasını yapıncaya kadar doğrudan ona seslenmez (82-87). İçlerinden yalnızca Hephaistos acıyla doludur. Onun suçluluğunu kabul eder, gerçekten de, ateş tanrısı olarak, onun suçundan özellikle etkilenmiştir; yine de acı çekene karşı sevgisindeki azalmayı unutur. Prometheus sessizdir. Hephaistos’un üzüntüsü, bir akrabanın ötekine karşı duyduğu acıdır (14, 39). Aynı duygu Okeanos Nymphea’ larının ziyaretini de hızlandırır (129-30), ona ılımlı ol­ masını öğütleyen babalan Okeanos tarafından da itiraf edilir bu duygu (289-90), fakat bunu, duruma göre tavır değiştiren, ya da emirlere uyan bir tip olduğunu gösteren, temelde yetkeye boyuneğişle yapar; Prometheus ise nazik­ çe gizlenmiş bir nefretle gönderir onu. Okeanos Nymphea’ lan babalarının yanında hiçbir şey söylememişlerdir, ama o gittikten sonra onlar da içlerindeki sevginin, yaptıklanm onamadıkları için yumuşadığını itiraf etmek zorun­ da kalırlar. O ana kadar Prometheus’un öfkesi bastırılmış durumdadır; fakat İo ile konuşması süresince içinde öf­ kenin kabardığını hissederiz, düşmanının kurbanı acılar içinde uzaklaştırılırken tepkisi hemen görülür. Korkmuş ve dehşete düşmüş olan Nymphea’lar umarsız b ir itaatle başlarını eğerler. Öte yandan, Prometheus pervasız bir suçlama ve meydan okuma konuşması yapar düşmanına karşı. Yine de sevgimizi yitirmez, çünkü bu tutum deği­ şikliği, İo’nun görünümünde kendini belli eden Zeus’un acımasızlığına karşı tepkimize uygun düşmektedir. Nymphea’lar serzenişte bulunurlar, fakat o onların yalvarışla­ rına kulaklarını tıkar. Hermes girer ve efendisinin yü­ celiğini hangi gizle tehdit ettiğini açıklamasını ister ondan emir verircesine; ama Hermes bile, mahkûmun düşünce­ sini kavrayınca içtenlikle yumuşatmaya çalışır onu, Nymphea’lara katılır. Fakat Güç’ün aşağılamalarını sessizce ka­ bullenmiş olan Prometheus bu kez Hermes’i aşağılayarak 372 AİSKHYLOS saldırır ona; kendi duasının dramatik bir biçimde yerine getirilişiyle (152-7, 1050-1) Tartaros çukuruna atılır. Son sahnenin seyirciler üzerindeki ikircikli etkisi Koro'nun tu­ tumunda sadık bir biçimde yansır: mahkumun kendini tutamayışını Hermes kadar kuvvetle onaylamazlarken yine de onu terk etmeyi, yalnız bırakmayı kabul etmezler. Böylece, oyun bir çıkmazla sonlanır. Tanrıların başı bir zorbadır; insanlığın savunucusu, kendi arkadaşları ta­ rafından, ılımlılık sınırlarını aşmakla suçlanmakta, ayıp­ lanmaktadır. Zeus'un gazabı bir hastalıktır, Prometheus’un kendini tutamayışı bir hastalıktır. Doğallıkla, gelecekte bir sağaltım umudunu düşündürme amacını taşıyan bu eğretileme (metaphor) oyun boyunca hep yeniden orta­ ya çıkar. Dünya çığırından çıkmıştır, ancak her iki zıtta olabilecek bir değişiklik onu eski durumuna getirebilir. Aiskhylos, Zeus yönetiminin zorba doğası üzerinde inatla dururken, başlangıçta bizi etkilemeye, onun gücü­ nün henüz yeni olduğunu tekrar tekrar bize anımsatma­ ya dikkat eder. Dünyayı bugün olduğu gibi değil, başlan­ gıçta olduğu gibi sergiliyordun Deneyimin, yaşantının et­ kisiyle, 30.000 yıllık bir süre içinde karşıtlar uzlaşmış ola­ caktır. Bunlar, daha oyunun başlarında bize, görüşleri he­ nüz tutkuyla bulanmamış olan Prometheus’un ağzından söylenir (190-2). Daha sonra, kendi kehanetini unutarak, ilerde düşmanı için yıkımdan başka bir şey olmadığını önceden görür (907-27); fakat hakikat, Hermes'le son atış­ masında yeniden ortaya çıkar (980-83). Prometheus, yitir­ diği mutluluk kendisine anımsatıldığında, elinde olmaya­ rak bir acı çığlığı atar — Yazıklar olsun bana!— Hermes hemen bundan yararlanır: İşte Zeus’ un bilmediği bir söz bu! Düşmanının adı geçince Prometheus kendine gelir: Zaman her şeyi öğretir sonunda. Fakat Hermes hemen sitemle karşılık verir buna: PROMETHEUS Ama senin aklını 373 başına getirmedi zaman. Acı çekme yoluyla akıl kazanma öğretisine yapılan bu imayla, her iki karşıtta görülecek yakın bir değişikliğin dağınık ipuçları, oyunun sonunda anlamlı bir biçimdebir araya toplanır. Dolayısıyla, sonunda her iki karşıtın da yaşantıdan bir şeyler öğreneceği açıktır; fakat kuşkusuz bu, Prometheus'un yapmış olduğu şeyi yapmaması gerektiği anlamı­ na gelmez. Gerçek şu ki, onun ateşi çaldığını duyunca gösterdiği cüretten şaşkına dönmüş olan Okeanos kızları günah işlediğini haykırırlar, ama böyle bile olsa, insan­ lığı yok olmaktan kurtaran bir günahtır bu; bu noktada drama yazanm n davranışı hakkında bir kuşku kaldıysa, kahramanın, insanın geleceği için işlediği günahın sonuç­ lan üzerine söyleviyle, bu da dağılır (442-471): Buna karşılık, dinleyin ne kadar düşkündü ölümlüler, V e ben bu ağızsız dilsiz, çocuksu varlıklara. Nasıl verdim aklı, düşünceyi... Önceleri insanlar görmeden bakıyor. Dinlediklerini anlamıyorlardı, Uzun ömürleri boyunca düş görüntüleri gibi Düzensiz, gelişigüzel yaşıyorlardı. Bilmiyorlardı duvar örmesini, İçine güneş giren evler yapmasını. Ağacı kullanmasını bilmiyorlardı. Yerin altında, karanlık mağaralarda Kannca sunileri gibi yaşıyorlardı. N e kışın geleceği belliydi onlar için, N e çiçekli baharın, ne bereketli yazın. Bilinç yoktu hiçbir yaptıklannda Ben gösterinceyc kadar onlara yıldızlann Doğuş batışlannı kestirmenin yolunu. Sonra sayı bilgisini verdim onlara, Bu kaynak bilgiyi onlar için ben bulup çıkardım. Sonra harf dizilerine geldi sıra, O diziler ki belleğidir her şeyin, Anasıdır bilimlerin ve sanatların. 374 AİSKHYLOS Hayvanlara da ilk boyunduruk vuran ben oldum Ölümlüleri kurtarmak için kaba islerden; Atlan dizginleyip arabalara koştum, Zenginlerin şanını artıran arabalara. Denizler aşan gemilerin bez kanatlarını Bulan da benim başkası değil... Dahası var, dinledikçe şaşıracaksın: N e bilimler, ne sanatlar daha çıkardım! En önemlilerinden biri de şu: İnsanlar hasta düştükleri zaman Ölüp gidiyorlardı devâsızlık yüzünden; N e yiyecekleri şeyi biliyorlardı N e içecekleri, ne de sürünecekleri şeyi. Ben öğrettim onlara otları birbirine karıştırıp Bütün hastalıklara karşı ilaçlar, Cana can katan merhemler yapmasını... Kim yaptı bütün bunları? Ben yaptım. Y a toprağın insanlardan sakladığı hazineler? Tunç, demir, gümüş, altın ve bütün madenler, Kim buldum diyebilir bunları benden önce? H iç kimse, yalan söyler kim buldum derse. Uzun sözün kısası şunu bilmiş ol: Bütün sanatları Prometheus verdi insanlara. Pasajın ayrıntılannın da gösterdiği gibi, bütün bunlar Pythagorasçılann geleneğine aittir — Hippokrates’in he­ kimliğin kökenini anlatışından açıkladığımız aynı gelenek (s. 252); bunun en göze çarpan özelliği de cesur maddeci­ liğidir. Bu maddecilik gizemcilik karışımı — bunu Aiskhylos’un yapıtında zaten görüyoruz— ilk Pythagorasçılan n açık özelliğidir. Bunun, büyü pratiklerini ve inançla­ rını canlandırmaya uğraşmasına karşın bilime somut kat­ kılar yapmaktan da geri durmamış olan Empedokles’te yeniden ortaya çıktığını görürüz. Pythagorasçılann öğre­ tilerinin bu iki yanmı nasıl uzlaştırdıklarını bilmiyoruz; fakat öyle görünüyor ki, birincisi Orfeci hareketten türe­ mişse de —kendilerininki de bunun bir dalıydı— İkincisi­ ni demokratik devrimin başlangıç aşamasındaki politik et­ PROMETHEUS 375 kinliklerine borçludurlar; bu da, Hippokrates ve sofistler yoluyla onlardan Demokritos’a ve Epikuros’a geçmiştir. Aiskhylos’un bu geleneğe giydirmiş olduğu bu gizem­ sel biçim, onun temel anlamım gizlemez — tersine, mitin kendisi, temeldeki «ilerleme, çatışmanın sonucudur» öğre­ tisini yüzeye çıkaracak biçimde yeniden yorumlanmakta­ dır. Eğer Prometheus günah işlemişse, bu es ir r t der Mensch solang' er strebt (* ) olmasındandır. Yeni bir dü­ zenin savunucuları kaçınılmaz bir biçimde eski düzene karşı suç işler. Eğer Prometheus acı çekecekse, insanın kendisi de ilerlemesi süresince acı çektiği içindir. Acı çekmeseydi, onu yeni şeyler bulmaya iten uyandan yoksun olurdu. Aiskhylos ve Hippokrates’in farklı yollardan dile getirmeye çalıştıklan hakikat, ilkel insanın tarihinin en erken aşamalarından uygulamayla elde ettiği ve sonunda Epikuros’un şu sözlerinde formüle ettiği hakikatti: İnsan doğası, koşulların mutlak gücünden çok şeyler öğrendi ve bu dersler insan aklı tarafından özümsendi, sü­ züldü ve bütünlendi. Dolayısıyla, Aiskhylos’un dile getirdiği bu insani ilerleme görüşü, çağdaş diyalektik maddeciliğin durumundan pek fazla uzak değildir.Bizler, aklımızdan bağımsız olarak va r olan ve işle­ yen doğa yasaları üzerine bilgi edininceye kadar, « kör zorunluluğun» köleleriyiz. Bunlara ilişkin bilgi edinince doğanın efendiliğini ele geçiririz. Prometheus’un armağanı olan akıl, insanı özgürleştirmiş­ ti, çünkü onun doğanın yasalarını anlamasını ve böylece kontrol altına almasını olanaklı kılmıştı. Özgürlük, zorun­ luluğun anlaşılmasında yatmaktadır. Prometheus' ta çok az hareket vardır; fakat son dere­ (* ) insan çaba gösterdiği sürece yanılır. 376 AİSKHYLOS ce dramatiktir. Teknik olarak, bugüne kalan oyunların en başarılısıdır ve yaşamının sonuna doğru Aiskhylos’un sa­ natında kesin ustalaştığını gösterir. Bu nedenle, bu açı­ dan ayrıntılı olarak incelenmeye değer. Oyunda üç belirgin durak vardır. Birincisi, parodos'un sonunda (192), Prometheus’un gelecek hakkında ilk keha­ netinden sonra; bu bizi, ara basamakları açıklamaksızm en son uzlaşmaya götürür, aynı zamanda gizine ilk kez imada bulunur. İkincisi, bu gizi açıklamak istemediği ikin­ ci episodun sonuna rastlar, işkencelerden kurtuluş yolu­ nun bu olacağı söylenir bize. Üçüncüsü ise bundan son­ raki episodun sonunda (876), kurtarıcısının gerçekten ge­ leceğini bildirişinden sonraya rastlar. Bu duraklar oyunu dört bölüme ayırır. Birincisinde Prometheus kayaya çakıl­ mıştır; İkincisinde tanrıların ve insanların geçmiş tarihini anlatır; üçüncüsünde geleceği önceden bildirir; dördüncü­ sündeyse Tartaros’a atılır. Bu bölümlerden her birinin kendine özgü iç yapısı vardır. Üçüncüsü dışında her biri üç kesime ayrılır; üçüncüsüyse bu biçimde iki üçlü gruba ayrılır. Ayrıca, her üç­ lü grupta, birinciyle üçüncü kesimler arasında organik bir ilişki vardır, İkincisi bir arasöz ya da geliştirme yapı­ sındadır. Böylece, birinci bölümde Prometheus düşmanla­ rı tarafından cezalandırılır; kendi kendine uzun konuş­ masını yapar; dostlan Okeanos Nymphea’ları tarafından ziyaret edilir. İkincisinde, tanrılar arasındaki savaşın ve Zeus’a yaptığı hizmetlerin öyküsünü anlatır; Okeanos tannsının ziyaretiyle sözü kesilir; sonra insana yaptığı hiz­ metleri anlatmaya devam eder. Üçüncü bölümün birinci kesiminde, İo görünür ve geleceğini açıklamasını rica eder ondan; Okeanos kızlarının isteği üzerine İo kendi geçmi­ şinin öyküsünü anlatır; o zaman Prometheus ona Asya sı­ nırlarına kadar dolaşacağı kehanetinde bulunduktan son­ ra sözü Zeus’un düşüşüne ve kendi kurtuluşuna getirir. İkinci kesimde, kehanetlerini sürdürerek M ısır’a kadar gi­ deceğini söyler İo’ya; sonra doğru söylediğinin kanıtı ola­ rak tekrar onun geçmişine döner (böylece onun öykü­ PROMETHEUS 377 sünü tamamlamış olur); en sonunda da, onun son yazgı­ sıyla kendi kurtarıcısının gelişini bildirir. Dördüncü bö­ lümde, bir kez daha, bu kez daha açık olarak kendi gizi­ ne imada bulunur ve bunun düşmanının düşüşünü etkile­ yeceğini açıklar artık; Zeus’un ulağı gizini ağzından al­ maya boşuna çalışır, ve Prometheus Tartaros’a atılır. Şimdi, bu gelişimde bütünleyici bağlar olan koral od’ lara dönelim, Parodos'ta, Okeanos kızları tanrıların sev­ gilerini sunar (160-61): Prometheus tanrılara hizmetlerini öykülemeye devam eder. İlk stastmon'da (397-435) insan­ lığın sevecenliğinin türküsünü söylerler: Prometheus in­ sanlığa olan hizmetlerini anlatır. İkinci stastmon'da (52880) insanın umarsızlığını dile getirirler ve onun içinde bulunduğu durumla evlendiği günkü mutluluğunu karşı­ laştırırlar-. İo girer, kaba bir âşığın eziyet ettiği umarsız bir ölümlüdür (739-40). Üçüncü stasimon’un teması (887 -907) akıldır; bu bizi son sahneye, acı çekene, akıl yolunu izlemesi için yaptığı çağrıda Hermes'e katıldıkları sah* neye hazırlar. Yani, ilk bölümün konusu, Prometheus'un bağlanma­ sıdır — şimdiki zaman; ikincisininki, geçmişin hikâyesi­ dir-, üçüncüsününki, İo'nun yazgısı ve Herakles’in doğu­ şudur — gelecek zaman; dördüncü bölümse, cezanın artı­ şıyla birlikte, birinciyi dengeler. Fakat bütün oyun boyun­ ca. bu şimdiki, geçmiş ve gelecek zaman iplikleri öyle bir ustalıkla dokunur ki, her dönüm noktasında dikkatimiz gittikçe artan bir ağırlıkla geleceğe çekilir. Güç'ün açış konuşması, Prometheus'un acı çekerek Zeus'un zorbalığım kabullenmeyi öğreneceğini bildirerek biter (10-11), bun­ dan sonra gelen Hephaistos’un konuşmasıysa zorbanın kendisinin de, zaman içinde davranışını değiştirebileceği anıştırmasıyla biter (35); bu temaların ikisi de parodos’ta geliştirilecektir (168-85). Hephaistos, görevini yaparken o ateşli çığlığı atar, «A h Prometheus, için için yanıyorum çektiklerine!» (66). Güç’ün buna verdiği sert karşılık, bu sahnenin kapanışına rastlar, dikkatimiz yeniden geleceğe dönmüştür: 378 AİSKHYLOS Sana tanrılar yanlışlıkla Prometheus demişler. Düğümleri çözen demekse adın, Çöz bakalım şimdi bu çözülmez düğümleri! Bu aşağılama da yine birinci bölümün sonunda yanıtla­ nacaktır, her iki karşıt tarafın da istediği son uzlaşmayı şöyle bir göz ucuyla görürüz (186-92). Birdenbire geçmişe döneriz (193). «Her şeyi açıkla­ masını» rica eden Nymphea’lann bu isteği üzerine Pro­ metheus istemeyerek yorumlamalarına başlar. Daha son­ ra, onun bu gözüpekliğinden korkuya düşen Nymphea’lar hemen konuyu değiştirmek isterler (261-2); fakat şimdi onlan gelecek hakkında açıklamalarını dinlemeye çağıra­ rak konuşmasına ısrarla devam eden, Prometheus’tur (2723). Sonra ara oyun başlar — Okeanos tanrısının gelişi. Onun gidişinden sonra açıklamalar yeniden başlar, ikin­ ci bölümün sonuna götürür, birincinin sonunda ima ettiği giz hakkında sıkıştırılan Prometheus geri çekilir ve gizi açıklamayı reddeder (522-5): Başka konulara geç, sırası değil henüz Bu sim açıklamanın, çok gizli kalmalı. Ancak bu sim saklayarak kurtulabilirim Bu zincirlerden, bu yüzkarası işkenceden. Özetlersek, oyunun açış konuşmalarının, dikkatimizi geleceğe yönelterek, böylece bağlama sahnesinin kapanı­ şını ve ilk bölümün sonundaki doruk noktasını, parodos’un son konuşmasını bekleyerek sonlandığım görmüştük. İkin­ ci bölüm bizi geçmişe götürerek başlamıştı; fakat onun üç kesiminden birincisinin sonunda, ondan daha sabırsızlık­ la üçüncünün sonunda, bir kez daha geleceğe bakmıştık. Ondan sonra İo sahnesi gelir; öyle bölünmüştür ki, gele­ ceği daha da göze çarpar duruma getirmek ister gibidir.gelecek, geçmiş, gelecek; gelecek, geçmiş, gelecek. Tüm ser­ gilemenin çekildiği bir amaç gibi, Herakles’in geleceğine ilişkin kehanetin o büyük etkisi buradan gelir (871-3); bu da birden kesilir ve daha sonra ilk bölümün ve yeniden PROMETHEUS 379 İkincinin doruk noktasını belirleyen öteki motifin, öldü­ rücü gizin tamamlanmasıyla, son bölümün açılışında (90727) sonlanır. Prometheus’un anlatılan ve kehanetleri, dik­ katimizi oyunun sonunda bitiş üzerinde toplayacak bi­ çimde büyük bir sanatsal ustalıkla kullanılır. Bu bitiş kaybolmuştur, fakat ikinci oyun olan K urtul­ muş Prometheus'un bazı önemli parçalan kalmıştır geriye. Oyun, Titanlar Korosunun girişiyle başlıyordu. Binler­ ce yıl geçmiştir aradan, yeryüzünde ve göklerde çok de­ ğişiklikler olmuştur. Prometheus hâlâ kayasına zincirli durumdadır, fakat Tartarus’tan gün ışığına çıkarılmıştır. Titanlar, Güneşin günlük çalışmadan sonra atlarını su­ ladığı Okeanos ırmağının kıyısından Avrupa ve Asya sı­ nırlarına kadar olan gezilerinden söz ederler. Prometheus’ un erkek kardeşleridir Titanlar— bu yüzden de, Hephaistos’un yüreğini yumuşatan, Okeanos tanrısı ve kızlarını Prometheus’un ıssız kayasına kadar getiren bağlardan da­ ha sıkı bağlarla bağlıdırlar ona. Kronos’a karşı savaşta eski düzenin yanında yer almışlardır, bu suçlarından do­ layı da Zeus onları Kronos’la birlikte Tartarus’a atmıştı. Şimdi özgür bırakılmışlardır; Kronos da, tahmin edileceği gibi, geleneğe uygun olarak Mutlular Adaları’ndaki yeni evine götürülmüştür. Zeus, iktidanm acımayla kullanma­ yı öğrenmiştir. Hiç kuşkusuz Titanlar bu olayları anla­ tırlar kardeşlerine. Üzerinde derin bir etki bırakırlar onun, fakat ilk oyunun başlangıcında olduğu gibi yine sessiz­ dir Prometheus. Onun açış sözleri, Cicero tarafından yapılmış Latince bir çeviriden kalmıştır bugüne. Titanları çektiği büyük acılara tanık olmaya çağırır. Kaba zincirlerden ve gele­ ceğini Hermes’in bildirdiği kartahn işkencelerinden be­ deni paramparça olmuştur, kendisine yasaklanmış ölümü özlemektedir. Konuşması, konuşanın bedensel acılar için­ de olduğunu gösterir, tıpkı birinci oyunda bedensel acı­ lara kayıtsız kalışını gösterdiği gibi. Ne Kurtarıcısına, ne de gizine ilişkin bir tek sözcük edilmez. Yalnızca ölümü özler. Zeus’un istencinin M oira’larınkinden daha zayıf ol­ 380 AİSKHYLOS duğu biı- zamanın temsil edildiği ilk oyunda (515-18), Zeus'u elinden gelen kötülüğü yapmaya çağırarak meydan okumuştu ona, ölüme yargılı olmadığını söylemişti cesa­ retle (1053). Şimdi, Zeus’un istenciyle hayatta tutulduğu için ağlamaktadır. Belki de aradan geçen zaman içer­ sinde Zeus ve M oira’lar bir araya gelmiştir. Eski ve ye­ ni uzlaşıyordur. Bunu izleyen sahneler, iki oyun arasındaki zaman içersinde meydana gelmiş olan değişiklikleri seyirciye an­ latıyordu; fakat bu durumda anlatıcı, neler olduğunu bi­ lebilecek bir durumda olmayan Prometheus değil de T i­ tanlardı belki de: kardeşlerinin yararına, Zeus'un gücünü sağlamlaştırma yönünde gösterdiği ilerlemeleri ve eski düşmanlarına varıncaya kadar gösterdiği acımayı anlat­ tıkları varsayılabilir. îlk oyunda, Prometheus önlememiş olsaydı Zeus'un insan soyunu yok edeceğini öğrenmiştik; fakat böyle bir niyetin artık terk edildiğinden emin ola­ biliriz, çünkü, göreceğimiz gibi, oğullarının en büyüğü kı­ sa süre sonra dünyaya insanların yazgılarını düzeltmeye gönderilecektir. Yani, Prometheus bağlı durumda kalırsa, onun hareket nedeni artık insanlığın geleceği korkusu ol­ mayacaktır-. ancak geçmişte yapılan yanlış şeylerden do­ layı dargınlık olabilir. Eğer Titanlar, tıpkı Okeanos Tan­ rısı gibi, akıllı davranması ve kendini tutması için ona yalvararak, kardeşlerini Zeus'un kendisinden istediği gizi verip kurtuluş yolunu açmayı öğütlerlerse, öğütleri, Oke­ anos Tanrısmınki gibi sinsice olmayacaktır.