Yrd. Doç. Dr. Il KARATUNA Prof. Dr. Pnar TINAZ YERNDE PSKOLOJK TACZ SALIK SEKTÖRÜNDE KESTSEL BR ARATIRMA TÜRK- Türkiye çi Sendikalar Konfedarasyonu Bayndr Sok. No: 10 Yeniehir – Ankara Tel : (0.312) 433 31 25 (4 hat) Fax : (0.312) 433 68 09 – 433 85 80 http://www.turkis..org.tr e-mail : turkis@turkis.org.tr ubat 2010 ISBN : Bask : Ziraat Gurup Matbaaclk A.. Tel : (0.312) 384 73 44 - 45 Sevgili babam Mustafa Birik’in ansna, Il ÇNDEKLER ÇNDEKLER................................................................................... V TABLOLAR VE EKLLER.............................................................. IX KISALTMALAR................................................................................ XI ÖNSÖZ............................................................................................... XIII GR................................................................................................... 1 BRNC BÖLÜM YERNDE PSKOLOJK TACZ OLGUSUNUN AÇIKLANMASI I. yerinde Psikolojik Tacizin Kavramsal Çerçevesi.................. 7 A. yerinde Psikolojik Tacizin Tanm............................ 7 B. yerinde Psikolojik Tacizle Benzer Kavramlarn Açklanmas..................................................................... 17 1. yerinde Çatma....................................................... 18 2. yerinde Cinsel Taciz................................................ 19 3. yerinde iddet.......................................................... 21 4. yerinde Saldrganlk............................................... 22 C. yerinde Psikolojik Tacizin Taraflar.......................... 24 1. Tacize Maruz Kalan Taraf.............................................. 24 2. Uygulayan Taraf............................................................ 26 3. Tank Olan Taraf............................................................ 30 D. yerinde Psikolojik Taciz Davranlar....................... 32 E. yerinde Psikolojik Tacizin Uygulama Türleri.......... 35 II. yerinde Psikolojik Tacizin Yaygnlna likin Veriler…... 39 A. yerinde Psikolojik Tacize Maruz Kalma Oran ve Risk Gruplarna likin Veriler..................................... 39 B. yerinde Karlalan Psikolojik Taciz Davranlarna ve Türlerine likin Veriler................ 51 III. yerinde Psikolojik Taciz Süreci.............................................. 55 A. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinin Aamalar......................................................................... 55 B. yerinde Psikolojik Taciz Sürecini Hazrlayan Faktörler........................................................................... 58 1. Çevresel Faktörler.......................................................... 58 2. Bireysel Faktörler ........................................................... 64 C. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinin Etkileri............... 70 1. Bireye Etkiler ................................................................. 70 2. Kuruma Etkileri.......................................................... 80 3. Ülke Ekonomisine ve Toplum Etkileri.................... 86 D.ȱGóyerindeȱPsikolojikȱTacizȱSürecininȱÖnlenmesiȱveȱȱȱȱ DurdurulmasÍ..................................................................ȱ 88 1. Bireysel Mücadele....................................................... 88 2. Kurumsal Mücadele................................................... 94 3. Sendikal Mücadele..................................................... 101 4. yerinde Psikolojik Tacize likin Düzenlemeler.. 104 a. Ulusal Düzenlemeler.............................................. 105 b. Uluslararas Düzenlemeler.................................... 110 KNC BÖLÜM BR TIP FAKÜLTES HASTANESNDE ÇALIAN ASSTAN DOKTOR VE HEMRELERN YERNDE PSKOLOJK TACZE YÖNELK ALGILARI ÜZERNE BR ARATIRMA I. ARATIRMANIN KONUSU....................................................... 112 II. ARATIRMANIN AMACI VE ÖNEM.................................... 114 III. ARATIRMANIN PROBLEM................................................. 115 IV. ARATIRMANIN YÖNTEM................................................... 116 V. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI........................................ 119 VI. ARATIRMANIN BULGULARI.............................................. 120 A. yerinde Psikolojik Tacize Maruz Kalma Oranna likin Bulgular............................................................... 120 B. yerinde Psikolojik Taciz Davranlarna likin Bulgular............................................................................ 124 C. Tacizciye ve Taciz Türlerine likin Bulgular........................................................................... 125 D. yerinde Psikolojik Taciz Sürecini Hazrlayc Faktörlere likin Bulgular............................................ 130 1. Bireysel Fatörler.......................................................... 131 2. Kurumsal Faktörler.................................................... 132 E. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinin Aamalarna likin Bulgular............................................................... 135 1. Çatma Ortam........................................................... 136 2. Sabr Taran Davranlar.......................................... 138 3. Bireysel Sal ve Çevreyi Tehdit........................... 140 4. Bireysel Tükenme....................................................... 145 5. ten Ayrlma – Tacizi Durdurma............................ 146 F. yerinde Psikolojik Taciz Sürecine ‘’Kast’’ Faktörüne likin Bulgular............................................ 148 G. yerinde Psikolojik Taciz Sürecine Taraf Olanlarn Özelliklerine likin Bulgular........................................ 149 1. Tacizci Tipleri.............................................................. 151 2. Tank Tipleri................................................................. 153 3. Madur Özellikleri..................................................... 154 H.  Yerinde Psikolojik Taciz Sürecinde Verilen Tepkilere likin Bulgular.............................................. 155 1. Sürecin Balangcnda Verilen Tepkiler.................. 157 2. Sürecin lerleyen Aamasnda Verilen Tepkiler.... 158 3. Süreci Sonlandran Tepkiler..................................... 162 VII. ARATIRMA BULGULARININ DEERLENDRLMES. 164 SONUÇ............................................................................................... 183 SONSÖZ............................................................................................. 190 KAYNAKÇA..................................................................................... 193 EKLER................................................................................................ 219 TABLOLAR VE EKLLER Tablo 1. yerinde Psikolojik Tacize likin Literatürde Kullanlan Baz Sözcükler ve Tanmlar……………………...16 Tablo 2. Tacizcinin Söyledikleri ve Söylemek stedikleri…….…..28 Tablo 3. Avrupa’da Cinsiyete Göre yerinde Psikolojik Tacize Maruz Kalma Oran……………….…………………..…....49 Tablo 4. Dava Konusu Olan Bir Psikolojik Taciz Vakasnn Kurumsal Maliyeti…………………………………………………...…84 Tablo 5. yerinde Psikolojik Taciz Nedeniyle ten Ayrlmann Kuruma Maliyetinin Hesaplanmas……….85 ekil 1. Durumsal Hiyerari emas……………………………….……...101 ekil 2. Katlmclarn Ölçek Planna Göre Dalm………...…...122 Tablo 6. Farkl Yöntemlere Göre Belirlenen yerinde Psikolojik Taciz Oran…………………………………………….…123 Tablo 7. yerinde Psikolojik Taciz Maduruna ve Uygulaycsnn Cinsiyetine likin Bilgiler……………...126 ekil 3. yerinde Psikolojik Taciz Davranlarna Maruz Kalanlara Göre Tacizcinin Pozisyonu……………………....127 ekil 4. yerinde Psikolojik Taciz madurlarna Göre Tacizcinin Pozisyonu…………………………………….……….…128 ekil 5. yerinde Psikolojik Taciz Davranlarna Maruz Kalanlarn Meslei ve Davranlar Yöneltenlerin Pozisyonu...…………………………………………………………...….128 ekil 6. yerinde Psikolojik Taciz Davranlarna Maruz Kalanlarn Cinsiyeti ve Davranlar Yöneltenlerin Pozisyonu...…………………………………………………...………….129 Tablo 8. yerinde Psikolojik Taciz Madurlarnn Olumsuz Davranlara Maruz Kalma Süresi…………………………....130 Tablo 9. yerinde Psikolojik Taciz Madurlarn Taciz Edenlerin Says…………………………………………………………130 Tablo 10. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinde Verilen Bireysel Tepkiler…………………………………………………...…..156 ekil 7. yerinde Psikolojik Taciz Sürecini Açklayan Bir Model Önerisi…………………………………………….……………..174 KISALTMALAR AB: Avrupa Birlii ABD: Amerika Birleik Devletleri CEEP: European Centre of Employers and Enterprises Çev: Çeviren Ed: Editör ETUC: European Trade Union Confederation EU: European Union HEFCE: Higher Education Funding Council for England HEFCW: Higher Education Funding Council for Wales ICN: International Council of Nurses ILO: International Labor Office K: Katlmc KOB: Küçük ve Orta Büyüklükteki letmeler LIPT:Leymann Inventory of Psychological Terrorization m.: Madde MÜTF: Marmara Üniversitesi Tp Fakültesi NAQ: Negative Acts Questionnaire NHS: National Health Service PSI: Public Services International SHEFC: The Scottish Higher Education Funding Council SPSS: Statistical Package for Social Sciences SSK: Sosyal Sigortalar Kurumu TUC: Trades Union Congress UAPME: European Assosiation of Craft, Small and MediumSized Enterprises UÇÖ: Uluslararas Çalma Örgütü IX UMIST: University of Manchester Institute of Science and Technology UK: United Kingdom US: United States WHO: World Health Organization WHS: Work Harassment Scale YTL: Yeni Türk Liras X ÖNSÖZ yerinde psikolojik taciz, günümüzde hem bireysel hem kurumsal düzeyde büyük tehlike arz eden temel örgütsel bir sorun haline gelmitir. Bu sinsi iddet örüntüsünün iyerlerinde yaanma sklnn eski zamanlardan beri çok yüksek olmasna karlk sosyal bilimciler, çalma yaamnn bu ahlak d acmasz olgusunu ele almak ve bu konuda aratrmalar yapmakta geç kalm olsalar da, son yllarda konuyla ilgili olarak yaplan aratrmalarn saysndaki art, adeta bu gecikmeyi telafi etmeye yönelikmi izlenimini yaratmaktadr. Bu kitabn yayn dünyasna kazandrlmasndaki amacmz, iyerinde psikolojik taciz konusunda ayrntl bilimsel bilgilerin sunulmas yannda, iyerinde psikolojik tacizin en fazla uyguland sektörlerden biri olan salk sektöründe yaplm kesitsel bir çalmaya ilikin istatistiksel ve betimsel verilerden söz ederek konuya ilikin Türkçe literatürün zenginlemesine faydal olabilmektir. Alman aratrmac Leymann’n, iyerlerinde yaanan psikolojik taciz olgularnn farkl bilimsel arenalarda incelenmesi gerektiini ilk kez öne süren kii olduu, tüm sosyal bilimciler tarafndan kabul edilmektedir. Leymann, bu iyeri olgusuna, hayvan davranlarnn incelenmesinde kullanlan ve ”toplu halde yaayan hayvanlarn kendilerine saldran daha güçlü bir hayvan kaçrtmak veya aralarndaki en çirkin ve zayf olan yiyeceksiz içeceksiz brakarak daha güçsüz klmalar ve nihayet dar atmalar” eylemini tanmlayan “mobbing” sözcüünü, ad olarak uygun görmütür. Mobbing, bir ya da birden fazla bireyin, hedef aldklar bir baka bireyi, ona kar sergiledikleri dümanca ve ahlak d davranlarla sistematik olarak taciz etmeleri anlamn tayan bir süreçtir. Arkasndan çevrilen dolaplarla ve yüzüne kar söylenen eletiri ve suçlamalarla kendi iradesi dnda zayf, korumasz ve güvensiz bir konuma getirilmeye çallan kurban birey, bir süre sonra kendisine yöneltilen saldrlara kar koyamaz hale düer. Alglamakta ve daha sonra anlayp da nedenini bulmakta zorluk çektii olaylarla karlamaya balar; nedenini anlayamad veya i ortamnda yaadklaryla ilikilendiremedii fiziksel ve psikolojik rahatszlklarla karlar; yanndaki kiilerin saysnn gittikçe azaldn hisseder; tüm olumsuzluk ve aksiliklerin nedenini kendinde arar; özgüven ve özsaygsn yitirir; içine kapanr; yalnzdr… Bir iyerinde yaanan psikolojik taciz olgusunun hem bireysel düzeyde hem de örgütsel ve sosyal balamda son derece ar sonuçXI lar vardr. Salk harcamalar, ie gelmeme ve iten ayrlmalarda art; i doyumu ve çalma huzurunda azalma; verimde düü; kurumun isim ve saygnlnn zarar görmesi balca örgütsel sonuçlardr. Yaanan fiziksel ve psikolojik salk sorunlar, ekonomik zorluklar, özgüven ve özsaygnn yitirilmesiyle birlikte genel itibarn kayb ve ie yaramayan insan olma endiesi; ileri ve ar olgularda intihar eilimi ise, iyerinde psikolojik tacizin bireysel sonuçlar olarak karmza çkabilir.  dünyasnn bu sinsi oyundan kendisini koruyabilmesi için öncelikle konuya ilikin doru bilgilendirme salanmas ve böylelikle farkndaln arttrlmas hususlarnda srarc ve gerçekçi davranlmaldr. Bu noktada kesinlikle uzmanlam bir müdahale modelinin harekete geçirilmesi, aciliyet ve zorunluluk arz etmektedir. Sendikalarn, çalma bar ve huzurunun salanmasnda içiiveren ilikileri balamnda etkin bir görev üstlendikleri düünüldüünde, çok ar psiko-sosyal ve ekonomik sonuçlar douran bir ayrmclk davran olarak kabul edilebilecek iyerinde psikolojik tacizin önlenmesinde veya sürecin mümkün olan en az zararla sonlanmasnda önemli rol oynadklar, konuya ilikin uzmanlarn yetitirildii, acil yardm birimlerinin oluturulduu, hukuki düzenlemelerin yaplp yürürlüe konduu ülkelerdeki uygulamalarla sabittir. Çalan insann kiilik ve meslek onur ve haklarna acmasz sinsi saldr eklinde gelien ahlak ve hukuk kurallarna smayan iyerinde psikolojik taciz olgusunun sendikalar açsndan önemini anlamakta gecikmeyen Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu, Yrd. Doç. Dr. Il Birik Karatuna’nn Doktora çalmasndan yola çkarak birlikte hazrladmz bu kitab, sendikal yaynlar balamnda yaynlamakla, iyerinde psikolojik tacizin önlemesi ve mücadelede ülkemizde sendikalar açsndan bir ilke imza atm bulunmaktadr. Kitabn basmn salayan Türkiye çi Sendikalar Konfederasyonu Bakan Sayn Mustafa Kumlu’ya ve deerli yönetim kurulu üyelerine, Genel Sekreter Yardmcs Sayn Dr. Naci Önsal’a, kitabn tasarmn titizlikle gerçekletiren Sayn Münir Güran’a ve emei geçen tüm basm çalanlarna teekkür ederken, çalmamzn, Türk içi ve iveren dünyasna yararl olmasn ve amacna ulamasn diliyorum. Prof. Dr. Pnar TINAZ, Anadoluhisar, Ocak 2010 Il Birik, “yerinde Psikolojik Taciz: Bir Tp Fakültesi Hastanesinde Çalan Asistan Doktor ve Hemirelerin Alglar Üzerine Bir Çalma” (Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009) XII GR Aalanma, haksz suçlanma, uygunsuz akalara veya eletirilere maruz kalma, dlanma, hakarete urama gibi istenmeyen, rahatsz edici, ahlaka smayan söylem ve davranlar… Pek çok çalan, iyerinde zaman zaman bu gibi durumlarla karlar. Bu tarz davranlar, belirli bir süre ve sklkla sergileniyorsa ve davranlar uygulayan ile hedef olan taraflar arasnda açk bir güç eitsizlii var ise, sonuçlar, hem kurum hem çalanlar açsndan olumsuz baka bir olgudan söz etmek gerekir. Bu tanmlanan olgu, ‘iyerinde psikolojik taciz’dir. yerinde bir veya daha fazla kiinin genellikle bir kiiye yönelttii, uzun süreli ve tekrar eden olumsuz davranlarla açklanan psikolojik taciz olgusu, ahlak d olumsuz davranlarn kurban seçilen belli bir kiiye yöneltilmesiyle balayan; o kiinin tükenmesi ve genellikle iten ayrlmas ile son bulan; kurum ve dier çalanlarn da, olumsuz tarzda etkilendii bir süreci ifade eder. yerinde yaanan bu tür skntlar çalma yaamnn balangc kadar eski olsa da, iyerinde psikolojik taciz olgusu, ilk olarak Amerikal psikiyatrist Caroll M. Brodsky’nin 1976’da yaynlanan ‘Taciz Edilen çi’ (The Harassed Worker) 1 isimli kitabnda tanmlanmtr. Söz konusu eserde iyerinde psikolojik taciz, çalanlarn hiyerarik pozisyonlarndan bamsz olarak iyerinde, meslektalar veya üstleri tarafndan sistematik olarak taciz edilmesi ve kötü davranlara maruz braklmas olarak tanmlanmtr 2. Ancak, bu klavuz niteliindeki kitap, yaynland dönemde akademik çevrede fazla dikkat çekememi, konuya ilikin bilimsel çalmalara, Alman kökenli sveçli psikolog ve psikiyatrist Heinz Leymann’n çalmalar öncülük etmitir. Leymann iyerinde psikolojik taciz konusunda çalmalarna 1982’de balam ve konuya ilikin ilk bilimsel raporu 1984’te sveç’te yazmtr 3. 1986’da ise aratrmacnn, iyerinde psikolojik taciz olgu1 Caroll M. Brodsky, The Harassed Worker, D.C. Heath and Company: Lexington, 1976. 2 Stale Einarsen, Stig Berge Matthiesen ve Lars Johan, Hauge, ‘Bullying and Harassment at Work’, Susan Cartwright, Cary L. Cooper (Ed.), The Oxford Handbook of Personnel Psychology içinde (464-495), Oxford University Press, 2008, s.464. 3 Heinz Leymann, ‘The Content and Development of Mobbing at Work’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, Number.2, 1996, s. 165. 1 sunu anlatan ilk kitab (Mobbing- Psychological Violence at Work) sveç’te yaynlanmtr 4. Bu çalmalardan sonra sveç, Norveç ve Finlandiya’da iyerinde psikolojik taciz konusunda geni çapl aratrmalar 5 yaplmaya balanmtr. Finlandiya’da 1988’de iyerinde psikolojik taciz konulu bir seminer yaplmtr 6. Leymann’n kitabnn 1993’te Almanca olarak yaynlanmas sonrasnda, iyerinde psikolojik taciz konusunda yaplan bilimsel çalmalarn, Almanca konuulan ülkelerde de hz kazand görülmütür 7. Bu gelimelere paralel olarak Birleik Krallk’ta iyerinde psikolojik taciz konusunda çalmalar yaplmaya balanmtr. Gazeteci Andrea Adams ve psikolog Neil Crawford, 1992’de yazdklar kitap 8 ve yaptklar radyo program ile bu konuda farkndal arttrmay hedefleyen ilk ngiliz aratrmaclar olmulardr 9. 4 Stale Einarsen ve dierleri, ‘The Concept of Bullying at Work:the European Tradition’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (3-31), London: Taylor & Francis, 2003, s.4. 5 Kaj Björkvist, Karin Österman ve Monika Hjet-Back, ‘Aggression Among University Employees’, Aggressive Behaviour, Vol.20, 1994, s.173-184; Stale Einarsen, ‘The Nature and Causes of Bullying’, International Journal of Manpower, Vol.5, No.2, 1999, s.16-27; Stale Einarsen ve Anders Skogstad, ‘Bullying at Work: Epidemiological Findings in Public and Private Organizations’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, Number.2, 1996, s.185-202; Maarit Vartia, ‘The Sources of Bullying-Psychological Work Environment and Organizational Climate’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, Number.2, 1996, s. 203-214. 6 Maarit Vartia, ‘Research, practice and increased awareness: The Finnish experience’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, s.24. 7 Dieter Zapf, Carmen Knorz ve Matthias Kulla, ‘On the Relationship Between Mobbing Factors and Job Content, Social Work Environment and Health Outcomes, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, No.2, 1996, s.215237; Dieter Groeblinghoff ve Micheal Becker, ‘A Case Study of Mobbing and the Clinical Treatment of Mobbing Victims’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, Number.2, 1996, s.277-294; Martin Resch ve Marion Schubinski, ‘Mobbing-Prevention and Management in Organizations’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, No.2, 1996, s.295307; Klaus Niedl, ‘Mobbing and Well-being: Economic and Personnel Development Implications’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, No.2, 1996, s.239-250. Birleik Krallk; Galler, ngiltere, skoçya ve Kuzey rlanda devletlerini kapsamaktadr. 8 Andrea Adams ve Neil Crawford, Bullying at Work, How to Confront and Overcome It, London: Virago Press, 1992. 9 Einarsen, Matthiesen ve Hauge, s.465. 2 1990’l yllarn ortalarndan itibaren iyerinde psikolojik taciz olgusu, Birleik Krallk, Almanya, Avusturya ve skandinav ülkelerini aarak, Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Avustralya’da bilimsel çalmalara 10 konu olmaya balamtr. 2000’li yllarda ise iyerinde psikolojik taciz olgusu, gelimekte olan ülkeler de dahil olmak üzere birçok ülkede tartlan, akademik çalmalarn ilgi oda olan bir konu halini almtr. Çeitli ülkelerde yaplan çalmalar, iyerinde psikolojik tacizin hem gelimi hem gelimekte olan ülkelerde sklkla karlalan ve meslek, cinsiyet, ya, eitim düzeyi, hiyerarik konum vb. faktörlere bal olmakszn tüm çalanlar tehdit edebilen bir iyeri sorunu olduunu göstermitir. Türkiye’de de son yllarda iyerinde psikolojik taciz konusunda kitaplar 11 yaynlanmaya ve çeitli alan aratrmalar 12 yaplmaya ba10 Loraleigh Keashly, ‘Emotional Abuse in the Workplace: Conceptual and Empirical Issues’, Journal of Emotional Abuse, Vol.1, No.1, 1998, s.85-117; Paul McCarthy, Micheal Sheehan ve William Wilkie, (Ed.), From Backyard to Boardroom, Alexandria, Australia: Millenium Books, 1996. 11 Pnar Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 1.B., stanbul: Beta Basm, 2006; Pnar Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2.B, stanbul: Beta Basm, 2008; Pnar Tnaz, Fuat Bayram ve Hediye Ergin, Çalma Psikolojisi ve Hukuksal Boyutlaryla yerinde Psikolojik Taciz (mobbing), 1.B, stanbul: Beta Basm, 2008; Fatma Burcu Sava, yerinde Manevi Taciz, stanbul:Beta, 2007; Noa Davenport, Ruth Distler Schwartz ve Gail Pursell Elliott, Mobbing: yerinde Duygusal Taciz, Osman Cem Önertoy (çev.), stanbul: Sistem Yaynclk, 2003; Hasan Tutar,  Yerinde Psikolojik iddet, Ankara: Platin Yaynclk, 2004; aban Çobanolu, Mobbing: yerinde Duygusal Saldr ve Mücadele Yöntemleri, stanbul: Tima Yaynevi, 2005; Meltem Güngör, Çalma Hayatnda Psikolojik Taciz, stanbul: Derin yaynlar, 2008. 12 Pnar Tnaz ve Sibel Gök, ‘The Downward Mobbing Process in the Banking Sector in Turkey’, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology, Berlin, 20-25 Haziran 2008, s.391; Pnar Tnaz ve Sibel Gök, ‘yerinde Psikolojik Taciz Süreci ve Davransal Belirtileri Üzerine Bir Aratrma’, 10. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, Orta Dou Teknik Üniversitesi, 28- 30 Kasm 2007; Necati Cemalolu, ‘The Exposure of Primary School Teachers To Bullying: An Analysis of Various Variables’, Social Behaviour and Personality, 35(6), 2007, s.789-802; Aytolan Yldrm ve Dilek Yldrm, ‘Mobbing in the Workplace by Peers and Managers: Mobbing Experienced by Nurses Working in Health Care Facilities in Turkey and Its Effects on Nurses, Journal of Clinical Nursing, Vol.16, 2007, s.1444-1453; Nazan Bilgel, Serpil Aytaç ve Nuran Bayram, ‘Bullying in Turkish White Collar Workers’, Occupational Medicine, Vol.56, No:4, Oxford University Press, 2006, s.226-231; Tekin Akgeyik, Meltem Güngör ve elale Uen, ‘Individual and Organizational Consequences of Mobbing in the Workplace: A Case of Banking Sector ( A Survey)’, Journal of Academy of Business and Economics, Vol.7, No.3, 2007, s. 150-158; ule Aydn ve Emrah Özkul, ‘yerinde Psikolojik iddetin Yaps ve Boyutlar: 4-5 Yldzl Otel letmeleri Örnei’, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:7, Say:2, 2007, s.169186; Necati Cemalolu ve Abbas Ertürk, ‘Öretmenlerin Maruz Kaldklar Yldrma Eylemlerinin Cinsiyet Yönünden ncelenmesi’, Türk Eitim Bilimleri Dergisi, 5(2), 3 lanmtr. Olguya ilikin artan farkndalk düzeyini, medya kurulularnca yaplan haberler de yanstmaktadr. Öyle ki, belirli gazetelerin web-sitelerinde yaynlanan ve yllara göre ‘iyerinde psikolojik taciz’ ve ‘mobbing’ sözcüklerinin kullanld haberlerin ve makalelerin saysnda özellikle son yllarda bir art olduu kaydedilmitir. Buna göre, 1997-1998 yllarn arasnda iyerinde psikolojik tacizle (mobbing) ilgili haber saysnn iki olmasna karn, Ocak 2007- Mart 2009 döneminde bu saynn 40’a yükseldii saptanmtr 13. Bu konunun, görsel medyada da çeitli televizyon kanallarnn haber ve özel söylei programlarnda son yllarda ele alnd görülmektedir. Topluma yönelik bilgilendirme amacna hizmet vermeleri açsndan özellikle söylei programlarnn 14 önemi, büyüktür. Her geçen gün says artan bilimsel çalmalar ve toplumsal alanda yükselen farkndalk düzeyi, iyerinde psikolojik taciz olgusunun önlenmesi gereini ortaya koymaktadr. Ancak tüm bu gelimelere karn, iyerinde psikolojik taciz olgusuna ilikin yanlglar halen sürmektedir. Olgu çou zaman, bireyin çalmamak için uydurduu bir bahane; ‘çalma hayat böyle bir ey’ gibi ifadelerle olaanlatrlan veya akaya vurulan bir durum; erkek çalanlarn maruz kalmayaca düünülen ya da çalann hak ettii bir uygulama olarak alglanabilmektedir 15. yerinde psikolojik tacize maruz kalan kii hakknda ise, ufak bir akay bile kaldramayan, sorunlu veya zayf kii yaktrmas yaplabilmektedir 16. Bu kitap, iyerinde psikolojik taciz olgusunu çeitli boyutlar ile irdeleyen ve kapsamnda yer alan kesitsel aratrma ile konuya ilikin farkndal arttrrken, kavrama ilikin yanlglar azaltmay; sunduu önerilerle ise, bu iyeri terörüne kar gerekli önlemlerin alnmasna katkda bulunmay hedefleyen geni bir çalma ürünüdür. 2007, s.345-362; Selver Yldz, ‘A New Problem in the Work-Place: Psychological Abuse (Bullying), Akademik Aratrmalar Dergisi, No: 34, 2007, ss.113-128. 13 www.hurriyet.com.tr; www.milliyet.com.tr; www.sabah.com.tr; www.aksam.com.tr; Il Birik, yerinde Psikolojik Taciz: Bir Tp Fakültesi Hastanesinde Çalan Asistan Doktor ve Hemirelerin Alglar Üzerine Bir Çalma’ (Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009), s.229. 14 Pnar Tnar, Hülya Gülbahar, Hediye Ergin ‘Muhabbet Kral’, Kanal D, 22 Aralk 2009. Pnar Tnaz, Hediye Ergin, Tülin Yldrm , ‘Sade Vatanda Program’, NTV, 14 Nisan 2009; Pnar Tnaz, Hediye Ergin, Fuat Bayram, ‘Özlem Gürses’le Bir Bak’, Kanal 1, Mart 2009. Pnar Tnaz, ‘Exelect K Program’, SkyTürk, 22 Mart 2008. Pnar Tnaz, ‘nsan Kaynaklar Televizyonu’ Expo Channel, Mart 2007. 15 Pauline Rennie Peyton, Dignity at Work: Eliminate Bullying and Create a Positive Working Environment, New York: Taylor and Francis, 2003, s.55-56. 16 Peyton, s.55-56. 4 Birinci bölümde iyerinde psikolojik tacizin tanm; dier kavramlarla ilikisi; taraflar; iyerinde psikolojik taciz davranlar ve türleri; iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oran ve sklkla karlalan psikolojik taciz davranlar ve türleri çeitli ülke verileri çerçevesinde sunulmaktadr. Bu bölümde iyerinde psikolojik taciz ayrca bir süreç olarak da ele alnmaktadr. Buna göre iyerinde psikolojik taciz sürecinin aamalar; süreci hazrlayan ve destekleyen faktörler; sürecin etkileri; sürecin önlenmesi ve durdurulmas konusunda bireylerin, kurumlarn ve sendikalarn verdikleri mücadele ve bu sürece ilikin ulusal ve uluslararas düzenlemeler deerlendirilmektedir. kinci bölümde ise stanbul’da bir tp fakültesi hastanesinde çalan asistan doktor (tpta uzmanlk örencisi) ve hemirelerin iyerinde psikolojik tacize yönelik alglarn ortaya koyan niceliksel ve niteliksel yöntemin birlikte kullanld bir aratrma yer almaktadr. Aratrmann niceliksel bölümünde, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oranna, katlmclarn psikolojik tacizi alglama düzeyine, en sk sergilenen psikolojik taciz davranlarna ve davranlar yöneltenlerin özelliklerine ilikin bilgiler sunulmaktadr. Niteliksel bölümde ise, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ileyii; süreci hazrlayan ya da destek olan faktörler; sürecin taraflarnn kiilik özellikleri; sürecin etkileri ve sürece verilen bireysel tepkilerin tarz ve özellikleri ortaya koyulmaktadr. Bu bölümde ayrca aratrma bulgular alternatifleri ile birlikte karlatrmal olarak irdelenirken, iyerinde psikolojik tacizin önlenmesi veya durdurulmas konusunda çeitli öneriler deneyimler kapsamnda sunulmaktadr. 5 6 BRNC BÖLÜM YERNDE PSKOLOJK TACZ OLGUSUNUN AÇIKLANMASI yerinde bir çalann veya çalan grubunun, dier bir çalana yönelttii, tekrar eden ve süregelen olumsuz davranlarla ifade edilen iyerinde psikolojik taciz olgusuna ilikin literatürde ortak bir tanm bulunmamakta ve olgu, birden fazla sözcükle ifade edilebilmektedir. Bu belirsizlik, olguya ilikin kavram yanlgsna neden olmaktadr. Bu bölümde iyerinde psikolojik taciz olgusunun tanm, dier kavramlarla ilikisi, olguyu simgeleyen davranlar, olgunun taraflar ve çeitli türleri ele alnarak ve olgu, bir süreç olarak deerlendirilerek, söz konusu kavram belirsizliine açklk getirilmeye çallmaktadr. Ayrca, iyerinde psikolojik tacizin, hem gelimi hem gelimekte olan ülkelerde sklkla karlalan ve sektör, cinsiyet, ya, pozisyon vb. deikenlere bal olmakszn tüm çalanlar tehdit eden bir iyeri sorunu olduu, çeitli ülke verileri çerçevesinde ortaya konulmaktadr. I. YERNDE PSKOLOJK TACZN KAVRAMSAL ÇERÇEVES A. YERNDE PSKOLOJK TACZN TANIMI yerinde tekrar eden ve süregelen olumsuz davranlara ve/veya manevi ve hatta kimi zaman fiziksel saldrlara maruz kalma gibi durumlar kapsayan iyerinde psikolojik taciz olgusunun isimlendirilmesi, ülkelere göre farkllamaktadr. Olgu, özellikle skandinav ülkelerinde ve Almanca konuulan ülkelerde ‘düzensiz, karklk yaratan, gürültülü insan kalabal’ anlamna gelen ‘mob’ 17 sözcüünden türeyen ve orijinal olarak hayvan saldrlar ve sürü davranlarn tanmlamak için kullanlan, ngilizce kökenli ‘mobbing’ sözcüü ile ifade edilmektedir 18. Birleik Krallk, rlanda ve Avustralya gibi ngilizce konuulan ülkelerde ise genellikle iyeri zorbal anlamna gelen ‘workplace bullying/bullying at work’ sözcükleri tercih edil- The Penguin English Dictionary, Penguin Books, 2004, s.890. Maarit Vartia-Vaananen, ‘ A study on the work Environment, well-being and health’, People and Work Research Reports, No.56, Helsinki: Finnish Institute of Occupational Health, 2003, s.8. 17 18 7 mektedir 19. Tekrar eden saldrgan veya iddet içeren davranlarla bir kiiye göz da verme veya bask yapma anlamna gelen ‘bullying’ 20; iyerinde, evde veya silahl kuvvetler, hapishaneler ve okullar gibi güç ilikilerinin belirgin ve denetimin yetersiz olabildii sosyal gruplar arasnda yaanan zorbalklar ifade etmek için kullanlmaktadr 21. yerinde yetikinler arasnda yaanan zorbalklar anlatmak üzere ise ‘workplace bullying’ sözcüü tercih edilmektedir. ‘Mobbing’ ve ‘workplace bullying’in sözlük anlamlar arasnda farkllklar olmasna karn, uluslararas çalmalarda bu kavramlarn birbirlerinin yerine kullanld, iç içe geçtii görülmektedir 22. Örnein, Uluslararas Çalma Örgütü’nün 1998 ylnda yaynlanan iyerinde iddet balkl raporunda ‘bullying’ ve ‘mobbing’ ayr ayr tanmlanmakla birlikte, iyerinde psikolojik taciz bal altnda birlikte ele alnmtr 23. Buna göre ‘bullying’, bir çalana ya da bir grup çalana zarar vermek amacyla ve kin güden, acmasz veya aalayc saldrlar araclyla yöneltilen, tekrar eden davranlarla ifade edilmitir. ‘Mobbing’ ise bir grup çalann bir araya gelerek, hedef aldklar bir çalan hakknda, sürekli olumsuz eletirilerde bulunmak, onun dedikodusunu yapmak, hakknda yanl bilgiler yaymak veya onu sosyal çevreden soyutlamak gibi davranlara maruz brakmalar ile açklanmtr. ki kavram her ne kadar ayn olguyu ifade etmek üzere kullanlsa da, baz temel farklar içerirler. Örnein ‘workplace bullying’ sözcüünün kullanld çalmalar, tacizciye ve tacizcinin davranlarna odaklanma eilimindeyken; ‘mobbing’ sözcüünün kullanld çalmalarda genellikle taciz edilen madurlarn deneyimlerinin ve salk sorunlarnn aratrld gözlenmektedir 24. Ayrca, ‘workplace bullying’ asl olarak üst pozisyonda çalan birinin, astna yönelik 19 Helge Hoel ve David Beale, ‘Workplace Bullying, Psychological Perspectives and Industrial Relations: Towards a Contextualized and Interdisciplinary Approach’, British Journal of Industrial Relations, Vol.44, No.2, 2006, s.242. 20 The Penguin English Dictionary, s.180. 21 Peter K. Smith ve Sonia Sharp, ‘The Problem of School Bullying’, Peter K. Smith, Sonia Sharp (Ed.), School Bullying: Insights and Perspectives içinde (1-19), New York: Routledge, 1994, s.2. 22 Helge Hoel, Dieter Zapf ve Cary L. Cooper, ‘Workplace Bullying and Stress’, Pamela L. Perrewé, Daniel Gangster (Ed.), Historical and Current Perspectives on Stress and Health içinde (293-333), Amsterdam: Elsevier, 2002, s.298. 23 Duncan Chappel ve Vittorio Di Martino, Violence at Work, Geneva: International Labor Office, 1998, s.20-22. 24 Hoel ve Beale, s.242; Dieter Zapf, ‘European Research on Bullying at Work’, Paul Mcharty, Jane Rylance, Robin Bennett, Helge Zimmermann (ed.), Bullying From Backyard to Boardroom içinde (11-22), The Federation Press, 2001, s.13. 8 sergiledii saldrgan ve istenmeyen davranlar ifade etmek için kullanlrken; ‘mobbing’ genellikle çalma arkadalar arasndaki anlamazlklar açklamak amacyla kullanlmaktadr. ki kavram arasndaki bir dier farkllk, tacizi yöneltenlerin saysna ilikindir. ‘Workplace bullying’ çou zaman bir kiinin dierine yönelttii bir saldry ifade ederken; ‘mobbing’ daha kalabalk bir grubun bir kiiye yönelttii olumsuz davranlar ile açklanmaktadr 25. Kalabalk bir grubun tek bir kiiye dümanca iletiim yöneltmesi, çete tacizi anlamna gelen ‘gang bullying’ olarak da ifade edilebilmektedir. Genellikle bir kiinin hedef seçilerek taciz edildii veya günah keçisi ilan edildii bu taciz türünde 26, tacizci iyerindeki dier çalanlarn desteini almakta ve psikolojik taciz için sorgulanmamaktadr 27. Bu durumu tanmlamak için ‘mob-bullying’ de kullanlmaktadr 28. ‘Mobbing’ ve ‘workplace bullying’ kavramlar, ifade ettikleri psikolojik taciz davranlarna bal olarak da farkllamaktadr. ‘Workplace bullying’ genellikle dorudan saldrgan davranlarla ilikilendirilirken; ‘mobbing’in daha kurnazca ve dolayl yöneltilen davranlar ile açkland kabul edilmektedir 29. Leymann, varl güç saptanan ve açkça alglanmas zor olan ‘mobbing’ ile fiziksel saldr ve tehdit gibi davranlar da içeren ‘workplace bullying’ kavramlarnn birbirinden farkl olduunu öne sürmütür 30. yerinde psikolojik tacizi tanmlamak üzere literatürde yaygn olarak ‘mobbing 31’ ve iyeri zorbal (workplace bullying 32) sözcükleri Hoel ve Beale, s.242. David Graves, Fighting Back, Overcoming Bullying in the Workplace, Berkshire: McGraw-Hill, 2002, s.40-41. 27 Malcolm Lewis, ‘Organizational Accounts of Bullying: An Interactive Approach’, Jacqueline Randle (Ed.). Workplace Bullying in the NHS içinde (25-46), UK: Radcliffe Publishing Ltd, 2006, s.29. 28 Jacqueline Randle, Keith Stevenson ve Ian Grayling, ‘Reducing Workplace Bullying in Healthcare Organizations’, Nursing Standard, Vol. 21, No.22, 2007, s.52; Margaret R. Kohut, The Complete Guide to Understanding, Controlling and Stopping Bullies& Bullying at Work, Florida: Atlantic Publishing Company, 2008, s.166. 29 Hoel ve Beale, s.242-243. 30 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s. 167. 31 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165184; Zapf, Knorz ve Kulla, s.215-237 32 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports; Stale Einarsen, Stig Berge Matthiesen ve Anders Skogstad, ‘Bullying at Work, Bullying, Burn-out and Well-being Among Assistant Nurses’, Journal of Occupational Health and Safety, 14 (6), 1998, s.563-568 ; Gary Namie ve Ruth Namie, The Bully at Work: What You Can Do to Stop the Hurt and Reclaim Your Dignity on the Job, Naperville, IL:Sourcebooks, 2000. 25 26 9 kullanlmakla beraber; duygusal taciz (emotional abuse 33), psikolojik terör (psychological terror 34), iyeri travmas (workplace trauma 35) ve iyeri tacizi (work harassment 36) gibi deyiler de tercih edilmektedir (Tablo 1). Baz uluslar, iyerinde psikolojik tacizi, ana dillerinde türettikleri sözcükler ile ifade etmektedirler. Örnein Fransa’da harcélement moral, spanya ve Latin Amerika’da acoso psicologico veya maltrato psicologico, Portekiz’de coacçao moral ve talya’da molestie psicologiche gibi 37. Türkiye’de yaplan çalmalarda ise ‘iyerinde psikolojik taciz’, ‘iyerinde psikolojik terör’, ‘iyerinde psikolojik iddet’, ‘iyerinde duygusal taciz’, ‘iyerinde manevi taciz’, ‘iyerinde zorbalk’, ‘yldrma’ ve ‘iyerinde yldrmaya yönelik psikolojik saldr’ sözcükleri kullanlmaktadr 38. Tnaz, tüm bu sözcüklerin yerine, özellikle olgunun tehisinde ve ileride ülkemizde konuyla ilgili yaplacak hukuki düzenlemelerde yaanabilecek olas kavram karmaalarn önlemek adna, tek bir sözcüün kullanlmasn önermektedir. Bu sözcük, ‘yldrkaçr’dr 39. yerinde psikolojik tacizi tanmlamak için kullanlan sözcük belirsizlii ve karmaasnn yan sra, literatürde bu olgunun tanmna da ilikin ortak bir anlay bulunmamaktadr. Leymann iyerinde psikolojik tacizi, bir ya da birden fazla kiinin, genellikle bir kii ile sistematik olarak (en az haftada bir), uzun dönemde (en az alt ay) dümanca ya da etik olmayan tarzda iletiim kurmas; ve devam eden bu iletiim sonucunda dümanca davranlara maruz kalan ki- 33 Keashly, Journal of Emotional Abuse; Loraleigh Keashly ve Karen Jagatic, ‘By Any Other Name: American Perspectives on Workplace Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (31-61), London: Taylor & Francis, 2003, s.33. 34 Heinz Leymann,’Mobbing and psychological terror at workplaces’, Violence and Victims, Vol.5, 1990, s. 119–126; Heinz Leymann ve Annelie Gustafsson, ‘Mobbing at Work and the Development of Post-traumatic Stress Disorders’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.5, No.2, 1996, s.252. 35 C. Brady Wilson, ‘Businesses suffer from workplace trauma’, Personnel Journal, Vol:70, No:7, 1991, ss.47-50. 36 Björkvist, Österman ve Hjet-Back. 37 Vittorio Di Martino, ‘ A cross national comparison of workplace violence and response strategies’, Vaughan Bowie, Bonnie Fisher, Cary L. Cooper (Ed.), Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies içinde (15-36), London: Willian Publishing, 2005, s.21. 38 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing),.2006, s.17. 39 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.11; Pnar Tnaz, ‘yerinde Yldrkaçr’, Habertürk Gazetesi, 19 Eylül 2009, s.20; Tnaz, yerinde Psikolojik taciz (Mobbing), 2008, s.20. 10 inin kendini yardma muhtaç ve savunmasz hissetmesi olarak ifade etmitir 40. Bir dier tanma göre iyerinde psikolojik taciz, birini taciz etmek, rahatsz etmek, sosyal ilikiler açsndan dlamak veya birinin görevini, iini yapmasn olumsuz etkilemek gibi durum ve davranlarla ifade edilmitir 41. Bu tip bir davrann ya da iletiimin iyerinde psikolojik taciz olarak isimlendirilebilmesi için söz konusu davrann ya da iletiimin sürekli ve düzenli olarak (örnein haftada bir) yöneltilmesi ve belirli bir süre (yaklak alt ay) devam etmesi gerektii ve tek seferlik yaanan bir tartma ya da anlamazln psikolojik taciz olarak kabul edilemeyecei öne sürülmütür 42. Tanmda ayrca iyerinde psikolojik tacizin, iddeti giderek yükselen bir süreç olduu; bireyin bu sürecin sonucunda kendini çaresiz bir pozisyonda bulduu ve sistematik olarak olumsuz davranlarn hedefi haline geldii belirtilmitir. Buna göre, taraflarnn eit güçte olduu bir tartmann, iyerinde psikolojik taciz olarak isimlendirilemeyecei ifade edilmitir. Brodsky, ‘iyeri tacizi’ olarak isimlendirdii olguyu, bir bireyin dier bir bireye eziyet vermek, onu ypratmak veya onun tepkisini çekmek amacyla tekrarlad, srarc giriimler olarak tanmlamtr 43. Dier bir tanma göre iyerinde psikolojik taciz, bir veya birden fazla kiiye yöneltilen ve tekrar eden olumsuz davranlar ile açklanmaktadr. Tanma göre iyerinde dümanca bir ortama neden olan bu davranlar uygulayan taraf ve maruz kalan taraf arasnda açk bir güç eitsizlii bulunur 44. ABD’li aratrmaclar ise iyerinde psikolojik tacizin tekrar eden dümanca, sözlü ve/veya sözsüz, çou zaman fiziksel olmayan davranlarla yöneltildiini öne sürmülerdir 45. Bir dier aratrmac iyeri travmas olarak adlandrd olguyu, bir çalann, ivereninin veya yöneticisinin görünen ya da gizli, tekLeymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.168. Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.15. 42 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.15; Helge Hoel ve Cary L Cooper, ‘Destructive Conflict and Bullying at Work’, Survey Report, Manchester: UMIST, 2000, s.5. 43 Caroll M. Brodsky, The Harassed Worker, Toronto, Ontario, Canada: Lexington Books, 1976. Aktaran: Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.9. 44 Denise Salin, ‘Workplace Bullying among Business Professionals: Prevalence, Gender Differences and Role of Organizational Politics’, PISTES, Vol. 7 No.3, 2005, http://www.pistes.uqam.ca, (25.03.2009). 45 Keashly ve Jagatic, s.33. 40 41 11 rar eden, kastl ve kötü niyetli davranlarna maruz kalmas sonucunda kiiliinin parçalanmas olarak ifade etmitir 46. Dier bir tanmda iyerinde psikolojik taciz, herhangi bir nedenden ötürü kendini savunamayan bir ya da birden fazla bireye zihinsel (kimi zaman da fiziksel) açdan zarar vermek amacyla yöneltilen tekrar eden davranlar olarak açklanmtr 47. yerinde psikolojik tacize ilikin yaplan dier baz tanmlar aada görülmektedir. yerinde psikolojik taciz, bir veya birkaç kiinin, üstü veya üstleri, ast veya astlar, edeer pozisyonda çalan bir ya da birden fazla kii tarafndan devaml ve tekrar eden olumsuz davranlara maruz brakld ve hedef kiinin/kiilerin bu davranlar karsnda kendini savunmasz hissettii bir süreci ifade etmektedir 48. yerinde psikolojik taciz, bir çalann (hedef kiinin), bir ya da birden fazla çalan tarafndan sürekli olarak kötü niyetli ve saln tehlikeye atacak olumsuz davranlara maruz braklmasdr 49. yerinde psikolojik taciz, bir ya da birkaç kiinin, tek bir kiiye ya da gruba sistematik olarak yönelttii etik d iletiim süreci içerisinde yer alan dümanca davranlardan oluan duygusal bir iyeri saldrsdr. Bu iyeri saldrs, iyerinde bir kii ya da bir grubu hedef alan, süreklilik arz eden ve insan ypratma amac tayan bir takm bilinçli davranlarn yöneltilmesiyle gerçeklemektedir 50. yerinde psikolojik taciz, bir kiinin, dier insanlar kendi rzalar ile veya rzalar dnda baka bir kiiye kar etrafnda toplamas ve sürekli kötü niyetli hareketlerde bulunma, ima, alay ve karsndakinin toplumsal saygnln düürme gibi yollarla saldrgan bir ortam yaratarak, onu iten çkmaya zorlamasdr 51. yerinde psikolojik taciz, çalanlara üstleri, astlar veya eit düzeydeki çalanlar tarafndan sistematik biçimde uygulanan her tür kötü muamele, tehdit, iddet, aalama gibi davranlar ifade eden anlamlar içermektedir 52. Wilson, s.47-50. Björkvist, Österman ve Hjet-Beck, s. 175. 48 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.17. 49 Namie ve Namie, s.3. 50 Elena Ferrari, ‘Raising Awareness on Mobbing – An EU Perspective’, Daphne Programme: Preventive Measures to Fight Violence against Children, Young People and Women, European Commission, 2004, s.2. 51 Davenport, Schwartz ve Elliott, s.15. 52 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.8. 46 47 12 Bu tanmlara dayanarak, iyerinde karlalan olumsuz davranlarn ancak belirli parametreler çerçevesinde, psikolojik taciz olgusuna sebebiyet verebilecei anlalmaktadr. Tanmlarda, bu parametrelere ilikin veriler sunulmasna karn, farklar olduu da göze çarpmaktadr. yerinde psikolojik taciz olgusunu tanmlamak üzere kullanlan parametrelerden ilki, olumsuz davranlarn sürekliliine ilikindir. Tanmlar, iyerinde psikolojik tacizin, belirli süre devam eden olumsuz, dümanca davranlar ile sergilendiini söylemekle birlikte, bu süreye ilikin farkl görüleri yanstmaktadr. Örnein Leymann, iyerinde sergilenen olumsuz davranlarn psikolojik taciz olarak isimlendirilebilmesi için ‘en az alt ay’ süre ile devam etmesi gerektiini ileri sürmektedir. Leymann’n bu görüü, iyerinde psikolojik taciz madurunun yaayabilecei olas ciddi psikosomatik sorunlarn, en az alt aylk bir süreden sonra ortaya çkabilecei düüncesine dayanmaktadr 53. Bir dier aratrmac ise, bu sürenin baz olgularda daha esnek tutulabileceini ifade etmekte ve en az ‘üç ay’ olabileceini belirtmektedir 54. Parametrelerden bir dieri olumsuz davranlarla karlama sklna ilikindir. Tanmlardan, olumsuz davranlarn belirli bir sklkta yöneltilmesi gerektii anlalmakla birlikte, söz konusu sklk derecesine ilikin farkl verilere ulalmaktadr. Baz tanmlarda 55, olumsuz davranlarn en az haftada bir; bazlarnda 56, haftalk sklkta olmasa da, belirli bir düzende tekrarlanmas gerektii belirtilmitir. yerinde psikolojik taciz olgusunu tanmlayan bir dier parametre, taraflar arasndaki güç eitsizlii ile ilikilidir. Buna göre taraflar arasnda yaanan bir anlamazlkta, tacizci ile madur arasnda bir güç dengesizlii olmas gerekmektedir. Bu güç dengesizliine madurun hiyerarik pozisyonu, tacizcinin hedef ald kiinin zayf noktalarn bilmesi, tacizcilerin says veya iyerinde psikolojik taciz sürecinin etkileri neden olabilmektedir. Tüm bu sebeplerden ötürü madur, karlat davranlar sonucunda kendini savunmasz hissedebilmektedir. 53 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.8. 54 Harald Ege, Conoscerlo per Vincerlo, II.Ed., Milano: Gieffré Editore, 2002 Aktaran: Tnaz, Bayram ve Ergin, s.65. 55 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165-184. 56 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.4-30; Björkvist, Österman ve Hjet-Beck , s. 173-184. 13 Tanmlarda öne sürülen bir dier parametre, olumsuz davranlarn kastl olarak yöneltilip yöneltilmemesine ilikindir. Baz tanmlarda 57 tacizcinin, hedefine zarar verme niyeti, iyerinde psikolojik taciz olgusunun tanmlanmasnda kullanlmtr. Bu tanmlara göre tacizcinin, maduru yldrmak ve ypratmak veya onun iten ayrlmasn salamak gibi niyetlerle kastl olarak taciz uygulayabilecei anlalmaktadr. Tacizcinin kendini tatmin etmek, kendine olan güvenini kazanmak amacyla da küçümseyici ve aalayc davranlar sergileyebilecei öne sürülmektedir 58. Dier taraftan, iyerinde psikolojik taciz sadece madura zarar vermek ya da tacizcinin kendini tatmin etmesi amacyla deil, belirli bir hedefe ya da amaca ulamak niyetiyle de gerçekleebilmektedir 59. Örnein, hiç beklenmedik bir anda ulalmas güç bir hedef belirleyen ve hedefe ulaabilmek için çalanlarnn normal çalma düzenlerini bozan, ii bitirmek için mantksz taleplerde bulunan bir yöneticinin neden olduu psikolojik taciz gibi 60. Baz tanmlarda 61 ise iyerinde psikolojik tacizin tanmna ‘kast’ unsuru dahil edilmemi ve iyerinde psikolojik tacize daha genel bir bak açsyla yaklalmtr. Yöneltilen olumsuz davranlarn kastl olduunu kantlamann zor ve problemli olmas, hatta baz durumlarda tacizcinin iyerinde psikolojik tacize neden olduunun farknda bile olmamas, bu parametrenin tüm tanmlarda yer almamasn anlaml klmaktadr. Tanmlar nda saptanan bir dier parametre, iyerinde psikolojik taciz davranlarnn olumsuzluuna, rahatsz ediciliine ilikindir. Buna göre iyerinde psikolojik taciz davranlar, olumsuz ve istenmeyen davranlardr. Ancak tanmlarda davran türlerine ilikin farklar mevcuttur. Örnein baz tanmlarda 62 cinsel taciz, iyerinde psikolojik taciz kapsamnda deerlendirilmekte ve cinsiyetin bask arac olarak kullanld psikolojik taciz olarak kabul edilmektedir. Fiziksel iddet için de ayn durum söz konusudur. Bu görüü savuFerrari, s.2; Wilson, s.47-50; Tim Field, Bully in Sight: How to Predict, Resist, Challange and Combat Workplace Bullying, Oxfordshire: Success Unlimited, 1996, s.1-4. 59 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.12. 60 Christian Doyle, Work and Organizational Psychology:An Introduction with Attitude, Hove, UK: Psychology Press, 2003, s. 147. 61 Salin, PISTES,http://www.pistes.uqam.ca; Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.15. 62 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165184; Stig Berge Matthiesen, ‘Bullying at Work, Antecedents and Outcomes’, (Yaynlanmam Doktora Tezi, University of Bergen, Norway, Department of Psychosocial Science, Faculty of Psychology, 2006), s.17. 57 58 14 nanlara 63 göre iyerinde psikolojik taciz madurlar, devaml hakaretlere, eletirilere ve bazen fiziksel iddete bile maruz kalabilirler. Ancak fiziksel davranlar iyerinde psikolojik taciz davranlar dnda tutan aratrmaclar 64 da mevcuttur. yerinde psikolojik taciz olgusuna ilikin olarak literatürde ortak bir tanm bulunmamaktadr. Bu bölümde yer verilen tanmlar dikkate alndnda, bir iyeri anlamazlnn psikolojik taciz kapsamnda deerlendirilebilmesi için söz konusu anlamazln, ‘istenmeyen ve tekrar eden olumsuz davranlarn yöneltildii, süre gelen ve taraflar arasnda güç eitsizlii olan bir anlamazlk’ olmas gerektii saptanmtr. 63 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.9. 64 Keashly ve Jagatic, s.31. in the 15 Tablo 1 yerinde Psikolojik Tacize likin Literatürde Kullanlan Baz Sözcükler ve Tanmlar YAZAR Leymann, 1996 Einarsen, Hoel, Zapf ve Cooper, 2003 Salin, 2005 Brodsky, 1976 Wilson, 1991 Björkvist, Österman ve HjetBack, 1994 Hoel ve Cooper, 2000 16 KULLANDII TERM TANIM Bir ya da birden fazla kiinin genellikle bir kii ile sistematik olarak (en az haftada bir), Mobbing: yerinde Psikouzun dönemde (en az alt ay) dümanca ya da lojik Taciz / etik olmayan iletiim kurmas ve devam eden Psychological Terror: Psibu iletiim sonucunda, dümanca davranlakolojik Terör ra maruz kalan kiinin kendini yardma muhtaç ve savunmasz hissetmesidir. Birini taciz etmek, rahatsz etmek, sosyal ilikiler açsndan dlamak veya birinin görevini, iini yapmasn olumsuz etkilemek gibi durum ve davranlar içermektedir. Bu tip bir davrann ya da iletiimin iyerinde psikolojik taciz olarak isimlendirilebilmesi için söz konusu davrann ya da iletiimin sürekli ve düzenli olarak (örnein haftada bir) yöneltilmesi ve belirli bir süredir (yaklak alt ay) devam etmesi gerekmektedir. Tek seferlik Bullying at Work: yaanan bir tartma ya da anlamazlk, psiyerinde zorbalk kolojik taciz olarak kabul edilmemektedir. Tanmda ayrca, psikolojik tacizin iddeti giderek yükselen bir süreç olduu ve bireyin bu sürecin sonucunda kendini çaresiz bir pozisyonda bulduu ve sistematik olarak olumsuz davranlarn hedefi haline geldii belirtilmitir. Buna göre, taraflarnn eit güçte olduu bir tartmann da iyerinde psikolojik taciz olarak isimlendirilemeyecei öne sürülmütür. Bir veya birden fazla kiiye yöneltilen ve tekrar eden olumsuz davranlar ile açklanmakWorkplace Bullying: tadr. Tanma göre iyerinde dümanca bir yeri zorbal ortama neden olan bu davranlar uygulayan ve maruz kalan taraf arasnda açk bir güç eitsizlii bulunur Bir bireyin dier bir bireye eziyet vermek, onu Harassment: ypratmak veya onun tepkisini çekmek amaTaciz cyla tekrar eden ve srarc giriimlerde bulunmasdr. Bir çalann, ivereninin veya yöneticisinin, Workplace Trauma: görünen ya da gizli, tekrar eden, kastl ve yeri Travmas kötü niyetli davranlarnn sonucunda kiiliinin parçalanmasdr. Herhangi bir nedenden ötürü kendini savuWork Harassment: namayan bir ya da birden fazla bireye zihinsel yeri tacizi/ (kimi zaman da fiziksel) açdan zarar vermek Aggression: amacyla yöneltilen tekrar eden davranlarSaldrganlk dr. Bir ya da birden fazla bireyin, belirli bir süre içinde devaml olarak bir ya da birden fazla Workplace Bullying: kii tarafndan olumsuz davranlara maruz yeri zorbal braklmasdr. Tanma göre, madur bu davranlara kar mücadele etmekte zorlanaca Vartia, 2003 Namie ve Namie, 2000 Keashly ve Jagatic, 2003 Davenport , Schwartz ve Elliott, 2003 Tnaz, 2006, 2008 bir pozisyondadr ve tek seferlik olaylar psikolojik taciz olarak kabul edilmemektedir. Bir veya birkaç kiinin, üstü veya üstleri, ast veya astlar, e deer pozisyonda çalan bir ya da birden fazla kii tarafndan devaml ve Workplace Bullying tekrar eden olumsuz davranlara maruz byeri zorbal rakld ve hedef kiinin/kiilerin bu davranlar karsnda kendisini savunmasz hissettii bir süreçtir. Bir çalann (hedef kiinin) bir ya da birden fazla çalan tarafndan sürekli olarak kötü Workplace Bullying niyetli ve hedef kiinin saln tehlikeye atayeri zorbal cak olumsuz davranlara maruz braklmasdr. Workplace Bullying Bir iyerinde çalan bir ya da birkaç kiiye yeri zorbal / yöneltilen tekrar eden, dümanca, sözlü ve Emotional Abuse: sözlü olmayan, çou zaman fiziksel olmayan Duygusal Taciz davranlardr. Bir kiinin, dier insanlar kendi rzalar ile veya rzalar dnda baka bir kiiye kar Mobbing : yerinde psietrafnda toplamas ve sürekli kötü niyetli kolojik taciz / hareketlerde bulunma, ima, alay ve karsnEmotional Abuse: dakinin toplumsal itibarn düürme gibi yolDuygusal Taciz larla saldrgan bir ortam yaratarak onu iten çkmaya zorlamasdr. yerinde dier çalanlar veya iveren tarafndan tekrarlanan saldrlar eklinde uygulanan bir çeit psikolojik terördür ve çalanlara yerinde Psikolojik Taciz üstleri, astlar veya eit düzeydeki çalanlar / tarafndan sistematik biçimde uygulanan her Yldr kaçr tür kötü muamele, tehdit, iddet, aalama gibi davranlar ifade eden anlamlar içermektedir. Kaynak: Birik, s.15. B. YERNDE PSKOLOJK TACZLE BENZER KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI Sayfa 20 ve 21’de yer alan tablo, iyerinde psikolojik taciz olgusunun, çeitli aratrmaclar tarafndan farkl ekilde tanmlandna iaret etmektedir. Kimi aratrmaclar 65 fiziksel saldrlarn veya cinsel taciz davranlarnn iyerinde psikolojik taciz kapsamnda deerlendirebileceini öne sürmekte; kimileri 66 ise, bu tür davranlar içeren tacizi farkl kavramlarla ifade etmektedir. Saldrlarn veya olumsuz davranlarn hedef kiiye zarar vermek amacyla yöneltilip yöneltilmemesi konusunda da farkl görüler mevcuttur 67. Bu farkl paramet65 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165184; Matthiesen. 66 Björkvist, Österman ve Hjet-Beck, s.173-184. 67 Björkvist, Österman ve Hjet-Beck, s.173-184 ; Ferrera, s.1-20 ; Brodsky ; Davenport, Schwartz ve Elliott, s.15; Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional 17 relere bal olarak iyerinde psikolojik taciz olgusu, kimi zaman dier taciz türleri veya saldrganlk içeren baz iyeri olgular ile benzer noktalara iaret edebilmektedir. Bu bölümde iyerinde psikolojik taciz olgusu ile benzerlik gösterdii düünülen ‘iyerinde çatma’, ‘iyerinde cinsel taciz’, ‘iyerinde iddet’ ve ‘iyerinde saldrganlk’ olgular açklanmaktadr. 1. YERNDE ÇATIMA Çatma, fizyolojik ve sosyal-psikolojik ihtiyaçlarn tatminine engel olan skntlarn meydana getirdii gerginlik halleridir 68. Bir kurumda çatma ise, bireyler ve gruplarn birlikte çalma sorunlarndan kaynaklanan ve normal faaliyetlerin durmasna ve karmasna neden olan olaylar olarak tanmlanabilir 69. Bireylerin ihtiyaç, hedef veya arzularnn tehdit altnda olduunu algladklar durumlarda zt görülerde olmalar, menfaatlerinin ters dümesi veya bireyin hedefine ulamasnn, bir anlamda dier bireylerin tercih veya davranlarna bal olduu durumlar çatmay tetikleyebilir 70. Taraflar arasnda yükselen anlamazlklar sonucunda yaanan uzun süreli ve çözümlenemeyen bir çatmann, genellikle iyerinde psikolojik taciz sürecini balatan bir faktör olduu kabul edilmekte 71 ve iyerinde yaanan çatmalar ile iyerinde psikolojik taciz arasnda istatistiksel açdan anlaml bir iliki olduu öne sürülmektedir 72. Ancak iyerinde yaanan her çatma psikolojik taciz olarak deerlendirilmemelidir. yerinde psikolojik tacizin varlndan söz edebilmek için öncelikle dümanca davranlarn tekrarlanma sklndan ve uzun süredir devam edip etmediinden emin olmak gerekir. ki kavram birbirinden ayran en temel farkllk bu noktada ortaAbuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.12; Doyle, s. 147. 68 Erol Eren, Örgütsel Davran ve Yönetim Psikolojisi, 7. Bask, stanbul: Beta Yaynclk, 2001, s. 543 69 Eren, s.543. 70 Larry Axelroad ve Rowland (Roy) Johnson, Turning Conflict into Profit:A Roadmap for Resolving Personal and Organizational Disputes, University of Alberta, 2005, s.5. 71 Loraleigh Keashly ve Branda L. Nowell, ‘Conflict, Conflict Resolution and Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice içinde (339-358), London: Taylor & Francis, 2003, s.341; Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.171. 72 Stig Berge Matthiesen, Stale Einarsen ve Anders Skogstad, ‘Is Workplace Conflict and Workplace Bullying the Same?’, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology, Berlin, 20-25 Haziran 2008, ss.391. 18 ya çkar. Söz konusu farkllk, anlamazla neden olan davranlar veya bu davranlarn sergilenme ekli ile deil, davranlarn hangi sklkta ve ne kadar süredir yöneltildii ile açklanr 73. Olumsuz davranlarn yöneltilme süresi ve tekrarlanma skl, iyerinde psikolojik tacizin tanmnda kullanlrken, çatmann tanmnda kullanlmaz. Çatma uzun süreli olabildii gibi hemen sona da erebilir. Dier taraftan, iyerinde psikolojik taciz çatmadan farkl olarak hem madur hem madurun çevresi hem de kurum açsndan son derece ykc sonuçlar olabilen bir olgudur. Öyle ki, iyerinde psikolojik tacizin ahlak d ve çatmann aksine büyük zararlara yol açc bir etkisi olduu belirtilmektedir 74. Çatmann ise, kurumlarn günlük yaamnn bir parças olarak gelitii, hatta belirli bir düzeyde var olduu takdirde, yarar dahi salyabilecei 75, iyerinde yeniliklere katk salamaya, performansn gelimesine ve örenmeye yardmc olduu kabul edilmektedir 76. 2. YERNDE CNSEL TACZ Cinsel taciz, insan onurunu ihlal etme amacna yönelen veya bu sonucu douran, istenilmeyen her türlü cinsel nitelikte sözlü, sözlü olmayan veya cinsel nitelikte fiziksel ve özel olarak dümanca, aalayc, utandrc ve saldrgan bir ortam yaratan davrantr 77. Cinsel taciz kapsamna giren davranlar arasnda fiziksel temas, dokunma, elleme, çimdikleme, laf atma, sarkntlk, hakaret, sövme, d görünüe ilikin ho olmayan sözler, akalar, açk sözlü sarkntlk, iyerinde pornografik resimler kullanlmas, gözetleme, slk çalma ve fiziksel sarkntlk gibi davranlar yer alr 78. yerinde cinsel taciz ise arzu edilmeyen, (kadnn) onurunu zedeleyebilecek ve ii için tehlike oluturabilecek cinsel ilgi olarak tanmlanmtr 79. yerinde cinsel taciz ve psikolojik taciz kavramlar 73 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.169- 170. Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.35. Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.35. 76 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.20. 77 Erdem Özdemir, ‘yerinde Cinsel Taciz’, Çalma ve Toplum Dergisi, No.11, 2006, s. 90-91. 78 CEDAW, General Recomendation Made by the Committee on the Elimination of Discrimination Against Women, No:19, Article 11, 1992, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.h tm#recom11, (11.03.2009). 79 Ali Rza Okur, ‘yerinde Cinsel Taciz’, Argumentum, Yl:4, Say:42, 1994, s.4. 74 75 19 birbirinden farkl kavramlar olmakla birlikte, iki kavramn kimi zaman ayn olguyu ifade ettii kabul edilmektedir. Bu görüe göre iyerinde cinsel taciz, cinsiyetin bask arac olarak kullanld bir psikolojik taciz türüdür 80. yerinde psikolojik tacizin bir türü kapsamnda ele alnan cinsel taciz vakalarnda tacizci, cinsiyeti nedeniyle madurun üzerinde psikolojik bask kurarak, çalma performansn düürerek, onu aalayarak, küçük düürerek, ondan ikayetçi olarak ve iyerinde dümanca ortam yaratarak psikolojik tacize neden olabilir. Bu tip olumsuz davranlarn, bir baka deyile dümanca ortam yaratan cinsel tacizin, iyerinde psikolojik tacizin bir türü olarak deerlendirilebilmesi için, tacize neden olan davranlarn belirli bir süredir devam etmesi ve belirli bir sklkta yönlendirilmesi gerekir. ki olguyu birbirinden ayran temel konulardan biri tacize neden olan olumsuz davranlarn tekrar etme skl ve süreklilii ile ilgilidir. yerinde psikolojik tacizde olumsuz davranlar düzenli olarak ve belirli bir süreden beri sergilenmelidir. Bir vakann ya da davrann iyerinde cinsel taciz olarak isimlendirilebilmesi için, taciz edici davrann bir defaya mahsus olmas bile yeterli görülebilir. yerinde psikolojik taciz ve cinsel taciz olgularn ayran bir dier faktör, tacize neden olan olumsuz davranlarn cinsiyet temelli olup olmamasna ilikindir. Her iki olguda da çalana olumsuz ve rahatsz edici davranlar yöneltilmekle birlikte, söz konusu davranlarn iyerinde cinsel taciz kapsamnda deerlendirilebilmesi için davranlarn cinsiyet temelli olmas gerekir. Dier taraftan iyerinde psikolojik taciz vakalarnda genellikle madurun iten ayrlmas amac güdülürken, iyerinde cinsel taciz vakalarnda böyle bir amaç öncelikli olarak gözetilmez. yerinde cinsel taciz genellikle iverenin ve/veya yöneticinin (her zaman deil ama genellikle erkek) astna (her zaman deil ama genellikle kadn) terfi, ücret art gibi i çkarlar karlnda, cinsel isteklerine rza göstermesi amacyla yöneltilen bir taciz türüdür 81. Her iki olgu da bireyin stres yaamasna ve zarar görmesine neden olmakla birlikte, iyerinde psikolojik tacizin, birey üzerindeki etkilerinin daha ykc olduu varsaylmaktadr 82. Öyle ki iyerinde Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.170; Matthiesen, s.17. 81 Robert Husbands, “Sexual Harresment Law In Employment: An International Perspective,” International Labour Review, Vol. 131, No:6, 1992, s.541. 82 M. Sandy Herchcovis ve Julian Barling, ‘Comparing the Outcomes of Workplace Aggression and Sexual Harassment: A Meta –Analysis’, Seventh Work, Stress and Health Conference, Washington DC, 6-8 Mart 2008. 80 20 psikolojik tacizin, cinsel taciz davranlarnn aksine, sinsice ve açk alglanmayan davranlar ile uygulanmas, olgunun alglanmasn zorlatrarak, maduru savunmasz brakabilmektedir. Madurun iyerinde psikolojik taciz olgusunda savunmasz kalmasnn bir dier nedeni, bu olguyu önlemek üzere alnan yasal önlemlerin henüz yaygnlamamas ile açklanabilir. Nitekim, iyerinde cinsel tacize kar bugün neredeyse tüm dünyada hukuksal düzenlemeler olmasna karn, psikolojik tacize ilikin düzenlemeler snrl sayda ülkede yer almaktadr. 3. YERNDE DDET yerinde iddet, çalanlarn iyerinde veya ie gidi gelilerinde i ile ilikili konularda tehdit edilmeleri, aalanmalar ya da taciz edilmeleri gibi güvenliklerini ya da salklarn açkça ya da dolayl yoldan tehdit eden olaylarla karlamalardr 83. yeri iddeti; iyerinde cinayet, tecavüz, soygun, silahla yaralama, dayak, fiziksel saldr, tekmeleme, srma, yumruklama, tükürme, trnaklama, skma, sktrma, sinsice yaklama, din ve rkla ilgili taciz, zorbalk ve kabadaylk, psikolojik taciz, eziyet etmek, zulmetmek, madur etmek, yldrmak, tehdit etmek, dlama, rahatsz edici mesajlar brakmak, sinir gösterileri, kaba davranlar, küfür etmek, barmak, isim takmak, kastl sessizlik, kabul edilemez dolayl imalar gibi durum ve davranlar kapsar 84. Buna göre, iyeri iddetinin fiziksel olduu kadar, psikolojik saldrlar vastasyla da yöneltilen bir olgu olduu anlalmaktadr. Nitekim, Dünya Salk Örgütü iyeri iddetinin psikolojik iddeti de içerdiini belirtmi ve psikolojik iddeti tanmlamtr. Buna göre psikolojik iddet, bir kiiye ya da gruba kar fiziksel güç tehdidi de dahil olmak üzere gücün, yetkinin kasten tehdit arac olarak kullanlmas sonucunda, kiinin ya da grubun fiziksel, ruhsal, ahlaksal ve sosyal açdan zarar görmesine neden olan iddettir 85. Tanm dorultusunda psikolojik iddetin, bir baka deyile psikolojik tacizin, fiziksel güç kullanmn da kapsayan davranlarla yöneltilebilen bir olguyu anlatt anlalmaktadr. Ancak literatürde bu konuya yönelik European Agency for Safety and Health at Work, Violence at work: Fact Sheet 24, 2002. http://osha.europa.eu/publications/factsheets/24, (13.03.2009). 84 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.41-43. 85 Linda Dahlberg ve Etienne G. Krug, ‘Violence- a global public health problem’, Krug, Etienne G, Dahlberg, Linda, Mercy, James A, Zwi, Anthony B ve Lozano, Refael. (Ed.), World Report on Violence and Health içinde (3-21) Geneva: WHO, 2002, s.5. 