TÜRKFELSEFESİNİN
GERÇBıv
fAYINEVİ
100 SORUDA TÜRK FELSEFESİNİN BOYUTLARI
Prof. Dr. Nermi Uygur
İstanbul Üniversitesinde Öğretim Üyesi
B ir in c i B a s k ı :
E k im
1974
K a p a k : S a id M a d e n
K a p a k B a s k ıs ı: R e y o O fse t
D iz g i v e
B a s k ı:
C ilt: Fono
Y e lk e n
M a tb a a sı
M a tb a a s ı
NERMİ UYGUR
100
SO RU D A
T Ü R K F E L S E F E S İN İN B O Y U T L A R I
g er cek W w in b /i
C a ğ a lo ğ lu
Y ok u şu , S a a d et
İS T A N B U L
îş
H am , K at
4
C u m h u r i y e t f i k i r s e r b e s tliğ i ta r a fta
r ıd ır . S a m i m î v e m e ş r u o lm a k ş a r tiy le h e r f i k r e h ü r m e t e d e r iz . H e r k a
n a a t b iz c e m u te b e r d ir .
A ta tü rk ,
‘V a k i t ’ G a z e te s i, 2 /1 2 /1 9 2 3 .
İÇ İN D E K İL E R
I.
T u tu m , 9
I I . D ış la İ liş k ile r i
B a k ım ın d a n
F e ls e fe n in
r u m u , 21
I I I . F e ls e fe - İ ç i D u r u m
v e D a v ra n ış la r,
49
IV . S a k ın ıla c a k Ş e y le r, 75
V . K a ç ın ılm a z G iriş im le r, 97
V I. F e ls e fe E ğ itim in in B a ş lıc a İ lk e le r i, 119
V II. O k u m a la r, 137
V I I I . S o n u ç Y o k lu ğ u , 157
D iz in ,
166
S o r u l a r Ç iz e lg e s i,
170
D u
I. T U T U M
G e n ç liğ im in b a ş la n g ıc ın d a n b e r i d o ğ
r u l a n k a v r a m a y a s u s a m ış b ir iy im ;
b u , d o ğ u ş ta n b ir a lı ş k a n lık b e n d e ...
İ l k i n k e n d i k e n d i m e ş ö y le d e d im :
a m a c ım iş le r in d o ğ r u s u n u a n la y ıp
b il m e k ...
G a z a li,
E l- M u n k ız u M in -A d -D a lâ l.
Soru 1
« T ü rk F e ls e f e s in in B o y u tla r ı» b a ş lığ ı
n e y i d ile g e tir iy o r ?
H em en
s ö y le y im :
T ürk
F e ls e fe s in i n
B o y u tla
rı, i ş l e d i ğ i m
k o n u -ç e v re s in i
m iy o r. N e y in
ü z e r in e e ğ ild iğ im i, b u n u h a n g i a ç ıd a n
yapm aya
ta s ta m a m
d ile
g e tir
ç a lış tığ ım ı, h a n g i a m a c a y ö n e ld iğ im i y a n
s ıtm a k ta n
uzak. E peyce gevşek
b ir a d la n d ırm a . K ı
m ıld a n m a a la n ım ı e n g e n iş ç iz g ile riy le , o d a b ir b a
k ım a
s e z d iriy o r. G e lg e le lim
k ıs a lığ ın d a n
ö tü rü
ye
tin m e m iz g e r e k iy o r b u a d la . Y o k sa , u z u n lu ğ u o lm a
s a y d ı,
C u m h u r i y e t i n 50. Y ı l d ö n ü m ü n ü n K u tl a n d ığ ı
Ş u S o n Y ıld a T ü r k i y e d e F e l s e fe n i n G e le c e ğ in e İ l i ş k i n
A y k ı r ı D ü ş ü n c e le r b a ş l ı ğ ı y l a ç ı k a r d ı m o r t a y a . G e n e
b a ş lık
o la ra k
is te m iy o ru m
k u lla n a m a d ım
d iy e
a n ıp
geçm ek
b u s ö z le ri. K o n u m u d a h a ş im d id e n b e l
l i b i r a y d ı n l ı k t a g ö r m e k iç in , b i r i p u c u o l a r a k k u l l a
n a c a ğ ım .
S oru 2
T ü r k f e ls e f e s i ü z e r in d e n e tü r d ü şü n
c e le r ö n e s ü r e c e k s in iz ?
A y k ır ı d ü ş ü n c e le r b u b e n im k ile r .
Ş u a n la m d a :
O k u y u c u y a , b e k le d iğ in i, a lış tığ ın ı s u n m a k
g ü tm ü y o ru m . « A m a n
r a h a t b o z m ıy a y ım ;
k a y g ıs ın ı
neye bak
s a n k a rm a k a rış ık z a te n , b ir d e b e n k a n ş tır m ıy a y ım »
ç e ş itin d e n b ir k o lla m a y la a lış -v e riş im
la m a k , g ö z e ç a r p m a k iç in ille d e
k a lk ış ıp
g ü lü n ç
o lm a k
yok.
İlg i to p
a y k ırı g ö rü n m e y e
is te m iy o ru m .
Y a n lış
düşün-
ç e le rim o la b ilir. D o ğ r u lu ğ u n a e n ç o k g ü v e n d iğ im
ş ü n c e le rim in
b ile , ir ili
u fa k lı e k s ik lik le ri
lir. K ılığ ı e tk is i h o ş u m a d a g its e , y a n lış o lu p
d ığ ın d a n
iş k ille n d iğ im
k a p ılm a m a y a
ö rtb a s
h iç b ir
k a ra rlıy ım .
e tm e d e n , b ir lik te
d ü ş ü n c e n in
D ü ş ü n c e le rim i
b a s ıla c a ğ ı
a p a ç ık ;
o lm a
ç e k im in e
h iç b ir
g e tird iğ i s a lla n tıla r la
c a ğ ım . İ ş te b u n d a n p e k ç o ğ u n a
dü
b u lu n a b i
şey
suna
« a y k ırı» d a m g a s ım n
k a tla n m a k g e re k . N e v a r k i b ir
u m u t b e liriy o r z a m a n
z a m a n , g e r ç e k le ş m e s i iç in ç a
d u y d u k ç a d a s e v in iy o ru m : A y
k ır ı d ü ş ü n c e l e r i m g ü n ü n b i r i n d e a y k ı r ı o l m a k t a n ç ı
lış ıy o ru m , b a s ın c ım
k acak , a rtık
n e c e k ...
y a k ın
y a d ırg a n m ıy a n
d o ğ ru la r d iy e b e n im s e
Ç o k m u u z a k la rd a o g ü n , u m d u ğ u m d a n d a
m ı, k e s tir e m e m
b ile c e ğ im
ş im d id e n . K e s in lik le
şu : K e n d in i k a n d ırm a k
s ö y le y e
is te m iy e n
h e rk e s,
d ü rü s tlü k le « a y k ırı» d iy e n ite le n e n p e k ç o k d ü ş ü n c e
n in ,
a s lın d a , « d o ğ ru » d a n
b a ş k a h iç b ir
n ite le m e y i
a m a ç la m a d ığ ın ı b ilir.
Soru 3
« D ü ş ü n c e » d e y in c e n e a n lıy o r s u n u z ?
S ık s ık s ö z ü g e ç e n düşünce k a v r a m ı ü z e r in d e d e
a z ıc ık d u r m a m ız
la m ın d a
şün ce»
g e re k iy o r. B u k a v ra m ı g ü n lü k
k u lla n ıy o ru m . G ü n lü k k o n u ş m a la rd a
d e y im in e :
an
«dü
s a n ış , g ö rü ş , in a n ış , k a n ı, y o ru m ,
e le ş tir i, d ile k tü r ü n d e n ş e y le r i d ile g e tir m e k iç in b a ş
v u ru lu r. Y a ş a m a n ın
le rd e n
ç o k y ö n lü lü ğ ü ,
iç iç e g ir e n
öğe
k u r u lm u ş o lm a s ı, y a ş a m a y a ö z g ü e s n e k v e k a y
p a k g id iş z o r u n lu k ıl a r b u n u . B ö y le c e « d ü ş ü n c e » : m a n
tık ç a ç o ğ u n b ir b ir in d e n a y n
le ri, h e m
rir;
v a r o l a n ’ı h e m
tu tu lm a s ı g e re k e n ş e y
d e v a r o l m a s ı - i s t e n e n ’i g ö s t e
k im i s a p ta m a d ır d ü ş ü n c e , k im i d e
m e ; g e rç e k liğ in
d e ğ e rle n d ir
d e iş a re tid ir, ta s a rla n a n ın
da;
k a tı
o la y la r
k a d a r e s in tili
G ü n lü k
d ilin
u y d u ru k la rı d a
e ğ ilim in e
u y a ra k
y a n s ıta b ilir.
«düşünce»
d e y in c e :
y a ln ız te k te k b ir im le r i d e ğ il, b u b ir im le r a r a s ın d a k i
uzun
k ıs a
b a ğ la rı, y a n i
v u rm a la rı,
d ü şünm e
( m a n tık ta k i a d ıy la )
z in c irle rin i,
a k la -
ç ık a rım la rı d a a n lı
y o ru m .
B azı
g e re k s e m e le rin
e tk is iy le ,
k im i
fe ls e fe y e
(ö z e llik le ü s t-fe ls e fe y e , m e ta -fe ls e fe y e , f e ls e f e n in özb ilin c in e ), k im i b ilim e
(ö z e llik le
ç a ğ ım ın
s o s y o lo jis in e ), k im i d e ö z g e liş im im e
e ttik le rim d e n
b irk a ç
ta rih
ve
(e s k id e n y a p ıp
ç iz g i y a n ın d a , y a p ılm a s ın ı
öz
le d ik le r im e ) iliş k in d e ğ iş ik ş e y le r i b ir e r d ü ş ü n c e d iy e
s u n a c a ğ ım . G e n e d e , b ü tü n b u d ü ş ü n c e le rin b ir b ir in
den
a y rı b ir d u r u m u v e d a y a n ık lılığ ı o ld u ğ u n u g ö z-
önüne
e ld e n
nun
g e tire re k ,
a k ıl
b u la n d ıra n
g e ld iğ in c e , k a ç ın m a y a
g e n iş liğ in d e n
k a rış tırm a la rd a n ,
ç a lış m a k ta y ım .
d o la y ı a y ırım
K onu
g ö z e tm e k s iz in
dü
ş ü n c e d iy e d ış la ş tır d ığ ım h e r d ü ş ü n c e n in , g e re k tiğ in
d e , n e tü r d e n b i r d ü ş ü n c e o ld u ğ u n u a p a ç ı k b e l li k ıl
m a y ı u n u tm a y a c a ğ ım .
N e v a r k i h iç b ir a y d ın lık ö z e n i, h iç b ir d o ğ ru c u
lu k
s ın ırla m a s ı b u r d a s e rg ile n e n d ü ş ü n c e le ri, z o ru n -
lu k la b ü r ü n d ü k le r i ö z n e llik te n s ıy ırıp s o y m a y a
y e l
te n m iy o r . B u n d a n d a h a y e r s iz b ir ş e y o la m a z d a o n
d a n . O rta d a n
ş ım a y a n
s ö y le n m iş , b i r k im liğ in
d ü ş ü n c e le r d e ğ il b u n la r. T a m
ç e ş it e k s ik
g e d iğ im le
b e n im k e n d i
G iz le n e c e k b ir y a n ı y o k
c e le ri
b ü rü y e n
o
d a m g a s ın ı ta
te rs in e : h e rd ü ş ü n c e le rim .
b u n u n . N ite k im
b e n -b e n -d iy e -
bu düşün
k o n u ş m a n ın ,
c a n s ı-
k ıc ı, k o f b i r b ö b ü r le n m e y le ilg is i iliş k is i y o k ; b a ş a r ılı
b a ş a rıs ız ,
d ü ş ü n c e le rim in
b irlik te
g e tird iğ i
her
so
n u c u ç e k in m e d e n b e n im s e d iğ im i g ö s te r m e k iç in b ö y
le d a v ra n m a k ta y ım .
S o r u 4 : N a s ıl
b ir
« fe ls e fe »
k a v r a m ın ı
gözö -
n ü n d e b u lu n d u r u y o r s u n u z ?
d a fe l s e
A n m a d a n g e ç e m iy e c e ğ im iz b ir k a v r a m
fe . A n c a k b u k a v r a m a ş ö y l e b i r
d e ğ in m e n in
y e te
c e ğ in i s a n m a k y a n ılm a la r ın e n b ü y ü ğ ü o lu r. B u y a l
n ız c a , k e n d i b a ş ın a a lın d ık ta , k a v r a m ın , a n la m c a s ı
n ır la n m a la r a d ire n e n k a rm a ş ık b ir g ird i-ç ık tıy la b e
z e n m iş o lm a s ın d a n
ile r i g e lm iy o r;
b a ş ta n
sona dek
b u r d a « fe ls e fe » n in o d a k k a v r a m ı d u r u m u n d a
o lm a
s ın d a n ile r i g e liy o r. A m a k o n u m u z s ın ır lı b ir a ç ıd a n
iş le m e y i b u y u r d u ğ u n a g ö re , f e ls e f e k a v r a m ın a
k in b ir a y d ın lığ a
iç in , k o n u
(o d a b e lli b i r a y d ın lığ a )
ü z e rin d e
s ö y le y e c e k le rim in
iliş
u la ş m a k
so n a
e rm e s i
n i b e k le m e k g e re k iy o r. G e n e d e k a fa y ı k o la y c a b u
la n d ır a b ile c e k o la n
y a k ın k e n
b a z ı y a n lış -a n la m a la rı d a h a
yol
ö n le m e k z o ru n d a y ım .
B u r d a « fe ls e fe » d e y in c e , a ç ık y a
d a ö r tü k , b e lli
b ir ta n ım ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m ıy a c a ğ ım . B ö y le b ir
ta n ım ın
b irlik te
ç ın d ığ ım d a n
nu
s ü rü k le y e b ile c e ğ i g ü ç lü k le rd e n
d e ğ il, k ıla v u z
a la n ım ı k ıs ıtla y ıp
G ö n lü m e
ne
ç a rp ıtm a k
d e n li y a k ın
o rta m ın d a s a y ıla rı g ü n
b ir ta n ım ın
o lu rs a
g e ç tik ç e
e tk is iy le
ka
ko
is te m e d iğ im d e n .
o ls u n , t a r i h - k ü l t ü r
a rta n
h e rh a n g ib ir
i z m ’i n , o k u l , ç ı ğ ı r , y a d a k i ş i n i n f e l s e f e t a n ı m ı y l a k o
nuya
y a k la ş m a n ın ,
te k y a n lılık ta n
tü m
ç a b a la ra
k u rta ra m ıy a c a ğ ın ı
ra ğ m e n ,
a k lım d a n
in s a n ı
ç ık a rm ı
y o ru m . İ lk in , b u b ö y le d iy e d e , « fe ls e fe ü z e r in d e so
r u m lu lu k la k o n u ş m a k iç in f e ls e fe k a v r a m ıy la h e s a p
la ş m a y a n e g e r e k
vunduğum
ç e v r ilir s e ç e v rils in ,
k o n u ş m a n ın
v a r»
s a n ılm a s ın .
ç e ş itin d e n b ir s a ç m a lığ ı s a
A s lın d a ,
h a n g i ö zel so ru n a
fe ls e fe a la n ın a g ir e n
h e r c id d i
b ir b a k ım a , fe ls e fe n in
ta n ım la n m a s ıy la
s ık ı b i r iliş k i k u r d u ğ u s ö y le n e b ilir.
S o n r a , b u b ö y le
d i y e k o n u u m u n h a k k ı m , e n iy i, f e l s e f e ü z e r i n d e k i ç e
ş itli ta n ım la n
b ir a r a d a g ö z e tm e k le v e rm e y i d e n e d i
ğ im d e s a n ılm a s ın . B u t ü r g ö z e tm e le r in , ç o k k e z , g e r
ç e k te
b ir b ir iy le b a ğ d a ş a m ıy a n
ö ğ e le ri
z o rla m a k la , b a lb u la m a ç b ir k a v r a m
a ç a c a ğ ı o rta d a . İs te d iğ im
b irle ş m e y e
k a r g a ş a s ı n a y o l-
ş u , ş ö y le d iy o r u m : b e lli b ir
te k fe ls e fe ta n ım ın ın , y a d a b ir k a ç ta n ım ı to p a rla y a n
b ile ş ik
b ir
ta n ım ın
k ö le s i o lm a y a lım ;
fe ls e fe y i d a r
la ş t ır m a y a lım : f e ls e f e y i y e n i lik l e r e a ç ık tu t a l ı m ; fe l
s e f e y i i l e r k i o l a n a k l a r a k a p a m ı y a l ı m . F e l s e f e y e il iş
e ld e n g e ld iğ in c e u zm a n c a b i r a n la y ış ım ız o ls u n ,
k in
g e l d i ğ i n c e g e n iş t u t a l ı m
b u a n la y ış ı d a e ld e n
d iy o
ru m .
S oru 5
A sıl k a y g ın ız
T ü r k f e ls e f e s in in g e le
c e ğ in e y ö n e ld iğ in e g ö r e , g e le c e k ü z e
r in d e n e d ü şü n ü y o r s u n u z ?
Ş im d id e n
Ş im d ile rs e
so n ra k i
d u rm a d a n
tü m
yer
z a m a n la r
g e l e c e k ’t i r .
d e ğ iş tird iğ in e g ö re
her
ş i m d i ’n i n b a ş k a b i r g e l e c e ğ i v a r d ı r . G e n e d e k o n u ş u p
a n la m a d a g e n e l a n la m
ik lim i b a k ım ın d a n z o r lu k
ç ı
k a r m a z g e le c e k d e y i m i . P e k ç o k k o n u ş m a b e l i r s i z l i k
le y e tin d iğ i iç in b u b ö y le . B e lir g in lik a r a m a y a
k ın c a
iş le r z o rla ş ıy o r:
kaypak
m ı
k a l
k a y p a k t ı r g e le
cek. A z ıc ık s o n r a s ın ı d a b il d ir e b i lir y a r ın ı d a ; ö n ü
m ü z d e k i a y d a g e le c e ğ in
y ıl d a ; y ü z y ılla r d a
b ir k e s itid ir,
önüm üzdeki
g e le c e ğ e g ir e r , b in y ılla r d a . O -
n u n iç in u lu o r ta s ö y le m e le r le v a k i t g e ç ir m e k is te m i
y o rs a k , b u r d a sö z ü e d ile n g e le c e ğ in n e t ü r b ir k u ş a tı m ı o ld u ğ u n u b e lir tm e liy iz . « G e le c e k » d e r k e n : o n y ıl
iç in d e b iç im le n e c e k o la n , e lli y ıl s o n r a la r ı n d a y o ğ u n
lu k
k a z a n ıp
önüm üzdeki
b ir -ik i y ü z y ıla
uzanacak
o la n z a m a n k e s itin i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u y o r u m . A r
d ı a la c a k a ra n lığ a
ra n lık la ra
b ü rü n e n ,
ile rle re
d o ğ ru
sözünü
e ttiğ im
g e le c e k , e lli y ıl
k a rış a n
koyu
ka
s o n r a la r ın ın g e rç e k liğ i, ç o k k e z « y a k ın » - g e le c e k d e
d iğ im iz z a m a n b ö lü m ü , iş te b u z a m a n b ö lü m ü n e ış ık
tu tm a y a
ç a lış ıy o r
(d e ğ iş ik
a n la m la rıy la )
d ü ş ü n c e le
r im . B u n d a n d a u lu o r ta b ir ş e y o la m a z a m a ; b ilin m e
y e n in b ö lg e s id ir ç ü n k ü g e le c e k .
S a lla n tıs ız s ö y le y e b ile c e ğ im
k aç so n rak i
şu : k e n d im d e n
k u ş a ğ ın ş im d is in i o k u y a c a k
b ir
h iç b ir g ü
c ü m y o k ; y ıl la r s o n r a s ın ı ö n c e d e n a lg ıla y a n g iz li y e
tile r d e n d e y o k s u n u m . G e le c e k , y a p m a y ö n ü n d e n d e ,
y a ş a m a y ö n ü n d e n d e b a ş k a la r ın ın . B e n o ls a o ls a , iç in
d e p e k y a b a n c ı k a lm ıy a c a ğ ım
b ile c e ğ in e
iliş k in
b irta k ım
b i r g e l e c e ğ i n n a s ı l o la -
ta s a rla m a la r
ö n e s ü re b i
lir im . B u n u d a g e ç m iş le g e le c e k a r a s ın d a k im i
ş e k k im i k ö k lü b ir ta k ım
b a ğ la rın
o ld u ğ u
gev
in a n c ıy la
y e r in e g e tir e b ilir im . G e le c e ğ in g e ç m iş in d e s o lu k a lıp
v e rd iğ im e g ö re , b ir b a k ım a
k e n d i m a lım
o la n
ç a ğ ı
m ın b a z ı u z a n tıla rın ı, k ıv rım la rın ı, g e liş m e le rin i a k
lım d a , h a y a lg ü c ü m d e
b irta k ım
iş le y e
tu ta m a k la ra
iş le y e
v a ra b ilirim .
g e le c e ğ e
G e le c e k :
iliş k in
s e z g ile
rim in , m e ra k la rım ın , ü r k ü le r im in , ö z le m le rim in a la
n ı. Y a n ı l m a l a r ı m a
konu
d e y se ta n ım ı g e re ğ i)
o lm a y a n
b ir g e le c e k
(n e r-
g e le c e k d e ğ ild ir. G e n e d e b a ş-
ta n a ş a ğ ı y a n ılm a k ta n k a ç ın m a k is tiy o ru m . O n u n iç in
d ir k i y a n ılm a o ra n ım
a z a ls ın
le c e k ü z e r in d e k o n u ş u y o r u m .
d iy e y a k ın c a
b ir g e
S ö y le d ik le rim in
pek-
ç o ğ u d o ğ r u ç ık m a z b e lk i; b e lk i d e p e k ç o ğ u d o ğ r u ç ı
k a r. G e le c e ğ in in s a n la r ın a b a ğ lı b u ; ö z e llik le d e , s ö y
le y e c e k le rim i, a m a
n im s e y ip
en
ç o k d ile k
b e n im s e m e m e le rin e ,
v e k a y g ıla rım ı b e
b u n la ra
g e rç e k le ş tir
m e o la n a ğ ı s a ğ la y ıp s a ğ la m a m a la r ın a b a ğ lı b u .
G ene
de
b ir
duygum u
g iz le m iy e c e ğ im :
g e le c e k
d e y in c e , g ö z ü m ü n ö n ü n e h e m e n h e m e n h iç b ir y e r in i
a ç ık ç a g ö re m e d iğ im
b ir k a r m a k a r ış ık lık g e liy o rs a d a ,
s ö y le d ik le r im in y a ln ız c a 4 0 -50 y ıl s o n r a d e ğ il, y ü z y ıl
la r
so n ra
da,
ö z le d iğ im i
a n d ırm a s ın ı
d ile m e k te y im .
B e n , b e n d e n ö n c e f e ls e fe y le u ğ r a ş a n la r ı, y a d a fe ls e
fe n in e p e y c e y a n ın a s o k u la n la rı h a y a l k ırık lığ ın a u ğ
ra ta b ile c e k , k ız d ırıp ü z e b ile c e k b a z ı ş e y le r y a p tığ ım ı
s a n ıy o ru m .
(b e n im
b e n im
B enden
so n ra
kendi düşünüp
fe ls e fe y e
y aşam a
h iç b e k le m e d iğ im
e la ta n la rın
u fk u m
ş e y le r g e rç e k le ş tirm e s i k a
d a r d o ğ a l b ir ş e y o la m a z . A m a b e n , h e r ç a ğ ın
g ib i, b e lli b i r u f k u n
in s a n ı
in s a n ı o la ra k , o ld u k ç a b e lli b ir
s ü r e iç in d e , f e ls e f e n in ,
um duğum
da
b a k ım ın d a n )
n ic e b a s a n la r a
g ö tü re c e ğ in i
b e lli b ir y ö r ü n g e y e o tu r m a s ın ı is te m e k te
y im .
/
Som
6
H a n g i o r t a m d a n k a lk a r a k k o n u n u z u
İ ş liy o r , h a n g i u f k u n İn s a n ı o la r a k f e l
s e f e y e b a k ıy o r s u n u z ?
B u s ö z ü n ü e ttiğ im
u f k u n g ö r ü n ü r k ıld ığ ı ş e y le r i
a n la m la r ı b a k ım ın d a n , d a h a iy i b ilin c e
ç ık a rm a n ın
e n k ıs a y o lu y s a , b u u f k a e n u y g u n a d ın g ö s te r g e liğ ine
u f u k : C u m h u r i y e t i n 50. y ı ld ö
b a ş v u rm a k tır. B u
nüm ü.
T ü rk iy e
k u ru lu ş ta n
C u m h u r iy e ti k u r u la lı 50 y ıl g e ç ti.
b irk a ç y ıl s o n ra d o ğ d u m
o k u m a m , y e tiş m e m
C u m h u riy e tin
Bu
ben. B üyüm em ,
o la n a k la rı ç e rç e
v e s i iç in d e y e r a lıy o r. Ş im d i b u s a tır la r ım ın , n ic e d ir
y a v a ş y a v a ş e n ö z ü m d e o lu ş a n ,
am a düpedüz öznel
b ir
n e s n e l-ç e v re s e l b a
k e n d iliğ in d e n lik le
s ın ç la rd a n
ö tü rü
ancak
d e ğ il d e
ş im d i b u r d a
d ile g e lm e y i
deneyen
tin
d ü ş ü n c e le rim in
b ir ta rih i v a r: C u m h u riy e
50. y ıld ö n ü m ü . S ö y le d iğ im
b ils e m d e b ilm e s e m
h e rş e y , b e n k e n d im
d e , is te s e m
is te m e s e m
de, d ö n ü p
d o la ş ıp iş te
b u ta r ih i n d a m g a s ı n ı t a ş ı m a k t a : d o l a y ı -
s iy le
ta rih in
de
bu
tü m
ş u lla rıy la b ir a n la m
rim in
k ü ltü r-e ğ itim -y ö n e tim
ve önem
ko
ta ş ım a k ta . D ü ş ü n c e le
to p lu m s a l k o o rd in a tla rın ı b e lirliy o r b u
H e r y ö n d e n ç e v re m le b ir lik te k e n d im
ta rih .
b u ta rih in
s ı
n ır l a r ı iç in d e y e r a lm a k ta y ım . G e rç i b e d e n c e , b ilin ç
çe, k ü ltü rc e
den
ayn
b e lli b ir
b ire y im
tu tu lm a s ı g e re k e n
v a r; g e n e
de
ş im d i T ü r k iy e
s in d e b u
to p lu m -ta rih
b e n , b a ş k a la rın ın k in -
b iric ik
C u m h u riy e tin in
s a tırla rın
b ir
ö z g e liş im im
b o y u tla rım
y a z a rıy ım .
b a k ım ın d a n
50. y ıld ö n ü m ü
Tüm
v a rlık
e rte
k o ş u lla
r ım la d u r u m u m , h e r y ö n ü y le d e ğ ils e d e b irç o k ö n e m
li y ö n d e n b u t a r i h s e l ö r g ü b ü t ü n ü n e b a ğ l a n ı p a n l a m
k a z a n m a k ta .
G e lg e le lim a lış ılm ış b ir k u tla y ıc ı d e ğ ilim .
N e de
o ls a k u tl a m a l a r , ö z e llik le m ily o n la r c a in s a n ı ilg ile n
d ir e n te m e l k u r u lu ş la r ı k u tla m a la r , s ö y le v v e r m e le r
den
a ç ık
o tu r u m la r d ü z e n le m e y e , h e y k e l d ik m e le r
d e n a ğ a ç la n d ırm a la ra d e k n e k ılık ta o rta y a ç ık a rla r
s a ç ık s ın la r, b ir y ü c e ltm e o la ra k g ö r ü n ü rle r, ö z e g ü
v e n i p e k iş tire re k
y a ş a m a b ilin c in i a r tır m a y a
y ö n e l
m e y e n k u tla m a y o k tu r . K a ç ın ılm a z lık la b ir ş ö le n d ir
le r, y a d a b ö y le b ir h a v a a m a ç la n ır h e p s in d e . D o ğ ru
y a n l ı ş , ‘y a P h k ' l a r ‘e t t i k ’l e r , ‘v a r o l s u n ’l a r a y r ı l m a z b i r
p a rç a s ıd ır k u tla m a la rın . B e n se b u
tü rd e n
b ir k u tla
m aya
Bu
h erz a m a n
k e n d im i k a p tırm ıy a c a ğ ım .
y e te s iy e y a n d a ş b u ld u ğ u n a g ö re ,
itilim le
to p lu m u m a
in a n d ığ ım
v e fe ls e fe y e
tü r
iç im d e n g e le n b ir
en
çok
y a k ış tığ ın a
b ir b iç im d e k u tla m a la r a k a r ış ıy o ru m .
Soru 7
V a r m a k is te d iğ in iz a m a ç n e ?
H angi
y o lu iz le y e r e k b u a m a c a u la ş m a y ı ta
s a r lıy o r s u n u z ?
iç in d e
b u lu n d u ğ u m
d u ru m d a
fe ls e fe d e k i
b a z ı s a p ta m a la r
m e le r e e n u y g u n o ld u ğ u n u s a n d ığ ım
y ap m ak, b u d u ru m u
o lu m lu h e m
d e ğ e r le n d ir m e k ,
s itle riy le
riş m e k
hem
is tiy o ru m .
b ö y le b ir tu t u m
B azı
g e liş
k im s e le rc e
o lu m s u z
ke
e le ş tir ile r e g i
g e re k in c e
u y g u la n d ığ ın d a
d a a ş ır ılık la r a d ü ş e b ilir. K iş ile ri, k u
r u lu ş la r ı n e d e n s e ö v m e m e k iç in y e r m e y e , s u ç la m a y a
k e n d in i k a p t ı r ı r in s a n . O y s a
u z ay -z a m an
d u ru m u
n u n h a k k ın ı v e r m e y e ç a lış m a lı in s a n . D ile d iğ i b a ş a r ı
la r h e n ü z
g e rç e k le ş tirilm e d i
le ş tirile n le ri
s u ç la m a k ;
d iy e — v a r s a —
ile rd e
b a ş a rıla ra
g e rç e k -
g ö tü re b ile
c e k h iç b ir ş e y g e r ç e k le ş tir ilm e m iş s e b ile , b u n u , g e le
cek
in a n c ın ı z e d e le y e c e k
cı o la ra k
k u lla n m a k ,
b iç im d e , b ir k ö tü le m e a r a
d o ğ ru lu k la ,
d ü rü s tlü k le
bağ
daşm az.
S o n d e re c e k a rm a ş ık
b ire r y a p ıd ır ta rih s e l
du
ru m la r. iç e rd ik le ri a n a ç iz g ile r b e lk i d e h iç b ir z a m a n
tü m
e tk ile riy le
g ü n ış ığ ın a
ç ık a rıla m a z . H e le ç a ğ d a ş
d u ru m la r, o n la rı n e d e n li u z a k ta n a y d ın la tm a y a k a l
k ış ırs a k
k a lk ış a lım
ö tü rü ,
b ö lü k
g en e de,
p ü rç ü k tü r
k ö k lü
b iz le r
C u m h u r iy e tin 50. y ıld ö n ü m ü n ü
y ıld a ,
te k y a n lılık ta n
y a k ın lığ ım ız d a n
iç in ,
s ıy rıla b ild iğ im c e
g i y ö n d e o lu r s a o ls u n h e r
tü rlü
de
fe ls e fe d e k i
s e rin k a n lı
b ir
tu tu m la ,
iş te
bundan,
k u tla d ığ ım ız şu so n .
s ıy rılıp ,
d u ru m u m u z a
b a k ıy o r u m . « Ş ö y le o ls a y d ı, b ö y le o lu r d u » , « ş ö y le
p ıls a y d ı,
b ö y le o lm a z d ı»
d iy e
han
a b a r tm a n ın ö te s in
ü z ü lü p
ya
d ö v ü n m e le rle ,
« ş u ş u n u d e d i a m a y a n lış ,» « b u b u n u d e d i a m a d o ğ r u
d e ğ il» ç e ş itin d e n d a la ş m a la r la , a k la g e le n h e r y e te r
s iz liğ i b ir ç ır p ıd a g id e re c e ğ in i s a n a n ir i ö ğ ü tle r le a lış
v e riş im
ik i
yok.
V a rlığ ım ın
le m o l ç iz g in in
a n la m ım
b irle ş im in i,
ö ren
ç iz g ile rd e n
T ü r k i y e ’d e f e l s e f e y i :
b o ş ö v ü n m e d e n s e g e re k tiğ in d e e k s ik b ild ir e r e k ,
s iz
s u ç la m a d a n s a
y e r
g e r e k tiğ in d e y a p ıc ı ö d e v le r g ö s te
re re k , b u g ü n d e n g e le c e ğ e d o ğ ru u z a n a n b o y u tla rıy la
ç ö z i^ m le y e c e ğ im .
II.
D IŞ L A
ÎL ÎŞ K İL E R Î B A K IM IN D A N
F E L S E F E N İN
DURUM U
F ilo z o f d o ğ a d a k i i l iş k il e r in
ı vur
m a s ıd ır — f i l o z o f ile s a n a tç ı d o ğ a n ın
e liş i g iz li lik le r in d e n s ö z e d e r le r .
Ç ağ t a r ih i n in g ü r ü l t ü s ü p a tır d ıs ı ü s
t ü n d e y a ş a r f i l o z o f ile s a n a tç ın ın e t
k i a la n ı, z o r u n l u lu ğ u n ö te s in d e .
F ilo z o f z a m a n ç a r k ın d a ta k o z g ib id ir .
F ilo z o fu n g ö r ü n d ü ğ ü z a m a n la r b ü
y ü k t e h l i k e z a m a n la r ıd ır — ç a r k d u r
m a d a n d a h a h ız lı d ö n m e y e b a ş la y ın
ca, a n c a k o z a m a n — fe ls e fe ile s a n a t
y o k o l u p g id e n fe ls e fe n i n y e r i n i a lır.
G e lg e le lim p e k ç o k ö n e d o ğ r u f ı r l a t ı
lırla r, ç ü n k ü ç a ğ d a ş la r ın d i k k a t i a n
c a k y a v a ş y a v a ş o n la ra y ö n e lir . K e n
d i t e h lik e s i n in b ilin c in e v a r a n b ir
h a lk d e h a y ı y a r a tır .
N ie tz s c h e ,
D e r N a c h la ss ,
« A u s d e m J a h r e 1872».
F rie d ric h
Soru 8
N eden,
ilk in ,
bugünkü
T ü r k iy e ' d e
d urum unu
fe ls e fe n in
b ilm e m iz g e r e
k iy o r ?
ö n c e : 1970’le r in o r ta la r ın a d o ğ r u fe l s e f e n i n T ü r
k i y e ’d e k i d u r u m u ü z e r i n d e d e r l i t o p l u
b ir
g ö rü şe
v a rm a m ız g e re k iy o r. B u n u
f e ls e fe n in
bundan
T ü r k i y e ’d e
s o n ra k i g e liş m e le rin e
le n e b ile c e k h e r ş e y
n in
y a p m a d ık ç a
b ü s b ü tü n
iliş k in
h a v a d a k a lır.
g e le c e ğ in i a z ç o k b e lir g in
m e k i ç i n , b u g ü n ’d e n k a l k m a k ,
ç iz g ile rle
ta s a rla y a b il
b u g ü n e k a rş ıla ş tırm a
ta b a n ı g ö z ü y le b a k m a k z o ru n d a y ız . N ite k im
fe ls e fe y e
söy
F e ls e fe
g e tir m e s in i d ile d iğ im iz
ş e y le r,
y a rın ın
e n in d e so
n u n d a b u g ü n k ü fe ls e fe n in u ğ ra y a c a ğ ı d e ğ iş ik lik le rin
t ü m ü d ü r . T ü r k i y e ’d e f e l s e f e n i n g e l e c e k t e k i d u r u m u
n u , d a h a ş im d id e n , a n la m lı b ir k a v r a m
o la ra k b e lir
le m e n in e n k e s tir m e y o lu : y ö n ü , s ın ır ı a ç ık s e ç ik k ı
lın m a s ı g e re k e n
b i r b ilg i, b ilin ç y o lu d u r .
B ugünkü
fe ls e fe d e s ü r ü p g itm e s in i is te m e d iğ im iz ş e y le r n e le r?
F e ls e fe d e b u g ü n g e rç e k le ş m iş o ls a y d ıla r n e le r e d ö rte lle s a r ıla c a k tık ? B ir b ir in e s ık ıs ık ıy a b a ğ lı b u ik i so
r u y a k a ç a m a k s ız v e r ilm iş c e v a p la r d ır b u b ilg i, b ilin ç ,
i ş t e b u n d a n , ilk in , f e ls e f e n in b u g ü n k ü d u r u m u n u b il
m e k le y ü k ü m lü y ü z .
S oru 9
K o l a y b i r ş e y m İ T ü r k i y e ’d e f e l s e f e n i n
b u g ü n k ü d u r u m u n u b ilm e k ?
iş le ri
k a b a ta s la k
e le a lm a
a lış k a n lığ ın d a
o la n la r
iç in , b u n d a n k o l a y b i r ş e y d ü ş ü n ü l e m e z : ö r t ü k b i r ş e y
d e ğ il k i fe ls e fe , a p a ç ık o r ta d a . N e y im iz v a r k i z a te n
ş u n u n ş u r a c ığ ın d a . B ir k a ç ta s v i r s e l ç iz g i — s a p ta d ı k
g itti fe ls e fe d e k i v a rlığ ım ız ı. B u g ib ile r i b u
rın d a n
hem en
tu tu m la
v a z g e ç ire b ile c e ğ im i s a n m ıy o ru m
am a
iş le r b a n a b a m b a ş k a y m ış g ib i g e liy o r : H e r ş e y d e n ö n
c e , e n a y d ın lık k ıl ık ta d ile g e tir ilm iş o ls a b ile f e ls e f e
ü r ü n le r in in , d e ğ iş ik y ö n le rd e n , n e -o ld u ğ u n u a n la m a k ,
bunun
iç in
de
o n la rı d e ğ iş ik
a ç ıla rd a n
y e n id e n
d ile
g e t i r m e k g e r e k i r . H i ç b i r f e l s e f e ü r ü n ü , ‘i ş t e b u ’ d i y e
s a lla n tıs ız c a
g ö s te re b ile c e ğ im iz
ğ ım s ız b ir o lm u ş - b itm iş lik
n a , y ö n e liş le re , u la ş ılm a k
ğ iş e n
is te n e n
s e ç m e le r, k e s itle m e le r ,
la m a la r,
b ir
o la y ,
b iz d e n
ba
d e ğ ild ir. B a k ış n o k ta la r ı
a m a ç la ra g ö re d e
ö n e m le m e le r,
ç ık a rım -
d e ğ e r le m e le r d e b ü y ü k b ir r o l o y n a r b e lli
b ir fe ls e fe n in d u r u m u n u o r ta y a ç ık a rm a d a . B u n u n s a
ç a b u c a k s o n u ç la n a c a ğ ı s a n ıla n s a lt ta s v ir le r in
s ın ırı
n ı a ş tığ ı k u ş k u g ö tü rm e z . A y rıc a : fe ls e fe v a rlığ ım ız ı
d a h a in c e le m e y e b ile g ir iş m e d e n , y a lın k a t, ip in c e b ir
a la n d iy e n ite le m e m iz , a r a ş tır m a d ü r ü s tlü ğ ü y le b a ğ
d a ş m a z . G e n e llik le
k ü lt ü r iş le rin d e , b u
fed e,
d a rlık -g e n iş lik ,
a z lık -ç o k lu k ,
lü k , b ir b ir b e lg e le m e le r, b u n u n
d e ş m e le r g e r e k tir ir . G e re k in c e
b ü tü n ü
a ra d a
fe ls e
k ü ç ü k lü k -b ü y ü k iç in d e u z u n
a y rın tıla ra
uzun
in m e y e n ,
k a v r a y a m a z . B ir d e ş u v a r : O n b e ş y ılı a ş k ın
b ir s ü r e d e n b e ri b ir b ö lü m ü y le b e n im k e n d i ç a lış m a
la rım . d a iris i u fa ğ ıy la , e ş -d o s tu n k i d e
ö y le , h e p
bu
ç e r ç e v e d e y e r a l ı y o r . î ş t e t a m d a b u n l a r ı n T ü r k i y e 'd e ,
fe ls e fe n in b u g ü n k ü d u r u m u n d a n e s n e llik le a ğ ır b a s
t ı ğ ı il g i ç e k ic i b i r v a r s a y ı m
b ö y le s i b i r iz le m e ,
o la r a k iz le n e b ilir. A n c a k
n e d e n li b a ş a rıy la
sü rd ü rü rsem
s ü r d ü r e y im , b e n i, te h lik e li te h lik e s iz b irç o k d o la n ık lık la ra
(s ö z g e liş i
n e , d o la y ıs iy le
ö z -s a v u n u la ra , a r k a d a ş e le ş tir ile r i
d e k a r ş ı s a ld ırıla ra , h a k s ız h ır p a la n
m a la r a ) ç e k e r e k b u r d a k i a s ıl a m a c ım d a n u z a k la ş tır a
b ilir.
S oru
10
F e l s e f e n i n b u g ü n T ü r k i y e ’d e k i d u r u
m u e n u y g u n n a s ıl a y d ın la t ıla b ilir ?
ö n y a r g ıs ız , u z a tm a s ız ,
d a la ş m a s ız b ir y a k la ş ım
la fe ls e fe m iz in b u g ü n k ü d u r u m u n u , a s ıl a m a c a e n u y
gun
a y d ın la tm a k
k iş in in
hem en
iç in b a m b a ş k a b i r y o l d a v a r , ç o k
a k lın a
g e lm e s e
de
g e rç e k te n
y ü rü n -
m e y e d e ğ e r b i r y o l. Ş ö y le k i b u y o l d a n g id e n ,
b e lli
f e l s e f e k a r ş ıs ın d a k i e n
b ir ç a b a d a n s a k ın m a d ığ ın d a ,
ö n e m li d a v r a n ış la r ın n e o l d u ğ u n u ö ğ r e n m e k t e g e c i k
m ez. B uysa,
fe ls e fe n in
h iç d e y a b a n a a tılm a y a c a k b ir a ç ıd a n ,
bugünkü
tir. G ü n ü m ü z ü n
g e tire n
d u ru m u n u
a y d ın la tm a k
to p lu m -k ü ltü r d ü z e y in i
dem ek
m eydana
ç e ş itli u ğ r a ş ta k i k iş ile r, ç e ş itli to p lu m
le ri, ç e ş itli k ü l t ü r
y o ru m la y ıp
a la n la rın ı n a s ıl a n lıy o rla r,
d e ğ e rle n d iriy o rla r
fe ls e fe y i,
—
k e s it
n a s ıl
iş te
bu
s o r u y a k a r ş ılık s a ğ la y a n b i r a y d ı n lık t ır b u . S iz i b e n i
d e ğ il, h e r k e s i, h e p im iz i k u ş a tır . B ö y le s i b i r y o lu
az o y a la n m a y la
v e rim li k ılm a k
en
i ç i n s e , « fe ls e fe » s ö z
cü ğ ü n ü n ( y a d a : « fe ls e fe » d e y im in in , « fe ls e fe » k a v r a
m ı n ı n ) b u g ü n k ü T ü r k t o p l u m u n d a n a s ı l k u lla n ıld ığ ı
nı in c e le m e k g e r e k ir .
B aşk a tü rlü
s ö y le n d ik te ,
şu
y a p ılm a lıd ır : b a s ılıp y a y ın la n m ış s ö z lü k le rim iz e is te r
y a n s ıs ın
is te r y a n s ım a s ın , « T ü rk ç e » d e b u g ü n
« fe ls e
fe » d e y in c e n e a n la ş ıld ığ ın ı a n a ç iz g ile riy le b e lir tm e
m iz g e r e k ir .
d e ğ iş ik
d e rle m e k
« F e ls e fe » d e y im in in ,
b a ğ la m la rla ,
T ü rk
d e m e k tir b u .
iç in d e y e r a ld ığ ı
d ilin d e k i k u lla n ış la r ın ı
T ü r k ç e ’d e k ı m ı l d a n a c a ğ ı z ,
T ü r k ç e ’d e k i f e l s e f e d a m a r ı n ı s ü r e c e ğ i z ö y l e y s e . G e l g e le lim , a m a c ı y ö n ü n d e n , d ü p e d ü z b ir d il a r a ş tır m a s ı,
b ir s ö z lü k
cük
a ra ş tırm a s ı
k u lla n ış la rın d a
k u lla n a n la rın
rih
d e ğ il b u . D ils e l ta b a n d a
y o ğ u n la ş a n
h e r a ra ş tırm a
k e n d is in i, y a n i tü m
k o ş u lla rıy la
in s a n la r ı iş in
to p lu m -k ü ltü r-ta -
iç in e k a r ış t ır a n
a r a ş tır m a o lm a k z o ru n d a . N ite k im
ç e k le ş tir m e k is te d iğ im
sö z
g ib i,
b ir
ş im d i b u r d a g e r
ş e y : s ö z c ü k o la r a k « fe ls e fe » y i
g ö s te r g e d iy e a lıp b ir b ir in d e n a y r ı tü r d e n
o rta m la r
d a , b u g ü n T ü r k iy e d e n a s ıl b ir fe ls e fe g ö r ü ş ü n ü n y ü
r ü r l ü k t e o ld u ğ u n u a ç ığ a k o y m a k , b ö y le c e f e ls e f e d u
ru m u m u z a
Soru
ış ık
11
tu tm a k tır.
F e ls e f e k a r ş ıs ın d a k i e n e s k i, e n y a y
g ın d a v r a n ış k im in d a v r a n ış ı?
D a h a b ir k a ç b in y ıl ö n c e s in d e
v a r lığ ın ı d o la y ın a
d u y u r m a y a b a ş la d ığ ı g ü n le r d e n ç a ğ ım ız a d e k f e ls e fe
k a rş ıs ın d a k i
e n y a y g ın
d a v ra n ış la rd a n
b iri,
k u şku
y o k k i , g e n e l l i k l e h a lk a d ı v e r i l e n g e n i ş b i r t o p l u l u k
k e s itin in
s e fe n in
d a v ra n ış ıd ır. B iry a n d a n
iç k u ru lu ş u n d a
g ö rü n e n
d e ğ iş ik lik le rin d e n , ö te y a n d a n
ta rih
n ite lik
b o y u n c a fe l
ve
y o ğ u n lu k
e ğ itim , h a b e r le ş m e v e
p o litik a tü r ü n d e n in s a n b ilin c in i iy id e n iy iy e b e lir le
yen
fe ls e fe -ö te s i e tm e n le r d e n
d u r m a d a n ç e ş itli iç le m
b ild iğ in e
ö tü rü , « h a lk » sö z c ü ğ ü ,
v e k a p la m la ra
kaypak, bunun
iç in
b ü rü n e n , a la
d e ta rtış m a lı b ir k a v
r a m d ır . A m a b iz ş im d i b u k a v r a m ı, s ın ır lı k o n u m u z
g e re ğ i, e ld e n g e ld iğ in c e , s a lla n tıla r d a n u z a k t u t a n b ir
s ın ırla m a y la
b e lirle y e c e ğ iz :
U ğ ra şı g e re ğ i
(ö rn e ğ in
y a ş a m a a m a c ı v e g ü n lü k g e ç im i g e r e ğ i) fe ls e fe y a p m ıy a n , y a n i m e s le ğ i fe ls e fe o lm a y a n k im s e le r g ö z ü y
le b a k a b ilir iz
h a lk a .
D aha
y a k ın d a n
a ç ık la n d ık ta ,
h a l k : f e l s e f e y l e ö n e m li d e n e b i l e c e k b i r a l ı ş - v e r i s i o l
m ayan;
u ğ raşça
fe ls e fe y le h e s a p la ş m a
g ere k se m e si
d u y m a y a n ; ç o k s e y r e k k a lk ış s a b ile b u n u , b a ğ lı o ld u
ğ u b e lirli b ir u ğ r a ş b a s k ıs ıy la , ç o ğ u n y ü z e y s e l b ir b i
ç im d e ,
yapan
in s a n la rın
m eydana
g e tir d iğ i ö b e k tir.
B u a ç ıy a g ö re : b a k k a l, h e k im , d o k u m a c ı, b a n k a c ı, m a
r a n g o z , e v k a d ı n ı , t e r z i k ız , g e n ç d e n iz c i, e m e k l i h a
v a c ı,
a v u k a t, a ra b a
o n a rım c ıs ı,
p a z a rla m a
uzm anı
h a lk ta n b ir k im s e d ir.
S oru
12
H a lk f e ls e f e y le ilg ile n m e z m i?
t
G e n e llik le h iç m i h iç ilg ile n m e z h a lk fe ls e fe y le .
« F e ls e fe d e n e le r o lu p
m ı fe ls e fe d e ? »
b itiy o r? » , « y e n i b ir ş e y le r v a r
s o ru la rı h a lk ın
m e ra k
g ü n d e m in d e
p e k y e ri o lm a y a n s o ru la r. N ite k im
e n e sk i ç a ğ la rd a n
b e ri
h a lk ı h a lk y a p a n
filo z o f la r b u
u m u rs a m a z lığ ı
b a ş ö z e llik d iy e y o r u m la m ış la r . D ü n y a v e in s a n g ö
rü şü ,
k iş iliğ i u y a r ın c a
bezem ek
s a h a lk ın
a y rı a y rı d e ğ e r y a rg ıla rıy la
e ğ ilim in d e d ir filo z o fla r b u
y o ru m la rı. O y
k e n d i s i iç in , d e ğ e r - ö t e s i b i r d o ğ a l lığ ı v a r
d ır, d ü p e d ü z d o ğ a l b ir ş e y d ir
tu tu m . A ç ık
ö rtü k
fe ls e fe k a r ş ıs ın d a k i b u
b ir m e y d a n
o k u m a a ra m a k
y e r
s iz d ir b u n d a . H a lk , g e n e llik le , fe ls e fe n in f a r k ın d a b i
le d e ğ ild ir, ç ü n k ü f a r k ın d a d e ğ ild ir ; f a r k ın d a o lm a s ı
g e r e k tiğ in e d e in a n m a z . Ş ö y le b ir h a v a y a b ü r ü n m ü ş
t ü r b u d u r u m : B iz e n e fe ls e f e d e n . F e ls e f e ş ö y le y m iş ,
f e ls e f e b ö y le y m iş ; f ilo z o f la r ş ö y le d iy o r m u ş , filo z o f
l a r b ö y l e d i y o r m u ş — ş ö y l e y s e d e b ö y l e y s e d e n ’o h ı r
y a n i.
S o r u 13
H a lk ın n a s ıl b ir f e ls e f e b ilin c i v a r?
G e le n e k s e l tu tu m a ra ğ m e n h a lk ın ,
g e lip
g e ç ic i
d e o ls a , z a m a n z a m a n f e ls e f e ü z e r in d e d u r u p d ü ş ü n
m e y e k a lk ış tığ ı b ir g e rç e k . K im i, in s a n ı iç te n s a rs ıp
ş a ş ır ta n ö lü m g ib i, s a v a ş g ib i, b ü y ü k d o ğ a v e to p lu m
o la y la r ın ın z o rla m a s ıy la ; k im i b ir e y s e l- v a r lık s a l
b ir
itilim le o lu r b u . O z a m a n d a b ir b u la n ık lık k a p la m ış
t ı r h a lk ın b ilin c in i. F ilo z o f la r ın ç a ğ rıs ı, y e r in e g e tir
m e y e ç a lış tık la rı ö d e v le r, fe ls e fe y e ö z g ü k ım ıld a n m a
a la n ın ın s ın ırı k a rm a k a rış ık b ir g ö r ü n ü m d e d ir
a ç ıs ın d a n .
B u a ç ıy a g ö re :
h a lk
a m a c ıy la k o n u s u y la p e k
b e lli d e ğ ild ir f e ls e f e n in n e o ld u ğ u .
N ite k im
çoğun,
« z o r» , « g ü ç » , « a n la ş ılm a z » d iy e n it e l e r h a lk fe ls e fe y i.
U z u n a r a lık la r la , fe ls e fe ü z e r in d e
a z ç o k a ç ık b ir ta
s a rım a v a rd ığ ın a in a n s a d a , s a ğ d u y u y u e ld e n
b ıra k
m a d ığ ı s ü re c e , a s ıl f e ls e f e n in y a b a n c ıs ı k a ld ığ ı, f e ls e
fe n in d ış ın d a o ld u ğ u k a n ıs ın d a d ır .
S oru
14
H a lk ın f e ls e f e k a r ş ıs ın d a k i b e llib a ş l ı d a v r a n ış t a n n e le r d ir ?
F e ls e fe y le iliş k i k u r d u ğ u n d a ,
b u g ü n T ü r k i y e ’d e
h a lk ın , b a z a n b irb iriy le k a y n a ş ıv e re n , b a z a n
d a b ir
b a şlıc a i k i d a v r a n ış
b ir in in k a r ş ıtı o lm a y a y ü z tu ta n
ta n b i r i n i b e n i m s e d i ğ i n i s ö y l e m e k y a n l ı ş b i r s a p t a m a
s a y ılm a z .
ö z e tle n d ik te ,
b u n la rd a n
iş e y a r a m a z b ir ta k ım
dan
tu h a f ş e y le r
b ir i u y a r ı n c a : f e l s e f e ,
d ü ş ü n c e le r y ığ ın ıd ır.
ta s a rla y a n
D u rm a
in s a n la r d ır filo z o fla r.
