iletişim (urtchlanD JSbSK Ss C O L IN S T O R E R W e im a r C u m h u r iy e ti’n in K ısa T arih i C O LIN STOR ER N ottin gh am Ü niversitesi’n d e tarih dersleri verm ektedir. N ottin gh am Ü niversitesi’n d en doktora d erecesi alm ış v e W arw ick Ü niversitesi’n d e ders verm iş­ tir. I.B. Tauris tarafından yayım lanan B r i t a i n a n d t h e W e i m a r R e p u b l i c : T h e H i s t o r y [Britanya v e W eim ar C um huriyeti: K ültürel Bir ilişk in in Tarihi] adlı kitabın yazandır. o f a C u l t u ra l R e l a t i o n s h i p A S h o r t H i s t o r y o f W e i m a r R e p u b li c © 2 0 1 3 I.B. T a u r i s & C o . L td . Bu k itab ın y a y ın h a k la n A k cah T e lif H a k la n A jansı aracılığıyla alın m ıştır. İ le t iş im Y a y ın l a n 2 1 8 3 • T a r i h D iz is i 9 8 IS B N -1 3 : 9 7 8 - 9 7 5 - 0 5 - 1 7 9 4 - 5 © 2 0 1 5 İ le t iş im Y a y ın c ılık A . Ş. 1. BA SK I 2 0 1 5 , İ s ta n b u l 2. BA SK I 2 0 1 5 , İ s ta n b u l K erem Ü n ü v a r E D İT Ö R Y A Y IN A H A Z IR L A Y A N K A P A K M e rv e Ö z t ü r k S u at A ysu K A P A K FO TO Ğ R A FI K o m ü n is t , N a z i, K a to lik M e rk e z , S o s y a lis t v e d iğ e r s iy a s i g ö r ü ş le r e s a h i p e y le m c ile r, T e m m u z 1 9 3 2 R e ic h s ta g s e ç im le r i s ı r a s ın d a p a r t i l e r i n i n s e ç im a fiş le r iy le ( B u n d e s a r c h iv ) U YG U LA M A D Ü Z EL Tl D tZ İN H ü s n ü A bbas R em zi A bbas B ir h a n K o ç a k B A SK I ve C İL T S e n a O fs e t • S E R T İF İK A N O . 1 2 0 6 4 L itr o s Y o lu 2. M a tb a a c ıl a r S ite s i B B lo k 6 . K a t N o . 4 N B 7 -9 -1 1 T o p k a p ı 3 4 0 1 0 İ s t a n b u l T el: 2 1 2 .6 1 3 3 8 4 6 İ le tiş im Y a y ın la n ■ s e r t i f i k a n o . 10721 B i n b ir d i r e k M e y d a n ı S o k a k , İ le t iş im H a n 3 , F a t i h 3 4 1 2 2 İ s t a n b u l T el: 2 1 2 .5 1 6 2 2 6 0 - 6 1 - 6 2 • F a k s : 2 1 2 .5 1 6 1 2 5 8 e -m a il: ile tis im @ ile tis im .c o m .tr • w e b : w w w .ile tis i m .c o m .t r COLIN STORER Weimar Cumhuriyeti’nin Kısa Tarihi A Short H istory o f W eim ar Republic Ç E V İR E N ■ *- Sedef Ö zge •f iletişim Je n n y ’y e s e v g i le r i m l e .. . TEŞEKKÜR ....................................................................................................... 11 GİRİŞ P r u s y a , A l m a n y a v e S a v a ş i n K a y n a y a n K a z a n i .............. ı s W eim a r A lm a n y a sı’n ın b a ğ la m ı................................................................17 P ru sya’n ın y ü k s e liş i...................................................................................... 19 B irleşik A lm a n y a ............................................................................................25 S avaşm k a y n a y a n k a z a n ı............................................................................ 32 T A K V İM .......................................................................................................... 37 BİRİN Cİ B Ö L Ü M KRİZ Y ILLARI (1 9 1 8 -1 9 2 3 ).........................................................................43 S avaşın içerid ek i e tk is i................................................................................ 44 Y uk arıdan d evrim , aşa ğ ıd a n d e v r im ....................................................... 47 S o lu n m e y d a n o k u m a s ı...............................................................................55 Sağdan g e le n t e h d it ......................................................................................64 İK İN Cİ B Ö L Ü M ILIMLILAŞTIRMA MÜCADELESİ: W E IM A R ’IN SİYASİ KÜLT ÜRÜ................................................... ........... 77 W eim a r a n a y a s a s ı.........................................................................................78 VVeimar p arti s is t e m i................................................................................... 84 P a rla m en to d ışı s iy a s e t ................................................................................92 C u m h u riy etçiler d e n y o k s u n b ir c u m h u riy e t m i£ .................................96 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM M u a z z a m E n f l a s y o n v e W e i m a r E k o n o m i s i ...................... 10 5 A lm a n y a 'n ın ilk e k o n o m ik m u c iz e s i.....................................................106 S avaşm fin a n sm a n ı v e e n fla s y o n ............................................................110 E n fla sy o n d a n h ip e r e n fla s y o n a ................................................................ 111 Para b irim in e istik rar k a za n d ırılm a sı v e D a w e s P la m .............................................................................................123 M u a z z a m e n fla sy o n u n b a ğ la m ı.............................................................. 127 “A ltın y irm ili y ılla r”: İstikrar v e refah m ı?........................................... 129 B ü yü k B u hran ............................................................................................... 133 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM REVİZYONİZM VE İSTİKRAR ARAYIŞI: W e i m a r ’i n D i ş P o ü t î k a s i ................................................................. 14 1 V er sa illes A n tla ş m a s ı................................................................................. 142 A lm a n re v iz y o n iz m i: G e ç iş tir m e ............................................................ 151 A lm a n re v iz y o n iz m i: Erfülluttgspolitik ...................................................155 S trese m a n n za m a n ın d a d ış s iy a s e t ........................................................ 157 S tr ese m a n n ’d an so n ra d ış s iy a s e t.......................................................... 164 BEŞİNCİ BÖLÜM W e i m a r T o p l u m u v e K ü l t ü r ü ...................................................... 171 Eski seçkinler: A ristok rasi v e su b aylar.................................................. 172 K ırsal alan ...................................................................................................... 175 O rta sın ıflar........................... ....................................................................... 176 İşçi s ın ıfı......................................................................................................... 178 T o p lu m sa l c in siy e t v e cin se llik ................................................................ 181 K entli c u m h u r iy e t....................................................................................... 189 W eim a r k ü ltü r ü ........................................................................................... 196 ALTINCI BÖLÜM K R iz v e Ç ö k ü ş (i 9 2 9 - 19 3 3 ) .................................................................. 20 5 D e m o k r a sin in k r iz i.....................................................................................206 N a zilerin y ü k s e liş i...................................................................................... 212 B rü n in g’d en H id e r ’e .................................................................................. 220 C u m h u riy etin s o n u ..................................................................................... 226 VVeimar n e d e n b a şa rısız o ld u £ .................................................................230 SO N U Ç W E IM A R BAŞARISIZLIĞA MI U Ğ R A D I?............................................. 2 3 5 Ek l er Ek 1: W eım a r Parti S iste m i....................................................................... 245 Ek 2: R eich sta g S eçim S o n u çla n , 1 9 1 9 -1 9 3 3 ..................................... 248 Ek 3: VVeimar C u m h u riy eti’n in Ş a n sö ly e le r i....................................... 249 O k u m a l i s t e s i .................................................................................................251 D tztN ................................................................................................................ 255 TEŞEKKÜR B u k i ta b ı y a z m a m k o la y o lm a d ı. W e im a r A lm a n y a s ı’n m ta r i h i g ib i z e n g in v e ç o k y ö n l ü b i r k o n u y u 7 5 b i n k e lim e d e t o p a r l a ­ m a k , ö z e llik le b u k o n u d a z a te n ç o k fa z la y a z ıld ığ ı d ü ş ü n ü l ü r s e z o r l u b i r s ın a v d ı. Y in e d e h e m ö ğ r e n c ile r e h e m d e g e n e l o k u r a h i t a p e d e c e k ş e k il d e k o n u y a g iriş y a p m a k i ç i n e li m d e n g e le n i y a p tı m . U m a n m b u n u b a ş a r a b ilm iş im d ir . P r o je f i k r i n i o r t a y a a t a n , t a v s i y e le r i v e k a t k ı l a r ı n ı b e n d e n e s ir g e m e y e n J o G o d f r e y ’e t e ş e k k ü r e d e r i m . B a n a d e s t e k o l a n v e b e n i t e ş v ik e d e n N o t t i n g h a m Ü n i v e r s i te s i ’n d e k i m e s l e k ta ş ­ la r ı m a v e k ü t ü p h a n e l e r a r a s ı k i ta p ö d ü n ç a lm a ta l e p le r im i h ız lı v e v e r im li b i r ş e k ild e k a r ş ı la y a n N o t t i n g h a m Ü n iv e r s ite s i H a llw a r d K ü t ü p h a n e s i ç a lı ş a n l a r ı n a ö z e l o l a r a k t e ş e k k ü r b o r ç l u ­ y u m . S o n o l a r a k , h e r z a m a n k i g ib i t ü m d o s t l a r ı m a v e a ile m e , ö z e ll ik le y a ş a m o r ta ğ ı m J e n n y ’y e b u k i t a b ı n y a z ılm a s ı s ır a s ın d a b a n a d e s t e k o l u p c e s a r e t v e r d i k l e r i iç in t e ş e k k ü r e d e r im . 0 100 mil 0 100 20 0 Kilometre S c h le s w ig - A H o ls te in M e c k le n b u r j S c h w e r in H a m b u rg < B re m e n BİRLEŞİK KRALLIK H anover E y a le ti Hanover is e ld o rf is s e n E y a le ti j H essen B a v y e ra A ls a c e - S TU TG A R I L o re n FRANSA S tK Îs b tır g LIE C H TE N S 1 BALTIK D EN İZİ Kflnigsberg DOĞU PRUSYA P o m e ra n y a S te ttin POLONYA B r e s la u ÇEKOSLOVAKYA A lm a n R e ic h 'ın ın s ın ırı, 1 9 2 1 A lm a n R e ic h 'ın ın s ın ırı, 1 9 1 4 P le b is it b ölge le ri O U lu s /d e v le t b a ş k e n tle ri M ü tte fik iş g a l b ö lg e s i 1. bölge , 1 9 2 6 'd a b o ş a ltıld ı 2 . b ö lg e, 1 9 2 9 'd a b o ş a ltıld ı AVUSTURYA 3 . b ö lg e, 1 9 3 0 'd a b o ş a ltıld ı iş g a l A ltın d a k i R u h r ( 1 9 2 3 - 1 9 2 5 ) GiRİŞ Pr u s y a , A l m a n y a v e Sa v a ş i n K a y n a y a n K a z a n i P e k ç o k a ç ıd a n W e im a r C u m h u r i y e t i b u g ü n h â lâ b iz im le . T e ­ l e v iz y o n b e lg e s e ll e r i n d e n s in e m a y a , p o lis iy e r o m a n l a r d a n p o ­ p ü l e r m ü z iğ e v e h a t t a ç iz g i r o m a n l a r a k a d a r h e r y e r d e W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n m ir a s ı v a r. A n c a k g ü n ü m ü z s iy a s e ti v e e k o n o ­ m is i ü z e r i n e k a r a n l ı k b i r g ö lg e s i d e d ü ş ü y o r . W e im a r C u m h u ­ r iy e ti, is t i k r a r s ı z lı k la e ş a n la m lı h a le g e ld i v e y a k ın t a r i h t e d ü n ­ y a n ı n f in a n s a la n ı n d a y a ş a d ığ ı ç ö k ü ş ü n a r d ı n d a n g ü n ü m ü z g a ­ z e t e c i l e r i v e y o r u m c u l a r ı t a r a f ı n d a n s ı k s ı k a n ıl d ı. K o a lis y o n h ü k ü m e t l e r i , k ü r e s e l e k o n o m i k b e lir s iz lik , k e m e r s ık m a , s iy a ­ s i v e d i n i a ş ır ı u ç l a r ç a ğ ın d a , W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n s o r u n ­ lu ta r i h i, m o d e m B a tı t o p l u m l a n n a , g e r id e b ı r a k t ığ ı m ı z 8 0 y ıl­ d a b a ş k a h e r h a n g i b i r d ö n e m d e n ç o k d a h a y a k ın g ö r ü n ü y o r . A n c a k g ü n c e l o la y la r ik i s a v a ş a r a s ı A lm a n y a h a k k ı n d a b i l ­ d iğ im iz i z a n n e t t i k l e r i m i z i y a n s ıt ıy o r g ib i g ö r ü n s e d e y e n i n e ­ s il t a r i h ç i l e r W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n g e n e ll ik l e o l u m s u z v e d e t e r m i n i s t p o p ü l e r v e a k a d e m ik ta s a v v u r la r ı n a k a r ş ı ç ık m a k ­ ta d ır . U z u n y ılla r b o y u n c a t a r i h ç i le r i l k A lm a n d e m o k r a s is i n e b ü y ü k ö l ç ü d e k a r a m s a r b i r y a k la ş ım s e r g ile d i v e h e m t a r i h ç i le r h e m d e t a r i h ç i o l m a y a n la r ta r a f ı n d a n W e im a r s ık s ı k H itle r ’i n h a b e r c is i o l a r a k g ö r ü ld ü . D i k t a t ö r lü k , d ü n y a s a v a ş ı v e Y a h u d i s o y k ır ı m ı d e n e y im le r in i n A l m a n l a r ı n v e a z d a o ls a A n g lo -A m e - r i k a n t a r i h ç i le r in b i r k u ş a ğ ı n ı n y a ş a m l a r ın ı n e n b ü y ü k t r a v m a ­ s ı o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ü r s e b u d u r u m ç o k ş a ş ır tıc ı d e ğ ild ir . İ k i s a ­ v a ş a r a s ı A lm a n y a ’y a d a i r a lg ı m ı z ın b i ç i m l e n m e s i n e y a r d ı m c ı o la n N a z i z m d e n k a ç a n l a r v e 1 9 4 0 ’l a r d a k i b a r b a r lı ğ ın n a s ıl o r ­ ta y a ç ık m ış o la b ile c e ğ in i a ç ık la m a y a ç a lış a n b i r t a r i h ç i k u ş a ğ ı a ç ıs ı n d a n , W e im a r C u m h u r i y e t i z a y ıf v e d o ğ a s ı g e r e ğ i k u s u r ­ lu b i r d e n e y d i; k e n d i h a lk ı t a r a f ı n d a n s e v ilm iy o r d u v e k e n d i s i ­ n i d o ğ u r a n k o ş u lla r ta ra fın d a n b a ş ın d a n itib a re n la n e tle n m iş ­ ti. D a h a s o n r a , 1 9 6 0 ’l a r d a ( 1 9 3 0 ’l a r ı n b a ş ın d a F r a n k f u r t T o p ­ l u m s a l A r a ş tır m a E n s t i t ü s ü ’n d e k a r i y e r i n e b a ş la m ış o l a n H e rb e r t M a r c u s e g ib i A l m a n k u r a m c ı l a r d a n k ı s m e n e t k i l e n m i ş o la n ) “Y e n i S o l” t a r a f ı n d a n d a c u m h u r i y e t , r u h s u z t ü k e t ic i k a ­ p ita liz m iy le S ta lin c i t o ta li t e r t i r a n l ı k a r a s ı n d a M a r k s i s t b i r o r ­ ta y o l b u l m a k o n u s u n d a ılım lı S o s y a l D e m o k r a t la r la b u r j u v a s i­ y a s e t ç il e r i n i h a n e t e ttiğ i v e y a t e p tiğ i b i r ş a n s , k a ç ır ıl m ı ş b i r f ır ­ s a t o la ra k g ö r ü ld ü . B u tü r o lu m s u z v e d e te r m in is t y a k la ş ım ­ l a r , 1 9 8 0 ’l e r v e 1 9 9 0 ’l a r d a d a W e i m a r ’a i li ş k i n t a r i h y a z ı m ı n ­ d a h â k im iy e t in i s ü r d ü r d ü ; h a t t a D e tle v P e u k e r t ’in , c u m h u r i y e ­ t i n “k r i z i ” k a v r a m ın a o d a k l a n a n v e W e im a r A lm a n y a s ı’m m o ­ d e m s a n a y i t o p l u m u n a i ç k i n g e r i l im le r in o d a k n o k t a s ı o l a r a k g ö r e r e k b u d ö n e m e i li ş k in ç a lış m a la r ı y e n i d e n c a n la n d ı r a n D ie W e im a r e r R e p u b lik: K r is e n j a h r e d e r K la s s is c h e n M o d e m e [W e i- m a r C u m h u r iy e ti : K la s ik M o d e r n l iğ i n K riz Y ılla n ] ( 1 9 8 7 ) 1 a d ­ lı s o n d e r e c e ö n e m l i ç a lış m a s ın d a b ile v a r lığ ın ı g ö s te r d i.2 E ric W e i t z ’ı n 2 0 0 7 t a r i h l i m ü k e m m e l ( v e g e n e l o l a r a k d a h a i y im ­ s e r ) W e i m a r G e r m a n y : P r o m i s e a n d T r a g e d y [ W e im a r A lm a n y a sı: U m u t v e T ra je d i] ç a lı ş m a s ın ı n b a ş lı ğ ın ı n b ile k a ç ır ılm ış f ır ­ s a tl a r v e i h a n e t e d ilm iş u m u t l a r ı a k la g e ti r e n h ü z ü n l ü b i r h a ­ v a s ı v a r d ı r v e b u , k ı n l g a n l ı k v e l a n e t li li k a n la y ış ın ı v u r g u la r . Y in e d e y a k ın t a r i h li a r a ş t ır m a l a r A lm a n y a ’n ı n ilk d e m o k r a ­ t ik c u m h u r i y e t i n e y ö n e l i k b u o l u m s u z v e k a r a m s a r y a k la ş ım ı b ir d e re c e y e k a d a r d ü z e ltm iş tir. W e im a r ta r ih y a z ım ın d a P e1 İn g ilizce b a sk ısı, ra, 1 9 9 2 . 2 W eim a r C u m h u riy eti’n in tarih y a zım ın d a “k riz” terim in in k u lla n ım ı iç in bkz. T h e W e im a r R e p u b li c : T h e C ris is o f C la s s ic a l M o d e m i t y , L ond­ R üdiger Graf, “Either-O r: T h e narrative o f ‘crisis’ in W eim a r G erm an y a n d its h isto rio g ra p h y ”, C e n t r a l E u r o p e a n H i s t o r y , c ilt 4 3 , sa y ı 4 , 2 0 1 0 , s. 5 9 2 -6 1 5 . t e r G a y v e W a l t e r L a q u e u r ’le 1 9 6 0 ’l a r v e 1 9 7 0 ’l e r d e b a ş la y a n “k ü l t ü r e l y ö n e l i m ” W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n e d ö n ü k a n l a y ı ş ı ­ m ız ı h e m g e n iş le tm iş h e m d e d e r i n l e ş t ir m i ş ; W e im a r ’ı Ü ç ü n c ü R e ic h ’a b i r g i r i ş te n i b a r e t o l a r a k g ö r e n d a r ta r i h s e l s ö y le m d e n ö te y e g e ç m e y e b a ş la m a m ız ı s a ğ la m ış tır . D a h a y a k ın t a r i h te , y e ­ n i b i r t a r i h ç i n e s il, W e im a r d ö n e m i n i n t r a v m a l a r ı n ın v e d e n e ­ y i m l e r i n in g ü n d e l i k y a ş a m la ili ş k is in i n n a s ıl o l d u ğ u n u d a h a iy i a n la m a k a m a c ıy la to p lu m s a l c in s i y e t i liş k ile r i v e p o p ü l e r k ü l ­ t ü r g ib i d a h a ö n c e g ö z a r d ı e d il e n a la n l a r ı a y d ın la ttı. B ö y le lik le “y ü k s e k s iy a s e t”le v e “W e i m a r n e d e n b a ş a r ıs ız o l d u ? ” s o r u s u y ­ la i lg i le n e n a k a d e m i s y e n l e r i n ç o k u z u n z a m a n d ı r g ö r m e z d e n g e ld iğ i k e s im le r in s e s in i d u y u r m a k l a k a lm a d ıl a r , a y rıc a v a ta n ­ d a ş la r ı t a r a f ı n d a n s e v ilm e y e n , k ö ş e y e s ık ış m ış b i r d e m o k r a s iy e ili ş k in d a h a ö n c e k i a n la t ıl a r a d a k a r ş ı ç ık m ış o ld u la r . B u k i t a b ı n te m e l a m a c ı, b u e s k i v e y e n i a r a ş t ır m a l a r ı n b ü y ü k k ı s m ı n ı b i r a r a y a g e ti r e r e k m o d e m A lm a n t a r i h i n i n b u b ü y ü l e ­ y ic i d ö n e m i h a k k ı n d a b ilg i s a h ib i o l m a y a n la r ın W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n t a r i h i n e k o l a y b i r g ir iş y a p m a l a r ı n ı s a ğ la m a k t ır . B u n u n iç in , k i t a p t a W e im a r A lm a n y a s ı’n m s iy a s e ti v e k ü l t ü r ü ( g e n iş ta n ım ıy la ) in c e l e n e c e k v e i ç i n d e b u l u n d u ğ u g e n e l t a r i h ­ s e l v e u l u s l a r a r a s ı b a ğ la m a o t u r t u l a c a k t ı r . B ö y le lik le o k u r a ilk A lm a n d e m o k r a s i s i n i n d a h a k a p s a m lı b i r p o r t r e s i n i n ç iz ile c e ğ i u m u l m a k t a d ı r . B u ilk A lm a n d e m o k r a s is i , k e n d i i ç i n d e d e ğ e r ­ l e n d i r i l d i ğ i n d e , o la ğ a n d ı ş ı b a s k ı l a r k a r ş ı s ı n d a a y a k ta k a k m a ­ m ış o ls a d a g u r u r d u y a b ile c e ğ i b i r m ir a s b ı r a k m ış tı r . W e im ar A lm a n y a sı’n m b a ğ la m ı T a r ih ç ile r , ta r i h i k ü ç ü k lo k m a la r h a li n d e s u n m a y ı s e v e r le r ; d ö ­ n e m e v e y a ü l k e y e g ö r e m u n t a z a m a n b ö l ü m l e r e a y r ılm ış , h a tt a m ü m k ü n s e o k u l v e y a ü n i v e r s it e m ü f r e d a t ı y a d a b u n u n g ib i k i ­ t a p la r iç in u y g u n y a p ıd a o lm a s ın ı is te r le r . A n c a k b ü t ü n b u b ö ­ l ü m l e r z o r u n l u o l a r a k y a p a y v e k e y f id ir. T a r ih , k a tılım c ıla r ı ta ­ r a f ı n d a n y a ş a n d ığ ı h a liy le k e s k in h a tl ı d e ğ ild ir v e b ö l ü m l e r e a y ­ r ılm a z . B ir a n la m d a t a r i h ç a lış m a s ı t a m a m e n b a ğ la m la ilg ilid ir. İ n s a n la r ı, o la y la rı, u l u s l a r ı v e y a b ü t ü n b i r d ö n e m i e n k ü ç ü k ay - n n t ı s m a k a d a r in c e le y e b ilir iz a n c a k b u n l a n g e n e l ta b lo y a y e r ­ le ş tir m e d iğ im iz s ü r e c e ö n e m l e r i n i a s la ta m o la r a k a n la y a m a y ız . N a s ıl “h i ç b i r i n s a n b i r a d a d e ğ ils e ” , h i ç b i r ta r ih s e l o la y d a y a lı­ tılm ış d e ğ ild ir . H e r b i r o la y g e n iş b i r b ü t ü n ü n p a r ç a s ıd ı r s a d e c e ; d o la y ıs ıy la a n c a k b i r a d ım g e ri ç e k ilip a y rı a y rı p a r ç a la r ın b ir b iriy le iliş k is in i g ö r d ü ğ ü m ü z z a m a n b u p a r ç a l a n a n la y a b iliriz . A lm a n y a s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a b u d u r u m b e lk i d e ö z e llik ­ le d o ğ r u d u r . M o d e m A lm a n t a r i h i n i n i n c e l e n m e s in d e m e r k e ­ z i ö n e m e s a h ip ik i t a r i h t a r tış m a s ı, b i r b i r i a r d ı n a g e le n r e j i m l e ­ r in g e liş im i ta k ip e d ild iğ in d e d e v a m lılık la r v e o r t a k n o k t a l a r ı n n e k a d a r b u l u n a b i le c e ğ i ile A lm a n y a ’n ı n m o d e m lib e r a l b i r d e ­ m o k r a s iy e d o ğ r u y o l c u l u ğ u n u n , B r ita n y a v e F r a n s a g ib i d a h a “n o r m a l ” b i r y o l iz le y e n ü l k e l e r d e n a y n l a n , “ö z g ü n ” b i r r o t a ­ y ı n e d e r e c e iz le d iğ id ir . M o d e r n liğ e g i d e n b u “ö z g ü n y o l ” (S o n d e rw e g ) k a v r a m ı g ü n ü m ü z d e a r t ı k e s k id e n o l d u ğ u k a d a r e tk ili o lm a s a d a , A lm a n y a ’n ı n s iy a s i v e to p lu m s a l g e liş im in i d a h a g e ­ n e l b i r ta r i h s e l v e u l u s l a r a r a s ı b a ğ la m a o t u r t m a y a ç a lış m a s ı a ç ı­ s ı n d a n , W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n ö ğ r e n c ile r i o l a r a k b i z i m iç in h â lâ ö n e m i n i k o r u m a k t a d ı r . K ıs a c a b u k u r a m , 1 9 . y ü z y ıld a li­ b e r a l b i r l e ş m e h a r e k e t l e r i n i n b a ş a r ı s ı z lı ğ a u ğ r a m a s ı n ı n , m o ­ d e r n l i k ö n c e s i a r i s t o k r a t s e ç k i n l e r i n g ü ç l e r i n i h â lâ k o r u m a y ı b a ş a r a b i l d i ğ i n i g ö s t e r d i ğ i n i v e b ö y le c e A lm a n y a ’n ı n , B a tı A v ­ r u p a ’d a i s t i k r a n v e d e m o k r a s iy e d o ğ r u e v r ilm e y i s a ğ la y a n t ü r ­ d e n b i r s iv il t o p l u m u v e s iy a s i k u r u m l a n g e li ş ti r m e s in i n ö n ü ­ n ü n k e s ild iğ in i s a v u n m a k ta d ır. B u e sk i s e ç k in le r in e tk is in in s ü r m e s i v e g ü ç lü d e m o k r a t i k g e le n e k le r le k u r a m l a r ı n y o k l u ­ ğ u , i k i s a v a ş a r a s ı d ö n e m d e A lm a n y a ’d a d e m o k r a s i n i n k ö k s a t­ m a m a s ı n ı n te m e l n e d e n l e r i o l a r a k g ö s te r il m e k t e d ir . D o la y ıs ıy ­ la b u k u r a m ı n b i z i m W e im a r C u m h u r i y e t i i n c e le m e m iz le y a ­ k ı n d a n a la k a s ı v a r d ır . A n c a k S o n d e n v e g te z in i d e ğ e r l e n d i r e b i l ­ m e m iz i ç i n A lm a n y a t a r i h i n e b a k m a m ız v e d iğ e r u l u s l a r ı n g e li­ ş im iy le k a r ş ı la ş t ır m a y a p m a m ız g e r e k ir . C u m h u r i y e t i n g ö r ü n ü r “b a ş a r ı s ı z l ı ğ ı n a ” i l i ş k i n d i ğ e r a ç ık l a m a l a n n ç o ğ u iç in d e b u d u r u m g e ç e r lid ir . W e im a r t a r i h y a ­ z ı m ı n ı n b ü y ü k k ı s m ı n d a k i b a ş lı c a z o r l u k l a r d a n b i r i , A l m a n ­ y a ’d a k i g e li ş m e l e r i A v r u p a ’n ı n b a ş k a y e r l e r i n d e k i g e li ş m e l e r ­ d e n y a lı ta r a k e le a lm a e ğ ilim id ir . B u d a A lm a n y a ’y a b a k tı ğ ım ı z ­ d a ö z e llik le s o r u n t e ş k il e d e r . Y ü z y ılla r b o y u n c a k e n d i i ç in d e b ö l ü n m ü ş o l a n v e k ı t a n ı n t a m k a lb i n d e y e r a la n A lm a n y a , A v ­ r u p a ’n ı n s a v a ş a la n ı o ld u . G ü ç l ü k o m ş u l a r l a ç e v riliy d i v e e k o ­ n o m is i i h r a c a t a d a y a lıy d ı; b e lk i d e b u d u r u m A lm a n y a ’y ı d iğ e r t ü m A v r u p a d e v l e t l e r i n d e n d a h a fa z la, u l u s l a r a r a s ı g e liş m e le r in i n s a f ın a b ı r a k ı y o r d u . B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n d a n s o n r a d u r u m d a h a d a b a r i z h a le g e ld i; a s k e r î g ü c ü n ü n a z a l m a s ı , t a z m i n a t ö d e m e y ü k ü m l ü l ü ğ ü v e y a b a n c ı y a tı r ım a b a ğ ım lılığ ı, A l m a n ­ y a ’n ı n d ü n y a s a h n e s i n d e k i h a r e k e t s e r b e s t i s i n i c id d i b i ç i m d e k ıs ıtla d ı. D a h a s ı, k e n d i i ç i n d e v e y a B r ita n y a y a d a A B D g ib i d a ­ h a e s k i v e y e r l e ş ik d e m o k r a s il e r l e k a r ş ı la ş t ır ıl a r a k d e ğ e r l e n d i ­ r il d iğ in d e , W e i m a r A lm a n y a s ı z a y ıf v e i s t i k r a r s ı z g ö r ü n ü r . H a l­ b u k i a y n ı d ö n e m d e e n y a k ın k o m ş u l a r ı n d a n b a z ıla r ıy la k a r ş ı ­ la ş t ır ıl d ı ğ ın d a , s iy a s i v e e k o n o m i k o l a r a k ç o k d a h a g ü ç lü g ö r ü ­ n e c e k t ir . B e n z e r ş e k ild e , A lm a n y a ’n ı n m o d e r n l i k y o l c u l u ğ u n u G ü n e y v e O r t a A v r u p a u l u s l a r ı y la iliş k ili o l a r a k e le a ld ığ ım ız ­ d a , B r i ta n y a v e y a F r a n s a ’y la k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a o l d u ğ u n d a n ç o k d a h a az ö z g ü n g ö rü n e c e k tir g ö z ü m ü z e . P ru sy a ’n ın y ü k se liş i B i r in c i D ü n y a S a v a ş ı’n ı n s o n u n d a t e k b i r b i r l e ş i k s iy a s i v a r ­ l ı k o l a r a k A l m a n y a ’n ı n , h e n ü z g ö r e c e g e n ç b i r ü l k e o l d u ğ u ­ n u u n u t m a m a m ı z g e r e k ir . S o n d e n v e g k u r a m ı n ı n o l u m l u y a n ­ l a r ı n e o l u r s a o l s u n , B r ita n y a v e F r a n s a ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n ­ d a A lm a n y a ’n ı n g e ç d e v le tle ş tiğ i k e s in l ik l e d o ğ r u d u r . B a tıd a k i k o m ş u l a r ı m o d e m u l u s - d e v le t le r e d o ğ r u g e liş ir k e n , A lm a n y a , A v u s t u r y a Ş a n s ö ly e s i P r e n s M e t t e r n i c h ’i n d e y iş iy le , “b i r c o ğ ­ ra fy a t a b i r i n d e n ”3 p e k fa z la ö te y e g e ç e m e d i. B u g ü n k ü A lm a n y a ’y ı o l u ş t u r a n t o p r a k l a r , t e k b i r s iy a s i v a r ­ lık d e ğ ild i; m i n i k m i n i k o t o n o m d e v le tle r e b ö l ü n m ü ş t ü : p r e n s ­ 3 Britanya B aşbakanı v e D ışişleri B akanı Lord P a lm ersto n ’a b ir m ek tu p ta k u lla ­ n ıla n orijinal ifade, “L’Italie e s t u n n o m geo g ra p h iq u e” (İtalya y a ln ızca bir c o ğ ­ rafya tabiridir) id i. A n cak ay n ı şe y , b irleşm ed en ö n c e k i A lm an ya iç in d e sö y le ­ nebilir. lik le r , d u k a lı k la r , p i s k o p o s l u k l a r v e ö z g ü r ş e h ir le r . B u t o p r a k ­ l a r ı n h e p s i ö z e r k o l d u ğ u h a ld e , 1 8 0 6 ’y a k a d a r , m e ş r u iy e t i M S 8 0 0 ’d e N o e l g ü n ü P a p a III. L eo t a r a f ı n d a n “R o m a i m p a r a t o r u ” o l a r a k ta ç g iy d ir ilm iş F r e n k K r a lı Ş a r lm a n ’ı n v a r is i o l d u ğ u i d ­ d ia s ın a d a y a n a n K u ts a l R o m a İ m p a r a t o r u ’n a k â ğ ıt ü s t ü n d e s a ­ d a k a t y e m in iy le b a ğ lıy d ı. Y in e d e b u u n v a n a n c a k 1 5 1 2 ’d e r e s ­ m e n k a b u l e d ilm iş ti; b u d a i m p a r a t o r l u ğ u b i r a r a d a t u t a n s iy a ­ s i b a ğ la r ın g e v ş e k liğ in i g ö s te r ir , i m p a r a t o r l u ğ u o l u ş t u r a n t o p ­ r a k l a r ( 1 6 4 8 itib a r ıy la 2 3 4 b a ğ ım s ız d e v le t v e 5 1 ö z e r k İ m p a r a ­ t o r l u k Ş e h r i) , k e n d i g ü ç le r in i v e a y r ı c a lık la r ın ı k o r u m a y a ç a lı­ ş ıy o r v e İ m p a r a t o r , te b a a s ın a i s t e d iğ i n i y a p t ı r m a k t a g e n e llik le z o r l a n ıy o r d u . Ü s te lik 15. y ü z y ıl d a n i ti b a r e n t ü m K u ts a l R o m a i m p a r a t o r l a r ı A v u s t u r y a ’d a k i H a b s b u r g h a n e d a n ı n d a n g e ld iğ i h a ld e , u n v a n b a b a d a n o ğ u la g e ç m iy o r d u . B u n u n y e r i n e İ m p a ­ r a t o r , i m p a r a t o r l u k l a h a t ı n s a y ılır g ü c e s a h ip y e d i E l e k tö r ta ­ r a f ı n d a n ö m ü r b o y u g ö r e v y a p m a k ü z e r e s e ç iliy o r d u . Ç o k s a y ıd a p r e n s , d ü k v e ş ö v a ly e n in İ m p a r a t o r l u k l a g ü ç v e e t k i s a h i b i o l m a k i ç i n b i r b i r i y l e y a r ı ş m a s ı n e d e n i y l e O r ta ç a ğ b o y u n c a A lm a n d e v le tle r i a r a s ı n d a h e p b i r ç e k iş m e g ö r ü ld ü y s e d e , A lm a n c a k o n u ş u l a n t o p r a k l a r 1 6 . y ü z y ıl d a n i ti b a r e n R e ­ f o r m n e d e n iy l e d a h a d a p a r ç a la n d ı . M a r t in L u t h e r ’i n y a n d a ş l a n K a to lik İ m p a r a t o r v e m ü tt e f i k le r iy l e m ü c a d e le e d e r k e n A lm a n ­ y a y a ln ız c a s iy a s i o l a r a k d e ğ il d i n e n d e b ö l ü n m ü ş o ld u . S o n u ç ­ ta , b u g ü n b ile b i r ö l ç ü d e v a r l ı ğ ın ı k o r u y a n t a k r i b i b i r k u z e y g ü n e y m e z h e p b ö l ü n m e s i o r ta y a ç ık t ı v e b ö y le lik le A lm a n d e v ­ le t le r i a r a s ı n d a k i f a r k l ıl ık l a r d a h a d a b e lir g in le ş ti. 1 5 5 5 A u g s b u r g B a n ş ı, P r e n s l e r i n d e v le t le r in i n h a n g i m e z h e b e b a ğ lı o la c a ­ ğ ın a k a r a r v e r m e s in e o l a n a k t a n ı d ı v e a y n ı z a m a n d a n i h a y e t i n ­ d e p r e n s l e r i n b a ğ ım s ız lığ ın ı t e k r a r d o ğ r u la m ış o ld u ; a n c a k b u d a m e s e le y i ç ö z m e d i. S ü r e g id e n d i n i g e r i l im le r v e i m p a r a t o r ­ l u k o t o r i te s in e b a ş k a l d ı r ı la r g i tt ik ç e ş i d d e t l e n d i v e 1 6 1 8 ’d e İ m ­ p a r a t o r II. F e r d i n a n d ’ı n te b a a s ın a d i n i n i v e b u y r u ğ u n u d a y a t­ m a y a ç a lış m a s ıy la s a v a ş a d ö n ü ş t ü . O t u z Y ıl S a v aş ı’n m ( 1 6 1 8 - 1 6 4 8 ) A lm a n t o p r a k l a r ı v e b u t o p ­ r a k l a r d a y a ş a y a n la r ü z e r i n d e d e r i n v e k a lıc ı b i r e tk is i o ld u . N e ­ r e d e y s e o t u z y ıl b o y u n c a b ü y ü k A v r u p a g ü ç l e r i n i n v e m ü t t e f i k ­ l e r i n i n o r d u l a r ı , b e r a b e r le r i n d e a ç lık , s a lg ın h a s ta l ık l a r v e s e fa ­ l e t g e ti r e r e k A lm a n y a ’y ı k a s ıp k a v u r d u ; ta ş ü s t ü n d e ta ş b ı r a k ­ m a d ı . Ç a t ış a n d e v le t le r s a v a ş m a k ta n t ü k e n d i ğ i n d e , A lm a n y a , s o n k e z o l m a m a k ü z e r e k e n d i n i g ü ç lü k o m ş u l a r ı n ı n i n s a f ın a k a lm ış o l a r a k b u l d u . Y a k la ş ık ik i y ü z y ıl s o n r a V iy a n a K o n g r e s i’n d e v e o n d a n y ü z y ıl s o n r a d a P a r is B a rış K o n f e r a n s ı’n d a o l­ d u ğ u g ib i, V e s tfa ly a B a rış ı, t ü k e n m i ş v e m o r a l ç ö k ü n t ü s ü i ç i n ­ d e k i b i r A l m a n y a ’y a B ü y ü k G ü ç l e r i n h ı r s l a r ı n ı d e n g e le y e c e k b i r a n la ş m a d a y a t ı r k e n , A l m a n l a r ı n k e n d i a r z u l a r ı n ı k a a le a l­ m a d ı b ile . B ila k is A lm a n y a ö n c e k i n d e n d a h a d a p a r ç a lı, k o m ş u d e v le t le r in ç ık a r la r ın a e n iy i ş e k ild e h i z m e t e d e n , z a y ıf v e b ö ­ l ü n m ü ş b i r ü l k e h a li n e g e ld i. B u d u r u m h ı r s l ı p r e n s l e r e g ü ç l e r i n i v e e t k i l e r i n i y a ln ı z c a A l m a n y a ’d a d e ğ il A v r u p a ’n ı n t a m a m ı n d a a r t ı r m a k o n u s u n d a ö n e m l i b i r f ır s a t s a ğ la d ı. S a v a ş s o n r a s ı a n la ş m a d a n b e k l e n m e ­ d i k b i r ş e k ild e y a r a r s a ğ la y a n la r d a n b i r i , k ü ç ü k , s a ğ la m b i r z e ­ m in i b u lu n m a y a n K u z e y A lm a n p re n s liğ i B r a n d e n b u rg -P ru s y a o ld u . P e k a z d o ğ a l k a y n a ğ a s a h ip o la n , s a v u n u la b i li r s ın ı r l a ­ r ı b u l u n m a y a n , d ö r t y a n ı k a r a y la ç e v rili b u d e v le t, 16. y ü z y ılın d i n ç a t ı ş m a l a r ı n ı n d ı ş ı n d a k a lm a y ı b a ş a r m ı ş t ı a n c a k O t u z Yıl S a v a ş ı’m n b a t a ğ ı n a a m a n s ı z c a s a p la n d ı . S a v a ş B r a n d e n b u r g ’u ö z e ll ik le a ğ ır v u r d u ; c o ğ ra f i k o n u m u n e d e n iy l e b u e le k t ö r l ü k , g e lip g e ç e r k e n ö l d ü r e n , te c a v ü z e d e n v e y a ğ m a l a y a n İ m p a r a ­ t o r l u k , S a k s o n y a , D a n i m a r k a v e İs v e ç o r d u l a r ı t a r a f ı n d a n y e r ­ le b i r e d ild i. H a s ta lık la r , z a t e n k ı t l ı k v e y e te r s iz b e s le n m e d e n m u s t a r i p o l a n n ü f u s u k ı r ı p g e ç ir d i; s a v a ş ı n d e h ş e t i n d e n k u r ­ t u l m a k i ç i n p e k ç o k i n s a n e v in i t e r k e tti. E l e k t ö r l ü k ’ü n n ü f u ­ s u 1 6 1 8 ile 1 6 4 8 a r a s ı n d a y a r ı y a rıy a a z a ld ı v e s a v a ş ın g e ti r d i ­ ğ i e k o n o m i k v e to p lu m s a l a l t ü s t o lu ş , z a te n b o r ç b a ta ğ ı i ç i n d e ­ k i d e v le ti d a h a d a y o k s u lla ş tır d ı. B ü t ü n b u n l a r ı n g e n ç I. F r i e d r i c h W il h e lm ( 1 6 4 0 - 1 6 8 8 ) ( d a ­ h a s o n r a “B ü y ü k E l e k t ö r ” o l a r a k a n ı l a c a k t ı r ) ü z e r i n d e d e r i n b i r e tk is i o ld u . E l e k tö r u n v a n ı n ı a ld ığ ın d a h e n ü z 2 0 y a ş ın d a y ­ d ı v e g e n ç li ğ in i n b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı B r a n d e n b u r g ’u k ı r ı p g e ç i­ r e n o r d u l a r v e s a lg ın h a s t a l ı k l a r d a n u z a k ta , y u r t d ı ş ı n d a g e ç ir ­ m iş ti. O t u z Y ıl S a v aş ı’n ı n t a h r i b a t ı n d a n t e k k u r t u l a n , B r a n d e n - b u r g ’u n m e r k e z i n d e n y a k la ş ık 7 0 0 k i lo m e t r e u z a k lı k ta k i P r u s ­ y a D u k a lığ ı o l d u v e y e n i e le k t ö r , b u r a d a n ç a ğ d a ş la r ın ı h a y r e t e d ü ş ü r e n b i r k a r a r lı lı k v e b a ğ lılık la t o p r a k l a r ı n ı n z e n g in l ik l e r i ­ n i c a n la n d ır m a y a k o y u l d u . D e v le tin i y e n i d e n a y a ğ a k a ld ır m a y a v e b i r d a h a a s la y a b a n c ı g ü ç le r in in s a f ın a b ı r a k m a m a y a k a r a r ­ lı o l a n B ü y ü k E l e k tö r , y a ln ız c a d e v le t in i d e ğ il e l e k t ö r l ü k m a ­ k a m ı n ı n k e n d i s i n i d e d ö n ü ş t ü r e n b i r d iz i r e f o r m g e r ç e k le ş t ir ­ d i. 1 6 8 0 y ılın a g e lin d iğ i n d e B r a n d e n b u r g , u l u s l a r a r a s ı ü n e s a ­ h i p b i r o r d u y a , B a ltık D e n iz i’n d e k ü ç ü k b i r filo y a , m o d e m b ü ­ r o k r a s i n i n f iliz le r in e v e F r a n s a ’d a n t o p r a k l a r ı n a a k m e d e n P r o ­ t e s t a n m ü lt e c i le r s a y e s in d e s a ğ la m , y e n i b i r t e k n i k v e e n d ü s t r i ­ y e l te m e le s a h ip ti. B e lk i d e e n ö n e m lis i, B ü y ü k E le k tö r , h a le f ­ l e r i n e o r d u n u n B r a n d e n b u r g - P r u s y a ’n m a y a k ta k a lm a s ı v e k a l­ k ı n m a s ı i ç i n o r d u n u n m e r k e z i ö n e m e s a h ip o l d u ğ u v e d o la y ı­ s ıy la o r d u y la d e v le t in k a d e r i n i n k o p m a z b a ğ la r la b a ğ lı o l d u ğ u f ik r in i m ir a s b ı r a k t ı. S o n r a k i y ü z y ılla r d a b u n u n P r u s y a v e A l­ m a n y a i ç i n ö n e m l i v e k a p s a m lı s o n u ç l a n o la c a k tı. F r i e d r i c h W i l h e l m ’i n b a ş a r ı l a r ı y a l n ı z c a b a ş l a n g ı ç t ı . P r u s ­ y a ’n ı n a z a m e tle ü z e r i n e in ş a e d ild iğ i te m e l, a r t a r d a ü ç k u ş a k H o h e n z o l l e r n p r e n s i t a r a f ı n d a n a t ı l d ı . B ü y ü k E l e k t ö r ’ü n o ğ ­ lu , b a ş a n l a r ı b a b a s ı n ı n k i l e r d e n d a h a a z p r a t i k v e k a p s a m l ı o l ­ m a k la b irlik te , to p r a k la r ın ın u lu s la ra r a s ı s ta tü s ü n ü g e liş tir ­ m e v e A v u s tu r y a ’d a k i H a b s b u r g h a n e d a n ı n a ta b i k o n u m u n d a n b i r d e r e c e y e k a d a r b a ğ ım s ız l ığ ı n ı s a ğ la m a k o n u s u n d a fa y d a lı a d ım la r a ttı. E l e k tö r III. F r i e d r i c h ( 1 6 8 8 - 1 7 1 3 ) , H a n e s i n i n s a y ­ g ı n lığ ın ı v e p r e s t i j i n i a r t ı r m a k a m a c ıy la e l e k t ö r l ü k ta c ın ı k r a l ­ l ık ta c ıy la d e ğ iş t ir m e k iç in ç a lış tı. I m p a r a t o r ’la u z u n p a z a r lı k ­ l a r d a n s o n r a , 1 8 O c a k 1 7 0 1 ’d e P m s y a K r a lı I. F r ie d r i c h o l a r a k ta ç g iy d i. B u d u r u m B r a n d e n b u r g - P r u s y a ’n m s t a t ü s ü n ü ö n e m ­ li ö l ç ü d e i y ile ş tir d i v e t o r u n u n u n te s lim e ttiğ i ü z e r e “b i r s iy a ­ s e t ş a h e s e r i y a r a ttı: K r a llık p a y e s i, B r a n d e n b u r g h a n e s i n i , o z a ­ m a n a k a d a r A v u s tu r y a h a n e s i n i n A lm a n y a p r e n s l e r i n e d a y a tt ı ­ ğ ı h i z m e t k â r l ı k k o n u m u n d a n k u r t a r d ı . ”4 4 F red erick th e G reat, M e m o irs o f t h e H o u s e o f B ra n d e n b u rg f ro m c o u n t s t o t h e D e a t h o f F r e d e ri c k I. s i a, 1. cilt, L ondra, 1 7 5 8 , s. 183. K ing o f P ru s s i a .. . B y t h e E a rl ie s t A c - t h e P re s e n t K ing o f P ru s - I. F r i e d r i c h ’i, e l e k t ö r v e k r a l o l a r a k o ğ l u I. F r i e d r i c h W ilh e l m ( 1 7 1 3 - 1 7 4 0 ) ta k i p e tti; “g ö r e v b ilin c iy le z a lim liğ in , y ü k ­ s e k a h lâ k i d e ğ e rle rle k a b a e n te le k tü e l k a rş ıtlığ ın ın tu h a f b ir k a r ı ş ı m ı ”5 o l a n I. F r i e d r i c h W i l h e l m , b a s m a k a lı p lı ğ a v a r a c a k k a d a r a r k e t i p i k b i r P r u s y a lıy d ı: A c ım a s ız lık d e r e c e s in d e c e s u r ­ d u , o r d u k o n u s u n d a t a k ı n tı l ıy d ı v e h a l k a r a s ı n d a d a im a ü n i f o r ­ m a g iy e r d i. H a y a tı b o y u n c a o r d u e n b ü y ü k s a p la n t ıs ı o l d u v e F r i e d r i c h W i l h e l m z a m a n ın d a a s k e r î h a r c a m a l a r u l u s a l g e lir in % 8 0 ’in e u l a ş t ı. M o d e r n te ç h i z a t , g ü n ü m ü z d e m e ş h u r o l a n k a z a d ım ı y ü r ü y ü ş d a h il o l m a k ü z e r e y ü r ü y ü ş d ü z e n i v e k e s k i n n i ­ ş a n c ı l ık t a lim i u y g u l a n m a y a b a ş la d ı; a y r ıc a P r u s y a ’n ı n y a b a n ­ c ı p a r a l ı a s k e r l e r e b a ğ ım lılığ ın ı a z a l ta n y e n i b i r a s k e r e a lm a s is ­ te m i g e liş tir ild i. “A s k e r K r a l” ( S o l d a t e n k ö n i g ) 1 7 4 0 ’ta ö l d ü ğ ü n ­ d e , o r d u d a k i a s k e r s a y ıs ı ik i k a t ı n d a n fa z la a r t a r a k 8 3 b i n e u l a ş ­ m ış tı. B ö y le lik le P r u s y a A v r u p a ’n ı n d ö r d ü n c ü b ü y ü k o r d u s u n a s a h ip t i; h e r 2 5 k i ş i d e n b i r i a s k e r d i ( P r u s y a ’d a n k a t k a t b ü y ü k b i r n ü f u s a s a h ip o l a n F r a n s a ’d a b u o r a n 1 5 0 ’d e 1 id i) . A n c a k m u h t e m e l e n F r i e d r i c h W il h e lm ’i n P r u s y a ’y a v e d a h a s o n r a A lm a n y a ’n ı n b ü t ü n ü n e b ı r a k t ı ğ ı e n k a lıc ı m ir a s , a s ilz a ­ d e le r iy le y a p tı ğ ı a n la ş m a y d ı. B ü y ü k b a b a s ı g ib i F r i e d r i c h W ilh e lm d e e s k i g ü ç le r in i v e a y r ı c a lık la r ın ı k a y b e t m e k t e n k o r k a n P r u s y a a s il z a d e l e r i n in , m e r k e z i l e ş t ir m e s iy a s e tin e k a r ş ı y o ğ u n d i r e n c iy l e k a r ş ı la ş m ış tı . B u Ju n k e r ’l e r ( b u te r i m , g e n ç b e y a n ­ l a m ın a g e le n j u n g e r H e r r v e y a Ju n g h e r r ’i n b o z u lm a s ıy la o r ta y a ç ık m ış tır ; a n c a k k a b a c a t o p r a k a ğ a s ı a n l a m ı n d a k u l la n ıl ı r ) h a t ı ­ r ı s a y ılır s iy a s i v e e k o n o m i k g ü c e s a h ip ti. F r i e d r i c h W i l h e l m ’i n a ta l a r ı , H o h e n z o l l e r n h ü k ü m d a r l a r ı n ı n m e r k e z i l e ş t i r m e e ğ ili­ m i n e k a r ş ı h a k l a r ı n ı v e a y r ı c a l ı k l a r ı n ı s a v u n m a k is t e y e n Ju n ­ ker' le rle b i r d i z i m u h a r e b e y ü r ü t m ü ş t ü , a n c a k “A s k e r K r a l ” a r i s to k r a s iy i k e n d i r e j i m i n i n i ç k i n b i r p a r ç a s ı h a li n e g e ti r m e k i ç i n d e v le te s a d a k a t le r in i s a ğ la m a ç a b a s ın a g ir d i. B a b a s ın ın li­ y a k a te d a y a lı te r f i s iy a s e tin i t e r s in e ç e v ir e r e k y a ln ız c a Ju n k e r ’ le r i n k ı t a s u b a y ı o l a b i lm e s in i s a ğ la d ı. S u b a y o l m a k a s ilz a d e le r e s a b it g e lir , y ü k s e k t o p lu m s a l s ta t ü , m o n a r ş iy l e y a k ın b a ğ la r v e 5 W alter O p p e n h e im , 3 2 -3 3 . H a b s b u rg s a n d H o h e n z o lle m s 1 7 1 3 - 1 7 8 6 , L ondra, 1 9 9 3 , s. m u h a r e b e a la n ı n d a ş a n v e z a f e r k a z a n m a f ır s a tı v e r iy o r d u . B u y e n i a s k e r î k r a liy e t r e j i m i n d e , g e n e r a ll e r s a r a y d a s iv il b a k a n l a r ­ d a n ö n c e g e liy o r d u v e a s k e r î d ü z e n e g ö r e m o d e l le n m iş k a tı b i r t o p lu m s a l y a p ı g e liş tir ild i. F r i e d r i c h W i l h e l m ’i n b a k a n l a r ı n d a n F r ie d r ic h v o n S c h r ö tt e r ’i n “P r u s y a , o r d u s u o la n b i r ü l k e d e ğ il, ü l k e s i o l a n b i r o r d u d u r ”6 d e m e s i b o ş u n a d e ğ ild ir . 1. F r i e d r i c h W i l h e l m t a r a f ı n d a n o l u ş t u r u l a n P r u s y a d e v le t v e t o p l u m m o d e l i, p e k ç o k a ç ıd a n 2 0 . y ü z y ıla k a d a r v a r lığ ın ı s ü r ­ d ü r m ü ş t ü r . O r d u n u n A lm a n s iy a s e t y a ş a m ı n d a k i m e r k e z i y e ­ ri v e m u h a f a z a k â r Ju n k e r s e ç k i n l e r in i m p a r a t o r l u k v e W e im a r d ö n e m le rin d e g ü c ü n ü v e e tk is in i k o r u m a s ın ın k ö k e n le r in in , F r i e d r i c h W i l h e l m ’i n y a r a t tı ğ ı s iy a s i v e a s k e r î d e v le tte P r u s y a a r i s t o k r a s i s i n i k i l i t ö n e m d e k i k o n u m l a r a a t a y a r a k “y e r l e ş i k ” h a le g e t i r m e g i r i ş i m i n d e y a tt ığ ı s ö y le n e b i li r . 1 9 . y ü z y ı l ı n o r ­ ta l a r ı n a g e lin d iğ in d e , Ju n k e r ’l e r P r u s y a (v e d a h a s o n r a A lm a n ) a s k e rî v e k a m u g ö re v le rin in e n ü s t m a k a m la rın ı tu tm u ş tu v e d e v le t in k o r u y u c u s u o l a r a k g ö r ü l ü y o r d u . “A s k e r K r a P ı n s a d e ­ lik , t u t u m l u l u k , b a ğ lılık v e ç a lı ş k a n l ık g ib i o l u m l u ö z e llik le r i­ n i n y a n ı s ır a k ü l t ü r d ü ş m a n l ığ ı , z a li m l ik v e k a b a lı k g ib i o l u m ­ s u z ö z e llik le r i d e K r a l I. W il h e lm ’d e n C u m h u r b a ş k a n ı H i n d e n b u r g ’a k a d a r s o n r a k i P r u s y a l i d e r l e r i n d e g ö r ü le c e k ti. F r ie d r ic h W ilh e lm m o d e r n P ru s y a d e v le tin in ç e rç e v e s i­ n i o l u ş t u r u r k e n , o ğ l u “B ü y ü k ” II. F r i e d r i c h d e ( 1 7 4 0 - 1 7 8 6 ) , P r u s y a ’n ı n i k in c i s ı n ı f b i r A lm a n d e v le t in d e n B ü y ü k G ü c e d ö ­ n ü ş m e s in d e ö n e m li ro l o y n a m ış tır. 1 7 4 0 -1 7 7 9 a ra s ın d a g e r­ ç e k le ş e n b i r d iz i s a v a ş ta , F r ie d r ic h s e le f le r in in İ m p a r a t o r l a y a ­ k ı n b a ğ la r ın ı k o p a r d ı v e A v u s tu r y a ’d a k i H a b s b u r g l a n n A l m a n ­ y a ’d a k i ü s t ü n l ü ğ ü n e m e y d a n o k u d u . S ile z y a v e B a tı P r u s y a g i­ b i k i l i t ö n e m d e k i s t r a t e j i k b ö lg e le r i e le g e ç ir e r e k k r a llığ ın ı 1 7 0 b i n k i l o m e t r e k a r e b ü y ü t t ü v e n ü f u s u n a 3 m i l y o n d a n fa z la v a ­ t a n d a ş e k le d i. B ö y le c e P r u s y a ’y ı y a ln ız c a A lm a n y a ’d a d e ğ il A v ­ r u p a ’d a d a h a t ı r ı s a y ı l ı r b i r g ü ç h a l i n e g e t i r d i . A y r ıc a , P r u s ­ y a ’n ı n t ü m ü n ü k a p s a y a n g e n e l b i r h u k u k s is t e m i n i u y g u l a m a ­ y a s o k t u ( b u s is te m y ü z y ıld a n u z u n b i r s ü r e n e r e d e y s e d e ğ iş ­ 6 A ktaran D avid B la c k b o u m , H i s t o r y o f G e r m t h C e n t u r y , 2. b a sk ı, O x fo rd , 2 0 0 3 , s. 17. any 1 7 8 0 - 1 9 1 8 : T h e L o n g N in e t e e n - m e d e n k a la c a k tı ) ; f a b r ik a s a h i p l e r i n e v e r g i v e a s k e r l ik m u a f i ­ y e ti g e ti r e r e k v e d e v le t in a lt y a p ıs ı n ı iy ile ş tir e r e k P r u s y a ’d a im a ­ la tı te ş v ik e tti. A n c a k t e b a a s ın ı k ü ç ü k g ö r d ü ğ ü n ü a s la g iz le m e ­ d i v e A y d ı n l a n m a i d e a l le r in i k a b u l e tm e s in e k a r ş ı n s o n d e r e ­ c e m u h a f a z a k â r d ı. G e r ç e k b i r “a y d ın d e s p o t ” o l a r a k t ü m g ü c ü e lin d e t o p l a m a k i ç i n ç a lı ş ır k e n b i r y a n d a n d a b a b a s ı n ı n s a d ık v e e tk i li b i r b ü r o k r a s i in ş a e tm e s iy a s e tin i s ü r d ü r d ü . F r i e d r i c h ’i n h ü k ü m d a r l ı ğ ı n d a o r ta y a ç ık a n A v u s tu r y a - P r u s y a ç a t ı ş m a s ı n ı n y a r a t t ı ğ ı k a r ı ş ık l ığ a r a ğ m e n , 1 8 . y ü z y ı l ı n s o ­ n u n d a A lm a n y a is tik r a r lı v e d ü z e n li g ö r ü n ü y o r d u . H ü k ü m ­ d a r l ı ğ ın ı n ö n c e k i d ö n e m l e r i n d e k i f e t i h le r i n d e n g a y e t m e m n u n o l a n B ü y ü k F r ie d r ic h , s o n y ı ll a r ı n d a İ m p a r a t o r l u ğ u n d e n g e s in i b o z a c a k h i ç b i r ş e y y a p m a d ı ; K u ts a l R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n k u r a m l a r ı n ı (v e A l m a n d e v l e t l e r i n i n b a ğ ım s ız l ığ ı n ı) i m p a r a ­ t o r II. J o s e p h ’i n h ı r s l a r ı n d a n k o r u m a k iç in d iğ e r A lm a n p r e n s ­ le r le y a k ın iş b ir liğ i i ç i n d e ç a lış tı. G ü n e y d e k i A v u s tu r y a k a r ş ı ­ s ı n d a k u z e y d e g ü ç l ü b i r P r u s y a ’n ı n y a r a t ıl m a s ı , i m p a r a t o r l u ­ ğ u n d e n g e y e k a v u ş m a s ın ı d a s a ğ la d ı. A n c a k , F r i e d r i c h 1 7 8 6 ’d a ö l d ü ğ ü n d e , g ö r ü n ü r d e k i b u i s t i k r a r v e d e v a m lılık , d e v r i m v e m illiy e tç ilik ik iz g ü ç le r i t a r a f ı n d a n tu z la b u z e d il m e k ü z e r e y d i. B irleşik A lm a n y a A lm a n y a d e n e n y e r d e A lm a n o lm a d u y g u s u a n la m ın d a b i r A l­ m a n m illi b i li n c i h e r n e k a d a r 1 6 . v e 17. y ü z y ıl y a z ın ı n d a n ü v e h a l i n d e b u l u n s a d a , b u t ü r f ik ir le r in c id d i o l a r a k g e liş m e y e b a ş ­ la m a s ı 18. y ü z y ıld a g e r ç e k le ş ti. B ü y ü k F r i e d r i c h ’i n s a v a ş la rı z a ­ t e n “a ta y u r d u ” i ç i n ö l m e n i n ş e re f li o l d u ğ u f ik r in i d o ğ u r m u ş t u (o a ta y u r d u “A lm a n y a ”d a n z iy a d e P r u s y a v e y a A v u s t u r y a ’y d ı) v e b u n u n l a e ş z a m a n lı o la r a k , b i r b ir e y e v e y a h a n e d a n a s a d a ­ k a t i n s ö z k o n u s u o l d u ğ u y u k a r ı d a n a ş a ğ ı d o ğ r u f e o d a l iliş k ile r z in c i r i n d e n , d e v le t in k u r a m l a r ı n a v e d iğ e r y u r tt a ş l a r a s a d a k a t k a v r a m ın a d o ğ r u k a d e m e li b i r g e ç iş g e r ç e k le ş ti. B u d u r u m , A l­ m a n m illiy e ti ü z e r i n e d ü ş ü n m e y i te ş v ik e tt i v e J o h a n n G o ttfr ie d v o n H e r d e r ’i d il v e m il liy e t a r a s ı n d a k i iliş k iy e d a ir f ik ir le r i­ n i g e liş tir m e y e y ö n e ltti. H e r d e r , T r e a t i s e o n t h e O r ig in s o f L a n - g u ag e ( 1 7 7 2 ) [ D ilin K ö k e n l e r i Ü z e r in e i n c e le m e ] v e R e fl e c t i o n s o n t h e P h ilo s o p h y o fH is t o r y o fM a n k in d ( 1 8 7 4 - 1 8 9 1 ) [ İ n s a n lık T a r i h i n i n F e ls e fe s i Ü z e r in e D ü ş ü n c e le r ] a d lı ç a lış m a la r ın d a o r ­ t a k b i r d i l v e d i n e d a y a lı k ü l t ü r ü n i n s a n l ı k t a r i h i n i n g e liş im i a ç ıs ı n d a n m e r k e z i ö n e m e s a h ip o l d u ğ u n u s a v u n d u . B u k ü l t ü r ­ l e r i “h a l k l a r l a ” ( V ö l k e r ) ö z d e ş l e ş ti r i y o r v e m illi k i m l i k l e r i n i n , b e n z e r s iz d ille r i v e ö z e ll ik l e r i n d e ifa d e b u l d u ğ u n a i n a n ı y o r d u . B u f ik ir, s o n r a k i b i r b u ç u k y ü z y ıl b o y u n c a v e ö z e ll ik le d e d e v ­ r im c i F r a n s a ’y a k a r ş ı s a v a ş la r s ır a s ın d a A l m a n l a r ı n k e n d il e r i n i g ö r m e b i ç i m i n i d e r i n d e n e tk ile d i. F r a n s ı z D e v r im i’n i n p a t l a k v e r m e s in i n A v r u p a ’n ı n t ü m ü a ç ı­ s ı n d a n c i d d i s o n u ç l a r ı o l d u a n c a k b u s o n u ç l a r A l m a n y a ’d a ö z e llik le ş id d e t li h is s e d ild i. A v u s tu r y a v e P r u s y a ’n ı n , N a p o l e o n B o n a p a rte k o m u ta s ın d a k i F r a n s ız o r d u la r ı ta r a f ın d a n 1 8 0 5 1 8 0 6 ’d a e z ic i b i r ş e k il d e m a ğ l u p e d ilm e s i, ö z e llik le d e K u ts a l R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n 6 A ğ u s to s 1 8 0 6 ’d a d a ğ ılm a s ı, A l m a n ­ y a ’d a 1 6 4 8 ’d e n b e r i m e v c u t o l a n s ta t ü k o y u y e r le b i r e tti. P r e s s b u r g A n tla ş m a s ı’n m ş a r t l a n g e r e ğ i z o r u n l u i l h a k l a r v e b i r l e ş t i r ­ m e le r le A lm a n d e v le t le r in i n s a y ıs ı 3 9 ’a d ü ş t ü v e P r u s y a , A v u s ­ t u r y a , P o m e r a n y a v e H o ls te in h a r i ç t ü m ü , F r a n s ı z u y d u d e v le t ­ le r i n i n , K u ts a l R o m a î m p a r a t o r l u ğ u ’n u n y e r i n i a la n g e v ş e k b i r b ir l ik t e li ğ i o l a n R e n K o n f e d e r a s y o n u ’n a k a tılm a y a z o r la n d ı. B u a r a d a P r u s y a , t o p r a k l a r ı n ı n n e r e d e y s e y a r ı s ı n ı F r a n s a ’n ı n A l­ m a n v e L e h m ü tt e f i k le r i a r a s ı n d a d a ğ ıt a r a k P r u s y a ’y ı e s k i ş a ş a ­ a s ı n ı n s o l u k b i r g ö lg e s i h a li n e g e ti r e n o n u r k m c ı T ils iz A n tla ş m a s ı ’n ı ( T e m m u z 1 8 0 7 ) i m z a la m a k z o r u n d a k a ld ı. N a p o l e o n e liy le g e le n y e n i l g i , P r u s y a v e A v u s t u r y a ’d a b i r m a n e v i y a t a r a y ı ş ın ı b e r a b e r i n d e g e t i r d i v e b u n u n s o n u c u n d a e g e m e n s e ç k i n l e r a r a s ı n d a r e f o r m ih tiy a c ı y a y g ın k a b u l g ö r d ü . H e r ik i d e v le t d e k a p s a m lı s iv il v e a s k e r î r e f o r m l a r g e r ç e k le ş t i ­ r e r e k i d a r i v e v e r g i s is t e m l e r i n i d ü z e n e s o k t u v e m o d e r n l e ş t i r ­ d i; F r a n s ı z m o d e l i n e d a y a lı e v r e n s e l a s k e r l ik h i z m e t i n i u y g u ­ la m a y a s o k t u ; m e m u r i y e t v e s u b a y lı ğ ı o r t a s ın ı f la r a a ç tı. A s ıl ö n e m l is i , h e r i k i d e v le t d e y e n i m i l l i y e tç i li k f i k i r l e r i n i r e j i m ­ l e r i n e d e s t e k s a ğ la m a k i ç i n b i r a r a ç o l a r a k k u l l a n m a y a ç a lış ­ tı. B a ğ ım s ız lık S a v a ş la n ( 1 8 1 3 - 1 8 1 4 ) s ır a s ın d a P r u s y a K r a lı III. F r i e d r i c h W i l h e l m ( 1 7 9 7 - 1 8 4 0 ) m il li y e tç i d u y g u l a r d a n ö z e l­ l ik le f a y d a la n d ı v e h a t t a g e le c e k te ( e n m u ğ l a k h a liy le ) b i r t ü r b i r l e ş i k A lm a n y a k u r m a y a k e n d i n i a d a d ı. A n c a k N a p o l e o n ’u n y e n il g is i n in a r d ı n d a n A lm a n y a k e n d i n i b i r k e z d a h a B ü y ü k G ü ç l e r i n in s a f ın a k a lm ış b u l d u v e v a a t e d i­ l e n A lm a n u l u s - d e v le ti h a y a ta g e ç ir ile m e d i. B u n u n y e r in e , V e s tfaly a B a n ş ı’n d a o l d u ğ u g ib i s t at u s q u o a n t e b e l lu m [s a v a ş ö n c e ­ s i s ta t ü k o ] y e n i d e n te s is e d ild i. 3 9 b a ğ ım s ız d e v l e t t e n o l u ş a n b i r A lm a n K o n f e d e r a s y o n u ( D e u t s c h e r B u n d ) k u r u l d u ; A v u s t u r ­ y a ’n ı n d a im i b a ş k a n l ı ğ ın d a t ü m d e v le t le r in ( s e ç ilm e m iş ) t e m ­ s i l c i l e r i n d e n o l u ş a n b i r F e d e r a l M e c lis o l u ş t u r u l d u . M illiy e tç i d u y g u la r a h ita b e n , k â ğ ıt ü z e r i n d e b u m e c lis in b ü y ü k e lç i le r a ta ­ m a k , a n tla ş m a y a p m a k v e y a F e d e r a l b i r o r d u k u r m a k g ib i g e n iş y e tk ile r i v a rd ı; u y g u la m a d a y s a , o y b irliğ i g e r e k t iğ i n d e n ( d e v le t­ l e r i n ç a tı ş a n ç ık a r la r ı n e d e n iy l e o y b ir liğ in i s a ğ la m a k n e r e d e y ­ s e i m k â n s ız d ı) h i ç b i r k a r a r a lın a m ıy o r d u . A y n ı z a m a n d a , R u s ­ y a ’y a b ı r a k ı l a n L e h t o p r a k l a r ı n a k a r ş ı lı k R e n b ö lg e s in d e g e n iş a r a z ile r in P r u s y a ’n ı n e lin e g e ç m e s i n e d e n iy le , P r u s y a ’n ı n B ü y ü k G ü ç s ta t ü s ü k a ti b iç im d e g ü ç le n m iş o ld u . S o n u ç ta P r u s y a K ra llığ ı’n m n ü f u s u b i r g e c e d e ik i k a tm a ç ık tı; k r a l l ık z e n g in k a y n a k ­ la r a v e s a n a y i k a p a s ite s in e s a h ip to p r a k l a r a k a v u ş tu . 1 8 1 5 ’t e n s o n r a b i r m u h a f a z a k â r e ğ il im d ö n e m i g e ld i. O r t a A v r u p a ; R u s y a , P r u s y a v e A v u s tu r y a K u ts a l I ttif a k ı’n ı n h â k i m i ­ y e ti a lt ın d a y d ı v e b u ü ç g ü ç , m o n a r ş iy i v e H ır is tiy a n lığ ı lib e r a ­ liz m v e m il liy e tç ilik t e h d i t l e r i n d e n k o r u m a k ü z e r e u y u m i ç i n ­ d e h a r e k e t e tm e y i v a a t e d iy o r d u . Y in e d e A lm a n m illiy e tç iliğ i, f e s tiv a lle r d ü z e n le y e r e k v a ta n s e v e r l ik t ü r k ü l e r i s ö y le y e n k o r o to p l u l u k l a r ı a ra c ılığ ıy la P r u s y a v e K u z e y A lm a n y a ’d a h ı z la y a ­ y ıld ı. B u s ü r e ç t e m illiy e tç ilik , g e n ç lik v e r a d i k a ll ik ö z e llik le r in i k a y b e d e r k e n , o r ta s ın ı f lib e r a liz m iy le d a h a y a k ı n d a n b a ğ la n t ı ­ lı h a le g e ld i. A n c a k A lm a n m illiy e tç ile r i, A lm a n u l u s u n u n n a s ıl ta n ım l a n a c a ğ ı k o n u s u n d a b ö l ü n m ü ş t ü . P r u s y a lı f ilo z o f J o h a n n G o ttlie b F i c h t e ’y e g ö r e u l u s , k ü l t ü r ü n v e k o l e k t if i r a d e n i n b i r ü r ü n ü y d ü ; d e v le t le r v e h ü k ü m e t l e r m e ş r u iy e t in i T a n r ı ’d a n d e ­ ğ il h a l k t a n a lı y o r d u . D o la y ıs ıy la d e v l e t l e r i n s ı n ı r l a r ı n ı n m il li ­ y e te d a y a lı o l m a s ı v e s iy a s e ti n o r t a k y a r a r a g ö r e b e li r le n m e s i g e r e k i y o r d u . B u y o r u m , s iy a s i a m a ç la r ım g e n e ll ik l e d e s t e k l e ­ y e n a r a ş t ır m a l a r y a p a n ü n i v e r s it e p r o f e s ö r l e r i , ö ğ r e n c i le r v e d i ­ ğ e r e n t e l e k t ü e l l e r i n b a ş ı ç e k tiğ i m il liy e tç i h a r e k e t e c a z ip g e li­ y o r d u . A n c a k h e m P r u s y a h e m d e A v u s tu r y a B u n d d ı ş ı n d a y e r a la n g e n iş t o p r a k l a r a s a h ip o l d u ğ u n d a n A lm a n K o n f e d e ra s y o n u ’n u n s ın ı r la r ı d ı ş ı n d a k i t o p r a k l a r ı n n e k a d a r ı n ı n g e le c e k te k i b i r A lm a n d e v le tin e d a h il e d ile c e ğ i s o r u n u o r ta y a ç ık tı. İ k i s e ­ ç e n e k v a r d ı: A v u s t u r y a İ m p a r a t o r l u ğ u n u n A lm a n c a k o n u ş u ­ l a n k ı s ı m la r ı m i ç e r e c e k v e K a to lik A v u s tu r y a t a r a f ı n d a n y ö n e ­ tile c e k G r o s s d e u t s c h la n d ( B ü y ü k A lm a n y a ) v e A v u s t u r y a ’y ı d ı ­ ş a r ıd a b ı r a k a r a k P r o t e s t a n P r u s y a t a r a f ı n d a n y ö n e ti le c e k K l e i n d e u t s c h lan d ( K ü ç ü k A lm a n y a ) . 19. y ü z y ılın ilk y a rıs ın ın b ü y ü k b ö lü m ü n d e b u tü r s o ru la r ta m a m e n a k a d e m ik a la n la s ın ır lıy d ı fa k a t e k o n o m ik f a k tö r ­ le r , 1 8 4 5 - 1 8 4 8 a r a s ı n d a b i r d iz i k ö t ü h a s a t s o n u c u n d a o r ta y a ç ık a n k ı tl ık v e A v r u p a s iy a s e ti n in b a s k ıc ı m u h a f a z a k â r lı ğ ı n e ­ d e n iy le g ittik ç e a r t a n h a y a l k ı r ı k l ı ğ ı n ı n b ir le ş m e s iy le , 1 8 4 8 y ı­ lın d a d e v r im c i b i r c o ş k u y a ş a n d ı; lib e r a l m il li y e tç i le r i n h a y a l­ le r i n e r e d e y s e g e r ç e k o lu y o r d u . V iy a n a lı d e v r i m c i le r in 13 M a r t 1 8 4 8 ’d e A v u s tu r y a Ş a n s ö ly e s i M e t t e m i c h ’i a la ş a ğ ı e tm e s in d e n b ile d a h a ö n c e , b i r g r u p lib e r a l m illiy e tç i H e id e lb e r g ’d e b i r a r a ­ y a g e le r e k a n a y a s a l b i r m o n a r ş iy l e y ö n e t i l e c e k t e k b i r A lm a n d e v l e t i n i n k u r u l m a s ı ç a ğ r ıs ı y a p a n b i r d e k l a r a s y o n y a y ı m l a ­ m ış t ı. B u ç a ğ r ıy a , A l m a n y a ’n ı n h e r t a r a f ı n d a k i b e n z e r d ü ş ü ­ n e n lib e r a l le r c e v a p v e r d i v e ç e ş itli A lm a n d e v le t le r in d e n 5 7 4 d e le g e , b u y e n i A lm a n d e v le t in i n b i ç i m i n i k a r a r l a ş t ı r m a k ü z e ­ r e F r a n k f u r t ’ta M a r t a y ın ı n s o n u n d a b i r a ra y a g e ld i. V o r p a r la m en t ( ö n p a r l a m e n t o ) o l a r a k a d la n d ı r ı la n b u d e le g a s y o n , U l u ­ s a l M e c lis s e ç i m l e r i n i n z e m i n i n i h a z ı r l a d ı v e U l u s a l M e c lis , M a y ıs a y ın d a to p la n d ı. A lm a n K o n f e d e r a s y o n M e c lis i’n i n fe s ­ h e d ild iğ i ila n e d ild i v e H a b s b u rg A r ş id ü k ü J o h n , İ m p a r a to r ­ l u k V e k ili o l a r a k a t a n d ı ; a n c a k p a r l a m e n t o k ıs a s ü r e d e o la y ­ l a r ı n a k ış ın a y e n ild i. B e r lin ’d e d e v r i m in e n k ö t ü z a m a n la r ın d a A lm a n m illiy e tç iliğ iy le k ıs a b i r s ü r e f lö r t e tm e s in e k a r ş ı n P r u s y a lı IV . F r i e d r i c h W i l h e l m ( 1 9 4 0 - 1 9 6 1 ) , F r a n k f u r t p a r l a m e n ­ t o s u n u n k e n d i s i n e s u n d u ğ u i m p a r a t o r l u k ta c ı n ı r e d d e t t i . Ü s ­ t ü n e ü s t l ü k , d e le g e le r , b i r l e ş i k A lm a n y a ’n ı n s ı n ı r l a r ı n ı n n e r e ­ d e o la c a ğ ı s o r u s u n a t a t m i n e d ic i b i r y a n ı t b u l a m ıy o r d u . 1 8 4 8 1 8 4 9 s o n b a h a r ı n d a v e k ı ş ı n d a A lm a n p r e n s l e r i k e n d i t o p r a k ­ l a r ı n d a d e v r i m c i le r i a lt e d e r e k k e n d i o t o r i t e l e r i n i y e n i d e n te ­ s is e d e r k e n , p a r l a m e n t o d a A lm a n y a ’d a k i s iy a s i d u r u m d a n g it­ tik ç e k o p t u v e n i h a y e t M a y ıs - H a z ir a n 1 8 4 9 ’d a z o r la d a ğ ıtıld ı. 1 8 4 8 d e v r i m l e r i n i n b a ş a r ı s ı z lı ğ ı, b i r h a l k h a r e k e t i y o l u y la A lm a n y a ’n ı n “a ş a ğ ı d a n ” b i r l e ş t ir i lm e s i n e y ö n e li k ç a b a la r ın s o ­ n u o l d u v e i n is i y a t if b ü y ü k A lm a n d e v l e t l e r i n i n h ü k ü m e t l e r i ­ n e g e ç ti. 1 8 4 8 ’d e n s o n r a , y a ln ız c a b u d e v le t le r in h a r e k e t e g e ç ­ m e s iy le v e y a o n a y ıy la A lm a n y a ’n ı n b ir liğ i b i r g e r ç e k li k h a lin e g e le b ild i. Y in e d e d a h a ö n c e , b ir liğ in t e m e ll e r i n in a tılm a s ı a ç ı­ s ı n d a n A lm a n y a ’d a m a l l a r ı n s e r b e s t t i c a r e t i n e o l a n a k ta n ı y a n P r u s y a G ü m r ü k B irliğ i Z o l l v e r e i n ’m g e liş tir ilm e s i g ib i d a h a p r a ­ tik h a m l e le r g e r ç e k le ş tir ilm iş ti. 1 8 3 6 ’d a Z o l l v e r t i n 2 6 m il y o n u a ş k ın n ü f u s a s a h ip 2 5 d e v le ti k a p s ıy o r d u v e f iile n A lm a n o r t a k p a z a r ı n ı n k u r u l m a s ı a n la m ın a g e le n b u h a m l e , a ğ ır lık la r v e ö l­ ç ü le r in s ta n d a r tl a ş t ır ı lm a s ı y la b i r l ik t e , b i r b i r l e ş i k A lm a n e k o ­ n o m i k b ö l g e s i n in y a r a tılm a s ıy la g e le c e k te k i s iy a s i e n te g r a s y o ­ n u n z e m i n i n i h a z ır la m ış t ı. A y n ı z a m a n d a d e v le t le r a r a s ı a lty a ­ p ı n ı n i y ile ş tir ilm e s i v e d e m i r y o l l a r ı n ı n g e liş m e s i d e ile ti ş im i n i le r le m e s in e h i z m e t e tt i v e d e v le t le r in b ir b ir iy le b a ğ la n t ıs ı n ı sık ıla ş tır d ı. S o n u ç t a 1 8 5 0 ’l e r d e y a ş a n a n e k o n o m i k p a tl a m a y l a ç o k d a ­ h a k e n d i n e g ü v e n li v e k a r a r lı b i r P r u s y a o r ta y a ç ık tı. O t t o v o n B is m a r c k 1 8 6 2 ’d e b a ş b a k a n o l a r a k a ta n d ı ğ ın d a , ik i l id e r A lm a n d e v le ti a r a s ı n d a k i h e s a p l a ş m a i ç i n h e r ş e y h a z ı r h a le g e lm iş ti. B is m a r c k , D a n i m a r k a ( 1 8 6 4 ) , A v u s t u r y a ( 1 8 6 6 ) v e F r a n s a ’y a ( 1 8 7 0 - 1 8 7 1 ) k a r ş ı g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i ü ç B ir lik S a v a ş ı’y la P r u s ­ y a ’n ı n t o p r a k l a r ı n ı g e n iş le tm e y i, A lm a n y a ’y a l i d e r li k e tm e y a r ı­ ş ın d a A v u s tu r y a ’y ı k e s in o l a r a k d e v r e d ış ı b ır a k m a y ı v e A lm a n d e v le t le r in i e z e li d ü ş m a n F r a n s a k a r ş ı s ın d a b ir l e ş t ir m e y i b a ş a r ­ d ı. M il liy e tç i d a lg a y la y ü k s e l e n B is m a r c k , a k li d e n g e s i y e r i n ­ d e o lm a y a n v e d a im a m a li s ı k ı n t ı ç e k e n B a v y e ra lı II. L u d w ig ’i, P r u s y a k r a l ı I. W i l h e l m ’e ( 1 8 6 1 - 1 8 8 8 ) A lm a n y a t a h t ı n ı t e k l if e d e n b i r m e k t u b u i m z a la m a y a i k n a e tti. B ö y le c e F r i e d r i c h v o n H o h e n z o l l e m ’i n i lk “P r u s y a K r a lı” o l a r a k ta ç g i y m e s in d e n 1 7 0 y ı l s o n r a , 1 8 O c a k 1 8 7 1 ’d e , A l m a n d e v l e t l e r i n i n t e m s i l c i l e r i V e r s a ille s S a ra y ı’n ı n A y n a lı S a lo n ’u n d a t o p l a n a r a k B is m a r c k ’ı n F r i e d r i c h ’i n b ü y ü k b ü y ü k b ü y ü k t o r u n u n u A lm a n İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n h ü k ü m d a r ı ila n e tm e s in e t a n ı k o ld u la r . K â ğ ıt ü s t ü n d e B is m a r c k ’ı n i m p a r a t o r l u ğ u A v r u p a ’n ı n e n d e ­ m o k r a t i k i m p a r a t o r l u ğ u y d u a n c a k g e r ç e k te P r u s y a lı s e ç k i n l e ­ r e b a ğ lılığ ı d e v a m e tti. 1 8 7 1 t a r i h l i i m p a r a t o r l u k a n a y a s a s ın a g ö r e ik ti d a r , k e n d i h ü k ü m e t i n e , p a r l a m e n t o s u n a v e id a r e s in e , a y r ıc a d o la y s ız v e r g i l e n d i r m e , e ğ itim v e k a m u s a ğ lığ ı ü z e r i n d e y e tk iy e s a h ip 2 5 ü y e d e v le tle k e n d i h ü k ü m e t i n e s a h ip m e r k e ­ z i h ü k ü m e t a r a s ı n d a b ö l ü n m ü ş t ü . A n c a k d a im a P r u s y a ’n ı n H o h e n z o l l e m K r a lı o l a n İ m p a r a t o r u n , y ü r ü t m e , k a m u h i z m e ti v e s ila h lı k u v v e tl e r i n b a ş ı o l a r a k g e n iş y e tk i le r i b u l u n u y o r d u . H ü ­ k ü m e t i n r u t i n id a r e s i, İ m p a r a t o r t a r a f ı n d a n a ta n a n v e b a k a n l a ­ r ı n a ta n m a s ı n d a t e k y e tk i s a h ib i o l a n İ m p a r a t o r l u k Ş a n s ö ly e s i­ n i n e lin d e y d i. İ k i k a n a tl ı p a r l a m e n t o , f e d e r a l d e v le t le r in t e m ­ s il c il e r i n in b u l u n d u ğ u ü s t k a n a t B u n d e s r a t ( B r ita n y a ’d a L o r d la r K a m a r a s ı’n ı n e ş d e ğ e r i) v e e r k e k l e r i n d o ğ r u d a n g e n e l o y u y la s e ç ile n te m s il c il e r i n b u l u n d u ğ u a lt k a n a t R e ic h s ta g ’d a n (A v a m K a m a r a s ı ’n ı n e ş d e ğ e r i) o l u ş u y o r d u . K a n a t l a r d a n h i ç b i r i y a s a t a s a r ıs ı s u n a m ı y o r d u a n c a k b i r t a s a r ı n ı n y a s a la ş m a s ı i ç i n h e r i k i k a n a d ı n d a o n a y ı g e r e k i y o r d u ; a y r ıc a R e ic h s ta g ’ı n f e d e r a l b ü t ç e y i o n a y la m a v e y a r e d d e t m e y e t k i s i b u l u n u y o r d u . Y a s a ­ la r B u n d e s r a t ta r a f ı n d a n 1 4 k a r ş ı o y la v e to e d il e b iliy o r d u f a k a t P r u s y a , 5 8 s a n d a l y e n in 1 7 ’s iy le k a m a r a y a h â k im d i. A n c a k A lm a n y a ’n ı n s iy a s i b ö l ü n m e t a r i h i v e b ir l iğ i n s a ğ la n ­ d ı ğ ı k o ş u ll a r n e d e n iy l e y e n i d e v le t c id d i p r o b le m le r l e k a r ş ı k a r ­ ş ıy a y d ı. E n b ü y ü k z o r l u k l a r d a n b i r i , k i m l ik s o r u n u o l a r a k a d ­ l a n d ı r ı l a n s o r u n d u . A lm a n İ m p a r a t o r l u ğ u , d ö r t k r a l l ı k ( P r u s ­ y a , B a v y e ra , W ü r t t e m b e r g v e S a k s o n y a ) , a ltı g r a n d u k a l ı k , b e ş d u k a lı k , y e d i p r e n s l ik , ü ç ö z g ü r ş e h i r ( H a m b u r g , B r e m e n , L ü b e c k ) v e A l s a c e - L o r r a in e R e i c h s l a n d ’m d a n ( i m p a r a t o r l u k b ö l ­ g e s i) o l u ş a n b i r k o n f e d e r a s y o n d u . B u k u r u c u t o p r a k l a r ı n h e p ­ s i n i n e s k iy e d a y a n a n y e r l e ş i k v e f a r k lı g e le n e k le r iy l e k i m l i k ­ le r i; s iy a s i k u r u m l a n , d i n i p r a t i k l e r i , e t n i k k a r a k t e r l e r i v e b a ­ z ı d u r u m l a r d a d a d ille r i v a r d ı. B u o r ta m d a d i n i, t o p lu m s a l v e ­ y a m e z h e b e d a y a lı e s k i b a ğ lı lı k l a r d e v a m e d iy o r d u . B u a y r ım ­ l a r v e B is m a r c k ’m b u n l a r l a b a ş e tm e ç a b a l a r ı n ı n y a n ı s ır a y e ­ n i İ m p a r a t o r l u ğ u n o t o r i t e r s iy a s i k ü l t ü r ü n ü n , 2 0 . y ü z y ıld a A l­ m a n s iy a s e ti v e t o p l u m u n u n g e liş im i ü z e r i n d e c id d i e tk i le r i o l­ d u . 1 8 7 0 ’l e r d e k i K a to lik lik v e S o s y a liz m k a r ş ı tı k a m p a n y a la r , n i h a y e t i n d e y a ln ız c a K a t o li k le r in v e iş ç i s ın ı f ın ı n a y rı k im l ik l e ­ r i n i g ü ç le n d i r m e y e y a r a d ı v e ç ık a r la r ın ı te m s il e d e n s iy a s i p a r ­ t ile r e ( K a to lik Z e n t r u m p a r t e i [ M e r k e z P a r tis i] v e A lm a n y a S o s ­ y a l D e m o k r a t P a r ti s i S o z i a l d e m o k r a t i s c h e P a r t e i D e u t s c h l a n d s [S P D ]) s e ç m e n s a ğ la d ı. H e r i k i p a r t i d e W e i m a r C u m h u r iy e ti’n i n o l u ş u m u n d a k i li t b i r r o l o y n a d ı a m a s o n u ç t a c u m h u r i y e ­ t in , z i h i n le r d e a s le n “A lm a n o l m a y a n ” g r u p l a r o l a r a k y e r e d e n b u g r u p l a r l a ö z d e ş l e ş m e s i , s a v a ş s o n r a s ı d e m o k r a s i s i n i n d ış g ü ç le r in b i r d a y a tm a s ı o l d u ğ u a n la y ış ın ı p e k iş t ir d i. B is m a r c k ’m 1 8 9 0 ’d a ş a n s ö l y e l i k t e n a z le d il m e s i v e g e n ç K ai s e r II. W i l h e l m ’i n ( 1 8 8 8 - 1 9 1 8 ) h ü k ü m d a r l ı ğ a g e t i r i l m e s i d e A lm a n to p lu m u n d a k i a y rım la rı y u m u ş a tm a d a e tk ili o lm a ­ d ı. A l m a n I m p a r a t o r l u ğ u ’n u n s iy a s i k ü l t ü r ü m u h a f a z a k â r l ı ­ ğ ı n ı v e o t o r i t e r l i ğ i n i k o r u d u ; s iy a s i g ü ç , g e le n e k s e l s e ç k i n l e ­ r i n ( a r i s t o k r a s i , o r d u , b ü y ü k ş i r k e t l e r ) e li n d e y d i; a n c a k y ü z ­ y ı lı n s o n u n d a A lm a n y a ’d a u l u s u n e k o n o m i k v e t o p l u m s a l d o ­ k u s u n u s o n s u z a d e k d e ğ i ş t i r e c e k ö n e m l i g ü ç l e r iş b a ş ı n d a y ­ d ı. 1 8 7 1 ’d e n s o n r a A lm a n s a n a y i s i n i n b ü y ü k b i r h ı z l a g e liş m e ­ s i n i n , R e ic h ’d a k i n ü f u s d a ğ ıl ım ı v e t o p l u m s a l i li ş k il e r ü z e r i n ­ d e d ö n ü ş t ü r ü c ü b i r e tk is i o l d u ; g e li ş m e k t e o l a n iş ç i s ın ıf ı, b ü ­ y ü y e n b u r j u v a z i v e e s k i t o p r a k s a h ib i s e ç k i n l e r a r a s ı n d a k i y e ­ n i s ı n ı f ç a tı ş m a la r ı d a m e v c u t m e z h e p s e l , e t n i k v e d i n i a y r ı m ­ la rı d a h a d a k ö rü k le d i. A y n ı z a m a n d a , k a d ın h a k la rın a y ö n e ­ l i k ta l e p le r , g e n ç li k a r a s ı n d a y a y ıla n a s il ik v e a v a n g a r d k ü l t ü ­ r e l d e n e y l e r , m e v c u t t o p l u m s a l , e k o n o m i k v e s iy a s i s i s t e m e y ö n e l i k c id d i t e h d i t l e r o l a r a k g ö r ü l ü y o r d u . P e k ç o k y o r u m c u , m o d e m k a p i t a l i z m i n , t o p l u m u n ö z g ü n d o k u s u n u g ö z a r d ı e t­ t iğ i n e v e u l u s l a r a r a s ı g e r ilim y ü k s e l i r k e n A lm a n h a l k ı n ı n k e n ­ d i n i g i tt ik ç e d a h a k a r a r s ız v e s ık ış m ış h i s s e t m e y e b a ş la d ığ ın a in a n m a k ta d ır. S a v a şın k a y n a y a n k a za n ı A lm a n t a r i h i n d e k i ö n e m l i d ö n ü m n o k t a l a r ı n ı n ç o ğ u ç a t ı ş m a ­ n ı n s o n u c u n d a o r ta y a ç ık m ış t ır . O t u z Y ıl S a v a ş ı, m o d e r n A l­ m a n y a ’n ı n b i ç i m l e n d i r i l m e s i n e y a r d ı m c ı o l m u ş v e P r u s y a ’n ı n h â k i m k o n u m a y ü k s e lm e s i n i s a ğ la m ış ; B ü y ü k F r i e d r i c h ’i n s a ­ v a ş la r ı, d e v le t in i b i r i n c i d e r e c e d e n b i r A v r u p a g ü c ü n e d ö n ü ş ­ t ü r m ü ş ; N a p o l e o n ’a k a r ş ı y ü r ü t ü l e n s a v a ş la r , A lm a n m il li y e t ­ ç iliğ i n i n g e liş m e s in e y o l a ç m ış ; B ir lik S a v a ş la rı d a A lm a n y a ’y ı P r u s y a l i d e r l i ğ i n d e b i r l e ş t i r m i ş t i . A n c a k B is m a r c k ’ı n İ m p a r a ­ t o r l u ğ u n u y a r a t a n s a v a ş , o n u n s o n u n u d a g e tir d i. B is m a r c k ’ın P r u s y a ’n ı n g e n iş le m e s in e y ö n e li k p l a n l a r ı , P r u s y a h â k im iy e t in ­ d e k i A lm a n d e v le t in i n k u r u lm a s ı y la s ın ı r lı y d ı v e B is m a r c k d ış s iy a s e tte d a h a fa z la m a c e r a y a g ir m e y e h iç i s t e k li d e ğ ild i. F a k a t h a le f le r i fa r k lı b i r y a k la ş ım s e rg ile d i. 1 8 9 0 ’l a r d a n iti b a r e n , A l­ m a n y a ’n ı n B ü y ü k G ü ç o l a r a k s a h ip o lm a s ı g e r e k e n h a k l a r d a n k ı s k a n ç r a k i p l e r i t a r a f ı n d a n m a h r u m b ı r a k ı ld ı ğ ı v e r a k i p l e r i ­ n i n A lm a n y a ’y ı K ıta A v r u p a s ı’n a h a p s e t m e k is te d iğ i d ü ş ü n c e s i a ğ ır lık k a z a n d ı. A y n ı z a m a n d a , A lm a n y a ’n ı n d ü ş m a n g ü ç l e r i n ­ c e k u ş a t ı l m a s ı k â b u s u n u n g e r ç e k le ş m e s i n i ö n l e m e k i ç i n B is ­ m a r c k t a r a f ı n d a n g e l i ş t i r i l e n z a y ıf m ü t t e f i k s is t e m i ç ö k m e y e b a ş la d ı; 1 9 0 4 ’e g e lin d iğ i n d e A v r u p a r e k a b e t v e g ü v e n s iz lik te ­ m e l in d e ik i d ü ş m a n k a m p a b ö l ü n m ü ş t ü . İ ş te t a m d a b u b o ğ u c u u l u s l a r a r a s ı ş ü p h e v e s ü r e k l i a r t a n g e ­ r ilim a tm o s f e r in d e A v u s tu r y a - M a c a r is ta n İ m p a r a t o r l u ğ u t a h t ı ­ n ı n v a r is i A r ş id ü k F r a n z F e r d i n a n d , y e n i e le g e ç ir il e n B o s n a H e r s e k e y a le tin e y a p tığ ı r e s m i b i r z iy a r e t s ır a s ın d a 2 8 H a z ir a n 1 9 1 4 ’te s u ik a s t a u ğ r a d ı. A v r u p a ’n ı n B ü y ü k G ü ç l e r i n d e n b i r i n i n t a h t ı n ı n v a r i s in i n ö l d ü r ü l m e s i d ü n y a y ı ş o k e e tt i v e A v u s tu r y a M a c a r is t a n ’a h e m b i r d a r b e v u r d u h e m d e f ır s a t s a ğ la d ı. A v u s ­ tu r y a lI la r g e le c e k te k i d e v le t b a ş k a n l a r ı m k a y b e tm iş t i a n c a k s u ­ ik a s t , k o m ş u l a r ı S ı r b i s ta n ’ı te m e lli e z ip g e ç m e f ır s a tı s a ğ lıy o r ­ d u . B ir a y i ç in d e A v u s tu r y a S ır b is ta n ’a b i r ü l t i m a t o m v e r d i v e ü l t i m a t o m u n k o ş u l l a r ı y e r i n e g e ti r il m e d i ğ in d e s a v a ş i la n e tti. A n c a k S ır b is ta n ’ı n d a m ü tt e f i k le r i v a rd ı. R u s y a , S ırp la rı d e s te k ­ le m e y i v e k o r u m a y ı t a a h h ü t e tm iş ti; A v u s t u r y a ’y a k a r ş ı o r d u - la r ır ıı v a k it k a y b e tm e d e n h a r e k e te g e ç ir d i. B u n a k a r ş ı lı k A v u s ­ t u r y a ’n ı n m ü t t e f i k i A lm a n y a R u s y a ’y a s a v a ş a ç tı. İ k i g ü n s o n r a R u s y a ’n ı n m ü t t e f i k i F r a n s a ’y a d a s a v a ş a ç tı. E r te s i g ü n , 4 A ğ u s to s ’ta A lm a n a s k e r ! b i r l i k l e r i F r a n s a ’y a d o ğ r u i le r le m e k ü z e r e B e lç ik a s ı n ı r ı n ı g e ç ti v e b u n u n ü z e r i n e B ü y ü k B r ita n y a A lm a n ­ y a ’y a s a v a ş i la n e tti. B irk a ç g ü n i ç in d e , b a ş la n g ıç ta b ö lg e s e l g i­ b i g ö r ü n e n k r iz A v r u p a g e n e li n d e b i r ç a tış m a y a d ö n ü ş m ü ş , Bi­ r i n c i D ü n y a S a v aş ı p a t l a k v e r m iş ti. S a v a ş a n t ü m u l u s l a r ı n h a lk l a r ı g ib i A lm a n la r d a s a v a ş h a b e ­ r i n i k e n d i l i ğ i n d e n b i r v a ta n s e v e r l ik d a lg a s ıy la k a r ş ıla d ı. S av aş, b i r h e s a p la ş m a ; A lm a n y a ’n ı n is t e k le r in i k ü ç ü m s e y e n v e y o k s a ­ y a n m e v c u t u lu s la ra ra s ı d ü z e n e m e y d a n o k u m a v e m o d e r n y a ­ ş a m ın m o n o to n lu ğ u n d a n k a ç a ra k m u h a r e b e a la n ın d a ş a n v e ş ö h r e t k a z a n m a ş a n s ı o l a r a k g ö r ü lü y o r d u . A y r ıc a İ m p a r a t o r l u k A lm a n y a s ı’m b ö l e n s ın ıf , m e z h e p v e p a r t i a y r ı m la r ı n ı o r t a d a n k a l d ı r m a k o lm a s a b i le a s k ıy a a lm a k v e B ir lik S a v a ş la rı’n m ( b ü ­ y ü k o r a n d a h a y a li) V o l k s g e m e i n s c h a f t ( u l u s te m e lli t o p l u m ) a n ­ l a y ış ın ı y e n i d e n te s is e t m e k i ç i n b i r f ır s a t s u n u y o r d u . 4 A ğ u s t o s ’ta II. W i l h e l m B e r lin ’d e k i k r a l i y e t s a r a y ı n ı n b a l k o n u n d a n k a la b a lığ a s e s l e n e r e k a r t ı k p a r t i le r i d e ğ il y a ln ız c a A lm a n la r ı ta ­ n ı d ığ ı n ı ila n e tti. B u d u y g u l a r R e ic h s ta g ’d a d a k a r ş ılığ ın ı b u l u ­ y o r d u ; p a r t i l id e r le r i K a is e r ’i n s ö y le m in e s a v a ş b o y u n c a s iy a s i b i r a te ş k e s ( B u r g f r i e d e ) i la n e d e r e k y a n ı t v e r d i. S a v a ş ı f in a n s e e tm e k iç in g e r e k li s a v a ş k r e d i l e r i o y b ir liğ iy le k a b u l e d ild i; h a t ­ ta T e m m u z a y ın ı n s o n h a f t a s ın d a s e s g e ti r e n s a v a ş k a r ş ı tı g ö s ­ t e r i le r d ü z e n le y e n S P D b ile v a ta n s e v e r l ik c o ş k u s u n a k a tı la r a k s a v a ş a d e s te ğ in i ila n e tti. S a v a ş i la n e d i l d i k t e n s o n r a A lm a n y a ’n ı n , a s k e r î b i r l i k l e r i n i h ız la s a v a ş a la n ı n a s ü r m e s i g e r e k ti. D o ğ u d a v e b a tıd a d ü ş m a n l a k a r ş ı k a r ş ıy a o l a n A lm a n y a , S c h lie ffe n P la n ı o l a r a k a d la n d ı r ı la n v e B e lç ik a ü z e r i n d e n K u z e y F r a n s a ’y a g e ç e r e k P a r is ’i k u ş a tm a a lt ın a a lıp F r a n s a ’y ı a ltı h a f t a d a y e n m e y i ö n g ö r e n s a v a ş p l a n ı n a b e l b a ğ la d ı. A lm a n o r d u l a r ı b ö y le c e s e r b e s t k a la r a k g e ri d ö n ü p R u s o r d u la r ıy l a k a r ş ıla ş a c a k tı. R u s İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n d e v a s a b o y u t la r ı y ü z ü n d e n R u s o r d u l a r ı n ı n h a r e k e t e g e ç m e s in i n d a h a u z u n s ü r e c e ğ i h e s a p l a n ı y o r d u . A n c a k K u z e y F r a n s a ’y a s a ld ır ı b e k l e n e n d e n ç o k d a h a s e r t b i r d i r e n i ş l e k a r ş ıla ş ın c a A lm a n b i r ­ lik le r i u m u l d u ğ u g i b i ile r le y e m e d i v e E y lü l 1 9 1 4 ’te M a r n e n e h ­ r i n i n k ıy ıs ın d a b i r ln g il iz - F r a n s ı z k a r ş ı s a ld ır ıs ıy la d u r d u r u l d u . B u n u n ü z e r i n e A lm a n b i r l ik l e r i n e A is n e n e h r i b o y u n c a s a v u n ­ m a y a g e ç m e e m r i v e r ild i. B ö y le c e M ü tt e f i k le r in v e A lm a n la r ın b i r b i r i n i k u ş a tm a y a ç a lış tığ ı b i r “d e n iz e v a r m a y a r ı ş ı ” b a ş la d ı; İ s v iç re s ı n ı r ı n d a n K u z e y D e n iz i’n e k a d a r 6 5 0 k i lo m e t r e b o y u n ­ c a t a h k i m a t v e s i p e r l e r d e n o l u ş a n b i r h a t o l u ş t u r u l d u . A r a lık a y m a g e lin d iğ in d e , B atı C e p h e s i o l d u ğ u y e r d e z a y ia t v e r m e s a ­ v a şm a d ö n ü ş m ü ş tü ; b a tıd a k i h a re k e tli sa v a ş v e o n u n la b irlik ­ te A lm a n y a ’n ı n ç a b u c a k z a f e r k a z a n m a u m u d u d a s o n a e r m iş ti. A lm a n y a ’n ı n k o r k t u ğ u b a ş ın a g e lm iş ti: İ k i c e p h e d e b i r d e n s ü ­ r e n ; t o p lu m s a l , e k o n o m i k v e d e a s k e r î o l a r a k h a z ır lı k lı o l m a ­ d ığ ı b i r s a v aş . B u a ra d a d o ğ u d a k i sa v aş d a p la n a u y g u n g itm iy o rd u . R u sla r b e k l e n e n d e n d a h a h ız lı h a r e k e t e g e ç m iş v e A ğ u s to s 1 9 1 4 ’te A v u s tu r y a G a liç y a s ı’n d a v e D o ğ u P r u s y a ’d a ç if te t a a r r u z b a ş la t ­ m ış tı. B u a s k e r î a n la m d a c id d i b i r g e liş m e o lm a s a d a i ş g a lin A l­ m a n l a r ı n m o r a l i ü z e r i n d e e tk is i b ü y ü k o l d u v e K a is e r ile d a n ı ş ­ m a n l a r ı n ı p a n iğ e s e v k e tti. W il h e lm , R u s la r ın ile r le m e s in i d u r ­ d u r m a k ü z e r e d o ğ u y a ik i k o l o r d u d a h a t r a n s f e r e tm e y e g e n e ­ r a l l e r in i r a z ı e tti. B u g ü ç le r , e m e k li o l d u ğ u h a ld e R u s is tila s ın ı d u r d u r m a k ü z e r e g ö r e v e ç a ğ ır ıla n 6 7 y a ş ın d a k i P a u l v o n H in d e n b u r g ’u n k o m u t a s ı n d a y d ı . H i n d e n b u r g , g e n e l k u r m a y b a ş ­ k a n ı E r ic h v o n L u d e n d o r f f ile b i r l i k t e is t i la c ıl a r ı T a n n e n b e r g v e M a z u r y a G ö lle r i M u h a r e b e le r iy le d a r m a d u m a n e tti. R u s la r b u ik i m u h a r e b e d e 2 5 0 b i n d e n fa z la k a y ıp v e r i r k e n A lm a n la r ın k a y b ı b u n u n y a k la ş ık o n d a b iriy d i. H i n d e n b u r g b i r h a l k k a h r a ­ m a n ı h a li n e g e ld i v e k e n d is i n e F e ld m a r e ş a l u n v a n ıy l a b i r l ik t e b ü t ü n d o ğ u c e p h e s i n i n k o m u t a s ı v e rild i. S c h lie f fe n p l a n ı y la b i r l i k t e h ı z la z a f e r e u l a ş m a u m u t l a r ı n ı n d a s u y a d ü ş m e s iy le , m o d e m m e k a n i z e s a v a ş ın , e v le r in i t e r k e t­ m e m iş o l a n l a r ı n y a ş a m l a r ın ı d a b e k l e n m e d i k ö lç ü d e e tk ile y e ­ c e ğ i k ıs a s ü r e d e a n la ş ıld ı. S a v a ş ın b a ş ın d a n i ti b a r e n , s a v a ş m e r ­ k e z li ü r e t i m v e M ü tt e f i k le r in a b lu k a s ı A lm a n e k o n o m i s in i ç o k c id d i b iç i m d e z o r la m ış tı. B a n k a la r v e i h r a c a t s a n a y is i a l t ü s t o l­ m u ş , A lm a n y a ’n ı n te m e l h a m m a d d e l e r i v e g ıd a m a d d e l e r i n i i t ­ h a l e tm e o la n a ğ ı b ü y ü k ö l ç ü d e k ı s ı t la n m ı ş tı . S o n u ç t a , c e p h e ­ d e k i b i r l ik l e r e y e te r li m i k t a r d a m ü h i m m a t t e d a r i k e d il m e s i n i s a ğ la m a k i ç i n d e v le t in e r k e n a ş a m a d a d e v r e y e g i r m e s i g e r e k ­ ti. S a v a ş d e v a m e d e r k e n , s e r b e s t p iy a s a e k o n o m i s i n i n s a v a ş i h ­ tiy a ç la r ın ı k a r ş ıla y a m a y a c a ğ ı a ç ık ç a a n la ş ıld ı v e h ü k ü m e t e k o ­ n o m i k h a y a ta m ü d a h a l e e tm e k z o r u n d a k a ld ı. B a rış z a m a n ı n ­ d a k i e k o n o m i k v e s iy a s i d ü z e n i n g ittik ç e d a h a fa z la u n s u r u a s ­ k e r î i h tiy a ç la r a ta b i k ılı n d ık ç a , G e n e l K u r m a y ı n g ü c ü v e e tk is i d e a r t t ı. D o ğ u c e p h e s i n i n p o p ü l e r k a h r a m a n l a r ı o l a n H i n d e n b u r g v e L u d e n d o r f f 1 9 1 6 ’d a g e n e lk u r m a y ı n b a ş ın a g e ti r il d iğ i n ­ d e , A lm a n y a , f iile n b a k a n l a r ı n a ta n m a s ı n ı d e n e tl e m e k , r e f o r m ­ la r ı v e to e tm e k v e t o p l u m u m ilita r iz e e tm e k i ç i n K a is e r ’i n ü z e ­ r i n d e k i n ü f u z u n u g itt ik ç e d a h a fa z la k u l l a n a n O b e r s t e H e e r e s l e it u n g ( B a ş k o m u t a n lı k , O H L ) “g iz li d i k t a t ö r l ü ğ ü ” ta r a f ı n d a n y ö n e ti li y o r d u . S av aş u z a d ık ç a k a y ıp la rın s a y ıs ın d a k i a rtış v e y a ş a m s ta n ­ d a r t l a r ı n d a k i d ü ş ü ş g i tt ik ç e d a h a fa z la h a y a l k ı r ı k lı ğ ın a v e s a ­ v a ş ta n b ı k k ı n l ı ğ a n e d e n o l d u . B ile ş e n le r in i n b a s k ıs ıy la S o l v e M e r k e z p a r t i l e r b a r ı ş a n la ş m a s ı y a p ılm a s ı i ç i n b a s tı r m a y a b a ş ­ la d ı; b u a r a d a B a tı C e p h e s i ’n d e k i k i l i t l e n m e d u r u m u n u k ı r ­ m a g ir iş im le r i h e r s e f e r in d e b a ş a r ıs ız lık la s o n u ç la n ı y o r d u . S e r­ b e s t d e n iz a lt ı s a v a ş ı s tr a te jis iy le d ü ş m a n ı a ç lığ a m a h k û m e d e ­ r e k te s lim o lm a y a z o rla m a ç a b a s ın ın d a te k s o n u c u , N is a n 1 9 1 7 ’d e A m e r ik a B ir le ş ik D e v le tle r i’n i s a v a ş a ç e k m e k o ld u ; a y ­ n ı y ıl Ç a r lık R u s y a s ı’n ı n ç ö k ü ş ü y le b i r l ik t e b u g e liş m e A lm a n ­ y a ’y ı y e n ilg iy e m a h k û m e tti. M a r t 1 9 1 8 ’d e , B a ş k o m u ta n lı k s o n b i r u m u t s u z h a m l e y a p a r a k , A m e r ik a lıla r ö n g ö r ü le m e y e n s a y ı­ d a k i b ir lik le r iy le g e lm e d e n ö n c e s a v a ş ı s o n a e r d i r m e u m u d u y ­ la I n g iliz le r v e F r a n s ı z la r a k a r ş ı a ğ ır b i r h ü c u m b a ş la t m a k iç in b i r l ik l e r i n i d o ğ u d a n s e v k e tti. A ğ u s to s 1 9 1 4 ’t e n b e r i ilk k e z P a ­ r is ’i k o r k u y a s a la n 6 4 k i l o m e t r e l i k b e k l e n m e d i k b i r i le r le m e ­ y e k a r ş ı n , T e m m u z a y ın a g e lin d iğ in d e b a h a r h ü c u m u d u r a k l a ­ m ış tı. T e ç h iz a t v e y e d e k m a lz e m e e k s ik liğ i n e d e n iy le , A lm a n ­ l a r b a ş la n g ı ç t a k i b a ş a r ı l a r ı n ı n d e v a m ı n ı g e ti r e m e d i v e M ü t t e ­ f ik le r in 1 8 T e m m u z ’d a b a ş la y a n k a r ş ı s a ld ı r ı s ın a d a y a n a m a d ı. D a h a iy i t e ç h iz a ta v e d a h a fa z la k u m a n y a y a s a h ip M ü tt e f i k le r in b a s k ı s ı n ı n y a n ı s ır a c e p h e n i n p e k ç o k y e r i n d e z in d e A m e r i k a n b irlik le riy le k a rş ı k a rş ıy a k a la n A lm a n la r, d ö r t y ıllık s a v a ş ın y ı p r a n m ış lığ ıy la iy ic e b ü k ü l e r e k s o n u n d a k ır ıld ı. E y lü l s o n u n ­ d a A lm a n la r a r t ı k t a m a m e n g e ri ç e k ilm e s a f h a s m d a y d ı. İ ç e r id e g ittik ç e a r t a n h u z u r s u z l u k , iy ic e k ö t ü l e ş e n a s k e r î d u r u m l a b ir le ş in c e B a ş k o m u ta n lı k s a v a ş ın f iile n k a y b e d ild iğ in e i k n a o ld u . 7 K a s ım ’d a K a to lik s iy a s e tç i M a tt h ia s E r z b e r g e r ö n c ü l ü ğ ü n ­ d e k i A lm a n y e tk ilile r i ta ş ıy a n b ü y ü k b e y a z b a y r a k l a r l a d o n a t ı l ­ m ış b i r a r a ç f ilo s u B a tı C e p h e s i’n i g e ç ti. M ü tt e f i k b i r l ik l e r i k e n ­ d i le r in i k a r ş ı la y a r a k h a r a b e y e d ö n m ü ş K u z e y F r a n s a ’d a n g e ç i­ r ip C o m p ie g n e o r m a n ın d a k u lla n ılm a y a n b ir d e m iry o lu h a t ­ tın a g ö tü rd ü . B u ra d a M a re şa l F e r d in a n d F o c h b a ş k a n lığ ın d a ­ k i M ü tt e f i k te m s ilc ile r iy le g ö r ü ş t ü l e r . M ü tt e f i k le r in k o ş u l l a r ı ­ n ı k a b u l e tm e k le A lm a n y a ’n ı n iş g a l e d il d iğ i n i g ö r m e k a r a s ı n ­ d a b i r s e ç im y a p m a k z o r u n d a k a l a n E r z b e r g e r v e h e y e ti, 11 K a ­ s ım 1 9 1 8 ’d e s a b a h s a a t 5 ’te a te ş k e s im z a la d ı. A ltı s a a t s o n r a b ü ­ t ü n s i l a h l a r s u s t u v e s a v a ş s o n a e r d i. B ir t a r a f t a n a te ş k e s i m ­ z a la n ır k e n , d i ğ e r ta r a f t a n A lm a n y a ’d a 3 K a s ım g ü n ü K ie l’d e k i b i r d e n i z k u v v e tl e r i a y a k l a n m a s ı n ı n k ıv ılc ım ıy la d e v r i m ç o k ­ t a n b a ş la m ış tı. D e v r im h ız la H a m b u r g , B r e m e n v e B e r lin ’e s ıç ­ r a d ı. M ü n i h ’te a y r ı b i r a y a k la n m a y la B a v y e ra c u m h u r i y e t i ila n e d ild i. 9 K a s ım ’d a S o s y a l D e m o k r a t F r i e d r i c h E b e r t ş a n s ö ly e o l m u ş , B e r lin ’d e c u m h u r i y e t i l a n e d ilm iş , K a is e r t a h t t a n i n d i ­ r ilm iş , B is m a r c k ’ı n n e r e d e y s e y a r ım y ü z y ıl ö n c e v a r e ttiğ i H o h e n z o lle r n İ m p a r a to rlu ğ u s o n b u lm u ş , A lm a n ta r ih in d e y e n i b i r s a y fa a ç ılm ış tı. TA K V İM 1918 28 O cak Ü lk e ç a p ın d a b ir h a f ta s ü r e c e k g re v le r b a ş la d ı. 21 M a rt B a tı C e p h e s i ’n d e A l m a n i l k b a h a r h ü c u m u b a ş la d ı. 18 T em m u z 8 A ğ u s to s M ü tte f ik le r in k a r ş ı s a ld ır ıs ı b a ş la d ı. “A l m a n O r d u s u n u n K a r a G ü n ü ” : B r i t a n y a b ir lik le r i A lm a n h a t tın ı y a rd ı. 2 9 E y lü l O r d u B a ş k o m u ta n ı d e r h a l a te ş k e s ila n e d ilm e s i v e s iv il h ü k ü m e t k u r u l m a s ı ç a ğ r ıs ın d a b u lu n d u . 3 E k im P re n s M a x v o n B a d e n y ö n e tim in d e k i y e n i h ü k ü m e t k u r u l d u . A B D B a ş k a n ı W i l s o n ’la a te ş k e s g ö r ü ş m e le r i b a ş la d ı. 3 K a sım A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n t e s l i m o l d u . K ie l’d e d e n i z k u v v e tle r i a y a k la n d ı. 9 K a sım C u m h u r i y e t i l a n e d i l d i . K a i s e r II. W i l h e l m ta h tta n in d i. F r ie d r ic h E b e r t y ö n e tim in d e y e n i b ir h ü k ü m e t k u ru ld u . 1 0 K a s ım E b e r t- G r o e n e r P a k tı im z a la n d ı; b u n a g ö r e s iy a s i ö z e r k lik k a r ş ılığ ın d a o r d u , h ü k ü m e ti a ş ın S ol te h d id in d e n k o r u m a y ı v a a t e d iy o rd u . 11 K a s ım B a tı C e p h e s i ’n d e a t e ş k e s y ü r ü r l ü ğ e g i r d i . 15 K a sım B ü y ü k ş ir k e tle r le s e n d ik a la r a r a s ın d a S tin n e s L e g ie n P a k tı im z a la n d ı. 1 6 -2 1 A ra lık iş ç i v e A s k e r K o n s e y le ri K o n g re s i 2 9 A ra lık A lm a n y a B a ğ ım s ız S o s y a l D e m o k r a t P a r tis i ( U S P D ) , H a l k ı n T e m s i l c i l e r i K o n s e y i ’n d e n ç e k ild i. 3 0 A ra lık - 1 O c a k A lm a n y a K o m ü n is t P a rtis i (K P D ) k u r u lu ş k o n g r e s i g e rç e k le ş tirild i. 1919 5 -1 2 O ca k B e r l i n ’d e S p a r t a k i s t a y a k l a n m a . 19 O c a k U lu s a l M e c lis s e ç im le ri. 6 Şubat U l u s a l M e c l i s W e i m a r ’d a a ç ıld ı . 13 Ş u b a t H a lk ın T e m s ilc ile ri K o n s e y i f e s h e d ild i. P h ilip p S c h e id e m a n n S P D -D D P -M e rk e z k o a lis y o n u n u n ş a n s ö l y e s i o l d u . U l u s a l M e c li s , R e i c h C u m h u r b a ş k a n ı o l a r a k E b e r t ’i s e ç ti . 21 Ş u b a t B a v y e ra b a ş b a k a n ı K u rt E is n e r s u ik a s ta u ğ ra d ı. 3 -1 0 M a rt B e r l i n ’d e s o l k a n a t a y a k l a n m a s ı n ı n i k i n c i 7 N i s a n - 1 M a y ıs B a v y e r a ’d a k ı s a ö m ü r l ü S o v y e t C u m h u r i y e t i . 21 H a z ira n S c h e i d e m a n n h ü k ü m e t i is tifa e d e r e k y e r in i d a lg a s ın ın b a s tır ıld ığ ı “K a n lı H a f ta ” . G u s ta v B a u e r y ö n e tim in d e k i y e n i h ü k ü m e te b ıra k tı. 2 8 H a z ira n V e rs a ille s A n tla ş m a s ı im z a la n d ı. 11 A ğ u s to s W e im a r a n a y a s a s ı U lu s a l M e c lis ta r a f ın d a n k a b u l e d ild i. 1920 1 3 -1 7 M a rt M a rt - N is a n B e r l i n ’d e K a p p D a r b e s i . O r t a A l m a n y a v e R u h r ’d a k o m ü n i s t a y a k la n m a la r h ü k ü m e tin a s k e rî b irlik le ri ta ra fın d a n b a s tırıld ı. 6 H a z ira n R e ic h s ta g s e ç im le r in d e A lm a n D e m o k r a t P a r tis i (D D P ) o y k a y b e d e r k e n s a ğ k a n a t p a r tile r in in o y la n y ü k s e ld i. 21 H a z ira n K o n s ta n tin F e h re n b a c h y ö n e tim in d e b ir 4 A ra lık U S P D ’d e b ö l ü n m e . P a r t i ’n i n 4 0 . 0 0 0 ü y e y e “b u r j u v a ” k o a l i s y o n u o l u ş t u r u l d u . s a h i p s o l k a n a d ı , K P D ’y l e b i r l e ş m e l e h i n d e o y k u lla n d ı. 1921 23 M a rt K o m ü n i s t “M a r t E y l e m l e r i n i n ” b a ş l a n g ı c ı . 29 T em m uz H i t l e r , N a s y o n a l S o s y a l i s t A l m a n İ ş ç i P a r t i s i ’n i n (N S D A P ) g e n e l b a ş k a n ı o ld u . 2 6 A ğ u s to s M a tth ia s E rz b e r g e r s u ik a s ta u ğ ra d ı. 4 K a s ım S A [S t u r m a b t e i l u n g , F ı r t ı n a B ö l ü ğ ü ] k u r u l d u . 1922 21 O c a k W a l t h e r R a t h e n a u A l m a n y a ’n ı n i l k Y a h u d i d ış iş le r i b a k a n ı o ld u . 1 6 N is a n S S C B il e R a p p a l l o A n t l a ş m a s ı i m z a l a n d ı . 2 4 H a z ira n R a th e n a u s u ik a s ta u ğ ra d ı. 18 T e m m u z R e i c h s t a g , C u m h u r i y e t i n K o r u n m a s ı K a n u n u ’n u k a b u l e tti. 2 4 E y lü l 2 2 K a sım U S P D ’n i n s a ğ k a n a d ı S P D i l e b i r l e ş t i . A l m a n y a ’n ı n e n b ü y ü k g e m i ş i r k e t i n i n p a t r o n u W ilh e lm C u n o ş a n s ö ly e o ld u . 1923 1 1 -1 6 H a z ira n 13 A ğ u s to s F r a n s a v e B e l ç i k a R u h r ’u i ş g a l e t ti. C u n o h ü k ü m e t i is tifa e tti. G u s ta v S tr e s e m a n n ş a n s ö ly e o ld u . 2 6 E y lü l “P a s if d ir e n iş ” s o n a e r d ir ild i. O la ğ a n ü s tü h a l ila n e d ild i. 2 1 -2 3 E k im H a m b u rg , S a k s o n y a v e R e n b ö lg e s in d e k o m ü n is t a y a k la n m a la r . 2 9 E k im S a k s o n y a v e T h ü r i n g e n ’i n s e ç i l m i ş h ü k ü m e t i g ö r e v d e n a lın d ı. 3 K a s ım S P D h ü k ü m e t t e n ç e k ild i. 9 K a sım M ü n i h ’te “B i r a h a n e D a r b e s i ” g i r i ş i m i . 1 5 K a s ım 3 0 K a sım R e n te n m a r k te d a v ü le g ird i. S tr e s e m a n n ş a n s ö ly e lik te n is tifa e tti v e y e r in e W i l h e l m M a r x g e ç ti. 1924 4 M a y ıs R e ic h s ta g s e ç im le r i, ılım lı p a r tile r d e n K o m ü n is tle r v e N a s y o n a lis tle r e d o ğ r u k a y ış la so n u ç la n d ı. 1 E y lü l D a w e s P la n ı k a b u l e d ild i. 7 A ra lık T e k r a r la n a n R e ic h s ta g s e ç im le r i, h ü k ü m e t p a r t i l e r i n e v e S P D ’y e a z d a o l s a b a ş a n s a ğ l a d ı . “G ö r e l i i s t i k r a r ” d ö n e m i b a ş l a d ı . 1925 15 O c a k A lm a n N a s y o n a l H a lk ç ı P a r ti (D N V P ) ilk k e z h ü k ü m e t te y e r a ld ı. 24 Şubat N S D A P y e n id e n k u ru ld u . 28 Şubat C u m h u r b a ş k a n ı E b e r t ö ld ü . 2 6 N is a n P a u l v o n H i n d e n b u r g R e ic h C u m h u r b a ş k a n ı s e ç ild i. 1 5 -1 6 E k im L o c a m o A n tla ş m a la r ı im z a la n d ı. 1926 8 E y lü l A l m a n y a , M i l l e t l e r C e m i y e t i ’n e k a t ı l d ı . 9 E k im H a n s v o n S e e c k t, R e ic h s w e h r [R e ic h o r d u s u ] k o m u ta n l ığ ı n d a n is tifa e tm e y e z o r la n d ı. 1 0 A ra lık S t r e s e m a n n ’a N o b e l B a r ı ş Ö d ü l ü v e r i l d i . 1927 29 O cak 16 T e m m u z D N V P ik in c i k e z h ü k ü m e t te y e r a ld ı. G e n e l iş s iz lik s ig o r ta s ı s a ğ la y a n y e n i k a n u n k a b u l e d ild i. 1928 2 0 M a y ıs R e i c h s t a g s e ç i m l e r i D N V P ’d e n S P D ’y e k a y ı ş l a so n u ç la n d ı. 2 9 H a z ira n H e r m a n n M ü l l e r y ö n e t i m i n d e “B ü y ü k K o a lis y o n ” k u r u ld u . 2 0 E k im A lfre d H u g e n b e r g D N V P b a ş k a n ı o ld u . 1929 1 - 3 M a y ıs B e r l i n ’d e k o m ü n i s t g ö s t e r i c i l e r l e S P D d e n e t i m i n d e k i p o lis in ç a tış tığ ı “K a n lı M a y ıs ” a y a k la n m a la r ı. 7 H a z ira n Y o u n g P la n ı y a y ım la n d ı. 3 E k im G u s t a v S t r e s e m a n n ’ı n ö l ü m ü . 2 8 -2 9 E k im W a l l S t r e e t ’i n Ç ö k ü ş ü . 2 2 A ra lık Y o u n g P la n ı r e f e r a n d u m u . 1930 12 M a rt R e i c h s t a g , Y o u n g P l a n ı ’m k a b u l e t ti. 2 7 M a rt B ü y ü k K o a lis y o n d ü ş tü v e H e in r ic h B r ü n in g ş a n s ö ly e liğ e a ta n d ı. 3 0 H a z ira n 1 6 H a z ira n M ü tte f ik b ir lik le r i R e n b ö lg e s in d e n ç e k ild i. R e ic h s ta g , c u m h u r b a ş k a n lığ ı k a r a rn a m e s iy le fe s h e d ild i. 1 4 E y lü l R e ic h s ta g s e ç im le r i N a z ile r in s e ç im z a fe riy le s o n u ç la n d ı. 1931 T em m uz A l m a n y a ’d a b a n k a c ı l ı k k r i z i . 11 E k im H a rz b u rg C e p h e si k u ru ld u . 1932 10 N is a n C u m h u rb a ş k a n lığ ı s e ç im le r in in ik in c i tu r u n d a H i n d e n b u r g y e n i d e n s e ç ild i. 13 N is a n SA y a s a k la n d ı. 1 2 M a y ıs W i l h e l m G r o e n e r s a v u n m a b a k a n l ı ğ ı n d a n is t i f a e tti. 3 0 M a y ıs H e in r ic h B r ü n in g is tifa e tti. F r a n z v o n P a p e n 4 H a z ira n R e ic h s ta g fe s h e d ild i. 16 H a z ira n SA y a s a ğ ı k a ld ırıld ı. 20 T em m uz P r u s y a ’n ı n s e ç i l m i ş h ü k ü m e t i y a s a d ı ş ı ş e k i l d e “u l u s a l b i r l i k h ü k ü m e t i ”n i n l i d e r i o l d u . fe s h e d ild i. 31 T em m u z R e ic h s ta g s e ç im le r in d e N S D A P e n b ü y ü k p a r ti 13 A ğ u s to s H in d e n b u r g v e H itle r g ö r ü ş tü . H itle r ş a n s ö ly e o ld u . y a r d ım c ılığ ı te k lif in i r e d d e tti v e ş a n s ö ly e o la ra k a ta n m a y ı ta le p e tti. 1 2 E y lü l P a p e n ’i n g ü v e n s i z l i k o y u a l m a s ı s o n u c u n d a R e ic h s ta g fe s h e d ild i. 6 K a sım R e ic h s ta g s e ç im le r in d e N S D A P 2 m ily o n o y k a y b e ttiğ i h a ld e b ir in c i p a r ti o ld u . 2 A ra lık P a p e n is tifa e tti. G e n e r a l K u r t v o n S c h le ic h e r ş a n s ö ly e o ld u . 1933 4 O cak P a p e n ile H itle r a r a s ın d a g iz li g ö r ü ş m e . 