ö r l§ r ç i'- ı n ı n b'17 'îk b i r r r ıin o y u n l t r ı ı v c c’ikicf r it.-.el:,THrkir e *nin lir. Bu bedingen 9 t o r lu m 1l ı n o r t p lr r ın ö a YA ZK O T ü rk o ç a ğ ı C. N o : 17, K a t : 1 C a ğ a lo ğ lu - İs t a n b u l Y a z a r ın ö t e k i y a p ı t l a r ı : G Ö L G E L E R İ K U L L A N M A K , ş iir HERYÜZ B İR ÖYKÜ YAZAR, ş iir ( Y e d ile p e Ş ii r Ö d ü lü ) D R . K A L İG A R İ'N İN D Ö N Ü Ş Ü SÜRGÜN B u k i t a p A ğ a o ğ lu Y a y ı n e v i T e s is le r in d e d iz ild i, b a s ı ld ı, K apak: c iltle n d i S e ç k in İ s t a n b u l, 2 7 73 37 Y asar 1981 B İR A R A Y I Ş I N Y A Z IL A R I B iR Y A Z I N I N A R A Y I Ş L A R I AHM ET OKTAY Y a z a r la r v e Ç e v ir m e n le r Y a y ın K o o p e r a t if i Ü r e tim T o r a y Ile E r a y 'a BU K İT A P BU H ilm i Z iy a Ü lk e n T a r i h i ’n i « o r ijin a l rih i d e ğ ild ir » duğu D O L A Y IS İY L E K İT A P « T ü r k iy e 'd e ve d iy e dünya Ç ağdaş iç in n ite liy o r . yeni Ç e ş itli bulunm ayanın b ir t a r ih t e VE Ü Z E R İN E bu Düşünce g ö r ü ş le rin k lş ile r n k ita p ta ta ­ o lu ş tu r ­ o lm a m a s ı ç o k d a n a d o ğ a l k a r ş ıla n m a lı. Genellikle K a n ı t l a n m a s ı k o la y ik i g ö z l e m : 1 — yayı e tk ile m iş düşünce a r a s ın d a k i e n 2 — T ü rk m a k ta n y a k ın a y d ın ı G d e ta « m e s a fe » özgün, ortam. v a r o lu ş ç u iş t e k iş i j î a r t r e o ld u , dün­ a y d ın ın ın ü r e tim d e Budur Çok T ü rk y ir m i b e ş y ıl o lm u ş v e k e n d in c e k o rk m u ş tu r. ğ ım ın d o ğ d u ğ u b ilm e d e n a k ım la r ıy la çok k iş i b u lu n ­ b e n im kuşa­ v e H e id e g g e r 'i de M a rx ve En- g e ls ’i b ilm e d e n t o p lu m c u . Benzerim e s a k la r , y a ra -b e re ç a la r ın ı m a b ir b o ş -in a n şeyden is tiy o r la r . d e ğ il B aşka başka da, a z ın d a n a r a m ız d a H er g i r i ş i m im in a ra y a n da s ü r d ü r ü le n o lm a y ı cevap en a ltın d a to p lu y o r . bütünleme b ir sunduğum y a n ılm a la r iç in d e cevap B ir karşıtım a ve b a s k ıla r , e lb e t: b a ş k a la r ı da u ğ r a k la r d a n s o r u la r ın s ö y le ş i’y i k ita p , a r a y / ş ’ ın önce k im i b e n im B e n im ü r ü n le r i bu ya­ d ü ş e - k a lk a ve p a r­ s o r u la r ı­ k e n d im i bilme, h e p s i. A ynı s o r u la r ı v a r: önce, g e ç m iş v a r lığ ı ve ve o la n a k lı ü re te n ve b e n z e r le r im . g e ç iy o r s o r u lu ş k ılıy o r . o ls a k b iç im i, K a r ş ıtım la kuşkusuz. N e d o ğ ru y u kuyor kişisel bu söz t i r b ilg in in s ö y le m e k te n , n e y a z ıla r . zam an H angi a ra y a n zam an e d in ilm e s i. B u d e y a n ılm a k ta n y a n ılm a d ı y a lp a la m a d ı? s ü re ç te ve B ir b a ş la n g ıç k o r­ hangi s ü re ç ­ ilk e le r i­ 7 m e, bu ta r ih î ve b a ğ la m lış tım b il im e le ş tir iy i düm m a d d e c iliğ e tu ta r lı b a ğ lı b ir b ü tü n lü k k a lm a y a , e d in m e y e ça­ (ç a lış ıy o r u m ). M e s le k te n de, d iy a le k tik ¡c in d e son de adam ı hep k e rte d e . Bu ç im i s ü r e k li s o r u n u m o lm a d ığ ım d a n , y a z /(n )ın yüzden denem eyi b a ğ la m ın d a y a z ı ’n ın düşün­ b iç e m ve o ld u . H e p a r a y ış 'ım ı y a z d ım b i­ ve y a z ım ı a r a ş t ır d ım . K ita b ın son üç y a z ıs ı 1 9 6 6 -1 9 6 7 a it . G ö r ü l e c e ğ i g ib i h ü m a n i z m r a m la r ı Bugün ve ç e r ç e v e s in d e ö z e llik le y a n ıltıc ı üç « y a b a n c ıla ş m a y a z ı, y a y ın la n d ık la r ı öncelikleri, ç a b a la r ı, donm uş d o la y ıs iy le Ve son ra m a s a ru d u : çok o la r a k : b ile , beni Umutsuzluk A z ş e y d e ğ il. 8 a ç ıla r ın ı d e ğ e r s iz Bu a r a y ış ik i büyük ve k u r a m ın ın y e te r s iz is e in a n ıy o r u m . y ılla r d a kav­ y a z ıla r . a ld a tıc ı Y in e k o n u la r ın a de ve bu y ö n e liş ­ dizgesel o l m a zorlayıcı e ğ i l i m l e r i s u n u ş la r ın d a k i b a k ış da y ılla r ın a bu « h ü m a n iz m in » o ld u ğ u n a le r in d e k i 1970 g e liş tir ilm iş le r d ir o ld u ğ u n a , g ü ç te n -d ü ş ü rü c ü ve v e y a b a n c ıla ş m a sinizm. s a y ılm a m a lıd ır . y a z ıla r ı, ö lü m c ü l iş e ya­ te h lik e d e n h iç b ir ko­ I Y A Z I B İR K U R T U L U Ş T U R B ir o lu m s u z la m a d a n ç o k b ir a y r ım ı b e lir liy o r : Y a z m a k d e ğ il, y a z ı . N e r e d e ü r e t ilm iş o lu r s a o l­ su n , h a n g i a m a c ı ö n g ö r ü r s e g ö r s ü n , y a z ı d a im a « te k b a ş ın a » n m k a r ş ıt ın d a y e r a lır . D a h a d o ğ ­ r u s u y a z ı- s ö z . T a n ık lık e d e b iliy o r , o n a y lıy a b iliy o r v e h a y ır lıy a b iliy o r s a sö z; b u t a n ık lık , o n a y ­ la m a v e h a y ır la m a y e n i l g i y a d a y e n g iy e , f e l â ­ k e t y a d a m u t lu lu ğ a , t u t s a k lık y a d a ö z g ü r lü ğ e n e d e n o la b iliy o r s a ş u n d a n : H e p b ir b a ş k a s ın ı k o l l u y o r y a z ı- s ö z v e h e p o b ir b a ş k a s ı t a r a f ı n ­ d a n k o l l a n ı y o r . V a r lığ ı, e n ı l ım lıs ın d a n e n k ı ş ­ k ır t ıc ıs ın a , e n s e v d a lıs ın d a n e n d ü ş m a n c a s ın a , b u il iş k i y e b a ğ lı. A lt ın c ı G ü n ’ü n « o ls u n » u b ö lü ­ y o r s ö z ü ik iy e : b e n v e s e n . G e lg e le lim b u b ö lm e b ir b ü t ü n ü d e im liy o r e lb e t: b iz . B ö y le c e d a h a d o ğ a r d o ğ m a z « k ita b a » d ü ş e n , h e p o r a d a k a ­ la n , k im ile r i iç i n n e r d e y s e b ir y a z g ı k e s ile n y a z ı s ö z , o g ü n b u g ü n d ü r b e n im o ld u ğ u k a d a r d a ö t e k i ’n in . Y a z ı b e n im le ö t e k i’n in k o n u m u n u n , y a n i b u d ü n y a d a /t o p l u m d a o lu ş u m u z u n , a c ıla r a k a t la n ış ım ız ın v e o n la r ı y e n iş im iz in , ö lü m ü b i l i ­ c i m i z i n v e o n a k a r ş ı s a v a ş ım ız ın o r t a k p a y d a ­ s ıd ır . N e v a r k i is t e r r a s la n t ı o ls u n , is t e r z o r u n ­ lu lu k , d ü n y a d a o lu ş b u d ü n y a y ı h a k e t m e y i g e ­ r e k t ir ir . Ç ü n k ü k e n d i b a ş ın a b ir k a t ılık t a n , im le m s iz lik t e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ il d ü n y a . İ m le m in s a n ı n ^ e d iın iy le b e lir ir , d o ğ a d a v e to p lu m d a , in t i h a r b ile b u h a k e d iş g ir iş im in in ü r ü n ü d ü r , o lu m s u z b ir c e v a p o ls a d a . A m a k u ş k u yo k : a c ılı y ü z ü n ü ç e v ir d iğ i k e s in lik le ö t e k i’d ir . D o ğ a y a / 9 t o p lu m a k a r ş ı g ir iş ile n b u o lu m s u z p r o te s to , ö te k i ’n e b ir o lu m la m a n ın a r a ş t ır ıc ı im in i s u n a r . H u s s e r l’i b u d o ğ r u lt u d a k ıs a b ir s ü r e iz le r s e k : H e r b e n k e n d in i b ilm e k iç in ö t e k i - b e n ’i g e r e k s i­ n ir . B u y ü z d e n g e r ç e k t e n v a r o la b ilm e k iç i n y a z ı - s ö z ’ü ö n g ö r ü r in s a n , ö n g e r e k s in ir d a h a d o ğ ­ r u su : B u d ü n y a d a /t o p l u m d a o lu ş u n u , o n a k a t ı l ­ d ığ ın ı y a d a r e d d e t t iğ in i b i l d i r e c e k v e b u b ild i­ r iş ö t e k i'n c e b i l i n e c e k t i r . B e s b e lli: y a z m a k b ir ’i, y a z ı ik i’y i a ç ığ a v u r u r . B u a ç ığ a v u r u ş ik ili b ir « ev e t» v e « h a y ır » iliş k is in i y a n s ıt ır : Y a z ıy o r u m : d ü n y a d a v a r o lu ş u m a t a n ık lık e d iy o r u m , e v e t li" y o r y a d a h a y ır lıy o r u m b u y e r ’i.. G e lg e le lim n e b u e v e t , n e b u h a y ır g e r ç e k le ş e b ilir ö t e k i b u y a z ı - s ö z ’e k a t ı l m a d ı k ç a . H a t t a e v e t ’e « h a y ır » , h a y ır ’a « ev e t» d e m e d ik ç e . B ö y le c e d ü n y a d a o lu ş u h a k e d e r k e n y a z a r , s ö z ’ü n ü n d o ğ a l v e t o p lu m ­ s a l v a r o lu ş a iliş k in b ü t ü n s o r u m lu lu ğ u n u d a ü s t lo n m o k z o r u n d a k a lır . Ç ü n k ü y a z ı ö t e k in i b e n im sö /.iim u k a t ılm a y a , b a ğ la n m a y a ç a ğ ır ır . K u ş k u yok: s o n k o r to d o b u s ö z ’ü b e n d e ö t e k in e b a ğ l a n ­ d ığ ım iç in s ö y lü y o r u m . Ö t e k i’n in d ış la ş a m a m ış , «L anığım » d iy e m e m iş , y a ş a m s a l d e ğ e r le r iç in « o lu m lu y o r u m » , y a ş a m ı h o r la y a n la r iç in « y a d s ı­ y o r u m » d iy e m e m iş s ö z ü d ü r b u . V e ü s t e lik y a z ı s ö z , b a n a v e r ilm iş ( d o ğ m a d a n ö n c e , d o ğ a r k e n , d o ğ d u k t a n s o n r a ) o la n k o n u m u v e ö d e v i b a n a a it lik , u s a llık , d o ğ r u lu k , t ö r e llik a ç ıs ın d a n s o r ­ g u l a y a b i l e n t e k e d im d ir . H iç k u ş k u d u y m a y a ­ lım : Y a z ı. b e n in a _ y e .ö te k i,n in d ü n y a d a o lu ş u ü z e r in e s ü r e k li b ir s o r g u la m a d ır . G e r ç e ğ i a r a m a , z o r u n lu lu k t a n k u r t u lm a y o lu n d a k ış k ır t ır v e b u y ü z d e n k o v a la n ır y a z ı- s ö z . K ur1a n d a ş u a r a s u ­ r e s in d e ş a ir e u y g u n g ö r ü le n k a r g ı ş , E f la t u n ’u n D e v le t » in ’d e s ü r g ü n ' d ü r . Ş ö y le d e n e b ilir m i ö y ­ le y s e : y a z ı - s ö z h iç b ir z a m a n « m u v a fık » o l m a ­ y a c a k t ır . B u m u h a l i f k im lik , y a z ı ’n ın ö t e k in e d ö n ü k lü ­ ğ ü n d e n k a y n a k la n ır . « K e n d is in e v e r ilm iş o la n 10 d ili k u l l a n a b i l e n » , k e n d in i ü s t l e n d i ğ i k a d a r , h a t ­ t a o n d a n d a ç o k , d ilin i k u l l a n a m a y a n y o k s u n v e y o k s u l b ır a k ılm ış ı ü s t le n ir . T a n r ıla r k a t ın d a y a ­ ş a r k e n « a te ş h ır s ız ı» o lu r , t o p r a k - k ö le s a h ib i b ir s o y lu ik e n b a ş k a ld ır a n v e k ö le ik e n e f e n d i. H e r y a z a n ’m k e n d i d ü ş le n m iş ö lü m ü n ü n k a r ş ıs ın a ö t e k in in , J B a u d e la ir e ’in v u r g u la m a s ıy l a « b e n z e ­ r in in , k a r d e ş in in » b ir k o n a k y a d a iz b e lik t e k i g e r ç e k ö lü m ü d ik ilir . K ıs a c a : y a z ı ö t e k in d e n d o ­ ğ a r , ö t e k in e y ö n e l i r . Ö lü jn ü ^ m a d d î- m a n e v î h e r t ü r lü y o k ş u llu ğ ü , h e r t ü r lü b a s k ıy ı y a d s ır , h e r t ü r lü s e v g iy i, p a y la ş ılm ış b o llu ğ u , a d a le t v e m u t ­ lu lu ğ u o lu m la r k e n h e m b e n , h e m o a d ın a k o n u ­ ş u r . O lu m s u z la d ığ ı d a o ’d u r a s lın d a , o lu m la d ığ ı d a . S e k iz y a ş ı n d a a ç b ir ç o c u ğ u n t r a m v a y a r d ın ­ d a k i k o ş u s u n u b e t im le d ik t e n s o n r a a m a n s ız b ir e le ş t ir iy e d ö n ü ş e n L a u t r é a m o n t ’u n s e s i h e m ç o ­ c u ğ a , h e m y a z a r m d a iç in e d ü ş t ü ğ ü « k a h r o la s ı y ü z y ıl» ın t a ş y ü r e k lile r in e y ö n e lir : b ir in e « e v e t» , ö t e k in e « h a y ır » b iç im in d e : « Y e m e y ip iç m e y ip g e c e g ü n d ü z ş iir le r im d e i n s a n d e n e n b u y ır t ıc ı h a y v a n la , m a r if e t y a p m ış g ib i o n u y a r a t a n t a n ­ r ıy ı y e r in d ib in e b a t ır a c a ğ ım . Ş iir ü s t ü n e ş iir , k i­ ta p ü s t ü n e k it a p , s o n n e f e s im e d e k iş im g ü c ü m b u o la c a k . B u r n u n d a n g e t ir e c e ğ im s e n in .» L a u t r é a m o n t s ın ır d u r u m d a k i b ir ö r n e k k u ş ­ k u s u z , a m a m e t n i y a z ı - s ö z ’ü n t a r ih s e l y ö n s e m e s in i g ö s t e r m e k t e n d e g e r i k a lm ıy o r : O lu m s u z u o lu m s u z la m a k . B u o lu m s u z la y ım ü r e t i m in s a n ın t o p l u m s a l/ t a r i h s e l g e r ç e k liğ in in iç in d e b ir y e n i d e n - ü r e t im v e d ış t a la d ı ğ ı d a şu: T a n r ıs a ld a n s i ­ y a s a l a d ö n ü ş e n y a d a b ir lik t e v a r o la n y e t k e , ö z ­ g ü r lü ğ e k a r ş ı b a s k ı, b o llu ğ a k a r ş ı k ıt lık , e ş it liğ e k a r ş ı s ö m ü r ü . B e n ’l e s e n ’i, k ıs a c a b i z 'i y a z ıd a g ö ­ r ü n ü r k ıla n b u . D o ğ a l v e t o p lu m s a l d ü n y a d a o l u ­ ş u n o r t a k p a y d a s ı d e d ik y a z ı ’y a . Ş im d i d e y a z ı s ö z ’ü n v a r lık n e d e n in in « o lu m s u z u o lu m s u z la ­ m a k » o ld u ğ u b e lir d i. İ n s a n a y a b a n c ıla ş t ır ılm ış , ş e y le ş t ir ilm iş b u d ü n y a n ın e le g e ç ir ilm e s i, ş i m ­ 11 d iy e k a d a r y a ln ız c a y o k s u llu k la r d a n , t u t s a k l ık ­ la r d a n o lu ş a n t a r ih in d ö n ü ş t ü r ü lm e s i g e r e k . B u t e m e l g e r e k lilik b e s b e lli k i d ilin i k u l l a n a m a y a ­ n ın , e m e ğ in s ö m ü r ü lm e s ü r e c in d e y o k s u ll a ş t ır ıld ığ ı iç in k u lla n a m a y a n ın i s t e ğ id ir v e d ilin i k u l ­ la n m a y ı b ile n in d ış a v u r d u ğ u b u is t e k t ir y a z ı ’y ı ö t e k ile r in d e k ıla n . Ö y le y s e o k u n a b i l i r l i ğ i s e ç ­ m e k z o r u n d a y a z ı. G id e r e k s ı n ı f k o n u m u n u d e ■ g iştir m e k . Ö k u n a m a y a n , o k u n a m a m a y ı ö z e llik le s e ç e n , k e n d in i ö t e k i’n d e n ö z s e l o la r a k a y ır a n y a d a o lu m s u z u o lu m la y a n , y a ş a m a k a r ş ı ö lü m ü s a v u n a n b ir y a z ı^ t a r ih in i ç i n d e k u r t a r ıc ılığ a y a d a k u r t u lu ş a k a r ş ıt b ir iş le v y ü k le n ir . E m e ğ in s ö m ü r ü lm e s i s ü r e c in d e ö r g ü t le n e n b ir t o p lu m ­ s a l f o r m a s y o n d a , y a z ı a n c a k y e t k e n in k a r ş ıt ın ­ d a y e r a la r a k m i s s i o n ' u n a u y g u n b iç im d e v a r ­ o la b ilir v e k e n d in i d e a n c a k ö t e k i’n in d ilin d e v a r e d e b ild iğ i o r a n d a g e r ç e k le ş t ir e b ilir . H e r h a n g i b ir s a n a t s a l d il k e n d is in d e n d o ğ d u ğ u v e k e n d i ­ s in e y ö n e ld iğ i « b e n z e r in i» d e d ış t a lıy o r , y e t k e g i ­ b i s o n u n a k a d a r o n a d a m u h a l i f k a lıy o r s a , k u ş ­ k u la n m a k g e r e k ir o y a z ı ’d a n . Y o k s u l v e y o k s u n b ır a k ılm ış la r ın d ü n y a s ı n a y e r le ş m e k t e n ü r k e n , o r a d a o k u n a b i l m e y i d ü ş k ü n lü k s a y a n , s a d e c e d ilin i k u l la n a b ile n s e ç k in le r a r a s ın d a s ö y l e ş i o l ­ m a y ı is t e y e n , k ıs a c a : « s ü r ü - h a lk » a k a r ş ı « ö n d e r a y d m n ö n e s ü r e n h e r y a z ı, is t e d iğ i k a d a r a k s i s ö y le n s in , s o n k e r t e d e k u r u lu d ü z e n in y a n ın d a y e r a lır . İ n s a n v a r o ld u k ç a a c ın ın , s ö m ü r ü n ü n , e ş it s iz liğ in , k ö t ü lü ğ ü n v a r o la c a ğ ın ı ö n e s ü r e n h e r y a z ı d a . Ç ü n k ü p e k ç o k y a z a r d a (B e c k e tt, M a ile r , I o n e s c o v b .) ö r n e ğ i g ö r ü ld ü ğ ü g ib i, g e r ­ g in , h a tta ' s a l d ır g a n d ilin e r a ğ m e n b u y a z ı, s ö ­ m ü r ü v e b a s k ıy ı d o ğ u r a n ü r e t im iliş k ile r in in y e n id e n - ü r e t im in in ö z g ü l k o ş u lla r ın ı y a r a tır : k o r ­ k u , iç e - k a p a n m a v e e lb e t b o y u n e ğ m e . Ç a g 3 a ş b ir b ilim a d a m ı, « h e m y a ş a m ı, h e m ö lü m ü e v e t le y e n » R ilk e ’n in k a r ş ıt ın d a y e r a la n S e r g e M o s c o v ic j ş ö y le d iy o r : « Ö lû m ’e h a y ır d e m e k y e t m e z i 12 y a ş a m ’a e v e t d e m e k g e r e k in » D ö n ü ş t ü r e r e k s ö y ­ lü y o r u m : B u r j u v a z in in , k a p it a liz m in e le ş t ir ilm e ­ s i y e t m e z , iş ç i s ı n ı f ı n ı n o l u m la n m a s ı g e r e k ir . B u ­ r a d a ö n e s ü r ü le b ile c e k « N e o, N e o» e le ş t ir is in in k ü ç ü k b u r j u v a i ç e r iğ in i R o la n d B a r t h e s ’ın y e t ­ k in lik le a ç ığ a ç ık a r d ığ ın ı a n ım s a t m a k la y e t i n e ­ lim . S a lt b u r j u v a d e ğ e r le r d ü n y a s ın a k a p a n ıp o d e ğ e r le r in s ü r e k li e l e ş t ir is iy le y e t in m e k , o d e ğ e r ­ le r d e n u m u d u n u k e s t iğ in i s ö y le m e k n e a n la m a g e lir ? B a ğ la n a c a k h iç b ir d e ğ e r o lm a d ığ ı a n l a ­ m ın a . Y a ş a m ın o lu m la n a m a y a c a ğ ı a n la m ın a . T o p lu m u n d e ğ i ş t i r i l e m e y e c e ğ i a n la m ın a . S o n r a s ı: Y a z ı, g i d e r e k ö t e k i'n e a i t o la n iç e r iğ i b o ş a lt ır . Y a z a n m a h z e n e ç e k ilip k e ş iş o lu r . D ili­ n i k u l la n a m a y a n « b e n z e r in i, k a r d e ş in i» d e ğ il, d i­ lin i k u lla n a b ile n , g e l g e l e li m k a r d e ş in i g e c e n in k a r a n lığ ın d a t e r k e d e n k e n d is in in b ö lü n m ü ş im ­ g e s in i a r a r . İ ş t e b u y ü z d e n d e k u r t u l u ş ç a b a s ı g e r ç e k le ş m e z . Ç ü n k ü y a z a n v e o k u y a n b i r l i k t e k u r t u la b ild ik le r i a n d a g e r ç e k le ş ir y a z ı. V e a n ­ c a k y a z ı a ç a b ilir k it le le r e y a z a r ın d a iç in d e b u ­ lu n a c a ğ ı « b ü y ü k k u r t u lu ş » u n k a p ıs ın ı. D ilin i k u l ­ la n a m a y a n k u lla n a b ile n in y a z ı - s ö z ’ü n d e d ü n ­ y a d a o lu ş u n u n g e r ç e k a n la m ın ı v e b u a n la m ın y e n id e n e le g e ç ir i lm e s i n i n - y o l u n a a it im i b u lu r . Y a z ı, ö t e k i’n in , o k u r u n m u t la k k a t ılm a s ın ı v e o n u n k e n d is in i y e n id e n - ü r e t m e s in i is te r , b u y ü z ­ d en . B u k u r t u lu ş d o la y ıs iy le v e b u k u r t u lu ş iç in D o la y s ız s i y a s a l s ö y le m k ip in i k u l la n m a s a d a s o n k e r t e d e s i y a s a l b ir s ö y le m d ir y a z ın ın g e l i ş ­ t ir d iğ i. Ç ü n k ü y a z ı n s a l s ö y le m a n c a k b ir i d e o l o j i iç in d e ü r e t ile b ilir v e y a z ı y a l n ı z c a id e o lo j i ü r e ­ tir. A m a , L a c la u ’y u iz le y e r e k s ö y le y e lim : « İ d e o lo ­ jik e k le m le n m e le r a n c a k s ı n ı f s ö y le m le r i iç in d e m ü m k ü n o lu r .» V e b u y ü z d e n d e a n c a k in s a n la r ö z g ü r c e ö r g ü t le n e b ild iğ i, h e r t ü r lü ş e y le ş m e a ş ı l ­ d ığ ı g ü n , y a z ı ’n ın y e t k e k a r ş ıs ın d a k i « m u h a lif» k im liğ i s o n a e r e r , a m a d o ğ a l k o ş u lla r a k a r ş ı s o n ­ su z a k a d a r sü rer. (Y A Z K O 2, A r a lık 1980) 13 Ö Z G Ü R L Ü K T Ü R Ş İ İ R İ N İM L E D İĞ İ İ n s a n ın d o ğ a l v e t o p lu m s a l v a r l ı ğ ı n ı ö n c e lik le g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a n h e r b ü y ü k ş a ir y a ln ız c a d o l a y s ı z ö z g ü r l ü ğ ü is t e r v e y a p ıt ı y a ln ız c a o n u v a d e d e r . B ir e y c i y a d a t o p lu m c u , y a p ıt ın n e s ­ n e ll e ş t ir d iğ i y a d s ım a n ın v e b a ş k a ld ır m a n ın y ö ­ n e ld iğ i t e k a m a ç tü m k u r a lla r ın , s ın ır la m a la r ın , y a s a k la m a la r ın v e e lb e t y o k s u n lu k la r ın k a ld ı ­ r ılm a s ıd ır . B u k u r t a r ı c ı k im liğ in b i l i c i b ir k im ­ liğ i g e r e k t ir d iğ in i d e u n u t m a m a k g e r e k iy o r : Ş a r k ıs ıy la ö lü m ü b ile y e n e n O r p h e u s y e t in e m e z s e v g i l i s in i g e r i a lm a k la , y e r a lt ı ü lk e s in in « g iz i­ n i» ö ğ r e n m e k is te r . D ö n ü p b a k a c a k t ır : y it ir s e d e . Ö z g ü r lü k y it ir m e y i g ö z e a lm a y ı g e r e k t i r i r ç ü n k ü . Ş iir in b u t e m e l y ö n s e m e s i, in s a n ın ilk ç a ğ t a n r ı la r ın ın d ü n y a s ın d a n k o p u p k e n d i d ü n y a ­ s ın a y e r le ş t i ğ i y e n i z a m a n la r d a d a d e ğ iş m e z . D a h a g e l i ş i r t a m t e r s in e , d iz g e s e lle ş ir : H e r tü r lü y e t k e n in b a s k ıs ın d a n , h o r g ö r ü s ü n d e n a r ıt ılm a lıd ır r u h s a l v e t o p lu m s a l v a r lık , y o k s u llu k t a n k u r t a r ılm a lıd ır . D o ğ a n ın e f e n d is i o lm a k y e t m e z , k S h e- l.rS'— *-,.—-'e n•d i k e n d is in in e f e n d i s i o lm a lıd ır in s a n . ---l e v ’i a n a lım : « D ü n y a n ın k a b u lle n ilm e y e n y a s a Tİ k o y u c u la r ıd ır o z a n la r .» K a b u lle n ilm e y e n : ç ü n k ü k a r ş ı- y a s a la r d ır Ö n e rd iğ i: E ş it s iz liğ e k a r ş ı e ş itlik , a ç l ığ a k a r ş ı t o k lu k , z o r b a lığ a k a r ş ı ö z g ü r l ü k . B u i s t e k le r ş a ir in « k a r g ış la n m ış lığ ın ın » n ereden k a y n a k la n d ığ ın ı y e t e r in c e a ç ık la r . Y in e b u i s ­ t e k le r , s o n k e r t e d e , ş iir in t a r ih in e b a ş k a ld ır m a ­ n ı n t a r ih i o la r a k b a lt m a m ız a d a iz in v e r ir . Ç ü n ■ 'tü ş a ir in ö z g ü r lü k i s t e ğ i v e v a a d i, iç e r iğ in i d ış - 14 la ş t ır ış b iç im i n e o lu r s a o ls u n , v e r ilm iş 'in , k u ­ r u m la ş m ış ın y a d s ın m a s ın ı ö n g ö rd ü ğ ü n d e n s i­ y a s a l b ir is t e k t ir. M ilto n « Y itik C e n n e t» d e d in ­ s e l e le ş t ir id e n s i y a s a l e le ş t ir iy e g e ç iy o r s a , b o ş u ­ n a d e ğ il. C û n k ü ö z g ü r l ü ğ ü n m ü m k ü n o ld u ğ u te k y e r v a r: d ü n y a . D ü n y a d ö n ü ş t ü r ü l m e d e n i n s a n ­ c a y a ş a m a o l a n a ğ ı y o k tu r . B u d u r ş iir in im le d iğ i. « K o r k u d a n d ili b a ğ l a n d ı ğ ı n d a b ile : « D e ğ il m ik i a y a k la r a l t ı n d a i n s a n o n u r u — O k ız o ğ la n k ız e r d e m d a ğ la r a k a ld ır ılm ış — E z ilm iş , h o r g ö r ü l­ m ü ş e l e m e ğ i, g ö z n u r u — Ö d le k le r b a ş a g e ç m iş , d e r k e n m e r t lik b o z u lm u ş — D e ğ il m i k i k o r k u ­ d a n d ili b a ğ lı s a n a t ın » 1 S h a k e s p g a r e 'in s o n e s i d o ğ r u d a n b ir b a ş k a ld ır m a y ı ö n g ö r m e z , k u ş k u y o k , a m a b u e le ş t ir in in , im le d iğ i d ü z e y k o n u ­ s u n d a h e r h a n g i b ir y o r u m g e r e k t ir m e d iğ i d e a ç ık . H o r g ö r ü , y e t k e , s ö m ü r ü d ü r « d a r k la d y » v e « s e v g ili d o s t » la a r a s ın d a d u r a n v e o n b e ş in c i s o ­ n e d e d e ğ in ile n « z a m a n ın ç ö k ü ş ’le s ö y le ş m e s i» a n ­ c a k b u s o m u t k o ş u lla r d a in s a n a l iç e r iğ in e k a v u ­ ş a b ilir . Ç ü n k ü , M a r c u s e ’y i iz le y e r e k : « z a m a n ın a k ış ın ı durdu rm a ç a b a la r ın ı h a rek ete ge­ ç ir e n , zam an il e b ask ı düzeni a r a s ın d a ­ ki a n l a ş m a d ı r .»2 Bu a n la ş m a n ın kuram ­ s a l iç e r iğ in i W a lt e r B e n j a m in ’in y o r u m la m a s ı y e t e r in c e y a n s ıt ır . « T a r ih in s ü r e k liliğ in i k ır m a k k o n u s u n d a k i b ilin ç li is t e k , e y le m a n ın d a d e v r i m ­ c i s ı n ı f l a r a ö z g ü d ü r . B u b il in ç T e m m u z d e v r im i s ır a s ın d a , k e n d in i g ö s t e r m iş t ir . S a v a ş ın b ir in c i g ü n ü n ü n a k ş a m ın d a , b ir k a ç y e r d e a y n ı a n d a , f a k a t b ir b ir in e b a ğ lı o lm a k s ız ın P a r is k u l e l e r i ­ n in s a a t le r in e a t e ş e d ilm iş t ir .» 3 Z a m a n a a t e ş a ç ı ­ lır, ç ü n k ü ş u n la r d ır b u z a m a n ın im le d iğ i: a ç lık , h a s k l, z o r la y ıc ı ç a lış m a . H iç k u ş k u la n m a y a lım : « Y itik c e n n e t » d ü ş ü , b ü t ü n ü y le b u d ü n y a d a g e r ­ ç e k le ş t ir ilm e k is t e n e n b ir d ü ş tü r . Ş iir in « ö z g ü r o y u n » o la r a k d a b ü y ü k ö lç ü d e b u s i y a s a l y ö n s e m e y e e k le m le n d iğ i s ö y le n e b ilir . Ç ü n k ü o y u n , ö z ü g e r e ğ i k u r a lla r ı b o z a r v e k u - 15 r u m la ş m a y a iz in v e r m e z . H e r d a k ik a y e n i b ir ö g e b u lu c u y a n ıy l a , o y u n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a im ­ g e le m in b u y r u ğ u n d a d ır v e h e r t ü r lü k u r g u s a l l ı ğ ı ö n g e r e k t ir ir .. Z o r la y ıc ı ç a lış m a v e y a s a d ü n y a s ı k a lıp la ş t ır ıc ıd ır , o r a d a k u lla n ıla n d il d e . B ir e ­ y e y a b o y u n e ğ d ir ir b u d il, y a u y u m la n d ın r . O y ­ s a ş iir b ü y ü k b ö lü m ü y le im g e s e l d ü z e y e ö z g ü b ir >ü r e t im o la r a k h e r t ü r lü « fa n ta z iy e » a ç ık tır . B u f a n t a z i t a n r ıia r a b a ğ ı ş l a y ı c ı / c e z a l a n d ı r ı c ı b ir g ü ç y ü k le y e b ild iğ i g ib i, o n la r ı ö ld ü r e b ilir d e . O y u n k u r u m s a l g e r ç e k liğ i v e h iy e r a r ş ik d ü z e n le n iş i b o z a r . Ş iir s e l d il, e n a m a ç s ız g ö r ü n d ü ğ ü a n d a b i­ l e « y itik c e n n e t le , y a n i y a s a k l a n m ı ş o la n a g ö n ­ d e r ir . Ö z g ü r lü ğ ü n im le n m e s i, e g e m e n s ı n ı f s ö y ­ le m i n in d ış t a la n m a s ı a n la m ın a g e lir . B u d u r _ fa ş i z m i n b ü y ü k b ir ş a i r y e t iş t ir e m e m e ş in in n e d e "ni. H e m e n a k la g e l e b i l e c e ğ i iç in b u r a d a E z r a P o u n d ’l a il g il i b ir a y r a ç g e r e k iy o r : P o u n d ’u d o ğ ­ r u d a n v e k a t ık s ız b ir f a ş i s t s a y a m a y ız . Ç ü n k ü P o u n d , f a ş iz m in b ir id e o lo j i o la r a k g e li ş ip s e r ­ p ilm e s i v e ik t id a r ı e le g e ç ir m e k ü z e r e ö r g ü t le n ­ m e s i s ır a s ın d a o r t a y a ç ık m a m ış , d o la y s ız b ir f a ­ ş i s t s ö y le m g e liş t ir ilm e s in e k a t k ıd a b u lu n m a m ış ­ tır ., B ir s o n r a d a n k a t ılm a d ır P o u n d ’in k i. Ş a ir in s e ç k i n c i t u t u m u f a ş i s t ö ğ r e t id e k e n d is i n i k o la y ­ lık la d ış la ş t ır a b ile c e ğ i ö ğ e le r b u lm u ş , z a t e n m e v ­ c u t o la n « e n t e lle k t ü e l» h o r g ö r ü s ü b a s k ıc ı y ö n e ­ t im in d o ğ a l b a ğ la ş ı ğ ı o lm u ş t u r .' B u ö r n e k , b iz i b e n im s e n e b ile c e k b ir ö n e r m e y e g e tir ir : H e r ö z g ü r lü k a r a y ış ı ö z g ü r lü k le s o n u ç J a n ı& g,z._ Ç ü n k ü , e ğ e r ö z g ü r lü k h e r t ü r lü y a b a n c ı l a ş m a n ı n / ş e y l e ş m e n in d ış t a la n a r a k a ş ılm a s ın ı g e r e k t ir iy o r s a , y e t k e n in s i y a s a l/ t o p l u m s a l b a s k ı v e h o r g ö r ü s ü k a d a r , b ir e y in ( ş a ir in ) e n t e lle k t ü e l b a s k ı v e h o r g ö r ü s ü d e ö z g ü r lü ğ ü e n g e lle r . B ö y le s i b ir d u r u m d a d ilin v e im g e le m in k u l l a ­ n ım ı d a « ö z g ü r o y u m a , y a n i h a z z a d e ğ il a c ı ç e k ­ m e y e b a ğ la n ır . S o n k e r t e d e , ö lü m e g ö r e b ir y a ­ z ın s a l s ö y le m ö z g ü r lü ğ ü n ö t e s in d e d e ğ il g e r i s i n ­ 16 d e k a lır v e k e n d i k e n d i s i n in y a d s ım a s ın a y ö n e ­ lir , d o ğ a l o la r a k . İ n s a n lığ ın d ü n y a s ın d a n a y r ıla n , o n u h o r g ö r e n d il ö n ü n d e s o n u n d a iş l e v i n i y i t i ­ rir. B u n o k t a d a , H ö ld e r lin ’in ş iir in i y o r u m la y a n H e id e g g e r ’i iz le y e b ilir iz , k u ş k u s u z y o r u m u n u n v a r o lu ş ç u y ö n s e m e s in i g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r a ­ ra k : « K im d ir i n s a n ? N e o l d u ğ u n a t a n ık lık e t ­ m e s i g e r e k e n d ir . P e k i n e y e . t a n ık lı k e d e c e k t ir in s a n ? K e n d is in in y e r y ü z ü n e a i t o ld u ğ u n a . B u a i t l i ğ e t a n ık lık e t m e , b ir d ü n y a n ın y a r a t ı l m a s ı v e y ü k s e lm e s iy le v e y i n e b ir d ü n y a n ın y ı k ı l m a s ı v e b a t m a s iy le o lu r .» 5 İ n s a n ın d ü n y a y a a i t o lu ş u v e y ı k ı l ı ş l a y ü k s e li ş e h e m t a n ık lık e t m e , h e m b u n u g e r ç e k le ş t ir m e z o r u n lu lu ğ u , ş iir in d o ğ r u d a n d o ğ r u y a t a r ih s e l s ü r e ç iç in d e y e r a ld ığ ın ı v e b u ö z g ü r lü ğ ü n g e r ç e k le ş t ir iliş in i ö n g e r e k t ir d iğ in i g ö s t e r ir . Ş a ir b u y a b a n c ı, ş e y le ş m iş d ü n ­ y a d a b u ş e y l e ş m e y i a ç ı ğ a v u r d u ğ u v e y a d s ıd ı ­ ğ ı i ç i n ilk b a k ış t a h a lk t a n k o p a r , a m a ö z g ü r lü ­ ğ ü n g e r ç e k le ş m e s ü r e c i iç in d e o n a d ö n e r y e n i ­ d en : « O z a n , y a z g ıs ın ın ü s t ü n a y r ılm ış l ığ ın d a , b ö y ­ le t e k b a ş ın a k a lır k e n , h a lk ı a d ı n a v e d o la y ıs iy le g e r ç e k t e n , h a lk ı i ç i n i a ğ i a r g e r ç e k liğ i.» 6 B a ş ­ k a b ir s ö y le y iş le : K e n d i k iş is e l ö z g ü r lü ğ ü n ü y i ­ t ir ir g e r e k ir s e a m a h a lk ın ö z g ü r lü ğ ü n ü im le r , k e n d i_ a ç ı jç e k e r a m a h a lk a u m u d v e r ir . G e lg e l e lim ş iir le s i y a s a l/ t o p l u m s a l e le ş t ir i a r a s ın d a k i ö z g ü r lü ğ ü n e le g e ç ir ilm e s in e y ö n e lik b u iliş k i, ç o k k iş iy e t e d ir g in l ik v e r m e k t e n d e g e r i k a lm a z . Ö r n e ğ in d o ğ r u d a n g e r i c i b ir y a z a r o la r a k g ö ­ r ü n m e y i is t e m e y e n _ C a m u s , s a n a t ç ın ın b a ş k a l ­ d ır m a s ın ı s i y a s a y a d e ğ i l y a r a t ıc ı lı ğ a b a ğ la m a k v e s a n a t ın s i y a s a y ı d ış t a la d ığ m ı o n a y la t m k i s ­ te r . B u ç a b a s ın d a C a m u s , b ir y ü z y ıl ö n c e s in in « li­ b e r a l» B e n j a m in C o n s t a n t ’ı il e b u lu ş u r v e o n u n k u ş k u v e r ic i ö z g ü r lü k t a n ım ıy la b ü t ü n le ş ir is t e r is te m e z : «B en, ö z g ü r lü ğ ü , b ir e y in g e r e k ü lk e y i z o r b a c a y ö n e t e n ik t id a r ü z e r in d e , g e r e k s e a z ı n ­ lığ ı ç o ğ u n lu ğ u n ir a d e s i a l t m a s o k m a h a k k ı i s ­ 17 t e y e n k it le le r ü z e r in d e k a z a n d ığ ı z a f e r o la r a k a n lıy o r u m .» 7 B u ik ir c ik li ta n ım , b iz i, ö z e llik le ş iir in g i z l e n ­ m e k d u r u m u n d a k a l d ı ğ ı / k a l a c a ğ ı d ö n e m le r d e ö z g ü r lü k i s t e ğ in in d iş la ş t ır ıl ış b iç im i s o r u s u n a g e ­ tir ir . B ö y le d ö n e m le r d e « y itik z a m a n ı» , b ir b a ş ­ k a s ö y le y iş le « m u tlu lu k v a a d in i» im le y e n s ö y le n c e l v e t a r ih s e l ö ğ e le r , ö z g ü r lü ğ ü n k e n d in i d ış a v u r u ş u n a iliş k in b ir g ö r e v ü s t le n e b ilir le r . K im i a le g o r ile r d e . « R o m a n tik k a h r a m a n » b u g ü n b ile m u t lu lu ğ u n , y a s a k la n m ış ö z g ü r lü ğ ü n s im g e s i g i ­ b i g ö r ü le b ilir . « K a r a n lık » b ir ş a ir o la n B la k e ’in y ığ ın l a m u h a l i f g ö n d e r m e y a p t ığ ı b ilin iy o r a r ­ tık . Ç ü n k ü b a s k ı k a r ş ıs ın d a , g e r ile m e z ş iir , b iç e m in i d e ğ iş t ir ir s a d e c e . Y a d a d e ğ iş t ir e b ilir . Y a ­ ş a m s a l ö n e m i v a r b u b iç e m in s o r g u la n m a s ın ın . N e d e n in i d a h a ö n c e s ö y le d ik : H e r ö z g ü r lü k a r a ­ y ı ş ı ö z g ü r lü k le s o n u ç la n m a z . Ş iir s iy a s a l p r o g ­ r a m ı im g e le r d ü z e y in d e y e n id e n k u r a r , d o la y ıs iy le ö z g ü r lü k im g e le r in i a ç ı ğ a v u r a n d il, d o ğ ­ r u d a n id e o lo j in in t a ş ı y ı c ı s ı o la r a k , d ış t a la m a k i s t e d iğ in i d ış t a la y a m a z h e r z a m a n . Y a d s ır k e n y a d s ıd ığ ın a b a ğ la n ır . Ö z g ü r lü k im g e le r in in m a z m u n l a ş t ı r i l m a s ı ö z g ü r lü ğ ü n s o m u t iç e r iğ in in b o ­ ş a l t ı l m a s ı n a y o l a ç a b ilir : « S o n s u z m a v ilik le r » , « d a ğ la r d a y a n a n a t e ş le r » , « e lle r in t a p ıla s ı h ü n e ­ ri» t ü r ü n d e n s ö y le y iş le r h iç b ir ş e y im le m e z le r b ir b e lir s iz li k t e n b a ş k a , b e s b e lli. Ş a ir g i z l e n d i ­ ğ in d e , g iz le n m e k g e r e ğ in i d u y d u ğ u n d a d ilin i d e , i m g e le r in i d e a y r ıld ığ ı a m a k e n d is in e d ö n e c e ğ i h a l k ı n ö z le m le r in e b a ğ la m a y ı b ile b ilm e lid ir . B u ­ r a d a g e r e k e n , iş ç i s ın ı f ı n ı n s ö y le m i iç in d e y e r a la b ilm e k t ir . B e lir ttim : i k i r c i k l i d i r r o m a n t ik k a h ­ r a m a n . K it le le r a d ın a k o n u ş u r a m a a s lın d a k e n ­ d i a d ın a k o n u ş m a k t a d ır . G o e t h e , r o m a n t ik k a h ­ r a m a n ın e n y e t k in ö r n e ğ i o la n _ B y r c m . iç in ş ö y le d iy o r : « D ü n y a o n u n iç in b ir h a p is a n e y d i.» ' B y r o n k e n d is in in k u r t u lu ş u n u ö n g ö r ü r , d o la y ıs iy le b ü ­ t ü n ö z g ü r lü k ç ü a tılm a la r ın a r a ğ m e n y ığ ın la r ı 18 k ü ç ü m s e m e k t e n g e r i k a lm a z . O n u n Y u n a n s a ­ v a ş m a k a t ılm a s ın d a « g e r ic i» v e « g ö s te r m e c i» b ir iç e r ik b ile b u lu n a b ilir . B y r o n ö z g ü r lü k is t e ğ in i d ile g e t ir ir k e n h a lk ın y u k a r s m d a n k o n u ş u r v e ş iir in i in s a n a l b ir iç t e n lik t e n , b ir ç o k k iş in in s ö y ­ le d iğ i g ib i b e lk i d e b u y ü z d e n y o k s u n k ıla r . G o e t h e ’y i iz le r s e k , b u ş iir b ü y ü k b ö lü m ü y le « s ö y l e n e m e m i ş p a r la m e n t o s ö y l e v l e r e d ir . 9 S h e l l e y ’e b a k a r s a k te r s id ir : S a d e c e a t e ş i ç a la n d a n y â n a d e ğ ild ir , d a h a d a ç o k a t e ş in g ö t ü r ü ld ü ğ ü n d e n y a n a d ır . D ü n y a b ir h a p is a n e d ir , k e n d is i iç in d e ­ ğ il a m a , ö t e k ile r iç in . İ m g e le m in v e b e d e n in d o ­ la y s ız ö z g ü r lü ğ ü n ü is t e r k e n v e y a l n ı z c a b u n u v a d e d e r k e n , k e n d is in i y o k s u n b ır a k ılm ış la r ın d o ­ ğ a l k a r d e ş i, t o p lu lu ğ u n ü y e s i s a y a r s a d e c e ._ P r o m e t h e u s t o p lu m s a l b ir im g e d ir , b ir e y s e l d e ğ il, " ö z g ü r lü k im g e s in i d ile g e t ir e n b u ik i ç a ğ d a ş ı n d u r u m u n u y e t k in lik le v u r g u la r M a rx: « B y r o n ile S h e ll e y a r a s ın d a k i g e r ç e k a y r ım ş u d u r : o n la ­ r ı a n la y a n v e s e v e n le r , B y r o n ’u n o t u z a lt ı y a ş ım ­ d a y k e n ö lm e s in i i y i t a l i h in e y o r a r la r , ç ü n k ü d a --h a ç o k y a ş a s a g e r ic i b ir b u r j u v a o lu r d u . O t e y a n d a n , S h e ll e y ’in y ir m i d o k u z y a ş ın d a ö lm e s in e .ü z ü lü r le r , ç ü n k ü s a p m a k a d a r d e v r im c iy d i v e h e r z a m a n s o s y a liz m e ö n c ü o la c a k t ı.» 10 K u r c a la d ığ ı s o r u n la r , g e liş t ir d iğ i s o r u la r a ç ı ­ s ın d a n d a h a k a p s a m lı b ir ç a lış m a y ı g e r e k t ir d iğ i a ç ık o la n b u y a z ıy ı b a ğ la m a k g e r e k ir s e : Ş iir in im le d iğ i ö z g ü r lü k v e k u r t u lu ş y o k s u n b ır a k ıl­ m ış la r ı v e o n la r la b ir lik t e liğ i ö n g ö r ü r v e b u ö n g ö r ü ş , H ö ld e r lin ’in « N e y e y a r a r o z a n la r y o k s u n ­ lu k z a m a n ın d a ? » ' b iç im in d e k i s o r u s u n u n c e v a T îm ı o lu ş t u r u r . G e r ç e k t e n de: ş a ir t e c im v e y a s a d ü n y a s ın ın h a y ır la n m a s ın c f â n c a y ıp H a r r a r ’a y e r le ş t iğ in d e ş iir d e ö lü r . B ir « k u ğ u ş a r k ıs ı» b ile b ır a k m a z a r d ın d a . S o n k e r t e d e R im b a u d ’n u n i h a n e t , e t t iğ i, ş iir in ö z g ü r lü k im g e s i d e ğ il m i ­ d ir ? " " (Y a z k o 1, K a s ım 1980) 19 DİP NOTLAR (1) S h a k e s p e a re . 66. S o n e , e v : C . Y ü c e l « H e r B o y d a n » 3 9 , S H D y a y ı n la r ı . A y n ı s o n e n in b ir b a ş k a ç e v ir is i İ ç in S h a k e s p e a re : « S o n e le r» A lı n t ı la d ı ğ ı m s . 79, Ç e v : S . B o z k u r t — m ı s a r a la r bu s ız c a y e r in d e n e d ilm e s in d e n k ız ın h o y ra tç a h a k s ız c a g ü ç te n k ö tü ş ö y le B . B o z k u r t. ç e v r ilm iş : «H aya­ p ı r ı l p ı r ı l k iş in in — T e r te m iz g e n ç y o la it ilm e s in d e n — ç a r p ı t ı lm a s ı n d a n d ü ş ü r m e s in d e n — k it a p t a s. bak: W . — A ksayan S a n a tın G e rç e k y e t k in liğ in y ö n e t ic ile r in d ilin in y ö n e tim i b a ğ la n m a s ın d a n y e t­ k ili k iş ile r c e .» K uşku yok: İn g iliz c e s in e uygundur bu ç e v ir i. Am a uygun o lm a d ı ğ ı d ı r ö n e m li o la n : ş iir . (2) H . M a rc u s e : A şk ve s . 262, Ç e v : U y g a r lık S. Çağan, M a y y a y ı n la r ı . (3) a .g .e .. V u r g u la m a b e n im . (4) D r ie u İ liş k ile r i la R o c h e lle a r a ş t ı r ı lm a lı , ve C e lin e y a z ın s a l g ib i uyum un y a z a r la r la ne ö lç ü d e fa ş iz m in s a ğ la n a b il­ d iğ i a ç ı k lı ğ a k a v u ş t u r u lm a lı d ı r . (5) M . H e id e g g e r : « H ö ld e rlin v e Ş iir in Ö zü » Ç e v : T . O fla z - o ğ lu . Ç e v ir i D e r g is i s. 3, E y lü l 1979. (6) a .g .e ., s. 11, V u r g u la m a b e n im . (7) B. C o n s ta n t, « D e v rim le r vs K ü lt ü r T a r ih i A n s ik lo p e ­ d is i» s a y ı 1, s. 15. r ih (8) C am us d ış ı n it e liğ in i k ın c a s ı n ı Ve e d e r. s a n a tı n t a r ih e S a rtre a d a la r ı n a t a v s iy e da s a n a tı n ç a lı ş ı r . « G a la p a g o s » d o la y ı s ly le İn s a n » v u r g u la m a y a , g ö s te r m e y e C a m u s 'y e y ış ı « B a lk a ld ır a n ta ­ sa­ ü n lü g it m e s in i B ak: ve k a t ı lm a s ı n ı n s iy a s a t a r t ı ş m a la r ı n d a bu ö z g ü r lü k « S a r tre - C a m u s a n la ­ T a rtış m a s ı» Ç e v : B . O n a ra n , İz le m Y a y ın la r ı. (8) J. L. A y — (9) P . E c k e r m a n n : G o e th e İ le K o n u ş m a la r s. 178, Ç e v : S . B a y tın M E B y a ı n la r ı . a .g .e ., s 205. (10) K . M a r x : S a n a t v e E d e b iy a t s. 126, Ç e v : M . B e lg e , D e y a y ın e v i. (11) Ş iiri kuşkusuz. A m a a rtık ş iir le d o ld u rd u ğ u t io n s 'd a ş u ra s ı b lr a r a d a a lt ı n da « v a d e d l İ m i.ş_ ü lk e y i» v u r g u la n a n te k « c a n ile r nedene « tü c c a r» _ v e y a ş a y a m a m a k ta d ır c a r o n a y la y a n y a r a t ı c ı s ı . 20 b ır a k m a s ı k e s in : ç a ğ lı n ı n b a ğ la n a m a z « b u rju v a » R im b a u d . o la r a k K e m e r in e g a s p ~ e d e r ~ Ş a îr T îlu'm i n a y a d s ıy a n ta n ığ ıd ır, tü c ­ Ö ZEL O L A R A K T A N P I N A R ’D A , G E N E L O L A R A K K A R Ş I -Y A Z I N ’D A Ü S L U P S O R U N U Ü Z E R İN E A h m e t H a m d i T a n p ın a r ’ın k it a p la r ın ı u z u n b ir z a m a n a r a lığ ın d a n s o n r a y e n id e n o k u d u ­ ğ u m d a , t a m b ir ç ö z ü m le m e g e t ir ile m e m iş v e ü z e r in d e g ö r ü ş b ir liğ in e v a r ıla m a m ış o lm a s ın a r a ğ m e n , ç e ş it li k a t m a n la r ı a y r ış t ır ıla n b u y a p ı ­ t ı n 1 b ü t ü n ü n d e , d a h a ö n c e ir d e le n e n d o ğ u - b a t ı s o r u n s a lın d a n 2 k a y n a k la n a n ö n e m li b ir k o n u y ­ la k a r ş ıla ş tım ^ Ü s lu p . A h m e t H a ş im d ü z y a z ıla r ın d a n b ir in d e S ü l e y ­ m a n N a z if 'in ü s lu b u n u b ir « k a b ile r e is in e » b e n ­ z e t ir v e a y r ın t ıla r ıy la b e t im le r . H iç k u ş k u s u z H a ş im ’in y a p t ığ ı b a s it b ir r e t o r ik u y g u la m a s ı, b ir « k iş ile ş t ir m e » o la y ı g i b i g ö r ü le m e z , g ö r ü lm e ­ m e lid ir . U s lu p ’u n y a z ın s a l b ir n e s n e llik , h a t t a O s m a n lı d e v le t y a z ış m a la r ı g ö z ö n ü n d e b u l u n ­ d u r u la c a k o lu r s a k ü lt ü r e l b ir g e r ç e k l i k o lu ş u , y a z ı n s a l e y l e m ’in. e g e m e n k o n u m u d ış ın d a k a v ­ r a n ılm a s ın ın b ir z o r u n lu lu k o ld u ğ u b u g ü n k ü T ü r k iy e s o m u t u n d a b ü y ü k ö lç ü d e ilg im iz i ç e k ­ m e lid ir .3 Ü z e r in d e d ü ş ü n m e y e ç a lış a c a ğ ım , v a r s a y ı m ­ l a r g e liş t ir m e y i d e n e y e c e ğ im s o r u a la n ın ı ü s lu p ­ la id e o lo j i a r a s ın d a k i b a ğ la n t ıla r ın b ir b ö lü m ü ­ n ü k a p s a y ıc ı n it e lik t e s a y ıy o r u m . B u s o r u a l a ­ n ın a y ö n e li ş im i z o r u n lu k ıla n a r a ş t ın c ı - k a v r a t ıc ı ik i ö n e r m e v a r: İ d e o lo ji a n c a k s ö y le m ’in a y r ış t ır ılm a s ı y la g e r ç e k t e n a n la ş ıla b ilir v e m a r k s is t b ir y a z a r ü s lu b u n u a n c a k k a v r a m la r ın ın 21 t u t a r lı b ir g ö r ü n ü ş e k a v u ş t u ğ u k ü lt ü r e l b ir a l t ­ y a p ı s ı v a r s a k u r a b ilir . B u ik i ö n e r m e , ü s lu p s o ­ r u n u n u e lb e t t e k i e d in ilm iş y a z ın s a l b ilg ile r in d ış ın d a ir d e le m e m iz i, y a z a r v e ç e v r e s i, y a z a r v e d il, y a z a r v e k ü lt ü r iliş k i le r in i k e n d i k u r a m ­ s a l d iz g e m iz iç in d e y e n id e n k u r m a m ız ı g e r e k t i ­ r iy o r . B u k u r m a iş le m i n e ş u y a r g ı- g ö z le m ’d e n g ir m e y i d e n e y e c e ğ im : T a n p ın a r g ib i ü s lu p ç u la r a ç o k T a s la n m ıy o r ş im d ile r d e . Ç ü n k ü T a n p ın a r ’m y a z ıs ın ı o lu ş t u r a n k ü lt ü r d ü n y a s ın ın b ü ­ t ü n lü ğ ü n e s a h ip p e k a z y a z a r v a r .4 T a n p ın a r v e d ö n e m in in b e n z e r i y a z a r la r ın ­ d a , ü s lu b u n k iş i s e l o lm a n ın ö t e s i n d e b ir n it e lik t a ş ıd ığ ı, b u y a z ın ın k u r a m s a l iç e r iğ in in b e lli b a ş lı b e li r le y ic ile r in d e n o ld u ğ u iç in h e m e n s ö y ­ le n m e lid ir . G e r ç e k t e n d e d u y g u s a l- d ü ş ü n s e l a ç ı ­ d a n i y ic e f a r k lıla ş m a la r ın a , s ö z lü k le r in in k ilit s ö z c ü k le r i d ış ın d a k i b a m b a ş k a lığ ın a r a ğ m e n , T a n p m a r ’ın v e A b d ü lh a k Ş in a s i H is a r ’ın ü s lu p ­ la r ın ın o r t a k v e b e lir l e y i c i ö z e llik le r i v a r d ır : B ir u y g a r lık b ü t ü n ü n d e n k a y n a k l a n m a k t a d ır b u ik i a y r ı y a z ı. C ü m le y a p ıla r ın d a n y ü k s e le n tın ı ’d a a lt t a n a l t a y in e le n ip d u r a n b ir l e it - m o t i v ’in d o k u s u n u b u lu r s u n u z : 5 K im i z a m a n k ö s ’le r in t e m p o s u n d a M e h t e r T a k ım ı a ğ ır - a k s a k g ö r k e m li b ir d a lg a l a n m a y l a ile r le m e k t e , k im i z a m a n b ir ş e h z a d e n in y a d a p a ş a z a d e n in s ü n ­ n e t d ü ğ ü n ü ş e n lik le r i y a p ılm a k t a , k im i z a m a n ş e r e f e le r d e n y ü k s e le n ik in d i e z a n ı d a lg a d a lg a « p a y it a h t » m a r n a v u t k a ld ır ım lı s o k a k la r ın a d a ­ ğ ılm a k t a d ır . Y a d a y a k a m o z la n m ış d e n iz in ü z e ­ r in d e i n c e c ik b ir s a n d a l b ir d ü ş i z le n im iy le k a y ­ m a k t a , c u m b a s ın ı b ir s e v g i l i k o lu g ib i m a v i - y e ş il s u la r a u z a t m ış b ir y a l ı n ı n a ç ık p e n c e r e s in ­ d e n , g ö r m e d iğ im iz y ü z ü b ü t ü n ç iz g ile r iy le « h ü l­ y a m ız a » b ır a k ılm ış b ir k a d ın s e s i y ü k s e lm e k t e ­ d ir . Y a d a a ğ a r m a y a b a ş la y a n s o f a la r d a b ir b a y r a m s a b a h ın ın t e la ş l ı t e r lik le r i k o ş u ş m a y a b a ş la m a k t a d ır . C ü m le le r in k u r g u s u n d a v e t m ı- 22 s ın ın a r d ın d a i ç e r i l e n v e a n lı ğ a y ü k s e le n g ö r ü n ­ t ü le r b u n la r d ır iş te . Y it ik O s m a n lI ’n ın g e r ç e k ç i s u n u m u d u r s ö z k o n u s u o la n . S o m u t - m a d d i d ü n ­ y a d a y ık ılm ış , y ü r ü r lü k t e n k a ld ır ılm ış o la n , y a ­ z ı d a g e r i d ö n m e k t e d i r . T a v a n la r ın ın t a h t a o y ­ m a c ılığ ı k ü ç ü k ç a p t a b ir e r « ş a h e s e r » o la r a k n i ­ t e le n e n k o n a k la r y ık ılm ış , y e r le r in e « a p a r th a n » la r # y a p ılm ış , la la la r , h a la y ık la r , b e s le m e le r ö l ­ m ü ş , b a z ıla r ı y a ş a m la r ın ın s o n b ö lü m ü n ü l ü m ­ p e n p r o e t a r y a n m 7 s a f la r ın d a g e ç ir m iş o la b ilir ­ le r . A m a y a z ın s a l m e t in d e o n la r h e p e s k i d u ­ r u m la r ın d a v a r d ır la r , y a z ı ’n m o l u ş t u ğ u ş im d ik i z a m a n d a k i s o m u t g e r ç e k lik le r i d ı ş t a l a n m ı ş t ı r . B u r a d a s ö z k o n u s u e d ile n g e ç m iş e ö z le m d u ­ y u lu p d u y u l m a m a s ı d e ğ il, b ir t o p lu m s a l f o r m a s ­ y o n u n ü s t - y a p ıs ı iç in d e b a ş lı - b a ş m a b ir id e o lo j ik g ö r e v ü s t le n e n k ü lt ü r e l b iç im le n m e n in i ş l e r l i ğ i ­ d ir. İ s te r a n la t ı k iş ile r in c e g e liş t ir ile n s ö y le m ­ le r d e o ls u n , is t e r d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a z a r ın d ü ­ ş ü n y a z ıla r ın d a a ç ı ğ a v u r u la n s ö y le m le r d e o l ­ s u n , T a n p ın a r h e p O s m a n lı u y g a r lık - b ü t ü n ü ’n ü n iç in d e n k o n u ş m a k t a d ır . C u m h u r iy e t d ö n e ­ m in in o lg u la r ı ü z e r in d e d ü ş ü n ü r k e n b i l e y a z a ­ r ın b a ğ lı k a ld ığ ı s o r u n s a l, o k u r a ile t m e y i a m a ç ­ l a d ı ğ ı m e t n in k u r u c u ö ğ e s i o la r a k b u k ü lt ü r e l b iç im le n m e d ir . B u k ü lt ü r e l b iç im le n m e n in d ir e n ç liliğ i k o n u s u n d a y a n d a ş la r ın ın v e k a r ş ıt la ­ r ın ın ç o ğ u n d a n d a h a b ilin ç lid ir T a n p m a r v e y a ­ p ıt ın ın d ü n - b u g ü n - y a r m b o y u t u n d a k u ş a t ı c ı o l ­ m a g ir iş im i, b u b ilin ç lilik t e n k a y n a k la n m a k t a ­ d ır. B u y a z ın ın k u r a m s a l ç e r ç e v e s in i b e lir g in ­ le ş t ir e c e k b ir n o k t a y ı v u r g u la m a n ın t a m y e r i s a n ıy o r u m : T a n p ın a r ’m a n la t ı la r ın d a k i v e b a k ı ş - a ç ı l a n g e t ir e n ö n e m li d ü ş ü n y a z ıla r ın d a k i s ö y le m s o r g u l a y ı c ı b ir s ö y le m d ir v e O s m a n lı o la n , b u s o r g u la y ıc ı s ö y le m in ö z n e s id ir .' K u ş k u ­ s u z b u O s m a n lı, t o p lu m s a l f o r m a s y o n d a k i y a p ı ­ s a l d e ğ iş ik liğ in b ilin c in d e o la n b ir ö z n e d ir . B u ö z n e y a d a T a n p m a r d ir e n m e z d e ğ iş im e k a r ş ı, 23 a m a g e r il e m e z d e . B u r a d a s ö z k o n u s u o la n , k e n ­ d i d iz g e s i iç in d e e n y e t k in b iç im d e g e r ç e k l e ş t i­ r ile n b ir s o ğ u r m a ' d ı r .' ’ B u y ü z d e n d e k ü lt ü r e l a l t - y a p ı s ı ç o k g e n iş b ir t a b a n a s a h ip t ir T a n p ın a r ’ın . A lt ı ö z e llik le ç iz ile n O s m a n lı t e r im in in k a v r a m s a l i ç e r iğ i şu d u r : Ü r e t im b iç im in i v e d e v l e t i n y a p ıla n ış ın ı d e ğ iş t ir m e y i ö n g ö r e n v e ö n g e r e k t ir e n C u m h u r iy e t i v e b u ö n g e r e k t ir iş in z o r la y ıc ı y a n ın ı a ç ı ğ a v u r a n A t a t ü r k d e v r im le r in i k ö k t e n c i b iç im d e a lm a m a k v e d e ğ iş im i b ir s ü r e k liliğ in y e n i d e n d ü z e n l e n m e s i o la r a k g ö r ­ m e k .10 E g e m e n s ı n ı f ı n / s ı n ı f l a r ı n v e e g e m e n i d e ­ o lo j in in b ir y a n d a ş ı, h a t t a b iz z a t o lu ş t u r u c u s u o la r a k T a n p m a r , iç in d e y e t iş t i ğ i « m a d d i- m a n e v i ik lim in » d ış t a la n a m a y a c a ğ ı, d ış t a la n m a m a s ı g e r e k t iğ i in a n c ın d a d ır . E k o n o m ik - t o p lu m s a l d ü ­ z e y d e m e y d a n a g e l e n k o p m a n ın id e o lo j ik d ü z e ­ y e s ıç r a m a m a s ı, k ü lt ü r e l y a p ıla n m a y ı e t k ile m e ­ m e s i iç in b ilin ç li b ir d ir e n ç g ö s te r ir : « C e sa r e t e d e b ils e y d im , T a n z im a t ’t a n b e r i b ir n e v i O e d ip u s k o m p le k s i, y a n i b ilm e y e r e k b a b a ­ s ın ı ö ld ü r m ü ş a d a m ın k o m p le k s i iç in d e y a ş ı y o ­ r u z , d e r d im . M u h a k k a k o la n b ir t a r a f v a r s a , e s ­ k in in , h e m e n y a n ıb a ş ım ız d a , b a z a n b ir m a z lu m , b a z a n k a y b e d ilm iş b ir c e n n e t , r u h b ü t ü n l ü ğ ü ­ m ü z ü s a k la y a n b ir h a z i n e g ib i d u r m a s ı, e n u f a k s a r s ın t ıd a s e r a p p a r ılt ıla r ıy la ö n ü m ü z d e a ç ı l m a ­ s ı, b iz i k e n d i n e ç a ğ ır m a s ı, b u n u y a p a m a d ığ ı z a ­ m a n la r d a d a , h a y a t ım ız d a n b iz i ş ü p h e e t t ir m e ­ s id ir . T e r e d d ü t v e b ir n e v i v ic d a n a z a b ı. (B iz e a k s e d e n ç e h r e s iy le y a n lı ş y a p m a k o r k u s u .) » 11 T a n p ın a r ’ın y a p ıt ın d a ö n e m li b ir y e r t u t a n b u « ş ü p h e v e te r e d d ü t » d u r u m u , o k u y u c u y u z a ­ m a n z a m a n a n lık s a l ş a ş k ın l ı ğ a u ğ r a t a b il ir ş u s o r u y a c e v a p a r a y a c a ğ ı iç in : Ş im d i m i g e ç m iş i, g e ç m iş m i ş im d iy i s o r g u la m a k t a d ır ? Ç ö z ü m le m e d ü z le m in e g e ç ild iğ in d e b u z a m a n s a l i ç - iç e liğ in , b u i ç - iç e lik t e n k a y n a k la n a n a n la t ı k iş ile r in d e k i d u y g u s a l - a n lı k s a l k a r m a ş a n ın a n la ş ılm a s ı, e n 24 y ü z e y d e n b ir y a k la ş ı m l a b ile o la s ı olbutı T m i i i h n a r ü r e t im b iç im in in e v r ild iğ i, d o la y ıs ly lo lılnn lo jik y a p ıd a k i y ı r t ı ğ ı n i y ic e b ü y ü d ü ğ ü b ir d ü n o m in y a z a r ı. C u m h u r iy e t le b ir lik t e ü r e t im İ liş k i­ le r in d e v e k u r u m s a l y a p ıla r d a g ö z le m le n e n d ö ­ n ü ş ü m , ü s t - y a p ı’y a b ü t ü n ü y le y a n s ıy a m a m ış , k ü lt ü r e l y a ş a m d a k i e s k iy e ö z g ü iliş k i b iç im le r i a r ıt ıla m a m ış t ır . A l t - y a p ı ’d a d e v le t in b a s k ı c ı a y g ı t ı n c a d e n e t im e a lın a n , a lın m ış g ö r ü n e n ç a t ı ş ­ m a , id e o lo j ik a l a n d a ç o k k a p s a m lı, a m a ç o k d a ­ h a ö r t ü k b iç im d e s ü r ü p g it m e k t e d ir . S a r a y v e B a b -ı A lî ç e v r e s in d e b ü t ü n le ş e n esk i egem en id e o lo ji, k ü lt ü r e l y a ş a m ı b ü y ü k ö lç ü d e d e n e t im v e g ü d ü m a l t ın d a t u t m a k t a d ır h e n ü z .12 E g e m e n id e o lo j i 1839 T a n z im a t F e r m a n ı i le z a t e n a ç ık t a n s a ld ır ıy a u ğ r a m ış , a n c a k iç s e l v e d ış s a l b a s k ıy ı g ö ğ ü s le y e r e k v e b e lli o r a n d a ö z ü m le y e r e k 1923’e u la ş m ış t ır . C u m h u r iy e t t ir tr a j ik d ö n e m e ç : D e ­ ğ iş im s ü r e c i b ü t ü n t o p lu m s a l f o r m a s y o n u iç e r ­ m e k t e d ir ç ü n k ü . E g e m e n id e o lo j iy e e k le m le n e n b ir a l t - b ö l g e id e o lo j is i b ir b ir in i k a p s a m ın d a b u ­ lu n d u r a n ik i a la n d a k a v g a v e r m e k t e d ir a r tık : B a t ı’y a v e A n a d o lu ’y a k a r ş ı. B u «a l t - b ö l g e i d e o ­ l o j i s i d e y im in i a z ö t e d e s o m u t la ş t ır m a y a ç a l ı ­ ş a c a ğ ım . B u n o k t a d a ş u g ö z le m le y e t in iy o r u m : Y ü r ü r lü k t e n k a lk m a t e h lik e s iy le k a r ş ıla ş a n y a l ­ n ız c a g e l e n e k s e l y a z ın b iç im le r i o ls a , e g e m e n id e o lo j i s o ğ u r u c u r o lü n ü ç o k d a h a r a h a t lık la o y ­ n a y a b ilir , e n a z ın d a n b ir d e n g e d u r u m u y a r a ­ ta b ilir d i k u ş k u s u z , a m a b u o lg u d a k e n d in i a ç ı­ ğ a v u r a n b ir b a ş k a y a n v a r: B a s t ır ılm ış s ın ıf la r v e b u n la r ın i ş l e v s e l l ik k a z a n m a k is t e y e n i d e ­ o lo j ile r i k e n d i iç e r ik le r in i v e b iç im le r in i ö n e r ­ m e k t e d i r l e r d u r m a d a n . B u is t e ğ in e le g e ç ir ile n d e v le t a y g ıt la r ın c a d e s t e k le n d iğ in i d e u n u t m a ­ m a k g e r e k iy o r . B u d e s t e k , b ir y a n d a n b a s k ı a y ­ g ı t ı o la n p o lis , h ü k ü m e t v b ., b ir y a n d a n d a id e ­ o lo jik a y g ıt o la n k ü ltü r , e ğ it im v b . y o l u y l a s a ğ ­ la n ıy o r d u e lb e t. 25 B u r a d a iy ic e b ilin d iğ in d e n v e k a v r a n d ığ ın d a n e m in o lm a d ığ ım b ir g e r ç e ğ i v u r g u la m a lıy ım : İ k t id a r ın e le g e ç ir ilm e s i v e ü r e t im il iş k ile r in in d e ğ iş im s ü r e c in e g ir m e s i, id e o lo j in in d e b ü t ü ­ n ü y le e l e g e ç i r i l d i ğ i v e d ö n ü ş t ü r ü l d ü ğ ü a n la m ı ­ n a g e lm e z . S a n ıld ığ ın d a n d a h a d a y a n ık lıd ır i d e ­ o lo ji. U z u n s ü r e y ü r ü r lü k t e k a la b ilir . E n g e lle y i­ c i b ir r o l o y n a y a b ilir e n a z ın d a n . K o n u y a ile r ic i lik - g e r ic ilik ç if t i a ç ıs ın d a n b a k ıla b ilir a m a , b u b a k ış a ç ıs ın ın s a ğ lık lı b ir ç ö z ü m e y e t e r li o l d u ­ ğ u n u san m am ak k o ş u lu y la . Y e t e r li d e ğ ild ir : İ le r ic i g ib i g ö r ü n e n b ir k ü lt ü r e l t a v ır a lış s o n ç ö z ü m le m e d e id e o lo j ik b ir iç e r ik le d o lu o la b ilir çü n k ü . S a d ece N a r o d n ik le r i v e T ü r k iy e ’d e k i u z a n t ıs ı s a y ılm a s ı gereken f o lk lo r c u g ir iş im i a n ım s a t m a k la y e t in e l i m .13 T a n p ın a r b u g e r ç e ğ in iy id e n iy iy e f a r k ın d a d ır b a m b a ş k a b ir f e ls e f î d ü z le m d e o lm a s ın a rağm en. G ö r e c e ö z e r k liğ i iç in d e y a z ı n ’m , d a h a g e n e l l e y i c i b ir ç e r ç e v e ç i ­ z ilm e s i g e r e k t iğ in d e d e k ü lt ü r ü n b e li r l e y i c i l i ğ i ­ n in k ü ç ü m s e n m e m e s i g e r e k t iğ in i b ilir v e b ir o lu ş t u r u c u s u o ld u ğ u n u s ö y le d iğ im id e o lo j iy e ö n e m li k a t k ıla r d a b u lu n u r . B u k a t k ıla r d a n b a ş lıc a s ın ın , y u k a r d a d e ğ in d iğ im y e t k in s o ğ u r m a o ld u ğ u n u h e m e n b e lir t m e liy im . T a n p ın a r , b ir O s m a n lı- ö z n e o la r a k k ü lt ü r e l y a ş a m d a g ö z l e m ­ l e d iğ i O e d ip u s k o m p le k s in i, d e ğ iş im i n e r e d d e ­ d e r e k , n e d e k a r ş ıs ın d a g e r ile y e r e k ö n le r v e y e ­ n i iç e r ik le r i k e n d i d ü ş ü n s e l- y a z ın s a l a l a n ı n a ç e ­ k e r e k ö z ü m le r : « D e d e le r im iz in b ü y ü k m e z iy e t le r in i, h a y a t l a ­ r ın ın k e n d ile r in e h a s v e g e r ç e k o lu ş u y a p ıy o r d u . G a r p m e d e n iy e t in i n b ü y ü k m e z iy e t i d e b ir r e a ­ l it e n i n m a h s u lü o lm a s ın d a v e i n k iş a f ın ı d a o n u n la b ir lik t e y a p m a s m d a d ır . B iz im iç in a s ıl o la n m ir a s , n e m a z id e d ir , n e d e G a r p ’ta d ır ; ö n ü ­ m ü z d e ç ö z ü l m e m i ş b ir y u m a k g i b i d u r a n h a y a t ım ız d a d ır . O n u y a k a la d ığ ım ız , o n u n m e s e le le r i ü z e r in d e d u r d u ğ u m u z , o n la r la y o ğ r u ld u ğ u m u z . 