83 21 bir görü birlii yoktur. Kimi aratrmaclar 86, fiziksel iddet davranlarn iyerinde psikolojik taciz davranlar dnda tutarken; kimileri 87, psikolojik tacizin fiziksel saldrlar da kapsayabileceini savunmaktadr. yerinde iddet ve iyerinde psikolojik taciz olgularnn her ikisinde de gücün, yetkinin kötüye kullanlmas söz konusudur. Ancak, iki olguyu birbirinden ayran baz temel noktalar bulunmaktadr. Öyle ki, iyerinde iddet davranlar genellikle saldr, fiili taciz, tehdit, eyaya zarar verme, açk saçk konuma ve cinsel taciz gibi ar suç oluturan davranlarla açklanrken; iyerinde psikolojik taciz davranlarnn nadiren ar suç tekil ettii öne sürülmütür 88. Dier taraftan iyerinde psikolojik taciz, tekrar eden bir dizi davranla tanmlanrken; iyeri iddetinden söz edebilmek için tek bir davran bile yeterli olabilmektedir. Bir dier farkllk olgularn yaand ve tacizi yöneltenlerin bulunduu mekana ilikindir. Öyle ki, iyerinde psikolojik taciz sadece ayn iyerinde çalanlar arasnda yaanan bir anlamazl anlatrken; iyeri iddeti hem ayn iyerinde çalanlar arasndaki bir durumu hem de iyerinde yaanmasna karn i dndan müteri, hasta gibi kiilerin yönelttii davranlar da kapsayan bir olgudur 89. Tüm bu tanmlar nda iyerinde psikolojik tacizin bir iyeri iddeti biçimi olduu ve iyerinde psikolojik tacizle karlaan bireyin psikolojik bir iddete maruz kald anlalmaktadr. 4. YERNDE SALDIRGANLIK Saldrganlk, kiilerin dier kii veya kiilere zarar vermek amacyla yönelttikleri davranlar ile açklanmaktadr 90. Bu tanmda dikkat edilmesi gereken husus, davranlarn kastl yöneltilmesine ilikindir. Bir kiinin bir dierine zarar vermek giriiminde bulunmas, baarsz olmas halinde bile saldrganlk olarak alglanmaldr. Tam tersine kiinin, dier bir kiiye istemeden zarar vermesi, davranta Keashly ve Jagatic. Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.9. 88 Oonagh Baron, ‘Why workplace bullying and violence are different: protecting employees from both’, Martin Gill, Bonnie Fisher, Vaughan Bowie (Ed.), Violence at Work: Causes, Patterns and Prevention içinde (151-164), London: Willian Publishing, 2002, s.152. 89 Baron, s.154-155. 90 Joel H. Neuman, ‘Injustice, Stress and Bullying can be Expensive’, Workplace Bullying Conference, Oakland, California, 2000. 86 87 22 bir kast olmamasna bal olarak saldrganlk saylmaz. Örnein bir diçinin hastasn tedavi ederken istemeden zarar vermesi gibi 91. Kastl olarak yöneltilen saldrgan davranlar, ayn zamanda zarar veren davranlardr. Bu zarar, yumruklamak, srmak, itmek gibi fiziksel olabilecei gibi; barp çarmak, lanet yadrmak, hakaret etmek, eletirmek gibi sözlü de olabilir 92. Dolaysyla, saldrgan davranlara maruz kalan kiinin hem fiziksel hem psikolojik zarar görmesi olasdr. yeri saldrganl ise bireylerin geçmite veya hali hazrda çaltklar kuruma veya bu kurumda çalanlara zarar vermek amaçl giriimleri ile açklanabilir 93. Bir çalann, dier bir çalana yönelttii iyeri saldrganl, edeer pozisyonda çalanlar arasnda olabilecei gibi ast ve üst düzey çalanlar arasnda da gerçekleebilir. yeri saldrganl kapsamna giren davranlar, gizli ve açk olmak üzere iki biçimde görülebilir 94. Gizli saldrgan davranlar madurun arkasndan konumak, onun hakknda söylentiler çkartmak gibi alglanmas zor olan davranlardr. Açk saldrgan davranlar ise herkesin önünde hakaret etmek, fiziksel saldr, cinsel taciz gibi alglanmas kolay olan davranlardr. Buna göre, hem gizli hem açkça alglanan saldrgan davranlarla yöneltilebilen iyerinde psikolojik taciz olgusunun, iyeri saldrganlnn bir alt türü olduu düünebilir. Ancak iyerinde psikolojik taciz, her eyden önce tekrar eden ve süregelen olumsuz davranlarla açklanr. Bir baka deyile, iyerinde psikolojik taciz olgusunda tacizci, hedefine belirli bir süre boyunca tekrar eden davranlar ile saldrr. Bu iki faktör, iyerinde saldrganlk ve psikolojik taciz kavramlarn ayran en önemli noktalardan biridir. Öyle ki, iyeri saldrganl tek seferlik ya da zaman zaman yöneltilen, nadir olumsuz davranlar da kapsar 95. Dier taraftan iyerinde psikolojik tacize sebebiyet veren olumsuz davranlar zarar verici olmakla birlikte, iyerinde saldrganln Neuman. Neuman. 93 Joel H. Neuman ve Robert A. Baron, ‘Aggression in the Workplace’, Robert A. Giacalone, Jerald Greenberg (Ed.), Antisocial Behavior in Organizations içinde (3767), London: Sage, 1997, s.38. 94 Ari Kaukiainen ve dierleri , ‘Overt and Covert Aggression in Work Settings in Relation to the Subjective Well-being of Employees’, Aggressive Behaviour, Vol.27, No.5, 2001, s.366. 95 Loraleigh Keashly ve Joel H. Neuman, ‘Workplace Behavior (Bullying) Project Survey: Briefing and Data Overview’ Minnesota State University Final Report, Minnesota, 2008, s.2. 91 92 23 aksine kastsz olarak da yöneltilebilir. Her ne kadar iyerinde psikolojik taciz davranlarnn genellikle hedef alnan kiinin iten ayrlmas veya zarar görmesi amacyla yöneltildii öne sürülse de 96, kimi durumlarda tacizci, verdii zararn farknda bile olmayabilir 97. Örnein, hiç beklenmedik bir anda ulalmas güç bir hedef belirleyen ve hedefe ulaabilmek için çalanlarnn normal çalma düzenlerini bozan, ii bitirmek için mantksz taleplerde bulunan bir yöneticinin neden olduu psikolojik taciz 98. Yöneltilen olumsuz davranlarn kastl olduunu kantlamann zor ve problemli olmas, hatta baz durumlarda tacizcinin iyerinde psikolojik tacize neden olduunun farknda bile olmamasna bal olarak, iyerinde psikolojik taciz olgusuna daha genel bir bak açsyla yaklalmtr. Buna göre, iyerindeki her saldrgan davrann psikolojik taciz davran olduu söylenemezken, tüm psikolojik taciz davranlarnn saldrganlk içerdii kabul edilmektedir 99. Örnein, kuruma zarar vermek amacyla makineleri tahrip etmek veya sabotaj yapmak veya malzemelere zarar vermek iyeri saldrganl kapsamna girerken, iyerinde psikolojik tacizle ilikilendirilemez. C. YERNDE PSKOLOJK TACZN TARAFLARI yerinde psikolojik tacizin taraflarn, tacize maruz kalan kii (madur) ve tacizi uygulayan kii (tacizci) oluturur. Baz psikolojik taciz vakalarnda, söz konusu taraflarn says artabilir. Örnein iyerinde psikolojik tacize tank olan çalanlar, tacizin çalma ortamna yansmasndan etkilenerek, taraf tutabilir ve tacizci veya madur pozisyonuna düebilirler. Tanklar, taraf tutmayarak sürece izleyici olarak dahil olabilirler. Ayrca, kurum da tacize göz yumarak ya da olguya bizzat neden olarak, tacizci olabilir. Bu bölümde iyerinde psikolojik taciz olgusunun taraflar, ‘tacize maruz kalan taraf’, ‘tacizi uygulayan taraf’ ve ‘tacize tank olan taraf’ balklar altnda ele alnmtr. 1. TACZE MARUZ KALAN TARAF yerinde psikolojik tacize maruz kalan taraf, madurdur. Tacize maruz kalanlar tanmlayc bir madur tipi yoktur. Ancak, çalmalar 96 Björkvist, Österman ve Hjet-Beck, s.173-184 ; Ferrari, s.1-20; Davenport, Schwartz ve Elliott, s.15. 97 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.12. 98 Doyle, s.147. 99 Neuman, Workplace Bullying Conference. 24 baz kiilik özelliklerine sahip olanlarn, madur olmaya daha yakn kiiler olduunu göstermektedir. Örnein, yalnz bir kiinin, acayip bir kiinin, baarl bir kiinin ya da yeni ie balayan bir kiinin, iyerinde psikolojik taciz maduru olma tehlikesinin daha yüksek olduu kabul edilmektedir 100. Ayrca, adalet duygusu güçlü ve dürüst kiilerin; parlak, zeki, bamsz ve becerikli kiilerin; pozitif, nazik, uysal kiilerin; önceden iyerinde psikolojik tacize uram ve buna bal travma geçirmi kiilerin, tacizci için daha kolay hedef olduklar iddia edilmektedir 101. Dier taraftan, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma riskinin, farkl ve dikkati çeken kiiler, savunmasz kiiler ve üstün baarl ve grup normlar ile çatan kiiler için daha yüksek olduu da öne sürülmektedir 102: Farkl ve dikkati çeken kiiler: yerindekilerden farkl olan, yabanc olan ve gruba ait olmayanlarn, dierlerine göre psikolojik taciz maduru olma riskinin daha yüksek olduu belirlenmitir. Madurun farkl olmas, dierleri ile sorun yaamasna, hatta günah keçisi ilan edilmesine bile neden olabilir. Farkl olmak, ‘onlardan biri ’ olmak ve ‘bizden biri’ olmamak anlamna gelir. yerinde psikolojik taciz madurlar, pek çok açdan dier çalanlardan farkl olabilirler. Örnein cinsiyet, rk, din, d görünü, eitim düzeyi. Savunmasz, sosyalleme konusunda baarsz ve özgüvensiz kiiler: Baz bireyler özgüven eksikliine ve kendilerini savunamamalarna bal olarak iyerinde psikolojik tacize kar dierlerine göre daha riskli bir yerde dururlar. Üstün baarl ve grup normlar ile çatan kiiler: Bireyler, Üstün baarl ya da yetenekli olduklar için dahil olduklar grubun normlar ile çatabilir; uzman olduklar konular üzerinde srar edebilir ve dier çalanlarla ztlaarak, onlar için bir tehdit haline dönüebilirler. Bu gruptaki kiiler, iyerindeki performans standartlarn yükseltmi ve iyerindeki enformal grup kurallarn uygulamam olduklar için tacizce maruz kalabilirler. yerinde psikolojik tacize maruz kalma riski, bir tür tacizle daha önceden karlam kiiler için de daha yüksektir 103. Örnein Birleik Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.97-98 Namie ve Namie, s.38-46. 102 Dieter Zapf ve Stale Einarsen, ‘Individual Antecedents of Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel ve Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (165-184), London: Taylor & Francis, 2003, s.178. 103 Peter Randall, Bullying in Adulthood : Assessing the Bullies and Their Victims, London: Psychology Press, 2001, s.117; Peter K. Smith ve dierleri, 100 101 25 Krallk’ta yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik taciz maduru olduu belirlenen katlmclarn tümünün, okul dönemlerinde de zorba davranlara, tacize maruz kaldklar belirlenmitir 104. Okulda psikolojik ve/veya fiziksel tacize maruz kalan kiilerin, bu tür saldrlara maruz kalmayan kiilere kyasla, i hayatnda daha sk madur olduklar, 5.288 kiinin katld bir çalma ile desteklenmitir 105. Buna göre, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan grubun büyük bir bölümünü (%28,3), okul döneminde de tacize uradn belirten kiilerin temsil ettii görülmütür. yerinde psikolojik tacize maruz kalan bireylerin tacizin hedefi olmalar, çocukluk dönemlerinde yaadklar kötü tecrübelerle ilikilendirilmektedir. Tacizin hedefi olan kiilerin, tacizci ile yüzlememek adna ona itaat ettikleri ve bu davran biçimini de çocukluk dönemindeki kötü tecrübelerinden örendikleri kabul edilmektedir 106. Daha önceden depresyon geçirmi, endieli ve sosyal ilikilerde zayf olan kiilerin daha kolay psikolojik taciz maduru olabilecekleri ve tacizcilerin, hedeflerini, mücadele etme kapasitesi zayf olan kiiler arasndan seçtikleri de öne sürülmütür 107. 2. UYGULAYAN TARAF yerinde psikolojik taciz olgusuna neden olduu kabul edilen taraf, tacizi uygulayan taraf, bir baka deyile tacizcidir. Tacizi uygulayan taraf, genellikle bir kii ya da bir grup temsil eder. Tacizcinin özellikleri ile ilgili kesin yarglarda bulunmak zordur. Öyle ki, tacizcinin kiilik özelliklerine ilikin yaplan çalmalarn sonuçlar, çounlukla madurlarn görülerini yanstmaktadr. Buna göre, madurlarn alglar dorultusunda, tacizcilerin baz kiilik özelliklerine sahip olabilecekleri belirlenmitir. Bu kiilik özelliklerine bal olarak da baz tacizci tipleri öne sürülmütür. Örnein, fesat, hayal krklna uram, sadist, megaloman, hiddetli, eletirici, dalkavuk, saman altndan su yürüten, zorba, korkak, kskanç ve hrsl tacizci 108. Field, tacizcinin genellikle madura göre üst pozisyonda çalan bir yönetici olduunu varsayarak, tacizci yöneticinin baz özellikleri- ‘Victimization in the School and the Workplace’, British Journal of Psychology, Vol.94, No.2, 2003, s.175-188. 104 Randall, s.117. 105 Smith ve dierleri, s.175-188. 106 Randall, s.90. 107 Randall, s.126-127. 108 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.39-42. 26 ni belirlemitir 109. Örnein ksa vadeli düünen, zayf hafzal, bencil, karar verme ve dinleme yeteneinden yoksun, tatmin olmayan, gerçei kabul etmeyen, kskanç, baarsz olduunu düünen, nankör, kontrol delisi, anlaysz, stresli, samimiyetsiz, iki yüzlü, ruh hali deiken, kibirli, gücünü gösterme ihtiyac duyan, emrivaki yapan, her eyi bildiini sanan, özür dilemek istemeyen, anlamak ve iletiim kurmak istemeyen, olumsuz, düzenbaz, frsatç, kararsz, kat, karaktersiz, sorumsuz, espri anlayndan yoksun kiiler. Dier taraftan Tablo 2’de yer alan ifadeler, tacizcinin sözüne güvenilmeyecek bir kii olabileceini de ortaya koymaktadr. Field, iyerinde psikolojik taciz davranlar sergileyenlerin ayn zamanda psikopat kiilik özellikleri tayabileceini de belirtmitir 110. Ayn görüü ileri süren Adams, bu kiilerin kalpsiz, dümanca tavrlar taknmaktan zevk alan, tehlikeli oyunlar oynayan, insanlar arkasndan i çeviren, güvenilmeyen, yalanc, utanmaz, içten olmayan, sevemeyen, kendi hatalar için bakalarn suçlayan, suçlanamayan ya da eletiri yaplmas mümkün olmayan kiiler olabileceklerini belirtmitir 111. Field, s.53-72. Field, s.89. 111Adams ve Crawford, s.81. 109 110 27 Tablo 2 Tacizcinin Söyledikleri ve Söylemek stedikleri Tacizcinin söyledii Tacizcinin söylemek istedii Bana güven. Bana kesinlikle güvenme. Senin burada çalman konusunda önemli zorluklar yaadk. Sen hiçbir zaman … konusunda ilerleme gösteremedin. Senin burada çalman konusunda önemli zorluklar yaadm. Ben hiçbir zaman … konusunda ilerleme gösteremedim. Seni her zaman korumaya çaltm. Kendimi her zaman korumaya çaltm. Ben sadece senin iyiliini düünüyorum. Bu toplanty sadece senin salndan endie duyduum için yapyorum. ten/bölümden ayrlmak senin kendi profesyonel tercihindir. Ben sadece kendi iyiliimi düünüyorum. Bu toplanty bakalarnn senin salk sorunlarna ilikin sorular sormasndan endie duyduum için yapyorum. Ben örencileri/hastalar/müterileri senin için….demeleri konusunda tevik ediyorum veya onlarn seninle ilgili … dediklerini hayal ediyorum. Senin hakknda bir ikayet uydurdum veya bakasn seni ikayet etmesi için tevik ettim. Seninle iyi anlatmza ikna olman lazm veya seni taciz ettiimi bakalarndan saklamak için ilikimizin normal olduunu kantlamalym. ten/bölümde ayrlman benim menfaatim için önemlidir. Bu ii aramzda resmiyete dökmeden halledebiliriz. Sana yaptklarmdan kimsenin haberi olmamal. Örenciler/hastalar/müteriler senin için diyor ki… Senin hakknda ikayetler alyorum. Seninle çok iyi anlayoruz. Kaynak: Field, 91-92 28 Namie, tacizcileri uyguladklar taciz taktiklerine göre dört gruba ayrmtr 112. Barp çaran tacizci: Bu tip tacizci, duygusal kontrolü olmayan, iyerindeki ruh hali sürekli deien ve beklenmedik öfke gösterileri sergileyen tacizcidir. Hedef ald kiileri herkes önünde küçük düürmek suretiyle, herkese kendisinden korkulmas gerektiini ispatlamaya çalr. Sürekli eletiren tacizci: Bu tip tacizci, kendi eksikliklerini ve güvensizliini baka birisinin performansn kötüleyerek veya önemsiz ayrntlara taklarak gizlemeye çalan tacizcidir. Bakalarnn yetersizlikleri konusunda sürekli ikayette bulunur ve hedeflerini küçük düürmek için onlar olmayan hatalarla suçlar. ki yüzlü ylan tacizci: ki yüzlü ylan tacizci, hedefi hakknda söylentiler çkartr, kendi imajn korumak için hedefinin itibarn zedeler ve dierlerinin hedefin karsnda durmalarn salar. Kontrol hastas tacizci: Kontrol hastas tacizci, zamana, malzemeye, harcraha, bilgiye ve çalma kadrosuna ilikin düzenlemeleri her zaman kontrol altnda tutar ve bu kaynaklar, taciz ettii kiiyi baarszla uratacak ekilde ayarlar. Ancak bu ekilde taciz ettii kiiden, performans nedeniyle ikayetçi olabilir. Kaliforniya’da yaplan bir konferansta iyerinde psikolojik tacize neden olan kiilerin baz özellikleri ve sergiledikleri tipik davranlar, u ekilde sralanmtr 113. 1. Tacizci, dikkat çekici bir kiidir. Kontrol sahibi olmak, madurun üzerinde hakimiyet oluturmak için cazibesini kullanr. 2. Tacizci, madurun gücünü azaltmak ve itibarna zarar vermek için gizliden gizliye dedikodular yayar. 3. Tacizci, madurla ba baa olduunda destekleyici gözükür ve öyle davranr, fakat kamusal alanda onun hatalarn aça çkarr. 4. Tacizci, kendini iyi göstermek, madurun ise kötü alglanmasn salamak adna gerçekleri çarptr. 5. Tacizci, iki yüzlüdür. Dorular söylese de, bunu kendi çkar için dierlerini sömürmek suretiyle yapar. 112 Gary Namie, ‘Workplace bullying: Escalated incivility’, Ivey Business Journal, Vol. 68, No.2, 2003, s. 1-6. 113 Camillo Azcarate ve dierleri, ‘Ten Characteristic Behaviors of Workplace Bullies’, International Ombudsman Association Conference, The La Jolla Marriott and the University of California, San Diego , (02-05 Nisan 2006). 29 6. Tacizci, genelde kaçamak cevaplar verir. Dorudan cevap vermekten kaçnr ve bu durum yüzüne vurulduunda çabuk sinirlenir. 7. Tacizci, kendini beenmitir. Sürekli böbürlenir. 8. Tacizci, edilgen-saldrgandr (pasif-agresiftir). Bilgi saklar ve madurun dlanmasna neden olur. 9. Tacizci, kendi skntsndan dierlerini sorumlu tutar. 10. Tacizci, ilgili biriymi gibi davranr ve bu ekilde madurun gururunu krmaya, onu utandrmaya çalr. Tacizcilerin her zaman hakl olduunu düünen, tacize neden olduunu reddeden, bencil, sinir bozucu ve sabrsz, gergin ve çabuk sinirlenen, dierlerinin duygu ve düünceleri konusunda anlaysz, üpheci ve paranoyak ve ruh hali deiken kiiler olabilecekleri de öne sürülmütür 114. Tacizci uygulayan taraf, kimi zaman da kurumun kendisi olabilir. Kurumlar iyerinde psikolojik tacizi, kurumda istihdam daraltma, kdemli çalanlar genç igücü ile ikame etme veya kurum içinde istenmeyen bir kiiden kurtulma gibi hedeflerle yöneltebilirler 115. Bu tip kurumlar, çalan normal saatin üzerinde çalmaya zorlayarak, hayat ona daha zor klarak, haberi olmadan telefon görümelerini dinleyerek, onu zayf ve yetersiz göstererek, iyerinde psikolojik tacize neden olabilirler 116. Dier taraftan, iyerinde psikolojik tacizi önlemeye ve durdurmaya yönelik bir politikas olmayan, psikolojik tacize ilikin ikayetleri önemsemeyen, çatmalarn çözümünü bireylere brakan veya olas bir psikolojik taciz vakasnda maduru suçlayan yönetim anlayndaki bir kurum da, tacizi destekleyerek tacizci taraf haline gelebilir. 3. TANIK OLAN TARAF yerinde psikolojik taciz, her ne kadar madur ve tacizci arasnda yaanan bir süreç olarak ele alnsa da, zaman içerisinde sürece dahil olan taraflarn says artabilir ve tacizi gözlemleyen çalanlar da sürecin bir parças haline gelebilirler. 114 Susan Elliot-Wright, Overcoming Emotional Abuse: Survive and Heal, London: Press Sheldon, 2007, s.29. 115 Elliot-Wright, s.29. 116 Graves, s.38. 30 yerinde psikolojik taciz sürecinin neden olduu stresli çalma ortam, sürece tank olanlar etkileyebilir 117. yerinde psikolojik taciz sürecine tank olanlar, çalma ortamndaki artan stres düzeyi, hayal krkl ve psikolojik tacize maruz kalma korkusu gibi duygular nedeniyle, ie devamszlk yapabilir, hastalk izni alabilir veya daha düük performansla çalabilirler 118. Öte yandan, iyerinde psikolojik taciz sürecinden ciddi ekilde etkilenen tanklarn, iten ayrlma eilimlerinin artt saptanmtr 119. Örnein Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada, olas bir psikolojik taciz vakasna en az iki kiinin tank olduu ve tank olanlarn %20’sinin iten ayrld belirlenmitir 120. yerinde psikolojik taciz sürecine tank olan çalanlar, süreçten etkilenme düzeyine veya kiilik özelliklerine göre sürece kar farkl tepkiler verebilirler. Kimisi iten ayrlabilir, kimisi tepkisiz kalabilir, kimisi ise tacizciyi veya maduru destekleyebilir. yerinde psikolojik taciz sürecine tank olan ve bu süreci durdurmak adna hiçbir ey yapmayan bir yönetici veya tacizciyi destekleyen çalma arkadalar da süreci iddetlendiren, dolayl tacizciler olabilirler. Dolayl tacizciler, tank olduu psikolojik taciz sürecine yönelik herhangi bir sorumluluu kabul etmekten kaçnan, süreç içerisinde arabulucuymu gibi davranan, taraflardan birine duyduu yaknl belli eden veya her iki tarafa da yanamayan ve bu tavrlaryla gerçekte psikolojik tacizi uygulayanlarla birlikte olan iki yüzlü kiilerdir 121. yerinde psikolojik taciz sürecine dahil olan tanklar, verdikleri tepkiler ve sergiledikleri davranlar bakmndan baz gruplara ayrlabilir. Diplomatik izleyici, yardakç izleyici, merakl izleyici, bir eye karmayan izleyici, sahte masum izleyici gibi 122. Diplomatik izleyici, bir çatma olgusu içinde arac rolü oynamay seven izleyici; yardakç izleyici, tacizciye sadk olan izleyici; merakl izleyici, bakalarnn problemleriyle çok fazla ilgilenen izleyici; bir eye karmayan izleyiLeymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165-184. 118 Hoel ve Cooper, s.1; Helge Hoel, Kate Sparks ve Cary L. Cooper, ‘The Cost of Violence/Stress at Work and the Benefits of a Violence/Stress-Free Working Environment’, Report Commissioned by the International Labor Organization, Geneva:ILO, 2001, s.31. 119 Hoel, Sparks ve Cooper, s.33. 120 Rachel Rayner ve Karen Mclvor, Research Report on the Dignity at Work Project, University of Portsmouth, 2008, s.28. 121 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (mobbing), 2006, s.107-108. 122 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.50-51. 117 31 ci, tamamen ilgisiz ve duyarsz olan izleyici; sahte masum izleyici ise görünüte hiçbir eye karmayan ama gerçekte tacizciyi destekleyen izleyici tipidir 123. D. YERNDE PSKOLOJK TACZ DAVRANILARI yerinde psikolojik taciz davranlar olumsuz ve istenmeyen davranlar olmakla birlikte, ilgili literatürde bu davranlarn, hangi davranlar olduuna ilikin kesin bir tanmlama yoktur. Leymann, iyerinde psikolojik taciz davranlarnn, madur üzerindeki etkileri açsndan, be grup altnda toplanabileceini öne sürmütür. Bu be alt grubu, kendini göstermeyi ve iletiim oluumunu etkilemeye yönelik davranlar (bireyin kendini ifade etmesini engelleme ve sürekli eletirme vb.), sosyal ilikilere ilikin saldrlar (konumama, dierlerinden ayr bir iyeri verme vb.), itibara yönelik saldrlar (arkadan konuma, alay etme vb.), kiinin yaam kalitesi ve mesleki durumuna yönelik saldrlar (görevleri kstlama, anlamsz görevler verme vb.) ve kiinin salna dorudan saldrlar (fiziksel iddet, cinsel taciz vb.) oluturmutur 124. Einarsen ve Raknes’in gelitirdii olumsuz davranlar ölçeinde (Negative Acts Questionnaire 125) iyerinde psikolojik taciz davranlarn listelenmi ve 22 olumsuz davrann yer ald ölçek için yaplan faktör analizi sonucunda iyerinde psikolojik tacizin, ‘kiiye yönelik psikolojik taciz’, ‘ie yönelik psikolojik taciz’, ‘sosyal yalnzlatrma’, ‘fiziksel iddet’ ve ‘cinsel taciz” gibi davranlar ile uygulanabildiini ortaya konmutur 126. Ayn ölçein yeniden gözden geçirildii ve olumsuz davranlarn saysnn 20 ile snrlandrld bir dier çalmada 127 davranlarn, “kiiye yönelik psikolojik taciz” ve “ie yönelik psikolojik taciz” olmak üzere iki boyut altnda topland görülmütür. Buna göre ‘kiiye yönelik psikolojik taciz’ eklinde ad123 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.50-51. Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.170; Davenport, Schwartz ve Elliott, s.18-19. 125 Bergen Bullying Research Group, NAQ, http://www.uib.no/rg/bbrg/ projects/naq, (18.04.2009); Stale Einarsen ve B.I. Raknes, Harassment in the Workplace and Victimisation of Men, Violence and Victims, Vol.12, 1997, s.247-263. 126 Dieter Zapf ve dierleri, ‘Empirical findings on bullying in the workplace’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (103-126), London: Taylor & Francis, 2003, s.120. 127 Stale Einarsen ve Helge Hoel, ‘The Negative Acts Questionnaire: Development, Validation and Revision of a Measure of Bullying at Work’, 10th European Congress on Work and Organizational Psychology: Globalization Opportunities and Threats, Prague, Czech Republic, 2001. 124 32 landrlan boyut, dedikodu, aalayc yorumlar, haddini aan alaylar ve sürekli eletiriler gibi 12 davran; ‘ie yönelik psikolojik taciz’ olarak adlandrlan boyut ise ar i yükü verme, i için mantksz teslim tarihi verme, her yaplan izleme, önemli bilgileri saklama gibi sekiz davrantan olumutur. Zapf ise, iyerinde psikolojik taciz davranlarn be kategoriye ayrmtr 128: e yönelik psikolojik taciz: Bu tür davranlar, madurun kendini iyerinde gereksiz hissetmesine ve iyerinden dlanmasna neden olur. Örnein, madurun i yükünü arttrmak, ilerinin yürümesini zorlatrmak, i plannda deiiklikler yapmak, kdemini düürmek, yetkisini ve sorumluluklarn azaltmak. Sosyal dlama: Madurla iletiim kesilir, madur çalma ortamnda yalnz braklr ve dlanr. Örnein, madur odaya girdiinde susmak ya da onun arkasndan gülmek. Kiilie yönelik saldrlar: Madur, din, dil, rk, cinsiyet, etnik köken ve/veya fiziksel özellikleri nedeniyle olumsuz davranlarn hedefi olur, madurun kiilik özellikleri ile alay edilir, ona isim taklr veya hakaret edilir. Sözlü tehdit: Madur herkesin önünde küçük düürülür, olumsuz eletirilere maruz braklr ve azarlanr. tibar zedelemeye yönelik psikolojik taciz: Madura onurunu, itibarn zedeleyici davranlar yöneltilir. Örnein, aslsz dedikodular çkarmak, söylentiler yaymak veya arkadan konumak. Zapf ve arkadalarnn bir dier çalmasnda, Leymann tarafndan gelitirilen ölçee (Leymann Inventory of Psychological Terrorization –LIPT 129) faktör analizi yaplm ve davranlar yedi boyut altnda toplanmtr 130. Buna göre ie yönelik saldrlar bal altnda toplanan birinci boyut, ‘kararlarn sorgulanmas’, ‘i performansnn yanl veya küçümseyici bir tavrla deerlendirilmesi’ gibi davranlar kapsamtr. kinci boyuttaki davranlar, ‘birey ile ko128 Dieter Zapf, ‘Organisational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying at Work’ International Journal of Manpower, Vol.20, Issue.1/2, 1999, s.70-85. 129 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165-184; M. Angeles Carnero, Blanca Martinez ve Rocio Sanchez-Mangas, ‘Mobbing and Its Determinants: The Case of Spain’, Simposio Analisis Economico, Oviedo, Aralk 2006, s.15-16. 130 Zapf, Knorz ve Kulla, s.222-223. 33 numama’, ‘yokmu gibi davranma’ gibi sosyal ilikileri tehdit eden davranlar kapsamtr. Üçüncü boyut, ‘bireyin özel hayatn eletirme’, ‘telefonunu dinleme’ gibi davranlarn yer ald özel hayata saldrlar balkl gruptur. Dördüncü boyut, ‘cinsel taciz’, ‘tehdit etme’ gibi davranlarn yer ald fiziksel iddet adl davran grubudur. Beinci boyut, ‘bireyin politik görüleri ya da dini inançlar ile alay etme’ gibi davranlar içeren ve görüe, durua yönelik saldrlar bal altnda oluturulan boyuttur. Sözlü saldrlar boyutunda ise, ‘yüksek sesle barma’, ‘sözlü tehditlerde bulunma’ gibi davranlar yer almtr. Dedikodular balkl son boyuttaki davranlar ise ‘arkadan konuma’ ve ‘söylentiler çkarma’ gibi davranlar kapsamtr. Keashly ve Neuman ise iyerinde psikolojik taciz davranlarn, dört boyut altnda deerlendirmitir 131: Kiiyi engelleyen, hiçe sayan davranlar: Bu grup davranlar arasnda ‘sessizlik politikas uygulama’, ‘dedikodu veya söylentiler çkarma’, ‘gerekli olan bilgilere eriimi engelleme’, ‘ile ilgili yardm taleplerinin reddetme’, ‘dier çalanlar madura kar doldurma’, ‘görüleri ve katklar dikkate almama’, ‘dierlerinin madurun fikir ve planlarn desteklemesini engelleme’, ‘telefonlar, e-postalar ve notlar cevapsz brakma’, ‘yalan söyleme’, ‘ile ilgili sosyal toplantlara çarmama’ gibi davranlar yer alr. Kaba, saygsz, dümanca ve küçük düürücü davranlar: Bu tür davranlar arasnda ‘azarlama’, ‘herkes önünde küçük düürme’, ‘kaba ve saygsz davranma’, ‘hakaret etme’, ‘barp çarma’, ‘dümanca bir tavrla barma’, ‘ileri sert bir dille eletirme’, ‘gösteri yaparak küçümseme’, ‘kiinin kendini ifade etmesini engelleme’, ‘kiinin zekas konusunda olumsuz yorumlar yapma’ gibi davranlar yer alr. le ilgili davranlar: Bu tür davranlar arasnda ‘mantkl bir nedeni olmadan kiinin terfisini ya da ücret artn engelleme’, ‘kiinin performans hakknda geribildirim salamama’, ‘dierlerine kyasla daha anlamsz ve yetitirilmesi imkansz görevler verme’, ‘takdir etmeme’ gibi davranlar yer alr. Hakaretler ve kiisel saldrlar: Bu tür davranlar arasnda ‘küçültücü, onur krc lakaplar takma’, ‘müstehcen veya dümanca hareketlerde bulunma’ gibi davranlar yer alr. Aada iyerinde psikolojik tacizin tansnda yararl olabilecei belirlenen 132 dier baz olumsuz davranlara yer verilmitir. 131 132 34 Keashly ve Neuman, s.2-3. Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.45. x Telefon, bilgisayar, lamba gibi iyerinde bulunan kiiye ait eyalar, birdenbire kaybolur veya bozulur. Yerine yenileri konulmaz. x Çalma arkadalaryla aralarnda çkan tartmalar, her zamankinden çok daha fazla olmaya balar. x Bireyin sigara kokusu ve dumandan çok rahatsz olduunu bile bile yanndaki masaya çok sigara içen biri yerletirilir. x Birey, bakalarnn ofisine girdiinde konuma hemen kesilir, konu deitirilir. x Birey, ile ilgili önemli gelimeler ve haberlerin dnda braklr. x Bireyin arkasndan çeitli söylentiler çkarlr; kulaktan kulaa fsltlar yaylr. x Bireye yetenek ve becerilerinin çok altnda veya uzmanlk alanna girmeyen iler verilir. x Birey, her yapt iin ince ince gözlendiini hisseder. x Bireyin ie geli gidi saatleri, telefon konumalar, çay ya da kahve molasnda geçirdii zaman ayrntlaryla kontrol edilir. x Birey, dierleri tarafndan sürekli eletirilir veya küçümsenir. x Birey, sözlü veya yazl soru ve taleplerine yant alamaz. x Birey, üstleri veya i arkadalar tarafndan kontrol d tepki göstermeye kkrtlr. x Birey, irketin özel kutlamalar veya dier sosyal etkinliklerine kastl olarak çarlmaz. x Bireyin d görünüü veya giyim tarzyla alay edilir. x Bireyin ile ilgili tüm önerileri reddedilir. x Birey, kendisinden daha alt düzeydeki görevlerde çalanlardan daha düük ücret alr. E. YERNDE PSKOLOJK TACZN UYGULANMA TÜRLER yerinde psikolojik taciz, uygulanma ekline, tacizin taraflarna ve süresine bal olarak farkl gruplar altnda deerlendirilebilir. Örnein, olumsuz davranlarn yöneltilme ekline göre iyerinde psikolojik taciz, ‘dolayl’ ve ‘dorudan’ olmak üzere iki gruba ayrlabi- 35 lir 133. Buna göre, sözlü tehdit, barp çarma gibi davranlar vastas ile yöneltilen psikolojik taciz, herkes tarafndan alglanabilen, dorudan (açk) psikolojik tacizdir. Dier taraftan, bilgi saklamak, iftira atmak gibi davranlarn yöneltildii taciz ise, açkça alglanmayan, dolayl (gizli) psikolojik tacizdir. yerinde psikolojik taciz, davranlarn yöneltilme eklinin yan sra, tacizin subjektif ve objektif alglanmasna göre de iki gruba ayrlabilir. Subjektif psikolojik taciz, iyerinde psikolojik tacizin sadece madur tarafndan alglanmas; objektif psikolojik taciz ise iyerinde psikolojik taciz olgusunun belirgin, herkes tarafndan gözlenebilir olmas durumunu anlatr 134. yerinde psikolojik taciz, süresine göre de uzun süreli ve ksa süreli olmak üzere iki farkl ekilde deerlendirilebilir. Bir vakaya iyerinde psikolojik taciz tans koyabilmek için tacizin, belirli bir süre devam etmesi koulu aranr. Ancak bu süre, alt ay olabildii gibi iki sene veya daha uzun da olabilir. Süre uzadkça iyerinde psikolojik taciz iddetlenir, madur ve çevresi için daha ykc sonuçlar dourur. yerinde psikolojik taciz taraflarna, bir baka deyile tacizin yönüne göre de türlere ayrlabilir. Bu çerçevede, iyerinde psikolojik tacizin üç türü olduu kabul edilir 135. Bunlardan ilki yukardan aaya doru psikolojik tacizdir (dikey psikolojik taciz). Yukardan aaya doru psikolojik tacizde tacizci, madura göre daha üst pozisyonda çalr. Bu tür tacizde madur, yönetici, bölüm yetkilisi gibi üst pozisyonda çalan bir kii ya da kiiler tarafndan psikolojik tacize maruz kalr. Bir dier tür, edeer pozisyonda çalanlar arasnda yaanan psikolojik tacizdir (yatay psikolojik taciz). Bu tür vakalarda tacizci ve madur ayn pozisyon veya görevde çalan ve benzer olanaklara sahip i arkadalardr. Üçüncü türde ise, tacizin yönü aadan yukarya doru olup, madur, tacizciye göre daha alt pozisyonda çalr. Baz psikolojik taciz vakalarnda ise kurum, dorudan tacizin uygulaycsdr. Bu tür taciz kurumsal (örgütsel) psikolojik taciz olarak adlandrlr 136. Kurumsal psikolojik taciz, istihdam daraltma, kdemli çalanlar genç igücü ile ikame etme veya kurum içinde istenmeyen bir kiiden kurtulma gibi hedeflerle bizzat kurum tarafndan yöneltiMatthiesen, s.14. Tnaz, Bayram ve Ergin, s.52. 135 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.116. 136 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.13; Graves, s.38 ; Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.141. 133 134 36 len psikolojik tacizdir 137. sizliin fazla olduu ve kanunlarn yetersiz kald ülkelerde kurumlar, çalan normal saatin üzerinde çalmaya zorlayarak, hayat ona daha zor klarak, haberi olmadan telefon görümelerini dinleyerek, onu zayf ve yetersiz göstererek iyerinde psikolojik tacize neden olabilirler 138. yerinde psikolojik taciz, tacizi balatan nedenler çerçevesinde deerlendirilerek de ele alnm ve iki türe ayrlmtr 139: 1. Çatma Kaynakl Psikolojik Taciz: Bu tür psikolojik taciz, bireyler aras çatmalar sonucunda ortaya çkan psikolojik tacizdir. Birçok psikolojik taciz vakasn genellikle i ile ilgili bir çatmann tetikledii kabul edilir. Kurum içerisindeki honutsuz çalma ortam çatmaya neden olabilir ve bu çatmalar, taraflarca kiiselletirilerek iddetlenebilir. Bu çatmada kendini savunacak gücü yitiren taraf, iyerinde psikolojik taciz maduru olabilir. 2. Saldr Odakl Psikolojik Taciz: Bu tür psikolojik tacizde madur, tacizcinin davrann anlaml klabilecek veya tacizciyi kkrtacak hiçbir davranta bulunmad halde tacize maruz kalr. Bu tip vakalarda madur tesadüfen bu durumla karlaabilir. Öyle ki tacizci gücünü ve yetkisini kullanarak tesadüfi madurun zayf durumundan istifade eder. Saldr odakl psikolojik taciz, genellikle kendini güçlü göstermek için yetkisini dier çalanlar üzerinde keyfi olarak kullanan, astlarn küçük gören, anlaysz ve otoriter lider stiline sahip yöneticilerin, astlarna yönelttikleri psikolojik tacizdir. Saldr odakl psikolojik taciz, kimi vakalarda kurumun benimsedii yönetim ve liderlik anlayna bal olarak normal karlanabilir. Baz vakalarda ise madur farkl bir grubun mensubu olmas nedeniyle saldr odakl psikolojik tacize maruz kalabilir. Saldr odakl psikolojik taciz kimi zaman bir grup çalann yaadklar stres ve/veya hayal krklna bal olarak, kendilerinden daha güçsüz olan dier bir kiiyi günah keçisi ilan ederek taciz etmesi ile de ortaya çkabilir. Matthiesen, iyerinde psikolojik tacizin çatma kaynakl ve saldr odakl türleri dnda sekiz alt türü daha olabileceini öne sürmütür 140: 1. Günah keçisi ilan etme: Bu tür psikolojik tacizde madur, iyerindeki her türlü olumsuzluun sorumlusu ilan edilir. Bu tür tacize stresli çalma ortam neden olabilir. Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.141. Graves, s.38. 139 Einarsen, International Journal of Manpower, s.25. 140 Matthiesen, s.17-21. 137 138 37 2. Cinsel taciz: yerinde cinsel taciz, istenmeyen ve tekrar eden cinsel davranlar araclyla yöneltildii taktirde iyerinde psikolojik tacizin bir alt türü olarak deerlendirilebilir. Bu tür tacizin hedefi ise genellikle 35 yandan genç bir kadn olabilmektedir. 3. aka yolu ile yöneltilen psikolojik taciz: Bu tür psikolojik tacizin hedefi olan kii akalarn odak noktasdr. akalarn karlkl olmas durumunda psikolojik tacizden söz edilemez. Ancak, akalarn tek tarafl ve incitici olmas, hedef kii ile dalga geçilerek elenilmesi, o kiinin psikolojik tacizle kar karya kalmasna neden olabilir. 4. Gizlice takip etmek (stalking): Gizlice takip etme yoluyla taciz, bir bireyin, dier bireye istenmeyen, izinsiz ve tekrar eden davranlar yönelterek, o kiiyi iletiime zorlamasdr. Bu tür tacizde hedef kii can güvenliinden endie eder. Gizlice sergilenen bu taciz türü, dier çalanlar tarafndan kolayca alglanamaz veya bu tip davranlar zararsz olarak kabul edilebilir. Örnein hedef kiiye mektuplar, hediyeler göndermek, telefonla rahatsz etmek, kiinin evinin ya da iyerinin önünde beklemek gibi. 5. Medyada tehirin neden olduu psikolojik taciz: Bu tip taciz, medyann genellikle doru olmayan veya abartlan açklamalar nedeniyle yaanr. Sradan insanlarn nadir olarak karlat bu tür psikolojik taciz, genellikle politikaclar ve sosyal statüleri yüksek olan çalanlar tehdit eden bir taciz türüdür. 6. e yeni balayanlarn maruz kald psikolojik taciz: Bu tür tacizde ie yeni balayan birey, iyerinde dümanca bir çalma ortam ile karlar ve dier çalanlarn rahatsz edici davranlarna maruz kalr. Bu saldrlarn uzun süreli ve sklkla yöneltilmesi durumunda psikolojik taciz süreci balayabilir. 7. Yasalarn eksikliinden kaynaklanan psikolojik taciz: Bu tür tacizde birey, belirli bir kii ya da grubun deil, ülkedeki sistem veya bürokratlarn hedefidir. Bürokratlarn kararlar veya devletin politikas bu tacize neden olabilir. Örnein üst düzey pozisyonda çalan bir vatandan yerel belediye, müfettiler, vb. devlet adamlar ile yaad çatmann, psikolojik tacize dönümesi gibi. 8. ikayetçi olan kiiye misilleme amaçl yöneltilen psikolojik taciz (whistleblowing): Bu tür tacizde iyerindeki yanllklar ya da hatalar fark eden ve ikayet eden kii, dier çalanlarca taciz edilir. ikayette bulunan kii, iyerindeki çounluk tarafndan mimlenir ve o kiiye misilleme olarak psikolojik taciz uygulanr. Norveç’te 221 çalann katlm ile gerçekletirilen ve iyerinde psikolojik tacizin nedenleri38 nin de sorguland bir çalmada, bu tür tacizin, katlmclarn en sk maruz kald taciz türlerinden biri olduu saptanmtr 141. Norveç’te yaplan bir dier çalmada, iyerinde etik d uygulamalar ve/veya davranlardan ikayetçi olma ile iyerinde psikolojik tacize maruz kalma arasndaki iliki aratrlm ve 505 katlmcnn %32’sinin iyerindeki etik d davran ve uygulamalardan ikayetçi olduu ve bu kiilerin iyerinde psikolojik tacize, çatmaya veya olumsuz davranlara maruz kalma düzeyinin, ikayeti olmayanlara göre anlaml ölçüde daha yüksek olduu kaydedilmitir 142. yerinde karlalan bir dier psikolojik taciz türü, sanal ortamda yöneltilen psikolojik tacizdir. Bu tür tacizde, hedef kii internet ortamnda gönderilen belgeler, mesajlar, fotoraflar vb. gibi yazl, sözlü, görsel saldrlar araclyla rahatsz edilir. Bu saldrlar, hedef alnan kiiyi dorudan tehdit eden, korkutucu veya nefret dolu mesajlar olabildii gibi aka yolu ile taciz eden veya rk, cinsiyet ayrmc mesajlar da içerebilir 143. nternet ortamnda psikolojik taciz, ayrca hedef kiinin çalt kurumun internet sitesinde yazlan yazlar, iftiralar, aalayan yorumlar vastasyla da gerçekletirilebilir. nternet ortamnda yazlan mesajlar, belgeler veya acmasz iftiralar hedef kiinin cep telefonuna da gönderilebilir. Bu taciz türünde, tacizcinin kim olduu kantlanamayabilir veya bilinemeyebilir 144. Bu durumda madur, süreci durdurmak için müdahale edemez ve süreçten daha fazla zarar görür. II. YERNDE PSKOLOJK TACZN YAYGINLIINA LKN VERLER A. YERNDE PSKOLOJK TACZE MARUZ KALMA ORANINA VE RSK GRUPLARINA LKN VERLER yerinde psikolojik tacize maruz kalma oran, bu oran belirlemek üzere kullanlan yönteme göre deiiklik gösterebilmektedir 145. Einarsen, Matthiesen ve Hauge, s.475. Andreas Hostmaelingen, Kari Severinsen ve Stig Berge Matthiesen, ‘About the link between bullying and whistleblowing at work: Findings from a Norwegian municipality sample’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, s.69-70. 143 Monica T. Whitty ve Adrian N. Jarr, ‘ Cyber-Harassment in the Workplace’, Vaughan Bowie, Bonnie Fisher, Cary L. Cooper (Ed.), Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies içinde (248-262), London: Willian Publishing, 2005, s.252. 144 Whitty ve Jarr, s.252-253. 145 Einarsen, Matthiesen ve Hauge, s.476. 141 142 39 yerinde psikolojik tacizin yaygnln belirlemek için genellikle iki farkl yöntem kullanlmaktadr 146. Birinci yöntemde iyerinde psikolojik tacizin tanm verilerek, ankete katlanlara psikolojik tacizle karlap karlamadklar sorulmakta ve iyerinde psikolojik tacizin varl, katlmclarn alglar dorultusunda belirlenmektedir. Bu yönteme subjektif yöntem de denilmektedir 147. skandinav ülkelerinde subjektif yöntemin kullanld çalmalarda, iyerinde psikolojik taciz orannn genellikle %1%5 arasnda seyrettii görülmektedir 148. kinci yöntemde iyerinde psikolojik taciz orann belirlemek üzere Leymann’n olumsuz davranlar (LIPT 149) ölçei, Einarsen ve Raknes’in olumsuz davranlar ölçei (NAQ 150), Björkqvist ve Österman’n iyeri tacizi ölçei (Work Harassment Scale-WHS 151) gibi ölçekler kullanlmaktadr. Kritere dayal yöntem veya objektif ölçüm olarak da adlandrlan 152 bu yöntemde, bir dizi olumsuz davran içeren ölçekler vastas ile katlmclarn olumsuz davranlarla karlama sklklar ölçülmektedir. LIPT ve NAQ ölçeklerinde, belirli bir süre boyunca (genellikle en az alt ay), olumsuz davranlardan en az biri ile haftada bir sklkta karlaan katlmclar, iyerinde psikolojik taciz maduru olarak kabul edilmektedir 153. Björkvist ve Österman’n anketinde ise, belirli bir puann üzerinde ölçek puan alanlar, iyerinde psikolojik taciz maduru kategorisinde saylmaktadr 154. NAQ veya LIPT ölçeklerinin kullanld çalmalarda saptanan iyerinde Guy Notelaers ve dierleri, ‘Measuring exposure to Bullying at Work: The Validity and Advantages of the Latent Cluster Approach’, Work and Stress, (20)/4, October-December 2006, s.290. 147 Notelaers ve dierleri, s.290. 148 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.104; Vittorio Di Martino, Helge Hoel, Cary L. Cooper, Preventing Violence and Harrasment in the Workplace, Ireland: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2003, s.41; Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.19. 149 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165-184; Carnero, Martinez ve Sanchez-Mangas, s.15-16. 150 Bergen Bullying Research Group, NAQ, http://www.uib.no/rg/bbrg/ projects/naq, (18.04.2009); Einarsen ve Raknes, Violence and Victims, s.247-263. 151 Kaj Björkqvist ve Karin Österman, Work Harassment Scale, 1992, Finland Abo Academy University, http://www.vasa.abo.fi/svf/up/Scales/WHSEnglish.pdf, (15.03.2009). 152 Notealears ve dierleri, s.290. 153 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s. 104. 154 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.104. 146 40 psikolojik taciz orannn %3-%7; WHS gibi belirli bir puann üzerindekilerin madur kabul edildii ölçeklerin kullanld çalmalarda ise %10-17 arasnda deitii gözlenmektedir 155. Tanm kullanlan yöntemle saptanan iyerinde psikolojik taciz maduru saysna (oranna) ilikin veriler, ölçek kullanlan yöntemle saptanan verilere kyasla daha düük oranlar yanstmaktadr. Örnein, Finlandiya’da yaplan bir çalmada 156 iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oran iki farkl yöntemle ölçülmü ve tanm kullanlan yöntem ile saptanan orann %8,8; ölçek aracl ile kaydedilen orann %24,1 olduu belirlenmitir. ABD’de 18 sektörden 403 çalann katld bir çalmada da benzer sonuçlara ulalm; tanm kullanlan yöntem ile belirlenen iyerinde psikolojik taciz orannn (%9,4), olumsuz davranlara maruz kalma sklna göre belirlenen orandan (%28) daha düük olduu görülmütür 157. Danimarka’da hastane personeline uygulanan bir dier çalmada, tanm kullanlan yöntem ile belirlenen iyerinde psikolojik taciz orannn (%3), ölçek kullanlarak belirlenen orandan (%8-%25) daha düük olduu saptanmtr 158. yerinde psikolojik tacizin yaygnl, genellikle tercih edilen bu iki yöntem dnda olgunun tanmnn verilmesi ve katlmclara, bu olguya tank olup olmadklarnn sorulmas yoluyla da belirlenebilir. Bu yöntemin kullanld çalmalarda saptanan psikolojik tacize maruz kalma orannn %30-%70 arasnda deitii belirlenmi 159 ve bu yöntemle belirlenen oranlarn, dier yöntemlere kyasla daha az güvenilir olduu öne sürülmütür 160. Dier taraftan, iyerinde psikolojik taciz oran, dorudan ‘son alt ay içinde iyerinizde psikolojik tacize maruz kaldnz m?’ sorusu ile de sorgulanabilir. Bu yöntem kullanlarak saptanan iyerinde psikolojik taciz orannn (%10-25), dier yöntemlerle belirlenen oranlara 155 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.104. 156 Salin, PISTES, http://www.pistes.uqam.ca 157 Pamela Lutgen - Sandvik, Sarah J. Tracy ve Jess K. Alberts, ‘Burned by bullying in the American Workplace: Prevelance, Perception, Degree and Impact’ Journal of Management Studies, 2006, Vol. 44, No. 6, 2007, s. 837-862. 158 Eva Gemzoe Mikkelsen ve Stale Einarsen, ‘Bullying in Danish Worklife:Prevelance and Health correlates’, European Journal of Work andOrganizational Psychology, Vol:10, Number:4, 2001, s.393. 159 Lyn Quine, ‘Workplace Bullying in NHS Community Trust: Staff Questionnarie Survey’, British Medical Journal, Vol. 318, No.7178, 1999, s.228; Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s 19; Keashly ve Neuman, s.2. 160 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.19. 41 kyasla daha yüksek olduu görülmektedir 161. Bu yöntemde olguya ilikin bir tanm verilmemesi, katlmclarn en ufak bir olumsuzluu bile psikolojik taciz olarak alglamasna neden olarak, söz konusu orann yüksek seyretmesine sebebiyet verebilmektedir 162. yerinde psikolojik tacize ilikin oranlar, çalmada kullanlan yönteme göre farkllat gibi madur kabul edilecek kiiler için belirlenen kriterlere bal olarak da deiebilir. Örnein Avrupa’da Leymann’n kriterlerine bal kalnarak (olumsuz davranlara en az haftada bir ve en az alt aydr maruz kalanlarn madur kabul edildii) yaplan çalmalarda, iyerinde psikolojik taciz orannn %1-4 arasnda deitii; olumsuz davranlara ayda bir veya iki defa maruz kalanlarn madur kabul edildii çalmalarda ise bu orann %8-%10 aralnda seyrettii saptanmtr 163. yerinde psikolojik tacize ilikin oranlar, çalmalarda uygulanan ölçüm yönteminin ve yöntemde kullanlan kriterlerin dnda, ülkelere göre de farkllklar gösterebilir. Örnein Birleik Krallk’ta 1.100 salk çalanna yaplan anket çalmas sonucunda, çalanlarn %38’inin iyerinde bir veya birden fazla psikolojik taciz davran ile karlat; %42’sinin ise iyerinde psikolojik tacize tank olduu saptanmtr 164. Birleik Krallk’ta yaplan ve farkl sektörlerden 553 çalann yer ald bir dier çalmada katlmclarn %10,5’inin, tacizle karlat belirlenmitir 165. rlanda’da 3.579 kiinin katlm ile gerçekletirilen aratrmada sonuçlar ise, katlmclarn %7,9’unun, son alt ay içinde fiziksel ve psikolojik saldrlara maruz kaldn göstermitir 166. Bu oran, en az alt aydr ayn iyerinde çalan nüfus dikkate alnarak, ülke geneline uyarlanm ve rlanda’da 159.000 kiinin psikolojik veya fiziksel tacize maruz kald öngörülmütür. 161 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.104; Charlotte Rayner, ‘The incidence of workplace bullying’, Journal of Community and Applied Social Psychology, Vol.7, 1997, s.199-208. 162 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.104. 163 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s. 109. 164 Quine, British Medical Journal, 1999, s.230. 165 Hoel ve Cooper, s.5. 166 Philip J. O’Connell, Emma Calvert ve Dorothy Watson, ‘Bullying in the Workplace: Survey Reports’, Report to The Department of Enterprise Trade and Employment, Ireland: The Economic and Social Research Institute, 2007, s.9. 42 skandinav ülkelerinde yaplan çalma sonuçlar da farkl oranlara iaret etmektedir. Örnein, Norveç’te 745 asistan hemire ile gerçekletirilen aratrmada, hemirelerin %4,8’inin, aratrmann yapld dönemde; %8,4’ünün de, geçmite psikolojik taciz maduru olduu ortaya konmutur 167. Norveç’te yaplan bir dier aratrmada, 7.787 çalann %8,6’snn iyerinde psikolojik tacize maruz kaldn alglad belirlenmitir 168. Benzer bir çalma 2005’te 2.539 çalann katmlmyla tekrarlanm ve iyerinde psikolojik tacize maruz kaldn alglayan katlmc orannn %4,6’ya dütüü kaydedilmitir 169. sveç’te 2.400 çalan kapsayan bir aratrmada ise, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oran %3,5 olarak belirlenmitir 170. spanya’da 5.236 çalan ile gerçekletirilen çalmada, katlmclarn %5’inin iyerinde dümanca davranlarla karlat belirlenmitir 171. Avustralya’da da 350.000 çalann uzun süreli psikolojik taciz maduru olduu belirlenmitir 172. ABD’de ise igücünün %37’sinin (yaklak 54 milyon kii), iyerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kald belirlenmitir 173. Japonya’da yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik taciz olgusu, üniversite çalanlar çerçevesinde deerlendirilmi ve üniversitede yaanan, cinsel olmayan her türlü taciz akademik taciz olarak isimlendirilmitir 174. Akademik taciz; psikolojik taciz, fiziksel tehdit ve ayrmc davranlarla açklanmtr. Buna göre 2.463 üniversite çalannn %57’sinin akademik tacize maruz kald saptanmtr. Avrupa Birlii’nde (AB) be ylda bir tekrarlanan Avrupa çalma koullar anketi, Avrupa ülkelerinde iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oranna ilikin veriler ortaya koymutur. 2005’de yaplan çalmada, 25 Avrupa ülkesi genelinde iyerinde psikolojik tacize Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.566. Einarsen ve Skogstad, s.185. 169 Morten Birkeland Nielsen ve dierleri, ‘Prevalance of workplace bullying in Norway: Comparisons across time and estimation methods’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.18, No.1, 2009, s.81. 170 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.175. 171 Carnero, Martinez ve Sanchez-Mangas, s.15-16. 172 Kristin van Barneveld ve Roger Jowett, ‘Violence, Harassment and Bullying at Work: How Does the Australian Rail Industry Compare and What Can Be Done?’ Journal of Public Transportation, Vol.8, No.3, 2005, s.125. 173 Gary Namie, US Workplace Bullying Survey, 2007, http://www.bullyinginstitute.org , (11.03.2009). 174 Kumiko Ogoshi, ‘Academic Harassment in Japan’, The Lancet, Vol: 357, Issue: 9253, 2001, s.396-397. 167 168 43 maruz kalma orannn, %5 olduu belirlenmitir 175. Anket sonuçlar, her 20 çalandan birinin, son bir yl içinde psikolojik tacizle karlatn göstermitir. yerinde psikolojik tacize maruz kalma oran en yüksek olarak Finlandiya’da (%17); en düük olarak da Bulgaristan’da (%2) gerçeklemitir 176. yerinde psikolojik taciz, gelimekte olan ülkeleri de tehdit eden bir iyeri sorunudur. Örnein, Bosna Hersek’te 511 doktorun %26’snn 177; Litvanya’da 475 öretmenin %2,6’snn 178; Macaristan’da çalanlarn %5-%6’snn psikolojik tacize maruz kaldklar belirlenmitir 179. Hindistan’da erkek doktorlarn %53’ünün, kadn doktorlarn %48’inin psikolojik taciz davranlarna maruz kald belirlenmitir 180. Msr’da 1.127 çalann katlm ile gerçekletirilen bir çalmada ise, katlmclarn %71,3’ünün iyerinde psikolojik taciz davranlar ile karlat saptanmtr 181. Türkiye’de yaplan çalma sonuçlar da, yukarda belirtilen oranlar ile benzerlik göstermektedir. Örnein, Bursa’da salk, eitim ve güvenlik sektörlerinde yaplan bir çalmada, 944 kiinin %55’inin son bir sene içinde psikolojik taciz davranlar ile karlat; %47’sinin ise, iyerinde psikolojik tacize tank olduu belirlenmitir 182. Aksaray ve Yalova-Esenköy’deki eitim merkezlerinde çalan 315 ilkokul öretmenini kapsayan bir çalmada, ilkokul öretmenlerinin %50’sinin iyerinde psikolojik tacizle karlat saptanmtr 183. stanbul’da 505 hemireyi kapsayan çalmada ise hemirelerin %86’snn son bir yl içinde psikolojik taciz davranlarna maruz kal175 Agnès Parent-Thirion ve dierleri, Fourth European Working Conditions Survey, Dublin: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2007, s.35. 176 Parent-Thirion ve dierleri, s.25. 177 Nurca Pranjic ve dierleri, ‘Mobbing, Stress and Work Ability Index among Phsicians in Bosnia and Herzegovina: Survey Study’, Croatian Med Journal, Vol. 47, 2006, s.750. 178 Vilija Malinauskiene, Vytautas Obelenis ve Diana Dopagiene, ‘Psychological Terror at Work and Cardiovascular Diseases among Teachers’ Acta Medica Lituanica, Vol.12, No.2, 2005, s.23. 179 Roza Vajda, ‘The Perception of Mobbing and Related Services in Hungary’, Report for Daphne Project Mobbing II, Mona Foundation: Hungary, 2006, s.6. 180 K.L. ve dierleri, ‘Bullying among Trainee Doctors in Southern India’, Journal of Postgraduate Medicine, 53, 2007, s.87-91. 181 Raed M. Alazab, Rawda Elsheik ve Iman Kamal, ‘Workplace Bullying Associated Health Hazards, Is it Lack of Quality Assurance? A Model of Organizational Intervention in Egypt’, American Public Health Association 136th Annual Meeting and Exposition (APHA 136th Annual Meeting), California, San Diego, 2008. 182 Bilgel, Aytaç ve Bayram, s.226. 183 Cemalolu, s.789. 44 d kaydedilmitir 184. stanbul’da bankaclk sektöründe yaplan bir dier çalmada, iyerinde psikolojik tacizle karlama orannn %1,2-%11,7 arasnda deitii belirlenmitir 185. Otel iletmelerinde çalan 427 kiinin katld bir çalmada ise katlmclarn %27,4’ünün psikolojik tacize maruz kald saptanmtr 186. yerinde psikolojik tacize maruz kalma riski baz sektörler ve meslek gruplar için daha fazladr. 2005 Avrupa çalma koullar anketi sonuçlar, iyerinde fiziksel ve psikolojik iddetle karlama riskinin, özel sektör çalanlarna kyasla (%4), kamu sektörü çalanlar (%6) için daha yüksek olduunu ortaya koymutur. Kamu sektöründe iten çkarlma riskinin daha az olmas, sektörün hareketlilie daha az imkan tanmas, kamu sektörü çalanlarnn iyerlerini kolaylkla terk edememeleri, bu sektörde psikolojik tacizin daha sklkla görülmesinin nedenleri arasnda saylabilir 187. Salk sektörünün de iyerinde psikolojik tacizin sklkla yaand bir sektör olduu ve salk çalanlarnn iddete urama riskinin dier hizmet sektörü meslek gruplarna göre 16 kat daha fazla olduu belirlenmitir 188. Uluslararas Çalma Örgütü (ILO), Dünya Salk Örgütü (WHO), Uluslararas Hemireler Konseyi (ICN) ve Kamu Hizmetleri Enternasyoneli (PSI) kurulular tarafndan hazrlanan raporda da, salk sektörünün psikolojik tacizin sklkla yaand bir sektör olduu belirtilmitir. Raporda, salk sektöründe psikolojik tacizle karlama orannn, Bulgaristan’da %30,9, Güney Afrika’da %20,6, Tayland’da %10,7, Portekiz’de hastanelerde %16,5 ve salk merkezlerinde %23, Lübnan’da %22,1, Avustralya’da %10,5, Brezilya’da %15,2 olduu açklanmtr 189. Salk sektöründe yaplan dier çalmalar da benzer bulgulara iaret etmektedir. Örnein Birleik Krallk’ta 312 stajyer hemirenin katld bir çalmada, hemirelerin %53’ünün staj döneminde bir veya daha fazla psikolojik taciz davranna maruz kald belirlenmitir 190. ABD’de 249 hemirenin yer ald bir çalmada ise, hemiYldrm ve Yldrm, s.1444. Akgeyik, Güngör ve Uen, s.150. 186 Aydn ve Özkul, s.169. 187 Zapf, Bullying From Backyard to Boardroom, s.16-17. 188 Mireille Kingma, ‘Workplace violence in the health sector: a problem of epidemic proportion’, International Nursing Review, Vol.48, No.3, 2001, s.129-130. 189 Vittorio Di Martino, ‘Workplace Violence in the Health Sector: Country Case Studies, Brazil, Bulgaria, Lebanon, Portugal, South Africa, Thailand and an Additional Australian Study’, Synthesis Report, Geneva: ILO / ICN / WHO / PSI Joint Programme on Workplace Violence in the Health Sector, 2002, s.17. 190 Cheryl Hume, Jacqueline Randle ve Keith Stevenson, ‘Student Nurses’ Experience of Workplace Relationships’ Jacqueline Randle (Ed.). Workplace Bullying in the NHS içinde (63-76), UK: Radcliffe Publishing Ltd, 2006, s.67. 184 185 45 relerin %27,3’ünün iyerinde psikolojik tacizle karlat kaydedilmitir 191. ABD’de 16 hemire ile yaplan derinlemesine görümeler sonucunda da, hemirelerin 14’ünün, iyerinde psikolojik tacize tank olduu veya maruz kald belirlenmitir 192. Avustralya’da salk sektöründe 311 salk çalannn katlmyla yaplan bir çalmada ise, katlmclarn %50’sinin son bir yl içinde, bir veya daha fazla psikolojik taciz davranna maruz kald saptanmtr 193. yerinde psikolojik taciz, salk çalanlarnn yan sra dier sektörlerde ve mesleklerde çalanlar da tehdit eden bir iyeri sorunudur. Örnein, Hollanda’da özellikle sanayi ve eitim sektörlerinin psikolojik taciz için riskli sektörler olduu belirlenmitir194. Finlandiya’da hapishanede çalan personelin195, belediye çalanlarnn196 ve üniversitede çalanlarn yaygn olarak psikolojik tacizle karlatklar saptanmtr197. Bankaclk sektöründe çalanlarn, psikolojik tacize maruz kalma riskinin yüksek olduunu ortaya koyan çalmalar da mevcuttur198. Avrupa’da yaplan çalmalar, iyerinde psikolojik tacizin fabrika içilerine kyasla, genellikle ofis çalanlar ve yöneticileri tehdit eden bir iyeri sorunu olduunu ortaya koymutur199. Çalmalarn bulgular ayrca salk hizmetlerinde ve sosyal hizmetlerde çalanlarn, kamu dairelerinde çalanlarn, öretmenlerin, bankaclk ve sigorta sektörlerinde çalanlarn, daha sk psikolojik tacize maruz kaldklarn göstermitir. Beyaz yakal çalanlarn daha sk psikolojik tacizle karlamalar, bu çalan grubunun ilerinin, fabrika içilerinin ilerine göre daha karmak olmas veya daha fazla iletiim gerektirmesi ile açklanabilir 200. 191 Susan L. Johnson ve Ruth E. Rea, ‘Workplace Bullying: Concerns for Nurse Leaders’, The Journal of Nursing Administration, Vol:39(2), 2009, s. 84. 192 Anjana Anadakumar, Tyrone S. Pitsis ve Stewart L. Clegg, ‘Everybody hurts sometimes: the language of emotionality and the dysfunctional organization’, Janice Langan Fox, Cary L. Cooper, Richard J. Klimoski (Ed.), Research Companion to the Dysfunctional Workplace: Management Challenges and Symptoms, içinde (187216), Cheltenham, Northampton: Edward Elgar Publishing, 2007, s.200. 193 Alison Rutherford ve Chris Rissel, ‘ A Survey of Workplace Bullying in a Health Sector Organisation’ Australian Health Review, Vol.28, No.1, 2004, s.65. 194 Adrienne B. Hubert ve Marc Van Veldhoven, ‘Risk Sectors for Undesirable Behaviour and Mobbing’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol. 10, No.4, 2001, s.423. 195 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.36. 196 Lasse M. Varhama, Kaj Björkqvist, Conflicts, ‘Workplace Bullying and Burnout Problems among Municipal Employees’ Psychological Reports. 94, 2004, s.1116. 197 Björkvist, Österman, Hjet-Back, s.178. 198 Sabir I. Giga ve Helge Hoel, ‘Violence and Stress at Work in Financial Services’, Sectoral Activities Programme-Working Paper 210, Geneva: ILO, 2003, s.9. 199 Zapf, Bullying From Backyard to Boardroom, s.16-17. 200 Zapf, Bullying From Backyard to Boardroom, s.16-17. 46 yerinde psikolojik tacizin tehdit ettii bir dier çalma grubu üniversite çalanlardr. ABD’de 1.185 üniversite çalan ile yaplan çalmada, katlmclarn %55’inin iyerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kald; %23’ünün ise madur olduu belirlenmitir201. Ayn çalmada, iyerinde psikolojik tacize tank olanlarn orannn %45 olduu kaydedilmitir. Birleik Krallk’ta yaplan bir aratrmada ise, üniversite çalanlarnn %17’sinin, son bir yl içinde iyerinde tacizin bir türüne maruz kald ve en sklkla yöneticilerin sözlü aalamalar, ho olmayan yorumlar ve hakaret içeren akalar ile karlat belirlenmitir 202. Ayn aratrmada sendikaya üye olma ile tacize maruz kalma arasda bir iliki olduu da ortaya konmutur. Buna göre Birleik Krallk’ta dört büyük sendikadan birine üye olan katlmclarn %21’inin, dier sendikalara üye olan katlmclarn %19’unun son bir sene içinde iyerinde tacizin bir türüne maruz kald belirlenmitir. Sendikaya üye olmad halde tacizin bir türüne maruz kalanlarn oran ise %13 olarak gerçeklemitir. Sendikaya üye olan taciz maduru orannn daha yüksek olmas, bu gruptaki kiilerin tacize ilikin farkndalk düzeyinin daha yüksek olmasna, sendikalarn tacize kar sürdürdükleri çalmalara balanm ve sadece sendika üyesi olmann, taciz uygulanmas için bir gerekçe olabilecei de öne sürülmütür 203. yerinde psikolojik tacizle karlama riski, iletme ölçeinin büyümesine bal olarak da artabilir. Örnein 2005 Avrupa çalma koullar anketi sonuçlar, iyerinde psikolojik taciz orannn, 250 kiiden fazla çalan olan kurumlarda %8; 50-249 çalan olan kurumlarda %5, 10-49 çalan olan kurumlarda %5,3 ve 2-9 çalanl kurumlarda ise %4 olduunu göstermitir 204. Ancak, bu çalmaya dayanarak bir genelleme yaplmas yanl olacaktr. Nitekim Finlandiya’da gerçekletirilen bir çalmada, kurumun büyüklüü ile iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oran arasnda anlaml bir iliki saptanmamtr 205. yerinde psikolojik tacize maruz kalma riski, kiinin sosyodemografik özelliklerine bal olarak da artabilir. Örnein ABD’de yaplan bir çalmada, spanyol ve Latin kökenli çalanlarn, dier çalanlara göre daha sklkla iyerinde psikolojik tacize maruz kaldklar belirlenmitir 206. Birleik Krallk’ta, iyerinde psikolojik tacize maruz Keashly ve Neuman, s.2. Institute of Employment Studies, ‘Non-Disclosure and Hidden Discrimination in Higher Education-Project 2’, Report to HEFCE, SHEFC, HEFCW, Brighton, 2005, s.52-53. 203 Report to HEFCE, SHEFC, HEFCW, s.56. 204 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.37. 205 Vartia- Vaananen, People and Work Research Reports, s.22. 206 Suzy Fox ve Lamont E. Stallworth, ‘Racial/Ethnic Bullying:Exploring Links Between Bullying and Racism in the US Workplace’, Journal of Vocational Behaviour, Vol.66, No.3, 2005, s.440. 201 202 47 kaldn alglayan Asya kökenli çalanlarn orannn (%19,6), beyaz çalanlara (%10,5) göre daha fazla olduu saptanmtr 207. yerinde psikolojik tacize maruz kalan kiinin ya konusunda ise farkl sonuçlar ortaya koyan çalmalar mevcuttur. Örnein, baz çalmalar genç çalanlarn, dier ya aralndakilere göre daha sk psikolojik tacize maruz kaldn gösterirken 208; bazlar, yal çalanlarn madur olma riskinin gençlere göre daha fazla olduuna iaret etmektedir 209. Madurun ya konusunda olduu gibi cinsiyeti konusunda da kesin bir kanya varmak mümkün deildir. Örnein, Finlandiya’da 385 yöneticinin katld bir çalmada, psikolojik tacize urayan kadn orannn (%11,6), erkek oranna (%5) göre daha yüksek olduu belirlenmitir210. Üniversite çalanlarn kapsayan bir dier çalmada, kadnlarn, erkeklere göre daha sk psikolojik tacizle karlat görülmütür211. rlanda’da ülke genelinde gerçekletirilen aratrma sonuçlar da, kadnlarn, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma orannn erkeklere göre daha fazla olduunu göstermitir212. Avrupa çalma koullar anketi sonuçlar da kadnlarn (%6), erkeklere (%4) göre daha fazla psikolojik taciz maduru olduunu desteklemektedir213. (Bkz. Tablo 3) Ancak bu bulguyu desteklemeyen çalma214 sonuçlar da mevcuttur. yerinde psikolojik tacize maruz kalma riski, madur ve tacizcinin cinsiyet ilikisine bal olarak da deiebilir. Örnein, ABD’de 1.000 çalann katlmyla gerçekletirilen çalmada 215, iyerinde psikolojik taciz davranlarn yönelten kadn orannn (%58), erkek oranna (%42) göre daha yüksek olduu ve vakalarn %50’sinde madur ve tacizcinin kadn olduu saptanmtr. Vakalarn %30’unda ise erkein kadn; %12’sinde erkein erkei; %8’inde ise kadnn erkei taciz ettii belirlenmitir. yerinde psikolojik tacizin ayn cinsler arasnda daha sk yaandna iaret eden benzer çalmalar 216 mevcuttur. Charlotte Rayner, Helge Hoel ve Cary L. Cooper, Workplace Bullying: What We Know, Who is to Blame, and What Can We Do?, London: Taylor and Francis, 2002, s.30. 208 Hoel ve Cooper, s.4. 209 Rayner, Hoel ve Cooper, s.29. 210 Salin, PISTES, http://www.pistes.uqam.ca. 211 Björkvist, Österman ve Hjet-Back, s. 178. 212 O’Connell, Calvert ve Watson, s.10. 213 Thirion ve dierleri, s.37. 214 Bilgel, Aytaç ve Bayram,s. 226-231. 215 Gary Namie, 2003 Report on Abusive Workplaces, 2003, http://www.bullyinginstitute.org, (25.03.2009). 216 Bilgel, Aytaç ve Bayram, s.226-231; Quine, British Medical Journal, 1999, s.228-232; Ken Rigby, New Perspectives on Bullying, London , Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers, 2002. 