- onu eski düş­ manına, bugün dünyayı yönetmekle kalmayıp iyi de yö­ netiyor olduğu için, boyuneğmeye zorlayacaklardır. Pro­ metheus da, Okeanos kızlarına yaptığı gibi, başı dertte olmayanlardan gelen öğütlerin öğüt olmayacağı (263-65) yanıtını vermeyecektir, çünkü kardeşlerinin acılan kendisininkilerden az değildir. Fakat öteki kanıtları da düşü­ nünce, sanıyorum, Prometheus’un onların ricasını reddet­ tiğini varsaymamız gerekir. Kurtulmadan önce gizini açık­ layarak kendini «yüce sözlerini geri almak» durumuna getiremez henüz. PROMETHEUS 381 Aiskhylos’un M edici elyazmalannda, Zincire V u ru l­ muş Prometheus’un başına eklenmiş olan dramatis per­ sonae’sinde Yeryüzü Tanrıçası Ge'nin ve Herakles’in de adları geçiyor. Herakles’in Kurtulmuş Prometheus’ta orta­ ya çıktığı bilindiğine göre, her iki adın da ikinci oyunun karakterlerini ya da her iki oyunun karakterlerini bir arada veren bir başka listeden yanlışlıkla buraya sokul­ duğu konusunda fikir birliği vardır. Yeryüzü Tanrıçasının geleneksel olarak Yunanistan tanrılarının en eskisi ve en saygını olduğu düşünülürdü: her şeyin en sonunda geri döndüğü her şeyin kökeni, tanrı ya da insan bütün yalvaçların esinlerini aldığı bütün ak­ lın kaynağı. Üstelik Prometheus’un da anasıdır. Açılış­ taki kendi kendine konuşmasında ve yine birinci oyunun sonunda uğradığı haksızlıklara tanık olmaya çağırdığı kimse de oydu. Gökyüzündeki savaşın yazgılı gidişini on­ dan öğrenmiş, Zeus’un payını onun öğüdü üzerine ken­ disi almıştı. Kurtarıcısının geleceğini ona önceden söyle­ yen oydu, gizini ona söyleyen de. Birinci oyunda hem Hephaistos'un hem de Okeanos Tanrısının mahkûmla yakınlıklarını nasıl vurguladıkları ve İkincinin başlangıcında nasıl daha da yakın akraba­ ları olan Yeryüzünün oğulları tarafından ziyaret edildiği belirtilmişti. Onların ziyaretini Yeryüzü Tanrıçasının ken­ disinin de ziyareti izler, böylece üçlemenin başlangıcında sunulan bir motifin doruk noktasına ulaştığını belirtir bu. Bundan, tanrıçanın amaçlarının diğerlerinkine benzer ol­ duğunu çıkarabiliriz: ona sevgisini ve yakınlığını sunmak, aynı zamanda onu boyuneğme akıllılığına inandırmak. Şimdi anasının sesi akrabalarının geri kalanının yakarı­ larına eklenmekte, sertliğini yumuşatmasını ve kurtuluşu­ nun önündeki engeli kaldırmasını rica etmektedirler ondan. Gizi şudur. Eğer Zeus Thetis’le birleşirse, Thetis ona kendisini devirecek bir oğlan doğuracaktır. İmdi, daha sonra gelen yazarların kaydettiği gelenekte. Zeus gerçek­ ten de, gizin açıklanması onu niyetinden döndürdüğü sı­ rada Thetis’in peşinde koşmaktaydı. Böylece, durum son 382 AİSKHYLOS derece dramatiktir. Prometheus biraz daha dayanırsa, düş­ manının devrilmesi gerçekleşecektir. Öte yandan anası, yalnızca kendi kurtuluşunu sağlamak için değil aynı za­ manda Zeus'un düşmesini önlemek için, vakit çok geç ol­ madan boyuneğmesini rica eder ondan; Zeus insan soyu­ nu yok etmeye çalışan kinci zorba değildir artık, Herakles’in doğumuyla insanları kendi korumasına almıştır. Prometheus’tan, rakibinin karşısında sinmesini değil, öz­ veriden çok daha fazlasını zaten gösterdiği aynı insan so­ yu uğruna gururundan vazgeçmesi istenmektedir. Açıklamanın nasıl yapılacağıyla ilgili olarak şu da gözden kaçırılmamalı: gizi, Prometheus kadar Yeryüzü Tanrıçası da bildiğine göre, onun istediği tek şey, Prometheus’un açıklamasına izin vermesidir. Açıklamanın onun ağzından yapılmasına gerek yoktur. Dahası, Tanrıça­ nın böyle bir göreve eğilimi varsa, bu durumdan yarar­ lanacak ve Zeus’u kendi kurtuluşu karşılığında Prometheus’u özgür bırakmaya zorlayacaktır. Bütün yaratıkların olduğu gibi Zeus’un varlığının da yaratıcısı olan, yükseli­ şinde ona yardım etmiş olan, dahası Doğru’nun kişileştirilmiş biçimi olan tanrıçadan daha etkili bir aracı bulu­ nabilir miydi? Sanırım işte bu noktada Prometheus razı olur: fakat bir başka sıkıntı daha beklemektedir onu. Anasının ayrı­ lışından sonra bir kanat sesi duyar. Okeanos Nymphea’larını beklerkenki korkusunu ve onların inandırmak için onu nasıl sıkıştırdıklarını anımsayalım. Bu kez korkulan yerindedir. Kartal şölenine dönmektedir. Tam aksi yönden yay ve mızrakla silahlı, ünlü aslan postuna bürünmüş bir savaşçı belirir. Yaym ı gerer ve onu kendisine arma­ ğan etmiş olan Apollon’a dua ederek kartalı vurur. Pro­ metheus, kurtarıcısını tanıyarak «nefretli babanın sevgili oğlu* diye selâmlar onu; bu selâmlamanın hemen ardın­ dan da Herakles’i, yazgısına uygun olarak bağlarını çöz­ meye çağırdığını varsayabiliriz. Bununla birlikte, acı çe­ kenin kim olduğunu artık öğrenmiş olan Herakles, baba­ sının ezeli düşmanına yardım etmekte pekâlâ isteksiz dav- PROMETHEUS 383 ranabilir. Prometheus o zaman, barışmaları için büyük engeli ortadan kaldırmış olduğunu açıklayacak ve yüzyıl­ larca önce tam oracıkta atalarına yapmış olduğu hizmet­ leri anımsatacaktır. Bundan başka, onu gezi öykülerine yöneltebilir ve çektikleri artık bittiğinde geleceğin onun için neler sakladığını bildirebilir ona. Karşılıklı olarak ken­ di isteği yerine getirilirse, îo ’ya o kadar isteksizce açtığı bilicilik pınarım akıtmak için sabırsızlanmaktadır şimdi. Herakles, «yakancıya acır». Prometheus onun geleceğini bildirecek, o da buna karşılık onu özgür bırakacaktır. Prometheus’un İo ve Okeanos kızlarıyla yaptığı pazarlığa ko­ şut bu tür bir anlaşma (780-85) drama yazarının, gerçek kurtuluşun doruk noktasını sahnenin sona saklamasını olanaklı kılacaktı. Bugün elde bulunan parçalar, İo'nun dolaşmaları na­ sıl dünyanın doğu Ve güney sınırlarını kapsıyorsa, Herakles’inkilerin de kuzeye ve batıya uzanacağım göstermeye yetiyor. îki kehanet birbirini tamamlıyor, dünyanın dört bucağını kapsıyor. Özellikte, başka kaynaklardan bildiği­ mize göre, Herakles’i Hesperid’lerin Bahçesine yönelten ve birinci oyunda tanıdığımız Atlas'ın yardımıyla Altın El­ maları almasmı ona söyleyen Prometheus idi. İkincide, drama yazarının Diz Çöken Herakles adlı burcun köke­ nini açıkladığım da biliyoruz. Hesperid'lere giderken Ligurian’larla savaşması sırasında kahramanın silahları ye­ tersiz kalmış, dizleri üzerine çökmeye zorlanmıştı o. Bu demektir ki. Prometheus, bu karşılaşmama anısına, ölmüş öteki kahramanlarınki gibi Herakles'in hayalinin de ölü­ münden sonra yıldızlar arasına yerleştirileceğini bildirmiş­ tir. Böyle olunca, kehanet Altın Elmaların araştırılmasıy­ la ya da kahramanın çabalarının sonuncusuyla —son yaz­ gısı olan gökyüzüne çıkışına herhangi b ir anıştırma yap­ maksızın Hades’e inişiyle— bitmiş olamaz pek. İo’ya bil­ dirdiğine ııygun olarak, kahramanın yeniden doğuşuyla son bulacak olan tanrılaşması gibi uygun bir sonuca ka­ dar götürülmüş olması gerekir. Prometheus anlaşmada kendine düşen şeyleri yerine 384 AİSKHYLOS getirmiştir; Herakles de kendine düşeni yapmalıdır. Kah­ raman kayaya tırmanır ve Hephaistos’un elinden çıkma zincirleri parçalar. Yeryüzü'nün Zeus’a karşı görevinin sonucunu bekleriz hâlâ; yine anımsarız ki, birinci oyunun kapanışında Zeus, elçisi aracılığıyla Prometheus’un acılarının, onun yerine ölümsüzlüğü vereceği bir başka tanrı buluncaya kadar bitmeyeceğini açıklamıştır (1026-29). Bu yüzden Hermes’in yeniden ortaya çıkması olası. Her şeyden önce, Yeryüzü’ nün aracılığının işe yaradığını bildirir. Gizin açıklanma­ sıyla suç nedeni ortadan kalkmıştır; ne var ki, hemen or­ taya çıkacak nedenlerden dolayı belki de resmi barışma­ nın gerçekleşmesi gerekmektedir hâlâ. Ayrıca Zeus'un, hoşnutsuzluğunun bir kısmını, mahkûmu, Babasının rı­ zası (771) olmadan özgür bırakmış olan oğluna yükle­ mesi de olasıdır. Herakles’in kendi kendini zeytin dalıyla bağladığı söylenir — belki de Atina'da Akademi’de Athena’nm diktiği zeytin fidanım bir anıştırmadır bu; bu ey­ leminin nedeninin, kendini mahkûm yerine vekil olarak bağlamak yoluyla babasının öfkesini savuşturmak isteği olduğu görülüyor. Bu nokta drama yönünden önemli, çün­ kü üçüncü oyun için bir başlangıç noktası sağlar. Düzenli üçleme biçeminde, bir güçlük bir başka güçlüğün yara­ tılmasıyla çözülür. Sonunda, mahkûm, yerine geçecek bi­ rini bulmak zorundadır. Bu noktada Herakles ileri çıkar ve onmaz acılarla kıvranan, ölmek isteyen fakat ölemeyen Kheiron Kentauros’unu kazayla yaraladığını açıklar; bu yüzden, Prometheus yerine o ölümsüzlüğünden vaz­ geçsin, der. Önerisi kabul edilince, Herakles orada olan herkesin dualarıyla, tarihsel yazgısının geriye kalan bö­ lümünü gerçekleştirmek üzere oradan ayrılır. Drama yazarının bizi bıraktığı durumu düşünürsek, görürüz ki, tıpkı birinci oyunda İo’ya açıklanan kehane­ tin, ancak İkincide, yani Herakles’in gelişiyle tam olarak gerçekleşen bir bekleyişi ortaya çıkarışı gibi, Herakles’e açıklanan kehanet de öncekinden azımsanmayacak bir bekleyiş —onun tanrılaşması— ortaya çıkarmıştır şimdi; PROMETHEUS 385 bunun da gerçekleşmiş olduğu güvencesi verilinceye ka­ dar aklımız rahat etmeyecektir. Bu yüzden, üçüncü oyu­ nun olay dizisinin yalnızca Prometheus’un Olympos’a ye­ niden kabulüyle değil, fakat Herakles’in geleceği ile ilgili olduğu sonucuna karşı çıkmak güçtür. İki kahramanın yazgıları birbirine kilitlenmiştir, ikinci oyunun kapanışın­ da ilgim iz bir ölçüde Herakles'e çevrilmiştir. Kurtulmuş Prometheus konusundan ayrılmadan önce, yeniden kurulabildiği kadarıyla onun yapısını Zincire Vu­ rulmuş Prometheus'mikiyle karşılaştıralım. Birinci oyunun başlangıcında Prometheus’un sessizliği, İkincinin açılışın­ daki sessizliğiyle dengelenmektedir; birincideki Okeanos Tanrısının ziyareti İkincideki Yeryüzü Tanrıçasının ziya­ retiyle; birinci oyunun Korosu Okeanos Kızları, İkincinin Korosu Yeryüzü’nün oğullarıyla; İo'nun doğuda ve güney­ de dolaşmaları, torununun kuzeyde ve batıda dolaşmala­ rıyla,- insanoğlunun büyük yardımcısının doğuşu kehaneti, onun tanrılaşacağı kehanetiyle. Böylece öyle görünüyor ki, her iki oyun da yazarın öteki yapıtlarını incelerken bul­ mayı umduğumuz organik bir bakışımla kurulmuştur. Üçüncü oyun Ateşi Taşıyan Prometheus diye adlandı­ rılmıştı. Bu başlık, belki de Pausanias’m Akademi’de eski Prometheus imgesinin sağ elinde gördüğü (yanlışlıkla asa sandığı) meşaleye bir göndermedir; orada, daha önce be­ lirtildiği gibi, tanrıya, insana ateşi kullanmasını öğretmiş olan ve her yıl yapılan meşale yarışlarıyla onurlandırılan üç tanrıdan biri olarak tapılıyordu. Üçlemenin sonucuyla ilgili biraz yol almış bulunuyo­ ruz şimdiden. Her şeyden önce, Prometheus, Olympos'a yeniden kabul edilmek için uğraşan bir yakarıcıdır. Oresteia’da yakancı, insanlar arasında bu erdemi üstün tut­ tuğunu ileri süren kentin koruyucusu akıl tannçası Athena'nm araya girmesiyle kurtuluyordu. Aynı tannçanın Prometheus’la eski bir bağı vardı. Prometheus’un onun doğumunda, Zeus’un kafasından tam silahlı olarak fırla­ dığında ona yardım ettiği ve insanlığın yaratılışında her ikisinin işbirliğinde bulunduğu anlatılıyor. Fakat her şey­ 386 AİSKHYLOS den önce, Prometheus’a Akademi’de bir yer verilmiştir — tanrıçanın rızası olmadan kazanamayacağı bir onurdur bu. Üç ateş tanrısından, daha yaşlı olan ikisini üçleme­ nin açılışında tanımıştık; bu yüzden sanıyorum ki, sonuç­ ta üçünün en genci ve en yücesiyle tanıştırılıyoruz. Prometheus’u babasıyla barıştıran ve ona kendi hakkı olan insani onurlan veren Athena’dır. Herakles, Hades’e inişinden sonra, erginlenme niyetiy­ le Eleusis’i ziyaret eder, fakat Kentauros’lann kanından temizlenmedikçe mysteria’lan göremez, dolayısıyla A g ra ’ da arındırılır, sonra da erginlenir. Yine söylendiğine göre, A g ra ’nm Küçük Mysteria'lan, Demeter Tarafından, Kentauros’lan öldürdükten sonra Herakles’i arındırma gibi açık bir amaçla kurulmuştu. Apollodoros’un ve Diodoros’ un günümüze aktardığı bu söylenceler Aiskhylos'un doğum yeriyle bağlantılıdır. Bunları o da biliyor olmalıydı, daha sonra gelen yazarların bunlan ondan türetmiş olmaları da olasıdır. Bu nedenle öyle görünüyor ki, şair burada da gizli bir amaçla çalışıyordu,— yani, üçlemenin sonunda Athena ayininin bir başka ve çok daha önemli bir yönü­ nün başlatılması amacıyla: Demeter'in Küçük Mysteria’ lan. İo'nun çektiği acı kısmen Hera'nın kıskançlığına bağ­ lıydı, onun soyundan gelenler de aynı nedenle çok acı çekmişti. Bununla birlikte. Herakles sonunda Olympos'a kabul edildiğinde Hera ile barıştırıldı ve Hera’nın kızı, ebedi gençlik tanrıçası Hebe ile evlendirildi. Ayrıca, He­ rakles ile Hebe’nin evlenmesi Hera’nın İo Ailesiyle barış­ ması anlamına geliyorsa, onun açıkça kendi efendisiyle barıştığı anlamına da gelir. Onun İo’ya ve Herakles’e olan düşmanlığı bir karı koca kıskançlığıyla başlamıştı, suç­ lusu Zeus’tu. Birinci oyunda Zeus’u ölümlü bir kızın pe­ şinden vicdansızca koşarken gördük; İkincisinde, Thetis’in peşinde gördük; fakat üçüncüde, oğullarının ve kızları­ nın birleşmesini kutsamada Hera’ya katıldığında, her iki­ si de, evliliğin kutsallığının koruyucuları olarak yanyana PROMETHEUS 387 dururlar, böylece insanlığın ilerlemesinde bir ileri adımı daha belirler bu. Başlangıçta, Zeus insanlığın kurtuluşu için Prometheus'a işkence eder. Zaman ilerler, her ikisi de akıllanmıştır artık, Prometheus Zeus'u yok olmaktan kurtanr, kendisiyse Zeus’un oğlu tarafından kurtarılır; bu oğul, babasının yol göstericiliğinde, Prometheus’un insanlığa ilerleme yolunu açma işini sürdürür; tanrılar arasındaki aile kavgası da sonunda Athena tarafından çözülür; in­ san uygarlığının doruğundaki kentin koruyuculuğunu üstlenerek babasının amacını tamamlamıştır. Dolayısıyla, üçlemenin kapanışmda bu üçü — Prometheus, Herakles, Athena— Tann fikrinin başlayışının, gelişiminin v e ta­ mamlanmasının temsilcileri olarak, insanın yazgısının ku­ rucusu, ilerleticisi ve tamamlayıcısı olarak birlikte gö­ rürüz. Eğer üçlemenin bu görünümü temelde doğruysa, mi­ tin yorumlanmasında bütün derin görüş farklılıklarına karşın, Aiskhylos’un Hesiodos’un başladığı işi sürdürdüğü anlamına gelir bu. Prometheus’un öyküsü, Boiotia’nın ca­ hil köylülerinin anlattığı masalın sınırlannm çok dışında bir entelektüel içerikle doldurulmaktadır artık; fakat He­ siodos’un ötesinde yeni bir yorumu belirleyen ilerleme, mi­ tin ilkel çekirdeği üzerinde onun yaptığı ilerlemeden daha az olmamak üzere, toplumun kendisinin temeldeki ilerle­ mesiyle olanaklı hale gelmektedir. însan yaşamının mad­ di temeli genişlediği ve zenginleştiği için, bundan hep bü­ yüyen bir düşünce derinliği ve verim liliği çıkar ortaya; fakat maddi süreç devamlı olduğuna göre, yeni olan, baş­ langıçta eskinin içinde gizli olduğu için, entelektüel iler­ leme geleneksel fikirlerin boyuna yeni uyarlamaları bi­ çimini alır. Prometheus söylencesi bunun açık bir örne­ ğidir. Bu konuda Aiskhylos’un yaptığı, o kadar yaygın bir biçimde bilinmekte ve öyle hayranlık uyandırmaktay­ dı ki, söylenceyi pekâlâ sabitleştirebilir, katılaştırabilirdi; tabii, herhangi bir şey onu sabitleştirebilirse; fakat bu söylence, dünyanın onu o kadar canlı bir biçimde yansıt­ 388 AİSKHYLOS tığından daha fazla sabitleştirilemezdi. Dolayısıyla, Prometheus’un öyküsünün daha sonra nasıl yorumlandığını görmek ilginç olacaktır. Aşağıdaki parça, kendisinden bundan başka bir şey kalmamış olan yazar Moskhion’un kayıp bir oyunundan alınmadır: V e önce gözler önüne sereceğim, daha başlangıçtan İnsan yaşamının en eski kökenini. Upuzun bir çağ vardı, nicedir ölümlüler Güneş görmeyen dağ kovuklarında, koyaklarda Hayvanlar gibi yaşıyordu; çünkü henüz Üstü çatılı evleri, taş duvarlarla çevrili Güvenle yaşayabilecekleri kasabaları yoktu, N e de toprağı derinden kazabilecekleri sabanları Ürün versin diye; ne demirden bıçakları Budamak için sıra sıra asma kütüğünü. Dünya henüz çocuksuz bir erdendi. V e insanlar birbirinin etiyle besleniyordu. Çünkü o zaman Yasa’nın yeri aşağılarda, Zor’unkiyse yücelerde, Zeus’un sağ elindeydi. Ama sonunda Zaman, o her şeyi doğuran Zaman Değiştirince bizim ölümlü yaşamımızı İster Prometheus’un hünerli elleriyle, İster Zorunlulukla ya da nice bir beceriyle Doğa’nın derslerinden öğrendiği, O zaman buldu insanlar nasıl döndüreceklerini Demeter’in armağanını yemişlere. Dionysos’ un içkisini buldular, sonra da Bir çift öküzle toprağın kamını deşmeyi, Başlarının üzerinde çatılar yükseltmeyi Ve kentler kurmayı öğrendiler. Hayvanlardan ayrılıp uygarlaştılar. Bu parça tam da tartışmamızın bizi bulma umuduna götürdüğü geleneğin gelişimindeki bağı sağlıyor bize. Bir yandan, mit zan dağılmıştır, bugüne kalan izler, şiirsel süslerden başka şeyler değildir artık; onlardan biri olan Zor’a yapılan anıştırma da Zincire Vurulmuş Prometheus' PROMETHEUS 389 un bilinçli andaçlarından biridir besbelli; Güç ve Zor’u, başlangıçta «kendi başına yasa» olan tanrının elçileri ola­ rak tanıtırken, Aiskhylos’un amacını yazarın doğru ola­ rak yorumladığını göstermektedir. Öte yandan, Zorunlu­ luktan söz edilmesi açıkça, dördüncü yüzyıl maddecilerini işaret ediyor. Gelenek, Aiskhylos ve Epikuros’ça da ka­ bul edilebilecek bir biçim içinde belirtilmektedir. Öteki kanıtımız, Pİaton’un amcası Kritias’ın bir oyu­ nundan alınma bir başka drama parçası: Bir zamanlar insan yaşamı Zorla yönetilirdi, yabanıl ve düzensizdi, Doğruluğun ödülü yoktu Günahlarsa cezasız kalırdı. Sonra, sanırım İnsanlar ceza biçen yasalar koydular Adaleti yüceltmeye, küstahlığı dizginlemeye. O zaman bile, yasalar önlüyorsa da insanı Açıkça kötülükler işlemekten, Gizlice yapılıyordu kötülükler, ta ki Sağduyulu ve uzak görüşlü bir düşünür Tanrıları icat edinceye kadar Bütün yaptıkları ya da söyledikleri Hatta hayal ettikleri bile Korkulacak kötülükler olan tanrıları; V e Tanrıyı tanıttı; insanlara Aklıyla gören ve işiten ve bütün insanların Söylediklerine ve yaptıklarına kulak veren Ölümsüz bir ruha inanmayı öğreterek. Burada kendimizi farklı bir atmosferde buluyoruz. Kritias, Peloponesos Savaşının son yıllarında (İ.