26 b u m e s e l e le r i f ik ir f ik ir h a y a t ım ız ın z a r u r i yo l u ğ r a k la r ı g i b i d e ğ i l , t e m e li o la r a k k a b u l e t t i ğ i ­ m iz z a m a n t a r ih i n v e h u s u s î c o ğ r a f y a m ız ın b i ­ z e y ü k le d iğ i b ü y ü k r o le e r iş e c e ğ iz . O z a m a n « d e v a m » ın z in c ir i t e k r a r iç im iz d e b a ğ la n a c a k v e b iz m u a s ır d ü n y a d a , b i r l e ş t i r i c i ç e h r e m iz le v e b u ç e h r e y i t e ş k il e d e n h a y a t ç e r ç e v e s i il e k e n ­ d im iz e lâ y ık y e r i a la c a ğ ız .» " P a r a g r a f t a ö r t ü k o la r a k iç e r ile n C u m h u r iy e ­ tin b ir y a ş a m a g e r ç e k liğ i y a r a t a m a d ığ ı, « d e d e ­ le r im iz d e n » k a la n ın y a d s ın d ığ ı v e y a ş a m ın ç ö ­ z ü lm e d e n k a ld ığ ıd ır . T a n p m a r ’ın b u r a d a ö n e m ­ le d e ğ in d iğ i « h a s lığ ın ın » b il in c in e v a r ılm a s ı g e ­ r e k e n y a ş a n a n g e r ç e k lik , « ç ö z ü lm e m iş b ir y u ­ m a k g i b i d u r a n h a y a t » , h i ç k u ş k u s u z y a p ıt ı n d a d u r m a d a n v u r g u la n a n o d e v a m ilk e s in in k u ­ r a m s a l iç e r iğ in c e a y d ın la t ılm a k t a d ır : 1923’ü n k ü lt ü r e l a la n d a v e p r a t ik t e o r t a d a n k a ld ır d ığ ı, k a ld ır m a y a y ö n e l d i ğ i v e y e n i d e n ö n e r d i ğ i h e r ş e y z a m a n iç in d e g ö z d e n g e ç ir ile c e k , « e s a s la r ın ­ d a G a r p ’la ö lç ü ş e b ile c e k b ir m e d e n iy e t t e n , b ir in s a n v e h a y a t ü s t ü n lü ğ ü n d e n » 15 g e lin d iğ i i n a n ­ c ı o b ü y ü k u y g a r lık b ü t ü n ü n d e n k a y n a k la n a n O s m a n lı- T ü r k b ir y o r u m b i ç i m i y a r a t a c a k t ır . G e r ç e k v e y e t k in b ir s o ğ u r m a n ın ö n k o ş u lu o la r a k g ö r ü le n b u y o r u m g ir iş im i, e lb e t t e k i T a n p m a r m e t in le r in d e d o ğ r u d a n b ir s i y a s a l- k ü l t ü r e l g e r i c i l i ğ i k ış k ır t m ıy o r , a n c a k ü z e r in d e b i ­ ç im le n e c e ğ i s o s y o - e k o n o m ik t e m e le g e r e ğ in c e d e n k d ü ş m e y e n b u b ir tü r r ö n e s a n s ç ı e ğ ilim , y e d e ğ i n e is t e r is t e m e z d o ğ a l b a ğ la ş ık la r ın ı a l ­ m a k t a n g e r i k a lm ıy o r : B u r ju v a b ir e y c iliğ in i v e id e a liz m i. G e r ç e k t e n d e T a n p ın a r , y u k a r d a d e ­ ğ in d iğ im C u m h u r iy e t le b ir lik t e i ş l e v s e l l ik k a ­ z a n m a k is t e y e n b a s t ır ılm ış s ın ıf la r ın id e o lo j i le ­ r i k a r ş ıs ın d a e s t e t ik b o y u t u n a r k a s ın a m e v z i le n e n ö r t ü k b ir m u h a l e f e t s ü r d ü r m ü ş , e k o n o m ik t e k n o lo j ik a la n d a ç o k f a z la e s i r g e m e d iğ i ç a ğ d a ş t a v ı r - a lı ş l a r ı v e k a t ılım la r ı, k ü lt ü r e l- s a n a t s a l 27 iç e r ik le r a la n ın d a g ö s t e r m e m iş t ir . B ü t ü n a ş m a c ı g ir iş im le r in e r a ğ m e n y a ş a d ığ ı o lg u n u n k ö k ­ t e n c i ö z y a p ıs ın ı a n lıy a m a d ığ ı iç in s o n ç ö z ü m le ­ m e d e b ir O s m a n lı- ö z n e o lm a k t a n k u r t u la m a ­ y a n T a n p ın a r ,16 t o p lu m s a l v e b ir e y s e l y a ş a m ı k a v r a y ış ın d a s iy a s a l a ç ıd a n lib e r a l b u r ju v a , f e l ­ s e f i a ç ıd a n m is t ik - r o m a n t ik k a lm ış t ır , « O lm a k y a d a o lm a m a k » s o r u s u n a c e v a p a r a y a n , s a n a t ­ s a l a la n d a b ir ç ö z ü m s a ğ l a m a y a u ğ r a ş a n , b u ö n ö r n e k le r in in t ü m ü n d e n d a h a y e t k in s o ğ u r m a g i ­ r iş im in in h a n g i n e d e n le r le y u k a r d a d e ğ in ile n g e n i ş t a b a n a d a y a n d ığ ı ş im d i k o la y lık la a n l a ş ı ­ la b ilir s a n ıy o r u m . B u r a d a T a n p ın a r ’ı s i y a s a lid e o lo j ik a ç ıd a n d e ğ e r le n d ir m e y i a m a ç la m a d ı­ ğ ım ı, b u k o n u d a k i d ı ş t a l a y ı c ı b a k ış a ç ım ı s a k lı tu ttu ğ u m u b e lir t m e liy im . B u y a z ıd a i z le n e n a m a ç , b ir k e r e d a h a a ç ık la y a lım k i T a n p ın a r ’ın ü s lu b u n d a n h a r e k e t le k a r ş ı - y a z ı n ’d a ü s lu p s o ­ r u n u n a iliş k in v a r s a y ım la r g e liş t ir m e k , y a z ı n s a l a la n d a id e o lo j in in b ir k ip liğ in i ö r n e k le m e k t ir . A n c a k T a n p ın a r ’ın ü s lu b u n u n a n la ş ılm a s ın ı s a ğ la y a c a k b ir t a n ım s a l- b e t im s e l ç e r ç e v e ç i z i l ­ m e s i d e g e r e k iy o r , iş t e b u ç e r ç e v e iç e r s in d e O s m a n lı, b u r ju v a , id a li s t t e r im le r i T a n p ın a r ’d a a y n ı k a v r a m s a l i l iş k ile r i f a r k lı d ü z e y le r d e d ile g e t ir ic i t e r im le r o la r a k d ü ş ü n ü lm e lid ir . B u k a v ­ r a m s a l a la n g e r e ğ in c e ö n e m s e n m e d ik ç e , T a n p ın a r ’ın y a z ı s ı « g e r ç e k liğ in d ış ın d a » , « t a m la m a la ­ r a d ü ş k ü n » v b . g ib i d e ğ e r le n d ir m e - a n la m a g i r i ­ ş im le r in e y o l a ç a b ilir v e k u r g u t e k n iğ in e ö z g ü k u s u r la r ö z e a it m iş g ib i s u n u la b ilir .17 O y s a o ö z a n c a k o ü s lu p la a n la t ıla b ilm e k t e , d a h a d o ğ r u s u a n c a k ö y l e g e r ç e k le ş e b ilm e k t e d ir . T a n p ın a r d a u s t a s ı Y a h y a K e m a l v e ç a ğ d a ­ ş ı H is a r g ib i ç ö k e n b ir d ü n y a n ın t e m s ilc is id ir . B u ç ö k ü ş t ü r i r d e le d iğ i/i r d e le d ik le r i. G e le n e k s e l r e t o r ik ’in p a r ç a la n d ığ ı, u n u t u lm a y a b a ş la d ığ ı b ir d ö n e m d e b u r e t o r iğ e s a r ılır la r , c a n lı t u t m a ­ y a ç a lış ır la r , h a k ç a s ın ı s ö y le m e k g e r e k ir s e d e 28 t ;ı ı ı a n la t ı m a la n ın d a z a m a n z a m a n C u m h u r iy e t d ö n e m i y a z a r la r ın a f a r k y a p a r la r . N e d e n i a ç ık ­ tır: K e n d is in d e n ç ık ış y a p t ığ ım ız ö r n e ğ im iz e d ö ­ n e r s e k , T a n p ın a r , m e t in le r in in k u r u l d u ğ u k ü l ­ tü r d ü n y a s ın d a n k o p m a m ış , h e r s o r u n u b u b ü ­ t ü n lü ğ ü n k a p s a m ın d a d ü ş ü n m ü ş , b u n a k a r ş ılık m e t in le r in in y e r - a ld ığ ı, o k u n d u ğ u d ü n y a y ı y a ­ z ı n s a l n e s n e o la r a k g ö r m e m i ş t i r . Ö r n e ğ in N u r i İ y e m ’in r e s m in i b ir te p k i, a lış ıl m ış r e s im s e l- d ü ş ü n s e l d e ğ e r le r in y a d s ın m a s ı o la r a k a lm a z , ta m te r s in e : B u r e s im k e n d i k ü lt ü r o r t a m ın ın s a n k i t a m b e lir m e s i g e r e k e n z a m a n d a b e lir m iş b ir g e r ç e k le ş m e s id ir . M ü z ik a l a n ın d a O s m a n lı t e r i ­ m in in k a p s a m ın a g ir e n t u t u m u p la s t ik s a n a t la r a l a n ın d a i d e a lis t t e r im iy le k a r ş ıla n ır v e ik i t e ­ r im s o n ç ö z ü m le m e d e d e ö r t ü ş ü r le r e lb e t. Ü s t e lik J T a n p ın a r y a z d ı ğ ı n ı b ilm e k t e d ir . D ü ­ ş ü n m e b iç im iy le e y le m e b iç im i ö rtü şm ü ştü r . S ö z c ü k ’ü n d il iç in d e k i s a y m a c a lığ ın ın s ö y le m ’d e y it t iğ in i, k o ş u l l a n d ı r ı c ı - g ü d ü l e n d i r i c i b ir g ö s t e r ­ g e k im liğ i k a z a n d ığ ın ı b ilir T a n p m a r . Y a z ın s a l m e t in d e s e ç ilm iş h e r s ö z c ü ğ ü n b a ğ la m ı y la b e l i r ­ l e n e n t a r ih s e l - d ü ş ü n s e l - d u y g u s a l b ir a r k a - p l a n ı v a r d ır . B u n o k t a d a ş u v a r s a y ım d a n y o la ç ık ıy o ­ ru m : G e n e l a n la m d a y a z a r e y le m in d e s e ç m e z s ö z c ü k le r i, o s ö z c ü k le r i s e ç t iğ i iç in ö y le y a z a r . Y a z a r k e n b ir k a v r a m s a l- s e s s e l ç a ğ r ış ım o ld u ğ u a ç ık t ır e lb e t , a m a y a z ı y ı k u r a n t e m e l v e b e l i r ­ le y ic i s ö z c ü k le r ç o k ö n c e d e n s e ç i l m i ş t i r . Y a z ıd a h iç k u lla n ılm a s a la r b ile . D ış a r d a v a r lık la r ı, y a ­ z ın ın b a ğ la y ıc ı ö ğ e l e r i o lm a y ı b a ş a r ır . D ış a r d a n b a ğ la y ıc ı b u s ö z c ü k le r , s o n k e r t e d e i d e o l o j i n i n g e n e l ö n e r m e le r in in t e r im le r id ir e lb e t. T a n p m a r m e t in le r in in s ö z c ü k y ö n ü n d e n d ö k ü ­ m ü n ü y a p m a k b u y a z ın ın a m a c ın ı d a , o y lu m u ­ n u d a a ş a r a m a e n y ü z e y d e n b ir b a k ış t a b a ğ la m s a l a n la m la r ın d a n s o y u t la n m ış t e k t e k s ö z ­ c ü k le r in b ile t a r ih s e l - d ü ş ü n s e l - d u y g u s a l y ü k ­ le m le r i, a r k a - p la n la r ı y ö n ü n d e n y a ş a n a n d e ğ il 29 y i t i r i l e n g e r ç e k liğ e y ö n e lik o ld u ğ u n u g ö z l e m l e ­ y e b ilir . S e ç ilm iş s ö z c ü k le r in h e r b ir i, O s m a n lı, b u r j u v a v e i d e a lis t t e r im le r in in b ir b ir le r iy le ö r t ü ş e n k a v r a m s a l a l a n ı n a y e r le ş i r v e d u r m a ­ d a n y e n i d ü z e n i s o r g u la r . H e r ü s lu b u n iç in d e t a r ih s e ll ik k a z a n a c a ğ ı / k a z a n d ı ğ ı b ir m a d d i- m a n e v i c o ğ r a f y a s ı v a r d ır , o c o ğ r a f y a n ın ü r ü n ü d ü r . Y a ş a r K e m a l’d e b u c o ğ r a f y a y ı Ç u k u r o v a i le g ö ­ ç e r lik v e k ö y lü lü ğ ü n o lu ş t u r d u ğ u s ö y le n e b ilir . Ö r n e ğ in b e t im le y ic i o lm a n ın ö t e s in d e s im g e s e l b ir k im lik v e r ilm e k is te n e n İ n c e M e m e t ’t e k i « ç a k ır d ik e n i» ile Y u s u f ç u k Y u s u f ’t a k i « sa r ı y ağ m u r» d o ğ ru d a n d o ğ ru y a d o ğ a l c o ğ r a fy a d a n k a y n a k la n ır la r . M e t in le r in b ü t ü n ü n e y a y ı l a n o s ö y l e n c e a t m o s f e r i v e a n la t ı m ı is e « b e ş e r î c o ğ r a f y a » d a n . O r h a n K e m a l is e k e n t li v e m e m u r iş ç id ir . ^ Ü s lu b u n u n a y r ış t ır ılm a s ı b u ik i s ö z c ü ­ ğ ü n iç e r iğ in in T ü r k iy e k o ş u lla r ın d a a y r ış t ır ılm a s m ı d a g e r e k t ir ir . G e ç e r k e n b e lir te lim : B u k e n t lilik o lu ş m u ş d e ğ il o lu ş a n b ir k e n t l i li k t i r ; y a n i n ü f u s u g ib i k ü lt ü r ü d e k a r m a d ır v e b ir g e ç m i ş ’e d e ğ il g ü n lü k p r a t ik le r e y a s la n m a k t a ­ d ır . B u a ç ıd a n b a k ıld ığ ın d a T a n p ın a r ’ın ü s lu b u n ­ d a k i a y ır d e d ic i ö z e llik le r in İ s t a n b u llu lu k , s o y ­ lu lu k , iç e d ö n ü k lü k o ld u ğ u n u " h e m e n v u r g u la ­ m a k g e r e k iy o r . Y u k a r d a d e ğ in ile n y a p m a c ık lık s ö z ü ile e le ş t ir iy e a ç ılm a k i s t e n e n T a n p ın a r ’ın ü s lu b u , b u a y ır d e d ic i ö z e llik le r in e n d o ğ a l v e s a ­ n a t s a l n e s n e l l e ş m e s i o la r a k g ö r ü lm e lid ir . T o p ­ lu m s a l v e b ir e y s e l ya şa m ı n erd eyse y a ln ız c a « m a n e v î» s ö z c ü ğ ü n e in d ir g e m e y i a m a ç la y a n b ir iç e r ik , is t e r is t e m e z b iç im le n d iğ i c o ğ r a f y a n ın s ö z c ü k le r i v e c ü m le le r iy le d ile g e le c e k t i: R u h , h ü ly a , m u k a d d e s , m e ç h u l, m a n a , e r id is y o n , t a ­ p ın m a , h u z u r , m a z i, k â in a t .. B u ü s lu b iç e d ö n ü k k im liğ iy le , s o n ç ö z ü m le m e d e , id e o lo j in in a n c a k s ın ıf m ü c a d e le s i a ç ıs ın d a n a n la ş ı l a b il e c e k i ş l e ­ v in i y e r in e g e tir ir : O k u y u c u - b ir e y e ü r e t im v e an y e n id e n ü r e t im i liş k ile r in i o n a y la t m a y ı. B u i ş l e ­ v in k a n ıt l a n m a s ı f a z l a a y r ın t ıy a g ir il m e s in i b ile g e r e k t ir m e z : « Ş a rk . D ış a r d a n m is k in , b u d a la , ç a r e s iz , f a ­ k ir . F a k a t iç in d e n h iç a ld a n m a m a y a k a r a r v e r ­ m iş . B ir m e d e n iy e t iç in b u n d a n d a h a g ü z e l n e o la b ilir ? İ n s a n la r ı i ç l e r i n d e n t a t m in e t m e y i n e z a m a n ö ğ r e n e c e ğ iz ? N e z a m a n b u « h o ş ç a b a k z a t m a » n m m â n a s ın ı a n la y a c a k la r ? » '8 T a n p ın a r ’m k ıs a c a v u r g u la n a n y e n i d ü z e n ’e m u h a li f e s t e t ik b o y u t u , m e t n in o k u y u c u - b ir e y k a r ş ıs ın d a g e ç m iş d ü z e y in d e s o m u t la ş t ır ılm a s ı­ n ı, iç e r iğ in is e a ş k ın la ş t ır ılm a s ın ı ö n g ö r ü r g i b i ­ d ir. B ir O s m a n lı- ö z n e o la r a k T a n p m a r , ü s lu b u ­ n u , g id e r e k y ü r ü r lü k t e n k a ld ır ıla n , h e r tü r lü g ü d ü le n d ir ic i g ö s t e r g e le r i g e ç e r s iz le ş t ir ile n b ir k ü lt ü r d ü n y a s ı n ı 19 g e r i ç a ğ ı r a n , o k u r u d u r m a ­ d a n y it ir ile n in b ir y a n m a y o l l a y a n s ö z c ü k le r , c ü m le b iç im le r i, t a n ım la m a la r v e b e t im le m e le r ­ le k u r a r . Ü s lu b u n u n d ış s a l y a p ıs ı b u r a d a n e k a ­ d a r s o m u t s a , iç s e l y a p ıs ı o ö lç ü d e s o y u t v e a ş ­ k ı n d ı r . Ü s lu b u n d ış s a l y a n ın ın s o m u t lu ğ u z o ­ r u n lu d u r : M e t in le r in y e r a ld ığ ı t a r ih s e l d ö n e ­ m in k ü lt ü r e l d ö n ü ş t ü r m e g ir iş im le r in in d ı ş t a l a n m a s m d a n k a y n a k la n ır ç ü n k ü . Y e n ilik ç i y a z ı n ’ın y ü k s e le n e g e m e n s ı n ı f ı n / s ın ı f l a r ı n v e k a r ­ ş ıt la r ın ın id e o lo j ile r in i y a n s ıt a n ö z ü n e o ld u ğ u k a d a r , b u ö z ü n e s n e lle ş t ir iş b iç im in e d e k a r ş ı ­ d ır T a n p ın a r . B ir in c in in y a l ı n l a ş t ı ğ ı y e r d e o g e ­ le n e k s e l r e t o r iğ e , a r ıla ş t ığ ı y e r d e O s m a n lıc a y a , g e r ç e k ç ile ş t iğ i y e r d e g iz e m c iliğ e y ö n e lir . Y e n i­ lik ç i y a z ın k e n t v e k ö y g e r ç e ğ in e , g ü n lü k y a ş a ­ m a v e k ü ç ü k a d a m ’a d ö n e r .“ T a n p ın a r ’ı s ı r t ı n ­ d a n iz le r iz : K o n a ğ a , a la t u r k a y a , e n t e lle k t ü a li z m e , a r is t o k r a t t a n k ır m a b u r j u v a b ir e y e y ü r ü r . B urada « k e n d im iz e d ö n ü lm e s i» , « u lu s a llık » , « g e ç m iş t e n y a r a r la n m a » g ib i s o r u n la r ı a r a ş t ır ­ m a d ü z e y im iz e k a r ış t ır t m a m a k t a y a r a r g ö r e lim v e T a n p ın a r ’m ü s lu b u n u n b a ş k a b ir p la n d a t a r ­ 31 t ış ılm a s ın ı s a ğ l a y a c a k b ir y a r g ı ö n e sü r e lim : İ m p a r a t o r lu k t a n k a la n s ın ıf v e t a b a k a la r la C u m h u r iy e t le b ir lik t e y ü k s e le n s ı n ı f v e t a b a k a ­ la r a r a s ın d a e k o n o m in in b e lir l e d iğ i id e o lo j ik b ir k a v g a o lm a s ı, g e n e l a n la m d a e s k i v e y e n i e g e ­ m e n s ın ıf la r ın iç in d e b ir lik t e y e r a ld ık la r ı b ü ­ y ü k h a r f le y a z ıla n E g e m e n İ d e o lo ji’y i y ü r ü r lü k ­ t e n k a l d ı r m a z . B u , s ö m ü r ü y ü d o ğ u r a n ü r e t im i liş k ile r in in y e n id e n ü r e t im in i ö z g ü l b ir a la n d a s a ğ l a y a n E g e m e n İ d e o lo ji iç in d e , d a h a ö n c e k ı ­ s a c a d e ğ in ile n a l t - b ö l g e ’d e o la n b ir k a v g a d ır .31 T a n p m a r ’ın e s t e t ik b o y u t u n u n v e ü s lu b u n u n m u h a li f n it e liğ i, e g e m e n id e o lo j iy i k on u şan , a m a a lt - b ö lg e d e f a r k lı b ir id e o lo j ik iç e r ik g e l i ş ­ t ir e n A t a ç ’m t u t u m u n u n k a r ş ıy a a lın m a s ıy la d a h a k o la y a n la t ıla b ilir s a n ıy o r u m : A ta ç , C u m h u r iy e t ’in is t e k le r in e , a m a ç la r ın a u y g u n u s ç u v e lâ ik b ir s ö y le m y a r a t ıla b ilm e s in in ilk k o ş u lu n u n D il’in ö n e m s e n m e s i, a n l a ş t ı r ılm a s ı, k e n d in e y e t e r li d u r u m a g e t ir ilm e s i o ld u ­ ğ u n u g ö r e b ilm iş , k ü lt ü r e l b iç im le n m e n in a n c a k d o l a ş ı m d a k i d i l i n h a y ır la n m a s ıy la s a ğ l a n a b i l e ­ c e ğ in i a n la m ış t ır . D il d e v r im i k o n u s u n d a k i ö d ü n v e r m e z liğ i in a t ç ılığ ın d a n d e ğ il, b u r j u v a u s ç u lu ­ ğ u n a d a y a n a n y ö n t e m t u t a r lılı ğ ın d a n g e lir . Ş u ­ d u r A t a ç ’ın b a k ış a ç ıs ı: Ö z t ü r k ç e c iiik ya da arıla ş t ır m a c ılık b ir s ö z c ü ğ ü n b ır a k ılıp y e r in e ç e v ­ r ilm iş v e t ü r e t ilm iş b ir s ö z c ü k k o y m a k d e ğ ild ir . G ö z ö n ü n d e t u t u la n ¿ i l i n b ü t ü n ü d ü r . B u b a ğ la m ­ d a b ır a k ıla n , b ır a k ılm a s ı g e r e k e n , s ö z c ü ğ ü n b ü ­ t ü n t a r ih s e l- d ü ş ü n s e l- d u y g u s a l a r k a - p l a n ı ’d ır. D il ile t o p lu m s a l y a p ı a r a s ın d a b ir e ş d e ğ iş ir lik v a r d ır . T o p lu m u n d ili b ir e y le r c e k u lla n ıla b ild i ğ i g ib i b u b ir e y le r i g ü d ü le n d ir ir d e . Bu yü zden t o p lu m u n b e lir li e v r ilm e d ö n e m le r in d e s ın ıf la r v e t a b a k a la r a r a s ı iliş k ile r le k u r u m s a l y a p ıl a r ­ d a g ö z le m le n e n d e ğ iş im le r d ile d e y a n s ır v e d o ­ la ş ım d a k i — b u d o la ş ım s ü r e c in e y a z ı n s a l v e b ib ilim s e l d ü z e y le r i d e k a t ıy o r u m e lb e t — S ö z lü k ’te d e d ö n ü ş ü m le r e y o l a ç a r . K u lla n ım a l a n ı n a g i ­ r e n h e r s ö z c ü k , y a ş a n ıl a n - k u r u l a n y e n i t o p lu m ­ s a l d ü z e n in / d ö n e m i n b ir y a n m a g ö n d e r ir v e o g ü n e k a d a r g ü n d e m - d ı ş ı o la n ı a n la m la n d ır ır . H e m e n b e lir t ilm e lid ir : S ö z c ü k le r , a n la m b ir im le r te k b a ş la r ın a o ls a l a r iy i, a m a b ir b ü t ü n ü n p a r ­ ç a la r ı o ld u k la r ın d a n k e n d ile r iy le b ir lik t e o l u ş ­ t u r d u k la r ı ö t e k i b ir im le r i d e e t k ile r le r . B ö y le c e b ü t ü n d o la ş ım a la n ın d a y e n i y ö n s e m e le r e , y a d ­ s ım a la r a , o n a y la m a la r a y o l a ç a r la r . Ö r n e ğ in K â r h a n e ( iş lik ) s ö z c ü ğ ü g id e r e k k e r h a n e ( g e ­ n e le v ) b iç im in e d ö n ü ş m ü ş , b ö y le c e k â r h a n e ’n in b it iş iğ in d e y e r a la n ç e ş it li s ö z c ü k le r v e k u lla n ım b iç im le r i d e y ü r ü r lü k t e n k a lk m ış , b u n a k a r ş ılık k e r h a n e v e g e n e l e v s ö z c ü k le r iy le y e n i k u lla n ım b iç im le r i, y a n a n l a m l a r t ü r e m iş , d o la ş ım d a k i k i ­ m i s ö z c ü k le r in d e k a p l a m s a l / i ş l e v s e l a l a n l a r ın ­ d a g e n i ş l e m e l e r o lm u ş t u r .22 A t a ç ’ın y ö n le n d ir ic i ilk e le r i b u n la r d ır d e n e b ilir . D e v le t in b a s k ı a y g ı ­ t ın ı b ü t ü n ü y le e l e g e ç ir e n v e y ö n e t ic i s ı n ı f d u ­ r u m u n a g e l e n t ic a r e t v e s a n a y i b u r j u v a z in in — ç ö z ü m le m e d ü z e y in d e b ü y ü k ö n e m i o ld u ğ u n ­ d a n b ü r o k r a s in in d e z a m a n iç in d e b u r j u v a z iy le b ü t ü n le ş t iğ in i h e m e n v u r g u la y a lım — o d ö n e m k o ş u lla r ın d a a lt - b ö lg e id e o lo j is i d u r u m u n d a k a ­ la n id e o lo j is in i s a v u n a n A t a ç ,“ g e l e n e k s e l d ü z e ­ n i p e k i ş t i r e b i l e c e k , d e s t e k le y e b ile c e k , o k u r u b u y ö n d e g ü d ü le n d ir e b ile c e k h e r g ir iş im e k a r ş ı ç ı ­ k a r . T a n p m a r ’ın o _ k a d a r s e v d iğ i h is s i, h a y a lî v e e s r a r lı» y a iş t e b u y ü z d e n d ü ş m a n d ır , « ç a lg ı» d e d iğ i a la t u r k a y a d a . A la t u r k a y e r in e b ir a n d a ö n e r d iğ i b u ç a l g ı s ö z c ü ğ ü n d e b ile b ü t ü n b ir k ü l ­ t ü r e l d ö n e m in iç s e l v e d ış s a l h o r l a n m a s ı g i z l i ­ d ir . Ş u n a d ik k a t e d e lim : B u ö n e r i- s ö z c ü k , T a n p ın a r ’m ç a ğ r ış t ır ıp d u r d u ğ u , o k u r u s ü r e k li g ö n ­ d e r d i ğ i İ tr i’y i, D e d e ’y i, k o n a k la r ı, « m e h t a p s e f a ­ la r ın ı» , iy i v e b o ş z a m a n la r ı b ir a n d a d ı ş t a la m a k t a d ır . B ir s ö z c ü k b ü t ü n b ir ç a ğ r ış ım d iz g e ­ s in in iç e r iğ in i b o ş a lt m a k t a d ır . Ç a lg ı: H iç b ir ş e y 33 a n ım s a m a z k iş i, t a t s ız - t u z s u z b ir g ü r ü lt ü d e n b a ş k a . G e lg e le lim T a n p m a r ç o k b a ş k a b o y u t la r ­ d a n b a k m a k t a d ır k o n u s u n a : « D e d e ’n in F e r a h f e z a â y i n i s a d e c e b ir d u a , i n a ­ n a n r u h u n A lla h ı n ı a r a d ığ ı b ir ç ır p ın ış d e ğ ild i. M is t ik ilh a m ın v a s f ı o la n g e n i ş h a m le y i, s ır r ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a z o r la y a n b ü y ü k v e d in m e z h a s r e t i h iç k a y b e t m e d e n e s k i m u s ik in in b e lk i e n ü n lü e s e r le r in d e n b ir iy d i. ( ...) B ö y le c e b ü t ü n â y in ilk c ü m le le r d e — y a h u t b e y it le r d e — d in l e ­ n il e n o b e r r a k v e m u h t e ş e m F e r a h f e z a n ın h a s ­ r e t i iç in d e b ir ç e ş it k o z m ik s e y a h a t o lu y o r , k u ­ la k t a t t ığ ı h a z z ı — v e y a r u h b ir la h z a k e n d is in i k a m a ş t ır a n m â v e r a ş e v k in i— d a im a h a t ır lıy o r , h e r c ü m le d e o n a y a k la ş t ığ ın ı s a n ı y o r , s e v in iy o r , fa k a t b u s e v in c i d u y a r d u y m a z , e b e d i h a s r e t v e y o lc u lu k — N e v a ’n m v e y a R a s t ’ın v e y a A c e m ’in d a h a h a f i f v e y a s a d e c e d e ğ iş ik b ir p e r d e s in d e — y e n i d e n b a ş l ı y o r d u . » 2* T ü r k iy e ’d e k o n s e r v a t u a r a ç ıld ığ ı, ç o k s e s li m ü ­ z i ğ e y ö n e lin d iğ i b ir d ö n e m d e , T a n p ın a r a l a t u r ­ k a n ın m is t ik y a n ın ı a la b ild iğ in e v u r g u la m a k t a , o k u r u b a m b a ş k a t o p lu m s a l v e k iş is e l iliş k ile r e g ö n d e r e n s ö z c ü k le r s e ç m e k t e d ir . A lın t ıla d ığ ım v e b eş sa y fa s ü r e n b ö lü m d e T anpm ar yargı c ü m le le r iy le k o n u şm a k ta , s ö y le m in i k u r m a k iç in s e ç t iğ i s ö z c ü k le r O s m a n lı, b u r j u v a , id e a lis t t e r im le r in in b ir b ir le r iy le ö r t ü ş e r e k o lu ş t u r d u k ­ la r ı k a v r a m s a l a la n ı i y ic e a ç ı ğ a ç ık a r m a k t a d ır . M ü s lü m a n v e litü r ji, m a s iv â v e k o z m ik s ö z c ü k ­ le r i m e t in d e b o ş y e r e y a n y a n a g e lm e m e k t e d ir . T a n p m a r ’m a n la t ıla r ın ın g e ç t i ğ i t o p lu m s a l ç e v r e v e k iş i le r in in e ğ it im - ö ğ r e t im d ü z e y le r i d e ü s lu b u n u n g e r ç e k liğ in i s a ğ la m a k t a d ır . P a ş a z a ­ d e le r in , D a r ü lf ü n u n ü y e le r in in , « m u s ik iş in â s » la r ın iliş k i y e g e ld ik le r i b ir k o n a k ç e v r e s id ir b u , k a d ın la r ın d a k a t ıld ığ ı b ir s e ç k i n l e r t o p lu m u d u r . B ir e y le r g ü n lü k y a ş a m ın b ü tü n so m u tm a d d i iliş k i b iç im le r in d e n s o y u t l a n m ış la r d ır 34 n e r d e y s e , b u s o y u t la n m ış lık y ü z ü n d e n d e S ö z ­ lü k le r in d e k i a l ı ş - v e r i ş d ü n y a s ın a iliş k in s ö z c ü k ­ le r e n a z a in m iş t ir . Y a g e r ç e k t e n ü r e t i m s ü r e c i­ n in d ış ın d a d ır la r , y a n i e k o n o m ik b a ğ la m ın d a r a n t i y e d ir le r y a d a i ş - g ü ç a l a n ın d a k a lm a y ı d ü ş k ü n lü k s a y a n b ir y a n ıls a m a n ın iç in d e d ir le r a n la t ı k iş ile r i. D ış ç e v r e , s e ç k in k iş ilik le r in ö t e ­ s in d e y a ş a y a n la r , a n c a k b e t im le y ic i a m a ç la r i ç i n a n la t ı n ı n k a p s a m ın a a lın m a k t a d ır . G e lg e le lim b u b e t im le m e y i d e k e n d i a ğ ı z l a r ı y l a y a p a ­ m a z la r . O n la r ı g e r e k a n la t ın ın d ü z le m in e , g e ­ r e k s e o k u r u n g ö r ü ş a l a n ı n a ç ık a r a n o la y la r d e ­ ğ i l s e ç k in le r d e n b ir in in b e l l e ğ i d i r . B u s e ç k in l e r t o p lu m u n d a k u lla n ıla n d ilin b ir t ü r ç e v r e s e l d il o lm a s ın ın , ik in c i d e r e c e d e n k iş ile r e u y m a m a s ı­ n ın h iç ö n e m i y o k , ç ü n k ü a n la t ı n ı n n e s n e l e r i b u k a p a n m ış lığ ı ö n g ö r ü y o r z a te n . B ild ir işim , b u b i­ r e y le r v e k a v r a m la r ç e r ç e v e s in d e o lu ş m a k t a d ır . B u y ü z d e n d e , a n la t ı k iş ile r i a ç ıs ın d a n b ild ir iş i­ m e k a t k ıd a b u lu n a b ilm e k , o n u s ü r d ü r e b ilm e k iç in d o la ş ım d a k i d ilin a ş k ın la ş t ır ı lm a s ı g e r e k ­ m e k t e d ir . B ir e y le r k u lla n ım v e d ü ş ü n c e a l a n l a ­ r ın ın o r t a k n e s n e l e r i n i h e r d a k ik a y e n id e n b e ­ t im le m e k t e , t a n ım la m a k t a , b u s ü r e ç b o y u n c a d a a r t a n b ir s o y u t la m a y ı g e r ç e k le ş t ir m e k t e d ir le r . K e n d ile r in e h u z u r a r a y a n a n la t ı k iş ile r i, d o la ­ ş ım d a k i d ili k u lla n a r a k h a b e r l e ş e m e m e k t e d i r ler. K e n d i r u h s a l- d ü ş ü n s e l s ü r e ç le r i a ç ıs ın d a n b u d il y e n i b ir ö g e t a ş ım a m a k t a d ır ç ü n k ü . T a m te r s in e : D o la ş ım d a k i d il, a n la t ı k iş ile r in i d e , b ir e y - o k u r u d a s ü r e k li o la r a k s o m u t o lg u la r a g ö n ­ d e r e b ilir . Y a n i s o n ç ö z ü m le m e d e e k o n o m i k - s i y a s a l d ü z e y e . D o la ş ım d a k i d ilin ç a ğ r ış t ır a c a ğ ı, a m a m e t in d e h iç m i h iç iç e r ilm e y e n , ü s t ü ö r t ü ­ le n iç e r ik le r t e p k i y a r a t a b ilir . B u y s a , s ö y le m in i ç e r iğ in in ş im d i a ç ıs ın d a n s o r g u y a ç e k ilm e s in i g e r e k t i r e b i l i r . O y s a b u s ö y le m ş im d in in s o r g u ­ s u n u a m a ç la d ığ ın d a n , d il s e l- a n l a m s a l d ü z e y d e b ö y le b ir t e r s in e ç e v ir m e i ş le m in e iz in v e r e m e z 35 e lb e t . A r a n a n h u z u r , d a h a b a ş la n g ıç t a s o m u t m a d d i t e m e lle r in d e n k o p a r ıld ığ ı, i ç s e l l e ş t i r i l d i ğ i iç in , a r a y a s o k u lm a s ı, d u r u m a e l k o y m a s ı g e r e ­ k e n , « e s t e t ik b o y u t » u n d ilid ir . B u e s t e t ik k e n d in i y a l n ı z c a g e ç m iş t e g e r ç e k ­ le ş t ir ir , b ir b u m e r a n g ’d ır . G e ç m iş , T a n p m a r m e t in le r in d e t o p lu m s a l f o r m a s y o n u d ö n ü ş t ü r ü ­ c ü g ir iş im le r in ü z e r in e ç e v r ilm iş b ir T a n r ı- g ö z d e ğ il, « k a ç a c a k b ir y e r » 25 o la r a k e s t e t i k b o y u t u n i ç s e l n e d e n id ir d e. B u y ü z d e n « F ira r i z a m a n , h a ls i z z a m a n , a d e t a s a n a t iç in b ir m e to d » “ g ib i g ö r ü n ü r . A n la t ı, « S a h n e n in D ı ş ı n d a k i l e r i n g e ç ­ m iş z a m a n ı a n ım s a y ış la r ın ın t o p la m ıd ır . B u r a ­ d a ö n e m li b ir n o k t a y ı v u r g u la m a k g e r e k iy o r : T a n p m a r ’ın k u lla n d ığ ı f l a s h - b a c k t e k n iğ i g e ç ­ m i ş z a m a n d a g e r ç e k le ş ir , ş im d ik i z a m a n d a d e ­ ğ il. A n la t ı z a t e n g e ç m iş t e b a ş la r v e h e r b e lle k ö t e k i- b ir e y d e ü z e r in d e y o ğ u n la ş t ığ ı g e ç m iş in b ir b a ş k a k a t m a n ın a in d ir e c e k b ir ç a ğ r ış ım i m ­ g e s i b u lu r . Y a p m a c ık s a n ıl a n ü s lu p , b u k a t m a n ­ la r ı d e lip g e ç e n s o n d a d ır . E s t e t ik b o y u t h u z u r ’u, z a m a n z a m a n y a n ıls a t ıc ı n it e liğ in in b ilin c in e v a r ılır g i b i o lm a s ın a r a ğ m e n o r a d a , g e ç m iş t e a lg ıla r : « E s k ilik a y r ı b ir ş e y d i, o z a m a n ın t a k ­ d is i id i, i n s a n e lin d e n g e ç m e k v e i n s a n h a y a t ı ­ n a g ir m e k le e ş y a t a b ia t ı n d a n a y r ı b ir s ıc a k lık k a z a n ır , a d e t â in s a n ile ş ir d i.» 27 B u r a d a « ta k d is» s ö z c ü ğ ü n ü n a y r ış t ır ılm a s ı b i ­ le , T a n p ın a r ’ın c ü m le le r in d e k i k im i k il i t - s ö z c ü k ’le r in , t a m la m a la r ın g e l e n e k s e l r e t o r ik t e n k a y n a k la n m a la r ın a r a ğ m e n iç e r d iğ i a ş k ın la ş t ın c ı y ü k le m in i a ç ı ğ a ç ık a r a b ilir : T a k d is s ö z c ü ğ ü t e m e l a n la m ı a ç ıs ın d a n b ir k u t s a l s a y m a y ı, b a ğ la m s a l a n la m ı a ç ıs ın d a n b ir y ü c e lt m e y i d ile g e ­ tir ir ; t o p lu m s a l b a ğ la m lı d e ğ e r a ç ıs ın d a n d in s e l - t ö r e n s e l b ir d u r u m u , a n la t ım s a l d e ğ e r a ç ı ­ s ın d a n is e k ır ık - d ö k ü k , y ıp r a n m ış , y ü r ü r lü k t e n k a lk m ış g ib i g ö r ü n e n ş e y le r in , g e ç m iş in ö z s e l b ir n it e lik o ld u ğ u n u ç a ğ r ış t ır ır . E s k i v e t a k d is 36 k ilit s ö z c ü k le r iy l e k u r u la n b u c ü m le , a n lığ ı, b e l ­ l e ğ e a ç ıla n b ü t ü n g e ç m iş in ç a ğ r ış ım la r ın ı a l g ı ­ la m a y a ç a ğ ır m a k t a d ır . T a n p m a r ’ın a n la t ıla r ı, t e k a n la t ın ın — g e ç m i ­ ş in — c ü m le le r i g ib i g ö r ü le b ilir . S a h n e n in D ış ın ­ d a k i l e r i n , H u z u r ’u n , M a h u r B e s t e ’n in ö n e m li k iş ile r i h e p a y n ı d e ğ il m id ir ? B ir in d e a n la t ın ın a lt t a b a k a la r ın d a ş ö y le b ir d o k u n u lu p g e ç il e n b ir i, ö r n e ğ in M ü m t a z , ö b ü r ü n d e b a ş k iş i o la r a k b e lir m e k t e , a n la t ın ın b a ş k a b ir ö z n e s i o la r a k , o k u r a s u n u lm u ş g e ç m iş i y e n id e n a lg ıla m a k t a ­ d ır , h e m d e a y n ı b a ğ la m d a . A n la t ı k iş ile r in in ü s lu b u f a r k lıla ş m a z , ç ü n k ü t e k s ö y le m in , T a n p ın a r S ö y le m i’n in ü s lu b u d u r . T a n p ın a r ’ın y a p ı ­ t ın ı « ro m a n » d e n e n tü r ü n k u r g u v e a n la t ı t e k ­ n ik le r i a ç ıs ın d a n ç ö z ü m le m e d iğ im iz iç in , y a z a ­ r ın k u lla n d ığ ı y ö n t e m le r in y e t e r s iz liğ i, k im i z a ­ m a n n e s n e s i n e u y m a z l ı ğ ı ü z e r in d e d u r m u y o ­ r u m . İ lg i a la n ım ız ş u d u r : A n la t ın ın g e liş m e d ü ­ z e y i, o r t a m ı, k iş ile r i, k a v r a m s a l ç e r ç e v e s i a r a ­ s ın d a k i u y u m ’u n ü s lu p y a r d ım ıy la s a ğ la n m a s ı. Ü s lu p t a k i t e k s ö y le m e a it o lu ş y ü z ü n d e n , T a n p ın a r ’m k iş ile r i d o ğ u - b a t ı s o r u n s a lı iç in d e k a v ­ r a n m a k v e s o m u t la n m a k i s t e m e le r in e r a ğ m e n , t ip ik v e ö z g ü l b ir y a b a n c ı l a ş m a s ü r e c in i y a ş a ­ m a z la r . K iş ilik le r , ç a ğ d a ş y a z ın d a ç o k ç a g ö r ü l­ d ü ğ ü g ib i p a r ç a la n m ış d e ğ ild ir . S ö y le m le r in d e g ö r ü lm e z b u . S u a t g ib i p s ik o - p a t o lo j ik , f a z la t a ­ s a r la n m ış b ir D o s t o y e v s k i k iş is i n d e b ile d il d u ­ y u s u y it ir ilm e m iş t ir . M ü m t a z ç ıld ır m a k ü z e r e ­ d ir a m a d ü ş ü n s e l- d ils e l a ç ıd a n ö n v e a r d t u t a r ­ l ı lığ ın ı k o r u r . A n la t ı k iş ile r i a r a s ın d a k i i l e t i ş i m k o p m a m ış t ır . G e ç m iş t e k ö k le ş m e y e ç a lış a n b u k iş ile r a m a ç la r ı, t a s a r ıla r ı, k e n d ile r in i a ç ı ğ a v u ­ r u ş la r ı y ö n ü n d e n t e r s d ü ş m e z le r b ir b ir le r in e , b u y ü z d e n a n l a ş m a d ü n y a s ı d a s o n a e r m e z . İ le ­ t iş im i b e lir le y e n o l u m s u z l u k d e ğ ild ir b u r a d a . J o s e p h K .’n ın y a d a K 'm n y e t k ili il e b ir t ü r lü k o n u ş a m a m a la n g i b i b ir d u ru m söz k o n u su 37 e d ilm e z . V a r o lu ş la r ım k iş i s e llik le r in in k a r ş ıy a a lm ış ın d a d e ğ il g e ç m iş in o r t a k d e ğ e r le r d ü n y a ­ s ı n d a a l g ı la r a n la t ın ın b ir e y le r i. B u o r t a k d e ­ ğ e r le r in b a ş ın d a d il g e lm e k t e d ir . B u r a d a k i d il s ö z c ü ğ ü e n g e n e l a n la m d a b ir « g ö s t e r g e le r d iz ­ g e s i» o la r a k k u lla n ılıy o r v e B o ğ a z iç i’d e n m u s i ­ k iy e k a d a r g e n i ş l e y e n b ir a l a n ı k a p s ıy o r . B u o r ­ t a k d il d ü n y a s ın d a k iş ile r a r a s ı b ild ir iş im n e r d e y s e h e r t ü r lü y o k s a y ış ı v e o l a n a k s ız lığ ı a ş ıy o r , h e r m o n o lo g t e k s ö y le m in c ü m le le r i b iç im in e d ö n ü ş ü y o r . K iş ile r in k o n u ş m a la r ı b ir b ir le r i iç in a n la ş ı l m a z v e o k u n u lm a z d e ğ ild ir b u y ü z d e n . D il d e , b ild ir iş im d e u m u t s u z b ir g ir iş im , ç a ğ d a ş y a z ı n ’ın v u r g u la d ığ ı b ir y a n k ı d e ğ ild ir . A n la t ı k iş ile r in in iliş k ile r i n d e y ü r ü r lü k t e o la n b u o l u m l u n it e lik , m e t n in d ış s a l k o n u m u n d a d a , y a n i o k u r k a r ş ıs ın d a d a g e ç e r lid ir . T a n p ın a r ’ın y a p ıt ı o k u n a k s ız lığ ı s e ç m e d i ğ i g ib i o k u n a m a z d a o lm a m ıştır. K u şk u su z b u y a z ın s a l m e tin , iç in d e ' ü r e t ild iğ i t a r ih s e l d e n e m i s o r g u la d ığ ın ­ d a n b u d ö n e m i o lu m la y a n , o n u n iç in d e g e r ç e k ­ t e n y e r a la n ö t e k i m e t in le r i d ış t a la r a m a o k u n a ­ b ilir liğ i s a ğ la y a c a k o r ta k g ö s t e r g e le r d e n d e k o p m a z ’ T a m te r s in e : Y a p m a c ık s a n ıla n ü s lu p d u r m a d a n o n la r ı a ç ı ğ a ç ık a r ır , y e n id e n a n ım ­ s a t ır , b ir e y - o k u r a « y itik c e n n e t » i s u n a r . T a n p ın a r ’ın a n la t ı s ı t e k y a n lı d a o ls a , b ir a r a ş t ır m a d e ğ i l b ir o n a y la m a d a o ls a , o k u r u y la s ö y l e ş i d e ­ d ir . O n u b ir y a n ın d a n y a k a la y a b ile c e ğ i, k e n d i ­ s i n i o k u t a b i le c e ğ i u m u d u n u h iç y itir m e z . B u n ­ d a n e m in d ir b ile d e n e b ilir . Ö r n e ğ in F e t h i N a c i ş u n la r ı y a z a r : « T e v fik F ik r e t ’in ‘f a c ir e - i d e h r ’i, ü z e r in d e k i y ü z e y s e l ç ir k in lik le r i, s e f illik le r i T a n p ın a r ’m r o ­ m a n ın d a b ir e r b ir e r s o y u n a r a k ö z ü n d e k i g ü z e l ­ liğ i, t a r ih le t a b ia t ın s a r m a ş d o la ş o ld u ğ u o e r i­ ş ilm e z u y u m u g ö z le r ö n ü n e s e r e r .» 2* A p a ç ık g ö r ü lü y o r : E le ş t ir m e c i T a n p ın a r ’ı T a n p ın a r ’c a o k u m a k t a d ır . B a m b a ş k a t a r ih s e l- t o p - 38 lu m s a l k o ş u ll a r d a y a z ılm ış a y r ı a m a ç lı ik i m e ­ tin , k a r ş ıt iç e r ik le r in e r a ğ m e n b ir o r t a k - ö z n e ’d e — İ s t a n b u l'd a — e l e a lın m a k t a , b ir in c id e k i ç i r ­ k i n l i k y ü z e y s e l, İ k in c id e k i g ü z e l l i k ö z s e l v a r s a ­ y ılm a k t a d ır . K u lla n ıla n o lu m s u z n it e le m e s ı f a ­ tı — y ü z e y s e l— b ir a n d a S i s ’in r e t o r iğ in d e n i ç e ­ r iğ in e , h e m d e s o n u n a k a d a r s iy a s a l o la n i ç e ­ r iğ in e y ö n e lm iy o r m u d e r s in iz ? O s iy a s a l iç e r ik a n c a k o ç ir k in lik le r le n e s n e lle ş m iy o r m u ? E le ş ­ tir id e a b a r t ı d a n d e ğ il y ü z e y s e l ’d e n s ö z e d iliy o r b iz e , A b d ü lh a m it te r ö r ü ç ö z ü m le m e d ü z e y i d ı ­ ş ın d a b ır a k ılıy o r v e ş iir y a l n ı z c a İ s t a n b u l'u n b e ­ t im le n m e s iy m iş g i b i s u n u lu y o r . İsta n b u l O s­ m a n lI k ö y lü s ü n e , r e a y a s ın a d a a r t ık - ü r ü n ’ü n y a ğ a l t ı l d ı ğ ı m e r k e z o la r a k e r iş ilm e z b ir u y u m iç in d e m i g ö r ü n ü y o r d u a c a b a B u e r iş ilm e z u y u m t a m la m a s ı, s a n a t lı b ir s ö y le y iş o lm a n ın ö t e s in d e b ir a n la m iç e r ir g ib id ir : T a n p ın a r ’ın g e ç m i ş t e t e m e lle n e n e s t e t ik b o y u t u n u n o n a n m a s ıd ır b u . B u o n a m a y ı s a ğ la y a n ın , o y a p m a c ık o ld u ğ u s a ­ n ıla n y a n ı l s a t ı c ı ü s lu p o ld u ğ u n u s ö y le m e y e g e ­ r e k k a lıy o r m u a c a b a ? B u T a n p ın a r ’c a o k u m a e ğ ilim i, r o m a n ın « a ş k r o m a n ı» o la r a k e le a l ı n ­ m a s ın d a d a g ö r ü le b ilir . B u ta v r ın , r o m a n ın s i y a s a l - t o p lu m s a l s ö y le m in i d a h a b a ş la n g ıç t a y a d s ıy ıc ı b ir a m a ç iç e r d iğ i s ö y le n e b ilir a m a ş u ik ir c ik li s o r u la r a k la g e lm e s e : O s i y a s a l- t o p lu m s a l k o ş u lla r d ış ın d a b ir M ü m t a z - N u r t e n a ş k ı n a s ı l t a s a r la n a b ilir ? k a v r a n a b ilir ? O k o ş u lla r d ı ş ı n d a o lu n a r a k a ş k ın y a l n ı z c a b ir u y u m s u z lu k y a d a b a ş a r ıs ız lık d ü z e y in d e g e r ç e k le ş e b ile c e ğ i v e a n c a k b ö y le lik le y a z ı n s a l - s a n a t s a l o l a b i l e c e ­ ğ i n a s ı l s ö y le n e b ilir ? R o m a n ın t o p lu m s a l g ö r ü ş ­ l e r in in a y r ı b ir b ö lü m d e s u n u la n e le ş t ir e l ö z e t ­ le n m e s i, b a n a k a lır s a F e t h i N a c i ’n in « y e n id e n o k u m a s ı» n ın T a n p ın a r ’d a n y a n s ıy a n ö z ü n ü o r ­ t a d a n k a ld ır m ıy o r . T a m te r s in e : G e r e k m e t in iç i, g e r e k m e t i n - d ış ı iliş k ile r in a y n ş tır ılm a s ın ı b ir y a n a b ır a k a n e le ş t ir e l s ö y le m b ir İç d ö k m e ­ 30 y e d ö n ü ş ü y o r . D a h a d a ö t e s in d e , e le ş t ir m e c i a y ­ d ı n r o m a n ın ı ö z l e d iğ in i v u r g u lu y o r s a , « iç in d e y a ş a d ığ ı m ı z h u z u r s u z d ö n e m d e » ” « fa r k ın d a o l ­ m a k is t e m e d iğ im iz » 30 i f a r k e t t i ğ i m i z k a ç ış la r d a n s ö z e d iy o r s a , ü z e r in d e d u r u lm a s ı g e r e k e n b ir o l ­ g u y l a k a r ş ı k a r ş ıy a y ız d e m e k t ir . B u o lg u , g i d e ­ r e k id e o lo j i t a r a f ın d a n s o ğ u r u lm a k t ır . Y ılla r c a k a r ş ı ç ık ıla n , s a v a ş ı la n s i y a s a l - f e l s e f i iç e r ik le r , e s t e t i k b o y u t u n a r k a s ın d a k u r a m a s ız m a k t a d ır . T ü r k iy e s o m u t u n d a n e s n e l l e ş t i r i l e b i l e n p r o le t e r y a z ı n s a l s ö y le m , s iy a s a l- id e o lo j ik m ü c a d e le d e n u z a k la ş a n , e s t e t ik d e ğ e r le iş ç i - k ö y l ü s ı n ı f ı a r a ­ s ı n d a e n g e l l e r g ö r e n , iş ç ile r i y a ln ız c a a y d ın y a ­ z ı n s a l k a h r a m a n ’ın b e t i m l e n m e s i n e y a r a y a c a k b ir d ış ö g e g ib i a l m a y a b a ş la y a n y a z a r - e le ş t ir m e c iy e y e t e r li v e a ş k ın g e lm e m e k t e d ir a r tık . A ş k ın s ö z ü b ile r e k k u lla n ılıy o r . Ç ü n k ü y a z m d a a ş k g ib i « ö lü m sü z » , b ir e y g ib i « k u ts a l» s a y ı l m a k ­ t a d ı r v e y a z ın s a l d e ğ e r s ı n ı f i l i ş k i l e r i n i n ü s t ü n ­ d e g e r ç e k le ş e b ile n o la y la r a , d u r u m la r a v e o l g u ­ l a r a y a p ış m ış t ır . F e t h i N a c i a ç ıs ın d a n e n a z ın d a n b ir t u t a r s ız ­ lık b e lir t is i s a y ılm a s ı g e r e k e n b u y a k la ş ım v e k a v r a y ış b iç im i, T a n p ın a r ’m k o n u m u a ç ıs ın d a n n e r e d e y s e b ir ö n - g e r e k lilik t ir . T a n p ın a r m e t i n ­ l e r in d e g ö z le m le n e n ü s lu p o lg u s u , o k u r a b ir « e r iş ilm e z u y u m » , b ir y it ik c e n n e t , b ir s a n a t a « k a ç ış » s u n u lm a k is t e n d iğ in d e n ö t ü r ü b ir y a p ­ m a c ık lık o la r a k y o r u m la n m a m a lıd ır . İ ç in d e o lu ş t u ğ u t a r ih s e l d ö n e m i d ış t a la y a n b ir b a k ış a ç ı s ı k e n d in i b a ş k a b ir ü s lu p la n e s n e lle ş t ir m iş o l s a y d ı k e n d i iç in d e t u t a r s ız la ş ır d ı. S ö z c ü k le r in k a p la m s a l/iş le v s e l a la n ın ın y a ş a n ı l a n o lg u la r ı b e l i r t m e m e s i n e ö z e n g ö s t e r m e k t e d ir T a n p m a r . G ü n c e l e k o n o m ik s o r u n la r a d e ğ in d iğ i z a m a n b i ­ le . B u k o n u d a , h e m e n O s m a n l I ' n ı n e k o n o m ik d ü z e n in e g ö n d e r m e y a p m a k t a , m u t lu lo n c a s i s ­ t e m in i ç a ğ r ış t ır m a k t a d ır . K u ş k u s u z T a n p ın a r ’a s ö z c ü ğ ü n k ö k t e n c i a n la m ın d a g e r ic i d e n e m e y e ­ 40 c e ğ in i b e lir t t im d a h a ö n c e , a n c a k b ir tu t u c u k im lik d e g ö z ü m ü z ü n ö n ü n d e d u r m a k t a d ır . B ir k a r ş ıla ş t ır m a y a p m a m ız g e r e k ir s e , ö r n e ğ im iz e d ö n e r e k , T a n p m a r ’m id e o lo j i iç in d e O s m a n lılık ­ t a n k a lın t ı s ın ıf la r ın ç ık a r la r ın ı t e m s il e t t iğ i, A t a ç ’ın is e t ic a r e t v e s a n a y i b u r j u v a z is in in ç ı ­ k a r la r ı d o ğ r u lt u s u n d a e v r ild iğ i s ö y le n e b ilir . B u s ı n ı f s a l k ö k e n le r v e e ğ ilim le r d o la y ıs ıy le ik i y a ­ z a r e ğ it im - ö ğ r e t im o r t a k lık la r ın a r a ğ m e n b a m ­ b a ş k a k ü lt ü r e l iliş k i b iç im le r in e y ö n e lm iş le r , y a ­ n ın d a v e iç in d e o ld u k la r ı id e o lo j iy i f a r k lı ç i z g i ­ le r d e o lu ş t u r m u ş la r d ır . Ç o k d a h a f a z la s o y l u ­ lu k v e O s m a n lı d ü ş k ü n ü o la n H is a r ’m ü s lu b u ile iş t e b u y ü z d e n y a p ı s a l b e n z e r lik le r g ö s t e r ir T a n p m a r . İk i y a z a r ın k im i m e t in le r in in n e s n e ­ le r i k a r ş ıla ş t ır ıla r a k r a h a t lık la o r t a y a k o n a b ilir v e ö r n e k le n d ir ile b ilir b ü b e n z e r lik le r : Ö r n e ğ in B o ğ a z iç i, a la t u r k a m u s ik i v b .. T a n p m a r ’ın ö z g ü n b ir S ö z lü k ’ü v e ü s lu b u o l ­ d u ğ u y a d s ın a m a y a c a ğ m d a n , b ö lü m ü b u S ö z lü k ’ü n k a y n a ğ ın ı o la n c a a ç ı k l ığ ı y l a v u r g u la y a b ile n A . M e ille t ’n in b ir c ü m le s iy le b a ğ lıy o r u m : « H er S ö z lü k b ir u y g a r lığ ı d ile g e tir ir .» II B r e c h t « H u r d a A lım ı» ile h iç k u ş k u s u z t o k a io n ’u n b ilg is i o la r a k E s t e t ik ’i k ü ç ü m s e m iy o r d u . S ö z k o n u s u o la n , y a z m a o lg u s u n u n d a , s a h n e ­ le m e o lg u s u n u n d a b a ş k a b ir d ü z e y d e e le a l ı n ­ m a s ı, d ü n y a n ın d ö n ü ş t ü r ü lm e s in i ö n g ö r e n b ir s o r u n s a l ç e r ç e v e s in d e ir d e le n m e s id ir . H urda A l ı m ı ’n ın o k u r u g ö t ü r d ü ğ ü a n la m s a l/ i ç e r i k s e l d ü z e y le E s t e t ik ’in t a r ih s e l a r k a - p l â m ’n ın e n u f a k b ir y a k ın lığ ı y o k tu r . B u n o k t a d a o ls a o ls a d ış t a la y ıc ı, k a r ş ıt b ir b a k ış ım lılık t a n s ö z e d i l e ­ b ilir . J u liu s C a e s a r ’d a b ir s o y lu y u r t d a ş , s a d ık b ir e ş, i h a n e t e u ğ r a y a n b ir « k o n sü l» v e «do st» 41 b u la b ilir s in iz . B u, s o n ç ö z ü m le m e d e e s t e t iğ i d e o lu ş t u r a n b ir o k u m a b iç im id ir , e g e m e n s ın ıf ın o k u m a b iç im id ir . O y s a B r e c h t, b ir b a ş k a b a k ış a ç ı s ı ’n a y e r le ş ir v e o k u r u n d ik k a t in i ş u n la r a ç e k e r : A r s a s p e k ü la s y o n u , b o r s a o y u n la r ı, e ş ­ c in s e llik . S h a k e s g e a r e ’in m e t n in d e doğru dan i ç e r i l m e y e n b u o lg u la r , ö y k ü n ü n g e liş im v e a n ­ la t ım d ü z e y le r in i b e k le n m e d ik b iç im d e d e ğ i ş t i ­ rir. O r t a y a ç ık a n y a z ın s a l m e t in , a ş k ın la ş t ır ıc ı v e i n s a n a l o k u m a t a r a f ın d a n d ış t a la n d ığ ı ö l ç ü ­ d e a n l a m l a n ı r v e a n l a m l a n d ı r ı r . B u a n la m d ü ­ z e y le r in in k a r ş ıt o ld u k la r ın ı s ö y le m e y e g e r e k k a lm ıy o r s a n ır ım . B r e c h t « B a y J u liu s C a e s a r ’ın İşle r i» b a ş lığ ın d a b ile u y a r ıc ıd ır : T r a g e d y a y a d a y a z g ı b e k le m e y in , s iz le r d e n ü s t ü n b ir v a r lık ­ t a n d e ğ il, ü s t l ü ğ ü n ü t e c i m s e l iliş k ile r iy le s a ğ l a ­ y a n b ir « b a y » d a n s ö z e d iy o r u m . D e r d e m e z d e ö y k ü n ü n y a z g ı s a l / b i r e y s e l d e ğ il t e c i m s e l / s i y a s a l iliş k ile r le k a t m a n la ş a c a ğ ı a n la ş ı l ı r v e b u iliş k ile r in y a z ın s a l m e t in d e n e s n e lle ş t ir ilm e s i a p a y r ı b ir S ö z lü k g e r e k t ir ir . B ö y le b ir s ö z lü k le k u r u la c a k m e t n in g ö s t e r g e d ü z e y in in d e b u r j u ­ v a z in in s ı n ı f iliş k ile r in i p e r d e le m e d e k u l l a n ­ d ığ ı k u r u m l a ş m ı ş i n s a n a l ' a gönderem eyeceği k e n d iliğ in d e n a n la ş ılır . U z la ş m a z ik i s ı n ı f b a k ış - a ç ı s ı n ı n o lu ş t u r d u ğ u k a r ş ıt s ö y le m le r d ir b u n la r . K a r ş ı - y a z ın ’ın g e l i ş t i r e c e ğ i s ö y le m , ü z e ­ r in d e y ü k s e ld iğ i- k u r u ld u ğ u k u r a m s a l t e m e l d o la y ı s ıy l e d ı ş t a l a y ı c ı / s o r g u l a y ı c ı o la c a k t ır , o n a y la y ı c ı- b e t im le y ic i d e ğ il. A r t ı- d e ğ e r y a r a t a n ü r e t im i liş k il e r in in ö z g ü l k o ş u lla r ın ı o lu ş t u r a n v e y e n id e n ü r e t e n id e o l o ­ jin in a ş ılm a s ı, s o n ç ö z ü m le m e d e y a ln ı z c a i l e r i ­ c i y a d a t o p lu m c u o ld u ğ u v a r s a y ı l a n /s ö y l e n e n b ir s i y a s a l t a v ır a l ı ş la s a ğ la n a m a z . E n s o ld a n bir y a k la ş ım b ile s ö y le m in in k a t m a n la r ın d a b a ­ r ın d ır d ığ ı m o t if le r in , e ğ ilim le r in , y ö n e liş le r in g ü d ü le n d ir ic i ö z ü a ç ıs ın d a n v e r ilm iş iliş k ile r in v e ön k a b u lle r in s ü r d ü r ü lm e s in e y a r a y a b ilir . G e n e l d il k o t a s ı v e b e lir li b ir t a r ih s e llik iç in d e k u r u la n y a z ı n s a l m e t in , id e o lo j ik iç e r iğ in i e lb e t t e k i s ı n ı f l a r ı n d u r u m u a ç ı s ın d a n s ın a m a k /d e ­ n e t le m e k z o r u n d a d ır . S ö y le m , k e n d in i g e r ç e k a n la m d a a n c a k o r a d a a ç ı ğ a ç ık a r ır . K u r a m ın b ü t ü n lü ğ ü n ü n ( t a r ih s e l m a d d e c ilik - d iy a le k t ik m a d d e c ilik ) p a r ç a la n m a s ı, — b u p a r ç a la m a k it le - b ir e y , y a z ı n s a l - s i y a s a l g i b i ç if t le r o l u ş t u r u l a ­ r a k s a ğ la n ır — b u s ö y le m in y a p ıs ın ı k a r m a ş ı k ­ la ş t ır d ığ ı, ç a ğ d a ş t o