207 48 Tablo 3 Avrupa’da cinsiyete göre iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oranları (%) erkek kadın Finlandiya Hollanda Lüksemburg Litvanya Yunanistan rlanda Belçika Hırvatistan Malta Fransa Slovenya Danimarka sviçre Estonya Birleik Krallık AB 27* Avusturya Türkiye Norveç Romanya Letonya Almanya Portekiz Slovakya sveç Polonya Kıbrıs Rum Kesimi Macaristan Çek Cum. spanya talya Bulgaristan *Avrupa Birlii üyesi 27 ülke genelinde: Almanya, Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, Birleik Krallk, rlanda, spanya, sveç, talya, Kbrs Rum Kesimi, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Slovakya, Slovenya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya Kaynak: Agnès Parent-Thirion ve dierleri, Fourth European Working Conditions Survey, Dublin: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2007, s.37. 49 yerinde psikolojik tacize maruz kalma riski, madurun ve tacizcinin iyerindeki pozisyonundan da etkilenebilir. Örnein Birleik Krallk’ta yaplan bir çalma, iyerinde psikolojik taciz vakalarnn %54’ünde tacizcinin üst düzey yönetici veya departman yöneticisi olduunu göstermitir 217. ABD’deki bir çalmada da, iyerinde psikolojik taciz vakalarnn %71’inde, tacizcinin madura göre daha üst düzey bir çalan olduu belirlenmitir 218. Birleik Krallk’ta bir dier çalmada 219, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn %74,7’sinin yöneticilerinin psikolojik tacizine maruz kald kaydedilmitir. Dier taraftan, iyerinde psikolojik taciz olgusu, edeer çalanlar arasnda da sklkla yaanan 220, hatta astlarn bile üstlerini yldrabildii bir iyeri sorunudur 221. Çalanlarn kurallar çinemesi veya verilen görevleri yerine getirmemesi gibi durumlarda yönetici, iyerindeki pozisyonu sebebiyle veya itibarn sarsmamak adna yardm veya destek istemeyerek psikolojik tacize maruz kalabilmektedir 222. Dolaysyla, kiinin iyeri deneyiminin artmas veya terfi etmesi, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma riskinin ortadan kalktna iaret etmemektedir. Birleik Krallk’ta 2005 ylnda 512 yönetici ile yaplan çalma, bu görüü desteklemektedir. Buna göre, 2002-2005 yllar arasnda iyerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kaldn belirten yönetici oran %39 olarak belirlenmitir 223. Benzer bir çalma 2008’de 867 yöneticinin katlmyla yinelenmi ve 2005-2008 yllar arasnda iyerinde psikolojik tacize maruz kaldn belirten yönetici orannn %42 olduu saptanmtr 224. Yöneticiler ast, orta ve üst düzey yönetici kategorileri kapsamnda deerlendirildiinde, en sklkla alt düzey yöneticilerin (%56) taciz edildii saptanmtr. Ancak, üst Quine, British Medical Journal, 1999, s.230. Namie, 2003 Report on Abusive Workplaces, http://www.bullyinginstitute.org. 219 Helge Hoel, Cary L. Cooper ve Brian Faragher, ‘The Experience of Bullying in Great Britain: The Impact of Organizational Status’, European Journal of Work andOrganizational Psychology, Vol:10, Number:4, 2001, s.450. 220 Desley Hegney ve dierleri, ‘Workplace Violence in Queensland, Australia: The Results of a Comparative Study’, International Journal of Nursing Practice, Vol.12, No.4, 2006, s.224. 221 Sara Branch, ‘Upwards Bullying: An Exploratory Study of Power, Dependency and the Work Environment for Australian Managers’(Yaynlanmam Doktora Tezi, Griffith University, Department of Management, 2006), s.61-85. 222 Michael Sheehan ve dierleri, ‘Conceptualising upwards bullying’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, s.109-110. 223 Patrick Woodman ve Petra Cook, Bullying at Work: The Experience of Managers, London: Chartered Management Institute, 2005, s.4. 224 Patrick Woodman ve Vidal Kumar, Bullying at Work 2008: The Experience of Managers, London: Chartered Management Institute, 2008, s.3 217 218 50 düzey yöneticiler de 2005-2008 yllar arasnda psikolojik taciz maduru olduklarn belirtmilerdir (%40). B. YERNDE KARILAILAN PSKOLOJK TACZ DAVRANILARINA VE TÜRLERNE LKN VERLER yerinde psikolojik tacize ilikin yaplan çalmalar, en sk karlalan psikolojik taciz davranlar ve türlerine ilikin veriler sunmaktadr. Örnein Almanya’da yaplan bir çalmada 225, psikolojik taciz madurlarnn en sk olarak ‘dlanma’ gibi sosyal ilikileri tehdit eden; ‘performansn kötü niyetle yanl deerlendirilmesi’ gibi iyerindeki konumu tehdit eden ve ‘devaml eletirilme’, ‘telefonla rahatsz edilme’ gibi özel hayata müdahale eden davranlarn hedefi olduklar belirlenmitir. Birleik Krallk’ta 1.100 çalann katld bir çalmada en sk karlalan psikolojik taciz davranlar arasnda, ‘madurdan önemli bilgilerin saklanmas’ (%16), ‘madurun gösterdii çabalarn dikkate alnmamas’, ‘madurun küçümsenmesi’ (%12), ‘madura souk davranlmas’ (%13), ‘madurun ii ile ilgili hedeflerinde kendisine söylenmeden deiiklik yaplmas’ (%19) gibi davranlar olduu belirlenmitir 226. 259 doktor ile gerçekletirilen bir çalmada, doktorlarn en fazla ‘iteki konumlarn’ ve ‘kiiliklerini tehdit eden davranlarn’ hedefi olduklar saptanmtr 227. 594 asistan doktorun katld bir çalmada ise doktorlarn en sk olarak ‘yaptklar iin küçümsenmesi’ (%40) yoluyla taciz edildikleri belirlenmitir 228. Çalma sonucunda belirlenen ve sklkla maruz kalnan dier psikolojik taciz davranlar arasnda ‘haksz eletirilerin hedefi olma’ (%37), ‘i arkadalarnn önünde küçük düürülme’ (%34), ‘kiilie hakaret edilmesi’ (%30) ve ‘dlanma’ (%32) davranlar yer almtr. Norveç’te yaplan bir çalmada ise, psikolojik taciz maduru olan hemirelerin %45,5’inin iftiralara maruz kald, %34’ünden bilgi sakland, %26’snn sosyal bulumalara veya toplantlara davet edilmedii, %26’sna ise devaml barld saptanmtr 229. Birleik Zapf, Knorz ve Kulla, s.222-223. Quine, British Medical Journal, 1999, s.230. 227 Justin Stebbing ve dierleri, ‘A questionnarie Survey of Stress and Bullying in Doctors Undertaking Research, Postgraduate Medical Journal, 2004, Vol. 80, 2004, s.94. 228 Lyn Quine, ‘Workplace Bullying in Junior Doctors: Questionnarie Survey’, British Medical Journal, Vol.324, No.7342, 2002, s.879. 229 Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.563-568. 225 226 51 Krallk’ta 1.072 kiinin katlmyla gerçekletirilen çalmada da, her be çalandan birinin e-posta yoluyla, yirmi çalandan birinin de cep telefonu mesaj ile taciz edildii belirlenmitir 230. Benzer olarak Avustralya’da yaplan bir çalmada, katlmclarn %17’sinin iyerinde e-posta araclyla taciz edildii ve %49’una ise hakaret içeren epostalar gönderildii saptanmtr 231. ABD’de yaplan bir çalmada ise, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn %71’inin suçland, %64’ünün fikirlerinin önemsenmedii, %64’üne souk davranld, %58’inin küçümsendii, %54’ünün yalnz brakld, %53’üne barld ve tehditler savrulduu, %46’snn performansnn kastl olarak yanl deerlendirildii, %44’üne gerçekletirebilmesi mümkün olmayan hedefler ve teslim tarihleri verildii belirlenmitir 232. Ayn çalmada tacizcinin cinsiyetine bal olarak uygulad taciz taktiklerinde de farkllklar olduu görülmütür. Buna göre erkek tacizcilerin, kadn tacizcilere göre ‘herkes önünde barma’, ‘sözlü tehditlerde bulunma’, ‘ie katky sabote etme’, ‘baarszlklar için maduru suçlama’, ‘isim takma’, ‘fiziksel zarar vermekle tehdit etme’ gibi davranlar daha fazla tercih ettikleri ortaya konmutur. Kadnlarn ise genellikle sessiz tavr taknarak, ‘souk davranarak, dier çalanlar hedef kiiye kar kkrtarak veya onlar yanna çekerek psikolojik taciz uyguladklar belirlenmitir. Bu bulgular, baz psikolojik taciz davranlarnn yöneltilme düzeyinin, tacizcinin cinsiyetine göre deiebildiini göstermektedir. yerinde karlalan olumsuz davranlar, saldrgan davranlar ve sosyal ilikiler araclyla yöneltilen davranlar olarak iki gruba ayrlabilir 233. Saldrgan davranlar arasnda ‘madurun kendini ifade etmesini engelleme’, ‘madurun yapt ii küçümseyici bir tavrla eletirme’, ‘madurun kararlarn sorgulama’, ‘maduru sürekli eletirme ve rahatsz etme’ davranlar yer alrken; sosyal ilikiler araclyla yöneltilen davranlar arasnda ‘madurun özel hayat ile ilgili hakaret boyutuna varan yorumlarda bulunma’, ‘madura imal baklar, mimikler yöneltme’, ‘madurun arkasndan konuma’, Cyber Bullying on the Top at Work, 2007, http://www.manchestereveningnews.co.uk/news/technology/s/1011/101191 4_cyberbullying_on_the_up_at_work.html, (15.03.2009). 231 Monica T. Whitty, ‘Manupulation of Self in Cyberspace’, William R. Cupach, Brian H. Spitzberg (Ed.), The Dark Side of Interpersonal Communication içinde (93-120), London: Routledge, 2007, s.111. 232 Namie, 2003 Report on Abusive Workplaces, http://www.bullyinginstitute.org. 233 Kaj Björkqvist, Karin Österman ve Ari Kaukiainen, ‘The Development of Direct and Indirect Aggressive Strategies in Males and Females’, Kaj Björkqvist, P. Niemelä (Ed.), Of Mice and Women: Aspects of Female Aggression içinde (51-64), Academic Press, 1992, s.61. 230 52 ‘madur hakknda söylentiler çkartma’, ‘madur ile konumama’, ‘madur hakknda suçlamalarda bulunma’ davranlar yer almtr. Buna göre erkeklerin kadnlara göre daha sklkla saldrgan davranlar sergiledii; kadnlarn ise genellikle sosyal ilikilerini kullanarak madurlarn taciz ettikleri söylenebilir. Bu cinsiyete özgü farkllklara, okul döneminde yaanan taciz vakalarnda da rastlanmaktadr. Örnein erkek örencilerin kzlara göre fiziksel olarak daha saldrgan; kzlarn ise ‘dedikodu yapma’, ‘gizli planlar yapma’, ‘arkadan konuma’ gibi daha dolayl davranlar sergilemesi 234. Çalmalar, iyerinde psikolojik taciz davranlarna ilikin bulgular sunmakla birlikte, taciz türlerine yönelik veriler de ortaya koymaktadr. Örnein iyerinde psikolojik tacizin yönünü sorgulayan çalmalar, en sk yöneltilen psikolojik taciz türünün yukardan aaya doru psikolojik taciz olduunu ortaya koymutur 235. Yukardan aaya doru psikolojik tacizin iyerlerinde sklkla yaanan bir sorun olduundan yola çkarak, Türkiye’de bankaclk sektöründeki yöneticilerin, çalanlarna kar yönelttikleri psikolojik taciz davranlarn ve psikolojik taciz orann sorgulayan bir çalmada, katlmclarn %48,8’inin, yöneticilerinin psikolojik taciz davranlarna maruz kald; %22,4’ünün ise psikolojik taciz maduru olduu saptanmtr 236. Çalmada en sklkla maruz kalnan dikey taciz davranlar arasnda, ‘sürekli eletirme’, ‘i tanm dnda görevler verme’ ve ‘alayc söylemlerde bulunma’ davranlar olduu belirlenmitir. yerinde psikolojik taciz edeer pozisyonda çalanlar arasnda da sklkla yaanan bir olgudur. Örnein, Kanada’da 1.370 kiinin katlmyla gerçekletirilen çalmada, katlmclarn %50-%60’nn hem üstlerinin hem edeer pozisyonda çalan i arkadalarnn saldrla234 Kaj Björkqvist, K Ekman ve Ari Kaukiainen, ‘Do girls manipulate and boys fight? Development trends regarding direct and indirect aggression’, Aggressive Behavior, Vol.18, 1992, s. 117-127. 235 Wim Vandekerckhove ve M.S.Ronald Commers, ‘Downward Workplace Mobbing: A Sign of Times?’ Journal of Business Ethics, Vol. 45, No.1, 2003, s.41-50; Duncan Lewis ve Micheal James Sheean, ‘Introduction: Workplace Bullying: Theoretical and Pratical Approaches to a Management Challenge’ International Journal of Management and Decision Making, Vol.4, No.1, 2003, s.1-10; Namie, 2003 Report on Abusive Workplaces, http://www.bullyinginstitute.org; Hoel, Cooper, Faragher, 2001, s.443-465; Bernardo Moréno Jimenez ve dierleri, ‘Workplace Bullying in Southern Europe: Prevalance, Forms and Risk Groups in a Spanish Sample’, International Journal of Organisational Behaviour, Vol.13, No.2, 2008, s. 95-109; Tnaz ve Gök, 10. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi.. 236 Tnaz ve Gök, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology, s. 391. 53 rna maruz kald belirlenmitir 237. Avustralya’da hemireleri kapsayan bir çalmada ise, kamu sektöründe çalan hemirelerin %36,8’inin; özel sektör hemirelerinin %36,7’sinin, edeer pozisyonda çalan dier hemirelerin psikolojik taciz davranlarna maruz kald saptanmtr 238. Tacizin dikey veya yatay uygulanmasna bal olarak, tacizcinin yönelttii davranlar da deiiklik gösterebilir. Örnein, madura göre üst pozisyonda çalanlar, genellikle sözlü saldrlarda bulunur ve madurun iyerindeki konumunu tehdit eden davranlar sergiler. Madur ile ayn pozisyonda çalanlar ise dlama, souk davranma gibi davranlar yöneltir 239. yerinde psikolojik tacizin yönü aadan yukarya doru da olabilir. Örnein, yöneticilerin maruz kald psikolojik tacizin aratrld bir çalmada, katlmclarn %22’sinin astlarnn uygulad psikolojik tacize maruz kald belirlenmitir 240. Söz konusu yöneticilerin %44,1’inin nadiren; %8,8’inin ise sklkla psikolojik taciz davranlarna maruz kald saptanmtr. Finlandiya’da yaplan bir çalmada da, her alt psikolojik taciz madurundan birinin, ast tarafndan taciz edildii belirlenmitir 241. yerinde psikolojik taciz, tacizin devam etme süresine göre de uzun süreli veya ksa süreli psikolojik taciz olarak iki kategoride deerlendirilebilir. Çalmalar, uzun süreli psikolojik taciz türünün daha sklkla gözlendiini ortaya koymaktadr. Örnein, Birleik Krallk’ta yaplan bir çalma, madurlarn %39’unun iki yldan uzun süredir, %28’inin bir-iki yldr, %16’snn alt ay- bir yldr, %17’sinin ise son alt aydr iyerinde psikolojik tacize maruz kaldn göstermitir 242. Norveç’teki bir çalmada, iyerinde psikolojik tacizin devam etme süresi ortalama 18 ay olarak saptanrken 243, Birleik Krallk’ta 237 Jana L. Raver, ‘Workplace Aggression from Supervisors and Coworkers: Comparing Target’s Outcomes’, Seventh Work, Stress and Health Conference, Washington DC, 6-8 Mart 2008. 238 Hegney ve dierleri, s.220-231 239 Dominico Paparella, Vilma Rinolfi ve Fernando Cecchini, ‘Increasing focus on workplace mobbing’, European Industrial Relations Observatory On-line. (02.03.2004). http://www.eurofound.europa.eu (25.09.2006). 240 Branch, s.243. 241 Denise Salin, ‘Prevalence anf forms of bullying among business professionals: A comparison of two different strategies for measuring bullying’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.10, No.4, 2001, s.435. 242 Rayner, Hoel ve Cooper, s.28. 243 Einarsen ve Skogstad, s.195. 54 bir çalmada da iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn %66,8’inin, bir yldan daha uzun süredir madur olduu belirlenmitir 244. III. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜREC yerinde psikolojik taciz, rahatsz edici davranlarla kendini gösteren, zaman geçtikçe ac vermeye balayan ve olaylarn sarmal biçimde hz kazand bir süreçtir 245. Bir baka deyile, iyerinde psikolojik taciz süreci, göze çarpmayan ve iddet düzeyi düük saldrlarn yöneltilmesi ile balayan ve saldrlarn uzun süreli, açkça ve sklkla yöneltilmesi ile birlikte hedef kiinin mimlenmesine, travma yaamasna neden olan bir süreçtir 246. A. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECNN AAMALARI yerinde psikolojik taciz, iddeti giderek yükselen bir süreçtir. Birey, bu sürecin sonucunda kendini çaresiz bir pozisyonda bulur ve sistematik olarak olumsuz davranlarn hedefi haline gelir 247. Madur ve çevresi için ykc sonuçlar dourabilen iyerinde psikolojik taciz süreci, genellikle madurun iten ayrlmas ile sonlanr 248. Einarsen, iyerinde psikolojik tacizin dört aamal bir süreç olduunu öne sürmütür 249. Söz konusu sürecin aamalar aada yer almaktadr: Saldrgan davranlar: Bu aamada hedef kiiye dolayl saldrlar ve gizli, sinsi, anlalmas ve kar gelmesi zor olan olumsuz davranlar yöneltilir. yerinde psikolojik taciz: Hedef kiiye yöneltilen davranlarn belirginletii ve sklat bu aama, ‘iyerinde psikolojik taciz’ aaHoel, Cooper ve Faragher, s.451. Pnar Tnaz, ‘yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing)’, Çalma ve Toplum Dergisi, No.11, 2006, s.16. 246 Keashly ve Nowell, s.347. 247 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.15. 248 Leymann, European Journal of Psychology, s.172; Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.14; Dieter Zapf ve Claudia Gross, ‘Conflict Escalation and Coping with Workplace Bullying: A Replication and Extension’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol:10, No:4, 2001, s.515. 249 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s.14. 244 245 55 mas olarak adlandrlr. ‘Aalama’, ‘dlama’ ve ‘dalga geçme’ gibi davranlarn yöneltildii aamada madur, kendini savunamayacak bir duruma düer. Mimlenmek: Sürecin bu aamasnda, çalma ortamnda madurun kiilii hakknda önyarglar olumaya balar ve madur mimlenerek, tacize kar koymakta daha da zorlanaca bir aamaya gelir. iddetli travma: Bu son aamada madur, yaad strese bal olarak ciddi salk sorunlar ile karlar. Söz konusu salk sorunlar, madurun endieli tavrlar taknmasna ve dengesiz davranmasna neden olabilir. Bu durumda madur, çalma ortamnda destek görmez ve yalnz kalabilir. Bu aama, bireyin yardma muhtaç olduu, psikolojik tacizle mücadele edemez hale geldii ve hastalk izni almaya balad aama olarak da kabul edilir. Tacizin bu son aamasnda, madurun genellikle i ile ilikisi kesilir veya madura daha anlamsz ve kapasitesinin altnda görevler verilir. Leymann ise iyerinde psikolojik taciz sürecinin be aamal bir süreç olduunu belirtmitir 250: Kritik olaylar: yerinde kritik bir olayn yaanmas ile birlikte taraflar arasnda anlamazlk veya çatma ortaya çkar. Söz konusu çatma durumu, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatan tetikleyici rolündedir. Saldrgan davranlar: Sürecin ikinci aamasnda çatma ilerler ve saldrgan davranlar belirginleerek, hemen hemen her gün ve sürekli yöneltilir. Kurumun tutumu: Bu aamada kurum, psikolojik tacize müdahale etmeyerek, tacizi görmezden gelerek, maduru suçlu olarak kabul etmek ya da onu iten çkarmak yolunu seçmek suretiyle psikolojik taciz sürecine katlabilir. Kurumun sürece katlmasyla birlikte madur, kendini savunmasz bir pozisyonda bulur. Yanl yaktrmalar: Kendini çaresiz hisseden madur, bu aamada kurumdan yardm talep edebilir ve kurumdaki eitimli uzmanlarn eksikliine veya yetersizliine bal olarak yanl anlalp, akl hastas olarak mimlenebilir. e son verilmesi: yerinde psikolojik taciz sürecinin son aamasnda madur suçlanarak, iten çkarlr ya da istifa etmeye zorlanr. Madur, emeklilii gelmeden gönüllü olarak çalma hayatndan çeLeymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.171-172. 250 56 kilebilir ve bir daha geri dönmeyebilir. Bu aamada madur, psikolojik ve fiziksel yardma ihtiyaç duyar. Birçok çalma, iyerinde psikolojik taciz sürecinin, Leymann’n modelinde olduu gibi madurun iten ayrlmas ile sonlandn göstermitir. Örnein Almanya’da yaplan bir çalmada, bir grup psikolojik taciz madurunun sürecin iddetlenmesi sonucunda iten ayrld ve bu madurlarn, dier psikolojik taciz madurlarna en sk olarak ‘iyerini terk etme’ (%22) tavsiyesinde bulunduklar saptanmtr 251. ABD’deki bir çalma, iyerinde psikolojik taciz vakalarnn %77’sinin madurun iten ayrlmas ile sonlandn göstermitir 252. Bir dier çalmada, iyerinde psikolojik taciz süreci, süreç içerisinde deien davran türleri çerçevesinde deerlendirmitir 253. Üç aamal olduu öne sürülen sürecin birinci aamasn, kar koyulmas zor olan ve açkça alglanmayan olumsuz davranlarn yöneltildii aama oluturur. Bu aamada madur, küçümseyici, aalayc yorumlarn, dedikodularn ve iftiralarn hedefi olur ve yalnz braklr. Söz konusu davranlarn belirli bir süre yöneltilmesi sonucunda süreç, bir sonraki aamaya ular. kinci aamada psikolojik taciz davranlar daha da iddetlenir ve daha açk olarak gözlenebilir. Madur, dlanr ya da herkesin alay konusu haline gelir. Madurun çalma arkadalar, yaanan anlamazlklarn kaynann madurun kiilik özellikleri olduunu düünmeye balar. Madur artk eskisi gibi sayg görmez ve bu durumun kendi hatas olduunu, maruz kald olumsuz davranlar hak ettiini düünür hale gelir. Sürecin son aamasnda ise madur dorudan tehditlerin, fiziksel ve psikolojik iddet içeren davranlarn hedefi olur. Madurun özel hayatna ilikin saldrlar sklar ve madur akl hastas veya zor bir kii olarak damgalanarak, istifa etmeye zorlanr. yerinde psikolojik taciz sürecinin aamalarn anlatan modellerin tümü, sürecin, iddeti giderek yükselen bir süreç olduunu ve genellikle madurun kendini çaresiz hissederek iten ayrlmas ile sonlandn ortaya koymaktadr. Ancak iyerinde psikolojik taciz sürecinin ilerleyii madurun, çevresinin ve kurumun verdii tepkilere bal olarak deiebilir. Kimi zaman süreç, balamadan sona erebilir; kimi zaman da tacizcinin kurum tarafndan cezalandrlmas ile sonlanabilir. Zapf ve Gross, s.513. Namie, US Workplace Bullying Survey, http://www.bullyinginstitute.org. 253 Varhama ve Björkqvist, s.1116-1117. 251 252 57 B. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECN HAZIRLAYICI FAKTÖRLER Literatürde iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olan faktörler konusunda ortak bir görü bulunmamaktadr. Leymann kurumsal ve yönetsel faktörlerin psikolojik tacize neden olduunu, madurun kiilik özellikleri ile psikolojik tacize maruz kalmas arasnda bir ilikinin olmadn savunmaktadr 254. Dier taraftan, iyerinde psikolojik tacizi kurumsal faktörlere dayanarak açklamann yetersiz olaca, tacizcinin ve madurun kiilik özelliklerinin de iyerinde psikolojik taciz sürecine katkda bulunabilecei de kabul edilmektedir 255. Bir dier görü, iyerinde psikolojik tacize kurumsal faktörlerin, tacizcinin, çalma grubunun ve madurun birlikte neden olabilecei yönündedir 256. Benzer olarak, bir psikolojik taciz vakasnn meydana gelmesinde kurumsal, yönetsel ve sosyal faktörlerin olduu kadar, madura ve tacizciye ilikin özellikleri kapsayan bireysel faktörlerin de katks olduu öne sürülmütür 257. Bu bölümde, iyerinde psikolojik taciz sürecini hazrlayc faktörler ‘çevresel faktörler’ ve ‘bireysel faktörler’ balklar altnda ele alnmtr. 1. ÇEVRESEL FAKTÖRLER yerinde psikolojik taciz sürecine sebebiyet veren veya bu süreci destekleyen çevresel faktörler arasnda kurumsal - yönetsel ve sosyal faktörler yer alr. Kurumsal faktörler kapsamnda, kurum kültürü, kurumdaki çalma koullar, çalma ortam, kurumun iyerinde psikolojik tacize kar sürdürdüü politika; yönetsel faktörler kapsamnda kurumdaki yönetim anlay, yöneticilerin liderlik özellikleri, yöneticilerin iyerinde psikolojik tacize kar sergiledii tutumlar; sosyal faktörler arasnda ise bireylerin karlk verme ihtiyac, adaletsiz koullar, kurallarn ihlali gibi faktörler deerlendirilebilir. Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.165-184. 255 Janice Langan Fox ve Micheal Sankey, ‘Tyrants and Workplace Bullying’, Janice Langan Fox, Cary L. Cooper, Richard J. Klimoski (Ed.), Research Companion to the Dysfunctional Workplace: Management Challenges and Symptoms, içinde (58-74), Cheltenham, Northampton: Edward Elgar Publishing, 2007, s.59; Zapf ve Einarsen, s.165-184; Zapf, International Journal of Manpower, s.70-85; Einarsen, s.16-27. 256 Zapf, International Journal of Manpower, s.70-85; Zapf, Bullying From Backyard to Boardroom, s.16-17. 257 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.12. 254 58 Leymann, iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olan faktörler arasnda kurumsal ve yönetsel faktörlerin büyük önemi olduuna dikkat çekmi ve kurumdaki kötü çalma koullarnn, baarsz, organize olamam ve ilgisiz bir yönetim anlaynn iyerinde psikolojik taciz sürecini tetikleyen en temel faktörler olduunu öne sürmütür 258. Kurumdaki moral seviyesi, sosyal ilikiler, çalma grubundaki iletiim sorunlar, insan kaynaklar masraflarnn en düük seviyeye çekilmesi ve rekabetçi çalma ortam gibi faktörler de iyerinde psikolojik taciz sürecinin balamasna neden olabilir 259. Psikolojik tacizin gözlemlendii iyerlerinde genellikle baskc, rekabetçi ve herkesin kendi menfaatini gözettii bir atmosferin hakim olduu ileri sürülmütür 260. Stresli çalma ortam veya strese neden olabilecek olaylar da iyerinde psikolojik taciz sürecini tetikleyebilir. Örnein, stresli çalma koullarndan rahatsz olan biri, davranlaryla dier çalanlarn cann skabilir ve psikolojik tacizi kkrtabilir 261. Kurum yöneticilerinin gerekli liderlik vasflarndan yoksun olmas, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatabilen faktörlerden bir dieridir. Öyle ki, lider özellikleri tamayan bir yönetici, iyerindeki olas çatmalar önleyemez ya da balayan bir psikolojik taciz sürecini en ksa sürede sonlandramaz. Psikolojik taciz maduruna gerekli destei salayamayan yönetici, madura önyarg ile yaklap psikolojik taciz sürecine dolayl olarak katlabilir ve bu sorunun daha da büyümesine yardmc olabilir. yerinde psikolojik tacize neden olabilecek iki çeit yönetim tarz belirlenmitir: 1) otoriter yönetim 2) umursamaz yönetim 262. Otoriter yönetim, iyerindekilerin bask altnda çalmasna ve daha fazla stres yaamasna neden olur. Yöneticilerin çatmalar görmezden gelen umursamaz tavrlar ise, edeer pozisyonda çalanlar arasnda yaanabilecek psikolojik taciz için elverili ortamn hazrlanmasna sebebiyet verir 263. Norveç’te 2.539 çalann katld bir çalmada, yöneticilerin liderlik anlaylar ile iyerinde psikolojik taciz ilikisi deerlendirilmi 258 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.177. Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.145. Vartia, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.207. 261 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.13; Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.178. 262 Di Martino, Hoel ve Cooper, s.19. 263 Di Martino, Hoel ve Cooper, s.19. 259 260 59 ve umursamaz veya zorba liderlik anlay ile iyerinde psikolojik taciz olgusu arasnda kuvvetli bir iliki olduu saptanmtr 264. yerinde psikolojik taciz sürecinin balamasna, bizzat kurum da neden olabilir. yerinde psikolojik taciz sürecinin balamasna destek olan kurumlarda, aada yer alan durumlarla karlalabilir 265: 9 yerinde performansa dayal ücret sistemi kullanlyorsa, çalanlar bu sistem vastasyla taciz edilir. Örnein daha az kaynakla, uzun saatler çaltrlan personele performanslarnn kötüye gittii yolunda geri bildirim verilir. 9 Çalanlar her yaptklar izlenerek, deerlendirilerek taciz edilir. Bu durumla karlaanlar, kendilerini yetersiz hissedebilirler. 9 Çalanlara performanslarn yükseltmeleri bahanesiyle ar i yükü verilir; ancak bu anlay, çalanlarn performansn olumsuz etkileyebilir. 9 irket evlilii olmas durumunda iyerinde psikolojik taciz yaanabilir. Yeni irket, deerlerini ve kültürünü çalanlara empoze etmeye çalabilir. 9 Daha genç ve dinamik bir personel ihtiyac veya yeni mezun, tecrübesiz bir çalana ödenecek düük ücret gibi faktörlere bal olarak iyerinde ya da iin yapsnda deiiklikler yaplr 266. 9 yerinde kullanlan dil, baz çalanlarn dlanmasna neden olabilir. 9 yerindeki gerçek d çalma saatleri uygulanr. Çalma saatlerinin çok uzun olduu iyerlerinde haftann dört günü, sabah yediden akam dokuza kadar çaltrlan biri, haftann son günü altda çkt gerekçesiyle eletirilir. 9 Çalanlara yetitirilmesi imkansz iler verilerek, bask yaratlr. 9 yerindeki geleneksel hiyerarik düzen, çalanlarn psikolojik tacize maruz kalmasna neden olabilir. 264 Lars Johan Hauge, Anders Skogstad ve Stale Einarsen, ‘Relationships Between Stressfull Work Environments and Bullying: Results of a Large Representative Study’, Work & Stress, Vol.21, No.3, 2007, s. 220. 265 Peyton, s.21-25. 266 Helge Hoel ve Denise Salin, ‘Organizational Antecedents of Workplace Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (203-218), London: Taylor & Francis, 2003, s.204. 60 9 Çalanlara bir sene içinde personelin %10’unun iten çkarlaca gibi açklamalar yaplarak, çalanlarn korku ve güvensizlik yaamasna neden olunur. Böyle bir durumda, çalanlar endie duyar, tatillerini erteler, finansal durumlarn dert etmeye balarlar. 9 yerinde psikolojik tacize yönelik ikayetler, hat yönetimi ve insan kaynaklar yönetimi bölümlerinde dikkate alnmaz. 9 Üst düzey yöneticilerin yakn olan tacizciler hiçbir zaman sorgulanmazlar, yaptklar ödüllendirilir. Yukarda ele alnan yönetsel ve kurumsal faktörlerin iyerinde psikolojik taciz sürecinin balamasnda etkili olduunu, Finlandiya’da 949 belediye çalann katld ve iyerinde psikolojik tacizin nedenlerinin aratrld bir çalmann bulgular desteklemektedir 267. Çalmada, iyerinde psikolojik tacize neden olan faktörler arasnda zayf yöneticilik, kurumdaki rekabet ortam, yöneticinin favorisi olmak veya onayn almak adna sürdürülen rekabet, ii kaybetme korkusu, tatmin etmeyen, monoton iler gibi kurumsal ve yönetsel faktörler yer almtr. Çalmada kurumlarn sorunlar çözme konusundaki baarszl da, psikolojik taciz sürecini balatan nedenlerden biri olarak belirlenmitir. Ayn çalmada madur ve madur olmayanlarn çalma ortamlar deerlendirilmi ve madurlarn dier katlmclara göre bilgi aknn olmad, görevler ve hedefler konusunda çalanlar da kapsayan görümelerin yaplmad, çalanlarn hiçbir konuda söz sahibi olmad bir ortamda çaltklar belirlenmitir 268. Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada da, kurumsal ve yönetsel faktörlerin iyerinde psikolojik tacize neden olabilecei saptanmtr 269. Buna göre, i güvencesizlii, ksa süreli i sözlemeleri, kurumdaki norm ve deerler, kurumda yeniden yaplanma sonrasnda sözlemelerde yaplan deiiklikler, yöneticiler ve çalanlar arasndaki güç dengesizlii ve profesyonel eitimli yöneticilerin eksiklii gibi faktörlerin, iyerinde psikolojik tacize neden olabilecei öne sürülmütür. Yine Birleik Krallk’ta yaplan bir aratrmada, iyerinde psikolojik tacizi tetikleyen faktörler arasnda stres, yetersiz eitim, kurum içindeki yapsal deiiklikler, belirsizlikler, yöneticilerin basVartia, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.207-210. Vartia, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.207-210. 269 Duncan Lewis, ‘Workplace Bullying: Interim Findings of a Study in Further and Higher Education in Wales’, International Journal of Manpower, Vol:20, Issue:1/2, 1999, s.106-118. 267 268 61 kc yaps ve çalanlara mantksz hedefler verilmesi gibi faktörlerin yer ald belirlenmitir 270. yerinde psikolojik taciz, cinsel taciz ve iddetin nedenlerini sorgulayan ve 126 çalanla görüülen bir çalmada ise i kötü çalma koullar, olumsuz örgüt iklim ve kat hiyerari gibi faktörlerin, iyeri saldrlarna neden olduu saptanmtr 271. Tüm bu bilgiler nda, iyerinde rol belirsizlii, yanl i denetimi, ar i yükü, stresli çalma ortam, kurumun yeniden yaplanmas, yönetimin deimesi, kötü yönetim anlay, olumsuz örgüt iklimi, zayf sosyal ilikiler, çalma birimlerindeki çatmalar, çalma grubundaki iletiim sorunlar, monoton iler, çalma ortamnn kötü fiziksel özellikleri ve kötü liderlik anlaynn neden olduu i tatminsizlii gibi faktörler, iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olabilecek veya süreci iddetlendirebilecek kurumsal ve yönetsel faktörler arasnda saylabilir. Birleik Krallk’ta Ulusal Salk Hizmetleri’nde (NHS) çalan orta düzey bir yöneticinin yaadklar, kurumsal ve yönetsel faktörlerin sebep olduu tipik bir psikolojik taciz vakasna örnek oluturmaktadr 272. NHS’in büyük bir ubesinin, bilgisayar departmannda orta düzey bir müdür pozisyonu için i görümesine çarlan 35 yandaki Graham’e ilk i görümesinde bavurduu pozisyon için asl olarak baka biri ile görüüldüü ancak o kiinin, i teklifini kabul etmedii ve kendisinin ikinci tercihleri olduu açkça belirtilmitir. Graham ie baladktan ksa bir süre sonra, ona bal olarak çalan personel dahil tüm çalanlar, Graham’in ie ikinci tercih olarak alndn kendisine tekrar tekrar ifade etmilerdir. Graham’in departman yöneticisi de ubede ksa bir süredir çalmasna ramen, Graham’in yerine daha tecrübeli birinin ie alnmasnn daha uygun olabilecei yorumunda bulunmutur. Graham, i arkadalarndan yeni görevleri konusunda tavsiye ve yardm talebinde bulunduunda, ayn yorum i arkadalar tarafndan da yinelenmitir. Daha önceden Graham’le yaknlaan i arkadalar, özellikle öle tatillerine kendisini çarmamaya ve Graham’in insan ilikilerinin Randle, Stevenson ve Grayling, s.52-53. Elfi Baillien, Inge Neyens ve Hans De Witte, ‘Organizational, Team Related, Job Related Risk Factors for Bullying, Violence and Sexual Harassment in the Workplace: A Qualitative Study’, International Journal of Organisational Behaviour, Volume 13(2), 2008, 132. 272 David Bullivent ve Terry West, ‘A Case Study Approach’ Workplace Bullying in the NHS, Edt. Jacqueline Randle, UK: Radcliffe Publishing Ltd, 2006, s.50-51. 270 271 62 zayf, performansnn düük olduu konusunda gayr resmi ikayetlerde bulunmaya balamlardr. Tüm bu olumsuzluklar devam ederken, Graham’e bal olarak çalan biri iten ayrlm ve yerine yeni birinin alnmas gündeme gelmemitir. Graham bu konuda departman yöneticisi ve insan kaynaklar birimi ile görümü ancak bir sonuç elde edememitir. Yaad basklar Graham’in saln olumsuz etkilemi ve ksa süreli hastalanmasna neden olmutur. Hastal sonrasnda iyerinde bir deiiklik yaplmadn gören Graham, ie geri dönmektense, istifa etmenin daha uygun olacan düünmütür. Yukardaki psikolojik taciz vakasnda, öncelikle Graham’in ikinci tercih edilen kii olduunun tüm çalanlar, özellikle de astlar tarafndan bilinmesi, onun açk olarak aalayc davranlara ve tavrlara maruz kalmasna neden olmutur.  arkadalarnn yava yava kendisini dlamalar, dikkate almamalar, performans hakknda gayri resmi ikayetlerde bulunmalar da söz konusu aalayc tavrlara eklenmitir. ten ayrlan ast yerine baka birinin alnmamas ise Graham’in i yükünün artmasna ve daha önemsiz görevler üstlenmek zorunda kalmasna neden olmutur. Bu koullar Graham’in hedeflerine ulamasn zorlatrm ve baarsz olmasna neden olmutur. Graham’in yöneticilerinden ve insan kaynaklar biriminden destek görmemesi ise durumu daha da iddetlendirmi ve Graham en iyi çözümün iten ayrlmak olduunu düünmeye balamtr. Bu örnek olay yönetsel ve kurumsal faktörlerin iyerinde psikolojik taciz sürecini nasl etkileyebildiini ortaya koymaktadr. Ancak kurumsal ve yönetsel faktörlerin yan sra bireylerin karlk verme ihtiyac, adaletsiz koullar, kurallarn ihlali gibi sosyal faktörler de, psikolojik taciz sürecine neden olabilir. Nitekim, iyerinde yaanan eitsizlik, adaletsiz koullar, hakszlklar, kkrtma ve çevresel koullarn getirdii stres, hayal krkl gibi duygular, iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olan veya bu süreci destekleyen sosyal faktörler arasnda saylmaktadr 273. Örnein, iyerinde ücret eitsizlii gibi kurum kültüründen kaynaklanan hakszlklar, çalanlarn hayal krkl yaamasna, gururlarnn krlmasna, öz güvenlerinin azalmasna ve stresli çalma ortamna neden olarak, iyerinde psikolojik taciz sürecini tetikleyebilir 274. Utanma veya küçük düme gibi 273 Joel H.Neuman ve Robert A. Baron, ‘Social Antecedents of Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (185-202), London: Taylor & Francis, 2003, s. 193. 274 Neuman ve Baron, s. 186. 63 durumlar da, iyerinde psikolojik taciz sürecinin balamasna neden olabilir. Örnein, herkesin önünde yöneticisi tarafndan eletirilen bir çalan, gururunun krlmasna bal olarak dierlerine öfkeli ve saldrgan davranlar yöneltebilir. Bu durum ‘küçük dümenin neden olduu öfke’ olarak da isimlendirilir 275. Nitekim stanbul’da yaplan bir çalmada adil muamele yaplmayan ve ahlaka aykr davranlarn daha sk gözlendii kurumlarda çalanlarn saldrganlk eilimlerinin, adil muamele yaplan ve nadiren ahlak d davranlarn gözlendii kurumlara kyasla daha yüksek olduu saptanmtr 276. 2. BREYSEL FAKTÖRLER yerinde psikolojik taciz sürecine dahil olan bireylerin kiilik özelliklerinin bu sürecin ilerlemesine katkda bulunmasna ilikin farkl görüler mevcuttur. Örnein Leymann, psikolojik taciz madurunun kiilii ile tacize uramas arasnda bir iliki olmadn öne sürmekte, madurlarn belirli kiilik özellikleri olmadn savunmakta ve psikolojik tacizin iddetlenmesinde madurun kiisel özelliklerinin herhangi bir pay olduunu reddetmektedir 277. Leymann, çatmalarn her zaman varolabileceini ve bu çatmalarn ancak kurumsal davran kurallarnn koyulmas ile çözüleceini belirtmekte ve bir çatmay psikolojik taciz sürecine sürükleyen nedenin yönetim olduunu ileri sürmektedir 278. Ancak iyerinde psikolojik taciz sürecine dahil olan bireylerin kiilik özelliklerinin, bu sürecin ilerlemesine katkda bulunabilecei görüünde olan aratrmaclar 279 da bulunmaktadr. Her ne kadar tacizci ve madurun kiilik özelliklerine ilikin saptamalar yapan çalmalar olsa da, tacizci veya madurun kiisel, zihinsel özellikleri ile ilgili basmakalp düüncelere kaplp, genel bir kanya varmak tehlikelidir. Bu durumda tacizciyi tacizci, maduru da madur olarak görmekten öteye gidilemez 280. Öyle ki, zaman zaman Neuman ve Baron s.195-196. Tülay Turgut, ‘Kurumlarda Ahlaka Aykr Davranlar ve Saldrganlk’, Suna Tevrüz (Ed.),  Hayatnda Etik içinde (223-255), stanbul: Beta, 2007, s.247. 277 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.178-179. 278 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.178-179. 279 Zapf ve Einarsen, s.165; Stig Berge Matthiesen ve Stale Einarsen, ‘MMPI-2 configurations among victims of bullying at work’, European Journal of Work andOrganizational Psychology, Vol:10, Number:4, 2001, s.467-484. 280 Raymond T. Lee ve Celeste M. Brotheridge, ‘When Prey Turns Predatory: Workplace Bullying as a Predictor of Counteraggression/Bullying, Coping and Well275 276 64 madur tacizci pozisyonuna, tacizci de madur pozisyonuna geçebilirmektedir. Örnein psikolojik taciz maduru, maruz kald davranlara bal olarak ciddi salk sorunlar yaayabilir, duygularn kontrol etmekte zorlanabilir ve iyerindekilere kar saldrgan davranlarda bulunarak, psikolojik tacize neden olabilir 281. Bu bölümde psikolojik taciz sürecine neden olan ve bu süreci destekleyen bireysel faktörler, ‘tacizcinin kiilik özellikleri ve tutumlar’ ile ‘madurun kiilik özelikleri ve tutumlar’ kapsamnda ele alnmtr. Tacizcinin Kiilik Özellikleri ve Tutumlar: Özellikle Birleik Krallk’ta yaplan çalmalar 282, iyerinde psikolojik tacizin en önemli nedeni olarak tacizciyi gösteren ve tacizcinin kiilik özelliklerinin bu süreci balattn ortaya koyan veriler sunmaktadr. Tacizciyi bu psikolojiye iten nedenler arasnda ise, çocukluk döneminde yaanan kötü deneyimler, sevilmeme korkusu, kskançlk, kalpsizlik, dümanlktan zevk almak, bencillik, etrafndakileri kontrol altna alma istei, narsisistlik, sadistlik ve can sknts gibi nedenler sralanmaktadr 283. Örnein, evrenin merkezinde olduuna inanan, yanl bir ey yapmayacan düünen ve kendini altndan yaratlm gibi hisseden narsisist kiiler, dierlerini kontrol etmek ve onlarn kendilerine hizmet etmelerini salamak gibi amaçlara bilinçsizce sahip olan ve bu özellikleri ile iyerinde psikolojik taciz sürecinin balamasna neden olabilen kiilerdir 284. Bu tip tacizcilerin, sadece ihtiyac olan bilgileri ve fikirleri dinledii, bildiklerini öretmeyi sevmedii ve eletirilme konusunda çok hassas olduklar bilinmektedir 285. Kskançlk, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatan bir dier nedendir 286. Kskanç tacizci, kendisinden daha baarl ya da eitimli meslektan bir tehdit olarak görür ve rakip olarak gördüü meslektan yok etme arzusu içine girebilir 287. Kskançlk en açk ekilde, tacizcinin bir kiiyi iini iyi yapt ve/veya popüler, baarl olduu için taciz ettii durumlarda gözlenmektedir 288. Being’ European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol.15, No.3, 2006, s.355. 281 Lee ve Brotheridge, s.355. 282 Adams ve Crawford, s.67-96; Field, s.51-79. 283 Adams ve Crawford, s.73. 284 Adams ve Crawford, s.73. 285 Micheal Maccoby, ‘Narcissistic Leaders, The Incredible Pros., The Inevitable Cons’, Harvard Business Review, Vol. 78, No.1, 2000, s.69. 286 Vartia, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.207. 287 Adams ve Crawford, s.76. 288 Field, s.58. 65 Baz tacizciler ise, i arkadalarndan destek alarak güçlenirler 289. Tacizicinin etki altna ald çalanlar, tacizcinin her dediine ‘evet’ demeli ve onu desteklemelidirler. Aksi taktirde madur olabilirler. Çünkü bu tip kiiler, hayr cevabn kabul etmeyen, eletirilmeyi sevmeyen kiilerdir. Tacizciler ayn zamanda saldrgan ve asosyal olmaya eilimli kiiler olabilirler. Amaçlarna göre hedefledikleri kiileri özenle seçerek, seri psikolojik tacize sebebiyet verebilirler. Tacizcinin kiilik özelliklerinin yan sra i ile ilgili hedeflerine ulamak üzere taknd tavrlar veya sergiledii davranlar da, iyerinde psikolojik taciz sürecini tetikleyebilir. Örnein, zamana kar yar içinde olan, az sürede çok i yapmaya çalan, devaml bir acelecilik ve rekabet halinde olan A tipi kiilik grubundaki bir kii 290, bir ii bitirmek üzere dier çalanlara ar i yükü vererek, acele ederek, sinirli tavrlar taknarak çalma ortamnda bask yaratabilir 291. Bu tavr ve davranlar iin teslim tarihine kadar ho karlanabilir, ancak kiinin bu tutumunun devam etmesi, iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olabilir. Çocukça davranlar sergileyen bir kii de psikolojik tacize neden olabilir 292. Öyle ki, bu kii bir ii yetitiremediinde ya da bir istei gerçeklemediinde veya baarsz olduunda, asistanna ya da dier çalanlara ho olmayan yorumlarda bulunarak psikolojik taciz sürecinin balamasna sebebiyet verebilir. Mizah anlay farkl olan, rahatsz edici akalar komik bulan bir kii de yapt akalarla iyerinde psikolojik tacize neden olabilir. Nitekim, Yeni Zelenda’da yaplan bir çalmada, katlmclarn iyerinde psikolojik taciz davranlarn sergileme skl ve mizah anlaylar arasndaki iliki aratrlm ve psikolojik taciz davranlarn sergileyenlerde rahatsz edici, kötü akalar yapma eiliminin daha yüksek olduu saptanmtr 293. Tacizcinin kiilik özellikleri ve/veya hedefleri nedeniyle uygulad psikolojik taciz üç grupta deerlendirilmitir 294: Field, s.84-86. Pnar Tnaz, Çalma Yaamndan Örnek Olaylar, stanbul: Beta, 2005, s.38. 291 Neuman ve Baron, s.193. 292 Peyton, s.45. 293 Christopher D. B. Burt, ‘Humour as a predictor of workplace bullying’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, s.40. 294 Zapf ve Einarsen, s.168-173. 289 290 66 1. tibar, özgüveni korumak amacyla uygulanan psikolojik taciz: Özgüven, insan davranlarn etkileyen ve kontrol altna alan temel bir insani güdüdür. Ar özgüven ya da özgüvensizlik psikolojik taciz için güçlü bir neden olabilir. tibarn sarslmas korkusu ise kiiyi saldrgan davranlara yöneltebilir. 2. Sosyal ilikilerdeki baarszln nedeniyle uygulanan psikolojik taciz: Sosyal ilikilerinde baarsz olan kiiler, duygularn kontrol edemeyen, kendini ifade edemeyen, öngörü kabiliyeti olmayan kiilerdir. Örnein, duygularn kontrol edemeyen ve her sinirlendiinde hrsn bir çalanndan çkartan yönetici, o iyerinde psikolojik tacize neden olabilir. Bu gruptaki tacizciler, davranlarnn madurlar nasl etkilediinin hiç farknda olmayabilirler. 3. Hedeflere ulama arzusu ile uygulanan psikolojik taciz: Çalanlar, kurumdaki pozisyonlarn korumak veya yükselmek amacyla psikolojik taciz davranlar sergileyebilirler. Bu tip davranlar genellikle orta ve üst düzey yönetim kadrolarnda çalanlar tarafndan sergilenir. Bu tür tacizde, yöneticiler yetkilerini kötüye kullanarak psikolojik tacize neden olabilirler. Çalmalar, iyerinde psikolojik taciz sürecinin genellikle tacizcinin kiilik özellikleri nedeniyle baladn ortaya koymaktadr. Örnein ABD’de yaplan bir çalmada, katlmclarn %56’s iyerinde psikolojik tacizin nedeni olarak tacizcinin kiilik özelliklerini göstermitir 295. rlanda’da yaplan bir çalmada ise katlmclarn %70’inin, ‘tacizcinin iletiim kurma becerisinden yoksun olmasn’ iyerinde psikolojik tacizin nedeni olarak alglad belirlenmitir 296. Madurun Kiilik Özellikleri ve Tutumlar: yerinde psikolojik taciz madurlarnn kiilik özellikleri ve taciz sürecinde verdikleri tepkiler, sürecin ilerleyiini etkileyebilir 297. Örnein, Norveç’te 2.200 çalan kapsayan bir çalma, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn, kalmayanlara göre özgüvensiz, sosyal ilikilerde daha baarsz ve daha kaygl olduklarn ortaya koymutur 298. Bir dier aratrmada, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma ile özgüven eksiklii arasnda anlaml bir iliki olduu belirlenmitir 299. Namie, US Workplace Bullying Survey, http://www.bullyinginstitute.org. O’Connell, Calvert ve Watson, s.46. 297 Zapf ve Einarsen, s.178; Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.97-98 298 Zapf ve Einarsen, s.175. 299 Vartia, European Journal of Pscychology, s.209. 295 296 67 Dier taraftan, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma riskinin, farkl ve dikkati çeken, savunmasz, üstün baarl ve grup normlar ile çatan kiiler için daha fazla olduu kabul edilmektedir 300. Kiilerin iyerinde yaanan anlamazlklara kar verdikleri davransal tepkiler, bir baka deyile anlamazlkla mücadele yöntemleri de, olas bir psikolojik taciz sürecinin balamasna neden olabilir. Örnein, yapt iten tatmin olmayan veya kurumda yaanan deiiklikler nedeniyle mutsuz olan bir çalann, iyerinde hayal krkl yaamas ya da çalmakta zorlanmas olasdr. Bu tür durumlarn neden olabilecei problemlerle etkin bir biçimde ba edebilen kiiler (sorunlar batan konuarak çözmeye çalan, iyimser, uzun dönemde yaplmas gerekenlere odaklanan) için olas bir psikolojik taciz sürecinin balama ans daha az olurken; problemler karsnda etkisiz kalan (düünüp duran, durum hakknda sürekli söylenen, bir bakasnn durumu düzeltemeyecei konusunda inat eden) kiiler için bu sürecin balamas kaçnlmaz olabilmektedir 301. yerinde yaanan sorunlar karsnda pasif tutum sergileyen kii, dier çalanlarn tepkisini çekerek, olas bir psikolojik taciz sürecinin maduru olabilir. Madurun kiilik özelliklerinin ve davranlarnn iyerinde psikolojik taciz sürecini desteklediini ortaya koyan bu görülerin aksine, madura ilikin özelliklerle psikolojik tacizi ilikilendirmenin yanl olduunu savunan görü de mevcuttur. Bu görü, madurda gözlenen pasif tutumun veya baz olumsuz kiilik özelliklerinin, iyerinde psikolojik taciz sürecinin bir sonucu olarak ortaya çkabileceini, madurun yaad bu travmatik deneyim sonucunda fiziksel ve psikolojik tepkiler göstererek davran bozukluklar sergileyebileceini savunmaktadr 302. Ayrca, çatmadan kaynaklanan ve iddetlenen bir psikolojik taciz sürecinde, madur çatmay tetikleyecek türde kiilik özelliklerine sahip olsa bile, onu bu özelliklere bal olarak suçlamann anlamsz olaca öne sürülmektedir 303. Buna göre, belirli davran kurallar ile yönetilen bir iyerinde çalanlar arasnda psikolojik taciz sürecini tetikleyecek bir çatma baladnda, bu çatmay önleme sorumluluunun birincil olarak yönetimde olmas beklenmektedir. Zapf ve Einarsen, s.178. Elfi Baillien ve dierleri, ‘A Qualitative Study on the Development of Workplace Bullying: Towards a Three Way Model’, Journal of Community and Applied Social Psychology, 19, 2009, s.1-16. 302 Leymann, European Journal of Pscychology , s.178-179. 303 Leymann, European Journal of Pscychology , s.178-179. 300 301 68 Zapf, iyerinde psikolojik taciz sürecinin nedeni ve sorumlusunun birbirinden ayrt edilmesi gerektiini belirtmitir 304. Buna göre, madurun kiilik özellikleri ve/veya tavrlar, iyerinde psikolojik taciz sürecinin gelimesine neden olabilir. Ancak bu kiilik özelliklerine ve tavrlara sahip kiiyi, bu süreçten sorumlu tutmak mümkün deildir. Madurun kiilik özelliklerinin iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olduu konusunda kesin bir kanya varlamamasnn nedenlerinden biri, her madurun birbirinden farkl kiilik özellikleri veya davranlar sergilemesi ile açklanabilir. Örnein, Norveç’te çeitli sektörlerde istihdam edilen 85 psikolojik taciz madurunu kapsayan çalma sonucunda, kiisel özellikler ile psikolojik taciz maduru olma arasndaki anlaml ilikiyi test eden hipotez ksmen dorulanm; psikolojik taciz madurlarnn ar alngan, kukucu, depresif ve skntlar psikosomatik sorunlara dönütürmeye eilimli kiiler olduklar belirlenmitir 305. Çalmada psikolojik taciz madurlar, ‘ciddi ekilde etkilenenler’, ‘hayal krklna uram depresifler’ ve ‘genel madurlar’ olmak üzere üç gruba ayrlmtr. Buna göre, ciddi ekilde etkilenenler grubundakileri depresif, kaygl, kukucu, kendinden emin olmayan ve kafas kark olan madurlar; ikinci gruptakileri, hayal krklna uram ve çevrelerinden kuku duyan madurlar ve üçüncü gruptakileri dier gruptaki madurlara göre normal kiilikteki madurlar oluturmutur. Çalmada, üçüncü gruptakilerin oldukça normal kiilik özelliklerine sahip olduklar; dier grup mensuplarnn ise, duygusal ve psikolojik açdan sorunlu olmaya daha yatkn olduklar ve inili-çkl kiilik profili sergiledikleri saptanmtr. Bu çalmann sonuçlar, madurlarn kiilik özellikleri ile onlarn psikolojik tacize uramalar arasndaki ilikinin çok basit olmadn, her madurun birbirinden farkl kiilik özellikleri sergileyebilecei gibi herhangi bir tartmada da farkl tepkiler verebileceklerini ortaya koymutur. yerinde psikolojik taciz sürecinde madurun kiilik özelliklerinin ne ölçüde etkili olduu konusunda kesin bir yarg olmamasna karn, baz çalmalarda iyerinde psikolojik tacizin nedeni olarak madurun gösterildii belirlenmitir. Örnein, rlanda’da 108 çalann katlmyla gerçekletirilen bir aratrmada, iyerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan kiilerin, tacize neden olduklar gerekçe- Zapf, Bullying From Backyard to Boardroom, s.18. Matthiesen ve Einarsen, European Journal of Work andOrganizational Psychology, s.482. 304 305 69 siyle suçlandklar görülmütür 306. Çalmaya katlanlarn yars, iyerinde psikolojik taciz için maduru suçlam ve madur için ‘çok alngan’, ‘çok hrsl’ veya ‘var olan düzeni deitirmek için çok çabalayan’ kii yaktrmalarnda bulunmutur. ABD’deki bir çalmada ise katlmclarn %20’sinin, psikolojik taciz için maduru suçladklar saptanmtr 307. Madurlarn iyerinde psikolojik taciz süreci için kendilerini suçladklarn ortaya koyan çalmalar da bulunmaktadr. Örnein, ABD’de iyerinde psikolojik taciz madurlarnn ve tanklarn katld bir çalmada, madurlarn “tacizcinin hedefi olmak ve bu tacize maruz kalmak için ben ne yaptm?” gibi söylemlerde bulunarak, iyerinde psikolojik taciz süreci için kendilerini suçladklar belirlenmitir 308. C. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECNN ETKLER yerinde psikolojik taciz, stresli çalma ortamnn önemli bir kayna ve çalanlar için ar sonuçlar douran bir iyeri sorunudur. Süreçten en fazla etkilenen, tacize maruz kalan taraftr. Ancak sürecin ilerlemesi ve iddetlenmesi ile birlikte madurun çalma arkadalar ve çalt kurum da tacizden etkilenebilmektedir. yerinde psikolojik taciz, madur açsndan olduu kadar dier çalanlar ve kurum açsndan da olumsuz sonuçlar dourarak, toplumlarn ve ülke ekonomilerinin zarar görmesine neden olabilir. 1. BREYE ETKLER a. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinin Madurun Salna Etkisi: Psikolojik taciz sürecinin yaand bir iyerinde, çalanlar bu süreçten dorudan veya dolayl olarak etkilenebilirler. Çalanlarn saln tehdit eden, onlarn ekonomik ve sosyal açdan zarar görmelerine neden olan bu süreçte en fazla zarar gören ve dorudan etkilenen kii ise, madurdur 309. Öyle ki, özellikle uzun süren bir psikolojik taciz sürecinin, madurun ciddi salk sorunlar yaamasna veya intihara teebbüs etmesine neden olabildii iddia edilmektedir. Örnein, sveç’te kayt altna alnan resmi intihar vakalar arasnda (ylda 306Alison Healy, ‘Workplace Bullying Victims Often Blamed’, Irish Times, 21 Kasm 2008. http://www.irishtimes.com/newspaper/ireland/2008/1121/1227137525702.html, (11.03.2009). 307 Namie, US Workplace Bullying Survey, http://www.bullyinginstitute.org. 308 Sarah J. Tracy, Pamela Lutgen-Sandvik ve Jess K. Alberts, ‘Nightmares, Demons and Slaves, Exploring the Painful Metaphors of Workplace Bullying’, Management Communication Quarterly, Vol.20, No.2, November 2006, s.170. 309 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (mobbing), 2006, s.153. 70 yaklak 1.800 vaka) iyerinde psikolojik taciz gibi iyeri sorunlarna bal olabilecek intiharlarn saysnn ylda 6 ile 15 arasnda olduu belirtilmitir 310. yerinde psikolojik taciz sürecinin madur üzerindeki etkilerini belirlemek üzere yaplan çalmalar, madurun bu süreçte ciddi salk sorunlar yaadn ortaya koymaktadr. Örnein, Finlandiya’da yaplan görümeye dayal bir çalma, uzun süreli psikolojik taciz sürecine maruz kalanlarn, uykusuzluk, çeitli gerginlik belirtileri, melankoli, apati, konsantrasyon eksiklii ve sosyal fobi gibi salk sorunlar yaadn göstermitir 311. Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada madurlarn, terleme, titreme, kilo kayb, mide rahatszl, ba ars, migren gibi fizyolojik; deersiz hissetme, hayal krkl yaama, öfke, yedi gün yirmi dört saat bask altnda hissetme ve öz güven eksiklii gibi psikolojik sorunlar yaad saptanmtr 312. spanya’da ise, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn migren, ba ars, sabahlar yataktan kalkmama istei, ar yorgunluk gibi stresin neden olduu belirtiler gösterdikleri belirlenmitir 313. yerinde psikolojik taciz madurlarnn, madur olmayanlara kyasla genellikle kendilerini daha kötü hissettikleri 314, kendilerine daha az sayg duyduklar 315, uyku problemi ve konsantrasyon bozukluu yaadklar 316, endieli olduklar ve depresyon belirtileri gösterdikleri 317 de öne sürülmektedir. Danimarka’da 224 kiinin katlmyla yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn salk sorunlarna ilikin ikayetlerinin, madur olmayanlara kyasla daha fazla olduu ve psikolojik sorunlara ilikin ikayetlerin 310 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.176. Björkvist, Österman ve Hjet-Back, s.181. Adams ve Crawford, s.38-58. 313 Mariano Meseguer De Pedro ve dierleri, ‘Workplace Mobbing and Effects on Worker’s Health’ The Spanish Journal of Psychology, Vol.11, No.1, 2008, s.222. 314 Niedl, s.244-245; Stale Einarsen ve Eva Gemzoe Mikkelsen, ‘Individual Effects of Exposure to Bullying at Work’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (127-144), London: Taylor & Francis, 2003, s.129. 315 Einarsen ve Mikkelsen, s.133. 316 Björkvist, Österman ve Hjet-Back, s.181; Leymann ve Gustafsson, s.263. 317 Quine, British Medical Journal, 1999, s.230; Isabelle Niedhammer, Simone David ve Stephanie Degioanni, ‘Assosiation Between Workplace Bullying and Depressive Symptoms in the French Working Population’, Journal of Psychosomatic Research. Vol.61, No.2, 2006, ss.251. 311 312 71 %27’sinin iyerinde psikolojik taciz davranlar ile ilikili olduu saptanmtr 318. Özellikle sosyal hizmetler ve salk alannda sklkla gözlenen ve insanlarn ar veya sürekli stres altnda çalmalar sonucu ileri yerine getiremez bir duruma gelmeleri anlamn tayan duygusal tükenme 319 durumu da, iyerinde psikolojik tacizin bir sonucu olarak ortaya çkabilmektedir. Örnein, hemirelerin yer ald bir çalmada, iyerinde psikolojik tacize maruz kaldn alglayan katlmclarn, alglamayanlara göre daha fazla tükeni sendromu belirtisi gösterdikleri ve kendilerini daha kötü hissettikleri belirlenmitir 320. Tükenmilik belirtileri arasnda i performansnn dümesi, yorgunluk, uykusuzluk, depresyon, fiziksel hastalklara yatknlk, geçici rahatlama için alkol ve benzeri maddelere (uyuturucu vb.) yönelme saylabilir 321. Almanya’da iyerinde psikolojik tacize maruz kalan hastalarla yaplan klinik bir çalmada hastalarn, depresyon, obsesiflik, heyecan, doru alglayamama, istenmeyen tekrarlanan düünceler, huzursuzluk, iç huzursuzluk, ar kontrolsüz uyku hali ve intihara eilim belirtileri gösterdikleri belirlenmitir 322. Ayn çalmada, hastalarn boazda düümlenme veya daralma hissi, mide ars, doygunluk hissi, kabzlk gibi mide ve barsak; kas gerginliinin elik ettii srt ve omuz ars gibi kas iskelet sistemi rahatszlklar; ar terleme, göüs ars, bacaklarda arlk, zayflk ve huzursuzluk hissi, sersemlik, titreme, soua ar duyarllk, zayflk ve mide bulants gibi salk sorunlar yaad da ifade edilmitir. Fizyolojik belirtilerin aratrld bir dier çalma, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma ile kalp hastal belirtileri arasnda pozitif bir iliki olduunu göstermitir 323. 318 Eva Gemzoe Mikkelsen ve Stale Einarsen, ‘Relationships Between Exposure to Bullying at Work and Psychological and Psychosomatic Health Complaints: The Role of Negative Affectivitiy and Generalized Self Efficacy’ Scandinavian Journal of Psychology, Vol.43, No.5, 2002, s.402. 319 Herbert J. Freudenberger, ‘Burnout: Past, Present and Future Concerns’, Thomas Vessels, Austin Kutscher, Irene Seeland, Florence Selder, Daniel J. Cherico, Elizabeth J. Clark. (Ed.), Professional Burnout in Medicine and the Helping Professions içinde (1-10), New York: The Haworth Press, 1989, s.4. 320 Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.563-566. 321 Selçuk Budak, Psikoloji Sözlüü, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2005, s.774. 322 Groeblinghoff ve Becker, s.289. 323 Malinauskiene, Obelenis ve Dopagiene, s.23. 72 yerinde psikolojik taciz sürecinden olumsuz etkilenen, bir baka deyile ruhsal ikenceye maruz kalan madurlarn gösterdikleri belirtilerin travma sonras stres bozukluu belirtilerine benzedii iddia edilmektedir 324. Travma sonras stres bozukluu, saldr, tecavüz, bombardman, sel, deprem, esir kamp, aile içi iddet, kaza gibi ar stres yükleyici travmatik bir olayn yol açt kayg bozukluudur 325. Ani olarak kendini belli eden nedensiz korkular, çok iddetli panik atak nöbetleri, ölüm duygusu ve ayn zamanda öz kontrolünü yitirme ile birlikte kendini gösteren bir sendromdur 326. Travma sonras stres bozukluu, travmatik yaant sonras olay tekrar tekrar yaama, anmsatan uyaranlardan kaçnma, artm uyarlmlk hali ile karakterize edilen ruhsal bir bozukluktur 327. sveç’te 2.428 katlmcnn katlmyla gerçekletirilen bir çalmada, 350 kiinin psikolojik taciz maduru olduu saptanm ve madurlarla yaplan görümeler sonucunda, madurlarn travma sonras stres bozukluu belirtileri gösterdikleri belirlenmitir 328. Bu bulguyu destekleyen bir dier çalma, iyerinde psikolojik taciz maduru olan ve sveç Rehabilitasyon Merkezi’nde tedavi gören 64 hasta ile gerçekletirilmitir. Buna göre, 64 hastann 59’una travma sonras stres bozukluu tehisi konmu ve hastalarn %60’nn uyku problemi yaad, %74’ünün gün içinde kendisini yorgun hissettii, %70’inin zihinlerinin yorgun olduu, %33’ünün çok iddetli olmayan depresyon geçirdii, %39’unun iddetli depresyon geçirdii ve tbbi müdahaleye ihtiyac olduu saptanmtr 329. Ayn çalmada, hastalarn %81’inin travmatik yaant sonras olay tekrar tekrar yaama belirtisini, %67’sinin ise anmsatan uyaranlardan kaçnma belirtisini her gün ya da en az haftada bir gösterdikleri belirlenmitir 330. 324 Leymann ve Gustaffson, s.252; Stig Berge Matthiesen ve Stale Einarsen, ‘Psychiatric Distress and Symptoms of PTSD Among Victims of Bullying at Work’ British Journal of Guidance & Counselling, Vol.32, No.3, 2004, s.343; Noreen Tehrani, ‘Bullying: A Source of Cronic Post Traumatic Stress?’, British Journal of Guidance and Councelling, Vol.32, No.3, 2004, s.357-366; Peyton, s.64; Hazlett Lynch, Psychological Terrorisation, 2009, http://ezinearticles.com/?PsychologicalTerrorisation&id=2111044, (03.04.2009). 325 Budak, s.766. 326 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.156. 327 Kamil Nahit Özmenler, ‘Travma Sonras Stres Bozukluu ve Akut Stres Bozukluu’ Erturul Körolu, Cengiz Güleç (Ed.), Psikiyatri Temel Kitab içinde (353-359), Ankara: HYB Basm Yayn, 2007, s.353. 328 Leymann ve Gustaffson, s.252 329 Leymann ve Gustaffson, s.261-264. 330 Leymann ve Gustaffson, s.263. 73 Bir dier klinik çalma, uzun süreli psikolojik tacize maruz kalan ve bu nedenle Almanya’da psikolojik stres ve iyerinde psikolojik taciz madurlar için kurulan merkezde tedavi gören iki kiinin ciddi salk sorunlar yaadn ortaya koymutur 331. Çalma, iyerine yeni gelen bir müdürün basklarna maruz kalan ve salk durumlar kötüleen biri erkek dieri kadn iki kiiyi kapsamtr. Çalma sonucunda kadn hastaya travma sonras stres bozukluu tehisi konulurken, erkek hastaya kalc kiilik deiiklii (persistent personality alteration) tehisi konulmutur. Ancak, çalmada erkek hastann travma sonras stres bozukluu belirtileri gösterdii de saptanmtr. Madurlarn akl ve beden salna en fazla zarar veren saldrgan davranlar arasnda ise ‘madura istifa etmesinin önerilmesi’ veya ‘bu yönde imalarda bulunulmas’, ‘madurun dikkate alnmamas’, ‘madurun dlanmas’ ve ‘madurun sürekli eletirilmesi’ ilk sralarda yer almtr 332. Birleik Krallk’ta 165 salk çalannn katld bir çalmada ise, katlmclarn %40’nn iyerinde psikolojik tacize maruz kald ve madurlarn %44’ünün iddetli travma sonras stres bozukluu belirtileri gösterdii belirlenmitir 333. yerinde psikolojik taciz madurlarnn en sk olarak travmatik yaant sonras olay tekrar tekrar yaama ve artm uyarlmlk hali belirtileri gösterdikleri saptanmtr. Norveç’te yaplan bir çalmada 334, iyerinde psikolojik taciz maduru 102 kiide görülen travma sonras stres bozukluu belirtileri, ilk kez otopsi yapan bir grup tp örencisi, Bosna’da bir yl savatktan sonra geri dönen 213 asker, çocuklar ile birlikte büyük bir otobüs kazas geçiren 36 ebeveynde (12 çocuun ve üç ebeveynin öldüü bir kaza) gözlemlenen travma sonras stres bozukluu belirtileri ile kyaslanmtr. Buna göre, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn travma sonras stres ölçei deerlerinin, dier gruplara kyasla daha yüksek olduu belirlenmitir. En yüksek deerlerin saptand belirtiler ise depresif düünceler, yalnzlama eilimi, dalgalanan duygular, yaadklar olaylar hatrlatacak durumlardan korku ve genel fiziksel gerilim olduu saptanmtr 335. yerinde psikolojik tacize maruz kalan kiilerin, farkl travmatik durumlarla karlaan kiilere göre olay Groeblinghoff ve Becker, s.284-288. Helge Hoel, Brian Faragher ve Cary L. Cooper, ‘Bullying is Detrimental to Health but All Bullying Behaviours are not Necessarily Equally Damaging’ British Journal of Guidance&Counselling, Vol.32, No.3, 2004, s.382. 333 Noreen Tehrani, Workplace Trauma: Concepts, Assessment and Interventions, Hove, UK: Psychology Press, 2004, s.195 334 Matthiesen ve Einarsen, British Journal of Guidance & Counselling, s.343. 335 Matthiesen ve Einarsen, British Journal of Guidance & Counselling, s.344. 331 332 74 tekrar tekrar yaama ve artm uyarlmlk hali gibi belirtileri daha sk göstermeleri, öncelikle psikolojik tacizin yangn, otobüs kazas, askeri baskn gibi travmatik olaylarn aksine dorudan kiiye yönelik bir saldr olmas ile açklanmaktadr 336. Ayrca, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan kiilerin çounluunun yaadklarn gizli tutmaya, duygularn gizlemeye çalmas ve iyerinde psikolojik tacizin dier travmatik olaylara göre uzun süreli bir olgu olmas da, psikolojik taciz madurlarnn sklkla gösterdii travma sonras stres bozukluu belirtilerini açklamaktadr 337. Nitekim, Kanada’da yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik taciz sürecinin uzamasna ve bu süreç içerisinde yöneltilen davranlarn tekrar etme sklnn artmasna bal olarak madurlarda görülen travma sonras stres bozukluu belirtilerinin artt kaydedilmitir 338. b. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinin Madurun Davranlarna ve Kiilik Özelliklerine Etkisi: yerinde psikolojik taciz süreci, madurun kiilik özelliklerini ve tavrlarn da etkileyebilen bir süreçtir. Sistematik saldrgan davranlarn uyguland süreçte madur, iyerinde psikolojik taciz sürecinin bir sonucu olarak davransal deiiklikler gösterebilir veya farkl kiilik özellikleri sergileyebilir. Örnein, süreç balamadan önce veya sürecin balangcnda iini seven, çalkan bir kiinin, sürecin ilerleyen safhalarnda yaadklarnn etkisiyle iinden soumas, çalma evkinin krlmas ve performansnn dümesi olasdr. Benzer olarak, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan madurun süreç içerisinde daha endieli bir kii profili çizmesi, sürecin iddetlenmesine bal olarak tacize kar daha etkisiz mücadele vermesi ve genel olarak çalma ortamnn dümanca olduunu düünmeye balamas da mümkündür 339. yerinde psikolojik taciz süreci, madurun özgüvenini, özsaygsn kaybetmesine; sosyal ilikilerinde baarsz olmasna; iletiim sorunlar yaamasna; imajnn zedelenmesine; kendini daha az sevmesine; saldrgan tavrlar sergilemesine; suçluluk ve utanç duygularna kaplmasna; mizah anlayn kaybetmesine; alnganlamasna ve/veya kendini deersiz hissetmesine sebebiyet verebilir 340. Uzun 336 Tehrani, Workplace Trauma: Concepts, Assessment and Interventions, s.195-196. 