E p e y c e g ü lü n ç ş e y d ir fe ls e fe : filo z o fla rın o n u n la
y a p tığ ı
b e lli o lm a d ığ ı g ib i
b a ş k a la rın ın
ne
d a o n u n la
ş ö y le e lle t u t u l u r , g ö z le g ö r ü lü r b ir ş e y o r ta y a k o y d u
ğ u s ö y le n e m e z . O lm a s a d a o lu r ö y le y s e . V a r a m a . Z a
ra rlı d u ru m a
g e le n
g ir m e m e li ö y le y s e . E s k id e n
b ir a lış k a n lık ,
y a n i a rtık
b e ri sü re
c id d iy e a lın m a m a s ı
g e r e k e n h o ş b ir s a p ık lık . D iz g in s iz h a y a lle r ,
sapsağ
la m
y e ri b ır a k ıp u lu o r ta g ö k le rd e d o la ş m a la r, a m a ç
s ız k ı l ı k ı r k y a r m a l a r ,
in c ir ç e k ird e ğ i
d o ld u rm a y a n
u s a v u r m a la r — iş te fe ls e fe b u . İn s a n o ğ lu n u n b ir ç e ş it
lü k s ü ,
a n la ş ıla n .
K e n d i k ö ş e s in d e k a ld ık ta n
so n ra
o n u n la m ı u ğ ra ş a c a ğ ız , g ö z y u m a rız o lu r b ite r ...
H a lk ın
öbür fe ls e fe a n la y ış ın a g ö re : b a ş lıb a ş ın a
b i r g ü ç a la n ıd ır fe ls e fe . D ü ş ü n m e b e c e r ile r in d e n ö tü
r ü filo z o fla r h e r k e s e
d ir;
z o r ş e y le rin
b e n z e m e d ik le rin i g ö s te rm iş le r
u s ta s ıd ır
o n la r.
G iz lin in ,
d e rin in ,
a k ıla lm a z ın , u ç s u z b u c a k s ız ın y ö r e s id ir fe ls e fe . O r d a
yüce
b irş e y le rin , ü s tü n
d ığ ın ı s e z m e m e k
b irş e y le rin
y a ra tılıp
e ld e d e ğ il. G e lg e le lim
k o ta rıl-
h a lk ın
a k lı
e rm e z b u n la r ın n e o ld u ğ u n a . A p a ç ık b ir ş e y v a r s a o r
ta d a :
s a y g ı b e s le m e k g e r e k fe ls e fe y e . — G e r ç e k te n d e
h a lk ,
( s ık ın tı, d a r lık , e k s ik lik , te d ir g in lik
ço k k e z k o rk u y la
k a rış ık
de
b ir say g ı d u ru ş u
d uysa)
b e n im s e
m iş tir fe ls e fe k a r ş ıs ın d a G ü ç ü n , a n la ş ılm a z lığ ın , z a
m a n z a m a n te h lik e y le b ir lik te g ö rü n d ü ğ ü n ü
iç in , f i l o z o f l a r ı n i ş in e k a r ı ş m ı y a l ı m
b iz im
ku
b ild iğ i
a m a filo z o f la r d a
iş im iz e k a r ış m a s ın la r in a n c ın d a d ır h a lk .
K uş
y o k k i, b ö y le b i r d a v r a n ış f e ls e f e d e n g e le b ile c e k
« iy ilik le rd e n »
ço k , fe ls e fe n in
y o la ç a b ile c e ğ i
lü k le r i» h iç g ö z d e n y itirm e m e k z o ru n d a d ır.
« k ö tü
N ite k im
h a lk a r a d a b ir iç in e d ü ş tü ğ ü b ü y ü k k ü ç ü k p e k ç o k k i
ş is e l, e ğ itim s e l, y ö n e tim s e l, to p lu m s a l b u n a lım ın
so
r u m lu s u d iy e iç te n iç e d iş b il e r f e ls e fe y e . H a lk ın g ö
z ü n d e : b u b u n a lım la rın
g itm e s i, d ö n ü p
hem
de
u z a y ıp
d o la ş ıp fe ls e fe y e b a ğ la n a r a k
a ç ık la
n a b ilir. N e d e n : y a d o ğ ru d a n
u y g u n s u z lu k la rd a n
tü re r;
nedeni hem
d o ğ ru y a fe ls e fe y e ö zg ü
ya
da,
g ö rü n ü ş te b a ş k a
a l a n la r d a n ç ık tığ ı s a m ls a b ile , a s lın d a , f e ls e f e d e k ö k s a la n b ir n e d e n d ir .B u n a lım m
ç a b u c a k g id e rile m e m e -
s iy s e : y a b a ş k a b a ş k a g ö r ü ş te k i f ilo z o fla rın b i r
la ş m a y a v a r a m a m a la r ın d a n ; y a
uz
d a b e lk i b a z ı ç ık a r
la r
yüzünden
is te m iy e
b ile
b ile , b e lk i a ld ır ış s ız lık
yüzünden
is te m iy e , f ilo z o f la r ın k ö r ü k le m e s in d e n ile r i
g e lm e k te d ir.
S o r u 15 : P e k i y a e d e b i y a t ç ı l a r ? K i m
bu ede
b i y a t ç ı l a r ? O n la r ın f e l s e f e y l e i l i ş k i s i
ü z e r in d e d u r m ıy a c a k m ıs ın ız ?
Ç o k k im s e n in
ç a b u c a k c a n ım
s ık ıp y ıld ır a n
b ir
g e rç e k v a r: R o m a n c ıla r, o z a n la r, d e n e m e c ile r, e le ş ti
ric ile r, tiy a tr o
y a z a rla rı k u lla n ış lı
b ir
d e y im le
ede
b iy a tç ıla r ,
k e n d ile rin e
ç e ş it o r ta k
ö z e lliğ e , y a g e v ş e k y a d a d a r b i r n i t e l e
u y g u la n m a y a k a lk ış ıla n h e r-
m e o la ra k , m e y d a n o k u m a e ğ ilim in d e d ir le r , iş te b u n
dan
e d e b iy a tç ıla r ü z e rin d e k i k o n u ş m a la rın
büyücek
b ir b ö lü m ü , d a h a b a ş la n g ıç ta , b u e ğ ilim in y e r s iz liğ i
n i g ö s t e r m e k iş in e g i r i ş i r . B e n s e , h e m iç h e m d ış g ö z
le m le r im e d a y a n a r a k , k o n u m u d a ğ ıtm a m a k iç in b u r d a b e lg e le m e m e k le b ir lik te , b u e ğ ilim in ra s g e le
b ir
k a r ş ı- ç ık m a ö z e n tis iy le d e ğ il d e e d e b iy a tç ıla r ı e d e b i
y a tç ı k ıla n u ğ ra ş ın ın y a p ıs ın a b a ğ la m a k
g e re k tiğ in e
in a n a n la rd a n ım . G e n e d e b u rd a , g ü n ü m ü z ü n
y e s in d e e d e b iy a tç ıla rın
la y ıp
T ü rk i-
fe ls e fe y i g e n e llik le n a s ıl a n
d e ğ e rle n d ird ik le rin i
b e lirli b ir a y d ın lığ a
ka
v u ş tu r m a k ta n ö te b ir ş e y a m a ç la m a d ığ ım ız a g ö re (g e
n iş ç e
b a k ıld ık ta , k a tla n ıla b ile n i
aşm ayan
b ir
y a n ıl
m a o r a n ı iç in d e ) , ö z e n li b ir d e r le y ip to p la m a y la y e
tin m e k z o ru n d a y ız .
S o r u 16
F e ls e fe y le
İ liş k i
kurm aya
y ö n e le n
e d e b iy a tç ıla r n e tü r b ir tu tu m
iç in
d e le r ?
E d e b iy a tç ıla r ın b i r k ıs m ı, h e r z a m a n d e ğ ils e b ile
s ı k s ı k f e l s e f e y l e i l iş k i k u r m a y a y ö n e l i y o r . K i m i e r i
ş e b ilirs e b u y ö n e liş i y u r td ış ı fe ls e fe s in d e y o ğ u n la ş tı
rıy o r, k im i d e y u r tiç in d e f e ls e f e d iy e y a p ılıp e d ile n le
b i r b a ğ a r ı y o r . B u y ö n e l i ş l e r 1 0 -1 5 y ı l ö n c e s i n e
çok
dahc*
e s te tik
k a y g ıla rla
b e s le n m e k te y d i;
y ıld a n b e r i to p lu m s a l d ü r tü l e r a ğ ır b a s ıy o r.
m a n la r
ö z -b iç im , ş iir - d ü z y a z ı ç e ş itin d e n
ç ö z ü m ü iç in f e ls e f e y e u z a n ılır k e n ,
dek
1 0 -1 5
B ir z a
k o n u la rın
a rtık
in s a n ın d e
ğ e rin i, u lu s ç a y a ş a m a k o ş u lla r ın ı a r k a p la n la r ıy la k a v
ra m a k
iç in
fe ls e fe y e
b a ş v u ru lu y o r.
K a b a ta s la k
be
l i r t t i k t e , 2 0 -2 5 y ı l iç in d e b u t ü r e d e b i y a t ç ı l a r e n ç o k
« v a ro lu ş ç u lu k » v e « to p lu m c u lu k » d iy e
fe ls e fe a k ım la r ın ın
ç e k im
a la n ın d a
a d la n d ırıla n
k ım ıld a n ıy o rla r.
B u n u m o d a y e lle r in in s ü r ü k le y iş in e k a p ıld ığ ı iç in d e
yapan
v a r; k iş in in
r i e v e tle d iğ i iç in
h e r ik i n e d e n in
m en
hem en
d e rin le rin d e n ta ş a n
de yapan
g e re k s e m e le
d e ğ iş ik
z a m a n la rd a
ik is i iç in b ir d e n y a p a n d a v a r .
h e p s in e o r ta k
s o ru n la rın a ,
v a r;
o la n
tu tu m s a şu :
filo z o f la r ın iş le d iğ i k o n u la r a
g e n e llik le
d ış ta n b a k ıy o rla r, ik in c i e ld e n d e v ş irm e le rle
y o r çoğu.
G ü ç lü k le ri k a y n a k la rın a
dek
H e
fe ls e fe
y e tin i
iz le y e n le re
p e k r a s tla n m ıy o r . D o ğ r u d a n d o ğ r u y a filo z o fla rın k e n
d i y a p ıtla rın d a n çok , b u y a p ıtla rı k o la y la ş tıra ra k y a y
m ak
a m a c ın ı g ü d e n
d e rle m e le rle b e s le n iy o rla r.
lo z o f la r ın k e n d is in e g it t i k l e r i z a m a n d a —
o la s ılık la —
F i
b ü y ü k b ir
k o n u iç in ö n e m li k i t a p l a r a d e ğ il d e , r a
h a t a n la ş ılm a k
a m a c ıy la
fe ls e fe y o ğ u n lu ğ u
le g id e rilm iş ö z e tle re s a r ılıy o r la r . P a r la k
b ile b i
a lın tıla rd a ,
g ö z k a m a ş tır ı c ı p a r ç a l a r d a d o l a n ı y o r l a r s ık s ık . ö r n e
ğ in : ç a ğ d a ş d ü n y a
m e b a k ım ın d a n
o lu ş ç u lu ğ u
n a k la rın
e d e b iy a tın ın
y e n ile ş m e s in d e
konu
k ö k le riy le k a v ra m a k
d o ğ ru d a n
d o ğ ru y a
s e ç m e v e iş le
e ş s iz p a y ı o la n
iç in ,
v a r
ö n e m li k a y
k e n d is in e
( s ö z g e l i m i , K i e r k e g a a r d ’ı n E n t e n / E l l e r —
g itm e k te n
Y a B u /Y a
ö b ü r ü , H u s s e r l ’i n D ie K r is is d e r e u r o p ä is c h e n W i s s e n s c h a fte n — A v r u p a B i lim le r i n in B u n a l ım ı — , H e i d e g g e r ’i n S e i n u n d Z e i t — V a r lı k ile Z a m a n — ,
S a r t r e ’ı n L ’E t r e e t le N é a n t — V a r lık ile H iç lik — a d
lı y a p ı t l a r ı n a g it m e k t e n ) d a h a d o ğ a l b ir ş e y o lm a m a s ı
g e r e k ir ; o y sa p e k ç o k e d e b iy a tç ın ın d e r m e ç a tm a e lk ita p la r ın ın , g a z e te k o n u ş m a la r ın ın , filo z o fla rın a n a d i
lin d e n b a ş k a d ild e ç ırp ış tırılm ış b ir k ita b ın y a la p ş a p
b ir
ç e v iris in e
g ü v e n le
s a rıld ık la rın a
ta n ık
o lm a k
ta y ız .
S o r u 17
B u d a v r a n ış ta k i
e d e b iy a tç ıla r
n a s ıl
d e ğ e r le n d ir iy o r la r fe ls e f e y i?
A n a ç iz g ile riy le
k i e d e b iy a tç ıla rın
ta s v ire
büyük
ç a lış tığ ım
b u d a v ra n ış ta
b ir b ö lü m ü , o r ta d a
s a k ın c a o lm a d ığ ın ı s ö y lü y o r la r. G e r e k
h iç b ir
a ç ık ç a b ild ir
d ik le r in d e n g e re k y a p ıp e tm e le rin d e n a n la ş ıld ığ ı ü z e
re , b u t ü r e d e b iy a tç ıla r fe ls e fe y i, a s ıl a m a ç o la n e d e
b iy a ta y a r d ım la g ö re v li b ir a r a ç d iy e y o r u m lu y o r la r .
E d e b iy a tç ın ın , k e n d is in e e s in le r s a ğ la d ığ ı ç e ş itli b ö l
g e le rd e n
b iri
d iy e
d e ğ e rle n d iriy o rla r
fe ls e fe y i.
G ö
n ü lle r in e k a f a la r ın a y a k ın b u ld u k la r ı filo z o fla ra , b e
ğ e n d ik le ri d ü ş ü n ü rle re
b ir e r a k r a b a g ö z ü y le b a k a n
e d e b iy a tç ıla r, öz d e rtle riy le
z e v k le rin in k e n d ile rin e
y e ttiğ in i ö n e s ü r e r e k , g ü ç lü lü ğ ü m u tlu lu ğ u y la fe ls e
f e n in iç iş le r in e d a lm a y ı g e r e k s iz b i r s ın ır - a ş ım ı, i n
s a fla b a ğ d a ş m a y a n b ir is te k d iy e g ö r ü y o r la r ç o k k e z .
İlg ili e d e b iy a tç ıla r ın ç o k k ü ç ü k b ir b ö lü m ü y s e , b ö y
le b i r d e ğ e r le n d ir iş in e d e b iy a tı y ü z e y s e l k ıld ığ ın ı g iz
le m iy o r la r z a m a n z a m a n . G e lg e le lim — b e lk i d e b ir ik i k iş i b i r y a n a — ö z n e l - e ğ it im s e l n e d e n l e r d e n ö t ü r ü
k e n d ile ri d e
d e ğ iş tirm e y e g iriş m iy o r la r b u d u ru m u .
G id e re k o n la rın tu h a f b ir d u y g u y la d o ld u ğ u b ir g e r
ç e k : fe ls e fe k a rş ıs ın d a
b ir e z ilip b ü z ü lm e , ( a b a r tm a
p lm a d ığ ın ı s a n d ığ ım b ir d e y im le ) b ir h ın ç s a r ıy o r o n
la rı. B u a r a d a f e ls e fe d e n b ü s b ü tü n y ü z ç e v ir e n o ld u
ğ u g ib i e d e b iy a tı
yüzden hem
d a b ıra k a n
e d e b iy a tta n h e m
ç ık ıy o r;
b a z ıs ı d a b u
f e l s e f e d e n e l ç e k m i ş iz
le n im i u y a n d ır ıy o r in s a n d a .
S o r u 18
F e ls e fe y le
a lış -v e r iş e
ya n aşm ayan
e d e b iy a t ç ıla r d a v a r m ı?
D e m in d e n b e ri s ö z ü n ü e ttiğ im
d e n li d e ğ iş ik
e d e b iy a tç ıla r,
ne
e tk ile r le te p k ile r e y o la ç a r s a a ç s ın , f e l
s e fe y le iliş k i k u r m u ş o la n e d e b iy a tç ıla r d ır .
B u, ede
b iy a tç ıla r ın h e p s i iç in d o ğ r u d e ğ il a m a . D a h a b a ş ta n
fe ls e fe y le
h iç b ir a lış -v e r iş e y a n a ş m a y a n e d e b i y a t ç ı
la r d a v a r. B u n la rd a n b ü y ü c e k b ir k e s im in ü r ü n le r i
n i n e y ö n d e n e ş e le r s e k e ş e le y e lim , ilg is iz liğ i b e lg e le
y e c e k h e r h a n g i b ir g e re k ç e e le g e ç ire m e y iz . S a n k i fe l
s e f e d i y e b i r ş e y y o k o n l a r iç in ; f e l s e f e y i y o k s a y d ı k
la r ı d a s ö y le n e b ilir. D a h a a z o y lu m lu b ir k e s im m e y
d a n a g e t i r e n e d e b i y a t ç ı l a r is e , f e l s e f e y e y a b a n c ı k a l
m a la r ın ı k im i a p a ç ık d ış a v u r u y o r la r ; k im in in d e g e
re k ç e le rin i k ü ç ü k b ir ç a b a y la ö ğ re n e b iliy o ru z ö z e tle ,
ş ö y le a k ıl y ü r ü t ü y o r l a r : E d e b iy a tç ıy ız b iz . Ş i i r d ü z e
riz , r o m a n
y a z a rız . D u y g u la r , in s a n la r a r a s ı iliş k ile r
b iz im k o n u m u z , ö z e l i iş le riz . H e r g ü n k ü d ille s u n a r ız
h e r ş e y im iz i. O y u n s u , b ir u ğ r a ş ıd ır b iz im k is i. F ilo z o f
la r a g ö z a tın b ir d e . B ilim
n a tta n
a d a m ı, b ilg i e r i o n la r. S a
b a ş k a ş e y filo z o f ü r ü n le r i.
c e y le , ta m
M a n tık la , d ü ş ü n
b ir k iş is iz lik le d o k u y o r la r y a p ıtla r ın ı. G e
n e le , g e n e lg e ç e re e ğ iliy o r h e p s i. D e y im le ri, c ü m le le ri,
ü s lu p la rıy la
k e n d ile rin e
ö zg ü b ir d ili v a r
o n la rın .
K ıs a c a , f e ls e f e b a ş k a , e d e b iy a t b a ş k a ; b a m b a ş k a ş e y
le r b u n la r. F e ls e fe y e s o k u la n e d e b iy a t, fe ls e fe y i s u
la n d ır ıp b u la n d ır ır ; e d e b iy a ta b u la ş a n fe ls e fe , e d e b i
y a tı
a ğ ırla ş tırıp
h a n ta lla ş tırır.
N e m u tlu fe ls e fe y i
u n u ta n
o z a n a ! N e ta tlı o k u n u r fe ls e f e d e n h a b e r i o l
m ayan
ro m a n c ı!
N e g ü z e l a k ıp
o y a la r fe ls e fe y le
il
g is in i k e s m iş o la n t i y a t r o y a z a r ın ın s a h n e le r i!
B u g ü n T ü r k i y e ’d e e d e b i y a t ç ı l a r ı n
s ın d a k i tu tu m la r ın ı
en
b e lirg in
fe ls e fe k a r ş ı
ç iz g ile rle
y a n s ıt
m a k ta n b a ş k a b ir a m a ç g ü tm e d iğ im e g ö re , b u ta s v ir
le rim
y ü r ü r lü k t e o la n g e rç e k liğ e u y g u n d ü ş ü y o r k a
n ıs ın d a y ım .
S o r u 19 : G ü n ü m ü z T ü r k iy e s in d e
s a n a tç ıla r la
f e l s e f e a r a s ı n d a k i b a ğ n e d ir ?
M u s ik i, r e s im , h e y k e l, m im a r lık ,
den
a la n la rd a
e y le m lilik
g ö s te re n
s in e m a tü r ü n
s a n a tç ıla r,
is te r
« y a ra tıc ı» , is te r « y o ru m c u » , is te r s e d e « y a p ım c ı» d iy e
n i t e l e n s i n l e r , b u g ü n k ü T ü r k i y e ’d e , f e l s e f e k a r ş ı s ı n d a
k i tu tu m la r ı b a k ım ın d a n , u z u n u z a d ıy a
g e re k tirm e y e c e k b ir y a lın lık la
T ü r k s a n a tç ıla r ın ın fe ls e fe y le
in c e le m e le r
o r ta y a ç ık a rla r.Ç a ğ d a ş
iliş k ile rin e ta m b ir d u r
g u n lu ğ u n s in m iş o ld u ğ u n u s ö y le m e k z o ru n d a y ız . Y a n
lış a n l a ş ı la b i le c e ğ i iç in y a k ı n d a n b e l i r t e l i m
bu
s a p ta
m a y ı: K u ş k u y o k k i n e h e r s a n a tç ı iç in d u r u m a y n ıd ır
n e d e h e r s a n a t iç in . H e m
le ri h e m
s a n a tç ıla r ın ö z e l y e tiş im -
d e s a n a t d a lla r ın ın ü lk e d e k i g e liş im le ri g e
r e ğ i b u b ö y le d ir : F e ls e f e o k u m u ş o la n , y a d a f e l s e f e
ye
zam an
a y ıra n
s a n a tç ıla r v a r
bugün
T ü r k i y e ’d e ;
h i ç b i r T ü r k s a n a t ç ı s ı n ı n f e l s e f e y e m e r a k v e il g i d u y
m a d ığ ın ı ö n e s ü r m e k
g e rç e ğ e a y k ırı.
s a n a t d a lla r ın d a k i e tk e n lim in
A y rıc a , ç e ş itli
d e b irb irin e
benzem e
d iğ i a p a ç ık . S ö z g e lim i h e y k e l c i l i k e p e y c e b a ş l a n g ı ç
la rd a
b u g ü n T ü r k i y e ’d e ; m i m a r l ı k a r a y ı ş i ç i n d e ; r e
s im s e u z u n c a s a y ıla b ile c e k g e le n e ğ i v e z a m a n z a m a n
y o ğ u n la ş a n
k ım ıld a n ış la rıy la ,
b a ş a rıla rı
yönünden,
ö b ü rle rin e o ra n la d a h a ç o k d ik k a ti ç e k e n b ir
a la n ı. B ö y le c e s ö z ü e d ile n d u r g u n l u k n e tü m
la rı n e d e tü m
s a n a tla rı k a p s a y a n
lu k » ^ b ild irm e k is te d iğ im
san at
s a n a tç ı
b irş e y . « D u r g u n
şu : G ü n ü m ü z T ü rk iy e s in -
d e s a n a t e r le r i d e s a n a t y a p ıtla r ı d a , n ic e a y r ım la r
b iry a n a
b ıra k ıld ığ ın d a , fe ls e f e n in
d ış ın d a ,
y a b a n c ı b i r t u t u m d a . T e k t ü k d e o ls a f e l s e f e
m a la rın a
k a tıla n
s a n a tç ıla ra
ra s tla n m ıy o r.
fe ls e fe y e
a ra ş tır
S a n a ta
iliş k in g ü ç lü k le r i ç ö z m e k iç in f e ls e f e n in o la n a k la r ın ı
d a v e r im le n d ir m e y i d e n e y e n le r p e k ç ık m ıy o r. B u g ü n
T ü r k i y e ’d e e s i n c e , k u r u l u ş ç a f e l s e f e y e b i r ş e y l e r b o r ç
lu o ld u ğ u n u
b e lli e d e n , y a d a
k ö k le rin d e n b iriy le ,
f e ls e fe y le b ir b a ğ ı o ld u ğ u n u d ış a v u r a n s a n a t y a p ıt
la rı
b u la m ıy o ru z
k o la y
k o la y . G e rç i b a z ı y ö n le riy le
fe ls e fe y e u z a n a n , s a ğ lı s o llu b a z ı
d ü n y a g ö rü ş le rin in
s e rin k a n lı y a n d a ş ı y a d a a te ş li s a v u n u c u s u o ld u ğ u n u
s ö y le y e n s a n a tç ıla r la
(s a n a t d e ğ e rle ri
k e n d is in e
b ir
k a r ş ıla ş m ıy o r d e ğ iliz .
yana)
bunu
A ncak,
s a n a t y a p ıtla rın ın
d e b ilin ç le y a n s ıta n la r e p e y c e az.
S o r u 2 0 : R e s s a m la r f e ls e f e y e n a s ıl b a k ıy o r ?
B u a r a d a g ü z e l s a n a tl a r d a n y a ln ız c a b ir in in , re
s im s a n a tın ın , ö b ü r s a n a t l a r l a k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı k t a , f e l
s e f e y l e i l i ş k i l e r b a k ı m ı n d a n b u g ü n T ü r k i y e ’d e o l d u k
ç a ö z e l b ir y e r i o ld u ğ u iz le n im i u y a n ıy o r z a m a n z a
m a n . Ş ö y le k i: s a y ı l a r ı a z d a o ls a b a z ı r e s s a m l a r , u ğ
ra ş ıla rın ı k o n u
a la n
y a z ıla rd a , k im i m e s le k d a ş la rıy -
la k im i e d e b iy a tç ıla r la b ir a r a y a g e ld ik le rin d e , k e n d i
re s im
s a n a tla rın ın
de, b irb irle rin in
te m e l
y ö n e liş le rin e e ğ ild ik le rin
ü r ü n le r i n i, s ö z g e lim i, s e r g ile r i e le ş
tir ip d e ğ e rle n d irirk e n ,
b ile , y a p t ık la r ı n ın
k a y n a k la ra d e k u z a n m a s a la r
b ilin c i k e n d ile r in e ö r tü k k a ls a d a ,
h e p m u t l u s o n u ç la r a v a r a m a s a la r b ile , f e ls e f e y e ,
ç o k d a fe ls e fe n in
en
e s te tik , to p lu m - k u r a m ı, b ilg i-ö ğ re -
tis i, k ü ltü r-ç ö z ü m le m e s i
b ö lg e le rin e u m u tla
uzan-
m a k ta la r. B u t ü r re s s a m la rın b a ş k a re s s a m la rc a , a r a
d a s ıra d a , (b a z a n h a k lı b a z a n h a k s ız b ir a ç ıd a n ) « ç o k
b ilm iş le r» , « b u la n ık a k ıllıla r »
d iy e d a m g a la n d ığ ı b ir
g e rç e k s e d e, g e n e llik le re s s a m la rın , u ğ r a ş ıla r ın ın k a
ç ın ılm a z z o rla m a s ı g e re ğ i f e ls e fe y e ite le n d iğ i y a d s ı
n a m a z . B a z ı re s s a m la rın , b ir s a n a t o la ra k re s m in a y
rıc a lık la rı, ta n ım ı, d e ğ e ri v e
e la ttık la r m d a , is te r is te m e z
a n la m ı g ib i s o r u n la r a
fe ls e fe y a p tık la r ı, fe ls e
fe y le h e s a p la ş tık la rı, fe ls e fe d e n y a r a r la n d ık la r ı g ö ze
ç a rp ıy o r. B u re s s a m la rın ,
k u ş a tıc ı y a r g ıla r
g e n e llik le fe ls e fe ü z e r in d e
v e rm e k te n
ç e k in d ik le ri d o ğ ru y s a
d a .a r a d a b ir d ile g e tir d ik le r i b u
d e re s im
y a r g ıla r d a , fe ls e fe y i
g ib i ö n e m li b ir k ü l t ü r a la n ı d iy e ta n ıd ık la
rın ı, fe ls e fe y e s a y g ı d u y d u k la rın ı;
ü lk e d e fe ls e fe n in , k e n d i re s im
y a rd ım
e d e b ile c e k
b ir
bugün
d ü z e y e u la ş m a m ış o ld u ğ u n u
ö n e s ü r d ü k le rin i; fe ls e fe n in
y a k ın d ık la r ın ı s ö y le m e k
g e lg e le lim
s a n a tı s o ru n la rın a p e k
bu
d u ru m u n d a n
acı acı
z o ru n d a y ız .
S o r u 21 : D in d o ğ r u lt u s u n d a k ile r f e ls e f e y e n e
tü r b ir d a v r a n ış la y ö n e liy o r la r ?
B a ş k a la r ıy la iliş k ile rin d e , e y le m le r in e a m a ç s e ç
m ede, am aça u y g u n a ra ç a ra m a d a ,
b e P e n i, m u tlu lu k , y ö n e tim , e ğ itim
şam a
duygu, düşünce,
g ib i b e llib a ş lı y a
ç iz g ile rin i — , ç e ş it ç e ş it b a ğ lılık , iç te n lik v e
b i
lin ç d e r e c e le r iy le d e o ls a — , d in o y lu m u iç in d e d ü
z e n l e y e n l e r , k ı s a c a t ü m v a r lı k la r ım d in d o ğ r u ltu s u n
d a y o ğ u r u p s ü r d ü r e n le r , b u g ü n T ü r k i y e ’d e f e l s e f e y e
n e tü r b ir d a v ra n ış la y ö n e liy o rla r?
h o c a la rı,
d in
g ö re v lile rin i,
h e r y a ş ta n , h e r u ğ r a ş ta n
to p lu lu k , e v r e n e
d in
Y a ln ız h a c ıla r ı,
ö ğ re n c ile rin i
d e ğ il,
k im s e le ri d e k a p s a y a n
b a k ış ın d a , —
b ir
a ç ı k ö r t ü k , i s t e k l i is
te k s iz — , d in c e k a y g ıla n g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a n a la
b ild iğ in e g e n iş v e k a rm a ş ık b ir to p lu lu k sö z k o n u s u
o ld u ğ u n a g ö re , s o ru y a k a rş ılık o la ra k b u rd a e n g e n e l
ö ğ e le rd e n
b irk a ç
ta n e s iy le
y e tin m e k
z o ru n d a y ız .
T e m e l y a r g ıs ı o lu m lu d a o lu m s u z d a o ls a b u to p
lu lu ğ u n , fe ls e fe y i,
d o la y ıs iy le d e filo z o fla rı,
d in s e l
e v r e n a n la y ış ı iç in k im i te h lik e li, k im i d e y a r a r l ı d i
y e n i t e l e m e k l e ö n e m s e d iğ i b i r g e r ç e k .
S oru 22
F e l s e f e y e d i n a ç ı s ı n d a n t e h l i k e l i b ir ş e y g ö z ü y le b a k a n la r n e y a p ıy o r la r ?
F e l s e f e y e te h l i k e l i b i r ş e y
g ö z ü y le b a k a n la r , b u
n a g e re k ç e o la ra k , fe ls e fe y e ö z g ü y ö n te m
v e e tk e n lik
ile d in e ö z g ü in a n ç v e ö ğ r e ti a r a s ın d a k i k ö k lü
d a ş m a z lığ ı ö n e s ü r ü y o r la r .
iş id ir, o y sa fe ls e fe k a fa y a
O n la ra
s e s le n ir;
g ö re : d in
d in
bağ
gönül
ç o c u k s u b ir
p a k lık la b a ğ la n m a k tır , o y s a fe ls e fe h ın z ır c a b ir d id ik
le m e y le a y r ılık y a r a tır . D o ğ a l b ir e ğ ilim le d u r m a d a n
d in i h ı r p a l a r filo z o f. D in in , T a n r ı n ın , s ö z ü n ü
e tm e
y e n f ilo z o f la r s a s in s i y a d a b ilin ç li b ir k u ş k u y la ç e v
r ilm iş le r d ir d in e .
D in i s a rs m a s ın a
fırs a t v e rm e d e n
f e ls e f e n in k a r ş ıs ın a d ik ilm e y i b e c e r e m e y e n h e r d in li,
g e m i a z ıy a a lm ış k u rn a z b ir d ü ş m a n la s a v a s m a k zo
ru n d a d ır.
la r
b a ş ıb o ş
b irş e y
A z in a n ç lı y a d a h e p te n
b ıra k ıla m a z .
in a n ç s ız filo z o f
F ilo z o fla r o lm a s a
k a lm a z d in d e . N e y a p ıp
y a p ıp
aksayan
filo z o fla rı z a
ra rs ız h a le
g e tirm e k
d in
a d a m la rın ın
k u ts a l g ö re v i
d ir.
S o r u 2 3 : F e ls e f e y i d in e y a r a r lı d iy e n it e le y e n
le r in y a p m a k is t e d iğ i n e ?
G e n e d e fe ls e fe y e
d in a ç ıs ın d a n b a k a n h e rk e s in
b u d a v r a n ış ı b e n im s e d iğ in i s ö y le m e k h a k s ız lık
o lu r.
B u g ü n T ü r k i y e ’d e d i n s e l a ç ı y a y e r l e ş i p f e l s e f e y i b a ş
k a tü r lü g ö re n le r d e v a r. B u k im s e le r fe ls e fe n in
tü
m ü n ü d e ğ il a m a b e lli b ir b ö lü m ü n ü , g e n e llik le « d in fe ls e fe s in i» , d a h a
y ü c e ltiy o rla r.
çok
ta s a v v u fla
kaynaşan
fe ls e fe y i
K a n ıla r ın c a : fe ls e fe a s lın d a d in in
p a r ç a s ıd ır . F e ls e fe , b ir d e a k ıl y o lu y la
in a n c a
b ir
v a r
m a k , in a n c ı b ir d e a k ıl y o lu y la te m e lle n d ir m e k
m e k tir . B a ş a rılı o ld u ğ u
y erd e
de
(d in k e n d i k e n d in e
y e t s e d e ) d i n e h i z m e t t i r b u . F a r a b i ’l e r i n , I b n i S i n a ’
l a r ı n , G a z a l i ’l e r i n , d a h a b i r ç o k
d in i-b ü tü n le rin
yap
tığ ı b u y d u z a te n . K o r k u la c a k , ü z ü le c e k b ir ş e y v a rs a ,
o da
g e le n e ğ in
o lm a s ıd ır,
ş im d ile rd e
iy id e n
ö y le y s e g e re k e n ,
İy iy e
z e d e le n m iş
fe ls e fe y i tü m
o rta d a n
k a ld ır m a k d e ğ il h e r tü r lü s ü rç m e d e n , s a p m a d a n k u r
ta rm a k , d in e y a k la ş tırm a k , b ir k e z d in e k a tk ıd a b u
lu n m a y a b a ş la y ın c a d a
h ız la y e n i o la n a k la r a k a v u ş
tu rm a k tır.
B ö y le c e , tu h a f l ığ ı n a tu h a f s a d a b u b a ğ la m d a s a lla n tıs ız c a
şu
s a p ta n a b ilir:
bugünkü
s e fe , d in g ö z ü y le n e r e s in d e n
T ü r k i y e 'd e
fe l
b a k ılır s a b a k ıls ın , k im i
i s te n e n d e n ir i k im i d e c ılız b i r g ö r ü n tü y e b ü r ü n d ü ğ ü
i ç i n , ç o k k i ş i y e te d ir g in li k v e r e n b i r d u r u m d a d ı r .
S oru 24
B ilim
v e te k n ik a d a m l a r ı n ı n
g e n e l
lik le n a s ıl b ir f e ls e f e a n la y ış ı v a r?
ı
I
« B ilim « v e « te k n ik » d e y im le r i h e r ç a ğ d a h e r b a
k ım d a n a y n ı a n la m a g e lm e z s e d e ç a ğ ım ız d a k i b a ş k a
ü lk e le r iç in d o ğ r u o la n ş e y T ü r k iy e iç in d e d o ğ r u d u r :
S ık s ık g ü v e n le b ir b ir ile r in in y e r in e k u lla n ılm a la r ın
d a n , a p a y rı k o n u ş m a b a ğ la m la rın d a p a rç a la n m a z b ir
b a ğ l a iç iç e g i r m e l e r i n d e n
g e ç e n ik i k a v r a m
fe g ö rü n ü m ü n ü
m a k tır.
Bu
y o lu
B ilim
sözü
a ç ı s ı n d a n b u g ü n T ü r k i y e ’d e f e l s e
i l e t e k n i k ’i b i r b ü t ü n o l a r a k
tu ttu rd u ğ u m u z d a ,
ana
en
a l
ç iz g ile rd e n
ş u n la rı s a p ta y a b iliriz :
v e te k n ik
a d a m la r ı, s ö z g e liş i m a d e n ,
su , k ö p rü , m o to r, e le k tr ik
h e k im le r,
b e lird iğ i ü z e re ,
a y d ın la tm a k is te y e n in y a p a c a ğ ı
y e r i n d e ş e y , b ilim
u z a k la ş m a d a n
de
b iy o lo g la r,
y o l,
m ü h e n d is le ri, k im y a c ıla r,
(« fe n » le , « te k n ik » le n it e le n e n
ü n iv e rs ite le rd e , ç e ş itli d e re c e d e n o k u lla rd a d a g ö re v
a ls a la r, s a n a y id e y a d a b a ş k a k e s im le rd e d e ç a lış s a
l a r , b ü y ü k b i r ş e y d e ğ i ş m e z ) f e l s e f e k a r ş ı s ı n d a g e n e l
li k le s e s s iz k a l ı y o r l a r . B a z a n k e n d i l i k l e r i n d e n , b a z a n
a z ıc ık
s ık ış tırm a m ız d a n
s o n ra , « z a te n
ü lk e d e fe ls e fe
d iy e b ir ş e y y o k k i!» d e y ip o m u z s ilk iv e r iy o r la r . « B u
b ö y le o ls a b i l e b u n d a s iz i n
d e p a y ın ız o ld u ğ u d ü ş ü
n ü l e b i l i r ; b ı r a k ı n k i b u b ö y le y s e b ile , b u n u n , s iz i f e l
s e f e y le iliş k i k u r m a m a y a ite le y e n b i r g e r e k ç e
o lm a d ığ ı a r a ş tır m a y a
d e ğ e r» ç e ş itin d e n
o lu p
e le ş tir ic i o l
m a k ta n ço k k o n u ş m a y ı s ü rd ü rm e y e ç a ğ ın c ı b ir d e ş
m e k a r ş ıs ın d a y s a , b ilim
m eden.
ş ö y le
v e te k n ik a d a m la rı,
b ir c e v a p la
b a m b a ş k a b ir u ğ ra ş b ilim
y e tin iy o rla r:
k e s tir
F e ls e fe d e n
ile te k n ik ; h e r k ö ş e b u c a ğ ı
b a ş lıb a ş m a u z m a n lık is te y e n b ir a la n ;
hem
ö y le s in e
,h ı z l ı b ' r g e l i ş m e v a r k i b u a l a n ı n h e r n o k t a s ı n d a , f e l
s e fe y e z a m a n a y ırm a y a k a lk ış a n , iş in in g e ris in d e k a
lıp
tü rlü
s a k ın c a la ra u ğ ra r,
b u y s a d o ğ ru b irş e y d e
ğ ild ir.
G e n e d e d e ğ iş ik d ü r tü le r in e tk is iy le , s a y ıs ı a z d a
o ls a b i l i m
v e te k n ik a d a m la rı b o ş z a m a n la rın d a
(ö r
n e ğ in , d in c e m is tik ç e g ö n ü l k ım ıld a n ış la r ın d a n ,
öğ
r e n m e b ilin ç le n m e a m a c ı
g ü d e n p o litik k a y g ıla rd a n
ö tü r ü ) fe ls e fe a d ın ı v e r d ik le r i d ü ş ü n s e l b ir e tk e n lik
te b u lu n u y o rla r. O k u m a k la y e tin m e y ip ç e v ire n ,
ya
zan
d a v a r . G e lg e le lim , to p lu c a n ite le n d iğ in d e ,
bü
tü n
bu
e tk e n lik le rin
fe ls e fe d e n
p s ik o lo ji y ö r e le rin d e
çok
s o s y o lo ji-ta rih -
d o la ş tığ ı, fe ls e fe a ç ıs ın d a n
yü
z e y s e l k a ld ığ ı b ir g e rç e k .
ö n e m l i o la n , f e ls e f e y e z a m a n a y ı r s a l a r d a
m a s a la r d a , b ilim
fe ls e fe y e ,
b ilim
lü k s g ö z ü y l e
se fe y i
ve
T am
k ıla n
h iç
a y ır-
a d a m la r ın ın , g e n e llik le ,
te k n ik le
b a k m a la rıd ır.
z o ru n lu
la ra g ö re .
v e te k n ik
k a rş ıla ş tırıld ık ta , b ir
B ilim
m i
ve
h iç
te k n ik te fe l
b irş e y y o k o n
d ile g e tir m e s e le r d e s o ru s o rg u k o
n u s u y a p m a d a n b e n im s e d ik le r i şu : E n b a ş la r d a b ilim
le r,
d o la y ıs ıy le
de
te k n ik ,
fe ls e fe y le
ç ık m ış o la b ilir ; a n c a k b ilim le r le
b irlik te
o rta y a
te k n iğ in ta m
b ilim
v e te k n ik o lm a k iç in f e ls e f e d e n b a ğ ım s ız b ir d u r u m a
g e lm e le rin i
b e k le m e k
g e re k ti.
A rtık
d e n u z a k la ş tığ ı ö lç ü d e il e r li y o r b ilim
ta b ilim
bugün
fe ls e fe
ile te k n ik . H a t
ile t e k n ik iç in a k ıl k a r ı ş t ı r ı c ı b ir ş e y f e ls e fe .
F e ls e fe y e d a la n
h e r b ilim
n e s n e lliğ in i y itir ir , k e s in
lik le r i s a ll a n tı la r a d ö n ü ş ü r ; b ilim i b ilim o lm a k ta n ç ı
k a r ı r fe ls e fe . T e k n ik s e b ilim s e l
d a k i u y g u la n ış la rın d a n
s o n u ç la rın
yaşam a
b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ın a g ö
re , te k n iğ e k a r ış a n fe ls e fe , y a ş a m a y ı k ö s te k le y ip k a
rış tırm a k ta n
başka
b irş e y e
y a ra m a z .
K ıs a c a :
b ilim
i l e t e k n i k o l a n y e r d e f e l s e f e y e n e s ö z d ü ş e r , n e d e iş .
Som
2 5 : K ü ltü r -b ilim le r iy le u ğ r a ş a n la r f e ls e
f e y i n a s ıl a n lıy o r ?
K u ş k u s u z , b ilim
a d a m la rın ın
h e p s i b u tu tu m u n
s a v u n u c u l u ğ u n u y a p m ıy o r . B a z ı b i l i m
a d a m la r ı ö z e l
lik le . ( d e m i n d e n b e r i a d ı g e ç e n b i l i m v e t e k n i k a d a m
la rın a to p ta n b ir b a ş lık la
« d o ğ a b ilim c ile r» d iy e c e k
o lu rs a k , a y r ılığ ı b e lir tm e k
ü z e re b a ş v u ra b ile c e ğ im iz
k ü l tü r - b ili m c i le r ,
to p ta n c ı b ir a d la )
y a n i g e n e llik le
ta r ih ç ile r , a r k e o lo g la r , s o s y o lo g la r, h u k u k ç u la r ,
p s i
k o lo g la r, iş le tm e c ile r f e ls e f e y le iliş k ile r in d e d o ğ a -b ilim c ile r in d a v r a n ış ın ı p e k p a y la ş m ıy o r la r . G e rç i k ü ltü r-b ilim le rin in
d e b ilim
ü lk ü s ü
b a k ım ın d a n d o ğ a
b ilim le r in e b e n z e d iğ in e , b e n z e m e s i g e r e k tiğ in e
n a n ; g e lg e le lim
b ilim lc rin e
y ö n te m
e k s ik lik le ri y ü z ü n d e n
ö z g ii k e s i n l i k l e r e
in a
doğa-
e riş e m e d ik le rin i
öne
s ü r e ıı; h a t la b u ıııın s u ç u n u f e ls e f e y e y ü k le y e n le r v a r .
A n c a k k ü llü r-b ilim c ile rin in
p e k ç o ğ u fe ls e fe y i k e n d i
l e r i n e y a k ın b u lu y o r l a r , ö y l e
d e n y e tiş m iş
u z a n tıs ı
g ö re n le re
d o ğ ru d a n
le ş tirirk e n
iç le rin d e
fe ls e fe
o la n la ra , öz u ğ r a ş la r ın ı fe ls e fe n in
d iy e
b u n la rın ,
k i,
ra s tla m a k ta y ız .
d o ğ ru y a
fe ls e fe y le
yoğun
u ğ ra ş la rın ı
b ir
bağ
b ir
Y a ln ız
g e rç e k
k u rd u k la rın ı,
f e ls e f e y i u ğ r a ş la r ı iç in v e r im li k ılm a y a y ö n e ld ik le r i
n i p e k s a p ta y a m ıy o ru z . S a p ta y a b ild iğ im iz şu :
fe ls e fe y i y a r a r lı v e
v a z g e ç ilm e z b ir
K im i
e tk e n lik
d iy e
s a y d ığ ı n ı, i ç t e n l i k l e d e o ls a , s ö y l e m e k t e n ö te y e
geç
in iy o r; k im i fe ls e f e y i a s ıl b ilim s o r u n la r ın ın iş le n m e
s in e g ir m e y e n k e n d in e ö z g ü b ir s ü s o la r a k g ö rü y o r;
k im iy s e y a s ık s ık b a tıp ç ık a n h e r f e ls e fe m o d a s ıy la
(d u ru m a
g ö re
d e ğ iş e n
b a s ın ç la rd a n
ö tü rü ,
ö rn e ğ in
ö z n e l y a p ılış ın d a n , a k tü e l ç e k ic ilik le rd e n ö tü r ü )
b irlik te
o lm a y ı
is tiy o r;
ya
da
(y e tiş im
ille
k o ş u lla rın
d a n , p o litik ö z le m le rin d e n ö tü r ü ) b ir k e z d ö r te lle s a
r ıld ığ ı ç o ğ u n g e ç m iş b ir f e ls e fe s is te m in i, a r a ş tır ıc ı
lığ ın h e r tü r lü s ü n e m e y d a n o k u rc a s ın a k o r u y u p s ü r
d ü r m e k te a y a k d iriy o r.
S o ru
B ir
2 6 : D e v l e t i n f e l s e f e i ç i n ö n e m i n e d ir ?
ü lk e d e k i fe ls e fe n in n e
d u ru m d a
o ld u ğ u n u
a ç ığ a ç ı k a r m a k iç in o ü lk e d e k i d e v le t iş le y iş in i, b e lli
b ir
ç e rç e v e d e , g ö z ö n ü n e
p ılm a d ık ç a fe ls e fe n in
a lm a k
z o ru n lu d u r.
Bu
ya
v a ro lm a ta b a n ı ü z e rin d e y e te -
s iy e b ir a y d ın lık s a ğ la n a m a z . N e r d e n e z a m a n o lu rs a
o ls u n ,
y ö n e ld iğ i b a ş lıc a
a m a ç la r,
ö n e m le s a r ıld ığ ı
k o n u la r, ö r tü k a ç ık s o rd u ğ u s o ru la r, ü r k e k a ta k a r a
d ığ ı ç ö z ü m le r b a k ım ın d a n , fe ls e fe ,
iç in d e y e r a ld ığ ı
d e v le tin d ü z e n in e , d a h a y a k ın d a n b e lirtild ik te , o d e v
le te ö z g ü f e ls e f e a n la y ış ın a b a ğ lıd ır g e n iş ö lç ü d e . P e k
ç o k in s a n e tk e n liğ i g ib i f e ls e f e n in d e v a ro lm a s ı,
v a rlığ ın
ö z g ü rlü k
b o y u tla r ı ile g e liş m e
d ö n ü p d o la ş ıp , d e v le tin
n u h e s a b a k a tm a d a n
le t» d e y in c e
ilk
o la n a k la rı,
fe ls e fe k a rş ıs ın d a k i tu tu m u
a ç ık la n a m a z .
a k la g e le n
ü s lu b u , y a n i y ö n e tim
bu
K u şk u su z, « dev
o d e v le tin
d e v le t o lm a
b iç im i, b i r b a k ım a a n a y a s a s ı,
d o la y ıs ıy le d e b u a n a y a s a n ın u y g u la n m a s ıd ır. N e v a r
k i sö z ü g e ç e n b ü tü n b u « a n la y ış » , « tu tu m » , « u y g u la
m a » d e y im le r in d e n d e s e z ile c e ğ i g ib i, d e v l e tin f e ls e
f e y le il in tis in i ö ğ r e n m e k iç in , s o y u tlu k l a r d a
o y a la n
m a y ı p d o ğ ru d a n d o ğ ru y a d e v le t iş le rin i y ü r ü te n te k
te k in s a n la ra b a k m a k ,
fe ls e fe y ö n ü n d e n , o n la r ın n e
y a p tığ ın ı iz le m e k g e r e k ir . B u in s a n la r s a : b a ş ta m e c
lis le r o lm a k ü z e re ir ili u fa k lı tü m
re sm i k u ru m la rın
ü y e le ri, b a k a n la r , k im i g e r ç e k te n y ü k s e k y e tk ili k im i
y e tk is iz g ö rü n ü ş lü u z m a n la r, k u ş a tıc ı k a r a r l a r v e r e
b ile n m e m u r la r , k o m u ta n la r , y a rg ıç la r, p a r ti y ö n e ti-
ç ile r i v e b e n z e r i k im s e le r d ir . K iş is e l n ite lik le r i
ve
y e tiş im le r iy le , iç te n lik , b e c e r i v e d ü r ü s tlü k ç e n e d e n
li ç e ş itle n m e le r e b ü r ü n ü r le r s e
d e v le ti g ö z e tip k o lla m a k ,
re v li in s a n la rd ır b u n la rın
b ü r ü n s ü n le r , te m e ld e
k o ru y u p
h e p s i.
y ü c e ltm e k le g ö
B u n d a n fe ls e fe y le
iliş k ile r in i ta s v ir e d e r k e n , ö z e llik le b u
g ö re v in
be
lir g in o ld u ğ u , y a d a b u g ö r e v a d ın a b e n im s e n d iğ i ö n e
s ü rü le n d a v ra n ış la ra , e n ço k d a b u d a v ra n ış la rın n e s
n e lle ş tiğ i y e r le r e , y a n i s ö y le v le re , k o n u ş m a la r a , b ild i
r ile r e , d u y u r u la r a , s e ç m e le re ,
iş le tm e le re
d ik k a ti ç e v irm e k
Soru 27
D e v le t
a ta m a la ra ,
y ö n e tim i
sözcü ğü n ü
y a s a la ra ,
g e re k ir.
ç e v r e le r i
« fe ls e fe »
h a n g i a n la m la r d a k u lla
n ıy o r ?
Ç a ğ ım ız T ü r k iy e s in d e d e v le t a ç ıs ın d a n f e ls e f e y e
y a k la ş a n la r ın tu tu m u n u k ıs a b i r
ta s v ird e s a p ta d ığ ı
m ız d a , a n a ç iz g ile riy le ş u n la r d ır v a rd ığ ım ız :
Ş u s o n 1 0 -1 5 y ı l d a n b e r i d e v l e t y ö n e t i m i ç e v r e l e
r i n d e e p e y c e s ık k u lla n ıla n b i r s ö z c ü k o l d u « f e l s e f e » ,
ö y le s in e b ir a r tış v a r k i b u k u lla n ılm a h ız ın d a ,
h iç
b e k le n m e d ik b a ğ la m la r d a d ile ta k ılıy o r d a y a d ır g a n
m ıy o r. G a z e te n in
iç p o l i t i k a s a y f a s ı n a ş ö y le b i r g ö z
a tın , ra d y o d a g ü n ü n h a b e r le r in e k u la k k a b a r tın , y e t
k i v e u z m a n lık s a v ı n e o lu r s a o ls u n , d e v l e t a ç ıs ın d a n
konuşan
h e r a ğ ız d a n « fe ls e fe »
sözünün
ç ık tığ ın ı g ö
r ü p iş ite c e k s in iz b ü y ü k b ir o la s ılık la — « e ğ itim
fe s i» , « t o p r a k
fe ls e fe s i» , « p a r a
fe ls e
f e ls e f e s i» , « iş ç i f e ls e
fe s i» , « c e z a f e ls e f e s i» , « y o l f e ls e f e s i» , « o r m a n f e l s e f e
s i» , « t a v u k y e m i f e l s e f e s i » . . . G e n e l l i k l e , s ı k ı ş ı k
ru m la rd a
hesap
v e rirk e n ,
iri lâ fla rla
du
g ö zb o y a rk e n
d u y g u b a s ın c ın ın y o ğ u n la ş tığ ı z a m a n la rd a ; ta r tış m a
la r ın g e rç e k te n , y a d a s ö z ü m o n a b ilim s e l b ir d ü z e y e
k a y d ığ ı
z a m a n la rd a
a n la m s ız ,
a n la m s ız
d e ğ ils e
ğ u n k a r a n lık , k a r a n lık d e ğ ils e b o ş b ir k a v r a m
o rta y a
ç ık ıy o r « fe ls e fe » .
B e lli b ir
a y d ı n l ı k , iç i d o lu b i r k a v r a m
m an sa,
şün ce»
b ir
«ana
to p u
ve
p o litik a
m oda
var
«yön
bunun
y a k la ş ık
sözcüğünün.
bazan
te rim le ri,
tıp k ı
v e ric i d ü
e ş it,
« fe ls e fe »
k e s im in d e
savaş
o lu rs a ,
a n la m lı,
o la ra k o r ta y a ç ık tığ ı z a
k u ra l» ,
b ild ird iğ in e
o y lu m u
te rim le ri,
le ri
«baş
d e y im le rin in
b ild irim
D e v le t
il k e » ,
o ra n d a
ço
o la ra k
n a s ıl a y a k -
a v c ılık
g ib i
« fe ls e fe » te r i m i m o d a y m ış g ib i b i r iz le n im
te rim
ş im d i
de
u y a n ıy o r
in s a n d a . T a rih s e l-to p lu m s a l n e d e n v e d ü r tü le r in i in
ceden
ç ö z ü m le m e y e g ir iş m e d e n
de,
o lu p
b ite n le rin
iç in d e y a ş a m a m ız a d a y a n a r a k d o ğ r u lu ğ u n u ö n e s ü r e
b ile c e ğ im iz b irş e y v a r s a o d a : d e v le t a d a m la r ın ın , p o
litik a c ıla r ın v e y ö n e tim g ö re v lile rin in fe ls e fe n in k e n
d i k e s im le r i iç in de ö n e m li b ir a la n o ld u ğ u n u s e z m e
le rid ir; fe ls e fe n in a d ım b a ş m d a b ir ra s tla n m a y a n
dü
ş ü n c e g e rg in liğ i g e re k tird iğ in i, b ir b a k ım a d e rin le ri,
k ö k le ri, te m e lle r i d e ş e n b ir e tk e n lik o ld u ğ u n u se z m e
le rid ir . G e lg e le lim
d e ğ iş ik k a tla r ıy la d e v le t k e s im in
d e ç a lış a n la r ın ç o ğ u b u s e z g iy le k a lm a k ta ; f e ls e f e n in
y a ln ız c a a d ın ı, o lu m lu m u o lu m s u z m u s a y ıla c a ğ ı p e k
b e lli o lm a y a n b ir iş le k lik le s ö z lü k le r in e a k ta r m a k ta n
ö te y e g e ç m e m e k te d ir.