28 O cak S c h le ic h e r is tifa e tti. 30 O cak H itle r ş a n s ö ly e o la r a k a ta n d ı. 1 Şubat R e ic h s ta g fe s h e d ild i. 2 7 -2 8 O ca k R e ic h s ta g Y a n g ın ı. H a lk ı v e D e v le ti K o r u m a K a n u n u s i v i l ö z g ü r l ü k l e r i a s k ı y a a l d ı v e K P D ’y i fiile n y a s a k la d ı. 5 M a rt R e ic h s ta g s e ç im le r in d e n a z b ir ç o ğ u n lu k la N S D A P -D N V P k o a l is y o n u ç ık tı. 2 3 M a rt Ö z e l Y e tk i K a n u n u ’y l a y e n i h ü k ü m e t e k a p s a m l ı a c il d u r u m y e t k ile r i v e rild i. KRİZ YILLARI ( 1 9 1 8 - 19 2 3 ) A r d ı n d a n g e le n d ö n e m d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , W e im a r C u m h u r iy e ti’n i n n e r e d e y s e te s a d ü f i b i r ş e k ild e o r ta y a ç ık m ış o lm a s ı b e lk i d e a n la m lıd ır . 9 K a s ım 1 9 1 8 ’d e c u m h u r i y e t i n ila n ı, a y r ın tılı b ir s iy a s i p r o g r a m ın v e y a u z u n s ü r e n b i r m ü c a d e le n i n s o n u c u o la ­ r a k d e ğ il, o la y la ra b i r t e p k i v e h a l k ı n e n e r j is i n i d a h a r a d ik a l b ir y o l d a n d ö n d ü r m e ç a b a s ı o l a r a k o r ta y a ç ık tı. A n c a k d e m o k r a s i ­ n i n A lm a n h a lk ı n a d a y a tılm ış o lm a s ı, s ık s ık ile r i s ü r ü l d ü ğ ü g i­ b i W e im a r ’ı n “c u m h u r i y e t ç il e r d e n y o k s u n b i r c u m h u r i y e t ” o l­ d u ğ u y a n ıls a m a s ın a k a p ılm a m ız a y o l a ç m a m a lıd ır . Y a k ın t a r i h ­ te y a p ıla n a r a ş t ır m a l a r ı n g ö s te r d iğ i g ib i, a s lın d a 1 9 1 9 ’d a , h e m li­ b e r a lle r le s o s y a l d e m o k r a tl a r ı n u z u n s ü r e d i r p a y la ş tık la r ı id e a l­ l e r in i, h e m d e m u h a f a z a k â r la r ın g ü ç lü b i r y ü r ü tm e y e k a v u ş m a a r z u s u n u i ç e r e n a n a y a s a a n la ş m a s ı n d a ş a ş ır tıc ı b i r g ö r ü ş b i r l i ­ ğ i v a rd ı. Y in e d e , A lm a n y a ’d a y e n i r e jim e m u h a l e f e t e d e n le r v e h e m s o ld a h e m d e s a ğ d a , c u m h u r i y e t e t a m a m e n k a r ş ı o la n h a ­ tır ı s a y ılır b i r a z ın l ık h â lâ v a rd ı. B u g ü ç le r , a n a y a s a y ı a la ş a ğ ı e t­ m e k i ç in h e r y o l u d e n e m e y e k a r a r lıy d ı v e c u m h u r i y e t i n i lk y ıl­ l a r ım , ılım lı p a r t i le r i n a ş ı n u ç la r d a n g e le n b a s k ıla r a k a r ş ı i s t i k ­ r a n k o r u m a k iç in m ü c a d e le e ttiğ i k a rg a ş a y ı ll a n n a d ö n ü ş t ü r d ü . B u d a b u p a r t i l e r i n , c u m h u r i y e t i n k a d e r i a ç ıs ı n d a n ö n e m l i e t­ k ile r e s a h ip o la c a k b a z ı v a h im ta v iz le r v e r m e s in e n e d e n o ld u . S a v a şın içerid ek i etk isi 1 9 1 8 s o n b a h a r ı n d a , A lm a n y a v e m ü tt e f i k l e r i ç ö k m e n i n e ş iğ i­ n e g e lm iş ti. D ö r t y ıllık t o p y e k ü n s a v a ş , i n s a n g ü c ü n ü t ü k e t m i ş , m o r a l ç ö k ü n t ü y a r a t m ı ş , m e v c u t s o s y a l v e s iy a s i a y r ım la r ı o r ­ t a d a n k a l d ı r m a k b i r y a n a , iy ic e d e r i n l e ş t ir m i ş ti . Ö lü s a y ıs ı a r t ­ tık ç a v e A lm a n y a c e p h e s i n d e ş a r t l a r k ö t ü le ş ti k ç e , 1 9 1 4 ’te e r iş i­ l e n k ı r ı lg a n s iy a s i u z la ş m a ç a tır d a m a y a b a ş la d ı v e h ü k ü m e t s o ­ k a k la r d a v e R e ic h s ta g ’d a g itt ik ç e a r t a n m u h a l e f e t le k a r ş ı k a r ş ı ­ y a k a ld ı. B a r d a ğ ı t a ş ı r a n s o n d a m la , s a v a ş ın k a y b e d il d iğ i n in v e b ü t ü n b u a c ıla r la z o r l u k l a r ı n b o ş a ç e k il d iğ i n in a n la ş ılm a s ı o l ­ d u . B u d u r u m a ç ık lığ a k a v u ş tu k ç a , n e r e d e y s e y a r ım y ü z y ıl ö n ­ c e B is m a r c k t a r a f ı n d a n k u r u l a n s iy a s i y a p ı y e r i n i a n a r ş i v e b e ­ lir s iz liğ e b ı r a k a r a k ç ö k m e y e b a ş la d ı. Ç a r p ış m a la r s ı r a s ın d a İ tt if a k D e v le tle r i t o p la m d a 4 m i l y o n ­ d a n fa z la in s a n k a y b e tti. 1 9 1 4 ile 1 9 1 8 a r a s ı n d a s a v a ş a g i d e n 13 m il y o n A l m a n d a n y a k la ş ık 2 m il y o n u a s la e v e d ö n e m e d i ; d ö ­ n e b i l e n l e r d e n 4 ,2 m il y o n u is e s a v a ş ı n f iz ik s e l y a r a l a r ı n ı t a ş ı ­ y o r d u . F iz ik s e l z a r a r d a n k u r t u l a n l a r d a p s ik o l o j ik y a r a l a r v a rd ı; c e p h e d e n d ö n e n le rin ç o k azı g ö r d ü k le r in d e n v e y a p tık la rın d a n e tk i le n m e m i ş ti . Y e tiş k in e r k e k n ü f u s u n k a b a c a % 1 9 ’u d o ğ r u ­ d a n s a v a ş z a y ia tıy d ı.1 G i ttik ç e d a h a fa z la s a y ıd a i n s a n s ip e r le r in k ıy m a m a k i n e s in e a tıld ık ç a , k u m a n y a m i k t a r ı v e t e ç h i z a t ın k a ­ l ite s i d ü ş t ü k ç e v e s a v a ş n e d e n iy l e ü l k e d e y a ş a n a n k ıtl ık l a ilg ili h a b e r l e r c e p h e d e ç a r p ı ş a n a s k e r l e r in k u l a ğ ı n a g ittik ç e , m o r a l ­ le r b o z u lm a y a b a ş la d ı. C e p h e d e k i a s k e r l e r b ü t ü n o l a r a k d i s i p ­ l i n i k o r u d u l a r s a d a c e p h e g e r i s in d e d u r u m f a r k lıy d ı. 1 9 1 7 ’d e d o ğ u c e p h e s i n d e n s e v k e d il e n h e r o n a s k e r d e n b i r i s e v k iy a t s ı ­ r a s ı n d a k a ç tı; E y lü l a y ın a g e li n d iğ i n d e B e r lin p o l i s i n i n t a h m i ­ n i n e g ö r e y a ln ız c a b a ş k e n t t e y a k la ş ı k 5 0 b i n k a ç a k b u l u n u y o r ­ d u . S o n r a k i y ılın y a z a y la r ın a g e lin d iğ in d e , k a ç a k s a y ıs ı 1 0 0 b i ­ n i b u l m u ş t u v e I n g o ls ta d t, M ü n i h v e W ü r z b e r g ’d e i s y a n la r b a ş g ö s te r m i ş ti .2 1 E ric D . W e itz , 2 D a v id S te v en so n , W i t h ra, 2 0 1 1 , s. 2 8 7 -2 8 8 . W e i m a r G e rm a n y : P ro m is e a n d T ra g e d y , P rin c eto n , 2 0 0 7 , s. 8-9 . O u r B a c k s t o t h e W a ll: V ic t o ry a n d D e fe a t in 1 9 1 8 , L on d ­ A s k e r î h u z u r s u z l u ğ u n b u k a y g ıl a n d ır ıc ı b e l i r t i l e r i n e b i r d e A lm a n y a c e p h e s in d e g ittik ç e a r ta n m e m n u n iy e ts iz lik e k le n ­ m iş t i. S a v a ş ta n ö n c e A lm a n y a y iy e c e ğ in i n y a k la ş ı k ü ç t e b i r i ­ n i i t h a l e d iy o r d u v e M ü tt e f i k le r in a m b a r g o s u n e d e n iy l e k ı tl ık v e y ü k s e k fiy a t s o r u n u n u k a r n e s is te m i d e , E r s a t z ( ik a m e ) g ı­ d a la r d a ç ö z e m iy o r d u . A l m a n l a r ı n a ld ığ ı g ıd a l a r ı n b e s in d e ğ e ­ r i iy ic e d ü ş t ü v e ö z e llik le ç o c u k l a r a r a s ı n d a y e te r s iz b e s le n m e v e r a ş i ti z m v a k a la r ı h ız la a r ttı. “Ş a lg a m k ı ş ı ” o l a r a k a d l a n d ı r ı ­ l a n 1 9 1 6 - 1 9 1 7 k ış ın d a , p a ta t e s h a s a d ı n ı n b ü y ü k k ı s m ı n ı e r k e n d o n v u r u n c a , n ü f u s u n ç o ğ u n lu ğ u ş a lg a m la b e s le n m e k z o r u n d a k a ld ı. Ç o k a z s a y ıd a A lm a n a ç lı k ta n ö l d ü a n c a k p e k ç o ğ u b ü ­ y ü k a ç lık ç e k ti; y iy e c e k v e y a k a c a k a r a y ış ı p e k ç o k y a ş lı k a d ı ­ n ı n b ü t ü n z a m a n ın ı a lm a y a b a ş la d ı. B u k o n u d a A l m a n la r m ü t ­ t e f i k le r i n d e n d a h a ş a n s lıy d ı. 1 9 1 8 ’d e A v u s tu r y a - M a c a r is ta n ’d a g ıd a t e m in i t a m a m e n ç ö k m ü ş v e İ m p a r a t o r l u k a ç lığ ın p e n ç e s i ­ n e d ü ş m ü ş t ü . A v u s tu r y a ’n ı n b a ş k e n t i V iy a n a ’d a k i s iv il ö l ü m l e ­ r i n i n % 7 ila i r i n i n s e b e b i a ç lık tı; i n s a n l a r e v le r in d e e r iy ip g i­ d i y o r v e y a s o k a k la r d a y e r e y ığ ılıp ö l ü y o r l a r d ı .3 V iy a n a v e B e r­ l i n ’d e k a r a b o r s a n ı n g e liş m e s i, h a l k ı n ö f k e s i n i a l e v l e n d i r d i v e m e v c u t t o p l u m s a l g e r i l im le r i d a h a d a ş i d d e t l e n d i r d i . O r t a s ı­ n ıf la r , d e v le t in e lin e b a k a n v e d a ğ ıt ıl a n y a r d ı m la r l a y a ş a y a n la ­ r ı a s a la k o l a r a k g ö r ü r k e n , y o k s u l l a r d a b u t u t u m a i ç e r liy o r v e d e v le t y a r d ı m ın a b a ğ ım lı o l m a l a n d o la y ıs ıy la k e n d i l e r i n i a ş a ğ ı­ l a n m ış h is s e d i y o r d u . A n c a k h e r ik i g r u p d a ö f k e l e r i n in b ü y ü k k ı s m ı n ı y a ş a m t a r z la r ı s a v a ş ta n e tk i le n m e m i ş g ö r ü n e n z e n g in ­ le r e s a k lıy o r d u . B u n l a r ı n h e p s i n i n A lm a n n ü f u s u ü z e r i n d e r a d i k a ll e ş t i r i c i b i r e tk is i o ld u ; k a d ı n l a r d a e r k e k l e r d e d a h a b a ğ ım s ız ; i t a a t e tm e ­ y e n ; to p lu m s a l k u ra lla ra m e y d a n o k u m a y a v e d o lu d o lu y a şa ­ m a y a k a r a r lı h a le g e ld i. K a d ı n la r v e e r g e n l ik ç a ğ ın d a k i ç o c u k ­ la r , a s k e r e a l m a n e r k e k l e r i n y e r i n e g i tt ik ç e d a h a fa z la i ş g ü c ü ­ n e k a t ı l a r a k k ö t ü k o ş u l l a r d a d ü ş ü k ü c r e t l e ç a lı ş a n d e v a s a b i r v a s ıf s ız iş ç i h a v u z u o l u ş t u r u y o r d u v e b u h a v u z d a k i l e r i n g r e v e ç ık m a k la k a y b e d e c e k ç o k a z ş e y i v a r d ı. A y n ı z a m a n d a t o p l u ­ m u n s ü r e k l i b i r d e ğ iş im h a l i n d e o l d u ğ u h is s i ( s a v a ş ö n c e s i A l­ 3 A .g .e ., s. 4 1 8 -4 1 9 . m a n k ü l t ü r ü n d e b u d a im a ş ik â y e t k o n u s u y d u ) ç a tış m a y la iy i­ c e ş id d e t le n m iş v e e s k i s iy a s i b a ğ lılık la r a ş ın m ış tı. R e f o r m is t v e d e v r i m c i k a n a t l a r a r a s ı n d a z a te n k u t u p l a ş m ı ş o la n S o s y a l D e ­ m o k r a t P a r ti, N i s a n 1 9 1 7 ’d e s a v a ş a v e r d i k l e r i s ü r e k l i d e s te k t e n d o la y ı b ö l ü n d ü v e a y r ı l a n 4 2 R e ic h s ta g d e le g e s i, s a v a ş a d e r h a l s o n v e r ilm e s in i is te y e n , s o s y a l v e s iy a s i r e f o r m l a r t a le p e d e n r a ­ d ik a l b i r p r o g r a m a s a h ip U n a b h â n g i g e S o z i a l d e m o k r a t i s c h e P a r t e i D e u t s c h la n d s ' ı ( A lm a n y a B a ğ ım s ız S o s y a l D e m o k r a t P a r tis i, U S P D ) k u r d u . B u b ö lü n m e , e m e k h a r e k e tin in s o lu n d a k ile re ; ö z e llik le d e d e v le tle iş b ir liğ i y a p a n Ç o ğ u n l u k S o s y a l D e m o k ­ r a t l a r ı n a (M S P D ) v e s e n d ik a l a r a r a d i k a l b i r e y le m m o d e l i s u ­ n a r g ib i g ö r ü n e n R u s D e v r im i t a r a f ı n d a n d a h a d a i l e r l e t i l d i .4 B u s ır a d a M e r k e z P a r tis i, b i l e ş e n l e r i n i n r u h h a li n e k a r ş ı lı k v e ­ r e r e k h a l k ı n u z la ş m a y o lu y la b a r ı ş d a v a s ın ı s a h ip l e n i r k e n , y e ­ n ilg i v e d e v r i m d e n k o r k a n k ö ş e y e s ık ı ş m ı ş b u r j u v a z i s a ğ a ç e ­ k ild i v e y a y g ın m u h a l e f e t le b e li r s i z li k k a r ş ı s ın d a d a h a d a u ç t u ­ t u m l a r ı b e n im s e d i. B u g e liş m e le r A lm a n y a ’d a t e h l ik e l i v e h e r a n p a tl a m a y a h a ­ z ı r s o n d e r e c e g e r g i n b i r r u h h a li y a r a ttı. S a v a ş ın s o n a e r m e s i n ­ d e n b i r y ıl ö n c e , i k i ila ü ç b i n B e rlin li e k m e k k a r n e s i n d e k i k e ­ s in t i le r i v e r e j i m i n , s a v a ş s o n r a s ı n d a ü l k e d e r e f o r m g e r ç e k le ş ­ t ir e c e k l e r i n e d a i r m u ğ l a k v a a t l e r i n i p r o t e s t o e t m e k i ç i n g r e ­ v e ç ık tığ ın d a , i m p a r a t o r l u k r e j i m i n e k a r ş ı h a l k a r a s ı n d a a r t a n d ü ş m a n l ı k ç a r p ıc ı b i r ş e k ild e g ö r ü lü y o r d u . H u z u r s u z l u k ü l k e ­ y e h ı z la y a y ıld ı; ü s t e l i k r e s m i s e n d ik a l a r ta r a f ı n d a n d e ğ il, B e r­ l in ’d e k i D e v r im c i İ ş y e r i T e m s ilc ile r i ( R e v o lu t io r ıâ r e O b l e u t e ) v e d i ğ e r s a n a y i ş e h i r l e r i n d e k i h e r h a n g i b i r p a r t i y le b a ğ ı o lm a y a n r a d i k a ll e r g ib i e m e k h a r e k e t i n i n i ç i n d e k i r a d i k a l u n s u r l a r t a r a ­ f ın d a n y ö n l e n d i r il iy o r d u . G r e v c ile r in t a l e p le r i h e m e k o n o m i k h e m d e s iy a s iy d i: G ıd a f i y a t la r ı n ı n d ü ş ü r ü l m e s i v e m a a ş l a r ı n a r t ı r ı lm a s ı n ı n y a n ı s ır a s a v a ş ın s o n a e r d ir ilm e s i, s iv il ö z g ü r l ü k ­ l e r i n y e n i d e n s a ğ la n m a s ı v e ü l k e i ç i n d e s iy a s i r e f o r m . B u s e f e r ­ lik s e n d ik a l a r v e M S P D , o t o r i te l e r i n i y e n i d e n te s is e d e r e k g r e v ­ 4 A lm a n S osyal D em o k ra sisin in b ö lü n m e s i v e b u d u ru m u n so n u ç la n h ak k ın d a daha fazla b ilg i iç in b k z. A. J. R yd er, T h e G e r m e m R e v o l u t i o n G e r m a n S o c i a l i s m i n W a r a n d R e v o l t , C am bridge, 1 9 6 7 . o f 1918: A Study o f le ri b a rış ç ıl ş e k ild e s o n a e rd irm e y i b a ş a rd ı a n c a k h ü k ü m e tle iş ç ile r a r a s ı n d a k i m ü c a d e le d e b u y a ln ız c a g e ç ic i b i r a te ş k e s ti. İş ç i E y le m le ri (1 9 1 3 -1 9 1 9 ) Yıl Grev sayısı İş çi sayısı im ilyon) Kayıp işgünü (m ilyon) 191 3 2 .4 6 4 0 ,3 2 3 1 1 ,7 6 19 15 141 0 ,0 1 5 0 ,0 4 191 7 562 0 ,6 6 8 1,86 19 19 3 .7 1 9 2 ,1 3 2 3 3 ,0 8 K aynak: G eoff Layton, From B is m arc k to Hitler: G erm an y 1 8 9 0 -1 9 3 3 , Londra, 1 9 9 5 , s. 68. V i y a n a v e B u d a p e ş t e ’d e b e n z e r r a h a t s ı z l ı k l a r ı n a r d ı n d a n O c a k 1 9 1 8 ’d e b i r h a f ta lık b i r g r e v p a tl a k v e r d iğ in d e , s a n a y i b ö l ­ g e le r in d e h u z u r s u z l u k y e n i d e n a le v le n d i. 1 m ily o n a y a k ın A l­ m a n iş ç is i iş b ı r a k t ı. B e r lin ’d e y a k la ş ı k 5 0 0 b i n iş ç i g re v d e y d i; K ö ln , H a m b u r g , D a n z ig , L e ip z ig , N ü m b e r g v e M ü n ih ’te d e p e k ç o k iş ç i d e s t e k a m a c ıy la g r e v e g itti. T a le p le r b i r y ıl ö n c e k il e r ­ le a y n ıy d ı a n c a k b u k e z O r t a v e D o ğ u A v r u p a ’n ı n d iğ e r b ö lg e ­ le r i n d e g r e v d e k i iş ç ile r le d a y a n ış m a ç a ğ r ı la n y a p ılıy o r d u v e b u ç a ğ n la r , R u s B o lş e v ik le r ta r a f ı n d a n k u l la n ıl a n r e t o r i k g ib i k u l a ­ ğ a te h lik e li g e liy o r d u . D a h a s ı, b u s e fe r M S P D , g r e v c ile r i d iz g in ­ le m e y i b a ş a r a m a d ı v e a d e ta y ıl s o n u n d a k i o l a y l a n n h a b e r c is i g i­ b i, h a l k a r a s ı n d a k i m e m n u n iy e t s iz l ik d a lg a s ıy la b i r l ik t e y ü k s e ­ le r e k , iş ç i s ın ıf ın ı t a m a m e n k a y b e tm e k o r k u s u y l a h a r e k e t i n b a ­ ş ın a g e ç m e k z o r u n d a k a ld ı. H ü k ü m e t d e b u d u r u m d a k a r ş ı s ald m y a g e ç e r e k s ık ıy ö n e tim u y g u la d ı; f a b r i k a l a n a s k e r î d e n e ti m a ltın a a ld ı; B e r lin ’d e o l a ğ a n ü s t ü h a l i la n e tti v e S o s y a l D e m o k r a t V o r w âr t s g a z e te s in i y a s a k la d ı. Y in e d e , b u ö lç e k te v e b u k a d a r u z u n s ü r e n b i r g r e v h a l k ı n r u h h a li n in b a r iz b i r g ö s te r g e s iy d i v e s a v a ş ın y o l a ç tığ ı t o p lu m s a l d e ğ iş ik lik le r in s iy a s i o la y la r ü z e r i n ­ d e ö n e m l i b i r e tk i s in i n o la c a ğ ın ı b e lli e d iy o r d u . Y u k arıd an d ev rim , a şa ğ ıd a n d evrim 2 9 E y lü l’d e B a ş k o m u ta n lık , K a is e r ’e s a v a ş ın h e r ş e k ild e k a y b e ­ d i l d i ğ i n i b i l d i r d i ğ i n d e d u r u m b u y d u . A lm a n y a ’n ı n b a h a r h ü ­ c u m u n u n b a ş a n s ı z lı ğ a u ğ r a m a s ı, 8 A ğ u s to s 1 9 1 8 ’d e M ü tt e f i k ­ l e r i n B a tı c e p h e s i n i y a r m a s ı ( L u d e n d o r f f u n “A lm a n O r d u s u ­ n u n k a r a g ü n ü ”5) v e E y lü l’d e M a k e d o n y a c e p h e s i n d e B u lg a r v e A v u s tu r y a - M a c a r is ta n o r d u l a r ı n ı n b o z g u n a u ğ r a tılm a s ı, B a ş k o ­ m u ta n lı ğ a , o y n a d ığ ı s o n k u m a r d a d a k a y b e ttiğ in i; iş g a l v e t o p ­ l u m s a l ç ö k ü ş ü ö n l e m e k i ç i n a c il e n t e s l im o l m a n ı n ş a r t o l d u ­ ğ u n u g ö s te r d i. M ü t t e f i k l e r i n s iv il b i r h ü k ü m e t l e d a h a y u m u ­ ş a k b i r ş e k il d e a n la ş m a y a p a c a ğ ı n a i n a n a n v e t e s lim o l m a n ı n u ta n c ın ı b a ş k a s ın a d e v re tm e k is te y e n H in d e n b u rg v e L u d e n d o r ff , b i r d e n b i r e , ü l k e i ç i n d e r e f o r m l a r a k a r ş ı d i r e n m e y i b ı r a ­ k a r a k K a is e r ’e s iy a s i b i r d ü z e n le m e p r o g r a m ı u y g u l a m a s ın ı ta v ­ s iy e e tti. B u a m a ç la 3 E k im ’d e ılım lı P r e n s M a x v o n B a d e n ş a n ­ s ö ly e o l a r a k a t a n d ı v e i lk k e z i k i S o s y a l D e m o k r a t k a b in e y e d a ­ h i l e d ild i ( s a n d a ly e s iz b a k a n o l a r a k S P D e ş b a ş k a n ı P h i li p p Sch e i d e m a n n v e ç a lış m a b a k a n ı o l a r a k s e n d ik a c ı G u s ta v B a u e r ). B u n d a n s o n r a k i ü ç h a f ta , “y u k a r ı d a n d e v r i m ” o l a r a k n i t e l e n d i ­ r i l e n ç ılg ın c a r e f o r m ç a b a la r ıy la g e ç ti. P r u s y a ’d a 1 8 4 9 ’d a u y g u ­ la m a y a k o n a n v e s o l u n u z u n s ü r e d i r c a n d ü ş m a n ı o l a n “ü ç s ı­ n ı f l ı ” o y k u l l a n m a h a k k ı 6 k a ld ır ıld ı; K a is e r ’i n k iş is e l i m tiy a z la ­ r ı ( ö z e l li k le b a k a n a ta m a y e tk i le r i) k ı s ı t la n d ı; a y r ıc a ş a n s ö ly e v e h ü k ü m e t i n b u n d a n s o n r a R e ic h s ta g ’a k a r ş ı s o r u m l u o la c a ­ ğ ı ila n e d ild i. A n c a k r e f o r m l a r ı n p r a t i k s o n u ç la r ı, h a lk a y a y ılm a m a l a n v e R e ic h s ta g ’ı n y e n i s e ç im le r i b e k le m e k ü z e r e n e r e ­ d e y s e a n ı n d a d a ğ ılm a s ı n e d e n iy l e s ı n ı r lı k a ld ı. B u d u r u m , m e c ­ lis ü y e l e r i n i n s o n r a k i o la y la r d a ç o k az e t k i s i n i n o lm a s ı v e A l­ m a n y a ’n ı n k a d e r i n i n o r d u , e s k i s e ç k i n l e r v e e m e k h a r e k e t i n i n s a f l a r ı n d a n g e le n s iy a s i a ğ ırlığ a s a h ip k ü ç ü k b i r z ü m r e n i n e lin e 5 E rich L u d en d orff, [B irinci M y W a r M e m o rie s , 1 9 1 4- 1918, D ü n y a S a v a ş ı ’n d a G ö r d ü k l e r i m 2. cilt, L ondra, 1 9 1 9 , s. 6 7 9 v e Y a ş a d ık la rım , çe v . A siy e Y ıld ırım , DBY Y ayın lan , İstanb u l, 2 0 1 4 ], 6 Bu s e ç im sis te m in d e , 2 4 y a şın ü z e r in d e k i tü m P ru syalı erk ek ler o y k u lla n m a h ak k ın a sa h ip ti a n ca k d a h il o ld u k la n vergi d ilim in e g ö re ü ç sın ıfa ayrılm ışlar­ dı. G izli oylam a y o k tu ; oylam a h alk a a çık v e sö z lü olarak y a p ılıy o rd u . A yrıca, h er sın ıfın , se ç m e n le r in ü ç te b irin i ( W a h l m â n n e r ) se ç tiğ i d o la y lı bir siste m d i. H er sın ıfın tem sil ettiğ i n ü fu s u n y ü z d e sin d e cid d i bir tutarsızlık o lm a sın a kar­ ş ın ( 1 8 4 9 ’da s is te m u yg u la m a y a k o n d u ğ u n d a g elir v e r g isin in en ü st d ilim in i ö d e y e n le r i tem sil e d e n b irin ci sın ıf, n ü fu s u n % 4 ,7 ’sin i o lu ştu ru rk en , ç o k az vergi ö d e y e n v ey a h iç ö d e m e y e n ü ç ü n c ü sın ıf, n ü fu s u n % 8 2 ,6 ’sın ı tem sil e d i­ y o r d u ), h er b ir s ın ıf a y n ı sayıd a W a h l m â n n e r seçiy o rd u ; d o la y ısıy la b irin ci s ı­ n ıfın o y u ü ç ü n c ü sın ıfın o y u n u n y a k la şık 18 k atı d eğ erin d ey d i. Kasım D evrim inin baş la ngıcı: K iel’de savaş ka rşıtı gösteriler, 4 Kasım 1 9 1 8 (B u nde sa rch iv bild 1 8 3 -R 7 2 5 2 0 / C C-B Y-S A ). t e r k e d ilm e s i a n la m ın a g e ld iğ in d e n , s o n r a k i a y la r d a ç o k ö n e m ­ li s o n u ç l a r d o ğ u r a c a k tı. A y n ı z a m a n d a , A l m a n y a ’n ı n d ö r t y ı l l ı k m ü c a d e l e v e f e ­ d a k â r lık ta n s o n r a k o ş u ls u z o la r a k te s lim o ld u ğ u n u n o rta y a ç ık m a s ı, h a l k ı n i m p a r a t o r l u k h ü k ü m e t i n e o l a n g ü v e n in i k a lıc ı o la ra k s a rs tı v e m e v c u t re jim e k a rş ı b ü y ü k b ir te p k i d o ğ u rd u . E k im a y ın ı n s o n u n d a , A lm a n y a p a tl a m a y a h a z ı r b i r b a r u t fıçıs ıy d ı. D e v r im f ü n y e s i n i a t e ş l e y e n k ı v ıl c ı m , 1 9 1 6 ’d a k i s o n u ç ­ s u z J u t l a n d M u h a r e b e s i d ı ş ı n d a s a v a ş ta p e k b i r r o l ü o lm a y a n A ç ık D e n iz F i l o s u n d a k i s a ğ c ı s u b a y la r ın , B r ita n y a K r a liy e t D o ­ n a n m a s ı n a k a r ş ı s o n b i r i n t i h a r s a ld ır ıs ı i ç i n K r i e g s m a r i n e ’n i n [ A lm a n S a v a ş D o n a n m a s ı] d e n iz e a ç ıl m a s ın ı e m r e t m e s i o ld u . B u T o d e s k a m p f ( i n t i h a r s a ld ı r ı s ı) h a b e r i s ız d ı ğ ın d a , B a ltık D e n i z i ’n d e k i K ie l l i m a n ı n d a b u l u n a n d o n a n m a ü s s ü n d e i s y a n ç ık tı. 3 K a s ım P a z a r g ü n ü , 2 0 b i n d e n f a z la d e n iz c i v e l i m a n iş ­ ç is i is y a n c ı la r l a d a y a n ış m a k i ç i n b ö l g e d e k i b i r p a r k t a t o p l a n ­ d ı. G ö s te r iy e k a r ş ı g ü ç k u l la n ıl d ı ; a s k e r î p o lis p r o t e s t o c u l a r ı n ü z e r i n e a te ş a ç tı; 7 k iş i ö l d ü , 2 9 k i ş i y a r a l a n d ı . A n c a k b u , d e ­ n i z c i le r i d a h a d a r a d i k a l l e ş t i r m e k t e n b a ş k a iş e y a r a m a d ı; e r te s i g ü n d o n a n m a n ı n Ü ç ü n c ü F i l o s u n u n t a m a m ı a y a k la n d ı. S ila h ­ l a n a n d e n i z c i l e r k a r a y a y ü r ü y e r e k a s k e r î h a p i s h a n e y i iş g a l e t­ t i, y o l d a ş l a r ı n ı s e r b e s t b ı r a k t ı v e a r d ı n d a n d i ğ e r s t r a t e j i k b i n a ­ la r ı e le g e ç ir d i. A y a k la n m a y ı b a s t ı r m a k i ç i n y e r e l g a r n i z o n d a n g ö n d e r i l e n a s k e r l e r d e i s y a n c ı l a r ı n ta r a f ı n a g e ç ti. 6 K a s ım ’d a k a r g a ş a iy ic e a r t m ış , l im a n i ş ç ile r i d e is y a n c ı la r a v e 1 9 1 7 R u s D e v r im i s ı r a s ın d a o l u ş t u r u l a n İ ş ç i v e A s k e r K o n s e y l e r i n in s a ­ f ın a k a tı lm ı ş t ı . B a ş la r d a b u b i r d e v r i m d e n z iy a d e k e n d i l i ğ i n d e n b i r p r o t e s ­ to h a r e k e t i y d i . K ie l i s y a n c ı la r ı , h ü k ü m e t i d e v ir m e y e ç a lı ş m ı ­ y o r d u ; k e n d i l e r i n i o ls a o ls a s u b a y la r a r a s ı n d a k i g e r ic i u n s u r l a ­ ra k a rş ı h ü k ü m e ti sa v u n u y o r o la ra k g ö rü y o rla rd ı. B u n u n la b ir ­ lik te , K ie l’d e k i a y a k la n m a n ı n v e a y a k la n m a y ı b a s tı r m a y a y ö n e ­ lik ilk a ğ ır m ü d a h a l e l e r i n h a b e r l e r i d u y u l d u k ç a , b u n c a z a m a n ­ d ı r a l t t a n a lta k a y n a y a n h o ş n u t s u z l u k , h ı z l a R e i c h ’a y a y ıl a n ta m b i r d e v r im e d ö n ü ş t ü . Ü l k e n i n h e r y a n ı n d a g r e v le r y a p ıld ı, k itl e s e l g ö s te r il e r d ü z e n l e n d i , İ ş ç i v e A s k e r K o n s e y le r i k u r u l ­ d u . B u n u k a m u b i n a l a r ı n ı n iş g a l e d il m e s i v e s iy a s i t u t u k l u l a n n s e r b e s t b ı r a k ı lm a s ı iz le d i a m a ç o k a z k a n d ö k ü l d ü ; ç o ğ u d u ­ r u m d a , ilk h u z u r s u z l u k b e l i r t i s i n d e y e tk i li l e r y a k o r k u p k a ç tı y a d a y e tk iy i k o n s e y le r e d e v r e tti. 7 K a s ım ’d a M ü n i h ’te k i s a v a ş k a r ş ı tı g ö s te r il e r i n İş ç i v e A s k e r K o n s e y l e r i n in k u r u l m a s ı n a y o l a ç tığ ı B a v y e ra ’d a d a b ö y le o l d u . A y n ı g e c e k r a l M ü n i h ’t e n k a ç ­ tı v e y e n i “D e v r im M e c lis i” , s o l k a n a t t a n g a z e te c i K u r t E is n e r ’i b a ş b a k a n ila n e tti. 2 4 s a a t i ç i n d e t e k b i r e l a te ş e d il m e d e n B avy e r a ’d a k i e s k i r e j i m ç ö k m ü ş v e y e tk i , iş ç i s ın ı f ı n ı n ç ı k a r la r ın ı te m s il e ttiğ i n i id d ia e d e n p e j m ü r d e k ılık lı b i r o r ta s ın ı f e n te l e k ­ t ü e l i n i n e lin e g e ç m iş ti. B u z a m a n a k a d a r d e v r i m g ö r e c e k a n s ız o l m u ş t u ; a n c a k b u d u r u m u n h e r a n d e ğ iş e b ile c e ğ i y ö n ü n d e d e r i n k a y g ıl a r m e v ­ c u t t u . Ş im d iy e d e k S P D l i d e r l i ğ i , k o n s e y l e r i n d e y a r d ı m ı y l a a s a y iş i m a k u l d e r e c e d e s a ğ la m a y ı b a ş a r m ış t ı a n c a k e m e k h a r e ­ k e t i n i n i ç i n d e k i d a h a fa z la d e ğ iş i k li k ta le p e d e n r a d i k a l g ü ç le ­ r i n v a rlığ ıy la b i r l i k t e ( b u n l a r ı n a r a s ı n d a e n ö n e m lis i, K a r i L ie b k n e c h t v e R o s a L u x e m b u r g ta r a f ı n d a n 1 9 1 6 ’d a k u r u l a n v e U S P D ile g e v ş e k b a ğ la r a s a h i p r a d i k a l b i r h i z i p o l a n S p a r t a k u s bu n d ( S p a r t a k ü s B ir liğ i [ S p a r t a k is t le r ] i d i ) , S o s y a l D e m o k r a t lid e r F r ie d r ic h E b e rt v e y o ld a ş la rı, h a lk ın h ü k ü m e te y ö n e lik h o ş n u t s u z l u ğ u n u n d a h a n e k a d a r k o n t r o l a lt ın d a tu tu l a b i l e c e ­ ğ i n d e n e m i n d e ğ ild i. 9 K a s ım s a b a h ı d e v r i m b a ş k e n t e u l a ş t ı ğ ı n d a o l a y l a r d o r u k n o k t a s ı n a ç ık tı. Ö ğ le y in , iş ç i le r d e n o l u ş a n b ü y ü k k i tl e l e r i n ş e ­ h i r m e r k e z i n e d o ğ r u y ü r ü d ü ğ ü h a b e r i Ş a n s ö ly e y e u la ş tı. D ış a ­ r ı d a k i k a la b a lı ğ ı n b a s k ıs ı y la P r e n s M a x , h a r e k e t e g e ç m e k d ı ­ ş ı n d a b i r s e ç e n e ğ i o l m a d ığ ı n a k a r a r v e r e r e k K a is e r ’i n v e v e li­ a h t p r e n s in g ö re v d e n ç e k ild iğ in i v e b ir n a ip lik o l u ş t u r u ld u ­ ğ u n u a ç ık la y a n b i r b i ld i r i y a y ın la d ı. B u a r a d a , S P D y ö n e ti c il e ­ r i n d e n o l u ş a n b i r h e y e t Ş a n s ö ly e liğ e g i d e r e k “d ü z e n i te s is e t ­ m e k ” a m a c ıy la h ü k ü m e t i d e v r a lm a y ı ta le p e tm iş ti. P r e n s M a x b u ta le b i m e m n u n i y e t l e y e r i n e g e ti r e r e k i k t i d a r ı k e n d i is te ğ iy ­ le E b e r t ’e d e v r e tti. E b e r t’i n ş a n s ö ly e o l a r a k il k ic r a a tı, p r o t e s t o ­ c u la r a d a ğ ılm a la r ı iç in ç a ğ r ı y a p m a k o ld u . A n c a k K a is e r ’i n t a h t t a n i n d ir il d iğ i n e ili ş k in a ç ık la m a i ç i n o l­ d u ğ u g ib i, b u ç a ğ r ı i ç i n d e a r t ı k ç o k g e ç ti. S a a t b i r d e , y ü z b i n ­ l e r c e iş ç i ş e h i r m e r k e z i n e u l a ş m ış t ı; ö ğ l e d e n s o n r a k i i l k s a a t ­ l e r d e K a r i L i e b k n e c h t v e d e s te k ç ile r i İ m p a r a t o r l u k S a ra y ı’n ı i ş ­ g al e d e re k im p a r a to r lu k b a y ra ğ ın ı in d ir ip y e rin e k ız ıl b a y ra ­ ğ ı g ö n d e r e ç e k tile r . L i e b k n e c h t d a h a s o n r a s a ra y la R e ic h s ta g ’m a r a s ı n d a d o l a n ı p d u r a n b ü y ü k k a la b a l ı k l a r a h i t a b e n b i r S o v ­ y e t c u m h u r i y e t i n i n k u r u l d u ğ u n u i la n e ttiğ i a te ş li b i r k o n u ş m a y a p tı. A ş a ğ ı y u k a r ı a y n ı a n d a , P h i li p p S c h e id e m a n n d a k a la b a ­ lığ ı d a ğ ılm a y a i k n a e tm e u m u d u y l a b i r k o n u ş m a y a p tı. R e ic h s ­ ta g ’m b i r p e n c e r e s i n d e n y a p tı ğ ı k o n u ş m a d a , “b ü t ü n s o s y a lis t p a r t i l e r i n d a h i l o la c a ğ ı b i r e m e k h ü k ü m e t i n i n ” k u r u l d u ğ u n u i la n e tti; k i tl e l e r e “s a d ık v e b i r l e ş i k ” k a lm a la r ın ı t e l k i n e tt i v e s ö y le v in i “Ç o k y a ş a A lm a n C u m h u r i y e t i ! ”7 s ö z le r iy le b i tir d i. S c h e id e m a n n , b u n u n d e v r i m i n b e lir le y ic i a n ı o l d u ğ u n a ; b u n o k t a d a k a la b a lı k l a r ı n r a d i k a l i z m d e n u z a k la ş tı ğ ın a v e d e m o k ­ r a t i k c u m h u r i y e t f ik r i n i n “k i t l e l e r i n a k i m d a v e y ü r e ğ i n d e h a ­ y a t b u l d u ğ u n a ”8 i n a n ı y o r d u . A n c a k b u d e ğ e r l e n d i r m e b i r h ü s n ü k u r u n t u d a n i b a r e tti. C u m h u r i y e t i n b i r g e r ç e k li k h a li n e g e 7 P h ilip S ch eid em a n n , Londra, 1 9 2 9 , s. 5 8 2 . 8 A .g .e . M e m o irs o f a Soda! D e m o c ra t , çev. J. E. M itch ell, 2. cilt, P hilipp S cheidem ann R eichs tag 'ın penceresinden C um huriyeti ilan ediyor, 9 Kasım 19 18 . (Bundesarchiv, Bild 1 7 5 -0 1 4 4 8 / Bilinm iyor / C C -BY -S A). le n e k a d a r k a t e d e c e ğ i u z u n b i r y o l v a r d ı. O y s a E b e r t ’i n b u k a ­ d a r i l e r l e m i ş o l a n d e v r i m i n d a h a f a z la i l e r l e m e m e s i n i s a ğ la ­ m a k i ç i n a ld ığ ı ö n l e m le r , b u l u n d u ğ u k o n u m u n k a r a r s ız d o ğ a ­ s ın ı a n la d ı ğ ın ı n k a n ıt ıd ı r . M S P D v a a t e d il e n “e m e k h ü k ü m e t i ­ n i ” k u r m a k i ç i n B a ğ ım s ız S o s y a lis tle r le h u m m a l ı g ö r ü ş m e l e r y ü r ü t ü r k e n b ile , E b e r t İ m p a r a t o r l u k Ş a n s ö ly e s i u n v a n ı n ı a s la r e s m i o l a r a k b ı r a k m a d ı v e b ö y le c e d e v le t in g e le n e k s e l o r g a n l a ­ r ı n ı n b a ş ı o l a r a k k a ld ı. U z u n s ü r e n iç t a r t ı ş m a l a r d a n s o n r a , U S P D , k a b i n e y e y a l ­ n ı z c a s o s y a l i s t l e r i n d a h i l e d il m e s i , h ü k ü m e t i n , t ü m y e t k i l e ­ r i n k o n s e y le r d e o l d u ğ u n u i la n e tm e s i v e d e v r i m g ü ç le n d i r i le n e k a d a r U lu s a l M e c lis s e ç i m le r i n i n e r t e le n m e s i k a y d ıy la M S ­ P D ile k o a li s y o n a g ir m e y i k a b u l e t t i (v e b ö y l e c e E b e r t ’i n ç o k p a r t i l i b i r u l u s a l b i r l i k h ü k ü m e t i k u r m a u m u t l a r ı n ı b o ş a ç ık a r ­ d ı ) . E b e r t b u k o ş u l l a r ı g ö n ü l s ü z c e k a b u l e t t i v e 1 0 K a s ım ’d a H a l k ın T e m s ilc ile r i K o n s e y i ( R at d e r V o l k s b e a u f r a g t e n ) k u r u l ­ d u . B u , p r a t i k t e i m p a r a t o r l u k d e v le t in i n g e le n e k s e l i k t i d a r y a ­ p ı s ı n ı n d ı ş ı n d a k i y e n i b i r h ü k ü m e t t i v e M S P D ’n i n ü ç te m s ilc i­ s i ( E b e r t, S c h e id e m a n n v e O t t o L a n d s b e r g [ M a g d e b u r g ’d a n b ir S P D R e ic h s ta g v e k il i] ) ile U S P D ’n i n ü ç t e m s il c is i n d e n ( H u g o H a a s e , W i l h e l m D i t t m a n n v e D e v r im c i İ ş y e r i T e m s ilc is i E m il B a r th ) o l u ş u y o r d u ; E b e r t v e H a a s e e ş b a ş k a n l a r d ı . B u k o n s e y i n k u r u l m a s ı y l a , s o n r a k i s e k iz h a f ta b o y u n c a ik i k a t m a n l ı b i r h ü k ü m e t s i s t e m i u y g u l a n d ı : B ir t a r a f t a H a l k ı n T e m s i lc i le r i K o n s e y i ile İ ş ç i v e A s k e r K o n s e y le r i, d i ğ e r t a r a f ­ ta d a h a g e le n e k s e l d e v le t a y g ıtı ( d e v l e t m e m u r l a r ı , o r d u , v b .) b u l u n u y o r d u . E b e r t, k o n s e y in y a ln ız c a g e ç ic i h ü k ü m e t o l m a ­ s ın ı v e u z u n v a d e li a n a y a s a a n la ş m a s ı n ın U lu s a l M e c lis s e ç im ­ le r i y a p ıla n a k a d a r e r t e le n m e s i n i s a ğ la d ı. A y n ı z a m a n d a , o r d u ­ n u n k u r a l l a r a u y g u n ş e k ild e ta s f iy e s in i, g ıd a t e d a r i k i n i n s ü r e k ­ liliğ in i v e b a r ış e k o n o m i s in e y u m u ş a k g e ç iş i s a ğ la m a k a m a c ıy ­ la o r ta s ın ı f p a r t i l e r v e d e v le t m e m u r la r ı y l a v e r im li iliş k ile r k u r ­ m a y a ç a lış m a k iç in ş a n s ö ly e k o n u m u n u k u l la n d ı. T ü m b u n l a r U S P D ’n i n , k o n s e y le r in h a l k ı n d e v r im c i i r a d e s i n i n s o m u t l a ş m ış h a li o ld u ğ u ; d o la y ıs ıy la s a n a y i n i n u l u s a lla ş m a s ı, e s k i a r a z ile r in b ö lü n m e s i v e o r d u , m e m u riy e t v e y a rg ın ın te m e ld e n d e m o k ­ r a t i k le ş m e s i d a h il o l m a k ü z e r e r a d i k a l b i r s o s y a l p r o g r a m u y ­ g u la m a z o r u n l u l u ğ u n u n b u l u n d u ğ u k o n u s u n d a k i ıs r a r ı n a te r s d ü şü y o rd u . E m e k h a r e k e t i n i n ik i k a n a d ı t a r a f ı n d a n d e s t e k l e n e n t a m a ­ m e n f a r k lı d e v le t v e t o p l u m g ö r ü ş l e r i n i n a r a s ı n d a b i r ç a tış m a ç ık m a s ı iç in o r ta m h a z ır d ı a n c a k E b e r t’i n e lin d e k i y e tk iy i ü l k e ­ y e d a y a tm a b e c e r is i, 10 K a s ım a k ş a m ı S p a ’d a k i O r d u K a r a rg â ­ h ı n d a b u l u n a n G e n e r a l G r o e n e r ’le y a p tı ğ ı b i r te le fo n g ö r ü ş m e ­ s iy le iy ic e g e liş ti. G r o e n e r , B o lş e v iz m e d ir e n e c e ğ in e v e o r d u n u n b a ğ ım s ız lığ ın ı k o r u y a c a ğ ın a s ö z v e r m e s i k a r ş ılığ ın d a , y e n i ş a n ­ s ö ly e y e o r d u n u n d e s te ğ in i s u n u y o r d u . E b e r t’i n b u te k lif i k a b u l e tm e s i, d e v r im e i h a n e t o la r a k g ö r ü lm ü ş tü r . E b e r t- G r o e n e r P a k ­ tı o la r a k a d la n d ı r ı la n b u a n la ş m a n ı n o r d u n u n , ö z e llik le d e s u ­ b a y la r ın b ü y ü k ö lç ü d e d e ğ iş m e d e n k a lm a s ın ı; W e im a r d ö n e m i b o y u n c a s iv il m a k a m l a r d a n b a ğ ım s ız lığ ın ı v e e s k i g ü c ü n ü b i r d e re c e y e k a d a r k o r u m a s ı n ı s a ğ la d ığ ı d o ğ r u d u r . A n c a k , E b e r t’i n o r d u y la a n la ş m a k a r a n s o l t a r i h ç i le r t a r a f ı n d a n g e n e llik le ş i d ­ d e tle e le ş tir ils e d e , b u k a r a n b i r i h a n e t o l a r a k y o r u m l a m a k K a ­ s ım D e v r im i’n i n d o ğ a s ın ı t a m a m e n y a n lış a n la m a k tır . D e v r im e i h a n e t e tm e k t e n z iy a d e , “M S P D ’n i n s tr a te j is i n d e , b a ş la n g ı ç t a n i ti b a r e n n i y e t e tt ik l e r i n i g e r ç e k le ş tir e n t u ta r lı v e n e t b i r g e r ç e k ­ ç iliğ i g ö r m e k ... m ü m k ü n d ü r . ”9 E b e r t v e S o s y a l D e m o k r a t ç a lış ­ m a a r k a d a ş la n , A lm a n t o p l u m u n u n t a m a m e n d ö n ü ş m e s i n i a s la i s te m e d ile r ( h a t t a Ş a n s ö ly e n in d e v r i m d e n “g ü n a h t a n tik s in d iğ i k a d a r ” 10 tik s i n d iğ i n i s ö y le d iğ in i d u y a n l a r o l m u ş t u ) v e m o n a r ­ ş i d e v r i l d ik t e n s o n r a , A lm a n y a ’y ı s ü r e k l i ılım lı b i r y o la s o k m a y a ç a lış tıla r . G e n e l o la r a k t o p lu m d a d a a ş ı n s o l u n r a d ik a lliğ in e fa z ­ la ta le p y o k tu ; a s k e r le r , d e n iz c ile r v e iş ç ile r d e n o l u ş a n k itl e l e r i n ta le b i t o p lu m s a l d e v r i m d e ğ il; b a r ış , e k m e k v e d e m o k r a ti k le ş ­ m e y d i. B ü tü n e b a k ıl d ığ ı n d a o r ta s ı n ı f l a n n v e ılım lı s o s y a lis tle ­ r i n s o l t e h d i d i a b a r ttığ ı d o ğ r u d u r ; s o n u ç ta A lm a n y a ’d a L e n in ’in B o lş e v ik le r i g ib i d i s i p l i n l i b i r d e v r i m c i p a r t i y o k t u , y a ln ı z c a S p a r ta k is tle r i o l u ş t u r a n k ü ç ü k b i r a y d ın la r g r u b u v a rd ı. T a r ih ç i ­ le r in , y e n i h ü k ü m e t i n G r o e n e r ’le u z la ş m a s ı n ın , s a ğ a k a y ış ın iş a ­ r e t l e r in i v e r m e s in i a b a r t m a e ğ ilim in in b u l u n d u ğ u d a d o ğ r u d u r . E b e r t h ü k ü m e t i k ö t ü n iy e tli d e ğ ild i. K ın lg a n y e tk i le r in i b ı r a k ı n ü l k e g e n e lin e , b a ş k e n t e b i le d a y a tm a n ı n b a ş k a b i r a r a c ın a s a h ip o l m a d ı k l a n d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , E b e r t’i n G r o e n e r ’le ittif a k ı, d e v r i­ m e i h a n e t t e n z iy a d e “h ü k ü m e t i n i a ş ı n s o l u n ş i d d e t i n d e n k o r u ­ m a k i ç i n m a k u l b i r ö n l e m ” 11 o l a r a k g ö r ü n m e y e b a ş la r . İ k i o la y , E b e r t ’i n k o n u m u n u d a h a d a g ü ç l e n d i r d i . İ lk ö n ­ c e , 1 5 K a s ım ’d a K a r i L e g ie n ö n c ü l ü ğ ü n d e k i s e n d ik a l a r , s a n a ­ y ic i H u g o S t i n n e s ’i n t e m s il e tt iğ i i ş v e r e n l e r l e a n la ş m a y a v a r ­ d ı. S tin n e s - L e g ie n A n la ş m a s ı o l a r a k a d la n d ı r ı la n b u a n la ş m a y ­ la , i ş v e r e n ö r g ü tl e r i , s a n a y i n i n t o p t a n u l u s a l la ş tı r ıl m a s ı ç a ğ rı9 C o n a n F isch er, “‘A very G erm an rev o lu tio n ? ’ T h e p o s t-1 9 1 8 se ttle m e n t re-evalu a te d ”, B u lle t in o f t h e G e rm a n H is t o ric a l ln s t it u t e , 10 A ktaran Seb astian H affn er, 1 9 7 3 , s. 15. 11 A la n F arm er v e A n d rin a S tiles, k ı, Londra, 2 0 0 7 , s. 2 0 1 . 2 8 . cilt, sayı 2 , 2 0 0 6 , s. 15. F a i l u re o f a R e v o lu t io n : G e rm a n y 1918- 19, Londra, T h e U n ific a t io n o f G e rm a n y , 1 8 1 5 - 1 9 1 9 , 3 . b a s­ s im b ı r a k m a y ı k a b u l e tm e le r i k a r ş ı lı ğ ın d a s e n d i k a l a r ı n m e ş r u ­ i y e t in i t a n ı y a r a k s e k iz s a a t l ik iş g ü n ü u y g u l a m a s ın ı k a b u l e tti. B u a n la ş m a , iş ç i s ın ı f ın ı n u z u n s ü r e d i r d e v a m e d e n r a h a t s ı z l ı k ­ la r ı n ı g i d e r m e d e ö n e m l i b i r r o l o y n a d ı v e d a h a r a d i k a l b i r s o s y o - e k o n o m i k p r o g r a m a y ö n e l i k c o ş k u l u i s te ğ i s ö n d ü r d ü . A y ­ n ı z a m a n d a , k o n s e y s e ç im le r i B a tı ta r z ı p a r l a m e n t e r d e m o k r a ­ s iy i S o v y e t k o m ü n i z m i n e y e ğ le y e n ılım lıla r a z a fe r k a z a n d ı r d ı . A lm a n y a ’n ı n h e r y e r i n d e n k o n s e y le r i t e m s il e d e n 5 0 0 ’ü a ş k ın d e le g e ( 2 9 9 S P D , 1 0 1 U S P D d e le g e s i; 2 5 lib e r a l v e 7 5 p a r t i b a ­ ğ ı b u l u n m a y a n d e le g e ) 1 6 -2 1 A r a lık 1 9 1 8 ’d e B e r lin ’d e k i B u s c h T i y a t r o s u ’n d a t o p l a n d ı ğ ı n d a , A lm a n y a ’n ı n g e le c e ğ in e i l i ş k i n ö n e m l i k a r a r l a r ı n U l u s a l M e c lis s e ç i m i n d e n s o n r a y a e r t e l e n ­ m e s i g e r e k tiğ in e k o la y lık la i k n a o ld u . Ö n e m li s a n a y i k o l la r ın ı n u lu s a lla ş tırılm a s ı v e o r d u n u n d e m o k ra tik le ş tirilm e s i h a k k ın ­ d a b a z ı a te ş li ta r t ış m a l a r a r a ğ m e n 19 A r a lık ’ta K o n g r e , 19 O c a k 1 9 1 9 ’d a k i s e ç im le r e k a d a r t ü m i k t i d a r ı n E b e r t h ü k ü m e t i n i n e l­ l e r i n e b ı r a k ı lm a s ı te k lif i l e h i n d e o y k u l la n d ı. S o lu n m e y d a n o k u m a sı A r a lık 1 9 1 8 ’d e , p r o le t a r y a n ı n d e v r im c i e n e r j is i E b e r t v e M S P D l i d e r l i ğ i n i n d e s te k l e d i ğ i ı lı m l ı l ib e r a l d e m o k r a t y o la k a n a li z e e d i l m i ş g ib i g ö r ü n ü y o r d u ; a n c a k N o e l d ö n e m i n d e k i o la y la r , d e v r i m i n s o n u n u n h i ç d e y a k ı n o l m a d ığ ı n ı k a n ıt la d ı . 2 3 A ra l ık ’ta H a l k ın D o n a n m a B irliğ i ( y e n i h ü k ü m e t i s a v u n m a d a s e ç ­ k i n b i r g ü ç o l a r a k k u l l a n ıl a b il e c e ğ i u m u l a n 5 0 0 K ie lli d e n i z ­ c i) , K a s ım a y ın d a b a ş k e n t e v a r d ı k l a r ı n d a n b e r i m e v z ile n d ik le r i i m p a r a t o r l u k s a r a y ın ı b o ş a lt m a y ı r e d d e t ti . İ m p a r a t o r l u k a h ı r ­ la rın d a b a rik a t k u r a n d e n iz c ile r, k e n d ile rin i sa ra y ı b o ş a ltm a ­ y a i k n a e tm e y e y ö n e l i k b a r ı ş ç ıl g i r i ş im le r e d i r e n d i ; d e n iz c il e ­ r i z o r l a ç ık a r m a k i ç i n b i r d ü z e n l i o r d u b ö l ü ğ ü g ö n d e r ild i. N o ­ e l’d e h ü k ü m e t a s k e r l e r i s a ra y ı to p a te ş in e t u t t u a n c a k d e n iz c i ­ l e r y e r l e r i n d e n a y r ılm a d ı. E r te s i g ü n , s e r t t a k t i k l e r i n i n b ü y ü k b i r t e p k i d o ğ u r a c a ğ ı n d a n k o r k a n h ü k ü m e t g e r i a d ım a tt ı; k a ­ l a b a lık b i r S p a r ta k i s t g r u p is e k ıs a b i r s ü r e l iğ i n e V o r w â r t s b ü ­ r o s u n u iş g a l e tti. H a l k ın D o n a n m a B irliğ i ile ç a tı ş m a , ö z e llik le d e o n l a r a k a r ş ı g ü ç k u l l a n m a k a r a r ı, H a l k ın T e m s ilc ile r i K o n s e y i’n i n U S P D ’li v e M S P D ’li ü y e le r i a r a s ı n d a k i g e rg in liğ i d o r u k n o k t a s ı n a ç ık a r d ı v e 2 9 A r a lık ’ta H a a s e , D i t t m a n n v e B a r th h ü ­ k ü m e t t e n is tifa e tti. U S P D ’n i n k o n s e y d e n ç e k ilm e s i, M S P D ’n i n a s k e r î v e s ö m ü r ­ g e y le ilg ili m e s e l e l e r d e k i s ö z c ü s ü G u s ta v N o s k e ’y e d e r i n l e ş e n s iy a s i v e a s k e r î k r iz o r t a m ı n d a g ü ç lü a d a m r o l ü n ü o y n a m a fır­ s a tı s a ğ la d ı. N o s k e , M illi S a v u n m a B a k a n lığ ı g ö r e v in i “B e r lin ’d e d ü z e n i n y e n i d e n te s is e d ilm e s i h u s u s u n d a b a n a g ü v e n e b ilir s i­ n iz . B i r il e r i n in b u d a v a y ı s o n u n a k a d a r g ö t ü r m e s i g e r e k iy o r . B e n s o r u m l u l u k a lm a k t a n k o r k m u y o r u m , ” 12 d i y e r e k k a b u l e t­ ti. İ lk ic r a a tı, g e r ic i a r i s t o k r a t G e n e r a l W a l t h e r v o n L ü t t w i t z ’i B e r lin ’i n b a ş k o m u t a n ı i la n e tm e k v e b ö y le lik le h ü k ü m e t e d a h a iy i b i r s a v u n m a a r a c ı s a ğ la m a k o ld u . G r o e n e r ’i n 1 0 K a s ım ’d a E b e r t ’e v a a t e ttiğ i h e r n e id iy s e , d ü ­ z e n l i o r d u t e ş k i l a t ı “A l m a n y a ’d a k i h u z u r s u z l u ğ u b a s t ı r m a y a y ö n e l i k h a r e k e t e g e ç m e k t e n n e r e d e y s e a c i z d i .” 13 S a v a ş ın g e r ­ ç e k t e n s o n a e r d iğ i a n la ş ılın c a , ç o ğ u a s k e r i n b a ş lıc a d e r d i m ü m ­ k ü n o l d u ğ u n c a ç a b u k e v e d ö n m e k h a l i n e g e lm iş t i; u z u n v e z a h m e tl i r e s m i t e r h i s o lm a s ü r e c i n i n s o n a e r m e s in i b e k le m e k te n s e , b i r l i k l e r i n i t e r k e d e r e k e v e d ö n ü v e r d i l e r . B ir li k le r in d e k a l a n a s k e r l e r , ö z e ll ik l e d e c e p h e g e r i s i n d e k o n u ş l a n d ı r ı l m ı ş o l a n l a r , h a l k ı n b a ş ın a b e la o ld u ; y iy e c e k v e t e ç h i z a t ç a la r a k k a ­ r a b o r s a d a s a tı y o r , y e r e l h a lk ı ta c iz e d iy o r v e c e p h e d e n d ö n e n a s k e r l e r le ş id d e t li ç a r p ış m a la r a g ir iy o r la r d ı. B u k o ş u l l a r d a E b e r t h ü k ü m e t i , d ü z e n i s a ğ la m a k v e k e n d i ­ n i a ş ı r ı s o l d a n k o r u m a k i ç i n d ü z e n s i z m i l is g ü ç l e r i n e y ü z ü ­ n ü d ö n d ü . B u f ik ir, G e n e r a l G r o e n e r ’i n e m i r s u b a y ı, g e le c e ğ in ş a n s ö ly e s i v e W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n s o n d e m l e r i n d e p e r d e a r k a s ı n d a k i g ü ç lü ş a h s i y e ti A lb a y ( d a h a s o n r a G e n e r a l ) K u r t v o n S c h le ic h e r ’e a tf e d i l m i ş t i r .14 A n c a k b u t ü r b i r t a k ı m g ö n ü l ­ 12 N ig e l J o n e s, A 13 R ich ard B essel, “T h e G reat W ar in G erm an m em ory: T h e so ld ie r s o f th e First W o rld W ar, d e m o b ilisa tio n , an d W eim a r p o litic a l culture", G e r m a n H i s t o r y , 6 . cilt, sa y ı 1, 1 9 8 8 , s. 26. 14 F. L. C arsten, B r i e f H i s t o ry o f t h e B irt h o f t h e N a z i s , T h e R e ic h s w e h r in P o lit ics , Londra, 2 0 0 4 , s. 4 8 . C am bridge, 1 9 7 2 , s. 1 6 -1 7 . lü m ilis b i r l ik l e r i z a te n k u r u l m u ş t u . K a s ım D e v r im i’n d e n s o n ­ r a b i r g ö n ü l l ü l ü k v e “k e n d i b a ş ı n ı n ç a r e s i n e b a k m a ” d a l g a ­ s ı ü l k e y i s a r m ış ; b u n u n s o n u c u n d a d e v r i m c i “k ı z ı l m u h a f ı z ­ l a r d a n ” c u m h u r i y e t ç i “n e f s i m ü d a f a a a l a y l a r ı n a ” v e o r ta s ın ı f E in w o h n e t ıw e h r e n ’e (e v m u h a f ı z l a r ı ) k a d a r 15 ç e ş itli m il is g ü ç ­ l e r i o r ta y a ç ık m ış t ı. İ lk m ilis g ü ç l e r i n d e n b i r i , K a s ım 1 9 1 8 ’d e N o s k e t a r a f ı n d a n K ie l’d e k i i m p a r a t o r l u k d o n a n m a s ı s u b a y la ­ r ı n d a n d e v ş ir il e n , A lb a y v o n R a d e n k o m u t a s ı n d a k i 1 .5 0 0 k i ­ ş il i k g ü ç lü E i s e m e B r i g a d e ( D e m ir T u g a y ) o ld u . G e n e r a l L u d w ig v o n M a e r c k e r , b a ğ ım s ız o l a r a k v e k e n d i in is iy a tif iy le F r e i w i l l i g e L a r ı d e s j a g e r k o r p s ’u ( G ö n ü l l ü P iy a d e M ü f r e z e s i) k u r d u . B u m ü f r e z e , c e p h e d e h i z m e t e tm iş d e n e y im li s u b a y la r v e a s t ­ s u b a y l a r ( N C O ) t a r a f ı n d a n y ö n e t i l i y o r d u ; te m e l e ğ it im i n i ta ­ m a m la m ış h e r k e s e a ç ık t ı, a n c a k a ç ık ç a s iy a s i ( y a n i c u m h u r i ­ y e t k a r ş ı tı ) o l a n g ö n ü l l ü l e r i r e d d e d i y o r v e t ü m ü y e l e r i n i n E b e r t h ü k ü m e tin e b a ğ lılık y e m in i e tm e s in i ş a r t k o ş u y o r d u . 1 9 1 8 1 9 1 9 k ı ş ı n d a o r d u n u n k ü l l e r i n d e n a d e t a Z ü m r ü d ü a n k a g ib i b a ş k a b i r i m l e r d e d o ğ d u : G e n e r a l v o n H o f f m a n n b i r a tlı m u h a ­ fız b ir liğ i k u r d u , G e n e r a l H e ld 17. P iy a d e B irliğ i’n d e n b i r b i r l ik o l u ş t u r d u ; G e n e r a l v o n H u l s e n is e P o t s d a m ’d a 11 b i n k i ş i l ik b ir g ü ç o l u ş t u r d u . B u n l a r ı n t ü m ü , M a e r c k e r ’i ö r n e k a ld ı; k ı d e m li b i r s u b a y ( b a z e n b i r G e n e r a l, a m a g e n e llik le b i r A lb a y , B in b a ş ı v e y a Y ü z b a ş ı) , b e n z e r g ö r ü ş t e k i m e s l e k ta ş la r ın a b i r K o r p s [ b ir ­ lik ] o l u ş t u r m a n i y e t in i a ç ık lıy o r , o n l a r d a ü s o l a r a k k u l la n m a k ü z e r e b i r k ış la v e y a b e n z e r i b in a y ı iş g a l e d iy o r , a r d ı n d a n m ilis to p la m a y a v e e ğ itim v e r m e y e b a ş lıy o r d u . M ilis to p la m a h a b e r ­ le r i i l k b a ş ta a ğ ız d a n a ğ ız a y a y ıl ıy o r d u , a n c a k d a h a s o n r a A l­ ı n a n l a r a , a y a ğ a k a l k a r a k ü l k e l e r i n i B o lş e v iz m e k a r ş ı s a v u n m a ç a ğ rıs ı y a p a n g a z e te ila n la r ı v e d i k k a t ç e k ic i m ilis a fiş le r i o r t a ­ y a ç ık m a y a b a ş la d ı. 15 B kz. M ich a el G ey er, “In su rrectio n a ry w arfare: T h e G erm an d eb a te a b o u t a l e v e e e n m a s s e in O cto b er 1 9 1 8 ”, T h e Jo u r n a l o f M o d e m H i s t o r y , c ilt 7 3 , sayı 3 , E ylü l 2 0 0 1 , s. 4 5 9 -5 2 7 ; F. L. C arsten, T h e R e i c h s w e h r i n P o l i t i c s , C am bridg e, 1 9 7 2 , s. 1 7-21; D avid C lay Large, T h e P o l i t i c s o f L a w a n d O r d e r : A H i s t o r y o f t h e B a v a r i a n E in w o h n erw eh r, 1 9 1 8 - 1 9 2 1 , P h ila d elp h ia , 1980; v e D irk Sch u m ann, P o lit ica l V iö le n c e in t h e lap , N e w York, 2 0 0 9 , s. 24. V Je i m a r Re p u b l i c , 1 9 1 8- 1933, çev. T h o m a s D u n - B u g ö n ü l l ü b i r l i k l e r i k ı s a s ü r e s o n r a , N a p o l e o n ’a k a r ş ı B a ­ ğ ı m s ı z l ık S a v a ş la r ı s ı r a s ı n d a P r u s y a o r d u s u n a k a t ı l a n d ü z e n ­ s iz g ö n ü l l ü b i r l i k l e r i n e v e r i l e n a d la , F r e i k o r p s [ B a ğ ım s ız B ir ­ lik ] o l a r a k a n ılm a y a b a ş la d ı. B u u n v a n , ta n ım la y ıc ı v e a y n ı z a ­ m a n d a s iy a s iy d i: G ö n ü l l ü b i r l ik l e r i , o la ğ a n a s k e r ! h i y e r a r ş i n i n d ı ş ı n d a , “ö z g ü r y o l d a ş l a r d a n ” o l u ş a n d ü z e n s i z b i r l ik l e r d i . F r e ­ k is v e s in e b ü r ü n e r e k , g ö n ü l l ü l e r k e n d i l e r i n i A ta Y u r d u ­ iko r p s n u n ( i s t e r F r a n s ı z v e y a L e h iş g a li b i ç i m i n d e o l s u n , i s t e r “y a ­ b a n c ı ” k o m ü n i z m id e o l o ji s i b i ç i m i n d e ) y a b a n c ı iş g a lin e k a r ş ı s a v u n u c u la rı o la ra k k o n u m la n d ırıy o rla rd ı. A n c a k , d ü z e n li a s­ k e r î d i s i p l i n d e n y o k s u n o lm a la r ı, a ş ı n v e b a z e n h e d e f g ö z e tm e ­ y e n ş id d e t e y a t k ı n lı k l a r ı d o la y ıs ıy la s a v a ş s o n r a s ı F r e i k o r p s ’u n b ü y ü k b i r b ö l ü m ü , N a p o l e o n ’a k a r ş ı s a v a ş a n v a ta n s e v e r g ö n ü l ­ l ü l e r d e n z iy a d e a s k e r î g ö z ü p e k li k le r i v e g a d d a r y a ğ m a c ılık la ­ r ıy la n a m s a la n 16. y ü z y ıl d a k i A lm a n p a r a l ı a s k e r l e r i L a n d s k n e c hts’e m u h t e m e l e n d a h a y a k ın d ı. B u b i r l i k l e r i n h ı z la ç o ğ a lm a s ı v e i ş l e r i n i y a p m a k o n u s u n d a k i g a y r e tk e ş liğ i, g e n e llik le W e im a r A lm a n y a s ı’n a b i r s iy a s i ş id d e t k ü l t ü r ü n ü m ir a s b ı r a k a n s a v a ş ın g a d d a r l a ş t ır ı c ı e tk i l e r i n i n k a ­ n ı t ı o l a r a k g ö r ü l m ü ş t ü r . A n c a k , m ilis ş i d d e t i n i n i k i s a v a ş a r a ­ s ı d ö n e m d e A lm a n y a ’y a ö z g ü b i r f e n o m e n o l d u ğ u n u d ü ş ü n ­ m e k y a n lı ş o l u r . A te ş k e s v e o n u t a k i p e d e n V e r s a ille s A n t l a ş ­ m a s ı, B a tı C e p h e s i ’n d e ç a tış m a y ı s o n a e r d i r m i ş o la b ilir ; a n c a k O r t a v e D o ğ u A v r u p a ile O r t a D o ğ u ’d a ç e ş itli h iz ip le r , A v u s tu r y a - M a c a r is ta n , R u s v e O s m a n lı İ m p a r a t o r l u k l a r ı n ı n ç ö k ü ş ü y ­ le o r ta y a ç ık a n i k t i d a r b o ş l u ğ u n d a h â k i m i y e t k u r m a k i ç i n s a ­ v a ş ır k e n v e y a e s k iy e d a y a n a n e t n i k d ü ş m a n l ı k l a r ı k ö r ü k l e r k e n k a n d ö k ü l m e y e d e v a m e tti. A lm a n m ilis le r , A v u s tu r y a v e M a ­ c a r i s ta n ’d a k i b e n z e r g r u p la r la g ü ç lü b a ğ la r k u r a r a k “O r t a A v ­ r u p a ’n ı n c u m h u r i y e t ç i r e j i m l e r i n i n v e k o m ü n i s t h a r e k e t l e r i ­ n i n ç ö k ü ş ü n ü s a ğ la m a k u m u d u y l a b i r b i r l e r i n e s ila h v e l o jis tik d e s te k s a ğ lı y o r d u .” 15 G e r ç e k t e n d e F r e i k o r p s , “o r t a k ö z e llik le r i g e n ç v e s a v a ş la rla m il it a n la ş tı r ıl m ı ş o lm a la r ı o la n , b ü y ü k o r a n 16 R obert G en varth , “T h e C entral E u rop ean co u n te r-r ev o lu tio n : param ilitary vio le n c e in G erm an y, A ustria a n d H u n gary after th e G reat W ar”, sent, sa y ı 2 0 0 , 2 0 0 8 , s. 176. P a s t a n d P re - S avaş sonrası A lm a nya sı’nın sağcı m ilisleri ile 19. yüzyıldaki B ağ ım sızlık S av aşla rının m illiyetçi gönüllüleri aras ın da açıkça ba ğ la n tı kuran Freikorps L ü tzo w için m ilis lere çağrı afiş i (B u ndesarchiv, P lak 0 0 2 -0 0 7 -1 2 8 ). d a o r ta v e ü s t s ın ıf la r d a n g e le n s iy a s i r a d ik a lle r d e n o lu ş a n o l­ d u k ç a h o m o je n b ir u lu s - ö te s i ç e v r e n in ” y a ln ız c a b ir p a rç a s ıy d ı. B u ç e v re , s a v a ş v e y e n ilg i, d e v rim , k iş is e l v e u lu s a l h a y a l k ır ık ­ l ı k l a r ı , B a tı d e m o k r a s i s i k a r ş ı t l ı ğ ı v e S la v d ü n y a s ı n a k a r ş ı k o r ­ k u v e n e f re t (n e re d e y s e n e f r e t e ttik le ri h e r ş e y in k ö k e n i o la ra k b u g ö r ü l ü y o r d u ) d e n e y i m i n i p a t o l o j i k ö l ç ü d e p a y l a ş ı y o r d u . 17 A y n ı z a m a n d a , sa v a ş b ir m illiy e tç ilik v e e k o n o m ik h o ş n u t ­ s u z l u k d a l g a s ı n ı a ç ığ a ç ı k a r m ı ş t ı ; 1 9 1 9 ’d a m e v c u t d ü z e n e k a r ş ı 17 A .g .m ., s. 180. k ü r e s e l ö lç e k te g r e v le r, g ö s te r il e r v e a y a k la n m a l a r y a ş a n d ı. B a ­ tılı l id e r le r , k a p it a l i z m i n v e l ib e r a l d e m o k r a s i n i n t e m e ll e r i n in s a r s ıld ığ ın a v e ç ö k e b ile c e ğ in e d a ir ç o k g e r ç e k b i r k o r k u d u y u ­ y o r d u . B u n e d e n l e m ü t t e f i k h ü k ü m e t l e r , y a ln ız c a y e n i A lm a n h ü k ü m e t i n i B o lş e v ik d e v r i m i t e h d i d i n i s a v u ş t u r m a k i ç i n s a ğ ­ c ı m il is l e r d e n y a r a r la n m a y a te ş v ik e tm e y e d e ğ il, İ r l a n d a v e d i ­ ğ e r b ö lg e l e r d e k i m illiy e tç i h u z u r s u z l u k l a s a v a ş m a k i ç i n k e n d i m il is l e r i n i k u l la n m a y a d a d ü n d e n r a z ı y d ı.18 D o la y ıs ıy la , 1 9 1 8 1 9 2 3 a r a s ı n d a A lm a n n ü f u s u n u n ü z e r i n e s a l ı n a n s iy a s i ş i d d e t b e n z e r s iz d e ğ ild i; a s lı n d a b ö lg e d e , A v r u p a ’d a v e h a t t a k ü r e s e l ö l ç e k t e g ö r ü l e n g e n e l b i r ş i d d e t v e h u z u r s u z l u k e ğ ilim in e u y ­ gundu. B ir lik le r in i t o p la y a n N o s k e , B e r lin ’i n p o l is ş e fi, s o l k a n a t t a n U S P D ü y e s i E m il E i c h h o m ’u ( k i k e n d i s i n i n H a l k ın D o n a n m a B irliğ i’n e h ü k ü m e t l e ç a tış m a la r ı s ır a s ın d a y a r d ı m e ttiğ i n e d a ir y a y g ın ş ü p h e l e r m e v c u t t u ) g ö r e v d e n a lm a y a k a lk ış tı. B u h a m ­ le , 5 O c a k ’ta k i tle s e l g ö s te r ile r le k a r ş ıla n d ı. K a r i L i e b k n e c h t v e R o s a L u x e m b u r g l id e r liğ in d e y e n i k u r u l a n A lm a n y a K o m ü n i s t P a r tis i ( K o m m u n i s t i s c h e P a r t e i D e u t s c h l a n d s , K P D ) b u f ır s a t t a n is tif a d e e d e r e k y e n i b i r d e v r i m c i h ü k ü m e t o l u ş t u r d u v e E b e r t ’i g ö r e v d e n a la n b i r b i ld i r i y a y ın la d ı. B u s ır a d a s ila h lı K o m ü n i s t ­ l e r B e r lin ’d e k i ö n e m l i b i n a l a r ı iş g a l e tti. N o s k e , b u f ır s a tı h e m e n d e ğ e r l e n d i r i p L u i s e n s t i f t k ı z o k u ­ l u n d a k i g e ç ic i k a r a r g â h ı n d a n k e n d i s i n e b a ğ lı F r e i k o r p s ’u i s ­ y a n c ı l a r ı n ü s t ü n e s a ld ı. 1 0 O c a k ’ta , S p a r t a k i s t l e r i n y e r e l c e p ­ h a n e li ğ i e le g e ç ir m e s i t e h l i k e s i n e k a r ş ı S p a n d a u b a n l i y ö s ü n ü g ü v e n c e a l t ı n a a l m a k i ç i n a s k e r i b i r b i r l i k s e v k e d il d i. E r te s i g ü n , 1 .2 0 0 g e n ç s u b a y , h a r b iy e li v e ö ğ r e n c i, S p a r ta k is tle r i d e r ­ m e ç a tm a b a r i k a t l a r ı n a r k a s ı n d a n ç ı k a r m a k i ç i n la v s il a h la r ı, m a k i n e li t ü f e k l e r v e t o p la r k u l l a n a r a k e z ic i b i r g ü ç le B e r lin ’in 18 İk i savaş arasınd a m ilis şid d e ti h a k k ın d a k arşılaştırm alı çalışm alar iç in , bkz. b u k o n u y a a y rılm ış ö z e l sa y ı C o n t e m p o r a r y E u r o p e a n H i s t o r y , c ilt 1 9 , sa y ı 3, 2 0 1 0 , a y n c a D o n a ld B lo x h a m v e R obert G en v a rth ( e d .), P o l i t i c a l V i o l e n c e i n t h e T w en t iet h C e n t u ry E u ro p e , C am b ridge, 2 0 1 1 ; la n K ershaw , “W ar a n d p o li­ tical v io le n c e in th e tvven tieth c e n tu r y ”, C o n t e m p o r a r y E u r o p e a n 14, sayı 1, 2 0 0 5 , s. 1 0 7 -1 2 3 v e A n th o n y Read, T h e W o r l d o n F i r e : B a t tle w ith B o ls h e v is m , Londra, 2 0 0 8 . H is t o ry , cilt 1 9 1 9 a n d the y a y ın c ılık s e k t ö r ü n ü n b u l u n d u ğ u B e lle -A lia n c e P la tz ’a s a ld ı r ­ d ı. 15 O c a k Ç a r ş a m b a g ü n ü , d e v r im c i a y a k la n m a t a m a m e n s o ­ n a e r m i ş v e K o m ü n i s t l i d e r le r k a ç ıp s a k la n m ış tı . A n c a k b u o n ­ l a r ı k o r k u n ç m i s i l l e m e l e r d e n k u r t a r a m a d ı . 1 6 O c a k ’ta , B e r l i n e r Z e it u n g ’d a L i e b k n e c h t v e L u x e m b u r g ’u n t u t u k l a n a r a k , A t­ lı M u h a f ız B ir liğ i’n i n k a r a r g â h ı o l a n E d e n H o t e l ’e g ö t ü r ü l d ü ­ ğ ü h a b e r i ç ık tı. B u r a d a d ö v ü l ü p s o r g u l a n d ı k t a n s o n r a , a y r ı a r a ­ b a la r a z o r la b i n d ir il d il e r . B a ş ın d a k i y a r a d a n ç o k k a n k a y b e d e n L ie b k n e c h t , T i e r g a r t e n ’a g ö t ü r ü l d ü ; a r a b a d a n ç ık m a s ı s ö y le n ­ d i k t e n s o n r a s ı r t ı n d a n v u r u l d u . L u x e m b u r g b a ş ın a s e r t b i r d a r ­ b e a ld ı k ta n s o n r a s ila h la v u r u l d u v e L a n d w e h r k a n a lı n a a tıld ı. A n c a k ş i d d e t b u n u n l a d a s o n b u l m a d ı. D a h a ö n c e b ö l g e d e ­ k i k ö m ü r m a d e n l e r i n i n k a m u l a ş tı r ı lm a s ı k o n u s u n d a h ü k ü m e t ­ le t e r s d ü ş e n R u h r B ir le ş ik İ ş ç i K o n s e y i, h ü k ü m e t i n k e n d i l e r i ­ n e k a r ş ı h a r e k e t e g e ç e c e ğ i k o r k u s u y l a 6 Ş u b a t’ta g e n e l g r e v ila n e tt i. F r e i k o r p s d e v r e y e g i r d i ğ i n d e , ö z e r k b i r c u m h u r i y e t i la n e d ilm iş v e A lm a n y a ’n ı n g e r i k a l a n ı n a k ö m ü r s e v k iy a tla r ı d u r ­ d u r u l m u ş t u . 3 M a r t ’ta K P D , B e r lin ’d e g e n e l g r e v i ç i n b i r ç a ğ ­ r ı y a y ım la y a r a k b a ş k e n t t e i k in c i b i r d e v r i m c i a y a k la n m a d a lg a ­ s ı n ı n , “K a n lı H a f t a n ı n ” s in y a l le r in i v e r d i; d o k u z g ü n l ü k a m a n ­ s ız s o k a k ç a tı ş m a la r ın ı n s o n u n d a 15 b i n k iş i ö l d ü v e 1 2 b i n k i ­ ş i y a r a la n d ı. B u n u , G e n e r a l v o n M a e r c k e r ’i n O r t a A lm a n y a ’d a a s a y iş i s a ğ la m a k ü z e r e b ö lg e y e s e v k e d ilm e s iy le , M a r t- M a y ıs 1 9 1 9 ’d a G o t h a , H a lle , D r e s d e n , B r u n s w ic k v e L e ip z ig ’d e b i r d i ­ z i ş id d e t li ç a tış m a iz le d i. B u s ı r a d a , 2 1 Ş u b a t 1 9 1 9 ’d a K u r t E i s n e r ’i n ö l d ü r ü l m e s i v e d e v r i m e l i d e r l i k e tm e d e k e n d i s i n e r a k i p o l a n S o s y a l D e m o k ­ r a t E r h a r d A u e r ’i n y a r a la n m a s ı, B a v y e ra ’y ı k a r ı ş tı r m ı ş t ı . B av y er a s o s y a l d e m o k r a s i s i n i n ik i ö n e m l i ş a h s i y e ti n in d e v r e d ış ı k a l­ m a s ıy la ü l k e a n a r ş i y e s ü r ü k l e n d i . Y e n i s e ç i l e n E y a le t M e c lis i d a ğ ı l ı r k e n k a b i n e d e n g e r iy e k a l a n l a r B a m b u r g ’a k a ç t ı v e M ü ­ n i h ’te g e n e l g r e v ila n e d ild i. İ k t i d a r b o ş lu ğ u , y a z a r v e ş a ir E r ic h M ü h s a m ile 2 5 y a ş ın d a k i e k s p r e s y o n is t o y u n y a z a r ı E m s t T o ll e r ’i n ö n d e r l i ğ in d e k i b e k l e n m e d i k b i r g r u p a n a r ş i s t v e e n te l e k ­ t ü e l t a r a f ı n d a n d o l d u r u l d u . E n u f a k s iy a s i d e n e y im le r i y o k t u v e h ü k ü m e t l e r i , ta b ii b u n a h ü k ü m e t d e n e b ilir s e , B a v y e ra D e v ­ r im i ’n e A lm a n y a ’n ı n b a ş k a h i ç b i r y e r i n d e b u l u n m a y a n b i r k o ­ m e d i u n s u r u e k le d i. M a liy e B a k a n ı S ilv io G e s e ll, p a r a y ı d o l a ­ ş ı m d a n k a l d ı r m a k i s t i y o r d u ; y a k ın z a m a n d a b i r p s ik i y a tr i h a s ­ ta n e s i n d e n ç ık a n D ış iş le r i B a k a n ı F r a n z L ip p is e İ s v iç r e ’y e s a ­ v a ş i la n e tt i v e L e n i n ’e s e le f in in b a k a n l ı k t u v a l e t i n i n a n a h t a r ı y ­ la b i r l i k t e o r t a d a n k a y b o l d u ğ u n d a n y a k m a n b i r te lg r a f ç e k t i .19 N i h a y e t, y a ln ız c a a ltı g ü n s o n r a , b u k ıs a ö m ü r l ü r e j i m , C u m ­ h u r i y e t ç i M u h a f ız la r ın b i r d a r b e g iriş im iy le ç ö k tü . M ü n i h ’te k i r a d i k a l iş ç i s ın ıf ı, B a m b u r g y ö n e t i m i n i t a n ı m a y a r a k b i r R â t e r r e p u b lik , y a n i K o n s e y le r C u m h u r i y e t i i la n e tti. L i e b k n e c h t v e L u x e m b u r g t a r a f ı n d a n b i r B a v y e r a K o m ü n i s t P a r ti s i k u r m a k ü z e r e M ü n i h ’e g ö n d e r i l m i ş o l a n R u s K o m ü n i s t E u g e n e L e v in e , b u y e n i k u r u m u n d e n e t i m i n i e le a ld ı v e 1 0 b i n k i ş i l ik b i r K ız ıl O r d u to p la m a y ı b a ş a r d ı. K ız ıl O r d u d e r h a l y i y e c e k , m ü l k v e p a r a t o p la m a y a v e s iy a s i m u h a l if l e r i n i y a k a la m a y a b a ş la d ı. B a m b u r g ’d a S P D y ö n e t i m i n d e k i h ü k ü m e t i n b a ş k e n t i y e n i ­ d e n e le g e ç ir m e y e y ö n e l i k i l k h a m l e le r i, u t a n ç v e r ic i b i r b o z ­ g u n la s o n u ç la n d ı v e B a şb a k a n J o h a n n e s H o ffm a n n , a s k e rî y a r­ d ı m iç in B e r lin ’e b a ş v u r m a k z o r u n d a k a ld ı. N o s k e b u ta le b i b ü ­ y ü k b i r z e v k le k a b u l e tt i v e 2 7 N i s a n ’d a 3 0 b i n k iş i l ik F r e i k o r p s g ü c ü B a v y e ra t o p r a k l a r ı n a g ir d i, i k i g ü n s o n r a D a c h a u d ü ş t ü v e h ü k ü m e t g ü ç le r i M ü n i h ’e y a k la ş ı r k e n , K ız ıl O r d u k o m u t a n ı b a ş k e n t i n h a p i s h a n e l e r i n d e t u t u l a n 1 0 0 c iv a r ın d a b u r j u v a r e ­ h i n e n i n ö l d ü r ü l m e s i n i e m r e tti. 1 M a y ıs ’ta F r e i k o r p s ş e h r e n e r e ­ d e y s e h i ç b i r d i r e n i ş l e k a r ş ı la ş m a d a n g i r d i v e S o v y e t r e j i m i n i n s ö z d e a ş ır ıl ık l a r ı m c e z a l a n d ı r m a k i ç i n b i r h a f ta b o y u n c a B ey az T e r ö r u y g u l a d ı . K a tlia m s o n a e r e n e k a d a r , L e v in e v e a n a r ş i s t t a r i h ç i G u s ta v L a n d a u e r d a h il o l m a k ü z e r e e n a z 10 b i n “K ız ıl” k a tl e d il d i. N i h a y e t 7 M a y ıs ’ta , h ü k ü m e t g ü ç l e r i n i n k o m u t a n ı G e n e r a l v o n Ö v e n , ü s t l e r i n e M ü n i h ’te “a s a y iş i s a ğ la m a k la ” k a l­ m a y ıp “te m iz lik d e y a p t ı k l a r ı n ı ” b i l d i r d i .20 Ü lk e y i k a s ıp k a v u r a n ş i d d e t d a lg a s ı n a r a ğ m e n , 1 9 O c a k ’ta U lu s a l K u r u c u M e c lis s e ç im le r i y a p ıld ı. B u s e ç im le r , M S P D ’y e M e rk e z v e lib e r a l p a r tile r d e k i ılım lı m ü tte f ik le r in d e b ü y ü k 19 R ichard G runberger, 2 0 J o n e s, R e d R is in g in B a v a ria , B irt h o f t h e N a z i s , s. 157. Londra, 1 9 7 3 , s. 104. y a n k ı u y a n d ı r a n b i r z a f e r k a z a n d ı r d ı v e E b e r t ’i n g e ç i c i h ü k ü ­ m e t i n e g e n i ş b i r y e t k i ( v e d o l a y ı s ı y l a m e ş r u i y e t ) s a ğ l a d ı . M e c li s 6 Ş u b a t ’ta B e r l i n ’d e d e ğ i l , T h ü r i n g e n ’i n s e s s i z s a k i n k e n t i W e i m a r ’d a t o p l a n d ı . B u r a d a t o p l a n m a k a r a r ı , h e m p r a t i k h e m d e i d e o l o j i k t i . B ir y a n d a n h ü k ü m e t , y e n i c u m h u r i y e t i n i l k s e ç i l ­ m i ş k u r u m u n u W e i m a r ’d a t o p l a y a r a k y e n i r e j i m i P r u s y a m i l i ­ ta riz m i v e m u h a fa z a k â rlığ ın d a n b ilin ç li b ir ş e k ild e u z a k la ş tır ıp A y d ın la n m a v e A lm a n R o m a n tiz m in in r u h u n u c a n la n d ırıy o r­ d u . D iğ e r y a n d a n , R e ic h b a ş k e n tin d e b ir a n a y a s a ta s la ğ ı o lu ş ­ t u r m a g i b i c i d d i b i r iş e k a l k ı ş m a m a n ı n s o n d e r e c e p r a t i k n e ­ d e n l e r i d e v a r d ı: “K ız ıl B e r l i n ” h â l â ç o k t e h l i k e l i g ö r ü l ü y o r d u ; P r u s y a b a ş k e n tin e k ıy a s la W e im a r ç o k d a h a k ü ç ü k t ü v e s a v u ­ n u lm a s ı ç o k d a h a k o la y d ı. E b e r t 11 Ş u b a t ’t a c u m h u r b a ş k a n ı s e ç i l d i v e S c h e i d e m a n n , s o l ta n d a n s lı ılım lı p a r tile r d e n o lu ş a n b i r k o a lis y o n u n ş a n s ö l­ y e s i o l d u . U l u s a l M e c li s ’i n ö n ü n d e k i i l k ö n e m l i g ö r e v l e r , g e ç ic i K a s ım 1 9 1 8 a te ş k e s in i k a lıc ı b i r b a r ış a n tla ş m a s ın a ç e v ir m e k v e y e n i c u m h u r i y e t i n a n a y a s a l ç e r ç e v e s i n i b e l i r l e m e k t i . V e r s a i l le s A n tla ş m a s ı ile ilg ili a n la ş m a z lık (b k z . D ö r d ü n c ü B ö lü m ) , A l­ m a n t o p l u m u n d a b a r ı ş k o ş u l l a r ı y l a i l g il i a y r ı m l a r ı a ç ığ a ç ı k a r ­ d ı v e D D P ’n i n k a b i n e d e n ç e k i l m e s i y l e c u m h u r i y e t i n i l k h ü k ü ­ m e tin in s a d e c e 1 3 0 g ü n s o n r a d ü ş m e s in e n e d e n o ld u ; a n c a k n i- U lu s a l M e c l is S e ç i m S o n u ç la r ı (O c a k 1 9 1 9 ) h a y e ti n d e A lm a n y a ’n ı n 2 8 H a z ir a n 1 9 1 9 ’d a a n tla ş m a y ı im z a la ­ m a k ta n b a şk a se ç e n e ğ i y o k tu . B u a ra d a , Ş u b a t ve T e m m u z a ra ­ s ın d a , a r a l a r ı n d a s o s y o lo g M a x W e b e r , ö n d e g e le n lib e r a l s iy a ­ s e tç i F r ie d r ic h N a u m a n n v e t a r i h ç i F r ie d r ic h M ie n e c k e ’n i n d e b u l u n d u ğ u 2 5 k iş i l ik u z m a n k o m it e s i , s a y g ın h u k u k ç u H u g o P r e u s s ’u n b a ş k a n l ı ğ ın d a c u m h u r i y e t i n a n a y a s a s ı ü z e r i n d e ç a ­ lış tı. 3 1 T e m m u z ’d a a n a y a s a , 7 5 o y a k a r ş ı 2 6 2 o y la k a b u l e d il­ d i v e 11 A ğ u s to s 1 9 1 9 ’d a y ü r ü r l ü ğ e g ird i. S ağd an g e le n te h d it 1 9 2 0 i lk b a h a r ı n d a , s iy a s i d u r u m i s t i k r a r k a z a n ı y o r g ib i g ö r ü ­ n ü y o r d u ; M ü tte fik a m b a r g o s u n u n s o n a e rm e s i d e e k o n o m ik d u r u m u n iy ile ş m e s i a n la m ın a g e liy o r d u . İ s t i h d a m v e d ü k k â n ­ l a r d a k i y iy e c e k m i k t a r ı a r t a r k e n , iş ç i s ın ıf ı ih tila f la r ı v e g ö s te ­ r il e r a z a ld ı v e h ü k ü m e t , K a s ım 1 9 1 8 ’d e n b e r i i lk k e z k e n d i n i g ü v e n d e h i s s e t m e y e b a ş la d ı. D ü z e n l i o r d u n u n ( R e i c h s w e h r ) 1 E k im 1 9 1 9 ’d a k u r u lm a s ı y la , h ü k ü m e t , F r e i k o r p s m il is k u v v e t ­ l e r i n i n v a r lığ ın ı s ü r d ü r m e n i n g e r e k s iz o l m a k la k a lm a y ıp h ü k ü ­ m e t i n p o z i s y o n u n u d a t e h d i t e ttiğ i n i h i s s e d e r e k g ö n ü l l ü b i r l i k ­ le r i n i d a ğ ıtm a y a k a lk ış tı . S o n u ç , A lm a n y a ’y ı y e n i b i r s iy a s i ş id ­ d e t s a r m a lın a s ü r ü k l e y e n ş id d e t li b i r te p k i o ld u . P e k ç o k g ö n ü l lü , s iv il h a y a tt a k i o l a n a k la r ı s ın ı r lı o l d u ğ u iç in m il is l e r e k a t ı l m ı ş t ı v e ş im d i m il is g ü c ü n ü n d a ğ ıtılm a s ı, o n l a ­ r ı t e k r a r iş s iz lik v e t o p lu m s a l y a lıtılm ış lık te h d id iy le k a r ş ı k a r ­ ş ıy a b ı r a k ı y o r d u . F r e i k o r p s ’u d a ğ ıt m a k a r a r ı a y n ı z a m a n d a e s ­ k i s u b a y t e ş k i la t la r ın ı n b e li r li k e s im le r iy le h ü k ü m e t a r a s ı n d a k i m e v c u t g e r g in lik le r i d o r u k n o k t a s ı n a ta ş ıd ı. S iy a s e tç ile r v e d i p ­ l o m a tl a r a s k e r î g ü c ü n t a m a m e n m a ğ l u p o l d u ğ u n a v e V e rs a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n re v iz e e d il m e s i n in m e r k e z i n d e , e k o n o m i k c a n ­ l a n m a v e B a tı G ü ç le r iy le u z la ş m a n ı n o lm a s ı g e r e k tiğ in e i n a n ı ­ y o r d u ; o y s a s u b a y la r ın i ç i n d e k i b i r ç e k ir d e k k a d r o , a n tl a ş m a ­ n ı n i m z a l a n m a s ı n ı , o r d u y a k a r ş ı “c u m h u r i y e t i n a s k e r k a r ş ı t ı o l d u ğ u n u k a n ı t l a y a n ”21 b i r s a ld ı r ı o l a r a k g ö r ü y o r d u . B u ş ü p h e , 21 W illia m M u lligan , “T h e R eich sw eh r an d th e W eim ar R ep u b lic”, (e d .) A n th o n y M cE lligott, W ei m a r G e r m a n y , O xford , 2 0 0 9 , s. 8 5 . MSPD eş b a ş ka nı ve C um huriyetin ilk C um hu rb aşk anı Friedrich E bert’in 1 9 2 2 yılında çe kilm iş fotoğrafı (Bundesarchiv, B ild 1 4 6 -2 0 0 4 -0 0 9 7 / C C -BY -S A). y e n i r e j i m i a ş ı r ı s o l u n t e h d i d i n e k a r ş ı s a v u n m a k i ç i n b u n c a fe ­ d a k â r lık y a p m ış o la n m ilis k u v v e tle r in in d a ğ ıtılm a s ıy la d a d o ğ ­ ru la n m ış g ö r ü n ü y o r d u v e h o ş n u ts u z b a z ı s u b a y la rın , c u m h u ­ riy e ti y ık m a k iç in h a lih a z ır d a k o m p lo la r k u r a n a z s a y ıd a sa ğ c ı k o m p l o c u y l a i ş b i r l i ğ i y a p m a s ı n a y o l a ç tı. Freikorp s ’u n d a ğ ıtılm a s ı, k o m p lo c u la r a m ü k e m m e l b ir fır­ s a t s a ğ la d ı. M ilis le r i d a ğ ıta n h ü k ü m e t , m u h a lif le r in e , s u b a y la ­ r ı d ış ın d a h iç k im s e y e b a ğ lılık d u y m a y a n v e a m a ç la rın a u la ş ­ m a k iç in ş id d e t k u lla n m a y a h a z ır, h o ş n u ts u z a s k e rle rd e n o lu ­ ş a n b i r o r d u s u n d u . 1 3 M a r t 1 9 2 0 ’d e d is ip lin in i Freikorps’una Kriegsmarine’nin gaddar ta ş ım ış e s k i b ir d e n iz c i a lb a y ı o la n H e r m a n n E h r h a r d t , a d a m l a r ı n ı B r a n d e n b u r g K a p ı s ı ’n d a n s o ­ k a r a k B e r l i n ’i e l e g e ç i r d i . N o s k e , o r d u n u n d a r b e y i d u r d u r m a - s im i s t e d i ğ i n d e , g e n e r a ll e r , k e s i n l i k l e “R e i c h s w e h r b i r l i k l e r i ­ n i n b a ş k a R e ic h s w e h r b i r l i k l e r i n e a te ş a ç m a y a c a ğ ı n ı ”22 b i l d i r ­ d i. K e n d i le r in i s a v u n a c a k h i ç b i r b i r l i k b u l a m a y a n k a b in e , iş ­ ç i s ı n ı f ı n a “ G r e v e ç ı k ı n , iş b ı r a k ı n , a s k e r î d i k t a t ö r l ü ğ ü d u r ­ d u r u n ” v e “c u m h u r i y e t i k o r u m a k i ç i n t ü m i m k â n l a r ı s e f e r ­ b e r e d e r e k s a v a ş ı n ”23 d iy e ç a ğ r ı d a b u l u n u p a p a r t o p a r D r e s d e n ’e k a ç tı. M u h a f a z a k â r s iy a s e tç i v e A t a y u r t P a r ti s i ’n i n k u r u ­ c u l a r ı n d a n W o lf g a n g K a p p , is y a n c ı la r t a r a f ı n d a n ş a n s ö ly e ila n e d ild i; G e n e r a l v o n L ü t tw it z is e o r d u b a ş k o m u t a n l ı ğ ı n a g e ti ­ r ild i. A n c a k d a r b e , m u h a f a z a k â r la r v e k ı d e m l i o r d u s u b a y la r ı a r a s ı n d a b ile c id d i b i r d e s t e k t e n y o k s u n d u . İ ş ç i s ın ıf ı h ü k ü m e ­ t i n g e n e l g r e v ç a ğ r ıs ın a u y d u ; R e i c h s b a n k r e s m i y e tk i o l m a d a n p a ra b a s m a y ı re d d e tti v e m e m u r la r d a rb e c ile rin e m irle rin i y e ­ r i n e g e ti r m e d i. S a d e c e d ö r t g ü n s o n r a d a r b e h ü k ü m e t i ç ö k t ü v e K a p p p a n i k h a li n d e k a ç tı. B u n a r a ğ m e n , s o n u ç s u z d a r b e g ir iş im i s a ğ a y ö n e li k b i r te p k i d o ğ u r m a d ı . H a z ir a n 1 9 2 0 ’d e k i R e ic h s ta g s e ç im le r in d e , S P D v e D D P ’n i n o y la r ı y a k la ş ık y a n y a d ü ş e r k e n , B a ğ ım s ız S o s y a lis tle r v e N a s y o n a lis tle r e y ö n e li k d e s te k a r ttı. B u d u r u m , R ic h a r d B ess e l’i n “W e im a r s iy a s e ti n in a y ır t e d ic i ö z e lliğ i” o l a r a k t a n ı m l a ­ d ığ ı, s e ç m e n le r in “h ü k ü m e t k u r m a v e d o l a y ıs ıy la i s t e r is te m e z h a l k ı n h o ş u n a g i t m e y e n k a r a r l a r a lm a s o r u m l u l u ğ u n u k a b u l e d e n p a r t i l e r i ”24 s e ç im s a n d ığ ı n d a c e z a l a n d ı r m a e ğ il im i n in ilk ö r n e ğ iy d i. T ü m b u n l a r a k a r ş ı n , K a p p d a r b e s i n in e n d o ğ r u d a n s o n u c u , s o l t e h d i d i n y e n id e n c a n la n m a s ı o ld u . D a r b e g ir iş im i­ n e p a s if d i r e n i ş , R u h r ’d a k i s o l a y a k la n m a y a y a n s ıd ı; m il it a n iş ­ ç ile r , c u m h u r i y e t i k o r u m a k iç in g e n e l g r e v ç a ğ r ıs ın a k e n d i s i­ y a s i ta le p le r iy le y a n ıt v e r d i. O c a k v e M a r t 1 9 1 9 ’d a B e r lin ’d e k i ö n c e k i a y a k la n m a l a r ı n a k s in e , M â r z r e v o l u t i o n ( M a r t D e v r im i) ç o k iy i ö r g ü t l e n m i ş t i v e “R u h r K ız ıl O r d u s u ”n u n y a k la ş ı k 5 0 b i n iy i s il a h la n m ış v e d is ip lin li ü y e s i t a r a f ı n d a n g e r ç e k le ş tir il22 C arsten, 23 “A p p eal o f th e S ocial D em o cra tic Party for a gen eral strik e”, (e d .) A n to n Kaes, R e ic h s v / e h r in P o li t ic s , s. 79. M artin Jay v e Edw ard D im en d b erg , T h e W e im a r R e p u b li c S o u rc e b o o k , B erkeley, 1 9 9 4 , s. 16. 24 R ichard B e sse l, “G erm a n y from w ar to d ic ta to r s h ip ”, (e d .) M ary F u lb r o o k , G e r m a n H i s t o r y S i n c e 1 8 0 0 , L ondra, 1 9 9 7 , s. 2 4 5 . R e i c h s t a g S e ç i m S o n u ç la r ı (H a z ir a n 1 9 2 0 ) K D P - 4 s a n d a ly e , % 2,1 d i; “R u h r K ız ıl O r d u s u ” , R e i c h s w e h r b i r l i k l e r i y l e m i l i s v e p o ­ l i s m ü f r e z e l e r i n i h ı z l a m a ğ l u p e d e r e k A l m a n y a ’n ı n e n b ü y ü k s a n a y i b ö l g e s i n i n d e n e t i m i n i e le g e ç ir d i . A n c a k k o m ü n i s t l e r i n z a fe ri k ıs a ö m ü r lü o ld u , is y a n c ıla r la h ü k ü m e t g ü ç le r i a r a s ın d a ­ k i 1 2 g ü n l ü k a t e ş k e s b o z u l d u k t a n s o n r a , G e n e r a l v o n V V a tter 2 N i s a n ’d a d ü z e n l i o r d u b i r l i k l e r i y l e m i l i s l e r d e n o l u ş a n k a r m a b i r b i r l i ğ i R u h r ’a s o k t u . B u “b ü y ü k h ü c u m ” ö n c e k i y ı l M ü n i h S o v y e tin in b a s tır ılm a s ı k a d a r ş id d e tli v e k a n lı o ld u ; h a r e k â tın i l k i k i g ü n ü n d e t a h m i n e n b i n “K ı z ı l ” ö l d ü r ü l d ü . M ilis le rin s o la k a r ş ı a y rım g ö z e tm e d e n ş id d e t u y g u la m a s ı, ta rih ç ile r ta ra fın d a n g e le n e k s e l o la ra k h e m S o sy al D e m o k ra t l i d e r l i ğ i n d e v r i m e “i h a n e t i n i n ” h e m d e s a ğ c e n a h t a y e n i c u m ­ h u riy e te k a rş ı y a y g ın b ir d ü ş m a n lığ ın k a n ıtı o la ra k g ö r ü lm ü ş ­ tü r. A n c a k y a k ın ta r ih te b a z ı a k a d e m is y e n le r, y e n i re jim e k a r ­ ş ı ö f k e y le d o l u ü s t v e o r t a s ı n ı f t a n g e n i ş b i r A l m a n k a t m a n ı n ı n b u l u n d u ğ u g ö r ü ş ü n e b a ş a r ı l ı b i r ş e k i l d e k a r ş ı ç ı k m ı ş t ı r . 25 S u ­ b ay , m e m u r v e h u k u k ç u la r ın b irç o ğ u y e n i c u m h u riy e ti s e v m e ­ s e d e , ç o ğ u W e i m a r a n a y a s a s ı n ı n h u k u k i ç e r ç e v e s i i ç i n d e A l­ m a n y a ’y a e s k i ş a n ı n ı k a z a n d ı r m a k a m a c ı y la ç a l ı ş m a y a h a z ı r d ı . 25 Ö rn. b k z. S ch u m a n n , P o lit ica l V io le n c e in t h e W e im a r R e p u b li c, s. 24. C o n a n F is c h e r , m u h a f a z a k â r v e m o n a r ş i s t g ü ç le r in y e n i ılım lı c u m h u r i y e t ç il ik l e g ö r e c e u z la ş tığ ı v e z a m a n i ç i n d e c u m h u r i y e ­ te k a r ş ı s e v g i o lm a s a d a “iş le v s e l b i r b a ğ lı lı k ” g e liş tir d iğ i F r a n ­ s ız Ü ç ü n c ü C u m h u r i y e t i ’y le k a r ş ı l a ş t ı r m a l a r y a p m ı ş t ı r . F i s c ­ h e r , W e i m a r A lm a n y a s ı’n d a d a ( K a p p d a r b e s i n e k a r ş ı b ü r o k ­ r a t i k d i r e n i ş t e o l d u ğ u g i b i) b u n a b e n z e r “iş le v s e l b a ğ lı lı k ” ö r ­ n e k l e r i n i n g ö r ü le b i le c e ğ i n i b e l i r t i r .26 B a ş k a y e r l e r d e , s u b a y la ­ r ı n b e l i r l i k e s i m l e r i n i n n i h a i a m a c ı V e r s a ille s A n t l a ş m a s ı ’n m g e ri ç e v r ilm e s i v e y a m o n a r ş i n i n y e n i d e n g e tir ilm e s i o l m u ş o la ­ b ilir; a n c a k e n a z ı n d a n o s ır a d a , A lm a n y a ’n ı n a n a r ş iy e v e iç s a ­ v a ş a k a y m a s ın ı ö n l e m e n i n t e k y o l u n u n ; a y n ı z a m a n d a d e v r im v e y e n il g i t r a v m a s ı n d a n s o n r a y e n id e n g ü ç k a z a n m a s ı n ı s a ğ la ­ m a n ı n e n iy i y ö n t e m i n i n g e n iş ta b a n lı lib e r a l p a r l a m e n t e r c u m ­ h u r i y e t o l d u ğ u n u k a b u l e d iy o r la r d ı. B u n u n e n iy i k a n ıt ı, O r d u K o m u t a n l ığ ı ’n ı n E b e r t h ü k ü m e t i n i d e s te k le m e y e h a z ır o lm a s ı v e d a r b e s ır a s ın d a m e m u r l a n n p a s if d i r e n i ş i d ir . Y in e d e , s a ğ m u h a l e f e t k a n a d ı n ı n i ç i n d e k i d a h a r a d i k a l u n ­ s u r l a r ı n c u m h u r i y e t e y ö n e li k t e h d i d i, K a p p d a r b e s i n i n b a ş a r ı ­ s ız lığ a u ğ r a m a s ı n d a n s o n r a d a o r t a d a n k a lk m a d ı. A k s in e , d a r ­ b e n i n e le b a ş la r m a v e r i l e n ş a k a g ib i h a f if c e z a la r ( d a r b e y e k a t ı ­ la n 7 7 5 s u b a y d a n y a ln ız c a a lt ıs ı n ın iliş iğ i k e s ilm iş v e v o n L ü ttw itz e m e k lilik h a k l a r ı n ı n t ü m ü n d e n y a r a r la n a r a k e m e k li e d il­ m i ş t i ) , b a ş lı c a k o m p l o c u l a r ı n ç o ğ u n u n y e r i n d e k a ld ı ğ ın ı g ö s ­ t e r i y o r d u . B u n la r , c u m h u r i y e t i n i lk g ü n l e r i n d e m a n t a r g ib i b it iv e r e n g iz li s a ğ c ı t o p l u l u k l a r a , m ilis ö r g ü t l e r i n e v e v ö l k i s c h * g r u p la r a g ire b iliy o r la r d ı. Ç a ğ d a ş b i r y o r u m c u , d e m o k r a s iy i d e ­ v ir m e y e a n t iç m iş b u t ü r d e n e n a z 5 9 g r u b u t e s p it e tm iş tir ; a n ­ c a k b u d u r u m c u m h u r i y e t ç i s i s t e m i n s a ğ d a n g e le n u y u m l u v e tu ta r lı b ir m u h a le fe tle k a rş ı k a rş ıy a o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e m i­ z e n e d e n o l m a m a lıd ır . B u g r u p l a r ç o ğ u k e z y a lıtılm ış d u r u m ­ d a v e s ı n ı r l ı s a y ıd a y d ı; o r t a k h e d e f l e r d e n v e y a g ü ç lü l i d e r l e r ­ 26 F isch er, “A v ery G erm an re v o lu tio n ? ”, s. 2 0 -2 3 . (* ) V ölk isch : N a sy o n a l so sy a listle r in A lm a n ca “v o lk ” (h a lk ) k e lim e sin d e n tü ret­ tikleri bu k e lim e n in d ilim iz e çev rilm esi m ü m k ü n d eğild ir. Y ak ın karşılığı için “ırkçı" d ü şü n ü le b ilir . Z aten H itler b aşta o lm a k ü z e r e , n a sy o n a l so s y a listle r h a lk v e ırk k elim e le rin i sık sık birb irin in yerin e kullanıyorlard ı. Ara m illiy e tç i­ lik , e tn ik h a lk çı m illiy e tç ilik olarak da çev rileb ilir - yay.h az.n . d e n y o k s u n l a r d ı ; f a a liy e tle r in e y ö n e li k y a s a l d e n e t i m d e n k a ç ­ m a k iç i n s ık s ık is im d e ğ iş t ir iy o r v e y a d a ğ ılıp s o n r a y e n i d e n b ir a ra y a g e liy o r la r d ı. R â t e r r e p u b lik ’ in y o k e d ilm e s in d e n v e a r d ın d a n g e le n B e ­ y a z T e r ö r ’d e n s o n r a B a v y e ra , A lm a n s a ğ ın ı n k a lb i v e O r t a A v ­ r u p a ’d a k i k a r ş ı d e v r i m c i le r d e n o l u ş a n b i r a ğ ın m e r k e z i h a lin e g e ld i. G u s t a v R i t te r v o n K a h r , R e i c h s w e h r k u m a n d a n ı G e n e ­ r a l O t t o v o n L o s s o w v e p o lis ş e fi A lb a y H a n s S e is s e r ’d e n o l u ş a n m u h a f a z a k â r b i r k liğ in y ö n e t i m i n d e , y e tk i li l e r B e r lin ’d e fe d e ra l h ü k ü m e t t a r a f ı n d a n y a s a k l a n a n s a ğ c ı ö r g ü t l e n m e l e r i n f a a liy e t­ le r i n e g ö z y u m d u ; r e s m i f o n la r c u m h u r i y e t k a r ş ı tı d a v a y a y a r ­ d ı m c ı o l m a k a m a c ıy la h o r t u m l a n d ı . G ü n e y d e y a r d ı m a k a v u ­ ş a n s iy a s i s ığ ı n m a c ı la r d a n b i r i d e s e m p a t iz a n t o p r a k s a h ip l e r i v e y e r e l p o lis ş e f i n in k o r u d u ğ u Y ü z b a ş ı E h r h a r d t o ld u ; E h r h a r d t 1 9 2 1 ’d e B a v y e ra ’d a O r g a n is a t io n C o n s u l ’ü k u r d u . B u n u ta ­ k i p e d e n 1 4 a y b o y u n c a b i r s iy a s i c in a y e tl e r f u ry a s ı y a ş a n d ı; b u c in a y e tl e r i n ik i a m a c ı v a rd ı: K a s ım 1 9 1 8 ’d e A lm a n y a ’y a i h a n e t e d e n “h a i n l e r e ” O r ta ç a ğ ’d a k i F e m e g e r i c h t ’l e r ( h iç b i r r e s m i y a r ­ g ı s is t e m i n i n b u l u n m a d ı ğ ı z a m a n la r d a h ız lı v e a c ım a s ız ş e k il ­ d e a d a le t u y g u la y a n m ilis le r ) g ib i “a d a le t ” d a ğ ıt m a k v e s o l b ir a y a k la n m a y ı p r o v o k e e d ip y e n i d e n c a n la n a n s a ğ h a r e k e t i n b u a y a k la n m a y ı b a s tı r m a s ın ı v e a s k e r î b i r d i k t a t ö r l ü ğ ü n k u r u l m a ­ s ın ı s a ğ la m a k . B u “F e m e ” c in a y e tl e r i n i n A ğ u s to s 1 9 2 1 ile H a ­ z ir a n 1 9 2 2 a r a s ı n d a y a k la ş ık 3 5 0 s iy a s i c in a y e ti k a p s a d ığ ı t a h ­ m i n e d il m e k t e d ir . K u r b a n l a r ı n ç o ğ u n l u ğ u n u , c u m h u r i y e t s is ­ te m i iç i n d e ç a lış m a y a h a z ır o l a n m e m u r la r ; m u h b i r l e r v e O r g a ­ n i s a t i o n C o n s u l ’ü n e s k i ü y e le r i o l u ş t u r u y o r d u a n c a k E h r h a r d t ö n e ç ık a n c u m h u r i y e t ç i s iy a s e tç ile r i d e h e d e f liy o r d u . B u c in a y e tl e r i n a r a s ı n d a e n s e s g e ti r e n l e r i , s u i k a s t k a m p a n ­ y a s ın ı b a ş la t a n v e b i ti r e n l e r o ld u : H ü k ü m e t b a k a n l a n M a tth ia s E r z b e r g e r v e W a lt h e r R a th e n a u s u ik a s tla n . 1 9 1 7 b a n ş a n tla ş m a ­ s ın d a v e a te ş k e s g ö r ü ş m e le r in d e k i r o lü k a d a r A lm a n y a ’n ı n V e r ­ s a ille s A n tla ş m a s ı k a p s a m ın d a k i y ü k ü m lü l ü k le r in i y e r in e g e tir ­ m e s i g e r e k tiğ in e d a ir h a lk a y a p tığ ı a ç ık la m a n e d e n iy le d e s a ğ ın n e f r e t e ttiğ i E r z b e r g e r d a h a ö n c e b i r s u ik a s t g ir iş im in d e n k u r t u l ­ m u ş t u ; a n c a k d ü ş m a n l a n n ih a y e t o n u B a d e n ’d e k i B ad G r ie s b a c h k a p lıc a la r ın d a ta til y a p a r k e n y a k a la d ı. 2 6 A ğ u s to s 1 9 2 1 ’d e M e r ­ k e z P a r tis i’n d e n b i r ç a lış m a a rk a d a ş ıy la b i r lik te y ü r ü y ü ş y a p a r ­ k e n , N a s y o n a lis t b i r ö l ü m t im in i n s a ld ır ıs ın a u ğ r a d ı. E r z b e r g e r t o p la m 1 2 k u r ş u n y a r a s ıy la ö ld ü ; s u i k a s t ç ı la r H e i n r i c h T ille s s e n v e H e in r ic h S c h u ltz is e M ü n ih ’e d ö n e r e k b u r a d a n s e m p a t i ­ z a n k a r ş ı d e v r im c ile r ta r a f ın d a n s a k la n a c a k la r ı M a c a r is ta n ’a k a ç ­ tı; M a c a r is ta n ’d a k i s a ğ h ü k ü m e t s u ç lu la r ı i a d e e tm e y i r e d d e t ti .27 E r z b e r g e r c in a y e ti n i , U S P D p a r t i b a ş k a n ı H u g o H a a s e c in a ­ y e ti iz le d i. H a a s e , R e ic h s ta g ’ı n m e r d i v e n l e r i n d e v u r u l a r a k ö l d ü ­ r ü ld ü ; y a n ın d a k i e s k i ş a n s ö ly e P h ilip p S c h e id e m a n n is e s u ik a s t g ir i ş im in d e n s a ğ k u r t u l d u . A n c a k h a lk t a b ü y ü k ö f k e u y a n d ır a n v e y e tk ilile r i “F e m e ”y e k a r ş ı c id d i ö n l e m le r a lm a k z o r u n d a b ı ­ r a k a n s a ld ır ı, D ış iş le ri B a k a n ı W a lt e r R a t h e n a u ’y a y a p ıla n o ld u . Y a h u d i a ta la r ı v e ( A v r u p a ’d a b i r s e r b e s t tic a r e t b ö lg e s in in k u r u l ­ m a s ın ı iç e r e n ) ile r i s iy a s i g ö r ü ş le r i n e d e n iy le s a ğ ın z a te n n e f r e t e ttiğ i R a th e n a u , d ış iş le r i b a k a n ı o la r a k M ü tte f ik le r le E r fü llu n g s p o l i t i k ’i ( a n tla ş m a h ü k ü m l e r i n i y e r in e g e tir m e s iy a s e ti) u y g u la ­ y a r a k v e S o v y e tle r B irliğ i’y le R a p a llo A n tla ş m a s ı’n ı im z a la y a ra k ş im ş e k le r i ü z e r i n e ç e k ti. 2 4 H a z ir a n 1 9 2 2 s a b a h ı R a th e n a u , B e r­ l i n ’i n G ru n e v v a ld b a n l i y ö s ü n d e k i e v i n d e n W il h e l m s t r a s s e ’d e k i o fis in e g i tm e k ü z e r e y o la ç ık tı. S a a t 1 l ’i b ir a z g e ç e, s a ğ c ı s u ­ i k a s tç ıla r ın b u l u n d u ğ u b i r o to m o b il, R a t h e n a u ’n u n a r a c ın ı h a ­ fif s ila h la r la k u r ş u n y a ğ m u r u n a t u t t u k t a n s o n r a o t o m o b i li n c a ­ m ı n d a n iç e r i b i r e l b o m b a s ı a ttı. D ış iş le ri B a k a n ı, b a ş ı n d a n v e g ö ğ s ü n d e n y a r a la n d ı; d o k t o r g e lm e d e n ö n c e ö lm ü ş tü . A n c a k s u ik a s t , s o l b i r is y a n a v e y a m il liy e tç i d u y g u l a r ı n k a ­ b a r m a s ın a y o l a ç m a k ta n z iy a d e , k a ti ll e r e y ö n e li k h a l k t a n g e le n b ü y ü k b ir ö fk e p a tla m a s ın a v e s e n d ik a la r, d e m o k r a t p a rtile r v e c u m h u r i y e t ç i d e r n e k l e r t a r a f ı n d a n d ü z e n l e n e n k itle s e l g ö s ­ te r i le r b i ç i m i n d e c u m h u r i y e t e d e s te k v e r i l m e s in e n e d e n o ld u . G e r ç e k t e n d e , h a l k ı n s u ç a k a r ş ı ö f k e s i o k a d a r b ü y ü k t ü k i, O rg a n is a t io n C o n s u l s u i k a s t k a m p a n y a s ın ı a s k ıy a a la r a k b i r s ü ­ re s a k l a n m a n ı n s iy a s i a ç ıd a n d a h a d o ğ r u o la c a ğ ın a k a r a r v e rd i. F a k a t R a th e n a u c in a y e ti n i n m illiy e tç i ş id d e t d a lg a s ın ı d u r d u r 27 Bkz. J o n e s, B irt h o f t h e N a z is , r e v o lu tio n ”, s. 1 8 3 -1 8 4 . s. 2 1 6 v e Gervvarth, “C entral E u rop ean co u n ter- M ünih B iraha ne D arbes i'nin eleba şları, 1 9 2 4 bah arın da du ru şm alarınd an önce poz veriyor. General Ludendorff ortan ın sa ğın da , H itler'in yan ınd a duruyor (Bundesarchiv, Bild 1 0 2 -0 0 3 4 4 A / Heinrich H offm ann / C C -BY -S A). m a k ta n ö te s o n u ç la r ı v a rd ı. K e n d ile r in i g e r ç e k v a ta n s e v e rle r v e “A l m a n r u h u n u n ” s a v u n u c u l a r ı o l a r a k ; c u m h u r i y e t ç i m u ­ h a l i f l e r i n i i s e 1 9 1 8 ’d e o r d u y u s ı r t ı n d a n b ı ç a k l a y a n h a i n “ K a ­ s ım S u ç lu la r ı” o la r a k g ö s te r e n c u m h u r iy e t k a r ş ıtı s a ğ c ıla ra k a r ­ şı p a r la m e n te r d e m o k ra s i y a n lıla rın ın a h lâ k i b ir ü s tü n lü k sağ ­ la m a s ın a v e s a ğ c ıla rı k a til a ş ır ı u ç la r la ö z d e ş le ş tir m e s in e o la n a k v e rd i. A y n ı z a m a n d a R a th e n a u k ıs a s ü r e d e h a y a tın ı c u m h u r i­ y e t v e A lm a n h a lk ı iç in fe d a e d e n b ir c u m h u r iy e t ş e h id in e d ö ­ n ü ş t ü . P r a t i k a ç ı d a n , R a t h e n a u c i n a y e t i n i h a y e t R e i c h s t a g ’ı s a ğ ­ d a n g e l e n t e h d i d e k a r ş ı ö n l e m a l m a y a v e 1 8 T e m m u z 1 9 2 2 ’d e C u m h u r i y e t i K o r u m a K a n u n u ’n u k a b u l e t m e y e i t ti . B u k a n u n , a ş ı n ö r g ü tle r i y a s a k la m a k la v e s iy a s i ş id d e t d a v a la r ın ın g ö r ü le ­ ce ğ i ö z e l m a h k e m e le r k u r m a k la k a lm ıy o r, ç a ğ d a ş te rö r le m ü ­ c a d e l e y a s a l a r ı n d a o l d u ğ u g ib i, a ş ı r ı l ı k i ç e r e n d i l v e g ö r s e l k u l ­ l a n ı m ı n ı d a y a s a k l ı y o r d u . 