337 Tehrani, Workplace Trauma: Concepts, Assessment and Interventions, s.195-196. 338 Angelo Soares, ‘Bullying, post-traumatic stress disorders, and social support’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, s.113. 339 Einarsen ve Mikkelsen, s.134. 340 Field, s.138. 75 süreli psikolojik tacize maruz kalan birey, sinirli ve sorunla mücadele etmekten aciz bir birey haline dönüebilir 341. Nitekim, iyerinde psikolojik tacize veya dier travmatik vakalara maruz kalmaya bal olarak ortaya çkan tipik ruhsal belirtiler arasnda bireyin (madurun) kendine olan saygsnn azalmas ve artan sinirlilik durumunun yer ald belirlenmitir 342. yerinde psikolojik taciz sürecinde madurun kiilik özelliklerinin yan sra tutumlarnda da farkllklar gözlenebilir. Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan bir bireyin, yaad strese ve baskya bal olarak sigara tiryakisi olduu belirlenmitir 343. Bir dier çalmada, son bir senedir psikolojik tacize maruz kalan katlmclarn sigara tüketimlerinde, bir önceki seneye göre %44’lük; alkol kullananlarn alkol tüketiminde ise %20’lik bir art olduu saptanmtr 344. Birleik Krallk’ta yaklak 1.400 kiinin katlmyla gerçekletirilen bir çalmada ise, katlmclarn %7,4’ünün iyerinde maruz kaldklar tacize bal olarak alkol ve sigara tüketimlerini arttrdklar belirlenmitir 345. yerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn sergiledikleri tipik tavr ve davranlar arasnda sabit fikir gelitirmek, kararszlk, doru kararlar verememe, ar kahve, sigara ve/veya alkol tüketimi, ilaç kullanma, dierleri ile iletiimden kaçnma, deiken ruh hali, dar bak açs, tek bir eye odaklanma (tacizciye, tacize), intikam duygusu, artan destek aray, özgüven eksiklii, saldrgan çklar yapma, edilgenlik (pasiflik), kimseye güvenmeme, kendini soyutlama, intihar giriimleri, hereyi eletirmek, her yaptn iki, üç defa kontrol etme vb. davranlar yer almaktadr 346. yerinde psikolojik taciz süreci, madurun ie yönelik tutum ve davranlarn da olumsuz etkiler. yerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan kiiler, süreç içerisinde düen motivasyonlarna bal olarak ‘i ve görevlerini özensiz yapma’, ‘düük verimle çalma’, ‘i ve iyeri ile ilgili bir ey görmek istememe’, ‘iteki zamann kötü kullanma’, ‘açklama yapmadan ie gelmeme’, ‘devamszlk yapma’, ‘düük performansla çalma’ ve ‘yapt ii sürekli kontrol etme’ gibi 341 Adams ve Crawford, s.40; Mikkelsen ve Einarsen, Scandinavian Journal of Psychology, s.403. 342 Einarsen ve Mikkelsen, s.134. 343 Adams ve Crawford, s.40. 344 Quine, British Medical Journal, 1999, s.231. 345 Survey Research by The Andrea Adams Trust, http://www.banbullyingatwork.com/docs/BBDStats.pdf, (11.03.2009). 346 Field, s.133-134. 76 davranlar da sergileyebilirler 347. Örnein, ABD’de 1.182 üniversite çalann kapsayan bir aratrmada, iyerinde psikolojik taciz maduru olduu belirlenen çalanlarn, madur olmayanlara göre kuruma daha az bal ve baka bir bölüme transfer olmaya ya da iten ayrlmaya daha istekli olduklar saptanmtr 348. Yukarda belirtilen aratrmalarn bulgular, özellikle uzun dönemli psikolojik taciz madurlarnn, sürecin etkisiyle birlikte farkl ve olumsuz davranlar veya tutumlar sergileyebileceklerini ve farkl kiilik özellikleri gösterebileceklerini ortaya koymaktadr. Bu süreçte madur, kontrolden çkabilir, istemedii davranlar sergileyebilir ve savunmasz kalabilir. Dolaysyla madurun kiilik özellikleri, sadece iyerinde psikolojik taciz sürecini destekleyen özellikler olarak deil, ayn zamanda sürecin bizzat neden olduu özellikler olarak da deerlendirilmelidir. c. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinin Madurun Ekonomik ve Sosyal Pozisyonuna Etkisi: yerinde psikolojik taciz sürecinde akl ve beden sal zarar gören, tutum ve davranlarnda deiiklik gözlenen madurun, ayn zamanda ekonomik durumu ve sosyal pozisyonu da olumsuz etkilenir. yerinde psikolojik tacize maruz kalan kiinin masraflarnn artmasna neden olabilecek baz durumlar arasnda, i kayb, sonlanan kariyer, yeni bir ie balayamama, kötü referans nedeniyle baka bir i frsatn kaçrma, eitim frsatlarn kaçrma, tbbi tedavi ve ilaç masraflar, sigortann kesilmesi, borçlarn artmas, boanma veya ayrlma gibi durumlar yer alr 349. yerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan kiinin, süreç içerisinde finansal açdan ne kadar etkilendiine ilikin rakamsal bir veri bulunmamaktadr. Ancak sürecin olas sonuçlar düünüldüünde, madurun fiziksel ve psikolojik açdan olduu kadar finansal açdan da olumsuz etkileneceini söylemek yanl olmayacaktr. Örnein, iyerinde psikolojik taciz süreci sonunda iten çkarlan veya istifa eden bir madur, düzenli gelirini kaybeder, sigortas kesilir, hatta kariyeri tehlike altna girebilir. yerinde psikolojik taciz sürecinin genellikle madurun iten ayrlmas ile sonland 350 göz önüne alndnda, madurun bu tür finansal sorunlar yaamas kaçnlmaz olmaktadr. Dier taraftan, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan ve Field, s.133-134. Keashly ve Neuman, s.3. 349 Field, s.164. 350 Leymann, European Journal of Psychology, s.172; Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.14; Zapf ve Gross, s.515. 347 348 77 iten ayrlan kiilerin uzun bir süre baka bir ie balayamamalar veya ayn sektörde çalmak istememeleri, hem kariyerlerini zedeler hem de maddi açdan skntlar yaamalarna neden olur 351. Madurun psikolojik taciz sürecinde verdii mücadele esnasnda da, çeitli masraflar ortaya çkabilir. Örnein, Birleik Krallk’ta 1.400 insan kaynaklar departman çalannn katld bir aratrmada 352, katlmclarn %17’sinin iyerinde karlalan psikolojik veya fiziksel taciz davranlar nedeniyle doktora gittikleri saptanmtr. Doktor ve ilaç masraflarnn, maduru finansal açdan etkileyecei açktr. Ayn çalma sonuçlar, katlmclarn %26’snn psikolojik tacizle mücadelede hukuksal danmanlk hizmeti aldn ortaya koymutur. yerinde psikolojik taciz sürecinde, gerek süreci anlamak gerek önlemek adna alnan danmanlk hizmetleri de, maduru finansal açdan olumsuz etkileyebilir. Dier taraftan, iyerinde psikolojik taciz sürecinde tacizcinin veya kurumun dava edilmesi de olasdr. Davaya konu olan bir taciz olgusu ise hukuki masraflar da beraberinde getirir. yerinde psikolojik taciz süreci içerisinde madurun sosyal saygnlnn zedelenmesi de olasdr. Çevresindekiler maduru dlayabilir ve ‘baarsz, elindekileri kaçrm bir birey’ olarak deerlendirebilirler 353. Bu durumda madur, itibarn ve özgüvenini kaybedebilir. yerinde dlanan ve özgüvenini yitiren madurun zedelenen sosyal saygnl, kötü referanslar almasna, dolaysyla baka bir i bulma ansn yitirmesine de neden olabilir 354. d. yerinde Psikolojik Taciz Sürecinin Madurun Çevresine Etkisi: yerinde psikolojik taciz süreci, madurun çalma arkadalarn, ailesini ve/veya yaknlarn da olumsuz etkileyebilir. Finlandiya’da belediye çalanlarn kapsayan bir çalma, her üç çalandan birinin iyerinde psikolojik tacize tank olduunu ve sadece madurlarn deil, bu olguya tank olanlarn da tacizden etkilendiini ortaya koymutur 355. Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada ise olas bir psikolojik taciz vakasna en az iki kiinin tank olduu ve tanklarn %20’sinin de iten ayrld belirlenmitir 356. Öyle ki, iyerlerinde psiField, s.164. Survey Research by The Andrea Adams Trust. http://www.banbullyingatwork.com/docs/BBDStats.pdf. 353 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.154. 354 Field, s.164. 355 Varhama ve Björkqvist, s.1123. 356 Rayner ve Mclvor, s.20. 351 352 78 kolojik taciz sürecine tank olan çalanlar, stresli çalma ortamna, kuruma olan güvenin azalmasna, bir sonraki madur olma korkusuna veya maduru desteklememenin verdii suçluluk duygusuna bal olarak, iyerinde psikolojik tacizden olumsuz etkilenebilirler. yerinde psikolojik tacize tank olanlarn çalma ortamnn, iletiim sorunlarnn yaand, bilgi aknn zayf olduu ve yeniliklere kar duran bir çalma ortam olduu belirlenmitir 357. Bu tür bir çalma ortamnda çalanlarn stres yaamas, akl ve beden salklarnn bozulmas, ie olan ballklarnn azalmas veya ite memnuniyetsizliinin artmas olasdr 358. Örnein Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik tacize tank olanlarn akl ve beden salnn, tacizle hiç karlamam olanlara göre daha kötü olduu belirlenmitir 359. yerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan kiiye kar taknlan tavr veya bu süreçte tacize kar verilen tepkiler de tanklar etkileyebilir. Örnein, iyerinde psikolojik taciz sürecine tank olan bir çalan, bir sonraki madur olma korkusu ile maduru desteklemeyebilir. Bu durum, kendisini suçlu hissetmesine ve stres yaamasna neden olabilir. Tank, bu tutumu nedeniyle yllar sonra bile suçluluk duyabilir 360. Dier taraftan, maduru destekleyen bir tutum içine girdiinde de, tacizcinin hedefi olabilir ve kendini süreçten dorudan etkilenen taraf pozisyonunda bulabilir. yerindeki stresli ve korku dolu ortam, dier çalanlarn yaratclklarn da olumsuz etkileyebilir. Öyle ki, iyerinde tacizci bir yöneticinin olmas, çalanlarn kolaylkla yerine getirebilecekleri görevleri bile yapamamalarna, çalma grubu içerisinde iletiim bozukluklar yaanmasna neden olabilir. Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik taciz sürecine tank olan çalanlarn %22’sinin iten ayrld ve %70’nin de sürece bal olarak stres yaadklar saptanmtr 361. yerinde psikolojik taciz sürecinin dolayl olarak etkiledii bir dier kesim, madurun ailesi veya yaknlardr. yerinde yaadklarndan dolay ac çeken psikolojik taciz maduru, yaad skntlar eine, çocuklarna, anne-babasna yanstabilir 362. Madurun, iyerinRayner ve Mclvor, s.20. Vartia-Vaanen, People and Work Research Reports, s.51. 359 Hoel ve Cooper, s.15-16. 360 Peyton, s.61. 361 Rayner, Hoel ve Cooper, s.58. 362 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.174. 357 358 79 de psikolojik taciz nedeniyle asabi ve olumsuz bir ruh hali sergilemesi, eve her geldiinde kendini yorgun hissetmesi ve sadece iyerinde yaadklarndan bahsetme istei duymas, kaçnlmaz olarak en yakn ilikilerini bile olumsuz etkiler 363. Zihni tek bir konuya odaklanan madur, ailesi veya yaknlar ile iletiim sorunlar yaayabilir, hatta yaknlar tarafndan suçlanabilir. Bu durumda, madur hem evde hem iyerinde dlanmlk ve çaresizlik yaamaya balar ve çift tarafl bir psikolojik taciz sürecine maruz kalr 364. yerinde psikolojik taciz uygulanarak iten ayrlmaya zorlanan bir kiinin iinden istifa etmesi sonucunda, aile ilikileri olumsuz etkilenebilir. Bireyin iten ayrlmas ile yaad gelir kayb, itibar kayb, para kazanmamann getirdii utanç ve küçük düme duygusu aile bireyleri arasnda sorunlar yaanmasna neden olabilir 365. yerinde psikolojik taciz sürecinin aile ilikileri üzerindeki olumsuz etkileri, madurun ailesindeki bireylerin görünmeyen madurlar olmasna neden olur. Bu durum eleri boanma noktasna bile götürebilir 366. 2. KURUMA ETKLER yerinde psikolojik taciz sürecinden, tacizin yaand kurum da olumsuz etkilenir. yerinde olas bir psikolojik taciz vakasnn kuruma getirdii masraflar arasnda; ikayetlerin incelemeye alnmas, soruturmalarn ilgili personelce yürütülmesi, evrak ve rapor ilemlerinin gerçekletirilmesi ve mahkeme masraflar gibi dorudan hesaplanabilen masraflar yer alr. Bu görülebilen masraflar için harcanan zaman, çalan kii says, çalanlarn harcad mesai ve tüketilen kaynaklar, psikolojik taciz süreci ilerledikçe daha da artar, tacizi durdurmak üzere çalan personelin maliyeti ve yasal maliyetler katlanr 367. Birleik Krallk’ta psikolojik tacizin sadece yasal maliyetinin bile 100.000£ olabilecei öne sürülmütür 368. Madurun fiziksel zarar gördüü davalarda ise kurumun karlamas gereken yasal maliyetin 1 milyon £’e kadar artabilecei öngörülmütür 369. 363 Maureen Duffy ve Len Sperry, ‘Individual and Family Health Consequences’, The Family Journal, Vol. 15, No.4, 2007, s.401; Adams ve Crawford, s.47. 364 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.36. 365 Duffy ve Sprerry, s.401. 366 Field, s.164. 367 Field, s.160-172. 368 Ruth Hadikin ve Muriel Odriscoll, The Bullying Culture: Cause, Effect, Harm Reduction, 2B, UK: Elsevier Health Services, 2000, s.79. 369 Sabir I. Giga, Helge Hoel ve Duncan Lewis, ‘The Costs of Workplace Bullying’, Research Commissioned by the Dignity at Work Partnership: A 80 Dier taraftan iyerinde psikolojik taciz süreci, açkça görünmeyen, hesaplanmas güç maliyetleri de beraberinde getirir. Kurumun karlamas gereken bu görünmeyen masraflar, psikolojik tacize maruz kalan birey ve tanklarn düük verimle çalmalarndan, artan devamszlklardan ve hatalardan, çalma ortamndaki düük moral düzeyinden ve zayf iletiimden, düük i doyumundan, yönetime ve kuruma azalan güvenden kaynaklanabilir 370. Tüm bu faktörler, kurumda verimliliin azalmasna ve hizmetlerin kötülemesine ve kurum içi maliyetlerin artmasna neden olur. Çalmalar iyerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan bireylerin, stresli ve düük i doyumu ile çaltklarn göstermektedir. Örnein Birleik Krallk’ta yaplan bir çalma, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn, madur olmayan çalanlara kyasla daha düük i memnuniyeti ile çaltklarn ortaya koymutur 371. Benzer olarak Finlandiya’da, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn daha fazla stres yaadklar ve daha düük i doyumu ile çaltklar saptanmtr 372. Norveç’te 207 çalann katld bir aratrmada ise, iyerinde psikolojik taciz ile i doyumu arasnda negatif bir ilikinin varlna dikkat çekilmitir 373. yerinde psikolojik taciz süreci, çalanlarn hastalk izni alarak, devamszlk yapmalarna neden olarak 374 da, kurumu olumsuz etkileyebilir. Ancak çalanlarn devamszlnn, iyerinde psikolojik tacizle ilikilendirilmesi zordur. Öncelikle, kurumda hastalk izni alarak ie devamszlk yapanlarn kayd net olarak tutulamayabilir. Öte yandan, madur maruz kald süreç nedeniyle izin aldn söylemeye çekinebilir veya kurumda devamszln nedenine ilikin bilgi toplanamayabilir. Bu bilgi eksikliine ramen Birleik Krallk’ta stres nedeniyle yaplan devamszlklarn %40’nn, iyerinde psikolojik tacizin neden olduu stresten kaynakland belirlenmitir 375. Dier çaPartnership Project Funded Jointly by Unite the Union and the Department for Business, Enterprise and Regulatory Reform, 2008, s.19. 370 Giga, Hoel ve Lewis, s.19. 371 Quine, British Medical Journal, 1999, s.231. 372 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.50. 373 Gro Ellen Mathisen, Stale Einarsen ve Reidar Mykletun, The Occurences and Correlates of Bullying and Harassment in the Restaurant Sector, Scandinavian Journal of Psychology, 49, 2008, s. 59. 374 M. Angeles Lopez Cabarcoz, Paula, Vazquez Rodriguez ve Carlos Montes Pineiro, ‘Work Environment Characteristics, Mobbing Satisfaction and Absenteesim’, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology, Berlin, 20-25 Haziran 2008, ss.391. 375 Rayner ve Mclover, s. 21. 81 lmalar da bu bulguyu desteklemektedir. Örnein, Finlandiya’da hastane çalanlar ile yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn, dier çalanlara kyasla daha sk hastalk izni aldklar ve bunun yannda madur olmayanlara göre %26 orannda daha fazla doktor raporu kullandklar saptanmtr 376. Ayn çalmada ie devamszlklarn %2’sinin, iyerinde psikolojik tacize bal olduu ve dier maliyetler sabit tutulduunda, iyerinde psikolojik tacizin neden olduu devamszlklarn kuruma yllk maliyetinin 125.000£ olduu hesaplanmtr 377. Avrupa Çalma Koullar Anketi sonuçlar da, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn daha uzun süreli hastalk izni aldklarn ve bir yl içinde salk problemi nedeniyle 60 gün izin alanlar kategorisinde en fazla temsil edilen grup olduklarn göstermitir 378. yerinde psikolojik taciz süreci, madurlarn performansn, verimliliini, ie balln olumsuz etkiledii gibi tanklar da rahatsz edebilir. Tanklar, iyerinde yaanan anlamazlklar, stresli çalma ortam, madur olma korkusu, vb. faktörlere bal olarak devamszlk yapabilir, düük performansla çalabilir veya hastalk izni kullanmaya ve iten ayrlmaya daha eilimli olabilirler 379. Psikolojik tacizin yaand kurum, piyasadaki saygnln kaybetme riski ile de kar karyadr. Kurumun sahip olduu kötü imaj, vasfl çalanlarn ve yatrmclarn, bu kurumdan uzak durmalarna sebebiyet vererek psikolojik tacizin kurumsal maliyetini daha da arttrabilir. yerinde psikolojik tacizin kuruma getirdii maliyetler psikolojik ve ekonomik maliyetler balklar altnda ele alnabilir. Buna göre, iyerinde psikolojik tacizin psikolojik maliyetleri arasnda bireyler aras anlamazlk ve çatmalar, olumsuz örgüt iklimi, kurum kültürü deerlerinde çökü, güvensizlik ortam, genel sayg duygularnda azalma, çalanlarda isteksizlik nedeniyle yaratcln kstlanmas yer alrken; ekonomik maliyetleri arasnda, hastalk izinlerinin artmas, yetimi uzman çalanlarn iten ayrlmalar, iten ayrlmalarn artmasyla yeni çalan almnn ve eitim etkinliklerinin getirdii maliyet, genel performans düüklüü, i kalitesinde düüklük, çal- Mika Kivimaki, Marko Elovainio ve Jussi Vahtera, ‘Workplace Bullying and Sickness Absence in Hospital Staff’, Occupational and Environmental Medicine, Vol. 57, 2000, s.658. 377 Kivimaki, Elovainio ve Vahtera, s.659. 378 Thirion ve dierleri, s.40. 379 Hoel, Sparks ve Cooper, s.33. 376 82 anlara ödenen tazminatlar, isizlik maliyetleri, yasal ilem ve /veya mahkeme masraflar, erken emeklilik ödemeleri yer alr 380. Söz konusu ekonomik ve psikolojik maliyetler öngörülmekle beraber, sürecin kuruma maliyetinin net olarak hesaplanmas mümkün deildir. yerinde psikolojik taciz sürecinin kuruma olan maliyeti, ancak hesaplanabilen maliyetler çerçevesinde belirlenebilir. Örnein, skandinav ülkelerinde iyerinde psikolojik tacizi önleyebilmek adna insan kaynaklar uzmanlarna, danmanlara, çeitli kademelerdeki yöneticilere, salk çalanlarna ve kurum dndan salanan danmanlk hizmetlerine harcanan masraflarn kuruma maliyeti, 30.000$ ile 100.000$ arasnda deimektedir 381. Birleik Krallk’ta ise dava konusu olan bir psikolojik taciz vakasnn kuruma finansal maliyeti, hesaplanabilen maliyetler çerçevesinde belirlenmitir 382. 20 çalanl bir grafik tasarm iletmesinde yaanm ve davacnn, davalya göre daha üst düzey bir pozisyonda çalt vakada davac, davaldan, verilen talimatlar yerine getirmedii, ayan kaydrmaya çalt ve iddet tehdidinde bulunduu gerekçeleri ile ikayetçi olmutur. Davacnn ikayeti üzerine kurumda gerekli ilemler balatlm ve ikayet, iki uzman tarafndan incelenmitir. Vaka, tehdit unsuru içerdii için üst düzey yönetici, resmi bir soruturmann balatlmasn talep etmitir. Resmi soruturmada dört tankla görüülmü, bu aamada davalnn tam gün çalmas askya alnmtr. Davac yaad stres ve kayg nedeniyle raporlu hastalk iznine ayrlmtr. Sekiz haftalk soruturma süresince hem davac hem daval kurumun salad danmanlk hizmetinden faydalanmlardr. Soruturma sonucunda, davacnn psikolojik tacize maruz brakld sonucuna ulalm ve daval iten çkarlmtr. Bu vakann kuruma getirdii hesaplanabilen maliyeti Tablo 4’te gösterilmitir. Tablo 4 Dava Konusu Olan Bir Psikolojik Taciz Vakasnn Kurumsal Maliyeti Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s.160. Leymann, Violence and Victims, s. 119–126. 382 Hoel, Einarsen ve Cooper, s.155-156. 380 381 83 Devamszlk 6.972,00£ Daval ve davac yerine bakasn çaltrma maliyeti 7.500,00£ Düen verimlilik ? Soruturmay yürütenlerin harcadklar zamann maliyeti 2.110,00£ Yöneticilerin harcadklar zamann maliyeti 1.847,00£ Genel müdürlük ofisi personelinin harcad zamann maliyeti 2.600,00£ Kurum çalanlarnn harcad zamann maliyeti 2.100,00£ Gerekli prosedürlerin maliyeti (duruma, avukat, danmanlk) 3.780,00£ Tanklarla görümelerin maliyeti 1.200,00£ Davann getirdii yasal maliyet ? Psikolojik tacizden dolayl olarak etkilenen çalanlarn neden olduu maliyet ? Dier maliyetler (firmann olumsuz imajnn getirdii maliyet vb.) ? Toplam maliyet 28.109,00£ ?: Bilinmeyen ya da hesaplanamayan maliyet Kaynak: Hoel, Cooper, Einarsen, ‘Organizational Effects of Bullying’ Bullying and Emotional Abuse in the Workplace, London: Taylor & Francis, 2003, s.156. yerinde psikolojik taciz süreci sonunda iten ayrlanlarn veya çkarlanlarn yerine yeni birinin alnmas ve eitilmesi masraf da, kurumlarn mali yükünü arttrr. yerinde psikolojik tacize bal olarak gerçekleen iten ayrlmalarn, 1.000 çalanl bir kuruma getirdii maliyetin ortalama 1 milyon £ olabilecei hesaplanmtr (Bkz. Tablo 5). Tablo 5 84 yerinde Psikolojik Taciz Nedeniyle ten Ayrlmann Kuruma Maliyetinin Hesaplanmas ten ayrlanlar Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmann* verileri kaynak alnarak, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn %25’inin ve tacize tank olanlarn %20’sinin iten ayrld kabul edilmitir. Ayn çalma sonuçlar dorultusunda her bir psikolojik taciz olgusuna en az iki kiinin tank olduu varsaylmtr. ten ayrlan kiinin yerine birinin alnmasnn ortalama maliyeti, insan kaynaklar departman ve bölüm yöneticilerinin görüme öncesinde, görüme süresince ve görüme sonrasnda ve ayrca ie alnan kiinin eitilmesi sürecinde geçen zamanlarn maliyetlerini kapsamaktadr. yerinde psikolojik tacizle karlama oranna ilikin verinin olmamas halinde bu orann, %10-%15 olabilecei varsaylmaktadr. ten ayrlan madurlarn yerine yeni çalanlarn alnmasnn maliyeti Toplam çalan says x iyerinde psikolojik tacizle karlama oran x 0,25 (ayrlanlarn oran) x yenileme maliyeti 1.000 çalanl, personel yenileme masrafnn ortalama 10.000£ ve iyerinde psikolojik tacizle karlama orannn %15 olduu bir kurum örneinde bu maliyet: 1.000 x 0,15 (psikolojik tacizle karlama oran) x 0,25 (ayrlanlarn oran) x 10.000£ (kii bana ortalama maliyet) = 375.000£ ten ayrlan tanklarn yerine yeni çalanlarn alnmasnn maliyeti: Ayn kurumda iten ayrlan tanklarn yerine yeni çalanlarn alnmasnn maliyeti ise her bir psikolojik taciz olgusuna iki kiinin tank olduu ve tank olanlarn %20’sinin iten ayrld varsaylarak hesaplanmaktadr: 1.000 x 0,15 (psikolojik tacize maruz kalan says) x 2 (bir vaka için tank says) x 0,20 (tanklarn iten ayrlma oran) x 10.000£ ( kii bana ortalama maliyet) = 600.000£ 1.000 çalanl bir kurum için iten ayrlan madur ve tanklarn yenilenmesinin maliyeti ~1 milyon £ Kaynak: Rachel Rayner ve Karen Mclvor, Research Report on the Dignity at Work Project, University of Portsmouth, 2008, s.20. *Helge Hoel ve Cary L. Cooper, UNISON Member’s Experience of Bullying at Work, London: UNISON, 1997 85 3. ÜLKE EKONOMSNE VE TOPLUMA ETKLER yerinde dümanca bir ortam yaratan psikolojik tacizin, ülke ekonomisine ve topluma net maliyetini hesaplamak neredeyse imkanszdr, çünkü bu maliyet görünmeyen masraflar da kapsar, sadece bireysel ve kurumsal maliyetlerin toplanmasyla elde edilemez 383. Ancak bu konuda yaplan bir takm hesaplamalar da mevcuttur. Örnein, Birleik Krallk’ta 2007’de devamszlk, igücü devri ve verimlilik faktörleri temel alnarak yaplan hesaplamada, iyerinde psikolojik tacizin kurumlar için toplam maliyetinin yaklak 13.75 milyar £ olabilecei öngörülmütür 384. Buna göre, iyerinde psikolojik tacize bal olarak yaplan devamszln 3.06 milyar £, igücü devrinin 1.55 milyar £ ve düen verimliliin 9.14 milyar £ maliyet getirdii belirlenmitir. Yine Birleik Krallk’ta Salk ve Güvenlik Bakanl’nn raporunda, iyerinde psikolojik taciz vb. iyeri sorunlarnn neden olduu i stresinin ülke ekonomisine yllk maliyetinin 4 milyar £ olduu ifade edilmitir 385. Avustralya’da, iyerinde psikolojik tacizin ülke ekonomisine maliyetinin, dolayl ve görünmeyen maliyetler hesaba katldnda, 6-36 milyar Avustralya Dolar arasnda deiebilecei öngörülmütür 386. Birleik Krallk’ta iyeri stresinin neden olduu hastalk izinlerinin %40’nn iyerinde tacizle ilikili olduu belirlenmitir 387. Hastalk izinlerinin kurum açsndan üretim kayb, geçici personel çaltrma ve hastalk ödemeleri gibi hesaplanabilir maliyetlerinin yan sra; çalma ortamndaki düük moral seviyesi ve düük müteri memnuniyeti gibi hesaplanmas mümkün olmayan maliyetleri de bulunmaktadr. 2007-2008’de Birleik Krallk’ta iyerinde psikolojik taciz, uzun çalma saatleri, vardiyal çalma, güvensiz çalma gibi faktörlerin neden olduu depresyon, stres ve anksiyeteye bal hastalk izinlerinin 13.5 milyon kayp igününe; kas iskelet sistemi hastalklarna bal hastalk izinlerinin ise 8.8 milyon kayp igününe denk dütüü saptanmtr 388. Söz konusu kayp igünlerinin hesaplanabilir maliyetinin ülke ekonomisine 13.2 milyar £, çalan bana ise ortalama 517£ Di Martino, Hoel ve Cooper, s.68. Giga, Hoel ve Lewis, s. 30. 385 Field, s.163. 386 Paul Mc Carthy ve dierleri, ‘Ethical Investment and Workplace Bullying Consonances and Dissonances’ International Journal of Management and Decision Making, Vol.4, No.1, 2003, s.14. 387 Rayner ve Mclover, s. 21. 388 Health and Safety Executive, Self-reported work-related illness and workplace injuries in 2007/08: Results from the Labour Force Survey, National Statistics Publication, 2008, s. 8-11. 383 384 86 olduu belirlenmitir 389. Bu rakamlara hesaplanamayan dolayl masraflar da eklendiinde, hastalk izinlerine bal kayp igünlerinin, ülkeye maliyetinin 19.9 milyar £’e kadar yükselebilecei öngörülmütür 390. 9.000 çalann yer ald bir çalmada, iyerinde psikolojik tacizin neden olduu igünü kayb ve verimsizliin ABD ekonomisine toplam 180 milyon $’lk bir maliyet getirdii hesaplanmtr 391. Almanya’da yaplan bir çalmada ise çalan nüfusun mevcut çalma sürelerinin %3,1’inin psikolojik tacize bal olarak boa harcand belirlenmitir 392. Birleik Krallk’ta 2007’de, iyerinde psikolojik taciz nedeniyle iinden ayrlan çalan saysnn yaklak 200.000 kii olduu ve iyerinde psikolojik tacize bal olarak düen verimliliin 100 milyon igünü kaybna denk olduu belirlenmitir 393. Almanya’da yaplan bir çalmada ise çalan nüfusun mevcut çalma sürelerinin %3,1’inin psikolojik tacize bal olarak boa harcand belirlenmitir 394. Birleik Krallk’ta 2007’de, iyerinde psikolojik tacize bal olarak düen verimliliin 100 milyon igünü kaybna denk olduu belirlenmitir 395. yerinde psikolojik taciz madurunun salk masraflar, ülke ekonomisine ek yük getiren ve toplumun katlanmak zorunda olduu bir dier maliyet kaynadr. yerinde psikolojik tacize maruz kalan ve sal bozulan madura, tedavi süresince düzenli olarak doktor kontrolü, ilaç tedavisi tedarik edilmelidir. Tüm bu masraflar ve özellikle gelimi ülkelerde madura verilen hastalk ve isizlik ödenei, iyerinde psikolojik taciz sebebiyle evinden ayrlmak zorunda kalanlara salanan barnma evleri vb.masraflar, iyerinde psikolojik tacizin ülke ekonomilerini de olumsuz etkileyen bir olgu olduunu ortaya koymaktadr 396. 389 Debra Leaker, ‘Sickness absence from work in the UK’, Economic and Labour Market Review, Vol.2, No.11, 2008, s.18. 390 Leaker, s.18. 391 Liz Urbanski Farrell, ‘Workplace Bullying High Cost: $180M in Lost Time and Productivity’, Orlando Business Journal, 2002, http://orlando.bizjournals.com/orlando/stories/2002/03/18/focus1.html, (10.03.2009). 392 Verena Di Pasquale, ‘Study examines mobbing at workplace’, European Industrial Relations Observatory On-line. (19.08.2002). http://www.eurofound.europa.eu, (25.09.2006). 393 Giga, Hoel ve Lewis, s.3. 394 Di Pasquale, European Industrial Relations Observatory On-line. http://www.eurofound.europa.eu. 395 Giga, Hoel ve Lewis, s.3. 396 Field, s.163-164. 87 yerinde psikolojik taciz süreci, ülke ekonomisine zarar vermekle kalmamakta; toplumu da olumsuz etkileyebilmektedir. Örnein, iyerinde psikolojik taciz süreci sonucunda gerçekleen iten çkarmalar, ülkede geçici veya uzun süreli isizlie neden olarak toplumsal sorunlar yaanmasna sebebiyet verebilir. Sürecin, erken emeklilik, isizlie bal artan baml nüfus, iten ayrlan/çkarlan üretken çalanlarn yeteneklerinden ve tecrübelerinden faydalanamama, azalan ulusal verimlilik gibi sonuçlar da bulunmaktadr 397. D. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECNN ÖNLENMES VE DURDURULMASI yerinde psikolojik taciz süreci, iddeti giderek yükselen bir süreçtir. Süreç içinde verilen bireysel ve/veya kolektif mücadele, kurum kültürü ve yasal düzenlemeler, sürecin ilerleyiini etkileyebilir. 1. BREYSEL MÜCADELE yerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan kiilerin, sürece kar mücadelelerinde üç farkl seçenekleri olduu öne sürülmütür 398. Bu seçeneklerden ilki, istifa ederek süreçten kaçmaktr. kinci seçenek, finansal veya benzer nedenlere bal olarak süreci kabullenmek; üçüncüsü ise, iyerinde kalp sürece kar mücadele etmektir. yerinde psikolojik tacize maruz kalan kiinin istifa ederek iten ayrlmas, taciz sürecini sonlandran aktif bir tepki olmasna karn, kii üzerinde olumsuz etkiler brakabilen bir tepkidir. Öyle ki bu strateji, kiinin kendini ‘kaybeden kii’ olarak alglamasna neden olabilir ve sonraki i görümeleri için olumsuz referans oluturabilir. yerinde kalp, olup biteni sindirmeyi deneyen ve pasif bir tutum sergileyen madur için ise, psikolojik taciz süreci daha da iddetlenebilir; madur özgüvenini, iyerindeki pozisyonunu ve/veya itibarn kaybedebilir. yerinde psikolojik taciz sürecine kar gelerek aktif mücadele etmenin ise, süreci durdurmak adna benimsenmesi gereken en iyi strateji olaca belirtilmitir 399. Dolaysyla, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ilerleyiini, tacize maruz kalan kiinin tacizle mücadele yöntemi, bir baka deyile tacize kar verdii tepkiler etkileyebilir. yerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan bireyin verdii aktif tepkiler arasnda ‘tacizciye kar durmak’, ‘çalma arkadalarndan, yöneticiden, üst yönetimden, insan kaynaklar yönetiminden, Martino, Hoel ve Cooper, s.68. Adams ve Crawford, s.113. 399 Adams ve Crawford, s.113. 397 398 88 sendika temsilcilerinden, iyerindeki salk birimi personelinden yardm istemek’ ve ‘yasal yola bavurmak’ gibi tepkiler yer alr 400. Pasif tutum ise ‘saldrlar önemsememe’, ‘sessiz kalma’, ‘herhangi bir ey yapmama’ gibi tutumlar ile açklanr. Dier bir deyile pasif tutum, madurun tacize kar tepkisiz kalmas anlamna gelir. Bu tür bir tutum içindeki madur, neler olduunu anlayamayabilir, çou zaman yaadklarn konumaya cesaret edemez ve saldrlarn zaman içinde sonlanacan umar 401. Bireylerin iyerinde psikolojik taciz sürecinde verdikleri pasif ve aktif mücadele yöntemleri resmi veya resmi olmayan yollarla sürdürülebilir. Süreç, bireyin ‘dorudan tacizci ile konumas’ veya ‘üçüncü bir kiinin devreye girmesi’ ile resmi olmayan yoldan durdurulmaya çallabildii gibi ‘ikayette bulunma’ veya ‘mahkemeye bavurma’ gibi resmi yollarla da engellenmeye çallabilir 402. yerinde psikolojik tacize kar verilen bireysel tepkiler, taciz sürecinin hangi aamada olduuna, tacizin iddetine, madurun niteliklerine, tacizcinin pozisyonuna ve dier çevresel faktörlere bal olarak deiebilir 403. Örnein 1.400 çalann katld bir çalma, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn %77’sinin yaadklarnn üstesinden gelebilmek için aile ve yakn arkadalar ile konuma yolunu seçtiini; %60’nn i arkadalar ile konutuunu; %35’inin resmi ikayette bulunduunu; %53’ünün yeni bir i aramaya baladn; %26’snn ise hukuksal danmanlk hizmeti aldn göstermitir 404. Ayn çalmada, katlmclarn %37’si iyerinde psikolojik taciz sürecini durdurmak adna verdikleri mücadelenin ses getirmediini, bir ksm da verdikleri tepkilerin durumu daha da kötületirdiini belirtmitir. Madurlarn sadece %4’ünün süreci durdurduu belirlenmitir. 400 Gwénaélle Poilpot Rocaboy, ‘Bullying in the workplace: A proposed model for understanding the psychological harrassment process’, Research and Practice in Human Resource Management, Vol.14, No.12, 2006, s.8. 401 Rocaboy, s.8. 402 Adrienne B. Hubert, ‘To Prevent and Overcome Undesirable Interaction: A Systematic Approach Model’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (219-311 ), London: Taylor & Francis, 2003, s.308-310. 403 Rocaboy, s.8; Zapf ve Gross, s.497-522 ; Ragnar Olaffson ve Hanna Johannsdottir, ‘Coping with Bullying in the Workplace’, British Journal of Guidance and Councelling, Vol.32, No.3, 2004, s.319-333. 404 Survey Research by The Andrea Adams Trust, http://www.banbullyingatwork.com/docs/BBDStats.pdf. 89 rlanda’da yaplan bir aratrmada da, iyerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalanlarn genellikle skntlarn aile (%63,7) veya yaknlar (%76,4) ile paylat; %56’snn yönetici, %17,2’sinin sendika temsilcisi ile konutuu; %20,5’inin ikayette bulunduu; %14,2’sinin tbbi yardm ald ve %7,4’ünün ise hukuksal danmanlk hizmetine bavurduu belirlenmitir 405. Ayn çalmada katlmclarn %57,7’sinin iten, %20,2’sinin ise çalma hayatndan ayrlmay düündüü saptanmtr. Birleik Krallk’taki bir aratrma sonuçlar da iyerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalanlarn %13’ünün tacizi durdurmak adna hiçbir ey yapmadn; %8’inin ikayetçi olduunu; %38’inin aile ve arkada ile konutuunu; %10’unun doktora göründüünü; %3’ü mesleki salk birimine bavurduunu; %47’sinin i arkadalar ile konutuunu; %11’inin personel birimine bavurduunu; %17’sinin sendikaya bavurduunu ve %34’ünün tacizci ile yüzletiini ortaya koymutur 406. Danimarka’da yaplan bir çalmada ise iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn iftira ve/veya uygunsuz akalar gibi olumsuz davranlar genellikle akaya vurarak, sürecin üstesinden gelmeye çaltklar belirlenmitir 407. Danimarka’daki bir dier çalmada, iyerinde psikolojik taciz maduru olduunu alglayan 28 kii ile derinlemesine görümeler yaplm ve madurlarn psikolojik taciz sürecini genellikle tacizcinin taleplerine cevap vererek, tacizin sona ereceini umarak, destek arayarak, tacizciyi görmezden gelmeye çalarak, üstlere ikayet ederek ve hastalk izni alarak durdurmaya çaltklar kaydedilmitir 408. yerinde psikolojik tacizin iddeti giderek artan bir süreç olmas, sürecin çeitli aamalarnda verilen bireysel tepkilerin farkllamasna neden olur. Öyle ki, sürecin balangcnda saldrlar önemsemeyerek pasif bir tavr taknan madurun, sürecin ilerlemesi ile birlikte daha aktif tepkiler verebilmesi mümkündür. Dier taraftan, sürecin balangcnda genellikle çatmay çözmeye yönelik stratejiler seçerek daha aktif tepkiler veren madurlarn, sürecin ilerlemesiyle birlikte O’Connell, Calvert ve Watson, s.51-52. Rayner, Hoel ve Cooper, s.35. 407 Annie Hogh ve Andrea Dofradottir, ‘Coping with bullying in the workplace’, European Journal of Work and Organizational Psychology, Vol:10, Number:4, 2001, s.490. 408 Eva Gemzoe Mikkelsen, ‘Coping with exposure to bullying at work – results from an interview study’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, s.90. 405 406 90 bu stratejilerini deitirmeleri de olasdr 409. Örnein, taciz sürecinin balangcnda ‘yardm isteme’, ‘kendini savunma’ gibi aktif mücadele stratejileri uygulayan madurun, sürecin ilerleyen aamalarnda ‘saldrlardan kaçnmas’ ve ‘hiçbir ey yapmamas’ mümkündür 410. Dier taraftan, sürecin balangcnda saldrlar alglayamayan, saldrlarn normal olduunu düünen, olanlar için kendini suçlayan ve tacizciye kar pasif bir tutum sergileyen madurlarn, süreci alglamalar ile birlikte yaananlardan kendilerini sorumlu tutmaktan vazgeçtikleri ve daha aktif tepkiler verdikleri de belirlenmitir 411. Bu bulgular, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan bireylerin tepkilerinin sürecin iddetine ve yönetimin tutumuna bal olarak farkllaabildiini göstermekte ve madurlarn basitçe mücadele veya kaç yolunu seçmediklerini ortaya koymaktadr. Bireysel tepkilerin süreç içerisinde farkllaabildiini, Almanya’da yaplan bir çalma da 412 dorulamtr. Buna göre, iki buçuk yldr iyerinde psikolojik tacize maruz kalan bir madurun mücadelesinde öncelikli olarak sesini duyurma yolunu izledii, yöneticileri bu konuda uyard, ancak yöneticilerin konuyu dikkate almamalar sonucunda madurun, ie ballnn azald, iini önemsemedii ve özensiz çalmaya balad saptanmtr. Çalmada iyerinde psikolojik tacize maruz kalan madurlarn, taciz süreci içerisinde çeitli aktif tepkiler vermelerine ve/veya pasif tutum sergilemelerine karn, son olarak iten istifa ettikleri ve/veya ii önemsememeye baladklar belirlenmitir. Bir baka çalmada 413, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn ancak istifa ederek, yaadklar taciz sorunu çözümleyebileceklerine inandklar ifade edilmitir. Almanya’da yaplan bir dier çalma da, benzer bulgulara iaret etmektedir. Buna göre, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn çeitli mücadele yöntemleri denedikten sonra ilerini terk etmek zorunda kaldklar ve dier psikolojik taciz madurlarna en sk olarak istifa etmeleri yönünde tavsiyelerde bulunduklar saptanmtr 414. ABD’deki bir çalma da, iyerinde psikolojik taciz olgularnn Zapf ve Gross, s.512. Olaffson ve Johannsdottir, s.319. 411 Sian E. Lewis, ‘Recognition of Workplace Bullying: A Qualitative Study of Women Targets in the Public Sector’, Journal of Community&Applied Social Psychology, Vol.16, 2006, s. 129. 412 Niedl, s.246-247. 413 Helge Hoel, Stale Einarsen ve Cary L. Cooper, ‘Organisational Effects of Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (145-162), London: Taylor & Francis, 2003, s.149. 414 Zapf ve Gross, s.497. 409 410 91 %77’sinde sürecin, madurun iten ayrlmas ile sonlandn göstermitir 415. Tüm bu bulgular, sürecin balangcnda pasif tutum sergilemenin süreci iddetlendirdiine 416; tacizciye kar gelmenin ise, tacizi önlemek adna atlan olumlu bir adm olabileceine 417 iaret etmektedir. yerinde psikolojik tacize maruz kalan kiilerin sürece kar verdikleri tepkiler bir çok faktöre göre deiebilse de, bu iyeri terörüne kar bireysel mücadelede aada belirtilen önlemlerin alnmas, sürecin durmasna veya bireyin süreçten daha az etkilenmesine katkda bulunabilir 418: 9 yerinde karlalan her türlü olumsuzluk için yazl kayt tutulmal; tehdit eden davranlarn tarihleri ve detaylar not edilmeli. 9 yerinde olup bitenlere dair yazl kantlar hazrlanmas sonrasnda tacizciye, yaatt sknt yazl olarak bildirilmeli. Ancak bu durumda, tacizinin verecei cevap kantlara eklenebilir. Cevap vermemesi de bir kant olarak kullanlabilir. 9 Tüm yazmalarn, raporlarn ve ie ait belgelerin kopyas tutulmal. 9 Resmi yoldan mücadele etmeye balamadan önce resmi olmayan yollar denenmeli. 9 Resmi olmayan yolla çözüme ulalamamas halinde kantlar, birim yöneticisine, insan kaynaklar birimi sorumlusuna veya sendika temsilcisine sunulmal. 9 Tacizcinin birim yöneticisi olmas durumunda, bir üst düzey yöneticiye ikayette bulunulmal, kantlar sunulmal. 9 Sakin olmal, kontrolün kaybedilebilecei tartmalara girilmemeli. Gerekli olmas durumunda hastalk izni alnmal. Bu izin bir zayflk belirtisi olarak deil; bir sonra atlacak admn belirlendii bir süre olarak düünülmeli. 9 Tacizci ile yalnz kalmaktan kaçnlmal. Tacizci ile yaanabilecek her türlü olumsuzlua, dier çalanlarn da tank olmas salanmal. Namie, US Workplace Bullying Survey, http://www.bullyinginstitute.org. Olaffson ve Johannsdottir, s.319. 417 Rayner, Hoel ve Cooper, s.146; Mikkelsen, s.90. 418 Adams ve Crawford, s.133. 415 416 92 9 Yaananlara tank olan çalma arkadalarndan destek istenmeli. yerinde psikolojik taciz sürecinde madurun çalma arkadalarnn verdikleri tepkiler de, sürecin ilerleyiini etkileyebilir. Çalma arkadalarnn maduru desteklemeyen tutumlar veya aktif olarak maduru suçlamalar, sürecin iddetlenmesine neden olabilir. yerinde psikolojik tacize tank olan çalanlarn grup basks, kendini koruma veya madur olma korkusu nedeniyle maduru desteklememesi, tacizi görmezden gelmesi ve tacizciye kar durmamas da olasdr. Çalma arkadalarnn bu pasif tavrlarnn, psikolojik taciz sürecinin ilerlemesine yardmc olduu kabul edilmektedir 419. yerindeki dier çalanlarn maduru desteklemeyen ve hatta onu suçlayan tavrlar, üphesiz süreci olumsuz etkiler. Madurun maruz kald psikolojik basky, i yaamnn bir parças olarak gören ve madurun bu baskya kar daha güçlü durmas gerektiini düünen bu çalanlar, madura ‘sorun olan sensin’, ‘çok alngansn’ veya ‘her eyi kafanda yaratyorsun’ gibi söylemlerde bulunarak, maduru mücadelesinde yalnz brakabilir ve sürecin iddetlenmesine neden olabilirler 420. Bu tip bir durumla karlaan madur, tekrar eletirilecei korkusu ile dierleri ile iletiim kurmaya çekinebilir, mücadelesinde geri adm atabilir ve somurtkan, iletiim kurmayan, ibirlii yapmayan, takm ruhuna sahip olmayan kii olmakla suçlanabilir 421. Dier taraftan çalma arkadalarnn madura destek vermesi, sürecin kurum tarafndan alglanmasna yardm ederek madurun mücadelesini güçlendirebilir. Madur, sürecin iddetlenmesine bal olarak ciddi salk sorunlar yaayabilir, kiilii ve performans iyerinde sorgulanr hale gelebilir. Madurun bu pozisyonu, onun kurumdan gerekli destei görmemesine ve ikayetlerinin dikkate alnmamasna neden olabilir. Ancak çalma arkadalarnn destei, madurun inandrcln kaybetmesini engelleyerek, sesini duyurmasna destek olabilir 422 . ABD’de yaplan bir çalmada, iyerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan ve/veya bu sürece tank olan 30 katlmcdan 12’sinin sürece kar kolektif mücadele verdii belirlenmitir 423. Çalma soVartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.18. Judith Macintosh, ‘Tackling workplace bullying’ Issues in Mental Health Nursing, 27, 2006, s. 670. 421 Field, s.128. 422 Pamela Lutgen-Sandvik, ‘Take This Job and…: Quitting and Other Forms of Resistance to Workplace Bullying’ Communication Monographs, Vol.37, No.4, 2006, s.425. 423 Lutgen-Sandvik, Communication Monographs, s.423. 419 420 93 nucunda kolektif mücadele verenler için iyerinde psikolojik taciz sürecinin, bireysel mücadele verenlere göre daha nadir iten ayrlma veya çkarlma ile sonland belirlenmitir. Ayrca kolektif mücadele verilen vakalarn bazlarnda, tacizcinin davranlarnn yönetim tarafndan cezalandrld da belirlenmitir. Söz konusu çalmada bireysel mücadele veren 15 katlmcdan alts için sürecin istifa ederek, üçü için ise iten çkarlarak sonland belirlenmitir. 2. KURUMSAL MÜCADELE yerinde psikolojik taciz sürecinde kurumun veya yönetimin tutumu, madurun mücadelesini etkileyen önemli faktörlerden biridir. yerinde psikolojik tacizin önlenebilmesi ve durdurulabilmesi için bireysel mücadelede alnan önlemlerin yan sra, kurum düzeyinde de psikolojik taciz kart politikalarn benimsenmesi gerekir. Öyle ki, iyerinde psikolojik tacize kar bireysel mücadelesini sürdüren madur, çalt kurumdan destek alamad takdirde, mücadelesini sonlandrabilir. Bu noktada kurumun psikolojik tacize kar bir politika benimsemesi önem tar. yerinde psikolojik tacize maruz kalan kiinin ikayetlerini dikkate almayan, anlamazln bireyler arasnda olduunu varsayan ve çözümü taraflara brakan bir kurum, iyerinde psikolojik taciz sürecinde pasif tutum sergileyen bir kurumdur. Kurumun destek vermeyen bu pasif tutumu, madurun verdii mücadeleyi olumsuz etkileyerek, sürecin iddetlenmesine veya olumsuz bir ekilde sonlanmasna neden olabilir 424. Dolaysyla, iyerinde psikolojik taciz sürecine izin veren kurum anlay ve bu anlay temsil eden insan kaynaklar birimi ve bölüm yöneticilerinin tutumlar, psikolojik taciz sürecinin iddetlenmesine sebebiyet verebilir. Tacizcinin gizli saldrlarna göz yuman, tacizin hedefi olan kiiyi suçlayan yönetim anlay, iyerinde psikolojik taciz sürecini destekleyebilir ve tacizci ile madur arasndaki güç eitsizliini pekitirebilir 425. Kurumun, insan kaynaklar yöneticilerine ve dier yöneticilere iyerinde psikolojik taciz konusunda eitim vermesi önem tar. Kurumdaki insan kaynaklar birimlerinin de, çalanlar bu süreç konusunda bilgilendirmesi ve sürece maruz kalanlara destek olmas gerekir. Bu gerekleri yerine getirmeyen bir insan kaynaklar yönetimi bi- Niedl, s.247. Linda Shallcross, Micheal Sheehan ve Sheryl Ramsay, ‘Workplace Mobbing: Experiences in the Public Sector’, International Journal of Organisational Behaviour, Volume 13(2), 2008, s. 62-63. 424 425 94 rimi, süreci tetikleyen potansiyel bir kaynak olarak alglanabilir 426. Öte yandan kurum içinde psikolojik tacize yönelik farkndal arttrmak için çabalayan, çatmalara ilk aamada müdahale eden, çalanlarn sorumluluklarn, iyeri kurallarn ve iyerinde uygun davran biçimlerini açkça ortaya koyan insan kaynaklar biriminin ve kurumun, psikolojik taciz sürecini sonlandrmada etkili olduu kabul edilmektedir 427. Bu kurumlarn, psikolojik taciz kart politikalarn yazl düzenlemeler araclyla çalanlarna sunmas önem tar. Bu düzenlemelerde, hem dolayl hem açkça alglanabilen psikolojik taciz davranlarnn listesi ve kurumun bu tür davranlara müsamaha göstermeyecei belirtilmeli; kurumdaki davran normlar sralanmal; psikolojik tacize kar neler yaplmas gerektii ve olas taciz vakalarnn nasl denetlenecei konusunda bilgi verilmelidir 428. nsan kaynaklar yönetimi fonksiyonlar gelimi kurumlarda, iyerinde psikolojik tacize yönelik farkndaln daha yüksek olduu ve bu kurumlarn tacizi önlemek adna daha belirgin admlar att, Finlandiya’da 205 insan kaynaklar birimi yöneticisini kapsayan bir çalma sonucunda belirlenmitir 429. Kurumun psikolojik tacize kar önlem almas ile kurumda yaplan taciz ikayetleri arasnda olumlu bir iliki saptanm olup psikolojik tacize yönelik ikayetlerin fazla görüldüü kurumlarda, dierlerine kyasla daha fazla psikolojik taciz kart önlem alnd belirlenmitir. Kurumlarn, olas bir psikolojik taciz vakasnda maduru desteklemesi, iyerinde psikolojik taciz ikayetini soruturmas, tacize kar cezai yaptrmlar getirmesi, madurun verdii mücadeleyi anlaml klmakta ve sürecin madurun lehine sonlanmasna katkda bulunmaktadr. Ancak, iyerinde psikolojik tacize ilikin ikayetlerin soruturulmas, soruturmann yanl yönetilmesine bal olarak sürecin iddetlenmesine de sebebiyet verebilir. Buna göre, iyerinde psikolojik tacize ilikin bir soruturmann laykyla yaplabilmesi için kuruDuncan Lewis ve Charlotte Rayner, ‘Bullying and Human Resource Management’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (370-382), London: Taylor & Francis, 2003, s.379; Keashly ve Neuman, s.3-4. 427 Denise Salin, ‘Organizational Measures Taken Against Workplace Bullying: The Case of Finnish Municipalities’, Working Paper 521, Helsinki: Swedish School of Economics and Business Administration, 2006, s.6. 428 Rayner, Hoel ve Cooper, s.164-165. 429 Denise Salin, ‘The Prevention of Workplace Bullying as a Question of Human Resource Management: Measures Adopted and Underlying Organizational Factors’ Scandinavian Journal of Management, Vol.24, No.3, 2008, s.221. 426 95 mun gerekli baz koullar yerine getirmesi gerekir. Söz konusu koullar 430 aada belirtilmitir. 9 Olas bir psikolojik taciz olgusunun soruturmas, kurum içi kaynaklarla gerçekletirilecei gibi kurum d bir hizmetle de salanabilir. Kurumun iyerinde psikolojik taciz ikayetini soruturma konusunda deneyiminin olmad durumlarda, kurum dndan bilgi sahibi, deneyimli ve uzman birinin soruturma yapmas daha uygundur. Kurum dndan bir uzmann, objektif ve adil, deneyimli, özellikle hassas konularda daha az stresli davranabilen, yasal açdan daha fazla bilgi sahibi olan, delillere ulamay bilen, uzlama gibi yapc olaslklar dikkate alan, önyargl düünceleri olmayan ve kurumla bir geçmii olmayan bir kii olmasna bal olarak, daha güvenilir olaca öngörülmektedir 431. 9 Soruturma sürecinde her iki tarafn (tacizci olduu iddia edilen kii ve ikayetçi kii) gösterdii tanklarla görüülmelidir. Soruturma, tank saysna veya tanklarn görümeyi kabul ettikleri tarihlere bal olarak uzayabilir. Buna göre, soruturmann biti tarihine ilikin kesin bir tarih verilmemelidir. 9 Tanklarn veya taraflarn görümelerde söylemeyi unuttuklar bilgileri veya soruturmann yönünü deitirebilecek yeni bilgileri iletebilmeleri için soruturmay yapan kiinin ulalabilir olmas önem tar. Görüülen kiilerin kendilerini rahat hissedecekleri bir görüme odas hazrlanmaldr. Görüme süresi iki saatten fazla sürmemelidir. Bu süre içerisinde bir ara verilmelidir. 9 zin verildii taktirde görümeler kaydedilmelidir. Kayt, psikolojik taciz olgusunun daha iyi alglanmasna olanak tanr. Öyle ki, not alarak yaplan görümede hem görümeci ile göz temas kesilebilmekte hem de görümecilerin ses tonu, yaplan duraksamalar veya farkl tepkiler atlanabilmektedir. Görüülen kiilerin kendilerini daha rahat hissetmeleri için, görümelere temsilciler de katlabilmelidir. Soruturmay yapan kii, mümkün olduunca kar tarafn konumasna olanak tanmal; önyargya sebebiyet vermemelidir. 430 Vicki Merchant ve Helge Hoel, ‘Investigating Complaints of Bullying’, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, Edt: S. Einarsen, H. Hoel, D. Zapf, C. L. Cooper, London: Taylor & Francis, 2003, s.259-269. 431 Peyton, s.92. 96 9 Soruturmay yapan kiinin, iyerinde psikolojik taciz olgusundan beklenmedik bir ekilde olumsuz etkilenmesi durumunda görüme ertelenebilmelidir. Görümeler bittikten sonra görüülen kiilere veya yeni tanklara tekrar görüme seçenei her zaman verilmelidir. 9 Bu görümeler sonucunda görümeci bir karara varmaldr. Karar aamasnda objektif, önyargsz ve adil davranmaldr. Bu aamada soruturmac, vard karara ilikin raporunu hazrlamaldr. Rapor, tüm bilgileri, kaytlar, tarihli belgeleri ve görümecinin notlarn kapsamaldr. Birden fazla kii hakknda ikayet varsa raporlar her bir kii için ayr tutulmaldr. 9 Soruturmay yapan kiiden kimi zaman önerilerde bulunmas istenebilir. Öneriler, sadece psikolojik taciz olgusuna dahil olan kiiler için deil, kurum kültürüne ilikin de olmaldr. Örnein, kurum politikalarnda yaplmas gereken deiikliklere, uygulamalarda gerekli düzeltmelere veya yöneticilerin eitilmesine ilikin öneriler. Hollanda’da iyerinde meydana gelebilecek psikolojik taciz gibi istenmeyen iletiim türlerinin engellenmesi ve ortadan kaldrlmas amacyla gelitirilen model, kurumlarn psikolojik tacize kar yerine getirmesi gereken görevlerini ortaya koyan ve tüm kurumlar için örnek tekil eden bir modeldir 432. Model, iyerinde psikolojik tacizi önleme; aça çkarma; sürece dahil olanlara destek olma; müdahale etme ve koruma aamalar olmak üzere be aamal bir modeldir. Buna göre, kurumlarn öncelikle psikolojik tacize ilikin iç hukuksal düzenlemelere, tacizin kuruma getirecei finansal maliyete ve kurumda yaanan taciz vakalarna ilikin bilgi sahibi olmas gerekir. Kurum, bu bilgiler nda psikolojik taciz kart politikalarn ve davran kodlarn oluturmaldr. kinci aamada psikolojik tacizin ortaya çkarlmas söz konusudur. Açk bir ekilde gözlemlenen psikolojik taciz vakalarnn, yöneticiler tarafndan aça çkarlmas gerekir. Ancak belirgin bir ekilde hissedilmeyen vakalarda, madurun tarafsz bir danmana bavurmas daha uygundur. Üçüncü aama, sürece dahil olanlara destek olma aamasdr. Bu aamada kurum, psikolojik taciz maduru olan kiiyi tarafsz bir danmana yönlendirmelidir. Maduru destekleme iinin, danmann ii olduu kabul edilmelidir. Danmann tarafsz ve bu hususta ei432 Hubert, s.299-311. 97 timli olmas önem tar. Aksi taktirde danman maduru suçlayabilir ve madurun depresyona girmesine, hatta intihara teebbüs etmesine bile neden olabilir. Danmann verecei uygunsuz tavsiyeler, bireyler arasndaki tartmalar çözmek yerine, tartmalarn iddetlenmesine sebebiyet verir. Dolaysyla danmann maduru dinlemesi, mümkün olan müdahale stratejileri konusunda bilgilendirmesi ve madurun salk ikayetlerinde bulunmas durumunda, onu kurumun salk görevlisine ya da psikolouna yönlendirmesi gerekir. Danmanlk ya da salk hizmetinin yeterince etkin olmad kurumlarn, bu hizmetleri kurum dndan temin etmesi, sorunun çözümü için önem arz eder. Kurumda psikolojik tacize kar önlemler alnmasna karn, psikolojik taciz vakalar ortaya çkabilir. Ortaya çkan bir psikolojik taciz vakasna kurumun müdahalesi arttr. Modelde dördüncü aama müdahale aamasdr. Bu aamada kurumlar, psikolojik tacize neden olan kii ya da kiilerin norm ve deerlerinin deitirilmesi için çaba göstermelidir. Ancak bu deiim çou zaman zor gerçekleebilir. Bu durumda, yöneticilerin bir grup toplants düzenlemesi, toplantda grup normlar ve kurumun davran kodlar konusunda bilgiler vermesi önem tar. Yöneticilerin tacizci ile konumalar ve onu uyarmalar, psikolojik taciz vakasnn taraflar arasnda uzlama salamaya çalmalar, dier müdahale önerileri arasndadr. Ancak, kimi zaman bu resmi olmayan müdahale stratejileri, psikolojik tacizi sonlandrmakta baarl olamaz ve resmi müdahaleye ihtiyaç duyulur. Bu durumda madurun, öncelikle kuruma resmi ikayette bulunmas gerekir. Bu süreç, tacizcinin iten çkarlmas ya da baka bir bölüme transferi ile sonlanabilir. Bu da yeterli olmadnda madur, konuyu mahkemeye tayabilir. Sorunun resmi müdahaleye gerek kalmadan çözülmesi, hem madur hem madurun dier çalanlarla olan ilikisi açsndan daha etkilidir. Çünkü resmi bir prosedür balad taktirde olgu, bir ‘kazanan-kaybeden’ çatmasna dönüür ve kaybeden tarafn iten ayrlmas ile sonuçlanr. Hatta kazanan taraf bile kurumda yaadklarn bilen çalma arkadalar ve yöneticilerle çalmann getirdii zorluklara bal olarak, iten ayrlmay tercih edebilir. Modelin son aamas koruma aamasdr. Psikolojik taciz vakasnn sonlanma biçimine bal olarak kurum, sürece dahil olanlar korumakla yükümlü olmaldr. Öyle ki, uzlama yoluyla çözülen bir vakada, her iki tarafn da bir daha ayn sorunlar yaamamalar için kurumlarn gerekli özeni göstermesi gerekir. Tacizcinin baka bir bölüme transferi ile sonuçlanan bir psikolojik taciz vakasnda ise trans- 98 fer olunan departmann yöneticisi de, konuyla ilgili bilgilendirilmeli ve olas benzer vakalar için gerekli önlemleri almas salanmaldr. Tüm bu bilgiler nda, kurumun iyerinde psikolojik tacizin önlenmesinde veya durdurulmasnda büyük bir rol oynad anlalmaktadr. Öncelikle kurum, olas bir psikolojik taciz vakasnn yaanmas riskine kar yaplmas gereken görevlerini yerine getirmelidir. Bu risk azaltc görevler, iyerinde psikolojik taciz süreci balamadan, süreç balad anda veya sürecin ilerleyen aamalarnda yerine getirilebilir. Bu görevlerin banda, psikolojik tacizi önleme ve bu dorultuda hazrlk yapma görevi gelir 433. Önleme ve hazrlk yapma görevleri, iyerinde psikolojik taciz süreci balamadan önce alnmas gereken risk azaltc önlemlerdir. Bu önlemler kapsamnda, kurumda psikolojik tacizin yaygnln aratran çalmalar, deerlendirmeler veya anketler araclyla risk altndaki çalma gruplar veya psikolojik taciz sürecini tetikleyebilecek riskli durumlar takip edilebilir. Bu yöntemle, kurumda uygulanan yöntemlerin de etkili olup olmad belirlenir. Gerekirse i dizaynnda ve yönetim anlaynda düzenlemeler yaplr; çalma ortamnda moral seviyesi arttrlmaya çallr 434. Dier taraftan salk birimi çalanlar, bölüm yöneticileri, insan kaynaklar birimi yöneticilerinin psikolojik taciz riskine kar dikkatli olmalar salanr. Bu tür önlemlerle iyerinde psikolojik taciz süreci balamadan önüne geçilerek, hem bireylerin hem kurumun zarar görmesi engellenebilir. Ancak kurum, gerekli önlemeleri alsa bile psikolojik taciz süreci balayabilir. Bu durumda sürecin balangcnda, kurumun annda müdahalesi önem tar. Taraflar arasndaki potansiyel psikolojik taciz süreci, bölüm yöneticilerinin ve/veya insan kaynaklar yöneticilerinin desteiyle, balad anda durdurulabilir. Müdahale geciktikçe psikolojik taciz süreci daha da iddetlenir ve ciddi olumsuz etkileri beraberinde getirir. Ancak hangi aamada olursa olsun psikolojik tacize müdahale edilmesi gerekir. Bu durumda kurum, tacizin sonlanmas için soruturma yapmal, yasal veya yasal olmayan soruturma sürecinde madura destek olmaldr. Ayrca, durdurulan bir sürecin sonrasnda madurun tedavisine, kaybettii özgüvenini ve özsaygn kazanmasna yardmc olmal; gerek- 433 Diane Beale, ‘Monitoring in the Workplace’, Noreen Tehrani (Ed.), Building a Culture of Respect: Managing Bullying at Work içinde (77-94), London-New York: Taylor & Francis, 2001, s.91. 434 Resch ve Schubinski, s.295. 99 tii takdirde bu hizmet için üçüncü bir tarafa bavurmaldr 435. Müdahale etmekte gecikilen veya müdahale edilmeyen bir psikolojik taciz sürecinden kurum, örenmesi gerekenleri örenmeli ve bir sonraki potansiyel psikolojik taciz süreci için önlemlerini almaldr. Kurumlarn iyerinde psikolojik taciz sürecini önlemesi ve/veya durdurmas adna yapmas gerekenleri açklayan emann 436(ekil 1) en alt bölümünde yer alan olumsuz davranlarn, problemin temelini oluturduu ve bu aamada kurumun söz konusu davranlarn ortaya çkma ihtimalini en aza indirgeyen politikalar benimsemesi gerektii öne sürülmütür 437. yerinde psikolojik tacizi önleme alan olarak isimlendirilen bu alanda kurumun; kiiler aras ilikilerin açk ve saygl olduu, farklln ho görüldüü bir çalma ortam yaratmas; tüm çalanlara eit ve saygl davranmay öngören liderlik tarznn ve yöneticilik uygulamalarn benimsemesi; yöneticilerini çatma yönetimi konusunda eitmesi; i etiine önem vermesi; çalanlarn hedeflerini, görevlerini ve sorumluluklarn açkça belirlemesi ve iyerinde psikolojik tacize ve her türlü kötü davrana müsamaha göstermeyen bir kültüre sahip olmas önem tar 438. yerinde psikolojik taciz sürecine kar gerekli önlemlerin alnmamas, sürecin balamasna ve kurumun tacizi önleme alanndan, tacize müdahale alanna geçmesine neden olur. Bu aamada sürece maruz kalan kii/kiiler kurum içinde resmi olmayan ya da resmi ikayetlerde bulunabilir. yerinde psikolojik tacize maruz kaldn düünen bir çalann kurumdaki yetkililere taleplerini ve ikayetlerini resmi olmayan yoldan ifade etmesi durumunda, kurumun tacizi önlemek adna müdahalesi, sürecin durdurulmasnda etkili olabilir. Dier taraftan, resmi olmayan ikayetleri dikkate almayan ve müdahale için resmi ikayeti bekleyen bir kurumun, tacizi önleme konusunda baarl olma ansnn azald da belirtilmitir 439. Resmi olmayan ya da resmi ikayet üzerine kurum, istenmeyen davran son435 Noreen Tehrani, ‘Counselling and Rehabilitating Employees Involved with Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.), Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde (270-284) London: Taylor & Francis, 2003, s.276. 436 Charlotte Rayner, ‘Reforming Abusive Organizations’, Vaughan Bowie, Bonnie Fisher, Cary L. Cooper (Ed.), Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies içinde (60-74), London: Willian Publishing, 2005, s.62. 437 Rayner, s.62. 438 Stale Einarsen ve Helge Hoel, ‘Bullying and Mistreatment at Work: How Managers May Prevent and Manage Such Problems’, Andrew Kinder, Rick Hughes, Cary Cooper, (Ed.), Employee Well-Being Support: A Workplace Resource içinde (161-174), Chichester: John Wiley and Sons, 2008, s.166-167. 439 Rayner, Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies, s.62. 100 landrma amacna odaklanmaldr. Bu dorultuda, kurumun ‘maduru suçlayan’ veya ‘tacizciye iddetle saldran’ bir tutum içine girmeden taraflarla ve tanklarla gerekli görümeleri adil olarak gerçekletirmesi önem tar 440. Kurumun müdahalesinin etkisiz ve yetersiz olmas durumunda madur, yasal yola bavurabilir ve bu durumda kurum, süreci sonlandrmada baarsz olur. Yasal Süreç Baarısızlık alanı Resmi ikayet Resmi Olmayan ikayet Müdahale alanı Resmi Olmayan Soru/Talep Olumsuz Davranılar Önlem alanı ekil 1: Durumsal Hiyerari emas (Event Hierarchie Schema) Kaynak: Charlotte Rayner, ‘ Reforming Abusive Organizations’, Vaughan Bowie, Bonnie Fisher, Cary L. Cooper (Ed.), Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies içinde (60-74), London: Willian Publishing, 2005, s.62. 3. SENDKAL MÜCADELE yerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalan bireyin, kimi zaman süreci sonlandrmak üzere sendikaya danmas da olasdr. Örnein, rlanda’da yaplan bir aratrmada iyerinde psikolojik taciz sürecine maruz kalanlarn %17,2’sinin, süreci durdurmak amacyla sendika temsilcisi ile konutuu belirlenmitir 441. Sendikalarn iyerinde psikolojik taciz sürecine yönelik alglar, madura verdikleri destek veya sendikann gücü gibi faktörler, sürecin sonlanmasnda etkili olabilir. Üyelerini, iyerinde psikolojik taciz süreci hakknda bilgilendiren, eitim veren, bu sürece maruz kalan 440 Einarsen ve Hoel, Employee Well-Being Support: A Workplace Resource, s.167. 441 O’Connell, Calvert ve Watson, s.51-52. 101 çalanlarn yasal haklarn açklayan, kurumun iyerinde psikolojik tacize kar politikasn paylaan ve sürece maruz kalanlar destekleyen sendikalar, sürecin önlenmesinde veya durdurulmasnda önemli rol oynar. Örnein Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada iyerinde psikolojik taciz sorununun kalc olarak çözümlenmesinde sendikalarn önemli rol oynad saptanmtr 442. Çalmada 18 iyerinde psikolojik taciz vakas deerlendirilmitir. Vakalardan birinde, psikolojik taciz maduru sadece sendikaya; sekizinde hem sendikaya hem iverene; altsnda sadece iverene bavurmu; üçünde ise kimseye psikolojik tacizden bahsetmemitir. Sendikann müdahale ettii dokuz vakann sadece birinde, iyerinde psikolojik taciz sorunu çözülememi; birinde de, geçici olarak çözüm salanmtr. verenin müdahale ettii alt vakann ise sadece biri, çözümlenmitir. Hiçbir yere bavurmayan madurlar için ise psikolojik taciz sürecinin devam ettii belirlenmitir. Bu bulgular, sendikalarn, çalanlar ve iveren arasnda etkin bir ba kurduunu ve iyerinde psikolojik taciz sürecini durdurmada önemli bir rol oynadn göstermektedir. Bugün sendikacln gelimi olduu ve iyerinde psikolojik taciz olgusuna yönelik farkndaln göreceli yüksek olduu ülkelerde faaliyet gösteren birçok sendika, bu iyeri sorununu önlemek adna giriimlerde bulunmaktadr. Örnein Birleik Krallk’ta 58 sendikann üye olduu ve yaklak yedi milyon çalan temsil eden konfederasyon, iyerinde psikolojik tacizi de kapsayan iyeri sorunlarna ilikin bildiriler hazrlamakta, kitapçklar bastrmaktadr 443. Söz konusu sendikalar, çalanlarn bu iyeri terörüne kar sessiz kalp ac çekmelerini önlemek adna, iyerinde psikolojik tacizin ne olduu, maduru nasl etkiledii, olas bir taciz durumunda neler yaplmas gerektii konusunda çalanlar bilgilendirmekte ve tacize kar daha iyi bir mücadele için onlar sendikaya çarmaktadr. Birleik Krallk’ta bir kamu hizmetleri sendikas, iyerinde psikolojik/fiziksel tacizi önlemek amacna yönelik ülke genelinde anket aratrmalar yapmakta, çalanlar bilgilendirmek adna broürler yaynlamaktadr 444. Sendikalar, iyerinde psikolojik tacizin net bir ekilde ifade edildii sözlemelerin imzalanmasnda da etkili olmaktaAndy Ellis, ‘Bullying in the Workplace, An Acceptable Cost?’, (Yaynlanmam Doktora Tezi, Ruskin College, UK, 1997), http://www.workplacebullying.co.uk/aethesis.html, (13.03.2009). 443 TUC, Bullied at Work, Don’t Suffer in Silence, 2005, http://www.tuc.org.uk/tuc/rights_bullyatwork.cfm, (11.03.2009). 444 UNISON, ‘Guidence for Young Workers on Bullying and Harassment at Work’, (Broür), 2006, s.1-6. 