I S S N 2 14 6 - 17 5 9 T YB A K A D E M İ E d e b i y a t v e S o s y a l B i l i m l e r D e r g i s i E s t e t ik D. M e h m e t D o ğan B e d i i y a t , i l m ü ’l - c e m â l , y a h u t e s t e t i k . . . M u h a m m e d En e s Ka la A h lâ k t a n S a n a t a v e S a n a t t a n A h lâ k a - Ö m e r N a c i S o y k a n ’ı n D ü ş ü n c e l e r i n d e n H a r e k e t l e B i r Ç ö z ü m l e m e D e n e m e s i - F r o m M o r a lit y t o A r t a n d F r o m A r t t o M o r a lit y - A n A n a ly s is E s s a y I n A c c o r d a n c e W it h T h e T h o u g h t s o f O m e r N a c i S o y k a n - M e rt Ağ a o ğ lu T o p k a p ı S a r a y ı ’n m Y i t i p G i d e n Y a p ı l a r ı n d a n Y a l ı K a s r ı Y a li P a v ilio n D i s a p p e a r i n g C o n s t r u c t i o n o f T o p k a p i P a la c e H a ş a n Ö z tü r k E v v e liy a t t a “G ü z e l” V a r İ d i İ ş B u “E s t e t ik ” S ö z ü Y e n i Ç ık t ı I n t h e p a s t t h e r e w a s “b e a u t y ”, t h e ı v o r d “e s t h e t i c ” i s n e w K a d ir Ca n D ilb e r K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı n n t ı l a n ” n ı A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’i n D a s e i n ’i n i n e “ E s t e t i k Z a m a n ” - T o S e a r c h “T i m e S e q u e n c e s ” F r o m i n T h e S e l f d o m o f R e a v e n s - ”A e s t h e t i c T i m e ” t o H e i d e g g e r ’s D a s e i n ’s f r o m B e r g s o n ’s D u r e e ’s - Ce n giz K a ra ta ş N e c i p F a z ı l ’ın “ Ç i l e ” Ş i i r i n e N u r e t t i n T o p ç u ’n u n “ E s t e t i k İ m a n ” K a v r a m ı Ç e r ç e v e s in d e n B ir B a k ış N e c i p F a z i l ’s “Ç i l e ” P o e m A L o o k a t t h e C o n c e p t o f A e s t h e t i c F a i t h b y N u r e t t i n T o p ç u İb ra h im A rp a c ı Ö m e r L e k e s i z ‘i n “ S a n a t N a z a r i y e s i ” Ü z e r i n e İ n c e l e m e A n A n a l y s i s o f Ö m e r L e k e s i z ’s “T h e o r y o f A r t ” S e fa Çe lik ö r s L e y l â E r b i l ’i n Ü ç B a ş l ı E j d e r h a N o v e l l a s m d a E s t e t i k v e B i ç i m L e y l â E r b i l ’s A e s t h e t i c a n d F o r m i n t h e Ü ç B a ş l ı E j d e r h a N o v e l l a S ö y le ş i / Ta r tış m a / K ita b iya t M u s a K a z ım A n c a n / B e r n a r d B o s a n q u e t / T e r . D r . C e n g iz K a r a t a ş B e ş i r A y v a z o ğ lu / ( K o n u ş a n : M e h m e t K u r t o ğ lu ) H a v v a a n a K a r a d e n iz / A y ş e g ü l S e k m a n | Yı l 8 S a y ı 2 3 | M a y ı s 2 0 18 20 T L D i l Ku zgu n ’u n K e n d i li ğ i n d e “ Z a m a n K ı n n t d a r T m A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’i n D a s e i n ’in i n e “ E s t e t i k Z a m a n ”- K u z g u n ’u n K e n d i li ğ i n d e “Za m a n K ı r ı n t ı l a r ı ”n ı A r a m a k -B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’i n D a s e i n ’i n i n e “E s t e t i k Z a m a n ”T o S e a r c h “T i m e S e q u e n c e s ” F r o m in T h e S e lfd o m o f R e a v e n s - ”A e s t h e t i c T i m e ” t o H e i d e g g e r ’s D a s e i n ’s f r o m B e r g s o n ’s D u r e e ’s - Ka d i r Ca n D İLB ER* H e r a k li t o s Öz Y a şa m ile d ö n g ü s e l i li ş k i k u r a n z a m a n k a v r a m ı , v a r lı ğ ı n k e n d i n i v a r e d i ş s ü r ecin d e n a s ı l a n la m k a z a n d ı ğ ı n ı n g ö r ü l e b i l m e s i i ç i n ç e ş i t l i li k k a z a n ı r . B u çeşit lilik , o n u n v a r lı ğ a ö z e l b i r d e n g e h a l i n e g e le b i l m e s i n d e ö n e m li b i r y e r tutar. T e k b i r z a m a n y o k t u r , v a r lı ğ ı n k e n d i l i ğ i n i g ö s t e r m e ç e ş i t l i li ğ i k a d a r iE M İ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 A y n ı n e h ir d e ik i k e z y ı k a n ılm a z . za m a n ı v a r d ı r k i b u d a i ç s e l z a m a n d ı r . V a r lı ğ ı n k e n d i n e u la ş t ı ğ ı z a m a n ola r a k k a r ş ım ız a ç ı k a n i ç s e l z a m a n , B e r g s o n ’u n “d u r e e ”s i n d e v e H e i d e g g e r ’in “d a s ein ”i ile k e n d i n i d u y u r m a y a ç a lı ş ı r . B u , v a r lı ğ ı n k e n d i n i o r t a y a k o y m a ve o r a d a v a r lık o la b i l m e m ü c a d e le s i d i r . E d e b i m e t i n le r i n y a p ı s ı d i k k a t e a lın d ığ ın d a e s t e t i k m e t i n le r i n z a m a n k a v r a m ı n a a y r ı b i r ö z e n g ö s t e r d i ğ i g ör ü lü r . B u k a y g ı n ı n t e m e li n d e s a n a t ç ı n ı n k e n d i n i e s e r i i le a ç ı ğ a ç ı k a r a r a k içsel z a m a n ın ı n a s ı l y a ş a d ı ğ ı n ı g ö s t e r e b i lm e e n d i ş e s i y a t m a k t a d ı r . E d g a r Alla n P o e “K u z g u n ”, A h m e t H a m d i T a n p ı n a r “Z a m a n K ı r ı n t ı l a r ı ” i le v a r lığ ı n içsel d ö n g ü s ü n ü d ı ş a r ı v u r u p m e k a n i k z a m a n ı n a k ı ş ı n d a n k u r t u la r a k , k e n d i özel a ğ ın d a y a ş a m ı n i f a d e s i n i s a v u r m a k i s t e r le r . B u ç a l ı ş m a k la s i k z a m a n a lg ısın d a n ç ı k ıp ü s t z a m a n a - v a r lı ğ ı n i ç i n d e , r u h u n d a g e z i n e n e - u la ş a b i lm e * Dr . Ö ğr e t im Ü ye s i, A h i E vr a n Ü n iv e r s it e s i F e n E d e b iy a t F a k ü lt e s i T ü r k D ili v e E d e b iya t ı Bölü m ü , k a d ir ca n d ilb e r @ g m a il.co m G e liş t a r i h i : 2 0 .0 2 .2 0 18 / K a b u l T a r i h i : 2 0 .0 4 .2 0 18 65 Kadir Can DİLBER d ü r t ü l e r i n i v e r e r e k , s a n a t ç ı n ı n k e n d i o la n ı i f a d e e t m e a r z u l a r ı n ı n a n la m ç o k l u ğ u n d a z a m a n s ı z lı ğ a k a v u ş t u r m a n i y e t i n d e d i r . A n a h t a r K e li m e le r : A h m e t H a m d i T a n p ın a r , E d g a r A lla n P o e , D u r e e , D a s e i n , K e n d i l i k - İ ç s e l li k , K u z g u n , Z a m a n K ı r ı n t ı la r ı . Ab str a ct T h e c o n c e p t o f t i m e , ı v h ic h e s t a b l i s h e s a c y c l i c a l r e la t i o n s h i p ı v i t h lif e , is d i v e r s i f i e d s o t h a t i t c a n b e s e e n h o w m e a n i n g is a c h i e v e d in t h e p r o c e s s o f s e lf - e x is t e n c e . T h is d iv e r s it y h a s a n im p o r t a n t p la c e w h e n i t c a n b e c o m e a s p e c i a l b a l a n c e t o i t s e x i s t e n c e . T h e r e i s n o t a s i n g le t i m e , t h e r e is a s m u c h t i m e a s t h e v a r i e t y o f s e lf d o m - m a n i f e s t a t i o n , ı v h i c h is t h e i n n e r t i m e . T h e in n e r t im e t h a t c o n f r o n t s m e a s t h e t im e u ıh e n t h e s e lf r e a c h e s i t s e lf t r ie s t o TYB AKAD E M İ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 m a k e i t s e l f k n o u m t h r o u g h ıv i t h B e r g s o n ’s “d u r e e ” a n d H e i d e g g e r ’s “d a s e i n ”. T h i s is t h e s t r u g g l e f o r s e l f e x i s t e n c e a n d e x i s t e n c e t h e r e . W h e n t h e s t r u c t u r e o f l i t e r a r y t e x t s is t a k e n i n t o c o n s i d e r a t i o n , a e s t h e t i c t e x t s s h o ı v a s p e c i a l a t t e n t i o n t o t h e c o n c e p t o f t i m e . O n t h e b a s i s o f t h i s lo s s is t h e c o n c e r n t h a t t h e a r t i s t c a n r e v e a l h o ı v h e l i v e d h i s i n n e r t i m e b y t a k i n g h i m s e l f o u t ıv it h h i s ıv o r k . E d g a r A l l a n P o e “R e a v e n ”, A h m e t H a m d i T a n p ı n a r ı v a n t s t o b lo ı v o u t t h e i n n e r c y c l e o f e x i s t e n c e ı v i t h t h e “T i m e S e q u e n c e ”, t o g e t r i d o f t h e f l o ı v o f m e c h a n i c a l t i m e a n d t o m a k e a s t a t e m e n t o f lif e in h i s p r i v a t e n e t ı v o r k . T h is ı v o r k i n t e n d s t o r e n d e r t h e a r t i s t t i m e le s s in t h e m e a n i n g f u ln e s s o f t h e m e a n s o f e x p r e s s i n g h i s o u m , b y g i v i n g t h e i m p u ls e s o f r e a c h i n g o u t o f t h e c l a s s i c a l s e n s e o f t i m e a n d r e a c h i n g t h e u p p e r t i m e - ı v i t h i n t h e s o u l, in t h e s o u l. K e y IV o r d s : A h m e t H a m d i T a n p ı n a r , E d g a r A l l a n P o e , D u r e e , D a s e i n , S e ld o m - I n ıv a r d n e s s , R e a v e n , T im e S e g u e n c e . Gi r iş S a n a t ın y a ş ın ı t a r if etm ek is t e r s e k n ered en b a ş la m a k g e r e k ir , onu in s a n o ğ lu n a s o r m a k e n d o ğ r u s u d u r . Ç ü n k ü s a n a t in s a n la a y n ı y a ş t a d ır v e in s a n ır k ı g e liş t ik ç e d e ğ iş e n v e k e n d in i y e n ile y e n s a n a t b u y ö n ü y le b ir b ü y ü d ü r . B u b ü y ü , in s a n ın ö n c e k e n d in i k e ş fe t m e s in e s o n r a d o ğ a y a ü s t ü n lü k s a ğ la m a s ın a v e t o p lu m s a l iliş k ile r in i g e liş t ir m e s in e y a r a r . P e k i, b u k a d a r b e c e r i y e s a h i p s a n a t b u n u n a s ı l b a ş a r ı r ? İ ş i n i ç i n d e T a n n ’m n s i h i r l i e l l e r i v a r m ı d ı r ? İ ş t e b u r a d a P i c a s s o ’n u n b i r s ö z ü i l e k a r ş ı l a ş ı l ı r : “T a n r ı h e r h a n g i b i r s a n a t ç ı g i b i d i r ; o z ü r a f a y ı , f i l i v e k e d i y i y a r a t t ı . A s l ı n d a 0 b e li r li b i r ü s lu b a s a h i p d e ğ i ld i r v e h â l â ç e ş i t li ü s lu p la r ı d e n e m e k t e d i r .”1 S a n a t ı n s e r b e s t l i ğ i v e z a m a n a b a ğ l ı l ı ğ ı T a n n ’m n y a r a t m a f e l s e f e s i i l e 1 ( E d .) S u s a n R a t c liffe , O x f o r d D ic t io n a r y o f Q u o t a t io n s b y S u b je c t , N e w Yo r k , O xfo r d U n iv e r s it y P r e s s , 2 0 10 , s . 