p lu m u n k ü lt ü r e l d ü z e n le n i ­ ş i d e b i l d i r i ş i m i ö z e llik le iş ç i v e y a z a r a ç ıs ın d a n e n s ı n ı r ç i z g i d e d e n g e d u r u m u n a g e t ir d i ğ i iç in iy in iy e t y a d a in a n ç y e t e r li g ö r ü le m e z . S ö y le m in k u ş a t ıc ı v e b e lir le y ic i ö n e r m e s i şu d u r : D ü n y a k e n d iliğ in d e n d e ğ il e m e k ç ile r t a r a f ı n d a n d ö n ü ş ­ t ü r ü le c e k t ir . İ ş t e b u y ü z d e n b ir k a r ş ı - y a z ı n m e t ­ n i, s o n ç ö z ü m le m e d e k e n d in i ç e v r e le y e n s o m u t iliş k ile r i, y a n i b ir p a r ç a s ı o ld u ğ u t o p lu m s a l f o r ­ m a s y o n u s o r g u la y ıc ı b ir m e t in o lm a k z o r u n d a ­ d ır. E ğ e r F e u e r b a c h Ü z e r in e T e z le r ’in o n b ir in c is in in b a ğ l a y ı c ı t e r im i « y o r u m » d e ğ il « d ö n ü ş t ü r ­ m e » is e v e b u b a ğ la y ı c ıl ı ğ ı n k u r a m s a l b ir ö n e m i v a r s a , y a z ın s a l m e t in , k e n d in d e n ö n c e s in in v e z a m a n ın ın ö t e k i m e t in le r iy le o ld u ğ u k a d a r h e r tü r lü t o p lu m s a l- in s a n a l iliş k iy le a ç ık t a n b ir h e ­ s a p la ş m a y a g ir e c e k t ir . Ç o ğ u l- k o n u ş m a d iy e t a ­ n ım la n a b ile c e k o la n b u h e s a p la ş ıc ı t a v r ı a l m a ­ d ık ç a , y a z ın b ü t ü n d ış t a la y ı c ı o lm a i s t e ğ in e v e ö z le m in e r a ğ m e n e g e m e n id e o lo j in in k a p s a m ın ­ d a b u lu n m a y a d e v a m e d e b ilir . Ç ü n k ü y a ln ız c a b e t i m l e y i c i b ir t a v ır - m e t in , v e r ilm iş iç e r ik le r in d ü z le m in d e k a la b ilir . H a t t a b u iliş k ile r i p e k iş t ir e b ilir . Y a z ın s a l m e t in d e a n la t ı v e s ö y le m d ü ­ z e y le r in d e o lu ş a n iliş k ile r , g ö n d e r d ik le r i a n la m ­ s a l / k a v r a m s a l a la n a ç ı s ın d a n ç ö z ü m le n m e k v e d e ğ e r le n d ir ilm e k z o r u n d a d ır . G e r e k a n la t ıy ı, g e r e k s e s ö y le m ’i a n la m la y a n k im i g ö s t e r g e le r — b a z ıla r ı a s a l b ir g ö r e v ü s t le n m iş o la b ilir — y a ­ z a r ın ö n t a s a r ım ın ın t a m k a r ş ıt ın ı o lu ş t u r a b ilir 43 v e id e o lo j ik b ir iş le v y ü k le n e b ilir le r . Ö r n e ğ in Y ıla n la r ın Ö c ü n d e t e k r a r la n a n e v g ö s t e r g e s in in k ü ç ü k m ü l k i y e t d u y g u s u n u k ış k ır t ıp k ış k ır t m a ­ d ığ ı. b u d u y g u n u n a ç ık b ir t u t u c u l u ğ u b e s le y ip b e s le m e d iğ i i y ic e d ü ş ü n ü lm e lid ir . B u b a ğ la m d a h e m e n b ir a y r a ç g e r e k iy o r : T a n p ın a r ’d a a m a ç la n m ış b ir k a p a lılık o lm a d ığ ı g ib i k a r ş ıt a n la m d ü z e y le r in e y a n l ı ş g ö n d e r m e y a p ılm a d ığ ı d a s ö y le n e b ilir . T a n p ın a r ’m a n l a t ı ­ la r ın d a ç a ğ ın ın ö t e k i m e t in le r iy le h e m e n h iç iliş k iy e g ir iş m e m e s i, ö r t ü k - a ç ık h ıs ım lık k u r m a ­ m a s ı, b u a ç ıd a n d e ğ e r le n d ir ilm e s i g e r e k e n b ir g ö z le m g i b i g ö r ü n ü y o r . « M o d e r n T ü r k e d e b iy a t ı Jbir. m e d e n i y e t k r iz iy le ..b a şla r » 32 d iy e b ir a lt b a ş ­ lık k u lla n a n T a n p ın a r ’m b u m e t in le r in iç e r i ğ iy le d e , b iç im iy le d e d iy a lo g u y o k tu r . B u m e t in le r in s o r u n s a lla r ı y a r a t ı c ı e y le m in d e ilg ile n d ir m e z T a n p m a r ’ı, e l e ş t i r m e c i o la r a k d e ğ in d iğ in d e d e s a d e c e y e t e r s iz lik g ö r ü r . K u ş k u s u z , T a n p ın a r y a ş a d ığ ı d ö n e m i ö n c e s i- s o n r a s ı a ç ıs ın d a n k a v ­ r a m a y a y ö n e lm iş b ir y a z a r - d ü ş ü n ü r o la r a k ç a ­ ğ ın ın y e r li- y a b a n c ı d ü ş ü n s e l /y a z ı n s a l ü r ü n le ­ r iy le iliş k id e y d i, g e r ç e k le ş t ir d iğ i k e n d in e ö z g ü s o ğ u r m a v e b ir e ş im d e b u iliş k in in ü r ü n ü y d ü a m a o k u r u g ö n d e r d iğ i b a ş k a d ü z e y le r d ir , m e ­ t in le r d e ğ il: A la t u r k a m u s ik i, d o ğ a l v e m im a r î ç e v r e , a i l e v e e lb e t t e k i z a m a n . M e t i n s e l z a m a n , id e o lo j ik iş l e v a ç ıs ın d a n d ik k a t le ç ö z ü m le n m e s i g e r e k e n b ir g ö s t e r g e d ir . H e p g e ç m iş z a m a n d a o lu ş a n v e b u g e ç m iş z a m a n ın g e r ç e ğ in i k u r a n b ir ü s lu p , i ç s e l e v e y it ir ilm iş e ç e v r ik k a lır . T a n p ın a r , u y g a r lık b u n a lım ın ın t e p e n o k t a s ın d a k ıs a b ir d u r u k la m a d a n s o n r a , ş im d in in s o r g u l a ­ m a s ın ı b ir t ü r « z a m a n a r a c ı» g ib i k u lla n a r a k b u n a lım ö n c e s in e , y a n i b ü t ü n l e n m i ş u z a m - z a m a n ’a y e r le ş ir . S ö y le m h e p o n u n ü z e r in e d ir . A n ­ lığ ın k a v r a d ığ ı v e ç ö z ü m le d iğ i g e r ç e k , y a ş a n ­ m ı ş t ı r . Y a ş a n a n v e y a ş a n a c a k o la n a d e t a m e t i n v e d i l d ış ıd ır . B ilin ç li y a d a b ilin ç s iz , g ö r d ü ğ ü 44 id e o lo j ik iş le v a ç ıs ın d a n T a n p ın a r ’ın y a z a r lı ğ ı ­ n ın b ü y ü k lü ğ ü b u r a d a n k a y n a k la n ır . Ü s lu b u ( b iç e m i) y a l n ı z c a s ö y s e l/a n la m sa l s a n a t la r ın t o p la m ı o la r a k a la n b ir y a k la ş ım , b u k o n u n u n T a n p m a r ’d a k i k u r u c u v e a s a l ö n e m in i a ç ık la y a m a z v e o n d a y a l n ı z c a « a şk ı» y a d a İ s t a n b u l’u n « ö z ü n d e k i g ü z e llik le r i» o k u d u ğ u n u s a n ır . N a z ın ı’d a s a n k i y a l n ı z c a « K u r tu lu ş S a v a ş ın ı» o k u ­ y a b ilir m iş iz g ib i. İd e o lo ji, iş ç ile r y ö n e t e n d u r u m u n a g e ld iğ in d e b ile b ir a n d a a r ıt ıla m a y a c a ğ ın a g ö r e , b u r j u v a ­ z in in e g e m e n l i ğ i d ö n e m in d e e t k in liğ in i h a y d i h a y d i k o r u y a b ilir . B u r ju v a d e ğ e r le r i, b a k ış a ç ı ­ la r ı, id e o lo j in in t a n ım ı g e r e ğ i, y a l n ı z c a b u r j u v a ­ z iy i k a p s a m a z , e m e k ç ile r e d e , a r a t a b a k a la r a d a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a u z a n t ı v e r ir . B u y ü z d e n k a r ş ı- y a z ın e m e k ç ile r in id e o lo j is i iç in d e g e r ç e k ­ t e n y e r a la b ilm e k , h a y ır l a y ıc ı- e v e t le y i c i b ir b ir ­ lik t e liğ i m e t in d e n e s n e lle ş t i r e b ilm e k iç in , t o p ­ lu m s a l f o r m a s y o n u n b ü t ü n iliş k i b iç im le r iy le so r u ştu r m a d u r u m u n d a o lm a lıd ır . H a y ır la y ıc ı y a n , id e o lo j in in b ü t ü n g ö r ü n ü m le r in e ç e v r ik t ir v e b u r a d a , y a z ın s a l o l g u la r k a d a r d ü ş ü n s e l o l ­ g u la r ı d a k a p s a m a k t a d ır . B u h a y ır la m a d a ü s lu p b a ş lı b a ş ın a b ir g ö r e v ü s tle n ir . K a r ş ı- y a z ın , a n t a g o n iz m a la r ın y ü r ü r lü k t e o l ­ d u ğ u b u t o p l u m d a o lu ş t u r u la c a k t ır . İ ş t e b u y ü z ­ d e n d e iş in d a h a b a ş ın d a b ü y ü k b ir a ç m a z la k a r ş ıla ş m a k t a d ır : Ü r e t im i liş k ile r in in y e n id e n ü r e t im in i s a ğ l a y a n b ü t ü n id e o lo j ik a y g ı t l a r b u r ­ j u v a z in in e lin d e d ir . G e r e li y a z ı n s a l ü r e t im e s ı ­ n ı f k o n u m la r ın ı d e ğ iş t ir e r e k k a t ı l a n a y d ın la r , g e r e k d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ç o k a z s a y ıd a iş ç i, g ü ­ n ü n y ir m i d ö r t s a a t in d e id e o lo j i ü r e t e n t e k n ik ­ le r i s o n d e r e c e g e liş m iş b ir m a s s ^ m e d ia ’n ın b i ­ r ic ik h e d e f id ir . B u m a s s m e d i a ’n ın a y d ın la r ı s ı ­ k ış t ır d ığ ı a la n şu d u r : Y a z ın s a l, g ö r s e l y a d a ş iir s e l, b ü t ü n s a n a t b ir s e ç k i n l i k d urum ud u r, M a lr a u x ’n u n d e y im iy le s ö y le r s e k b ir « k a r ş ı- 45 y a z g ı» o la r a k a n c a k h e r t ü r lü y a r a r ’ın v e m u t l u - i n s a n l ık ’ın ö t e s i n d e g e r ç e k le ş e b ilir . K it le s e l d e ğ e r e s t e t ik d ış ıd ır . T ö r e l d e ğ e r d e . B u y a k l a ­ ş ım ın d ü ş ü n s e l t e m e lin i M o n t h e r la n t o l a b ild i­ ğ i n c e a ç ık v u r g u lu y o r : « H e r k e s h e r z a m a n h a k ­ lı. F a s lı’n ın d a . o n u k u r ş u n a d iz e n h ü k ü m e t in d e h a k k ı v a r . A v c ın ın d a c e y la n ın d a . Y a s a n ın d a y a s a d ış ı a d a m ın d a . B e n k i b u n u s o ğ u k k a n ­ lılık la y a z ıy o r u m , b e n im d e h a k k ım v a r . Ö fk e iç in d e b u d u r u m u k ö t ü le s e y d im y in e h a k k ım o la c a k tı.» H e r ş e y i n k e n d is in e f e d a e d ile c e ğ i t e k , d e ğ e r , e s t e t ik d e ğ e r d ir . V e s e ç k in k iş i e s t e ­ t iğ i a n c a k b ir s ı n ı r - d u r u m 'd a a lg ıla y a b ilir . B u s ö y le m , k u ş k u s u z * d o ğ r u d a n iş ç ile r in y a d a k ö y ­ lü le r in iç in d e n g e l e n a z s a y ıd a y a z a r a d a y ö n e ­ lik tir . İ ş ç i- k ö y lü k ö k e n li y a z a r d a , b ir s ü r e s o n ­ r a e g e m e n id e o lo j i t a r a f ın d a n ö z ü m le n ir , r a d ­ y o y la , t e le v iz y o n la , y ü k s e k t ir a j lı b a s ın la , ö z e l v e ö d e n e k li t iy a t r o la r la g ir d iğ i d iy a lo g s o n u n d a s ı n ı f b ilin c i b e lk i d e d a h a o l u ş a m a d a n b u la n ık ­ l a ş m a y a b a ş la r v e u z la ş m a c ılık t a n o k t a la n ır . S ö y le m in i, k a r ş ıs ın d a e z ild iğ i, u s t a lık la r ın ın b ü ­ t ü n ü n ü h iç b ir z a m a n e d i n e m e d i ğ i b u r j u v a y a ­ z ın ın ın ü s lu b u n a d a y a n a r a k k u r m a k is t e d ik ç e o n u n t a r a f ın d a n ö z ü m le n ir v e t a t s ız la ş ır . V e r i l ­ m iş d ilin d ış t a la n m a s ın m b ü y ü k ö n e m in i v u r g u ­ la m a y a ç a lış ıy o r s a k , b u n u n iç in d ir . K a r ş ı- y a z m , k e n d in i k u ş a t a n k ü lt ü r d ü n y a s ı ile a n c a k d ış t a la y ıc ı b ir d iy a lo g k u r a b ild iğ i t a k ­ d ir d e ö z g ü n v e i ş l e v s e l b ir s ö y le m g e liş t ir e b ilir . Ü s lû p e m e k ç ile r i d o ğ r u d a n k e n d i s o m u t k o ­ n u m u n a , b u k o n u m u n n ed e n selliğ in e g ö n d e rm e­ lid ir . Y a z ın s a l m e t in d e o k e n d i n i a lg ıla y a c a k t ır , k a r ş ıt ın ı d e ğ il. M e t in d e ç e liş k in in z o r u n lu y a p ı ­ s ı d o la y ıs iy le i ç e r ile c e k k a r ş ıt s ö y le m in g ö r e v i, u z la ş m a z lığ ı s o m u t la m a k t ır . H iç b ir y a z ın s a l k a y g ı, e l b e t t e k i M u r t a z a ’y ı F a h im B e y ’le ş t ir m e m e lid ir . D il, e y le m d ü n y a s ıd ır . S ö y le m e d ö n ü ­ ş ü r k e n s o m u t la d ığ ı b ir b a k ım a b u e y le m d ir . 46 S o n 25 y ılın e n ö z g ü n v e y ık ıc ı ş iir in i k u r a n E ce. A y n a n , e g e m e n s ı n ı f ı n d e ğ e r y a r g ıla r ın ı y a ş a ' m m d a o ld u ğ u k a d a r d ilin d e d e h a y ır la r . B u r ju ­ v a i liş k ile r i ü r e t e n ş iir s e l d ilin y a d s ın m a s ı y a l ­ n ız c a b iç im s e l k a y g ıla r d a n g e r e k ç e le n m e z , d o ğ ­ r u d a n f e l s e f i - s i y a s a l b ir t a v ır d ır . B u n o k ta d a ayn ı k u ram sal d iz g e iç in d e y a p ıla n m a la r ın a r a ğ m e n y a z ı n s a l la ş iir s e li ö z d e ş l e m e d i ğ i m i v e E c e A y h a n ’ın ş i ir s e lin i a y r ış t ır m a y ı a m a ç la d ı­ ğ ım ı h e m e n b e lir t m e liy im , a m a ş u n u d a e k l e ­ m e liy im : E c e A y h a n ’ın ş iir in in u la ş t ığ ı ç ö z ü m , O ğ u z D e m ir a lp ’in d e v u r g u la d ığ ı g ib i k u r a m s a l b ir a y k ır ılık t a ş ır s a d a b u r j u v a z iy e k a r ş ı t y a n ı ­ n ı g ö r m e z d e n g e lm e m iz i g e r e k t ir m e z . N e s n e l l e ş ­ tir d iğ i k a r ş ı- b u r j u v a iç e r ik k iş i s e l o ld u ğ u ö l ç ü ­ d e o lm a s a b i l e k ü ç ü m s e n m e y e c e k ö lç ü d e s ı n ı f s a l ’d ır . Ü s k ü d a r lıla r ın , b a ş k e n t S ir k e c ilile r in , d e v le t d e r s in d e s ı n ı f t a k a la n l a r ’m d i l i n i k o n u ş ­ m a k ta d ır . E g e m e n iliş k ile r in h e m e n h iç b ir in e g ö n d e r m e m e k t e d i r b u d il, h iç b ir d ü z e y d e o n a y ­ l a m a m a k t a d ı r o n la r ı. K a r ş ı- y a z ın ’m b u y a k l a ­ ş ım d a n ç ık a r a c a ğ ı d e r s le r o lm a lıd ır e lb e t. R ilJ ç e r iıin y a d a P r o u s t ’u n , T a n p ın a r y a d a H is a r ’ın ü s lu b u y la e m e k ç ile r in b a k ı ş - a ç ıs ı n e s n e l l e ş t i r i ­ le m e z . A m a b u , d a h a ö n c e d e ğ in d iğ im g ib i b ir k ü l t ü r e l - t r a v m a ' y ı g e r e k t ir m e k t e d ir . Ş im d iy e k a d a r iç in d e y e r a lın a n y a z ı n s a l d ü z e y in t e r s i­ n e ç e v r ilm e s i d e m e k t ir b u . Ü s lu b u n , b u b a ğ la m d a a y r ış m a s ın ın b ir ö r n e ğ i o la r a k j i e y g i S o y s a l ’ın y a p ıt ı g ö s t e r ile b ilir . T u t k u lu P e r ç e m ’d e iç e d ö ­ n ü k o la n b u ü s lu b , T a n t e R o s a ’d a n b a ş la y a r a k n e s n e l , k ı ş k ı r t ı c ı v e s ı n ı f s a l o l m a y a b a ş la r . Ö z e l­ lik le B a r ış A d lı Ç o c u k il e Y ıld ır ım B ö lg e K a d ın ­ la r K o ğ u ş u , b u a ç ıd a n o k u n m a lıd ır . S o y s a l, a r ­ t ık « aşk » d e d iğ in d e b a m b a ş k a b ir iç e r ik le d o l; j h i n i l j n u s _b ir a n la m la m a y a p m a k t a d ır . T ıp k ı T a n p m a r g ib i. ( Y a z ı 4 -5 , 1979) 47 D İP N O T L A R (1) Y a p ıt ru m . B u tın d a k i ru d a n d e y in c e y a z ıd a b ü t ü n le y ic i d o ğ ru y a (2) Bu nusunda y a z a rın söz konusu ö n e m in i İ d e o lo jin in konuya ö n e m li v u r g u la m a k d ik k a t i O r ta m G a z e te s i'n d e . okur H ilm i b ü tü n ü n ü ve ü rü n ü o ld u ğ u n u g ö z le m le r cevabı ü r ü n le r in in o la n , T a n p ı n a r 'ı n ilk in , H ila v 'ı n bu zam an S e la h a t t ln « F e ls e fe doğ­ ve e d e b iy a t H ila v g ö r ü ş le r iy le Y a v u z 'u n y a p ı­ ü s lu b u n g ö s t e r m e k tir . zam an g e t ir e n a n lı y o ­ ü s lû b u n u n ç e k ti ko­ Yeni ilg ili e le ş t ir e l U lu s a l K ü ltü r » b ir a d lı k it a b ı n d a b u la b ilir . (3) le m 'in Kuşkusuz « T ü r k iy e u lu s la r a r a s ı p la n d a İ ç e r m iy o r . Ancak, ö n e rm e s o m u tu » e le b e lir le m e s i, a lı n a m a y a c a ğ ı ir d e le m e y a z ın s a l g ib i a la n ı n ı n b ir ey- ö rtü k d a r a lt ı lm a s ı n ı n z o r u n lu lu ğ u d a a ç ık . (4) Bu dünya, ra ğ m e n sonuna M ü z iğ i, t iy a t r o s u , b ir kadar d o ğ u -b a tı b ir tu ta r lı e ğ le n c e s i ve s o r u n s a lı n ı dünya g ib i d o ğ a s ly le . b a rın d ırm a s ın a g ö rü n ü y o r bana. T a n p ı n a r 'ı n a n la t ı - s u l d ü z le m i v e ü s lu b u b u y ü z d e n p a rç a la n m a z . (5) İs m a il b ın a O k u r, H a b ib s o r u n 'u n n it e liğ in i ( S e v ü k )in b a k m a lı d ı r . Edebî O ra d a k i k a v ra tıc ı ü s lu b la b ir ö rn e k a d lı Y e n iliğ im iz T a n p ın a r, İk i o la r a k c ilt lik H is a r vb. k it a ­ a ra s ın ­ d a r a h a t lı k la b a ğ la n tı k u r a c a k t ı r . (6) S özcüğü tü r dünyası ye İ le rd e n it e liğ i Ş llrl» İle E. A y h a n 'd a n s ö y le m y e n id e n d ö n e c e ğ im . konusunda b a ş lı k lı a lı y o r u m . a ra s ın d a k i O. Ancak D o m ir a lp ’ln ç a lış m a s ın a ş llr n n l d ilin d ö n ü ş tü rü c ü ş ı - ld o o lo | lk b ir z o r u n lu lu k (Y a z ı, İç in e y e r le ş ile n ö z ü m le y ic i/ d ı ş t a la y ı c ı d ilin v e r i lm iş i d ış t a la y ı c ı « Y a k la ş ık K ış k ü l­ İ liş k i­ O la r a k E. A y h a n 1975) b a k ı la b ilir . Bu y a z ı, k a r a k t e r i v e b u d ö n ü ş t ü r ü c ü lü ğ ü n o lu ş u a ç ıs ın d a n İ lg in ç İp u ç la r ı k a rta ş ı­ m a k ta d ır (7) m ın d a yucu B u ra d a t e r im i k u lla n m ı y o r u m . s ı n ı f la e m e k ç ile r in e lb e t te k i A ncak, t ö r e l b ü tü n le ş m e y e d ü ş k ü n lü k le r in i k a p it a lis t y ö n e tic i ve ve g ir m iş b u a y rı t o p lu m d a k i b a ğ la ­ a r t ı k - d e ğ e r 'e el ko­ e n g e n e l a n la m d a k i k a lı ş la r ı n ı da v u r g u la m a k g e r e k iy o r . (5) T a n p ı n a r ’ ın la n d ı r m a n ın a ra s ın d a « Ş a rk n iy e t b u ra d a ö z e llik le İle G a rp s a y ıs ız g e r e k il «19. A s ı r A ra s ın d a D e ğ iş tir m e s i ve İç düz o ld u ğ u n a T ü rk E d e b iy a tı G ö r ü le n İn s a n » , y a z ıs ı o ld u ğ u n d a n İn a n ıy o r u m . E s a s fı «Y ahya Bu bu s ın ıf­ y a z ı la r ı n T a r ih l'n in önsözü- F a r k la r » , «M ede­ Kem al ve T ü rk M u­ s ik is i» b a ş lı k lı y a z ı la r h e m e n a n ı lm a lı d ı r . (9) Bu s o ğ u rm a g ir iş im in d e , T a n p ı n a r ’ ın e k le k t iz m ’d e n r a h a t s ı z o lm a d ı ğ ı g ö r ü lü y o r . D e d e v e m e d re s e ve D a r ü lfü n u n Itri, Bach h iç v e B e e th o v e n a y n ı " g e n e l " e s t e t ik - f e ls e f î b o y u ta y er- le’ş ir v e T a n p ı n a r 'ı n « m a n e v î Ik illm ln l» o lu ş t u r u r la r . (10) K e m a l’d ir : Konuyu T ü r k in k ı lâ b ı S u lta n f a s ı la la r ı 43 bu «Teceddüd b iç im d e ve koyan y e t k jll S e llm - i S a lls d e v r in d e n İle a y r ı lm a k la b ir k a le m Y ahya m illiy e t g ib i İk i r û h d a n te ş e k k ü l e d e n b e r i, b ir ç o k İ r t ic a b e r a b e r , y in e b ir s ils ile d ir . B u s ils ile n in U e v re > e rin !. z a m a n d a n o lu r . (...) lu 'n u n S e k iz in c i o rta s ın d a s a r a h a t le H a re k e ;-i h u r iy e t ’tir » ( H a tı r a la r ı m — T ü rk I n k ila b ı is im le r le a ld ı k la r ı h a m le ve m illiy e 'd ir , a ld ı k la r ı 40 a n la y a b ilm e k s ı n ı r iı d o ğ ru Anado­ h a m le Cum - s ö z c ü k le r in in a lt ı n ı ben ç iz d im . .Y a ş a d ığ ım G ib i — S. 2.9-30) K uşkusuz, bu a z ın d a n •v n dokuzuncu M e d e n iy e t D e ğ iş t ir r t ı e s i v e İ ç İn s a n (12) e tm e k m e rk e z i \ D e r g a h Y a y ı n la r ı — en ve s. 202-203) G le k i y a z a r ın . (11) te s m iy e T ü rk y ıl y a rg ın ın daha b o c a la y a n a c ıs ın d a n kapsam ı son g e n iş p la n d a C u m h u r iy e t d e re c e d o la y ı s iy le ir d e le n m e s i, dönem i g e r e k lid ir . id e o lo jis in i Ancak b ir v u r g u la m c d a n bu ö te y e y a z ı- g id e m i­ y o ru z . (13) F o lk lo r c u lu k te k p a rti d ö n e m in d e b iz z a t CHP tc ra - fı n d a n o r g a n iz e e d ilm iş v e d e n e t le n m iş t ir . Ü lk ü d o r g is ı ile H a lk e v le r i'n in ba c rg a n ı h a r c a n m ış , sal is t e k le r i Bu konuda o la n ç e ş it li k it le le r in h a lk İ lk d e r g ile r d e a ç ık ç a ş iir i b iç im le r i u y a r ıc ı bu iç in d e ç ık ış ın , konuda n it e lik li s iy a s a l yoğun ca­ k ü lt ü r e l/ y a z ı n ­ e r itilm e y e f o lk lo r c u lu ğ u n ç a lı ş ı lm ı ş ’ ır. e t k is in d e k a la n A . İ lh c n ’a'an g e ld iğ in i d e b u r a d a b e lir te lim . (14) söze ğü « A s ıl ünün K a yn ak» a lt ı n ı sadece ben « tırn a k » (Y c ş a d ığ ım G ib i — S. ç iz d im . T a n p ı n a r ö z g ü n iç in e a lm a k la y e t in iy o r . 3 4 -3 5 ) D e vam m e tin d e sözcü­ B ir le ş t ir ic i sözcü­ ğ ü n d e k i v u r g u la m a d a b a n a a it . (15) A y n ı y a z ı. (13) Eon p ın a r , la n ış ı ç ö z ü m le m e d e k ü lt ü r en a d a m ın ın d e r in b iç im d e duyan « E n b ü y ü k m e s e le m iz la n a c a ğ ız ? h e p im iz H e p im iz daha d â v a s ı iç in d e y a ş ıy o ru z .» (17) Ş. b ilin e n p ı n a r 'ı n K u rd a k u l b e n lik k e s k in ve (13) H uzur (19) B u ra d a b ir b ir Tan- p a rç a ­ b ir y a z a r - d ü ş ü n ü r : n e re d e v e n a s ıl b a ğ ­ b u h ra n ın ın « o lm a k ( İs ta n b u l — Ç ünkü y a ş a d ığ ı k a v ra y a n m a z i İle T a n p ı n a r 'ı n nedense bu ç o c u k la r ı y ı z , veya o lm a m a k » B e ş Ş e h ir İ ç in d e — D e r­ öykü R o m a n la r ı — (T e rı-ü m a n k ü lt ü r ve r o m a n la r ı n a iliş k in k o n u d a d e r in le ş m e y i s e ç m iy o r v e n it e le m e le r le y e t in iy o r . Ö ykü ö n e m lid ir . b e ri S . 112) b ir ç a lış m a s ın d a çok ve b u d u r; b ir ş u u r v e H a m le t» te n g a h Y a y ı n la r ı — v u r g u la m a s ı T a n z im a t ’t a n (Ş. K u r d a k u l — T o p lu m ve Y a y ın la r ı — sözcüğünü A . H. T an- B il im , S a y ı. S . 345) k u ra m s a l 4) İ t a lik le r b e n im . a n la m ın d a , yani O s m a n lı c a y ı iç e r ­ b ir v e s a m e b iç im in in b ü tü n ü o la r a k k u lla n ı y o r u m . T a n p ı n a r m e t in le r i d o ğ m a t ik m ez e !c e f a y d ı n la n m a m a n !ı T a r ih s e l g ö r ü lü r . n 'ı n a d '^ m a y d ın la n m a , d a h a bu düzeydeki (20) lu m c u Bu e v r ilm e s i Am a bu s a n m a m a lı y ız . y e tm e z . d e ğ in ile n g e r ç e k le ş m e s i y ö n e lm e y i bu g ö z le m , k a n ı t la m a y a önce a n la m d a iç in d e da T a n p ı n a r ’ ın D ild e k i s e z ilir d ilin in bu b ir O s- s e z ile b ilir 6 0 ğ u rm a s ü r e c in in / ç a b a s ı n ı n o la r a k y o r u m la n m a lı d ı r . s ly a s a l- f e ls e f î Ç ünkü b ir ü s lu p ta b u r ju v a z i a ç ıd a n iie b ü t ü n ü y le p r o le t a r y a to p ­ İd e o lo jis i 40 aynı v a rd ır anda ve b ir b i r le r in i m a k z o ru n d a o ld u k la r ı k a r ş ı - ld e o lo jl başka şat N u ri e le a lı n a b ilir . ile t ü r lü S a b a h a t tin S. F a ik d ı ş t a la d ı k la r ı a ç ık tır. A y n ı g ö r ü r le r . A li, S a it ya da s o m u t o lg u la r ı Ö r n e k le m e k F a ik ile s iy a s a l- id e o lo iik d ış t a la - id e o lo ji g e r e k ir s e O rh a n « a ro f» ta ve R e­ K e m a l ç if t le r i k a lm a s ın a ra ğ ­ m en. (21) Bu s ü re ç iç in d e s ı n ı f v e t a b a k a la r ı n g e r ic i b ir n it e lik a ç ık d ir . T a n p ı n a r ’ ın r in in g id e r e k b ir g e r ic i k im liğ i te m 6 İI ö z e llik le ilk e le r in i h e m e n h e m e n h a lk ç ı lı k ta ş ı m a la r ı y a z a r-d ü ş ü n ü r z a y ı f la d ı ğ ı , k im lik a lt ı n d a t a r ih s e l a ç ı d a n ta ş ı y a b ile c e k le r i, T a n p ı n a r 'ı n Ancak, a yn ı s ö m ü rü c ü id e o lo jile r in in h iç da g e r e k tiğ i a ç ık tır. e tm e d iğ i o la r a k de ç a tış a n İ le r ic i y a s ö y le n m e li­ CHP p a r t in in ile iliş k il e ­ d e v r im c ilik b ir z a m a n ve g ü n d e m e g e tir ­ m e d iğ i d e g ö z d e n ı r a k t u t u lm a m a lı d ı r . (22) Bu p a ra g r a fta le n e r e k s u n u la n n e m e İç in y a z ın ın kapsam ı d o la y ı s iy le cok g e n e l­ v a r s a y ı m ı e s in le n d lr ic l v e y o l g ö s t e r ic i b ir d e ­ B e r k e V a r d a r ’ ın « T o p lu m s a l v e D ils e l Y a p ıla r A ç ı s ı n ­ d a n Y e n i S ö z c ü k le r » b a ş lı k lı y a z ıs ın a b a k ı lm a lı ( D ilb ilim . S a y ı I 1976, S . 154-171 -¡Ü T ) . (23) A t a ç 'ı n y a z ı la r ı n d a bu y a r g ı y ı d e s te k le y e c e k n ıt b u lu n a b ilir . H iç b ir z a m a n s o s y a liz m d e n da g iz le m e d i A ta ç . M e r a k lı s ı « P ro s p e ro yana İle h a y li ka­ o lm a d ı, b u n u C a lib a n » ı y e n id e n o k u m a lı . (24) H uzur (26) a g s , (70) A 201) (T e rc ü m a n 8 II T a lâ t Y a y ın la r ı lıiıi|iııiıir B n y 'I M ahur la n ı m la r k o n b u A u n f i 199 (26) A .g .o . S. 19. İ t a lik b e n im . (29) F. N aci — E d e b iy a t A .g .e ., — S . 93 (31) A .g .e ., — S . 93 (32) A H. T a n p m a r — g ö z le m i a lı n t ı la y a lı m : h im i, b iz e ca k a d a r ç e ş it li o a n a h ta r edebî b ir veya p o p ü liz m m a h s u lle r in i m ü n a k a ş a la r la iç in d e v e lk i y e tiş e n ve n e s ille r in y a p m ış o lm a la r ı « B u n o k s a n la r ı n m a n z a ra yahut İç in d e o la n ı , a rz e d e n y o k lu ğ u d u r . g a r p lı g ir m iş C e r e y a n la r (E d e ­ E d e b iy a tın d a İç t im a i bu ve r e a li z m e a rk a ­ e x ls t e n c i- kadar bugünün c e r e y a n la r ı n hem en d ili ile , o n la r ı n b u lu n u y o r . D aha m ü s a it m illî M illî s a h ip M ü c a d e le d a v a la r a m ü­ b a k ı lı n ­ y o l a ç ı c ı la r ı n t e c r ü b e le r in i sadece en ç a lı ş m a la r ı n S e m b o liz m d e n b ir ç e ş it e n t e l le k t ü e l k u d r e t e a s ıl b iz c e d ış a rd a n yap­ ş a r t la r o la n ev­ d e v ir le r in d e k a p a n m ış b e lk i d e b u n u n s e b e b id ir.» (S .13 0) İ t a lik le r b e n im . 50 S. M E B Y a y ı n la r ı S . 102 v e d e v a m ı) 6 in ı f la n d ı r a b ile c e ğ im iz h e p s i e d e b iy a t ı m ı z d a t ı k la r ı — S. Tanpm ar (G e r ç e k Y a y ın la r ı — v a z if e s in i g ö r e c e k h a k ik î b ir t e f e k k ü r a lis m e ’e Y a y ın lo r ı k u lla n ı r Y a z ıla r ı T ü rk b iy a t Ü z e r in e M a k a le le r 'd e — s ın d a b e n im . b e n im . (30) Şu İ t a lik le r (Y o l H a n to d o y lm l (2 /| 81) İ t a lik le r S. 241) 246. o lm a la r ı KÜLTÜRÜN D A Ğ IL IM I İ le t iş im /b ild ir iş im a r a ç la r ın ın ç o ğ u e g e m e n s ın ıf C la r lm e lin d e b u lu n d u ğ u n d a n , i l e t i rn in i ç e ­ r i ğ i s o n k e r t e d e o n la r c a d e n e t le n d iğ in d e n , k i t ­ le k ü lt ü r ü g e n e l l i k l e o lu m s u z y a n ıy l a e le a l m ı ­ yor. S in e m a , r a d y o - t e le v iz y o n , b a s ın , p la k g ib i ile t iş im d iz g e le r in in y a l n ı z c a e g e m e n id e o lo j iy i ü r e t t iğ i v e e m e k ç i s ın ıf la r ın b o ş z a m a n ın ı s ö ­ m ü r d ü ğ ü g e r ç e ğ i ü z e r in d e t a k ılıp k a lıy o r a y d ın ­ la r. Ş u r a s ı a ç ık : D ü z e n in y e n id e n - ü r e t im in i s a ğ ­ la y a n ile t iş im a r a ç la r ın ın m ü lk iy e t i d e , y ö n e t i ­ m i d e e l d e ğ iş t ir m e d ik ç e , k ü lt ü r ü n k it le le r e d a ­ ğ ıl ım ı s o r u n u b ü t ü n ü y le ç ö z ü m le n e m e z . N e v a r k i b u g e r ç e k , b ir b a ş k a g e r ç e ğ i g ö r m e m iz i e n ­ g e lle m e m e li: T e k n o lo jik g e liş m e , i l e t i ş i m / b i l d ir i ­ ş im a ç ıs ın d a n i n a n ılm a z o la n a k la r su n m u ş, e m e k ç i s ın ıf l a r g ö z d e n g e ç i r i l m i ş b iç im d e o ls a b i l e g e r ç e k le r i s e y r e d e b ile c e k , o k u y a b ile c e k , d u ­ y a b ile c e k d u r u m a g e lm iş t ir . G e r ç e ğ in b ü t ü n ü s a k la n a m a m a k t a d ır a r t ık . T ü r k iy e s o m u t u n d a , d e v le t t e k e lin d e b u lu n a n k it le ile t iş im a r a ç l a ­ r ın d a y e r a la n y a p ım la r d a b ile iş ç i s ın ıf ın ın id e o lo j ik s ö y le m in e e k le m le n e b ile c e k , o s ö y le m ­ d e n b ile r e k y a d a b ilm e y e r e k e s in le n m iş ö ğ e l e ­ r in y e r a ld ığ ı g ö r ü lü y o r . R a d y o - t e le v iz y o n u n , s in e m a n ın , p la k v e k a s e t in , b a s k ı r e s m in g ü n d e s e k iz s a a t ç a l ış m a k z o r u n d a o la n iş ç ile r e v e ö t e ­ k i e m e k ç i y ı ğ ı n l a r a k ü lt ü r e l a ç ıd a n s a ğ l a d ı ğ ı k o la y lık , d a h a d a ö t e s in d e y a r a r , t a r t ış ılm a m a lı. Ş ö y le d iy e lim : K itle i l e t iş im a r a ç la r ı y a ln ız c a u y u t m a z A m a b u r a d a z o r u n lu b ir s o r u b e lir i- 61 yor: T e k n o lo j in in s a n a t a s a ğ la d ığ ı o la n a k la r d a n g e r e ğ in c e y a r a r la n ılıy o r m u , s a n a t k it le le r e d a ­ ğ ıt ıl ıy o r m u ? T ü r k iy e ’d e h e r a la n d a o ld u ğ u g ib i s a n a t a l a ­ n ın d a d a egem en g ü ç le r in s iy a s a l/id e o l o j ik u y u m la n d ır m a s m a k a r ş ı s a v a ş ılıy o r . G e lg e le lim ü r e t ile n s a n a t y a p ıt la r ın ın k it le le r e u la ş t ır ılm a ­ sı, k it le le r le s a n a t a r a s ın d a b ir b ild ir iş im a ğ ı d o k u n m a s ı k o n u s u n d a g e n e l b ir y e t e r s iz lik , h a t ­ t a t e r s lik v a r . Ö r n e ğ in b a s k ı- r e s i m v e « k a se t» t e c im s e l a m a ç la r la , y a n i k a p it a liz m e u y g u n b i ­ ç im d e k u lla n ılıy o r . S a t ış o lg u s u n u k ü ç ü m s e m i­ y o r u m e lb e t , e n a z ın d a n iş in s ü r d ü r ü le b ilm e s i y ö n ü n d e n g e r e k li b ir k o ş u l. A m a g ö r m e m e k d e e ld e d e ğ il: R e s im s a n a t ın ın e n i y i ö r n e k le r in e ö n c e l i k v e r ile c e ğ in e ö n d e r le r in y a d a ü n lü k i­ ş ile r in p o s t e r le r i s e ç iliy o r . K a s e t ’e d o ld u r u la n e n i y i ş a ir le r in ş iir le r i y a d a e n iy i o p e r a la r , s e n f o n ile r , k o n ç e r t o la r , h a lk tü r k ü le r i d e ğ il; m a r ş la r , g ü n ü b ir lik ş a r k ıla r . S ö y le m e k t e n , s o r ­ m a k t a n k o r k m a y a lım : İ ş ç ile r ö n d e r le r in r e s im ­ le r in d e n , m a r ş la r d a n m ı öğrenecek kuracağı d ü n y a n ın k ü l t ü r e l /s a n a t s a l iç e r iğ in i, b u d ü n y a ­ n ın ö n ü n e k o y a c a ğ ı d ü ş ü n s e l g e r e k s in im le r i? İ ş ç ile r in y a p m a s ı g e r e k e n d e ö n d e r le r in in y a p ­ tığ ıd ır o y s a : D a V in c i y a d a R e m b r a n d t ’ı s e y ­ r e t m e k , S o p h o k le s ya da S h ak esp eare! oku­ m a k , M o z a r t y a d a B a c h ’ı d in le m e k . N e d e n i d e şu: Ü s t ü n e o y n a d ığ ı y ö n e t im d e ğ ild ir s a d e c e , s a n a t s a l ü r e t im i d e d o ğ r u d a n ü s t le n e c e k t ir . B u y ü z d e n iş ç i s ın ı f ı n ı n k ü lt ü r e l ö ğ r e n im i, a t ılım ı ş im d i’n in s o r u n u o la r a k g ö r ü lm e li. İ ş ç ile r in y ö ­ n e t ic i o la b ilm e s in in ö n k o ş u lu , y ö n e t i l i r k e n k a ­ z a n m a k t ır k u r u c u , y a r a t ı c ı n it e lik le r in i. S o r a ­ lım ş im d i: O k u y u p ö ğ r e n e n b ir iş ç in in e v in in d u v a r ın a a s a c a ğ ı b ir M ic h e la n g e lo y a d a G o y a , b ir D e la c r o ix y a d a V a n G o g h , b ir S iq u e r o s y a d a R iv e r a n e r d e ? T e y b in d e P ir S u l t a n ’m , Y u n u s E m r e ’n in , N a z ım H ik m e t ’in , M e lih C e v d e t ’in , r>2 O k t a y R ıf a t ’ın , B e h ç e t N e c a t i g i l ’in ş iir in i d in l e ­ y e b iliy o r m u ? A h m e t A r if i, H a şa n H ü s e y in !, T u r g u t U y a r ’ı d in le y e b iliy o r m u ? B e e t h o v e n ’i, B a r t o k ’u , Ş o ş t a k o v iç ’i u la ş t ır ıy o r m u y u z e lin e ? N a z ım ’ın « a jita tif» ş iir l e r in d e n b ir i k is i y l e o l u ş ­ t u r u lm u ş k a s e t le r i, R u h i S u ’n u n ik i p la ğ ın ı, b u n la r d a n d o ld u r u lm u ş « k o r sa n » k a s e t le r i g ö r ­ m e z d e n g e lm iy o r u m e lb e t . A m a , R u h i S u ’n u n p la k la r ı d ış ın d a , b u n la r d a o lu m s u z ö r n e k le r . T e k n o lo j in in k a p it a liz m e öz;gü b iç im d e , k â r a m a c ıy l a k u lla n ılm a s ın ın ö r n e k le r i. İ ş ç i s ı n ı f ı iç in m a r ş d a ü r e t ile c e k e lb e t , ö n d e r ­ le r in p o s t e r le r i d e ç o ğ a lt ıla c a k . A m a b u n la r i k i n c i l iş tir , ö n c e l i k le k it le le r e s a n a t ü r ü n le r i i l e ­ tilm e lid ir . S ü r d ü r ü le n u y g u la m a n ın s o n u c u şu: B a ş t a iş ç i s ı n ı f ı o lm a k ü z e r e e m e k ç i k it le le r le k ü lt ü r ü n , s a n a t ı n a r a s ı a ç ılıy o r , d e v r im c i b ir s i ­ y a s a iz le d ik le r in i s a n a n la r p r o le t a r y a iç in b ir b a ş k a , o n la r a g ö r e b ir s a n a t o lu ş t u r u y o r la r . İ ş ­ ç ile r in b ilin c in i y o k s u lla ş t ır m a y ı s ü r d ü r ü y o r o n ­ la r da.. B ile r e k y a d a b ilm e y e r e k . B u y a r g ı- g ö z le m t a r t ış ılm a y a d e ğ m e z m i d e r ­ s in iz ? ( D o ğ u - B a t ı 1, H a z ir a n 1980) 53 M Y T H O S Ü Z E R İN E D ü n y a y ı a n la m a y ı /y o r u m la m a y ı y e t e r s iz b u ­ la n , o n u n d e ğ iş t ir ilm e s i/d ö n ü ş t ü r ü lm e s i g e r e k ­ t iğ in i s ö y le y e n b ir f e ls e f e h e r t ü r lü in a n c ın , h e r tü r lü s a n ı ’n ın ö t e s i n d e y e r a lm a k , d o ğ a n ın d a t o p lu m u n d a b ilin e b ilir liğ in i ö n e s ü r m e k z o r u n ­ d a d ır . T e m e l s o r u n d u r in a n ç v e g iz d ü n y a s ın a s o n v e r m e k . M a r x h e r t ü r lü e le ş t ir in in ö n k o ş u ­ lu n u d in in e le ş t ir ilm e s in d e b u lu y o r s a b o ş u n a d e ğ il. D in , h e r t ü r d e n in a n c ın k a y n a k la n d ığ ı in a n ç o la r a k , t e r s in e ç e v r ilm iş b ir d ü n y a n ın b ilin ç liliğ in i y a n s ıt ır . D ü n y a n ın e le ş t ir is in e g e ç i l e ­ nin/. d in in v e ııy ııı b iç im d e y a p ıla n a n in a n ç la r ın e le ş t ir is i g e r ç e k le ş t ir ilm e d e n . Bu e le ş t ir iy i iz le r ­ se k « İ n s a n ın k e n d i k e n d in i y a b a n c ıla ş t ır m a s ı­ n ın k u t s a l b i ç i m i b ir k e z a ç ı ğ a ç ık a r ıld ık t a n s o n r a , k u t s a l o l m a y a n b i ç i m l e r d e k e n d i k e n d in i y a b a n c ıla ş t ır m a n ın m a s k e s in i in d ir m e k ilk in ta r ih in h iz m e t in d e o la n f e ls e f e n i n g ö r e v id ir .» B u r a d a , « ep os» v e « lo g o s » u n k a r ş ıs ın d a y e r a l a ­ ra k , i n s a n a d ü n y a s ıy la iliş k is in i y a b a n c ıla ş m ış b iç im iy le y a n s ı t a n « m y t h o s » u n ö z e llik le ir d e ­ le n m e s i g e r e k ir . Ç ü n k ü t a r ih in d e r in lik le r in d e y it ip g it m iş d e ğ il m y h t o s , ç a ğ ım ız b u r j u v a d ü n ­ y a s ı y e n i m it le r ü r e t iy o r h e r g ü n . D ah a önce ü r e t t ik le r in in k it le le r in b ilin c in d e n t ü m ü y le a r ıt ıld ığ ı d a s ö y le n e m e z . İ ş t e e n g ö z a lıc ıla r ın d a n biri: Z a m a n d ış ı v e s ın ıf a ş ır ı s a n a t . A m a ü z e r in ­ d e d ü ş ü n m e k is t e d iğ im s o r u n b u d e ğ il. N e v a r k i ö n e s ü r e c e ğ im ta n ım , b u s o r u n ’u n d a t a r t ış ı­ l a b ile c e ğ i d ü z e y i o lu ş t u r u r g ib im e g e liy o r : M y t - 54 h o s b ilin c in e v a r ıla m a m ış ı, g e r ç e k y a p ıs ı ö r t ü l­ m ü ş o la n ı, s e z g is e li a ç ı ğ a v u r u r . M ito lo ji Y u n a n T a n r ıla r d ü n y a s ın ı y a n s ıt m a z y a ln ız c a , t a n r ıla r y a r ı- t a n r ıl a r a r a c ıl ı ğ ı y l a a s ıl y a n s ıt t ı ğ ı Y u n a n ­ lıla r ın g e r ç e k d ü n y a la r ıy la h a y a li iliş k ile r id ir . İ ş le v i d e b u iliş k ile r in b ilin c in e v a r ılm a s ı, i ç i n ­ d e y a ş a n ıl a n d ü n y a n ın d e ğ iş t ir ilm e s iy le son a e r e r B u a ç ıd a n b a k ıld ığ ın d a , N ie t z s c h e ’n in E u r ip id e s ’in t r a g e d y a la r ın ı g iz e m s e l v e s e z g is e l o la n ı s o r g u y a ç e k ic i n it e liğ in d e n ö tü r ü b ir g e ­ r i l e m e o la r a k g ö r m e s in e ş a ş m a m a k g e r e k iy o r . S ö y le n c e l ( m y t h iq u e ) ö ğ e n in u s s a ll ı ğ a k a v u ş t u ­ r u lm a s ın ı, g i z e m li d ü n y a n ın a ç ı ğ a ç ık a r ılm a s ın ı o n a y la m a z , i ç m i ş o z a n ı a l k ış la r N ie t z s c h e a y ık o z a n ı d e ğ il. B ilin ç le n m e d e « t r a g e d y a n ın ö lü s ü » n ü görür. B ir y a n ıls a m a o lm a s ıd ır m y t h o s ’u n g e r ç e k liğ i. D o la y ıs iy le : G iz d ü n y a s ın ın , s e z g is e lin s a v u n u l ­ m a s ı, y a n ıls a m a n ın s a v u n u lm a s ı a n la m ın a g e ­ lir. A k ıld ış ı o l a n l a iliş k is in i b a ş la n g ı ç t a k o p a r a n b ir f e ls e f e n in , d a h a d a ö te s in d e : b ir b ilim in , g e r ­ ç e k liğ i id e o lo j ik g ö r ü n ü ş ü a lt ın d a a l g ı la m a s ın a o la n a k b u lu n a m a y a c a ğ ı y ö n t e m b ilim in in b ir g e ­ r e ğ id ir . Ö y le y s e s o r m a m ız g e r e k iy o r : B a ş t a d in ­ s e l k im lik li o la n ı g e lm e k ü z e r e h e r t ü r lü m y t h o s ’a k a r ş ı ç ık m a k a s g a r i v e z o r u n l u k o ş u l d e ­ ğ il m id ir ? A y n ı ş e k ild e : B ilim e y a s l a n a n b ir s a ­ n a t k u r a m ı ş a ir in y a d a r o m a n c ın ın m it y a r a t ­ m a s ı g e r e ğ in d e n n a s ıl s ö z e d e b ilir v e m it y a r a t ­ m a g ir iş im in i h a n g i g e r e k ç e le r le o lu m lu k a r ş ı­ la y a b ilir ? B u s o r u la r ın t a r ih s e l g e liş im iç in d e ir d e l e n ­ m e s i g e r e k ir , k u ş k u s u z . A m a c ım , b u d e ğ i n m e ­ n in y a z ılm a n e d e n in e g e t ir m e k sö z ü : Ö n e s ü r ­ d ü ğ ü m k a y g ı v e k u ş k u la r d a n m ı y o la ç ık t ı b il ­ m iy o r u m a m a Y ılm a z G r u d a ’n ın m it o lo j iy i a ç ı ­ ğ a ç ık a r m a y a ç a lış t ığ ı g ö r ü lü y o r . «B ir M ito lo ji D e n e m e s in e G iriş» ü s t b a ş lığ ı ile y a y ın la d ığ ı iki ş iir d e , y a z ın s a l ü r e t im d e ç o k k u lla n ılm ış ik i s ö y - le n c e y i g ü n c e l b ir o k u m a y a a ç ıy o r G r u d a , Ş ii ­ r in b a ş ın a a l ın t ıla n a n M ir c e a E lia d e ’n in « m it y a ln ız c a g e r ç e k o la n ı a n la t ır » s ö z ü , b u o k u m a ­ n ın i ç e r iğ in i b e lir t m iy o r d e ğ il. E n a z ın d a n d ış t a l a y ı c ı b ir y ö n s e m e y i g ö s t e r iy o r . K e s in le m e y a p m ıy o r s a m ş u s o r u la r y ü z ü n d e n : S ö y le n c e l y a p ıy ı a y n e n k o r u y a r a k b u g ü n c e lle ş t ir m e , i ç e ­ r iğ i a r ıt m a ç a b a s ın d a b a ş a r ı s a ğ la n a b ilir m i? İ ş ç i s ın ıf ın ın A t l a s ’a , k a p it a l is t in T it a n ’a d ö n ü ş ­ t ü r ü lm e s i, m ü lk iy e t iliş k i le r in in a ç ı ğ a v u r u l m a ­ s ın d a n ç o k b u iliş k il e r in y e n i d e n g iz e m i e ş t ir ilm e s in e y o l a ç m a z m ı? S ö y le n c e l b ir k im l iğ in te k t e k b ir e y le r e , C o r c ’a , A n d r e v e M e m e t ’e y e r le ş ­ t ir ilm e s i v e b u A t la s - M e m e t ’in « y e t ti b e» d e m e ­ s in d e ç ö z ü m ü n g ö r ü lm e s i, s ı n ı f g e r ç e ğ in in p e r ­ d e le n m e s in e y a r a m a z m ı? İ h b a r in s a n ın ö z ü n e a it s e v e m u h b i r - S is y p h o s T a n r ı- Z e u s ’a y a k ın ıp c e z a s ın ı a z b u lu y o r s a « k a y a » n m y e r in e « ih b a r c ­ ın g e t ir ilm e s iy le s ö y le n c e l o la n k ır ılm ış s a y ı l a ­ b ilir m i? Ş a ir s o r u n a b a ş k a b ir s ö y l e n ’in , a h l a ­ k ın iç in d e n y a n a ş m ıy o r m u ? Ü z e r in d e d ü ş ü n ü lm e y e d e ğ e r d iy o r u m . ( D o ğ u - B a t ı 2, T e m m u z 1980) 56 YAPAY C ENNETTEN D Ü N YAYA I « A fy o n K ilis e s in in A lp h a v e O m e g a s ı’y ım » d i­ y e y a z a n D e q u i n c e y ’d e n ç o k d a h a ö n c e b ilin i­ y o r d u k u ş k u s u z « y a p a y c e n n e t .» S u m e r le r ’i n « n e ş e b it k is i» a d ın ı v e r d iğ i h a ş h a ş ı n D e m e t e r ’c e b u lu n d u ğ u n u y a z a r m ito lo ji: U y u y a m a z m ış ç ü n k ü t a n r ıç a . T a n r ı B u d h h a ’m n g ö z k a p a k la r ı is e h e y k e ll e r in d e i y ic e d ü ş ü k tü r , k e s t ir iy o r m u ş c a s m a . B u i ç - e v r e n ’e ç e k ilm e y le il g il i y o r u m la ­ y ıc ı b a k ış - a ç ıla r m d a n b ir i a f y o n a b ü y ü k ö n c e lik ta n ır . A m a h iç k im s e a f y o n u n h e m iy ile ş t ir ic i, h e m d e im g e le m i u y a r ıc ı e t k is in i t a n ım la m a d a h e r m e t ik h e k im liğ in b a b a s ı P a r a c e ls u s k a d a r a t ıl g a n d e ğ il: « Ö lü m s ü z lü k ta ş ı» d iy o r . P a r a c e ls u s ’u n a t ı l g a n lı ğ ı n ın y a ln ız c a s a ğ a l t ı c ı e t k i n l ik ­ t e n k a y n a k la n m a d ığ ı s ö y le n e b ilir . S im y a ile i l ­ g il e n e n b ir h e k im in o lg u n u n im g e s e l y a n ın ı g ö r m e z d e n g e lm e s i, h e r h a ld e b e k le n m e m e li. S o ­ r u n a b u a ç ıd a n y a n a ş ık lığ ın d a ö r n e k le r d a h a d a k ış k ır t ıc ı o la c a k e lb e t , a m a ş u a n d a b ir n o k t a k e sin : İ n s a n o ğ lu , t a r ih i b o y u n c a u y a r ı c ı / u y u ş ­ t u r u c u n it e lik t e k i d o ğ a l v e y a p a y m a d d e le r i k u lla n ır k e n v e r ilm iş in ö f e s i ’n e g e ç e b ilm e y i i s t i ­ y o r d u . Ö t e d e n k o n u ş m a k t ı u m u d u . Ö r n e ğ in , y a ­ p ıt ı ö z le m in i g e r ç e k le ş t ir ip d o ğ r u la y a c a k n i t e ­ lik t e d e ğ ild ir a m a , C la u d e F a r r a r e « y a ş a m b ir d ü ş , a f y o n g e r ç e ğ in t a k e n d is i» d e r k e n , h e r h a l ­ d e b u ö t e y i- b i l m e ’y i a m a ç lıy o r d u y a ln ız c a . İ ç ­ le r in d e A z t e k ’le r in d e b u lu n d u ğ u b ü y ü k u y g a r ­ 57 lık la r y a r a t m ış k im i t o p lu m la r ın k it le s e l t ö r e n ­ le r d e il â ç k u lla n m a la r ı g e r ç e ğ i d e , b u m a d d e le ­ r e b i l d i r t i c i y a d a a ş k ı r ı l a ş t ı r ı c ı ö z e llik le r i d o la y ı s iy l e y a k la ş ıld ığ ın ı k a n ıt lıy o r . U z a k d o ğ u v e d o ğ u k ü lt ü r le r in in a lt - k a t m a n ın d a a f y o n o l g u ­ s u n a r a s la n m a s ı b o ş u n a d e ğ il. B e lk i d e d o ğ u i n ­ s a n ı b u y o ld a n d ü n y a y ı « p a r a n te z e » a lıy o r d u , b u r a d a n ö t e ’y e , g ö r ü n ü ş t e n a s ı l ’a u la ş t ır ıc ı iç s ıç r a m a 'n ın ö n k o ş u l u y d u b u , k im b ilir ? Y in m i Y a n ’ı, Y a n m ı Y in ’i t a n ıy ıp b iliy o r d u b u s ü r e ç ­ te ? D a h a d a ö te s in d e : P e e r G y n t ’ü n s o ğ a n ı ç o k ­ t a n s o y u lm u ş m u y d u ? B a tı d ü n y a s ı « y a p a y c e n n e t » in h a m m a d d e s i­ n i ö n c e iy ile ş t ir ic i, y a n i tıb b i y a n ıy l a ta n ıd ı: a ğ ­ r ı k e s iy o r , k u s m a y ı ö n lü y o r d u , vb .. F u z u lî’n in « B e n k ü B a d e » s i i le A v r u p a , ö z e llik le d e F r a n s ız y a z ın ç e v r e le r in i e t k ile y e n T h o m a s D e q u i n c e y ’in «B ir İ n g iliz A f y o n k e ş in in İ tir a f la r ı» a r a s ın d a t a m 30 0 y ıl fa r k v a r . G e lg e le lim y a z ın s a l u ğ r a ş ı, d a h a g e n e ld e s a n a t ı d o ğ u t o p lu m la r ın d a n d e ğ i ­ ş ik b iç im d e a lg ıla y a n , o n u v a r o lu ş u n u n n e d e n i, u ğ r u n d a h e r ş e y in t ü k e t ilm e s i g erek en özsel a m a ç o la r a k g ö r e n b a t ılı s a n a t ç ı y a p a y c e n n e t » i ü r k ü t ü c ü v e g e n i ş iç e r ik li b iç im d e y a ş a m ış a b e n z iy o r . Ö r n e ğ in N e y z e n T e v f ik g ib i m ü z ik t e « m istik » b ir k im liğ in , « tım a r h a n e » g e r ç e ğ in i o n ­ la r c a k e z t a n ıy a c a k k a d a r a u t h e n t i q u e b ir « z e ­ h ir t u t k u n u » n u n y a z ı n s a l ü r e t im in d e ç e r ç e v e y i n iç in k ır a m a d ığ ı, « A z a b - ı M u k a d d e s s in d ü ş ü n ­ s e l / ş i i r s e l b o y u t u n u n n iç in b u n c a c ılız k a ld ığ ı, ü z e r in d e d ü ş ü n ü lm e s i g e r e k e n b ir o lg u . B u r a d a k u r u m s a l y a p ıla r ın ö r g ü t le n iş in i o ld u ğ u k a d a r d ü ş ü n s e l y a p ıla r ın ö r g ü t l e n iş in i d e g ö z d e n k a ­ ç ır m a m a k g e r e k iy o r h iç k u ş k u s u z . Ş ö y le d iy e b i ­ l ir m iy iz : D o ğ u ’n u n t e r s i d i r b a t ı ’d a iz le n e n : T a n r ı ’y la b ir le ş m e d e ğ il a y r ılm a , t o p lu m la b ü t ü n l e ş ­ m e d e ğ il t e k ille ş m e . B a u d e la ir e y a d a R im b a u d ’n u n u y u ş t u r u c u / u y a r ı c ı l a r a y a n a ş ış l a r ın d a «y a h e p , y a h iç » d iy e n b ir k ö k t e n c ilik g ö z le n e b ilir . F u z u li y a d a N e f ’i d e t a d v e r ic i b ir a lış k a n lık , d a h a d a ö n e m lis i m a z m u n o la n , o n la r d a g e r ç e k ’i v e ö t e - g e r ç e k ’i b il m e / d u y m a ç a b a s ın ın d o ­ l a y ı m ı o lu r . A r t a u d ’n u n k u lla n d ığ ı b a ş lık b ile ilâ ç t a n b e k le n e n in d ü n y a v e ö t e - d ü n y a iç i n i t e ­ liğ in i a ç ı ğ a v u r u r s a n k i: « J é s u s C h r is t-P e y o tl» . K a k t ü s ’t e n e ld e e d ile n « p e y o tl» u y a r ı c ı s ı n ı ü r e ­ t i c i / a r a ş t ır ıc ı b ilin c in d o ğ a l b ir ö ğ e s i, ö r g e n i k ı l ­ m a k is te r A r ta u d ; gerçeği s ö y le y e n /s ö y le te n İ s a ’d ır o. B ir K a r ş ı- İ s a e lb e t. İ s la m d ü ş ü n c e s in d e b ö y le b ir a ç ıl ım g ö z le n m e z . A f y o n y a d a e s r a r k u lla n d ık la r ı s a n ıl a n v e b ilin e n ö r n e ğ in Ş e m s - i T e b r iz î g ib i p e k ç o k « t a s a v v u f e lıli» n in ö t e - g e r ­ ç e k le i l g ile r in d e d ı ş t a l a y ı c ı / h a y ı r l a y ı c ı n it e lik a r a n m a m a lıd ır . H a lla c - ı M a n s u r « E n e lh a k » d e ­ d iğ in d e , s a d e c e T a n r ı’y a e r d iğ in i v u r g u la r , b u d e n e y - g e r ç e k ’le y a r a l a n m a m ı ş t ı r b ilin c i. G ü n a h lılık , c e z a la n d ır m a v e y a d s ım a , h ır is t iy a n c a b ir « B a b a /o ğ u l» s o r u n s a lın ı iç e r m e d iğ in d e n y a b a n ­ c ıd ır is la m d ü ş ü n c e s in e . A y r ım ın k a y n a ğ ın a k e ­ ş iş P a r a m o ’n u n K a r a m a z o f la r ’a d a y a n s ıy a n ş u d ü ş ü n c e s i g ö t ü r e b ilir b iz i: İlk e n g iz is y o n c u T a n r ı ’d ır . B u r a d a b ir a y r a ç g e r e k li: D in s e l n it e lik li o ls u n y a d a o lm a s ın , İ s la m - T ü r k ş a i r / y a z a r la r ın ı n « y a p a y c e n n e t » a d ın a g ir iş t ik le r i d e n e y le r i a y ­ r ın t ıla r ıy la y a z m a m a la r ı, g e n e lin d e m a z m u n la s ın ır lı k a ld ık la r ın d a n b u l u c u / b e t i m l e y i c i ö ğ e l e ­ ri b e lir t m e m e le r i v e b u g ü n iç in y a b a n c ı d ild e y a z d ık la r ın d a n g e r e ğ in c e o k u n a m a m a la r ı, b a ş lı b a ş ın a b ir e n g e l y a r a t ıy o r . E d e b iy a t t a r ih ç i l e r i ­ n in b u k o n u d a a y d ın la t ıc ı ç a lış m a la r y a p m a d ı­ ğ ı, b u y o ld a b ir o k u m a y a g ir iş m e d ik le r i d e b e ­ lir t ilm e li. Ç ık a r y o l, k o n u y u s ın ır la m a k . Y a z ın s a l a la n d a u y a r ı c ı / u y u ş t u r u c u l a r ı n a s ıl iş le v in in 18’n c i y ü z y ıld a n s o n r a b a ş la d ığ ı s ö y ­ le n e b ilir . Y a ln ız c a y a z a r la r a r a s ın d a k a lm ıy o r , b a ş t a D e la c r o ix o lm a k ü z e r e r e s s a m la r a r a s ın d a d a y a y ılıy o r . Ç e ş it le n iy o r d a y a p a y c e n n e t m a d ­ 59 d e le r i: e te r , e r o in , k o k a in ; g ü n ü m ü z e d o ğ r u g e ­ lir s e k d e in a n ılm a z u y a r ıc ıla r : m e s c a lin , L SD . B u y a y ılm a n ın g ö z le n d iğ i s o m u t t a r ih s e l s ü r e c i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u r s a k , « y a p a y c e n n e t » d e ­ n e y le r in in ik i l i b ir i ş l e v y ü k le n d iğ i ö n e s ü r ü le ­ b ilir: Y a ş a n ıla n d ü n y a y ı o lu m s u z la m a k , b u d ü n ­ y a n ın b ir ic ik o la s ı k a r ş ıt ı s a n a t ı o lu m la m a k . T u ­ t u m la r ın ın k ö k e n in d e h iç b ir b e n z e r lik y o k t u r a m a s o n k e r te d e A r ta u d d a , L a u trec d e sa n a tı o lu m la r la r . N e v a r k i A r t a u d b u d ü n y a n ın k e n ­ d is in d e n d e , v a r o la n d ild e n d e , b iç im le r d e n d e n e f r e t e d e r , b ir ic ik a m a c ı e ld e e d ilm e s i g e r e k e n ö t e k i - g e r ç e k ’tir. D ili y e n id e n b u l m a y ı b u y ü z ­ d e n is t e r h e r h a ld e , ila ç d a b u r a d a n ç ı k ı ş ' m t e k s a ğ la y ıc ıs ıd ır . Y a b a n c ılı ğ ın ı b ilir o, k o n u ş t u ğ u ö t e k i - i n s a n l ı k ’tır h e p . L a u tr e c is e a lk o l s a y e s i n ­ d e b u r a d a k a l ı r . K e n d i s ı n ı f ı n ı d e ğ ils e d e P a ­ r i s ’i n g e c e lü m p e n le r in i ilg il i g ö z le r le iz le r a m a a s ıl o lu m la d ığ ı r e s im d ir . G e lg e le lim b u f o t o ğ r a ­ f ı n a r a b ı y it m iş t ir s a n k i, b iz e s e v e c e n r e n k l e ­ r iy le g ö r ü n ü r , ılım lıd ır . B ir a d ım d a h a a t a r a k g e r ç e k a n la m d a n e s n e le r in ö t e s in e g e ç m e y i M o n d r ia n d ü ş le y e c e k , b a ş a r a c a k t ır d a. B u r a d a in s a n a l d ü n y a n ın s o n a e r d ir ilip e r d ir ilm e d iğ i s o r u s u g ü n d e m d e b u lu n a n b ir s o r u d u r a m a a n la m a y a ç a lış t ığ ım ız s ö y le n m e m iş i s ö y l e ­ m e k , g ö r ü lm e m iş i g ö r m e k , d u y u lm a m ış ı d u y m a k o lg u s u n u d a , ö z le m in i d e y e t e r in c e a ç ı k l a y a b i l e ­ c e k g ib i d e ğ ild ir . S o r u n u h e m e n ç ö z ü m le y ic i b ir y a k la ş ım s e ç ile b ilir e lb e t: U y a r ıc ı k u l l a n ıl m a s ı ­ n ın k ö k e n in d e p a z a r e k o n o m is in e d a y a lı b u r j u ­ v a t o p lu m u n u n y a z a r ı y a b a n c ıla ş t ır ıc ı, y a p ıt ı d a m e t a la ş t ır ıc ı f e t i ş is t ö z e lliğ i y a t a r . İ lâ ç s a n a y ii y ü z y ıl iç in d e , a lg ı a l a n ı n ı d a k a p s a y a n b ü y ü k g e l iş m e le r e y o l a ç t ı. H a v e lo c k E llis , d e n e y s e l h e ­ k im liğ in in s o n u ç la r ım iç e r e n k it a b ın ı y a y ı n l a d ı ­ ğ ın d a y ıl 1897 id i: « M e sk a l: Y e n i B ir Y a p a y C e n ­ n e t.» F a r m a k o lo ji d ü n y a s ın d a n y a z ı n s a l / s a n a t ­ s a l a la n a y a y ı l a n u y g u l a m a s o n u ç la r ı, p a z a r SO e k o n o m is i k o ş u lla r ın d a e t k i- t e p k i iliş k i s iy le b e k ­ le n m e d ik g e l i ş m e l e r g ö s te r d i: S a ğ a lt ıc ı a m a ç la ü r e t ile n i l a ç « u y u ş t u r u c u » y a d ö n ü ş t ü . S o n u ç ş u ­ du r: « Ç o k u lu s lu - M a fia » o r t a k lığ ın ın d e n e t im in ­ d e k i d ü n y a u y u ş t u r u c u m a d d e p a z a r ı. B u p a z a r ­ d a y ı l d a m ily a r la r c a d o la r ın c ir o e t t i ğ in i a r t ık y a ln ız P a r a c e ls u s b ilm e y e b ilir . H ip p y d e , a n t e n ­ le r i ç o k d a h a g e r g in o la r a k y a ş a y a n s a n a t ç ı d a b u r j u v a t o p lu m u n u n i n s a n lık v e u s d iş iliğ im b ilir . Y a p a y c e n n e t e y a d a c e h e n n e m e ç e k ile r e k d iz g e y i y a d s ıy a b i l e c e ğ im v a rsa y a r . O y sa so n k e r t e d e iç in d e d ir d iz g e n in , g e ç i c i d i r ç ü n k ü y a ­ p a y c e n n e t , s ü r e k li o ld u ğ u n d a d a s a n a t ç ı v e o k u r iş l e v i n i t a m a m la m ış t ır z a te n : Y a d e lid ir , y a ö lü . D il d e b a ş la n g ıc ın a a ş ır ı