28 28 Bkz. M an u ela A c h ille s, “R eform ing th e Reich: d em o cra tic sy m b o ls an d rituals in th e W eim a r R ep u b lic”, (e d .) K a th leen C a n n in g , K erstin B randt v e K ristin M cG u ire, W e i m a r P u b lic s A V e im a r S u b j e c t s : R e t h in k in g t h e P o lit ic a l C u l t u re o f Y in e d e 1 9 2 3 y ılı y e n i c u m h u r i y e t e y e n i s o r u n l a r g e ti r d i v e b u s o r u n l a r , h e m s o l d a n h e m d e s a ğ d a n g e le n t e h d i t l e r i y e n i ­ d e n c a n la n d ır d ı . P a r a b i r i m i n i n ç ö k ü ş ü ( b k z . Ü ç ü n c ü B ö lü m ) v e h a l k ı n e k o n o m i k k r iz i n s o n a e r d i r il m e s i y ö n ü n d e k i f e r y a t­ la r ıy la , s iy a s i y e lp a z e n i n h e r i k i u c u n d a k i c u m h u r i y e t k a r ş ı tı g ü ç l e r a ç ı s ı n d a n , d e m o k r a t i k s iy a s i d ü z e n e y e n i z o r l u k l a r ç ı­ k a r m a la r ı iç in k o ş u ll a r u y g u n g ö r ü n ü y o r d u . R u h r v e O r t a A l­ m a n y a ’d a s o l c e n a h t a h u z u r s u z l u k a r t a r v e B a v y e r a ’d a s a ğ c ı g ü ç l e r b ü y ü r k e n , C u m h u r b a ş k a n ı E b e r t a c il d u r u m i l a n e t t i v e o r d u y a k a p s a m l ı y e tk i le r v e r d i. K o m ü n i s t l e r in E k im a y ın d a S P D ile k o a li s y o n h ü k ü m e t i n e g i r e r e k “y ü z le r c e p r o l e t e r ” t o p ­ la m a y a b a ş la d ığ ı S a k s o n y a v e T h ü r i n g e n ’d e o r d u , s e ç ilm iş h ü ­ k ü m e t i d e v ir m e k t e v e B e r lin t a r a f ı n d a n a ta n m ış b i r E y a le t K o ­ m is e r i a ta m a k t a t e r e d d ü t e tm e d i; a n c a k B a v y e ra ’d a k i s a ğ c ı g ü ç ­ le r e k a r ş ı h a r e k e t e g e ç m e y i r e d d e tti. B u d u r u m , d a h a ö n c e p e k b ilin m e y e n y e re l b i r s iy a s e tç iy e K a­ s ım 1 9 2 3 ’te ilk k e z ik tid a r a o y n a m a fır s a tı v e rd i. M u s s o lin i’n i n m e ş u m “R o m a ’y a Y ü r ü y ü ş ”ü n d e n i l h a m a la n A d o l f H i t l e r v e k u r m a y la r ı, ilk ö n c e M ü n ih ’te i k tid a r a el k o y m a v e a r d ı n d a n b u ­ n u “B e r lin ’e Y ü r ü y ü ş ” iç in b i r b a ş la n g ıç n o k ta s ı o la r a k k u lla n m a p la n ı y a p tı. 8 K a s ım 1 9 2 3 a k ş a m ı, N a z ile r M ü n ih ’te B ü r g e rb r a u k e lle r ’i k u ş a tt ı v e E y a le t K o m is e ri v o n K a h r ile ü ç y e tk iliy i r e h i n a ld ı. A n c a k b a ş la n g ıc ı iy i k o ta r ılm ış o lm a k la b ir lik te , d a r b e g iri­ ş im i k ıs a s ü r e d e b i r k o m e d iy e d ö n ü ş tü . “U lu s a l d e v r im ”i n b a ş ­ la d ığ ın ı ila n e d e n H itle r B ü r g e r b r a u k e lle r ’d e n a y r ıld ı v e r e h i n e ­ le r s e r b e s t b ıra k ıld ı. Y e tk ilile r v e r d ik le r i s ö z le r d e n d e r h a l d ö n e ­ r e k N a z ile rin k a r ş ıs ın a p o lis v e a s k e r i b ir lik le r i ç ık a rd ı. 9 K a s ım s a b a h ı, d a r b e n i n d e v a m e tm e s in e k a r a r v e rild i v e ö ğ le n N a z i fır­ tın a b ir lik le r i k itle s e l o la r a k S a v a ş B a k a n lığ ı’n a d o ğ r u y ü r ü y ü ş e g e ç ti. O d e o n p la tz ’a v a r d ık la r ın d a , y o l u n s ila h lı p o lis ta r a f ın d a n k e s ild iğ in i g ö r d ü le r . P o lis , d u r m a l a r ın ı s ö y le d ik te n s o n r a b i r k e z y a y lım a te ş i a ç tı. G e r ç e k k u r ş u n l a r l a k a r ş ı k a rş ıy a g e le n N a z ile r in t h e 1 9 2 0 s , O xford , 2 0 1 0 v e M an u ela A c h ille s, “N a tio n a list v io len ce an d rep u b lican id e n tily in W eim ar G erm any: th e m urder o f W alter Rathe- G e rm a n y n a u ”, (e d .) C h ristian E m d en v e D avid M id gley, t h e N a t io n : P a p e r s f ro m cilt 2, Bern, 2 0 0 4 . G e rm a n L i t e ra t ü re , H is t o ry a n d t h e C o n j e re n c e ‘T h e F ra g il e T ra d it io n , C a m b rid g e 2 0 0 2 , d a ğ ıla ra k k a ç tı. H itle r v e G e n e r a l L u d e n d o r f f g ib i d iğ e r e le b a ş la n t u t u k l a n ı r k e n N a z i l id e r liğ in in k a la n ı y u r t d ış ın a k a ç tı. H i t le r ’i n b ö lg e d e ö n d e g e le n p e k ç o k s iy a s e tç i n in c u m h u r i ­ y e t k a r ş ı t l a r ı n a y ö n e li k s e m p a t is in i v e m il is f a a liy e tle r in i a ç ığ a ç ık a r a b i l e c e ğ in i n f a r k ı n d a o l a n B a v y e ra e y a le t y ö n e ti m i , R e ic h y e tk i li l e r i n i, d a v a n ın L e ip z ig ’d e k i R e ic h M a h k e m e s i’n d e d e ğ il, M ü n i h ’te ö z e l b i r H a l k M a h k e m e s i ’n d e g ö r ü l m e s i n e i k n a e t ­ m e y i b a ş a r d ı. S o n u ç t a d u r u ş m a l a r d a t a m b i r p a r o d i s e r g i l e n ­ d i. M illiy e tç ile r e y a k ın lığ ı g a y e t iy i b i l i n e n b i r y a r g ıc ın b a ş k a n ­ lığ ın d a , m a h k e m e H i t le r ’i n s a v c ı n ı n t a n ı k l a r ı n a h a k a r e t e tm e s i­ n e v e m a h k e m e y e u z u n s iy a s i n u t u k l a r a tm a s ın a iz in v e rd i. L u d e n d o r f f u n d a r b e d e k i r o l ü ö r tb a s e d il d i v e i h t i y a r b e r a a t e tti; H i t le r is e y a ln ız c a b e ş y ıl h a p is c e z a s ın a ç a r p t ır ıl d ı ; o y s a v a ta ­ n a i h a n e t fa a liy e tle r i iç in ö l ü m c e z a s ı v e r ile b ilir d i. B u d u r u ş m a , s iy a s i ş id d e t d a v a la r ı n d a s a ğ c e n a h t a n ş ü p h e li le r e k a r ş ı, s o l c e ­ n a h t a n o la n la r a k ıy a s la ç o k d a h a y u m u ş a k o l a n “W e im a r y a r ­ g ıs ı n ı n y a n lı s ta n d a r t l a r ı n ı ”29 h e r ş e y d e n d a h a fa z la o r ta y a k o y ­ m u ş t u r . A lm a n y a ’d a 1 9 1 8 - 1 9 2 2 a r a s ı n d a b a r i z s iy a s i b i r a m a ç la i ş l e n e n 4 0 0 c in a y e tt e n 3 5 4 ta n e s i s a ğ k a n a t t a n v e 2 2 t a n e s i s o l k a n a t t a n k a t i l l e r t a r a f ı n d a n i ş l e n m i ş ti . B u 2 2 c in a y e ti n f a ille ­ r i n d e n 1 7 ’s i, 1 0 ’u ö l ü m c e z a s ı o l m a k ü z e r e a ğ ır c e z a la r a ç a r p t ı ­ rıld ı. S ağ k a n a t t a n 3 5 4 k a ti li n 3 2 6 ’s ı h i ç b i r c e z a a lm a d ı. S o l k a ­ n a t t a n b i r s iy a s i t u t u k l u n u n o r ta l a m a h a p is c e z a s ı s ü r e s i 15 y ıl­ d ı. S a ğ k a n a t t a n o l a n l a r d a b u o r ta l a m a d ö r t a y d ı.30 Y in e d e 1 9 2 3 , c u m h u r i y e t t e s iy a s i k a r g a ş a n ın ü s t s ın ı r a u l a ş ­ tığ ı y ıl o ld u . B u n d a n s o n r a p a r a b i r i m i i s t i k r a r k a z a n ı p y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r c a n ç e k iş e n e k o n o m i y i c a n l a n d ı r ı r k e n , d e m o k r a t i k d e v le t d e g ö r e c e i s t i k r a r a k a v u ş t u . A n c a k d o ğ u m u n d a k i z o r ­ lu k o ş u l l a r , c u m h u r i y e t e k e n d i s i n i ö m r ü b o y u n c a t a k i p e d e ­ c e k a c ı b i r m ir a s b ı r a k m ı ş t ı v e a ş ır ı s o lla r a d i k a l s a ğ ı c u m h u ­ r iy e t s is te m iy le u z la ş t ır m a y ı d a h a d a z o r l a ş tı r ı y o r d u . H a l b ö y le y k e n , ş ü p h e s i z , A lm a n y a B ir in c i D ü n y a S a v aş ı s o n r a s ı n d a b u t ü r z o r l u k l a r la k a r ş ı la ş a n t e k ü l k e d e ğ ild i. A v r u p a ’d a v e d ü n y a ­ d a k ö k l ü r e jim le r , s a v a ş ta n h e m e n s o n r a iş ç i s ın ıf ı h u z u r s u z l u 29 R ich ard J. E van s, 30 E m il J u liu s G u m b el, Vier J a h r e T h e C o rn in g o f t h e T h ird Reich, Londra, 2 0 0 3 , s. 196. p o lit is c h e r M o rd , B erlin , 1 9 2 2 , s. 7 8 -8 0 . g u n a v e d e v r im c i a y a k la n m a la r a s a h n e o l d u v e b u n l a r y e tk i li ­ l e r v e /v e y a s a ğ c ı u n s u r l a r t a r a f ı n d a n ş id d e t li b i r te p k iy le k a r ş ı ­ la n d ı. Y a ln ız c a A lm a n y a v e A v u s tu r y a ile M a c a r is ta n g ib i d iğ e r m a ğ l u p u l u s l a r d e ğ il, İ ta ly a v e B r ita n y a İ m p a r a t o r l u ğ u g ib i g a ­ lip g ü ç le r in y a n ı s ır a O r t a v e D o ğ u A v r u p a ’n ı n y e n i u l u s l a r ı d a , f a r k lı h i z i p le r g ü ç k u l l a n ı m ı y o lu y la b u ü l k e l e r i n s iy a s i y ö n e ­ l im in i e tk ile m e y e ç a lış tık ç a u z u n m il is ş id d e t i d ö n e m l e r i n d e n g e ç ti. A y n ı z a m a n d a , 11 K a s ım 1 9 1 8 a te ş k e s i B a tı C e p h e s i’n d e s il a h la r ın b ı r a k ı lm a s ı a n la m ın a g e ld iy s e d e b a ş k a y e r l e r d e t ü m ş id d e tiy le k a n d ö k ü l m e y e d e v a m e tti. İç s a v a ş , R u s y a v e B a ltık ü l k e l e r i n i k a s ıp k a v u r u r k e n 1 9 2 2 ’d e B r ita n y a ’d a n b a ğ ım s ız lığ ı­ n ı k a z a n d ı k t a n k ıs a s ü r e s o n r a İ r l a n d a B a ğ ım s ız D e v le ti’n d e d e p a tl a k v e rd i. D iğ e r t a r a f ta n , s a v a ş s o n r a s ı D o ğ u A v r u p a v e O r ­ ta D o ğ u ’d a t o p r a k s ı n ı r l a r ı n ı n ç i z i lm e s i n d e , P a r is ’t e k i b a r ı ş ı n m im a r l a r ı k a d a r s ı n ı r ö te s i ç a r p ı ş m a la r , s ila h lı m ü d a h a l e l e r v e b i z z a t s a v a ş d a a y n ı d e r e c e d e e tk ili o ld u . B u ç a t ı ş m a l a n n b a z ıla r ıy la k a r ş ı la ş t ır ıl d ığ ı n d a , A lm a n y a ’d a k i s iy a s i ç a lk a n tı ö z e llik le o la ğ a n d ış ı v e y a ş id d e t li g ö r ü n m e m e k ­ te d ir . H e m ç a ğ d a ş l a n h e m d e t a r i h ç i le r t a r a f ı n d a n K a s ım D e v r im i ’n i ta k i p e d e n k a r g a ş a v e ş id d e t i t a n ı m l a m a k iç in “iç s a v a ş ” t e r i m i n i n k u l l a n ı l m a s ı n a k a r ş ı n , r a d i k a l s o ld a s ila h lı b i r is y a ­ n a y ö n e li k t u t a r l ı v e y a b ü t ü n l ü k l ü b i r p l a n y o k t u ; ş id d e t li ç a ­ t ış m a l a r g e r ç e k l e ş t i ğ i n d e is e b u n l a r k ı r a n k ı r a n a s a v a ş l a r d a n z iy a d e k ü ç ü k ö lç e k l i ç a r p ı ş m a l a r o l u y o r d u . S a v a ş s o n r a s ı A lm a n y a s ı’n d a s iy a s i ş i d d e t d a h a ç o k te p k is e ld i; O c a k 1 9 1 9 ’d a k i S p a r ta k is t A y a k la n m a ’d a n s o n r a h ü k ü m e t v e s a ğ c ı m il is le r , s o ­ l u n s ila h lı b i r a y a k la n m a g e r ç e k le ş t ir m e s i n d e n k o r k a r a k , d ü z e ­ n i s a ğ la m a k v e s iy a s i i r a d e le r in i ü lk e y e d a y a tm a k iç in g ü ç k u l ­ la n m a y a k a lk ış tı; b u d u r u m , b a s k ıy la k a r ş ı la ş ı n c a k a r ş ı lı k v e ­ r e n s o lu d a h a d a r a d i k a ll e ş t i r d i . B u n a r a ğ m e n A l m a n l a r ı n b ü ­ y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u n s iy a s i t e r c i h l e r i n i g ö s t e r m e k i ç i n b a r ı ş ç ıl g ö s te r il e r i v e y a g r e v e y le m le r in i ş id d e t li ç a tış m a y a t e r c ih e ttiğ i­ n i n u n u t u l m a m a s ı g e r e k ir . E v e t, b u t ü r d e n g ö s te r il e r ö z e llik le 1 9 2 0 ’l e r i n b a ş ı n d a k i s ıc a k v e b a z e n h i s t e r i k s iy a s i o r t a m d a ş i d ­ d e te d ö n ü ş e b il iy o r d u ; a n c a k a te ş e d e n le r i n d a im a a z ın l ık o l d u ­ ğ u g e rç e ğ i a p a ç ı k o r ta d a d ır . T ü m b u n l a r , W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n ilk g ü n l e r i h a k k ın d a k i y a y g ın k a n ı l a r ı n b a z ıl a r ı n ı s o r g u l a m a m ız ı s a ğ la m a lıd ır . E l­ b e tt e “k r iz y ı ll a r ı ” s ö z k o n u s u y d u ; b u y ıll a r y a ln ız c a ş i d d e t v e ç a lk a n tıy la d o l u o lm a k la k a lm ıy o r ; a y n ı z a m a n d a d a h a o l u m ­ lu b i r a n la m d a , b u b e li r s i z li k v e k a r g a ş a , g e le c e ğ in u c u n u n a ç ık o l d u ğ u v e iy i y a d a k ö t ü h e r ş e y in o la b ile c e ğ i a n l a m ı n a g e li­ y o rd u . B u n d a n m o n a r ş in in ta h k im i, a s k e rî d ik ta tö r lü k ya d a b i r B o lş e v ik İş ç i D e v le ti d e ğ il, y ü k s e k d ü z e y d e h a lk d e s te ğ in e s a h i p ı lım lı b i r p a r l a m e n t e r d e m o k r a s i ç ık t ı. A l m a n l a r ı n e z i­ c i b i r ç o ğ u n l u ğ u n u n ( 1 9 1 2 ’d e n b e r i g e r ç e k l e ş t i r i l e n i l k u l u ­ s a l s e ç im o l a n ) O c a k 1 9 1 9 U l u s a l M e c lis s e ç i m l e r i n d e “W e im a r K o a l is y o n u ”n d a k i p a r t i l e r e o y v e r m e s i, M S P D v e l ib e r a l ­ l e r t a r a f ı n d a n ö n e r i l e n ı lı m l ı p a r l a m e n t e r d e m o k r a s i t ü r ü n ü g e n iş b i r h a l k k i t l e s i n i n d e s te k l e d i ğ in i n k a n ıt ıd ı r . E s k i i m p a r a ­ t o r l u k s is t e m i n i n k a le le r i ( o r d u v e m e m u r l a r ) a r a s ı n d a b ile , ç o ­ ğ u n l u k y e n i s is t e m i k a b u l e tm e y e v e b u s i s t e m i n i ç i n d e ç a lış ­ m a y a is te k liy d i. S u b a y la r ın p e k ç o ğ u p r a g m a t i k b i r g ö r ü ş ü b e ­ n i m s e y e r e k g e n iş ta b a n lı lib e r a l p a r l a m e n t e r c u m h u r i y e t i n , A l­ m a n y a ’n ı n a n a r ş iy e v e iç s a v a ş a k a y m a s ın ı ö n l e m e n i n t e k y o lu o l d u ğ u n u v e m o n a r ş i n i n y e n il g is i n in v e ç ö k ü ş ü n ü n a s k e r î r e ­ f o r m f ır s a tla r ı s u n d u ğ u n u k a b u l e d iy o r d u . B e n z e r ş e k ild e , b ü ­ r o k ra s i iç in d e d e m u h a f a z a k â r v e m o n a r ş i y a n lıs ı g ü ç le r y e ­ n i ılım lı c u m h u r i y e t ç i l i k l e g ö r e c e u z l a ş m ı ş t ı v e z a m a n i ç i n d e c u m h u r i y e t e k a r ş ı s e v g i o lm a s a b ile “iş le v s e l b i r b a ğ lı lı k ” g e liş ­ ti. G e r ç e k t e n d e P r u s y a lı m e m u r l a r , K a p p d a r b e s i n i n y e n il g i ­ y e u ğ r a t ı lm a s ı n d a fa y d a lı o lm u ş ; D ış iş le ri B a k a n lığ ı d a A lm a n ­ y a ’n ı n ç ık a r la r ın a e n u y g u n o l a n ı n c u m h u r i y e t e k a r ş ı ç ık m a k t a n s a o n u n l a iş b ir liğ i i ç i n d e ç a lış m a k o l d u ğ u n u ç a b u k f a r k e t­ m iş t i. Y in e , R a t h e n a u c i n a y e t i n i t a k i p e d e n h a l k g a le y a n ı v e R u h r K riz i s ır a s ın d a c u m h u r i y e t e y ö n e li k d e s te k , y e n i d e m o k ­ r a s iy e b a ğ lılığ ın y ü z e y s e l k a lm a d ığ ın ı g ö s te r m e k t e d i r . ILIMLILAŞTIRMA MÜCADELESİ: W e i m a r ’i n S i y a s î K ü l t ü r ü W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n k u r u l u ş u n d a k i z o r k o ş u l l a r , d a h a s o n r a k i g e li ş im in d e d e p e k ç o k a ç ıd a n b e li r le y ic i o l d u . O n u r k ı r ı c ı b i r a s k e r î y e n ilg iy le t r a v m a t ik b i r d e v r i m v e s iy a s i ş id d e t d ö n e m i n i n s o n u c u n d a 9 K a s ım 1 9 1 8 ’d e c u m h u r i y e t i n i l a n ı ­ n ı n k e n d is i d e d e v r i m i s a h ip l e n m e y e v e h a l k ı n d e v r im c i a te ş i­ n i n r a d i k a l m e c r a s ı n ı d e ğ iş tir m e y e y ö n e li k g e ç ic i b i r h a m le y d i. B u , v a r l ı ğ ın ı i l a n e d e n l e r t a r a f ı n d a n b i le i s t e n m e y e n v e s e v il­ m e y e n , m e ş r u i y e t t e n v e “c u m h u r i y e t ç i l e r d e n y o k s u n b i r c u m ­ h u r i y e t t i . A lm a n y a iç in c u m h u r i y e t s e ç e n e ğ in i e h v e n - i ş e r o la ­ r a k g ö r e n l e r i n g e ç ic i d e s te ğ i n i a ld ıy s a d a , v a t a n d a ş la r ın ı n g e r ­ ç e k b i r ilg is i v e y a b a ğ lılığ ı s ö z k o n u s u d e ğ ild i. Ü s t ü n e ü s tl ü k , “k r i z y ı l l a r ı n ı n ” s iy a s i ç ö k ü n t ü s ü , A l m a n s iy a s e ti m v e t o p lu m u n u d e r i n l e m e s i n e v e o n u l m a z ş e k ild e b ö l m ü ş ; y e n i a n a y a s a ­ n ı n k u s u r l a r ı v e iç e r d iğ i ta v iz le r le b i r le ş in c e ö l ü m f e r m a n ı d o ­ ğ a r k e n y a z ılm ış tı. G e ç t iğ i m i z 8 0 y ı l ı n b ü y ü k b i r k ı s m ı n d a t a r i h ç i l e r W e i m a r d e m o k r a s is in i b u ş e k ild e y o ru m la m a y a m e y le tm iş tir. B u y o ­ r u m d a b ü y ü k b ir d o ğ ru lu k p a y ı b u lu n m a k ta d ır; sa v a ş v e d e v ­ r i m i n (v e ta b ii d e r i n l e m e s i n e b ö l ü n m ü ş t o p l u m u n v e i m p a r a ­ t o r l u ğ u n o t o r i t e y a n lıs ı s iy a s i k ü l t ü r ü n ü n ) c u m h u r i y e t e ta ts ız b i r m ir a s b ı r a k t ı ğ ı v e 1 9 1 9 ’d a v a r ı l a n a n a y a s a l ç ö z ü m ü n y e n i d e v le t in fa r k lı v iz y o n la r ı a r a s ı n d a m ü k e m m e l b i r u z la ş m a s a ğ ­ l a m a k ta n ç o k u z a k o l d u ğ u b i r g e r ç e k tir ; a n c a k h ik â y e b u n d a n i b a r e t d e ğ ild ir . Ö z e llik le , s iy a s i p a r t i l e r v e R e ic h s ta g t a r t ış m a l a ­ r ı m g e le n e k s e l o l a r a k m e r k e z e k o y a n y a k la ş ı m ı n ö t e s i n e g e ç e n y a k ın ta r i h li ç a lış m a la r , u z u n s ü r e d i r s a h ip o l d u ğ u m u z “c u m ­ h u r iy e t ç i l e r d e n y o k s u n c u m h u r i y e t ” f ik r in i s o r g u l a m ı ş v e W e im a r d ö n e m i n d e f a r k lı b i r s iy a s i k ü l t ü r ü n (v e y a k ü l t ü r l e r i n ) o r ­ ta y a ç ık t ığ ı n ı v e e n a z ın d a n B ü y ü k B u h r a n ’ı n b a ş la n g ıc ın a k a ­ d a r ş a ş ır tıc ı d e r e c e d e c a n lı k a ld ı ğ ın ı ile r i s ü r m ü ş t ü r . W eim a r a n a y a sa sı W e im a r a n a y a s a s ı, g e liş m iş d e m o k r a s i i lk e le r in i i ç e r e c e k ş e k il ­ d e h a z ır la n m ış t ı v e B r ita n y a , F r a n s a v e A B D d e n e y im le r in d e n ö n e m l i e tk ile r ta ş ıy o r d u . A y n ı z a m a n d a , g e ç m iş le d e b i r d e r e ­ c e y e k a d a r s ü r e k l il iğ i s a ğ la m a s ı a m a ç la n m ış tı. B u h a liy le , lib e ­ r a l d e m o k r a t i k d ü ş ü n c e y l e i m p a r a t o r l u k t a n m ir a s k a la n d a h a g e le n e k ç i v e m u h a f a z a k â r b i r s iy a s i k ü l t ü r a r a s ı n d a b i r u z la ş m a t e ş k il e d iy o r d u . B ir y a n d a n d a K a s ım D e v r im i d e n e y im i d o la y ı­ s ıy la a y a k t a k ı m ı n ı n i k t i d a r ı n d a n k o r k a n v e ö z e llik le u l u s a l k r iz d ö n e m l e r i n d e g ü ç lü b i r y ö n e t i m i n g e r e k li o l d u ğ u n a i k n a o l a n ­ l a r ı n s a y ıs ı ç o k tu . D o la y ıs ıy la W e im a r a n a y a s a s ın ı n m im a r la r ı, “h e r ik is i d e s a v a ş s ır a s ın d a v e s o n r a s ı n d a d e v le te y a b a n c ı la ş ­ m ış o l a n g a d d a r b i r b u r ju v a z iy le is y a n c ı b i r iş ç i s ın ıf ı” 1 a r a s ı n ­ d a u z la ş m a s a ğ la y a c a k b i r b e lg e o l u ş t u r m a y ı h e d e f le m iş ti. S o ­ n u ç t a , b i r y a n d a n A lm a n y a t o p l u m u i ç i n d e k i ö n e m l i g r u p la r ın s a h ip o l d u ğ u h a k la r ı k o r u r k e n b i r y a n d a n d a h a l k ı n d e m o k r a ­ s i v e ö z g ü r l ü k t a l e p le r in i i ç e r e n , s ı n ı f u z la ş m a s ı f ik r in e d a y a lı b i r d e v le t o r ta y a ç ık tı. “M o n a r k l a r a r a s ı n d a b i r s ö z le ş m e ” o l a n 1 8 7 1 a n a y a s a s ın d a n f a r k lı o l a r a k W e im a r a n a y a s a s ı, i k t i d a n n n i h a y e t i n d e h a lk a a it o l d u ğ u b e y a n ıy la b a ş lıy o r d u . İ m p a r a t o r l u k g ib i c u m h u r i y e t d e ik i k a n a t l ı b i r p a r l a m e n t o d a n o l u ş u y o r d u . P a r l a m e n t o n u n a lt k a n a d ı ( R e ic h s ta g ) d o ğ r u d a n s e ç im le ; ü s t k a n a d ı ( R e ic h s r a t ) 1 A n th o n y M c E llig o tt, “P o litic a l C u ltu re”, (e d .) A n th o n y M cE llig o tt, G e r m a n y , O x fo rd , 2 0 0 9 , s. 3 0 . W e im a r VVeimar dem okrasisinin kalbi: R eichstag oturum u, Ağustos 192 7 (B u ndesarchiv, B iid 1 0 2 -0 4 6 4 0 / C C -B Y-S A). i s e f e d e r a l d e v l e t l e r i n ( Lânder ) h e r b i r i n i n s e ç i l m i ş m e c l i s l e ­ r i ta r a f ın d a n d o la y lı s e ç im le b e lir le n iy o r d u . R e ic h s ta g , o r a n tı­ lı t e m s i l i y e t s i s t e m i y l e 2 0 y a ş ı n ü z e r i n d e k i t ü m A l m a n l a r t a r a ­ f ı n d a n d ö r t y ı l d a b i r s e ç i l i y o r d u . B ö y le c e s i y a s i p a r t i l e r e “h a l k o y la m a s ın d a a ld ık la r ı o y la r ın y ü z d e s iy le o r a n tılı s a y ıd a s a n d a l­ y e v e r iliy o r d u .”2 A n c a k b u s e ç im s is te m in d e te k b i r s iy a s i p a r ­ tin in p a r la m e n to d a g e n e l ç o ğ u n lu ğ u a lm a s ı z o r d u ; d o la y ıs ıy ­ la z a y ı f k o a l i s y o n h ü k ü m e t l e r i n i n k u r u l m a s ı k u r a l h a l i n e g e l­ m iş ti ( c u m h u r iy e tin 15 y ıllık ö m rü b o y u n c a , 1 0 ta n e s i O c a k 1 9 1 9 - M a y ıs 1 9 2 4 a r a s ı n d a o l m a k ü z e r e 2 0 f a r k l ı h ü k ü m e t k u ­ r u l d u v e y a l n ı z c a 3 h ü k ü m e t R e i c h s t a g ’d a ç o ğ u n l u ğ a s a h i p o l a ­ b ild i). B u d u r u m a y n ı z a m a n d a te k b ir m e n fa a te y ö n e lik k ü ç ü k v ey a a ş ın u ç ta k i p a r tile r in ( b u n la n n ç o ğ u h ü k ü m e tin c u m h u ­ 2 P au l B o o k b in d er, ter, 1 9 9 6 , s. 4 2 . W e im a r G e rm a n y : T h e R e p u b li c o f t h e R e a s o n a b le , M an ch es- r iy e t ç i s is t e m i n e t e m e l d e n k a r ş ı y d ı) R e ic h s ta g ’d a t e m s il e d i l ­ m e s i n e v e h ü k ü m e t i n ç a lı ş m a s ın ı s e k te y e u ğ r a t m a s ı n a d a y o l a ç ıy o r d u . H ü k ü m e t i n b a ş ı n d a k i Ş a n s ö ly e , C u m h u r b a ş k a n ı t a r a f ı n d a n a t a n ı y o r d u a n c a k y a s a g e ç ir m e k iç in p a r l a m e n t o n u n o n a y ı g e ­ r e k t i ğ in d e n Ş a n s ö ly e n in p a r l a m e n t o d a ç o ğ u n lu ğ a s a h ip o lm a s ı b e k le n i y o r d u . A y rıc a , Ş a n s ö ly e k a b in e s i n i s e ç e r k e n R e ic h s ta g ’ın o n a y ın ı a lm a k z o r u n d a y d ı v e g ü v e n o y u a la m a d ığ ı ta k d i r d e k a ­ b i n e s i y l e b i r l i k t e is tif a e t m e s i g e r e k i y o r d u . R e i c h s t a g ’ı n t ü m ü y e le r i y a s a te k lifi v e r e b iliy o r d u v e y a s a ta s a r ıla r ı b a s it o y ç o k ­ lu ğ u y la g e ç iy o r d u . B u t a s a n l a r d a h a s o n r a ü s t k a n a d ı n o n a y ın a s u n u l u y o r d u . R e ic h s r a t’ı n y a s a y ı v e to e tm e y e tk is i b u l u n m a k ­ la b ir lik te , a lt k a n a tt a k i v e k ille r in ü ç te i k ilik ç o ğ u n lu ğ u v e to y u r e d d e ttiğ i ta k d i r d e v e to g e ç e r s iz k ılın ıy o r d u . S o n u ç ta , L â n d e r ’in t e o r i d e u l u s a l y a s a m a ü z e r i n d e ç o k a z g ü c ü o l m a k la b i r l ik t e , W e im a r ’m p a r t i s iy a s e tin in p a r ç a lı y a p ıs ı d o la y ıs ıy la u y g u la m a ­ d a ü s t k a n a d ın v e to e ttiğ i y a s a t a s a n l a n ç o ğ u z a m a n ra fa k a l d m lıy o r d u . O la ğ a n d ış ı k o ş u ll a r d a ( te k l if e d ile n k a n u n ö z e llik le i h ­ tila flıy s a v e y a d ış iliş k ile r d e c id d i b i r e tk i y a r a ta c a k s a ) C u m h u r ­ b a ş k a n ı, te k lif in y a s a la ş m a d a n ö n c e r e f e r a n d u m la h a lk a s u n u l ­ m a s ı g e r e k tiğ in e k a r a r v e r e b iliy o r d u . A n a y a s a d e ğ iş ik lik le r i d e d iğ e r t ü m y a s a la r d a o l d u ğ u g ib i a lt k a n a d ı n ü y e le r i t a r a f ın d a n te k lif e d ile b iliy o r d u a n c a k b u n l a n n k a b u l e d ilm e s i iç in R e ic h s ­ ta g ’d a ü ç te ik il ik o y ç o k lu ğ u g e r e k iy o r d u . Ş a n s ö ly e ü l k e n i n g ü n l ü k y ö n e t i m i n d e n s o r u m l u y k e n , d e v le t b a ş k a n ı n ı n t ö r e n s e l v e s iy a s i r o l l e r i n i C u m h u r b a ş k a n ı y e r i n e g e ti r iy o r d u . S a ğ k a n a t t a k i ç o ğ u s iy a s e tç i p a r l a m e n t o y a ç o k faz ­ la y e tk i v e r m e k o n u s u n d a te m k in liy d i; d o la y ıs ıy la c u m h u r b a ş ­ k a n l ı ğ ı n ı n s i y a s e te n R e i c h s t a g ’ı d e n g e le m e s i h e d e f l e n i y o r d u . C u m h u r b a ş k a n ı , y e d i y ıllık b i r d ö n e m i ç i n g e n e l s e ç im le d o ğ ­ r u d a n s e ç iliy o r d u ( h a s s a s s iy a s i d u r u m n e d e n iy le h a l k o y la m a ­ s ı y e r i n e U lu s a l M e c lis t a r a f ı n d a n s e ç i l e n v e y e d i y ı ll ık d ö n e ­ m i ta m a m l a y a m a d a n ö l e n i l k c u m h u r b a ş k a n ı F r i e d r i c h E b e r t is tis n a y d ı) v e y a s a m a n ın ö t e s i n d e v e ü s t ü n d e k a p s a m lı y ü r ü t ­ m e g ü c ü n e s a h ip t i. A s k e r! m e s e le le r d e s o n s ö z , s ila h lı k u v v e t ­ le rin y ü k s e k k o m u ta n ı o la ra k c u m h u rb a ş k a n m ın d ı. C u m h u r ­ b a ş k a n ı , m e c lis i to p la m a v e f e s h e tm e y e tk i s in e s a h ip t i; a y rıc a ( K a is e r g ib i) Ş a n s ö ly e y i v e R e ic h h ü k ü m e t i n i a ta m a v e f e s h e t­ m e y e tk is i d e v a r d ı. B u n l a r ı n y a n ı s ır a a n a y a s a n ın 4 8 . m a d d e ­ s i, “k a m u d ü z e n i v e g ü v e n li ğ in i n c id d i ş e k ild e b o z u lm a s ı v e y a te h lik e y e d ü ş m e s i ” d u r u m u n d a C u m h u r b a ş k a n ı n a s iv il h a k la r ı a s k ıy a a lm a v e ü l k e y i k a r a r n a m e ile y ö n e tm e ; d e v le t y ö n e t i m ­ le r i n i a n a y a s a v e y a f e d e r a l y a s a u y a r ı n c a y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i y e ­ r in e g e tir m e y e z o r l a m a k i ç i n g ü ç k u l l a n m a y e tk is i v e r i y o r d u .3 3 5 y a ş ın ü z e r i n d e k i t ü m A lm a n v a ta n d a ş la r ı, o s ır a d a R e ic h s ta g ü y e s i o l m a d ı k l a r ı t a k d i r d e c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı s e ç i m in d e a d a y o la b iliy o rd u . C u m h u r b a ş k a n ın ın m e c lis in g ü v e n o y u n u k a y ­ b e tm e s i d u r u m u n d a , R e ic h s ta g , C u m h u r b a ş k a n ı n ı n g ö r e v s ü ­ r e s i d o l m a d a n ö n c e “ç e k il m e s i ” iç in b i r r e f e r a n d u m y a p ılm a s ı­ n ı k a r a r la ş tı r a b i l iy o r d u . B u n u n iç in , a lt k a n a t t a ü ç te ik il ik ç o ­ ğ u n l u k l a g ü v e n s iz l ik o y u v e r ilm e s i g e r e k i y o r d u (4 3 . m a d d e ) . W e i m a r a n a y a s a s ı, c u m h u r i y e t y ö n e t i m i n i n k u r u m s a l y a ­ p ı s ı n ı b e l i r l e m e n i n y a n ı s ır a A lm a n v a t a n d a ş l a r ı n ı n h a k l a r ı n ı d a m a d d e m a d d e s a y ıy o r v e A l m a n t o p l u m u n d a k i e k o n o m i k v e t o p l u m s a l e ş it s iz li k l e r i n b i r k ı s m ı n ı d e n g e le y e c e k y a s a la r a y ö n e l i k h a l k ı n t a l e p l e r i n i k a r ş ı la m a y ı h e d e f l iy o r d u . A n a y a s a , A m e r i k a n m o d e l in e d a y a lı b i r Y ü k s e k M a h k e m e t a n ı m lıy o r d u ; b u m a h k e m e s iy a s e tin ü s t ü n d e y d i v e v a t a n d a ş la r ın d e v le tle i h ­ tila f a d ü ş m e s i d u r u m u n d a b a ş v u r a b ile c e ğ i b i r m e r c iy d i. A y r ı­ c a a n a y a s a d a k a n u n ö n ü n d e e ş itlik (1 0 9 . m a d d e ) , ifa d e v e t o p ­ l a n m a ö z g ü r l ü ğ ü ( 1 1 4 , 1 1 8 v e 1 2 3 . m a d d e l e r ) , k a d ın l a r a e ş it­ lik (1 0 9 . m a d d e ) , e k o n o m i k a d a le t ( 1 5 1 . m a d d e ) v e g r e v h a k ­ k ı (1 5 9 . m a d d e ) g ib i b e li r li te m e l s iv il h a k l a r g a r a n t i e d iliy o r ­ d u . A n a y a s a y la , i l k k e z B is m a r c k t a r a f ı n d a n 1 8 8 0 ’l e r d e g e ti r i ­ l e n iş s iz lik y a r d ı m ı, s a ğ lık s ig o r ta s ı v e e m e k l i m a a ş ı s is t e m i n i d a h a d a ile r i g ö t ü r e r e k b i r r e f a h d e v le ti (1 6 1 . m a d d e ) k u r u l u ­ y o r v e t o p l u m u n d e z a v a n ta jlı k e s im le r in e y a r d ı m e t m e n i n d e v ­ l e t i n g ö r e v i o l d u ğ u ilk e s in e y e r v e r i l iy o r d u ( b u ilk e , c u m h u r i ­ y e ti n s a v a ş s o n r a s ı n d a k i h a le f in i n te m e li n i te ş k il e d e c e k ti) . İ l­ k ö ğ r e t i m z o r u n l u t u t u l m u ş t u ; R e ic h h ü k ü m e t i , d e v le t m e c lis ­ 3 “T h e C o n situ tio n o f th e G erraan R ep u b lic’’, (e d .) A n to n K aes, M artin Jay ve Ed w ard D im en d b erg , T h e W e i m a r R e p u b l i c S o u r c e b o o k , B erkeley, 1 9 9 4 , s. 48. le r i v e y e r e l t o p l u l u k l a r , z o r u n l u e ğ it im i n s a ğ la n m a s ı n d a n o r ­ ta k la ş a s o r u m l u y d u . O y v e r m e h a k k ı 2 0 y a ş ın ü z e r i n d e k i tü m k a d ın l a r ı d a k a p s a y a c a k ş e k ild e g e n iş le tilm iş ti; k a d ı n l a r e r k e k ­ le r le e ş it o y h a k k ı n a s a h ip ti. E ş it o y h a k k ı, b i r y ıl ö n c e A B D ’d e k a b u l e d il m i ş ti a n c a k B r ita n y a ’d a 1 9 2 8 v e F r a n s a ’d a 1 9 4 4 y ılı­ n a k a d a r k a d ın l a r a e r k e k le r le e ş it o y h a k k ı ta n ın m a d ı. W e im a r a n a y a s a s ın ın k a z a n ı m l a r ı z a m a n ı n ı n ç o k ö t e s i n e g e ­ ç iy o r d u : A n a y a s a , p a r l a m e n t e r d e m o k r a s i v e r e f a h d e v le t in i te ­ s is e d iy o r ; t e m e l i n s a n h a k l a r ı n ı g a r a n t i a lt ın a a lıy o r ; K a i s e r r e ic h d ö n e m i n d e A l m a n y a ’n ı n b a ş ı n a m u s a l l a t o l a n s iy a s i v e to p lu m s a l s o r u n la r ın b ir k ıs m ın ı ç ö z m e y i h e d e fliy o rd u . A n ­ c a k A lm a n t o p l u m u n d a k i d e r i n a y r ı m la r ı o r t a d a n k a ld ı r m a y ı b a ş a r a m a d ı: S a n a y i, t o p r a k v e k a m u h i z m e tl e r i r e f o r m la r ı g e r ­ ç e k le ş ti r i l e m e d i v e b u n l a r ö z e l s e k t ö r ü n e lin e b ır a k ıld ı; s ila h lı k u v v e tle r , m ü lk i y e v e ü n i v e r s it e le r , y e n i c u m h u r i y e t e p e k faz la ı s ın a m a m ış o l a n m u h a f a z a k â r ü s t v e ü s t - o r t a s ın ı f la r ın h â k im i ­ y e ti n d e k a ld ı. B u n u n n e d e n i, a n a y a s a n ın z o r u n l u o l a r a k f a r k ­ lı s iy a s i g ü ç le r a r a s ı n d a b i r u z la ş m a o lm a s ı v e b i r b ü t ü n o la r a k A lm a n h a lk ı n a i s t i k r a r v e g ü v e n li k s a ğ la m a y ı h e d e f le m e s i o la ­ r a k g ö r ü le b i li r . S o l c e n a h t a k il e r , K a s ım 1 9 1 8 ’d e n b e r i A lm a n ­ y a ’y ı p e n ç e s i n e a lm ış o la n ş id d e t v e b e lir s iz liğ i u z a t m a d a n d a h a r a d i k a l t o p lu m s a l v e e k o n o m i k r e f o r m l a r ı d a y a ta m ıy o r d u . Y ine d e , c u m h u r iy e tin k u r u c u la rı b ir d e re c e y e k a d a r h ü s n ü k u r u n tu y la m a lu ld ü : “S P D lid e r liğ i, m e ş r u a n a y a s a r e f o r m u n u y a p ı ­ s a l d e ğ iş i m i n ta k i p e d e c e ğ in i u m u y o r d u ” ;4 a n c a k g e r ç e k te b ü ­ y ü k ş irk e tle rd e k i, g a y rim e n k u lle rd e k i, o r d u v e y a rg ıd a k i y e r­ l e ş ik m e n f a a t l e r i n o r ta d a n k a ld ı r ıl m a s ın a y a r d ı m c ı o la c a k d e v ­ l e t m ü d a h a l e s i o l m a d a n ç o k a z k ö k t e n d e ğ iş ik lik g e r ç e k le ş t ir i ­ le b ild i. B u n u n t e k i s tis n a s ı, W e im a r d ö n e m i n i n b ü y ü k k ı s m ı n ­ d a c u m h u r i y e t ç i l i ğ i n b e k l e n m e d i k k a le s i h a l i n e g e le n P r u s y a o l d u . U lu s d ü z e y in d e p e k ç o k i m p a r a t o r l u k y e tk i li s i g ö r e v i n ­ d e k a lı r k e n , P r u s y a iç in a y n ı d u r u m g e ç e r li d e ğ ild i. S o s y a l d e ­ m o k r a t d e v le t b a ş k a n ı O t t o B r a u n v e iç iş le r i b a k a n ı C a r i S ev er i n g l id e r li ğ in d e k i “b ö lg e s e l v e y e r e l h ü k ü m e t ... p e k ç o k m o n a r ş i s t y e tk i li n i n y e r in e c u m h u r i y e t ç i l e r i n g e tir ilm e s in i... p o lis 4 G eo ff Layton, F r o m Bi s m a r c k t o H i t l e r: G e rm a n y 1890- 1933, Londra, 199 5 , s. 79. g ü c ü n d e r e f o r m l a r ı n y a p ılm a s ın ı, y a s a d ış ı a s k e r î v e p a r a m il it e r f a a liy e tle r in b a s tı r ı lm a s ın ı v e a ş ı n s a ğ c ı l a n n t ü m e y le m le r in i n g i tt ik ç e d a h a b ü y ü k c e z a la r a ç a r p t ı n l m a s ı m s a ğ la d ı.”5 Ü s te lik y e n i c u m h u r i y e t b i r ö l ç ü d e a n a y a s a l b e lir s iz lik le d e m a l u ld ü ; n i h a i g ü ç h a l k ı n te m s ilc i m e c l is i n d e m iy d i y o k s a d e v ­ l e t i n h a l k t a r a f ı n d a n s e ç i l e n b a ş k a n ı n d a m ı? A n a y a s a y ı h a z ı r ­ la y a n l i b e r a l e n t e l e k t ü e l l e r , d e m o k r a t i k V o l k s s t a a t ( v a t a n d a ş d e v le ti) i d e a lle r in i, i k t i d a r ı n g ü ç lü b i r y ü r ü t m e n i n e lin d e t o p ­ la n d ığ ı m u h a f a z a k â r d e v le t a r z u s u y l a b i r l e ş t i r e n b i r s iy a s i s is ­ t e m o l u ş t u r m a y a ç a lış m ış tı. S o n u ç , e n a z ı n d a n k u r a m d a , p a r ­ l a m e n t e r k u v v e tl e r a y n lığ ıy la d e n g e le n e n “g ü ç l ü ” b i r c u m h u r ­ b a ş k a n lığ ı s is te m i o ld u . B u “r a d i k a l ö l ç ü d e f a r k lı ik i g ö r ü ş ” a r a ­ s ın d a k i g e r ilim , “W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n a l t ı n d a n g e ç e n fay h a t t ı ”6 o l a r a k g ö r ü l m ü ş t ü r . B a ş la n g ıç ta b u r a d a h i ç b i r ç e liş k i o l­ m a d ığ ı d ü ş ü n ü l m ü ş s e d e , g e riy e d ö n ü p b a k ıl d ığ ı n d a , R e ic h s ta g s e ç i m le r i n d e k u l l a n ı l a n n i s p i te m s il s is t e m i n d e v e y a 4 8 . m a d ­ d e k a p s a m ı n d a C u m h u r b a ş k a n ı n a v e r i l e n a c il d u r u m y e tk i le ­ r i n d e W e i m a r ’ı n d a h a s o n r a k i s iy a s i b ö l ü n m e s i v e d i k t a t ö r l ü ­ ğ e k a y m a s ı n ın k ö k l e r i r a h a t lı k la g ö r ü le b ilir . E k s ik le r i n e o lu r s a o l s u n , s e ç im s is t e m i n e , m e c lis s e ç i m le r i n i m ü m k ü n o l d u ğ u n ­ c a d e m o k r a t i k h a le g e ti r m e n i y e t iy l e h a k l ı g e r e k ç e le r le k a r a r v e r ilm iş ti. B e n z e r ş e k ild e , 4 8 . m a d d e d e g e ç m iş in i m p a r a t o r l u k o t o r i te c il i ğ in i n v e y a g e le c e ğ in t o ta li t e r t i r a n lı ğ ın m y a n k ı l a n n ı t e s p i t e tm e k d e z o r d e ğ ild ir ; a n c a k d i k ta tö r l ü ğ e y o l a ç a n ı n a c il y e tk i le r in v e r ilm e s i d e ğ il, b u y e tk i le r in k u l la n ıl m a y ö n t e m i v e a n la y ış ı o l d u ğ u n u n u n u t u l m a m a s ı g e r e k ir . 4 8 . m a d d e , c u m h u ­ r i y e t i n “k r iz y ı l l a r ı n d a ” h ı z l a y a s a ç ı k a r m a k v e o la ğ a n h u k u ­ k i s ü r e c i n ç o k a ğ ır iş le d iğ i d u r u m l a r d a c u m h u r i y e t i k o r u m a k i ç i n b i r a r a ç o l a r a k s ık s ık k u l la n ıl d ı . G e r ç e k t e n d e , b u y e tk i ­ l e r s a d e c e R u h r k r i z i v e 1 9 2 3 ’t e k i a ş ır ı e n f l a s y o n d ö n e m i n d e e n a z 6 3 k e z k u l la n ıl m ış t ır . A n c a k b u d ö n e m d e C u m h u r b a ş k a ­ n ı E b e r t t a r a f ı n d a n , m a d d e y i y a z a n l a n n a m a ç la d ığ ı ş e k ild e u y ­ g u l a n m ış tır : K a rg a ş a z a m a n ı n d a c u m h u r i y e t i v e A lm a n h a lk ı ­ 5 C o n a n F isch er, “'A very G erm an revolu tion ?' T h e p o s t-1 9 1 8 se ttle m e n t re-evalu a te d ”, 6 B u ll e t in o f t h e G e rm a n H is t o ric a l In s t it u t e , M cE U igott, “P o litica l C u ltu re”, s. 28. cilt 2 8 , sayı 2 , 2 0 0 6 , s. 19. n ı s a v u n m a k i ç i n k ıs a s ü r e l i b i r ö n l e m o la r a k . F a k a t 1 9 2 5 ’t e n s o n r a o l d u ğ u g ib i, C u m h u r b a ş k a n l ığ ı m a k a m ı n d a c u m h u r i y e t ­ ç ilik v e d e m o k r a s i f ik r in e k a r ş ı e n iy i ta b ir le ç e liş k ili d u y g u l a r ta ş ıy a n b i r i b u l u n d u ğ u n d a , 4 8 . m a d d e R e ic h s ta g ’ı d e v r e d ış ı b ı ­ r a k a r a k e s k i i m p a r a t o r l u k s e ç k i n l e r i n i n o t o r i t e r s iy a s a l k ü l t ü ­ r ü n ü c a n l a n d ı r m a n ı n b i r a r a c ı h a li n e g e lm iş tir . W e im ar parti sis te m i W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n s iy a s i k ü l t ü r ü , b i r b ü t ü n o l a r a k A l­ m a n t o p l u m u g ib i, s o n d e r e c e p a r ç a l ı y d ı v e i d e o l o ji , s ı n ı f v e m e z h e b e d a y a lı, b i r b i r i n e d ü ş m a n p e k ç o k a l t k ü l t ü r ü n e g e m e n l iğ i n d e y d i. W e i m a r ’m s iy a s i p a r t i l e r i n i n t ü m ü , b i r b i r i y le h iç k e s iş m e d e n v e y a b irb irin e te ğ e t o la ra k b u n la r ın b irin e y a d a d i ğ e r in e u y u y o r d u . T o p l u m s a l b ir l iğ i n s ık s ık te la ff u z e d il­ m e s i n e v e b i r d e n f a z la h i z b i n g e le n e k s e l b a ğ lı lı k l a r ı a ş a n b i r V o lk s p ar t e i ( h a l k p a r t i s i ) h a li n e g e lm e k i s t e m e s in e r a ğ m e n , h e r b i r p a r t i k e n d i d e v le t v e t o p l u m g ö r ü ş ü n e b a ğ lı k a lıy o r ; y e r le ­ ş ik t o p lu m s a l ç e v r e le r d e n d e s te k a lıy o r v e k e n d i s e ç m e n le r in i n ö te s i n e h i t a p e t m e k iç in ç o k a z ç a b a h a r c ı y o r d u . A y n ı z a m a n ­ d a , b u p a r t i l e r i n ç o ğ u y e n i c u m h u r i y e t i , d e v le t in n e o lm a s ı g e ­ r e k t i ğ i n e d a ir k e n d i i d e o l o ji k g ö r ü ş l e r i n e d a y a lı y e n i b i r s iy a ­ s i s i s t e m i n e n i n d e s o n u n d a y e r in e g e ç e c e ğ i g e ç ic i b i r y ö n e ti m ş e k li; F r i e d r i c h M e in e c k e ’n i n d e y iş iy le b i r N o t b a u 1 ( g e ç ic i y a ­ p ı) o l a r a k g ö r ü y o r d u . A lm a n s iy a s i p a r t i l e r i n i n ç o ğ u n u n 1 9 1 8 - 1 9 1 9 k ı ş ı n d a y e n i ­ d e n ö r g ü t l e n m e s i n e k a r ş ı n , i m p a r a t o r l u k v e c u m h u r i y e t A lm a n y a s ı a r a s ı n d a p a r t i s i s t e m i a ç ı s ı n d a n c i d d i b i r d e v a m l ıl ık v a r d ı. W e im a r C u m h u r i y e t i n d e f a a liy e t g ö s te r e n d o k u z a n a s i ­ y a s i p a r t i n i n b e ş ta n e s i, İ m p a r a t o r l u k R e ic h s ta g ı’n m a n a s iy a s i h iz ip le r iy le b i r e b i r a y n ıy d ı v e y a b u h i z i p l e r d e n e v r ilm iş ti ( b k z . E k 1). W e im a r s iy a s e tin e h â k i m o l a n b i r e y l e r in ç o ğ u , s a v a ş ta n ö n c e R e ic h s ta g ’a g ir m iş ; W i l h e l m v e c u m h u r i y e t d ö n e m l e r i n i k a p s a y a n b i r s iy a s i k a r i y e r d e n y a r a r la n m ış t ı ( E b e r t, B r e m e n ’d e o n y ı l d a n fa z la y e r e l s iy a s e t y a p t ı k t a n s o n r a 1 9 1 2 ’d e R e ic h s 7 F ried rich M ein eck e, D ie D e u t s c h e K a t a s t ro p h e , Berlin , 1 9 4 7 , s. 8 8 . ta g ’a g i r m iş t i; S c h e i d e m a n n 1 8 8 3 ’t e n b e r i s i y a s e tt e a k t i f t i v e M a tt h ia s E r z b e r g e r ’le a y n ı y ıld a , 1 9 0 3 ’te R e ic h s ta g ’a s e ç ilm iş ­ ti. G u s ta v S t r e s e m a n n d a 1 9 0 7 ’d e U lu s a l L ib e r a l P a r ti ’n i n t e m ­ s ilc is i o l a r a k s e ç ilm iş ti) . B u d u r u m , i m p a r a t o r l u k ile c u m h u r i ­ y e ti n s iy a s e t s ın ı f l a n a r a s ı n d a b ü y ü k b i r t u t a r l ı l ı k s a ğ lıy o r d u . B u n a r a ğ m e n , s a v a ş v e d e v r i m d e n e y i m i n i n A lm a n s iy a s e ­ ti v e t o p l u m u ü z e r i n d e d ö n ü ş t ü r ü c ü b i r e tk i s i o ld u ; g e le n e k s e l s iy a s i b a ğ la r ı k o p a r ı p y e n i l e r i n i k u r d u . B ir in c i B ö lü m ’d e g ö r ­ d ü ğ ü m ü z g ib i, s a v a ş v e d e v r i m e m e k h a r e k e t i n d e b i r a y n ş m a y a y o l a ç tı v e b ö y le lik le S P D ’y i A lm a n iş ç i s ın ı f ın ı n y e g â n e s iy a ­ s i te m s ilc is i o l m a k t a n ç ık a r a r a k , S o s y a l D e m o k r a t v e M a r k s is t i d e a lle r i s a v u n a n ü ç ( 1 9 2 2 ’d e n i ti b a r e n ik i) s iy a s i p a r t i d e n b i ­ r i h a li n e g e tir d i. A y n ı ş e k ild e , 1 9 1 8 ’d e k i s iy a s i y e n i d e n d ü z e n ­ l e m e i l k b a ş ta 1 9 . y ü z y ıl A l m a n l i b e r a l i z m i n i n i k i k a n a d ı n ı n f a r k l ıl ık l a r ı n ın ü s t e s i n d e n g e le r e k b i r l e ş i k b i r lib e r a l p a r t i o l u ş ­ t u r m a s ı iç in b i r f ır s a t s u n m u ş g ib i g ö r ü n s e d e , fa r k lı d e v le t g ö ­ r ü ş l e r i v e U lu s a l L ib e r a lle r in lid e r i G u s ta v S t r e s e m a n n ’ı n i lh a k ­ ç ı k o n u m u , n i h a y e t in d e “b u r j u v a m e r k e z i n ” i m p a r a t o r l u k z a ­ m a n ı n d a o l d u ğ u n d a n ç o k d a h a p a r ç a lı b i r ş e k ild e W e im a r d ö ­ n e m i n e g ir d iğ i a n la m ın a g e liy o r d u . W il h e lm c i s a ğ ın ç e ş itli p a r ­ tile r i, f a r k l ıl ık l a r ı n ın ü s t e s i n d e n g e lip t e k b i r s iy a s i g r u p o l u ş ­ t u r m a k o n u s u n d a d a h a b a ş a r ılı o ld u y s a d a , d e v r i m v e e s k i d ü ­ z e n i n ç ö k m e s i, s a v a ş s ır a s ın d a ç o k t a n b a ş la m ış o l a n r a d ik a lle ş ­ m e s ü r e c i n i d a h a d a d e r i n l e ş t ir d i. S P D , W e i m a r d ö n e m i n e A l m a n y a ’d a k i s iy a s i p a r t i l e r i n e n g ü ç lü s ü o la r a k , n e t b i r i d e o l o ji k g ö r ü ş v e y e r le ş ik b i r ö r g ü t l e n ­ m e ta b a n ı y la g ir d i. 2 0 . y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a , S P D 1 m i l y o n d a n fa z la ü y e s iy le d ü n y a n ı n e n b ü y ü k s iy a s i p a r t i s i y d i ; 1 9 1 7 ’d e n s o n r a ik i r a k i p M a r k s is t p a r t i n i n k u r u l m a s ı n a k a r ş ı n , u z u n z a ­ m a n d ı r S o s y a l D e m o k r a t l a r ı d o ğ a l s iy a s i s a v u n u c u l a r ı o l a r a k g ö r m e “d o k t r i n i n i b e n i m s e m i ş ” v e t o p l u m s a l l a ş m ı ş o l a n iş ç i s ın ıf ı s a y e s i n d e b u d e s t e ğ i n b ü y ü k k ı s m ı n ı W e i m a r d ö n e m i ­ n e ta ş ıy a b ild i. S P D , 1 9 1 2 ile 1 9 3 2 a r a s ı n d a i s t i k r a r l ı b i r ş e k il ­ d e e n b ü y ü k p a r t i y d i v e s a v a ş z a m a n ın d a d e v le tle v e “b u r j u v a ” p a r tile r iy le iş b ir liğ i d e n e y im i, 1 9 1 8 ’d e n s o n r a y e n i c u m h u r i y e t d ü z e n i n i n g a lib i o l m a la r ın ı s a ğ la d ı. A n c a k , o r t o d o k s M a r k s is t i d e o lo jiy e b a ğ lı lı k l a r ı , c u m h u r i y e t i n k u r u l m a s ı n d a d i ğ e r t ü m p a r t i l e r d e n d a h a fa z la r o l ü b u l u n a n S P D ’n i n i ç i n d e k i l e r i n ç o ­ ğ u n u n , lib e r a l d e m o k r a t d ü z e n i ü t o p y a c ı s o s y a lis t g e le c e ğ e g i­ d e n y o ld a s a lt b i r a d ım o l a r a k g ö r d ü ğ ü a n la m ın a g e liy o r d u . İş ç i s ı n ı f ın ı n s a v u n u c u s u o l a r a k S P D ’n i n k o n u m u , p a r t i n i n k e n d i ­ n i d a im a d ü z e n i n d ı ş ı n d a g ö r m e s in e n e d e n o l u y o r d u v e b u d a i d e o l o j i k k o n u m u n u p a y la ş m a y a n l a r l a t a m b i r i ş b i r li ğ in e g i t ­ m e s i n e e n g e l o l u y o r d u . B u n e d e n le , 1 9 2 3 ’te m u h a l e f e t e ç e k il­ d i v e 1 9 2 8 ’e k a d a r o r a d a k a ld ı. B u , R e ic h s ta g ’ı n e n b ü y ü k p a r t i ­ s i n i n ç o ğ u n lu k l a (o s ır a d a k i h ü k ü m e t e g a y r i r e s m i o l a r a k d e s ­ t e k s a ğ la s a v e y a h o ş g ö r ü g ö s te r s e b ile ) h ü k ü m e t k o a l i s y o n u ­ n u n d ı ş ı n d a o l d u ğ u v e d o la y ıs ıy la h ü k ü m e t i z a y ıf la ttığ ı v e W e i m a r d ö n e m i n i n o r ta l a r ın d a g ö r e li i s t i k r a r v e r e f a h i ç i n o y v e ­ r e n l e r a r a s ı n d a i ti b a r k a z a n m a ş a n s ı n d a n S P D ’y i m a h r u m e t t i ­ ğ i a n la m ın a g e li y o r d u . S o ld a b i r b a ş k a y e r d e , d a h a r a d i k a l b a ğ ım s ız s o s y a lis tle r (U S P D ), s a v a ş ta n v e c u m h u r i y e t i n k u r u l m a s ı n d a n s o n r a y ö n l e r i n i v e b a ğ lı lı k l a r ı n ı k a y b e ttile r . T e k b i r l e ş t ik l e r i n o k t a , s a v a ş ta s o s ­ y a lis t d e s te ğ e m u h a l e f e t e t m e k o l d u ğ u iç in , b a r ı ş s a ğ la n d ı ğ ın ­ d a v a r o l u ş s e b e p l e r i n i b ü y ü k ö l ç ü d e k a y b e ttile r . A lm a n y a K o ­ m ü n i s t P a r tis i’n i n (K P D ) k u r u lm a s ı y la , U S P D iç i n d e k i id e o l o ­ j i k b ö l ü n m e ö n e ç ık tı; E k im 1 9 2 0 ’d e p a r t i b ö l ü n d ü , ç o ğ u n lu ğ u K o m ü n i s t l e r e k a tıld ı; g e ri k a la n l a r is e ik i y ıl d a h a k ö r to p a l d e ­ v a m e tti, d a h a s o n r a S P D ’y e k a tıld ı. K o m ü n is t P a rti, id e o lo jik o la r a k v e ö r g ü tle n m e a ç ıs ın d a n ç o k d a h a g ü ç lü y d ü . K P D , k u r u lu ş u n d a n itib a r e n p a r la m e n ­ te r d e m o k r a s iy e k ö k t e n k a r ş ı ç ık tı; d e v r im y a p m a v e k o m ü n i s t ü to p y a y ı k u r m a h e d e f l e r i n i s a v u n d u . Y a ln ız c a b u r j u v a p a r t i le ­ r i d e ğ il, ı lım lı s o l d a k i “r e f o r m i s t l e r ” v e “o p o r t ü n i s t l e r ” d e s ı ­ n ı f d ü ş m a n l a n o l a r a k g ö r ü l ü y o r v e ( M o s k o v a ’d a n d i k t e e d i ­ l e n ş e k liy le ) p a r t i ç iz g is in d e n s a p a n l a r p a r t i d e n a c ım a s ız c a i h ­ r a ç e d iliy o r d u . Y in e d e c u m h u r i y e t i n i lk y ı ll a r ı n d a , a m a ç la r ın a u l a ş m a d a e n iy i t a k t i k l e r i n h a n g il e r i o l d u ğ u k o n u s u n d a k e n ­ d i iç l e r i n d e h a t m s a y ılır b i r a y n m v a rd ı. 1 9 2 1 ’d e k i M a r t E y le ­ m i v e 1 9 2 3 ’te T h ü r i n g e n , S a k s o n y a v e R u h r ’d a k i a y a k la n m a l a ­ r ı n g ö s te r d iğ i g ib i, ş id d e t li d e v r i m i s a v u n a n l a r p a r t i i ç i n d e h â lâ g ü ç lü y d û ; a n c a k K P D , S o v y e t u s t a l a r ı n d a n b i r y a n d a n d o ğ r u ­ d a n e y le m d e n v a z g e ç e r e k S P D ile b i r l e ş i k b i r c e p h e o l u ş t u r m a ­ l a r ı i ç i n b a s k ı g ö r ü y o r , d iğ e r y a n d a n d a h a fa z la t o p l u m s a l l a ş ­ m a y a ç a lış ıy o r d u . B u d u r u m , 1 9 2 5 ’te A lm a n y a K o m ü n i s t P a rtis i’n i S ta lin ’i n s ık ı k o n t r o l ü a lt ın a s o k a c a k ş e k ild e E r n s t T h â lm a n n ’ı n l i d e r a ta n m a s ı y la , p a r t i n i n r e s m i ç iz g is i h a l i n e g e ld i. B u n d a n s o n r a p a r t i , “g e le c e k te b i r m ü c a d e le y e h a z ır la n ı r k e n ... c u m h u r i y e t e s ıc a k b a k m a d ı ğ ım b e y a n e tm e k ; s e ç im le r d e b a ş a r ı e ld e e tm e y e ç a lış m a y a d e v a m e tm e k v e R e ic h s ta g ’d a m u h a l e f e t r o l ü n ü o y n a m a n ı n y a n ı s ır a s e n d ik a l a r d a ç a lı ş m a k ”8 a n la m ın a g e le n “g ü ç le r in b i r l e ş m e s i ” s iy a s e tin i iz le d i. Y in e d e b u s iy a s e t, ö z e ll ik le d e 1 9 2 0 ’l e r i n b a ş ın d a k i ş id d e t y a n lıs ı ta k t ik l e r , iş ç i s ı­ n ı f ı n ın b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u y a b a n c ı la ş t ır d ığ ı n d a n k e n d il e r i n e k itl e s e l li k k a z a n d ı r m a d ı. K P D ’y e o y v e r e n t a b a n k itle , v a s ıf s ız iş ç i s ın ıf ı v e iş s iz le r o lm a y a d e v a m e t t i v e p a r t i , A lm a n iş ç i s ı­ n ı f ı n ı n ç o ğ u n l u ğ u n a u la ş m a y ı b a ş a r a m a d ı ( k a p i t a l iz m in e n i n ­ d e s o n u n d a ç ö k e c e ğ i ö n g ö r ü l e r i n i n g e r ç e k le ş i y o r g ib i g ö r ü n ­ d ü ğ ü e n k ö t ü B u h r a n g ü n l e r i n d e b ile , K o m ü n i s t l e r s e ç im le r d e S P D ile N a z i le r i n a r k a s ı n d a k a ld ı) . M o s k o v a ’d a n d a y a tı la n k a t ı ­ lık la b i r l ik t e b u d u r u m , K P D ’n i n B ü y ü k B u h r a n ’ı n s u n d u ğ u fır ­ s a tl a r d a n y a r a r la n a b il m e s i n i d e , 1 9 2 9 ’d a n s o n r a N a z i t e h d i d in e k a r ş ı b i r d i r e n i ş ö r g ü tle y e b ilm e s in i d e c id d i ş e k ild e e n g e lle d i. S iy a si s o l, a y n ı a m a ç la r a ( iş ç i s ın ı f ın ı n ö z g ü r le ş m e s i v e s o s ­ y a li s t b i r t o p l u m u n k u r u l m a s ı ) u l a ş m a k i ç i n t e m e l d e n f a r k lı y ö n t e m l e r b e n im s e y e n i k i p a r t i a r a s ı n d a b ö l ü n m ü ş t ü ; m e r k e z is e d a h a d a b ö l ü n m ü ş t ü . 1 9 1 8 ’d e i m p a r a t o r l u k d ö n e m i n i n ik i a n a l ib e r a l p a r t i s i n i b i r ­ l e ş t ir m e g ir iş im i h i ç b i r s o n u ç v e r m e d i v e A lm a n lib e r a liz m i k a ­ b a c a K a i s e r r e i c h d ö n e m i n d e k i ç iz g ile r le b ö l ü n m ü ş o l a r a k k a l ­ d ı. B ir y a n d a A lm a n D e m o k r a t P a r tis i (D D P ) ile r ic i t o p lu m s a l s iy a s e te i n a n ıy o r ; d a h a m e r k e z i b i r d e v le t v e V e r s a ille s A n tla ş m a s ı ’n ı n r e v iz e e d ilm e s i t a l e p le r iy le c u m h u r i y e t i d e s te k l i y o r ­ d u . D iğ e r y a n d a , A lm a n H a lk ç ı P a r ti ( D V P ), c u m h u r i y e t e k a r ş ı d a h a ik ir c ik liy d i; b a ş la n g ıç ta c u m h u r i y e t y e r i n e a n a y a s a l m o ­ n a rş iy i d e s te k le m iş ti v e s ın ırs ız ö z e l te ş e b b ü s ü s a v u n u y o rd u . 8 J o h n H id en , T h e V / e i m a r R e p u b li c , 2. b ask ı, Harlovv, 1 9 9 6 , s. 39. Siyasi bölünm e: Kom ünist, N azi, K atolik M erkez, S osyalist ve diğ er siyasi görüşlere sa hip eylemciler, Tem m uz 1 9 3 2 R eichstag seçim leri sıra sınd a partilerinin seçim afişle rini sergiliyor (Bundesarchiv, Bild 1 0 2 -0 3 4 9 7 A / B ilinm iyor / C C -B Y-S A). B u p a r tile r in h e r ik is i d e , sa ğ c ı D N V P v e iç in d e k i id e o lo jik a y ­ r ı ş m a l a r ı te la f i e d e n g ü ç l ü m e z h e p k i m l i ğ i n e d e n i y l e s e ç i m l e r ­ d e b ü y ü k d e s t e k a l a n K a t o l i k M e r k e z P a r t i s i ’y l e o r t a s ı n ı f ı n o y ­ la rı iç in r e k a b e t e d iy o rd u . 1 9 2 0 le r in s o n u n d a e k o n o m ik v e s i­ y a s i d u r u m k ö tü le ş tiğ in d e g e le n e k s e l d e s te k ç ile ri k e n d ile r i­ n i b ı r a k ı p A l m a n y a ’n ı n s o r u n l a r ı n a d a h a k ö k t e n ç ö z ü m l e r s u ­ n a n p a r tile r e y ö n e lin c e , lib e r a l p a r tile r a y a k ta k a lm a k ta g i t ti k ­ ç e d a h a f a z l a z o r l a n ı r o l d u . G u s t a v S t r e s e m a n n ’ı n 1 9 2 9 ’d a k i ö l ü m ü , D V P ’y i l i d e r s i z v e s e ç i m l e r d e k i e n b ü y ü k a v a n t a j ı n d a n m a h r u m b ıra k tı. D iğ e r y a n d a n , d e s te k ç ile r in in ö n e m li b ir k e s i­ m i n i 1 9 2 0 ’l e r i n s o n u n d a o r t a y a ç ı k a n o r t a s ı n ı f h i z i p p a r t i l e r i ­ n e ( E k o n o m i P a rtis i, Deutsche Bauempartei [A lm a n Ç iftç i P a r ­ tis i] v b . ) k a p t ı r m a s ı , D D P ’y i 1 9 3 0 ’d a , s e ç i m l e r d e h e z i m e t e u ğ ­ r a m a k ta n k u r t u l m a ç a b a s ıy la d a h a m illiy e tç i D e v le t P a r tis i o la ­ r a k i s i m d e ğ i ş t i r m e y e i t ti . S iy a s i s a ğ i s e a k s i n e , a m a ç l a r ı n d a ç o k d a h a n e t v e t u t a r l ı g ö ­ r ü n ü y o r d u . W e im a r d ö n e m in in b ü y ü k b ir k ıs m ın d a , sa ğ k a ­ n a t t a n c u m h u r i y e t e m u h a le f e t, e s k i M u h a f a z a k â r P a r ti v e Ö z ­ g ü r M u h a f a z a k â r P a r ti ’n i n ; P a n - A lm a n B irliğ i, H ı r is t iy a n T o p ­ l u m P a r tis i v e ı r k ç ı D e u t s c h v ö l k i s c h e P a r t e i [A lm a n H a lk ç ı P a r ­ ti] ile b i r b ile ş im i o la n A lm a n N a s y o n a l H a lk ç ı P a r ti’y e (D N V P ) o d a k la n d ı . F a k a t s a ğ k a n a t, lib e r a lle r i d ı ş a r ıd a b ı r a k a n b i r b i r ­ l e ş m e y i s a ğ la y a b il d iy s e d e D N V P , m o n a r ş i s t t o p r a k s a h i p l e ­ r i v e s u b a y la r d a n s o s y a liz m k a r ş ı tı iş a d a m l a r ı n a , a lt o r ta s ın ıf ­ t a n m il li y e tç i le r d e n m u h a f a z a k â r H ı r is tiy a n la r a v e a ş ır ı ır k ç ı la ­ r a k a d a r h e r t ü r d e n s a ğ c ı v e c u m h u r i y e t k a r ş ı tı f ik r i b ü n y e s in e a la r a k i d e o lo ji v e d e s te k a ç ıs ı n d a n s o n d e r e c e b ö l ü n m ü ş o la r a k k a ld ı. G e r ç e k t e n d e , K o n t v o n W e s t a r p lid e r li ğ in d e k i e s k i M u ­ h a f a z a k â r la r , D N V P ’y e p e k g ö n ü l s ü z k a tı lm ı ş v e W e im a r d ö n e ­ m i b o y u n c a k e n d i a y rı ö r g ü t l e n m e l e r i n i k o r u m u ş t u ( 1 9 3 0 ’d a t a m a m e n a y r ı l a r a k M u h a f a z a k â r H a l k P a r t i s i K V P ’y i k u r d u ­ la r ) ; p a r t i a k t i v i s t l e r i n i n b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u o l u ş t u r a n ç e ş i t ­ li m illiy e tç i d e r n e k v e t o p l u l u k l a r is e k e n d i l e r i n e d a y a tılm a y a ç a lı ş ıl a n h e r t ü r l ü m e r k e z i d e n e ti m e d i r e n d i . D N V P ’y i b i r a r a ­ d a t u t a n ı n , m o n a r ş i y i y e n i d e n k u r m a y ı t a a h h ü t e tm e s i o l d u ­ ğ u ile r i s ü r ü l m ü ş t ü r ; 9 a n c a k p a r t i n i n a r k a s ı n d a k i b i r l e ş t ir i c i il­ k e y i, c u m h u r i y e t s is t e m i n e k a r ş ı o r t a k d ü ş m a n l ı k o l a r a k ta r i f e t m e k m u h t e m e l e n d a h a d o ğ r u o l a c a k tı r . P a r ti p r o g r a m ı n d a a ç ık ç a “H o h e n z o l l e r n l e r ta r a f ı n d a n k u r u l a n m o n a r ş i n i n y e n i ­ d e n h a y a ta g e ç ir ilm e s i” ç a ğ n s ı y e r a lıy o r d u y s a d a , D N V P i ç i n ­ d e k i p e k ç o k k e s im c u m h u r i y e t e o l d u ğ u k a d a r m o n a r ş iy e k a r ­ ş ı d a ik ir c ik liy d i. R e i c h s t a g ’ı n 1 9 2 4 ’t e n s o n r a k i e n b ü y ü k i k i n c i p a r t i s i o l a n D N V P , c u m h u r i y e t s i s t e m i n i n i ç i n d e e s a s lı b i r m u h a l e f e t y a p ­ m a y a h a z ır la n a n la r la d e m o k ra s iy e tü m d e n k a rş ı o la n la r a ra ­ s ı n d a b ö l ü n m ü ş t ü . İ k i k e z ( 1 9 2 5 v e 1 9 2 7 ’d e ) h ü k ü m e t t e y e r a lm a s ın a k a r ş ın , D N V P c u m h u r iy e t d ö n e m in in o r ta s ın d a k i y ı ll a r b o y u n c a b u h i z i p l e r a r a s ı n d a k i iç k a v g a y a s a h n e o l d u . B u k a v g a , a n c a k 1 9 2 8 ’d e b a s ı n s e k t ö r ü n ü n k a l a n t o r l a r ı n d a n d i k t a t ö r A l f r e d H u g e n b e r g ’i n p a r t i b a ş k a n ı s e ç i l m e s i y l e ç ö ­ 9 S tep h en E. H a n so n , P o s t - I m p e ri a l D e m o c r a c i e s : I d e o l o g y a n d P a r t y F o r m a t i o ı ı in t h e T h ird R e p u b li c F ra n c e , W e im a r G e ım a n y a n d P o s t - S o v ie t R u s s ia , 2 0 1 0 , s. 1 4 4 -1 4 5 . C am bridge, z ü m l e n d i . 10 H u g e n b e r g l id e r li ğ in d e p a r t i s a ğ a k a y d ı v e Y o u n g P l a n ı ’n a k a r ş ı “U l u s a l M u h a l e f e t e ” N a z i l e r i d a h i l e t m e k g i ­ b i v a h im b i r k a r a r a ld ı. B u h a m l e , b i r z a m a n l a r M illiy e tç ile r e b a ğ lı o l a n l a r d a n g itg id e d a h a fa z la d e s te k a la n N S D A P ’a fa y d a s a ğ la m a k t a n b a ş k a b i r iş e y a r a m a d ı. D N V P ’d e n d e s a ğ d a , c u m h u r i y e t e d a h a d a k ö k t e n k a r ş ı o la n m il li y e tç i v e Y a h u d i k a r ş ı t ı ( v ö l k i s c h e ) g r u p l a r b u l u n u y o r d u . B u n la r , s a v a ş v e d e v r i m i n a r d ı n d a n o r ta y a ç ık m ış t ı; ç o ğ u n u n k ö k e n l e r i P a n - A l m a n B irliğ i v e y a s a v a ş z a m a n ı n d a k i A t a y u r t P a r tis i g ib i s a v a ş ö n c e s i m illiy e tç i b a s k ı g r u p l a r ı n a d a y a n ıy o r ­ d u , a n c a k a ş ır ı m illiy e tç ilik v e y a P r u s y a m u h a f a z a k â r lığ ıy la s i­ p e r l e r d e k i y o ld a ş lığ a d a y a n a n m u ğ l â k b i r s o s y a liz m i h a r m a n l a ­ y a n y e n i v e r a d i k a l b i r d e v le t v e t o p l u m g ö r ü ş ü y l e b i r l ik t e d e v ­ r i m i n a r d ı n d a n o r ta y a ç ı k a n l a r d a v a r d ı. 1 9 1 9 ’d a b u g r u p l a r d a n s a d e c e M ü n i h ’te e n a z o n b e ş ta n e v a r d ı; 1 9 2 0 ’le r d e b u t o p l u ­ l u k l a r “s o s y a lis t v e c u m h u r i y e t ç i s o la ” k a r ş ı k i tl e g ö s te r ile r i v e s iy a s i a jita s y o n y o lu y la “k a p s a m lı b i r k ü l t ü r e l s a v a ş ” a ç tı .11 B ü ­ t ü n b u c u m h u r i y e t k a r ş ı t ı a ş ır ı t o p l u l u k l a r ı n a r a s ı n d a n ç ık a n b i r g r u p , 1 9 3 3 ’te a r t ı k b i r k i tl e h a r e k e t i o l d u ğ u n u id d ia e t m e ­ n i n t e m e lle r in e s a h ip ti. 1 9 1 9 ’d a M ü n i h ’te k u r u l a n D e u t s c h e A r b e i t e r p a r t e i ( A lm a n İş ­ ç i P a r tis i, D A P ), iş ç i s ın ıf ın a , y a n lış t a n ı m l a n m ı ş b i r s o s y a liz m ­ le b ir l e ş t ir i lm iş m il liy e tç ilik v e Y a h u d i k a r ş ı tl ığ ı n ı v a a t e d iy o r ­ d u . S a v a ş s ır a s ın d a b i r B a v y e ra a la y ın d a ç a r p ış m ış o la n v e s o n ­ r a s ı n d a a s k e r î i s t i h b a r a t t a r a f ı n d a n D A P g ib i g r u p l a r ı n f a a li­ y e tl e r i n i ta k i p e tm e s i i s t e n e n h ı r ç ı n b i r A v u s tu r y a lI o la n A d o lf H i t le r , k ıs a s ü r e s o n r a p a r t i y e k a tıld ı. H i t le r ’i n e tk is iy le p a r t i , a d ın a “N a s y o n a l S o s y a lis t” i b a r e s in i e k le d i v e V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n m k ö k t e n re v iz e e d ilm e s i, t e k l id e r a lt ın d a g ü ç lü m e r ­ k e z i b i r y ö n e t i m i n k u r u l m a s ı v e r a d i k a l s o s y a lis t, b ü y ü k ş i r k e t ­ le r i d e s te k l e y e n v e ı r k ç ı s iy a s e t u y g u l a n m a s ı iç in ç a ğ r ıd a b u l u ­ 10 Bkz. Larry E u g e n e jo n e s , “G erm an C o n serv a tism at the crossroads: C o u n t K un o v o n W estarp an d th e stru ggle for co n tr o l o f the D N V P , 1 9 2 8 -3 0 " , p o r a r y E u r o p e a n H i s t o r y , c ilt 18, sayı 2, 2 0 0 9 , s. 1 4 7 -1 7 7 . 11 C o ntem - P eter F ritzch e, “T h e N S D A P 1 9 1 9 -1 9 3 4 : F rom F ringe P o litics to th e S eizu re o f P o w er”,J a n e Ç aplan, N a z i G e r m a n y , O xford , 2 0 0 8 , s. 5 4 İd em E rm an, İnkılap Y ayınevi, İstanb u l, 2 0 1 2 ], [N a z i A l m a n y a s ı , çev. n a n 2 5 m a d d e l ik b i r p r o g r a m ı b e n i m s e d i .12 1 9 2 1 ’d e H itle r , A n t o n D r e x le r ’i n e l i n d e n lid e r liğ i a lm ış ; p a r t i , k e n d i g a z e te s i V ölk is c h e r B e o b a c h t e r ' i [ H alk ın G ö z c ü s ü ] ç ık a rm a y a b a ş la m ış v e ç o ğ u n l u k l a e s k i F r e i k o r p s ü y e l e r i n d e n o l u ş a n S t u r m a b t e i lu n g ( F ır t ın a B irliğ i, SA ) a d ın ı ta ş ıy a n b i r m ilis k a n a d ı o l u ş t u r m u ş ­ tu . Y in e d e W e i m a r d ö n e m i n i n b ü y ü k b i r k ı s m ı n d a N S D A P , W e im a r s iy a s e tin d e m a r jin a l v e b ö lg e s e l b ir g ü ç o la r a k k a l­ d ı. B a v y e ra ’d a g ü ç lü b i r ta k ip ç i k i tl e s i n e s a h ip o l m a la r ın a k a r ­ ş ın N a z ile r 1 9 2 4 ’te y a ln ız c a , A lm a n V ö lk is c h Ö z g ü r lü k P a r tis i ( D e u t s c h v ö lk is c h e F r e ih e it s p a r t e i, D V F P ) v e N a s y o n a l S o s y a lis t Ö z g ü r l ü k H a r e k e t i ’n i n (N S F B ) k ıs a ö m ü r l ü Y a h u d i k a r ş ı tı b i r s e ç im itt if a k ı o l a n V ö l k i s c h e r B l o c k ’u n [ V ö lk is c h B lo k ] p a r ç a ­ s ı o l a r a k u l u s a l s e ç im le r e g ire b ild i. H itle r ’i n A r a lık 1 9 2 4 ’te h a ­ p i s h a n e d e n s a lıv e r i lm e s i n d e n v e p a r t i n i n y a s a l y o l la r d a n a m a ­ c ın a u l a ş m a t a a h h ü d ü y l e 1 9 2 5 ’te y e n i d e n k u r u l m a s ı n d a n s o n ­ r a b ile , N a s y o n a l S o s y a lis tle r in s e ç i m le r d e k i p e r f o r m a n s ı d ü ­ ş ü k k a ld ı . W e i m a r d ö n e m i n i n o r t a l a r ı n d a ç o k a z d e s t e k b u l ­ d u l a r v e 1 9 2 8 R e ic h s ta g s e ç i m le r i n d e y a ln ız c a 1 2 k o l t u k k a z a ­ n a b ild ile r . Ş a n s la r ın ın ç a r p ıc ı b i ç i m d e d ö n m e s i n i s a ğ la y a n ş e y , B ü y ü k B u h r a n ’m b a ş la n g ıc ı o l d u . B u y e n i e k o n o m i k k r iz , N a ­ z il e r i n k e n d i l e r i n i y ü k s e le n iş s iz liğ i k o n t r o l a lt ın a a la m ıy o r g i­ b i g ö r ü n e n d a h a y e r l e ş ik p a r t i le r e r a d i k a l b i r a l t e r n a t i f o l a r a k s u n m a s ı n a o l a n a k t a n ı d ı; h e m iş s i z le r d e n , h e m d e s t a t ü k a y ­ b ı n d a n v e k o m ü n i s t l e r i n i k ti d a r ı e le g e ç ir m e s in d e n k o r k a n o r ­ ta s ın ı f s e ç m e n l e r d e n d e s te k k a z a n d ıla r . 1 9 2 3 ’te , p a r t i R e ic h s ta g ’m e n b ü y ü k p a r t i s i o la n S P D ’n i n y e r in i a lm ış t ı v e s a ğ c ı Ş a n ­ s ö ly e F r a n z v o n P a p e n t a r a f ı n d a n o la s ı k o a li s y o n o r ta ğ ı o la r a k g ö r ü lü y o r d u . G ö r ü l d ü ğ ü g ib i W e i m a r ’ı n , ö n e ç ı k a n s iy a s i p a r t i l e r i n p e k ç o ğ u n u n d e m o k r a s iy e k ö k t e n k a r ş ı o l d u ğ u , s o n d e r e c e d e r i n ­ d e n b ö l ü n m ü ş b i r s iy a s i k ü l t ü r ü v a r d ı. Ç e ş i tl i s iy a s i p a r t i l e ­ r i n d e r i n id e o l o ji k a y r ım la r ıy la g ü ç lü s ın ı f v e k ü l t ü r e l k i m l i k ­ le r i, d e m o k r a t i k s i s t e m i n s o r u n s u z i ş le m e s in i d a h a d a z o r l a ş tı ­ r ıy o r d u ; k o a lis y o n h ü k ü m e t i n i n k u r a l h a li n e g e ld iğ i b i r s iy a s i 12 “T h e T w e n ty -fiv e P o in ts”, (e d .) A n to n K aes, M artin Jay v e E dw ard D im en d berg, T h e W e i m a r R e p u b li c S o u rc e b o o k , B erk eley, 1 9 9 4 , s. 1 2 4 -1 2 6 . s is t e m d e b u d u r u m , u z la ş m a y ı v e o r t a k b i r z e m i n y a k a la m a y ı g ü ç le ş t ir e r e k c id d i b i r s o r u n te ş k il e d iy o r d u . Y in e d e , g ö r e c e ğ i­ m iz g ib i, b u a y r ı m la r s a n ıld ığ ı k a d a r a ş ılm a z d e ğ ild i. B a zı g r u p ­ l a r W e i m a r d ö n e m i n i n o r t a l a r ı n d a c u m h u r i y e t ç i d ü z e n le a s la u z la ş m a d ıy s a d a , f a r k lı p a r t i l e r i n f a r k l ıl ık l a r ı n ın ü s t e s i n d e n g e ­ l e r e k b i r l ik t e ç a lış m a s ı m ü m k ü n o ld u ; h a t t a d e m o k r a s iy e k a r ­ ş ı o l a n l a r ı n b a z ıla r ı d a y a p ıc ı m u h a l e f e t y a p m a y a h a z ır la n d ı. P a rla m en to d ışı s iy a s e t W e i m a r A lm a n y a s ı, s o n d e r e c e b ö l ü n m ü ş a m a a y n ı z a m a n d a g a y e t s iy a s i b i r t o p l u m d u . A l m a n s i y a s e t i n i n o l d u k ç a p a r ç a lı d o ğ a s ı v e s iy a s i ili ş k ile r le k e s iş e n g ü ç lü s ı n ı f v e m e z h e p b a ğ la ­ r ı, s iy a s i o la n la o lm a y a n a r a s ı n d a k i s ın ı r la r ı ç o ğ u z a m a n m u ğ ­ la k l a ş tı r ı y o r d u . W e im a r C u m h u r i y e t i ’n d e , ö z e llik le d e 1 9 2 0 ’ler i n b a ş ın d a v e 1 9 2 9 ’d a n s o n r a g e r i l im in t ır m a n d ı ğ ı d ö n e m l e r ­ d e , s ı r a d a n v e m a s u m g ö r ü n e n e y le m le r s iy a s i ö n e m k a z a n a ­ b i li y o r d u . D a h a s ı, B ü y ü k S a v a ş ’m d e h ş e t l e r i n e r a ğ m e n ( y a d a o n l a r y ü z ü n d e n ) , W e im a r A lm a n y a s ı s o n d e r e c e m ilita r iz e b i r t o p l u m o la r a k k a ld ı; ö z e ll ik le c u m h u r i y e t 1 9 2 9 ’d a n s o n r a k i n i ­ h a i v e ö l ü m c ü l k r iz v e is t i k r a r s ı z lı k d ö n e m i n e g i r d i k t e n s o n r a , s i l a h l ı ü n i f o r m a l ı m il is l e r , W e i m a r s iy a s i k ü l t ü r ü n ü n ö n e m ­ li b i r u n s u r u y d u P a r la m e n t o g r u b u ö r g ü t l e n m e s i , W e i m a r ’ı n s iy a s i p a r t i l e r i ­ n i n h e r b i r i n i n ö r g ü tl e n m e s i n i n s a d e c e k ü ç ü k b i r k ı s m ı n ı o l u ş ­ t u r u y o r d u . B u d u r u m g e n e ll ik l e b ü t ü n s iy a s i p a r t i l e r i ç i n g e ç e r l i d i r a m a A l m a n y a ’d a d u r u m ö z e l l i k l e b ö y l e y d i . W e i m a r d e v le t in i n f e d e r a l y a p ıs ı, h e r b i r p a r t i n i n , b e le d iy e , b ö lg e , e y a ­ l e t v e u l u s d ü z e y le r i n d e k i s e ç i m le r d e g r u b u n d e s te k s a ğ la y a b il­ m e s i v e r e k a b e t e d e b ilm e s i i ç i n ta s a r la n m ı ş b ü y ü k v e k a r m a ş ık b i r ö r g ü ts e l y a p ıy a s a h ip o l m a s ın ı g e r e k t ir iy o r d u . A y n ı z a m a n ­ d a , W e im a r s iy a s i p a r t i l e r i n i n ç o ğ u n u n g ü ç lü i d e o lo jik , s ın ı f v e m e z h e p k i m l ik l e r i , d e s t e k ç i l e r i h a r e k e t e g e ç ir e b ilm e y e y ö n e ­ l ik k a p s a m lı p a r a l e l ö r g ü t l e n m e l e r i n i n b u l u n d u ğ u a n la m ın a d a g e liy o r d u . B u n la r a s p o r , e ğ itim g r u p l a r ı v e s o s y a l g r u p l a r ı n y a ­ n ı s ır a g e n ç lik ö r g ü tl e r i v e p a r a m i l i t e r “s a v u n m a ” b i r l ik l e r i d e d a h ild i. B u d u r u m , M e rk e z P a r tis i v e S P D g ib i k i m l ik l e r i t o p ­ l u m u n b e li r li k e s im le r in e d a y a n a n v e s e ç m e n le r i iç in s a lt s iy a ­ s i t e m s iliy e tin ö t e s i n d e v e ü s t ü n d e b i r r o l o y n a y a n p a r t i l e r iç in ö z e llik le g e ç e r liy d i. B u k e s in l ik l e y e n i b i r g e liş m e d e ğ ild i. 1 8 7 0 ’l e r v e 1 8 8 0 ’le r d e B is m a r c k ’ı n z u l m ü n ü y a ş a m a d e n e y im i, h e m iş ç i s ın ıf ı h e m d e K a t o li k k i m l i ğ i n i n g e li ş m e s in d e ö n e m l i b i r e t k e n o l m u ş t u v e S P D , S o s y a liz m K a r ş ıtı Y a sa ’y ı d e l m e n i n b i r a r a c ı o l a r a k s o s y a l ö r g ü t l e n m e l e r d e n b o l b o l y a r a r la n m ış t ı. P e k ç o k a ç ıd a n , d e v ­ l e t z u l m ü n e k a r ş ı m ü c a d e le , S o s y a l D e m o k r a t la r ın “s a n a y i iş ç i­ l e r i iç in ... M a r k s i z m i n h e m i ş y e r in d e h e m d e ö z e l h a y a tt a g ü n ­ d e li k o l a r a k y a ş a n a n b i r t ü r la ik d i n h a li n e g e ld iğ i... b i r p a r a le l t o p l u m ” 13 g e liş tir m e s in e o l a n a k ta n ı m ı ş tı r . A y n ı ş e k ild e , M e r ­ k e z P a r ti s i ’n i n A lm a n K a to li k li ğ i n in s iy a s i k a n a d ı o lm a s t a t ü ­ s ü , K a to lik s e n d i k a h a r e k e ti , k ilis e le r v e g e n ç li k g r u p la r ıy l a s i­ y a s i o l a n v e o lm a y a n a r a s ı n d a k i a y r ım la r ı m u ğ la k la ş t ır a n g ü ç ­ l ü b a ğ la r k u r m a s ı a n la m ın a g e li y o r d u . B u ik i p a r t i , p a r l a m e n t o d ı ş ı n d a k i ö r g ü tl e r l e e n g ü ç lü b a ğ la r a s a h ip ti; a n c a k b u k o n u d a t e k d e ğ ille r d i. D D P ’n i n d e lib e r a l H i r s c h - D u n k e r s e n d ik a la r ıy la g ü ç lü b a ğ la r ı v a r d ı; K P D v e N a z ile r in , i d e o l o ji k te k tip liğ i s a ğ ­ l a y a c a k v e p a r t i y e b a ğ lılığ ı g ü ç le n d i r e c e k k e n d i g e n ç lik ö r g ü t ­ l e n m e le r i b u l u n u y o r d u . A y n ı z a m a n d a , t o p l u m u n k u t u p l a ş m a s ı v e “k r iz y ı l l a r ı n d a ­ k i ” ş id d e t li s iy a s i ç a tış m a la r , c u m h u r i y e t e y e n i s iy a s i e y le m c i­ lik t ü r l e r i m ir a s b ı r a k t ı. 1 9 1 8 ’d e n s o n r a , o r ta s ın ıf la r s e s le r in i d u y u r m a k iç i n iş ç i h a r e k e t i n i n s iy a s i t a k t i k l e r i n i ( s o k a k g ö s te ­ r ile r i, g r e v , v b .) b e n im s e d ik ç e , s iy a s e t g i tt ik ç e d a h a fa z la p a r ­ l a m e n t o n u n v e k a p a lı s iy a s i t o p l a n t ı l a r ı n d ış ın a ; s o k a ğ a t a ş ı n ­ d ı. B e n z e r ş e k ild e , 1 9 1 8 - 1 9 1 9 ’u n k a o t i k s iy a s i o r ta m ın d a , h e m s o l u n h e m d e s a ğ ın d e s te k ç ile r i k e n d i d e v le t v e t o p l u m g ö r ü ş ­ l e r i n i “B o lş e v iz m ”i n v e k a r ş ı d e v r im c i m o n a r ş i z m i n h i s s e d i le n t e h d i t l e r i n e k a r ş ı s a v u n m a k iç in g ö n ü l l ü o l a r a k s il a h la n m ış tı. A y n ı z a m a n d a , “s a v a ş d e n e y im i m i t i ” ş i d d e t i m e ş r u l a ş t ı r m a k i ç i n k u l la n ıl ı y o r v e h e m e s k i t o p r a k l a r ı n , h e m d e h i ç b i r ç a tış ­ m a y a t a n ı k o la m a y a c a k k a d a r g e n ç o l a n l a n n k a v g a y ı y ü c e lt m e ­ 13 F ritzsch e, T he N SD A P 1919- 1 9 3 4 , s. 130. s in e y o l a ç ıy o r d u . S iy a si ş id d e t , g e n ç e r k e k l e r iç in h e m b i r k a ­ b u l t ö r e n i , h e m d e e r k e k l ik l e r i n i k a n ıt la m a a r a c ı h a li n e g e ld i; p a r a m i l i t e r b i r y a p ıy a ü y e li k is e o n l a r a a id i y e t d u y g u s u s a ğ lı­ y o r d u . B u e t k e n l e r i n t ü m ü , k a m u s a l a la n ı n s im g e s e l o l a r a k iş ­ g a l e d ilm e s iy le v e ş id d e t li ç a tış m a la r la m u h a l if l e r e s iy a s i b a s k ı u y g u l a m a n ı n b i r a r a c ı o l a r a k W e im a r ’ı n s iy a s i p a r tile r iy le iliş ­ k i li m ilis ö r g ü t l e r i n i n , y a n i M ü c a d e le B ir lik le r i’n i n Ç W e h r v e r b ân d e ) d o ğ m a s ın a y o l a ç t ı .14 F r e ik o r p s h a r e k e t i n d e n ç ık a n c u m h u r i y e t k a r ş ı tı s a ğ c ı M ü ­ c a d e le B ir lik le r i, W e im a r ’m e n e s k i v e e n t e h lik e li m il is ö r g ü t ­ le r iy d i. B u n l a r ı n a r a s ı n d a e n ö n e ç ık a n ı, m illiy e tç i g a z ile r d e r ­ n e ğ i S t a h l h e l m id i. 1 9 2 0 ’d e 3 0 y e r e l ş u b e y e d a ğ ıl m ış y a k la ş ı k 2 b i n ü y e s i v a r k e n , s a f la r ın a e s k i F r e i k o r p s ü y e l e r i n i n k a tılm a s ıy ­ la 1 9 2 4 ’te 3 0 0 ş u b e v e 1 0 0 b i n i a ş k ın ü y e y e s a h ip o ld u . A y rıc a g i tt ik ç e s iy a s ile ş ti v e h e r h a n g i b i r p a r t i d e n b a ğ ım s ız lığ ın ı k o r u ­ d u ğ u h a ld e , F r a n z S e ltd e v e T h e o d o r D u e s t e r b e r g lid e r liğ in d e m u h a f a z a k â r D N V P ile b a ğ k u r d u ; Y o u n g P la m ’n a k a r ş ı k a m ­ p a n y a y ü r ü t t ü v e 1 9 3 1 ’d e s a ğ c ı H a r z b u r g C e p h e s i ’n e k a tıld ı. E r z b e r g e r v e R a t h e n a u g ib i ü s t d ü z e y K a b in e b a k a n l a r ı n ı n ö l d ü r ü l m e s i v e m a h k e m e l e r i n b u c in a y e tl e r e y u m u ş a k y a n ıt ı ( b k z . s a y fa 6 3 - 6 7 ) , ılım lı s o l u n b i r k ı s m ı n ı n , c u m h u r i y e t i s a ­ v u n m a n ın te k y o lu n u n ö r g ü ts ü z e y le m c ile rin k e n d i p a ra m i­ lite r s a v u n m a g ü c ü n ü k u rm a s ı o ld u ğ u s o n u c u n a v a rm a la n n a y o l a ç tı. D o la y ıs ıy la S o s y a l D e m o k r a t O t t o H ö r s in g , p a r t i a r ­ k a d a ş l a r ı v e M e r k e z P a r tis i ile D D P ’d e n te m s il c il e r l e b i r l i k t e , 1 9 2 4 ’te c u m h u r i y e t i g a y ri r e s m i s a v u n m a g ü c ü o l a r a k R e ic h s b a n n e r S c h w ar z - R o t - G o ld ' u [ S iy a h K ız ıl S a r ı R e ic h B a y r a ğ ı] k u r d u . B u n u n k ö k l e r i , k o m ü n i s t l e r v e y a m i l l i y e tç i le r i n R u h r 14 Bkz. D irk S ch u m a n n , P o l i t i c a l V i o l e n c e i n t h e W e i m a r R e p u b l i c , 1 9 1 8 - 1 9 3 3 , çev. T h o m a s D u n la p , N e w York, 2 0 0 9 ; R obert G en varth , “T h e C entral H uropean c o u n te r-r ev o lu tio n : param ilitary v io le n c e in G erm an y, A ustria a n d H u n gary after the G reat W ar”, P a s t a n d P r e s e n t , sayı 2 0 0 , 2 0 0 8 , s. 181; R ichard B essel, “T h e ‘F ron t G en eration ’ an d th e P o litics o f W eim a r G erm an y”, (e d .) R osem an , M ., G e n e r a t i o n s i n C o n f l i c t ; Y o u t h R e v o l t a n d G e n e r a t i o n F o r m a t i o n i n G e r m a n y 1 7 7 0 - 1 9 6 8 , C am b ridge, 1 995; D irk S ch u m a n n , “P olitical V io le n c e , C o n tested P ub lic Sp ace, a n d R easserted M a scu lin ity in VVeimar G erm an y”, (e d .) K athle- en C an n in g, K erstin Brandt v e K ristin M cG u ire, cts : R e t h in k in g t h e P o lit ica l C u l t u re o f G e rm a n y W e im a r P u b lics fW e im a r S u b je- in t h e 1 9 2 0 s , O xford , 2 0 1 0 . k r iz i v e h i p e r e n f l a s y o n u n y o l a ç tı ğ ı i s t i k r a r s ı z l ı k t a n y a r a r l a n ­ m a y a ç a lış m a s ın ı e n g e lle m e k iç in N is a n 1 9 2 3 ’te k u r u l m u ş o la n c u m h u r i y e t ç i s a v u n m a b i r i m l e r i n e u z a n ıy o r d u . A n c a k R e ic h s b an n e r , d a h a g e n iş b i r s iy a s i h e d e f le k u r u l m u ş t u : “c u m h u r i y e t ­ ç ile r in , y ı ll a r d ı r y a ln ız c a d ü ş m a n l a r ı n ı n h â k i m o l d u ğ u k a m u ­ s a l a l a n d a n i h a y e t v a r l ı k g ö s t e r m e s i n i s a ğ la m a k .” 15 H e r h a n g i b i r s iy a s i p a r tiy le g ö r ü n ü ş t e b i r b a ğ ı b u l u n m a y a n b u g r u p , h ı z ­ la W e i m a r K o a l is y o n u ’n u n s o s y a l i s t l e r v e s e n d i k a l a r l a g ü ç lü b a ğ la r ı b u l u n a n m ilis k a n a d ı h a li n e g e ld i v e 1 9 3 0 ’a g e lin d iğ i n ­ d e , a z ç o k S P D ’n i n m ilis k o l u o l m u ş t u . G ü c ü n ü n d o r u ğ a u l a ş ­ tığ ı 1 9 2 6 ’d a 3 m il y o n u a ş k ın ü y e s i v a r d ı v e k u r u l u ş u n d a n N a ­ z il e r t a r a f ı n d a n 1 9 3 3 ’te d a ğ ıt ıl m a s ı n a k a d a r , h i ç b i r z a m a n b i r m il y o n a k ti f ü y e n i n a ltın a d ü ş m e d i ; d o la y ıs ıy la A lm a n y a ’n ı n e n b ü y ü k m il is g ü c ü y d ü . R e ic h s b a n n e r ’i n k u r u l m a s ı ü z e r i n e , K P D d e k e n d i m ilis k a ­ n a d ı R o t e r F r o n t k â m p f e r b u n d ’ u (K ız ıl C e p h e S a v a ş ç ıla r ı B ir li­ ğ i, R F B ) k u r d u . B u k a n a t b ü y ü k o r a n d a S P D v e K P D t a r a f ı n ­ d a n 1 9 2 3 k r iz i s ır a s ın d a T h ü r i n g e n v e S a k s o n y a ’d a y e ti ş ti r i l e n “P r o l e t e r Y ü z le r ” o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n s il a h lı iş ç i g r u p l a r ı n d a n ç ık tı. 1 9 2 5 ’te A lm a n y a ’n ı n ş e h ir le r in e d a ğ ıl m ış 5 5 8 y e r e l ş u b e ­ d e 4 0 b i n ü y e s i b u l u n u y o r d u . K o m ü n i s t P a r ti ’d e n b a ğ ım s ız o l­ d u ğ u n u b e y a n e tm e s in e k a r ş ı n R F B , k o m ü n i s t s iy a s e tç ile r in ve m itin g le rin , sa ğ c ı k a tille rin s a ld ırıla r ın d a n k o r u n m a s ın a y a r­ d ı m c ı o l d u v e K P D iç in ü y e to p la m a d a k i l i t r o l o y n a d ı. 1 9 2 7 ’d e 1 1 1 b i n ü y e s i v a r d ı; B u h r a n b a ş g ö s t e r d i k t e n v e s iy a s i a n l a ş ­ m a z l ık l a r s o k a k la r a g itt ik ç e d a h a fa z la y a n s ım a y a b a ş la d ı k ta n s o n r a b u r a k a m d a h a d a a r ttı. B u s o lc u m il is g r u p la r ı, b i r ç o k a ç ıd a n , r a d i k a l s a ğ ın u y g u l a ­ d ığ ı s iy a s i ş id d e t e b i r y a n ıttı. C u m h u r i y e t i n i lk g ü n l e r i n d e , b u t ü r s a ld ı r ı la r F r e i k o r p s v e F e m e ’d e n g e liy o r d u ; a n c a k 1 9 2 9 ’d a n s o n r a s a ğ c ı s iy a s i ş id d e t b ü y ü k o r a n d a t e k b i r k a y n a k ta n ; N a s ­ y o n a l S o s y a lis t S t u r m a b t e ilu n g ' d a n (S A ) g e ld i. 1 9 2 0 ’d e N a z ile r i n s p o r k u l ü b ü o l a r a k k u r u l a n “K a h v e r e n g i G ö m l e k l il e r ” (A f­ r ik a v e O r t a d o ğ u ’d a h i z m e t y a p a n a s k e r l e r e y ö n e li k ü r e t i lm iş , i m a la t fa z la s ı o r d u c e k e t le r in i ü n i f o r m a o l a r a k g iy m e le r i a y ır t 15 S ch u m a n n , P o lit ic a l V io le n c e in t h e W e im a r R e p u b li c , s . 152. e d ic i ö z e l l i k l e r i y d i ) , a s l ı n d a ü s t d ü z e y N a z i l i d e r l e r i n i n ü n i ­ f o r m a lı k o r u m a l a r ı o l a r a k k u r u l m u ş t u ; a n c a k z a m a n g e ç t i k ­ ç e , m u h a l if l e r e k o r k u s a la c a k v e N a z i le r i n m e s a j ın ı k a b u l e t ­ m e y e n le r e k a r ş ı z o r k u lla n a c a k b i r k a ti ll e r ç e te s in i n s iy a s i o la ­ r a k f a y d a lı o l d u ğ u g ittik ç e d a h a b a r iz h a le g e ld i. 1 9 2 0 ’l e r i n b a ş ­ l a r ı n d a F r e i k o r p s ’ u n d a ğ ıl m a s ı , S A ’n ı n s a f l a r ı n ı k a l a b a l ı k l a ş ­ t ı r d ı v e d a h a ö n c e k i d ü z e n l i o r d u a s k e r l e r iy l e H e r m a n n E h r h a r d t , E r n s t R o h m v e F r a n z P fe ffe r g ib i e s k i F r e i k o r p s ü y e le ­ ri, SA’m n 1 9 2 6 ’d a 6 b i n k iş ilik d a ğ ın ı k b i r g r u p t a n 1 9 3 0 ’d a 6 0 b i n k iş ilik d i s i p l in l i b i r g ü c e d ö n ü ş m e s i n e y a r d ım c ı o ld u . A n ­ c a k , SA ’n ı n ü y e s a y ıs ı a r t t ı k ç a , b a ğ ım s ız l ığ ı v e e tk i s i d e a r t t ı. N a z i P a r ti s i ’n i n e n ş i d d e t l i v e s o s y a l i s t ü y e l e r i n i n a d r e s i o la n SA , y a s a l y o lla r la g ü ç k a z a n m a y a ç a lış m a s t r a te j is i n d e n s o n d e ­ r e c e h o ş n u t s u z d u ; H itle r ’i n E y lü l 1 9 3 0 s e ç i m le r i n d e n s o n r a s i­ y a s i e y le m c iliğ i m ilis ş id d e tiy le h a r m a n l a m a k a r a r ı b u g e r ilim i b i r a z h a fif le tti. C u m h u riy etçilerd en y o k s u n b ir cu m h u riy et mi£ G ö r d ü ğ ü m ü z g ib i, i m p a r a t o r l u k l a c u m h u r i y e t a r a s ı n d a s iy a ­ s i p a r t i l e r v e k i ş i l e r a ç ıs ı n d a n k a y d a d e ğ e r b i r d e v a m lılık v a rd ı. W e im a r ’m s iy a s e t s ın ıf ı y a ş , e ğ itim , s iy a s i d e n e y im v e t o p l u m ­ s a l a r k a p l a n a ç ıs ı n d a n s o n d e r e c e h o m o je n d i; b u d a , i d e o lo jik f a r k lılık la r ın a k a r ş ı n , W e im a r d ö n e m i n i n A lm a n s iy a s e tç ile r i­ n i n b i r l ik t e ş a ş ır tıc ı d e r e c e d e iy i ç a lış tığ ın ı g ö s te r iy o r d u . D a h a ­ s ı, s e ç im s is te m i h ü k ü m e t l e r i n b i r b i r i a r d ı n a d e v r ilm e s in e n e ­ d e n o l u r k e n , W e im a r ’ın n i s p i te m s il s is t e m i n in g ö z e ç a r p a n z a ­ y ıflığ ı, b i r d e r e c e y e k a d a r a r t a r d a k a b in e k u r a n b i r e y l e r in s ü ­ re k liliğ iy le d e n g e le n iy o r d u : 15 y ıllık b i r d ö n e m d e 1 9 fa r k lı k a ­ b i n e d e , 2 2 3 b a k a n l ı k k o l t u ğ u y a ln ız c a 7 9 s iy a s e tç i ta r a f ı n d a n d o l d u r u l d u ; b u n l a r ı n % 1 9 ’u b e ş v e y a d a h a fa z la k e z m a k a m s a h ib i o l d u . O t t o G e s s le r ( D D P ) , M a r t 1 9 2 0 ’d e N o s k e ’n i n a z ­ le d i l m e s i n d e n s o n r a s a v u n m a b a k a n ı o l d u v e H a z i r a n 1 9 2 8 ’e k a d a r , Ş a n s ö ly e h a n g i p a r t i d e n o l u r s a o l s u n m a k a m ı n ı k o r u ­ y a r a k 13 fa r k lı k a b in e d e y e r a ld ı. H e i n r i c h B r a u n s ’u n ( M e r k e z P a r tis i) b e n z e r b i r b a k a n lı k k a r iy e r i v a rd ı; G u s ta v S t r e s e m a n n ( D V P ), 1 9 2 3 ’te i k i k e z ş a n s ö l y e o l d u k t a n s o n r a 1 9 2 9 ’d a ö l e ­ n e k a d a r b a ş a r ılı b i r d ış iş le r i b a k a n ı o l a r a k h i z m e t e tti. B u d u ­ r u m , n o r m a l k o ş u l l a r d a W e i m a r ’m s iy a s e t s ı n ı f ı n ı n u z l a ş m a ­ y a h a z ır o l d u ğ u n u v e s is t e m i n i ç in d e ç a lı ş m a n ın y o l la r ın ı g e liş ­ t ir d i ğ i n i g ö s te r ir ; b u d a e n a z ı n d a n 1 9 3 0 - 1 9 3 2 ’d e y a ş a n a n n i ­ h a i k r iz e k a d a r s iy a s e tt e b i r d e r e c e y e k a d a r d e v a m lılık o lm a s ı­ n ı s a ğ la m ış tı r .16 A y rıc a , s iy a s i k a tı lı m d ü z e y le r i n i ö l ç ü t o l a r a k k a b u l e d e r s e k , A l m a n l a r ı n c u m h u r i y e t s is t e m i n e g e n e llik le s a n ıld ığ ı k a d a r y a ­ b a n c ıl a ş m ış o lm a d ığ ı a ç ık ç a g ö r ü lü r . W e i m a r v a ta n d a ş la r ı, s i ­ y a s i p a r t i le r e v e b u n l a r l a iliş k ili t o p lu m s a l ö r g ü tl e r e , g e n ç li k v e m il is ö r g ü t l e r i n e ö n e m l i o r a n d a k a tı lı y o r v e ç e ş itli b i ç i m l e r d e s iy a s i e y le m le r g e r ç e k le ş t ir iy o r d u . İ m p a r a t o r l u k z a m a n ın d a s e ­ ç im le r e k a t ı l ı m o r a n ı y ü k s e k t i v e c u m h u r i y e t t e d e b u d u r u m d e v a m e tti; n ü f u s u n % 6 0 ila 8 0 ’i y e r e l v e u l u s a l s e ç i m le r d e o y k u l l a n ı y o r d u . S a v a ş s o n r a s ı F e d e r a l C u m h u r i y e t i n s e ç im e k a ­ tıl m a o r a n l a r ı y la k a r ş ı la ş t ır ıl ır s a , b u o r a n a n c a k 1 9 7 2 ’d e a ş ıl­ m ış tır ; 2 0 1 0 y ı lı n d a İ n g ilte r e ’d e g e n e l s e ç im e k a tı lm a o r a n ı ise % 6 1 ’d i. D o la y ıs ıy la A l m a n s e ç m e n l e r i n d e m o k r a t i k s is t e m e , 2 0 . y ü z y ıl ın b a ş la r ın d a s a v a ş s o n r a s ı k u ş a k l a r d a n v e y a m o d e m I n g iliz le r d e n , d a h a a z s iy a s i y a d a d a h a y a b a n c ıla ş m ış o l m a d ı­ ğ ın ı g ö r ü r ü z . B u n d a n , W e i m a r A lm a n y a s ı’n ı n z a y ıf d e m o k r a ­ tik k u r a m l a r a v e g e le n e k le r e s a h ip s iy a s i o l a r a k g e liş m e m iş b ir u l u s o l m a k t a n z iy a d e , ç e k iş m e li s e ç im le r v e y o ğ u n s e ç im p r o ­ p a g a n d a l a r ı n ın h â k i m o l d u ğ u h e y e c a n v e r ic i b i r s iy a s i k ü l t ü r e s a h ip o l d u ğ u s o n u c u ç ık m a k ta d ı r . A lm a n h a l k ı n ı n b ü y ü k ç o ­ ğ u n l u ğ u c u m h u r i y e t e y a b a n c ı v e y a k a y ıts ız k a l m a k t a n z iy a d e , “c u m h u r i y e t e o l u m l u ş e k ild e k a tı lı y o r v e a z ç o k ... r e f a h d e v le ­ ti n i n m e z i y e t l e r i n d e n y a r a r l a n ı y o r d u .” 17 B e n z e r ş e k ild e , d e m o k r a tik s ü re c e k a tıla n la rın ç o ğ u n lu ­ ğ u n u n v e c u m h u r i y e t i d e s t e k l e d i ğ i n i a ç ık ç a b e y a n e d e n l e r i n ö n e m l i b i r k ı s m ı n ı n d e m o k r a t i k d e v le ti e h v e n - i ş e r o la r a k d e s ­ t e k l e y e n “r a s y o n e l c u m h u r i y e t ç i l e r ” ( V e r n u n f t r e p u b l i k a n e r ) 16 Bkz. M cE lligott, “P olitical C u ltu re”, s. 3 6 -3 7 . 17 A n th o n y M cE lligott, “In tr o d u c tio n ”, (e d .) A n th o n y M cE lligott, m a n y , O xford , 2 0 0 9 , s. 2. W e im a r G e r­ o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n iy i g ü n d o s t l a r ı o l d u ğ u y ö n ü n d e k i ı s r a r ­ lı te z i d e s o r g u la m a lıy ız . K a s ım D e v r im i v e s o n r a s ı n d a g e r ç e k ­ l e ş e n U l u s a l M e c lis s e ç i m le r i s ı r a s ı n d a ı lı m l ıl a r a y ö n e l i k e z i ­ c i d e s te k , h a l k ı n m o n a r ş i n i n y e n i d e n te s is e d ilm e s in e v e y a d a ­ h a r a d i k a l b i r s o l d e v le te y ö n e li k b i r i s t e ğ in i n o l m a d ığ ı m a ç ık ­ ç a k a n ıt la m ış t ır . B u d u r u m , “k r iz y ı l l a r ı n d a ” c u m h u r i y e t e v e s i­ y a s e tç ile r in e y ö n e li k s o l v e s a ğ d a n g e le n ş id d e t li s a ld ır ıla r a h a l ­ k ı n d e s te k v e r m e m e s iy le t e k r a r t e k r a r v u r g u la n m ış tı r . Ö z e llik ­ le M a tt h ia s E r z b e r g e r v e W a l t e r R a t h e n a u s u ik a s t la r ı b i r ö f k e v e t i k s i n t i d a lg a s ı n a v e c u m h u r i y e t i d e s te k l e y e n k i tl e s e l g ö s ­ t e r i l e r e y o l a ç m ı ş tı r . A r i s t o k r a t K o n t H a r r y K e s s le r , B e r lin ’d e L u s t g a r d t e n ’d e R a t h e n a u c in a y e ti n i n e r te s i g ü n ü h ü k ü m e t y a n ­ l ıs ı b i r g ö s t e r i y i g ü n l ü ğ ü n e ş u ş e k i l d e k a y d e t m i ş t i r : “ R a th e n a u ’n u n k a t i l l e r i n e y ö n e l i k ö f k e d e r i n v e s a h ic i. C u m h u r i y e ­ te b a ğ lılık d a ö y le ; s a v a ş ta n ö n c e k i m o n a r ş i k ‘v a ta n s e v e r l ik ’te n ç o k d a h a d e r i n l e r e i n iy o r k ö k l e r i .” 18 B a z e n ö n e s ü r ü l d ü ğ ü n d e n d a h a s a h ic i b i r ş e k ild e d e m o k r a s iy e b a ğ lılık g ö s te r e n le r y a ln ı z ­ c a a n o n i m k i tl e l e r d e ğ ild i. G e le n e k s e l o l a r a k c u m h u r i y e t e k a r ­ ş ı, o ls a o ls a i k i r c i k l i o l a r a k g ö r ü l e n o r d u , m e m u r l a r , y a r g ı v e b ü y ü k ş i r k e t l e r i n i ç i n d e b ile c u m h u r i y e t d ü z e n i n i n A lm a n y a iç i n e n u y g u n s e ç e n e k o l d u ğ u n u s a v u n a n ö n e m l i v e e tk i li ( d ı ­ ş i ş l e r i n d e n s o r u m l u d e v le t b a k a n ı K o n t v o n M a ltz a n ile s a n a ­ y ic i P e t e r K lö c k n e r v e P a u l S ilv e r b e r g g ib i) b a z ı b i r e y l e r v a r ­ d ı. N ih a y e t, 1 9 3 2 ’d e b ile c u m h u r i y e t y a n lıs ı R e ic h s b a n n e r ’i n b i r m il y o n u a ş k ın ü y e s iy le A lm a n y a ’n ı n e n b ü y ü k m ilis b ir liğ i o l ­ d u ğ u g e rç e ğ i, e n k a r a n l ı k g ü n l e r i n d e b ile c u m h u r i y e t i n v a t a n ­ d a ş l a r ı n d a n b ü y ü k d e s te k a la b ild iğ in i g ö s te r m e k t e d i r . A y n ı z a m a n d a v a t a n d a ş l a r ı n ı n g ö z ü n d e W e i m a r ’ı n m e ş r u i ­ y e t t e n y o k s u n v e h a l k ı n ö z d e ş le ş e b ile c e ğ i b i r l e ş t ir i c i m i t l e r v e s im g e le r g e li ş ti r m e k te b a ş a r ıs ız o l d u ğ u ş e k li n d e s ık s ık t e k r a r ­ l a n a n t e z in d e y e n i d e n d e ğ e r l e n d i r il m e s i g e r e k ir . P e k ç o k s a ğ ­ c ı n ı n , c u m h u r i y e t i t e m e ld e s o s y a l i z m g ib i u l u s l a r a r a s ı s iy a s i ö ğ r e t i le r i n ış ığ ın d a d ış m i h r a k l a r ı n d a y a ttığ ı, “A lm a n lığ a a y k ı­ r ı ” v e k ö k l ü m o n a r ş i g e le n e ğ iy le A lm a n y a ’y a t a m a m e n y a b a n ­ 18 C o u n t H arry K essler, T h e D ia rie s o f a C o s m o p o lit a n , K essler, Londra, 2 0 0 0 , s. 1 84. 1918- 1937, çev . C harles cı b i r d ü z e n o l a r a k a d d e tt iğ i d o ğ r u y s a d a ,19 c u m h u r i y e t i n d e s ­ te k ç ile r i, A lm a n t a r i h in e v e g e le n e ğ in e b a ş v u r a r a k b u t ü r te z le ­ r e k a r ş ı ç ık a b i li y o r d u . S o n d e r w e g 'i [ ö z g ü n y o l] ilg in ç b i r ş e k il ­ d e t e r s y ü z e d e n b a z ı c u m h u r i y e t ç i y o r u m c u l a r , B is m a r c k i m ­ p a r a t o r l u ğ u n u “h a l k ı m ı z ı n a ğ a c ı n d a k u r u b i r d a l ” o l a r a k g ö ­ r ü y o r d u ; 1 8 4 8 lib e r a l m illiy e tç iliğ in in m ir a s ç ıs ı o l a r a k W e im a r C u m h u r i y e t i , “t e m e ld e m e ş r u v e g e r e ğ in e u y g u n m illi b i r d e v ­ l e t ş e k li ” i d i.20 D a h a s ı, y e tk i li l e r “g e n ç d e m o k r a s iy i A lm a n k ü l ­ t ü r v e t a r i h g e le n e ğ in e d a h i l e tm e y e y ö n e l i k b i l i n ç l i b i r s t r a ­ t e j i n i n p a r ç a s ı o l a r a k ” c u m h u r i y e t l e “u l u s a l , t a r i h i v e k ü l t ü ­ r e l ö n e m e s a h ip o l a y l a r ” a r a s ı n d a s ü r e k l i b a ğ la n t ı k u r m a y a ç a ­ l ış ı y o r d u .21 W e im a r C u m h u r i y e t i n i n , k e n d i n e a it b i r s iy a s i s im g e s e llik t e n y o k s u n o l d u ğ u v e b u d u r u m u n k e n d is i n i m u h a f a z a k â r m il ­ liy e tç i v e k o m ü n i s t m u h a l if l e r i k a r ş ı s ı n d a d e z a v a n t a j l ı k o n u ­ m a d ü ş ü rd ü ğ ü k o n u s u n d a k i s ü re k li ısra rla ra k a rş ın , c u m h u r i­ y e t a s lı n d a y e r i n i a ld ığ ı i m p a r a t o r l u k r e jim iy le k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ­ ğ ın d a b u t ü r s im g e le r i g e liş tir m e k k o n u s u n d a d a h a b a ş a r ılıy d ı. 1 8 7 0 ’t e n s o n r a , B is m a r c k u l u s a l s im g e le r in o l u ş t u r u l m a s ı m e ­ s e le s in e ş a h s e n k a y ıts ız k a lm ış tı; te k b i r p a r a b i r i m i v e y a m e r ­ k e z b a n k a s ı g ib i p r a t i k u l u s a l k u r u m l a n o l u ş t u r a c a k y a s a la r ın ç ık a r ılm a s ıy la d a h a fa z la ilg iliy d i. H o h e n z o l l e r n m o n a r ş i s i n i n s iy a h , k ız ıl, b e y a z r e n k l e r i , a n c a k 1 8 9 6 ’d a r e s m i A lm a n b a y ra ğ ı o l a r a k k a b u l e d ilm iş ti; u l u s a l b a y r a m la r y o k t u v e i m p a r a t o r l u k b i r u l u s a l m a r ş k a r a r la ş tı r m a y ı a s la b a ş a r a m a m ış tı. B u n a k a r ş ı lı k , c u m h u r i y e t y e tk ilile r i y e n i d e v le t in o r t a k u l u ­ s a l s im g e le r i m e s e le s in i ç a b u c a k e le a ld ı v e E k im 1 9 1 9 ’d a İ ç iş ­ l e r i B a k a n lığ ı’n d a b i r f e d e r a l s a n a t u z m a n ı (R e i c h s k u n s t w a r t ) ta y in e d ile r e k k e n d is in e m o n a r ş ik d e v le tin e s k i s im g e le r i­ 19 Bkz. Eric D. W e itz , W e i m a r G e rm a n y : P ro m is e a n d T ra g e d y , P rin ceto n , 2 0 0 7 , s. 9 2 -1 0 1 v e R obert G en varth , “T h e Past in W eim ar H isto ry ”, r o p e a n H i s t o r y , cilt 15, sayı 1, 2 0 0 6 , s. 8 -1 0 . 20 C o n t c m p o ra ry Eric B ryden, “H ero es an d m artyrs o f th e R epublic: R eich sb an n er p o lit ik in W eim ar G erm an y”, C e n t ra l E u ro p e a n H is t o ry , E u­ G e s c h ic h t s - cilt 4 3 , sayı 4 , 2 0 1 0 , s. 646, 663. 21 N a d in e R o sso l, P e rfo rm in g t h e N ation i n I n t e n v a r G e r m a n y B a sin g sto k e, 2 0 1 0 , s. 8 1 . P o lit ic a l S y m b o li s m , 1 9 2 6 - 1 9 3 6 , : S p o rt , S p e c t a c l e a n d n i ( u lu s a l b a y ra k ta n a rm a y a , p a ra v e p u lla r d a n u lu s a l a n ıtla r v e d e v le t t ö r e n l e r i n e k a d a r h e r ş e y i) d e m o k r a t i k c u m h u r i y e t i ç i n d a h a u y g u n o l a n l a r l a d e ğ iş t ir m e a c il g ö r e v i v e r ild i. A n a ­ y a s a ç e r ç e v e s i n in b e li r le n m e s i g ib i, b u d a d e v a m lılık la y e n il i ­ ğ i n d e n g e l e n m e s i n e y ö n e l i k z o r b i r g ö r e v d i: B ir y a n d a n y e n i d e m o k ra tik c u m h u riy e t k e n d in i o to rite r im p a r a to rlu ğ u n d e b ­ d e b e s in d e n k u r ta r m a k is tiy o r, d iğ e r y a n d a n b u t ü r s im g e le ­ r i n m e ş r u l a ş t ı r ı l m a s ı n d a g e le n e k s e l v e e m s a l o l a n l a r ı n ö n e m ­ li b i r r o l ü o l d u ğ u n u t e s lim e d iy o r d u . B u a m a ç la , c u m h u r i y e ­ t i n d e v le t s im g e s i h a li n e g e le n A lm a n k a r ta lı, P r u s y a m o n a r ş i ­ s i n i n h a n e d a n l ı k s im g e s in i h a tı r la tı y o r d u ; 1 8 4 8 lib e r a l d e v r i m ­ c il e r i n in d e m o k r a s i v e m illiy e tç iliğ e g ö n d e r m e y a p a n s iy a h , k ı ­ z ıl, s a r ı b a y ra ğ ı, u l u s a l r e n k l e r o l a r a k k a b u l e d ild i v e D e u t s c h l a n d l ie d ( 1 7 9 7 ’d e y a p ıl a n b i r b e s te y e 1 8 4 1 ’d e y a z ıla n g ü f te y le ) 1 9 2 2 ’d e u l u s a l m a r ş o l a r a k r e s m e n k a b u l e d il d i. B u k a r a r la r , ta r tış m a s ız a lı n m a d ı v e ( n e r e d e y s e d i ğ e r h e r ş e y d e o l d u ğ u g ib i) s o l ile s a ğ a r a s ı n d a s e r t k a v g a la r a k o n u o ld u . A n c a k c u m h u r i ­ y e ti n , v a t a n d a ş la r ın ı n ö z d e ş le ş e b ile c e ğ i v e d e v le t in r u h u n a u y ­ g u n u l u s a l s im g e le r b u l m a m e s e le s in i s o n d e r e c e c id d iy e a ld ı ­ ğ ı g e rç e ğ i, b a z ı ç a ğ d a ş la r v e t a r i h ç i le r in ö n e s ü r d ü ğ ü g ib i s iy a ­ s e tt e “s im g e le r v e f a n t e z i n i n ” g e r e k liliğ in e k a y ıts ız k a lm a d ık l a ­ r ı n ı g ö s te r ir .22 B u s ır a d a , E d w in R e d s lo b b a ş k a n l ı ğ ı n d a k i R e ic h s k u n s t w a r t , c u m h u r i y e t ç i d e v le t in a la m e t- i f a r ik a s ı o l a r a k g ö r ü l e n c e m a a t v e b i r l i k t e l i k a n la y ış ın ı d e s te k l e y e c e k b i r u l u s a l s im g e c ilik v e s iy a s i a r e n a ç e rç e v e s i g e li ş ti r m e k iç in ç o k ç a lı ş ıy o r d u .23 C u m ­ h u r i y e t ç i s im g e c il ik le y o ğ u n ş e k ild e d o n a tı lm ı ş ( W a l th e r R a th e n a u ( 1 9 2 2 ) , C u m h u r b a ş k a n ı E b e r t ( 1 9 2 5 ) v e G u s ta v S tre s e m a n n ’ı n ( 1 9 2 9 ) r e s m i c e n a z e t ö r e n l e r i , C u m h u r b a ş k a n ı H in d e n b u r g ’u n ( 1 9 2 9 ) g ö r e v e b a ş l a m a t ö r e n i v e A n a y a s a G ü n ü 22 A lm anya’n ın m illi m arşı ve b u n u n la v e d iğ er u lu sa l sim g elerle ilg ili tartışm ala­ rın tarihi iç in b k z. M ich ael E. G eisler, “İn th e S h a d o w o f E x cep tio n a lism : G erm an y’s N a tio n a l S y m b o ls an d P u b lic M em ory after 1 9 8 9 ’’, (e d .) M ich a el E. G e­ isler, N a t io n a l S y m b o ls , F ra c t u re d İ d e n t it ie s : C o n t e s t in g t h e N a t io n a l N a rra t iv e , L eb an on , N e w H am psh ire, 2 0 0 5 . 23 N a d in e R o sso l, “P erform in g th e N ation : S ports, S p ecta cles, an d A esth etics in G erm an y, 1 9 2 6 - 1 9 3 6 ”, C e n t r a l E u r o p e a n H i s t o r y , c ilt 4 3 , sayı 4 , 2 0 1 0 , s. 6 3 0 . C um huriyetçi m ilita rizm mi? K alab a lık R eichsbanner kıta la rı, W e im a r A nay asa sı’nın onuncu yılın da , 11 A ğustos 1 9 2 9 ’da Berlin’de B randenburg K aptsı’ndan geçerek yürüyor (Bundesarchiv, Bild 1 0 2 -0 8 2 1 6 / B ilinm iyor / C C -B Y-S A). k u tla m a la r ı g ib i) b i r d iz i u lu s a l g ö s te r i a r a c ılığ ıy la y e tk ilile r “ı r k a d e ğ il, d e m o k r a s i i l k e l e r i v e i d e a l l e r i n e b a ğ l ı l ı k v e k i ş i s e l f e d a k â r l ı k ” 24 k a v r a m l a r ı n a d a y a lı y e n i b i r c u m h u r i y e t ç i v a t a n ­ s e v e r l i ğ i n o d a k n o k t a l a r ı n ı s a ğ l a m a y a ç a lı ş t ı . H i ç b i r z a m a n r e s ­ m i b a y ra m o la ra k k a b u l e d ilm e s e d e (ta s a rı R e ic h s ra t ta ra fın ­ d a n k a b u l e d ilm iş a n c a k R e ic h s ta g ta ra fın d a n h iç b ir z a m a n y a s a la ş tır ılm a m ış tı) A n a y a s a G ü n ü (1 1 A ğ u s to s ), c u m h u r iy e tin h e d e fle rin i v e id e a lle r in i k u tla m a k iç in g ittik ç e d a h a ö n e m li b ir f ı r s a t h a l i n e g e ld i. 1 9 2 1 ’d e k i u f a k ç a p l ı b a ş l a n g ı ç l a r d a n i t i b a r e n b u , y a y g ın to p lu m s a l e tk in lik le r d e n re s m i tö re n le re k a d a r u z a ­ n a n c u m h u r iy e tç i v a ta n s e v e rliğ in g e r ç e k te n p o p ü le r b ir ifa d e ­ s i n e d ö n ü ş t ü . B e r l i n ’d e k i k u t l a m a l a r ı n ö n e ç ı k a n l a r ı n d a n b i r i , Reichsbanner, s e n d i k a l a r , A lm a n M e m u rla r D e rn e ğ i, Y a h u d i S a­ v a ş G a z ile ri Ö r g ü tü , y e r e l k o r o la r v e d iğ e r y u r tta ş g r u p la r ın ın d a h i l o l d u ğ u , 1 9 2 7 ’d e k a t ı l ı m c ı s a y ıs ı 1 2 b i n k i ş i y k e n e r t e s i y ıl 24 M an u ela A c h ille s, “W ith a p a ss io n for reason: celeb ra tin g the C o n stitu tio n in W eim a r G erm an y”, C e n t ra l E u ro p e a n H is t o ry , cilt 4 3 , sayı. 4 , 2 0 1 0 , s. 6 7 0 . 3 0 b i n k iş iy e ç ık a n , ş e h i r m e r k e z i n d e d ü z e n l e n e n f e n e r a la y ıy ­ d ı .25 1 9 2 9 ’d a , a n a y a s a n ın k a b u l e d il m e s i n in o n u n c u y ıl k u t l a ­ m a l a r ı n a s a d e c e B e r lin ’d e y ü z b in le r c e i n s a n k a tı lı r k e n , ta ş r a d a d a b u n a y a k ı n k a l a b a l ı k l a r d a n b a h s e d i l i y o r d u .26 B u h r a n s ı r a ­ s ın d a k a m u h a r c a m a l a n n d a k e s in t iy e g id ilm e s i n e d e n iy l e k u t ­ la m a la r ın ç a p ı k ü ç ü l t ü l d ü y s e d e , b u ö z e l g ü n h a l k a r a s ı n d a o k a d a r k a b u l g ö r m ü ş t ü k i, N a z ile r t a r a f ı n d a n k a ld ı r ıl a n a k a d a r k a m u t a k v i m i n i n b i r v a z g e ç ilm e z i o l a r a k k a ld ı. B ö y le c e 1 9 2 0 ’l e r , c e m a a t , b i r l i k t e l i k v e k e n d i n i f e d a e tm e k a v r a m la r ın a d a y a lı b i r t ü r c u m h u r i y e t ç i v a ta n s e v e r liğ in d o ğ u ­ ş u n a ta n ı k lı k e tti. B u , 19. y ü z y ıld a k i u l u s a l b i r l i k s a v a ş ıy la , d a ­ h a y a k ın ta r i h li , d a h a ş id d e t li d e m o k r a s i m ü c a d e le l e r i n in y a n ı s ır a , B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n ı n z o r l u k l a r ı n ı n v e k a y ı p l a r ı n ı n d a b i li n c i n d e o l a n b i r v a ta n s e v e r lik ti. A n c a k , “d u y u l a r l a a lg ıla n a ­ b i le n s o y u tl a m a l a r ı ta s v ir e t m e ”27 z o r u n l u l u ğ u n d a n d a m u s t a ­ r ip ti. B u z o r a n c a k i m k â n s ız o lm a y a n b i r g ö r e v d i; c u m h u r i y e t y e tk ilile r i v e W e i m a r K o a lis y o n u ’n d a k i p a r t i l e r b u g ö r e v e d ö r t e lle s a rıld ı. F e d e r a l s a n a t u z m a n l ığ ı m a k a m ı n ı n k u r u l m a s ı , b u y e n i m illi y e tç i li k t ü r ü n ü n p o p ü l e r l e ş m e s i n d e s im g e le r in ö n e ­ m i n i n b i li n c i n d e o l d u k l a r ı n ı v e y e n i d e v le t iç in b u t ü r s im g e ­ le r i b e li r l e r k e n d e v a m lılık v e d e ğ iş ik lik ih ti y a c ı n ı a n la d ı k la r ın ı g ö s te r ir . A y n ı z a m a n d a , E b e r t v e S t r e s e m a n n iç in d ü z e n l e n e n r e s m i c e n a z e tö r e n l e r i y a d a h e r y ıl d ü z e n l e n e n A n a y a s a G ü n ü k u t la m a l a r ı g ib i ö n e m li u l u s a l g ü n l e r d e k i s iy a s i a r e n a , b ü t ü n ü ­ n e b a k ıl d ığ ı n d a g e n e l o l a r a k k a b u l e d i l e n d e n ç o k d a h a o l u m ­ lu ş e k ild e te p k i v e r e n b i r k itle y e b u s im g e le r in s u n u l m a s ı iç in b i r o r ta m s a ğ lıy o r d u . B e n z e r b i ç i m d e , A l m a n d e m o k r a s i s i n i n g ü ç s ü z v e e tk is iz ; d e m o k r a t i k k u r a m l a r ı n v e g e l e n e k l e r i n e k s ik liğ iy le m a l u l o l ­ d u ğ u f ik rin i d e g ö z d e n g e ç irm e m iz g e re k ir. R e ic h sta g v e s i­ y a si p a r tile r in g ü c ü v e e tk is i im p a r a to r lu k d ö n e m in d e s ın ırl ıy d ıy s a d a , A l m a n l a r ı n n e r e d e y s e 5 0 y ı l l ı k b i r e r k e k l e r e g e ­ 25 R ossol, “P erform in g the N a tio n ”, s. 6 3 0 . 26 Bkz. A ch illes: “W ith a p a ssio n for rea so n ”, s. 6 8 4 v e R o sso l, tio n , s . 27 6 6 -7 1 . A ch illes, “W ith a p a ssio n for rea so n ”, s. 6 7 9 . P e rfo rm i n g t h e N a ­ n e l o y h a k k ı v e k a tı lı m c ı s iy a s e t d e n e y im i b u l u n u y o r d u . B u s ü ­ r e b o y u n c a , A lm a n y a ’d a “g e r ç e k te n r e k a b e tç i v e te m s ilc i s iy a ­ s i p a r t i l e r ”28 v e A lm a n s iy a s e tin e W e im a r d ö n e m i n e k a d a r h â ­ k im o la n b i r s iy a s e t s ın ıf ı g e liş m iş ti. B ü y ü k B u h r a n ’ı n b a ş la n g ı­ c ın a k a d a r , R e ic h s ta g v e d e m o k r a t i k d e v le t in d i ğ e r k u r u m l a n ç o ğ u n lu k l a d ü z g ü n iş le d i. Ü s te lik W e im a r v a ta n d a ş la r ın ı n ç o ­ ğ u , e n iy i i h ti m a l le c u m h u r i y e t ç i y ö n e t i m s is t e m i n e a k t i f d e s ­ t e k v e r m e k t e n v e e n k ö t ü i h ti m a l le b u s is t e m i n ç e r ç e v e s i i ç i n ­ d e y a p ıc ı b i r ş e k il d e ç a l ı ş m a k t a n m e m n u n d u . S iy a s i ö r g ü t l e ­ r e ü y e lik v e s e ç im le r e k a tılım o r a n l a r ı n ı d e m o k r a s i n i n s a ğ la m ­ l ığ ı n ın ö l ç ü t le r i o l a r a k e le a lır s a k , W e im a r A lm a n y a s ı p e k ç o k m o d e m lib e r a l d e m o k r a s i d e n ç o k d a h a g ü ç lü g ö r ü n m e k t e d i r . A n t h o n y M c E llig o tt’u n b e li r tt iğ i g ib i, “ 1 9 3 2 ’d e a y n ı a n d a y a ş a ­ n a n p e k ç o k k r i z i n d o r u k n o k t a s ı n d a b ile , s e ç m e n le r in k a b a c a ü ç te b ir i, a ç ık ç a v e y a g e n e l o l a r a k a n a y a s a y ı d e s te k l e y e n p a r t i ­ le r e o y v e r d i; b e ş te b ir iy s e a ç ık ç a d e m o k r a s i y a n lıs ı o l m a m a k ­ la b i r l ik t e , c u m h u r i y e t e k a r ş ı a le n e n m ü c a d e le e tm e y e n p a r t i ­ l e r i d e s t e k l e d i .” D o la y ıs ıy la , “W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n ‘c u m ­ h u r iy e t ç i l e r d e n y o k s u n b i r c u m h u r i y e t ’ o l d u ğ u te z i b a r iz ş e k il­ d e y a n l ı ş t ı r .”29 28 H a n so n , 29 M cE lligott, “P o litica l C ultu re", s. 29. P o s t - lm p e ria l D e m o c ra c ie s , s. 128. M u a z z a m En f l a s y o n v e VVEIMAR EKONOMİSİ D a h a m i l a t t a n ö n c e 3 . y ü z y ıl d a , “g ü n e ş i n a l t ı n d a y e n i b i r ş e y o l m a d ı ğ ı ” 1 t e s p i t e d il m i ş ti . 