2 10 . 66 K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı r ı n t ı l a r ı m A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’in i n e “ E s t e t i k Z a m a n ” - d o ğ r u o r a n t ı lı d ı r . Ç ü n k ü s a n a t , m a lz e m e s i n i g ü n d e n y a n i a n d a n a lır ; f a k a t ş e k li, d a h a ş e k ille n ir . a s il b ir “T a n r ı z a m a n d a n , v a r lığ ın t a b ia t ın ın t e m iz m u t la k , d e ğ iş m e y e n h a v a s ın d a n g ü z e lin b ir liğ in d e ka yn a ğı ç ık a r , a lt ın d a b o z u k n e s ille r in v e z a m a n la r ın k a y n a ş t ık la r ı b u la n ık g ir d a p la r d a n z a r a r g ö r m e d e n a k a r .”2 G ü z e li n k a y n a ğ ı n ı a r a y a n s a n a t , t a b i î g ü z e lli k t e n m i s a n ’a t k â r a n e g ü z e l l i k t e n m i b a h s e d e r ? B u i k i c i n s g ü z e l l i ğ i n b i r b i r i n e k a r ış t ır ılm a s ı, e n ç o k y a y ılm ış v e e n ç o k z a r a r ı g ö r ü le n b ir h a m h a y a ld ir . “ B ir t a b lo n u n k ıy m e t i e k s e r iy a h e m r e n k le r in z e n g in liğ i v e y a k ü t le le r in in d e n g e s iy le , ç e h r e s in in h em de a t ö ly e d e s e v im liliğ iy le poz v e r m iş o la n m o d e lin ö l ç ü l ü r . ”3 Y a n i g ü z e l l i ğ i n g e n ç liğ i g ö r e c e li b ir veya a n la y ış o ld u ğ u v e s a n a t ın iç e r is in d e b ir y e r k a p la d ığ ı s o n u c u n a u la ş a b ilir iz . P la t o n , “C u m h u r iy e t ” a d lı e s e r in d e ş a ir le r i d e v le t in in iç e r is in e s o k m a y a r a k e s t e t ik m e t n in t e h lik e li b ir ş e y o ld u ğ u n a iş a r e t e d e r . E s t e t ik m e t in h a z v e r ir v e b u h a z k iş in in k e n d in i b a ş k a s ın ın y e r in e k o y m a , b a ş k a d ü n y a la r y a r a t m a , v a r o la n ı s o y u t la m a , k e n d i a m a c ı iç in k e n d is i o lm a g ib i m ü e s s e s n iz a m a t e r s ş e y le r ü r e t m e s in e y o l a ç a b ilir . E s t e t ik m e t n i o k u m a k gerçekten gü ç g e r e k t ir ir . b a h ç e ” k a r m a ş ık ve Çü n kü g iz e m le r le o y o l, B o r g e s ’i n d o lu d u r . A r t ık t a b ir iy le okurun “ ç a t a lla n a n k a r ş ıs ın d a ifş a e d ilm e y i b e k le y e n b ir y a p ıt v a r d ır . Z a m a n d a n y o k s u n , u z a m d a n a y r ı, k e n d i d u r m a k t a d ır . Z a m a n e n g e lin i a ş m a k , y a z a r ı n b e lle ğ i n e g i r m e k v e o r a d a s a k lı o la n d ü ş ü n c e y i a lıp M e tn e Za m a n s ız Gi r m e k E s t e t ik m e t in le r in k a p ıs ı za m a n ü z e r in d e n a ç ılır ve k a p a n ır . Zam an / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 ış ığ a t u t a r a k a r k a s ın d a k i g ö lg e y i ifş a e d e b ilm e k , d e ğ iş k e n liğ e v e s ü r e k liliğ e k a r ş ı k o y a b ilm e k h iç d e k o la y d e ğ ild ir . lE M İ k e n d iliğ in d e a k ıp g id e n n e h ir d e e s t e t ik b ir m e t in k a p ıs ın ın ö n ü n d e b ir is i d ü ş ü n ü r t a ş ın ır v e a n s ız ın s a h n e y e g ir m e y e k a r a r v e r ir . S a h n e y e g ir e r g ir m e z ş u s o r u y u s o r a r : H a y a t n e d ir ? “ H a y a t d e d iğ in n e k i: Y ü r ü y e n g ö lg e , b i r z a v a llı k u k l a . ”4 K u k la , b u s e fe r i k i n c i s o r u y u s o r a r : Ö y le y s e h a y a t ı a s k ıd a t u t a n k im d ir ? İ n s a n ı h a y a t t a t u t a n v e k u k la ile c a n lı a r a s ın d a a y ır t e d ic i k ıla n ş e y ö y k ü s ü d e ğ il m id ir ? K u k la k e n d i ö y k ü s ü n ü y a z a r k e n g e r ç e k t e n b u n u n fa r k ın d a m ıd ır ? G e p e t t o u s t a n ın e lin d e n ç ık a n t a h t a b ir k a b u k m u d u r , y o k s a h e r ş e y in fa r k ın d a g e lm e y e c e k o la n ı b e k le y e n V l a d i m i r 5*' m i d i r ? B ir ö yk ü y a z ılır k e n , k e n d in i y a z a n la b ir lik t e y a z ılır ve on un t a m a m la n m ış lığ ıy la k e n d in i g e r ç e k le ş t ir ir . B u y ü z d e n ö y k ü y ü iy i k u r m a k 2 F r i e d r i c h S c h i l l e r , E s t e t i k Ü z e r i n e , ( Ç e v . M e l a h a t Ö z g ü ) , İ s t a n b u l , K a k n ü s Y a y ı n l a n , 19 9 9 » s . 3 7 . 3 C h a r l e s L a lo , E s t e t i k , ( Ç e v . B u r h a n T o p r a k ) , A n k a r a , H e c e Y a y ı n l a r ı , 2 0 0 4 , s . 15 . 4 W illia m S h a k e s p e a r e , M a c b e t h , ( Ç e v : S a b a h a t t in E y u b o ğ lu ) , İ s t a n b u l, T ü r k iy e İ ş B a n k a s ı Y a y ın la n , 2 0 14 , s . 10 1. 5 ” S a m u e l B e c k e t t ’i n G o d o t ’y u B e k l e r k e n a d l ı e s e r i n d e , E s t r a g o n ’l a b i r l i k t e b u b e k le y iş i s ü r d ü r e n k a r a k t e r in is m id ir . 67 Kadir Can DİLBER d e m e k , k e n d in e a it o ld u ğ u n u u n u t m a d a n , m ış g ib i y a p m a d a n , k e lim e le r in yortu su n a s a ğ la m a d ım la r la ç ık m a k d e m e k t ir . “Ö y k ü s ü , in s a n ı y a p a r / y a p ıla n d ır ır . B ilm e k - a n la m a k is t e y e n z ih in iç in h e r ş e y v e h e r o la y , ö y k ü ( s ü ) y l e a n l a m l ı d ı r . ” 6 B ö y l e c e i n s a n K a n t ’a g ö r e k e n d i z a m a n ı n ı v e m e k â n ı n ı y a r a t m ış o lu r k i in s a n ın d o ğ u m u o n u n b u ö y k ü s a h n e s in i k u r m a s ın d a ilk ö n c ü a d ım d ır . K u r u la n b u ö y k ü s a h n e s iy le b ir lik t e z a m a n k a v r a m ı g ü c ü n ü g ö s t e r m e y e b a ş la r . B u r a d a a r t ı k b i r d ü z e n y o k t u r , d ü z e n e k a r ş ı h a r e k e t e t m e v e “k u r m a ” e y le m i v a r d ır . K u r u la n z a m a n d a h a r e k e t b a ş la r v e t ik - t a k o la n d a iş t e o a n d a g e r ç e k le ş ir , m e k â n c a n la n ır . B u h a r e k e t n o k t a s ı ç a r k la r ın b ir b ir le r in e t a k t ığ ı ç e lm e le r iç e r is in d e g ib i ş e k ille n ir b ü t ü n le ş ik t ir . ve ondan İşte in s a n ın a y r ıla m a z : ö ykü sü “Z a m a n ı de n a s ıl z a m a n ın t a n ım la r s a k t a n ı m l a y a l ı m o n u n h a r e k e t le b i r l i k t e l i ğ i d ı ş a r ı d a t u t u l a m a z . ”7 N a s ı l z a m a n y a z ılm a y a b a ş la n a n ö y k ü d e n b a ğ ım s ız d ü ş ü n ü lm e z is e b ü t ü n v a r lık la r ın d a k e n d ile r in e h a s z a m a n ı v a r d ır v e o n la r ın »EMİ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 s a h ip lik le r i v a r d ır . B u durum s iz ( in ) o la n b ir z a m a n d a n d e r in b ir ş ü p h e , h e r d a im s a h ip o lm a da bu z a m a n ın d u ygu su d u r ve s ö z e d ilir . Z a m a n ın iç e r is in d e ö yk ü (n ü z)d e a id iy e t in in s o r g u la n d ığ ı o k u r u z a m a n ın d ış ın a a t a r ç ü n k ü z a m a n t ü m a n la t ıla r d a y e r a ls a d a h e p b e lir s iz b ir ış ık t a b ır a k ır v e h e r ş e y k a r a n lığ ın o r t a s ın d a ö y le c e k a lır . B e lir s iz liğ in şu k a lk a c a ğ ı durum da, onu ortam , g e ç m iş in b e lir li k ıla b ilm e k a d ın a söz kon u su d ile g e lm iş o la n e d ile b ile c e ğ i a n la t ıla r d a m e v c u t t u r . B u a n la t ıla r ın g e n e lin i m it le r o lu ş t u r u r . M it le r , im g e s e l b a ğ la r la g e ç m i ş i g e l e c e ğ e b a ğ l a r , ‘ş i m d i ’ i s e k e n d i h i k â y e s i n i k u r a n c a n l ı b i r y a p ı d ı r . Tüm z a m a n d ilim le r in i ü z e r in e a la n v e h iç d u r m a d a n ö y k ü d a ğ ıt a n m it s ü r e k li b ir y a p ıd a d ır . B a ş ı s o n u n u a s la b ır a k m a z , s o n u d a b a ş ın d a n h iç b ir z a m a n b a ğ ım s ız d e ğ ild ir . “T ü m d ü n y a d a m i t l e r v e ö y k ü l e r i n z a m a n l a d e r i n b i r i l i ş k i s i v a r d ı r . Z a m a n ı b ü y ü le r o n la r , o n u n m ü p h e m liğ in i v e m u a m m a s ın ı t e m s il e d e r le r ... M i t s e l ö y k ü le r a k lın d ış ın d a k i z a m a n d a n k o n u ş u r , z a m a n ı b ü y ü le r v e k a n d ır ır , t ık a r v e ç e k iş t ir ir . M a s a lla r d a z a m a n ı, ç o k h o ş b ir ş e k ild e ç e liş k ili k ıla r , s a a t z a m a n ın ın y ü z ü n d e in a t ç ı b ir le k e d ir o n la r ; g e ç m iş in , ş im d in in v e g e le c e ğ in ış ılt ıla r ın ın b ir b ir in e k a r ış t ığ ı r u h u n s a a t i n e k a r ş ı i ç t e n d i r l e r .”8 M it le r d e n m a s a lla r a u z a n a n ö y k ü s e l fo r m d a z a m a n ın t it r e k ış ık la r ı h e m iç s e l h e m d e d ış s a l b ir b o ş lu k d o ğ u r u r . H iç b ir z a m a n t e k y ö n lü d e ğ ild ir v e b u y ü z d e n ik i y ö n d e d e b ir s a v a ş ım ı b a ş la t ır . Ç ü n k ü b u , z a m a n ın k e n d i d ön ü şü m ü n ü 6 M . B ilg in ku rd u ğu ilk e l n o k t a o la r a k k a r ş ım ız a ç ık a r . B u n oktad a S a y d a m , “ P s i k o m i t o l o j i : ‘A r a - d a - l ı ğ ı n ’ B i r K a r m a ş a O l a r a k İ n ş a s ı ” , D o ğ u B a t ı D ü ş ü n c e D e r g i s i : M i t v e M a s a l l a r , Y ı l : 18 , S : 7 1 . s . 7 4 . 7 Ö m e r N a c i S o y k a n , E s t e t i k v e S a n a t F e ls e f e s i , İ s t a n b u l, P in h a n Y a y ı n la n , 2 0 15 , s . 