S o r u 2 8 : D e v le tin f e ls e f e y i c id d iy e a ld ığ ı s ö y
le n e b ilir m i?
D e v le t iş le rin d e k i tu tu m la r ın ın
ç ık m a d ığ ım ız d a , n e r e y e
b a k a rsa k
ç e rç e v e s i d ış ın a
b a k a lım , g e n e llik
le y ö n e t i c i l e r i n , « f e ls e f e » d e n e n ş e y i n g e r ç e k t e n e o l
duğunu,
a s lın d a
n e y le ,
n e le rle u ğ ra ş tığ ın ı m e ra k
e d i p ö ğ r e n m e y e k a l k ı ş t ı k l a r ı s ö y le n e m e z . K u ş k u y o k
k i s a lt b u n d a n ö tü r ü o n la rı k ın a m a k g ü lü n ç tü r.
H er
u ğ r a ş ın n e o ld u ğ u n u b ilm e y e y e lte n e n y ö n e tic i (u ğ
r a ş la r b a ş lıb a ş ın a u z m a n lık la r h a lin d e d a lb u d a k s a l
d ık la r ın a g ö r e ) k ıs a s ü r e d e k e n d i k e n d in i y o k e d ip g i
d e r. A n c a k , ç o ğ u z a m a n , y ö n e tic ile rin b u tu tu m u k o
ş u l a y rıc a lık
te :
ta n ım a z
d o ğ ru d a n
sü re c e ,
b ir u m u rs a m a z lığ a
d o ğ ru y a
h e r e tk e n lik
p o litik a
d önüşm ek
z o r la m a la r ı o lm a d ığ ı
g ib i f e ls e f e y i d e a z ıc ık
o ls u n
c id d iy e a lm a m a k ta la r . D ü n y a i ş l e r i n e y a b a n c ı ş e y l e r
le
o y a la n a n
la ra .
h o ş tu h a f la r g ö z ü y le
O ls a o ls a e ğ itim
b a k ı y o r l a r filo z o f
o rta m ın d a
b ir d e v le t so ru n u
o la b iliy o r fe ls e fe . O z a m a n d a , g ö z le m le rim
n ıltm ıy o rs a ,
te k n ik
a la n d a
e ğ itim in y a n ın d a ö n e m li
o la ra k
deki
fe ls e fe y le
o k u lla rla
is te n e n
s a y ılm a y a n b i r k o l, b ir e k
ilg ile n iy o r d e v le t.
ö ğ re n im
beni y a
y o ğ u n la ş tırılm a k
D e ğ iş ik
k u ru m la rın d a
düzey
o k u tu la n
fe l
s e f e d e r s le r in i, a r t ı k g e le n e k le ş m iş ç a ğ d a ş b ir s ü s d i
ye
a n l a d ık la r ı b e lli. K iş i, a r a ç ,
b ü tç e
b a k ım ın d a n , fe ls e fe ,
d e v le te . K u r u l m a s a la r ın d a
g ereç , p ro g ra m
s a n k i g e re k s iz
b ir
ve
yük
ö f k e li y ö n e t i c i l e r , s e ç im
k ü r s ü le r in d e p a r ti p o litik a c ıla r ı, a r a d a b ir , « lis e le rd e n
fe ls e fe k a lk m a lı!» d iy e b u y u r s a la r d a , b u n u , b ir y a n dan
k u ru lu
d ü z e n e m a lo lm u ş a lış k a n lık la r ı z e d e le
y e c e ğ i, ö te y a n d a n
le rin d e
ü lk e
öne sü re re k
iç e rd e
d e ğ e rin e
v e d ış a rd a k i k ü ltü r ç e v re
g ö lg e d ü ş ü r e c e ğ i g e r e k ç e s in i
s a k ın c a lı b u la n d e v le t a d a m la rı d a v a r.
G e n e d e ç o k k e z f e ls e fe y le n e y a p ıp e d e c e ğ in i b ile m i
y o r r e s m e n ilg ili k iş ile r . S ö z lü y a d a y a z ılı d ış a v u r m a la r d a b e lir d iğ i ü z e re : fe ls e fe ö ğ r e tm e n le r in i ç e k ip
ç e v ir m e k , s ö z g e liş i iş e y e r le ş t ir ip g e ç im le r in i
s a ğ la
m a k ; te k te k fe ls e fe d e r s le r iy le y a k ın la r ın ı g e n e l k ü l
t ü r s ın ır la r ı iç in d e y a r a r lı, h iç o lm a z s a z a r a r s ız
k ıl
m ak;
lık
ö rn e ğ in ,
a ş ırılık la ra
ite le m e y e n
b ir
a ğ ırb a ş lı
ç e rç e v e s i iç in d e d e r le y ip to p la m a k tü r ü n d e n k o
n u la rla
u ğ ra ş ıp d u ru y o rla r.
S o r u 2 9 : Ş u s o n y ılla r d a d e v le tin f e ls e f e k a r
ş ıs ın d a k i
tu tu m u
d e ğ iş ik lik le r e
uğ
r a d ı m ı, u ğ r a m a d ı m ı?
B ü tü n
b u n la rın , d e v le tç e , o la ğ a n ş e y le r d iy e n i
t e l e n d i r i l d i ğ i a p a ç ı k . G e n e d e b u g ü n T ü r k i y e ’d e d e v
le tin
fe ls e fe y i h e p
bu
n ite le m e d o ğ ru ltu s u n d a
a n la
d ığ ın ı s ö y le m e k y a n lış , ö y le y a k u r u lu d ü z e n in d e n
g e s in d e
onbeş
o y n a k lık la rın
y ılın
u z u n lu
b a ş g ö s te rd iğ i
ö z e llik le
şu
on-
k ıs a lı h e r d ö n e m in d e , d e v le tin
d e ğ i
ş ik l ik l e r e u ğ r a m a k t a . Y ö n e t i c i l e r i n k i m i n e g ö r e , y a
f e ls e f e k a r ş ıs ın d a k i tu t u m u , b ilin ç li b ilin ç s iz ,
z ıla r d a e y le m le rd e fe ls e fe y le b e s le n e n , h ız ın ı v e g ü
cünü
fe ls e fe d e n
a ld ığ ı ö n e s ü r ü le n
ö ğ e le rin a ğ ırlık
k a z a n d ığ ı d ö n e m le rd e , d e v le tin , « fe ls e fe » d iy e a d la n
d ırd ığ ı ş e y le ri ( is te r k iş ile rd e , is te r k ita p la rd a , is te r
se d e k o n u ş m a la rd a o rta y a
iy iy e
iş k ille n e re k , s o n ra
ç ık s ın )
so n ra
ö n c e le ri
ü rk ü y le
iy id e n
iz le d iğ i
b ir
g e rç e k . B u n u n s a y ö n e tic ile r in h iç m i h iç h o ş u n a g it
m e d iğ i: f e ls e fe k a r ş ıs ın d a
düzgün
g id iş li,
m a n la rın ,
za
b ir b a k ım a , ö z le m in i ç e k m e le rin d e n ;
z a m a n la rın
a n la y ış ç a d a
d u k la rın ı
a ld ırış s ız k a la b ild ik le r i o
s e s s iz d iy e d e ğ e r l e n d ir d ik le r i
y e n id e n
g e rç e k le ş m e s i
d a h a h o ş g ö rü lü
ç e ş itli y o lla r la a ç ığ a
bu
iç in p a r a c a d a
d a v r a n m a y a h a z ı r o l
v u rm a la rın d a n
bes
b e l l i . B ö y l e c e d e v l e ti n , f e ls e fe y i, o l u m s u z b i r y a f t a y
la d a o ls a , b e l i r l i k o ş u l l a r d a , c i d d iy e
a ld ığ ı,
c id d iy e
a lm a k z o r u n d a k a ld ığ ı ö r t ü l m e z b i r o l g u .
B u d u r u m la r d a fe ls e fe y i, d o la y lı d o la y s ız
m a, çok kez
k ın a
d e a ç ı k ç a s u ç la m a y o l u n a g i d i y o r d e v -
le t. B u
d a v ra n ış ı k e n d in c e
P o litik a y a
b u rn u n u
d a y a n d ırd ığ ı k a n ıts a
sokan
fe ls e fe ,
ç ık m ış ,
id e o lo ji o lm u ş tu r ;
d e v le tin
v a r l ı ğ ı iç in , k ö t ü l ü k t e n
m az o rd a —
oysa
şu:
fe ls e fe lik te n
id e o lo ji te h lik e lid ir
b a ş k a b irş e y
b a rın
k ı ş k ı r t ı r , b o z a r , y ı k a r ; ö y le y s e , id e o lo ji
o la ra k fe ls e fe n in o r ta d a n k a lk m a s ı g e re k ir. — B ir d e
y im e ,
b e lirli
d ö n e m le rd e d e v le tç e y ü r ü r lü k te tu tu la n
fe ls e fe p o litik a s ıd ır b u . Y e tk ili k a tla r ın n ite le m e le r iy
le , ö n le y ic i t e d b i r l e r i n ,b a s k ı l a r , y a s a k l a r , c e z a l a r ı n
liğ in d e titiz lik le
eş
u y g u la n ır z a m a n z a m a n b u p o litik a ;
d e v le t a ç ıs ın d a n « b a ş a n » y a
u la ş m a s ı
h iç b irş e y in e s irg e n m e d iğ in e
ta n ık
iç in , d e v l e tç e
o l u r u z s ık s ık . G e
n e d e, k im in e u z u n k im in e k ıs a g e le n b e lli b ir u y g u la
m a s ü re s in d e n s o n ra , y a ş a n a n d e n e m e le ri d e ğ e rle n d ir
d ik le rin d e , d e ğ iş ik k a tla r ıy la b a z ı d e v le t
b u fe ls e fe p o litik a s ın ın tü m
y ö n e tic ile ri,
s o n u ç la rıy la k e s in
«başa
r ı y a e rd irm e d iğ i, y a d a e rd ire m iy e c e ğ i k a r a r m a v a r ı
y o r la r . B ir b a k ım a « filo z o f» a r a y ıc ılığ ın a ,
(ç o ğ u y ö
n e tic in in b e lk i d e , b e lk i d e d e ğ il b ü y ü k b i r o la s ılık la ,
k a r ış tır m a la r d a n s a k ın m a k a m a c ıy la b a ş v u r d u ğ u d e
y im le rle ) « d ü ş ü n ü r» a ra y ıc ılığ ın a , « g e rç e k f ik ir a d a
m ı» ,
«düşünce
a d a m ı»
a r a y ıc ılığ ın a ç ık ılıy o r.
Bu
b ir y ö n d e n tu ta r s ız lık iz le n im i u y a n d ır a n d a v r a n ış ın
g e ris in d e k i u s a v u rm a y s a
şu:
E tk in
b irş e y
id e o lo ji;
k ö tü o lu n c a z a r a r la r ın d a n b e lli; id e o lo jin in k a rş ıs ın a
b ir ş e y ç ık a r m a lı ö y le y s e ; e tk in lik te o n d a n a ş a ğ ı k a l
m a m a lı, o n d a n d a g ü ç lü
o lm a lı b u k a r ş ı- k u v v e t; a z -
ç o k id e o lo ji tü r ü n d e n , a m a « y a r a r lı» , « iy i» b i r f e ls e
fe o la b ilir b u a n c a k — f ik r e k a rş ı f ik ir g e re k .
S o r u 3 0 : Ö z e t o la r a k ,
d e v le t-fe ls e fe
bağı ne
durum da bugün?
K ıs a c a :
şu son
y ılla rd a
to p lu m s a l g e liş im le rin
d e v le t k e s im i ta rih s e l-
z o rla m a s ıy la
b irb iriy le
bağ
d a ş m a z lığ a
dek
v a ra n
d e ğ iş ik
d e ğ e r l e m e l e r l e d e o l
sa , d e ğ iş k e n b i r b ilin ç a y d ın lığ ıy la d a o ls a , f e ls e f e y le
k e n d i n c e il iş k il e r k u r m u ş b u l u n m a k t a d ı r .
III.
F E L S E F E - ÎÇ l D U R U M V E
D A V R A N IŞ L A R
E n ç o k n e d e n ö tü r ü a cı ç e k tim ? B e l k i
d e t ü m d ü ş ü n c e m i g e liş tir m e a lış k a n
lığ ım d a n — k e n d i m d e s o n u n a d e k
g i t m e a lış k a n lığ ın d a n .
P a u l V a l é r y , M o n s ie u r ,
T e s te ,
tr a it s d u L o g B o o k d e
M o n s ie u r T e s te » .
«E x
S o r u 3 1 : F e l s e f e n i n b u g ü n T ü r k i y e ’d e n e d u
rum d a
o ld u ğ u
en
b e lir g in
hangi
çevred e y a n s ım a k ta ?
H iç s a lla n tıs ız s ö y le y e b iliriz : « fe ls e fe » d e y im in in
b irç o k
b a k ım d a n
en d ik k a te d e ğ e r u y g u la m a
n ı, f e ls e f e y a z ı l a r ı y a z a n la n n ,
o k u ta n la r ın ç e v r e s i d i r . F e l s e f e y l e
fe İsefe
yı
is te r
y a ş a m a n ın
rın , is te rs e
b ile c e k
g e ç im in
d e o k u m a la rı
te m e li
yönünden
b ir s ü r e fe ls e fe y le o ld u k ç a
o la n la rın
la rıy la
ğ u y la
is te r
k a rş ıla ş tırd ık ta ,
b irş e y
da
bu
pekçok
in s a n ı
ış ık
s a y ıla
o la n c a
y o ğ u n lu
ç ık m a s ın d a n ,
k u ş a tm a s ın d a n
bugün
tu tm a k
o rta y a
daha
bu
doğal
T ü r k i y e ’d e f e l s e f e n i n
is te y e n
h e rk e s in
fe ls e fe y i in c e le m e s i g e r e k i r . N i t e k i m
bunu
y a p a n la
uzunca
y a k ın a lış -v e riş i
fe ls e fe n in ,
ç e v re d e
y o k tu r, iş te
ru m u n a
u ğ ra şm a
m e y d a n a g e tird iğ i b ir ç e v re d ir b u . B a ş k a
ta m
ç e v re n in
a la
o k u y a n la r ın ,
fe ls e fe
du
bu çevred eki
ben
de
ş im d i
d e n e y e c e ğ im .
S oru 32
F e ls e fe
y a z ıla r ı
y a z a n la r ın ,
fe ls e fe
o k u y a n la r ın , f e ls e f e o k u t a n la r ın m e y
d a n a g e tir d iğ i ç e v r e d e f e ls e f e n in n a
s ıl b ir g ö r ü n ü m e b ü r ü n d ü ğ ü n ü in c e
le m e k , b ir ta k ım
g ü ç lü k le r i y e n m e y i
g e r e k tir m e z m i?
Bu
tü r
g ü ç lü k le rin
d e n e m e le re
b e k le d iğ i
g iriş e n
h iç b ir
h e rk e si
zam an
b irta k ım
u n u tu lm a m a lı
d ır. Ş im d i b u r d a b e n i b e k le y e n le rs e ş u n la r : İ lk in , sö -
zü
e d ile n
b in le re
bu
ç e v re , to p ta n
u la ş a n
g e n iş
ç e v re y e g ire n le rd e n
ğ e ri
h e rk e s in
b ir ç e v re . S o n ra : b u
h e rb irin in
ta ş ıd ığ ın ı ö n e
re d e k i
b a k ıld ığ ın d a , s a y ıs ı y ü z -
m i g e n iş
sü rm e k
hep
fe ls e fe
iç in
aynı de
g ü lü n ç . A y rıc a :
a y n ı fe ls e fe
bu
çev
a n la y ış ın ı p a y la ş
m a d ığ ı b ir g e rç e k . G e n e d e b e lli b ir o r a n d a b u g ü ç
lü k le rin
de
ü s te s in d e n
g e lin e b ilir, ö r n e ğ in ,
y e r a la n la r ö n e m li y a k ın lık la r la
önünden
y itirm e y e n
b ilir. B e n im
saba
b e lli ö b e k le r h a lin d e
d e y a p a c a ğ ım
b ir to p ta n c ılığ a
z ım ın
a s ıl a m a c ın a
fırs a tın ı
çev re
göz-
n ite le n e
b u . B ö y le lik le h e m
düşm ez
uygun
iç in
u z a k lık la rı
hem
de
b a z ı n o k ta la rı
b u la b ilirim . D e ğ in m e d e n
kaba-
tü m ü y le
ya
b e lirtm e k
g e ç ile m iy e c e k
b ir
g ü ç lü k d a h a v a r : F e ls e f e y e b u la ş m ış k iş ile r k a tın d a
fe ls e fe n in
başka
u ğ ra ş
ç e v r e le r in in fe ls e fe k a r ş ıs ın d a k i tu tu m la r ın ı
d u ru m u n u
k ıs a c a
in c e le rk e n
b e n im s e n e n
b ilg ile r g e re k e c e ğ i
re
s a y ıs a l, s a y ıc a
m aya
ğ ım
k in
a y d ın la tırk e n ,
d a v ra n ış ta n
a p a ç ık
b e lirtik
b irş e y .
b irta k ım
ben
b a şv u r
ç e v r e y e iliş
y o k s u n u z . O n u n iç in d ir k i k e n d i
d e rle d iğ im
y a n i b azı y a n ılm a la rı
bazı
göze
s a y ıla rla
a lm a k
çok
şey
y e tin m e k ,
z o ru n d a y ım . A n
c a k şu d a v a r: b u t ü r y a n ılm a la rı,
k o ş u lla rd a
gö
k a ç ın m a y a c a
d e. N e y le rs in iz k i sö z ü e d ile n
is ta tis tik le rd e n
a y rın tılı
y e rin e
v e rile re
ite le r . B ö y le s i b i r b a ş v u r m a d a n
o la n a k la rım la
ğum
daha
B uysa
iç in d e b u lu n d u
y itirm e k s iz in
b ü s b ü tü n
g i
d e rm e k , b u n u n o la m a d ığ ı y e r d e y s e e n a z a in d ir m e k
y o lla r ı a r a n a b ilir . Ş ö y le
iç in , g ü v e n m e d i ğ i m
n a c a ğ ım
e d ilm iş
sayı
b ir
o rta la m a la rın ın s a
tu ta m a k
c e ğ im . K a ç ın ılm a z
g e liy o r:
ö y le
k i, a k ılla r ı
k a rış tırm a m a k
h iç b ir s a y ıy ı s u n m ıy a c a ğ ım ; s u
o ld u ğ u n u
b ir
h a n g i a ç ıd a n
ç e k in m e d e n
g ü ç lü k s e
y a , fe ls e fe o k u d u m
b e n im
e ld e
b e lirte
k e n d im d e n
b e n , y ılla rın
y ılı
fe ls e fe o k u tm a k ta y ım , n ic e d ir fe ls e fe y a y ın ı y a p ıy o
r u m . K ıs a c a :
n iş
ta s v irin e
e tk e n lik
B aşka
tü rlü
b a k ış ım a
ç a lış tığ ım
ç e v re s in in
b ir'
s ö y le y im : h e m
bakan
k o n u d iy e a ld ığ ım
k e n d i ö z ü m le . B u y s a
y e so k a r:
in s a n ın
fe ls e fe y e
ü y e s iy im
k en d i özü
ge
k e n d im .
k en d i özüm
a la n ın
ta s v irin
özgü
ben
hem
iç in d e y im
bu
o b je k tiv liğ in i te h lik e
iş in
iç in e k a r ış ın c a
da,
is te r is te m e z d u y g u la r , d e ğ e r le m e le r , s a v u n m a la r s i
ner
ta s v ire .
g ü ç lü k
k im
T am
denem ez
o lu rs a
o la ra k
k u rtu lm a y a
buna. B en
o ls u n , iç te n
ben
e lv e riş li b ir
o ld u ğ u m
b a ğ lı o ld u ğ u
iç in
d e ğ il,
ş e y le ri ta s v ire
k a lk ış a n h e r k e s iç in b ö y le b u . A m a g ü ç lü ğ ü n z a r a r
la r ın ı e n a z a in d ir m e k , h a t t a g ü ç lü ğ ü n g iz li e r d e m i
n i d e ğ e r le n d ir m e k o la n a ğ ı d a v a r . Ş ö y le :
y ö n e ld iğ im
ç e v re n in
b e lli b ir y e r im
d ış ın d a
k a ls a y d ım ,
T a s v irin e
bu
a la n d a
o lm a s a y d ı .k u ş k u y o k k i, p e k ç o k ş e
y i g ö rü p g ö z le m le y e n iiy e c e k , d o la y ıs ıy le k e n d im i g ö re v le d iğ im
ta s v iri
h iç b ir
zam an
g e rç e k le ş tire m iy e -
c e k tim . K iş is e l d u y g u la r a g e lin c e , in s a n in s a n s a d u y
g u d a n a rın a m a z , g e re k li d e d e ğ il b u z a te n , ta m
d o ğ r u b u n u n . G e lg e le lim
tu tm a y a
kense
s ü rü k le r
b u d u r. îş te
o lm a k ta n
n e tim
d u y g u s a llık .
b en , tü m
a lık o y a n
a ltın d a
m ayacak
şey
b ilg i ü r e t i r k e n
te rs i
çoğun yan-
E n g e lle n m e s i
g e re
g ü c ü m le , b e n i o b je k tiv
h e r ç e ş it d u y g u s a llığ ı s ık ı b ir d e
tu ta c a ğ ım
b u rd a.
d e ğ il b u , y e te r k i
Z or da
o ls a
iç te n lik le
y a p ıl
is te n s in .
B u n u b a ş a r ıp b a ş a r a m a d ığ ım ı ö lç ü p b iç e r e k y a r g ıl a
yacak
o la n
y a n tu tm a z
k im s e y s e ,
konunun
y a b a n c ıs ı
o lm a y a n
okuyucum .
S o r u 33 : Ö n ce
ö ğ r e tim
k u r u m la n n a b ir g ö z
a t m a k g e r e k m e z m i?
önce,
fe o k u n a n
fe ls e fe y e
y e rv e r e n , fe ls e fe
o k u ta n ,
fe ls e
ö ğ r e tim k u r u m l a n n a b i r g ö z a t a l ı m . G e
n e llik le e ğ itim d e k i g ö r e v le r i, ö z e llik le f e ls e fe y e ta n ı
d ık la r ı a ğ ı r lık b a k ım ın d a n a y n ı d ü z e y d e d e ğ il h e p s i.
Ç e ş itli tü r d e n
(a s k e rlik ,
a la n la ra
iliş k in )
(ö rn e ğ in
yüksek
lis e le r, k o le jle r, lis e le rle d e n k tu tu la n
d in , ö ğ r e tm e n , s a ğ lık , p o lis , m a liy e
d e ğ iş ik
o k u lla r),
m e s le k
o k u lla rı, lis e -ü s tü
e n s titü le r,
o k u lla r
a k a d e m ile r,
b a ğ ım s ız
ü n iv e rs ite le r, fa k ü lte le r,
d o ğ ru y a ü n iv e rs ite le re y a d a
g ib i
d o ğ ru d a n
fa k ü lte le re b a ğ lı y ü k
s e k o k u lla r v a r. T ü m ü y le 300 d o la y ın d a b u k u r a m la
r ı n s a y ıs ı.
S oru 34
L is e le r d e n e k ılık t a
o r ta y a
ç ık ıy o r
fe ls e fe ?
L is e v e b e n z e r i o k u lla r d a ,
fe ls e fe ,
g e n e llik le
M a n tık , E s te tik , A h lâ k , S o s y o lo ji, P s ik o lo ji, P e d a g o ji
g ib i ç e ş itli b a ş lık la r a ltın d a to p la n a n
d e rs le rd e o k u
t u l u y o r . B a z ı ( ö z e l ) o k u l l a r d a F e l s e f e T a r i h i ’n i n
rı
b ir
d ers
o lm a s ı,
bazı
l o j i v e P e d a g o j i 'n i n
o k u lla rd a
fe ls e fe d e n
P s ik o lo ji,
ay
S osyo
a y rı b ir ö b e k te
to p
la n m a s ı g e n e l d u r u m a p e k b ir d e ğ iş ik lik g e tir m iy o r.
H e r o k u ld a ço k k e z te k b ir ö ğ re tm e n c e o k u tu la n
d e rs le r 3 y ıla
te riliy o r.
o k u lla rd a
Şu
(p e k
son
fe ls e fe
a z y e r d e 4 y ıla )
10 y ı l d a k i k a b a c a
okuyan
b ö lü n e re k
bu
gös
d a ğ ılım ıy la ,
ö ğ re n c ile rin , y ıllık
m a y l a , 2 0 0 .0 0 0 k i ş i y e u l a ş t ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r . B ü t ü n
g ilile rin
la rd a ,
(n ic e d ir)
M illi E ğ itim
« k a la b a lık »
d iy e
B a k a n lığ ın c a
y a k ın d ığ ı
(o la n a k la r
d a ) s ık ı s ık ıy a k o v u ş tu r u la n b i r p r o g r a m
d e , P s ik o lo ji,
o n a y la n a
S o s y o lo ji g ib i
g id e n )
g e le n e k s e l
(e ğ itim
bu
o rta la
il
s ın ıf
o ra n ın
ç e rç e v e s in
y e tk ilile rin c e
a k ra b a la rın ı
da
k a tın ,
h a f ta d a , o r ta la m a , 3 s a a t o k u tu lu r fe ls e fe . P r o g r a m
la rın
a m a c ıy s a : b e llib a ş lı d e y im le r, e s k i y e n i
ü n lü
a k ı m l a r , s ö z ü ç o k e d i l e n b a z ı i z m ’l e r , b ü y ü k d i y e n i
te le n e n b ir ta k ım filo z o f la r ü z e r in d e k ıs a k ıs a b ilg ile r
v e rm e k tir.
S oru 35
L is e -ü s tü m e s le k
o k u lla r ın d a f e ls e
f e y e a y r ıla n y e r n e ?
L is e - ü s t ü m e s le k o k u lla r ın d a ,
ü n iv e r s i te d ı
ş ın d a k a la n y ü k s e k o k u lla r d a , g e n e l k ü l t ü r e k s i k l e
r in i k a p a tm a k d ile ğ iy le , u y g a r lık ta r ih in in y a p ıc ı b ir
p a rç a s ı o la ra k
rın ı
e s a s ta
ö ğ re n im
o k u tu lu y o r ç o ğ u n fe ls e fe . P r o g r a m la
k e n d ile ri
d ü z e n le y e n
o ld u k ç a
a ltın d a s u n u la n
şe y : p e k ç o k y e rd e fe ls e fe y e e p e y c e
y a b a n c ı o k u l y ö n e tic ile r i ile ö ğ r e tim
sefe
b a ğ ım s ız
k u r u m l a n o la n b u o k u lla r d a , f e ls e fe b a ş lığ ı
a n la y ış la rıy la ,
d e n e y le riy le
fe ls e fe y e
k o ta rılm a k ta .
g ü m e s le k k a y g ıla n
b ilg i,
G e n e llik le
ö tü rü
iş in i b ile n
fe l
g ö rg ü
ve
h e r o k u la
öz
a ğ ır b a s tığ ın a g ö re ; a y r ıc a
lu m s a l g e re k s e m e le rd e n
g ib i a r tığ ın d a n
iliş k in
ü y e le rin in
to p
b u tü r o k u lla r p ıtra k
ö ğ re tm e n
b u lm a
g ittik ç e
z o rla ş tığ ın a g ö re ; p ro g ra m la r, fe ls e fe d e n b a ş k a , h a t
ta fe ls e fe d e n
d a h a ço k e d e b iy a t ta rih i, p o litik a ta r i
h i, s a n a t t a r i h i, b ilim
e s in le rin
büyük
ö lç ü d e
t a r i h i g ib i a l a n l a r d a n
d a m g a s ın ı
ta ş ım a k ta ,
g e le n
çoğu
k e z fe ls e f e y e u z a k y a d a a s ıl fe ls e fe s o r u n la n n a a m a
tö rc e
e ğ ile n
S oru 36
u y g u la m a la rla
y ü rü tü lm e k te d ir.
Ü n iv e r s ite le r d e k im le r
fe ls e fe
oku
y o r ? f e ls e f e d iy e n e ö ğ r e tiliy o r ? n a
s ıl ö ğ r e tiliy o r ?
Ü n iv e r s ite le r d e o k u t u l a n f e l s e f e y e g e l i n c e ,
cak
d e ğ iş ik
an
a ç ıla r d a n y a k la ş ın c a g e rç e k liğ i y a n s ıta n
b ir tu ta m a k
tin
e ld e
b a ş la rın d a n
e d ile b ilir
b e ri
bu
k o n u d a . C u m h u riy e
İ s t a n b u l ’d a
E d e b iy a t F a k ü lte
s i n d e , o n y ı l l a r d a n b e r i A n k a r a ’d a D i l T a r i h v e C o ğ
ra fy a
F a k ü lte s in d e
F e ls e fe
h e rb iri
b irk a ç
B ö lü m le ri v a r. B u n d a n
k ü rsü d e n
o lu ş a n
b a ş k a İ s ta n b u l Ü n i
v e rs ite s in d e k i H u k u k v e İ k tis a t F a k ü lte le rin d e ; A n
k a ra
Ü n iv e rs ite s in e
B ilg ile r
tü rk
ğ a z iç i
T e k n ik
E ğ itim ,
S iy a s a l
E r z u r u m ’d a k i
Ü n iv e rs ite s in d e ,
Ü n iv e rs ite s i
ç e rç e v e s in d e ;
E g e Ü n iv e rs ite le rin e
a ra d a
k in
İlâ h iy a t,
a y rıc a
A ta
Ü n iv e r s ite s i, A n k a r a H a c e tte p e Ü n iv e r s ite s i ile
O rta d o ğ u
ve
b a ğ lı
F a k ü lte le rin d e ;
b a ğ lı y ü k s e k
Y a b a n c ı D ille r, G a z e te c ilik
yüksek
ü zere
o k u lla rd a , b a ş ta k ü r s ü
ç e ş itli a d la r
rim le rin d e
a ltın d a
o k u tu lm a k ta
İ s t a n b u l ’d a
İs ta n b u l,
o k u lla rd a , b u
g ib i a la n la r a
v e b ö lü m
ö rg ü tle n m iş
fe ls e fe .
s ın a v y ö n e tm e lik le ri, ö ğ re tim
B o
A n k a ra
ö ğ re n im
K u ru lu ş
iliş
o lm a k
b i
a m a ç la rı,
k a d r o la r ı, iş le y iş g e le
n e k le ri b a k ım ın d a n a ra la rın d a b a z a n ç o k b ü y ü k b e n
z e m e z lik le r b u lu n a n b u ü n iv e rs ite k u r u m la r ın d a ( k i
m i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a F e l s e f e ’y e y a z ı l ı o l a n , k i m i e k
d e r s o la ra k ) fe ls e fe o k u y a n ö ğ re n c ile rin ş u so n 5 y ıl
g ö z ö n ü n e a lın d ığ ın d a y ıllık o r ta la m a s ı ( b ir s ü r e iç in
a ç ıla n
g e c e s ın ıf la r ı ile s ın a v y ü k ü m ü
o lm a y a n d in
le y ic ile ri d e k a tın ) , b a z ı a ç ıla rd a n h iç b ir o r ta k
yanı
b u lu n m a y a n d e ğ iş ik s is te m le rin e lv e rd iğ i g e v ş e k b ir
d e r le y ip to p la m a u y a rın c a -' 5000 k iş i d o la y ın d a . N o r
m a l o la r a k e n a z 1 y ılı, ( s ın a v la r y a d a b a ş k a n e d e n
le rle
uzam azsa)
e n ç o k 4 y ılı k a p la y a n
b ir ö ğ re tim
d ö n e m in d e n g e ç e r b u ö ğ re n c ile r. H e p u y a n ık tu t m a
y a ç a lış tığ ım
e p e y c e e s k i b ir g e ç m iş i o la n k e n d i g ö z
l e m l e r i m e , s ö z lü
tiğ in c e
e le ş tirip
y a z ılı s a p ta m a la r ın ı g ü c ü m ü n
d e n e tle d iğ im
b a ş k a la rın c a
y e t
y a p ılm ış
o la n g ö z le m le re d a y a n a r a k s ö y lü y o r u m : B u ö ğ r e n c i
l e r i n a n c a k °/o 1 0 ’u s e v i p i s t e y e r e k F e l s e f e ’y e g e l m i ş
tir ; ö b ü r le r i ü n iv e r s ite d ış ın d a b o ş ta k a lm a m a k a m a
c ıy la , y a d a y ö n e tm e lik z o r la m a la r ıy la , b a z a n d a r a s
g e l e f e l s e f e o k u r . Ç o ğ u , ( b e l k i d e % 8 0 ’e , % 9 0 ’a v a
r ı r b u o ra n ) lis e le re ö z g ü ö ğ re n im in to p lu m a y a y g ın
y e tiş im
k o ş u lla r ı g e re ğ i fe ls e fe o k u m a k
k a f a , b ilg i v e
ru h
iç in
s a ğ lığ ı d o n a tım ın d a n
g e re k li
y o k su n d u r,
ki ancak
% 1 5 ’i o l d u k ç a k o l a y f e l s e f e m e t i n l e
rin i a n la y a c a k
d ü z e y d e b ir y a b a n c ı d il b ilir ; b u n la
ö y le
rın s a
b irik iş in d e n
fa z la s ı
F e l s e f e ’y e
y a z ılı
d e ğ ild ir;
g e ri k a la n la r F e ls e fe y i y a r d ım c ı o la ra k a la n ö ğ re n c i
le rd ir
B e lk i d e
k ilm e m e s i
%
5 0 ’s i n i n
g e re k e n
b a ş v u ru ld u ğ u n d a )
n esnel
(h iç b ir y a n -a n la m a
b ir
m a n tık
çe
n ite le m e s in e
k a fa s ı a d a m a k ıllı k a r ış ık tır .
Y a
n ılm ıy o r s a m , fe ls e fe ö ğ re n im i, ö z e n li b ir s a ğ lık b a k ı
m ın a g e re k s e m e g ö s te re n
( ç e ş itli
d e re c e le rd e )
%
z a ra rlı
5 ’i n i n r u h d e n g e s i
ve
iç in
te h lik e li b ir
e tm e n
tu tu m la rı,
b aşan
d u ru m u n d a d ır.
ö ğ re tim
g ü ç le ri,
ü y e le rin in
ö ğ re tm e
fe ls e fe
b e c e rile rin d e n
ö tü rü
o rta y a
ç ık a n
b a z a n b ü y ü k n ite lik a y rılık la rın ı h iç b ir z a m a n u n u t
m a d a n , ü n iv e rs ite
tın d a
ç e rç e v e s in d e
« fe ls e fe »
b a ş lığ ı
a l
ö ğ r e tile n le r i ş ö y le d iz e b ilir iz : F e ls e f e te r m in o
lo jis in in
b e llib a ş lı ö ğ e le ri;
M a n tık
v e M e to d o lo jin in
y a p ıta ş la r ı; b ilg i, a h lâ k , ta r ih , s a n a t g ib i ö n e m li k ü l
tü r
e tk e n lik le rin e
boyu
iliş k in fe ls e fe s o r u n la r ın ın
b ü rü n d ü ğ ü
b iç im le r;
T ü rk ç e si b u lu n a n
y a b a n c ı d ild e k i a s ılla r ı ile ç e v ir ile r i p e k z o r
ç a ğ la r
ya
da
o lm a
y a n k lâ s ik v e ç a ğ d a ş fe ls e fe m e tin le ri. B ü tü n b u k o
n u la r, d a h a
başka
y a ln ız c a ö ğ re tim
de
ö ğ re n c ile rin
e le
a lın ıp
ak ra b a
k o n u la rla
b irlik te ,
k im i
ü y e s in in k o n u ş tu ğ u d e rs le rd e , k im i
konuşm aya
İn c e le n m e k te .
k a tıld ığ ı
O ld u k ç a
s e m in e rle rd e
d e ğ iş ik
s is te m
ve
u y g u la m a la r a n c a k k a b a b ir o r ta la m a y a iz in v e r d iğ i
n e g ö re , F e ls e fe B ö lü m le rin i b itir e n le r in , h a f ta d a e n
a z 6, b a ş k a b ö l ü m l e r d e n F e l s e f e ’y e g e l e n l e r i n s e h a f t a
d a e n az 2 s a a t d e rs v e s e m in e r g ö rd ü ğ ü n ü k a b u l e d e
b iliriz .
G e n e llik le , h e r ö ğ re n c i y ıld a
n e r-ö d e v i h a z ırla r. P e k
ilg ili s e m in e r in
le n e n )
b ilim
bu
s e m i-
ö d e v le r
( b ü y ü k ö lç ü d e , k a t ıla n l a r c a d a b e l ir
d ü z e y in e
iş le n m e k te o la n
b ir ta n e
ç o ğ u y a z ılı o la n
uygun
konunun
düşen
b ir d e ğ e rd e d ir;
b ir ö z e ti v e
y o ru m
dene
m e s i n ite liğ in i ta ş ır. « T ez » a d ı v e rile n b e lirli b ir ç a
lış m a y a p m a d ık ç a d a F e ls e f e B ö lü m ü n ü b itir m e o la
n a ğ ı y o k tu r. « T ez » se , ö ğ re n c ile rin so n y ıl k a le m e a l
d ığ ı b i r f e ls e f e y a z ıs ıd ır ;
gücü
ve
ö ğ re tim
konuya,
ü y e s in in
ö ğ re n c in in
tu tu m u n a
g ö re,
b aşarı
d e ğ e rc e
d e ğ iş ik d ü z e y le r d e , n ic e lik ç e d e o r ta la m a 3 0 -4 0 d a k
tilo s a y fa s ı iç in d e k ım ıld a n ır . Ç o ğ u k e z T ü r k ç e s i b u
lu n a n
b ir (y a d a b irk a ç )
k ita b a d a y a n a r a k , iy ic e s ı
n ırla n m ış b ir k o n u y u , b e llib a ş lı d ü ş ü n c e le ri a k ta r a n ,
b e llib a ş lı ç iz g ile rd e n ö te y e u z a n m a y a n b ir y ö n te m le
iş le m e y i
a m a ç la r.
Ü n iv e rs ite le rd e
F e ls e fe
okuyan
% 9 0 ’ı n ı n t ü m y a ş a m ı b o y u n
la rd a n , y a k la ş ık o la ra k
c a o r ta y a k o y d u ğ u ilk v e s o n y a z ılı-ç a lış m a n ite liğ in
d e k i « te z » le rin d u r u m u n u a z ıc ık d a h a y a k ın d a n g ö r
m e k iç in , ş im d i b i r k a ç a d ım
ö te m d e k i d o la p ta d u r a n
b e lg e le r i e n k ıs a s ın d a n d ile g e tir e lim : 1927 - 1973 y ıl
la rı
a ra s ın d a
İs ta n b u l
E d e b iy a t
m u ş « te z » le r b u n la r . 687 ta n e
F a k ü lte s in e
s u n u l
h e p s i. Ç a ğ d a ş filo z o f
la rı, m o d e rn a k ım la r ı, y e n i s o r u n la r ı in c e le m e y e a y
rılm ış
o la n
150 d o la y ın d a k i « te z »
b iry a n a ,
g e ri
ka
la n la r P la to n , A ris to te le s , D e s c a r te s g ib i b ir k a ç k lâ
s ik
çok
d ü şü n ü rü n
a n d ıra n
(to p la m )
b a k ış la r
ve
30
k ita b ın ı,
b a ş lık la r
b irb irin i
a ltın d a
pek-
ö z e tle y ip
k a v r a m a y a y ö n e lm e k te .
S ık s ık d ik k a ti ç e k tiğ im
saba
k a ttığ ım ız d a :
o lu rs a k ,
son
ü n iv e rs ite le rd e k i
o rta la m a z o rlu ğ u n u h e
50 y ılı
gözönüne
F e ls e fe
g e tire c e k
B ö lü m le rin i
b iti
re n le rin
s a y ıs ı y ıld a
2 0 ’y i b u l m u y o r d u
b irin d e n
ne
d a y a tılırs a
tü r
50 k iş iy i g e ç m iy o r . 10 y ıl ö n c e
bu
s a y ı. N e d e n le r i y ö n ü n d e n
ay rı
y o ru m la ra
d a y a tıls ın ,
fe ls e fe
ve
b ir
d e ğ e rle m e le re
o k u y a n la r
g ib i
F e ls e
fe b itir e n le r in s a y ıs ın d a h ız lı a r tış la r o ld u ğ u b ir g e r
ç e k . B ir k a r ş ı l a ş t ı r m a ta b a n ı o lm a k ü z e r e , ö z g e liş im s e l b i r ç e ş n iy le ş u n la r ı s a p ta y a b ili r im : 1944 k ış ı — İ s
ta n b u l E d e b iy a t F a k ü lte s in in
F e ls e fe B ö lü m ü n d e
(o
z a m a n la r S o s y o lo ji v e P s ik o lo ji d e b u b ö lü m ü n iç in
d e y d i)
ilk
30 k iş i y a
y a r ı y ılm a d a y d ım , e n k a la b a lık s ın ıf la r d a
v ar ya yok;
b iz
y e n i g e le n ö ğ re n c ile rs e
( F e ls e f e y e a k ın o ld u d iy e ş a ş ır m ış la r o y ıl)
17 k iş i
y i z ; b i r k a ç y ı l s o n r a 1 0 ’a i n d i s a y ı m ı z . 1 9 4 8 y a z ı n d a
7 k iş iy d ik
F e l s e f e ’y i b i t i r e n . Ş i m d i y s e : 1 0 0 k i ş i a l a
b ile n b ü y ü c e k d e r s o d a la r ın d a s ık ış s ık ış o tu r a n la r ın
y a n ın d a a y a k ta k a la n la ra ra s tla n ıy o r; g e ç e n y ıl (S o s
y o lo ji,
P s i k o l o j i ’d e n
a y rı)
40 k iş i g ir d i
F e l s e f e ’y e ;
1973 y a z ın d a 37 k iş i b i t i r d i F o ls e f e B ö lü m ü n ü .
S o r u 3 7 : P e k i n e y a p ı y o r b ü t ü n b u F e l s e f e ’y i
b it ir e n le r ? n e y le u ğ r a ş ıy o r la r ?
n er-
d e ç a lış ıy o r la r ?
P e k i n e y a p ıy o r b ü tü n
bu
F e ls e fe y i b itire n le r ?
N e y le u ğ r a ş ıy o r la r ? N e r d e ç a lış ıy o rla r? — A ş a ğ ı y u
k a r ı % 8 0 ’i l i s e l e r e ö ğ r e t m e n o l u y o r . Y e r b u l a m a y a n
la rın , B a k a n lık ç a g ö n d e rild iğ i y e r e g itm e y e n , y a
lis e d e
ö ğ re tm e n
ancak
b irk a ç ı
o la n a ğ ın ı
o lm a k
is te m iy e n le rin
ü n i v e r s i t e ’d e
b u lu y o r.
°/o 2 0 ’n i n
ö ğ re tim
çok
da
her
10 y ıld a
üyesi
o la b ilm e
büyük
b ir k ıs m ıy
s a , fe ls e fe -d ış ı, g e n e llik le d e f e ls e f e y e e p e y c e
uzak
d ü ş e n iş le r tu tu y o r : d ış ti c a r e t u z m a n ı, s e b z e -m e y v e
to p ta n c ıs ı, b a n k a m e m u r u , o te lc i, d o k u m a c ı, g a z e te c i
o la n la r v a r iç le rin d e . E lim d e h iç b ir a y k ır ı b e lg e o l
m a d ığ ı iç in ç e k in e r e k
y a n s ıtm a s ın d a n
g ib i
in s a n la r
da
tü m
s ö y lü y o ru m
am a
g e rç e ğ i ta m
k o rk u y o ru m :
g ö rü n ü şe
g ö re
y a ş a y ış la rın d a
fe ls e fe y le
h e rh a n -
bu
g ib ir v a rlık s a l b a ğ k u rm u y o rla r.
S o r u 3 8 : D o k t o r a d ü z e y in d e k i f e ls e f e ö ğ r e n i
m in d e d u r u m n e?
L is a n s
y in d e
- ü s tü
ö zel b ir
düzeyde,
ö ğ re n im
v e rs ite le r. Z a m a n
zam an
o ld u k ç a
az
ile rle m iş ,
ö ğ re n c ile riy le
n u ş m a la rla ,
b irlik te
C u m h u riy e tin
a s ıl
yabancı
u z m a n lığ ı
d il
da
b e ri
ve
P s i k o l o j i ’d e
rin
k iş iy i g e ç m iy o r s a n ıy o ru m .
b e lk i
de
e riş m iş
y u k a rı
d ö rtte
o la n
b iri
d o k to rlu ğ a
k im s e le rd ir.
y a rıs ı, y a
ü n iv e rs ite le rd e
o la n
he
T ü rk le B u n la rın
yabancı
D o k to ra s ı
tü rlü
o la n la rı d a
fe ls e fe d o k to ra s ı y a p m ış
50
ko
ç a lış ılıy o r.
a r t ı r a c a ğ ı iç in ,
k a ttığ ım ız d a )
s a y ıs ı
lis a n s
te k e -te k
(b a şk a
o ra n ın ı d a h a d a
S o s y o lo ji
b ile n
y e tiş tirilm e y e
k u ru lm a s ın d a n
ü n i
b a ş v u ra n la r, y a
e ğ itiliy o r, y a
e v -ö d e v le riy le
s a p la m a la r y a n ılm a
u y g u la m ıy o r
d o k to ra y a
çok
d o k to r a d ü z e
ö rn e ğ in
p ro g ram ı
ü lk e le rd e
o la n la rın
(F e ls e fe
aşağı
ve
y a k ın
b ö lü m le rd e ) ö ğ re tim ü y e s id ir, y a d a b ir s ü r e ö ğ re tim
k a d ro la rın d a
le t
ç a lış m ış tır.
k e s im in d e
k im i
de
G e ri
k a la n la rs a
se rb e st
k e s im d e
k im i
dev
ç a lış m a k ta ,
s ö z g e liş i e ğ itim c i, p la n la m a c ı, g a z e te c i, ç e v ir m e n , k i
ta p ç ı o la ra k
iş g ö r m e k t e d i r . P e k
fırs a tın ı b u ld u ğ u m
tı F e ls e fe s in in
ö n e m li
d ire n
m o d e rn
k o n u la rı
b ir
d ö n e m le rin e
k a y n a k la rın d a n
n ite lik le
çoğunu
in c e le m e k
« d o k to r a te z » le ri, g e n e llik le , B a
T ü rk
iliş k in
epeyce
d e v ş irip
d e ğ e rle n
okuyucusunun
k a rş ıs ın a
ç ık m a k ta d ır . A n c a k , b u « te z » le rd e n k ü ç ü k b ir b ö lü
m ü ta m
o la ra k k ita p h a lin d e y a y ın la n m ış tır.
S oru 39
Y a y ın la r b a k ım ın d a n
fe ls e fe y e y a k
la ş t ığ ım ız d a n e y le k a r ş ıla ş ıy o r u z ?
B ir ü lk e d e k i fe ls e fe
ta n
y a k ın d a n
d u r u m u n u , fe ls e fe y le u z a k
ilg ili ç e ş itli e tk e n lik k e s im le r in in
d ik
k a t e d e ğ e r ö ğ e l e r i n i d e y a n s ı t t ı ğ ı iç in , k u ş k u y o k k i,
e n k u ş a tıc ı b iç im d e b u ld u ğ u m u z y e r , y a y ın d ü n y a
sıd ır. G e r ç e k t e n d e f e l s e f e , b ü r ü n d ü ğ ü n e s n e l l i k , k a
v u ş tu ğ u
en
k a lıc ılık ,
yoğun,
se fe
e riş tiğ i
o rta k la ş a lık
b a k ım ın d a n ,
b a s ılı y a p ıtla r d a y a n s ır , i ş t e
y a y ın la rın ın
b ir titiz liğ in
in c e le n m e s in d e
am aca
bundan
fe l
uygun
h iç
e s irg e n m e m e s i g e re k ir. C u m h u r iy e tte n
b u y a n a , ö z e l l i k l e ş u 1 0 — 1 5 y ı l i ç i n d e , T ü r k i y e ’d e k i
fe ls e fe
y a y ın la rın a ,
s ın ırla y ıc ı
e ld e k i
y ö n e ltile rin e
d e n e m e n in
ra ğ m e n
is te r
to p lu c a
is te m e z
bakm ak,
ş im d i h u r d a k a ç ın ılm a z b ir ö d e v d ir.
Y a ln ız ,
ne
d e n li s ın ırlı
tu tu lu rs a
tu tu ls u n , ada
m a k ıl lı z o r b ir ö d e v bu. D a h a y a y ı n l a r ı n ö b e k l e n m e s i, a ş a ğ ı y u k a r ı a y n ı h a k l a ç e ş i t l i o l a n a k l a r i z l e n e b i
le c e ğ in d e n ,
tü rlü
ta rtış m a la ra
y o la ç a b ilir.
B undan
b a ş k a te k b i r k iş in in , 50 y ılı k a p s a y a n b i r d ö n e m ü z e
r in d e ç e p e ç e v r e b ilg i v e r m e y e y e lte n m e s i g ü lü n ç b ir ş e y d ir. B ir
de
şu
pek
fe ls e fe ü r ü n le r in in
le n ip
ta s v ir
lış tır.
Ç ünkü
o rta d a y s a
çok
ö n e m li n o k ta
v a r:
y a z ılı
o b je k tiv b ir b a k ış la k o la y c a g ö z
e d ile b ile c e ğ in i s a n m a k
son
y a z ılı b a s ılı f e ls e fe , y a z ı
d e re c e y a n
baskı
o la ra k
d a , fe ls e fe iç e riğ i o la ra k , k e n d is in i, a n c a k
f e ls e f e d e n a n la y a n la r a a ç a n , b u n u n iç in d e d e r in le ş
m e , y o ru m la m a ,
b irta k ım
d e ğ e rle n d irm e
g ib i
epeyce
d o la n ık
k a v r a y ış iş le m le rin i v a z g e ç ilm e z k ıla n
y a p ıd a d ır. G e n e d e, b ü tü n
tirm e k s iz in , e ld e n
bu
g e ld iğ in c e
b ir
g ü ç lü k le ri g ö z d e n y i
g ü v e n ilir
to p la m a y a g ir iş m e d e n e d e m e y iz b u r d a .
b ir
d e rle y ip
S oru 40 : A na
ç iz g ile r iy le n e d u r u m d a T ü rk
f e ls e f e y a y ın la n ?
50 y ılın fe ls e fe y a y ın la rı, a n a
d ü şü n sel
y a y ın
d ü n y a s ın ın
ç iz g ile riy le , T ü r k
genel
n ite lik le rin i
1 9 2 5 -1 9 4 0 a ra sı f e l s e f e y a y ı n l a r ı
la ş m a k ta .
b a k ım ın d a n
c ılız . D il,
bugünün
b a k ıld ık ta , a n la ş ılm a y a
k u ş a k la n
d ire n e n
pay
n ic e lik
a ç ıs ın d a n
b ir e s k ilik te . K o n u
la r, u z m a n c a s o r u n la r ın o ld u k ç a u z a ğ ın d a k ım ıld a n
m a k ta ;
iş le m e
g ö s te rm e k te .
tu tu m u y s a
D e v le tin
de
a m a tö rc e
b ir
Ü n iv e rs ite n in
g e v ş e k lik
de
k a tk ıs ı
p e k a z b u b i r t u t a m c ı k y a y ı n d a . 1940 - 1955 d ö n e m iy s e
M illi E ğ itim
B a k a n lığ ın c a g e rç e k le ş tirile n ç e v iri a tı
lm a m d a n ö tü r ü , fe ls e fe k lâ s ik le r in in y a y ın d ü n y a s ın
da
n ic e lik
ç a ğ d ır.
rın ın
ve
Bu
da
n ite lik ç e
dönem de,
ö n e m li b i r a ş a m a y a
ç e v iri
o lm a y a n
u la ş tığ ı
fe ls e fe
y a z ıla
d ik k a ti ç e k m e y e b a ş la d ığ ın a ta n ık
1955 s o n ra s ıy sa , B a k a n l ı ğ ı n
(b a şk a
o lu ru z .
a la n la rd a
o ld u
ğ u g ib i) fe ls e fe a la n ın d a k i ç e v iri e tk e n liğ in d e iy id e n
iy iy e
le rin in
b ir
ilg is in d e
lik le r
a z a lm a
g ö rü lm e k le
b irlik te , ö zel y a y ın e v
( b a ş ta ç e v ir i o lm a k ü z e r e ) fe ls e fe y a y ın la r ın a
(e s k iy e
o lm u ş tu r:
o r a n la ) b ü y ü k d e n e b ile c e k d e ğ iş ik
y a y ın la rın
s a y ıs ı g ü n
g e ç tik ç e
a rt
m a k ta , d e ğ e rc e d e b a z ı g e liş m e le r d ik k a ti ç e k m e k te
d ir; a y rıc a , ü n iv e r s ite le r in , fe ls e fe y e g ir e n
b a k ım ın d a n , a ğ ırlığ ın ı h e r g e ç e n
gün
y a y ın la n
daha
çok
du
T ü r k f e ls e f e y a y ın la r ın a İ liş k in
sa
y u rd u ğ u u n u tu lm a m a lıd ır.
S o r u 41
y ıs a l ip u ç la n m ız v a r m ı?
Ş im d i
y ılın ı, b u
T ü r k ç e ’d e k i f e l s e f e
d e n e m e n in
y a y ın la n n m
ç e rç e v e s in e
uygun
so n
50
b ir ış ık la
a y d ı n l a t m a k i ç i n , s a y ıs a l b i r i k i t u t a m a k
tiy o r u m . A n c a k
ik i
n ite le m e y e
g e re k e n
de
b a ş v u rm a k ta n
v e r m e k is
d eğersel b ir
b a z ı y e rle rd e
ç e k in m e y e c e ğ im .