ö z n e lliğ i, d o la y ıs iy le d e i l e t iş im s iz liğ i k o y d u ğ u n d a n , y a p ıt d o ­ ğ u ş u n d a d o n u k la ş ır . İ ç e r ile n ö f k e li b ild ir in in , k a r ş ı- k o y a n iç e r i k ’in , o b ü y ü k k a r g ış ın g e r ç e k b ir b il i n ç - a l a m ’n a u la ş a m a m a s ı iç in k a p it a lis t t o p lu m u n y e d e ğ in d e k i ö n le m le r ş a ş ır t ıc ıd ır ü s ­ te lik : ö r n e ğ in A m e r ik a ’d a « m e r ih u a n a » y ı s e r ­ b e s t b ır a k a r a k — L S D ’n in u y g u l a m a k a p s a m ın a a l ın m a s ın a ç a l ış ılm a k t a d ır — b ild ir iy i e t k i s i z l e ş ­ tir ir . B u g e l iş im in o r t a y a k o y d u ğ u b ir b a ş k a t o p lu m s a l s o n u ç : A n lığ ı y a l ı t ı l a n b ir e y y a u y u m la n ır , y a ö lü r . S is t e m in b o ş z a m a n ı d a e m e n i ş ­ le y iş in in d o ğ a l s o n u c u d u r b u . B ü t ü n ü y le k a t ı ­ la c a ğ ım b u ç ö z ü m le m e , im g e s e l d ü z e y le i l g il i k i ­ m i s o r u la r ı y i n e d e o r t a d a n k a ld ır a m ıy o r g i b i ­ m e g e liy o r . İ ş te b a z ı n e d e n le r : A ld o u s H u x le y ’in 1953 y ıl ın d a d o k t o r g ö z e t i ­ m in d e « m e s c a lin » a ld ığ ı b ilin iy o r . Y a z a r b u d e ­ n e y l e ilg il i i z le n im le r in i v e d ü ş ü n c e le r in i « S e z g i K a p ıla r ı» a d lı k it a b ın d a a n la t ır . K ita b ın ö n e r d i­ ğ i f e ls e f î s o r u n la r ı, b u s o r u n la r d a n ç ık a r ıla n s o ­ n u ç la r ı t a r t ış m a k d e ğ il a m a c ım . B u r a d a ö n e m li o la n şu: H u x le y ’in d e n e y i a n lı ğ ı n b a ş k a t ü r lü i ş le y e b ile c e ğ in i, g ö r m e n in n ic e l v e n it e l d e ğ i ş i ­ m e u ğ r a y a b ile c e ğ in i, b ir k e r e d a h a k a n ıt la m ış 61 tır. Ö t e y a n d a n ç e ş it li d o ğ a l v e y a p a y « u y a r ıc ıy ı» p s ik o s o m a t ik a la n d a k u lla n m a y a ç a lış a n p e k ç o k b ilim a d a m ı v a r b u g ü n . İ la c ı k e n d in d e d e ­ n e y e n d e . B u n la r d a n b ir i, b it k ib ilim c i G o r d o n V a s s o n , ş u n la r ı y a z ıy o r : «D ü şü n ce, d ü n y a n ın v a r o ld u ğ u g ü n le r e k a d a r g e r i g id e b iliy o r .» G e ­ n e llik le L S D d iy e t a n ın a n « L y s e r g ic A c id D ie t n y la m id e » in g ö r m e v e a l g ı la m a o lg u s u n u b ü t ü n ü y ­ le d e ğ iş t ir d i ğ i b ilin iy o r . D a h a s ı va r: D o ğ r u d a n d o ğ r u y a b e y in b e n z e r u y a r ıc ıla r ü r e t iy o r . K im i r u h v e a k ıl h a s t a lık la r ın ın k im y a s a l b o z u k lu k ­ la r d a n ile r i g e ld iğ i y o lu n d a k i v a r s a y ım la r g ü ç ­ le n iy o r . U y a r ıc ıla r ın ş iz o f r e n i g ib i h a s t a lık la r ın i y ile ş t i r ilm e s in d e k u lla n ılm a s ın ı ö n g ö r e n ç a l ı ş ­ m a la r d a s ü r ü y o r a r a lık s ız . B u d e n e y le r in , a r a ş ­ t ır m a la r ın o r t a y a k o y d u ğ u g ö z a r d ı e d i l e m e y e ­ c e k e n ö n e m li g e r ç e k şu: İ n s a n b e y in y e t ile r in in tü m ü n ü k u lla n a m ıy o r h en ü z , a lg ı la m a y o lla r ı d a s a d e c e b ild ik le r im iz d e ğ il. B ö y le c e , d a h a ö n ­ c e v u r g u la d ığ ım s ö y le n m e m iş i s ö y le m e k , g ö r ü l­ m e m iş i g ö r m e k , d u y u lm a m ış ı d u y m a k iç in « u y a ­ rıcı» n n g o r o k li? s o r u s u n a g e ld ik . L S D ’n in s e r ­ best, b ır a k ılm a s ın ı is t e y e n , m e s le k t e n d e ç ı k a r ı ­ la n A m e r ik a lı p s ik o lo g T im o t h y L e a r y ’n in «L SD ’n in o n u k u ll a n m a y a n t e k r e s s a m ı d e d iğ i D a li y a n ıt la y a b ilir s o r u y u : « H iç ‘u y u ş t u r u c u ’ k u lla n m a d ım , y in e d e u y u ş t u r u c u y u m . S a n r ıla r ­ d a n s ö z e t m e d im h iç , y a r a t t ı m — v u r g u la m a b e ­ n im A .O — o n la r ı. A lın b e n i, u y u ş t u r u c u y u m , a lm b e n i, s a n r ıs a lım .» G ö r ü lü y o r : D a li g ib i o l u m s u z b ir ö r n e k le b ile s a n a t s a l d ü ş ’ü n ila ç s ız d a y a r a t ıl a b i le c e ğ i k a n ıt la n a b ilir . B u d ü ş ’ü n u y u t u c u o ld u ğ u g ib i, b e lk i o n d a n d a g ü ç lü b i­ ç im d e u y a r ı c ı o la b i l e c e ğ i d e .. S o r u , ö n e m in d e n , k u r c a la n m a s ı g e r e k li l i ğ i n d e n y it ir m e z . Ç ü n k ü : S o n k u ş a k ş a ir le r i, y a z a r la r ı a r a s ın d a u y a r ı ­ c ı k u l l a n a n l a r o ld u ğ u a n la ş ılıy o r . K im i ş i ir le r ­ d e a ç ık b e t im le m e le r v a r . T ü r k iy e ’d e , u z u n s ü ­ re 62 k u lla n m a y a n b ir i k i k iş i d ış ın d a i l a ç a la n ş a i r / y a z a r a r a s la n m a z g e n e llik le , a lk o l y ü r ü r ­ lü k t e o lm u ş t u r h e p . Ü s t e lik ş u n u d a u n u t m a y a ­ lım : «Y a a lk o l o lm a s a y d ı, y a a lk o l o lm a s a y d ı» d iy e n C a n s e v e r b ile y a z a b i l m e k a m a c ıy la iç m e ­ m iş tir . B iz im y a z a r la r ım ız d a y a z m a s ü r e c i i le iç m e s ü r e c i ç o ğ u n lu k la ö r t ü ş m e z s a n ıy o r u m . S ü ­ r e k li iç e n , z a m a n z a m a n u y a r ıc ı d a k u lla n a n k im i y a ş l ı v e o r t a k u ş a k ş a ir le r in in s o m u t d u ­ r u m la r ı is e d e n e y — g ö r m e n in , d u y m a n ın , b il­ m e n in d e n e y i — s ö z c ü ğ ü y le d e k a r ş ıla n a m a z p e k . B u s ö z c ü ğ ü n g e r e k t ir d iğ i y ı ğ ı n l a ö g e e k s ik t ir ç ü n k ü . A m a s o r u n , g id e r e k b u d ü z le m d e e le a l ı ­ n ıy o r s a b e n z e m e k t e d ir . Y a p a y c e n n e t e ö z e n e n , b u r a d a k i ile ö t e d e k i ’n i b ir lik t e k a v r a m a y ı a m a ç ­ la y a n , d ilin a ç ı ğ a ç ık a r a n d e ğ il s a k l a y a n y a n ıy ­ la k o n u ş a r a k b ir y e n i- g e r ç e k k u r m a y ı is t e y e n ş a ir , y a r ı g iz e m li b ir b ö lg e y e m i ç e k iliy o r y e n i ­ d e n ? T a n ıt m a n o t la r ın d a b ile s o r g u l a y ı c ı v e y e t ­ k in b ir y a z a r o ld u ğ u n u k a n ıt la y a n E n is B a t u r ’u n b e n im b u y a z ım ı d a e s in le y e n ik i d e n e m e s i, ç o k b a ş k a s o r u n s a lla r ı im le m e s in e r a ğ m e n , b u e ğ i ­ lim le r in k u r a m s a l t a b a n ın ı d a o lu ş t u r a b ile c e k n it e lik t e g ö r ü n ü y o r . D e n e m e le r in t a ş ı d ığ ı k u ­ r a m s a l t u z a k la r y e t e r in c e f a r k e d il iy o r m u d iy e s o r m a m a k is e e lim d e d e ğ il. S im y a c ın ın i ç - d e n e y i ’n in , b u d e n e y e k a y n a k lık e d e n i ç r e k ( e s o t e r ic ) t a v r ın ö z ü y e t e r in c e a n la ş ı l a c a k m ı a c a b a ? Ç ü n ­ k ü b u n o k t a d a b ir ç e v i r i iş le m in in g e r e k li o ld u ­ ğ u n u s a n ıy o r u m : S im y a v e s im y a c ı il e d in v e k r a l- k ilis e a r a s ın d a k i k a r ş ıt lık , y a z a r ın d a v u r ­ g u la d ığ ı g ib i, b u g ü n k ü k o ş u lla r d a ç o k d a h a f a z ­ l a s i y a s a l / i d e o l o j i k d ü z e y i ç ık a r ır k a r ş ım ız a , i m ­ g e s e l d ü z e y i d e ğ il. V e b u n o k t a d a a ş a ğ ıd a k i s o ­ r u la r ın g ü n d e m e g e t ir ilip t a r t ış ılm a s ı o la s ı m ı ­ dır: B ilin ç h e r t ü r lü f e t i ş i s t k o ş u lla r ın d a n , y a n i id e o lo j ik iç e r i ğ in d e n a r ın d ığ ın d a , im g e l e m d e v e r ilm iş i a ş m a y a c a k m ıd ır k e n d iliğ in d e n ? « H er­ k e s t e n y e t e n e ğ i n e g ö r e , h e r k e s e g e r e k s in m e s i­ <13 n e g ö r e » ilk e s in in e g e m e n o la c a ğ ı v e ü r e t im in b u i lk e y e g ö r e ö r g ü t le n e c e ğ i b ir t o p lu m s a l f o r m a s ­ y o n u n « h a z ilk e s i» ile « g e r ç e k lik ilk e s i» a r a s ı n ­ d a k i b ü t ü n ü y le ö z e l m ü lk iy e t v e iş b ö lü m ü n d e n d o ğ a n s ö z d e - k a r ş ıt lığ ı o r t a d a n k a ld ır m a s ı g e ­ r e k m e y e c e k m id ir ? G e r e k e c e k s e , ö z g ü r k a la c a k ­ la r ö n c e d e n b e lir le n m iş t ir : B e d e n v e im g e le m . D ü n y a n ın d e ğ iş t ir ilm e s i g e r e k t iğ in i s a v u n a n , b u u ğ u r d a d ö ğ ü ş e n ş a ir v e r ilm iş , b e n im s e n m iş a l ­ g ıl a m a v e a n la t ım b iç im le r iy le y e t in m e k z o r u n ­ d a m ıd ır ? O k u r u ç a ğ ı r ı c ı , k ı ş k ı r t ı c ı , d e ğ i ş t i r i c i y e p y e n i b ir i m g e s e l d ü z e y o lu ş t u r u la b ilir m i? Y a d a ş ö y le b a ğ la y a lım : S iy a s a l b o y u t lu b ö y le b ir im g e s e l d ü z e y o lu ş t u r u lm a m a lı m ıd ır ? ( O lu ş u m 29, M a r t 980) 64 YAPAY C ENNETTEN D Ü N Y A Y A II « H e r k e s t e n y e t e n e ğ i n e g ö r e , h e r k e s e g e r e k s in ­ m e s in e g ö r e » ilk e s i d o ğ r u l t u s u n d a ö r g ü t le n e c e k b ir t o p lu m s a l f o r m a s y o n d a h a z ilk e s i il e g e r ç e k ­ lik ilk e s i a r a s ın d a k i k a r ş ıt lığ ın g id e r ilm e s i g e ­ r e k t iğ in i d ü ş ü n m e k , k ü lt ü r e l d ü z e y d e k i b a z ı ö n k a b u lle r i v e « re el» u y g u la m a la r ı g ö z d e n g e ç ir ­ m e y i, p r a t ik a m a ç la r d o la y ıs iy le k u r a m s a l ç a l ı ş ­ m a a l a n ı d ış ın d a b ır a k ılm ış b a z ı s o r u n la r ı y e ­ n id e n g ü n d e m e g e t ir m e y i z o r u n lu k ıla r k u ş k u ­ s u z . S ın ıf s ız t o p lu m d a b ilin ç id e o lo j in in b ü t ü n a ld a t ı c ı g ö r ü n ü ş ü n d e n k u r t u la c a k , d o ğ a v e t o p ­ lu m la y a l n ı z c a y a r a t ıc ı b ir iliş k i d u r u m u n d a k a ­ la c a k s a v e i ş ’in d ü z e n le n m e s i b ir e y e e ş it o la r a k d a ğ ıt ılm ış b ir ö z g ü r z a m a n b ır a k a c a k s a , i m g e ­ le m in d e d a h a ö z g ü r , d a h a d o la y s ız v e in s a n a l o y u n ’a y ö n e lik b ir iç e r ik y ü k le n e c e ğ i, iş le v s e llik k a z a n a c a ğ ı s ö y le n e b ilir . B u b a ğ la m d a ş u so r u ö n e ç ık ıy o r : İ m g e le m , d o la y ı s iy le d ü ş le m k i ş i l i ­ ğ i n d ış a v u r u m u n u n a r a ç la r ın d a n b ir i o la b ilir , i n s a n ın p a r ç a la n m a m ış , ş e y le ş m e m iş b ir d ü n y a k u r m a s ın a y a r d ım e d e b ilir m i? U y g a r lık la r ın t ü m ü n c e d ü ş le n e n d o ğ a - i n s a n b ir liğ i, ö z e l m ü l ­ k iy e t in v e d e v le t in a ş ıld ığ ı b ir t o p lu m d a o l a ­ n a k lı d u r u m a g e le b ile c e k m i? G e le c e k s e : B a s k ı a l t ı n a a lın m ış , k u r u m s a l l a ş m ı ş b ilin c in « y a p a y c e n n e t » te e le g e ç ir m e y i u m d u ğ u / a m a ç l a d ı ğ ı ö z ­ g ü r lü k v e k iş is e l d o y u m u n , d ü ş le m s e l d ü z e y d e e n g e lle n m e k s iz in s a ğ la n m a s ı g e r e k t iğ i s ö y l e n ­ 65 m e li. B u b e t im s e l ç e r ç e v e n in z o r u n lu s o n u c u : S a ­ n a t la s i y a s a y in e b ir lik t e d ü ş ü n ü le c e k t ir . Y a l­ n ız , il iş k in in s a n a t ın s i y a s a y ı y a d a s iy a s a n ın s a n a t ı i ç e r m e s i b iç im in d e ir d e le n m e s in in s ö z k o ­ n u s u o lm a d ığ ı h e m e n b e lir t ilm e li. İ n s a n ın d e ­ ğ iş t ir ic i e t k in liğ i a ç ıs ın d a n b u iliş k in in b a ğ ı l ( r e ­ la t iv ) o la b ile c e ğ i, o lm a s ı g e r e k t iğ i a ç ık . İ n s a n ın ( s a n a t ç ın ın ) y a p a y c e n n e t e s ığ ın m a is t e ğ i, bir « c e h e n n e m i» ö n g e r e k t ir ir . D ü n y a d ır , b u d ü n y a ­ d ır c e h e n n e m . Ö t e - g e r ç e k ’i a r a m a n ın b ir n e d e n i b ilm e is t e ğ id ir e lb e t , a m a a y n ı a ğ ır lık t a b ir b a ş ­ k a n e d e n d e va r: m u t lu o lm a k . B u y ü z d e n b ir e y s i y a s a v e s a n a t y o l u y l a v e r il i - g e r ç e ğ i d ö n ü ş t ü r ­ m e y i d e n e r k e n y a ln ız c a ö z g ü r lü ğ ü ( ö z g ü r lü k b ilm e y i d e k a p s a r ) v e m u t lu lu ğ u a m a ç la r . S o n k e r t e d e , s iy a s a n ın d a s a n a t ın d a a y n ı ö z n e y e y ö ­ n e ld iğ i s ö y le n e b ilir : B ü t ü n s e l in s a n . A d o r n o ş u n la r ı y a z ıy o r : « S a n a t b a s k ı a l t ı n a a l m a n ı n b e lk i e n b e lir g i n g e r i d ö n ü ş b iç im id ir . S a n a t s a l im g e le m , y e n ik d ü ş m ü ş k u r t u lu ş u n , ih a n e t e u ğ r a m ış v a a d in 'b ilin ç s iz a n ıs ı n a ’ b iç im v e r ir . S a n a t , e d im ilk e s in in y ö n e t im i a lt ın d a k u ­ r u m la ş m ış b a s k ın ın k a r ş ıs ın a ‘ö z g ü r ö z n e ’ d u ­ r u m u n d a k i in s a n im g e s in i ç ık a r ır . A n c a k , s a n a t ö z g ü r s ü z lü ğ ü n e g e m e n o ld u ğ u b ir d u r u m d a ö z ­ g ü r lü k im g e s in i, s a d e c e ö z g ü r s ü z lü ğ ü n y a d s ı m a ­ s ı k a lıb ın d a n s ü r d ü r e b ilir .» 1 B u a lın t ıd a k i « g e r i d ö n ü ş » v e « ö z g ü r ö z n e » t e r im le r in in a y r ıc a ç ö ­ z ü m le n m e s i g e r e k lid ir a m a s a n a t ın iş l e v i a p a ç ık g ö r ü n ü y o r : b a s t ır ılm ış , e n g e lle n m iş , y a s a k la n ­ m ış o la n ın o l u m l a n m a s ı , ö z g ü r lü ğ ü k ıs ıt la y a n h e r o lg u y a k a r ş ı ç ık ılm a s ı. G e lg e le lim b u s ü r e ç y a l ­ n ız c a s a n a t s a l d ü z e y d e k a lın a r a k a n la ş ıla m a z v e g e r ç e k le ş t ir ile m e z g ib i g ö r ü n ü y o r . Ç ü n k ü g e n e l ­ l ik le e g e m e n id e o lo j in in s ö y le m k ip le r in e e k l e m ­ le n e r e k , o n la r a b a ğ ın t ılı o la r a k n e s n e lle ş e b ile n s a n a t , o lu m s u z la m a s ın a s ı n ı f s a l / s i y a s a l b o y u t u e k le y e m e d iğ i a n , g e n e l l i k l e ö z g ü r s ü z lü ğ ü n m a n ­ t ığ ı, « r e e l p o l i t i k » i t a r a f ın d a n r a h a t l ı k la ö z ü m ­ 06 le n e b ilir . B u y ü z d e n o k u r u n y a d a s e y ir c in in d e b u o lu m s u z la y ıc ı t a v r a k a t ı l m a s ı , o n u a r a m a s ı g e r e k ir . O k u m a ’n ın v e g ö r m e ’n in ö n k o ş u lu b u d u r ç ü n k ü . B u d ö n ü ş ü m ü f a r k lı b ir a l a n d a i r ­ d e le y ip ç ö z ü m le y e n J o h n B e r g e r ’in r e s im t a r i ­ h in i a m a ç la y a r a k y a z d ık la r ın a k a t ılm a m a k b u ­ n u n iç in e ld e d e ğ il- « G e ç m iş in tü m s a n a t ı b u g ü n s i y a s a l b ir s o r u n o la r a k k a r ş ım ız d a d ır .» 2 H a z ilk e s i ile g e r ç e k lik ilk e s in in , y a n i o y u n la g ö r e v in , d ü ş s e lle u s s a lı n d iy a le k t ik b ir lik t e liğ i s a n a t s a l d ü z e y d e d e d ö n ü ş t ü r ü c ü b ir k im lik g e ­ r e k t ir ir , s a d e c e s iy a s a l d ü z e y d e d e ğ il. Ç ü n k ü s a n a t ın g e r ç e k t e n a l g ı la n a b il e c e ğ i v e ü r e t ile b i­ l e c e ğ i ö z g ü r z a m a n s o n k e r t e d e t ic a r e t in v e s i ­ y a s a n ın e m r i n d e o lm a m a k a n la m ın a g e lir v e i m ­ g e s e l d ü n y a n ın k u r u m la ş m a m a s ın ı, e l e ş t ir e l / h a y ır la y ıc ı b o y u t u n e ld e n ç ık a r ılm a m a s ın ı ö n g e r e k t ir ir . N e d e n i d e şu: B ilm e ’n in ö z e l b ir b i ç i ­ m i o la r a k s a n a t , s ı n ı f a n t a g o n iz m a la r ın ın a ş ı l ­ d ığ ı t o p lu m s a l f o r m a s y o n d a y a ş a m ı n ö t e k i s o ­ m u t ç e liş k ile r in i a l g ıla m a y ı s ü r d ü r e c e k t ir . O k u ­ r u n , s e y ir c in in , b a ş k a b ir d e y iş le « a lım la y ıc ı» m n d ü ş v e g e r ç e k le ilg il i b e k l e n t i l e r i n i b u lg u la m a y ı, im g e s e l g e r e k s in im in iç e r iğ in i ö n c e le m e y i d e. S a n a t ç ı y a ş a m s a l b ir g e r e k s in m e n in k a r ş ı l a y ı ­ c ıs ıd ır b ir b a k ım a . H e m k e n d is in in d ir k a r ş ı l a y a ­ c a ğ ı g e r e k s in im , h e m ö t e k i’n in . B u ö n e r m e , b ü ­ t ü n s e l in s a n ın b ir ö n - t a n ı m m ı v e r ir n e r d e y s e : « Z e n g i n in s a n , i n s a n c a h a y a t e t k in lik le r i t o p l a ­ m ın a g e r e k s e m e d u y a n in s a n d ır .» 3 G ö r ü lü y o r : B ir a m a c ı d a g e r e k s in im le r i d ö n ü ş t ü r m e k s a n a ­ tın , k e n d is i iç in d e , ö t e k i iç in d e g e r e k s in im le r i ç o ğ a lt ıp ü r e t m e k . Ç ü n k ü ö z g ü r z a m a n s o n s u z b ir a la n a ç a r in s a n a . H e m e n b e lir te lim : Ç iz ile n ç e r ç e v e , s a n a t ın b u e ğ i lim in i h e n ü z s ın ıf lı t o p ­ lu m d a y a ş a d ığ ım ız g e r e k ç e s iy le y a r m a e r t e l e t ­ m e z . o ls a o ls a s iy a s a l v e im g e s e l d ü z e y le r in b ir ­ lik t e liğ in in d a h a ş im d id e n s a ğ la n m a s ı g e r e k t i ­ ğ in i a n ım s a t ır . E le g e ç ir ilm e s i z o r u n lu o la n s a ­ 67 d e c e s iy a s a l ik t id a r d e ğ ild ir , d o ğ a s a l ik t id a r d ır d a . G e ç iş t o p lu m u n u n b a ş lıc a s o r u n la r ın d a n b i­ ri, e k o n o m iz m i a ş m a k v e in s a n ı g e r ç e k a n la m ­ d a d ö n ü ş t ü r m e k t ir . T a r t ış m a y a a ç m a k is t e d iğ im k o n u y a b ir t a b a n h a z ır la m a k a m a c m ı g ü d e n b u i r d e le m e y i b ir s o r u y la b a ğ lıy o r u m : Ö z g ü r lü k v e m u t lu lu k is t e y e n , b u is t e k d o ğ r u lt u s u n d a t o p ­ lu m u d e ğ iş t ir e b ile c e ğ in i d e , y a ş a d ığ ım ız ç a ğ ın b ü t ü n k a r ış ık lık v e t u t a r s ız lık la r ın a r a ğ m e n ö z e l­ lik le k a p it a liz m in k a r ş ıs ın d a k a n ıt la y a n t o p lu m ­ c u lu k , ö z g ü r lü k v e m u t lu lu k is t e y e r e k s a n a t s a l d ü z e y d e a y a k la n a n g e r ç e k ü s t ü c ü lü k le b e lk i d e y e t e r in c e g e liş t ir ile m e d e n k e s ile n d iy a lo g u y e n i ­ d e n k u r a b ilir m i? B u s o r u n u n , g e r ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü n d e k a t ıla r a k k u r a m ın z e n g i n l e ş t i r i l m e s i n i k e s in lik le a m a ç la ­ m a d ığ ın ı b e lir t e lim . F r e u d ’c u lu ğ u n v e v a r o l u ş ­ ç u lu ğ u n z e n g in le ş t ir m e g ir iş im le r in in s o n u ç la ­ r ıy la b ir lik t e h e r k e s in g ö z ü ö n ü n d e o lm a s ı b ir y a n a , t a r ih s e l g e liş im in b ö y le s j b ir « k a tk ı» y ı g e r e k s iz le ş t ir d iğ i s ö y le n e b ilir . ‘A m a y ı k ı c ı / d ö n ü ş ­ tü r ü c ü k im lik le r in i ö n c e lik le a ç ı ğ a v u r a n ik i d ü ­ ş ü n c e b iç im in in k im i k u r a m s a l ö n e r m e le r in in o r t a k b ir b a ğ la m iç in d e y e n id e n o k u n m a la r ı v e ç ö z ü m le n m e le r i, b ü t ü n ü y le y a r a r s ız o lm a y a b ilir . Ç ü n k ü b a z ı t e m e l ilk e le r i b e l ir le n m iş o ls a b ile t a m a m la n m ış , b ü t ü n le ş m iş b ir b ilim s e l s a n a t v e e d e b iy a t k u r a m ın d a n h e n ü z u z a k t a o ld u ğ u m u z a ç ık . Ç ü n k ü m a r k s ç ılık v e g e r ç e k ü s t ü c ü lü k a r a ­ s ın d a k i k o n u ş m a n ın d o ğ a l b iç im d e k e s ilm e d iğ i, t a k t ik v e s t r a t e j ik s a ld ır ı v e g e r i ç e k ilm e le r le d o lu b ir s iy a s a l d ö n e m d e — k i d ö n e m in o la y la r ı k u lla n ıla n a s k e r i t e r im le r i b a ğ ış la t ır — k o p t u ğ u , h a t t a k o p a r ı l d ı ğ ı iz le n im in i v e r e b ile c e k y ı ğ ı n l a ö g e v a r . D a h a d o ğ r u s u , v a r g ö r ü n ü y o r . Ş u n la r ı y a z ıy o r Y v o n n e D u p le s is : « İlk b a ş k a ld ır ıla r ı g e r ç e k ü s t ü c ü le r i ö t e l e r d e n e o l d u ğ u n u , a r a ş t ır m a y a y ö n e lt m iş s e d e , h e r ş e y , g e r ç e k t e b u y a ş a m a g ö ­ r e d ü ş ü n ü lm ü ş t ü . Ç ü n k ü , g e r ç e k ü s t ü , d o ğ a - d ış ı OU d e m e k d e ğ ild i.» 5 B u b a k ış a ç ıs ın a y e r le ş e r e k ş u n ­ la r s ö y le n e m e z m i: G e r ç e k ü s t ü c ü lü k « s a ltık » ı a r a ­ y ış v e ö z le y iş t e n d ü n y a d a ö z g ü r lü ğ ü v e m u t lu ­ lu ğ u a r a y ı ş a y ö n e le r e k d ü ş ü n s e l / s a n a t s a l b a ş ­ k a ld ır m a y ı s i y a s a l b a ş k a ld ır m a y a , y a n i d e v r im ’e b a ğ la m a y ı ö n g ö r ü r . S a n a t s a l e y le m b u d ü n y a n ın , b u v e r ilm iş e s t e t i ğ i n v e g e r ç e ğ in k e n d i ö z g ü l d ü ­ z e y in d e d ış t a la n m a s ıd ır . S a n a t s a l » r e z a le t s in b a z ı g e r ç e k ü s t ü c ü le r c e g ü n lü k y a ş a m ın iç in d e u y g u l a m a y a s o k u lm a s ı, d e v r im c i s ü r e ç le b ü t ü n ­ le ş m e g ir iş im in in b ir b e lir t is i o la r a k y o r u m la n a ­ b ilir . D u p le s is ’in v u r g u la d ığ ı « d o ğ a -d ış ı» o lm a ­ y ış d o ğ a - iç i, y a n i i n s a n a l / t o p lu m s a l o la n ı e le g e ç ir m e y e d ö n ü ş e b ilir ._ A r a g o n ’u n ü n lü g e r ç e k ü s t ü c ü r o m a n ın a a d ın ı v e r e n k a h r a m a n ı A n ic e t, k it a b ın s o n u n d a c i n a y e t s u ç la m a s ın a k a r ş ı s a v u n m a s ın ı y a p a r k e n ş ö y le der: « B u r a d a d ü ­ p e d ü z h a y a t ı n d a v a s ı g ö r ü lm e k t e d ir .» 4 G e r ç e k ­ te n : Y a ln ız c a y a ş a m d ır s o r g u y a ç e k ile n , y a l n ı z ­ c a y a ş a m d ır d e ğ iş t ir ilm e s i is t e n e n . B a ş a r ıy a u la ş a m a m a s ın ın n e d e n le r in i b ilm e k o lg u y u d e ­ ğ iş tir m iy o r : K e s in lik le d ü z e n e k a r ş ı a y a k l a n ­ m ış t ı g e r ç e k ü s t ü c ü lü k . B u r ju v a k ü lt ü r ü n ü n ç ö ­ k e r t ilm e s i, b u y d u b a ş lıc a a m a ç . G e r ç e k ü s t ü c ü ­ l ü ğ ü n P a p a ’s ı B r e to n a la b il d iğ in e c o ş k u n d u r K r a l Ü b ü ’y ü ö v e r k e n : « S h a k e s p e a r e ’in v e R a b e la is ’n in b ü t ü n e s e r le r in i v e r e b ilir im b u y ü c e e s e r iç in .» 7 S a n a t ın s i s t e m in y e n id e n - ü r e t im in i s a ğ la y a n b a ş lıc a a r a ç la r d a n o ld u ğ u n u n iy ic e b i ­ lin c in d e d ir a y a k la n m ış la r . G e r ç e k ü s t ü c ü le r in « e s t e tiz m » d e n t ik s in t ile r in i J a c q u e s V a c h é a ç ı k ­ lık v e y e t k in lik le d ile g e t ir ir , ö t e s in e g e ç e r h a t ­ t a t ik s in t in in : «B ir b u d a la lık t ır s a n a t.» Ç a ğ d a ş d ü n y a ş iir in i h â lâ e t k ile y e n j l i m b a u d , ilk « tik s in e n » le r d e n b ir i o la r a k ş ö y le k o n u ş u r d a h a ö n ­ ce: « G ö r ü lm e y e n le r i in c e le y e n , iş it ilm e y e n le r i d u y a n , ö lü n e s n e le r e y e n id e n r u h k a z a n d ır m a k ­ t a n d a ö t e b ir ş e y y a p a n B a u d e la ir e , ilk v o y a n t ' tır ( g ö r e n ) ... N e y a z ık k i a ş ır ı s a n a t s a l b ir m i 69 l i e u d e ( o r t a m d a ) y a ş a m ış t ır v e ş iir le r in in h e r z a m a n ö v ü le n b iç im le r i d e ö n e m s iz d ir . B ilin ­ m e y e n , y e p y e n i b u lu ş la r iç in y e n i e d e b iy a t b i­ ç im le r i y a r a t m a k g e r e k ir .» ' R im b a u d ’n u n ö z l e ­ m in i n e r d e y s e g e r ç e k le ş t ir d ik le r in e in a n ır g e r ç e k ü s t ü c ü le r . G e liş t ir d ik le r i t e k n i k l e r im g e le m i v e b ilin ç a lt ın ı a la b i ld iğ in e s e r b e s t b ır a k ır v e d il b ü t ü n k a y ıt la y ıc ı iliş k ile r in d e n k u r t u lu r . Ş iir b ir y a n d a n v e r ilm iş b iç im le r i k ır a r k e n , b u r j u v a n ın k u t s a lla ş t ır d ığ ın a s a ld ır ır k e n , b ir y a n d a n d a ç o ­ cu ğ u n n erd ey se a m a çsız oyu n u n u y a da am acı s a d e c e d o y u m u n d a o la n o y u n u n u g ü n lü k y a ş a ­ m ın , ç a l ı ş m a d ü n y a s ın ın iç in d e g e r ç e k le ş t ir m e ­ y e u ğ r a ş ır . G e r ç e k ü s t ü c ü lü k , h iç d e ğ ils e b u r j u ­ v a z i t a r a f ın d a n ö z ü m le n m e d e n , h e r h a n g i b ir i l e ­ r i c i / y e n i l ik ç i s a n a t o k u lu b iç im in e s o k u lm a d a n ö n c e , d e v r im c i b ir h a r e k e t o l a b ilm e y i is t e m iş t ir . A n a r ş is t b ir e y c iy i t o p lu m c u b ir k im lik le d e ğ i ş ­ tir m e k : B u m u d u r a c a b a g e r ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü n ö z ­ le m i? B iz z a t B r e e t o n ’u n şu c ü m le le r i e v r im in y ö ­ n ü n ü b e lir le d iğ i g ib i, e ğ ilim in y a ş a m s a l ö n e m i­ ni d o k a n ıtlıy o r : «En b a s it g e r ç e k ü s t ü c ü d a v r a ­ n ış, o ld o s ila h s o k a ğ a ç ık ıp k a la b a lığ a r a s g e le a t e ş e t m e k tir » v e « D ü ş ü n c e ö z g ü r lü ğ ü n ü n ilk k o ş u lu in s a n ın ö z g ü r le ş t ir ilm e s i o ld u ğ u n d a n , b u n a a n c a k d e v r im le e r iş ile b ilir .» ’ B u s a t ır la r y a z ıld ık t a n s o n r a , h a t t a ö n c e , n e ­ le r o ld u ? B u s o r u y a e n a z , y e t e r lik t e b ir c e v a p g e t ir ile b ilm e s i i ç in b ile iş e H a r k o v Y a z a r la r K o n g r e s i’n d e n , A r a g o n ’u n g ü r ü lt ü lü k o p u ş u n u h a z ır la y a n ü n lü k o n g r e d e n b a ş la m a k g e r e k ir . D a h a s ı: Ç ö z ü m le m e , u lu s la r a r a s ı h a r e k e t in o g ü n le r d e k i k u r a m s a l v e k ıl g ı s a l ( p r a t ik ) s o r u n ­ la r ın ı ö z e n le d ik k a t e a lm a lıd ır . E lb e t b u g ü n k ü ­ le r i d e . B r e t o n ’u n T r o ç k iz m e k a y m a s ın ın , «tek ü lk e d e s o s y a liz m » u y g u l a m a s ı n ı n y o l a ç t ığ ı ç e k i n g e n l i k l e r i n , f a ş i z m in t ır m a n ış ın ın z o r la d ığ ı iç e - f e a p o n m o ’n ın m a r k ç ılık la g e r ç e k ü s t ü c ü lü k a r a s ın d a k i k o n u ş m a n ın k o p a r ılm a s ın d a b e l i r l e ­ 70 y ic i e t k ile r i o ld u ğ u g ö z a r d ı e d ile m e z . G e lg e le lim b u y a z ı b ö y le s in e b ir g ö r e v ü s t le n e m iy o r . Ç o k d a h a s ın ır lı a m a c ı: K im i g e r ç e k ü s t ü c ü ö n e r m e ­ le r y e n id e n o k u n a m a z m ı? s o r u s u ü z e r in d e d ü ­ ş ü n m e k , im g e s e l v e d ü ş s e l’in s i y a s a l b o y u t u d a iç e r e n b ir s ö y le m s e l f o r m a s y o n a e k le m le n ip e k l e m le n e m e y e c e ğ in i s o r g u la m a k . V e ö z e l l i k l e ş iir a la n ın d a . * Y v o n n e D u p le s is g e r ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü ir d e le d iğ i k it a b ın d a ş ö y le d iy o r b ir a ra : « H er in s a n , g e r ç e k ­ te , k e n d in i t a n ıy a m a m ış b ir o z a n d ır » Ö n e r m e , d o ğ r u d a n b a s t ır ılm ı ş i m g e le m e g ö n d e r ir : B u iş g ü ç d ü n y a s ın d a , b u ş e y l e y m i ş d ü n y a d a k e n d i ö z d e ğ e r le r in in b ilin c in e v a r a m a m a k t a , y e t e n e k l e ­ r in i g e liş t ir e m e m e k t e d ir in s a n . D ü ş ü n c e y i i z l e r ­ sek: H e r i n s a n ş a ir o la m ıy o r s a , s u ç , o n a z a m a n b ır a ltm a y a n , b ır a k t ığ ı b o ş z a m a n ı d a id e o lo j i k a n a l ı y l a y e n id e n e m e n d ü z e n d e d ir . B u r a d a M a r x ’m d e v r e y e g ir d iğ i a ç ık : R e s s a m la r d a n d e ­ ğ il, «boş» z a m a n la r ın d a r e s im d e y a p a n i n s a n ­ la r d a n s ö z e d e r A lm a n İ d e o lo jis in d e . Y a r a t ıc ılık iç in , in s a n a l ç a l ı ş m a iç in b o ş z a m a n ı iö n g e r e k lilik o la r a k b e lir tir , a y n ı g ö r ü ş ü y ılla r s o n r a K a p it a l ’d e y e n id e n v u r g u la r : « G e r ç e k ö z g ü r lü k a l e ­ m i, y a ln ız c a e m e ğ in z o r u n lu lu k v e g ü n lü k k a y ­ g ıla r la b e l i r l e n d i ğ i y e r d e f i i l e n b a ş la m ış o lu r , d e m e k k i b u a le m , e ş y a n ın d o ğ a s ı g e r e ğ i, f iili m addi ü r e t im a l a n ı n ı n ö t e s i n d e b u lu n u r .» 10 v e « k e n d i b a ş ın a b ir a m a ç o la n in s a n e n e r j is in in g e liş m e s i, g e r ç e k ö z g ü r lü k a le m i b a ş la r , a m a b u d a , a n c a k t e m e lin d e b u z o r u n u lu k a le m i il e s e r ­ p ilip g e liş e b ilir . İş g ü n ü n ü n k ı s a l t ı l m a s ı o n u n t e m e l ö n k o ş u lu d u r .» 11 B o ş z a m a n ın , d a h a d o ğ ­ r u s u b ir e y in d ile d iğ in i a r a y a b ile c e ğ i, k u r a b il e ­ c e ğ i, d ü ş le y e b ile c e ğ i « ö z g ü r z a m a n » ın k a v r a m ­ s a l iç e r iğ i d o la y ıs iy le z o r l a y ı c ı ç a lış m a n ın v e s i ­ y a s a n ın e m r in d e o lm a m a s ı g e r e k e c e ğ in e d e ğ in 71 d ik d a h a ö n c e ; ö z g ü r z a m a n b a ş k a g e r e k s in im ­ le r i k a r ş ıla m a y a a y r ıla c a k t ır ö y le y s e . Ş u n la r ı y a z ıy o r R e n é C r e v e l: « Ş iir b ir y e r d e n b ir y e r e , e ş y a d a n im g e y e , im g e d e n d ü ş ü n c e y e , d ü ş ü n c e ­ d e n g e r ç e k o l a y a k ö p r ü k u r a r . Ç a lış m a n ın g e ç i c i g e r e k s in m e le r i y ü z ü n d e n b ir k e n a r a b ır a k ıl­ m ış b ir b a ş k a d ü n y a n ın ö ğ e le r i a r a s ın d a k i y o l ­ d ur.* " B ir « b a ş k a » d ü n y a : Y a n i « fiili m a d d î ü r e ­ t im a l a n ı n ı n ö t e s in d e » y e r a la n , o a l a n l a i l iş k i ­ s i n i h e p e l e ş t i r e l b ir i liş k i b iç im in d e t u t a n , ç ı­ k a r v e y a r a r g ö z e t m e z b ir d ü n y a . B u d ü n y a d a ş iir « n e s n e le r le , d ilin k a r a n lık b ir b iç im d e d ile g e t ir m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı ş e y le r le y a p ıla n b ir t e m s i l e t m e , y e n id e n c a n la n d ır m a d e n e m e s i» ” o la r a k g ö r ü r k e n d in i. V u r g u la n a n s ö z c ü k le r d e n b e lli: Ş iir e y ü k le n e n g ö r e v , f i i l i m a d d i ü r e t im a la n ı ile o n u n ö t e s in d e y e r a la n im g e s e l d ü n y a a r a s ı n d a ­ k i iliş k ile r in , iç v e d ış d o ğ a n ın e n g e r ç e k a n la m ­ d a « m ü lk e d in ilm e s in i» s a ğ la m a k ü z e r e d ö n ü ş ­ t ü r ü c ü b ir k im lik a lt ın d a in s a n a k ü lt ü r e l d ü z e y ­ d e t e m s il e d ilm e s id ir . Y e n id e n c a n la n d ır m a n e s ­ n e le r d ü n y a s ın ı, s o m u t in s a n a l iliş k ile r i o r t a d a n k a ld ır m a z , t a m te r s in e : D il’in d ö n ü ş t ü r ü c ü , im ­ g e le m in h a b e r v e r ic i, s e z d ir ic i n it e l i ğ i ö n g e r e k t i r i r g e r ç e k d ü n y a y ı. İ n s a n ı g ü n lü k y a ş a m ın ö t e ­ s in e g e ç i r e n h e r g ö r ü n t ü , s a ğ l a d ı ğ ı d ü ş ü n s e l / i m g e s e l d o y u m y a d a u y a n d ır d ığ ı a ç lık d o la y ıs i y l e b ir e y i t e m s il e d ic i y e n i ö ğ e le r b u lm a k ü z e ­ r e d ü n y a y a d ö n d ü r ü r . G e r ç e k ü s t ü c ü lü k ’ü n b e lli b a ş lı a m a c ı g e r ç e ğ i d iy a le k t ik b ü t ü n lü ğ ü iç in d e , y a n i u s s a ll a d ü ş s e lin , y a r a r la y a r a r s ız lığ ın , z o ­ r u n lu lu k la r a s l a n s a ll ı ğ ı n b ir liğ i o la r a k y a k a l a ­ m a k tı. D o ğ r u d a n y a ş a m ın o r t a s ın d a , i n s a n ın g ü n d e lik f a a l i y e t i n d e g e r ç e k le ş m e k is t iy o r d u ş iir . « Ş iir , e d e b iy a t t a n v e d e n e b ilir k i k â ğ ıt t a n , g e r ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü n y a r d ı m ıy la y a ş a m ın t a m o r ­ t a s ı n a k a y m ış t ır . A r t ık b ir s a n a t , b ir r u h h a li d e ğ il, r u h u n t a k e n d is i, y a ş a m ın k e n d isid ir .» " Ş u n la r ı s ö y le m e k o la s ı g ö r ü n ü y o r : B ilin ç a lt ın ı 72 d e ş e r k e n , b a s t ır ılm ış o la n ı a ç ı ğ a v u r u r k e n y a l ­ n ız c a b u d ü n y a n ın o l u m s u z y a n ın d a n k u r t u lm a k , in s a n d a k e n d is in d e n y a n a b ir d ü n y a k u r m a ö z ­ le m in i k ış k ır t m a k i s t e r g e r ç e k ü s t ü c ü lü k . Ç ık ı­ ş ın d a k i il k e le r e d ik k a t li b ir y a k la ş ım , g i z e m c i­ l i ğ i a m a ç la m a d ı ğ ı n ı o r t a y a k o y a b ilir . İ ç e r iğ in d e k e s i n lik le b ö y le b ir e ğ i l i m o lm a d ığ ı ö n e s ü r ü le ­ m e z e lb e t , n e v a r k i b u e ğ ilim in d e n k u r t u lu n m a k i s t e n d iğ i d e g ö r m e z d e n g e lin m e m e li. O lu m s u z l a m a n m b ir p r a t iğ i o la r a k g ö r ü r d ü ş s e li g e r ­ ç e k ü s t ü c ü lü k , k a ç ı ş ’ın p r a t iğ i o la r a k d e ğ il. İ d e o lo ik d ü z e y d e e le a lın d ığ ın d a , v e r ili g e r ç e ğ in u s s a lla ş t ır ılm a s ın ı s a ğ l a y a n g e r i - b e s l e m e d iz g e ­ s in i b ü t ü n ü y le b o z a r d ü ş , t o p lu m s a l ö r g ü t le n ­ m e n in e le ş t ir iy e a ç ılm a s ın ı g e r ç e k le ş t ir e n ö ğ e ­ le r d e n b ir i o lm a k g ö r e v in i y ü k le n ir b ö y le c e . A ç ık g ö r ü ş lü o la lım : D iz g e , d e n e t im k it le le r in ( iş ç i s ın ıf ın ın ) e lin d e n k a ç t ı ğ ı y a d a a lın d ığ ı z a m a n b a s k ı c ı b ir k im lik k a z a n ır . Ş iir v e r ilm iş ö l ç ü t le ­ r in , r e s m î g ö r ü ş le r in , h a z ı r d e ğ e r y a r g ıla r ın ın d ış a v u r u m u o la r a k a lg ı la n m a y a b a ş la r v e b ü ­ y ü k o la s ı lı k l a o lu m s u z a n la m ı n d a id e o lo j ik b ir g ö r e v ü s tle n ir : U y a r la r y a ln ız c a . S e ç t iğ i s ö y le m k ip le r i d e b a s k ı c ı , g ö r e v c i , h a z c ı y a d a y a z g ı c ı o lu r . G e r ç e k ü s t ü c ü lü k d ü ş le m i v e im g e le m i ö z ­ g ü r b ır a k a n y ö n t e m le r g e liş t ir ir k e n , o l a g a n ü s t ü ’n ü n k a lıp la ş m a y a k a r ş ı u y a r ıc ı, h a t t a k ış k ır ­ t ı c ı y a n m d a n y a r a r la n m a y ı g ö z e t ir g ib id ir . İ m ­ g e l e m i s ü r e k li ö n e ç ık a r ır k e n h e m e n b ü t ü n g e r ç e k ü s t ü c ü le r d e t e k r a r la n a n « I e itm o tiv » s o m u t d u r u m d u r : « G e r ç e k ü s t ü c ü le r in k a r ş ıs ın a ç ık a n s o r u n , d ü ş ü n c e n in o a n d a h a n g i k o ş u lla r d a y a ­ ş a d ığ ı, e ğ e r b o ğ u lu y o r s a d a , ö lü y o r s a d a , k u r t u ­ lu ş u n u n h a n g i g e r ç e k k o ş u lla r a b a ğ lı o l d u ğ u ­ d u r .» 15 B u r a d a d ü ş le r e ç e k i l m e y i ö n e r e n e n u f a k b ir a n ış t ır m a b u lu n a m a y a c a ğ ın ı s ö y le m e k b ile f a z la . « K u r tu lu ş g e r ç e k k o ş u lla r a b a ğ lıd ır » c ü m ­ le s i d o ğ r u d a n e k o n o m ik /p o lit ik d ü z e y e g ö n d e ­ rir. Y u k a r d a d a v u r g u la d ım : B ü t ü n ü y le « g iz e m ­ 73 ci» g ö z ü y le b a k ılm a m a k g e r ç e k ü s t ü c ü le r e , k u ş ­ k u s u z im g e le m e g e l e c e ğ i b i l d i r i c i b ir iş l e v v e r ­ m e k is t iy o r la r d ı, a m a b u i s t e ğ in a z s o n r a d e ğ i ­ n e c e ğ im ç o k f a r k lı b ir iç e r iğ i v a r a b e n z iy o r . B u y ü z d e n , b ü y ü k b ö lü m ü d ü n y a l ı ' d ı r g e r ç e k ü s t ü c ü le r in .S e ç fe m b ir a z ın lığ ın a ğ z ın d a n k o n u ş m a ­ d ık l a r ı n ı s e z d ir ir le r s ık sık : «K işi k e n d in i k e ş ­ f e t t iğ in d e , k e n d in i t a n ıd ığ ın d a , t ü m ü n d e n y o k ­ s u n o ld u ğ u f a r k lılığ ı, m a d d i o ld u ğ u k a d a r d a t in s e l o la n h â z in e le r i e le g e ç ir e b ile c e k g ü ç t e d u ­ y a r k e n d in i. B u h a z i n e l e r i n s a n l ı ğ ın ç o k e s k i ç a ğ la r d a n b e r i i n s a n ın b ü y ü k lü ğ ü n ü y a p a n h e r ş e y e k a r ş ı s a ğ ı r v e k ö r o la n k ü ç ü k b ir m u t lu a z ı n ­ l ı k iç in b ir ik t ir d iğ i ş e y le r d ir .» 16 E lu a r d ’ın t o p ­ l u m c u lu ğ u s e ç iş in d e n ö n c e y a z d ığ ı b u s a t ı r l a ­ r ın b e n z e r le r i «1844 E l Y a z m a l a r ı n d a n b a ş la y a ­ r a k K a p it a l’e u z a n a n b ir d iz i k it a p t a d a r a h a t ­ lık la b u lu n a b ilir e lb e t. V e b u a lın t ıd a k i e l e g e ­ ç i r m e s ö z ü n ü n ş iir s e l d ü z e y in ö t e s in d e ç o k d a ­ h a d e r in b ir b o y u t u v a r d ır . G iz e m c i v e s a lt y a d s ıy ıc ı e ğ ilim in d e n a r ı n d ı ­ r ılm ış , d ü n y a n ın d e ğ iş t i r ilm e s i v e y e n id e n k u ­ r u lm a s ı s ü r e c in e k a t ılm ış b ir im g e le m , R o la n d B a r t h e s ’in b e t im le m e s in in k a r ş ıt ın d a o la n a k lı k ı ­ la b ilir m i k e n d is in i a c a b a ? : « M o d e r n lik te ş iir s e l h ü m a n iz m a y o k tu r . B u ö f k e l i d ü ş ü n c e , i n s a n l a ­ r ı in s a n la r a d e ğ il, f a k a t d o ğ a n ın , c e n n e t v e c e ­ h e n n e m in , k u t s a lm , ç o c u k lu ğ u n d e liliğ in , ö z m a d d e n in e n g a y r î İ n s a n î i m g e le r in e b a ğ la y a n b ir t e r ö r le d o lu d u r .» G e r ç e k ü s t ü c ü le r in t ü m ü y le te r ö r ü , i n s a n s ız la ş t ır ılm ış b ir d ü n y a y ı a m a ç l a ­ d ı k l a r ı s ö y le n e m e z , k im i im g e le r i v e d ü ş ü n c e l e ­ r i a ç ık y a d a ö r t ü k b ir ş id d e t iç e r ir b e lk i, a m a b u y a ş a m a s ı n ın b ir g e r e k lil iğ i d e ğ ild ir . E n a z ı n ­ d a n h u m o u r ’a in a n ır g e r ç e k ü s t ü c ü le r , ö t e k i n i k e s in lik le s e v m e d ik le r i d e ö n e s ü r ü le m e z . D il’in b i r l i k t e k u l l a n ıl a b i le c e ğ i n e b ile in a n ç la r ı o l d u ­ ğ u n u o r t a k k it a p la r y a z a r a k s e z d ir ir le r . N e v a r k i y ı k ı c ı y a n la r ı, u z la ş m a z lık la r ı, d iz g e s e l b ir 74 h a r e k e t o lm a k i s t e d i ğ i iç in k im i ç e v r e le r d e k u ş k u u y a n d ır m a k t a n g e r i k a lm a z . Ö z e llik le m a r k s ç ılık la g e r ç e k ü s t ü c ü lü k a r a s ın d a o l a s ı b ir iliş k i ç o k k iş iy e t e d ir g in lik v e r m iş t ir . Ö r n e ğ in C a m u s: İ k is in i d e y o k s a y ıc ı ( n ih ilis t ) d iy e n it e le y ip k ö ­ t ü le r a m a g e r ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü n « g iz e m c i» y a n ın ı k u r t a r ıc ı b ir ö g e o la r a k v u r g u la m a k t a n d a a l a ­ m a z k e n d in i v e d e v r im c i a m a c ın d a n h e r u z a k l a ş ış e ğ ilim in e a lk ış tu ta r . T e k y a n lı b ile d e ğ i l ­ d ir C a m u s : a ç ık ç a « h a sım » d ır . « İ n s a n lık D u r u ­ m u n a s o n v e r m e y i a m a ç la y a n h e r g ir iş im e k a r ­ ş ıd ır ç ü n k ü : K a v r a m s a l iç e r iğ i b e lir s iz , k u r a m ­ s a l o lm a k t a n ç o k k u r g u s a l b ir « b a ş k a ld ır m a * t e r im in e b a ğ la n a r a k R e n é C h a r ’m m ıs r a ın d a h u z u r a er er: « Y a y ım ın b ir u c u h a r m a n s a p la n ­ tıs ı, b ir u c u t a r ih e i l g is iz li k .» ' 1 G e lg e le lim g e r ­ ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü n k a lk ış n o k t a s ı g a l i b a t a m b u ­ r a d a d ır : T a r ih te . T a r ih in s ü r e k liliğ in i k ır m a k is t e d ik le r in d e n ö t ü r ü b ir y a n d a n b e lle ğ i, b ir y a n d a n im g e le m i k ış k ır t ır g e r ç e k ü s t ü c ü le r . B e lle k a n ım s a m a y o ­ l u y l a g e ç m iş i, b a s t ır ılm ış ö z ü g e r i g e t ir ir , im ­ g e le m e b u g e ç m iş i ş im d i’n in , h a t t a g e l e c e ğ i n iç in d e y e n id e n k u r m a y ı b a ş a r m a y ı u m a r . İ m ­ g e le m , s a n a t s a l iç e r iğ in y a l n ı z c a g e ç m i ş e b a ğ la ­ n a r a k g e r i c i b ir k im liğ e b ü r ü n m e s in i ö n le y e b i­ l e c e k b a ş lıc a ö ğ e d ir ç ü n k ü : « İ m g e le m in g e r ç e k d e ğ e r i, s a d e c e g e ç m iş e d e ğ il g e l e c e ğ e d e b a ğ lı ­ d ır . İ m g e le m in u y a n d ır d ığ ı ö z g ü r lü k v e m u t l u ­ lu k k a lıb ı, t a r ih s e l g e r ç e ğ i i l e t m e i s t e ğ in d e b u ­ lu n u r . İ m g e le m in g e r ç e k lik il k e s i t a r a f ın d a n ö z ­ g ü r lü k v e m u t lu lu k ü z e r in e k o n u la n s ın ır la m a ­ la r ı k a b u l e t m e y iş in d e , h a y a l i n e l e ş t i r i c i f o n k ­ s iy o n u g iz lid ir .18 K u ş k u s u z k u r a m s a l ç e r ç e v e d e : B e lle ğ in s o n k e r t e d e a n ım s a d ığ ı ç o k e s k i b ir z a ­ m a n d ır , s o m u t t a r ih in , y a n i s ı n ı f m ü c a d e le s in in e v r im i iç in d e b a s t ır ılm ış b ir z a m a n . B ir e y in y a d a t o p lu m u n m u t lu ç o c u k lu ğ u n u a n ım s a m a b ir d o y u m s a ğ l a r e lb e t , a m a ö z g ü r o lu n m a d ığ ın ın 75 b il i n c i n i d e v e r e b ilir . İ m g e le m , m u t lu g e ç m iş in g e r ç e k i ç e r iğ in i o r t a y a k o y a r a k , m u t lu lu ğ u n y e n id e n e ld e e d ile b ile c e ğ in i s e z d ir e r e k a n ım s a ­ m a y ı e le ş t ir iy e ç e v ir e b ilir . B u , im g e le m in h a n g i id e o lo j ik s ö y le m e v e h a n g i b iç im d e e k le m le n e ­ c e ğ in e b a ğ lıd ır a m a , b u r a d a ö n e m li o la n i m g e ­ l e m in ö n e m in in b e lir t ilm e s i. N e d e n i a çık : Ş iir e ö z g ü b ir s o r u n ü z e r in d e d ü ş ü n ü y o r u z . « Ş iir a l a ­ n ın d a y s a , d ü n y a y ı i m g e le r le y o k l a m a v e d u y m a s ü r e c id ir s ö z k o n u s u o la n , d ü n y a n ın b ilim s e l o l a ­ r a k b ilin m e s i d e ğ il.» 19 İ m g e le m d ir o lm a y a n ’ı, g ö r ü lm e y e n ’i, d u y u lm a y a n ’ı s a n a t s a l d ü z e y d e e t e k e m iğ e b ü r ü n d ü r e n . B e s b e lli: İ m g e h e r ş e y i a ç ık la m a z , a ç ık la y a m a z . Ç ö z ü m le y ic i d ü ş ü n c e ­ y i h a r e k e t e g e ç ir e n ö ğ e le r d e n b ir id ir s a d e c e . Z a ­ t e n d o ğ a l v e t o p lu m s a l y a s a l a r ı s e r g ile m e z s a n a t , h e l e ş iir h i ç s e r g ile m e z ; b u y a s a l a r i ç in d e b iç im ­ le n e n , b u y a s a l a r c a b e lir le n e n i l i ş k i l e r i d il e g e ­ tir ir . İ m g e s e lin d ü n y a y ı « y o k la m a s ı» , « d u y m a sı» b ilin ç s iz liğ i ö n g ö r m e z , t a m te r s in e : B ilin ç im ­ g e n in ö z g ü l l ü ğ ü n ü t a n ıy a r a k , s a n a t s a l iç e r iğ in v e a y n ı z a m a n d a b iç im in ( s o n k e r t e d e iç e r ik b i­ ç im , b iç im d e iç e r ik t ir ç ü n k ü ) b o z u lm a s ın ı ö n le r . B ilim in d ilin i s a n a t ın k in e , s a n a t m d ilin i b ilim in k in e ç e v ir m e y e ç a lış m a k i lg in ç b ir g ir iş im o la b i­ lir , a m a ş im d ilik ik is i d e k e n d i d ille r iy le k o n u ş ­ m a k t a n y a n a la r . S ü r d ü r ü r s e k : İ m g e le m v e r ili g e r ç e ğ i n ö t e s in i a r a y a r a k , m e r a k v e ş a ş k ın lık y a r a t a n g ö r ü n t ü le r s u n a r a k ç a lış m a d ü n y a s ın ın k a lıp la ş t ır ıc ı, k ıs ır la ş t ır ıc ı e t k ile r in i g id e r e b ilir , d a h a d a ile r s in d e : İ n s a n ın k e n d i y a r a t t ığ ı i l i ş ­ k ile r in k u r u m la ş ıp k u r u m la ş m a d ığ ı y o lu n d a k i e le ş t ir i d u y g u s u n u c a n lı t u t a b ilir ,- e n ö n e m lis i d e k ü lt ü r e l v e d ü ş ü n s e l y e n i y a ş a m g e r e k s i n i m l e r i ü r e t e b i l i r . B u b ir ic ik g ö r e v h e r z a m a n s iy a s a l b ir iç e r ik le d o lu d u r : o lu m s u z la y ım v e o lu m la y ıc ı y a n ­ la r ın d iy a le k t ik b ir liğ i h a lin d e . O lu m s u z la m a y a l n ı z c a s ı n ı f l ı t o p lu m a ö z g ü b ir u la m d e ğ il ç ü n ­ kü. 7G S a n a t , y a ş a m ın t e m e l n it e lik le r i k ıs ı t l a n ­ m a y a , b a s k ı a l t ı n a a l m m a y a b a ş la d ı ğ ı a n m u ­ h a l e f e t e ç e k ilir . H e r z a m a n . S a n a t ın o lu m la y a b il e c e ğ i y a l n ı z c a ö z g ü r lü k v e m u t lu lu k t u r . B u y ü z d e n g e r ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü n im g e d ü z e n in in y a l ­ n ız c a « a k ıld ış ın ı» ç a ğ r ış t ır d ığ ın ı, i n s a n ı k ü ç ü lt ­ t ü ğ ü n ü s ö y le m e k t e ç o k a c e le e t m e m e li. B u « tu ­ h a f l ı k l a r a lb ü m ü ’n ü n d a h a d e r in b o y u t la r ı v a r a b e n z iy o r : « S ü r r e a lis t r e s im le r , f o n k s i y o n a l i z m i n g e r ç e ğ i b i r ş e y l e ş m e o la r a k g ö s t e r m e s i v e u s d ış ı o la n ı u s s a ll ı ğ ı i ç i n d e y a n s ıt m a s ı y ü z ü n d e n , t a b u ­ la r la e n g e lle n m iş n e v a r s a h e p s in i b ir a r a y a g e ­ tir m iş t ir . F o n k s iy o n a liz m in i n s a n la r d a n e s i r g e ­ d i ğ i h e r ş e y i s ü r r e a liz m e le g e ç ir m iş t ir . B ö y le c e s ü r r e a liz m b ir k e n a r a it ilip k u lla n ılm a y a n n e varsa b u n l a n k u r t a r m ı ş , b ir t u h a f lık la r ( id i­ o s y n c r a s y ) a lb ü m ü n d e t o p la m ış t ır . B u a lb ü m ü n iç in d e t e k n ik le ş m iş d ü n y a n ın i n s a n la r d a n e s ir ­ g e d i ğ i h e r ş e y , m u t lu lu k i s t e ğ i t a r a f ı n d a n b u ­ h a r la ş t ır ılıp yitirilir.»** Y in e le y e lim : Ö z g ü r lü k v e m u t lu lu k is t e ğ i h e r z a m a n s i y a s a l b ir iç e r ik le d o lu d u r . S a n a t s a l i m ­ g e le m d e is t e r ö r t ü k , is t e r a ç ık b iç im d e o ls u n , b u i ç e r iğ i d ış l a ş t ır m a d a n e d e m e z . N e v a r k i ş iir d e s o n k e r t e d e s a d e c e m u t lu lu ğ u v a d e d e r i n s a ­ n a . Ş u r d a n k a y n a k la n ır s i y a s a l b ilin c i p e k iş t ir ­ m e n in z o r u n lu lu ğ u : D ü n y a d e ğ iş t ir ilm e d e n m u t ­ lu lu k e ld e e d ile m e z : « B r e c h t’in y a p ıt la r ı, m u t ­ lu lu k v a a d in i s i y a s a l m a y a la n m a y o l u y l a s ü r d ü ­ r ü r . ( . .. ) S ö y le d ik le r i ş a r k ı z a lim liğ i, h ır s ı, t a ­ m a h ı, is t is m a r ı, a ld a t m a c a la r ı v e y a la n la r ı d ile g e t ir ir . A ld a t ılm ış la r , k e n d i a ld a n ı ş la r ın ın t ü r ­ k ü s ü n ü s ö y le r le r . A m a b u n u n n e d e n l e r i n i ö ğ r e ­ n i r l e r ( y a d a d a h a ö n c e ö ğ r e n m iş le r d ir ) v e a n ­ c a k b u n e d e n le r i ( v e o n la r la n a s ı l b a ş a ç ı k ı l a ­ c a ğ ı n ı ) ö ğ r e n e r e k d ü ş le r in in g e r ç e k liğ in i k a z a ­ n a b i l i r l e r .» 2' T o p lu m d ö n ü ş t ü r ü ld ü ğ ü a n k a z a n ıla c a k la r ç o k f a z la d ır , elbert k o r u n a c a k la r d a . Ş iir in s iy a s a l b ilin ç le n d ir m e iş l e v i ü z e r in d e s ü r e k li d ü ş ü n ü l­ 77 m e lid ir b u y ü z d e n . D e v r im c i b ir s a n a t k u r a m ı h e r ş e y i d ış t a la y a m a y a c a ğ ı g ib i s a d e c e m a n t ık d ü z le m in d e g e l i ş e n b e t i m l e y i c i b ir b iç e m in t e k g e ç e r li b iç e m o ld u ğ u n u d a s a v u n a m a z , ş iir y a n ­ s ı t t ı ğ ı k a d a r h a y a l d e e d e r . F ü t ü r is t le r le r o m a n ­ t ik le r a r a s ın d a k i k im i g ö b e k b a ğ la r ın a d ik k a t i ç e k e n T r o ç k i, ş iir in iş l e v i k o n u s u n d a k ü ç ü m s e n ­ m e m e s i g e r e k e n d ü ş ü n c e le r in s a h ib i b ir a y d ın o ld u ğ u n d a n ş u n la r ı y a z m a y ı d a ih m a l e tm e z : « R u s y a ’d a iş ç ile r in d e v r im i, f ü t ü r iz m ( ...) p o li ­ t ik a ç ıd a n z a r a r s ız v e ü s lu b u k a b u l e d ile b ilir b ir s a n a t o k u lu n a d ö n ü ş t ü r ü lm e d e n p a t la k v e r d i.» 22 D a h a s o n r a y a z a r f ü t ü r iz m in d e v r im c i s a n a t a «k u r u c u b ir p a r ç a o la r a k k a t ı l m a o la n a ğ ı» n d a n s ö z e d e r v e ş iir in im g e s e lliğ in e , ö r g e n s e lliğ in e g ö n d e r m e y a p a r a k k im i d e v r im c i g ö r ü n ü ş l e r i n a l t ı n ı a r a ş t ır ır . «150 M ily o n » u n ç ö z ü m le m e s i y a l ­ n ız c a M a y a k o v s k y ’n in k u s u r la r ın ı s e r g ile m e k le k a lm a z . İ ş te g ü n ı ş ı ğ ın a ç ık a r ıla n la r : R o m a n t ik ­ lik , g ö s t e r iş ç ilik , ü lk ü c ü lü k . B u n la r , T ü r k iy e s o m u t u n d a , p e k ç o k ş iir in o r ­ t a k , a m a ü z e r in d e h iç d ü ş ü n ü lm e y e n ö z e llik le r i. Ş a ir k e n d i o la n a k la r ın ın b ilin c in e v a r m a d a n , s o ­ m u t u n y e t e r li b ir b e t im le m e s in i y a p m a d a n , i l i ş ­ k ile r in b ilim s e l a lg ı la n ı ş ı n ı g ö s t e r m e d e n , p r o ­ p a g a n d a b r o ş ü r le r in d e n d a h a d e ğ iş ik v e y e n i b ir ş e y s ö y le m e d e n , k it le le r in ö n ü n d e v e k a ğ ıt ü z e r in d e y ü r ü y ü ş e g e ç iy o r , im a n ı y la t u t t u ğ u n u d e v ir iy o r , s ü r e k li a c ıy a k a t l a n ı y o r . K im s e d a r ıl­ m a s ın : S a n k i k e n d in i f e d a e d iy o r ş a ir . A m a t a v ­ r ın d a k i d i n s e l ö ğ e y i, M e s ih y a d a z a h i t k im l i ­ ğ i n i g ö r m e z d e n g e liy o r , g e r ç e k t e n g ö r m ü y o r y a d a . O y S a iş ç i s ı n ı f ı iç in d ö n ü ş t ü r m e , k e n d is in i b ir s ı n ı f o la r a k o r t a d a n k a ld ır m a s ın ın , y a n i k u r t u ­ lu ş u n u n z o r u n lu ö n k o ş u lu d u r . B u ö n k o ş u l h e r t ü r lü z a h i t l i ğ i v e ç i l e c i l i ğ i k e s in lik le d ış t a la r . 78 « Y a p a y c e n n e t » a r a ç - s o r u n u n d u ıı yııln ı,ılut r a k g e r ç e k ü s t ü c ü lü ğ ü n k im i y a n la r ı ü /o ı l ı ı ıl a d ü ş ü n m e y e , ü s t e l ik ö r n e ğ in « te k n ik le r » k o m ım ın u h e m e n h iç e l e a lm a d ığ ın ı b ile r e k d ü ş ü n m o y o ç a l ış a n b u y a z ı n ı n s o n u n d a k e s i n b ir ş e y s ö y l e ­ n e b ilir m i? N e v a r k i, k e s in l e m e h iç g ö z ö n ü n e a lın m a d ı, b u y ü z d e n d e y in e s o r u la r la b a ğ la n ı ­ y o r y a z ı: Ş iir in im g e s e l d ü z e y i d ış t a la m a s ı b ir o la n a k s ız lık o la r a k g ö r ü n ü y o r s a , im g e d e e l e ş ­ tir e l o ld u ğ u k a d a r o y u n s a l b ir y a n d a b u la n g e r ­ ç e k ü s t ü c ü lü k d e v r im c i b ir s a n a t k u r a m ın d a « k u r u c u b ir p a r ç a » o lm a ş a n s ı n ı a s l a o n a n l m a z c a s ın a y it ir m iş m id ir ? S ın ıf s ız t o p lu m d a h a z i l ­ k e s i ile g e r ç e k lik i lk e s in in b ir liğ i s a ğ la n d ığ ın d a , ş iir s e l ü r e t im h a n g i d ü z e y d e g e r ç e k le ş t ir ile b ile ­ c e k t ir ? V e s o n o la r a k : B u k h a r in ’in ş u s ö z le r i, h iç b ir ş e k ild e g ü n d e m e a lın m a m a s ın a y o l a ç a ­ c a k k a d a r ç o k , ç o k u z a k b ir g e l e c e ğ i n b a ğ la m ı n ­ d a m ı o k u n m a lıd ır ? : « Y e n i id e o lo j ile r in , y e n i d ü ­ ş ü n c e le r in o r t a y a ç ık ış m a « k ü ltü r ’ü n v e u y g a r ­ lığ ın g e l i ş m e s i n e b a ğ lı o la n t o p lu m s a l g e l i ş m e ­ y e u y a n » b ir h ız la , s a n a t ın y e n i ö ğ e le r i ö z ü m le ­ m e s i v e d o la y ıs ıy la d a , g ü n lü k y a ş a m d a k i y a l ­ n ı z c a m a d d e s e l ü r e t im in b e lir t ile r in i ç o k y a k ın ­ d a n v e g ü n ü g ü n ü n e iz l e m e y e s ır t ç e v ir m e s i k a ­ d a r d o ğ a l b ir ş e y o la m a z .» ’3 ( O lu ş u m 30, N is a n 1980) .i D İP N O T L A R (1) T 169, M a y (2) W . A d o rn o — Y a y ın la r ı A n a n H . M a r c u s e : A ş k v e U y g a r l ık S . Ç e v : S . Ç a ğ a n ’ ( V u r g u la ftia b e n im ) J . B e r g e r: G ö rm e B i ç i m le r i S. 34, Y a n g ı Y a y ı n la r ı, Ç e v . Y. S a lm o n — M . G ıilc le y . 