Ö. 404) Atina’da bir terör yönetimi kurmuş olan Otuz Tirandan biriydi. Etkin ve sınıf bilincine sahip bir karşı devrimci olarak «yasa ve düzen»in bastırma işlevini açık açık ilân ediyor, sinik bir içtenlikle kitleleri cehalet ve kulluk altında tut­ ma aracı olarak dinin değerini tanıyor. Dile getiriliş tar­ zından çok özüne dikkat edersek, kusursuz olan bu Tann fikrinin çözümlemesi, belki de Aiskhylos'u şaşkına çevi­ rirdi; fakat onun kendi ustası Pythagoras’m, insanların 390 AİSKHYLOS adalet gereksinimini gerçekleştirirken, Göklerde Themis’e, Cehennemde Dike’ye, yeryüzündeyse Nomos'a aynı işlevi verdiklerini açıkladığı bildirilmektedir: başeğmezlik güna­ hını işleyenler, evrenin tüm yapışma saldırıda bulunmuş kişiler olarak görüneceklerdir; Aiskhylos'un kendisiyse, in­ sanın olduğu kadar Tan n ’nm da evrimin bir ürünü ol­ duğunu, iki sürecin birbirine çok yakından koşut oldu­ ğunu öğretmişti. Dahası, yasanın işlevinin korkutmak ol­ duğunu duyunca, Aiskhylos’un Oresteio’da yasanın sal­ tanatını kurduğunda Athena’ya söylettiği sözleri anımsı­ yoruz: «Korku olmasa hangi insan doğru olur?». Aiskhylos’ un daha sonraki yapıtları bizi Atina’nm tarihinde, Kleisthenes’in orta sınıf destekleyicilerinin isonomia’smı, git­ tikçe daha açık biçimde, kendi ayrıcalıklı durumunu zor­ la devam ettirmek için o sınıfın kullanacağı bir araç ola­ rak gösterildiği bir noktaya getirmekte. Prometheus’a dönersek, onun insanlara yaptığı hiz­ metlerin öyküsü, yine Platon tarafından, aynı adlı diyalo­ gunda Protagoras’a söylettiği yeni bir biçimde anlatılıyor. Şöyle özetleyebiliriz bunu. Canlı yaratıklar tanrılar tarafından topraktan ve ateş­ ten yapılmışlardır. Yaratılmalarından sonra, Prometheus ile erkek kardeşi Epimetheus (Aiskhylos’un görmezlikten geldiği, fakat Hesiodos’a kadar giden Öngörü Tanrısının bir zıttı) kendi yeteneklerini onlara bağışladılar; her tür, kendini savunma aracına sahip olabilsin diye toynaklar, kanatlar ya da yeraltı barınakları verdiler; soğuğa karşı korunsunlar diye postlara, derilere sardılar onları; içle­ rinden bazılarına ötekilerin doğal avı olmaları yazgısını verdiler, aynı zamanda onları son derece doğurgan yap­ makla yaşamda kalmalarını sağladılar onların. Bütün bunlar, kardeşinin yönetimi altında Epimetheus tarafın­ dan yapıldı, fakat görevi sona erince gördü ki, bütün uy­ gun, işe yarar yetenekleri beceriksizce hayvanlara vermiş, insanlara hiçbir şey kalmamış. Böyle güç bir durumla kar­ şı karşıya kalınca Prometheus, asıl sahipleri olan Hephaistos ve Athena’dan çaldığı ateşi insanlara verdi, bunun so- PROMETHEUS 391 nucu olarak da hırsızlıktan cezaya çarptırıldı. İnsanlar, tanrıların yakını olarak, içlerindeki tanrı inancıyla ve konuşma yetenekleriyle öteki hayvanlardan ayrılıyorlardı. Giysiler, ayakkaplar yapmaya, evler kurmaya, toprağı iş­ lemeye başladılar, sonunda hayvanlardan korunmak için kentler kurdular. Fakat ne yazık ki, kentlerde bir araya gelince birbirini yağmalamaya başladı kentliler; bunun için, insan soyu ortadan kalkar korkusuyla Zeus Hermes'e, onlara utanma ve adalet gibi armağanlar vermeyi bu­ yurdu. Bunların hiç aynm yapmaksızın mı verileceği, yok­ sa el zanaatlarında ustalaşmış olanlar gibi seçilmiş birey­ lere mi verileceği sorulduğunda Zeus şöyle karşılık verdi: «Hepsine ortak olarak verilsin, ayrıca benden bir yasa da ver onlara: utancı ve adaleti paylaşmayan biri, toplum içinde bir hastalık gibi ölüme yargılı olacaktır.» Bu yorumun sahibi, adalete ve yasaya karşı tutumun­ da Kritias'la aynı düşüncededir, fakat insanla insan ara­ sındaki çatışmanın —sınıf savaşımının— ancak kent ya­ şamının başlamasıyla ortaya çıktığını kabul ederek yüce bir anlayış gösteriyor; ve insanın Tanrıya inancını, dik­ katli bir biçimde, varlığının kökenleri kadar geriye bir yere yerleştiriyor. Aiskhylos’un tersine, dünyanın kutsal yönetimi sabit ve kalıcıdır; insani ilerlemenin onuruysa, rolü ikincil olan Prometheus’tan, her şeyi bilen, her şe­ ye gücü yeten ve hiç değişmez olan Zeus’a aktarılıyor. Şimdi bu şeylerin aşağı tabakalara nasıl göründüğü­ nü görelim. Philemon dördüncü yüzyıldan bir komik dra­ ma yazarıydı, o zamanki komik drama yazarlarının çoğu gibi bir Atina yurttaşı değil, oranın yabancı sakinlerindendi. Şunları söyleyen Philemon’du: Kölede de bizimkinin aynı, insan eti var D oğrusu, Doğa’da bütün insanlar özgür doğar. Prometheus’un, insanı hayvanların düzeyinin üstüne çı­ karmış olan armağanları konusundaysa şunları söylüyor: 392 AİSKHYLOS Üç kez daha mutludur hayvanlar Bu şeyleri anlamadıkları, sormadıkları için, Ve de öteki zararlı fazlalıkları olmadığı için — Onların yasaları kendi öz doğalarıdır; gel gör ki, İnsanın yaşamı, taşıyabileceğinden ağır bir yük — Hayallerinin kölesi o, yasaları bulup çıkarmış ortaya. Buna benzer bir görüşü, bir halk filozofu olan Kinik Dio­ genes ayrıntılı bir biçimde geliştirmişti; Diogenes’in top­ lumsal görüşü, Platon’un Akademi'de zengin delikanlıla­ ra verdiği dersleri «boşa zaman harcama» olarak suçla­ masıyla ve M egara’da söylediği nakledilen sözlerle belir­ lidir: M egara’da koyunlarm sırtlarındaki postla soğuktan korunduğunu, çocukların sırtlarındaysa bir şeyin olma­ dığını görünce şöyle der: «Megaralmm oğlu olmaktansa koçu olmak daha iyi.» Diogenes, insanın yaşamını hayvanlarmkinden daha acınası hale getiren şeyin lüks olduğunu açıklar. Hayvan­ lar su içer, ot yer, yılın büyük b ir bölümünde çıplak do­ laşır, asla b ir eve sığınmaz ya da ateş kullanmaz; bu yüz­ den de, boğazları kesilmedikçe, Doğa'nm kendilerine verdiğince öm rü hekimlere ya da ilaçlara gereksinim duy­ madan, sağlıklı ve güçlü yaşar. Öte yandan, insanlar ya­ şama o kadar bağlı, onu uzatmakta öyle ustadırlar ki, çoğu yaşlılığa asla erişemez ve burada sayılamayacak ka­ dar çok hastalık yükü altında yaşarlar. Dünyanın onları doğal ilaçlarla donatmış olması yetmez onlara — cerrahi de, dağlama da olm alıdır onlar için... Kentlerde bir ara­ ya g elir gelmez, sanki b ir araya gelişlerinin tek amacı buymuş gib i birbirine karşı en korkunç suçlan işlemeye başladılar. Dolayısıyla, Prometheus’un ateşi bulduğu için Zeus tarafından cezalandınlması öyküsünü, Diogenes in­ sanın lüksünün ve kolay beğenmezliğinin kökeni ve baş­ lama noktası olarak anlıyordu; çünkü Zeııs'un insanoğlundan nefret etmediği gibi, onların iyiliğine olan herhangi b ir şeyi onlara çok görmeyeceğini de söylüyordu. PROMETHEUS 393 Prometheus şimdi bir kutsama olarak değil bir bela ola­ rak bakılan armağandan ötürü haklı olarak cezalandırıl­ mış bir türedi, bir sonradan görme olmuştur. Diogenes'in, uygar yaşamın insanı baştan çıkarıcı etkilerine ilişkin gö­ rüşü bizi Hesiodos’a getiriyor yine — masala göre, insan, her biri bir öncekinden beter, yeni bir biçime giren çağ­ lar yaşamaktadır; bu da gösteriyor ki, onun zamanında, çökmekte olan kent-devletinde zenginle yoksul arasındaki savaşım, toprak sahibiyle serf arasındaki savaşım kadar derin bir biçimde insan bilincine işlemişti. Bu mitin tarihini, Ortaçağlardan günümüze kadar bir­ birini izleyen tekrar tekrar yorumlamalarında kovalamak ilginç ve yararlı bir görev olurdu; fakat şimdilik Sheliey'nin bu mit üzerine bazı düşünceleriyle konuyu kapa­ makla yetinelim, «Dünyanın hemen hemen her yerindeki iyi şiirde ol­ duğu gibi, yüksek türden Yunan şiirinde de güçlü gele­ neğin, çağdaş yaşamın bütün uygunsuzluklarından ka­ çınmak olduğuna» inanan, ve «Oresteia’da politik anıştır­ malara ilişkin hiçbir kanıt» göremeyen Gilbert Murray, «katkısız kötüyle katkısız iyi arasında basit b ir yarışma­ dan başka bir şey olmayacak kadar dramadışı bir ge­ reçten Shelley’nin böyle görkemli bir şiir çıkarmış ol­ masının şaşırtıcı olduğunu» söylüyordu. Böyle olsaydı ger­ çekten şaşırtıcı olurdu, ama Aiskhylos’un tersine Shelley, ne için yazıldıklarını açıklamak amacıyla şiirlerine ön­ sözler yazm a alışkanlığmdaydi; Kurtulmuş Prometheus's. yazdığı önsözde şunları söylüyordu.Bdebiyatımızm altın çağının büyük yazarlarını, Hıris­ tiyan dininin en eski ve en ezici biçimini silkeleyip to­ zunu atmış olan halk zekâsının o ateşli duygusuna borç­ luyuz. Milton'u aynı ruhun ilerlemesine ve gelişmesine borçluyuz; kutsal Milton, hiç unutulmamalıdır bu, bir cum­ huriyetçiydi, ahlâki değerleri ve dini sorguya çeken yiğit bir insandı. Bizim çağın büyük yazarları — haklı olarak varsayabiliriz ki— toplumsal koşullarımızda hayal edile­ 394 AÎSKHYLOS meyen bir değişimin ve bu değişimi pekiştiren fikirlerin yoldaşı ve habercileridirler. Akıl bulutu kendi ortak şim­ şeğini çakıyor, kuramlarla fikirler arasındaki denge şim­ di yeniden kuruluyor, ya da kurulmak üzeredir. SheUey’nin fikirleriyle çatışma halinde bulduğu bu kurumların neler olduğunu merak eden varsa, onun Manchester'deki Katliam Üzerine Yazılmış Maskeli Anarşi Oyu­ nu adlı şiirini okuyalım, yeter; Özgürlük, der o: Çalışmak ve öyle bir ücret almaktır ki Yaşam gün gün sürsün senin Kollarında, bacaklarında, bir hücrede gibi, Zorbaların oturmak için kullandığı. Sen onlar için yaratılmışsın Dokuma tezgâhı ve saban ve kılıç ve bel Senin isteğin olsun olmasın Onları savunacak, onları besleyecek. Bu çatışma, «katıksız kötüyle katıksız iyi arasındaki ba­ sit bir yarışma»dan daha rahatsız edici, daha elle tutu­ lur bir şeydi; doğrudan çağdaş savaşımdan ortaya çıktı­ ğ ı için de dramatiklik doğasmda vardı. Ancak o günle­ rin yönetici sınıfının acımasızlığını, yalancılığını ve iki­ yüzlülüğünü, çıkardıkları Otlak Karam am eleri’nde ve A v Yasası'nda, İşçileri Koruma ve takas sistemlerinde ortaya çıktığı haliyle incelemiş olanlar, bugün insanlığın çoğun­ luğunun ortak yazgısı olan acılardan hiç de az olma­ yan acılar karşısında Shelley ile aynı tavn takınanlar, Prometheus’un meydan okuyuşunda yanan öfkeyi anlaya­ bileceklerdir: Zalim, meydan okuyorum sana! sakin ve kararlı Bütün bana çektirdiklerini ödetirim sana; İğrenç Zorba, ister Tanrı soyundan, ister İnsan soyundan olsun, Boyun eğmeyeceksin önünde. PROMETHEUS 395 Shelley’nin yaşamı süresince, en son İngiliz köylüsü de ortak tarlalarından sürülüp yollara bırakılmış, oradan Jamaica, Johannesburg ve Bombay gibi yerlerdekine ko­ şut şartlarda kadın, erkek, çocuk çalıştıktan imalathane­ lere, mapuslara, dokuma fabrikalarına ve kömür maden­ lerine sürülmüşlerdi. Zengini zenginleştiren, yoksulu da­ ha yoksul yapan Sanayi Devrimi dönemiydi bu: yeni pro­ letarya açlığa, yoksulluğa ve polis baskısına karşın eylem için nasıl örgütleneceğini yavaş yavaş, acıyla öğrenirken, yeni imalatçı sınıfın, kokmuş bir toprak sahibi oligarşinin ayrıcalıklannı yıkmakla uğraştığı bir dönemdi. Alskhylos, toprak sahipleriyle tüccarlar arasında, aris­ tokratik ayrıcalıkların ortadan kaldırılması ve yurttaşlık haklarının bütün yurttaşlara yaygmlaştırılmasıyla kendi­ ni gösteren uzun savaşımın bir concordia ordinum'da, do­ ruk noktasına ulaştığım görmüş olan ılım lı bir demokrat­ tı. Bununla birlikte unutulmamalıdır ki, bu concordia, bü­ tünlüğünü, özgür olmayan bir başka sınıfın varlığına borçluydu. Köleler eski demokrasinin proletaryasıydi; eğer köle olmasalardı, yani örgütlenmeleri yasak, dolayısıyla politik yönden güçsüz olmasalardı, toprak sahibi aristok­ rasinin devrilmesini onlarla efendileri arasındaki bir sa­ vaş izlerdi. Aiskhylos, ancak bu sınıfı kendi demokrasi anlayışının dışında tutarak, demokratik devrime Zeus ve Prometheus’un uzlaşmasıyla simgelenen bir zıtlann bir­ leşmesi gözüyle bakabilirdi. Shelley, desteğini proletaryaya yöneltmiş bir yukarı orta sınıfın üyesiydi. Fakat bu, köle bir proletarya değildi; özgürdü, oy hakkım gürültüyle istemeye başlamıştı. Bu sınıfla kapitalistler arasında uzlaşma diye bir şey olamaz­ dı, çünkü çıkarları birbiriyle çatışıyordu; işte Shelley’nin Aiskhylos gibi bir sonucu kabullenmesini olanaksız kılan da buydu. İnsanlığı savunanla onu ezen arasındaki ba­ rışma, uzlaşma fikrine başkaldırmak zorundaydı o. Onun düşüncesine göre, o erken günlerde bile, az çok açıklık­ la, çatışmanın tek olası çözümünün, yönetici sınıfın, da­ ha önce mülksüzleştirmiş olduğu sınıf tarafından mülk- 396 AİSKHYLOS süzleştirilmesi olduğunu gören birkaç kişi vardı; fakat kısmen, bu sırada geleceğinin bilincinde olmayan prole­ taryanın olgunlaşmamışlığına, kısmen de vazgeçemediği kendi orta sm ıf bakışma bağlı olarak Shelley, devrimci eylem fikrinden ürküyordu. Dolayısıyla, onun Jüpiter’i devrilir, ama ancak edilgin direncin mistik gücüyle. Shelley’ye haksızlık etmemek için, Aiskhylos başarıl­ dığını gördüğü bir devrimi kutlarken, Shelley’nin devriminin o sırada geleceğin bir umudundan başka bir şey ol­ madığını da eklememiz gerek; ve bir yüzyıl daha öylece umut olarak kaldığını... GÖNDERM ELER Childc, V.G. Mart Makes Himself (Kendini Yaratan İnsan), Londra, 1936. Mahaffy, J.P. History o f Classical Greek Literature (Klasik Yunan Edebiyatı Tarihi), Londra, 1880. Burke, E. Reflections on tlıe Revolution in France (Fransa’daki Dev­ rim Üzerine Düşünceler), 4. Bas. Londra, 1790. Murray, G. Aeschylus, Oxford, 1940. XVIII A İ S K H Y L O S ’T A N SONRA Aiskhylos’un son yapıtları, Yunan tragedyasının ev­ riminde bir dönüş noktasını belirler. Her şeyden önce, dörtlemenin ilk kez oluştuğu sırada başlamış olan o ge­ nişleme ve düzenlenme sürecini sonlandınr. Bu nokta­ da dörtlemenin gelişimi durur ve kendisini oluşturan par­ çalara ayrılır. Satir oyun varlığını sürdürür, ama canlı­ lığı giderek azalır. Yeni birim, kendi içinde bir bütün olan tek tragedyadır. Böylece, sanat biçimi, Sophokles (İ.Ö. 495 -405) ile Euripides’in (480-405) ellerinde gelişiminin daha önceki bir evresine dönmüştür; fakat aynı zamanda bu tek tragedya, Aiskhylos’un üçlemesindeki üçüncü oyunun özel işlevine kadar götürülebileoek bazı özelliklerle belirgin hale gelir. Dolayısıyla bu, yalnızca tipe bir dönüş değil, fakat daha yüksek bir planda tipe dönüştür. îkinci olarak, sanatın en sonunda birincil özelliklerin­ den biri olarak bakılabilecek şeyi geliştirmesi de ancak bu aşamada olur. Aristoteles’e göre trajik olay dizisi, iyi kaderden kötüye bir değişimden oluşmalıdır. Bu ilke, Aisk­ hylos’un yapıtına ancak çok sınırlı bir biçimde uygulana­ bilir, çünkü onun üçlemesinin normal sonucu ters yönde bir değişimdi. Dolayısıyla bu açıdan bakılınca, onun yapıt­ ları hâlâ eskidir, tanrının ölümünün ardmdan yeniden di­ rilişinin geldiği acı çekme oyunundaki (passion play) il­ kel olay dizisini devam ettirir. Sanattaki bu yapısal değişiklikler ancak dış etmenle- 398 AİSKHYLOS re bakılarak açıklanabilir; bu yüzden de Sophokles’in ve Euripides’in yapıtlarına geçmeden önce bir süre durup Atina toplumunda meydana gelmekte olan gelişmelere bakmalıyız. İ.Ö. beşinci yüzyılda Attika nüfusuna değgin bilgiler, tahmine dayalı hesaplamalardan daha fazlasına izin v er­ meyecek kadar dağınık ve belirsizdir. Pers Savaşları dö­ nemi için söylenebilecek tek şey, yurttaş sayısının belki de Peloponesos Savaşlarının patlaması sırasmdakinden da­ ha az, yerleşik yabancı ve köle sayısının ise tabii bunun da altında olduğudur. En son hesaplamalara göre, İ.Ö. 43l'de karılan ve çocukları da içinde en azından 172.000 yurttaş, en az 28.500 yerleşik yabancı ve 115.000'e varan köle vardı. Yani, daha o zamandan köleler özgür nüfu­ sun yansının üzerine çıkmıştı; yetişkinlerin toplam sayı­ sının dörtte birinden biraz fazlası oy hakkına sahipti. Köle emeği, sermaye yatırımı yönünden en verimli alanlardan biri durumuna gelmişti. Nikias’m 1.000 kölesi vardı, madenlerde çalıştırmak için kiralamıştı onlan; Hipponikos’un aynı amaçla kullandığı 600 kölesi vardı. M a­ denlerde çalıştırılanların sayısı hakkında bilebildiğimiz tek şey, İ.Ö. 413 yılında 20.000 den fazla kölenin Spartalılara kaçtığıdır; olasılıkla, bunlardan çoğu madenciydi. Aynı zamanda, çok sayıda köle taş ocaklarında ve ulaşım işlerinde kullanılıyordu. Köle emeği sağlama olanağı arttıkça özgür emeğe olan istem azalıyor, sonuç olarak özgür emekçiler ya iş bulamıyor ya da kendilerini bir kölenin ekonomik düze­ yine indiren koşullarda çalışmak zorunda kalıyorlardı. Bu yıkıcı rekabete karşı yerleşik yabancıların hiçbir korun­ ma yolu yoktu, çünkü oy hakları yoktu ve sonuç olarak daha yoksul yabancılar Aristoteles'in «sınırlı kölelik» di­ ye tanımladığı bir konuma düşüyorlardı. Am a yurttaşla­ rın durumu farklıydı. Aşağı sınıflar, yeni elde ettikleri politik haklarını, devleti kendilerini hiç çalışmadan bes­ lemeğe zorlamakta kullanıyorlardı. İ.