K ü l t ü r iş le r in e d e ğ g in p e k ç o k d a ld a o ld u ğ u g ib i f e l
sefe d e
de
ö z e tle y e n
y a p ılıp
e d ile n i
ç a lış m a la rd a n
g e n ç liğ im d e n
s ın ın
b a k ım d a n
o ld u ğ u n d a n ,
la rın ı, b e n i p e k
in a n d ığ ım
d ö n e m in in
y a n ıltıla ra
g ü v e n le ş u s a p ta m a la rd a
iç in ;
büyük
b ir titiz lik le
b ir
y a y ın
d ü ş ü rm e y e c e ğ in e
iz le d iğ im
y a y ın la rın ıy s a ,
d iğ in i s a n d ığ ım
fe ls e fe y e y a p ış ık
1925 -1 9 4 0
büyük
b ir d o la y lık la
fe ls e fe
y ö n te m le riy le
b e r i d ü ş ü n m e m le e y le m e m le , y a z m a m
g e ç in m e m le , p e k ç o k
yaşam am
is ta tis tik
y o k s u n u z . G e n e d e b e n , ilk
1940 s o n r a
y a n lış la rı
iz le d iğ im
ö n le
iç in , o ld u k ç a
b u lu n a c a ğ ım :
5 0 y ı l l ı k s ü r e d e T ü r k i y e ’d e ç ı k m ı ş o l a n
fe ls e fe
ç e v ir is i d e r g ile r in in s a y ı s ı 5 ’i, fe l s e f e d e r g ile r in in s a
y ıs ı
da
1 5 ’i g e ç m e z .
B u n la rın
aydan
ö te y e
u z a ta m a m ış tır.
b ilim i
ilg ile n d ire n le ri,
çoğu
sözün
g e n iş
fe y e a y ırd ığ ı y e r b a k ım ın d a n
de
k a ttığ ım ız d a ,
(y ıld a
a n ılm a s ı
o rta la m a
3 -4
da)
d e rg in in
y a y ın la n d ığ ın ı s ö y le y e b iliriz .
iş te
çoğu
k ıs m ı
g a z e te
bu
T ü r k i y e ’d e
d e rg ile rd e
k o n fe ra n s
s a y fa la rın d a
y e ra la n
g e re k e n le ri
y a y ın la n m ış
o la n ,
ve
fe ls e
s a y ıd a n
fe ls e fe y e
d e rle m e le ri
b irk a ç
e d e b iy a t
a n la m ıy la
ç ık m a s a
b ir
bugün
y a y ın ın ı
G e n e llik le
fa z la
d e ğ g in
5
b u lu n a n ,
b ir k ıs m ıy s a
50 y ı l ı n fe ls e fe y a z ı l a n
2000 d o la y ın d a . D e ğ e r v e u z u n lu k b a k ım ın d a n b ir b i
rin d e n
epeyce
a y rılık la r
g ö s te re n
bu
y a z ıla rın
en
a ş a ğ ı y a r ıs ı ç e v iri, ö b ü r y a n s ıy s a a r a ş tır m a , in c e le
m e,
k ita p -k o n u ş m a s ı,
e le ş tiri,
ta rih s e l,
m a k a le ,
s is
te m a tik d e n e m e g ib i ç e ş itli ö b e k le r h a lin d e to p la n a
b ilir.
S oru 42
K ita p h a lin d e k i
y a y ın la r d a n ç e v ir i
le r h a n g i d ü z e y d e ?
K i t a p h a lin d e y a y ın la r a g e l i n c e , t o p l a m
o la ra k
b u n l a r ı n , o r a n l a m a l a r ı m a g ö r e , s a y ı c a 5 0 0 ’ü g e ç m e d i
ğ i n i s a n ı y o r u m . B u 5 0 0 ’d e n s e 4 0 0 ’ü ç e v i r i . Ü n i v e r s i
te d e k i
ye,
g ö re v im d e
ö z e llik le
s ık
s ık
b aşv u rd u ğ u m
ö ğ re n c i « te z » le rin i
b ir
ç iz e lg e
y ö n e tm e k ,
ö ğ re n c i
le re e v - ö d e v le ri v e rm e k ü z e re d ü z e n le d iğ im
b ir ça
lış m a y a g ö re , b u ç e v ir ile r in , 1940 - 1970 y ılla r ın a iliş
k in d ö n e m iç in (y a ln ız c a filo z o f m e tin le r in i, y a n i b ir
filo z o fu k o n u a la n y a z ıla r ı d e ğ il d e d o ğ r u d a n d o ğ r u
y a filo z o fu n
im z a s ın ı ta ş ıy a n
y a p ıtla rı g ö z ö n ü n e
a l
d ığ ım ız d a ; a y n ı y a p ıtla r ın , v a rs a , b ir d e n ç o k ç e v iris i
ile
b a s k ıs ın ı
h e s a p la d ığ ım ız d a )
a n la m la n d ığ ın ı
la m
g ö rü rü z :
s a y ıs ı 261; b u n la r ın
m a n c a d a n ; 4 3 ’ü
ş ö y le
b ir
d ö k ü m le
Ç iz e lg e d e k i y a p ıtla r ın
to p
9 7 ’s i F r a n s ı z c a d a n ; 5 4 ’ü A l -
E s k i Y u n a n c a d a n ; 3 8 ’i İ n g i l i z c e d e n ;
g e ri k a la n la rs a ö b ü r k ü ltü r d ille rin d e n a k ta rılm ış k i
ta p la r . F e ls e fe ç a ğ la rı a ç ıs ın d a n s a d u r u m
şu : A n tik -
ç a ğ filo z o fla rın d a n 43 m e tin v a r ; H ır is tiy a n o r ta ç a ğ ı
na
iliş k in
m e tin le r
2 ta n e ;
İs lâ m
fe ls e fe s in e
iliş k in
ç e v i r i l e r i n s a y ıs ı is e 15 t a n e . 16. y ü z y ı l d a n 1 1 ; 17. y ü z
y ı l d a n 15; 18. y ü z y ı l d a n 3 0 ; 19. y ü z y ı l d a n 29; 20. y ü z y ıld a n s a 123 ç e v ir i k it a p v a r .
Y ılla rd a n
b e ri b u
ç e v irile rle
o ld u k ç a
s ık ı
b ir
iliş k i k u r m u ş d u r u m d a y ım ; b ir b ö lü m ü n ü — iç te n g e
le n
te ş e k k ü rle —
k u lla n m a k ta y ım .
s iz c e
ru m
k ılık ırk
s ü re k li
Bu
y a rm a
b ir
ö ğ re tim
a ra c ı
ç e v irile r k o n u s u n d a
e ğ ilim in e
ne
k a p tırd ığ ım ı
o la ra k
g e re k
s a n ıy o
k e n d im i, n e d e in s a fa s ığ m a y a n e le ş tir ile r le a lış
v e riş im
v a r; o n u n
M illi E ğ itim
iç in
a ç ık ç a s ö y le y e b ilirim : G e r e k
B a k a n lığ ın c a g e re k s e ö z e l y a y ın e v le r in -
ce p iy a s a y a s u n u la n
bu
ç e v irile rin
büyük
b ir k ıs m ı
h e r ç e ş it g ü v e n ilir lik te n u z a k . T e rm in o lo ji b a k ım ın d a n
k a ra n lık la r, b u la n ık lık la r, tu ta rs ız lık la rla
g ö rü le m iy e n
a c e m ilik le rd e n
la m a la ra , a k ta rm a la ra , u lu o r ta
re n c e
iy i
k a v ra n m a m ış
m a k ta . D il
k ez a t
ç ır p ış tır m a la r a , ç e v i
y a la p ş a p
p a rç a la ra
ra s tla n -
g e liş m e le r in e g e r e ğ i g ib i a y a k u y d u r a m ı-
y o r la r : k im in d e a r tı k e s k id e k a la n
c ü k le r
d o lu . H o ş -
g e ç ilm iy o r. Ç o k
a ğ ır
b a s ıy o r;
k im iy s e
d e y im le r v e sö z
y e n ic i
g ö rü n ü ş le rin e
r a ğ m e n iç in d e n ç ık ılm a z a n la tım to p a ç la r ın ın y ü k ü y
le
e z ilm e k te . Y a n tu tm a y a n
b ıra k tık la rı
iz le n im
a n la y ış lı b ir o k u y u c u d a
şu : Y e rin d e
b ir
se ç m e , b a ş a rılı
b ir ç a lış m a v e m u tlu b i r k ü l t ü r k a tk ıs ı d iy e n ite le
n e b ile c e k
b ir tu ta m
d ü ş ü n ü rle rin
n a ra k
ya
y a p ılm ış
m a n la rd a y s a ,
da
ç e v iri
p a rla k
ç e v irile r
k ita p
b iry a n a ,
a d la rın
ç e k ic iliğ in e
b u n la r;
b e c e rik s iz liğ i
büyük
s ığ ı
b ö y le o lm a d ığ ı z a
güzel
h e v e s le re ,
iy i - is
te m le r e b a s k ın ç ık a n y a p ıtla r b u n la r.
S o r u 4 3 : Ç e v ir i
o lm a y a n
T ü r k ç e f e l s e f e k i
ta p la r ı g e n e llik le n e d u r u m d a ?
T ürk
fe l s e f e
s a y ı s ı 2 0 0 ’ü
ü n iv e rs ite
y a z a r la r ın c a
b u lu y o r.
y a y ın ı;
y a z ıl m ı ş
k ita p la r ın
B u n la r ın b ü y ü c e k b ir b ö lü m ü
b u n u n la
b irlik te , şu
son
y ılla rd a
ö z e l g ir iş im le r le b a s ılıp ç ık a r ıla n fe ls e fe k ita p la r ın ın
s a y ıs ı
a rtıy o r.
b u n la r. İç e rik
A la b ild iğ in e
ç e v re le rin i, k a b a ta s la k
ğum
b irk a ç
ç e ş itli
tü rd e n
v e n ite lik le r in i, d o la y ıs ıy le d e
b a ş lık la :
da
o ls a y a n s ı t a c a ğ ı n ı
yabancı
d ille re
y a p ıtla r
değer
um du
ç e v irile ri
ya
p ılm ış y a r a tıla r , fe ls e fe y e b ir k a tk ı n ite liğ in d e k i in
c e le m e le r,
a m a tö rle rc e
d ü z e n le n e n
a k ta rm a la r,
her
d ü z e y d e d e rs n o tla n , s a ğ la m
fe
ta rih le ri, titiz
m anca
m o n o g ra file r, ir ili
b u n la rın
b ilg ile r k a p s a y a n fe ls e
ö z e tle r, k a b a ta s la k
u fa k lı
y o ru m la r,
uz
a ra ş tırm a la r
var
iç in d e .
S o r u 4 4 : C u m h u r iy e t
doğrudan
dönem i
doğruya
T ü r k iy e s in d e
fe ls e fe
a la n ın a
iliş k in ö ğ r e tim v e y a y ın e tk e n liğ in in
to p lu c a
durum u,
z o r u n lu k la b ir ta
k ı m s o r u l a r g e t i r m e z m i a k la ?
B ü tü n
bu
y a n tu tm a y a n
y a n s ıtm a y a ç a lış a n
g ö z le m le rin ,
ta s v irle rin
g e rç e k liğ i
s a ğ la d ığ ı a y d ın lık , 50
y ılın T ü r k iy e s in d e d o ğ ru d a n d o ğ ru y a fe ls e fe a la n ın
d a k i e tk in liğ i, ö z e llik le f e ls e fe y e ö z g ü ö ğ r e tim v e y a
y ın d u r u m u n u b e lli b i r ö lç ü d e g ö r ü n ü r k ılıy o r . G e n e
d e a m a c ım ız a d a h a y a k la ş m a k
ğ u n la ş tırıp
g e n iş le tm e k
fe ls e fe n in
b u g ü n ü n d e n k a lk ıp
y e ö z e tle d iğ im iz d e , a r tır m a y a
y ö n e ltis i
şu
a rtık :
ş a n la rın
yu
iy ic e
b e liriy o r.
T ü r k i y e ’d e
iç in b u a y d ın lığ ı y o
z o ru n d a y ız .
a s ıl
A m a c ım ız ı
y a rın ın a
is te d iğ im iz
A ra y ış la rım ız ı
iş o l a r a k
da
u z a n m a k d i
a y d ın lığ ın
güden
fe ls e fe y le
so ru
u ğ ra
n a s ıl b ir fe ls e fe a n la y ış ı v a r ? H e p b u s o r u
b a ş k a b a ş k a a ç ı l a r d a n , a y r ı a m a iç iç e g i r e n , b i r
k aç so ru y a
(ö rn e ğ in
d ö k e re k
fe ls e fe
d e s o ra b iliriz :
o k u y a n la r,
Bu
g ib i i n s a n l a r
ö ğ re te n le r,
ü re te n le r)
fe ls e fe n i n v a r lığ ı, g id işi, o la n a k la r ı ü z e r in d e n e d ü
ş ü n ü y o r la r ? N e t ü r d u y g u l a r l a f e l s e f e y e b a ğ l ı b u l u
n u y o r la r ? F e ls e fe k a r ş ıs ın d a n a s ıl b ir değersel d a v
r a n ış i ç i n d e l e r ?
Soru 45
B u s o r u la n
K u şk u su z, b u
te k
n a s ıl İ n c e le m e li?
to p lu - s o ru la rın
c e v a b ın a
g ö tü re n
b ir y o l y o k . Ç e ş itli y o lla r d e n e n e b ilir.
sü rey i
ik iy e ,
ya
da
daha
fa z la
50 y ıllık
d ö n e m le re
a y ıra ra k
e s k i d e n e b ile c e k a n la y ış la y e n i a n la y ış b ir b ir iy le k a r
ş ıla ş tırıla b ilir.
D a h a ö n c e v e r ile n a ç ık la m a la rd a n d a
b e l i r d i ğ i ü z e r e , T ü r k i y e ’d e f e l s e f e ö ğ r e n i m , a r a ş t ı r m a ,
ç e v ir i v e ç e v iri - ö te s i y a y ın b a k ım ın d a n ,b ir y a n d a n
ü-
n iv e r s i te k e s im in d e ö te y a n d a n d a ü n i v e r s i t e - d ış ı k e
s im d e k im i b ir b ir in e k o ş u t k im i
b irb irin d e n
a y rıla n
g e liş m e le r g ö s te r d iğ in e g ö re , to p lu - s o r u b u ik i
k e s im
d e a y r ı a y r ı e le a lın a b ilir . İs te n irs e , v e ris e l v e d e ğ e rs e l
b ir in c e le m e y e g ir iş tik te n
de
b a şa rı
g ö s te re n le r
to p lu - s o ru y a ,
g ö re li
O y sa b u y o lla rın
m iy e c e ğ im
m adan
s o n ra , 50 y ılın
ile g ö s te r m iy e n le r
de
o ls a ,
a ç ıs ın d a n ,
d e rle n e b ilir.
v e b e n z e rle rin in h iç b irin d e n y ü rü -
ben. Y ü rü m ey e
e d e m iy e c e ğ im
ö n c ü lle rin d e n
c e v a p la r
fe ls e fe s in
k a lk ış ın c a , h e m
b irta k ım
yoksun um , h em
b a şv u r
ç ık a rım la rın
s a ğ la m
y e rs iz b ir ta k ım
ta r
tış m a la r ı b a ş la tm a k is te m iy o ru m . B ıra k ın k i s ö z ü n ü
e ttiğ im
ö n c ü lle r i s a ğ la y a b ils e m , ta r tış m a la r ı g ö z e a l
sam
b ile , a m a c a d a h a k o la y v e d a h a g ü v e n ilir g ö tü
re n
b ir
yol v ar
önüm üzde:
H angi
dönem de,
hangi
k e s im d e , h a n g i b a ş a r ıd a o lu r s a o ls u n , h iç b ir b ö lü m
le m e y a p m a k s ız ın tü m
fe
k a rş ıs ın d a k i
b irk a ç
b e lirg in
f e ls e f e y le u ğ r a ş a n la r ın fe ls e
tu tu m la rın ı,
b a ş lık
d e b u y o ld a n g id e lim
S o r u 46 i B u g ü n
a ltın d a
o rta k la ş a
ç iz g ile riy le ,
t o p l a m a y o l u b u . B iz
ş im d i.
T ü r k i y e ’d e
fe ls e fe y i
uğraş
e d in m iş o la n h e r k e s , f e ls e f e n in v a r lı
ğ ı , g i d i ş i , o l a n a k l a r ı ü z e r i n d e k i a n la r
y ış v e d e ğ e r le n d ir m e b a k ım ın d a n t e k
b ir ö b e k m e y d a n a g e tir m e d iğ in e g ö
r e , İ lk in , f e l s e f e n i n y a z g ı s ı y l a p e k il g ile n m iy e n le r in
d a v r a n ış ın ı
k ıs a c a
in c e le m e k d o ğ r u o lm a z m ı?
F e ls e fe y i u ğ ra ş
k im s e le ri, fe ls e fe
d iy e
e d in m iş
k a rş ıs ın d a k i
b a k ı m ı n d a n , « ilg is iz le r » d i y e
to p la y a b iliriz . G e rç i y a n ıltıc ı
b ir d e y im
lı. Ş ö y le
o la n la rd a n
te m e l
bazı
d a v ra n ış la rı
n ite le y e re k
b ir ö b e k te
ç a ğ rış ım la r u y a n d ıra n
b u , g e n e d e b a ş k a la rın d a n d a h a k u lla n ış
k i,
bu
ö b e ğ in
ü y e le rin d e n
g e le n
« b iz e
f e l s e f e d e n ! » , « b u g ü n T ü r k i y e ’d e n e d u r u m d a
ne
o lu rs a
o ls u n b iz e n e b u n d a n ! » , « fe ls e fe n in g e le c e ğ i iç in k ı
lım ız ı
b ile
k ıp ırd a tm a y ız
b iz !»
ç e ş itin d e n
g ö rü ş le r
o k u d u k ta n , y a d a iş ittik te n s o n r a b ö y le b i r n ite le m e
ye
v a rm ış
d e ğ iliz . G e r ç e k te f e ls e f e
ü z e rin d e
n a s ıl
b ir d u y g u v e d ü ş ü n c e d e o ld u k la rın ı d o ğ ru d a n d o ğ ru
y a a ç ığ a v u r m u y o r la r b u s ö z ü n ü e ttiğ im iz k im s e le r,
k a ç m ıy o rla r b u n d a n
v a rg ı
« ilg is iz lik »
g e n e llik le . A s lın d a d o la y lı
n ite le m e s i;
fe ls e fe y le
b ir
u ğ ra ş a n la rın
b u u ğ r a ş la r ı ü z e rin d e a ç ık a ç ık k o n u ş m a m a la rın d a n ,
s u s m a la rın d a n
ç ık a n
b ir
sonuç.
G e rç i
« ilg is iz lik »
o lu m s u z b ir n ite le m e g ö r ü n ü ş ü n d e . G e n e d e ü z e r in
de d u rd u ğ u m u z
ğ in « ö n e m
b a ğ la m d a b a ş k a d e y im le rd e n , ö rn e
v e rm e m e k » , « a ş a ğ ıs a m a k » ,
d e y im le rin d e n
d a h a çok u y u y o r
d a v ra n ışla rı y ö n ü n d e n
«sev m em ek »
g erç e ğ e ,
ö y le y a
« ilg is iz » o ld u ğ u n u s ö y le d iğ i
m iz h e r k e s in y e r ic i b ir d e ğ e r le n d ir m e iç in d e o ld u ih ın u s ö y le y e m e y iz .
Y ü c e tu tu la n b ir ş e y in ö z le n e n d u
r u m d a n ç o k u z a k ta o lm a s ı d a , b a z ı r u h s a l d ü ğ ü m le r
le , « ilg is iz liğ e » d ö n ü ş e b i l i r . A n c a k , k e s i n l i k l e b i l d i ğ i
m iz b irs e y v a rs a , o d a b u ö b e ğ e k o y d u ğ u m u z k im s e
le rin
fe ls e fe n in y a z g ıs ıy la
ilg ile n d ik le r in i b e lli e d e n
b e lg e le r d e n y o k s u n o lm a m ız d ır. İ ş te b u a n la m d a « il
g is iz le r» d e n e b ilir o n la ra .
N e y a p ıy o r p e k i b u in s a n la r ? H iç m i ilg ile r i y o k
fe ls e fe y le ? O lm a z o lu r m u ; u ğ r a ş la r ı fe ls e fe ; b e lli b ir
s ü re k lilik le h e p
g ü n d e m le r in d e fe ls e fe . Y a y u r tiç in -
d e y a y u r td ış m d a , y a d a h e m iç e rd e h e m
d ış a rd a fe l
se fe
hem en
o k u m u ş la rd ır.
F e ls e fe
ö ğ re tic is id ir
m e n h e p s i. Y a ş a m a la r ın ın b a z ı d ö n e m le r in d e ,
d a tü m
y a ş a m a la r ı b o y u n c a b e lli k o n u la r d a b e lli b e
c e rile rle
d e ta n ın a b ilir le r . B ir k a ç ta n e s i fe ls e fe
n ın a g ire n
o ld u k ç a y a r a r lı b ir ik i y a y ın la
ç e v iri, d e rle m e , y a
b a ş a rılı)
« fe ls e fe
a la
(s ö z g e lim i
d a b a ş k a tü r b ir y a z ıy la )
m ış b ir k iş i o la b ilir, ö z e t le
m a
he
bazan
ta n ın
(b e lk i d e ç o ğ u b ir b a k ı
g ö re v lile ri»
M a ra n g o z n a s ıl m a ra n g o z s a ,
d ir
bu
k im s e le r.
a v u k a t n a s ıl a v u k a ts a ,
fiz ik ö ğ r e tm e n i n a s ıl fiz ik ö ğ r e tm e n iy s e , ta p u m ü d ü
r ü n a s ıl t a p u m ü d ü r ü y s e ö y le .
B u y sa , n e d e n li k e n d iliğ in d e n a n la ş ılır b irş e y d i
y e g ö z ü k ü rse g ö zü k sü n ,
a y k ırı b ir d u ru m
a s lın d a .
B irik iş i b i r y a n a , u ğ r a ş la r ın tü m ü iç in ş u d o ğ ru : G e
ç im in i s a ğ la d ık ta n , z e v k le , h iç o lm a z s a b e lli b ir r a h a t
lık la
iş in i g ö r d ü k te n s o n r a h iç k im s e u ğ r a ş ın ın y a z g ısı,
g e le c e ğ iy le p e k ilg ile n m e z . F e ls e f e y s e ö y le b i r u ğ r a ş
t ı r k i, in s a n ın b e lli y e r le r d e , b e lli s a a tla r d a
g ö rd ü ğ ü
b i r iş e , ö r n e ğ i n m e m u r l u ğ a b e n z e m e z. K e n d i n i f e ls e
f e y e v e r m iş h iç k im s e , « d o k u m a c ı, s ig o r ta c ı, d iş ç i, g a
z e te c i n a s ıl b e lli b i r iş le u ğ r a ş ır s a , iş te b e n d e ö n ü m
d e k i e lim d e k i b e lli b ir iş le u ğ r a ş ır ım , b a ş k a ş e y d ü
ş ü n m e m » d iy e m e z .
Ç ü n k ü b ü tü n b u s a y g ıd e ğ e r u ğ
r a ş l a r d a n a y r ıd ır f e l s e f e . H a n g i r a s t l a n t ı l a r , i t e l e n m e
le r, h e v e s le rle fe ls e fe o k u rs a o k u s u n , fe ls e fe n in ç e p e
ç e v re
v a rlığ ı,
bu
v a rlığ ın
k o ş u lla n
ü z e rin d e
d e rin
le ş m e ç a b a s ın ı e s ir g e m e m e lid ir h iç b ir f e ls e f e e ri. ö y
le b ir e y le m d ir k i fe ls e fe , o la n c a v a r lığ ıy la s a r a r in
s a n ı. H e r k ım ıltıs ı, g e n e llik le f e ls e f e a n la y ış ı u y a r ın
c a b e l i r l e n e n , a n c a k b u a n la y ış la a n la m k a z a n a n
b ir
e y le m lilik tir fe ls e fe . İ ş te b u n d a n , fe ls e f e y i u ğ r a ş o la
ra k
a la n h e rk e s , fe ls e fe n in
d u ru m u ,
y a z g ıs ı,
g e le
c e k te k i y ö n e ltis iy le is te r is te m e z h e s a p la ş m a k z o r u n
d a d ır.
Soru 47
F e ls e fe o k u y a n la r d a n , ö ğ r e te n ,
te n le r d e n
T ürk
b ir
fe ls e fe s i
üre
g e n e llik le
k ıs m ın ın ,
k a r ş ıs ın d a
k ö tü m
s e r b ir d a v r a n ış b e n im s e d iğ in i
sö y
le y e m e z m iy iz ?
F e ls e fe y le u ğ ra ş a n la rın e p e y c e b ü y ü k
b ir k ıs m ı
n ı d a , k e s t i r m e d e n , « k ö tü m s e r le r » d i y e n i t e l e y e b i l e
c e ğ im iz b ir ö b e k te to p la y ıp in c e le y e b iliriz . G e r ç i g ö
n ü l y a p ıla rı, k a fa d ü z e n le ri, y e tiş m e ö ğ e le ri v e b a ş a
rı
s o n u ç la rı
de
in s a n la r
zam an,
b a k ım ın d a n
d e ğ il
başka
bu
başka
te k
re n k te ,
ö b e k te k ile r.
n o k ta la rın
da
te k
b iç im
G ene de zam an
a l tın ı ç iz s e le r,
d u y g u v e d ü ş ü n ü ş le r in i b a ş k a b a ş k a k ılık la r d a s ö y le
y ip y a z s a la r b ile , —
ş im d i b u r d a o r ta la m a b ir t u t a
m a k y e ttiğ in e g ö re — , fe ls e fe a n la y ış la rı b a k ım ın d a n
şu tip ik g ö rü ş ü , d e ğ iş ik iç te n lik le r le d e o ls a , b e n im s e
y ip
bi
s a v u n d u k la r ın ı s a p ta m a k , g e rç e k liğ i, o ld u ğ u
d e m iy e lim
am a
o la n a
çok
y a k ın
b ir
ö z le
g i
y a n s ı
tır:
B iz d e fe ls e fe y o k . O la m a z ç ü n k ü . Z o r ş e y s ö z c ü
ğ ü n ta m
a n l a m ı y l a « f e ls e f e » . « F ilo z o f » s u z f e ls e f e o l
m a z . N e r d e b iz d e f ilo z o f ? B e k l e m e k d e b o ş u n a . F e l
se fe
düşünm ek
F e ls e fe n in
d e m e k tir,
y e ti
y a ra tıc ılık
d e m e k tir.
a s ıl y a r a tıc ıla r ı d e h a la r d ır . F e ls e f e
deha
la rıy s a e n ü s tü n k iş ile r d ir . S a y ıc a a z m ı a z d ır d e h a ;
b a z a n y ü z y ılla r g e ç e r d e b ir te k i b ile u ğ r a m a z d ü n y a
y a . H iç m i h iç r a s t l a m ı y o r b iz e , ö y l e
g ö rd ü ğ ü
y a b a k ım , m ı
v a r b iz d e f e ls e f e n in . B o l b o l ö ğ r e n e n , ç o k ç o k
ö ğ r e te n is te r fe ls e fe . K u r a l ş u o y s a b iz d e : ö ğ r e n c i le r
d ö k ü n tü , d ö k ü n tü n ü n
d ö k ü n tü s ü ; b a ş k a k a p ıla rı k a
p a l ı b u l u n c a s o l u ğ u F e l s e f e ’d e a l m ı ş ş a ş k ı n l a r h e p s i ;
h a z ırlık ta n y o k s u n k iş ile r. N e k lâ s ik m e tin le ri a s lın
dan
o k u y a b ile c e k
d ille ri
la rı, n e is te k , n e h e v e s .
v a r, n e
iç te n
g e le n
so ru n
T ü rk ç e n in d u ru m u y s a o r ta
d a : h ız lı v e a k s a y a n b ir d e ğ iş m e iç in d e ; fe ls e f e y e y a
ra ş a n a n la tım
k a lıp la rın d a n ,
b ile c e ğ im iz k a v r a m
fe ls e fe n in g e re c i d iy e
v e d e y im le rd e n y a n a k a r m a k a r ı
ş ık h e r ş e y . H a n g i ö n e m li m e tn in d o ğ r u d ü r ü s t ç e v i
r is i e lim iz d e ! F e ls e f e ü r e tm e s i g e r e k e n le r im iz s e , iş in
k a b a s ın d a n ö te y e g e ç e m iy e n b ir a v u ç in s a n . Y a p ılm a
sı g e r e k e n le r in
b a ş d ö n d ü rü c ü s o n s u z lu ğ u n d a
y itik
b ir k a ç k iş i b u n la r . O la n a k k ıtlığ ı iç in d e tü k e tiy o r l a r
y a ş a m a la r ın ı. S ık s ık k ıs ıtla n ıy o r ö z g ü r lü k le r i: b u n u
o k u tm a , ş u n u ö ğ re tm e ; ş ö y le d ü ş ü n e m e z s in , b ö y le y a
z a m a z s ın . T o p lu m c a , d e v le tç e d e ğ e r v e r e n y o k f e ls e
fe y e . S ö z ü m o n a o ls a d a k e n d i n e y o n tu y o r h e r k e s . G e
ç im s e d u r m a d a n a ğ ırla ş a n b a ş lıb a ş ın a b ir g ü ç lü k . Ü s
tü n e ü s tlü k , g ü z e l g e le n e k le rd e n y a n a y o k s u lu z f e ls e
fe a la n ın d a .
E s k id e n
d e fe ls e fe c e d ü ş ü n m e k te n h e p
k a ç ın ıp d u r m u ş u z s a n k i. A s lın ı a r a r s a n ız ,
A ra b ın a rd ıs ıra g itm e k te n
Y u n a n ın ,
b a ş k a b ir ş e y y a p m a m ış ız .
Y ü z y ılla r b o y u , e v irip ç e v irip b a ş k a la rın ın y a p tığ ıy
la o y a la n ıp d u rm u ş u z . A n la ş ıla n k u m a ş ım ız b ö y le d o
k u n m u ş b iz im ; h a z ır e lb is e c ilik te n f a z la s ın a u y m u y o r .
Ş im d i
b u d u ru m d a
k a lk ıp
fe ls e fe m iz in g e le c e ğ in e
iliş k in p la n la r k u r m a n ın n e a n la m ı v a r?
Y e rs iz b ir
d ü ş o lm a k ta n ö te y e g e ç e m e z k i b u n la r . A k lım ız ı b a
ş ım ız a
le lim :
d e v ş irip
s ın ırla rım ız ın
H iç b ir z a m a n
önde
ne
g e le n
o ld u ğ u n u
iy ic e b i
filo z o fla r ç ık m a d ı
b iz d e n , b u g ü n d e y o k , y a r ın
d a b ö y le o la c a k . F e ls e
fe y e b ü y ü k k a tk ıla r ın ö te s in d e y o ğ r u lm u ş m a y a m ız .
A k t a r m a l a r n e m iz e y e tm e z k i b iz im . B u b ile z o r. S ö
zü u z a tm a y a n e g e re k : b iz im
lu k ; a d a m
iş im iz d e ğ i l « f ilo z o f » -
g ib i « fe ls e fe c i» o lm a y a b a k a lım ...
F e ls e fe k a r ş ıs ın d a k i
ana
d a v ra n ış ı
güden
gönül
k ım ıld a n ış la rın ı, b u d a v ra n ış a s in e n d u y g u h a v a s ın ı,
b u d a v r a n ış ın ç e ş itli y ö n e liş le r in i b ir lik te tu t a n a k ıly ü rü tm e
ü s lu b u n u
ğum uzda, en
b ira ra d a g ö z ö n ü n d e b u lu n d u rd u
b e lirg in
y e ’d e f e l s e f e y l e
ç iz g ile riy le
u ğ ra ş a n la rd a n
iş te b u n la r T ü r k i
b ü y ü c e k b ir ö b e ğ in
dü şü ndü ğü .
S o ru 48 : T ü rk
f e ls e f e s in e iy im s e r b ir a ç ıd a n
b a k a n ilg ilile r y o k m u ?
U ğ ra ş ı f e ls e f e o la n b a z ı k im s e le r i, e p e y c e k ü ç ü k
b ir ö b e k m e y d a n a
g e tir s e le r d e , fe ls e fe k a r ş ıs ın d a k i
t u t u m l a r ı b a k ı m ı n d a n , « i y im s e r l e r » d i y e n i t e l e y e b i l i
riz . B e s b e lli, d u y g u s a l b i r n ite le m e b u . D u r u m
g e r
ç e k liğ in i y a n s ıtm a k iç in b ö y le b ir n ite le m e y i s e ç m e
n in n e d e n i, n ite le m e n in , ta m
dan
ö tü rü
d a b u d u y g u sa l to n u n
g e rç e k liğ i n ite le y e b ilm e s i.
Ç ünkü
ş im d i
s ö z ü n ü e t t i ğ i m i z k i m s e l e r , T ü r k i y e ’d e k i f e l s e f e y i d e
ğ e rle n d irirk e n
az önce
ü z e rin d e d u rd u ğ u m u z
t ü m s e r l e r c e k a r ş ıt b i r t u t u m u
B u n u , d o ğ ru d a n
«kö
b e n im s e m e k te d irle r.
d o ğ ru y a ö z e l y a z ıla rla
d ış a v u r m a -
s a l a r b ile , d e ğ iş ik k o n u d a k i f e ls e f e y a y ı n la r ın ı n d ü r
tü
ve
a m a ç la rın d a ,
o k u y a b iliriz ,
ö ğ re tim
y a n ılm ıy o rs a m ,
k e s im in d e
b ild iğ im iz k a d a r ıy la , ö ğ r e tim
d o la y lı o la ra k
ç a lış a n la rın ,
e riş e
tu tu m la r ıy la p e k iş iy o r
b u . G ö re v g e re ğ i y a d a g ö r e v d ış ı ç e ş itli k o n u ş m a la r
d a, b a z a n b u k im s e le rin d o ğ ru d a n
d o ğ ru y a k e n d ile
r in d e n , fe ls e fe y i n a s ıl a n la d ık la r ın ı s e z ip g ö rm e , d u
yup
iş itm e f ır s a tla r ım
d o ğ u y o r. G ü v e n ilirlik y ö n ü n
d e n b irb irle rin d e n a y rıls a la r d a b ü tü n b u k a y n a k la r
dan
e d in e b ild iğ im in
b ir o rta la m a s ın ı s u n a c a k
o lu r
s a m , « i y i m s e r l e r » i n ş ö y le b i r d a v r a n ı ş l a y a ş a y ı p e y
le d iğ in i s ö y le y e b ilirim :
B u g ü n T ü r k i y e ’d e , ö n d e g e l e n ü l k e l e r l e k a r ş ı l a ş
tır ıld ık ta , in s a n a k ıv a n ç v e r e n
b ir
fe ls e f e ö ğ re n im i
v a r. B ilg ili v e d ü r ü s t f e ls e f e ö ğ r e tic ile r im iz g ü n g e ç
tik ç e
rı
a rtıy o r.
A v ru p a
ile
B azı
fe ls e fe
y a z a rla rım ız ın
K u z e y A m e r i k a ’n ı n
y a z ıla
en gözde
d e r
g ile rin d e ç ık ıy o r. E s k id e n d e (z a m a n la rın ın g e le n e ğ i
ne
uyup
T ü rk ç e y a z m a m ış o ls a la r b ile )
b ü y ü k filo
z o f l a r y e t i ş t i r m i ş o la n b i r u l u s u z b iz . T ü r k d ü ş ü n ü r
le rin in
ru p a .
k a tk ıs ı o lm a s a y d ı R ö n e s a n s a u la ş a m a z d ı A v
D e s c a r t c s ’t a n
y ü z y ı l l a r ö n c e G a z a l i ’m i z v a r d ı
b i z i m . N i c o l a i H a r t m a n n ’d a n d a h a m ı a z d e ğ e r l i F a r a b i ’m i z ?
H u s s e r l ’d e n n e y i e k s i k
S ü h r e v e r d i ’n i n ?
M e v l â n a ’n ı n , Y u n u s ’u n , P i r S u l t a n ’ı n g ü n ü m ü z d e k i o
ü n lü v a r o lu ş ç u la r d a n n e s i d a h a a ş a ğ ı? Ş im d i k a lk ıp d a
« b iz filo z o f o la m a y ız ! » d iy e k e s ti r ip a t m a k s o n d e r e
c e in s a fs ız lık o lu r. B u h e m
m e m e z lik te n g e lm e k , h e m
g e ç m iş te k i b a ş a r ıla n g ö r
de
u lu s a l
e rd e m le rim i
z in h a k k ın ı v e r m e m e k o lu r . D u r u m u g e r e ğ i g ib i d e
ğ e rle n d ire m e y e n le r in e n k o rk u n ç z a r a n y s a , T ü r k fe l
s e f e s in in g e le c e ğ in i g ü d ü k le ş tir m e k tir . ö y l e y a , « b iz
filo z o f o la m a y ız » y a n ıltıs ı, is te m iy e r e k
şü n ce
e tk e n liğ in e
d e ğ g in b ir a ş a ğ ılık
d e o ls a ,
duygusu
dü
yay
m a k ta n b a ş k a n e y e y a r a r . G id e re k fe ls e fe d e n b ü s b ü
tü n y ü z ç e v irm e y e ite le r. Ç o k y a k ış ık s ız b ir d a r lığ ın
iç in e k a p a n ıp k a l ır b u g id iş le g e le c e k k u ş a k la r ; b u y
sa , a s ıl y a p ıc ıla r ın u z a k ta n iz in i s ü r m e k , o n la r a b e n
z e m e k le o y a la n m a k , o ls a o ls a o n la r ın b a ş a r ıl a r ın ı t e k
r a r la m a k , k ıs a c a ta k litç iliğ in k ıs ır d ö n g ü s ü iç in d e k ı
m ıld a n ıp d u r m a k tır . O y s a u m u tla b a k m a lıy ız b iz d e k i fe ls e fe g e liş m e le rin e . D ü n ü m ü z d e b u g ü n ü m ü z d e
ö z lü b i r u m u t o ld u ğ u n u b e lg e le m e k te b u u m u d u n ...
T ü r k i y e ’d e k i f e l s e f e d u r u m u n u n k a r a m s a r y o r u
m u n a y ü r e k te n k a r ş ı o la n a z s a y ıd a k i « iy im s e rle r» in
te m e l in a n ış ı b u iş te .
IV .
S A K IN IL A C A K Ş E Y L E R
H a v a y a lım la r ı ö z ü m s e m e y e e lv e r iş li
o lm a d ı m ı h iç b ir y a l ı m y a ş ıy a m a z ,
ü s te lik n e y e r d e k i n e h a v a d a k i h erh a n g ib ir c a n lı v a r lık ...
Y e t e r i n d e n fa z la y e l y a l ım ı ö ld ü r ü r ,
ıl ım lı y e l s e b e sle r.
L e o n a rd o d a
la n tic u s ,
ro s ia n a .
M ila n o ,
C o d ex A tB ib lio te c a A m b
V in c i,
S o r u 4 9 : F e ls e fe y e iliş k in d u r u m - s a p ta m a la
r ıy la i ş b it e r m i?
K im
h iç b ir
su n a rsa su n su n ,
d u ru m
n e y e iliş k in o lu r s a o ls u n
- s a p ta m a s ın ın so ru su z s o rg u su z
be
n im s e n m e y i g e r e k tir e n b ir in a n d ırıc ılığ ı y o k tu r . A m a
b u n u te k te k
d u ru m
- s a p ta m a la rın d a k i
h e rh a n g i-
b ir e k s ik g e d ik le a ç ık la m a k d o ğ r u d e ğ ild ir.
s a p ta m a s ın ın
öz y a p ıs ın d a n
ç e k liğ in k e n d i d u r u m u
ş e y d ir ç ü n k ü .
ö tü rü
bu
D u ru m
-
b ö y le d ir. G e r
b a ş k a şe y , s a p ta n m a s ı b a ş k a
S a p ta m a
b ir
d ile
- g e tir m e , b ir d il
d e - y a n s ıtm a , b ir d ild e y o r u m la m a d ır . İ s t e r is te m e z
b e lli b ir b a k ış a ç ıs ın ın
d a m g a s ın ı
ta ş ır;
b e lli d ü r tü ,
a m a ç v e k a y g ıla rla k o ta rılır.
B ö y le c e d ü r ü s tlü k
b a ş a rıy la y ü r ü tü ld ü k le rin d e ,
a n c a k b e lirli b ir
ve
ç e r
ç e v e iç in d e g e rç e ğ i o b je k tiv lik le y a n s ıta b ilir s a p ta m a
la r. İ ş te b u n d a n , g e re ğ in c e o r ta y a k o n m u ş o la n
ru m
- s a p ta m a la rım , b u
s a p ta m a la ra
du
ö z g ü b a k ış a ç ı-
la r ın a n e o r a n d a y e r le ş ir s e k o o r a n d a b e n im s e riz .
F e ls e f e y e iliş k in e ld e k i s a p ta m a la r iç in d e g e ç e rlid ir b u . K e n d im e v e rd iğ im
ö d e v le s ın ır la n a n
a ç ıy s a
b e s b e lli, y a n lış a n la m a la r ile b o ş u n a b e k le m e le r i ö n
le m e k d ile ğ iy le z a m a n z a m a n b e lir ttim :
bugünkü
fe ls e fe d e n
T ü r k i y e ’d e
y a r ın k i fe ls e fe y e u z a n m a k
d ile
ğ in d e y im . G e n e d e h e r k e s in b u a ç ıy ı b e n im s e m e s in i;
b e n im s e s e b ile tü m
s ö y le d ik le rim i b e n im
g ib i s ö y le m e s in i; b e n im
s a p ta m a la rd a n
b e n im
a n la tım
r ın o ld u ğ u n u b iliy o r,
d ilim i p a y la ş s a b ile ,
ç ık a ra c a ğ ım
ç ık a r m a s ın ı is te y e m e m . N ite k im
s ö y le d iğ im
s o n u ç la rın a y n ım
b e n d e b a ş k a a ç ıla
b u n la r d a n b a z ıla r ın ın ş im d iy e
dek
v e rim li k ılın m a m ış
o lm a s ın a
ben
de
ü z ü lü y o
r u m . S ö z g e l i m i T ü r k i y e ’d e k i f e l s e f e n i n b u g ü n k ü d u
r u m u n u , tü m ü y le k ü lt ü r d o k u s u n u n g e ç m iş te k i o lu
ş u m u n d a k ö k s a la n ç e ş itli n e d e n le r le a r a ş tır ıp
m e n in , fe ls e fe b ilin c in e ö n e m li
in c e le
y a r a r l a r s a ğ la y a c a ğ ı
n a in a n ıy o r u m . D u r u m u a n la tm a k iç in b a ş v u r d u ğ u m
d ilin d e a k la g e le b ile c e k b ir ic ik d il o ld u ğ u n u ö n e s ü
r e c e k d e ğ ilim . B a z ı a d la r a n s a y d ım ,
re n le rin
güven
s ö y le d ik le rim i
a ltın a
ğ in d iğ im
a lırd ım
b e lk i.
b a n a k u la k v e
ç e k ic i
A m a daha
b u lm a s ım
önce de de
g ib i, d a la ş m a la r a y o la ç a b ile c e k
d e n s a k ın m a k is te d im .
le c e k
daha da
s o n u ç la ra
b u lm a y a n la rın
g e lin c e ,
bu
y a n e tk ile r-
S a p ta m a la rım d a n
a ç ım ı
k onuda da,
d e rle n e b i
v e d ilim i
bazı
uygun
ç ık ış la rı
o la
c a ğ ın ı s a n ıy o ru m . B a z ıla rı, k a n ıla r ın c a , k ıs a lığ ın d a n ,
e k s ik y a n la r ın d a n ö tü r ü k ın a m a k is te y e c e k s a p ta m a
la rım ı. ö z e llik le
fe ls e fe -d ış ı ç e v r e le r d e n ,
g e n e llik le
fe ls e fe y e s ır t ç e v ir e n le r d e n o ld u ğ u g ib i fe ls e fe y e s a y
g ıy la y ö n e le n le r d e n d e, fe ls e fe k a r ş ıs ın d a k i ç e ş itli a n
la y ış la rı
tü m
b e lirtm e d iğ im ;
ta rih s e l-to p lu m s a l k o ş u lla r
fe ls e fe -iç i
ç e v re le rd e n ,
le rd e n ite le m e y e ç a lış tığ ım
g e re ğ in c e
ç e ş itli
ilg ilile rd e n , ta m
öbek
da ken
d i fe ls e fe g ö rü ş le ri ü z e rin d e y e te r in c e y a y ılm a d ığ ım
d o ğ ru ltu s u n d a s e s le r y ü k s e le b ilir.
H e r ik i ç e v r e d e n
b a z ı k im s e le rs e ş u y a d a b u n o k ta y ı fa z la u z a ttığ ım ı;
ö z e llik le d e, u ğ ra ş ıs ı fe ls e fe
k ile rin
fe ls e fe
d a v ra n ış ı
o la n la r, fe ls e fe -d ış ın d a -
ü z e rin d e
çokça
o y a la n d ığ ı
m ı; a s ıl u ğ r a ş ıs ı fe ls e fe o lm a y a n la r s a , f e ls e f e d e k i d u
ru m , k a n ıla r ın c a , h iç d e g ö n ü la ç ıc ı o lm a d ığ ı h a ld e b u
d u r u m u g e re k s iz d e ş tiğ im i ile r i s ü r e b ilir le r .
N e var
k i b ü tü n b u itir a z la r ı ş im d i b u r d a p a r m a ğ ım ız a d o la
m a d a n g e ç e b iliriz , ö y l e y a o la n a k s a l itir a z l a r b u n la r ,
g e rç e k te n
m in
o rta y a
d e ğ in d iğ im
ç ık m a y a b ilir le r ; ç ık s a la r b ile ,
açı
de
b a ş k a lığ ın d a n d o ğ d u k la r ı iç in
ş im d i b u r d a s ü r d ü r d ü ğ ü m
d e n e m e n in
a m a c ı ö te s in
d e k a lırla r.
B u n u n la b ir lik te n e d e n li h a k lı o lu r s a o ls u n h iç
b ir s ın ırla m a n ın , h iç b ir s a v u n u n u n
s a v s a k la y a m ıy a -
c a ğ ı b ir n o k ta u n u tu lm a m a lıd ır. H a n g i a ç ıy a
ş irs e k
y e rle ş e lim , k im
y e rle
o lu r s a k o la lım , h e p im iz , f e ls e
f e n i n b u g ü n T ü r k i y e ’d e k i d u r u m u y l a i s t e r s ı k ı i s t e r
g e ş v e k b ir iliş k i k u r a n h e r k e s , a p a ç ık b ir g e rç e ğ i p a y
l a ş m a k t a y ı z : T ü r k i y e ’d e k i f e l s e f e i ç i n b ir ş e y le r y a p
m a k g e re k . A y n ı ş e y (ç e ş itli a ğ ız la rd a k i ö z n e l
duy
g u la r b ir y a n a ) b a ş k a t ü r l ü d ile g e tir ild ik te : ilg im iz in
iliş iğ im iz in
yönü
d ış a rd a n
baksak
da
d o ğ ru ltu s u
bugün
u y a rın c a
h o ş n u ts u z lu k s a r a r h e p i m i z i .
Bu
m e k te n
O lu ru n a
a la m a y ız
fe ls e fe y i. Ö n e m
iç e rd e n d e
T ü r k i y e ’d e f e l s e f e y e , b i r
k e n d im iz i.
b ö y le g itm e z , d e
b ıra k a m a y ız
v e ö z e n le , c id d i c id d i e ğ ilm e liy iz fe l
s e fe n in ü z e rin e .
S o r u 5 0 : F e ls e fe n in
d u r u m u n u o n a y la m a y ıp
f e ls e f e iç in b ir ş e y le r y a p m a y a k a lk ı
ş a n la r ın
h e r y a p tığ ım
e v e tle y e b ilir
m iy iz ?
P e k ç o k iş te o ld u ğ u g ib i fe ls e fe a la n ı iç in d e y ü
r ü r l ü k t e o la n b ir g e rç e k u y a r ın c a , y a ln ız h o ş n u ts u z
lu k d u y m a k y a d a b irş e y le r y a p m a k g e re k tiğ in i d ü
ş ü n m e k le k a lm ıy o r in s a n ,
duygu
ve
d ü ş ü n c e le ri
la r , e l a tm a la r iz liy o r .
hem en hem en h er zam an
e y le m le r,
N ite k im
te d b irle r,
o n a rm a
fe ls e fe y e iliş k in b a z ı
ta s v ir v e s a p ta m a la r d a n s o n ra is te r is te m e z b ir ta k ım
duygu
v e d ü ş ü n c e le re k a p ıla n la r,
te z c a n lılık la b a z ı
ş e y le r d e y a p m a y a k a lk ış a c a k la rd ır.
G e lg e le lim
bu
n o k ta d a d a p e k ç o k a la n iç in d o ğ r u o la n f e ls e fe iç in d e
d o ğ r u d u r : î y i is te m , ü z ü n tü , s e v g i v e b ık k ın lık la y a
o l a s ı l ı k l a , t a m d a y a p ılm a m a s ı
g ereke n ş e y le r d ir . « Ç a re » , « d ü z e ltm e » , « a tılım » d iy e
p ıla n la r, b ü y ü k b ir
d e n ite le n s e , a c e le y e g e tir ile n ,
b a s m a k a lıp d ü z e n le
n e n , u z a k y a k ın g e le c e k te k i s o n u ç v e e tk ile ri y ö n ü n
d e n g e r e ğ in c e ö lç ü lü p b iç ilm e y e n h e r y a p ıp e tm e y a
ra rd a n
ço k z a r a r g e tir ir fe ls e fe y e , ö y le
d iz i d iz i in s a n k u ş a k l a r ı
k i b u n la rın
b o y u n c a s ü r ü p g id e c e ğ in i;
h a tta z a m a n la , b ü y ü k g ü ç lü k le r i y e n m e d e n g id e rile m iy e c e ğ in i g ö z ö n ü n e
g e tirm e m e z lik
e d e m e y iz .
İş te
b u n d a n , a y k ır ı g ö rü n e c e k a m a h iç ç e k in m e d e n s ö y le
m ek
z o ru n d a y ım :
iç in d e
b u lu n d u ğ u m u z
d u ru m d a,
ş i m d i b u g ü n f e l s e f e i ç i n T ü r k i y e ’d e y a p a b i l e c e ğ i m i z
en
y e rin d e şey ,
y a p ılm a s ı is te n e n
fe ls e fe y e
iy ilik
o ls u n
d iy e
hem en
b a z ı ş e y le ri, b u n la rın , b irç o k
ba
k ı m d a n , e n ç o k d a f e l s e f e a ç ı s ı n d a n s a k ın ılm a s ı g e r e
k e n ş e y le r
o ld u ğ u n a in a n d ığ ım
ta rtış ıp e le ş tirm e k tir.
ş ın d a
da
iç in ,
k ıs a c a d a o ls a ,
F e ls e fe a la n ın ın iç in d e d e d ı
g iriş ils e ; b irç o k
b a k ım d a n
b irb iriy le
uyuş
m a y a n p e k ç o k k iş iy e k e s in lik le d o ğ ru v e k a ç ın ılm a z
d iy e d e g e ls e , b u n la r d a n h iç o lm a z s a b ir k a ç ı ü z e r i n
d e d u ra c a ğ ım .
Som
51 : F e l s e f e i ç i n b i r ş e y l e r y a p m a k g e r e
ğ in i
d u y a n la r ,
d a v r a n ış la r a
k e n d ile r in i u lu o r ta
k a p tır ır la r s a , f e ls e f e y e
n e g ib i z a r a r la r ı d o k u n a b ilir ?
K a y g ıs ı, te d ir g in liğ i n e y e d a y a n ır s a d a y a n s ın , b u
günün
T ü rk iy e s in d e
g e re ğ in i
d u y a n la r;
fe ls e fe
b ilg i,
iç in
k ü ltü r,
b irş e y le r y a p m a k
d ü ş ü n c e iş le rin d e
b a k ım ı v e c a n lılığ ı ş ö y le b i r s ilk e le m e k is te y e n le r in
g e n e llik le ilk a k lın a g e le n y o ld a n y ü r ü m e y e
k a lk ı-
s a ç a k la r d ır s a n ıy o r u m : F e ls e f e y e ilg iy i a r tır a lım , ç e
k ic i k ıla lım
fe ls e fe y i, f e ls e f e n in d e ğ e rc e y ü c e lm e s in e
y a r d ım c ı o la lım
d o ğ ru ltu s u n d a k i y o ld u r b u . K im le r
le k a r ş ıla ş m a y ız k i b u y o ld a : F e ls e fe y le u ğ r a ş a n la r ın ,
v e r im li v e y a r a tıc ı o lm a la r ın ı s a ğ la m a k a m a c ıy la , g e
ç im y a lp a la m a la r ın d a n u z a k b ir y a ş a m a d ü z e y in e k a
v u ş m a la rı
iç in
ç a lış a n la r ; lis e -s o n ra s ı fe ls e fe
m in in sö n ü k v e u y u ş u k
ö ğ re ti
b ir ç e rç e v e y e k a p a n ıp
k a l
m a s ın ı ö n le m e k a m a c ıy la , k ü s k ü n le r in v e k a f a c a ç e
lim s iz le rin
ve
s a ğ la m
y e rin e
g e rç e k te n
d o n a tım lı
is te y e n le rin ,
y e te n e k li
g e n ç le rin fe ls e fe o k u m a la rın ı
s a ğ la m a y a ç a lış a n la r ; fe ls e fe d e d e r le n e n b ilg i v e b il
g e liğ i y a y ıp y a y g ın la ş tır m a k , f e ls e fe s e v g is in i p e k iş
tir m e k a m a c ıy la , lis e fe ls e fe d e r s le r in in s a a t s a y ıs ın ı
ç o ğ a ltm a k
iç in
ç a lış a n la r;
yüksek
ö ğ re n im d e fe ls e fe
o k u m u ş o la n la r a g ö n ü l ç e le n , g ü v e n ilir e tk e n lik o la
n a k la rı h a z ırla m a y a
ç a lış a n la r; fe ls e fe d e k i g e liş m e y i
n ite lik v e n ic e lik ç e k o lla y ıp k a y ır m a k a m a c ıy la , b a ş
k a ü lk e le r d e n f ilo z o f la r g e tir tm e k iç in ç a lış a n la r ; f e l
s e fe y e iliş k in
h e r ç e ş it ö ğ re tim
k ita p la r ın ı te k y ö n lü ,
g ü d ü k v e b e c e rik s iz e lle r d e n k u r ta r m a k a m a c ıy la , u z
m a n la r c a o lu ş a n k u r u lla r ın
fe ls e fe a la n ın ın
g in lik le rle
y a z m a s ı iç in ç a lış a n la r ;
re n k s iz lik te n s ıy rılıp y e n i y e n i z e n
b e z e n m e s in i h ız la n d ır m a k
a m a c ıy la , te k -
te k k iş ile re v e k u r u lla r a y a b a n c ı d ild e n ç e v irile r y a p
tırm a y a
ç a lış a n la r; te rm in o lo ji
yönünden
k a r g a ş a lık la r ı g id e rm e k a m a c ıy la ,
s ö z lü k le r
ıs m a rla m a y a
ç a lış a n la r;
e k s ik le ri,
s e ç ile c e k k iş ile r e
her
tü rlü
fe ls e fe
k ıs ır lığ ın ın k ö k ü n ü k a z ım a k a m a c ıy la , fe ls e fe b a ş a r ı
la r ın ın c ö m e r t ö d ü lle r le k u tla n m a s ın a ç a lış a n la r ...