79 (3) K. M a rx : C e v : M . B e lg e le y i da Kenan b ir 1844 El S o m e r ş ö y le In 9 a n a l 113, P a yel Y a y ın la r ı, b e n im , ö t e k i M a r x 'in ) A y n ı c ü m ­ ç e v ir iy o r : d ir im s e l S. Y a z m a la r ı ( İ lk v u r g u la m a b e lir t i « Z e n g in in s a n , a y n ı z a m a n ­ b ü t ü n s e lliğ i g e r e k s in m e s i b u lu ­ n a n in s a n d ır d a .» S o l Y a y ı n la r ı, S . 202 (4) ş im le r in öne Ü s t e lik , b ile s ü rü le m e z . ra m , d o ğ ru d a n s ö y le m in Ç ünkü k a rş ı-c ık a n bu o lu ş t u r a b ilir . b ir « re v iz y o n u » a lt k a t m a n la r ı n d a savunm a g ö rü ş ü le r ü r e t e b ilir v e ban k im i kendi ö n g ö re n konum unda s ö y le m iy le bu y a r a r lı o lm a y a n k u ş a tıp g ir i­ o lm a d ığ ı b ir yeni ku­ t e r im ­ t e r im le r d ı ş t a la y ı c ı / a ş ı c ı b ir k a v r a m s a l t a ­ O lu ş t u r m a k t a d ı r da. K u ra m s a l 60 - k ö r lü k , n u n d a g e n e l f e lc e y o l a ç a b ilir a n c a k . (5) Y . D u p le s ls : G e r ç e k ü s t ü c ü lü k S. 100, G e liş im Y a y ın la r ı, C e v : Y . K a r a ta y . (6) L. A r a g o n : A n ic e t S. 245, C e m Y a y ın la r ı, Ç e v : A . T o ­ k a t lı . (7) G e r ç e k ü s t ü c ü lü k S. (Ö r n e k le r ) 36, De Y a y ın la r , Haz: S . H lla v , E. E rte m , S . M a d e n . (6) A. R im b a u d , anan D e r g i S a y ı 57, Ç e v : Y . S a lm a n (9) (10) S. R odm an: « M o d e rn Ş iir» , Yeni ( V u r g u la m a la r y a z a rın ) A n a n Y . D u p le s is , a .g .e .. s. 119 v e 120. K a p it a l, C i l t 3 S. 858, S o l Y a y ı n la r ı, C e v : A . B ilg i ( V u r ­ g u la m a la r b e n im ) (11) A .g .e ., S . 859. (12) Anan Y (13) A . B re to n — D u p le s ls a .g .e ,, S , 53 P . E lu a r d , a n a n D u p le s is , S. 59 ( V u rg u ­ la m a b e n im ) (14) G . H u g n e t, a n a n D u p le s ls , S. 58 (15) P. N a v llle , a .g .e ., S . 122 (16) P. E lu a r d , a .g .e ., S . 122 (17) A. C a m us: B a ş k a ld ı r a n Ç e v : T . Y ü c e l ( V u rg u la m a ve D e v rim » b a ş lı k lı İn s a n b e n im ) b ö lü m ü S . 313, V a r lı k B u k it a b ı n konum uzu d o ğ ru d a n (18) H . M a r c u 8 e : A ş k v e U y g a r l ık S . 173 (19) L. T r o ç k l: E d e b iy a t ve D e v r im S. Y a y ın la r ı. « G e r ç e k ü s tü c ü lü k 135, İlg ile n d ir ir . Köz Y o y ın la r ı, Ç e v : H. P o r t a k a l ( V u rg u la m a b e n im ) (20) T. W. A d o rn o , anan M a rc u s e : T ek B o y u t lu İn s e n S. 108, M a y Y a y ı n la r ı. Ç e v : S . Ç a ğ a n (21) H. (22) L . T r o ç k l, a .g .e ., S . 118 (23) S a n a t» , N. a .g .e ., B u k h a r ln : Yeni m a b e n im ) 80 M a rc u s e , D e rg i S. « T a r ih s e l S ayı 44, 108-109 ( V u r g u la m a la r M a d d e c ilik 1968, Ç ev: Ö. K u ra m ı E v re n e r. b e n im ) A ç ıs ın d a n ( V u r g u la ­ G Ö R M E ’N İ N O K U M A S I B ild ir iş im ( in f o r m a t io n ) d iz g e le r in in ç e ş it li l i ­ ğ i, b a ş lığ ı b ir o la n a k s ız lık o lm a k t a n ç ık a r ıy o r . O k u m a sö z c ü ğ ü y a d a u ğ r a şı s a d e c e y a z ıy la il­ g ili d e ğ il a r tık . K a lp u z m a n ın ın a y g ı t ı n k â ğ ıd a ç ık a r d ığ ı ç iz g ile r i d e ğ e r le n d ir m e s i d e o k u m a , b e y n in y a d a a k c iğ e r in « r ö n tg e n in e » b a k ıla r a k h a s t a l ığ a « te ş h iş » k o n m a s ı d a . T r a fik b e lir t g e le r in i o k u y a m a y a n s ü r ü c ü c a n ıy la o y n u y o r d e ­ m e k tir . A n d r e G id e « G ü n lü k » ü n d e C h o p in ’i n o ­ t a d a n o k u m a k la ö v ü n ü r . A p a y r ı ilg i v e u ğ r a ş a la n la r ın a ö z g ü b u g ö z le m le r in s e r g ile d iğ i g e r ­ ç e k şu: « O k u m a » , b ilin c in y ö n e l d i ğ i o lg u y u y a d a n e s n e y i b ü t ü n ü y le v e iliş k ile r i iç in d e k a v r a ; m a s ın ı g e r e k t ir iy o r . B u t a n ım la m a ç e r ç e v e s in d e , ş ö y le s i b ir y a k la ş ım ı d o ğ a l k a r ş ıla m a li: K im i z a ­ m a n m e t in le r o k u n d u k la r ın d a b i l e o k u n a m a y a b ilir le r . Ç ü n k ü ö z e llik le y a z ın s a l m e t in a n la m ı­ n ı, a n c a k iç in d e y e r a ld ığ ı t a r i h s e l / k ü l t ü r e l b a ğ ­ la m v e ö t e k i m e t in le r le iliş k is in d e e l e v e r ir . Z o ­ r u n lu s o r u k e n d iliğ in d e n b e lir d i: A p a y r ı b ir u ğ ­ r a ş m ı o k u m a ? Ö y le A n l a m a / ç ö z ü m l e m e y e ­ t ile r in i o ld u ğ u k a d a r e le ş t ir m e T h a y ir İ a m a y e t i ­ le r in i d e is t iy o r o k u r d a n . B a ğ ın t ılılık ( r e la t iv it y ) k u r a m ın ın g iz i n e r d e d ir d e r s in iz ? E in s t e in ’ın «Lor e n t z d ö n ü ş ü m le r i» d iy e b ilin e n m a t e m a t ik d e n k ­ le m le r in i b a ş k a t ü r lü o k u m a s ın d a . « G ö rm e » i l e « o k u m a » n ın iliş k is i S a n a t T a r ih i’_ n ip v a r o lu ş n e d e n i d e ğ il m i? Y u n a n v a z o la r ı, P h id ia s ’m h e y k e lle r i, D a V i n c i ’n in , B o s c h ’u n r e ­ s im le r i s ü r e k li o k u n m a k t a . J o h n B e r g e r B B C ’d e 81 y a y ın la n a n , so n r a d a n d a «G örm e B iç im le r i» a d ıy l a k it a p la ş t ır ıla n d iz i p r o g r a m ın d a n e r d e y s e b ü t ü n r e s im t a r ih in i y e n i d e n o k u r . Ş u r a s ı a p a ­ çık : B u t ü r d e n « o k u m a la r » ilk in b ir k ü lt ü r e l a l t ­ y a p ı g e r e k t ir ir , s o n r a d a j m r u m g ü c y . T e le v iz ­ y o n g ib i g ö r s e lliğ i ö n d e g e l e n ile t iş im a r a ç la r ın ­ d a g ö s t e r i le n ’in o k u n m a s ı, s e y ir c i a ç ıs ın d a n y a ­ ş a m s a l ö n e m d e b ir s o r u n . Ç ü n k ü s e y ir c iy e g ö s ­ t e r ile n , y a p ım c ı, m e t in y a z a r ı v e y ö n e t m e n c e d a h a ö n c e o k u n m u ş /y o r u m la n m ış b ir g e r ç e k . K im i z a m a n b u g e r ç e k , ik in c i y a d a ü ç ü n c ü d ile ç e v r ile n ş iir a n a d ilin d e k in e n e k a d a r b e n z e r s e o k a d a r b e n z e r n e s n e l- s o m u t a . Ç o ğ u ü lk e d e t e ­ le v iz y o n u n e ğ i t s e l a m a ç la r d a n u z a k la ş t ığ ı, e ğ ­ le n d ir ic i, o y a la y ıc ı b ir k im lik k a z a n d ığ ı b il i n i ­ y o r . B u e ğ i lim i y a y g ı n l a ş t ı r a n « te o r ik /a m p ir ik » g e r e k ç e d e şu : B il g i y ü k ü a r t t ık ç a s e y ir c in in k a ­ t ı l ı m o r a n ı d ü ş ü y o r . B u y ü z d e n , ö z e lli k le ö z e l sek tö r ü n y ö n e t im /d e n e t im in d e o la n A m e r ik a n T V ş ir k e t le r i v a k it g e ç ir ic i, e ğ le n d ir ic i, k a t ılım ı a r t t ır ıc ı y a p ım la r a ö n c e lik v e r iy o r . B B C g ib i b ü ­ y ü k ö lç ü d e ö z e r k k u r u lu ş la r b ile b u y ö n s e m e n in d ış ın a ç ık a m ıy o r , i ş - g ü n ü s o n u n d a z i h n e n ' b e d e n e n ö r s e le n m iş s e y ir c iy i o y a la y a c a k ö ğ e l e ­ r e ö n c e lik v e r m e d e n e d e m iy o r . K u ş k u s u z : «R o s e n b e r g le r » t ü r ü n d e n d iz ile r d e v a r y e r le ş ik g ö r ­ m e / a l g ı l a m a b iç im le r in i z o r la y a n . İ s t e r e ğ l e n d i ­ r ic i, is t e r u y a r ıc ı o ls u n s u n u la n , a s a l s o r u d e ğ i ş ­ m iy o r : N a s ıl s e y r e t m e li T V ’y i, g ö r ü le n i n a s ıl o k u ­ m a lı? T ü r k iy e ö z e lin d e , e k o n o m in in f e l ç o ld u ğ u 1978’d e b ile m ily a r la r c a lir a lık r e k la m h a r c a ­ m a s ın ın m a lın ı p a z a r l a y a b i l e n b ir a r a c ın i n s a n ­ la r ın b il i n ç - a l t ı ’n a y e r le ş t ir d iğ in i n a ç ım la n m a s ı, ö z g ü r b ir e y le r y e t iş t ir m e n in v e s a ğ lık lı b ir t o p ­ lu m y a r a t m a n ın ö n - k o ş u lu g ib i g ö r ü n ü y o r . V u r g u la m a n ın ta m s ır a s ı: G e lg e le lim b ir ^ y ö n te m s o r u n u o k u m a y ı ö ğ r e n m e k . V e r ic i y a d a a l ı ­ c ıd a n b ir i «m or s» a l f a b e s i n i b ilm iy o r s a , t e lg r a f la ile t iş im g e r ç e k le ş t ir ile m e z . T V ’n in n a s ıl b ir i l e t i ­ U2 ş im / b i l d ir i ş im d iz g e s i o lu ş t u r d u ğ u n u d ü ş ü n e lim ö y le y s e : G ö r ü y o r u z v e i ş i t i y o r u z . B u , T V ’d e a l ­ g ıl a m a h e m g ö r ü n t ü , h e m s ö z d ü z e y in d e o lu ş u r d e m e k . D a h a k e s in le n ir s e : T V ’d e m e s a j , a n c a k g ö r ü n t ü v e s ö z d ü z e y le r in in b ir lik t e a l g ı la n m a ­ s ı y l a k a v r a n a b ilir . Ö r n e k le y e lim : « R o s e n b e r g le r » d iz is in d e y ö n e t m e n s ık s ık k a r ı- k o c a n ın S o v y e t c a s u s u o lm a d ık la r ı y o lu n d a k i a ç ık la m a la r ın a y e r v e r ir , s e y ir c i s o r g u la m a d a v e d u r u ş m a d a iz le r o n ­ la r ı: t a n ık t ır h e r ş e y e . B u b ö lü m le r in h e m e n a r ­ d ın d a n d r a m a t iz e e d ilm e m iş ç e k im le r g e lin d ü p e d ü z s a p t ır ılm ış g e r ç e k le r i b i l d i r m e k t e d i r b a s ıla n g a z e t e l e r in b a ş lık la r ı. İ ç e r ik le r i a ç ıs ın d a n b ir b ir i y le ç e liş e n s ö z v e g ö r ü n t ü d ü z le m le r i s e y i r c i ­ d e e le ş t ir ic i b ir a n la m k a t m a n ı o lu ş t u r u r b ö y le c e . U y g u l a n a n b u k u r g u ( m o n t a j ) , d u y g u s a l b o y u t ’t a R o s e n b e r g le r ’d e n y a n a lı ğ ı s a ğ la m a k i s ­ te r . B u n a k a r ş ılık , K e n n e d y c i n a y e t iy le il g il i y a ­ p ım d a is e O s v a ld ’ı a ile v e iş ç e v r e s i n d e b e t im ­ le y e n b ü t ü n ç e k im le r v e s ö z le r , s e y ir c id e e n a z ın d a n s a n ığ ın « k o m ü n is t b ir s u ç lu » o ld u ğ u k o n u s u n d a b ir ö n - d u y g u o lu ş t u r u r . G ö r ü le n i o k u m a n ın b ir b a ş k a y ö n t e m in in , ö n e r m e le r in n it e l iğ in i a y ır m a k o ld u ğ u h e m e n b e lir t ilm e li. S e y ir c i b ö y le lik le a r a y ıp b u la b ilir g e n e l ö n e r m e le r in t ik e l ö n e r m e le r e d ö n ü ş t ü r ü l­ m e s in in n e d e n in i. H e m sö z , h e m g ö r ü n t ü d ü ­ z e y in d e . K ıs a c a a ç ık lıy a lım : « Ü c r e t le r d ü şü k » iş ç i s ın ı f ı n ı n y a d a b ir iş y e r in d e k i b ü t ü n i ş ç i ­ le r in d u r u m u n u b e lir t e n b ir ö n e r m e d ir , a n c a k b u ö n e r m e « R ic h a r d ’m y a d a A l i ’n in ü c r e t i d ü ­ şü k » b iç im in e d ö n ü ş t ü r ü le b ilir k o la y lık la , g ö r ü n ­ t ü le n e n d e f a b r ik a n ın k o ş u lla r ın d a n « e v » in k o ­ ş u lla r ın a ç e v r ile b ilir . R ic h a r d ’m y a d a A l i ’n in ü c r e t i a r t t ı r ılın c a d a , a s lın d a s ın ıf la r a r a s ı n i t e ­ lik t e o ld u ğ u iç in t a r i h s e l d ü z le m d e o r t a d a d u ­ r a n s o r u n , s e y ir c in in g ö z ü n d e ç ö z ü m le n ir . Ş u n ­ la r ı d a e k le y e lim : E m e k s ö z c ü ğ ü h e m iş v e r e n e , h e m i ş ç i y e a y n ı i d e o lo j ik /s iy a s a l iç e r ik le r i a n ım ­ 83 s a t a b ilir m i? « E m e k d e ğ e r in i b u lm a lıd ır » b iç i­ m in d e k i b ir c ü m le n in g r e v y e r in d e b a ş k a , p a t ­ r o n u n iş ç i t e m s ilc ile r iy le k o n u ş m a s ın d a b a ş k a b ir i ş l e v y ü k le n e c e ğ i a ç ık d e ğ il m id ir ? « H a y ır ­ la y ım » o la n b ir a n d a « u z la ş m a c ı» o la n a d ö n ü ş ­ m ü ş tü r . Ç ü n k ü s ö z c ü k le r in t e k b a ş la r ın a h iç b ir a n l a m l a n y o k . K u lla n ıld ığ ı b a ğ la m iç in d e a n ­ l a m la n ır s ö z c ü k . « S a k sı» ç iç e k y e t iş t ir ile n k a p a n la m ın a d a .g e lir « k a fa » a n la m ı n a d a . B ir T V iz le n c e s in in a n la m ı d a k e n d is in in d ış ın a , g ö r ü l e n ’in ö t e s in e u z a n ır v e s o m u t t a r ih s e l / t o p l u m ­ s a l b a ğ la m d a b e lir e b ilir a n c a k . İ z le n c e y i « o k u m a » n ın e l e - v e r i c i n it e lik t e k i ik i ö n e m li g ö s t e r g e s in e d a h a d e ğ in e lim : Z a m a n v e u z a m ( m e k a n ) . K im i s o r u n la r ın g e ç m i ş e t a ş ı n a ­ r a k g ö s t e r ilm e s in in b e lli b ir n e d e n i o la b ilir m i? H e r h a ld e : Ç ü n k ü h e r t ü r lü s i y a s a l/ t o p l u m s a l o la y g e ç m iş t e r a h a t l ı k la ir d e le n e b ilir . İ k ilid ir g e ç m iş in y ü z ü : G e n e llik le k a ç ış s a ğ la r , g ü n c e l s o r u n la r ı u n u t t u r u r ; m a b u j f ü n ü n s o r g u l a m a ­ s ı n ı d a y a p a b ilir . A r t h u r M ille r « C a d ı K a z a n a n ­ d a 1602 y ılın d a k i S a le m k ö y ü n d e M c C a r t y ’c i liğ i y a r g ılıy o r d u . B u y ü z d e n s e y ir c i n i ç i n g e ç m iş e g ö t ü r ü ld ü ğ ü n ü a r a ş t ır m a lıd ır h e p , g e ç m iş in o l a ­ y ı ile g ü n ü n o la y la r ı a r a s ın d a h a n g i s i y a s a l v e t ö r e l a n la m d ü z e y le r in d e p a r a le llik k u r u ld u ğ u ­ n u s o r u ş t u r m a lıd ır . N e d e n i şu: « A h g ü z e l g e ç ­ m iş» y a d a « D ü n y a n e k a d a r g ü z e ld i» d e m e k y a ­ ş a n ıl a n k o ş u l l a n o l u m l a m a k , b u g ü n e ş ü k r e t m e k d e m e k t ir . B u b a k ı ş - a ç ıs ı is e ö n l e y e m e z : A r tu r o U i’y i d e , y o k s u llu ğ u d a , b il g is iz liğ i d e . İ z le n c e ­ n in u z a m ı, b u u z a m d a y a ş a y a n / e y l e y e n k iş ile r e g e lin c e : S o r u n la r ın k i m e a it o ld u ğ u n u , k im le r c e o r t a y a a t ıld ığ ın ı g ö s t e r ir b u n la r . K a r ş ım ız a ç ı ­ k a n r a f i n e s u ç lu la r ın im le d iğ i n e ? B a n a ç e k , M c M illa n , C o lu m b o g ib i y a p ım la r ın ö y k ü le r i ik i a ç ıd a n o k u n a b ilir : A m a ç s ız z e n g in le r in e le ş t ir i l ­ m e s i b iç im in d e y a d a t a m te r si: d ü ş g ü c ü g e l i ş ­ m e m iş , k ü lt ü r s ü z y ı ğ ı n l a r ı n i l g i ç e k ic i b ir c i n a ­ 84 y e t b ile İ ş le y e m e y e c e ğ in in g ö s t e r ilm e s i b iç im in ­ d e. Y a n i su ç u n y ü c e ltilm e s i, e s te tiğ e e k le n m e s i o la r a k . O s a r a y la r , k ö ş k le r , f r a k - t u v a le t le r , k r is ­ t a l t a k ım la r , o t o m o b ille r , g ü z e l k a d ın la r - e r k e k le r s e y ir c iy i ç a ğ ı r ı y o r m u , e z i y o r m u , y o k s a i k i ­ s in i b ir d e n m i y a p ıy o r ? B u r a d a « o k u n m a s ı» g e ­ r e k e n in p a z a r e k o n o m is in in « o r m a n y a s a la r ı» o ld u ğ u n u a n ım s a t m a k g e r e k iy o r m u ? G ö r m e ’n in o k u m a s ı b a ş lı b a ş ın a b ir a la n . Ç ü n ­ k ü g ö r ü n t ü d o ğ r u d a n i d e o l o j i y a n s ıt ıy o r . (C u m h u r iy e t — 23 Ş u b a t 980) 85 II TOPLUM CULUK Y A B A N C IL A Ş M A V E ŞİİR E k o n o m ik v e s i y a s a l s o r u n la r , s o m u t k o ş u l l a ­ r ın s o n u c u n d a ö y le s in e ö n p lâ n a g e ç t i k i, e d e b i ­ y a t f a z l a ö n e m s e n m e y e n b ir g ir iş im h a li n e g e l ­ d i. S ö z k o n u s u e d ild iğ in d e is e d a h a ç o k , s iy a s a l g ö r ü ş ü n b ir y a n s ı m a s ı g ib i e le a lın ıy o r . B u s i ­ y a s a l g ö r ü ş a d ın a ö z v e r i is t e n iy o r y a z a r d a n . Y a ­ r a t ıla n ik ile m ş u d u r : Y a t o p lu m c u h ü m a n iz m a m n n e s n e l l e ş m e s i o la r a k d ü p e d ü z e d e b iy a t y a p ­ m a k , y a d a t o p lu m c u s i y a s a n ı n d ile k le r in i e d e ­ b iy a t y o l u y l a y a n s ıt m a k . H iç d e a y n ı a n la m a g e lm e y e n , a r a la r ın d a ç a t ış m a o la n ş e y le r d ir b u n la r . B u ç a t ış m a b ir a n la m d a ö y le s in e d e r in ­ d ir k i, i n s a n i o la n ı n e l d e n ç ık a r ılm a s ın a v e e d e ­ b iy a t ın ş e m a t iz m e d ü ş ü r ü lm e s in e y o l a ç a b ilir . S iy a s a , ö n ü n d e s o n u n d a ö n c e d e n b e lir le n m iş b ir p r o g r a m d e m e k t ir . E d e b iy a t s a İ n s a n î d u r u m la ­ r a d a y a n ır . B ir t i k e l d a v r a n ış u y u ş m a y a b ilir b u p r o g r a m la . Z ih in s e l b ir u y g u n la ş t ır m a is e e d e ­ b iy a t o la r a k g ö r ü le m e z . G e liş e n t o p lu m c u a k ım y a n lı ş v a r s a y ım la r v e iç e r iğ in y o r u m la n m a s ın d a k i s a k a t lık la r y ü z ü n ­ d e n , j t e k ç i , b ir e d e b iy a t y a r a t ıy o r . B u y a r g ın ın , k e n d in i t o p lu m c u s a y a n v e o n b e ş y ı ld ır y o l u n ­ d a n a y r ılm a d ığ ın a in a n a n b ir ş a ir o la r a k , h iç d e ğ i l s e k e n d i a ç ım d a n ö n e m i v a r . B u e d e b i y a t ı n iç in d e y a ş ıy o r u m ç ü n k ü , y o ğ r u lu y o r u m o n u n la . T o p lu m c u s i y a s a a d ın a b iz le r d e n ö z v e r i i s t e ­ y e n b a z ı t o p lu m c u la r ın b ilm e d iğ i, g ö r m e k i s t e ­ m e d iğ i b ir g e r ç e k v a r: B u ö z v e r iy i b iz im d a h a 87 b a ş la n g ıç t a k a b u l e t t iğ im iz . C a m u s g ib i t a r ih ’e s o k u l m a d ı k b iz , k e n d i i s t e ğ im iz le s e ç t i k o n u , J T a r ih se l d u r u m iç in d e ö z v e r i z a m a n ın ın s e ç im i­ n i d e s a n a t ç ıy a b ır a k a lım a m a . T o p lu m c u e y l e ­ m e g e ç ilm e d ik ç e ö z v e r id e n s ö z e d ilm e s in in n e ö n e m i o la b ilir k i? E d e b iy a t y a d a ş iir y o lu y la u y g u la n m ıy o r p r o g r a m la r . B u g ü n T ü r k iy e li y a z a r , y a ş a n m ış d e n e y le r i g ö z d e n u z a k t u t a m a z . H e p im iz b iliy o r u z b u d e ­ n e y le r i. K a f k a ’n ın y a r a t t ığ ı d ü n y a n ın « b u d ü n ­ ya » o ld u ğ u d a h a y e n i a n la ş ılıy o r . H a t t â T ü r k iy e ’ d e t a m a n la m ı y la a n la ş ı l d ığ ı b ile s ö y le n e m e z . T o p lu m b ilim d ilin e ç e v r i le m e y e n b ir m it, b ü ­ t ü n le y i c i b ir im g e , h e m e n c e c ik t o p lu m a s ır t ç e ­ v ir m e k le s u ç la n d ır ılıy o r h â lâ . N e d e n s e e d e b i­ y a t ın v e ş iir in , d il v e im g e y o l u y l a s o m u t la ş t ır ı­ la n b ir g e r ç e ğ i o ld u ğ u g ö r m e z d e n g e lin iy o r . E n i n s a n i b ir t a v ır - a lış , n e s n e l l iğ e b a ğ lı b ir g ö l g e o l a y s a y ılıy o r . Ö z e llik le ş iir i t o p lu m s a l n e s n e l l i ­ ğ i n b ir y a n s ım a s ı g ib i k a b u lle n m e k , t i k e lliğ i a n ­ la m s ız lık la ö z d e ş le ş t ir m e k v e d ili, s o m u t e y l e ­ m in h iz m e t in e v e r m e k ... B u d u r y a y g ın o la n a n ­ la y ış . B ö y lc s in e d u r u k la ş t ır ılm ış b ir t o p lu m c u g e r ç e k ç ilik , ş a ir i k e n d i o la n a k la r ın a k a r ş ı y a ­ b a n c ıla ş t ır m ıy o r m u a c a b a ? Ş a ir h iç b ir k e z d o ­ ğ a llık t a n . t o p lu m s a l g e r ç e k lik t e n y o la k o y u lm a z . Ş a ir i h a r e k e t e g e t ir e n d ild ir , im g e d ir . Ş iir s e l d i ­ lin , in s a n i iç e r ik ’i ç e v r e le y e n im g e n in s o n ç ö ­ z ü m le m e d e n e s n e l g e r ç e k liğ e b a ğ lı o lm a s ı, ş i i ­ r i n o g e r ç e k liğ in d o la y s ız b ir y a n s ım a s ı o ld u ğ u a n la m ın a g e lm e z . A k s i h a ld e y a p ı l a n b ir ş e y o lu r d u ş iir , y a r a t ı l a n b ir ş e y d e ğ il. Y a r a t m a iefe’d ir , y a p m a is e b e n z e r ’d ir . Ş iir d e b ir in c is i k a v r a t ıc ı s o m u t lu ğ a , İ k in c is i z ih in s e l s o y u t l u ğ a b a ğ la n ır . İ n s a n la r ö z g ü r o lm a lıd ır s ö ­ z ü , s o y u t b ir d o ğ r u d u r ; il g ile n d ir m e z ş a ir i b u y ü z d e n . Ö z g ü r lü k s o r u n u n u n s o m u t d u r u m la r ı­ n ı a r a ş t ır ır o. E lb e t t e k e n d i b ü t ü n ü n e b a ğ lıd ır a m a , s i y a s a l ö z g ü r lü k , c i n s e l ö z g ü r lü k g ib i t ü r ­ 88 lü g ö r ü n ü m le r i v a r d ır b u s o r u n ’u n . B u g ö r ü n ü m ­ le r d e n b ir in in i ç in d e s o m u t o l g u l a r a b a ğ la n a ­ r a k d ile g e t ir i le c e k b ir t ik e lliğ in , « ö ze l» o la n ın a lt ın ı ç i z m e s in d e n d o ğ a l n e v a r d ır k i? B u «özel» d u r u m , h e m e n c e c ik v e d o la y s ız b iç im d e b a ğ l a ­ n a m a z e lb e t t e « in s a n ö z g ü r o lm a lıd ır » d o ğ r u s u ­ n a . Ç ü n k ü ş iir in m a n t ığ ı n e t ü m e v a r ım , n e d e t ü m d e n g e lim y o l u y l a k a v r a n a b ilir . D ilin v e i m ­ g e n in ö n c e d u y u l m a s ı , s o n r a d a k e n d i b ü t ü n ­ s e ll iğ i iç in d e ç ö z ü m l e n m e s i g e r e k ir . B u a r a d a , d ilin b ir y a n d a n i ç ’e, ö b ü r y â n d a n d ış ’a ç e v r i l ­ m iş d iy a j e k t ik b ir liğ in i d e u n u t m a m a k g e r e k i ­ y o r. O r h a n Y e li v e a r k a d a ş la r ı y a n lı ş b ir h a lk ç ılık a n la y ış ı- y ü z ü n d e n i m g e y i k o v a la m ış v e ş iir im i­ z in g e r il e m e s in e y o l a ç m ış t ı .1 Ş im d iy s e y a n lış b ir t o p lu m c u lu k a d ın a s o m u t lu k v e t i k e llik k o v a ­ la n m a y a ç a lış ılıy o r . S o y u t b ir ş iir y a r a t ır b u t u ­ tu m . N a s ı l b ir z a m a n la r « k ız ıl a k ş a m la r » v e « y a ­ ş a m a s e v in c i» ş iir le r i v a r s a ş im d i d e b ir ö r n e k « h a k s ız lık , s ö m ü r ü lm e v e ö z v e r i» ş iir le r i o la c a k . O lm a y a b a ş la d ı b ile . Ş iir s e l d il v e im g e , t a r ih s e l d o ğ r u l a r 'ın a l t ı n d a e z iliy o r . İ s t e n ild iğ i k a d a r k ı ­ z ıls ın , y in e d e s ö y liy e c e ğ im : Ş iir d e n e s n e l l e ş t i r i ­ le n i n s a n i o la n d e ğ il a m a , t o p lu m c u lu ğ u n h a y a ,t a k a t ılm a m ış b i l i m s e l d o ğ r u la r ı. A ç ık v e ö r n e k le r le k o n u ş a lım : T ü r k iy e ’n in s ö ­ m ü r ü lm e s i, e m e ğ in ç a lın m a s ı, k ö y lü n ü n t o p r a k ­ s ız lı ğ ı, e m p e r y a liz m ; k u t s a l s o r u n la r h e p s i, k a ­ b u l. A m a ş u d a k a b u l e d ilm e li: Ş iir in b ir ic ik i ç e ­ r i k ! h a li n e g e t ir ile m e z h iç b ir i b u n la r ın . B u s o r u n la r ı d ile g e t ir e n ş iir o la m a z d e m iy o r u m . B ır a k ın t o p lu m c u y u , b iç im c i b ir ş a ir b ile u z a ğ ı n ­ d a k a la m a z b u s o r u n la r ın . N e v a r k i, b u s o r u n ­ l a r ın d ış ın d a y m ış g ib i g ö r ü n e n b ir ş iir in v a r o l a ­ b ile c e ğ i d e d ik k a t e a lın m a lıd ır . S o m u t d u r u m ­ l a r a y a s la n a n , k e n d in i d o la y s ız b iç im d e e k o n o ­ m ik o la n a d e ğ il, e k o n o m ik t e m e lin y a r a t t ığ ı f e l ­ s e f i s o r u n la r a ç e v ir e n b ir ş iir , g e n e l g e ç e r t o p ­ 89 lu m c u ö lç ü le r le y a r g ıla n m a m a lıd ır . B e n im iç in d e , s a n ır ım b ir ç o k la r ı iç in d e « e l­ le r in i y ü z ü m d e n ç e k V ie t n a m » g ib i m ıs r a la r ın ç o k t a n d ır ş iir s e l b ir i ş l e v i k a lm a d ı. G e r ç e k liğ i d e d iy e e k le m e k g e r e k iy o r . Ç ü n k ü b u r a d a y a ­ ş a n a n b ir d u r u m d e ğ ild ir V ie t n a m , z ih in y o l u y ­ la t a s a r la n m a k t a d ır . D u y u lm a m ış t ır , d u y u l a b i l i r s a y ı l m ı ş t ı r . D ile v e im g e y e b a ğ lı b ir e t k in lik s ö z k o n u s u d e ğ ild ir b u r a d a . Ö r n e ğ im iz in e t k in liğ i, t o p lu m c u d ü ş ü n c e n in a p a ç ı k l ı ğ ı n d a n g e l m e k t e ­ d ir. Ş iir h iç b ir ş e y e k le m e z o n a , h iç b ir ş e y ç ı ­ k a rm a z da. B e n , a n la m s ız lık la ö z d e ş le ş t ir ile n , s o y s u z la ş ­ m a y la n it e l e n e n b ir b a ş k a t ü r lü ş iir in v a r l ı ğ ı ü z e r in d e d u r m a k is t iy o r u m . B u ş iir b e ş e r i o la n ­ d a n y o l a ç ık ıy o r , s i y a s a l b ir p r o g r a m d a n d e ğ il. S o n ç ö z ü m le m e y e b ır a k ıy o r s ı n ı f s a l o la n ı; s e v ­ g in in , k o r k u n u n , ö lü m ü n , is t e ğ in , d e h ş e t in , e ld e n k a ç ır ıla n ın k a y n a ğ ın d a y e ş e r m e ğ e ç a lış ıy o r . E ğ e r b e ş e r î s ö z c ü ğ ü n e , b u s ö z c ü ğ ü n t a ş ıd ığ ı iç e r ik ’in o ld o n ç ık a r ıla m a y a c a k b i r i c i k iç e r ik o ld u ­ ğ u n a İ n a n ıy o r s a k , b u ş iir e v u r m a d a n ö n c e a n l a ­ m a y a ç a lış m a lıy ız o n u . Ç ü n k ü b u ş iir b u g ü n y a z ıld ığ ı g ib i y a r ın d a y a ­ z ıla c a k . B e ş e r i o lm a y a n ’ın g ö s t e r ilm e s i y o lu y la b e ş e r iy e d ik k a t i ç e k e n b ir ş iir d ir b u . B e ş e r i l i k « ö n c e g a y r ı - b e ş e r i l iğ e k a r ış m ış o la r a k , d a h a s o n r a b ir ç a t ış m a b o y u n c a o n d a n ç ö z ü lü p a y r ı l ­ m a k v e ç a t ış m a b ir ç ö z ü m le s o n b u ld u ğ u n d a o n u h ü k m ü a lt ın a a lm a k ü z e r e , a n c a k g a y r i b e ş e r î l i k b o y u n c a m e y d a n a g e l e b i l i r .» 2 Y ü k s e l i ş ’in o l d u ğ u . k a d a r ç ü r ü m e ’n in , k o p m a ’n ın s o ­ m u t la ş t ı r ılm a s ı d a g ü ç l ü d ü r , y ü c e d ir . B ir ş iir i t o p lu m c u v e g ü z e l k ı l a n , y a l n ı z c a « a y d ın lık g e ­ le c e k le r s e y ö n e lm e s i d e ğ ild ir . Ö n e m li o la n in s a n iliş k ile r in e b a k ış , ç ü r ü m e n in s u n u lu ş b iç im i, b e ­ lir le n e n iş a r e t v e k u lla n ıla n d i l ' d ir . Y o z la ş m a y ı g ö s t e r m e k , y o z la ş m a d a n y a n a o lm a k a n la m ın a g e lm e z . !)0 Ş iir d ile v e i m g e y e b a ğ lı k a ld ığ ı s ü r e c e — g ö ­ r e v i d e b u d u r o n u n — b ilin c i v e d u y a r lığ ı z a m a n z a m a n k a p a l ı n ı n s ı n ır ın a g e t ir e c e k t ir . N e s n e l ­ liğ i d e ğ il, n e s n e lle ş m e k t e o la n ı d ış l a t ır a c a k t ır v e k e n d i b ü t ü n ü n e b a ğ lı k a la c a k t ır . B ö y le o l a c a k ­ tır, ç ü n k ü e p e y d ir t o p lu m c u d ü z e n d e d e ç e li ş m e ­ le r in s ü r e c e ğ i b ilin iy o r . Ç e liş m e o lm a d a n i l e r l e ­ m e o la m a z . H e r ş e y e «son » d e m e z t o p lu m c u d ü ­ z e n . Ç e liş m e le r o r a d a d a b a ş k a b iç im le r le s ü ­ r ü p g id e c e k . Ç e liş m e n in s ı n ı f s a l n it e l i ğ i k a lk a ­ c a k h iç k u ş k u s u z , a m a b u , ç e liş m e n in y o k o l ­ m a s ı a n la m ın a g e lm e z . İ ş b ö l ü m ü v e d e v l e t y ü ­ r ü r lü k t e k a ld ık ç a y a b a n c ıl a ş m a b iç im le r i d e s ü ­ r e c e k .3 E v e t, y a b a n c ı l a ş m a . B ud u r a n a h ta r sözcü ğü m ü z. Y a b a n c ıla ş m a k a v r a m ı b ilin m e d e n T ü r k iy e ’n in b u g ü n y a ş a ­ y a n e n iy i ş a ir le r in in h iç b ir i a n la ş ıla m a z . S ır t ç e v r ilir o n la r a . Ş iir in e ğ ilim le r i, im g e n in s o m u t ­ lu ğ u , d ilin g ü c ü b ir a n la ş ılm a z lı k o la r a k k a lır . A ç ık la y ıc ı b e t i m s e l l i k k a ç ın ılm a s ı g e r e k e n b iç im c i r e t o r ik ’le e ş t u t u la b ilir . Y a b a n c ıla ş m a k a v r a ­ m ı, b a z ı e l e ş t ir m e c ile r e a n la m s ız g e le n , y a l n ı z ­ c a ş ö y le b ir « ü r p e r ti» u y a n d ır a n 4 ş iir le r in a s ­ lın d a a n la m lı, y o ğ u n b ir ö z le d o lu o ld u ğ u n u a ç ık la y a b ilir . B a k ış ı s o m u t lu ğ a ç e v ir ir . B ö y le c e ş a ir in ö z e l d u r u m u n u n , t o p lu m u n g e n e l d u r u ­ m u n a b a ğ lı o ld u ğ u v e o d u r u m u d ile g e t ir d iğ i a ç ı ğ a ç ık a r ; s u ç la y a r a k d e ğ il, s e v e r e k b a k a r ız ş a ir e . B u n a lt ı e d e b iy a t ı, a n la m s ız lık , k a p a lıl ık d e ­ n e n ş e y le r in y a ş a n a n s o m u t g e r ç e ğ in b e l i r l e n i ­ m i o ld u ğ u n u n a n la ş ılm a s ı, e le ş t ir iy i d e , t o p lu m ­ c u d ü ş ü n c e y i d e y a s a k la r k o y a n b ir y a r g ıç o l­ m a d u r u m u n d a n k u r ta r ır . _ G e n e l o la r a k e d e b i­ y a t , ö z e l o la r a k d a ş iir , ö z g ü r lü k iç in d e g e liş m e o l a n a ğ ı n a k a v u ş u r . Y a r a t ı l a c a k ile r i, t o p lu m c u T ü r k iy e ’d e y a s a k k ita p lis te le r i d ü z e n le m e y i, s o n r a d a o n l a r ı b a ğ ış la m a k g ib i t u h a f v e u t a n ­ 91 d ır ıc ı b ir d u r u m a d ü ş m e y i is t e m iy o r s a k e lb e tt e . Ç ü n k ü , A t t i lâ İ lh a n ’ın d e d iğ i g ib i b a ş la n g ıç t a d a im a ş a ir le r v a r d ı. II A n la m s ız lık la n it e l e n e n s ö z k o n u s u e t t iğ im ş i i ­ r in y e r i iy ic e b e lir le n m e s i g e r e k e n b ir in s a n ı v a r . B u i n s a n ö z e lle ş t ir ilm iş b ir d ilin a r a c ılığ ıy le d e ­ v in iy o r , s o lu k a lıy o r , b ir k ö p r ü k u r m a y a ç a l ı ş ı ­ y o r o k u r u y la k e n d is i a r a s ın d a . Ö y le b ir in s a n k i i m l e m ’iy le i m ’i b ir b ir in d e n a y r ıla m a z . D a h a a ç ık b ir s ö y le y iş le h a n g i d u r u m ’u y a ş ıy o r s a o d u r u m ’u g ö s t e r ir . Y a n i b ir ç ö z ü m le y ic i o la r a k a ç ık la n a b ilir b ir i s t i a r e ' y e y a d a i m g e l e ş t i r m e y e b e l b a ğ la y a m a y ız b u r a d a . B ö y le s in e b ir y ö n t e m b u i n s a n ı y a ln ız c a y a n lış b ir y o r u m a u ğ r a t m a k ­ l a k a lm a z , ö z g ü n im g e n in d ile b a ğ lı c a n lılı ğ ı n ı d a ö ld ü r ü r . B u tü r d e n b ir a ç ık la n a b ilir lik a n c a k d ü ş ü n c e y e ö n c e lik t a n ın m a s ıy la s a ğ la n a b ilir . Ö r ­ n e ğ in B e d r e d d i n D e s t a n ı B e d r e d d in ’i d e ğ il b ir d ü ş ü n c e y i, d a h a g e n e l b ir s ö y l e y i ş l e t a r ih in ç a ğ d a ğ y o r u m u n u s o m u t la ş t ır ır .5 B e d r e d d i n D e s t a n ı ’n m g ü c ü n ü v e d e ğ e r in i k ü ­ ç ü m s e m e k d e ğ il a m a c ım . Ç o k i y i b iliy o r u m k i b ir y e r d e n s o n r a ş iir g e r e k iç e r ik s e l, g e r e k s e t e k ­ n ik h e r t ü r lü ç ö z ü m le m e y i a ş a r . B e lk i i n s a n ı s a r s a n , ü r p e r t e n ş e y d e b u b ile n e m e y e n , b ü y ü ­ lü y a n ıd ır ş iir in . Ş a ir le d il a r a s ın d a k i g i z l i a l ı ş ­ v e r iş a n la ş ılm a z k a la c a k g a lib a . B e n im a m a c ım t e k d ü z e i l g ile r in s a k m c a s m d a n k a ç ın m a k , y ü ­ r ü r lü k t e k i b ir ş iir i n a n l a y ı ş l a k a r ş ıla n m a s ın ı s a ğ l a m a y a ç a lış m a k . Ö r n e ğ in T u r g u t U y a r 'ın « İn c il» i y a d a E d ip C a n s e v e r ’in « D ö k ü m c ü N ik o v e A r k a d a ş l a r ı n ­ d a d ü ş ü n c e y le d o la y s ız b ir i l g i k u r a m a z s ın ız . İk in c i d e r e c e d e n b ir s ır a im g e b ir « a n a im g e » y i g e liş t ir ir ş iir b o y u n c a . H e n ü z b ilin c in e v a r ı l m a ­ m ış b ir d u r u m ’u n a r a ş t ır ım ı y a p ılm a k t a d ır . B e l­ k i, y a l n ı z c a d u y g u ’y u g e l i ş t i r e n b ir b e lir s iz lik ­ t e n s ö z e d ile b ilir . A ç ık la m a y o k t u r ; a ç ık la y ıc ı d ü ş ü n c e n in ü z e r in d e g e l i ş e c e ğ i n i c e l i k s e l , n i t e ­ l i k s e l a y r ın t ıla r b e t im le n m e k t e d ir . D il, d ü z y a z ı ­ d a k i g i b i d ış la ş t ır d ığ ı k o n u ü z e r in d e k a r a r lı d e ­ ğ ild ir h e n ü z . U z a k t a n g ö z le m e m e k t e d ir o n u , k o ­ n u s u y l a b ir lik t e n e s n e lle ş m e k t e d ir . Z a m a n z a ­ m a n y a l n ı z c a k e n d is in in k o n u o ld u ğ u b ile s ö y ­ l e n e b ilir .6 B u d ilin n it e lik le r in i a r a ş t ır m a y a g ir m e d e n , o n u k u l l a n a n i n s a n ı b e lir le m e liy iz . B u b e l i r l e ­ m e y i d ü p e d ü z s ı n ı f a ç ıs ın d a n y a p a c a ğ ım . İ ş ç i s ı ­ n ıf ın d a n g e lm iy o r b u in s a n . İ ş ç i s ın ıf ın ı ş ö y le t a n ım lıy o r M ar x : « Y a ln ız iş b u lm a k ş a r t ıy la y a ­ ş a y a n , b u iş i d e , e m e k le r i s e r m a y e y i ç o ğ a lt ır s a b u l a b ile n le r .»7 B u t a n ım ın d ış ın d a d ır s ö z ü n ü e t ­ t iğ im in s a n . S e r m a y e y e d ö n ü ş t ü r ü le c e k b ir ş e y ü r e t m e z . S o n u n d a iş ç i s ı n ı f ı n a k a t ıla c a k t ır b e l ­ ki. A m a ş u a n d a d a h a ç o k ü r e t i c i o l m a y a n ü c ­ r e t l i y a d a k ü ç ü k t ü c c a r v e z a n a a t k a r d ı r . K ıs a ­ c a v e d a h a k u lla n ış lı b ir d e y im le , o r t a s ı n ı f l a r ­ d a n d ır . B e lir le m e m iz i b ir a z d a h a g e n iş le t ir s e k , b u i n s a n a m e m u r , d e v le t m e m u r u , k u n d u r a c ı, b a k k a l, d ö k ü m c ü ö ğ r e n c i g i b i a d la r v e r m e m iz g e r e k ir . B u a y ır ım ın o r t a y a k o y d u ğ u v e ü z e r in d e d u ­ r u lm a s ı g e r e k e n g e r ç e k ş u d u r : b u in s a n ın e m e ­ ğ i ü r e t i c i d e ğ ild ir . D o la y ıs i y le t o p lu m s a l i l iş k i ­ le r i v e p o z is y o n u iş ç in in k in d e n f a r k lıd ır . K e n d i e m e ğ in e k a r ş ı d u r u m u g e r e k n it e lik g e r e k n ic e ­ lik y ö n ü n d e n iş ç in in k in e b e n z e m e z . E lb e t t e k i b i­ l im s e l a ç ıd a n b u f a r k lılık , ü r e t ic i o lm a y a n ü c ­ r e t lin in y a d a z a n a a t k a r ın d a k a p i t a lis t t a r a f ı n ­ d a n is t is m a r e d ild iğ i g e r ç e ğ in i k a ld ır m a z o r t a ­ d a n . İ ş ç i s ın ıf ın ın r a k ib i o ld u ğ u a n la m ı n a d a g e lm e z . Ö z g ü r lü ğ ü iş ç i s ın ı f ı n ı n ö z g ü r lü ğ ü n e b a ğ lıd ır sık ısık ıy a ." K o n u m u z y ö n ü n d e n ş u n u b e ­ 93 lir t m e k is t iy o r u m b e n : B u f a r k lılık , t o p lu m s a l b ir t a b a k a iç in d e y e r a la n v e t e k i l a i le iç i n d e y e ­ t i ş e n b u i n s a n ın d u y g u , d ü ş ü n c e v e d il d ü n y a ­ s ın ı, k ıs a c a b ir e y s e l v a r lığ ın ı d a f a r k lıla ş t ır ır . D ü n y a t a b lo s u k a r ş ıs ın d a k i t a v ır a lış ı, i ş ç i n in t a v ı r a l ı ş ıy l a ö z d e ş le ş t ir ile m e z . H iç k u ş k u s u z a r a t a b a k a la r d a n g e l e n b u i n s a ­ n ın y a b a n c ıla ş m a s ı d a b ilim s e l y ö n d e n iş ç i s ı n ı ­ f ı n ı n s o m u t y a b a n c ıl a ş m a s ı n a b a ğ lıd ır . A m a b u b a ğ lılık , o n u n y a b a n c ıla ş m a b iç im in d e k i ö z e l ­ l ik le r i o r t a d a n k a ld ır m ıy o r . İ ş ç i, e m e ğ i ü r ü n h a lin d e p a z a r ' a ç ık t ığ ı a n d a , b ir ic ik ö z d e ğ e r in e y a b a n c ıla ş ır . Ü r e t im s ü r e c i­ n in ç e r ç e v e le d iğ i h e r ş e y ; m a l, p a r a v e İ n s a n î i liş k ile r b ir d e ğ iş m e z lik b iç im in d e g ö r ü n ü r o n a . İ ş ç in in b ilin c in d e t o p lu m b ilim s e l k a n u n la r i n ­ s a n s ı z l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r . ’ İ ş ç in in y a b a n c ıla ş m a y ı a ş ­ m a s ın ın b ir ic ik k o ş u lu , e m e ğ in in b ü t ü n ü r ü n le ­ r in v e d e ğ e r le r in y a r a t ıc ıs ı o ld u ğ u n u k a v r a m a s ı v e e m e ğ i m a l h a li n e d ö n ü ş t ü r e n s ü r e c i o lu m s u z la m a s ıd ır . Z ih in s e l b iç im le r in in g e ç e r liğ i s ö z g ö t ü r m e z e lb e t t e , a m a iş ç in in y a b a n c ıla ş m a s ı s o n ç ö z ü m le m e d e d o la y s ız v e p r a t ik b ir y a b a n ­ c ıla ş m a d ır . O b u y a b a n c ıla ş m a y ı y in e p r a t ik y o l ­ d a n , y a n i s ö m ü r m e d ü z e n in e s o n v e r e r e k a ş a b i ­ lir. A r a t a b a k a la r in s a n ın ın s ı n ı f s a l k a r a k t e r i k e ­ s in d e ğ ild ir b ö y le s in e . M ü lk iy e t d ü z e n i iç in d e b i­ lim s e l y ö n d e n n e iş ç id ir , n e d e k a p it a lis t . S ö m ü r ­ m e d ü z e n i iç in d e k a p it a lis t t a r a f ın d a n k u l l a n ıl ­ m a k t a d ır e lb e t , a m a b u k u lla n ılm a d o ğ r u d a n , d o ğ r u y a e m e ğ in e iliş k in d e ğ ild ir . Y a n i « y e n i o r ­ t a t a b a k a la r k im i y e r d e k a p it a lis t ü r e t im m ü n a ­ s e b e t le r i iç e r s in d e â m ir d u r u m d a b u lu n d u k la ­ r ın d a n — k i, b u n u n iç in n e z a r e t ç i ü c r e t i a lm a k ­ t a d ır la r — , k im i y e r d e is e — d e v le t v e i ş l e t m e ­ le r m e m u r la r ın ın m a a ş la r ı, ü r e t im f a a liy e t le r i iç e r s in d e b u l u n m a y ı ş la r ın d a n ö tü r ü , b ir iş ç in in ü c r e t in d e n d ü ş ü k o ls a b ile — iş ç i s ın ıf ın ın k a ­ ili r a k t e r is t ik y a b a n c ıl a ş m a s ı h ü k m ü n e g ir m e d ik ­ le r in d e n , y ıld ız ı y ü k s e le n iş ç i s ı n ı f ı o n la r d a n a y ­ r ılır » 10 Y a b a n c ı la ş m a s o r u n u k a ld ır ılm ıy o r b u ­ r a d a . Y a ln ız c a k a r a k t e r i s t i k y ö n d e n b a ş k a la ş ım a u ğ r a d ığ ı b e lir t iliy o r . A ç ık t ır k i o r t a t a b a k a la r in s a n ı n ın iç in d e b u ­ lu n d u ğ u y a b a n c ıl a ş m a ş i i r y o l u y l a n e s n e l l e ş t i ­ r ilir k e n , n ic e l ik s e l v e n it e lik s e l b e l ir le n im le r i ç o k d a h a k a r m a ş ık v e ö z g ü l b ir g ö r ü n ü m k a z a n ır . B u i n s a n b ir y a n d a n k e n d i t o p lu m s a l t a b a k a s ı ­ n ın iç ç e liş m e le r in in , ö b ü r y a n d a n g e n e l s ö m ü r ­ m e d ü z e n in in b ilin c in e d o ğ r u y o l a l m a k t a d ı r . İ k is i a r a s ın d a h e n ü z k e s in b ir b a ğ la n t ı v e iliş k i k u r a m a m a s ı t e d ir g in e t m e k t e d ir o n u . İ ç in d e y e ­ t i ş t i ğ i a ile d ü z e n in in k a lın t ıla r ın ı d a h e s a b a k a t ­ m a k g e r e k iy o r . B ir i n s a n b ö y le s in e i l iş k i l e r i n ­ d e n k o p a r ıla r a k , s o y u t la ş t ı r ıla r a k e l e a lın a m a z . D o n d u r u lm u ş , t o p lu m c u lu ğ u n t e m e l ilk e le r in e , y a s a la r ın a g ö r e a r ık la ş t ır ılm ış b ir d u r u m iç in d e y a b a n c ıla ş m ıy o r in s a n . S ö z k o n u s u o la n , b il i m ­ s e l g e r ç e k le r in ş iir s e l y ö n d e n y e n id e n o r t a y a k o ­ n u lm a s ı d e ğ ild ir . Ş a ir , d ilin ö z g ü l l ü ğ ü d o la y ış i y l e b ir k e n d i l i k ( z a t iy e t ) a r a ş t ır m a s ı y a p a r . B u a r a ş t ır m a n ın t o p lu m c u o lu p o lm a d ığ ı n ic e l v e n it e l ö z e llik le r in s u n u lu ş b iç im in d e n a n l a ş ı ­ la b ilir a n c a k . T o p lu m c u iç e r ik y ö n ü n d e n g a y r i b e ş e r iliğ in g ö s t e r ilm e s in d e d e v r i m c i b ir y a n o l a ­ b ile c e ğ in in k a b u l e d ilm e s i g e r e k lid ir . İ n s a n b u s ü r e ç iç in d e b ü t ü n s e lliğ in e d o ğ r u y o l a lıy o r . Ü z e r in d e d u r u lm a s ı g e r e k e n b ir n o k t a d a h a v a r: Y a b a n c ıla ş m a y a l n ı z c a m ü lk iy e t d ü z e n in in o r t a y a ç ık a r d ığ ı b ir s o r u n d e ğ ild ir . M a r x b u k o ­ n u d a i ş b ö l ü m ü ’n e d e b ü y ü k b ir ö n e m v e r iy o r . Ü z e r in d e d ü ş ü n ü lm e s i v e g e liş t ir ilm e s i g e r e k e n b u v a r s a y ım , y a b a n c ıla ş m a y a d a h a e v r e n s e l b ir n it e lik k a z a n d ır ır . M a r x ’m iş a r e t e t t iğ i d u r u m şu d u r : M ü lk iy e t d ü z e n in in o lm a d ığ ı a m a i ş b ö l ü m ü ’n ü n s ü r d ü ğ ü t o p lu m la r d a d a y a b a n c ıla ş m a 95 b iç im le r in e r a s t la n a b ilir . « İ ş b ö lü m ü v e ö z e l m ü l­ k iy e t s ö z le r i, b ir b ir in e ö z d e ş o la n ş e y le r i d ile g e ­ t ir e n s ö z le r d ir . İ ş b ö lü m ü d e n in c e f a a l i y e t e o la n iliş k is i b a k ım ın d a n d ile g e t ir ilm iş o la n ş e y , ö z e l m ü lk iy e t d e n in c e , b u f a a l i y e t i n ü r ü n ü n e o la n i liş k is i b a k ım ın d a n d ile g e t ir ilm iş o lu r ,» d iy o r M a r x ." D e m e k k i b ilim s e l a ç ıd a n k e s k in ç iz g ili b ir iş b ö lü m ü d e , ö z e l m ü lk iy e t k a d a r y a b a n c ı ­ la ş m a y ı d o ğ u r a c a k t ır . B a ş k a b ir s ö y le y iş le , ö z e l m ü lk iy e t in o lm a d ığ ı b ir d ü z e n d e d e b ü t ü n s e l i n s a n ’m e le ç ir ilm e s i, y a n i a ş m a s ö z k o n u s u e d i l e ­ c e k t ir . M a r x b u k o n u d a d a ş u n la r ı y a z ıy o r : «F i­ lo z o f la r ın in s a n a d ı a lt ın d a , b ir id e a l o la r a k k u r ­ t u lm u ş i n s a n o la r a k d ü ş ü n d ü k le r i ş e y , i ş b ö lü ­ m ü n e b o y u n e ğ m e k z o r u n d a o lm a y a n b ir e y d ir .» " Ş iir le b ir in c i d e r e c e d e n il g is i y o k m u ş g ib i g ö ­ r ü n e n b u a ç ık la m a la r ın o r t a y a k o y d u ğ u g e r ç e k şudur-. Y a b a n c ıla ş m a y a l n ı z c a iş ç i s ı n ı f ı n a ö z g ü b ir d u r u m d e ğ ild ir . B u b a k ım d a n t o p lu m s a l t a ­ b a k a la r ın y a ş a d ık la r ı s o m u t y a b a n c ıla ş m a b i­ ç im le r in in a r a ş t ır ılm a s ı v e b u n la r ın d ü ş ü n c e d e t e m e lle n d ir ilm e s i g e r e k ir . K a p it a lis t e k o n o m i­ n in h ü k ü m s ü r d ü ğ ü b ir d ü z e n d e s a d e c e iş ç i s ı ­ n ıf ı v e o r t a t a b a k a la r d e ğ il, h â k im s ı n ı f l a r d a b u y a b a n c ıla ş m a n ın iç in d e d ir . O n la r d a b ir a n ­ la m d a in s a n lık t a n ç ık m a k t a d ır la r . A r a d a k i a y ­ r ım n ic e lik s e ld ir , o k a d a r ." Y a b a n c ıla ş m a y a t o p lu m c u in s a n c ı l ı ğ ı n t e m e l v e v a z g e ç ilm e z b ir ilk e s i o la r a k b a k ıld ığ ın d a , i s ­ t e r o r t a t a b a k a , is t e r h â k im s ı n ı f i n s a n ın a ö z ­ g ü o ls u n , b ir o l u m s u z l u ğ u n , y a n i g a y r i b e ş e r i b ir d u r u m u n s a n a t y o l u y l a s o m u t la n m a s ın m b i r e y c i v e b i ç i m c i b ir e ğ i lim o l a m a y a c a ğ ı o r t a y a ç ık a r . Y a r a t ıc ı v e a ş ı c ı i n s a n p r a x is ’in in ö z e l b ir b iç i­ m i, h e m d e e n y ü k s e k b iç im i o la r a k ş iir in k a r ­ m a ş ık y a p ıs ı, t o p lu m b ilim s e l y a s a l a r l a k a v r a n a m a z . Ş iir in h a k i k a t i d a h a d e r in le r d e d ir v e y ü ­ z e y s e l s ı n ı f a ç ık la m a la r ıy la ç ö z ü m le n e m e z . T ü r k iy e d e b u k o n u d a d e r g i s a y f a l a r ı n d a y e r a la n !)i> a ç ık la m a la r ın b ilim s e l d ü ş ü n c e iç in d e d o ğ r u la ­ n ıp d o ğ r u la n a m ıy a c a ğ ı d a a y r ı b ir k o n u d u r . G ö ­ r ü le n o d u r k i, b ir b ö lü k t o p lu m c u e le ş t ir m e c i v e y a z a r , ş iir i s i y a s a l b ir e y le m a r a c ı o la r a k e le a l ­ m a k t a d ır . N i h a y e t k iş i s e l b ir s e ç im d ir b u; k im ­ s e n i n b ir d iy e c e ğ i o la m a z . A m a t o p lu m c u lu k a d ı­ n a s u ç l a m a l a r a g i r iş ild iğ i v e t e k ç i b ir s a n a t a n ­ la y ış ı e g e m e n k ılın m a k i s t e n d iğ i z a m a n , ü z e r in ­ d e d u r u lm a k g e r e k ir . T o p lu m c u i n s a n c ılı k s ır t ç e v ir m e z in s a n a , b e ­ lir li b ir s ı n ı f a b a ğ lı o ld u ğ u iç in m a h k û m e t m e z o n u . S is t e m d ir m a h k û m e t t iğ i, i n s a n d e ğ il. B u b a k ım d a n İ n s a n î h e r d u r u m i lg in ç t ir t o p lp ın c u s a n a t ç ı iç in . Ç ö k ü ş iç in d e o ld u ğ u n d a n d e ğ iş m e iç in d e d e o la n b ir to p lu m d a , in s a n ı i n s a n l ı ğ ı n ­ d a n ç ık a r a n h e r ö z e l d u r u m s a n a t ı n k o n u s u o lu r . T ik e llik b ü y ü k ö n e m k a z a n ır . B u n d a n ö t e s i, M c C a r t y ’c ilik le ö z d e ş o la n J h d a n o v c u lu k t u r . III A r tık , y a b a n c ıla ş m a s ın ın b i l i n c i n i d e ğ il d e s o ­ m u t lu ğ u n u k a v r a y a n b ir i n s a n d a n s ö z e t t iğ im iz a n la ş ılm ış b u lu n u y o r . B u s o m u t lu k , a d la n d ır ıl­ m ış y a b a n c ıla ş m a n ın s o m u t lu ğ u d e ğ il. D e n e n i ­ y o r d a h a ç o k . H e r i n s a n k e n d i b ir e y s e l ö z e ll i k le ­ r in e g ö r e b a ş k a b ir « d u r u m » d a v e b a ş k a b ir « b i­ ç im « d e d e n iy o r b u n u . B u y ü z d e n b ir e y lik le r in i, k e n d ilik le r in i d ış la t ır ış y o lla r ı d a a y r ı. S e z i n l i ­ y o r la r k i, e ş y a la r , a l e t l e r g ib i b ir e r j e y ’d ir le r . Y ü c e b ir g ü ç t ü r k e n d ile r in i y ö n e t e n . S a b a h t a n a k ş a m a k a d a r , h a t t â u y k u l a r ı n d a b ile d ö n e n ip d u r u y o r la r . A m a ö t e k i ’y le , b a ş k a ’yla. o la n i l iş k i­ l e r in d e b ir e k s ik lik v a r . A d ım b a ş ın d a d u y u ­ y o r l a r b u n u . D a ir e le r in la b ir e n t e b e n z e y e n k o ­ r id o r la r ı, e v r a k la r , h e s a p m a k in a la r ı, m e y h a n e ­ le r , o t o b ü s v e d o lm u ş k u y r u k la r ı, g a z e t e v e r a d ­ y o h a b e r le r i s iy a s a l p a r t ile r , a i l e iliş k ile r i i ç i n ­ 97 d e e k s ilip g id iy o r la r . S e v ile n k a d ın n e f r e t e d ilir h a le g e liy o r , d o s t lu k la r k o p u y o r . B ir d e ö lü m , ş u r a la r d a b ir y e r le r d e b e k le d iğ in i a n ım s a t ıy o r d u r m a d a n . D o ğ u m u n ö lü m ü k e n d in d e t a ş ı d ı ğ ı ­ n ı s ö y le m e n in ö n e m i y o k . Ç ö z ü m le y ic i b ili n ç f a a ­ liy e t t e d e ğ ild ir . Ş a r t la n d ır ılm ış t ır ç ü n k ü , e m e k g ib i ş e y le ş t ir ilm iş t ir . A lg ıla d ığ ı b ir t e k g e r ç e k v a r d ır : Ö t e k ile r g ib i y a ş a y ıp g it t iğ i. B ü t ü n b i l g i s i bud u r. A m a b u b e lir s iz liğ i b ile d ile g e t ir e n k e n d i s i d e ğ il. Ş a ir d ir o n u k o n u ş t u r a n . Ö n ü m ü z e d ik ile n s o r u ş u d u r ş im d i: Ş a ir d u r u m u a ç ı k l a y a c a k m ı o n la r a , y o k s a b e t i m l e m e k ' le m i y e t in e c e k ? İ ş le v ­ s e l b ir ö n e m i v a r b u s o r u n u n . A n c a k b u r a d a şü r in L İ i z g ü l l ü ğ ü ü z e r in d e d u r m a m ız g e r e k iy o r . B ir in c is i k a d a r ö n e m li ş u s o r u n u n c e v a b ın ı a l a ­ b ilm e k iç in : Ş iir a ç ık la m a y a o la n a k v e r ir m i? İk i ş e y a r a s ın d a z o r u n lu b ir i lin t iy i g e r e k li k ı ­ la r a ç ık la m a . B u i l in t i y i s o m u t la y a n fi il (v e r b ) d ü ş ü n c e y e ö z g ü d ü r . F iil b u d u r u m d a g e n e l - g e ç e r b ir a ç ık lık e l d e e t m e y e ç a lış ır . G ü n lü k h a ­ y a t t a d a y a r a r la n ıla b ile c e k b ir b a ğ l a n t ı k u r a r . S ö z c ü k d e ğ ild ir d ü n y a t a b lo s u n u ç e v r e le y e n ; ta m t e r s in e , d ü n y a t a b lo s u ş a r t la n d ır ır s ö z c ü ğ ü , n it e l i ğ in i s ın ır la n d ır ır . O lu r f i i l i ç o c u k v e o t o ­ m o b il s ö z c ü k le r i a r a s ın d a g e n e l l i k l e k a z a ile b a ğ ­ la n t ı k u r a r . D e r d e m e z a r t ık d ü z y a z ın ın a l a n ı n d a y ız d ır . K u lla n ış lılığ ı v e y a r a r ı b ir in c i p lâ n d a t u t m a k t a d ır d il. H e n ü z s e ç ilm e m iş — k a z a y e r i ­ n e e lb e t — s ö z c ü ğ ü n is t e m li b ir k u lla n ım ı, c ü m ­ l e y i g ü n lü k d il b a k ım ın d a n s a ç m a y a d a a n la m ­ s ı z k ıla r . B ir b a ş k a s ın a i le t ilm e y e ç a lış ıla n ş e y y it ir m iş t ir g e n e l - g e ç e r l iğ i n i . D ü z y a z ı d ili d e g ü n ­ lü k d il g ib i, a k t a r ı c ı ' d ı r . B ir iliş k ile r d iz is i iç in d e d o la ş t ır ır o k u r u , e n k a p a lı b ir d ü ş ü n c e y i b ile k a p a lı o ld u ğ u n u b e lir t e r e k ö n e s ü r e r . B ir r o ­ m a n d a e n a z ın d a n ik i k iş i b u lu n u r . H a n g i ö z e l d u y g u la r d ile g e t ir ilir s e g e t ir ils in , b u k iş ile r a r a ­ s ın d a d i y a l o g g e r e k lid ir . K a r ş ılık lı k o n u ş m a la r ı !)8 g e r e k m e z ille d e . R o m a n c ı d a k u r a b ilir b u d i ­ y a lo g u . H a n g i y o ld a n o lu r s a o ls u n , b u d iy a ­ lo g a y d ın la t ı r b iz i, b ilg i v e r ir . D ü z y a z ın ın g ö r e ­ v id ir b u . Ş iir s e l d il, b u g ö r e v in t ü k e n d iğ i y e r d e b a ş la r . A k t a r ıc ı v e b il g i v e r ic i d e ğ ild ir . G ü n lü k h a y a t t a y a r a r la n a b ile c e k b ir y a n ı y o k tu r . « Ş iir g ib i k o ­ n u ş u y o r » d iy e b ir d e y im v a r d ır . K a r ş ılık lı k o n u ş ­ m a d a b ir t u t a r s ız lığ ı, a y k ı r ı l ı ğ ı g ö s t e r ir b u . Ş iir , g ü n lü k h a y a t ı n d ış ı n a t a ş ın m a k t a d ır . H iç b ir i ş ­ le v i y o k t u r o r a d a . H a lk ın b u p r a t ik b ilg e liğ in i n e d e n s e e le ş t ir m e c ile r in ç o ğ u n lu ğ u g ö s t e r e m iy o r . D ü z y a z ın ın k u r a lla r ın ı a r ıy o r la r ş iir s e l d ild e . T o p lu m b ilim s e l b ir y a s a n ın , b ir d o ğ r u n u n n e s ­ n e lle ş t ir ilm e s i s ö z k o n u s u e d iliy o r s a n iy e ş iir e b a ş v u r u lu y o r ? H a t t â d a h a d a g e n e l le ş t ir ile r e k n iy e s a n a t a b a ş v u r u lu y o r d iy e s o r u la b ilir ? B ir d o ğ r u y u im g e y o l u y l a v e r m e y e k a lk t ığ ın ız d a i s ­ t e r is t e m e z a n la m k a y m a la r ı o lu r . D ü ş ü n c e n in s o m u t la n m a s ı e n i y i m a k a le le r y o l u y l a y a p ıl a b i ­ lir. A m a i m g e ’n in s a n a t iç in g e r e k liliğ i k a b u lle n ilir s e , i m g e l e m i n d e k e n d in e ö z g ü y a s a la r ı, d a ­ h a y e r in d e b ir d e y im le , b ir i ş le y iş b iç im i o ld u ğ u k a b u l e d ilm e k g e r e k ir : İ m g e y i b ir b e n z e t m e g ib i p a r ç a la r ın a a y ır m a y a , ç ö z ü m le m e y e ç a lış a n la r , ş iir in ö r g e n s e l b ü t ü n ü n ü ö n ü n d e s o n u n d a h a ­ d ım e d e r îe r . P le h a n o v ’u n d e y iş iy le s ö y le r s e k « a r ­ t is t ik d ilin s o s y o lo j ik d ile ç e v r ilm e s j» s a n ıld ığ ı k a d a r k o la y d e ğ ild ir . H e le ş iir d e ... Ş iir , d ü z y a z ı g ib i b ir d ü ş ü n c e y i a n la t a r a k n e s n e lle ş m e z ,'" d o ğ r u d a n d o ğ r u y a d ild e t e n le ş ir , D e s t a n y a d a d r a m a t ik ş iir i ç in d e g e ç e r lid ir b u . H a n g i t ü r d e n o lu r s a o ls u n , ş iir , k e n d i s i i ç i n b ir d ilin s o m u t la n m a s ıd ır . V a r o lu ş n e d e n iy l e v a r o ­ l u ş b iç im in i a y ır a m a z s ın ız b ir b ir in d e n . T u r g u t U y a r ’m «Ç o k Ü ş ü m e k » y a d a « K u r ta r m a k B ü t ü n K a y g ıla r ı» a d lı ş iir le r in d e , d il v e iç e r ik a r a s ı n ­ d a k i b a ğ la n t ı e k le m s e l d e ğ ild ir . N e iç e r ik le d ili, n e d e d ille iç e r iğ i a ç ık lıy a b ilir s in iz . H e r ik is i b ir ­ 99 d e n v a r d ı r , d ü z y a z ıd a k i g ib i d ü ş ü n c e n in k a l ı b ı d e ğ ild ir d il. İ lk b a k ış t a « b e d e h a t» g ib i g ö r ü ­ n e b ilir s ö y le d ik le r im . D e ğ il a m a . Ö r n e ğ in O r h a n V e li ’n in « D a lg a c ı M a h m u t » u n d a b ir g ü z e l a n l a ­ t a b ilir s in iz k o n u y u . B a ğ ım s ız d ır b ir b a k ım a , k e n ­ d i b a ş ın a d ır . D il iç in d e u y g u la n a b ilir a y n ı i ş ­ le m . S a n k i b ü t ü n ş iir , v ir g ü lle r , n o k t a lı v ir g ü lle r , a y r a ç la r la k u r u lm u ş b ir u z u n c ü m le d ir . H e r m ıs r a ı a y r ı a y r ı ç ö z ü m liy e b ilir is in iz . İ m g e s e l b ir b ir lik y o k t u r a r a la r ın d a , b a ğ la n t ıla r ı iş le v s e ld ir . K o n u t a r a f ın d a n s e ç i l m i ş t i r h e r s ö z c ü k . « D e n iz y ır t ılır k im i z a m a n , / B ilm e z s in iz k im d ik e r / B e n d ik e r im .» B ir o lg u ü z e r in d e b ir s o r u s o r u lm u z v e c e v a b ı v e r ilm iş t ir .14 O y s a , « S u la r s a a k m a k b ir g ü n b ir g ü n b ir g ü n » d iy e b a ş la r U y a r , ö y le g id e r s o n u n a k a d a r d a . H e r s ö z c ü k ö b ü r ü n ü s e ç e r , k o n u d e ğ il. Ö n c e d e n y o k t u r ç ü n k ü . D ilin s o m u t la d ığ ı im g e y le b ir lik ­ t e o la c a k t ır , o lu ş m a k t a d ır y a d a . Ö y le k i k iş i v e z a m a n b e lir le y e n «dır» k a ld ır ılm ış t ır . M a s t a r k u l ­ l a n ılm ış t ır y a ln ız c a . Ş iir in iç e r iğ i h a k k ın d a b u d ild e n b a ş k a , b u d ille b ir lik t e n e s n e l l e ş e n i m g e ­ d e n b a ş k a h iç b ir ş e y a y d m la t a m a z b iz i. Ş u n u d e m e k is tiy o r u m : Ş iir in « a r t is t ik d ili» a n c a k a r t is t ik v e f e l s e f î b ir y ö n t e m le k a v r a ­ n a b ilir . B ir e l m a y la b ir a r m u d u t o p la y ıp b ir a y ­ v a e ld e e d e m iy e c e ğ in iz g ib i ş iir i d e ş iir d e n b a ş ­ k a b ir y o lla ç ö z ü m liy e m e z s in iz . A r t is t ik o lm a k z o r u n d a d ır ş iir s e l iç e r iğ i ç ö z ü m le y ic i y ö n t e m A n c a k b u n d a n s o n r a « s o s y o lo jik d i b e ç e v ir e b i ­ l i r s in iz o n u . Ç ü n k ü h e r h a n g i b ir n e s n e n in s i m g e s i d e ğ i l ­ d ir ş iir . K e n d is i b ir n e s n e ’d ir . B u n e s n e ’n in n i ­ c e l v e n it e l ö z e llik le r i, k e n d i b ü tü n ü iç in ­ d e b u lu n m a k t a d ır . B u n e s n e y i t a n ım a d a n b ir i liş k ile r d ü z e n i iç in d e y o r u m la y a m a z s ın ız . B ö y l e s in e b ir y o r u m s a ş e m a t i k k a lır is t e r is t e m e z . Ş c m a t iz m in ş iir i ç in b ir s a k ın c a o lu p o lm a d ığ ın ı s o r m a y ı b ile g e r e k s iz b u lu y o r u m . 