Ö. 450 ile 430 ara­ sındaki yirmi yıl süresince, Perikles’in yönetiminde, mah­ AİSKHYLOS’T A N SONRA 399 kemelerdeki oturumlara katılmak da içinde kamu hizmet­ leri karşılığı ücret ödeme ilkesi devletin devamlı politika­ sı olarak kabul edilmiş ve giderek genişletilmişti; sonuçta, bu dönemin bitiminde 20.000'in üzerinde yurttaş — tüm yurttaş sayısının üçte biri ile yansı arası— şu ya da bu yolla kamu harcamalarından destekleniyordu. Perikles'in, halkın desteğine karşılık ödediği fiyat buydu. Para nereden geliyordu? Bu politikanın etkin bir mu­ halefet olmaksızın uygulanıyor olması, bu yükün zengin­ ler üzerine düşmediğini göstermeye yeter. Kısmen ticaret üzerine konan vergilerden ve ticareti ellerinde toplayan yerleşik yabancılardan zorunlu olarak toplanan vergiler­ den geliyordu; kısmen de Atina'nın otuz yıl kadar önce Persler’e karşı verilen kurtuluş savaşında örgütlemiş oldu­ ğu özgür kentler birliğini bugün dönüştürdüğü imparator­ luktan geliyordu. Bu dönemde iç gelir, çoğu biraz önce adı­ nı andığımız türden vergilerle toplanmış olan 400 talent ola­ rak hesaplanmaktadır, bağımlı devletlerden alman orta­ lama yıllık vergiyse, olasılıkla, 460 talent idi. Böylece, topluluğun varlığı, üretimde en az rolü olan toplum ke­ siti tarafından yönetiliyordu. Atinalı yurttaşlar, başkala­ rının emeğinden asalak olarak geçinen bir rantiye sınıfı durumuna gelmişti. Bu önlemler, elbette özel mülkiyete dayalı bir eko­ nominin yapısmda var olan, zenginliklerin toplumun bir kutbunda toplanması eğilimini ortadan kaldırmaya elvermiyordu-, sonuç olarak da, ortadan kaldırılmaları tasarla­ nan eşitsizlikleri daha da şiddetlendirmeye yarıyorlardı yal­ nızca. Atin a’nın denizaşırı bağımlı topraklarından getirtilen ucuz tahılla beslenen kent nüfusu Attika kırsal alanların­ dan gelen devamlı köylü akışıyla kabarmıştı,- bu köylü­ ler için tarım, yabancı tahıl rekabeti yüzünden artık pa­ ra getirmez bir uğraş olmuştu,- bu yüzden dışalım yiye­ ceğine olan istem, sunuyla birlikte artıyordu. Aynı şekilde devletin bağımlı devletlerden ele geçirdiği denizaşırı top­ raklara yerleştirerek başından atmak istediği yoksullaş­ mış yurttaşlardan çoğu, mallannı mülklerini satıp Atina’ 400 AİSKHYLOS ya dönmeyi daha kazançlı buluyorlardı. Devlet, ancak bu temelde, devamlı genişlemeyle ayakta durabiliyordu. K a­ çınılmaz biçimde savaşa götüren bir yola girmişti. Bu po­ litikanın en güçlü savunucularıysa, doğallıkla, büyüyen kölelik tehlikesine karşı kendi yaşam düzeylerini sürdür­ mek için savaşım verenlerin tümünü temsil eden radikal­ lerdi. Bu nedenle, ileri demokratlar artık en ateşli em­ peryalistler olmuştu. Kendi gelirleri etkilenmediği sürece zengin yurttaşların sesleri çıkmıyordu, ama imparatorluk ayağa kalktığında harekete geçmekte gecikmediler. Sava­ şın sonundan biraz önce, imparatorluk çökmekteyken, de­ mokrasi alaşağı edildi ve yerini yeni bir düzen aidi: po­ litikası, «yüksek dereceden kamu görevleri için özel ye­ tenekte insanlar sağlamak; devletin ayrıcalıklarını, bun­ lara gücü yetebilen Atm alılara ayırmak ve topluluk için­ de önemli derecede mal mülk sahibi olmayan kimselere politik kararlarda oy hakkı vermeyi yadsımak» olan bir düzen — başka bir deyişle, zenginler varlıklarından ola­ caklarına, yoksulları köle emeğinin rekabetine karşı tek korunma aracı olan oy hakkını ellerinden alarak kontrol altında tutmayı amaçlıyorlardı. Atina demokrasisinin çarpıp karaya oturduğu çözül­ mez çelişkiler bunlardı. Yüzyılın başlangıcında eşitlik adı­ na kurulmuş olan düzen, sonunda onu kurmuş olan sınıf tarafından eşitsizlik adma alaşağı edilmişti. Devletin, onun varlığını, zenginliğini üretenler tarafmdan yönetilmesi gi­ bi güçlü bir savla iktidara gelmiş olan sınıf, şimdi onun hak edilmemiş gelirinin, tüccarların vergilendirilmesinden ve köle çoğunluğunun sömürülmesinden gelen kazançlar­ dan paylarını isteyen rakipler tarafından tehdit edildiği­ ni görüyordu. Pers yayılmacılarına karşı yükseltilmiş olan o ateşli özgürlük çığlığının içi boşalmıştı, çünkü Perikles ona güzel sözlerden bir k ılıf geçirmiş de olsa, yürüttüğü politika, özgürlüğün, dışarda baskı altında tutularak yurt içinde sürdürüleceği anlamına geliyordu. Demokrasi, de­ mokrasinin yadsınmasına döndürülmüştü. Bu çelişkiler, insan bilincinde gerçekliğin üzerine bir A İS K H Y L O S TA N SONRA 401 şal örtmek üzere tasarlanmış fikirler ortaya atarak ken­ dini kurtarmaya çalışan derin bir hayal kırıldığı ve bık­ kınlık duygusu doğuruyordu: Atina'nın «Hellas okulu» ol­ ma yazgısında olduğu fikri; kölenin doğal olarak özgür in­ sandan aşağı olduğu fikri; her şeyden önce de, sophrosyne fikri: Athena’da cisimleşmiş olan, ıhmlı olma ya da ken­ dini tutma erdemi... Sophrosyne kavramı, eski aristokrat düşüncesi olan «hiçbir şeyin fazlasına bakma»nm yeni bir kılığa girmişiydi, yalnızca bir farkla. Aristokratik gele­ nekte, çok fazla şey isteyen insanı Zeus’un yıldırımı çar­ pardı, yok ederdi. Hırslan ve arzulan kendisini sophrosyne sınırlarının ötesine götürmüş olan insanın başına gelecek şey, elde etmeye çalıştığının tersini elde etmekti. Beşinci yüzyıldan sonra Yunan düşüncesinde başat bir öge olmuş olan bu kavramın kökenlerine kadar geriye doğru izlen­ mesi gerekir. Demokratik devrimden sonra olgunlaşmış olan top­ lumsal çelişkiler çözülemezdi, çünkü özel mülkiyete dayalı bir ekonominin yapısında bunlar vardı, on lan demokratik devrim yoluyla doruğa ulaştıran da özel mülkiyetin büyümesiydi. Dahası, özel mülkiyetin büyümesini kolaylaş­ tıran ve hızlandıransa paranın gelişimiydi. Aristoteles, bu konuyu tartışırken — içgörüsünün derinliği yönünden bü­ tün yapıtlarının içinde en dikkate değer olanlarından bi­ ridir bu tartışma-— paranın ilk işlevinin alış-veriş sürecini kolaylaştırmak olduğunu söyler: satın almak için satmak. Bu amaçla sınırlı kaldığı sürece paranın kullanılması yal­ nızca bir amaca: ivedi gereksinimlerin doyurulması ama­ cına ulaşmanın bir yolu olmakla sınırlıydı. Paranın kul­ lanılmasına (burada kendi toplumsal önyargıları giriyor işin içine) doğal ve haklı gözüyle bakılır. Fakat yakın za­ manlarda para yeni bir amaç için kullanılmaya başlandı: satmak için satın almak — tüccar, pahalı satmak üzere ucuz satın alıyor. Para kazanma kendi başına bir erek durumuna gelmiştir, bu biçimde de sınırı yoktur onun. A ynı gerçek, modern çağda M arx tarafından şöyle formülleştirilmiştir: 402 AİSKHYLOS Metalann basit dolaşımı (satın almak için satmak), dolaşım alanının dışındaki bir süreci gerçekleştirmenin bir yoludur: gereksinimlerin doyurulması için kullanım de~ ğerlerini elde etmenin bir yolu. Öte yandan, paranın ser­ maye olarak dolaşımı kendi başına bir amaçtır, çünkü de­ ğerin büyümesi, ancak bu devamlı olarak yenilenen ha­ reket içinde oluşabilir. Sonuç olarak, sermayenin dolaşı­ mının sının yoktur. Aslında bu, Solon’un Atina’da para devriminin başlangı­ cında söylemiş olduğu şeydir: «Zenginliklerin sonu yok­ tur». Aristoteles'in de işaret ettiği gibi, paranın değerinde düşme gibi çeşitli nedenlere bağlı olarak salt zenginlik için zenginlik peşinde koşmak, amaçlanan şeyin tersiyle sonuçlanmaya yatkındır: bir insan sırf altınlarının orta­ sında açlıktan ölen Midas’m durumuna gelmek üzere pa­ ra yığabilir. Toprak sahibi aristokrasi yönetiminde köylülerle top­ rak sahibi arasındaki ekonomik ilişkiler basit ve açık ol­ muştu. Köylü ürettiğinin büyük bölümünü toprak sahi­ bine veriyordu; bu ilişki de, «Hiçbir şeyin çoğuna bakma» gibi basit bir formülle dile getiriliyordu. Fakat paranın gelişmesiyle birlikte ekonomik ilişkiler de giderek daha karmaşık ve anlaşılmaz duruma geldi. Üretici mallarını pazara götürüyor, ancak onların satılamaz olduğunu gö­ rüyordu, çünkü başkaları da aynı üründen, onları satın alacak kimselerin alacağından daha fazlasını üretmiş olu­ yordu. Vurguncu, sermayesini bir sanayi girişimine yatı­ rıyor, sonunda, hızlanmasına farkına varmadan yardım etmiş olduğu bir para bunalımı, umut ettiği kazancı elin­ den alıyordu. O zaman kendini, olanları anlama ve kont­ rol gücünün dışında işleyen bir sürecin kurbanı olarak buluyordu. Para ilk ortaya çıktığında, insanın doğa üzerindeki kontrolünü eşi görülmemiş derecede artıracak yeni bir güç olarak tanınmıştı. «İnsan paradır»; metal parayı ilk çıkaran Yunan devletlerinden birinde bir yurttaş böyle AtSKHYLOS’T A N s o n r a 403 söylemişti. Paranın satın alamayacağı bir şey yoktur; in­ sanın parayla olamayacağı bir şey yoktur. Fakat bu yeni gücün bir başka yüzü de olduğu çok geçmeden görüldü. Sophokles’in yazdığı gibi: Para dostluk kazandırır, şan, koltuk ve güç Gururlu zorbanın tahtının yanına oturtur insanı. Bütiin yürünmüş yollara, ayak değmemiş yollara Açıkgöz zenginler tırmanır da, yoksullar Umut bile edemez gönlündekilere ulaşmayı. Eciş bücüş birini dünya güzeli, Bir dilsizi bülbül gösterir para. Para sağlık, mutluluk kazandırır insana Ancak para örtebilir bütün kötülükleri. Aynı şairin parayı bütün kötülüklerin temeli olarak lanet­ lediğini görürüz: B ugü n dünyada bütün iğrenç şeylerin E n kötüsü paradır. P a ra insanları evlerinden uğratır K o c a koca kentleri yağm alar, en namuslu beyinleri A yartır utanç verici işlere, tanrısızlığa v e suça. Buluş, bulanın başına bela kesilmiştir. Para, yıkıcı etkisiyle insan yaşamının her köşe buca­ ğına girerek çalışma alanının sınırlarını genişlettikçe, in­ sanlar bu san kölenin kendi efendileri durumuna gel­ diğini kavradılar; işleyişi, kendi kontrollerinin dışında ol­ duğu için de, onu evrensel bir yasa düzeyinde idealleş­ tirerek açıklayabiliyorlardı. Bundan öteye, bütün Yunan edebiyatında devamlı olarak şu geleneği görürüz: yalnız­ ca zenginlik peşinde değil, aslında iyi ve arzu edilebilir olan sağlık, mutluluk ve bütün güzel şeyler peşinde aşırı koşma kendi zıtlannı doğurabilir. îsokrates'in söylediği gibi, büyük zenginlikler edinmiş olan insanlar mutlu ka­ lamazlar, daha fazlasına erişmek için ellerindekini yitir­ mek tehlikesine girerler. Bakchylides’in söylediği gibi, gu­ rur ve aşırılık ruhu insana komşusunun varlığını sunar. 404 AİSKHYLOS sırf onu felaketler körfezinde boğmak için. Hippokrates'in dediği gibi, bedenin aşırı sağlıklılığı kötüdür, çünkü bu koşullar devamlı böyle kalamaz. Sağlık ve mutluluk üze­ rine Aiskhylos da aynı şeyleri söyler: Bir insanın sağlığı gereğinden daha iyi olursa Çok geçmeden hastalık sınırına geçer, Hastalık yakın komşusudur onun, ince bir duvar vardır arada. Yajam yolu da öyle, Uygun bir rüzgârla pupa yelken giderken Bindirir birden felaket kayalarına. Bu fikir, en kesin ve en kapsamlı bir biçimde Platon’un sözlerinde dile gelir.- «Mevsimlerde, bitkilerde, bedende ve hepsinden çok sivil toplumda aşırı eylem, şiddetli bir ter­ sine dönüşle sonuçlanır.» Aiskhylos, demokrasi gelgitine sulann kabarma zama­ nında rastlamıştı. Onun çatışmanın sonucu olarak ilerle­ me kavramı, demokratik devrimin olumlu başarılarını yan­ sıtıyordu; fakat son yıllarında, yurttaşlarına, yasalarım değişmeden öylece bırakmayı öğütlerken, dünyaya bakışı ilerici olmaktan çıkmıştı artık. Zıtlann uzlaşması düşün­ cesinin. içinde yeni zıtlann ortaya çıkacağı geçici bir den­ ge olduğunu göremiyordu. Böylece sular geriye çekilme­ ye başlamıştı. Onun elinde, trajik koro ilkel işlevinden hâlâ birşeyler saklıyordu: aklın davranışını, bundan son­ raki eyleme uygun bir biçimde çağırmak ve örgütlemek üzere düzenleniyordu. Koro, Sophokles’te bu dinamik ni­ teliğini yitirir; Euripides’teyse eylemle ilişkisiz müzikal bir araoyun olmaya doğru gider. Aynı şekilde, Aiskhylos üç­ lemesi, tek tek tragedyalar grubuna bölünür, uzlaşmaysa, ancak olay dizisiyle organik bir ilişki taşımayan özet bir sonuç olan, körelmiş bir deus ex machina (gerçeğe ben­ zemeyen, doğal olmayan b ir bitiş, makineden ilâh, çev.) biçiminde sürdürür yaşamını. İlginin merkezi uzlaşma­ dan çelişkiye dönmüştür. Aynı zamanda, tragedya kah­ ramanı figürü olgun biçimiyle buradan ortaya çıkmıştır AİSKHYLOS’T A N SONRA 405 — kendi istencinin yıkıma uğrattığı iyi bir insan; yaz­ gısının bu terse dönüşüyse, Aristoteles'in «eylemin kendi zıttına dönüşü» olarak tanımladığı peripeteia ilkesine gö­ re meydana gelir. Kahraman, niyetlendiği şeyin tersiyle sonuçlanan bir şey yaparak felaketi kendi başına kendi getirir. Dolayısıyla onun tragedyası, kendisini yaratmış olan topluluğun tragedyasıdır. Peripeteia ilkesi, doğal olarak, Aiskhylos’ta da izlene­ bilir. Kserkes, kendinin ötesine geçtiği için yitirmiştir im­ paratorluğunu; Eteokles’in kendi ölümüyle yüz yüze gel­ diği durumlarsa kendi eylemi yüzündendir; fakat Kserkes’ in körlüğü, bir düşüşe götüren gurur belirtisinden başka bir şey değildir; Eteokles’in kendini içinde bulduğu durum beklediği değilse de, geriye çekilme, sonuçlan tam bir bi­ linçle değerlendirip seçim yapma fırsatına sahiptir. Do­ layısıyla bu oyunlarda ilke hâlâ gelişmemiş durumdadır. Onu en gelişmiş biçiminde görmek için Sophokles'in en güzel yapıtına dönmeliyiz. Sophokles tek tragedyayı, Aiskhylos üçlemesi kadar yüksek bir teknik olgunluk düzeyine eriştirmiştir; bu ba­ şarıyı daha da dikkate değer yapan şey ise, Aiskhylos'la yarışmaktan çekinmek şöyle dursun, gereç olarak öncü­ lünün daha önceden dramlaştırdığı aynı mitleri tekrar tek­ rar onun da seçmesidir. Sanat biçimini kendi görüşlerine uydurduğu gibi, içeriğini de yeniden yorumlayarak, onu tümüyle kendi malı haline getirmiştir. Dahası, kendi yo­ rumu yeni olduğu için, bir etkiyi idareli kullanmak ya da bir zıtlığa işaret etmek için Aiskhylos’un yapıtına bilinçli olarak başvurarak, doğallıkla onun kendi seyircisine ta­ nış gelen yapıtından yararlanacak bir durumdaydı. Bu ilkenin elden kaçırılmaması Sophokles’i anlamak için esas­ tır. Aiskhylos’un benzer oyunlan (örneğin Oidipus’u ve Philoktetes’i) kaybolduğu için, Sophokles’in bu konular­ daki oyunlarını değerlendirmemiz de zorunlu olarak ek­ sik kalıyor; fakat neyse ki, Khoiphoroi'yle (Sunu Taşıyan’ « r l ay m zemini kapsayan Elektra gibi bir oyun var eli­ mizde; Headlam’m da yıllar önce söylediği gibi, «Sophok- 406 AİSKHYLOS les'in Elektra’sızıda şu ya da bu biçimde daha önce Aiskhylos’ta bulunmayan en ufak bir şey yoktur». Oresteia üzerinde düşünürken, şu soru kendiliğinden Sophokles’in karşısına çıkar.- Elektra’ya ne oldu? Aiskhylos, suçsuz bir kızın atasal lanet yoluyla nasıl ikinci bir Klyteimnestra’ya dönüştüğünü göstermişti; fakat orada bı­ rakmıştı onu, çünkü üçlemesinin planı seyircinin dikka­ tinin Orestes’in Apollon bilicisine boyun eğerek nereye ulaşacağı noktasında toplanmasını gerektiriyordu. Sophokles, bilicinin söylediklerinin içeriği ile ilgilenmiyordu; dolayısıyla, Aiskhylos’un tam tersine, bilicinin söyledik­ lerini, anasını öldürmek için bir emir olarak yorumlama­ nın sorumluluğunu Orestes’e yükleyecek biçimde anlatır bunu. Bu yolla, Aiskhylos için temel olan tannbilimsel sonuç dikkatle dışlanmış olur. Aynı şekilde, atasal lanetle ilgilenmez, ya da daha çok ancak bu lanetin simgesi ol­ duğu gerçeklikle ilgilenir: bu gerçeklik, bir delikanlının ve kız kardeşinin karakterleri üzerinde yetişmenin ve çev­ renin etkileridir. Orestes davasında lanetin işlevi, ona Argos’a kadar eşlik etmiş olan Koruyucusu tarafından yerine getirilir. Yurdundan dışarı gönderildiğinden beri Orestes’ten so­ rumlu olan ve onu şimdi giriştiği misyonun amacına uy­ gun olarak yetiştirmiş olan bu yorulmak bilmez, kalpsiz yaşlı adam, krallık hanedanının politik çıkarlarının ek­ siksiz cisimlenişidir. Çocuğa atalarının zengin sarayını gösterdikten ve komployu ayrıntılarına kadar ona denet­ tikten sonra, sabah karanlığında kız kardeşini ağlar gö­ rünce ona kabaca alışılmamış emirler veren odur; umar­ sız çift bir an için mutlu bir biçimde bir araya geldiğinde, onların sevinç çığlıklarını yanda kesen yine odur. Bütün eğiticiliğine karşın, bu yumuşak yürekli çocuğu anasını öldürme noktasına kadar getirebilmek için bütün işini gücünü bıraktığını fark eder; onun devamlı uyanıklığı ve zamanında işe karışması olmaksızın komplonun fiyas­ koyla biteceği apaçık hissettirilir. Bütün bunlarda, Aisk­ hylos’un korosuna verdiği işlevlerden birinin gelişimini AİSKHYLOS’T A N SONRA 407 görürüz; bu dinamik öğenin oyunculardan birine aktarıl­ masıysa Sophokles’in özelliğidir. Orestes ile Elektra arasındaki fark, Orestes’in davra­ nışı, gerçekten yetişme biçiminin bir zorlaması olduğu halde, Elektra’nınki büyük terslikler karşısında bile inat­ la sürdürdüğü kendi seçimidir. Kimi zaman somurtkan, kirni zaman meydan okuyucu, durmaksızın katilleri suç­ ladığı ve onlara her şeyini bağladığı umudu — Orestes'in bir gün döneceğini— boyuna anımsattığı için her türlü aşağılamaya ve kötü davranışa uğrar, bir köle gibi mut­ suz ve sefalet içinde yaşar; babasının anısına, ancak uz­ laşmayı reddetmekle sadık kalabileceği inancından destek alır. Böyle yapmakla aslında kendisinin de utanç duydu­ ğu bir davranışa zorlandığım bilmek, bir işkencedir onun için. Babasının katilini bağışlamasını olanaksız kılan dü­ rüstlük duygusu, dürüstlüğün olanaksız olduğu bir du­ rumda yakalamıştır onu. Çelişkinin bilincindedir, fakat ondan kaçış yoktur. K ız kardeşi Khrysothemis anlayışlı olması için yalvardığında, anlayışlı olmanın babasma iha­ net demek olacağı yanıtını verir ona. Khrysothemis, Elektra’nın bilinçli olarak olmak istemediği biridir: «özgür ola­ bilmek için her şeyde efendilerine boyun eğmeye» karar vermiş bir insan. Aiskhylos’un Khoiphoroi’de tekrarladı­ ğı atasözünü bu anıştırma — Köle, doğru ya da yanlış efendilerine boyun eğ— ikilemin özünü dile getirir. Kız kardeşlerden biri bir köle ruhu taşıdığı için özgür bir ya­ şam sürer; ötekiyse boyun eğmeyi reddettiği için bir kö­ le davranışı görür. Dolayısıyla, arkadaşlarından oluşan ko­ ro, böyle davranmakta inat ederse büyük bir tehlikeyle karşılaşacağı uyarısmda bulununca bunu yadsımaz, ama kendisini böyle davranmaya zorlayan şeyin düpedüz zo­ runluluk olduğunu inatla söyler. Bütün utanma duygusuna karşı, suçta başarının sertleştirdiği bir kadın (oğlunun ölüm haberini duyunca bir an içi sızlamış olsa bile, bu, kendi ahlâk bozukluğunun da bir tarihçesi olduğunu gös­ terir) olan annesiyle karşılaştığında, cadalozun, saldırga­ nın biri olur Elektra. «Babamı öldürdüğünü kabul edi­ 408 AİSKHYLOS yorsun» der ona. «Haklı görülmüş ya da görülmemiş, bun­ dan daha lanetli ne olabilir?» Bu sorunun yanıtı seyirci için o denli açıktır