2 0 0 8 - 2 0 0 9 ’d a Z i m b a b w e ’d e h i p e r e n f la s y o n , k ü r e s e l b a n k a c ı lı k k r iz i, k r e d i d a r a lm a s ı v e o n u ta ­ k i p e d e n d u r g u n l u k g ib i y a k ın t a r i h t e k i o la y la r , p e k ç o k k i ş i ­ n i n a k lı n a W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n e k o n o m i k i s t i k r a r s ı z lı ğ ı ­ n ı g e tirm iş tir. İ n te r n e te h ız lı b ir ş e k ild e g ö z a tıld ığ ın d a , ç o k s a y ıd a ( f a r k l ı e k o n o m i k u z m a n l ı k d ü z e y l e r i n d e k i ) ç e v r i m i ­ çi y o r u m c u n u n K u z e y A m e rik a ve A v ru p a e k o n o m ile r in in , 1 9 2 0 ’l e r d e A l m a n y a ’n ı n i z l e d iğ i y o l a g i r d i ğ i k o n u s u n d a c i d ­ d i u y a r ı l a r ı g ö r ü le b ilir . A n c a k b a n k a la r a h ü c u m e d e n le r , fiy a t a r t ı ş ı , i ş s iz lik v e b o r ç l a r ı n ı ö d e y e m e y e n A v r u p a e k o n o m i l e r i ­ n i k u r t a r m a y a y ö n e li k u l u s l a r a r a s ı m ü d a h a l e l e r l e ilg ili h a b e r ­ le r , ik i s a v a ş a r a s ı A lm a n y a ’n ı n s o r u n l u e k o n o m i k d u r u m u n u a k ılla r a g e tir s e d e , b u t ü r d e n m o d e m k r i z l e r 1 9 2 0 ’le r d e k ile r le k a r ş ı la ş t ır ıl d ığ ı n d a s ö n ü k k a lm a k ta d ı r . H ip e r e n f la s y o n v e b u h ­ r a n d e n e y im le r i o k a d a r t r a v m a t ik t i k i, A lm a n k o l e k t if b e lle ğ i v e k ü l t ü r ü n d e d e r i n iz le r b ı r a k t ı. B u g ü n h â lâ h a y a tt a o l u p A l­ m a n p a r a s ı n ı n ç ö k ü ş ü n ü n n e d e n o l d u ğ u g ü ç lü k l e r i h a tı r la y a n i n s a n l a r v a r d ır ; o n l a r v e b e n z e r le r i, a n ıl a r ı n ı s o n r a k i k u ş a k la r a a k t a r m ı ş t ı r v e d e ğ e r s iz k â ğ ıt p a r a l a r ı n e l a r a b a la r ıy la ta ş ın d ığ ı1 E cclesia stes 1:9. n a (v e g e n e llik le e l a r a b a la r ın ı n ç a lın ıp i ç i n d e k i k â ğ ıt p a r ç a la r ı ­ n ı n b i r k e n a r a a tıld ığ ın a ) d a i r ( m u h t e m e l e n u y d u r m a ) h i k â y e ­ le r i2 v e y a e n f la s y o n v e b u h r a n ı n y o l a ç tığ ı a ç lık v e a c ıla r ı d u y ­ m a m ış ç o k a z A lm a n v a r d ır . B u a n e k d o t l a r , b u g ü n b ile g ü c ü n ü k o r u m a k t a d ı r ; d o la y ıs ıy la a n ıl a r h e n ü z t a z e y k e n n e k a d a r g ü ç l ü le r d i k im b ilir? C u m h u r i y e t i n ç ö k ü ş ü n ü n n e d e r e c e d e e k o n o m i k v e y a s iy a s i e t m e n l e r i n b i r s o n u c u o l d u ğ u , a te ş li ta r t ış m a l a r a k o n u o l m u ş ­ tu r . B a zı t a r i h ç i l e r d ö n e m i n ş i d d e t l i e k o n o m i k d a lg a l a n m a la ­ r ı n ı n n i h a i s o r u m l u s u n u n s iy a s i k a r a r la r o l d u ğ u n u ile r i s ü r e r ­ k e n , d i ğ e r l e r i A lm a n y a ’n ı n s o r u n l a r ı n ı n t e m e ld e k o n t r o l e d i ­ le m e y e n e k o n o m i k g ü ç le r in s o n u c u o l d u ğ u g ö r ü ş ü n ü b e n i m ­ s e m e k t e d i r . B e n z e r ş e k ild e , A lm a n y a ’n ı n e k o n o m i k s o r u n l a r ı ­ n ı n k ö k e n i n d e h a k e tm e d iğ i u l u s l a r a r a s ı k o n u m u n u n m u y a t ­ tığ ı, y o k s a h i p e r e n f l a s y o n , e k o n o m i k d u r g u n l u k v e b u h r a n ­ d a n , a s le n d a h il i e t k e n l e r i n m i ( ö z e llik le ö r g ü t l ü iş ç i s ın ı f ın ı n v ey a b ü y ü k ş irk e tle rin a ş ın g ü c ü n ü n ) s o ru m lu o ld u ğ u d a ç o k t a r t ış ıl m ış t ır . G ö r e c e ğ im iz ü z e r e , B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı s o n r a ­ s ın d a ş id d e t li e k o n o m i k z o r l u k l a r l a k a r ş ı la ş a n t e k A v r u p a ü l ­ k e s i A lm a n y a d e ğ ild i. S a d e c e b i r ö r n e k o l a r a k , 1 9 2 1 - 1 9 2 2 ’d e A v u s tu r y a k r o n u n u n ç ö k ü ş ü , m a r k ı n ç ö k ü ş ü k a d a r b ü y ü k o l­ m u ş v e A lm a n y a ’n ı n h i p e r e n f l a s y o n u n u n e n d ü ş ü k n o k t a s ı n ­ d a n n e r e d e y s e b i r y ıl ö n c e g e r ç e k le ş m iş t i. A y r ıc a , A l m a n p a ­ r a s ı n ı n 1 9 2 3 ’ü n o r t a s ı n d a k i a n i ç ö k ü ş ü n ü n v e b u ç ö k ü ş ü t a ­ k i p e d e n e k o n o m i k v e s iy a s i k r iz i n k ö k e n i, c u m h u r i y e t i n k a r ­ ş ı k a r ş ıy a k a ld ığ ı p e k ç o k s o r u n u n k ö k e n i g ib i, m o n a r ş i n i n ç ö ­ k ü ş ü n d e n ç o k ö n c e g e r ç e k le ş e n o la y la r d a v e a lı n a n k a r a r la r d a a r a n m a lıd ır . A lm a n y a 'n ın ilk e k o n o m ik m u c iz e si E k o n o m i, A lm a n y a ’n ı n b i r l e ş m e s in d e v e B ü y ü k G ü ç le r a r a s ı n ­ d a k i y e r i n i s a ğ la m la ş tı r m a s ın d a ö n e m li b i r r o l o y n a m ış tır . R e n v e S ile z y a e y a l e t l e r i n d e s a n a y i n i n m u a z z a m ş e k i l d e g e li ş m e ­ 2 Bkz. B e m d W id d ig , s. 5-6 . C u l t u re a n d In jla t io n in W e im a r G e rm a n y , B erk eley, 2 0 0 1 , s i n d e n k a y n a k l a n a n P r u s y a r e f a h ı, A lm a n y a ’y a h â k i m i y e t y a ­ r ı ş ı n d a P r u s y a ’n ı n A v u s t u r y a ’y ı g e r i d e b ı r a k m a s ı n a y a r d ı m c ı o l m u ş t u ; Z o l l v e r e i n [ g ü m r ü k b ir liğ i] is e A lm a n u l u s a l d e v le ti­ n i n e k o n o m i k v e s iy a s i t e m e l l e r i n i n a tı lm a s ın ı s a ğ la d ı. B irle ş ­ m e d e n s o n r a , d e v le t a lty a p ı g e liş im in i ( ö z e llik le d e d e m ir y o lla ­ rı v e k a n a ll a r ı ) f in a n s e e tm e y e d e v a m e d e r k e n , 1 8 7 3 ’te t e k p a ­ r a b i r i m i n i n k a b u l e d ilm e s i v e 1 8 7 5 ’te R e ic h s b a n k ’ı n k u r u l m a ­ s ı, b ü t ü n l ü k l ü b i r f in a n s s i s t e m i n i n o l u ş t u r u l m a s ı n a y a r d ı m ­ c ı o l d u . A y n ı z a m a n d a , A lm a n y a ’n ı n y o ğ u n s a n a y ile ş m e v e n ü ­ fu s p a tl a m a s ıy l a “ç if te d e v r i m ” y a ş a m a s ı, A v r u p a ’n ı n l i d e r s a ­ n a y i g ü c ü o l a r a k B ü y ü k B r ita n y a ’y a n i h a y e t k a fa t u t m a s ı n ı s a ğ ­ la d ı. 1 8 9 5 - 1 9 1 1 a r a s ı n d a A lm a n s a n a y is i, y ıld a o r ta l a m a % 2 ila 5 a r a s ı n d a b ü y ü d ü ; e n f la s y o n d ü ş ü k t ü (% l ’d e n a z ) v e n e r e d e y ­ s e h iç iş s iz lik y o k t u . Ç e lik , m a k i n e ta k ı m l a r ı v e k im y a s a l m a d ­ d e s e k t ö r ü g ib i s e k t ö r l e r b a ş ı ç e k e r k e n , S ie m e n s , A E G , B A SF v e K r u p p g ib i ş ir k e tl e r ; s e r m a y e y a tı r ım a k ış ı, a r a ş t ır m a v e g e liş ­ tir m e y e o d a k la n m a v e e ğ itim li iş g ü c ü s a y e s in d e k e n d i a la n l a ­ r ın d a d ü n y a lid e r le r i h a li n e g e ld i. 1 9 1 4 ’e g e lin d iğ in d e , A lm a n ­ y a ’n ı n g a y r i s a f i y u r t i ç i h a s ı l a s ı (G S Y İH ) B r i ta n y a ’n ı n k i n d e n b ü y ü k t ü v e F r a n s a ’n ı n k i n i n n e r e d e y s e ik i k a tıy d ı. A n c a k e k o n o m i s iy a s i o l a r a k A lm a n y a ’y ı b i r l e ş t i r i r k e n , t o p ­ lu m s a l o l a r a k b ö l ü n m ü ş k a lm a s ın ı s a ğ la m a y a d a y a r d ı m c ı o l­ d u . 1 8 7 0 ’t e n s o n r a s a n a y i d e k i h ı z l ı b ü y ü m e , d e r i n t o p lu m s a l s o r u n l a r ı b e r a b e r i n d e g e t i r d i v e “t a r i h ç i l e r t a r a f ı n d a n , a ç ık ç a k r iz y a ş a y a n b i r m o d e r n l i ğ i n k a y n a ğ ı o l a r a k g ö r ü l d ü . ”3 D iğ e r A v r u p a ü l k e l e r i n d e o l d u ğ u g ib i, s a n a y ile ş m e i n s a n l a r ı n y a ş a m v e ç a lış m a b i ç i m l e r i n i k ö k t e n d e ğ iş tir d i; b ü y ü k ö l ç ü d e i ş v e r e n ­ le r i n in s a f ın a k a lm ış d e v a s a b i r k e n t l i iş ç i s ın ıf ı h ız la o r ta y a ç ık ­ tı. A y n ı z a m a n d a , ilk A lm a n e k o n o m i k m u c i z e s i n in ( W ir t s c h a f tw u n der) y a r a t tı ğ ı r e f a h , s o n d e r e c e e ş its iz d a ğ ılm ış tı. 1 9 1 1 ’d e , P r u s y a t o p l u m u n u n % 1 0 ’l u k e n ü s t d ilim i, s e r v e t in % 6 3 ’ü n e s a h ip t i; o y s a s ır a d a n A l m a n l a r ı n ç o ğ u y o k s u ll u k l a b o ğ u ş u y o r ­ d u . iş ç i s ın ıf ı i ç i n g ü v e n c e s iz , k ıs a s ü r e l i i s t i h d a m k u r a l h a lin e g e lm iş ti. İ n s a n l a r y e n i s a n a y i t e s is le r in d e iş a r a m a k ü z e r e k ır s a l 3 Brett F airb aim , “E c o n o m ic an d S o cia l D e v e lo p m e n ts”, J a m es R etallack, r i a l G e r m a n y , 1 8 7 1 - 1 9 1 8 , O xford , 2 0 0 8 , s. 62. İm p e- A lm a ny a’da N üfus A rtışı (1 8 7 0 -1 9 1 0 ) (m ilyo n) Yit Nüfusu 2 binin üzerindeki kentlerde yüzde oram Toplam 1871 4 1 ,1 3 6 ,1 1880 4 2 ,2 4 1 ,1 1890 4 9 ,4 4 2 ,5 1900 5 6 ,4 5 4 ,4 1910 6 4 ,9 60 Kaynak: G eoff Layton, From B is m arc k to Hitler: Germ an y 1 8 9 0 -1 9 3 3 ( B ism arc k'tan H itle r'e Alm a nya: 1 8 9 0 -1 9 3 3 ), Lond­ ra , 1 9 9 5 , s. 11. A ğır S an ay id e K a rş ıla ş tırm a lı Ü re tim (1 8 7 0 -1 9 1 0 ) (m ilyo n to n ) Yıl Almanya Britanya a ) Köm ür 1871 3 7 ,7 1 1 9 ,2 1880 5 9 ,1 1 4 9 ,3 1890 8 9 ,2 1 8 4 ,5 1900 1 4 9 ,5 2 2 8 ,8 1910 2 2 2 ,2 2 6 8 ,7 b ) Ç elik 1871 0 ,1 4 1880 0 ,6 9 0 ,4 1 1 ,3 2 1890 2 ,1 3 3 ,6 4 1900 6 ,4 6 4 ,9 8 1910 1 3 ,1 0 6 ,4 8 Kaynak: G eoff Layton, From B is m arc k to Hitler: Germ an y 1 8 9 0 -1 9 3 3 , Londra, 1 9 9 5 , s. 11. B üyük G üç le rin K a rş ıla ş tırm a lı G ayri S afi Y u rtiç i H a s ıla la rı (1 9 1 4 ) (m ily a r d o la r) AvusturyaM acaristan Fransa Almanya İtalya Rusya Britanya 1 0 0 ,5 1 3 8 ,7 2 4 4 ,3 9 1 ,3 2 5 7 ,7 2 2 6 ,4 ABD 5 1 1 ,6 K aynak: D av id S tevenson, W ith O u rB a c k s to th e Waii, Londra, 2 0 1 1 , s. 4 2 0 . a la n l a r ı t e r k e tt ik ç e , k a s a b a la r v e ş e h i r l e r i n n ü f u s u a r t t ı; ç o ğ u iş ç i, a ile le r iy le b i r l i k t e k o r k u n ç d e r e c e d e k a la b a lık v e s a ğ lık s ız k o ş u ll a r d a y a ş a m a k z o r u n d a k a ld ı. 1 9 1 3 ’te b ile B e r lin lile r in % 3 0 ’u , t e k o d a y a b e ş a ltı k iş i s ığ a c a k ş e k ild e y a ş ıy o r d u . B u k o ş u l ­ la r d a h a s ta l ık l a r a r t m ış tı ; 1 8 9 0 ’la r d a ü c r e t l e r v e y a ş a m k o ş u lla - r ı iy il e ş tik ç e ö l ü m o r a n l a r ı a z a ld ığ ı h a ld e , 1 9 1 0 ’la r d a b ile b a z ı k e n t l e r d e ç o c u k ö l ü m o r a n l a r ı % 4 0 ’la r a u l a ş ı y o r d u . B ö y le s in e s e fa le t v e g ü v e n c e s iz lik i ç i n d e k i A lm a n iş ç ile r , k i ­ ş is e l d u r u m l a r ı n ı iy ile ş tir m e k , e k g e lir s a ğ la m a n ı n ( y a s a l v e y a ­ s a d ış ı) y o l l a r ı n ı a r a m a k v e iş a r k a d a ş la r ıy l a k a r ş ı lı k lı y a r d ı m ­ la ş m a a ğ la r ı o l u ş t u r m a k y o l u y la m ü m k ü n o l d u ğ u n c a h a y a tt a k a lm a y a ç a lış ıy o r d u . B ir e y le r o l a r a k z a y ıf o l d u k la r ı h a ld e to p ­ lu h a r e k e t e t t i k l e r i t a k d i r d e b ü y ü k b i r p a z a r l ı k g ü c ü n e s a h ip o l a b i l e c e k l e r i n i a n la y a n A l m a n i ş ç ile r , d i ğ e r s a n a y i l e ş m iş ü l ­ k e l e r d e k i i ş ç i le r g ib i, 1 8 6 0 ’l a r d a s e n d i k a l a r k u r m a y a b a ş la d ı. 1 8 9 0 ’la r d a , ü ç f a r k lı (v e ç o ğ u z a m a n b i r b i r i n e k a r ş ı t) s e n d i k a ­ c ılık d a m a r ı g e liş m iş ti: S P D ile y a k ın b a ğ l a n b u l u n a n s o s y a lis t “Ö z g ü r ” S e n d ik a la r ; M e r k e z P a r t i ’y le iliş k ili H ır is t iy a n (y a d a K a to lik ) S e n d ik a la r v e a d l a r ı n ı 1 8 6 8 ’d e ş e m s iy e ö r g ü tl e n m e s i ­ n i k u r a n ik i lib e r a l r e f o r m c u d a n a la n s o l lib e r a l “H i r s c h - D u n k e r ” s e n d ik a la r ı. S e n d i k a c ı lı k v e s o s y a l d e m o k r a s i n i n g e liş m e s i, A lm a n to p l u m u n u n ü s t k a d e m e le r in d e b u l u n a n p e k ç o k k iş i iç in k o r k u ­ t u c u y d u . S o l d a n g e ld iğ i d ü ş ü n ü l e n t e h d i t l e m ü c a d e l e e tm e k iç i n , B is m a r c k 1 8 8 0 ’l e r d e b i r h a v u ç - s o p a y a k la ş ı m ı b e n i m s e ­ d i; b i r y a n d a n S P D ’y i y a s a d ı ş ı i la n e d e r k e n , d i ğ e r y a n d a n s a ­ n a y i to p lu m u n u n e ş its iz lik le r in in b a z ıla r ın ı d e n g e le m e k iç in “d e v l e t s o s y a l i z m i ” s i y a s e t i n i d e v r e y e s o k t u . S a ğ lık s i g o r t a s ı ( 1 8 8 3 ) , k a z a s ig o r t a s ı ( 1 8 8 4 ) v e y a ş lılık v e e n g e ll il ik s i g o r t a ­ s ı n ı n ( 1 8 8 9 ) u y g u la m a y a k o n m a s ı , S o s y a liz m K a rş ıtı Y a sa d ö ­ n e m i n d e y e r a l t ı n d a g e liş e n S P D ’n i n d e s te ğ i n i a z a ltm a y a y a r a ­ m a d ı; a n c a k i ş v e r e n le r in , ç a lış a m a y a c a k k a d a r h a s ta , y a ş lı v e y a g ü ç s ü z o l a n l a r a k a t k ı ö d e d iğ i, ç o k i h tiy a ç d u y u l a n b i r g ü v e n ­ lik a ğ ı s a ğ la d ı. B u ö n l e m le r , A lm a n r e f a h d e v le t in i n t e m e lle r i­ n i o l u ş t u r d u v e 1 8 9 0 ’l a r d a k i e k o n o m i k iy ile ş m e v e s e n d ik a l a r ­ la i ş v e r e n le r a r a s ı n d a k i t o p l u s ö z le ş m e y o lu y la e ld e e d ile n k a z a n ım la r la b i r l ik t e , p e k ç o k A l m a n ı n y a ş a m v e ç a lış m a k o ş u l ­ l a r ı n ı n i y ile ş m e s in i s a ğ la d ı. R e e l ü c r e t l e r 1 8 7 1 - 1 9 1 3 a r a s ı n d a y a k la ş ık % 8 0 a r t t ı; ç a lış m a h a f ta s ı is e 1 8 7 0 ’le r d e h a f ta d a 7 2 s a ­ a t t e n , 2 0 . y ü z y ıl ın ilk y ı ll a r ı n d a o r ta l a m a h a f ta d a 5 7 s a a t v e y a a lt ın a in d i. S a v a şın fin a n sm a n ı v e e n fla s y o n B u b ü y ü m e d ö n e m i , 1 9 1 4 ’te s a v a ş ın p a t l a k v e r m e s iy le a n id e n d u r d u . S a v a ş a n ü l k e l e r i n h i ç b i r in i n , s a v a ş ın , e k o n o m i le r in e g e ­ tir e c e ğ i y ü k ü t a m a m e n k a v r a y a m a d ığ ın ı s ö y le m e k d o ğ r u o lu r. A n c a k , A lm a n y a ’d a c o ğ ra f y a v e s iy a s e t, s o r u n l a r ı d a h a d a d e ­ r in l e ş t ir i y o r d u . S a a r h a v z a s ı, A ls a c e v e S ile z y a , k ö m ü r v e d e m ir c e v h e r i g ib i te m e l m a d d e l e r i s a ğ la d ığ ı h a ld e , A lm a n y a ö z e llik ­ le d e s a v a ş d ö n e m i n d e s a n a y is in i iş le r d u r u m d a t u t m a k iç in g e ­ r e k li p e k ç o k h a m m a d d e y i h â lâ i th a l e tm e k d u r u m u n d a y d ı . A n ­ c a k , I n g iliz le r in d e n iz l e r d e k i h â k im iy e ti v e A lm a n y a ’n ı n A v r u ­ p a ’n ı n m e r k e z i n d e k i c o ğ ra f i k o n u m u , İ ti la f D e v l e tl e r i n in y a l­ n ız c a A lm a n y a ’n ı n d e ğ il A v u s tu r y a - M a c a r is ta n ’d a k i m ü tt e f i k le ­ r i n i n d e g ıd a v e d iğ e r e lz e m m a l l a n ith a l e tm e le r in i c id d i ş e k il­ d e k ıs ıtla y a n ç o k e tk ili b i r a m b a r g o u y g u l a m a la n n a o la n a k t a n ı ­ y o r d u . A y n ı ş e k ild e s iy a s i ç e k in c e le r , h ü k ü m e t i n , s a v a ş ın m a li­ y e ti n i h a lk ı v e r g i l e n d i r e r e k k a r ş ıla m a y a ç a lış m a s ın ı ö n lü y o r d u . 1 9 1 4 ’te s a v a ş ç ı k t ı ğ ı n d a , h e r k e s ç a t ı ş m a n ı n k ı s a s ü r m e s i ­ n i b e k li y o r d u ; h ü k ü m e t , i t h a l a t f i y a t l a n n ı n a r t m a s ı n ı g ö z e a l­ m a k v e v e r g ile r i a r t ı r a r a k h a lk ı k ı ş k ı r t m a k t a n s a s a v a ş ı k a z a n ­ m a k u m a n n ı o y n a d ı; y e n il e n d ü ş m a n l a r ı n d a n a la c a ğ ı s a v a ş ta z ­ m in a tl a r ı y l a b o r ç l a r ı n ı k a p a t m a n ı n h e s a b ı n ı y a p tı ( F r a n s a d a a y n ı h e s a b ı y a p tı ) . E y lü l 1 9 1 4 ile E y lü l 1 9 1 8 a r a s ı n d a y e tk i li ­ le r , s ır a d a n A lm a n la r ı o n y ıl s o n r a % 5 k a z a n ç v a a d iy le y a tır ım y a p m a y a ç a ğ ı r d ı k t a n a ltı a y lık d o k u z s a v a ş k r e d i s i ( K r i e g s a n l e ih e n ) ç ık a r d ı. 1 9 1 6 ’y a k a d a r t o p l a n a n p a r a d e v le t in k ıs a s ü r e li y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i k a r ş ıla m a y a y e ti y o r d u . A n c a k A lm a n y a ’n ı n a s k e r î ş a n s ı a z a ld ık ç a s a v a ş b o n o l a n n a y a t ı n m y a p m a y a is te k li A l m a n l a n n s a y ıs ı g itg id e d ü ş t ü v e g i d e r l e r g e lir le r i g ö lg e d e b ı ­ r a k m a y a b a ş la d ı. B u n u n ü z e r i n e h ü k ü m e t b i r s a v a ş k a z a n ç l a ­ r ı v e rg is iy le c ir o v e r g is i g e ti r d i; a n c a k v e r g ile r d e t o p la m s a v a ş h a r c a m a l a n n ı n % 2 0 ’s i n d e n a z ın ı k a r ş ıla y a b ild i. 1 9 1 7 ’y e g e li n ­ d i ğ i n d e , a s k e r î h a r c a m a l a r g a y r i s a fi m i l li h a s ı l a n ı n (G S M H ) y a n s ı n ı o l u ş t u r u y o r d u ; b u o r a n 1 9 1 3 ’te y a ln ız c a % 3 ’tü . U lu s a l g e lir d e b u a r a d a d ü ş ü y o r d u . G e lir v e g i d e r l e r a r a s ı n d a k i u ç u ­ r u m u d e n g e le m e k i s te y e n h ü k ü m e t , b o r ç l a r ı n ı n a k i t k a r ş ı lı ğ ın ­ d a R e ic h s b a n k ’a s a t a r a k ( k a m u b o r c u n u p a r a y a ta h v il e d e r e k ) p i y a s a d a k i b a n k n o t m i k t a r ı n ı ç o k c id d i b i ç i m d e a r tır d ı. 1 9 1 4 ’e k a d a r , d iğ e r A v r u p a ü l k e le r i g ib i A lm a n y a d a b i r m a r k b a n k n o t u n u n d e ğ e r i n in t e k b i r a lt ın m a r k a e ş it o l d u ğ u v e ( e n a z ın d a n te o rid e ) is te n d iğ in d e a ltın a ta h v il e d ile b ile n b ir a l­ tın s ta n d a r d ı n ı k o r u y a r a k t e d a v ü ld e k i b a n k n o t m ik t a r ı n ı s ın ı r ­ lı t u tm u ş tu . 1 8 7 5 ta r ih li B a n k a Y asası’n a g ö r e R e ic h s b a n k b a s ı­ la n b a n k n o t l a r ı n ü ç te b i r i n i k a r ş ıla m a y a y e te c e k k a d a r a lt ın b u ­ l u n d u r m a k l a y ü k ü m lü y d ü . A n c a k s a v a ş ile r le d ik ç e , d iğ e r s a v a ­ ş a n ü l k e l e r g i b i A lm a n y a d a b u t ü r k ı s ı t la m a l a r ı g i tt ik ç e d a h a faz la ih la l e d e r e k t e d a v ü ld e k i b a n k n o t m i k t a r ı n ı n d e v a s a b o y u t ­ la r a g e lm e s in e n e d e n o ld u . A lm a n y a a y n ı z a m a n d a b ü y ü k g ıd a v e s a v a ş m a lz e m e s i i h tiy a c ın ı f in a n s e e tm e k i ç i n - B r i t a n y a ’n ı n ik i k a tı k a d a r - k ü lç e a ltın ih r a ç e d iy o r d u . S o n u ç o l a r a k , u lu s a l b o r ç ş iş e r e k 1 5 0 m ily a r m a r k o l d u ( s a v a ş ta n ö n c e y ıllık u lu s a l b o r ç y a k la ş ık 5 m ily a r d ı) ; A lm a n h ü k ü m e t i n i n s a d e c e H o l l a n ­ d a ’y a b o r c u 1 .6 0 0 m ily o n m a r k tı. İ tila f d e v le tle r in in p a r a b i r i m ­ le r i n in te r s in e , m a r k ı n d e ğ e r i h ız la d ü ş t ü v e A lm a n y a s a v a ş ta n , 1 9 1 4 ’t e k i n in y a k la ş ık y a n s ı d e ğ e r in d e k i b i r p a r a b ir im iy le ç ık tı. D o la y ıs ıy la y e n i l g i , A l m a n n ü f u s u g ib i A l m a n e k o n o m i s i ­ n i d e b itir d i. A lm a n y a m ü tt e f i k le r in e k ıy a s la e k o n o m i s in i c a n ­ l a n d ı r m a k t a d a h a b a ş a r ı l ı o l m u ş t u v e A v u s t u r y a ’n ı n a k s i n e 1 9 1 8 ’d e b ü y ü k ç a p lı b i r e k o n o m i k ç ö k ü ş v e k itle s e l a ç lı k la k a r ­ ş ı k a r ş ıy a d e ğ ild i; a n c a k s a v a ş e k o n o m i s i n i d ü z e n l e m e k k o n u ­ s u n d a B r i ta n y a ’y a k ıy a s la ç o k d a h a b a ş a r ı s ı z d ı. M ü t t e f i k a m ­ b a r g o s u n u n n e d e n o l d u ğ u k ı tl ık l a r ile s a v a ş s e f e r b e r liğ in d e e r ­ k e k l e r i n v e k a y n a k l a r ı n e k o n o m i k o l a r a k y e r d e ğ iş t ir m e s i n in y a n ı s ır a d o ğ r u d a n v e r g i l e n d i r m e y o lu y la s a v a ş ı f in a n s e e tm e ­ m e k a ra rın ın m a li s o n u ç la n , 1 9 1 8 -1 9 1 9 k ış ın d a H o h e n z o lle m h a n e d a n ın ın ç ö k ü ş ü n d e v e p a rla m e n te r c u m h u riy e tin k u r u lu ­ ş u n d a r o l o y n a d ı. E n fla sy o n d a n h ip e r e n fla sy o n a Y e n i h ü k ü m e t n a h o ş b ir ş e k il d e k e n d i n i , s e le f le r in in g e r id e b ı ­ r a k t ı ğ ı e k o n o m i k v e m a li k a r m a ş a y ı d ü z e n l e m e z o r u n l u l u ğ u ­ n u n y a n ı s ır a , h e m s o l d a n h e m d e s a ğ d a n g e le n s iy a s i m u h a ­ le f e t v e e k o n o m i k b a s k ıla r la k a r ş ı k a r ş ıy a b u l d u . S a n a y i v e t a ­ r ım s a l ü r e t i m i n s a v a ş ta n ö n c e k i d ü z e y le r i n e d ö n d ü r ü l m e s i ; s a ­ v a ş e n f l a s y o n u n u n n e d e n o l d u ğ u e z ic i m a l i k r iz l e b a ş a ç ık ı l ­ m a s ı; K a s ım D e v r im i’n i n s o n u c u n d a o r ta y a ç ık a n d a h a e ş it li k ­ ç i b i r s a n a y i i l i ş k il e r i s is t e m i n e v e t o p l u m s a l y a ş a m a y ö n e l i k b e k l e n t i l e r i n k a r ş ıla n m a s ı; a y n c a s e f e r b e r liğ in s o n a e r d ir ilm e s i v e b a r ış e k o n o m i s in e d ö n ü ş ü n s a ğ la n m a s ı g e r e k i y o r d u . S a v a ş ­ t a n ö n c e k i d ö n e m d e A lm a n y a ’n ı n e k o n o m i k b a ş a r ı s ı n a k a tk ı d a b u l u n a n t ü m te m e l e tk e n l e r y e r li y e r i n d e d u r d u ğ u h a ld e , d ö r t y ıllık s a v a ş , n ü f u s u c id d i o r a n d a a z a ltm ış v e n o r m a l e k o n o m i k y a ş a m ı d e r i n l e m e s i n e k e s in tiy e u ğ r a t m ış tı . Ü s t ü n e ü s t l ü k , y e n i c u m h u r i y e t r e j i m i 8 0 0 b i n d e n fa z la g a z iy e , 5 3 0 b i n s a v a ş d u ­ l u n a v e 1 ,2 m il y o n y e tim e m a a ş b a ğ la m a n ı n y a n ı s ır a , W e im a r a n a y a s a s ın d a v a a t e d ile n i d d ia lı y e n i r e f a h d e v le t in i n m a liy e ti­ n i k a r ş ıla m a k la d a y ü k ü m l ü y d ü . T e m e l d e , s a v a ş ı n e k o n o m i k m i r a s ı W e i m a r K o a l is y o n u ’n a i k i s e ç e n e k b ı r a k t ı: V e r g ile r i a r t ı r m a k v e y a h ü k ü m e t g i d e r l e ­ r i n i k ıs m a k . S a v a ş ta n s o n r a k i b e lir s iz s iy a s i d u r u m d a , h e r ik i s e ç e n e k d e n ü f u s u y a b a n c ıla ş tır m a y a v e d a h a fa z la z o r l u ğ a v e t o p l u m s a l h u z u r s u z l u ğ a y o l a ç a c a ğ ın d a n c a z ip d e ğ il d i (y a d a u y g u l a n a b i li r d e ğ il d i d e d e n e b il ir ) . S o n u n d a , a r t ı k A lm a n y a ’y ı y ö n e t e n d e m o k r a t s iy a s e tç i le r h i ç b i r i n i y a p m a m a y ı s e ç ti. S a ­ v a ş ta n h e m e n s o n r a h ü k ü m e t iş ç i c e p h e s i n d e k i h u z u r s u z l u ğ u b e r t a r a f e t m e k i ç i n k e n d i n i ta m i s t i h d a m s iy a s e ti u y g u l a m a k z o r u n d a h is s e tti; N ia ll F e r g u s o n b u s iy a s e ti “iş ç i s ın ıf ın a s a v a ş t a z m i n a t ı ” ö d e m e k o l a r a k ifa d e e tm iş t ir .4 H ü k ü m e t b u n u n iç in v e r g i l e r i a z a l tm a y ı v e u l u s a l b o r c u n a r t m a s ı n a g ö z y u m m a y ı s e ç ti; b ö y le c e i n s a n l a n n h a r c a y a c a k d a h a fa z la p a r a l a n n ı n o la ­ c a ğ ım , b u n u n d a ta l e b i a r t ı r a r a k i s t i h d a m y a r a t a c a ğ ı n ı u m u ­ y o r d u . B ü tç e a ç ığ ın ı k a p a t a r a k s e f e r b e r liğ in s o n a e r d ir ilm e s iy le o r ta y a ç ık a n s o r u n l a n n ü s t e s i n d e n g e lin e c e k , i s t i h d a m a la n la r ı y a r a t ıl a c a k v e y e n i r e f a h p r o je l e r i n i n m a l iy e t in i n k a r ş ıla n m a s ı 4 N ia ll F e r g u so n , “T h e G erm an In ter-W a r H con om y: P o litic a l C h o ic e V ersu s E c o n o m ic D eterm in ism ”, (e d .) M ary F u lb ro o k , 1 9 9 7 , s. 2 7 0 -2 7 1 . G e rm a n y S in ce 1 8 0 0 , Londra, s a ğ la n a c a k tı. A n c a k b u s iy a s e ti n t e m e li n d e e n f l a s y o n u n d e v a m e tm e s in e i z i n v e r m e k y a tıy o r d u . A lm a n y a ’n ı n u l u s l a r a r a s ı d u r u m u m e s e l e l e r i d a h a d a k ö t ü ­ l e ş tir d i. D e n iz a ş ır ı s ö m ü r g e le r in e e l k o n m a s ı v e o r d u s u y l a d o ­ n a n m a s ı n ı n k ü ç ü lm e s i A lm a n h ü k ü m e t i n e t a s a r r u f f ır s a tı s a ğ l a d ıy s a d a , A lm a n y a ’n ı n S ile z y a v e A ls a c e g i b i k i l i t ö n e m d e k i s a n a y i b ö lg e le r i d a h il o l m a k ü z e r e s a v a ş ta n ö n c e k i t o p r a k l a r ı ­ n ı n y a k la ş ı k % 1 3 ’ü n ü k a y b e tm e s i (v e d o la y ıs ıy la k ö m ü r ü r e ­ t i m i n i n % 16 ; d e m i r c e v h e r i ü r e t i m i n i n % 4 8 o r a n ı n d a d ü ş m e ­ s i) b u fır s a tı b o ş a ç ık a r d ı. Ü s t e li k “A lm a n y a v e m ü t t e f i k le r in i n s a ld ır g a n lık la d a y a tt ık l a r ı s a v a ş ın s o n u c u o l a r a k İ tila f D e v le tle ­ r i v e b a ğ lı d e v le t le r le b u n l a r ı n v a t a n d a ş la r ın a v e r d iğ i k a y ıp la ­ r ı v e z a r a r ı ”5 t a z m in e tm e k z o r u n d a k a ld ı; b u ta z m in a t a s a v a ş m a a ş la r ı v e R e n b ö l g e s i n in iş g a l e d il m e s i n d e n d o ğ a n m a l iy e t ­ l e r d e d a h ild i. B u , ta m d a s a v a ş ın e k o n o m i k e n k a z ıy la b a ş a ç ık ­ m a y a ç a lış a n h ü k ü m e t i n z a te n k ö t ü o l a n m a li d u r u m u n u d a h a d a k ö t ü l e ş t i r d i . S o n u ç ta ılım lı s o l s iy a s e tç ile r in e k o n o m i s iy a ­ s e ti k o n u s u n d a e li k o l u iy ic e b a ğ la n d ı: B a rış e k o n o m i s in e g e ­ ç iş i v e r e f a h d e v le t in i f in a n s e e tm e k i ç i n ş a r t o l a n d e v a s a k a m u g i d e r l e r i n i k a r ş ı l a m a k i ç i n v e r g ile r i a r t ı r ı r l a r s a , m illi y e tç i s a ğ c e n a h t a k i s iy a s i m u h a l if l e r i ta r a f ı n d a n M ü tt e f i k le r in t a z m in a t ta le p le r in i k a r ş ı la m a k iç in A lm a n la r a v e r g i u y g u l a m a k la s u ç la ­ n a c a k la r d ı. M ü tte f ik le r i A lm a n y a ’n ı n t a z m in a t ö d e y e m e y e c e ğ i­ n e i k n a e tm e k ; ö d e n e c e k m i k t a r ı v e ö d e m e t a k v i m i n i y e n id e n m ü z a k e r e e tm e y e ç a lı ş m a k v e b u s ır a d a A l m a n y a ’n ı n e k o n o ­ m ik s o r u n l a r ı n d a n s a lt V e r s a ille s A n la ş m a s ı’m v e s a v a ş ta z m i­ n a t l a r ı n ı s o r u m l u t u t a r a k “s o r u n l a r ı d ı ş a r ıy a h a v a le e t m e k ” ,6 ç o k d a h a s iy a s i b i r ç ö z ü m g ib i g ö r ü n ü y o r d u . G e r ç e k t e n d e b a ­ z ı ta r i h ç i le r , 1 9 2 0 ’l e r i n b a ş ın d a h a l k ı n A lm a n y a ’n ı n e k o n o m i k s o r u n l a r ı n ı n k a y n a ğ ı o l a r a k ta z m in a t la r ı g ö r m e s in i n s a ğ la n m a ­ s ı n d a n ( b ö y le c e d i k k a t l e r i n e n f l a s y o n u n a s lı n d a iç e tk e n l e r d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı n a i li ş k in g ö s t e r g e l e r d e n u z a ğ a ç e k i l m e s i n d e n ) v e A lm a n y a ’n ı n e k o n o m i k i s t i k r a r v e r e f a h a a n c a k t a z m in a t la ­ 5 H. W . V. T e m p erley (d e r.), 6 E berhard K olb , T h e G e rm a n T re a t y T h e W e im a r R e p u b lic 2 . A b in g d o n , 2 0 0 5 , s. 181. T ext, L ondra, 1 9 2 0 , s. 116. b a sk ı, çe v . P. S. F alla v e R. J. Park, r ı n ip ta l e d ilm e s iy le k a v u ş a b ile c e ğ i m i t i n i n y a y ılm a s ın d a n , A l­ m a n y a ’n ı n t a z m i n a t s iy a s e ti n i y ö n e t e n k a m u g ö r e v l i le r i v e iş a d a m la rın ın s o ru m lu o ld u ğ u n u ö n e s ü r m ü ş tü r .7 Y in e d e e n f l a s y o n , A l m a n y a ’n ı n s a v a ş s o n r a s ı e k o n o m i s i ­ n i n c a n la n d ır ı lm a s ı n a b i r d e r e c e y e k a d a r y a r d ı m c ı o l d u . M a r ­ k ı n d e ğ e r i n in d ü ş m e s i , u y a n ı k iş a d a m l a r ı n ı n h a m m a d d e , m a ­ m u l m a d d e v e y a s a n a y i te s is i s a t ı n a lm a k i ç i n k r e d i a lm a s ın a v e s o n r a k r e d i n i n d e ğ e r i b i r k a ç a y s o n r a iy ic e d ü ş t ü ğ ü n d e g e ­ r i ö d e m e s i n e o l a n a k s a ğ la d ı. B u s a y e d e e k o n o m i k b ü y ü m e o r a ­ n ı 1 9 2 2 ’n i n o r t a l a r ı n a k a d a r y ü k s e k k a ld ı v e iş s iz lik n e r e d e y s e t a m a m e n o r t a d a n k a lk tı. D ü ş ü k v e r g ile r d e ta le b i c a n l a n d ı r m a ­ y a y a r d ım c ı o l d u v e A lm a n y a , d a h a d ü ş ü k e n f la s y o n a s a h ip b a ­ z ı A v r u p a ü l k e l e r i n d e n ç o k d a h a s o r u n s u z ş e k ild e b a r ış e k o n o ­ m is i n e g e ç m e y i b a ş a r d ı .8 H a t ta C a r l- L u d w ig H o l t f r e r i c h , b ü t ­ ç e a ç ığ ın ı k a p a tm a s iy a s e tin in , W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n 1 9 2 0 1 9 2 1 ’d e d a r b o ğ a z a g ir e n v e ç o k d a h a y ü k s e k iş s iz lik o r a n l a r ı n a s a h ip o l a n ( 1 9 2 1 ’d e B r ita n y a ’d a % 1 7 i k e n A lm a n y a ’d a % 1 ,8 ) d i ğ e r A v r u p a e k o n o m i le r iy l e e tk i li ş e k ild e r e k a b e t e d e b il m e s i ­ n i s a ğ la y a n y a r a tıc ı v e b a ş a r ılı b i r s iy a s e t o l d u ğ u n u ö n e s ü r e c e k k a d a r ile r i g i tm iş t ir .9 A n c a k b u b ü y ü m e , k a ç ın ılm a z ç ö k ü ş ü n b a ş la n g ı c ı n d a n ib a ­ r e tti. H ü k ü m e t i n b ü t ç e a ç ığ ın ı k a p a tm a s iy a s e ti d e v a m e ttir ile ­ m e d i. G ö r ü n ü r d e b ü y ü m e v e r e f a h ın o l d u ğ u d ö n e m d e b ile h e r ş e y in y o l u n d a g itm e d iğ in e d a ir b a r iz g ö s te r g e le r v a rd ı. E k o n o ­ m ik b ü y ü m e v e ta m i s tih d a m , h ü k ü m e t i n e k o n o m i k s iy a s e ti s e ­ 7 B kz. J o h n H id e n , R e p u b l i c a n a n d F a s cis t G e rm a n y , H arlow , 1 9 9 6 , s. 1 13. A l­ m a n y a ’n ın ö d e m e g ü c ü h a k k ın d a d e v a m e d e n tartışm a iç in b k z. G erald D. F eld m a n , “T h e rep a ra tio n s d eb a te”, D i p l o m a c y a n d S t a t e c r a f t , c ilt 1 6 , sa y ı 3 , 2 0 0 5 , s. 4 8 7 -4 9 8 . 8 B kz. G erald D . F eld m a n , in N e w Y ork, 1 9 9 7 , s. 8 3 7 - 8 3 9 v e N ia ll F erg u so n , T h e G re a t D is o rd e r: P o lit ics , E c o n o m ic s a n d S o c ie t y t h e G e rm a n In fla t io n , 1 9 1 4 - 2 4 , P a p e r a n d l ro n : H a m b u rg B u s in e s s a n d G e rm a n P o lit ic s in t h e E ra o f I n fla t io n , O xford , 1 9 9 5 , s. 4 0 8 -4 1 9 . 9 B kz. C arl-L u d w ig H o ltferich , T h e G e rm a n In fla t io n 1 9 1 4 - 1 9 2 3 : C a u s e s a n d E f f e - ct s in In t e rn a t io n a l P e rs p e ct iv e , B erlin , 1 9 8 6 . H o ltferich ’in ku ram ı, 1 9 2 2 ’y e k a­ dar b ü y ü m ey i teşv ik e d e n “iyi en flasyon " ile daha son ra e k o n o m ik kaosa y o l aça n h ip eren fla sy o n arasında yap ay bir ayrım y a p tığ ı v e en fla sy o n u n to p lu m sa l v e p sik o lo jik y ö n le r in i g ö z ardı ed erek salt e k o n o m ik v erilere d ayalı s o n d ere­ ce dar bir y a k la şım serg iled iğ i iç in eleştirilm iştir. b e b iy le A lm a n t o p l u m u n d a g ittik ç e a r t a n g e rilim i z a r z o r m a s ­ k e liy o r d u . T a r ım s a l ü r ü n l e r e y ö n e li k fiy a t d e n e ti m l e r i ç iftç ile ri y a b a n c ıla ş tır ır k e n , k i r a d e n e ti m l e r i b ü y ü k ş e h ir le r d e e v k ıtl ığ ı­ n a y o l a ç tı. S ır a d a n A l m a n l a n d a h a d a k a y g ıla n d ır a n ş e y , fiy a t­ la r y ü k s e lm e y e d e v a m e d e r k e n m a r k ı n s a tı n a lm a g ü c ü n ü n h ı z ­ la d ü ş ü ş ü o ld u . 1 9 1 4 ile 1 9 2 0 a r a s ın d a , h a y a t p a h a lılığ ı 1 2 k a t a r t t ı (A B D ’d e ü ç , B r ita n y a ’d a d ö r t , F r a n s a ’d a is e y e d i k a t a r ttı) . D ö r t k iş ilik b i r a ile , N is a n 1 9 1 9 ’d a h a f ta d a 6 0 m a r k la d o y a r k e n , b u t u t a r A r a lık 1 9 2 0 ’d e 1 1 4 m a r k a , b i r y ıl s o n r a y s a 2 4 9 m a r k a ç ık m ış tı. Ç a y v e y u m u r t a g ib i te m e l g ıd a m a d d e le r i, s a v a ş ö n ­ c e s in e k ıy a s la y a k la ş ık 3 0 - 4 0 k a t p a h a la n m ış tı. 1 9 2 2 y ılın d a A l­ m a n y a z a te n “d o lu d iz g in g id e n e n f la s y o n d a n ” m u s t a r i p k e n , t ü ­ k e tic ile r t a m a m e n d a r a d ü ş m ü ş t ü . S a d e c e T e m m u z a y ın d a , g ıd a f iy a tla n % 5 0 a r ttı; b i r b a n k a m e m u r u n u n y ıllık m a a ş ı a ile s in in b i r a y lık g ıd a s ı m a s r a f ım a n c a k k a rş ıla y a b ilir h a le g e ld i. B u d u r u m to p lu m s a l v e s iy a s i g e r ilim le r i a r t ı r m a k t a n b a ş k a iş e y a r a m a d ı; “p iy a s a d a ö f k e v e iş ç i s ın ıf ı m i l it a n lı ğ ın ı s ü r e k l i b e s le d i ” .10 M a r k ı n s a tı n a lm a g ü c ü d ü ş t ü k ç e A lm a n ş e h i r l e r i n ­ d e g r e v le r, p r o t e s t o l a r v e a y a k la n m a l a r b a ş g ö s te r d i. S a b it m a ­ a ş lı d e v le t m e m u r la r ı , ü c r e t l e r i fiy a t a r tış la r ıy la o r a n t ı lı a r t m a ­ d ığ ı i ç i n ö z e llik le b ü y ü k d a r b e a ld ı v e Ş u b a t 1 9 2 2 ’d e , “A lm a n t a r i h i n i n i lk (v e s o n ) b ü y ü k m e m u r g r e v i ” g e r ç e k l e ş t i .11 H a l­ k ı n g e n e li n e o l u p b i tt iğ i n i ç o k a z a n la y a b iliy o r d u ; b u d u r u m d a i n s a n l a r ı n ç a r e s iz liğ in i a r t ı r d ı v e to p lu m s a l g e r ilim i k ö r ü k ­ le d i. Ç o ğ u k iş i s u ç la y a c a k b i r i l e r i n i a r a r k e n ç e ş itli g ü n a h k e ç i­ l e r i b u l d u : y a b a n c ı la r , s e n d i k a l a r , b ü y ü k ş i r k e t l e r , s a v a ş z e n ­ g in le r i v e ö z e ll ik le d e Y a h u d ile r . B a v y e ra ’d a b a n k n o t l a r a Ju d e n fe t z e n ( Y a h u d i k o n f e t i s i ) 12 d e n m e y e b a ş la d ı ; h i p e r e n f l a s y o n a k a y ış h ı z l a n ı r k e n , Y a h u d i d ü k k â n l a n n a v e i ş y e r le r in e y ö n e li k Y a h u d i k a r ş ı tı s a ld ı r ı la r a n i d e n a r ttı. H ü k ü m e t , t e d a v ü l d e k i p a ­ r a m i k t a r ı n ı n s o r u n l a ilg is i o l d u ğ u n u r e d d e d e r e k v e e n f la s y o n - 10 R ichard B e sse l, “G erm an y from W ar to D icta to r sh ip ”, (e d .) M ary F u lb ro o k , G e rm a n H is t o ry S i n c e 1 8 0 0 11 A .g.e., s. 2 3 8 . 12 A d am F erg u sso n , t io n , iç in d e L ondra, 1 9 9 7 , s. 2 3 8 . W h e n M o n ey D ie s : T h e Londra, 2 0 1 0 , s. 180. N ig h t m a re o f t h e W e i m a r H y p e r- In fla - B e r l i n 'd e D ö r t K iş il ik B i r A ile n in M a r k C i n s i n d e n H a f t a l ı k G e ç im M a l i y e t i ( 1 9 2 0 - 1 9 2 3 ) Is ın m a / D önem G ıd a B a r ın m a a y d ı n la n m a G iy im Ç e ş i t li 9 ,8 5 ,5 1 ,9 5 ,9 5 ,8 86 8 12 70 44 H a z ir a n 1 9 2 0 128 9 22 84 61 A r a lı k 1 9 2 0 144 9 22 70 82 O cak 1921 139 9 22 70 80 H a z ir a n 1 9 2 1 142 925 A r a lı k 1 9 2 1 249 10 41 A ğ u s to s 1 9 1 3 Tem m uz 1914 O cak 1920 63 72 128 129 O cak 1 922 257 11 43 128 109 H a z ir a n 1 9 2 2 466 14 96 350 269 6 .2 0 2 A r a lı k 1 9 2 2 8 .1 5 4 193 2 .0 8 4 8 .3 6 1 O cak 1923 1 3 .0 9 8 300 3 .4 6 7 1 1 .7 2 5 8 .5 7 7 H a z ir a n 1 9 2 3 9 8 .5 7 9 1 .0 4 5 2 2 .2 8 7 7 3 .8 8 9 5 6 .7 8 2 A ğ u s to s 1 9 2 3 6 .3 0 7 .5 3 8 9 .8 0 0 1 .7 5 5 . 7 6 1 4 .7 8 3 .3 3 3 4 .1 2 0 .4 5 8 E y lü l 1 9 2 3 1 6 2 , 2 m ily o n 3 6 0 . 0 0 0 m ily o n 4 9 , 2 m ily o n 1 1 0 , 7 m ily o n 1 0 4 , 8 m ily o n E k im 1 9 2 3 5 1 . 5 6 1 , 3 m ily o n 2 4 , 6 m ily o n 9 . 8 3 8 , 4 m ily o n 4 9 . 6 0 5 , 6 m ily o n 3 3 . 3 0 9 m ily o n 9 . 3 5 4 , 3 m ily a r 3 8 , 3 m ily a r 1 . 6 5 0 , 9 m ily a r K a s ım 1 9 2 3 5 0 1 6 , 7 m ily a r 4 . 0 1 5 m ily a r K aynak: C a ri-L u d w ig H oltfre rich , The Ge rm an In fla tio n 1 9 1 4 -1 9 2 3 , Nevv York, 1 9 8 6 , s. 4 0 -4 1 . la f iy a t a r t ı ş ı n ı n , s a v a ş t a z m i n a t l a r ı y ü z ü n d e n A l m a n e k o n o ­ m is i n e d a y a tıla n in s a f s ız ta l e p le r in b i r s o n u c u o l d u ğ u r e p liğ in i te k r a r la m a y a d e v a m e d e r e k b u e ğ ilim i b i r a n la m d a te ş v ik e tti. 1 9 2 3 y ı lı n ın b a ş ın d a , A lm a n p a r a b i r i m i n i n t a m a m e n ç ö k ü ­ ş ü i ç i n h e r ş e y h a z ır d ı. A lm a n s iy a s e ti M ü tt e f i k le r in t a z m in a t t a l e p le r in d e n k a ç ın m a k l a b u t a l e p le r i y e r i n e g e ti r m e k a r a s ın d a d a im a b o c a la m ış tı, i l k ta k s it, A ğ u s to s 1 9 2 1 ’d e ta m z a m a n ın d a ö d e n d i; a n c a k A r a lık a y ın d a A lm a n y a s o n r a k i t a k s id i ö d e y e m e ­ y e c e ğ in i a ç ık la d ı v e b o r ç l a r ı n e r t e le n m e s i n i ta le p e tti. B u , g e le ­ c e k te k i o l a y la r ın u ğ u r s u z b i r h a b e r c is i o l d u . T e m m u z 1 9 2 2 ’d e A lm a n la r z o r u n l u t a z m in a t ö d e m e s i n i y in e g e r ç e k le ş t ir e m e y e ­ c e ğ in i b e y a n e tti. S a v a ş b o r ç l a r ı n ı ö d e m e l e r i i ç i n A B D ’n i n b a s ­ k ıs ı a l t ı n d a k i B r ita n y a , F r a n s a ’y a k r e d i b o r c u n u ö d e m e s i iç in ç a ğ rı y a p tı. Z a t e n m a li z o r l u k l a r y a ş a y a n v e s a v a ş s o n r a s ı e k o ­ n o m is i b ü y ü k o r a n d a A lm a n k ö m ü r ü n e v e k o k k ö m ü r ü n e b a ­ ğ ı m l ı o l a n F r a n s ı z h ü k ü m e t i , A l m a n y a ’y ı b o r ç l a r ı n ı ö d e m e ­ y e z o r l a m a n ı n y o l la r ın ı u m u t s u z c a a r a m a y a b a ş la d ı. D a h a ö n ­ c e A l m a n y a n i h a i t a z m i n a t r a k a m ı i ç i n g e ç ic i t e k l i f l e r i r e d ­ d e tt i ğ i n d e D ü s s e ld o r f v e D a r m s t a d t ’ı iş g a l e tm iş o l a n F r a n s ız la r , A lm a n y a ’n ı n b a s k ı u y g u l a n d ı ğ ın d a ö d e y e b ile c e ğ in i b i li y o r ­ d u . K a s ım 1 9 2 2 ’d e , i l k ta s la ğ ı K a p p d a r b e s i s ır a s ı n d a o l u ş t u ­ r u l a n , A lm a n y a t a z m in a t ö d e m e y e i k n a e d ile m e z s e s a n a y i a ç ı­ s ı n d a n ö n e m ta ş ıy a n R u h r b ö lg e s in i iş g a l e tm e p l a n ı n ı y e n id e n d e v r e y e s o k m a k a r a n a lı n d ı. S o n r a k i O c a k a y ın d a t a z m in a t la r ­ la ilg ili p a z a r l ı k l a r t ı k a n ın c a , R e n b ö l g e s i n d e k i F r a n s ı z g ü ç le ­ r i n e g iz li ta l im a t g ö n d e r i l e r e k R u h r ’u iş g a l e tm e y e h a z ı r l a n m a ­ la r ı s ö y le n d i. 11 O c a k 1 9 2 3 s a b a h ı n ı n e r k e n s a a t l e r i n d e , F r a n s ı z v e B e l­ ç ik a b i r l i k l e r i R u h r ’a g i r e r e k E s s e n v e G l a d b e c k ’i e le g e ç ir d i; d ö r t g ü n i ç i n d e b ö l g e n i n t ü m ü iş g a l e d i l m i ş t i . B u n a k a r ş ı l ı k A lm a n Ş a n s ö ly e s i W il h e lm C u n o b ö lg e h a l k ı n a iş g a lc ile r i “p a ­ s if d i r e n i ş l e ” k a r ş ıla m a la r ı; iş b ı r a k m a l a r ı v e iş g a l g ü ç le r iy le iş ­ b i r l iğ i y a p m a m a l a r ı ç a ğ r ı s ın d a b u l u n d u . T ü m p a r t i l e r e v e s ı ­ n ıf la r a m e n s u p A lm a n l a r ç a ğ rıy a c e v a p v e r d i v e b i r s ü r e l iğ i n e u l u s , A ğ u s t o s 1 9 1 4 ’t e k i n e b e n z e r b i r “c u m h u r i y e t ç i v a t a n s e ­ v e r l i k ” d a lg a s ın a k a p ıld ı; a n c a k b u k e z h a l k “İ m p a r a t o r l u k A lm a n y a s ı ’n m y a b a n c ı t o p r a k l a r ı f e th e tm e y e y ö n e li k a s k e r î k a m ­ p a n y a s ı n a t a m a m e n z ıt b i r ş e k ild e , A lm a n y a ’y ı y a b a n c ı iş g a li­ n e k a r ş ı s a v u n m a y a y ö n e li k b a n ş ç ı l b i r k a m p a n y a y a ” 13 k a tıld ı. T e k s o r u n , p a s i f d i r e n i ş i n b i r b e d e l i n i n o lm a s ı v e b u b e d e l i n h iç d e u c u z o l m a m a s ıy d ı. T a k t i k h e r z a m a n g e ç ic i o l a r a k g ö ­ r ü l d ü ; h ü k ü m e t k r iz i ç ö z m e k i ç i n b i r a n la ş m a m ü z a k e r e e d e r ­ k e n u y g u l a n a c a k tı . F a k a t a y la r g e ç ti v e a n la ş m a f a la n o lm a d ı; R u h r ’d a n v e r g i a l a m a y a n v e F r a n s ı z l a r ı n e l k o y d u ğ u k ö m ü r e u la ş a m a y a n h ü k ü m e t , k a la n s o n a lt ın r e z e r v in i g ı d a v e y a k ıt i t ­ h a l e tm e k iç in t ü k e t m e k z o r u n d a k a ld ı. A y n ı z a m a n d a , R u h r b ö lg e s i n d e k i h a l k ı n n e r e d e y s e t a m a m ı ­ n a iş s iz lik m a a ş ı ö d e m e n i n g e tir d iğ i e k m a liy e tle r i k a r ş ı la m a k iç in h ü k ü m e t b a n k n o t b a s m a y ı h ı z l a n d ır d ı. Ş u b a t 1 9 2 3 ’te te d a ­ v ü l d e k i b a n k n o t m i k t a r ı h a f ta d a 4 5 0 m ily a r a r t a r k e n M a r t b a ­ ş ın d a “d e ğ iş k e n b o r ç l a r ” b i r g ü n d e 8 0 0 m ily a r y ü k s e ld i. E n fla s 13 C o n a n F isch er, “C o n tin u ity an d C h an ge in P o st-W ilh e lm in e G erm any: F rom th e 1 9 1 8 R ev o lu tio n to th e Ruhr C risis”, (e d .) G eo ff E ley v e Jam es R etallack, W ilh e lm in is m a n d it s L e g a c i e s , N e w York, 2 0 0 3 , s. 2 1 3 . M u a z z a m E n f la s y o n S ır a s ın d a D ö v iz K u r la r ı Tarih Atman M arkı - Ingiliz Sterlini Alman M arkı - ABD Doları O cak 1 920 233 6 4 ,8 Tem m uz 1920 152 3 9 ,5 O cak 1921 243 6 4 ,9 Tem m uz 1921 278 7 6 ,7 O cak 1 922 811 1 9 1 ,8 Tem m uz 1922 O cak 1 923 2 .2 0 0 4 9 3 ,2 8 3 .1 9 0 1 7 .9 7 2 Tem m uz 1923 1 .5 9 4 .7 6 0 3 5 3 .4 1 2 A ğ u s to s 1 9 2 3 2 1 .0 4 0 .0 0 0 4 .6 2 0 .4 5 5 E y lü l 1 9 2 3 4 4 9 .3 7 5 .0 0 0 9 8 .8 6 0 .0 0 0 E k im 1 9 2 3 1 1 2 .5 0 3 .0 0 0 .0 0 0 2 5 .2 6 0 .2 0 8 .0 0 0 9 .6 0 4 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 4 .2 0 0 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 K a s ım 1 9 2 3 K ayn akla r: E dga r, V is count D 'A bernon, A n A m b a s s a d o ro f Peace, Londra, 2. c ilt, 1 9 2 9 , s. 2 9 8 - 3 0 0 ; M a tth e w S tibbe , Ger­ m a n y 1 9 1 4 -1 9 3 3 , Harlovv, 2 0 1 0 , s. 99 . y o n u n d o r u k n o k t a s ı n d a , 3 0 k â ğ ıt f a b r ik a s ı, 1 5 0 m a tb a a f ir m a ­ s ı v e 2 b i n m a t b a a m a k i n e s i, b i t m e y e n b a n k n o t a k ış ı n ı s a ğ la ­ m a k i ç i n 2 4 s a a t a r a lık s ız ç a lış ıy o r d u . 1 7 A ğ u s to s 1 9 2 3 ’te y a p ­ tığ ı b i r k o n u ş m a s ı n d a , R u d o l f H a v e n s te i n , b i z z a t k e n d i g ö z e ­ t i m i n d e R e ic h s b a n k ’ı n h e r g ü n 2 0 m il y a r m a r k l ı k y e n i b a n k ­ n o t b a s tığ ın ı v e b u n u n b e ş m il y a r ı n ın b ü y ü k m ik t a r l ı b a n k n o t ­ la r o l d u ğ u n u b ö b ü r l e n e r e k a ç ık lıy o r d u . S o n u ç , h ip e r e n f la s y o n a b a lık la m a d a lış o ld u . 1 9 2 3 i lk b a h a r ı n a d e k , m a r k ı n d ü ş ü ş ü ç a r p ıc ı a n c a k s a b it v e d o la y ıs ıy la b i r d e r e c e y e k a d a r k o n t r o l e d ile b ilir o ld u ; a n c a k y a ­ z ı n h i p e r e n f l a s y o n h ı z l a n ın c a , m a r k ı n d e ğ e r k a y b ı v e f iy a tla r ın a r t ı ş ı a r t ı k a y lık h a t t a g ü n l ü k b ile d e ğ il, s a a t b a ş ı h i s s e d i li r h a ­ le g e ld i. M a y ıs v e H a z ir a n 1 9 2 3 a r a s ı n d a , b i r y u m u r t a n ı n fiy a tı 8 0 0 m a r k t a n 2 .4 0 0 m a r k a ; b i r l it r e s ü t ü n fiy a tı is e 1 .8 0 0 m a r k ­ t a n 3 .8 0 0 m a r k a ç ık tı. R u h r ’d a ü c r e t l e r ik i k a tm a ç ık a r k e n fi­ y a tl a r ü ç k a tm a ç ık tı. 1 .0 0 0 m a r k l ık b a n k n o t ( 1 8 7 6 ’d a n b e r i te ­ d a v ü le g i r e n e n y ü k s e k m i k t a r l ı b a n k n o t ) , ü r e t i m m a liy e ti d e ­ ğ e rin d e n ç o k o ld u ğ u iç in te d a v ü ld e n k a ld ırıld ı v e 1 0 , 2 0 , 50 m i l y o n m a r k l ı k b a n k n o t l a r te d a v ü l e g ir d i. P a r a o k a d a r h ı z l ı d e ğ e r k a y b e d iy o r d u k i, 5 .0 0 0 m a r k l ı k b i r f in c a n k a h v e b i te n e k a d a r , d e ğ e r i 8 .0 0 0 m a r k o l u y o r d u ; “p a r a y la y a p ıla b ile c e k t e k ş e y ... o n u m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r h ı z l ı ş e k il d e b a ş k a b i r ş e y e ç e v ir m e k t i.” 14 B a ş lıc a t ic a r e t b i ç im i ta k a s h a li n e g e ld i; b i r p a r ­ ç a k ö m ü r l e b i r s in e m a b i le ti, b i r ş iş e p a r a f in le b i r g ö m le k a lı­ n a b il iy o r v e e v s a h ib e s in e k i r a a y d a y a r ı m k ilo te r e y a ğ ıy la ö d e ­ n iy o rd u . S o n u ç t a k o r k u n ç b i r i n s a n s e fa le ti o r ta y a ç ık tı. Ö z e llik le d ü ­ z e n li m a a ş a la n d e v le t m e m u r la r ı ( k ıd e m li m e m u r la r ın y a n ı s ır a k â t i p l e r , d e m i r y o l u ç a l ı ş a n l a r ı v e p o s t a c ı l a r ) ; ö ğ r e n c i le r , e m e k l i, m a l u l v e y e t i m m a a ş ı a l a n l a r m a h v o l d u . B u g r u p l a r , b u r s l a r ı v e y a m a a ş l a r ın d a k i a r tış , e n f l a s y o n u n h ı z ı n a y e ti ş e m e ­ d iğ i i ç i n e n f l a s y o n d a n ö z e ll ik le z a r a r g ö r d ü . A y n ı ş e k ild e , “b ü ­ y ü k o r a n d a v e y a t a m a m e n fa iz le g e ç i n e n l e r ” ( t a s a r r u f s a h ip l e ­ ri, e v s a h ip l e r i , i p o t e k a la c a k lı la r ı v e y a s a v a ş b o n o l a r ı n a y a t ı ­ rım y a p a n la r ) , M ar k g le ic h M ar k ( b ir m a r k b ir m a r k tır ) ilk e ­ s iy le ö z e tl e n e b i le c e k ş e k ild e b i r g e c e d e b ü t ü n t a s a r r u f la r ı v e y a y a t ı r ım la r ı d e ğ e r i n i k a y b e d in c e a ğ ır d a r b e y e d i . 15 Ç a l ış a n k e ­ s im e n f l a s y o n u n k o r k u n ç e tk i le r in e k a r ş ı g ö r e c e y a lıtılm ış o ls a d a , 1 9 2 3 ’te k i k a r g a ş a s ır a s ın d a s e n d ik a l a r f iy a t a r t ı ş l a r ı n a k a r ­ ş ılık g e le n ü c r e t a r tış la r ı iç in m ü z a k e r e e d e m e d iğ i n d e n iş ç i s ı­ n ıfın ın y a şa m s ta n d a r d ı d ü ş tü . A y n ı z a m a n d a , h ip e re n fla s y o n v e R u h r k r i z i n i n n e d e n o l d u ğ u e k o n o m i k a l t ü s t o l u ş , S tin n e s L e g ie n A n la ş m a s ı’n m ( b k z . s a y fa 5 0 ) s e k iz s a a t l ik iş g ü n ü g ib i ö n e m l i m a d d e l e r i n i te k t a r a flı o l a r a k re v iz e e tm e k i ç i n iş v e r e n ­ le r e b a h a n e s a ğ la d ı .16 E nflasyon D ön em in de F iy a tla r (A lm an M a rk ı) Kasım 1923 M al 1913 1 kg ekm ek 0 ,2 9 1 y u m u rta 0 ,0 8 5 .0 0 0 8 0 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 1 kg te re y a ğ ı 2 ,7 0 2 6 .0 0 0 6 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 1 k g b if t e k 1 ,7 5 1 8 .8 0 0 5 .6 0 0 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 12 1 .0 0 0 .0 0 0 3 2 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 1 ç ift a y a k k a b ı 1 923 Yazı 4 2 8 .0 0 0 .0 0 0 .0 0 0 1 .2 0 0 K aynak: G eo ff Layton, D em o cracy a n d D ic ta to rs h ip in Germ an y 1 9 1 9 -6 3 , H arlow , 2 0 0 9 , s. 5 1 . 14 F erg u sso n , 15 K olb, 16 B kz. C o n a n F isch er, “’A v ery G erm an r ev o lu tio n ? ’ T h e p o s t-1 9 1 8 se ttle m e n t W hen M o ney D ies, T h e W e im a r R e p u b li c, s . re-ev a lu a te d ”, s. 28. s. 109. 185. B u ll e l in o f t h e G e rm a n H is t o ric a l I n s t it u t e , c ilt 2 8 , sayı 2 , 2 0 0 6 , Enflasyonun doruk nok tasında para ta m a m e n değersiz hale geldi. B urada 1 milyon m arklık ban kno tlar not defte ri olarak kullanılırke n görülüyor (B u ndesarchiv, Bild 1 0 2 -0 0 1 9 3 / C C -B Y-S A). A n c a k , e n f la s y o n u n e tk ile ri A lm a n to p lu m u n d a e ş it o la ra k h is s e d ilm e d i. K ırs a l k e s im d e y a ş a y a n la r , te m e l m a d d e le r e (g ı­ d a v e y a k a c a k o d u n ) z a te n e r iş e b ild ik le rin d e n k a s a b a v e ş e h ir ­ le r d e y a ş a y a n la r d a n ç o k d a h a iy i d u r u m d a y d ı v e d o la y ıs ıy la y a ­ ş a m l a r ı n ı s ü r d ü r e b i l m e k i ç i n p a r a y a d a h a a z b a ğ ı m l ı y d ı . A y r ıc a b a z ı ç i f t ç i l e r v e t o p r a k s a h i p l e r i , “b o r ç l a r ı n ı t e m i z l e m e k v e y a u c u z k r e d iy le (y a d a g ıd a y la ta k a s e d e r e k ) y e n i m a k in e le r s a tın a l m a k i ç i n h i p e r e n f l a s y o n u k u l l a n m a y ı ” b a ş a r d ı . 17 B u n l a r a e k o l a r a k , “o r t a s ı n ı f ı n y o k e d i l d i ğ i ” ile i l g il i y e r l e ş i k f i k r i n s o r g u ­ l a n m a s ı g e r e k i r . G e o f f L a y t o n ’m b e l i r t t i ğ i g i b i , “e n f l a s y o n d a n k im in k a z a n ıp k im in k a y b e ttiğ in i a n la m a n ın a n a h ta rı, b ir b ir e ­ y i n g e l i r i n d e v e n e k a d a r b o r c u o l d u ğ u n d a y a t m a k t a d ı r . ” 18 B o r ­ c u o la n la r d e ğ e rs iz le ş m iş m a rk la rla k re d ile rin i v e y a ip o te k le ri­ n i ö d e m e ş a n s ın a s a h ip k e n , iş in i b ile n iş le tm e c ile r u c u z k r e d i­ le r v e ş iş irilm iş k â r la r d a n y a r a r la n a r a k ç a re s iz v e s a f in s a n la r ­ ı z M a tth ew S tib b e, G e rm a n y 1 9 1 4 - 1 9 3 3 : P o lit ic s , S o c i e t y a n d C u l t u re , H arlovv, 2 0 1 0 , s. 118. 18 G e o ff L ayton , F r o m 94. B is m a rc k t o H it le r: G e rm a n y 1 8 9 0 - 1 9 3 3 , L ondra, 1 9 9 5 , s. d a n t o p r a k , iş le tm e , s a n a t k o l e k s i y o n la r ı v e g a y r i m e n k u l s a tı n a la b ild i. A lm a n y a ’n ı n ö n d e g e le n s a n a y i c il e r i n in ç o ğ u , b i r l e ş ­ m e v e d e v ra lm a la rla b ir d iz i b ü y ü k s a n a y i k u r u lu ş u (K o n z e r n e ) o l u ş t u r d u l a r , a n c a k d a h a s o n r a b u n l a r ı n m a li a ç ıd a n g ü ç ­ s ü z v e d a y a n ık s ı z o l d u ğ u o r ta y a ç ık tı. D o k t o r l a r v e a v u k a t l a r g ib i m e s l e k s a h i p l e r i n i n iş le r i ç o k a z a ld ıy s a d a b i r d e re c e y e k a ­ d a r ü c r e t l e r i n i a y a r la y a b ild ik le r i iç in p e k ç o k k i ş i d e n d a h a iy i d u r u m d a y d ı la r . A y n ı ş e k ild e b a z ı k ü ç ü k i ş le tm e c ile r ( ö z e llik le d e 1 9 2 4 ’te p a r a b i r i m i n i n i s t i k r a r ı n ı n s a ğ la n m a s ı a r t a r d a ifla s ­ la r a n e d e n o l d u ğ u n d a ) b a tt ı; d ü k k â n s a h ip l e r i y a b i r t ü r ta k a s s is t e m i n e g e ç e r e k v e y a a lıp b a ş ın ı g id e n k a r a b o r s a d a n y a r a r la ­ n a r a k a y a k ta k a lm a y ı g e n e llik le b a ş a r d ı. D a h a s ı, e n f la s y o n d ö ­ n e m i v e a r d ı n d a n g e le n p a r a b i r i m i n i n i s t i k r a r ı n ı n s a ğ la n m a s ı, y a ln ız c a ( e k o n o m i k v e t o p lu m s a l s t a t ü l e r i n i n g ö z a r d ı e d ild iğ i­ n i d ü ş ü n e n k ı d e m li m e m u r l a r ı n ö f k e s in i u y a n d ır a c a k ş e k ild e ) m e m u r m a a ş l a r ın d a d e ğ il, g e n ç le r le y a ş lıla r , k a d ın l a r l a e r k e k ­ l e r v e v a s ıf lı iş ç ile r le v a s ıf s ız la r a r a s ı n d a d a b i r “e ş itle m e e ğ ili­ m i n e ” y o l a ç t ı .19 A n c a k m a d d i z o r l u k l a r i ş in y a ln ız c a b i r y ö n ü y d ü . B u n u n k a ­ d a r , b e l k i b u n d a n d a ö n e m l i s i , e n f l a s y o n d ö n e m i n i n A lm a n n ü f u s u ü z e r i n d e k i k ü l t ü r e l v e p s ik o l o j i k e tk is i o l d u . G e r ç e k ­ t e n k a y b e tm iş o l s u n l a r o l m a s ın l a r , o r ta s ın ı f la r ın b a z ı k e s im le r i a r a s ı n d a , e n f l a s y o n u n v e 1 9 2 3 ’ü n s o n l a r ı n d a n i ti b a r e n e k o n o ­ m i k i s t i k r a r ı s a ğ la m a y a y ö n e li k ö n l e m l e r i n t o p lu m s a l v e e k o ­ n o m i k d u r u m l a r ı n a b i r s a l d ı r ı o l d u ğ u v e b u n u n “p r o l e t e r l e ş ­ m e l e r i n e ” n e d e n o la c a ğ ı y ö n ü n d e g e n e l b i r k a n ı v a r d ı. B u y a l­ n ız c a s e r v e t v e b o l l u k m e s e le s i d e ğ ild i. O n l a r a g ö r e , d e v r i m in t o p lu m s a l v e s iy a s i ç a lk a n tıla r ıy la e n f la s y o n d ö n e m i n i n e k o n o ­ m ik k a r g a ş a s ı, e ğ itim li m e s le k s a h ib i s ın ı f la r ın g e le n e k s e l a la n ı o la n k iş is e l e ğ itim e ( B ild u n g ) s a y g ıy ı s ilip a tm ış , g e riy e e ğ itim v e k ü l t ü r ü n d e ğ il, s e r v e t in v e g ü c ü n b o r u s u n u n ö t t ü ğ ü d a h a m a t e r y a l is t b i r k ü l t ü r b ı r a k m ı ş t ı . B u a ç ıd a n p r o f e s ö r l e r , d o k ­ to r l a r , a v u k a tl a r v e k ı d e m li m e m u r la r , y a ln ız c a e s k i r e f a h la r ın ı d e ğ il, h a k e t t i k l e r i n i d ü ş ü n d ü k l e r i t o p l u m s a l ü s t ü n l ü k v e i ti­ b a r l a r ı n ı d a k a y b e tt ik l e r i n e i n a n ı y o r d u . 19 K olb, T h e W e im a r R e p u b li c , s. 185. A y n ı z a m a n d a , in s a n la rın ü z e rin d e k i m a d d i b a s k ıla r, a h lâ ­ k i b a k ış a ç ı l a r ı n ı d a k ö k t e n d e ğ i ş t i r m e l e r i n e n e d e n o l d u . H ip e r e n f la s y o n u n e n k ö t ü z a m a n l a r ı n d a h a y a tt a k a lm a k iç in p e k ç o k A l m a n ı n y a s a la r ı e s n e t m e k v e y a ç iğ n e m e k z o r u n d a k a ld ı ­ ğ ı g e r ç e ğ i, y a s a l v e y a s a d ış ı t ic a r i i ş l e m l e r a r a s ı n d a k i s ı n ı r l a ­ r ı n m u ğ lâ k la ş tığ ı y e n i b i r a h lâ k i o r ta m y a r a ttı. İş ç i s ın ıf ı ik i y a ­ k a s ın ı b i r a ra y a g e ti r e b i lm e k iç in f u h u ş v e a d i s u ç la r a y ö n e l i r ­ k e n , y e te r li b ilg i v e a r a c a s a h ip o l a n l a r d a h a k a z a n ç l ı b e y a z y a ­ k a lı s u ç la r ın a b u l a ş t ı. V e r g i k a ç ır m a , d o l a n d ı r ıc ıl ı k , y o l s u z l u k v e p a r a s p e k ü la s y o n u y a y g ın la ş tı. B ir z a m a n la r a s la y o ls u z lu ğ a b u l a ş m a y a n P r u s y a d e v le t m e m u r l a r ı n ı n m a a ş la r ı g e ç in m e l e r i ­ n i s a ğ la y a m a z o l u n c a , y o l s u z l u k a y y u k a ç ık t ı v e r ü ş v e t s ı r a d a n ­ la ş tı. A s a y iş n e r e d e y s e ta m a m e n ç ö k t ü v e A lm a n h a p i s h a n e l e ­ r i n i n n ü f u s u g ü n d e o r ta l a m a 1 0 0 b i n m a h k û m a r ttı. B u , s a v a ş s o n r a s ı n d a s u ç la r d a g ö r ü l e n g e n e l a r t ı ş ı n b i r p a r ç a s ıy d ı a n c a k i s t a ti s ti k le r , 1 9 2 3 ’te d a v a la r v e m a h k û m i y e t l e r d e c id d i b i r a r t ı ­ ş a iş a r e t e tm e k te d i r . “S e r m a y e n in v e y a k a z a n ç l a r ı n s ü r e k l i e r i ­ y ip g i tm e s i n in v e g e le c e ğ in b e li r s i z li ğ in i n y a r a ttığ ı d e r i n v e r u - A lm a ny a'da C ez ai M a h k û m iy e tle r (1 9 1 0 -1 9 2 6 ) Yıl Toplam dava Toplam mahkûmiyet Kadın Erkek 1910 6 8 5 .7 5 1 5 3 8 .2 2 5 1911 6 9 3 .3 4 6 5 4 4 .8 6 1 8 9 .1 9 2 5 0 .8 7 4 1912 7 2 2 .7 4 5 5 7 3 .9 7 6 9 1 .6 5 3 5 5 .9 4 9 1913 6 9 0 .4 0 3 5 5 5 .5 2 7 8 8 .4 6 2 5 4 .1 5 5 1914 5 6 0 .0 2 4 4 5 4 .0 6 4 7 7 .8 7 0 4 6 .9 4 0 1915 3 4 9 .3 0 8 2 8 7 .5 3 5 7 5 .4 0 0 6 3 .1 2 6 1916 3 5 0 .4 0 0 2 8 7 .5 0 0 8 6 .4 0 0 8 0 .3 9 9 9 5 .6 5 1 8 6 .9 2 6 5 1 .3 1 5 1917 3 5 7 .1 4 6 2 9 4 .5 8 4 1 0 2 .8 0 6 1918 4 0 8 .1 4 7 3 4 1 .5 2 6 1 2 7 .9 2 3 9 9 .4 9 8 1919 4 1 8 .0 6 4 3 4 8 .2 4 7 8 5 .4 5 4 6 4 .6 1 9 1920 7 3 3 .4 5 8 6 0 8 .5 6 3 1 1 8 .7 4 9 9 1 .1 7 1 1921 7 9 7 .5 5 2 6 5 1 .1 4 8 1 3 0 .5 5 0 7 6 .9 3 2 1922 7 6 0 .7 0 6 6 3 6 .8 1 7 1 1 3 .8 8 4 7 1 .1 2 4 1923 9 6 8 .8 8 3 8 2 3 .9 0 2 1 3 4 .9 4 3 8 6 .0 4 0 1924 8 2 7 .0 2 1 6 9 6 .6 6 8 1 1 4 .4 8 8 4 3 .2 7 6 1925 6 8 2 .0 9 2 5 7 5 .7 4 5 9 3 .3 6 7 2 4 .7 7 1 1926 7 0 0 .2 0 1 5 8 9 .6 1 1 8 9 .3 4 4 2 4 .0 6 6 K aynak: R ich ard B essel, G erm an y A fte r th e F irs t IVorld War, 0xford, 1 9 9 3 , s. 2 4 2 . h u k e m i r e n e t k i ” ,20 e ti k s t a n d a r t l a r ı n ı n d ü ş m e s i n e v e e s k i t u ­ t u m l u l u k , ç a lı ş k a n l ık v e d ü r ü s t l ü k e r d e m l e r i n i n k u s u r d e ğ il ­ s e b ile a p ta lc a b i r d u y g u s a ll ık o l a r a k g ö r ü l d ü ğ ü b i r a tm o s f e r in d o ğ m a s ı n a y o l a ç tı. Para b irim in e istikrar k a za n d ırılm a sı v e D a w e s P lanı H ip e r e n f la s y o n g itt ik ç e k ö t ü l e ş i r k e n , L e ip z ig , D r e s d e n v e P o ts d a m ’d a ü c r e t l e r i n ( d e ğ e r s i z l e ş m e d e n ö n c e h a r c a n a b i l m e l e r i i ç in ) g ü n l ü k ö d e n m e s i n i ta le p e d e n g r e v le r v e g ö s te r il e r d ü z e n ­ le n d i. 2 0 T e m m u z ’d a B r e s la u ’d a is y a n la r b a ş la d ı; b i n k iş i t u t u k ­ l a n d ı v e B e r lin ’d e a ç ık h a v a m it in g l e r i y a s a k la n d ı. S a k s o n y a ’d a , S o s y a l D e m o k r a t b a ş b a k a n K P D ’y i i k t i d a r k o a li s y o n u n a d a h il e tti v e p o lis i d e s te k le m e k iç in 3 0 b in k iş ilik b ir d e s te k g ü c ü o l u ş t u r d u ; b u h a m l e , s o l d a r b e k o r k u l a r ı n ı g ü ç le n d i r e r e k n i h a ­ y e ti n d e m e r k e z i h ü k ü m e t i n v e o r d u n u n S a k s o n y a h ü k ü m e t i n i a z le tm e s in e y o l a ç tı. A ğ u s to s a y ın ı n b a ş ın d a , m e r k e z s a ğ c ı W ilh e lm C u n o h ü k ü m e t i n i h a y e t s o n b u l d u v e y e r i n i D V P lid e r i G u s ta v S t r e s e m a n n b a ş k a n l ı ğ ın d a k i b ü y ü k S P D , D D P , M e rk e z P a r tis i v e D V P k o a li s y o n u n a b ır a k tı. Y e n i y ö n e ti m , k r iz le b a ş e tm e k o n u s u n d a h ı z l ı d a v r a n d ı: 2 6 E y lü l’d e C u m h u r b a ş k a n ı E b e r t a c il d u r u m ila n e tti; a n a y a s a n ın y e d i m a d d e s i n i a s k ıy a a ld ı v e S a v u n m a B a k a n ı G e s s le r ile O r d u K o m u t a n ı H a n s v o n S e e c k t’e y ü r ü t m e y e tk is i v e rd i. B ir a y d a n k ıs a b i r s ü r e s o n r a , 13 E k im ’d e a n a y a s a n ın 7 6 . m a d d e s i u y a r ı n ­ c a b i r E r m â c h t i g u n g s g e s e t z ( G e ç ic i Y e tk i K a n u n u ) k a b u l e d ile ­ r e k S t r e s e m a n n ’a d u r u m u k o n t r o l a lt ın a a lm a k iç in n e g e r e k i ­ y o r s a y a p m a y e tk is i v e rild i. İ k i g ü n s o n r a M a liy e B a k a n ı H a n s L u t h e r , a l t ı n l a d e ğ il s a n a y i v e t a r ı m v a r l ı k la r ı y l a d e s t e k l e n e n g e ç ic i p a r a b i r i m i R e r ıt e n m a r k ’m p iy a s a y a s ü r ü l m e s i y le A lm a n e k o n o m i s i n i n ç ö k ü ş ü n ü d u r d u r m a k ü z e r e ta s a r la n m ı ş y a s a la ­ r ı k a b in e y e s u n d u . A n c a k b u ö n le m le r b a ş la n g ıç ta h ü k ü m e tin m a li s o r u n la r ı­ n ı v e h a l k a y a k la n m a l a r ı n ı d u r d u r m a k t a y e te r s iz k a ld ı. 2 6 E y ­ 20 F erg u sso n , W hen M oııey D ies, s. 2 3 6 . l ü l’d e G u s ta v v o n K a h r B a v y e ra ’d a i k t i d a n e le g e ç ir d i v e s a ğ c ı b i r y a r ı d i k t a t ö r l ü k r e jim i k u r d u ; b u s ır a d a “k a r a R e ic h s w e h r ” ( A l m a n y a ’n ı n s i l a h lı k u v v e t l e r i n i d e s t e k l e m e k ü z e r e v o n S ee c k t ta r a f ı n d a n s il a h a lt ın a a lm a n e s k i F r e i k o r p s s a v a ş ç ıla rı) 1 E k im ’d e B e rlin y a k ı n ı n d a k i K ü r s ti n k ı ş l a s ın d a b i r d a r b e g ir iş i­ m i g e r ç e k le ş tir d i. K a s ım a y ın d a g i d e r l e r g e li r le r i n b i n k a tı o l ­ m u ş , M a liy e B a k a n lığ ı y e tk ilile r i m a a ş l a r ın ı n b i r k ı s m ı n ı p a ta ­ te s o l a r a k a lm a y a b a ş la m ış v e h ü k ü m e t i n e li n d e o r d u v e p o l i ­ s e m a a ş ö d e y e c e k n a k i t k a lm a m ış tı. 6 K a s ım ’d a y e n i b i r g ı d a is ­ y a n ı B e r lin ’i v u r d u ; ç a re s iz t ü k e t ic i le r d ü k k â n l a r ı y a ğ m a la d ı v e ik i g ü n s o n r a H itle r , m e ş u m B ir a h a n e D a r b e s i’n i M ü n i h ’te s a h ­ neye koydu. 13 K a s ım ’d a , y e n i R e n t e n m a r k ' m t e d a v ü l e s o k u l m a s ı n d a n ik i g ü n ö n c e b a n k a c ı H j a l m a r S c h a c h t U l u s a l P a r a T e m s i lc i ­ s i o l a r a k a ta n d ı. D ö v iz k u r u n d a b i r s te r l i n 1 8 .0 0 0 m ily a r m a r ­ k a ( b ir d o l a r 4 ,2 t r i ly o n m a r k a ) u l a ş a n a k a d a r , d o la y ıs ıy la b ir m a r k b a n k n o t u b i r a lt ın m a r k ı n t r i ly o n d a b i r i h a li n e g e le n e k a ­ d a r e n f l a s y o n u n y ü k s e lm e y e d e v a m e tm e s in e iz in v e rild i. B ö y ­ le c e S c h a c h t v e L u t h e r a l t ı n m a r k ı 1 9 1 3 d ö v i z k u r u n a y e n i ­ d e n e ş itle y e b ild i ( b ir d o l a r 4 ,2 m a r k ) v e e s k i p a r a b i r i m i k o l a y ­ lık la y e n i R e n t e n m a r k 'a ta h v il e d ile b ild i: 1 t r i ly o n a b ir . B u y e ­ n i p a r a b i r i m i t e d a v ü l d e y k e n , t e m i n a t ı o l a n ( 3 ,2 m il y a r a lt ın m a r k d e ğ e r i n d e k i ) v a r lık la r R e n t e n b a n k t a r a f ı n d a n y ö n e ti le c e k ­ ti. R e n t e n b a n k , D N V P ü y e s i v e P r u s y a e s k i m a liy e b a k a n ı A u g u s t L e n z e b a ş k a n l ı ğ ın d a m a liy e u z m a n l a n , s iy a s e tç ile r v e b a n ­ k a c ıl a r d a n o l u ş a n b i r k u r u m d u . Y e n i d ö v iz k u r u n u n b e l i r l e n ­ d iğ i g ü n ( 2 0 K a s ım ) , A lm a n y a ’n ı n e n f la s y o n s tr a t e j i s i n i n b a ş lı ­ c a m im a r l a r ı n d a n R u d o lf H a v e n s te in ö ld ü . R e ic h s b a n k B a ş k a ­ n ı o l a r a k y e r in i, a c il d u r u m p a r a s ı n ı n ( N o t g e l d ) a r t ı k y a s a l ö d e ­ m e a r a c ı o l a r a k k a b u l e d ilm e y e c e ğ in i b e y a n e d e r e k v e b o r ç l a n ­ d ı r m a y ı r e d d e d e r e k “b i r h a f t a d a n k ıs a s ü r e d e ”21 i s t i k r a n s a ğ la ­ y a n S c h a c h t a ld ı. S o n r a k i ik i a y d a k a m u h i z m e tl e r i n e b a ş k a k a tı t a s a r r u f te d ­ b i r l e r i d e u y g u la n d ı: P o s ta ü c r e t l e r i a lt ın e s a s ın a b a ğ la n d ı; d e v ­ le t d e m i r y o ll a r ı n d a i s t i h d a m e d ile n p e r s o n e l i n % 1 0 ’u i ş t e n ç ı­ 21 A .g .e ,. s. 2 11. k a r ı l d ı v e r e s m i m a a ş l a r s a v a ş t a n ö n c e k i d ü z e y l e r i n e ç e k ild i. A y r ıc a ü ç a c il g e lir k a r a r n a m e s iy l e a lt ın e s a s lı v e r g ile r ç ık a r ıl ­ d ı v e e n f l a s y o n k â r l a r ı n a c i d d i v e r g i g e t i r i l e r e k d e v le t g e li r i ­ n i n ö n e m l i ö l ç ü d e c a n la n d ır ı lm a s ı s a ğ la n d ı ( g e lir v e g id e r a r a ­ s ı n d a k i b ü t ç e a ç ığ ı % 9 9 i k e n n e r e d e y s e a n ı n d a % 9 2 ’y e d ü ş ­ tü ; A r a lık 1 9 2 3 ’te is e a r t ı k y a ln ız c a % 4 4 ’t ü ) ; b ö y le c e h ü k ü m e t M a r t 1 9 2 4 ’te b ü t ç e y i d e n g e le y e b il d i. F a k a t b u ö n l e m le r in z i n ­ c ir le m e e tk is i b a z ıl a r ı m d a h a d a z o r d u r u m d a b ır a k tı: % 1 0 0 fa ­ iz o r a n l a r ı v e k r e d i s ık ı n t ı s ı f iy a t a r t ı ş ı n a v e ifla s la ra y o l a ç a r ­ k e n iş s iz lik a lıp b a ş ı n ı g itti. N o e l’d e 1,5 m il y o n iş s iz v a rd ı; b u s a y ı K a s ım b a ş ın d a k i s a y ın ın ik i k a tıy d ı. B u d u r u m , fiy a tla r d ü ­ ş e r k e n b ile b a z ı a il e le r in h â lâ y iy e c e k v e b a r ı n m a ih ti y a c ı n ı k a r ­ ş ıla y a m a d ığ ı a n la m ın a g e liy o r d u ; o r ta s ın ıf la r v e e m e k li a y lığ ı a la n l a r iş s iz lik m a a ş ı n d a n y a r a r la n a m a d ı ğ ı i ç i n y in e e n b ü y ü k d a r b e y i y i y e n le r o l d u . P e k ç o k k iş i b e le d iy e a ş e v l e r i n d e n v e y a y a r d ı m k u r u l u ş l a r ı n d a n m e d e t u m a r k e n b u n l a r d a e n f la s y o n ­ d a n z a ra r g ö rd ü . B ü tü n b u n la r , h a lk ın y ö n e tim e g ü v e n d u y ­ m a s ın ı e n g e lle d i v e S t r e s e m a n n ’m k o a li s y o n o r t a k l a r ı n ı g e rd i; S P D , K P D , m illiy e tç ile r v e “p r o t o - F a ş i s t l e r ”d e n o l u ş a n b e k l e n ­ m e d i k b i r b i r l e ş i m i n S t r e s e m a n n ’m i k in c i k a b in e s i n i 2 3 K a s ım 1 9 2 3 ’te g ü v e n s iz lik o y u y la d e v ir m e s in e y o l a ç tı.22 B u a ra d a h e m R u h r iş g a lin i h e m d e ta z m in a tla r ın A lm a n e k o n o m i s in e g e tir d iğ i e k y ü k ü s o n a e r d i r m e k a m a c ıy la M ü t t e ­ f ik le r le g ö r ü ş m e le r s ü r ü y o r d u . M ü tt e f i k le r in A lm a n y a ’n ı n d a ­ h a ö n c e t a z m in a t ö d e y e m e y e c e ğ i b e y a n ıy la ilg ili d ü ş ü n c e l e r i n e o l u r s a o l s u n , m a r k ı n ç ö k ü ş ü b u n u n b i r s ö y le m d e n z iy a d e b i r g e r ç e k o l d u ğ u n u a ç ık ç a g ö s te r m iş ti. F r a n s ı z la r b ile , ifla s e tm iş v e ç a re s iz b i r A lm a n y a ’n ı n i ş l e r i n e g e lm e y e c e ğ in e i k n a o l m u ş ­ t u ; 3 0 K a s ım ’d a S a v a ş T a z m i n a t l a r ı K o m i s y o n u , 1 9 2 1 t a r i h ­ li L o n d r a Ö d e m e T a k v im i’n d e ş a r t k o ş u l a n ö d e m e p r o s e d ü r l e ­ r i n i n g ö z d e n g e ç ir ilm e s i i ç i n ik i u z m a n k o m i t e s i n i n k u r u l m a ­ s ın ı ta v s iy e e tti. A m e r ik a lı b a n k a c ı C h a r le s G . D a w e s b a ş k a n ­ l ı ğ ı n d a k i k o m i t e , N i s a n 1 9 2 4 ’te r a p o r u n u t a m a m l a y a r a k b i r y a n d a n F r a n s ı z la r ın g ü v e n c e a lt ın a a lın m ış s ü r e k l i ö d e m e t a k ­ v im i ta l e b in i y e r i n e g e t i r m e n i n b i r y o l u n u b u l u r k e n , b i r y a n ­ 22 F isch er, “C o n tin u ity an d C h an ge in P o st-W ilh e lm in e G erm any", s. 2 1 1 . d a n d a W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n ü z e r i n d e k i m a li b a s k ıy ı h a fif ­ l e te c e k e k o n o m i k v e s iy a s i b i r ta v iz v e r ilm e s in i ö n e r d i. D a w e s P l a n ı o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n b u p l a n , T e m m u z - A ğ u s to s 1 9 2 4 ’te k i L o n d r a K o n f e r a n s ı’n d a o n a y l a n d ı v e A lm a n y a ’y a e k o n o m i ­ s in i d ü z lü ğ e ç ık a r m a s ın a y a r d ı m c ı o la c a k 8 0 0 m ily o n m a r k l ık b i r k r e d i v e r i l m e s in i v e t a z m in a t ö d e m e l e r i n in 1 9 2 5 ’e k a d a r e r ­ t e l e n m e s in i s a ğ la d ı. B u t a r i h t e n s o n r a c u m h u r i y e t y ıllık 1 m il ­ y a r m a r k ö d e y e c e k v e b u t u t a r 1 9 2 8 - 1 9 2 9 ’d a 2 ,5 m ily a r a ç ık a ­ r ıla c a k tı. Ö d e m e t a k v im i - v e y a t o p la m t u t a r - b e li r ti lm e m i ş ti , a n c a k g e le c e k te k i ö d e m e l e r i n g a r a n t is i o l a r a k M ü tte f ik le r , A l­ m a n y a ’n ı n d e m i r y o ll a r ı n ın d e n e t i m i n i k e n d i l e r i n e d e v r e tm e s i v e b i r M ü tte f ik p a r a te m s il c is i n in a ta n m a s ı n ı k a b u l e tm e s i k o ­ n u s u n d a ıs r a r e tti. S ağ p a r tile r in tü m ü p la n a k ıy a s ıy a s a ld ırd ıy s a d a , p la n R e ic h s ta g t a r a f ı n d a n 2 9 A ğ u s to s ’ta k a b u l e d il d i v e e n f l a s y o n ­ la i s t i k r a r ö n l e m l e r i n d e n m u s t a r i p A lm a n la r a n e r e d e y s e a n ı n ­ d a b i r a z r a h a t l a m a s a ğ la d ı. F a iz o r a n l a r ı % 3 0 ’a d ü ş e r k e n iş ­ s i z l i k y a r ı y a i n d i ; b u s ı r a d a b i r d i z i u l u s l a r a r a s ı k r e d i ( A l­ m a n y a , 1 9 2 4 ile 1 9 2 6 a r a s ı n d a s ır f A B D ’d e n 2 0 0 m il y o n s t e r ­ lin k r e d i a ld ı; 1 9 2 9 ’d a to p la m d a y a k la ş ık 1 m il y a r s t e r l i n k r e ­ d i a lm ış t ı) 23 v e y a t ı n m , r e s m i iş s iz lik r a k a m ı n ı n 4 3 6 b i n e i n d i ­ r il m e s in e y a r d ı m c ı o l d u . Y in e d e 1 9 2 8 ’d e A lm a n y a ’n ı n D a w e s P l a n ı ’n d a b e l i r t i l e n ş e k li y le y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i y e r i n e g e t i r e ­ m e y e c e ğ i a n la ş ılm ış tı v e M ille tle r C e m iy e ti m e s e le y i d e ğ e r l e n ­ d i r m e k i ç i n A m e r ik a lı y a tı r ım c ı O w e n D . Y o u n g b a ş k a n l ı ğ ı n ­ d a b i r k o n f e r a n s d ü z e n l e d i . G ö r ü ş m e l e r g e r g i n g e ç ti v e ç o k u z u n s ü r d ü ; a n c a k s o n u n d a , 7 H a z i r a n 1 9 2 9 ’d a s a v a ş t a z m i ­ n a tl a r ı iç in Y o u n g P la n ı o l a r a k b i li n e n y e n i b i r ö d e m e ta k v im i a ç ık la n d ı. B u p l a n a g ö r e 5 9 y ıl i ç in d e t o p la m 1 1 2 m ily a r m a r k ö d e n e c e k t i ; p l a n , A lm a n b a n k a l a r ı v e d e m i r y o l l a r ı ü z e r i n d e ­ k i M ü tt e f i k d e n e t i m i n i k a ld ı r ıy o r d u . D a w e s P la m ’m n ta le p e t ­ tiğ i y ıllık ö d e m e l e r i % 2 0 o r a n ı n d a a z a lttığ ı h a ld e , Y o u n g P la n ı D N V P v e N a s y o n a l S o s y a lis tle r in o r t a k m u h a le f e tiy le k a r ş ıla ş ­ tı v e R e ic h s ta g t a r a f ı n d a n a n c a k M a r t 1 9 3 0 ’d a o n a y la n a b il d i . F a k a t p l a n k a b u l e d ilir e d ilm e z B ü y ü k B u h r a n p a tl a k v e r d i v e 23 F erg u sso n , W hen M o ney D ies , s. 2 3 5 . A B D B a ş k a n ı H e r b e r t H o o v e r 1 9 3 1 ’d e b o r ç l a r ı n e r t e le n m e s i n i ö n e r d i . E r te s i y ıl L o z a n K o n f e r a n s ı p l a n ı ip ta l e d e r e k s a v a ş ta z ­ m in a t l a r ı n ı t a m a m e n s o n a e r d ir d i. M u a z z a m e n fla s y o n u n b a ğ la m ı W e im a r A lm a n y a s ı’y la ilg ili a n l a t ı l a r ı n ç o ğ u n d a e k o n o m i k z o r ­ l u k l a r ı n y e n i d e m o k r a s iy e b a ğ lılığ ı z a y ıf la ttığ ı v e 1 9 3 3 ’te N a z i­ l e r i n i k ti d a r ı e le g e ç ir m e s in i n y o l u n u a ç tığ ı k o n u s u n d a g ö r ü ş b i r liğ i v a r d ı r . F a k a t A lm a n y a ik i s a v a ş a r a s ı d ö n e m d e e k o n o ­ m i k s a r s ı n tı g e ç ir e n t e k ü l k e d e ğ ild i. D iğ e r m a ğ l u p İ tila f D e v ­ l e t l e r i d e B i r in c i D ü n y a S a v a ş ı s o n r a s ı n d a A l m a n y a ’n ı n k i l e r e b e n z e r e k o n o m i k , t o p l u m s a l v e s iy a s i z o r l u k l a r l a k a r ş ı la ş ­ tı; a n c a k m u z a f f e r g ü ç le r in ç o ğ u n u n d a s a v a ş ta n c id d i e k o n o ­ m i k s o r u n l a r l a ç ık t ığ ı g e n e llik le u n u t u l m a k t a d ı r . A lm a n y a g i­ b i F r a n s a d a s a v a ş ın m a liy e tin i k a rş ıla m a k iç in sa v a ş ta z m i­ n a tla r ın ı g a ra n tile m e k u m a r ın ı o y n a m ış tı v e h ü k ü m e t g id e r ­ l e r i g e lir le r in i y ıld a 1 2 m il y o n f r a n k k a d a r g e ç tiğ i h a ld e v e r g i­ le r i a r t ı r m a k t a is te k s iz d a v r a n ı y o r d u . F r a n s ı z la r ın p a r a b i r i m i ­ n i n d e ğ e r i, s te r l i n k a r ş ı s ın d a A r a lık 1 9 2 4 ’te 9 0 f r a n k t a n T e m ­ m u z 1 9 2 6 ’d a 2 4 0 f r a n k a k a d a r g e rile d i. İta ly a d a s a v a ş ın m a l i ­ y e ti n i k a r ş ıla m a y ö n t e m i o l a r a k b o r ç l a n m a y a v e p a r a b a s m a y a k o y u l m u ş v e b ö y l e l ik l e l i r e t i n s a t ı n a lm a g ü c ü 1 9 1 5 ile 1 9 1 8 a r a s ı n d a % 2 5 o r a n ı n d a d ü ş m ü ş t ü . B u d u r u m a r t a n i ş s iz lik le ( 1 9 1 9 ’d a 2 m ily o n iş s iz v a r d ı) v e iş ç i s ın ıf ı m ilit a n lığ ıy la b i r l e ş ­ tiğ in d e E k im 1 9 2 2 ’d e M u s s o l i n i ’n i n F a ş is t le r in i i k ti d a r a g e ti r ­ m e d e ö n e m l i r o l o y n a d ı. S a v a ş ın m a liy e tin i g e n e l o l a r a k iy i i d a ­ r e e tm e y i b a ş a r a n B r ita n y a b ile s a v a ş ta n s o n r a k ıs a b i r e n f la s ­ y o n d ö n e m i y a ş a d ı. A l m a n y a ’d a h i p e r e n f l a s y o n , B a tı A v r u p a ’d a y a ş a n a n l a r d a n ç o k d a h a c id d iy d i a m a sa v a ş m ü tte f ik le r i A v u s tu ry a v e M a ­ c a r i s t a n ’d a y a ş a n a n e k o n o m i k ç a lk a n tı l a r l a b e n z e r l i k ta ş ı y o r ­ d u . F a r k lı e t n i k b ile ş e n le r e s a h ip H a b s b u r g İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n ç ö k ü ş ü , y e n i u l u s a l s ı n ı r la r la A v u s t u r y a ’y ı b a ş lıc a y a k ıt v e g ı­ d a k a y n a k l a n n d a n ( Ç e k o s lo v a k y a k ö m ü r ü v e M a c a r is ta n t a h ı ­ lı) v e s a n a y i s in i n a y a k ta k a la b ilm e s i iç in ç o k ih tiy a ç d u y d u ğ u d o ğ a l k a y n a k l a r d a n k o p a r ı l m ı ş , y o k s u l v e g ü d ü k b i r d e v le t o la ­ r a k o r ta d a b ı r a k t ı. S ın a ! ü r e t i m , 1 9 2 0 ’d e s a v a ş ta n ö n c e k i d ü z e ­ y i n in % 3 0 ’u n a k a d a r d ü ş m ü ş , ta r ım s a l ü r e t i m is e 1 9 1 3 ’t e k i n in y a r ıs ın a in m iş ti. M a c a r is ta n n ü f u s u n u n ü ç te b i r i iş s iz d i v e y a ­ ş a m s t a n d a r tl a r ı , s a v a ş ta n ö n c e k i d ö n e m e k ıy a s la % 4 0 o r a n ı n ­ d a d ü ş m ü ş t ü . B u n la r A lm a n y a ’n ı n k i n e b e n z e r b i r s a v a ş m a liy e ­ tiy le b ir le ş in c e ç o k c id d i y iy e c e k k ı tl ık l a r ı n a v e d o l u d iz g in e n f ­ l a s y o n a y o l a ç tı. A v u s t u r y a k r o n u A lm a n m a r k ı n d a n b ile d a ­ h a h ız la d e ğ e r k a y b e d in c e p a n i k h a li n d e s a tı n a lm a y a , g ıd a is ­ tif le m e y e v e s iy a s i h u z u r s u z l u ğ a y o l a ç tı. A ğ u s to s 1 9 2 2 ’d e s t e r ­ l in i n d e ğ e r i 3 5 0 b i n A v u s tu r y a k r o n u y d u ( 1 9 2 2 ’d e s t e r l i n y a k ­ la ş ık 2 2 k r o n d e ğ e r i n d e y d i ) v e y a ln ız c a M ille tle r C e m iy e ti’n i n m ü d a h a l e s i e k o n o m i n i n ç ö k ü ş ü n ü v e d o l a y ı s ıy l a A v u s t u r y a C u m h u r i y e t i ’n i k u r ta r a b i ld i . M a c a r is ta n ’d a d a b e n z e r b i r h i k â ­ y e v a rd ı: 1 9 1 9 ’d a p a r a b i r i m i n i n d e ğ e r i, s a v a ş ta n ö n c e k i d e ğ e ­ r i n i n y a ln ız c a % 1 0 ’u n a e ş it k e n , 1 9 2 3 ’te % 0 ,3 ’ü n e k a d a r d ü ş ­ tü . A v u s tu r y a ’d a o l d u ğ u g ib i, h ü k ü m e t s ır f u l u s l a r a r a s ı k u r t a r ­ m a p a k e ti v e k a tı t a s a r r u f ö n l e m le r i s a y e s in d e p a r a b i r i m i n e is ­ tik r a r s a ğ la y a r a k O r t a A v r u p a e k o n o m i s in i y e n i d e n n o r m a lle ş tir e b ild i. G ö r d ü ğ ü m ü z g ib i A lm a n y a , e k o n o m i y e u z u n v a d e li b i r y a p ı­ s a l z a y ıflığ ı m ir a s b ı r a k a n ş id d e t li b i r h i p e r e n f l a s y o n v e a r d ı n ­ d a n t r a v m a t ik b i r i s t i k r a r s a ğ la m a d ö n e m i g e ç ir e n t e k ü l k e d e ­ ğ ild i. A lm a n y a ’n ı n h i p e r e n f l a s y o n u , A v u s tu r y a ’d a k i g ib i y a y g ın a ç lık v a k a la r ın a d a , İta ly a ’d a k i g ib i i k t i d a r ı n f a ş is tle r ta r a f ı n d a n a lı n m a s ı n a d a y o l a ç m a d ı. P e k iy i A lm a n y a n e d e n e k o n o m i k i s ­ tik r a r s ız lığ ın d i ğ e r a d ı h a lin e g e ld i? B ir in c i n e d e n , e n f la s y o n ve i s t i k r a r d ö n e m i n d e n e n fa z la e tk i le n e n l e r i n , n e r e d e y s e 5 0 y ıllık b i r r e f a h v e b ü y ü m e d ö n e m i n i n a r d ı n d a n b u d e n e y im i ö z e ll ik ­ le t r a v m a t ik o l a r a k g ö r e n , t o p l u m u n e n e ğ itim li v e k e n d i n i e n a ç ık ş e k ild e ifa d e e d e b il e n k e s im i o lm a s ıd ır . İ k in c i n e d e n , e k o ­ n o m i n i n ç ö k ü ş ü n ü n , z a te n b e k l e n m e d i k b i r y e n ilg iy le a ş a ğ ıla ­ n a ra k z e d e le n e n u lu s a l g u r u ra b ir d a rb e d a h a v u rm u ş o lm a s ı­ d ır . S a v a ş , d e v r i m v e n e r e d e y s e iç s a v a ş ın ü z e r i n e g e le n h i p e ­ r e n f la s y o n , e s k i b e lir lilik h a l i n i n v e d e ğ e r l e r i n p a r a m p a r ç a o la ­ r a k y e r i n i k a o s la d ü z e n s iz liğ e b ı r a k tığ ı h i s s i n i g ü ç le n d i r m iş t ir . “A ltın y irm ili y ılla r”: İstikrar v e refa h mı4 D a w e s P l a n ı ’n ı n u y g u l a m a y a k o n m a s ı y l a A lm a n y a s a v a ş , y e ­ n ilg i, d e v r im v e e k o n o m i k k r iz tr a v m a s ı n ın a r d ı n d a n b i r n e b ­ z e n o r m a l li ğ e d ö n m e y i b a ş a r d ı. 1 9 2 4 ’te p a r a b i r i m i n i n i s t i k r a ­ r ı n ı n s a ğ la n m a s ıy la 1 9 2 9 ’d a B ü y ü k B u h r a n ’m b a ş la m a s ı a r a s ı n ­ d a g e ç e n d ö n e m g e n e ll ik l e d i e g o l d e n e t ı z w a r ı z i g e r Ja h r e ( A l­ t ı n Y ir m ili Y ılla r) o l a r a k a n ılır . B u , c u m h u r i y e t a ç ıs ı n d a n g ö r ü ­ n ü r d e s iy a s i i s t i k r a r ı n o l d u ğ u , A lm a n y a ’n ı n k ü l t ü r e l v e e k o n o ­ m ik p a tl a m a y a ş a d ığ ı b i r d ö n e m d i . A n c a k d e v r i m in v e e n f la s ­ y o n u n s o n u ç l a r ı n ı n g ö lg e s i h i s s e d i li y o r d u v e e k o n o m i y i, g e le ­ b i le c e k h e r t ü r l ü y e n i k r iz e ö z e ll ik le a ç ık h a le g e ti r iy o r d u . A y ­ r ıc a o lg u la r a y a k ı n d a n b a k ıl d ığ ı n d a , e n a z ı n d a n e k o n o m i k a ç ı­ d a n , A lm a n y a ’n ı n a lt ın y ir m ili y ı ll a r ı n ın p a r ı l t ı s ı n ı n s a h te o l d u ­ ğ u g ö r ü lü r . W e i m a r e k o n o m i s i n i n , k ı s m e n d e v r i m in v e A lm a n y a ’y a d a ­ h a fazla d ü z e n le m e v e to p lu m s a l h a r e k e tlilik d a y a tm a y a y ö n e lik id e o lo jik ç a b a la rın m ir a s ın d a n , k ıs m e n d e B ü y ü k S av aş s ır a s ın d a d e v le tin c id d i b iç im d e b ü y ü m e s i v e e k o n o m i k y a ş a m a n ü f u z e t­ m e s i n d e n k a y n a k la n a n d e r i n “y a p ıs a l” z a y ıflığ ı, s o r u n u n b ir b ö ­ l ü m ü n ü o l u ş t u r u y o r d u . “M o d e r n le ş m e ” v e “r a s y o n e lle ş m e ” z a ­ m a n ı n p o p ü l e r k e lim e le riy d i; A m e rik a ’d a n ith a l e d ile n “m o d e m ” iş le tm e m o d e l le r in i n u y g u l a n m a s ın ı n s o n u c u n u n i ş t e n a tılm a ­ la r o la c a ğ ın d a n k o r k a n s e n d ik a l a r ın m u h a le f e ti k a r ş ıs ın d a d e v ­ le t, b u n l a n te ş v ik e tm e k iç in ç o k ç a b a lıy o r d u . A ğ u s to s 1 9 1 9 ’d a R e ic h s v v ir t s c h aft s r at ' m (R e ic h E k o n o m i K o n s e y i) k u r u lm a s ı, W e - i m a r e k o n o m i s in d e “ö r g ü t ç ü l ü ğ ü n ” y a y ılm a e ğ ilim in in b e li r ti ­ s iy d i. B u k o n s e y , iş v e r e n le r i v e iş ç ile ri te m s il e d e n 3 2 6 ü y e d e n o lu ş u y o r d u v e h e r ik i g r u b a d a fay d a lı o l a c a k b i r d iy a lo g b a ş la t­ m a y ı h e d e fliy o r d u . A n c a k n i h a y e tin d e e m e k le s e rm a y e a r a s ın d a ­ k i u ç u r u m u k a p a tm a d a e tk is iz o ld u ğ u o r ta y a ç ık tı v e 1 9 3 4 ’e k a ­ d a r v a rlığ ın ı s ü r d ü r d ü y s e d e iş v e re n le rle s e n d ik a la r a ra s ın d a s a ­ v a ş s o n r a s ı n d a k i a n la ş m a g e ç e r liliğ in i y itir in c e , 1 9 2 3 ’t e n s o n r a e k o n o m i k y a ş a m d a o y n a d ığ ı ro l iy ice ö n e m s iz le ş ti. B u e ğ ilim e e ş lik e d e n v e b u n u n l a iliş k ili b a ş k a b i r e ğ ilim d e , s a v a ş s ı r a s ı n d a iş ç i s ı k ı n t ı s ı v e e k o n o m i k h a r e k e t l i l i k k o n u ­ s u n d a y a r d ı m c ı o lm a s ı i ç i n d e v r e y e s o k u l a n e k o n o m i k ç ık a r g r u p la r ın ın g ü c ü n ü n g ittik ç e a rtm a s ı v e sa v a ş b ittik te n s o n ­ r a d a a y r ıc a lık lı k o n u m u n u k o r u m a s ı o ld u . Ö z e llik le ş ir k e tle r , s a v a ş ta n ö n c e e d in d i k le r i, f iy a tla r ı b e li r le m e v e ü r ü n l e r i s t a n ­ d a r t l a ş t ı r m a a m a c ıy la k a r t e l o l u ş t u r m a a lı ş k a n lı ğ ın ı s ü r d ü r d ü ( 1 9 2 5 ’te 2 .5 0 0 o l a n k a r t e l s a y ıs ı, 1 9 3 0 ’d a 3 b i n i a ş m ış tı) . E n f ­ la s y o n d a n s o n r a , s e r m a y e n i n y o ğ u n l a ş m a s ı n ı n v e b i r l e ş m e le ­ r i n e k o n o m i k b ü y ü m e n i n a n a h t a r ı o l d u ğ u y ö n ü n d e y a y g ın b i r i n a n ç o l u ş t u v e 1 9 2 0 ’l e r i n o r ta l a r ı n d a b i r d iz i ş i r k e t b ir le ş m e s i y a ş a n d ı ( ö r n e ğ i n 1 9 2 5 ’te I.G . F a r b e n , 1 9 2 6 ’d a V e r e in ig te S ta h h v e rk e v e D a im le r-B e n z ); b u d u r u m r is k a lm a k ta n k a ç ın a n , a ş ır ı s e r m a y e li v e d u r g u n l a ş a n b i r s a n a y i s e k t ö r ü n ü n b e li r ti s i o l a r a k g ö r ü l m ü ş t ü r .24 B u b ü y ü k s a n a y i k u r u l u ş l a r ı ( K o n z e m e ), R e ic h s v e r b a n d d e r d e u t s c h e n In d u s t r ie ( A lm a n U lu s a l S a n a y i B ir­ liğ i) g ib i, 1 9 1 8 ’d e n s o n r a k u r u l a n ç o k s a y ıd a k i y e n i e k o n o m i k k u r u l u ş l a r a v e b a s k ı g r u p l a r ı n a k a tıld ı. T ü m ü , R e ic h s b a n k g ib i g e le n e k s e l k u r a m l a r l a b i r l ik t e , e k o n o m i s iy a s e ti ü z e r i n d e e tk ili o l m a k iç in y a n ş ı y o r d u . R e k a b e tç i v e b i r b i r i y le b a ğ la n tılı ç ık a r g r u p l a r ı n ı n v e k u r a m l a n n b u k a r m a ş ık ç e k iş m e s i, s o n u n d a k a ­ r a r s ız l ık v e tu ta r s ı z lı ğ a y o l a ç a r a k h ü k ü m e t i n B ü y ü k B u h r a n ’ın z o r l u k l a r ı n a e t k i n ş e k ild e t e p k i v e r m e s in i e n g e lle d i.25 1 9 2 4 ’t e n s o n r a r e e l ü c r e t l e r y a v a ş y a v a ş y ü k s e li r k e n b a r ı n m a m a liy e tle r i v e t e m e l t ü k e t i m m a d d e l e r i n i n f iy a t la n d a a r ttı. A y ­ n ı ş e k ild e , i s t i k r a r v e k a lk ı n m a d ö n e m i n d e i s t i h d a m r a k a m la n d a d e ğ iş k e n d i. 1 9 2 5 ’te A l m a n l a n n % 7 ’s i i ş s iz k e n , b u r a k a m 1 9 2 6 ’d a % 1 8 ’e f ır la d ı. D a h a s o n r a 1 9 2 7 ’d e y e n id e n % 8 ila 9 ’a d ü ş t ü ; 1 9 2 8 ’d e t e k r a r y ü k s e liş e g e ç ti v e b u e ğ ilim 1 9 3 3 ’e k a d a r d e v a m e tti. B e n z e r ş e k il d e , s ö z d e a l t ı n y i r m i l i y ı ll a r d a k i e k o ­ n o m i k p e r f o r m a n s d a b e k l e n e n i n y a k ı n ı n d a n b ile g e ç m i y o r ­ d u . W i l h e l m d ö n e m i n i n d i n a m i k , a r a ş t ı r m a y a d a y a lı e k o n o ­ m i s i n i n a k s in e , W e im a r ’ı n s a n a y i ü r e t i m i n e r e d e y s e c a n ç e k i ­ 24 T h e o B a ld ersto n , 2 0 0 2 , s. 69. 25 W eim a r “ö r g ü tç ü lü ğ ü ” v e e k o n o m ik k u r u m la n ile çık ar g ru p la n h a k k ın d a da­ P o lit ic s a n d E c o n o m i c s in t h e W e i m a r R e p u b lic , C am b ridge, h a fazla b ilg i iç in , b k z. H arold Ja m es, “T h e W eim ar H co n o m y ”, (e d .) A n th o n y M cE lligott, W e i m a r G e r m a n y , O x fo rd , 2 0 0 9 , s. 106; F erg u so n , “T h e G erm an ln ter-W ar E con om y" , s. 2 6 9 -2 7 0 . ş iy o r d u : T e k n o l o j i k ile r le m e le r b i r k a ç ta n e k ö k l ü s a n a y iy le s ı­ n ı r l ıy d ı ( k im y a s a l m a d d e , m a d e n c il i k , o t o m o t iv ) ; b ü t ü n b u d ö ­ n e m b o y u n c a v e r i m li li k v e b ü y ü m e y e r l e r d e s ü r ü n d ü ( h a t t a y a ­ k ı n t a r i h li b i r ç a lı ş m a d a , 1 9 1 3 ile 1 9 2 9 a r a s ı n d a t o p la m f a k tö r v e r i m li li ğ in d e h i ç a r t ı ş o lm a d ığ ı o r ta y a k o n m u ş t u r 26). Ü s te lik A lm a n y a ’n ı n i h r a c a t a b a ğ ım lı o lm a s ı, d ü n y a t ic a r e t i n d e s a v a ş s o n r a s ı n d a y a ş a n a n d a r a l m a y l a b ü y ü k b i r d a r b e a lm a s ın a n e ­ d e n o l d u . 1 9 1 3 ile 1 9 2 9 a r a s ı n d a tic a r e t % 3 1 a z a l ır k e n A lm a n i h r a ç ü r ü n l e r i n i n d e ğ e r i 1 9 2 5 ’te s a v a ş t a n ö n c e k i d e ğ e r i n i n % 8 7 ’s in e d ü ş m ü ş t ü . 1 9 2 9 ’a g e lin d iğ in d e , B r ita n y a v e A B D ’y e i h ­ r a c a t 1 9 1 3 ’t e k i n i n b e ş te ü ç ü k a d a r d ı v e A lm a n i h r a c a t ı n ı n t o p ­ la m G S M H ’y e k a tk ı s ı s a v a ş ta n ö n c e % 1 7 ,5 i k e n b u o r a n 1 9 2 5 ile 1 9 2 9 a r a s ı n d a y a ln ız c a % 1 4 ,9 o ld u . B ü t ü n b u n l a r , A lm a n ­ y a ’n ı n e n f l a s y o n d a n s o n r a e k o n o m i k k a l k ı n m a s ı n ı n s ı n ı r lı o l ­ d u ğ u a n la m ın a g e liy o r d u ; b u g e r ç e k , z a y ıf v e y a h a s ta b i r e k o ­ n o m i d e n b a h s e d e n ç a ğ d a ş la r ın g ö z ü n d e n k a ç m a m ı ş tı r .27 A y n ı z a m a n d a , e n fla s y o n b a z ı ö n e m li a ç ıl a r d a n A lm a n y a ’n ı n k ü r e s e l e k o n o m i k is tik r a r s ız lığ a k a r ş ı b e n z e r s iz z a a f ıy la e k t i k ­ le r in i d e b iç ti. 1 9 2 4 ’te p a r a y a i s t i k r a r k a z a n d ı r ı l m a s ın d a n s o n r a A lm a n y a k ü r e s e l b i r “b o r ç d ö n g ü s ü n e ” h a p s o l d u v e b ö y le lik le d ü n y a ç a p ın d a b i r e k o n o m i k k r iz y a ş a n m a s ı d u r u m u n d a ö z e l­ lik le h a s s a s h a le g e ld i. A lm a n y a ’n ı n B r ita n y a v e F r a n s a ’y a ö d e ­ d iğ i s a v a ş ta z m in a tla r ı, b u ü l k e l e r ta r a f ı n d a n k e n d i s a v a ş b o r ç ­ l a r ı n ı A B D ’y e ö d e m e k i ç i n k u l l a n ı l d ı v e A l m a n y a ’n ı n e k o n o ­ m ik k a lk ı n m a s ı n ı b a ş la tm a s ı p l a n l a n a n y a b a n c ı s e r m a y e n in b ü ­ y ü k b ö l ü m ü n ü d e A B D k a r ş ıla d ı. A y rıc a h ü k ü m e t v e b a n k a la r , 1 9 2 0 ’l e r i n b a ş ı n d a n y e te r in c e d e r s a lm a m ış o la c a k la r k i v e rg ile ­ r i a r tır m a y ı r e d d e d e r e k y ü k s e k faiz o r a n la r ıy la b o r ç a lm a y a d e ­ v a m e tti. B ö y le c e b a y ın d ı r lı k iş le r in e b ü y ü k y a tır ım la r y a p a b il­ d i l e r v e s a v a ş t a z m i n a t l a r ı n ı ö d e y e b il d il e r s e d e a y n ı z a m a n d a d e v le tin m a li d u r u m u n u n d ü n y a p iy a s a la r ın d a k i d a lg a la n m a la ­ r a te h lik e li b i r ş e k ild e a ç ık o lm a s ın a n e d e n o ld u la r . 26 Bkz. A lb rech t R itsch l, D e u t s c h la rıd s K ri s e u n d K o n j u n k t u r 1 9 2 4 - 1 9 3 4 : B in n e n - k o n ju n k t u r, A u s la n d s v e rs c h u l d u n g u n d R e p a ra t io n s p ro b le m P la n u n d T ra n s f e rp e rre , B erlin, 2 0 0 2 . 2 7 Ja m es, “T h e W eim a r E c o n o m y ”, s. 1 0 6 -1 0 7 . z w e ich e n D aw es- S ınai Ü re tim d e O rta la m a Y ıllık B D yüm e O ra n la rı (y ü zd e ) 191 3-19 1 8 191 8-19 2 5 1925-19 2 9 1 929-1932 M e t a l ü r e t im i 0 ,8 - 2 ,9 5 ,1 - 2 8 ,1 M e t a l iş le m e 4 ,2 2 ,3 6 ,7 -2 0 ,9 M a d e n c ilik 0 ,8 0 ,6 5 ,9 -3 1 ,3 K im y a s a l m a d d e 5 ,0 2 ,4 8 ,8 - 9 ,4 T e k s t il 0 ,1 - 1 ,7 -0 ,4 - 6 ,8 G a z , s u , e le k t r ik 5 ,8 5 ,8 7 ,7 - 7 ,8 İn ş a a t 0 ,2 - - 2 9 ,9 ' 1 K aynak: H arold Jam es, The Germ an Slum p, Oxford, 1 9 8 6 , s. 11 5. E nd üs triyel Ü re tim d e B üyüm e (1 9 1 4 -1 9 3 1 ) K aynak: C arl-L ud w ig H o ltfre rich , The Germ an In fla tio n 1 9 1 4 -1 9 2 3 , N ew Y ork, 1 9 8 6 , s. 1 83 . S o n u ç ta A m e r i k a n e k o n o m i s i W a ll S tr e e t’i n Ç ö k ü ş ü n ü n a r ­ d ı n d a n a n i d e n s e r b e s t d ü ş ü ş e g e ç tiğ in d e , y a ln ız c a A lm a n e k o ­ n o m i s i n i n b e l b a ğ la d ı ğ ı y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r s u y u n u ç e k m e k ­ le k a lm a d ı, h e m ö n c e k i k r e d i l e r in g e r i ö d e n m e s i n i ta le p e d e n A m e r ik a lı y a tı r ım c ı l a r ın h e m d e A B D ’y e k a r ş ı y ü k ü m l ü l ü k l e r i ­ n i y e r i n e g e ti r e b i lm e k iç in s a v a ş t a z m in a t la r ın ı is te y e n B r ita n ­ y a v e F r a n s a ’n ı n A lm a n y a ’y a b a s k ıs ı d a g i tt ik ç e a r t t ı. B u b a s ­ k ı l a r a l t ı n d a k i A l m a n ş i r k e t l e r i if la s e d e r e k m il y o n l a r c a k i ş i ­ n i n iş s iz k a lm a s ın a n e d e n o ld u . Ü s t ü n e ü s t l ü k , z a te n b o r ç b a ­ ta ğ ı i ç i n d e k i A l m a n h ü k ü m e t i , e k o n o m i k a ç m a z d a n k u r t u l - m a k i ç i n h i z m e tl e r i , r e f a h h a r c a m a l a n n ı v e k a m u s e k t ö r ü n d e ­ k i ü c r e t l e r i k ı s m a k v e v e r g ile r i a r t ı r m a k t a n b a ş k a ç ık a r y o l g ö ­ r e m e d i. B u t a s a r r u f ö n l e m l e r i h a l k a r a s ı n d a h o ş n u t s u z l u k y a ­ r a t m a k l a k a lm a d ı, ta le b i d e d ü ş ü r d ü ( b ö y le c e h e r ş e y i d a h a d a b e r b a t e tti) v e m a li s is t e m d e v e b a n k a c ı lı k s is t e m i n d e ç o k c id ­ d i b i r e tk iy e y o l a ç tı. B ü yü k B uhran A lm a n y a ’d a h i s s e s e n e d i f iy a tla r ı z a t e n 13 M a y ıs 1 9 2 7 ’d e (W a ll S tr e e t’i n Ç ö k ü ş ü n d e n ik i y ıl ö n c e ) c id d i b i r d ü ş ü ş ü g ö r m ü ş t ü v e A m e r i k a n p iy a s a s ı c a n l a n d ı ğ ı n d a b ile A lm a n h i s s e s e n e t l e ­ r i d ü ş ü k k a l m ı ş t ı .28 D u r g u n l u ğ u n i lk b e l i r t i l e r i 1 9 2 8 ’d e g ö r ü ld ü y s e d e k ü r e s e l e k o n o m ik g e rile m e n in g e n e l e tk ile ri h is s e ­ d i lm e y e b a ş l a d ı k t a n s o n r a A l m a n e k o n o m i k k r i z i b i r f e la k e ­ te d ö n ü ş t ü . A m e r i k a n ş ir k e t l e r i E k im 1 9 2 9 ’d a k i h is s e s e n e t l e r i p i y a s a s ı n ı n ç ö k ü ş ü n ü n a r d ı n d a n k ü ç ü l m e y e g i d e r k e n , A lm a n e k o n o m i s i n e 1 9 2 4 ’t e n s o n r a s ü r e k l i k ı s a v a d e li y a t ı r ı m a k ış ı k e s ild i. Y a b a n c ı n a k i t a k ış ı n a b e l b a ğ la m ış o l a n A lm a n ş i r k e t ­ le r i b u n u n ü z e r i n e g e n e llik le iş ç i ç ık a r a r a k m a l iy e t le r i k ı s m a ­ y a ç a lış tı. D ü n y a t i c a r e t i n d e k i a n i d a r a l m a A l m a n i h r a c a t ı n ı y a rıy a i n d i r e r e k i m a la t ç ıl a r ı n ü z e r i n d e d a h a d a fa z la b a s k ı y a ­ r a t t ı . K e m e r le r s ık ı l ıp h e m ü l k e d e h e m d e u l u s l a r a r a s ı p iy a s a ­ la r d a ta le p a z a l ır k e n , k e s i n t i l e r iş s iz liğ i d a h a d a a r t ı r d ı ; a y rıc a A lm an D ış B o rç la rı (1 9 3 1 ) Ülke Toplam borç (milyon m ark) ABD 5 .2 6 5 H o lla n d a 1 .1 7 4 B r it a n y a 1 .1 0 0 797 İs v e ç İs v iç r e 512 F ra n s a 475 B e lç ik a 51 İt a ly a 46 K aynak: R. Oveıy, The Pe ng uin H is tm c a ! A tla s o f th e Th ird R eich , Londra, 1 9 9 6 , s. 16. 28 B ald erston, P o lit ics a n d E c o n o m ic s , s . 82. ABD ç o ğ u ş i r k e t y a b a n c ı y a tı r ım o l m a d a n r e k a b e t e d a y a n a m a y a r a k t a m a m e n ifla s e t t i v e p e k ç o k i n s a n ı n iş s iz k a lm a s ın a y o l a ç tı. 1 9 2 9 - 1 9 3 0 k ı ş ı n d a iş s iz s a y ıs ı 2 m il y o n a ; 1 9 3 1 ’d e 3 m il y o n a v e E y lü l 1 9 3 2 ’d e 5 ,1 m il y o n a ç ık tı; 1 9 3 3 b a ş ı n d a 6 ,1 m i l y o n ­ d a n fa z la A l m a n ı n iş s iz k a lm a s ıy la z ir v e y i g ö r d ü . A n c a k “k o ­ c a s ı iş ç i o l a n k a d ı n l a r v e a il e s iy le y a ş a y a n g e n ç l e r ç o ğ u n l u k ­ la ... h e r a ile y e y a ln ı z c a b i r i ş i n y e tt iğ i n i d ü ş ü n e n y e tk i li l e r ta ­ r a f ı n d a n iş s iz s a y ıs ın a d a h il e d il m e d i ğ i n d e n ”29 b u r a k a m l a r b i ­ le 1 9 3 0 ’l a r ı n b a ş ı n d a k i iş s iz liğ e d a i r g e r ç e k ç i b i r ta b lo ç iz m e k ­ te y e te r s iz k a lır . B u h r a n ı n e t k i l e r i n d e n ç o k a z A lm a n k u r t u l a b ild i. V a s ıflı v e v a s ıf s ız i ş ç ile r u z u n s ü r e l i iş s iz lik le v e b u n u n s o n u c u n d a ç a r e s iz l ik v e i t i b a r k a y b ıy la k a r ş ı k a r ş ıy a k a ld ı. E ş ­ le r i v e a ile le r i, iş s i z li k m a a ş ı n ı n s ı n ı r lı k a y n a k la r ı y l a g e ç in m e ­ y e z o r l a n d ı. A n c a k e tk i l e n e n s a d e c e iş ç i s ın ıf ı o lm a d ı; “B u h r a n a y r ıc a o r ta s ın ıf ı d a d ib e ç e k ti. K ü ç ü k ö lç e k li d ü k k â n s a h i p l e ­ r i n d e n h u k u k v e tıp m e z u n l a r ı n a k a d a r h e r k e s m a l l a r ı n ı n v e h i z m e t l e r i n i n g i t t i k ç e d a h a a z t a l e p e d il d iğ i b i r d ü n y a d a h a ­ y a tt a k a lm a y a ç a lı ş ıy o r d u . E k o n o m i k k o n u m l a r ı n d a k i d ü ş ü ş , 29 W illia m L. P atch, H e i n r i c h C am b ridge, 1 9 9 8 , s. 143. B rû n in g a n d t h e D is s o lu t io n o f t h e W e im a r R e p u b li c , y o k s u l l u k v e i ş s i z li ğ in g e t i r d i ğ i i t i b a r s ı z l a ş m a v e g u r u r k ı r ı l ­ m a s ıy la k a t m e r l e n i y o r d u .”30 W e im a r C u m h u riy e ti a y n ı z a m a n d a 2 0 0 7 -2 0 0 9 k riz in e u z a k ta n b e n z e y e n b ir b a n k a c ılık k r iz in in p e n ç e s in e d ü ş m ü ş ­ tü . E k o n o m i b ü y ü k o r a n d a g ü v e n e d a y a lı d ır . İ n s a n l a r c e p le ­ r i n d e k i p a r a n ı n b e li r li b i r d e ğ e r i o l d u ğ u n a v e y a b a n k a h e s a p l a ­ rın d a k i p a ra n ın g ü v e n d e o ld u ğ u n a in a n d ığ ı s ü re c e h e r şe y y o ­ l u n d a g i d e r . A n c a k b u i n a n ç s a r s ı ld ı ğ ın d a p a n i k , k o r k u l a n ı g e ­ n e ld e g e rç e ğ e d ö n ü ş t ü r ü r . E y lü l 2 0 0 7 ’d e İn g iliz N o r t h e r n R o c k b a n k a s ı n ı n ta s f iy e e d il e c e ğ i n d e n k o r k a n y a tı r ım c ı l a r t a s a r r u f ­ la r ı n ı ç e k m e k i ç i n b a n k a y a a k m e d in c e y a ş a n a n d u r u m t a m d a b u d u r . B e n z e r b i r p a n ik , N is a n -M a y ıs 1 9 2 9 ’d a A lm a n y a ’d a P a ­ r is ’te k i s a v a ş t a z m i n a t ı p a z a r l ı k l a r ı n ı n tık a n a c a ğ ı k o r k u s u b a ş g ö s t e r d i ğ i n d e y a ş a n d ı . A y n ı ş e k il d e , E y lü l 1 9 3 0 ’d a N S D A P ’ın s e ç im le r d e k i b e k l e n m e d i k b a ş a r ıs ı, p e k ç o k A l m a n ı n s a ğ c ı b i r d a r b e d e n k o r k a r a k t a s a r r u f la r ın ı ç e k m e s in e y o l a ç tı. A n c a k e n c id d i p a r a ç e k m e k r iz i, 1 9 3 1 ’d e A v u s tu r y a ’d a C r e d it - A n s ta l t ’ın ç ö k ü ş ü n ü n A lm a n b a n k a la r ın ın b a ta c a ğ ı k o r k u s u n a y o l a ç ­ m a s ıy la y a ş a n d ı . R e i c h s b a n k ’m H a z i r a n ’d a a l t ı n r e z e r v l e r i n i n te h l ik e l i b i ç i m d e a z a ld ığ ın ı a ç ık la m a s ıy la v e b ö y le lik le e n f la s ­ y o n a n ıl a r ı m v e t o p t a n ç ö k ü ş e y ö n e li k k o r k u l a r ı c a n l a n d ı r m a ­ s ıy la i ş le r d a h a d a k ö t ü y e g itti. H a z ir a n b a ş la r ın d a D a n a t b a n k ( D a r m s t â d t e r - u r ı d - N a t i o n a l b a n k ) v e D r e s d e n e r B a n k g ib i “b a t ­ m a y a c a k k a d a r b ü y ü k ” o l a r a k g ö r ü l e n b i r k a ç k u r u m u n ifla s e t ­ t iğ i n e d a i r s ö y l e n t i l e r y a y ıld ı; p a n i k a r t t ı v e b ö y le c e 1 3 T e m ­ m u z ile A ğ u s to s b a ş ı a r a s ı n d a b ü t ü n b a n k a l a r k a p a n d ı. B u n u n ü z e r i n e h ü k ü m e t b ü y ü k b i r k u r t a r m a p a k e tiy le h e r ik i b a n k a y ı d a e tk i li b i r ş e k ild e k a m u l a ş tı r d ı , b i r B a n k a l a r d a n S o r u m l u R ei c h T e m s ilc is i a ta d ı v e m a li s u ç la r la i t h a m e d il e n le r i y a r g ıla y a ­ c a k ö zel m a h k e m e le r k u rd u . İ f la s la r h ız la a r t ı n c a v e ü r e t i m % 3 1 o r a n ı n d a d ü ş ü n c e , A l­ m a n h ü k ü m e t i k e n d i n i v e r g i g e li r le r i n d e k i d ü ş ü ş le iş s iz lik m a ­ a ş ı g i d e r i n d e k i a r t ı ş a r a s ı n d a s ık ış m ış b u l d u . 