442 102 drlar. Danimarka’da bir içi konfederasyonu ve iveren konfederasyonu arasnda imzalanan toplu i sözlemesinde de, psikolojik/fiziksel taciz kart bir çalma ortam salanmas art yer almtr 445. Yine Danimarka’da sendikalar, iyerinde iddetli psikolojik tacize maruz kalp, iten ve çalma yaamndan ayrlmak zorunda kalan madurlarn rehabilite edilmesi ve yeniden çalma yaamna kazandrlmas amacyla projeler uygulamakta ve iyerinde psikolojik tacize kar çalanlar bilgilendiren web-siteleri oluturmaktadr 446. Almanya’da iyerinde psikolojik taciz olgusunun yasal düzeyde tannmasnda sendikal çalmalar etkili olmutur. Toplu i sözlemelerine, iyerinde psikolojik tacizin, toplu sözlemenin ihlali olduuna dair maddeler eklenmitir 447. talya’da Ulusal Sigorta irketleri Birlii ile be sendika arasnda imzalanan toplu sözleme vastasyla birlikte iyerinde psikolojik tacizi önlemek adna planlar yapmak ve davran kodlar oluturmak üzere ortak bir denetleyici birim oluturulmas öngörülmütür 448. talya’da çalan iyerinde cinsel, psikolojik ve fiziksel tacize kar koruyan bir dier sözleme, üç büyük içi sendikas ve toplu görümeleri yapan kamu yönetimi birimi arasnda imzalanmtr 449. Böylelikle çeitli bakanlklarda çalan 280.000 kamu çalanna, iyerinde psikolojik tacize kar koruma salanmtr. yerinde psikolojik taciz olgusu, Türkiye’deki sendikalar için ise oldukça yeni bir olgudur. Sendikalarn yayn organlarnda bu olguya yönelik bak açlarn deerlendiren çalmalar yer bulmaya balamtr 450. 445 Carsten Jrgensen, ‘New Agreement Signed on Psychological Working Environment’ European Industrial Relations Observatory On-line. (19.11.2001). http://www.eurofound.europa.eu, (13.03.2009). 446 Inger Lise Eriksen-Jensen ve HK Handel Arhus, ‘Titijob: A Danish rehabilitation project’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, s.47-48. 447 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.17. 448 Dominico Paparella ve Vilma Rinolfi, ‘National Collective Agreement Signed for Insurance Sector’, European Industrial Relations Observatory On-line. (09.09.2003). http://www.eurofound.europa.eu, (13.03.2009). 449 Diego Coletto ve Roberto Pedersini, ‘New Collective Agreement Signed for Ministry Employees’ European Industrial Relations Observatory On-line. (01.04.2003). http://www.eurofound.europa.eu, (13.03.2009). 450 Yavuz Demirel, ‘Psikolojik Taciz Davrannn Kamu Kurumlar Arasnda Karlatrlmas Üzerine bir Aratrma’, TSK Akademi, Cilt:4, Say:7, 2009; s.118137; Sava Bozbel ve Serap Palas, ‘yerinde Psikolojik Taciz ve Hukuki Sonuçlar’, TSK Akademi Dergisi, C.2, S. 3, s. 67-81, 2007; Pnar Tnaz, ‘Mobbing (yerinde Psikolojik Taciz)’, Mercek Dergisi, Yl:12, Say:46, Ocak 2007, s.7-12; Pnar Tnaz, ‘Çalma Yaamnda Psikolojik Bir Dram: Mobbing’, Toprak veren Dergisi, Say:71, Eylül 2006, s.4-14; Tnaz, Çalma ve Toplum Dergisi, 4, 2006, s.13-29 103 yerinde psikolojik tacize kar sendikalarn imzalad uluslararas sözlemeler de bulunmaktadr. Örnein AB’de sosyal diyalog çerçevesinde, Avrupa verenler Federasyonu (BUSINESSEUROPE), AB Sanatkarlar ve KOB’ler Birlii (UAPME), Avrupa Kamu Hizmeti Veren letmeler ve verenler Merkezi (CEEP) ve Avrupa çi Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) kurulularnca 26 Nisan 2007’de imzalanan yerinde iddet ve Tacize Kar Çerçeve Sözlemesi, sosyal taraflarn anlamasyla hazrlanan bir çerçeve sözlemedir. Sözlemede iyerinde iddet ve tacizin fiziksel, psikolojik ve/veya cinsel olarak ortaya çkabilecei öne sürülmü ve iyeri iddetinin ve tacizinin her türü reddedilmitir 451. verenin, içi ve temsilcilerinin, iyerinde iddet ve taciz konusundaki farkndalklarnn arttrlmasn amaçlayan çerçeve sözleme, ayn zamanda iyerinde iddet ve taciz tansnn konulmas, tacizin ve iddetin önlenmesine yönelik olarak iveren, içi ve her düzeydeki temsilciler için bir rehber niteliindedir. 4. YERNDE PSKOLOJK TACZE LKN DÜZENLEMELER Birey, kurum ve toplum üzerinde olumsuz etkileri olan iyerinde psikolojik taciz sürecinin önlenmesinde veya bu sürecin durdurulmasnda bireysel veya kolektif mücadele etkili olmakla birlikte, yetersizdir 452. Bu noktada, iyerinde psikolojik tacize kar öncelikli olarak hukuksal düzenlemelerin yaplmas önem tekil eder. Günümüzde hukuksal alanda yer bulmaya çalan bu iyeri terörü, krk yl öncesine kadar sözlüklerde bile yer almayan ve özellikle kadnlar için çalmann bedeli olarak alglanan cinsel taciz olgusunun geçirdii evreleri geçirmektedir. 1970’li yllarda ad konan ve birçok ülkede yasalarla yasaklanan iyerinde cinsel taciz olgusunu bugün, ABD, Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda, Birleik Krallk, rlanda, sviçre, Birlemi Milletler, Uluslararas Çalma Örgütü ve AB cinsiyet ayrmcl olarak; Almanya, talya, spanya ve Avrupa Konseyi’nde kiilik haklarnn ihlali olarak; Fransa ise cinsel çkar salamak amacyla yetkinin kötüye kullanlmas olarak kabul etmektedir 453. Türk Hukuk sis451 European Social Dialogue, Framework Agreement on Harassment and Violence at Work, 2007, http://ec.europa.eu/employment_social/news/2007/apr/harassment_violence_at_ work_en.pdf , (04.06.2007). 452 Niedl, s.246-247; Hoel, Einarsen ve Cooper, s.149; Zapf ve Gross, s.497-522; Namie, US Workplace Bullying Survey, http://www.bullyinginstitute.org; Macintosh, s.670; Lutgen-Sandvik, Communication Monographs, s.426; Keashly ve Neuman, s.3; Shallcross, Sheehan ve Ramsay, s. 62-63. 453 Kadriye Bakrc, ‘Türk  Hukuku’nda yerinde Cinsel tacizin Tanmlar ve Biçimleri’  Hukuku ve ktisat Dergisi, C.5, Say:3, Ankara: Kamu-, 2000, s.438. 104 temi de, iyerinde cinsel tacizin önlenmesine ve tacize urayan içinin korunmasna yönelik özel düzenlemeleri içermektedir 454. Son yllarda iyerinde psikolojik taciz de, hukuksal düzenlemelerde yer almaya balam, Avrupa ülkeleri öncelikli olmak üzere bir çok ülke, çalanlarn iyerinde psikolojik tacize kar yasalarla korumaya balamtr. yerinde psikolojik taciz kart ulusal düzenlemelerin yan sra uluslararas düzenlemelerin de yaplmaya balanmas, olgunun uzun dönemde iyerinde cinsel taciz gibi tüm dünyada tannan ve yasalarla reddedilen bir davran ve iletiim biçimi olacana iaret etmektedir. Bu bölümde, iyerinde psikolojik taciz kart düzenlemeler, ulusal ve uluslararas düzenlemeler balklar altnda ele alnmtr. a. Ulusal Düzenlemeler 1990’l yllarla birlikte birçok ülkede iyerinde psikolojik tacize kar düzenlemeler yaplmaya balanmtr. Baz ülkeler, iyerinde psikolojik tacize kar özel yasalar çkarrken; bazlar mevcut yasalarna psikolojik taciz kavramn eklemitir. yerinde psikolojik tacize kar henüz yasal bir güvence getirmeyen birçok ülkede ise tüm dünyada artan farkndala bal olarak özel yasa tasarlar hazrlanmakta, konuya ilikin bildiriler ve klavuzlar yaynlanmaktadr 455. yerinde psikolojik tacize kar özel yasa çkaran ülkeler arasnda çalanlarn iyerinde psikolojik tacize kar koruyan ilk ülke, sveç olmutur 456. Belçika ise konuya ilikin en kapsaml özel düzenlemeyi yapan ülkedir 457. Belçika gibi Fransa da, bu iyeri terörüne kar özel bir yasa çkarma yolunu seçmi ve çalanlarn iyerinde psikolojik tacize kar koruma altna almtr 458. Örnein, Fransa’da iyerinde manevi taciz adli bir suçtur ve failine bir yl hapis cezas ve 15.000€ para cezas öngörülmektedir 459. 454 Kadriye Bakrc,  Hukuku Açsndan yerinde Cinsel Taciz, stanbul:Yasayay, 2000, s.153. 455 Health and Safety Authority, Code of Practice for Employers and Employees on the Prevention and Resolution of Bullying at Work, Dublin, 2007; Di Martino, Hoel ve Cooper. 456 Laurent Vogel, Psychological Harassment at Work and the Law’ TUTB Newsletter, N.19-20, 2002, s.22. 457 Ali Güzel ve Emre Ertan, ‘yerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Hukuksal Bak:Avrupa Hukuku ve Karlatrmal Hukuk’ Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, No.14 , 2007, s.522. 458 Vogel, s.22; Güzel ve Ertan, Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, s.516. 459 Sava, s.72. 105 Finlandiya’da 2002’de çkarlan Mesleki Güvenlik ve Salk Yasas ile çalanlarn, psikolojik, fiziksel, cinsel, iddet, tehdit gibi her türlü tacize kar korunmalar salanmtr 460. Hollanda’da ise  Koullar Yasas ile iveren, çalanlar iyerinde psikolojik tacize kar korumakla yükümlü tutulmutur 461. Baz ülkeler ise, mevcut yasalara iyerinde psikolojik taciz kavramn eklemek suretiyle çalanlarna, iyerinde psikolojik tacize kar güvence salamtr. Örnein, Güney Avustralya Eyaleti’nde Mesleki Salk ve Güvenlik Yasas’nda yaplan deiiklikle 462 iverenin çalanlar iyerinde psikolojik tacize kar korumas ve iyerinde psikolojik tacize kar önlemler almas hükme balanmtr 463. Polonya’da ise yenilenen i kodunda iyerinde psikolojik tacizin tanm yaplm ve iveren, iyerinde psikolojik tacizi önlemekle yükümlü tutulmutur 464. Kanada’nn Quebec 465 ve Saskatchewan 466 eyaletlerinde de, mevcut yasalarn psikolojik tacizi de kapsayacak ekilde geniletilmesi sonucunda çalanlara psikolojik tacize kar güvence getirilmitir. Kanada’nn bir dier eyaleti New Brunswick’de ise çalanlar, iyerinde psikolojik tacize kar koruyan yasalar çkarlmas için raporlar 467 hazrlanmaktadr. Baz ülkelerde ise çalanlar iyerinde psikolojik tacize kar mevcut ilgili yasalarla korunmaktadrlar. Avustralya’da iyerinde psikolojik taciz, ayrmclk ve haksz nedenle iten çkarlmay önleyen yasalarla ilikilendirilmektedir. Örnein, cinsiyeti ve rk nedeniyle bir çalann (psikolojik) taciz edildii ve iverenin bu durum karsnda tacizciyi savunduu bir davada, iveren ayrmclk yasasna dayanarak 47.500 Avustralya Dolar ödemekle yükümlü tutulDi Martino, Hoel ve Cooper, s.53. Di Martino, Hoel ve Cooper, s.52. 462 The Parliament of South Australia,Occupational Health, Safety and Welfare Amendment Act, No.41, 2005, s.17. 463 David Yamada, ‘Workplace Bullying and the Law’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, s.401. 464 Jan Czarzasty, ‘Labor Code Amended Again’ European Industrial Relations Observatory On-line. (03.12.2003). http://www.eurofound.europa.eu, (15.06.2008). 465 Tnaz, Bayram, Ergin, s.278. 466 Saskatchewan Regina, The Occupational Health and Safety (Harassment Prevention) Amendment Act, No.66, 2007, s.1-4. 467 New Brunswick Advisory Council on the Status of Women, Workplace Bullying, 2007, http://www.acswcccf.nb.ca/english/documents/Workplace%20bullying%20POSIT ION%20PAPER%20March%202007.pdf , (29.09.2007). 460 461 106 mutur 468. Almanya, iyerinde psikolojik tacize kar özel yasann bulunmad, çalanlarn ilgili yasalar vastasyla psikolojik tacize kar korunduu ülkelerdendir. Almanya’da kurum düzeyinde yaplan sözlemeler de bulunmaktadr. Örnein Volkswagen firmasnn çalanlar ile imzalad sözlemede, çalanlarn iyerinde cinsel tacize, ayrmcla ve psikolojik tacize kar korunmas öngörülmü ve tacizcinin iten çkarlma gibi bir cezai yaptrma bile maruz kalabilecei belirtilmitir 469. Birleik Krallk’ta da iyerinde psikolojik tacize kar özel koruyucu bir yasa henüz bulunmamakta, çalanlara psikolojik tacize kar mevcut yasalarla koruma salanmaktadr 470. Ancak Birleik Krallk’ta çalanlarn, iyerinde tacize kar korunmasn öngören bir yasa tasars mevcuttur 471. Ülkede ayrca, iyerinde psikolojik tacize kar çözüm önerisinde bulunan kurumlarn hükümetçe ödüllendirilmesi ve kazanan kuruma 50.000£ para ödülü verilmesinin öngörülmesi gibi düzenlemeler de yaplmaktadr 472. ABD’de iyerinde psikolojik tacize kar henüz özel bir yasa bulunmamakta, bu iyeri terörüne kar genel hukuk hükümlerine bavurulmaktadr. Ancak ABD’de ve Kanada’da iyerinde psikolojik tacizin yasalarla önlenmesi için 2003’ten bu yana sürdürülen kampanya 473, bir çok eyalette iyerinde psikolojik tacize kar yasa tasarlar hazrlanmasna katkda bulunmutur. Japonya’da da iyerinde psikolojik tacize urayan içilere yönelik hukuksal koruma, kiilik haklarnn korunmasna ilikin hükümlerle salanmaktadr 474. Ülkede son yllarda iyerinde iddet nedeniyle açlan dava saysnda ciddi bir art meydana geldii ve 2002-2003 yllar arasndaki davalarn (625.572) %5,1’inin (32.000), psikolojik taciz veya zorba saldrlar nedeniyle açld belirlenmitir 475. Söz konusu davalar için mahkemelerin bu iyeri suçuna yönelik ar yaptrmlarda bulunKarinda Flavel, ‘Workplace Bullying’, Professional Update, Vol.12, No.3, 2002, http://www.apesma.asn.au/women/articles/workplace_bullying_may_02.asp, (10.03.2009). 469 Frank Lorho ve Ulrich Hilp, ‘Bullying at Work’, European Parliament Social Affairs Series, SOCI 108 EN, 2001, s.16. 470 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.255. 471 United Kingdom Parliament, Proposed ‘UK Dignity at Work’ Bill, 2001, http://bullyinginstitute.org/education/bbstudies/Dignityatwork.pdf, (27.01.2008). 472 Lorho ve Hilp, s.23. 473 Leading Advocacy for Workplace Bullying Laws, http://workplacebullyinglaw.org/, (11.03.2009). 474 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.269. 475 Chappel ve Di Martino, s.13. 468 107 duu da saptanmtr. Örnein iyerinde psikolojik tacizin neden olduu strese bal olarak intihar eden bir çalann ailesinin açt davada mahkeme, ivereni psikolojik taciz sürecini durdurmaya kar önlem almad için 23 milyon Japon Yeni ödemekle ve madurun ailesinden özür dilemekle yükümlü tutmutur 476. Bir dier intiharla sonuçlanan psikolojik taciz vakasnda ise mahkeme, tacize neden olan kiinin 10 milyon Japon Yeni ve kurumun da iyerinde güvenlii salayamad gerekçesiyle 5 milyon Japon Yeni ödemesine hükmetmitir 477. Kurumun üst düzey yöneticisinin tekrar eden sözlü ve fiziksel boyuttaki saldrlarna maruz kalan ve ruh sal bozulan bir çalann açt davada ise mahkeme, kurumu, neden olduu ruhsal bozukluk nedeniyle 6.7 milyon Japon Yeni ödemekle yükümlü tutmutur 478. Türkiye’de ise iyerinde psikolojik tacize kar düzenlenmi bir yasa henüz bulunmamaktadr. Çalanlar bu iyeri terörüne kar,  Kanunu’nda, Borçlar Kanunu’nda, Medeni Kanun’da, Anayasa’da ve Türk Ceza Kanunu’nda yer alan ve iyerinde psikolojik taciz olgusu ile ilikilendirilen hükümler çerçevesinde snrl olarak korunmaktadrlar. Bayram, psikolojik taciz sürecinin bizahati kendisinin, dier bir ifade ile içiyi bu sürece katlanmak zorunda brakmann gözetme borcuna, eitlik ilkesine ve dürüstlük kuralna aykr olmasndan kaynaklandn öne sürmektedir 479. Yasalarda yer alan içiyi koruma borcu kapsamnda iveren, iyerinde içi sal ve i güvenliinin salanmas için gerekli olan her türlü önlemi almak; araç ve gereçleri noksansz bulundurmak; iyerinde içi sal ve i güvenliiyle ilgili önlemlerince uyulup uyulmadn denetlemek; içileri kar karya bulunduklar mesleki riskler, alnmas gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendirmek ve gerekli i sal ve güvenlii eitimi vermekle yükümlü tutulmulardr. Buna göre, içinin psikolojik saln koruma, iverenin iyerinde salkl bir psiko-sosyal ortam salama yükümlülüü de gözetme borcu kapsamnda deerlendirilmelidir 480. verenin i sözlemesinden doan i ilikisi içinde, içinin kiilik deerlerini 476 Assosiation Against Workplace Moral Harassment, Workplace Moral Harassment Found in Legal Cases in Japan, 2007, www.morahara.org, (31.03.2009). 477 Workplace Moral Harassment Found in Legal Cases in Japan, www.morahara.org 478 Workplace Moral Harassment Found in Legal Cases in Japan , www.morahara.org. 479 Fuat Bayram, ‘yerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Hukuksal Bak: Avrupa Hukuku ve Karlatrmal Hukuk’ Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, No.14, 2007, s.553. 480 Bayram, s.554. 108 koruma borcu da bulunur. 4857 sayl  Kanunu’nda ve 818 sayl Borçlar Kanunu’nda iverenin içisini koruma borcu kapsamnda kiilik deerlerini koruma borcu açkça belirtilmemitir. Ancak, Türk hukukunda iverenin içiyi koruma borcunun sadece maddi deerleri ve vücut taml deil, içinin manevi kiiliinin de korunmasn kapsad kabul edilmektedir 481. Bakrc, iverenin içisinin kiilik deerlerini koruma ve kiilik deerlerine sayg göstermekle yükümlü olmasnn yan sra, içisini dier içilerin ve kendisiyle (iverenle) ilikisi bulunan üçüncü kiilerin tacizlerine (tecavüzlerine) kar da korumakla yükümlü olduunu ileri sürmütür 482. Okur, iverenin içisini sadece kendi hareketlerine kar deil, ayn zamanda iyerindeki dier çalanlarn, hatta müterilerin hareketlerine kar da korumakla yükümlü olduunu belirtmitir 483. verenin içiyi koruma borcu çerçevesinde ahlak ve iyi niyet kurallarna uygun davranma yükümlülüü de yer alr 484. Buna göre, iverenin sözlemenin yapld srada sözlemenin esasl noktalarndan biri hakknda yanl vasflar veya artlar göstermek yahut gerçee uymayan bilgiler vererek veya sözler söyleyerek içiyi yanltmas, içinin veya ailesi üyelerinden birinin eref ve namusuna dokunacak sözler söylemesi, bu yönde davranlar içinde olmas, içiye cinsel tacizde bulunmas, içiye ve ailesinden birine satamada bulunmas veya gözda vermesi, hakknda eref ve haysiyet krc ar isnat ve ithamlarda bulunmas, içinin dier bir içi veya üçüncü kiiler tarafndan cinsel tacize uramas ve bu durumun kendisine bildirilmesine ramen gerekli önlemleri almamas, içiye eksik i vermesi veya çalma koullarn uygulamamas gibi hallerde içi i sözlemesini derhal feshedebilir(m.24/II). verenin eit ilem yapma borcu ise  Kanunu’nun 5. maddesinde hükme balanmtr. Buna göre i ilikisinde dil, rk, cinsiyet, siyasal düünce, felsefi inanç, din ve mezhep vb. sebeplere dayal bir ayrm yasaklanmtr. Eit ilem yapma borcu Anayasa’nn 10. maddesinde de düzenlenmitir. Buna göre iyerinde psikolojik tacizin yasalara aykrl, ancak ayrmclk ile ilikilendirildii takdirde kabul edilmektedir. b. Uluslararas Düzenlemeler Okur, s.4. Bakrc,  Hukuku Açsndan Cinsel Taciz, s.198. 483 Okur, s.4. 484 Bakrc,  Hukuku ve ktisat Dergisi, s.448. 481 482 109 yerinde psikolojik tacize kar ulusal düzenlemelerin yan sra uluslararas hukuksal düzenlemeler, bildiriler ve raporlar da hazrlanmaktadr. Avrupa Konseyi’nin ‘Gözden Geçirilmi Avrupa Sosyal art’ bu düzenlemelerden biridir. artn ‘onurlu çalma hakkn’ düzenleyen 26. maddesinin ikinci fkras; onurlu çalma hakkn zedeleyen sözlü taciz ya da kastl yldrma biçimlerini kapsayan iyerinde psikolojik tacize kar koruma hakkn düzenlemektedir 485. art üye ülkeleri, tüm çalanlarn onurlu çalma haklarnn etkili bir biçimde kullanlmasn salamak amacyla iveren ve çalanlarn örgütlerine danarak, çalanlarn birey olarak iyerinde ya da ile balantl olarak maruz kaldklar knanlacak ya da açkça olumsuz ya da suç oluturan, yinelenen eylemler konusunda bilinçlenmesi, bilgilenmesi ve bunlarn engellenmesini desteklemeyi ve çalanlar bu tür davranlardan korumaya yönelik tüm uygun önlemleri almaya davet etmektedir 486. Avrupa Hukuku’nun dier yasal düzenlemeleri arasnda iyerinde psikolojik tacize kar hazrlanm dorudan bir düzenleme yer almamaktadr. Ancak, AB’nin baz düzenlemeleri iyerinde psikolojik tacizin hukuka aykr olduunu dolayl olarak kabul etmektedir. Örnein, ‘stihdam ve  Yaamnda Kadnlar ve Erkekler Arasnda Frsat Eitlii ve Eit Davranma lkesi’ balkl AB yönergesi iyerinde psikolojik tacize kar hazrlanm özel bir yönerge olmamakla birlikte, eitlik ve ayrmclk konularn düzenleyen yönergeleri tek bir metin altnda toplayan ve dier yönergelerden farkl olarak iyerinde taciz ve cinsel taciz kavramlarn ayr ayr ele alan bir yönergedir. Yönergeye göre iyerinde psikolojik tacizin hukuka aykrl ancak cinsiyete dayal bir nedenle ilikilendirildii takdirde kabul edilmektedir 487. AB’nin 2000/78/EC sayl ‘stihdam ve te Eit Davranma lkesine likin Çerçeve Yönergesi’ ve 2000/43/EC sayl ‘Kiiler Arasnda Irk ve Etnik Kökene Dayanlmakszn Eit Davranlmas lkesinin Hayata Geçirilmesine Dair Yönergesi’ de benzer olarak cinsiyet, rk veya etnik köken nedeniyle ayrmclk yapma amac tayan psikolojik tacizi hukuka aykr kabul etmektedir488. 89/391 sayl ‘çilerin te Güvenliklerinin ve Salklarnn Korunmas Hakkndaki Tedbirlere likin’ Konsey Yönergesi ise, içilerin salk ve güvenliklerinin geliimi için mesleki risklerin önlenmesine, salk ve güvenli485 Güzel ve Ertan, Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, s.513. 486 Güzel ve Ertan, Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, s.513. 487 European Community, ‘Directive 2006/54/EC of the European Parliament and of the Council of 5 July 2006’, Official Journal of the European Union, No: L204, Temmuz 2006, s.23-36. 488 Sava, s.52. 110 in korunmasna ve kaza ile risk faktörlerinin elenmesine yönelik genel prensiplere yer vermektedir. Ancak söz konusu yönerge, psikolojik risklerden daha çok fiziksel risklere odaklanmaktadr489. Yasal düzenlemelerin yan sra yasal yaptrm olmayan ancak iyerinde psikolojik taciz olgusunun önemini ve çözümünün gerekliliini ortaya koyan uluslararas düzeyde birçok rapor ve klavuz hazrlanmaktadr. ‘yerinde iddet’ balkl rapor ve ‘Hizmet Sektöründe yeri iddeti Üzerine Davran Kodu’, Uluslararas Çalma Örgütü’nün klavuz niteliindeki düzenlemelerindendir. yerinde psikolojik tacizi, iyerinde iddetin bir türü olarak kabul eden UÇÖ, 1998 tarihli ‘yerinde iddet’ raporunda iyerinde psikolojik tacizi tanmlamaktadr. Söz konusu raporda, iyerinde psikolojik tacizi de kapsayan iyeri iddetine kar alnmas gereken önlemler açklanmakta ve iyerinde iddete kar özel yasalarn çkarlmas gereklilii vurgulanmaktadr490. UÇÖ’nün bir dier kapsaml düzenlemesi Hizmet Sektöründe yeri iddeti Üzerine Davran Kodu’dur. Genel bir rehber hizmeti gören davran kodu; iyeri iddetine kar iyeri, iletme, organizasyon, sektör düzeyinde ulusal, bölgesel, uluslararas düzeyde çözümler gelitirilmesine; devletlerin, iveren, içilerin veya temsilcilerinin her türlü ibirlii, anlama, danma ve diyalog süreçlerini gelitirmesine; iyerinde iddet konusunda ulusal hukuksal düzenlemelere, politika ve programlara rehberlik etmeye ve konuyla ilgili iyeri, iletme, organizasyon ve sektör düzeyinde sözlemeler yaplmasna yardmc olan bir düzenlemedir 491. Bir dier uluslararas düzenleme, Avrupa Parlamentosu’nun Eylül 2001’de iyerinde psikolojik taciz sorununa bir çözüm getirmek ve birlik üyelerini bu hususta bilinçlendirmek amacyla hazrlad 2001/2339 sayl Parlamento karardr. Avrupa Parlamentosu, bu karar ile üye ülkeleri iyerinde psikolojik tacize ilikin yasal düzenlemelerini gerçekletirmeye; iyerinde psikolojik taciz için ortak bir tanm kullanmaya; Avrupa Konseyi’ni ise iyeri güvenlii ve sal konusundaki yönerge (89/391) hükümlerini iyerinde psikolojik taciz konusunu da içine alacak ekilde geniletmeye veya iyerinde psikolojik taciz konusunda yeni bir yönerge hazrlamaya çarmaktadr 492. Sava s.53. Di Martino, Synthesis Report, s.20. 491 ILO, Code of Practice on Workplace Violence in Services Sectors and Measures to Combat This Phenomenon, Geneva, 2003, s.3. 492 European Parliament, ‘Report on Harassment at the Workplace’, Official Journal of European Communities, C177/ E138, 2001, s.140. 489 490 111 KNC BÖLÜM BR TIP FAKÜLTES HASTANESNDE ÇALIAN ASSTAN DOKTOR VE HEMRELERN YERNDE PSKOLOJK TACZE YÖNELK ALGILARI ÜZERNE BR ARATIRMA I. ARATIRMANIN KONUSU Çalanlar arasnda sklkla yaanmasna karn çou zaman önemsenmeyen veya görmezden gelinen iyerinde psikolojik taciz olgusunu tanmlamak ve çalma hayatn tehdit eden bu iyeri sorununun önlemesi ya da durdurulmasna ilikin çözümler sunabilmek için konuya ilikin betimsel ve istatistiksel verilerin saptanmas, önem tekil etmektedir. Söz konusu verileri saptamak üzere yaplan çalmalarn 493 sonuçlar, çalmada kullanlan yönteme, çalmann yapld ülkeye, katlmclarn alglarna, vb. faktörlere göre deimekle birlikte, iyerinde psikolojik tacizin tüm dünyada karlalan bir sorun olduunu ortaya koymaktadr. Çalmalar ayn zamanda, iyerinde psikolojik tacizin tüm çalanlar tehdit eden ve özellikle madur açsndan son derece ypratc sonuçlarn sergilendii bir süreç olduunu göstermekte; ayrca bu psikolojik iyeri terörünü önlemek ya da durdurmak için yaplmas gerekenler konusunda çeitli kesimleri bilgilendirirken toplumlarn konuya ilikin farkndalklarn arttrmaktadr. Tüm çalanlarn karlaabilecei bir iyeri sorunu olmakla birlikte, iyerinde psikolojik taciz vakalarnn baz sektörlerde ortaya çkma olaslnn daha yüksek olduunu söylemek mümkündür. Salk sektörü de bu sektörlerden biridir 494. Öyle ki, salk sektörünün iyerinde psikolojik tacizin sklkla yaand bir sektör olduu Björkvist, Österman ve Hjet-Back, s.173-184; Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.563-568; Field; Mikkelsen ve Einarsen, Scandinavian Journal of Psychology, s.397-405; Varhama ve Björkqvist, s.1116-1124; Mathisen, Einarsen ve Mykletun, s.59-68; Kivimaki, Elovainio ve Vahtera, s.656-660; Niedl, s.239-249; Lutgen-Sandvik, Communication Monographs, 406-433; Tracy, Sandvik ve Alberts, s.837-862; Cemalolu, s.789-802; Tnaz ve Gök, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology, s.391; Akgeyik, Güngör ve Uen, s.150-158; Aydn ve Özkul, s.169-186; Bilgel, Aytaç ve Bayram, s.226-231. 494 Di Martino, Synthesis Report, s.17; Quine, ‘British Medical Journal, 1999, s.230; Hume, Randle ve Stevenson, s.67; Johnson ve Rea, s.84; Rutherford ve Rissel, s.65; Quine, ‘British Medical Journal, 2002, s.878-879; Stebbing ve dierleri, s.93-96; Bairy ve dierleri, s.87-91; Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.563-568. 493 112 ve salk hizmeti veren çalanlarn iddete urama riskinin, dier hizmet sektörü meslek gruplarna göre 16 kat daha fazla olduu öne sürülmektedir 495. Birleik Krallk’ta salk sektöründe yaplan bir çalmada 259 doktorun %38’inin psikolojik taciz maduru olduu 496; 312 stajyer hemirenin katlmyla gerçekletirilen bir çalmada ise, hemirelerin %53’ünün staj döneminde bir veya daha fazla psikolojik taciz davranna maruz kald 497 belirlenmitir. Birleik Krallk’ta 594 doktorun katld bir çalmada da doktorlarn %37’sinin son bir sene içerisinde psikolojik tacizin hedefi olduu görülmütür 498. Norveç’teki asistan hemireleri kapsayan bir aratrmada ise 745 hemirenin %4,8’inin aratrmann yapld dönemde; %8,4’ünün de geçmite psikolojik taciz maduru olduklar saptanmtr 499. Salk sektöründe psikolojik tacize gelimekte olan ülkelerde de rastlanmaktadr. Örnein, 2001 ylnda görev bandayken en az bir fiziksel ya da psikolojik saldryla karlaan salk personeli oran Bulgaristan’da %75,8, Güney Afrika’da %61, Tayland’da %54 ve Brezilya’da %46,7 olarak gerçeklemitir 500. Bu ülkelerde iyerinde psikolojik tacize maruz kalan salk personeli oran ise srasyla 30,9, %20,6, %10,7 ve %15,2 olarak saptanmtr 501. Benzer olarak, Bosna Hersek’te 2006’da 511 doktorun katld bir aratrmada, doktorlarn %26’snn 502; Hindistan’da 2007’de gerçekletirilen bir çalmada ise erkek doktorlarn %53’ünün, kadn doktorlarn %48’inin psikolojik taciz davanlarna maruz kaldklar belirlenmitir 503. Türkiye'de yaplan çalmalar da bu bulguyu dorulamaktadr. Örnein 2007’de özel ve kamuda çalan 505 hemire ile yaplan bir çalmada, hemirelerin %86,5’inin son bir yl içinde en az bir psikolojik taciz davranna maruz kald saptanmtr 504. yerinde psikolojik tacizin salk sektöründeki yaygnln ortaya koyan verilere dayanarak, bu aratrmann salk sektöründe yaplmas öngörülmütür. Türkiye’de salk sektöründen kesitsel bir örnek sunan ve niceliksel ve niteliksel yöntemin birlikte kullanld aratrmamzda, 01.03.2008-01.05.2008 tarihleri arasnda bir tp fakülKingma, s.129-130. Stebbing ve dierleri, s.94. 497 Hume, Randle ve Stevenson, s.67. 498 Quine, British Medical Journal, 2002, s.878-879; 499 Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.563-566. 500 Di Martino, Synthesis Report, s.x. 501 Di Martino, Synthesis Report, s.17. 502 Pranjic ve dierleri, s.750. 503 Bairy ve dierleri, s.87. 504 Yldrm ve Yldrm, s.1444. 495 496 113 tesi hastanesinde çalan asistan doktor ve hemirelerin iyerinde psikolojik tacize yönelik alglar aratrlmtr. II. ARATIRMANIN AMACI VE ÖNEM Bir tp fakültesi hastanesinde çalan asistan doktor ve hemirelerin iyerinde psikolojik taciz olgusuna yönelik alglarnn sorguland aratrmamzda, öncelikli olarak iyerinde psikolojik tacize maruz kalma orannn farkl yöntemler kullanlarak saptanmas ve katlmclarn iyerinde psikolojik tacize maruz kalma durumlarna ilikin alglarnn belirlenmesi amaçlanmtr. Dier taraftan katlmclarn demografik özellikleri ve iyerinde psikolojik taciz maduru olmalar arasndaki iliki aratrlarak, madurlarn demografik özelliklerine ilikin bilgi edinilmesi hedeflenmitir. kinci olarak, salk sektöründe en sk karlalan psikolojik taciz davranlarnn ve türlerinin belirlenmesi ve bu davranlar yöneltenlerin pozisyonlar ve cinsiyetleri itibariyle kimler olduunun saptanmas amaçlanmtr. Aratrmamzda ayrca iyerinde psikolojik tacize maruz kalan ve/veya tank olan katlmclarn, iyerinde psikolojik taciz sürecine ilikin alg ve tutumlarnn; sürecin aamalar, sürece neden olan veya destekleyen faktörler, sürecin etkileri, sürece taraf olanlar ve süreç içerisinde verilen tepkiler kapsamnda detayl olarak ve bütünlüklü bak açs ile belirlenmesi hedeflenmitir. Aratrma, Türkiye’de son zamanlarda bilimsel aratrmalara konu olan ve skça tartlmaya balanan iyerinde psikolojik taciz olgusuna ilikin farkndal arttrmay amaçlamas ve literatürde var olan kavramlara ve anlaya, özgün bir katk salamas nedeniyle önem tekil etmektedir. Aratrma ayrca, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ileyiini açklayan bir model önermesi açsndan da önem arz etmektedir. Aratrmann bir dier önemli özellii, iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn yan sra, bu olguyu gözlemleyenlerin alglarn da ortaya koymasdr. Öyle ki iyerinde psikolojik taciz, madurlar etkileyen bir sorun olmann ötesinde, kurumu ve dier çalanlar da tehdit eden bir iyeri terörüdür. Çalmann iyerinde psikolojik taciz sürecinin etkilerini sorgulamas ve bu sürece tank olanlarn da süreçten olumsuz etkilenmesi 114 gerçei 505, aratrmaya iyerinde psikolojik tacize tank olanlarn katlmasn ayrca anlaml klmtr. III. ARATIRMANIN PROBLEM Bu aratrma ile aada yer alan sorularn cevaplanmas hedeflenmitir. - Katlmclar arasnda iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oran nedir? - Aratrmamzda kullandmz ölçekle, iyerinde psikolojik taciz maduru olduklar belirlenen katlmclarn, madur olduklarna dair subjektif alglar var m? - Demografik özellikler, iyerinde psikolojik tacize maruz kalmaya etki eder mi? - En sk karlalan iyerinde psikolojik taciz davranlar nelerdir? - yerinde psikolojik taciz davranlarn sergileyenler, cinsiyetleri ve pozisyonlar itibariyle kimlerdir? - Tacizi yönelten kiilerin says, pozisyonu ve tacizin devam etme süresi çerçevesinde en sk karlalan psikolojik taciz türleri nelerdir? - yerinde psikolojik taciz davranlarnn yöneltilme düzeyi, tacizcinin cinsiyetine göre farkllk gösterir mi? - yerinde psikolojik taciz maduru ile uygulaycsnn cinsiyeti arasnda anlaml bir iliki var m? - yerinde psikolojik taciz süreci nasl bir süreçtir? Nasl balar, nasl ilerler ve nasl sonlanr? Bu süreç ne kadar sürer? - Sürecin bireylere ve kurumlara etkisi ne olabilir? - Bu süreçte hangi taraflar yer alr? Bu taraflarn özellikleri nelerdir? - Bu sürece neden olan ve süreci destekleyen faktörler nelerdir? - Madurun ve kurumun sürece kar tepkileri nelerdir? Süreç ilerledikçe tepkiler farkllar m? 505 Hoel, Sparks ve Cooper, s.33; Rayner ve Mclvor, s.28; Varhama ve Björkqvist, s.1123. 115 IV. ARATIRMANIN YÖNTEM yerinde psikolojik taciz olgusuna yönelik alglarn sorguland aratrmamzda, niteliksel ve niceliksel yöntem birlikte kullanlmtr. Aratrmada çoklu yöntem ve tekniklerin birlikte kullanlmas 506, iyerinde psikolojik taciz olgusunun bir bütün olarak kavranmasna olanak tanmtr. Aratrmann niceliksel bölümü ile ulalmak istenen bilgilere ve istatistiklere, anket yöntemi kullanlarak, soru formu araclyla ulalmtr. Ankette yer alan soru formu, üç bölümlü bir soru formudur. Soru formunun birinci bölümünde katlmclarn cinsiyet, ya, medeni hal, eitim durumu, iyeri deneyim süresi ve meslek bilgilerine ilikin sorular yer almtr. Soru formunun ikinci bölümünde Björkqvist ve Österman tarafndan tasarlanan, 24 olumsuz davran içeren ve Cronbach alfa deeri 0,95 olan yeri Tacizi Ölçei’nin (Work Harassment Scale 507) uyarlamas yer almtr. Ölçein uyarlamas tarafmzca gerçekletirilmitir. yeri Tacizi Ölçei, psikolojik taciz konusunda yaplan çalmalarda kullanlan referans ölçeklerden biri olarak saylmaktadr 508. Ölçek, ngilizce’den Türkçe’ye çeviriden kaynaklanan farkllklar en aza indirgemek amacyla on farkl kii tarafndan tercüme edilmi ve tercümelerin karlatrlmas sonucunda son halini almtr. Katlmclara, soru formunda yer alan 24 davranla karlama sklklar, 5’li likert ölçei (0=hiçbir zaman, 1=nadiren, 2=ara sra, 3=sk sk, 4=her zaman) kullanlarak sorulmutur. Ankette, WHS ölçeine ek olarak olumsuz davranlara maruz kalan katlmclardan, davranlar yönelten kii ya da kiilerin pozisyonlarna ve cinsiyetlerine ilikin bilgileri de belirtmeleri istenmitir. Buna göre, ölçekte yer alan her bir davrann altna tacizcinin ya da tacizcilerin pozisyonuna (üst, ast, edeer pozisyonda çalan, dier) ve cinsiyetlerine (kadn,erkek) ilikin seçenek kutucuklar verilmi ve olumsuz davranlarla karlaan katlmclardan seçenekleri (bir ya da birden fazla) iaretlemeleri istenmitir. Olumsuz davranlar yönelten kii ya da kiilerin cinsiyet ve pozisyonlarna ilikin sorular da kapsayan ölçein güvenilirliini belirlemek üzere çeitli sektörlerde çalan 25 kii üzerinde bir pilot uygulama gerçekletirilmi ve ölçein Cronbach alBelks Kümbetolu, Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Aratrma, stanbul: Balam, 2005, s.216. 507 Björkqvist ve Österman, Work Harassment Scale, http://www.vasa.abo.fi/svf/up/Scales/WHS-English.pdf. 508 Zapf ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice, s. 104. 506 116 fa deeri 0,92 olarak saptanmtr. Soru formunun ikinci bölümüne ayrca iki soru daha eklenmi ve ölçekteki davranlara maruz kalan katlmclara, bu davranlara ne zamandan beri maruz kaldklar ve davranlarn kaç kii tarafndan yöneltildii sorulmutur. Soru formunun üçüncü bölümünde ise, iyerinde psikolojik tacizin tanm yaplm ve ankete katlanlardan bu tanm dorultusunda iyerlerinde psikolojik tacize maruz kalp kalmadklarn ve iyerlerinde psikolojik tacizi gözlemleyip gözlemlemediklerini ifade etmeleri istenmitir. Söz konusu tanm, Tnaz’n 509 ve Einarsen ve arkadalarnn 510 tanmlarndan faydalanarak oluturulmu bir tanmdr. Soru formunun hazrlanmasnn ardndan, anket uygulamasn gerçekletirmek üzere, aratrmann yaplmasnn uygun görüldüü hastaneye bavurulmutur. Marmara Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Etik Komitesi ve ilgili Tp Fakültesi Aratrma Etik Kurulu tarafndan incelenerek onaylanan anket çalmas, Hastane Bahekimlii tarafndan da onaylanm ve anketin hastane personeline 01.03.2008-01.05.2008 tarihleri arasnda uygulanmas uygun görülmütür. Aratrmann niteliksel bölümünün evrenini ilgili hastanede çalan asistan doktorlar ve kadrolu hemireler oluturmutur. Personel kaytlarna göre aratrmann yapld 01.03.2008-01.05.2008 tarihleri arasnda, hastanede çalan asistan doktorlarn saysnn 307, kadrolu hemirelerin saysnn 150 olduu saptanmtr. Aratrmada önce, evrenin tamamna ulalmas ve örneklem seçilmemesi hedeflenmitir. Ancak, özellikle doktorlarn bir ksmnn i younluunu mazeret göstererek aratrmaya katlmak istememeleri sonucunda, ideal evrene ulalamam ve 245 çalandan veri toplanabilmitir. Dolaysyla, aratrmada tüm evrenin %54’üne ulalabilmitir. Geri dönen anketler arasndan 30 anket, eksik veri nedeniyle çalma grubundan çkarlm ve analizler 215 anket kapsamnda gerçekletirilmitir. yerinde psikolojik taciz konusunda yaplan dier bilimsel çalmalarda da, konunun hassasiyetine bal olarak, bu orann genel olarak düük olduu gözlenmekte ve düük katlm oran normal karlanmaktadr 511. Örnein, Finlandiya’da yaplan bir çalmada bu oran %47 512; Almanya’daki bir çalmada %28 513; sveç’teki bir çalmada %51 514; Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s. 8. Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.15. 511 Björkvist, Österman, Hjet-Back, s.182. 512 Björkvist, Österman, Hjet-Back, s. 182.. 513 Niedl, s.243. 509 510 117 Birleik Krallk’taki bir çalmada ise %43 515 olarak gerçeklemitir. Nitekim, bu aratrmada %54 olarak tayin edilen anketlerin cevaplanma orannn, dier çalmalara kyasla göreceli olarak yüksek olduu ve kabul edilebilir bir örnek büyüklüünü 516 temsil ettii görülmektedir. Anketlerden elde edilen veriler, SPSS 13.0 paket program araclyla deerlendirilmitir. Ölçek güvenirlik düzeyi 0.89 olarak gerçeklemitir. Aratrmada istatistik analiz teknii olarak frekans dalm, farkllklar incelemek üzere Bamsz Örneklem t Testi, Tek Faktörlü Varyans Analizi (ANOVA) testleri ve ilikileri incelemek üzere Ki Kare testinden yararlanlmtr. Tüm sonuçlar p<0,05 anlamllk düzeyine göre deerlendirilmitir. Aratrmamzn, niteliksel bölümünde ise veri toplama arac olarak yar-yaplandrlm görüme yönteminden yararlanlm ve aratrmann amac ve problemi çerçevesinde yaplacak derinlemesine görümeler için rehber bir görüme formu ve izin formu oluturulmutur. Niteliksel bölümün evrenini, anket çalmasna katlan asistan doktor ve hemireler oluturmutur. Aratrmann örneklem grubunu ise kartopu yöntemi ile belirlenen on kii temsil etmitir. Katlmclara, öncelikle niceliksel aratrma sürecinde kurulan kiisel temaslar araclyla ulalmtr. Sonrasnda bu kiilerin yönlendirdii dier kiilere izin formlar datlm ve kartopu yöntemi ile dier katlmclara da ulalmtr. Böylece üniversite kapsamnda sekiz asistan doktor ve iki hemire ile görümeler gerçekletirilmitir. Örnekleme dahil olan bireylerin snrl olmas, bu sorunu yaadn kabul edenlerin saysnn azl ya da iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn yaadklarn açklamaya çekinmeleri ile açklanabilir. Bu tür çalmalarda uzun görümeler söz konusu olaca için, örneklemin snrl kalmas doal karlanmaktadr 517. Dier taraftan, niteliksel aratrmalarn istatistiki hesaplamalar, çkarsamalar yapmak gibi bir amac olmamasna ve incelenen grubun homojen bir yapda oluuna bal olarak örneklemin kabul edilebilir olduu söylenebilir 518. Björkvist, Österman, Hjet-Back, s.182 Rayner, Hoel ve Cooper, s.20-21. 516 Remzi Altunk ve dierleri, Sosyal Bilimlerde Aratrma Yöntemleri SPSS Uygulamal, 5.B., Sakarya: Sakarya Yaynclk, 2007, s.127. 517 Ali Yldrm ve Hasan imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yöntemleri, 6.B., Ankara: Seçkin, 2006,s.74.; Lewis, Journal of Community&Applied Social Psychology, 2006. 518 Kümbetolu, s.97. 514 515 118 On görümeden dokuzu ses kayt cihaz ile, biri not alma yöntemi ile kaydedilmitir. Tüm görümeler birebir dikte edilmi ve toplanan veriler balca örüntüleri belirleme, kodlama ve kategorilere ayrma ilemlerini kapsayan içerik analizi teknii 519 ile analiz edilmitir. Verilerin netlii için tüm görümeler birçok kere dinlenmi ve görüme formundaki ana kavramlar ekseninde kodlar ve kategoriler oluturulmutur. Ayrca görüme srasnda ortaya çkan dier kavramlar için de kodlama kullanlmtr. Görüme verilerinin analizi görüme saylarnn azlna bal olarak elle yaplm, bilgisayar destekli veri analizi programlarndan yararlanlmamtr. V. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI Aratrma evreni, ilgili hastanede çalan asistan doktorlar ve kadrolu hemireler ile snrlandrlmtr. Salk sektörü, iyerinde psikolojik tacizin en sk görüldüü sektörlerden biri olmas nedeniyle seçilmi ancak, hastanelerde aratrma yapmak için izin alnmasnn zorluu ve zaman kstlamasna bal olarak, aratrma tek bir hastanede gerçekletirilmitir. Nitekim, iyerinde psikolojik taciz konusunda yaplan baz çalmalarda, katlmc saysnn artmasnn bulgular açsndan anlaml bir farkllk dourmadnn saptanmas 520, bu snrll anlaml klmtr. Çalma evreninin sadece salk hizmeti veren çalanlar kapsamas, çalmann bir dier snrlln ortaya koymaktadr. Öyle ki salk sektörü çalanlarn doktorlar, hemireler ve teknisyenlerden oluan salk hizmeti veren personel ile yöneticiler, muhasebeciler, büro ilerinde çalanlar ve ambulans oförlerini kapsayan yönetim ve destek birimi personeli temsil etmektedir 521. Ancak iyerinde psikolojik tacizin salk hizmeti veren personeli daha fazla tehdit ettii 522 göz önüne alnarak ve benzer çalmalarn 523 evrenleri deerlendirilerek, aratrmann salk hizmeti veren personel üzerinde uygulanmas uygun görülmütür. Salk hizmeti veren personel kapsamna ise uzman, doçent ve profesör konumundaki doktorlara hastanede Yldrm ve imek, s. Björkqvist, Österman ve Hjelt-back, s.182. 521 World Health Organization, The World Health Report: Working together for health, Geneva, 2006, s.3. 522 Kingma, s.129-130; Stebbing ve dierleri, s.94; Quine, British Medical Journal, 2002, s.878; Hume, Randle ve Stevenson, s.67; Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.563-566. 523 Quine, British Medical Journal, 2002, s.878-879; Stebbing ve dierleri, s.9396; Bairy ve dierleri, s.87-91; Einarsen, Matthiesen ve Skogstad, s.563-568 519 520 119 ulamann zorluuna bal olarak, sadece asistan doktorlar ve hemireler dahil edilmitir. Aratrmann bir dier snrll, iyerinde psikolojik tacize ilikin bulgularn sadece madurlarn ve tanklarn alglarn yanstmasndan; tacizci olduu iddia edilen kiilerin bak açsn ortaya koyamamasndan kaynaklanmaktadr. Ancak bu snrlk, tacizcilerin kimler olduunun bilinmemesi veya tacizci olduu iddia edilen kiilerin kendilerini tacizci olarak görmemeleri gibi nedenlere bal olarak anlaml kabul edilebilir. Ayrca, iyerinde psikolojik tacizi uygulayan kiiler ve bu kiilerin psikolojik tacize bak açlarna ilikin elde edilen bilgiler son derece snrl olup, genellikle madurlarn ifadeleri ya da alglarna dayanmaktadr 524. VI. ARATIRMANIN BULGULARI Bu bölümde aratrmada gerçekletirilen anket çalmas ve derinlemesine görümelerin sonuçlarna ilikin veriler yer almaktadr. Anket çalmasnn analizleri geçerli 215 anket çerçevesinde yaplmtr. 215 katlmcnn meslek gruplarna göre eit dald saptanmtr (Ek 1). Derinlemesine görümeler ise iyerinde psikolojik tacize u anda veya geçmite maruz kaldn ve/veya bu olguya tank olduunu düünen on salk sektörü çalan ile gerçekletirilmitir (Ek 2). On katlmcdan dördü, iyerinde psikolojik taciz maduru kategorisinde; dördü hem bu olgunun maduru hem tan kategorisinde; ikisi ise, sadece bu olguyu gözlemleyen tank kategorisinde deerlendirilmitir. Be katlmc ile sonlanm; dier katlmclarla ise görümenin yapld dönemde halen devam eden psikolojik taciz olgularna istinaden görüülmütür. Katlmclara ve çaltklar iyerlerine ilikin özellikler, psikolojik taciz sürecinin yaand dönemdeki özellikleri yanstmaktadr. A. YERNDE PSKOLOJK TACZE MARUZ KALMA ORANINA LKN BULGULAR Anket çalmasnda iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oran üç farkl yöntemle belirlenmitir. Birinci yöntemde bu oran, katlmclarn yeri Tacizi Ölçei’ndeki 24 olumsuz davranla karlama sklklar dorultusunda saptanmtr. kinci yöntemde iyerinde psikolojik tacize maruz kalma oran, katlmclarn subjektif alglar dorultusunda belirlenmitir. Buna göre katlmclara, soru formunda 524 Denise Salin, ‘Ways of Explaining Workplace Bullying: A Review of Enabling, Motivating, and Precipitating Structures and Processes in the Work Environment’, Human Relations, Vol.56, No.10, 2003, s.1212-1232. 120 yer alan “iyerinde psikolojik taciz” tanmna göre kendilerini madur olarak görüp görmedikleri sorulmu ve kendini madur olarak alglayanlar, iyerinde psikolojik tacizle karlaanlar olarak kabul edilmitir. Üçüncü yöntemde ise iyerinde psikolojik tacizle karlama oran, bu olguya tank olanlarn alglar dorultusunda saptanmtr. Bu yöntemde katlmclara, soru formunda yer alan ‘iyerinde psikolojik taciz’ tanm dorultusunda, iyerlerinde psikolojik tacize tank olup olmadklar sorulmu ve psikolojik taciz oran, tanklarn alglar dorultusunda saptanmtr. yeri Tacizi Ölçei’nin kullanld birinci yöntemde (Kritere dayal objektif ölçüm yöntemi), katlmclar ölçekte yer alan davranlarla karlama sklklarna göre puanlandrlmlardr. Katlmclara söz konusu 24 davranla karlama sklklar 5’li likert ölçei (0=hiçbir zaman, 1=nadiren, 2=ara sra, 3=sk sk, 4=her zaman) kullanlarak sorulmutur. Ölçee göre 0-0,25 arasnda puan alanlarn psikolojik taciz davranlar ile hemen hemen hiçbir zaman karlamadklar; 0,26-0,75 puanlar arasndakilerin daha az sklkta ve/veya daha az sayda psikolojik taciz davranna maruz kaldklar; 0,75’in üzerinde puan alanlarn sklkla ve/veya daha fazla psikolojik taciz davranna maruz kaldklar kabul edilmitir 525. Buna göre, ankete katlan 215 çalandan 111’inin (%51,7) psikolojik taciz davranlar ile hemen hemen hiçbir zaman karlamad; 54’ünün (%25,1) olumsuz davranlarla az sklkta karlat; 50’sinin (%23,2) ise sklkla bu tür davranlara maruz kald belirlenmitir. Ankete katlanlarn yeri Tacizi Ölçei puanlar ekil 2’de gösterilmitir. Aratrmamzda ayrca, katlmclarn %80’inin (n=172) en az bir psikolojik taciz davranna maruz kald belirlenmitir. Ancak bu katlmclarn tümü, psikolojik taciz maduru olarak kabul edilmemitir. Nitekim, iyerinde karlalan olumsuz davranlarn, iyerinde psikolojik taciz olarak nitelendirilebilmesi için davranlarn belirli bir sklkta ve belirli bir süredir tekrarlanmas gerekmektedir. Bu gereklilikler göz önüne alnarak, 0,75 puann üzerinde ölçek puan alan ve ölçekteki olumsuz davranlara en az alt aydr maruz kalan grup, Björkvist ve arkadalarnn çalmasnda da olduu gibi, tarafmzdan psikolojik taciz maduru olarak kabul edilmitir. Dolaysyla, %80’lik grup her ne kadar psikolojik taciz davranlarna maruz kalan kesim olarak görülse de, aratrmada sadece %23,2’lik kesim psikolojik taciz maduru olarak kabul edilmitir. 525 Björkvist, Österman, Hjet-Back, s.178. 121 yerinde psikolojik tacizle karlama orann belirlemek üzere tarafmzdan kullanlan bir dier yöntemde ise katlmclara iyerinde psikolojik tacizin tanm verilmi olup, bu tanma dayanarak kendilerine ‘iyerinde psikolojik tacizle karlap karlamadklar’ sorulmutur (Tanma dayal subjektif ölçüm yöntemi). Buna göre katlmclarn %31,2’si iyerinde psikolojik tacizle karlatn, %62,8’i ise bu olguya maruz kalmadn belirtmitir. %6’lk bir kesim ise psikolojik taciz maduru olup olmad konusunda fikir beyan edememitir. 60 50 40 % 30 5 1 ,6 % 20 10 1 5 ,8 % 1 4 ,9 % 1 0 ,2 % 7 ,4 % 0 0 -0 . 2 5 0 . 2 6 -0 . 5 0 0 . 5 1 -0 . 7 5 0 . 7 6 -1 . 0 0 >1 yeri Tacizi Ölçei (WHS) puanlar Maksimum=4 ekil 2: Katlmclarn Ölçek Puanna Göre Dalm (%) yerinde psikolojik tacizin yaygnl, ankete katlanlara, iyerinde psikolojik tacize tank olup olmadklar sorularak da belirlenmitir. Buna göre katlmclarn %46,5’i iyerinde psikolojik tacize tank olduunu; %40,9’u iyerinde psikolojik tacizi gözlemlemediini; %12,6’s ise bu konuda bir fikri olmadn belirtmitir. Bu yöntemle belirlenen orann, dier yöntemlerle belirlenen oranlara kyasla genellikle daha yüksek olduu birçok çalmada 526 gözlenmekte ve sonuçlarn daha az güvenilir olduu öne sürülmektedir 527. Her üç yöntemle belirlenen psikolojik taciz madurlarna ilikin rakamlar aadaki tabloda gösterilmektedir. 526 Björkvist, Österman ve Hjelt Beck, s.173-184; Varhama ve Björkqvist, s.11161124; Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports. 527 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.19. 122 Tablo 6 Farkl Yöntemlere Göre Belirlenen yerinde Psikolojik Taciz Oran yerinde psikolojik tacize maruz kalanlar yerinde psikolojik tacize maruz kalmayanlar Frekans (n) Yüzde (%) Frekans (n) Yüzde (%) yeri Tacizi Ölçei puanna göre* (Kritere Dayal Yöntem) 50 23,2 165 76,8 Tanm yöntemine göre** (Subjektif Yöntem) 67 31,2 135 62,8 215 – 100% Gözlem yöntemine göre*** (Tank olunan psikolojik taciz) 100 46,5 88 40,9 215 – 100% Toplam n-% 215 – 100% * Psikolojik tacize maruz kalanlar WHS ölçeinde 0,75’in üzerinde; maruz kalmayanlar 0,75’in altnda puan alanlar olarak kabul edilmitir. ** Psikolojik tacize maruz kalp kalmadn bilmeyenlerin says 13’tür (%6). *** Psikolojik tacize tank olup olmadn bilmeyenlerin says 27’dir (%12,6). Anket çalmasnda, katlmclarn demografik özelliklerine bal olarak iyerinde psikolojik tacize maruz kalma durumlarna ilikin analizler de yaplmtr. Söz konusu analizler, ölçek ve tanm kullanlan yöntemlerle elde edilen veriler çerçevesinde ayr ayr gerçekletirilmitir. Ölçek kullanlan yöntemle elde edilen sonuçlara göre hemirelerin %12,4’ünün, doktorlarn %33,6’snn; kadnlarn %23,7’sinin, erkeklerin %22,2’sinin; evlilerin %24,8’inin, bekarlarn %21,7’sinin, iyerinde psikolojik taciz maduru olduu belirlenmitir. Ayrca, 2534 ya aralndakilerin, lisansüstü eitim düzeyindekilerin ve mevcut iyerinde 0-5 yllk deneyimi olanlarn, dier gruplara göre daha fazla psikolojik tacize maruz kaldklar saptanmtr. Söz konusu yüzdesel oranlarn yan sra, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma düzeyinin, meslek, cinsiyet, ya, eitim durumu, deneyim ve medeni hal deikenlerine göre anlaml farkllklar gösterip göstermedii de, bu incelemeye olanak tanyan ölçein parametrik verileri nda test edilmitir. Test analizleri sonucunda katlmclarn iyerinde psikolojik tacize maruz kalma düzeyinin meslek, eitim durumu ve deneyim deikenine göre anlaml farkllk gösterdii belirlenmitir (p < 0,05) (Ek 3). Analiz sonuçlarna göre doktorlarn hemirelere göre daha sk psikolojik taciz davranlar ile karlat saptanmtr (t(202)=4,63, p<0,05). Benzer olarak lisansüstü eitim düzeyindekilerin lise, üniversite ve iki yllk üniversite mezunlarna kyasla, daha sk taciz edildii belirlenmitir (F(3,211)=5,218, p<0,05). Deneyime göre gruplar arasnda anlaml farkllk saptanm ve 0-5 yl aras iyeri deneyimine sahip olan katlmclarn, 6-10 yl ve 16-20 yl aras deneyim sa123 hibi olanlara kyasla, daha fazla taciz maduru olduklar belirlenmitir (F(3,211)=3,294, p<0,05). Tanm kullanlan yöntemle elde edilen sonuçlara göre ise hemirelerin %23,8’inin, doktorlarn %38,2’sinin; kadnlarn %32,2’sinin, erkeklerin %28,6’snn; evlilerin %32,1’inin, bekarlarn %30,2’sinin kendilerini iyerinde psikolojik taciz maduru olarak algladklar belirlenmitir. Katlmclarn demografik özellikleri ve psikolojik tacize maruz kalmalar arasndaki iliki, tanm kullanlan yöntem sonucunda elde edilen parametrik olmayan verilerle de analiz edilmitir. Buna göre herhangi bir demografik özellik ile psikolojik tacize maruz kalma arasnda anlaml ilikiye ulalamamtr (p<0,05). Ölçek kullanlan yöntem ve tanm kullanlan yöntem ile elde edilen psikolojik tacize maruz kalma oranlarnn kyaslanmas sonucunda, katlmclarn psikolojik tacize maruz kalma durumunu alglama düzeyleri belirlenmitir. Bu kyaslama, ölçek kullanlan yöntem ile iyerinde psikolojik taciz maduru olduu saptanan katlmclarn, tanm kullanlan yönteme göre de kendilerini madur olarak alglayp alglamamalar dorultusunda yaplmtr. Buna göre ölçek kullanlan yöntem ile iyerinde psikolojik taciz maduru olduu saptanan 50 kiilik madur grubunun, %78’inin ayn zamanda tanm kullanlan yönteme göre de madur olduu belirlenmitir. Ölçek kullanlan yönteme göre madur olmad belirlenen 165 kiinin %28’inin ise madur olmadklar halde kendilerini psikolojik taciz maduru olarak algladklar belirlenmitir. yeri Tacizi Ölçei puan 0,75’in üzerinde olan ve psikolojik taciz maduru olarak isimlendirilen %23,2’lik grubun içinde kendini psikolojik taciz maduru olarak alglamayanlar veya yaadklarnn adn koyamayanlarn orannn ise %22 olduu belirlenmitir. Ölçek puanna göre iyerinde psikolojik tacize maruz kalan doktorlarn sadece %16,2’sinin kendisini madur olarak görmedii belirlenmitir. Hemirelerde ise bu orann %30,8 olduu görülmütür. Ayrca, 45-54 ya grubundakilerin psikolojik taciz maduru olduklarn alglama düzeyinin, dier ya gruplarna göre daha düük olduu saptanmtr. Eitim düzeyine göre deerlendirildiinde, iki yllk üniversite mezunlarnn madur olduklarn alglama düzeyinin, dier gruplara göre daha yüksek olduu belirlenmitir. Ayn alglama düzeyi, 0-5 yllk deneyimi olanlar için de saptanmtr. B. YERNDE PSKOLOJK TACZ DAVRANILARINA LKN BULGULAR Ankete katlanlarn en sk karlat olumsuz davrann, ‘ilerin yok yere bölünmesi’ davran olduu belirlenmitir. Bu davran 124 srasyla ‘anlamsz görevler ya da yetitirilemeyecek iler verilmesi’, ‘yersiz eletiriler yaplmas’, ‘fikir belirtmenin engellenmesi’ ve ‘imal baklar, olumsuz mimikler yöneltilmesi’ takip etmitir. (Ek 4) Katlmclarn en az sklkta karlat davrann ise ‘akl salnn yerinde olmad yönünde suçlamalarda bulunulmas’ davran olduu belirlenmitir. ‘Özel yaamla ilgili hakaret boyutuna varan yorumlar yaplmas’, ‘özel yaamla ilgili hassas konularn aça çkarlmas’, ‘dlanma’, ‘konumama’ davranlarnn ise dier davranlara göre daha az sklkta karlalan davranlar olduu saptanmtr. Aratrma sonuçlar, katlmclarn maruz kald iyerinde psikolojik taciz davranlarnn genellikle ie yönelik davranlar olduunu göstermitir. Davranlar tek tek deerlendirildiinde, baz gruplarn, baz davranlara maruz kalma düzeyinde istatistiksel açdan anlaml farkllklar olduu saptanmtr. Örnein, kadn katlmclarn erkeklere göre ilerinin daha fazla yok yere bölündüü (t(213)= 2,15, p<0,05); erkeklerin ise daha fazla kararlarnn sorguland (t(213)=2,18, p<0,05) saptanmtr. Cinsiyete bal olarak dier davranlara maruz kalma düzeyinde anlaml bir farkllk saptanmamtr. C. TACZCYE VE TACZ TÜRLERNE LKN BULGULAR Soru formundan elde edilen veriler sonucunda tacizcinin cinsiyetine, pozisyonuna ve psikolojik taciz türlerine ilikin bulgulara ulalmtr. Bu bölümde, tacizcinin cinsiyeti bal altnda, iyerinde psikolojik taciz davranlarn sergileyen kiilerin cinsiyet bilgilerinin yan sra, tacizci ve madurun cinsiyeti arasndaki istatistiksel iliki de ele alnmtr. Tacizcinin pozisyonu bal altnda ise iyerinde psikolojik tacizi uygulayanlarn iyerindeki hiyerarik konumu sorgulanarak, tacizcinin pozisyonu belirlenirken, tacizin yönüne ilikin bilgilere de ulalmtr. Aratrmada ayrca iyerinde psikolojik tacizi uygulayanlarn saysna ve tacizin devam etme süresine bal olarak, psikolojik taciz türleri belirlenmeye çallmtr. Tacizcinin Cinsiyeti: Tacizcinin cinsiyetine ilikin bulgular, anket formunun ikinci bölümünde yer alan ‘yeri Tacizi Ölçei’ araclyla elde edilmitir. Ölçekte yer alan her bir olumsuz davran için ilgili davrana maruz kalan katlmcdan, davrann kimin tarafndan sergilendiini belirtmesi istenmi ve bu ekilde tacizci kii ya da kiilerin cinsiyet bilgisine ulalmtr. Buna göre iyerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kalanlarn %15,1’i, tacizcinin cinsiyetinin kadn; %5,8’i erkek olduunu belirtmitir. yerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kalanlarn %79,1’i ise, hem kadnlar hem erkekler tarafndan taciz edildiklerini ifade etmitir. Deerlendirmemiz, öl125 çek puan 0,75’in üzerinde bulunan psikolojik taciz madurlar (%23,2) kapsamnda yapldnda; madurlarn %12’sinin kadnlar, %8’inin erkekler ve %80’nin ise hem kadnlar hem erkekler tarafndan taciz edildii görülmütür. Ölçekte yer alan 24 psikolojik taciz davran tek tek deerlendirildiinde, tacizcinin yönelttii baz davranlarn düzeyinin, tacizcinin cinsiyetine göre farkllk gösterdii belirlenmitir. Örnein ‘ilerin yok yere bölünmesi’ davrann kadnlarn daha az sergiledii saptanmtr (F(2,138)=6,16, p<0,05) (Ek 5). ‘Yaplan ilerin küçümseyici bir tavrla deerlendirilmesi’ davrann ise erkeklerin daha nadir sergiledii belirlenmitir (F(2,71)=3,59, p<0,05). Dier davranlarn sergilenme düzeyinin, tacizcinin cinsiyetine bal olarak farkllamad saptanmtr. statistiksel olarak anlaml bir farkllk olmasa da, kadn ve erkek tacizcilerin sergiledii davranlarn ortalamalar deerlendirildiinde, kadnlarn en sk olarak ‘madur ile konumama’ ve ‘madura anlamsz, kapasitesinin altnda veya yetitiremeyecei iler verme’ davranlarn sergiledii görülmütür. Erkek tacizcilerin en fazla yönelttikleri psikolojik taciz davranlarnn ise srasyla ‘madurun iini yok yere bölme’, ‘özel yaam ile hassas konular ortaya çkarma’, ‘fikirlerini belirtmesini engelleme’ davranlar olduu belirlenmitir. yerinde psikolojik taciz maduru ve uygulaycsnn cinsiyeti arasndaki ilikinin ise anlaml olmad saptanmtr. yerinde psikolojik taciz maduru kadnlarn %13,9’unun kadnlar, %2,8’inin erkekler, % 83,3’ünün hem kadnlar hem erkekler tarafndan; erkeklerin ise %7,1’inin kadnlar, %21,4’ünün erkekler, %71,4’ünün hem kadnlar hem erkekler tarafndan taciz edildii belirlenmitir (Tablo 7). Tablo 7 yerinde Psikolojik Taciz Madurunu ve Uygulaycsnn Cinsiyetine likin Bilgiler (n = 50) Kadnlar tarafndan taciz edilen kadnlar Erkekler tarafndan taciz edilen kadnlar Hem kadnlar, hem erkekler tarafndan taciz edilen kadnlar % Say(n) %13,9 5 % 2,8 1 %83,3 30 Kadnlar tarafndan taciz edilen erkekler Erkekler tarafndan taciz edilen erkekler Hem kadnlar, hem erkekler tarafndan taciz edilen erkekler % Say (n) %7,1 1 %21,4 3 %71,4 10 Tacizcinin pozisyonu ve iyerinde psikolojik taciz türleri: Tacizcinin pozisyonuna ilikin bulgular, anket formunun ikinci bölümünde yer alan ‘yeri Tacizi Ölçei’ araclyla elde edilmitir. Ölçekte yer alan her bir olumsuz davran için ilgili davrana maruz kalan katlmc126 dan, davrann kimin tarafndan sergilendiini belirtmesi istenmi ve bu ekilde tacizci ya da tacizlerinin pozisyon bilgisine ulalmtr. yerinde psikolojik taciz davranlar ile karlaanlarn çou, tacizci ya da tacizcilerin daha üst pozisyonda olduklarn belirtmilerdir. Olgularn %30,1’inde tacizci ya da tacizcilerin üst düzey çalanlar; %1,8’inde ast olarak çalanlar; %6,2’sinde ise edeer pozisyonda çalanlar olduu belirlenmitir. Psikolojik taciz davranlarna maruz kalanlarn %29,5’i ise hem üstleri hem edeer pozisyondakiler; %10,8’i hem astlar hem üstleri; %1,2’si hem astlar hem e deer pozisyondakiler; %19,3’ü ise astlar, üstleri ve edeer pozisyondaki i arkadalar tarafndan taciz edildiklerini belirtmilerdir ( ekil 3). 30 25 20 n=50 n=49 % 15 % 29,5 % 30,1 n=32 10 % 19,3 n=18 n=12 5 %1 0,8 % 7,2 n=3 n=2 % 1,8 0 üst ast % 1,2 edeer üst-edeer üst-ast ast-edeer tümü ekil 3: yerinde Psikolojik Taciz Davranlarna Maruz Kalanlara Göre Tacizcinin Pozisyonu (n=172) Aratrmamzda, tacizin yönü çerçevesinde en sk görülen iyerinde psikolojik taciz türünün yukardan aaya doru psikolojik taciz olduu belirlenmitir. Ancak hem edeer pozisyondaki çalma arkadalarnn hem üstlerin yönelttii psikolojik taciz davranlarna maruz kalan katlmclarn orannn da, yukardan aaya doru psikolojik taciz türü kadar yaygn olduu görülmütür. Ölçek kullanlan yönteme göre, puan 0,75’in üzerinde olan ve iyerinde psikolojik taciz maduru kabul edilen katlmclar taciz edenlerin pozisyonu ayrca deerlendirildiinde, madurlarn hem e deer pozisyonda çalanlar hem de üstleri tarafndan sklkla taciz edildikleri belirlenmitir (%34). Madurlarn ikinci olarak, sadece üst127 leri olan kiiler tarafndan psikolojik tacize uradklar saptanmtr (%28) (ekil 4). 40 30 % 20 n=17 n=14 n=12 % 34 % 28 %24 10 n=4 n=1 0 %2 üst ast n=1 %8 edeer n=1 %2 %2 üst-edeer üst-ast ast-edeer tümü ekil 4: yerinde Psikolojik Taciz Madurlarna Göre Tacizcinin Pozisyonu (n=50) Aratrmamzda, iyerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kalanlarn meslei ile bu davranlar yöneltenlerin pozisyonu arasnda çapraz karlatrma analizi yaplmtr. Buna göre doktorlarn en sklkla üstlerinin (%34), hemirelerin ise hem üstlerinin hem de edeer pozisyonda çalanlarn (%33,3) psikolojik taciz davranlarna maruz kald belirlenmitir (ekil 5). ekil 5: yerinde Psikolojik Taciz Davranlarna Maruz Kalanlarn Meslei ve Davranlar Yöneltenlerin Pozisyonu (%) 128 yerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kalanlarn cinsiyeti ile bu davranlar yöneltenlerin pozisyonu arasnda yaplan çapraz karlatrma analizi sonucunda ise kadnlarn %34,2’sinin üstleri ve edeer pozisyonda çalanlarn psikolojik taciz davranlarna maruz kalmalarna karlk, %29,1’inin sadece üstlerinin tacizine uradklar belirlenmitir. Erkeklerin ise %34,5’i, üstlerinin psikolojik taciz davranlarna maruz kalmtr. Dier gruplar için oranlarn erkek ve kadnlar için benzer olduu görülmütür (ekil 6). ekil 6: yerinde Psikolojik Taciz Davranlarna Maruz Kalanlarn Cinsiyeti ve Davranlar Yöneltenlerin Pozisyonu (%) Soru formunda yer alan olumsuz davranlar tek tek deerlendirildiinde, 24 olumsuz davrann çounun, üst düzey çalanlar tarafndan daha sk sergilendii belirlenmitir. Üst düzey çalanlarn, özellikle ‘kiinin kendisini ifade etmesini engelleme’ (%82), ‘yüksek sesle barma’ (%83), ‘anlamsz, kapasitenin altnda iler, yetitirilemeyecek görevler verme’ (%84), ‘onur krc görevler verme’ (%86), ‘herkesin önünde küçük düürme (%73)’, ‘yaplan ileri küçümseyici bir tavrla deerlendirme’ (%75) ve ‘tehdit etme’ (%76) davranlarn dier gruplara göre daha sk yönelttikleri belirlenmitir. Sadece ‘dlama’ (%45), ‘kii hakknda yalanlar söyleme’ (%40), ‘kiinin özel hayatndaki hassas konular aça çkarma’ (%46) ve ‘madurun arkasndan kötü niyetli söylentiler çkarma’ (%47) davranlarnn edeer pozisyonda çalanlar tarafndan daha sklkla sergilendii saptanmtr. (Ek 6) yerinde psikolojik taciz davranlarna maruz kalan kiiye göre ast pozisyondaki tacizcilerin ise, ‘kii hakknda yalanlar söyleme’ (%9), ‘suçlama’ (%5) ve ‘kötü niyetli söylentiler çkarma’ (%7) davranlarn, dier davranlara göre daha fazla yönelttikleri belirlenmitir. Katlmclarn en nadir karlatklar, ‘kiinin akl salnn yerinde olmad eklinde suçlamalarda bulunma’ davrann ise en sk üst pozisyonda çalanlarn (%54) sergiledii saptanmtr. 129 yerinde psikolojik tacizin türleri, tacizin devam etme süresine ve tacizci saysna göre de aratrlmtr. Ölçee göre 0,75’in üzerinde puan alan ve iyerinde psikolojik taciz maduru olarak kabul edilen grubun %62’sinin 24 aydan daha uzun süredir madur olduu saptanmtr. 6-11 aydan beri madur olanlarn oran %10 iken; 12-23 aydan beri iyerinde psikolojik tacize maruz kalanlarn oran %28’dir (Tablo 8). yerinde psikolojik taciz davranlarn yöneltenlerin saysna ilikin elde edilen veriler ise, madurlarn %76’snn üç veya daha fazla kii; %20’sinin iki kii; %4’ünün ise bir kii tarafndan taciz edildiine iaret etmektedir (Tablo 9). Buna göre, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn, çounlukla uzun süreli psikolojik taciz ve topluca uygulanan psikolojik taciz türlerine (çete tacizi) maruz kaldklar belirlenmitir. Aratrmamzda, ölçek puan 0,75’in üzerinde olmasna karn, taciz davranlarna maruz kalma süresi alt aydan az olmas nedeniyle, madur kabul edilmeyen bir grup katlmc da saptanmtr. Katlmclarn %6.5’ini oluturan bu grubun, potansiyel madur kategorisinde deerlendirilmesi mümkündür. Tablo 8: yerinde Psikolojik Taciz Madurlarnn Olumsuz Davranlara Maruz Kalma Süresi Tablo 9: yerinde Psikolojik Taciz Madurlarn Taciz Edenlerin Says Süre n % Tacizci says n % 6-11 ay 12-23 ay 24 aydan fazla Toplam 5 14 31 50 10 28 62 100 1 kii 2 kii 3 veya daha fazla kii Toplam 2 10 38 50 4 20 76 100 D. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECN HAZIRLAYICI FAKTÖRLERE LKN BULGULAR yerinde psikolojik taciz sürecinin nasl bir süreç olduu, nasl balayp, nasl sonland konusunun anlalabilmesi için aratrmada öncelikli olarak, sürecin balamasna ve/veya sürecin iddetlenmesine neden olan faktörlere ilikin bulgular deerlendirilmitir. Yaplan derinlemesine görümeler sonucunda, iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olan ve/veya bu süreci destekleyen faktörler arasnda kiilik özellikleri gibi bireysel faktörler yannda; kötü yöneticilik ve kurum kültürü gibi kurumsal faktörlerin yer ald saptanmtr. Katlmclarn bir ksm bireysel veya kurumsal faktörleri yaadklar skntlarn sorumlusu olarak deerlendirirken, bir ksm da iyerinde psikolojik taciz sürecini bireysel ve kurumsal faktörlerin bir arada desteklediini belirtmitir. 