2 3 8 . 8 J a y G r iffit h , T ik T a k Z a m a n a K a ç a m a k B i r B a k ış , ( Ç e v . E r t u ğ A lt ı n a y ) , İ s t a n b u l, A y n n t ı Y a y ı n la n , 2 0 0 3 , s. 56 . 68 K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı r ı n t ı l a r T m A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’i n i n e “ E s t e t ik Z a m a n ” - z a m a n k e n d in i g e r ç e k le ş t ir m e g ü d ü s ü y le k u ş a n m ış o la n in s a n ın k a r ş ıs ın d a a y la k - ö z g ü r v e s a v r u k - b i r t a v r a b ü r ü n ü r . İ n s a n ın ö y k ü s ü n ü k e n d i e lin e b ır a k m ış g ib i g ö r ü n s e d e k e n d in d e n ö z ü n d e n ö d ü n v e r m e z . Ç ü n k ü za m a n b ir b ü t ü n h a ld e o r a d a d u r m a k t a d ır . K ıs a c a s ı z a m a n in s a n ın k e n d is iy le ö z d e ş t ir . Ç ü n k ü v a r lığ ın ı o r t a y a k o y m a k iç in u ğ r a ş a n in s a n g ib i k e n d i a n ın ı h e p ü z e r i n d e t a ş ı r b u y ü z d e n d e t i n ’i n ü z e r i n d e e t k i l e y i c i b i r y e r e d i n i r . M e k a n ik b ir ş e y in s a n a t ın v e in s a n ın ü z e r in d e b u d e n li e t k ili o lm a s ın ın n e d e n i, c a n lı b ir m e k a n iz m a y a s a h ip o lm a s ıd ır . İ n s a n ın b u m e k a n iz m a y a k e n d in i k a p t ır ıp b ir ya şa m rob otu d ü zen eği h a lin d e y a ş a m a s ı, c a n lı y a p ı s ı n ı o r t a y a ç ı k a r ı r . F a u l k n e r ’a g ö r e “ Z a m a n , k ü ç ü k ç a r k l a r ı n t i k - t a k ı y l a k e m ir ild iğ i s ü r e c e , c a n s ız d ır . Z a m a n a n c a k s a r k a ç d u r d u ğ u n d a y a ş a m a y a b a ş l a r . ”9 B u , z a m a n ın m e k a n i k o la n ı n ı n d u r d u ğ u n a i ş a r e t e d e r . F a u lk n e r , o n u d u r d u r u p g e ç e n z a m a n ı s ilm iş o lu r . Ü s t e lik g e le c e ğ e ile r le y e n b ir ş e y d e y o k t u r . S a d e c e o a n k a lır v e iş t e t a m ş u a n , ö lç ü lm e y e n , h e p ö n ü n d e o la n o a n k a r ş ıd a a k ış k a n lık t a n s ıy r ılıp k a lır fa k a t iç s e l z a m a n ın a k ış ı, y a ş a m h a r e k e t li b ir ş e y o ld u ğ u iç in d e v a m e d e r . Za m a n Kıla vu z u : D u r e e v e D a s e in a it lik v e y a â n ın o n a a it o lu ş u d a s ö z k o n u s u d u r . B u r a d a ilk ir d e le n e n , v a r lığ a g ir iş t ir . Ç ü n k ü b u p a r ç a lı b ü t ü n lü k , v a r lık o la r a k a n la m k a z a n ır . Z a m a n k a v r a m ıy la is e a y r ım ı y a k a la r . “V a r l ı ğ ı n v a r lığ ın a ç ığ a a n la m ı hangi v a r o la n - ş e y le r d e n s a p t a n a c a k t ır s e r iliş i b a ş la n g ıc ın ı h a n g i ş e y le r d e n ve h a n g i v a r o la n ş e y le r d e n a la c a k t ır ? B a ş la n g ıc ı k e y f i m id ir , y a d a b e lir li b ir v a r o la n - >EMİ / 2 0 18 / 2 3 ; 6 5 - 8 2 O , y a n i v a r lık , o z a m a n d a y a n i a n d a , b ir b u lu n m u ş lu k iç e r is in d e d ir . Â n a ş e y v a r lık s o r u s u n u n g e liş im in d e h e r h a n g i b ir ö n c e lik t a ş ır m ı? B u ö r n e k v a r o l a n ş e y n e d i r v e h a n g i a n l a m d a b i r ö n c e l i k t a ş ı r ?”10 V a r lığ ın a n la m ın ın s ö z k o n u s u o lu ş u n d a ö n c e lik s o n r a lık k a v r a m ı v a r d ır . B u ik iliğ in o r t a d a n k a lk m a s ı iç r e k lik k a v r a m ın d a s o n b u lu r . Ç ü n k ü in s a n v a r lığ ı ik iliğ i iç s e l z a m a n d a a ş a r . D e n e y im le n e n v e k e n d in d e y e r le ş ik lik k a z a n a n b i r y a p ı y a b ü r ü n ü r . B u h â l, “ d u r e e ” v e “ d a s e i n k a v r a m la r ı ile a ç ı m l a n a r a k “N o s c e t e i p s u m ” 11* " k a v r a m ı n a k a d a r d a y a n ı r . E i n s t e i n , z a m a n i ç i n ; - “ i n s a n d a n b a ğ ı m s ı z , n e s n e l b i r o l u ş d e ğ i l d i r ” 12 d e r . B u d u r u m d a z a m a n in s a n a b a ğ lı b ir k a v r a m s a , y a v a ş la t ıp h ız la n d ır m a k , b ü z ü p g e r m e k y in e in s a n a ö z g ü b ir d u r u m d u r . Z a m a n h ız la n a b ilir , a n c a k m a t e m a t ik ç i v e fiz ik ç i iç in b i r ş e y d e ğ iş m e z . “H â lb u k i ş u u r b a k ım ın d a n 9 10 11 W illia m F a u lk n e r , S e s v e Ö f k e , ( Ç e v . R a s ih G ü r a n ) , İ s t a n b u l, Y K Y , 2 0 0 6 , s . 7 6 . M a r t in H e id e g g e r , V a r lık v e Z a m a n , ( Ç e v . A z i z Y a r d ım lı) , İ s t a n b u l, İ d e a Y a y ın e v i, 2 0 0 4 , s . 2 6 . “ L a t i n c e “ N o s c e t e i p s u m ” o l a r a k b i l i n e n v e T ü r k ç e y e “ K e n d i n i b i l ” o l a r a k ç e v r i l e n , D e l p h i ’d e A p o l l o n T a p m a ğ ı ’m n g i r i ş i n d e y a z a n S o k r a t e s ’i n d e y i ş i d i r . 12 N o r b e r t E lia s , Z a m a n Ü z e r in e , ( Ç e v . V e y s e l A t a y m a n ) , İ s t a n b u l, A y r ın t ı Y a y ı n la n , 2 0 0 0 , s . 6 7 . 69 K a d ir C a n D İ L B E R d e ğ i ş i k l i k d e r i n o l u r . ” 13 Ş u u r i s e d i k k a t t i r , “ h a y a t a k a r ş ı h e r h a n g i b i r d i k k a t yokken ş u u r d i y e b i r ş e y d e y o k t u r . ” 14 B i r e y i n d ik k a t k e s ilm e s i, g e le c e ğ e d o ğ r u g id iş in d e n k a y n a k la n m a k t a d ır . Ç ü n k ü ş u u r u n d ik k a t in d e o lm a d a n a t ıla c a k b ir a d ım , p la n la n a n g e le c e ğ e d o ğ r u g id iş e z a r a r g e t ir e b ilm e k t e d ir . Ş u u r u n iş le v i, g e ç m iş v e g e le c e k a r a s ın d a b ir k ö p r ü o lu ş t u r m a k t ır . C h r i s t o p h e r N o l a n ’ı n y ö n e t m e n l i ğ i n i y a p t ı ğ ı 2 0 0 0 y ı l ı n d a v i z y o n a g i r e n “ M e m e n t o ” ( A k ıl D e ft e r i) is im li film d e L e o n a r d S h e lb y , g e ç m iş in d e n s a d e c e b ir â n ı h a t ır la m a k t a d ır v e ö m r ü n ü o a c ı â n ı o n a y a ş a t a n h ır s ız la r ı b u lm a y a a d a m ı ş t ı r . B u n u n l a b i r l i k t e y e n i a n ı l a r b i r i k t i r e m e y e n L e o n a r d S h e l b y ’n i n b e lle ğ i d a k ik a la r ön ce y a ş a d ığ ı b ir o la y ı b ile k a y d e d e m e m e k t e d ir . Ya n i ş u u r s u z b ir h a ld e g e le c e ğ e b ir a d ım şu u ru - a t m a n ın p e ş in d e d ir . L e o n a r d S h e lb y d ik k a t i, e lin d e k i k ü ç ü k d e ft e r e n o t a la r a k , b a z ı ö n e m li n o k t a la r ı vü cu d u n a d övm e b ir şu u ru in s a n yap a ra k g ib i s a ğ la m a k t a d ır . g e liş m e y e ve B e r g s o n ’a g ö r e z a m a n , “ . . . ş u u r h a l l e r i n i n 'E M İ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 d e ğ i ş m e l e r d i r . ” 15 L e o n a r d N it e k im g e liş t ir ilm e y e S h e l b y ’n i n bu şu u r, k a p a lı n orm al d u r u m d a d ır . m ü t e v a li a k ış ı, d a im î o lu ş v e şu u ru n d a o la g e le n a n la r m ü t e v a li ( a r t a r d a ) d e ğ il, s a d e c e s a b it b ir o la y d iz is i iç e r is in d e d ir . S is ifo s g ib i s ü r e k li k a y a y ı y u k a r ı t a ş ım a k t a d ır . L e o n a r d S h e lb y iç in z a m a n , g e ç m iş t e y a ş a d ığ ı o la y a b a ğ lı o la r a k , h iç b ir y e r e g it m e d e n , h e r z a m a n b a ş a d ö n e r e k a k ıp g it m e k t e d ir . A k ıp g it m e k t e d ir g id iy o r u m , ç ü n k ü n e s n e le r in z a m a n ı s ü r e k li b ir a k ış iç in d e d ir . B e r g s o n z a m a n ı, in s a n r u h u n u n iç in d e o ld u ğ u z a m a n v e in s a n ın d ış ın d a o r t a y a ç ık a n z a m a n o la r a k ik iy e a y ır m a k t a d ır . L e o n a r d S h e lb y b ir in c i k a t e g o r id e k i z a m a n ın iç in d e h a p is o lm u ş d ış d ü n y a n m s a fa r k ın d a d e ğ ild ir . O h a fız a s ın ın t a h a y y ü lü n d e d ö n ü p d u r a n d a r b e ile o a n a k ilit le n m iş t ir . İ ş t e b u o n u n k e n d i z a m a n ıd ır . O n u n m e v c u d iy e t i o t e k a n d a s a k lıd ır . Ç ü n k ü h a fız a s ı, y a n i iç s e l z a m a n ın ın t a ş ıy ıc ıs ı o n a b u n u v e r ir : “B u n u n l a b i r l i k t e , h a f ı z a s ı z b i r b i l i n ç o l m a d ı ğ ı n d a n , ş i m d i k i h i s s e g e ç m iş t e k i a n la r ın h a t ır a s ın ın o lm a d ığ ın d a n , n e k a d a r y a lın k a t ılm a d ığ ı b ir d u r u m u n o lu r s a o ls u n her an s ü r e k liliğ i d e ğ iş m e y e n b ir r u h d u r u m u y o k t u r . S ü r e b u n d a n ib a r e t t ir . Ş im d in in , g e r e k g e ç m iş in d u r m a k s ız ın b ü y ü y e n t a h a y y ü lü n ü / im g e s in i s e ç ik ç e k a p s a m a s ın d a n , g erek se — daha z iy a d e — s ü r e k li n it e lik d e ğ iş t ir m e s iy le in s a n y a ş la n d ık ç a a r k a s ın d a s ü r ü k le d i ğ i y ü k ü n h e p d a h a f a z l a a ğ ır la ş t ığ ın a t a n ık lık e t m e s iy le , s ü r e k liliğ e o lm a s a o lu r d u s a h ip sü re de iç sü re, h a y a t ıd ır . o lm a z d ı, g e ç m iş i ş im d iy e G e ç m iş in sa d ece yayan ş im d id e k i b u a n la r / la h z a la r b ir h a f ız a n ın y a ş a y a g e lm e s i [in s t a r it a n e it e ] .”16 S h e l b y ’n i n t a n ı k l ı k e t t i ğ i t e k s a h n e , h a t ı r l a d ı ğ ı o a n d ı r . S ü r e s i n i o a n 70 13 H e n r i B e r g s o n , D ü ş ü n c e v e D e v i n g e n , ( Ç e v . M i r a ç K a t ı r c ıo ğ lu ) , İ s t a n b u l, M E B Y a y ı n la n , 19 5 9 , s . 6 . 