1 9 2 9 - 1 9 3 0 ’d a s o s ­ y a l y a r d ı m l a r h ü k ü m e t g i d e r l e r i n i n % 4 0 ,3 ’ü n ü o l u ş t u r u y o r ­ d u v e B u h r a n d e v a m e ttiğ i s ü r e c e b u r a k a m ı n d a a r ta c a ğ ı v a r ­ 30 L ayton , F ro m B is m a rc k to H it le r, s. 132. 19 31 b an kac ılık krizi: D arm stâ d te r-u n d-N atio nalb anK m b attığ ın ı öğrenen ta s a rru f sa hipleri paralarını çekm ek için bankaya hücum ediyor (Bundesarchiv, B ild 1 0 2 -1 2 0 2 3 / Georg P ahl / C C -B V-S A ). s a y ı l ı y o r d u . A ğ u s t o s 1 9 3 0 ’d a , k a y ı t l ı i ş s i z l e r i n % 1 5 , 7 ’s i s o s ­ y a l y a r d ı m a m u h t a ç t ı v e b u s a y ı, 1 9 3 1 ’d e % 2 6 , 8 ’e ; 1 9 3 2 ’d e % 3 8 , 9 ’a y ü k s e l d i . B u k a b u l e d i l e m e z b i r d u r u m d u ; m e r k e z s a ğ ­ d a k i p a r tile r h ü k ü m e tin d u r u m a el k o y a r a k b ü tç e y i d e n g e le ­ m e s i n i v e ş i r k e t l e r i n b i r a z n e f e s a l m a s ı n ı s a ğ l a m a s ı n ı t a l e p e tti. D iğ e r y a n d a n S P D a s le n iş ç i s ın ıfı ta b a n ın ı k r iz in k o r k u n ç t a h ­ r ib a tın d a n k o ru m a y a y o ğ u n la ş m ış tı v e iş s iz lik m a a ş ın ın k e s il­ m e s in i d e ğ il a r tır ılm a s ın ı is tiy o r d u . B u h r a n ın te tik le d iğ i s iy a ­ s i k r i z A l t ı n c ı B ö l ü m ’d e a y r ı n t ı l a r ı y l a a n l a t ı l a c a k ; b u r a d a s o s y a l s i g o r t a s i s t e m i n d e k i t l e s e l i ş s i z l i ğ i n n e d e n o l d u ğ u b ü y ü k a ç ığ ı n n a s ı l e le a l ı n a c a ğ ı k o n u s u n d a S P D i l e D V P ’n i n u z l a ş a m a m a s ı s o n u c u n d a H e r m a n n M ü l l e r ’i n B ü y ü k K o a l i s y o n u ’n u ( 1 9 2 8 1 9 3 0 ) d e v ire n in , n ih a y e tin d e k a m u h a r c a m a la rı m e s e le si o l­ d u ğ u n u s ö y l e m e m i z y e t e r l i d i r . B ö y le c e i n i s i y a t i f c u m h u r b a ş ­ k a n ı n a g e ç ti v e c u m h u r b a ş k a n ı d a M a r t 1 9 3 0 ’d a H e i n r i c h B r ü n i n g ’i ş a n s ö l y e o l a r a k a t a d ı . A l m a n y a ’n ı n e k o n o m i k s o r u n l a r ı ­ n ı n k a y n a ğ ın ın M ü tte fik le re o la n b o r c u o ld u ğ u n a in a n a n B rü n in g , ş a n s ö ly e o la ra k ilk h e d e f in in e k o n o m iy i sa v a ş ta z m in a tı ö d e m e l e r i n i n y ü k ü n d e n k u r t a r m a k o l d u ğ u n u b e y a n e tti. T e m ­ m u z 1 9 3 2 ’d e t a z m i n a t ö d e m e l e r i n e s o n v e r e b ilm e s i a ç ıs ı n d a n B r ü n i n g n i h a y e t i n d e b a ş a r ılı o ld u y s a d a , b u n u n b e d e li A lm a n ­ y a ’d a e k o n o m i k v e s iy a s i k r i z i n d e r i n l e ş m e s i o l d u . B o r ç la n a m a y a n h ü k ü m e t ç a re y i h i z m e tl e r i a z a ltm a k , s o s y a l y a r d ı m la r a v e k a m u s e k t ö r ü n ü n m a a ş l a r ın a k e s in t i u y g u l a m a k v e v e rg ile ­ r i a r t ı r m a k t a b u l d u . 8 A r a lık 1 9 3 1 ’d e B r ü n i n g ( d ö r d ü n c ü ) a c il k a r a r n a m e y i y a y ım la y a r a k ü c r e t l e r i % 1 0 , m a a ş la r ı % 9 , k i r a la ­ r ı % 7 ,5 o r a n ı n d a d ü ş ü r d ü v e iş le m v e r g is in i ( U m s a t z s t e u e r ) % 0 ,8 5 ’t e n % 2 ’y e ç ık a r d ı. B u ö n l e m l e r d e v le t in m a li d u r u m u n u b ir a z d ü z e l t i r k e n ta le b i d a h a d a d ü ş ü r d ü . A d o l f H i t l e r g e n e ll ik l e , b i r b a y ı n d ı r l ı k p r o g r a m ıy l a e k o n o ­ m iy i c a n l a n d ı r m a y a y ö n e l i k s iy a s e t u y g u l a y a r a k A l m a n y a ’y ı B u h r a n d a n k u r ta r m ış o lm a k la o n u r la n d ır ılır . N a z ile rin e k o ­ n o m i s iy a s e ti b u k i t a b ı n k a p s a m ı n ı n d ı ş ı n d a k a lm a k la b i r l ik t e , A lm a n y a ’n ı n d ü z e ç ı k m a s ı n ı n H i t le r ’i n u y g u l a d ı ğ ı s iy a s e te m i y o k s a s a d e c e u l u s l a r a r a s ı e k o n o m i d ö n g ü s ü n d e k i b i r y ü k s e li ­ ş e m i b a ğ lı o l d u ğ u k o n u s u n d a ç o k c id d i t a r t ış m a l a r o l d u ğ u n u r a h a t lı k la s ö y le y e b ili r iz .31 A lm a n e k o n o m i s i n i n ( J a p o n y a , A B D v e B r ita n y a e k o n o m i l e r i n d e o l d u ğ u g ib i) 1 9 3 2 y a z ı n d a d ü z e ç ık m a i ş a r e tl e r i v e r m e y e b a ş la d ı ğ ın a d a i r k a n ı t l a r b u l u n m a k ­ t a d ı r . S o n u ç t a , N a z i l e r i k t i d a r ı e le g e ç i r d i k t e n s o n r a A l m a n ­ y a ’n ı n l id e r l e r i n i n m a li v e p a r a s a l y a k la ş ım la r ın ı d e f la s y o n d a n r e f la s y o n a ç e v ir e b ild iğ i d o ğ r u d u r . A n c a k b u b iz i y a n ıl tm a m a lıd ır : B u d u r u m A lm a n s iy a s e ti n in e n t e p e s i n e i ç k i n b i r e k o n o ­ m ik m u h a f a z a k â r lı ğ ın v e y a c e h a l e t i n s o n u c u d e ğ ild i. U z m a n ­ l a r d a n o l u ş a n b i r k o m is y o n d a h a 1 9 3 1 y ı lı n d a b u t ü r ö n le m le r i 31 B kz. A d a m T o o z e , “T h e E c o n o m ic H isto r y o f th e N a z i R e g im e ”, (e d .) Ja n e Ç aplan, O xford , 2 0 0 8 , s. 1 7 0 -1 7 1 ; A d am T o o z e , W a g e s o j D e s L ondra, 2 0 0 6 ; D a n P. c o n o m y : N a z i W o r k C r e a t i o n P r o g r a m s , 1 9 3 3 - 1 9 3 6 , C am b- N a z i G e rm a n y , t ru c t i o n : T h e M a k i n g a n d B r e a k i n g o j t h e N a z i E c o n o m y , Silverm an, H i t l e r ’s E rid g e, M a ss., 1 9 9 8 ; R ichard O v ery , T he N azi E c o n o m i c R e c o v e ry 1 9 3 2 - 1 9 3 8 , C a m b rid g e, 1 9 9 6 ; H arold J a m e s, T h e G e r m a n S l u m p : P o l i t i c s a n d E c o n o m i c s 1 9 2 4 - 1 9 3 6 , O x fo rd , 1 9 8 6 , 10. B ölü m ; H arold J am es, “In n o v a tio n a n d C on serv a tism in E c o n o m ic R ecovery: T h e A lleg ed ‘N a zi R ecovery’ o f th e 1 9 3 0 s" , (ed .) T h o m a s C h ild ers v e Ja n e Ç a p la n , R e - e v a l u a t i n g t h e T h i r d R eich, N e w Y ork, 1 993; R aym on d L. C o h en , “F isca l P o lic y in G erm an y D u rin g th e G reat D ep r e s sio n ”, E x p lo ra t io n s in E c o n o m i c H is t o ry , c ilt 2 9 , 1 9 9 2 , s. 3 1 8 -3 4 2 . ta v s iy e e tm iş ti; B r ü n in g ’i n M a y ıs 1 9 3 2 ’d e k i d ü ş ü ş ü is e k ıs m e n , i ş s i z le r in E lb e ’n i n d o ğ u s u n d a k i b ü y ü k a r a z ile r e y e r l e ş ti r i lm e ­ s i p l a n ı n d a n k a y n a k la n d ı. H a le fi ş a n s ö ly e F r a n z v o n P a p e n , b u k r iz i 1 9 3 2 ’n i n s o n l a r ı n d a k a m u g i d e r l e r in i a r t ı r a r a k ç ö z m e y e ç a lış tı; K u r t v o n S c h l e i c h e r ’i n k ıs a ö m ü r l ü ş a n s ö l y e li ğ in i n te ­ m e l ö z e ll ik l e r i n d e n b i r i is e A r a lık 1 9 3 2 ’d e i s t i h d a m o l u ş t u r m a p r o g r a m l a n v a a t e d e n b i r “A c il D u r u m P r o g r a m ı n ı n ” a ç ık l a n ­ m a s ı o ld u . B u h r a n la b a ş a ç ık m a y a y ö n e l i k r a d i k a l v e y e n i l i k ­ ç i ö n l e m le r a lın a m a m a s ı, d a h a z iy a d e W e i m a r s iy a s e tç ile r in in v e h a l k ı n ı n , k r iz i ç ö z ü m l e m e k a m a c ıy la d a h a ö n c e d e n e n m e ­ m iş y ö n t e m l e r d e n e m e k i ç i n g e r e k e n i s t e k v e a r a ç la r d a n y o k ­ s u n k a la c a k k a d a r e n f l a s y o n u n h e z i m e t i n e u ğ r a m ı ş o l m a la r ı ­ n ı n b i r s o n u c u y d u . E n f la s y o n , d e v le t in id d ia lı b a y ın d ı r lı k p r o ­ j e l e r i n i f in a n s e e d e c e k k r e d i l e r a lm a o l a n a ğ ı n ı y o k e tm iş v e A l­ m a n y a ’n ı n e k o n o m i k s o r u n l a r ı n ı n K e y n e s ç i ç ö z ü m ü n ü i m k â n ­ s ız h a le g e tir m iş ti. A y n ı z a m a n d a , y e n i d e n b ü t ç e a ç ığ ın ın k a p a ­ t ıl m a s ın ı n y e n i b i r e n f la s y o n d ö n e m i n e y o l a ç a c a ğ ın a d a ir ç o k g e r ç e k b i r k o r k u v a r d ı v e 1 9 2 3 ’te y a ş a n a n p a n i k v e k a r m a ş a h a ­ f ız a la r d a h â lâ t a z e y k e n b u r is k i a lm a k d ü ş ü n ü l e m e z d i b i le . B u ­ n u n ü z e r i n e b i r d e b u t ü r ö n l e m le r in A lm a n y a ’y ı a ş ı n s o l v e y a a ş ı n s a ğ ın e lle r in e te s lim e d e c e k b i r s e ç im h e z im e t i n e y o l a ç a ­ c a ğ ı y ö n ü n d e k i y a y g ın e n d iş e y i e k le r s e k , b u ü r k e k l i ğ in n e d e n ­ l e r i n i a n la y a b ilir iz . T a r ih ç il e r v e e k o n o m i u z m a n l a r ı , W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n h ip e r e n f la s y o n a g ö m ü lm e s i n i a ç ık la m a k i ç i n ç e ş itli k a r m a ş ık k u ­ r a m l a r g e li ş ti r m i ş t i r ,32 a n c a k t ü m ü , b a ş lıc a n e d e n i n s a d e c e te ­ d a v ü ld e ç o k fa z la b a n k n o t o lm a s ı o l d u ğ u f ik r in d e b ir le ş ir . A n ­ c a k te m e ld e , A lm a n y a ’n ı n 1 9 2 2 - 1 9 2 3 ’te k i m a li ç ö k ü ş ü n ü n s u ­ ç u , m a li y ö n e tim h a ta la r ı, sa v a ş ta z m in a tla r ın ı ö d e m e k o n u ­ s u n d a d ı ş b a s k ıl a r v e iç t o p l u m s a l v e e k o n o m i k a y n m l a n n z e ­ h i r l i b i r k a r ı ş ım ın a a tıla b ilir . B u n la r A lm a n y a ’n ı n 1 8 7 0 ile 1 9 1 4 a r a s ı n d a s a n a y i v e e k o n o m i a l a n ı n d a k i h ız lı b ü y ü m e s i ile im p a ­ r a t o r l u k r e j i m i n i n z a f e r k u m a r ı o y n a m a s ı v e s a v a ş m a liy e tle r in i 32 T e m e l k u ra m la rın a y rın tılı b ir in c e le m e s i iç in , b k z. B a ld ersto n , E co n o m ics , s . 3 6 -5 3 . P o lit ics and k a r ş ı l a m a k i ç i n d ü ş m a n l a r ı n a b ü y ü k b i r t a z m i n a t d a y a tm a s ı ­ n ı n u z u n v a d e li s o n u ç la r ıd ı r . S o n u ç o l a r a k , A lm a n y a 1 9 1 8 ’d e n s o n r a , z a te n e n f la s y o n a y a t k ı n o la n , ş id d e t li d e r e c e d e i s t i k r a r ­ s ız v e k ö k t e n s a r s ı lm ış b i r e k o n o m i d e n m u s t a r i p o l d u . W e im a r s iy a s e tç i le r i b u z e h ir li m ir a s l a b a ş a ç ı k m a k i ç i n a d ım a t ­ m a k t a n s iy a s i k a y g ıl a r la k a ç ın ı r k e n , ü l k e i ç i n d e k i h u z u r s u z l u ­ ğ u g i d e r m e k iç i n b ü t ç e a ç ık l a r ı n ı k a p a tm a y a v e b a r ış e k o n o m i ­ s in e s a n c ıs ız g e ç iş i k o l a y l a ş tı r m a y a b e l b a ğ la d ı. A lm a n y a m u ­ z a ffe r M ü tt e f i k le r in s a v a ş ta z m in a t la r ı a ra c ılığ ıy la e k o n o m i s in e g e ti r d iğ i e k y ü k l e b a ş a ç ı k m a k z o r u n d a o l m a s a y d ı b u d u r u m o k a d a r d a s o r u n o lm a y a b ilir d i. A lm a n y a ’n ı n M ü tt e f i k le r in ta ­ l e p l e r i n i k a r ş ıla y a m a y a c a ğ ı k o n u s u n d a k i s ü r e k l i a ç ık l a m a la r ı n e d e r e c e g e r ç e k o lu r s a o l s u n , R u h r k r i z i n i n b ü y ü k b i r e k o n o ­ m ik ç ö k ü ş g e ti r d iğ i n e ş ü p h e y o k t u r . B u n a s iy a s i b i r f e la k e t e ş ­ lik e tm e d iğ i h a ld e , h i p e r e n f l a s y o n b i r h o ş n u t s u z l u k v e i s t i k r a r ­ s ız lık m ir a s ı b ı r a k m ış , b u m ir a s d a o n y ılın s o n u n d a e k o n o m i k k r iz t e k r a r v u r d u ğ u n d a W e im a r s iy a s e tç i le r in i n ü s t ü n e k a r a b a ­ s a n g ib i ç ö k m ü ş t ü r . B ö y le lik le , “M u a z z a m E n f la s y o n ” m u h t e m e l e n , k r iz l e r le d o ­ lu W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n e n b ü y ü k tr a v m a s ı o l m u ş v e ç o ğ u A l m a n ı n s o n r a k i o n y ılla r b o y u n c a p a r a y a v e e k o n o m i y e b a k ı ­ ş ın a d a m g a s ı n ı v u r m u ş t u r . Ç o ğ u k iş i, ö z e ll ik le d e g ö r e c e y ü k ­ s e k y a ş a m s ta n d a r d ı n a a lış ık o l a n v e m a li d u r u m l a r ı n d a b ö y le s in e k ö k t e n b i r d e ğ iş im le b a ş e tm e y e h i ç h a z ır lı k lı o lm a y a n la r b ü y ü k z o r l u k l a r y a ş a d ı. A n c a k e n f l a s y o n u n e tk i le r i m a d d i k a y ­ g ı la r ın ç o k ö te s in e , ç o k d a h a d e r i n e u z a n ıy o r d u . W e i m a r ’ı n a l­ t ı n y ılla r ıy la H i t le r ’i n y ü k s e l i ş i n e d a m g a s ı n ı v u r a n ik i e k o n o ­ m ik k r iz a r a s ı n d a d o ğ r u d a n b i r n e d e n s e l b a ğ o l d u ğ u e s k id e n b e r i s a v u n u l m a k t a d ı r . C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e s iy a s i v e e k o ­ n o m i k k a y g ıla r ın b i r b i r i n d e n p e k u z a k o lm a d ığ ı d o ğ r u y s a d a , A l m a n d e m o k r a s i s i n i n 1 9 3 0 ’l a r d a k i ç ö k ü ş ü n ü s a l t e n f l a s y o n v e k itl e s e l iş s iz lik t r a v m a l a r ı n ı n b i r s o n u c u o l a r a k g ö r m e k b i ­ ra z b a s ite k a ç m a k o lu r . A v r u p a ’d a v e b a ş k a y e r l e r d e k i d iğ e r ü l ­ k e le r 1 9 2 0 ’l e r i n o r t a s ı n d a v e 1 9 3 0 ’l a n n b a ş ı n d a b e n z e r e k o n o ­ m ik k a r g a ş a la r y a ş a d ı v e b u n l a r ı n s iy a s i s o n u ç l a n A lm a n y a ’d a k i n d e n f a r k lı o ld u . D o la y ıs ıy la , B u h r a n ı n v e h i p e r e n f l a s y o n u n e tk ile r i, W e im a r d e m o k r a s is i n in ç ö k ü ş ü n e k a t k ı d a b u l u n a n e t­ k e n l e r v e y a ö n e m l i k a ta l iz ö r le r o l a r a k g ö r ü le b i li r s e d e , y a ln ız ­ c a b a ş k a e tk e n l e r l e b i r l ik t e e le a l ı n d ık l a r ı n d a N a z i z m in z a f e r i­ n e a ç ık la m a s a ğ la y a b ilir . D Ö R D Ü N C Ü BÖLÜM R EVİZYONİZM VE İSTİKRAR ARAYIŞI: W e i m a r ’i n D i ş P o l I t i k a s i “A lm a n t a r i h in d e k i s ü r e k lilik le r ” m e s e le s i ç o ğ u n lu k la a te ş li g e ­ ç e n ç o k s a y ıd a ta r tış m a y a k o n u o l m u ş t u r . T a r ih ç ile r in , i m p a r a ­ t o r l u ğ u n W e l t p o l i t i k ’i [ d ü n y a s iy a s e ti] ile N a z i le r i n W e l t m a c h t ( d ü n y a i k t i d a r ı ) g ü d ü s ü a r a s ı n d a u z u n z a m a n d ı r p a r a l e l l ik l e r ç iz d iğ i d ış s iy a s e t a r e n a s ın d a b u d u r u m ö z e llik le g e ç e r lid ir. A n ­ c a k ilk A lm a n d e m o k r a s is i n in d ış s iy a s e ti b u r a d a n e r e y e o t u r ­ m a k ta d ır ? B ir in c i D ü n y a S av a şı’n d a n s o n r a A lm a n y a ’n ı n “d o y ­ m u ş b i r i k t i d a r ” o l m a k ta n ç o k u z a k o l d u ğ u i n k â r e d ile m e z ; s a ­ v a ş s o n r a s ı b a r ış a n tl a ş m a s ın ı n re v iz e e d ilm e s i, ö m r ü b o y u n c a W e im a r ’ı n d ış s iy a s e tin in te m e l ilk e s i o l m u ş t u r . W e im a r C u m h u r iy e t i ’n i n d ış s iy a s e tiy le Ü ç ü n c ü R e ic h ’m k i n i n a r a s ı n d a k i te ­ m e l f a r k ı n , n i h a i a m a ç l a r d a n z iy a d e m e t o d o l o j i d e o l d u ğ u ile ­ r i s ü r ü l m ü ş t ü r . V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n h ü k ü m le r iy l e k e n d i ­ n i s a v u n m a a r a ç la r ın d a n y o k s u n k a la n , M ü tte f ik le r e d e v a s a b ir ta z m in a t ö d e m e y e z o rla n a n , sa d e c e d e n iz ö te s i s ö m ü rg e le rin ­ d e n d e ğ il A ls a c e - L o r r a in e ’d e n v e d o ğ u d a b ü y ü k m ik t a r d a t o p ­ r a ğ ı n d a n d a m a h r u m k a la n A lm a n y a , 1 9 1 8 ’d e n s o n r a k e n d i n i a ş a ğ ıla n m ış v e h a k s ız lığ a u ğ r a m ış h is s e d iy o r d u v e h a l k ı n ı n b ü ­ y ü k k ıs m ı s a v a ş ta n ö n c e k i ih tiş a m a ö z le m d u y u y o r d u . C u m h u ­ r iy e t in d e m o k r a t d e v le t a d a m la r ı, a n tl a ş m a n ın re v iz e e d ilm e s i­ n i n b a rış ç ıl y o lla r la s a ğ la n m a s ın ı v e s a v a ş ta n ö n c e k i to p r a k la r a v e itib a r a d ö n m e k l e s ın ır lı k a lm a s ın ı h e d e fle s e d e , H itle r y a ln ız ­ c a s a v a ş s o n r a s ı b a r ış a n tla ş m a s ın ı ş id d e t y o lu y la a la ş a ğ ı e tm e y e k a r a r lı o lm a k la k a lm ıy o r , h a y a lle r in d e 1 9 1 4 ’t e n ö n c e k i s ın ır la r la d a y e ti n m iy o r d u . G e r ç e k te n d e b a z ıla r ı N a z i d ış s iy a s e tin i, c u m ­ h u r i y e t d ö n e m i n i n “b irb ir iy le ç e liş e n a m a ç la r v e a r a ç la r ın ö l ü m ­ c ü l b i r l e ş i m i n d e n v a z g e ç e m e d e n a m a ç la r ın a ( d o ğ u s ın ı r la r ın ı n r e v i z y o n u ) t u t a r s ı z y o l la r d a n ( b a r ış ç ıl r e v iz y o n ) e r iş e m e m e s in i n ” y a ra ttığ ı ö f k e n in “m a n tık s a l s o n u c u ” o la r a k g ö r m ü ş t ü r .1 V e r sa ille s A n tla şm a sı A lm a n İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n d ış s iy a s e tin e n a s ıl g ü v e n li k s o r u n u v e ik i c e p h e d e s a v a ş k o r k u s u h â k im d iy s e , W e i m a r C u m h u r iy e ti’n i n d ış s iy a s e tin e d e b e n z e r ş e k ild e V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n g ö lg e s i d ü ş ü y o r d u . W e im a r d ö n e m i b o y u n c a A lm a n s iy a s e ti n ­ d e n e r e d e y s e t a m a m e n g ö r ü ş b i r liğ in e v a n l a n t e k k o n u b u a n t ­ la ş m a y d ı. H e r t ü r l ü s iy a s i g ö r ü ş t e n A lm a n la r , a n tla ş m a y ı m a n ­ t ık s ız v e k a b u l e d ile m e z b u l u y o r v e n e f r e t e d il e n b u b e lg e n i n r e v iz e e d ilm e s i v e y a r e d d e d i lm e s i iç i n b ı k ıp u s a n m a d a n ç a b a lı­ y o r d u . B u n u n n e d e n i k ı s m e n , a n tl a ş m a k o ş u l l a r ı n ı n A lm a n la r a s u n u l m a b iç im iy d i. A s k e r î lid e r li ğ in 1 9 1 8 s o n b a h a r ı n d a i k t i d a ­ r ı s iv il y e tk i li l e r e d e v r e t m e k t e k i i s t e k li li ğ i n in b a ş lıc a s e b e p l e ­ r i n d e n b ir i, g e n iş ta b a n l ı b i r s iv il y ö n e t i m i n M ü tte f ik le r le b a r ış a n tl a ş m a s ı m ü z a k e r e l e r i n i y ü r ü t m e y e d a h a u y g u n o la c a ğ ı y ö ­ n ü n d e k i in a n ı ş tı . A n c a k s o n u ç t a m ü z a k e r e o lm a d ı. P a r is B a rış K o n f e r a n s ı ’n a k a t ı l a n A l m a n d e l e g a s y o n u n a 7 M a y ıs 1 9 1 9 ’d a b i r b a n ş a n tl a ş m a s ı ta s la ğ ı s u n u l m u ş v e b u ta s la ğ ı d e ğ e r l e n d i ­ r i p y a z ılı y o r u m y a p m a l a r ı i ç i n k e n d i l e r i n e y a ln ı z c a ik i h a f ta ta n ı n m ı ş t ı . A lm a n y a ’y a g e r i d ö n d ü k l e r i n d e , a n t l a ş m a n ı n ş a r t ­ l a r ı o d e n l i s e r t b u l u n m u ş t u k i, h ü k ü m e t b ö y le b i r s ö z le ş m e ­ n i n a lt ın a im z a a t m a k t a n s a is tifa e tm e y i t e r c ih e tti. İ m t iy a z la r ın m ü z a k e r e e d il m e s i n e y ö n e li k g i r i ş im le r ( M ille tle r C e m iy e ti’n e d e r h a l ü y e li k v e s a v a ş s u ç u m e s e le s in i s o r u ş t u r a c a k b i r k o m is 1 Im a n u el G eiss, “G erm an F o reig n P o licy in th e W eim ar R ep u b lic an d th e T hird R eich , 1 9 1 9 -1 9 4 5 ”, (e d .) P a n ik o s P anayi, W e i m i t i e s a n d D i s c o n t i n u t i e s , H arlow , 2 0 0 1 , s. 1 44. a r a n d N a z i G e rm a n y : C o n t in u - P aris B arış K on fe ra ns ın da k i A lm a n delegasyonu (Bundesarchiv, B ild 1 8 3 -R 0 1 2 1 3 / C C-BY -SA ). y o n u n k u r u lm a s ı ta le b i) s o n u ç s u z k a lm ış v e A lm a n la ra sa d e c e , k e n d ile r in e s u n u ld u ğ u ş e k liy le a n tla ş m a y ı im z a la m a v e y a M ü t­ te f ik le r ta r a f ın d a n iş g a l e d ilm e s e ç e n e ğ i d a y a tılm ış tı. B u k o ş u l­ la r d a d e le g a s y o n u n b e lg e y i im z a la m a k ta n b a ş k a ş a n s ı y o k tu v e 2 8 H a z i r a n ’d a - p r o t e s t o l a r e ş l i ğ i n d e - i m z a l a d ı . A n tla ş m a n ın k o ş u lla r ın a g ö re , A lm a n y a 1 8 7 0 -1 8 7 1 F ra n s a P r u s y a S a v a ş ı’n d a n s o n r a F r a n s a ’d a n a l m a n A ls a c e v e L o r r a i n e t o p r a k l a r ı n ı k a y b e t t i ( 5 1 . m a d d e ) ; B a tı P r u s y a v e P o s e n P o l o n ­ y a ’y a d e v r e d i l e r e k m e ş u m L e h K o r i d o r u o l u ş t u r u l d u v e D o ğ u P r u s y a y e n i v e m u h t e m e l e n d ü ş m a n d e v l e t l e r l e ç e v r ili b i r h a l d e R e i c h ’ı n k a l a n ı n d a n y a l ı t ı l m ı ş o l d u ( 2 7 - 2 8 v e 8 7 - 8 8 . m a d d e l e r ) ; “A l m a n c a k o n u ş u l a n s a n a y i b ö l g e s i ” E u p e n - M a l m e d y “ş ü p h e l i b i r p l e b i s i t t e n s o n r a ”2 B e lç ik a ’y a v e r i l d i ( 3 4 . m a d d e ) ; Y u k a r ı S ile z y a ’n m e k o n o m i k o l a r a k e n ö n e m l i k ı s m ı o l a n K u z e y S c h le s w i g v e M e m e l ( N i e m e n ) , s ı r a s ı y l a 1 9 2 0 , 1 9 2 1 v e 1 9 2 3 ’t e g e r ç e k ­ l e ş t i r i l e n p l e b i s i t l e r d e n D a n i m a r k a , P o l o n y a v e L i t v a n y a ’y l a b i r ­ le ş m e y ö n ü n d e ç o ğ u n lu k k a r a n ç ık m a s ı s o n r a s ın d a k a y b e d ild i. 2 W o lfg a n g E k , “F o reig n P o licy ”, (e d .) A n th o n y M cE lligott, O x fo rd , 2 0 0 9 , s. 50. W e im a r G e rm a n y , A lm a n y a d e n iz ö te s i s ö m ü r g e l e r i n i n t ü m ü n ü M ü tte f ik le r e te s ­ lim e tm e y e z o r l a n d ı (1 1 9 . m a d d e ) ; S a a r h a v z a s ı 15 y ıllığ ın a M il­ le t le r C e m iy e ti’n i n id a r e s in e g e ç ti v e F r a n s a ’y a k ö m ü r m a d e n ­ l e r i n in k u l la n ım ı k o n u s u n d a im tiy a z t a n ı n d ı (4 5 . m a d d e ) . Y e n i A v u s t u r y a C u m h u r i y e t i ’n i n k u z e y b a t ı d a k i b ü y ü k k o m ş u s u y ­ la b i r l e ş m e a r z u s u n a k a r ş ı n , b u t ü r d e n b i r A n s c h lu s s [ iltih a k ] y o lu y la 19. y ü z y ılın G r o s s d e u t s c h la t ıd [ B ü y ü k A lm a n y a ] h a y a l­ le r in in g e rç e k le ş tirilm e s i y a s a k la n d ı (8 0 . m a d d e ). A lm a n o r ­ d u s u n u n s e f e r b e r lik h a li s o n a e r d i r il d i v e o r d u n u n g ü c ü M a r t 1 9 2 0 ’n i n s o n u n d a n i tib a r e n , e n fa z la 4 b in i s u b a y o lm a k ü z e r e 1 0 0 b i n a d a m ı g e ç m e y e c e k ş e k ild e y e d i p iy a d e v e ü ç s ü v a r i t ü ­ m e n iy le s ı n ı r la n d ır ı ld ı ( 1 5 9 - 6 3 . m a d d e l e r ) . G e n e l k u r m a y b a ş ­ k a n lı ğ ı ( M ü t t e f i k le r ta r a f ı n d a n B is m a r c k g ü n l e r i n d e n b e r i A l­ m a n m ilita riz m in in k a y n a ğ ı o la ra k g ö r ü lü y o r d u ) d a ğ ıtıld ı v e A lm a n y a ’n ı n g e liş tir m e s in e v e d e p o la m a s ın a i z i n v e r i l e n s il a h ­ la r a ç o k c id d i k ıs ıtla m a la r g e tir ild i.3 Z o r u n lu a s k e r lik y a s a k l a n ­ d ı v e g ö n ü l lü l e r i n e n a z 1 2 y ıllığ ın a ( s u b a y la r iç in 2 5 y ıl) a s k e r e y a z ılm a s ı z o r u n l u t u tu l d u ; b ö y le c e y o ğ u n b a ş v u r u l a r l a iz in v e ­ r il e n d e n fa z la a s k e r e ğ itile m e y e c e k ti. A y rıc a g iz li a s k e r i e ğ itim e ta b i t u t u l m a l a r ı i h t i m a l i n e k a r ş ı p o lis , s a h il g ü v e n li k v e g ü m ­ r ü k m e m u r l a r ı n ı n e ğ itim in e v e s a y ıs ın a d a k ıs ıtla m a la r g e tir ild i. D o n a n m a , y a k la ş ık 15 b i n a d a m l ık b i r s a h il g ü v e n li k g ü c ü n e v e 3 6 g e m iy e i n d ir g e n d i v e z ır h l ı g e m ile r le d e n i z a l t ı l a n n k u l la n ı ­ m ı (1 8 1 . m a d d e ) ile s a v a ş u ç a k l a n ( 1 9 8 . m a d d e ) v e t a n k l a r g i­ b i m o d e r n a s k e r î te ç h i z a t d a y a s a k la n d ı. B ü t ü n b u n l a r ı n ü s t ü ­ n e , A lm a n la r a y n i v e n a k d i o l a r a k s a v a ş t a z m in a t ı ö d e m e k y o ­ lu y la s a v a ş k a y ıp la r ın ı te la fi e d e c e k ti ( 2 3 3 - 2 3 5 . m a d d e le r ) . B u n ­ l a r ın t ü m ü , “A lm a n y a v e m ü t t e f i k le r in i n s a ld ır g a n lığ ı n e d e n iy ­ le s a v a ş ın b i r s o n u c u o l a r a k İ tila f D e v le tle r i v e B ağ lı D e v le tle r le b u n l a r ı n v a ta n d a ş la r ın ı n u ğ r a d ığ ı k a y ıp v e z a r a n n t a m a m ı n d a n A lm a n y a v e m ü t t e f i k le r in i n s o r u m l u o l d u ğ u n u İ tila f D e v le tle r i v e B a ğ lı D e v le tle r d o ğ r u la m a k t a v e A lm a n y a k a b u l e t m e k te d i r ”4 ş e k l i n d e k i m e ş u m S a v a ş S u ç u H ü k m ü 2 3 1 . m a d d e ta r a f ı n d a n 3 Bkz. H. W . V. T e m p erley (e d .), T h e G e r m der & S to u g h to n , L ondra, 1 9 2 0 , s. 9 7 -9 9 . 4 A .g.e., s. 116. a n T re a t y Text, H e m y F ro w d e/H o d - g e r e k ç e le n d ir iliy o r d u . S o n o la r a k , a n tl a ş m a n ın k o ş u ll a r ı n ın y e ­ r i n e g e ti r il m e s in i s a ğ la m a k i ç i n R e n n e h r i n i n b a t ı s ı n d a k a la n b i r t o p r a k ş e r id i t o p la m 15 y ıllığ ın a M ü tte f ik le r ta r a f ı n d a n işg a l e d ile c e k ti; R e n b ö l g e s i n in ta m a m ı a s k e r d e n a r ı n d ı r ı lm ış b ö lg e ila n e d ild i; A lm a n y a ’n ı n b ö lg e d e h e r h a n g i b i r i s t i h k â m in ş a e t­ m e s i v e a s k e r î te ç h i z a t y a d a p e r s o n e l b u l u n d u r m a s ı y a s a k la n d ı ( 4 2 8 . v e 4 2 - 4 3 . m a d d e le r ) . A lm a n la r i ç i n - y a l n ı z c a s iy a s e t s ın ı f m d a k il e r i ç i n d e ğ il, n ü ­ f u s u n ta m a m ı i ç i n - b u k o ş u l l a r h i ç b i r ş e k il d e k a b u l e d il e m e z ­ d i. Y a ln ız c a a d a le ts iz d e ğ il, a y n ı z a m a n d a a ş a ğ ıla y ıc ıy d ı: U lu s a l o n u r a b i r d a r b e y d i. B u n u n p e k ç o k n e d e n i v a r d ı. S o r u n u n b i r k ıs m ı, b a ş ta s iy a s i s a ğ d a k ile r o l m a k ü z e r e A l m a n l a r ı n p e k ç o ­ ğ u n u n A lm a n y a ’n ı n s a v a ş ı t a m a m e n k a y b e tt iğ i n i k a b u ll e n e m e y iş i n d e n k a y n a k la n ıy o r d u . H a lk a o r d u n u n B a tı C e p h e s i ’n d e k i ç ö k ü ş ü n ü n , s a v a ş a l a n ı n d a k i m a ğ l u b i y e t i n i n d e ğ il, s o l k a n a t ­ t a n g ü ç l e r t a r a f ı n d a n “d o n a n m a v e o r d u n u n b i l e r e k k ö t ü r ü m b ı r a k ı l m a s ı n ı n ”5 b i r s o n u c u o l d u ğ u n u i l a n e d e n e s k i F e l d m a ­ r e ş a l v o n H i n d e n b u r g ’d a n a ş a ğ ı k a lır y a n ı o lm a y a n b i r ş e k ild e , F r ie d r i c h E b e r t, 1 0 A r a lık 1 9 1 8 ’d e d ö n e n b i r l ik l e r e y a p tığ ı ta ­ lih s iz k o n u ş m a s ı n d a “s iz i h i ç b i r d ü ş m a n m a ğ l u p e t m e m i ş t i r ”6 d e m iş ti. B u tü r b e y a n la r, A lm a n o r d u s u n u n M ü tte fik le r ta ­ r a f ı n d a n y e n il m e y i p a y a k la n m a v e d e v r i m g ü ç l e r i n c e “s ı r t ı n ­ d a n b ı ç a k l a n d ı ğ ı ” ş e k li n d e k i y a y g ın g ö r ü ş e v e d o la y ıs ıy la D o l c f ı s t o s s l e g e n d e ’y e ( s ı r t t a n b ı ç a k l a m a m it i) y o l a ç tı. B ö y le c e A l­ m a n y a ’n ı n y e n il d iğ i n i k a b u ll e n e m e y e n le r i n z i h n i n d e V e rs a ille s A n tla ş m a s ı, d o ğ r u d a n K a s ım D e v r im i v e o n d a n d o ğ a n c u m h u ­ r iy e tle a y r ılm a z b i r ş e k ild e b ü t ü n l e ş t i . A y r ıc a , A lm a n y a ’n ı n a n t l a ş m a n ı n ş a r t l a r ı n ı m ü z a k e r e e tm e h a k k ı v e f ır s a tın d a n m a h r u m b ıra k ılm a s ı d a a n la ş m a n ın in ti­ k a m c ı v e a d a le ts i z o l d u ğ u h i s s i n i k u v v e t l e n d i r d i . M ü tt e f i k le ­ r e k a r ş ı a d il o l m a k g e r e k ir s e , b a ş la n g ıç ta k i n iy e tle r i b u d e ğ ild i. B a ş la n g ıç ta , ilg ili t ü m ta r a f la r ın ( m u z a f f e r le r k a d a r m a ğ l u p la r ın 5 Paul v o n H in d en b u rg , “T h e Stab in th e B ack”, (e d .) A n to n K aes, M artin Jay v e E dw ard D im en d b erg , T h e W e i m a r R e p u b li c S o ıt rc e b o o k , U n iv ersity o f C alifor- n ia P ress, B erk eley, 1 9 9 4 , s. 15. 6 G regor D allas, 1 9 1 8 : W a r a nd P ea ce, Londra, 2 0 0 0 , s. 1 68. d a ) A v r u p a ’d a y e n i d ü z e n i n k u r u l m a s ı n d a s ö z h a k k ı n a s a h ip o la c a ğ ı, k a p s a m lı v e ç e ş itli k o n u l a n iç e r e n b i r b a r ış k o n f e r a n s ı ö n g ö r m ü ş l e r d i . A n c a k b u t ü r b ü y ü k p l a n l a r g e liş m e le r e y e n il ­ di: R u s y a ’d a d e v r im v e H a b s b u r g ile O s m a n lı İ m p a r a t o r l u k l a r ı ­ n ı n ç ö k ü ş ü , ö n e m li o y u n c u la r ın b i r k ı s m ı n ın s a h n e d e n ç e k ild i­ ğ i v e d o la y ıs ıy la g ö r ü ş l e r i n i b e y a n e d e m e y e c e ğ i a n la m ın a g e li­ y o r d u . A y n c a M ü tte f ik le r le b a ğ lı g ü ç le r a r a s ı n d a k i ö n g ö r ü ş m e ­ le r s ü r e r k e n , m a ğ l u p İ ttif a k d e v le tle r iy le h e r t ü r l ü m ü z a k e r e n i n M ü tt e f i k le r in b i r l iğ i n in n e k a d a r k ı n l g a n o l d u ğ u n u a ç ığ a v u r a ­ c a ğ ı n e tle ş ti. B a r ış a n la ş m a s ı n ın n a s ıl ş e k il a la c a ğ ı k o n u s u n d a p e k g ö r ü ş b ir liğ i y o k t u . A B D B a ş k a n ı W o o d r o w W il s o n , u l u s ­ l a r ı n k e n d i k a d e r i n i ta y in h a k k ı v e “y e n i d i p lo m a s i ” ilk e le r in i v u r g u la y a n “y e n i b i r d ü n y a d ü z e n i ” k u r m a k i s tiy o r d u . Y e n i d e ­ m o k r a t i k d e v le tle r o l u ş t u r u l m a s ı n ı n v e M ille tle r C e m iy e ti k u r u m u n u n s a v a ş s o n r a s ı b a n ş ç ı l b i r d ü n y a k u r u lm a s ı n d a a n a h t a r r o lle r o y n a y a c a ğ ın ı ö n g ö r ü y o r d u . D iğ e r y a n d a n F r a n s ı z l a n n b u t ü r d e n b ü y ü k t a s a n l a n y o k t u ; a s le n k e n d i g ü v e n lik le r iy le ilg i­ l e n iy o r la r d ı v e A lm a n y a ’y ı m ü m k ü n o l d u ğ u n c a z a y ıf la tm a k is ­ tiy o r la r d ı. B u n a k a r ş ı lı k B r ita n y a , A lm a n y a ’n ı n I n g iliz le r in d o ­ n a n m a v e e k o n o m id e k i ü s tü n lü ğ ü n e y ö n e lik te h d id in i b e rta ­ r a f e tm e a m a c ın a z a te n u la ş m ış tı v e P a r is B a n ş K o n f e r a n s ı n d a ­ k i a s ıl a m a c ı, B o lş e v iz m in b a tıy a d o ğ r u y a y ılm a s ın a k a r ş ı b i r b a ­ r iy e r g ö r e v i g ö r e b i l e c e k v e k ı ta A v r u p a s ı ’n d a F r a n s ı z g ü c ü n ü d e n g e le y e b ile c e k , i s tik r a r lı v e b ir le ş ik b i r A lm a n y a ’n ı n v a rlığ ın ı s ü r d ü r m e s i n i s a ğ la m a k tı. D o la y ıs ıy la , k a p s a m lı b i r b a n ş k o n f e ­ r a n s ı n a y ö n e li k p l a n l a r , A l m a n l a n n ş a r t l a n m ü z a k e r e e tm e s in e iz in v e r ilir s e “Ü ç B ü y ü k le r ” a r a s ı n d a k i d e r i n a y n m l a r v e a n la ş m a z l ı k l a n n a ç ığ a ç ık a c a ğ ın d a n v e A lm a n y a ’n ı n d a h a ılım lı b i r b a n ş a n la ş m a s ı s a ğ la m a k i ç i n ( F r a n s ız d ış iş le r i b a k a n ı T a lle y r a n d ’m 1 8 1 4 - 1 8 1 5 ’te y a p tığ ı g ib i) M ü tte f ik le r i b i r b i r i n e d ü ş ü r e ­ b i le c e ğ in d e n k o r k u l d u ğ u iç in b i r y a n a b ır a k ıld ı. B ü t ü n b u n l a n n ü s t ü n e , A lm a n y a ’d a n i h a i b a n ş k o ş u l l a n n ı n B a ş k a n W i l s o n ’ı n O n D ö r t M a d d e s i ’n d e n ç o k f a r k lı o l m a s ın a d ö n ü k b i r ö f k e d e v a r d ı .7 A s k e r î l i d e r l i k E k i m 1 9 1 8 ’d e h a v lu 7 O n D ö rt M adde, B aşkan W o o d r o w W ilso n ’ın 18 O cak 1 9 1 8 ’d e K ongre’d e y ap ­ tığı k o n u şm a d a b elirttiğ i şe k liy le A B D ’n in B irin ci D ü n y a Savaşı’n a g irm esin e a t t ı k t a n s o n r a b ile , s iy a s e tç ile r v e h a l k a r a s ı n d a , b a r ış a n tl a ş m a ­ s ı n ı n b u ilk e le r e , d a y a lı o la c a ğ ı y ö n ü n d e y a y g ın b i r g ö r ü ş v a r ­ d ı. D o la y ıs ıy la , V e r s a ille s d i k t a t ’ı o l a r a k g ö r d ü k l e r i ş e y ö n l e r i ­ n e k o n d u ğ u n d a , A lm a n la r “iğ r e n ç b i r ş e k ild e a l d a t ı l d ı k l a r ı n ı ”8 d ü ş ü n d ü . A l m a n l a r s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a , m u z a f f e r le r s a d a ­ k a te k o r k u n ç ş e k il d e h ı y a n e t e tm iş ti. A l m a n l a r ı n g ö z ü n d e , ö n ­ l e r i n e k o n a n b a r ı ş a n tla ş m a s ı, W il s o n ’ı n “a ç ık lık la b e li r le n m i ş b a r ış ş a r t l a r ı n ı n ” g ü l ü n ç b i r ta k lid iy d i; d e n iz a ş ır ı t o p r a k l a r ın a e l k o n m a s ı is e “s ö m ü r g e le r e d a i r h a k i d d ia la r ın ı n ... ö z g ü r , a ç ık f ik ir li v e ta r a fs ız b i r ş e k ild e d ü z e n l e n m e s i n e ” p e k b e n z e m iy o r ­ d u . 9 D a h a s ı, A v u s tu r y a ’y la b i r A n s c h lu s s ’u n [ iltih a k ] y a s a k l a n ­ m a s ı v e Ç e k o s l o v a k y a , P o l o n y a v e R o m a n y a ’d a h a t ı r ı s a y ıl ır b o y u t l a r d a k i A lm a n n ü f u s u n v a rlığ ı, “u l u s l a r ı n k e n d i k a d e r i n i ta y in h a k k ı n ı n ” y a ln ız c a M ü tt e f i k le r in iş i n e g e ld iğ i z a m a n g e ­ ç e rli o l d u ğ u g e r ç e ğ in i o r ta y a k o y u y o r d u . A n t l a ş m a n ın m a d d e l e r i n e g e lin c e , b u n l a r d a g e r e k s iz ş e k ild e i n ti k a m c ı v e o r a n t ı s ı z o l a r a k g ö r ü l ü y o r d u . T o p r a k k a y b ı k e s in b i r d a r b e y d i; b a z ıla r ı ( y a ln ız c a y a r ı m y ü z y ıl d ır A lm a n o l a n ) A ls a c e - L o r r a in e v e d e n iz a ş ır ı s ö m ü r g e l e r i n k a y b ın ı a c ı r e ç e te o la ­ r a k k a b u l l e n m e y e h a z ı r k e n , L e h K o r i d o r u ’n u n o l u ş t u r u l m a s ı v e d o ğ u d a a t a d a n k a lm a t o p r a k l a r ı n k a y b e d il m e s in i k a b u l e d e ­ b i le c e k ç o k a z k iş i v a rd ı. 1 8 . y ü z y ıl d a n b e r i P r u s y a K r a llığ ı’n ı n p a r ç a s ı o l a n v e B ü y ü k F r i e d r i c h ’i n d ü ş m a n l a r ı n d a n k a z a n d ığ ı S ile z y a , P o s e n v e B a tı P r u s y a ’n ı n p s ik o l o j i k o l a r a k ö n e m i ç o k b ü y ü k tü . 1 9. y ü z y ıld a b u r a la r , L e h le r v e Y a h u d ile r in s ü r ü l ­ m e s i, L e h t o p r a k s a h i p l e r i n i n m ü l k l e r i n i n z o r l a s a t ı n a lı n m a ­ s ı, y e n i d e n y e r l e ş ti r m e p l a n l a r ı v e o k u l la r la k a m u h i z m e t l e r i n ­ n e d e n o la n ah lâk i ilk elerd i v e A m erik a’n ın sa vaştak i h ed e fle r in in bir b e y a n ı­ n ı o lu ştu ru y o rd u . Bu ilk eler, d e n izlerd e sey rü sefer serb estliğ i, serb est ticaret, A lm a n v e A v u stu ry a b ir lik le r in in işg a l a ltın d a k i tü m top ra k la rd a n ç e k ilm e ­ si, b a ğ ım sız b ir P o lo n y a d e v le tin in k u ru lm a sı v e savaş ö n c e s i d ip lo m a siy e h â ­ k im o la n g iz li antlaşm alar v e ittifak lar sis te m in in so n a erd irilm esin i içeriy o r­ d u . W ils o n ’ın k o n u şm a sın ın tam m e tn i v e a çık la m a la r şu a d reste b u lu n a b i­ lir: h ttp ://w w w .o u r d o c u m e n ts.g o v /d o c .[> hp?flash= true& doc^ 62 (erişim tarihi 11/ 02 / 2 0 1 1 ). 8 9 E lz, “F o reig n P o lic y ”, s. 53. “P resid en t W ilso n ’s F o u r teen P o in ts”, ak taran H arry H arm er, L ondra, 2 0 0 8 , s. 5 0 -5 1 . F rie d ric h E b e rt , d e L e h d i l i n i n k u l l a n ı m ı n a y ö n e l i k y a s a k l a r d a h il o l m a k ü z e ­ r e d e f a la r c a “A l m a n l a ş tı r m a ” g i r iş im le r in e m a r u z k a lm ış tı. Y i­ n e b u s ır a d a A m e r i k a ’n ı n B a tıs ı ile b e n z e r l i k g ö s t e r e n b i r ş e ­ k i ld e D o ğ u A v r u p a ’y ı A lm a n y a ’n ı n “c e p h e b ö lg e s i” o l a r a k g ö ­ r e n A lm a n f ik r i D r a n g n a c h O s t e n ( d o ğ u y a y ö n e li ş ) b u r a l a r d a o r ta y a ç ık tı. B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n d a n s o n r a , S la v h a lk l a r ı n ı n a ş a ğ ılığ ın a i l i ş k i n ı r k ç ı p a n - A lm a n g ö r ü ş l e r i , s a v a ş z a m a n ı n ı n “ilk e l k o ş u l l a n , b o ş lu ğ u , p is liğ i, h a s t a l ı k l a n v e h e r y e r e y a y ıl ­ m ış b i tl e r i y le D o ğ u ’n u n t u h a f y a p ı s ı n a ” 10 i l i ş k i n s ö y le m le r iy ­ le b i r l e ş e r e k L e h l e r in k e n d i l e r i n i y ö n e t m e k t e n a c iz g e ri k a lm ış b i r h a l k o l d u ğ u a n la y ış ın ı d o ğ u r d u . A lm a n u l u s u n u n a y n lm a z p a rç a s ı v e J u n k e r liğ in m e rk e z i o la n b u to p ra k la r ın b u t ü r in s a n l a n n e lin e te s lim e d ilm e z o r u n l u l u ğ u ö z e ll ik le h a k a r e t o la ­ r a k g ö r ü lü y o r d u . A y n ı ş e k ild e , s a v a ş t a z m i n a t l a n n a y ö n e l i k ta le p d e m a n t ı k ­ s ız , d ü ş m ü ş A lm a n y a ’y a b i r t e k m e v u r m a y ı v e e s k i e k o n o m i k g ü c ü n e k a v u ş m a s ın a e n g e l o lm a y ı a m a ç la y a n k a s ıt lı b i r h a m ­ le o l a r a k k a b u l e d iliy o r d u . S o r u n t a z m in a t t a l e b i n d e n ç o k A l­ m a n y a ’y a d a y a tı la n t a z m i n a t m ik t a n y d ı . S a v a ş ı k i m k a y b e d e r ­ s e k a y b e ts i n b i r t ü r t a z m i n a t ö d e m e s i n i n g e r e k e c e ğ i h e r z a m a n b i li n iy o r d u . B u n o r m a l b i r u y g u la m a y d ı: F r a n s a , N a p o l e o n s a v a ş l a n n d a n s o n r a 7 0 0 m il y o n f r a n k l ık b i r s a v a ş t a z m in a t ı ö d e ­ m iş ti; d a h a y a k ın b i r t a r i h t e d e A lm a n y a F r a n k f u r t A n tla ş m a s ı’y la ( 1 8 7 1 ) F r a n s a ’d a n 5 m il y a r f r a n k l ık v e B r e s t- L ito v s k A n t ­ l a ş m a s ı y la ( 1 9 1 8 ) R u s y a ’d a n 3 m ily a r a lt ın r u b le l ik s a v a ş ta z ­ m in a tı ta le p e tm iş ti. Ç o ğ u A lm a n , M ü tte f ik le r in ta le p e ttiğ i t a z m in a t ın , g e r ç e k ç i o lm a d ığ ın ı d ü ş ü n d ü k l e r i m i k t a n n a itir a z e d iy o r d u . 1 9 1 9 ’d a A lm a n y a ’y a 2 0 m il y a r a l t ı n m a r k l ı k t e k s e ­ f e r lik b i r ö d e m e ta le b i s u n u l m u ş t u ; b u ö d e m e , k o m it e t a r a f ı n ­ d a n k a r a r l a ş t ı n l a r a k M a y ıs 1 9 2 1 ’d e A lm a n y a ’y a s u n u l a c a k o la n n i h a i r a k a m ı n b i r ö n ö d e m e s i o la c a k tı. P r a ti k te A lm a n y a V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’m im z a la d ı ğ ın d a b o ş b i r ç e k im z a la m a y a z o r ­ la n d ı. B u y e te r in c e k ö t ü d e ğ il m iş g ib i, S a v a ş T a z m i n a t l a n K o ­ m is y o n u A lm a n y a ’n ı n ö n ü n e 4 2 y ıld a ö d e n e c e k 2 2 6 .0 0 0 m i l ­ 10 V ejas G abriel L iu lev iciu s, ford , 2 0 0 9 , s. 1 37. T h e G e rm a n M y t h o f t h e E a s t : 1 8 0 0 to t h e P re s e n t , O x- y a r a lt ın m a r k l ı k n i h a i o lm a y a n b i r r a k a m k o y d u ğ u n d a A lm a n ­ la r n e y e u ğ r a d ı ğ ı n ı ş a ş ır d ı. K e n d i te k lif le r in i b i r a y s o n r a y a p ­ tıla r: 3 0 m ily a r a lt ın m a r k l ı k m ü te v a z ı b i r t e k s e f e r lik ö d e m e . B u , B r ita n y a v e F r a n s a i ç i n k a b u l e d ile m e z d i; F r a n s ı z b i r l ik l e ­ r i D ü s s e ld o r f v e D a r m s t a d t ’ı iş g a l e tti. N i s a n 1 9 2 l ’i n s o n u n d a , S a v a ş T a z m i n a tl a r ı K o m is y o n u , 1 5 2 m ily a r a lt ın m a r k l ı k g e n e l b i r t o p la m b e li r le d i v e M a y ıs a y ın ı n b a ş ın d a B r ita n y a v e F r a n ­ s a B e r lin ’e A l m a n la r b i r a y i ç i n d e b u m i k t a r ı ö d e m e y i k a b u l e t ­ m e d i ğ i t a k d i r d e R u h r ’u n iş g a l e d ile c e ğ in i b i l d i r e n b i r ü l t i m a ­ to m v e r d i. A l m a n l a r ı n k a b u l e t m e k d ı ş ı n d a b i r s e ç e n e ğ i y o k tu . S a v a ş t a z m i n a t ı n ı n ilk t a k s i d i, A ğ u s to s a y ın d a t a m z a m a n ın d a ö d e n d i f a k a t e n f la s y o n h ız la y ü k s e l i r k e n A lm a n y a ’n ı n b i r s o n ­ r a k i ö d e m e y i y a p a c a k k a d a r n a k i t b i r i k ti r e m e y e c e ğ i g itg id e b a ­ r iz h a le g e ld i. A n c a k , m u h t e m e l e n e n ç o k a c ı v e r e n i, s a v a ş ın s o r u m l u l u ğ u ­ n u n z o r la k a b u l e tt ir i lm e s i o ld u . “S a v a ş s u ç u ” u l u s l a r a r a s ı iliş ­ k i le r d e y e n i b i r k a v r a m d ı. B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı ö n c e s i n d e , ç a ­ t ış m a n e d e n l e r i g e n e ll ik l e b a r ı ş s ü r e c i n i n d ı ş ı n d a b ı r a k ı l ı y o r ­ d u v e b u n u n s o n u c u n d a k u r a l o l a r a k k a y b e d e n k im s e ö d e m e y i y a p a n o o l u y o r d u . B u ilk e 1 9 1 9 ’d a u y g u l a n m ış t ı; a n c a k s a v a ş ın g a lip le r i A lm a n y a ’y ı, d ö r t y ı ll ık s a v a ş ın t ü m ö l ü m v e y ı k ım la ­ r ı n ı n t e k s o r u m l u s u n u n k e n d is i o l d u ğ u n u k a b u l e tt iğ i b i r b e l ­ g e i m z a la m a y a z o r l a y a r a k , k a t ı s iy a s e ti y a s a l m e ş r u iy e t le c ila ­ l a m a k is te d i. B r ita n y a B a ş b a k a n ı D a v id L lo y d G e o r g e , 1 9 2 1 ’d e L o n d r a K o n f e r a n s ı n d a “A l m a n l a r ı n s a v a ş k o n u s u n d a k i s o ­ r u m lu lu ğ u ... a n tla ş m a n ın te m e lin i o lu ş tu r m u ş tu r v e b u g e r­ ç e k i n k â r e d ild iğ i v e y a b u n d a n v a z g e ç ild iğ i t a k d i r d e a n tla ş m a b o z u l u r ”11 d i y e r e k b u d u r u m u b ü y ü k ö l ç ü d e k a b u l e d iy o r d u . 2 3 1 . m a d d e , a n t l a ş m a n ı n te m e l ta ş ıy d ı; b u h ü k ü m d i ğ e r t ü m h ü k ü m l e r i n , ö z e llik le d e M ü tt e f i k l e r i n s a v a ş t a z m i n a t ı n ı n s a ­ v a ş a y lı k la r ın ı n m a liy e tin i k a r ş ıla y a c a k b ü y ü k l ü k t e o lm a s ı g e ­ r e k t i ğ i i d d i a s ı n ı n g e r e k ç e s in i o l u ş t u r u y o r d u . B u h a liy le b u h ü k m e A lm a n y a y ü k s e k s e s le itir a z e tti. S av aş s u ç u s u ç la m a l a r ı n a k a r ş ı lı k , A lm a n D ış iş le r i B a k a n lığ ı A u s w â r 11 R. B u tler ve J. B ury (e d .), XV, 1 9 5 4 , s. 2 5 8 -2 5 9 . D o c u m e n t s i n B ri t i s h F o r e i g n P o l i c y (F irs t S e ri e s ) , cilt t ig e s A m t , s a v a ş ın s o r u m l u s u n u n A lm a n y a o l m a d ığ ı n ı k a n ı t l a ­ m a k i ç i n a c ile n “d i k k a t le s e ç ilm iş , d ü z e n l e n m i ş v e ( g e r e k iy o r ­ s a ) y a n lış lığ ı k a n ı t l a n m ı ş ” 12 r e s m i b e lg e le r y a y ım la m a y a b a ş la ­ d ı. S a v a ş s u ç u s u ç la m a s ı n ı r e d d e t m e a r z u s u o k a d a r g ü ç lü y d ü k i, V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n a y ö n e li k s a ld ı r ı la r ın y a y ım la n m a s ı ­ n ı t e ş v ik v e f in a n s e e tm e k ü z e r e D ış iş le ri B a k a n lığ ı’n d a ö z e l b i r b ö lü m k u r u ld u . B ö y le lik le A l m a n y a b ü y ü k b i r r e v i z y o n i s t g ü ç h a l i n e g e ld i v e 1 9 1 9 ’d a n s o n r a d ış s iy a s e ti n in a n a te m a s ı V e r s a ille s A n tla ş ­ m a s ı n ı n h ü k ü m s ü z k ı lı n m a s ı o l d u . A lm a n y a b u is t e ğ in d e y a l­ n ız d e ğ ild i. S a v a ş s o n r a s ı b a r ı ş a n la ş m a s ı n ı a m a ç la r ın ı n h ü s r a ­ n a u ğ ra m a s ı v e y a u m u tla r ın ın su y a d ü ş m e s i o la ra k g ö re n ç o k s a y ıd a A v r u p a d e v le ti v a r d ı. M u z a f f e r g ü ç le r a r a s ı n d a b ile P a r is B a rış K o n f e r a n s ı’n d a n ç ık a n a n la ş m a d a n s o n d e r e c e h o ş n u t s u z o l a n u l u s l a r v a r d ı. M ü tt e f i k le r L o n d r a A n tla ş m a s ı’n d a ( 1 9 1 5 ) v e r d i k l e r i s ö z le r i t u ta m a d ı ğ ı n d a İ ta l y a n d e le g a s y o n u m ü z a k e ­ r e l e r d e n a y r ılm ış tı; y e n i O r t a v e D o ğ u A v r u p a d e v le t le r in i n ç o ­ ğ u is e a r a b u l u c u l a r ı n b e li r le d iğ i s ı n ı r l a r ı n d a n m e m n u n d e ğ il­ d i. F r a n s a b i le a n t l a ş m a n ı n s o n h a liy le g ü v e n li ğ in i s a ğ la m a k ­ t a n u z a k o l d u ğ u n a in a n d ı ğ ı i ç i n v e A lm a n y a ’n ı n ç o k d a h a k a tı ş e k ild e k o n t r o l a lt ın a a lı n m a s ı n ı t e r c ih e d e c e ğ i iç in r e v i z y o n is t b i r g ü ç o l a r a k g ö r ü le b ilir . A n c a k a n tl a ş m a la r ın re v iz e e d ilm e s i­ n e y ö n e l i k e n g ü ç lü i s t e k m a ğ l u p u l u s l a r d a n g e liy o r d u . B ir z a ­ m a n l a r d e v a s a b i r ç o k - u l u s lu i m p a r a t o r l u ğ u n b a ş ı v e k a lb i o la n A v u s t u r y a , y a k la ş ı k 3 m il y o n A v u s t u r y a l I n ı n s ın ı r l a r ı d ı ş ı n d a k a ld ı ğ ı p a r ç a l a n m ı ş b i r d e v le t e i n d i r g e n m i ş t i . Ç e k o s lo v a k y a , M a c a r is ta n , P o lo n y a v e Y u g o s la v y a ’n ı n b a ğ ım s ız lığ ın ı t a n ı m a ­ y a ; G ü n e y T ir o l, T r ie s t e v e I s t r ia ’y ı İ ta ly a ’y a b ı r a k m a y a v e s il a h ­ lı k u v v e tl e r i n i 3 0 b i n k iş iy e i n d ir m e y e z o r l a n m ı ş tı . B e n z e r ş e ­ k ild e , T r i a n o n A n tla ş m a s ı’y la ( 1 9 2 0 ) M a c a r is ta n , t o p r a k l a r ı n ı n ü ç te ik is i n i v e n ü f u s u n u n n e r e d e y s e % 6 0 ’ı n ı k a y b e tt i ( s a l t R o ­ m a n y a ’y a v e r i l e n t o p r a k l a r M a c a r is ta n ’a k a la n l a r d a n b ü y ü k t ü ) ; 3 m il y o n e t n i k M a c a r M a c a r is ta n ’ı n d ı ş ı n d a k a ld ı v e ü l k e , d o ğ a l k a y n a k l a r ı n ı n v e s a n a y i s in i n b ü y ü k b ö l ü m ü n ü k a y b e tti. H e m 12 A lan Sharp, C o n s e q u e n c e s o f t h e P e a c e - T h e V e rs a il le s S e t t le m e n t : A ft e rm a t h a n d L egacy , 1 9 1 9 - 2 0 1 0 , L ondra, 2 0 1 0 , s. 6. A v u s t u r y a h e m d e M a c a r is ta n s a v a ş t a z m i n a t ı ö d e y e c e k ti; a n ­ c a k 1 9 2 1 - 1 9 2 2 ’d e e k o n o m i l e r i n i n ç ö k m e s iy le m i k t a r k a r a r la ş ­ t ı r ıl m a d a n k a ld ı v e s o n u ç t a M ü tt e f i k le r t a l e p le r i i ç i n b a s t ı r m a ­ y ı n c a A lm a n y a ’y a y ö n e li k b a s k ı d a h a d a a r ttı. A lm a n rev izy o n izm i: G eçiştirm e V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n m r e v iz e e d ilm e s i g e re ğ i, W e im a r d ö n e ­ m i n d e A lm a n s iy a s e tin d e h e r k e s i n fik ir b ir liğ i e ttiğ i t e k m e s e ­ le y d i. A n c a k b u n u n n a s ıl s a ğ la n a c a ğ ı k o n u s u n d a b i r u z la ş m a y o k t u . B ir y a n d a n s o n u ç l a r ı n e o l u r s a o l s u n a n t l a ş m a n ı n k o ­ ş u l l a r ı n ı n a ç ık ç a ç i ğ n e n m e s i n i s a v u n a n l a r v a r d ı . B u m u h a f a ­ z a k â r la r , M ü tt e f i k le r e b o y u n e ğ il m e s i n in A ta Y u r d u n a i h a n e t a n l a m ı n a g e ld iğ in i; s a v a ş t a z m i n a t l a r ı n ı n ö d e n m e m e s i ; s i l a h ­ s ız l a n d ır m a h ü k ü m l e r i n i n y o k s a y ılm a s ı; to p r a k l a r la ilg ili h ü ­ k ü m l e r i n r e d d e d i lm e s i v e h ü k ü m s ü z k ı lı n m a s ı g e r e k t iğ i n i ile r i s ü r ü y o r d u . A n c a k A lm a n y a ’n ı n iç e r id e k i i s tik r a r s ız lığ ı v e u l u s ­ la r a r a s ı y a ln ız lığ ı g ö z ö n ü n e a lın d ığ ı n d a b u t u t u m p e k g e r ç e k ­ ç i d e ğ ild i. M u h t e m e l e n b u y ü z d e n b u t ü r p o p ü l i s t d u y g u l a r g e ­ n e llik le , b ü y ü k b i r s a n a y i ü l k e s i n i n y ö n e ti lm e s in e i li ş k in p r a ­ t ik le r le u ğ r a ş m a k z o r u n d a k a lm a d a n k o n f o r l u m u h a l e f e t s ır a ­ l a r ı n d a n A lm a n y a ’n ı n s o r u n l a r ı h a k k ı n d a a h k â m k e s m e l ü k s ü ­ n e s a h ip o la n D N V P v e a ş ı n s a ğ d a k i p a r t i l e r t a r a f ı n d a n d i l l e n ­ d i r i l i y o r d u . D iğ e r y a n d a n c u m h u r i y e t ç i p a r t i l e r d a h a g e r ç e k ­ ç i b i r g ö r ü ş ü b e n im s e y e r e k b a n ş ı ş im d i li k k a b u l e d e r k e n g e le ­ c e k te b e lir s iz b i r t a r i h te h ü k ü m s ü z k ılm a y a ç a lış ıy o r d u . D o la ­ y ıs ıy la W e i m a r A lm a n y a s ı a n t l a ş m a n ı n r e v iz e e d il m e s i n i s a ğ ­ l a m a k i ç i n i k i a l t e r n a t i f s tr a te j iy l e k a r ş ı k a r ş ıy a y d ı: G ü ç k u l ­ la n a r a k b a n ş a n t l a ş m a s ı n ı n r e v iz e e d il m e s i n e h a z ı r l ı k y a p m a k a m a c ıy la , ittif a k la r ı g ü v e n c e a lt ın a a lm a k v e a s k e r î g ü c ü n ü y e ­ n i d e n k a z a n m a k i ç i n V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n d a y a ttığ ı k ıs ıtla m a l a n g e ç iş tir m e y e ç a lış m a k v e y a B a tılı G ü ç le r le , m ü z a k e r e l e r v e u z la ş m a y o lu y la A lm a n ç ık a r la r ın ı g ü v e n c e a lt ın a a lm a y a v e y e n i d e n B ü y ü k G ü ç o lm a y a ç a lış m a k . H e r ik i s tr a te j i d e a r t a r ­ d a g e le n h ü k ü m e t l e r t a r a f ı n d a n d e ğ iş e n b a ş a n d e r e c e le r iy le d e ­ n e n d i; a n c a k b a ş la n g ıç ta g e ç iş tir m e y e o d a k la n ıld ı. N e r e d e y s e b a r ı ş a n t l a ş m a s ı n ı n k a b u l e d ild iğ i a n d a n i ti b a r e n , A lm a n y a y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e n k a ç ın m a y a ç a ­ lış tı. H ü k ü m e t i n s a v a ş s u ç l u l a r ı n ı te s lim e tm e y i b a ş a r ılı ş e k ild e r e d d e t m e s i, H o l l a n d a ’n ı n , e s k i K a is e r ’i M ü tte f ik le r e t e s lim e d e ­ m e m e s iy le p e k iş t i v e Ş u b a t 1 9 2 0 ’d e b i r tık a n m a y a n e d e n o ld u . N ih a y e t, A lm a n y a ’n ı n s a v a ş s u ç la r ı s u ç la m a l a r ı m s o r u ş t u r m a k i ç i n L e ip z ig ’d e ö z e l b i r R e ic h m a h k e m e s i k u r m a y ı t a a h h ü t e t­ m e s iy le u z la ş m a y a v a r ıld ı. A n c a k b i r k a ç g e liş ig ü z e l y a r g ıla m a g i r i ş im iy l e b i r a v u ç m a h k û m i y e t d ı ş ı n d a b i r s o n u ç e ld e e d i l ­ m e d i. A n tla ş m a ş a r t la r ın a u y m a k t a n k a ç ın m a k o n u s u n d a e ld e e d il e n b u e r k e n b a ş a r ı, m il li y e tç i le r i n d i ğ e r h ü k ü m l e r i n d e b u k a d a r h ız lı v e k o la y ş e k ild e a tla tıla b ile c e ğ in i d ü ş ü n m e s i n e n e ­ d e n o ld u ; o y s a h i ç d e ö y le o lm a d ı. Y e n i R e ic h s w e h r G e n e l k u r ­ m a y B a ş k a n lığ ı’n a y ö n e li k y a s a ğ ı g e ç iş t ir m e k i ç i n g e n e l k u r m a ­ y ı n iş le v le r in i ç e ş itli b a k a n lı k la r a d a ğ ıt a r a k b i r a z y o l a la b ild iy s e d e , M ü tt e f i k le r i 2 0 0 b i n k iş i l ik b i r o r d u y a i k n a e tm e ç a b a la r ı s o n u ç v e r m e d i. D a h a s ı, K a p p d a r b e s i v e R e n b ö lg e s in d e a y a k ­ l a n a n s o lc u l a r a k a r ş ı o p e r a s y o n l a r s ır a s ın d a a s k e r d e n a r ı n d ı r ı l ­ m ış b ö l g e n i n ih la l e d ilm e s i, F r a n s ı z b i r l i k l e r i n i n F r a n k f u r t ’u iş ­ g a l e tm e s in e n e d e n o ld u ; b u , a n t l a ş m a n ı n ih la l e d ilm e s in e h i ç ­ b i r k o ş u ld a g ö z y u m u lm a y a c a ğ ın ı n a ç ık b i r g ö s te r g e s iy d i. Y in e d e , s iv il h ü k ü m e t d a h a u z la ş m a c ı b i r s iy a s e te k a y a r k e n b ile , V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’y la k e n d i s i n e d a y a tı la n e k o n o m i k v e d i p l o m a t i k k ı s ı t la m a l a r d a n k a ç m a ç a b a s ı i ç i n d e b i r y a n d a n d a R u s y a ’y la o r ta k l a ş m a y a ç a lış tı. E n b a ş ı n d a n b e r i a n t l a ş m a n ı n r e v iz e e d ilm e s i i ç i n e n b ü y ü k u m u d u B a tı’y la iş b ir liğ i v e m ü ­ z a k e r e d e d e ğ il, A v r u p a ’n ı n ö t e k i p a r y a d e v le ti S o v y e tle r B irliğ i’y le d a h a y a k ın ili ş k il e r d e g ö r e n b i r k e s im v a r d ı. S o v y e t R u s ­ y a ’n ı n d ü n y a n ı n i l k k o m ü n i s t d e v le t i o l d u ğ u d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n ­ d e , b u g ö r ü ş ü n s ık lık la s a ğ c ıla r t a r a f ı n d a n ifa d e e d ilm iş o l m a ­ s ı i r o n i k t i r . D ış iş le r i B a k a n lığ ı’n m R u s y a d a i r e s i n i n b a ş k a n ı B a­ r o n A d o lf G e o r g O t t o (A g o ) v o n M a lt z a n ile R e ic h s w e h r b a ş ­ k a n ı H a n s v o n S e e c k t g ib i P r u s y a lı a r i s t o k r a t l a r ı n y a n ı s ır a ö n ­ d e g e le n b a z ı iş a d a m la r ı, A lm a n y a ’n ı n i lk f ır s a tta R u s y a ile d a ­ h a y a k ın e k o n o m i k v e a s k e r î i liş k ile r k u r m a y a ç a lış m a s ı g e r e k ­ tiğ in i ile r i s ü r ü y o r d u . A n c a k b u , B o lş e v ik le r v e A lm a n s iy a s i v e a s k e r î s e ç k i n l e r i a r a s ı n d a k i b a r i z id e o l o ji k f a r k l ıl ık l a r ı n d ü ş ü n ­ d ü r d ü ğ ü k a d a r t u h a f b i r d u r u m d e ğ ild i. P o lo n y a ’y a k a r ş ı o r t a k h u s u m e t l e r i , B e r lin ’le M o s k o v a a r a s ı n d a b i r b a ğ o l u ş t u r u y o r d u v e D ış iş le r i B a k a n lığ ı’n d a , B o lş e v ik r e j i m i n i n k a lıc ı o lm a y a c a ğ ı, e r y a d a g e ç b a t ı n ı n s iy a s i v e e k o n o m i k n o r m l a r ı n a d a h a u y g u n b i r ş e y e y e r i n i b ı r a k a c a ğ ı k o n u s u n d a y a y g ın b i r b e k l e n t i v a rd ı. D o la y ıs ıy la S o v y e tle r B irliğ i’y le d a h a y a k ın b a ğ la r k u r m a s iy a ­ s e ti, S o v y e t s o n r a s ı r e jim le i li ş k il e r i n y o l u n u y a p m a o l a r a k g ö ­ r ü l ü y o r d u ; b a z ı m a k a m la r d a is e 19. y ü z y ıld a P r u s y a d ış s iy a s e ­ t i n e h â k i m o l a n , g e le n e k s e l d o ğ u y a y ö n e li ş in b a s it ç e y e n i d e n c a n la n m a s ı o l a r a k k a b u l e d iliy o r d u . E n b ü y ü k r e v iz y o n ş a n s ı ­ n ı n İ tila f D e v le tle r i’y le ç a tı ş m a k ta n z iy a d e u z la ş m a k t a y a ttığ ın ı s a v u n a n l a r b ile , s ır f e k o n o m i k o l a r a k d ü z e ç ık ılm a s ın a v e R u s ­ y a ’n ı n s a v a ş t a z m i n a t ı t a l e p l e r i n i n ö n l e n m e s i n e ( b u o la s ılığ ın u c u V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n 1 1 6 . m a d d e s iy le k u r a m s a l o la r a k a ç ık b ı r a k ı lm ış t ı) y a r d ı m c ı o la c a k b i r a ra ç o l a r a k d o ğ u d a k i iliş ­ k i le r i n o r m a l le ş ti r m e y e ç a lı ş tı r m a k ta b i r s a k ın c a g ö r m ü y o r d u . O y sa R u sy a , e k o n o m ik v e a s k e rî y e n ile n m e v e k a lk ın m a iç in d e f ır s a tla r s u n u y o r d u . B a tı’n m A lm a n m a l la r ın a s ü r e k l i a y r ı m ­ cı g ü m r ü k v e r g ile r i u y g u la m a s ı, A lm a n y a ’n ı n ( d a im a e k o n o m i ­ s i n i n k i l i t ö n e m d e k i b i r p a r ç a s ı o la n ) i h r a c a t ü r ü n l e r i iç in y e n i p a z a r la r a r a m a s ı a n la m ın a g e liy o r d u ; S o v y e t d e v le tiy s e a c il d ış s e r m a y e y a tı r ım ın a i h tiy a ç d u y u y o r d u . A y r ıc a R e ic h s w e h r ’d e , M ü tt e f i k le r in y a s a k la r ın ı d e le r e k İ tila f D e v le tl e r i D e n e tim K o m i s y o n u ’n u n k e s k i n g ö z l e r i n d e n u z a k t a m o d e r n s i l a h l a r g e ­ liş t ir m e v e y e n i b i r o r d u e ğ itm e u m u d u n u R u s s t e p l e r i n d e g ö ­ r e n l e r v a r d ı. R u s la r is e g e liş tir ile n a s k e r î te k n o l o ji y i p a y la ş m a u m u d u y l a b u n u k a b u l e tm e y e d ü n d e n ra z ıy d ı. B a r ış ın a r d ı n d a n , A lm a n y a ’d a k i 1 ,2 m il y o n R u s s a v a ş e s ir i ­ n i n (v e R u s y a ’d a k i 1 0 0 b i n A l m a n ı n ) ü l k e s i n e i a d e s i m e s e l e ­ s i, te m a s ı s ü r d ü r m e k iç in b i r a r a ç o l a r a k k u l la n ıl d ı . B u a m a ç ­ la 19 N is a n 1 9 2 0 ’d e b i r a n la ş m a im z a la n d ı v e b i r y ıl s o n r a R u sA lm a n tic a r e t a n la ş m a s ıy la 1 9 2 1 s o n b a h a r ı n d a tic a r e t y a s a la r ı­ n ı b e r a b e r i n d e g e ti r e n r e s m i d i p l o m a t i k e lç ilik le r in a ç ılış ı g e r ­ ç e k le ş ti. A y n ı z a m a n d a , d a h a O c a k 1 9 2 0 ’d e “a s k e r î iş b ir liğ in e y ö n e l i k ö n t e m a s l a r a ” i z i n v e r i l m i ş v e E y lü l 1 9 2 1 ’d e G e n e r a l K u r t v o n S c h l e i c h e r ’i n B e r lin ’d e k i d a i r e s i n d e k ı d e m l i A lm a n v e R u s s u b a y la r a r a s ı n d a g iz li t o p l a n t ı l a r d ü z e n le n m i ş ; b u a r a ­ d a R u s t o p r a k l a r ı n d a u ç a k , m ü h i m m a t v e z e h ir li g a z f a b r ik a la ­ r ı n ı n k u r u l m a s ı iç in 7 5 m ily o n m a r k a k t a r m a k ü z e r e b i r p a r a ­ v a n ş i r k e t k u r u l m u ş t u . 13 B u iş b ir liğ i, 1 6 N is a n 1 9 2 2 ’d e R a p a llo A n tla ş m a s ı’n ı n i m z a ­ l a n m a s ı n ı n y o l u n u a ç tı. B u b i r g ü ç b ir liğ i d e ğ il d i a n c a k ik i d e v ­ le t a r a s ı n d a ta m d i p l o m a t i k i liş k ile r k u r a n , t ü m s a v a ş z a r a r la ­ r ıy la t a z m i n a t l a r ı n d a n f e r a g a t e tm e y i k a b u l e tt ik l e r i v e b i r b i r ­ l e r i n e e n ç o k g ö z e ti le n u l u s p a y e s i v e r d i k l e r i b i r d o s t l u k a n t ­ la ş m a s ıy d ı. B u n u , 11 A ğ u s to s ’ta R e ic h s w e h r ile K ız ıl O r d u a r a ­ s ın d a , m e v c u t a s k e r î iş b ir liğ in i g e n iş l e te n v e K a z a n ’d a b i r t a n k ü s s ü y le L ip e ts k ’te b i r h a v a c ılık o k u l u n u n g e liş tir ilm e s in i s a ğ la ­ y a n g iz li b i r A s k e r î A n la ş m a iz le d i. M ü tte f ik le r , b u “k u t s a l o l­ m a y a n i t t i f a k ” k a r ş ı s ı n d a d e h ş e t e d ü ş m ü ş t ü v e b u n u V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n m h ü k ü m s ü z k ılı n m a s ın a y ö n e li k , A l m a n l a r ı n b a ş ın ı ç e k tiğ i k o m p l o n u n b i r p a r ç a s ı o l a r a k g ö r ü y o r d u . B u d u ­ r u m a y rıc a A lm a n y a ’d a d a ş a ş k ı n l ık l a k a r ş ı la n d ı . C u m h u r b a ş ­ k a n ı E b e r t A lm a n y a ’y a p e k b i r a v a n ta j s a ğ la m a y ıp ü l k e n i n B a­ tılı G ü ç l e r i k a r ş ı s ın a a lm a s ın a n e d e n o l d u ğ u n a ( b ir d e r e c e h a k ­ l ılık p a y ıy la ) in a n d ı ğ ı a n la ş m a y a ş id d e t le k a r ş ı ç ık tı. S o s y a l D e ­ m o k r a t l a r is e R u s y a ’y la d a h a iy i ili ş k il e r i n K P D ’n i n e tk i s in i a r ­ t ır a c a ğ ı n d a n k o r k u y o r d u . Y in e d e , R a p a llo “d o ğ u y a k e s k i n b i r d ö n ü ş e ... iş a r e t e tm iy o r ” ,14 b a tı d a k i u z la ş m a s iy a s e ti n in b i r ta ­ m a m la y ıc ıs ı o l a r a k g ö r ü lü y o r d u . R u s y a ’y la a n la ş m a , s a v a ş s o n ­ r a s ı A lm a n y a ’n ı n y a ln ız lığ ın ı s o n a e r d i r e r e k d o ğ u c e n a h ı m g ü ­ v e n c e a lt ın a a ld ı v e d o ğ u d a tic a r i b a ğ la r la e k o n o m i k y e n i d e n y a p ı l a n m a n ı n y o l u n u a ç tı. A y n ı z a m a n d a , e s k iy e d a y a n a n k u ­ ş a tılm a k â b u s u n u n g e r ç e k le ş m e s in i ö n l e r k e n P o lo n y a ’y a o r ta k b a s k ı u y g u l a m a n ın b i r y o l u n u s a ğ la d ı v e b a z ı m u h a f a z a k â r la r a g ö r e P o lo n y a ’y a k a r ş ı o r ta k l a ş a a s k e r î h a r e k â t o la s ılığ ın ı o r ta y a ç ık a r d ı; b u d a e n in d e s o n u n d a V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n m g e ç e r ­ s iz k a lm a s ın a y o l a ç a c a k tı. 13 E lz, “F o reig n P o lic y ”, s. 23. 14 P eter Krûger, “T h e E u rop ean East an d W eim a r G erm an y”, (e d .) Eduard M u h le, G e r m a n y a n d t h e E u r o p e a n E a s t i n t h e T w e n t i e t h C e n t u r y , O xford , 2 0 0 3 , s. 12. A lm a n rev izy o n izm i: Erfüttungspolitik F r a n s ı z l a r ı n N i s a n 1 9 2 0 ’d e F r a n k f u r t ’u iş g a l e t m e s i n d e n s o n ­ r a , s iv il h ü k ü m e t M ü tt e f i k le r in t a z m in a t ta l e p le r in e b o y u n e ğ ­ m e k t e n v e b u ta le p le r e u y m a y a ç a lış a r a k ta l e p le r in g e r ç e k ç i o l­ m a d ı ğ ın ı k a n ıt la m a k ta n ; b ö y le c e d e a n t l a ş m a n ı n b a r ış ç ıl b i r ş e ­ k ild e y e n i d e n r e v iz e e d il m e s i n i s a ğ la m a k t a n b a ş k a ş a n s ı o l m a ­ d ı ğ ın ı a n la d ı . B u i ç e r id e e k o n o m i k k a l k ı n m a , d ı ş a r ı d a u z l a ş ­ m a v e ta v iz v e r m e ç if te s iy a s e ti, E r f û l l u n g s p o li t i k ( a n t l a ş m a h ü ­ k ü m l e r i n i y e r i n e g e tir m e s iy a s e ti) o la r a k a n ılm a y a b a ş la d ı. B u s iy a s e t Ş a n s ö ly e J o s e f W i r t h v e d ış iş le r i b a k a n ı W a l t h e r R a th e n a u ile y a k ı n d a n b a ğ la n t ıl ıy d ı . E r z b e r g e r ’le b i r l i k t e W i r t h d e M e rk e z P a r tis i’n i n e n ile r ic il e r i n d e n b i r i o l a r a k g ö r ü l ü y o r d u v e H e r m a n n M ü ll e r v e K o n s t a n t i n F e h r e n b a c h y ö n e t i m i n d e m a ­ liy e b a k a n ı o l a r a k h i z m e t e ttiğ i s ır a d a A lm a n y a ’n ı n h a s s a s m a ­ li d u r u m u n a i s t i k r a r k a z a n d ı r m a n ı n b i r a r a c ı o l a r a k ile r ic i b i r v e r g i r e j i m i n i d e s te k l e m iş t i. D V P M a y ıs 1 9 2 1 ’d e h ü k ü m e t t e n ç e k ilin c e F e h r e n b a c h y ö n e ti m i ç ö k t ü ğ ü n d e 4 2 y a ş ın d a ş a n s ö l ­ y e o l a r a k a t a n a n ( b ö y le c e A lm a n t a r i h i n i n e n g e n ç ş a n s ö ly e s i o l m u ş t u ) W i r t h , V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n s a v a ş ta z m in a t ı h ü ­ k ü m l e r i n i s ü r e k l i g e ç iş tir m e y e ç a lı ş m a k ta n h i ç b i r ş e y e ld e e d i­ le m e y e c e ğ in e v e M ü tte f ik le r i A lm a n y a ’n ı n t a z m i n a t ö d e y e m e ­ y e c e ğ in e i n a n d ı r m a n ı n te k y o l u n u n , ö d e m e k iç in h e r t ü r l ü ç a ­ b a y ı g ö s te r m e k o l d u ğ u n a i n a n ı y o r d u . K ıs a v a d e d e a n t l a ş m a h ü k ü m l e r i n i y e r i n e g e t i r m e s iy a s e ­ ti, b a ş a r ıs ız lığ a m a h k û m g ö r ü n ü y o r d u . Ü lk e i ç i n d e k e s in l ik l e p o p ü l e r d e ğ ild i; a y r ıc a c u m h u r i y e t i n v e d e s te k ç il e r i n in v a t a n ­ s e v e r o l m a d ığ ı v e A l m a n l ık t a n u z a k o l d u ğ u k o n u s u n d a m il li ­ y e tç i s a ğ ın a r g ü m a n l a r ı n ı b i r n e v i d e s te k l iy o r d u . A y n ı z a m a n ­ d a , h e r i k i ta r a f ın d a s a v a ş t a z m in a t la r ı s o r u n u n u n ü s t e s i n d e n g e lm e k te k i b a ş a r ı s ı z lı ğ ın a k a r ş ı n ( 1 9 1 9 ile 1 9 2 2 a r a s ı n d a d ü ­ z e n l e n e n t o p la m 1 2 u l u s l a r a r a s ı k o n f e r a n s , k ö r d ü ğ ü m ü n ç ö ­ z ü lm e s i b i r y a n a , F r a n s ı z l a n k ı z d ı r ıp I n g iliz le r in d e s ö z d e m ü t ­ t e f i k le r i n d e n g i tt ik ç e d a h a fa z la ş ü p h e d u y m a s ı n a y o l a ç m ış tı) , u l u s l a r a r a s ı d u r u m b u t ü r b i r s iy a s e te u y g u n d e ğ ild i. Ö z e llik le F r a n s a iç in s a v a ş t a z m i n a t l a r ı n d a h e r h a n g i b i r i n d i r i m e g i d il ­ m e s i n e m ü m k ü n n e d e k a b u l e d ile b ilir d i. A lm a n y a g ib i F r a n s a d a s a v a ş ta n “e k o n o m i k o l a r a k t ü k e n m i ş v e n e t b o r ç l u ” ş e k ild e ç ık m ış ; e n f la s y o n v e iş g ü c ü k ıtlığ ıy la b e li b ü k ü l m ü ş t ü . E k o n o ­ m i k d u r u m l a r ı k o n u s u n d a g i tt ik ç e d a h a fa z la k a y g ıla n a n F r a n s ız la r , h e m A l m a n l a r d a n g e le c e k n a k i t l e m a l i s o r u n l a r ı n ı ç ö z ­ m e k h e m d e A l m a n a ğ ır s a n a y is i ile g iz li a s k e r î p o t a n s i y e li n e d a r b e v u r a r a k e k o n o m i k g ü v e n c e s a ğ la m a k a m a c ıy la s a v a ş t a z ­ m i n a t l a r ı k o n u s u n d a t a k ı n t ı l ı h a le g e lm iş ti. S a v a ş t a z m i n a t l a ­ r ı n ı n g ü v e n c e a lt ın a a lın a m a m a s ı, F r a n s ı z la r ın g ü v e n li k le ilg i­ li k o r k u l a r ı n ı y o ğ u n l a ş t ı r ı r k e n , R a p a llo A n tla ş m a s ı d a “d o la y ­ lı y o l d a n d a o ls a F r a n s ı z g ü v e n li ğ in e c id d i b i r t e h d i t o l u ş t u r a n g iz li k a p a k lı b i r a s k e r î i tt if a k ” v e W e im a r C u m h u r i y e t i n i n A l­ m a n y a ’n ı n e s k i s a ld ı r g a n m il li y e tç i li ğ in i m a s k e l e m e k i ç i n ta ­ s a r l a n m ı ş b i r v i t r i n d e n i b a r e t o l d u ğ u n u n y e n i b i r k a n ıt ı o l a r a k g ö r ü l ü y o r d u .15 A lm a n y a T e m m u z 1 9 2 2 ’d e b o r c u n u ö d e y e m e d iğ in d e , F r a n s ız la r b u n u n b a rd a ğ ı ta ş ıra n s o n d a m la o ld u ğ u n a k a ra r v e rd i v e k e n d i l e r i n e a it o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü k l e r i n i a lm a k i ç i n h a r e k e ­ te g e ç ti. F r a n s ı z v e B e lç ik a b i r l i k l e r i , A lm a n h ü k ü m e t i n i V e rs a ille s A n t l a ş m a s ı u y a r ı n c a y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i y e r i n e g e t i r m e ­ y e z o r l a m a k v e o d a o lm a z s a s a v a ş t a z m in a t la r ın ı k ö m ü r , k o k k ö m ü r ü , k e r e s t e v e d e m i r y o lu t e ç h iz a tı b i ç i m i n d e b i z z a t k e n ­ d ile r i a lm a k a m a c ıy la 11 O c a k 1 9 2 3 ’te R u h r ’a g ird i. B u n a k a r ­ ş ıl ı k A lm a n h ü k ü m e t i R u h r h a l k ı n a iş g a le “p a s if d i r e n i ş l e ” y a ­ n ı t v e r m e ç a ğ r ıs ı y a p ı p a r a b u l u c u l u k e tm e s i i ç i n B r i ta n y a v e A B D ’y e b a ş v u r d u . A n c a k h ü k ü m e t i n z a te n k ö t ü o l a n m a li d u ­ r u m u , d o k u z a y lı k p a s i f d i r e n i ş i n d a y a n ıl m a z a ğ ır lığ ı a l t ı n d a e z il in c e , ü l k e h ip e r e n f l a s y o n a v e d a h a fa z la s e fa le te g ö m ü ld ü . E y lü l a y ın d a A lm a n y a ç ö k ü ş ü n e ş iğ in e g e lm iş ti v e y e n i ş a n s ö l ­ y e G u s t a v S t r e s e m a n n ’ı n p a s if d i r e n i ş i b i t i r m e ç a ğ n s ı y a p m a k d ı ş ı n d a h i ç b i r s e ç e n e ğ i y o k t u . Ç o ğ u A lm a n b u n u F r a n s ı z la r a k a r ş ı a ş a ğ ıla y ıc ı b i r t e s lim iy e t o l a r a k g ö r d ü y s e d e S t r e s e m a n n b a ş k a ç a r e n i n o l m a d ığ ı n ı k a b u l e d iy o r d u ; A lm a n y a F r a n s a ’y a s a v a ş a ç a m a y a c a k k a d a r g ü ç s ü z d ü , d o la y ıs ıy la t e k u m u d u u z ­ la ş m a c ı b i r t u t u m b e n im s e m e k v e B r ita n y a ’y la A m e r ik a ’n ı n s a ­ 15 B kz. C o n a n F isch er, T h e R u h r C ris is , 1 9 2 3 - 1 9 2 4 , O xford , 2 0 0 3 , s. 7 -9 , 22. v a ş ta z m in a t la r ı k o n u s u n d a ta v iz k â r b i r ç ö z ü m ü z o r l a m a k ü z e ­ r e m ü d a h a l e e t m e s i n i b e k le m e k t i . S o n r a k i o l a y la r b u s iy a s e ti h a k lı ç ık a r d ı. R u h r iş g a li A l m a n e k o n o m i s i n i n e r e d e y s e tu z la b u z e tm iş t i a m a a y n ı z a m a n d a F r a n s a ’y a d a b ü y ü k b i r m a l i y ü k g e ti r m i ş v e u l u s l a r a r a s ı p i y a s a l a r d a f r a n g ı c id d i ş e k il d e z a y ıf ­ la tm ış tı. B r ita n y a F r a n s a ’y ı m a li v e a s k e r î o l a r a k d e s te k le m e y i r e d d e t t i v e O c a k 1 9 2 4 ’te F r a n s ı z l a r ı n , A m e r i k a lı la r ın b a n k a c ı C h a r le s D a w e s b a ş k a n l ı ğ ın d a b i r k o m is y o n k u r u l m a s ı n a y ö n e ­ lik g i r i ş im in i k a b u l e t m e k t e n b a ş k a ç a r e s i k a lm a m ış tı. B u k o ­ m is y o n , A lm a n y a ’n ı n s a v a ş t a z m i n a t l a r ı n ı n a s ıl ö d e y e b il e c e ğ i m e s e le s in i e n i n e b o y u n a a r a ş tır a c a k tı. S o n u ç t a A l m a n l a r ı n ta z ­ m i n a t ö d e m e l e r i i ç i n e lv e r iş li b i r ta k v i m s a ğ la m a k la k a lm a y ıp , A lm a n e k o n o m i s i n i n c a n la n m a s ı n ı d a k o la y l a ş tı r a c a k b i r p l a n o r ta y a ç ık t ı ( b k z . Ü ç ü n c ü B ö lü m ). S tresem a n n za m a n ın d a d ış s iy a s e t ı G u s t a v S t r e s e m a n n ’ı n ş a n s ö ly e liğ i k ıs a s ü r d ü a n c a k h e m h ü k ü ­ m e t i n b a ş ın d a o l d u ğ u s ır a d a h e m d e s o n r a s ı n d a d ış iş le r i b a k a ­ n ı o l a r a k ( E k im 1 9 2 9 ’d a h e n ü z 5 1 y a ş ın d a y k e n z a m a n s ız ö l ü ­ m ü n e d e k tü m h ü k ü m e tle rd e b u g ö re v i ü s tle n d i), c u m h u r i­ y e t i n k o r u n m a s ı i ç i n g e r e k l i o l a n z o r v e s e v il m e y e n k a r a r l a ­ r ı a la b ile c e k s iy a s i v e a h lâ k i c e s a r e te s a h ip o l d u ğ u n u k a n ı t l a ­ d ı. 1 8 7 8 ’d e B e r lin ’d e d o ğ a n S t r e s e m a n n , 1 9 0 7 ’d e U lu s a l L ib e ­ r a l P a r ti ’n i n te m s ilc is i o l a r a k R e ic h s ta g ’a g i r m e d e n ö n c e iş a d a ­ m ı o l a r a k b a ş a r ılı b i r k a r i y e r y a p m ış tı. S a v a ş s ır a s ın d a a te ş li b i r m illiy e tç i v e i lh a k ç ıy k e n , y e n ilg i v e d e v r im d e n e y im i o n u d e ­ r i n d e n s a r s t ı v e s iy a s i k a r i y e r i n i t e h lik e y e a ttı. 1 9 1 8 ’d e b i r l e ş i k b i r lib e r a l p a r t i n i n k u r u l m a s ı n ı n ö n ü n d e k i e n b ü y ü k e n g e ll e r ­ d e n b i r i , i l e r i c i l e r i n i lk e s iz b i r m illi y e tç i o l a r a k g ö r ü l e n S tre s e m a n n ’a k a r ş ı g ü v e n s iz l iğ i y d i. F a k a t z a m a n g e ç ti k ç e S tr e s e ­ m a n n y e n i c u m h u r i y e t s i s t e m i n i n A lm a n y a ’y ı s a ğ c ı b i r d i k t a ­ t ö r l ü k t e n v e k o m ü n i s t d e v r i m d e n k o r u m a n ı n e n iy i y o l u o l d u ­ ğ u n u a n la d ı. A r k e ti p i k b ir “r a s y o n e l c u m h u r i y e t ç i ” o l a r a k g ö ­ r ü l e n S tr e s e m a n n ’ı n y e n i r e jim e u y u m s a ğ la m a s ın ın k ö k l e r i a s ­ lın d a c u m h u r i y e t i e h v e n - i ş e r o l a r a k g ö r m e s in d e n d a h a d e r i n ­ l e r d e y a tı y o r v e u z la ş m a i h t i y a c ı n a g e r ç e k t e n i n a n m a s ı n a d a ­ y a n ı y o r d u .16 A y n ı z a m a n d a , s a v a ş S tr e s e m a n n ’ı A lm a n r e f a h ı ­ n ı n a n a h t a r ı n ı n e k o n o m i k r e k a b e t v e t o p r a k g e n iş l e tm e d e ğ il, A B D ’n i n e k o n o m i k m e y d a n o k u m a s ı k a r ş ı s ın d a A v r u p a d e v le t­ l e r i n i n o r t a k ç ık a r la r ı o l d u ğ u n a i k n a e tm iş ti. B u d u r u m d a , A l­ m a n y a ’n ı n ö n c e liğ i t e k r a r b a t ı n ı n “g ü v e n il ir m ü t t e f i k i ” ( b ü n d n is f â h ig ) h a li n e g e lm e k o lm a lıy d ı. B u a r g ü m a n e k o n o m i k m e n ­ f a a te d a y a n ıy o r d u a m a a y n ı z a m a n d a b u t ü r b i r m e n f a a t i n u l u s ­ l a r a r a s ı n d a d a h a fa z la iş b ir liğ i v e a n la y ış a y o l a ç a b ile c e ğ in i v a r ­ s a y ıy o r d u . R u h r k r iz i, S t r e s e m a n n ’ı, k a r ş ılık lı b a ğ ım lılığ ın b a ş ­ k a b i r y ö n ü n ü n d a h a b u l u n d u ğ u n a i k n a e tti: A lm a n g ü v e n liğ i F r a n s ı z g ü v e n liğ in e b a ğ lıy d ı. F r a n s a A lm a n y a ’n ı n y e n i d e n c a n ­ l a n m a s ı n d a n k o r k t u ğ u s ü r e c e k o m ş u s u n u b a s t ı r m a k i ç i n e li n ­ d e n g e le n i y a p a c a k tı. A lm a n e k o n o m is i to p a rla n m a y a b a ş la rk e n , D a w es P la n ı d a e n a z ı n d a n o s ır a d a , a n t l a ş m a n ı n r e v i z y o n u n u n e n iy i y o l u n u n ç a tı ş m a d e ğ il u z la ş m a v e m ü z a k e r e o l d u ğ u n u u z u n z a m a n d ı r s a v u n a n S t r e s e m a n n v e W i r t h g ib il e r i n i h a k lı ç ık a r a c a k ş e k il ­ d e s a v a ş t a z m in a t la r ı a ç m a z ın ı ç ö z m ü ş g i b i g ö r ü n ü y o r d u . F a ­ k a t A lm a n y a ’n ı n y o l u n d a h â lâ u l u s l a r a r a s ı e n g e lle r v a r d ı. S av aş t a z m i n a t l a r ı m e s e l e s i , m u h a f a z a k â r m i l l i y e tç i le r h a r i ç h e r k e s i ç i n m a k u l v e k a b u l e d ile b ilir b i r t e m e ld e ç ö z ü m l e n m i ş o la b i­ l ir d i f a k a t V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n m d i ğ e r h ü k ü m l e r i d e ğ iş m e ­ d e n k a l m ı ş t ı v e A lm a n y a u l u s l a r t o p l u l u ğ u n a t a m a m e n y e n i ­ d e n e n te g r e o l m a k t a n h â lâ ç o k u z a k tı. N e r e d e y s e D a w e s P la n ı k a b u l e d il ir e d ilm e z y e n i b i r k r i z i n p a tl a k v e r m e s i t e h lik e s i o r ta y a ç ık tı. A r a lık 1 9 2 4 ’te A s k e r î D e ­ n e t i m K o m i s y o n u ’n u n a n t l a ş m a n ı n s il a h s ı z l a n d ı r m a h ü k ü m ­ l e r in in c id d i b o y u tla r d a ih la l e d ild iğ in i k a n ıtla y a n b ir r a p o r h a z ı r l a m a s ı n ı n a r d ı n d a n , M ü t t e f i k l e r iş g a l a l t ı n d a k i R e n b ö l ­ g e s in i n K ö ln ç e v r e s in d e k i b ö l ü m ü n ü n , p l a n l a n d ı ğ ı g ib i O c a k 1 9 2 5 ’te b o ş a l t ı l m a m a s m a k a r a r v e r d i . R u h r k r i z i s ı r a s ı n d a k i ş id d e t li a n la ş m a z l ık t a n b u k a d a r k ıs a b i r s ü r e s o n r a İ n g iliz le r ­ le F r a n s ı z la r ın u z la ş t ığ ı n ın b u b a r i z k a n ıt ı, A lm a n D ış iş le ri B a16 J o n a th a n W r ig h t, 2 0 0 2 , s. 165. G ustav S t r e s e m a n n : W e i m a r ’s G r e a t e s t S t a t e s m a n , O x fo rd , G ustav S tresem ann (so ld a) Locarno’da B ritanya D ışişleri B akanı A ustin C ha m be rla in (o rta da ) ve Fransa D ışişleri B akanı A ristide B riand ile birlik te (Bundesarchiv, B ild 1 8 3 -R 0 3 6 1 8 / C C -B Y-S A ). k a n l ı ğ ı ’n d a t e h l i k e ç a n l a r ı n ı ç a ld ı . B a k a n l ı k , y e n i İ n g i l i z D ı ş i ş ­ l e r i B a k a n ı A u s t i n C h a m b e r l a i n ’i n d e s t e k l e d i ğ i F r a n s a ’y l a k a r ­ ş ılık lı s a v u n m a p a k tın ın , ta m d a u f u k ta k a r ş ılık lı a n la ş m a o la ­ s ı l ı ğ ı n ı n g ö r ü n d ü ğ ü s ı r a d a A l m a n y a ’y ı k a l ı c ı o l a r a k y a l n ı z b ı ­ ra k a c a ğ ın d a n v e F r a n s ız la r ın in a d ın ı p e k iş tire c e ğ in d e n k o r k u ­ y o rd u . A y n ı z a m a n d a S tre s e m a n n , K ö ln b ö lg e s in in z a m a n ın d a b o ş a ltıla m a m a s ın ın ü lk e iç in d e k i s a ğ c ı m u h a lifle rd e y a ra ta c a ğ ı e tk in in d e g a y e t fa rk ın d a y d ı. D o la y ıs ıy la , “F r a n s ı z l a r ı n g ü v e n l i k i d d i a l a r ı n ı v e A l m a n l a n n a n t l a ş m a n ı n r e v i z e e d i l m e s i t a l e p l e r i n i d e n g e l e m e ” 17 ç a b a s ı y ­ la , S t r e s e m a n n d a h a s o n r a “b ü y ü k ö l ç e k l i b i r b a r ı ş t a a r r u z u ” 18 o l a r a k a d l a n d ı r a c a ğ ı , i l k k e z 1 9 2 2 ’d e C u n o y ö n e t i m i t a r a f ı n d a n t e k l i f e d i l m i ş o l a n ü ç ta r a f l ı R e n B ö lg e s i P a k t ı f i k r i n i c a n l a n d ı r ­ 17 Zara Steiner, T h e L i g h t s O x fo rd , 2 0 0 5 , s. 3 8 7 . T h a t F a i l e d : E u ro p e a n I n t e rn a t io n a l H is t o ry , 1 9 1 9 - 1 18 J o n a th a n W rig h t, “S tresem an n an d L o c a m o ”, c ilt 4 , sayı 2 , 1 9 9 5 , s. 121. 933, C o n t e m p o ra ry E u ro p e a n H is t o ry , d ı. 1 9 2 5 ’i n b a ş l a r ı n d a , A l m a n y a D ış iş le r i B a k a n lığ ı, m ü t t e f i k b i r l i k l e r i n i n R e n b ö l g e s i n d e n ç e k il m e s in e i l i ş k i n p l a n ı n re v iz e e d ilm e s in i v e F r a n s ız - A lm a n s ın ı r ı n ı n g ü v e n c e a ltın a a lı n m a ­ s ın ı iç e r e c e k b i r a n la ş m a te k lifi y a p tı. F r a n s ız la r ilk b a ş ta , ö z e l­ lik le d e 2 6 N i s a n ’d a A lm a n y a ’n ı n s a v a ş z a m a n ın d a k i “d i k t a t ö ­ r ü ” F e ld m a r e ş a l P a u l v o n H i n d e n b u r g ’u n c u m h u r b a ş k a n ı s e ç il­ m e s i n d e n s o n r a t e r e d d ü t e tti. B u d u r u m , F r a n s ız la r ın , W e im a r C u m h u r iy e ti ’n i n e s k in i n s a ld ır g a n , m illiy e tç i A lm a n y a s ı’n ı n k ı ­ l ık d e ğ iş tir m iş h a li n d e n i b a r e t o l d u ğ u k o n u s u n d a k i ş ü p h e le r in i a r t ı r d ı , a n c a k B r ita n y a v e A B D ’n i n te ş v ik iy le te k lif c id d iy e a lın ­ d ı. E n ih tila f lı k o n u , A lm a n y a ’n ı n d o ğ u s ın ı r la r ın a d a ir h e r h a n ­ g i b i r g ü v e n c e n i n b u l u n m a m a s ı y d ı; S tr e s e m a n n e n fa z la P o l o n ­ y a v e Ç e k o s lo v a k y a ’y la k a r ş ı lı k lı t a h k i m a n tl a ş m a la r ı ö n e r m e ­ y e h a z ır d ı; F r a n s ı z l a r b u n u n d o ğ u d a k i m ü t t e f i k l e r i n i t e h l i k e ­ y e m a ru z b ıra k a c a ğ ın d a n k o rk u y o rd u . U z u n m ü z a k e re le r ve n o t a tr a f iğ i n d e n s o n r a ( b u s ır a d a S t r e s e m a n n h e m A lm a n y a ’y ı R e ic h s w e h r ’le a s k e r î b a ğ la r ın ı n k a p s a m ı n ı a ç ığ a v u r m a k l a t e h ­ d i t e d e n R u s y a ’n ı n h e m d e D N V P ’n i n b a s k ıs ı a lt ın d a y d ı ) , İ s v iç re L o c a m o ’d a te k lif in ta r tış ılm a s ı iç in b i r d ış iş le r i b a k a n lığ ı k o n ­ f e r a n s ı d ü z e n le n m e s i k a r a r la ş tır ıld ı. K o n f e r a n s 5 E k im 1 9 2 5 ’te a ç ıld ı v e 11 g ü n s o n r a a n la ş m a y a v a rıld ı. S o n u ç ta o r ta y a ç ık a n L o c a m o A n tla ş m a la r ı 1 A r a lık ’ta L o n d r a ’d a im z a la n d ı. A n tla ş ­ m a la r , k a tı la n t ü m u l u s l a r ı n g ü v e n li k k o r k u l a r ı n ı g i d e r m e k v e t o p r a k a n la ş m a z l ık l a r ı n a b i r s o n v e r m e k ü z e r e h a z ır la n m ış t ı. K a r ş ılık lı G ü v e n c e A n tla ş m a s ı, b e ş A v r u p a g ü c ü n ü n (A lm a n y a , F r a n s a , B rita n y a , B e lç ik a v e İta ly a ) A lm a n y a ’n ı n F r a n s a v e B e lç i­ k a ’y la m e v c u t s ın ı r la r ım g ü v e n c e a ltın a a lm a s ın ı v e R e n b ö lg e s i­ n i n a s k e r d e n a r ı n d ı r ı lm a s ı n ı n d e v a m e tm e s in i s a ğ la d ı. A lm a n y a F r a n s a v e /v e y a B e lç ik a ’y a s a v a ş a ç m a m a y ı t a a h h ü t e tti v e ü ç g ü ­ c ü n t ü m ü h e r t ü r l ü a n la ş m a z lığ ı t a h k i m iç in M ille tle r C e m iy e ti’n e g ö tü r m e y i k a b u l e tti. B r ita n y a v e İta ly a a n tl a ş m a n ın g a r a n ­ tö r le r i o l d u v e s a ld ır g a n lık k u r b a n l a r ı n a y a r d ı m e tm e y i ü s t l e n ­ d i; t ü m im z a c ı ta r a f la r k e n d il e r i n i s a v u n m a k d ı ş ı n d a a s k e r î h a ­ r e k â t g e r ç e k le ş tir m e y e c e k le r in i t a a h h ü t e tti. L o c a r n o , W e i m a r A l m a n y a s ı ’n ı n d ı ş d ü n y a y la i l i ş k i l e r i n d e b i r d ö n ü m n o k t a s ı o l u ş t u r d u . D N V P v e a ş ır ı s a ğ ın g ü ç lü m u ­ h a le f e t i y le k a r ş ı l a ş t ı ğ ı h a l d e , a n l a ş m a n ı n k a b u l e d il m e s i A v ­ r u p a ’d a , d a h a s o n r a k i z o r l u k l a r a k a r ş ı n , e n a z ı n d a n S t r e s e m a n n ’ı n 1 9 2 9 ’d a k i ö l ü m ü n e d e k s ü r e n b i r y u m u ş a m a d ö n e ­ m in i b a ş la ttı. A lm a n y a ’n ı n u l u s l a r a r a s ı k o n u m u n u c id d i ö l ç ü ­ d e i y ile ş tir d i v e M ü tt e f i k le r in R e n b ö lg e s i iş g a lin i s ü r d ü r m e n i n g e r e k ç e le r in i b u l m a l a r ı n ı iy ic e z o r la ş tır d ı. A y n ı z a m a n d a A B D , B r ita n y a , F r a n s a , İ ta ly a v e P o lo n y a ’y la d a h a fa z la tic a r i a n tl a ş ­ m a v e y a b a n c ı y a tı r ım ın y o l u n u a ç tığ ı iç in c u m h u r i y e t i n m a li d u r u m u n u d ü z e lt ti . B u n d a n s o n r a A lm a n y a e s k i b i r d ü ş m a n ­ d a n z iy a d e b i r e ş it o l a r a k m u a m e le g ö r d ü v e M ille tle r C e m iy e ti’n e ü y e li k y o lu y la u l u s l a r a r a s ı t o p lu l u ğ a y e n i d e n k a b u l e d il­ m e s i n in ö n ü n d e k i p ü r ü z l e r g id e r ilm iş o ld u . B u o l a s ı lı k i l k k e z E y lü l 1 9 2 4 ’te y e n i s e ç i l e n B r ita n y a B a ş­ b a k a n ı R a m s e y M a c D o n a ld t a r a f ı n d a n o r ta y a a tı ld ı a n c a k k ıs a s ü r e s o n r a s o r u n l a r b a ş g ö s te r d i. G ir iş im h e r n e k a d a r S tre s e m a n n t a r a f ı n d a n , A lm a n y a ’n ı n y e n id e n B ü y ü k G ü ç h a li n e g e l­ m e s in e y ö n e li k b i r a d ım o l a r a k o l u m l u k a r ş ıla n d ıy s a d a , b u n u n W e im a r ’m S o v y e tle r B irliğ i’n e t a a h h ü t le r iy l e n e k a d a r u y u ş a b i ­ le c e ğ i n e t d e ğ ild i. K ız ıl O r d u ’y la a s k e r î iş b i r li ğ in i n d e ğ e r i m e s e ­ le s in e ş ü p h e y le y a k la ş a n e s a s lı b i r k o m ü n i z m k a r ş ı tı o la n S tre s e m a n n ( ş a n s ö ly e y k e n b u d u r u m a b i r s o n v e r m e y i d e n e m i ş a n ­ c a k R e i c h s w e h r a ld ı r m a y a r a k d e v a m e t m i ş t i 19) , R u s y a ’y la y a ­ k ı n iliş k ile r i a s la B a tılı G ü ç le r le u z la ş m a k a d a r ö n e m l i g ö r m e ­ m iş ti; a n c a k A lm a n y a ’n ı n t a a h h ü t l e r i n i d e n g e le m e n i n b i r a r a ­ cı o la r a k b u iliş k ile r in ö n e m in in fa rk ın d a y d ı. B u n u n n e d e n i k ı s m e n , S o v y e tle r B ir liğ i’y le y a k ı n i l i ş k il e r i P o l o n y a ’y a b a s k ı y a p m a n ın b ir y o lu o la ra k g ö rm e s in d e n k a y n a k la n ıy o rd u ; b u ­ n u n y a n ı s ır a B a tı’y la d a h a y a k ın iliş k ile r k u r m a k a d ın a A lm a n ­ y a ’n ı n d o ğ u s e ç e n e ğ i n d e n v a z g e ç m e s i n e H i n d e n b u r g , S e e c k t v e m il liy e tç i s a ğ ın ş id d e t le k a r ş ı ç ık t ığ ı n ı n d a b i li n c i n d e y d i.20 D o la y ıs ıy la A lm a n y a ’n ı n C e m iy e t’e g i r i ş in i n a n c a k A lm a n y a ’y la R u s y a ’n ı n a r a s ı n ın b o z u lm a m a s ı k o ş u lu y la g e rç e k le ş e b ile c e ğ i­ n i s a v u n d u . M ü tt e f i k le r b u n u k a b u l e tm e d i v e k o n u k a p a n d ı. M ü z a k e r e le r L o c a m o ’d a n s o n r a y e n id e n b a ş la d ıy s a d a , A lm a n ­ 19 W rig h t, 20 W rig h t, “S tresem an n an d L o carao”, s. 1 2 3 -1 2 4 . G ust av S t ıe s em a n n , s. 2 70. y a , F r a n s a ’n ı n a y n ı a y r ıc a lığ ın P o lo n y a ’y a d a t a n ı n a r a k d e n g e ­ le n m e s i g e r e k tiğ i ö n e r i s in e k e s in lik le k a r ş ı ç ık a r a k k e n d il e r i n e d a im i ü y e li k v e r i l m e s i k o n u s u n d a ı s r a r e d in c e t e k r a r tık a n d ı. B u n a r a ğ m e n y a z a y la r ın d a A lm a n y a ’n ı n C e m iy e t’e ü y e liğ in in y o l u a ç ılm ış o l d u v e P o lo n y a ’n ı n g e ç ic i k o n s e y ü y e s i o lm a s ın ı k a b u l l e n m e k z o r u n d a k a ls a d a A lm a n y a ’n ı n ü y e liğ i 1 0 E y lü l’d e r e s m i o l a r a k k a b u l e d ild i. B u a r a d a A lm a n la r S o v y e tle r B irliğ i’y le , L o c a r n o A n tla ş m a la ­ r ı n ı n im z a la n m a s ı n d a n ö n c e b a ş la y a n v e d e v a m e d e n m ü z a k e ­ r e l e r d e b u l u n u y o r d u . S o v y e tle r , k a p i t a l i s t d e v le t le r a r a s ı n d a ­ k i a y r ı l ık l a r d a n y a r a r la n m a t a k t i k l e r i n i te h lik e y e a ta n v e g e le ­ c e k te k o m ü n i z m e k a r ş ı b i r k a p it a li s t h a ç lı s e fe r i o la s ılığ ı d o ğ u ­ r a n S t r e s e m a n n ’ı n B a tı’y la s o r u n s u z iliş k i s iy a s e ti n e d e n iy le p a ­ n iğ e k a p ıl a r a k A r a lık 1 9 2 4 ’te R a p a llo ’d a y a p ıla n s iy a s i v e a s k e r î a n la ş m a y ı g e n iş le tm e y i ö n e r d i . D a h a d o ğ r u d a n v e ö n e m l i k a ­ z a n ım la r t a a h h ü t e ttiğ i i ç i n B a tı’y la m ü z a k e r e l e r e ö n c e li k v e r ­ m e k is te y e n A lm a n la r , la fı d o l a n d ı r d ı; s o n u ç t a b i r tic a r e t a n la ş ­ m a s ı n d a n b a ş k a b i r y ü k ü m l ü l ü k a lt ın a g i r m e k is te m iy o r la r d ı. B ö y le lik le , 2 4 N i s a n 1 9 2 6 ’d a A lm a n y a R u s y a ’y la b i r tic a r e t a n ­ la ş m a s ı y a p tı. B u a n la ş m a , b ü y ü k ö l ç ü d e B a tı’y la y a k ın la ş m a s i­ y a s e t i n in t e k ta r a flı o l d u ğ u v e ç o k fa z la ö d ü n v e r d iğ i y ö n ü n d e ­ k i ü l k e i ç i n d e k i e le ş tir ile r e k a r ş ı ç ık m a y ı a m a ç lıy o r d u . A n c a k , A lm a n y a ’n ı n b a ğ ım s ız l ığ ı n ı v e a y n ı z a m a n d a s iy a s i v e e k o n o ­ m ik ç ı k a r la r ın a , c o ğ ra f i k o n u m u n a v e B ü y ü k G ü ç o l a r a k s t a ­ t ü s ü n e u y g u n o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü ğ ü ş e k ild e d a v r a n m a h a k k ı n ı g ö s te r m e k a ç ıs ı n d a n b ü y ü k b i r s im g e s e l ö n e m e s a h ip t i.21 W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n C e m i y e t ’e g i r i ş i n i g a r a n t i l e y e n S t r e s e m a n n ’ı n F r a n s a ile F r a n s ı z l a r ı n g ü v e n l i k k a y g ıl a r ı n ı ta ­ m a m e n o r t a d a n k a ld ı r m a y a v e n i h a y e t A lm a n y a ’y ı y a b a n c ı iş ­ g a li n d e n k u r t a r m a y a y ö n e li k k a p s a m lı b i r a n la ş m a k o n u s u n d a b ü y ü k u m u t l a r ı v a r d ı. F a k a t b u t ü r d e n n i h a i b i r a n la ş m a h a ­ y a ld e n i b a r e t k a ld ı. G e n e l b i r F r a n s ı z - A lm a n a n la ş m a s ı y la il­ g ili u m u t l a r , F r a n s ı z la r ın is te k s iz liğ iy le v e 1 9 2 8 ’d e k i A B D b a ş ­ 21 Bkz. D avid C a m ero n v e A n th o n y H e y w o o d , “G erm an y, R ussia an d Locarno: T h e G erm an -S oviet Trade T reaty o f 12 O ctob er 1 9 2 5 ”, (e d .) G ayn or J o h n so n , L o c a rn o R e v is it e d : E u ro p e a n D ip lo m a c y 1 9 2 0 - 2 9 , L ondra, 2 0 0 4 . k a n l ı k s e ç i m in e k a d a r s a v a ş ta z m in a t la r ıy l a ilg ili h i ç b i r ile r le ­ m e k a y d e d il e m e y e c e ğ i g e r ç e ğ iy le k a r ş ı la ş ı n c a s u y a d ü ş t ü . Y i­ n e d e L o c a r n o ’d a n s o n r a d a h a iy i ili ş k il e r i n k u r u l m a s ı s a y e s in ­ d e İ n g iliz v e A lm a n s iy a s e tç ile r , R e n b ö l g e s i n in iş g a lin i g i tt ik ­ ç e d a h a fa z la t a r i h i b i r y a n ılg ı o l a r a k g ö r m e y e b a ş la d ı v e O c a k 1 9 2 6 ’d a I n g il iz l e r y a ln ız c a W i e s b a d e n ’d a s im g e s e l b i r g ü ç b ı ­ r a k a r a k b i r l ik l e r i n i K ö ln ’d e n ç e k ti. M ü z a k e r e le r d e v a m e tt i v e A ğ u s t o s 1 9 2 7 ’d e S t r e s e m a n n R e n b ö l g e s i n d e k i iş g a lc i g ü ç l e ­ r i n 6 0 b i n k iş iy e i n d ir il m e s i n i v e F r a n s a ’y la k a p s a m lı b i r tic a r e t a n t l a ş m a s ı n ı n i m z a la n m a s ı n ı s a ğ la m a y ı b a ş a r d ı. K ıs a s ü r e s o n r a F r a n s ı z la r A m e r i k a lı la r ın “r e s m i b i r d o s t l u k d e k l a r a s y o n u ” y a p m a s ı n a y ö n e l i k b i r g i r i ş im d e b u l u n d u . A v ­ r u p a ’n ı n g ü v e n li k s is t e m i n e d a h il o l m a m a k k o n u s u n d a k a r a r lı o la n A B D D e v le t B a k a n ı F r a n k K e llo g g , A r a lık 1 9 2 7 ’d e ç o k ta ­ ra flı b i r b a r ış p a k tı ö n e r is iy le b u n a k a r ş ı lı k v e rd i. U lu s a l S iy a ­ s e t A r a c ı O l a r a k S a v a ş ta n F e r a g a t E d ilm e s in e Y ö n e lik U lu s la r a ­ r a s ı A n tla ş m a y a d a b i li n e n a d ıy la K e llo g g -B ria n d P a k tı, “i m z a ­ c ıl a r ı n ın s a v a ş ta n fe r a g a t e tm e s in i b u y u r u y o r d u a n c a k n a s ıl u y ­ g u l a n a c a ğ ın ı b e l i r t m i y o r d u ” v e “n i h a i b iç im iy le ta s la k , k e n d i n i s a v u n m a y a v e m e v c u t a n tl a ş m a y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i y e r i n e g e ti r ­ m e y e y ö n e l i k s a v a ş la r ı i ç e r m e y e c e k ş e k i l d e h a f i f l e t i l m i ş t i .”22 Y in e d e h a l k a r a s ı n d a h o ş n u t l u k y a r a t tı v e z a y ıf la y a n L o c a r n o r u h u n u y e n i d e n c a n l a n d ı r m a k iç in b i r f ır s a t d o ğ u r d u . A y r ıc a A lm a n y a ’n ı n y e n i b i r s a y fa a ç tığ ın a M ü tte f ik le r i i n a n d ı r m a s i ­ y a s e tiy le u y u m lu y d u ; d o la y ıs ıy la V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n r e ­ v iz e e d ilm e s i v e d i ğ e r u l u s l a r l a e ş itliğ in y e n i d e n s a ğ la n m a s ı k o ­ n u s u n d a b i r a d ım a tılm ış o ld u . D u r u m b ö y le y k e n , S tr e s e m a n n h e v e s l e f ır s a tı d e ğ e r l e n d i r d i v e A lm a n y a , K e llo g g t e k l if l e r i n i k a b u l e d e n ilk u l u s o ld u . Y in e d e R e n b ö l g e s i v e s a v a ş t a z m i n a t l a r ı k o n u s u n d a n i ­ h a i a n la ş m a , a z ım s a n a m a y a c a k ö n e m d e b i r h e d e f o l a r a k k a ld ı. 1 9 2 9 y ılı n ın b a ş ın d a , h ü k ü m e t A lm a n y a ’n ı n D a w e s P la n ı k a p ­ s a m ı n d a k i y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i y e r i n e g e ti r e m e y e c e ğ in i n v e b i r a n la ş m a y a v a r ılm a d ığ ı ta k d i r d e y a b a n c ı y a tı r ım c ı l a r ın ı n A lm a n e k o n o m i s in e g ü v e n in i k a y b e d e c e ğ in i n a ç ık ç a f a r k ın d a y d ı. A l­ 22 S teiner, T h e L igh t s T h at F a ile d , s. 5 7 3 . m a n y a ’m n , 1 9 2 4 a n la ş m a s ı n ın g e r e k t ir d iğ i s a v a ş t a z m in a t la r ı ­ n ı n y ıllık t a k s i tl e r i n i ta m o l a r a k ö d e m e k z o r u n d a k a lın c a A B D k r e d i l e r i n i n f a iz le r in i ö d e m e k i ç i n y e te r li k a y n a k b u l a m a y a c a ­ ğ ı b a r iz o l d u ğ u n d a n , A m e r ik a lı b a n k a c ı la r D a w e s P la m ’m n re v iz e e d il m e s i n e y ö n e li k te k lif le r e b i r ö l ç ü d e a ç ık tı. F r a n s ı z la r d a sa v a ş b o r ç la rın ı h e s a b a k a ttığ ı s ü re c e re v iz y o n u k a b u l e t­ m e y e h a z ır d ı. B u a m a ç la M ille tle r C e m iy e ti, A m e r ik a lı g ir iş im ­ ci O w e n D . Y o u n g b a ş k a n lığ ın d a s o r u n u in c e le y e c e k b ir k o ­ m is y o n k u r d u . S o n u ç ta o r ta y a ç ık a n Y o u n g P la n ı ( b k z . Ü ç ü n ­ c ü B ö lü m ) , R e n b ö l g e s i n in ta h liy e e d ilm e s i s o r u n u y l a b i r l ik t e A ğ u s to s 1 9 2 9 ’d a k i L a h e y K o n f e r a n s ı’n d a g e r g i n m ü z a k e r e l e r e s e b e p o l d u . İ n g iliz le r le F r a n s ı z l a r s a v a ş t a z m i n a t l a r ı n d a n a la ­ c a k la r ı p a y k o n u s u n d a b i r b i r i n e g ir d i v e F r a n s ı z la r b i r l ik l e r i n i R e n b ö l g e s i n d e n ç e k m e y i k a b u l e tm e le r i k a r ş ı lı ğ ın d a A l m a n ­ y a ’d a n i m t iy a z la r k o p a r t m a y a ç a lış tı. A n c a k S t r e s e m a n n F r a n ­ s ız l a r ı n s a v a ş ta z m in a t la r ı v e b o r ç l a r ı k o n u s u n d a b i r a n la ş m a y a A lm a n la r k a d a r ç o k ih tiy a ç d u y d u ğ u n u n f a r k ın d a y d ı v e Y o u n g P la n ı’m i m z a la m a m a k la t e h d i t e d e r e k F r a n s ı z la r ın , iş g a l g ü ç le ­ r i n i 3 0 H a z i r a n 1 9 3 0 ’d a ta h liy e e tm e y i k a b u l e tm e le r in i s a ğ la d ı. S tr e se m a n n ’d a n so n ra d ış s iy a s e t İ ş g a l a l t ı n d a k i R e n b ö l g e s i n i n k u r t u l u ş u n u s a ğ la m a k , S tre s e m a n n ’ı n s o n b a ş a r ı s ı o l d u v e b u n u n t a m a m l a n d ı ğ ı n ı g ö r e c e k k a d a r y a ş a y a m a d ı. E k im 1 9 2 9 ’u n b a ş ı n d a S t r e s e m a n n ’a i n m e i n d i; fe lç o l d u , k o n u ş m a y e t i s i n i k a y b e t t i v e b i r k a ç g ü n s o n ­ r a ö l d ü . D e s t e k ç i l e r i , S t r e s e m a n n ’ı “A l m a n y a ’y ı R u h r i ş g a l i ­ n i n b a t a ğ ı n d a n B ü y ü k G ü ç l e r i n s a f la r ın a y ü k s e l t e n v e s o lla s a ğ a r a s ı n d a , c u m h u r i y e t i is t i k r a r a k a v u ş t u r a n ç o k ö n e m l i b i r b a ğ k u r a n ” k iş i o l a r a k g ö r ü y o r d u . 23 L o n d r a ’d a T h e T i m e s k e n d i ­ s i n d e n “A l m a n C u m h u r i y e t i ’n e s a y ıs ız h i z m e t t e b u l u n m u ş ” , “b i r b ü t ü n o l a r a k A v r u p a i ç i n g ö s te r d iğ i ç a b a la r ı d a a y n ı d e ­ r e c e d e k ı y m e tl i ” o l a n “z e k i v e g e r ç e k ç i b i r v a ta n s e v e r ” o la r a k b a h s e d e r k e n ,24 P a r is ’te h a l k ı n ü z ü n t ü s ü “o k a d a r y a y g ın v e iç ­ 23 W righ t, 24 T h e T im es , G u s t a v S t re s e m a n n , 4 E k im 1929. s. 4 9 3 . t e n ” id i k i, “n e r e d e y s e ö n e m l i b i r F r a n s ı z d e v le t a d a m ı ö l m ü ş ” g i b i y d i .25 A n c a k k e n d i ü l k e s i n d e k i s a ğ c ı m u h a l i f l e r i ç i n A l­ m a n y a ’y ı B a tı’y a s a t a n b i r h a i n d e n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild i. Ö l d ü ­ ğ ü z a m a n S t r e s e m a n n , D N V P v e N a z i le r t a r a f ı n d a n d ü z e n l e ­ n e n Y o u n g P la m ’n a ili ş k in b i r r e f e r a n d u m la m ü c a d e le e tm e y e h a z ır la n ı y o r d u . 