10ü İ m g e s o r u n u v a r b ir d e . B e n z e t m e g ib i n e s n e ­ le r d ü z e n in d e n ç ı k a r s a n m ı ş d e ğ ild ir , o n u n g ib i s o y u t g e n e l h a k k ın d a b il g i v e r m e z im g e . A y r ı tü r d e n ik i ş e y i n k a r ş ıla ş t ır ılm a s ı y o l u y l a b ir ü ç ü n c ü n ü n e ld e e d ilm e s i s ö z k o n u s u e d ile m e z . Ç o ğ u k e r e k u l l a n ıl d ı ğ ı g ö r ü le n « g ib i» , g e n e l a n ­ la m d a b ir b e n z e t m e e d a t ı d e ğ ild ir . « G e c e k u r ­ ş u n g i b i a ğ ır » m ıs r a ın d a n ic e s e l b ir k a r ş ıt lık k o n m a k t a d ır o r t a y a . Ş iir s e l g ü ç , f i z i k d u y u m a y ö n e lm iş t ir . B ir d e C a n s e v e r ’d e n ş u ö r n e ğ e b a ­ k a lım : « S o n r a o g e ç it t e , a ş a ğ ı d a / B ir k ır iz a n t e m s o y u n u p y a p r a k la r ın d a n / A ğ ıy o r s a n k i i ş i ­ t ilm e d ik b ir g ü ç le / B ir g ü n d o ğ r u s u h a f if liğ iy le , s a b a h s ı, ıs la k / V e t e d ir g in b ir y o lc u b iç im in d e . A t ış ı d u y u lm a y a / B a ş la y a n b ir y ü r e k le g ü n i s ­ k e le t in in / O g a r ip e f s a n e s in e , g e c e y e / B it iş ik b ir s a b a h g ib i a ğ ıy o r .» K a r ş ıla ş t ır m a y o l u y l a e l ­ d e e d ilm iş b ir ü ç ü n c ü y o k t u r b u r a d a . İ m g e k e n ­ d i s i d i r , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a n e s n e y e d e ğ il, ö z e l b ir d u y a r lı ğ a b a ğ lıd ır . B e n z e t m e g i b i d o n m u ş b ir z a m a n d a g e liş m iy o r ; i m g e le m d e , d ü ş ü n c e d e d a lg a la n m a d a d ır , h a r e k e t h a lin d e d ir , b ir b ir i­ n e d ö n ü ş m e d e d ir h e r a n . İ m g e , y a b a n c ıla ş m ış d ü n y a d a ö z g ü r lü ğ ü n ü a r a y a n b ir e y in a r a c ıs ız s o m u t la n m a s ıd ır . B e n z e r lik k o y m a z o r t a y a , t i ­ k e l b ir i ş a r e t t i r . B u r a d a im g e n in b iz e b ir i liş k i­ y i a ç ı k l a m a d ı ğ ı , b i l g i v e r m e d i ğ i b e llid ir . Ş iir s e l d ilin v e im g e n in b u ö z g ü n lü ğ ü y ü z ü n d e n d ir k i ş iir , h a k i k a t i n a ç ık la m a s ın ı y a p a m a z b iz e . O k e n d i o la n a k la r ı i ç in d e in s a n ı n s a v a ş ı ­ n a k a t ılm a k z o r u n d a d ı r . B u o la n a k la r ı, b ilim in v e d ü ş ü n c e n in o la n a k la r ıy la k a r ış t ır m a m a k g e ­ r e k iy o r . Y a b a n c ıla ş m a n ın e k o n o m ik n e d e n le r i ü z e r in d e t a r t ış m a y a g ir i ş m e z ş iir , b u n e d e n le ­ r in ş p m u t b e li r le n iş le r in i o r t a y a k o y a r , g a y r i b e ş e r iy i s e z d ir ir b iz e . Y a ş a n ıla n d u r u m u n ’ b o ­ ğ u c u lu ğ u n u , d a y a n ılm a k lığ ın ı d ild e t e n le ş t ir ir . Ö z g ü r lü k o l a n a ğ m ı d u y u r u r . T ü r k iy e ’n in b u g ü n g e ç ir d iğ i s iy a s a l d a lg a l a n ­ 101 m a iç in d e h o r g ö r ü le n , k ü ç ü m s e n e n ş iir t o p lu m ­ s a l g ö r e v in d e n k a ç m ıy o r , t a m te r s in e ; e n s o m u t b iç im d e y a p m a y a ç a lış ıy o r b u g ö r e v i. A m a t o p ­ l u m c u i n s a n c ılığ ın y ü c e liğ in e , d u r m a d a n g e l i ş ­ t i ğ in e in a n d ığ ın d a n ş iir s e l d e ğ e r i d o ğ r u l a r a d ın a e ld e n ç ık a r m a k is t e m iy o r . Ç ü n k ü b iliy o r k i o d o ğ r u la r g e r ç e k le ş t ir ild iğ in d e y e n id e n d ö n ü le ­ c e k t ir o d e ğ e r le r e . B iz y ı l la r s o n r a a r d ım ız a b a k ­ t ığ ım ız d a b ir h iç lik b u lm a k is t e m iy o r u z . İ n s a n î d u r u m u ş e m a ’y a f e d â e d e n b ir ş iir b a ş k a b ir ş e y y a r a t a b ilir m i a m a ? B u g ü n y e r ile n ş iir in b ir a y ­ d ın lık g e le c e k le r ş iir i o lm a d ığ ı d o ğ r u d u r . Ş im d is i o l m a y a n b ir g e l e c e k n e y e y a r a r k i? K a r a n lık tır , p is t ir , ç ü r ü m e d ir y a z d ığ ım ız ş iir . A m a y a ş a d ık ­ la r ım ız b u n la r . H a y a t ım ız d a n ç ık a r a c a ğ ım ız b a ş ­ k a d o ğ r u la r y o k k i. B ilim s e l d ü ş ü n c e d e n e c e k b i ­ liy o r u m . H e p b iliy o r u z . E ğ e r b ilim s e l d ü ş ü n c e o lm a s a y d ı d u r u m u m u z u b ö y le s in e k e s in lik le , b ö y le s in e a c ılık la k a v r a y a m a z d ık z a t e n . A m a ş iir b ilim d e ğ il. E m s t F is c h e r ş ö y le d iy o r : « Ç ü r ü y e n b ir t o p ­ lu m d a , s a n a t d o ğ r u s ö z lü y s e , ç ü r ü m e y i d e y a n ­ s ıt m a k z o r u n d a d ır . V e t o p lu m s a l g ö r e v in d e n k a ç ­ m a d ığ ı s ü r e c e , s a n a t d ü n y a n ın d e ğ iş e b ile c e ğ in i g ö s t e r m e li, d e ğ iş m e s in e y a r d ım e t m e lid ir .» ” Ş ii ­ r im iz ç ü r ü m e y i g ö s t e r ir k e n s a v u n m u y o r o n u , ta m t e r s in e ; y ı k ılm a s ın ı d iliy o r . S e lâ h a t t in H j lâ v ’d a n b ir a l ın t ı il e b a ğ lıy o r u m : « Ş iir in iç in d e o lu ş t u ğ u n e s n e l ş a r t la r ı y in e ş i i r ­ l e v e ş iir d e a ş m a k , b ir k e n d in in - b ilin c in e u l a ş a ­ r a k , g ö r ü n m e y e n i g ö r ü n ü r , b i lin m iy e n i b ilin ir k ılm a k , m a d d î g e l i ş m e n i n g e t ir e c e ğ i k ö k lü d e ­ ğ iş i m l e r i d a h a ö n c e d e n ş ii r s e l g e r ç e k l ik t e s a ğ ­ la m a k k a b ild ir . F e ls e f e g ib i ş iir d e h e m iç in d e b u lu n d u ğ u m u z g e r ç e k liğ in y a n s ıs ı v e s o n u c u , h e m d e ö z g ü r lü ğ e d o ğ r u a t ılm ış b ir a d ım d ır ; d a ­ h a d o ğ r u s u b ir a d ım o lm a k z o r u n d a d ır . Ş iir s e l ç a b a , i n s a n d u y g u s u n u n , im g e le m in in v e d o la y ­ lı o la r a k d ü ş ü n c e s in in b e lli s ın ır la r d a n k u r t u l­ 102 m a s ın ı v e ö z g ü r le ş m e s in i a m a ç e d in e n b ir s a ­ v a ş h a li n e h e r g ü n b ir a z d a h a d ö n ü ş m e k t e d ir . Ş iir in s a n i o lm a y a n ın v e y a b a n c ıla ş m ış ın m a d ­ d i t e m e lin i d e ğ iş im e u ğ r a t m a s a d a , b u d e ğ iş im in m a n e v î ş a r t la r ın ı h a z ır la r . Ç a ğ d a ş ş iir in , v e r ilm i ş - d ü n y a ’y ı y a n s ıt a n y a d a b u d ü n y a ile b ir e y a r a s ın d a k i b ir le ş m e y i s a ğ la y a n e s k i ş iir e k a r ş ı­ lık , k iş iy i v e r ilm iş t e n k o p a r a n , o n u n ö t e s in e i l e ­ t e n b ir s e r ü v e n , b ir k e ş if , b ir y a ş a m a b iç im i n i ­ t e liğ i t a ş ım a s ı b u n d a n ö t ü r ü d ü r .» “ (P a p ir ü s , — 1966) (1) Bu konuya y a z d ığ ı ö n e m li en son « G ir iş » te M a v i d e r g is in d e B la ls e Ş e lâ h a t t in a y n ı g ö rü ş ü C e n d r a r s 'd a n H llâ v ile r i s ü r d ü ğ ü m ü (2) H e n rl L e fe b v r e , S o s y a lis t D ü n y a (3) Ç e liş m e n in « S e ç m e le r» e d o k u n d u . Y ı lla r ö n c e a n ım s ıy o r u m . H ü r Y a y ın e v i, G ö rü ş ü S. 48 d e v a m lılığ ı iç in bak. O skar Lange, E ko n o ­ m i P o lit ik , A t a ç K lta b e v i, s. 102, 50 n o lu d ip n o tu . (4) Y okup S a m ih iç in (5) la n a m a z . E m re , y a z d ığ ı E ll e r i Var ta n ı tm a d a A n c a k b u y a r g ı N â z ım Ö z g ü r lü ğ ü n dokundu H ik m e t in « jn ş p n . M a n z a r a l a r ı n d a g ö r ü lm e k t e d ir . H aşan Ş e v k e t, N u ri ve k a p a lı lı ğ a . t ik e lin Ğ e m il Ç a ğ r ılm a y a n Yön. b ü tü n ş iir le r in e a ra ş tırım ın ı ve D o k to r uygu­ y a p tığ ı F a ik ’e il­ g ili b ö lü m le r d e a p a ç ı k t ı r b u . N e y a z ık kİ h iç b ir e le ş t ir m e c i N â ­ z ım H ik m e t in b u y ö n ü y le ilg ile n m e d i. 103 (6) y a ’n ın Ö z e llik le E ce A yban b a z ı ş iir le r in d e y o r . S e s 'in k e y f in i de ve d ilin Kem al Ö z e r'd e . b u ~ tü rd e n ç ı k a r ı r o . D iz in , C em al k u lla n ı m ı n a G ü z in S ü re - r a s t la n ı ­ v e b u r ju v a z in in söz­ c ü k le r i iç in b ir ş i i r y a z a b ilir . (7) M . B o u v ie r - A ja m v e G ilb e r t M u r y , K a p it a lis t T o p lu m d a S ı n ı f la r , S o s y a l Y a y ın la r , s. 42. (8) (9) A y rıc a A y n ı e s e r, s. 126 v e d e v a m ı. O s k a r L a n g e , E k o n o m i P o lit ik , s. 94, 42 n o lu d ip n o tu . bak K. M a r x , K a p it a l, C . I, IV . K e s im s . 7 6 -94. S o l y a ­ y ı n la r ı . (10) K a p it a lis t T o p lu m d a S ı n ı f la r , s . 139. (11) S e lâ h a t t in H llâ v , Y a b a n c ıla ş m a K a v r a m ı, Y ö n S a y ı 153, M a r t 1966. (12) A y n ı y a z ı. (13) Aynı yazı ve R ögar jG a ra u d y , S o s y a liz m ve A h lâ k , G e rç e k Y a y ı n la r ı, s . 2 8 -41. (14) K u ş k u s u z , b u ç ö z ü m le m e O r h a n V e li’ n in ö n e m in i a z a lt ­ m a k y a d a k ü ç ü m s e m e k g ib i b ir a m a ç t a ş ı m ı y o r . (15) E. F is c h e r , Sanat ve S ı n ı f lı T o p lu m , Yeni U f u k la r , S a y ı 1 6 6 r M a r t 1966 (16) 104 B la is e C e n d ra rs , S e ç m e le r, De Y a y ın e v i, G ir iş M E M L E K E T İM D E N İ N S A N M A NZARALARI Ü ST Ü N E NOTLAR G e le n e k s e l ş iir in ilk e le r in i b ir y a n a b ır a k a ­ lım . Y ü r ü r lü k t e o la n im g e c i ş iir in k in i d e . N â z ım H ik m e t b a m b a ş k a b ir ş iir s u n u y o r ç ü n k ü : T a r ih /e L o l g u ’y a , g ö z l e m ’e b a ğ lı b ir ş iir . T a r ih s ö z ­ c ü ğ ü n ü , iç e r ik t e g ö r ü n e n n e s n e l l iğ i n b ilin c i o la ­ r a k k u lla n ıy o r u m y a ln ız c a . E n b a s it a n la m ın d a , k r o n o lo j iy e b a ğ lı b ir t a r ih t ir bu: D o ğ u m 1310, Ö lü m 1929. « M e m le k e t im d e n İ n s a n M a n z a r a la r ı» , b u h e ­ y e c a n la n d ır ıc ı d o r u k p o e iıfe a ’n m d ış ın d a t e m e l ­ le n iy o r b ir b a k ım a . D il b u r a d a k e n d is i iç in d e ­ ğ ild ir . D ış la ş m ış t ır ş ü p h e s iz , a m a b ir n e s n e y e d ö n ü ş m e m iş t ir . Ç if t y a n lıd ır : A ç ı k l a r b ir y a n ­ d a n , s ır a la r , b a ğ la n t ı k u r a r ; ö b ü r y a n d a n a ç ı k ­ l a d ı ğ ı n ın y a l n ı z c a iş a r e t i o lm a m a y ı b ilir , a ş a r g ö r ü n ü ş ü . H e m a n la m ın v e a p a ç ık o la n ın iç in d e y iz d ir , h e m d u y u lu r v e s e z ilir o la n ın . İ n s a n a y a p ış ık t ır b u d il, i m g e y e d e ğ il: Ü r e ­ t im d e b u lu n a n v e h a b e r le ş e n in s a n a . B u y ü z ­ d e n a la b ild iğ in e s o m u ttu r . A lış ılm ış a n la m d a i ç ­ s e llik s ö z k o n u s u e d ilm iy o r ç ü n k ü : İ lk in d u y a r ­ lığ ım ız a , s o n r a d a b ilin c im iz e ç a r p a n , b a s k a s ı ' d ır . N â z ım H ik m e t ’t e d il, t ik e l o l a n ı b a ş k a s ın ın a r a c ıl ı ğ ı y l e n e s n e lle ş t ir ir . K e n d im iz i n e r d e m i a lg ılıy o r u z ? B a ş k a - b e n ' d e . D il b e t im le y ic id ir : D ış y a p ıy ı, b e d e n i g ö s t e r ir ö n c e , d u y u la r b e d e n le u la ş ı r b iz e ; i ç s e l l i k b ö y le c e g ö r ü n ü r . P le h a n o v ’u a n ım s ıy a lım : « B en k e n d i k e n d im iç i n b e n ’im a y n ı z a m a n d a b a ş k a b ir i iç in ‘s e n ’ im . B e n g e r ç e k b ir v a r lığ ım ; c is m im m a h i y e t ’i ­ 105 me a it t ir , h a t t â b ir b ü t ü n o la r a k m ü t a lâ a e d ild iğ in d e , c is m im b iz z a t b e n im 'b e n ’im , h a k i ­ k i a n t i t e ’m d ir .»1 B u k ıs a m e t in N â z ım H ik m e t ’in b e d e n v e y ü z b e t im l e r in e v e r d iğ i ö n e m in n e d e n in i a ç ık la r . A l ­ g ı, b a ş k a s ı y o lu y la k e n d i d ilin e ç e v ir ir g e r ç e ğ i, ö z ü m l e r , s e n ’in s o r u n u b e n 'in s o r u n u h a li n e g e ­ lir. B ir s o n d a g ib id ir N â z ım H ik m e t ’in şiiri: İ ç e d o ğ r u iş le r . B e llid ir d ış ç iz g ile r in g ö r e v i: B a ş k a i ç s e lliğ i s o m u t la m a k . A n c a k b u s o m u t la y ış t a y a ­ p a y b ir n e d e n s e llik a r a m a m a k g e r e k iy o r . G ö r ü ­ n ü ş i ç s e lliğ in b e lir le y ic is i d e ğ ild ir h e r z a m a n . Y a ln ız c a t e m a s s a ğ la r . B a k ış , g ö r ü n ü ş t e n g e ç e ­ r e k d o k u n u r ö t e k in e . İ n s a n d a n i n s a n - b i r e y i ' n e y ö n e ld ik ç e , d il a y ır d e d ic i b e t im le m e le r y a p a r . B e t im le n e n d ış s a l l ı ğ ın d a , a ç ık la n a n i ç s e lliğ in d e ş u d u r o r t a y a k o y d u ğ u b ü t ü n : İ n s a n - b ir e y i. B ir i n s a n - b i r e y i is e k e n d i b ü t ü n ü n d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . M a n z a r a la r ’ın ş iir in d ış ın a t a ş m a s ın ın b a ş lıc a n e d e n i b u s a n ıy o r u m . N â z ım H ik m e t, b ü t ü n k i ­ t a p b o y u n c a b ir e y le r s u n a r b iz e , a n c a k t a s a r ı b i r e y l e r d e ğ ild ir h iç b ir i. S o m u t d ü n y a n ın i ç i n ­ d e d ir le r , e t k ile n ir le r b u d ü n y a d a n v e e t k ile r le r o n u . N e d iy o r d u M a rx: « İ n s a n f ik ir le r in in , k a v ­ r a m la r ın ın v b . ü r e t ic ile r i in s a n la r d ır , a m a , ü r e ­ t ic i g ü ç le r in in b u ü r e t ic i g ü ç le r e e n u f a k b iç im ­ l e r in e k a d a r u y g u n d ü ş e n iliş k ile r in g e l i ş m e s i y ­ le b e lir le n e n in s a n la r d ır . B ilin ç lilik , b ilin ç li v a r ­ l ık t a n b a ş k a b ir ş e y o la m a z v e in s a n la r ın v a r lığ ı o n la r ın g e r ç e k h a y a t s ü r e c id ir .»2 B u y ü z d e n , k ü ç ü k e l s a n a t l a r ı y l a m a k in a ü r e ­ t im i a r a s ın d a k i iliş k i k a v r a n ılm a d a n v e b u g e ç i f ’in z o r u n l u o ld u ğ u b ilin m e d e n , « B a s k ıc ı Ö m e r » in b i r e y s e l d r a m ı a n la ş ılm a z v e o k u r , y a n ­ lış s o n u ç la r a v a r d ır ıc ı y ı ğ ı n l a « m is t if ic a t io n » a s ü r ü k le n e b ilir . N â z ım H ik m e t ’in b iz e s u n d u ğ u b ir d u r u m , b ir 10G iz le n im d e ğ il, b ir t a r i h s e l ara’d ır . G e ç m iş i ö z ü m ­ le m iş , g e l e c e ğ i b a ğ r ın d a s a k la y a n b ir a n . « İ n s a n M a n z a r a la r ı» a d ı b o ş u n a d e ğ ild ir . İ n ­ s a n lığ ın d ü n y a s ı i n s a n l a r l a k a v r a n a b i lir a n c a k . O n la r d ır b u d ü n y a y ı y a r a t a n v e o lu ş u n a k a t ı ­ la n . N â z ım H ik m e t , b ilin ç li v e b ü y ü k b ir ş a ir in y o lu n u i z le y e r e k s o m u t t ik e ld e n s o y u t g e n e le d o ğ r u a ç ıl a n b ir h a r e k e t in ş iir in i k u r a r . « M a n ­ z a r a la r » b u y ü z d e n y a l n ı z c a a n la t ı la n b ir h i k â y e o lm a k t a n k u r t u lu r . JBir i m ’d ir b u ş iir in b ü tü n ü : İ n s a n o ğ lu s e n s in d ü n y a y ı d e ğ i ş t i r e c e k . K u ş k u s u z , b ir f e l s e f e s o r u n u o ld u ğ u k a d a r b ir s iy a s a s o r u n u d u r b u . A n c a k N â z ım H ik m e t ’in ş iir in i y a l n ı z c a s i y a s a l b ir b ild ir i s a n m a m a l ı ., B ö y le b ir k o y u ş b iç im i Ö zü nü b o ş a lt m a k o lu r ş iir in ! Y a n s ıt m a z N â z ım H ik m e t , y a r a t ır . E d i­ n ilm iş b il g i n in ç e v r ilm e s i, b ir y e n id e n k o n u ş ’u d e ğ ild ir iç e r ik ; k u r a m s a l d e s t e ğ in i s o n ç ö z ü m ­ le m e d e b u lu r . H a lil b ir m ilit a n d ır e lb e t t e , a m a b u m ilit a n d a d il e g e le n , s o m u t l a n a n ; g e n e l i n ­ s a n lı ğ ı n is t e ğ id ir , s i y a s a l p r o g r a m d e ğ il. M ilit a n s a v a ş ı n d a h iç ş a ş ır m a z : S iy a s a , s i y a s a l ik t id a r ı e le g e ç ir m e d e n d ü n y a y ı d e ğ iş t ir m e k m üm kün o lm a d ığ ı iç in g e r e k lid ir . Ş a ir d e ş a ş ır m a z : İ n s a n ­ lık t ır k e n d is in i b e k |g y e n 7 B ö y le c e « M ilita n H a lil» le « G a n g s t e r H â ş a n » i n s a n d o s t l u ğ u ’n d a b ir ­ le ş ir le r . B u y ü z d e n s iy a s a n ın k ö k t e n y a d a t a k t ik n e f ­ r e t le r i y o k t u r N â z ım H ik m e t ’in b a k ış ın d a . İk i p e n c e r e v a r d ır M a n z a r a la r ’a a ç ıla n : S e v g i v e a c ım a . B ir u ç t a , d iy e lim K a m b u r K e r im , ö b ü r u ç t a d a N u r i C e m il d u r u y o r . D e r d e m e z d e t ik e lin a l a n ı n a g ir iy o r u z . * « M a n z a r a la r » t ik e l o la n y o l u y l a h a y a t ın s o m u t b e lir le n im le r in e y ö n e lir ; b ir e y s e l ö z n e llik t e n s ö z e d e m e y iz , y a n i a l ı ş t ı ğ ım ız .v e s ö z c ü k le r le g e r ç e ğ i a ş m a y a ç a lış a n ş a ir , a r a d a n ç e k ilm iş t ir . I ş ıld a y a n v e k a v r a y a n ş e y , r o m a n c ı n ı n g ö z ü ' d ü r . Ö y le y s e 107 s a l t ş i ir s e l le N â z ım H ik m e t k ın a n a m a z ; a y n ı b i­ ç im d e N â z ım H ik m e t ’le d e s a lt ş iir s e l.3 H e m n it e lik f a r k ı v a r ç ü n k ü , h e m n ic e lik . N i ­ t e lik f a r k ı şu: N â z ım H ik m e t ’in ö n c e lik le k u l l a n ­ d ığ ı o la y d ır , s ö z c ü k d e ğ il. B u y ü z d e n m ıs r a d a y a d a k ıt a d a k a r ş ım ız a ç ık a n , g e n e llik le d u y u ­ la b ilir im g e y e r in e ç ö z ü m le n e b ilir o l g u ’d u r . A n ­ c a k b u a y r ım la m a d a ö n c e lik s ö z c ü ğ ü ü z e r in d e ö n e m le d u r m a k g e r e k iy o r . E lb e t t e k i im g e y o k e d ilm iş d e ğ ild ir . N ic e lik f a r k ın ı b e lir t m e k d a h a k o la y : « M a n z a r a la r » e lim iz d e k i h a liy le 500 s a y ­ f a y ı b u lu y o r . E n u z u n u n d a n d a o ls a b ir ş iir in k a p s a m ın ı a ş ıy o r b u y ü z d e n . T e k ş iir d e t a r ih s e l a n ’ı v e iç in d e y e r a la n b ir e y ­ le r i n e s n e lle ş t ir e m e z s in iz . B ir b i r i m y a d a k e s i t a lm a k z o r u n d a s ın ız d ır . İk i ş e y ş a ir in p e ş in i b ı ­ r a k m a z çü n k ü : Ş iir s e l y a p ı v e p s ik o lo j ik z a m a n . B u y ü z d e n , ö r n e ğ in E lio t « Y itik Ü lk e » d e ,,T u r g u t U y a r « A k ç a b u r g a z lı Y e k ta » d a , C a n s e v e r « T ra ­ g e d y a l a r V » d e b ü t ü n ü d e ğ il, k e s it i s u n m a k la y e t in ir le r . O y s a N â z ım H ik m e t b ir r o m a n c ı g ib i d a v r a n ır . Y a d a s e n a r is t . D e ğ iş ik z a m a n la r y e m e k â n la r k u lla n ır , « d é c o u p a g e » y a p a r . « M a n z a r a la m n b i ­ ç im s e l ç ö z ü m le m e s i b u k a n ıy ı p e k iş t ir ir s a n ıy o ­ ru m . Ş u n u g ö r ü y o r u z ilk in : N â z ım H ik m e t ik i t r e n a lıy o r , y a n i ik i a y r ı m e k â n v e z a m a n . A m a « M a n z a r a la r » d o ğ r u d a n d o ğ r u y a t r e n le r le b a ş ­ la m ıy o r . Ş a ir , b u ik i a y r ı m e k â n ı k e n d in d e b a ­ r ın d ır a n b ir « g e n e l m e k â n » k u lla n ıy o r : H a y d a r ­ p a ş a G a n . V e G a lip U s t a b u g e n e l m e k â n ı ç e r ­ ç e v e le y e n b ir k a m e r a g ib i m e r d iv e n le r in ü z e r in ­ d e d u r u y o r . O , b iz i m a h k û m F u a t v e H a l il ’l e t a ­ n ış t ır a r a k , h a lk ın a r a s ın a g ö t ü r e c e k t ir . Y a n i 15:45 k a t a n n a . A m a g e r iy e ç e k ilm iş b ir ik in c i k a m e r a d a h a v a r : H a ş a n Ş e v k e t . N u r i C e m il’i y a k a lıy o r v e h e m e n h a lk ı s ö m ü r e n le r in a r a s ı n a g ir iy o r u z . Y a n i « A n a d o lu S ü r a t K a t a m n a . N e v a r k i ik i k a t a r a r a s ın d a k i i l in t i k e s ilm e z h iç . I0Îİ G iz li b ir b a ğ v a r d ır a r a la r ın d a : T a r ih s e l v e to p ­ lu m sa l an. V a g o n E e s t o r a n ’d a A h ç ıb a ş ı M a h m u t A ş e r v e G a r s o n M u s t a f a « K u r tu lu ş S a v a ş ı D e s t a n ı m a e ğ ile r e k b u r j u v a z iy i A n a d o lu ’y a , 15.45 k a t a r ın d a d a N u r i Ö z tü r k v e B a sr i Ş e n e r , o r ta s ın ıf v e « m ü te g a llib e » ç ık a r c ılığ ıy le A n a d o lu ’y u b u r j u ­ v a z iy e b a ğ la r la r . B u n u n la d a y e t in m e z N â z ım H ik m e t: D ü n y a y a d o ğ r u a ç ılır v e o k u r u , y u r d u n g e l e c e ğ i n i d ü n y a n ın g e l e c e ğ i n e b a ğ la y a n b ir n o k t a y a g e tir ir : İ k in c i D ü n y a S a v a ş ı. İ n s a n la r ın a d la r ı d a d e ğ iş ir , H a n s M ü lle r ’d ir a r t ık , T h o m s o n ’d u r , G a b r ie l P e r i’d ir. S o n d e r e c e g ü ç lü v e in a n d ır ıc ı b ir t e k n ik t ir b u , a m a ş iir d e n d e b a ş k a b ir ş e y d ir . K o r k m a m a k ~ g e r e fc iy o r b u y a r g ı y ı v e r ir k e n . G e r ç e k t e n d e « M a n z a r a la r » , g e lm iş g e ç m iş ş iir t e k n ik le r in i ş iir in d ı ş ı n d a k ır a r . D il v e s e s d e f a r k lıla ş ır b u k a v r a y ı c ı t e k n ik d o la y ıs iy le . D il iy id e n i y i y e b e ­ t im le m e y e , s e s d e d ü z y a z ıy a y a s la n ır . K a r ş ıla ş ­ t ır a r a k o k u y u n ö r n e ğ in « B e d r e d d in D e s t a n ı» y la « M a n z a r a la m , ş u n u g ö r e c e k s in iz : A z a lm ış t ır ş iir p a y ı. M a n z a r a la r d a d a h a a z d u y a r , a m a d a h a ç o k a n la r s ın ız . B ir y ü r e k - d u r u m u d e ğ ild ir s ö z k o n u s u e d ile n , b ir b ilin ç - d u r u m u ’d u r . N â z ım H ik m e t ’in t ik e l o l a n ’a e ğ ilm e s in in n e ­ d e n i d e b u d u r s a n ıy o r u m . Ç ü n k ü y ü r e k d u y a r v e b a ş k a ld ır ır d a h a ç o k , b ilin ç s e a lg ıla r v e ö r g ü tle r . « M a n z a r a la r d ın a p a ç ı k t ır İ k in c iy i s e ç t iğ i. A y r a c ı k a p a m a k g e r e k iy o r : N â z ım H ik m e t ’tir b u y o lu b a ş a r ı y a ç ık a r a n . « M a n z a r a la r » ö z d e ­ n e y id ir O ’n u n . A y n ı t e k n iğ in v e a y n ı t u t u m u n b ir b a ş k a ş a ir e lin d e d e a y n ı s o n u c u s a ğ l a y a ­ c a ğ ın ı s a n m a k e n a z ın d a n « s a fd illik » o lu r . B ir e d e b iy a t t a ik i t a n e N â z ım H ik m e t o lm a z . G e ­ ç e n y ü z y ılla r a r a ğ m e n b ü t ü n d ü n y a d a ik i S h a k e ş p e a r e o lm a d ığ ı g ib i. G ü ç lü ...b ir s a n a t e s e r id ir « M a n z a r a la r » , b a ş ­ v u r u la c a k b ir e l- k it a b ı, b ir y o l g ö s t e r ic i d e ğ il. 109 Y a ş a y a n h e r ş a ir h e y e c a n d u y a b ilir o n d a n , e s i n ­ le n e b ilir ; o r a y a v a r a m a y a c a ğ ın ı iy i b ilm e lid ir a m a . E lb e t ş a ir o lm a y a n la r d a . A n d r é M a lr a u x « ilk ö r n e k , h e r z a m a n iç in , b ir b a ş k a s a n a t e s e ­ r id ir » d iy o r ; d o ğ r u . A m a s o n u n d a e ld e e d ile n d e h e r z a m a n iç in b ir b a ş k a s a n a t e s e r id ir . * « M a n z a r a la r » d a ü z e r in d e ö n e m le d u r u lm a s ı g e r e k e n b ir t ip v a r: D o k t o r F a ik . B ir y a n d a n d e s ­ t a n ın b a ş h c a t a ş ıy ıc ıla r ın d a n b ir i o la r a k : V a g o n R e s t o r a n d a k i a ç ık la y ıc ı h ik â y e le r iy le b u r j u v a z i­ y i, b ir A n a d o lu h a s t a n e s i d o k t o r u k im liğ iy le d e k ö y lü y ü ç e r ç e v e le r o. Ö b ü r y a n d a n ö lü m ü s e ­ ç e n b ir b ir e y o la r a k : E y le m iy le d ü ş ü n c e s i a r a ­ s ın d a k i b ü y ü k b o ş lu ğ u k a v r a m ı ş b ir a y d ın d ır ç ü n k ü . S e ç t iğ i ç ö z ü m ü n d o ğ r u lu ğ u t a r t ış ıla b ilir e lb e t , a m a b u ç ö z ü m ü n k e n d in d e b a r ın d ır d ığ ı y a n lı ş lık , D o k to r F a ik ’in d u r u m u n d a k i s o m u t l u ­ ğ u o r t a d a n k a ld ır m a z . N â z ım H ik m e t ’in s o m u t a v e d o ğ r u lu ğ a o la n b a ğ lılığ ı, b ir e y s e l b ir d u r u m u n h e r z a m a n y ü ­ z e y s e l s ı n ı f a ç ık l a m a la r ıy la o r t a y a k o n a m ıy a c a ğ ı n ı g ö r m e s in i s a ğ la r . JŞiif, s m ı f s a l o la n ı i ç e ­ r ik t e b a r ın d ır a r a k b e ş e r î o la n a y ü k s e lir . B ir in e " iy ic e s e v e r e k , ö t e k in e a c ıy a r a k b a kar ama, N â ­ z ım H ik m e t ’in « B e th o v e n H a s a n » la « D o k to r F a ik » i b ir e r in s a n - b i r e y i o la r a k e le a lış ın d a b ir a y r ı m g ö r ü le m e z . M a r x is t in s a n c ılığ ın a ş ır ı i d e a l ­ l e ş t i r m e le r d e n k a ç ın m a s ı g e r e k t iğ in i e n iy i v e en ö n c e g ö r e n s a n a t ç ıla r ım ız d a n b ir id ir N â z ım . D o k to r F a ik ’in ç ö z ü m le m e s in e g ir iş ir k e n , e lb e t ­ t e ilk in t o p lu m s a l d u r u m u n u a r a ş t ır a c a ğ ız : B ir o r t a s ı n ı f a y d ın ı. B u s ö z s e l b a ğ la n t ıy ı a ç m a k g e r e k iy o r : D o k to r F a ik e k o n o m ik k ö k e n iy le k ü ­ ç ü k b u r j u v a z iy e b a ğ lıd ır ; e m e k ç in in s o m u t k o ­ ş u lla r ı k a p s a m a z o n u . E m e k d ü n y a s ın ın d ı ş ı n ­ d a d ır . A y n ı z a m a n d a o d ü n y a d a y ü r ü r lü k t e o la n s o m u t s ö m ü r ü lm e b iç im in in d e. 110 A m a b ir a y d ın d ır d a O: D ı ş ı n d a b u lu n d u ğ u d ü n y a n ın n a s ı l v e n i ç i n s ö m ü r ü ld ü ğ ü n ü b ilir . D ış t ic a r e t d a la v e r e le r in i, y a b a n c ı s e r m a y e y le id e o lo j ile r a r a s ın d a k i i l g i y i a n la t ır k a r ş ıs ın d a ­ k in e g ü z e lc e . E d a s ı, D o k to r F a ik ’in k iş il iğ in i a ç ık ­ lar: B ir s in ik . B u y ü z d e n , a y d ın c a d a v r a n ış ı g ö s t e r ip e m e k ­ ç i l e r i n s a f ı n a k a t ıla c a ğ ın a , i ğ r e n d i ğ i o r t a m d a n k a ç m a y ı, k e n d in i b ir A n a d o lu h a s t a n e s i n e « m a h ­ k û m e t m e ğ i» s e ç e r . D o k to r F a ik a c ı y ı e t in d e d u y m a k is t e r g ib id ir . S a r p d a ğ la r , k e n d is in i s e v m e y e n y ü z l e r iç in in b o ş l u ğ u n u y a n s ıt ır h e p , y a l n ı z lı ğ ı n ı a r t tır ır . S i ­ y a s a l a la n d a s u n a m a d ığ ı b e r a b e r liğ i, k a r d e ş l i ğ i b ir b ilim a d a m ı, b ir d o k t o r o la r a k s u n m a y a ç a ­ lış ır . H o r g ö r ü le n , k u ş k u y la k a r ş ıla n a n b ir ç a b a ­ d ır b u . K iş is e l d r a m ın ın o l d u ğ u g i b i d u r d u ğ u n u b ilir D o k to r . F a ik : N e s n e l k o ş u lla r a y n ı k a ld ık ç a d e ğ iş e m e z b u d u r u m : A n a d o lu , m a d d e le ş m iş « v ic d a n a z a b ıd ır » o n u n . O lu m s u z a m a y a d s ın a m a z b ir ic ik e d im k a l ­ m ış t ır g e r iy e : K e n d in i ö ld ü r m e k . S iy a s a l m ü c a ­ d e le y i h o r la y a n , g e l e c e ğ e in a n m a y a n b ir u m u t ­ s u z l u k d e ğ ild ir b u ö lü m le n e s n e lle ş t ir ile n . T a m k a r ş ıtı, D o k to r F a ik , in s a n ın s o n s u z o la n a k la r ın ı, y ü c e liğ in i d u y u r u r b iz e : H e r ş e y e lim iz d e d ir . N â z ım H ik m e t, ö y le s a n ıy o r u m k i, _ D ok to r F a ­ ik ’in i n t ih a r ıy la b ir d o r u ğ a e r iş ir . A n c a k , in t i­ h a r ın ö n c e s i v e s o n r a s ın ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a ­ lım : D o k to r F a ik , in s a n la r ın a r a s ın d a v e t o p r a ­ ğ ın ü s t ü n d e y a p a y a ln ız d ır , y it m i ş t ir im le m i. O y ­ s a y e r le ş m e k , k ö k s a lm a k is t e r O , b ir a ğ a ç g ib i. B e d e n in i, b i r e y l i ğ i n i d u y m a y a ç a lış ır , e t i s e s le n iy o r d u r sa n k i: Ü r e , ç o ğ a l y e r le ş b u t o p r a ğ a v e i n s a n l a r ı n a r a s ın a . D o k to r F a ik s o n b ir u m u t la h a s t a n e h e m ş ir e s in e s a r ılın H a y a t ın ç a ğ r ıs ı. A m a y in e d e ö ld ü r ü r k e n d in i. B ü t ü n iy i n i y e ­ tin e r a ğ m e n ç ü r ü m ü ş t ü r çü n k ü : G e liş e n g ü ç le r e k a tıla m a y a ç _ a k tır , k a v g a n ın u z a ğ ı n a d ü ş m ü ş t ü r lı ir d e f a . N â z ım H ik m e t d o r u ğ a b u n o k t a d a n s o n 111 r a u la ş ır : H a lil b ir in s a n - b i r e y i ’n in ö lü m ü n ü d ü ­ ş ü n ü r k e n , h a s t a n e n in k a d ın la r k ıs m ın d a b ir k a ­ d ın d o ğ u m a h a z ır la n m a k t a d ır . H a lil g ö z le r h e r ş e y i: Ç o k to r F a ik ’in g e r ç e k le ş t ir e m e d iğ i h a y a t , k ö y lü k a d ın ın k a r a n lığ ın d a n d ü n y a y a d o ğ r u g e l ­ m e k t e d ir . B ir z a f e r ç ığ lığ ıy m ış g ib i d u y u lu r y a v ­ r u n u n s e si: D ü n y a y ı d e ğ iş t ir e c e k o l a n in s a n o ğ lu b ü t ü n ö lü m le r i y e n m iş t ir . E y le m e g e ç e m e y e n a y d ın ’ın y e n ild iğ i y e r d e v e b a ş k a b ir s ın ıf t a n d o ğ m a k t a d ır h a y a t . A n a d o l u ’ d a v e h alk ta n . * M a s a s ın ın b a ş ın d a b ü y ü k b ir k a r a r lılık la ş ö y ­ le y a z ıy o r d u E r o str a te : « İ n s a n lık k a y n ı y o r k a n ı ­ n ız d a : A lın y a z ın ız ın c ilv e s i.» A z s o n r a , b ir a z d a s e v i n ç l e e k liy o r : « İ n s a n la r ı s e v m e k e l i m d e n g e l ­ m i y o r . V Ş a h e n d e H a n ım ’ın k a n ın d a « in s a n lık k a y n a m a d ığ ın a » e m in im i b e n . 510 n u m a r a lı ü ç ü n c ü m e v k i v a g o n d a t a ş t a n m ış g ib i o t u r u y o r o: B ir k ö t ü lü k a n ıt ı. O n u n d a e lin d e n g e lm e z i n ­ s a n la r ı s e v m e k . A n c a k b u s e v g is iz lik t e n ö tü r ü s e v i n ç l i d e ğ ild ir . A lın y a z ıs ın ın f a r k ın d a d e ğ ild ir ç ü n k ü , o n a b i l e y a b a n c ı ' d ı r . E r o s tr a te a ğ ır a ğ ır , b ili n ç li ş e k ild e u z a ğ ı n a d ü ş e r in s a n la r ın , n e y a ­ p a c a ğ ın ın d a b ilin c in d e d ir b u y ü z d e n : Bir k a ç k iş iy i ö ld ü r m e k . O y s a Ş a h e n d e H a n ım , a d e t a t a r a f s ı z b ir ş e k ild e k o p a r h e r ş e y d e n , s a n k i o lu p b it e n le r in iç in d e y o k t u r . G ö r e n , e d im d e b u lu n a n b ir n e s n e d ir . B ir n e s n e g ib i d u y g u s u z : E n t u t a r ­ lı ö z e t le m e b u d u r s a n ıy o r u m . Ş a h e n d e H a n ım ’d a s e v g i b u lu n m a d ığ ın d a n b ir d u y g u o la r a k « n e f ­ re t» d e b u lu n m a z . Ö y l e d i r O. K ıp ır d a r , k a lk a r , « ço k u z u n b o y lu d u r » , « b e y a z v e k a ş s ız d ır .» G ö ­ r ü n ü ş ü n e b a k m a y ın , b ir k a d ı n b ile d e ğ il d ir h a t ­ tâ: Ç ü n k ü « s ıc a k b ir r a h a t l ı k la a ç ılm a d ı b ir g e c e o ls u n b e y a z k a n s ız e t i a ş k a .» Ş u k o m p a r t ım a n d a k i h e r k e s e y a b a n c ı d ı r : K o ­ n u ş m a la r ı v e g e b e l i k l e r i ilg ile n d ir m e z o n u . B e l­ ki d e ö z e llik le g e b e lik le r i ilg il e n d i r m e z d e m e k 112 g e r e k iy o r : K e n d i ö z o ğ lu ü v e y o ğ lu n c a ö ld ü r ü l­ m ü ş tü r . G e r ç i s e v m e m iş t ir o n u d a , n e v a r k i, k e n d in d e n o la n , e t in e a c ı v e r e b ile n t e k ş e y d ir . G e b e lik y it ir ilm iş o la n ın , u m u d u n v e c e n n e tin , b ö lü n m e m iş m ü l k i y e t i n s im g e s i g ib id ir . Ş a h e n d e H a n ım , k ir a z la r ı p e n c e r e d e n d ö k t ü ­ ğ ü n d e n e f r e t - d u y m a z . A s l ı n d a k e n d is iy le i l in t i k u r m a y a ç a lış a n , g ö z ü n ü n ö n ü n d e d u r a n b u s i m g e y i g e r i ç e v ir iy o r d u r . M a s a n ın ü s t ü n d e n b ir e ş y a k a ld ır m a k g ib i b a s it , o la ğ a n b ir iş le m . B ü ­ t ü n is t e d iğ i, ş u i n s a n lığ ın d ü n y a s ı'y \& il g is i n i k e s m e k t ir . N e d e n in i b ilm e d e n , b ir r e f le k s o la r a k . Ç ü n k ü b e ş e r i d ü n y a n ın d e ğ il, m a l d ü n y a s ın ın b ir ü r ü n ü d ü r Ş a h e n d e H a n ım . Ş e r if A ğ a ’n ın k a ­ r ıs ı o l d u ğ u n d a k e n d is in i ö n c e lik le ç e v r e le y e n ta r la , m a n d ı r a v e d e ğ i r m e n ’d ir . İ n s a n î b ir le ş m e , s ö z k o n u s u o lm a m ış t ır h iç b ir z a m a n . V a k it y o k ­ t u r b u n a . T a r la , m a n d ır a v e d e ğ ir m e n le u ğ r a ­ ş ıla c a k v e e m e k p a r a y a d ö n ü ş t ü r ü le c e k t ir . Ş a ­ h e n d e H a n ım ’ın b il in c i n e y a n s ıy a n , o n u b ir i n s a n - b ir e y i o la r a k k o ş u lla y a n a m a n s ız y a s a b u d u r . M a r x ’ı a n ım s ıy a lım : « B u r ju v a s ı n ı f ı ..^ i n ­ s a n la r a r a s ın d a ö z - ç ık a r m d a h v e p a r a n m k a t ı y a s a s ın d a n b a ş k a i liş k i t a n ım a d ı. D in s e l c o ş k u n ­ lu ğ u n k u t s a l t it r e ş im le r in i, y i ğ i t ç e d a v r a n ış la r ı, k ü ç ü k i n s a n d u y g u lu ğ u n u ( b e n ç iz d im A .O ) b e n ­ c il b ir h e s a p ç ı lığ ın s o ğ u k s u la r ın d a b o ğ d u .» 5 Ş a h e n d e H a n ım , b u d ü n y a n ın b ir p a r ç a s ıd ır , a y r ılm a z b ir p a r ç a s ı. H e r ş e y i b u d ü n y a n ın y a ­ s a la r ın c a ş a r t la n d ır ılır , o lu ş tu r u lu r : Ö z o ğ lu R a t ip ’e « e lle r i k a d ın e lle r in e b e n z e d iğ in d e n » d ü ş ­ m a n d ır a m a a y n ı z a m a n d a «s ı ğ ı r t m a ç l a r ı k a m ç ı l a y a m a d ı ğ ı n d a n » ö t ü r ü d e d ü ş m a n d ır . Ü v e y o ğ lu Y a k u p ’a d ü ş m a n lığ ın ın n e d e n i a p a ç ık t ır : « ö te k i d o ğ u r m u ş d iy e v e d e ğ ir m e n o n a k a ld ı ğ ı n ­ d a n .» B u k a d a r d e ğ il i n s a n d ü n y a s ın d a n k o p u ş : Ş a h e n d e H a n ım , R a t ip ’i Y a k u p ’u n « k ız ıl s a ç lı k a ­ r ı s ı n ı n ü z e r in e ite r . K ö t ü lü ğ ü n g e l i ş i m i n i i z l e ­ 113 y e lim : « Y a k u p y a k a h r e d e r g id e r - Y a ö ld ü r ü r R a t ip ’i - Y a k u p ’u a s a r la r R a t ip ’i ö ld ü r d ü ğ ü g i ­ b i - T a r la , m a n d ır a , d e ğ ir m e n - Ş e r if A ğ a z a d e lik - h e r ik i ih t im a ld e k a lır b ö lü ş ü lm e d e n .» M ü lk i y e t i ç i n e i ş le m iş t ir Ş a h e n d e H a n ım ’ın K o p a r m ış , k e n d in e m a l e t m iş t ir . H iç f a r k ın a v a r ­ m a d a n , a d e t a t a r a f s ız b ir ş e k ild e k o p m u ş t u r Ş a ­ h e n d e H a n ım in s a n lık t a n . V e g id e r e k a m a c ın ı d a y itir m iş tir : Y a k u p , m ü lk i y e t i b ö le n b i r n e s ­ n e , b ir r a k ip o lm a k t a n ç ık m ış t ır a r tık . B ir d ü ş m a n - n e s n e . Y a ln ız c a o n u y o k e t m e y e ç a lış ır . T e k ş e y k a lm ış t ır k e n d is in i b u d ü n y a y a b a ğ la y a n : Y a k u p ’u n ö lü m ü . Ö d ü k o p a r b u b ir ic ik n e s n e y i e ld e n k a ç ır m a k t a n . H a p is a n e d e ö lm e d iğ in i d u ­ y u n c a y e n id e n p lâ n l a r k u r m a y a b a ş la r . B ö y le c e s a l t k ö t ü l ü k ’ü s o m u t la ş t ır ır . G a y r î in s a n ilik , b i ­ r e y s e l b ir t a v r a d ö n ü ş ü r . D a h a d o ğ r u s u b i r e y ­ s e lliğ in y o k e d ilm e s in e . * D o k to r F a ik ’in k i u m u ts u z , Ş a h e n d e H a n ım ’ın k i o lu m s u z b ir d u r u m d u r . Ü s t e lik « ilk b a k ış ta » d a e le v e r m e z le r k e n d ile r in i. A n c a k m a r k s ç ı b ir ç ö z ü m le m e b iz i ö n ü m ü z d e k i g e r ç e ğ in h a k ik a tin e u la ş t ır a b ilir . B u r a d a e n g e n e l b iç im d e ç ö z ü m le ­ d iğ im d u r u m la r , is t e r is t e m e z ş u r a y a u la ş t ır ıy o r b e n i: S o s y a lis t s a n a t 6 i l le d e o lu m lu ğ u ö n g ö r m e z . S ın ı f l ı b ir t o p lu m u n y a n s ıt ılm a s ın d a , h e l e b u t o p lu m ç ö k ü ş d ö n e m in d e y s e , o lu m lu lu k k a d a r o lu m s u z lu k t a s a n a t ın k o n u s u olu r ; h a k ik a t i d u ­ y u r a b ili r b iz e . H a k ik a t h e m e n ş u r a c ık t a , e l i m i ­ z in a lt ın d a d u r a n , ö n c e d e n h a z ı r la n m ış f o r m ü l­ l e r le k a v r a n a b ile n b ir a p a ç ık lık d e ğ ild ir . Ş u n u d a e k le m e k g e r e k : S a n a t e s e r in d e d ile g e t ir ile n h a k ik a t , b ü t ü n u m u t s u z l u ğ u n a r a ğ m e n g e l e c e ­ ğ i n v e in s a n i o la n ın iz in i t a ş ıy a b ilir . Y a d a t a m k a r ş ıtı: G e le c e ğ e a i t h i ç b ir y a n b u lu n m a m a k la b ir lik t e s a n a t e s e r in in h a k ik a t i, b ü t ü n o l u m s u z ­ lu ğ u n a r a ğ m e n b iz e ş i m d in i n b ilin c in i v e r e b ilir . 114 N â z ım H ik m e t ’in ö n ü m ü z e k o y d u ğ u ş e y b u d u r . O , b ir ş a ir o la r a k , d a im a i n s a n a v e s o m u t d u r u m a b a ğ lı k a lır ; h iç b ir ş e y i z o r la m a z k u r a m u ğ r u n a . B u y a r g ı y ı d e s t e k le y e n ö r n e k le r y a l n ı z ­ c a D o k t o r F a ik v e Ş a h e n d e H a n ım d e ğ ild ir . « M a n z a r a la r » d a k i h e m e n h e r in s a n , b ir ö r n e k o la b ilir . Ö r n e ğ in s e r m a y e k ız la r d a n N e c la , a r ­ k a d a ş ın ın « fr e n g ili» o ld u ğ u n u s ö y le r . B u k ü ç ü k o la y d a t a n ık o ld u ğ u m u z ş e y , i n s a n c a d u y g u la r ın y o k lu ğ u d u r . D ü ş m ü ş i n s a n l a r b ile m a l d ü n y a s ı ­ n ın y a s a la r ın a u y m u ş la r d ır , d a y a n ı ş m a y o k t u r a r a la r m d a . A m a N â z ım H ik m e t o lu m s u z t ip d i ­ y e k a ld ır ıp a t m a z o n la r ı. B u y ü z d e n , ö y le s a n ıy o r u m k i, « M a n z a r a la r » ç o k d e r in le m e s in e i n c e le n m e d e n N â z ım H ik ­ m e t ’in s a n a t ı ü z e r in e k e s i n le m e le r y a p ıla m a z . O b iz e , s o s y a l is t b ir s a n a t ın i ç e ğ i k o n u s u n d a s o n d e r e c e y a r a r lı b il g i l e r v e r e b ilir . Y e t e r k i y a l n ı z ­ c a s iy a s a l d e ğ e r le n d ir m e le r e k a p ılm a y a lım . D e v ­ r im c i b ir s a n a t g ü c ü n ü i n s a n a b a k ış ın d a n a lır , ş u y a d a b u p r o g r a m a u y g u n l u ğ u n d a n d e ğ il. B ir d e ş u v a r : S a n a t b ü t ü n i n s a n lığ ın m a lıd ır . S a n a t e s e r in d e y a l n ı z c a b ir s ın ıf ın is t e k le r in i y a d a y ı k ılı ş ın ı g ö r m e y i d ile m e k , o n d a n h iç b ir ş e y a n la m a m a k t ır . * « M a n z a r a la r » ın e lim iz d e k i d ö r t k it a b ın d a n e n ş a ir c e b a ş la y a n ı, s a n ır ım ü ç ü n c ü s ü . B e n i b u s a ­ n ıy a u la ş t ır a n n e ? Ö n c e şu: N ig â r b e lir li b ir t r a jik li ğ i iç e r iy o r . Ö n ü n ü a r d ın ı d ü ş ü n m e d e n b ir i n s a n m u m u t s u z lu ğ u , o n u lm a z lığ ı s u n u l u y o r b i ­ z e . « B ib e r g ib i a c ı» b o z k ır d a , y a s a la r d a , h a t t â h a t t â s e v d a d a b u in s a n ı a y n ı a m a n s ız lık la ç e v ­ r e liy o r .7 S o n r a d a şu: İ m g e le r v a r ilk in : T o p r a k g ö z a la b ild iğ in e düm düz ç ır ılç ıp la k 115 v e k ır m ız ı b ib e r g ib i a c ı. B a t ıd a b ir te k , u z u n k a v a k a ğ a c ı. H en üz b ir a p a ç ı k l ı k la k a r ş ı k a r ş ıy a d e ğ iliz . T o p r a k v e « b ir te k » k a v a k a ğ a c ı ş u n u y a d a b u ­ n u s im g e liy e c e k e lb e t: A m a h e n ü z n e y i o l d u ğ u ­ n u b ilm iy o r u m b e n . O n la r ı is t e d iğ im g ib i t a s a r lıy a b ilir im . B u « a c ı» y la b u « a ğ a ç » a r a s ın d a s o n ­ s u z o la s ılık la r v a r . B u y s a k a y g ı l a n d ır ı y o r in s a n ı. B ir d e ş u b a ş la n g ıç la r ı g ö r e lim : H a y d a r p a ş a g a r ın d a 1941 b a h a r ın d a s a a t on b eş. M e r d iv e n le r in ü s t ü n d e g ü n e ş y o r g u n lu k v e t e la ş G ü ld e n g ü z e l k o k a n A r n a v u t k ö y ç ile ğ i v e a s m a y a p r a ğ ı n a s a r ılı b a r b u n y a ız g a r a s ıy la g e lir H a y d a r p a ş a g a r ın ın b ü f e s in d e b a h a r . B un a rağm en H aşan Ş evk et r a k ıy ı b ir t e k d ilim b e y a z p e y n ir le iç iy o r d u . G ü n le r d e n P a z a r d ı. V e c a n ım c iğ e r im o n ü ç y a ş ın d a k i iş ç i K e r im h a p i s a n e y e g id iy o r d u z iy a r e t in e H a lil A m c a n ın . A ş a ğ ı y u k a r ı a y n ı u z u n lu k t a k i b u p a r ç a la r d a h e m e n g ö z e ç a r p a n b ir ö z e llik v a r: T a m a m la n m ış lık . B ilin ç n e s n e s i n i k a v r ıy o r h e m e n , i z l e m e ­ y e h a z ır la n ıy o r o n u : M e r d iv e n le r d e y o r g u n lu k 116 v e t e lâ ş v a r , H a ş a n Ş e v k e t b ir t e k d ilim b e y a z p e y n ir le iç iy o r r a k ıs ın ı v e iş ç i K e r im H a lil A m c a ’y ı z iy a r e t e g id iy o r h a p is a n e y e . O y s a , ö b ü r y a n d a s a d e c e to p r a k v e k a v a k a ğ a c ı g ö r ü lü y o r . B ir b o ş lu k d u y g u s u . Ü s t e lik v a h ş i v e y a ln ız . N â z ım H ik m e t, ç o k g ü ç lü b iç im d e k u lla n ır b u b o ş lu k iç in d e s u n d u ğ u n e s n e le r i, k ıs a v e k e s in b a ğ la n t ıla r y a p a r a k s o n a y a k la ş ır : b a k ıy o r b u lu t la r ın a r a s ın d a n g e ç e n b ir ç a y l a ğ a K u y u n u n b a ş ın d a y d ı k a v a k K u n d a k t a d ü ğ m e le r d ik ili b ir t a n e s i c a m B ir t ilk i g e ç t i y o lu n a lt u c u n d a n Ç a y la k y ır t ıc ıd ır . T ilk i k u r n a z . K u y u d e r in D e v r ild i c a m d ü ğ m e n in iç in d e b ir k ü ç ü c ü k k a v a k a ğ a c ı. y a l ı n v e e t k i l i a n la t ım , a y r ı a y r ı s u n u lm u ş o la n la r ı b ir a r a y a g e t ir iy o r , o l a y ı s a r s ıc ı b ir g ö ­ r ü n t ü d e n o k t a lıy o r . Ö y le k i, s o n ü ç m ıs r a ın a r ­ d ın d a n g e l e n « N ig â r ’ın k u c a ğ ın d a n - b e b e k d ü ş ­ tü k u y u y a » d iz e le r i s o n d e r e c e g e r e k s iz g ö r ü n ü ­ yor bana. « M a n z a r a la r » d a N â z ım H ik m e t, b e lk i d e b ilin ç ­ li o la r a k , d ü z y a z ın ın k e n a r ç iz g is in d e y ü r ü r . Ö y ­ le k i, i n s a n ş a ş ır a b ilir z a m a n z a m a n ş iir m i, h i ­ k â y e m i o k u d u ğ u n u . T a n ım la r , b e t im le m e le r v e a ç ık la m a la r y a p ılm a k t a d ır . H â t t â y e r y e r k a n ı t ­ la r ö n e s ü r m e k t e d ir N â z ım H ik m e t: 117 « D iy o r d u k i o n a : ‘— B ir d ü ş ü n A n n a , y e p y e n i b ir m a n e v r a k a y ış ı t a k a c a ğ ım , p ır ıl p ır ıl ç iz m e le r g iy e c e ğ i m b e n . S e n b e y a z v e u z u n b ir e n t a r i g iy e c e k s in , b a lm u m u n d a n ç iç e k le r t a k a c a k s ın b a ş ın a . T e p e m iz d e ç a t ılm ış k ılıç la r ın a lt ın d a n g e ç e c e ğ iz V e m u t la k h e p s i e r k e k 12 ç o c u ğ u m u z o la c a k . B ir d ü ş ü n A n n a , t e r e y a ğ ı, y u m u r t a y iy e c e ğ i z d iy e to p t ü f e k y a p m a z s a k e ğ e r y a r ın 12 o ğ l u m u z n a s ıl m u h a r e b e e d e r ? ’ K u şk u su z in a n ıy o r u m : D ü z y a z ıy a a it t ir b u y a p ı. H a t t â b a z ı te o r i k m e t in le r d e n d a h a ç o k a it t ir . B u r a d a y a p ıla n , b iz e b a ş k a - b e n ' i s u n a n b ir b e t im le m e d e d e ğ ild ir . R o m a n c ıy a ö z g ü a y ­ r ın t ıd ır b u . D e v a m e d iy o r u m b ir y a n ıl g ı y a d ü ş ­ m e m e k iç in : « M ü n ih li’n in 12 o ğ lu m u h a r e b e e d e m e d ile r ç ü n k ü d o ğ m a d ıla r , ç ü n k ü h e n ü z , e f e n d im , A n n a ’y l a z i f a f v a k i o lm a d a n ö n c e b iz z a t h a r b e g it t i H a n s M ü lle r .» H e le ik in c i k it a p , ç o k g ü ç lü b ö lü m le r in e r a ğ ­ m e n , b a ş t a n a ş a ğ ı d ü z y a z ıd ır . B u n d a g e n e l l i k le d iy a l o g 'a d a y a n m a s ın ı n r o lü n ü a r a ş t ır m a y ı b ir y a n a b ır a k a r a k b ir k a ç a l ı n t ıy l a y e t in e c e ğ im : « M a h k û m la r ın b ö lm e s in d e y d i Ü n iv e r s it e li. S o n h a r b in e k o n o m ik o - s o s y a l s e b e p le r in i a n la t ıy o r d u H a lil. Y u v a r la k s a y ıla r v e k u p k u r u k e lim e le r le k o n u ş t u ğ u h a ld e k a v g a e d iy o r m u ş g ib i h e y e c a n l ı. U18 V e m iy o p g ö z le r i g ö z lü k le r in i y e n m iş t i. V e ö le n i n s a n s a y ıla r ı y ık ıla n ş e h i r is im le r in e rağm en u m u t lu ik i e l g i b i b u g ö z le r i a l n ı n ı n ü s t ü n d e d u y u y o r d u Ü n iv e r s it e li.» H a k k ı U s t a n ın a k lın d a n g e ç e n le r g ö z ü k ü p k a y b o lu y o r y u m u ş a k y ü z ü n d e . D ö r t y ı l ö n c e k a r ıs ın ı b o ş a d ı u s t a . K a d ın v a r d ı k u n d u r a c ı R if a t ’a. F a k a t ş im d i u s t a t e k r a r is t iy o r d u e s k i k a r ıs ın ı. B ir a y ö n c e r ü y a s ın d a g ö r ü n d ü k a d ın d iv a n e y e d ö n d ü u s t a . N i h a y e t k a d ın l a s ö z le ş t ile r . B u g e c e y a t a ğ ı n d a u r g a n la b o ğ u p k u n d u r a c ı R ıf a t ’ı k u y u y a a ta c a k la r v e ç e k ip g id e c e k k e n d ile r i B a lık e s ir t a r a f ın a . E t im e s u t ’d a d u r d u tir e n . E t im e s u t b ir n u m u n e k ö y ü d ü r g a lib a . V e b u n d a n d o la y ı n u m u n e m e k t e p le r in d e n k a n a v iç e ö r n e k le r in e kadar b ü t ü n n u m u n e ö r n e k v e m o d e lle r g ib i y a la n c ı v e ö lü y d ü . M u h a r r ir m a h k û m H a lil’in b ö y le d ü ş ü n m e s in e rağm en t e s v iy e c i m a h k û m F u a t b e ğ e n d i E t im e s u t ’u. B ir g a z e t e h a b e r i y a d a m a k a l e s i d e b u n c a s a p t a y ı c ı v e k a n ıt l a y ı c ı o la b ilir . İ s t e n ild iğ i k a d a r ç o ğ a lt ıla b ilir b u ö r n e k le r . E n b a ş t a k i b ir s ö z ü ­ m e d ö n ü y o r u m ş im d i: M a n z a r a la r b ir a n la m d a p o e t ik a ’n ın d ış ın d a t e m e lle n iy o r . A m a y a l n ı z c a S lr a n la m d a . B u k o n u ü z e r in d e ö z e llik le d u r m a ­ n ın n e d e n i şu : « M a n z a r a la r » , b a z ı m a r x is t le r im iz in s a n d ığ ı g ib i ş iir in b i r i c i k y o lu n u s u n m a z b i­ ze . Ç ü n k ü , s ık s ık , y ü z y ılla r d ır e d i n i l e n v e 119 m a r x iz m c e d e ö z ü m le n m e s i g e r e k e n ş i ir in d ış ı n a d ü şe r.* Ö z e l v e ş i i r s e l b ir d e n e y i, e d e b iy a t d ış ı k u r a lla r la b ir y ö n t e m h a li n e g e t ir m iy e lim . A y n ı d ü n y a g ö r ü ş ü n e b a ğ lı ik i ş a ir in a p a y r ı k a y g ıla r ı o la b ilir . Ş iir d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m a d d î y a p ıy ı d e ğ iş t ir e m e d iğ in e g ö r e , d i l ’e v e k i ş i l i k ’e b a ğ lı k a la c a k t ır . Ö r n e ğ in b ir ş a ir M ü z ik ' i ş iir in a y r ı l ­ m a z b ir p a r ç a s ı s a y a b ilir . R itm i d iy e lim i s t e r s e ­ n iz . D e r d e m e z d e N â z ım H ik m e t ’le v e « M a n z a ­ r a l a r d a ç a t ış m a y a d ü ş e b ilir : « M a n z a r a la r » d a m ü z i k y a d a iç r i t m h e m e n h e m e n y o k o lm u ş tu r . K u la ğ a ç a r p a n s e s , m ıs r a ın k u r u lu ş u n a u y g u n o la r a k ( d o ğ r u lu k d e r e c e s in i b ilm iy o r u m a m a , b ir s ö z c ü k u y d u r m a m a iz in v e r ils in ) d ü z y a z ı s a l' dır: « Ç a n a k k a le , S o ğ a n lıd e r e . B a s r i b ir g e c e y a n s ı g ir d i s ip e r e . B o m b a r d ım a n . G ö k t e y ıld ız d a n ç o k m e r m i y a n ıy o r . K ap an d ı y ü zü k oyu n yere. Y u m d u g ö z le r in i..» « H a lil g ö z r e s im le r i ç iz m iş k ıy ıla r ın a h a r it a n ın G ö z le r in k im i ö n d e n , k im i y a n d a n . İ n a t v e İ s r a r la b a k a n b ir g ö z ü n y a r ılm ış k a ş ı v e p ın a r la r ın d a n s ız m a k t a kan. Ş im d i d e b ö le r e k K e m a l T a h ir ’d e n b ir a lın t ı y a p ıy o r u m : 9 Ş o s e y e ç ık ın c a b e y g ir le r k u la k la r ın ı d ik ip t ır ıs a k a lk t ıla r . S ıc a k v e s a k in g e c e n in iç in d e y o l d ü m d ü z u z a n ıy o r d u .» 