14 A . g . y . , Z i h i n K u d r e t i , ( Ç e v . M i r a ç K a t ı r c ı o ğ l u ) , İ s t a n b u l , M E B Y a y ı n l a n , 1 9 9 8 , s . 14 . 15 H e n r i B e r g s o n , Y a r a t ı c ı T e k â m ü l , ( Ç e v . M . Ş e k i p T u n ç ) , İ s t a n b u l , M E B Y a y ı n l a n , 1 9 4 1 , s . 14 . 16 A .g .y ., M e t a f iz i ğ e G ir iş , ( Ç e v . A t a k a n A lt ı n ö r s ) , İ s t a n b u l, P a r a d ig m a Y a y ın la n , 2 0 11, s . 6 3 - 6 4 . K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı r ı n t ı l a r ı ” n ı A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’in i n e “ E s t e t i k Z a m a n ” - b e lir le r . İ n s a n k a v r a m ın d a g e ç m iş in b a ğ la r ı g e le c e ğ e ş im d i y o lu y la h e p d o k u n m a k t a d ı r . S h e l b y ’n i n s e r ü v e n i d e b u a n ’d a t e k â m ü l e d e r . Bergson , orta ya a t t ığ ı d u r e e ile z a m a n ın iç s e l s a lın ış ın ı ifa d e e d e r . İ n s a n ın k e n d in e h a s d e n e y im le y iş i d u r e e ile b ir le ş ir . Ya n i z a m a n ın d ü k ü burada D u r e e d ir . Sartre, “İ n s a n ın t a lih s iz liğ i z a m a n a o l m a s ı n d a n d ı r . ” 17 d e r k e n k l a s i k b i r z a m a n b a ğ lı b ir v a r lık a lg ıs ın ı a n la t ır . F a k a t d u r e e b u k la s ik a lg ıd a n u z a k la ş ır v e b u k iş iliğ in iş le n m e d u y u ş u y la d a ilg ilid ir . İ n s a n ın h a r e k e t n o k t a s ın ı b e lir le y e n z a m a n , h a r e k e t in ilk a n ın d a n it ib a r e n k e n d in i k u r m a y a b a ş la y a n in s a n ın y a n ın d a y e r a lır . Ya r d ım c ıs ı m e k â n g ib i in s a n ın b e lle ğ i o la r a k d a d ü ş ü n ü le b ilir . Ya ş a m s a l s ü r e ç le r i b iz z a t ü s t ü n e a la n p ortm an to g ib i in s a n ın b ü tü n ş e k ille r in i k a y d e d e r . Bergson , bu k o n u n u n a ç ılım ı a d ın a ; “z a m a n ın m a h iy e t in i d e r in le ş t ir d iğ im iz n is p e t t e s ü r e n in b ir s u r e t le r y a r a t m a , b ir ic a t , y e n in in m u t la k o la r a k d a im î b ir y a p ı l m a s ı o l d u ğ u n u a n l a y a c a ğ ı z . ” 18 i f a d e l e r i n i k u l l a n ı r . D e n e y im le m e , fa r k ın d a lık k a za n m a B e r g s o n ’d a o lu ş t u r a n ik i ö n e m li d u r u m d u r . H e r d e n e y im d u ree (sü r e)yi s ü r e iç in ç o k lu k y a r a t m a z o n a g ö r e , ç ü n k ü d e n e y im in m a h iy e t i, g ü c ü ö lç ü s ü n d e “d u r e e - s ü r e ” b ü y ü r . N e k a d a r y a ş a d ığ ın ız d e ğ il, n a s ıl y a ş a d ığ ın ız B e r g s o n iç in ö n d e d ir , ç ü n k ü b i r e y s e l d e n e y i m l e r i m i z e s a s y a p ı y ı k u r a r . D u r e e ’n i n s a v u n u c u s u b ir e y in m e y e ç a lış ır . B u d e r in lik a ş m a , a ş k ın lığ a e r m e ile ilin t ilid ir . g eçm ek ; iç in d e k a r ış ım la r k a r ış ım b u lu n d u ğ u m u z a r a s ın d a y a şa m a y a durum ve b iz i b iz z a t k ötü k ötü o lm a y a z o r la d ı ğ ı m ü d d e t ç e B e r g s o n a n a liz a n a liz e d i lm i ş e d ilm iş iç in f e ls e f e n in b ir a n la m ı / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 “K e n d i m i z i i n s a n l ı k d ı ş ı n a v e i n s a n ü s t ü n e ( b i z i m k i n d e n a ş a ğ ı d a y a d a y u k a r ıd a o la n s ü r e l e r . . J a ç m a k , i n s a n lı k d u r u m u n u n ö t e s i n e 'E M İ k e n d in e ö z e l b ir fa r k ın d a lık g e liş t ir ir . B u ş e k ild e b ir e y y a ş a m ın d e r in in e b u n l a r d ı r .”19 B e r g s o n , “ a n ” iç in d e o lu ş a n h a lle r k e n d ilik iç in d e y a ş a n a n v e h e r a n y e n i b ir ü r e t im i ifa d e e d e n y a r a t ıc ı t e k â m ü ld ü r . B u n la r iç iç e g e ç e r e k in s a n m e v c u d iy e t in i ifa d e e d e r : “ Ö y le y s e b ö y le c e t a r i f e d ile n h a lle r in a y r ı u n s u r la r o lm a d ığ ı v e s o n s u z b iz a k ış la b ir b ir le r i iç in d e d e v a m s ö y l e n e b i l i r . ” 20 V a r l ı k t a n h a b e r v e r m e k le b ir lik t e e t t ik le r i s ü r e k li b ir y a p ıy ı d a m e y d a n a g e t i r m i ş o l u r . B u d u r u m g e ç t i k l e r i y e r d e i z b ı r a k a n q u a r k ’l a r g i b i d ü ş ü n ü le b ilir . O a n d a a s ılı k a lır la r v e ü z e r in d e n m ily o n la r c a q u a r k g e ç e r , o n la r d a t ıp k ı ilk g e ç e n g ib i a n la r d a a s ılı k a lm a y a d e v a m e d e r . B u d u r u m b ilin ç le b a ğ d a ş t ır ıld ığ ın d a b ilin ç g e lip g e ç e n b ü t ü n d u r e e s ü r e ’l e r i ü z e r i n e 17 asar. Bu onun k a yd etm e ve d e n e y im le m e örtü sü ile J e a n P a u l S a r t r e , Y a z ı n s a l D e n e m e l e r , ( Ç e v . B e r t a n O n a r a n ) , İ s t a n b u l, P a y e l Y a y ı n c ı l ı k , 19 8 4 , s . 5 1. 18 H e n r i B e r g s o n , Y a r a t ıc ı T e k â m ü l, s . 2 4 . 19 G ille s D e le u z e , B e r g s o n c u lu k , ( Ç e v . H a k a n Y ü c e fe r ) , İ s t a n b u l, O t o n o m Y a y ın c ılık , 2 0 0 6 , s . 6 7 - 6 8 . 20 H e n r i B e r g s o n , Y a r a t ı c ı T e k â m ü l , s . 15 . 71 K a d ir C a n D İ L B E R ilg ilid ir . U n u t m a , h a t ır la m a g ib i d u r u m la r d a o a s k ıla r k e n d iliğ in d e n a k t if o l u r . B e r g s o n ’u n i ç s e l z a m a n ı , b i l i n ç t e d ö n ü p d u r a n g i z l i z a m a n l a r a d a h i d e ğ in ir . B u , y a ş a m s a l b ir p a r ç a d ır v e s ü r e b ilin c in s u n a n v e k e n d ilik s e r ü v e n i k u r a n d o k ü m a n la r ın a ü r ü n iç s e l, ö z n e l b ir a n la r t o p lu lu ğ u d u r . B u a n la r iç e r is in d e d u r e e - s ü r e k a v r a m ı k iş iy e ö z e l k e n d i v a r lığ ın d a c a n la n ır , yaşar ve v a r o lu r . G e r ç e k lik o za m a n p e r d e le r in d e n a r ın ır ve y ü z le r in i g ö s t e r ir . B u y ü z d e n in s a n k e n d i iç in e b a k m a lıd ır : “M e v c u d i y e t i n d e n e n e m i n o l d u ğ u m u z v e e n i y i b i ld i ğ i m i z ş ü p h e y ok k i k e n d i v a r lığ ım ız d ır , ç ü n k ü b i lg i l e r i m i z i n d ış t a n k e n d im iz i içt e n ve d iğ e r b ü t ü n v e s a t h i o ld u k la r ın a d e r in d e n b i li y o r u z . ş e y le r h a k k ı n d a k i h ü k m o lu n a b i li r , h a lb u k i Ö y le is e bu b i lg i d e n e le r b u lu y o r u z ? B u i m t i y a z lı h a ld e “m e v c u t o l m a k ” k e li m e s i n i n t a m ve s a r i h s o n u ç la r ı n ı k ı s a c a h a t ı r la y a l ı m . ”2' Zam an p a r ç a la r ın ın in s a n ü z e r in d e k i g ü ç le r i, t ıp k ı “ P e n e l o p e ’n i n >EMİ / 20 18 / 2 3: 6 5 - 8 2 t ü l ü ” 22* " * g i b i g ü n d ü z l e r i d o k u n u r , g e c e l e r i ç ö z ü l ü r y a n i g e c e n i n onu a çar ve d e r in le r e p a r ç a la r ın ın s a h ip d u r u m la r la b ir lik t e k u ş a t ılm ış y in e in d ir ir . o ld u ğ u s in a p s la n n k u r u la n k e n d im iz İn san z ih n i k e n d in i d o k u y a n b a ğ la n t ı a n la r ın d a n h a y a lle r le d iy e n Bergson y a p ıla n m ış k la s ik za m a n ı za m a n v e y a ş a n ıla n o lu r . za m a n bu K e n d im iz le a lg ıs ın ın ü stü n e ç ık m a k la , k la s ik in s a n a lg ıs ın ın d a ü s t ü n e ç ık a r . D ü n y a , y ü k s e k e n t r o p i ( d ü z e n s iz lik - k a r m a ş a - k a o s ) ile b ir lik t e v a r d ır . Y a ş a m k a y n a m a k t a v e d ü n y a in s a n k a v r a m ın ı d a iç in e a la r a k d ö n m e k t e d ir . B e r g s o n ’u n s ö z ü n ü e t t i ğ i z a m a n a l g ı s ı , v a r l ı k d e v r e y e g i r d i ğ i n d e v a r l ı k s a l z a m a n o la r a k k a r ş ın ız a ç ık a r . V a r lık a n la m ıy la b a ş la y a n a r a y ış t a B e r g s o n g i b i H e i d e g g e r ’d e k o n u y u z a m a n a b a ğ l a r . İ n s a n ı n i ç i n d e b u l u n d u ğ u k u r g u z a m a n s a l b i r b e lle k le v a r o lu r v e b u y ü z d e n z a m a n ı a ş a b ilm e s i iç in y in e za m a n k a v r a m ın a ih t iy a ç d u ya r. M e s e le n in a n a n e d e n le r in d e n b ir i d e in s a n ın za m a n d a n za m a n d a t o p la n m a s ın ın s o y u t la n ıp k e n d in i h e r a n y a ş a y a b ilm e is t e ğ id ir . İ ş t e k la s ik in s a n a lg ıs ın ın ü s t ü n e ç ık m a k b u n o k t a d a d e v r e y e g ir e r . V a r lık s o r u s u ile b a ş la y a n v e z a m a n ile y o l b u la n b u a ş a m a o a n d a o lm a , o r a d a o l m a k a v r a m l a r ı n ı i ç i n e a l a n v e H e i d e g g e r ’i n v a z g e ç i l m e z t e z i o l a n d a s e i n ’l e t a m a m l a n ı r : “ H e r b i r i m i z i n k e n d i s i o l a n v e b a ş k a l a r ı a r a s ı n d a soru n u n v a r lık o la n a ğ ın ı t a ş ıy a n bu v a r o la n şeye t e r m in o lo jik o la r a k o r a d a k i v a r l ı k d i y e c e ğ i z . ” 23 d i y e n H e i d e g g e r , d a s e i n k a v r a m ı n ı n g r a m e r i n i “ M e t a fiz iğ e G ir iş ” a d lı k it a b ın d a v e r ir k e n b ir ç o k a n la m ü z e r in d e d u r u r . O r a d a o lm a k lık t a k a r a r k ıla r k e n , b u n u v a r o lu ş a b a ğ la r . K e n d in d e o lm a o a n d a , o b ü n y e d e v ü c u t b u lm a , k ıs a c a s ı b ir h a lle r b ü t ü n lü ğ ü d ü r . B u b ir ç o k 21 A . g . e . , s . 15 . 