130 1. BREYSEL FAKTÖRLER Bireysel faktörler, iyerinde psikolojik tacizin taraflar kapsamnda ele alnm olup ‘madura ilikin özellikler, madurun tutumu’ ve ‘tacizcinin kiilik özellikleri’ çerçevesinde deerlendirilmitir. Madura ilikin özellikler, madurun tutumu: Görümeler sonucunda, madura ilikin baz kiilik özelliklerinin ve/veya tutumlarn, iyerinde psikolojik taciz sürecinin balamasna ve ilerlemesine yardmc olduu belirlenmitir. Örnein, katlmclarn bir ksm baarl (K10), bir ksm sessiz olmann (K6) iyerinde psikolojik taciz davranlarnn hedefi olmay kolaylatrdn ifade etmitir. Bazlar ise ie yeni balamann, iyerinde yeni biri olmann, bu tür olumsuz davranlara neden olabileceini ifade etmitir (K1, K6). Bir katlmc da, dorular söyleyen birisi olmasndan ötürü psikolojik tacize maruz brakldn açklamtr (K7). Görüülen tank katlmclardan biri ise, madurun hiçbir eyi alttan almayan bir yapya sahip olmasnn, maruz kald psikolojik taciz sürecini iddetlendirdiini belirtmitir (K5). Bu katlmclar, iyerinde psikolojik taciz sürecinin balamasnda veya ilerlemesinde kiilik özelliklerinin etkili olduunu belirtseler de, bu özellikleri, süreci açklayan faktör olarak kabul etmemilerdir. Görümeler sonucunda ayrca, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan kiinin tavrlarnn, bu sürecin iddetlenmesinde etkili rol oynad saptanmtr. Katlmclarn bir ksm, bu sürece neden olmadklarn düünmekle beraber; tutumlar nedeniyle az da olsa sürece destek verdiklerini ifade etmilerdir. Çok nazik davranyordum, ‘gel tepeme çk’ diyordum adeta....Kendimi çok sorumlu tuttuumu söyleyemem ama bu olanlara izin verdiimi düünüyorum. (K6) Onlarn bu tavrlar beni rahatsz ediyordu, susup dediklerini yapsam hiçbir sorun yaamayacaktm, ben o dönemde yaptklarmdan vazgeçmedim daha dorusu bildiimden vazgeçmedim, tayin yazm çkartacaklarn söylemelerine ramen istediklerini yapmadm. (K7) Tacizcinin kiilik özellikleri: Katlmclarn büyük bir ksm, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatan ve destekleyen en önemli faktörün tacizci kii olduunu belirtmitir ( K6, K10, K5, K3, K9, K8). Tacizci ya da tacizcilerin kiilik özellikleri, bu sürece neden olan veya süreci destekleyen en önemli faktörlerden birisi olarak alglanmtr. Katlmclarn söylemleri dorultusunda saptanan kiilik özellikleri arasnda dengesiz, kendini beenmi, iletiim becerisi olmayan, saldrgan, sorunlu, bencil, mutsuz, anlamak istemeyen, önyargl, her 131 eyi kendi bildiine inanan, karsndakini dinlemeyen gibi kiilik özellikleri yer almtr. Örnein katlmclardan biri, tacizcinin sorunlu ve saldrgan kiiliinin, iyerinde psikolojik taciz sürecine neden olduunu belirtmitir. Yaanan sorunlar genellikle onun karakterinden kaynaklanyor. Sorunlar var, kiilik bozukluu olduunu düünüyorum...Ayrca saldrgan biriydi...Benden oldukça uzun bir erkek...Üzerime yürümesi, barp, çarmas beni korkuttu. (K8) Bir dier katlmc, tacizcinin rahatsz edici davranlar sergilemesini, kendini beenmi biri olmas ile ilikilendirmi ve tacizcinin srf egosunu tatmin etmek için astlarna bask kurduunu dile getirmitir (K2). Katlmclarn tacizciyi suçlayan benzer ifadeleri aada yer almaktadr. Bana kar tavrlyd...Aile hayat olmad için mutsuz olduunu düünüyorum. Acsn benden çkaryor gibiydi. (K9) Bu olanlar için o kiiyi sorumlu tutuyorum, bir numaral sorumlu odur. Kendisini ispatlamak için bana barp çaryor…Yetkisini kullanmann verdii bir tatmin duygusu...Ciddi problemleri olduunu düünüyorum. (K6) Tüm bu yaananlara, onun kskanç kiilii neden oldu. (K10) Tartmann sonrasnda madur defalarca özür diledi, kendi hakl olduuna inansa da...Tacizci onu asla affetmeyeceini söyleyerek, saldrlarn devam ettirdi. (K3) Çok önyargllar, daha iin asln soruturmadan, tacizcinin sözlerine inanarak madura cephe aldlar. (K3) Bir yakn davranyor, bir uzak. Dengesiz davranlar var...Bu beni sersemletiriyordu. (K6) Mükemmeliyetçi olmalarndan kaynaklanyor… Mükemmel deilsen sorunlar balyor. (K1) 2. KURUMSAL FAKTÖRLER Katlmclarla yaplan görümeler sonucunda, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatt ve/veya destekledii öne sürülen faktörlerin bir ksmnn ise, kurumsal nitelikte olduu görülmütür. Bu kapsamda ‘kötü yöneticilik ve yönetim anlay’ ile ‘kurum kültürü’ ele alnmtr. 132 Kötü yöneticilik ve yönetim anlay: Görümelerde, iyerinde psikolojik taciz sürecinin balamasna, tacizcinin neden olduu saptanmakla birlikte, kurumdaki kötü yönetim anlaynn, bu sürece izin verdii de belirlenmitir. Kendisi ile görüülen katlmclardan biri, tacizcilerin psikolojik basky bir motivasyon arac olarak uyguladklarn; ancak bu uygulamann sonucunda performansn olumsuz etkilendiini vurgulamtr. Ayrca üstlerinin, her eyin en iyisini istemelerine ramen, öretmek için yeterli çabay göstermediklerini, bir usta-çrak ilikisini salayamadklarn da eklemitir (K1). Bir dier katlmc, tacizcinin yöneticilik vasflarn eletirmi ve kendisinin iletiim kurmaktan yoksun, baskc bir kiilii olduunu ifade etmitir (K6). Tacizci ile yaad sorunlar nedeniyle iyerinde huzurlu çalamadn üstlerine ileten ve bölümde yaanan skntlara ilikin yaplan bir toplantda bu ikayetlerini yineleyen bir madur, üst yönetimin umursamaz tutumunu eletirmi ve sürecin ilerlemesinden üst yönetimi de sorumlu tutmutur. Toplantda söz aldm, kendimi tutamadm, hiçbir ekilde kabul edilemez davranlara maruz kaldm belirttim...Ama üst yönetimin tavr farklyd, bir aile olduumuzu, iyi ve kötü günlerin olabileceini söyleyerek geçitirdiler...Ama böyle bir ey yok…‘Madem bir aileyiz, o zaman bu yaananlar da aile içi iddettir’ diye belirttim toplantda…Toplant bir sonuç getirmedi, sorunlarm önemsemediler, baka sorunlarm olabileceini, bu sorunlar iyerine yansttm söylediler… Yaadklarm anlattmda ‘sorunlu kii’ olarak alglandm. (K6) Bir dier madur, tacizcinin yöneticilik vasfnn yetersiz olduundan ikayetçi olmu ve kurumdaki yönetim anlayn eletirmitir. Sürekli barp çarma, hiçbir eyi beenmeme, yapsan da yapmasan da azar...Kymet yok, aferin yok, motivasyon yok...Beni eitemiyor, performansm olumsuz etkiliyor. Tacizci ile yaad skntlar daha üst düzey bir yönetici ile konuan ve yöneticinin sorunu önemsememesine bal olarak, bir sonuç alamayan madur yaad psikolojik taciz sürecinden yönetimi de sorumlu tutmutur. Sürekli üzerimde bask hissedince, bahekim yardmcmzla konutum, sorumlum (tacizci) ona bal çalyor...Ama hiç dikkate almad, ‘olur böyle eyler’ dedi. Kurum kültürü: Katlmclar, iyerinde psikolojik taciz sürecini destekleyen bir dier faktör olarak kurum kültüründen bahsetmilerdir. Buna göre, katlmclarn çaltklar kurumlarda, iyerinde 133 psikolojik taciz gibi iyeri sorunlarna kar benimsenen bir politika olmad, yöneticilerin bu süreci durdurabilecek kapasitede olmadklar ve genellikle sorunlar görmezden gelen, baskc ve psikolojik taciz sürecini olaanlatran bir kültürün hakim olduu saptanmtr. Katlmclarn çou, çaltklar kurum için olumsuz düüncelere sahip olduklarn da belirtmilerdir ( K10, K2, K1, K4). Bölüm için düüncelerim olumsuz. Buraya gelen bu çarkn içine dahil oluyor, birinin asistanlktan sonra bölümde devam edebilmesi için onlar (tacizciler) gibi davranmas, onlar model almas gerekiyor... Ayrca denetleyecek mekanizma da yok... Kimse karmyor, yöneticilerin yerleri, koltuklar çok salam... Burada her ey naslsa öyle devam ediyor...Böyle gelmi böyle gider anlay.(K2) Görüme sonuçlar kurumlarn, psikolojik taciz sürecini önlemede veya durdurmada yetersiz kaldklarn göstermitir. Kimi kurumlar bu iyeri terörünü ciddi bir sorun olarak alglamam, kimisi ise yaananlar için maduru suçlam ve maduru ‘sorunlu kii’ olarak ilan etmitir. Sadece bir vakada kurumun tacizci kiiyi cezalandrma yolunu seçtii saptanmtr. Ancak bu olguda, tacizciye verilen cezann yetersiz olduu alglanm ve kurumun daha fazlasn yapabilecei halde, yapmad belirtilmitir. Dolaysyla, kurumun psikolojik tacizi reddeden bir politikaya sahip olmad ve psikolojik taciz tehdidine kar geçici bir önlem ald söylenebilir. Katlmc, kurumun tacizciye kar tavrn u ekilde ifade etmitir. Bu kii çok sorunlar yaamamza neden oldu... Usulsüz iler yapyordu, yalan söylüyordu. Dier bölümlerden ikayet geliyordu... ki kere kurula girdi, ciddi ihtarlar ald...Ama ödüllendirildi mi, cezalandrld m anlayamadk, iten ayrlmas için uzmanln verdiler ve dört senede uzman oldu. Biz adalet duygumuzu yitirdik, sonuçta asistanln sonlandrabilirlerdi.(K8) Görümelere tank olarak katlan bir katlmc da (K5), kurumda benimsenen çifte standart anlaynn psikolojik taciz sürecini desteklediini belirtmi ve taciz süreci için kurum kültürünü sorumlu tutmutur. Tank katlmc, tacizcilerin madura çifte standart yaptklarn, maduru yapt ie göre deil, önyarglar dorultusunda deerlendirdiklerini belirtmitir. Bu çifte standart anlayndan rahatszlk duyduunu ve tacizcilere ters dütüü zaman ayn davranlarn kendisine de uygulanabileceinden korktuunu ifade ederek, kurum kültürünü eletirmitir. 134 E. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECNN AAMALARINA LKN BULGULAR Aratrma kapsamnda yaplan görümeler sonucunda, iyerinde psikolojik taciz sürecinin nasl balayp, nasl sona erdii, bu süreç içerisinde hangi davranlarn sergilendii, sürecin ilerleyen aamalarnn bireyleri ve kurumlar ne derece etkiledii konularna ilikin bulgulara ulalmtr. Katlmclarn büyük bir bölümünün iyerinde psikolojik taciz sürecine uzun süre ile maruz kald, en ksa süreli vakann sekiz ay (K10), en uzun süreninin ise görümenin yapld dönemde halen devam etmekle birlikte üç yl (K5) olduu saptanmtr. Katlmclarn bir ksm, süreç içerisinde dümanca iletiimle sk sk, bir ksm da hemen hemen her gün karlatklarn belirtmilerdir. Görümeler sonucunda iyerinde psikolojik taciz sürecinin, önemsenmeyen rahatsz edici davranlarn yöneltilmesiyle veya taraflar arasnda yaanan çarpc bir olay sonrasnda balayan, sabr tarc davranlarla iddetlenerek, madurun saln ve çevresini tehdit eden ve genellikle madurun iten ayrlmas ile sonlanan bir süreç olduu belirlenmitir. Sürecin balangç aamasnda sergilenen, fark edilemeyen veya önemsenmeyen olumsuz davranlarn, zaman içerisinde sklaarak iddetlendii ve sürecin bir sonraki aamaya tand saptanmtr. Dier taraftan, taraflar arasnda yaanan tek bir tartma sonrasnda da, sürecin dorudan ikinci aamaya gelebildii belirlenmitir. Sürecin ikinci aamasnda rahatsz edici davranlarn daha objektif olarak alglanabildiini ve sklatn dile getiren katlmclar, bu davranlar genellikle “sabr taran davranlar” olarak tanmlamlardr. Sürecin bir sonraki aamasnda, katlmclar bir takm salk sorunlar yaadklarndan, davransal deiiklikler gösterdiklerinden ve sürecin çevrelerini de olumsuz etkilediinden bahsetmilerdir. Sabr taran davranlarn sk sk yöneltildii, madurun salk sorunlar ile yüzletii, çevresinin dolayl da olsa olumsuz etkilendii iyerinde psikolojik taciz sürecinin, baz zorunluluklara bal olarak uzayabildii belirlenmitir. Katlmclarn çounun mecburi hizmet ya da uzmanlk diplomas almak gibi yükümlülükleri, bu aamann uzamasna neden olmutur. Bu aamada istifa etmek isteyip de yükümlülükleri nedeniyle istifa edemeyen çalanlarn tükendikleri ve iten ayrlmay bekledikleri saptanmtr. Özel hastanede çalan katlmclarn ise, bireysel tükenme aamasn yaamadan iten ayrlarak, süreci sonlandrdklar belirlenmitir. Aratrmamzda, sürecin genellikle madurun iten ayrlmas ile sonland görülmütür. Ancak sürecin, özel hastane çalanlar için daha hzl ve kolay; tp fakültesi hastanesi çalanlar için ise zor ve 135 yava sonland saptanmtr. Tp fakültesi hastanesi çalanlarnn, yukarda da belirtilen gerekçelere dayanarak, özel hastane çalanlarna göre mecburen daha uzun bir psikolojik taciz süreci yaadklar gözlenmitir. Dier taraftan aratrmada, katlmclarn bazlarnn, aktif mücadele etmeleri ve bu mücadeleye yönetimin destek vermesi gibi bireysel ve kurumsal faktörlere bal olarak, iyerinde psikolojik taciz sürecinin, tacizin durdurulmas ile sonland saptanmtr(K8). Örnein, bir vakada tacizci iten ayrlm (K 8); iki vakada ise madurlarn sürece kar verdikleri aktif mücadele ses getirmitir (K1, K6). Bu bölümde, iyerinde psikolojik taciz sürecinin aamalar, ‘çatma ortam’, ‘sabr taran davranlar’, ‘bireysel sal ve çevreyi tehdit’, ‘bireysel tükenme’ ve ‘iten ayrlma – tacizi durdurma’ balklar altnda ele alnmtr. Bu aamalar kapsamnda, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ileyii, etkileri ve süreç içerisinde en sk karlalan psikolojik taciz davranlar anlatlmtr. 1. ÇATIMA ORTAMI yerinde psikolojik taciz sürecinin, önemsenmeyen rahatsz edici davranlarn veya taraflar arasnda yaanan çarpc bir olayn neden olduu çatma ortam ile balayabildii saptanmtr. Önemsenmeyen rahatsz edici davranlar: Katlmclarn çou, iyerinde psikolojik taciz sürecinin genellikle önemsenmeyen rahatsz edici davranlarn yöneltilmesi ile baladn belirtmitir (K2, K4, K5, K6, K8, K9, K10). Bu kiilerin, ya ie girer girmez ya da belirli bir süre çaltktan sonra rahatsz edici davranlarla karlatklar belirlenmitir. Hem tank hem madur olan katlmclarn bazlar, tacizcilerin bakalarna yönelik davranlarn ie girdikleri ilk günden itibaren gözlemlediklerini ve ksa süre içerisinde ayn dümanca iletiime maruz kaldklarn ifade etmilerdir. Bu süreç ilk tanma günümde arkadalarn anlattklaryla balad. lk günden burada çalma ortamnn huzursuz olduu, istifa etmemin daha iyi olaca, insan yerine konulmama konusunda yorumlar yaplmt...Herkes bana gelenleri anlatyordu, kötü yaanmlklara tank oldum, çok korkunçtu benim için ilk günler ama tabi devam ettim...Sonrasnda benzer tavrlara maruz kaldm fark ettim...Ama kdemsiz olduum için olduunu düündüm, iimi yapmaya devam ettim. (K6) e ilk baladmda burada iyi, saygdeer bir muamele göreceimi düünüyordum, mesleimin gerektirdii ekilde 136 davranlmasn bekliyordum ama geldikten sonra gördüm ki, sanki 25 yanda biri deil de on yanda bir çocua davranlr gibi davranlyor...Azarlamalar, eletiriler...armtm ama normaldir diyordum.(K4) e baladm ilk günden beri o da buradayd....Rahatsz, sorunlu biriydi, barp, çaryordu...lk günden rahatsz olmutum ama üzerime alnmadm. (K8) Buraya gelince, çevremdekileri gözlemleyince bir statü kayb yaayacam ilk günden anlamtm... Doktor olmama ramen gerekli sayg gösterilmedi, küçümseyici, tavrlara maruz kaldm. Güven duyulmayan, devaml kontrol edilmesi gereken bir kii gibi hissettim.(K2) Önemsenmeyen rahatsz edici davranlara ie balanlan ilk günden itibaren maruz kalnabildii gibi, bu davranlarla ite belirli süre çaltktan sonra da karlalabilecei belirlenmitir. Örnein bir katlmc, iyerinde çatma yaad kii ile ilk balarda iyi bir ilikisi olduunu ancak belirli bir süre sonra, rahatsz edici davranlarla karlatn ifade etmitir. lk bir sene falan çok iyi bir ilikimiz vard. Darda da görüüyorduk, benden sonra ie balad için, ona sürekli i gösteriyordum, neyin, nasl yapldn anlatyordum, bilgi alveriimiz çok iyiydi, her ey çok olumluydu. Sonradan bana kar tavr ald ama ben ilk zamanlarda iyi niyetliydim, ‘yoktur öyle bir ey’ diyordum.(K10) Çarpc olay: Aratrmada, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatan bir dier faktörün taraflar arasnda yaanan çarpc bir olay olduu saptanmtr (K1, K3, K7). Katlmclarn ifadelerine göre taraflar arasnda yaanan tek bir olayn, psikolojik taciz sürecini tetikledii ve sürecin dorudan ikinci aamaya gelmesine neden olduu belirlenmitir. Aslnda her ey çok güzel gidiyordu ama tek bir olay yüzünden her ey deiti. Bu olaydan sonra her ey 180 derece döndü ve madur yerin dibine batrlmaya baland. Sürekli souk davranma, onur krc davranlar, barp çarmalar, bizlerin önünde.(K3) hale olay...Sürecin ilk aamas bu olayla balad. haleyi takip eden grup, taleplerini yerine getirmediim, menfaatlerini korumadm için rahatsz oldu ve bana kar tavr ald, daha sonra devam eden olaylar.(K7) 137 Çarpc bir olayn, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatmasnn yan sra varolan bir sürecin alglanmasna, fark edilmesine neden olduu da ifade edilmitir. yerinde psikolojik taciz süreci belki de çoktan balamt, ben bir ey anlamamm. Daha sonradan fark ettim, çarpc bir ey oldu aslnda...Ben çok hareketliyim, hiper aktifim. Bir gün bana ‘sen çok hoppasn’ dedi. Kendisine hoppann ne demek olduunu bilip bilmediini sordum ve bir sözlüe bakmasn önerdim. Çok sinirlenmitim, bir üstümün bana bu ekilde bir tabirde bulunmas beni olumsuz etkiledi...Benim için iler bu noktadan sonra ciddiye bindi, öncesinde yaadklarm önemsememiim. (K1) Yukardaki ifadelerden de anlalaca gibi, iyerinde psikolojik taciz sürecini tek bir tartma tetikleyebilmekte ya da var olan bir sürecin alglanmasna yol açabilmektedir. Taraflar arasnda yaanan çarpc bir olay sonrasnda, rahatsz edici davranlar sklamakta ve kastl sergilenebilmektedir. Bu noktada madur için sürecin ikinci aamas balam bulunmaktadr. 2. SABIR TAIRAN DAVRANILAR yerinde psikolojik taciz sürecinin bu aamas, sürecin alglanmaya ve iddetlenmeye balad aamadr. lerin ciddiletii ve davranlarn objektif olarak algland bu aamada, olumsuz davranlarla daha sk karlald ve bu davranlarn sabr taran davranlar olarak algland belirlenmitir. Öyle ki, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ilk aamasnda maruz kalnan rahatsz edici davranlar zaman içerisinde boyut deitirerek iddetlenmekte, sklamakta ve daha belirgin hale gelmektedir. Bu aamada davranlar objektif olarak alglanmakta, sklkla sergilenmekte ve tehdit boyutuna kadar uzanmaktadr. Bu bulgulara ilikin katlmclarn yorumlar u ekildedir. Davranlar o kadar sklat ki, hemen hemen her gün...lk bata yaadm eyler, neticede kdemsizliimdendir diye düünüyordum. Belirli bir süre sonra, davranlar sürekli tekrarlanmaya balad, beni ok eden olaylara maruz kaldm. Sürekli barma, çarma, kdemli olmadm halde i ile ilgili azarlama, getir götür ileri yaptrma ve bu ileri gerçek iimmi gibi yanstma, söylediklerimi dinlemeden çekip gitme. (K6) Devaml bir bask, hor görme, beceremiyorsun, vasatsn söylemleri... Bu sözleri o kadar sk duyuyordum ki... Herkesin ortasnda ‘sen ne biçim Anadolu Lisesi mezunusun, yapam138 yorsun’ söylemleri, aalamalar... Her seminerimde karlatm davranlar bunlar.(K1) lk bata davranlardan etkilenmiyordum ama sonralar bu davranlar sklanca patladm. Dierleri takdir görürken, benim iimi hiçbir zaman beenmiyordu, görevim dnda iler yüklüyordu, hep burun kvryordu.(K9) Sürekli azarlama, önerilerin reddi, eletiriler, yaplan iin sorgulanmas...Sürekli bir bask, stres altndaydm.(K4) Yaadm ihale olay sonrasnda sürekli telefonla rahatsz ediliyordum. Cep telefonlarm dahil dinleniyordu. Bölümde yetkiliydim ama her kararm sorgulanyordu. Sürekli göz da veriyorlard. Tayinimi çkaracaklarn, geçici görevimin iptal edilecei tehditleri savuruyorlard, iki arada bir derede kalmtm.(K7) Sürekli yaptm ilerde hata buluyordu, kendisi bile hata yapsa bana barp çaryordu, görevim dnda iler veriyordu, hatta baka bölümlerin iini bile bana yüklüyordu. Yüksek lisansa bavurmam konusunda çok üzerime geldi. Bana yetersizmiim gibi davranyordu. ‘ngilizce snavn bile geçemezsin sen’ eklinde ifadeler... Arkadalarma da benim hem ii hem okulu bir arada götürebilecek kapasitede olmadm, snav geçemeyeceimi söylüyormu. (K10) Kendimi ifade etmeye çaltm. Yaadklarm anlatmaya çaltmda, daha onur krc söylemlere maruz kaldm. Bana baka sorunlarm olduu, psikolojik bir derdim olduu ve bu nedenle mutsuz olduum söylendi...Aile hayatmda yaadm problemlerin buraya yansd söylendi. (K6) Çalmada ie yönelik ve kiilie yönelik saldrlarn yan sra sosyal ilikilere yönelik ve fiziksel saldrlara maruz kaldn belirten katlmclar da yer almtr. Bir sene boyunca üstleri hep souk davrandlar, bir i vermeleri gerektiinde ona dorudan söylemediler, bizim araclmzla iletiim kuruluyordu. Önümüzde aalamalara, küfürlemelere kadar varan söylemlerde bulundular. ‘Bunu bir salak yapar, hiç mi akln yok’ gibi rencide edici sözlere maruz kald, her türlü onur krc davran sergilendi. Hazrlad rapor masada suratna doru frlatld, bu derece ciddi olaylar.(K3) e ne zaman gelip gittiim her gün kontrol ediliyordu, sürekli angarya iler veriliyordu, ne zaman bir soru sorsam cevapsz braklyordu, bana sayg göstermiyorlard... Hakarete varan 139 söylemelere maruz kaldm. Bir bavuru ileminde yaptm hata yüzünden “geri zekal msn, bilmiyor musun?” eklinde sözlere maruz kaldm, izin belgeleri ve bavuru evraklar yüzüme frlatld.(K2) Bu ifadeler dorultusunda katlmclarn en sk karlat psikolojik taciz davranlarnn “yüksek sesle barma”, “getir götür ileri yaptrma”, “görev dnda iler yaptrma”, “azarlama”, “söylenenleri dinlememe”, “yaplan ii hor görme”, “önerileri dinlememe”, “her yaplan ii eletirme”, “telefon dinleme”, “takdir etmeme”, “kararlar sorgulama”, “tehdit etme”, “göz da verme”, “yetersizmi gibi davranma”, “psikolojik ve /veya ailesel sorunlar yaadna ikna etme”, “iletiim kurmama”, “bakalar vastasyla iletiim kurma”, “giri çk saatlerini sk takip etme”, “sorular cevapsz brakma”, “aalama”, “onur krc söylemlerde bulunma”, “surata kat frlatma” ve “sayg göstermeme” davranlar olduu belirlenmitir. 3. BREYSEL SALII VE ÇEVREY TEHDT Sürecin bu aamasnda psikolojik taciz davranlarnn sklamasna bal olarak, madurun psikolojik ve/veya fiziksel salk sorunlar yaad ve davran deiiklii gösterdii saptanmtr. Bu aama ayrca madurun sal kadar çevresini de tehdit eden bir aamadr. Bu bölümde, madurun salk sorunlarna ilikin fiziksel, psikolojik ve davransal belirtiler ‘madurun salk sorunlar’ bal altnda deerlendirilmitir. Sürecin madurun ailesi, çalt kurum ve/veya çalma arkadalar üzerinde yaratt olumsuz etkiler ise ‘madurun çevresi bal altnda sunulmutur. Madurun Salk Sorunlar: lerleyen psikolojik taciz sürecinin bu aamasnda madur, ciddi salk problemleriyle karlamaktadr. Katlmclar yaadklar skntlarn kendilerini olumsuz etkilediini, sürecin ilerleyen safhalarnda fiziksel ve psikolojik salk problemleri yaamaya baladklarn belirtmilerdir. Sürecin neden olduu fiziksel belirtilerin banda ba ars, uykusuzluk, gerginlik, itahszlk, kilo verme, yorgunluk, saç dökülmesi ve cilt hastalklar geldii saptanmtr. Örnein bir katlmc, sürecin ilerleyen aamalarnda, yaad stresin düzeyinin artmasna bal olarak, bir gecede saçnn döküldüünü belirtmitir. Baskdan kaynaklanan bir ey...Sürekli barp çarma, eletiriler, küçük görme...Hep stresliydim...Sunumumdan bir gece önce saçm döküldü. (K4) Bir dier katlmc itahszlk sorunu yaadn ifade etmitir. 140 Çok itahl olduum halde, yemek yiyemez olmutum...Arkadalarm beni hiç iyi görmediklerini, kilo verdiimi söylüyorlard. (K10) Bu süreci gözlemleyen bir katlmc, madurun gözle görülür bir cilt sorunu yaadn aktarmtr. (K3) Özellikle son dönemlerde yaad skntlarn arttn görüyordum...Suratnda krmz döküntüler çkmt bu dönemde. Hemen hemen tüm katlmclar bu dönemde uykusuzluk, gerginlik, ba ars ve yorgunluk problemi yaadklarn belirtmilerdir. Sürecin bu aamasnda, madurlarn psikolojik olarak da büyük skntlar yaad saptanmtr. Katlmclarn belirttii psikolojik etkiler arasnda hayal krkl, dikkat toplayamama, deien ruh hali, kendini deersiz hissetme, özgüvenin azalmas, alama hali, kabus görme, endie, öfke, depresyon, mutsuzluk yer almtr. Sürekli bu konudan bahseder olmutum...nsann deersiz olduunu hissettii an, arkadamlarm bana, onun (tacizcinin) beni düünmediini, umurunda olmadm yineliyordu, ben ise sürekli bana neler dediinden bahsediyordum...O dönemlerde dikkatim dankt, yaadklarm sanki post travmatik bozukluk gibiydi, sürekli bundan bahsetme, her eyden anlam çkartma...Sabah ie gelirken ‘bugün çok güzel bir gün olsun, bugün çok ansl olaym’ diye dileklerde bulunuyordum sanki ite güzel bir gün geçirmek için çok büyük bir ansa ihtiyaç varm gibi.(K6) Katlmclardan bazlar, iyerinde psikolojik taciz sürecinin bu aamasnda depresyon tedavisi gördüklerini anlatmlardr. Sürekli bir bask, sürekli stres...Depresyona girdim, alayarak psikiyatriste gittim...Antidepresan kullandm bir yl kadar...Eve gittiim zaman sürekli alyordum, evde bile devam ediyordu yaadklarm, kendimi hastanede (iyerinde) gibi hissediyordum.(K4) Bir dier katlmc süreçten ciddi anlamda etkilendiini ve iki buçuk yl depresyon tedavisi gördüünü ifade etmitir. O dönem kendimden korkmutum...Öfke duyuyordum. Yaadklarm karsnda fiziksel anlamda bir eyleri krp dökme istei gelmiti, bu durumlarda çkp hava alyordum, buradan uzaklayordum.(K2) Katlmclardan bir dieri, tacizci kii ile ilgili kabuslar gördüünü belirtmitir. 141 Rüyalarmda hep onu üstlere ikayet ediyordum...O (tacizci) buradan ayrlal iki sene oluyor belki ama geçenlerde bile onunla ilgili bir kabus gördüm...Çok skntl uyandm.(K8) Katlmclarn bir ksm, kendilerini deersiz hissettiklerinden bahsetmitir. Örnein bir katlmc o dönemde yaad psikolojik problemleri u ekilde ifade etmitir. Psikolojik olarak çok etkilendim...’Yetersizsin, vasatsn’ söylemleri...Sürekli alyordum..Hiçbir eymiim hissine kapldm, kendimi deersiz hissettim...Halbuki öyle bir ey yok, bir çok ey baarp buralara geldim, bu davranlar hak etmemitim. (K1) yerinde psikolojik taciz sürecinin bu aamasnda, katlmclarn baz davran deiiklikleri yaadklar da belirlenmitir. Örnein bir katlmc, bu süreç içerisinde yaad skntlara bal olarak içine kapandn, hayal dünyasna çekildiini, iyerine gelme isteinin azaldn ve performansnn, baarsnn dütüünü belirtmitir (K6). Bir dier katlmc, sosyal hayattan uzaklatn, motivasyonunun dütüünü ve önceden eve isteyerek i getirirken, artk ile ilgili bir ey görmek istemediini ifade etmitir (K1). K8, daha önceden keyfi izin kullanmazken, yaadklar karsnda yorulduunu ve izin almaya baladn söylemitir. Daha önceden sessiz ve sakin biri olduunu belirten K7 ise, bu dönemde davran deiiklikleri yaadn, saldrganlatn, karsndakine kar ses tonunu yükselten, insanlara barp çaran, krc, tartmalara giren biri haline geldiini ifade etmitir. Madurun Çevresi: lerleyen süreç maduru, fiziksel, psikolojik ve davransal olarak etkilemekle kalmamakta, ayn zamanda madurun çevresi (aile, tanklar ve kurum) için de bir tehdit unsuru olabilmektedir. Bu aamada sürece dahil olan kiilerin says artarken, bu olguyu gözlemleyen çalma arkadalarnn da süreçten ciddi ekilde etkilenmeleri mümkündür. Görümelere tank olarak katlan iki kii, bu süreçten nasl etkilendiklerini u ekilde ifade etmilerdir. Bu süreç beni mutlaka çok etkiledi, madur olan kii de, tacizciler de benim üstümdü sonuçta, kime nasl davranacam bilemiyordum...Ben de madur olmaktan korktum...yerinde rahatm kaçt, geceler boyu uykum kaçt, tatildeyken bile aklmdan çkaramadm. (K5) Bu yaananlar gördükten sonra burada çalma hevesim kaçt, ben madur olmasam bile bakasnn madur olduunu görmek beni rahatsz etti, saydm sevdiim üstlerime inanc142 m kaybettim...Yaanan gerginlikler beni de etkiledi tabi, çalma arkadalarmn tümünde bir umutsuzluk duygusu vard...lerin kötüye gittii yönünde konumalar duyuyordum, bir ara herkes mutsuz oldu, dalga dalga yayld bu mutsuzluk. (K3) Aratrmada hem madur hem tank olarak yer alan bir katlmc ise bölümde yaananlarn, dier çalanlar ciddi anlamda etkilediini gözlemlediini belirtmitir. Sadece ben deildim, (çalma) arkadalarm da etkilendi, kimisi açkça söyledi, kimisi söylemedi, bölüm içerisinde tedavi gören kiilerin olduunu biliyorum.(K2) yerinde psikolojik taciz sürecinin bu aamasnn, taraflarn ie ve iyerine bak açlarnda meydana gelen deiiklie bal olarak, kurum için de olumsuz sonuçlar douraca varsaylmaktadr. Öyle ki katlmclarn tümü bu dönemde performanslarnn dütüünü, bir ksm ise ie geç gelme, izin alma, rapor alma gibi davranlarda bulunduunu belirtmitir. Örnein K4 ie geç gelmeye baladn ayrca bu dönemde salk raporu alarak iten uzaklatn belirtmitir. K8 iten izin almaya baladn, K2 ise depresyon tedavisi gördüü dönemde rapor aldn belirtmitir. K10, iyerinde ayn eyleri yaayaca stresiyle ie geç gittiini belirtmitir. Katlmclarn öne sürdüü bir dier konu, düük verimle çalmalarna ilikindir. Verim düüklüü yaadn belirten bir katlmcnn, bu konuya ilikin düünceleri aada belirtilmitir. Sonuçta doktorum, ahlaken ilerimi yerine getiriyordum ama üstlerimin bana verdii ileri erteliyordum, ileri yavalatyordum, daha verimli çalabilirdim, böyle olmasayd.(K2) Bir dier katlmc, eskiden iyi olacan düündüü ileri, kendi ii olmad halde yaptn, ancak yaadklarndan sonra iinin gereklerinden fazla bir eyi elinden gelse bile yapmadn anlatmtr (K9). Kurumu olumsuz etkileyecei varsaylan bir dier husus, kuruma olan inancn azalmas ve çalanlarn kurum hakknda edindikleri olumsuz imaja ilikindir. Katlmclardan biri, çalt bölüme ilikin olumsuz düüncelerini u ekilde dile getirmitir: Bir irketin karakter özellikleri vardr, irketin temsil ettii deerler, kurucular, yöneticiler, atmosfer...Burada bilgi paylamndan tutun da, üstlerin yöneticilik anlayna kadar çok ciddi anlamda sorunlar var, bu bölümün karakterine yansyor. Bu bölümün dardan görünen bir karakteri var, olumsuz ve buraya yapm bir karakter. (K2) 143 Bir dier katlmc, çalt kurum için olumsuz düüncelere sahip olduunu ve bölümde çifte standart anlay olduunu belirtmi ve bir yetersizlii bakas gösterdiinde olay kapatlrken, madur hata yaptnda üstüne gidildiinden bahsetmitir (K5). Katlmclarn hemen hemen hepsi bu dönemde iyerine gitme isteklerinin azaldn ve iten ayrlma eilimlerinin arttn belirtmilerdir. Örnein, bir katlmc sürecin bu aamasnda, iten ayrlma safhasna geldiini anlatmtr. Yaadklarm ifade edemedim, sorunlu insan olarak alglandm, daha fazla yapacak bir ey yoktu...Hayal krkl… Yanl yerde olduumu düündüm...Baka bir yere gidip, baka bir ey yapmak istei içerisine girmitim.(K6) Asistan doktorlarn çounun, istifa etmeyi düündükleri ancak uzman olabilmek için mecburen bu sürece katlandklar belirlenmitir. Yeter bu ikence, buray bitirip gitmek istiyorum, bir daha da dönmeyeceim hiçbir ekilde. (K3) Bir dier katlmc, bu dönemde iten ayrlmay düündüünü ve uzmanlk eitiminden bile vazgeçerek, iki kere resmi istifasn verdiini belirtmitir. (K2) Madurun maruz kald dümanca iletiimin iddetinin artt bu aamada, etkilenen dier bir kurumun aile kurumu olduu saptanmtr. Katlmclar, iyerinde yaadklarndan psikolojik, fiziksel ve davransal olarak etkilenmeleri sonucunda, aile ilikilerinin de bozulmaya yüz tuttuunu anlatmlardr. Örnein bir katlmc, eiyle baka hiç bir problem yaamad halde iyerindeki sorunlar sebebiyle evde de skntlar yaamaya baladn ve bu skntlara, einin istifa etmemesi, ie devam etmesi konusunda basklarnn neden olduunu belirtmitir (K2). Yaad psikolojik basklar nedeniyle ilaç tedavisi gören bir katlmc ise, sürecin neden olduu ailevi sorunlar u ekilde dile getirmitir. Eve gittiim zaman neesizdim, eimle ilikim bozuldu, o da doktor, youn çalyor. Sürekli alyordum, onu da yordum...Yaadklarm her eyi etkiledi, doum yapmay düündüümüz bir dönemdi, onu bile ertelemek zorunda kaldk.(K4) 4. BREYSEL TÜKENME Sabr taran davranlarn sk sk yöneltildii, madurun salk sorunlar ile yüzletii, çevresinin dolayl da olsa olumsuz etkilendii 144 iyerinde psikolojik taciz sürecinin baz zorunluluklara bal olarak uzamas sonucunda, iyerinde psikolojik taciz sürecinin dördüncü aamas olan bireysel tükenme aamasna geçilmektedir. Uzman olma ya da mecburi hizmet süresini doldurma gibi zorunluluklar olan katlmclarn, iyerlerinde mecburen çalmaya devam ettikleri bu aamann, madurun en fazla yprand aama olduu saptanmtr. Görümeye katlan sekiz kiinin, bu tür zorunluluklar nedeniyle, uzun bir psikolojik taciz süreci yaadklar belirlenmitir. Öyle ki, özel hastane çalanlar için en fazla bir yl süren ve madurlarn istifa ederek iyerlerinden ayrlmas ile sonlanan psikolojik taciz süreci, tp fakültesi hastanesi çalanlar için üç yla kadar uzamtr. Süreci istifa ederek sonlandramayan bu katlmclarn, mecburen bu süreci uzun yaadklar ve çok yprandklar belirlenmitir. Tp fakültesi hastanesinde çalan katlmclarn bir ksm, iyerinde psikolojik taciz sürecini iten ayrlarak sonlandrmak istediklerini ancak, uzmanlklarn alabilmek için mecburen yaananlara katlandklarn ve süreci sonlandrmak için istifann uygun bir seçenek olmadn belirtmilerdir. Bu kiiler, iyerinde karlatklar dümanca iletiimin sonlanmadn, tükendiklerini ancak sürecin halen devam ettiini ve sürecin uzmanlklarn alp, hastaneden ayrldklar zaman biteceine inandklarn belirtmilerdir. Örnein bir katlmc, bu yaadklarnn çekmesi gereken bir çile olduunu, bunlar yaayp bitirmesi gerektiini ve bölümden mezun olduunda asla burada çalmak istemediini belirtmitir (K4). Bir dier katlmc, bu aamada yapacak bir eyi kalmadn ve çok yprandn u ekilde ifade etmitir. Kiiliime yönelik ithamlarla karlatm, sorunlu kii olarak alglandm...Çkmn olmadn hissettiim bir dönemdi. (K6) Görümecilerden biri, yaadklar nedeniyle uzmanlk eitimini yakmay göze alm ve iten ayrlma giriiminde bulunmutur. ten rapor aldm, iten ayrlma eilimim artt....ki kere asistanlk eitimimden resmi istifa ettim ama baz nedenlerden ötürü kabul edilmedi. Ailesel bask oldu, aslnda eimi sevdiim için iime geri döndüm...stifam kabul edilseydi daha iyi olabilirdi diye düünüyorum...Burada maddi, manevi iyi bir pozisyonda çalacaksn deseler de kesinlikle çalmam. Süremin bitmesine çok az kald...Bölüm içerisine girmeyi bile istemiyorum. 145 5. TEN AYRILMA – TACZ DURDURMA Görümeler sonucunda elde edilen temel bulgu, iyerinde psikolojik taciz sürecinin uzun bir süreç olduu ve bu sürecin genellikle madurun iten ayrlmas ile sonland yönündedir. Görümeye katlan madurlarn dördü (K9, K10, K7, K3) için iyerinde psikolojik taciz süreci, iten ayrlma ile sonlanmtr. ten ayrlan dört madurun ikisi istifa ederek, ikisi mecburi görev süresini doldurduktan sonra iten ayrlmlardr. Katlmclardan biri için ise iyerinde psikolojik taciz süreci, yönetimin de desteiyle birlikte, tacizcinin iten ayrlmas ile sonlanmtr (K8). Katlmclarnn beinin ise görümelerin yapld dönemde halen iyerinde psikolojik taciz sürecine maruz kald belirlenmitir. Bu be kiiden üçü (K5, K4, K2) maruz kaldklar psikolojik taciz sürecinin, devam ettiini ve iten ayrlmak için mecburi çalma süresini doldurmay beklediklerini belirtmilerdir. Dier iki kii ise maruz kaldklar psikolojik tacizin iddetinin azaldn ve taciz sürecinin olumlu bir ekilde sonlanacan umduklarn belirtmilerdir (K6, K1). Buna göre, iyerinde psikolojik taciz sürecinin madurun iten ayrlmas veya tacizin durdurulmas ile sonland saptanmtr. Madurun ten Ayrlmas: Katlmclarn bazlar, yaadklar skntl sürecin belirli bir aamadan sonra dayanlmaz hale geldiini ve iyerinden ayrlmak dnda yapabilecekleri bir ey olmadn söylemi ve süreci iten ayrlarak sonlandrmlardr. Örnein K10, iini sevdii halde, yaadklar nedeniyle iinden souduunu, mutsuzlatn, kurumdan da destek alamayacan anladnda, yapacak bir eyi olmadn düünerek, iten ayrldn anlatm ancak yaad sürecin bu noktada da sonlanmadn ifade etmitir. Devam var aslnda, inanamamtm, bana takm! Bu hastaneden ayrlnca, ayn hastanenin baka bir ubesinin ie alm ilann gördüm ve ie bavuru evraklar hazrlamaya baladm. Benim arkadalarmdan duymu bavuracam...Sonuçta ubeler aras iletiim vard, benim için kötü eyler söylemi, tartmalar yarattm, iten iyi ayrlmadm belirtmi...Benim oraya bavurmam da engelledi.(K10) Bir dier özel hastane çalan, uzun süredir olumsuz davranlara maruz kaldn ve yaad son bir olayn istifa etmesine neden olduunu belirtmitir. Nöbet deiiklii talebinde bulunmutum, dier arkadamla anlamtk, herkesin skça yapt bir ey...Çok önemli bir sebebim vard...Anlamszca reddetti, deiiklii onaylama146 d...Dayanamadm ve ‘ben gidiyorum’ dedim. Çok sk üzerime geliyordu, bu tek bir olay deil, bu sabrmn tat and.(K9) Be aamal olduu öngörülen iyerinde psikolojik taciz sürecinin, yukarda sözü edilen özel hastane çalanlar için üçüncü veya dördüncü aamada sonland görülmütür. Tp fakültesi hastanesinde çalanlarn ise uzun bir psikolojik taciz süreci yaamalarna bal olarak, sürecin be aamasnn da deneyimini yaadklar görülmütür. Tacizi Durdurma: ten ayrlma ile sonlanan be aamal iyerinde psikolojik taciz sürecinin, baz katlmclar için farkl bir ekilde sonlanabildii de görülmütür. Aratrmaya katlanlarn bir ksm, iyerinde artan kdemlerine bal olarak, tacizcilere kar nasl ayakta durulmas gerektiini örendiklerini belirtmitir. Bu kiilerin verdikleri mücadelenin ses getirdii ve sürecin iddetinin eskisi gibi rahatsz edici olmad saptanmtr. Örnein bir katlmc, ilk balarda yaadklarn deneyimsiz olmas ile badatrm ve sürekli bir baskya maruz kald halde pasif kaldn, sadece aladn ifade etmi; ancak artan kdemine bal olarak, tepkisini ortaya koyduunu ve istediini aldn belirmitir. lk zamanlar çok alyordum, ancak sonralarnda bu böyle olmayacak dedim ve diimi çkarmam gerektiini anladm. Buradaym demem lazmd...Üstümle dorudan konuup, neyin yanl olduunu söylüyordum...Bir ekilde kendimi ifade etmeye baladm, özgüvenimi geri kazandm. Karlk veriyorum artk...Sesini çkarmyorsan, boyun eiyorsan, sana daha fazla yöneliyorlar...Kdemim biraz artnca ve kendimi gösterince iler deimeye balad.(K1) Bir dier katlmc da yaadklar karsnda mücadele ettiini ve maruz kald basknn iddetinin eskiye göre azaldn ifade etmitir. Ben bir çk yolu buldum, kendimi daha iyi hissediyorum.. Barma, çarma, istekler azald, yok diyemem ama bir ekilde sayg talep ettiimi ona hissettirdiimi düünüyorum… Mücadele ettiimi gördü, sesimi çkarmadan oturmadm, eski kdemsiz dönemlerimdeki gibi... Bir eye izin vermediimi, doru bulmadm hissettirdim... Bunlar prestij kaybna neden oldu karmdaki insanda... Davran deiiklii oldu... Belki olanlar unuttu, belki de ben biraz daha tahammül eder hale geldim.(K6) Aratrmada yer alan vakalarn birinde ise kurum, iyerinde psikolojik taciz sürecinin sonlandrlmasnda etkin rol oynam ve taciz147 cinin kurumdan ayrlmasn salayarak süreci sonlandrmtr. Bu vakada, tacizcinin davranlarnn tüm bölüm hatta dier bölümler tarafndan da gözlemlendii ve tacizcinin bir çok defa üst yönetime ikayet edildii ifade edilmitir. Üst yönetim, gelen ikayetler nedeniyle tacizciyi iki kere kurula sevk etmi, ciddi uyarlarda bulunmu, tacizciyi insanlarla tartma çkaramayaca bir bölüme vermi ve davranlarn devam etmesine bal olarak tacizcinin normalden daha erken bir sürede mezun olmasn salamtr. Bu kiinin basklarna maruz kalan katlmc, sürecin sonlanmasndan her ne kadar memnun olduunu belirtse de, tacizcinin bu iten avantajl çktn belirtmitir. Onun asistanl çok ksa tutuldu bu olanlar yüzünden....Normalde be buçuk, alt senede alyoruz uzmanlmz ama o dördüncü senesinde ald ve gitti, bu çok zor bir ey aslnda...Yaptklar bir bakma onun avantajna oldu...Bütün asistanlar da olan duygu adaletsizlik duygusudur, biz çaltk, o uzmanln ald. (K8) F. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECNDE “KASIT” FAKTÖRÜNE LKN BULGULAR Görümeler sonucunda baz vakalarda, iyerinde psikolojik taciz sürecinin kastl olarak yöneltildii saptanmtr. Buna göre, tacizci ya da tacizcilerin madurun iten ayrlmas, cezasn çekmesi, huzursuz olmas gibi amaçlarla psikolojik taciz uygulad belirlenmitir. Örnein katlmclardan biri, tacizcilerin istedii yönde hareket etmediini ve bunun sonucunda, huzursuz bir çalma ortamnda çalmaya maruz brakldn ve planl programl bir psikolojik baskyla karlatn u cümlelerle anlatmtr (K7). Bu ihale olayndan sonra tepkiler uzun süre devam etti...Kastl tabi...Raporlarmdan rahatsz oluyorlard, sürekli kararlarm sorgulanyordu...Beni sktryorlard, psikolojik bask yaptlar gitmem için ya da gitmesem de sesimi çkarmamam için. Bir dier vakada, madurun yöneticisine kar yapt bir yanl nedeniyle psikolojik taciz sürecine maruz brakld anlatlm ve bu sürecin, madura ceza vermek, onu yldrmak amacyla kastl olarak sürdürüldüü alglamtr(K3). Görümelerde, iyerinde psikolojik taciz sürecinin, madurun i huzurunu kaçrmak ve iten ayrlmasn salamak amacyla yöneltildii de belirlenmitir(K5). 148 Katlmclarn bir ksm ise iyerinde psikolojik tacizin zalimce bir niyetle yöneltilmediini belirtmi ve tacize neden olan kiilerin bu yaananlar doal bulduklarn, süreci alglamadklarn veya olumsuz davranlar motivasyon arac olarak düündüklerini ifade etmitir. Örnein ie ilk baladnda olumsuz davranlarn kastl olarak kendisine yöneltildiini düünen bir madur, sürecin ilerleyen safhalarnda dier çalanlarn da benzer sorunlar yaadn görmü ve sorunun üst yönetimin takip ettii yaklam tarzndan kaynaklandn alglamtr (K2). yerinde psikolojik taciz sürecinin kastl olarak yöneltilmediini düünen dier katlmclarn görüleri u ekildedir. Bir kast olduunu düünmüyorum, bu davranlar normal olarak görüyorlar, böyle gelmi, böyle gider mant...Kötü insan deiller...Bir ey yaptktan sonra ‘ne var ki bunda?’ diyebiliyorlar.(K4) Onlara göre kast yok…Onlara göre bu bir motivaston aracym!...Ama bana göre tam anlamyla onur krc, performans düürücü hareketler.(K1) G. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECNE TARAF OLANLARIN ÖZELLKLERNE LKN BULGULAR yerinde psikolojik taciz sürecine taraf olan kiiler kapsamnda madurlar, tacizciler ve tanklar deerlendirilmitir. Buna göre, iyerinde psikolojik taciz sürecinin, genellikle bir madur ve bir tacizci arasnda balad ve zaman içerisinde taraflarn yanda edinmesine ve/veya yaananlarn objektif alglanmasna bal olarak çok tarafl bir süreç halini alabildii saptanmtr. Örnein, iyerinde psikolojik tacize tank olan bir katlmc, bir üst ile bir asistan doktor arasnda yaanan çarpc bir olay sonrasnda, üstün dier üstleri etkilediini ve tüm üstlerin madura cephe almasna neden olduunu belirtmitir (K3). Bu vakada, tacizcinin yanda edinerek, daha güçlü bir pozisyona geldii ve kalabalk tacizci grubunun adeta bir çete gibi maduru psikolojik tacize maruz brakt belirlenmitir. Tacizcinin, yanda edindii gibi madurun da yanda edindii olgulara rastlanmtr. Ancak bu tür durumlarda maduru destekleyen kiinin, madur pozisyonuna düebilecei de görülmütür. Örnein, iyerinde psikolojik tacize maruz kalan kiiyi destekleyen bir tann, sadece maduru destekledii için tacizcinin dümanca saldrlarna maruz kald belirlenmitir(K10). yerinde psikolojik taciz sürecinin ilerleyen safhalarnda, saldrlarn daha belirgin olarak sergilenmesi, sürece tank olan kiilerin sa149 ysnn artmasna neden olmutur. Madur ya da tacizcinin tarafn tutmayan, izleyici pozisyonundaki tanklarn bile söz konusu süreçten dolayl olarak etkilendikleri saptanmtr. Görümeler sonucunda sürece dorudan ya da dolayl olarak katlan taraflarn niteliklerine ilikin bulgular da elde edilmitir. Buna göre, on vakann sekizinde tacizcilerin madura göre üst düzey pozisyonda; ikisinde ise edeer pozisyonda çaltklar saptanmtr. On vakann ikisinde tacizcinin erkek, sekizinde kadn olduu belirlenmi ve sekiz vakann ayn cinsler arasnda gerçekletii belirlenmitir. Bu vakalardan üçünde, tacizci ve madurun ayn ya grubunda olduu, yedisinde ise tacizcilerin madurdan yaça büyük olduu saptanmtr. Vakalarn sekizinde tacizcinin madura göre daha kdemli, birinde daha az kdemli, birinde ise ayn kdem seviyesinde olduu görülmütür. On vakann beinde tacizcinin bekar, üçünde evli olduu, ikisinde ise hem bekar hem evli tacizcilerin yer ald belirlenmitir. Görümelerde katlmclardan, iyerinde psikolojik taciz sürecine sebebiyet veren ve/veya tank olan kiileri, ‘bir ifade’ ile isimlendirmeleri istenmitir. Katlmclara ayrca, kendilerini nasl tanmladklar ve bu sürece maruz kalmalarna neden olan bir kiilik özellii barndrp barndrmadklar sorular da yöneltilmitir. Görümeler sonucunda elde edilen bulgular, tacizcinin, madurun ve tanklarn baz niteliklere sahip olduuna iaret etmitir. Bu nitelikler; tacizci tipleri, tank tipleri ve madur özellikleri balklar altnda deerlendirilmitir. 1. TACZC TPLER Her eyi kendi bildiine inanan: “Bana kimse bir ey öretemez” tavrlarnda olan tacizcinin kendisini dierlerinden üstün gören bir kii olduu kabul edilmektedir 528. Vakalarn bazlarnda tacizci, kendi bilgisi dnda hiçbir bilgiye güvenmeyen, her eyi doru bildiine inanan ve bakalarnn fikrini önemsemeyen bir kii olarak tanmlanmtr (K1, K4). Her eyi sanki o doru biliyor, edebiyat, tarihi ben çok iyi bilirim, tp desen benim alanm...Ben mükemmelim, süperim diyen biri .(K4) Zayf hafzal: Tacizcinin zayf hafzal olmasnn, iki dakika önce ne söylediini veya ne olduunu hatrlayamamasnn, çileden çkartan ve karsndakinin mücadele etmesini imkansz klan bir nitelik 528 150 Field, s.66. olduu öne sürülmektedir 529. Vakalarn birinde tacizcinin, madurun yapt ileri hatrlamad ve hatrlamad için de ileri yaplmam gibi alglayp, maduru suçlad anlatlmtr. Madur, yapt ii tacizciye ilettii halde, iin tacizci tarafndan kastl veya kastsz hatrlanmadn ve bu nedenle tacizciye her ii yazl olarak iletmeye baladn anlatmtr (K10). Karsndakini dinlemeyen, cevap vermeyen: Tacizci için öne sürülen bir dier kiilik özellii, karsndakini dinlememe özelliidir. Genellikle ikili ilikilerde baarsz olduu kabul edilen tacizcilerin, karsndaki ile konuurken ya sessiz ve saldrgan bir tavr; ya karsndakini sadece kendi istedii zaman çok ksa konuturan, baskc bir tavr ya da takn, samimiyetsiz ve bencil bir tavr takndklar öne sürülmütür 530. Vakalardan birinde tacizci, karsndakini dinlemeyen bir kii olarak tanmlanmtr. Madur, tacizciye basit bir soru sorduunda bile cevap alamadn ve önerilerinin hiçbir zaman dikkate alnmadn belirtmi, ayrca, tacizcinin sessiz ve saldrgan tavr takndn, hiçbir ekilde karsndakini dinlemediini ve sorulan sorulara cevap verme tenezzülünde bulunmadn eklemitir (K2). Önyargl: Görümelerde, tacizcinin önyargl bir kii olduuna ilikin yaktrmalar sklkla yaplmtr. Örnein vakalardan birinde, tacizcinin objektif olmad, ilk görüte bir kii hakknda kötü düünmüse, bu görüünü hiçbir eyin deitiremeyecei ifade edilmitir (K3). Kskanç: Tacizcilerin genellikle kskanç olduklar ve dier kiilerin yeteneklerini ve /veya güçlerini ortaya koymalarn gizlice kskandklar kabul edilir 531. Bu aratrmada da tacizci, ‘kskanç biri’ olarak tanmlanmtr. Katlmclardan biri, kskanç tacizcinin davranlarnn kendi yetersizliinden kaynaklandn düündüünü belirtmitir. Dengesiz: Katlmclar tarafndan belirtilen bir dier tacizci tipi, dengesiz tacizcidir. Vakalardan birinde tacizcinin tavrlarna anlam veremeyen madur, tacizcinin bir gün iyi, bir gün kötü davrandn ve bu dengesizliin mücadele etmesini engellediini belirtmitir (K6). Bir dier madur, tacizcinin dengesizliini u cümlelerle anlatmtr. Bir gün çok iyi davranyor ama ertesi gün bir ey oluyor, terse dönüyordu. (K10) Field, s.54. Field, s.56. 531 Field, s.58. 529 530 151 Sorunlu: Görümeler sonucunda tacizcinin, sorunlu bir kii olabilecei belirlenmitir. Örnein bir katlmc, tacizcide kiilik bozukluu olduunu ve tacizcinin bu nedenle olumsuz davranlar sergilediini ifade etmi (K8) ; bir dier katlmc ise, tacizcinin skntl bir çocukluk ya da gençlik dönemi geçirmi olabileceini düündüünü belirtmitir (K2). Mutsuz: Katlmclardan biri tacizcinin mutsuz bir kii olduunu ve acsn çkartmak için kendisine eziyet ettiini düündüünü belirtmitir (K9). Bencil: Katlmclardan biri, tacizciyi ‘bencil bir kii’ olarak tanmlamtr (K7). Bencil tacizci, karsndakinin ne duruma düeceini düünmeden sadece kendi menfaatlerini düünen tacizci tipidir. Ar mükemmeliyetçi: Görümelerde tacizcinin, ar mükemmeliyetçi bir kii olabilecei de belirlenmitir. Madurlardan biri, bu tacizci tipini u cümlelerle ifade etmitir. Her eyi mükemmel yapyorsanz, bir numara iseniz sorun yok...Ancak bir hata bile yapm olsanz, sizi hemen mimliyorlar ve baarsz ilan ediyorlar.(K1) Anlamak istemeyen, affetmeyen: Bu tip tacizci, güven eksiklii nedeniyle, ibirlii yapma ya da anlama becerisi olmayan bir kiidir 532. Bir vakada tacizcinin, madurla yaad bir tartma sonrasnda madura cephe ald ve madurun bir çok barma giriimine ramen, tacizcinin bu giriimleri reddettii aktarlmtr (K3). Anlamak istemeyen tacizcinin, maduru hiçbir zaman affetmeyeceine ilikin söylemlerini sürekli yineledii belirtilmitir. Kendini beenmi: Katlmclar tarafndan dile getirilen tacizci tiplerinden bir dieri, kendini beenmi tacizcidir (K2). Bu kiinin kendini herkesin üzerinde görme eilimi vardr 533. letiim becerisi olmayan: Görümeler sonucunda, tacizcinin iletiim kurmada baarsz bir kii olduu belirtilmi ve tüm bu baskya, tacizcinin iletiim kurma yetersizliinin neden olduu öne sürülmütür (K6). Saldrgan, hiddetli: Katlmclar tarafndan öne sürülen bir dier tacizci tipi, saldrgan tacizcidir (K6, K1, K2). Bu tacizci tipi, hiddetli tacizci olarak da isimlendirilmitir 534. Bu kii, içindeki öfke ve hiddeti Field, s.67. Tnaz, Bayram ve Ergin, s.40. 534 Tnaz, Bayram ve Ergin, s.39. 532 533 152 etrafndakilere barp çararak, küfür ve beddua ederek boaltmaktan çekinmeyen kiidir. 2. TANIK TPLER pin üzerinde cambaz: Bu tipteki tann, madur ve tacizci arasnda kalan ve iki tarafla da arasn iyi tutmak zorunda olan tank tipi olduu saptanmtr. yerinde psikolojik taciz sürecini gözlemleyen ve gördükleri karsnda ne yapacan aran bir katlmc, bu süreçten etkilendiini ve problemler yaadn anlatmtr. Üstlerimin kendi aralarnda olan bir sorun...Biri danmanm, biri beni her konuda destekleyen üstüm...pin üzerindeki cambaz gibiydim, ikisi arasnda belirli bir denge tutturmak beni çok rahatsz etmiti, danmanmn hakl olduunu bilsem de dier hocalara kar tavr alamyordum...ki taraf arasnda kalmtm.(K5) Bir eye karmayan izleyici: Hastanedeki psikolojik taciz sürecini gözlemleyen bir dier tank, kendini korumak adna hiçbir eye karmadn ve kimsenin destekçisi olmadn belirtmitir (K3). Tank kii, yaananlarn kendisini dolayl olarak etkilediini; ancak kendisinin de madur olabilecei korkusuyla, taraf tutmadan iini yaptn ifade etmitir. Pasif yanda: Görümeler sonucunda iyerinde psikolojik tacizi gözlemleyenlerin bir ksmnn maduru pasif olarak destekledikleri belirlenmitir. Bu kiilerin madura yanda olduklar ancak madurla konumann, ona sabretmesini söylemenin ötesinde bir destek vermedikleri saptanmtr. Madurlardan biri, yaadklar karsnda arkadalarndan yeterli destei göremediini, mücadelesinde yalnz kaldn anlatmtr. Kendimi ifade etme ans bulmutum ama asistanlar destek çkmad, aramzda birlik olamadk, hep konuuyorduk ama istediklerimizi ifade edemedik .(K6) Aktif yanda: Görümelerde baz tanklarn, maduru aktif olarak destekledikleri ve tacizciye kar durduklar saptanmtr. Örnein bir katlmc, i arkadalarndan gördüü destei u cümlelerle ifade etmitir. Ben tavrm tacizciye kar koymutum zaten, onunla konumay denedim ama ben konutukça üstüme geldi, tüm arkadalarm durumun farkndaydlar, hatta benim için onunla gidip konutular, tavrlarn deitirmesi konusunda...Destek vard ama ie yaramad. (K9) 153 Maduru aktif olarak destekleyen kiilerin yan sra, tacizciyi süreç içerisinde destekleyen ve kendileri de birer tacizciye dönüen kiiler olduu, görümelerin sonucunda belirlenmitir. Örnein katlmclardan biri, madur ile tacizci arasnda balayan taciz sürecinin, tacizcinin arkadalarna olay kendi bak açsndan aktarmas sonucunda, madur ve tacizciler arasnda yaanan bir sürece dönütüünü aktarmtr (K3). Bu vakada tek bir tacizcinin yanna iki yanda daha katt ve tacizcilerin madura kar bir çete gibi hareket ettikleri saptanmtr. 3. MADUR ÖZELLKLER Kdemsiz: Katlmclarn bir ksm yaadklar sorunlar kdemsiz olmalar ile özdeletirmilerdir ( K1, K4, K6). Baarl: Baz katlmclar baarl olduklar için bu sürece maruz kaldklarn belirtmilerdir (K3, K10). Sessiz: Katlmclarn bazlar sessiz kalp, yaadklarn sindirme yolunu seçtiklerinde, uygulanan basknn daha da iddetlendiini belirtmilerdir (K1, K6). Yalnz: Görümelerde, tacizcinin hedefi olmann, yalnz olmakla ilikili olabilecei de öne sürülmütür. Katlmclardan biri, ie ilk baladnda yalnz olduunu ve bu yüzden tacizciye kolay hedef olduuna inandn ifade etmitir (K6). Kendi dorular olan: Görümeler sonucunda, tacizci ya da tacizcilerin istediini yapmayan, onlarn kararlarn onaylamayan veya dorularn kabul etmeyen bireylerin, psikolojik tacize hedef olmaya daha yakn bulunduklar belirlenmitir (K5, K7, K9). H. YERNDE PSKOLOJK TACZ SÜRECNDE VERLEN TEPKLERE LKN BULGULAR Aratrmada gerçekletirilen derinlemesine görümeler vastasyla, madur ve/veya tank katlmclarn ve çaltklar kurumlarn, iyerinde psikolojik taciz sürecine kar verdikleri tepkilerin neler olduu ve bu tepkilerin psikolojik taciz sürecini nasl etkilediine ilikin verilere ulalmtr. Görümeler, söz konusu tepkilerin süreç içerisinde deiebilmekle birlikte, iyerinde psikolojik taciz sürecinin seyrini deitirebildiini ortaya koymutur (Tablo 10). Madurlarn, tanklarn ve kurumlarn iyerinde psikolojik taciz süreci karsnda verdikleri tepkiler, ‘sürecin balangcndaki tepkiler’, ‘sürecin ilerleyen aamalarndaki (ikinci, üçüncü ve dördüncü aamalar) tepkiler’ 154 ve ‘süreci sonlandran tepkiler’ olmak üzere üç bölümde deerlendirilmitir. 155 Tablo 10 : yerinde Psikolojik Taciz Sürecinde Verilen Bireysel Tepkiler SÜREÇ K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 Devam eden (D) / sonlanan (S) süreç D D S D D D S S S S Sürecin balangı- Pasif: Üzeri- Pasif: Susma cında verilen tep- ne alınmama kiler Pasif: Önemsememe Pasif: Üzerine alınmama Pasif: Susma, önemsememe Pasif: Üzerine alınmama Pasif: Susma Pasif: Susma Pasif: Önemsememe Pasif: Üzerine alınmama Pasif: ten Sürecin ilerleyen Pasif: Dert ayrılmayı düaamalarında ve- paylama Aktif: Tacizci ünme, dert rilen tepkiler ile konuma, paylama düük verim- Aktif: Tacizci le çalıma ile konuma, düük verimle çalıma, rapor alma, istifa giriimi Pasif: Dert paylama yaadıkları ile dalga geçme Aktif: Barıma çabası, düük verimle çalıma Pasif: Dert paylama, iten ayrılmayı düünme Aktif: ikayet, ie geç gelme, rapor alma, tacizci ile konuma Pasif: ten ayrılmayı düünme, dert paylama Aktif: Tacizci ile konuma, rapor alma, ortak ses olma Pasif: Dert paylama, iten ayrılmayı düünme Aktif: Tacizci ile konuma, ikayet, ortak ses olma Pasif: ten ayrılmayı düünme, dert paylama Aktif: Tacizci ile konuma, tartıma, rapor alma Pasif: Sessiz kalma Aktif: Tacizci ile konuma, izin alma, ortak ses olma Pasif: Dert paylama, iten ayrılmayı düünme Aktif: Tacizci ile konuma, ortak ses olma, düük verimle çalıma Pasif: Dert paylama, iten ayrılmayı düünme Aktif: Tacizci ile konuma, ikayet, ie geç gelme, düük verimle çalıma Süreci sonlandıran ya da sonlandıracaı düünülen tepkiler Aktif: Madu- Aktif: Madu- Aktif: MaduAktif: Aktif: Verilen aktif Madurun iten run iten ayrıl- run iten ayrıl- run iten ayrıltepkiler ve ayrılması ması ması ması durdurulan psikolojik taciz süreci Kaynak: Birik, s.247. 156 Aktif: MaduAktif: Verilen aktif run iten ayrıltepkiler ve dur- ması durulan psikolojik taciz süreci Aktif: Kurumun Aktif: Madu- Aktif: Madumüdahalesi ve run iten ayrıl- run iten ayrıltacizcinin iten ması ması ayrılması 1. SÜRECN BALANGICINDA VERLEN TEPKLER Sürecin balangcnda, katlmclarn genellikle yaadklarna anlam verememelerine bal olarak pasif tutum takndklar belirlenmitir. Sessiz kalma: Katlmclarn büyük bir ksmnn, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ilk aamasnda sessiz kalmay tercih ettii saptanmtr. Bu kiiler, her ne kadar yaadklarnn farknda olsalar da, ilk etapta sessiz kalmlardr. Örnein katlmclardan biri, çarpc bir olay sonrasnda balayan saldrlara kar ilk bata sessiz kaldn, alttan alarak idare etmeye çaltn belirtmitir (K7). Bir dier katlmc, tacizcinin kiilik bozukluunun neden olduu skntlardan ikayet etmeyi kendisine yaktramadn belirtmi ve hiçbir ey yapmamay tercih etmitir (K8). Benzer olarak K2 de, gördükleri karsnda ardn ancak sessiz kaldn ifade etmitir. Üzerine alnmama: Görümelerde, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ilk aamalarnda yaadklar saldrlar üzerine alnmayan ve/veya bu saldrlarn kendisine yöneltildiini düünmeyen katlmclar olduu da belirlenmitir. yerinde psikolojik taciz sürecinin balangcnda, tacizci kii ya da kiilerin sergiledii saldrlarn farknda olmayan ve bu saldrlar üzerine almayan katlmclar, yaadklarnn tipik bir iyeri sorunu gibi normal olabileceini düünmüler ve bu nedenle harekete geçmemilerdir. Madurlardan bazlar, yaadklarn “ie yeni balayan kii” veya “yalnz kii” olmakla badatrm ve psikolojik baskya kar tepki vermemitir. Özellikle balarda kimseyi tanmadm için, yakn olmadm için çok yalnzdm, bir eyler yayordum ama bunlarn yalnz olduum, ie yeni baladm için bama geldiini, zamanla düzeleceini düünüyordum. (K6) lk balarda bir ey yoktu, daha dorusu ben bir ey anlamamtm, kdemsiz olduum için normal olduunu düünmütüm. (K1) Yaadklar karsnda balangçta hiçbir ey yapmadn ve yaananlar normal olarak algladn belirten madurlardan bazlarnn ifadeleri ise u ekildedir. lk iki ay, o kiinin (tacizcinin) bana kar tavrlar olduunu fark etmemitim...Herhangi bir art niyeti olabileceine ihtimal vermedim, üstüme de alnmadm aslnda. (K9) 157 lk balangçta üstüme hiç alnmadm...Her ey iyi gidiyordu... Sorumlum beni seviyor diye düünüyordum, çok iyi bir ilikimiz vard...Bölümden arkadalarm söylüyordu, bana ters davrandn... Sonradan sezinledim ama ilk balarda hiçbir ey yapmadm. (K10) Önemsememe: yerinde psikolojik taciz sürecinin balangcnda, dümanca saldrlarn önemsenmedii de belirlenmitir. Madurun psikolojik taciz sürecinin balangcnda, yaadklarn önemsemeyen bir tavr içinde olduu, bu sürece tank olan katlmc tarafndan ifade edilmitir. lk balarda hiç umurumda deil havasndayd...in daha ileri boyutlara varabileceini söylememize ramen, ‘bana ne, ne olursa olsun’ diyordu. (K3) 2. SÜRECN LERLEYEN AAMALARINDA VERLEN TEPKLER Görümeler sonucunda iyerinde psikolojik taciz sürecinin, zaman ilerledikçe iddeti artan ve madurun yaadklarn önlemek adna daha aktif tepkiler verdii bir süreç olduu gözlenmitir. Psikolojik taciz sürecinin ilerleyen aamalarnda, balangçta sergilenen pasif tutumun bir çok madur açsndan deitii ve sonuçta daha aktif tepkilerin verildii belirlenmitir. Ancak, yaananlarn iddeti ve/veya öz savunmadaki zorluklar nedeniyle pasif tutumunu bir süre devam ettiren katlmclarn bulunduu saptanmtr. Bu katlmclarn da, bir süre sonra aktif tepkiler vermeye baladklar kaydedilmitir. Bu aamada verilen tepkiler, baz vakalarn sonlanmasnda etkili olmusa da, bazlar için bir sonuç getirmemitir. Madurlarn bu aamada sergiledikleri davranlar; ikayet etme, tacizci ile konuma, tacizci ile tartma, barma çabas, ortak ses olma, ie geç gelme, düük verim, rapor alma gibi aktif; sessiz kalma, yaadklarn alaya alma, iten ayrlmay düünme ve arkadalarla paylama gibi pasif davranlardr. Barma çabas / aktif: Görüme sonuçlar, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ilerleyen aamalarnda madurun ciddi skntlar yaamasna bal olarak verilen bireysel tepkilerin deitiini göstermitir. Örnein bir vakada, sürecin balangcnda önemsemez bir tutum taknan madurun, sürecin ilerlemesi ile birlikte, hakl olduunu düünmesine ramen, tacizciden özür diledii kaydedilmitir (K3). Ancak bu giriimin, sürecin sonlanmasnda etkili olmad saptanmtr. Tez hocas da yaayabilecei sorunlar nedeniyle ondan özür dilemesini istedi...Her ne kadar suçlu olduunu kabul etmese de, onunla (tacizci ile) barmak için bir adm att, tacizci 158 onu her seferinde geri çevirdi...Kendisini hiçbir zaman affetmeyeceini söyledi. (K3) Yanda edinme (ortak ses duyurma / aktif – dert paylama / pasif): Görümelerde iddeti artan saldrlar karsnda kendisini daha da çaresiz hisseden madurlarn çounun, dertlerini paylamak, rahatlamak veya destek almak amacyla yaadklarn arkadalaryla, yaknlaryla paylat, yanda edindii belirlenmitir. Baz vakalarda yanda edinme, arkadalarla dert paylamaktan öteye geçmemitir (K10, K1, K7). Bazlarnda ise madur ve çalma arkadalar, tacizciye kar ortak ses olmulardr. Bu vakalarda madurun mücadelesine yandalar da katlmtr. Örnein, madurlardan biri yaad skntlar tacizci ile konuarak halletmeye çalm ve sonuç alamadnda arkadalar onun için tacizci ile görüerek, ona tavrnn yanl olduunu söylemilerdir (K9). Benzer olarak bir dier katlmc, bir dönem dier asistanlarla birlik olduklarn ve seslerini duyurmaya çaltklarn ancak istedikleri sonucu alamadklarn anlatmtr. Bir dönem herkes ayaklanmt...O kii “Bunlar kendilerini ne sanyorlar! Ben bunlar bitiririm” gibi eyler söylemi...Demek ki bizim hayatmz kendi ellerindeymi gibi görüyor. (K4) Bir dier vakada madurun, yanda edinme yoluyla yaananlarn herkes tarafndan alglanmasn salad aktarlmtr. Tacize maruz kalan kii üstümüzdü...Yaadklarn bize birebir anlatt, olayn bizim tarafmzdan alglanmasna izin verdi, tepkisini bu yönde gösterdi, bizi onlara kar uyard...Arkadalarmdan taraf seçen oldu. (K5) Tacizci ile konuma – kar koyma / aktif: Katlmclarn bir ksm yaadklar sorunlar ciddiletikçe, sorunlar çözmek adna tacizci ya da tacizcilerle konuma yolunu tercih etmitir. Tacizci ile dorudan konuan ve bu tepkinin süreci sonlandracan düünen madurlardan bazlar, süreci durdurmada baarl olamadklarn belirtmilerdir. Sürekli konuuyordum, konumaktan öte bir ey yapamadm. Aramzda kavga gürültü kopmad, bir iki kere çok ciddi tartmamz oldu ama ondan öte bir ey olmad....Konuuyordum ama bir ie yaramyordu. (K7) Zaten ona kar tavrm gösteriyordum, susmuyordum ama ben konutukça o daha çok üstüme geliyordu. (K9) 159 Kendimi savunuyordum ya da yaptm i neyse açklyordum...Hiçbir ey ifade edemedim...Kendi kendime konuuyor gibiydim. (K10) Mesela bir eyler deisin diye konuuyordum ama bu çocuk kandrmak gibi, ikayetlerimi dinliyorlar, ‘tamam tamam’ diyorlar ama her ey ayn. (K7) Dier taraftan, baz katlmclarn tacizcilerle konuarak, iyerlerinde maruz kaldklar psikolojik baskya kar mücadele ettikleri ve böylelikle basknn iddetini azalttklar saptanmtr. Sayg talep ettiimi bir ekilde hissettirdiimi düünüyorum... Konu ne olursa olsun bir eye izin vermediimi, doru bulmadm ona söylüyordum...Sesimi çkartmadan oturmadm... Yapt eyden holanmadm ona anlatmaya ve göstermeye balamtm... ‘Ne demek istiyorsun’ diye açkça soruyordum mesela, o da ne söylediinin farknda olsun diye...Ama bir yere kadar, konumum buna engel oluyordu. (K6) Kendimi gösteriyorum artk...Dorudan onunla konuuyorum. Bir ii çözeceksen araya birini sokmaktansa dorudan o kii ile çözeceksin...Bir ekilde kendimi ifade etmeye baladm, istediimi almaya baladm. (K1) ten ayrlmay düünme / pasif: yerinde psikolojik taciz sürecinin bu aamasnda hemen hemen tüm katlmclarda iten ayrlma düüncesi olumutur. Katlmclar verdikleri tepkilerin ses getirmemesi sonucunda, baka çareleri kalmadn düünerek iten ayrlmay planlamaya balamlardr. stifa giriimi / aktif: Katlmclardan birinin uzmanlk eitiminden vazgeçerek, iki kere resmi istifasn verdii saptanmtr. Bu kii, aile basks ve istifalarnn kabul edilmemesi sonucunda iinde çalmaya devam ettiini ancak skntlarnn halen sürdüünü belirtmitir. Ancak, istifa etmesinin ve artan ikayetlerin üst yönetimi harekete geçirdiini ve bölümde olumlu yeni açlmlar yaplmasna neden olduunu da eklemitir (K2). e geç gelme / aktif: yerinde psikolojik taciz sürecinden kurumun da etkilenmesi söz konusu olup, yaanan gerginliklerden hesaplanmas zor da olsa kurum, maddi ve manevi zarar görebilmektedir. Kurum için de olumsuz sonuçlar dourduu varsaylan tepkilerden biri, ie geç gelme tepkisidir. Örnein katlmclardan biri, yaadklar karsnda üst yönetimin de sesini çkarmadn gördükten sonra, kastl olarak ie geç geldiini belirtmitir (K4). 160 Düük verimle çalma / aktif: Görümeler sonucunda saptanan ve ie geç gelme gibi dorudan kurumu olumsuz etkileyen bir dier faktör, madurun psikolojik taciz sürecine tepki olarak düük verimle çalmasdr. Katlmclarn bazlar mesleki sorumluluklarndan ötürü görevlerini yerine getirdiklerini ancak fazladan verilen ileri daha önceden yaparken, yaadklar süreç nedeniyle bundan böyle kastl olarak yapmadklarn ifade etmilerdir. Madurlar, ellerinden daha fazlasnn geldiini bildikleri halde tüm potansiyellerini kullanarak çalmamalarn, yaadklar baskc sürece ve bu süreç içerisinde yitirdikleri çalma hevesine balamlardr (K1, K6). Rapor alma / aktif: Görümelerde saptanan ve kurumu olumsuz etkileyebilecek bir dier bireysel tepki, rapor almaya ilikindir. Yaanan skntlar ve ses getirmeyen tepkiler sonucunda rapor alarak iyerinden uzaklamay seçen katlmclarn konuya ilikin görüleri u ekildedir: ten rapor aldm zaten...Ciddi anlamda depresyon tedavisi gördüm...Uzun bir süre ie gitmek istemedim. (K2) O dönemde rapor almtm, hiçbir açklama yapmadan, rapor alp gidince arkamdan ‘ne raporuymu bu?’ gibi eyler söylediler...Psikiyatri raporu sonuçta...