12 0 İ k in c i ö r n e ğ i d e a y n ı iş le m i k u lla n a r a k b ir ç e ­ v ir id e n a lıy o r u m : 10 «O z a m a n ü ç u f a k , k a r a m t ır a k y u v a r la k g ö r d ü . B ir ç a r ş a f k ıv r ım ın a s o k u ld u la r ç a b u c a k O n la r d ı.» B u r a d a k a r ş ım ız a ç ık a n s o r u n k a f i y e ’d ir . G e r ­ ç e k t e n d e N â z ım H ik m e t ş i i r s e l s e s ’i g e n e llik le k a f iy e y o l u y l a s a ğ la r . S o n d e r e c e u s t a d ır b u k o ­ n u d a . B u y a n ı, o n u n g e l e n e k s e l ş iir d e n t a m a n ­ la m ıy la k o p m a d ığ ın ı v e k a f i y e y i d e v r i m c i ş iir in y a r a r lı b ir ö ğ e s i b iç im in e g e t ir m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı n ı d â g ö s te r ir . K a f iy e , N â z ım H ik m e t ’in ş iir in in e n b e ­ lir g in y a n ıd ır , ö y le k i; k im i z a m a n im g e v e i ç e r i k ’ t e n d a h a ç o k ö n e m k a z a n ır . K a f iy e y o l u y l a n e a r a d ığ ı b e llid ir N â z ım ’ın: G ü ç lü v e . ö z g ü n .b ir se s. N e v a r k i, b a z a n e ld e e t t i ğ i y a l n ı z c a k a f iy e y o lu y la s a ğ la n m ış m e k a n ik b ir s e s t ir , b ir iç s e s d e ğ il: « M e m e d in a y a ğ ı n d a y a r ım ç a r ık la r . M e m e t y ü z ü k o y u n y a t m ış s a y ık la r . M e m e t b e y g ir f ı ş k ıs ı n d a a r p a a y ık la r . A r p a y ı g ö t ü r ü p d e r e d e y ık a r . G ü n e şte k u r u tu p y iy e c e k M em et. D a ğ t a ş M e m e t d o lu , d a ğ t a ş s e v k iy a t Ö lü m A l l a h ı n e m r i, a ç lık o lm a s a f a k a t . M e m e t ç ik , M e m e t M e m e t ç ik , M e m e t. A r p a y ı e n f a z la b ir a v u ç v e r ir b e y g ir f ı ş k ıs ı n d a y o k t u r m e r h a m e t.» B u p a r ç a d a , h a lk ş iir in d e n g e l e n e s i n t iy i d u y ­ m u y o r d e ğ ilim . A m a b e n i k a y g ıla n d ır a n ş e y , s e ­ s in t e k d ü z e liğ i v e m e k a n ik liğ i. B e ş s a y f a b o y u n ­ c a t a m v e y a r ı m k a f iy e le r le ç a l ı ş ı r N â z ım H ik ­ 121 m e t. Ö te y a n d a n k im i y e r d e a l t ı - b e ş ’i, k im i y e r ­ d e y e d i - y e d i ’y i y a k a lıy a b ilir s in iz . B a z a n d a d u ­ r a k s ız v e tü r e t il m i ş v e z in le r k u lla n ır N â z ım . A m a , N â z ım H ik m e t ’in ş iir in d e ç o k b a ş k a b ir s e s t e v a r: « S o n r a g ö z a la b ild iğ in e y o l s ıla y a g it t iğ im iz g u r b e tte g ö rü n d ü ğ ü m ü z v e n eden v e n iç in o ld u ğ u n u s o r m a d a n ç ö le , Ç a n a k k a le ’y e . ö lü m e g it t iğ im iz y o l.» « D e m ir köm ür v e şek er v e k ır m ız ı b a k ır ve ve ve ve m en su ca t s e v d a v e z u lü m v e h a y a t b ilc ü m le s a n a y i k o lla r ın ın gökyüzü ve sah ra ve m avi okyanus v e k e d e r li n e h ir y o lla r ın ın s ü r ü lm ü ş t o p r a ğ ın v e ş e h ir le r in b a h t ı b ir ş a f a k v a k t i d e ğ iş m iş o lu r b ir ş a f a k v a k t i, k a r a n lığ ın k e n a r ın d a n o n la r a ğ ır e ll e r in i t o p r a ğ a b a s ıp d o ğ r u ld u k la r ı z a m a n . G ö z le r i h a y r e t le y a n d ıla r ö n ü n d e s ır t ü s tü , y a n y a n a y a t a n p o s t a lla r ı h e r s e f e r k in d e n d a h a k o c a m a n d ıla r v e b u p o s t a lla r d a h a b ir h a y li z a m a n ü z e r le r in d e n a t la y ı p g e ç e n a r k a d a ş la r ın a r k a s ın d a n s e y r e d ip g ü n e ş li g ö k y ü z ü n ü i h t i y a r b ir m u h a c i r k a r ıs ın ı d ü ş ü n d ü le r 122 Sonra. S o n r a s a r s ılıp a y r ıld ıla r b ir b ir in d e n v e D e li E r z u r u m lu ö lü r k e n k e d e r in d e n y ü z le r in i t o p r a ğ a d ö n d ü le r . * N â z ım H ik m e t ’in i m g e d ü z e n i h a k k ın d a n e s ö y le n e b ilir ? H e r ş e y d e n ö n c e d ı ş a v e g e r ç e ğ e u y g u n o ld u ğ u n u s a n ıy o r u m . B u y ü z d e n im g e d ü ­ z e n i y e r in e , g ö r ü n t ü d ü z e n i s ö z ü n ü k u lla n m a k d a h a d o ğ r u . Ç ü n k ü i m s e b ir k e n d in d e n lik le t e k b a ş m a l ığ ı iç e r ir , k a r a n lık t a b ir k ıp ır t ıd ır , a n s ı­ z ın g e r ç e k lik k a z a n ır . B ir y a n s ım a v a r d ı r g ö ­ r ü n t ü d e y s e : B ir g e r ç e k lik v a r e t m e z , v a r o la n b ir g e r ç e k liğ i s u n a r b iz e . « C e n u p ta v e c e n u b u ş a r k îd e y a p r a k s ız v e h a z in g e n iş v e u z u n v e i n s a n a b ır a k t ığ ı h iç b ir ş e y e a c ım a d a n ö lm e k a r z u s u v e r e n C ih a n b e y li o v a s ı: ç ö l. « O rd a, e y d e m ir ç a r ık lı r u h u m o r d a t e p iş m e d e n ç if t le ş m e le r , ç iğ lik s iz d o ğ u m o r d a d ü n y a m ız ın ilk k ım ıld a n a n e ti, o r d a b ir h a m a m t a s ı n ın m a h r e m ş e h v e t i, m a h r e m ş e h v e t i, e f e n d im , g ü m ü ş k u ş lu b ir h a m a m t a s ın ın v e k o y n u n a ilk g ir d iğ im k a d ın ın k ız ıl s a ç la r ı A r t is t ik b ir iş le m v a r e lb e t t e , a m a b u iş le m in o r t a y a k o y d u ğ u b ir im g e o la r a k g ö r ü le b ilir m i? Y a ln ız c a v e r ilm iş ö r n e k le r i « M a n z a r a la r d ın b ü t ü n ü iç in k a p s a m ıy o r so r u . koyuyorum . H er­ h a ld e i y ic e d ü ş ü n m e k g e r e k iy o r . B a n a ö y le g e liy o r k i, N â z ım H ik m e t, d a h a ç o k 123 b e n z e t m e y e b a ğ lı k a lm ış t ır . Ç a ğ d a ş d ü n y a ş iir in h T iîn g e a n la y ı ş ı y l a p e k il in t i s i y o k tu r . H a lk v e d iv a n ş iir in in y ü z y ılla r c a y ü r ü r lü k t e k a lm ış y a ­ p ıs ın a b a ğ lıd ır b e n c e . K u r d u ğ u ş iir in d e , b a ş k a b ir a n l a y ı ş l a b a ğ d a ş m a s ın a im k â n o la m a z d ı z a ­ t e n . O l g u y a b a ğ lı s o m u t b ir iç e r ik , s o m u t v e d o ­ l a y s ız b ir a r t is t ik a n la t ım ı g e r e k t ir ir . B a z ı a l ı n t ıl a r l a y e t in iy o r u m : « V a h ş i b ir t a p ın ış g ib i iç iy o r d u c ig a r a y ı. « H a v a k a n g ib i ılık Ü m it li b ir ç i f t s ö z g ib i g ü ld ü m a h z u n s i y a h g ö z le r i V e g ü n le r k a r ş ıd a , u z a k u z a k t u r n a la r g ib i g e ç e r k ir li, ıs la k b ir t e n f a n i l a s ı g ib i t a ş ıy o r d u g a r s o n lu ğ u s ır t ın d a b ir a n d a b ü t ü n ip le r i b ıç a k la k e s ilm iş g ib i d ü ş t ü Ö r n e k le r ç o ğ a lt ıla b ilir . A n c a k h e p s in d e g ö z ­ le m le n e b ile c e k y a n şudur.- N â z ım H ik m e t, b e n ­ z e tm e y a d a g ö r ü n tü y o l u y l a b ir a r k a - p l a n ı s u n m a z o k u r a , ta m k a r ş ıt ı, o la n ın , g ö r ü n e n in iç in e k a t a r o n u . H e p n e s n e le r le 'd ir . H a lıh e y b e n ın s a h ib i y ır t ı c ı b ir «K uş» g ib id ir , t e lle r « L â s­ t ik g ib i u z a r , y ü n ç o r a p la r « K uz u» o k ş a n ır g ib i o k ş a n m a k t a d ır , b ir ç e ş it i n s a n v a r d ır k i m e m l e ­ k e t t e , « B a lık » g ib id ir , « A ğ a ç » y a d a « M a d e n » g i ­ b id ir . N â z ım H ik m e t, n e s n e y i v e n e ş n e j liğ i y i n e n e s ­ n e v e n e s n e l l ik y a r d ım ıy la v e r ir . T e k n e s n e n in k u ll a n ım ı y e t m iy o r d u r s a n k i, p e k iş t ir m e k is t e r ille d e . D u y g u n u n , d ü ş ü n c e n in a l t ı n ı ç iz e r d u r ­ m a d a n , b e n z e t m e le r in d e d ip n o t u d ü ş e r g ib id ir k im i z a m a n . B u y a n ı, is t e r is t e m e z o n u ç a ğ d a ş ş iir in im g e k a v r a m ın d a n k o p a n r . Z a te n , ç a ğ d a ş ş iir d e f a z la d ü ş ü n d ü r m e m iş t ir N â z ım H ik m e t ’i. 124 Y a l n ız c a k e n d i ş iir iy le , b i l d i r i s i y l e u ğ r a ş ır o. T u t a r lı k a lm a s ın ın n e d e n i d e b u d u r . N â z ım H ik m e t, d ü n y a . g ö r ü ş ü n e , b u d ü n y a g ö r ü ş ü n e k a t ı lış b iç im in e , a r t is t ik y e t e n e k le r in e v e k a y g ı ­ l a r ı n a e n u y g u n g e l e n ş iir i y a r a t m ış t ır . B u ş iir in h a t a la r ı v e s e v a p la r ı, a n c a k k e n d i iç in d e d e ğ e r ­ le n d ir ilm e lid ir d iy o r u m . « M a n z a r a la r » d a y a l n ı z ­ c a s e v a p h a n e s i g ö r m e k , s a n a t d ış ı b ir y a n ılm a ­ d ır , z a r a r lı b ir « m is t if ic a tio n » d u r . * N â z ım H ik m e t ’in ş iir in e b ir İ l k - y a k l a ş ı m d e ­ n e m e s i o la n b u ç a lış m a y ı b a ğ la m a k is tiy o r u m : A m a c ım s a d e c e N â z ım H ik m e t ’in b e lir li y a n la r ı ü z e r in d e d u r m a k , ş im d iy e k a d a r d e ğ in ilm e m iş ö ğ e le r i n e d ik k a t i ç e k m e k t i. S a n ır ım , b u g ö r e v i y e r in e g e t ir d im . D o ğ r u lu k ö lç ü s ü n e d ir , b ile m e m . Ç ü n k ü m a r x is t y ö n te m e in a n m a k la b ir lik t e , h e r k e s i ç i n g e n e l g e ç e r b ir e d e b i y a t b i l i m i n e in a n m ıy o r u m . T o p lu m c u d a , y a p t ı ğ ı ç ö z ü m le m e ­ l e r n ic e b ilim s e l o lu r s a o ls u n , ö n ü n d e s o n u n d a b ir s a n a t ç ı h a k k ı n d a y a r g ıd a b u lu n u r k e n , k e n d i ö z n e l l i ğ i n i k u lla n ır . A k s i h a ld e , s a n a t a d a , d e n e m e c i’y e d e g e r e k s in im d u y u lm a z d ı. S a n a t a l a ­ n ın d a h e r ş e y , s o n u n d a ö z n e l l i ğ e d ö n ü ş ü r . N â z ım H ik m e t d e b ir ö z n e llik t ir , u n u t m a y a ­ lım . İ s t e k le r iy le ş iir in e k o y a b ild ik le r i a r a s ı n d a ­ k i u y g u n l u k d e r e c e s in i b ilm e m iz o la n a k s ız . E s e ­ ri, a r t ık z a m a n d a y e r in i a lm ış b ir n e s n e ’d ir . B u n e s n e a r a ş t ır ıla c a k , n it e lik le r i o r t a y a ç ı k a r ı l a ­ c a k t ır e lb e t t e . E ğ e r b ir s a n a t e s e r in d e , a y r ı a y r ı k u ş a k la r y ü c e lt e n v e y o r u m a a ç ık b ir y a n b u l a ­ m a z la r s a , k a lıc ı y a n ın d a n s ö z e d ile m e z o e s e r in . B ö y le s in e y a r a t ıla r iç in v e r il e c e k b a ş k a b ir a d v a r: B e l g e . B e n , N â z ım H ik m e t d e d a h a u z u n y ı l la r b ir ş e y le r b u la c a ğ ım ız i n a n c ın d a y ım r E le ş t ir ic i b ir s e v ­ g iy l e y a k la ş ıld ığ ın d a , e s e r in d e n f a r k ın a v a r ı l ­ m a m ış n ic e p a r ılt ıla r f ış k ır a c a k k im b ilir . A m a 125 b u p a r ıl t ıla r k ö r e lt m e s in g ö z le r im iz i. G e liş m e k ­ te o la n b ir s a n a t ın a s ıl d ik k a t e t m e s i g e r e k e n ş e y , e s e r e y a y ılm ış b u lu n a n d o n u k lu k v e b u d o ­ n u k lu ğ u n n e d e n i'd ir . P a r ılt ıla r ın b ilin c in d e n ç o k , d o n u k lu ğ u n b il i n c i y e n i b ir s a n a t ı h a z ı r ­ la r . Ö y le s a n ıy o r u m k i, b iz d e y e n i b ir s a n a t m y a ­ r a t ılm a d ö n e m in e g ir m iş b u lu n u y o r u z . B ü t ü n ş iir le r v e t e k n ik le r g ib i, N â z ım H ik m e t ’i n ş iir i v e t e k n iğ i d e ö n ü m ü z d e d ir , a ç ı k t ı r b iz e . (P a p ir ü s , 1967) (1) P le h a n o v M a r k s i s t D ü ş ü n c e n in T e m e l M e s e le le r i. Sos­ y a l Y a y ın la r , S . 29 (2) K. M a r x - F . E n g e ls D in Ü z e r in e G e rç e k Y a y ın la r ı S . 28 (3) S a lt ş iir d e y im iy le , id e a lis t d ü ş ü n c e n in « s a f ş iir» lu y la b ir b ir in e k a r ı ş t ı r ı lm a m a lı d ı r . d e ğ il d e , 6 ö z c ü k y o lu y la İs t iy o r u m . Ç ünkü b u ra d a b ir b ü tü n sözcüğün b ir B e n , o la y koym aya k u lla n ı m ı ü rü n ü ve h ik â y e o la n yo­ İ ş a r e t e tm e k b a k ım ın d a n te - m o ld o ıı b ir a y r ı lı k v a r d ır . (4) J . P. S a r t r e D u v a r , A t a ç Y a y ı n la r ı, S . 66 (R) G. T h o m so n M a r k s iz m E. s o s y a lis t v e Ş ii r , U ğ r a k Y a y ı n la r ı, S . 6 7 ' d e a lı n t ı . (6) k a te g e ç m iş sa F is c h e r , a la r a k , s o s y a lis t u y g a r lı k la r ı e lb e t t e k i d a h a s a n a tT ö z ü m le m e d o ğ ru ve g e r ç e k ç iliğ in ö n e r iy o r . cabası Bu s a k ı n c a la r ı n ı d e y im , gözönünde k u lla n ı ş lı d ı r . d ik ­ s o s y a liz m in b u lu n d u r u lu r ­ E. F is c h e r , «The Ne- u y g u la d ı ğ ı m ı z çö­ c e s s it y O f A r t.» , P. 107 v e d e v a m ı. (7) D o k to r F a ik ve Şahende H a n ım 'a z ü m le m e b u r a d a d a g e ç e r lid ir s a n ıy o r u m . (8) G . T h o m s o n , a y n ı e 6 e r, S . 8 9 , Ş ö y le m ir a s ın ı 6 o n ra b u r ju v a la r d a n onu h e r y a n ı y la y e n id e n k u rta rm a k , bu m ir a s ı y a z ıy o r : e le y o r u m la m a k , k e n d i g e r e k le r im iz e k e n d im iz in B u r |u v a g e ç ir d ik t e n u y d u rm a k b ir p a r ç a s ı y a p a r a k o n a y e n i b ir c a n lı ­ lı k k a t m a k . . . » (9) (10) Bu K. T a h ir G ö l İ n s a n l a r ı , M a r t ı Y a y ı n la r ı, S . 190 A . G id e , V a t ik a n ’ı n Z in d a n la r ı , V a r lı k Y a y ı n la r ı, S . 94 y a z ın ın ilk b e ş b ö lü m ü N e d im G ü r s e lin ç e v ir is iy le 1974 y ı lı n d a E u ro p e D e r g is in in N . H ik m e t ö z e l s a y ı s ı n d a y a y ın la n m ış tır . 126 O S M A N L I T O P L U M U V E E D E B İY A T GİR İŞ G e n e l a n la m d a s a n a t , ö z e l a n la m d a e d e b iy a t 1 s ın ıf lı b ir t o p lu m d a b ir y a n d a n b o z u lm u ş u n v e y a b a n c ıla ş m ış ın , b ir y a n d a n d a y a b a n c ıl a ş m a ­ m ış ım y a n i b ü t ü n s e l i n s a n ’a, ö z g ü o la n ın a r a ş ­ tır ılm a s ıd ır . Y a z a r , h e r ik i d u r u m d a d a , y a n i y a ­ b a n c ıla ş m ış ı n e s n e lle ş t ir ir k e n d e , y a b a n c ıla ş m a m ış m s im g e s in i s u n a r k e n d e t o p lu m u n v e k e n ­ d is in in h e m ş im d i’s in i, h e m d e g e l e c e k ’in i k a p ­ s a y a n b ir i m g e d e n y o l a ç ık a r . A n c a k t a r ih s e l v e z a m a n s a l t a r a f ın d a n d o ğ r u la n ır y a d a y a l a n l a ­ n ır b u im g e . V a r s a y ım d o ğ r u y s a , ş u d u r ç ık a r s a n a b ile c e k so n u ç : B ir e d e b iy a t y a p ıt ı y a d a şiir , k e n d i iç s e l d e ğ e r le r i y ö n ü n d e n h e m t a r ih s e l a n ’a, h e m d e g e l e c e k ’e g ö r e d e ğ e r le n d ir ilm e k z o r u n ­ d a d ır . Ç ü n k ü t a r ih s e l a n g e l e c e ğ i k a p s a d ığ ı g ib i, g e l e c e k d e g e liş m e s ü r e c i i ç in d e k i o h e n ü z b e ­ lir s iz t a r ih s e l a n ’ı k a p s a r . B u b ir b ir in e d ö n ü ş e n a n la r d ır h e m t o p lu m s a l, h e m a r t is t ik d e ğ e r le r in b ü t ü n lü ğ ü n ü d ile g e t ir e n . C u m h u r iy e t d ö n e m i e d e b i y a t ı ile ş iir in i d e ğ e r ­ le n d ir e b ilm e k , b a ş k a b ir s ö y le y iş le C u m h u r iy e t d ö n e m i e d e b iy a t v e ş iir in in i ç s e l d i n a m i k 'in i a n ­ la y a b il m e k iç in t a r ih s e l b ir y a k la ş ı m z o r u n lu d u r . P r a x is ’in e n y ü k s e k b iç im le r in d e n o la n y a r a t ı ­ c ı a r t is t ik e y le m v e ü r ü n ü , g e r ç e k y ü z ü n ü a n c a k b ö y le s i b ir g ö r ü ş a ç ıs ın d a n e le v e r e b ilir . K e n d i­ n i e d e b iy a t v e ş iir le s ın ır la y a n b ir d e n e m e n in t a r ih s e l ç ö z ü m le m e y le iş e b a ş la m a s ın ın n e d e n i bud u r. 127 K o n u y a g ir m e d e n ö n c e ü z e r in d e ö n e m li d u ­ r u lm a s ı g e r e k e n b ir n o k t a v a r : Ö z e llik le s o n y ı l ­ la r d a b u g ü n ü d ü n e b a ğ la m a k , e d e b î d u y a r lığ ın v e iç e r iğ in s ü r e k liliğ in i s a p t a m a k a m a c ıy la b a ­ z ı ç a b a la r a g ir iş ild i. S a ğ lık lı b ir e d e b iy a t v e ş i i ­ r in o n s u z o lu n a m a z 'ı g ib i g ö r ü lü y o r g e ç m iş , e l e ş ­ t ir in in b iç im s e l v e iç e r ik s e l d e ğ e r le n d ir m e ç a b a ­ l a r ın d a b ir ic ik ö lç ü t y a p ılm a k is t e n iy o r . Y a y ı l ­ m a e ğ ilim in d e k i b u g ö r ü ş ü n g e r e k ç e le r iy le il g il i k u ş k u la r ım o ld u ğ u n u s a k la m ıy a c a ğ ım : K a p it a ­ liz m in o y ü k s e k a ş a m a s ı, b iz e b u a ş a m a n ın b i ­ lin c in e u la ş m a m ız ı s a ğ l a y a n k ü lt ü r a la n ın a b i ­ r a z f a z l a ü s tü n k ö r ü , b ir a z f a z la c e s a r e t le u y g u ­ la n m ıy o r m u a c a b a ? Y ü z y ılla r ın b ir ik t ir d iğ i b ir o r t a k k ü lt ü r d e n e y in d e n y a r a r la n m a ç a b a la r ın a y o z la ş m a n ın ü r ü n ü o la r a k r a h a t l ık la n a s ıl b a ­ k ıla b ilir ? Y a ln ız c a k e n d i g e ç m iş im iz v e g e l e ­ n e k le r im iz le y e t in m e k , k a p a l ı b ir T ü r k lü k a la n ı y a r a t m a k , b ü y ü k t o p lu m c u H ü m a n iz m a i le n a ­ s ıl b a ğ d a ş t ır ıla b ilir ? G e ç m iş in d e ğ e r le r in in ç a ğ d a ş b ir y o r u m u h e r z a m a n y a p ıla b ilir . K im i z a m a n g e r e k li b ile o l a ­ b ilir b ö y le s i b ir tu tu m . A m a g e ç m iş in h e r t ü r lü ü r ü n ü b u g ü n e a k t a r ıla m a z . G e le n e ğ in y e n i d e n y a r a t ılm a s ın d a n , y a ş a t ılm a s ın d a n , o n a d ö n ü l­ m e s in d e n s ö z e d ile m e z . G e le n e ğ in z a t e n y a ş ıy o r o lm a s ı g e r e k ir d e o n d a n . S iy a s a l « r e s to r a s y o n » g ib i e d e b i « r e s to r a s y o n » d a g e r ic ili ğ e v a n r s o ­ nunda. T e z e ld e n c e v a p la n d ır ılm a s ı g e r e k e n s o r u ş u ­ dur: G e r ç e k a n la m d a e d e b i g e ç m iş im iz v a r m ı ­ d ır ? 3 Y a n i b u g e ç m iş , b u g ü n ü n d u y a r lı ğ ı n a v e y a r a t ıc ı a r t is t ik e y l e m in e u z a n t ı v e r e b ilir m i? B ir y a n d a n ç a ğ d a ş d u y a r l ı k v e t e k n ik , b ir y a n d a n y a ş a n ıl a n v e y a r a t ıla n z a m a n ın s o m u t ö z le r i b u g e ç m iş ü z e r in d e t e m e lle n d ir ile b ilir m i? D e n e m e m iz d e b u s o r u n u n c e v a b ın ı, b ir b a ş k a s o r u n u n ü z e r in d e a r a ş t ır m a y a ç a lış a c a ğ ız : O s ­ m a n lI İ m p a r a t o r lu ğ u ’n d a n a s ıl b ir e d e b iy a t v a r ­ 128 d ı? B u s o r u n u n c e v a b ı C u m h u r iy e t d ö n e m in in iç s e l d in a m iğ in i, t e m a t ik ilg i v e y ö n s e m e le r in i a ç ı ğ a ç ık a r a c a k , g e ç m iş le b u g ü n a r a s ın d a k i b a ­ ğ ın t ın ın v e ö r g e n s e l b ir liğ in s a ğ l ı ğ ın ı o r t a y a k o ­ y a c a k t ır . B a ğ la y ıc ı s o r u ş im d id e n b e lir d i: O s m a n lıla r , b u g ü n e u z a n t ı v e r m iş b ir e d e b iy a t v e ş iir y a r a ­ t a b ile c e k k a d a r n o r m a l ç o c u k l a r m ıy d ı? O SM A N L I İM P A R A T O R L U Ğ U N D A E D E B İY A T I B İÇ İM L E N D İR E N T EM E L C) E d e b iy a t v e ş iir , s o n ç ö z ü m l e m e d e a l t y a p ı ’n ın , y a n i e k o n o m ik iliş k ile r in b iç im le n d ir d iğ i t o p lu m ­ s a l k u r u lu ş u n b ir y a n s ıs ı is e ' h e r b e lir li d ö n e m k e n d i t a r i h s e l l i ğ i iç in d e k a v r a n m a k z o r u n d a d ır . K ıs a c a s ö y le y e lim : H e r t ü r lü y a n e t k i s a k lı k a l ­ m a k ş a r t ıy la , e d e b iy a t s a ! iç e r ik , ö n ü n d e - s o n u n d a t o p lu m s a l b ir iç e r ik t ir . Ö y le y s e n e d ir O s m a n lı t o p lu m u n u n iç e r iğ i? B ir i lk - y a k la ş ım o la r a k ş u v a r s a y ım ı ö n e s ü ­ r ü y o r u z : O s m a n lı t o p lu m u k la s ik e v r im ş e m a s ı ­ n a u y m a m a k t a d ır . Y a n i ilk e l k o m ü n , k ö le c i, f e o ­ d a l v e k a p it a lis t t o p lu m g ib i b ir e v r im le ş m e s ü ­ r e c i5 O s m a n lı t o p lu m u n a u y g u la n a m a m a k ta ­ d ır . Ş u d u r ş e m a y ı b o z a n y a d a g e n e l l i k l e u y m a ­ y a n : T o p r a k t a ö z e l m ü l k i y e t ’in y o k lu ğ u . B a tı t o p lu m la r ı y ö n ü n d e n b u g ü n k ü s ı n ı f l ı t o p lu m u b e lir le y e n d ö n e m f e o d a l t o p lu m d u r v e f e o d a l i t e ­ n in t a n ım la m a y ım ö z e lliğ i, e ld e n ç ık a r ıla m a y a ­ c a k ö lç ü tü , k ır s a l b ö lg e le r d e ç ö z ü lm e y i s a ğ l a y a ­ r a k e m e ğ i p a z a r d a m e t a ’y a d ö n ü ş t ü r e n ö z e l t o p ­ r a k m ü lk iy e t id ir .5 O y s a k i O s m a n lı t o p lu m u n d a ; « T a r ım t o p r a k la r ın ın r e k a b e s i ( ç ıp la k , k u r u m ü lk iy e t i) B e y t ü lm a le ( D e v le t e ) a itti. D ir lik s a ­ h ip le r i b u t o p r a k la r ın m ü lk iy e t in e s a h ip d e ğ i l ­ d i. H a ttâ , k u r a l o la r a k , t o p r a k t a t a s a r r u f h a k l a ­ r ı b ile k e n d ile r in e d e ğ il, ç i f t ç ile r e a itti.» 7 129 O s m a n lı t o p lu m u n d a to p r a k , o n a lt ın c ı y ü z y ı ­ lın b a ş la r ın a k a d a r b u ö z e lli ğ i n i k o r u m u ş , d a im a D e v le t ’in t e k e lin d e o lm u ş tu r : « T im a r s a h ib i a n c a k d e v le t in b ir m e m u r u , b ir t e m s ilc is id ir . D e v le t a d ın a t o p r a k t a n y a r a t ıla n r a n t ü z e r in d e n v e r g i t o p la r v e d e v l e t a d ın a a s ­ k e r c e m e d e r . O s m a n lı t o p lu m u n d a i) T im a r s a ­ h ib i n e t o p r a ğ ın m ü lk iy e t in e , n e d e t a s a r r u f h a k ­ k ın a s a h ip t ir , ii) T im a r v e r a s e t le g e ç m e z .» ’ Ö z e l t o p r a k m ü lk iy e t in in y o k lu ğ u d o la y ıs iy le m eydana g e l e n ö z e l y a b a n c ıla ş m a b iç im in in , e d e b iy a t ın a n a m a d d e s i o la n i n s a n ü z e r in d e k i e t k ile r in i, b u d u r u m u n iç e r ik s e l v e b iç im s e l s o ­ r u n la r a n a s ıl y a n s ıd ığ ın ı a r a ş t ır m a d a n ö n c e , O s ­ m a n lI t o p lu m u n u n b e lir le y ic i n it e l ik le r in i g ö r ­ m e y e d e v a m e d e lim : O s m a n lı t o p lu m u g e liş m iş m e t a ü r e t im in e d a ­ y a n a n v e b u t e m e l ü z e r in d e g e liş m e e ğ ilim in d e o la n b ir .y a p ıd a n y o k s u n g ö r ü n ü y o r . T o p r a ğ ın d e v le t e lin d e b u lu n u ş u , k ö y e k o n o m is in in ç ö z ü l­ m e s in e v e e m e ğ in ö z g ü r le ş e r e k p a z a r a ç ık m a ­ s ı n a e n g e l o ld u ğ u n d a n , t o p lu m k e n d i iç s e l g e ­ li ş m e s iy le m e t a ü r e t im in e g e ç e m e m iş t ir : « E k o n o m id e a s ıl ü r e t ic i k e s im o la n t a r ım k e ­ s im in d e k ö y lü e k o n o m ile r in in m e v c u d iy e t i, y a ­ r a t ıla n t o p la m ü r ü n ü n b e lir li b ir s e v i y e y i a ş m a ­ m a s ın ı g e r e k t ir m e k t e d ir ( ...) K ö y e k o n o m is i iç in d e y a r a t ıla n a r t ık ürün, m ir i t o p r a k s is t e m in d e n d o la y ı k ö y t o p lu lu k la r ı iç in d e k a lm a d ığ ın d a n , a r t ık - ü r ü n ’ü n o b ö lg e d e m e t a ’y a d ö n ü ş m e s i s ö z k o n u s u o la m a z .» ’ B ir b a ş k a ik t is a t ç ı, İ d r is K ü ç ü k ö m e r d e b u n a y a k ın b ir g ö r ü ş ö n e sü r ü y o r : « P a z a r la r ın , p a n a y ır la r ın v e u lu s la r a r a s ı t i c a ­ r e t in v a r lığ ı, t ic a r e t s e r m a y e s in in v a r l ı ğ ı n ı g ö s ­ te r iy o r . Y a n i b ir m ik t a r m e t a ü r e t i m i m u h a k ­ k a k k i v a r d ı. Y a l n ı z k ı r s a l b ö lg e le r le ş e h i r le r a r a s ın d a b ir b i r i n i t a m a m l a y a n b ir iş b ö lü m ü v e m ü b a d e le h e r h a ld e ö n e m li d e ğ i l d i .»,0 130 M e r k e z î o t o r it e n in g ü ç lü lü ğ ü v e m ir i to p r a k d ü z e n i, O s m a n lı t o p lu m u n u n e v r im le ş m e s ü r e ­ c in i k ö s t e k le m iş v e e k o n o m i, t a l a n d ö n e m in e d a y a n d ığ ı s ü r e c e y e t e r l i g ö r ü n m e s in e r a ğ m e n d u r a l l a ş m ı ş t ı r . Ü r e t im b e lir le y ic i ö z e lliğ i d e ğ i l ­ d ir O s m a n lı t o p lu m u n u n . « G ü c ü n ü n t e m e li, e k o n o m ik ü r e t im d e ğ il, e k o ­ n o m ik ü r e t im s ı n ıf la r ın ın ü s t ü n e k e n d in i s a v a ş v e f e t i h t e n e d in ilm iş g ü ç le o t u r t a n b ir d e v le t.» " O s m a n lı t o p lu m u n u n t e m e lin d e y a t a n b u e ğ i ­ lim , y a n i ü r e t ic i o lm a m a k , b ü t ü n d ü ş ü n c e y a p ı­ s ın ı e t k ile m iş v e is l â m i y e t i n d e e t k is iy le k a lıp la ş t ır m ış t ır . T a s a v v u f u n ö n p lâ n a ç ık a r d ığ ı o l a n l a y e t in m e k , t o p lu m u n e k o n o m ik y a p ıs ın ın y a n s ım a s ın d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . P r o f e s ö r S a b r i Ü l g e n e r ’in ş u g ö z le m i s o n d e r e c e i l g i n ç ­ tir: « T a s a v v u f a h lâ k ı h a k ik a t t e b a s i t e l iş ç iliğ in e d a y a h â n 'd ü n y a g ö r ü ş ü n ü n b ir a z d a h a k u v v e t li ç iz g ile r le if a d e s in d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . ( ...) C e m iy e t h a y a t ı, İ k tis a d î f a a l i y e t l e r e e n f a z la b a ğ lı o lm a s ı g e r e k e n s a n 'a t v e t ic a r e t e r b a b ı d a d a h il o lm a k ü z e r e , k ıy m e t ö lç ü le r in i h e n ü z ¡nadi­ d e l e ş m e m i ş b ir d ü n y a g ö r ü ş ü n d e n a lıy o r . B u t e ­ m e l d ü ş ü n c e y i b ir c ü m le il e h ü l â s a e d e b i l i r i z : m a d d e n in v e m a d d î' h a y a t ı n ic a p la r ı d ış ın d a k a ­ la b ilm e k .» " D ü n y a n ın m a d d e l e ş m e m e s i n e r d e n g e liy o r ? H e r ş e y d e n ö n c e m ir i to p r a k d ü z e n i d o la y ıs i y l e e m e ğ in m e t a ’y a d ö n ü ş m e m e s in d e n . G e ­ liş m e m iş b ir iş b ö lü m ü iç in d e ü r e tic i e m e k , b ü ­ t ü n ü y le in s a n ı n k e n d in e ö z g ü b ir f a a l i y e t g ib i g ö r ü n ü r . K e n d in i b ir m e t a o la r a k p a z a r a ç ık a r ­ m a d ığ ı iç in O s m a n lı ü r e t ic i i n s a n ı y a r a t t ığ ı m a d ­ d e d e v e ü r ü n d e k e n d i b i llû r la ş m ış e m e ğ i n i g ö r ­ m e z . Ü r ü n d e , m a d d e d e k e n d i l iğ i n d e n ş e y l e r ­ d ir , B u y ü z d e n a ş k m la ş ır la r . Y a r a t ılm a z la r y e ­ llid e n . B ö y le c e i n s a n d a , İ k tis a d î h a y a t d a , d a ­ h a i l e r i b ir a ş a m a y a g e ç e m e z le r . 131 « O s m a n lı t o p lu m u n d a ü r e t im g ü ç le r in in ör­ g ü t le n m e b iç im id ir k i, f e o d a liz m iç in d e o lu ş a n k a p it a liz m in ö n k o ş u ll a r ı n ın e n t e m e lin i, y a ln ız f e o d a liz m a ş a m a s ın a ö z g ü o la n ın d o ğ u ş u n u e n ­ g e lle m iş t ir . B u e n t e m e l v e y a l n ı z f e o d a liz m e ö z g ü k o ş u l, e m e ğ in o b j e k t if ç a lış m a k o ş u lla r ın ­ d a n a y r ıla r a k ö z g ü r le ş m e s id ir .» '3 B u r a d a M a r x ’ı a n m a m ız g e r e k iy o r : « Ü c r e tli e m e ğ in ö n ş a r t la r ın d a n b ir i v e s e r ­ m a y e n in t a r ih î ş a r t la r ın d a n b ir i, ö z g ü r e m e k tir , p a r a t a r a f ın d a n t ü k e t ilm e k ü z e r e , ö z g ü r e m e ğ in p a r a y a d e ğ iş im id ir . B u , ilk ö n c e iş ç in in , o n u n d o ğ a l ç a lış m a y e r i f o n k s iy o n u n u y e r in e g e t ir e n t o p r a k t a n a y r ılm a s ı g e r e k ir d e m e k t ir .» 14 A y r ın t ıla r ın d a n a y ık la n m ış b u k ıs a a ç ık la m a ­ la r , O s m a n lı t o p lu m u n u n , h iç d e ğ i l s e 16. y ü z y ıl b a ş ın a k a d a r B a t ı t o p lu m la r ın d a n f a r k lı b ir ç i z ­ g id e g e l i ş t i ğ i n i o r t a y a k o y u y o r . B u y ü z d e n d e O s m a n lı to p lu m u , s ö z c ü ğ ü n m u t l a k a n la m ıy la o lm a s a b ile « d o ğ u d e s p o t lu k la r ı» ç e r ç e v e s in d e g ö r ü le b ilir . Y a d a d a h a m o d a d e y im iy le A s y a Ü r e t im B iç im i ç e r ç e v e s in d e ." B u v a r s a y ı m , e d e ­ b iy a t ın a n a m a d d e s i o la n i n s a n s o r u n s a l l ı ğ ı a ç ı ­ s ın d a n ö n e m li ip u ç la r ı v e r e b ile c e k n it e lik t e g ö ­ r ü n ü y o r b iz e . Ç ü n k ü A s y a Ü r e t im B iç im i « T a r ih s e l o la r a k , ü r e t im g ü ç le r in in h e n ü z o l­ d u k ç a d ü ş ü k b ir g e liş m e s e v iy e s in d e b u lu n d u k ­ la r ı v e a ç ık ç a b e lir le n m iş , b ir b ir le r iy le ç a t ış a n s ı n ı f l a n iç e r e n t o p lu m u n o r t a y a ç ık m a k t a o l ­ d u ğ u s ır a la r d a y e r a lır .» 14 V e b u k a n ı y ı p e k iş t ir m e k a m a c ıy la a n a lım : « A s y a t ip i t o p lu m u n , b ö lü n m e z m ü lk iy e t v e k ö y t o p lu lu ğ u n u ( k o m ü n o t e s in i) iç e r m e s i it i b a ­ r iy le s ın ıf s ı z t o p lu m u n s o n la r ın d a ; b ir ü s t - t o p lu lu k ş e k lin d e o r t a y a ç ık ıp d e v le t ik t id a r ın ı e lin ­ d e t u t a n b ir a z ın lık t a r a f ın d a n y ö n e t ilm e s i d o la y ı s iy l e d e s ı n ı f l ı t o p lu m u n b a ş la n g ı ç d e v i r l e ­ r in d e y e r a lm a s ı g e r e k ir .» 17 Ş u n u d e m e k is tiy o r u z : O s m a n lı t o p lu m u , b ir 1:12 g e ç iş d ö n e m in in ü r ü n ü d ü r . N e n o r m a l b ir ç o ­ c u k lu k t a n , n e d e b o z u lm u ş b ir ç o c u k lu k t a n s ö z e d e b ilir iz y a n i. E k o n o m ik - t o p lu m s a l ö r g ü t l e n ­ m e d o la y ı s i y l e m a d d e d ü n y a s ı n a g ir e m e y e n O s ­ m a n lI in s a n ı, e d e b i y a t ı n e b ir a l g ı l a y ı ş - y o r u m l a y ı ş b iç im i o la r a k g ö r ü r , n e d e b ir d e ğ i ş t i r i m b iç im i o la r a k . N e d e n i d e s o n d e r e c e a ç ık g ö r ü ­ n ü y o r : Ç ü n k ü e d e b iy a t o lu ş m a k t a d ır h e n ü z . E d e ­ b iy a t ı y a r a t a c a k b ir e y - in s a n ' ı b iç im le n d ir e n a lt y a p ı’n m d o ğ a l s o n u c u d u r b u . İ z in v e r ils i n y e ­ n id e n M a r x ’a b a ş v u r m a m ız a : « T a s a v v u r la r ın ın , f ik ir le r in in v b ., y a r a t ıc ıs ı o la n la r , i n s a n la r ı n k e n d ile r id ir . A m a b u n la r , ü r e ­ t i c i g ü ç le r in g ö s t e r d iğ i b e lir li g e liş m e v e b u g e ­ liş m e y e t e k a b ü l e d e n il iş k ile r t a r a f ın d a n ş a r t ­ la n m ış o la n g e r ç e k e t k in in s a n la r d ır . B ilin ç , b i­ lin ç li v a r lık t a n b a ş k a b ir ş e y o la m a z v e i n s a n ­ la r ın v a r lığ ı, o n la r ın g e r ç e k y a ş a m a s ü r e c id ir .» 18 B u y o r u m l a y ıc ı t a n ım ı e d e b iy a t ın ö z e l v a r lık a l a n ı n a a k t a r d ığ ım ız d a d a h a s a d e , a m a a y n ı t e m a t ik i l g iy i d ile g e t ir e n b ir b a ş k a t a n ım e ld e e d e ­ b ilir iz k i, y a p ıt la t o p lu m s a l g e r ç e k lik a r a s ın d a k i b a ğ la n t ıy ı s a y d a m la ş t ır m a m ız a y a r a r : « İ n s a n y a r a d ılış ı, a s lın d a , t o p lu m s a l g e r ç e k lik ­ t e n a y r ı l a m a y a c a ğ ın a g ö r e , a n la t ım d a k i h e r a y ­ r ın t ı, b ir e y o la r a k i n s a n l a t o p lu m s a l v a r lık o l a ­ r a k in s a n a r a s m d k i d iy a le k t iğ i d ile g e t ir d iğ i ö l ­ ç ü d e ö n e m li o la c a k d e m e k t ir .» 18 ^ u k a c s ’t a n y a p t ığ ım ız b u a lın t ı, ş ö y le b ir d ü ­ ş ü n c e y e g ö tü r ü y o r : O s m a n lı t o p lu m u n u n g e n e l k a r a k t e r is t iğ i g ib i g ö z ü k e n v e d o ğ r u d a n d o ğ r u ­ y a a l t - y a p ı ’n ın ü r ü n ü o la n d u r a l l ı k , b u t e m e l ü z e r in d e g e li ş m e k z o r u n d a o la n in s a n ı d a d u ­ r a l la ş t ır m ış v e i ç s e l l i ğ i n b ilin c in e u la ş m a s ın ı e n ­ g e lle m iş t ir . B u y ü z d e n d e e d e b iy a t s a l iç e r ik g e r ­ ç e k liğ in b o y u t la r ın ı y it ir m iş , s o y u t v e ş e m a t ik b ir n it e l i ğ e b ü r ü n m ü ş t ü r . A n c a k , b u k o n u d a d e ­ r in le ş m e d e n O s m a n lı t o p lu m u n u n d o l a y s ı z b ir ü r ü n ü o la n O s m a n lı in s a n ın ın b a z ı b e lir le y ic i n i ­ 133 t e lik le r i n i s a p t a m a m ız g e r e k iy o r . O s m a n lı in s a n ı, d o la y ıs iy le O s m a n lı e d e b iy a t ­ ç ıs ı iç in d e y a ş a d ığ ı t o p lu m u t a m a m la n m ış b ir m ü k e m m e l i y e t g ib i g ö r ü r . H iç b ir z a m a n f a r k ın ­ d a d e ğ ild ir ç e liş k ile r in , k e n d in i t o p lu m la ö z d e ş ­ le ş ti r m i ş t i r . A l ı ş - v e r iş i y o k t u r k a r ş ıt la r la , b ir e y ­ s e l l i ğ in i b ile o lu ş t u r m a z , o lu ş t u r a m a z ; h a z ır b u : l u r ö n ce d e n _ Y .ç r ilm i§ b ir ö r n e k te . G e n e llik le t a ­ la n a d a y a n a n ü r e t ic i o lm a y a n e k o n o m i, k e n d i k e n d in e y e t e r li g ö r ü n ü ş ü y le b ir i n s a n b ir e y i o l a ­ r a k e d e b iy a t ç ı y ı d a z i h n î o la n d a d o n d u r u lm u ş y e t k in b ir ö r n e k le y e t in m e y e z o r la r . H iç b ir ş e y ü r e t m e z , ü r e t ile n le y e t in ir s a d e c e . N e s n e y le , n e s ­ nel" o l a n l a iliş k is i, d e ğ i ş i k l iğ e u ğ r a tm a s ö z k o n u s u o lm a d ığ ı iç in iç k in v e İ n s a n î d e ğ ild ir . G iz le r i o la n , k e ş f e d ile b ile c e k b ir ş e y d e ğ ild ir e ş y a . B ir k a t ılık tır : V e r ilm iş ö r n e k le y e t in e n z ih n in f o r m ­ la r ın a a ç ık b ir k a t ılık . K e n d in i h a s ı l o ld u ğ u g ib i y a d a k a b u l e t t ir ild iğ i g i b i t a n ıy o r s a , n e s n e y i d e ö y le ta n ır . N e s n e y e iş le m e z , n e s n e d e o n a . H a _kim ü retim " b iç im i b ir d e ğ e r y a r a t ılm a s ın ı, m e ta , ü r e t ilm e s in i ö n le r d e o n d a n . - '' ' ( O s m a n lı in s a n ı, b ir e y o la r a k k e n d is iy le t o p ­ lu m a r a s ın d a h iç b ir ç a t ış k ı g ö r m e z . Y u t u lm u ş t u r t o p lu m c a . M e r k e z î o t o r it e d e d o r u ğ u n a e r i­ ş e n , b ill û r la ş a n t o p lu m s a l k u r u lu ş e r it m iş t ir o n u . M e r k e z î o t o r it e n in g ü ç le n d ir ilm e s i iç in a n o n im l e ş t ir ile n v e r i l m i ş ’d e k e n d is in in e k s ik s iz b ir y a n ­ s ı s ın ı b u lu r . A n o n im le ş t ir ile n v e r ilm iş , b iç im d e d o n u p k a la n b u t a m a m l a n m ış t ı k d u y g u s u s ü n ­ g e r g ib i s il e r iç s e lliğ i. O s m a n lı in s a n ı n ı d a h a d o ­ ğ u ş t a n t e m e l b ir b o z u lm a y a u ğ r a t a n , e d ilg in d u ­ r u m a d ü ş ü r e n a ç m a z ş u n o k t a d a g ö z le m le n e b i­ lir: Ö z e l to p r a k m ü lk iy e t in in y o k lu ğ u n a r a ğ m e n , O s m a n lı t o p lu m u s ı n ıf lı b ir t o p lu m d u . A m a g e ­ liş m e s i s ı n ı f l ı t o p lu m la r ın . ç iz g is in i i z le m e d iğ i iç in , i n s a n i g e l i ş m e d e t e r s y ö n d e o ld u .“ B ir e y s o m u t la ş a c a ğ ın a s o y u t l a ş t ı, k a r ş ı k o v a c a ğ ın a k a b u lle n d i v e y a r a t a c a ğ ı _ y e r d ş . m a z m u n ’d a ^ t a ş ı l ­ 13-1 la ş tı. Bu ik ir c ik li s o r u n ’u n ç ö z ü m le n m e s in e g ir iş ­ m e d e n , s ı n ı f ı n t a n ım ı n ı y a p a lım : « S ın ıf la r m u a y y e n b ir s o s y a l e k o n o m i r e jim i iç in d e i ş g a l e t t ik le r i y e r in f a r k lı o l u ş u d o la y ıs iy le b ir i d iğ e r in in e m e ğ i n e s a h ip ç ık a b il e n i n ­ s a n g r u p la n d ır .» 21 B u t a n ım ın ı ş ı ğ ın d a O s m a n lı t o p lu m u n u n s ı ­ n ıf s a l y a p ıs ı k o la y lık la o r t a y a k o n a b ilir : T o p r a k ü z e r in d e t a s a r r u f h a k k ı n a s a h ip o la n r e a y a b ir a r t ık - ü r ü n y a r a t m a k t a d ır v e b u a r t ık - ü r ü n d e v ­ l e t e g e ç m e k t e d ir . O y s a k i s o y u t d e v le t , « S u lta n , u le m a v e a s k e r ü ç lü s ü n d e n m ü t e ş e k k i r h a k i m b ir s ı n ı f t a r a f ın d a n t e m s il e d ilm e k t e ­ d ir . T o p r a ğ ın m ü lk iy e t in d e n y o k s u n ü r e t ic i s ın ıf is e r e a y a d ır . Ö y le is e r e a y a t a b i s ın ıf t ır . B u n d a n d o la y ı d a O s m a n lı t o p lu m u s ı n ı f l ı b ir t o p lu m ­ d u r .» 22 P r o f e s ö r B e r k e s d e b ir a z k a r ış ık b ir a n la t ım b iç im iy le o lm a s ın a r a ğ m e n a y n ı n o k t a y a iş a r e t e d iy o r : « T o p lu m b ö lü k lü v e t a b a k a lı v e s t a t ik . T a b a ­ k a lı d e d ik , d o ğ r u s u s ı n ı f d e m e k o la c a k . G e r ç e k ­ t e d e b u n la r s ın ıf , a m a t e p e d e k i d e v le t o n la r ı « sın ıf» o lm a k t a n a la k o y u y o r .» 23 O s m a n lı t o p lu m u n d a r e a y a b ir a r t ık - ü r ü n y a ­ r a t m a s ı d o la y ıs iy le t o p r a k t a n d a ö n e m li b ir ü r e ­ tim a r a c ı o lm a ö z e ll i ğ i n i k o r u m u ş v e e m e k , ü c ­ r e t l i e m e ğ e d ö n ü ş m e m e s in e r a ğ m e n d a i m a s ö m ü r ü lm ü ş tü r . A n c a k , m ir î to p r a k d ü z e n i d o la ■ yısiyle r e a y a s ö m ü r ü n ü n f a r k ın a v a r m a m ış v e k e n d in i t o p lu m u n ö z g ü r b ir ü y e s i g ö r m ü ş tü r . B u r d a d ır O s m a n lı in s a n ın ın t e m e l a ç m a z ı. « T o p r a k la k e n d is i a r a s ın d a k i iliş k id e n d o la y ı h ü r o la n in s a n , d e v le t le iliş k is in d e , s ö m ü r ü le n s ın ıf ın b ir ü y e s i o la r a k s ö m ü r ü le n s ü r ü y e d a h i l ­ d ir . B ö y le o lu n c a , i n s a n s ö m ü r m e y i iç k in b ir o la y o la r a k g ö r e m e z . O s m a n lı in s a n ı n ı n y a b a n ­ c ı l a ş m a s ı b u r a d a d ır . B ir e y s e l h ü r lü k v e s ı n ı f s a l 135 ^ s ö m ü r ü lm e , O s m a n lı in s a n ın ın a s lî k a r a k te r id ir . K e n d is i a n o n im s ö m ü r ü lü r k e n , b ir e y s e l o la r a k b u . s ö m ü r m e o l a y ı n ı id r a k e t m e s in e im k â n y o k ­ tu r . S ö m ü r m e , o n u n iç in d ış k ın , y a ş a n ılm a y a n b ir o la y d ır . B u n d a n d o la y ıd ır k i, O s m a n lı to p l u m u n d a s ö m ü r e n d e v le t h e r z a m a n m e ş r u o l ­ m u ş tu r .» “ T a r ih s e l s ü r e ç iç in d e ile r i b ir ü r e t im a ş a m a s ı ­ n a g e ç ile m e d iğ i, a r t ık - ü r ü n ’ü n y a r a t ıc ıs ı r e a y a d a t o p r a k d ü z e n in d e n ö t ü r ü r a iy e - b ir e y o la r a k k e n d in i ö z g ü r g ö r d ü ğ ü iç in , O s m a n lı t o p lu m u e d e b iy a t ç ın ın b ilin c in e , g e r ç e ğ in t a m t e r s i b ir b i­ ç im d e y a n s ım ış t ır : Ç e l i ş m e s i z , d u r g u n v e b ü ­ t ü n l e ş m i ş . Ç e liş m e s iz b ir t o p lu m s a n ıs ı n ı n s o ­ n u c u n e o la b ilir d i? Ç e l i ş m e s i z b i li n ç . B u y ü z d e n , O s m a n lı e d e b iy a t ç ıs ı n e s n e l b ir d ü n y a d a y a ş a ­ m a s ın a r a ğ m e n n e s n e l l iğ i n ç e liş m e li y a p ıs ı n ı g ö ­ r e m e m iş , g id e r e k m a d d î h a y a t ın b ir ic ik k a y n a ­ ğ ı o la n k e n d is in i d e s o y u t g e n e l ’e d ö n ü ş tü r m ü ş , s is t e m in r a t i o n e l 'i g e r e ğ i e r iy ip g it m iş t ir o r a d a . D e v le t in a y r ılm a z b ir p a r ç a s ıd ır , o n u n la v a r d ır y a ln ız c a , o n u n la t a m a m la n m a k t a d ır : «O, d e v le t i n y ü c e o t o r it e s i v e s u lt a n ın u lu k i­ ş i l iğ i a l t ı n d a r e a y a d e n ile n i n s a n s ü r ü s ü n ü n b ir ü y e s id ir . D e v le t , d in v e tö r e i le y a b a n c ıla ş a n O s m a n lı in s a n ın ın g e r ç e k ik t j s a d î h a y a t ı g ö r ­ m e s in e im k â n y o k tu r . O s m a n lı i n s a n ı n ın f e t i ş i z ­ m i m a d d i ik t is a d i h a y a t t a n d e v le t v e m ü s lü m a n l ığ a d o ğ r u k a y m ış tır .» D e v le t in , b a ş k a b ir s ö y l e y i ş l e t o p lu m s a l k u r u ­ lu ş u n b u a ş k m la ş t ır ılış ın d a İ s lâ m î d ü n y a g ö r ü ­ ş ü n ü n b ir in c i d e r e c e d e e t k in o ld u ğ u a ç ık t ır Ç ünkü, « D a h a b a ş la n g ı ç t a n t e o k r a t ik b ir m o n a r ş i n i­ t e liğ in i k a z a n a n O s m a n lı İ m p a r a t o r lu ğ u ’n d a , İ s lâ m lığ ın a n a k u r a lla r ın a u y g u ıı o la r a k d in v e d e v le t iş le r i b ir le ş t ir ilm iş t ir .» 25 B ö y le c e , O s m a n lı in s a n ı e k o n o m ik - t o p lu m s a l y a p ıy a 130 s ık ı s ık ıy a b a ğ lı o la n h u k u k s a l y a p ıy ı T a n n ’n ın b ir e m r i o la r a k g ö r m e k z o r u n d a k a l ­ m ış v e m a d d i h a y a t a b ü s b ü t ü n y a b a n c ıl a ş m ı ş ­ tır. O s m a n lı t o p lu m u n u n h u k u k s a l y a p ıs ın ın d a ­ y a n d ığ ı « Ş e r ia t» s ö z c ü ğ ü n ü n e t im o lo j is i b ile d u ­ r u m u a ç ık lık la o r t a y a k o y m a y a y e te r lid ir ^ Ş e r ia t « Ş a r i’n in K ita b ı» a n la m ı n a g e l i y o r v e « Ş ari», « İs lâ m k a n u n u n u n k o y u c u s u a n la m ın d a T a n r ı v e o n u n b ild ir m e y le g ö r e v le n d ir d iğ i r e s u lü M u h a m m e d ’d ir .» “ Ş e r ’i y a r g ıla r ın ç ık a r ılm a s ın d a b a ş ­ v u r u la n d ö r t t e m e li n K u r a n , S ü n n e t ( H a d i s ) , İ c m a v e K ıy a s o l m a s ı f h u k u k s a l y a p ın ın O s m a n lı in s a n ın ın g ö z ü n d e n a s ıl a ş k a n la ş t ır ıld ığ m m b ir b a ş k a k a n ıt ıd ır . Ü s t e lik İ s lâ m iy e t g e n e l e s a s la r ı b a k ım ın d a n k u ş k u y a , b a ş k a b ir s ö y le y iş le ^ b il g i v e v a r lık s o ­ r u n la r ın ın t a r t ış ılm a s ın a im k â n v e r m e z . B u y ü z ­ d e n d ış s a l o la r a k g e l i ş e m i y e n b ilin ç , i ç s e l o la r a k d a g e liş e m e z . K u ş k u s u z b ilg i v e v a r lık s o r u n u g i ­ b i b a t ı d ü n y a s ın ın m a lı o la n s o r u n la r ın , b a m ­ b a ş k a k o ş u lla r d a d o ğ a n , g e l i ş e n v e d e v l e t h a lin e g e l e n i s lâ m iy e t in d ış ın d a k a lm a s ı d o ğ a ld ır . A n ­ c a k ş u n u u n u t m a m a k g e r e k iy o r : O s m a n lı i n s a n ı ­ n ın d in s e l y a b a n c ıla ş m a s ı, e k o n o m ik y a b a n c ıl a ş ­ m a s ın ın t a m a m la y ıc ıs ı, d a h a d o ğ r u s u b ü t ü n le y ic is i’dir: « D in , h e n ü z k e n d in i b u la m a y a n y a d a k e n ­ d in i y e n id e n k a y b e t m iş o la n in s a n ın b ilin c in d e o lm a s ı v e k e n d in i d u y m a s ıd ır . A m a _ j n s a n d ü n y a n ıiL d ış ı n d a d u r a n s o y u t b ir v a r lık , d e ğ ild ir . İ n ş a n , in s a n ın d ü n y a s ıd ır ,.- d e v le t t ir , t o p lu m d u r . . B u d e v le t , b u t o p lu m t e r s ç e v r i l m iş b i r d ü n y a o ld u k la r ı iç in , te r s ç e v r i l m i ş b i r d ü n y a b ilin ç liliğ i o la n d in i d o ğ u r u r la r .» 37 B ö y le c e s ı n ı f s a l o la r a k s ö m ü r ü ld ü ğ ü h a ld e b i ­ r e y o la r a k y a ln ız c a t o p r a ğ a t a s a r r u f e d e b i l d i ­ ğ in d e n ö t ü r ü k e n d in i ö z g ü r g ö r e n O s m a n lı i n - s a n ı, e k o n o m ik - t o p lu m s a l g e r ç e k liğ i e ld e n k ^ j_ ç ır ır . B u b ir . D in y o l u y l a d a d ü z e n i m u t la k b ir / k a t e g o r i o la r a k g ö r ü r . B u ik i. D o la y ıs ıy le O s - '1 137 m a n ii i n s a n ı g e r ç e k h a y a t ı t a s a r r u f e d e m e z , a ş k ın la ş ır h e r ş e y . G e r ç e k liğ in b ilin c in e u la ş a m a m a k d e ğ ild ir s ö z k o n u s u e d ile n . O s m a n l ı i n s a n ı b il i n ç l e n m e n in b ir ic ik k o ş u lu n d a n y o k s u n d u r ç ü n k ü ; G erçek h a y a t ı y a ş a m a k . T o p lu m s a l y a p ı, b ili n ç t e d e p r a ­ t ik t e d e t e r s in e ç e v ir ir h e r ş e y i: D ış la ş t ır ır . T o p ­ r a ğ ı e k e n , ü r ü n ü d e v ş ir e n , s e v i ş e n v e ö le n i n s a n d e ğ i l d i r s a n k i. T e k l i k o la r a k y a ş a m a z h iç b ir ş e y i O s m a n lı in s a n ı. H e r z a m a n ç o k lu k ' tu r .28 T ü r k le r in İ s lâ m iy e t ö n c e s i s a n a t ın d a b ü y ü k y e r t u t a n s t i l i z e h a v v a n f ig ü r le r i is lâ m iy e t in k a ­ b u lü y le n a s ıl k a y b o la r a k y e r in i b it k is e l v e g e o ^ n e t F ik - ü g ü r a s y n n a - b ır a k m ış s a ”, t o p lu m u n n e s ­ n e l k o ş u lla r ın a y a b a n c ıla ş a n O s m a n lı in s a n ı d a m a d d i v e g e r ç e k h a y a t l a d iy a le k t ik il g is i n i v e b ir liğ in i y it ir m iş , ü r e t im s ü r e c i iç in d e e d ilg in b ir v a r lık d u r u m u n a g e lm iş t ir . «B ir İ k tis a d î f o n k s iy o n ü z e r in e k u r u la n r e a ­ y a n ın v e d e v le t in a n o n im v a r lığ ı, t o p lu m iç in d e b ir e y - I n s a n ın y e t iş m e s in i e n g e lle m iş tir . O s m a n lı t o p lu m u n u n d e v le t v e r e a y a a r a s ın d a b ir lik y a ­ r a t a n ik t is a d i r a t io n e l’i, b ir e y in t o p lu m iç in d e ö z e l v e b a ğ ım s ız o la r a k o r t a y a ç ık m a s ın ı ö n le ­ m iş tir .^ 30 O s m a n lı t o p lu m u n d a y u k a r d a n b e r i a ç ık la ­ m a y a v e ö r n e k le m e y e ç a lış t ığ ım ız n e d e n le r le b ir e y - i n s a n ’ın o r t a y a ç ık a m a y ış ı, h e r ş e y d e n ö n c e b ir d i l ü r ü n ü o la n e d e b iy a t s a ! v e ş iir s e l iç e r iğ i d a h a b a ş ın d a n s a k a t la m ış t ır . Ç ü n k ü , ü r e t im s ü ­ r e c i iç in d e n e s n e le r d ü n y a s ın ı d e ğ i ş i k l iğ e u ğ r a ­ t a b ile c e k , n e s n e l iliş k i le r i b a ğ ım s ız b ir d il ü r ü n ü ’n e d ö n ü ş t ü r e b ile c e k b ir ic ik v a r lık , b ir e y - in s a n ’d ır. « Ş e y le r d ü n y a s ın ın s a n a t s a l b iç im le n d ir iliş i, d o ğ a y ı b e n z e ş t ir m e n in C a sim ile e t m e n in ) y o l l a ­ r ın d a n b ir id ir . Y a r a t ıc ı e tk _ in lik ,_ m a d d e ..dünya.-, s ın d a b ir f ik r i y a , d a a m a c ı g e r ç e k le ş t ir m e n in b ir y o lu d u r , b ir n e s n e l e ş m e s ü r e c id ir . (...) 138 S a n a t , k u r a m s a l b ir e t k in liğ in t e m e lin d e g e ­ n e l b ir ö lç ü n ü n b u lu n d u ğ u y e r d e y a d a d a h a b a ­ s it b ir s ö y le y iş le , n e s n e l e r i n v e b u n la r ın in s a n b e y n in d e k i im g e le r in in d ış g ü ç le r in a r a y a g i r ­ m e s iy le b o z u lm a d ığ ı, s a n a t ç ın ın k e n d i v a s a t ın ı, k e n d i iç d o ğ r u lu ğ u n u o r t a y a ç ık a r m a k ü z e r e k e n d i d i l i y l e k o n û ş t u r d u g u y e r d e b a ş la r .» 31 İ ş te O s m a n lı in s a n ı g e r ç e k b ir e d e b iy a t y a r a ­ t a b ilm e k 33 iç in , b u b ir ic ik ö lç ü t t e n , k e n d i d i l ’in d e n y o k s u n d u . H iç k u ş k u s u z b u d u r u m , b ir s u ç g ib i y ü k le n e m e z O s m a n lı in s a n ı n m o m z u n a . K e n d in i y a r a t a n s o m u t k o ş u lla r b u n u g e r e k t i ­ r iy o r d u d a o n d a n . E K O N O M İK -T O P L U M S A L T E M E L İN B İÇ İM L E N D İR D İĞ İ E D E B İY A T ^ ^ G e n e l k a r a k t e r is t iğ i ü r e t ic ilik d e ğ il, t a l a n v e d u r a llık o la n b ir to p lu m d a , n a s ıl b içn n len e,b ilL cd i e d e b iy a t ? C e v a b ı k e n d in d e d ir b u s o r u n u n: D u ­ r a l b iç im d e . E d e b iy a t ın b il g in i n ö z e l b ir b iç im i o ld u ğ u h e r ­ k e s ç e b ilin iy o r . B u ö z e llik b ir y a n d a n i n s a n d o ğ a , b ir y a n d a n i n s a n - t o p lu m iliş k ile r i n in s u ­ n u lu ş b iç im in d e n g e liy o r e lb e t t e . B ir a n la m d a , d ü n y a n ın g e n e l b iç im d e k a v r a n ış ıd ır e d e b iy a t . A m a b u g e n e l k a v r a y ış h iç b ir z a m a n ö z n e lliğ i o r t a d a n k a ld ır m a z . T a m te r s in e : B ir k a v r a y ı ş b i ­ ç im i, a n c a k v e a n c a k , ö z n e l b ir t a v ır d a n s o j ır a g e r ç e k le ş e b ilir . S o m u t k o ş u l v e iliş k il e r e ö z n e l a ç ıd a n b a k a m a y a n in s a n , n e s n e l l iğ i ç ö z ü m le m e o l a n a ğ ın ı d a e lin d e n k a ç ır ır . N e s n e l lik d e ğ i ş ­ m e z l i k o la r a k g ö r ü lm e y e b a ş la r . S ö z c ü ğ ü n g e r ­ ç e k a n la m ı y la O s m a n lı d ö n e m i y a z ı n ı n a e d e b i ­ y a t d e n e m e m e s in in n e d e n i b u d u r . S ö m ü r ü le n s ı ­ n ı f v e b u s ın ıf ın b ir e y le r i k e n d ile r in i d e v le t le ö z ­ d e ş le ş t i r d i k le r in d e n , h a k im s ı n ı f b ir e y le r i d e d o ğ ­ 139 r u d a n d o ğ r u y a s o y u t d e v le t ’i o lu ş tu r d u k la r ın d a n ö tü r ü , d a h a d o ğ r u b ir s ö y l e y i ş l e b u ö z d e ş le ş t ir ­ m e y i a m a ç la d ık la r ın d a n ö tü r ü , g e r ç e k a s l a a l ­ g ıla n m a z . D erdem ez, k e n d in e s a h t e - g e r ç e k ’i a m a ç e d in ir e d e b iy a t d a . S o m u t g e r ç e k k a r ş ıs ın d a , O s m a n lı d ö n e m i e d e ­ b iy a t ı33 b ir a n la m d a k e n d in d e b ilin ç d ö n e m in in j ü r û n y d û r . J V e r ilm iş o l a n l a y e t in ir . B ir r o m a n c ı­ n ın , o y u n y a z a r ın ın , ş a ir in y a d a h ik a y e c in in y a p t ı ğ ı n e d ir s o n ç ö z ü m le m e d e ? D ış d ü n y a n ın ö n c e ö z ü m le n m e s i, s o n r a d a d e ğ i ş t i r i m i .. Ü r e t im v e t o p lu m s a l ö r g ü t le n m e d o la y ıs iy le y a b a n c ıl a ­ ş a n in s a n i l iğ i y e n i d e n b u lm a n ın b ir ic ik y o lu d u r b u d e ğ iş t ir im . İ n s a n î d u y u s a llığ ın ik i u c u , k o m ik v e tr a j ik , b ir b ir le r in e d ö n ü ş m e k ü z e r e y a ln ız c a s o m u t d u r u m a k a t ılın d ığ ı, m a d d i h a y a t g e r ç e k a n la m d a y a ş a n ıl d ı ğ ı z a m a n y a k a la n a b ilir . İ n s a ­ n în k e n d in i n e s n e lle ş t ir m e y o lla r ın d a n b ir id ir e d e b iy a t . B u y s a ö z e l b ir t a v r ı, b a ş k a b ir s ö y l e ­ y i ş l e k e n d is i iç in b i l in c i g e r e k t ir ir . O s m a n lı t o p ­ lu m u b ir e y - i n s a n ’m o r t a y a ç ık ış ın ı ö n le d iğ in d e n , e d e b iy a t ç ı k e n d is i iç in b ilin ç t e n y o k s u n k a lm ı ş ­ tır. D o la y ıs iy le , k e n d in i n e s n e lle ş t ir e r e k g e r ç e k b ir e d e b iy a t y a r a t m a o la n a ğ ın d a n . B u d u r u m u n n e d e n i ş u d u r : K e n d i r a t i o n e l ’in e b a ğ lı o la r a k ö y le s in e ö r g ü t le n m iş t ir k i O s m a n lı t o p lu m u , iç in d e ö z g ü r b ir e y le r in y e t iş e c e ğ i, f i ­ l i z l e n e c e ğ i t o p l u m s a l s ın ıf la r , b ir k a r ş ılık lı m ü ­ c a d e le d ü z e y in d e o r t a y a ç ık a m a m ış t ır . O s m a n lı t o p lu m u s ı n ı f l ı b ir t o p lu m o lm a s ın a r a ğ m e n . « B u t o p lu m d a k e n d in d e s ın ıf la r s ö z k o n u s u ­ d u r . K e n d is i iç in s ın ıf la r , y a n i k e n d i b ilin c in e v a r a r a k k e n d i m ü c a d e le s in i y ü r ü t e n v e ö lü m k a lım s a v a ş m a g ir e n s ı n ı f l a r s ö z k o n u s u d e ğ i l ­ d ir . T o p lu m u n b ir lik v e b ü t ü n lü k o la r a k a ğ ır b a s m a s ı v e s ı n ı f m ü c a d e le s in in ik t id a r a y ö n e l ­ m iş b ir ö lü m k a lım m e s e l e s i h a li n e g e lm e m iş o lm a s ı, A n a d o lu T ü r k t o p lu m u n a m e n s u p f e r ­ d in d e B a t ıd a k i g ib i b ir f e r t h a li n e g e lm e m e s i MO s o n u c u n u d o ğ u r m u ş t u r .» 