22 **** P e n e l o p e ’n i n t ü lü , H o m e r o s ’u n O d y s s e ia d e s t a n ın d a O d y s s e u s ’u n kan sı o la n P e n e l o p e ’u n O d y s s e u s ’u b e k l e r k e n ö r d ü ğ ü t ü l d ü r . B u t ü l ü g ü n d ü z l e r i ö r e r k e n g e c e l e r i d e s ö k m e k t e d i r . 23 72 M a r t in H e id e g g e r , V a r lık v e Z a m a n , s . 2 7 . K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “Z a m a n K ı n n ü l a r T m A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’in i n e “ E s t e t i k Z a m a n ” - ş e y i b ir a r a d a a n la t a n b ir b ü t ü n lü k t ü r . Ona g ö r e v a r lık orad a o la n d ır v e o anda iç in d e liğ e s a h ip o la n ve m e k â n d a y e r t u t a n d ır . G e n e l v a r lık t a n ım la r ı d a iç e r is in d e b u ifa d e le r i b a r ın d ır ır . V a r lık yer k a p la y a n d e m e k t ir a n ca k tü m bu a lış ıla g e lm iş ifa d e le r in a r d ın d a k e n d i k e n d in i ifa d e e t m e lik t ir v e o r a d a ö z y a ş a n t ı v a r d ır . H e id e g g e r b u n u ö n c e le y e r e k v a r lığ a d e r in le m e s in e g ir iş y a p a r v e v a r lığ ın e n s o r g u la n a m a z h ü c r e s in d e y a n i k e n d i b e n liğ in d e y e n id e n y a r a t ılır . B u H e i d e g g e r f e l s e f e s i n i n ö z ü n ü o l u ş t u r a n v e a y n ı z a m a n d a B e r g s o n ’u n d u r e e k a v r a m ı i l e b i r l e ş e n d a s e i n ’d i r . D a s e i n v a r l ı k ö z ü v e d a m ı t ı l m ı ş b i r v a r l ı ğ ı n s e r g i s i d i r . Ö z , H e i d e g g e r ’i n b a h s e t t i ğ i “ i ç i n d e v a r l ı k ” k a v r a m ı n a ç a ğ r ı ş ı m ya p a r: “İ ç i n d e - V a r l ı k n e d e m e k t i r ? A n l a t ı m ı i l k o l a r a k “ d ü n y a d a k i ” i ç i n d e V a r lığ a b ü t ü n le r iz v e b u iç in d e - V a r lığ ı “ ...d e O lm a ” o la r a k a n la m a e ğ i l i m d e y i z d i r . B u t e r i m i l e , t ı p k ı s u y u n b a r d a k “t a ” , g i y s i n i n d o l a p ”t a ” o lm a s ı g i b i , b i r b a ş k a s ı n “d a ” o la n v a r o l a n - ş e y i n V a r l ı k - t ü r ü d e n m e k is t e n ir . “İ ç in d e ” ile u z a y “d a ” u z a m lı ik i v a r o la n - ş e y in b u u z a y d a k i y e r l e r i a ç ı s ı n d a n b i r b i r l e r i i le V a r l ı k - i l i ş k i l e r i n i d e m e k i s t e r i z .”24 B u r a d a b e d e n in r u h a v e r ilm iş b ir t a ş ıy ıc ı o lm a s ı ş e k lin d e d ü ş ü n ü le b ilir k a lm a h a li d e m e v c u t t u r . B u z a m a n ın , a n ı p a r ç a la r ın d a n y a p ılm ış b ir k a y ıt ş e k lid ir . Ş e k il v e r d iğ i v a r lığ ın a d ı a r t ık o r a d a k i v a r lık t ır v e o r a d a o lm a , a n a y e r le ş m e v e k e d in i o r a d a k a lıc ı k ılm a d ır . B u d u r u m g e ç m iş z a m a n ın t u t u c u lu ğ u n a d e ğ in ir . Ş im d ik i za m a n is e G e le c e k z a m a n , h e p a ş m a k iç in y a r ış ıla n g e ç m iş z a m a n a k a t ıla n id e a l z a m a n d ır a m a h e p ş im d in in v e n e r e d e y s e o lm a y a n ve ö ğ r e t ir . ö ğ r e t is iy le z a m a n d ır . S o m u t o la r a k o t u t u la m a z v e o n a g e ç iş y a p ıla m a z . Ç ü n k ü ş im d ik i z a m a n ın p a r a d o k s u >EMİ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 v e y a b u n u n ö t e s in d e , g e ç t iğ i m e k â n d a a s ılı k a la n a n la r ın iç in d e o lm a , o r a d a b u n a iz in v e r m e z ç ü n k ü b u k a n u n la r a a y k ır ıd ır . Ş im d in in ö t e s in e g e ç ip h e m o a n d a y a ş a y a n h e m d e ş im d iy e d â h il o la n a y n ı z a m a n d a g e ç m iş i a s la b ır a k m a y a n b ir “ş e y ” m ü m k ü n d ü r . İ ş t e b u s a n a t e s e r in in k e n d i s i d i r v e z a m a n la k u r u la n b a ğ iş t e b u r a d a b a ş la r . E s e r , tü m z a m a n la r ın b ilim in e g ö r e y o r u m la n a c a k g ü c e s a h ip t ir . S a n a t e s e r i s a n a t ç ın ın iç s e l z a m a n ın ın s e r g is in d e s u n u lm u ş o r a d a v a r lığ ın k e n d is id ir : “O r a d a k i- V a r lığ ın k e n d is in d e v e b ö y le lik le o n u n k e n d i V a r lık - a n la y ış ın d a d ü n ya a n la y ış ın ın o r a d a k i- V a r lığ ın y o r u m la n m a s ı ü z e r in e v a r lık b i l i m s e l y a n s ı m a s ı o l a r a k g ö s t e r e c e ğ i m i z ş e y y a t a r . ” 25 O r a d a - v a r l ı k y a n i “d a s e in ”, d ü n y a iç e r is in d e k i b u lu n d u ğ u k o n u m d a n , z a m a n d a n , b o y u t t a n s o r u m lu d u r . Ç ü n k ü iç in d e b u lu n d u ğ u t ü m z a m a n la r ın y a n s ım a s ın ı t a ş ır . K ıs a c a s ı v a r lığ ın o lu ş u m u n d a b ir y e r e s a h ip o la n tü m ü y e le r a r a s ın d a b e lir s iz b i r a y n a v a r d ır . B u a y n a y ü z ü n d e n v a r lık la r a r a s ı y a n s ım a la r ın d a n 24 M a r t in H e id e g g e r , V a r lık v e Z a m a n , s . 8 9 . 25 A .g .e ., s . 3 9 . 73 Kadir Can DİLBER k a ç m ıla m a z . Ya n s ım a b a ğ la m ın ın d a e t k is iy le s a n a t e s e r in e a ç ıla n k a p ı, s a n a t e s e r i n i n i ç e r i s i n d e y e r a l a n b i t m e z b a ğ ’l a r i l e y o r u m u n s o n s u z y e r e t a ş ın m a s ın a v e a ş ır ı y o r u m a a ç ıla n b ir b a ş k a k a p ıy a ö n c ü lü k e d e r . H e r k a p ı k e n d in d e n ö n c e k i k a p ın ın y a n s ım a s ı h a lin e g e lir v e s ü r e k lilik a r z e d e r . B u s ü r e k l i l i k , v a r l ı ğ ı n o l m a b i ç i m i d i r v e b u n u y a p a n ö n c ü d a s e i n ’i n k e n d i s i d i r : “D a s e i n ö y le b ir v a r lık k i k e n d in i a n la m a s ıy la V a r lığ ı o r t a y a ç ık a r ır . D a s e in , v a r o la n d ır . B u n d a n b a ş k a D a s e in , d a im a b e n im d iy e n v a r lık t ı r . B e n v e y a k e n d ili k , o t a n t i k v e o t a n t i k o lm a m a o la n a ğ ın a s a h i p D a s e i n ’i n v a r o l m a ş e k l i d i r . D a s e i n d a i m a b u v a r o l m a t a r z l a r ı n d a n b ir in d e v a r o lu r . B u n a y a p ıs ın ın k a r ş ı l ı k , D a s e i n ’i n v a r lık t e m e li n d e k i a p r i o r i o la n d ı r . A b e lir le n im i, v a r lık p r i o r i o la r a k D a s e i n ’in v a r o lm a y a p ıs ın ı b e lir le y e n is e , o n u n D ü n y a - iç in d e - v a r lık o lm a s ıd ır . O h â l d e , D a s e i n ’i n v a r o l m a y a p ı s ı n ı n s e r i m l e n m e s i v e y o r u m l a n m a s ı , D a s e i n ’i n D ü n y a - i ç i n d e - v a r l ı k o l m a t a r z l a r ı y l a e l e a l ı n m a l ı d ı r .”26 IEM İ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 “V a r l ı k o lm a t a r z la r ı” ifa d e s in in a n la m d e r in liğ i, k e n d in i o rta ya ç ık a r m a v e e n e ıjis in i b ir ş e y e a t fe t m e d u r u m la n n a ç a ğ r ış ım y a p a r . V a r lık m ü z is y e n , r e s s a m v e y a z a r o la b ilir . Ç ü n k ü ö n s e l o la r a k d a h a ö n c e s in d e v a r o lu r v e b u o n u n k e n d in i ifa d e e t m e t a r z ıd ır . Ö r n e ğ in “ s a n a t ım ı b ö y le ic r a e d iy o r u m ” d e m e k le , “k e n d i m i b u ş e k ild e ifa d e etm ek is t iy o r u m ” ifa d e le r in d e p a r a le llik v a r d ır . İ ş t e a s ıl v a r o lm a y ı y a p a n d a in s a n ın k e n d in i o rta ya k o y m a , fa r k ın d a lığ ım (a w a ren ess) d ile g e t ir m e t a r z ıd ır . V a r lık , o r a d a d ır , o r a d a o la n d iğ e r h e r ş e y le b ir lik t e k e n d in i y a p m a k la m e ş g u ld ü r . B u n u n d ile d ö k ü m ü y a n i a ç ığ a ç ık a r ılış ı, m it s e l b i r d o ğ u m ic r a a t ile ifa d e e d ilir . İ ş t e s a n a t e s e r i b u v a r lık t ır . S a n a t ç ı is e d a s e i n ’i y a ş a t m a y a g ib i s a n a t s a l d a m ıt ım d a n k u r u lm u ş b e n g iç a lış a n ve d u r e e ’y i y i t i r m e m e p e ş in d e k e n d in i a k t a r m a y a u ğ r a ş a n a r a c ıd ır . K u z g u n ’u n Kır ı n tı la r ı E d g a r A l l a n P o e ’n u n 18 4 5 y ı l ı n d a y a y ı m l a n a n “ K u z g u n ” ş i i r i k e n d i i m g e s i n i y a r a t m a s ı, b ir v a r lığ ı b a ş k a b ir v a r lığ ın ü z e r in d e n y e n id e n ü r e t m e s i, im g e s e l b ir k a v r a m ı b ir v a r lığ a y a n s ıt m a s ı, k e n d i v a r lığ ın d a n b a ş k a v a r lığ a g e ç iş y a p m a s ı, k e n d i k e n d iliğ in d e k a lm a s ı g ib i e s t e t ik n it e lik le r i n e d e n iy le d ü n ya e d e b iy a t ın d a ö z d e ş le ş t ir ile n ç o k fa r k lı b ir ön em e s a h ip t ir . Ya z a r ın k e n d is i ile “G a m m a z Y ü r e k ” ö y k ü s ü ile b ir lik t e “ K u z g u n ”, u z u n b ir s e r ü v e n in - y a z a r ın iç s e l y o lc u lu ğ u n u n - d ış a r ı v u r u m u o la r a k ü r e t ilir le r . “ K u z g u n ” ş iir in in e s t e t ik o la r a k s ın ır la r ı s ın ır s ız lığ a k a d a r d a y a n ır . İ m g e le r i k o n t r o l a lt ın a a lm a n ın g ü ç lü ğ ü im g e n in b ir v a r lığ ın - b ir k u ş u n - ü z e r in d e n y a r a t ılıp b a ş k a b i r v a r lığ a - z a m a n / ö lü m - ü z e r in d e n y e n id e n ü r e t ilm e s iy le b a ş k a b ir b o y u t a s ıç r a r . 26 74 A . K a d i r Ç ü ç e n , H e i d e g g e r ’d e V a r l ı k v e Z a m a n , B u r s a , A s a K i t a b e v i Y a y ı n l a n , 2 0 0 3 , s . 