Ç ık a r g ü tm e y e n s a lt
fe ls e fe s e v g is iy le d e
o ls a ,
b ü t ü n t e k t e k « ç a l ı ş a n l a r ’ı n » , b ü y ü k b i r y ü k a l t ı n a g i
re c e ğ i o rta d a . Z a m a n la g ü ç b irliğ i y a p s a la r b ile p a ra ,
y e tk e v e
u y g u la m a b a k ım ın d a n
d e v le t y a rd ım ın a
b a ş v u rm a k ta
g e c ik m iy e c e k le rd ir.
D e v le tin
y a p a b il
m e g ü c ü n ü n g ittik ç e a rtığ ı; ö z e l v e k a m u s a l p e k ç o k
g ö re v i d e v le tte n b e k le m e n in a lış k a n lık h a lin e g e ld iğ i
ç a ğ ım ız d a b u n d a n d o ğ a l b ir ş e y o la m a z . Y a ln ız , d e v
le tin
b e lli b ir k o n u d a k e n d is in i s o r u m lu
g ö re b ilm e
s i iç in , d e v l e t i n o k o n u y a i l g is in i ç e k m e k , o k o n u y a
e ğ ilm e m e s in in b a ş ta h a lk v e d e v le t o lm a k ü z e re b a z ı
y ö n le rd e n
z a ra rlı, o k o n u y a e ğ ilm e s in in s e y in e a y n ı
y ö n le rd e n y a r a r lı o ld u ğ u n u d e v le t a d a m la rın a a n la t
m a k g e r e k ir . B u y s a a k ıl, b e c e ri, s a b ır
tir.
G id e re k
a s ıl a m a c ı z e d e le y e n
i s t e y e n b i r iş
ö d ü n le r v e rm e y e
ite le y e b ilir.
Pekçok
ru m
ne
ş e y in y o lu n d a g ittiğ in i v a rs a y a lım ,
o la c a k tır o z a m a n ?
T e k te k
ilg ilile r ile d e v
le t e le le f e ls e f e n in iy iliğ i iç in h iç b ir ş e y
c e k tir, k u ş k u su z ,
ö y le
ki
du
s ö z g e lim i:
e s irg e m iy e -
bazı
ü lk e le rd e
y ü z y ılla r b o y u d id in m e d e n s o n r a k u r u la b ile n fe ls e fe
a k a d e m ile r in in k ıs a b ir s ü r e d e ç o k d a h a g ö r k e m lile r i
k u r u la b ild i; ö n c e k ile r i g ö lg e d e
b ıra k a n
u lu s la ra ra s ı
fe ls e fe k o n g r e le r i d ü z e n le n e b ild i; y a ln ız c a f e ls e fe y a
y ın la rı y a p a n
d e v y a y ın e v le r i a ç ıla b ild i d iy e lim . N e
v a r k i b u r d a ş u s o r u y u s o r m a d a n g e ç m e m e liy iz : B ü
tü n
b u n la r g e rç e k te n
fe ls e fe n in
iy iliğ in i s a ğ la r m ı?
B u s o r u y a p e k ç o k k iş i: « n e d e n s a ğ la m a s ın , k e s in lik le
s a ğ la r» d iy e k a r ş ılık v e r e c e k tir . B e n se , h iç b ir y a n tu tm a v e ç ı k a r - g ö z e t m e n i n e t k i s i n d e k a l m a m ı ş b i l e o l
sa , b u k a rş ılığ ın , a y ık
k a fa y la d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e , t a r
tış m a s ız k a b u l e d ile m iy e c e ğ i;
k a b u l e d ils e b ile b a z ı
ö n e m li s ın ır la m a la r a u ğ r a m a s ı g e re k e c e ğ i k a n ıs ın d a
y ım . ö n e m l i d e o ls a b u r d a f e ls e f e y e d e ğ g in h e r so
ru n u
ç e p e ç e v re
d e ş e m iy e c e ğ im d e n ,
k a n ım ı
ş ö y le
ö z e tl e m e k le y e t i n i y o r u m :
îlk in : te k b a ş ın a s e v g i, t u t k u v e s a y g ı ( h e r y a n d a
k u lla n ıla n
b ir d e y im le )
fe ls e fe y i
« k a lk ın d ırm a n ın »
b a ş a r ı g e r e k ç e s i o la m a z . B u b a k ım d a n d u r u m
e d e b iy a t v e s a n a tı y a k ın d a n a n d ırm a k ta .
k im s e le r i o z a n d iy e s e ç ip k a r ın la r ın ı to k ,
p e k tu tm a k ; n a s ıl re s s a m
n ile c e k
a te ly e le rin
b ilim ,
N a s ıl b a z ı
s ırtla rım
d e n e n b a z ı k im s e le re im r e
a n a h ta rın ı
v erm e k ;
n a s ıl
b ilim
a d a m ı o la ra k o r ta y a ç ık a n b a z ı k im s e le ri e n so n a ra ç
v e g e re ç le rle d o n a tılm ış
la b o ra tu v a rla ra b u y u r
m e k b u a la n la r a iliş k in ü r ü n le r i
yüzdeyüz
e t
b a ş a rılı
k ılm a y ı g ü v e n a ltın a a la m ıy o rs a , fe ls e fe a la n ın d a d a
s a ğ la n a n
şaşm az
k o la y lık la r,
b e k le n e n
fe ls e fe
b ir d ü z o ra n tı iç in d e d e ğ ild ir.
p e k ç o k iş te , ö z e llik le d e
ü rü n le riy le
İn sa n
y a p ıs ı
k ü ltü r e tk e n lik le rin d e
d e n k a ç m a m a s ı g e re k e n şe y , fe ls e fe d e d e
göz
d o ğ ru d u r:
F e l s e f e y a r a t ı l a r ı ç o /c -y a n lı, ç o k - k o ş u llu , ç e t r e f i l g i r d i-ç ık tılı y a r a tıla r d ır . T e k te k
s in e in d irg e n e m e z le r.
b ir n e d e n -s o n u ç iliş k i
B a ş k a tü r l ü d ile
g e tirild ik te ,
m a n tık s a l b ir a y d ın lığ a k a v u ş tu r u ld u k ta : h a n g i
z e y d e o lu r s a o ls u n , f e ls e f e y le
dü
u ğ r a ş a n la r a s a ğ la n a n
b e l l i k o l a y l ı k l a r ı , o d ü z e y e i l i ş k i n .b e ll i n i t e l i k t e k i b a
ş a rılı s o n u ç la r ın y e te r li n e d e n i d iy e s a y m a k
y a n lış
tır.
A tla n m a m a s ı g e re k e n b ir n o k ta d a ş u : B ir k ü ltü r
a la n ın ın
iy iliğ in e y ö n e le n ç a lış m a la r,
kökü kaynağı
n e r d e o lu r s a o ls u n , is te r ö z e l k iş ile r e , is te r d e m e k v e
b e n z e ri ö r g ü tle r e , is te r s e d e d e v le te y a s la n s ın ,
ya
da
ö rtü k , b irta k ım
d ile k le r,
a ç ık
ö z le m le r, h a k l a r d a
g e tir ir b ir lik te . H e m e n h e m e n h e r z a m a n k a ç ın ılm a z
b ir ş e y d ir b u . Ç o ğ u n b u k a ç ın ılm a z lık b a ş la n g ıç ta h iç
d ü ş ü n ü l m e m i ş d e o ls a , s a k ı n ı l m ı ş d a o ls a , b u y r u k l a
ra , y a s a k la r,
d e re k
ta m
ite le m e le r, d u r d u r m a la r a
b ir g ü d ü m
a ltın a g irm e k
d ö n ü ş ü r. G i
te h lik e s in e
ş e r b ö y le c e o a la n . Z a m a n z a m a n g e v ş e y e n ,
dü
zam an
z a m a n s ık ıla ş a n b ir ç e k ip ç e v irm e y le , o k ü lt ü r b ö lg e
s in i a r tı k
« iy ilik s e v e rle re » b a ğ ım lı k ıla r b u
d u ru m .
B ö y le s i b ir d u r u m u n f e ls e f e n in b a ş ın a g e lm e s i: f e ls e
fe d e n e y in
o k u n a c a ğ ı, n e y in ö ğ re tile c e ğ i k o n u s u n d a
b a z ı ç e v re le rin a ç ık k a p a lı o n a y ın a g e re k s e m e d u y u l
m ası d em ek;
fe ls e fe d e
te k y a n lı, g ü d ü m lü , d e n e tim
li ü r ü n l e r d e n b a ş k a s ın a g ö z y u m u lm a m a s ı
B u y s a fe ls e fe n in fe ls e fe liğ iy le
d e m e k tir.
b a ğ d a şa m a z.
S o r u 5 2 : B u g ü n T ü r k i y e ’d e
fe ls e fe y e
k e s tir
m e d e n İ y ilik e t m e k ü z e r e o r t a y a a t ı
la n la r ın , e n ç o k g e r ç e k le ş t ir m e k is
te d iğ i
b ir ik i s o m u t iy ilik ü z e r in d e
d u r a b ilir m is in iz ?
F e ls e f e y e y a p ılm a s ı is te n e n s o m u t « iy ilik le r» d e n
b ir k a ç ın d a ş ö y le b ir d u r a b ilir iz .
ö ğ re tim
D iy e lim
k i: ç e ş itli
k u r a m la r ın d a , ö rn e ğ in lis e le rd e , fe ls e fe d e r s
le r in e a y r ıla n h a f ta lık s a a t s a y ıs ın ı a r tır d ık ; s ö z g e li
m i 2 'd e n
3 ’e ç ı k a r d ı k , —
lik le
fe ls e fe
de
o lu m lu
g e n e l l i k l e f e l s e f e n i n , ö z e l
ö ğ re n im in in
n ite liğ in e
k e s in lik le
b ir k a tk ı a n la m ın a m ı g e lir b u ?
F e ls e fe n in
iy iliğ in e ç a lış a n la r , ç a lış tığ ın ı ö n e s ü r e n le r iç in k u ş k u
yok
k i ö y le . O y s a b e n c e b u
d o k u n u lm a z
g ib i g ö r ü
n e n in a n c ın e le ş tir ilm e s i g e r e k ir . Ş ö y le k i b u t ü r b ir
e le ş tiriy e
y a ln ız c a
b a ş la n g ıç
o la ra k
s ö y lü y o ru m :
li
s e le r d e f e ls e f e o k u n m a s a d a h a iy i o lu r b e lk i. F e ls e f e
y i en e rk e n
lis e -s o n ra s ı d ö n e m d e , d e ğ iş ik u z m a n lık
la r a k o ş u t o la r a k o k u tm a k d a h a d o ğ ru o la b ilir.
E r
k e n d e n ç o k ç o k o k u tu la n fe ls e fe n in y a r a r s a ğ la y a m ıy a b ile c e ğ in i u n u tm a m a lıy ız . N ite k im
b irk a ç
dan
e tm iş b a z ı ü l
b e ri y e ry ü z ü
fe ls e fe s in e ö n c ü lü k
y ü z y ıl
k e l e r d e , ö r n e ğ i n A l m a n y a ’d a , l i s e l e r d e h i ç b i r z a m a n
fe ls e fe d e rs i o k u tu lm a m ış tır , b ild iğ im k a d a r ıy la o k u
tu lm a s ı d a d ü ş ü n ü lm ü y o r.
T e k te k k iş ile re y a d a k u r u lla r a fe ls e fe y e iliş k in
s ö z lü k , ç e v ir i, d e r s k it a b ı g ib i y a p ı t l a r ıs m a r la m a y a
g e lin c e , b a ş k a b ir ç o k a la n d a n a s ıls a f e ls e fe d e a e ö y
le d ir: y a z a r la r n e d e n li y e tk ili v e u z m a n k iş ile r o lu r
la r s a o ls u n la r, ö z ü b iç im i s ın ır la n m ış ü r ü n le r v e r m e
ye
z o r la n m a m a lıd ır la r . B ö y le s in e ıs m a r la m a
y a p ıt
la r , d ü z g ü n b i r g ö r ü n ü ş le o r ta y a ç ık s a la r b ile , y a r a
tıc ıla rın k e n d i k e n d ile rin e v e rd ik le ri
v e s in d e y e r a lm a d ık la r ı
m a k ta n k u rtu la m a z la r.
nen
sü re c e ,
ö d e v le r ç e rç e
s ıra d a n
ü r ü n le r o l
B u n u n s a f e ls e f e n in a s ıl ö z le
iy iliğ in e d e ğ e r li b ir y a r d ım
o ld u ğ u s ö y le n e m e z .
S o r u 5 3 : Ö z g e ç m iş e d ö n e r e k f e ls e f e y i k a lk ın
d ır m a k is t iy e n le r in t u t u m u n e ?
F e ls e fe y e a tılım
g e tirm e k is te y e n le rin a k lın a g e
b i r i ,ö z g e ç m iş te k i f e l
s e fe b a ş a r ıla r ın ın y a r d ım ın ı s a ğ l a m a k t ı r . U ğ r a ş o l a
le b ile c e k
en
e tk in
ç a re le rd e n
r a k fe ls e f e y e iç te n d e d ış ta n d a y a k la ş s ın , p e k ç o k ilg i
lin in
ilg is iz in p a y la ş tığ ı b ir g ö r ü ş tü r b u . K u ş k u s u z , b u
g ö rü ş ü n te k d ü z e b ir y a p ıs ı o ld u ğ u n u s a n m a k y a n lış
tır. N ite k im
y a k la ş ım la rın , b a z a n ,
a rk a p la n la rın a ,
b irb irin d e n
a y rı
a y rı a y rı k ü ltü r
fe ls e fe b ilg ile rin e
d a y a n m a s ı, ö n e rile n ç a re n in tü r l ü tü r l ü k ılık la r la o r
ta y a
ç ık m a s ın a y o la ç m a k ta d ır.
sö z ü e d ile n ç a re n in ,
G ene
d e b iz b u r d a ,
e s a s ı ç a r p ıtm a d a n n e o ld u ğ u n u
k a v r a m a y a y e te c e k o la n o r ta la m a b ir tu ta m a k b u lm a
y ı d e n e y e b iliriz . İn c e a y ır ım la r ı b ir y a n a b ır a k m a m ı
zı g e re k tire n
ğ iş ik
b ö y le b i r d e n e y iş le d e , a s ıl g ö r ü ş ü d e
ö ğ e le riy le
b ira ra y a
to p la y a n
tip ik
b ir a n la tım
e l d e e d i l e b i l i r . İ ş t e b u a n la t ım u y a r ın c a , b u g ü n T ü r
k i y e ’d e f e l s e f e y e g e ç m i ş t e n h ı z v e g ü ç d e v ş i r m e k i s
te y e n le r ş ö y le d ü ş ü n ü r le r :
F e ls e f e m iz in g e liş m e s i, a n c a k
g e ç m iş te k i
fe ls e
fe m iz in d e ğ e r le n d irilm e s in e b a ğ lıd ır. U z u n v e z e n g in
ta r ih im iz n ic e ü n lü fe ls e f e le r le d o lu p ta ş a r ; ta r ih im i
z in b ir ç o k d ö n e m le r in d e ç ığ ır a ç m ış f ilo z o f la r a r a s t
la n ır. N e y a z ık
sü re d e n
k i ta rih s e l fe ls e fe
b e ri gözden
düşm üş, y a
g ö m ü le rim iz b ir
da
u n u tu lm u ş tu r.
G ü n ü m ü z fe ls e fe s in d e h e p im iz in c a n ın ı s ık a n d u r a k
la m a
v e g e r ile m e le r iş te b u n d a n
k a b irş e y d e n
zam an
v e rim li
ile r i g e liy o r,
baş
d e ğ il, ö y le y s e y a p ılm a s ı g e r e k e n ,
h iç
y itirm e d e n ,
g e ç m iş te k i fe ls e fe m iz i, y e n id e n
k ılm a k tır.
K e n d i fe ls e fe m iz i k a lk ın d ır m a k
iç in y a b a n a u z a n m a k , y a b a n c ı
d e n y a rd ım
fe ls e fe g e le n e k le r in
u m m a k y a k ı ş m a z b iz e . O n u n iç in a r a ş t ı r
m a . d ü z e n le m e v e p a r a tü r ü n d e n n e y im iz v a r s a h e r ş e y im iz i g e ç m iş te y a r a tılm ış o lu p c a n lılığ ın d a n
n ü z h iç b irş e y
den
y a ra rla n m a d a
d a v ra n ış ta n
o la n
y o ğ u n la ş tırm a lıy ız .
c a y d ırm a k
e n g e lle m e le rd e n
z o ru n d a y ız :
k in d e n
a rtık
daha
he
e k s ilm e m iş b u lu n a n k e n d i fe ls e fe m iz
iç in
h iç b irin in
ö z e llik le , b a ş k a
s a ğ la m
önüm üze
g e ç m iş o ld u ğ u n u
a tıla b ile c e k
tu z a ğ ın a d ü ş m e m e k
fe ls e fe le rin
o ld u ğ u n u ;
B u y e rin d e
g e ç m iş
k e n d im iz in f e ls e fe le rin
s ö y le y e n le re k u la k
asm am a-
lıy ız . K e n d i t a r i h i n i b il m e y e n , k e n d i t a r i h i n d e k i d ü
ş ü n c e b a ş a rıla rın a g ü v e n m e y e n , y a b a n h a y ra n ı k im
s e le r d ir b u g ib ile r.
O y sa o rta d a ö rtü le m iy e c e k
b ir
d u r u m v a r k i o d a ş u : F e ls e f e y i ö z le d iğ im iz a ş a m a y a
u la ş tırm a u m u tla rım ız ı, p a rla k ta rih im iz e y a y g ın d e
r in fe ls e fe d a m a r la r ın ı titiz c e iş le m e k le e n g ü z e l b i
ç im d e g e r ç e k le ş tir e b ilir iz ...
Soru 54
F e ls e fe y i ö z g e ç m iş te n d e v s ir ile n g ü ç
le k a lk ın d ır m a k
is te y e n le r in s a v u n
ç ö z ü m le y ip e le ş t ir ir m i s i n i z ?
K e n d in i k a p tıra b ile c e ğ i s e r t d a la ş m a la n ,
çoğun
b ü rü n d ü ğ ü
g ü z e l d u y g u lu b a s ın ç la r ı e ld e n g e ld iğ in
c e y u m u ş a ta ra k y a n s ıttığ ım
b u s a v ın , d ü ş ü n s e l y ö n
d e n y a lın k a t b ir k u r u lu ş u o ld u ğ u s ö y le n e m e z .
T am
te r s in e , a z ıc ık e ş e le y in c e h e r y a n ıy la d e ğ ils e b ile b a ş
lıc a b o y u tla rıy la g ü n ış ığ ın a ç ık m a k ta
o la n b ir ta k ım
g e c ik m e y e c e k
d ü ş ü n c e te m e lle ri ü z e rin e o tu r m a k ta
d ır b u sav .
D ü ş ü n c e te m e lle r in d e n e n ö n e m lile riy s e ü ç ta n e :
B iri, u lu s a l g e ç m iş te d e ğ e r li b ir fe ls e fe g ö m ü s ü y a t
tığ ı d ü ş ü n c e s i;
bugüne
ö b ü rü , u lu s a l g e ç m iş te k i
v e y a r ın a y e te r li o ld u ğ u
ö b ü rü y s e , g e ç m iş te k i fe ls e fe n in
fe ls e fe n in
d ü ş ü n c e s i;
daha
h iç b ir z o rlu k
ç ık a r
m a d a n , v e rim le n d irilm e y e h a z ır d u ru m d a
b e k le d iğ i
d ü ş ü n c e s id ir. S a v ın y a n d a ş la rı n e rd e y s e b ir e r d o g m a
h a lin e
g e tirm iş le rd ir
ş ü n c e le ri; g ü v e n le rin
b ird e n .
O ysa
y a ln ız b u g ü n
bu
b irb irin e
s ık ıc a
e n k e s in iy le
bence,
ta m
d a fe ls e fe n in
ile y a r ı n d a k i
b a ğ lı
dü
s a r ılır la r h e p s in e
i y i liğ i iç in ,
d e ğ il d ü n d e k i fe ls e fe n in
d e iy iliğ i iç in , a s ıl y a p ılm a m a s ı g e r e k e n
b u d u r.
Ü ç lü b ir te m e ll e n d ir m e sö z k o n u s u o ld u ğ u n a g ö
re
b u n u n g e re k ç e s in i d e ü ç lü
ilk
b a k ış ta
ne
d e n li göz
d ü z e n le m e liy iz : ö n c e ,
k a m a ş tın rs a
k a m a ş tırs ın ,
h a n g i u lu s u n g e ç m iş in e y ö n e lir s e k y ö n e le lim , b u g e ç
m iş in
d e ğ e rli b ir fe ls e fe
iç e rd iğ in i ö n e s ü rm e k , k e
s i n b i r g e r ç e ğ e p a r m a k b a s m a k ş ö y l e d u r s u n , olsa o l
sa b i r v a r s a y ı m , b i r a r a ş t ı r m a v a r s a y ı m ı ö n e s ü r m e k
te n
ile ri g e ç e m e z .
v a rs a y ım
Bu
ö y le b i r v a r s a y ım d ır k i, h e r
g ib i, h iç b ir z a m a n k e s in lik
a n c a k d e ğ iş ik d o n a tım la rla
dan
s ü rd ü rü le n
uzun
d ile g e tirm e z ;
b irb irin d e n
ç a lış m a la rd a n
ayn
a ç ıla r
s o n r a b e lli
b ir
ö lç ü d e p e k i ş t i r i l e b i l i r . B ı r a k ı n k i, b a ş k a y e r l e r d e o l
d u ğ u g ib i b u r d a d a , « d e ğ e rli» n ite le m e s i b ir ö v g ü v e
b e ğ e n i d e y im id ir ; o y s a fe ls e fe d e ,
k ım ıld a n d ığ ım ız ta b a n d a , d a h a ç o k
ö z e llik le ü z e r in d e
m a n tık s a l-b ilg i-
sel
n ite le m e le rle ,
ö rn e ğ in
« d o ğ ru lu k »
ve
« g e ç e rlik »
n i t e l e m e l e r i y l e iş g ö r m e m iz g e r e k i r . — G e ç m i ş t e v a
ro ld u ğ u ö n e s ü r ü le n fe ls e fe n in h e m b u g ü n e h e m
ya
r ın a y e ttiğ i d ü ş ü n c e s in e g e lin c e , s a k ın c a la r a y o la ç tığ ı
m e y d a n d a . T o p ta n b ir g e ç m iş e ta p ın m a d a n tü r e m e m iş
d e o ls a , z a m a n la g e ç m iş e ta p ın m a y a , b i r g e ç m iş h a y
r a n lı ğ ın a d ö n ü ş m e s e b ile , g e ç m iş f e ls e f e y le y e tin m e :
b u f e ls e f e n in e ld e e d ilm iş o ld u ğ u in a n c ı b ir k e z y e r le ş
ti
lik
m i, a r t ı k n e ç a lış m a k a l ı r f e ls e fe a la n ın d a , n e y e n i
is te ğ i, n e d e a tılım . B ö y le s i b ir fe ls e f e y s e ,k e n d is in e
b e lb a ğ la y a n la rı g ü d e n
u m u tla rın
ta m te r s in e , f e l s e
fe y i fe ls e fe y a p a n g e liş m e le ri d u r d u r m a k ta n , f e ls e f e
n in
( b ir b e n z e tm e y le ) a k ış ın ı tık a m a k ta n
so n u ç v erm e z. —
b a şk a b ir
A ç ık la m a y a g iriş tiğ im iz
s a v ın
da
y a n d ığ ı ü ç ü n c ü d ü ş ü n c e n in s e , k e n d is in e k o la y c a e r iş i
le b ile c e k b iç im d e a ç ık ta b u lu n d u ğ u s a n ılır. O y s a b u ,
b ü tü n k ü l t ü r a l a n la r ı g ib i f e ls e f e iç in d e d o ğ r u d e ğ il
d ir. T e k
a n l a m lı , a s l ı n d a n a s ı l s a h e p ö y le , a p a y d ı n
lı k , o r t a d a s e r g i l e n m i ş b i r f e l s e f e y o k t u r , h i ç o l m a
m ış tır,
o la m a z
da.
to p lu m s a l-ta rih s e l
ö y le
y a , g e ç m iş te k i
b a ğ la m la rın
K e n d is i d e ta r ih s e l b ir b a ğ la m
d e n k a lk a ra k
fe ls e fe
B u ara d a , esk i
k a v ra n m a s ın ı g ü ç le ş tire n
ilg i k a y m a la r ın ı
ve
tü m
ö rü lm ü ş tü r.
o l a n b e l l i b i r ş i m d i ’-
d e n e n ir b u y a k la ş m a .
fe ls e fe y a p ıtla r ın ın
ğ iş m e le rin i,
iç in e
a n la y ış
d il d e
o y n a k lık la
r ın ı h e s a b a k a tm a k g e re k ir. E s k i fe ls e fe y a p ıtla r ın ın
hep
a y n ı a n la m
iç e riğ in i k o r u y u p g ittiğ in i
sanm ak
g ü lü n ç tü r . G e ç m iş b ir f e ls e f e n in « n e s ö y le d iğ in i» , « n e
d e m e k is te d iğ in i» , « n e y a p m a y ı d ile d iğ in i» , « n e y i y a
p a b ild iğ in i»
ancak
b e l l i b i r ş i m d i ’n i n
fe ls e fe s in d e k i
s o ru -c e v a p y ö n ü n d e n k a lk a ra k a n la r, y o ru m la r,
de
ğ e rle n d ire b iliriz . B u b a ğ la m la rs a , ta rih s e l a k ış la s ü
r e k l i d e ğ i ş m e l e r e u ğ r a y a n ş i m d i ’l e r d e n ö t ü r ü , b o y u t
la r ı s ü r e k li o la r a k d e ğ iş e n b i r g e ç m iş te , ö z d e ş iz le n im i
u y a n d ıra n
b irle ş tiğ i
b a z ı ç iz g ile re r a ğ m e n , ü z e rin d e
te k a n la m lı
B lR
fe ls e fe n in
h e rk e s in
v a r o lm a d ığ ım ,
(s a p la n tıla r a k a p ılıp g e rç e k le ri ö rtb a s e tm e z s e k )
s ık
s ık g ö s t e r i r l e r b iz e .
B ü tü n
b u d e ğ in m e le rd e n s o n ra , b a n a
ö y le g e li
y o r k i, s ö y le n m e s i e n u y g u n o la n ş e y , ö z e tle ş u : B u
g ü n d e n y a r ın a fe ls e fe y e y a ln ız c a g e ç m iş te n ü r e tile n
le re
d a y a n a ra k
b a k ım
g ö s te rile b ile c e ğ in i s a v u n m a k ,
tü rlü
s a k ın c a la rı b ir lik te
B azı
y e rin d e
s ü rü k le y e n
s ın ırla m a la rla
bu
m e d ik ç e b ö y le b ir tu tu m d a n y a n a
ğ in
fe ls e fe s in e h iç b ir k a tk ıd a
b ir tu tu m d u r.
s a k ın c a la r
g id e ril
o lm a n ın ,
g e le c e
b u lu r ıa m ıy a c a ğ ı m e y
d a n d a d ır.
S oru 55
M o d e l ’e b a ş v u r a r a k f e l s e f e y i y ü c e l t
m e k İ s te y e n le r n e d ü ş ü n ü y o r la r ?
N e rd e te k te k k iş ile r, u ğ ra ş ö rg ü tle ri, to p lu m k e
s itle ri,
d e v le t k u ru lu ş la rı
e k s ik le ri k e s tirm e d e n
d e rm e k , y a v a ş g id iş le ri h ız lı
g e liş m e le re
g i
d ö n ü ş tü r
m e k , ile rle m iş g ö z ü y le b a k ıla n b a ş k a b ir im le r le a r a
d a a ç ıla n u z a k lığ ı ç a b u c a k k a p a m a k is te ğ iy le iş e g ir i
ş i r l e r s e , o r d a m o d e l’e b a ş v u r m a k a ç ı n ı l m a z b i r
dav
r a n ış g ib i g ö r ü n ü r . « M o d e l» d e y in c e d e , b u g ib i d u
r u m la r d a , g e n e llik le , tü m
g ü ç le ri ç ö z m e y e y e te n h a
z ı r k a lıp , g ü v e n l i y o l, k e s i n
ç a re
a n la ş ılır. S u la m a
d a n m a d e n iş le m e y e , d u v a r ö r m e d e n ö ğ r e tm e n y e tiş
tirm e y e , k ita p lık
ç e ş itli ö n e m
d ü z e n le m e d e n y a s a k o y m a y a
dek
v e y a p ı d a k i a l a n l a r iç in , t a r ı m , e n d ü s
tr i, e ğ itim , h u k u k , s a n a t v e b ilim
iç in b u h e p b ö y le -
d ir . A n c a k b iz ş im d i k o n u m u z g e re ğ i ö z e llik le f e ls e
f e y e y ö n e l d i ğ i m i z e g ö r e , b u g ü n T ü r k i y e ’d e f e l s e f e d e
k i k a lk ın m a n ın , a n c a k
m o d e le b a ş v u r m a k la
g e rç e k
le ş e b ile c e ğ in e i n a n a n la r ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a c a ğ ız .
B irb irin e k a r ş ıt d ü n y a g ö rü ş le rin e
u z a n a n y ö n le rin i,
s a ğ s o l d e y ile r iy le s a r m a ş d o la ş ö ğ e le r in i; z a m a n z a
m an
na
s iv rilik le r
g ö s te re n
d u y g u s a l y ö re le rin i b iry a -
b ıra k tığ ım ız d a , b u k im s e le rin ,
o rta la m a
o la ra k ,
ş ö y le d i l e g e t i r d i k l e r i , y a d a ş ö y l e d i l e g e t i r e b i l e c e
ğ im iz , b ir d a v r a n ış ı b e n im s e d ik le r in i s ö y le m e k
zo
ru n d a y ız :
T e z e ld e n
d ış a rıy a
adam
g ö n d e re lim .
En
y e tili,
e n ç a lış k a n g e n ç le r i s e ç e lim . P a r a y s a p a r a , h iç b ir ş e y
e s irg e m e y e lim o n la rd a n . O k u y u p g e ls in le r. B e n im s e
y e c e k le r i ç a ğ d a ş fe ls e fe le ri b u r d a k i k u ş a k la r a
ö ğ re
tip y a y s ın la r! H e m h iç b ir k a rş ı k o y m a y a k u la k a s m a m a lı b u
iş te . Y o k , b a ş k a la r ın d a n
ö ğ re n m e k
b e n lik
y itirm e k m iş . Y o k , d a h a b a ş ta n ta k litç iliğ e b o y u n e ğ
m e k d e m e k m iş b u . D ü n y a n ın
a s ıl g id iş in d e n
h a b e ri
o lm ıy a n la rın , y a d a n e d e n s e ile rle m e m iz e e n g e l
m ak
is te y e n le rin
b a h a n e le ri b u n la r.
o l
B irk a ç y ü z y ıl
d a n b e ri b irç o k ü lk e d e b a ş d ö n d ü r ü c ü g e liş m e le r g ö s
te re n b ilim le rin
(b u a r a d a u lu s a l v a rlığ ın a r tık k a ç ı
n ılm a z d a y a n a ğ ı o la n
te k n iğ in )
b a k a lım : D ü ş m a n la rc a d a
d u r u m u n a ş ö y le b ir
b u lu n u p k o ta rılm ış
o ls a
b e lli b ir m o d e lin h e r y a n d a b e n im s e n m e s in d e n b a ş k a
b ir ş e y d e ğ il b u . H iç k im s e , h iç b ir u lu s , h iç b ir h a lk to p
lu lu ğ u ta k litç i o ld u m , b a n a ta k litç i d a m g a s ı b a s a c a k
l a r d iy e d e g o c u n m a z . B u , f e ls e f e iç in d e
d o ğ ru
o lm a lıd ır.
hepsi h ep
F e ls e fe , b ilim ,
a y n ı k ü ltü r
a ğ a c ın ın
d o ğ ru d u r,
te k n ik —
b ire r
b u n la rın
d a lıd ır.
Y a p ıp e t t i ğ i h e r ş e y e a c e le , h e y e c a n v e u m u t s i n
m iş o la n b u tu tu m , k e n d in e g e r e k ç e le r y a d a h a k lı
lık la r
a ra m a k la
o y a la n m a z .
v u ş tu r u r s a v u ş tu rm a z
B azı d u rd u rm a la rı
d o ğ ru d a n
d o ğ ru y a
sa
fe ls e fe
ü r e tm e k te n b a ş k a b i r a m a ç g ü tm ü y o r m u ş g ib i b i r iz
le n im
u y a n d ır ır ilk b a k ış ta . G e lg e le lim
ce, k e n d in i s a ğ la m
te m e lle re
o tu rtm a k
a z ıc ık d e ş in
k a y g ıs ıy la ,
ta m
b ilin ç le
k a lm ış
a y d ın la tılm a d ığ ı
o ls a , b ir ta k ım
ğunu
b e lli
e d e r.
B u n la rd a n
ö n e m lis in e d e ğ in e lim
iç in
y e r y e r o rlü k
de
g e re k ç e le r d e d ü ş ü n m ü ş o ld u
b irin e ,
k u şk u su z, en
b u rd a . B u g e re k ç e y e g ö re : m o -
d e ls iz fe ls e f e o lm a z ; m o d e ls e , b i r ç a lış m a a la n ın d a o
a la n ın v a rlığ ın ı m e y d a n a g e tir e n
y a p a b ilm e y i s a ğ la m a d a
titiz lik le
iş le m le rin
tü m ü n ü
u y u lm a s ı g e re k e n
ilk e le r , k u r a lla r , y ö n te m le r d ir . B u
a y rı a y rı d e y im
le r le d ile g e tir ile n ş e y le r b ir b ir le r in d e n a y r ıla m a y a n
ş e y le r d ir a s lın d a . B a ş k a t ü r l ü s ö y le y e lim : m o d e l, b i r
ç a lış m a ü s lu b u , b ir a r a ş tır m a y ö rü n g e s i, b ir a la n ı y o
ğ u ran
a n la m lı s o ru la r
d o ğ ru c e v a p la rın
S oru 56
ile
bu
s o ru la ra
v e rile b ile c e k
ç e rç e v e s id ir.
F e ls e fe y i b ir m o d e le b a ş v u r a r a k y ü
c e lt m e n in n e g ib i s a k ın c a la r ı
o la b i
li r ?
G e rç i,
ö z e llik le
b ilim le rd e
(o
da
b a ş ta
fiz ik
ve
b e n z e r i b a z ı d o ğ a - b ilim le r in d e ) v a r ılm ış o la n b ir a n
la y ış tır
bu
m odel
a n la y ış ı.
A n c a k , b ilim le rle
s ık ı
ola e d e m e y iz .
iliş k ile rin e ra ğ m e n , fe ls e fe n in d ü p e d ü z b ir b ilim
m ıy a b ile c e ğ in i d e
hesaba
k a tm a m a z lık
H a tta s ö z ü n ü e ttiğ im iz tu tu m u s a v u n a n la r d a n b ü y ü k
b ir b ö lü m ü n , k o n u y a a z ıc ık e ğ ilin c e ,
la ş m a k ta
g e c ik m iy e c e ğ i
h e p b u b a ğ la m d a ,
so n ra
a ç ık
b u g ö rü şü p a y
k a n ıs ın d a y ım .
çep e ç e v re
ta rtış ıp
B ıra k ın
ki
in c e le d ik te n
v e s e ç ik b i r b iç im d e k a r a r v e r ilm e s i g e
fe ls e fe d e gerçek
te n m o d e l d iy e b i r ş e y v a r m ı d ır ? V a r o ld u ğ u s a n ıls a
r e k e n b a z ı s o r u la r v a r . S ö z g e lim i:
b ile , a s lın d a m o d e l d iy e b ir ş e y o la b ilir m i fe ls e fe d e ?
D iy e lim
k i v a r , n e d i r p e k i b u « f e ls e f e m o d e li» ? T e k -
te k k iş ile rin o n y ılla r b o y u n c a d u rm a d a n d e ğ iş e n y a
p ı t l a r ı m ı m o d e l d i r ? S i s t e m l e r m i ? a k ı m l a r m ı ? i z m ’le r m i m o d e ld ir y o k sa ? D iy e lim k i m o d e l d iy e b irş e y
v a r fe ls e fe d e , te k b ir m o d e l m i v a r?
lu ğ u n u n
k a ç ın ılm a z lığ ı k a r ş ıs ın d a
B ir m o d e l ço k
k e n d i m o d e lim iz i
n a s ıl s e ç e c e ğ iz ? D i y e l i m k i b i r k e z s e ç t i k ,
y a so n ra
d iy e
m i ö n le y e c e ğ iz o n la rı? D iy e lim k i b ir d e n fa z la fe ls e
fe m o d e lin d e k a r a r k ıld ık , n a s ıl y o r u m la y a c a ğ ız , na
s ıl u y g u l a y a c a ğ ı z b u n l a r ı ? E n z o r u , m o d e l l e r ç a t ı ş ı n
c a d u r u m n e o la c a k ?
vazgeçm ek
is te y e n le r ç ık a rs a , b ö y le
Y a ln ız a n m a k la y e tin d iğ im
şey
b ü tü n b u
o lm a z
g ü ç lü k le r
d e n b e lli o ld u ğ u ü z e re : n e d e n li g ü z e l b ir d ile k v e y o
ğ u n b i r i n a n ç l a o r t a y a ç ı k a r s a ç ı k s ı n , T ü r k i y e ’d e f e l
s e f e n in g e le c e ğ in i m o d e lc iliğ e b a ğ la m a k : h e le b u n u ,
daha
b a ş ta n , a k la
h e s a p la ş m a d a n
g e le b ile c e k g ü ç lü k le r le
g e re ğ in c e
y ü r ü r lü ğ e k o y m a k , b e n c e , fe ls e fe n in
g e n e l y a p ıs ın a a y k ın d ü ş e n , fe ls e fe n in iy iliğ in e k a t
k ıd a n ç o k engel o la n p e k ç o k s a k ın c a la r d o ğ u r u r .
S o r u 5 7 : T e k b ir a d a y ö n e le r e k , t e k b ir f ilo
z o f a b a ğ la n a r a k f e ls e f e y i
k a lk ın d ır
m a k İ s te y e n le r e d e r a s tla n m ıy o r m u ?
D e ğ iş ik z a m a n la rd a ,
b ir ç o k y e r le r d e , ç e ş it ç e ş it
u ğ ra ş la r, a la n la r, e tk in lik le r
iç in
o rta y a
ç ık a n
şey,
ş i m d i l e r d e , T ü r k i y e ’d e , f e l s e f e i ç i n d e s ö z k o n u s u d u r .
B ugünün
T ü rk iy e s in d e
fe ls e fe y i y ü c e ltm e k
a m a c ıy
la d ü ş ü n ü p ç a lış a n la r, b u d ü ş ü n ü p ç a lış m a la rı k ım ıl
d a ta n g ü d ü ( u lu s s e v m e , ö z u ğ r a ş ı k o lla m a , y ö n e tim i
d e n g e le m e ,
e ğ itim i
o ls u n , n e r d e n
d ü z e n le m e )
ne
tü rd e n
g e lirs e g e ls in , k im i d a h a
o lu rs a
b a ş la n g ıç ta
k im i g e ç m iş te d ış a r d a b o ş u n a ç a r e le r a r a n d ık ta n s o n
ra , ç a ğ d a ş u lu s a l k ü ltü r ü n b ir a d tn a d ö r te lle s a n lm a -
y ı y e ğ tu ta r la r . Ş u d u r y a p tık la rı: T a m
d a b u g ü ıırim
y a d a b u g ü n d e n e c e k k a d a r y a k ı n b i r d ü n d e n , b u ş lıb a ş ın a b ü y ü k b ir ö n e m ta ş ıd ığ ın ı s ö y le d ik le ri b ir d ü
ş ü n ü r b u lu p fe ls e fe y e iliş k in h e r g ü ç lü ğ ü n ç ö z ü c ü sü
o la ra k
bu d ü şü n ü re b a ğ la n ır la r .
B u düşünür
(s ö z ü
e d ile n b a ğ la n ış ta n ö n c e k i y a d a s o n r a k i) ü n ü n ü , (g e r
ç e k y a d a ta s a r la n a n ) b a ş a rıs ın ı fe ls e fe d e n b a ş k a b ir
y ö r e d e s a ğ la m ış o ls a b ile , o n la r ı n g ö z ü n d e , n ite lik ç e
d e n ic e lik ç e d e e ş s iz b i r f ilo z o f tu r .
A ç ık ç a d ile g e tir m e s e le r ,
g ö rü ş le rin i d ış la ş tır ır
k e n h e p a y n ı a n la tım la ra b a ş v u rm a s a la r d a , g e n e llik
le , ş ö y le
b ir s a v u n u n u n
c o ş k u n lu ğ u n a k a p ılm ış la r
d ı r b u t e k filo z o fç u la r : Z a m a n d a u z a y d a f i l o z o f a r a
m a y a g erek yok.
A r a m ı z d a o.
k e n d is in e y ö n e le lim . O n u
ö n y a rg ıla rı
b ıra k ıp
s a y a lım , s e v e lim ,
h e rşe y i
o n a s o ra lım , o n u n y a z d ık la r ın d a n ö ğ r e n e lim
Y e n i b a ş ta n b a s a lım , y a y a lım
y a lım , d e ğ e r le n d ir e lim
z im
fe ls e fe m iz
B e lirg in
bu.
y a p ıtla rın ı.
b u y a p ı t l a r d a k i f e l s e f e y i . B i
S o ru la rıy la ,
b ir b iç im d e
h e rş e y i.
Y o ru m la
c e v a p la rıy la
iş le n m e m iş d e o ls a ,
b iz im .
tü k e n m e z
b i r g ö m ü b u f e ls e fe , g e r e k e n ç ı k a n m l a m a l a r l a g e r e
k e n s o n u ç la m a la r ı y a p a lım , ö z le d iğ im iz
ç ö z ü m le m e
l e r e v a r m a k t a g e c ik m iy e c e ğ iz ...
S o r u 5 8 : T e k b ir a d a y ö n e le r e k , t e k b ir f ilo
z o f a b a ğ la n a r a k f e ls e f e y e a t ılım
z a n d ır m a y a
ç a b a la y a n
ka
k im s e le r in
k a r ş ıla ş a b ile c e ğ i g ü ç lü k le r n e le r ?
Bu
tu tu m d a k i
k im s e le rin
y a ln ız c a
s ö y le d ik le ri
n i, g ir iş tik le r in i ( y a d a s ö y le y e b ile c e k le r i ş e y le r le g i
r iş e b ile c e k le r i ş e y le r i) d e ğ il, b ü t ü n b u n la r ı n g e r is in
d e k i b a z ı e tk in k a b u lle ri v e in a n ış la rı h e s a b a k a ttı
ğ ım ız d a ,
b irta k ım
s a k ın c a la rın
ö rtb a s
e d ile m iy e c e -
ğ i n i g ö r ü r ü z . D iy e l im k i: a r a n a n t e k b i r f i l o z o f t u r ; o
d a (o la c a k ş e y d e ğ il a m a n e y s e ) ta r tış m a la r ö te s i b ir
u z la ş ım la s a p ta n d ı. A s lın d a , n e d e n li b ir d e h a ile b e
z e n m iş o lu r s a o ls u n , y a d a s o n r a d a n b a ş k a la r ın c a n e
d e n li b ir d e h a ile b e z e n ir s e b e z e n s in , b u te k filo z o fa
h iç b ir
z a m a n h iç k im s e n in
y ü k le m e k
ta ş ıy a m ıy a c a ğ ı b ir y ü k
(g ü z e l d ile k le r d e z o rla ş a b u n a ) ,
y e rin d e
b ir d a v r a n ış s a y ıla m a z . H e le te k k iş in in , tü m
b ir ü l
k e n in g e le c e ğ e u z a n a n fe ls e fe s i iç in y e te r li o ld u ğ u n u
ö n e s ü rm e k , fe ls e fe y e g ö s te rilm e s i is te n e n b a k ım
ça
b a l a r ı n ı n k ı s a b i r s ü r e i ç i n d e d u r m a s ın a y o l a ç a r . ö y
le y a , fe ls e fe o te k k iş iy le
bu
ç e rç e v e
a y d ın lığ a
ç e rç e v e le n ip
k a v u ş tu ru lu r
b itirilin c e ,
k a v u ş tu ru lm a z ,
s ö z ü n ü e ttiğ im iz k im s e le re g ö re , y a p a c a k b ir ş e y k a l
m a m ış tır a rtık .
B ö y le c e , d a h a ö n c e b e lli b i r y a k la ş ım la ü z e r in d e
d u ru la n
(fe ls e fe ö ğ re n im in e iliş k in b a z ı ç e k ip ç e v ir
m e le r, y a ln ız c a ö z g e ç m iş te n f e ls e fe d e v ş ir m e le r i, d ı
şa rı
fe ls e fe g e le n e k le rin e
ö b ü r g ir iş im le r g ib i b u
b u lm a y a
k i y e ’n i n
m a k ta n
la y ıs ıy le
ğ ın d a n
y ö n e le n )
fe ls e fe
b a ş v u r m a la r ç e ş itin d e n )
son
g iriş im
(iç e rd e
de,
bu
g e le c e ğ in e , ö z le n e n
te k
b i r filo z o f
d u ru m u y la ,
T ü r
a ş a m a la r
s a ğ la
e p e y c e u z a k b ir ç a re o la ra k b e lirm e k te ; d od e fe ls e fe y e
yoksun
d ile d iğ i iy iliğ i y a p m a k
o la n a
k a lm a k ta d ır.
S o r u 5 9 : « F e ls e fe n in iy iliğ i» d e y in c e n e
an
la m a m ı z g e r e k i y o r ö y l e y s e ?
D e m in d e n b e r i s ık s ık s ö z ü g e ç e n « f e ls e f e n in iy i
liğ i» d e y i m i ü z e r i n d e d e
k ıs a c a d u r m a lıy ız
F e ls e fe y i k o lla y ıp y ü c e ltm e k
tü m
g iriş im le rin i h e p
b u rd a .
is te ğ iy le ö n e a tıla n la r,
fe ls e fe n in
iy iliğ in e
y ö n e lttik
le ri k a n ıs ın d a la r. B u
ö y le s in e k ö k lü
b i r k a n ı k İ. İn
m e n h e m e n h iç k im s e bu iy iliğ in n e o ld u ğ u k o n u s u n
d a o y a la n m a g e re ğ in i d u y m u y o r. O y sa h e rş e y d e n ö n
i y i l i ğ i n n e o ld u ğ u ; g e r e k i y o r s a , n e o r a n d a g e
r e k tiğ i a n d ı n l a t ı l m a l ı d ı r . B u y a p ı l m a d ı k ç a b ü y ü k b i r
ce b u
o la s ılık la
boşuna
g id e r ç a b a la r. B u
b a ğ la m d a ,
ö z e l
lik le , iy iliğ in n e tü r b ir iy ilik o ld u ğ u ; h e r y a n d a o n a y
la n a n , h a tta
n in
iy i d iy e a lk ış la n a n ç a lış m a la r ın f e ls e f e
g e rç e k te n
iy iliğ in e
o lu p o lm a d ığ ı; n e y in
fe ls e fe
iy i o lu p o lm a d ığ ın ı h e r
i y i l i k i s t e k l i s i n i n b ilip
b ile m iy e c e ğ i; i l k b a k ı ş t a i y i d i y e g ö z ü k e n p e k ç o k
ş e y in so nra d a n f e ls e f e iç in z a r a r l ı o lu p o lm a d ığ ı ö z e n
iç in
le in c e le n m e lid ir . B ü tü n b u in c e le m e
d o ğ ru ltu la rıy
sa , ilg ili b ilg in le r d e n , f ilo z o f la r ın k e n d is in d e n b a ş k a
s ın a b ır a k ılm a y a c a k k a d a r ö n e m li s o r u n la r d ır . A s lın
d a fe ls e fe n in
ilk o r ta y a
ç ık tığ ı ik ib in y ılı a ş k ın b ir
s ü re d e n b e ri ta rtış ılm a k ta b u s o ru n la r.
b e ri
b ilg i-s o s y o lo g la n
v e y a ra tm a
y e p y e n i y ö n te m le r le e le a lın m a k ta ,
ü lk e le rd e ö n d e
g e le n g ü n ü m ü z
O n y ılla rd a n
p s ik o lo g la rın c a
s o ru la r,
ç e ş itli
m e ta -filo z o fla rın c a ,
y a n i fe ls e fe n in fe ls e fe s in i
y a p a n la rc a e n in e b o y u n a
a ra ş tırılm a k ta ,
de
am a
gene
u la ş tırıla m a m a k ta d ır, iş te
g e n e lg e ç e r
ç ö z ü m le re
b u n d a n , ç e ş it ç e ş it ç ık a r
l a r ı n ö te s in d e k ım ıld a n s a b ile , f e ls e f e y e h e r iy ilik e t
m ek
is te y e n in
is te d iğ in i y a p m a sı, ç o k
kez
is te n e n e
a y k ırı s o n u ç la ra v a r d ır a b ilir . B a n a k a lırs a , m e ta - fe l
sefe y e
iü s k in
a ra ş tırm a la rım d a n
n ic e d ir e d in d iğ im
k a n ı y a g ö r e , y a p ılm a m a s ı g e r e k e n e n t e m e l d e k i s e y :
fe ls e fe n in iy iliğ in i is tiy o r u m
d iy e n h e rk e s in , h e r k u
ru lu s u n , e le ş tiri, ta r tış m a v e in c e le m e le ri
h iç e
sa
y a n b ir tu tu m la , d ile d iğ i ş e y i y e r in e g e tir m e s in e g ö zy u m m a k tır.
Bu
konuda
büyük
s o ru m lu lu k s a ,
te
k e lc ilik v e te k y a n lılık ta n u z a k b ir a n la y ış la fe ls e fe y i
u ğ ra ş
e d in e n le rin
o m u z la rın d a d ır.
V . K A Ç IN IL M A Z
G lR ÎŞ ÎM L E R
F e ls e fe d e b ilim s e l y ö n t e m i n b e n im
s e n m e s i, y a n ılm ıy o r s a m , g e le n e k s e l
fe ls e fe n in dah a ç o k g ö zü y ü k s e k le r
d e v e in s a n la r iç in ilg in ç b ir s ü r ü
s o r u n la r ın ı ç ö z m e u m u d u n d a n v a z
g e ç m e y e z o r la r b izi. F e ls e fe b u n la r
d a n b a z ıla r ın ı, b a ş a rılı b ir ç ö z ü m ü
p e k u m m a s a da, ö z e l b ilim le r e bıra
k ır ; b a z ı s o r u n la r ın s a b iz im y e t e n e k
le r im iz le a s lın d a ç ö z ü le m iy e c e ğ in i
g ö s te r ir . G e n e d e o ld u m o la sı fe ls e
f e n i n d iy e b ilin e n s o r u n la r ın b ü y ü k
b ir b ö lü m ü k a lır g e r iy e , ö y l e k i ö n e
s ü r ü l e n y ö n t e m , b u n la r k a r ş ıs ın d a :
b ir b ir in d e n a ç ık s o r u la r h a lin d e bö
lü m le m e n i n ; s ın a y ıc ı, p a rç a b u ç u k
ç u , g i t tik ç e a r tım lı b ir ile r le m e n in ;
a y r ıc a , b ü t ü n y e t k i l i fe ls e fe a r a ş tın c ıla n n c a o n a y la n a n , m iz a ç ta n ba
ğ ım s ız o la r a k ü z e r in d e
a n la ş m a y a
v a n lm a s ı g e re k e n
ilk e le r e b a ş v u r
m a n ın ü s t ü n l ü ğ ü n ü sa ğ la r. F e ls e fe
n i n ş i m d i y e d e k b a ş a n s ız lığ ı, b aşlıc a ,
a c e le c ilik te n v e g ö z ü y ü k s e k l e r e d i k
m e k t e n ile r i g e lm iş tir : s a b ır v e a l
ç a k g ö n ü llü lü k , ö b ü r b ilim le r d e o l
d u ğ u g ib i b u r d a da, s a ğ la m v e s ü r e k
l i b ir il e r le m e y e y o la ç a c a k tır .
R u s s e ll M y s tic is m an d
L o g ic , « O n S c i e n tif ic M e th o d
i n P h ilo s o p h y » .