34 T o p lu m u n b i r l ik v e b ü tü n lü k h a lin d e g ö r ü lü ş ü v e d a h a ö n c e a ç ık la n d ığ ı ü z e r e b u b ü t ü n le ö z ­ d e ş le ş m e , e d e b iy a t ç ın ın g e r ç e ğ i b ü t ü n b o y u t la ­ r ı y l a k a v r a m a s ın a e n g e l o lm u ş t u r . İ n s a n i v e m a d d î g e r ç e k ç e li ş m e y le v a r o la b ilir a n c a k . B u t e m e l ilk e , e d e b iy a t iç in d e g e ç e r lid ir h iç k u ş ­ k u s u z . İ ç s e l v e d ış s a l ç a t ış k ıla r ın s ilin d iğ i, d a h a d o ğ r u s u g ö r ü le m e d iğ i y e r d e , d u y u s a llık d a y o k o lu r . O s m a n lı d ö n e m i d ü z y a z ıs ın ın ^ t a r ih v e s e ­ y a h a t n a m e ç e r ç e v e s in d e d o n u p k a lm a s ın ı n e d e ­ n i b u d u r . K e n d in i s ü r e k li b ir d u r a llık iç in d e g ö ­ r e n in s a n , d o ğ a y ı d a a y n ı b iç im d e g ö r ü r . O s m a n ­ lI t o p lu m u n d a g e liş m iş b ir m ito lo ji b u lu n m a y ış ın ın , m a s a l y a d a h a lk h ik â y e le r in d e k i b a s it ç a ­ t ış k ı d ü z e n in in s o m u t t a n çök" s o y u t a y a s l a n ı ş ı h ın n e d e n i d e b u n o k t a d a n y o r u m la n a b ilir . O s ­ m a n lI i n s a n ı s o m u t v e n e s n e l o la n la ç a t ış m a d ığ ı g ib i, s o y u t v e ö z n e l o l a n l a d a ç a t ış m a z . B u y ü z ­ d e n d ir O s m a n lı y a z ın ın d a b ir e y s e l s o r u n y o k ­ lu ğ u . B ir e y s e l s o r u n , b ir t e k ş e y in k a v r a n m a s ıy ­ l a o r t a y a ç ık a b ilir : S o m u t tik e lin . E n e s k i e d e b i y a t b iç im le r in d e n t iy a t r o y a z a r ­ lığ ın ın O s m a n lı t o p lu m u n d a g ö r ü lm e y iş in in n e ­ d e n i d e b u d u r . T iy a t r o n u n s ö z k o n u s u e t t iğ i, g ü n ­ d e m in e a l d ı ğ ı t e k s o r u n v a r d ır ç ü n k ü : T ik e llik . B ilin c in t a ş ı y ı c ı s ı b e d e n e l e g e ç ir ir t iy a t r o d a , k a r ş ı k o y a r y a z g ıy a y a d a e z ilir k a r ş ıs ın d a . A m a h e r h a l - ü k â r d a d e v in e n b ir t ik e llik s ö z k o n u ­ s u d u r . Ü s t e lik b u t ik e llik z a m a n s a ld ır d a . Z a m a n s a l is e h e r ş e y d e n ö n c e iç in d e y a ş a n ıla n , i n s a n ı b iç im le n d ir e n s o m u t k o ş u lla r ın k a v r a n ­ m a s ın ı g e r e k t ir ir . Y a n i k e n d is i iç in b ilin c i. T r a ­ g e d y a d a y a d a ö t e k i t iy a t r o b iç im le r in d e i n s a n b ir e y ’i b ir y a n d a n y a z g ıs ıy la , b ir y a n d a n d a ö t e k i in s a n la r la m ü c a d e le h a lin d e d ir . B ü t ü n e d e ­ b iy a t iç in s ö y le n e b ilir a y n ı ş e y . G e n e l a n la m d a b ü t ü n s a n a t s o r u n s a l’d ır . Y in e g e n e l a n la m d a b u s o r u n s a llık , k e n d i g e l iş im s ü ­ 141 r e c i iç in d e t a n r ıs a l, b ir e y s e l- r u h s a l v e _n_ihayet t a r ih s e lid ir . O y s a k i s o r u n s a ll ığ ı n f a r k ın d a .ğ ild ir O s m a n lı i n s a n ı . D o ğ a g ü ç le r in d e d e , lu m g ü ç le r in d e d e s o r u n s a llık g ö r m e z . O lu p m iş t ir s a n k i h e r ş e y . B u y ü z d e n , b ir ç a t ı ş k ı d eto p ­ b it ­ dü­ z e n i is t e y e n tiy a t r o , r o m a n v e d e s t a n g e l i ş m e ­ m iş , d a h a d o ğ r u s u o r t a y a ç ık m a m ış t ır . Y o k s a ç e ş it li k ü lt ü r le r le t e m a s a g e l e n O s m a n lı d ü ş ü n ­ c e d ü n y a s ın ın b u t ü r le r le k a r ş ıla ş m a m ış o lm a s ı d ü ş ü n ü le m e z . A n c a k , t o p lu m u b ü t ü n lü k v e t a m a m la n m ış lık iç in d e g ö r e n O s m a n lı in s a n ı, ç a ­ t ı ş k ıy ı g e r e k li k ıla n b u t ü r le r i b e n im s e m e k t e b ir y a r a r g ö r m e m iş t ir . Y a b a n c ı k ılm ış t ır k e n d i ­ s in e . H iç b ir İ n s a n î v e b ir e y s e l s o r u n y o k t u r b u t ü r le r d e n e s n e lle ş t ir e c e ğ i. Ç ü n k ü id e o lo ji, y a n i y a b a n c ıla ş m ış d ü n y a n ın g ö r ü n ü m ü v e . r e s m i s u ­ n u l u ş h iç im i, h e r ş e y i y u t m u ş t u r O v s a k i i d e o lo ­ j in in a ş ılm a s ı, g e r ç e k y ü z ü n ü n a n la ş ıla r a k f e l s e ­ f e y e s o n v e r ilm e s i, b a ş k a b ir s ö y le y iş le f e ls e f e n in d ü n y a la ş m a s ı, s o m u t g e r ç e ğ i ç ö z ü m le y e b ile n , o n u e t k ile y e b i le n b ir e y le r i g e r e k li k ıla r . S a n a t v e e d e b iy a t ın d a ö n ü n d e - s o n u n d a b ir f e l s e f e s o r u ­ n u o ld u ğ u n u h e s a b a k a t a r s a k , f e ls e f e y a p a n i n ­ s a n ın ö n e m i i y i c e b e lir g in le ş ir . G e lg e le lim O s ­ m a n lI t o p lu m u n d a , « T o p lu m u n h e n ü z t a m v e k e s in a n la m ı y la s ı ­ n ıf la ş m a m ış o lm a s ın d a n ö t ü r ü o r t a y a ç ık a n v e B a t ıd a g ö r ü le n d e n b ir h a y li f a r k lı o la n b ir y a ­ b a n c ıl a ş m a s ö z k o n u s u d u r . İd e o lo ji, y a n i d in . g e l e n e k v e a l ı ş ıl a g e l m i ş y a y g ı n d ü ş ü n c e t a r z l a ­ rı, f e ls e f e n i n v e f e l s e f e ih t i y a c ı n ı n y e r in i t u t ­ m a k t a d ır . Ü s t e lik b u id e o lo ji, h e r y e r d e g ö r ü l­ d ü ğ ü g ib i, h a lc im , s ı n ı f l a r ın y a r a r ın a ç a l ı ş a n , b ir d ü n y a g örü şü d ü r. S ın ı f m ü c a d e le le r in in A n a d o lu T ü r k t o p l u m u n ­ d a o r t a y a ç ık m a m ış o lm a s ı, id e o lo j ile r in v e d ü n ­ y a g ö r ü ş le r in in k ö k t e n e le ş t ir ile r e k ( f e ls e f e ) y a p ılm a s ın ı d a g e r e k s iz k ıl m ış v e B a t ı’d a g ö r ­ d ü ğ ü m ü z a n la m d a f e l s e f e b u t o p lu m iç in d e o r ­ 142 t a y a ç ık a m a m ış t ır .» 35 B ir e y - in s a n ın o r t a y a ç ık m a d ığ ı, ç ık a m a d ığ ı b ir t o p lu m d a s ı n ı f b ilin c in d e n d e s ö z e d ile m e z e l ­ b e tt e . A m a b u n u n s u ç u , O s m a n lı i n s a n ın a y ü k le n ile m e z . İ n s a n , k e n d i s o m u t k o ş u lla r ın ın ü r ü ­ n ü d ü r d e o n d a n . O s m a n lı t o p lu m y a p ıs ı is e , ö y ­ le s i n e ö r g ü t le n m iş t i k i, n e b ir e y in , n e d e s ı n ı f b ilin c in i n o r t a y a ç ık m a s ın a v e g e l iş m e s in e i m ­ k â n v e r iy o r d u . « O s m a n lı t o p lu m u n a h a k im is la m i d ü n y a g ö ­ r ü ş ü , t o p lu m y a p ıs ı n ı s t a t ik b ir v e r i k a b u l e t ­ t i ğ i v e f a r k lı id e o lo j ik g e liş m e le r e y e r b ır a k m a ­ d ığ ı iç in b ir s ı n ı f b ilin c in i d e im k â n s ız k ıl m ış ­ tır .» “ S ın ıf la r ın k e s k in ç iz g ile r le o r t a y a ç ık m a y ış ı s o n u n d a f e ls e f e y a p a n b ir e y - i n s a n ’ın b e lir e m e y iş i, s a d e c e s ı n ı f m ü c a d e le s i a ç ıs ın d a n ö n e m t a ­ ş ım ıy o r . B u ö n e m , b a z ı t e m e l s o r u n la r ın k a v ­ r a n m a s ı y ö n ü n d e n d e g e liy o r . F e ls e f e y i d e ğ il id e o lo j iy i b e n i m s e y e n O s m a n lı e d e b iy a t ç ıs ı, e s e ­ r in i d e is t e r is t e m e z t e r s i n e ç e v r i l m i ş b i r d ü n y a b i lin ç liliğ i ü z e r in d e " k u r u y o r d u . D a h a d o ğ r u s u , e s e r in i d ü n y a s ız la ş t ır ıy o r d u . D ü n y a s ız la ş t ır m a , h e r ş e y d e n ö n c e p r a t i k - d u y u s a l (p r a t ic o s e n s ib le ) f a a l i y e t i g ö z d e n k a ç ır ır v e b u y ü z d e n d e , ö n c e n e s n e le r i, s o n r a d a d ü n y a y ı d e ğ i ş t ir e c e k o la n p r a t ik - e le ş t ir ic i ( p r a t ic o - c r it iq u e ) f a a l i y e ­ t in d ış ı n a d ü ş e r . B a ş k a b ir s ö y le y iş l e , in s a n ı n ç e v r e s i n d e k i v e k e n d i n d e k i d o ğ a y ı k e n d in in k ı l ­ m a s ın ı ö n le r .37 P r a t ik - d u y u s a l'la p r a t i k - e l e ş t ir i s e l t a v r ın k a y ­ b o ld u ğ u y e r d e , i n s a n e t k in b ir v a r lık h a li n e g e ­ le m e z . H e r ş e y d e n ö n c e d o ğ a y la in s a n , n e s n e y l e b ilin ç a r a s ın d a k i iliş k i v e e d im d e m e k o la n p r a k s i s b ir ic ik k a v r a t ıc ı f a a l i y e t d i r d e o n d a n . İ n d ir g e r s e k : P r a t ik - d u y u s a l’m b u lu n m a d ığ ı y e r ­ d e , s a n a t e s e r i y a p ıs a l b ir b ü t ü n lü k t a ş ım a d ığ ı g ib i, İ n s a n i b ir i ç e r ik d e t a ş ım a z . B u s o r u n la r ı, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a i l g i a la n ım ız o la n O s m a n lı 143 e d e b iy a t ın ın k e n d i v a r l ı k - a l a n ı ’n d a in c e le m e y e ç a lış a lım . M a zm u n = K a v r a m — İm ge P r a t ik - d u y u s a ld ır in s a n ı n e s n e y l e iç l i - d ış l ı k ı ­ la n . B ir b a ş ın a e le a lın d ığ ın d a b ir k a t ılık , h a r e ­ k e t s iz b ir b iç im d ir (f o r m ) n e s n e . İ n s a n d a n b a ­ ğ ım s ız d ır , d ış a r d a k e n d i l iğ i n d e n b ir ş e y ’d ir . G ö ­ z e d e , b ilin c e d e y a n s ıy a n y a n ı, b u « h a r e k e t s iz b iç im » d ir ilk in . O y s a k i d o ğ a l n e s n e l e r d e ğ iş ir le r . H e m n ic e lik ç e , h e m n it e lik ç e . S u b u z h a li n e g e l ­ d iğ in d e h e m s u d u r , h e m d e b a ş k a b ir ş e y . B ir a ğ a c ı k e s ip m a s a y a p t ığ ın ız d a , a ğ a ç ö z s u y la b e s ­ l e n e n n it e lik le r in i k o r u y a m a z a r t ık . A m a y in e d e « a ğ a ç » tır . B u n ic e lik v e n it e lik d e ğ iş m e s in i, b u s ü r e k li d ö n ü ş m e y i, ç ö z ü m le m e d e n ö n c e a lg ıla r in s a n . N a s ıl? P r a t ik - d u y u s a l’la . Ç ü n k ü n e s n e d ış ­ ta n , h a r e k e t s iz b ir b iç im d e ğ ild i r y a ln ız c a . Ö n c e ih t iy a ç t ır ; k u lla n ıla b ild iğ i iç in ; s o n r a d a b ir i m ­ k â n d ır : ü r e t ile b i ld iğ i v e d e ğ iş t ir ile b ild iğ i iç in . D e m e k k i n e s n e h e m k e n d i l i ğ in d e n - o l a n ’d ır , h e m k e n d iliğ in d e n - o lm a y a n . N e s n e n in b u ç i f t - d e ğ e r liliğ i, b iç im in d e ğ iş e b ilir liğ in i, d o n m a z lığ m ı v e i m k â n lıl ığ m ı d a o r t a y a k o y a r . Y a n i h i ç b ir d o ­ ğ a s a l b iç im y e t k i n d e ğ ild ir . O y s a k i O s m a n lı in s a n ı, n e s n e y l e y a r a t ıc ı - d e ğ iş t ir ic i p r a t ik b ir f a a l i y e t iç in d e d e ğ ild ir . M a d ­ d e d ü n y a s ın a g ir m e m iş t ir d a h a , b u y ü z d e n g ö ­ r e m e z o n u n im k â n lılığ m ı. M a d d ilik t ik s in d ir ic i b ir ş e y d ir o n u n iç in . B ır a k ın ü r e t m e y i, k im i z a ­ m a n k u lla n m a k t a n b ile t ik s in ir . N e s n e le r d ü n ­ y a s ı y l a iliş k i, b o z u c u e t k il e r b ile t a ş ır b ir b a k ı­ m a . Ç ü n k ü b u ü r e t m e , b ir ik t ir m e , k ıs a c a s ö y l e ­ m e k g e r e k ir s e b u d ü n y a d a o lm a k d e m e k t ir . O y ­ s a k i b u d ü n y a d a o lm a k , d ü n y a n ın b ilin c in e d o ğ ­ r u y ö n e lm e k t ir . E m e ğ in s o y u t la n m ış iç y ü z ü n ü d e ğ ils e b ile ü r ü n ü n ü g ö r m e k v e o n u n v a r l ı ğ ı d o la y ı s iy l e ş e y le ş m e ( r e if ic a t io n ) s ü r e c in e g ir m e k ­ tir. Ç ü n k ü , 144 « D iy a le k t ik h a r e k e t v e m u h t e v a o la r a k e m e k ­ te n b ir fo r m d o ğ a r . B u k o l e m e ğ in in b ü r ü n d ü ğ ü fo r m d u r , y a n i ( m e t a ’d ır .) 3’ A m a i n s a n b ir d e f a m e t a d ü n y a s ın a g ir d i m i, ö n ü n d e s o n u n d a k e n d in in d e b ir m e t a o l d u ğ u ­ n u k e ş f e d e r . G e lg e le lim , O s m a n lı t o p lu m u k e n ­ d i r a t io n e l ’i g e r e ğ i b u s ü r e c i ö n le r . İ n s a n ı ö n c e ik t is a d i k u r u lu ş , s o n r a d a d in y o l u y l a b ir y a n ­ d a n k e n d i - b a ş ın a , b ir y a n d a n d a ö t e k i- d ü n y a ile k a r ş ı k a r ş ıy a b ır a k ır . M a d d e d ü n y a s ın d a n u z a k la ş t ır ır o n u . « İ n s a n - ı k â m il m a d d e d ü n y a s ı y l a d e v a m lı t e ­ m a s la r ın d o ğ u r a c a ğ ı h e r t ü r lü ih t ir a s t a ş k ı n l ı ­ ğ ın d a n , h a t t â g e l e c e k k u ş k u s u n d a n u z a k , iç â l e ­ m in e ç e k ilm iş , t e l â ş s ı z v e r ız k ın d a n e m in i n s a n ­ dır.»® M a d d e d ü n y a s ı y l a ilg in in b ö y le s in e k ıs ı t l a n ­ m a s ı, o d ü n y a n ın h o r g ö r ü lm e s i, O s m a n lı e d e b i ­ y a t ç ıs ın d a p r a t i k - d u y u s a l ’ı o r t a d a n k a ld ır ır . D a ­ h a d o ğ r u s u a s g a r iy e in d ir ir . B u y ü z d e n d e m a d ­ d e d e h iç b ir n ic e lik v e n it e li k d e ğ iş m e s i g ö r m e z . O r d a d ır y a ln ız c a , h e r b ir i te k b a ş la r ın a e l e a l ı n ­ d ığ ın d a b ir e r y e t k in lik t ir . E n a z k u lla n ım ıy la y e ­ t in ir n e s n e le r in , iç in e g ir m e y e ç a lış m a z . « Ş a r k , m a d d e y i o ld u ğ u g ib i y a h u t ilk r a s t la ­ y ı ş t a o n a v e r d iğ i d e ğ iş ik lik le k a b u l e d e r . T e lk in e t t i ğ i ilk h u s u s iy e t le r l e y e t in ir . Ş a r k e ş y a y a a n ­ c a k u m u m i ş e k lin d e t a s a r r u f e d e r .» 41 N e s n e le r in p r a t i k - d u y u s a l ’l a d e ğ il, k e n d iliğ in d e n lik le k a v r a n m a s ı, O s m a n lı e d e b iy a t ç ıs ın ı b i ­ ç im s o r u n u y ö n ü n d e n i y ic e y a n lı ş y o l a s ü r ü k le ­ m iş tir . D a h a d o ğ r u s u , b iç im i d e n e s n e g ib i y a l ­ n ız c a b ir k a t ılık , d ış t a n b ir ş e y g ib i g ö r m ü ş t ü r . Y a n i e s e r in y a p ıs a l b ü t ü n lü ğ ü n ü , iç e r ik v e b iç im ’in d iy a l e k t ik b ir liğ in i b o z m u ş , o n u y a ln ız c a b iç im e in d ir g e m iş t ir . Ü s t e lik y e n id e n y a r a t ıla n , n e s n e le r in v e d u y u la r ın t i k e l p lâ n d a a l g ı la n d ığ ı b ir b iç im d e ğ ild ir b u . S ö z c ü k le r d e , im g e le r d e ü r e t ilm e z le r . B ir e y s e l v e y a ş a n m ış d e ğ ille r d ir . 145 T ıp k ı t o p lu m d ü z e n i, t ıp k ı k e n d iliğ in d e n n e s n e g ib i v e r il m i ş le r d i r . Y e t k i n - ö r n e k ’e u la ş a b ilm e k i ç in b ir b a ş k a ö r n e k t e n y o la ç ık a n t e k r a r la m a ­ la r d ır . S o n u n d a k e n d is i d e b ir ö r n e k , b ir m o d e l o la c a k t e k r a r la r . S ö z c ü ğ ü n t a m a n la m ı y la m im e t ik ’t ir D iv a n şiir i." B u m im e s is k a v r a m - im g e ’ d e , y a n i m a z m u n ’d a t e m e lle n ir . B ir t e k r a r la t ıc ı i lk - ö r n e k o lm a s ı y ü z ü n d e n , m a z m u n , t ik e ld e d e ­ ğ i l g e n e ld e , s o m u t t a d e ğ il s o y u t t a t e m e lle n ir . Y a ­ ş a n m ış ın , d e n e n m iş in b iç im le r i ( f o r m la r ı) y o k o lu r o r t a d a n . İ ç e r iğ e b a ğ lı o la n d il y it ir ir b o y u t ­ la r ın ı. D ü z le m e d ö n ü ş ü r a d e t a . A r a b e s k e a ç ık b ir d ü z le m . L ir ik y a d a d r a m a t ik d e ğ ild ir d il, s ü s le y i c i ’d ir . B u s ü s le y ic i n it e liğ in d e n ö tü r ü , i l e r ­ d e g ö r e c e ğ im iz g ib i, ç ık a r b ir d il o lm a k t a n , b ir ç e v r e s e l - d i l ’e ( j a r g o n ’a ) d ö n ü ş ü r . Ş u ö n e m li g ö z ­ le m e d ik k a t i ç e k m e k is tiy o r u z : « M a d d î h a y a t ı n ı n a ğ ır lık n o k t a s ı ü r e t im d e b u lu n m a y a n b ir t o p lu m u n e d e b iy a t ı s o m u t t a n , t ik e ld e n v e z a m a n lılık t a n y ü z ç e v ir m e k , c a n lı in ­ s a n d a n a y r ı d ü ş m e k z o r u n d a d ır . T a la n d a v e h a ­ r a ç t a v e r ilm iş v e d e ğ iş ik liğ e u ğ r a t ılm a m ış d ış g c r ç o k n a s ıl a ğ ır b a s ıy o r s a , ş iir d e d e k a v r a m im g e , y a n i m a z m u n , ç e ş it li d o la y ım la r d a n g e ç ­ t ik t e n s o n r a s o m u t in s a n a g ö r e a ğ ı r b a s m a k t a v e b ö y le c e s o m u t t i k e l e k a r ş ı lı k s o y u t g e n e l i n e g e m e n liğ in d e b u lu n a n y a b a n c ı l a ş m ış b i r ş iir d ü n y a s ı o r t a y a ç ı k m a k t a d ır D iv a n ş iir in in b a ş lı c a t e m a la r ın d a n o la n a ş k s o r u n u ü z e r in d e d u r a lım . B u ş iir d e k a d ın , er-; k e k le d u y g u s a l v e b e d e n s e l i liş k i k u r a n c a n lı v e e t k e n b ir v a r lık d e ğ il, d ü ş ü n c e d e d o n d u r u l­ m u ş b ir n e s n e - i m g e ’d ir . E r k e ğ in b ü t ü n l e y i c is i o lm a k t a n ç ık a r ılm ış t ır k a d ın , z a m a n d ış ı b ir z ih in s e l l i ğ e d ö n ü ş t ü r ü lm ü ş t ü r . N e f e s a lıp v e r m e z . H iç y a ş a m a m ış t ır s a n k i. B ir r e t o r ik k o n u s u d u r a s lın d a . K e n d in i i n s a n - b i r e y ’i o la r a k g ö r e m e y e n k im s e , k a d ın ı d a e t k in b ir v a r lık o la r a k g ö r e ­ m e z d i e lb e t t e . N e d ir k i k a d ın ? B ir s e lv i, b ir h o k ­ M( i k a a ğ ı z .. . D iv a n ş iir i h iç k u ş k u s u z m a z m u n d a e ş ­ s iz d ir . A m a s a d e c e m a z m u n d a , s o m u t in s a n d a d e ğ il. B u y ü z d e n , D iv a n ş iir in in t a r ih i iç in d e b ir « a ş k a h lâ k ı» n ın g e liş im in d e n s ö z e d ile m e z .44 Ç ü n ­ k ü a ş k p r a t i k - d u y u s a l y o l u y l a d ö n ü ş m e z iç e r i ­ ğ e , ş a ir ö n c e d e n v e r il m iş k a v r a m - im g e ’d e h a z ır b u lu r o n u . A m a c ı k e n d i d u y u s a l l ığ ı n ı n e s n e l l e ş ­ t ir m e k d e ğ il, s a d e c e b u k a v r a m - im g e ’y i y e n i b ir y e t k in liğ e u la ş t ır m a k , b a ş k a la r ın ın iz le y e c e ğ i, ö y k ü n e c e ğ i b ir m o d e le ç e v ir m e k t ir . O s m a n lı i n ­ s a n ı, n a s ı l İ s lâ m î d ü ş ü n c e s is t e m i iç in d e y a l n ı z ­ c a T a n r ı o t o r it e s in d e e r iy o r , o n u n l a y e t in iy o r v e o n u n la t a m a m la n ıy o r id iy s e , ş a ir d e k a v r a m i m g e ’d e t a m a m la n ır . Y a d a t a s a v v u f u n y ü k s e l ­ d iğ i y ılla r d a n a s ıl T a n r ıs a l v a r l ı k ’d a e r im e y i a m a ç la d ıy s a , ş a ir d e m a z m u n d a e r im e y e , k e n ­ d in i o r t a d a n s ilm e y e ç a lış ır . B u a ş ı n b iç im d ü ş k ü n lü ğ ü , m o d e le d ö n ü ş m e k is t e ğ i, g id e r e k e n k e n a r ç i z g i y e u z a n ır v e ş iir in b ü t ü n lü ğ ü u m u r s a n m a z o lu r . S ö z k o n u s u o la n , b e y it y a d a « m ıs r a - ı b e r c e s t e » d ir . İ ç s e llik b ir s o r u n d e ğ ild ir , v a r o la n y a l n ı z c a b iç im d ir , k a r ­ ş ıd a d u r a n v e o ld u ğ u g i b i k a b u l e d ile n k a t ı l ık ­ tır . « Ş a ir in e g ö r e ş u v e y a b u k u d r e t t e b ir d u y g u , b ir y ı ğ ı n s o s y a l e t k in in v e m u t la k b ir e n t e lle k t in k â r ın ın o la n b ir c o ş k u n lu k , ç o k s a ğ la m k a i d e ­ l e r e d a y a n d ı ğ ı iç in d a im a u s t a b ir iş ç ilik , e ş y a ­ n ın a r a s ın d a ilk b a k ış t a y a k a la n a n u y g u n l u k ­ l a r v e b e n z e r lik le r , o y u n la r , b ir ç e ş it « ö r n e ğ in e g ö r e » n in ö t e s in e , g e ç m e y e n b u ç a l ı ş m a y a k i f a ­ y e t e d e r d i. B u o k a d a r ö y le d ir k i, Ş a r k ’t a m u h a y y ile y o k ­ t u r d e m e k p e k d e y e r s iz b ir id d ia o lm a z . F ilh a k ik a m u h a y y ile , b ir h is v e y a f ik r i y a h u t b ir im a j ı n e s i l le r b o y u n c a t e k r a r a - d ü ş m e d e n b ü ­ t ü n im k â n la r ı il e y o k la m a k , m a h iy e t in i d e ğ i ş t i ­ r e n e k a d a r o n u n la d e r in d e n u ğ r a ş m a k , b u s u ­ r e t le d iü h e r h a n g i b ir k a lıp la ş m a ğ a im k â n v e r ­ 147 m e d e n z e n g in le ş t ir m e k is e , b u n a Ş a r k ş a ir in in u z u n t a r ih in d e p e k a z r a s t la n ır . »*5 Ş u r a s ın ı ö z e llik le b e lir t m e k g e r e k iy o r : B u i m ­ g e le m y o k s u n lu ğ u b iy o lo j ik b ir e k s ik lik t e n d e ­ ğ il, O s m a n lı t o p lu m u n u n o r g a n iz a s y o n u n d a n g e ­ liy o r d u , h iç k u ş k u s u z . S ın ıf lı b ir t o p lu m u n b i ­ l i n c e s ın ıf s ız t o p lu m g ib i y a n s ıd ığ ı v e h e r ş e y in d e ğ iş m e z lik h a lin d e g ö r ü ld ü ğ ü b ir d ö n e m d e , i m ­ g e l e m v e r ilm iş ’in a r k a - p lâ n ı’n ı a ra ş tır a m a zd ı. T a n r ı’d a v e D e v le t ’t e k e n d is in in e k s ik s iz b ir y a n ­ s ı s ın ı b u lu y o r d u O s m a n lı in s a n ı. E d e b iy a t t a d a ilk ö r n e k , a y n ı g ö r e v i y e r in e g e t ir m iş t ir . E k o n o m ik - t o p lu m s a l p lâ n d a T a n n v e D e v le t n e is e , ş iir d e m a z m u n o ’d u r . Z a m a n sa llık O s m a n lı i n s a n ı D e v le t ’i T a n r ıy la b ir le ş t ir e r e k a ş k ın la ş t ır ıy o r v e ö lü m s ü z le ş t ir iy o r d u . E k le m e k g e r e k , b ü t ü n d e v le t le r i d e ğ il, y a l n ı z c a İ m p a r a ­ to r lu ğ u . E d e b iy a t t a d a b iç im i a ş k m la ş t ır d ı. B u a ş k ın la ş t ır ış ın a s ıl b e lir le n d iğ i y e r , z a m a n - d ış ılık t ır . A s lın d a , m a z m u n b u n o k t a d a o r t a y a ç ı ­ k a r . Ç ü n k ü y e t k i n b i ç i m z a m a n d ış ıd ır . D a h a d a ö t e s i « m e k â n » d ış ı. T ıp k ı T a n r ı g ib i. Y a ln ız c a T a n n ’y a ö z g ü d ü r k a lıc ılık . Y a n i k a lıc ı o la n , m e ­ k â n ın v e z a m a n ın ö t e s in d e d ir . B u y e t k in - b iç im ö z le m i, O s m a n lı e d e b i y a t ç ıs ın ı b u g ü n ' ü n v e b u ­ r a d a ’m n d ış ın a d ü ş ü r ü r , z a m a n - d ış ı b ir s o y u t ­ l a m a y l a b a ş b a ş a b ır a k ır . B ir a n la m d a i ç e r i k s i z k ıla r k e n d i k e n d in i. Ç ü n k ü z a m a n - d ı ş ı b ir i ç e ­ r ik y a l n ı z c a z a m a n - d ı ş ı v a r lık ’a ö z g ü o la b ilir . A m a O s m a n lı e d e b iy a t ç ıs ı d a b u n u n p e ş in d e d ir za te n . S ö z, b e şe r i v a r lığ ı o r ta y a k o y a n , so m u tla y a n , o n u ö t e k i y l e k a y n a ş t ır a n , b ü t ü n le y e n b ir a r a ç d e ğ il, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a r a d ı l ış a ö z g ü i l k - k e lâ m ’d ır . S o r u n a b u y ö n d e n b a k ıld ı m ı, s ö z ­ c ü k b ir s o m u t la ş m a a r a c ı o lm a k t a n ç ık a r ; t a m t e r s in e , b ir ic ik s o y u t la m a y o lu d u r s ö z c ü k . O s 148 m a n ii e d e b iy a t ç ıs ı g id e r e k , z a m a n s a l o l a n l a h e r .tü r lü il g is i n i k e s e r , k o n u ş u la n d ild e n k o p a r . K e n d in e ö z g ü b ir ç e v r e s e l d il y a r a t m a s ın ın b i­ r ic ik n e d e n i b u d u r s a n ıy o r u m . H e r h a ld e , d a h a o z a m a n d a n y a ş a y a n b ir d ilin a ş ıla c a ğ ın ı, y e t k in - b i ç i m ’in d e ğ i ş t i r i l e c e ğ in i v e y e n i b ir g ö r ü ­ n ü m k a z a n a c a ğ ı n ı b iliy o r d u . Z a m a n d ış ı d ilin o l a n a k s ız lı ğ ı k a v r a n d ığ ın d a is e e ld e k a la c a k b i ­ r ic ik ö lç ü t, e lb e t t e k i iç e r ik o la c a k t ı. Z a m a n s a l d il v e iç e r ik . O s m a n lı e d e b iy a t ç ıs ı k a ç a r ik is in ­ d e n d e . N e ş im d ik i z a m a n ın p e ş in d e d ir , n e « g e ç ­ m iş z a m a n ın .» O b u d ü ş ü n c e y e n e Y u n a n e s t e ­ t iğ in in , n e d e f e ls e f e s i n in y a r d ım ıy la u la ş m a d ı e lb e t. B u z a m a n - d ı ş ılık , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a s o ­ m u t k o ş u lla r ın d a n g e liy o r d u . A m a , O s m a n lı e d e ­ b iy a t ç ıs ı b u y a b a n c ıla ş m a y ı y a ş a m a d ı h i ç b ir z a m a n . Y a ş a s a y d ı h i ç d e ğ i l s e y ü k s e k t a b a k a k ü l­ t ü r ü n d e b a z ı d r a m a t ik g e r ilim le r y a r a t a b ilir d i. O ld u ğ u g ib i k a b u lle n m e k z o r u n d a y d ı d u r u m u . D a h a d o ğ r u s u b u z a m a n - d ış ılık d o ğ r u d a n d o ğ ­ r u y a k e n d i z a m a n - d ış ılığ ıy d ı. B ir e y o la r a k b e lir e m e d ik ç e , z a m a n s a l d a o la m a z d ı. S a r a y k ü l ­ t ü r ü d e , h a lk k ü lt ü r ü d e b u a ç m a z d a n k u r t u la ­ m a d ı. Ö r n e k le r i g ü n ü m ü z e u la ş a n h a lk h ik â y e ­ c iliğ in in ü r ü n le r i d e , S a r a y e d e b iy a t ı g ib i, t o p ­ lu m u z a m a n s a llığ ı iç in d e k a v r a m a z . « Ş a r k h ik â y e s i d a im a b a ş l a n g ı c ı o la n m a s a l ­ d a , o n u n b a ş lıc a ş a r t l a n o la n g a y r ı m u a y y e n z a m a n d a v e m ü b h e m z a m a n d a m a c e r a s ın ı a n ­ la tır , k a ç ış ı n ı t e m in e d e r v e y a h ik m e t d e r s in i v e r ir . ( . . . ) B a ş la n g ıç t a ç o k z e n g in t e m a la r ın ı o l ­ d u ğ u g ib i h a r c a r , s o n u n d a is e s a d e c e k e n d in i te k r a r e d e r . Ş a h ı s l a n n k e n d ile r in i a ş a n h iç b ir z e m in i y o k tu r . T e f e r r u a t a g ir m e ğ i b ilm e d iğ i iç in e s a s l ı y ı d a im a k a y b e d e r .» “ H a lk ş iir in d e d e g ö z le m le n e b ile c e k b u z a m a n d ış ılık , h a k im id e o lo j in in s ö m ü r e n v e s ö m ü r ü le n k it le le r in is t e k v e d u y g u la r ın ı b ü t ü n le ş t ir m e s in ­ d e n ( in t e g r a t io n ) g e liy o r e lb e t . O n a lt ın c ı y ü z y ıl 149 s o n u n a k a d a r , t ıp k ı D iv a n ş iir i g ib i h a lk ş iir i d e t a s a v v u f ü z e r in d e b iç im le n e n b ir m a z m u n ’u s ü r ­ d ü r ü r . B u b ü t ü n le ş m e s ü r e c i ö y le s in e b e lir g in ­ d ir k i, o n s e k iz in c i y ü z y ıld a n s o n r a , a y r ı a y r ı s ın ıf la r ın ü r ü n ü o la n D iv a n ş iir i d e H a lk ş iir i d e t o p lu m s a l- e k o n o m ik o r g a n iz a s y o n u n ç ö k m e ­ s iy le t a r ih s a h n e s in d e n ç e k ilir le r : « H a lk e d e b iy a t ı D iv a n e d e b iy a t ı g ib i y a b a n c ı e t k ile r e a ç ılm ış , y a ş a n a n h a y a t t a n v e g e ç ir ile n r u h h a ll e r i n e a i t c a n lı g ö z le m le r d e n u z a k la ş m ış ­ tır . O d a k la s ik e d e b iy a t g ib i m a z m u n c u lu ğ a d ö n m ü ş tü r . G e r ç e k t e h e r ik is i d e a y n ı d u r u k t o p lu m a b a ğ ­ lıd ır la r . İ k is in in b ir d e n a y n ı z a m a n d a y ı k ı l m a ­ s ı... b u n d a n d o la y ıd ır .» 47 O s m a n lı e d e b iy a t ın d a s o r u n y o k lu ğ u n a d e ğ i n ­ m iş t ik . B u , h iç k u ş k u s u z z a m a n - d ış ılık t a n g e l i ­ y o r . Ç ü n k ü e ş y a d a , i n s a n d a a n c a k z a m a n iç in ­ d e k a v r a n d ık la r ın d a s o r u n s a l o lu r la r . H e r a ş k ın la ş t ır m a , d u y u s a lın g e r ç e k b o y u t u n u k a ld ır ır o r ­ ta d a n . Ö r n e ğ in , H a s a n ’ın y a d a A li'n in ö lü m ü n ­ d e n d e ğ il, k a v r a m o la r a k ö lü m d e n s ö z e d i lm e k ­ t e d ir . Ö t e - d ü n y a k o r k u s u , b e lir li k o ş u lla r iç in d e y a ş a y a n s o m u t b ir e y in k o r k u s u d e ğ il, k e n d i l iğ i n ­ d e n , v e r ilm iş k o r k u d u r . B u d u r u m d a ş a ir y a d a e d e b iy a t ç ı, s o m u t t a n k o p a r is t e r is t e m e z , t i k e l l i k a n la m s ız la ş ır ; g ö z le m le n m e s i g e r e k s iz b ir ş e y o lu r d a h a d o ğ r u s u . İ d e o lo ji, b ir e y i d e a n o n im le ş tir m iş t ir . H iç b ir c ila y a v e n e s n e y e k e n d is in in o la r a k b a k m a z O s m a n lı e d e b iy a t ç ıs ı. G e n e ld ir h e r ş e y . H iç b ir ş e y i p r a t ik t e d e n e m e z . A s lın d a b ir ç e ş it d in e le ş t ir is i o la r a k g ö r ü lm e s i g e r e k e n t a s a v v u f b ile , iş t e b u y ü z d e n b ir s ü r e s o n r a d i ­ n in iç in d e e r ir , b e lir g in b ir in a n ç b u n a lım ı y a ­ r a t m a z . T a s a v v u f u n d in d u y g u s u n u n y a d a T a n i ı ’n ın g e r ç e k liğ i ü z e r in d e k u ş k u s u y o k tu r , k a r ş ı ç ık t ığ ı, e le ş t ir d iğ i g e r ç e ğ in k e n d i s i d e ğ il, b i ç i m i ­ d ir . B u y ü z d e n g e r ç e k e le ş t ir i k a t m a y ü k s e le m e z . İ n a n ç d a d ış g e r ç e k v e o l a y l a r l a s ın a n m a k 150 is t e r ç ü n k ü . A m a O s m a n lı e d e b iy a t ç ıs ı t o p lu ­ m u n r a t io n e l’i g e r e ğ i, s o r u n a t e r s a ç ıd a n b a k a r . Z a m a n s ız la ş t ır m a y a ç a lış ır h e r ş e y i. S o m u t lu k , d ış g e r ç e k : u ğ r a ş ı l m a y a d e ğ m e y e n ş e y le r d ir b u n ­ la r . « M a d d iy a t» tır . Z a m a n - d ış ı, m a d d î v e p r a t ik o la n ın r e d d in i g e r e k li k ıla r d a o n d a n . T o p lu m ­ s a l o r g a n i z a s y o n u n z a m a n - d ı ş ı l ığ ı in a n c ı, s o m u t g e r ç e ğ i d e ğ e r s iz le ş t ir ir . E d e b iy a t ç ı a ş k m la ş t ır ılm iş s o y u t a y ö n e lir . D iv a n e d e b iy a t ın ın o n c a ö n e m s e d iğ i a ş k t e ­ m a s ı n a s ıl ta r i h s e l l i ğ e s a h ip d e ğ ils e , ö t e k i t e ­ m a la r ın ın d a t a r ih s e lli ğ i y o k tu r . B ir b a k ım a , D iv a n e d e b iy a t ı t e m a t i k d e ğ i ld ir b ile d e n e b ilir , b iç im in i b u ld u ğ u n a in a n d ığ ın d a n , t e m a g e r e k ­ s in im i d u y m a z . B ir ic ik t e m a s ı, i lk - ö r n e k ’tir . H e r ş e y k u r t a r ılm ış t ır t a r ih t e n . O n c a y e t k in o la n d il b ile , z a m a n - d ış ın a k a y d ır ılm a y a ç a lış ılır . B ir ik i b ü y ü k ş a ir in d ış ın d a , d ilin g e liş im in d e n , a ş ı l m a ­ s ın d a n s ö z e d ile m e z . D o n u p k a lm ış t ır d il. K ıp ır ­ d a d ığ ı b ile s e z ilm e y e n b ir b u z u ld u r . D ilin b u b u z u lla ş m a s ı, y a l n ı z c a o n u n s ın ıf s a l n it e li ğ in d e n g e lm iy o r . D iv a n e d e b iy a t ın ın S a ­ r a y ç e v r e s in d e g e liş m e s i, d ilin h a lk t a n k o p m a ­ s ı n a y o la ç m ış t ır h iç k u ş k u s u z , a m a b u n d a O s ­ m a n lI e d e b iy a t ç ıs ın ın d il o lg u s u n u g e r ç e k y a ­ n ıy l a a n la m a m a s ın ın d a b ü y ü k p a y ı v a r d ır . Y a ­ ş a y a n , d e ğ iş e n b ir ş e y d e ğ ild i r d il o n u n g ö z ü n ­ d e. S ö z c ü k le r in i n s a n la r iç in g e n e l - g e ç e r b ir « h a ­ k ik a ti» y o k tu r . Z a m a n la d e ğ iş m e y e n b ir e r k e n ­ d iliğ in d e n i ş a r e t ’tir le r . D il, b u iş a r e t le r in t o p la ­ m ın d a n ib a r e t t ir . B ir iç e r iğ i d ış la ş t ır m a k iç in y a n y a n a g e lm e z le r , « m ıs r a - ı b e r c e s te » k u r m a k ­ tır g ö r e v le r i. H e r t ü r lü f o r m a liz m g ib i, D iv a n e d e ­ b iy a t ı d a d ille d ü ş ü n c e n in b ir liğ in i b o z a r , « d ilin h a k ik a t i n i ç a la r.» * D ü ş ü n c e n in d o la y s ız g e r ç e ğ i o lm a s ı g e r e k e n d il, iç e r iğ in d e n a y ık la n ır , z a m a n - d ı ş ı b ir iş a r e t le r d iz g e s in e d ö n ü ş t ü r ü lü r . B u d il, z a m a n - d ış ı, s o y u t v e y ü c e D e v le t 'in a y r ı l ­ m a z b ir p a r ç a s ıd ır . B u d u r u m , O s m a n lı d e v l e t 151 b e lg e le r iy le D iv a n e d e b iy a t ın ın k a r ş ıla ş t ır m a s ın ­ d a h e r h a ld e a ç ık lık la g ö r ü le b ilir . B u y ü z d e n d e , D iv a n e d e b iy a t ın ın d ili, b ir a n ­ la m d a ile r le m e z , o n u k u lla n a n ö lü m lü i n s a n o ğ ­ l u n a r a ğ m e n ö lü m s ü z m ü ş g ib i e le a lın ır . B ir h a ­ k ik a t i o r t a y a k o y m a z , k e n d is i e d e b iy a t ç ın ın ö n ü ­ n e d ik ile n , a ş ılm a s ı im k â n s ız b ir h a k i k a t o lu r . S a d e c e z a m a n - d ı ş ılığ ı d e ğ il b u m u t la k lığ ı d a D i­ v a n e d e b iy a t ın ın d ilin i, b u g ü n k ü k u ş a k la r iç in g e ç e r s i z k ıla r . Ç ü n k ü o iş a r e t le r in y a l n ı z c a k e n ­ d ile r i d e ğ il, iç e r ik le r i d e d e ğ iş m iş b u lu n u y o r .'9 İki K ü ltü r D a h a ö n c e O s m a n lı t o p lu m u n u n s ı n ı f s a l n i t e ­ l i ğ in i g ö s t e r m e y e ç a lış m ış t ık . B u s ın ıf s a llık , t o p ­ lu m d a ik i a y r ı k ü lt ü r b iç im in in v a r lığ ın ı g e r e k li k ılıy o r d u e lb e t t e . D iv a n e d e b iy a t ın ın y a n ıs ır a h a lk e d e b iy a t ın ın d a v a r lığ ın ı s ü r d ü r m e s i, b a ş k a b ir d il v e k o n u la r k u lla n m a y a ç a lış m a s ı, b u k a n ıy ı d o ğ r u la r n it e lik t e d ir . A n c a k , O s m a n lı t o p lu m u n u n b ir g e ç iş d ö n e m in d e b u lu n m a s ı, s ı ­ n ıf la r ın k e s in lik le b e lir m e s in i ö n lü y o r d u . B u s o ­ m u t k o ş u lla n m a y a D e v le t ’in y ü c e liğ i v e a r a c ılık r o lü d e e k le n in c e — ö z e l to p r a k m ü lk iy e t in in b u ­ lu n m a d ığ ın ı b ir k e r e d a h a h a t ır la y a lım — s ı n ı f b ilin c i g e liş e m e d i. K e n d is i- iç in s ın ıf l a r ın y o k ­ lu ğ u , a z ö n c e s ö z k o n u s u e t t iğ im iz b ü t ü n le ş m e s ü r e c in i k o la y la ş t ır d ı. B u y ü z d e n h a lk e d e b i y a ­ tı, S a r a y k ü lt ü r ü n ü n u z a n t ıs ı h a li n e g e ld i. K o ­ ş u lla r n o r m a l ş e k ild e g e liş e b ils e y d i, h iç k u ş k u ­ s u z , h a lk e d e b iy a t ı b a ş k a b ir k ü lt ü r ü n y ü k s e l ­ m e s in e y o la ç a c a k , k e n d is i- iç in s ı n ı f d o ğ a b ile c e k ­ ti. A n c a k , t o p lu m s a l o r g a n iz a s y o n , b ü t ü n p o t a n ­ s iy e li n e r a ğ m e n , h a lk e d e b iy a t ın ın y e n i b ir k ü l ­ tü r y a r a t m a s ı n ı ö n le d i. « Ş e h ir d e k ö k le r i b u l u n a n m a h a l li e ş r a f , k ü l ­ t ü r ü n k ö y lü k a y n a k la r ın ı k ü ç ü m s ü y o r d u , z ir a e ş r a f o la r a k b ir a y a k la r ı s e ç k in le r s ın ıf ın d a y d ı. 152 A r a c ılık g ö r e v in i y ü k le n e b ile c e k d iğ e r b ir z ü m ­ re, z e n g i n t ü c c a r la r d a a y n ı ş e k ild e ilg is iz d ile r . T ü c c a r la r ın s e ç k in le r k ü lt ü r ü n ü n ç e k ic iliğ in e m e y d a n o k u y a c a k g ü ç le r i y o k tu , z ir a B a t ılı ş e h ir lile r in k in e b e n z e r s iy a s a l a y r ıc a lık la r ı y o k t u . S a r a y ın d ilin i k o n u ş m a k , t a lih e lv e r ir s e , o n u n t e m s ilc ile r in in n ü f u s u n u p a y la ş m a y a y o l a ç a b i ­ lir d i, z ir a s ı n ı f a y r ı m ı y o k t u .» m S ın ıf la r ın k e s in ş e k ild e b e lir e m e y iş i v e s ö z k o ­ n u s u e t t iğ im iz b ü t ü n le ş t ir m e s ü r e c i, b ö y le c e ik i k ü lt ü r k a v r a m m ı b ir a n la m d a g e ç e r s iz k ıl m a k ­ ta d ır . Ç ü n k ü g e l i ş m i ş k ü lt ü r ü n k e n a r ç iz g is in d e b o y a t m a y a ç a l ı ş a n h a lk k ü lt ü r ü , k e n d i m it o lo ­ j is in i, t e m a la r ın ı v e d u y a r lığ ın ı y a r a t m a k ş a n ­ s ın d a n y o k s u n d u . H e r ş e y in ö n ü n e g e ç m iş t i D e v ­ le t. « Y e n i b ir s ı n ı f k im liğ i y a r a t ır k e n , m a h a lli k ü l ­ tü r t e m a la r ın ı g e liş t ir e b i le c e k g r u p la r ın ö n ü n e d e v le t g e ç t i ğ i iç in , « a ş a ğ ı» k ü lt ü r d u r g u n b ir h a l ­ d e k a ld ı. N e e ş r a f i n e d e e s n a f « a ş a ğ ı» k ü lt ü r ü d ö n ü ş t ü r e b ile c e k y e n i e d e b i b iç im le r o r t a y a ç ı ­ k a r a m a d ı. Ş e h r in k ü lt ü r a r a c ılığ ı y a p m a im k â ­ n ı g ü d ü k k a ld ı v e t a s a v v u f a y ö n e ld i. M a h a llî y a ­ p ıla r ın ç e r ç e v e s in d e y e n id e n b ir k ü m e le n m e g e ­ n e l l e ş t i ğ i s ır a d a — â y a n l a n n ü s t le r in e a ld ık la r ı y e n i r o l b u n u n b ir i ş a r e t i y d i — a r t ık ç o k g e ç t i. A ş a ğ ı k ü ltü r , b u r j u v a O s m a n lı k ü lt ü r ü n ü n b ir a ş a m a s ı o la m a d ı.» 51 A s lın d a , b ü t ü n a y r ıl ığ ın a r a ğ m e n , h a lk e d e b i ­ y a t ı D iv a n e d e b iy a t ın ın b a ş k a b ir p lâ n d a y a n ­ s ım a s ıd ır . K e n d is in i o n u n e t k is in d e n k o r u y a m a m ış tır . R a iy e - b ir e y s ö m ü r ü le n s ü r ü iç in d e k e n ­ d in i ö z g ü r g ö r d ü k ç e , D e v le t ’i n a y r ılm a z b ir p a r ­ ç a s ı o ld u ğ u n a in a n d ı k ç a k o r u m a s ı d a o l a n a k s ı z ­ d ı. B u y ü z d e n g e liş m iş k ü lt ü r t a r a f ın d a n e m ild i v e o n s e k iz in c i y ü z y ıld a n s o n r a iy ic e y o z la ş a r a k o r t a d a n s ilin d i. İk i k ü lt ü r k a v r a m ın ın k u r a m s a l o la r a k g e ç e r li ğ i b u lu n m a d ığ ın ı s ö y le m e k , h a lk e d e b iy a t ın ın d e ğ e r in i v e o la n a k la r ın ı k ü ç ü m s e ­ 153 d iğ im iz a n la m ı n a g e lm e z . H a lk e d e b iy a t ı O s m a n lı t o p lu m u n u n r a t io n e l ’i g e r e ğ i y ü k s e le n s ın ıf la r ın e d e b iy a t ı v e k ü lt ü r b i ­ ç i m i o la m a z d ı. H a k im k ü lt ü r b iç im in in z a m a n d ış ı lığ ı, m a z m u n c u lu ğ u o n d a d a v a r d ır . S a z ş a ­ ir i d e , r e a y a g i b i k e n d i n i n - b i l i n c i ’n d e d e ğ ild ir . B u y ü z d e n , g e n e llik le s o m u t k o ş u lla r ın ın d ış ın a d ü ş e r . T ik e li y a k a la y a m a z . Ç a y ır - ç im e n d e , T a n ­ r ı a n la m m a g e l e n h a k s e v g is in d e t a k ılıp k a lır . A ş ir e t le r in y e r le ş t ir ilm e s i s ır a s m d a g ö r ü le n b a ­ z ı b a ş k a ld ır m a v e b ir e y le ş m e h a r e k e t le r i, b u y ö n t e m in y e d ir ilm e s i v e a ş ir e t le r in y e r li t o p lu m ­ s a l g r u p la r la k a y n a ş t ır ılm a s ın d a n s o n r a , d a h a d o ğ r u s u s a y e s i n d e , i y ic e d u r g u n la ş ır . Ö t e y a n d a n , d in e l e ş t ir is in d e n d ü n y a - e l e ş t i r i s i ’n e d ö n ü ş e b ile c e k g ib i o l a n t a r ik a t ş iir i d e , t e k ­ k e v e z a v iy e le r in y o z la ş m a s ıy la g e r ç e k n i t e l i ğ i ­ n i y it ir ir v e C u m h u r iy e t ’t e n s o n r a , O s m a n lı İ m ­ p a r a t o r lu ğ u n d a g ö r ü le n b ü t ü n le ş t ir m e s ü r e c in in b ir d e v a m ı o la r a k t e k k e v e z a v iy e le r in k a p a t ıl ­ m a s ıy la , ta r ih s a h n e s in d e n s ilin ir . B u s ilin ip g i t ­ m e d e , h iç k u ş k u s u z , O s m a n lı d ö n e m in d e h a lk k ü lt ü r ü n ü n g ü ç lü b iç im d e y a r a t ıla m a m ış o lm a ­ s ı n ı n d a r o lü v a r d ır . A n c a k , d a h a d o ğ r u b ir y a k ­ la ş ım y a p a b ilm e k iç in ş u n u s ö y liy e c e ğ iz : O s m a n ­ l I t o p lu m u n d a g ö r ü le n v e h a k im id e o lo j i t a r a ­ f ı n d a n k a b u l e t t ir ile n s ın ıf s ız lık s a n ıs ı C u m h u ­ r i y e t d ö n e m in d e d e s ü r d ü r ü lm ü ş t ü r . C u m h u r i­ y e t in i l k y ılla r ın d a ü z e r in d e t it iz lik le d u r u la n b ir k o n u d u r b u : « İ m tiy a z s ız , s ın ıf s ız , k a y n a ş m ış b ir k it le y iz .» K it le le r b u s l o g a n ı O s m a n o ğ u lla r ın d a n b u y a ­ n a k a b u lle n m iş t ir . B u y ü z d e n d e e r im iş le r d ir h a k im k ü lt ü r d e , k e n d i is t e k le r in i e g e m e n k ü lt ü ­ r ü n is t e k le r iy le ö z d e ş l e ş t i r m i ş l e r d i r . İ s t e r s o y u t , is t e r s o m u t p lâ n d a a lın s ın , s ö m ü r ü le n le r s ö m ü ­ r e n le r e k a t ıla b ile c e k le r i s a n ıs ın ı t a ş ım ış la r d ır h e r z a m a n . D e v le t ’in d a im a ö n p lâ n a ç ık a n a r a ­ c ılık r o lü d ü r b u s a n ıy ı y a r a t a n . Ş e h ir k ü ltü r ü , 154 k ö y le r d e n g ö ç h a r e k e t le r i g e n iş le d ik ç e d a h a e t ­ k in b iç im d e h a lk k ü lt ü r ü n e s ız m ış , o n u y o z l a ş ­ tır m ış , h a s lı ğ ı n ı ( o t a n t ic it y ) b o z m u ş , ş iir in i p i ­ y a s a ş a r k ıla r ın a d ö n ü ş t ü r m ü ş t ü r . T o p lu m d a g e r ­ ç e k a n la m d a b ir ic ik ü r e t ic i s ı n ı f o la n k ö y lü v e i ş , ç i, ü r e t im s ü r e c i iç in d e k i g e r ç e k d u r u m u n u g ö ­ r e m e m iş , k a b u lle n m e m iş , d a im a egem en sm ıf t e m a l a r ıy l a k e n d is in d e n k u r t u l m a y a ça lışm ıştır. A ç ık t ır b u « m is t if ic a t io n » u n y a n lış lığ ı. B u y ü z d e n ik i k ü lt ü r k a v r a m ı a n c a k b u g ü n ­ d e n b a ş la y a r a k g e li ş t i r i l e b i li r v e h a lk k ü lt ü r ü ­ n ü n k a y n a k la r ı g e r ç e k a n l a m d a a n c a k b u g ü n ­ d e n s o n r a y e n id e n y a r a t ıla b ilir . — Y e n i D e r g i 1970 — D İP N O T L A R (1) D il’e d a y a n m a s ın a ra ğ m e n , ş iir i her zam an e d e b iy a t ­ t a n a y r ı d ü ş ü n m e d e n y a n a y ım . (2) n iz m T e r m in o lo ji sözünün T ıp k ı a c ıs ın d a n , o ld u k ç a y a b a n c ı la ş m a sözcüğünün g e l'e a i t o lm a s ı g ib i, b u ğ ın d a , ik ir c ik li ld e o lo | lk t lr . Som er — (3) ş ı. k a v ra m (B a k : k la s ik fe ls e f e y e s a k ı n c a lı o ld u ğ u n u d o lu d u r . I b a r r o la : çok b iç im d e e le T e o r ik E konom i hüm a­ g e r e k iy o r . y a z a rın d a n s ö z c ü k d e o ld u ğ u y ü k ü y le Jesus K a p ita l özgü b e lir tm e k o lm a k t a n P o lit ik — He- a lı n d ı ­ çok, Ç e v. K. S e r Y a y ım la r ı.) Bu g e ç m iş in Ancak, p la s t ik s a n a tla r la e k o n o m lk - t o p lu m s a l İç e r iğ in ilg ili y a n ı konum uz d ı­ d e ğ iş m e s iy le g e r e k d ils e l- b iç im s e l, g e re k s e d u y g u s a l iç e r ik t e b ir lik t e d e ğ iş m e o ld u ğ u in a n c ın d a y ız . (*) r ın Bu konuda, v e r im le r in e son d a y a n ıy o r y ı lla r d a ve y a y ı n la n a n k e n d im iz c e bazı a r a ş t ı r m a la ­ y o r u m lu y o r u z . O lg u la ­ r ı n d e ğ e r le n d ir ilm e s in d e h e r y a n lı ş lı k b iz im d ir . (4) m ın a çek Son g ö re h a y a tı n ç ö z ü m le m e d e . t a r ih t e b e lir le y ic i y e n id e n Ç ünkü: öğe, ü r e tim id ir .» « T a r ih î n ih a î m a d d e c ilik o la r a k F. E n g e ls — ü r e t im k a v ra ­ İle J . B lo c h 'a g e r­ m ek­ tu p . 155 (5) S o n a ş a m a y ı, y a n i s o s y a liz m i k o n u m u z d o la y ı s iy le an­ m ıy o ru z . (6) P ro fe s ö r a n la m d a İs e N iy a z i fe o d a liz m i k ıs m e n o lm a d ı ğ ı . v a r, B e rk e s , k e s in lik le k ıs m e n (B a k : yok T ü r k iy e O s m a n lI t o p lu m u n d a r e d d e d iy o r . d iy o r . E k o n o m ik H a k im g ö rü ş ü , T a r ih i, S . 2 5 -26 — İk tis a t s iy a s a l a n la m d a f e o d a liz m in G e rç e k Y a ­ y ın e v i) (7) — D oç. S u a t A kso y — T ü r k iy e 'd e T o p r a k M e s e le s i s . 22 G e r ç e k Y a y ın e v i) (8) S encer T o p lu m u — (9) D iv lt ç io ğ lu S . D iv lt ç io ğ lu — (10) İ. — Asya İ s ta n b u l Ü n iv e r s it e s i Ü r e tim ik t is a t T a rz ı ve O s m a n lI F a k ü lt e s i Y a y ın ı. a .g .e .. Küçüköm er — D ü z e n in Y a b a n c ıla ş m a s ı — Ant Y a y ı n la r ı (11) N . B e rk e s — a .g .e ., (12) Anan Cem r ih i — İs m a il — T ü r k iy e 'd e G e r i K a lm ı ş lı ğ ı n Ta­ C e m Y a y ın e v i (13) M u z a ffe r S encer K. — — O s m a n lı T o p lu m Y a p ıs ı — Ant Y a y ı n la r ı (14) M a rx K a p it a liz m E k o n o m i Ş e k ill e r i — Ö ncesi S o l Y a y ı n la r ı (15) D o ğ a n A v c ı o ğ lu b u k a n ıy a k a t ı lm ı y o r . B a k : T ü r k iy e 'n in D ü z e n i. (16) J. S u r e t- C a n a le — T r o p ik a l T o p lu m la r v e A s y a T ip i Ü r e tim A f r i k a ’d a k i T a rz ı K a v ra m ı — G e le n e k s e l ATÜT — Ant Y a y ı n la r ı (17) zı — H . A n to n ia d is - B ib ic o u — B iz a n s ve Asya Ü r e tim T a r­ A .g .e . (18 ) K. M a rx — (19) G. Lukacs A lm a n İ d e o l o j is i — — Çağdaş S o s y a l Y a y ı n la r G e r ç e k ç iliğ in A n la m ı — P a yel Y a y ın e v i (20) Y u k a rd a A sya Ü r e tim b iç im in in s ı n ı f lı to p lu m u n baş­ la n g ı c ın d a y e r a ld ı ğ ı n ı g ö r d ü k . (21) M . B . A ia m — G. M u ry — K a p i t a l i s t T o p lu m d a S ı n ı f la r S o s y a l Y a y ı n la r (22) S. D iv it ç io ğ lu — (23) N .B e rk e s — A .g .e . (23) S . D iv it ç io ğ lu — A .g .e . (24) S . D iv it ç io ğ lu — A .g .e . (25) R e ca i A .g .e . O kandan — B ak: M u z a ffe r S e n c e r : D in in T ü rk T o p lu m u n a E t k ile r i. (26) M. (27) K. M a rx — (28) Sencer — Ö zgür A .g .e . S a b r l t o p lu m d a , t ü r lü fe t iş iz m in o rta d a n gusu b ü tü n s e l in s a n ’ ın Ş a k ir A n s a y 'a a t ı f Ü z e r in e — G e r ç e k Y a y ın e v i D in yani k a lk t ı ğ ı b e lir g in s ö m ü r m e ’n in , b ir d o la y ı s iy le to p lu m d a , b u ç o k lu k her duy­ b ir ö z e lliğ i o la c a k t ı r , k u ş k u s u z . A m a , O s m a n lı to p lu m u s ı n ı f lı b ir t o p lu m d u . (29) 150 C. E s a t A rs e v e n — T ü rk S a n a tı — Cem Y a y ın e v i (30) S . D lv lt ç io ğ lu — (31) M . L lf s h it z A .g .e . — — İ t a lik le r b iz im . S a n a t F e ls e f e s i — M a r x 'm A ra ra t Y a ­ y ın e v i (32) G e rç e k (33) Sadece k a d a r o la n sözüne ö z e llik le o n a lt ı n c ı dönem den d ik k a t y ü z y ıl söz e d ilm e s in i b a ş ın a , e t t iğ im iz i b ir d ile r im . b ile m e d in iz daha ve sonuna ö z e llik le be­ lir t e lim . (34) S e la h a t t in H ilâ v — (35) S . H ilâ v — A .g .e . (36) Taner F e ls e fe — E l K it a b ı G e rç e k Y a ­ y ın e v i T im u r — s e f i T e m e li — (37) T ü rk « T a r ih i A n la m ı D e v r im i ve F e l­ S iy a s a l B il g i le r F a k ü lte s i Y a y ın ı B ak: H. L e fe b r e — S o s y o lo jis i — M a r x 'i n Ö ncü K l- ta b e v i (38) M a r x 'd a g e n iş k ın ız : K . M a r x — S o s y o lo jis i, (39) b ir y e r tu ta n p r a k s is k a v ra m ı iç in 1844 E l Y a z m a la r ı — , H . L e fe b r e — R. G a r a u d y — H . L e fe b v r e — J . P a u l S a rtre ba­ M a r x 'i n — v e M a r k s iz m A .g .e . (40) P r o f. S . Ü lg e n e r — (41) A . H a m d i T a n p ın a r — A n a n i. C e m A .g .e . M a k a le le r — E d e b iy a t Ü z e r in e M . E. B a k a n lı ğ ı (42) m an « M lm e t ik ta k lit p r a k s is y o lu y la b ir m o d e lle r i ş e y le r m a d a n t a k l i t e d e r.» H . L e fe b v r e — (43) S . H ilâ v — (44) M azm un, ru m y a ln ı z c a lığ ı o la n her g ı n la ş t ı r d ı ğ ı tü ğ ü kü ç ık ış ta yaşam a d e v r im c ilik b ile ş iir le r in d e de tu ta r, zam an k im i z a ­ da, y a ra t­ A .g .e . Ö nsöz — y ü r ü r lü k t e d ir g ö z le m le n e b ilir . bugün m azm undan başka s o m u t t ik e ld e n Bu du­ b e ğ e n ilm e o la s ı ­ O rh a n de, D e Y a y ın e v i s a n ıy o r u m . d e ğ il, g e liş m e v e s e v in c i de h e r ik i e ğ ilim çoğu B la is e C a n d r a r s — bugün aşk gözönünde y a ra tır; V e li ş iir in in yay­ h e r k e s in p e ş in e düş­ d e ğ ild ir . Çün­ b ir şey d e ğ il, s o y u t g e n e ld e n y o la ç ık ıy o r. (45) A . H . T a n p ı n a r — (46) (47) Konur E t k is i — E r to p — T ü r k D ili H a lk (48) A .g .e . D iv a n (49) E d e b iy a tın ın B ir a y ra ç P. A lb o u y g e r e k li: k u ş k u s u z d u r. N ic e m esi u s ta o la n a k s ız d ı r . T a lih s iz b ir D iv a n D iv a n b ir ş iir in in o ls u n la r , y a n ı y la , büyük P ro b ­ e d e b iy a tın ı B ir u s t a la r yok e d e b iy a t y e t iş ­ G a lip , N a ili g ib i b ir u z m a n la r g r u b u ş iir le r in in b ir g ir iş im i y ı lla r ö n c e g ir iş im . ş is e l İ s t e k le r i a ş a n y a tı, — E d e b iy a t İlm in in N e c a ti, T u z u l l , B a k i, Ş e y h o lu r la r s a y o ru z . B ö y le s ln e t i. E d e b iy a tın a P le h a n o v S a n a t v e S o s y a liz m ’e e k . S o s y a l Y a y ı n la r . ş a ir le r b ir e r d o r u k t u r . A m a s a d e c e da. H a lk E d e b iy a tı Ö z e l S a y ıs ı J . L. L e c e r c le — le m le r i — t ir d i ğ i A .g .e . A . H . T a n p ın a r — bugün saym ayı a ra s ın ­ s ü rü p g it ­ a m a ç la m ı ­ A . G ö lp ı n a r lı d e n e m iş ­ b ü t ü n ü y le y ı k ı la m a z . K i­ b ir ş e y d ir b u . H e r t a r ih s e l d ö n e m in e d e b i­ okunsa da, okunm asa da yaşam aya devam e d e r. 15 7 B iz im gi bu denem edeki k o ş u lla r a lt ı n d a d e ğ iş ik lik le r , a m a c ım ız , b iç im le n d iğ in i e d e b iy a t la r O s m a n lı e d e b iy a t ı n ı n a ra ş tırm a k tır. a ra s ın d a k i iliş k ile r i de Ç ünkü han­ y a p ıs a l d e ğ iş t ir ir is t e r İs te m e z . D iv a n e d e b iy a tın ın ö lü m lü o lu ş u , k e n d is in i y a r a t a n y a ­ p ıd a n g e liy o r d u . Ç ö z ü m le m e y e , a n la m a y a ç a lı ş t ı ğ ım ı z bu y a p ı­ s a l d e ğ iş im d ir . (50) Ş e r if M a r d in — Ü lg e n e r 'ln D in ve İd e o lo ji — S B F Y a y ın ı. S a b r l «14. A s ı r d a n b e r l E s n a f A h lâ k ı v e Ş ik â y e ti M u c ip B a ­ z ı H a lle r» m a k a le s in e a t ı f (51) Ş . M a r d in — çüm sem e a m a c ı y la b e lir t e lim , ( i t a l i k b iz im .) L58 A .g .e . — Y a z a r ın « a ş a ğ ı» s ö z c ü ğ ü n ü k ü ­ d e ğ il, t e r m ln o lo | ik z o r u n lu lu k la k u lla n d ı ğ ı n ı İ Ç İ N D E K İ L E R BU K İT A P D O L A Y IS Y IL E VE B U K İT A P 7 Ü Z E R İN E I YAZI B İR ........................................................ KURULUŞTUR Ö ZG Ü R LÜ K TÜ R Ş İİR İN Ö ZEL T A N P IN A R 'D A , O LARAK Y A Z IN ’D A ÜSLUP KÜLTÜRÜN M YTHOS ............................................. İM G E L İÖ İ SORUNU GENEL O LARAK 14 K A R Ş I- Ü Z E R İN E 21 D A Ğ IL IM I 51 .................................................................. Ü Z E R İN E 9 54 YAPAY CENNETTEN DÜNYAYA l 57 YAPAY CENNETTEN DÜNYAYA II 65 G Ö R M E 'N İN OKUM ASI 81 II TO PLU M C U LU K. M E M L E K E T İM D E N OSMAN U 160 Y A B A N C IL A Ş M A İN S A N TO PLUM U VE VE Ş İİR ........................... 87 M A N ZA LA R I ÜSTÜNE N O TLAR 105 E D E B İY A T i 27 B İR A R A Y IS IN Y A Z IL A R I B İR Y A Z l 'N I N A R A Y IŞ L A R I i A H M ET OKTAY denem e $ N e d o ğ r u y u s ö y le m e k te n n e d e y a n ılm a k ta n k o r k u y o r b u y a z ı la r . H a n g i a r a y a n y a n ılm a d ı v e h a n q i k iş is e l söz zam an zam an y a lp a la m a d ı? B ir s ü r e ç t ir b ilg in in e d in ilm e s i. B u s ü r e ç t e b a ş la n g ı ç ilk e le r im e , t a r ih i v e d iy a le k t ik m a d d e c iliğ e b a ğ lı k a lm a y a , b u b a ğ la m i ç i n d e t u t a r l ı b i r b ü t ü n l ü k e d in m e y e ç a l ı ş t ı m ( ç a lı ş ı y o r u m ) . M e s le k t e n b ilim a d a m ı o lm a d ı ğ ı m d a n , d e n e m e y i d e e le ş t ir iy i d e h e p y a z ı( n ) ın b a ğ la m ın d a d ü ş ü n d ü m s o n k e rte d e . Ö N EM Lİ NOT B u k ita p 100 b a s ı lı fiy a t ı n ı n L ira ü z e r in d e s a tıla m a z .