5 9 . K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı n n t ı l a r T n ı A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’in i n e “ E s t e t i k Z a m a n ”- O r t a s ın d a b ir g e c e n in , d ü ş ü n ü r k e n y o r g u n , b it k in O a c a y ip k it a p la r ı, g ü n g e ç t ik ç e u n u t u la n , N e r e d e y s e u y u k la r k e n , b i r t ık ır t ı g e ld i b ir d e n , Ç e k in g e n b ir iy d i s a n k i u s u lc a k a p ıy ı ç a la n ; “B i r z i y a r e t ç i d i r ” d e d i m , “o d a k a p ı s ı n ı ç a l a n , B a ş k a k im g e lir b u z a m a n ?”27 G e c e n in o r t a s ın d a d ü ş ü n e n k iş i, a s lın d a z a m a n ın d a o r t a s ın d a d ır . Ya n i, g e ç m iş - ş im d i - g e le c e k ü ç g e n in in o r t a s ın d a - ş i m d i - d e b u lu n m a k t a d ır . B e r g s o n ’u n d eva m ed en d u ree k a v r a m ıy la z a m a n ’ı n o rta ya ko yd u ğu g ib i son su z d a iç e r is in d e d ir . İ ç in d e b u lu n d u ğ u b ir a k ış la z a m a n d a is e g e ç m iş t e o k u d u ğ u k it a p la r ı d ü ş ü n m e k t e d ir , ç ü n k ü g e le c e ğ e d a ir b ir a d ım a t a b ilm e a rzu su iç in d e d ir . Am a g e le c e ğ i a y d ın la t a b ilm e s i, bu yü zd en “u n u t u la n k it a p la r a ” b ir y e n is in i e k le m e s in in - L e n o r e - t e k ç a r e o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e k t e d ir . bu yü zd en k it a p U n u t m a n ın k iş iy e g ö s t e r g e s iy le s a ğ la d ığ ı “b i l g i ” n i n r a h a t lığ ın k iş iy e fa r k ın d a d ır ve v e r d iğ i r a h a t s ız lığ ı d a v u r g u l a m a k t a d ı r . G e ç m i ş e d ö n ü ş y a p a n z i h n i n L e n o r e ’u n k a y ı p h a t ı r a s ı n d a s ü r ü k le n m e s i v e t e k r a r “a n ” iç e r is in d e o d a k a p ıs ın a y ö n e lm e s i b ir e y in s a k la n m a s ı y a d a ü z e r le r in e k u m la r ö r t ü lm e s i, b ir e y in h a fız a y a o la n b a s k ıs ı i l e y a ş a n t ı l a r ı n H a d e s ’i n k a r a n l ı k d i y a r ı n a t e r k e d i l i ş i n i s i m g e l e r . “G ö z l e r i m i k a r a n l ı ğ a d i k i p b a ş l a d ı m b a k m a y a , Ş a ş k ın lık v e k o r k u y ü k lü r ü y a la r g e ç t i a k lım d a n ; S e s s iz lik d u r g u n d u a m a , k ıp ır t ı y o k t u h a v a d a , lE M İ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 b ilin ç k a p ıs ın a b ir d o k u n u ş t u r . U n u t u lm u ş h a t ır a la r ın k a r a n lık o d a la r d a F ı s ı l t ı y l a b i r k e l i m e , “L e n o r e ” g e l d i u z a k l a r d a n , S o n r a y a n k ıd ı f ı s ılt ı m , g e r i d ö n d ü u z a k la r d a n ; Y a ln ız b u s ö z d ü d u y u la n .”28 Y it ir ile n in a r d ın d a n b ilin c e d o la n a n ıla r , y a ş a n t ıla r v e d iğ e r ş e y le r r ü y a fo r m u n d a b ilin ç d ış ın a a t ılır a n c a k b u r a d a r ü y a la r ın b ir k a r a b a s a n h a lin e d ö n ü ş t ü ğ ü v u r g u la n ır . “ L e n o r e ” fıs ılt ıs ı k e n d i fıs ılt ıs ı h a lin e d ö n ü ş e r e k g e r i g e lir . Ş ii r i n d e v a m ı n d a s e v g i li s i n i n h a y a l i n i o lu ş t u r a n “k ü l v e d u m a n ” g ö s t e r g e le r i, g r iy e v e n e t o lm a y a n a v u r g u y a p m a k ü z e r e k u lla n ılır . Ç ü n k ü b u l u n d u ğ u “ a n ” i ç i n d e h i ç b i r ş e y n e t d e ğ i l d i r . Ş i m d i ’s i b i l e g r i d u m a n l a r l a ö r ü lm ü ş b ir s is b u lu t u n a g iz le n ir , k ıs a c a s ı o , y o lu n u k a y b e d e r . O n u n b u d ü ş ü n c e li, k e n d in d e n g e ç m iş h a lin i b o z a n , k a p ın ın ç a lın m a s ıd ır . Ç e k t iğ i 27 E d g a r A l l a n P o e , “ K u z g u n ” . T ü r k D i l i v e E d e b i y a t ı D e r g i s i : Ş i i r Ö z e l S a y ı s ı , ( Ç e v . Ü l k ü T a m e r ) , C : 10 . S: 113 ,19 6 1, s . 2 78 . 28 E d g a r A lla n P o e , “ K u z g u n ” . T ü r k D ili v e E d e b iy a t ı D e r g is i: Ş iir Ö z e l S a y ıs ı, s . 2 7 9 . 75 Kadir Can DİLBER a c ıla n d in d ir e c e k o la n ç a r e - L e n o r a - n ın r u h u n u n o n u z iy a r e t e g e ld iğ in i d ü şü n ü r. “Ç ı r p ı n a r a k g i r d i b i r d e n o e s k i k u t s a l g ü n l e r d e n B u g ü n e k a lm ış b ir K u z g u n p a n ju r u a ç t ığ ım z a m a n . B a n a a l d ı r m a d ı b i le , p e k i n c e b i r h a r e k e t l e S ü z ü ld ü k a p ıy a d o ğ r u h ız la u ç a r a k y a n ı m d a n , K o n d u P a l l a s ’ı n b ü s t ü n e h ı z l a g e ç e r e k y a n ı m d a n , K a ld ı o r d a o y n a m a d a n .”29 Ç a l a n k a p ı , ‘d a s e i n ’ a r a c ı l ı ğ ı y l a v a r l ı ğ ı n y a n s ı m a l a r ı n d a o r t a y a ç ı k a n a y n a la r d iy a n n d a k i k a p ıy a d ö n ü ş ü r . O n u iç s e l z a m a n d a n u y a n d m p , d ış s a l z a m a n a g e r i d ö n d ü r m e i ş l e v i g ö r m e k t e d i r . İ ç s e l g e ç i r d i ğ i s ü r e y i “ L e n o r e ”y i r ü y a o l a r a k n i t e l e n d i r i r k e n , d ı ş s a l o l a r a k “ K u z g u n ”u h a b e r c i o l a r a k a l g ı l a r . >EMİ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 O d a y a d ö n d ü ğ ü n d e p e n c e r e n in iç e r i s ü z ü le r e k b ir k u z g u n t ık la t ıld ığ ım fa r k e d e r v e a ç a r . B u k e z g ir e r . K a r ş ıs ın d a k in in b ir k u zg u n o ld u ğ u n u g ö r d ü ğ ü n d e e s k i h e y e c a n ı k a l m a z . L e n o r e ’n i n r u h u n u n g e l d i ğ i n i d ü ş ü n e n “s e s ” , ş im d i “ö lü m k ıy ıs ın d a n ” b ir h a b e r c in in g e ld iğ in i d ü ş ü n ü r . İ ç e r i g ir e n k u z g u n , b i l i n m e y e n b i r i m g e d i r . L e n o r e ’n i n b ı r a k t ı ğ ı a c ı , g e ç m i ş v e ş i m d i y i t e m s i l e d e r k e n , L e n o r e ’n i n g i t t i ğ i y e r “ ö l ü m ” , g e l e c e ğ i v e b i l i n m e z l i ğ i t e m s i l e t m e k t e d ir . G e ç m iş , g e le c e k v e ş im d i, o d a n ın iç in d e t o p la n ır v e k u z g u n o d a n ın iç in d e g ö r ü n m e s in e r a ğ m e n , a s lın d a o n u n z ih n in d e d ir . B ö y le c e , n e s n e le r e a it iç s e l o la n za m a n o la n , in s a n ın d ış ın d a k i z a m a n ı k a y ıt s ız la ş t ır m ış , a k m a k t a d ı r . B e r g s o n ’u n ‘d u r e e ’s i b u r a d a sa d ece s o n la n ır v e y e r i n i ‘d a s e i n ’e b ı r a k ı r , “ . . . d e o l m a ” h a l i L e n o r e ’y i v e K u z g u n ’u k a p s a y a r a k “ z a m a n ” k a v r a m ın d a e s t e t ik b ir y a p ıy a d ö n ü ş ü r . K a d ın v e k u ş , t e k b ir v a r lık t a t o p la n ır v e v a r lığ ın k e n d is i o la r a k o r t a y a ç ık a r . “S u s t u , s o n r a b e n k o n u ş t u m : “D o s t l a r ı m k a ç t ı y a n ı m d a n U m u t la r ım g i b i y a r ı n s e n d e k a ç a r s ı n y a n ı m d a n .” D e d i K u z g u n : ‘H i ç b i r z a m a n .’”30 A c ı s ı z b i r g e l e c e ğ e a d ı m a t a b i l m e n i n , g e ç m i ş i n k a m b u r u n u - L e n o r e ’u s ı r t ı n d a n a t m a y ı p l a n l a r k e n , K u z g u n ’u n s o r u l a n s o r u l a r a “h i ç b i r z a m a n ” d i y e y a n ı t v e r m e s i , g e ç m i ş i n y ü k ü n ü “h i ç b i r z a m a n ” s i le m e y e c e ğ i m i z i v e o n u n la y a ş a m a k z o r u n d a o ld u ğ u n u g ö s t e r ir . Ya n i g e ç m iş t e y a ş a d ığ ı a c ıla r , s e v in ç le r v e t e c r ü b e le r , b ilin c e s a p la n ıp k a lm ış k a n s e r li h ü c r e d ir v e h iç b ir za m a n o n u t e r k e t m e y e c e k t ir . K u zg u n b u r a d a , o n u n la b ir le ş e c e k o la n ı h a y a t ı v e o n u n h a t ı r a l a r ı n d a k i L e n o r e ’y i v e o n u y a n ı n d a n a lıp g ö t ü r e n ö lü m ü im le r . Ya n i, K u z g u n z a m a n ın k e n d is id ir , g e ç m iş i, ş im d iy i v e g e le c e ğ i 29 30 76 A .g .e ., s . 2 7 9 . E d g a r A lla n P o e , “ K u z g u n ” . T ü r k D ili v e E d e b iy a t ı D e r g is i: Ş iir Ö z e l S a y ıs ı, s . 2 7 9 . K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı r ı n t ı l a r ı n ı A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’in i n e “ E s t e t i k Z a m a n ” - iç e r is in d e b a r ın d ır a n v a r lık , “ s e s ”i n k e n d is id ir . D a s e i n ’i y a k a la m a y ı d e n e y e n P o e , b u r a d a z a m a n a e s t e t ik b ir p e le r in g iy d ir ip fa r k lı v a r lık la r ü z e r i n d e b i r l e ş t i r i r . P o e ’n u n ö y k ü l e r i n d e g ö z e ç a r p a n k a d ı n f i g ü r ü , b u r a d a d a k a r ş ım ız d a d ır . A r a n ıla n , h a s r e t d u y u la n , b e k le n ile n b i r k a d ın , e ş s iz v e u la ş ılm a z lığ ıy la y ü k s e le n k a d ın s e s i K u z g u n ’d a L e n o r e o la r a k y ü k s e lir . O n u n a r d ın d a b e lir e n g ö lg e , b e k le y e n , a r a y a n , h a s r e t d u y a n b ir v a r o lu ş b e k ç is i v a r d ır . L e n o r e o n u b a ş k a b ir b e n liğ e t a ş ır , b u ş iir in v a r o lu ş u n u t a m a m la y a n , y a n i d a h a d o ğ r u s u o n u v a r e d e n d ir . H i ç b i r b e lir t i k a lm a d ı o h a z in ş a ş k ın lığ ım d a n ; “G e r ç i y o l u n m u ş s o r g u c u n ” d e d i m , “a m a k o r k m u y o r s u n G e lm e k t e n , k o c a m ış K u z g u n , G e c e le r in k ıy ıs ın d a n ; S ö y le , n a s ı l ç a ğ ı r ı r la r s e n i Ö lü m k ı y ı s ı n d a n ? ” .’”31 D e d i K u z g u n : ‘H i ç b i r z a m a n Z a m a n ı ü z e r in d e n so rgu cu n u n y o lu n