Üstler kendi aralarnda topland bu dönemde, bir sorun var diye düünmüler ama bir ey deimedi. (K4) ikayette bulunma / aktif: Katlmclarn verdii bir dier aktif tepkinin üst yönetime ikayet etmek olduu saptanm ve bu tepkinin, kimi zaman süreci sonlandrmaya yardmc olan, kimi zaman ise ses getirmeyen bir tepki olduu görülmütür. ikayette bulunmann bir sonuç salamadn ortaya koyan ifadeler u ekildedir: Hiçbir ekilde kabul edilemez davranlara maruz kaldm belirttim, dinlediler ama beni ‘sorunlu kii’ olarak gördüler. (K6) Ba hekim yardmcs ile görütüm...Yaadklarm sorun olarak alglamad, geçitirdi.(K10) Aratrmamzda, ikayetlerin psikolojik taciz sürecinin sonlanmasnda ya da iddetinin azalmasnda etkili olabildii de belirlenmitir. Sadece bizim bölümden deil, dier bölümlerden de duyulmu yaptklar, dier servislerden de ikayetler gelmi...Üst yönetim, onu iki kere kurula sevk etti, ciddi uyarlar ald.(K8) Gergin bir çalma ortam vard...Bask yüzünden asistanlarn birbiri ile kavga ettiine tank oldum...Tekmelemeler, barmalar... ikayetler olunca üst yönetim de düünmeye ba161 lad...Bir sorun olduunu kabul ettiler, durum daha iyi ama hala devam eden eyler var. (K4) Yaadklarn alaya alma / pasif: yerinde psikolojik taciz sürecinin ilerleyen aamalarnda madurlardan birinin yaadklarn alaya alarak, sürece kar koymay denedii aktarlmtr (K3). Mezun olmasna çok az bir süre kala sürekli kendisi hakknda olumsuz eyler söylüyordu...Kendisiyle alay eder gibi... ‘Ben zaten geri zekalym, salam, ne anlarm’ gibi sözler...Sanki aka yapar gibi... Herkesin kendisi hakknda öyle düündüünü zannediyordu. (K3) Sessiz kalma / pasif: Katlmclarn bir ksm yaadklar karsnda üst yönetime ikayet etmeyi düündüünü; ancak bir ey deimeyeceine inandndan ikayette bulunmadn belirtmitir. Kimi kime ikayet edeceksin.(K9) Bir dier katlmc ise ikayet etmeyi istese de bu tarz bir giriimde bulunmadn anlatmtr. ikayette bulunmadm, o kadar söylenemeyecek ey oluyordu ki, terbiyemi bozup bir ey anlatamadm...Rüyalarmda hep onu ikayet ettiimi görüyordum ama edemedim.(K8) 3. SÜREC SONLANDIRAN TEPKLER Katlmclarn bir çounun uzun süreli psikolojik taciz maduru olduu ve bazlar için bu sürecin, görümelerin yapld dönemde halen devam ettii belirlenmitir. Madurlarn bei için bu sürecin sonland, üçü için ayn iddetiyle halen devam ettii, ikisi içinse sürecin devam etmesine karn iddetinin azald saptanmtr. Bu bölümde, katlmclarn süreci sonlandran ya da sonlandracak tepkilere ilikin görüleri deerlendirilmitir. Süreci sonlandran ya da sonlandracak tepkiler, ‘madurun iten ayrlmas’ ve ‘aktif tepkiler ile tacizin durdurulmas’ balklar altnda deerlendirilmitir. Madurun ten Ayrlmas: Katlmclarn çou, iyerinde psikolojik taciz sürecinin ancak iten ayrlma ile sonlanacan belirtmitir. Öyle ki madurlarn dördü, bu süreci ilerinden ayrlarak sonlandrmtr. Bu dört kiiden ikisi bizzat istifasn vererek, dier ikisi ise zorunlu sürelerini doldurduktan sonra iten ayrlmlardr. stifasn veren ve iten ayrlan madurlar, yaadklar karsnda ellerinden geleni yaptklarn ancak destek görememelerine bal olarak istifa etmek zorunda kaldklarn açklamlardr. 162 Mutsuzdum... Skntlarm anlatamyordum...Zaten kurumdan da destek alamaynca yapacak bir eyim olmadn anladm, istifam verdim. (K10) ikayet etsem kötü kii ben olacaktm... Dayanamadm... Sabrm taran bir olay sonrasnda istifa ettim. (K9) Mecburi sürelerini doldurarak iten ayrlan madurlar ise psikolojik tacize maruz kaldklar dönemde çok bunaldklarn dile getirmilerdir. Ben mecburi hizmetim olmasayd çoktan çeker gelirdim...O artlarda çalmaktansa.(K7) Yeter bu ikence!..Bitirip, gitmek istiyorum artk.(K3) Mecburi süresini doldurmay bekleyen ve yukardaki madurlar ile ayn görüleri paylaan ve halen sürecin maduru olan üç katlmcnn sürecin sonlanmasna ilikin görüleri ise aada yer almaktadr: Yaadm skntlar halen devam ediyor... Çok az bir sürem kald...Burada devam etmeyi asla istemem. (K4) Baka bir seçenek yok, ya gitmem gerekli ya kabul etmem. (K7) Artk dayanamyorum, mücadele etmekten yoruldum... Emekliliimi bekliyorum.(K5) Aktif tepkiler ile tacizin durdurulmas: Görümeler sonucunda baz madurlarn iyerinde psikolojik taciz sürecinde verdikleri aktif tepkilerin ses getirdii anlalmtr. Katlmclardan biri, olumsuz davranlara eskisi gibi sklkla maruz kalmadn ve maruz kald nadir durumlardan ise etkilenmediini belirtmitir. Katlmc, artan kdeminin ve yaananlara kar boyun ememesinin, iyerinde psikolojik taciz sürecinin iddetinin azalmasna yol açtn ifade etmitir (K1). Sürece kar direnen ve ksmen de olsa baar kazandn düünen dier katlmc, verdii tepkilerin yaad ypratc sürecin iddetinin azalmasna neden olduunu belirtmitir. Bundan böyle tavrn ortaya koyduunu, susmadn ve tacizcinin belirli davranlara devam etmesine karn, artk eskisi gibi etkilenmediini dile getirmitir. Bunun yannda sürecin halen devam ettiinin farknda olduunu ve tacizci ile mücadelesinin devam ettiini de açklamtr. Madur, sürecin sonlanmas için daha aktif tepkilerin verilmesi gerektiine inandn belirtmitir. 163 Kendi yaadklarm ve dier çalanlarn yaadklar...Aslnda iyeri sorunlarna kar tüm hastane çalanlarn korumak için daha aktif önlemler alnmas gerekiyor...Bireysel tepkilerin yan sra kurumun da doktorlar korumas gerektiini düünüyorum...Sonuçta benim mücadele yöntemim ineyle kuyu kazmak gibi...Ama asistan temsilcilii için çalyorum ve asistanlarn sorunlarna kar tüm hastane kapsamnda bir çalma yapacaz. Bunun iyi bir adm olacan düünüyorum...Çözüm önerilerine ihtiyaç var...Bu ekilde birlik olabiliriz ve bireysel olarak daha da güçleniriz. (K6) Vakalarn birinde ise iyerinde psikolojik taciz sürecine kurumun aktif olarak müdahale ettii saptanmtr. Bu vakada, tacizci kiinin sergiledii davranlar, maduru rahatsz etmenin ötesine geçerek, tüm bölümü ve üst yönetimi de rahatsz eder olmutur. Tacizci hakkndaki ikayetler ve tacizcinin usulsüz çalmalar, üst yönetimin devreye girmesine neden olmu ve tacizci iki kere girdii kuruldan ciddi ihtarlar almtr. Bu önlemlerin yeterli olmad görüldüünde, tacizcinin çalma yeri, insanlar rahatsz etmeyecei bir alana kaydrlmtr. Ancak tacizcinin tekrar eden davranlar sonucunda üst yönetim, tacizcinin mezun olmasn hzlandrm ve tacizci bir an önce mezun edilip i ile iliii kesilmi ve iyerinde psikolojik taciz süreci sonlandrlmtr. Dier baz vakalarda da madurun üst yönetime ya da kurumdaki ilgili birimlere ikayetlerde bulunduu; ancak kurumun, süreci sonlandrmak adna her hangi bir giriimde bulunmad belirlenmitir. VII. ARATIRMA BULGULARININ DEERLENDRLMES Bir tp fakültesi hastanesinde gerçekletirilen ve asistan doktor ve hemirelerin iyerinde psikolojik tacize yönelik alglarnn niceliksel ve niteliksel yöntemlerle irdelendii bu aratrmada elde edilen bulgular, iyerinde psikolojik tacizin, salk çalanlar arasnda sklkla yaanan bir iyeri sorunu olduu dorultusundadr. Aratrmann niceliksel bölümü ile ulalan istatistiksel veriler, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma ve /veya tank olma orannn %23,2 - %46,5 arasnda deitiini göstermitir. Niceliksel bölümde psikolojik tacize maruz kalma oran ‘ölçek kullanlan yöntem’ ve ‘tanm kullanlan yöntem’ olmak üzere, iki farkl yöntemle sorgulanm ve kullanlan yönteme göre bu orannn farkllat saptanmtr. Literatürde de bu orann, kullanlan yönteme göre deitii görülmekte olup ölçek kullanlan objektif ölçüm yöntemi ile belirlenen oranlarn, subjektif ölçüm yöntemine kyasla daha nesnel sonuçlar yanstt 164 kabul edilmektedir 535. Öyle ki, soru formunda yer alan olumsuz davranlarn psikolojik taciz ile açkça ilikilendirilmedii ölçek kullanlan yöntemde, katlmcnn sorular cevaplama eiliminde daha az deiiklik olaca öngörülmektedir 536. Dier taraftan, psikolojik tacize ilikin tanmn verildii subjektif ölçüm yönteminde, katlmclarn kendilerini daha farkl göstermek isteyebilecekleri ve bu eilimin daha düük düzeyde psikolojik taciz oranlarn yanstaca da düünülmektedir 537. Birçok çalmada ölçek kullanlan yöntem ile belirlenen psikolojik taciz orannn, tanm kullanlan yöntem ile belirlenen orana kyasla daha yüksek olduu belirlenmitir 538. Bu çalmada ise tanm kullanlan yönteme göre belirlenen psikolojik taciz orannn (%31,2), yeri Tacizi Ölçei ile belirlenen orandan daha yüksek olduu saptanmtr (%23,2). Bir baka deyile, baz katlmclarn psikolojik taciz maduru olmamalarna karn, kendilerini madur olarak algladklar belirlenmitir. Bu beklenmedik durum, baz katlmclarn, stresli çalma koullar altnda ve düük i doyumuyla çalma gibi farkl iyeri skntlarn, psikolojik taciz ile ilikilendirmelerinden kaynaklanm olabilir. Nitekim, salk çalanlarnn i doyumu ve memnuniyeti üzerine yaplan çalmalarn bir ksm, bu varsaym destekler sonuçlar ortaya koymutur. Örnein, Ankara Onkoloji Eitim Hastanesi’nde görevli salk çalanlar arasnda en düük i doyumu puanna sahip meslek gruplarndan birinin, doktorluk olduu belirlenmitir 539. Ankara Tp Fakültesi Hastanesi’nde yaplan benzer bir çalmada en düük i doyumu puanna sahip grubu, hemirelerin temsil ettii görülmütür 540. Ankara Sosyal Sigortalar Kurumu Hastanesi’nde yaplan bir çalmada ise doktor ve hemirelerin i doyumu 535 Mikkelsen ve Einarsen, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.393-413; Lutgen - Sandvik, Tracy ve Alberts, s.837-862. 536 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.16. 537 Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.16. 538 Mikkelsen ve Einarsen, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.393-413; Lutgen - Sandvik, Tracy ve Alberts, s. 837-862; Salin, PISTES, http://www.pistes.uqam.ca . 539 Ümit Çelen ve dierleri, ‘Ankara Onkoloji Eitim Hastanesinde Çalanlarn  Doyumu’, Hacettepe Salk daresi Dergisi, Cilt:7, Say:3, 2004, s.307. 540 Birgül Piyal ve dierleri, ‘Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Hastanesinde Çalanlarn  Doyumu’, Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Mecmuas, Cilt: 53, Say:4, 2000, s.244. 165 puanlarnn, ortalamann çok altnda olduu saptanmtr 541. Ancak, hemire ve doktorlarn yüksek i doyumu ile çaltklarnn saptand çalmalar da mevcuttur 542. Ayrca düük i doyumu, iyerinde psikolojik taciz sürecinin bir sonucu olarak da ortaya çkabilmektedir 543. Dolaysyla bu aratrmada iyerinde psikolojik tacize maruz kaldn düünenlerin saysnn fazla olmasn, sadece düük i doyumu veya çalma memnuniyeti ile ilikilendirmek yanl olacaktr. Bu sonuca, baz katlmclarn ufak bir iyeri sorununu bile psikolojik taciz olarak alglamalarnn da sebebiyet verdii söylenebilir. Tanm kullanlan yönteme göre belirlenen psikolojik tacize maruz kalma oran, ölçek kullanlan yöntem ile saptanan orana göre yüksek olsa da; bu iki gruptakiler kendi aralarnda kyaslandnda, ölçek kullanlan yönteme göre madur olduu halde kendini madur olarak görmeyenlerin ve yaadklarnn adn koyamayanlarn orannn %22 olduu belirlenmitir. Bu orann, iyerinde psikolojik taciz davranlarn i yaamnn bir gereklilii gibi alglayan, maruz kald davranlardan rahatsz olmayan veya davranlardan kendini sorumlu tutan bir grubu temsil ettii söylenebilir. Örnein, kültürel farkllklara bal olarak bireylerin olumsuz davranlar karsnda, ‘sorun olan benim’, ‘çok alnganm’ veya ‘her eyi kafamda yaratyorum’ gibi söylemlerde bulunarak, iyerinde psikolojik taciz olgusunu görmezden gelebilmesi, böylelikle olguyu olaanlatrmas mümkündür. Dier çalanlarn bu ekilde düünmeleri de, madurun eletirilme ve suçlanma korkusuyla yaadklarn kabullenmesine neden olabilir 544. Nitekim, Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada, hemirelerin iyerinde tacize maruz kalmalarna karn, ‘kurumda sorun yaratan kii’ olarak alglanmaktan korktuklar için, yaadklar deneyimleri bakalarna aktarmadklar saptanmtr 545. ABD’de yaplan bir çalmada ise psikolojik taciz maduru olmann alglanmamas, kiinin kendisini psikolojik tacize maruz kalan kii olarak kabul 541 Bülent Piyal, ‘Sosyal Sigortalar Kurumu Ankara Eitim Hastanesi'nde Çalanlarn  Doyumunu Etkileyen Etmenler’, Kriz Dergisi, Say:10, No:1, 2002, s.45. 542 Hazm Özaltn ve dierleri, ‘Türk Silahl Kuvvetlerinde Görev Yapan Muvazzaf Tabiplerinin  Doyum Düzeylerinin Deerlendirilmesi’ Gülhane Tp Dergisi, Say:44, No:4, 2002, s.424. 543 Quine, British Medical Journal, 1999, s.231; Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.50; Mathisen, Einarsen ve Mykletun, s. 59. 544 Claudio Dellore, ‘Safety and Protection’, Rita Funnell, Karen Lawrence, Gabrielle Koutoukidis (Ed.), Tabbner’s Nursing Care: Theory and Practice içinde ( 354- 372), Australia: Elsevier, 2004, s.370. 545 Jeremy Laurance, ‘Bullied Nurses Suffer in Silence’, The Independent, 21.05.1997, http://www.independent.co.uk, 16.04.2009. 166 etmemesi, yaadklarn doru alglayamamas ya da psikolojik tacizin hedefi olmann zayflk belirtisi olduunu düünmesi ile ilikilendirilmitir 546. Dier taraftan iyerinde psikolojik taciz davranlarna sklkla maruz kalmalarna karn kendilerini madur olarak görmeyenlerin, bu tür davranlara müsamaha gösterebilen bir grubu temsil ettii de söylenebilir. Nitekim, Türkiye’de suç anlay ve hogörürlük derecesi arasndaki ilikinin sorguland bir aratrmada, katlmclarn en fazla, ‘bir kimseyi çevresinde gözden düürecek ekilde dedikodu yapmak’ ve ‘çevresindeki insanlar küçümseyici bir tavr taknmak’ gibi iyerinde psikolojik taciz davranlar ile benzerlik gösteren norm-d davranlara kar müsamaha gösterdikleri belirlenmitir 547. yerinde psikolojik tacizin yaygnlna ilikin oranlar, katlmclarn bu olguya tank olma durumlar dorultusunda da belirlenmitir. Olguya ilikin tanmn verildii ve katlmclarn söz konusu tanma göre dier çalma arkadalarnn madur olma durumuna ilikin alglarnn sorguland bu yöntemle belirlenen psikolojik taciz orannn (%46,5), dier yöntemlere göre daha yüksek olduu saptanmtr. Öyle ki, neredeyse ankete katlan her iki kiiden birinin iyerinde psikolojik tacize tank olduu belirlenmitir. Psikolojik tacizin sadece hedef alnan kii ya da kiileri deil, ayn zamanda çalma ortamn ve dier çalanlar da olumsuz etkiledii gerçei göz önüne alndnda bu tablonun, ciddi bir sorunun varln yanstt öne sürebilir. Ancak bu yöntemle belirlenen psikolojik taciz orannn kesin bir sonuç ortaya koymad ve daha az güvenilir olduu kabul edilmekte ve birçok aratrmada bu yöntemle belirlenen orann %30-%70 arasnda deitii belirtilmektedir 548. Örnein, üniversite çalanlarn kapsayan bir çalmada bu yöntemle belirlenen psikolojik taciz orannn %32 549, 57.000 belediye çalann kapsayan bir çalmada %37 550, beyaz yakal çalanlarn katld bir çalmada ise %47 olduu görülmektedir 551. Aratrmada ölçek kullanlarak, tanm kullanlarak ve tanklarn alglar dorultusunda belirlenen iyerinde psikolojik taciz oranlar birbirinden farkl olmakla birlikte, katlmclarn iyerinde psikolojik taciz sorunu ile karlatklarn ortaya koymutur. Lutgen - Sandvik, Tracy ve Alberts, s. 837-862. Erol Güngör, Deerler Psikolojisi Üzerinde Aratrmalar: Ahlak Psikolojisi, Ahlaki Deerler ve Ahlaki Gelime, stanbul: Ötüken, 2000, s.102-103. 548 Vartia-Vaananen, People and Work Research Reports, s.19. 549 Björkvist, Österman ve Hjet-Back, s. 177. 550 Varhama ve Björkqvist, s.1116. 551 Bilgel, Aytaç ve Bayram, s.226. 546 547 167 yerinde psikolojik tacize maruz kalmann demografik deikenlerle ilikisine dair analizler, tanklarn alglar ile belirlenen verilerin yanltc olabilecei gerekçesiyle, sadece ‘ölçek kullanlan’ ve ‘tanm kullanlan’ yöntemlerin verileri dorultusunda gerçekletirilmitir. Literatürde demografik deikenler ve psikolojik taciz davranlarna maruz kalma ilikisinin iki farkl yöntemle ölçüldüü benzer çalmalara rastlanmaktadr 552. Aratrmamzda ölçek kullanlan yönteme göre belirlenen verilerin istatistiksel analizleri sonucunda, asistan doktorlarn psikolojik tacize maruz kalma orannn hemirelere göre daha yüksek olduu saptanmtr. Bu bulgunun aksine, hemirelerin psikolojik tacize maruz kalma riskinin, dier salk personeline göre daha yüksek olduunu ortaya koyan çalmalar da mevcuttur. Örnein, Türk Tabipleri Birlii'nin düzenledii iddet sempozyumunda açklanan iyerinde iddet aratrmasnn ara sonuçlarna göre en fazla sözlü tacize, zorbala ve tehdide maruz kalan meslek grubunun hemirelik olduu gözlenmitir 553. Bu aratrmada asistan doktorlarn psikolojik tacize maruz kalma orannn yüksek olmas, bu grubun kendi meslek grubu içindeki hiyerarik pozisyonu ile ilikilendirilebilir. Öyle ki asistan doktorlar, meslek grubu içerisinde en alt pozisyonda olan, uzmanlara ve akademisyenlere bal olarak çalan bir doktor grubunu temsil etmektedir. Aratrmada ayrca lisansüstü eitim düzeyindekilerin lise, üniversite ve iki yllk üniversite mezunlarna kyasla daha sk taciz edildii belirlenmitir. Bu sonucun, psikolojik tacize daha sk maruz kalan asistan doktorlarn eitim düzeylerinin yüksek olmasna bal olduu, söylenebilir. Nitekim eitim düzeyi ve psikolojik tacize maruz kalma düzeyi arasndaki ilikiyi ortaya koyan sonuçlar çelikilidir. Örnein spanya’da yaplan bir çalmada lise ve üniversite mezunu çalanlarn, ilkokul mezunu çalanlara göre daha fazla psikolojik taciz davranlarna maruz kald 554; Türkiye’deki bir çalmada ise, ilkokul mezunlarnn en fazla taciz edilen grup olduu saptanmtr 555. Aratrmamzda deneyime göre de gruplar arasnda anlaml farkllk görülmü ve 0-5 yl aras iyeri deneyimine sahip olan katlmclarn, dier gruplara kyasla daha fazla taciz maduru olduu belirlenmitir. Bu bulguya bal olarak hastane çalanlarnn iyerinde çalma süresi arttkça, psikolojik taciz davranlarna maruz kal- Salin, PISTES, http://www.pistes.uqam.ca. En fazla hemireler iddete uruyor, http://www.medimagazin.com.tr/mm-enfazla-hemsireler-siddete-ugruyor-h-43194.html, (17.09.2008). 554 Carnero, Martinez ve Sanchez-Mangas, s.15-16. 555 Yldz, s.113-128. 552 553 168 ma orannn dütüü söylenebilir. Ancak bu bulguyu desteklemeyen çalmalar da mevcuttur 556. Ya, medeni hal ve cinsiyet deikenleri açsndan bakldnda ise gruplar arasnda anlaml bir farklla rastlanmamtr. Bir baka deyile, bu aratrmada bireyin cinsiyetinin, yann ve medeni halinin iyerinde psikolojik tacize maruz kalma düzeyini etkilemedii belirlenmitir. Literatürdeki birçok çalma ayn bulguya iaret etmektedir 557. Ancak, özellikle cinsiyet deikenine bal olarak iyerinde psikolojik tacize maruz kalma düzeyinin farkllatn gösteren çalmalar da bulunmaktadr. Örnein, Finlandiya’da 385 yönetici ile yaplan bir çalmann sonuçlar, psikolojik tacize urayan kadnlarn orannn erkeklere göre daha yüksek olduu dorultusundadr 558. Üniversite çalanlarn kapsayan bir çalmada, kadnlarn erkeklere göre daha sk psikolojik tacizle karlat saptanmtr 559. Avrupa Çalma Koullar anketi sonuçlar da kadnlarn, erkeklere göre daha fazla psikolojik taciz maduru olduklarn ortaya koymutur 560. Aratrmamzda tanm kullanlan yönteme göre elde edilen verilerin istatistiksel analizleri sonucunda ise, demografik deikenler ile psikolojik tacize maruz kalma arasnda anlaml bir iliki saptanmamtr. Bir baka deyile, katlmclarn iyerinde psikolojik tacize maruz kalma veya kalmama durumuna yönelik subjektif alglar ile demografik özellikleri arasnda bir iliki kurulamamtr. Benzer bulgulara iaret eden çalmalar mevcuttur 561. Dier taraftan, katlmclarn baz demografik özellikleri ile madur olmaya ilikin alglar arasnda anlaml bir ilikinin varln ortaya koyan çalmalar da bulunmaktadr. Örnein, Finlandiya’da yaplan bir çalmada, madur olmann alglanmas ile cinsiyet deikeni arasnda anlaml iliki saptanm ve kadnlarn psikolojik tacize maruz kalma orannn, erkeklere göre daha fazla olduu belirlenmitir 562. Aratrmamz sonucunda katlmclarn en sk karlatklar olumsuz davranlarn, ‘ilerin yok yere bölünmesi’, ‘anlamsz görevler ya da yetitirilemeyecek iler verilmesi’, ‘yersiz eletiriler yaplmas’, ‘fikir belirtmenin engellenmesi’ gibi genellikle kiinin ii ile ilBilgel, Aytaç ve Bayram, s.226-231; Yldrm ve Yldrm, s.1444-1453. Cemalolu, s.789-802; Tnaz ve Gök, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology, s.391; Yldz, s.113-128; Bilgel, Aytaç ve Bayram, s.226-231; Keashly ve Jagatic, s.31-61. 558 Salin, PISTES, http://www.pistes.uqam.ca. 559 Björkvist, Österman ve Hjet-Back, s.173. 560 Thirion ve dierleri, s.37. 561 Rayner, Hoel ve Cooper, s.28-29. 562 Salin, PISTES, http://www.pistes.uqam.ca. 556 557 169 gili davranlar olduu; ‘dlama’, ‘konumama’, ‘kiinin özel hayat ile ilgili yorumlarda bulunma’ gibi sosyal ilikileri tehdit eden davranlarn ise en az karlalan davranlar arasnda yer ald belirlenmitir. Salk çalanlarn kapsayan dier anket çalmalar da benzer bulgulara iaret etmektedir. Örnein Birleik Krallk’ta 259 doktoru kapsayan bir çalmada, doktorlarn en sk olarak iteki konumlarn ve kiiliklerini tehdit eden davranlarn hedefi olduklar, dlandklar ve ar i yüküne maruz kaldklar saptanmtr 563. Yine Birleik Krallk’ta yaplan ve 594 asistan doktorun katld çalmada ise doktorlarn en sk, yaptklar iin küçümsenmesi yoluyla taciz edildikleri belirlenmitir 564. Aratrmamzda yaplan derinlemesine görümeler sonucunda ise iyerinde psikolojik taciz sürecinin balangcnda genellikle ie yönelik olumsuz davranlar yöneltildii; sürecin ilerlemesi ile birlikte davranlarn kiilie yönelik hakaretler, hatta fiziksel iddet içeren saldrlar haline bile dönütüü saptanmtr. Örnein, ilk aamada ‘sürekli eletirme’, ‘sorular yantlamama’, ‘i için yetersizmi gibi davranma’, ‘getir götür ileri verme’ gibi ie yönelik davranlar yöneltilirken; sürecin ikinci aamasnda ‘tehdit etme’, ‘aalama’, ‘onur krc söylemlerde bulunma’, ‘surata kat frlatma’ gibi daha belirgin ve zarar verici davranlarn yöneltildii ifade edilmitir. Sürecin daha ileri aamalarnda ise bireyin kendisinden üphe etmesine neden olacak davranlara maruz kald saptanmtr. ‘Psikolojik ve /veya ailesel sorunlar yaadna ikna edilme’ ve ‘suçlanma’, bu davranlara belirgin örneklerdir. Sürecin ilerlemesine bal olarak yöneltilen olumsuz davranlarn deitii, aratrmann niceliksel bölümünde kullanlan ‘yeri Tacizi Ölçei’ni gelitiren aratrmaclarn çalma sonuçlarnda da vurgulanmtr 565. Aratrmaclar, sürecin birinci aamasnda kar koyulmas zor olan, açkça alglanmayan olumsuz davranlarn yöneltildiini öne sürmülerdir. Örnein dedikodu yapma, arkadan konuma gibi. Sürecin ilerlemesiyle birlikte, madurun dlanmas ya da alay konusu olmas gibi daha açk ve iddetli davranlarn hedefi olduu; sürecin son aamasnda ise madurun özel hayatna ilikin saldrlarn sklat ve akl hastas veya zor bir kii olarak damgaland öne sürülmütür. Aratrma sonucunda en sk rastlanan psikolojik taciz türünün yukardan aaya doru psikolojik taciz olduu belirlenmitir. Lite- Stebbing ve dierleri, s.94. Quine, British Medical Journal, 2002, s.879. 565 Varhama ve Björkqvist, s.1116-1117. 563 564 170 ratürdeki çalmalar 566 da bu bulguyu desteklemektedir. Anket formunda yer alan 24 olumsuz davran, bu davranlar yöneltenlerin pozisyonlar dahilinde ayr ayr deerlendirildiinde, davranlarn hemen hemen hepsini üst düzey çalanlarn, dier pozisyondakilere kyasla daha fazla sergiledikleri saptanm olmakla birlikte ‘dlama’, ‘madur hakknda yalanlar söyleme’, ‘madurun özel hayatndaki hassas konular aça çkarma’ ve ‘madurun arkasndan kötü niyetli söylentiler çkarma’ davranlarn daha çok edeer pozisyonda çalanlarn sergiledii saptanmtr. Aadan yukarya doru psikolojik taciz vakalar %1,8 gibi düük bir oranda gerçeklemekle birlikte, ast konumudaki çalanlarn, en sk ‘madur hakknda yalanlar söylemek’ davrann sergiledikleri belirlenmitir. talya’da 1.000 psikolojik taciz madurunu kapsayan çalmada da, madura göre üst düzey pozisyonda çalanlarn, genellikle sözlü saldrlar ve madurun iyerindeki konumunu tehdit eden davranlar; madur ile ayn pozisyonda çalanlarn ise dlama, souk davranma gibi davranlar yönelttikleri belirlenmitir 567. Bu bulgulardan da anlalaca gibi ‘dlama’ ya da ‘dier çalma arkadalarnn da desteini alarak bireye yönelik saldrlarda bulunma’, genellikle edeer pozisyonda çalanlarn yönelttii psikolojik taciz davranlar arasnda saylmaktadr. Aratrmamzda ayrca, katlmclarn %24,4’ünün, ‘dier’ kiiler tarafndan psikolojik taciz davranlarna maruz kald belirlenmitir. Bu kategoride hemireler olumsuz davranlarn genellikle dier bir meslek grubu çalan olan doktorlar tarafndan yöneltildiini belirtmilerdir. Bu tablo, hemirelerin hastanede iki farkl hiyerarik pozisyonda çaltn ve hem dier hemirelere hem de doktorlara kar sorumlu olduklarn göstermektedir. Hastanelerde var olan ve hemirelerin maruz kald bu iki farkl hiyerarinin, olas bir çatma ortamn ve dolaysyla psikolojik taciz sürecini tevik edebilecek kurumsal bir faktör olduu kabul edilebilir. Aratrmamzda, katlmclarn tacizcinin cinsiyetine ilikin alglar da deerlendirilmitir. Anket çalmas sonucunda, iyerinde psikolojik taciz davranlarn yöneltenlerin cinsiyeti konusunda istatistiksel olarak anlaml bir bulguya ulalmam; kadnlarn da, erkekleVandekerckhove ve Commers, s. 41-50; Lewis ve Sheean, s.1-10; Namie, 2003 Report on Abusive Workplaces, http://www.bullyinginstitute.org; Hoel, Cooper ve Faragher, s.443-465; Tnaz ve Gök, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology, s.391; Bilgel, Aytaç ve Bayram, s.226-231; Yldz, s.113-128; Yldrm ve Yldrm, s.1444-1453; Quine, British Medical Journal, 1999, s.228-232. 567 Paparella, Rinolfi ve Cecchini, Increasing focus on workplace mobbing, http://www.eurofound.europa.eu. 566 171 rin de tacizci olabildikleri saptanmtr. Derinlemesine görümeler sonucunda ise on vakann sekizinde tacizcinin veya tacizcilerin cinsiyetinin kadn olduu belirlenmitir. Nitekim, tacizcinin cinsiyeti konusunda literatürde de net bir görü bulunmamaktadr. Kadn ve erkek tacizcilerin sergiledii davranlar ortalamalara göre deerlendirildiinde, kadnlarn en sk olarak ‘konumama’ ve ‘anlamsz, kapasitenin altnda veya yetitirilemeyecek iler verme’ davranlarn; erkek tacizcilerin ise ‘ii yok yere bölme’, ‘özel yaam ile ilgili hassas konular ortaya çkarma’, ‘fikirlerin belirtilmesini engelleme’ davranlarn tercih ettikleri saptanmtr. Dier çalmalar, kadn tacizcilerin genellikle ‘bireyi yalnz brakma’, ‘konumama’ gibi sosyal ilikileri hedef alan davranlar; erkek tacizcilerin ise daha çok ‘yetkilerini kötüye kullanma’, ‘barp çarma’ gibi tehditkar davranlar sergileyerek psikolojik tacize neden olduklarn göstermitir. Örnein, ABD’de 2003’de yaplan bir çalmada, tacizcinin cinsiyetine bal olarak uygulad taciz taktiklerinde farkllklar olduu saptanm ve erkek tacizcilerin, kadn tacizcilere göre ‘herkes önünde barmak’, ‘sözlü tehditlerde bulunmak’, ‘ie katky sabote etmek’, ‘baarszlklar için maduru suçlamak’, ‘isim takmak’, ‘fiziksel zarar vermekle tehdit etmek’ gibi taktikleri daha fazla tercih ettikleri; kadnlarn ise genellikle ‘sessiz tavr taknarak’, ‘souk davranarak’, ‘dier çalanlar hedef kiiye kar kkrtarak’, psikolojik tacize neden olduklar belirlenmitir 568. Yine, ABD’de 2007 ylnda yaplan bir dier çalmada, erkek tacizcilerin genellikle sözlü tehditlerde bulunarak, kadnlarn ise madurun iini sabote ederek ve yetkiyi kötüye kullanarak tacizde bulunduklar saptanmtr 569. Bu cinsiyete özgü farkllklara, okul döneminde yaanan taciz vakalarnda da rastlanmtr. Örnein Finlandiya’da erkek örencilerin genellikle saldrgan ve dorudan; kzlarn ise, sözlü ve dolayl davranlar sergiledii belirlenmitir 570. Aratrmamzn anket çalmas analizleri sonucunda, psikolojik taciz maduru ve uygulaycsnn cinsiyeti arasndaki anlaml bir iliki saptanmamtr. Bir baka deyile, kadn tacizcilerin hem kadnlar hem erkekleri taciz edebildii; erkeklerin de hem erkekleri hem kadnlar taciz edebildii anlalmtr. Bu aratrmada saptanmamasna karn, literatürde bu ilikinin anlaml olduunu ve ayn cinsler arasnda psikolojik tacizin daha sklkla yaandn ortaya koyan çal- Namie, 2003 Report on Abusive Workplaces, http://www.bullyinginstitute.org. Namie, US Workplace Bullying Survey, http://www.bullyinginstitute.org. 570 Björkqvist, Ekman ve Kaukiainen, s. 117.. 568 569 172 malar 571 bulunmaktadr. Nitekim aratmamzn niteliksel bölümünde yaplan derinlemesine görümeler sonucunda, on vakann sekizinde psikolojik tacizin ayn cinsler arasnda gerçekletii belirlenmitir. Aratrmzda psikolojik taciz davranlarnn kaç kii tarafndan yöneltildii de saptanm ve anket çalmasnda ölçek kullanlan yönteme göre madur olduu saptanan katlmclarn %76’snn, üç veya daha fazla kii tarafndan taciz edildii belirlenmitir. Bu bulgu, tacizcilerin pozisyonlarna ilikin elde edilen bulgular ile beraber deerlendirilebilir. Buna göre, psikolojik taciz davranlarna maruz kalanlarn genellikle hem üstleri hem edeer pozisyonda çalan i arkadalar tarafndan taciz edildii göz önüne alndnda, tacizci saysnn üç ve daha fazla kii olarak belirtildii anlalmaktadr. Derinlemesine görümeler sonucunda ise üç vaka için tacizci saysnn birden fazla olduu saptanm bulunmaktadr. Söz konusu vakalarn birinde, tacizcinin yanda edinerek daha güçlü bir pozisyona geldii ve kalabalk tacizci grubunun, adeta bir çete gibi madura psikolojik taciz uygulad görülmütür. Aratrmada anket çalmas sonucunda, iyerinde psikolojik taciz madurlarnn %28’inin, 11-24 aydan beri, %62’sinin ise 24 aydan daha uzun süredir tacize urad ve dolaysyla uzun süreli psikolojik taciz maduru olduklar belirlenmitir. Görüülen psikolojik taciz madurlarnn da, uzun süreli madur olduklar saptanm olup en ksa süreli vakann sekiz ay, en uzun süreninin ise üç yl olduu görülmütür. Literatürde de iyerinde psikolojik taciz sürecinin uzun sürdüüne yönelik bulgulara rastlanmaktadr 572. Aratrmamzda gerçekletirilen derinlemesine görümeler iyerinde psikolojik tacizin ayrca bir süreç olarak deerlendirilmesine olanak tanmtr. Söz konusu görümeler sonucunda iyerinde psikolojik taciz sürecini açklayan bir model önerisi oluturulmutur. (ekil 7) 571 Rigby; Bilgel, Aytaç ve Bayram, s.226-231; Einarsen ve Skogstad, s.185-202; Quine, British Medical Journal, 1999, s.228-232. 572 Einarsen ve Skogstad, s.191-192; Zapf ve dierleri, s.109-110. 173 174 Modele göre iyerinde psikolojik taciz sürecinin, bireysel ve/veya kurumsal faktörlerin neden olduu bir çatma ortam ile balayan, tekrar eden, sabr tarc olumsuz davranlar yöneltilmesiyle iddetlenerek, madurun saln ve çevresini tehdit eden ve genellikle madurun iten ayrlmas ile sonlanan bir süreç olduu belirlenmitir. Bu model, literatürde yer alan ve iyerinde psikolojik tacizin aamalarn ortaya koyan çalmalar destekleyen bir modeldir. yerinde psikolojik taciz sürecinin aamalarn anlatan modeller 573, sürecin iddetinin giderek yükseldiini ve genellikle madurun iten ayrlmas ile sonlandn ortaya koymaktadr. Modelde, iyerinde psikolojik taciz sürecini balatt öne sürülen çatma ortamnn varlnn, önemseyen rahatsz edici davranlarn belirli bir süre devam etmesi veya taraflar arasnda yaanan çarpc bir olay sonucunda gerçekleebilecei belirlenmitir. Söz konusu çatma ortamn ise bireysel ve/veya kurumsal faktörlerin hazrlad saptanmtr. Buna göre ie yeni balayan biri, sessiz biri veya iyerindeki baz yanllklar karsnda duran biri olmann, psikolojik tacizin hedefi olma riskini arttran durumlar olduu belirlenmitir. Bu bulgular, çalma grubu kapsamnda karlalan psikolojik taciz türlerine ilikin bilgi de vermektedir. Bu taciz türleri arasnda ie yeni balayanlarn maruz kald psikolojik taciz ve ikayetçi olan kiiye misilleme amaçl yöneltilen psikolojik taciz (whistleblowing) saylabilir. Özellikle iyerinde etie aykr uygulamalar ortaya çkaran ve bu uygulamalar karsnda sessiz kalmayan kiilerin, olumsuz davranlara maruz kalmaya, çatma ortamna sürüklenmeye ve psikolojik taciz maduru olmaya daha yakn kiiler olduklar kabul edilmektedir 574. Katlmclar, çatma ortamna yol açan faktörler arasnda tacizcinin kiilik özelliklerinin yer aldn da belirtmi ve tacizci olduu öne sürülen kiilerin tipik özellikleri ile ilikili baz yaktrmalarda bulunmulardr. Buna göre mutsuz, bencil, dengesiz, mükemmeliyetçi, saldrgan-hiddetli, kskanç, sorunlu, önyargl, karsndakini dinlemeyen, her eyi kendi bildiine inanan, zayf hafzal, anlamak istemeyen, kendini beenmi kiilerin ve iletiim kuramayan kiilerin, tacizci olmaya daha uygun bireyler olduklar belirlenmitir. Aratrmamzda saptanan tacizci tipleri literatürdeki tacizci tipleri ile ben573 Leymann, European Journal of Work and Organizational Psychology, s.171-172; Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.3-30; Varhama ve Björkqvist, s.1116-1124. 574 Hostmaelingen, Severinsen ve Matthiesen, s.69-70. 175 zerlik göstermitir. Örnein, hiddetli, kskanç ve kendini beenmi tacizci profiline, Tnaz’n kaleme ald 14 farkl mobbingci profilinde de rastlanmaktadr 575. Zayf hafzal, anlamak istemeyen, kskanç, karsndakini dinlemeyen, her eyi kendi bildiine inanan, bencil tacizci tiplerinin ise Field’in ortaya koyduu tacizci tipleri arasnda yer ald belirlenmitir 576. Aratrmamzda, kiilik özelliklerine göre belirlenen tacizci tiplerinin yan sra, tacizcinin iri yapl, uzun boylu olma gibi kimi fiziksel özelliklerini kullanarak psikolojik taciz davranlarn yönelttii de belirlenmitir. Nitekim, madura göre daha iri yapl, daha sert veya sesi daha kaln olan bir kii, bu özelliklerini kullanarak maduru psikolojik tacize maruz brakabilmektedir 577. yerinde çatma ortamnn olumasna, bireysel faktörlerin yan sra, sorunlar görmezden gelen, baskc ve çifte standart uygulayan kurum kültürü ile ilgisiz, baarsz yönetim anlay gibi kurumsal faktörlerin de önemli ölçüde katkda bulunduu belirlenmitir. Nitekim, iyerinde psikolojik taciz sürecinin balama nedeninin tek bir faktörle açklanmasnn güç olduu ve bu sürece, hem bireysel hem kurumsal hem de dier çevresel faktörlerin yol açt kabul edilmektedir 578. Söz konusu bireysel ve çevresel faktörlerin neden olduu çatma ortamnda yöneltilen dümanca iletiimin, baz vakalarda madurun iten ayrlmas, cezasn çekmesi veya huzursuz olmas gibi amaçlarla kastl olarak yöneltildii kaydedilmitir. yerinde kastl olarak yöneltilen saldrgan davranlar, günümüzde toplum düzeninin dayanmadan çok rekabete dayandrlmas ile ilikilendirilebilir. Dayanma ve rekabet mutlak surette birbirinin ztt eyler deildir. Ancak rekabet idealinin, dayanmay büyük ölçüde bozduu öne sürülmektedir 579. Dier taraftan ahlak d hareketler, toplumun insanlara bir takm hedefler göstermesi ile birlikte bazen onlar bu hedeflere götürecek vastalardan mahrum brakmas ile de açklanmaktadr 580. Örnein servet sahibi olmann çok kymetli sayld ve herkesin bu kymeti elde etme imkannn olmad bir yerde, baz insanlarn ahlak ve kanun d yollardan servet kazanmaya çalabilecei gibi frsat Tnaz, Bayram ve Ergin, s.39-42. Field, s.54. 577 Patricia Watson, Workplace Bullying and Harassment: Victim or Victor?, Pennsylavania: RoseDog Books, 2008, s.2. 578 Fox ve Sankey, s.59; Zapf, Bullying From Backyard to Boardroom, s.16-17; Vartia-Vaanen, People and Work Research Reports, s.12. 579 Erol Güngör, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, stanbul: Ötüken, 2000, s.114. 580 Güngör, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, s.101-102. 575 576 176 eitliinin olmad bir iyerinde de yükselmek adna dier baarl çalma arkadalarnn ayan kaydrma yolunu seçenler varolabilmektedir. Kastl olarak yöneltilen dümanca iletiim, özellikle tacizcinin yönetici pozisyonunda olduu vakalar için, yöneticinin bozuk ahlakl veya bozuk ahsiyetli bir kii olmas ile de ilikilendirilebilir. Bir insan grubunun yöneticisi olmak isteyen kiiler, o grupta ‘iyi ahlak’ diye bilinen özellikleri tayan kiiler olmaldr 581. Nitekim aratrmamzda yer alan bir vakada, tacizcilerin dürüstlük veya haysiyet sahibi olmak gibi iyi ahlak vasflarndan yoksun yöneticiler olduklar ve maduru iten ayrlmas veya kurumdaki usulsüzlükler karsnda ses çkarmamas amacyla psikolojik tacize maruz braktklar belirlenmitir. Katlmclarn bir ksm ise, iyerinde psikolojik tacizin zalimce bir niyetle yöneltilmediini; tacize neden olan kiilerin bu yaananlar doal bulduklarn veya sergiledikleri olumsuz davranlarn bir motivasyon arac olarak düündüklerini belirtmitir. Yöneticilerin motivasyon arac olarak bu tür baskc davranlar yöneltmesi, kendi deneyimleri ile ilikilendirilebilir. Öyle ki, yönetici olmadan önce ayn tür davranlara maruz kalan bir kiinin, yönetici olduunda ‘böyle gelmi, böyle gider’ anlay ile kendi maruz kald olumsuzluklar, astlarna sergileyebilmesi olasdr. Katlmclar yöneltilen bu olumsuz baskc davranlarn, motivasyonlarn arttraca yerde düürdüünü bildirmilerdir. Yöneltilen olumsuz davranlarn kastl olduunun kantlanmasnn zorluu, iyerinde psikolojik taciz sürecinin kastl uygulanp uygulanmad konusunda kesin bir yargya varlmasn engelleyebilmektedir. Nitekim literatürde iyerinde psikolojik taciz olgusunun tanmlanmasnda ‘kast’ kriteri göreceli olarak kullanlm 582 ve olguya daha genel bir bak açsyla yaklalmtr. Çeitli faktörlere bal olarak balayan iyerinde psikolojik taciz sürecinin birinci aamas olan çatma ortamnda madurlarn, genellikle daha az rahatszlk veren, belirsiz ve ie yönelik davranlara maruz kaldklar belirlenmitir. Örnein, ‘yaplan ii eletirme’, ‘sorular yantsz brakma’, ‘i için yetersizmi gibi davranma’, ‘getir götür ileri verme’ gibi. Sürecin balangcnda katlmclarn tümünün, bu davranlar karsnda pasif tutum sergiledii kaydedilmitir. Öyle ki, katlmclarn bir ksm çatma ortamn önemsememi, bir ksm Güngör, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, s.18. Einarsen ve dierleri, Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice, s.12; Doyle, s.147; Keashly, s.85-117; Keashly ve Jagatic, s.33. 581 582 177 üzerine alnmam, bir ksm ise yaadklar karsnda sessiz kalmay tercih etmitir. Modelde, bireysel ve kurumsal faktörlerin neden olduu çatma ortam ile balayan sürecin, madurlarn sergiledikleri pasif tutumun da etkisiyle iddetlendii ve ikinci aamaya geldii görülmektedir. Aratrmadaki baz vakalar için sürecin birinci aamas olan çatma ortamnn, taraflar arasnda yaanan çarpc bir olay sonrasnda var olduu görülmütür. Bu vakalarda, katlmclarn birinci aamadan ikinci aamaya dorudan geçtikleri kaydedilmitir. Sabr taran davranlar olarak adlandrlan ikinci aamada, katlmclarn çatma ortamnda yöneltilen davranlarn aksine, daha sk tekrar eden, daha belirgin ve kiisel davranlara maruz kaldklar kaydedilmitir. Dier taraftan bu davranlarn, daha aktif tepkiler verilmesine ve önemsenmeyen olumsuzluklarn fark edilmesine yol açan davranlar olduu da belirlenmitir. Söz konusu davranlara bal olarak katlmclarn çounun bu aamada süreci alglamaya ve sürece kar aktif tepkiler vermeye balad saptanmtr. Bu aktif tepkiler arasnda davranlar yönelten kii ile dorudan konuma, üst yönetime ikayet etme ve alttan alarak yöneticisi ile barmaya çalma gibi tepkiler yer almtr. Benzer bulgulara Birleik Krallk’ta yaplan bir çalmada da rastlanmtr. Çalmada, sürecin balangcnda saldrlar alglayamayan, saldrlarn normal olduunu düünen, olanlar için kendini suçlayan ve tacizciye kar pasif bir tutum sergileyen madurlarn, süreci alglamalar ile birlikte yaananlardan kendilerini sorumlu tutmaktan vazgeçtikleri ve daha aktif tepkiler verdikleri belirlenmitir 583. Aratrmamzda aktif tepkiler veren kiilerin ayn zamanda dert paylama, iten ayrlmay düünme gibi pasif baz tutumlar sergiledikleri de kaydedilmitir. Katlmclarn bir ksm ise bu aamada sessiz kalarak, yaadklarn i arkadalarna anlatarak veya iten ayrlmay düünerek, pasif tutum sergilemeye devam etmi ve aktif olarak süreci durdurmak adna herhangi bir giriimde bulunmamtr. Süreci durdurmak adna verilen bu bireysel tepkilerin ses getirmemesi, yöneltilen olumsuz davranlarn sklamas ve iddetlenmesi sonucunda katlmclarn ‘sabr taran davranlar’ aamasndan, üçüncü aama olan ‘bireysel sal ve çevreyi tehdit’ aamasna geçtikleri belirlenmitir. Özellikle tacizciyi ikayet eden veya tacizci ile dorudan konuma yolunu seçen katlmclarn süreci durduramamalarna bal olarak, üçüncü aamada fiziksel ve/veya psikolojik salk sorunlar yaamaya baladklar kaydedilmitir. Benzer olarak 583 178 Lewis, Journal of Community&Applied Social Psychology, s.129. pasif tutum sergileyenler de, yaadklar karsnda güçsüzletiklerini ve bedensel, ruhsal ve davransal baz deiiklikler gösterdiklerini ifade etmilerdir. Sürecin neden olduu fiziksel belirtilerin banda uykusuzluk, ba ars, gerginlik, itahszlk, kilo verme, yorgunluk, saç dökülmesi ve cilt hastalklar geldii saptanmtr. Katlmclarn bu aamada hayal krkl, dikkat toplayamama, deien ruh hali, kendini deersiz hissetme, özgüvensizlik, kabus görme, endie, öfke ve depresyon gibi psikolojik problemler yaad da kaydedilmitir. Katlmclarn bu aamada çeitli davran deiiklikleri gösterdikleri de kaydedilmitir. Bu davransal deiiklikler arasnda hayal dünyasna çekilme, sosyal hayattan uzaklama, saldrganlama, iyerine gelme isteinin azalmas, performansn, motivasyonun ve baarnn azalmas, izin kullanmaya balama, kuruma olan balln azalmas gibi davran deiiklikleri yer almtr. Örnein katlmclardan biri, yaad skntlara bal olarak saldrgan biri haline dönütüünü ve dier çalanlara olumsuz davranlar yöneltmeye balad için kendisinden korkmaya baladn ifade etmitir. Nitekim, iyerinde psikolojik taciz sürecinin karmak bir süreç olduu ve madurun bile zaman içerisinde duygularn kontrol etmekte zorlanarak iyerindekilere kar saldrgan davranlarda bulunabilecei, hatta tacizci pozisyonuna geçebilecei kabul edilmektedir 584. Öyle ki, uzun süreli psikolojik tacize maruz kalan birey, sinirli ve sorunla mücadele etmekten aciz bir birey haline dönüebilmektedir 585. yerinde psikolojik taciz madurlarnda genellikle gözlemlenen öz sayg eksikliinin, sinirlilik halinin ve olumsuz tavrn, aslnda psikolojik tacize veya dier travmatik vakalara maruz kalmaya bal olarak gelien tipik ruhsal belirtiler olduu öne sürülmütür 586. Modelin üçüncü aamasnda, çalma ortamndaki i arkadalarnn da, psikolojik tacizden olumsuz etkilendii kaydedilmitir. Bu aamann, iyerinde psikolojik tacizin yaand iyerindeki tüm çalanlar olumsuz etkileyen bir aama olduu, aratrmaya katlan tanklarn yaadklarna istinaden aktardklar dorultusunda saptanmtr. Tanklar, çalma ortamndaki huzursuzluk nedeniyle motivasyonlarnn dütüünü, yaplan çifte standartlar yüzünden kuruma olan ballklarnn azaldn ve yöneticilere olan inançlarn kaybettiklerini belirtmilerdir. Dier taraftan, iyerinde psikolojik taciz sürecinin, dier çalanlarn umutsuzluk duygusuna kaplmasna, mutLee ve Brotheridge, s.355. Adams ve Crawford, s.40; Mikkelsen ve Einarsen, Scandinavian Journal of Psychology, s.403. 586 Einarsen ve Mikkelsen, s.134. 584 585 179 suz olmasna neden olduu ve bu mutsuzluluun dalga dalga yayld dile getirilmitir. Literatürde iyerinde psikolojik tacizin dalga etkisi yaratarak, dier çalanlarn da etkisi altna alan bir olgu olduu kabul edilmektedir 587. Nitekim modelin üçüncü aamasnda, madurun çalma arkadalarnn yan sra ailesinin de süreçten olumsuz etkilendii saptanmtr. Öyle ki katlmclarn bir ksm iyerinde yaananlara bal olarak aile ilikilerinin bozulduunu ifade etmitir. Sürecin daha ykc sonuçlar dourduu üçüncü aamada, katlmclarn tümünün süreci durdurmak adna aktif tepkiler vermeye baladklar belirlenmitir. Katlmclarn bir ksm pasif tutum ve aktif tepkileri beraber sergilemitir. Bu aamada dier çalma arkadalarn yanda olarak kazanmaya çalma, üst yönetime ikayet etme, tacizci ile konuma gibi tepkilerin yan sra, katlmclarn salk sorunlar yaamalarna bal olarak rapor alma, ie geç gelme, istifa giriiminde bulunma gibi tepkiler verdikleri de saptanmtr. Tacize maruz kald dönemde özel sektörde çalan iki katlmcnn bu aamada istifa ederek, süreci sonlandrd görülmütür. Ancak, dier katlmclarn uzmanlklarn almak veya mecburi sürelerini doldurmak gibi nedenlere bal olarak bir sonraki aamaya, bir baka deyile, fiziksel, psikolojik ve davransal çeitli deiikliklerin yaanmas ile birlikte uzun süreli psikiyatri raporlarnn alnd, iten ayrlmann beklendii ‘bireysel tükenme’ aamasna geçtikleri kaydedilmitir. Katlmclarn tepkilerinin ses getirmemesi sonucunda çaresiz kaldklar ve çklarnn olmadn hissettikleri dördüncü aamaya, yönetimin süreç karsndaki pasif tutumunun neden olduu da belirlenmitir. Öyle ki üst yönetime yaplan ikayetler karsnda, maduru suçlayan, yaananlar bir problem olarak görmeyen yönetim anlay ve kurum kültürünün süreci iddetlendirdii, katlmclarn mücadelelerini olumsuz etkiledii görülmütür. Dolaysyla, iyerinde psikolojik taciz sürecine aktif müdahalede bulunmayan bir kurum anlaynn ve bu anlay temsil eden insan kaynaklar birimi ve bölüm yöneticilerinin tutumlarnn, psikolojik taciz sürecinin iddetlenmesinde önemli rol oynad anlalmaktadr. Kurumun süreci durdurmak adna müdahalede bulunmamas sonucunda, katlmclarn bazlarnn aktif tepkilerinden vazgeçtikleri ve süreci kabullendikleri görülmütür. Bu aama, özellikle uzmanln almak veya mecburi süresini doldurmak zorunda olan katlmclarn iten ayrlmay 587 180 Rayner, Hoel ve Cooper, s.189-190; Hoel, Zapf ve Cooper, s.319 bekledikleri aama olarak da isimlendirilebilir. Nitekim, iyerinde psikolojik taciz sürecine kurumun müdahale etmemesi, madurun çaresiz hissetmesine ve durumu kabullenmesine neden olmaktadr. Bu bulguyu destekleyen bir çalmada, madurlarn taciz sürecinin balangcnda yardm isteme, tacizciye kar kendini savunma gibi aktif mücadele stratejileri uyguladklar ancak, sürecin ilerleyen aamalarnda destek görememelerine de bal olarak, saldrlardan kaçnma, hiçbir ey yapmama gibi pasif bir tutum içine girdikleri görülmütür 588. Madurun tükenmesine, çalma arkadalarnn ve aile yaantsnn olumsuz etkilenmesine neden olan iyerinde psikolojik taciz sürecinin genellikle madurun iten ayrlmas ile sonland görülmütür. Literatürdeki çalma sonuçlar da uzun süreli psikolojik taciz madurlarnn belirli aamalar geçirerek iten ayrldklarna iaret etmektedir. Örnein Almanya’da yaplan bir çalmada, bir grup psikolojik taciz madurunun, sürecin iddetlenmesine ve kendilerini iten ayrlmak zorunda hissetmelerine bal olarak iten ayrldklar ve bu madurlarn, dier psikolojik taciz madurlarna en çok iyerini terk etme tavsiyesinde bulunduklar saptanmtr 589. ABD’deki bir çalmada, iyerinde psikolojik taciz vakalarnn %77’sinde, sürecin madurun iten ayrlmas ile sonland belirlenmitir 590. Nitekim aratrmamz sonucunda da katlmclarn dördünün iten ayrld, üçünün ise bireysel tükenme aamasnda iten ayrlmay beklendii kaydedilmitir. ten ayrlanlarn ikisinin modelde belirlenen tüm aamalar yaayp, zorunlu sürenin doldurulmas sonucunda iten ayrlarak süreci durdurduu kaydedilmitir. ten ayrlan dier iki katlmcnn ise uzmanlk almak veya mecburi hizmet gibi zorunluluu olmamasna bal olarak, üçüncü aamay yaadktan sonra istifa etmek suretiyle sonlandrd belirlenmitir. Model, iten ayrlma ile sonlanan be aamal iyerinde psikolojik taciz sürecini anlatmakla birlikte, alternatif bir süreci de ortaya koymutur. Aratrmada yer alan iki vakada, madurun verdii aktif tepkiler ses getirmi ve tacizcinin yönelttii olumsuz davranlarn iddetinin azald kaydedilmitir. Bu katlmclar aktif tepkilerini sürdürdüklerini ve bu tepkilerin süreci durduraca görüünde olduklarn belirtmi ve sürecin balangcnda ayn aktif tepkileri vermi olmalar durumunda, bu aamalar yaamayacaklarn düündüklerini ifade etmiledir. Nitekim, çatmalarn taraflar arasnda iyi Olaffson ve Johannsdottir, s.319. Zapf ve Gross, s.513 590 Namie, US Workplace Bullying Survey; http://www.bullyinginstitute.org. 588 589 181 bir bildiriim kurulamay yüzünden devam ettii eklinde yaygn bir kanaat mevcuttur 591. Dolaysyla, sürecin balangcnda tacizci ile dorudan konumak gibi aktif tepkiler vermenin, tacizi önlemek adna atlan olumlu bir adm olabileceini söylemek yanl olmayacaktr. Ancak, aratrmamzda aktif tepkiler vermelerine karn sürecin önüne geçemeyen ve iten ayrlmay bekleyen katlmclar da yer almtr. Buna göre, iyerinde psikolojik taciz sürecinde verilen tepkilerin, sürecin iddeti, uzunluu, madurun pozisyonu, yönetimden ve çalma arkadalarndan alnan destek vb. faktörlere bal olarak etkili veya etkisiz olabilecei anlalmtr. Aratrmadaki bir dier vakada ise yönetimin ald önlemler sonucunda, iyerinde psikolojik taciz sürecinin durdurulduu belirlenmitir. Buna göre, iyerinde psikolojik taciz sürecinin, madurun, çevresinden ve kurumdan ald aktif tepkilere bal olarak durdurulabilen bir süreç olabilecei öne sürülmütür. Erol Güngör, ahslararas htilaflarn Çözümünde Lisann Rolü, stanbul: Ötüken, 1998, s.58. 591 182 SONUÇ yerinde psikolojik taciz, tanmlanmas ve isimlendirilmesi itibariyle ülkelerin kültürel farkllklarna bal olarak deiiklik göstermesine karn, genellikle bir çalann veya çalan grubunun, dier bir çalana yönelttii tekrar eden ve süregelen olumsuz davranlarla açklanmaktadr. yerinde psikolojik taciz ayn zamanda, bireysel ve/veya çevresel faktörlerin tetikledii çatma ortam ile balayan, çatmann kiisellemesi ve olumsuz davranlarn sklamas sonucunda iddetlenerek, madurun salnn bozulmasna neden olan ve genellikle madurun iten ayrlmas ile sonlanan bir süreci ifade etmektedir. Bu süreç, sadece maduru olumsuz etkilemekle kalmayan, madurun çevresini ve çalma ortamn da etkisi altna alarak, kurumun hatta toplumun ve ülke ekonomisinin de zarar görmesine neden olabilen bir süreçtir. Çalanlar arasnda sklkla yaanmasna karn, çou zaman önemsenmeyen veya görmezden gelinen iyerinde psikolojik taciz olgusunu tanmlamak ve çalma hayatn tehdit eden bu iyeri sorununu önlemek ya da durdurmak üzere çözümler sunabilmek için konuya ilikin betimsel ve istatistiksel verilerin saptanmas önem tekil etmektedir. Bu amaçla hazrlanan ve salk hizmeti veren çalanlarn alglarnn niceliksel ve niteliksel yöntemler kullanlarak aratrld bu kesitsel aratrma sonucunda, iyerinde psikolojik tacizin, asistan doktor ve hemirelerin de karlat bir iyeri sorunu olduu belirlenmitir. Anket çalmas ile ulalan istatistiksel veriler, iyerinde psikolojik tacize maruz kalma ve /veya tank olma orannn %23,2 %46,5 arasnda deitiini göstermitir. Aratrmada yaplan derinlemesine görümeler araclyla ise, iyerinde psikolojik tacizin birden fazla faktöre bal olarak balayabilen, bireysel ve kurumsal tepkilerin de etkisiyle iddetlenen ve çalanlar, kurumlar olumsuz etkileyen bir süreç olduu saptanm ve bu süreci açklayan bir model önerisi oluturulmutur (ekil 10). Söz konusu model, öncelikle iyerinde psikolojik taciz sürecinin, bireysel ve kurumsal faktörlerin tetikledii bir çatma ortam ile balayan, sabr taran, tekrar eden davranlar ile iddetlenerek madurun saln ve çevresini tehdit eden ve özellikle kamuda çalan ve istifa etme ans az olan salk personelinin, tacizi kabullenerek iten ayrlmay bekledii ve nihayetinde iten ayrld bir süreç olduunu 183 ortaya koymutur. Dier taraftan model, bireylerin ve kurumlarn aktif tepkilerine bal olarak sürecin durdurulabileceini de öne sürerek, sürecin önlemesinde ve durdurulmasnda bireylerin ve özellikle kurumlarn aktif tepkilerinin ne derece etkili olduunu göstermitir. Çalmann niceliksel aratrmas sonucunda saptanan madur ve potansiyel madur oran da, kurumun, iyerinde psikolojik taciz sürecine kar aktif tepki vermesi gereini ortaya koymaktadr. Çalma hayatn tehdit eden bu soruna kar bireysel ve kurumsal aktif tepkilerin verilebilmesi için öncelikle çalanlarn ve kurumlarn bu hususta bilgilendirilmesi, bilinçlendirilmesi gerekmektedir 592. Bu ve benzeri çalmalar, çalanlarn konuya yönelik farkndaln arttrmas açsndan önem tamaktadr. Bireyin maruz kald psikolojik tacizi alglayabilmesi, saldrgan davranlar anlamlandrabilmesi, sorun karsnda alabilecei önlemleri bilmesi ve kendini savunabilmesi, sorunun çözümünde önemli rol oynamaktadr. Ancak psikolojik tacize kar bireysel düzeyde alnan önlemlerin yan sra, kurum düzeyinde taciz kart politikalarn benimsenmesi de gerekmektedir. Aratrmamz iyerinde psikolojik tacize maruz kalan bireylerin, ancak i arkadalarndan ve/veya çalt kurumdan destek almalar sonucunda mücadelelerini sonlandrabildiklerini ortaya koymutur. Bu noktada iverenin, kurumlarn bilinçli olmas ve psikolojik tacize kar politikalar benimsemesi önem tamaktadr. Dolaysyla iveren, psikolojik tacizin kuruma maliyeti ve olumsuz etkileri konusunda bilinçlendirilirken, iyerinde psikolojik tacize kar bir kurum kültürü benimsenmelidir. Salam bir kurum kültürü, etkin liderlik, uygun bir i organizasyonu, iyerinde psikolojik tacizin engellenmesinde anahtar faktörler arasnda yer almaktadr. Öyle ki, iyerinde psikolojik tacizin engellenmesi için genellikle bu faktörlere dikkat çeken öneriler ileri sürülmektedir. Örnein psikolojik tacize ödün vermeyen bir bak açs yaratlmas; konuya ilikin farkndaln arttrlmas; yöneticilerin kiiler aras anlamazlklar kontrol altna alabilmeleri için sorumluluklarnn ve yetkilerinin arttrlmas; iddetlenebilecek çatmalara ilk aamada müdahale edilmesi; kurum içindeki sorumluluklar, kurallar ve uygun davran biçimleri konusunda açklk getirilmesi, kurumlarda iyerinde psikolojik tacize kar alnmas gereken önlemler arasnda saylmaktadr 593. yerinde psikolojik tacize kar bir kurumun, bata insan kaynaklar yöneticileri olmak üzere tüm yöneticilerine, bu konuda eitim vermesi; kurumdaki insan kaynaklar birimlerinin de, çalanlar iyerinde psikolojik tacize 592 593 184 Tnaz, yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing), 2006, s. 187. Salin, Working Paper 521, s.6. kar bilgilendirmesi ve psikolojik tacize maruz kalanlara destek olmas önem tamaktadr. Hatta çatma yönetiminde veya psikolojik taciz gibi iyeri sorunlarn çözmede baarsz bir insan kaynaklar yönetimi biriminin, o iyerinde psikolojik tacizi tetikleyici potansiyel bir kaynak olabilecei öne sürülmütür 594. Kurumlarn, yöneticilerin, insan kaynaklar birimlerinin tüm önlemleri almalarna karn, iyerinde psikolojik taciz vakalar yine de ortaya çkabilmektedir. Bu noktada bireysel ve kurumsal müdahaleler gereklilik arz etmektedir. Aratrmamz, iyerinde psikolojik taciz sürecinin balangcnda verilen bireysel aktif tepkilerin, sürecin durdurulmasnda etkili olabilecei sonucunu ortaya koymutur. Dolaysyla madurun, sürecin balangcnda tacizci ile dorudan konumas; çalma arkadalarndan, üst yönetimden, insan kaynaklar yönetiminden, sendika temsilcilerinden, iyerindeki salk birimi personelinden yardm istemesi ve/veya maruz kald saldrlarn tarih ve içeriklerini belgeleyen notlar tutmas gibi aktif tepkiler vermesi, sürecin durdurulmas açsndan önem tamaktadr. yerinde psikolojik taciz sürecinde madura ayrca, tacize konu olabilecek tüm yazmalarn, raporlarn, ie ait belgelerin kopyasn tutmas; kantlar yöneticiye, insan kaynaklar birimi sorumlusuna veya sendika temsilcisine sunmas; sakin olmaya çalmas ve kontrolünü kaybedebilecei tartmalardan kaçnmas; gerekli olduu taktirde hastalk izni almaktan kaçnmamas; tacizci ile yalnz kalmamaya özen göstermesi; yaadklarna tank olan çalma arkadalarndan destek istemesi önerilmektedir 595. Ancak, iyerinde psikolojik tacizle mücadelede bireysel mücadele yöntemleri etkin rol oynamakla birlikte, sorunun çözümünde yetersiz kalmaktadr. Dolaysyla, süreç hangi aamada olursa olsun, kurumun psikolojik tacize müdahale etmesi gerekmektedir. Kurumun, müdahale aamasnda maduru desteklemesi; iyerinde psikolojik taciz ikayetini soruturmas; tacize kar cezai yaptrmlar getirmesi, madurun verdii mücadeleyi anlaml klmakta ve sürecin madurun lehine sonlanmasna katkda bulunmaktadr. Bu aamada olaya üçüncü bir tarafn katlm da söz konusu olabilmektedir. Üçüncü tarafn, bir baka deyile uzla salayacak danmann, psikolojik taciz konusunda uzman ve tarafsz olmas sorunun çözümü için önem tamaktadr. Danman kiinin veya kurum içindeki yetki594 595 Lewis ve Rayner, s.379. Adams ve Crawford, s.133. 185 lilerin iyerinde psikolojik taciz konusunda uzman kiiler olmamas durumunda, madurun daha büyük zarar görecei öngörülmektedir 596. Bireysel ve kurumsal düzeyde alnmas gereken tüm bu önlemlerin ve yaplmas gereken müdahalelerin yan sra sendikalarn da iyerinde psikolojik tacizin, çalanlarn önemli sorunlarndan biri olduunu kabul etmesi ve bu hususta mücadele vermesi önem tamaktadr. Günümüzde birçok ülkede sendikalar, bu iyeri sorununu önlemek adna giriimlerde bulunmakta; iyerinde psikolojik tacizi de kapsayan iyeri sorunlarna ilikin bildiriler hazrlamakta; kitapçklar bastrmakta; iyerinde psikolojik/fiziksel tacizi önlemek adna ülke genelinde anket aratrmalar yapmakta ve psikolojik ve fiziksel taciz kart bir çalma ortam artn barndran toplu sözlemelerin imzalanmasnda etkili olmaktadr. Danimarka’daki sendikalar, iyerinde iddetli psikolojik tacize maruz kalp, iten ve çalma yaamndan ayrlmak zorunda kalan madurlarn rehabilite edilmesi ve yeniden çalma yaamna kazandrlmas amacyla projeler uygulamakta ve iyerinde psikolojik tacize kar çalanlar bilgilendiren web-siteleri oluturmaktadr 597. Türkiye’de de sendikalarn çalanlar iyerinde psikolojik tacize kar korumas, bilgilendirmesi ve bu hususta kurumsal önlemlerin alnmasna katkda bulunmas gerekmektedir. yerinde psikolojik tacizin önlenmesi veya durdurulmas adna bireylerin, kurumlarn ve/veya sendikalarn giriimleri önemli olmakla birlikte, bu iyeri terörüne kar çalanlarn yasalarla korunmas büyük önem tamaktadr. Günümüzde birçok ülke psikolojik tacize kar yasal yükümlülüklerini yerini getirmi ya da getirme aamasndadr. Türk Hukuk sisteminde ise çalanlar iyerinde psikolojik tacize kar koruyan dorudan bir düzenleme henüz bulunmamakla birlikte, psikolojik taciz niteliindeki davranlara kar güvence, mevcut yasalar çerçevesinde salanmaktadr. Türkiye’deki kesinlemi davalar incelendiinde öncelikle dört karardan söz etmek gerekir . Türk Yargs’nda iyerinde psikolojik taciz kavram ilk olarak Ankara 8.  Mahkemesi’nin 20.12.2006 tarihli, 2006/19 Esas, Tnaz, Bayram ve Ergin, s.60-61. Eriksen-Jensen ve Arhus, s.47-48. Bkz. Detayl bilgi için. Hediye Ergin, ‘yerinde Psikolojik Tacizin  Hukukunda Ortaya Çk ve Sonuçlar’, Ceza Hukuku Dergisi, Yl.4, Say.11, Aralk 2009, s.161-198. 596 597 186 2006/625 Karar Sayl kararnda tanmlanm olup 598, Yargtay 9. Hukuk Dairesi’nin 30.05.2008 tarihli 2007/9154 Esas ve 2008/13307 Karar Sayl kararnda onanmtr. Karar, iyerinde kendisine manevi bask uyguland, kiilik haklarna saldrld, adeta duygusal tacize maruz brakld ve psikolojisinin bozulduu gerekçesiyle, hakkndaki disiplin kararlarnn kaldrlmas talebinde ve urad manevi ypranma için 5.000,00YTL manevi tazminat talebinde bulunan Jeoloji Mühendisleri Odas’nn bir çalannn açt dava sonucunda verilmitir. Buna göre, Ankara 8’inci  Mahkemesi, davacya üstleri tarafndan kötü muamele yaplp, aalanarak psikolojik taciz uyguland, davac içinin maddi ve manevi kayba uratld kanaatine varm ve manevi tazminat talebinin ksmen kabulü ile 1.000,00YTL manevi tazminatn dava tarihinden itibaren yasal faizi ile birlikte davaldan (Odadan) tahsiline, uyar ve knama cezalarnn iptaline karar vermitir. yerinde psikolojik taciz ile ilgili verilen bir dier karar Yargtay 9. Hukuk Dairesi’nin 11.06.2007 tarihli, 2006/32353 Esas, 2007/ 18337 Karar Sayl karardr. yeri sendika temsilcisine yönelik psikolojik taciz ve kötü niyet tazminatna ilikin davada, davac içinin maruz kald psikolojik taciz davranlarna (iyerinin deitirilmesi gibi) ramen, bu davranlara kar mücadele etmeyi tercih ederek iinden istifa etmemesi sonucunda, iverenin içinin i sözlemesini feshetme yolunu seçtii görülmektedir. Yargtay ilgili feshi kötü niyetli fesih olarak deerlendirerek, ivereni kdem ve ihbar tazminatlarnn yan sra, kötü niyet tazminatna da mahkum etmitir 599. Yargtay 9. Hukuk Dairesi’nin 14.03.2008 tarihli, 2008/3122 Esas, 2008/4922 Karar Sayl karar ise, Türk  Yargs’nn üçüncü kararnn onanmasdr 600. Kararda, ‘kiilik haklar ve saln ar saldrya uramas mobbingin varlnn tartmasz kabulünü dourur’ denmektedir. Karara konu olan somut olayda davacnn dövülmesi sonucu ald rapor sonrasnda ie geldiinde huzursuz edildii, içinin iyerinde psikolojik taciz sonucunda istifa ettii, bu hususta yeterli emare bulunduu ve içinin kdem tazminat almaya hak kazand sonucuna varlmtr. Dolaysyla, içinin iyerinde psikolojik tacize 598 Fuat Bayram, ‘yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) Karar ncelemesi, Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukukuna likin Yarg Kararlar ve ncelemeleri Dergisi, No.3, 2007, s.95- 106. 599 Ali Güzel ve Emre Ertan, ‘yeri Sendika Temsilcisine Yönelik Psikolojik Taciz ve Kötüniyet Tazminat’, Çalma ve Toplum Dergisi. No.16, 2008, s. 166. 600 Mustafa Klçolu ve Kemal enocak, ‘Yargtay 9. Hukuk Dairesinin 14.03.2008 tarihli, (E.2008/3122, K.2008/4922 sayl) karar’,  Kanunu erhi, Cilt:2, s.280-281. 187 uramas durumunda sözlemesini hakl nedenle derhal feshetme hakkna sahip bulunduu ilk kez kabul edilmitir. Yargtay 4. Hukuk Dairesi’nin 13.03.2008 tarihli, 2007/3114 Esas, 2008/3142 Karar Sayl karar ise, kamu görevlilerinin urad iyerinde psikolojik tacizle ilgili ilk Yargtay karar olma özelliini tamaktadr. Karara konu olan olayda Yüksek Mahkeme, Milli Eitim Bakanl tarafndan haksz olarak yaplan atama ileminde imzas bulunan tüm bürokratlar sorumlu tutarak madura tazminat ödenmesi gerektiine hükmetmitir. Ülkemizde iyerinde psikolojik tacizle ilikilendirilen ve halen görülmekte olan davalarn saysnda ise, son günlerde art olduu gözlenmektedir. Bu davalardan biri, ilikilendirildii iyerinde psikolojik taciz olgusunun madurun intihar etmesine neden olduu iddias tamas sebebiyle, ayrca önem tekil etmektedir. Söz konusu dava, Bolu Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi bahekiminin, 30 Temmuz 2007’de intihar etmesi sonrasnda, bahekimin ailesinin ve Bolu Tabipler Odas’nn Salk Bakanl müfettilerine, denetimdeki davranlar ve yaptklar bask nedeniyle bahekimi bunalma soktuklar ve ölüme sebebiyet verdikleri gerekçesiyle açt davadr. Dantay 1. Dairesi’nin, müfettiin korku ve tedirginlik yaratarak tefti yapt ve görevini kötüye kulland iddiasyla soruturma izni vermesinin ardndan 02.06.2008’de açlan dava, 06.04.2009 tarihli duruma ile sona ermitir. Mahkeme, tank beyanlarna dayanarak sank müfettiin dört ay boyunca tekrar eden, ‘lan bahekim gel buraya’ gibi onur krc söylemlerinin; surata evrak frlatma, hakaret etme gibi tehdit boyutuna varan eylemlerinin, Türk Ceza Yasas’nn 94. maddesinde belirtilmi olan manevi ikence olduu tespitini kabul ederek görevsizlik kararyla dosyann Bolu Ar Ceza Mahkemesi’ne gönderilmesine karar vermitir 601. Bu karar, iyerinde psikolojik tacizle ilikilendirilen ve Ceza Mahkemesi’ne tanan ilk karar olmas nedeniyle ayrca önem tekil etmektedir. Söz konusu davalar ve says her geçen gün artan bilimsel çalmalarn sonuçlar, iyerinde psikolojik tacizin, ykc sonuçlar ar bir olgu ve ülkemiz açsndan da bir tehdit olduunu ortaya koyarken, olguya özgü ya da olguyu kapsayan bir hukuksal düzenlemenin gerekliliine iaret etmektedir. Nitekim, Gözden Geçirilmi Avrupa Konseyi art’nn iyerinde psikolojik tacize ilikin düzenlemeleri içe601 Türk Tabipleri Birlii, Bahekimin ntihar Davasnda Karar Çkt, http://www.medimagazin.com.tr/mm-bashekimin-intihari-davasinda-karar-cikti-h58518.html, (07.04.2009) 188 ren ‘Onurlu Çalma Hakk’ balkl maddesini 22.03.2007’de kabul eden ve art onaylayan Türkiye’nin, iç hukukunu bu düzenlemeyle uyumlu hale getirmesi gereklilii de bulunmaktadr. Tüm bu gerekliliklere bal olarak, Türkiye’de iyerinde psikolojik taciz kavram açkça ve özel olarak ilk defa Borçlar Kanunu Yasa Tasars’nn içinin kiiliinin korunmas balkl maddesinde yerini almtr 602. Buna göre iveren, hizmet ilikisinde içinin kiiliini korumak ve sayg göstermek, iyerinde dürüstlük kurallarna uygun bir ortam salamak, özellikle içilerin psikolojik ve cinsel tacize uramamalar ve bu tür tacizlere uram olanlarn da daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlü tutulmutur. Bu gelime sevindirici olmakla birlikte, yasal düzenlemenin bir an önce yürürlüe girmesi ve iverenin, çalanlar bu iyeri terörüne kar korumakla yükümlü tutulmas, çalma hayat açsndan büyük önem tamaktadr. Bu sayede, çalma yaamnn varoluundan bu yana süregelen ve çalma yaamnn bir gerei olduu yanlgsyla tahammül edilen ve birçok kiinin iinden, hatta mesleinden ayrlmasna neden olan iyerinde psikolojik tacizin önlenmesi veya durdurulmas yolunda Türkiye’de de önemli bir adm atlm olacaktr. 