1 9 2 9 ’d a A lm a n y a ’n ı n 1 9 1 9 ’d a k e n d i s i n e d a y a ­ tıl a n u l u s l a r a r a s ı k ıs ı t la m a l a r a ta b i o lm a d ığ ı d o ğ r u o ls a d a , b a ­ r ış ç ıl r e v i z y o n s iy a s e ti m il li y e tç i le r i n ta le p e ttiğ i d a h a k a p s a m ­ lı s o n u ç l a r ı s a ğ la y a m a m ış tı. E u p e n - M a l m e d y ’n i n m a li ta v iz le r k a r ş ı l ı ğ ı n d a A lm a n y a ’y a ia d e e d ilm e s i p l a n ı , A ğ u s to s 1 9 2 6 ’d a F r a n s ı z la r t a r a f ı n d a n s e k te y e u ğ r a t ı lm ış t ı. M a li b a s k ı u y g u la y a ­ r a k P o lo n y a ’y ı s ı n ı r ı n re v iz e e d ilm e s in e i k n a e tm e ç a b a la r ı is e P o lo n y a e k o n o m i s in e y ö n e li k u l u s l a r a r a s ı b i r k u r t a r m a o p e r a s ­ y o n u y l a s u y a d ü ş m ü ş t ü . D o la y ıs ıy la , S t r e s e m a n n ’ı n ö n c e k i b e ş y ıld a e ld e e ttiğ i b a ş a r ıla r a k a r ş ı n , A lm a n y a ’n ı n b a ş lıc a h e d e f le r i (s a v a ş t a z m i n a t l a r ı n ı n s o n b u l m a s ı, d o ğ u d a k i t o p r a k l a r ı n g e ri a lın m a s ı v e s il a h la n m a d a e ş itlik ) g e r ç e k le ş e m e m iş ti. S t r e s e m a n n ’ı n ö l ü m ü n d e n s o n r a D ış iş le ri B a k a n lığ ı, p a r t i d e n ç a lış m a a r k a d a ş ı J u l i u s C u r t i u s ’u n e lle r in e te s lim e d ild i. S a v a ş s ır a s ın d a t o p ç u s u b a y ı o l a r a k ik i ş e r e f m a d a ly a s ı a la n e s a s lı b ir m illiy e tç i o la n C u r t iu s , s e le f in in iz le d iğ i B a tı y a n lıs ı s iy a s e ti d e ­ ğ iş tir m e y i u z u n z a m a n d ı r i s t i y o r d u ; a n c a k d ış iş le r i b a k a m o la ­ r a k n e r e d e y s e i l k i c r a a t ı Y o u n g P l a m ’n ı R e i c h s t a g ’d a n g e ç i r ­ m e k o ld u . B u d a a ş ır ı s a ğ ın n e f r e ti n i k a z a n m a s ı n a n e d e n o l d u v e D N V P , S t a h l h e l m v e N a z i le r i n a m a n s ız s a l d ı r ı la r ın ı n h e d e f i h a li n e g e ld i. C u r t i u s , H e i n r i c h B r ü n in g h ü k ü m e t i n d e d e d ış iş ­ le r i b a k a n ı o l a r a k k a ld ı a n c a k n e r e d e y s e b a ş la n g ı ç t a n iti b a r e n A lm a n d ış s iy a s e ti v ite s d e ğ iş tir d i. B r ü n in g i k ti d a r a g e ld iğ in d e s iy a s e te n n e u z la ş m a c ı n e d e ç a tış m a c ı b i r p r o g r a m a b a ğ lıy d ı v e b u n u n s o n u c u n d a s iy a s e ti ç o ğ u n lu k l a a r a d a k a ld ı; ü l k e d e k i m u h a l if l e r i t a r a f ı n d a n “y a h iç ta v iz v e r m e m e k l e y a d a y e te r in c e ‘m il li ’ o l m a m a k l a ” s u ç l a n ı y o r d u .26 A n c a k y a ln ız c a u l u s l a r a r a 25 C o u n t H arry K essler, s. 3 6 8 . 26 W o lfg a n g J. H e lb ic h , “B e tw ee n S tresem an n an d H itler: T h e fo reig n p o lic y o f the B rün in g g o v e m m e n t”, W o r l d P o l i t i c s , cilt 12, sayı 1, 1 9 5 9 , s. 26. T h e D ia ri e s o f a C o s m o p o lit a n 1 9 1 8 - 1 9 3 7 , Londra, 2 0 0 0 , C um h urbaş ka nı H indenburg (o rta da ) ve Prusya D ev let B aşk anı Otto B ra un’un (sa ğd a ) Ren bölgesinin işgalden kurtuluşu k u tla m a la rın a k a tılm a k üzere Koblenz'e gelişi, 2 2 Tem m uz 19 30 (B undesarchiv, Bild 1 0 2 -1 0 1 6 8 / B ilinm iyor / C C -BY -S A). sı a re n a d a b a ş a rı k a z a n m a s ın ın ü lk e iç in d e k i k o n u m u n u g ü çle n d ir e b ile c e ğ in in fa r k ın d a o ld u ğ u n d a n , y e n i ş a n s ö ly e A lm a n ­ y a ’n ı n i s t i k r a r s ı z e k o n o m i k v e s i y a s i d u r u m u n u g ü ç l e n d i r e c e k a c il k a z a n ım la r e ld e e tm e k u m u d u y la d a h a id d ia lı b ir d ış s iy a ­ s e t i z l e m e k t e k a r a r l ı y d ı . İ ç s i y a s e t i n k u t u p l a ş m a s ı v e 1 9 2 9 ’d a n s o n r a y e n i d e n e k o n o m i k k r i z i n o r t a y a ç ı k m a s ı , g e r ç e k t e , S tr e s e m a n n ’m a k s i n e B r ü n i n g ’i n s i y a s e t i n i n m e y v e v e r m e s i n i b e k le y e m e y e c e ğ i a n la m ın a g e liy o rd u : S o n u ç e ld e e tm e s i g e r e k iy o r­ d u , h e m d e a c il e n . B r ü n i n g ç o ğ u z a m a n M ü t t e f i k l e r i , A l m a n y a ’n ı n e k o n o m i k k r iz in in g e rç e k s e b e b i o la ra k g ö r d ü ğ ü s a v a ş ta z m in a tla r ın ı ip ­ ta l e tm e y e ik n a e tm e k u m u d u y la fe la k e te y o l a ç a n b ir e k o n o ­ m i s i y a s e t i i z l e m i ş o l m a k l a s u ç l a n ı r . O y s a “A l m a n y a ’n ı n A v ­ r u p a ’d a k i e n y ü k s e k i ş s i z l i k o r a n ı n a s a h i p o l m a s ı n ı ” y a d a b u ­ n u n g e t i r e c e ğ i z o r l u k l a r ı a s l a p l a n l a m a m ı ş t ı r . 27 Z a t e n b u , t o p ­ lu m u n b a h ts ız k e s im in e y ö n e lik b a b a c a n ta v rın a ta m a m e n a y ­ 27 W illia m L. P atch , H e in ric h B rü n in g a n d t h e D is s o lu t io n o f t h e W e im a r R e p u b li c, C am b ridge, 1 9 9 8 , s. 151. k ı r ı o l u r d u . Ş a n s ö ly e n in b a ş la n g ı ç t a k i n i y e t i a s lın d a tic a r e t faz ­ l a s ı n ın o l u ş m a s ın a iz in v e r m e k v e b ö y le c e i h r a c a t s e k t ö r ü n d e i s t i h d a m y a r a t ıp u l u s l a r a r a s ı a r e n a d a s a v a ş ta z m in a t la r ın ı s a v u ­ n a n la r ı s u s t u r a r a k B r ita n y a v e F r a n s a ’y a Y o u n g P la n ı’m r e v iz e e tm e le r i iç in b a s k ı y a p m a k tı. A n c a k k ıs a s ü r e s o n r a tic a r e t faz ­ l a s ı n ın 1 9 3 0 ’d a 1 ,6 m i l y o n d a n 1 9 3 2 ’d e 2 ,9 m ily o n a ç ık m a s ın a k a r ş ı n i h r a c a t ı n a r tm a d ığ ı, s a d e c e i t h a l a t t a n d a h a y a v a ş k ü ç ü l ­ d ü ğ ü a n la ş ıld ı. B u g e rç e k , a ş ır ı s a ğ d a n g e le n b a s k ıla r la b i r l e ş t i ­ ğ in d e , h ü k ü m e t i y e n i b i r y o la s o k t u v e d a h a e t k i n v e ıs r a r c ı b ir d ış s iy a s e t iz le m e y e b a ş la m a s ın a y o l a ç tı. O c a k 1 9 3 1 ’d e M ille t­ l e r C e m iy e ti K o n s e y i, A lm a n y a ’n ı n L e h a z ın l ık s iy a s e tin in a y ­ r ım c ı o l d u ğ u v e ik i ü l k e a r a s ı n d a k i s ı n ı r ç e k iş m e s i n in k a y n a ­ ğ ı n d a b u n u n y a ttığ ı g ö r ü ş ü n ü ü s t ü k a p a lı b i r ş e k ild e k a b u l e t­ ti. B u n d a n k ıs a b i r s ü r e s o n r a , A lm a n y a î n g il iz l e r e 1 9 1 8 ’e k a ­ d a r A lm a n D o ğ u A f r ik a s ı o l a n b ö lg e y i k e n d i s ö m ü r g e v a r lığ ı­ n a k a tm a p l a n l a r ı n d a n v a z g e ç m e s i k o n u s u n d a y a p tı ğ ı b a s k ıl a r ­ d a b a ş a r ıy a u la ş tı. A y n ı z a m a n d a A lm a n h ü k ü m e t i , d i ğ e r A v r u ­ p a g ü ç le r iy le s il a h la n m a d a e ş it li k i d d ia s ın d a , R u s la r ın v e İ ta l­ y a n la r ın (v e b i r d e r e c e y e k a d a r I n g iliz le r in ) d e s te ğ in i d e k a z a ­ n a b ild i. B u a r a d a C u r t i u s v e B e r n h a r d v o n B ü lo w ( W e l t p o l i t i k ’in 1 8 9 0 ’l a r d a k i m i m a r ı n ı n y e ğ e n i v e H a z i r a n 1 9 3 0 ’d a n i t i b a r e n D ış iş le r i B a k a n ı ) , A v u s t u r y a ’y la b i r Z o l l u n i o n ( g ü m r ü k b i r l i ­ ğ i) s a ğ la n m a s ı i ç i n b a s t ı r ı y o r d u . İ lk b a ş ta B r ü n i n g g ö n ü l s ü z ­ d ü ; s e le f i g ib i o d a A n s c h lu s s ' a y ö n e li k b u t ü r h a z ı r l ı k h a m l e ­ l e r i n i n a n c a k s a v a ş ta z m in a t la r ı ip ta l e d il d i k t e n s o n r a g e r ç e k ­ le ş tir ile b ile c e ğ in i d ü ş ü n ü y o r d u . A n c a k A v u s tu r y a lI i ş a d a m la r ı ­ n ı n A lm a n y a ’y la d a h a y a k ın e k o n o m i k b a ğ la r k o n u s u n d a g it­ tik ç e a r t a n u m u t s u z ç a ğ r ıla r ı k a r ş ı s ın d a Ş u b a t 1 9 3 1 ’d e p e s e t­ ti. G iz lic e b i r a n tl a ş m a ta s la ğ ı h a z ı r l a n d ı v e k a b in e ta r a f ı n d a n 1 8 M a r t ’ta k a b u l e d ild i; ü ç g ü n s o n r a d a d ü n y a y a d u y u r u l d u . D i p l o m a ti k b i r f ır tın a k o p t u ; F r a n s a v e B r ita n y a (1 9 . y ü z y ıld a k i Z o l l v e r e i n ’m A lm a n b i r l iğ i n in a la m e ti o lm a s ı g ib i, b u a n tl a ş m a ­ n ı n d a ik i d e v le t a r a s ı n d a s iy a s i b i r b i r l iğ i n h a b e r c is i o l d u ğ u n ­ d a n k o r k u y o r d u ) , k o n u n u n M ille tle r C e m iy e ti’n e t a ş ı n m a s ın ı ta le p e tti. A n c a k b u p l a n k ıs a s ü r e s o n r a p a tl a k v e r e n o la y la r ın g ö lg e s in d e k a ld ı. 11 M a y ıs ’ta A v u s t u r y a ’n ı n e n b ü y ü k b a n k a s ı C r e d it - A n s ta l t ’ı n ifla s ı v e a r d ı n d a n A v u s tu r y a - A lm a n b a n k a c ı ­ l ık k r iz i, A v u s tu r y a h ü k ü m e t i n i n B a tılı G ü ç l e r d e n m a li y a r d ım a r a y ış ıy la p r o j e d e n ç e k il m e s i s o n u c u n d a , ö n g ö r ü l e n g ü m r ü k b i r l iğ i n i s u y a d ü ş ü r d ü . G ü m r ü k b i r liğ i f iy a s k o s u , C u r t i u s ’a i ş i n i k a y b e t t i r d i ç ü n k ü B r ü n i n g ’i n d e s te ğ in i, f ik ir b a ş a r ılı d a b a ş a r ıs ız d a o ls a t ü m s o ­ r u m l u l u ğ u k e n d i s i n i n ü s tl e n m e s i k a y d ıy la a la b ilm iş ti. D ış iş le ­ r i B a k a n lığ ın ı b i z z a t Ş a n s ö ly e ü s tl e n d i. E k o n o m i s iy a s e tin i (v e g e n e ll ik l e b u n u n s o n u c u n d a m u h a l e f e t i n k o p a r d ı ğ ı y a y g a r a ­ y ı) M ü t t e f i k l e r e b a s k ı y a p m a n ı n b i r a r a c ı o l a r a k k u l l a n m a k ­ t a n ç e k in m e y e n B r ü n in g , H a z i r a n 1 9 3 1 ’d e k i C h e q u e r s K o n f e ­ r a n s ı n d a i k in c i a c il d u r u m k a r a r n a m e s i n i n n e d e n o l d u ğ u k a r ­ g a ş a y ı, d e v r im t e h d i d i n i n y a n ı s ır a e k o n o m i k ç ö k ü ş ü d e ö n l e ­ m e k iç in s a v a ş t a z m i n a t l a r ı n ı n e r t e l e n m e s i n i n z o r u n l u o l d u ğ u ­ n u n b i r k a n ı t ı o l a r a k s u n d u . B u y a k la ş ım s o n d e r e c e b a ş a r ılı o l­ d u v e 2 0 H a z i r a n ’d a A B D B a ş k a n ı H e r b e r t H o o v e r s a v a ş ta z m i­ n a t l a r ı n ı n b i r y ıllığ ın a d o n d u r u l d u ğ u n u a ç ık la d ı. A n c a k B r ü ­ n i n g h e d e f i n e u l a ş t ığ ı n ı g ö r e m e d e n k o l t u ğ u n d a n a y rıld ı; M a y ıs 1 9 3 2 ’d e H i n d e n b u r g ’u n e tr a f ı n d a k i m u h a f a z a k â r h i z i p t a r a f ı n ­ d a n y e r i n d e n e d ild i. H ü k ü m e t d e ğ iş ik liğ i, y e n i, d a h a s e r t ş e k il d e r e v i z y o n is t b i r d ış s iy a s e ti b e r a b e r in d e g e tir d i. F r a n s a ’y la u z la ş m a y a y a n a ş m a ­ y a n B r ü n in g İ n g iliz le r le m ü z a k e r e v e iş b ir liğ i k o n u s u n d a i s t e k ­ lilik s e r g ile m iş ti; o y s a u l u s l a r a r a s ı d ü z e y d e y e n i h ü k ü m e t e k a r ­ ş ı s o ğ u k lu k , h a le f in i d a h a e tk i li v e t e k ta r a flı b i r y o l iz le y e r e k T e m m u z 1 9 3 2 ’d e c a n ç e k iş e n U l u s la r a r a s ı S ila h s ı z l a n m a K o m is y o n u ’n d a n ç e k ilm e y e z o r la d ı. A y n ı z a m a n d a y e n i ş a n s ö ly e F r a n z v o n P a p e n s a v a ş t a z m in a t la r ın a s o n v e r ilm e s in i g a r a n t i ­ le m e y i b a ş a r d ı; a n c a k b u n u n i ç i n A lm a n y a ’n ı n 3 m ily a r m a r k ­ l ı k n i h a i m i k t a r ı ö d e m e d e n ö n c e k r e d i b i l i t e s i n i ü ç y ıl i ç i n d e d ü z e ltm e s i g e re k iy o rd u . B u p la n h a lk ta n o k a d a r b ü y ü k b ir t e p k i g ö r d ü k i p l a n ı im z a la y a n d e le g a s y o n ü lk e y e d ö n d ü ğ ü n ­ d e ç ü r ü k y u m u r t a y a ğ m u r u n a t u t u l d u . A n c a k L o z a n A n la ş m a s ı v e P a p e n ’i n b i r b ü t ü n o l a r a k d ış s iy a s e tte k i “y e n i y o l u ” , s o n r a k i o la y la r ın g ö lg e s in d e k a ld ı v e b a ş k a b i r s a v a ş t a z m in a t ı g ü n d e - m e g e lm e d i. P a p e n ile h a le f i K u r t v o n S c h le ic h e r ’i n h ız lı d ü ş ü ­ ş ü v e O c a k 1 9 3 3 ’te A d o lf H i t le r ’i n ş a n s ö ly e a ta n m a s ıy la a n la ş ­ m a a s la o n a y la n m a m ı ş o l d u v e A lm a n y a b ö y le lik le b a ş k a h i ç ­ b i r ö d e m e y a p m a d ı. V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n a y ö n e li k t u t u m l a r d a a ç ık ç a g ö r ü ld ü ğ ü g ib i, W e im a r A lm a n y a s ı h e p B ir in c i D ü n y a S a v aş ı’n m g ö lg e s in ­ d e k a ld ı. S a v a ş ın b e k l e n m e d i k ş e k ild e k a y b e d il m e s in i n ü s t ü n e g e le n a n tl a ş m a h ü k ü m l e r i , b i r a ş a ğ ıla n m a v e b ü y ü k b i r h a k a ­ r e t o l a r a k g ö r ü ld ü . V e rs a ille s A n tla ş m a s ı’n a n e r e d e y s e i s t i s n a ­ s ız m u h a l e f e t e d il m e s i n in W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n p a r ç a lı s i­ y a s i a r e n a s ı n d a k i b i r k a ç u z la ş m a n o k t a s ı n d a n b i r i n i o l u ş t u r d u ­ ğ u d ü ş ü n ü l e b i l i r ; o y s a s o l v e s a ğ , ılı m lıla r la r a d i k a ll e r , c u m h u ­ r iy e tç ile r le m illiy e tç ile r a r a s ı n d a k i e n ih tila f lı a la n l a r d a n b i r i y ­ d i. E n b a ş ı n d a n i ti b a r e n , m e r k e z s o l “W e i m a r K o a lis y o n u ” ta ­ r a f ı n d a n b a r ış a n tl a ş m a s ı n ı n z o r l a a n c a k g ö n ü l s ü z c e i m z a la n ­ m a s ı, h a i n o l a r a k d a m g a l a n m a la r ın a v e m u h a l i f l e r i n i n g ö z ü n d e b i z z a t c u m h u r i y e t i n h a k i r g ö r ü lm e s i n e n e d e n o ld u . S o n r a d a n b a r ış a n la ş m a s ı n ın re v iz e e d ilm e s i g e r e ğ in d e b i r o r ta k l a ş m a o l­ d u y s a d a , b u h e d e f e u l a ş m a n ı n a r a c ın ı n n e o la c a ğ ı k o n u s u d e ­ r i n a y r ılık la r a v e a te ş li k a v g a la r a y o l a ç tı. D o la y ıs ıy la , W e im a r d ö n e m i n d e k i A lm a n d ış s iy a s e ti, B a tılı G ü ç le r le ç a tış m a v e u z ­ la ş m a ile a n tl a ş m a k o ş u l l a r ı n ı n ih la li v e u y g u l a n m a s ı a r a s ın d a g id ip g e ld i. S o n u ç ta , b i r b i r i a r d ı n a g e le n ş a n s ö ly e le r v e d ış iş le ­ r i b a k a n la r ı iç s iy a s e tin g e r e k le r iy le j e o p o l i t i ğ i n t a l e p le r in i d e n ­ g e le m e y e ç a lı ş tı k ç a , d ış g ö z le m c i l e r e b ü t ü n b u n l a r g e n e ll ik l e ö z e n s iz v e y a k a s ıtlı ş e k ild e ç a r p ı tı lm ı ş g e liy o r d u . 1 9 2 3 ’e g e l i n d i ğ i n d e i h l a l d e n e m e l e r i , e k o n o m i k ç ö k ü ş v e R u h r iş g a li d ı ş ı n d a h i ç b i r ş e y s a ğ la m a m ış tı. B u d u r u m A lm a n ­ y a ’n ı n u l u s l a r a r a s ı ili ş k il e r d e k i te m e l z a y ıf lığ ın ı e n d a r g ö r ü ş l ü g e r ic ile r h a r i ç h e r k e s e g ö s te r m iş ti; s o r u m l u l u k s a h ib i v e ılım lı s iy a s e tç ile r in t ü m ü , A lm a n y a ’n ı n e s k i s t a t ü s ü n e k a v u ş m a s ın ı n v e i ç e r id e y a ş a d ığ ı z o r l u k l a r ı n b a z ıl a r ı n ı ç ö z e b i lm e s in i n t e k y o ­ lu n u n m ü z a k e re le r o ld u ğ u n a ik n a o lm u ş tu . H e r şey b ir y a n a , S t r e s e m a n n v e d e s te k ç ile r i, A lm a n y a ’n ı n k u r t u l u ş u n u n e k o n o ­ m id e o l d u ğ u n u g ö r m ü ş ; “V e r s a ille s p r a n g a s ı n d a n ” k u r t u l m a - n ı n y o l u n u n y a l ı t ı l m ı ş l ı k t a n v e m u h a l e f e t t e n d e ğ il, u l u s l a r a ­ r a s ı t o p l u l u ğ a d a h a fa z la e n te g r e o l m a k t a n g e ç ti ğ in i a n l a m ı ş ­ tı. F a k a t S t r e s e m a n n ’ı n u l u s l a r a r a s ı iliş k ile r d e y u m u ş a m a s iy a ­ s e ti A lm a n y a ’n ı n y e n i d e n A v r u p a s iy a s e ti n in a n a o y u n c u l a r ı n ­ d a n b i r i h a li n e g e lm e s in e b ü y ü k k a t k ı d a b u l u n d u y s a d a , S tr e ­ s e m a n n s a v a ş ta z m in a t la r ın a i li ş k in n i h a i a n la ş m a , s il a h la n m a e ş itliğ i, A v u s t u r y a ’y la b ir le ş m e v e d o ğ u d a k a y b e d il e n t o p r a k l a ­ r ı n g e ri a lın m a s ı h e d e f l e r i n i g e r ç e k le ş tir e m e d i. S o n u ç ta A lm a n ­ y a ’n ı n b u a m a ç la r a u l a ş m a d a m e s a f e k a t e tm e s i, a n c a k A d o lf H i t le r ’i n s a ld ı r g a n v e s a v a ş ç ı s iy a s e tiy le m ü m k ü n o la b ild i. S t r e s e m a n n ’ı n ö l ü m ü n d e n s o n r a u z la ş m a v e ta v iz s iy a s e ti b ı ­ r a k ı l d ı . B ü y ü k B u h r a n A v r u p a ’y ı p e n ç e s i n e a lı p , İ ta ly a v e J a ­ p o n y a ’d a k i s a ld ı r g a n m il liy e tç i r e j i m l e r e m p e r y a l i s t m a c e r a l a ­ ra a tı lm a y a b a ş la d ı ğ ın d a , t ü m ü l k e l e r i n h ü k ü m e t l e r i ta v iz v e r ­ m e k t e n u z a k la ş a r a k k e n d i e k o n o m i k v e s iy a s i ç ık a r la r ın ı k o r u ­ m a y a y o ğ u n la ş tı. A y n ı z a m a n d a , a ş ı n u ç l a r d a k i p a r t i l e r d e n g e ­ l e n y e n i iç b a s k ıla r , B r ü n in g v e P a p e n h ü k ü m e t l e r i n i n , iç e r id e ­ k i s o r u n l a r ı d ış s iy a s e tte k i b a ş a r ıla r la y a tı ş tı r m a u m u d u y l a d a ­ h a ı s r a r c ı b i r s iy a s e t iz le m e y e b a ş la m a l a r ı n a n e d e n o ld u . B u s i­ y a s e t b i r n e b z e b a ş a r ılı o l d u y s a d a ( T e m m u z 1 9 3 2 ’d e s a v a ş ta z ­ m i n a t l a r ı f iile n s o n b u l d u ) , s o n u ç t a r a d i k a l s a ğ ın e lin i k u v v e t ­ l e n d i r d i. N a z i le r i n d e s te ğ in i a z a l tm a k b i r y a n a , b u k ü ç ü k z a f e r ­ l e r m illiy e tç ile r in , r e v i z y o n u n a n c a k ç a tış m a y la s a ğ la n a b ile c e ğ i i d d ia s ın ı d o ğ r u l a r g ib i g ö r ü n ü y o r d u . H i t le r ’i n g e r ilim i t ı r m a n ­ d ı r m a s iy a s e ti n in 1 9 3 6 ’d a R e n b ö l g e s i n in y e n i d e n s il a h l a n d ı r ı l ­ m a s ı v e 1 9 3 8 ’d e A v u s tu r y a ’y la A n s c h lu s s k o n u s u n d a g ö r ü n ü r d e s a ğ la d ığ ı b a ş a r ı, b u t ü r f ik ir le r i d a h a d a g ü ç le n d i r d i v e s o n u ç ­ ta H i t le r 1 9 1 8 ’d e k a y b e d ile n d o ğ u t o p r a k l a r ı n ı g e r i a lm a k iç in E y lü l 1 9 3 9 ’d a P o lo n y a ’y ı iş g a l e tt iğ i n d e B r ita n y a v e F r a n s a ’y la s a v a ş a z e m i n h a z ır la d ı. BEŞİNCİ BÖLÜM W e i m a r T o p l u m u v e Kü l t ü r ü 1 9 1 8 ile 1 9 2 3 a r a s ı n d a k i d ö n e m i n s iy a s i v e e k o n o m i k k a r g a ­ ş a l a r ı n d a n s o n r a , W e i m a r C u m h u r i y e t i 1 9 2 4 ile 1 9 2 9 a r a s ı n ­ d a k ıs a b i r g ö r e l i b a r ı ş v e r e f a h d ö n e m i y a ş a d ı. B u d ö n e m d e , A lm a n y a b i r t ü r e k o n o m i k v e s iy a s i n o r m a l li ğ e d ö n m ü ş v e s o ­ n u ç t a d ü n y a n ı n m o d e m s a n a y ile ş m iş ü l k e l e r i a r a s ı n d a y e r i n i y e n i d e n a la c a ğ ı b i r k o n s o li d a s y o n d ö n e m i n e g ir m iş e b e n z iy o r ­ d u . A n c a k i m p a r a t o r l u k d ö n e m i n d e A lm a n t o p l u m u n d a b u l u ­ n a n d e r i n a y r ım la r v a r lığ ın ı s ü r d ü r d ü v e b a z ı d u r u m l a r d a d a h a d a b e li r g in l e ş t i. “W e i m a r K o a l is y o n u ” p a r t i l e r i n i n i le r ic i t o p ­ l u m s a l s iy a s e t a ra c ılığ ıy la d e m o k r a s iy e b a ğ lı lı k a n la y ı ş ın ı g e ­ liş t ir m e v e m a d d i k o ş u ll a r ı iy ile ş tir m e ç a b a l a n , t o p l u m d a k i d e ­ z a v a n ta jlı k e s im le r in d u r u m u n u b i r n e b z e o l s u n iy ile ş tir d iy s e d e , b ü y ü k z e n g in l ik v e s t a t ü f a r k lılık la r ı d e v a m e tti v e ö z e llik ­ le 1 9 2 8 ’d e n s o n r a d e v le t in r e f a h ı s a ğ la m a y a y ö n e li k h a r c a m a l a ­ r ı s ü r e k l i b i r ç e k iş m e k o n u s u o ld u . B ü y ü k S a v a ş ’ı n b e r a b e r i n ­ d e g e tir d iğ i v e k a d ı n l a n n ö z g ü r le ş m e s i v e k u ş a k ç a tış m a s ı g ib i t o p lu m s a l a n la ş m a z l ık a la n l a n n a y o ğ u n l a ş a n d e m o g r a f ik d e ğ i­ ş ik l i k le r is e b u t ü r y e r le ş ik t o p lu m s a l a y r ı m l a n y a ln ız c a k ö r ü k ­ l e m iş o ld u . B u s o r u n l a r , 1 9 1 4 ’t e n ö n c e d e v a r d ı a n c a k 1 9 2 0 ’le rd e y e n i b i r a n la m k a z a n d ı. W e i m a r A lm a n y a s ı a y n ı z a m a n d a , b i r t a r i h ç i n i n s ö z le r iy le , “m o d e r n A v r u p a lı l a r ın to p lu m s a l v e k ü l t ü r e l g e le n e k le r in i n s ı ­ n ı r l a r ı n ı t e s t e ttiğ i b i r m a h ş e r l a b o r a t u v a r ı ” 1 h a li n e g e ld i. M o ­ d e r n l i ğ i n g e tir d iğ i t o p lu m s a l d e ğ iş ik lik le r c u m h u r i y e t i n i lk y ı l ­ l a r ı n ı n s iy a s i v e e k o n o m i k k a r g a ş a la r ıy l a b i r l e ş i n c e d ö n e m i n k ü l t ü r ü n d e y a n s ı m a s ı n ı g e n iş ş e k i l d e b u l a n g ü ç l ü b i r e n d iş e d o ğ u r d u . A lm a n r e s s a m la r , m im a r l a r v e b i li m i n s a n l a r ı , A v r u ­ p a a v a n g a r d ın ı n v i tr in i o l d u v e A lm a n y a , y e n i f ik ir le r in v e y e ­ n i t e k n o l o ji l e r i n k a y n a ğ ı o l a r a k i ti b a r k a z a n d ı. A n c a k p e k ç o k A lm a n b u k e n t l i m o d e r n l i k k ü l t ü r ü n e c id d i ş e k ild e y a b a n c ı la ş ­ m ış tı; A lm a n i ş y e r le r in i n “A m e r i k a n la ş m a s ı n d a n ” c a z m ü z i ğ i ­ n e k a d a r h e r ş e y e s a ld ır ıy o r v e a v a n g a r t s a n a t ı d e je n e r e , d e k a ­ d a n v e A l m a n l ık t a n u z a k g ö r ü y o r d u . Eski seçk in ler: A risto k ra si v e su b a y la r A s k e r î b o z g u n a v e c u m h u r i y e t i n i la n ın a d a ir h a b e r l e r , P r u s y a a r i s t o k r a s i s i t a r a f ı n d a n ş o k v e d e h ş e t i n b i r k a r ı ş ım ıy l a k a r ş ı ­ l a n m ış tı. P e k ç o k Ju n k e r iç in ( b k z . s. 9 ) A lm a n d e v le ti H o h e n z o ll e r n m o n a r ş is iy le g ö b e k te n b a ğ lıy d ı v e b i r i o l m a d a n d i ğ e r i ­ n i n d e o la m a y a c a ğ ı d ü ş ü n ü l ü y o r d u . Ç o ğ u , m o n a r ş i d e n c u m ­ h u r i y e t e g e ç iş te , i n a n d ı k l a r ı v e ç o c u k l u k t a n i t i b a r e n g ü v e n ip h a y r a n o l d u k l a r ı h e r ş e y in ç ö k ü ş ü n ü g ö r ü y o r d u . B u d u r u m , g ü ç lü b i r y e r i n d e n e d ilm e h i s s i n e v e k a y g ıy a y o l a ç tı; W e im a r a n a y a s a s ın a i ç k i n o l a n b i r k a ç t o p lu m s a l m ü h e n d i s l i k ö n l e m i n ­ d e n b i r i , a r i s t o k r a t r ü t b e l e r i n i n v e u n v a n l a r ı n ı n k a ld ı r ıl m a s ı, b u h i s l e r i d a h a d a k u v v e tl e n d ir d i. A y r ıc a e s k i t o p lu m s a l v e ti­ c a r i f a a liy e t y ü r ü t e n s e ç k i n l e r i n D V P v e D N V P ile h â lâ s iy a ­ s i s e s l e r i n i d u y u r a b i l m e le r in e k a r ş ı n , e tk ile r i, e n a z ın d a n H in d e n b u r g ’u n c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı n ı n s o n g ü n l e r i n e k a d a r , B ism a r c k v e II. W i l h e l m g ü n l e r i n e k ıy a s la s o n d e r e c e a z a lm ış tı. A n c a k , b ü y ü k ş i r k e t v e t o p r a k s a h ip l e r i ö n e m l i ö l ç ü d e s iy a s i v e e k o n o m i k e tk i s a h ib i o lm a y a d e v a m e tti. D e v r im d e n s o n r a , d a h a fa z la s iv il a y a k la n m a y a y o l a ç a c a ğ ın d a n v e ş e h ir le r e y iy e ­ c e k te d a r i k i n i t e h lik e y e a ta c a ğ ın d a n k o r k t u ğ u i ç i n W e im a r K o ­ a lis y o n u t o p r a k r e f o r m u g e r ç e k le ş tir m e y e i s te k li d e ğ ild i. D o la ­ 1 D a v id C lay Large, B e rlin : A M o dem H istory, Londra, 2 0 0 1 , s. 158. y ıs ıy la a r i s t o k r a t l a r ı n s a h ip o l d u ğ u b ü y ü k a r a z ile r e d a y a lı P r u s ­ y a s is t e m i v a r l ı ğ ım k o r u d u , h a t t a h a z i n e t a r a f ı n d a n s ü b v a n s e e d ild i. T o p r a k l a r ı n % 4 1 ’i b u s ın ıf a a it ti v e ç o ğ u y ü z y ıl la r d ır a y ­ n ı a il e n in e li n d e y d i. B u b ü y ü k t o p r a k s a h ip l e r i , y e r e l y ö n e t i m ­ le r d e s iy a s i n ü f u z s a h ib i o lm a y a d e v a m e tti; h a t t a 1 9 2 7 ’d e b i ­ le P r u s y a ’d a k i y e r e l y e tk i li l e r i n ( L a n d r â t e ) % 2 4 ’ü a s ilz a d e y d i. D o ğ u P r u s y a ’d a , L a n d s c h a f t ’m 3 2 ü y e s i n d e n y a ln ız c a a ltı ta n e s i Ju n k e r i k e n , k a la n l a r ı n ç o ğ u n u n h e r b i r i n i n 2 0 0 h e k t a r d a n b ü ­ y ü k a r a z ile r i v a r d ı .2 A n c a k P r u s y a lı Ju n k e r 'l e r i n c id d i ö l ç ü d e s i­ y a s i n ü f u z k a z a n m a la r ı C u m h u r b a ş k a n ı H i n d e n b u r g ’u n y a ş lılı­ ğ ın d a g e r ç e k le ş ti. Z a t e n t o p r a k s a h i p l e r i n i n v e a s k e r î s e ç k i n l e ­ r i n m e n f a a t l e r i n e s e m p a t i d u y a n y a ş lı f e ld m a r e ş a l, 1 9 2 7 ’d e s e k ­ s e n i n c i y a ş g ü n ü d o la y ıs ıy la k e n d i s i n e N e u d e c k m ü l k ü h e d i ­ y e e d ilin c e , b u ç e v re y e d a h a d a fa z la d a h il o ld u . B u n d a n s o n r a H in d e n b u rg z a m a n ın ın ç o ğ u n u m ü m k ü n o ld u ğ u n c a k ırd a g e ­ ç ir d i v e a r i s t o k r a t k o m ş u l a r ı y l a s o s y a l l e ş i r k e n , t a r ı m s a l f iy a t­ la r la k iş is e l o l a r a k ilg ile n e n b i r b ü y ü k t o p r a k s a h ib i h a li n e g e l­ d i. B ö y le lik le Ju n k e r ’ le r c u m h u r i y e t i n s iy a s i v e e k o n o m i k y a ş a ­ m ı n d a o r a n t ı s ı z b i r n ü f u z a s a h ip o la b ild i v e b i r d e r e c e y e k a d a r , i m p a r a t o r l u k z a m a n ın d a s e f a s ın ı s ü r d ü k l e r i s e ç k i n k o n u m u n a y e n i d e n u la ş a b ild i. E s k i a r i s to k r a s i, R e ic h s w e h r ’i n ü s t k a d e m e le r in d e h â k i m o l­ m a l a r ı d o la y ıs ıy la k a m u s a l y a ş a m d a d a ö n e m l i b i r e tk iy e s a h i p ­ ti. S a v a ş z a m a n ı n d a k i 3 ,8 m il y o n k iş ilik o r d u n u n ( h a t t a s a v a ş ­ t a n ö n c e k i 7 0 0 b i n k i ş i l ik d a im i o r d u n u n d a ) V e r s a ille s A n tla ş m a s ı’n ı n ta le p e ttiğ i g i b i 1 0 0 b i n k iş iy e in d ir il e b il m e s i iç in , h e r d ö r t s u b a y d a n ü ç ü , y a n i to p la m d a 2 0 b in k iş i g ö re v d e n a lın ­ m ış tı. G ö r e v d e k a l a n l a r b ü y ü k ö l ç ü d e s a v a ş s ı r a s ın d a v e /v e y a ö n c e s i n d e a la y la r a k o m u t a e d e n k ı d e m li s u b a y la r ile G e n e l k u r ­ m a y ’d a g ö r e v li g e n ç m u v a z z a f s u b a y la r v e s a v a ş a l a n ı n d a b ö ­ l ü k le r e k o m u t a e d e n a z s a y ıd a k ı d e m s iz s u b a y la r ( N C O ’la r ) v e ­ y a k ı d e m li a s ts u b a y la r o ld u . M u v a z z a f s u b a y la r ın v e /v e y a k u r ­ m a y s u b a y la r ın t e r c i h e d ilm e s i, s a v a ş z a m a n ı n d a k i s u b a y la r ın o n ik id e o n b i r i n i o l u ş t u r a n o r t a s ın ı f y e d e k s u b a y la r ın ç o ğ u ­ n u n s iv il y a ş a m a d ö n m e s i v e s a v a ş s o n r a s ı n d a o r d u d a e s k i i m ­ 2 F. L. C arsten, A H i s t o r y o f t h e P r u s s i a n Ju n k e r s , A ld ersh o t, 1 9 8 9 , s. 1 5 5 -1 5 8 . p a r a t o r l u k s e ç k i n l e r i n i n h â k i m i y e t i n i n s ü r m e s i a n la m ın a g e li­ y o r d u . Ç o ğ u a s ilz a d e , o ğ u l l a r ı n ı n d e v r i m d e n s o n r a y e n i c u m ­ h u r i y e t o r d u s u n d a g ö r e v y a p m a s ı n ı r e d d e t ti y s e d e , 1 9 2 2 ’d e a r ­ tık b u t ü r itira z la r s o n b u lm u ş v e a s k e r lik g e n ç a ris to k r a tla r i ç i n t e k r a r s a y g ın b i r m e s l e k o l a r a k g ö r ü lm e y e b a ş la m ış tı. Y i­ n e d e , O r d u K o m u t a n l ığ ı n ı n te m e l h e d e f i, g e n iş le tilm iş o r d u ­ n u n ç e k ir d e ğ i n i o l u ş t u r a b i l e c e k p r o f e s y o n e l v e s o n d e r e c e e t­ k i li b i r s a v a ş g ü c ü o l u ş t u r m a k tı . D o la y ıs ıy la t e r f ile r a s la y a ln ız ­ c a s ın ıf s a l v e y a t o p lu m s a l s ta t ü y e g ö r e y a p ıl m ı y o r d u . S u b a y lık b a ş v u r u s u n d a b u l u n a n a s il z a d e l e r i n y in e d e m i n i m u m e ğ itim ş a r t la r ın a u y g u n o lm a la r ı; g ö r e v le n d ir il e b il m e l e r i iç in d ö r t b u ­ ç u k y ı ll ık e ğ itim p r o g r a m ı m b a ş a r ıy la t a m a m l a m a la r ı v e b ö y le c e z e k â v e y e te n e k le r in i k a n ıt la m a la r ı g e r e k i y o r d u . G e r ç i b u d u r u m d a a l t s ı n ı f l a r d a n g e le n e r k e k l e r e k ıy a s la d a h a y ü k s e k b i r e ğ itim s t a n d a r d ı n a s a h ip o la n ü s t v e o r ta s ın ı f ta n g e le n e r ­ k e k l e r i n ş a n s ı n ı a r t ı r ı y o r d u . 1 9 2 5 ’te , 3 8 g e n e r a l i n 2 1 ’i a s ilz a ­ d e y d i; R e ic h s w e h r ’d e k i 9 0 y a r b a y ı n d a 4 0 ’ı a r i s t o k r a t a ile le r d e n g e liy o r d u . 1 9 3 1 ’d e , 4 1 g e n e r a li n 1 9 ’u v e 1 0 4 y a r b a y ı n 3 8 ’i a s il­ z a d e y d i. O r d u n u n t a m a m ı n d a a s ilz a d e le r o r a n t ı s ı z b i r ş e k ild e t e m s il e d il iy o r d u ; 1 9 2 0 ’d e o r d u g ü c ü n ü n % 2 1 ,7 ’s i a s il z a d e y ­ k e n , b u o r a n 1 9 2 6 ’d a % 2 0 ,5 ’e d ü ş m ü ş a n c a k 1 9 3 2 ’d e t e k r a r % 2 3 ,8 ’e ç ık m ış tı. B u o r a n l a r n ü f u s u n ta m a m ıy la k a r ş ı la ş t ır ıl m a ­ lıd ır : A r is to k r a s i, n ü f u s u n y a ln ız c a y a k la ş ık % 0 ,1 4 ’ü n ü o l u ş t u ­ r u y o r d u . W e im a r s iy a s e tç ile r i, b u d e n g e s iz liğ in f a r k ı n d a y d ı v e S P D d e f a la r c a s is t e m i d e ğ iş tir m e y e v e F r a n s ı z o r d u s u n d a o l d u ­ ğ u g ib i, N C O ’l a r ı n k e n d i l i ğ i n d e n s u b a y k a d e m e s in e te r f i e tm e ­ y e h a k k a z a n m a s ı n ı s a ğ la m a y a k a lk ış tı; h a t t a b u n u 1 9 2 9 ’d a k i p a r t i k o n f e r a n s ın d a , p a r t i n i n s a v u n m a s iy a s e ti n in te m e l p r e n ­ s i p l e r i n d e n b i r i o l a r a k b e n im s e d i. A n c a k , R e i c h s w e h r ’i n t o p ­ l u m s a l b i le ş i m i n i (v e d o la y ıs ıy la s iy a s i g ü v e n il ir l iğ i n i) d e ğ iş ­ tir m e y e y ö n e li k b u t ü r ç a b a la r , s u b a y l a n n u z la ş m a z t u t u m u v e a s k e r î p e r s o n e l i n i t i r a z l a n n e d e n iy l e s o n u ç s u z k a ld ı .3 3 B kz. Kari D em eter, T h e G e rm a n O ffic e r- C o rp s in S o c ie t y an d State 1 6 5 0 - 1 9 45, ç ev . A n g u s M a lco lm , L ondra, 1 9 6 5 , s. 4 7 -5 8 ; G. A. C raig, T h e P o l i t i c s o f t h e P r u s s i a n A r m y i 6 4 5 -1 9 4 5 , N e w York, 1 9 6 4 , s. 3 9 3 -3 9 6 ; C arsten, A H i s t o r y o f t h e P r u s s i a n Ju n k e r s , s . 1 6 1 -1 6 2 ; D a v id S to n e, F igh ti n g f o S t o ry o f t h e G e rm a n S o ld ie r f r o m 16 4 8 t o t h e P re s e n t D a y , r the F a t h e rla n d : T h e Londra, 2 0 0 6 , s. 3 0 8 . K ırsal alan A r i s t o k r a s i n i n e s k i to p lu m s a l , e k o n o m i k v e s iy a s i g ü c ü n ü b i r d e r e c e y e k a d a r k o r u d u ğ u b a ş k a b i r a la n d a k ı r s a l b ö l g e l e r d i , ö z e llik le d e E lb e n e h r i n i n d o ğ u s u n d a t a h ı l y e t i ş t i r i l e n b ö l g e ­ le r . B u d u r u m u n n e d e n i k ı s m e n , g e le n e k s e l h a y a t t a r z l a r ı n ı n v e b a ğ lı lı k l a r ı n k ı r s a l a la n d a d a h a u z u n ö m ü r l ü o lm a s ı v e k ı s ­ m e n d e b i r d e r e c e y e k a d a r s ın ı f b a r i y e r l e r i n i a ş a n m e t r o p o l k a ­ p i t a l i z m i k a r ş ı s ı n d a g i tt ik ç e g e liş e n b i r d a y a n ış m a d u y g u s u y ­ d u . A v r u p a ’n ı n k a la n ı n d a o l d u ğ u g ib i A lm a n y a ’d a d a k e n t l e ş ­ m e e ğ ilim i 19. y ü z y ıl ın o r t a l a r ı n d a n i t i b a r e n t o p l u m a d a m g a ­ s ın ı v u r m u ş t u a n c a k m o n a r ş i n i n ç ö k ü ş ü v e y e n i c u m h u r i y e t i n k u r u l u ş u y l a b i r l i k t e b u e ğ ilim y o ğ u n l a ş m ış v e ö n e ç ık m ış g ö ­ r ü n ü y o r d u . A lm a n y a ’n ı n k ı r s a l b ö l g e l e r i n d e k i p e k ç o k k iş i a ç ı­ s ı n d a n c u m h u r i y e t i n g e liş i, “s o s y a liz m , ta r ım s a l f iy a tla r d a d a ­ h a fa z la d e v le t d e n e t i m i v e p a r l a m e n t o s iy a s e tin e k e n t l i t ü k e ­ t i c i n i n s e s i n i n h â k i m o lm a s ı a n la m ın a g e l i y o r d u ” ;4 d a h a i d d i ­ a lı b i r i ş g ü c ü ; s t a t ü k a y b ı; d a h a a z ç a lış m a s a a tiy le d a h a fa z la ü c r e t a lm a k i ç i n s ü r e k l i k e n t l e r e y ığ ılm a d a b u k o r k u l a r ı n ı p e ­ k i ş t i r i y o r d u . P r u s y a ’d a ta r ı m , y ı ll a r d ı r k a lite s iz t o p r a k , p a z a r la ­ r a u la ş m a y ı z o r l a ş tı r a n y e te r s iz a lty a p ı, y ü k s e k ü r e t i m m a liy e t­ l e r i v e d ü ş ü k v e r i m li li k te n m u s t a r i p k e n , b u n l a r d ü ş ü k g ıd a fi­ y a tla r ı, y u r t d ı ş ı n ı n a r t a n r e k a b e t g ü c ü v e y ü k s e k faiz o r a n l a r ı y ­ la b i r l e ş i n c e t a r ı m s e k t ö r ü i ç i n z o r l u b i r e k o n o m i k o r t a m y a r a ­ t ıy o r d u . E n f la s y o n s ır a s ın d a b o r ç l a r ı n ı ö d e m e y i b a ş a r a n la r b ile 1 9 2 4 ’t e n s o n r a h ı z la y e n i d e n b o r ç l a n d ı v e 1 9 2 7 ’y e g e lin d iğ in d e ç o ğ u ç if tç i a y a k ta k a la b ilm e m ü c a d e le s i v e r iy o r d u . H ü k ü m e t k ırs a l k e s im in b o r ç la rın ı h a fifle tm e k iç in ç e ş it­ li p l a n l a r g e liş tir d i. 1 9 2 4 ’te M a r x h ü k ü m e t i ta r ı m a y ö n e li k k o ­ r u y u c u v e r g i l e r g e t i r d i v e 1 9 2 6 ’d a D o ğ u P r u s y a ’d a k i b ü y ü k t o p r a k s a h ip l e r i i ç i n u c u z k r e d i v e v e r g i m u a f iy e tle r i ö n g ö r e n p r o g r a m u y g u la m a y a k o n d u ( b u te m e ld e s a v a ş ö n c e s i s ü b v a n ­ s iy o n s is t e m i n e b i r d ö n ü ş t ü ) . B u ö n l e m le r , 1 9 2 8 - 1 9 2 9 ’d a D o ğ u P r u s y a i ç i n g e li ş ti r i l e n v e b ü y ü k t o p r a k s a h i p l e r i n i m a l i o la r a k d a h a fa z la g ü v e n c e a ltın a a lm a k a m a c ıy la a r a z il e r i n e m il y a r l a r ­ 4 M atth ew Stib b e, G e rm a n y 1 9 1 4 - 1 9 3 3 , H arlow , 2 0 1 0 , s. 119. c a m a r k ı k a n a liz e e d e n b i r e k o n o m i k y a r d ı m p r o g r a m ıy la d e s ­ te k le n d i. A n c a k d ü n y a e k o n o m i k k r i z i n i n b a ş la m a s ıy la b u t ü r ö n l e m le r n e y a z ık k i y e te r s iz k a ld ı. U l u s la r a r a s ı f iy a tla r a n id e n d ü ş e r k e n , ç if tç ile r ü r ü n l e r i n e a lıc ı b u l a m a m a y a b a ş la d ı v e if­ l a s ın e ş iğ in e g e ld i. H ü k ü m e t b u g id iş a ta d u r d e m e k iç in T e m ­ m u z 1 9 3 0 ’d a b i r D o ğ u y a Y a r d ım K a n u n u ( O s t h i l f e ) ç ık a r d ı; b u k a n u n b o r ç l a r ı n e r t e le n m e s i i ç i n 6 5 0 m il y o n m a r k v e iş s iz le r in b o ş a r a z il e r e y e r l e ş ti r i lm e s i i ç i n a y r ıc a 2 2 5 m il y o n m a r k s a ğ ­ l a n m a s ı n ı ö n g ö r ü y o r d u . E r te s i y ıl b u m i k t a r l a r s ır a s ıy l a 9 5 0 m il y o n m a r k v e 2 5 0 m il y o n m a r k a ç ık a r ıld ı. A n c a k b u b ü y ü k m ik t a r l a r b ile y e te r s iz k a ld ı v e 1 9 3 1 ’i n s o n u n d a , k â r e tm e y e n b ü y ü k ç if tlik le r in a r a z il e r i n i n p a r ç a la n m a s ı n ı v e iş s iz le r e d a ğ ı­ t ılm a s ın ı ö n g ö r e n k a p s a m lı t o p r a k r e f o r m u ta s a r ıla r ı k a b in e y e g e ti r il d i. B u t a s a r ıl a r r e d d e d i l m e s i n e r a ğ m e n Ju n k e r ’l e r i n ş i d ­ d e tl i p r o te s to s u y l a k a r ş ıla ş tı. Ju n k e r ’l e r y a ş la n a n c u m h u r b a ş k a ­ n ı n ı n y a s a t a s la ğ ın ı r e d d e t m e s i n i v e n i h a y e t i n d e B r ü n i n g h ü ­ k ü m e t i n d e n d e s te ğ in i ç e k m e s in i s a ğ la d ı. O rta sınıflar W e i m a r ’ı n t o p l u m s a l k a t m a n l a r ı a r a s ı n d a e n fa z la o r ta s ın ı f la r t a r i h a r a ş t ı r m a l a r ı n a k o n u o l m u ş t u r . B a ş la n g ıç ta k i tl e s e l o l a ­ r a k W e i m a r k o a l i s y o n u n u d e s t e k l e y e n M i t t e ls t a n d , s iy a s i, e k o ­ n o m i k v e k ü l t ü r e l s t a t ü s ü n ü k a y b e tm e k o r k u s u y l a y a v a ş y a ­ v a ş ö n c e D N V P ’y e , a r d ı n d a n W i r t s c h a f t s p a r t e i ( E k o n o m i P a r ­ t is i) g ib i ö z e l ç ı k a r v e h i z i p p a r t i l e r i n e v e n i h a y e t d e N a z ile r e y ö n e ld i . B u “p r o l e t e r l e ş m e ” ( t o p l u m s a l k o n u m u n u k a y b e ­ d e r e k iş ç i s ı n ı f ın a d a h i l o l m a ) k o r k u s u , W e i m a r d ö n e m i b o ­ y u n c a a l t o r ta s ı n ı f l a r ı n k â b u s u o l d u v e h i p e r e n f l a s y o n u n v e B ü y ü k B u h r a n ’ı n y a r a t tı ğ ı e k o n o m i k k a r g a ş a b u d u r u m u d a ­ h a d a k ö t ü l e ş t i r d i . P e k ç o ğ u s ık ı n t ı l a r ı n ı n k a y n a ğ ı o l a r a k b ü ­ y ü k ş i r k e t l e r i n z e n g i n l e r i n i s u ç l u y o r d u a m a o n l a r ı a s ıl k o r k u ­ t a n s o l v e s e n d i k a l a r d ı ; p iy a s a g ü ç l e r i n i n e l i n d e n k u r t u l a b i l s e le r b ile m a l v a r l ı k l a r ı n ı n v e k o n u m l a r ı n ı n r a d i k a l s o s y a l y a ­ s a la r v e /v e y a ş i d d e t l i d e v r i m t a r a f ı n d a n e l l e r i n d e n a lı n a c a ğ ın ı d ü ş ü n ü y o rla rd ı. T a r i h b o y u n c a b ü t ü n ü l k e l e r d e k i o r t a s ı n ı f s e ç m e n l e r g ib i, W e im a r M it t e ls t a n d ’ı d a z a r z o r k a z a n d ı k la r ı p a r a l a r l a ö d e d i k ­ le r i v e r g i l e r in , “ t e m b e l ” v e b e c e r ik s i z iş ç ile r le “s o s y a l y a r d ı m b e le ş ç il e r i n e ” y ö n e li k m a s r a f lı r e f a h p r o je l e r i i ç i n ç a r ç u r e d il ­ d iğ in e i n a n ı y o r d u . A n c a k , b e lk i d e e n b ü y ü k ö f k e y i d o ğ u r a n , e n f la s y o n d ö n e m i n i n k a lı n tı l a r ı o ld u ; ö y le k i “e n f l a s y o n u n h a ­ s a r l a r ı n ı o n a r m a y a y ö n e li k k a y g ıla r, V V eim ar C u m h u r i y e t i ’n i n s iy a s i i s t i k r a r ı n ı n z a y ıf la tıl m a s ın a h i z m e t e t t i . ”5 R e n t e r ım a r k 'm t e d a v ü l e s o k u l m a s ı n ı n , e s k i s is t e m d e b o r ç a la n v e v e r e n l e r i n ü z e r i n d e ç o k c id d i e tk ile r i o l m u ş t u . B u b o r ç l a r y a e s k i p a r a b i ­ r im iy le b i r l ik t e d e g e r s iz le ş m iş , b o r c u r e s m e n s il e r e k b o r ç l u y u y ü k ü m lü lü k le r in d e n k u r ta r m ış v e b o rç v e re n i p a ra s ız b ır a k ­ m ış ; y a d a b o r ç l a r ı y e n i p a r a y a ç e v ir m e n i n b i r y o l u n u b u l m a k g e r e k m iş ti. H a l k ın b a s k ıs ıy la , 1 6 T e m m u z 1 9 2 5 ’te , e n f la s y o n ­ d a n k a z a n ç lı ç ı k a n l a r ı n m a l v a r l ı k la r ı n ı , k a y b e d e n l e r e y e n id e n d a ğ ıt m a k ü z e r e t a s a r la n a n R e v a lü a s y o n Y a sa sı k a b u l e d ild i, a n ­ c a k s o r u n l a r ı n k a r m a ş ık lığ ı v e b a z ı t u t a r l a r ı n b ü y ü k l ü ğ ü , r e v a ­ l ü a s y o n ö d e m e l e r i n d e h ı z la e r te le m e y e g i d ilm e s in e y o l a ç tı. B u d u r u m i n s a n l a r ı n r e v a l ü a s y o n ilk e s in e k a r ş ı d a v a a ç m a s ın a e n ­ g e l o l m a d ı v e 1 9 2 5 ’le 1 9 3 3 a r a s ı n d a b u t ü r d e n y a k la ş ık 2 m il ­ y o n d a v a a ç ıld ı; y ü z b i n l e r c e k iş i e n f l a s y o n s ı r a s ı n d a y a ş a d ı ­ ğ ı k a y ıp la r iç in y e te r in c e t a z m in a t a la m a d ığ ın ı, iş ç ile r le s o s y a l y a r d ım a l a n l a n n e k o n o m i k k a o s t a n f a y d a la n a r a k d a h a y ü k s e k ü c r e t l e r i ç i n p a z a r lı k e d e b ild iğ in i d ü ş ü n ü y o r d u . F a k a t d iğ e r t ü m to p lu m s a l g r u p la r g ib i o r ta s ın ıf la r d a h o m o ­ j e n o l m a k ta n ç o k u z a k tı. T a r ih ç il e r g e n e llik le o r ta s ın ıf la r ı ü s t ( a k a d e m is y e n le r , d o k to r la r , a v u k a tla r v b .) ile a lt ( d ü k k â n s a h ip ­ le ri, t ü c c a r la r v b .) o la r a k ik iy e a y ır m ış tır ; a n c a k e s k i v e y e n i o la ­ r a k d a a y r ıla b ilir le r d i. Ü s t o r ta s ın ıf la r b i r d e r e c e y e k a d a r t o p ­ l u m d a k i y e r le r in i d a h a iy i k o r u y a b ilir k e n , b u d u r u m o n la r ı d a h a ş a n s s ız v a ta n d a ş la r ı e tk ile y e n k a y g ıla r d a n m u a f k ılm a d ı. Ö z e l­ lik le , e ğ itim v e B ildu n g ' a y ö n e lik s a y g ın ın v e b u n l a r ı n d e ğ e r in in a z a ld ığ ın ı d ü ş ü n e r e k k a y g ıla n ıy o r la r d ı; e n fla s y o n v e b u n a lı m ı n 5 D avid B. S o u th ern , “T h e Im p act o f th e Inflation: In flation , the C ou rts an d Rev a lu a tio n ”, (e d .) R ich ard B essel v e E. J. F eu ch tw a n g er, S o c i a l t i c a l D e v e l o p m e n t i n W e i m a r G e r m a n y , L ondra, 1 9 8 1 , s. 55. C h a n g e a n d P o li­ g e tir d iğ i z o r lu k la r , b i r “a k a d e m ik p r o le ta r y a ” k o r k u s u y a r a ta r a k m e s le k s a h ib i s ın ıf la n D N V P v e N a z ile r in k u c a ğ ın a a ttı.6 E s k i a lt o r ta s ın ıf la r o la r a k a d la n d ır ıla n , e s n a f, z a n a a t k a r v e d ü k k â n s a ­ h ip le r in d e n o lu ş a n k e s im in g e ç im k a y n a ğ ı v e d e ğ e rle r i “id e a lle ş ­ tir ilm iş b i r s a n a y i ö n c e s i g e ç m iş g ö r ü ş ü n e d a y a n ıy o r d u .”7 B u o n ­ la r a g ü ç lü b ir to p lu m s a l k im lik a n la y ış ı k a z a n d ı r d ı a n c a k s a v a ş s o n r a s ı d ö n e m d e k itle s e l ü r e t i m v e b ü y ü k ö lç e k li p e r a k e n d e c i ­ l e r in ( b u e ğ ilim le r s a v a ş ta n ö n c e d e v a r d ı a n c a k 1 9 1 8 ’d e n s o n ­ r a y o ğ u n la ş tı) g ittik ç e a r t a n r e k a b e ti k a r ş ıs ın d a s ın a î m o d e r n l i ­ ğ e y ö n e lik k o r k u l a n v e i ti r a z la n a rttı. Y e n i a lt o r ta s ın ıfla r, m a ­ ğ a z a ç a lış a n la n g ib i h iz m e t s e k tö r ü n d e k ile r le , k â tip le r v e k ı d e m ­ s iz d e v le t m e m u r l a n g ib i d iğ e r b e y a z y a k a lı iş ç ile r d e n ; k ü l tü r e l e l e ş t i r m e n S ie g f rie d K r a c a u e r ’i n d e y iş iy le “m a a ş lı k i t l e l e r d e n ” (D ie A n g e s t e l le n ) o l u ş u y o r d u .8 1 9 0 7 ile 1 9 2 5 a r a s ın d a b u t ü r çal ı ş a n l a n n s a y ıs ı 1 ,3 m il y o n d a n 5 ,3 m il y o n a ç ık tı; a n c a k b u b ü ­ y ü m e b e r a b e r in d e iş g ü v e n c e s iz liğ in i d e g e tir d i. A y n ı z a m a n d a e m e k p iy a s a s ın a g ir e n k a d ın la r ü c r e tle r i a ş a ğ ı ç e k ti (b e y a z y a k a ­ lı k a d ın iş ç ile r e r k e k m e s l e k ta ş la n n a k ıy a s la o r ta la m a % 3 3 d a h a az k a z a n ıy o r d u ) v e iş r e k a b e tin i a rtır d ı. İşçi sınıfı A l m a n o r t a s ı n ı f l a r ı n ı n , ö z e ll ik l e d e s e r b e s t ç a lı ş a n t ü c c a r l a ­ r ı n v e p e r a k e n d e c i l e r i n i n a n d ı ğ ı n ı n a k s in e , A lm a n y a ’n ı n s a v a ş s o n r a s ı e k o n o m i k k a r g a ş a l a n n d a n e n fa z la z a r a r g ö r e n , h e r z a ­ m a n k i g ib i k e n t l i y o k s u l l a r o l d u . 1 9 2 4 ’t e n s o n r a y a ş a m s t a n ­ d a r t l a r ı y a v a ş y a v a ş iy ile ş m e y e b a ş la d ıy s a d a , h ü k ü m e t t e k i S o s ­ y a l D e m o k r a t l a r ı n h e m u l u s a l h e m d e b ö lg e s e l d ü z e y d e k i ç a ­ b a l a r ı n a r a ğ m e n , iş ç i le r in y a ş a m ı z o r d u v e W e im a r A lm a n y a s ı’n d a z e n g in l ik v e y o k s u l l u k h â lâ u ç la r d a y d ı . S e n d ik a la r ı k a ­ n u n e n t a m a m e n t a n ıy a n v e s e k iz s a a tlik ç a lış m a g ü n ü n ü k a b u l 6 B kz. B ernd W id d ig , “C u ltu ral C ap ital in D eclin e: In fla tio n an d th e D istress o f In tellectu als" , (e d .) K athleen C a n n in g , K erstin Brandt v e K ristin M cG u ire, W e im a r P u b lic s / W e im a r S u b j e c t s : R e t h in k in g t h e P o lit ica l C u l t u re o f G e rm a n y the 1 9 2 0 s , in O x fo rd , 2 0 1 0 . 7 Stib b e, 8 Bkz. Siegfried K racauer, G e rm a n y , s . 114. T h e S a la rie d M a s s e s , çev. Q u in tin H oare, Londra, 1998. e d e n ( b u n l a r ı n h e r i k is i i ç i n d e ö r g ü t l ü i ş ç i le r u z u n y ı ll a r d ı r m ü c a d e le e d i y o r d u ) S tin n e s - L e g ie n A n la ş m a s ı i le r i b i r a d ı m ­ d ı a n c a k t ü m iş ç ile r e e ş it fa y d a s a ğ la m a d ı v e y a ln ız c a iş ç ile r le i ş v e r e n le r a r a s ı n d a d e ğ il, iş ç i s ı n ı f ın ı n f a r k lı k e s im le r i a r a s ı n ­ d a d a a n la ş m a z lığ a n e d e n o ld u . S a v a ş ta n h e m e n s o n r a v e e n f ­ l a s y o n d ö n e m i n d e , iş ç i s ı n ı f ı n d a n k e n t l i l e r u y g u n f iy a ta g ıd a , y a k a c a k v e e v b u l m a k t a c id d i s ık ı n t ı l a r ç e k ti v e d o la y ıs ıy la t ü ­ b e r k ü l o z g i b i b u l a ş ı c ı h a s ta l ık l a r a y a tk ı n h a le g e ld i. R e s m i b i r a r a ş t ı r m a n ı n s o n u ç l a r ı n a g ö r e , 1 9 2 9 ’d a b ile h â lâ e t, e k m e k , s ü t ü r ü n l e r i , m e y v e v e s e b z e t ü k e t i m i s a v a ş t a n ö n c e k i n e k ıy a s la ç o k d ü ş ü k t ü . S a v a ş d u l l a n , y e ti m l e r i v e g a z ile r , e n f la s y o n d a n v e s o n r a s ı n d a k i h ü k ü m e t k ı s ı n t ı l a r ı n d a n ö z e llik le z a r a r g ö r d ü v e b e y a z y a k a lı ç a lış a n la r d a o l d u ğ u g ib i, v a s ıf s ız iş ç ile r i ç i n “a l­ t ı n y i r m il i y ı ll a r d a ” b ile ç o k a z iş g ü v e n c e s i v a rd ı. Y e tk ilile r b u s o r u n l a n h a f if le tm e k i ç i n b a z ı g ir iş im le r d e b u ­ lu n d u y s a d a b u n la r g e n e llik le d a ğ ın ık v e d ü z e n s iz d i. S o sy al D e m o k r a t la r d i k k a t l e r i n i t e m e l s e ç m e n k itl e l e r i o l a n v a s ıf lı iş ­ ç ile r e y ö n e l t i p o n l a n n h a k l a r ı n ı s a v u n a r a k k e n d i l e r i n i iş ç i s ı­ n ı f ı n ın p a r t i s i o l a r a k s u n a r k e n , k e n t l i p r o l e t a r y a n ı n , h a k l a r d a n m a h r u m v e v a s ıf s ız k e s i m l e r i n i v e e v s iz l e r i b i r d e r e c e y e k a ­ d a r y o k s a y d ı. K P D d e “k e n t l i y o k s u l l a n s o n d e r e c e k ü ç ü m s e ­ m e e ğ il im i n d e y d i ”9 v e b u d u r u m , p e k ç o k v a s ıf s ız g e n ç i ş ç i n in 1 9 3 0 ’d a n s o n r a n e d e n k o m ü n i z m y e r i n e N a z iz m i b e n im s e d iğ i ­ n i a ç ık l a m a k ta y a r d ı m c ı o la b ilir . A y n ı z a m a n d a , y e n i n e s il o r ­ ta s ı n ı f s o s y a l h i z m e t g ö r e v lile r i, h e m ş i r e l e r v e s o s y a l r e f o r m ­ c u la r , k e n t l i y o k s u l l a r ı n s o r u n l a r ı n ı e le a lm a k iç in y e n i a y d ın la n m a c ı v e b ilim s e l y ö n t e m le r i u y g u la m a y a k a lk ış ın c a , y a r d ım e tm e y e ç a lı ş tı k la r ı h a ld e s o s y a l h i z m e t l e r i n m ü d a h a l e c i v e k i ­ b i r l i t u t u m u n a ö f k e l e n e n k i ş i l e r in e n g e lle m e le r i v e i ti r a z la n y la k a r ş ıla ş tıla r . B e n z e r ş e k ild e , y e tk ilile r , o y a la n m a k i ç i n iş ç i s ı­ n ıf ı m a h a l l e l e r i n d e t a k ı l a n v e s a v a ş ın , e b e v e y n o t o r i t e s i n i ta ­ m a m e n v e g e ri d ö n ü l m e z ş e k ild e ç ö k e r t ti ğ in e v e s u ç o r a n l a r ı n ­ d a a n i b i r y ü k s e li ş e n e d e n o l d u ğ u n a y ö n e li k k o r k u l a n d o ğ r u ­ la r n i t e l i k t e k i g e n ç le r d e n o l u ş a n ç e te le r i (y a d a 1 9 2 9 ’d a n s o n r a iş s iz g e n ç le r i) k o n t r o l e tm e y e ç a lış ıy o r d u . 9 S tib b e, G e rm a n y , s . 112. Y in e d e , ö z e llik le P r u s y a ’d a k i S o s y a l D e m o k r a t y e tk ilile r , iş ­ ç i l e r i n y a ş a m l a r ı n ı i y i l e ş t i r m e k i ç i n e l l e r i n d e n g e l e n i y a p tı: S o s y a l s ig o r ta v e e m e k li m a a ş la r ın ı a r t ı r d ı ; y e n i v e d ü ş ü k fiy a t­ lı e v le r e y a tı r ım y a p tı v e b ö y le c e d u r u m u d a h a iy i o la n iş ç ile ­ r i n e s k i, a ş ır ı k a la b a lık a p a r t m a n l a r d a n , i ç i n d e e le k t r i k v e t u v a ­ le t b u l u n a n t e m iz v e m o d e m a p a r t m a n d a ir e le r in e ta ş ı n m a l a ­ r ın a o l a n a k ta n ıd ı. A y n c a y e ti ş k in l e r e y ö n e li k e ğ it im i n k a p s a ­ m ı n ı n g e n iş le tilm e s i s a y e s in d e iş ç ile r e d a h a fa z la e ğ itim v e ö ğ ­ r e n i m o la n a ğ ı d a s a ğ la n d ı. Ç e ş itli h a y ır v e e ğ itim k u r u m l a n ta ­ r a f ı n d a n ö z e llik le ç a lış a n e r k e k l e r e y ö n e li k o l a r a k h a z ır la n m ış a k ş a m k u r s l a r ı v e r i l iy o r d u . G e r ç i m ü f r e d a t , iş e ğ itim i v e y a d a ­ h a iy i i s t i h d a m o l a n a k l a r ı s a ğ la m a k y e r i n e “i ş ç i le r in b i l i n c i n i a r t ı r m a k v e o n l a r ı s iy a s i v e t o p l u m s a l d e ğ iş i m i n b i r g ü c ü h a ­ lin e g e t i r m e k ” 10 ü z e r e t a s a r la n m ış tı; d o la y ıs ıy la b u t ü r k u r s l a ­ r ı n f a y d a s ı v e e tk is i ta r t ış m a l ıd ı r . R e a lg y m r ıa s ie n v e O b e r r e a l s c h u le n ile o r ta ö ğ r e t i m i k itl e l e r e a ç a n v e G y m n a s ie n t a r a f ı n d a n s a ğ la n a n k l a s i k e ğ it im i n y e r i n e b ilim v e t e k n iğ e o d a k la n a n d a ­ h a m o d e m b i r m ü f r e d a t s u n a n i m p a r a t o r l u k d ö n e m i n i n e ğ itim r e f o r m l a r ı n ı te m e l a la n a n a y a s a n ın 1 4 6 . m a d d e s i , m a d d i d u r u ­ m u v e k ö k e n i n e b a k ı l m a k s ı z ı n h e r k e s e e n iy i y a ş a m o l a n a k ­ la r ı n ı s u n a n iy i b i r e ğ it im i n s a ğ la n a c a ğ ı “o r g a n i k o l a r a k g e liş ­ m iş ” d e v le t o k u l l a r ı n ı ö n g ö r ü y o r d u . A y n c a , b u o k u l l a r ı n g e n ç A lm a n la r a iy i iş le y e n b i r d e m o k r a s i iç in ş a r t o l a n ö n e m l i y e ti­ l e r i n y a n ı s ır a y u r t t a ş l ı k s o r u m l u l u ğ u a n la y ı ş ın ı d a a ş ıla y a c a ­ ğ ı u m u lu y o rd u . R e ic h h ü k ü m e t i n i n b u h e d e f le r e u la ş m a o la n a ğ ı b i r a z s ı n ı r ­ lıy d ı. B u n u n n e d e n i k ı s m e n b i z z a t a n a y a s a n ın h ü k ü m l e r i y d i ; m e rk e z i h ü k ü m e t y ü k s e k ö ğ r e tim d e n s o ru m lu y k e n , te k te k d e v le t le r o r ta v e i lk ö ğ r e ti m ü z e r i n d e d e n e ti m e s a h ip ti. Y in e d e P r u s y a ’d a k i S P D y e t k i l i l e r i e ğ it im s i s t e m i n i d a h a e ş i t l i k ç i v e a n a y a s a d a ifa d e e d il e n ilk e le r e u y g u n h a le g e ti r m e k i ç i n y ılm a ­ d a n ç a lış tı. Ö ğ r e n c il e r i n A lm a n o k u l s i s t e m i n i n ü ç a n a d a l ı n ­ d a n h a n g is i n e y e r l e ş ti r i le c e k le r in i b e lir le y e n s ın a v a g ir m e y a ş ı­ n ı y ü k s e lt ti le r ; d a ll a r a r a s ı n d a g e ç iş e d a h a fa z la o l a n a k t a n ıy a n 10 P aul B o o k b in d er, ter, 1 9 9 6 , s. 158. W e im a r G e rm a n y : T h e R e p u b li c o f t h e R e a s o n a b le , M an ch es- b i r s is te m g e ti r d il e r v e d a h a fa z la k a d ı n ı n ü n iv e r s it e y e g i r m e s i ­ n i s a ğ la m a k iç in k ız la r la e r k e k l e r e s a ğ la n a n f ır s a tla r a r a s ı n d a k i u ç u r u m u k a p a tm a y a ç a lış tıla r . B ü t ü n b u ö n l e m le r , m a d d i d u ­ r u m u d a h a k ö t ü o l a n ö ğ r e n c i l e r i n y a ş a m f ı r s a t l a r ın ı i y il e ş t ir ­ m e k v e d a h a fa z la t o p lu m s a l h a r e k e tliliğ i te ş v ik e tm e k iç in ta ­ s a r l a n m ı ş tı ç ü n k ü s a d e c e G y m n a s i e r i e d e v a m e d e n le r ü n i v e r s i ­ te y e g id e b ile c e k v e d e v le t m e m u r l u ğ u , h u k u k v e tıp g ib i a la n ­ la r a y ö n e le b ile c e k ti. F a k a t r e f o r m c u la r , s o s y a l d e m o k r a t e ğ itim s iy a s e ti n in l a ik le ş tir ic i e ğ il im i n d e n d e h ş e t e d ü ş e n M e r k e z P a rtis i’n i n v e b i z z a t e ğ itim s i s t e m i n in m u h a le f e tiy le k a r ş ıla ş tı. Ç o ­ ğ u ö ğ r e t m e n ilk e s e l o l a r a k c u m h u r i y e t e k a r ş ı y d ı v e e z b e r g ib i e s k i e ğ itim y ö n t e m le r i s t a n d a r t o l a r a k k a ld ı. T o p lu m sa l cin siy e t v e cin sellik 1 9 2 0 ’l e r , ç o ğ u a ç ıd a n 1 9 6 0 ’l a r d a k i n d e n ç o k d a h a r a d i k a l o l d u ­ ğ u h a ld e o k a d a r s e r t v e a le n i o lm a d ığ ı iç in g e n e llik le a z ım s a ­ n a n b i r c in s e l d e v r im e t a n ı k l ı k e tti. Y a ln ız c a A lm a n y a ’d a d e ğ il, B a tı d ü n y a s ı n ı n t a m a m ı n d a g e le n e k s e l c in s i y e t r o ll e r i n e , s e k s v e c in s e l li k k a v r a m s a l la ş t ır m a l a r ı n a f a r k lı b a ş a r ı d e r e c e le r iy le m e y d a n o k u n d u . B u n a , B ir in c i D ü n y a S a v aş ı’n m d e r i n d e m o g ­ r a f ik e tk is i o l a n a k v e r d i. D o ğ r u d a n v e y a d o la y lı ş e k ild e , s a v a ş k a d ı n l a r ı n ç a lış m a v e d a v r a n ış b iç im in i, h a t t a g ö r ü n ü m ü n ü d e ­ ğ iş tir d i. K a d ın la r a s k e r e a lı n a n v e s a v a ş a g ö n d e r i l e n e r k e k l e r i n b o ş l u ğ u n u d o l d u r m a k i ç i n ilk k e z k itl e s e l o l a r a k iş y e r i n e g ir ­ d i. O r t a s ın ı f ta n k a d ı n l a r s a v a ş z a m a n ın d a s o s y a l y a r d ı m fa a li­ y e t l e r i n i n s o r u m l u l u ğ u n u a lı r k e n , iş ç i s ı n ı f ın d a n k ız k a r d e ş l e ­ ri d e e s k id e n e r k e k l e r e ö z g ü o la n d a h a iy i ü c r e t li , v a s ıf lı m e s ­ le k le r e k a y a b ild i; b u d e ğ iş ik lik le r k e n d i l e r i n e o z a m a n a k a d a r s a h ip o l m a d ık l a r ı b a ğ ım s ız lığ ı s a ğ la d ı v e s a v a ş z a m a n ın d a u l u ­ s u n a y a k ta k a l m a s ı n d a o y n a d ı k l a r ı ö n e m l i r o l s a y e s i n d e d e v ­ l e t v e t o p l u m t a r a f ı n d a n k a b u l g ö r m e l e r in e o l a n a k ta n ıd ı. K a­ d ı n l a r ı n s a v a ş z a m a n ı n d a k i d e n e y i m i n i n b u ö z g ü r l e ş ti r i c i y ö ­ n ü n ü c e p h e d e k i s e v d ik l e r i n d e n h a b e r b e k l e m e n i n k a y g ıs ı g ö l­ g e liy o r d u a m a h e m k a m u s a l a la n a k a y m a la r ı h e m d e s a v a ş s ı ­ r a s ı n d a y a ş a n a n z o r l u k l a r , A lm a n k a d ı n l a r ı n ı n b i li n c i n i a r t ı r a ­ r a k t o p lu m s a l h a k l a r ı n ı n v e g ö r e v l e r i n in s e r t b i r ş e k ild e f a r k ı­ n a v a r m a la r ın ı s a ğ la d ı.11 K a d ın la r ın sa v a ş s ır a s ın d a k i r o lü , k a d ın la r ın o y k u lla n m a h a k k ı n a k a r ş ı d i r e n c i b i r d e r e c e y e k a d a r k ı r a b i l d i a n c a k h â lâ c in s iy e t r o ll e r i n d e k i d e ğ iş ik lik le r e k a r ş ı k e m i k le ş m iş b i r d i r e n ç v e c in s i y e t d e n g e s iz liğ in e d a ir d e r i n b i r k a y g ı v a r d ı. M ily o n la r ­ c a e r k e ğ i n s a v a ş a la n ı n d a ö lm e s i v e y ü z b i n l e r c e s i n i n d e k o c a , b a b a v e a il e n in g e ç im in i s a ğ la y a n k iş i o l a r a k n o r m a l iş le v le r in i f iz ik s e l v e y a z ih i n s e l s a k a t l a n m a n ı n e tk is iy le y e r i n e g e tir e m e z h a le g e lm e s i, y a k la ş ık 2 m il y o n g e n ç k a d ın ı e v le n m e o la s ılığ ın ­ d a n y o k s u n b ı r a k a n b i r “e r k e k l ik k r i z i n e ” y o l a ç tı. Y en i c u m h u r iy e t b u m e s e le le re b ir ö lç ü d e k ıs m e n m u ğ lâ k b i r y a k la ş ım b e n im s e d i. H a l k ın T e m s ilc ile r i K o n s e y i’n i n i lk ic ­ r a a t l a r ı n d a n b i r i , 1 2 K a s ım 1 9 1 8 ’d e 2 0 y a ş ın ü z e r i n d e k i t ü m k a d ı n v e e r k e k l e r e e ş it o y h a k k ı t a n ı n m a s ı o ld u ; b u h a m l e d a h a s o n r a y e n i a n a y a s a y a d a d a h il e d ild i. F a k a t d e v le t d e i s t i h d a m v e t o p lu m s a l ili ş k il e r d e s a v a ş ö n c e s i n o r m l a r a d ö n m e k i ç i n c a n a tı y o r d u v e ç o ğ u k a d ın , s a v a ş s o n r a s ı n d a s e f e r b e r liğ in s o n a e r ­ m e s iy le s a v a ş s ır a s ın d a k i i ş l e r i n d e n a tıld ı. A y r ıc a , W e im a r a n a ­ y a s a s ı n ın 1 0 9 . m a d d e s i , k a d ı n v e e r k e k l e r e y a ln ız c a “p r e n s i p ­ t e ” e ş it v a ta n d a ş lı k h a k la r ı t a n ı y o r d u ; d o la y ıs ıy la “y e re l, e y a le t v e y a d e v le t d ü z e y in d e k i y a s a la r ın a n a y a s a y ı f a r k lı y o r u m l a m a ­ s ı n ı n ” u c u n u a ç ık b ı r a k ı y o r d u . 12 B e n z e r ş e k il d e , a n a y a s a a ile y a ş a m ın ı k a n k o c a a r a s ı n d a k i e ş itliğ e d a y a lı o l a r a k g ö r ü r k e n ; m ü lk i y e t , ç a lış m a v e ç o c u k y e ti ş ti r m e k o n u l a n n d a e r k e ğ i n k a ­ d ı n ü z e r i n d e k i h â k i m i y e t i n i ö n g ö r e n 1 9 0 0 t a r i h l i M e d e n i K a­ n u n , d e ğ iş m e d e n k a lm ış tı. D o la y ıs ıy la 1 9 2 0 ’d e k a d ın l a r a t a n ı ­ n a n v a ta n d a ş lı k h a k la r ı, k a d ı n l a r ı n e ş v e a n n e o l a r a k r o ll e r i n i te y it e tm e y i v e s a v a ş ın a ile y a ş a m ı n d a v e c in s l e r a r a s ı ili ş k il e r ­ d e y a r a t tı ğ ı ç a tla ğ ı y a m a m a y ı h e d e f liy o r d u . F a k a t s a v a ş ın v e s a n a y i l e ş m e n i n g e tir d iğ i d e ğ iş ik lik le r , W e i m a r a n a y a s a s ın ı n m i m a r l a r ı n ı n v e h a t t a 13 y ıl s o n r a H i t le r ’in N a s y o n a l S o s y a lis t r e j i m i n i n g e r i a la m a y a c a ğ ı k a d a r d e r i n d i . 11 K ath leen C a n n in g , “W o m e n an d th e P o litics o f G en d er”, (e d .) A n th o n y M cE l- 12 A .g.e., s. 153. lig o tt, W e im a r G e rm a n y iç in d e , O xford , 2 0 0 9 , s. 1 4 7 -1 4 8 . K a d ın la r a o y h a k k ı n ı n t a n ı n m a s ı , y e p y e n i b i r o y t a b a n ı y a r a t ­ tı v e 1 9 1 9 - 1 9 2 0 ’d e s iy a s i p a r t i l e r b u ta b a n i ç i n a m a n s ız c a y a ­ r ış tı. A n c a k b ü t ü n e b a k ıl d ığ ı n d a h e m k a d ı n a k ti v is t le r h e m d e k a d ın s e ç m e n le r , t o p lu m s a l , d i n i v e y a k ü l t ü r e l d e ğ e r l e r i n i e n iy i ş e k il d e y a n s ı t a n p a r t i l e r e b a ğ lı k a ld ı; K a t o li k k a d ı n l a r g e ­ n e ll ik l e M e r k e z P a r tis i’n i d e s t e k l e r k e n iş ç i s ı n ı f ın d a n k a d ın l a r S P D ’y i d e s te k l e d i v e s a ir e . S iy a s i o la r a k a k t i f o l a n o r ta s ın ı f ta n k a d ı n l a r ı n ç o ğ u o y h a k k ı n ı k a z a n ı n c a p a r l a m e n t e r s iy a s e te s ı r ­ t ı n ı d ö n e r e k s o s y a l h i z m e t l e r v e r e f o r m l a ilg ile n d i; b u e ğ ilim ç o k lu k l a “g e le n e k s e l c in s iy e t r o l l e r i n e d ö n m e a r z u s u n u n ” b i r k a n ı t ı o l a r a k g ö r ü l m ü ş t ü r . 13 O y s a ç o ğ u k a d ı n iç in b u i k i a la n d ış la y ıc ı o l m a k t a n z iy a d e b i r b i r i n i t a m a m l ıy o r d u v e A lm a n k a ­ d ı n l a r e r k e k v a ta n d a ş la r a k ıy a s la d a h a d ü ş ü k o r a n l a r d a o y k u l ­ l a n s a d a , W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n , k a d ı n l a r ı n s iy a s e te k a t ı l ı ­ m ı k o n u s u n d a k i s ic ili ç o ğ u A v r u p a ü l k e s i n i n k i n d e n d a h a iy iy ­ d i: 1 9 2 4 ’te I n g iliz A v a m K a m a r a s ı’n a y a ln ız c a d ö r t k a d ı n p a r ­ l a m e n t e r s e ç ilm iş ti; b u n a k a r ş ı l ı k 1 9 2 7 ’d e R e ic h s ta g ’d a 3 5 v e P r u s y a M e c lis i’n d e 4 0 k a d ı n p a r l a m e n t e r v a rd ı. A y n ı z a m a n d a k a d ı n l a r “e v in s ı n ı r l a r ı n ı g i t t i k ç e d a h a f a z ­ la a ş a r a k t ü k e t i m i n g ö s te r iş l i d ü n y a s ı n a g i r i y o r d u . ” 14 F i r m a ­ l a r t o p l u m u n b u g itt ik ç e d a h a iy i e ğ itim li, b a ğ ım s ız v e ö d e m e g ü c ü n e s a h ip k e s i m i n i n s u n d u ğ u g ö r ü l m e d i k k â r p o t a n s i y e li ­ n i n v a r lığ ın ı k e ş f e d e r k e n , e v e ş y a la rıy la m o d a ü r ü n l e r i r e k l a m ­ l a r ı n ı n o d a ğ ın a k a d ı n l a r g itg id e d a h a fa z la y e rle ş ti. A y rıc a , B i­ r in c i D ü n y a S a v a ş ı’n ı n s o n u n d a i ş y e r in d e n t o p l u o l a r a k ç ık a r ıl ­ m a l a r ı n a r a ğ m e n , 1 9 2 0 ’le r d e in a n ı lm a z s a y ıd a k a d ı n iş g ü c ü n e y e n i d e n k a tıld ı. 1 9 2 5 ’t e n s o n r a , e k o n o m i k r a s y o n e lle ş m e e ğ i­ lim i, u c u z v e v a s ıfs ız iş ç i o l a r a k g ittik ç e d a h a fa z la s a y ıd a k a d ı ­ n ı n e m e k p iy a s a s ın a g ir m e s in e y o l a ç tı. B e y a z y a k a lı k a d ı n iş ­ ç il e r i n s a y ıs ı 1 9 0 7 ile 1 9 2 5 a r a s ı n d a % 2 0 0 a r t t ı; y a n i, h i z m e t s e k t ö r ü n d e i s t i h d a m e d il e n le r in ü ç t e ik is i k a d ın d ı . B u d u r u m n e t g e lir le r i s a y e s in d e e v in v e a il e n in k ı s ı t la m a l a r ı n d a n b i r ö l­ ç ü d e ö z g ü r le ş m iş , g e n ç , e v le n m e m iş b i r k a d ı n n e s li o r ta y a çı13 K atharina v o n A n k u m (e d .), W e im a r C u l t u re , 14 Eric W e itz , W o m e n in t h e M e t ro p o lis : G e n d e r a n d M o d e m i t y B erk eley, 1 9 9 7 , s. 6. W e i m a r G e rm a n y : P ro m is e a n d T r a g e d y , P rin c eto n , 2 0 0 7 , s. 56. in Bop saçlı ve “ kısa" etekli m odaya uygun m odern “Yeni K adın” görünüm ü, A m erikalı ak tris Louise Brooks gibi kadın şöhretler ta ra fın d a n te m sil ediliyordu. k a r d ı. B ire y s e llik le rin i g ö s te rm e k , u ğ ra ş la rı v e d a v r a n ış la rıy ­ la k e n d i l e r i n e f a r k l ı b i r k i m l i k e d i n m e k i ç i n b u g e l i r i ç o k l u k ­ l a m o d a , k o z m e t i k , m a g a z i n d e r g i l e r i , s i n e m a , s p o r f a a l i y e t le r i v e d iğ e r e ğ le n c e le re h a rc a m a y ı te rc ih e d iy o rla rd ı. S a v a ş ta n ö n ­ c e k i d ö n e m i n u z u n s a ç la rı, k o r s e le r i v e u ç u ş a n e lb is e le r i g it­ ti; b o p k e s i m s a ç l a r ( n a m - ı d i ğ e r Bubikopf), k ıs a e te k le r v e k o l­ s u z d a r e lb is e le r g e ld i. J o s e p h in e B a k e r, L o u is e B ro o k s v e M a rle n e D ie tr ic h g ib i ş ö h r e tl e r i n te m s il e ttiğ i d a ğ ın ık s a ç lı v a m p k a d ın im g e s i y a y g ın la ş tı v e m o d a b ilin c in e s a h ip , a y n ı z a m a n ­ d a s in e m a y a g itm e k te n h o ş la n a n g e n ç k a d ın la r ta ra fın d a n ta k ­ lit e d ild i. S a v a ş s ır a s ın d a v e s o n r a s ı n d a e r k e k l e r i n y o k l u ğ u , ç o ­ ğ u k a d ı n ı n g e le n e k s e l e ş v e a n n e r o ll e r i n i ü s t l e n m e u m u d u n ­ d a n t a m a m e n v a z g e ç ip e n e r j i l e r i n i k a r i y e r l e r i n e o d a k l a m a l a ­ r ı a n la m ın a g e lir k e n , t o p l u m d a k i c in s iy e t d e n g e s iz liğ i d e flö rtle ş m e k u r a l l a r ı n ı d e ğ iş tir m iş ti. K a d ı n la r ın s a y ıs ı e r k e k l e r i n k in d e n ç o k fa z la o l d u ğ u n d a n , e ş b u l m a r e k a b e ti a m a n s ı z d ı v e k a ­ d ı n l a r s e k s v e c in s e lliğ e k a r ş ı d a h a lib e r a l t u t u m l a r b e n im s e y e ­ r e k d a h a i d d ia lı h a le g e ld i. H e r n e k a d a r W e im a r d ö n e m i n d e d a h a ö n c e k in e k ıy a s la d a ­ h a fa z la k a d ı n iş g ü c ü n e k a tıld ıy s a d a , b u k a d ı n l a r ı n s t a t ü s ü d ü ­ ş ü k k a ld ı v e z a m a n k ö t ü le ş in c e i ş in i ilk k a y b e d e n l e r o n l a r o l­ d u . E d e b iy a t, r e k l a m v e p o p ü l e r k ü l t ü r d e “y e n i k a d ı n ” im g e s i n e k a d a r y a y g ın o l u r s a o l s u n , b u i m g e n in , ç o ğ u A lm a n k a d ın ı n y a ş a m ıy la p e k d e ö r t ü ş m e d i ğ i s ık lık la b e li r ti lm iş t ir . “Y e n i k a ­ d ı n ” f e n o m e n i, a s le n b ü y ü k ş e h ir le r le s ı n ı r lı k a la n k e n t l i t ü k e ­ tic i k ü l t ü r ü n ü n b i r ü r ü n ü y d ü v e k ır s a l b ö lg e le r d e ç o k a z “y e n i k a d ı n ” v a rd ı. A y rıc a , 1 9 2 5 n ü f u s s a y ım ın d a , 4 ,2 m il y o n k a d ın ( A lm a n y a ’n ı n y e ti ş k in k a d ı n n ü f u s u n u n ü ç t e b ir i) ü c r e t l i o l d u ­ ğ u n u b e l i r t i r k e n , b u n l a r ı n y a r ıs ı d ü ş ü k ü c r e t l i m a n u e l iş le r d e ç a lı ş ıy o r d u .15 H i z m e t v e y a s e k r e t e r li k s e k t ö r ü n d e k i y e n i b e y a z y a k a lı p o z i s y o n l a r ı g e n ç , iş ç i s ı n ı f ı n d a n k a d ı n l a r a b i r d e r e c e t o p lu m s a l h a r e k e tl i li k s a ğ la s a d a , b u k a d ı n l a r ı n b ü y ü k ç o ğ u n ­ l u ğ u k e n d i l e r i n i g e le c e ğ i o l m a y a n i ş l e r d e ç o k d ü ş ü k ü c r e t l e u z u n s a a t l e r b o y u n c a ç a lı ş ır k e n b u l d u . B u n u n y a n ı s ır a , A lm a n k a d ı n l a r ı n ü ç t e ik is i h â lâ ç a lış m ıy o r d u v e h e p s i d e ç a lış m a d a n g e ç in e b ile c e k k a d a r z e n g in d e ğ ild i. B ü y ü k B u h r a n ’d a n ö n c e k i y ılla r d a , g e n ç v e b e k â r k a d ın l a r , e r k e k l e r d e n d a h a fa z la s o s y a l y a r d ı m a lıy o r d u ; b u n u n n e d e n i k ı s m e n iş v e r e n le r i n iş b a ş v u r u ­ s u y a p a n la r a r a s ı n d a n e r k e k l e r i te r c ih e tm e s iy d i. 1 9 2 9 ’d a n s o n ­ r a i s t i h d a m r e k a b e ti iy ic e k ız ış ın c a iş le r d a h a d a k ö t ü le ş ti . H ü ­ k ü m e t i n b ü y ü y e n k r iz e b u l d u ğ u ç a r e le r d e n b ir i, e v li k a d ın l a r ı n k a m u h i z m e t l e r i n d e ç a lış m a s ın ı y a s a k l a m a k o l u n c a , d a h a g e le ­ n e k s e l c in s iy e t r o ll e r i n e d ö n ü ş r e s m i o l a r a k o n a y la n m ış o ld u . A y n ı z a m a n d a , ç a lış a n k a d ı n l a r g e n e llik le e r k e k e g e m e n e m e k 15 T im M ason, “W o m e n in G erm an y, 1 9 2 5 -1 9 4 0 : fam ily, w elfare, vvork”, W o r k s h o p Jo u r n a l , cilt 1, s. 1 9 7 6 , 7 8 -8 0 . H i s t o ry iş s is t e m i n d e ö f k e v e k a y g ıy a h e d e f o l u y o r d u : S e n d ik a la r fa b ­ r i k a l a r ı n “k a d ı n l a ş t ı r ı l m a s ı n a ” b u n u n r a s y o n e l le ş m e e ğ il im i ­ n i n ta m a m la y ıc ı b ile ş e n i o l d u ğ u g e re k ç e s iy le s a ld ı r ı r k e n , g e n ç k a d ı n l a r ( y a ln ız c a t ü m p a r t i l e r d e n s iy a s e tç ile r t a r a f ı n d a n d e ğ il, b a z ı y a ş lı f e m i n is tl e r t a r a f ı n d a n d a ) “h a v a i” v e “u ç a r ı ” o l d u k l a ­ r ı, c id d i t o p lu m s a l v e s iy a s i m e s e le le r y e r i n e m o d a v e iy i v a k it g e ç ir m e k le i lg i le n d i k le r i g e r e k ç e s iy le i s t e n m i y o r d u .16 W e i m a r d ö n e m i n d e A l m a n k a d ı n l a r ı n y a ş a d ığ ı d e ğ iş i m v e z o r l u k l a r p e k d e k e n d i n e ö z g ü d e ğ ild i. S a v a ş a n t ü m u l u s l a r , s a v a ş s ı r a s ı n d a k a d ı n iş g ü c ü n d e n y a r a r l a n m ı ş v e B ü y ü k S av a ş ’t a n c id d i c in s iy e t d e n g e s iz lik le r iy le ç ık m ış tı; b u n l a r , s a d e c e A v r u p a ’d a d e ğ il d ü n y a n ı n h e r y e r i n d e d e v a m e d e n s a n a y ile ş m e v e m o d e r n l e ş m e s ü r e ç le r iy le b i r l ik t e c in s iy e t r o ll e r i n d e v e d a v ­ r a n ı ş l a r ı n d a ö n e m l i d e ğ iş ik lik le r e n e d e n o ld u . B e n z e r ş e k ild e , 1 9 2 0 v e 1 9 3 0 ’l a r d a A v r u p a ’n ı n h e r y e r i n d e s e k s v e c in s e llik le iliş k ili k o n u l a r a y ö n e li k ilg i v e t a r t ış m a l a r d a b i r a r tış y a ş a n d ı .17 Ö te y a n d a n , t o p lu m s a l c in s iy e t v e c in s e l li k W e im a r e k o n o ­ m is in in v e s iy a s e tin in k ırılg a n lığ ın ı p e k iş tir e n d e rin b ir k a y ­ g ı n ı n d a o d a ğ ın d a y d ı . B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n d a o n c a e r k e ğ i n ö l ü m ü 1 9 1 4 ’t e n ö n c e b a ş l a y a n d o ğ u m o r a n l a r ı n d a k i d ü ş ü ş ­ le ( 1 9 3 3 ’te A v r u p a ’n ı n e n d ü ş ü k d o ğ u m o r a n ı A lm a n y a ’d a y d ı) b i r l e ş i n c e “‘c in s iy e t k a r m a ş a s ı’ v e ‘a h lâ k s ı z l ık ’ e n d iş e l e r in i k ö ­ r ü k l e d i ” .18 S a v a ş s ır a s ın d a y a ln ız c a A lm a n y a ’d a d e ğ il t ü m A v ­ r u p a ’d a u l u s a l s a ğ lık v e v e r i m li li k te k i d ü ş ü ş le ilg ili t a r t ış m a l a ­ r a h â k i m o lm a y a b a ş la y a n ö j e n i k [ ır k ıs l a h ın ı s a v u n a n ] fik irle r, d a h a fa z la v e d a h a iy i a s k e r l e r y e ti ş ti r m e a r z u s u n d a n b e s l e n i ­ y o r d u v e s a v a ş s o n r a s ı d ö n e m d e A lm a n ı r k ı n ı n s a ğ lığ ı h a k k ı n ­ 16 D agm ar R eese, G ro w i n g U p F e m a l e in N a z i G e rm a n y , A n n A rb or, 2 0 0 6 , s. 4 8 , 192. 17 Bu d ö n e m d e k i to p lu m sa l c in siy e t v e c in se llik so ru n la rın a dair k arşılaştırm a­ lı bir p ersp e k tif iç in , b k z. A lys E ve W in terb a u m , L yn n M. T h o m a s, Priti Ram am u rth y, U ta G. P oger v e T an i E. B arlow (e d .), T h e M o d e m G i r l A r o u n d t h e W o rld : C o n s u m p t io n , M o d e m i t y g in ia N ic h o lso n , A S o c ia l H is t o ry o f B rit a in O very, a n d G lo b a liz a t i o n , T h e M o r b i d A g e : B ri t a i n b e t v v e e n t h e W a r s , 18 Ju lia R o o s, K u zey C arolina, 2 0 0 8 ; Vir- O xford , 2 0 0 8 ; M artin P u g h , W e D a n c e d A l i N i g h t : B e t v t e e n t h e W a r s , L ondra, 2 0 0 8 , s. 1 2 4 -1 7 0 ; R ichard S in g le d O ut, W e im a r T h ro u g h L ondra, 2 0 0 9 , s. 9 3 -1 3 5 . t h e L e n s o f G e n d e r : P ro s t i t u t i o n R e f o rm , E m a n c ip a t io n , a n d G e rm a n D e m o c ra c y , 1 9 1 9 - 3 3 , W o m e n ’s A n n Arbor, 2 0 1 0 , s. 4. d a s a p l a n t ı l ı b i r e n d i ş e n i n o r ta y a ç ık m a s ın a y o l a ç t ı .19 A s k e r î y e n i l g i n i n h e m e n s o n r a s ı n d a , b u e n d i ş e l e r ; k a m u s a ğ lı ğ ın a , n ü f u s a r t ı ş ı n a v e g e n e l a h lâ k a k a r ş ı b i r t e h d i t o l u ş t u r d u ğ u d ü ­ ş ü n ü l e n c in s e l y o l d a n b u l a ş a n h a s ta l ık l a r ı n y a y ılm a s ın d a k i b e ­ lir g in a r tış a o d a k la n d ı . A n c a k W e im a r d ö n e m i d e v a m e ttik ç e , b u k a y g ıla r g i tt ik ç e ç o c u k y e r i n e k a r iy e r y a p a r a k m illi g ö r e v le ­ r in i a k s a t a n g e n ç le r i n ( ö z e llik le g e n ç k a d ı n l a r ı n ) s ö z d e g e v ş e k c in s e l a h lâ k ı n d a y o ğ u n la ş tı. B u t ü r d e n d ü ş ü n c e l e r s a lt m illiy e tç ile r in v e y a d i n d a r s a ğ c ıla ­ r ın te k e lin d e d e ğ ild i; lib e ra lle r, c u m h u r iy e tç ile r v e k a d ın h a r e k e ­ t in in ü y e le r i ta r a f ın d a n d a s ık s ık d ile g e tir iliy o r d u . K a d ın ın b ir c in s e l h a y a tı n ın o l d u ğ u n u k a b u l e tm e k le b i r l ik t e , o r ta s ın ıf ta n c in s e l r e f o r m c u la r b u n u ü r e m e a m a ç lı g ö r ü y o r d u v e n ih a y e tin d e g e le n e k s e l g ö r ü ş le r le h e m k a d ın l a r ı n e ş v e a n n e o la r a k “u y g u n g ö r ü l e n ” r o lle r in e iliş k in h e m d e “ı r k s a ğ lığ ı” v e s a v a ş z a m a n ın ­ d a k i k a y ıp l a r ı n te la fi e d ilm e s iy le ilg ili a r t a n k a y g ıla rı d e s te k l i ­ y o r d u . D e v le t, 1 19 . m a d d e d e k i, e v liliğ in v e a n n e liğ in h ü k ü m e t i n d e s te ğ i v e k o r u m a s ın d a n y a r a r la n m a s ı g e r e k tiğ in e iliş k in b e y a ­ n ı n a r k a s ın d a d u r u y o r v e “a ile d e ğ e r le r in i” v u r g u la y a n re f a h ve h a lk s a ğ lığ ı p r o g r a m la r ın a f o n v e p r a t i k d e s te k s a ğ lıy o rd u . 1 9 2 7 ta r ih li Z ü h r e v i H a s ta lık la rla M ü c a d e le K a n u n u ( R e ic h s g e s e t z z u r B e kam p ju n g d e r G e s c h le c h t s k r an k h e it e n ) g ib i ş a ş ır tıc ı d e re c e d e li­ b e ra l ö n le m le r b ile ( b u k a n u n , İ s k a n d in a v y a ’d a y ü r ü r l ü k t e b u l u ­ n a n v e n ü f u s u 15 b i n in ü z e r i n d e k i k e n tle r d e s e k s iş ç iliğ in i y a s a l­ la ş tır a n , g e n e le v le ri y a s a d ış ı ila n e d e n v e b ö y le c e fe r d i s e k s iş ç ile ­ r in i n o d a k ir a la m a s ın ı k o la y la ş tır a n b e n z e r b i r y a s a d a n u y a r la n ­ m ış tı) , e n a z ın d a n k ıs m e n d e o ls a A lm a n y a ’n ı n d e m o g r a f ik d ü ­ ş ü ş ü n ü d u r d u r m a ü m id iy le y ü r ü r l ü ğ e k o n m u ş t u . G ö r ü n ü r d e k i b u ç e liş k i, L a u r ie M a rh o f e r ’in , W e im a r d e v le tin in , “r e f a h ın e tik d a v r a n ış a ” v e k iş is e l v e u lu s a l s a ğ lık ta iy ile ş m e y e “y o l a ç tığ ı y e n i b ir to p lu m s a l y ö n e tim s is te m i” k u r m a a r z u s u d iy e ta r if e ttiğ i ş e ­ y in b i r ifa d e s i o la r a k g ö r ü le b ilir .20 19 Bkz. Paul W e in d lin g , H e a l t h , R a c e a n d G c n n a ı ı P o l i t i c s b e t w e e n N a t i o n a l U ıı ifi - c a t io n a n d N a z is m , 1 8 7 0 - 1 9 4 5 , 20 C am bridge, 19 8 9 . B kz. Laurie M arhofer, “D e g e n e r a tio n , s e x u a l reform , a n d th e p o litic s o f the W eim ar R ep u b lic”, G e r m a n S t u d i e s Revicw, cilt 3 4 , sayı 3, 2 0 1 1 , s. 5 3 2 . Y in e d e c u m h u r i y e t y ö n e t i m i n d e A l m a n y a ’n ı n c in s e l h o ş ­ g ö r ü c e n n e t i o l d u ğ u n a d a ir ( ta r i h ç i l e r a r a s ı n d a b u g ü n b ile v a r o l a n ) b i r a lg ı g itt ik ç e g ü ç le n i y o r d u . F ili z le n m e k t e o la n C in s e l R e f o r m h a r e k e t i , s a ğ lık lı, z e v k li v e ü r e t k e n b i r c in s e l y a ş a m a s a h ip o lm a k o n u s u n d a ç if tle r e ta v s iy e le r d e b u l u n u r k e n , l i b e ­ r a l f e m in is tle r , s o s y a lis tle r le v e k o m ü n i s t l e r l e g ü ç b ir liğ i y a p a ­ r a k k ü r t a j ı n s e r b e s t b ı r a k ı lm a s ı v e d o ğ u m k o n t r o l ü n e y ö n e li k k ı s ı t la m a l a r ı n k a ld ı r ıl m a s ı i ç i n k a m p a n y a la r y ü r ü t ü y o r d u . A l­ m a n y a ’d a g e y v e le z b iy e n le r e y ö n e li k 2 6 d e r g i ç ık ı y o r d u ( a n c a k b u n l a r ı n ç o ğ u s ı n ı r lı s a y ıd a v e d a h a d a s ın ı r lı s ü r e y le ç ık ı y o r ­ d u ) v e 1 9 2 9 ’d a s a lt R e ic h b a ş k e n t i n d e , t a m a m e n e ş c in s e l m ü ş ­ t e r ile r e h i z m e t v e r e n 6 5 ila 8 0 b a r ( D i e le n ) v e le z b iy e n le r e y ö ­ n e l i k 5 0 k u l ü p b u l u n d u ğ u t a h m i n e d iliy o r d u . B e r lin p o lis ş e ­ fi, 1 9 2 2 ’d e b a ş k e n t t e y a k la ş ık ( jig o lo la r h a r i ç ) 1 0 0 b i n e ş c in s e l b u l u n d u ğ u n u t a h m i n e d iy o r d u ; b u s a y ı, 1 9 3 0 ’d a 3 5 0 b i n e y ü k ­ s e ld i.21 B u a lt k ü l t ü r , B e r lin ’i A v r u p a ’n ı n h e r y e r i n d e n (v e ö z e l­ lik le B r ita n y a ’d a n ) g e le n s e k s t u r i s t l e r i n i n u ğ r a k y e ri h a li n e g e ­ t i r e n u l u s l a r a r a s ı b i r ü n e y o l a ç tı v e m e ş u m E l d o r a d o tr a v e s ti b a r ı g ib i k u r u l u ş l a r ı n , ö n d e g e le n t u r i z m r e h b e r l e r i n d e y e r a l­ m a s ı n ı s a ğ la d ı.22 A y n ı z a m a n d a , 1 9 1 9 ’d a P r u s y a S o s y a l D e m o k ­ r a t h ü k ü m e t i n i n s a ğ la d ığ ı b i r f o n la In s t it u t f ü r S e x u a l- W is s e n s c h a ft ’ı ( C in s e l B ilim E n s t it ü s ü ) k u r a n v e 1 9 2 4 ’te d e v le te d e v r e ­ d e n D r. M a g n u s H ir s c h f e ld , e ş c in s e lliğ e y ö n e li k d a h a fa z la a n ­ la y ış v e h o ş g ö r ü i ç i n y ı l m a k s ı z ı n k a m p a n y a l a r y ü r ü t e n e t k i ­ li b i r g e y h a k l a n h a r e k e t i n i n b a ş ın ı ç e k ti. E r k e k s e k s iş ç iliğ in i v e e r k e k l e r a r a s ı n d a c in s e l iliş k iy i y a s a k la y a n A lm a n c e z a y a s a ­ s ı n ı n 1 7 5 . b e n d i n i n y ü r ü r l ü k t e n k a ld ı r ıl m a s ın a v e y e r i n e r ü ş t ç a ğ ın ı (2 1 y a ş v e ü s t ü ) g e t i r e n y e n i b i r y a s a n ı n o n a y l a n m a s ı ­ n a y ö n e li k 1 9 2 9 o y la m a s ı, g e n e llik le d a h a ö n c e “s a p k ı n ” c i n ­ s e ll ik o l a r a k g ö r ü l e n ş e y e k a r ş ı g itt ik ç e a r t a n h o ş g ö r ü n ü n k a ­ n ı t ı o l a r a k g ö r ü l m ü ş t ü r ; a n c a k s o n z a m a n la r d a b u y o r u m s o r ­ 21 Bkz. M el G ord on , V o lu p t u o u s P a n ic : T h e E ro t ic W o rld o f W e i m a r B e rlin , L os A n ­ g e le s, 2 0 0 1 , s. 9 2 -9 4 . 22 Bkz. J o h n C h a n cello r, How t o b e H a p p y in B e r l i n , L ondra, 1 9 2 9 , s. 1 3 6 -1 3 7 . İn ­ g iliz “se k s tu r izm iy le” ilg ili daha fazla b ilg i için b k z. C o lin Storer, B r i t a i n a n d the W e im a r R e p u b lic : T h e H is t o ry B ölü m . o f a C u l t u ra l R e la t io n s h ip , L ondra, 2 0 1 0 , 1. g u la n m a y a b a ş la m ış tır . Y asa d e ğ iş ik liğ i ö n e r is i, e ş c in s e l ö z g ü r ­ le ş m e h a r e k e t i a r a s ı n d a ç o k b ü y ü k t a r t ı ş m a l a r a n e d e n o ld u ; h a r e k e t i n ç o ğ u ü y e s i, b u n u n y a ln ız c a b i r “ö z g ü r le ş m e i llü z y o ­ n u ” o l d u ğ u n u ile r i s ü r e r k e n , r e f o r m ta s a r ıs ın ı s u n a n l a r is e e ş ­ c in s e lliğ in “d o ğ a y a a y k ır ı ” o l d u ğ u n u s a v u n m a y a d e v a m e t t i k ­ l e r i h a ld e y a ln ız c a “b a ş a r ı s ı z ” v e u y g u l a n a m a y a n b i r y a s a y ı d e ­ ğ i ş t i r m e k a m a c ıy l a b u iş e k a l k ı ş m ı ş l a r d ı .23 D o la y ıs ıy la , W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n g ö r ü n ü r d e k i c in s e l h o ş g ö r ü s ü n ü n b i r ö l­ ç ü d e , g e r ç e k l i k t e n z iy a d e h a y a l g ü c ü n ü n b i r ü r ü n ü o la b ile c e ­ ği ö n e s ü rü lm ü ş tü r. K en tli cu m h u riy et B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı’n ı n a r d ı n d a n , 19. y ü z y ıl ın s o n u n d a b a ş la ­ y a n k e n tl e ş m e e ğ ilim i h ız la d e v a m e tti. A lm a n y a ’n ı n h e r y e r i n ­ d e k i k a s a b a v e k e n t l e r , m ily o n la r c a g e n ç A lm a n iş b u l m a k iç in b u r a l a r a a k tı k ç a b ü y ü m e y e d e v a m e tt i v e ta r ım s a l d o ğ u y la s ı­ n a ! b a tı a r a s ı n d a k i a y r ım d a h a d a b ü y ü d ü . K e n t, W e im a r ’ı n s i­ y a s i, t o p lu m s a l , e k o n o m i k v e k ü l t ü r e l y a ş a m ı n ın m e r k e z i h a li ­ n e g e li r k e n b e le d iy e le r d e v a ta n d a ş la h ü k ü m e t i n y e n i d e m o k ­ r a t i k d e v le t te k i a n a e tk i le ş i m n o k t a s ı n a d ö n ü ş t ü . B ü y ü k m e t ­ r o p o l m e r k e z l e r i n d e y ü r ü t ü l e n b ü y ü k ö lç e k li k a m u b i n a l a n v e s o s y a l h i z m e t p r o j e l e r i , “W e i m a r d e n e y i n i n b a ş a r ı s ı v e y a b a ­ ş a r ıs ız lığ ın ın b a r o m e tr e le r i h a li n e g e ld i v e ... c u m h u r i y e t i n g ü ­ n ü m ü z e k a d a r d e v a m e d e n ş e k il d e b e le d iy e le r le y a k ı n d a n ö z ­ d e ş le ş m e s in i t e ş v ik e t t i .”24 A n c a k W e im a r C u m h u r i y e t i v e k ü l ­ t ü r ü y l e e n fa z la ö z d e ş l e ş e n , “K ız ıl” B e r lin o l d u . H e r n e k a d a r “W e im a r ’ın B e rlin , B e r lin ’i n d e W e im a r o l d u ğ u n u ”25 s ö y le m e k ç o k ile r i g i tm e k o ls a d a , 1 9 2 0 ’le r d e R e ic h b a ş k e n t i n i n d iğ e r b ü ­ y ü k A lm a n k e n t l e r i a r a s ı n d a e ş it le r in b i r i n c is i ( p r im u s i n t e r p a res) 23 o l m a k t a n i lk k e z ç ık ıp A lm a n y a ’n ı n ö n d e g e le n s iy a s i, k ü l ­ B kz. J a m es K o llen b ro ich , O u r H o u r H a s C o m e : T h e H o m o s e x u a l R ig h t s M o v e- Saarbrücken, 2 0 0 7 v e M arhofer, “D eg en era tio n , se x u a l freed o m , an d p o litic s”, s. 5 3 8 -5 3 9 . m e n t in t h e W e im a r R e p u b li c, 2 4 J o h n B in g h a m , “T h e ‘U rb a n R e p u b lic ’", (e d .) A n th o n y M c E llig o tt, G e r m a n y , O x fo rd , 2 0 0 9 , s. 127. 25 W e itz , W e im a r G e rm a n y , s. 4 1 . W e im a r t ü r e l v e t o p lu m s a l m e r k e z i o l a r a k M ü n i h v e D r e s d e n ’i n ö n ü n e g e ç tiğ i k e s in lik le d o ğ r u d u r . M o d e rn le ş m e ve ra s y o n e lle ş m e n in to p lu m s a l u y u m u sa ğ ­ la y a b i le c e ğ in i d ü ş ü n e n S o s y a l D e m o k r a t b e le d i y e y e t k i l i l e r i ­ n i n h i m a y e s i n d e , B e r li n b e n z e r s i z b i r b ü y ü m e d ö n e m i y a ş a ­ d ı: 1 9 2 5 ’te n ü f u s u 4 m il y o n d u v e b u n ü f u s , y ıld a 8 0 b i n ila 1 0 0 b i n k iş i a r tm a y a d e v a m e tti. B u , W e im a r ’ı n g itt ik ç e d a h a r a s y o ­ n e l v e t e k n o l o ji k h a le g e le n t ü k e t ic i e k o n o m i s i v e t o p l u m u n u n h e m b i r s o n u c u h e m d e itic i g ü c ü y d ü . 1 9 2 8 y ılm a g e li n d iğ i n ­ d e , B e rlin , L o n d r a v e N e w Y o rk ’t a n s o n r a d ü n y a n ı n ü ç ü n c ü b ü ­ y ü k k e n ti y d i. B u a r t a n n ü f u s u b a r ı n d ı r a b i l m e k iç in ş e h i r p l a n ­ c ıla r ı, k e n t o r t a m ı n ı d ö n ü ş t ü r m e k a m a c ıy la m o d e r n f ik i r l e r i b e n im s e y e r e k “ç a lı ş m a , y a ş a m , b o ş z a m a n f a a liy e tle r i v e tic a ­ r e t i n ... f a r k lı b ö lg e le r d e y e r a lm a s ın ı ” s a ğ la y a c a k ş e k ild e k e n ti r a s y o n e l le ş ti r d i .26 B e r lin ’d e v e R e ic h ’ı n d iğ e r k e n t l e r i n d e , e s k i g e c e k o n d u b ö lg e le r i t e m iz l e n e r e k y e r i n e , i ç i n d e e le k t r i k , s ı h ­ h i t e s is a t v e m e r k e z i ı s ıtm a g ib i m o d e r n k o n f o r u n s u r l a r ı b u l u ­ n a n 5 0 0 ila 1 .0 0 0 h a n e d e n o l u ş a n y e n i b a n liy ö to p lu k o n u t l a r ı p l a n l a n d ı. B r u n o T a u t g ib i p o p ü l e r g e n ç m im a r l a r b u y e n i k o ­ n u t l a r ı ta s a r la m a k iç in g ö r e v l e n d ir il i r k e n , ş e h r i n u la ş ım s is t e ­ m i o n a r ıld ı; b a n liy ö s a k in l e r i n i ş e h i r m e r k e z i n d e iş e v e a lış v e ­ r iş e ta ş ı m a k ü z e r e y e r ü s t ü n d e n v e a l t ı n d a n g i d e n r a y lı s is t e m ­ le r d e (S -B a h n v e U - B a h n ) e n s o n t e k n o l o ji k u l la n ıl d ı . A y n ı z a m a n d a , k e n tin g ö r ü n ü m ü d e d ö n ü ş tü r ü ld ü . A rta n n ü f u s v e y e n i t e k n o l o ji k e n tl e r e g ittik ç e d a h a fa z la u la ş ım a ra c ı g e ti r ir k e n , y a y a la r a r t a n tr a f ik le m ü c a d e le e tm e k z o r u n d a k a l ­ d ı. 1 9 2 8 ’d e y a p ı l a n b i r a r a ş t ı r m a y a g ö r e , B e r lin m e r k e z i n d e ­ k i P o t s d a m e r P la tz ’d a n s a a tte 2 .7 5 3 a r a ç g e ç iy o r d u . Y e tk ilile r 1 9 2 4 y ılın d a b u r a y a , b i r k i lo m e t r e u z a k t a n g ö r ü le b i le n d e v a s a v e s im g e s e l b i r m o d e r n i s t tr a f ik ış ığ ı d i k t i .27 Ç a ğ ın g e n ç r u h u ­ n u y a k a la m a k iç in k e n t e m a k y a j y a p ıld ı: 19. y ü z y ıl ın n e o - k la s ik v e n e o - g o t i k b i n a l a r ı g itti, y e r i n e b e to n , c a m v e ç e li k te n iş ­ le v s e l o f is b l o k l a r ı v e a lış v e r iş m e r k e z l e r i g e ld i. B u n u n e n iy i 26 A d elh eid v o n S a ld em , ‘“N e u e s W o h n e n ’: H o u sin g an d R eform ”, (e d .) A n th o n y 27 W e it, M cE lligott, W e im a r G e rm a n y , W e im a r G e rm a n y , s. 4 3 . O xford , 2 0 0 9 , s. 2 1 0 . Gece B erlin: B erlin P otsd am e r P latz'd ak i m odernist tr a fik kulesi, A ralık 19 24 (Bundesarchiv, Bild 1 0 2 -0 0 8 9 2 / C C -B Y-S A). ö r n e ğ i , E r i c h M e n d e l s o h n ’u n C o l u m b u s H o u s e ’u d u r . 1 9 2 0 ’l e r d e r e k l a m c ı l ı k d a h a ö n c e g ö r ü l m e y e n “ h a c i m v e s o f i s t i k e l i k ” 28 d ü z e y l e r i n e u l a ş t ı v e o n y ıl s ü r e s i n c e , d u v a r l a r v e p a n o l a r ı k a p ­ la y a n el ila n la rı v e p o s te rle r in y a n m a , y e n i tü k e tic i k ü ltü r ü n ü n m a lla r ın ı p a z a r la y a n ış ık lı n e o n ta b e la la r e k le n d i. K e n t g e c e d e h a r e k e tliy d i; a d e ta k itle s e l e ğ le n c e s u n a n b ir a ç ı k b ü f e g i b i y d i. 1 9 2 6 ’d a F u n k t u r m r a d y o k u l e s i i n ş a e d i l d i v e B e r l i n ’i A l m a n y a ’n ı n m o d e r n y a y ı n c ı l ı k v e i l e t i ş i m s e k t ö r ü n ü n m e r k e z i n e y e r l e ş t i r d i . P o t s d a m e r P l a t z ’d a k i H a u s V a t e r l a n d is e 1 .0 0 0 k iş ilik b i r s in e m a s a lo n u , d ü n y a n ın e n b ü y ü k k a fe s i v e f a r k l ı t e m a l a r a s a h i p ç e ş i t l i b a r l a r ı t e k b i r ç a t ı a l t ı n d a B e r l i n l il e r e s u n u y o r d u . A l m a n f ilm s e k t ö r ü , s a v a ş s ı r a s ı n d a A B D , F r a n ­ s a v e D a n i m a r k a ’d a n i t h a l a t ı n d u r d u r u l m u ş o l m a s ı n d a n b ü ­ y ü k f a y d a s a ğ l a d ı ; a y r ıc a h ü k ü m e t i n b u y e n i a r a ç t a n p r o p a g a n ­ d a a m a c ıy la y a r a r la n m a k is te m e s i s a y e s in d e d e v le t f o n la r ın d a n f a y d a l a n d ı v e d a h a f a z l a ö r g ü t l e n d i . Ö z e l l i k l e t ü m b ü y ü k A l­ 2 8 J u lia S n eerin g er, “T h e sh o p p e r as voter: w o m e n , a d v ertisin g an d p o litic s in p o st-in fla tio n G erm a n y ”, G e rm a n S t u d ie s Revievv, cilt 2 7 , sa y ı 3 , 2 0 0 4 , s. 4 7 8 . m a n p r o d ü k s i y o n ş i r k e t l e r i n i n 1 9 1 7 ’d e b i r le ş m e y e z o r l a n m a ­ s ı, A lm a n y a ’n ı n W e i m a r d ö n e m i n d e k i e n b ü y ü k v e e n t a n ı n ­ m ış p r o d ü k s i y o n ş ir k e t i U n i v e r s u m F i lm A .G .’y i (U f a ) o r ta y a ç ık a r d ı. İ k i s a v a ş a r a s ı n d a A l m a n y a ’d a s i n e m a y a g i t m e k , p o ­ p ü l e r b o ş z a m a n f a a l iy e t le r in d e n b i r i o l a r a k k a ld ı. 1 9 2 5 ’te A l­ m a n y a ’d a 3 .8 7 8 s in e m a s a l o n u v a r d ı; b u s a y ı, b e ş y ıl s o n r a 5 b i ­ n e ç ık tı. W e im a r d ö n e m i n d e ç e k il e n f il m l e r i n ç o ğ u ( ö z e llik le d e e n fa z la s e y ir c i b u l a n l a r ) s ü r ü k l e y ic i k o m e d i le r v e y a d u y g u ­ s a l m e l o d r a m la r o ld u y s a d a , a y n ı d ö n e m d e s in e m a c id d i b i r s a ­ n a t b iç im i o l a r a k k a b u l g ö r d ü v e A lm a n y ö n e t m e n l e r i n s a n a t ­ sa l v iz y o n u v e g e liş tird ik le ri te k n o lo jik y e n ilik le r, d ü n y a ç a ­ p ı n d a ü n k a z a n d ı. U fa ’n ı n B e r lin ’d e k i N e u e b a b e ls b e r g s t ü d y o ­ la r ı, u s ta l a r ı ç a lı ş ır k e n i z l e m e k is t e y e n p r o f e s y o n e ll e r v e e le ş ­ t i r m e n l e r iç in b i r H a c y e r i h a li n e g e ld i v e p e k ç o k A n g lo - A m e r i k a n y ö n e tm e n , 1 9 2 0 ’l e r i n A lm a n s in e m a s ı n a b o r ç l u o l d u k l a ­ r ı n ı a ç ık ç a b e y a n e tti. K itle s e l s p o r l a r d a p o p ü l e r h a le g e ld i; 1 9 3 0 ’d a d ü n y a a ğ ır s ık ­ le t ş a m p i y o n u o la n M a x S c h m e lin g g ib i s p o r c u l a r , u l u s a l k a h ­ r a m a n la r a d ö n ü ş t ü . B u s p o r d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü n ö z e llik le m o d e r n b i r y a n ı v a rd ı: A v u s y a r ış p a r k u r u n d a h a f t a d a a ltı g ü n d ü z e n ­ le n e n b i s i k l e t v e m o t o r y a r ış la r ı in a n ı lm a z d e r e c e d e p o p ü l e r d i v e M a n f r e d v o n B r a u c h it s c h v e F r itz v o n O p e l g ib i s ü r ü c ü l e r i n a d ı a ğ ız l a r d a n d ü ş m ü y o r d u . A y n ı z a m a n d a , B e r lin m e r k e z i n ­ d e b u l u n a n K u r f ü r s t e n d a m m ’d a k i g ö s te r iş li b a r l a r v e g e c e k u ­ l ü p le r i, h o ş v a k it g e ç ir m e k i ç i n g id ile c e k y e r l e r o l a r a k u l u s l a ­ r a r a s ı ü n k a z a n d ı. 1 9 1 8 ’d e s a n s ü r ü n k a ld ır ılm a s ı, g e n ç k a d ı n ­ l a r ı n ç e ş itli ş e k ille r d e s o y u n d u ğ u s tr i p ti z k u l ü p l e r i v e m ü s t e h ­ c e n k a b a r e le r in s a y ıs ın d a c id d i b i r a r tış a y o l a ç tı. S iy a si v e e k o ­ n o m i k k r iz i n e n k ö t ü g ü n l e r i n d e b i le , B e r lin ’i n g e c e k u l ü p le r i v e d a n s s a lo n l a r ı n d a s o r u n l a r ı n d a n u z a k la ş m a y a h a z ır p e k ç o k A lm a n v a rd ı. A c ı e n f la s y o n d e n e y im i, t u t u m l u l u ğ u n fa y d a s ız lığ ın ı g ö s te r m iş v e ç o ğ u in s a n ı , h a z ır f ır s a tla r ı v a r k e n k a z a n ç l a ­ r ı n ı iy i v a k it g e ç ir m e k i ç in h a r c a m a n ı n ç o k d a h a iy i b i r f ik ir o l­ d u ğ u n a ik n a e tm iş ti. A n c a k b u ş a ş a a l ı d ı ş g ö r ü n ü ş ü n a l t ı n d a , W e i m a r ’ı n k e n t m a n z a r a s ı n ın d a h a k a r a n l ı k b i r y a n ı d a v a r d ı. Y o k s u llu k , m a h ­ r u m i y e t , k o r k u v e y a b a n c ı la ş m a , A lm a n y a ’n ı n b ü y ü k ş e h i r l e ­ r i n d e m a li d u r u m u d a h a k ö t ü o l a n l a r ı n ü z e r i n e k a r a b a s a n g i­ b i ç ö k m ü ş ; N a z i p r o p a g a n d a s ı “b ü y ü k ş e h i r l e r d e k i z o r y a ş a m k o ş u ll a r ı , a n o n i m l i k v e a h lâ k i ç ö k ü ş le k ır s a l v e g e le n e k s e l y a ­ ş a m t a r z la r ın ı a c ı b i r ş e k ild e k a r ş ı k a r ş ıy a g e ti r m i ş t i .”29 H a y a t­ ta k a lm a k iç in h e r g ü n m ü c a d e le e tm e k z o r u n d a k a la n iş ç i s ı ­ n ı f ı n d a n p e k ç o k A lm a n , ö z e ll ik le c u m h u r i y e t i n i lk v e s o n d ö ­ n e m l e r i n d e k i k a o t i k e k o n o m i k v e s iy a s i k o ş u ll a r d a ik i y a k a s ın ı b i r a ra y a g e ti r m e k iç in h e r ş e y i y a p m a y a h a z ır d ı. 1 9 2 0 ’le r “B e r­ lin ’d e s u ç u n a lt ın ç a ğ ı”30 o l a r a k a n ıl m a k t a d ır ; ş ü p h e s i z W e im a r d ö n e m i n d e k a n u n s u z l u k v e b o z u k d ü z e n e ili ş k in h a l k a r a s ı n ­ d a y a y g ın b i r a lg ı b u l u n u y o r d u . 1 9 2 9 ’d a y ıll ık y a k la ş ı k 15 b i n k a y ıp k i ş i v a k a s ı b u l u n d u ğ u v e B e r lin p o l i s i n i n h ı r s ı z l ı k t a n c i­ n a y e te k a d a r y ı ld a 5 0 b i n ş ik â y e t i e le a ld ığ ı t a h m i n e d i l i y o r ­ d u . S ır f b a ş k e n t t e k i h ı r s ı z l ı k m a h k û m i y e t l e r i n i n s a y ıs ı, 1 9 1 9 ile 1 9 2 3 a r a s ı n d a k i ü ç y ıld a , s a v a ş ta n ö n c e k i ü ç y ıla k ıy a s la % 8 1 a r tm ış tı; ç a lın tı m a l a lm a k t a n m a h k û m o l a n l a n n s a y ıs ı ise % 2 4 5 d a h a fa z la y d ı. Ü lk e ç a p ın d a a d i s u ç l a r d a n y ıll ık m a h k û m i ­ y e t s a y ıs ı 1 9 1 0 ’d a 5 3 8 .2 2 5 ’t e n , 1 9 2 3 ’te 8 2 3 .9 0 2 ’y e f ır la d ı. E n f ­ la s y o n d ö n e m i n d e n s o n r a s u ç o r a n l a r ı d ü ş m e y e b a ş la d ı ğ ın d a b ile , b u o r a n l a r s a v a ş t a n ö n c e k i d ü z e y l e r i n e i n e n e k a d a r , ç o ­ c u k s u ç lu l a r , f u h u ş v e c in a y e t a la n l a r ı n d a o d a k la n a n y a y g ın b ir s u ç a lg ıs ı b u l u n u y o r d u . 31 1 9 1 3 ile 1 9 1 8 a r a s ı n d a , c e z a g e r e k t i r e n s u ç l a r d a n h ü k ü m g iy e n e r g e n l e r i n s a y ıs ı ik iy e k a t l a n d ı v e g e n ç le r a r a s ı n d a s u ç o r a n l a r ı 1 9 2 0 ’l e r i n i lk y ılla r ı b o y u n c a a r t m a y a d e v a m e tti. A n ­ c a k 1 9 2 3 t a r i h l i Ç o c u k A d a le ti Y a s a sı c e z a i e h liy e t y a ş ın ı d ü ­ ş ü r d ü k t e n v e h â k im le r e c e z a v e r m e k o n u s u n d a d a h a fa z la s e r ­ b e s t l i k t a n ı d ı k t a n s o n r a o r a n l a r d ü ş m e y e b a ş la d ı . B u d u r u m W e i m a r ’ı n k o z m o p o l i t t ü k e t i c i k ü l t ü r ü n ü n a h l â k s ı z l ı k l a m a ­ lu l o ld u ğ u id d ia la r ın ı d o ğ r u la r g ib i g ö r ü n ü y o rd u . S av aş s ıra ­ 29 B in gh am , “T h e ‘U rban R ep u b lic’”, s. 129. 