B e rtra n d
97
S o r u 6 0 : S a k ın ılm a s ı g e r e k e n
ş e y le r
y a n ın
d a fe ls e f e iç in y a p ılm a s ı k a ç ı n ı l m a z
o la n ş e y le r d e y o k m u ?
H a n g i k o n u d a o lu r s a o ls u n , s a k ın ılm a s ı g e r e k e n
ş e y le r i s a p ta m a k , d o la y lı d a o ls a , y a p ılm a s ı g e r e k e n
ş e y le ri
b e lirle m e y e
y a rd ım
e d e r.
G ene
de
bazan,
a s il y a p ılm a s ı g e r e k e n le r i a ç ı k v e s e ç i k b i ç i m d e b i r
b ir g ö s te rm e k k a ç ın ılm a z b ir ö d e v d ir. N e v a r k i n a
s ıl a z
önce
b ile c e k
T ü rk
fe ls e fe s in in
n o k ta la rd a n
y a ln ız c a
g e liş m e s in i e n g e lle y e
b irk a ç
ta n e s i ü z e rin d e
d u r d u y s a m , ş im d i d e b u g e liş m e y i ö z le n e n a ş a m a la
r a e r iş tir e c e ğ in e in a n d ığ ım
si
ü z e rin d e
b u n la n
son
d u ra c a ğ ım ,
b ira ra d a
o la ra k
fe ls e fe
gözönüne
d e ş e c e ğ im
tu ta m a k la rı
s a n ıy o ru m
g e tirir;
o lu rs a k ,
k ım ıld a ta n
ki
b ü tü n
a y rıc a b u n la ra ,
f e ls e fe -e ğ itim in e
d a k a ta c a k
g e liş m e s in i
b ir b ö lü m ü
n o k ta la rd a n b irk a ç ta n e
ö y le
iliş k in
bazı
T ü r k i y e ’d e k i t ü m
o la n a k la rd a n
ö n e m li
e p e y c e a y d ın lığ a k a v u ş tu r m u ş o lu ru z .
S o r u 61 : T ü r k f e ls e f e s i il e T ü r k ç e a r a s ın d a k i
s ık ı b a ğ ı a ç ık la r m ıs ın ız ?
B i r ü l k e d e k i fe ls e fe n i n d u r u m u , g i d i ş i , g e l i ş m e
s i o fe ls e fe n in
D il-ö te s i
b ir
o rta y a
ç ı k t ı ğ ı d ile b a ğ lıd ır v a r lık ç a .
fe ls e fe d e n ,
d il-ö n c e s i
ya
da
d il-s o n ra -
sı b ir fe ls e fe d e n , a n c a k s ö z ü n ü e d e b ild iğ im iz o r a n d a
h a b e rim iz
o lu r.
F e ls e fe
o la ra k
fe ls e fe ,
özü
g e re ğ i,
d ille , d ild e k e n d in i d ış a v u r u r . B u n a g ö r e « T ü r k f e l
s e f e s i » T ü r k ç e , T ü r k ç e y l e , T ü r k ç e ’d e k e n d i n i g ö s te
ren fe ls e fe d ir.
yan,
G e rç i fe ls e fe s in i T ü rk ç e y le
y a p ıtla rın ı
ta s a rla m a n ın
T ü rk çe
yazm ayan
T ü rk
sunm a
filo z o fla rı
m a n tık ç a a y k ırı b ir y a n ı y o k . N ite k im
O rta ç a ğ d a k i ü n lü
h iç b iri T ü r k ç e
y a z m ış la rd ır.
T ü rk
filo z o fla rın ın
hem en
hem en
b ir te k s a tı r y a z m ış d e ğ ild ir, A r a p ç a
G enel
k ü ltü r
e tk e n le rin in ,
ö z e llik le
o
z a m a n k i b a z ı d in -e ğ itim
k o ş u lla rın ın b u d u ru m u y e -
te s iy e
s ö y le m e k
a n la m lı
k ıld ığ ın ı
y a n lış
s a y ılm a z .
G e lg e le lim , b ir ç o k ta r ih s e l d a lg a la n m a la r d a n
so n ra
50 y ıl ö n c e k u r u la n C u m h u r iy e tle b ir l ik te ç a ğ d a ş b ir
b ü tü n lü k b ilin c iy le d o n a tılm ış o la n
çağdaş
T ü r k i y e ’
n in , fe ls e fe a la n ın d a k i ü r ü n le r in i T ü r k ç e d e y a n s ıtm a s ı
k a d a r d o ğ a l b irş e y d ü ş ü n ü le m e z . K u ş k u s u z , b ir T ü r k
f il o z o f u , g e r e k t i ğ i n d e ,
( ö rn e ğ in s o ru n la rın , ta r tış m a
la rın , k a rş ıla ş m a la rın
g e re k tirm e s iy le )
d o ğ ru d a n
y a b ilir;
d o ğ ru y a
y a b a n c ı b ir d ild e
ç a lış m a la rın ı
y a z ıp
b a ş a r ılı o ld u ğ u n d a , T ü r k iy e y e
y a y ın la
h a k lı b ir k ı
v a n ç s a ğ la r b u . A y r ıc a : T ü r k filo z o fla rı h iç b ir u lu s a l
d ile m a l e d i l e m i y e c e k o la n , h e r ü l k e n i n f i l o z o f l a r ı n
ca
p a y la ş ıla n
den
de
o rta k la ş a
b irta k ım
(s ö z g e lim i, M a n tık
iş a r e t- d ü z e n le r in -
iş a re tle rin d e n
de)
uygun
b u ld u ğ u o r a n d a y a r a r la n a b ilir . G e n e d e a s ıl o y lu m u
v e a ğ ırlığ ı b a k ım ın d a n , T ü r k fe ls e fe s in in , T ü rkçe f e l
s e fe o lm a s ı k a d a r k e n d iliğ in d e n a n la ş ıla n b ir ş e y o la
m a z. F e ls e fe
ancak
T ü rk k ü ltü rü
b ö y le c e T ü r k iy e
iç in b ir e tk in lik
iç in
b ir v a rlık ,
v e y a y g ın lık
kazana
b ilir.
î ş t e b u ö n e m li g e rç e ğ i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r d u ğ u
m u z d a , b a ş ta T ü r k ç e y a z a n h e r ç e ş it fe ls e fe y a z a r la
r ı o lm a k ü z e r e tü m
i l g i l i l e r i n T ü r k ç e y e ö z e n le b a k ım
g ö s te r m e le r i v a z g e ç i l m e z b i r ö d e v d i r . T ü r k ç e s i b o z u k -d ü z e n
b ir
fe ls e fe
y a z a rın ın
k a v ra m la rın d a
ay
d ın lık , a n la tım ın d a z e n g in lik a r a y ıp b e k le m e k b o ş u
na
b ir
a ra y ıp
y a z a rla rın ın
b e k le m e d ir.
T ü rk ç e si sa v ru k
d ü ş ü n c e le ri d e y a la p ş a p tır.
fe ls e fe
S üzüm ona
g ö r ü ş le r in i b o z b u la n ık d e y im le r d e n , g ö tü r ü s ö y le m e
le rd e n , e ğ r e ti b ild ir im le r d e n g e ç ilm e y e n b ir T ü r k ç e ye
döken
fe ls e fe
y a z a rı,
d e ğ e rd e n
g e ç tik ,
a n la ş ılır
b i r fe ls e fe k o t a r a m a z ; n e y a r a t ı c ı n e ö ğ r e t i c i o l a r a k
T ü r k fe ls e fe s in e k a tk ıd a b u lu n a b ilir b ö y le b iri. T ü r k
ç e y a z a n b i r filo z o f a ç ıs ın d a n , T ü r k ç e y e , b u b a ğ la m
d a: b ir k ez
g e rç e k le ş tirile n
d ü ş ü n c e le ri u n u tu lm a k
ta n k u r ta r m a k iç in s a p ta n a n b ir a ra ç ; y a d a , d ü ş ü n
c e le r i b a ş k a la r ın a u la ş tır m a k iç in b ir d e d ils e l o r ta
m a
a k ta rm a k
ra s g e le
ü z e re
b ir i g ö z ü y le
fe ls e fe , d a h a b a ş ta n
hem
y a z a n filo z o f,
k u lla n ıla n
bakm ak
a ra ç la rd a n
A s lın d a
b e lli b ir d ild e ü r e tilir .
hem
düşündüğünü
T ü rk ç e , T ü rk ç e y le , T ü r k ç e d e
öz, iç e rik , T ü r k ç e y s e
(d ils e l)
y a n lış tır.
so n ra d a n
T ü rk ç e
y a z d ığ ın ı
g e r ç e k le ş tir ir . F e ls e fe ,
g iy s i, k a lıp
d iy e
m e lid ir. A s lın d a T ü rk ç e d a h a d ü ş ü n c e n in
ru c u su d u r;
b ir
e k le n m e z
n ite le n m e ö ğ e s i, k u
dü şünceye; d ü şü nce
y i d a h a d ü ş ü n c e v a rlığ ın d a yapan T ü rk ç e d ir. F e ls e
f e d e ö n c e d ü ş ü n c e n in s o n r a d ilin g e ld iğ in i s ö y le m e k ,
pek
ile r
dü şü nce
tu ta r
yanı
T ü rk ç e y le ,
o lm a y a n
b ir
T ü rk ç e
s a v d ır.
d ü ş ü n c e y le
F e ls e fe d e
b ir lik te d ir ,
z a m a n d a ş tır .
B una
g ö re
T ü rk
fe ls e fe s i
tü m
b o y u tla rıy la , b ir
b a k ım a , T ü r k ç e d ir. F e ls e fe n in
g e liş m e s i
g e liş m e s in e
bu
iç te n
y a p ış ık tır,
T ü rk ç e n in
g e liş m e y le
koşut
g i d e r . B ö y l e c e T ü r k f e ls e fe s in i n e r i ş m e s i ö z l e n e n a t ı lım la r , T ü r k
ra tıc ı,
lim s e l a ç ıd a n
dan
d ili i ç i n d e s ö z k o n u s u d u r . B u n d a n y a
e ğ itic i,
y ö n e tic i tü m
ilg ilile r:
o ld u ğ u k a d a r te k n ik
da T ü rk ç e
b ilin c in i
ö rg ü ts e l,
b i
v e d e v le t a ç ıs ın
d e rin le ş tirm e k ,
T ü rk ç e y i
ö z e n le iş le m e y i g ü v e n ilir b ir a lış k a n lık h a lin e g e tir
m ek
b a k ım ın d a n
T am
te rs in e : b u
h iç b ir
çabadan
k a ç ın m a m a lıd ır.
ç a b a la r b a ş a r ılı o ld u ğ u n d a , b u n d a n
y a ln ız c a T ü r k d ili d e ğ il a y n ı z a m a n d a T ü r k fe ls e fe
si d e p e k ç o k y a r a r la r d e rle r.
S o ru 62
F e ls e f e n in d e ğ e r liliğ i d e ğ e r s iz liğ i s o
r u n u n a s ıl b ir s o r u n d u r ?
S ö z ü n ta m
ra şa n
b ir T ü rk
a n la m ın d a « d e ğ e rli» n ite le m e s in e y a
F e ls e fe s in in
v a ro lm a s ın ı, y a n i
la m c a k u r u lm a s ın ı, d u r m a d a n
la
sü rü p
g itm e s in i
is te y e n
sağ
g e liş m e s in i, a tılm a la r
h e rk e s in , h e r ş e y d e n
ön
c e « d e ğ e r li» ile « T ü r k F e ls e fe s i» a r a s ın d a k i b a ğ ın n a
s ıl sa ğ la n a c a ğ ı ü z e r i n d e a y d ı n l ı k b i r b i l i n c i o l m a l ı
d ır . B a ş k a tü r l ü d e n d ik te , « T ü r k F e ls e fe s i» n i « d e ğ e r
li» k ıla n
o rta y a
ö lç e k , y a d a ö lç e k le r , b e l i r g i n
ç ık m a lıd ır.
b i r b iç im d e
B u y s a h iç k o la y b ir u ğ r a ş d e ğ il
d ir. A ra m a , ta r tış m a , k a r a r v e rm e , se ç m e , e le ş tirm e ,
u z la ş m a
tü rü n d e n
b irç o k
iş le m le re
b a şv u rm a y ı
ge
r e k ti r ir . ö z e llik le « d e ğ e rli» n ite le m e s in in : « b a ş a rılı» ,
« k a lıc ı» , « p a r la k » ,
« ö v ü n ü le c e k » , « e tk ili» ,
« b o l s o n u ç lu » , « y e n i l i k d o lu » , « b ü y ü k
« y a ra rlı» ,
g ö rü ş le r k a p
s a y a n » , « v e rim li d ü ş ü n c e ç ığ ırla rı a ç a n » n ite le m e le
riy le
d a llıb u d a k lı b ir
a k ra b a lık
iç in d e
k u lla n ıld ığ ı
g ö z ö n ü n e g e tir ile c e k o lu rs a , s ö z ü e d ile n u ğ r a ş ın , e p is
te m o lo ji, s o s y o lo ji, p s ik o lo ji, m a n tık v e s e m a n t ik g ib i
ç e ş itli
b o y u tla rd a
uzm anca
ile rle m e s i
g e re k e c e ğ in e
g ö r e , n e d e n l i ç e t r e f i l b i r iş o ld u ğ u a n l a ş ı l ı r . K u ş k u
s u z b ö y le s i b ir iş in ş im d i b u r d a ü s te s in d e n g e lm e m iz
b e k le n e m e z .
A s ıl a m a c ım ız
b a k ım ın d a n
g e re ğ i
y o k z a te n b u n u n . Ş im d i b u r d a b iz e g e r e k e n ,
b i r ö l ç e ğ i n e r e d e a r a m a m ız ın y e r i n d e o l a c a ğ ı m
ta m a k tır.
de
b ö y le
sap
S o ru 63
T ü r k fe ls e fe s in in
d e ğ e r lilik
ö lç e ğ i
n i n e r e d e a r a m a m ız g e r e k ir ?
Ş u r a s ı b e s b e lli:
s e fe s i» d e y im in in
c ın d a d ır.
s ılm a z
Ç oğun
ç o k k iş i b u
« T ü rk »
yönünde
« T ü rk
b u lu n d u ğ u
fe l
in a n
s o ru s u z s o rg u s u z b e n im s e n e n , s a r
b ir k e s in liğ i
v a rm ış ç a s ın a
in a n ç tır b u . İlg ilile rd e n
ç e le rin i
ö lç e ğ in
b e n im s e n e n
b u in a n c ın
is te d iğ im iz d e y s e ,
b ir
d ü şü n sel g e re k
a ş a ğ ı y u k a n ş ö y le b ir c e
v a p l a k a r ş ı l a ş ı r ı z : T ü r k F e l s e f e s i d i r s ö z k o n u s u o la n .
D e m e k k i, T ü r k l e r e
le rc e
özgü,
g e rç e k le ş tirile n ,
T ü rk lü ğ e y a k ış a n , T ü r k
T ü rk g ö rü ş ü n ü y a n s ıta n
fe ls e fe sö z k o n u s u d u r,
b ir
ö y le y s e b u fe ls e fe n in d e ğ e ri
T ü r k lü ğ ü n d e n g e le c e k tir ; b u d e ğ e r in ö lç e ğ in in T ü r k
l ü k t e b u l u n m a s ı n d a n d a h a d o ğ a l b i r ş e y o la m a z .
O y s a d e ğ e r lilik ö lç e ğ in i b ö y le s i b ir in a n ç v e d ü
şünceye
d a y a tm a k
F e ls e fe s i
(T ü rk
T ü r k ’e ö z g ü ,
m a n tık ç a y a n lış tır .
sö zcü ğ ü n ü n
T ü r k ’ç e
b ü tü n
G e rç i T ü rk
tü re v le riy le )
g e ç e k le ş tirilm iş
o la n
fe ls e fe
d i r ; T ü r k ’e y a k ı ş s a d a y a k ı ş m a s a d a , T ü r k g ö r ü ş ü n ü
y a n s ıttığ ı
s a v u n u ls a
da
s a v u n u lm a s a
da
T ü r k ’ü n
m a lıd ır h e r ş e y d e n ö n c e . G e l g e l e l i m b u b ö y l e d i y e
T ü r k F e l s e f e s i n i n fe ls e fe c e d e ğ e r i n i T ü r k ’ü n
m a lı
o lm a s ın d a n
Ç ünkü
ç ık a rm a k
s a lt T ü r k
g e ç e rli
b ir
ç ık a rım
F e ls e fe s i o ld u ğ u
iç in ,
d e ğ ild ir.
T ü rk le rc e ,
T ü r k f i l o z o f l a r ı n c a , T ü r k ç e k o t a n l d ı ğ ı iç in b i r f e l s e
f e y i « d e ğ e rli» y a f ta s ıy la b e z e m e k ; b ö y le s i b ir b e z e m e
n in
d e ğ e rliliğ i
ç e liş m e le re
s a ğ la m a y a
g ö tü rü r
y e te rli
in s a n ı, ö y l e
m a lı b ild ir i fe ls e fe y i s a lt b u n d a n
o ld u ğ u n u
ya
her
ö tü rü
sanm ak
u lu s
kendi
g ö k le re
ç ı
k a r ı r s a n ’o l u r ? O z a m a n h e r f e l s e f e , s a v u n u c u l a r ı n ı n
g ü c ü o ra n ın d a
( p a r a , ç ığ ır tk a n lık , k u v v e t g ib i b ir ta -
k im
d a y a n a k la rd a n ö tü rü ) d e ğ e rli o lu r k i b u n d a n d a
d a h a s a ç m a b irş e y ta s a rla n a m a z .
A s lın d a :
her
fe ls e fe
(is te r
ö z e l k u r u m la r c a , is te rs e d e
le rc e
b e n im s e n s in )
te k
k iş ile rc e ,
is te r
ç e ş itli ir ilik te k i d e v le t
fe ls e fe - d ış ı e tm e n le r d e n
ş ir m e m e lid ir d e ğ e rin i. B u n a
b a z ı ç e v re le rc e , h a tta
fe ls e fe c e
k a lk ış tığ ı a n
v a r lığ ın ı y itir m iş tir a r tık . B ir fe ls e fe
m ily o n la rc a
dev-
b a z ı k iş ile rc e ,
in s a n ın
y e ra ld ığ ı
ö b e k l e r c e s e v i l i p t u t u l s a b i l e , t e m e l d e , fe ls e fe s o r u n
la r ın ın k e n d is in e g e t i r d i ğ i y a d a g e t i r e m e d i ğ i k a t k ı
d a n ö tü r ü d e ğ e rli y a d a d e ğ e rs iz d ir. Y e rin d e s o ru la r
s o r a n , b u s o r u la r ı y a r a tıc ı v e e le ş tir s e l b ir iş le y iş le
çö
z ü m le y e n ,
ve
bu
ç ö z ü m le m e le rin i k e s in
d ü ş ü n c e le r
g ü v e n i lir b e lg e le m e le r le d o k u y a n b i r f e ls e fe , f e ls e f e d ı ş ı k u l l a n ı ş l a r d a n b a ğ ım s ız b ir d e ğ e r lilik le b e z e n m i ş
tir . B u n a k a r ş ılık b ir fe ls e fe p o litik , e k o n o m ik , p e d a g o
jik , p s ik o lo jik k u lla n ış la rı b a k ım ın d a n n e d e n li b a ş a
r ı l a r e ld e e tm e y e y a r a r s a y a r a s ın ; s ö z g e lim i, t a r l a d a
(te m b e lliğ i g id e re re k )
ü re tim i
de
a rtırs a ,
iç k i m a
s a s ın d a ( k a ra m s a rlığ ı y o k e d e re k ) a c ıla rı d a u n u ttu r sa,
ç a tış m a d a
p e k iş tirs e ,
da
s a ğ la s a ;
ç e k te n
(k o rk a k lığ ı b a s tır a r a k )
s o k a k ta
(ü z ü n tü y ü
fe ls e fe y e -iç k in
y ü re k liliğ i d e
a z a ltıp )
y a p ıs ı
m u tlu lu ğ u
b a k ım ın d a n g e r
ç e lim s iz b i r f e ls e f e y s e , b u b a k ım ın
d irm e y le
o rta d a n
k a ld ırıld ığ ı,
d ö n e m le r d e b ile , k im
z o rla s in
k a ld ırılm a k
is te n d iğ i
n e d e r s e d e s in , n e y s e o d u r g e
n e d e . N a s ıl k i b e lli b i r d u r u m d a y a r a r lı o la n b ir y a
la n , s a lt b u y ü z d e n y a la n o lm a k ta n ç ık m a z s a ; z a m a n
zam an
göz
k a m a ş tıra n
b ir
y a n lış ,
s a lt
bu
yüzden
y a n lış o lm a k ta n ç ık m a z s a ; b a z a n d a h ic e d ü z e n le n m iş
o la n b ir c a n a - k ıy m a ,
s a lt b u
m a
çabucak
o lm a k ta n
ç ık m a z s a ;
yüzden
c a n a - k ıy
y ığ ın la rı k a n d ıra n
b ir a h lâ k s ız lık , s a lt b u y ü z d e n
a h lâ k s ız lık
ç ık m a z s a , iş te — g e r e k li d u r u m
d e ğ iş ik lik le rin i h e s a
o lm a k ta n
b a k a ttığ ım ız d a — , tıp k ı b u n u n g ib i, b u la n ık k a v r a m
l a r l a , b o z u k ö n c ü l le r , a k s a y a n u s a v u r m a l a r , ç a r p ı k tc m e lle n d irm e le rle k u r u lm u ş
o la n
b ir fe ls e fe d e ,
öz
l e m l e r i d o y u r s a , g u r u r l a r ı o k ş a s a b i l e , f e l s e f e o la ra k
d e ğ e rc e n e y se o d u r.
K u ş k u y o k k i b ir f e ls e fe y e d e ğ e r b iç m e d e s e r in
k a n lı
g e r ç e k te n z o r d u r .
d a v ra n m a k
Y a n tu tm a y a n
b ir is te m le v a r g ü c ü y le ç a lış s a d a b u z o r u h e r z a m a n
yenem ez
in s a n . N e y in
f e l s e f e - iç i, n e y i n
fe ls e fe -
d ış ı o ld u ğ u n u b e lir le m e k , f e ls e f e n in iç in d e b u lu n d u
ğ u ile r i s ü r ü le n d e ğ e r lilik y a d a d e ğ e rs iz lik ö ğ e le rin i
a ç ık v e s e ç ik b i r b iç im d e b ir b ir in d e n a y ır te d ip h e r
k e s ç e b e n im s e n e n b ir te k a n la m lılık la ö lç ü p ta r tm a k ,
e s k id e n
o ld u ğ u g ib i b u g ü n
de pekçok
y e rd e ,
h a k lı
o la ra k , fe ls e fe n in k a r a r a b a ğ la n m a y ı b e k le y e n ö n e m
li s o r u n l a r ı n d a n d ı r . B ü t ü n b u n l a r b ö y le o l m a k l a b i r
lik te
a p a ç ık
o la n
b irş e y
v a r:
F e ls e fe y e
iç k in
d eğ er
le r in n e o ld u ğ u n u b ile b ile b u n la r ı h iç e s a y m a k ; f e l
sefe y e
y a ln ız c a
f e ls e fe - ö te s i k a y g ıla r la
m e k fe ls e fe y e y a k ış a n b ir tu tu m
d e ğ e r b iç
d e ğ ild ir.
B u n a g ö re , T ü r k fe ls e fe s in in y ü c e lm e s in i is te y e n
h e rk e s, b u
fe ls e fe n in
ö n c e , je ls e je c e , f e l
h e rşe y d e n
s e f e o la r a k d e ğ e r l i o l m a s ı n ı i s t e m e l i d i r . B u f e l s e f e y i ,
ilk in ,
fe ls e fe
k a tk ıy la
s o ru n la rın ın
d a v ra n ış , p e k ç o k b ü y ü k
k e n d is in i
k e n d is in e s a ğ l a y a b i l e c e ğ i
d e ğ e rle n d irm e k g e re k ir.
(d o la y ıs ıy le
B a şk a c a h e rtü rlü
b ir o la s ılık la , in s a n ın
de
tü rd a ş la rın ı)
kendi
k a n d ırm a s ı
d e m e k t i r . B u k o n u d a ş i m d i y e d e k h e r in s a n iç in , h e r
h a lk to p lu lu ğ u , h e r u lu s , h e r d e v le t iç in g e ç e rli o la n ;
k im in y a p ıtı o lu r s a o ls u n , k i m l e r b e n im s e r s e b e n im
s e s in
tü m
fe ls e fe
ü rü n le ri
n u rd a T ü r k l e r iç in
ancak
ve
ancak
iç in
g e ç e rli
o la n ;
de g e ç e r lid ir — T ü r k
fe ls e fe y i y ü c e ltm e k le
bugün
fe ls e fe s i
y ü c e ltile b ilir.
f e l s e f e s i n i n b a ş a r ı l ı o l m a s ı n ı i s t e m e k , fe l s e f e
n in b a ş a r ı l ı o lm a s ın ı is te m e k t ir .
T ü r k fe ls e fe s iy le
ö v ü n m e k i ç i n ö v ü n ü l e c e k b i r fe ls e fe o r t a y a k o y m a k
T ü rk
g e re k ir.
S o ru 64
o la n a k lı b ir f e ls e f e n in
d ış a
a ç ık o lm a s ı z o r u n lu ğ u n d a n n e
Z e n g in
a n lı
yorsu n u z?
Y a l n ı z c a k e n d i k e n d i s i y l e y e t i n e n b i r u lu s a l f e l
s e fe , ( b u « k e n d i » s ö z c ü ğ ü n e n e d e n l i g e n i ş b i r a n
l a m v e r i l i r s e v e r i l s i n ) g e n e d e , b i r b a k ı m a , d a r s ı
n ır lı, k ı t o la n a k lı b i r v a r l ı k o l m a k t a n ö t e y e g e ç e m e z .
B ıra k ın
k i b ö y le s i b ir fe ls e f e y i ta s a r la m a k
b ile
son
d e r e c e z o r b ir ş e y d ir , ç e liş m e le r e g ö tü r ü r in s a n ı, ö y
le y a fe ls e fe d a v ra n ış ç a
re k tirir.
N ite k im
ta m
ta rih s e l
b i r a ç ık - o lm a y ı
g e liş im le r
ge
iz le n d iğ in d e ,
k e n d i iç in e k a p a lı, b a ş k a la r ın d a n
s o y u tla n
m ış f e l s e f e l e r e r a s t l a n m a z . Ç e ş i t l i n e d e n l e r l e ,
bu
h e p te n
a ra d a
to p lu m s e v e rlik ,
ö z s e v e rlik ,
k im i fe ls e fe y le ilg ile n e n b ir ta k ım
fe ls e fe s e v e rlik le ,
g ö re v lile r, k im i f i
lo z o fla r b i r f e ls e f e n in k e n d i iç in e k a p a n ıp k a lm a s ın ı,
d ı ş ’t a n
uzak
k a lm a s ın ı
is te y e b ilirle r.
G e rç e k le ş ti re -
m e s e le r d e, b a ş a rılı o ld u k la rı z a m a n , b u n u n h e m u lu
sa h e m
d e fe ls e fe y e ç e ş itli z a r a r la r ı d a d o k u n s a , b u
g ib ile rin
is te k le rin i
n im s e tm e y e
bazan
ç a lış tık la rı
g ü ç lü
gözden
y a p tırım la rla
be
k a ç m a m a lıd ır.
K uş
k u s u z , b u t ü r k im s e le r T ü r k F e ls e fe s i iç in d e sö z k o n u s u d u r. U z a k v e y a k ın
tığ ım ız d a
B undan
bu
tü rü n
g e ç m iş im iz e ş ö y le b i r b a k
d e ğ iş ik
ö rn e k le riy le
k a rş ıla ş ırız .
s o n ra d a d e ğ iş ik k ılık la r la o r ta y a ç ık m a la rı
b e k le n e b ilir. İ ş te
o la n a k la rın ı
b u n d an , T ü rk
g e rç e k te n
a rtırm a k
F e ls e fe s in in , b a ş a rı
iç in , k e n d i n i
t^ m
d ü n y a fe ls e fe s in e a ç ık tu t m a s ın ı , b u f e l s e f e y l e s ı k ı
b i r a lış - v e r iş b a ğ ı k u r m a s ı n ı s a ğ l a m a k , b u a m a c a
g ö tü re n
g ü v e n ilir y o lla rd a n h iç b irin i d e n e m e d e n b ı
ra k m a m a k
y e rin d e
S oru 65
o lu r.
B a ş a r ılı b ir T ü r k f e ls e f e s in in , k e n d i
ni
tü m
d ü n y a -fe ls e fe s in e
a ç ık tu t
m a s ın d a k i g e r e k ç e n e d ir ?
H e r u l u s a l f e l s e f e fe ls e fe d i r
h e rşe y d e n
önce.
F e ls e fe o l a r a k n e t e k t i r , n e d e b i r i c i k t i r . G e r ç i t e k
li k , b i r i c i k l i k s a v l a r ı b i r f e l s e f e n i n
y a n d a ş la rın ı d a
m u tlu
k ılm a y a
y a ra ta n la rın ı d a,
iy id e n
iy iy e y a r d ım
e d e n o k ş a y ıc ı b i r s a v d ır . A n c a k ilg ilile r in e n in d e s o
n u n d a k e n d i k e n d is in i k a n d ırm a s ı d e m e k tir b u . H e r
u lu s a l fe ls e fe , h e r ü lk e n in , h e r y u r t, h a lk ,
ç a ğ ın , h e r k ü l t ü r ü n
fe ls e fe ,
tü m
a s lın d a
s a lt k e n d is in in
dünya
e v re n i k u ş a ta n
y ö resi
fe ls e fe s in in ,
fe ls e fe n in
d u ru m u n d a d ır. T ü m
liğ in i b u ç e r ç e v e iç in d e , b u
b ir
d iy e
dönem ,
n ite le d iğ i
uzayca
zam anca
b ö lü m ü , p a r ç a s ı ,
a n la m ın ı, d e ğ e r in i, ö z e l
çerç e v e d e n , b u ç e rç e v e
d e k i y e r in e g ö re a lır. B e n z e tm e k a b a k a ç m ıy a c a k s a ,
u lu s a l fe ls e fe le r
iç in
d e, b u ç e r ç e v e d e k o p a r d a n a
n ın k u y r u ğ u . H er fe ls e fe b a ş k a fe ls e fe le rle h e s a p la ş
m ak,
o n la rd a n
ö ğ re n m e k ,
tirs e l b a ğ la r k u r u p
lı ö z ü m s e m e l e r ,
te k
te k
o n la rla
y o ru m sa l
e le ş-
s ü r d ü r m e k z o r u n d a d ır . K a r ş ılı k
e tk ile n m e le rle
o lu ş u p
b iç im le n ir
fe ls e fe le r, ö z e llik , o r ijin a llik , ö z g ü n lü k
e l
d e n g id iy o r d iy e e tk ile n m e le r i (b ile b ile y a d a g iz le
y e r e k ) e n g e lle y ip b u d a m a k u lu s a l f e ls e f e le r iç in so n
d e re c e
z a ra rlı
o lu r.
ö z g ü n lü ğ ü , fe ls e fe c e
D ü şü n ce
d e ğ iş - to k u ş la r ın a
k iş iliğ i b o z a n
b irş e y
g ö z ü y le
bakm ak
y a n lış tır . B ö y le s i b i r y a n lış a k a p ılm a k , f e l
se fe c e u ğ ra ş la rın
n e s n e l y ö n d e n , o b je k tiv g e re k le rle
z o r u n lu k ıld ığ ı ö z g ü r u ğ r a ş la r ın g id iş in i g e re k s iz k ö s
te k le r le y a v a ş la tm a k , fe ls e fe d e k i g e liş m e y i k ö tü r ü m le ş tirm e k tir.
T am
te rs in e
k e n d in i b u lu r, h e m
e tk ile re
ra ğ m e n
G e rç e k
rın
bu
e tk ile rle
fe ls e fe
hem
bu
k a v u ş u r fe ls e fe le r.
s o r u n la r ı e d in m e k le , b u s o r u n la
y ö n te m le rin i
k a tk ıla rd a
e tk ile n m e le rle
b e s le n e re k
k e n d i k im liğ in e
k ıy ıb u c a ğ ın ı a p a y d ın
çözm e
k a rş ılık lı
d ile g e tir m e k le ,
a ra m a k la ,
b u lu n m a k la
y ü k ü m lü
rin i b u y ü k ü m le b e lirle y e n
s o ru n la rı
s o ru n la ra
o la n ,
çö zü m sel
a s ıl
g ö re v le
f e l s e f e l e r , b a şk a
te k te k
fe ls e fe le ri h e s a b a k a tm a d a n e d e m e z le r; o n la rd a n ç e
ş i t l i b a ş k a l ı k l a r ı d a o ls a , o n l a r a k a r ş ı d a o l s a l a r , o n
b ir lik te , b u b i r l i k o r t a m ı n d a v a r l ı k l a r ı n ı s ü r
la rla
d ü r ü r l e r . î ş t e b u n d a n ö t ü r ü T ü r k F e l s e f e s i d e , fe ls e
fe c e d e ğ e r l i b i r v a r l ı k o l m a k i s t i y o r s a , b u n u e v r e n
s e l fe ls e fe
o rta m ın d a
k a z a n ıp
g ö s te rm e lid ir. Y a ln ız
c a T ü r k ’e ö z g ü b i r F i z i k , b i r A s t r o n o m i , b i r B i y o l o j i ,
n a s ıl
o b je k tiv
d o ğ ru lu k ta n ,
ö n e m li ö ğ e le r b a k ım ın d a n
b ilim s e lliğ in d e n
bunun
bu
tü rlü
y a p ış ık
s a k ın c a la rla
z o ru n lu k la p e k ç o k ş e y y itirirs e , tıp k ı
g ib i, y a ln ız c a T ü r k l e r i n
to p lu m u n u n
d o ğ ru lu ğ a
tü rlü
m a lı
s a y ıla n ,
o la n , y a l n ı z c a
y a ln ız c a
T ü rk
T ü rk le rc e
ta n ı
n a n , b ö y le c e y a ln ız c a T ü r k ö lç e k le r iy le d e ğ e r le n d ir i
le n b ir f e ls e fe d e k o p a r ılm a k is te n d iğ i e v r e n s e l f e ls e
fe
k a rş ıs ın d a
fe ls e fe liğ in i
büyük
ö lç ü d e
te h lik e y e
s o k m u ş o l u r . F e l s e f e l i ğ i y a ln ız c a k e n d i n e y a r a ş t ı r a n
b ir fe ls e fe h e m
fe ls e fe c e v a r lığ ın ı, h e m
aynı şey dem ek
o la n , d e ğ e r t a b a n ın ı y it i r m i ş t i r . N e
d e n li s e v ile n
b ir
ş e y le rin
(sö z ü m o n a )
itk is iy le
fe ls e fe y i
o lu rs a
k o ta rıp
de,
o n u n la
o ls u n ,
a y a k ta
b ö y le
tu tm a y a
ç a b a la y a n la r, s a ğ d u y u y a s ır t ç e v irm iş o lu rla r.
S o r u 6 6 : İ ç e k a p a n m a , d ış a a ç ık o lm a
m ın d a n T ü r k
b a k ı
F e ls e fe s in in y a p m a sı
g e r e k e n n e d ir ö y le y s e ?
B u b a ğ la m d a y a p ılm a s ı g e re k e n : g e le c e ğ in T ü r k
fe ls e fe s in e , e v r e n s e l fe ls e fe d e , ö n e m in d e n ö tü r ü v a z
g e ç ilm e z
tirm e
b ir
yer
o la s ılığ ın ı
s a ğ la m a k tır.
a rtırm a k
b a ş k a fe ls e fe le rle u z m a n c a
iç in
Bu
am acı
de,
g e rç e k le ş
T ü rk
F e ls e fe s i
( y a la p ş a p b ir ıs m a rla m a -
c ılık v e m o d a c ılık la d e ğ il u z m a n c a ) iliş k ile r e g ir m e
ye
y ö n e ltilm e li; .b u
y o lla n
le
iliş k ile ri
a ra n m a lıd ır. G id e re k
in s a n la r
c a n lı, k a tk ılı k ılm a n ın
T ü rk
F e ls e fe s i, ö z e llik
(to p lu m la r, u lu s la r, k ü ltü r le r )
k i h a b e rle ş m e , b ild iriş m e a ra ç la rın ın
a ra s ın d a
d u rm a d a n y e t
k in lik k a z a n d ığ ı ç a ğ ım ız d a , b a ş k a g e le n e k le r d o ğ r u l
tu s u n d a
fe ls e fe y a p a n la r iç in s e ç k in b ir k a y n a k d u
r u m u n a g e tirilm e lid ir.
S oru 67
T ü r k f e ls e f e s in in k e n d i ü z e r in d e b ir
b ilin c i
o lm a s ı
g e r e ğ in e n e
d e r s i
n iz ?
K e n d i e tk e n lik a la n ın a g ire n s o ru n la rı b u lu p
le m e d e b a ş a r ılı o lm a k
iş
is te y e n h e r f e ls e f e g ib i T ü r k
d e , b u e t k e n l i k a la n ı ü z e r in d e a y d ı n lık
b ir b ilin c i o l m a s ı ; b u b i l i n c i h e p u y a n ı k
tu tm a s ı;
z a m a n la g e liş e n k o ş u lla r ın h a k k ın ı v e r e r e k
e le ş tirfe ls e fe s in in
sel
b ir
ç e k id ü z e n e
k a v u ş tu rm a s ı
g e re k ir.
O y sa
h iç
d e k o la y b i r ö d e v d e ğ il b u . B ir k a ç ö n e m li n e d e n d e n
ö tü r ü b ö y le : F e ls e f e ü r ü n le r in i v a r lık ç a s a p ta y ıp d e
ğ e rc e n ite le y e c e k
le r y o k
fe
o la n
o rta k
b i r ö lç e k , y a d a ö lç e k
e ld e . A la b ild iğ in e o y n a k
s ın ır la r ı v a r fe ls e
e tk e n liğ in in . K im i d a r m ı d a r b ir a la n a
s ık ış tır
m aya
ç a b a lıy o r fe ls e fe y i,
a la n la ra
yaym aya
F e ls e fe y e
g ire n
k im iy s e
b a k ıy o r. E n
s o ru n la rın ,
g e n iş m i g e n iş
büyük
z o rlu k s a
şu:
iç i s o r u n l a r ı n
fe ls e fe
k a b a r ık b ir ö b e ğ i, f e ls e f e d e n b a ş k a b i r y a f ta y la , f e l
s e fe - d ış ı b ir y a f ta y la
d a fe ls e fe n in
n e rd e
o rta y a
ç ık ıy o r ç o k k e z .
b a ş la y ıp n e r d e
b ittiğ i
Bu
ü z e rin d e
c id d i k a r ış ık lık la r d o ğ u r u y o r .
S o r u 6 8 : E t k e n lik b a k ım ın d a n ş u u r la r ı,
ko
n u s u v e İ ş le y iş i ü z e r in d e k i b ilin ç n e
s a ğ la r f e ls e fe y e ?
A s l ı n d a fe ls e fe k o n u la r ın ın p e k b ü y ü k b i r k ı s m ı
te k te k b ilim le rd e , d e ğ iş ik s a n a tla r d a v e g ü n lü k y a
ş a y ış ın tü r lü
la rd a k i
k o ş u lla n
o la n
tü r lü k e s im le rin d e g ö rü n e n , b u o rta m
b irta k ım
g ü ç lü k le rd e n
b a k ım ın d a n
k o n u la rd ır.
sa y ı n e d ir? a y n
sa v ı g ü d e b ilir?
m an
bu
ö tü rü
o rta m la ra
S ö z g e lim i:
b e lire n , v a r lık
s ık ı s ık ıy a b a ğ lı
m a te m a tik
o lm a s a y d ı:
a y r ı g e o m e tr ile r n a s ıl b ir g e rç e k lik
ç e ş itin d e n
fe ls e fe s o r u l a r ı h i ç b i r z a
fe ls e fe y i u ğ ra ş tırm a y a c a k !!.
F iz ik
o lm a s a y d ı:
la b o r a tu v a r d e n e y le rin in n e t ü r b ir n ite liğ i
a to m
m o d e li n a s ıl b i r g e rç e k liğ e s a h ip tir ?
v a rd ır?
n e d e n s e l
l i k i l k e s i n i n r o l ü n e d i r ? ç e ş i t i n d e n fe ls e fe s o r u l a r ı n
dan
k im s e n in
h a b e ri
o lm a y a c a k tı. T a r ih
o lm a s a y d ı:
k im s e le r « d ö n e m » , « a n la m » , « d e ğ iş m e » g ib i k a v r a m
la rla k ılık ır k y a ra rc a s ın a b ir h e s a p la ş m a itilim i d u v m ıy a c a k tı. T e k te k s a n a tla r o lm a s a y d ı: s a n a t ta n ım la
n a b ilir m i?
rın ın
sunda
s a n a tla r a ra s ı iliş k ile r n e le rd ir?
s o ru la
g e re ğ i o lm a y a c a k tı. G ü n lü k y a ş a m a la r ın d o k u
ç a ğ la r
« ö z g ü rlü k » ,
boyunca
bazı
s ık ın tıla r
b e lirm e s e v d i:
« ö d e v » , « s o r u m lu l u k » , « s e v g i» , « d o s tlu k »
k a v r a m l a r ı n ı f e ls e fe d e
d u rm a d a n
y e n id e n
iş le m e k
k im s e n in a k lın d a n g e ç m iy e c e k ti.
B ö y le c e f e ls e f e n in
m a , başka
a la n la rd a n
u ğ r a ş tığ ı k o n u la r ın , b i r b a k ı
a la n la rd a n
a k ta rıla n
a rd a
b a şka
k a la n , fe ls e fe y e
b irta k ım
k o n u l a r o ld u ğ u s ö y le
n e b ilir. G e r ç e k te n d e b u n la r M a te m a tik te
güven
bu
n a lım la r ın a , F iz ik te te m e lle n d ir m e ta r tış m a la r ın a , B i
y o lo jid e y ö n te m
m a z la rın a ,
s a lla n tıla r ın a , T a r ih te a ç ık la m a ç ık
b ilim
ö n c e s in d e
yaşam a
ç e liş m e le rin e
y o la ç m ış o la n s o r u n la r d ır , i ş t e b u d a f e ls e fe y e k a ç ı
b ir ödev y ü k le r:
n ılm a z
te n
b ir
e d ile n e
iliş k i
F e ls e fe
k u rm a lıd ır;
d ik k a tle
başka
bu
ç e v rilm e lid ir;
g e n e l tu tu m u , in a n ç la rı,
a la n la rla
a la n la rd a
bu
iş le y iş le ri,
iç
y a p ılıp
a la n la rd a k i
tık a n ık lık la rı,
a tılm a la rı y a k ın d a n iz le m e lid ir. A m a b u n u y a p a r k e n
de
(sö z c ü ğ ü n
tö rc e
b ir
y a k ış ık s ız b ir y o ru m u
y ü z e y s e llik le
u y a rın c a )
y a p m a m a lıd ır
fe ls e fe .
am a
Y ap
m a y a k a lk ış tı m ı a n c a k p e k ç o k e m e k v e ç a b a y la e ld e
e d ile b ile n
u z m a n lık la rın k a rş ıs ın d a g ü lü n ç
d ü ş e r. G e lg e le lim
g itm e m e k
iç in
b a ş k a u z m a n lık la rın
dar
b ir
fe ls e fe
d u ru m a
iç in d e e r iy ip
a n la y ış ın a
kapam p
k a lm a k d a y e rs iz b ir d a v r a n ış tır . F e ls e fe n in , s o r u la r
y ö n ü n d e n d e ğ işm e z b ir d a ğ a rc ığ ı y o k tu r. B iry a n d a n
öz v e
b iç im c e
d u rm a d a n
k o ş u lla rın d a n , ö te y a n d a n
re k li
hep
b ir
g e liş m e
k e n d in i y e n ile y e n
k u ra m
g ö s te re n
y e n i y e n i y a p ıtla rla
yaşam a
v e u y g u la m a d a s ü
d a llıb u d a k lı b ilim le rd e n ,
o rta y a
ç ık a n
s a n a tla rd a n
a y r ıl m a z b i r v a r l ı ğ ı v a r d ı r f e l s e f e n i n . K ü l t ü r t a r i h i n
de
s a y ıs ız
ö rn e k le rle
b e lg e le n d iğ i ü z e re , k im in i d o
ğ u r u r o n la rın , k im iy le d e k e n d in i b e s le r. F e ls e fe n in
d ış a
ç ık m a s ı, v a r lığ ın ı y itir m e k
ş ö y le
d u rsu n
ta m
t e r s i n e , n e y a p t ı ğ ı n ı b il d iğ i sürece, f e ls e f e y i b a ş a r ı y
l a a y a k t a tu t a n e n g ü v e n i l i r e t k e n d i r . S ö z g e l i m i , F i
z ik b ilim in d e k i g id iş i in c e le m e k o n u s u y a p a n b ir fi
lo z o f, F i z i k t e o lu p b i t e n i b e l l i b i r ö lç ü d e a n l a m ı y o r
s a b ö y le b i r k o n u y a e r iş e m e z ; b ö y le b i r k o n u y s a f iz i
ğ in
d e ğ il f e l s e f e n i n k o n u s u d u r a r t ı k ; b u k o n u y u i ş
l e y e n in b u iş le y iş e , d o la y lı o la r a k F iz iğ in b a z ı y a r a r
l a r d e v ş ir m e s in e o la n a k h a z ır la s a b ile , f iz ik
uzm an
lı ğ ı g ö z ü y l e b a k m a k y a n l ı ş t ı r , f e l s e f e d i r y a p ı l a n ş e y .
B ü tü n b u b e lir tile n le r , h e r fe ls e fe g ib i T ü r k f e l
s e fe s in in
b ilin c e
d e k e n d i e y le m
s a h ip
b ö lg e s i ü z e r in d e
o lm a s ı g e r e k tiğ in i
a p a ç ık
titiz
b ir
o rta y a
koy
m a k ta d ır . B ü z ü lü p k ıs ırla ş m a m a k , d a ğ ılıp u f a la n m a
m a k is te y e n h e r f e ls e f e g ib i, T ü r k F e ls e f e s i de: k e n
d i y o lu n u
y o rd a m ın ı, k e n d i g ü c ü n ü
s ın ırın ı, e n
ve
r im li d ö n e m le r in d e b ile , h iç e k s ilm e y e n b i r a y ık lık la
a y d ın lık tu tm a k z o r u n d a d ır . P o litik a ite le m e le ri, e ğ i
tim
a m a ç la rı,
y ö n e tim
k a y g ıla rı,
b ilim
g e re k le riy le
d e o ls a , T ü r k f e ls e f e s i h i ç b i r z a m a n : n e k a p a l ı v e g ü
d ü k b ir u ğ r a ş o lm a y ı k a b u lle n m e li, ne de y o ğ u n lu k
ta n
y oksun
b ir y a y ılm a y a k e n d in i k a p tırm a lı, T ü rk
f e ls e f e s in in b u a d a y a r a ş a n b ir fe ls e fe o la ra k , ü lk e s e l,
ta rih s e l v e e v re n s e l b a k ım d a n
m a n ın
tü m
o la n a k la rıy la
b ilim , s a n a t v e y a ş a
d e n g e li b ir
iliş k i k u r m a s ı
g e re k ir.
S oru 69
F e ls e fe n in
a m a ç la m a s ı
her
zam an h er
yerde
g e r e k e n ö ğ e le r
n e le r
d ir ?
A y d ı n l ı k d ü ş ü n m e , e le ş tir s e l k a fa , h o ş g ö r ü lü a n
la y ış: i ş t e f e l s e f e n i n h e r z a m a n h e r y e r d e a m a ç l a m a
sı g e r e k e n ü ç ö n e m li ö g e . H e p s in i b ir ç ırp ıd a a n ıy o r
sam
k o la y c a g e r ç e k le ş e b ild ik le r i iç in d e ğ il. T a m
s in e : ç o k k e z u z u n
te r
s ü re n , y e tiş tir e n c e o ld u ğ u k a d a r
y e tiş e n c e d e ö z e n li ç a b a la r g e r e k tir e n n ite lik le r b u n
la r. ö y le
k i k e n d in i fe ls e fe y e
k im s e , g e r e k tiğ i g ib i
H e ry a n d a
ra s tla n a n
a d a y a n la rd a n
ö z ü m s e m iş tir b u
b ire r
g e rç e k lik
pek
o lm a k ta n
çok
ta tlı v e a ğ ır b ir ö d e v , b e lk i d e h iç b ir z a m a n ta m
ra k
e riş ile m iy e c e k
o la n
b ir
ü lk ü
az
n ite lik le ri.
g ö z ü y le
o la
bakm ak
d o ğ ru o lu r b u n la ra . Ü ç ü n ü b irlik te a n m a m ın n e d e n i
şu:
iç te n , e n
iç te n , v a r lık ç a
b irb irile rin e
b a ğ lı ş e y
le r b u n la r. S a n k i h e p b ir v e a y n ı a n a n ite liğ in ü ç a y
r ı g ö r ü n ü m ü y m ü ş le r g ib i, ö y l e
m e , e le ş tirs e l k a fa
y a : a y d ın lık
ile h o ş g ö rü lü
a n la y ış ın
d üşün
v a z g e ç il
m e z b ir k o ş u lu ; e le ş tir s e l k a fa , a n c a k a y d ın lık d ü ş ü n
m e
ile
h o ş g ö rü lü
a n l a y ı ş ’l a
k o ta rıla b ilir;
h o ş g ö rü lü
a n la y ış s a , a y d ın lık d ü ş ü n m e ile e le ş tir s e l k a f a n ın b i r
ü r ü n ü . G e n e d e b i r b ü tü n o la n b u ü ç n ite liğ i, a n la m
ca
k a v ra m a k
b ir tu tu m
iç in , b i r b i r e l e
a lm a k
h iç d e
y a n lış
s a y ılm a z .
S o r u 7 0 : A y d ın lık
d ü ş ü n m e f e l s e f e İ ç in
ne
t ü r b ir e r d e m d ir ?
A y d ın lık d ü şü n m e , k u ş k u y o k k i,
b o l s o n u ç lu ,
p e k iş le k , b a ş lıb a ş ın a b i r e r d e m d ir . Y a ln ız c a f e ls e f e
d e d e ğ il, g ü n lü k y a ş a m a d a , b ilim s e l ç a lış m a la r d a , s a
nat
y a ra tm a la rın d a , te k n ik
u y g u la m a la rd a
ne
d e n li
y a r a r l a n ıl s a y e r id ir . A m a ö z e llik le f e ls e f e iç in g e r e k
lid ir a y d ın lık d ü ş ü n m e . P r o g r a m ı, o y lu m u , d ile ğ i b a
k ım ın d a n ; s o r u n , iş le y iş , k a v r a m
k u ş a tıc ılık ,
d o y u ru c u lu k ,
um ut
ç a tıs ı b a k ım ın d a n ;
o la n a k la rı
b a k ım ın
d a n fe ls e fe b u la n ık a k ılla r a ç e k ic i g ö r ü n ü r . A y d ın lı
ğ ın ç e k id ü z e n in d e n ü rk e n
n ı r fe ls e fe y e ; m a n tık
k a f a la r b a r ın a k d iy e s ığ ı
ış ığ ın ı, m a n tık ç a
ış ık la n m a y ı
n e d e n s e s e v m e y e n in s a n la r tu t k u n d u r fe ls e fe y e ; p u s
lu
d u y g u la n ım la r la , s is li u s a v u r m a la r la r a h a t
eden
k im s e le r ü ş ü ş ü r fe ls e fe y e . B a z a n , b a ş la n g ıç ta a y d ın
lık d ü ş ü n c e lile r i b ile , ü s tü s te y ığ d ığ ı a ğ ır g ö r e v le r le ,
a y d ın lık ta n u z a k la r d a y a ş a m a y a y a tk ın k ıld ığ ı; g id e
re k
a la c a k a r a n lık la r a , a k ıl v e m a n tık - ö te s i
lık la ra
a lıp
g ö tü r d ü ğ ü
o lu r fe ls e fe n in , iş te
k a ra n
bundan,
y ö n e l d i ğ i « k o n u l a r » n e d e n l i d ip s iz , ç e t r e f i l v e k a p
k a ra n lık
o lu rs a
o ls u n ,
fe ls e fe
y a p ıtla rın d a
d ile
ge
le n fe ls e fe n in , fe ls e fe k o n u ş m a la r ın ın , fe ls e fe y a z ıla
r ı n ı n k e n d is i o d e n l i a ç ı k , s e ç i k , p ı r ı l p ı r ı l o l m a l ı d ı r .
F e ls e f e n in f e ls e f e liğ i k a lm a z b ö y le o lm a z s a .
iri
lâ fla r,
kaypak
r a m la r, s ın ırs ız
d u y u lm a y a n
a tm a la r;
d e y iş le r, y u v a rla tılm ış
s ö y le m e le r;
sözüm ona
te m e lle n d irilm e
d ü ş ü n c e le r,
ç ö z ü m le m e y e m e y d a n
m in i y itirm iş b ir ta k ım
ra s g e le
kav
g ereğ i
k e s tirip
o k u y a n , a k ıl d e n e ti
ö n e s ü rm e le r, fe ls e fe d e a y d ın
lığ ın b ü y ü k d e ğ e r in i, o lu m s u z y ö n d e n , b e lir te n e k s ik
lik le rd ir. A s lın d a a y d ın lık d ü ş ü n ü ş b u e k s ik le rin
d e rilm e s id ir. B a z ı y a r a d ılış ta k i k im s e le rin , tü m
ra n m a la rın a
ra ğ m e n , b e lk i d e h iç b ir z a m a n
g e ç e m iy e c e k le ri
b irta k ım
y a tk ın lık la ra
n ılm ış b ir s a v a ş tır a y d ın lık .
le re
g i
dav
önüne
k a rşı
kaza
H o şa g itm e y e n g e rç e k
d e u la ş tırs a , titiz c e g e rç e k le ş tirilm e s i
g e re k ir.