602 Psikolojik Taciz Yasaya Giriyor,http://www.milliyet.com.tr/default.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1032268, (05.03.2009). 189 SONSÖZ Ülkemizde henüz çok iyi bilinmeyen ve hatta yanl yorumlanarak i ortamnda yaanan günlük çatmalar ve sradan anlamazlklarla kartrlabilen iyerinde psikolojik taciz olgusu, çalma yaamnn en ciddi sosyal sorunlarndan biridir. Bu ahlak d ve acmasz olgu, gerek örgütsel gerek toplumsal alanda asla ihmal edilmemeli; konuya duyarllk ve ciddiyetle yaklalarak çözüm getirilmelidir. Olgunun, bireysel, örgütsel ve nihayet toplumsal boyutta yol açabilecei psikolojik, fiziksel, sosyal ve ekonomik zararlarn bilinçli bir ekilde alglanmas için yaplmas gereken bilgilendirmeler, duyurular ve uyarlarn çok az sayda olduunu, sonsöz olarak yeniden vurgulamak istiyoruz. Konuyla ilgili herkes, iyerinde psikolojik tacizi durdurmak için bir eyler yapmaldr. Aksi takdirde süreç, madurda, iletmede ve toplum düzeyinde onarlmas olanaksz zararlara yol açacaktr. “yerinde psikolojik taciz” ve “zaman”, ayn dorultuda iler ve ilerlerler. Olayn aknn zamana braklmas demek, bireyde ve iletmede onarlmas git gide zorlaan ve hatta bir noktadan sonra olanakszlaan zararlarn ortaya çkmas demektir. Bunun yannda zorbann i ve insanlk ahlak ve kurallarna smayan davranlarnn iddetlenmesi için ayr bir frsat yaratlm olur. yerinde psikolojik tacizle mücadele ve olguya müdahale süreçlerinde madura yönelik bireysel deerlendirme yannda ahlak d tutum ve davranlarn sergilendii varsaylan i ortamnn da, çok iyi deerlendirilmesi gerekir. Örgüt dinamikleri balamnda da ele alnmas gerektii hususunu önemle vurguladmz iyerinde psikolojik taciz, örgüt içi ve grup içi çatmalarn olas sonuçlarndan biri olarak karmza çkabilir. Hatta olgunun nedenleri ve sonuçlar, çou kez sadece madur ya da tacizci taraflarla snrl olmayp çalma arkadalar, yöneticiler ve astlara kadar uzanr. Öyleki sürecin balangc, alevlenmesi, gittikçe içinden çklamaz hale gelmesi ve tabii ki katlanlmas gereken sonuçlar tüm örgütle ilikilendirilebilir. Bu durumda iyerinde psikolojik taciz olgusu, bir “iyeri patolojisi” olarak kabul edilmelidir. Yönetsel yetersizlik nedeniyle kaotik bir çalma ortamnn yaratlmasna göz yumulmas sonucunda kiileraras çatmalar artarken, o iyerinde psikolojik tacizin yerlemesi de kaçnlmaz hale gelir. Kötü yöneticiler, yönetmekteki, alglamadaki ve dier beceri ve yeteneklerindeki yetersizlikleri ve ayrca kural ve yasa 190 bilmemezlikleri sebebiyle, birlikte çaltklar kiilere rahatlkla psikolojik taciz uygulama yoluna giderken o iyerindeki baka zorbalarn da, hedef seçtikleri kiiyi madur etmelerine göz yumar; hatta zalim tacizciyle gizliden ibirlii dahi yaparlar. Dolaysyla zorbann özel ve/veya i yaamndaki yetersizlik ve yeteneksizlii, iyerinde psikolojik tacizin iddetini arttran bir unsur olarak bilinmelidir. Baz iverenler veya üst yöneticiler, iyerinde psikolojik tacizin pek fazla önem vermeye ve zaman ayrmaya deer bir olgu olmadn düünebilirler. Halbuki iyerinde psikolojik taciz, bir örgütün baar düzeyini olumsuz etkileyen; ilerlemesini ve toplam baarsn engelleyen; ismini lekeleyen; çou kez ar bedel ödenmesi gereken bir olgudur. Bu olgunun yaratt olumsuzluklarn önemini anlamayp, kurumunda iyerinde psikolojik tacize izin veren, sessiz kalan, destekleyen veya tacizi türlü entrikalarla kendi uygulayan yönetim, bu hatasnn bedelini bir gün kendi hayatyla ödemek zorunda kalabilecei olasln unutmamaldr. Iyerinde psikolojik taciz olgusunun çözümünde farkl meslek ve bilim insanlarna görev dümektedir. Bata çalma psikolou olmak üzere çeitli uzmanlk alanlarndan hekimler (iyeri hekimi, adli tp uzman, psikiyatri uzman, dahiliye uzman vb.), hukukçular (i hukuku uzman, avukat ve hakim), iyerinde psikolojik taciz olgusunun çözümünün farkl evrelerinde her biri, meslekleri gerei rol alrlar. Bu meslek gruplarnda bulunan ve iyerinde psikolojik taciz konusunu kendilerine uzmanlk alan olarak seçmi kiilerin hepsinin, konuyu birbirleriyle ibirlii balamnda duyarllk, ciddiyet ve dürüstlük içinde ele alp, çözüm için emek harcamalar gerekir. Ülkemizde iyerinde psikolojik taciz konusuyla ilgili olarak iyeri danmanl ve sendika temsilcilii görevini üstlenecek kiilerin ise, yabanc ülkelerde pek çok örneini gördüümüz gibi mutlak surette psikoloji, hukuk ve tp alanlarndan birinde eitim alm olmak yannda yine bu meslek gruplarndan aldklar destekle çalmalar, konunun karmakl ve hassasiyeti açsndan büyük önem arz etmektedir. yerinde psikolojik taciz kurbannn, yardm almak amacyla bavurduu kiinin, sürecin içeriini çok iyi anlayabilmesi ve olgunun iyerinde psikolojik taciz olup olmadn mutlak surette analiz edebilmesi; bir dier deyile konunun uzman olmas gerekir. yerinde psikolojik taciz tansn koymak ve bu konuda müdahalede bulunmak, son derece hassas bir konudur. Zira olgunun normal bir çatmadan, bir cinsel tacizden, bir paranoyadan veya herhangi bir kiilik bozukluundan ya da fazla i yükünün getirdii bir iyeri stresinden ayrc tansnn koyulmas, büyük önem oluturmaktadr. Bir i191 yerinde psikolojik taciz kurbanna yardm etmek veya ne yapaca konusunda onu yönlendirmek de öyle kolay deildir. yerinde psikolojik taciz olgusunun kesin tansn koyacak kiinin, mutlak surette “örgüt ve çalma psikolojisi” eitimi alm olmas gerekir. Ancak bu donanma sahip bir uzmann, hem birey düzeyinde hem iletme düzeyinde alnacak önlemlere ve çözüm yollarna stratejik bir yaklam getirmesi mümkündür. Ancak bugün ülkemizde maalesef bu yukarda sözü edilen meslek gruplarna mensup olmayan baz kiiler, ne yazk ki, sayl isimlerin çalm olduu akademik bilgileri esas alarak bu konunun uzmanlk ve danmanln üstlenmi bulunmakta ve hatta bilirkii sfatyla ortaya çkp açklamalar yapmaktadrlar. Konu, ülkemiz açsndan yeni olduu kadar bilinmezi de çok fazladr. Tüm çalanlar ve iverenleri ilgilendirmektedir. Çalma psikolou, çalma sosyolou, hukukçu, tp bilimci olmayan veya akademik uzmanl bulunmayan kiilerin, tüm bu perspektifleri kavradklarn iddia ederek konuyla ilgili olarak fikir beyan etmeleri; yönlendirmede bulunmalar önemli hatalara sebebiyet verebilir. Örnein konuyu i hukuku açsndan ele aldmzda, bugün her insan kayna uzmannn, iyerinde psikolojik taciz hakknda baz bilgilere sahip olduunu; hatta iyi kötü bir yönlendirme de yapabileceini söyleyebiliriz. Ancak konuyla ilgili görü ve önerilerin, iyerinde psikolojik taciz konusunda çalan i hukuku uzmanlarndan alnmas ve yine i hukukunda uzman avukatlara bavurulmas doru olacaktr. Aksi takdirde çalan ve iverenin kar karya gelecei bir ortama yanl bilgilerle alt yap yaratlmas kaçnlmazdr. ‘yerinde psikolojik taciz’, bugün ülkemizde i ortamnda yaanan her türlü olumsuzlua veya baskya verilen genel bir ad olma tehlikesiyle kar karyadr. Böyle bir durum, bir yandan iin nitelii ve süreci; dier yandan çalma ortam için büyük tehlike oluturacaktr. Çalan bireyi koruma adna yaplan yanl yönlendirmeler, i sürecine, iyerine ve nihayet bireyin kendine çok daha büyük zararlar verebilir. Bu nedenle tüm mesleklerde olduu gibi, iyerinde psikolojik taciz konusunda danmanlk verecek uzmann da baz mesleki etik deerlere sahip olmas gereklidir. Bu noktada mesleki kriterlerin tanmland; iyerinde psikolojik tacizin kural ve ölçütlerinin belirlendii bir akademik alt yap üzerine iyerinde psikolojik taciz uzman kimliini oluturmak doru ve yararl olacaktr. Kavramn yanl kullanlmas ve kimi zaman belirsizlik arz eden örneklerle toplumun cesaretlendirilmeye çallmas, uzun vadede çok tehlikelidir. 192 KAYNAKÇA Kitaplar Adams, Andrea, Crawford, Neil. Bullying at Work, How to Confront and Overcome It. London: Virago Press, 1992. Altunk, Remzi, Cokun, Recai, Bayraktarolu, Serkan ve Yldrm, Engin. Sosyal Bilimlerde Aratrma Yöntemleri SPSS Uygulamal. 5.B., Sakarya: Sakarya Yaynclk, 2007. Anadakumar, Anjana, Pitsis, Tyrone S. ve Clegg, Stewart L. ‘Everybody hurts sometimes: the language of emotionality and the dysfunctional organization’, Janice Langan Fox, Cary L. Cooper, Richard J. Klimoski (Ed.). Research Companion to the Dysfunctional Workplace: Management Challenges and Symptoms içinde. Cheltenham, Northampton: Edward Elgar Publishing, 2007, ss.187-216. Axelroad, Larry ve Johnson, Rowland Roy. Turning Conflict into Profit: A Roadmap for Resolving Personal and Organizational Disputes. University of Alberta, 2005. Bakrc, Kadriye.  Hukuku Açsndan yerinde Cinsel Taciz. stanbul: Yasa yay, 2000. Baron, Oonagh. ‘Why workplace bullying and violence are different: protecting employees from both’, Martin Gill, Bonnie Fisher, Vaughan Bowie (Ed.). Violence at Work: Causes, Patterns and Prevention içinde. London: Willian Publishing, 2002, ss.151-164. Beale, Diane. ‘Monitoring in the Workplace’, Noreen Tehrani (Ed.). Building a Culture of Respect: Managing Bullying at Work içinde. London-New York: Taylor & Francis, 2001, ss.77-94. Björkqvist, Kaj, Österman, Karin ve Kaukiainen, Ari. ‘The Development of Direct and Indirect Aggressive Strategies in Males and Females’, Kaj Björkqvist, P. Niemelä (Ed.). Of Mice and Women: Aspects of Female Aggression içinde. Academic Press, 1992, ss.51-64. Brodsky, Caroll M. The Harassed Worker. D.C. Heath and Company: Lexington, 1976. Budak, Selçuk. Psikoloji Sözlüü. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2005. 193 Bullivent, David ve West, Terry. ‘A Case Study Approach’, Jacqueline Randle (Ed.). Workplace Bullying in the NHS içinde. UK: Radcliffe Publishing Ltd, 2006, ss.47-64. Burt, Christopher D. B. ‘Humour as a predictor of workplace bullying’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace, Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, ss.40. Chappel, Duncan ve Di Martino, Vittorio. Violence at Work. Geneva: International Labor Office (ILO), 1998. Çobanolu, aban. Mobbing: yerinde Duygusal Saldr ve Mücadele Yöntemleri, stanbul: Tima Yaynevi, 2005. Dahlberg, Linda ve Krug, Etienne G. ‘Violence - a global public health problem’, Krug, Etienne G, Dahlberg, Linda, Mercy, James A, Zwi, Anthony B ve Lozano, Refael. (Ed.). World Report on Violence and Health içinde. Geneva: WHO, 2002, ss.3-21. Davenport, Noa, Schwartz, Ruth Distler ve Elliott Gail Pursell. Mobbing: yerinde Duygusal Taciz. Osman Cem Önertoy (çev.). stanbul: Sistem Yaynclk, 2003. Dellore, Claudio. ‘Safety and Protection’, Rita Funnell, Karen Lawrence, Gabrielle Koutoukidis (Ed.). Tabbner’s Nursing Care: Theory and Practice içinde. Australia: Elsevier, 2004, ss. 354- 372. Di Martino, Vittorio, Hoel, Hoel ve Cooper, Cary.L. Preventing Violence and Harrasment in the Workplace. Dublin: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2003. Di Martino, Vittorio. ‘ A cross national comparison of workplace violence and response strategies’, Vaughan Bowie, Bonnie Fisher, Cary L. Cooper (Ed.). Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies içinde. London: Willian Publishing, 2005, ss. 15-36. Doyle, Christian. Work and Organizational Psychology:An Introduction with Attitude, Hove, UK: Psychology Press, 2003. Einarsen, Stale, Hoel, Helge, Zapf, Dieter ve Cooper, Cary L. ‘The concept of bullying at work: the European Tradition’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.3-30. 194 Einarsen, Stale ve Mikkelsen, Eva Gemzoe. ‘Individual effects of exposure to bullying work’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.127-144. Einarsen, Stale ve Hoel, Helge. ‘Bullying and Mistreatment at Work: How Managers May Prevent and Manage Such Problems’, Andrew Kinder, Rick Hughes, Cary Cooper, (Ed.). Employee Well-Being Support: A Workplace Resource içinde. Chichester: John Wiley and Sons, 2008, s.161-174. Einarsen, Stale, Matthiesen, Stig Berge ve Hauge L. J. ‘Bullying and Harassment at Work’, Susan Cartwright, Cary L. Cooper (Ed.), The Oxford Handbook of Personnel Psychology içinde. Oxford University Press, 2008, ss.464-495. Elliot-Wright, Susan. Overcoming Emotional Abuse: Survive and Heal. London: Press Sheldon, 2007. Eren, Erol. Örgütsel Davran ve Yönetim Psikolojisi. 7.Bask. stanbul: Beta Yaynclk, 2001. Eriksen-Jensen, Inger Lise ve Arhus, Hk Handel. ‘Titijob: A Danish rehabilitation project’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace. Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, ss.47-48. Field, Tim. Bully in Sight: How to predict, resist, challange and combat workplace bullying. Oxfordshire: Success Unlimited, 1996. Fox, Janice Langan ve Sankey, Micheal. ‘Tyrants and Workplace Bullying’, Janice Langan Fox, Cary L. Cooper, Richard J. Klimoski (Ed.), Research Companion to the Dysfunctional Workplace: Management Challenges and Symptoms içinde. Cheltenham, Northampton: Edward Elgar Publishing, 2007, ss. 58-74. Freudenberger, Herbert J. ‘Burnout: Past, Present and Future Concerns’, Thomas Vessels, Austin Kutscher, Irene Seeland, Florence Selder, Daniel J. Cherico, Elizabeth J. Clark. (Edt.). Professional Burnout in Medicine and the Helping Professions içinde. New York: The Haworth Press, 1989, ss.1-10. Graves, David. Fighting Back, Overcoming Bullying in the Workplace. Berkshire: McGraw-Hill, 2002. 195 Güngör, Erol. ahslararas htilaflarn Çözümünde Lisann Rolü, stanbul: Ötüken, 1998. Güngör, Erol. Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, stanbul: Ötüken, 2000. Güngör, Erol. Deerler Psikolojisi Üzerinde Aratrmalar: Ahlak Psikolojisi, Ahlaki Deerler ve Ahlaki Gelime, stanbul: Ötüken, 2000. Güngör, Meltem. Çalma Hayatnda Psikolojik Taciz, stanbul: Derin yaynlar, 2008. Hadikin, Ruth ve Odriscoll, Muriel. The Bullying Culture: Cause, Effect, Harm Reduction. 2B, UK: Elsevier Health Services, 2000. Hoel, Helge, Zapf, Dieter ve Cooper, Cary L. ‘Workplace Bullying and Stress’, Pamela L. Perrewé, Daniel Gangster (Ed.). Historical and Current Perspectives on Stress and Health içinde. Amsterdam: Elsevier, 2002, s.293-333. Hoel, Helge ve Salin, Denise. ‘Organizational antecedents of workplace bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.203-218. Hoel, Helge, Einarsen, Stale ve Cooper, Cary L. ‘Organisational Effects of Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.145-162. Hostmaelingen, Andreas, Severinsen, Kari ve Matthiesen, Stig Berge. ‘About the link between bullying and whistleblowing at work: Findings from a Norwegian municipality sample’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace. Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, ss.69-70. Hubert, Adrienne B. ‘To Prevent and Overcome Undesirable Interaction: A Systematic Approach Model’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.299-311. Hume, Cheryl, Randle, Jacqueline ve Stevenson, Keith. ‘Student Nurses’ Experience of Workplace Relationships’ Jacqueline Randle (Ed.). Workplace Bullying in the NHS içinde. UK: Radcliffe Publishing Ltd, 2006, ss. 63-76. 196 Keashly, Loraleigh ve Jagatic, Karen. ‘By Any Other Name: American Perspectives on Workplace Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary.L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.31-61. Keashly, Loraleigh ve Nowell, Branda L. ‘Conflict, conflict resolution and bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.339-358. Kohut, Margaret R. The Complete Guide to Understanding, Controlling and Stopping Bullies& Bullying at Work. Florida: Atlantic Publishing Company, 2008. Kümbetolu, Belks. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Aratrma, stanbul: Balam, 2005. Lewis, Duncan ve Rayner, Charlotte. ‘Bullying and Human Resource Management’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.370-382. Lewis, Malcom. ‘Organizational accounts of bullying: an interactive approach’, Jacqueline Randle (Ed.). Workplace Bullying in the NHS içinde. UK: Radcliffe Publishing Ltd, 2006, ss.25-46. Lopez Cabarcoz, M Angeles, Vazquez Rodriguez, Paula ve Montes Pineiro, Carlos. ‘Work Environment Characteristics, Mobbing Satisfaction and Absenteesim’, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology. Berlin, 20-25 Haziran 2008, ss.391. Matthiesen, Stig Berge, Einarsen, Stale ve Skogstad, Anders. ‘Is Workplace Conflict and Workplace Bullying the Same?’, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology. Berlin, 20-25 Haziran 2008, ss.391. Merchant, Vicki ve Hoel, Helge. ‘Investigating Complaints of Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss. 259-269. 197 Mikkelsen, Eva Gemzoe. ‘Coping with exposure to bullying at work – results from an interview study’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace. Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, ss.90. Namie, Gary ve Namie, Ruth. The Bully at Work: What You Can Do to Stop the Hurt and Reclaim Your Dignity on the Job. Naperville, IL: Sourcebooks, 2000. Neuman, Joel H ve Baron, Robert A. ‘Aggression in the Workplace’, Robert A. Giacalone, Jerald Greenberg (Ed.). Antisocial Behavior in Organizations içinde. London: Sage, 1997, ss.37-67. Neuman, Joel H ve Baron, Robert A. ‘Social antecedents of bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.185-202. Özmenler, Kamil Nahit. ‘Travma Sonras Stres Bozukluu ve Akut Stres Bozukluu’ Erturul Körolu, Cengiz Güleç (Ed.). Psikiyatri Temel Kitab içinde. Ankara: HYB Basm Yayn, 2007, ss.353-359. Pauline Rennie Peyton, Dignity at Work: Eliminate Bullying and Create a Positive Working Environment. New York: Taylor and Francis, 2003. Randall, Peter. Bullying in Adulthood : Assessing the Bullies and Their Victims. London: Psychology Press, 2001. Rayner, Charlotte, Hoel, Helge ve Cooper, Cary L. Workplace Bullying: What We Know, Who is to Blame, and What Can We Do?. London: Taylor and Francis, 2002. Rayner, Charlotte. ‘ Reforming Abusive Organizations’, Vaughan Bowie, Bonnie Fisher, Cary L. Cooper (Ed.). Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies içinde. London: Willian Publishing, 2005, ss.60-74. Rigby, Ken. New Perspectives on Bullying. London , Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers, 2002. Sava, Fatma Burcu. yerinde Manevi Taciz. stanbul: Beta, 2007. Sheehan, Michael, Branch, Sara, Barker, Michelle ve Ramsay, Sheryl. ‘Conceptualising upwards bullying’, Abstracts of the Fourth 198 International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace. Bergen, Norway, 28-29 Haziran 2004, ss.109-110. Smith, Peter K. ve Sharp Sonia. ‘The Problem of School Bullying’, Peter K. Smith, Sonia Sharp (Ed.). School Bullying: Insights and Perspectives içinde. New York: Routledge, 1994, ss.1-19. Soares, Angelo. ‘Bullying, post-traumatic stress disorders, and social support’, Abstracts of the Fourth International Congress of Bullying and Harassment in the Workplace. Bergen, Norway, 2829 Haziran 2004, ss.112-114. Tehrani, Noreen. ‘Counselling and Rehabilitating Employees Involved with Bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace: International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.270-284. Tehrani, Noreen. Workplace Trauma: Concepts, Assessment, and Interventions, Hove, UK: Psychology Press, 2004. Thirion, Agnes Parent, Fernandez, Macias Enrique, Hurley, John ve Vermeylen, Greet. Fourth European Working Conditions Survey. Dublin: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2007. Tnaz, Pnar. Çalma Yaamndan Örnek Olaylar. stanbul: Beta Basm, 2005. Tnaz, Pnar. yerinde Psikolojik Taciz (mobbing). 1.B. stanbul: Beta Basm, 2006. Tnaz, Pnar. yerinde Psikolojik Taciz (mobbing). 2.B. stanbul: Beta Basm, 2008. Tnaz, Pnar, Bayram, Fuat ve Ergin, Hediye. Çalma Psikolojisi ve Hukuksal Boyutlaryla yerinde Psikolojik Taciz (mobbing). stanbul: Beta Basm, 2008. Turgut, Tülay. ‘Kurumlarda Ahlaka Aykr Davranlar ve Saldrganlk’, Suna Tevrüz (Ed.).  Hayatnda Etik içinde. stanbul: Beta, 2007, ss. 223-255. Tutar, Hasan.  Yerinde Psikolojik iddet, Ankara: Platin Yaynclk, 2004. Vartia, Maarit. ‘Research, practice and increased awareness: The Finnish experience’, Abstracts of the Fourth International Congress of 199 Bullying and Harassment in the Workplace. Bergen, Norway, 2829 Haziran 2004, ss.24. Watson, Patricia. Workplace Bullying and Harassment: Victim or Victor?. Pennsylavania: RoseDog Books, 2008. Whitty, Monica T. ve Jarr, Adrian N. ‘Cyber-harassment in the Workplace’, Vaughan Bowie, Bonnie Fisher, Cary L. Cooper (Ed.). Workplace Violence: Issues, Trends and Strategies içinde. London: Willian Publishing, 2005, ss. 248-262. Whitty, Monica T. ‘Manupulation of Self in Cyberspace’, William R. Cupach, Brian H. Spitzberg (Ed.). The Dark Side of Interpersonal Communication içinde. London: Routledge, 2007, ss.93-120. World Health Organization. The World Health Report: Working Together for Health. Geneva, 2006. Yamada, David. ‘Workplace Bullying and the Law’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.399-411. Yldrm, Ali Yldrm ve imek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yöntemleri, 6.B, Ankara: Seçkin, 2006. Zapf, Dieter. ‘European Research on Bullying at Work’, Paul Mcharty, Jane Rylance, Robin Bennett, Helge Zimmermann (Ed.). Bullying From Backyard to Boardroom içinde. The federation Press, 2001, ss.1122. Zapf, Dieter ve Einarsen, Stale. ‘Individual antecedents of bullying’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.165-184. Zapf, Dieter, Einarsen, Stale, Hoel, Helge ve Vartia, Maarit. ‘Empirical findings on bullying in the workplace’, Stale Einarsen, Helge Hoel, Dieter Zapf, Cary. L. Cooper (Ed.). Bullying and Emotional Abuse in the Workplace:International Perspectives in Research and Practice içinde. London: Taylor & Francis, 2003, ss.103-126. Süreli Yaynlar Akgeyik, Tekin, Güngör, Meltem ve Uen, elale. ‘Individual and Organizational Consequences of Mobbing in the Workplace: A 200 Case of Banking Sector (A Survey)’, Journal of Academy of Business and Economics. Vol.7, No.3, 2007, ss. 150-158. Aydn, ule ve Özkul, Emrah, ‘yerinde Psikolojik iddetin Yaps ve Boyutlar: 4-5 Yldzl Otel letmeleri Örnei’, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt:7, Say:2, 2007, ss. 169-186. Baillien, Elfi, Neyens, Inge ve De Witte, Hans. ‘Organizational, Team Related, Job Related Risk Factors for Bullying, Violence and Sexual Harassment in the Workplace: A Qualitative Study’, International Journal of Organisational Behaviour. Volume 13(2), 2008, ss.132146. Baillien, Elfi, Neyens, Inge, De Witte, Hans ve De Cuyper Nele. ‘A Qualitative Study on the Development of Workplace Bullying: Towards a Three Way Model’, Journal of Community and Applied Social Psychology. 19, 2009, ss.1-16. Bairy, K.L, Thirumalaikolundusubramanian, P, Sivagnanam G, Saraswathi, S, Sachidananda, A ve Shalini A. ‘Bullying Among Trainee Doctors in Southern India’, Journal of Postgraduate Medicine. 53, 2007. ss.87-90. Bakrc, Kadriye. ‘Türk  Hukuku’nda yerinde Cinsel Tacizin Tanmlar ve Biçimleri’  Hukuku ve ktisat Dergisi. C.5, Say:3, Ankara: Kamu-, 2000, ss.437-458. Bayram, Fuat. ‘yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) Karar ncelemesi’, Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukukuna likin Yarg Kararlar ve ncelemeleri Dergisi. No.3, 2007, ss.95-106. Bayram, Fuat. ‘yerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Hukuksal Bak: Avrupa Hukuku ve Karlatrmal Hukuk’ Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi. No. 14, 2007, ss. 553-574. Bilgel, Nazan, Aytaç, Serpil ve Bayram, Nuran. ‘Bullying in Turkish White Collar Workers’, Occupational Medicine. Vol.56, No.4, Oxford UniversityPress, 2006, ss. 226-231. Björkvist, Kaj, Österman, Karin ve Hjet-Back, Monica. ‘Aggression Among University Employees’, Aggressive Behaviour. Vol.20, 1994, ss.173-184. Björkqvist, Kaj, Ekman, K. ve Kaukiainen, Ari. ‘Do girls manipulate and boys fight? Development trends regarding direct and indirect aggression’, Aggressive Behavior. Vol.18, 1992, ss. 117-127. 201 Bozbel Sava ve Palas, Serap. ‘yerinde Psikolojik Taciz ve Hukuki Sonuçlar’, TSK Akademi Dergisi, C.2, S. 3, 2007, ss. 67-81. Cemalolu, Necati. ‘The Exposure of Primary School Teachers to Bullying: An Analysis of Various Variables’ Social Behaviour and Personality. 35(6), 2007, ss.789-802. Çelen, Ümit, Piyal, Bülent, Karaodul, Gülay ve Demir Mehmet. ‘Ankara Onkoloji Eitim Hastanesinde Çalanlarn  Doyumu’, Hacettepe Salk daresi Dergisi, Cilt:7, Say:3, 2004, ss. 295-318. De Pedro Mariana Meseguer, Sánchez, María Isabel Soler, Navarro, María Concepción Sáez ve Izquierdo, Mariano García. ‘Workplace Mobbing and Effects on Worker’s Health’ The Spanish Journal of Psychology. Vol.11, No.1, 2008, ss.219-227. Demirel, Yavuz. ‘Psikolojik Taciz Davrannn Kamu Kurumlar Arasnda Karlatrlmas Üzerine bir Aratrma’, TSK Akademi, Cilt:4, Say:7, 2009, ss.118-137. Duffy, Maureen ve Sperry, Len. ‘Individual and Family Health Consequences’, The Family Journal. Vol. 15, No.4, 2007, ss.398-404. Einarsen, Stale ve Skogstad, Anders. ‘Bullying at work: Epidemiological Findings in Public and Private Organizations’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, Number.2, 1996, s.185-202. Einarsen, Stale, Matthiesen, Stig Berge ve Skogstad, Andres. ‘Bullying, Burnout and Well-being Among Assistant Nurses’, Journal of Occupational Health and Safety. 14(6), 1998, ss. 563-568. Einarsen, Stale. ‘The Nature and Causes of Bullying’, International Journal of Manpower. Vol.20, Issue:1/2, 1999, ss. 16-27. Ergin, Hediye. ‘yerinde Psikolojik Tacizin  Hukukunda Ortaya Çk ve Sonuçlar’, Ceza Hukuku Dergisi, Yl.4, Say.11, Aralk 2009, ss.161-198. European Community. ‘Directive 2006/54/EC of the European Parliament and of the Council of 5 July 2006’, Official Journal of the European Union. No: L204, Temmuz 2006, s.23-36. European Parliament. ‘Report on Harassment at the Workplace’, Official Journal of European Communities. C177/ E138, 2001, ss.138-141. 202 Flavel, Karinda. ‘Workplace Bullying’, Professional Update. Vol.12, No.3, 2002, http://www.apesma.asn.au/women/articles/workplace_bullying _may_02.asp, (10.03.2009). Fox, Suzy ve Stallworth, Lamont E. ‘Racial/Ethnic Bullying:Exploring Links Between Bullying and Racism in the US Workplace’, Journal of Vocational Behaviour. Vol.66, No:3, 2005, ss.438-456. Groeblinghoff, Dieter ve Becker, Micheal. ‘A Case Study of Mobbing and the Clinical Treatment of Mobbing Victims’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, Number.2, 1996, ss.277-294. Güzel, Ali ve Ertan, Emre. ‘yerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Hukuksal Bak: Avrupa Hukuku ve Karlatrmal Hukuk’ Legal  Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi. No. 14, 2007, ss.510-549. Güzel, Ali ve Ertan, Emre. ‘yeri Sendika Temsilcisine Yönelik Psikolojik Taciz ve Kötüniyet Tazminat’, Çalma ve Toplum Dergisi. No.16, 2008, ss. 149-169. Hauge, Lars Johan, Skogstad, Anders ve Einarsen, Stale. ‘Relationships Between Stressfull Work Environments and Bullying: Results of a Large Representative Study’, Work & Stress. Vol. 21, No.3, 2007, ss.220-242. Health and Safety Authority, Code of Practice for Employers and Employees on the Prevention and Resolution of Bullying at Work, Dublin, 2007. Hegney, Desley, Eley, Robert, Plank, Ashley, Buikstra, Elizabeth ve Parker Victoria. ‘Workplace Violence in Queensland, Australia: The Results of a Comparative Study’, International Journal of Nursing Practice. Vol.12, No.4, 2006, s.220-231. Hoel, Helge, Cooper, Cary L ve Faragher, Brian. ‘The experience of bullying in Great Britain: The impact of organizational status’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.10, Number.4, 2001, ss.443-465. Hoel, Helge, Faragher, Brian ve Cooper, Cary L. ‘Bullying is Detrimental to Health but All Bullying Behaviours are not Necessarily Equally Damaging’ British Journal of Guidance & Counselling. Vol.32, No.3, 2004, ss.367-387. Hoel, Helge ve Beale, David. ‘Workplace Bullying, Psychological Perspectives and Industrial Relations: Towards a Contextualized 203 and Interdisciplinary Approach’, British Journal of Industrial Relations. Vol.44, No.2, 2006, ss.239-262. Hogh, Annie ve Dofradottir, Andrea. ‘Coping with bullying in the workplace’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.10, Number.4, 2001, ss.485-495. Hubert, Adrienne B, Van Veldhoven, Marc. ‘Risk Sectors for Undesirable Behaviour and Mobbing’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.10, No.4, 2001, ss.415-424. Husbands, Robert. “Sexual Harresment Law In Employment: An International Perspective,” International Labour Review. Vol 131, No:6, 1992, ss.535-559. Jimenez, Bernardo Moreno, Muñoz, Alfredo Rodríguez, Salin, Denise ve Benadero, Maria Eugenia Morante. ‘Workplace Bullying in Southern Europe: Prevalance, Forms and Risk Groups in a Spanish Sample’, International Journal of Organisational Behaviour. Vol.13, No.2, 2008, ss. 95-109. Johnson, Susan L ve Rea, Ruth E. ‘Workplace Bullying: Concerns for Nurse Leaders’, The Journal of Nursing Administration. Vol.39, No.2, 2009, ss.84-90. Kaukiainen, Ari, Salmivalli, Christina, Björkvist, Kaj, Österman, Karin, Lahtinen, Auli, Kostamo, Anne ve Lagerspetz, Kirsti. ‘Overt and Covert Aggression in Work Settings in Relation to the Subjective Well-being of Employees’, Aggressive Behaviour. Vol.27, No.5, 2001, ss.360-371. Keashly, Loraleigh. ‘Emotional abuse in the workplace: conceptual and empirical issues’, Journal of Emotional Abuse. Vol.1, No.1, 1998, ss.85-117. Kingma, Mireille. ‘Workplace violence in the health sector: a problem of epidemic proportion’, International Nursing Review. Vol.48, No.3, 2001, ss.129-130. Kivimaki, Mika, Elovainio, Marko ve Vahtera, Jussi. ‘Workplace Bullying and Sickness Absence in Hospital Staff’, Occupational and Environmental Medicine. Vol. 57, 2000, ss.656-660. Leaker, Debra. ‘Sickness absence from work in the UK’, Economic and Labour Market Review. Vol.2, No.11, 2008, s.18-22. 204 Lee, Raymond T. ve Brotheridge, Celeste M. ‘When prey turns predatory: Workplace Bullying as a Predictor of Counteraggression / Bullying, Coping and Well-Being’ European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.15, No.3, 2006, ss.352-377. Leymann, Heinz. ‘Mobbing and psychological terror at workplaces’, Violence and Victims. Vol. 5, 1990, ss.119-126. Leymann, Heinz. ‘The Content and Development of Mobbing at Work’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, Number.2, 1996, ss.165-184. Leymann, Heinz ve Gustafsson, Annelie. ‘Mobbing at Work and the Development of Post-traumatic Stress Disorders’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, No.2, 1996, ss.251-275. Lewis, Duncan. ‘Workplace Bullying: Interim Findings of a Study in Further and Higher Education in Wales’, International Journal of Manpower. Vol:20, Issue:1/2, 1999, ss.106-118. Lewis, Duncan ve Sheean, Micheal. ‘Introduction: Workplace Bullying: Theoretical and Pratical Approaches to a Management Challenge’ International Journal of Management and Decision Making. Vol.4, No.1, 2003, ss.1-10. Lewis, Sian E. ‘Recognition of Workplace Bullying: A Qualitative Study of Women Targets in the Public Sector’, Journal of Community&Applied Social Psychology. Vol.16, 2006, ss.119-135. Lutgen-Sandvik, Pamela. ‘Take This Job and…: Quitting and Other Forms of Resistance to Workplace Bullying’ Communication Monographs. Vol.37, No.4, 2006, ss.406-433. Lutgen - Sandvik, Pamela, Tracy, Sarah J ve Alberts, Jess K. ‘Burned by bullying in the American Workplace: Prevelance, Perception, Degree and Impact’ Journal of Management Studies. 2006, Vol. 44, No. 6, 2007, ss.837-862. Macintosh, Judith. ‘Tackling workplace bullying’ Issues in Mental Health Nursing. Vol. 27, 2006, ss.665-679. Maccoby, Micheal. ‘Narcissistic Leaders, The Incredible Pros, The Inevitable Cons’, Harvard Business Review. Vol. 78, No.1, 2000, ss. 69-77. Malinauskiene, Vilija, Obelenis, Vytautas ve Dopagiene, Diana. ‘Psychological terror at work and cardiovascular diseases among teachers’ Acta Medica Lituanica. Vol.12, No.2, 2005, ss.20-25. 205 Matthiesen, Stig Berge ve Einarsen, Stale. ‘MMPI-2 Configurations among Victims of Bullying at Work’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.10, Number.4, 2001, ss. 467-484. Matthiesen, Stig Berge ve Einarsen, Stale. ‘Psychiatric Distress and Symptoms of PTSD Among Victims of Bullying at Work’ British Journal of Guidance & Counselling. Vol.32, No.3, 2004, ss.335-356. Mathisen, Gro Ellen, Einarsen, Stale ve Mykletun, Reidar. The Occurences and Correlates of Bullying and Harassment in the Restaurant Sector, Scandinavian Journal of Psychology. 49, 2008, ss.59-68. Mc Carthy, Paul, Sheean, Micheal James, Barker, Michelle Carmel ve Handerson, Monika. ‘Ethical investment and workplace bullying consonances and dissonances’ International Journal of Management and Decision Making. Vol.4, No.1, 2003, ss.11-23. Mikkelsen, Eva Gemzoe ve Einarsen, Stale. ‘Bullying in Danish Work-life: Prevelance and Health Correlates’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.10, Number.4, 2001, ss. 393-413. Mikkelsen, Eva Gemzoe ve Einarsen, Stale. ‘Relationships between exposure to bullying at work and psychological and psychosomatic health complaints: The role of negative affectivitiy and generalized self efficacy’ Scandinavian Journal of Psychology. Vol.43, No.5, 2002, ss.397-405. Namie, Gary. ‘Workplace bullying: Escalated incivility’, Ivey Business Journal. Vol.68, No.2, 2003, ss.1-6. Niedhammer, Isabelle, David, Simone ve Degioanni, Stephanie. ‘Assosiation Between Workplace Bullying and Depressive Symptoms in the French Working Population’, Journal of Psychosomatic Research. Vol.61, No.2, 2006, ss.251-259. Niedl, Klaus. ‘Mobbing and Well-being: Economic and Personnel Development Implications’ European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, Number.2, 1996, ss.239-250. Nielsen, Morten Birkeland, Skogstad, Anders, Matthiesen, Stig Berge, Glas, Lars, Aasland, Merethe Schanke, Notelaers, Guy ve Einarsen, Stale. ‘Prevalance of workplace bullying in Norway: Comparisons across time and estimation methods’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.18, No.1, 2009, ss.81-101. Notelaers, Guy, Einarsen, Stale, Witte, De Hans ve. Vermunt, Jeroen K. ‘Measuring Exposure to Bullying at Work: The Validity and 206 Advantages of the Latent Cluster Approach’, Work and Stress. (20)/4, October-December 2006, ss.288-301. Ogoshi, K. ‘Academic Harassment in Japan’, The Lancet. Vol: 357, Issue: 9253, 2001, ss.396-397. Olaffson, Ragnar ve Johannsdottir, Hanna. ‘Coping with Bullying in the Workplace’, British Journal of Guidance and Councelling. Vol.32, No.3, 2004, ss.319-333. Okur, Ali Rza. ‘yerinde Cinsel Taciz’, Argumentum. Yl:4, Say:42, 1994, ss.1-6. Özaltn, Hazm, Kaya, Sdka, Demir, Cesim ve Özer, Mustafa. ‘Türk Silahl Kuvvetlerinde Görev Yapan Muvazzaf Tabiplerinin  Doyum Düzeylerinin Deerlendirilmesi’ Gülhane Tp Dergisi. Say:44, No:4, 2002, s.423-427. Özdemir, Erdem. ‘yerinde Cinsel Taciz’, Çalma ve Toplum Dergisi. No.11, 2006, ss.83-96. Piyal, Birgül, Çelen, Ümit, ahin, Neriman ve Piyal, Bülent. ‘Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Hastanesinde Çalanlarn  Doyumu’, Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Mecmuas. Cilt: 53, Say:4, 2000, ss.241250. Piyal, Bülent, Piyal, Birgül, Yavuz, kbal ve Yavuz, Adnan. ‘Sosyal Sigortalar Kurumu Ankara Eitim Hastanesi'nde Çalanlarn  Doyumunu Etkileyen Etmenler’Kriz Dergisi. Say:10, No:1, 2002, ss.4556. Poilpot-Rocaboy, Gwénaëlle. ‘Bullying in the workplace: A proposed model for understanding the psychological harrassment process’, Research and Practice in Human Resource Management. Vol.14, No.12, 2006, ss.1-17. Pranjic, Nurca, Males-Bilic, Ljiljana, Beganlic, Azijada ve Mustajbegovic, Jadranka. ‘Mobbing, Stress and Work Ability Index Among Phsicians in Bosnia and Herzegovina: Survey Study’, Croatian Med Journal. Vol. 47, No.5, 2006, ss.750-758. Quine, Lyn. ‘Workplace bullying in NHS Community Trust: Staff Questionnarie Survey’, British Medical Journal. Vol. 318, No.7178, 1999, ss.228-232. Quine, Lyn. ‘Workplace bullying in junior doctors: Questionnarie survey’, British Medical Journal. Vol.324, No.7342, 2002, ss. 878-879. 207 Randle, Jacqueline, Stevenson, Keith ve Grayling, Ian. ‘Reducing workplace bullying in healthcare organizations’, Nursing Standard. Vol.21, No.22, 2007, ss.49-56. Rayner, Charlotte. ‘The incidence of workplace bullying’, Journal of Community and Applied Social Psychology. Vol.7, 1997, s.199208. Resch, Martin ve Schubinski, Marion. ‘Mobbing-Prevention and Management in Organizations’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, No.2, 1996, ss.295-307. Rutherford, Alison ve Rissel, Chris. ‘A survey of workplace bullying in a health sector organisation’, Australian Health Review. Vol. 28, No.1, 2004, ss.65-72. Salin, Denise. ‘Prevalence and forms of bullying among business professionals: A comparison of two different strategies for measuring bullying’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.10, No.4, 2001, s.425-441. Salin, Denise. ‘Ways of Explaining Workplace Bullying: A Review of Enabling, Motivating, and Precipitating Structures and Processes in the Work Environment’, Human Relations. Vol.56, No.10, 2003, ss.1212-1232. Salin, Denise. ‘Workplace Bullying among Business Professionals: Prevalence, Gender Differences and Role of Organizational Politics’, PISTES. Vol.7, No.3, 2005, http://www.pistes.uqam.ca, (25.03.2009). Salin, Denise. ‘The Prevention of Workplace Bullying as a Question of Human Resource Management: Measures Adopted and Underlying Organizational Factors’ Scandinavian Journal of Management. Vol.24, No.3, 2008, ss.221-231. Shallcross, Linda, Sheehan, Micheal and Ramsay, Sheryl. ‘Workplace Mobbing: Experiences in the Public Sector’, International Journal of Organisational Behaviour. Vol.13, No.2, 2008, ss.56-70. Smith Peter K, Singer, Monica, Hoel, Helge ve Cooper, Cary, L. ‘Victimization in the School and the Workplace’, British Journal of Psychology, Vol.94, No.2, 2003, ss.175-178. Stebbing, Justin, Mandalia, Sundhiya, Portsmouth, Simon, Leonard, John P., Crane, J., Bower, Mark, Earl, H. and Quine, Lyn. A questionnarie 208 survey of stress and bullying in doctors undertaking research, Postgraduate Medical Journal. Vol.80, 2004, ss.93-96. Tehrani, Noreen. ‘Bullying: A Source of Cronic Post Traumatic Stress?’, British Journal of Guidance and Councelling. Vol.32, No.3, 2004, ss.357-366 Tnaz, Pnar. ‘yerinde Psikolojik Taciz (Mobbing)’, Çalma ve Toplum Dergisi. No.11, Nisan 2006, ss.13-29. Tnaz, Pnar. ‘Mobbing (yerinde Psikolojik Taciz)’, Mercek Dergisi, Yl:12, Say:46, Ocak 2007, ss.7-12. Tnaz, Pnar. ‘Çalma Yaamnda Psikolojik Bir Dram: Mobbing’, Toprak veren Dergisi, Say:71, Eylül 2006, ss.4-14. Tracy, Sarah J., Lutgen-Sandvik, Pamela ve Alberts, Jess K. ‘Nightmares, Demons and Slaves, Exploring the Painful Metaphors of Workplace Bullying’, Management Communication Quarterly. Vol.20, No.2, November 2006, ss.148-185. Van Barneveld, Kristin ve Jowett, Roger. ‘Violence, Harassment and Bullying at Work: How Does the Australian Rail Industry Compare and What Can Be Done?’ Journal of Public Transportation. Vol.8, No.3, 2005, ss.117-134. Vandekerckhove Wim, Commers, M.S. Ronald. ‘Downward workplace mobbing: A sign of times?’ Journal of Business Ethics. Vol.45, No.1, 2003, ss.41-50. Varhama, Lasse M ve Björkqvist, Kaj. ‘Conflicts, Workplace Bullying and Burnout Problems among Municipal Employees’ Psychological Reports. 94, 2004, ss.1116-1124. Vartia, Maarit. ‘The Sources of Bullying-Psychological Work Environment and Organizational Climate’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, No.2, 1996, ss.203-214. Vogel, Laurent. ‘Psychological Harassment at Work and the Law’, TUTB Newsletter. N.19-20, 2002, ss.20-25. Wilson, C. Brady. ‘Businesses suffer from workplace trauma’, Personnel Journal, Vol:70, No:7, 1991, ss.47-50. Yldrm, Aytolan ve Yldrm, Dilek. ‘Mobbing in the workplace by peers and managers: mobbing experienced by nurses working in health care facilities in Turkey and its effects on nurses’, Journal of Clinical Nursing, Vol.16, 2007, ss.1444-1453. 209 Yldz, Selver. ‘A New Problem in the Work-Place: Psychological Abuse (Bullying), Akademik Aratrmalar Dergisi. No: 34, 2007, ss.113128. Zapf, Dieter, Knorz, Carmen ve Kulla, Matthias. ‘On the Relationship between Mobbing Factors, and Job Content, Social Work Environment and Health Outcomes, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.5, No.2, 1996, ss.215-237. Zapf, Dieter. ‘Organisational, Work Group Related and Personal Causes of Mobbing/Bullying at Work’, International Journal of Manpower. Vol.20, Issue: 1/2, 1999, ss.70-85. Zapf, Dieter ve Gross, Claudia. ‘Conflict escalation and coping with workplace bullying: A replication and extension’, European Journal of Work and Organizational Psychology. Vol.10, No.4, 2001, ss.497-522. Dier Yaynlar Alazab, Raed M, Elsheikh, Rawda ve Iman Kamal. ‘Workplace Bullying Associated Health Hazards, Is it Lack of Quality Assurance? A Model of Organizational Intervention in Egypt’, American Public Health Association 136th Annual Meeting and Exposition (APHA 136th Annual Meeting). California, San Diego, 2008. Assosiation Against Workplace Moral Harassment. Workplace Moral Harassment Found in Legal Cases in Japan. 2007. www.morahara.org, (31.03.2009). Azcarate, Camilo, Diehl, Nicholas, Gadlin, Howard ve Lynch, Patricia J. ‘Ten Characteristic Behaviors of Workplace Bullies’, International Ombudsman Association Conference. The La Jolla Marriott and the University of California, San Diego, (02-05 Nisan 2006). Bergen Bullying Research Group, NAQ, http://www.uib.no/rg/bbrg/projects/naq, (18.04.2009). Björkqvist, Kaj ve Österman, Karin. Work Harassment Scale, 1992, Finland Abo Academy University, http://www.vasa.abo.fi/svf/up/Scales/WHS-English.pdf, (15.03.2009). Birik, Il. yerinde Psikolojik Taciz: Bir Tp Fakültesi Hastanesinde Çalan Asistan Doktor ve Hemirelerin Alglar Üzerine Bir Çalma’, Yaynlanmam Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009). 210 Branch, Sarah. ‘Upwards Bullying: An Exploratory Study of Power, Dependency and the Work Environment for Australian Managers’, Yaynlanmam Doktora Tezi. Griffith University, Department of Management, 2006. Carnero, M. Angeles, Martinez, Blanca ve Sanchez-Mangas, Rocio. ‘Mobbing and Its Determinants: The Case of Spain’, Simposio Analisis Economico. Oviedo, Aralk 2006, ss.1-21. CEDAW. General Reccomendation Made by the Committee on the Elimination of Discrimination against Women. Recommendation No:19, Article 11, 1992, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations /recomm.htm#recom11, (11.03.2009). Coletto, Diego ve Pedersini, Roberto. ‘New Collective Agreement Signed for Ministry Employees’ European Industrial Relations Observatory On-line. (01.04.2003). http://www.eurofound.europa.eu, (13.03.2009). Cyber Bullying on the Top at Work. 2007. http://www.manchestereveningnews.co.uk/news/technology/s/ 1011/1011914_cyberbullying_on_the_up_at_work.html, (15.03.2009). Czarzasty, Jan. ‘Labor Code Amended Again’ European Industrial Relations Observatory On-line. (03.12.2003). http://www.eurofound.europa.eu, (15.06.2008). Di Martino, Vittorio. ‘Workplace Violence in the Health Sector: Country Case Studies, Brazil, Bulgaria, Lebanon, Portugal, South Africa, Thailand and an Additional Australian Study’, Synthesis Report. Geneva: ILO / ICN / WHO / PSI, 2002. Di Pasquale, Verena. ‘Study examines mobbing at workplace’, European Industrial Relations Observatory On-line. (19.08.2002). http://www.eurofound.europa.eu, (25.09.2006). Einarsen, Stale ve Hoel, Helge. ‘The Negative Acts Questionnaire: Development, Validation and Revision of a Measure of Bullying at Work’, 10th European Congress on Work and Organizational Psychology: Globalization - Opportunities and Threats. Prague, Czech Republic, Mays 2001. 211 Ellis, Andy. ‘Bullying in the Workplace, An Acceptable Cost?’, Yaynlanmam Doktora Tezi. Ruskin College, UK, 1997, http://www.workplacebullying.co.uk/aethesis.html, (13.03.2009). En fazla hemireler iddete uruyor. http://www.medimagazin.com.tr/mm-en-fazla-hemsirelersiddete-ugruyor-h-43194.html, (17.09.2008). European Agency for Safety and Health at Work. Violence at work. Fact Sheet 24. 2002. http://osha.europa.eu/publications/factsheets/24, (13.03.2009). European Social Dialogue. Framework Agreement on Harassment and Violence at Work. 2007. http://ec.europa.eu/employment_social/news/2007/apr/harass ment_violence_at_work_en.pdf , (04.06.2007). Farrell, Liz Urbanski. ‘Workplace Bullying High Cost: $180M in Lost Time and Productivity’, Orlando Business Journal, 18.03.2002. http://orlando.bizjournals.com/orlando/stories/2002/03/18/foc us1.html, (10.03.2009). Ferrari, Elena. ‘Raising Awareness on Mobbing – An EU Perspective’, Daphne Programme: Preventive Measures to Fight Violence against Children, Young People and Women. European Commission, 2004, ss.1-20. Giga, Sabir I. ve Hoel, Helge. ‘Violence and stress at work in financial services’, Sectoral Activities Programme-Working Paper 210. Geneva: ILO, 2003. ss.1-24. Giga, Sabir I., Hoel, Helge ve Lewis, Duncan. ‘The Costs of Workplace Bullying’, Research Commissioned by the Dignity at Work Partnership: A Partnership Project Funded Jointly by Unite the Union and the Department for Business, Enterprise and Regulatory Reform. 2008. Health and Safety Executive, Self-reported work-related illness and workplace injuries in 2007/08: Results from the Labour Force Survey, National Statistics Publication, 2008. Healy, Alison. ‘Workplace Bullying Victims Often Blamed’, Irish Times. 21 Kasm 2008.http://www.irishtimes.com/newspaper/ireland/2008/1121 /1227137525702.html, (11.03.2009). 212 Herchcovis, M.Sandy ve Barling, Julian. ‘Comparing the Outcomes of Workplace Aggression and Sexual Harassment: A Meta – Analysis’, Seventh Work, Stress and Health Conference. Washington DC, 6-8 Mart 2008. Hoel, Helge ve Cooper, Cary L. ‘Destructive Conflict and Bullying at Work’, Survey Report. Manchester: UMIST, 2000. Hoel, Helge, Sparks, Kate ve Cooper, Cary.L. ‘The Cost of Violence/Stress at Work and the Benefits of a Violence/Stress-Free Working Environment’, Report Commissioned by the International Labor Organization. Geneva:ILO, 2001. ILO. Code of Practice on Workplace Violence in Services Sectors and Measures to Combat This Phenomenon. Geneva, 2003. Institute of Employment Studies. ‘Non-Disclosure and Hidden Discrimination in Higher Education-Project 2’, Report to HEFCE, SHEFC, HEFCW. Brighton, 2005. Jrgensen, Carsten. ‘New Agreement Signed on Psychological Working Environment’ European Industrial Relations Observatory On-line. (19.11.2001). http://www.eurofound.europa.eu, (13.03.2009). Keashly, Loraleigh ve Neuman, Joel H. ‘Workplace Bullying Survey: Briefing and Data Overview’ Minnesota State University, 2008, http://www.mnsu.edu/csw/workplacebullying, 01.12.2009. Klçolu, Mustafa ve enocak, Kemal. ‘Yargtay 9. Hukuk Dairesinin 14.03.2008 tarihli, (E.2008/3122, K.2008/4922 sayl) karar’,  Kanunu erhi, Cilt:2, ss.280-281. Laurance, Jeremy. ‘Bullied Nurses Suffer in Silence’, The Independent. 21.05.1997, http://www.independent.co.uk, 16.04.2009. Leading Advocacy for Workplace Bullying Laws, http://workplacebullyinglaw.org/, (11.03.2009). Lorho, Frank ve Hilp, Ulrich. ‘Bullying at Work’, European Parliament Social Affairs Series. SOCI 108 EN, 2001, ss.1-33. Lynch, Hazlett. Psychological Terrorisation. 2009. http://ezinearticles.com/?PsychologicalTerrorisation&id=2111044, (03.04.2009). 213 Matthiesen, Stig Berge. ‘Bullying at Work, Antecedents and Outcomes’, Yaynlanmam Doktora Tezi. University of Bergen, Norway, Department of Psychosocial Science, Faculty of Psychology, 2006. Namie, Gary. 2003 Report on Abusive Workplaces. 2003. http://www.bullyinginstitute.org, (25.03.2009). Namie, Gary. US Workplace Bullying Survey. 2007. www.bullyinginstitute.org, (25.03.2009). Neuman, Joel H. ‘Injustice, Stress and Bullying can be Expensive’, Workplace Bullying Conference. Oakland, California, 2000. New Brunswick Advisory Council on the Status of Women. Workplace Bullying. 2007. http://www.acswcccf.nb.ca/english/documents/Workplace%20b ullying%20POSITION%20PAPER%20March%202007.pdf, (29.09.2007). O’Connell, Philip.J, Calvert, Emma ve Watson, Dorothy. ‘Bullying in the Workplace: Survey Reports’, Report to The Department of Enterprise Trade and Employment. Ireland: The Economic and Social Research Institute, 2007. Paparella, Dominico ve Rinolfi, Vilma. ‘National Collective Agreement Signed for Insurance Sector’, European Industrial Relations Observatory On-line. (09.09.2003). http://www.eurofound.europa.eu, (13.03.2009). Paparella, Dominico, Rinolfi, Vilma ve Cecchini, Fernando. ‘Increasing focus on workplace mobbing’, European Industrial Relations Observatory On-line. (02.03.2004). http://www.eurofound.europa.eu, (25.09.2006). Psikolojik Taciz Yasaya Giriyor. 2008, http://www.milliyet.com.tr/default.aspx?aType=SonDakika&Art icleID=1032268, (05.03.2009). Rayner, Charlotte ve Mclvor, Karen. ‘Dignity at Work Project’, Research Report. University of Portsmouth, 2008. Raver, Jana L. ‘Workplace Aggression from Supervisors and Coworkers: Comparing Target’s Outcomes’, Seventh Work, Stress and Health Conference. Washington DC, 6-8 Mart 2008. Salin, Denise. ‘Organizational Measures Taken Against Workplace Bullying: The Case of Finnish Municipalities’, Working Paper 521. Helsinki: 214 Swedish School of Economics and Business Administration, 2006, ss.1-27. Saskatchewan Regina, The Occupational Health and Safety (Harassment Prevention) Amendment Act, No.66, 2007, ss.1-4. Survey Research by The Andrea Adams Trust. 2005. http://www.banbullyingatwork.com/docs/BBDStats.pdf, (11.03.2009). The Parliament of South Australia. Occupational Health, Safety and Welfare (SafeWork SA) Amendment Act. No.41, 2005. The Penguin English Dictionary. Penguin Books, 2004. Tnaz, Pnar. ‘nsan Kaynaklar Televizyonu’, Expo Channel, Mart 2007. Tnaz, Pnar ve Gök, Sibel. ‘yerinde Psikolojik Taciz Süreci ve Davransal Belirtileri Üzerine Bir Aratrma’, 10. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, Orta Dou Teknik Üniversitesi, 28- 30 Kasm 2007. Tnaz, Pnar. ‘Exelect K Program’, SkyTürk, 22 Mart 2008. Tnaz, Pnar ve Gök, Sibel. ‘The Downward Mobbing Process in the Banking Sector in Turkey’, Abstracts of the XXIX International Congress of Psychology. Berlin, 20-25 Haziran 2008, ss.391. Tnaz, Pnar, Ergin, Hediye, Bayram, Fuat. ‘Özlem Gürses’le Bir Bak’, Kanal 1, Mart 2009. Tnaz, Pnar, Ergin, Hediye, Yldrm, Tülin. ‘Sade Vatanda Program’, NTV, 14 Nisan 2009. Tnaz, Pnar. ‘yerinde Yldrkaçr’, Habertürk Gazetesi. 19 Eylül 2009. Tnaz, Pnar, Gülbahar, Hülya, Ergin, Hediye. ‘Muhabbet Kral’, Kanal D, 22 Aralk 2009. TUC, Bullied at Work, Don’t Suffer in Silence. 2005. http://www.tuc.org.uk/tuc/rights_bullyatwork.cfm, (11.03.2009). Türk Tabipleri Birlii. Bahekimin ntihar Davasnda Karar Çkt. http://www.medimagazin.com.tr/mm-bashekimin-intiharidavasinda-karar-cikti-h-58518.html, (07.04.2009). UNISON, ‘Guidence for Young Workers on Bullying and Harassment at Work’, (Broür), 2006. United Kingdom Parliament. Proposed ‘UK Dignity at Work’ Bill. 2001. http://bullyinginstitute.org/education/bbstudies/Dignityatwork. pdf, (27.01.2008). 215 Vajda, Roza. ‘The Perception of Mobbing and Related Services in Hungary’, Report for Daphne Project Mobbing II. Mona Foundation: Hungary, 2006. Vartia-Vaananen, Maarit. ‘Workplace Bullying: A Study on the Work Environment, Well-Being and Health’, People and Work Research Reports. No.56, Helsinki: Finnish Institute of Occupational Health, 2003. Woodman, Patrick ve Cook, Petra. Bullying at Work: The Experience of Managers. London: Chartered Management Institute, 2005. Woodman, Patrick ve Kumar, Vidal. Bullying at Work 2008: The Experience of Managers. London: Chartered Management Institute, 2008. http://www.hurriyet.com.tr http://www.milliyet.com.tr http://www.sabah.com.tr http://www.aksam.com.tr 216 EKLER 217 EK 1: Ankete Katlanlarn Demografik Özellikleri N (Frekans) Meslek 218 % Doktor Hemire 110 105 51,2 48,8 Toplam 215 100 152 70,7 Erkek 63 29,3 Toplam 215 100 20-34 176 81,9 35-44 37 17,2 45-54 2 0,09 215 100 17 49 7,9 22,8 Cinsiyet Kadın Ya Toplam Eitim durumu Lise ki yıllık yüksek okul Üniversite 30 14 Lisansüstü 119 55,3 Toplam 215 100 Evli 109 50,7 Bekar 106 49,3 Toplam 215 100 1-5 152 70,7 6-10 20 9,3 11-15 20 9,3 16-20 (ve üzeri) 23 10,7 Toplam 215 100 Medeni hal yeri deneyimi EK 2: Derinlemesine Görüme Yaplan Katlmclarn Demografik Özelliklerine likin Bilgiler 219 Bölümde cinsiyet daılımı Hastane Kadın youn K2 M&T Asistan doktor Erkek 35 Evli 6 yıl Devlet Hastane Kadın youn K3 T Asistan doktor Erkek 32 Bekar 6 yıl Devlet Hastane Eit K4 M&T Asistan doktor Kadın 30 Evli 5 yıl Devlet Hastane Kadın youn K5 T Asistan doktor Erkek 32 Bekar 6 yıl Devlet Hastane Eit K6 M&T Asistan doktor Kadın 28 Bekar Devlet Hastane Eit K7 M Uzman doktor Erkek 34 Bekar 10 yıl Devlet Hastane Erkek youn K8 M Asistan doktor Kadın 31 Bekar 5 yıl Devlet Hastane Eit K9 M Hemire Kadın 33 Evli 12 yıl Özel Klinik Kadın Youn K10 M Hemire Kadın 25 Bekar Özel Hastane Kadın youn 2.5 yıl 2.5 yıl Çalıtıı Sektör Devlet kurum Deneyim 5 yıl Çalıtıı Medeni hal Evli Cinsiyet 32 Meslek Asistan doktor Kadın Tanık (T) M&T ve / veya Ya Madur (M) Katılımcılar K1 Not: Katlmclar metin içerisinde bu tabloda görülen ve aratrmac tarafndan verilen numaralarla ve ‘K’ ksaltmas ile ifade edilmitir. (K1, K2, K3, K4, K5, K6, K7, K8, K9, K10) 220 EK 3: Katlmclarn Demografik Özelliklerine Göre yerinde Psikolojik Tacize Maruz Kalma Durumlar (Aritmetik ortalama, standart sapma, Anova ve t-testi analiz sonuçlar) Deiken Aritmetik Ortalama (M) Meslek Hemire Doktor Standart Sapma(Sd) p deeri 0,00* 0,41 0,77 0,48 0,64 0,25 Cinsiyet Kadn Erkek 0,57 0,67 0,59 0,61 Medeni Hal Bekar Evli 0,59 0,61 0,59 0,60 Eitim durumu Lise ki ylk Üniversite Lisansüstü 0,55 0,42 0,37 0,73 0,59 0,52 0,39 0,64 Ya 20-34 35-44 45-54 0,63 0,45 0,58 0,61 0,48 0,82 Deneyim 0,021* 0-5 6-10 11-15 16-20 0,68 0,45 0,34 0,42 0,64 0,38 0,43 0,43 0,77 0,02* 0,23 Not: * p<0,05 deeri için gruplar arasnda anlaml farkllk vardr. 221 EK 4: En Sk Karlalan yerinde Psikolojik Taciz Davranlar (Aritmetik ortalama, standart sapma, t-testi analiz sonuçlar) Psikolojik taciz davranıları iniz yok yere bölünüyor Hemire Doktor Size anlamsız, kapasitenizin altında görevler veya yetitiremeyeceiniz iler veriliyor Hemire Doktor Hakkınızda yersiz eletiriler yapılıyor Hemire Doktor Fikirlerinizi belirtmeniz kendinizi ifade etmeniz engelleniyor Hemire Doktor malı bakılara, olumsuz mimiklere maruz kalıyorsunuz Hemire Doktor Kararlarınız sorgulanıyor Hemire Doktor Size yüksek sesle baırılıyor Hemire Doktor Suçlanıyorsunuz Hemire Doktor Hakkınızda yalanlar söyleniyor Hemire Doktor Sizi incitmek amaçlı sözler söyleniyor Hemire Doktor Söyledikleriniz pek dinlenmiyor Hemire Doktor Yaptıınız iler yanlı ve küçümseyici bir tavırla deerlendiriliyor Hemire Doktor Arkanızdan kotu niyetli söylentiler çıkarılıyor Hemire Doktor Fikirleriniz küçümseniyor Hemire Doktor Herkesin önünde küçük düürülüyorsunuz Hemire Doktor Yokmusunuz gibi davranılıyor Hemire Doktor Sizinle alay ediliyor Hemire Doktor Düpedüz tehdit ediliyorsunuz Hemire Doktor Size onur kırıcı görevler veriliyor Hemire Doktor Özel yaamınızla ilgili hassas konular açıa çıkarılıyor Hemire Doktor Dılanıyorsunuz, iyerinde yalnız bırakılıyorsunuz Hemire Doktor Sizinle konuulmuyor Hemire Doktor Özel yaamınızla ilgili hakaret boyutuna varan yorumlar yapılıyor Hemire Doktor Akil salıınızın yerinde olmadıı eklinde suçlamalarda bulunuluyor Hemire Doktor * p<0,05 deeri için gruplar arasnda anlaml farkllk vardr, 222 Aritmetik ortalama (M) 1,58 1,14 1,99 1,03 0,66 1,39 1,01 0,79 1,22 1,01 0,67 1,34 0,93 0,70 1,15 0,89 0,45 1,31 0,75 0,50 0,99 0,73 0,52 0,93 0,65 0,50 0,80 0,58 0,47 0,68 0,56 0,39 0,73 0,55 0,37 0,72 0,47 0,32 0,60 0,46 0,30 0,60 0,44 0,26 0,61 0,41 0,30 0,52 0,39 0,24 0,53 0,37 0,30 0,44 Standart sapma (Sd) 1,37 1,33 1,29 1,34 1,14 1,42 1,05 1,01 1,06 1,16 1,02 1,19 1,10 1,01 1,14 1,04 0,75 1,09 1,03 0,93 1,07 0,97 0,87 1,02 0,92 0,86 0,96 0,90 0,82 0,97 0,87 0,77 0,92 0,86 0,82 0,86 0,83 0,68 0,94 0,80 0,70 0,86 0,77 0,60 0,87 0,82 0,69 0,92 0,79 0,62 0,90 0,79 0,79 0,78 0,33 0,16 0,49 0,80 0,59 0,94 0,02* 0,33 0,28 0,38 0,31 0,21 0,41 0,28 0,22 0,35 0,28 0,18 0,37 0,10 0,09 0,11 0,76 0,65 0,85 0,74 0,63 0,82 0,76 0,69 0,81 0,71 0,58 0,81 0,40 0,37 0,43 0,31 p deeri 0,00* 0,00* 0,03* 0,00* 0,03* 0,00* 0,00* 0,02* 0,016* 0,08 0,04* 0,03* 0,014* 0,07* 0,001* 0,57 0,07* 0,19 0,047* 0,22 0,047* 0,67 EK 5: yerinde Psikolojik Taciz Davranlarn Yöneltenlerin Cinsiyetine likin Bulgular (Aritmetik ortalama, standart sapma, Anova testi analiz sonuçlar) Psikolojik taciz davranıları Fikirlerinizi belirtmeniz, kendinizi ifade etmeniz engelleniyor, Hakkınızda yalanlar söyleniyor, Davranıı yöneltenin cinsiyeti Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Ort, puan 1,93 2,08 1,79 1,57 1,82 1,59 1,97 2,27 2,59 1,74 2,05 1,54 1,81 1,67 1,67 1,91 1,00 1,50 1,50 1,57 2,09 1,57 2,20 2,17 1,88 1,89 1,50 1,91 1,77 1,93 1,67 1,53 1,75 1,75 1,80 1,53 Standart sapma 0,94 0,86 0,89 0,77 0,98 0,68 0,79 0,78 0,96 0,82 1,13 0,73 0,80 0,81 0,83 0,86 0,00 0,70 0,67 0,78 1,04 0,67 0,83 1,16 0,78 0,78 0,76 0,76 0,72 0,88 0,70 0,69 0,87 0,73 0,78 0,74 Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek 2,00 1,25 1,80 1,69 1,42 1,46 1,67 1,50 1,62 1,70 1,88 1,75 1,65 1,82 1,65 2,05 2,00 2,59 1,67 1,20 2,00 1,00 0,50 0,91 0,73 0,79 0,65 0,66 0,63 0,72 0,82 0,64 0,68 0,73 0,87 0,71 0,98 0,91 1,08 0,09 1,09 0,97 Arkanızdan kötü niyetli söylentiler çıkarılıyor. Kadın Erkek Kadın veya erkek 1,57 2,00 1,50 0,69 0,86 0,78 0,24 Herkesin önünde küçük düürülüyorsunuz. Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek Kadın Erkek Kadın veya erkek 1,50 1,60 1,38 1,71 1,22 1,71 1,73 1,94 1,73 1,50 2,00 1,00 0,73 0,84 0,64 0,66 0,42 0,84 0,80 0,87 0,70 0,70 0,00 0,00 0,67 iniz yok yere bölünüyor. Size yüksek sesle baırılıyor. Hakkınızda yersiz eletiriler yapılıyor. Özel yaamınızla ilgili hakaret boyutuna varan yorumlar yapılıyor. Dılanıyorsunuz, iyerinizde yalnız bırakılıyorsunuz. Özel yaamınızla ilgili hassas konular açıa çıkarılıyor. Düpedüz tehdit ediliyorsunuz. malı bakılara, olumsuz mimiklere maruz kalıyorsunuz. Suçlanıyorsunuz. Sizinle alay ediliyor. Sizinle konuulmuyor. Fikirleriniz küçümseniyor. Söyledikleriniz pek dinlenmiyor. Yokmusunuz gibi davranılıyor. Sizi incitmek amaçlı sözler söyleniyor. Size anlamsız, kapasitenizin altında görevler veya yetitiremeyeceiniz iler veriliyor. Size onur kırıcı görevler veriliyor. Yaptıınız iler yanlı ve küçümseyici bir tavırla deerlendiriliyor. Kararlarınız sorgulanıyor. Akıl salıınızın yerinde olmadıı eklinde suçlamalarda bulunuluyor. p deeri 0,48 0,63 0,003* 0,16 0,63 0,12 0,14 0,09 0,25 0,82 0,59 0,60 0,35 0,40 0,74 0,85 0,79 0,034* 0,22 0,005* 0,57 0,33 p<0,05 deeri için gruplar arasnda anlaml farkllk vardr. 223 EK 6:yerinde Psikolojik Taciz Davranlarn Yöneltenlerin Pozisyonuna likin Oranlar yerinde psikolojik taciz davranılarını yöneltenlerin pozisyonları ( n - %) Üst ----------Ast Edeer Tümü ---------Üst- Edeer Üst -Ast ---------Ast- Edeer lgili davranıı yöneltenin pozisyonunun belirtildii olgu sayısı Fikirlerinizi belirtmeniz, kendinizi ifade etmeniz engelleniyor. 89 - % 82 - 6-%6 - 1-%1 9-%8 4-%4 - 109 Hakkınızda yalanlar söyleniyor. 24 - % 29 7-%9 33 - %40 - 3-%4 6-%7 6 - % 11 - 87 iniz yok yere bölünüyor. 54 - % 51 3-%3 14 - % 13 - 13 - % 12 11 - % 10 10 - % 9 1- %1 106 Size yüksek sesle baırılıyor. 63 - % 83 3-%4 3-%4 - 1-%1 1-%1 4-%5 1-%1 76 Hakkınızda yersiz eletiriler yapılıyor. 54 - % 47 4-%3 28 - % 24 - 7-%6 10 - % 9 11 - % 10 1-%1 115 Özel yaamınızla ilgili hakaret boyutuna varan yorumlar yapılıyor. 16 - % 48 - 10 - % 30 - 3-%9 3-%9 1-%3 - 33 Dılanıyorsunuz, iyerinizde yalnız bırakılıyorsunuz. 13 - % 34 - 17 - % 45 - 4 - % 11 3-%8 1-%3 - 38 Özel yaamınızla ilgili hassas konular açıa çıkarılıyor. 10 - % 24 1-%2 19 - % 46 - 5 - % 12 4 - % 10 2-%5 - 41 Düpedüz tehdit ediliyorsunuz. 25 - % 76 2-%6 3-%9 - 1-%3 2-%6 - 34 malı bakılara, olumsuz mimiklere maruz kalıyorsunuz. 42 - % 47 2-%2 20 - % 22 - 8-%9 13 - % 14 4-%4 1-%1 90 Suçlanıyorsunuz. 55 - % 65 4-%5 11 - % 13 - 5-%6 8-%9 1-%1 1-%1 85 22 - % 46 2-%4 14 - % 29 - 4-%8 5 - % 10 14 - % 45 - 7 - % 23 - 2-%6 4 - % 13 yerinde psikolojik taciz davranıları Sizinle alay ediliyor. Sizinle konuulmuyor. Fikirleriniz küçümseniyor. Söyledikleriniz pek dinlenmiyor. Yokmusunuz gibi davranılıyor. Sizi incitmek amaçlı sözler söyleniyor. Size anlamsız, kapasitenizin altında görevler veya yetitiremeyeceiniz iler veriliyor. Size onur kırıcı görevler veriliyor. 57 4-%6 - 69 1-%2 1-%2 45 41 - % 59 3-%4 10 - % 14 - 3-%4 8 - % 12 30 - % 67 - 7 - % 16 - 3 -%7 3 -%7 30 - % 46 3-%5 19 - % 29 4 -%6 6 -%9 3-%5 1-%2 65 82 - % 86 - 2-%2 - 4-%4 6-%6 1-%1 - 95 1-%3 - 3-%8 - 37 28 - % 47 - 5-%8 5-%8 8 - % 14 - 1-%2 6 - % 10 - 59 6-%9 - 2-%3 5-%7 3-%4 - 67 32 - % 86 1-%3 43 - % 73 1-%2 224 31 1-%2 - 3-%5 6 - % 11 Herkesin önünde küçük düürülüyorsunuz. Akıl salıınızın yerinde olmadıı eklinde suçlamalarda bulunuluyor. 4 - % 13 - 10 - % 18 - 13 - % 22 4-%7 Kararlarınız sorgulanıyor. 48 37 - % 65 - Arkanızdan kötü niyetli söylentiler çıkarılıyor. Yaptıınız iler yanlı ve küçümseyici bir tavırla deerlendiriliyor. 1-%2 - 50 - % 75 1-%1 64 - % 62 3-%3 7 - % 54 - 13 - % 13 - 3-%3 12 - % 12 5 - % 38 - 1-%8 4-%7 1-%2 8-%8 1-%1 - 60 104 13 YILDIRKAÇIR SUÇLARI * yerinde psikolojik terör yaratmak * Ayrmclk yapmak * Kiilik hakları ve onuruna saldırıda bulunmak * Psikofizik salık bütünlüüne saldırıda bulunmak * Meslek onuruna saldırıda bulunmak * Suçlu veya suçlulara hizmet vermek * Suçlu veya suçluları saklamak Düün bakalım! Sen hangi suçu iledin? Pınar TINAZ 225