ki, oyunun sonunda doğrudan söylen­ mez, seyircinin anlayışına bırakılır. Klyteimnestra'mn ko­ casını öldürüşünü haklı çıkarmak için ileri sürdüğü ka­ nıtlar gibi Elektra’nın anasına yönelttiği suçlamalar da hoş gelmez kulağa; bugün ana ne ise, yarın kızm da o olacağım hissettirir bize; gerçekten de aynı duygu Elektra’ yı da rahatsız eder gibidir, şunları söyler çünkü: Bana inanmayacaksın, ama bütün bunlardan Utanıyorum — yanlış olduğunu görüyorum, Benim yapacağım şeyler değil. Buna sürüklenmişim ben Senin kötü işlerin, benden nefretin buna sürüklemiş beni. Onursuzluk onursuzluğun öğretmenidir. Orestes ile Koruyucusunun üzerinde anlaştığı eylem planı, baştan sona iyi işlemektedir; denemeye sokulduğun­ da önceden akla gelmeyen bir rastlantı dışında her şey tamamdır. Khoiphoroi’de, Orestes kendi ölüm, haberini ve­ rince Elektra bunun yalan olduğunu bilir, çünkü Orestes’in kimliği daha önce açıklanmıştır ona. Sophokles bu olayların sırasını tersine döndürür. Koruyucu Orestes’in kim olduğunu önceden açıklamasına izin veremez, çünkü ona güvenmemektedir; bu yüzden de haberin erkek kar­ deşine bağladığı umudun, yaşamasını mümkün kılan tek şey olduğunu söyleyen kızm üzerindeki etkisini şansa bı­ rakmak zorundadır. Elbette, Koruyucu Elektra’nın duy­ gulan karşısında tamamen kayıtsızdır, ama Orestes, de­ ğil. Daha fazla hayal gücü ve girişkenliği olsaydı, hem kendisini hem de danışmanını şaşırtacak bu rastlantıyı daha önceden görmüş olurdu. Haber, Orestes'in Delphoi’de Pythian Oyunlarında bir yanşm sonunda arabadan düşüp öldüğüdür. Bu. Khoiphoroi’deki, yine Apollon’un yönetiminde yarışan gizemli araba sürücüsüdür (s. 315); fakat Sophokles, Koro’su ara­ cılığıyla, Olympia’daki, Aiskhylos’un bilmediği Pelops ya- AİSKHYLOS’T A N SONRA 409 nşının öyküsünü bize anımsatarak yeniden aynı temaya döner; bunu unutmadan, Pelops Sarayının son şampiyo­ nunun baş aşağı giden kariyerini dinlerken, onun son gü­ nünün geldiğini fark ederiz. Sophokles işte bu noktada Orestes’in babasının me­ zarı üzerine bıraktığı bir tutam saç m otifin i ortaya sürer, bunun kimin saçı olduğunu keşfeden de Elektra değil Khrysothemis’tir. Fakat sevinçli haberi kız kardeşine ge­ tirdiğinde, kardeşlerinin öldüğünü kesin olarak öğrenir. Bu arada Elektra, tek umudu yıkıldıktan sonra kendine gelmek için bütün gücünü kullanarak, tehlikeli bir umu­ da kaptırır kendini: Aigisthos'u öldürmede kız kardeşini kendine yardım etmeye çağırır. Khrysothemis elbette böy­ le bir şeyi duymak istemeyecektir — çok haklı olarak söy­ lediği gibi, bir çılgınlıktır bu. Bundan başka bir yanıt da beklememiş olan Elektra’ysa, sonunda başına gelecek en kötü şey kendi ölümü olacağına göre, işi tek başına ya­ pacağını açıklar. Bu ana kadar Khrysothemis'in ve Ko­ ronun hislerini paylaşırız: Elektra akimı oynatmıştır. Orestes değişik bir kılıkta, içinde güya kendi külleri olan bir vazoyu taşıyarak ortaya çıkar. Bu da, daha ön­ ceden hazırlanmış olan planın bir parçasıdır: verilen ha­ ber inandırıcı olmazsa bunu gösterecektir. Elektra vazoyu göğsüne bastınr, ağlamaya başlar. Bu kadan çok fazla­ d ır artık Orestes için. Kendisine öğretilenleri unutarak, korkunç b ir umutsuzluk içinde içini dökmekte olan Elektra'ya. küllerini kollan arasında tuttuğu kardeşinin şu an­ da karşısında durduğunu söyler. Komployu tehlikeye ata­ cağı için değil, bu son darbe kız kardeşini deliye döndü­ receği için çılgınca bir şeydir bunu yapmak. Daha demin kardeşinin öldüğünü işitmiş ve bu durumu karşılamak için son güç kınntılannı da harcamıştır Elektra. Bütün bunlardan sonra onun ölmediği haberi, taşıyabileceğin­ den çok ağır bir şeydir. Kendini onun kollarına atar, son­ ra ondan kopup, herkes duysun diye gücünün yettiği ka­ dar yüksek sesle Orestes’in eve döndüğünü haykırır. Kar­ deşi boş yere yatıştırmaya çalışır onu, durumu ancak be­ 410 AİSKHYLOS cerikli Koruyucu kurtarır, Elektra’mn histeri nöbeti ge­ çinceye kadar sarayın kapısında gözcülük eder. Düğüm noktasına gelinmiştir. Kentte olmayan Aigisthos çağrılmıştır. Klyteimnestra evdedir. Orestes, Koruyu­ cusunun eşliğinde içeri girer. Onlar gittikten sonra kısa bir stasimon vardır, bu oyunda Khoiphoroi'delsi kadar az önsezi gösteren Koro, hem sözleriyle hem ritimleriyle bize Khoiphoroi’deki stasimon'u anımsatarak, onları «cinayetin izinden ayrılamayan av köpekleri» olarak tanımlar. Bir kadın çığlığı işitilir: «Ah, vuruldum» — Elektra bağırarak yanıt verir buna, «Gücün varsa bir daha vur!» Analarının cesedi dışan çıkarılır, bir örtü atılır üze­ rine. Aigisthos döner. Orestes’in ölüm haberini duymuş­ tur, endişeyle kanıt aramaktadır. Oğul ve kız kapıda ya­ tan cesedi gösterirler. Aigisthos, Klyteimnestra'yı çağır­ malarını söyler onlara. Bu arada cesede yaklaşır, örtüyü kaldırır. Katil gülümseyerek, «Yaşayanlara öldü denildi­ ğini bilmiyor muydun?» der. Sophokles, bu bilmecenin çö­ zümünü Aigisthos’a yaptırır: «Elbette, benimle konuşan Orestes olmalı, öyle değil mi?» Bir iki söz söylemek için izin ister, fakat Elektra söze karışır: «Tanrı aşkına, ko­ nuşmak yetti artık. Hemen öldür onu ve cesedini tarla­ lara at.» Eve girmesi emredilen Aigisthos, besbelli Orestes’i gafil avlamak umudu içinde, sözleriyle kandırmaya çalışır onu. Alaycı birkaç sözden sonra, peşinde Orestes içeri girer, Elektra'ysa sahnede yalnız kalır, bu sırada Ko­ ro şu sözlerle tragedyayı sonlandınr: «Ey Atreus’un to­ humu, o kadar acıdan sonra özgürce ortaya çıktın, her şey tamamlandı böylece.» Bu sözler, sarayın kurtuluşu­ nun zamansız bir sevinç coşkusu içinde ilân edildiği Khoiphoroi'nin son stasimon'unu anımsatır. Bu sahnenin etkisini eksiksiz olarak ortaya çıkarmak için, hemen hemen her dizenin nasıl Aiskhylos’un anıla­ rıyla titrediğini göstererek ayrıntılı bir biçimde incelemek gerekirdi; fakat drama yazarının benimsediği yöntemi gös­ termek için yeteri kadar şey söylendi; bu anlaşıldığına gö­ re, Sophokles’in bu iki mutsuz yaratığın analarını öldür­ AİSKHYLOS’T A N SONRA 411 melerinin haklı görüldüğünü gerçekten düşündüğünü var­ saymak gibi çok kötü bir yanlışa düşme tehlikesini atlatmış sayılırız. Doğrusu, bundan sonra gelen şeyin, Orestes’in Erinys’leri görmesi olduğunu açıkça söylemiyor bize, ama bunun nedeni, dikkatimizin Elektra’nm sessiz figüründen uzaklaşmasını istemeyişidir. Seyircileri Orestes’in gelece­ ğiyle ilgili kendi sonuçlarını kendilerinin çıkarmasını is­ tiyor Oresteba'dan. Am a geleoek, Elektra için neler sak­ lıyor içinde. Umudu gerçekleşmiştir, kurtuluşunu kazan­ mıştır, atma sonuçta mutlak perişanlığa, yalnızlığa düş­ müştür: Ey bu kederli evin ele geçirilmez laneti, Ne büyüksün! En düzenli, dokunulmaz Gibi görünen şeyi bile, Uzaktan attığın oklarla yere serdin, V e yapayalnız kodun beni, bütün sevdiklerimi Çekip aldın elimden. Bu oyunu doğru olarak açıklayan ilk çağdaş incele­ meci olan Sheppard'ın onu ilk kez sahneye koyan kişi olması b ir rastlantı değildir; çünkü Sophokles’in sahne tekniği — bu bakımdan eşsizdir o— çürütülemez. Sheppard’ m yorumuna karşın, oyunun hâlâ yanlış anlaşılıyor olması da rastlantı değildir, çünkü bütün Yunan tragedyaları içinde o, yetkin tragedyanın özü olan o çelişki duygusunu en keskin ve en kaçınılmaz biçimde sunar. Sophokles ve çağdaşlan buna katlanabilirdi, ama bizim hazımsız kül­ türümüze fazla sert geliyor. Sophokles'in cinayete sade­ ce haklı görülebilir bir adam öldürme olarak bakbğ gö< rüşüne sığınmaya çalışanlara, onun KhoiphoroVye başvu­ rularına sağır kaldıklarını ve çözülemez bir soruna kolay bir yanıt bulmak için kendi seçimlerini Sophokles'e yükle­ meye haklan olmadığını söylemek gerekir. Başkaları, da­ ha az kabaca fakat fazla başanb da olmaksızın, b ir uz­ laşma, Elektra ile Khrysothemis arasında b ir orta nokta bulmaya çalışıyorlar, böylece Elektra'nm yapması gereken şeyi bir bakıma yapamadığını söyleyebileceklerdir; fakat 412 AİSKHYLOS bu eleştirmenler (aynı durumda kendileri ne yapabilirdi, bunu sormak gerekir onlara!, Elektra'nın o kadar kah­ ramanca başarısızlığa uğradığı, aynı, uzlaşmazları uzlaş­ tırma görevine giriştiklerinden besbelli habersizler. Çıkış yolu yok, tragedya da orada işte — kendi yaşam gücüne yakalanıp bir mengenedeymiş gibi ezilen tutkulu bir ka­ rakterin tragedyası. Şimdi Aristoteles'in tüm Yunan tragedyasının örnek tipi olarak baktığı Oidipus Tyrannus'a. (Kral Oidipus) dö­ nelim. Laios ile îokaste, Thebai kentinin Kral ve Kraliçesidirler. Kreon, îokaste'nin erkek kardeşidir. Thebai’nin güne­ yinde Korinthos uzanır; batıda Parnassus kayalıklarına yaslanmış, tapmağı üzerine «Kendini bil» sözlerinin kazılı olduğu Delphoi Apollon Biliciliği vardır. Laios ile îokaste' nin, Bilici’nin söylediğine göre ilerde babasını öldürüp an­ nesiyle evlenecek olan bir oğullan olur: Oidipus. îokaste, böyle bir çocuğu büyütmektense uşaklarından birine verir ve dağlarda ölüme terk etmesini söyler. Bir çoban olan uşak, çocuğa acır ve onu Korinthos’lu bir başka çobana verir; o da kendi yurduna götürür çocuğu. Korinthos Kral ve Kraliçesi çocuksuzdurlar, onu kendi çocuklan gibi bü­ yütürler. Yirm i yıl kadar sonra, genç Oidipus’un arkadaşların­ dan biri, babasının öz oğlu olmadığını yüzüne vurur onun. Anababası kabul ettiği kimselere başvurur, onlarsa gerçe­ ği açıklamaksızın onu inandırmaya çalışırlar. Onların söz­ lerine kanmayan Oidipus Delphoi'yi ziyaret eder ve Bilici’ye damşır. Aldığı tek yanıt, eski kehanetin doğrulan­ masıdır, ilk kez duyar bunu. Korinthos’a bir daha ayak basmamaya karar verir ve Thebai'ye doğru yola koyulur. ’ Bu sırada, Thebaililerin Sphinks’in elinden çekmedik­ leri kalmamıştır: Sphinks, sorduğu bilmeceyi çözecek biri bulununcaya kadar her gün birçok insan canı almaktadır. Laios da Bilici’ye danışmak üzere Delphoi'ye gitmektedir. B'r arabayı sürmektedir, yanmdakilerden biri de uşağı ço­ bandır. Oidipus’la karşılaşınca yolundan çekilmesini em- AİSKHYLOS’T A N SONRA 413 reder ona. Bir tartışma çıkar aralarında. Laios kırbacıyla vurur Oidipus'a. Oidipus da karşılık verir ve öldürür onu. Yanındakileri de öldürür — yalnızca tabanları yağlayıp kaçan çoban kurtulur; çoban, Kralm bir haydut çetesi tarafından öldürüldüğü, korku yaratan haberi Thebâi’ye getirir. Oidipus yoluna devam ederek Thebai'ye ulaşır, orada ilk yaptığı iş, Sphinks’in bilmecesini çözerek halkı kur­ tarmak olur. Bilmecenin yanıtı, daha önce de gördüğü­ müz gibi, İnsan’dır. Oidipus kendini biliyordur. Am a yine de kendinin kim olduğunu bilmemektedir: ilerde öğrene­ cektir bunu. Minnettar kalan halk onu K rallan ilân eder. Bu anda, onu tanıyan fakat hakikati kendine saklamaya kararlı olan çoban, İokaste’den ömrünün kalan kısmını dağlarda geçirme iznini alır. Yeni Kral dul Kraliçeyle evlenir. Y ıllar geçer, çocukları olur. O sırada Thebai’liler bir kez daha bir belaya uğrarlar, bu kez vebadır bela. On­ ları hayal kırıklığına uğratmamaya kararlı Oidipus, Kreon’u Bilici’ye danışmaya gönderir. Yanıt, Laios’un katili kent dışma sürülünceye kadar vebanın durmayacağıdır. Oidipus hemen aralarında dolaşan meçhul katili bulmak için bir araştırma başlatır, katili lanetler. Çobandan baş­ ka hakikati bilen bir kişi daha vardır — yaşlı bilici Teiresias; çoban gibi o da bunu gizli tutmaya kararlıdır. Oidi­ pus tarafından sorguya çekildiğinde yanıt vermez. Oidipus öfkelenir ve onu Thebai’lilere sadakatsizlikle suçlar. O zaman Teiresias da öfkeye kapılır ve katilin Oidipus ol­ duğunu bildirir. Oidipus ifrit kesilir, Teiresias’ı Kreon ta­ rafından kışkırtılıyor olmakla suçlar, K reon’un tahta kar­ şı komplo hazırlamakta olduğu suçlamasını ileri sürer. Kavga İokaste'nin araya girmesiyle durdurulur,- İokaste kocasının sorularına yanıt olarak Laios’un ölümü hakkın­ da duyduklarını anlatır ona: Laios, Delphoi'ye giderken bir haydut çetesi tarafından öldürülmüştür. Delphoi’ye giden yol — anımsamıştır Oidipus. Am a haydutlar çetesi — Oidi­ pus tek başına yolculuk etmekteydi. İokaste, bu ikinci nok­ 414 AİSKHYLOS tanın, olaydan tek kurtulan kişi olan ve şimdi dağlarda yaşayan yaşlı çobanın çağırtılmasıyla kanıtlanabileceğine inandırır onu. Oidipus bu kanıtın kendisini aydınlatacağı umuduyla bunu yapmasını söyler ona. Tam bu anda Korinthos'tan bir haberci gelir: kentin Kralı ölmüştür, Oidipus ise onun yerine geçecek kişidir. Oidipus şimdi talihinin doruğundadır — iki kentin kralıdır; İokaste, babası doğal bir ölümle öldüğüne göre, bu habe­ rin eski kehanetin yanlışlığının kanıtı olduğunu söyler. Bu noktada ikna olmuş olan Oidipus, Kraliçeyle evlenme korkusuyla Korinthos’a asla dönmeyeceğini söyler inatla. Bu noktada da kendisini ikna etmek isteyen haberci, Oidipus’un zaten onların gerçek oğlu değil, bulunmuş bir ço­ cuk olduğunu açıklar ona. Bu arada yaşlı çoban da gelmiştir, Korinthos'tan ge­ len haberciyi hemen tanır: yıllar önce dağda karşılaştığı çobandır bu. Kralın sorularını savuşturmak için elinden geleni yapar, ama işkence tehdidiyle yanıt vermeye zor­ lanır. Sonunda hakikat ortaya çıkar: Oidipus kendini tanı­ mıştır. Koşarak saraya girer, o sırada zaten kendini as­ mış olan annesinin ölü vücudundan aldığı bir süs iğne­ siyle kendi gözlerini oyar. Ey insanoğullanl Ömrünüz bence bir hiç. Hiçbir ölümlü ermemiştir bunca mutluluğa — Öyle görünmek ve olmamak, sonra Öyle görünüp, uğramak mutsuzluğa, Oyunun başmdan beri nesnel olarak hiçbir şey de­ ğişmemiş, fakat öznel olarak her şey değişmektedir. Bü­ tün olanlar, Oidipus’un göründüğünden apayrı, ne oldu­ ğunu öğrenmiş olmasıdır. Başladığı gibi bitirir yaşamını — toplumdan atılmış bir kişi. Arada olanlar yalnızca dış­ tan görülenlerdir. Am a yine de, eğer görünüş oluş’sa, bir kral olan bu toplumdışı kişi, bir toplumdışı olmuş olan bu kral, olduğunun iki kez zıddına dönüşmüştür. Bu garip AİSKHYLOS’TA N SONRA 415 değişimlerse, ilgili kişilerin istekleri dışında ama bilinçsiz aracılığıyla oluşmaktadır. Ana-baba, kehaneti önlemek için çocuğu terk etmiştir. Çoban acıyarak hayatını bağışlamış­ tır onun; çocuğun ana-babadan habersiz büyümesi sonu­ cunu vermiştir bu. Ana-babasının kim olduğu üzerine kuş­ ku düşünce, Oidipus Biliciye danışmıştır, Bilici onun yaz­ gısını açıklayınca Thebai’ye giden yolu tutarak yazgısın­ dan kaçmaya çalışmıştır. Babasını kendini savunmak için öldürmüştür. Çoban onu tanıyınca hiçbir şey söylememiş­ tir, böylece onu anasıyla evlenmekte özgür bırakmıştır. Bilici, katilin kent dışma sürülmesini istediğinde, Oidipus araştırmayı kendisi sürdürmüş ve kendi kendisiyle yüz yüze gelinceye kadar her ipucunu sonuna kadar izle­ miştir. Telresias ve Kreon’a karşı suçlamaları haksızdır. Bu noktada hiddetlenmesi onun düşüşünü ortaya çıkara­ cak olan hatadır. Yine de bu hata onun en büyük nite­ liğinin aşırılığından başka bir şey değildir: halkın hiz­ metinde gösterdiği aşırı çaba. Son olarak, babasmı öldür­ müş olduğu suçlamasını boşa çıkarmak için çağırılan yaş­ lı çoban, Oidipus’u annesiyle evleneceği korkusundan kur­ tarmaya çakşırken yapmaktan korktuğu şeyi zaten yap­ mış olduğunu ona kanıtlamış olan Korinthos’lu habercinin işini kolaylaştırmıştır. Bir düşün korku verici otomatiz­ miyle felakete kadar sürdürülen amaçların ve niyetlerin bu durmadan kendi zıtlanna dönüşmesi, tüm anlak'ı (id­ rak) yöneten motiftir. Sophokles’in Oidipus’u., özgürlüğü ve eşitliği kurmak için tasarlanmış olan bir düzenin, öz­ gürlüğü ve eşitliği yok eden bir araca beklenmedik ve anlaşılmaz dönüşünün, insanların kafasında doğurduğu köklü bir şaşkınlığın simgesidir. Bu oyun, düğüm noktasını, acı çeken insanın çocuk­ larına yalvarışıyla doruğa erişen bir epilogun izlemesiyle EZefetra'dan ayrılır. Çocuklarım, anlayabilseydiniz, Neler söyleyebilirdim sizlere, bir tek Şu öğüdümü tutun da, dua edin 416 AİSKHYLOS Kader gülsün yüzünüze, babanızınkinden Daha iyi bir ömür süresiniz diye. Bu epilogun amacı hiç kuşkusuz düğüm noktasındaki o büyük gerilimi hafifletmektir, bunu da kusursuz bir bi­ çimde yerine getiriyor; ama sağladığı kurtuluş, olması amaçlandığı gibi, tamamen coşkusaldır. Oidipus’un gücü kalmamıştır. Kendi iyiliğinde, onu çepeçevre sarmış olan ağı yaratan karşı durulmaz ve anlaşılmaz güç yenilgiye uğratmış, ezmiştir onu; yaralı ruhu içgüdüyle daha bir çocukken öğrendiği basit, boş sözlerde sığınılacak bir yer aramaktadır. Sophokles aristokrat bir aileden geliyordu; bilinçli ya­ şamında sınıfının alışılmış dünya görüşünü benimsemişti. Peloponesos Savaşı'nın son yıllarında (İ.