m u ş lu ğ u ile ç ık a r ır ve t e m s ili h iç lik o la n b ir v a r lığ a d ö n ü ş ü r . K a b u l e d ile n in ö t e s in d e k i z a m a n d a v a r lık k e n d in i h iç b ir z a m a n a a it h is s e t m e z . Z a t e n b ö y le b ir h is s e ih t iy a c ı y o k t u r v e iç in d e h ır p a la n m ış o la n v a r lığ ı k r o n o lo jik z a m a n d a n k u r t u lu r . B u r a d a “B e n h e p k a r ş ın d a o t u r u p h e m g e ç m iş in e h e m d e g e le c e ğ in e k u s a c a ğ ım .” Çü n kü a r t ık onun z a m a n ı K u z g u n ’l a n o k t a s ı o lu ş u r . S a d e c e son b u lu r v e h iç z a m a n a d ı v a r d ır a r t ık , z a m a n ın b ir lik t e h ü c r e s in i k a y b e t m iş , d e ğ e r s iz le ş m iş v e s ilin m iş t ir . İ ç s e l b ir d ö n g ü g ö s t e r iy e v e m e k â n a t a b i t u t u lm a k s ız ın b a ş la r v e k u z g u n b u d ö n g ü n ü n k a n a t ç ır p a n ıd ır , b e lk i d e / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 y a p t ı ğ ı g ib i s e s le n ir , K u z g u n y i n e “ H iç b ir z a m a n ” d e r v e a d e t a ş u n la r ı e k le r : lE M İ d a g ö r ü ld ü ğ ü g ib i m e k a n ik z a m a n t e r k e d ilir v e iç e r d e iş le n e n b ir a k ış k o n u ş u lu r . B u a k ış ın h a t ır a la r ın ı a r t ık t a ş m a k is t e m e y e n ş iir , k u z g u n a h e p k u z g u n d o ğ u r u lm u ş b ir k a r ş ılık t ır . K u zgu n , v a r lığ ın P o e ’n u n k e n d is id ir . b e lle ğ in i iş g a l K e n d is i o la n ed en “ d a s e i n ”d ir , ş e y y a z a r ın çü n k ü o za ten d u r e e ’s i n d e b e l i r i r a n c a k z a m a n l a o n u d a t e r k e d e r . Z a m a n , s ü r e k l i v u r g u l a n d ı ğ ı g i b i “h i ç b i r z a m a n ” ü z e r in d e b ü t ü n le ş e r e k y o k o lu r v e e s t e t ik b ir y a p ıt o la r a k k a lır . K u z g u n , b ir k u ş o lm a k t a n z iy a d e h iç liğ in d e k e n d is in e d ö n ü ş ü r v e o k u r u n b e lle ğ in d e e s t e t ik b ir v a r lık o la r a k h e r o k u n d u ğ u n d a t e k r a r c a n la n ır . A h m e t H a m d i T a n p ı n a r ’ı n z a m a n k a v r a m ı n a o l a n i l g i s i , B e r g s o n ’u n “d u r e e ” k a v r a m ın ı m e rk e ze a la r a k ile r le r . Onun ş iir le r in in n ered eyse t a m a m ı n d a z a m a n a d e ğ i n i l i r v e z a m a n i l g i l i y a k l a ş ı m ı “ g e ç m i ş ”i n a n ı l a r ı n ı “a n ” iç e r is in d e y a k a la m a k t ır . Ş iir le r in in e s t e t ik y a p ıs ı ü z e r in e u z u n y ılla r u ğ r a ş a n T a n p ın a r , b u n u y a p a r k e n d e z a m a n k a v r a m ın ı k u lla n ır , a n c a k o , ş iir i z a m a n s ız b ir y a p ı o la r a k g ö r ü r . 31 E d g a r A lla n P o e , “ K u z g u n ” . T ü r k D ili v e E d e b iy a t ı D e r g is i: Ş iir Ö z e l S a y ıs ı, s. 2 7 9 . 77 Kadir Can DİLBER “Ş i i r “b e n ”in p e ş i n d e d i r . A m a , o “b e n ” b e n d e ğ i l i m a r t ı k , b e n i m b i r h a l i m d i r . O d a e t r a f ı m v e r i r a m a , “b e n ”i m v a s ı t a m l a v e b e n d e o l a r a k . Çü n k ü g er çek ten b i t m i ş b i r ş i i r d e “b e n ” d e y o k t u r , o ş i i r i n k e n d is i v a r d ı r , y a n i ş i i r h e r h a n g i b i r “o b j e t ” g i b i , i y i y o n t u l m u ş b i r e l m a s d i y e y i m . Ş i i r h ü l a s a z a m a n s ı z d ı r .”32 T a n p ın a r , o la r a k burada y o r u m la r k e n g ö r ü r . T a n p ı n a r ’ı n ş iir i t e k n ik “z a m a n o la r a k za m a n k e lim e s in e k a v r a m ın ı” k e n d is in e b ir 19 5 0 y ı l ı n d a A i l e d e r g i s i n d e “ Z a m a n b a ğ ım s ız k ıla v u z o la r a k K ır ın t ıla r ı” ş iir i y a y ı m l a n ı r . P o e ’n u n “ K u z g u n ” u n k ı r ı n t ı l a r ı o l a r a k b e l i r i r . Y a n i P o e ’n u n K u zgu n ile y a r a t t ığ ı e s t e t ik z a m a n , K u z g u n ’u n a ğ z ın d a n d ü şen za m a n k ır ın t ıla r ıd ır . “B i z , z a m a n k ı r ı n t ı l a r ı , Z a m a n s in e k le r i , / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 T o z lu c a m la r ın d a g ü n le r i n s e s s i z k a n a t ç ı r p a n la r V e lü z u m s u z g ö r e n le r a r t ık B u a y d ın lık t a k e n d i g ö lg e le r in i! S a n k i s iy a h , s im s iy a h t a ş la r iç in d e TYB AKAD E M İ S iy a h , s im s iy a h k o v u k la r d a y a ş a d ık b iz , S a n k i h iç g ö r m e d ik b ir b ir im iz i, S a n k i h i ç t a n ı ş m a d ı k ! ”33 Ş iir in “ B iz z a m a n K ı r ın t ı la r ı ” d i y e r e k b a ş la m a s ı , “ d a s e i n ”in v a r lı ğ ı n a iş a r e t e d e r . V a r lığ ın iç in d e v a r lık o lm a , b ö y le c e z a m a n ı a ş m a d e n e m e s i b u c ü m le ile b a ş la r , a n c a k d e v a m ın d a “d u r e e ” k a v r a m ın a y a k la ş ır . D o ğ a ile b ü t ü n le ş e n z a m a n , in s a n ın b e d e n in e y a n s ım a la r ş e k lin d e y in e o n a g e lir . U y k u i lk e u y a n ı k l ı k a r a s ı n d a y a n i d ü ş ile g e r ç e k a r a s ı n d a “ z a m a n ”a b i r a k m b a ş l a t ı l ı r . N a z ı m H i k m e t ’i n “ g ü n e ş ” i z a p t e t m e g i r i ş i m i e n e r j i n i n k a y n a ğ ı , s e r m a y e i l e d o ğ r u o r a n t ı l ı y k e n T a n p m a r ’d a “ z a m a n ”ı a l ı k o y m a d u r u m u , e s t e t ik m e t n i y a k a la m a e n d iş e s in d e n k a y n a k la n ır . “Y e l k o v a n k u ş l a r ı y a l ı y o r s u y u , S e n k i b a k ış ın d a n y u m u ş a k b ir y a z G ü lü m s e r e n y e ş il g e c e s in d e n V e s e s in d u r m a d a n , d u r m a d a n ö r e r , 32 Ü m it M e r iç ; S e lm a Ü m it K a r ış m a n , E b e d iy e t in H u z u r u n d a : A . H . T a n p ın a r , İ s t a n b u l, U fu k K it a p la r ı, 2 0 0 0 , s. 2 6 2 . 33 78 A h m e t H a m d i T a n p ı n a r , B ü t ü n Ş i i r le r i , İ s t a n b u l, D e r g â h Y a y ı n l a n , 2 0 0 7 , s . 7 1. K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı r ı n t ı l a r ı n ı A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’i n i n e “ E s t e t i k Z a m a n ” - Y ıld ız y o s u n u b ir u y k u y u ... B a k , m a r t ıla r k a n a t ç ır p ıy o r s a n a .”34 S i z i l e b ü t ü n l e ş e n “ d a s e i n ” , s e n ’e i n d i r g e n i r v e i ç s e l z a m a n d a i l e r l e m e y e b a ş la r . K u z g u n ’d a k i Len ora, burada is im s iz b ir ka ra kter o la r a k gö ze ç a r p s a d a z a m a n ın k e n d is id ir . Z a m a n , y in e z a m a n ın iç e r is in d e s a lın ır v e B e r g s o n ’u n d u r e e ’s i n i n e t k i s i n d e k u ş l a r a , y e ş i l g e c e y e , y ı l d ı z y o s u n u , y a z a k a d a r u z a n ır . Z a m a n k ır ın t ıla r ı v a r lığ ı y a p ı s ö k ü m e u ğ r a t ır k e n ü z e r in d e k i e t k is in i h iç b ir ç ö z ü le n za m a n ö r g ü , g e ç m iş in b ır a k m a z . Yu m a ğ ın s ilin m e y e n iz le r iy le t a ş ıd ığ ı b ü k ü m le r le ç ö z ü le n bed en b ir lik t e g ib i h a y a t a s ö k ü n e d e r . İ ş t e s a n a t b u r a d a b a ş g ö s t e r ir v e k e n d i k e n d in i a ç ım la m a y a b a ş la d ığ ın a n d a , v a r lık t a o lu ş a n iz le r in p a r ılt ıs ı e s e r e y a n s ıy a r a k s o n la n ır . Z a m a n ın k ır ın t ıla r ı, d iğ e r b ü t ü n k ır ın t ıla r g ib i s a v r u la b ilir , b e lli b ir y e r i y o k t u r , ö y le ü ç b e ş p a r ç a , ü ç - b e ş k u r u ş ö n e m s iz g ib i d u r a n ifa d e le r i iç e r is in e a lır . İ ç in e g e ç ic ilik k a t a r , ö n e m s iz le ş t ir ir , s a v u r u r . B u g e ç m iş e y a b a n c ıla ş a n b ir h a lin y a n s ıs ıd ır . B u y a n s ı iç in d e s a n k ile r e b o ğ u la n v a r lık k e n d i n e ’l i ğ i n i ç ö z m e y e ç a l ı ş ı r , i ş t e y a p ı s ö k ü m b u r a d a b a ş l a r . T a n p ı n a r “b i z b u y d u k , ş i m d i n e r e d e v e n e y i z , k i m i z ? ” d e m e y e ç a l ı ş ı r . K u z g u n y a y d ığ ı z a m a n k ır ın t ıla r ı s a v r u lu r k e n , k u z g u n o r a d a h a y a t ın o l a n K u z g u n , T a n p ı n a r ’ı n d u r e e ’s i i l e z a m a n ı n k e n d i s i n e d ö n ü ş ü r . T u t a r lı g ib i g ö r ü n s e d e s a a t le r in t u t a r s ız o lu ş u , r ü y a d a k i y a ş a m s a a t i ile u y a n ık d u r u m d a k i y a ş a m s a a t i a r a s ın d a k i fa r k lılık la k e n d in i b e lli e d e r . A n c a k in s a n b u fa r k ın a y r ım ın a v a r a m a d ığ ı g ib i z a m a n k a v r a m ı ü z e r in e / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 Sonuç lE M İ i ç i n d e b i r g ö l g e g i b i a v ı n ı b e k l e m e k t e d i r . P o e ’n u n d a s e i n ’l e v a r l ı ğ ı n k e n d i s i d e k e s in b ir b ilg iy e s a h ip d e ğ ild ir . B u n d a n d o la y ı z a m a n ın t u t a r lı o ld u ğ u fik r in d e d eva m e d ip a d ım la r ın ı ona göre a tm a k z o r u n d a d ır . Çü n kü m e k a n ik s a a t le r in t e r k e d ilm e s i g e r e k t iğ in i s ö y le y e n b ü t ü n b u t e o r ile r , s is t e m d e n n a s ıl ç ık ıla c a ğ ın ı h iç b ir za m a n s ö y le y e m e z . Ona y ö n e lim b ü t ü n o la r a k o ld u ğ u z a m a n s is t e m d e n ç ık ıla b ilir . B u s is t e m , ö r n e ğ in b ir s a n a t e s e r in e d o k u n a m a z y a d a o n u k ö le s i y a p a m a z . Ç ü n k ü s a n a t e s e r i y a r a t ım ıy la ö z e lle ş t ir ilir v e k e n d i y a s a la r ın ı k e n d i b e lir le r . V a r lık k e n d in i o r a d a b u ld u ğ u z a m a n - b i r s a n a t e s e r i o la b ilir - is e b u d u v a r ı a ş a b ilir . İ n s a n is e b i r g ü n “k e n d i n i b i l ” d iğ in d e , t ü m s o r u la r ı n ı n y a n ı t ı n ı b u la b i li r . D ü n y a v a r o ld u ğ u n d a n b e r i y a n ıt ın ı b u la m a d ığ ım ız v e b u la m a y a c a ğ ım ız s o r u la r , h e r o k u d u ğ u m u z d a ilk k e z o k u y o r m u ş h is s in e k a p ıld ığ ım ız v e h e r d e fa s ın d a y e n id e n y o r u m la d ığ ım ız v e y o r u m la y a c a ğ ım ız e d e b i d e ğ e r i y ü k s e k e s t e t ik m e t in le r in s o n s u z lu ğ u y la v e c e v a p la n a m a y a c a k s o r u la r ıy la , 34 A .g .e ., s . 