30 G iles M a cD o n o u g h , 31 D e tle v P eu kert, B e rlin , L ondra, 1 9 9 7 , s. 2 1 4 . T h e W e im a r R e p u b lic, hard W e tz e ll, l n v e n t i n g t h e C r i m i n a l : 194 5 , C h ap el H ill, 2 0 0 0 , s. 1 0 9 -1 2 0 . A Londra, 1 9 9 3 , s. 1 50. A yrıca b k z. RicH i s t o ry o j G e rm a n C rim in o lo g y , 1880- s ın d a i ş g ü c ü n e k a t ı l a n k a d ı n v e ç o c u k l a r ı n a r t a n s a y ıs ı n ın v e e r k e k o t o r i t e f i g ü r l e r i n i n ç o ğ u n u n ö l m e s in i n , g e le n e k s e l a t a ­ e r k i l A lm a n t o p l u m y a p ı s ı n ı t e m e l d e z a y ıf la t tı ğ ı v e s u ç u n v e c in s e l a h lâ k s ı z l ığ ı n y a y ılm a s ın a y o l a ç tığ ı d ü ş ü n c e s i g e n iş k a ­ b u l g ö rü y o rd u . Ç o c u k s u ç o r a n l a r ı W e i m a r ’m a h l â k s ı z l ı ğ ı n a d a i r m u h a f a ­ z a k â r s u ç la m a l a r ı d o ğ r u l a r g ib i g ö r ü n ü r k e n , s o n d e r e c e a le n i y ü r ü t ü l e n s e k s t i c a r e t i d e b u i d d ia la r ı p e k i ş t i r i y o r d u . S a n a y i­ le ş m e v e k e n tl e ş m e , s e k s iş ç iliğ in i p r o f e s y o n e ll e r i n k a p a lı k a ­ p ı l a r a r d ı n d a y a p tığ ı b i r ş e y d e n , k a la b a lı k k e n t a la n l a r ı n d a fa a ­ liy e t g ö s te r e n a m a t ö r l e r i n m e s le ğ in e d ö n ü ş t ü r m ü ş t ü . Ç o ğ u k a ­ d ı n i ç i n s e k s iş ç iliğ i, “e k o n o m i k k r iz l e b a ş a ç ı k m a n ı n b i r y o ­ l u ” v e d ü ş ü k ü c r e t l e r y a d a iş s iz lik d u r u m u n d a v e y a k a d ın , e r ­ k e k a ile r e i s in d e n a y r ıld ığ ın d a “ik i y a k a s ın ı b i r a ra y a g e ti r m e ­ n i n t e k k a ç ın ılm a z y ö n t e m i ” id i.32 O d ö n e m d e k i v e d a h a s o n r a ­ k i f e m in is t y a z a r la r ın id d ia e t t iğ i n i n a k s in e , A lm a n y a ’n ı n W e im a r d ö n e m i n d e k i s e k s i ş ç ile r i ş a ş ı r tı c ı d e r e c e d e k e n d i n e g ü ­ v e n li v e b a ğ ım s ız d ı; y e tk ilile r e b a ş k a ld ı r ıy o r , k e n d i s e n d ik a l a ­ r ı n ı k u r u y o r v e t o p l u m u n g e n e li n d e ç e ş itli b i r e y l e r v e h i z m e t ­ le r t a r a f ı n d a n d e s te k l e n i y o r l a r d ı . Y in e d e , s e k s iş ç iliğ i r is k li b i r iş ti v e b u iş i y a p a n la r p o t a n s i ­ y e l ş i d d e t t e h d i d i a lt ın d a y a ş ıy o r d u . W e im a r d ö n e m i n d e k i e n m e ş h u r se ri k a tille rin h e r ü ç ü n ü n d e k u r b a n la rın ın a ra s ın d a s e k s tic a r e tiy le u ğ r a ş a n ( e r k e k v e k a d ı n ) p e k ç o k k i ş i n i n o l m a ­ s ı, s e k s iş ç i le r in i n fa a liy e tle r i s ır a s ın d a h e r g ü n k a r ş ıla ş tığ ı r is ­ k in b ü y ü k lü ğ ü n ü g ö s te rm e k te d ir. H a n o v e r K a sa b ı o la ra k a d ­ l a n d ı r ı l a n F r i t z H a a r m a n n , 1 9 1 9 ile 1 9 2 4 a r a s ı n d a 2 4 s o k a k s e r s e r i s i n i v e e r k e k s e k s i ş ç i s in i ö l d ü r d ü ; K a r i G r o s s m a n n ’ın 1 9 2 1 ’d e y a k a la n m a d a n ö n c e y a k la ş ık 5 0 k a d ın ı ö l d ü r d ü ğ ü d ü ­ ş ü n ü l ü y o r d u . A r a la r ın d a n e n ü n l ü s ü o l a n D ü s s e ld o r f V a m p ir i P e t e r K ü r t e n is e N i s a n 1 9 3 1 ’d e d o k u z c in a y e t v e y e d i c in a y e t t e ş e b b ü s ü n d e n h ü k ü m g iy d i; a n c a k t o p la m 7 9 s a ld ır ıd a b u l u n ­ d u ğ u n u i ti r a f e tti v e b u n l a r a r a s ı n d a 17 y ıllık b i r d ö n e m d e g e r ­ ç e k le ş tir d iğ i p e k ç o k c in a y e t, te c a v ü z v e ç o c u k la r a y ö n e li k c i n ­ 32 V icto ria H arris, S ellin g 1 9 4 5 , Sex O xford , 2 0 1 0 , s. 55. in th e R e ich : P rostitu tes in G e rm a n S o c ie t y , 1914- s e l ta c iz b u l u n u y o r d u . H a tta , H a a r m a n n v e G r o s s m a n n v a k a la ­ r ın d a y a m y a m lık id d ia la r ı d a v a r d ı; c a n il e r i n s a v a ş s o n r a s ı z o r ­ lu g e ç e n y ılla r d a k u r b a n l a r ı n ı n e ti n i s a ttığ ı d e d i k o d u l a r ı o r t a ­ lık ta d o l a ş ıy o r d u . H a lk b u ü ç a d a m ı n , b a s ın d a e n in c e a y r ı n t ı ­ s ın a k a d a r a n la t ıl a n v e “k e n ts e l a n o n i m l i k v e v a r o ş l a r d a n g e le n t e h d i t ile ilg ili e n d iş e l e r in if a d e s in d e ç o k g ü ç lü b i r a r a ç ” o la n “a n o n i m k a ti l m i t i n i ” p e k i ş t i r e n s u ç la r ın a k a r ş ı a d e ta ş e h v e tli b i r ilg i d u y u y o r d u .33 F a k a t W e im a r A lm a n y a s ı’n ı n p e k ç o k v a t a n d a ş ı n ı n i n a n d ı ­ ğ ı g ib i b i r g ü n a h b a ta ğ ı o l d u ğ u y a n ılg ıs ın a k a p ıl m a m a m ı z g e ­ r e k ir . “A lm a n y a ’n ı n e n fa z la ş i d d e t i ç e r e n ş e h r i k e s in lik le B e r­ l i n d e ğ i l d i ”34 v e u l u s l a r a r a s ı s t a n d a r t l a r a g ö r e A lm a n y a ’d a k i s u ç o r a n l a r ı is t i s n a i d e r e c e d e y ü k s e k s a y ılm a z d ı.35 W e im a r A lm a n y a s ı, A v r u p a ’n ı n e n b ü y ü k v e e n m o d e m p o lis g ü ç le r in d e n b i r i n e s a h i p t i v e B e r lin d e d e k t i f g ü c ü n ü n c in a y e t b ü r o s u K r im in a lp o liz e i, A lm a n y a v e d i ğ e r k ı t a ü l k e l e r i n d e k i b e n z e r g ü ç ­ l e r i ç i n b i r m o d e l o l a r a k k u l l a n ı l ı y o r d u . “S e r i k a t i l ” ( S e r i e n m örder) t e r i m i n i b u l a n E r n s t G e n n a t ’ı n e n e r j i k y ö n e ti m i a l t ı n ­ d a , B e r lin “K r ip o ”s u n u n c in a y e t b ü r o s u , p a r m a k iz i a lm a , b a ­ l is t ik t e s t le r v e p s ik o l o j ik p r o f il o l u ş t u r m a g ib i t e k n i k l e r i n ö n ­ c ü l ü ğ ü n ü y a p a r a k , W e im a r ’ı n e k o n o m i k v e t o p lu m s a l s iy a s e tin d i ğ e r a la n l a r ı n d a a ç ık ç a g ö r ü l e n r a s y o n a l iz m v e iş le v c ilik e ğ ili­ m in i y a n s ıt ıy o r d u . H e r ş e y e r a ğ m e n , W e im a r A lm a n y a s ı ö z e llik le n iz a m s ız o la ­ r a k g ö r ü lm e y e d e v a m e tti. B u k ı s m e n , k i tl e s e l o k u r y a z a r lı ğ ın b i r s o n u c u y d u . A l m a n y a ’d a 1 9 2 0 ’l e r i n o r t a l a r ı n d a 4 b i n d e n fa z la g a z e te , d e r g i v e r e s i m l i g a z e te y a y ım la n ı y o r d u ; 1 9 2 0 ’le ­ r i n s o n u n d a s a d e c e B e r lin ’d e 5 0 g ü n l ü k g a z e te v e A lm a n y a ’d a 33 Sace E lder, M u r d e r S c e n e s : N o rm a lı t y , D e v ia ıı c e a n d C ri m i n a l V io l e n c e in W e i- m a r B e rlin , A n n A rb or, 2 0 1 0 , s. 7. 34 A .g .e ., 35 W eim ar’daki su ç v e su çlu la rı ortaya çıkarm a oranlarına dair k arşılaştırm alı bir s. 3. p ersp e k tif için b k z. Eric A. J o h n so n v e Eric H. M o n k k o n e n (e d .), T h e C iv ili- U rb ana, 1997; Jam es F. R ich ard son , “B erlin P o liçe in the W eim a r R ep ublic: A C om p a- z a t io n o j C r i m e : V i o l e n c e in T o w n a n d C o u n t ry S in c e t he M id d le A g e s , riso n W ith P o liçe F o rces in C ities o f the U n ite d S tates”, (e d .) G eorge L. M osse , P o li ç e F o r c e s in H is t o ry , Londra, 1 9 7 5 , s. 82; H si-h u e y Liang, li ç e F o rc e o j t h e W e im a r R e p u b lic, T h e B e rlin P o ­ B erk eley, 1 9 7 0 , ö z e llik le 3. v e 4. B ölü m ler. k i t ü m s ü r e l i y a y ın l a r ı n % 3 0 ’u n d a n fa z la s ı ç ık a r ıl ıy o r d u . B u n ­ la r m e r a k lı o k u r la r a ş i d d e t d o l u s u ç v e c in s e l s a l d ı n h ik â y e le ­ r i n i e n in c e a y r ı n t ıs ın a k a d a r a n la t ıy o r d u . T o d d H e r z o g ’u n b e ­ lir ttiğ i g ib i, W e im a r A lm a n y a s ı “s u ç l u l a r v e s u ç l a r ı n d a n b ü y ü ­ l e n i y o r d u ” v e “k e n d i n i b i r s u ç m a h a l li o l a r a k t a h a y y ü l e t m e k ­ t e n v e s u ç m a n z a r a s ı n d a n z e v k a lıy o r a b e n z i y o r d u .”36 W e im ar kültürü Y e n i k e n t l i c u m h u r i y e t , k itl e s e l t ü k e t ic i k ü l t ü r ü n ü n v e y a b a n ­ c ı l a ş m a n ı n , s u ç v e b e li r s i z li ğ in y u v a s ıy d ıy s a , b a ş t a B e r lin o l ­ m a k ü z e r e M ü n ih v e D r e s d e n g i b i b ü y ü k k e n t m e r k e z l e r i d e s a ­ n a t v e b i lim d e y e n i b i r s o r g u l a m a v e d e n e y r u h u n u n y u v a s ıy d ı. W e i m a r A lm a n y a s ı, c u m h u r i y e t i n b e lk i d e g e r ç e k te n e n e ş ­ s iz ö z e ll ik l e r i n d e n v e ş ü p h e s i z e n ö n e m l i v e k a lı c ı b a ş a r ı l a n n d a n b i r i n i , “p a r l a k v e b e n z e r s iz , a y r ık s ı b i r k ü l t ü r ü ”37 d o ğ u r d u . A lm a n y a , ö z e ll ik le d e B e r lin , y a z a r la r , s a n a t ç ıl a r v e e n t e l e k t ü ­ e l m a y a n ı n b a ş d ö n d ü r ü c ü a t m o s f e r i n d e n n a s i p l e n m e k is te y e n d i ğ e r e n t e l e k t ü e l l e r i ç i n b i r H a c y e r in e d ö n ü ş t ü . B u n la r b ü y ü k o r a n d a e s k i A v u s t u r y a - M a c a r is t a n I m p a r a t o r l u ğ u ’n d a n g e le n , A lm a n c a k o n u ş a n ( A m o ld Z w e ig , R o b e r t M u s il v e F r a n z K a fk a g ib i) e n t e l e k t ü e ll e r d i , a n c a k a r a l a n n d a V la d im ir N a b o k o v g ib i R u s m ü lt e c i le r le W . H . A u d e n , V ir g in ia W o o l f v e G r a h a m G re e n e g ib i İn g iliz y a z a r la r d a v a rd ı. A v u s t u r y a l I v e A l m a n b i l i m i n s a n l a r ı n ı n 1 9 2 0 ’l e r i n b ü y ü k b ö lü m ü n d e u lu s la r a r a s ı b ilim to p lu lu ğ u ta r a f ın d a n d ış la n ­ m a s ı n a k a r ş ı n , “ 1 9 3 3 ’te A l m a n l a r h e r k e s t e n f a z la ” ( 1 9 1 8 ile 1 9 3 2 a r a s ı n d a h e r y ıl b i r t a n e ; 1 9 1 8 , 1 9 2 5 v e 1 9 2 7 ’d e i k i t a ­ n e ; 1 9 3 l ’d e is e ü ç t a n e ) ; “ to p l a m d a İ n g iliz v e A m e r i k a lı la r ın k a z a n d ı ğ ı n d a n d a h a fa z la N o b e l Ö d ü l ü k a z a n m ı ş t ı .”38 A lb e r t E i n s t e i n 1 9 2 1 y ı l ı n d a f o t o e l e k t r i k e tk i y i a ç ık l a m a s ıy l a N o b e l F i z ik Ö d ü l ü n ü a l ı r k e n , W e m e r H e i s e n b e r g 1 9 2 5 ’te k u a n t u m 36 T o d d H erzog, C ri m e S t o rie s : C rim in a lis t ic F a n t a s y W e im a r G e rm a n y , 37 P eter W a tso n , 38 A .g .e ., s. 35. a n d t h e C u l t u re o j C ri s i s in N e w York, 2 0 0 9 , s. 2-3. T h e G e rm a n G e n iu s , L ondra, 2 0 1 0 , s. 5 6 8 . m e k a n i ğ in i v e 1 9 2 7 ’d e b e lir s iz lik ilk e s in i b u lm a s ıy la k u r a m s a l f iz ik a la n ı n d a d e v r i m y a p tı. A m o l d S c h ö n b e r g v e A lb a n B e rg , s e r i a li z m i n v e a t o n a l m ü z i ğ in k e ş fiy le k l a s i k m ü z iğ i e tk i li b i r b iç i m d e y e n id e n k e ş f e d e r k e n , c a z , h ic iv li ş a r k ı la r , p e r f o r m a n s ş iir i v e d ı ş a v u r u m c u d a n s , A lm a n y a ’n ı n c a n lı k a b a r e s a h n e s i ­ n i k a s ıp k a v u r u y o r d u . A l m a n y a , B e r lin P s i k a n a l i z E n s t i t ü s ü ( 1 9 2 0 ’d e k u r u l d u ) , F r a n k f u r t - a m - M a i n T o p l u m s a l A r a ş tı r m a E n s t i t ü s ü ( 1 9 2 3 ’te k u r u l d u ) v e H a m b u r g ’d a k i W a r b u r g S a n a t T a r ih i E n s t i t ü s ü ( 1 9 2 6 ’d a k u r u l d u ) g ib i d ü n y a c a ü n l ü a r a ş t ır ­ m a m e r k e z l e r i n e e v s a h ip liğ i y a p tı. Ö z e llik le T h e o d o r e A d o r n o , M a x H o r k h e i m e r v e H e r b e r t M a r c u s e g ib i f ilo z o f v e s o s ­ y o l o g la r ın ç a lış m a la r ı a ra c ılığ ıy la F r a n k f u r t O k u l u , 2 0 . y ü z y ı ­ l ın i k in c i y a n s ı n d a B a tı d ü ş ü n c e s i n d e g ü ç lü v e k a lıc ı b i r e tk iy e s a h ip o l d u . F e ls e f e d e M a r t in H e id e g g e r s a v a ş s o n r a s ı v a r o l u ş ­ ç u l u ğ u n te m e ll e r i n i a t a r k e n , S e in u n d Z e it ’ta ( V a r l ı k ve Z a m a n , 1 9 2 7 ) e v r e n d e i n s a n ı n y e r i n i i n c e l e y e r e k “A l m a n l a r ı n m a n ­ t ık d ış ıy la ilg ili t a k ı n t ı s ı n a s a y g ın lık k a z a n d ı r d ı ” ;39 L u d w ig v o n P a s to r , P e r c y S c h r a m m v e E r n s t K a n to r o w ic z d a h il o l m a k ü z e ­ r e A lm a n t a r i h ç i le r in “a lt ın n e s l i ” is e O r ta ç a ğ k ü l t ü r ü v e s iy a ­ s e ti h a k k ı n d a g ü n ü m ü z e k a d a r e tk ili o la n f ik ir le r o l u ş t u r u l m a ­ s ın a y a r d ı m c ı o ld u . W e im a r k ü l t ü r ü n e d a ir u f u k a ç ıc ı i n c e l e m e s in d e P e t e r G a y , “c u m h u r iy e t p e k az şe y i s ıfırd a n y a ra ttı; h a lih a z ır d a m e v c u t o l a n l a r ı s e r b e s t b ı r a k t ı ”40 s a p ta m a s ı n ı y a p a r . B u s a p ta m a , W e i m a r d ö n e m i n d e s a n a t t a ö n e ç ık a n t e k n i k l e r i n v e t a r z la r ın ç o ­ ğ u n u n s a v a ş s ır a s ın d a v e y a ö n c e s i n d e o r ta y a ç ık m ış o l m a s ın ı n y a n ı s ır a , A lm a n y a z a r la r , s a n a t ç ı l a r , y ö n e t m e n l e r v e m i m a r ­ l a r t a r a f ı n d a n o r ta y a k o n a n ç a lı ş m a la r ın ç o ğ u z a m a n s o n d e ­ r e c e k iş is e l o lm a s ı a ç ıs ı n d a n d a ç o k d o ğ r u d u r . E k s p r e s y o n iz m h e n ü z 1 9 1 0 ’la r d a o r ta y a ç ık m ış tı a n c a k s a v a ş ta n h e m e n s o n r a ­ k i y ılla r d a A lm a n r e s m in e , e d e b iy a tın a v e h a t t a s in e m a s ı n a h â ­ k i m o lm a y ı s ü r d ü r d ü . M e n d e l s o h n ’u n P o t s d a m ’d a k i E i n s te in K u le s i v e H ö g e r ’i n H a m b u r g ’d a k i C h i l e h a u s ’u g i b i e k s p r e s y o ­ n i s t m i m a r i ö r n e k l e r i , b i n a l a r ı n i ş le v s e lliğ i h a k k ı n d a k i g e le ­ 39 A .g .e ., 40 P eter G ay, s. 6 0 4 . W e im a r C u l t u re : T h e O u t s id e r a s ln s i d e r, Londra, 1 9 9 2 , s. 6. n e k s e l g ö rü ş le rd e n u z a k d u ra ra k , b in a la rın o rg a n ik g ö rü n m e ­ s in i s a ğ la m a k a m a c ıy la b e t o n l a k a p l a n m ı ş ç e li k i s k e l e t l e r d e n y a r a r l a n a r a k k a v is li h a t l a r o l u ş t u r u y o r d u . E k s p r e s y o n i z m a y ­ n ı z a m a n d a L o tte E i s n e r ’i n “A lm a n k a s v e t i ” o l a r a k t a n ı m l a d ı ­ ğ ı a n la y ış ı W e im a r s in e m a s ı n a g e ti r d i.41 B a zı ç a ğ d a ş la r ı ta r a f ın ­ d a n “p e r d e d e k i i l k s a n a t e s e r i ”42 o l a r a k ö v ü l e n “D a s C a b i n e t d e s D r. C a lig a r i” [D r. C a lig a r i’n i n M u a y e n e h a n e s i] ( 1 9 1 9 ) ile B r a m S t o k e r ’ı n D r a k u l a ’s ı n ı n i lk s in e m a u y a r la m a s ı o la n F r ie d r i c h W il h e lm M u r n a u ’n u n “N o s f e r a t u ”s u ( 1 9 2 2 ) g ib i f ilm le re , y a b a n c ı la ş m a , d e l i l i k v e o t o r i t e n i n k ö t ü c ü l l ü ğ ü g ib i e k s p r e s ­ y o n i s t t e m a la r h â k i m d i . B e n z e r ş e k il d e , e k s p r e s y o n i s t tiy a tr o d a iz le y ic ile r i ç i n ç o ğ u z a m a n k a s t e n z o r l a y ıc ı v e k a v g a c ıy d ı; E r n s t T o l le r ’i n “D ie W a n d l u n g ”u [D e ğ iş im ] ( 1 9 1 9 ) ile G e o r g K a is e r ’i n ü ç le m e s i “D ie K o r a lle ” [M e rc a n ] ( 1 9 1 7 ) , “G a s ” [G az] ( 1 9 1 8 ) v e “G a s I I ” [G a z II ] ( 1 9 2 0 ) , e k s p r e s y o n is t b i r e s te tiğ in y a n ı s ır a b u r j u v a d e ğ e r l e r i n in r e d d i v e r u h a n i u y a n ış g ib i e k s ­ p r e s y o n i s t te m a la r s e r g iliy o r d u . A n c a k 1 9 2 2 ’y e g e li n d iğ i n d e , e k s p r e s y o n i z m i n ç iğ d u y g u l a ­ r ı n d a n “g ü n d e l i k g e r ç e k liğ e d a h a ı lım lı v e p r a t i k b i r y a k la ş ı ­ m a ”43 d o ğ r u b i r k a y ış g e r ç e k le ş ti. B u y a k la ş ım k e n d i n i s a n a t , e d e b iy a t v e s in e m a d a y e n i b i r n a tü r a li z m l e , b i l i n e n a d ıy la N e u e S ac h lic h k e it y a d a Y e n i N e s n e llik le g ö s te r d i. B u , b i r ç o k a ç ıd a n e k s p r e s y o n iz m g ib i a ç ık ç a t a n ı m l a n m ı ş b i r s a n a t s a l a k ım o l m a ­ y ıp , “b e li r li b i r s a n a t s a l p r o g r a m ı v e y a m a n i f e s t o s u b u l u n m a ­ y a n b i r t a r z d ı ” ;44 G e o r g e G r o s z , R u d o l f S c h l ic h te r v e C h r i s t i a n S c h a d g ib i t o p l u m s a l e le ş tir iy i b e n i m s e y e n “V e r is t le r ” ile G e ­ o r g S c h r im p f g ib i “K la s ik ç ile r ”i k a p s ıy o r d u . G r o s z g ib i s iy a s e t­ le u ğ r a ş a n s a n a t ç ıl a r l a s o lc u f iz ik ç i v e r o m a n c ı A lf re d D ö b lin g ib i y a z a r la r , b u y e n i s a n a t t a r z ın ı t o p l u m a a y n a t u t m a k v e A l­ 41 L otte H. E isner, 42 S iegfried K racauer, F r o m C a l i g a r i t o H i t l e r : A P s y c h o l o g i c a l H i s t o r y o f t h e G e r ­ m a n F i l m , P rin c eto n , 1 9 4 7 , s. 71 I C a l i g a r i ’d e n H i t l e r ’e ( A l m a n S i n e m a s ı n ı n P si­ 43 E berhard K olb , kolojik T a lih i), T h e H a u n t ed S c re e n , Londra, 1 9 6 9 , s. 51. çev. Ertan Y ılm az, D ek i Y ayın lan , İstanb u l, 2 0 1 2 ], T h e W e im a r R e p u b lic, 2. b a sk ı, çev . P. S. F alla v e R. J. Park, A b in g d o n , 2 0 0 5 , s. 8 8 . 44 S ergiu sz M ich a lsk i, N ew W e im a r G e rm a n y O b je c t iv it y : P a in t in g , G ra p h ic A rt a n d P h o t o g ra p h y 1 9 1 9- 1933, çev . M ich ael C laridge, K öln, 2 0 0 3 , s. 20. in m a n y a ’n ı n t o p lu m s a l s o r u n l a r ı n ı b ü t ü n ç ıp la k lığ ıy la g ö s te r m e k i ç i n k u l l a n ı y o r d u . O t t o D ix ’i n “G r o f i s t a d t T r i p t y c h ”i [ M e tr o ­ p o l T r ip tiğ i] ( 1 9 2 7 - 1 9 2 8 ) , z e n g i n l e r i n h e d o n iz m iy l e t o p l u m u n k e n a r l a r ı n d a k i s a k a t s a v a ş g a z il e r i n in y o k s u l l u ğ u n u n k a r ş ı tl ı ­ ğ ın ı g ö s te r m e s i y le V e r is t le r in t o p l u m s a l v i c d a n ı n ı n iy i b i r ö r ­ n e ğ id ir . B e n z e r ş e k ild e , D ix ’i n “T h r e e P r o s t i t u t e s ”ü [Ü ç F a h i ­ ş e ] ( 1 9 2 6 ) , M a n e t v e T o u l o u s e - L a u tr e c g ib i 19. y ü z y ıl F r a n s ız s a n a t ç ı l a r ı n ı n y a p tı ğ ı ş e k il d e f a h iş e liğ i r o m a n t i k l e ş t i r m e k v e ­ y a d u y g u s a l l a ş t ı r m a k y e r i n e , B e r li n s e k s i ş ç i l e r i n i n y a ld ı z s ız b i r t a s v i r i n i s u n a r . Y in e , G e o r g e G r o s z ’u n “T h e P illa r s o f th e E s t a b l i s h m e n t ”ı [ T o p l u m u n T e m e l D ir e k le r i] ( 1 9 2 6 ) , b u r j u v a ­ z i n i n i ç k i n m u h a f a z a k â r lı ğ ın ı , g e le n e k s e l d e ğ e r l e r i n i v e a h lâ k ı ­ n ı h i c v e d e r k e n A lm a n t o p l u m u n u n d a h a d a p e r v a s ız b i r e le ş ­ t ir is i n i y a p a r. E k s p r e s y o n i z m g ib i Y e n i N e s n e ll i k d e r e s i m v e g ö r s e l s a n a t ­ la s ın ı r lı d e ğ ild i. K ıs a z a m a n d a d i ğ e r s a n a t b i ç i m l e r i n e y a y ıla ­ r a k A lf re d D ö b lin ’i n B e r lin ’i n p e r i ş a n y e r a ltı d ü n y a s ı n d a n .k u r ­ tu l m a m ü c a d e l e s i v e r e n s u ç l u F r a n z B i b e r k o p f u n h i k â y e s i n i a n la t tı ğ ı B e r l i n A l e x a n d e r p l a t z ' ı ( 1 9 2 9 ) ile L u d w ig R e n n ’i n s a ­ v a ş k a r ş ı tı r o m a n ı K r i e g [S a v aş ] ( 1 9 2 9 ) v e d e v a m r o m a n ı N a c h k r ie g [ S av aş t an S o n r a] ( 1 9 3 0 ) g ib i r o m a n l a r ı d o ğ u r m u ş t u . B e r to lt B r e c h t, W e i m a r B e r lin i’n i n s iy a s e tin i, a h lâ k ı n ı v e â d e t ­ l e r i n i a m a n s ız c a h ic v e ttiğ i “D ie D r e i g r o s c h e n o p e r ” ( Ü ç K u r u ş ­ l u k O p e r a , 1 9 2 8 ) v e “A u f s tie g u n d F a il d e r S ta d t M a h a g o n n y ” [ M a h a g o n n y K e n t i n i n Y ü k s e liş i v e Ç ö k ü ş ü ] ( 1 9 2 9 ) g ib i o y u n ­ l a r ı n d a V e r i s t l e r i n t o p l u m s a l e l e ş t i r e l l i ğ i n i s e r g i l e m i ş t i r . A l­ m a n y a ’n ı n b a ş k e n t i n i n b i r g ü n ü n ü a n la t a n “B e rlin : D ie S in fo n ie d e r G r o S s t a d t ” [B erlin : B ü y ü k B ir Ş e h r in S e n fo n is i] ( 1 9 2 7 ) b e lg e s e li v e s is t e m t a r a f ı n d a n y u t u l a n v e a r t ı k b i r f a y d a s ı k a l ­ m a y ı n c a ç ü r ü ğ e ç ı k a r ı l a n b i r a d a m ı n a n l a t ı l d ı ğ ı “D e r L e tz e M a n n ” [S o n A d a m ] ( 1 9 2 4 ) g ib i f ilm le r, i d e a l iz m d e n s ıy r ıla r a k m o d e r n y a ş a m ı k a s v e tli n o r m a lliğ iy le o l d u ğ u g ib i g ö s te r m e a r ­ z u s u n u d a y a n s ıt ıy o r d u v e N e u e S a c h l i c h k e i t id e a lle r iy le b u a n ­ l a m d a u y u m lu y d u . M im a r i d e , Y e n i N e s n e ll i k le e n y a k ı n d a n ili ş k il i a k ı m B a u h a u s id i. O r t a ç a ğ l o n c a l a r ı n d a n , I n g iliz S a n a t v e E l S a n a tl a r ı VVeimar A lm anyası, sa natsa l deneylerin benzersiz bir şekilde to m urcuk la nm as ın ın m erkezi oldu. R udolf B e llin g’in B erlin'de Lehrter B ahnhof’ta sergilenen “Tria d” isim li ç a lış m as ı, Ağustos 19 29 (B u ndesarchiv, B ild 1 0 2 -0 8 3 2 2 / C C-BY -SA ). A k ım ın d a n v e Deutsche Werkbund ’d a n e s in le n e n m im a r W a l- te r G ro p iu s , b ü t ü n y a ra tıc ı s a n a tla rı te k b ir a tö ly e d e b ir a ra y a g e t i r m e k a m a c ı y l a 1 9 1 9 ’d a B a u h a u s ’u k u r d u . B a u h a u s , b i r t a ­ s a r ım o k u lu o lm a k la k a lm a y ıp b a s it ta s a rım ı v u rg u la y a ra k v e k itle s e l o la ra k ü r e tile n m a lla rı g ü z e lle ş tirm e y e ç a lış a ra k W e im a r d ö n e m in in e n b ilin e n v e e n k a lıc ı m a rk a s ı v e ta rz ı h a lin e d e g e ld i. B a u h a u s ta s a r ım c ıla r ı e n m o d e r n t e k n i k v e te k n o lo ­ j i l e r i b e n i m s i y o r , B a u h a u s ’t a y e n i l i k e t k i n ş e k i l d e t e ş v i k e d i l i ­ y o r d u . A m a ç , g ü z e l l i k l e iş l e v s e l l iğ i b i r l e ş t i r e r e k h e m g ü z e l g ö ­ r ü n e n h e m d e b e lirli b ir a m a c a h iz m e t e d e n b in a la r , m o b ily a ­ la r v e h e y k e lle r y a r a tm a k tı. B u a ç ıd a n , B a u h a u s s a n a tç ıla r ın ın a m a ç la rı, S o sy a l D e m o k r a t P ru s y a h ü k ü m e tin in k ile r e ç o k b e n ­ z iy o r d u : G ü n d e lik y a ş a m ın g e ç tiğ i ç e v re y i iy ile ş tir e r e k g ü n d e ­ lik y a ş a m ı d a iy ile ş tirm e k . S ağ c e n a h ta n b a z ı e n d iş e li y o r u m c u la r iç in , b u n la r ın tü m ü ra h a ts ız e d ic i ş e k ild e m o d e r n o lm a k la k a lm ıy o rd u ; te h lik e li b i­ ç i m d e y a b a n c ı y d ı d a . İ k i s a v a ş a r a s ı d ö n e m , A B D ’n i n b a ş ı ç e k ­ t i ğ i m o d e r n t ü k e t i c i k a p i t a l i z m i y l e S o v y e t l e r B i r liğ i’n i n l i d e r - lig in d e k i S o v y e t ta rz ı k o m ü n iz m a ra s ın d a k i k ü ltü r e l k u t u p ­ l a ş m a n ın b a ş la n g ıc ın a t a n ı k l ı k e tt i v e b u k u t u p l a ş m a , 2 0 . y ü z ­ y ı l ı n k a l a n k ı s m ı n ı n b ü y ü k b ö l ü m ü n d e A v r u p a ’y a v e d ü n y a ­ y a h â k i m o l d u . Ç o ğ u y o r u m c u a ç ı s ı n d a n , W e i m a r A lm a n y a s ı’n a h a n g i e k o n o m i k v e t o p lu m s a l m o d e l in h â k i m o l d u ğ u k o ­ n u s u n d a ş ü p h e y o k tu . E n fla s y o n s o n r a s ı d ö n e m d e , h e m s i­ y a s i s ö y l e m d e h e m d e p o p ü l e r k ü l t ü r d e ( ö z e l li k le r e k l a m c ı ­ l ık a la n ı n d a ) e k o n o m i k m o d e r n l e ş m e , c u m h u r i y e t ç i l i k v e u l u ­ s a l i s t i k r a r a r a s ı n d a b e li r g in b a ğ la n t ıl a r v a r d ı. V V eim ar K o a lis y o n u ’n u n t ü m p a r t i le r i , h a t t a M a r k s i s t S P D b ile , A lm a n y a ’n ı n , e k o n o m ik m o d e r n liğ in a la m e t-i fa rik a s ı o la ra k g ö r d ü k le r i A B D ’n i n t e m s il e ttiğ i k i tl e s e l t ü k e t i m t o p l u m u n a d ö n ü ş m e s i ­ n i d e s te k l iy o r d u .45 A B D ’d e n ö d ü n ç a lm a n F o r d i s t “r a s y o n e l l e ş m e ” a n la y ı ş ın ı n c u m h u r i y e t te k i e k o n o m i k d ü ş ü n m e b iç im in e h â k i m o lm a s ı g i­ b i, e ğ le n c e v e ta s a r ım d a ( m o d a d a n r e k la m t e k n i k le r in e v e VVei­ m a r e ğ le n c e s e k t ö r ü n ü n “s ın a î c ü m b ü ş ü n e ”46 k a d a r ) A m e r ik a n e ğ ilim le r i d e 1 9 2 0 ’l e r d e m e t r o p o l l e r d e k i A l m a n l a r t a r a f ı n d a n c a n la b a ş la s a h ip le n ilm iş ti; ta k i b ir ile r i ç ık ıp B e rlin ’i n “A m e ri­ k a ’d a n b ile d a h a A m e r i k a n ” o l d u ğ u n d a n y a k ın a n a k a d a r .47 A n c a k “W e im a r A lm a n y a s ı’m n g e n e llik le b i r k a r a m s a r lı k d ö ­ n e m i v e y a a ş ır ı iy im s e r b i r fiz ib ilite y a n ıls a m a s ı ( M a c h b a r k e i t s w ah n ) ile k ü l t ü r e l k a r a m s a r lı k a r a s ın d a J a n u s g ib i ik i y ü z lü b i r ç a ğ o l a r a k ta s v ir e d ilm e s in e k a r ş ı n ” , s iy a s i y e lp a z e n in fa r k lı y e r ­ le r i n d e d u r a n y o r u m c u l a r , “g e le c e ğ e ş e k il v e r i l e b i le c e ğ in e v e ‘d a h a iy i’ y a d a ‘y e n i b i r ç a ğ ın ’ g e lm e o la s ılığ ın a y ö n e li k te m e l­ d e iy im s e r b i r i n a n ç ” s e r g ile m iş tir .48 B u n a , b u c e s u r y e n i d ü n ­ y a n ı n t e m e l l e r i n i n ş im d i v e b u r a d a , y a r a t ıc ı e y le m le a tı la b i le ­ 45 M ary N o la n , Visi o n s o f M o d e m i t y : A m G e r m a n y , N e w York, 1 9 9 4 , s. 5 0 -5 1 . 4 6 J o se p h R oth, 47 W ha t I Saw , e ri c a n B u s in e s s a n d th e M o d e m is a t io n o j Londra, 2 0 0 3 , s. 41. E liza b eth H arvey, “C u ltu re a n d S o c ie ty in W eim a r G erm any: T h e İm p act o f M o d e m ism an d M ass C u ltu re”, (e d .) M ary F u lb ro o k , m a n y ,, 48 T w en t iet h C e n t u ry G e r­ Londra, 2 0 0 1 , s. 6 3 . R ûdiger Graf, “A n tic ip a tin g th e future in the present: ‘n e w w o m e n ’ an d o th er b e in g s o f th e future in W eim ar G erm an y”, C e n t r a l E u r o p e a n H i s t o r y , cilt 4 2 , sa ­ y ı 4 , s. 2 0 0 9 , 6 5 0 -6 5 1 . c e ğ in i s a v u n a n p e k ç o k e n te l e k t ü e l v e s iy a s e tç in in b e n im s e d iğ i b i r “a k tiv is t e ğ ilim i” e ş lik e d iy o r d u . D o la y ıs ıy la W e im a r d ö n e ­ m in d e A lm a n la r ın Ü to p y a y ı k u r m a k t a o ld u ğ u n a iliş k in ç o k s o ­ m u t b i r in a n ı ş v a rd ı. A n c a k s iy a s i a y r ı m ın h e r ik i ta r a f ın d a k i r a ­ d i k a lle r k ıs a s ü r e i ç in d e h a y a l k ır ık lığ ın a u ğ r a d ı v e W e im a r K o a lis y o n u ’n u n p a r t i le r i c u m h u r i y e t t e n “y e n i ç a ğ ” d iy e b a h s e t m e ­ y e d e v a m e ttiy s e d e , ç o k a z ı i k n a o l d u v e ç o ğ u y e n i b i r b a ş la n ­ g ıc ı d ö r t g ö z le b e k le m e y e d e v a m e tti. D o la y ıs ıy la e n te le k tü e lle r v e s iy a s e tç ile r; d e ğ iş ik liğ in ö z n e le r in i, b u g ü n d e n g e le c e ğ in ö n ­ c ü le r in i v e a r z u e tt ik l e r i o Ü t o p y a n ın m ü jd e c ile r i o la c a k g ü ç le ­ r i, g r u p l a n v e b ir e y le r i b e lir le m e y e ç a lış ıp d u r d u . H e r n e k a d a r B ir in c i D ü n y a S a v a ş ı p e k ç o k a ç ıd a n A lm a n s iy a ­ s e ti v e t o p l u m u ü z e r i n d e d e r i n b i r e tk i b ı r a k t ıy s a d a , e n a z ın ­ d a n i l k b a k ış t a W e i m a r d ö n e m i n d e k ö k t e n b i r t o p l u m s a l d ö ­ n ü ş ü m g e rç e k le ş m e d i. E s k i h iy e r a r ş ik s ın ıf y a p ıs ı b o z u lm a ­ d a n k a ld ı v e y e r l e ş ik s e ç k i n l e r ( a s ilz a d e le r , b ü y ü k iş a d a m l a n v e s u b a y la r ) g ü ç v e e tk i le r in i b e lir li b i r ö l ç ü d e k o r u d u . A n c a k İ m p a r a t o r l u k A lm a n y a s ı’y la g ö r ü n ü r d e k i b u d e v a m l ıl ık , t o p ­ l u m s a l i liş k ile r d e k i d a h a e s a s lı d e ğ iş ik lik le r i g iz le d i. B ü y ü k S av a ş ’ı n y o l a ç tığ ı d e m o g r a f ik f e la k e t, s a v a ş ta n ö n c e k i t o p lu m s a l e ğ il im l e r i n , s a v a ş s o n r a s ı t o p l u m u n a y r ılm a z p a r ç a la r ı h a li n e g e ld iğ i k o ş u l l a r ı n o l u ş m a s ın a y a r d ı m c ı o ld u . E r k e k le r i n y o k l u ­ ğ u , 1 9 2 0 ’le r v e 1 9 3 0 ’la r d a to p lu m s a l , c in s e l t u t u m l a r ı v e d a v r a ­ n ı ş l a r ı d e ğ iş tir d i; k a d ın l a r a v e g e n ç le r e e ğ itim v e i s t i h d a m o la ­ n a k l a r ı s a ğ l a r k e n a y n ı z a m a n d a y a y g ın b i r a h l â k i p a n iğ e n e ­ d e n o ld u . G e n ç , e ğ itim li k a d ı n v e e r k e k l e r i i ç e r e n “m a a ş lı k i t ­ l e l e r d e n ” o l u ş a n “y e n i ” o r ta s ın ı f ın g e liş m e s i, W e im a r t ü k e t i ­ c i k ü l t ü r ü n ü n b o y a tm a s ın ı s a ğ la d ı; k e n tl e ş m e t ü m h ız ıy la d e ­ v a m e d e r e k e s k i d e ğ e r le r i iy ic e a ş ın d ı r ı p iş ç i s ın ıf ı v e o r ta s ın ı ­ f ın ç a lış m a y a ş a m l a r ın ı v e b o ş z a m a n f a a l iy e tle r in i d e ğ iş tir d i. K e n tle r t a n m a m a y a c a k k a d a r b ü y ü r k e n , c u m h u r i y e t i n A m e r i­ k a ’d a n i th a l c a z , a lış v e riş m e r k e z l e r i , k itle r e k la m c ılığ ı v e “y e ­ n i k a d ı n ” g ib i ö r n e k l e r i o l a n m o d e r n , k o z m o p o l i t k ü l t ü r ü y l e g i tt ik ç e d a h a fa z la ö z d e ş le ş ti. S in e m a v e r a d y o g ib i y e n i m e d ­ y a u n s u r l a r ı g i tt ik ç e p o p ü l e r l e ş i p s o f is tik e h a le g e lir k e n , s a n a t v e e d e b iy a tta m o d e r n t a r z la r k ü l t ü r s a h n e s i n e h â k i m o ld u . A n ­ c a k A lm a n y a ’d a h â lâ b u t o p l u m s a l v e k ü l t ü r e l g e li ş m e le r le ö z ­ d e ş le ş e m e y e n v e b u n l a r ı c u m h u r i y e t i n “ d e k a d a n s ı n ı n ” k a n ı t ­ l a n o l a r a k g ö r e n l e r v a r d ı. S a ğ c e n a h t a k i l e r i n ç o ğ u , g e le n e k s e l A lm a n K u ltu r ’u n u n R u s B o lş e v iz m in in v e “A m e r i k a n la ş m a ”n m ç ifte t e h d i d i a lt ı n d a o l d u ğ u n d a n k o r k u y o r d u ; b u e n d iş e l e r g e ­ n e llik le f u h u ş , g e n ç le r a r a s ı n d a k i s u ç o r a n l a n v e “b e ş p a r a e t ­ m e z v e a h lâ k s ı z ” e ğ le n c e u n s u r l a n n a o d a k l a n a n a h lâ k i p a n i k ­ te k e n d i n i g ö s te r iy o r d u . A n c a k b ü t ü n b u n l a n n ç o k a z ı W e im a r ’a ö z g ü y d ü . K e n tle ş m e v e s a n a y ile ş m e z a te n 2 0 . y ü z y ıl ın b a ş ın d a k e n t l i t ü k e t ic i k ü l t ü ­ r ü n ü n g e li ş m e s in e y o l a ç m ı ş tı v e b e y a z y a k a lı i ş ç i le r d e n o l u ­ ş a n h i z m e t s e k t ö r ü n ü n b ü y ü m e s i e n a z 1 9 0 0 ’d e n b e r i d e v a m e d iy o r d u . K u ş a k ç a tış m a s ı v e k a d ı n l a n n ö z g ü r le ş m e s i d e W ilh e lm t o p l u m u n u n ( 1 8 9 0 ’l a r d a k e n d i “y e n i k a d ın " v e r s i y o n u ­ n u y a r a t m ı ş tı ) ö z e ll ik l e r i a r a s ı n d a y d ı ; d i ğ e r y a n d a n s ın a ! m o ­ d e r n l i ğ in e s n a f v e z a n a a t k â r l a n n t o p lu m s a l k o n u m u ü z e r i n d e ­ k i e tk i s in e d a ir e n d iş e l e r d e i m p a r a t o r l u k d ö n e m i n d e b u k e s i ­ m i n k â b u s u o l m u ş t u . A y n ı z a m a n d a , W e i m a r A lm a n y a s ı k o ­ l e k t if e n d iş e le r i v e n e v r o z la r ı k o n u s u n d a d a b e n z e r s iz d e ğ ild i. Ç o c u k s u ç l u l a r , k a d ı n l a r ı n ö z g ü r l e ş m e s i v e u l u s u n s a ğ lığ ı ile ilg ili p a n ik ; “k a p ü ş o n l u l a r ” , p e d o f ille r v e m e d y a d a k i ş i d d e t v e c in s e llik i ç e r e n g ö r ü n t ü l e r i n g e n ç z i h i n l e r ü z e r i n d e k i e tk i le r i ­ n e d a ir m o d e m h i s t e r i l e r l e p a r a l e l d i r . A v r u p a ’d a v e d ü n y a d a , d i ğ e r ü l k e l e r b e n z e r z o r l u k l a r la k a r ş ı k a r ş ıy a y d ı v e k a y g ıla r ın ı d i k k a t ç e k ic i b i r b iç im d e b e n z e r y o lla r la ifa d e e d iy o r d u . D ü n ­ y a n ın h e r y e r i n d e s a n a y ile ş m iş ü l k e l e r , m o d e r n l i k v e ç a tış m a ­ n ı n g e tir d iğ i d e m o g r a f ik d e ğ iş im le r le b a ş e d e b ilm e y e ç a lı ş ıy o r ­ d u v e k e n t l e k ı r , e m e k le s e r m a y e a r a s ı n d a k i m ü c a d e l e l e r h e r y e r e d a m g a s ın ı v u r u y o r d u . 1 9 2 0 ’l e r i n “y e n i k a d ı n ı ” g ib i, s a v a ş s o n r a s ı d ü n y a d a g e n ç le r i n a h lâ k i v e fiz ik s e l s a ğ lığ ı d a u l u s l a r a ­ ra s ı b i r f e n o m e n d i. Y in e d e , b u b iz i W e im a r d ö n e m i n i n s o n d e r e c e s o m u t k ü l ­ tü re l v e to p lu m s a l b a ş a r ıla rın d a n u z a k la ş tırm a m a lıd ır. R efah d e v le t in i n k a p s a m ı n ı n g e n iş le m e s i, m il y o n la r c a i n s a n ı n a c ıla ­ r ı n ı n h a f i f le ti l m e s in e y a r d ı m c ı o l d u v e c u m h u r i y e t d ö n e m i n ­ d e to p lu m s a l h a r e k e t l i l i k a r t t ı (iş g ü v e n c e s i p a h a s ı n a d a o ls a ) . K a t h le e n C a n n i n g g ib i t a r i h ç i le r in d i k k a t ç e k tiğ i k a d ı n l a r ı n ö z ­ g ü r le ş m e s i ü z e r i n d e k i s ı n ı r l a r a k a r ş ı n , W e i m a r C u m h u r iy e ti ; B r ita n y a , A B D v e F r a n s a ’d a n ö n c e k a d ın l a r a e ş it o y h a k k ı t a n ı ­ d ı v e 1 9 2 0 ’l e r i n o r ta s ın d a , y e r l e ş ik d e m o k r a s i l e r d e k i n d e n ç o k d a h a fa z la k a d ı n p a r l a m e n t e r e s a h ip ti. W e im a r d e v le t in i n t o p ­ l u m s a l a k tiv iz m i, t a r t ış ıl a b il i r d e r e c e d e k i c in s e l h o ş g ö r ü s ü y l e b i r l e ş e r e k , d e v le t t a r a f ı n d a n d e n e t l e n e n b a s k ıc ı v e m ü d a h a l e ­ ci s e k s iş ç iliğ i s is t e m i n e s o n v e r d i v e e ş c in s e lliğ i y a s a k la y a n y a ­ s a y ı k a ld ı r m a y ı ( B r ita n y a ’d a 1 9 6 7 t a r i h li C in s e l S a ld ır ıla r Y asas ı’n m a y n ı s o n u c u e ld e e t m e s i n d e n n e r e d e y s e 4 0 y ıl ö n c e ) n e ­ r e d e y s e b a ş a r ıy o r d u . A y rıc a , W e im a r C u m h u r i y e t i r a k ip s iz b i r b ilim s e l v e s a n a t s a l s ic ile s a h ip ti; k u r a m s a l f iz ik v e fe ls e fe a la ­ n ı n d a g e liş tir ile n y e n i k u r a m l a r , d ü n y a y a v e i n s a n l a r ı n d ü n y a ­ d a k i y e r i n e ili ş k in b u g ü n k ü a n la y ış ım ız ın te m e ll e r i n i a ttı. A y n ı z a m a n d a s o n d e r e c e e tk i li y e n i m ü z i k , m i m a r i v e g ö r s e l s a n a t ta r z la r ı s a ğ la d ı. W e i m a r C u m h u r i y e t i ’n i n s in e m a s ı , H o lly w o o d ’la y a r ı ş ıy o r d u v e s i n e m a n ı n b i r s a n a t b i ç i m i n e d ö n ü ş m e s i ­ n e y a r d ı m c ı o la n , t e k n i k v e b iç im s e l y e n il ik l e r g e tir d i. W e im a r A lm a n y a s ı’n ı n e d e b iy a tı v e t iy a tr o s u is e b u g ü n h â lâ o k u n u p iz ­ l e n m e k te d i r . KRİZ VE Ç Ö K Ü Ş (1 929 - 1933) W e i m a r ’m o r t a d ö n e m i n d e k i , g ö r ü n ü ş t e s ü k û n e t v e g ö r e c e i s t i k r a r , 1 9 2 9 ’d a y e n i b i r e k o n o m i k k r i z i n b a ş g ö s t e r m e s i y ­ le b o z u l d u . İ ş s iz lik a r t a r k e n , “a lt ın y ir m ili y ı ll a r ” b o y u n c a a lt ­ t a n a lt a b ü y ü y e n t o p l u m s a l g e r i l i m l e r v e e n d i ş e l e r s u y ü z ü ­ n e ç ık tı; B u h r a n ’la b a ş e t m e n i n y o l la r ın a i li ş k i n a n l a ş m a z l ı k ­ l a r , 1 9 2 5 ’t e n b e r i d e v a m e d e n k ı r ı l g a n s iy a s i u z l a ş m a y ı b o z ­ d u v e A lm a n s iy a s i k ü l t ü r ü n d e k i d e r i n a y r ım la r ı y e n i d e n o r t a ­ y a ç ık a r d ı. A lm a n s iy a s e ti n in y e n i d e n y a p ıl a n d ır ıl m a s ı n ı a r z u e d e n le r iç in , b u y e n i k r iz 1 9 1 9 ’d a k u r u l a n s iy a s i d ü z e n e m e y ­ d a n o k u m a f ır s a tı d o ğ u r d u v e d e m o k r a s i, r a d i k a l s a ğ ın , ü l k e ­ y i p e n ç e s i n e a la n b e lir s iz liğ i v e k o r k u y u d a h a d a y o ğ u n l a ş t ır a n y e n i s a ld ır ıla r ıy la k a r ş ıla ş tı. G e ç im k a y n a k la r ı n ı v e ö z g ü v e n in i k a y b e t m e n i n e ş iğ in e g e le n b i r ç o k A lm a n , k u r t u l u ş a r a y ış ın d a y ü z ü n ü s iy a s i u ç la r a d ö n d ü . G e le n e k s e l s e ç k i n l e r s e b u y ü k s e ­ l e n s a ğ k a n a t r a d i k a li z m i n i k o n t r o l a lt ın a a lm a y a ç a lış a r a k k e n ­ d i id e a lle r iy le d a h a u y u m l u b i r s iy a s i s is t e m k u r m a k a m a c ıy ­ la c u m h u r i y e t i y e n i d e n b i ç i m l e n d ir m e y e v e i k ti d a r l a r ı n ı k o r u ­ m a y a ç a lış tı. B u d u r u m u n k e n d i l e r i a d ın a b ü y ü k b i r h e s a p h a ­ ta s ı o l d u ğ u o r ta y a ç ık tı; n e b i r a s k e r ! d i k t a t ö r l ü k k u r u l d u , n e d e m o n a r ş iy e d ö n ü l d ü ; b u n u n y e r i n e A lm a n y a A d o lf H i t le r v e m ü r i t l e r i n i n e lle r in e d ü ş tü . 1 9 2 4 ’te p a r a b i r i m i n e i s t i k r a r k a z a n d ı r ı l m a s ı n ı n a r d ı n d a n A l­ m a n y a , d a h a ö n c e g ö r d ü ğ ü m ü z g ib i c u m h u r iy e t s is te m in in k o n s o lid e e d ilm e s in e y ö n e lik ile rle m e k a y d e d ile n v e G u s ta v S t r e s e m a n n ’ı n b i r d iz i ö n e m l i d ış s iy a s e t b a ş a r ıs ı ( h e r n e k a d a r b u b a ş a r ı la r z a m a n ın d a b a ş a r ı o l a r a k g ö r ü lm e d iy s e d e ) e ld e e t ­ tiğ i, s iy a s i o r t a m ı n g ö r e c e s a k i n o l d u ğ u b i r d ö n e m e g ir m iş ti. 1 9 1 8 - 1 9 1 9 ’d a d e v r i m c i b i r s o s y a lis t d e v le t k u r m a f ır s a tın a s ı r t ı ­ n ı d ö n e n v e i lk k a r ı ş ık l ık y ı ll a r ı n d a lib e r a l - d e m o k r a t c u m h u r i ­ y e ti s a v u n m a k iç in c a n la b a ş la ç a lış a n S P D , 1 9 2 3 ’t e n s o n r a m u ­ h a le f e te ç e k il e r e k s iy a s i s a v a ş a la n ı n ı ılım lı m e r k e z p a r t i le r i n e b ı r a k m ış tı . B u n d a n s o n r a A lm a n y a , s o lc u S P D o l m a d a n , c u m ­ h u r i y e t i e k o n o m i k iy ile ş m e y e d o ğ r u y ö n e l t m e k i ç i n y e te r in c e i d e o l o ji k o r t a k n o k t a b u l a b i l e n M e r k e z P a r tis i, D D P v e D V P ta ­ r a f ı n d a n y ö n e ti ld i . M illiy e tç i D N V P ’n i n b ile ik i k e z k ıs a s ü r e ­ liğ in e c u m h u r i y e t s is t e m i n e m u h a l e f e t e tm e y i b ı r a k a r a k 1 9 2 5 v e 1 9 2 7 - 1 9 2 8 ’d e h ü k ü m e t e k a tılm a y a i k n a e d ile b ilm iş o lm a s ı, W e im a r d ö n e m i n i n o r ta s ın d a k i y ı lla r d a u l a ş ı la n u z la ş m a d ü z e ­ y i n i n b i r k a n ıt ıd ı r . A n c a k b u “g ö r e li is t i k r a r ” d ö n e m i n d e b ile s iy a s i s is t e m i n y a ­ p ıs a l z a a f la r ın a d a i r r a h a t s ız e d ic i b e l i r ti le r m e v c u t t u v e W e im a r s iy a s i k ü l t ü r ü n ü n p a r ç a lı y a p ıs ı o r t a d a n k a lk m a m ı ş , y a l­ n ız c a g e ç ic i b i r s ü r e iç in ra fa k a ld ır ılm ış tı. H e m s o ld a k i k o m ü ­ n is tle r , h e m d e s a ğ d a k i v ö lk is c h e m illiy e tç i g r u p la r , c u m h u ­ r iy e t e i k i y a n d a n s a ld ı r m a y a d e v a m e d e r k e n , E k o n o m i P a r t i ­ s i ( W i r t s c h a f t s p a r t e i ) v e A lm a n Ç if tç i P a r tis i ( D e u t s c h e B a u e r n p ar t e i) g ib i t e k b i r m e s e le y e o d a k l a n a n b u r j u v a h i z i p p a r t i l e ­ r i n i n 1 9 2 0 ’l e r i n o r t a s ı n d a n s o n u n a k a d a r k i y ü k s e li ş i, o r t a s ı ­ n ı f s e ç m e n l e r e y ö n e l i k r e k a b e t i a r t ı r d ı v e D D P ile D V P ü z e ­ r i n d e b a s k ı o l u ş t u r d u . A y r ıc a , R e ic h s ta g ’ı n e n b ü y ü k p a r t i s i ­ n i n m u h a l e f e t te o lm a s ı, g e riy e k a la n p a r t i le r i , y a D N V P ’y i h ü ­ k ü m e t e s o k m a y a ç a lış m a k y a d a y a s a g e ç ir e b ilm e k iç in s o l v e ­ y a s a ğ m u h a l e f e t in h o ş g ö r ü s ü n e b a ğ ım lı o l a n a z ın l ık h ü k ü m e t ­ l e r i o l u ş t u r m a k a r a s ı n d a t e r c ih y a p m a y a z o r la d ı. K o a lis y o n h ü ­ k ü m e t i d e f a la r c a b o z u l d u v e b u d ö n e m d e b i r b i r i a r d ı n a g e le n iç v e d ış m e s e le le r le b a ş a ç ık a b i lm e k i ç i n p a r l a m e n t o d a y a s a ç ı­ k a r a b i le n ç o ğ u n l u k l a r o l u ş t u r a b i l m e k a m a c ıy la y e n i d e n k u r u l ­ d u . B u s ü r e ç t e , p a r t i l e r a r a s ı n d a n e k a d a r b ü y ü k a y r ılık la r o l­ d u ğ u a ç ığ a ç ık tı. F r i e d r i c h E b e r t ’i n 2 8 Ş u b a t 1 9 2 5 ’te a p a n d i s i t t e n a n i d e n ö l ü ­ m ü , b u f a r k l ıl ık l a r ı iy ic e b e li r g in l e ş t ir d i ; b ü t ü n p a r t i l e r c u m ­ h u r b a ş k a n l ı ğ ı n a k e n d i a d a y la r ı n ı y e r l e ş ti r e b i lm e k i ç i n b i r b i r i ­ n e g ird i. S e ç im in il k t u r u n d a e n a z y e d i a d a y ö n e s ü r ü l d ü v e h iç d e ş a ş ır tıc ı o lm a y a n b i r ş e k ild e h i ç b i r i g e r e k li k e s in ç o ğ u n lu ğ u s a ğ la y a m a d ı. İ k in c i t u r d a , M e r k e z P a r tis i, S P D v e D D P ’d e n o l u ­ ş a n “h a l k b l o ğ u ” , k a z a n m a s ı n a k e s in g ö z ü y le b a k ıl a n e s k i Ş a n ­ s ö ly e W i l h e l m M a r x ’ı d e s te k l e m e y i k a r a r l a ş t ı r d ı . A n c a k , y e n i b i r y e d i y ıllık c u m h u r i y e t y ö n e ti m i o la s ılığ ı k a r ş ı s ın d a p a n iğ e k a p ıl a n s iy a s i s a ğ , ç e k iş m e y e s o n r a d a n k a tı la n 7 8 y a ş ın d a k i s a ­ v a ş k a h r a m a n ı F e ld m a r e ş a l P a u l v o n H i n d e n b u r g ’u d e s te k le d i. S ağ c ı d e s te k ç il e r i t a r a f ı n d a n A ta Y u r d u n u n k u r t a n c ı s ı d iy e s u ­ n u l a n H i n d e n b u r g ’u n “T a n n e n b u r g g a lib i” o l a r a k ö z e n le k u r u ­ la n m i t i k s ta t ü s ü , M a r x ’ı v e d i ğ e r r a k i b i K o m ü n i s t T h â l m a n n ’ı a z f a r k la y e n m e s i n i s a ğ la d ı .1 Y e n i c u m h u r b a ş k a n ı h e r n e k a d a r d e s te k ç il e r i n in u m u t l a r ı ­ n ı v e k a rş ıtla rın ın k o r k u la r ın ı b o şa ç ık a ra ra k h e m e n sa ğ a k a ­ y ış ı s a ğ la m a d ıy s a d a , H i n d e n b u r g ’u n s e ç ilm e s i W e im a r s iy a s e C u m h u r b a ş k a n lığ ı S e ç i m l e r i n i n S o n u ç l a r ı ( 1 9 2 5 ) Birinci tu r (2 9 M art 1925) K a t ılı m K u lla n ıla n o y s a y ıs ı B r a u n (S P D ) İkinci tu r (2 6 Nisan 1925) % 6 8 ,9 % 7 7 ,6 2 7 .0 1 6 .7 6 0 3 0 .5 6 7 .8 7 4 7 .8 0 2 .4 9 7 ( % 2 9 ) - H e ld (B V P ) 1 .0 0 7 .4 5 0 ( % 3 ,7 ) - H e llp a c h (D D P ) 1 .5 6 9 .3 9 8 ( % 5 ,8 ) H in d e n b u r g ( B a ğ ım s ız ) J a r r e s (D V P , D N V P ) - - 1 4 .6 5 5 .6 4 1 (% 4 8 ,3 ) 1 0 .4 1 6 .6 5 8 ( % 3 8 ,8 ) L u d e n d o r f f (D V F P ) - 2 8 5 . 7 9 3 ( % 1 ,1 ) M a r a (M e r k e z ) T h â lm a n n (K P D ) - 3 . 8 8 7 . 7 3 4 ( % 1 4 ,5 ) 1 3 .7 5 1 .6 0 5 (% 4 5 ,3 ) 1 .8 7 1 .8 1 5 (% 7) 1 .9 3 1 .1 5 1 ( % 6 ,4 ) K aynak: A nna von de r G oltz, Hınd enb urg: P o m r , M yth a n d th e Rise o t th e Hazis, O xford, 2 0 0 9 , s. 96 . 1 Bkz. A n n a v o n d er G o ltz , H i n d e n b u rg : P o w e r, M y t h a n d t h e O x fo rd , 2 0 0 9 , s. 8 4 -9 3 , 9 6 -1 0 2 . Rise o f t h e N a z is , t in d e b i r d ö n ü m n o k t a s ı o l d u v e c u m h u r i y e t i n k a d e r i n i d e ğ iş ­ t ir e c e k s o n u ç l a r d o ğ u r d u . D e m o k r a s iy e p e k d ü ş k ü n o lm a y a n fe ld m a re şa l, y in e d e g ö re v in i k a n u n la r a u y g u n o la ra k y e rin e g e tir m e y e y e m i n e tti. D o la y ıs ıy la d a im a a n a y a s a y a b a ğ lı k a ld ı v e S tr e s e m a n n ’ı n d ış s iy a s e tin i d e s te k l e y e r e k v e E b e r t’i n D e v ­ l e t B a k a n ı O t t o M e is s n e r ’i c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı ö z e l k a le m m ü ­ d ü r ü o l a r a k t u t a r a k c u m h u r i y e t ç il e r e k e n d i n i s e v d ir d i. Y in e d e y e n i c u m h u r b a ş k a n ın ın c u m h u r iy e te y ö n e lik tu tu m u n u n b a ­ r iz b e li r ti le r i g ö r ü lü y o r d u : D e m o k r a s i k a r ş ı tı S t a h l h e l m ’i n o n u r ü y e s i o l a r a k k a ld ı; “s ı r t ı n d a n b ı ç a k l a m a ” m i t i n i a ç ık ç a d e s t e k ­ le d i v e “ç e ş itli s a ğ c ı d a v a la r a , ö z e llik le d e s im g e s e l ö n e m e s a ­ h ip o la n la ra k e n d in i a d a m a y a ” d e v a m e tti.2 H in d e n b u rg y ö ­ n e t i m i n d e , p a r l a m e n t o d a y a s a ç ık a r a b i l e n ç o ğ u n l u k l a r ı s a ğ la ­ m a k o n u s u n d a k i z o r l u k l a r ı n d a e tk is iy le , p a r l a m e n t o n u n ü s ­ t ü n l ü ğ ü n d e n y a v a ş y a v a ş b a ş k a n l ı k ta r z ın a d o ğ r u b i r k a y ış y a ­ ş a n d ı. C u m h u r b a ş k a n ı b u s a y e d e “h ü k ü m e t l e r i n o l u ş t u r u l m a ­ s ın d a k iş is e l v e s iy a s i t e r c i h l e r i n i k u l l a n a b i l d i ” d o la y ıs ıy la b u , “m ü m k ü n s e D N V P ’n i n h ü k ü m e t e k a t ı l m a s ı ” v e S P D ’n i n i l k e ­ s e l o l a r a k d ı ş a r ıd a b ı r a k ı lm a s ı a n la m ın a g e li y o r d u .3 B ö y le lik le n e r e d e y s e d a h a e n b a ş ı n d a n i ti b a r e n H i n d e n b u r g s iy a s e tt e d a ­ h a s a ğ c ı b i r y a p ıla n m a y a y ö n e li k a r z u s u n u h iç g iz le m e d i v e a y ­ n ı z a m a n d a a n a y a s a n ın k e n d is i n e ta n ıd ığ ı g ü ç le r i v e a y r ı c a l ı k ­ la r ı s ık ı s ık ıy a k o r u d u . C u m h u r b a ş k a n ı n ı n v e ç e v r e s in d e k i a r i s t o k r a t v e a s k e r î d a ­ n ı ş m a n l a r ı n ı n a r z u s u n e o l u r s a o l s u n , 2 0 M a y ıs 1 9 2 8 ’d e S P D ’­ n i n R e ic h s ta g s e ç i m le r i n d e k i b a ş a r ıs ı o n la r s ız b i r h ü k ü m e t k u ­ r u l m a s ı n ı i m k â n s ız h a le g e tir d i. S a ğ d a k i v e m e r k e z d e k i p a r t i ­ le r c id d i k a y ıp la r y a ş a r k e n h e m S P D h e m d e K P D p a r l a m e n t o ­ d a k i t e m s ilc i s a y ıs ın ı a r t ı r d ı ; S o s y a l D e m o k r a t l a r t o p la m s a n ­ d a ly e s a y ı s ı n ı n n e r e d e y s e ü ç t e b i r i n i a ld ı. S o n u ç o l a r a k , z o r ­ lu m ü z a k e r e l e r d e n s o n r a S P D b a ş k a n ı H e r m a n n M ü ll e r S P D , D D P , D V P , B V P v e M e r k e z P a r tis i’n d e n o l u ş a n “b ü y ü k k o a li s ­ y o n u ” o l u ş t u r d u . A n c a k ta b a ş ı n d a n i t i b a r e n h ü k ü m e t i o l u ş ­ 2 A .g .e ., 3 E berhard K olb, s. 126. T h e W e im a r R e p u b lic, A b in g d o n , 2 0 0 5 , s. 76. 2. b a sk ı, çev . P. S. F alla v e R. J. Park, t u r a n p a r ç a l a r ı n ç ık a r f a r k l ıl ık l a r ı b a r iz d i. A ğ u s to s ’ta , Ş a n s ö l­ y e n in k e n d i p a r t i s i n d e n g e le n m u h a l e f e t e k a r ş ı n y e n i b i r s a v a ş g e m i s in i n in ş a e d ilm e s in i o n a y la d ığ ı o r ta y a ç ık ın c a S P D i ç in d e b i r f ır tın a k o p t u ; b u a r a d a s o s y a l y a r d ı m ö d e m e le r i v e d ış s iy a ­ s e tle ilg ili a n la ş m a z l ık l a r d a k o a lis y o n o r ta k l a r ı a r a s ı n d a k i g e r ­ g in liğ i d a h a d a a r t ı r d ı . B a r d a ğ ı t a ş ır a n s o n d a m la , E k im 1 9 2 9 ’d a W a ll S tr e e t’i n Ç ö k ü ş ü v e a r d ı n d a n g e le n e k o n o m i k b u h r a n o l­ d u . İ ş s iz lik a r t a r k e n v e g ittik ç e d a h a fa z la A lm a n ş ir k e ti v e t o p ­ r a k s a h ib i ifla s la r v e i p o te k le r le k a r ş ı k a r ş ıy a k a lı r k e n , S P D ile D V P a r a s ı n d a k i g ü ç l ü i d e o l o j i k f a r k l ı l ı k l a r a ç ığ a ç ık t ı. H a l i ­ h a z ı r d a o r ta s ı n ı f t a n s e ç m e n l e r i n i n d a h a m u h a f a z a k â r b i r t u ­ t u m b e n im s e m e le r in e y ö n e li k b a s k ıs ı a l t ı n d a k i D V P r e f a h h a r ­ c a m a la r ın ı n a r t ı r ı lm a s ı n ı r e d d e d e r k e n ; k o m ü n i s t l e r i n d e s te ğ i ­ n i k a y b e tm e k t e n k o r k a n S P D , iş s iz lik y a r d ı m l a r ı n ı n a r t ı r ı l m a ­ s ı n ı z o r l a d ı. B u a ç m a z , C u m h u r b a ş k a n ı n ı n M ü l l e r ’e b ü t ç e s i ­ n i o n a y la tm a s ı i ç i n a c il d u r u m y e tk i le r i v e r m e y i r e d d e t m e s iy ­ le , k o a li s y o n u n 2 7 M a r t 1 9 3 0 ’d a d ü ş m e s i n e n e d e n o ld u . S o s y a l D e m o k r a t la r h ü k ü m e t t e n ç e k il e r e k m u h a l e f e t e d ö n d ü v e H in d e n b u r g , M e r k e z P a r tis i’n d e n s iy a s e tç i H e i n r i c h B r ü n in g ’i “u z ­ m a n la rd a n o lu ş a n b ir c u m h u rb a ş k a n lığ ı k a b in e s i” o lu ş tu r m a k ­ la g ö r e v le n d ir d i. B r ü n in g , b a ş lı c a a m a c ın ı n ö n c e k i h ü k ü m e t i n k i y l e a y n ı, y a n i “R e ic h ’ı n k o r k u n ç b i r n a k i t a k ış ı k r iz i y a ş a m a m a s ı iç in ... p a r l a ­ m e n t o n u n g e r ç e k t e n d e n g e l i b i r b ü t ç e y i o n a y l a m a s ı ”4 o l d u ­ ğ u n u b e y a n e d e r e k g ö r e v e b a ş la d ı. N is a n a y ın d a , “d ü ş ü k ü r e ­ tim m a liy e tle r i v e b ü y ü k ö lç e k li b a y ın d ı r lı k h i z m e tle r iy le e k o ­ n o m iy i c a n l a n d ı r m a y a y ö n e l i k ” b i r “B eş Y ıllık P l a n ” a ç ı k l a n ­ d ı v e y o lla r , k a n a l l a r v e t o p l u k o n u t l a r ı n i n ş a a t ı n a 1 ,5 m ily a r m a r k a y r ıld ı; a n c a k ş i r k e tl e r l e s e n d i k a l a r a r a s ı n d a k i m ü z a k e ­ r e l e r s o n u ç s u z k a lı n c a b u p l a n l a r ı n r a f a k a ld ı r ıl m a s ı g e r e k t i .5 B u d u r u m d a h ü k ü m e t i n v e r g ile r i a r t ı r m a k t a n v e d e v le t h a r c a ­ m a l a r ı n ı c id d i ö l ç ü d e k ı s m a k t a n b a ş k a ç a r e s i k a lm a d ı; b u d a iş s i z le r in s a y ıs ın ı a r tır d ı. A y n ı z a m a n d a , e k o n o m i k k r iz e g e n iş 4 W illia m L. P atch , H e in ric h B rü n in g a n d th e D is s o lu t io n o f t h e W e im a r R e p u b li c , C am b ridge, 1 9 9 8 , s. 73. 5 A .g .e ., s. 83. ta b a n lı b ir ç ö z ü m b u lu n a m a m a s ı, R e ic h s ta g b ü tç e y e k a r ş ı o y k u lla n ın c a Ş a n s ö ly e y le p a r la m e n t o n u n k a r ş ı k a r ş ıy a g e lm e s in i k a ç ın ılm a z h a le g e tird i. B rü n in g 4 8 . m a d d e y i k u lla n a r a k ta s a r r u f te d b ir le r in i z o r la ­ m a y a k a lk ış ın c a , R e ic h s ta g a c il d u r u m k a r a r n a m e s in i n i p ta ­ li i ç i n o y k u l l a n d ı v e B r ü n i n g ’e H i n d e n b u r g ’d a n p a r l a m e n t o y u fe s h e tm e s in i v e k e s in tile r i h a lk ın d e s te k le y e c e ğ in i u m a r a k y e ­ n i s e ç im le r iç in ç a ğ rı y a p m a s ın ı is te m e k te n b a ş k a s e ç e n e k b ı­ ra k m a d ı. F a k a t s e ç m e n le r , ılım lı p a r tile r i r e d d e d ip s iy a s i u ç la ­ ra y ö n e le re k h o ş n u ts u z lu k la r ın ı v e m e v c u t s is te m in e k o n o m ik k r iz le b a ş a ç ık a b ile c e ğ in e in a n m a d ık la r ın ı a ç ık ç a g ö s te r e n b i r m e sa j v e r in c e b u h a m le c id d i ş e k ild e g e ri te p ti. H e r n e k a d a r S P D ’n i n v e h ü k ü m e t i n b a ş d e s t e k ç i s i M e r k e z P a r t i s i ’n i n o y o r a ­ n ı s a b i t k a l d ı y s a d a (S P D o n s a n d a l y e k a y b e t t i v e M e r k e z P a r ­ t i s i a l t ı s a n d a l y e k a z a n d ı ) , h e m D V P ’n i n h e m d e D N V P ’n i n o y ­ l a r ı y a r ı y a d ü ş e r k e n k o m ü n i s t l e r 2 3 s a n d a l y e k a z a n d ı . S e ç im - C um hurbaş ka nı P aul von H indenburg (sa ğd a ) ve S av unm a B akanı General VVilhelm Groener, Eylül 19 30 (Bundesarchiv, Bild 1 0 2 - 1 0 4 2 5 / B ilin m iy o r/C C -B Y -S A ). R e i c h s t a g S e ç i m S o n u ç la r ı ( 1 4 E y lü l 1 9 3 0 ) D iğ e r 7 2 s a n d a ly e , UDn , % 1 3 ,9 KPD - 7 7 s a n d a ly e , S t a a ts p a r te i (D D P ) % 1 3 ,1 N S D A P - 1 0 7 s a n d a ly e , - 2 0 s a n d a ly e , % 3 , % 1 8 ,3 D V P - 3 0 s a n d a ly e , % 4 ,5 M e rk e z /B V P - 8 7 s a n d a ly e % 1 4 .8 O N V P - 4 1 s a n d a ly e , %7 le r in a s ıl g a lib i is e , d a h a ö n c e le r i ö n e m s iz b ir o y o r a n ın a s a h ip o l a n N S D A P o l d u . O y l a r ı % 2 , 6 ’d a n 1 8 ,3 ’e f ı r l a d ı ; b ö y l e c e S o s ­ y a l D e m o k r a t l a r d a n s o n r a R e i c h s t a g ’ı n i k i n c i e n b ü y ü k p a r t i s i h a lin e g e le re k 1 0 7 s a n d a ly e k a z a n d ıla r. B u g e liş m e d e n b ü y ü k p a n iğ e k a p ıla n S P D lid e rliğ i, k ö t ü n ü n iy is i o la r a k B r ü n in g y ö n e tim in e to le r a n s g ö s te r m e y e h a z ır b ir ş e k ild e h ü k ü m e t l e “o b je k tif iş b ir liğ in e ” narbeit) (Sachliche Zusamme- g irm e y e k a r a r v e r d i. B u s a y e d e Ş a n s ö ly e p a r la m e n to d a g ü v e n o y u a lm a y ı b a ş a rd ıy s a d a b u d u r u m a y n ı z a m a n d a Ş a n ­ s ö l y e n i n A l m a n y a ’n ı n g e r ç e k s i y a s i g ü ç l e r i a r a s ı n d a k i y e r i n i k a y b e tm e s in i k o la y la ş tırd ı. H in d e n b u r g v e ç e v re s in d e k i g ü ç lü d a n ış m a n la r k liğ i (o ğ lu O s k a r , D e v le t B a k a n ı M e is s n e r , S a v u n ­ m a B a k a n ı W ilh e lm G ro e n e r v e sav a ş z a m a n ın d a k i k o r u y u c u ­ s u , ş i m d i k i R e i c h s w e h r S iy a s i B ü r o Ş e fi ( Ministeramt) K u r t v o n S c h l e i c h e r ) S P D ’y i h â l â A l m a n y a ’y a y ö n e l i k b a ş l ı c a t e h d i t o l a ­ r a k g ö rm e y e d e v a m e d iy o rd u v e o n u s iy a s e t s a h n e s in d e n s ile ­ re k A lm a n s iy a s e tin i o to r ite r b ir ş e k ild e y e n id e n y a p ıla n d ır ­ m a k ta k a r a rlıy d ı. B a ş la n g ıç ta , y a ş a m ın ı k a m u h iz m e tin e a d a ­ m ı ş e s k i b i r s u b a y v e k o y u b i r K a t o l i k o l a n B r ü n i n g ’i n b u p l a n ı h a y a ta g e ç ire c e k k iş i o ld u ğ u d ü ş ü n ü lm ü ş tü ; a n c a k z a m a n g e ç ­ t i k ç e B r ü n i n g ’i n k a n u n l a r a b a ğ l ı v e m ü m k ü n o l d u ğ u n c a a n a ­ y a say a u y m a y a k a ra rlı o ld u ğ u n e tle ş ti. H e r n e k a d a r n o rm a l d e m o k r a t i k i ş le y iş in g i tt ik ç e i k i n c i p l a n a iti ld i ğ i “ o t o r i te r li ğ e d o ğ r u b i r k a y ış ı”6 d e s te k l e d i ğ in e ş ü p h e o lm a s a d a (4 8 . m a d d e 1 9 3 0 ’d a b e ş k e z k u l la n ıl d ı ; 1 9 3 1 ’d e b u s a y ı 4 4 ’e, 1 9 3 2 ’d e 6 0 ’a ç ık tı; b u a r a d a R e ic h s ta g o t u r u m l a r ı n ı n s a y ıs ı 1 9 3 0 ’d a 9 4 ’t e n 1 9 3 1 ’d e 4 1 ’e v e 1 9 3 2 ’d e 1 3 ’e d ü ş t ü ) , B r ü n in g ’i n S P D ile b i r l i k ­ te ç a lış m a y a is te k liliğ i v e R e ic h s ta g ’ı s ü r e s iz o l a r a k f e s h e d e r e k a n a y a s a l h ü k ü m e t t e n t ü m d e n v a z g e ç m e ç a ğ r ı la r ın a d i r e n m e ­ s i n e d e n iy l e , S c h le ic h e r , m ü k e m m e l b i r d ı ş i ş le r i b a k a n ı o l d u ­ ğ u h a l d e A lm a n y a ’y ı y ö n e te c e k “a s k e r î ta b ia ta s a h ip g ü ç lü a d a ­ m ı n ” B r ü n i n g o lm a d ığ ı s o n u c u n a v a r d ı .7 N a zilerin y ü k se lişi Y e n i e k o n o m i k k r i z i n b a ş la m a s ı , z a t e n d e v r i m , k a r ş ı d e v r i m , h i p e r e n f l a s y o n , y a b a n c ı iş g a li v e b ü t ü n b u n l a r ı n b e r a b e r i n d e g e tir d iğ i s o r u n l a r ı y a ş a m ış o la n n ü f u s u d a h a d a r a d ik a lle ş tir d i. 1 9 2 9 ile 1 9 3 2 a r a s ı n d a iş s i z le r in s a y ıs ı 1 m i l y o n u n b i r a z ü z e ­ r i n d e n 6 ,1 m il y o n a f ır la d ı v e h â l e n b i r iş e s a h ip o l a n l a r ı n ü c ­ r e t l e r i ç o k c id d i b i r ş e k il d e d ü ş e r k e n ç o ğ u n u n s a a t l e r i k e s i l ­ d i. 1 9 3 3 ’te iş s iz o l a r a k k a y ıtlı o l a n l a r ı n y a n s ı iş s iz lik s ig o r t a s ı ­ n ı n t a m a m ı n ı k u l l a n m ı ş t ı v e a s g a r i g e ç im s ın ı r ı n d a k i k ı s ı t lı y e ­ r e l y ö n e t i m y a r d ı m la r ı n a k a lm ış tı. Ü r e ti m 1 9 2 8 ’d e k i d ü z e y in i n % 5 8 ’i n e d ü ş e r k e n , t a r ı m f iy a t la r ı n d a k i d ü ş ü ş k ı r s a l b ö l g e l e r ­ d e b o r ç k r iz i n e v e d o la y ıs ıy la g e n iş ç a p lı ifla s la ra v e ip o te k le r e y o l a ç tı. B u e tk i le r h is s e d ilm e y e b a ş la d ı ğ ın d a ç o ğ u A lm a n , W e i m a r d e m o k r a s i s i n i n s a v u n u c u l a r ı o l a n ılım lı m e r k e z p a r t i le r i b ı r a k a r a k r a d i k a l ç ö z ü m l e r s u n a n g r u p l a r ı d e s te k le m e y e b a ş la ­ d ı. B u d u r u m , k a p it a li z m i n t e m e ll e r i n in ç a tı r d a r g ib i g ö r ü n d ü ­ ğ ü b i r d ö n e m d e h a y a l k ı r ı k lı ğ ın a u ğ r a y a n iş ç ile r e h i t a p e t m e ­ y e m ü s a i t o la n k o m ü n i s t l e r e s e ç im d e s te ğ in i a r t ı r d ı . K P D , 1 9 2 8 ile K a s ım 1 9 3 2 a r a s ı n d a R e ic h s ta g ’d a k i t e m s ilc i s a y ıs ın ı n e r e ­ d e y s e ik i k a tm a ç ık a r d ı; o y o r a n ı % 1 0 ,6 ’d a n 1 9 ,9 ’a ç ık tı. B u h r a n a y n ı z a m a n d a N a z ile r i d e i l k k e z u l u s a l d e s te ğ e s a 6 M a tth ew S tib b e, 7 P atch, G e rm a n y H e in ric h B rü n in g , 1914- 1 9 3 3 , s. 2 2 1 . H arlow , 2 0 1 0 , s. 172. h i p b i r k i tl e h a r e k e t i n e d ö n ü ş t ü r d ü . B a ş a rıs ız 1 9 2 3 d a r b e s i y ­ le 1 9 3 0 s e ç im b a ş a r ıs ı a r a s ı n d a k i d ö n e m d e A lm a n s iy a s e ti n d e g e n e ll ik l e ö n e m s i z b i r g ü ç o l a r a k g ö r ü l e n N S D A P , u l u s a l d ü ­ z e y d e k i t e k r a d i k a l m illiy e tç i p a r t i o l a r a k o r ta y a ç ık m ış tı. W a ll S tr e e t’i n Ç ö k ü ş ü n d e n ö n c e b ile A lm a n y a ’d a p a r t i n i n 3 b i n d e n fa z la te m s il c il iğ i v a r d ı ; 1 9 2 8 ’d e D D P ’d e n d e D V P ’d e n d e f a z ­ la ü y e s i b u l u n u y o r d u v e m illiy e tç i ç e v r e n in g i tt ik ç e a r t a n h u ­ z u r s u z l u ğ u n d a n f a y d a la n m a y ı b ild i. Ç o ğ u a ç ıd a n , 1 9 3 0 ’d a N a z ile r e k a y ış , y e r l e ş ik o r ta s ı n ı f p a r t i l e r i n i n y a v a ş y a v a ş “ö r g ü t ­ l e r i n i n d a ğ ılm a s ı, y e r e l o t o r i t e l e r i n i n b o z u lm a s ı v e s e ç m e n t a ­ b a n l a r ı n ı n e r iy ip g i tm e s i ” e ğ il im i n in s o n u c u o l a r a k g ö r ü l e b i ­ lir .8 D D P ’n i n o y o r a n ı n ı n 1 9 2 0 ’d e k i b ü y ü k d ü ş ü ş ü n d e n b e r i o r ­ ta s ın ı f ta n s e ç m e n le r in s a ğ a k a y ış ı d e v a m e d iy o r d u v e 1 9 3 0 ’d a m u h a f a z a k â r m il liy e tç i D N V P b ile b u k e s im in i s t e k le r in i e tk ili b i r ş e k il d e t e m s il e d e m e y e c e k k a d a r m e v c u t s iy a s i s is t e m e g ö ­ m ü lm ü ş v e te m k in li o la ra k g ö rü lü y o rd u . B u d u r u m , e n a z ın ­ d a n o r t a s ın ı f ta n p e k ç o k s e ç m e n iç in , a ş ır ı s a ğ a y ö n e li ş in y a l­ n ız c a B ü y ü k B u h r a n ’a b i r t e p k i o lm a k la k a lm a y ıp a y n ı z a m a n ­ d a d e m o k r a t i k s is te m e y ö n e li k d a h a k ö k l ü b i r h o ş n u t s u z l u ğ u n b i r b e li r ti s i o l d u ğ u n u g ö s te r m e k t e d i r .9 N a z i a k tiv is t a ğ ı y in e d e s e ç im b a ş a rıs ın ı g a ra n tile m e d i. 1 9 2 8 ’d e N S D A P ; B V P v e E k o n o m i P a r tis i’n i n a r d ı n d a n g e le r e k y a ln ız c a % 2 ,6 o y a ld ı v e p a r l a m e n t o d a 1 2 s a n d a ly e y le y e ti n m e k z o r u n d a k a ld ı. 1 9 2 9 ’d a Y o u n g P la m ’n a k a r ş ı k a m p a n y a y a k a tı l ­ m a la rıy la g ö r ü n ü r l ü k l e r i a r ttı; b u k a m p a n y a s ır a s ın d a D N V P li­ d e r i A lf r e d H u g e n b u r g ’u n d e n e t i m i n d e k i m e d y a i m p a r a t o r l u ­ ğ u n d a n y a r a r la n a r a k k e n d il e r i n i y a ln ız c a s o lc u v e c u m h u r i y e t ç i p a r t i le r i n d e ğ il, g e le n e k s e l s a ğ ın d a r a d ik a l m illiy e tç i a lt e r n a t i ­ fi o l a r a k s u n m a o la n a ğ ın ı e ld e e ttile r . A n c a k a s ıl ş a n s ı B u h r a n ’la y a k a la d ıla r . “K riz H itle r ’i n o k s ije n iy d i” 10 v e e k o n o m i k k a r g a ş a ­ n ı n y e n id e n o r ta y a ç ık m a s ı, N S D A P ’m ta lih i n i d ö n d ü r d ü . “E k o ­ 8 P eter F ritzsch e, “T h e N SD A P 1 9 1 9 -1 9 3 4 : F rom F ringe P o litics to th e Seizu re o f P ow er", Jan e Ç ap lan , N a z i G e r m a n y , O xford , 2 0 0 8 , s. 51. 9 A .g .e ., 10 la n K ersh aw , H i t l e r 1 8 8 9 - 1 9 3 6 , L ondra, 1 9 9 8 , s. 2 0 1 cilt, çev . Zarife B iliz, lth a k i Y ayın lan , 2 0 0 7 , İsta n b u l]. s. 6 0 -6 6 . [H i t l e r ( 1 8 8 9 - 1 9 3 6 ) , 1. n o m i k a d a le te m u ğ lâ k g ö n d e r m e l e r ” , N a z i P a r ti s i ’n i n p r o g r a ­ m ı n ı n h e r z a m a n b i r p a r ç a s ı o l m u ş t u ; 11 B u h r a n ’ı n y o l a ç tığ ı z o r z a m a n la r d a ö z e llik le M a r k s iz m e , b ü y ü k ş ir k e tl e r e v e “b a s i r e t ­ s iz ” W e i m a r d e v le t in e y ö n e l i k s u ç l a m a l a r l a b i r l e ş i n c e b u n l a r g ittik ç e d a h a fa z la a lıc ı b u l d u . N a z ile r a y n ı z a m a n d a d e m o k r a s i v e “M a r k s iz m ” k a r ş ı tı m ü c a d e le le r in i s o k a k la r a ta ş ıy a r a k s iy a s i k r iz i a le v le n d ir d i. P r u s y a ’d a 1 9 2 9 ile 1 9 3 1 a r a s ı n d a s iy a s i ş id d e t s o n u c u n d a 1 5 5 k iş i ö l d ü r ü l d ü v e 4 2 6 k iş i y a r a la n d ı. Y a ra lı v e ö l ü le r in ç o ğ u k o m ü n i s t l e r v e N a z ile r a r a s ın d a n d ı; b u d a s o k a k ­ l a r ın d e n e ti m i n i e le g e ç ir m e m ü c a d e le s i n in b ü y ü k o r a n d a s iy a ­ s i u ç la r d a k i g ü ç le r a r a s ın d a i k i ta r a flı b i r ç a tış m a o l d u ğ u n u g ö s ­ te r iy o r d u . H e r n e k a d a r ş id d e t v e b e lir s iz liğ in A lm a n y a ’y a y a y ıl­ m a s ın a k a tk ı d a b u l u n d u l a r s a d a , N a z ile r k e n d il e r i n i ö z e l m ü l k i ­ y e ti k u r a l ta n ım a z k o m ü n i s t k itl e l e r d e n k o r u m a k iç in m ü c a d e le e d e n “d ü z e n i n y e d e k g ü c ü ” o l a r a k s u n u y o r d u . 12 1 9 3 1 s o n b a h a r ı n d a , B r ü n i n g ’i n g ü n l e r i s a y ılı g ö r ü n ü y o r d u . B a n k a c ılık k r iz i ile A v u s tu r y a ’y la g ü m r ü k b i rliğ i p l a n ı n ın y a z ın u t a n ç v e r ic i ş e k ild e s u y a d ü ş m e s i k a b i n e n i n y e n i d e n ş e k il le n ­ m e s in i z o r u n l u k ıld ı v e Ş a n s ö ly e n in D V P ile E k o n o m i P a r tis i’n i n s ü r e k li d e s te ğ in e b e l b a ğ la y a m a y a c a ğ ın ı g ö s te r d i. A y n ı z a m a n d a , S c h le ic h e r v e C u m h u r b a ş k a n ı n ın ç e v r e s in d e k i s a ğ c ı e n tr ik a c ıla r g ittik ç e s a b ır s ız la n ıy o r d u v e B r ü n in g ’i h ü k ü m e t i n i d a h a d a s a ğ a k a y d ır m a s ı k o n u s u n d a z o r lu y o r d u . İ k tid a r ş a n s l a r ı n ı n d o ğ d u ğ u ­ n u d ü ş ü n e n “m illi m u h a le f e t” g ü ç le r i (D N V P , N a z ile r v e S t ah lh e lm ) , 11 E k im 1 9 3 1 ’d e B ad H a r z b u r g ’d a t o p la n a r a k h ü k ü m e t v e c u m h u r i y e t k a r ş ıs ın d a b ir le ş ik c e p h e ila n e tti. A n c a k b u s a ğ cı b i r l ik ş o v u k ıs a ö m ü r l ü o ld u . B r ü n in g 13 E k im ’d e b i r g ü v e n s iz ­ lik o y u n u a tla tm a y ı b a ş a n n c a v e “m illi m u h a le f e t” c u m h u r b a ş ­ k a n lı ğ ı iç in H i n d e n b u r g ’u n k a r ş ı s ın a o r t a k b i r a d a y ç ık a r m a y ı b a ş a r a m a y ın c a , b u k a rş ılık lı g ü v e n s iz lik v e a n la ş m a z lık a tm o s f e ­ r in d e “H a r z b u r g C e p h e s i” k ıs a s ü r e d e b u h a r l a ş tı .13 11 F ritzsch e, “T h e N S D A P 1 9 1 9 -1 9 3 4 ”, s. 56. 12 D irk S c h u m a n n , P o l i t i c a l V i ö l e n c e i n t h e W e i m a r R e p u b l i c , T h o m a s D u n la p , N e w York, 2 0 0 9 , s. 2 2 3 , 2 5 2 , 3 1 2 . 13 Bkz. Larry H ugene J o n e s, “N a tio n a lists, N a zis, an d the a ssa u lt again st W eim ar: rev isitin g the H arzburg rally o f O cto b er 1 9 3 1 ”, sayı 3 , 2 0 0 6 , s. 4 8 3 -4 9 4 . 1 9 1 8 - 1 9 3 3 , G e rm a n S t u d ie s çev . Revievv, c ilt 2 9 , M a r t 1 9 3 2 ’d e k i c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı s e ç i m le r i , 1 9 1 8 - 1 9 1 9 ’u n k a r a n l ı k g ü n l e r i n i a n ım s a ta n b i r k i n v e h u z u r s u z l u k a tm o s f e ­ r i n d e g e r ç e k le ş ti. 1 9 2 5 ’te H i n d e n b u r g ’u n s e ç ilm e s in i s a ğ la y a n s e ç m e n k o a lis y o n la r ı ç a r p ıc ı b i r ş e k ild e te p e t a k l a k o ld u . S iyasi u ç l a n n h e r b ir i k e n d i c u m h u r b a ş k a n l ığ ı a d a y ın a o y n a r k e n , S P D d a h il t ü m ılım lı p a r t i le r z o r d u r u m d a k i H i n d e n b u r g ’u n y e n id e n s e ç ilm e s in i s a ğ la m a k ü z e r e Ş a n s ö ly e n in a r k a s ı n d a b ir le ş ti. İro n i k b i r ş e k ild e , y a ln ız c a m illiy e tç i D N V P H in d e n b u r g ’u d e s te k ­ le m e y i r e d d e d e r e k S t a h l h e l m b a ş k a n y a r d ım c ıs ı T h e o d o r D u e s t e r b e r g ’i k e n d i a d a y ı o la r a k g ö s te r d i. S o k a k la r d a ş id d e t v e s e ç im k a m p a n y a la r ın d a a te ş li s ö y le v le r a lıp b a ş ın ı g i d e r k e n , o y la m a ­ n ı n ilk t u r u 13 M a r t’ta y a p ıld ı. İ lk o y la r D u e s te r b e r g ’i y a n ş d ış ı b ı r a k t ı a n c a k o y la r b i r b i r i n e o k a d a r y a k ın d ı k i, 1 0 N is a n ’d a y e ­ n i b i r t u r u n y a p ılm a s ı z o r u n l u o ld u . B u t u r d a H i n d e n b u r g 1 9 ,4 m il y o n o y la (% 5 3 ) ç o ğ u n l u ğ u a l ı r k e n H i t le r 1 3 ,4 m i l y o n (% 3 6 ,8 ) v e K o m ü n i s t T h â l m a n n 3 ,8 m ily o n (% 1 0 ,2 ) o y a ld ı .14 B u, k a m p a n y a s ın a m u a z z a m m i k t a r l a r d a p a r a v e e n e r ji a k ıt a n H i t ­ l e r a ç ıs ın d a n b ü y ü k b i r h a y a l k ır ık lığ ı o ld u . A r tık g ö z le r in i ş a n s ö ly e liğ e d i k m e k t e n b a ş k a s e ç e n e ğ i k a lm a m ış tı. B u h r a n ı n y o l a ç tı ğ ı z o r z a m a n l a r d a , ç o ğ u i n s a n b a ş k a z a ­ m a n l a r a k ıy a s la N S D A P ’ı n ı r k ç ı, m illiy e tç i v e d e m o k r a s i k a r ş ıtı d ü ş ü n c e l e r i n e d a h a a ç ık tı; “N a z i id e o lo ji s in i n ö n c e k i y ü z y ıl d a A lm a n y a ’n ı n e n t e l e k t ü e l v e k ü l t ü r e l t a r i h i n d e if a d e s in i b u l m u ş o la n b e lir li p o p ü l i s t k o r k u l a r l a v e a r z u l a r l a ö z d e ş le ş m e y i b a ş a r C u m h u r b a ş k a n lığ ı S e ç i m l e r i n i n S o n u ç la r ı ( 1 9 3 2 ) Birinci tu r (13 M art 1932) % K a t ılım K u lla n ıla n o y s a y ıs ı D u e s t e r b e r g (D N V P ) İkinci tu r (1 0 Nisan 1932) 8 6 ,2 % 8 3 ,5 3 7 .6 4 8 .3 1 7 3 6 .4 9 0 .7 6 1 2 .5 5 7 .7 2 9 ( % 6 ,8 ) - H in d e n b u r g ( B a ğ ım s ız ) 1 8 .6 5 1 .7 9 1 (% 4 9 ,6 ) 1 9 .3 5 9 .9 8 3 (% 5 3 ) H it le r (N S D A P ) 1 1 .3 3 9 .4 4 6 (% 3 0 ,1 ) 1 3 .4 1 8 .5 4 7 ( % 3 6 ,8 ) T h â lm a n n (K P D ) K aynak: A nna von de r G oltz, 14 4 . 9 8 3 . 3 4 1 ( % 1 3 ,2 ) Hindenburg: Pomr, Myth and the Rise of the Nszis, O rford , Bkz. A n n a v o n d er G o ltz , H in d e n b u rg , 3 . 7 0 6 . 7 5 9 ( % 1 0 ,2 ) 2 0 0 9 , s. 145 . s. 1 4 4 -1 4 6 v e Jû rg en W . F alter, “T h e tw o H in d en b u rg e le c tio n s o f 1 9 2 5 an d 1932: a total reversal o f v o te r co a litio n s ”, C e n t ra l E u ro p e a n H is t o ry , cilt 2 3 , sa y ı 2 -3 , 1 9 9 0 , s. 2 2 5 -2 4 1 . Ş a n s ö ly e H e in r ic h B r ü n in g 1 9 3 2 c u m h u r b a ş k a n lığ ı s e ç im le r i s ır a s ın d a H in d e n b u r g ’ u s a v u n u y o r ( B u n d e s a r c h iv , B ild 1 0 2 - 1 3 2 2 9 / C C - B Y - S A ) . d ı ğ m a h i ç ş ü p h e y o k t u r . ” 15 P e k i , N a z i l e r e g e r ç e k t e k i m o y v e r ­ d i? P a r t i n i n K a t o l i k B a v y e r a ’d a n d o ğ m u ş o l m a s ı n a v e m e r k e z i ­ n i n o r a d a o l m a s ı n a k a r ş ı n , N S D A P ’a e n b ü y ü k d e s t e k A l m a n ­ y a ’n ı n P r o t e s t a n k u z e y i n d e n v e d o ğ u s u n d a n g e l i y o r d u . B u d u ­ r u m , N a s y o n a l S o s y a lis tle re d e s te k te (v e y a d e s te k e k s ik liğ in ­ d e ) ik i te m e l f a k tö r o ld u ğ u n u g ö s te rm e k te d ir : D in v e k e n tle ş ­ m e . N a s y o n a l S o s y a lis tle r in , b i r k ıs ım m a v i y a k a lı iş ç ile r d e n o y a l m a s ı n a k a r ş ı n , i ş ç i s ı n ı f ı n ı n o y l a r ı h â l â S P D i le K P D a r a s ı n ­ d a b ö l ü n ü y o r d u . B e n z e r ş e k i l d e , p a r t i n i n 1 9 2 8 ’d e n s o n r a K a ­ to lik o y la rın ın g ittik ç e a r ta n b ir y ü z d e s in i k a z a n m a s ın a k a rş ın , “ N S D A P , Z e n t r u m ’u n [orijinal metinde böyle ] s a ğ la m K a to lik d e s te k te m e lin i a s la k a z a n a m a d ı. K ilis e n in d e s te k le d iğ i Z e n - 15 216 G eo ff L ayton, G e r m a n y : T h e T h ir d R e ich , 1 9 3 3 - 1 9 4 5 , T row b rid ge, 1 9 9 2 , s. 40. t r u m [ o r i j i n a l m e t i n d e b ö y l e ] , M a r k s i s t p a r t i l e r g ib i, d e s t e k ç i ­ l e r i n e s iy a s i, t o p l u m s a l v e k ü l t ü r e l ö r g ü t l e n m e l e r d e n o l u ş a n k a p s a m lı b i r a ğ la iy ic e p e k iş t ir il m iş , iy i t a n ı m l a n m ı ş b i r i n a n ç s is te m i s u n u y o r d u . ” 16 D o la y ıs ıy la N a z ile r e n d ü ş ü k o y u , K ö ln v e D ü s s e l d o r f g ib i B a tı A l m a n y a ’n ı n b ü y ü k ş e h i r l e r i n d e a l ı r ­ k e n , e n y ü k s e k o y u k ı r s a l P o m e r a n y a ’d a a l ı y o r d u . A y n ı z a ­ m a n d a p a r t i , to p lu c a S o s y a l D e m o k r a t la r ı d e s te k le m e y e d e v a m e d e n k e n t l i iş ç i s ın ıf ın a k ıy a s la , t o p l u m s a l k o n u m l a r ı n ı k o r u ­ m a k iç in a c il ö n l e m a lın m a d ığ ı ta k d i r d e fec i ş e k ild e s t a t ü k a y ­ b ı n a u ğ r a y a c a k la r ın d a n k o r k a n ç if tç ile r v e k ö y lü le r , a lt o r ta s ı­ n ı f l a r ( e s n a f , z a n a a t k a r l a r v b .) v e b e y a z y a k a lı i ş ç i le r d e n , d a ­ h a y ü k s e k o r a n d a o y a lıy o r d u . B ü t ü n b u n l a r , N a z i le r i n B ü y ü k B u h r a n b a ş g ö s te r in c e e k o n o m i k z o r l u k l a r la v e t o p lu m s a l k o ­ n u m l a r ı n ı k a y b e tm e te h lik e s iy le y ü z y ü z e g e le n o r ta s ın ıf la r ta ­ r a f ı n d a n d e s te k l e n d i ğ i ş e k li n d e k i g e le n e k s e l g ö r ü ş e y o l a ç tı. O y s a d a h a y a k ın t a r i h li a r a ş t ır m a l a r , a ş ır ı s a ğ a y ö n e li k d e s ­ t e k y a p ı l a r ı n ı n b i r z a m a n la r d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e n ç o k d a h a k a r ­ m a ş ı k o l d u ğ u n u g ö s t e r m i ş t i r . “N a z i /b e y a z y a k a lı i l i ş k i s i n i n , B u h r a n ’ı n b a ş l a n g ı c ı n d a n s o n r a b ile g e le n e k s e l o l a r a k v a r s a y ı l d ı ğ ın d a n ç o k d a h a z a y ıf o l d u ğ u ” v e s o ld a k i p a r t i l e r v e s e n ­ d i k a l a r ta r a f ı n d a n la n e t le n d i k le r i h a ld e , N a z ile r in “e l s a n a tla r ı v e k ü ç ü k ö lç e k li im a la t s e k t ö r ü n d e k i i ş ç ile r in k a y d a d e ğ e r b i r k ı s m ı n ı n ” d e s t e ğ i n i a ld ığ ı ile r i s ü r ü l m ü ş t ü r . 17 Ö z e l li k le p a r t i ü y e liğ i v e s e ç im d e s te ğ i a r a s ı n d a ilg in ç t u t a r s ı z l ı k l a r m e v c u t ­ tu r : K ö y lü le r d i ğ e r t o p l u m s a l g r u p l a r a k ıy a s la ç o k d a h a fa z la N a z ile r e o y v e r i r k e n , p a r t i y e ü y e o l m u y o r la r d ı. B e n z e r ş e k ild e , N S D A P ’a s e ç im d e s te ğ i k e n t l i iş ç ile r a r a s ı n d a d ü ş ü k k e n , p a r t i ü y e le r in i n % 3 1 ,5 ’i n i b u k e s im o l u ş t u r u y o r d u v e SA ’n ı n % 6 3 ’ü iş ç i s ın ıf ı k ö k e n liy d i. 1 9 3 0 ’d a t ü m i ş ç ile r in % 1 3 ’ü N a z ile r e o y v e r d i; b u o r a n 1 9 3 2 s e ç i m le r i n d e % 2 7 v e 2 8 ’e y ü k s e ld i. 1 9 3 2 y a z ın d a , N a z ile r e o y v e r e n h e r o n k i ş i d e n b i r i S o s y a l D e m o k ­ r a t l ı k t a n d ö n m ü ş t ü . 18 G e n ç l e r a r a s ı n d a d a b e n z e r b i r h i k â y e 16 T h o m a s C h ild ers, T h e N a z i V o t e r : T h e S o c i a l 1 9 1 9 - 1 9 3 3 , C h ap el H ill, 1 9 8 3 , s. 2 66. Fo und a tio n^ m any 17 A .g.e., s. 2 6 4 -2 6 5 . 18 Jü rgen Falter, H i t l e r ’s W â h l e r , M ü n ih , 1 9 9 1 , s. 2 2 0 -2 2 9 . o f F a s ics m in Ger- s ö z k o n u s u y d u : W e im a r s iy a s e ti n d e n h a y a l k ı r ı k lı ğ ın a u ğ r a y a n v e B u h r a n s ır a s ın d a iş b u l m a o la s ılığ ı ç o k d ü ş ü k o l a n g e n ç le r , k a la b a lı k s a y ıla r la p a r t i y e v e ö r g ü t l e r i n e k a tıld ı. 1 9 3 3 ’te p a r t i ü y e l e r i n i n % 6 1 ’i n i n y a ş l a n 2 0 ile 3 0 a r a s ın d a y d ı. N a z i S e ç m e n l e r i n i n T o p lu m s a l B i l e ş i m i ( 1 9 2 8 - 1 9 3 2 ) Mayıs 1928 Eylül 1930 Temmuz 1932 Hasım 1932 (% ) (% ) (% ) (% ) İş ç i s ın ıf ı 40 40 39 39 Y e n i M it t e l s t a n d [ o r t a s ın ıf ] 22 21 19 19 E s k i M it t e l s t a n d [ o r t a s ın ıf ] 37 39 42 41 Kaynak: M atthevv S tib be , Germany 1914-1933, H a rlm ı, 2 0 1 0 , s. 18 2. D iğ e r P a r t ile r d e n N a z ile r e D ö n e n le r (M a y ıs 1 9 2 8 - T e m m u z 1 9 3 2 ) Oy transferi KPD'den SPD'den ZP/BVP'den DVP'den NSDAP'a (% ) NSDAP’a (% ! NSDAP’a (% ) NSDAP’a (% ) M a y ıs 1 9 2 8 - E y lü l 1 9 3 0 5 10 9 26 E y lü l 1 9 3 0 - T e m m u z 1 9 3 2 5 16 10 36 DNVP’den NSDAP'a (% ) Diğer (% ) NSDAP’tan NSDAP’a (% ) Oy kullan­ m ayanlar (% ) Oy transferi M a y ıs 1 9 2 8 - E y lü l 1 9 3 0 31 11 38 14 E y lü l 1 9 3 0 - T e m m u z 1 9 3 2 33 49 85 19 Kaynak: M a tth e w S tibbe , Germany 1914-1933, H arlow , 2 0 1 0 , s. 1 81 . Y u k a r ıd a g ö r ü l e n s a y ıla r , A lm a n f a ş i z m i n in y ü k s e li ş in e d a ­ i r g e le n e k s e l s ın ı f te m e lli a ç ık l a m a n ın y e te r s iz k a ld ığ ın ı v e ş u s o r u n u n s o r u l m a s ı n ı g e r e k t i r d i ğ i n i g ö s te r m e k t e d i r : N a s y o n a l S o s y a lis tle r A l m a n t o p l u m u n u n b u k a d a r g e n iş b i r k e s im in e n a s ıl h i t a p e d e b ild i? Y a n ıtın b i r k ı s m ı , p r o p a g a n d a d a n y a r a r ­ l a n m a b e c e r ile r id ir . H itle r , s iy a s e tte k i ilk g ü n l e r i n d e n i ti b a r e n p r o p a g a n d a n ı n g ü c ü n ü n te k i n s iz v e s in i k b i r ş e k il d e f a r k ın d a o l d u ğ u n u k a n ı t l a m ı ş t ı . N i s a n 1 9 3 0 ’d a n i t i b a r e n p a r t i p r o p a ­ g a n d a s ı n d a n J o s e f G o e b b e ls s o r u m l u o l d u . B ir li k te , N a z i m e ­ s a jı n ın h a lk a n a s ıl s u n u la c a ğ ın ı m e r k e z i o l a r a k k o n t r o l e d e b il­ m e l e r i n i s a ğ la y a n , p a r a v e g ü c ü k i li t ö n e m d e k i a la n la r a y ö n l e n ­ d i r d i k l e r i s o n d e r e c e e tk ili v e k a r m a ş ık b i r p r o p a g a n d a m e k a ­ n i z m a s ı k u r d u l a r . A y rıc a , ç a b a l a r ı n ın e tk i s in i d e ğ e r l e n d i r e b i l ­ m e k v e b a ş a n l ı k a m p a n y a la r ı v e m e s a jla r ı b a ş k a y e r le r d e d e y e ­ n i d e n ü r e t e b i l m e k iç in h a l k t a n g e r i b i ld i r i m i te ş v ik e ttile r . G o e b b e ls b ü y ü k ö lç e k li k itle s iy a s e ti u y g u la d ı; A lm a n h a l k ı n a b il­ d i r i le r , p o s t e r l e r v b . d a ğ ıt tı a m a a y n ı z a m a n d a fa r k lı t o p lu m s a l g r u p la r ın k o r k u la r ı v e e n d iş e le rin e o y n a y a n ö z e l m a te ry a lle r ü r e t t i. B u ş e k ild e N a z ile r h e r k e s i m e m n u n e tm e y e ç a lış tı v e ç ı­ k a r l a r ı n ı e s a s e n k e n d i l e r i n i n te m s il e ttiğ i k o n u s u n d a b i r b i r i n ­ d e n s o n d e r e c e f a r k lı g r u p la r ı i k n a e tm e k te b i r ö lç ü d e b a ş a r ılı o ld u . D a h a s ı, d i ğ e r p a r t i le r p o s te r le r , b r o ş ü r l e r v e s ö y le v le r g ib i d e n e n m i ş v e te s t e d ilm iş y ö n t e m l e r i k u lla n m a y a d e v a m e d e r ­ k e n , N a z ile r k itl e l e r e m e s a j la r ı n ı u l a ş t ır a b il m e k i ç i n h o p a r l ö r ­ l e r , f ilm , r a d y o v e 1 9 3 2 c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı s e ç im k a m p a n y a s ı s ı r a s ı n d a H i t l e r ’i n “A lm a n y a Ü z e r in d e U ç u ş ”u t ü r ü n d e n r e k ­ la m k a m p a n y a la r ı g ib i m o d e r n t e k n o l o ji l e r d e n y a r a r la n d ı. B u y ö n t e m l e r s a y e s i n d e N a z i le r k e n d i l e r i n i M a r k s i z m k a r ­ ş ıtı o l a r a k s u n a r k e n b i r y a n d a n d a (D V P v e D N V P ’n i n a k s in e ) b ü y ü k ş ir k e tl e r l e i l i ş k i l e n m e k t e n v e y a ( M e r k e z v e y a D D P ’n i n a k s in e ) S o s y a l D e m o k r a t la r la iş b ir liğ i y a p m a k t a n k a ç ın a b ild i. S P D ’n i n B r ü n i n g id a r e s in e k a r ş ı h o ş g ö r ü s ü , E k im 1 9 3 0 ile M a ­ y ıs 1 9 3 2 a r a s ı n d a N S D A P ’ı n k e n d i s i n i K P D ’n i n d ı ş ı n d a k i te k g e r ç e k m u h a l e f e t p a r t i s i v e “m i l li ” ç ık a r la r ı t e m s il e d e n , M a r k ­ s iz m k a r ş ı tı b i r h a r e k e t o la r a k g ö s te r e b il m e s in i s a ğ la d ı. “A y rı­ c a , N S D A P 1 9 3 3 ’t e n ö n c e h ü k ü m e t s o r u m l u l u ğ u n u ta ş ı m a d ı ­ ğı iç in , b i r b i r i n e d ü ş m a n g r u p la r a a b a r tılı v e g e n e llik le a ç ık ç a b i r b i r i n e te r s d ü ş e n v a a tle r d e b u l u n u y o r v e b u n l a r ı u z la ş t ır m a g e r e ğ i d u y m u y o r d u . ” 19 A y n ı z a m a n d a , N a z i l e r “k a r ş ı l a n m a ­ m ış r e f o r m i s t b e k le n t il e r i h a r e k e t e g e ç ir d i ” v e r a d ik a l d e ğ iş im o la s ılığ ın d a ıs r a r e tti; b u n l a r ı n h e r ik is i d e “b a ş a r ıs ız lık s iy a s e ­ t i ” ile iliş k ile r i y ü z ü n d e n l e k e le n m iş e s k i g e le n e k le r le k ö p r ü l e ­ ri a tı y o r d u .20 N a z i p a r t i s i A lm a n s iy a s e tin d e b e n z e r s iz b i r f e n o ­ m e n h a li n e g e ld i: “D iğ e r p a r t i le r i n p r o p a g a n d a ç a b a la r ın ı t a m a ­ m e n b o ş a ç ık a r a n d i n a m iz m , e n e r j i v e g e n ç li k i m a jı n ı y a n s ı t ­ m a y ı b a ş a r a n ” , “k a p s a y ıc ı b i r t o p lu m s a l p r o t e s t o p a r t i s i .”21 F a ­ 19 C h ild ers, 2 0 P eter F ritzsch e, “D id W eim ar fail?”, y ı 3 , 1 9 9 6 , s. 6 4 2 . 21 R ich ard J. E vans, T h e N a z i V o t e r, s . 2 68. T h e Jo u r n a l o f M o d e m T h e C o rn in g o f t h e T h ird R e ic h , H is t o ry , cilt 6 8 , sa ­ Londra, 2 0 0 3 , s. 2 6 4 -2 6 5 . k a t b u d u r u m d a p a r tiy e y ö n e li k ilg i g e n iş ti a n c a k d e r i n d e ğ ild i; 1 9 3 2 ’y e g e lin d iğ i n d e d e s te k ç il e r i p a r ç a la n m a y a b a ş la m ış tı b ile . 1 9 3 3 y ı lı n ın b a ş ın d a , g e le n e k s e l s ı n ı f v e c in s i y e t b a r i y e r l e r i n i a ş a n g e n iş ta b a n l ı b i r V o l k s p a r t e i o l d u ğ u n u id d ia e d e n t e k p a r ­ ti o l m a s ın a k a r ş ı n , e k o n o m i k k o ş u ll a r iy il e ş i r k e n N a z ile r in s e ­ ç im c a z ib e s in i k o r u m a s ı o la s ılığ ı ç o k d ü ş ü k t ü ; d o la y ıs ıy la N a ­ z il e r i n ş a n s ı n ı k a y b e tm e y e b a ş la d ığ ı b i r s ır a d a H itle r ’i n ş a n s ö l ­ y e o lm a s ı t r a j ik b i r i r o n i d ir . B rü n in g ’d e n H itler’e H i t l e r ’i n c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı n ı k a z a n a m a m a s ı n ı n h e m e n a r ­ d ı n d a n N a z i l id e r li ğ in e b a ş k a b i r d a r b e d e , d e v le t n i h a y e t SA t a ş k ı n l ı k l a r ı n a d u r d e m e y e k a r a r v e r i n c e g e ld i. S iy a s i ş i d d e t 1 9 2 9 ’d a n b e r i y ü k s e l i ş t e y d i a n c a k 1 9 3 2 ’d e k i s e ç i m k a m p a n ­ y a la r ı s ı r a s ı n d a k a t l a n a r a k a r t t ı . N a z i le r , s ı r a d a n ü y e l e r i n d e n 1 0 b i n k i ş i n i n k o m ü n i s t l e r l e ç a tı ş m a la r d a y a r a l a n d ı ğ ı n ı id d ia e d e r k e n K P D , 1 9 3 2 ’n i n s a d e c e i lk a ltı a y ın d a N a z i le r i n 7 5 k i ş i ­ y i ö l d ü r d ü ğ ü n ü b i ld i r d i .22 A r a lık 1 9 3 1 ’d e ü n i f o r m a g iy m e k z a ­ t e n y a s a k l a n m ı ş tı a n c a k M ü c a d e le B ir lik le r i s iv il o l a r a k y ü r ü ­ y ü ş le r in e v e k a v g a la r ın a d e v a m e tti. F a k a t s ö z ü m o n a k o m ü n i s t d a r b e t e h d i d i n i n a z a lm a s ıy la v e S P D ile L â n d e r h ü k ü m e t l e r i ­ n i n a ğ ır b a s k ıs ı s o n u c u n d a B r ü n in g , S c h le ic h e r ’i n te m s il e ttiğ i R e ic h s w e h r ’i n m u h a l e f e t i n i n ü s t e s i n d e n g e lm e y i b a ş a r a r a k 13 N i s a n 1 9 3 2 ’d e H i n d e n b u r g ’u , SA’y ı y a s a k la y a n b i r a c il d u r u m k a r a r n a m e s i im z a la m a y a i k n a e tti. N a z i y u r t l a n k a p a tıld ı; p a r ­ ti b ü r o l a r ı n a p o lis v e a s k e r l e r t a r a f ı n d a n b a s k ın l a r d ü z e n le n d i; te ç h iz a t v e ü n ifo rm a la ra el k o n d u . B u b i r d e r e c e y e k a d a r N a z i le r i n ş i d d e t d o l u a ş ır ıl ık l a r ı n ı d u r d u r d u y s a d a (y a d a e n a z ı n d a n o n l a r ı s o k a k l a r d a n p u b ’la r a v e t o p l a n t ı s a lo n l a r ı n a s ü r d ü y s e d e 23) , y ö n e ti m i k u r ta r a m a d ı. B rü n i n g ’i n k ıs a s ü r e ö n c e k i s e ç im k a m p a n y a s ın d a H i n d e n b u r g ’u n l e h i n e g ö s te r d iğ i t ü m ç a b a l a r a k a r ş ı n , H i n d e n b u r g k a m u o y u y o k l a m a la r ın d a b u k a d a r g ü ç lü m u h a l e f e t le k a r ş ı la ş m a s ı n d a n 22 A .g .e ., s . 23 S ch u m a n n , 2 70. P o lit ic a l V i ö l e n c e in t h e W e im a r R e p u b li c, s. 2 5 6 . v e ö z e llik le d e m i l l i y e tç i le r i n k e n d i s i n e k a r ş ı a d a y g ö s t e r m e ­ s i n d e n h iç h o ş n u t d e ğ ild i. N a z ile r in k i tle s e l c a z ib e s in i k o n t r o l a lt ın a a lm a k o n u s u n d a g i tt ik ç e d a h a fa z la u m u t l a n a n S c h le ic h e r , b u h o ş n u t s u z l u ğ a o y n a d ı v e h e m Ş a n s ö ly e y i h e m d e ö n ­ c e k i a k ıl h o c a s ı S a v u n m a B a k a n ı W il h e lm G r o e n e r ’i a la ş a ğ ı e t­ m e p l a n ı y a p tı. K ö tü s a ğ lığ ı v e S c h l e i c h e r ’i n d ü z e n le d iğ i fıs ıl­ tı k a m p a n y a s ı y ü z ü n d e n y ı p r a n a n G r o e n e r , 1 0 M a y ıs ’ta h ü k ü ­ m e t t e n is tifa e tm e y e z o r l a n d ı v e C u m h u r b a ş k a n ı n ı n y a k ın ç e v ­ r e s i n d e k i e n b ü y ü k d e s t e k ç i s i n i k a y b e d e n B r ü n i n g ’i n g ü n l e r i s a y ılı h a le g e ld i. K a b in e y e d a h a fa z la s a ğ c ı a lm a s ı v e ( s o n L a n d t ag s e ç i m le r i n d e S P D ile D e v le t P a r tis i’n i n o y l a r ı n ın d ib e v u r ­ d u ğ u v e N a z i le r i n % 3 6 o y a ld ığ ı) P r u s y a ’d a b i r M e rk e z -N S D A P k o a l i s y o n u k u r m a s ı i ç i n g i t t i k ç e d a h a fa z la b a s k ı g ö r e n B r ü ­ n i n g ’i n k o n u m u n u s a v u n m a s ı im k â n s ız h a le g e ld i v e 3 0 M a y ıs 1 9 3 2 ’d e is tifa e tm e y e z o r la n d ı. S c h le ic h e r v e H i n d e n b u r g ’u n g ö z d e a d a y la r ın ın y a r ış d ış ı k a l­ d ığ ı k a r m a ş a iç in d e g e ç e n b i r h a fta s o n u n u n a r d ı n d a n , n e r e d e y ­ s e k i m s e n in t a n ım a d ığ ı V e s tfa ly a lı a r i s t o k r a t F r a n z v o n P a p e n ş a n s ö ly e a ta n d ı. E s k i b i r s ü v a r i s u b a y ı v e m u h a f a z a k â r b i r K a to ­ lik o la n P a p e n , B ü y ü k S av aş s ır a s ın d a V V a sh in g to n ’d a a s k e r î a ta ­ ş e o l m a k d ış ın d a h i ç b i r k ı d e m li g ö r e v d e b u l u n m a m ı ş t ı v e S c h le i c h e r ’i a s k e r î ö ğ r e n c ilik g ü n l e r i n d e n ta n ı m a s ı n a r a ğ m e n , P ru s y a L a n d t a g ’i n i n M e rk e z P a r tis i ü y e s i o la r a k o z a m a n a k a d a r h iç ö n e ç ık m a m ış tı. A n c a k , B r ü n in g ’e “g e ç e n b i r b u ç u k y ıl b o y u n c a id a ­ r e e ttiğ i ‘g iz li d ik ta to r y a y ı’ g e r ç e k b i r u l u s a l h ü k ü m e t e , g e n iş b ir m illi ta b a n a s a h ip b i r d i k ta to r y a y a d ö n ü ş t ü r m e s i ” iç in s o n z a ­ m a n l a r d a y a p ıla n ç a ğ rıla r , P a p e n ’in , M e rk e z P a r tis i’n i y e n i h ü ­ k ü m e t e s o k a b ile c e ğ in e in a n ı y o r g ö r ü n e n S c h le ic h e r ’i n d ik k a t in i ç e k m iş ti.24 A n c a k b u b ü y ü k b i r h a ta y d ı. B r ü n in g ’i n a y a ğ ın ı k a y ­ d ı r a n d o l a p l a r d a n r a h a ts ız o la n v e g e ric i g ü ç le r le b a ğ la n tıla n d ır ı l m a k t a n ç e k i n e n M e r k e z P a r tis i, d e s te ğ i n i y e n i h ü k ü m e t t e n ç e k ti v e P a p e n p a r t i d e n a tılm a m a y ı a n c a k k e n d is i is tifa e d e r e k b a ş a r d ı. D o la y ıs ıy la P a p e n , b ü y ü k o r a n d a D N V P s a f la r ın d a n g e ­ 24 Larry E u g e n e j o n e s , “Franz v o n P a pen, th e G erm an C en tre Party, a n d th e failure o f C a th o lic C o n serv a tism in the W eim ar R ep u b lic”, t o ry , cilt 3 8 , sayı 2 , 2 0 0 5 , s. 2 0 6 . C e n t ra l E u ro p e a n H ls - le n , y e d is i a s ilz a d e o la n v e ç o ğ u n lu ğ u u y g u la m a d a s iy a s e te d a ir ç o k a z d e n e y im e s a h ip o la n v e y a h iç o lm a y a n , a le la c e le b i r a r a ­ y a g e tir ilm iş b i r “b a r o n l a r k a b in e s i n i ” y ö n e t m e k z o r u n d a k a ld ı. N S D A P ’ı n y e n i h ü k ü m e t e y ö n e li k h o ş g ö r ü s ü n ü n k a r ş ılığ ın d a , H itle r ’e SA y a s a ğ ın ı k a ld ır m a v e y e n id e n s e ç im e g itm e s ö z ü v e ­ r ild i v e R e ic h s ta g 4 H a z ir a n ’d a f e s h e d ild i. P a rla m e n to d a d a ü lk e d e d e p e k d e s te k le n m e y e n k a b in e n in p o p ü le r liğ i, “iş s iz lik s ig o r ta s ı s is te m in i n e re d e y s e t a m a m e n o r ta ­ d a n k a ld ı r a n ” e tk ili ta s a r r u f ö n le m le r i g e tir e n 1 4 H a z ir a n t a r i h ­ li ilk a c il d u r u m k a r a r n a m e s in i y a y ım la d ığ ın d a d ib e v u r d u .25 SA y a s a ğ ın ın k a ld ır ılm a s ıy la A lm a n y a y e n i b i r m ilis ş id d e ti ç ılg ın lı­ ğ ın a s ü r ü k l e n d i; y a s a ğ ın k a ld ır ıld ığ ı g ü n ü n e r te s in d e , 1 7 T e m m u z ’d a , H a m b u r g ’u n A lto n a b a n liy ö s ü n d e ç ık a n is y a n d a 15 k i ­ ş i ö l d ü , 5 0 k i ş i y a ra la n d ı. 1 9 3 2 ’d e P r u s y a ’d a s iy a s i ş id d e t te n k a y ­ n a k la n a n 1 5 5 ö l ü m ü n 1 0 5 ’i H a z ir a n - T e m m u z s e ç im k a m p a n y a ­ s ı s ır a s ın d a g e rç e k le ş ti; p o lis k a y ıtla r ın a g ö r e k a m p a n y a n ın s a ­ d e c e ilk y e d i h a f t a s ın d a 8 2 ö l ü m v e 4 0 0 y a r a l a n m a n ın m e y d a ­ n a g e ld iğ i 4 6 1 is y a n ç ık tı.26 H a lk ın b u d u r u m a is y a n e tm e s i, s i­ y a s i g ö s te r ile re y e n i b i r y a s a k g e lm e s in i s a ğ la d ı a m a a y n ı z a m a n ­ d a P r u s y a ’d a k i S P D -M e rk e z k o a li s y o n u n u n 2 0 T e m m u z ’d a a n a ­ y a s a y a a y k ır ı b iç im d e d a ğ ıtılm a s ın ın v e P a p e n ’i n A lm a n y a ’n ı n e n b ü y ü k d e v le tin d e d i k ta tö r l ü ğ ü n ü ila n e tm e s in in d e b a h a n e s i o l­ d u . B u P r e u s s e n s c h a lg ( P ru s y a d a r b e s i) a y n ı a n d a h e m S P D ’y i z a ­ y ıfla tm a y ı h e m d e “H itle r ’i m e m n u n e tm e y i... v e h ü k ü m e t i n s i­ y a s i o to r ite y i m e r k e z ile ş tir m e p l a n ı n ı ile r le tm e y i” a m a ç lıy o r d u a n c a k f iiliy a tta t e k b a ş a r d ığ ı ş e y , K P D v e S P D ’y e y ö n e li k h a l k d e s te ğ in i c a n la n d ır m a k v e N a z ile re 1 9 3 3 ’t e n s o n r a k i a n a y a s a y a a y k ırı fa a liy e tle ri iç in b i r ö r n e k te ş k il e tm e k o l d u .27 B u a r a d a , N a s y o n a l S o s y a lis tle r s e ç im b a ş a r ı l a r ı n ı n d o r u ğ u ­ n a u l a ş m ış t ı. D D P , D V P v e W i r t s c h a f t s p a r t e i ’m o y o r a n l a r ı d i ­ b e v u r d u ; M e r k e z P a r tis i, S P D v e D N V P d e o y k a y b ın a u ğ r a d ıy s a d a g ö r d ü k l e r i d e s t e k m a k u l d e r e c e d e t u t a r l ı k a ld ı. Y in e 25 P atch, 26 E vans, 27 G o rd o n C raig, 456. H e iı ıric h B rü n i n g , s . 276. T h e C o rn in g o f t h e T h ird R e ic h , s. 2 70. T h e P o l i t i c s o f t h e P ru s s i a n A r m y 1 6 5 0 -J 9 4 5 , N e w York, 1 9 6 4 , s. d e T e m m u z 1 9 3 2 ’d e n i t i b a r e n , i k i u ç p a r t i ( K P D v e N S D A P ) R e i c h s t a g ’d a k i d i ğ e r t ü m p a r t i l e r i g ö l g e d e b ı r a k t ı . Ö z e l l i k l e N a z i l e r 1 9 3 0 ’d a k a z a n ı m l a r m ı i y i c e p e k i ş t i r m i ş t i ; h a l k o y l a m a s ı n ­ d a % 3 7 , 3 o y l a R e i c h s t a g ’d a 2 3 0 s a n d a l y e y i g a r a n t i e d e r e k e n b ü y ü k p a r t i h a l i n e g e l d i l e r . B u d u r u m H i t l e r ’i n P a p e n h ü k ü m e ­ tiy le , S P D ’n i n B r ü n i n g ’i n k i y l e y a p t ı ğ ı n a b e n z e r b i r “ o b j e k t i f i ş ­ b i r l i ğ i ” s i y a s e t i g ü t m e s i u m u d u n u o r t a d a n k a l d ı r d ı . D o la y ı s ı y l a H i n d e n b u r g v e P a p e n , H i t l e r ’e “ m i l l i b i r l i k h ü k ü m e t i ”n d e ş a n ­ s ö ly e y a rd ım c ılığ ı te k lif e d e re k N a z ile rin p o p ü le r liğ in i k o n tr o l a l t ı n a a l m a y a ç a lı ş t ı ; a n c a k N a z i l i d e r i ş a n s ö l y e l i k d ı ş ı n d a h e r ş e y i r e d d e t t i . R e i c h s t a g 1 2 E y l ü l ’d e t e k r a r t o p l a n d ı ğ ı n d a , K o ­ m ü n is tle r v e N a z ile r h ü k ü m e ti g ü v e n s iz lik o y u y la m a ğ lu p e t­ m e k i ç i n b i r l e ş i n c e h e m e n t a t i l e d i l d i v e N S D A P ’m k o n u m u n u z a y ıf la ta ra k h ü k ü m e t iç in y a s a ç ık a r a b ile n b i r ç o ğ u n lu k k a z a n ­ m a k u m u d u y la y e n id e n s e ç im e g id ilm e s i k a r a r la ş tır ıld ı. K a s ı m 1 9 3 2 ’d e k i s e ç i m i n s o n u c u , N a z i l e r i n p o p ü l e r l i ğ i n i n T e m m u z a y ın d a z irv e y e u la ş m ış o l d u ğ u n u a ç ık ç a g ö s te r d i; 3 4 s a n d a ly e k a y b e ttile r v e o y o r a n la n % 4 o r a n ın d a d ü ş tü . D a h a ­ s ı, b i r y ı l d a ü ç s e ç i m k a m p a n y a s ı y ü r ü t m e k , p a r t i n i n n e r e d e y ­ s e if la s e t m e s i n e y o l a ç m ı ş t ı . F a k a t s e ç m e n l e r P a p e n h ü k ü m e - Şansölye Fratız von Papen (s a ğ d a ), C um hurbaş ka nlığı Özel K alem i Otto M eissner ile birlikte, 11 Ağustos 1 9 3 2 (B ild 1 0 2 -1 3 7 4 3 / C C -B Y-S A ), t i n i d e k e s i n l i k l e r e d d e d i y o r d u ; s e ç m e n l e r i n n e r e d e y s e % 9 0 ’ı m u h a l e f e t p a r t i l e r i n e o y v e r m i ş t i . 28 N a z i l e r i h ü k ü m e t e d a h i l e t ­ m e y e y ö n e lik ik in c i b i r g ir iş im d e b a ş a rıs ız lığ a u ğ r a y ın c a , P a ­ p e n p a r la m e n to y u fe s h e tm e y i, s ık ıy ö n e tim ila n e tm e y i v e b ir c u m h u r b a ş k a n lığ ı d ik ta to ry a s ı k u r m a y ı ö n e r d i a n c a k Ş a n s ö l­ y e a r tık C u m h u r b a ş k a n ın ın y a k ın ç e v re s in d e k i e s k i d e s te k ç ile ­ r i n i k a y b e t m i ş t i . P a p e n ’i n g i t t i k ç e a r t a n ö z g ü v e n i n e ö f k e l e n e n v e H i n d e n b u r g ’la y a k ı n i l i ş k i s i n i k ı s k a n a n S c h l e i c h e r , b u f ı r ­ s a t t a n y a r a r l a n a r a k o r d u n u n d e s t e ğ i n i g e r i ç e k t i v e 2 A r a l ı k ’ta k i b i r k a b i n e t o p l a n t ı s ı n d a R e i c h s w e h r ’i n ü l k e i ç i n d e k i a n a r ­ ş iy e k a r ş ı ç ık a m a d ığ ım v e Ş a n s ö ly e n in t e k lif le r in in k a ç ın ıl­ m a z s o n u c u o la n y a b a n c ı iş g a lin e d ir e n e m e y e c e ğ in i b e y a n e t28 H en ry A sh b y T u m e r , H i t l e r ’s T h i r t y D a y s t o P o w e r , L ondra, 1 9 9 6 , s. 1 5 -1 6 . K P D - 1 0 0 s a n d a ly e , D '8 e r ' 1 2 s a n d a ly e , % 1 6 ,9 S t a a t p a r t e i (D D P ) - 2 s a n d a ly e , % 1 D N V P - 5 2 s a n d a ly e , % 8 ,3 t i . 29 B ö y le c e P a p e n d ü ş t ü v e a r t ı k g ö l g e l e r d e n ç ı k a r a k a m a ç l a r ı ­ n a u l a ş m a z a m a n ı n ı n g e l d i ğ i n e k a r a r v e r e n f i t n e c i b a ş ı S c h le ic h e r o n u n y e r i n i a ld ı. S c h le ic h e r s ık lık la c u m h u r iy e ti y ık m a k v e y e r in e y e n id e n m o n a r ş i v e y a a s k e rî b ir d ik ta tö r lü k k u r m a k is te y e n b ir b ü y ü k g e r ic i o la r a k e le ş tir ilm iş tir . A n c a k b a k ış a ç ıs ı b u n d a n ç o k d a ­ h a p r a g m a t i k t i . D e v l e t i n b i ç i m i n i n n e o la c a ğ ı k o n u s u n d a k i t a r ­ tış m a lı a r g ü m a n la r a o d a k la n m a k ta n z iy a d e , s iy a s i g e r ç e k lik ­ l e r e y o ğ u n l a ş m a y ı t e r c i h e d i y o r d u . B ü y ü k S a v a ş ’t a n s o n r a A l­ m a n y a ’n ı n i ç i n e d ü ş t ü ğ ü d u r u m u d e ğ e r l e n d i r i r k e n , P r u s y a l ı I. F r i e d r i c h W i l h e l m ’i k e n d i n e ö r n e k a ld ı. A l m a n t a r i h i n e b a k t ı ­ ğ ı n d a , “A s k e r K r a l ı n ” g ü n l e r i n d e “e k o n o m i y i d ü z e n l e m e ” , d e v ­ le tin g ü c ü n ü m e r k e z ile ş tir m e v e a s k e r î g ü c ü n ü ta k v iy e e tm e y e y o ğ u n la ş a b ilm e k iç in d e v le tin u z la ş m a c ı b ir d ış s iy a s e t iz le m e ­ s i n i n g e r e k t i ğ i n e i k n a o l m u ş t u . 30 A y n ı z a m a n d a , k i t l e s e l s i y a ­ si h a r e k e tle r i (s iy a s i v e e k o n o m ik d ü z e n in a ç ık ç a ş id d e t y o lu y 29 A .g.e., s. 19. 