Ö. 411) yurttaşlık haklarına kısıtlamalar getiren antidemokratik anayasayı etkin bir biçimde destekleyişi bunu gösteriyor. Yine, ge­ rici politikası nedeniyle demokratların düşman olduğu Delphoi Bilicisine karşı davranışında da görülüyor bu. Elektra’dâ olduğu gibi Oidipus'ta da Laios’a yapılan keha­ netin, yanılmaz olmayan insan aracıların Apollon'un is­ tencine giydirdiği bir yorum olduğu üzerinde direnerek dinsel bir sonuç çıkarmaktan kaçınır. Hiç kuşkusuz, ona göre bu sonuç dramatik yönden yersizdir, fakat Aiskhylos’ un ve Euripides'in aksine, bunu yersizleştirmeyi seçmesi Apollon'un aristokratik görüşünü kabul ettiğini ya da en azından ona meydan okumaya hazır olmadığını gösterir. Şurası da bir gerçek ki, Euripides’in daha o zamandan meydan okuduğu, kölelere ve kadınlara karşı alışılmış davranışı kabul ediyordu. Bu toplumsal önyargılar, onda Aiskhylos’takinden daha ciddi olan kesin sınırlamalardı, çünkü onların gerçek yüzü giderek daha belirgin hale geliyordu; ama bunların onun düşüncesinin temellerini oluşturduğunu varsaymak bir hata olurdu. Sınıfının ayrı­ calıklarını karşı çıkmaksızın onaylayan biri olarak, bun­ ları korumak üzere konmuş ahlâki değerleri de kabul et­ mek zorunluluğundaydi; fakat sınıfının, entelektüel nite­ AİSKH YLO S'TAN SONRA 417 likleri daha az olan öteki üyelerinden ayrıldığı yer de, bu değerlerin içerdiği çelişkilerin derinden farkında olu­ şuydu; sanatında arıttığı, geliştirdiği çatışma da budur. Toplumla olan ilişkisinin Aiskhylos’tan çok daha az bilin­ cindeydi, fakat tabii bu ilişkinin daha gevşek olduğu an­ lamına gelmez bu — yalnızca, etkin olmaktan çok edilgin bir kişiydi; gerçekten de. bu çatışmayı Oidipus’un traged­ yası kadar gerçekliğe sadık bir simgeyle dile getirebilişinin nedeni de kısmen budur. Aiskhylos gibi Euripides de, toplumla olan ilişkisinin etkin bir şekilde bilincindeydi; fakat aynı nedenle yapıt­ ları temelden farklıydı, çünkü toplum değişmişti. Beşikten beri özgürlük ve eşitlik gibi demokratik fikirlerle yetiş­ tirilmiş olduğundan, onların gerçeklik tarafından aşağı­ lanmasından korku duyuyordu. Devlet dininin, tapmanlar arasında gittikçe artan çıkar bölünmeleri sonucu çöküşü­ nü gördü; demokrasi adına girişilen emperyalist saldırının yıldırıcı etkilerini gördü; özgür insanla köle arasındaki ayrımın geçerliliğine meydan okuma yürekliliğini bile gös­ terdi; böylece, bundan böyle eski toplumun temel yapısını kemirecek çaresiz kötülüğü: toplumun hem büyümesinin hem de çöküşünün koşulu olan kötülüğü apaçık ortaya koydu. Dürüst, sözünü sakınmaz bireyciliği, düşüncesin­ deki kurgusal tutarsızlık ve tekniğinin deneysel çeşitliliği buradan gelmektedir. Bir demokrat olarak, İon'da, Delphoi rahipliğinin, kit­ leler üzerindeki egemenliğini sürdürdüğü vicdansızca dü­ zenbazlığı acı bir dille ortaya koydu. Bir akılcı olarak, Herakles’in Deliliği'nde, ahlâki sorumluluğun olmadığı du­ rumlarda, adam öldürmeden dolayı kirliliğin yalnızca fi­ ziksel olduğunu cesaretle açıkladı. Am a öteki akılcılar gi­ bi o da, kökleri bilisizlikte ya da aydınlanmamış olmakta değil, bir çıkar çatışmasında yattığı için, toplumdaki kö­ tülüklerin insanları alda, mantığa çağırmakla düzeltile­ meyeceğini göremedi. Bu yüzden yaşamının sonunda gi­ zemciliğe dönmüş olması şaşırtıcı değildir. İlk oyunların­ dan biri olan Hippolytos’ta, Orfeci yaşam tarzına pek ya- 418 AİSKHYLOS kinlik göstermemişti; fakat Dionysos'a tapınmanın, ilkel orgiastik biçimde hâlâ yaşadığı Makedonya'da ölümünden kısa süre önce yazılmış olan Bakkhalar'da tavrı değişmiş­ ti. Gizemcilerin kendilerini bırakışı, gerçeklik bilmecesi üzerinde uzun süre düşünmüş fakat herhangi bir olum­ lu sonuca ulaşamamış bir kişi için çekicidir; aynı zaman­ da iticidir, çünkü kendisini ne ise o yapmış olan yetiyi reddedecek duruma gelemez insan. Agaue ile Bakkhalan kentten vahşi orman içlerine kaçarlar, orada tanrılarla birlik içinde bütün gece dans ederler, fakat kente, param parça etmiş olduğu oğlunun başını kollarında taşıyarak döner Agaue. Atina'da kadınların durumunun nasıl kötülemiş oldu­ ğunu görmüştük. Lysias, Eratostehenes'in Öldürülmesi Üze­ rine konuşmasmda, Atina'daki aile yaşamının bir tablosu­ nu çizer, pek hoş bir tablo değildir bu. Karıya bırakılan tek şey, kölelerle birlikte yaptığı ev işleri ve zamanının çoğunu evden uzakta geçiren, başka kadınlarla ilişki kur­ makta özgür olan bir kocaya bağlılıktı. Bunun sonucu, ni­ kâhsız yaşamanın, orospuluğun ve aynı zamanda erkekler arasında eşcinselliğin hızla artışı oldu. Aristokrat ente­ lektüeller arasında özellikle yaygın olduğu görülen bu ku­ rum, yeni erginlenmiş oğlan çocukla, onun erginlemesini gözeten delikanh arasındaki ilkel ilişkinin — Atina kent ya­ şamı koşullarında daha çok cinsel hale gelen bir ilişkidir bu— bir biçim değiştirişiydi. Koca ile kan arasındaki iliş­ kinin bu gelişmelerle ne derece zehirlendiğini, bir başka Atinalı söylevcinin şu kendinden mutlu, rahat sözlerin­ den anlayabiliriz: «Zevkimiz için kibar fahişelerimiz, be­ denlerimizin günlük gereksinimi için cariyelerimiz, evi çe­ virecek ve bize yasal çocuklar verecek karılanmız var.» Ve nihayet, erkeklerin yararına böyle bir duruma düşürül­ dükten sonra kadına, bunu Doğa'nm yazgısı olarak kabul etmesi söyleniyordu. İonia’lı bir kibar fahişe uğruna karı­ sını boşayan, bunun sonucu oğluyla tartışan Perikles, oğlu babasının özel yaşamı hakkında edepsizce haberler yay­ maya başlayınca, halka bir söylev verir; bu söylevde, A ti­ AİSKHYLOS’TA N SONRA 419 na uğruna canlarım vermiş olan erkeklerin dul kanları­ na, ne alkış ne de eleştiri uyandıracak biçimde kendilerini ortadan silerek, aşağılık doğalarından elden geldiğince yararlanmalannı öğütler. Kadınlara karşı davranış, kölelere karşı davranışa benziyordu. İnsan, Perikles’in bu konula­ rı, bir yabancı olduğu için kendi cinsinden olanlann do­ ğasında var olduğu söylenen yetersizlikleri olmayan Aspasia'ya acaba nasıl açıkladığını düşünüyor; insan, kade­ rin acı bir cilvesiyle kendisi de köle olarak satıldığında Platon’un neler düşündüğünü merak ediyor. Öykü şöyle: satışı yöneten Syrakusa’h Dionysios, bundan kendisine hiçbir zarar gelmeyeceğini, çünkü doğru bir insan olduğu için bir köle olmasına karşın mutlu olabileceğini söyler ona. Bununla birlikte, filozofun vaaz ettiği şeyleri uygu­ lama yeteneği sınanmamıştır, çünkü zengin olduğu için kendi kendini satın alabilmiştir. Bütün yürünmüş yollara, ayak değmemiş yollara Açıkgöz zenginler tırmanır. Kadınlarda savaşım gücü olmadığını söyleyen bir baş­ ka Attika atasözü vardı. İason, gezilerinde âşık olduğu bir kadınla, Medea’yla yurduna döner. Dönüşünden son­ ra onu ihmal etmeye başlar. Bir yabancıdır o, ondan olan çocukları yasadışıdır, oysa kendisinden sonra kalıtçısı ola­ bilecek bir oğul istiyordur o. Bu yüzden Kralın kızıyla ev­ lenir, Medea güçlük çıkaracaksa, çocuklarını alıp ülkeyi terk etmesi söylenir kendisine, Medea boyun eğer buna, ama ancak gelini ve güveyden olan kendi çocuklarını öl­ dürdükten sonra. İason'un davranışını savunmak için ile­ ri sürdüğü kanıtlar, Atina’daki usullere tümüyle uyabile­ cek şeylerdir. Medea'nın söylediği gibi, kocalarımızı ken­ di paramızla satın almak ve onlara bedenlerimizle köle gibi hizmet etmek zorundayız. 416 yılında Atinalılar, savaşta tarafsız kalmak isteyen Milos adası yerlilerine bir ültimatom gönderirler; Thukidides’e göre, demokrat Atina’nın temsilcilerinin Melos hal­ kına söyledikleri şunlardı: 420 AİSKHYLOS Dolayısıyla, amacımız, parlak ayrıntılarla sizi avutmak olmadığı için —Perslerin hakkından geldikten sonra nasıl egemenliği ele geçirme hakkını kazanmışsak— inandır­ maya yönelik olmayan bütün gösterişli sözcükleri bir ke­ nara bırakıp, buna karşılık sizden saçma itirazlarla bizi inandıracağınız umutlarından vazgeçmenizi istiyoruz. Her iki taraf için de olabilecek noktalar üzerinde duralım-, çünkü biz ne kadar duyarlı isek siz de o kadar kuvvetle inanıyorsunuz ki, bütün insani rekabetlerde adil kararları yalnızca eşit gereksinmeler doğurur, ve güçlüler hangi ko­ şullarla itaat emrederse etsin, zayıflar bunlara boyun eğ­ mek zorundadır. Melos halkı boyun eğmeyi reddettiği için yetişkin erkek nüfus kılıçtan geçirilir, kadınlar ve çocuklarsa köle ola­ rak satılır. Ertesi yıl Euripides, Troyalı Kadınlar oyununu yazdı ve esirlerin umarsız sefaletini, yurda dönüş yolunda fırtınaya yakalanıp yok olacak olan fatihlerin alaycı küs­ tahlıklarım anlattı. Böylece, o eski Troya savaşı öyküsü, Euripides’in kalemiyle, kehanet gibi bir şey oldu, çünkü birkaç yıl sonra Atina, talihsiz Sicilya seferinin sonucu olarak egemenliğini yitirdi. Euripides, demokrasinin kendini yıkmaya doğru itil­ diğini görmüş olan b ir demokrattı. Yapıtlarının temelinde yatan çelişki budur. Çağdaş toplumun yapısındaki kötü­ lükleri gördü ve cesaretle sergiledi. Bu nedenle etkisi, yı­ kıcıydı: Aiskhylos’un, kuruluşunda emek harcadığı yapı­ nın altını oyuyordu. Fakat, aynı nedenle ileri götürücü bir etkiydi onunkisi, çünkü yapı kendiliğinden çöküyordu. Savaştan sonra Yunan kent-devletleri son aşamasına girdi, Atina düşüncesiyse, onu sürdürmekte çıkan olan azınlık ile olmayan çoğunluk arasındaki ayrılma yüzün­ den keskin bir biçimde ikiye bölündü. Bir yandan ide­ alistler, dürüst düşünmeyle giderek daha az uyuşur hale gelen toplumsal eşitsizlikleri kabul etme pahasma, kentdevlete olan güvenlerine sanlıyorlardı. Hakikatin bir öl­ çütü olarak duyulann geçerliliğini yadsımaya; mutlulu­ AİSKHYLOS’TA N SONRA 421 ğun hazda değil, acının kabulünü de kapsayan «erdem» denilen bir şeyde yattığım öğretmeye itiliyorlardı. Platon Cİ.Ö. 428-3481 köleliği, geri Sparta toprak sahiplerinin asa­ lak komünizmi modeline göre kurulmuş ideal devletinin temeli yapıyor ve modeline uygun olarak, yaratıcı imge­ lemlerini ve insana güven duygularını yerleşik düzene karşı bir tehlike olarak gördüğü ressam ve şairlerin et­ kinliklerini adamakıllı sınırlayan hayali yasalar koyuyor­ du; öte yandan, yönetici sınıfını daha da güvene almak için, insanların kafalarını hesaplı kitaplı yalanlar yaya­ rak zehirleyecek biçimde düzenlenmiş fantastik bir eği­ tim sistemi hazırlıyordu. Platon’un Cumhuriyet’i, kent-devletin entelektüel iflasının üstü kapalı bir itirafıdır. Buna benzer şekilde, Platon'dan daha az gerici ve daha dürüst olan Aristoteles’in (İ.Ö. 384-322) bile köleliği haklı gös­ termede içine düştüğü çelişkiler, yönetici sınıfın entelek­ tüel bütünlüğünün, ayrıcalıklarını sürdürmeyle ne derece tehlikeye girdiğinin bir ölçüsüdür. Kölenin özgür insana bağımlılığını, kadının erkeğe, bedenin ruha bağımlılığına örnek göstererek haklı buluyordu; ama kadımn bağımlı­ lığı kölelikle aynı yapıya sahip bir olgu (görüngü-phenomenon) idi; bedenin ruha ya da maddenin biçime bağım­ lılığıysa, toplumda karşılaştığı bölünmenin fikirler düzle­ minde bir yansımasıydı. İlk Orfeciler, bedenlerinin köleleştirilmesine karşı bir protesto olarak ruhlarının bağım­ sızlığını ileri sürmüşlerdi; şimdiyse aynı ikiye bölünme (dichotomy), özgür olmayanları devamlı bir kulluğa ra­ zı etmek için kullanılıyordu. İmalatçıların ucuz emek ge­ reksinimlerini kabul ederek işçilerin yoksulluğunu, var ol­ ma savaşımı, en güçlünün yaşaması gibi yasalar icat ede­ rek savunan Malthus’tan başlayarak, Darwin bu temele dayanarak yeni bir biyoloji bilimi kurunca, onun kuram­ larını, işçilerin yoksulluğunun b ir doğa yasası olduğunun son bir kanıtı olarak ilân eden on dokuzuncu yüzyıl dür şünürleri anımsatılıyor bize. Buna karşılık maddeciler, artık akla uygunluğu kal­ mamış bir toplumda rollerinden vazgeçerek ve bireyin 422 AİSKHYLOS kendi kendine yeterliğini vaaz ederek, duygu algılaması­ nın geçerliliğini tekrarlamaktan ve mutluluğun birincil olarak maddi gereksinimlerin doyurulmasında yattığına ilişkin inançlarını sürdürmekten başka bir şey yapmı­ yorlardı. Epikuros (İ.Ö. 342-268) adaletin görece olduğu­ nu, insan ruhunu metafizik soyutlamalardan (onun tan­ rıları bile maddiydi) kurtardığını öğretiyor, böylece Demokritos'un başlatmış olduğu Atom Kuramını formülleş­ tirme işini tamamlıyordu. Epikurosçuların Atomculuğu bireyciliklerinin bütünleyicisiydi. Evrenin öğelerini hare­ ketsiz, duygusuz şeyler olarak görüyorlardı, çünkü uyum­ suzluğun parçaladığı bir toplumda kendilerinin olmaya çalıştıkları şeydi bu. Hazzı acınin yokluğu olarak tanım­ lamaları, kent-devletin ölüm çırpınışlarının toplumsal ça­ resizliğini ortaya çıkarır, fakat insani çabanın amacının, anlaşılması zor bir fikir ya da hayali bir öte-dünya için kendini boşuna yorma değil, haz olduğunda diretmelerin­ de olumlu bir yan vardı. Böylece, kent-devletinin doğu­ şuyla batışı arasında idealizmle maddecilik yer değiştir­ miş oluyordu. Kent-devletinin başlangıcında, Orfeciler ru­ hun kutsallığını ileri sürerken, Miletos'lu filozoflar, ru­ hun maddenin bir etkinliği olduğu gibi ilkel bir kavram ileri sürüyorlardı; fakat şimdi, Yunan kent-devletleri, kris­ taller gibi kozmopolit imparatorluğa çözünmek üzereyken, Epikurosçular, sınırlamalarına karşın, doğru bir çizgide ilerliyorlardı; çünkü en azından, «İnsan için en yüce var­ lığın insanın kendisi olduğunu, bunun sonucu olarak da insanın alçal tıldığı, köleleştirildiği, horlandığı bütün ilişki­ lerin, bütün koşulların ortadan kaldırılması gerektiğini» görüyorlardı. Bununla birlikte, Epikurosçuların doğrudan Orfecilerden devraldıkları bir gelenek de vardı. Daha önceki bir bölümde, M oira’lann, kolektif mülkiyetten özel mülkiyete geçişte, nasıl Ananke’ye dönüştüğünü görmüştük (s. 188). Kent-devletin olgunluk dönemi sırasında, Ananke fikri ge­ lişti ve yayıldı. Sahibinin mutlak kontrolunda olan, eme­ ğinin artık-ürününden payını alamayan yalnızca köleler AÎSKHYLOS’T A N SONRA 423 değildi, sahibin kendisi de, para ekonomisi koşullarında, kendi kontrolünün dışındaki güçlerin elindeydi; özgür in­ san da, isteklerine engel olan ve çabalarım boşa çıka­ ran Zorunluluğun kör gücünün kölesi olmuştu. Fakat, eğer Zorunluluk yüceyse ve etkisi hesaba gelmiyorsa, her türlü değişim öznel olarak rastlantı gibi görülür; böylece Ananke'nin hemen yanmda, aynı kavramın zıt kutbu olan Tykhe figürü ortaya çıktı. Tykhe'nin dünyayı yönettiği inancı, Euripides yoluyla, Tykhe’nin M oira’lardan biri, hepsinin en güçlüsü olduğunu söyleyen Pindaros’a kadar izlenebilir; daha sonraki iki yüzyıl süresince Tykhe ta­ pımı Yunanistan’da en yaygın ve en popüler tapımlardan biri haline geldi. Epikuros, Demokritos'un evrenbilimi üzerine en önem­ li ilerlemeyi kesinlikle bu noktada gösterdi. Platon’un ha­ bercisi Parmenides, boş uzay olmadığını, dolayısıyla h a ­ reket olmadığını öğretmişti; evrenin tek ve değişmez ol­ duğunu, görünüşteki farklılıkların ve değışirliğin duyula­ rın bir yanılsaması olduğunu söylüyordu. Epikuros’un ha­ bercisi Demokritos, boş uzayın varlığını yeniden ileri sür­ dü ve Parmenidesçilerin Bir’inin özelliklerini, boşluğun içinde dikey olarak düşen ve birbirleriyle çarpışıp birleş­ meleriyle dünyayı yaratan bölünmez, parçalanmaz, ağır­ lığı olmayan sonsuz sayıda atomlardan herbirine veri• yordu. Sonuçta, her olayın zorunluluk ürünü — Ananke' nin kölesi— olduğu mekanik bir evren kuramı ortaya çıktı. Epikuros’un görüşüne göre bu kuram yetersizdi, çün­ kü insanı hayvandan ayıran — bizim istenç özgürlüğü de­ diğimiz— özelliklerden birini gözardı ediyordu. Akim de­ ğil maddenin prius olduğu konusunda Platon’a karşı Demokritos’la aynı düşüncedeydi, fakat insan bilincinin çev­ resini etkileme gücünde olduğunu, bundan dolayı da bi­ limden öğrendiklerini uygulayarak onu kontrol etme gü­ cünde olduğunu görüyordu. Dolayısıyla, onun kuramına göre, doğal olarak ağırlık özelliği olan atom, kendi hare­ ket nedenini kendi içinde taşır. Aynca, dikey hareketin yanında oblik hareketi de vardır ya da düz bir çizgiden 424 AİSKHYLOS sapma gösterir. Böylece, onun sisteminde zorunluluğun yerini rastlantı, Ananke’nin yerini Tykhe alır ve bu yol­ la atom özgür kalmış olur. Toplumdaki ve düşünoedeki bu çatlamaya uygun olarak sanatta da bir bölünme, ay­ rılma vardı. Aristophanes'in olgunlaştırdığı, yoğun bir bi­ çimde politik olan eski komedi tipi, hemen hepsi yabancı yerleşiklerce yazılan ve bir sürü olaydan sonra kaderin cilvesiyle eski kayıp miraslarına kavuşan haram aşkla­ rın ve terk edilen çocukların karmaşık serüvenlerinin ser­ gilendiği töre komedyasma (comedy o f matters) dönüştü. Peloponesos Savaşının bitişinden sonra Atina'da popüler kalmış olan öteki tek sanat biçimi dithyrambos idi; şimdi o da, halkın doyurulmamış arzularına afyon görevi gören, tantanalı bir müzikal gösteriye dönüşmüştü. Doğası gere­ ği hem ciddi hem de kolektif olan tragedyaya gelince, iç kavgaların, köle emeğinin ekonomik olanakları tüketilinceye kadar çözülemez kalacak olan bir çatışmadan kaçış yolu aramaya ittiği bir toplulukta, onun yeri olamazdı; bu noktaya varılmadan önce de, İmparatorluk Roma’smın, kilden ayaklı dev bir heykel gibi dünyanın sırtına bin­ mesi gerekecekti. Tragedya şenlikleri sürdürülüyordu, ama ilgi sahneye koyma ustalığına, oyunculuğa dönmüştü; es­ ki ustaların yeniden canlandırılmasına bağlanılıyordu gi­ derek; özellikle de, toplumsal yaşama güvenini yitirmiş bir seyirciye Aiskhylos'un eski moda kolektivizminden çok daha çekici gelen hâince bireyciliğiyle Euripides’in. Y a ­ ratıcı bir güç olarak tragedya sanatı yoktu artık; çağdaş Avrupa burjuva devrimi, bazı temel yönleriyle, erken çağ­ lardaki Atina’nın tüccar prenslerinin yönetiminde egemen hale gelmiş koşullara benzer koşullarda onu bir kez da­ ha yaratmcaya kadar. GÖNDERMELER Sheppard, J.T. The Oedipus Tyrannus of Sophocles (Sophokles’in Kral Oidipus’u), Cambridge 1920. XI X ACIMA VE KORKU Aristoteles'in Yunan tragedyası üzerine açıklamaları, soruna öznel yaklaşımındaki sınırlamalar nedeniyle bazı zayıflıkları içermektedir. Sanatın evrimine, yaşamı sana­ tın bir parçası olan Yunan toplumunun tarihiyle ilişki kurmaksızm bütünüyle bir iç süreç olarak bakışı, madde­ nin biçimle olan ilişkisi üzerine genel öğretisiyle uyum göstermektedir. Bu nedenle, o belli biçimi niçin aldığını ya da niçin ondan sonra gelişiminin durduğunu açıklamaksızm tragedyanın son biçimini nasıl almış olduğunu söylemekle yetinir. Yine, içinde uzlaşma öğesinin kuru­ yup güdükleştiği ya da bir kenara atıldığı, çağdaşlarının da paylaştığı tek tragedyaya karşı eğilimi, Aiskhylos’un yapıtlarını değerlendirmesini güçleştirir: Gerçekten de, kendi varsayımlarına göre sanatın biçimsel evrimindeki en yüksek nokta olarak bakılabilecek Aiskhylosçu dörtleme­ den hiç söz etmez. Bu sınırlamalara karşın, çalışması önce, dramayı öte­ ki doğal görüngüler gibi nesnel olarak incelenmesi ge­ reken organik gelişmenin bir ürünü olarak düşünmesi, ikinci olarak, bilinen olgulara titiz dikkati yönünden çok değerlidir. Bu titizlikle, bilimsel ve tarihsel öteki yapıtla­ rında bulduğumuz aynı dikkati, ayrıntılar konusunda da gösterir; bu nedenledir ki, onun konu üzerinde söyledik­ lerini denemek, sınamak olanağı bulamadığımız yerlerde bile, elimizde iyi bir neden olmaksızın reddetmekten sa- 426 AİSKHYLOS kmmamız gerekir. Bu sayfalarda