F e l s e f e n i n y i ğ i t l i ğ i d i r a y d ı n lık . F ilo z o f , s ö z ü n e n g e
n i ş , e n z a m a n l a r ü s t ü , ç a ğ l a r ü s t ü a n l a m ı n d a , a y d ın -
la n m a c ıd ır .
iş te
sun ,
bundan
d e rs
fe ls e fe y e
iliş k in
her
öge; k ita p
o ls u n , b ü tç e , k u r u m , p r o g r a m
o l
b ö lü m le m e
o ls u n , n e o lu r s a o ls u n h e p f e ls e f e n in a y r ılm a z b i r n i
te lim i
o la n
a y d ın lık
düşünm e
yönünden,
b ö y le
b ir
d ü ş ü n m e y i k ö k le ş tirm e y e , a lış k a n lık h a lin e g e tir m e
y e k a tk ıs ı b a k ım ın d a n
d e ğ e rle n d irilm e lid ir.
S o r u 71
E le ş tir ic ilik
fe ls e fe iç in n e d e n
zo
r u n lu d u r ?
E le ş tir ic ilik y ö n ü n d e n y e t i ş i m i n d e b ü y ü k
b ir
b a k ım g ö r m e s i g e r e k i r fe ls e fe d e . B ir d e y im e , f e ls e f e
d e k i h e r a y d ın lık
k a fa e le ş tirs e l b ir k a fa d ır. Ç ü n k ü
f e ls e f e e le ş tir ic i b i r a y d ın lık s a ğ la m a k tır . B ilim , to p
lu m , s a n a t, n e y e y ö n e lir s e y ö n e ls in , fe ls e fe , iş le y iş le
ri,
k u ru lu ş la rı,
y a p ıla rı,
ç e ş itli
y a k la ş ım la rla
d u ru
m u , g e ç e rliğ i, d e ğ e r iy le ış ık la n d ır ıp e le ş tir m e k is te r,
iş te b u a n la m d a , y o k s a ille d e b e ğ e n m e m e k , h ır p a la
m a k , e k s ik g e d ik b u lm a k a n la m ın d a d e ğ il, e le ş tir s e l
k a f a la r ın o r ta m ıd ır fe ls e fe . B u n a g ö re fe ls e fe , k e n
di k a fa s ın ın o la n a k la rın ı k u lla n m a k y e tis in d e o la n
la r ı n iş id ir. S a lt z ih in s e l b ir b a ş a r ı g ö z ü y le b a k ıla m a z
a m a b u n a ; a y n ı z a m a n d a y iğ itlik iş id ir b u : k e n d i k a
fa s ın ı k u lla n m a k c e s a re tin i g ö s te re m iy e n le r, h e m fe l
se fe y e n e sn e l k a tk ı y ö n ü n d e n , h e m
n e b ile c e k
zeyde
ğun
ö zn el ta t y ö n ü n d en
k ım ıld a n m a y a
y ü rü rlü k te
o la n
k a tla n m a k
aksak
fe ls e fe d e n d e r le
e p ey c e g ü d ü k b ir d ü
z o ru n d a d ırla r.
e ğ itim
Ç o
y ü z ü n d e n , fe ls e
f e y e b u l a ş a n l a r ı n b ü y ü c e k k ıs m ı, n e y a z ı k k i, b u k a
d e ri, b u y a z g ıy ı p a y la ş ır.
iş t e b u n d a n , fe ls e fe
y a p ıla n
h e r y e rd e
k a ç ın ıl
m a z l ı k l a y a p ı l m a s ı g e r e k e n ş e y , T ü r k i y e ’d e d e y a p ı l
m a lıd ır: e le ş tir s e l k a f a la r y e tiş tir ilm e lid ir . K u ş k u s u z ,
b u rd a
geçen
« k a fa »
d e y im i b ir
a s lın d a . E le ş tir ic ilik tü m
lığ ıy la , h e r
ş e y iy le ,
b ir
b ir
özet
y a p ıs ı d o k u s u y la , tü m
v a r
b ü tü n
s o y u tla m a ,
o la ra k
in s a n a
düşen
b i r d a v r a n ı ş t ı r . P a s i v ’l i k l e , s a l t a l ı c ı l ı k l a , e d i l g e n l i k
l e y e tin m e m e k ; s ö z ü m o n a
ö ğ re n ile n i b e n im s e m e k le ,
a k t a r ı c ı l ı k l a y e tin m e m e k d e m e k t i r e l e ş t ir ic ili k . T a k
litç iliğ in , e z b e rc iliğ in
ta m k a r ş ıtıd ır
bu
b a ğ la m d ı
e le ş tiric ilik . H a n g i y e tk e y e d a y a n ır s a d a y a n s ın , v a î-
n ız c a b a ş k a la r ın d a n e d in ile n b ilg ile ri, e ld e n g e ld iğ in
c e o ld u ğ u g ib i k o r u m a y ı a m a ç la y a n b ir f e ls e fe o r ta
m ı, e le ş tir s e l k a f a la r a y a ş a m a h a k k ı ta n ım a y a n
ç a r
p ık b ir o r ta m d ır, ö z e l b ir e tk e n lik , e y le m lilik g e r e k
t i r i r e l e ş t i r s e l t u t u m . F e l s e f e s o r u n l a r ı n ı b ir d e k e n
d i g ü c ü y l e k e n d i a r a ş tır m a k is te y e n le r i n d a v r a n ı ş ı
d ır e le ş tir i. B u n u , b a ş k a la r ın ı h iç e
saym a,
o n la rın
b e ğ e n m e m e d i l e ğ i y l e d e ğ il, d o ğ
b a ş a rd ığ ın ı u lu o rta
r u y a v a r m a k a y g ı s ı y l a , f e ls e fe s o r u n l a r ı n ı n ç ö z ü m ü ,
ç ö z ü m le n m e s i iç in
d e n e y e n le rin
e le ş tirs e l d a v ra n ış ı
d ı r s ö z k o n u s u o la n .
Bu
d a v ra n ış ın
g e rç e k le ş m e s i, p e k iş ip
y a y g ın la ş
m a s ı u ğ ru n d a h iç b irş e y e s irg e m e m e lid ir T ü rk iy e d e.
ö z e llik le , d ü p e d ü z fe ls e fe d a ğ a rc ığ ın ı ş iş ir m e k
y e ri
n e , e le ş tiric i b ir u y a n ık lığ a y ö n e lm e k g e re k ir. « Ç o k » b ilg iy i, s a n k i s ö z ü m o n a h e r « fe ls e fe » b ilg is i g ü v e n i
l i r b ilg iy m iş , h e r b ilg i s a ğ la m m ış g ib i, f e ls e f e n in e n
ö n e m li ö ğ e si d iy e y o r u m la m a k ; b u y ü z d e n d e b a ş ta
d e rs , k ita p , s ın a v d ü z e n le r i o lm a k ü z e re d o la y lı d o la y
s ız f e ls e f e
ru m
e tk e n liğ in e
a ç ıs ın d a n
z a ra rlıd ır.
g ire n
h e rşe y i
b ö y le s i b ir y o
d e ğ e rle n d irm e k so n d e re c e y a n lış v e
T ü rk
fe ls e fe s i
e le ş tiric iliğ i
seven,
s e v d i
r e n , ö ğ r e te n b ir fe ls e fe o lm a lıd ır.
Soru 72
H o ş g ö r ü o lm a d a n n e d e n f e ls e f e
o l
m az?
H o ş g ö r ü ’y e g e l i n c e , a y d ı n l ı k v e e l e ş t i r i y l e b i r
li k te , f e l s e f e n i n v a z g e ç ilm e z b i r k u r u c u s u o l d u ğ u iç in ,
h o ş g ö rü , b ö lü n m e z b ir s ü r e ç o la r a k h e r k e s iti h e r a ş a
m a s ıy la tü m
fe ls e fe y i y o ğ u r a n a ğ ırlık lı b ir e tm e n d u
ru m u n d a d ır. A m a n e t ü r b ir h o ş g ö rü ? n a s ıl b ir
g ö rü ?
H a n g is i o lu rs a o ls u n
h e r fe ls e fe
hoş
ç e rç e v e s in d e
o r ta y a ç ık a n h e r d ü ş ü n c e y i b e ğ e n ip b e n im s e y e n , do
la y ıs ıy le h iç b irin i ö n e m s e m iy e n s ö z ü m o n a b ir h o şg ü r ü d e ğ il b u r d a s ö z ü e d i l e n . F e l s e f e y l e b a ğ d a ş ı r g ö r ü
n e n s ö z ü m o n a b ö y le s i b ir « h o ş g ö rü » , fe ls e f e y e u y g u n
d ü ş m e z . F e ls e fe y e
a y k ırı d ü şe n
b ir a ld ırış s ız lık , b ir
b a ş ıb o ş lu k , g e v ş e k lik , b ir s o r u m s u z lu k tu r b u . Y a ln ız
fe ls e fe d e d e ğ il d in , b ilim , s a n a t, y ö n e tim
g ib i b ir b i
r in d e n b a ş k a b a ş k a y a p ılış la r ı o la n ö b ü r k ü l t ü r a la n
la rın d a
da
b a rın m a m a s ı, b a r ın d ır ılm a m a s ı
F e ls e fe
iç in
g e re k ir.
ö n e m li v e d e ğ e r li b ir e tm e n
o la n ,
ş im d i b u r d a s ö z ü n ü e ttiğ im iz h o ş g ö rü , a s lın d a b ir an
la y ış i ş i d i r ; a n l a m a d a k i b i r t u t u m , b e l l i b i r a n l a m a y ı
o lu ş tu ru p v a re d e n b ir y ö n te m d ir.
K iş is e l,
to p lu m s a l
ç a ğ s a l b a z ı b a s ın ç la rın , ç e k im le rin , e tk ile r in ,
r in s ü rü k le y iş le ri
fe ls e fe y i,
ö z e llik le
te p k ile
d e s a lt ü lk e s e l
e ğ ilim li fe ls e fe y i, k o la y c a k a p la y a b ile c e k o la n d a r lık
la ra , ö n y a rg ıla ra , te k y a n lılık la ra k a rş ı b ir k a lk a n , b ö y
le s i e k s ik lik le r y ü z ü n d e n
b a ş g ö s te r e b ile c e k o la n y a
k ış ık s ız a lış k a n lık la r ı d ü z e lte n b i r h o ş g ö r ü d ü r b u r d a
s ö z ü e d ile n h o ş g ö rü .
H erşey d en
ö r n e ğ in
önce:
fe ls e fe y i
fe ls e fe
m eydana
y a p ıtla rın ın
g e tire n
y ım la r ı, ç ö z ü m le ri, ç ık a r ım la r ı d o s t
s ın d a n ,
ya
a ç ıs ın d a n
da
bu - benden - bu
k e n d is in i,
g ö rü ş le ri,
düşm an
v a rsa
a ç ı
- b e n d e n - d e ğ il
d a m g a la y a n b ir d a v ra n ış , te m e ld e n
e n g e l
l e r b u h o ş g ö r ü y ü . O b j e k t i v ’l i k t e n , n e s n e l d a v r a n m a
k a y g ıs ın d a n ,
verm e
k im
su n a rsa
d ile ğ in d e n ,
a s lın d a
su n su n
fe ls e fe
h a k k ın ı
d ü r ü s t lü ğ ü n d e n
fe ls e fe y e
b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir h o ş g ö rü . F e ls e fe - d ış ı n e d e n le r
d e n ö tü r ü , s ö z g e lim i k iş is e l tu tk u la r , ü lk e s e l - ç e v r e
s e l - ta r ih s e l iliş k ile rd e n , a n ıla r d a n ö tü r ü b a z ı k im s e
le r i ö f k e le n d ir s e d e , b a z ı k im s e le r in c a n ın ı s ık s a d a ,
fe ls e fe i ç e r i k l e r i n e , fe ls e fe d e ğ e r l e r i n e a n l a y ı ş v e s a y
g ıy la y ö n e lm e y i b a ş a rıp a ş ıla y a n b ir tu tu m d u r
h oşgö-
r ü s e l tu tu m . S ık s ık ö n ü n e ç ık a n s ın a m a la r a , d ir e n iş
le re , u y u ş u k lu k la ra , a lış k a n lık la ra k a rş ı k o y m a y ı g e
r e k tir ir . B a z ı d u y g u la rın itk is in e k a p ılıp ç a b a d a n k a
ç ın m a m a k
iç in ,
iş i
k a b a s ın d a n
a lm a y a n ;
in c e lik le r
y o r u y o r d iy e , y a lın la ş tır ıc ı k a lıp la r a s ığ ın m a y ı
tu tm a y a n
yeğ
b ir h o ş g ö rü d ü r b u . K e n d is in i v e b a ş k a la
rın ı k a n d ırm a d a n
fe ls e fe c e
riş e n
d e ğ e rli d a y a n a k la rın d a n d ır.
h e rk e s in
en
d ö n e m , ü lk e , y ö n te m
a ra y ıp
a ra ş tırm a la ra
b a k ım ın d a n
başka
o la n
fe ls e fe le rle
e ld e n
g e ld iğ in c e , fe ls e fe y e
b a ş k a o la n , b a m
k a rş ıla ş ın c a ,
özgü
g i
K iş i,
bu
fe ls e fe le ri,
y a p ıs a l - d e ğ e r s e l-
m a n tık s a l g e rç e k liğ i ö rtm e y e n , b o z m a y a n , ç a r p ıtm a
yan
b ir
y a k la ş ım la
a n la y ıp
k a v ra m a k tır
h o şg ö rü .
F e ls e fe d o ğ r u la r ın ı s e v ip s a y a n la r iç in b u n d a n d a h a
g e r e k li b ir ş e y o la m a z .
B ö y le c e h o ş g ö r ü , f e ls e f e d e : b il g i e d i n m e n i n , ö z e l
lik le ta r ih s e l b ilg ile ri a r tır m a n ın
çağdaş
fe ls e fe
s o ru n la rın ın
ö n e m li b i r k o ş u lu ;
a ş ırılık la rd a
sü rç m e y e n
b ir e le ş tiriy le a y d ın lığ a k a v u ş tu ru lm a s ın d a so n d e r e
c e y a r a r lı b ir y a rd ım c ı; fe ls e fe y i b a ş la tıp a y a k ta tu
ta n
o ç o k ilg in ç d ü ş ü n s e l m e r a k v e ş a ş m a n ın
m a z b ir p a rç a s ı; b ir y a ş a m a d ü z e n i o la ra k
b ilg e liğ in
T ü rk
k a lm a y ıp
da
v a z g e ç ilm e z
fe ls e fe s in e :
yan
v e rim li
-
b ir
y a ln ız
d a y a n a ğ ıd ır.
fe ls e fe y i
e tk ile riy le
k ıla c a k
k ü ltü rü n
h o şg ö rü y e
la n m a k ta n ;
tü m
o la n a k la rıy la
y a y m a k ta n
daha
d o ğ a l, d a h a
la n a m a z .
büyük
a y rıl
fe ls e fe c e
B una
g ö re
k a lk ın d ırm a k la
öbür
d a lla rın ı
titiz lik le
h o şg ö rü y ü
bağ
y e tiş tirip
y a k ış a n b ir y o l ta s a r-
V I.
F E L S E F E E G lT ÎM lN ÎN
B A Ş L IC A
İL K E L E R İ
E ğ i t i m m u tlu l a r a s ü s, m u ts u z l a r iç in
s ığ m a k tır .
E r d e m y o l u n d a g ü ç lü b ir
e ğ itim c i
o la r a k o r ta y a ç ık a c a k o la n
k im s e ,
y ü r e k l e n d i r i p sö zle in a n d ır a n k i m s e
d ir , s ır tın ı y a s a y a d a y a y ı p z o r k u l
la n a n k i m s e d e ğ il.
Ç ünkü
h a k s ız
d a v r a n m a k ü z e r e y k e n k e n d in i y a l
n ız c a y a s a d a n ö tü r ü b u d a v r a n ış ta n
a lı k o y a n b ir k i m s e n in g iz lic e y a n lış
d a v r a n m a s ı o lm ıy a c a k ş e y d e ğ ild ir ;
o y s a in a n d ır m a y o l u y la ö d e v e g ö tü
r ü le n b ir in s a n , n e g iz lic e , n e a ç ık ç a
s ü r ç e n b ir e y l e m d e b u lu n u r .
İ ş te
b u n d a n a n la y ış v e
b ilg iy le d o ğ r u
d a v r a n a n , e r k e ğ e y a k ış a n , s a ğ d u y u lu
b ir k im s e d ir .
G e n ç le r d e
a k ı llı lık ,
y a ş lıla r d a y s a
a k ı ls ız lık b u lu n a b ilir ; ç ü n k ü d ü ş ü n
m e y i ö ğ r e te n z a m a n d e ğ il, z a m a n ın
d a k i e ğ i tim v e y a r a d ılış tır .
D ie ls: F r a g m e n te d e r
V o r s o k r a tik e r , 1 8 0 , 1 8 1 , 1 8 3 , 1 8 5 .
D e m o k rito s ,
S oru 73
B ir e ğ itim
rak
v e ö ğ r e n im so r u n u
fe ls e f e ü z e r in d e k i
o la
g örü şü n ü zü
a ç ık la r m ıs ın ız ?
K im i y e te n e k lid ir fe ls e fe y le u ğ r a ş a n la r ın ,
k im i
d e y e te n e k s iz ; ilg in ç g e r e k ç e le r ö n e s ü r e r e k b u y e t e
n e ğ in
d o ğ u ş ta n
g ib i s o n r a d a n
o ld u ğ u n u
s ö y le y e n le re
e d in ild iğ in i s ö y le y e n le re
F e ls e f e y ö n ü n d e n ö y le p a r la k
k a b a k ım la rd a n
iş te
bunu
tıc ı
filo z o fla rı
gözönüne
ancak
a n la ş ılm a s ı
a la n
ç a ğ la r o la b ilir k i b a ş
b o y a tıp
ç a ğ la r;
b a z ı in s a n la r, y a p ıc ı y a r a
« e lv e riş s iz »
« k ö tü »
g e re k tiğ in i
ö y le o l u r k i, ç e ş i t l i a ç ı l a r d a n
ta m la rd a
ra s tla n ır.
k ö h n e m i k ö h n e o la b ilir b u
tığ ın ı, « iy i» f e ls e f e le r in
d iy e
ra s tla n d ığ ı
de
g e liş ir
d ö n e m le rin
d ö n e m le re
y a ra t
b ir te p k i
s a v u n u rla r.
B azan
d ö rtb a ş ı b a y ın d ır
fe ls e fe ;
buysa
da
o r
b a z ıla rın ı,
fe ls e fe y i y a ln ız c a ü s tü n k ü ltü r le r in , m u tlu b ir ik im le
r in m e y v a s ı s a y m a y a ite le r . B a z ı y e r le r d e , ilg ili d e v
le t k a tla r ın c a y a d a b a ş k a k u r u m la r c a ç e k id ü z e n v e
r ilm iş o k u l ç e rç e v e s i b ir fe ls e fe ö ğ re n im i
h a ld e
o lm a d ığ ı
( k u ş k u y o k k i b a ş k a u ğ r a ş la r a , s ö z g e lim i e d e
b iy a ta , ta rih , m a te m a tik v e d o ğ a - b ilim le rin in b ir i
n e , b irk a ç ın a y a d a h e p s in e ö z g ü s a ğ la m
den
ö tü rü )
b ir e ğ itim
fe ls e fe y e g e rç e k b ir s e v g i v e s a y g ı b e s
le n m e k te , ç o k k e z y o ğ u n b ir fe ls e fe e tk e n liğ i s ü r ü p
g itm e k te , z a m a n z a m a n ç ığ ıra ç ıc ı f e ls e f e k a f a la r ı y e
tiş m e k te d ir;
ö y le k i b u
d u ru m u
a ç ık la m a k ta
z o rlu k
ç e k e n b a z ı k im s e le r, o k u l y ılla r ın d a fe ls e fe n in ö ğ re
tilm e s in e to p ta n k a rş ı ç ık a r. B a z ı y e r le r d e d e. fe ls e
fe n in
büyük
b ir
ö z e n le
ö ğ r e tild iğ in e
ta n ık
o lu r, b u
ö ğ r e tim in n e r d e y s e z o rla b ir d e ğ e r d iy e b e n im s e n d i
ğ in i g ö r ü r ü z ; g e lg e le lim ö ğ r e tim e ta n ın a n b u ü s tü n
lü k , b a z ı a ç ıla r d a n , b e k le n e n i s a ğ la s a b ile fe ls e f e so
ru n la rın ın
fe ls e fe y i
iş le n m e s in e k a tk ılı o lm a k
te k y a n lı
o lm a y a
n u ç la r b ile d o ğ u ra b ilir;
ş ö y le
d u rsu n ,
s ü rü k le m e k le , z a r a rlı
ö y le
ki bunu
b ilip
so
a n la y a n
p e k ç o k k iş i, f e ls e f e n in k e n d is in d e n ç o k ö ğ r e tilm e s iy
le u ğ r a ş ır , k o ş u lla r a g ö r e d e , y a b u ö ğ r e tim i s ık ı d e
n e tim
a ltın a
a lm a y ı y a
da
b a ş ıb o ş b ır a k m a y ı
s a lık
v e rir.
B ü tü n
iç
b u n la r b irlik te g e tird ik le ri a y k ırılık la rla ,
ç e liş m e le rle
b ir lik te , fe ls e fe n in
ne
ö n e m li
d e n li
b ir e ğ i tim v e ö ğ r e n im s o r u n u o l a r a k o r t a y a ç ı k t ı ğ ı n ı
y e te s iy e
mi
b e lg e liy o rla r. G e r ç e k te n
y a ln ız c a
e ğ itim c ile r,
de
d o la y ıs ıy le
fe ls e fe
de
ö ğ re n i
y ö n e tic ile r
iç in d e ğ il, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a f ilo z o f la r iç in d e v a z g e
ç ilm e z b ir s o r u n , h e m
fe ls e fe
d e ö r tb a s e d ilm e z b ir
s o ru n u , ö z e llik le ta e s k iç a ğ la rd a n b e ri z a m a n z a m a n
y a lım la n a n ta r tış m a la r d a n a ç ık ç a b e lli o ld u ğ u ü z e re ,
b irta k ım
s o r u la r ü ş ü ş ü r a k la :
t i l e b i l i r m i ö ğ r e tile m e z m i?
F e ls e fe
a s lın d a
F e ls e fe n in
ö ğ re
( ö ğ re tile b ili-
y o r s a ) n e s i n e ö lç ü d e Ö ğ r e tile b ilir n e ö lç ü d e ö ğ r e tile
m ez?
F e ls e fe n e d e n ö ğ r e tilm e lid ir ? F e ls e fe
b ir so ru y sa b u )
n e d e n ö ğ re tilm e m e lid ir?
(a n la m lı
F e ls e fe d i
y e n e le r ö ğ r e tilm e lid ir, n e le r ö ğ re tilm e m e lid ir? F e l
s e fe ö ğ re n im in d e e n y e tk in d e n ile b ile c e k te k b ir d o ğ
ru
y o l v a r m ı, y o k m u ?
b a ş a n la rı
a ra s ın d a k i
F e ls e f e ö ğ r e n im i ile fe ls e f e
iliş k i
d ü z o ra n lı
b ir n e d e n -
s o n u ç iliş k is i m i, d e ğ il m i? B ü tü n b u te m e l s o r u la r ı
s o r u p b u n la r ın k a r ş ılığ ın ı v e r m e d ik ç e fe ls e fe d e k i y e
tiş m e y i g ü v e n ilir b ir b iç im d e
sözkonusu
ra ğ m e n ,
d e rin liğ in e k a v ra m a k
o la m a z . G e lg e le lim , b a z ı d a h ic e
b in y ılla rd a n
b e ri
e riş ile m e m iş
ç a b a la ra
o la n
b ö y le
b ir
k a v ra y ış ı
ş im d i g e ç e ra y a k
ş u ra c ık ta
k o ta rm a y a
k a lk ış m a k g ü lü n ç m ü g ü lü n ç b ir ç a b a . N e v a r k i iş
l e r z o r d iy e s o r u la r a s ır tım ız ı d ö n e m e y iz . T a m
ne:
iş le r ta m
d a z o r o ld u ğ u
iç in
b ıra k m a m a m ız g e re k iy o r. K im
ni
is tiy o rs a ,
ö v ü n ç lü
k im
k ıv a n ç lı
fe ls e fe s in in
T ü rk
s o ru la rın
fe ls e fe s in in
bu
y ü c e liş te
T ü rk
( b irb irin d e n k o p a rılm a z b ir b ü tü n m e y
d a n a g e tire n , b ir b a k ım a , a y n ı b a ğ la m ın
g ib i
y a k a s ın ı
fe ls e fe n in y ü c e lm e s i
b ir p a y ı o lm a s ın ı is tiy o rs a ,
d e ğ iş ik
gö
e ğ itim , ö ğ r e n im , y e t i ş i m a ç ı s ı n d a n ,
r ü n ü m le r i o la n )
ne
te rs i
b o y u tla rı
o ld u ğ u n u ,
başka
tü rlü
d e n d ik te ,
b u f e ls e f e n in n e g ib i b o y u tla r a a ç ık o ld u ğ u n u b e lir li
b ir ış ık
a ltın d a g ö rü p
a n la m a k
z o rlu ğ u
yüzünden
o ls a b ö y le
de
g e re ğ in d e d ir. İş le rin
b ir ç a b a y ı y ü k le n
m e y e n , g e re k li b ir ö d e v i y e rin e g e tirm e m iş d e m e k
tir.
Z o rlu k
b a ş ta n
k a rş ıs ın d a
e li k o lu
b a ğ lı
k a lm a k
daha
y e n i l m e y e k a t l a n m a k t ı r . 'F e l s e f e y i , T ü r k
fe l
s e fe s in i k a lk ın d ır m a k g ib i g ü z e l b ir d ile ğ i o la n la r ın
fe ls e fe y e tiş im i k o n u s u n d a y a p m a s ı g e r e k e n
ilk ş e y
se : « fe ls e fe iç in n e y a p a b ilir im ? » y a d a « fe ls e fe iç in
y a p ılm a s ı g e r e k e n le r n e d ir? » s o ru s u n u s o ru p b u
ru y u , tü m
si d o ğ ru ltu s u n d a , v e rim li
a ş a m a la ra
u la ş tırm a n ın
y o lla rın ı a r a m a k tır . Ç a b a la r p e k ç o k g ü ç lü ğ ü
b iç im d e
g ö zem ese
m e lid ir. B a ş k a
titiz lik le
re n
so
g ü ç lü k le r e ra ğ m e n , ö z e llik le T ü r k f e ls e f e
d e, ç a b a la rın
h iç b iri
is te n e n
e s irg e n m e -
ö n e m li is le r d e o ld u ih ı g ib i, b u r d a
d a v ra n m a k :
a ş ırılık la rd a n
ilk
b a k ış ta
s a k ın m a k ;
iri
g ö z a lsa
lâ fla rın
da
da
s ü rç tü
ç e k im in e
k a p ılıp iç in d e n ç ık ılm a z y a n lış la r a d ü s m e k te n s e , k ü
çücük
b ile
o ls a
fe ls e fe n in
T ü r k i y e ’d e k i
g e liş m e le ri
n e y a r a r lı o la b ile c e k h e r k a tk ı o la n a ğ ıy la s e v in m e k ;
her
o la n a ğ ı b a ş a r ıy la
g e rç e k le ş tirm e k
g e re k ir.
S oru 74
F e ls e fe e ğ itim in d e
a s ıl ö n e m li o la n
n e d ir ?
U n u tu lm a m a s ı
g e re k e n
n o k ta :
tü m
e ğ itim
iş le
r i n d e o l d u ğ u g i b i f e l s e f e ö ğ r e n i m i n d e d e a y r ın tıla r ın
to p ta n c ılık la rd a n
rim li
o ld u ğ u ,
a y rı
g e re k s e m e le re
d ü z e n le n m e s i;
fe ls e fe
rın ,
çok
daha
y a ra rlı
s ö z g e lim i
daha
ve
g ö re:
a y rı
uygun
ç e ş itli
ö ğ re te n
ö n e m li, ç o k
o la b ild iğ id ir. B u n a
fe ls e fe
ö ğ re tim
ç e ş itli
ü s lu p
ve
d e rs k ita p la rın ın ,
m e n in
sefe
ne
k e rte
a ra d a
y a p ıtla
e lk ita p la rın ın , filo
m a lz e m e s in in
s a p ta n m a s ı; b u
ö z ü m s e n d iğ in in
ile u ğ r a ş a n
le rle
bu
y a z ılış ta k i
z o f m e tin le r in in s e ç ilm e s i; ö ğ r e tim
ra , iç e rik v e a m a ç y ö n ü n d e n
p ro g ra m la rın ın
a ra ç la rın ın ,
s ı
m a lz e
d e n e tle n m e s i;
fe l
k u r u m la r m , z a m a n la g e re k s iz y ü k
h a n ta lla ş a n
g e le n e k
to p a ç la rın a
d ön üşm em esi
iç in n e le r in g ö z ö n ü n d e b u lu n m a s ı; y e r i g e lin c e , T ü r
k i y e ’d e k i
fe ls e fe
d e ğ iş m e le re
a ç ık
ayak
tu tm a s ı...
a y rın tıla rın
e ğ itim in in ,
—
ta rih s e l
u y d u ra ra k ,
iş te
ış ığ ın d a
b ü tü n
k o ş u lla rd a k i
k e n d in i
b u n la r
y e n ile m e y e
ancak
som ut
ü s te s in d e n g e lin e b ile c e k
n o k ta
la rd ır.
G ene
de
y ız . N i t e k i m
ö y le
ya,
y e n le rin ,
b iz
b u rad a
y a p a b ile c e ğ im iz i
y a p m a lı
b a ş ta n b e r i h e p b u y ö n d e k ım ıld a n d ık ,
T ü rk
k im
ş e y le re e ld e n
fe ls e fe s in in
o lu rla rs a
g e rç e k te n
o ls u n la r,
iy iliğ in i
k e n d ile rin i
is te
bazı
g e ld iğ in c e k a p tır m a m a la r ı g e re k tiğ in i,
b a z ı ş e y le r i d e e ld e n g e ld iğ in c e iz le m e le ri g e r e k tiğ i
n i ç e p e ç e v re b e lirg in
k ılm a y a
ç a lış tık ,
ö rn e ğ in :
b ir y a n d a n , fe ls e fe y i, b ir k e z k e n d i m a lım ız d iy e b e l
le n e n
b ir g e ç m iş k e s itin e tık a m a m a y ı; fe ls e fe y i, u ğ
ra ş a la n ı o la ra k , ö z ü n e a y k ırı b ir d a v r a n ış la d a r t u t
m a m a y ı;
la rın
fe ls e fe y i, f e ls e f e
e tk is iy le
ö lç ü p
- ö te s i b ir ta k ım
d e ğ e rle n d irm e k te n
z o rla y ış
uzak
d u r
m ayı
ö n e rd im
b a ş ta n ,
daha
T ü rk
b a ş ta n
fe ls e fe s in in ,
ş a ş m a n ın , s a y g ı v e
b e ri.
O te y a n d a n ,
g e n e llik le
m e ra k ın
b a k ım
daha
fe ls e fe y e
özgü
g ö rm e s iy le ; f e l
s e fe s o r u n la r ın a e n g e n iş a ç ıla rd a n u z m a n c a e ğ ilm e k
le ; T ü r k ç e d ü ş ü n ü p y a r a t m a y a ö z e n le s a r ı l m a k l a g e
liş e b ile c e ğ in e
o la n
in a n c ım ı,
bazı
tık ız
g e re k ç e le rle
s e rg ile d im . O lu m s u z b a z ı s o n u ç la r ı b ir lik te
s ü rü k le
d ik le r i iç in s a k ın m a k ü z e re , o lu m lu s o n u ç la r d o ğ u r
d u k la rı
iç in d e y a r a r l a n m a k
tü m
ö z e llik le re , o n la r a
bu
la rla
b ir b ü tü n
m eydana
ü z e re d ik k a ti ç e k tiğ im
s ık ı s ık ıy a
g e tire n
b a ğ la n a n , o n
b ir k a ç ö z e lliğ i d a
h a k a tm a k is tiy o r u m , ş im d i b u r d a . F e ls e fe y e tiş im in in
h ız la
ve
o lm a d ığ ın ı,
k e s in lik le
o la m ıy a c a ğ ın ı
m iz d e :
bu
d e re c e
ö n e m li
k e c e ğ i;
T ü rk
ra n
b ire r
d e y im
am aca
b irk a ç
e rd ire n
gözönünden
ö z e lliğ in ,
T ü rk
fe ls e fe s in in
b aşarı
y e rin d e y s e ,
iç in
son
s a y ılm a la rı g e re
o la n a k la rın ı
a n la ş ılm a la rı
T ü rk
re ç e te s i
y itirm e d iğ i
fe ls e fe s i
b i r e r tu t a m a k d i y e
g ö s te r g e d i y e
b ir
fe ls e fe s in in
a rtı
g e re k e c e ğ i;
b ire r
ta h ta s ı o l a r a k y o r u m l a n m a l a r ı g e r e k e c e ğ i
sıç r a m a
k e n d ili
ğ in d e n b e lirir.
S o r u 7 5 : F e ls e fe e ğ itim in d e n
s ö z e d ilir
e d il
m e z ilk a k la g e le n n e d ir ?
F e ls e fe
le n
e ğ itim in d e n
sö z e d ilir e d ilm e z
a k la
ge
i l k ş e y fe ls e fe b ilin c i o l m a l ı d ı r . N e y a z ı k k i p e k
sey rek
a k la
g e lir b u ; a k la
g e ls e b ile b ir y a n a
itilip
u n u t u l m a k i s t e n i r ; a n c a k ç o k z o r d a k a l ı n d ı ğ ı n d a , iste m iy e
is te m iy e
H em en
hem en
ü z e rin d e
her
d u ru lu r.
z a m a n , fe ls e fe
N e d e n iy s e
d iy e
şu:
ö ğ re n ilm e s i
g e r e k li g ö r ü le n ç e ş itli b ilg ile r o ld u k ç a y ü k lü b ir g ü n
dem
m e y d a n a g e tir ir ; ö y le k i, ö ğ r e te n le r in
d e ö ğ re
n e n le r in d e b a ş k a y g ıs ı, e n k ıs a s ü r e iç in d e b u g ü n
d e m in
iş in i b it ir m e k tir . B ir ç o k b a ş k a a la n la r a , ö z e l
lik le (k a v r a m ın e n g e n iş k u ş a tım ın d a ) te k n iğ e y ö n e
lik
b ilim le r d e , K im y a , T ıp , M a d e n c ilik g ib i u ğ r a ş la
r a iliş k in e ğ itim d e g e r ç e k te n d e b u y o l iz le n ir: D a h a
b a ş la n g ıç ta , u ğ ra ş
n iy o rm u ş
b ir ik i ta n ım la
rıp
a la n ın ın
n e o ld u ğ u
g ib i k a b u l e d ilir ;
v a rsa
k e s in lik le g id e rile re k
ç o ğ a ltm a y a , b e c e r ile r i in c e ltip
h e r k e s ç e b ili-
bazı
s a lla n tıla r,
b ilg ile ri
a k ta
y a y g ın la ş tırm a y a
g e ç ilir. B ir b a k ım a h a k lı o la ra k , k im s e n in b u t u t u m
d a y a d ırg a n a c a k b irş e y b u ld u ğ u y o k tu r.
O y s a , f e l s e f e iç in , s a l t f e l s e f e n i n y a p ı s ı n d a n ö t ü
r ü , d u r u m u n b a m b a ş k a o lm a s ı g e r e k ir . B u b a k ım d a n
fe ls e fe , tü m
d a lla n ıp b u d a k la n m a la rıy la
d in e , a h lâ k ,
s a n a t v e e d e b iy a ta a k ra b a b ir n ite liğ e b ü r ü n m ü ş tü r.
N a s ıl « d in ş u d u r» , « a h lâ k b u d u r» , « b u b ir
tıd ır» ,
«şu
b ir
e d e b iy a t
ü rü n ü d ü r»
n ım la r o y lu m , s ın ır , a n la m
s a n a t y a p ı
b iç im in d e k i
ta
y ö n ü n d e n , ü z e rin d e h e r
k e sç e p a y la ş ıla n b ir a y d ın lık k a tm a e riş tirm e y e y e t
m iy o r s a , iş te tıp k ı b u n u n g ib i, f e ls e f e n in n e o ld u ğ u
nu
k e s tirip
a ta n
s a p ta m a la rın
d a , fe ls e fe y e tiş im in -
d e , p e k ö y le c id d iy e a lın a c a k b i r y a r a r ı o ld u ğ u s a n ılm a m a lıd ır. B u n a , fe ls e fe ö ğ r e n e n le rin a z ş e y b ilm e
s in d e n
ile ri g e le n
y a n la rın
re s iz lik
b i r e k s ik lik , f e ls e fe y e y e n i b a ş la
u ğ ra ş a y a b a n c ı o lm a la rın d a n d o ğ a n b ir ç a
g ö z ü y le b a k m a k
S oru 76
y a n lış tır.
F e ls e fe e ğ itim in d e n s ö z e d e r k e n a k
la ilk g e lm e s i g e r e k e n ş e y f e ls e f e b i
lin c i o ld u ğ u n a g ö r e , f e ls e f e
b ilin c i
k o n u s u n u a z ıc ık d e ş e r m is in iz ?
A c e m is i,
ç ıra ğ ı,
u s ta s ıy la
fe ls e fe y e
e la ta n
h e r-
k e s iç in , b u b a ğ l a m d a , g e ç e r l i o la n b i r ş e y v a r s a o d a
ş u : K a rm a ş ık k o n u ç e v re le ri, tü r l ü
le y iş le ri, u z a k
ş a m a y la
önüne
g e tirile c e k
d u rm u ş
başka
u ğ ra ş la rla
b a ğ la rı b a k ım ın d a n
to p lu m s a l
o lu rs a ,
b e lirg in
iliş k ile ri,
k iş is e l,
b in b ir
o tu rm u ş , y e rle ş m iş
iş
ya
ta rih s e l,
e tk is in d e n
d e ğ işm e z , h e p
b ir y ö rü n g e
d e ğ ild ir. F e ls e fe n in
y ö n te m
ç e ş itli g ir d i ç ık tıs ı g ö z-
fe ls e fe ,
k o ş u lla n m a la rın
la n , iy ic e
u ğ ra ş
y a k ın
tü rlü
tu ttu ru p
b ö y le
ö tü rü ,
aynı
g id e n
ka
b ir
b i r ö z e lliğ i o ld u ğ u
n u s a n m a k , y a d a fe ls e f e y i ille b ö y le y a p m ıy a ç a lış
m ak,
h iç b irş e y
yönde
k a z a n d ırm a z
savaşan,
k im
o lu rs a
fe ls e fe y e .
o ls u n ,
B una
hangi
te rs
y e tk e le r,
h a n g i ü lk ü le r a d ın a s a v a ş ır s a s a v a ş s ın , e n g e lle r , y ıp
r a tı r , ç a r p ı tır fe ls e fe y i.
îş te b u n d a n , her ü lk e fe ls e fe s in in her a ş a m a b o
y u n c a y ap m ası g e re k e n
h iç b ir
zam an
F e ls e fe n in
Bu
gözden
ş e y i, T ü r k
y itirm e d e n
b ir k o n u su , y a
k o n u la rı
da
fe ls e fe s in in
y apm ası
k o n u la rı, v a r
n a s ıl iş le m e lid ir fe ls e fe ?
de,
g e re k ir.
m ıd ır?
N e le re
gücü
y e te r fe ls e fe n in , n e le r e y e tm e z ?
F e ls e fe c e
b ilg in in
d o ğ ru lu k
n e le rd ir?
F e ls e fe
n in ,
ö lç e ğ i, y a
ç e ş itli
da
a ç ıla rd a n ,
ö lç e k le ri,
ne
g ib i b ilg is e l,
d e ğ e rs e l,
so-
ru m s a l b o y u tla rı v a rd ır? ö ğ re n e n e , ö ğ re te n e n e y ö n
le r d e n n e t ü r ö d e v le r y ü k le r fe ls e fe ?
K u şk u su z , b ü tü n
bu
s o ru la r, b e n z e r le r i v e
so
n u ç l a r ı y l a b i r l i k t e , fe ls e fe b ilin c i ' n i m e y d a n a g e t i r e n
s o ru la r d ır. F e ls e fe n in
b i.
b u n a lım lı
uzak
b a ş a r ılı ç a m la rın d a
d ö n e m le rin d e
tu tu lm a m a lıd ır . H e le
sı is te n e n
z a m a n la rd a
de
h iç
fe ls e fe n in
büyük
o ld u ğ u
g i
m i h iç
gözden
a tılım
yapm a
b ir titiz lik le
c a n lı t u
tu lm a lıd ır b u b ilin ç . Y o k s a y ü r e k le r y a lp a la r , k a f a
la r k a r a r ır : y a k ö tü r ü m le y ic i b ir g ü v e n s iz lik , k ıs ır
la ş tırıc ı b ir r a h a tlık
ya
da
a ş ırı b e lb a ğ la m a la r, g ü
lü n ç u m u tla r k a p la r o rta lığ ı. F e ls e fe n in h iç b ir o lu m
lu
ş e y o r ta y a k o y a m ıy a c a ğ ın ı, f e ls e fe n in o y u n s u b ir
şak ad an
ö te y e
g e ç e m iy e c e ğ in i
a ğ ır b a s a r , k im i; k im i
s ö y le y e n le rin
d e, fe ls e fe n in , h e r
sesi
g ü ç lü ğ ü
ç ö z ü p e r ite n b ir e n g in o ld u ğ u n u ö n e s ü re n le rin se si
ç ın la r k u la k la rd a .
Soru 77
T ü r k fe ls e f e s in in n a s ıl b ir ış ıld a k o l
m a s ı g e r e k ir ?
B ir ış ıld a k tır
d o ğ al b ir
fe ls e fe . B u
s e v in ç tir T ü rk
d o ğ ru . H e r T ü rk
fe ls e fe s in in
de
p a rla k
iç in
b ir
ış ıld a k o lm a s ı. A n c a k b u ış ıld a ğ ın n e l e r i n e d e n li a y
d ın la ttığ ı, a y d ın la ta b ile c e ğ i iy ic e b e lir m e li,
b e lirtil
m e lid ir. B u y s a b ir k e z g e rç e k le ş tirilip e ld e e d ilm e k
le
o ld u -b ittiy e
g e tirile m e z .
A y d ın la tm a y a
ç e v rilip
k e n d is in in
d e a y d ı n l ı k t a o l m a s ı g e r e k i r . B i r ö z - b ilin ç i ş i d i r ,
y ö n e ld iğ i « ş e y » le rle
b u . Z o rlu ğ u n a
v e rm e k
a k s a k lık ,
z o ra
ış ıld a ğ ın
z o rd u r a m a fe ls e fe y e
is te y e n
ö zü m sem ek
b irlik te b u
ta m
h e rk e s,
bu
z o rlu ğ u
z o ru n d a d ır.
Bu
yöndeki en
b ir
kez
s ö z g e liş i
a lış m a k ta n
zo ru
d o ğ a b ile c e k
ış ıld a ğ ın
o la ra k
küçük
k a v ra d ık ta n
b ir u y u ş u k lu k ,
s ü r e k li b ir b ilin ç u y a n ık lığ ın d a n
s iz b i r g e r g in lik
h a k k ın ı
s ü re k li
d o ğ a b ile c e k
b ir
so n ra
ya
da
g e re k
d e n g e s in i b o z a b ilir.
B u n u n i ç i n d i r k i fe ls e fe e ğ itim i, b i r b a k ı m a , f e l
s e fe b ilin c i e ğ i tim in d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . F e l
s e fe c e y e tiş m e : b u b ilin c i d u r m a d a n g e n iş le tm e k ; b u
b ilin c in
s a ğ la d ığ ı b ilg ile r i d e rle m e k , b u
b ilin c in
ya
r a ttığ ı ta tla r ı y a ş a m a k ; b u b ilin c in u la ş tığ ı d e r in lik
le
b ilg e le ş m e k tir.
F e ls e fe
e ğ itim i iş te
bu
a n la m d a
b ir o lg u n lu k k a z a n d ırd ığ ı s ü re c e a n la m lı b ir e tk e n
l i k t i r . T ü r k f e l s e f e s i n e y a r a ş a n b ö y l e b i r je l s e j e e ğ i
tim id ir , b a ş k a s ı d e ğ il.
Soru 78
F e l s e f e n i n t e k b a ş ı n a ö ğ r e t i l m e s i n i
ç in d o ğ r u d e ğ ild ir ?
E s k id e n o ld u ğ u g ib i b u g ü n d e p e k ç o k y e r d e y ü
r ü r lü k t e o la n e k s ik v e ç a r p ık b ir fe ls e fe ö ğ re tim i, n e
y a z ı k k i , T ü r k i y e ’d e d e f e l s e f e n i n h e m ş i m d i s i n i h e m
g e le c e ğ in i b e lir le y e n
ö ğ re tim
b ir d e m irb a ş
d u ru m u n d a .
Bu
u y a r ın c a , fe ls e fe : b a ş lıb a ş m a b ir a la n o la ra k
ö ğ re tilip
ö ğ re n ilm e lid ir; ç ü n k ü
fe ls e fe ö b ü r a la n la r
d a n , s ö z g e lim i b ilim le r d e n , s a n a tla r d a n a p a y r ı b i r e t
k e n lik tir ; g e n iş m i g e n iş b ir o y lu m u v a r d ır ; ö z el b ir
u z m a n lık g e r e k tir ir .
B ir b a k ım a , g e re k ç e le riy le b irlik te , d o ğ ru d u r b u
sa v ; fe ls e fe n in
tir gen e
y a p ıs ın ı y a n s ıtır , b ir b a k ım a . E k s ik
d e. Ş u n d a n : fe ls e fe y i ö b ü r a la n la r d a n
m ü y le k o p m u ş , o n la rla
yan
b ir
iç in e
h iç b ir o rta k lığ ı, s ın ın
- k a p a lılık
d iy e
B ö y le s i b ir a n la y ış
fe ls e fe n in
m ak
s ü rü le n
d e m e k tir, ö n e
a n la m a k
ne
tü
o lm a
y a n lış tır.
o ld u ğ u n u
a n la m a
g e re k ç e le rin d e b u
ış ık
a ltın d a y e n id e n e le a lın m a s ın d a y a r a r v a r . Ş ö y le k i:
b ilg i v e k ü lt ü r e tk e n lik le r in in
b irb irin d e n
a y rı, g e
n iş v e u z m a n c a y a p ı la r ı o lm a s ı, b ir b i r i l e r i y l e h iç b ir
a lış
-
v e riş le ri,
b irb irile riy le
b a ğ la rı
b u lu n m a m a s ı
a n la m ın a g e lm e z .
T am
fe ls e fe ,
yokm uş
te r s in e : k u r u lu ş u , iş le y iş i, a m a ç la n
ilk
b a k ış ta
g ib i g e le n
le rle , s a n a tla r la
fe ls e fe y le
h iç b ir
ç e ş itli k ü lt ü r
ilg is i,
g e re ğ i,
iliş k is i
y ö re le riy le , b ilim
ç o k s ık ı b ir v a r l ı k b a d ı
iç in d e d ir.
Ş im d i b u r d a b u p e k ö n e m li g e rç e ğ i a n c a k e ğ itim
ba
k ım ın d a n
b e lirg in
k ılm a k ta n
daha
fa z la b irş e y
is te
m e d iğ im iz e g ö re , b ir k a ç n o k ta y a d e ğ in m e k le y e tin e
b iliriz .
D a h a ö n c e d e d o k u n u ld u ğ u ü z e re , fe ls e fe , fe ls e fe
o la ra k
ka
iş le m e k z o r u n d a o ld u ğ u p e k ç o k k o n u y u
b ilim le rd e n
a lır.
Ç e ş itli b ilim le re
in a n ç la r, a n a k a b u lle r, g e n e l v e
b ilim le rd e
zam an
b u n a lım la r,
büyük
yani
zam an
b ü tü n
k i a la n ın a
b ilim le rd e
la , b a ş k a
g ire n , b u
ve
e riş ile n
a la n d a
d ö n e m in e
hem
de
ç ığ ıra ç ıc ı
h e rb i-
d a fe ls e fe n in y e t
e le ş tirilip
u z m a n lığ ın ı b a ş k a
ç ö z ü m le n e n
a la n ı v a rlığ ın ı,
a la n la ra k o ş u tlu k
b ir li k te k u r a r . H a n g i e s k i y a d a
a la n la rla
yeni
d e ğ ğ in
b u k o n u la r b u b ilim le rd e n
k o n u la r d ı r . B ö y le c e f e ls e f e
g e n iş liğ in i
e p is te m o lo jik
g ü v e n ilirliğ in e
r in in k e n d is in d e n ç ık a n , a m a ta m
b irta k ım
te m e l
ö zel y ö n te m le r, b u
b a ş g ö s te re n
b ilg ile rin
s a rs ın tıla r, b u
s o n u ç la r —
özgü
baş
y ö n e lirs e k
s is te m a tik
y ö n e le lim ,
g e liş m e le ri
hem
ta rih s e l
b a k ım ın d a n
ö b ü r k ü l t ü r a la n la r ın ın , ö z e llik le te k
te k
fe ls e fe :
b ilim le rin
v a r l ı ğ ı n ı e v e t l e m e k ; b u b i l i m l e r l e d iy a lo g a g i r i ş m e k ;
« b ilg i» , « a h lâ k » , « in s a n »
da
to p la n m a s ı
ö te d e n
g ib i ç e ş itli b a ş lık la r
b e ri a lış k a n lık
h a lin e
a ltın
g e lm iş
o la n « g ö r ü ş » le r in i b a ş k a b ilim le r le s ü r e k li b ir h e s a p
la ş m a y la k o ta rm a k
fe ls e fe d e
b ilim
z o ru n d a d ır. K u ş k u y o k k i b u n u ,
h e r y e tiş m e k
a la n ın d a
da
is te y e n in
uzm an
ru m la m a m a lıy ız . B a z a n
o lm a s ı
b ir y a
da
g e re k ir
b irk a ç
d iy e
g e r e k s e b ile , ilk e c e
m e z . F e ls e fe d e y e t i ş m e k , b a ş a r m a k : b a ş k a
yo-
g ere k
a la n la r
a k ta r ıla n , o a l a n l a r d a a ç ık b ır a k ıla n , o a l a n l a
r ı n k e n d i ç e r ç e v e s i i ç i n d e e l e a lın a m ıy a n
s o ru la rı
fe ls e fe c e i ş l e m e k l e o l u r . B u n d a n ö t ü r ü d ü r k i f e l s e f e
dan
y i,
fe ls e fe
-
d ış ı
n e d e n li ç a rp ık
ş ın a
u z m a n lık la ra
y a y ıp
b ir tu tu m s a , fe ls e fe y i,
s ım s ık ı k a p a m a k
da
o d e n li ç a rp ık
s u la n d ırm a k
f e ls e fe - d ı
b ir tu tu m
d u r. İş te ta m
d a b u n u ö z e n le g ö z ö n ü n e a lm a k z o ru n
d a d ır fe ls e fe e ğ itim i.
S o r u 7 9 : H a n g i f e l s e f e e ğ i t i m i T ü r k i y e ’d e ö z
le n m e s i g e r e k e n e ğ itim d ir ?
F e ls e fe , b a ş k a c a
b ilim , s a n a t v e
yaşam a
k e s im
l e r i y l e g e r e k li b a ğ l a r ı y e t e s i y e g ü n ı ş ı ğ ı n a ç ı k a r m a z
sa , h ız la
g ü d ü k le ş ir, k ıs ır
b ir
döngü
iç in d e
d o la n ıp
d u r u r . F e l s e f e y i , g e r e ğ i g ib i d ı ş a a ç m ı y a n b i r f e l s e f e
ö ğ re tim i, h e m
ö ğ re n e n le rin h e m
ö ğ r e te n le r in s o y u t,
a n la m s ız , g ü lü n ç , g ü v e n s iz b u ld u ğ u
b ir u ğ ra ş d u ru
m u n a d ö n ü ş e b i l i r . N e a d ı n a , n e u ğ r u n a o l u r s a o ls u n ,
fe ls e fe y i
y a p a y a ln ız
y i b ilim ,
sanat ve
b ıra k a n ,
yaşam a
y a ln ız la ş tıra n , fe ls e fe
ç e rç e v e s in e
y a b a n c ıla ş tı
r a n b ir e ğ itim , fe ls e fe n in g e r e k le r in e a y k ır ı b ir d a v
r a n ış iç in d e d ir, ö r n e ğ in
la
u y g u la n a n :
T ü r k i y e ’d e n e d e n s e s a y g ı y
« L is e f e n
s ın ıfla rın d a
fe ls e fe
g erek
s iz d ir» , « T e k n ik ü n iv e r s ite le r d e y e r i y o k f e ls e fe n in » ,
« E d e b iy a t, s a n a t b a ş k a
şe y , fe ls e fe
başka
şey»
tü
r ü n d e n te k e r le m e le rin , z a m a n z a m a n b iri y a d a b ir
k a ç ı b ir d e n a ğ ır b a s a n b u s ö z ü m o n a e ğ itim s e l, k ü lt ü
r e l, to p lu m s a l te k e r le m e le r in k ö k ü n ü k a z ım a k z a m a
n ı ç o k ta n
g e lm iş tir , g e ç iy o r b ile . İ s t e r
F iz ik , K im y a y a y ö n e lik
M a te m a tik ,
lis e le r d e ; is te r T e m e l B ilg i
le r, H u k u k , E k o n o m i, E d e b iy a t f a k ü lte le r in d e ;
G ü z e l S a n a tla r d o ğ ru ltu s u n d a ö ğ re tim
is te r
v e u y g u la m a
la r d a b u lu n a n A k a d e m ile r ile Y ü k s e k O k u lla r d a
s u n : s ın ıfla r, s a a tla r , k ita p la r , p r o g r a m la r
n ir k e n , fe ls e fe d a ğ a r c ığ ın d a k i p e k ç o k s o r u n u n
fe ls e
f e - ö te si k ü l t ü r a l a n l a r ı n ı n iç in d e n n a s ı l ü r e y i p
re d iğ in i;
bu
s o ru la ra
d o ğ r u y a fe ls e fe
cevap
a ra m a n ın
o l
d ü z e n le
tü
(d o ğ ru d a n
ö ğ re n im i y a p m ıy a n la r a ç ıs ın d a n
b i
l e ) n e d e n l i i l g i n ç v e ö n e m l i o l d u ğ u n u iş b a şın d a u s
ta lık la
g ö s te re n
b ir fe ls e fe
e ğ itim i, ö z le n m e s i g e re
k e n b ir e ğ itim d ir.