30 P eter H ayes, “‘A q u e stio n m ark w ith ep a u lettes? ’ Kurt v o n S ch leich er an d W eim ar P o litic s”, T h e Jo u r n a l o f M o d e m rıca b k z. H en ry A sh b y T u m e r , H is t o ry , c ilt 5 2 , sayı 1 ,1 9 8 0 , s. 3 7 -3 8 . A y­ H i t l e r ’s T h i r t y D a y s to Povver, s. 2 0 -2 1 . la d ö n ü ş t ü r ü l m e s i n i s a v u n a n l a r h a r i ç ) b a s tı r m a y a ç a lı ş m a n ın v e r im li o lm a d ığ ın a ; b u n u n y e r in e , s iy a s i p a r t i le r i n v e M ü c a d e le B ir lik le r in in d e v le te b a ğ lı h a le g e lm e s i g e r e k tiğ in e i n a n ı y o r d u . B u a m a ç la , S c h le ic h e r a y n ı a n d a h e m N a z ile ri “u y s a ll a ş t ır m a k ” h e m d e p o p ü l e r l ik l e r i n i h ü k ü m e t i n a r k a s ı n a a lm a k u m u d u y la N a z ile re te k lif le r g ö t ü r d ü . B u ç a b a la r b o ş a ç ık ın c a , a y n e n s e le ­ f in in y a p tı ğ ı g ib i H i n d e n b u r g ’d a n k e n d is i n e p a r l a m e n t o o l m a k ­ s ız ın d e v le ti y ö n e tm e iz n i v e r m e s in i is te d i; H i n d e n b u r g d a b iz ­ z a t S c h le ic h e r ’i n a r g ü m a n la r ın ı k u l la n a r a k b u t ü r b i r h a m l e n in iç s a v a ş a y o l a ç a c a ğ ı g e re k ç e s iy le ta le b in i r e d d e tti. B u a r a d a , i h a n e t e u ğ r a d ı ğ ı n ı d ü ş ü n e n P a p e n , y e n i ş a n s ö ly e y e k a r ş ı k u m p a s k u r u y o r v e R e ic h s ta g ’d a ç o ğ u n l u k d e s te ğ iy le i k ­ t i d a r ın ı g e ri k a z a n m a k iç in N a z ile r le g iz li g ö r ü ş m e le r y a p ıy o r ­ d u . D e v a m e d e n e k o n o m ik k r iz in k o m ü n is t d e v rim e y o l a ç a ­ c a ğ ın d a n k o r k a n v e S c h l e i c h e r ’i n ş a n s ö ly e o l a r a k p e r f o r m a n ­ s ı n d a n m e m n u n o lm a y a n A lm a n t o p l u m u n u n i ç i n d e k i m u h a ­ f a z a k â r u n s u r l a r , d e s te k l e r i n i P a p e n ’e y ö n e lt ti ; P a p e n d e H in d e n b u r g ’u , ş a n s ö ly e y a r d ı m c ı s ı o l a r a k k e n d i s i n i n H i t le r ’i k o n t ­ r o l e d e b ile c e ğ in e i n a n d ı r d ı v e S c h le ic h e r ’i g ö r e v d e n a la r a k y e ­ r in e , y a ln ız c a ü ç N a z i n in y e r a la c a ğ ı b i r k o a li s y o n h ü k ü m e t i n ­ d e ş a n s ö ly e o l a r a k H i t le r ’i a ta m a y a i k n a e tti. İ k i y ı ld ı r d e v a m e d e n s iy a s i k a r g a ş a d a n b ı k m ı ş o l a n H i n d e n b u r g p e s e d e r e k 3 0 O c a k 1 9 3 3 ’te H i t le r ’i ş a n s ö ly e i la n e tti. C u m h u riy etin s o n u K a la b a lık SA s a f la r ı, H i t l e r ’i n a t a n m a s ı n ı B e r lin s o k a k l a r ı n d a b i r f e n e r a la y ıy la k u t l a d ı ; a n c a k l i d e r l e r i n i n g ü c ü v e k o n u m u k e s in l ik l e m u t l a k v e g a r a n t il i d e ğ ild i. H itle r , 1 2 k iş i l ik k a b i n e ­ d e k i s a d e c e ü ç N a z i’d e n b i r iy d i ( W i l h e l m F r ic k İ ç iş le r i B a k a n ı, H e r m a n n G ö r i n g is e S a n d a ly e s iz B a k a n d ı) . N S D A P -D N V P k o ­ a l i s y o n u n u n R e ic h s ta g ’d a t a r tış m a s ız b i r ç o ğ u n lu ğ u y o k t u ; d o ­ la y ıs ıy la d i ğ e r p a r t i l e r u y u m l u b i r ş e k ild e ç a lış m a y a h a z ır o l d u ­ ğ u t a k d i r d e k o a li s y o n u n y a s a t a s a r ıla r ı k o la y lık la e n g e lle n e b i­ lir d i. S o n o la r a k , ö n c e k i b i r k a ç y ıl, Ş a n s ö ly e n in y a ln ız c a C u m ­ h u r b a ş k a n ı n ı n g ü v e n in e s a h ip o l d u ğ u ta k d i r d e h ü k ü m e t i e tk i n b i r ş e k il d e y ö n e te b i le c e ğ in i g ö s te r m i ş ti . B u d u r u m H i t le r i ç i n b i r s o r u n d u ç ü n k ü H i n d e n b u r g ’u n k e n d i s i n d e n h i ç h o ş l a n m a ­ d ığ ı g a y e t iy i b i li n iy o r d u . Y in e d e H i t le r ’i n p e k ç o k a v a n ta jı v a r ­ d ı. Ö n c e lik le , A lm a n y a ’n ı n e n b ü y ü k p a r t i s i n i n l id e r iy d i v e P a p e n ile S c h le ic h e r h ü k ü m e t l e r i n i n b a ş a r ıs ız lığ ı, m u h a f a z a k â r la ­ r ı n H i t le r ’i n d e s te ğ i o l m a d a n e tk i li b i r ş e k ild e ü l k e y i y ö n e te m e y e c e ğ i n i k a n ı t l a m ı ş t ı . A y r ıc a , A l m a n m u h a f a z a k â r l a r ı a r a s ı n ­ d a , N a z i h ü k ü m e t i n i n t e k a l t e r n a t i f i n i n iç s a v a ş v e y a k o m ü n i s t d a r b e o l d u ğ u ş e k li n d e y a y g ın b i r k o r k u v a r d ı. D a h a d a ö n e m ­ lis i, H i t le r ’i n ş a n s ö ly e o l a r a k a ta n m a s ı , N a z i P a r tis i’n e d e v le tin t ü m k a y n a k la r ı n a e r i ş im s a ğ la m ış tı. B u d u r u m M a r t 1 9 3 3 ’te k i R e ic h s ta g s e ç i m le r i n d e k e n d i n i g ö s te r d i. H i t le r d a h a a t a n m a s ı n ı n ü z e r i n d e n 2 4 s a a t g e ç m e d e n , a n a ­ y a s a y ı d e ğ iş tir m e s i i ç i n g e r e k e n p a r l a m e n t o ç o ğ u n l u ğ u n u e ld e e t m e k u m u d u y l a y e n i d e n s e ç im i la n e tti. A n c a k s e ç i m le r a d il v e ta r a fs ız o lm a d ı. 3 1 O c a k 1 9 3 3 ’te H i t le r h ü k ü m e t b a ş k a n ı k o ­ n u m u n u k u l l a n a r a k “A lm a n H a l k ın a S e s le n iş ” i y a y ım la d ı. B u b ild irid e , m e v c u t k o ş u lla rın s e b e b i o la ra k , d e m o k r a tik s is te ­ m i v e K o m ü n i s t l e r in t e r ö r i s t f a a liy e tle r in i g ö s te r iy o r d u ( ir o n ik b i r ş e k ild e , s e ç im k a m p a n y a s ın ı n b i r k o r k u v e ş id d e t a tm o s f e ­ r i n d e g e ç tiğ in i b e li r t i y o r d u ) v e h ü k ü m e t i n i , A lm a n y a ’n ı n o n u ­ r u n u v e b ir l iğ i n i y e n i d e n a y a ğ a k a ld ı r a c a k b i r “m illi y ü k s e l i ş ” o l a r a k s u n u y o r d u . A y n ı z a m a n d a , P r u s y a İ ç iş le r i B a k a n ı o l a ­ r a k G ö r in g , A lm a n L â n d e r ’i n i n e n b ü y ü ğ ü n ü n p o lis g ü c ü n ü d e k o n t r o l e d iy o r d u v e ç o ğ u SA s a f l a r ı n d a n g e le n 5 0 b i n e k p o l i ­ s i, p o lis g ü c ü n e d a h il e d e b il d i. S o s y a lis t v e k o m ü n i s t l e r i n g ö s ­ t e r ile r i v e to p la n tı l a r ı , s ı k s ı k p o lis v e y a N a z i g ü ç le r i t a r a f ı n d a n b a s ıl ıy o r d u v e b e ş h a f ta lık s e ç im k a m p a n y a s ı s ır a s ın d a 6 9 k iş i ö l d ü r ü l d ü . A r d ı n d a n , 2 7 Ş u b a t’ta iş s iz b i r H o lla n d a lı d u v a r u s ­ ta s ı o la n M a r iu s v a n d e r L u b b e t a r a f ı n d a n R e ic h s ta g k u n d a k l a ­ n a r a k y a k ıld ı. T a r ih ç il e r , y a n g ın d a n n i h a y e t in d e k i m i n s o r u m ­ lu o ld u ğ u k o n u s u n u ç o k u z u n z a m a n d ır ta r tış m a k ta d ır ; p e k ç o ğ u , s iy a s i m u h a l i f l e r i n i n f a a liy e tle r in e r e s m i o l a r a k s o n v e r e ­ b i l m e n i n b a h a n e s i o l a r a k y a n g ın ı b iz z a t N a z i le r i n a y a r la d ığ ın ı s a v u n m a k t a d ı r . G e r ç e k n e o l u r s a o l s u n , N a z i lid e r liğ i b u o la y ı a n ı n d a g e n iş ç a p lı k o m ü n i s t k o m p l o n u n b i r k a n ı t ı o l a r a k s u n - R e i c h s t a g S e ç i m S o n u ç la r ı (5 M a r t 1 9 3 3 ) d u v e C u m h u r b a ş k a n ı n ı , A l m a n y a ’d a s i v i l ö z g ü r l ü k l e r i e t k i n b ir ş e k ild e a s k ıy a a la n v e m e rk e z i h ü k ü m e tin d e v le t y e tk ilile ­ r i ü z e r in d e k i g ü c ü n ü a r tır a n H a lk ın v e D e v le tin K o r u n m a s ın a Y ö n e l i k K a r a r n a m e ’y i y a y ı m l a m a y a i k n a e tti. B ü t ü n b u n l a r a k a r ş ı n , 5 M a r t 1 9 3 3 ’t e A l m a n y a s a n d ı k b a ş ı ­ n a g ittiğ in d e N a z ile rin k a z a n c ı a s lın d a s o n d e re c e s ın ırlı o ld u . O y o r a n l a r ı n d a k i a r t ı ş y a l n ı z c a % 1 0 ’u b i r a z g e ç i y o r d u ; b u o r a n o n l a r a R e i c h s t a g ’d a 2 8 8 s a n d a l y e k a z a n d ı r d ı . D o l a y ı s ı y l a ç o ­ ğ u n lu ğ u a n c a k 5 2 M illiy e tç i m e c lis ü y e s in in y a r d ım ıy la s a ğ la ­ y a b iliy o rla rd ı. A n a y a s a y ı d e ğ iş tire b ilm e k iç in n e t ü ç te ik ilik ç o ­ ğ u n l u k g e r e k t i ğ i n d e n , b u d u r u m H i t l e r ’i n p l a n l a r ı n a b ü y ü k b i r s iy a s i d a r b e v u r d u . A n c a k s o n u ç ta b u b i r y e n ilg i d e ğ il, y a ln ız c a b ir a k s a k lık tı. A n a y a s a y ı d e ğ iş tirm e k iç in g e r e k e n ç o ğ u n lu k ta n y o k s u n o la n H itle r , “p a r la m e n to v e y a s a ç ık a r m a p r o s e d ü r ü n ü e tk ili b ir ş e k ild e o r ta d a n k a ld ır a r a k b u n u n y e r in e Ş a n s ö ly e v e h ü k ü m e tin e s o n r a k i d ö r t y ıl b o y u n c a ta m y e tk i s a ğ la y a c a k ” b ir G e ç i c i Y e tk i Y a s a s ı’n ı n o n a y l a n m a s ı n ı t e k l i f e t t i ; “b ö y l e c e d i k ­ t a t ö r l ü k y a s a l h a l e g e l e c e k t i . ”31 K o m ü n i s t l e r i n ( e n a z ı n d a n h a ­ 31 L ayton , G e rm a n y , s. 4 8 . p i s t e o l m a y a n l a r ı n ) v e S P D ’n i n b ö y l e b i r ö n l e m e k a r ş ı o y k u l ­ l a n a c a ğ ı n ı d o ğ r u t a h m i n e d e n H i t l e r ’i n y a s a n ı n o n a y l a n m a s ı n ı s a ğ l a y a b i l m e k i ç i n M e r k e z P a r t i s i ’n i i k n a e t m e s i g e r e k i y o r d u . F a k a t ta m d a b u s ır a d a , N a z ile rle g e le n e k s e l m u h a f a z a k â r ­ lık g ü ç le r i a r a s ın d a k i k ırılg a n ittifa k b o z u lm a te h lik e s iy le k a r ­ ş ı k a r ş ı y a y d ı . S e ç im k a m p a n y a s ı N S D A P ’ı n a ş a ğ ı s a f la r ı a r a s ı n ­ d a , H itle r v e N a s y o n a l S o s y a lis t lid e r liğ in k a la n k ıs m ın ın k o n ­ tro l e tm e k te z o r la n d ığ ı b i r iv m e y a ra tm ış tı. B u u n s u r la r ik tid a ­ ra g id e n y a s a l y o lu k ü ç ü m s ü y o r v e g e re k irs e ş id d e t y o lu y la r a ­ d ik a l ö n le m le rin a lın a c a ğ ı b ir N a z i d ik ta to ry a s ın ın d e r h a l k u ­ r u l m a s ı i ç i n b a s t ı r ı y o r d u . B u d u r u m H i t l e r ’i n m a n t ı k l ı b i r s i ­ y a s e t ç i o l a r a k i m a j ı n ı z e d e l i y o r v e R e i c h s t a g ’d a k i m u h a f a z a k â r s e ç k in le ri v e m illiy e tç i d e s te ğ i u z a k la ş tır m a te h lik e s i ta ş ıy o r­ d u . B u d u r u m u n y a l n ı z c a G e ç i c i Y e t k i Y a s a s ı’n ı n k a b u l e d i l ­ m e m e s i y l e d e ğ i l H i n d e n b u r g ’u n v e m u h a f a z a k â r d a n ı ş m a n l a ­ rın ın k e n d is in e k a r ş ı o r d u y u k u lla n m a s ıy la d a s o n u ç la n a b ile ­ c e ğ i n d e n k o r k a n H i t l e r , y e n i d e n g ü v e n v e r m e k a m a c ı y l a P o ts d a m G ü n ü a d ı v e r ile n b ü y ü k b i r tö r e n d ü z e n le d i. T ö r e n d e H in - P otsdam Günü, 21 M a rt 19 3 3 . H itler, yaşlı C um hu rb aşk anı H indenburg ile el sıkışıyor ve kendisiyle partis in i, geleneksel Prusya m ilitarizm iy le sem bolik ola ra k özdeşleştiriyor (Bundesarchiv, Bild 1 8 3 -S 3 8 3 2 4 / C C -BY -S A). d e n b u r g , e s k i v e l i a h t p r e n s v e R e ic h s w e h r ’d e k i e n y ü k s e k r ü t ­ b e li s u b a y la r ın p e k ç o ğ u n u n h u z u r u n d a H itle r , N a s y o n a l S o s ­ y a liz m i g e le n e k s e l P r u s y a - A lm a n m u h a f a z a k â r lı ğ ın ı n g ü ç le r iy ­ le a ç ık ç a ö z d e ş le ş tir d i. İ k i g ü n s o n r a , 2 3 M a r t 1 9 3 3 ’te , R e ic h s ta g y e n i m e k â n ı K ro ll O p e r a B in a s ı’n d a a ç ıld ı. R e ic h s ta g ’ı n t o p la n m a s ı v e s ile s iy le k o ­ n u ş m a y a p a n H i t le r , K a to lik K ilis e s i’n i n h a k l a r ı n a s a y g ılı o la ­ c a ğ ın ı, d i n i v e a h l â k i d e ğ e r l e r i k o r u y a c a ğ ı n ı i la n e tti; b u n l a r , M e r k e z P a r tis i v e k il le r in i n i n a n m a y ı t e r c ih e tt iğ i s a h te v a a tl e r ­ d i. G e ç ic i Y e tk i Y a s a s ı, o y la m a s o n u c u n d a 9 4 ’e k a r ş ı 4 4 4 o y ­ la k a b u l e d ild i. O n o k t a d a n s o n r a H i t le r , p a r l a m e n t o n u n v e ­ y a c u m h u r b a ş k a n ı n ı n o n a y ın a s u n m a k z o r u n d a k a lm a k s ız ın , a n a y a s a d e ğ i ş i k l i k l e r i d a h il o l m a k ü z e r e y a s a ç ık a r a b i l i r h a le g e ld i. B u o n u s e le f le r i n i n y a p tığ ı g ib i c u m h u r b a ş k a n l ı ğ ı k a r a ­ r ıy la h ü k ü m e t i y ö n e tm e z o r u n l u l u ğ u n d a n k u r t a r d ı v e t ü m N a ­ z il e r i n s o n r a k i e y le m le r in e b i r y a s a llık m a s k e s i s a ğ la d ı. S o n r a ­ k i 1 2 a y d a , A lm a n y a ’d a s iy a s i i k ti d a r ı m e r k e z i l e ş t ir d i le r ; s e n d i ­ k a la r ın g ü c ü n ü k ı r d ı l a r v e h e m p a r t i n i n i ç i n d e k i h e m d e d ı ş ı n ­ d a k i m u h a l e f e t le a m a n s ız b i r ş e k ild e m ü c a d e le e ttile r . 1 9 3 4 s o ­ n u n d a , A lm a n y a t e k p a r t i li b i r d e v le t o lm u ş ; o r d u d e v le te d e ğ il b i z z a t H i t le r ’e h i z m e t y e m i n i e tm iş v e N a z i lid e r i h e m ş a n s ö ly e h e m d e d e v le t b a ş k a n ı y e tk i le r in i e lin d e to p la m ış tı. W eim a r n e d e n b a şa rısız oldu'r G e ç tiğ im iz 8 0 y ılın b ü y ü k b ö l ü m ü n d e , t a r i h ç i le r A lm a n la r k a ­ d a r iy i e ğ itim li v e k ü l t ü r l ü b i r h a l k ı n n a s ıl v e n e d e n N a z iz m e v e N a z i z m in n e f r e t v e ş id d e t s ö y le m in e b o y u n e ğ d iğ i s o r u s u y ­ la m e ş g u l o l d u . U z u n b i r s ü r e , y a n ı t ı n b a s it o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ­ d ü : A lm a n k a r a k t e r i n d e k i b o z u k l u k l a r v e A lm a n t a r i h i n i n k e n ­ d i n e ö z g ü y o l u , d e m o k r a s i n i n ç ö k ü ş ü n ü v e t o ta li t e r d i k t a t ö r ­ lü ğ e k a y ış ı k a ç ın ı lm a z k ılm ış tı. A n c a k g ö r d ü ğ ü m ü z g ib i, H itl e r ’i n ş a n s ö ly e liğ e g i d e n y o l u n d a v e s o n r a k i b i r y ıl i ç i n d e i k t i ­ d a r ı e li n d e t o p la m a s ı n d a k a ç ın ı lm a z h i ç b i r ş e y y o k t u . G e r ç e k ­ t e n d e d a h a y a k ın ta r i h li a k a d e m ik a r a ş t ır m a l a r , N a z i le r i n i k ­ t id a r ı e le g e ç ir m e s iy le ilg ili d e t e r m i n i s t a r g ü m a n la r ı k e s in lik le ç ü r ü t m ü ş v e 1 9 3 0 ’d a n s o n r a n o r m a l d e m o k r a t i k p r o s e d ü r e t ­ k ili ş e k ild e o r t a d a n k a ld ı r ıl d ığ ı h a ld e N a z i d i k t a t ö r l ü ğ ü n ü n h iç d e k a ç ın ılm a z o l m a d ığ ı n ı k a n ıt la m ış t ır . A lm a n d e m o k r a s is i n in b a ş a r ıs ız lığ ın a ili ş k in h i ç b i r a ç ık la m a t e k b a ş ın a t a t m i n e d ic i d e ğ ild ir . Ç o ğ u a ç ıd a n , W e im a r a r t a r d a g e le n k r i z l e r i n v e k a r ş ı s ın d a k i g ü ç le r in b i r i k m i ş a ğ ır lığ ın ın a l­ t ın d a ç ö k m ü ş t ü r . S iy a s i v e e k o n o m i k g i r d a b a t e k r a r t e k r a r k a ­ p ıla n W e im a r C u m h u riy e ti, v a ta n d a ş la r ın ın ç o ğ u n u n z ih n in ­ d e k a r g a ş a v e b e lir s iz lik le e ş a n la m lı h a le g e lm iş ti. B u d u r u m , c u m h u r i y e t i n s iy a s i, to p lu m s a l v e k ü l t ü r e l y a ş a m ın a b ü y ü k ö l­ ç ü d e d a m g a s ı n ı v u r a n b i r k o r k u v e e n d iş e m ir a s ı b ı r a k m ış tı r . 1 9 3 3 ’e g e lin d iğ i n d e s a v a ş , y e n ilg i, d e v r im , k a r ş ı d e v r im , h i p e r e n f la s y o n , y a b a n c ı iş g a li, iş s iz lik , s o k a k la r d a ş i d d e t v e a y n ı y ıl i ç i n d e ü ç s e ç im k a m p a n y a s ı (v e ü ç h ü k ü m e t ) y a ş a d ı k t a n s o n ­ r a , A l m a n l a r ı n ç o ğ u t ü k e n m i ş v e k o r k u y a k a p ılm ış tı. G ö r ü n ü ş ­ te s a k i n b i r d ö n e m d e b ile b e ş y ıld a k e n d i l e r i n e a lt ı h ü k ü m e t g ö s te r e n b i r s iy a s i s is te m , ö z le m in i ç e k ti k le r i i s t i k r a r ı k e n d i l e ­ r in e h i ç b i r ş e k ild e s a ğ la y a m a y a c a k m ış g ib i g ö r ü n ü y o r d u v e ç o ­ ğ u , s iy a s i u ç l a n n s u n d u ğ u a b a r t ıl ı v a a tle r v e r a d i k a l ç ö z ü m le r e d ö r t e lle s a r ılm ış tı. H e r n e k a d a r “c u m h u r i y e t ç i l e r d e n y o k s u n b i r c u m h u r i y e t ” o lm a s a d a , z a m a n ı g e ld iğ in d e d e m o k r a t i k s is ­ te m i s a v u n m a y a h a z ır ç o k a z b i r e y v e k u r u m k a lm ış tı. B u d u r u m e n a z ı n d a n k ı s m e n c u m h u r i y e t i n p a r ç a l ı s iy a s i k ü l t ü r ü n ü n b i r s o n u c u y d u . A lm a n y a ’n ı n s iy a s i k u r a m l a r ı n ı n d e m o k r a t i k k ö k l e r i n i n d e r i n e i n m e d iğ i n e ili ş k in e s k i i d d i a n ı n s o r g u l a n m a s ı g e r e k iy o r s a d a ( b k z . İ k in c i B ö lü m ) , ö z e llik le B ü ­ y ü k B u h r a n ’ı n b a ş la n g ı c ı n ın M a r x ’ı n ö n g ö r d ü ğ ü g ib i k a p it a li s t s i s t e m i n n i h a i k r i z i n i n h a b e r c is i g ib i g ö r ü n d ü ğ ü s ır a d a , W e im a r ’ı n s iy a s i p a r t i l e r i fa r k lı i d e o l o ji k k o n u m l a r ı n ı n ü s te s i n d e n g e le r e k ta v iz v e r m e y i v e u z la ş m a y ı b a ş a r a m a d ı. B u d u r u m , y a ­ s a ç ık a r a b i l e n k o a lis y o n h ü k ü m e t l e r i o l u ş t u r m a k i ç i n p a r t i l e r a r a s ı n d a u z la ş m a y a d a y a lı b i r d e m o k r a t i k s is t e m i n ç ö k ü ş ü n ü g a r a n t i l e d i v e a ş ır ı u ç l a r d a k i h i z i p p a r t i l e r i n i n p a r l a m e n t o d a te m s ilc i k a z a n m a s ı n ı s a ğ la d ı. A y n ı z a m a n d a , 1 9 1 8 - 1 9 2 3 o la y ­ l a r ı n ı n b ı r a k t ığ ı a c ı m ir a s , o r t a k b i r id e o l o ji k te m e le s a h ip o la n v e b i r l i k t e s e ç m e n l e r i n n e r e d e y s e y a r ı s ın ı t e m s il e d e n S P D v e K P D ’n i n b i r b i r i n d e n , n e r e d e y s e a ş ır ı s a ğ d a n n e f r e t e t t i k l e r i n ­ d e n b i le ç o k n e f r e t e t m e l e r i n e v e n i h a y e t i n d e b i r l e ş i k b i r fa ­ ş iz m k a r ş ı t ı c e p h e o l u ş t u r m a y a i s t e k s iz o l m a l a r ı n a n e d e n o l ­ m u ş t u . B ö y le b i r c e p h e b e lk i c u m h u r i y e t i k u r t a r a m a z d ı a m a e n a z ın d a n A lm a n y a ’y ı N a z i le r d e n k o r u y a b i l ir d i. D a h a s ı, b u s iy a s i p a r ç a lı l ık t o p lu m s a l u z l a ş m a n ı n y o k l u ğ u n ­ d a d a y a n s ım a s ı n ı b u l u y o r d u . W e i m a r d e v le ti t o p l u m u n e n a lt k e s i m l e r i n e y a r d ı m c ı o l m a k i ç i n p e k ç o k ş e y y a p tı y s a d a , ü l ­ k e y i b ö l e n to p lu m s a l v e e k o n o m i k e ş its iz lik u ç u r u m l a r ı n ı k a ­ p a tm a y ı b a ş a r a m a m ış tı. B u u ç u r u m l a r B u h r a n y ü z ü n d e n d a h a d a g e n iş l e d iğ i n d e , n ü f u s u n b ü y ü k b ö l ü m ü d e m o k r a s iy e o l a n i n a n c ı n d a n t a m a m e n v a z g e ç e r e k s iy a s i u ç l a r a y ü z ü n ü d ö n ­ d ü . B u d u r u m ö z e ll ik l e c u m h u r i y e t e y ö n e l i k g e r ç e k ç i o l m a ­ y a n b e k l e n t i l e r i n i n k a r ş ı l a n m a m a s ı n e d e n iy l e g i tt ik ç e h ı r ç ı n ­ l a ş a n v e t o p l u m u n d i ğ e r t ü m k e s i m l e r i n d e n d a h a fa z la i s t i k r a r v e d ü z e n e ih tiy a ç d u y a n M it t e ls t a n d [ o r ta s ın ıf] i ç i n g e ç e r liy d i. A n c a k b e lk i d e N a z ile r i i k t i d a r a g e ti r e n te m e l e tk e n , h a l k ı n d e s te ğ in d e n ç o k , g ü ç lü y e rle ş ik s e ç k in le r in d e s te ğ i y a d a e n a z ı n d a n h o ş g ö r ü s ü v e k a y ıt s ız l ığ ı o l d u . D a h a ö n c e g ö r d ü ğ ü ­ m ü z g ib i, W e i m a r d ö n e m i n d e g e r ç e k le ş e n t ü m s o s y o - e k o n o m ik d e ğ iş ik lik le r e k a r ş ı n , A lm a n t o p l u m u n d a k i g e le n e k s e l g ü ç s a h ip l e r i ( b ü y ü k t o p r a k s a h ip l e r i v e a r i s to k r a s i, s u b a y la r v e b ü ­ y ü k ş i r k e t s a h ip l e r i ) , b ü y ü k b i r t o p lu m s a l , e k o n o m i k v e s iy a s i n ü f u z a s a h ip o lm a y a d e v a m e tti. B u d u r u m , R e ic h s ta g ’d a k i tı­ k a n m a n e d e n iy le C u m h u r b a ş k a n ı v e d a n ı ş m a n l a r ı n ı n W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n g ü n d e l i k s iy a s e ti n d e g ittik ç e d a h a ö n e m l i fi­ g ü r l e r h a li n e g e ld iğ i 1 9 2 9 y ı l ı n d a n s o n r a d a h a d a b a r iz le ş ti. B u f ig ü r le r in h i ç b i r i d e m o k r a s iy e g ö n ü l d e n b a ğ lı d e ğ ild i ( g e r ç e k ­ te n d e , “H in d e n b u r g c u m h u r b a ş k a n lığ ı k a b in e le r i d ö n e m in ­ d e p a r l a m e n t e r d e m o k r a s i n i n a l t ı n ı o y a r a k W e i m a r ’ı n m e z a ­ r ı n ı k a z m a y a b a ş l a m ı ş t ı ” ) a m a N a z i le r e d e s e v g i b e s l e m i y o r ­ la r d ı. A m a ç la rı, o t o r i t e r b i r “u l u s a l b i r l ik h ü k ü m e t i ” id iy s e d e , 1 9 2 9 ’d a n s o n r a N S D A P ’m b e k l e n m e d i k b ü y ü m e s i v e s e ç im b a ­ ş a rıs ı, b u p a r t i y i y o k s a y a m a y a c a k la r ın ı g ö s te r d i. S o n u ç ta h e m P a p e n h e m d e S c h l e i c h e r , H i t l e r ’i “e h l i l e ş t i r e b i l e c e k l e r i ” v e N a z i le r i n p o p ü l e r l i ğ i n i k e n d i a m a ç l a r ı n a u y g u n ş e k il d e k o n ­ tr o l a lt ın a a la b i le c e k le r i ş e k l i n d e ö l ü m c ü l b i r y a n ılg ıy a k a p ı l ­ d ı v e H i n d e n b u r g , b u “B o h e m o n b a ş ı ”y a k a r ş ı d u y d u ğ u n e f r e ­ ti b i r k e n a r a k o y a r a k H i t le r ’i ş a n s ö ly e o l a r a k a ta m a y a i k n a e d il­ d i. B ö y le lik le , y ö n e ti c i s e ç k i n l e r a r a s ı n d a k i s iy a s i e n t r i k a l a r s o ­ n u c u n d a i k ti d a r , t a m d a s e ç im d e s te ğ in i k a y b e tm e k t e o l a n N a z ile r e d e v r e d ilm iş o l d u .32 F a k a t W e im a r d e m o k r a s is i n in ç ö k ü ş ü n ü n b i r y a lı tılm ış lık o r ­ t a m ı n d a g e r ç e k le ş m e d i ğ i n i u n u t m a m a k g e r e k ir . A lm a n y a , ik i s a v a ş a r a s ı d ö n e m d e e k o n o m i k b u h r a n v e s iy a s i b e lir s iz lik y a ­ ş a y a n t e k ü l k e d e ğ ild i. Ç o ğ u a ç ıd a n , c u m h u r i y e t i n b a ş a r ıs ız lığ ı, A v r u p a ’n ı n g e n e li n d e k i “lib e r a l d e m o k r a s i k r i z i n i n ” b i r p a r ç a s ı o la b ilir . Ş id d e tli s o s y o - e k o n o m ik s o r u n l a r , h ü s r a n a u ğ r a m ı ş b i r m illiy e tç ilik , e t n i k ç a tış m a v e k o m ü n i z m k o r k u s u y l a k a r ş ı k a r ­ ş ıy a k a la n A v r u p a d e m o k r a s is i, ik i s a v a ş a r a s ı d ö n e m i le r le d ik ­ ç e g itg id e d a h a fa z la k ö ş e y e s ık ış tı. 1 9 3 0 ’l a n n o r ta l a r ın d a , B ir in ­ c i D ü n y a S a v a şı’n d a n s o n r a A v r u p a ’y ı s a r a n “d e m o k r a s i m o d a ­ s ı ” a r t ı k g e ç m iş ti v e B ü y ü k S av a ş’t a n s o n r a o r ta y a ç ık a n o n y e n i d e v le t te n y a ln ız c a F in la n d iy a v e Ç e k o s lo v a k y a d e m o k r a s i o la ­ r a k k a lm ış t ı. M a c a r is t a n , B e lâ K u n n ’u n 1 9 2 0 ’d e k i k ıs a ö m ü r ­ l ü S o v y e t C u m h u r i y e t i ’n i n ç ö k ü ş ü n d e n b e r i A m i r a l M ik l ö s H o r t h y ’n i n o t o r i t e r r e j i m i n i n t a h a k k ü m ü a lt ın d a y d ı ; İ ta ly a ’d a 1 9 2 2 ’d e M u s s o lin i’n i n F a ş is tle r i i k ti d a r ı e le g e ç ir m iş ti v e İ s p a n ­ y a 1 9 2 3 ’t e n s o n r a b i r a s k e r î d i k t a t ö r l ü k d ö n e m i n e g irm iş ti. P o r ­ te k iz , L itv a n y a v e P o lo n y a ’d a d e m o k r a s i 1 9 2 6 ’d a a s k e r î d a r b e ­ le r le a la ş a ğ ı e d ilm iş ; Y u g o s la v y a ’d a K ra l A le x a n d e r 1 9 2 9 ’d a b i r k r a l l ı k d i k t a t o r y a s ı i l a n e tm iş t i. D o la y ıs ıy la W e i m a r C u m h u ­ r iy e t i, ç ö k ü ş y a ş a y a n n e i l k n e d e s o n A v r u p a d e m o k r a s is i y d i. G e r ç e k t e n d e k o m ş u l a r ı n ı n b a z ıla r ıy la k a r ş ı la ş t ır ıl d ığ ı n d a , W e im a r d e m o k r a s is i ç a r p ıc ı ş e k ild e s a ğ la m g ö r ü n m e k t e d i r ! Y i­ n e d e , n i h a i ç ö z ü m l e m e d e W e im a r A lm a n y a s ı b e n z e r d iğ e r d e ­ m o k r a s i r e jim le r iy le a y n ı k a d e r i p a y la ş tı; d ö n e m i n e k o n o m i k , s iy a s i v e t o p lu m s a l z o r l u k l a r ıy l a b a ş e tm e y e ç a lış ır k e n , lib e r a l d e m o k r a s id e n u z a k la ş a r a k o t o r i te c il i k v e fa ş iz m e k u c a k a ç tı. 32 v o n d er G o ltz, H in d e n b u rg , s. 142. SONUÇ W E IM A R BAŞARISIZLIĞA MI UĞ RADI? K u ş a k la r b o y u n c a ö ğ r e n c ile r s ın a v la r v e ö d e v le rd e ş u te m a ­ n ı n ç e ş i t le m e l e r i n e c e v a p a ra d ı: “W e i m a r C u m h u r i y e t i n e d e n b a ş a r ıs ız lığ a u ğ r a m ı ş t ı r ? ” U z u n b i r s ü r e b o y u n c a , A l m a n l a r ı n N a z iz m e b o y u n e ğ iş i n in n a s ılı v e n e d e n i n i a n la m a k , c u m h u r i ­ y e te y ö n e l i k a k a d e m i k i l g i n in m e r k e z i n d e k i b a ş lı c a m u a m m a o l a r a k k a ld ı. A n c a k g e ç tiğ im iz y a k la ş ık 3 0 y ı ll ık s ü r e d e , W e im a r ’la ilg ili ç a lış m a la r g itg id e “k ü l t ü r e l b i r b a k ış a ç ıs ı” k a z a n ­ d ı k ç a ta r i h ç i le r c u m h u r i y e t i Ü ç ü n c ü R e ic h ’a b i r g i r i ş te n i b a r e t o l a r a k g ö r m e y i b ı r a k ı p , 1 9 2 0 ’l e r d e k i A lm a n t o p l u m u v e k ü l t ü ­ r ü n e g ittik ç e d a h a fa z la o d a k la n m a y a b a ş la d ı. B u d u r u m , W e i m a r A lm a n y a s ı’n ı n t a r i h i ü z e r i n e t a r t ı ş m a n ı n d i s i p l i n l e r a r a s ı b i r ş e k ild e y e m d e n b i ç i m l e n d ir i lm e s i n e v e b i r z a m a n la r s iy a s i, k ü l t ü r e l v e t o p lu m s a l ta r i h i k e s k i n b i r ş e k il d e a y ır a n ç iz g ile r in o r t a d a n k a lk m a s ın a v e y a e n a z ı n d a n m u ğ la k la ş m a s ı n a y o l a ç ­ tı. “S iy a s e t k ü l t ü r ü ” v e “k ü l t ü r s iy a s e ti n e ” y ö n e l i k b u y e n i il­ g i; s e ç im le r , p a r l a m e n t o ta r t ış m a l a r ı v e s iy a s i s ö y le v le r le ilg ili “y ü k s e k s iy a s e tt e n ” u z a k la ş a r a k i ş a r e tle r , s e m b o l le r v e m it le r in W e im a r s iy a s e ti v e k ü l t ü r ü n ü n b e li r le n m e s i n d e k i ö n e m i n e d a ­ h a fa z la o d a k la n d ı . A y r ıc a t a r i h ç i le r , o e s k i, W e im a r C u m h u r i y e ti’n i n k a ç ın ılm a z ç ö k ü ş ü h i k â y e s i n e g i tt ik ç e d a h a fa z la m e y ­ d a n o k u y a r a k W e im a r A lm a n y a s ı’y la ilg ili ç a lış m a la r ın m e r k e ­ z i n d e k i “d e m o k r a s i n e d e n b a ş a r ıs ız o l d u ? ” s o r u s u n u , n a s ıl v e n e d e r e c e d e b a ş a n s ı z o l d u ğ u n a k a y d ır d ı. A s k e r î y e n il g i v e ş i d d e t l i d e v r i m d e n d o ğ a n W e i m a r C u m ­ h u r i y e t i , p e k ç o k a ç ıd a n , o l u m s u z b i r s iy a s i v e t o p lu m s a l b ö ­ l ü n m e m ir a s ı n ı d e v r a l a n , i s t e n m e y e n v e s e v ilm e y e n b i r y ö n e ­ tim ş e k liy d i. A lm a n y a ’n ı n u z u n s iy a s i b ö l ü n m ü ş l ü k t a r i h i, s ı ­ n a î m o d e r n l i k d e n e y im in i n y a r a t tı ğ ı d e r i n to p lu m s a l v e k ü l t ü ­ r e l u ç u r u m l a r l a b i r l e ş t iğ i n d e c u m h u r i y e t i i d e o l o ji k ç a tış m a v e to p lu m s a l e n d iş e y le b ö l ü n m ü ş p a r ç a lı b i r u l u s l a r t o p l u l u ğ u n a d ö n ü ş t ü r d ü . Y e n i d e v le t, d e m o k r a s i n i n ilk ç a lk a n tı l ı y ılla r ın d a u l u s l a r a r a s ı v e e k o n o m i k k r iz l e r le b a ş a ç ık m a y a ç a lı ş ır k e n a y ­ n ı a n d a h e m s a ğ d a n h e m d e s o ld a n ş id d e t li m u h a l e f e t le k a r ş ı ­ la ş tığ ın d a , b u a y r ım la r d a h a d a g e n iş le d i v e d e r in le ş ti. 1 9 1 9 y a ­ z ın d a o r ta y a ç ı k a n a n a y a s a a n la ş m a s ı , u z la ş m a z d e v le t g ö r ü ş ­ le r i n e v e r i l e n b i r ta v iz d i v e iy i n i y e tli o l m a s ın a k a r ş ı n c id d i e k ­ s ik l e r i n in o l d u ğ u o r ta y a ç ık tı. R e ic h s ta g ’m e g e m e n liğ iy le g ü ç ­ lü b i r y ü r ü t m e a r a s ı n d a d e n g e k u r m a y a ç a lış ır k e n p a r l a m e n t e r d e m o k r a s iy e i n a n c ı n ı n b u l u n m a d ı ğ ı n ı g ö s te r d i; d i ğ e r y a n d a n , d ü z g ü n ç a lış a b ilm e s i i ç i n u z la ş m a v e ta v iz e d a y a lı b i r s iy a s i s is ­ te m k u r d u a n c a k m ü m k ü n o la n e n fa z la d ü ş ü n c e n i n ifa d e e d i­ le b ile c e ğ i b i r te m s iliy e ti s a ğ la d ı. T ü m o l u m s u z l u k l a r a k a r ş ı n , A lm a n d e m o k r a s is i 1 9 2 0 ’l e r i n b a ş l a r ı n d a k i ç a lk a n tı l a r ı ( b a z ı B a tı A v r u p a lı k o m ş u l a r ı n ı n a k ­ s in e ) a tl a ta b i ld i v e 1 9 2 4 ’t e n s o n r a g ö r e li i s t i k r a r d ö n e m i n e g ir ­ d i. A n c a k , z e n g in le y o k s u l a r a s ı n d a k i e s k i to p lu m s a l a y r ım la r v a r l ı ğ ın ı k o r u y o r d u v e d e v le t t o p l u m d a k i a v a n ta js ız k e s im le ­ r e y a r d ı m e tm e k i ç i n e li n d e n g e le n i y a p s a d a , e n f la s y o n d ö n e ­ m i n d e k i e k o n o m i k k a r g a ş a la r , g e r id e p e k ç o k y o k s u ll a ş m ı ş v e ö f k e li k e s im b ı r a k t ı. P a r a b i r i m i n e i s t i k r a r k a z a n d ı r ı l m a s ı, o r ­ ta s ı n ı f t a n A l m a n l a r ı n h a k s ız lığ a u ğ r a d ı ğ ı n ı d ü ş ü n m e s i n e n e ­ d e n o l u r k e n , iş ç i s ın ıf ı v e iş s iz le r ü c r e t a r t ı ş l a r ı n d a n v e c ö m e r t s o s y a l y a r d ı m l a r d a n y a r a r la n d ı . A y n ı z a m a n d a , e k o n o m i 1 9 2 5 1 9 2 9 a r a s ı n d a i s t i k r a r a k a v u ş tu y s a d a , s a v a ş ta n ö n c e k i e k o n o ­ m ik b ü y ü m e y ıll a r ı n a d ö n ü ş g e r ç e k le ş m e d i v e v e r i m li li k g ö r e ­ c e d ü ş ü k k a lı r k e n iş s iz lik s ü r e k l i a r ttı. Y a b a n c ı s e r m a y e y e b a ­ ğ ım lılık v e s a v a ş t a z m i n a t t a n ö d e m e y ü k ü m l ü l ü ğ ü A lm a n y a ’y ı u lu s la ra r a s ı e k o n o m in in d a lg a la n m a la rın a te h lik e li d e re c e d e m a r u z b ı r a k ı y o r d u ; A m e r ik a n b o r s a s ı E k im 1 9 2 9 ’d a ç ö k t ü ğ ü n ­ d e , a r d ı n d a n g e le n k ü r e s e l e k o n o m i k d ü ş ü ş A lm a n y a ’y ı b i l h a s ­ sa v u rd u . B ü y ü k B u h r a n ’la b i r l ik t e , A lm a n ş ir k e tl e r i ifla s e tm e y e b a ş la ­ d ı v e iş s iz lik h ı z la a r ttı. 1 9 3 2 ’d e , h e r ü ç A lm a n iş ç i d e n b i r i iş s iz ­ d i v e k a p it a li z m n i h a i ç ö k ü ş a ş a m a s ın a g ir m iş g ib i g ö r ü n ü y o r ­ d u . B u h r a n ın e tk i le r i h e r y e r e n ü f u z e tm iş t i v e “k r iz y ı l l a r ı n ı n ” m u ğ lâ k lı ğ ı v e z o r l u k l a r ı n a d a ir a n ıl a r ı c a n la n d ır d ı . İ s t i k r a r v e g ü v e n liğ e k a v u ş m a y ı a r z u l a y a n A lm a n s e ç m e n le r ( b u n l a r ı n ç o ­ ğ u z a t e n s iy a s i m e r k e z d e k i ı lım lı c u m h u r i y e t y a n lı s ı p a r t i l e r i t e r k e tm e y e b a ş l a m ı ş t ı ) , A l m a n y a ’n ı n s o r u n l a r ı n a r a d i k a l ç ö ­ z ü m l e r b u l m a k i ç i n d e m o k r a t p a r t i l e r d e n s iy a s i u ç la r a k a y d ı. A y n ı z a m a n d a B u h r a n , s iy a s i p a r t i l e r a r a s ı n d a k i id e o l o ji k ç a t­ l a k l a r ı a ç ığ a ç ı k a n p d e r i n l e ş t i r e r e k k o a li s y o n h ü k ü m e t l e r i n i n k u r u l m a s ı n ı n e r e d e y s e i m k â n s ı z h a le g e ti r d i. 1 9 3 0 ’d a n i t i b a ­ r e n R e ic h s ta g ’d a ç o ğ u n lu ğ u s a ğ la y a m a y a n b i r b i r i a r d ı n a g e le n h ü k ü m e t l e r , k a n u n ç ı k a r m a k i ç i n c u m h u r b a ş k a n ı n ı n a c il d u ­ r u m y e tk i le r in e b e l b a ğ la m a k z o r u n d a k a ld ı v e p a r l a m e n t e r d e ­ m o k r a s i g itg id e iş le m e z h a le g e ld i. B u n o k t a d a n s o n r a , s iy a s i i n is iy a tif h a l k t a n v e y a W e im a r ’m s iy a s e t s ı n ı f ın ı n te m s il c il e r i n ­ d e n , y a ş la n a n C u m h u r b a ş k a n ı H i n d e n b u r g v e y a k ın ç e v r e s in ­ d e k i a ris to k r a tla r v e s u b a y la rd a n o lu ş a n d a n ış m a n la rın a g e ç ­ ti. D e m o k r a s iy e a s la d ü ş k ü n o lm a y a n b u a d a m la r , A lm a n s iy a ­ s e t i n i n o t o r i t e r b i r ş e k ild e y e n i d e n y a p ıl a n d ır ıl m a s ı n ı u z u n z a ­ m a n d ı r a r z u e d iy o r d u a n c a k n i h a y e t i n d e p a r l a m e n t e r s iy a s e tin t ü m d e n t e r k e d il m e s i n d e n d e k a ç ın ı y o r d u . C u m h u r i y e t i n s o n a y la r ın d a , N a z i le r i n p o p ü l e r l i ğ i n i k o n t r o l a lt ın a a l a r a k “c u m ­ h u r b a ş k a n l ı ğ ı h ü k ü m e t i n e ” m e ş r u iy e t c ila s ı ç e k m e k a r z u s u v e C u m h u r b a ş k a n ı n ı n y a k ın ç e v r e s in d e k i e n t r i k a l a r , O c a k 1 9 3 3 s o n u n d a H i t le r ’i n n i h a y e t ş a n s ö ly e o l a r a k a ta n m a s ı n a y o l a ç tı. A n c a k W e im a r C u m h u r i y e t i ’n i n t a r i h i s a d e c e b i r b a ş a r ıs ız lık v e ta lih s i z li k le r d i z i s i n d e n i b a r e t d e ğ ild ir . W e im a r d e m o k r a s is i b a z ı ö n e m l i a ç ıl a r d a n d e r i n l e m e s i n e - b a z ı l a r ı n a g ö r e ö l ü m c ü l ş e k i l d e - k u s u r l u y d u a n c a k h i ç b i r n o k t a d a ç ö k ü ş ü k a ç ın ılm a z d e ğ ild i. N e r e d e y s e k a z a r a m e y d a n a g e lm iş v e y a ş a m ı b o y u n c a h e m s a ğ ın h e m d e s o l u n g ü ç lü m u h a le f e tiy le k a r ş ıla ş m ış o la b i­ lir a m a c u m h u r i y e t , e n a z ın d a n 1 9 2 9 ’a k a d a r k itl e s e l b i r d e s te ğ i h a r e k e te g e ç ir e b iliy o r d u . 1 9 1 9 v e 1 9 2 0 ’d e k i s e ç im le r , “W e im a r K o a l is y o n u ” p a r t i l e r i n e b e li r g in b i r ç o ğ u n l u k s a ğ la y a r a k y e n i d e m o k r a s iy e y ö n e li k e z ic i b i r h a l k d e s te ğ i n i g ö s te r d i. 1 9 2 0 ’le r b o y u n c a s e ç m e n l e r s a ğ a k a y d ıy s a d a , W e i m a r d e v l e t i n i n m u ­ h a lif le r i a n c a k B ü y ü k B u h r a n ’m b a ş la n g ı c ı n d a n v e 1 9 3 0 ’d a R eic h s t a g ’ı n g ü ç te n d ü ş ü r ü l m e s i n d e n s o n r a k i t l e l e r i n k e n d il e r i n i ta k ip e tt iğ i n i id d ia e d e b il ir h a le g e ld i. C u m h u r i y e t y ö n e t i m i n ­ d e , “A lm a n la r , g ü r s e s li, ö z g ü r b i r b a s ın v e s o k a k t a y o ğ u n , c a n ­ lı b i r s iy a s e t s a h n e s iy le ş im d iy e k a d a r k i e n d e m o k r a t i k o r t a m ­ d a y a ş a d ı .” 1 S iy a si k a tı lı m s ü r e k l i y ü k s e k t i v e W e im a r ’ı n s iy a s e t s ın ıf ı a r a s ı n d a ( e n a z ı n d a n c u m h u r i y e t d ö n e m i n i n o r t a l a r ı n ­ d a k i y ılla r d a ) b a z ı t a r i h ç i l e r i n ile r i s ü r d ü ğ ü n d e n d a h a fa z la fi­ k i r b ir liğ i b u l u n u y o r d u . A n a y a s a d a k i v a r s a y ıla n k u s u r l a r ( n i s ­ p i t e m s il s is te m i, 4 8 . m a d d e v b .) k e n d i b a ş la r ın a k u s u r o l m a ­ y ıp e k o n o m i k v e s iy a s i k r iz i n s is t e m ü z e r i n d e o l u ş t u r d u ğ u b a s ­ k ı la r v e y a a n a y a s a n ın la f z ın a b a ğ lı k a lm a y a k a r a r lı o l d u ğ u h a l ­ d e r u h u n a e n iy i ih ti m a l le k a y ıts ız k a la n b i r c u m h u r b a ş k a n ı g i­ b i b a ş k a f a k tö r le r le b i r l e ş t iğ i n d e k u s u r h a li n e g e liy o r d u . N i h a ­ y e t, y a k ın ta r i h li ç a lış m a la r , c u m h u r i y e t d e v le t in i n s iy a s i s e m ­ b o l i z m d e n y a r a r la n m a v e h a l k ı n c o ş k u s u n u k o n t r o l a lt ın a a l­ m a k o n u s u n d a t e s l im e d i l d i ğ i n d e n ç o k d a h a h ü n e r l i o l d u ğ u ­ n u g ö s te r m iş tir . A y n ı z a m a n d a , W e i m a r A lm a n y a s ı’n ı n m ir a s ı g e n e llik le k a ­ b u l e d il d iğ i n d e n ç o k d a h a o l u m l u y d u . B a ş a n s ız y ö n l e r i n e k a r ­ ş ın , N a z i d ö n e m i n d e b a s tı r ı lm ı ş o ls a d a h i 1 9 5 0 ’l e r v e 1 9 6 0 ’la rd a y e n i d e n s u y ü z ü n e ç ık a n g e r ç e k v e k a lıc ı b a ş a r ı l a n d a v a r ­ d ı. W e i m a r “s iy a s i ö z g ü r l ü k l e r s a ğ la d ı, y e n i te m s il iy e t y o l l a n a ç tı ” v e 1 9 1 8 ö n c e s i n e k ıy a s la “p e k ç o k i n s a n ı n d a h a ö z g ü r c e s e ç tiğ i, d a h a ö z g ü r y a ş a m l a r s ü r m e s i n i s a ğ la d ı .”2 S o s y a l m e v ­ z u a t, k ü l t ü r e l d e n e y s e l li k v e c in s e l h o ş g ö r ü k o n u s u n d a d ü n y a ­ y a ö n c ü l ü k e tt i v e p e k ç o k t o p l u m u n d a h a s o n r a iz le y e c e ğ i b i r 1 Eric D . W eitz, “W eim a r G erm any an d its h isto r ie s”, C e n t ra l E u ro p e a n H is t o ry , cilt 4 3 , sayı 4 , 2 0 1 0 , s. 5 8 2 . 2 Eric D . W e itz , W e i m a r G e rm a n y : P ro m is e a n d T ra g e d y , P rin c eto n , 2 0 0 7 , s. 3 6 4 . ç ığ ır a ç tı. W e im a r A lm a n y a s ı’n ı n b e lk i d e e n b ü y ü k v e e n k a lı­ c ı m ir a s ı, m e y d a n a ç ık a r d ığ ı s a n a t v e e d e b iy a t, b i li m v e ö ğ r e n ­ m e a l a n l a r ı n ı n s e r p i lm e s in i s a ğ la m a s ıd ır . C u m h u r i y e t “s o r g u ­ la y a n , a ra y ış i ç i n d e o l a n y e p y e n i b i r s a n a t ç ıl a r v e e n t e l e k t ü e l ­ le r k u ş a ğ ı y a r a t t ı .”3 “N e r e d e y s e y ü z y ıl s o n r a b ile h â lâ b iz i e n ­ te l e k tü e l , e s te tik , d u y g u s a l v e e r o t i k o l a r a k a k la g e le n h e r d ü ­ z e y d e m e ş g u l e d e n v e h a re k e te g e ç ire n ”, W e im a r d ö n e m in d e ü r e t i l e n “ tü y le r ü r p e r t e n v e c o ş k u u y a n d ı r a n r e s im le r , r o m a n ­ la r , ş ii r le r , f e ls e fi e s e r le r , tiy a tr o o y u n l a r ı v e f ilm le r s a y m a k la b i t m e z .”4 W e im a r d ö n e m i n d e k i A lm a n b i li m i n s a n l a r ı k u r a m ­ s a l f iz iğ in te m e ll e r i n i a ttı; A lm a n b e s te c il e r m ü z iğ i d ö n ü ş t ü r d ü v e A lm a n filo z o fla r la s o s y o lo g la r i n s a n l a n n k e n d il e r i v e ç e v r e ­ l e r i n d e k i d ü n y a h a k k ı n d a k i d ü ş ü n m e b i ç i m i n i k ö k t e n d e ğ iş ­ tir d i. A y n ı z a m a n d a , s e k iz s a a t l ik iş g ü n ü v e r e f a h d e v le ti, m il­ y o n l a r c a A l m a n ı n y a ş a m l a n n ı i y ile ş tir d i v e İ k in c i D ü n y a S av aş ı ’n d a n s o n r a y a y g ın ş e k il d e b e n i m s e n e n t o p l u m s a l m ü d a h a ­ le m o d e l le r i o l u ş t u r d u . K a d ı n la r y a ln ız c a o y k u l l a n m a h a k k ı n a d e ğ il, n a s ıl y a ş a y a c a k la r ı, ç a lı ş a c a k la r ı v e g iy in e c e k l e r i k o n u ­ s u n d a k e n d il e r i a d ın a k a r a r v e r e b i lm e k i ç i n d a h a fa z la ö z g ü r ­ l ü k v e s e ç e n e ğ e k a v u ş tu ; İ k in c i D ü n y a S a v a ş ı’n d a n s o n r a k i e ş it ­ lik v e ö z g ü r le ş m e y e y ö n e li k d a h a d a b ü y ü k h a m l e le r e b ö y le c e h a z ır la n d ı . W e i m a r ’ı n s e k s v e c in s e l li k k o n u s u n d a k i a ç ık t a r ­ tış m a l a r ı v e h o m o s e k s ü e ll iğ e y ö n e li k lib e r a l t u t u m u , 1 9 6 0 ’la r d a k i “c in s e l d e v r i m i n ” t e m e li n i o l u ş t u r d u . B u b a ş a r ı la r g e n e l­ lik le Ü ç ü n c ü R e ic h y ö n e t i m i n d e g e r ile m e le r iy le g e ç e r s iz h a le g e le n g e ç ic i b a ş a n l a r o l a r a k u n u t u l m a k t a v e y a e n a z ı n d a n g ö r ­ m e z d e n g e l i n m e k t e d i r a m a t a m d a b u b a ş a r ı la r , c u m h u r i y e t e y ö n e l i k i ti r a z l a r a v e r a d i k a l s a ğ c ı g ü ç l e r i n b ö y l e s i n e a m a n s ı z m u h a l e f e t in e n e d e n o l m u ş t u r . B u n la ra e k o la ra k , c u m h u r iy e tin d o ğ u m u n d a k i k o ş u lla r, c u m h u r i y e t i n t a l i h i n i n u l u s l a r a r a s ı a r e n a d a k i g e liş m e le r e g ö ­ b e k t e n b a ğ lı o l m a s ın a y o l a ç m ış tır . C u m h u r i y e t i n b a ş a n s ı v e y a b a ş a r ıs ız lığ ı, b a ş ı n d a n iti b a r e n , b i r d e r e c e y e k a d a r d i ğ e r u l u s l a ­ r ı n e y le m le r in e v e k ü r e s e l p a z a r ı n k e s tir ile m e z liğ in e b a ğ ım lıy ­ 3 A .g .e ., 4 W e itz , “W eim a r G erm an y an d its h isto r ie s”, s. 5 8 2 . s. 3 6 4 . d ı. V e r s a ille s A n tla ş m a s ı, s a v a ş t a z m in a t la r ı v e y a b a n c ı y a t ı r ı m ­ la i h r a c a t g e lir in e b a ğ ım lı b i r e k o n o m i , W e im a r ’ı n s iy a s e t s ı n ı ­ f ın ın is te s e b ile u l u s l a r a r a s ı i li ş k il e r d e n u z a k k a la m a y a c a ğ ı a n ­ l a m ı n a g e li y o r d u . Y e n i lg i n in v e b a r ı ş a n l a ş m a s ı n ı n a ş a ğ ıla y ı­ c ı h ü k ü m l e r i n i n u l u s a l o n u r l a r ı ü z e r i n d e b ı r a k t ı ğ ı l e k e y i s il ­ m e a r z u s u , ik i s a v a ş a r a s ı d ö n e m d e i s t e r b a r ış m ü z a k e r e l e r i i s ­ t e r ç a tış m a y o lu y la o l s u n , r e v i z y o n iz m in A lm a n d ış p o l i t i k a s ı ­ n ı n h â k i m te m a s ı o l a r a k k a lm a s ın a n e d e n o ld u . B a ş lıc a a m a ç ­ l a r ı n d a n b a z ıla r ı ( L e h K o r i d o r u ’n u n g e r i a lın m a s ı, s i l a h la n m a ­ d a e ş itlik v b .) u l a ş ıla m a z o l a r a k k a ls a d a , c u m h u r i y e t i n t a r t ı ş ­ m a s ız e n b ü y ü k b a ş a r ı l a r ı n d a n b ir i, y e d i y ıll ık a ş a ğ ıla y ıc ı b a r ış a n t l a ş m a s ı b o y u n c a A l m a n y a ’n ı n s a v a ş t a n ö n c e k i u l u s l a r a r a ­ s ı k o n u m u n u b ü y ü k ö l ç ü d e y e n i d e n k a z a n m ış o lm a s ıd ır . G u s ta v S t r e s e m a n n ’m y ılm a z ç a b a l a n s a y e s in d e , W e im a r A lm a n y a s ı e s k i d ü ş m a n l a r ı n ı n ş ü p h e l e r i n i b e r t a r a f e d e r e k 1 9 2 6 ’d a e ş it ­ l e r d e n b i r i o l a r a k m il le t le r t o p l u l u ğ u n a y e n i d e n g ir m e y i b a ş a r ­ d ı. B u n u n a r d ı n d a n , 1 9 3 0 ’d a iş g a l b i r l i k l e r i n i n p l a n l a n a n d a n ö n c e ç e k ilm e s i v e n i h a y e t 1 9 3 2 ’d e s a v a ş t a z m i n a t ı ö d e m e l e r i ­ n i n e r t e l e n m e s i g e ld i. B u h e d e f l e r e ( k i m i z a m a n u l u s a l s iy a s i u y u m p a h a s ı n a o ls a d a ) b a n ş ç ı l b i ç i m d e u la ş ılm ış o lm a s ı, y a l­ n ız c a S t r e s e m a n n ’ı n s iy a s i b e c e r i s i n i n d e ğ il, c u m h u r i y e t y ö n e ­ t im in d e s a ğ la n a n u z la ş m a d ü z e y i n i n d e k a n ıt ıd ı r . D a h a s ı , W e i m a r A l m a n y a s ı ’n a k a r ş ı l a ş t ı r m a l ı u l u s l a r a r a s ı p e r s p e k t i f t e n b a k ıl d ığ ı n d a , b a ş a n l a n d a h a d a ç a r p ıc ı h a le g e l­ m e k t e d ir . B u k i t a p t a iş l e n e n t e m a la r d a n b i r i , W e im a r C u m h u r iy e ti’n i 1 9 2 0 ’l e r d e k i u l u s l a r a r a s ı d u r u m v e k o m ş u l a r ı a r a s ı n ­ d a k i g e liş m e le r b a ğ la m ın d a e le a lm a ç a b a s ı o l d u . A lm a n t a r i ­ h i n i S o n d e r w e g b a k ış a ç ıs ı n d a n g ö r e n t a r ih ç ile r , b a s itç e s ö y le r ­ s e k , W e im a r d e m o k r a s i s i n i n A lm a n y a ’n ı n B r ita n y a v e y a F r a n ­ s a o l m a d ığ ı i ç i n b a ş a n s ı z lı ğ a u ğ r a d ı ğ ı n ı ile r i s ü r e r e k b u n a i t i ­ r a z e t m e k t e d i r . A n c a k b u n u s ö y l e m e k , “F r a n s a , B r i ta n y a v e A B D ’n i n t e m e l s iy a s i e r d e m in i te s c il e tm e y ü k ü m l ü l ü ğ ü n ü y e ­ r in e g e tir m e d iğ i i ç i n A lm a n y a ’y a 2 0 . y ü z y ıl ın s u ç lu ç o c u ğ u r o ­ l ü n ü b i ç m e k ” 5 a n l a m ı n a g e lir. A lm a n y a ’n ı n d e m o k r a t i k g e le ­ 5 P eter F ritzsch e, “D id W eim a r fail?", y ı 3 , 1 9 9 6 , s. 6 3 0 . T h e Jo u r n a l o j M o d e m H is t o ry , cilt 6 8 , sa ­ n e k l e r i n i n v e k u r u m l a r ı n m B r ita n y a v e y a A B D ’n i n k i l e r k a d a r o l g u n v e k ö k l ü o lm a d ığ ı d o ğ r u d u r ; a n c a k b u ü l k e l e r i n h e r b i ­ r i A lm a n y a ’d a n e n a z y ü z y ıl d a h a u z u n s ü r e d i r u l u s - d e v le t ti . N i h a y e ti n d e d i k t a t ö r l ü ğ e b o y u n e ğ m iş o ls a d a , W e im a r C u m ­ h u r i y e t i k e n d i s i n e k a r ş ı ç ık a n ç e ş itli g ü ç le r e ç o k d a h a u z u n s ü ­ r e d i r e n d i v e e n y a k ın k o m ş u l a r ı n ı n ç o ğ u n d a n d a h a k a lıc ı b i r m ir a s b ı r a k t ı. A v u s tu r y a v e Ç e k o s lo v a k y a h a r i ç B ir in c i D ü n y a S a v a şı s o n u n d a o r ta y a ç ık a n “y e n i d e m o k r a s i l e r ” a r a s ı n d a p a r ­ l a m e n t e r d e m o k r a s i s i n i e n u z u n s ü r e y l e k o r u y a b i l e n ü l k e A l­ m a n y a o l m u ş t u r . A lm a n y a ’n ı n 1 9 2 0 ’l e r i n i l k y a r ı s ı n d a k i d e v ­ r i m v e k a r ş ı d e v r im , s iy a s i ş id d e t v e e k o n o m i k a l t ü s t o l u ş d e ­ n e y im i, k e s in l ik l e b e n z e r s iz d e ğ ild ir ; O r t a v e D o ğ u A v r u p a ’d a ­ k i v e h a t t a B r i ta n y a A d a l a r ı ’n d a k i g e l i ş m e l e r d e y a n s ı m a s ı n ı b u lm u ş tu r. W e im a r C u m h u r iy e ti , A v r u p a ’d a k i e n a ç ık v e ile r ic i to p lu m l a r d a n b i r i n e s a h i p t i . A B D v e y a B a tı A v r u p a ’d a k i d a h a y e r l e ­ ş ik d e m o k r a s il e r i n t ü m ü n d e n ö n c e k a d ın l a r a e r k e k l e r l e e ş it o y h a k k ı ta n ı d ı v e 1 9 2 0 ’l e r i n o r ta s ın d a h e m f e d e r a l d ü z e y d e h e m d e d e v le t d ü z e y in d e B r ita n y a ’d a n d a h a fa z la k a d ı n p a r l a m e n t e ­ r e s a h ip ti. W e im a r A lm a n y a s ı c in s e l h o ş g ö r ü v e ile r ic i t o p l u m ­ s a l f ik ir le r in c e n n e t i o l a r a k g ö r ü l ü y o r d u v e A v r u p a ’d a s e k s iş ­ ç iliğ in e ili ş k in ile r ic i y a s a la r ç ık a r a n v e h o m o s e k s ü e ll iğ i s u ç o l­ m a k t a n ç ı k a r m a y ı d ü ş ü n e n i l k d e v l e t l e r d e n b i r i y d i. S o n o l a ­ r a k , 1 9 2 0 ’l e r i n s o n u n d a k i s a ğ a k a y ış v e p a r l a m e n t e r s iy a s e ­ tin B ü y ü k B u h r a n ’ı n b a ş la m a s ıy la y e n i d e n o r ta y a ç ık a n e k o n o ­ m i k k r iz l e y e te r in c e b a ş e d e m i y o r g ib i g ö r ü n m e s i s o n u c u n d a d e m o k r a s i n i n t ü m d e n t e r k e d ilm e s i, A v r u p a ç a p ın d a b i r f e n o ­ m e n d i . A lm a n y a , d a h a o t o r i t e r v e y a fa ş is t b i r a l t e r n a t i f i ç i n d e ­ m o k r a s i d e n v a z g e ç e n n e i lk n e d e s o n d e v le tti. A r d ı n d a n g e le n d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , W e i m a r d e m o k r a s i s i n i n s o n u ç t a h a y a tt a k a lm a y ı b a ş a r a m a m ış o lm a s ı y a ln ız c a A lm a n y a iç in d e ğ il, A v r u p a v e d ü n y a n ı n k a la n ı iç in d e b i r t r a je d id ir . A n ­ c a k b u d u r u m , c u m h u r i y e t i n 15 y ıllık v a rlığ ı b o y u n c a e ld e e t ­ tiğ i s a y ıs ız b a ş a r ıy a g ö lg e d ü ş ü r m e m e l i d i r . W e im a r C u m h u r i y e ti ’n i n n a s ıl v e n e d e n ç ö k t ü ğ ü n ü a n la m a y a ç a lış ır k e n , t a r i h i n ­ d e k i o l u m l u ö z e llik le r i g ö z d e n k a ç ır m a m a lıy ız . C u m h u r i y e t i n h i k â y e s i , y o k e t m e n i n y a n ı s ır a y a r a t m a n ı n ( d e m o k r a t i k k u ­ r a m l a r ı n , m o d e m k e n t l i t ü k e t ic i t o p l u m u n u n , b ü y ü k s a n a t y a ­ p ı t l a r ı n ı n y a r a t ıl m a s ı n ın ) d a h i k â y e s i d ir v e b u ş e k ild e a n ıl m a ­ y ı h a k e tm e k te d i r . B u d ö n e m , A lm a n t a r i h i n d e , d e m o k r a t i k s i­ y a s e t i n e n iy i v e e n k ö t ü ö z e llik le r in i; a y rıc a o l a ğ a n ü s t ü k o ş u l ­ la r la k a r ş ı la ş t ığ ı n d a m o d e r n s a n a y i t o p l u m l a r m a n e le r o la b ile ­ c e ğ in i g ö s te r e n ç o k ö n e m l i b i r d ö n e m d i r . G e r ç e k t e n d e ü z e r i n ­ d e k i b a s k ı l a r v e A l m a n t o p l u m u n u n g e n iş k e s i m l e r i n d e n g e ­ le n s ü re k li m u h a le fe t d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e , W e im a r d e m o k ra s is i­ n i n b u k a d a r u z u n s ü r e d a y a n a b i lm i ş o lm a s ı b ile b a ş lı b a ş ın a ö n e m li b ir b a ş a n d ır. Ek l e r Parti Kısaltma Ana seçmen kitlesi Notlar Bayerische Volkspartei BVP M e r k e z P a r t i s i 'n i n b ö lg e s e l b ir y a n K a t o lik B a v y e r a lıla r ( B a v y e r a H a lk P a r t i s i) ö r g ü t le n m e s iy k e n M e r k e z P a r t i s i'n in m e r k e z i h ü k ü m e t e y ö n e lik d e s t e ğ i n e d e n iy le ç e k i ld i. A s le n M e r k e z P a r t i s i 'n i n B a v y e r a k a n a d ı o la r a k k a ld ı a n c a k B a v y e ra LandtagmAn S P D ile b ir lik t e ç a lış m a y ı r e d d e t m e s i, s a ğ d a k i d e m o k r a s i k a r ş ıt ı p a r t il e r le i t t i f a k y a p m a s ın a y o l a ç t ı . Deutsche Demokratische Partei DDP O r ta s ın ıf k ö k e n li D D P , 1 9 1 8 'd e t e k b ir lib e r a l p a r t i s e n d ik a c ıla r d a n o lu ş t u r m a ç a b a s ın ın s o n u c u n d a ( A lm a n D e m o k r a t b a n k a c ıla r a k a d a r A lm a n e s k i İle r ic i P a r t i ile e s k i U lu s a l P a r t i s i) t o p lu m u n u n g e n iş b ir L ib e r a lle r in s o l k a n a d ın ın b ir le ş m e s iy le k e s im in d e n d e s t e k ç ile r . k u r u l d u . L id e r le r i b ü y ü k o r a n d a lib e r a l e n t e l e k t ü e lle r d i ( b u n e d e n le P r o fe s ö r P a r t i s i o la r a k a n ı l m ı ş t ı r ) v e ü y e le r i W e i m a r a n a y a s a t a s l a ğ ı n ı n o l u ş t u r u lm a s ın a ö n e m li k a t k ıd a b u lu n d u . D iğ e r m e r k e z p a r t il e r i g ib i 1 9 2 0 ’ le r in s o n u n d a s a ğ a k a y d ı v e 1 9 3 0 ’d a a d ın ı Deutsche Staatspartei ( A lm a n D e v le t P a r t i s i) o la r a k d e ğ iş t ir d i. Deutsche Volkspartei DVP ( A lm a n H a lk ç ı P a r t i ) Ü s t o r t a s ın ıf l a r . ilh a k ç ı g ö r ü ş le r i n e d e n iy le D D P ’d e n 1 9 3 0 'd a R e ic h s t a g 'd a k i d ı ş l a n d ı k l a r ı n ı d ü ş ü n e n U lu s a l L ib e r a lle r t e m s ilc ile r in i n ü ç te t a r a f ı n d a n k u r u l d u . L ib e r a liz m le b ir i ö n d e g e le n iş m i l li y e t ç ilik a r a s ın d a b ir d e n g e k u r m a y a a d a m la r ıy d ı. ç a l ı ş t ı . D a h a f a z l a m e r k e z ile ş m e y i v e g ü ç lü b ir c u m h u r b a ş k a n lığ ın ı s a v u n d u la r . A k t if o la r a k c u m h u r iy e t k a r ş ıt ı o l m a s a l a r d a , V V e im a r s is t e m i k o n u s u n d a c id d i ç e k in c e le r i v a r d ı. Deutsche Zentrums Partei (M e r k e z P a r t i s i) ZP R o m a n K a t o lik le r . 1 8 7 0 't e y e n i b ir le ş ik A lm a n y a 'd a k i A r is t o k r a t la r d a n iş ç ile r e A lm a n K a t o li k le r in ç ık a r la r ın ı t e m s il k a d a r A lm a n t o p lu m u n u n e t m e k ü z e r e k u r u l d u . 1 9 1 8 'd e m e z h e p t ü m k e s im le r in i f a r k ı g ö z e t m e y e n b ir H ır is t iy a n k a p s ıy o r d u a n c a k e n a k t i f H a lk P a r t i s i o la r a k k e n d in i y e n id e n ü y e le r i k ilis e y e g id e n le r d i. a d la n d ır m a ç a b a s ı s o n u ç v e r m e d i. W e im a r d ö n e m in in e n i s t ik r a r lı s iy a s i g ü ç le r in d e n b ir iy d i. 1 9 1 9 ile 1 9 3 3 a r a s ın d a n e r e d e y s e t ü m k o a lis y o n h ü k ü m e t le r in d e y e r a ld ı. 1 9 2 0 ’ le r in s o n u n d a y e n id e n s a ğ a k a y d ı v e H it le r 'in i k t id a r a g e lm e s in d e n s o n r a k e n d i is t e ğ iy le d a ğ ıl d ı. Parti Kısaltma Ana seçmen kitlesi Deutschenationale V olksparteiiM m n DNVP N a s y o n a l H a lk ç ı P a r t i ) Notlar M u h a fa z a k â r M u h a f a z a k â r c u m h u r iy e t k a r ş ıt la r ın ın a r is to k r a tla r v e s iy a s i o d a k n o k t a s ıy d ı. E s k i A lm a n s a n a y ic ile r ; d e v l e t M u h a fa z a k â r P a rtis i v e Ö zg ü r m e m u r la r ı v e a l t o r t a M u h a f a z a k â r l a r ı n K a s ım 1 9 1 8 'd e d iğ e r s ın ıf l a r . s a ğ c ı ç ık a r g r u p la r ıy la b ir le ş m e s iy le k u r u ld u . B ü y ü k ş ir k e t v e t o p r a k s a h i p le r in in b ir ç ı k a r it t if a k ıy d ı. M u h a f a z a k â r v e m o n a r ş is t o lm a k la b ir lik t e 1 9 2 0 'l e r i n o r t a l a r ı n d a m e r k e z p a r t il e r iy le k o a lis y o n la r d a y e r a ld ı. 1 9 2 0 ’ le r in s o n la r ın d a “ Y e n i S a ğ ı n " b a s k ıla r ı n e d e n iy le s a ğ a k a y d ı v e s o n u n d a H it le r ’ i d e s t e k le m e y e b a ş l a d ı. Kommunistische Partei Deutschlands (A lm a n y a K PD R a d ik a l iş ç i s ın ıf ı , 1 9 1 8 ’ in s o n u n d a r a d ik a l s o lc u g ü ç le r in iş s iz le r , g e n ç iş ç ile r . ( S p a r t a k is t le r , S o l R a d ik a lle r v e D e v r im c i S e n d ik a K o m ü n is t P a r t i s i) T e m s ilc ile r i) it t i f a k ı y l a k u r u l a n K P D , b a t ı t a r z ı d e m o k r a s iy e k a r ş ı ç ık ıy o r; c u m h u r iy e t in d e v r im le d e v r ilm e s in i v e S S C B m o d e lin e d a y a lı b ir iş ç i d e v l e t in in k u r u l m a s ın ı s a v u n u y o r d u . 1 9 2 0 ’d e n s o n r a , g it g id e M o s k o v a 'n ın y ö n e t im i a l t ı n a g ir d i v e d e v l e t e k a r ş ı b ir d iz i s i la h lı a y a k la n m a y a k a t ı l d ı . 1 9 2 0 'd e U S P D ü y e le r in in k a t ıl ım ıy la v e 1 9 2 9 'd a n s o n r a e k o n o m ik k r iz le d e s t e ğ in i b ü y ü k ö lç ü d e a r t ır d ı a n c a k iş ç i s ı n ı f ı a r a s ın d a a s la k it le s e l d e s t e k k a z a n a m a d ı. Nationalsozialistische B a ş l ıc a d e s t e k ç ile r i 1 9 1 9 'd a A lm a n İş ç i P a r t i s i (D A P ) o la r a k a l t o r t a s ın ıf l a r , k u r u l a n N S D A P , c u m h u r iy e t k a r ş ıt ı, a ş ır ı ( N a s y o n a l S o s y a lis t k ö y lü le r , iş s iz le r v e s a ğ c ı b ir m illi y e t ç i p a r t iy d i; p r o g r a m ı A lm a n İş ç i P a r t i s i) k a d ı n s e ç m e n le r d i " s o s y a lis t " e k o n o m ik v e t o p lu m s a l Deutsche Arbeiterpartei NSDAP a n c a k N S D A P , A lm a n u n s u r la r iç e r iy o r d u a n c a k a s le n t o p lu m u n u n h e r t e h lik e li b ir ş e k i ld e m illi y e t ç i v e Y a h u d i k e s i m in d e n k it le s e l k a r ş ıt ıy d ı. 1 9 2 1 'd e n it ib a r e n A d o lf H it le r d e s te k a la n g e rç e k t a r a f ı n d a n y ö n e t ild i. K a s ım 1 9 2 3 't e b ir Volksparteio lm a y ı a r z u lu y o r d u . a s k e r î b ir d a r b e y le i k t id a r ı e le g e ç ir m e y e k a lk ış t ı. H it le r 'in h a p is t e n ç ı k m a s ın d a n s o n r a 1 9 2 5 't e y e n id e n k u r u ld u ve c u m h u r iy e t e t e m e ld e n k a r ş ı d u r u ş u n u k o r u m a s ın a r a ğ m e n b u n d a n s o n r a y a s a l y o lla r d a n i k t id a r ı e le g e ç i r m e s iy a s e ti iz le d i. W e im a r d ö n e m in in b a ş l a r ın d a s ın ır lı d e s t e ğ e s a h i p o l m a s ın a k a r ş ın , 1 9 3 2 ’ d e R e ic h s t a g 'm e n b ü y ü k p a r t is i h a lin e g e ld i. Parti Kısaltma Ana seçmen kitlesi Notlar Sozialdemokratische Partei Deutschlands SPD Il ı m l ı b ir s o s y a lis t p a r t i o la n S P D , “ E m e k a r is t o k r a s is i " : v a s ı f lı iş ç i s ın ıf ı v e p a r l a m e n t e r d e m o k r a s iy i b ü t ü n g ü c ü y le ( A lm a n S o s y a l s e n d ik a c ıla r . S P D d e s t e k liy o r d u . W e im a r K o a lis y o n u ’ n u n D e m o k r a t P a r t i s i) s e ç m e n le r i y a ş ç a b ü y ü k , a n a d a y a n a ğ ı o la r a k ı lım l ı b u r ju v a Unabhângige Sozialdemokratische Partei Deutschlands USPD iş v e m ü lk s a h ib iy d i. p a r t il e r iy le b ir lik t e c u m h u r iy e t i so l D e s t e k ç ile r in in b e ş te v e s a ğ m u h a le f e t e k a r ş ı s a v u n m a k d ö r d ü iş ç i s ın ıf ı n d a n d ı iç in ç a l ı ş t ı . S a ğ l a m b ir ü y e t a b a n ı n a v e p a rti b u a n a d e s te k ç i ( 1 9 1 9 'd a 1 m ily o n ) v e t o p lu m s a l k it le s in in ö t e s in e ö r g ü t l e n m e le r e s a h i p t i; 1 9 1 2 ile u la ş m a k iç in p e k ç a b a 1 9 3 2 a r a s ın d a R e ic h s t a g 'ın e n b ü y ü k s a r f e t m e d i. p a r t is iy d i. A lm a n e m e k h a r e k e t in in U S P D , 1 9 1 7 'd e A lm a n y a 'n ın s a v a ş r a d ik a l u n s u r la r ı. t e ş e b b ü s ü n e s ü r e k li d e s t e k m e s e le s i n e d e n iy le S P D 'd e n a y r ıl d ı. K a s ım ( B a ğ ım s ız A lm a n D e v r im i s ır a s ın d a r a d ik a l t o p lu m s a l v e S osyal D e m o k ra t e k o n o m ik d e ğ iş im i s a v u n d u v e 1 9 2 0 'd e P a r t i s i) b ö lü n d ü ; ü y e le r in in ç o ğ u n lu ğ u K P D 'y e g e ç t i . K a l a n l a r 1 9 2 2 ’d e y e n id e n S P D 'y e k a t ıl d ı. KPD Sol USPD SPD DDP ZP /B V P M e rk e z DVP DNVP NSDAP S ağ Ek 2: R eich sta g S eçim S o n u ç la n , 1 9 1 9 -1 9 3 3 1919 1920 Mayıs 1924 Aralık 1924 1928 1930 Temmuz Kasım 1932 1932 1933 K a t ılı m o r a n ı ( % ) 8 2 ,7 7 9 ,1 7 7 ,4 7 8 ,8 7 5 ,6 8 1 ,9 84 8 8 ,5 B VP . DDP DNVP DVP KPD NSDAP SPD USPD W ir ts c h a fts p a rte i Z e n tru m D iğ e r le r i 8 0 ,6 1 ,2 3 8 0 ,9 4 6 1 ,1 3 4 0 ,9 4 5 1 ,0 0 5 1 ,1 9 2 1 ,0 9 5 1 ,0 7 4 % 4 ,4 % 3 ,2 % 3 ,7 % 3 ,1 % 3 ,0 % 3 ,2 % 3 ,1 % 2 ,7 21 16 19 16 19 22 20 18 2 ,3 3 3 1 ,6 5 5 1 ,9 2 0 1 ,5 0 5 1 ,3 2 2 0 ,3 7 1 0 ,3 3 6 0 ,3 3 4 % 1 8 ,5 % 8 ,3 % 5 ,7 % 6 ,3 % 4 ,9 % 3 ,8 % 1 % 1 % 0 ,9 75 39 28 32 25 20 4 2 5 3 ,1 2 1 4 ,2 4 9 5 ,6 9 6 6 ,2 0 6 4 ,3 8 1 2 ,4 5 8 2 ,1 7 7 2 ,9 5 9 3 ,1 3 6 % 1 0 ,3 % 1 5 ,1 % 1 9 ,5 % 2 0 ,5 % 1 4 ,2 % 7 % 5 ,9 % 8 ,3 % 8 44 71 95 103 73 41 37 52 52 1 ,3 4 5 3 ,9 1 9 2 ,6 9 4 3 ,0 4 9 2 ,6 7 9 1 ,5 7 8 0 ,4 3 6 0 ,6 6 1 0 ,4 3 2 % 4 ,4 % 1 3 ,9 % 9 ,2 % 1 0 ,1 % 8 ,7 % 4 ,5 % 1 ,2 % 1 ,9 % 1 ,1 19 65 45 69 45 30 7 11 2 . 0 ,5 8 9 3 ,6 9 3 2 ,7 0 9 3 ,2 6 4 4 ,5 9 2 5 ,2 8 3 5 ,9 8 0 4 ,8 4 8 % 2 ,1 % 1 2 ,6 % 9 % 1 0 ,6 % 1 3 ,1 % 1 4 ,3 % 1 6 ,9 % 1 2 ,3 4 62 45 54 77 89 100 81 5 ,6 4 1 - . 1 ,9 1 8 0 ,9 0 7 0 ,8 1 0 6 ,4 0 9 1 3 ,7 4 5 1 1 ,7 3 7 1 7 ,2 7 7 % 6 ,5 % 3 % % % 3 4 ,3 % 3 3 ,1 % 4 3 ,9 32* 14 12 107 230 196 288 2 ,6 1 8 ,3 1 1 ,5 0 9 6 ,1 0 4 6 ,0 0 9 7 ,8 8 1 9 ,4 5 3 8 ,5 7 7 7 ,9 5 9 7 ,2 4 8 7 ,1 8 1 % 3 7 ,9 % 2 1 ,7 % 2 0 ,5 % 26 % 2 9 ,8 % 2 4 ,5 % 2 1 ,6 % 2 0 ,4 % 1 8 ,3 165 102 100 131 153 143 133 121 120 2 ,3 1 7 5 ,0 4 6 0 ,2 3 5 0 ,0 9 9 0 ,0 2 1 - - . - % 7 ,6 % 1 7 ,9 % 0 ,8 % 0 ,3 % 0 ,1 22 84 - - - 1 ,0 0 5 1 ,3 9 7 1 ,3 6 2 0 ,1 4 6 0 ,1 1 0 - % 3 ,3 % 4 ,5 % 3 ,9 % 0 ,4 % 0 ,3 0 ,2 7 5 0 ,2 1 8 0 ,6 9 4 % 0 ,9 % 0 ,8 % 2 ,4 4 4 10 17 23 23 2 1 5 ,9 8 0 3 ,8 4 5 3 ,9 1 4 4 ,1 1 9 3 ,7 1 2 4 ,1 2 7 4 ,5 8 9 4 ,2 3 0 4 ,4 2 5 % 1 9 ,7 % 1 3 ,6 % % 1 3 ,6 % 1 2 ,1 % 1 1 ,8 % 1 2 ,5 % 1 1 ,9 % 1 1 ,2 91 64 65 69 62 68 75 70 74 0 ,2 0 8 0 ,6 5 1 1 ,8 2 4 1 ,3 6 3 ,1 3 ,4 5 9 0 ,9 8 1 ,0 6 6 0 ,6 2 9 % 0 ,7 % 2 ,2 % 6 ,2 % 1 0 ,8 % 4 ,5 % 10 % 2 ,7 % 3 % 1 ,6 3 - 19 12 31 49 9 11 7 1 3 ,4 H er b ir pa rti için ra k a m la r, alın a n oyları (m ilyo n), oy ora nını ve o tu ru m un ba şınd ak i san da lye say ısın ı göste rm ektedir. (*) Völkisch-Nationaler BlocKm parç as ı olarak . Kaynak: E be rhard Kolb, The W eimarRepublic, (2 . bask ı, A bing don , 2 0 0 5 , s. 2 2 4 - 2 2 5 . Gün olarak Görev dönemi görev süresi Adı Parti Koalisyon 1 3 Ş u b a t - 2 0 H a z ir a n 1 9 1 9 130 P h ili p p S c h e id e m a n n S P D S P D -D D P -Z P 2 1 H a z ir a n 1 9 1 9 - 2 6 M a r t 1 9 2 0 277 G u s ta v B a u e r SPD S P D -D D P -Z P 2 7 M a r t - 8 H a z ir a n 1 9 2 0 72 H e r m a n n M ü lle r SPD S P D -D D P -Z P 2 1 H a z ir a n 1 9 2 0 - 4 M a y ıs 1 9 2 1 317 K o n s t a n t in M e rk e z Z P -D D P -D V P F e h re n b a c h 553 J o s e f W ir t h M e rk e z 1 . v e 2 .: Z P - S P D - D D P 2 2 K a s ım 1 9 2 2 - 1 2 A ğ u s t o s 1 9 2 3 1 0 M a y ıs 1 9 2 1 - 2 2 K a s ım 1 9 2 2 263 W ılh e lm C u n o B a ğ ım s ız D V P -D D P -Z P -B V P 1 3 A ğ u s t o s - 3 0 K a s ım 1 9 2 3 103 G u s ta v S tre s e m a n n DVP l . v e 2 . : D V P -S P D -D D P -Z P 3 0 K a s ım 1 9 2 3 - 1 5 O c a k 1 9 2 5 412 V V ilh e lm M a n ı M e rk e z Z P -D V P -D D P 1 5 O c a k 1 9 2 5 - 1 2 M a y ıs 1 9 2 6 482 H a n s L u th e r DDP 1 .: D V P - D N V P - Z P - D D P BVP 2 .: D V P - Z P - D D P - B V P 1 7 M a y ıs 1 9 2 6 - 1 2 H a z ir a n 1 9 2 8 792 W ilh e lm M a r x M e rk e z 1 .: Z P - D D P - D V P - B V P 2 .: Z P - D V P - D N V P - B V P 2 8 H a z ir a n 1 9 2 8 - 2 7 M a r t 1 9 3 0 637 H e r m a n n M ü lle r SPD 3 0 M a r t 1 9 3 0 - 3 0 M a y ıs 1 9 3 2 792 H e in r ic h B r ü n in g M e rk e z S P D -D D P - D V P - Z P - B V P 1 .: Z P - B V P - D V P - D D P E k o n o m i P a r t i s i- K V P 2 .: Z P - D D P - B V P - K V P 1 H a z ir a n - 1 7 K a s ım 1 9 3 2 170 3 A r a lı k 1 9 3 2 - 2 8 O c a k 1 9 3 3 3 0 H a z ir a n 1 9 3 3 - 3 0 N is a n 1 9 4 5 F ra n z von P a p e n M e rk e z 55 K u r t v o n S c h le ic h e r B a ğ ım s ız DNVP 4473 A d o lf H it le r NSDAP N S D A P -D N V P K aynak: Tim K irk, C ass ell's D ic tio n aıy o f M od ern G e rm in Histoıy, Londra, 2 0 0 2 . DNVP W eim ar C u m h u riy eti h a k k ın d a sa lt İn g ilizce literatü r b ile ç o k gen iştir. D o la y ısıy ­ la aşa ğıd a yer a la n liste , b ırak ın litera tü rü n ta m a m ın ı, b u k ita b ın y a zım ı sır a sın ­ da b aşv u ru la n ç a lışm a la n n tü m ü n ü b ile k ap sam am ak tad ır. Bu liste , İn g iliz c e b i­ le n okurlar iç in b u n d a n son ra o k u y a b ile cek leri m etin lere y ö n e lik bir k ıla v u z ola­ rak h azırlan m ıştır. G E N E L ÇA L IŞM A L A R B o o k b in d er, P., W e i m a r G e r m a n y : T h e versity P ress, M a n ch ester, 1996. F r itz sc h e , P., “D id W e im a r fail?”, 1 9 9 6 , s. 6 2 9 -6 5 6 . R e p u b li c o f t h e R e a s o n a b le , T h e Jo u r n a l o f M o d e m H u n g , J., W e iss-S u sse x , G. v e W ilk e s, G. ( e d .), t in g e n c y o f t h e W e im a r R e p u b li c , K olb , E., T h e W e i m a r A b in g d o n , 2 0 0 5 . L a y to n , G ., F r o m Londra, 19 9 5 . R e p u b li c , B is m a rc k M cE lligott, A. (e d .), M a n ch ester U n i- H is t o ry , c ilt 6 8 , sa y ı 3, B e y o n d G lit t e r a n d D o o m : T h e C o n - lu d ic iu m V erlag, M ü n ih , 2 0 1 2 . 2. b a sk ı, çev . P. S. Falla v e R. J. Park, R o u tled g e, to H it le r: G e rm a n y W e im a r G e rm a n y , 1 8 9 0 - 1 9 3 3 , H o d d er & S to u g h to n , O U P , O xford , 2 0 0 9 . M o m m se n , H ., T h e R i s e a n d F a i l o f W e i m a r D e m o c r a c y , çev. E. F oster v e L. E. Jon es, U n iv ersity o f N o rth C arolina P ress, C h ap el H ill, 19 9 6 . P eu kert, D . J. K., T h e W e i m a r R e p u b l i c : T h e C r i s i s hard D e v e so n , P en g u in B ook s, L ondra, 19 9 3 . S tib b e, M ., G e r m a n y H arlow , 2 0 1 0 . 1 9 1 4 - 1 9 3 3 : P o lit ic s , S o c ie t y o f C la s s ic a l M o d e m i t y , a n d C u l t u re , V in cen t, C. P., A H i s t o r i c a l D i c t i o n a r y o f G e r m a n y ’s G r een w o o d P ress, W estp o rt, C o n n e c tic u t, 1997. W e itz , E. D ., W e i m a r P rin c eto n , 2 0 0 7 . P earson E d u ca tio n , W e im a r R e p u b li c , G e rm a n y : P ro m is e a n d T ra g e d y , çev . Ric- 1 9 1 8- 1933, P rin c eto n U n iv ersity Press, BELGELER V E G Ö R G Ü T A N IK L A R IN IN AN L A TIM LA R I K aes, A ., Jay, M. v e D im en d b erg , E. (e d .), T h e W e i m a r R e p u b l i c sity o f C a lifo m ia P ress, B erkeley, C a lifo m ia , 199 4 . K essler, C o u n t H ., T h e D ia ri e s o f a C o s m o p o lit a n , 1 9 1 8 - 1 9 3 7 , S o u rc e b o o k , U n iver- çev. C harles K essler, P h o e n ix P u b lish in g , Londra, 2 0 0 0 . P alm er, T. v e N e u b a u e r , H . ( e d .) , T h e W e i m a r R e p u b l i c P r e s s , K ö n em a n n V erla g sg esellsch a ft, K öln, 2 0 0 0 . P rice, M. P ., D is p a t ch e s fro m the W e im a r R e p u b lic, T h ro u g h the L ens o f the der. T an ia R o se, P lu to P ress, Londra, 19 9 9 . R oth, J ., W h a t I S a w : R e p o rt s F ro m B e rlin 1920- 33, çev. M ich ael H offm an , G ranta B o o k s, Londra, 2 0 0 3 . İM PA R A T O R LU K A LM A N Y A SI VE BİR İN C İ D Ü N Y A SA V A ŞI C h ick erin g , R., I m p e ria l G e rm a n y a n d t h e C re a t W a r, 2 . b ask ı, C am b ridge U n iver- sity P ress, C am b ridge, 2 0 0 4 . D avies, B. J ., H o m e F i r e s B u m i n g : F o o d , P o l i t i c s , a n d E v e r y d a y L i f e B e r l i n , U n iv ersity o f N o rth C arolin a P ress, C h ap el H ill, 2 0 0 0 . E ley, G. v e R etallack , J. ( e d .), W ilh e lm in is m and e s , I m p e ria lis m , a n d t h e M e a n in g s o f R e fo rm , in W o rld W a r I it s L e g a c i e s : G e r m a n M o d e m i t i - 1 8 9 0 - 1 9 3 0 , B erg h a h n B o o k s, O x - ford , 2 0 0 3 . G ross, S., “C o n fid en ce an d gold: G erm an w ar finan ce 1 9 1 4 -1 9 1 8 ”, a n H is t o ry , C e n t ra l Eu ro p e - c ilt 4 2 , sayı 2 , 2 0 0 9 , s. 2 2 3 -2 5 2 . R etallack, J. (e d .), S te v en so n , D ., I m p e ri a l G e rm a n y 1 8 7 1 - 1 9 1 8 , O U P , O xford , 2 0 0 8 . W i t h O u r B a c k s t o t h e W a l l : V i c t o ry a n d D e fe a t in 1918, A ilen Lan, L ondra, 2 0 1 1 . KRİZ YILLARI B essel, R., G e rm a n y A f t e r t h e F i rs t W o rld W a r, C laren d on P ress, O xford , 19 9 3 . B rou6, P., T h e G e rm a n R e v o lu t io n çev. J o h n A rcher, T h e M erlin P ress, 1 9 1 7- 1933, L ondra, 2 0 0 6 . C arsten, F. L., R e v o lu t io n in C e n t ra l E u ro p e , M aurice T em p le S m ith , Londra, 19 7 2 . F isch er, C ., ‘“A very G erm an r ev o lu tio n ? ’ T h e p o s t-1 9 1 8 se ttle m e n t re-ev a lu a ted ”, B u lle t in o f t h e G e rm a n H is t o ric a l I n s t it u t e , cilt 2 8 , sayı 2 , 2 0 0 6 . G erw arth, R., “T h e C entral E u rop ean co u n te r-r ev o lu tio n : param ilitary v io le n c e in G erm an y, A ustria an d H u n gary after the G reat W ar”, P a s t a n d P re s e n t , sayı 2 0 0 , 2 0 0 8 , s. 1 7 5 -2 0 9 . G runberger, R., H affn er, S ., R ed Rising i n B a v a ri a , A rthur Barker, L ondra, 1 9 7 3 . F a ilu re o f a R e v o lu t io n : G e rm a n y 1 9 1 8 /1 9 , A n d re D e u ts c h , L on d ra, 1973. J o n e s, N ., A f o r H it le r, Read, A ., B r i e f H is t o ry o f t h e B i rı h o f t h e N a z i s : H o w t h e F r e i k o r p s B la z e d a T ra il C o n sta b le an d R o b in so n , L ondra, 2 0 0 4 . T h e W o rld o n F i r e : 1 9 1 9 L ondra, 2 0 0 8 . a n d t h e B a t t le vvitfı B o ls h e v is m , J o n a th a n C ape, SİY A Sİ K Ü L T Ü R C a n n in g , K., B randt,. K. v e M cG u ire, K. ( e d .) , R e t h in k in g t h e P o lit ic a l C u l t u re o f G e rm a n y W e im a r P u b lics / W eim a r S u b ject s : in t h e 1 9 2 0 s , B ergh ahn B o o k s, O x - ford , 2 0 1 0 . H a n so n , S. E ., P o s t - I m p e ri a l D e m o c r a c i e s : l d e o l o g y a n d P a r t y F o rm a t i o n i n t h e T h i r d R e p u b li c F ra n c e , W e im a r G e rm a n y a n d P o s t - S o v ie t R u s s ia , C am b ridge U n iv ersity P ress, C am b ridge, 2 0 1 0 . S ch u m a n n , D ., P o l i t i c a l V i o l e n c e i n t h e W e i m a r D u n la p , B erghahn B o o k s, N e w Y ork, 2 0 0 9 . R e p u b li c , 1 9 1 8 - 1 9 3 3 , çev. T h o m a s M U A Z Z A M E N F L A SY O N VE W E IM A R E K O N O M İSİ B a ld eso n , T ., P o l i t i c s a n d E c o n o m P ress, C am b ridge, 2 0 0 2 . F eld m a n , G. D ., ic s in t h e W e im a r R e p u b lic , G re a t D is o rd e r: P o lit ics , O U P , N e w Y ork, 1 9 9 7 . The In fla t io n , 1 9 1 4 - 2 4 , C am b ridge U n iv ersity E co n o m ics a n d S o ciet y in t h e G e rm a n F e r g u so n , N ., “T h e G erm a n In ter-W a r E c o n o m y : P o litic a l C h o ic e V e r su s E c o n o m ic D e te r m in ism ”, F u lb ro o k , M. (e d .), Londra, 199 7 . F erg u sso n , A ., W h e n M o n e y D i e s : T h e N igh t m Street P u b lish in g , L ondra, 2 0 1 0 . W id d in g , B., C u l t u r e a n d P ress, B erk eley, 2 0 0 1 . I n fla t io n in G e rm a n H is t o ry S in ce 18 0 0 , A m o ld , a re o f t h e W e im a r H y p e r- In fla t io n , W e im a r G e rm a n y , O ld U n iv e r s ity o f C aliforn ia T O P L U M VE K Ü LT Ü R B rid en th al, R., G ro ssm a n , A. v e K aplan, M . ( e d .), W h e n B i o l o g y B e c a m e D e s t i n y : W o m e n in W e i m a r a n d N a z i G e r m a n y , M o n th ly R ev iew P ress, N e w York, 1 9 8 4 [ B i y o l o j i K a d e r O l u n c a - W e i m a r ve N a z i A l m a n y a s ı ’ n d a K a d ı n l a r , çev . C u m h u r A tay, K alk ed on Y ayın lan , İstanb u l, 2 0 1 1 ]. G ay, P., W e im a r C u l t u re : T h e O u t s id e r a s I n s id e r, H arris, V ., S e l l i n g O xford , 2 0 1 0 . Isen b erg, N . (e d .), W e i m sa c h u sett, s. 2 0 0 9 . J ela v ich , P., 1993. P en g u in B o o k s, Londra, 19 9 2 . S e x i n t h e R e i c h : P ro s t i t u t e s i n G e r m a n S o c i e t y , a r C in e m a , B e rlin C a b a re t , 1 9 1 4- 1945, C o lu m b ia U n iv ersity P ress, C am b ridge, M as- Harvard U n iv ersity P ress, C am b ridge, M a ssa ch u setts, K o lin sk y , E. v e v an d er W ill, W . (e d .), T h e C a m b r i d g e C o m p a n i o n m a n C u l t u r e , C am b ridge U n iv ersity P ress, C am b ridge, 19 9 8 . K o llen b ro ich , J., m a r R e p u b li c , Laqueu r, W ., to M o d e m G e r­ O u r H o u r H a s C o m e : T h e H o m o s e x u a l R ig h t s M o v e m e n t in t h e W e i - V D M V erlag, Saarbrücken, 2 0 0 7 . W e im a r, A L eydeck er, K. (e d .), C u l t u ra l H is t o ry 1 9 1 8- 1933, P h o e n ix P ress, Londra, 2 0 0 0 . G e rm a n N o v e lis t s o f t h e W e im a r R e p u b li c : I n t e rs e c t i o n s o f L i t e ­ C am d en H o u se, N e w York, 2 0 0 6 . ra t ü re a n d P o lit ic s , v o n A n k u m , K. ( e d .), C u lt u re , OUP, W o m en in t h e M e t r o p o l i s : G e n d e r a n d M o d e m i t y in W e i m a r U n iv ersity o f C alifornia P ress, B erkeley, 19 9 7 . W illia m s, J. A. ( e d .), W e im a r C u lt u re R e v is it e d , P algrave, B a sin g sto k e, 2 0 1 1 . D IŞ SİY A SE T F isch er, C ., T h e R u h r C ris is , 1 9 2 3 - 1 9 2 4 , H in d o n , J. W ., G e rm a n y O U P , O xford , 2 0 0 3 . L on gm an , H arlow , 19 7 7 . a n d E u ro p e 1 9 1 9 - 1 9 3 9 , K rüger, P ., “T h e E u rop ean East an d W eim a r G erm an y”, (e d .) M u h le, E., a n d t h e E u ro p e a n E a s t in t h e T w e n t i e t h C e n t u ry , L ee, M. M . v e M ich alk a, W ., G e rm a n F o re i g n P o lic y 1 9 1 7 - 1 9 3 3 : C o n t i n u it y o r B re - Berg, L ea m in g to n Spa, 19 8 7 . ak?, —, G e rm a n y Berg, O x fo rd , 2 0 0 3 . G u s t a v S t r e s e m a n n : W e i m a r ’s G r e a t e s t S t a t e s m a n , W righ t, J., “S tresem an n an d L o c a m o ”, O U P , O x fo rd , 2 0 0 2 . C o n t e m p o ra ry E u ro p e a n H is t o ry , 1 9 9 5 , cilt 4 , sa y ı 2, s. 1 0 9 -1 3 1 . C U M H U R İY E T İN S O N U E vans, R. J., T h e C o rn in g o f t h e T h ird R e ic h , K ershaw , I. (e d .), W e im a r: W h y P en g u in , Londra, 2 0 0 4 . d id G e rm a n D e m o c ra c y F a il? , W e id e n le ld an d N i- c o ls o n , Londra, 19 9 0 . P atch , W . L., H e in ric h B rü n in g a n d t h e D issolution o f t h e W e im a r R e p u b li c , C am bri- d ge U n iv ersity P ress, C am b ridge, 19 9 8 . T u m e r , H . A ., H i t l e r ’s T h i r t y D a y s to Povver, A d d iso n -W e sle y P u b lish in g , R eading, M a ssa ch u setts, 19 9 6 . v o n d er G o ltz , A ., H in d e n b u rg : Povver, M y th and t h e R is e o f t h e N a z i s , O U P, O x- ford, 2 0 0 9 . K U R M A C A Y A Z IN D A W E IM A R AL M A N Y A SI D ö b lin , A ., Ishervvood, C ., K eu n , I., çev . E u g en e Jorlas, C o n tin u u m , L ondra, 2 0 0 4 çev. A h m et A rpad, Sel Y ayınları, İstanb u l, 2 0 0 4 ], B e rlin A le x a n d e rp la t z , [B e rl in - A le k s a n d e r M e y d a n ı, T h e B e rli n N o v e l s , T h e A rt if ic ia l S ilk G irl, V in tage, L ondra, 19 9 9 . çev. K ath erin e v o n A n k u m , O th er P ress, L o n d ­ ra, 2 0 0 2 . K rajew sk i, M ., T h e e n d o f t h e W o rld in B re s la u , çev. D a n u sia S tok , Q u ercu s, L o n d ­ ra, 2 0 1 0 . L u tes, J., h i r, B e rlin : C it y o f S t o n e s , D raw n & Q u arterly, M on treal, 2 0 0 4 [B e rlin - T a ş Ş e ­ çev. Sed a N iğ b o lu , M arm ara Ç izg i, İstanb u l, 2 0 1 1 ]. Sp en d er, S., T h e T e m p le , F aber & Faber, L ondra, 19 8 8 . Ç EV RİM İÇ İ KAYN AKL AR B a u h a u s O n lin e G e rm a n H is t o ry (h ttp ://w w w .b a u h a u s-o n lin e .d e /e n ) in D o c u m e n t s a n d I m a g e s ( h ttp ://w w w .g e r m a n h isto r y d o c s.g h i-d c . o r g /se c tio n .c fm ? se c tio n _ id = 12) T h e W e im a r Studies N e t w o rk ( h ttp ://w w w .w eim a r stu d ies.w o rd p ress.co m ) 1. F ried rich ( 1 7 0 1 - 1 7 1 3 ) 2 2 I. F ried rich W ilh e lm ( 1 7 1 3 - 1 7 4 0 ) 2 2 5 I. W ilh e lm ( 1 8 6 1 - 1 8 8 8 ) 2 9 II. F ried rich (B ü y ü k ) ( 1 7 4 0 - 1 7 8 6 ) 2 4 II. W ilh e lm ( 1 8 8 8 - 1 9 1 8 ) 3 1 , 3 3 , 3 7 , 172 “A ltın y ir m ili yıllar” 1 29, 1 3 0 , 1 79, 205 A m erik a 3 5 , 1 2 9 , 1 4 7 , 1 4 8 , 1 5 6 , 2 0 1 , 202 A m erik an laşm a 1 7 2 , 2 0 3 an tlaşm a h ü k ü m le r in i yerin e getirm e siy a seti 7 0 , 1 5 5 , bkz. ABD 19, 3 7 , 7 8 , 8 2 , 1 0 8 , 1 1 5 , 116, 1 18, 1 2 6 , 1 2 7 , 1 3 1 -1 3 4 , 1 3 7 , 1 46, 156, 1 5 8 , 1 6 0 -1 6 4 , 1 6 8 , 1 9 1 , 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 4 , 2 4 0 , 241 A lm a n D em ok rat Partisi (D D P ) 3 8 , E rfü llu n g s p o li t ik . aristokrasi 2 3 , 2 4 , 3 1 , 1 7 2 -1 7 5 , 2 3 2 , 2 4 7 , ayrıca b k z. Ju n k e r avangart 3 1 , 1 72 A vu stu rya 19, 2 0 , 2 2 , 2 4 -2 9 , 3 2 -3 4 , 63, 6 6 , 67, 87, 88, 9 3 , 94, 96, 123, 3 7 , 4 5 , 4 8 , 5 8 , 7 4 , 9 0 , 1 0 6 -1 0 8 , 2 0 6 -2 0 8 , 2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 9 , 2 2 2 , 2 2 5 , 110, 1 1 1 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 3 5 , 1 4 4 , 1 47, 2 2 8 , 2 4 5 , 2 4 7 -2 4 9 A lm a n H alk çı Parti (D V P ) 6 3 , 6 7 , 8 7 - 1 5 0 , 1 5 1 , 1 6 7 , 1 6 8 , 1 7 0 , 1 96, 2 1 4 , 241 89, 9 7, 123, 136, 155, 172, 206211, 213, 214, 218, 219, 222, 223, Baden, P rens M ax v o n 3 7 , 4 8 , 6 9 , 163 225, B ağım sız S o sy a l D em ok rat Parti 2 2 8 , 2 4 5 , 2 4 7 -2 4 9 A lm a n N a sy o n a l H alk çı Parti (D N V P ) 4 0 -4 2 , 6 3 , 6 7 , 8 8 -9 0 , 9 4 , 1 24, 1 26, 1 5 1 , 1 6 0 , 1 65, 1 7 2 , 1 7 6 , 1 7 8 , 2 0 6 208, 2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 3 -2 1 5 , 2 1 8 , 2 1 9 , 2 2 1 -2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 2 8 , 2 4 6 -2 4 9 (U S P D ) 3 8 , 3 9 , 4 6 , 5 0 , 5 2 , 5 3 , 5 5 , 5 6 , 6 0 , 6 3 , 6 7 , 7 0 , 8 6 , 2 4 6 -2 4 8 B ağım sızlık Savaşları ( 1 8 1 3 - 1 8 1 5 ) 2 6 , 58, 59 b a n k a cılık k rizi 4 1 , 1 05, 1 3 5 , 1 3 6 , 2 1 4 A lsace-L orrain e 3 0 , 1 4 1 , 1 47 “Baronlar K a b in esi” 2 2 2 altın k ü lç e 111 B auhaus 1 9 9 , 2 0 0 a ltın rezervleri 1 1 7 , 135 Bavyera 2 9 , 3 0 , 3 6 , 3 8 , 5 0 , 6 1 , 6 2 , 6 9 , altın stan d ard ı 111 72, 73, 90, 9 1 , 115, 124, 216, 245 Bavyera H alk Partisi (BV P) 6 3 , 6 7 , 207, 208, 211, 213, 218, 223, 225, 2 2 8 , 2 4 5 , 2 4 7 -2 4 9 Berlin 2 8 , 3 3 , 3 6 , 3 8 , 4 1 , 4 4 -4 7 , 5 5 , 5 6 , 6 0 -6 3 , 6 5 , 6 6 , 6 9 , 7 0 , 9 8 , 1 01, D a n zig 4 7 D a w es P la n ı 4 0 , 1 2 3 , 1 2 6 , 1 29, 1 31, 158, DDP, 1 63, 1 64 bkz. A lm an D em o k ra t Partisi d em o k ra si 15, 1 7 -1 9 , 3 1 , 4 3 , 4 6 , 55, 1 0 2 , 1 0 8 , 1 1 6 , 1 2 3 , 1 2 4 , 1 4 9 , 153, 5 9 -6 1 , 6 8 , 7 1 , 7 5 , 7 7 -7 9 , 8 2 , 8 4 , 1 5 4 , 1 5 7 , 1 8 8 -1 9 3 , 1 9 5 -1 9 7 , 199, 86, 200, 1 3 9 -1 4 1 , 1 7 1 , 1 8 0 , 2 0 4 -2 0 6 , 2 0 8 , 201, 226 1 2 1 , 1 77 B ild u n g 212, B irin ci D ü n y a Savaşı 19, 3 3 , 4 8 , 73, 1 0 2 , 1 0 6 , 1 27, 1 4 1 , 1 4 6 , 1 4 8 , 1 49, 169, 241 1 8 1 , 1 83, 1 8 6 , 1 8 9 , 2 0 2 , 2 3 3 , a y rıc a b k z . 8 9 , 9 1 , 9 2 , 9 8 -1 0 3 , 1 0 9 , 1 27, B ü yü k Savaş Birlik Savaşları ( 1 8 6 4 - 1 8 7 1 ) 2 9 , 3 2 , 2 1 4 , 2 1 5 , 2 3 0 -2 3 3 , 2 3 6 -2 3 8 , 2 4 0 -2 4 2 , 2 4 5 -2 4 7 d ış S iyaset 3 2 , 1 4 1 , 1 4 2 , 1 50, 153, 157, 1 6 4 -1 7 0 , 2 0 6 , 2 0 8 , 2 0 9 , 2 2 5 D ix , O tto 1 99 DNVP, bkz. A lm an N a sy o n a l H alk çı Parti 3 3 ,1 0 2 B raun, O tto 8 2 , 9 6 , 1 6 6 , 2 0 7 Britanya 18, 19, 3 0 , 3 3 , 3 7 , 4 9 , 74, D o ğ u Prusya 3 4 , 1 4 3 , 1 73, 175 D ö b lin , A lfred 1 98, 1 99 7 8 , 8 2 , 1 0 7 , 1 08, 1 1 1 , 1 1 4 -1 1 6 , D resd en 6 1 , 6 6 , 1 2 3 , 1 3 5 , 1 90, 196 1 2 7 , 1 3 1 -1 3 3 , 1 3 7 , 1 4 6 , 1 4 9 , 1 56, D ü sse ld o r f 1 17, 1 4 9 , 1 94, 2 1 7 1 5 7 , 1 5 9 -1 6 1 , 1 6 7 , 1 7 0 , 1 8 8 , 2 0 4 , D V P, bkz. A lm a n H alk çı Parti 2 4 0 , 2 41 B rüning, H ein rich 4 1 , 4 2 , 1 3 6 -1 3 8 , 1 6 5 -1 6 8 , 1 7 0 , 1 7 6 , 2 0 9 -2 1 2 , 2 1 4 , 2 1 6 , 2 1 9 -2 2 1 , 2 2 3 , 2 4 9 b u rju vazi 3 1 , 4 6 , 7 8 , 1 9 9 (a yrıca bkz. M it t e ls t a n d ') B ü yü k Buhran 7 8 , 8 7 , 9 1 , 1 0 3 , 126, 1 2 9 , 1 3 0 , 1 33, 1 7 0 , 1 7 6 , 1 8 5 , 2 1 3 , 2 1 7 , 2 3 1 , 2 3 7 , 2 3 8 , 2 41 B ü yü k K o a lisy o n 4 1 , 1 3 6 , 2 0 8 B ü yü k Savaş 9 2 , 1 2 9 , 1 7 1 , 1 8 6 , 2 0 2 , 221, 225, 233 E bert, F ried rich 3 6 -3 8 , 4 0 , 5 0 -5 7 , 6 0 , 6 3 , 6 5 , 6 8 , 7 2 , 8 0 , 8 3 , 8 4 , 1 0 0 , 1 02, 123, 145, 154, 2 0 7 , 208 E bert-G roener P aktı 3 7 , 53 E isn er, Kurt 3 8 , 5 0 , 6 1 , 198 e k o n o m i 7 3 , 8 8 , 1 0 6 , 1 0 7 , 1 1 3 , 12 8 1 3 1 , 1 3 5 -1 3 9 , 1 4 6 , 1 66, 1 6 8 , 1 69, 176, 206, 209, 213, 214, 225, 236, 237, 240 E k o n o m i Partisi 8 8 , 1 7 6 , 2 0 6 , 2 1 3 , 214, 249 ek sp re sy o n izm 1 9 7 -1 9 9 c in se llik 1 8 1 , 1 8 5 , 1 8 6 , 1 8 8 , 1 8 9 , 2 0 3 , 204, 239 en fla sy o n 8 3 , 1 0 5 -1 0 7 , 1 1 0 , 1 1 2 -1 1 5 , 1 1 8 , 1 1 9 -1 2 1 , 1 2 4 , 1 2 6 -1 2 8 , 131, C red it-A n stalt 1 3 5 , 1 68 1 3 5 , 1 3 8 , 1 3 9 , 1 4 9 , 1 5 6 , 1 7 5 , 1 77, c u m h u rb a şk a n lığ ı 4 1 , 8 0 , 8 1 , 8 3 , 8 4 , 179, 192, 193, 201, 236 172, 2 0 7 -2 0 9 , 2 1 4 -2 1 6 , 2 1 9 , 2 2 0 , 224, 230, 232, 237, 245 C u n o , W ilh e lm 3 9 , 1 1 7 , 1 23, 1 59, 2 4 9 E rfü llu n g s p o li t ik 7 0 , 155 E rzb erger, M atthias 3 6 , 3 9 , 6 9 , 7 0 , 8 5 , 9 4 , 9 8 , 1 55 C u rtius, J u liu s 1 65, 1 6 7 , 1 68 F ederal D ev letler, b k z. Ç ek o slo v a k y a 1 2 7 , 1 4 7 , 1 5 0 , 160, 2 3 3 , 241 Lânder F rankfurt 16, 2 8 , 1 4 8 , 1 5 2 , 1 5 5 , 197 Frankfurt O k u lu 197 ç o c u k ö lü m ora n la n 109 Fransa 18, 19, 2 2 , 2 3 , 2 6 , 2 9 , 3 3 , 3 6 , ç o c u k su çlu la r 1 93, 2 0 3 3 9 , 7 8 , 8 2 , 1 0 7 , 1 0 8 , 1 1 0 , 1 15, 1 1 6 , 1 27, 1 3 1 -1 3 4 , 1 43, 1 44, 14 8 - 1 5 0 , 1 5 5 -1 6 3 , 1 6 7 , 1 6 8 , 1 70, 1 91, 1 78, 1 7 9 , 1 8 1 , 1 8 3 , 1 8 5 , 1 9 3 , 2 0 2 , 204, 240 216, 217, 218, 236, 246, 247 F re ik o rp s 5 8 -6 2 , 6 4 , 6 4 , 9 1 ,9 4 - 9 6 ,1 2 4 F ried rich W ilh e lm (B ü y ü k E lek tör) (1 6 4 0 -1 6 8 8 ) 21, 22, 24 işsiz lik 4 0 , 6 4 , 8 1 , 9 1 , 1 0 5 , 1 0 7 , 1 14, 1 1 7 , 1 2 5 -1 2 7 , 1 3 3 -1 3 6 , 1 3 9 , 1 66, 1 94, 2 0 5 , 2 0 9 , 2 1 2 , 2 2 2 , 2 3 1 , 2 3 6 , 237 ga zi d e m e k le r i 9 4 , ay nca bkz. S ta h lh elm İtalya 19, 7 4 , 1 0 8 , 1 27, 1 2 8 , 1 3 3 , 1 50, 160, G eçici Y etki K an u nu (1 9 2 3 ) 123 161, 167, 170, 233 ithalat 1 1 0 , 1 6 7 , 191 G eçici Y etki Y asası ( 1 9 3 3 ) 2 2 8 -2 3 0 g e n çler arasında su ç o ra n la n 193, a y rıc a b k z . ç o c u k su çlu la r Ju n k e r 2 3 , 2 4 , 1 4 8 , 1 7 2 -1 7 4 , 1 76, ay nca bkz. aristokrasi g e n e l o y h ak k ı 8 2 , 1 0 3 , 1 8 2 , 1 83, 2 0 4 , 2 41 K ahr, G u stav v o n 6 9 , 7 2 , 124 G essler, O tto 9 6 , 123 G o eb b els, J o se f 2 1 8 , 2 1 9 G roen er, W ilh e lm 3 7 , 4 2 , 5 3 , 5 4 , 5 6 , 210 , 211,221 G rosz, G eorge 1 9 8 , 1 99 K aiser 3 1 , 3 3 -3 7 , 4 7 , 4 8 , 5 1 , 8 1 , 8 2 , 87, 1 5 2 , 198 82, 87 K a is e rre ic h K app D arb esi (1 9 2 0 ) 3 8 , 6 6 , 6 8 , 7 5 , 1 17, 152 k arteller 1 30 H aase, H u g o 5 3 , 5 6 , 7 0 H a lk ın T em silc iler i K o n sey i 3 8 , 5 3 , 5 6 , 1 82 K asım D evrim i ( 1 9 1 8 - 1 9 1 9 ) 4 9 , 5 4 , 57, 74, 7 8 ,9 8 , 112, 145, 247 K ellogg-B riand P aktı 163 H arzburg C ep h esi 4 1 , 9 4 , 2 1 4 k en tleşm e 175, 189, 194, 2 0 2 , 2 0 3 , 2 1 6 H eid eg g er, M artin 197 K iel İsyan ı 5 0 H erder, J o h a n n G ottfried 25 K o m ü n ist Parti (K P D ) 3 8 , 3 9 , 4 2 , 6 0 , H in d en b u rg , P aul v o n 2 4 , 3 4 , 3 5 , 4 0 - 6 1 , 8 6 , 8 7 , 9 3 , 9 5 , 1 2 3 , 1 2 5 , 1 54, 4 2 , 4 8 , 1 0 0 , 1 4 5 , 1 6 0 , 1 6 5 , 1 66, 1 79, 2 0 7 , 2 0 8 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 5 , 2 1 6 , 1 68, 1 7 2 , 1 7 3 , 2 0 7 -2 1 1 , 2 1 4 -2 1 6 , 2 1 8 -2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 8 , 2 3 2 , 220, 221, 223, 224, 226, 227, 229, 232, 233, 237 h ip eren fla sy o n 9 5 , 1 0 5 , 1 0 6 , 1 1 1 , 1 14, 1 15, 1 1 8 , 1 1 9 , 1 2 0 , 1 2 2 , 1 2 3 , 127, 128, 1 3 8 , 1 3 9 , 1 5 6 , 1 7 6 , 2 1 2 , 2 31 H irsch feld , M agn u s 188 H itler, A d o lf 15, 3 9 , 4 2 , 4 7 , 6 8 , 7 1 -7 3 , 2 4 6 -2 4 8 K öln 4 7 , 1 5 8 , 1 59, 1 63, 2 1 7 K PD , bkz. K o m ü n ist Parti k ü ltü r 17, 2 4 , 2 6 , 2 7 , 3 1 , 7 7 , 7 8 , 8 4 , 9 1 , 9 7 , 9 9 , 1 2 1 , 1 7 1 , 1 8 8 , 1 9 6 , 1 97, 203, 235 kürtaj 1 8 8 8 2 , 9 0 , 9 1 , 9 6 , 1 0 8 , 1 2 0 , 1 2 4 , 1 35, 1 3 7 , 1 3 9 , 1 4 2 , 1 6 5 , 1 6 9 , 1 7 0 , 1 82, L ânder 1 9 8 , 2 0 5 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 1 7 -2 2 0 , 2 2 2 - L eh K oridoru 1 4 3 , 1 4 7 , 2 4 0 23 0, 232, 237, 245 , 24 6, 249 lib eraller 2 8 , 4 3 , 7 5 , 8 5 , 8 9 , 1 8 7 , 2 4 5 79, 80, 220, 227 H o h e n z o lle m m o n a rk ı 9 9 , 172 L ieb k n ech t, Kari 5 0 , 5 1 , 6 0 -6 2 h o m o s e k sü e llik 2 3 9 , 2 41 L loyd G eorge, D a v id 149 H u gen b erg, A lfred 4 1 , 8 9 , 9 0 L o c a m o A n tla şm a la n 4 0 , 1 6 0 , 1 62 L ondra 1 2 5 , 1 2 6 , 1 4 9 , 1 5 0 , 1 6 0 , 1 64 işçi sın ıfı 3 1 , 4 7 , 5 0 , 5 5 , 6 2 , 6 4 , 6 6 , 73, 7 8 , 8 5 -8 7 , 9 0 , 9 3 , 1 0 6 , 1 07, 1 12, 1 1 5 , 1 1 9 , 1 22, 1 2 7 , 1 3 4 , 1 36, 1 76, L ozan K on feran sı 127 L u d en d orff, E rich 3 4 , 3 5 , 4 8 , 7 1 , 73, 207 L u xem b u rg, R osa 5 0 , 6 0 -6 2 o ra n tılı tem siliy et 7 9 Orta S ınıflar 2 6 , 4 5 , 5 4 , 8 2 , 9 3 , 1 21, M altzan, A g o v o n 9 8 , 1 5 2 1 2 5 , 1 7 6 -1 7 8 , 2 0 2 , 2 1 7 , 2 4 5 , 2 4 6 , M arksizm 9 3 , 2 1 4 , 2 1 9 a y n c a b k z. M it t e h t a n d M arx, W ilh e lm 4 0 , 1 75, 2 0 7 , 2 4 9 M eissn er, O tto 2 0 8 , 2 1 1 , 2 2 4 ö rg ü tçü lü k 1 2 9 , 1 30 M erk ez Partisi 3 1 , 3 5 , 4 6 , 8 8 , 9 3 , 9 4 , 9 6 , 1 0 9 , 1 2 3 , 1 55, 1 8 1 , 1 8 3 , 2 0 6 210, 212, 221, 222, 229, 230, 245, M illetler C em iy eti 4 0 , 1 2 6 , 1 2 8 , 142, 144, 1 4 6 , 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 4 , 167 m illiy etçiler 2 7 , 2 8 , 7 3 , 8 9 , 9 0 , 9 4 , 125, 1 5 2 , 1 5 8 , 1 65, 1 6 9 , 1 7 0 , 1 87, a y rıc a b k z . A lm an N a sy o n a l H alk çı Parti 2 2 1 -2 2 7 , 2 3 2 , 2 4 9 100, 102, 156, 23 3, 245 146, 150, 164 p a rla m en to 2 8 -3 0 , 7 8 -8 0 , 9 2 , 9 3 , 1 75, 2 0 7 -2 1 1 , 2 1 3 , 2 2 2 , 2 2 4 , 2 2 6 -2 2 8 , 230, 231, 235, ay nca bkz. R eich stag P o lo n y a 1 4 3 , 1 4 7 , 1 5 0 , 1 5 3 , 1 5 4 , 160162, 1 7 6 , 1 77, 2 1 8 , 2 3 2 M it t e h t a n d Paris 2 1 , 3 3 , 3 5 , 7 4 , 1 35, 1 4 2 , 1 43, p a sif d iren iş 3 9 , 6 6 , 6 8 , 1 1 7 , 1 5 6 m illiy etçilik 2 5 -2 8 , 3 2 , 6 8 , 9 0 , 9 9 , m o d e rn lik 16, 18, 19, 1 0 7 , 1 7 2 , 1 78, 201, 170, para b irim in in ç ö k ü şü 7 2 246 221, P apen, F ranz v o n 4 2 , 9 1 , 1 3 8 , 16 8 - 203, 236 1 65, 1 7 0 , 2 3 3 Prusya 15, 19, 2 1 -3 0 , 3 2 , 3 4 , 4 2 , 4 8 , 58, 6 3 , 7 5 , 8 2 , 9 0 , 1 0 0 , 1 07, 1 22, 1 2 4 , 1 4 3 , 1 4 7 , 1 5 2 , 1 5 3 , 1 66, 1 72, M o sk o v a 8 6 , 8 7 , 1 53, 2 4 6 173, 175, 180, 183, 188, 200, 214, M u azzam E n fla sy o n 1 0 5 , 1 18, 2 2 1 ,2 2 2 , 2 2 5 , 2 2 7 , 2 2 9 , 2 3 0 1 27, 1 3 9 , a y rıc a b k z . e n fla sy o n , h ip eren fla sy o n . Rapallo A n tlaşm ası (1 9 2 2 ) 7 0 , 1 54, m uhafazakârlar 4 3 , 6 6 , 8 9 , 1 5 1 , 1 54, 227, 156 ra sy o n e lle şm e 1 2 9 , 1 8 3 , 1 86, 1 9 0 , 2 01 246 M ü ca d ele Birlikleri 9 4 , 2 2 0 , 2 2 6 M üller, H erm an n 4 1 , 1 3 6 , 1 5 5 , 2 0 8 , R athenau, W a lth er 3 9 , 6 0 , 7 0 -7 2 , 75, 9 4 , 9 8 , 1 0 0 , 155 refah d ev leti 8 1 , 8 2 , 9 7 , 1 0 9 ,1 1 2 , 1 13, 209, 249 M ü n ih 3 6 , 3 9 , 4 4 , 4 7 , 5 0 , 6 1 , 6 2 , 6 7 , 203, 239 R eich sb an k 6 6 , 1 07, 1 1 1 , 1 1 8 , 1 24, 7 0 -7 3 , 9 0 , 1 2 4 , 1 90, 196 M ü ttefik ler 2 0 , 2 6 , 3 2 , 3 4 -3 7 , 4 4 , 4 5 , 130, 135 4 8 , 6 2 , 7 0 , 1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 3 , 1 1 6 , 125- R eich sb an n er 9 4 , 9 5 , 9 8 , 101 1 2 7 , 1 3 6 , 1 3 9 , 1 4 1 -1 5 5 , 1 5 8 , 1 60, R eichsrat 7 8 , 8 0 , 101 1 6 1 , 1 6 3 , 1 6 6 , 168 R eich stag 3 0 , 3 3 , 3 8 -4 2 , 4 4 , 4 6 , 4 8 , 5 1 -5 3 , 6 6 , 6 7 , 7 0 , 7 1 , 7 8 -8 1 , 8 3 -8 9 , N a sy o n a l S o sy a list A lm an İşçi Partisi (N S D A P ) 3 9 , 4 0 , 4 2 , 9 0 , 9 1 , 9 3 , 1 35, 2 1 1 , 2 1 3 -2 1 9 , 2 2 1 -2 2 3 , 2 2 5 , 226, 2 2 8 , 2 2 9 , 2 3 2 , 2 4 6 -2 4 9 N a ziler 4 1 , 7 2 , 8 7 , 9 0 , 9 1 , 9 3 , 9 5 , 9 6 , 1 02, 1 2 7 , 1 37, 1 41, 1 6 5 , 1 7 0 , 1 76, 1 7 8 , 2 1 2 -2 1 4 , 2 1 6 -2 2 4 , 2 2 6 -2 3 0 , 232, 233, 237, a y rıc a b k z . N a sy o n a l S osyalist A lm a n İşçi Partisi N o sk e , G u stav 5 6 , 5 7 , 6 0 , 6 2 , 6 5 , 9 6 9 1 , 1 0 1 -1 0 3 , 1 2 6 , 1 5 7 , 1 65, 1 83, 2 0 6 , 2 0 8 , 2 1 0 -2 1 2 , 2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 5 2 3 0 , 2 3 2 , 2 3 6 -2 3 8 , 2 4 5 -2 4 8 R eich sw eh r 4 0 , 5 6 , 5 7 , 6 4 , 6 6 , 6 7 , 6 9 , 124, 1 5 2 -1 5 4 , 1 6 0 , 1 6 1 , 1 73, 1 74, 2 1 1 ,2 2 0 , 2 2 4 , 2 3 0 R en B ö lg esin in işg a li 1 1 3 , 1 63, 166 R en ten m ark 4 0 , 1 2 3 , 1 2 4 , 177 R uhr Krizi 7 5 , 8 3 , 1 1 9 , 1 3 9 , 1 58 R us D evrim i 4 6 , 5 0 R usya 2 7 , 3 2 , 3 5 , 7 4 , 1 0 8 , 1 4 6 , 1 48, 1 5 2 -1 5 4 , 1 6 0 -1 6 2 1 70, 2 0 6 , 2 08, 240 , 249 su b aylar 4 9 , 5 0 , 5 3 , 5 7 , 6 4 -6 6 , 6 8 , 75, 8 9 , 1 4 4 , 1 5 4 , 1 7 2 -1 7 4 , 2 0 2 , 2 3 0 , Saar 1 1 0 , 1 4 4 , 189 S ak son ya 2 1 , 3 0 , 3 9 , 7 2 , 8 6 , 9 5 , 123 savaş tazm inatları 1 1 0 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 16, 1 2 5 -1 2 7 , 1 3 1 , 1 3 2 , 1 3 4 - 1 3 6 ,1 3 8 , 232, 237 su ç 7 0 , 1 2 2 , 1 3 5 , 1 3 8 , 1 4 2 , 1 4 4 , 1 49, 1 50, 1 5 2 , 1 7 9 , 1 9 3 -1 9 6 , 1 99, 2 0 3 , 2 4 0 , 241 1 39, 1 4 4 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 1 , 1 5 3 , 1 5 5 158, 1 6 3 -1 6 8 , 1 7 0 , 2 3 6 , 2 4 0 “Şalgam k ış ı” 4 5 S ch a ch t, H jalm ar 1 2 4 S ch eid em a n n , P h ilip p 3 8 , 4 8 , 5 1 -5 3 , 63, 70, 8 5 , 249 T h ü rin g en 3 9 , 6 3 , 7 2 , 8 6 , 9 5 tiyatro 5 5 , 1 9 8 , 2 0 4 , 2 3 9 S ch leich er, Kurt v o n 4 2 , 5 6 , 1 38, 1 54, 169, 211, 212, 214, 220, 221, 224227, 232, 249 Seeckt, H ans v o n 4 0 , 1 2 3 , 1 2 4 , 1 5 2 , 1 6 1 se k s işç iliğ i/F u h u ş 1 2 2 , 1 8 7 , 1 8 8 , 1 93, U fa 192 U lu sa l Liberal Parti 8 5 , 1 5 7 U lu sa l M eclis 2 8 , 3 8 , 5 2 , 5 3 , 5 5 , 6 3 , 75, 80, 98 1 9 4 , 1 9 9 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 41 se n d ik a la r 3 8 , 4 6 , 4 8 , 5 4 , 5 5 , 7 0 , 8 7 , Ü ç ü n c ü R eich 17, 1 4 1 , 2 3 5 , 2 3 9 9 3 , 9 5 , 1 0 1 , 1 0 9 , 1 1 5 , 1 1 9 , 129, 176, 178, 186, 194, 209, 21 7, 230, 2 4 5 -2 4 7 V e m u n ft re p u b U k a n e r sırttan b ıçak lam a m iti 1 45 sin em a 15, 1 1 9 , 1 8 4 , 1 9 1 , 1 92, 197, 198, 202, 204 siy a si K ü ltü r 3 1 , 7 7 , 7 8 , 8 4 , 9 1 , 9 2 , 9 7 , 205, So ndenv eg v erg ilen d irm e 3 0 , 1 1 0 ,1 1 1 97 V ersa illes A n tla şm a sı 3 8 , 5 8 , 6 3 , 6 4 , 6 8 , 6 9 , 8 7 , 9 0 , 1 1 3 , 1 4 1 , 1 4 2 , 1 45, 1 4 8 , 1 5 0 -1 5 6 , 1 5 8 , 1 6 3 , 1 6 9 ,1 7 3 , 240 206, 231, 235 V o lk s g e m e in s c h a ft 18, 19, 9 9 , 2 4 0 V û lk is c h e 33 68, 90, 91, 206, 248 S osyal D em o k ra t Parti (S P D ) 3 1 , 3 3 , 38, 39, 41, 48, 50, 51, 53, 55, 62, 6 3 , 66, 6 7 , 72, 8 2 , 8 5 , 8 7 , 9 3 ,9 5 , 1 0 9 , 1 2 3 , 1 25, 1 3 6 , 1 7 4 , 1 8 0 , 2 0 1 , 2 0 6 -2 1 2 , 2 1 5 , 2 1 6 , 2 2 0 -2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 8 , 2 3 1 , 2 4 5 , 2 4 7 -2 4 9 so sy a l yardım lar 1 3 5 , 1 3 7 , 1 7 7 , 1 81, 1 85, 2 0 9 , 2 3 6 W a ll Street’in Ç ö k ü şü 4 1 , 1 3 2 , 1 33, 209, 213 W eim ar A nayasası 3 8 , 6 7 , 7 8 , 8 1 , 8 2 , 101, 112, 172, 182, 245 W estarp , C u n o v o n 8 9 , 9 0 W ilso n , W o o d r o w 3 7 , 1 4 6 , 147 W irth , J o se f 1 5 5 , 1 5 8 , 2 4 9 S parta kistler 3 8 , 5 0 , 5 4 , 5 5 , 6 0 , 74, 246 SSCB 3 9 , 2 4 6 S ta h lh elm 9 4 , 1 6 5 , 2 0 8 , 2 1 4 , 2 1 5 Y ahudi k arşıtlığı 9 0 , 9 1 , 1 1 5 , 2 4 6 Y ahudiler 1 5 , 3 9 , 7 0 , 9 0 , 9 1 , 1 0 1 , 1 15, 147, 246 S tin n es, H u g o 3 8 , 5 4 , 1 1 9 , 179 “Y eni K adın” 1 8 4 , 1 8 5 , 2 0 2 , 2 0 3 S tin n es-L eg ien Paktı 5 4 , 1 1 9 , 179 Y en i N e s n e llik 1 9 8 , 1 99 S tr esem an n , G u stav 3 9 -4 1 , 8 5 , 8 8 , 9 6 , Y o u n g P la n ı ( 1 9 2 9 ) 4 1 , 9 0 , 9 4 , 1 26, 1 0 0 , 1 0 2 , 1 2 3 , 1 2 5 , 1 5 6 -1 6 6 , 169, 164, 165, 167, 213 I le t iş im 'd e n Deri. JÜRGEN KOCKA - ALLAN MITCHELL 19. Yüzyıl Avrupası'nda Burjuva Toplumu Çe v i r e n U YG U R K O C A B A ŞO Ğ L U • 440 sa y f a Bu r ju v azi ke n d i su r e t in d e b ir A v r u p a y ar at ıp so syal sın ıf lar ar asın d ak i ilişkileri d ö n ü şt ü r ü r k e n b ir y an d an ke n d i var lığın ı ve m eşr u iye t in i gü v e n ce alt ın a alm ayı d i ğe r y a n d a n d a b u n u t ü m k am u sal alan a JO r g e n k o c k a / A l l a n M i t c h e l l 19. Y Ü ZY IL AVRUPASI’NDA Bu r j u v a T o p l u m u yaym ayı n asıl b aşar d ı? Jü r ge n Ko ck a ve A lla n M it ch e ll' in d e r led ikler i 1 9 . Y ü z y ıl A v r u p a s ı ' n d a B u r j u v a T o p l u m u b u so r u lar ın cev ap lar ın ı ar ıyor . A lm a n y a' y ı m er k e ze alıp , In gilt e r e , Fr an sa, İt alya, Ru sy a, M acar ist an ö r n e kler iyle k ar şılaşt ır ar ak b u r ju v a k ü lt ü r ü n ü n v e o r t a sın ıf lar ın o r t aya çık ışın ın izler in i sü r en m et in ler , siyase t , h u k u k , cin siye t , e k o n o m i, iş ah lâk ı, çalışm a h ayat ı, p r o let ar ya, e ğit im , m ü lkiy et , d ü ello , o n u r , k am u sa ğl ığı gib i f ar klı o d ak la r d an m eseleyi ele alar ak , A v r u p a ' d a t o p lu m sal h ayat ın n asıl esaslı b ir d e ği şi k liğe u ğr ad ığın ı g ö zle r ö n ü n e seriyor. “A v r u p a t o p l u m u , 1 8 . y ü z y ıl ın s o n l a r ı n d a n b e r i , d i n a m i z m i n i o r t a s ın ıf ın ü s t l e n d i ğ i , b i r d ö n ü ş ü m d e n g e ç m i şt i r . A n c a k b u t o p l u m s a l k a t e g o r i y i t a n ım l a m a k b i r m u a m m a o l a r a k o r t a d a d ır . Ta m o l a r a k k i m l e r o r t a s ı n ı f s a y ıl ır ? N e g i b i n i t e l i k l e r i p a y l a ş ır l a r ? O r t a k b i r k ü l t ü r t a r a f ın d a n m ı t a n ım l a n ır l a r ? G e r ç e k t e o n l a r ı b a ş k a l a r ın d a n a y ır a n n e d i r ? Z a m a n iç in d e e v r im le şe n A v r u p a u lu sla r t o p lu lu ğ u iç i n d e o r t a k e t k il e r i n e o l m u şt u r ? " - JÜ R G E N K O C K A / A L L A N M I T C H E LL İle t iş im 'd e n GEORGE RUDE Fransız Devrimi Çe v i r e n A Lİ İ H SA N D A LG IÇ • 2 8 4 sa y f a 1 7 8 9 yılın d a n e d e n A v r u p a ' n ın b aşk a bir y e r in d e d e ğil d e Fr a n sa' d a d evr im o ld u ? Ge o r ge Ru d e , b u t e m e l so r u d an y o la çıkar ak n er ed e yse t ü m d ü n y a t ar ih in i et kileye n ve siyaset in i y e n id e n şe k illen d ir en Fr a n s ız G E O R C E R U D f, F R A N S IZ D E V R İM İ D e v r i m i ' n i d er in likler iyle ele alıyor. Ru d e kr al, sar ay, ar ist o kr asi, b u r ju v azi, d in ad am lar ı, h alk y ığın lar ı, ask er le r ve A y d ın l an m a d ü şü n ce ler i ar asın d ak i ge r ilim ler i, it t if aklar ı ve çö zü lm ele r i n e t b içim d e o r t aya ko yu yo r . Ö t e y an d an d ev r im in n isp e t en a z ele alın an " h a lk h ar eket ler i" b o y u t u n a d a ö zellik le e ğile r e k , sır ad an Fr an sız v at an d aşlar ın ın d e vr im le k u r d u ğ u ilişkiyi, d avr an ışlar ın ı d a so m u t laşt ır ıyo r . Fr an sız De vr im i' n in et kileyici b ir p an o r am asın ı çize n , b ü y ü k r esm e b akar ke n ar k a d a y at an in ce d e t ay lar ı g ö z ar d ı e t m e y en , k ap sam lı bir çalışm a... " . . . Fr a n s ız D e v r i m i ö t e k i d e v r i m l e r l e k a r şıl a ş t ır ıl d ığ ın d a ç o k d a h a i l e r i g i t m i şt i . B u i l e r i g i d i ş o n u n s a d e c e d a h a ş i d d e t l i , d a h a r a d i k a l , d a h a d e m o k r a t , d a h a u z u n s ü r e l i o l m a s ın d a d e ğ i l , a y n ı z a m a n d a , A v r u p a v e A m e r i k a n d e v r im le r i n d e h i ç s ö z ü e d ilm e y e n so r u n la r a v e s ın ıf a y ır ım l a r ın a y e r v e r m e s i n d e g ö r ü l m e k t e d i r . . . " - G EO R G E RU D E Ile t iş im 'd e n KUDRET EMİROĞLU Kısa OsmanlıTürkiye Tarihi Padişahlık Kültürü ve Demokrasi Ülküsü 541 sa y f a Tü r k iy e ' n in " m ü lk " v e ik t id ar y ap ısın ın m u f assal b ir t ar ih i. O sm an lı d e vlet in in ve k im liğin in o lu şu m u n d an , Cu m h u r iy et in " devlet i k u r t ar m a" d avası p e şin d e ki in şa sü r e cin e ... Bild iğim iz, b ild iğim izi K u d r e t Em i r o ğ l u K IS A O S M A N L I-T Ü R K İY E T A R İH İ P A D İŞ A H L IK K Ü L T Ü R Ü V E d ü şü n d ü ğ ü m ü z h e r şeye d ö n ü p y e n id e n D EM O KRASİ Ü LKÜ SÜ b ak an eleşt ir el b ir n azar la. Tü r k iye , in san lar ın " siyaset en ve ay m azlık la " ö ld ü r ü lü p d u r d u ğu b ir ü lke o lm a k t a n n asıl çıkar ? Tar ihe d e v let zav iy e sin d e n d e ğil " aşağıd ak ile r in " h izasın d an b ak an t ar ih çi Ku d r e t Em ir o ğlu , De m o k r asi Ü lkü sü p e şin d e , n er ed e yse e zele b e d b ir Pad işah lık Kü lt ü r ü ' n ü n t ah lilin i yap ıyo r . " Si y a s e t t o p l u m s a l , s ın ıf s a l b i r z ıt l a ş m a ve m ü c a d e le b iç im le r i ü r e t m e k y e r in e , m e r k e zî ik t id a r a y ö n e le n k a d r o t a r a f ın d a n y ü r ü t ü l e n t a k t i k o l d u ğ u n d a n , k a d r o t o p l u m a k a r şı r ü ş v e t ç i l i k g ö r e v in i y e r i n e g e t ir m e k t e zo r la n a c a k v e d a im a k o le k t if ö n d e r lik k i ş i l i k k ü l t ü n e - p a d i ş a h a - d ö n ü ş e c e k t i r v e m u h a l i f l e r h a i n o l a c a k t ır . T a n zi m a t ç ıl a r , M e şr u t i y e t ç i l e r , K e m a l i s t l e r v e İ sl a m c ıla r , i k t i d a r d e ğ i l d i r ; k e n d il e r in i d e ik t i d a r d e ğ i l ik t id a r a e l k o y a n k a d r o o la r a k g ö r ü r le r , ç ü n k ü h a l k ' d e v l e t s i y a s e t i n i n ' d ış ın d a d ır " - K U D R E T EM İRO Ğ LU İletişim'den SUAVİ AYDIN - YÜKSEL TAŞKIN 1969'tan Günümüze Türkiye Tarihi 5 5 5 sa y f a 1 9 6 0 ' t a n G ü n ü m ü z e T ü r k i y e Ta r ih i, ge n e llik le t ar ih y azım ı ge le n e ğin in kap sam lı 1960'TAN' g C n OMGZF. b ir şe kild e e ğilm e d iği b ir d ö n e m in t ar ih in i an lat ıyo r . Dar b e, m ilit ar izm , so l, m illiyet çilik, Kü r t m eselesi ve siyasal Islâm gib i belir leyici b aşlık lar ın y an ı sıra, k it ap t a 1 9 6 0 -2 0 1 4 ar asın d a y aşan an siyasi, ikt isad i, t o p lu m sal ve kü lt ü r el d ö n ü şü m le r e , ö n e m li e şikler e TÜRKİYE TARİHÎ III t w * 1 d e ye r ver iliyor . Çeşit li ku r u m , t ar t ışm a ' •. 'w ya d a çat ışm alar ın o r t aya çık t ığı t ar ih sel d ö n e m e çle r e ö zellik le işar et ed iliyo r ; o laylar ın t ar af lar ı, ö n e çıkan ak t ö r le r resm i t a m a m la m a k ü ze r e sah n e d e k i yer ler ini alıyo rlar. Gaze t e , d e r gi ar şivler i, gü n lü k gazet e le r , an ılar , k u r u m sal t ar ih le r ve d ö n e m in ayr ın t ılar ın a açık lık ge t ir e b ile ce k ar aşt ır m alar m e t in d e k u t u lar o lar ak ye r alıyo r ve ayrı ayrı o k u n ab ile ce k birer r e f er an s o luşt u r u yo r . “B u k i t a b ın o r t a y a ç ık ış ın d a h a c i m l i b i r k ü l l i y a t ın v a r l ığ ı k a d a r , o y ıl l a r d a y a ş a n a n l a r d a n a r t a k a l a n d e n e y i m l e r d e ö n e m l i r o l o y n a d ı. Z i r a p e k ç o k d ö n e m e a i t t a r ih m e t in le r i n d e n f a r k lı o la r a k , b u k it a b a k o n u o l a n o l a y l a r , k i ş i l e r v e k u r u m l a r b ü y ü k ö l ç ü d e b i z i m ç a ğ d a ş l a r ım ız . . . D o l a y ıs ıy l a b u d ö n e m i n ’t a r i h ' i , a y n ı z a m a n d a b i r d e n e y i m l e r , g ö z l e m l e r t a r ih id ir ve b u ç e r çe v e d e b izim ' ö n e m l i g ö r d ü k l e r i m i z ' i n , ‘b e l i r l e y i c i s a y d ık l a r ım ız ' ın t a r i h i o l u y o r . B a şt a d e ğ i n i l e n k a y g ı v e ç a b a l a r e s a s o l m a k k a y d ıy l a , b u b a k ı m d a n b i z i m k a l e m e a l d ığ ım ız m e t i n , t a r ih y a z ıc ıl ığ ı b a k ı m ın d a n ö n e m l i a v a n t a j l a r s a ğ l a y a b i l e c e k b i r y a z m a ve g ö r m e b i ç i m i i m k â n ın ı k u l l a n m a k t a d ır . " - SU A V İ A Y D I N / Y Ü K SE L T A ŞK I N iletişim