73- 79 Kadir Can DİLBER z a m a n ın d u r d u r u la m a z a k ış ın ı v e in s a n ın z a m a n ın t a k e n d is i o ld u ğ u n u n e t b ir ş e k ild e ifa d e e d e r . S a n a t ç ın ın g ö r e v i b u r a d a n e t b ir ş e k ild e o r t a y a ç ık a r k i o , s ih ir li d o k u n u ş la r ıy la t u t a r lı z a m a n ı d ö n ü ş t ü r e r e k b a ş k a b ir k a lıb a ko ym a ya ç a lış ır . Z a m a n ın t e k n ik v e e s t e t ik b o y u t la r ı o lm a k la b ir lik t e ö z e llik le ş iir g ib i e s t e t ik m e t in le r d e z a m a n d a h a d e r in b ir ö n e m e s a h ip t ir . Ö z e llik le e s t e t ik m e t in le r d e k u s u r s u z lu k , z a m a n ü z e r in d e e ld e e d ilm e y e ç a lış ılır ve bu yü zd en m e t in le r in k u r a lla r ın a g ir m e k , z a m a n d e r in liğ in i a n la y a b ilm e k k a v r a m ıy la u ğ r a ş a n iç in t e o r is y e n le r in fiz iğ i t e s p it le r i ış ığ ın d a m e t in le r e b a k m a k g e r e k ir . B e r g s o n ’u n “ d u r e e ” ( s ü r e ) i l e i ç s e l z a m a n ı y a k a l a r k e n , H e i d e g g e r ’i n “ d a s e i n ” i l e z a m a n ı , v a r l ı k ’m k e n d is i ile ö z d e ş le ş t ir ir . D u r e e v e D a s e in b ir lik t e liğ in d e a k a n n e h ir ö z y a t a ğ ın ı b u la r a k k e n d i iç in d e o la n d ö n g ü s ü n ü , k im s e y e is p a t e t m e k z o r u n d a k a lm a d a n d e v a m e t t ir m e k t e d ir . H e r ik is in in d e m e t in s e l b a ğ la m d a ç a b a la n , v a r lığ ın ö z ü n e u la ş m a s ı v e iç s e l d ö n g ü s ü n ü n f a r k ı n a v a r m a s ı d ı r . D a s e i n ’c e e s a s v a r o l u ş o z a m a n o r t a y a ç ı k a r . D u r e e , >EMİ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 b u a l ı ş v e r i ş i n e n b ü y ü k i ç k u v v e t i d i r k i D a s e i n ’l e b i r l i k t e b u i ç s e l z a m a n k u v v e t i d ış a r ıy a e ğ ilim g ö s t e r ir v e k e n d in i y a n s ıt ır , b ö y le c e o r a d a v a r lık b u y a n s ım a y la o lu ş u r . D ü n y a ü z e r in d e “d a s e in ” in t e m s ili o la n in s a n lık , d u y u la r ı, h is le r i v e a k lıy la b ir m a k in e n in k la s ik d e v in im in d e n fa r k lı o la r a k g e liş ir . V a r o la n g e liş im in s ü r e k liliğ i Ya ş a d ığ ı a n iç in s e iç in d e k i d a s e in g e ç m iş t e n v a r lığ ın ın g e le n t e c r ü b e le r d e n y a r a r la n ır . k a n ıt ı o la r a k , b ir ic a t b ir y a r a t ı o r t a y a k o y m a g ü d ü s ü , o n u “d u r e e ” y a y a n i iç s e l s ü r e c in e s ü r ü k le r . Ç ü n k ü d u r e e ’d e n fa y d a la n a n in s a n lık iç in d e b u lu n d u ğ u a n ı, za m a n ı aşarak s o n s u z lu ğ a b ir a d ım a t m ış o lu r . B u y ü z d e n n a s ıl in s a n z a m a n d a n b a ğ ım s ız d ü ş ü n ü le m iy o r s a , d ü ş ü n c e s in i d e d a s e in k a v r a m ın ı y a n i s is li g e le c e k t e v a r o la b ilm e anı y a k a la m a a rzu su ve onu aşm a y a n i d u r e e ’d e n a yr ı d ü ş ü n ü le m e z . K u z g u n ’u n s o r u l a r a “ h i ç b i r z a m a n ” y a n ı t ı n ı v e r m e s i b o ş u n a d e ğ i l d i r . Çü n kü z a m a n s ız b ir duruş s e r g ile y e r e k ; in s a n ın y ü z y ılla r d a n beri b e k le d iğ i z a m a n d a n b a ğ ım s ız lığ ı s im g e le r v e o n u e lin d e t u t a r . K a r ş ıs ın d a duran k iş i is e P a lla s ın z a m a n a b a ğ ım lı in s a n ın ç a r e s iz a c iz liğ in in s e m b o lü d ü r . ü z e r in d e k i K u z g u n g ö r ü n t ü s ü y le ş iir s e l e s t e t iğ i y a k a la y a n Poe, a y n ı z a m a n d a k u z g u n im g e s in in s a n a t s a l s o n s u z y a r a t ım ıy la d a “d a s e in ” k a v r a m ın ı y a k a la r . T a n p ın a r d a is e D a s e in b ir t u t u m d oğru b ir b ilin ç s iz a k ış s ö z k o n u s u d u r . V a r lığ ın iç in d e , d u r e e y a o lu ş u n u d ile g e t ir e n “Z a m a n K ı r ın t ı la r ı ” , i ç s e l d ö n g ü n ü n d ı ş a r ı y a y a n s ı m a s ı y l a k u r u l a n b a ş k a b ir v a r lığ ı a n la t ır . B u , b ir y e n id e n d o ğ u ş o la r a k d a n it e le n d ir ile b ilir . Ç ü n k ü “b i z z a m a n k ı r ı n t ı l a r ı ” d i y e r e k d a s e i n ’c e b i r y a r a t ı m ı o r t a y a k o y a r . K e n d i iç in d e o la n la d ış a r ı y a n s ıy a n v e g ö r ü n e n , b a k a n ın b a k ış ı ile d e ğ e r le n e c e k o la n b i r d ö n g ü v a r lık t ır k i s ü r e k li o la n b ir y e n iliğ e t a b id ir . V a r lık o n a h iç b ir z a m a n s a h ip o la m a z k e n o v a r lığ ın ü z e r in d e b ir o t o r it e k u r a r . S e n c il b ir 80 K u z g u n ’u n K e n d i l i ğ i n d e “ Z a m a n K ı r ı n t ı l a r ı n ı A r a m a k - B e r g s o n ’u n D u r e e ’s i n d e n H e i d e g e r ’in D a s e i n ’i n i n e “ E s t e t ik Z a m a n ” - z a m a n K u z g u n ’u n d a d e d i ğ i g i b i “ H i ç b i r z a m a n ” o l m a y a c a k t ı r . K u z g u n ’u n i ç s e l d ö n g ü y ü e le a lm a s ı ile m e t n e b i r d u r a ğ a n lık , b i r a ğ ı r lı k g e lir . B u d ış s a l z a m a n ın ç ö z ü lü ş ü d ü r . O a r t ık e r ir v e y o k o lu r . G e r iy e k a la n is e K u z g u n u n z a m a n ı v e k ır ın t ıla r ıd ır . H iç b ir z a m a n d e d iğ i a n d a o n u n z a m a n ı iş le m e y e b a ş la r v e m e t n in z a m a n ın d a n ç ık ılır . Kadir Can DİLBER K a yn akça B e r g s o n , H . ( 19 4 1) . Y a r a t ı c ı T e k â m ü l. ( Ç e v . M . Ş e k ip T u n ç ) . İ s t a n b u l: M E B Y a y ı n l a n . -------------- ( 19 5 9 ) . D ü ş ü n c e v e D e v in g e n . ( Ç e v . M ir a ç K a t ır c ıo ğ l u ) . İ s t a n b u l: M E B Ya y ı n l a r ı. -------------- ( 19 9 8 ) . Z i h i n K u d r e t i . ( Ç e v . M ir a ç K a t ır c ıo ğ l u ) . İ s t a n b u l: M E B Ya y ı n l a r ı. -------------- ( 2 0 11) . M e t a f i z iğ e G i r i ş . ( Ç e v . A t a k a n A lt m ö r s ) . İ s t a n b u l: P a r d ig m a Ya y ı n l a r ı. Ç ü ç e n , A . K . ( 2 0 0 3 ) . H e i d e g g e r ’d e V a r lı k v e Z a m a n . B u r s a : A s a K it a b e v i Y a y ı n l a n . D e le u z e . G . ( 2 0 0 6 ) . B e r g s o n c u lu k . ( Ç e v . H a k a n Yü c e fe r ) . İ s t a n b u l: O t o n o m Ya y ı n c ıl ık . E li a s , N . ( 2 0 0 0 ) . Z a m a n Ü z e r i n e . ( Ç e v . V e y s e l A t a y m a n ) . İ s t a n b u l: A y r ı n t ı Ya y ı n l a r ı. F a u lk n e r , W . ( 2 0 0 6 ) . S e s v e Ö f k e . ( Ç e v . R a s i h G ü r a n ) . İ s t a n b u l: YK Y. G r iffit h , J . ( 2 0 0 3 ) . T i k T a k Z a m a n a K a ç a m a k B i r B a k ı ş . ( Ç e v . E r t u ğ A lt ın a y ) . İ s t a n b u l: A y r ı n t ı Ya y ı n l a n . H e id e g g e r . M . ( 2 0 0 4 ) . V a r lı k v e Z a m a n . ( Ç e v . A z i z Ya r d ım lı ) . İ s t a n b u l: İ d e a Ya y ı n e v i. . ( 2 0 14 ) . M e t a f i z iğ e G i r i ş . ( Ç e v . M e s u t K e s k in ) . İ s t a n b u l: A v e s t a Ya y ı n c ıl ık . L a lo , C . ( 2 0 0 4 ) . E s t e t ik . ( Ç e v . B u r h a n T o p r a k ) . A n k a r a : H e c e Y a y ı n l a n . M e r iç , Ü .; K a r ış m a n , S . Ü . ( 2 0 0 0 ) . E b e d i y e t i n H u z u r u n d a : A . H . T a n p ın a r . İ s t a n b u l: U fu k »EMİ / 2 0 18 / 2 3 : 6 5 - 8 2 K it a p l a r ı . P o e , E . A . ( 19 6 1) . “K u z g u n ”. T ü r k D i li v e E d e b i y a t ı D e r g i s i: Ş i i r Ö z e l S a y ı s ı . ( Ç e v . Ü l k ü T a m e r ) . C: 10 . S : 113 . s . 2 7 8 - 2 8 0 . R a t c l if fe . S . ( E d . ) . ( 2 0 10 ) . O x f o r d D i c t i o n a r y o f Ç u o t a t i o n s b y S u b j e c t . N e w Yo r k : O x fo r d U n iv e r s it y P r e s s . S a r t r e , J . P . ( 19 8 4 ) . Y a z ı n s a l D e n e m e le r . ( Ç e v . B e r t a n O n a r a n ) . İ s t a n b u l: P a y e l Ya y ı n l a r ı. S a y d a m . M . B . ( 2 0 14 ) . “M i t v e M a s a lla r ”. D o ğ u B a t ı D ü ş ü n c e D e r g i s i. A n k a r a : D o ğ u B a t ı Y a y ı n l a n . Yıl: 18 , S : 7 1. s . 3 3 - 8 1. S c h il le r , F . ( 19 9 9 ) . E s t e t i k Ü z e r i n e . ( Ç e v . M e l a h a t Ö z g ü ) . İ s t a n b u l: K a k n ü s Y a y ı n l a r ı. S h a k e s p e a r e , W . ( 2 0 14 ) . M a c b e t h . ( Ç e v . S a b a h a t t in E y ü b o ğ lu ) . İ s t a n b u l: T ü r k i y e İ ş B a n k a s ı Ya y ı n l a r ı. S o y k a n , Ö .N . ( 2 0 15 ) . E s t e t i k v e S a n a t F e ls e f e s i. İ s t a n b u l: P in h a n Ya y ı n l a r ı. T a n p ın a r , A . H . ( 2 0 0 7 ) . B ü t ü n Ş iir le r i. İ s t a n b u l: D e r g â h Ya y ı n l a r ı. 82