ortaya konmakta olan tragedyanın kökeni kuramı, ilk aşamalarında, Pickard -Cambridge’in Poetika üzerine düşüncelerini kabul etme­ ye eğilimli olduğum bir zamanda, insanbilimsel bulgula­ ra dayanarak kurulmuştu, çalışmalar ilerledikçe fark et­ tim ki, kanıtların yöneldiği sonuçlar kesinlikle Aristo­ teles’in formülleştirdikleriydi. Benim yüz vermediğim adam en iyi dostum olup çıkıyordu. Politika'yla ilgili ola­ rak da aynı şey geldi başıma. Kuşkusuz önyargılarının daha etkin ve daha rahatsız edici olduğu bu alanlarda bi­ le Aristoteles, ilkel kurumlan derinden anladığını göste­ rir; karşılaştırmalı insanbilim çalışmalan, onun bu konu­ daki içgörüsünün, onun yetkesini kabul etmeyen çağdaş tarihçilerinkinden çok üstün olduğunu göstermektedir. Bu nedenlerle, tartışmamın bir doğrulaması olarak, kanıtla­ rımın Aristoteles’inkilerle çok yakından çakıştığını ileri sürme hakkını kendimde hissediyorum. Aristoteles’in gözden geçirilmesi gereken önemli bir cümlesi kalıyor geriye. Diyor ki, «tragedya, acıma ve kor­ ku yoluyla bu tür coşkuların temizlenmesini, arındırıl­ masını gerçekleştiren bir temsildir...» Platon toplumsal bakımdan tehlikeli olarak düşündüğü için tragedya şair­ lerini ideal devletinden dışarı sürmüştü. Aristoteles tra­ gedyanın işlevinin toplumsal olarak yararlı olduğu yanı­ tını veriyor ona. Her ikisinin de bir noktada, şiirin işle­ vinin toplumsal olduğu konusunda birleştikleri görüle­ cektir. Aristoteles’in temizleme ya da arındırma (kâtharsis) kavramı, aynı terimin tıpta kullanılışına çok yakındır. Hippokrates okulu öğretisine göre hastalık, vücut sıvıla­ rının, bunalıma götüren bir rahatsızlığıdır; iyileşme ha­ linde, hastalıklı madde boşaltılır ya da dışarı atılır, he­ kimin amacı da sıkıntıyı, bunalımı bu sonucu verebilecek koşullar içinde etkilemektir. Fakat Aristoteles’in sözleri bundan da öteye gidiyor, hastalıklı durumlarm bedenden dışarı atılmadan önce yapay olarak uyarılmaları gerek­ tiğini söylüyor. Bu noktayı anlayabilmek için, onu köke­ ACIM A VE KORKU 427 nine kadar götürüp epilepsinin ve histerinin ilkel sağal­ tımında izlememiz gerekir. Yunancada epilepsi «kutsal hastalık» olarak bilinirdi; Aretaios'a göre, ona bu adın verilişi, hastalık nedeninin, bir tanrının ya da bir ruhun bedene girişi olduğuna inanılmasındandı. Terimin bu yorumunun doğru olduğu, has­ talık üzerine Hippokratesçi bir kitapçıkta söylenenlerden ortaya çıkıyor: «Büyücülerin, armdıncılann, şarlatanların ve yalancı hekimlerin arındırmalar ve büyülerle sağalt­ maya çalıştığı bir hastalık» deniyor. Eğer hasta bir keçiyi taklit ediyorsa, kükrüyorsa ya da sağ tarafı sarsılıyorsa, buna Tanrıların Anasının ne­ den olduğunu söylerler... Ağzından köpükler çıkarıyor ve tepiniyorsa, neden Ares'e bağlanır. Belirtiler geceleyin kor­ ku ve dehşet, sayıklama, yataktan fırlama ve dışarı koş­ ma ise. bunlar Hekate’nin saldırısına uğramış ya da ölü­ lerin ruhları çarpmış diye tanımlanıyor. Bu, hastanın «uğramış» (kâtochos) olduğunu — bir tanrı olduğunu» (entheos) gösterir. «içinde Bu büyücüler arasında moda olan arındırma usulle­ rini yazar, banyodan ve bazı yiyeceklerden sakınma, ölüm işareti olarak karalar giyinme ve bazı tabulara uyma ola­ rak anlatıyor. Arındırma başarılı bir biçimde gerçekleşti­ rildiğinde, geriye kalan kirli şeyler «toprakta yakılır ya da denize atılır veya hiç kimsenin dokunamayacağı, üze­ rine basamayacağı dağlara götürülür.» Bu, hastanın uğ­ radığı cinin arındırma yoluyla dışarı atıldığı anlamma gelmektedir. Bu kitapçığın yazan işlemin öteki kısmının nasıl olduğunu, büyülemede neler yapıldığını belirtmiyor; fakat bunu başka kaynaklardan edinilmiş kanıtlarla ince­ leyebiliriz. Kendilerine haklı nedenlerle ilkel bir büyücü-hekimler (magico-medical) gizli cemiyeti olarak bakabileceğimiz Korybant'lann törenleri, katılanlarda, çağdaş terminoloji­ '428 AlSKHYLOS de bir histeri nöbeti diye tanımlanabilecek hareketleri ya­ ratan, flütlerin ve davulların eşliğinde yapılan çılgın bir danstı. Şu halde Korybant’lara yalnızca çılgınlık yaratma değil fakat aynı zamanda onu sağaltma gücü de bağış­ lanmıştı-, sağaltma ise yaratma ile aynı yollardan yapılı­ yordu: büyülü sözlerle, ya da hasta «üzerine söylenen» şarkılarla; tıpkı Aiskhylos’un Erinys’lerinin, çıldırtmak için Orestes üzerine söylediği şarkı gibi. K riton ’da Sokrates hapisten kaçmayı reddetme nedenlerini açıkladıktan son­ ra, bu nedenlerin kulaklarında Korybant’ların törenlerin­ deki flütün müziği gibi çınladığını ve başka herhangi bir ses duymasını önlediğini söyler. Müziğin etkisi uyutucuy­ du (hypnotic). Symposium'da, Alkibiades, Sokrates'in ko­ nuşma güzelliğinden söz ederken şöyle söyler-. «N e za­ man onu dinlesem, yüreğim Korybant’ların törenlerine katılanlann yüreklerinden daha hızlı atmaya başlar, söz­ leri yaşlarla doldurur gözlerimi.» Buradaki etki hipnotik olmaktan çok histeriktir. Korybant’larla ilgili kanıtlar bölük pörçük, ama ola­ bildiği kadarıyla, dünyanın her yerindeki ilkel gizli ce­ miyetlerin psikiyatrik işlevleriyle tam tamına uyuşmak­ tadır. Aşağıdaki düşünceler Fallaize’nin elde ettiği insan­ bilimsel kanıtların bir özetinden alınmıştır: Hastalık üzerine ilkel kuramlar arasında, hastanın be­ denine giren ve ona eza veren cinlerin nedenselliği başat b ir yer tutar. Büyücü hekimin sağaltıcı önlem leri, b ir ke­ m iğin ya da b ir taşın çıkarılması gibi açıkça gözle görü­ lebilir b ir şey olmadığı zamanlarda, büyük ölçüde hasta­ lıktan sorumlu şeytanları ya da cinleri dışan atmaya ya da yatıştırmaya yöneliktir... Batonga’lar, aralarında görülen türden cin çarpmala­ rına ölülerin ruhlarının neden olduğunu ileri sürüyorlar... İlk belirtiler b ir sinir bunalımı, göğüste inatçı ağrı, hıç­ kırık, çok fazla esneme ve zayıflama. Büyücü-hekim, kut­ sal kemiklere danıştıktan sonra, hastanın çarpılmış ol­ duğuna karar verirse, cin, dualarla dışan kovulur. Bunu ACIM A VE KORKU 429 izleyen birtakım, ayrıntılı törenler sırasında, cinnet için­ deki hasta yakalandığı ruhun adını söyler... Kusturucu ilaçlar v e rilir kendisine ve ruhun bedenini terk ettiği söy­ lenir. İlk el halklarca çarpılma kanıtı olarak bakılan, bu has­ talıkların patolojik karakteri öyledir ki, hastalık ya da zayıflık b elirtileri daha çok ya da az sıklıkta aralarla yinelenir. Bu nedenle, bu tür sinir bunalımlarına uğrayan­ lara giderek ayrı b ir sınıf, kendine özgü kutsallığı olan bir sınıf olarak bakılageldiğini görmek hiç de şaşırtıcı değildir... İçinden cinler kovulmuş olan Batonga, kendi kendine bir sürü denemeden sonra noksansız-erginlenmiş b ir büyücü-hekim ve cin-kovucu olurdu. Toh'un (c in in ) et­ kisine girm iş olan Melenau kadını noksansız bir cin kov­ ma töreni geçirdikten sonra, başkalarını iyileştirmede ruh­ ları kendisine yardıma çağırma gücüne sahip b ir büyücü -hekim olur... Bazı Sibirya kabileleri arasında şamanlık görevi kalıtsal olma eğilimindeydi, fakat doğaüstü yete­ nek zorunlu b ir nitelikti; şamanlar uğraşlarını sürdüre­ bilecek yetenekteki, yani epileptik ya da nevrotik eğilim b elirtileri gösteren çocukları evlat edinirlerdi... Öte yan­ dan, b ir rahip, falcı ya da kahin olmak için b ir yeteneğin ya da daha önceki b ir hastalığın gerçek belirtilerinin ko­ şul olmadığı yerlerde bile rahip adayları, anormal ya da sağlıksız b ir kafa yapısına götürmemesi olanaksız birta­ kım koşullara sokulurdu sık sık... Chukchi, Koryak ve Cilyak’lar arasında, ormanlarda uzun inziva dönemleri süresince, şamanlar profesyonel sanatlarını — şarkı söyle­ me, dans etme, karından konuşma (va n trilok ) ve davul çalma— öğrenmek ve uygulamakla kalmayıp, histeriye karşı doğal eğilim lerini daha da artıracak olan soğuk ve açlığa dayanma sınavları geçirirlerdi... Çarpılma kuramı yalnızca, kökenini borçlu olduğu, aralıklı anormallik belirtilerine uygulanmamakta. Cin çarp­ masına uğrayanların, ruhlar dünyasıyla varsayılan ilişki­ lerinin uyandırdığı büyük saygı ve korku hisleriyle; ken­ dilerine bağışlanan bu güçten yararlanmayacaklarını bek­ 430 AİSK.HYLOS lemek p e k ’ olası değil. Fakat nöbetlerin, topluluğun sıra­ dan üyelerinin onların öğütlerine ya da yardımlarına ge­ reksinim duyduğu b ir an'a rastlayacağına güvenilemeye­ ceği için, nöbet, istençli olarak yapay uyarılarla gerçekleştirilirdi. Çarpan cinin bedenden kovulması girişim inin başarı koşulu, cinin kurbanının ağzından ya adını söylemeye — böylece, herkesçe kabul edilen büyü uygulaması kura­ lına uygun olarak, büyü yapan onun üzerinde b ir güç ka­ zanmaktadır— ya da ne istediğini (genellikle birtakım adaklar olur bu) —bunun bilinmesiyle yatıştırma yoluy­ la bedenden dışarı atılması mümkün olu r— açıklamaya zorlanmasıdır. Ancak bu açıklamaları geleceğin bildiril­ mesi yolu olarak düşünebilmek için, bunların tanrıların istencinin b ir ifadesi olduğu kanıtını biraz genişletmek ge­ rekir. Belgelenmiş cin tutma nöbetlerinde, bunun yalnızca a priori (önsel) b ir görüş olmadığım, aynı zamanda olgu­ larla uygunluk içinde olduğunu gösterecek b ir sürü kanıt vardır... Kendilerine danışmaya gelenlerin isteği üzerine, isteyerek vecit durumuna girerek cin tutmasına uğrayan­ lar, b iliciler katma ulaşırlar. Dünyanın hemen hemen her yerinde, Delphoi’deki A pollon rahiplerine, Cumae Sibyl’ine az ya da çok yakın örneksemeler bulunmaktadır. Bu kanıtlar, Yunan yaşam ve düşüncesindeki birçok temel öğeyi aydınlığa çıkarmaktadır: mania (delilik) ile mantike (kehânet) arasındaki yakın ilişki, müzik makam­ larının ruhsal çağrışımları, ve şiirsel esinin ilk başlangıç­ taki yapısı; fakat bizi burada hemen ilgilendiren şey, bun­ ların Dionizyak thiasos törenleri yönünden anlamıdır. Cin çarpmasına karşı ilkel davranış şöyle yorumlana­ bilir: En erken aşamada, epilepsi ve histeri, diğer hasta­ lıklar gibi sağaltılırdi: hasta bir erginleme törenine soku­ lur, bu tören sırasmda ölür ve yeniden doğardı. Bu işle­ min temel bölümü kovma ya da arındırma işlemiydi; bu yolla, hastanın bedenini tutmuş olan cin önce etkin ol­ ACIM A VE KORKU 431 maya çağırılır, daha sonra da kovulurdu. Hastanın kesin inancı varsa. Freudçu bir terim kullanarak söylersek, ab re­ action (tepki yenilenmesi) yoluyla bu sağaltımın büyük ölçüde başarılı olduğundan kuşkulanmak için bir neden yok. Cin tutma işi başlangıçta bu hastalıklarla sınırlı de­ ğildi, fakat belirtilerinin kendine özgü şiddeti ve tekrar­ lama eğilimleri yüzünden özellikle onlarla ilişkili bir du­ ruma geldi. Bu yolla, bir çeşit bunamaya (dementia) eği­ limi olan kişilerden oluşan özel bir erginlenenler sınıfı çıktı ortaya. Bu insanlar, klanın yapısını örnek alarak ku­ rulan bir büyücü cemiyetinde örgütlendiler. Bu aşamada durumlarının patolojik yapısı, ortaya çıkardığı büyüsel fi­ kirlerle gittikçe daha karanlıklaşıyordu. Cine tutulma ye­ tisine, ruhlar dünyasıyla son derece özgür ve yakın bir ilişki işareti olarak bakılır. Bunun sonucu olarak, bu bü­ yüsel güçlerin peşindeki toplum üyeleri yapay olarak ken­ dilerinde belirti (symptom) yaratma alışkanlığı edinirler ve belirtileri başkalarında sağaltacaklarına, hastayı, top­ lumsal bakımdan yararlı görüldüğü için hastalığın özen­ dirildiği kendi yaşam tarzlarına alıştırırlar. Korybant’lara, çılgınlığı hem başlatma hem de sağalt­ ma gücünün niçin verilmiş olduğu şimdi açıkça ortaya çıkıyor. Hafifletm ek için onu yeniden yaratıyor, yenile­ mek için hafifletiyorlardı. Aynı iki yönlülük Dionysos tapımlarında da var. Dionysos Bakkhos gibi: tapınanlarında histeri yaratırdı, onlar da tanrı tarafından ele geçirilin­ ce kendilerini onun adıyla çağırırlardı, bakkhoi ya da bakkhai olurlardı; Dionysos Lysios gibi: onlardan uzakla­ şır ve böylece onların akıllarını başlarına getirirdi. A y ­ nı biçimde, mitolojide, tanrının çılgına çevirdiği Proitos’un kızlan, büyücü hekim Melampous tarafından izlenir; Melampous çıldırtıcı bir dansla onlan an tır ve artıklan bir nehire atar. Bu yolla duyulannı yeniden kazanırlardı, ama aynı yoldan Dionysos erginleri olmuşlardı. Dionizyak sparagmos’un betimlemeleri — örneğin Bakkhalar'da Pentheus’ un parçalanması— gösteriyor ki, katılanlar yapay olarak yaratılmış histerinin etkisi altında hareket ediyorlardı,- bu- 432 AİSKHYLOS nun tersine, Euripides'in anlattığına göre, bir histeri nö­ betinin belirtilerini sergileyen Herakles’in deliliği, Korybant'lar ve Dionizyak thiasos orgilerinden alınmış terim­ lerle betimlenmektedir. İlkel halklar arasında histerinin ve onunla ilişkili has­ talıkların başta gelişi, büyünün aşırı önem kazanması so­ nucu bunlara verilen yapay değerle açıklanamaz. Daha çok, bu aşın önem kazanmanın kendisi, va r olan bir eği­ limi toplumsal olarak örgütleme gereksinimine bir yanıt­ tır. Böylece, Fallaize’nin gösterdiği gibi, kuzey histerisinin (arctic hysteria) başat olduğu yerler kesinlikle, şamanlığm medyumlukla ilgili işlevlerinin en fazla geliştiği yer­ lerdir. Öyle görünüyor ki, gerçek şudur: ilkel toplumda işbölümü henüz başlangıç durumunda olduğu için toplu­ luğun üyeleri bununla orantılı olarak bireysellik yönün­ den yetersizdiler ve sonuç olarak bu tür rahatsızlıkların bilinen nedenlerinden olan bireyle toplum arasındaki akut bozukluklara (uyumsuzluklara) karşı koyacak sağlamlık­ tan yoksundular. Bu nokta Caudwell tarafından çok iyi dile getirilmiştir. Caudwell toplumun gelişmesinin doğur­ duğu çelişkilerin insanın bilincine, ahlâki sorunlar ve gü­ nah duygulan gibi biçimlerde zorunlu olarak yansıdığı­ nı açıkladıktan sonra şöyle sürdürür: İnsanın henüz farklılaşmamış olduğu bir ilkel toplum­ da bulunç (conscience) ve bilinç buna benzer biçimde ba­ sit, doğrudan ve türdeştir, aynı nedenle de derinlik ve can­ lılıktan yoksundur... Bu bulunca saldınldığmda. vuruşu yumuşatacak güçler karmaşası ya da dengesi diye bir şey yoktur, çöküş tam olur. Günah işlediğine ya da büyüye uğradığına bir kez inanmasın, ilkel insan hemen ölür — insanbilimcilerin açık bir biçimde kanıtladıkları bir ol­ gudur bu. İlkelin bilincinin sığlığı, çözülüşündeki basitlik­ te, ruhunun histeriye kolayca girişinde, yüksek derecede duyarlılığında ve coşkusal tepkilerinin •hep ya da hiç» yapısında ortaya çıkar — bütün bu belirtiler, farklılaşmış AC IM A VE KORKU 433 «uygar* insanmkinden daha bilinçsiz, daha içgüdüseli bir kafa çalışmasını gösteriyor. Bu düşünceler, çağdaş kabilelerdeki bu bozukluklara eği­ limin Avrupa kültürüyle karşılaşma sonunda hızlandığım gösteriyor; bu kültürün etkisi, herkesin bildiği, Doğu Hint Adaları gemicilerinin «running amok» (saldırganlık) nö­ betlerine ilişkin mahkeme tutanaklarında görülebilir. IX. Bölümde Orfeci hareketin, hızım, kent devrimiyle köklerinden sökülen köylülerden aldığı tartışılmıştı. Bun­ lar kabilesel tapım ve akrabalık bağlan koparıldıktan son­ ra, bu dindar kardeşlik örgütlerinde gizemsel düzeyde ye­ niden yaratıldı. Yeni tapımın biçimi, Dionizyak tapımın aşın orgiastik özelliklerinin egemen olduğu Trakya’dan alınmıştı. Trakya'dan sonra orgiastik dinin yayılması için en verimli merkez Attis’in, ve Dionysos’la yakın ilişkisi olan Korybant'lann ana-tannçası Kybele’nin yurdu Phrygia idi. Phrygia aynı zamanda Trakya’dan sonra altın ve gü­ müş madenciliğinin de başlıca bölgesiydi. Bu sanayilerin gelişmesi, emeği sağlayan komşu kabileler arasında, kent devriminin Attika köylülerinde yarattığı türden bir ruh­ sal bunalıma neden olmuş olmalıdır. Herodotos Trakya kabilelerinden biri olan Trausoi’den söz ederken şunlan söylüyor: Bir çocuk doğduğunda akrabaları onun çevresini alıp ileride çekeceği acılar için ağıtlar yakar, insanoğlunun tüm dertlerini bir bir sayarlar; oysa bir insan öldüğünde, onun bütün kötülüklerden kurtulmuş olduğunu, artık ku­ sursuz bir mutluluk içinde yaşadığını düşündükleri için sevinç içinde, güle eğlene gömerler onu. Yaşama ve ölüme karşı bu tavır ilkel değildir. Eleusis'te incelemiş olduğumuz gizemli dinlere özgü bir tavırdır. Sanayi sömürüsünün girdabına yakalanmış ilkel insanın çığlığıdır. Orfeci kardeşlikler, daha önce görmüş olduğumuz gi­ 434 AİSKHYLOS bi, bütün mitolojik bulguların göstereceği üzere kökenini Mykene döneminden alan erken Dyoniziak thiasos mo­ deline göre kurulmuşlardı; bu yüzden de, Dionizyak thiasos’un ilkel klandan çıkışını açıklayacak benzer bir ra­ hatsızlık arıyoruz. Bu tapımın yaygın bir biçimde dağı­ lışı ve dikkate değer tekbiçimliliği, karşılaması beklenen gereksinmenin genel ve temel bir gereksinme olduğunu gösteriyor; başlarındaki rahip ya da büyücü-hekimin dı­ şında, erginlenenlerin kadın olması, onun kökeninin ana­ erkil kuramların ortadan kaldırılması ve bunun sonucu olarak cinsiyetlerinin toplumsal konumundaki düşüşün ka­ dınlara yüklediği zorlamada (stress) olduğunu gösteriyor. Yani Aristoteles tragedyanın işlevinin «acıma ve kor­ ku yoluyla bu tür coşkuların bedenden temizlenmesini gerçekleştirmek» olduğunu söylerken, tiyatroya gidenlerin yaşantısını, aslında kökenini aldığı dinsel yaşantı terim­ leriyle anlatmış oluyordu. Dahası, kendisi de bu bağın farkındaydı. Acım a ve korkuyu, belli tipten kutsal ezgi­ lerle «bedenden temizlenen» gizemli çılgınlığa özgü coş­ kular olarak belirledikten sonra, bu tip ezgilerin tiyatro için bestelenmiş müzikte kullanılması gerektiğini söyledi­ ği bir başka pasajdan da açıkça belüdir bu. Aristoteles’in yanında, gizemli erginlemenin coşkusal etkilerini ayrıntılı olarak anlatan birçok başka eski ya­ zar vardır. Belirtilerin tekbiçimliliği de gösteriyor ki, bun­ lar normal şeyler olarak biliniyordu. Tüylerin ürpermesi, titreme, terleme, zihin bulanıklığı, sıkıntı, korku ve hele­ can karışımı şaşkınlık ve sevinçten oluşuyordu. Bunlarsa, dinsel histerinin, Hıristiyanlık literatüründen yaygın bi­ çimde koşutluklar bulunabilecek özellikleridir. Aristote­ les'in «erginlenenlerden herhangi bir şeyi öğrenmeleri bek­ lenmiyor, yalnızca bazı heyecanlan tatmaları ve belli bir havaya girmeleri isteniyordu» dediğini de alalım buraya. Erginleme coşkulan ile ilgili biraz önce söylenenler kar­ şısında, Aristoteles’in bu cümleyle söylemek istediği şe­ yin, acıma ve korkunun yapay uyarılması yoluyla bu coş­ kuların sanki sistemden atılacağı ve erginlenenin ussal A C IM A VE KORKU 435 erince kavuşacağı olduğu çıkarsanafailir. Tiyatroda da bu­ na benzer bir yaşantı buluyordu o. Atina'U seyirciler, tragedyalarının oynanmasına nasıl bir tepki gösteriyorlar, sorusunu sormaya geldi sıra. Bi­ zim Londra tiyatrolarında seyirciler genellikle (gülmenin dışında) coşkusal tepkilerini kendilerine saklarlar; fakat İrlanda'nın batısındaki köylüler arasında, elli yıl önce ilk kez oralara sinema geldiğinde, hava çok daha gergindi. Olay dizisinin kritik anlarında hemen hemen her yüz kor­ kuyla geriliyor, devamlı hıçkırıklar işitilebiliyordu. Bu ba­ kımdan bir Atin a’lı, Londra'nın batı ucundan çok İrlan­ da’nın batısında kendini daha rahat hissederdi. Platon’un dialoglanndan birinde, meslekten bir Homeros şiirleri okuyucusu, okumalarının kendisi ve dinleyicileri üzerin­ deki etkisini şöyle anlatıyor: Acınası bir şey anlatırken gözlerim yaşlarla dolar; korkunç ya da garip bir şey anlatırken saçlarım diken diken olur, kalbim hızla çarpar... Ne zaman platformdan aşağıya dinleyicilere boksam, onları gözlerinde vahşi bir bakış, duydukları şeylerden şaşkına dönmüş ağlarken gö­ rürüm. Bu bir Homeros okumasıydı. Drama festivallerindeki he­ yecan çok daha büyük olmalıydı. Hiç kuşkusuz, Eumenides‘in (Hayırlı Tanrıçalar) ilk oynanışında tiyatroda bir panik olmuştur. Bu şiir okuyucusunun halk önünde okurken yaptığı şey —kendini delice coşkuya sokuşu ve aynı durumu bir ölçüde dinleyicisinde de yaratışı— Korybant’ların çılgın danslarında yaptıklarından temelde pek farklı değildi. N i­ tekim aynı dialogda bu benzerliği Sokrates şöyle dile ge­ tiriyor: Bütün iyi epik şairler sanat yoluyla değil, ilahi bir esin aldıkları ya da cinlere uğradıkları için güzel şiirler yazabilirler. İyi lirik şairler için de aym şey. Şarkılarını 436 AlSKHYLOS bestelerlerken, dans eden Korybant'lardan daha aklı ba­ şında değildirler. Ritme ve uyuma girer girmez, çılgın durumdayken derelerden sütle bal çeken Bakkhalar gibi onlar da çıld ırırla r ve cinlere uğrarlar... Şairler tanrıların sözcülerinden başka b ir şey değil­ dirler, o anda hangi tann varsa o girm iştir içlerine. Bu dialogun havası hafif ve eğlendiricidir; fakat Sokrates'in, şairi, histerik çığlıkları her yerde hâzır ve nâzır bir tanrı ya da ruhun sesi olarak görünen rahip-büyücünün, büyücü-hekimin, ya da cin-kovucunun torunu ola­ rak doğru bir şekilde tanımlayışını değiştirmez. Günü­ müzde şiir sanatı büyüsel kökenini çok gerilerde bırak­ mıştır; bir şairin esinlendiğinden söz ederken boş şeyler söylüyoruzdur; fakat eski Yunanlıların, kendilerine sana­ tın dinsel törenlerden çıkıp gelişmiş olduğunu anımsata­ cak Dionysos cümbüşleri vardı. Oyuncuya da aynı ışık altında bakılırdı. Bu uğraşın bir hayli örgütlenmiş olduğu IV. yüzyılda oyuncular as­ kerlik hizmetinden bağışıktı ve kendilerine kutsalmış gibi davrandırdı. V. yüzyılda bununla ilgili pek kanıt yok, fa­ kat aynı şekilde karşılandıklarından kuşku duymak içiD bir neden de yok, çünkü kutsallıkları kökenlerinden kay­ naklanıyordu. Bir zamanlar tannnın söylemiş olduğu şey­ leri dile getiren aracılardı onlar. Şairin kendisi için yaz­ dığı sözleri söyleyen oyuncu, şair-oyuncudan geliyordu; bestelemek üzere esinlendiği sözleri söyleyen şair-oyuncuysa dithyrambos'un başı aracılığıyla, bedenine tann girmiş olduğu için kendisi de tann olan, thiasos'un ba­ şındaki rahipten geliyordu. Dolayısıyla sonuç olarak denilebilir ki, ortak köken­ lerine uygun olarak bu uç dinsel tören —Dionizyak thiasos, Mysterys’lere erginlenme ve tragedya— ortak bir işlevi yerine getiriyordu: Toplumsal değişme sürecinde ortaya çıkmış olan çelişkilere bağlı coşkusal zorlamalan h afif­ leterek, törene katılanlann canlılığını yenileyen kâtharsis ya da annma işlevini. Bu amaca, baskılanmış olan şeyi A C IM A VE KORKU 437 dile getirerek ulaşılıyordu. Bu işlevin aldığı çeşitli biçim­ ler, (toplumsal yapının gittikçe büyüyen karmaşasının) ifade tarzını giderek daha az şiddetli kılmasıyla açıklana­ bilir. Dionizyak cümbüşte, bütün katılanlar, otomatizm (ni­ yetlenilmemiş kendiliğinden davranışlar), paroksizm (nö­ bet) ve analjeziyi (his yitimi) de içeren bir histeri nöbe­ tine uğruyorlardı. Bu eğlence, bir acı çekme oyunu (passion-play) olunca, etkin rol, birçok çağdaş kabilenin ken­ dinden geçmiş dansçıları gibi, kendilerinde şiddet belir­ tileri gösterebilen fakat seyircilerde korku hissinden ve gözyaşlarmdan başka bir şey uyandıramayan yorumcu oyuncularla sınırlandırıldı. Mysterys’lerde, erginlenenler yine de törenlerin birçoğuna etkin olarak katılmak zorun­ dadır, fakat bunların başında, başkalarının onlar için oy­ nadığı bir gizemli drama gelir; tragedya festivallerinde ise katılanlardan yalnızca küçük bir bölüm dışında herkesin rolü tamamen edilgin hale gelmiştir; olay dizisinin doru­ ğunda, içlerinde uyanan acıma ve korku duygularını di­ le getirmekle sınırlıdır bu rol. Son olarak, baskıların gi­ derek şiddetini yitirmemesine karşın bü belirtilerin yo­ ğunluğu her gün biraz daha azalmaktadır, çünkü daha çeşitli işbölümlerinin bir sonucu olarak toplumun gittik­ çe artan bireyselleşmesi, insanların coşkusal ve entellektüel yaşamını öyle derinleştirmiş, öyle zenginleştirmiştir ki, nisbeten daha yüksek düzeyde bir yücelme (sublima­ tion) olanaklı hale gelmiştir. Kâtharsis ilkesi çağdaş ruhbilimcilerce kabul ediliyor. Bastırılmış coşkulara, itiraf uygulaması ya da halk festi­ vallerine katılma gibi kanallardan özgürce çıkış yolu sağ­ layarak rahatlama veriliyor. Bu yolla kendini temizlemiş olan yurttaş daha mutlu bir yurttaş oluyor. Sınıf sava­ şımının yarattığı coşkusal zorlanımlar, insanla Tanrı ya da Kader veya Zorunluluk arasındaki bir çatışma olarak yüceltildikleri bir gösterimle (spectacle) hafifletiliyor. Pla­ ton tragedyayı yasaklıyordu, çünkü kurulu düzenin yıkıcısıydi; Aristoteles buna, daha yakmdan bir çözümleme­ nin, onun kurulu düzenin koruyucusu olduğunu gösterdi­ 438 AİSKHYLOS ği yanıtını veriyordu. Çünkü çağdaş ruhbilimciler gibi o da, bireyle toplum arasında bir uyuşmazlığın olduğu yerde toplumun bireye değil, bireyin topluma uydurulması ge­ rektiğini varsayıyordu. Çağdaş ruhçözümcüler bu tavrı sürdürmekten başka bir şey yapamamaktadırlar, çünkü hastalarının çoğunluğu varlıklı sınıflardan gelmekte. Bir bütün olarak topluma uygulandığında, sağaltımları, onla­ rı, hastalarına uydurmak amacıyla toplumsal çevreyi yö­ neten yasaları araştırma görevine zorunlu olarak soka­ caktır. O zaman ruh çözümcü bir devrimci olacaktır. Uygarlığın bir etkisi de hiç kuşkusuz, sinirsel bozuk­ luk olasılıklarını çoğaltmaktır. Toplum her gün biraz da­ ha karmaşıklaştıkça yeni çelişkiler geliştiriyor. Sorun yal­ nızca bu olsaydı, Prometheus’u lanetlemeye hakkımız olur­ du, ama değil. İki süreç arasındaki ilişki mekanik değil diyalektik bir ilişkidir. Toplumsal gelişimden kaynakla­ nan bu iç uyumsuzluklar, toplumun kendisinin yeniden örgütlenmesini hızlandırdıkları bir noktaya kadar birikir­ ler: böylece çözüldükten sonra daha üst düzeyde işleyen yeni birtakım çelişkiler çıkar ortaya. Organizmanın üye­ leriyle bir bütün olarak onun yapısı arasındaki bu kar­ şılıklı baskı, hem biyolojik hem de toplumsal evrimin di­ namiğidir. İnsan acı çekerek öğrenir. İşte sanatlarda ifa­ desini bulan da, bu çelişkilerdir. Sanatçı, Shelley gibi dün­ yayı yeniden, biçimlendirmeye, ya da Keats gibi ondan kaçmaya, Milton gibi onu haklı göstermeye, Shakespeare gibi onu yalnızca betimlemeye çalışabilir; fakat onun bir sanatçı olarak garip bir güçle hissettiği, onu çığım dan çıkmış bir dünyada kendisine yasaklanan uyumu, düşlem dünyasında yaratmaya iten de, işte bu bireyle çevresi arasındaki uyumsuzluktur. Bu sanat yapıtları, üretimle­ rine harcanan tinsel emeği somutlaştırdıklarına göre, top­ luluğun öteki üyelerinin bu yapıtları görme ya da işit­ meleri yoluyla — daha düşük derecede ama türdeş bir emektir bu— kendilerinin de gereksinimi olan fakat güç­ lerinin yetmediği aynı uyumu gerçekleştirebilmelerini ola­ naklı kılar. Dolayısıyla sanatlar toplum üyeleri üzerinde­ A C IM A VE KORKU 439 ki baskıları azalttıkları için toplumsal düzeni koruyucu, ama aynı zamanda, hafifletmek için uyardıkları baskıla­ rın tekrarlanmasına yardım ettikleri için de yıkıcıdırlar. Toplumsal enerjinin bir örgütlenme biçimidirler; hareke­ te geçirdikleri sel, uygun koşullarda her an yönünü de­ ğiştirebilir. Sanatçı, toplumdaşlarını, kurtuluşu buldukla­ rı bir düşlem dünyasına götürür; böylece insan bilincinin çevresine boyun eğmeyi reddettiğini dile getirerek, bu yol­ la bir enerji depolamış olur, bu da geriye gerçek dünyaya akar ve düşlemi gerçeğe dönüştürür. O halde bu, Yunan tragedyası gibi insan kültürünün başyapıtları ile içinde yabanıl avcıların hem doğa karşısında zayıflıklarını hem de ona egemen olma istençlerini dile getirdikleri yansıla­ ma dansı arasındaki bağdır. GÖNDERMELER Fallaize, E., Hastings, J. Encyclopaedia o f Ethics and Religion, s.v. Possession (Etik ve Din Ansiklopedisi, Mülkiyet). Caudwell, C. Illusion and Reality (Yanılsama ve Gerçeklik), Londra, 1937. ZAMANDİZİNSEL I. I.O. 2800 1800 1450 1400 TABLO TARİHSEL Ege Bölgesinde Tunç Çağı’nın başlangıcı Yunan göçünün başlangıcı Knossos’un düşüşü. Akha’lann gelişi Knossos’un yeniden ele geçirilişi. Mykene'nin yük­ selişi Theseus Atina Kralı 1230 Thebai’ye karşı Argos akını 1213 Troya’nm düşüşü 1184 Demir Çağı’nm başlangıcı. Dor yayılması. Küçük 1050 Asya’da İon kolonizasyonu 900-800 İlyada ve Odysseia 750-650 İtalya’da ve Sicilya'da Yunan kolonizasyonu Midas Phrygia Kralı 700 687-652 Gyges Lydia Kralı. İonia’da metal paranın yayılması Kypselos Korinthos Tiranı. Theagenes Megara Ti­ 640 ranı Kylon'un Atina’da bir coup d'ötat girişimi 632 621 Atina'da Drakon Yasası Thrasyboulos Miletos Tiranı 610 Pittakos Lesbos Tiranı. Periandros Korinthos T i600 ram Atina'da Solon reformları 594 Kleisthenes Sikyon Tiranı 590 "orinthos’ta aristokratik karşıdevrim 586 442 ZAM AN D İZİNSEL TABLO 28 Mayıs, Tales’in haber verdiği Güneş tutulması Peisistratos Atina’da Tiran oluyor Peisistratos’un ilk sürgünü Restorasyon ve Peisistratos'un ikinci sürgünü Delphoi’deki Apollon Tapınağının yanıp yıkılması Pers Kralı Kyros Sardis’i ele geçiriyor Perslerin Asya Yunanistan'ını fethi Peisistratos'un ikinci restorasyonu Kyros Babil’i ele geçiriyor Polykrates Samos Tiranı. Pythagoras Kroton’a göç ediyor 528-527 Peisistratos’un ölümü Perslerin Mısırı fethi 525 Darius Pers Kralı oluyor 521 Hipparkhos’un öldürülmesi 514 Perslerin Trakya’yı işgali 512 Hippias'ın kovuluşu 510 585 561-560 556-555 550-549 548-547 546 546-545 540-539 538 530 508-507 499 496 Kleisthenes'in reformlarının başlangıcı İonia başkaldırısının patlaması Miltiades Trakya Khersonese’den Atina’ya dönü­ yor Persler Miletos’u yeniden ele geçiriyor 494 493-492 Themistokles Atina’da arkhorı oluyor Maraton Savaşı 490 Miltiades’in Paros’a seferi 489 Kserkes Pers Kralı oluyor 485 Salamis Savaşı 480 Themistokles’in kaçışı 471 Sparta serflerinin başkaldırısı 464 463-461 Areopagus Konseyi Reformu Peloponesos Savaşının patlaması 431 Perikles’in ölümü 429 416 415 411 410 Melos’un zaptı Sicilya’ya Atina seferi Atina’da ilk karşıdevrim Atina demokrasisinin yeniden kurulması ZAM AND İZİNSEL TABLO 104 İ03 443 Atina'da ikinci karşıdevrim: Otuz Tiranlar Sparta askerleri Atina’da. II. YAŞAM ÖYKÜSEL Akhaios, Eretria’lı, Atina drama yazarı, doğumu 482. Aiskhylos, Eleusis'li, Atina drama yazan, 525-456. Alkaios, Lesbos’lu, aristokrat şair, 630-600 arası ünlü. Alkman, Sardis ve Sparta'lı, koro şairi, 630-600 arası ünlü. 4naksimandros, Miletos’lu, İon bilim adamı, 611-547. Anakreon, Teoş’lu, lirik şair, 550-464. Antiphon, Rhamnos’lu, Atina’lı söylevci, 480-411. Apollodoros, Atina'lı, Antik çağ araştırmacısı, 140'ta doğ­ muş. Apollonios, Rodos’lu şair, doğ. 260 . Aratos, Soloi'li şair, doğ. 260. Arhhilokhos, Paroslu şair, doğ. 735. Aretaios, Kappadokya'lı, hekim, doğ. İ.S. 180. Aristeides, Bithynia’lı, yazar ve söylevci, doğ. İ.S. 120. Aristophanes, Atina’lı, komedi yazan, 444-388. Aristoteles, Stageira’lı, bilim adamı ve filozof, 384-322. Aristoksenos, ■Taras’lı, filozof, Aristoteles’in öğrencisi, 330’ da ünlü. Bakkhylides, Keos’Iu, koro şairi, 450’de ünlü. Demokritos, Abdera’lı, bilim adamı ve filozof, 460-360. Demosthenes, Paiania’lı, Atina’lı söylevci, 384-322. Diodoros, Sicilya’lı. tarihçi, 40’ta ünlü. Diogenes, Laerte'li, felsefe tarihçisi, İ.S. 150'de ünlü. Diogenes, Sinop’lu, Kinik filozof, 404-323. Dion Khrysostomos, Prousa’lı, yazar ve söylevci, doğ. İ.S. 150. Empedokles, Akragas’lı, Orfeci filozof ve bilim adamı, doğ. 490. Epikuros, Gargettos’lu, bilim adamı ve filozof, 342-268. Euripides, Salamis’li, Atina drama yazan, 480-405. Herakleitos, Efes’li, İon filozofu, 535-475. 444 ZAM AND İZİNSEL TABLO Herodotos, Halikamassos’lu, tarihçi, öl. 424. Hesiodos, Askra’lı, Boeotia'lı epik şair. 750’de ünlü. Hesykhios, İskenderiye'n, sözlük yazarı, İ.S. 375’te ünlü. Hippokrates, Kos'lu, hekim ve bilim adamı, doğ. 460. Iamblikhos, Suriye’li, yeni-platoncu filozof, öl. İ.S. 330. Kratinos, Atina’lı, komedi yazan, 520-423. Kritias, Atina’lı, Otuz Tiranlar’dan biri. Lysias, Atina’h hatip, 445-368. Menandros, Atina'h komedi yazan, 342-290. Nonnos, Panopolis’li şair, İ.S. 450’de ünlü. Parmenides, Elea’lı, idealist filozof, doğ. 510. Pausanias, Lydia’lı, coğrafyacı, İ.S. 150*de ünlü. Philemon, Soloi ya da Syrakuza’lı, Atina komedi yazan, doğ. 362. Philolaos, Thebai'li, Pythagorasçı filozof, 450’de ünlü. Photios, İstanbullu, sözlük yazan, öl. İ.S. 891. Pindaros, Thebai'li, koro şairi, 522-442. Platon, Atina'lı idealist filozof, 428-348. Plutarkhos, Khaironeia’h, biyografi yazarı, denemeci, doğ. . İ.S. 50. Porphyrios, Suriyeli, yeni-platoncu filozof, İ.S. 233-304. Pratinas, Phleious'lu, Atina drama yazan, 500'de ünlü. Sappho, Lesbos’lu kadın şair, 620-580 arası ünlü. Simonides, Keos’lu şair, 556-468. Sophokles, Kolonos'lu, Atina drama yazarı, 495-405. Stesihhoros, Himera’lı koro şairi, doğ. 630. Suidas, sözlük yazarı, İ.S. 970’te ünlü. Thales, Miletoslu, İon bilim adamı, 585’te ünlü. Theognis, Megara'h aristokrat şair, 510’da ünlü. Theon, İzm irli matematikçi, İ.S. 130’da ünlü. Thukidides, Atina’lı tarihçi, 471-395. Tyrtaios, Sparta’lı şair, 630’da ünlü. DİZİN Adcock, 114. Aigisthos, 288, 292. Aiskhylos, 15, 16, 19, 21, 23, 68, 71, 75, 136, 146, 149, 150-51, 175, 201, 207-09, 211-13, 219-20, 223, 225, 233 -397, 404-439. Akhaios, 282. Alkaios, 104, 110, 217, 218. Alkibiades, 369. Alkmaion, 252. Alkman, 103-04, 217-18. Analcsimandros, 105, 107-08, 186, 249, 251. Apollodoros, 386. Apollonios, 247. Aretaios, 427. Anon, 180-82, 200, 272. Aristeides, 264. Aristoksenos, 245-4 6. Aristophanes, 146, 240, 276-77, 279-80, 332, 358, 424. Aristoteles, 17, 98-9, 132, 147, 204, 208, 211-12, 215, 218, 221, 226, 234, 235-40, 244, 271-76, 285, 358, 397-8, 401 -02, 405, 412, 421, 425-26, 434, 437. Arkhilokhos, 200-02, 204, 215, 218, 274. Aspasia, Papathanasiou, 341. Bakhylides, 217, 228, 403. Bather, 168, 170-71, 175. Beethoven, 282. Burke, Edmund, 368. Burnet, 247, 249. Bury, 248, 261. Calhoun, 107. Caudwell, C., 15, 432. Chadwick, 87. Chambers, 226. Chaucer, 102. Childe, Gordon, 363. Cicero, 284, 379. Condorcet, 246. Cook, A.B., 22, 48, 140, 175-76. Comford, 15, 107, 141, 143, 146, 276-77, 281. Cureau, 124. Darius, 209, 260, 311, 344. Darwin, 421. Demodokos, 88. Demokritos, 375, 423. Diodoros, 139, 178, 192, 386. Diogenes, 246, 392-3. Dörpfeld, 225. Drakon, 100. Empedokles, 72, 186, 366, 374. Engels, 15. Ephialtes, 266-7. Epikuros, 334, 375, 422-3. Epimetheus, 390. Eteokles, 405. Eupatridai, 100, 112, 240. Euphorion, 28S. Euripides, 168, 171, 189, 193, 198, 202, 207-8, 213, 222, 240, 271, 282, 288, 358, 397 -8, 404, 416-7, 420, 423, 432. D İZİN 446 Fallaize, 428, 432, Farnell, 158, 212. Ferguson, 21, 23. Frazer, 142, 144, 162, İsokrates, 325. 164-5, 167-8. Gelon, 262. Glaukos, 51. Granet, 160. Grönbech, 54, 66. Gyges, 109-10. Keats, 438. Kimon, 264, 266-7, 271-2, 342. Kleisthenes, 117, 181, 235, 240 -3, 245, 256-7, 261, 269-70. Kranz, 220. Kretschmer, 47, 49, 182. Kritias, 389. Kserkcs, 260, 262, 405. Kynegeiros, 284. Kypselos, 110. Halliday, 351. Hamurabi, 255. Harris, Rendcl, 136. Harrison, Jane E., 15, 22, 137, Lang, Andrew, Lasos, 228. 281. Headlam, 297, 356, 405. Maharfy, 367-8. Malthus, 421. Helios, 61. Herakleitos, 110, 188. Herodotos, 48, 55, 60, 65, 67, 181, 183, 200, 361, 369, 433. Hesiodos, 48, 58, 60, 67, 90-1, 102-03, 141, 153, 171, 184-6, 253, 364-5, 387, 390, 393. Hieron, 284. Hipparkhos, 117, 183, 260. Hippias, 117-8, 233, 257-8, 261, 284, 346, 369. Hippokrates, 252-3, 334, 374-5, Mannhardt, 162, 168. Mardonios, 264. Marx, 401. Megaklcs, 100, 115, 117, 183, 259, 264. Menander, 70. Mcnelaos, 62, 297, 299. Midas, 109. Millar, 21. Miltiades. 258-60, 271, 369. Milton. 393, 438. Morgan, H. Lewis, 15, 21, 45-6, 64. 67. Moskhion, 388. Murray, Gilbert, 281, 393. 426. Homeros, 47-51, 57-8, 67-8, 75 -6, 82-3, 87-90, 98, 101, 103, 116, 137-8, 146, 149, 157, 171, 185, 188, 214, 218, 287, 365, 435. Hooke, 147. 140. Nietzsche, 157. Nilsson, 57, 90, 170-1, 175. Nonnos, 171 Horace, 225. Howitt, 45. Onomakritos, 185. İsagoras, 118, 233, 257. Parmenides, 187, 423. P A Y E L Y A Y IN E V İ — Cağaloğlu Yokuşu Evren Han Kat 3, No: 51 Cağaloğlu - İstanbul P.K. 889 Sirkeci/İstanbul Tel. : 528 44 09 — 511 82 33