S o r u 8 0 : Ö ğ r e te n in
f e ls e f e e ğ itim in d e k i
ye
r in i b e lir t ir m is in iz ?
S o n o la ra k ,
fe ls e fe e ğ itim in d e ö ğ r e te n in d u r u
m unu, b ir k a ç ç iz g ic ik le d e o ls a , o r ta y a
k o y m a lıy ız .
H a n g i a ş a m a d a k im le r i fe ls e fe c e y e tiş tir ir k e n k a r ş ı
m ız a
ç ık a rs a
ç ık s ın ;
b ilg i, g ö rg ü , y e ti, k ü l t ü r
b a k ı
m ın d a n n e t ü r k iş is e llik le r g ö s te rirs e g ö s te rs in ,
b ir
fe ls e fe
ile ,
ö ğ re tic is in in , d ü p e d ü z b ir e ğ itim
g e re c i
s ö z g e lim i b ir d e rs o d a s ı, k it a p lı k y a d a ç e ş itli te k n ik
le rle
b e z e n m iş
a ra ç la rı
e ld e
ile a y n ı d ü z e y d e o ld u ğ u n u
e tm e y e
sanm ak
y ara y a n
p a ra
y a n lış tır.
İn s a n
dır, h e r ş e y d e n ö n c e f e l s e f e ö ğ r e t i c i s i , ö ğ r e t i m d e k o
la y lık , ç a b u k lu k , k e s in lik , e k o n o m i v e g ü v e n
s a ğ la
m a k a m a c ıy la , ş im d i d e ğ ils e b ile ile r d e g e r ç e k le ş m e
si is te n e n
b ir
ö ğ re tm e
-
m a k in a sı d e ğ i l d i r
ö ğ r e tic is i. B u d a , f e ls e f e ö ğ r e tim in in , ö z e lliğ i
fe ls e fe
fe ls e fe
ce b e l i r l e n e n b i r ö ğ r e t i m o l m a s ı n d a n i l e r i g e l i r . F e l
se fe , b ir ta k ım
s a rs ılm a z b ilg ile rin d e rle n ip k o r u n d u
ğ u b ir o rta m
d e ğ ild ir d e o n d a n . F e ls e fe d e , b ile n k iş i
y e : e lin d e k e s in lik le r b u lu n d u r a n ; g ü ç lü k le r ü z e rin
d e ta m
b i r a y d ı n l a n m a y a v a r m ı ş o la n ; iş ö ğ r e t m e y e
g e lin c e d e , b u
a y d ın lığ ı b a ş k a la rın a
a k ta ra n
b ir in
s a n g ö z ü y le b a k m a k p e k k a b a s a b a , e p e y c e y a n lış b irş e y o lu r.
A s lın d a , ç o ğ u n lu k la g ö z d e k u r u m l a r c a (s ö z g e lim i
ü n iv e rs ite le rc e ) n e ç a rp ıc ı y e tk e n ite le m e le riy le
y e lim
k i p ro fe s ö rlü k le )
b e z e n irs e
ö ğ r e tim in d e r o l a la n la r , fe ls e fe
b e z e n sin ,
s o ru n la rın ın
(d i
fe ls e fe
k e s in
c e v a p la r ım b i l e n k i ş i l e r d e ğ ild ir le r . B ö y l e s i b i r b i l g i
fe ls e fe d e
y o k tu r d a
b ir
o n d a n . F e ls e fe
ç o k y ö n lü
b ir
b a k ış
k e s in s iz lik ,
b ir
b itm e m iş lik ,
ve
tır.
F e ls e f e y i b ile n le r ile ö ğ r e n e n le r a r a s ın d a
a ra ş tırış -
özce
b ir a y r ılık ta n sö z e d ile m e z . B e n z e tm e li b ir a n la tım
la : b ir u ç u r u m
rıy la
a y ır m a z ö ğ r e te n ile ö ğ r e n e n i; s o r u la
ö ğ re n c in in
b ir y a k a d a , ö ğ re tic in in s e
k e s in
ce
v a p la rla ö b ü r y a k a d a b u lu n d u ğ u n u ta s a rla m a k a y k ı
r ı d ü ş e r g e rç e k liğ e . C e v a p la r ın
ru la r, g ü ç lü k le r v a rd ır. H e p
o ls a , ö ğ r e te n in
o ld u ğ u y e r d e
a y n ı b e n z e t m e y l e : o ls a
ö ğ re tm e s iy le , b ir y a k a d a n
g e ç m e y e y a ra y a n e ğ itim
c iy i, b a z ı c e v a p la r la
v e ö ğ re tim
b irlik te b u
y e n i g ü ç lü k le rin b u lu n d u ğ u
d e so
ö b ü rü n e
k ö p rü sü , ö ğ re n
y e n i s o ru la rın ,
bu
y ö re y e u la ş tırır. K e n d i
s i y a p ıc ı y a r a t ıc ı b i r filo z o f b ile o lsa , f e ls e f e ö ğ r e te n ,
ö ğ re ttiğ i k o n u la n
m ış , tü k e tip
N e
çö zm ü ş, şa şm a z b ir so n u c a b a ğ la
b itir m iş o la n
ö ğ re tiy o r?
b ir k im s e d e ğ ild ir.
n e y i ö ğ re tiy o r?
neden
ö ğ re tiy o r?
ö ğ r e tm e h a k k ı n e y e d a y a n ıy o r ö y le y s e ? T u h a f k a ç a
c a k a m a k ıs a c a ş ö y le k a r ş ılık v e r e b ilir iz : F e ls e f e ö ğ
r e te n , fe ls e fe s o r u la r ın ın n e o ld u ğ u n u s e rg ile r; t a r i h
s e l g e liş m e s ü r e c i b o y u n c a n e g ib i c e v a p d e n e m e le r i
n e k a v u ş tu ru lm u ş o ld u k la rın ı a n la y ıp a n la tır; b u so
ru la rı
cevap
le n d ir ir :
d e n e m e le riy le
so ru -c e v a p
a y d ın lık la rı, a la c a
b irlik te
d e n e m e le rin i
k a ra n lık la n ,
e le ş tirip
d eğ er
ç e v re le y e n
koyu
b e lli
k a ra n lık la rı
b irb irin d e n a y ır t e d e r; b u n d a n s o n ra k i a ra ş tırm a la ra
ip u c u o la b ile c e k b ir b ilin ç y a r a tm a y a ç a lış ır. K u ş k u
y o k k i ö fT e tic i d u r u m u n d a o la n k im s e ö ğ r e n c is in d e n
daha
fa z la
b irta k ım
b ilg ile rin
e fe n d is id ir, ö z e llik le :
s o ru la rı b u lm a ; s o r u la n d ile g e tirm e ; s o r u la r a r a s ın
d a m a n tık s a l iliş k ile r k u rm a ; s o ru la ra
y a k la ş ım la rın ı
s e ç ip
m a n tık s a l
uygun
s o n u ç la rın a
cevap
kavuş
tu r m a ; b u a r a d a , b e n z e r d o ğ r u ltu d a k i g e ç m iş v e ç a ğ
daş
tu ta m a k la rı —
ta n ıy ıp
k a v ra m a
b e lli b ir
ö lç ü d e
b a k ım ın d a n ,
—
s a ğ ı s o lu y la
fe ls e fe
ö ğ re te n le rin
ö ğ r e n e n le r d e n , k u r a lc a , d a h a m u tlu b ir d u r u m d a o l
d u ğ u a p a ç ık . G e lg e le lim
b u d u r u m g e n e d e , ö ğ re te n i,
b ild ik le r in i b e lli b ir ö ğ r e tim
s ü re c in d e d ü p e d ü z b a ş
k a la rın a a k ta ra n , b u n u d a n e k a d a r k e s tirm e d e n y a
p a rsa
o kadar
îe -ta ş ıy ıc ıs ı
b a ş a rılı s a y ıla b ile c e k
d u ru m u n a
o la n
y ü k s e ltm e z
b ir
fe ls e -
h iç b ir z a m a n
S o r u n la r v e c e v a p la r y ö n ü n d e n , fe ls e fe ö ğ r e te n
d e , b ir b a k ım a , f e l s e f e
ö ğ re n e n le
F e ls e f e ö ğ re tic is i d e , iş in e
a y n ı d u ru m d a d ır.
y a k ış ır b ir
ö ğ re tic i
is e :
fe ls e fe ö ğ r e tir k e n k e n d i de ö ğ re n m e k ; s o r u n la r a h e r
k e z y e n id e n e ğ ilm e k ; f e ls e f e n in g e ç m iş in e v e b u g ü n
k ü d ü z e y in e ış ık g e tir m e y e g ir iş ir k e n , b u n u
her kez
f e ls e f e n in g e liş m e s in e — g ü c ü o r a n ın d a — k a tk ı o la
b ile c e k
b ir tu tu m la
z o r u n d a d ır .
yapm ak
fe ls e fe - d ış ın d a n b u y u ru lm u ş ,
m e m u rc a
b ir
g ö re v
m iş , f e ls e f e n in
d e ğ ild ir
F e ls e fe y e
k u ru m s a l,
b u . F e ls e fe c e
g e re k tird iğ i, fe ls e fe y e
s ö z g e liş i
b e lirle n
upuygun
b ir
z o ru n lu lu k tu r.
S o r u 81
Ö ğ r e te n ile ö ğ r e n e n a r a s ın d a k i iliş
k ile r b a k ım ın d a n f e ls e f e n in d u r u m u
n e d ir ?
F e ls e f e y e y a k ış a n
ile
ta n ;
ö ğ re n e n i, fe ls e fe
ö ğ re te n in
ö ğ re n im
ve
e ğ itim :
ö ğ re te n
b a k ım ın d a n , a y n ı ta b a n d a
ö ğ re n e n le
b irlik te
tu
n e s n e l g ü ç lü k le re
s a y g ılı, t a t l a r d o lu , a n la y ış k e s k in l e ş tir i p y a r a t ıc ı lık
a rtıra n
c a n lı b ir d iy a lo g
y a n ; b ö y le b ir d iy a lo g u n
y a n b ir ö ğ re n im
tim s e :
v e e ğ itim
so rm ad a, s o ru la n
iç in d e y a ş a m a s ın ı s a ğ la
en
iy i k o ş u lla r ın ı h a z ır la
o lm a lıd ır. B u t ü r b ir e ğ i
d ile
g e tirm e d e ,
d o la m k lık -
la r ı ç ö z ü m le m e d e , a y d ın lık d ü ş ü n m e d e , g ü v e n li ç ık a rım la m a la rd a , y e n i y e n i c e v a p
sü rü p
b u lm a d a —
b ü tü n
bu
d o ğ ru ltu la rın ın
de ö ğ re te n in de d e n g e li b ir
re n e n in
e riş m e s in i
iz in i
ö n e m li n o k ta la r d a , ö ğ
g e rç e k le ş tirm e lid ir.
o lg u n la ş m a y a
A y rılık
g ö z e tm e k s i
z in fe ls e fe y a p a n h e rk e s in d ik k a t e tm e s i g e re k e n b ü
tü n b u
ö n e m li n o k ta la r ı, ö ğ r e n c ile r in in
titiz lik le y e
r in e g e tir m e s in i is te m e k h e r ö ğ r e tic in in b a ş ö d e v id ir.
A ncak
bunun
iç in
d e, ö ğ re tic in in , e n
önce
k e n d is i,
ö rn e k b i r tu tu m la , g e r e k e n i y e r in e g e tir m e li; b ö y le c e ö ğ re n c ile rin y e tiş m e s in e ,
k e n d is in i de y e tiş tir e
rek ,
o la n a k h a z ır la m a lı; b u
le ş m e s i
iç in
ne
g e re k irs e
tü r
onu
o la n a k la rın
g e rç e k
g e rç e k le ş tirm e lid ir.
F e l s e f e n i n g e le c e ğ i, b i r b a k ı m a , a n c a k b ö y l e b i r ö ğ re n e n -ö ğ re te n
iliş k is in e
S oru 82
b a ğ lıd ır.
T ü r k fe ls e fe s in in g e liş m e s in i,
te n ile ö ğ r e n e n in
öğre
b ir lik t e y e t iş m e s i
n e b a ğ la m a k y e r in d e b ir s a p ta m a v e
d e ğ e r le n d ir m e o lm a z m ı?
T ü r k fe ls e fe s in in g e rç e k te n
iy iliğ in i d ile y e n h e r
T ü r k , g ü c ü o r a n ın d a : fe ls e f e ö ğ r e te n le r ile f e ls e f e ö ğ
r e n e n l e r in , u s ta ile ç ır a ğ ın f e ls e f e n in g e liş m e s in e e n
e lv e r iş li b iç im d e
n e y a p ıp
b ir li k te y e tiş e b ile c e ğ i b i r o r t a m ı n ,
y a p ıp k u ru lm a s ın a
ö n a y a k o lm a lıd ır. K a s
k a tı g ö rü ş lü k u r u m la r ın , k ıs ır d e n e tim le r in , d a r ç e r
ç e v e li
p ro g ra m la rın ,
zam anda sonunu
re te n in
hem
de
k a lıp la ş m ış
a lm a m ız
k ita p la rın
en
g e re k ir. A y rıc a : h e m
k ıs a
öğ
ö ğ re n e n in , k iş is e l y e tile r in i, fe ls e fe
y ö n ü n d e n e n b a ş a r ılı b ir b iç im d e d e ğ e r le n d ir e b ile c e
ğ i g e n iş v e a ç ık b ir ç a lış m a a la n ı s a ğ la m a k k a ç ın ıl
m a z b ir g ö r e v d ir . N e v a r k i, ö ğ r e tic ile r ile ö ğ r e n e n
l e r i n b ö y le s i b i r a l a n d a y o l l a r ı n ı ş a ş ı r m a m a l a r ı iç in ,
ö ğ re tic ile rin
seçenek
ve
y e te n e k
b a k ım ın d a n
y e tiş
tir ilm e s in e b ü y ü k b ir ö z e n le s a r ılm a k , f e ls e fe y le c id
d i o la ra k ilg ile n e n h e rk e s e d ü ş e n b ir s o r u m lu lu k tu r .
V II.
OKUM ALAR
B i r g ü ç l ü k le k a r ş ıla ş ın c a in s a n ın
y a p t ığ ı i l k ş e y , o k o n u d a d ü ş ü n d ü k le r in i s ö y le m e le r i iç in , b a ş k a la r ın a
d a n ış m a k tı r —
o k u m a n ın b ir ic ik
k a y n a ğ ı b u d u r ...
Jo sé
O rte g a
y
G a s s e t,
E squem a
d e la s c r is is y o tr o s e n s a y o s .
S oru 83
F e ls e fe y i b e s le y ip o lu ş tu r a n k a y n a k
la r n e le r d ir ?
K u şk u
n ip
yok
o lu ş u r;
ki
bu
fe ls e fe
ç e ş itli k a y n a k la r la
k a y n a k la rd a n
b e s le
d e v ş ird iğ i y ö n
ve
e s in le g ü ç le n ip g e liş ir. F e ls e f e b ir d e n iz e b e n z e tilir se, s ö z ü n ü e ttiğ im
k a y n a k la r b u d e n iz e d ö k ü le n irili
u fa k lı a k a r s u la r ın
b a ş la n g ıc ı
y a d ırg a n a c a k
u z a d ıy a
ca
b irş e y
o ld u ğ u n u , b u n d a n
a ç ık la n m a s ı
g e n iş liğ iy le
başka
k ü ltü r
g e re k tiğ in i
d in ,
b ilim ,
a la n la rı
s ö y le y e b iliriz : T ü m
d u ru m u n d a d ır.
iç in
ö tü rü
sanat
ra h a tlık la
tü rlü
O la n
ve
daha
aynı
şeyi
a la n la rıy la k ü ltü r, b u
se fe , in s a n a d e ğ ğ in tü r l ü
uzun
s a n m ıy o ru m .
e d e b iy a t,
de
B unun
a r a d a fe l
o la n a k la r la ilg i iliş k i
k u r a r , ö z n e l, to p lu m s a l, e v r e n s e l h e r o la y la : d o ğ u m
la r,
ö lü m le r h a s ta lık la r,
u m u tla r,
s a v a ş la r,
m u tlu lu k la r,
b u n a lım la r,
z o rb a lık la r,
d e p re m le r,
k ıtlık la r,
b o l l u k l a r , a c ı la r , s e v i n ç l e r l e il g i iliş k i k u r a b i l i r f e l s e
fe. B u r d a s a y ıla m ıy a c a k k a d a r a la b ild iğ in e ç o k o la y
la r,
daha
d o ğ ru su
b ir
b iç im d e ,
de
d ile
« o la y »
d e y im iy le
e k s ik
ve
s o y u t-s o m u t, s o m u t-s o y u t b ir
g e tirile b ile n
b o l g ird ili
ç ık tılı
s o lu k
b iç im
m eydana
g e lm e le r, o lu p b itm e le r , y a ş a m a la r , e y le m e le r, s e y ir
le rd ir
b ü tü n
b u n la r.
y e te s iy e b ir g ü v e n le
k iş is e l-to p lu m s a l
H e rb irin in
fe ls e fe d e k i
s a p ta y a b ilm e k
ö z e llik le ri
iç in ,
gözönünden
y e rin i
çağsal -
y itirm e k
s iz in (g ö rü ş , y a p ıt, ü lk e , h a n g i a n la m d a o lu r s a o ls u n )
h e r fe ls e fe b ir im in i a y r ı a y r ı e le a lıp in c e le m e k g e
r e k e c e k t i r k i, b u
b e lk i d e h iç b ir z a m a n
ta s ta m a m
g e rç e k le ş tirile m iy e c e k
o la n
b ir
a ra ş tırm a
d o ğ ru ltu
su d u r.
S o r u 8 4 : F e ls e fe y i b e s le y e n b ir k a y n a k o la r a k
n k n m a m n ö z e lliğ i ile ö n e m in i b e lir
t ir m is in iz ?
Ş im d i b u rd a
ü z e rin d e d u rm a k
is te d iğ im
ö n e m li
f e l s e f e k a y n a ğ ı is e , d e m i n d e n b e r i a d ı b i l e g e ç m e m i ş
okum a, i ş t e b u k a y n a ğ ın , ö b ü r le r i
s ık ı b ir bağı o l d u ğ u h a l d e , f e l s e f e i ç i n
h e p s i n d e n a y rı b i r ö zelliğ i, ö n e m i o l d u ğ u n u h i ç k i m
o la n b ir k a y n a k :
n in
tü m ü y le
s e y a d s ıy a m a z . Ş ö y le k i ö b ü r k a y n a k la r ın h e p s i y a z ı
- ö te s i y a
da
başka
b ir
d e y im le ,
k ita p
d ış ı b iv
v a r lık k e s itin d e b u lu n u r; o y s a o k u m a (d o ğ a l v e to p
l u m s a l b i r ç o k b a ş k a k o ş u l l a n d a k a t ı n ) , y a z ıy la , k i
ta p la v a r l ı ğ ı n ı k a z a n ı r ; b ö y l e c e k e n d i n e ö z g ü b i r f e l
sefe
kaynağı
o la ra k
o rta y a
ç ık a r.
G e rç i,
b iry a n d a n
in s a n ın fiz y o lo jik o la n a k la r ı, s ö z g e lim i g ö r m e v e iş it
m e
o la n a k la n ,
ö te y a n d a n
da
to p lu m u n
te k n o lo jik
o la n a k la n , s ö z g e lim i e n e r ji v e h a b e r le ş m e o la n a k la
rı,
bundan
so n ra k i
g e liş m e le rle ,
b e ri h ız la y a y g ın la ş m ış o la n
bugünkü
ş a ş ırtıc ı
kü
k ita p -o k u m a
d e ğ iş ik lik le re
b a ğ la m d a
T ü rk
b a s ım
y o l a ç a b ilir.
y e ry ü z ü
y ü z y ıld a n
te k n iğ in e d a y a lı
d u ru m u n d a
g e n e llik le
f e ls e f e s i iç in ,
b irk a ç
pek
G ene
ilg in ç
de,
ve
bugün
fe ls e fe s i, ö z e llik le
s a lla n tıs ız c a , ş u n u
öne
s ü re b ili
a n c a k y a zılı
o la ra k o r t a y a ç ı k a r ; f e l s e f e , e n i y i , y a z ı y l a k o r u n u r ;
r iz : F e ls e f e e n iy i b iç im d e , e n b a ş a r ıy la
en
iy i y a z ıy la
g e liş ir;
en
iy i y a z ıy la
a k ta rıla b ilir.
Y ü z y ü z e g e lip k o n u ş m a , c a n lı sö z e d a y a n a n b ild ir iş
m e
ne
d e n li e rd e m le re
a ç ık
o lu rs a
k a p s a m c a , s ın ırlı b ir e tk in lik te n
o ls u n , z a m a n c a ,
ö te y e g e ç e m e z . B u
na
k a rş ılık
m iş s e ,
fe ls e fe
bunu
d iy e
e s k id e n
e n y e tk in ,
ne
y a p ılıp
y a z ılı b e lg e le rd e n ,
e d il
k ita p
la r d a n ö ğ re n e b iliriz . F e ls e fe s o ru la rı, b u s o r u la r a v e
r ile n tü r l ü c e v a p d e n e m e le ri, b ü tü n b u s o r u la r la d e
n e m e le r in u ğ r a d ığ ı g e liş m e le r, ö n c e si s o n ra s ıy la b ir
lik te , ö r tü k a ç ık , h e p k ita p la r d a d ır , iş te b u n d a n , g e
n e llik le
fe ls e fe n in ,
d o la y ıs iy le
te m e l k o ş u lla rın d a n
d e fe ls e fe
e ğ itim in in
b iri k ita p tır ; d a h a y a k ın d a n b e
lirttik te :
g e re k e n
k ita p la rı,
g e re k e n
y e rd e,
g e rek e n
a n la y ış la
okuyup
d e ğ e r le n d ir m e k tir . G e lg ö r k i sö y
le n m e s i k o la y , g e r ç e k le ş tir ilm e s i z o r b ir ş e y b u .
S o ru 85
R a s g e le
o k u s a k o lm a z m ı?
b ir ta k ım g e r e k le r i m i
var
Y o k sa
okum a
n ın ?
Ç o k iş te o ld u ğ u g ib i fe ls e fe k ita p la r ın ı o k u m a d a
d a , ç e ş i t l i « g e r e k e n ’l e r i n » n e o l d u ğ u k o n u s u n d a s e ç i k
b ir k a ra ra
v a rm a k
son
d e re c e
z o rd u r.
h e r k e s iç in , h e r z a m a n , h e r b a k ı m d a n
ç e te a r a m a k
fe ls e fe
m ın ın
b o ş u n a d ır. F e ls e fe s o r u la r ın ın
y a p a n la rın
m a la rıy la
Bu
iç in d e
o la n a k la rı
gücü,
a lt-y a p ıla n
b u lu n u la n
u y a rın c a
konuda,
g e ç e rli b ir re
ve
d u ru m u ,
ü s t-ç ık -
to p lu m -k ü ltü r
d e ğ iş ik lik le r
o rta
g ö s te rir
bu
z o r lu k la r . K iş is e l, k u r u m s a l b ü tç e le r d e k i s ü r e k li k ı
s ıtla m a la r, h ız ın ı p o litik a d a n
y a s a k la m a la r, n e y a z ık
a la n
b itm e z tü k e n m e z
k i, u m u l d u ğ u n d a n
d a h a s ık
k a r ş ıla ş ıla n e n g e lle r d e n d ir . D iy e lim k i a k lım ız ı, e m e
ğ im iz i e n
uygun
b iç im d e k u lla n ıp b u
e n g e lle ri y e n
d i k , z o r l u k l a r s o n a e r m e z g e n e d e . K im e , n e z a m a n ,
n e iç in , h a n g i k i t a b ı n , h a n g i k ita p la r ın g e r e k l i o l d u
ğ u ; n e y i n , n a s ıl o k u n m a s ı g e r e k tiğ i, — b a ş t a f e l s e
f e n in k e n d is i o lm a k ü z e re , b irç o k b ilim
v e y e te n e ğ i,
bu
a ra d a
S e m a n tik
le ri y a k ın d a n
i l e M a n t ı k ’ı ç e ş i t ç e ş i t F i l o l o j i ’-
ilg ile n d ire n
ö n e m li d ü ğ ü m le r i iş e k a
r ış tır m a y a ite le r in s a n ı. K u ş k u y o k k i b ö y le s i ( b e lk i
d e ta m
o la ra k h iç ç ö z ü le m iy e c e k ) d ü ğ ü m le r i ç ö z m e
n in y e r i d e ğ il b u ra s ı. G e n e d e T ü r k fe ls e fe s in in b u
g ü n ü n ü , d a h a b a ş k a y e r l e r d e o l d u ğ u g i b i T ü r k i y e ’d e
d e ç o k ç a ra s tla n a n m u ts u z b irta k ım
o k u m a tu tu m la
rın ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a r a k , k im i ilk b a k ış ta b e lir
g in k im i g iz li e k s ik le r i g id e rm e k , b i r b a k ım a , f e ls e
fe c e m u tlu a tılım la r a d a h a z e n g in o la n a k la r h a z ır la
m ak
d ile ğ iy le ,
m ak
y a r a r lı o la c a k tır.
ş im d i b u r d a
S oru 86
b ir
ik i
n o k ta y a
dokun
O k u m a m e t n i o la r a k h e r f e ls e f e y a
z ışm a g ü v e n m e k d o ğ r u m u d u r ?
D o ğ ru d a n d o ğ ru ya k a y n a k t a n iç m e y e
fe ls e fe d e :
y a p ıt,
y a k la ş m a y a
ç a lış m a lı
ç ık a rm a la rla
la ra
e lin d e n
y a p ıta .
b o z u lm u ş ,
s o k u lm u ş
ğ e rin d e n .
y a z a rın
S ü rç tü rü r,
D e ğ iş m e le re
e k le rle
m e tin le r
b a k m a lı
n a s ıl ç ık tıy s a
pekçok
u ğ ra m ış ,
ta n m m ıy a c a k
şey
ö y le
k ılık
y itirm iş tir
y a n lış -a n la m a la ra
de
çeker böy
l e s i o k u m a l a r i n s a n ı . G ü v e n il ir m e t i n , ö z g ü n , o r i j i n a l
m e tin d ir . G e lg e le lim
d e ğ ild ir. H e le
ru n m a
h e r okunan yazı bu
e s k i m e tin le r, n ü s h a
d u ru m la rı v e
o n a rım
g e re k le ri
ç e ş itli g ü v e n ilir lik , a ç ık ç a g ü v e n ilm e z lik
k a rş ım ız a
ç ık a rla r.
B iry a n d a n
ğ in d e k i g ö z k a m a ş tın c ı
b ir u z m a n lık
k o lu
d u ru m d a
a y rılık la rı,
d e re c e s iy le
b a s m -y a y ın
ile rle m e le r, ö te y a n d a n
o la ra k
ko
b a k ım ın d a n
te k n i
ilg in ç
k ita p -b ilim in d e k i m u tlu
g e liş m e le r, b a z ı ö n e m li s o r u n la r ın ç ö z ü m ü n d e , b a ş k a
a la n la rd a k i
o k u y u c u la ra
o ld u ğ u
g ib i f e ls e f e o k u y u
c u la r ın a d a b ü y ü k ö lç ü d e y a r d ım c ı o lm a k ta .
S o r u 8 7 : K a y n a k ta n iç m e , ö z g ü n , o r ijin a l m e
t in le r e g it m e g e r e ğ i k a r ş ıs ın d a
fe l
s e f e a la n ın d a d u r m a d a n a r ta n ç e v ir i
m e tin le r in in d u r u m u n e ?
F e ls e fe y a y ın la r ın ın , b irç o k d ild e b ü y ü k
la
a rtm a s ı, o k u n m a s ı g e re k e n
le rd e
b ir h ız
a p a y r ı d il
a l ı n m a s ı , ç e v ir i e t k e n l i ğ i n i k a ç ı n ı l m a z
k a le m e
k ılm a k ta ,
y a p ıtla rın
b ö y le c e
özgün
m e tin
ile
okuyucu
a ra s ın a
ç e v irile r g irm e k te d ir. B u y sa , o k u y u c u y u , ö z g ü n m e
tin le d e ğ il d e d a h a ö n c e ç e v ir ic in in o k u y u p a n la d ığ ı,
kendi
d ilin e
ru m la d ığ ı
fe ls e fe
a k ta rırk e n
is te r
m e tin le
başbaşa
b ir
ç e v irile rin e
G e rç i p e k ç o k
k a rta n
lim
ne
fe ls e fe
g ü ç lü k le rin
d e n li
y a p ıtı
is te m e z
d e ğ iş tirip
b ıra k ır. İş te
özen
yo
bundan
g ö s te rils e
y e rid ir.
( ş iir ç e v irile rin e ta ş
ç ı
d o lu p ta ş tığ ı y a z ıla r b ir y a n a )
b i
y a p ıtla rı n ite liğ in d e d ir, y a d a b u y a p ıtla rı a n d ır
d ığ ın d a n , s a ğ la m
b ir b iç im d e
ç e v rile c e k
o lu rs a
(b u
« s a ğ la m » d e y im i ü z e r in d e h e r z a m a n k o la y c a u z la ş
m a y a v a rılm a s a d a )
s in e
u la ş a b ilir.
v irile rin d e n
y ü k s e k b ir g ü v e n ilirlik
B unun
b irin i
m e tn in
d ilin i, h e m
te rin c e
b ile n
iç in , b i r d e n
okum ak
u s ta la rc a
d e re c e
fe ls e fe
çe
hem
a s ıl
g e re k tiğ in d e :
a n a d ilin i, h e m
k iş ile rc e ,
fa z la
d e fe ls e fe y i
y a p ılm ış
o la n
ye
en
iy i ç e v ir iy i s e ç m e k k a ç ın ılm a z b i r ö d e v d ir . G e lg e le lim , d a h a
cak
önce, b ü y ü k
b ir s e ç im e o la n a k h a z ır la y a
k o ş u lla rın , y a n i ç e v irile r in
g e rç e k le ş m iş
o lm a s ı
g e re k ir.
îş in z o r y ö n ü b u r d a z a te n : F e ls e fe c e y a y ın d u r u
m u
h iç
d e p a rla k
o lm a y a n
ü lk e le rd e k i fe ls e fe
y u c u la rı, ç o k k e z , o k u m a la rı g e re k e n k ita p la r ın
çok
k u lla n ış lı b ir
o ld u k la rı
iç in ,
ç e v iris in i b ile
b u lm a k ta n
oku
az
yoksu n
s a lt fe ls e fe k a y g ıs ıy le , ( b a ş k a c a y a
r a r l a n h e s a b a k a tm ıy a lım
ş i m d i , e n a z b i r , o la b ilir s e
b ird e n
fa z la
k ü lt ü r d ilin i, o k u m a la r ı e n g e ls iz c e y ü
r ü te c e k b iç im d e e ld e e tm e k z o r u n d a d ır . İ n s a n a p e k çok
bu
z a h m e tle r a m a
z o ru n lu lu ğ u ,
g ö rü n ü m ü
b ir o k a d a r d a ta tla r
tü m
fe ls e fe
e tk e n liğ in in
y ü k le y e n
bugünkü
b a k ım ın d a n T ü r k fe ls e fe o k u y u c u la rı y ü
ze y se l a m a tö rlü k le rle k e n d ile rin i
y o rla rs a , d a h a u z u n
o y a la m a k
is te m i
b ir s ü re , a h n y a z ıs ı o la ra k
be
n im s e y e c e k le rd ir.
S o ru 88 : Ç ok
fe ls e f e k ita b ı
o k u m a k iy i m i
d ir , k ö t ü m ü d ü r ?
O kum a
re k
a ç ıs ın d a n
b a k ın c a , fe ls e fe
o k u l ç e rç e v e s in d e
büyük
b ir te h lik e y le
g erek se
k a rşı
ö ğ re n im i, g e
o k u l-d ış ı
te h lik e s id ir b u . T u h a f m ı tu h a f b ir d u r u m
da:
O kum a
a s lın d a
fe ls e fe
e ğ itim i
düzeyde,
Ç ok okum a
k a rş ıy a d ır.
ve
v a r o rta
ö ğ re n im in d e
ö n e m li b ir y e r tu tu y o r . Ş ö y le k i « fe ls e fe ö ğ re n m e k »
d e y im i ile « fe ls e fe o k u m a k » , y a d a « fe ls e fe ö ğ r e tm e k »
ile
« fe ls e fe
pek
b ir
te h lik e y e
lık la ,
d e y im le ri a ra s ın d a ,
g ö z e tilm iy o r.
F e ls e fe d e
a n la m c a ,
o k u m a la rın
d ö n ü ş m e s in e g e lin c e , b u , b a s k ın b ir o la s ı
o k u m a n ın
y e te n
n ın
o k u tm a k »
a y rılık
b ir am a ç
fe ls e fe y le
fe ls e fe
ö ğ re tim in d e
o lm a s ın d a n ;
kendi
g id e re k
k e n d in e
ç o k -o k u m a -
n e rd e y s e e ş it tu tu lm a s ın d a n
d o ğ u y o r.
K u ş k u s u z , k a y p a k b ir n ite le m e « ço k » ; a n la m ı k iş id e n
k iş iy e d e ğ iş e n g ö re li b ir a n la tım ; b a z a n ü ç k ita p ç ık
okum ak
çok
okum ak
« a z » s ö z c ü ğ ü y le
dukça
o k u m a k tır,
bazan
b e lirg in lik s a ğ la m a k
b a şv u rm a k
koskoca
n ite le n e b ilir.
b ir
k ita p lık
D u ru m a
o l
iç in , ş ö y le b i r tu ta m a ğ a
y a n lış d e ğ il g e n e d e : B ilg i v e a r a ş tır m a
g e r e k l e r i u y a r ın c a o k u m a y a s a r ı l m a k
en
d o ğ ru y o l
d u r fe ls e fe d e . B u n a g ö re , k iş is e l b a z ı k a y g ıla r la , y a
d a k iş is e l o lm a y a n b a z ı k a y g ıla r la o k u m a n ın fe ls e f e
ye
d ü p e d ü z b ir k a tk ıd a b u lu n m a s ı b e k le n e m e z . H e
le
o k u n m u ş o la n
k ita p la rın
s a y ıs ın ı a r tır m a k
iç in
o k u m a k , b u n u n iç in d e o k u n a n ş e y le r in iz in v e r m e
y e c e ğ i b ir h ız la o k u m a k , z a r a r l ı b ir y o l iz le m e k o lu r.
B uysa,
başka
k e s im le rd e k i y a n s ıla rı b iry a n a
g e lim i in s a n v e to p lu m
hem
fe ls e fe y i h e m
(sö z
s a ğ lığ ın a z a r a r la r ı b ir y a n a )
fe ls e f e ö ğ r e n im in i o lu m s u z c a
e t
k ile r.
S o r u 8 9 : Ö y le y s e n e t ü r b ir d a v r a n ış la f e ls e f e
y a z ıla r ın ı o k u m a y a y ö n e lm e k
gere
k ir ?
G e rç e k te
te y e n le rin
fe ls e fe
a te ly e s i
y a z ıla rı, fe ls e fe d e
d e m e k tir.
H er
y e tiş m e k
a te ly e d e
is
o ld u ğ u
g ib i b u r d a d a , b a ş a r ıy a e r iş m e k iç in , g e r e k e n i g e r e k
tiğ i g ib i y e r in e
b irta k ım
d e ğ e ri
tü rlü
g e tirm e k
g e re k ir.
S a y ıc a , z a m a n c a
s ö z ü m o n a « r e k o r 'l a r ı n » n e s n e l b a k ı m d a n n e
o l a b i l i r k i!
ç o k lu k
ve
A s lın d a fe ls e fe y a p ıtla r ın a
ç a b u k lu k
k a y g ıla rı
ö te s in d e
her
y ö n e l
m e lid ir. F e ls e fe d e y e tiş m e k , ç e tr e f il s o ru d ü ğ ü m le r i
v e a y rın tılı c e v a p
d ile
g e le n
d e n e m e le riy le , fe ls e fe y a z ıla r ın d a
fe ls e fe y e
fe ls e fe y i a n la y ıp
(d e y im
y e rin d e y s e )
özü m sem ek , b u
m ek, b u
fe ls e fe y le
e d in m e k
iç in
g irm e k ,
fe ls e fe d e
o lg u n la ş m a k tır.
B ö y le c e ,
a ç ıla n , b ilg i e d in ir e d in m e z
bu
d e rin le ş
b ilg i
(b e lk i d e
b a ş k a b il g ile r e d in m e k iç in , b i r d a h a a ç ılm a m a k ü z e
re)
kapanan
k ita p la rd a n
Y a d ırg a n a c a k
a y rılm a y a n
b irş e y y o k
d e ğ ild ir fe ls e fe
z a te n
k ita p la rı.
bunda. S ağduyudan
h iç b ir e d e b iy a t-s e v e r n a s ıl
H o m e r o s ’u n
îl y a d a ’s i m , C e r v a n t e s ’i n D o n Q u ijo te 's in i, H a y y a m ’ı n
D ö r t lü k l e r 'i n i b i r k i m y a y a z ı s ı , b i r m ü h e n d i s l i k y a
z ıs ı g ib i o k u m u y o r , b i r k e z o k u y u p g e r e k e n
y a ra n
d e rle d ik te n
bunun
so n ra
k a ld ırıp
a tm ıy o rs a ;
tıp k ı
g ib i, ö y le f e ls e f e k it a p la r ı v a r k i, iç e r d ik le r i z e n g in
g ö m ü le rd e n
a ş ılm ış
ö tü rü ,
d iy e
y ü z y ılla r,
b in y ılla r
d a m g a la n a m ıy a n
boyu,
a rtık
b ilg e lik le riy le ,
n ic e
n ic e f ilo z o f k u ş a k la r ı n a y ö n , y ö n te m , e s in , g ü ç s a ğ lı
y o rla r d u rm a d a n ,
ye
b a ş k a b irç o k
(ö rn e k
v e rm e d e n g e ç m iy e y im
d e ğ e rle r b iry a n a :
d i
H e ra k le ito s , P la
to n , A r is to te le s , D e s c a r te s , H u m e , K a n t, M a r x , N ie tz
sche,
le n
W ittg e n s te in , R u s s e ll, C a r n a p g ib i
fe ls e fe
g e ç iy o ru m
y a z a rla rın ın
y a p ıtla rın ı
önde
ge
b ir s o lu k ta
a n ıp
b u rd a .) iş te b u t ü r y a p ıtla r ı g e re k tiğ in d e
y e n id e n o k u m a k v e o k u tm a k fe ls e fe ö ğ r e n im in in en
ö n e m li
ö ğ e s id ir.
a la n la rıy la
B ö y le c e , b i r t a k ı m
b ilim
ve
san at
k a r ş ıla ş tır ıld ık ta , fe ls e fe a la n ın d a k i o k u
m a l a r ı n , b i r d e y i m e , y a v a ş lı k v e t i t i z l i k i s t e y e n
b ir
ö z e lliğ i o ld u ğ u
k o n m a sı g e re k e n
b ir
g özden y itirilir b u
g e r
a p a ç ık
o rta y a
g e r ç e k tir . G e lg ö r k i s ık
s ık
ç e k . H e le y itir e c e k z a m a n o lm a d ığ ın a in a n a n , b u n u n
iç in d e h ız lı a tılış la r la g e liş m e y i is te y e n fe ls e f e le r in ,
bu
a ra d a
T ü rk
fe ls e fe s in in , z o rla y ıp
s ü rü k le y e n
b ir
itiliş le k e n d in i n ic e lik k a y g ıla r ın a k a p tır m a s ı o la ğ a n
d ır. B u s o n d e r e c e s a k ın c a lı g id iş i ö n le m e n in e n e t
k in k o ş u lu y s a , tü m
fe ls e fe e ğ itim i v e ö ğ re n im in i, ç e
ş itli p ro g ra m , d e rs v e s ın a v tu tu m la r ıy la , o k u m a la r
b a k ım ın d a n ,
ç o k lu ğ u
ve
b u lu n d u ra n b ir e tk in lik
S oru 90
a c e le c iliğ i
d e n e tim
a ltın d a
o la ra k d ü z e n le m e k tir.
F e ls e f e o k u m a la r ın ın
g ü b ir b ilin c i o ld u ğ u n u
k e n d in e
öz
s ö y le y e b ilir
m iy iz ?
O k u m a a ç ıs ın d a n b a k tık ta , g ö rü n ü ş ü , k u ru lu ş u y -
la b ir b ir in d e n n e d e n li a y r ılır s a a y r ıls ın , h e r fe ls e fe
ö ğ re n im in d e , e ld e n g e ld iğ in c e ta m
b ir a ç ık lığ a k a v u ş
b i r i d e , fe ls e
fe o k u m a la rın a iliş k in b ilin ç ’tir . Ş ö y l e k i b u b a ğ l a m
tu r u lm a s ı g e re k e n ö n e m li k o n u la rd a n
da,
« fe ls e fe
rın -' h a n g i
o k u m a la rı»
d ü rtü le rle ,
s ü rd ü rü ld ü ğ ü n ü
d iy e
ne
a d la n d ırıla n
g ib i
o k u m a la
a m a ç la r iç in
fe ls e fe y e e n u y g u n b i ç i m d e g e l i ş m e s i n i
fe ls e fe ö ğ re n im in in
Ş u ra sı
g iriş ilip
iy ic e b ilm e k ; b u a r a d a , o k u m a la r ın
s a ğ la m a k ,
te m e l ö g e le rin d e n d ir.
b ir g e rç e k :
b irç o k
a la n
g ib i
(s ö z g e lim i
e d e b iy a t g ib i) f e ls e f e d e , b a ş ıb o ş , r a s tla n tıs a l, r a s g e
le o k u m a la r a iy id e n
iy iy e e lv e riş li. B ir b a k ım a , f e l
fe ls e
fe c e g e r e k m e s i n e g e r e k m e m e s i n e a l d ı r m a k s ı z ı n , p e k
s e f e n in ç e k ic iliğ i d e b u r d a . F e ls e fe o k u y u c u s u ,
ö y le s a ğ ı s o lu o lm a y a n h e v e s le r e , d u r m a d a n d e ğ iş e n
m e ra k la ra ,
k ö k ü k a y n a ğ ıy la
b e lk i d e h iç b ir z a m a n
lim le re
b ıra k ır b a z a n
s e l-to p lu m s a l
b e lir g in le ş m e m iş o la n ,
b e lirg in le ş e m iy e c e k
k e n d in i.
k a y g ıla rla
B ö y le c e
g ü d ü lm ü ş
o la n e ğ i
ö z n e l-k iş i-
o lu r
okum a.
G e lg e le lim , f e ls e f e iç in s a k ın c a lı d u r u m l a r d o ğ m a s ı
n a y o la ç s a b ile , f e ls e f e o k u m a la r ın ı y o ğ u r a n b u ö z e l
lik le ri g ö rm e m e z lik te n
m aya
ç a lış a n
dönüşm üş
g e le n , y a d a o r ta d a n
b ir fe ls e fe
d e m e k tir.
e ğ itim i y a n lış b ir
F e ls e fe -d ış ı
k a ld ır
tu tu m a
k a y g ıla rd a n
ö tü
rü
g e rç e k le ş m iş
o ls a b ile f e ls e f e o k u m a la r ın ın
önü
nü
k e s m e m e k g e re k ir. N e v a r k i fe ls e fe o k u m a la rı
n ın g ö rü ş ü k a r a r ta n , g ö n lü b ü z e n , d ü ş ü n m e y i u y u ş
tu ra n
b ir h a l a lm a s ın a g ö z y u m a m a z , g ö z
yum m a-
m a lıd ır h iç b ir fe ls e fe e ğ itim i. G e rç i o k u m a y ı y ü r e k
le n d irm e k
ç e ş it
ile d ü z e n le m e k a r a s ın d a k i s ın ır la r ı
to p lu m s a l,
rış m a s ın d a n
s iy a s a l
y a n -e tk e n le rin
d o l a y ı T ~ felse fe
de
(ç e ş it
iş e
ka
için e n m u t l u b i ç i m d e
b e l i r l e m e k , h e r ç a ğ d a k o l a y b i r iş d e ğ i l d i r ; h a t t a b a
zı d ö n e m le rd e ç e tre fil b ilg i v e a h lâ k s o ru n la rı g e ti
r i r b ir lik te . G e n e d e a d ın a y a r a ş a n h e r fe ls e fe ö ğ re
tim i, b u
m e n in
u ğ u rd a
B u n u n la
la rın ın
en
y e tk in
ç ö z ü m le ri
g e rç e k le ş tir
y o lla rın ı a ra m a lıd ır.
b itm e z
am a
z o rlu k la r. F e ls e fe
okum a
h ız la iç in e y u v a r la n ış la r y a n ın d a , f e ls e fe y a
z ıla rı o k u m a y a k a rş ı b ir sü red u ru m u n d a z a m a n z a
m a n v a ro ld u ğ u n u , g id e re k y o ğ u n la ş a b ile c e ğ im
u n u t
m a m a k g e r e k ir , i s t e r g e n e l e ğ itim in d o k u s u n d a n , is
t e r k iş is e l-to p lu m s a l d a v ra n ış la rd a n , is te r te k te k u ğ
r a ş la r ın tu tu m u n d a n , is te r s e d e fe ls e fe y a z ıla r ın a ö z
g ü y a p ıd a n ç ık s ın , — g e r ç e k te ç ık m a s a b ile ç ık tığ ı s a
n ıls ın
— , « y e tk in » b ir fe ls e fe
ö ğ re n im i,
« b e c e rik li» , « o lg u n » b ir tu tu m la
« d ü rü s t» ,
(b u d e y im le rin y e r
s iz t a r t ı ş m a l a r b o ş a n d ır m ıy a c a ğ ım u m u y o r u m ) , f e ls e
fe y a z ısı o k u m a d a k i d ir e n iş le r i y e n m e
o la n a k la rın ı
a r a y ıp b u lm a lıd ır . F e ls e f e e ğ itim in in ö n e m li b ir g ö re
v id ir b u .
s a ğ la m
A n c a k g ü ç lü k le rd e n y ılm a y a n b ir s a b ırla ,
g e re k ç e le re
dayanan
b ir
in a n d ırıc ılık la
bu
g ö re v i e n g ü z e l b iç im d e y e r in e g e tir e b ilir fe ls e fe e ğ i
tim i. H e rş e y d e n
ö n ce , o k u m a la rın , ö z n e l y a
da
nes
n e l n e d e n le r d e n ö tü rü , b ü rü n e b ile c e ğ i z o rlu ğ u g id e r
m e k le ç o k ş e y k a z a n ır b u e ğ itim ,
m e tin le rin i
ö z e llik le , fe ls e fe
g e re k s iz , b o ş y ü k lü , a n la m s ız v e g ü lü n ç
b u la n la r a ; fe ls e fe y e
y a d a b a ş la d ık ta n
iliş k in
okum a
b a ş la m a d a n
önce
s o n r a b ö y le s i b ir d a v r a n ış ın iç in e
g ir e n le r e , z o rla m a y a b a ş v u rm a d a n , a la y a s a p m a d a n ,
a n la y ış lı b ir s a y g ıy la e ğ ilm e s in i b ilm e lid ir.
P e k i n a s ıl o k u m a lı?
S o ru y u , h a n ta l b ir g ö rü n ü
şe d e b ü rü n s e , b ü y ü k ö n e m in d e n ö tü rü , ç e k in m e d e n
a ç ıp y a y m a y ı d e n iy e lim : B ir fe ls e fe m e tn in i, ö z e llik
le b i r f ilo z o f u n f e ls e f e c e k a y n a k n ite liğ in d e k i b i r y a z ıs m ı
(fe ls e fe
a ç ıs ın d a n , e n in d e s o n u n d a y in e fe ls e
f e i ç i n ) b a ş a r ı y l a o k u m a k n a s ı l b i r d o n a tım la , n e t ü r
b i r y ö n t e m l e , n e l e r i y e r in e g e t ir m e k le g e r ç e k l e ş t i r i
l e b i l i r ? B ö y le s o r u l d u ğ u n d a , b i r d e ğ il, b i r b i r i n e b a ğ lı
z o r m u z o r b irk a ç s o ru y la k a rş ıla ş ıy o ru z . H e rş e y d e n
ö n c e sö z ü g e ç e n « b a ş a r ı» m n , « d o n a tım » ın , « y ö n te m » in b e lirle n m e s i g e re k ir.
c e v a b ım
v e rm e k
B u y s a b ir b a k ım a , s o ru n u n
d e m e k tir. P e k ç o k
iş te
o ld u ğ u
g ib i
b u r d a d a , s o r u n u n a y d ın lık b ir b iç im d e s o r u ta b ilm e
s i, e p e y c e b e l i r g i n b i r c e v a b ı g e r e k t i r i r . O y s a e l d e k i
b a ğ la m d a s ın ır lı b ir o y lu m
iç in d e
k ım ıld a n d ığ ım ız a
g ö re , b ir k a ç ilg in ç n o k ta y ı d e ş m e k te n ö te y e g e ç e m iy e c e ğ iz . B u b ö y le o lm a k la b ir lik te , o k u m a la r y ö n ü n
den
g e n e llik le
fe ls e fe
e tk e n liğ in in ,
bu
a rad a
fe ls e fe s in in iç in d e k ım ıld a n d ığ ı b o y u tla r ın
T ü rk
b e lli
b ir
a y d ın lığ a k a v u ş m a s ın ı b e k le y e b iliriz .
Ş u r a s ı a p a ç ık : T ü m
d ile
g e tirile b ilir:
tü m
k o ş u lla rıy la
e tm e n le ri,
(b a şk a tü rlü
ö ğ e le riy le )
de
fe ls e fe
o k u m a la r ın ın b a ş a r ılı ( y a d a : u y g u n , y e tk in ) o lm a s ı
n ı s a ğ la y a n , b u n u
güven
a ltın a
k u ra l, b ir p ü f-n o k ta s ı yo k.
b u lu n d u ğ u n u
s ö y le y e n .
a la n
b ir re ç e te , b ir
Y a n ılıy o r b ö y le b ir ş e y in
îs te r
çok
y a n d a ş lı b ir filo
z o f o ls u n , is t e r s e v ile n b i r d e v le t a d a m ı,
is te rs e d e
ü n lü b i r e ğ itim c i o ls u n , y a n ılıy o r b ö y le b ir i. K im s e
b u la m a z d a o n d a n ; a s lın d a y o k d a o n d a n ; v a r o lm a
d ığ ın a g ö re , b u lu n m a s ı d a sö z k o n u s u d e ğ il;
k ıs a c a ,
y o k k i b u lu n s u n b ö y le b i r r e ç e te . O k u y a n ın ç a ğ ı, y e
tiş im i, to p lu m s a l a r k a p la n ı, k ü ltü r ü , y e tile r iy le k im
liğ i
u y a rın c a ;
okunan
iş le n iş i u y a r ın c a ;
y a z ın ın
okum aya
d ili, y a p ıs ı,
g ö tü re n
fe ls e fe c e
itk i v e a m a ç la r
u y a r ın c a d u r m a d a n d e ğ iş e n k u r a ll a r , o y n a k ö lç e k le r,
h e p y e n i b a ş ta n d ü z e n le n m e s i g e re k e n re ç e te le r söz
k o n u s u d u r olsa olsa. G e n e d e
g ib i y ü z y ılım ız d a m u t lu
rin , g ü n
s a ğ la d ığ ı
iliş k in
g e ç tik ç e
in c e le n
s o n u ç la ra
M a n tık
v e S e m a n tik
g e liş m e le re e riş m iş b ilim le
Y o ru m la m a T e k n ik le rin in
d a y a n a ra k ,
fe ls e fe
o k u m a la rın a
b a z ı y o lg ö s te ric i ip u ç la r ın ı b u r d a b ir k a ç b a ş
lık
a ltın d a
d e rle y ip
to p la m a k
g e rç e k te n
de
y a ra rlı
b ir ö d e v d ir. H e le b u y a p ılır k e n , y a ln ız c a iç in d e b u
lu n d u ğ u m u z d u r u m d a d e ğ il, y a k ın u z a k g e le c e k le r d e
d e o r ta lığ ı k a p la m a e ğ ilim i g ö s te r e n b ir ta k ım
ve
ç a rp ık
okum a
a lış k a n lık la rın ın
güdük
f e ls e fe y i e n g e lle
y ic i s o n u ç la r ın ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a k , T ü r k fe ls e
fe s in in a tılım lı g id iş in e b ir k a tk ı s a y ılm a lıd ır.
S o r u 91
F e ls e fe a ç ısın d a n e n k a tk ılı
okum a
h a n g i d o ğ r u ltu d a k i o k u m a d ır ?
D aha
T ü rk
önce
fe ls e fe
v a rd ığ ım ız
e ğ itim i
fe ls e fe
s a p ta m a la rın
ış ığ ın d a ,
o k u m a la rın ın
fe ls e fe y e
y a k ış ır b ir b ilin ç le
g e rç e k le ş m e s in d e
m e lid ir. B u n u n
en
k iş id e n
ta tla ,
da
k iş iy e , d u r u m d a n
fe ls e fe
ru ltu la rın a
titiz lik
iy i y o lu : f e ls e f e
d u ru m a
a ra ş tırm a la rın ın
g ö s te r
o k u m a la rın ı,
d e ğ iş e n
tu tk u
ve
n e s n e l, o b j e k t i v d o ğ
y ö n e ltm e k tir . O k u m a la r ı fe ls e fe s o r u n la
r ın ı g ö rü p iş le m e y e y a r a r lı v e k a tk ılı b iç im d e k o ta
ra n ;
bunun
da
fe ls e fe -d ış ı
h iç b ir y a şa m a ,
s a n a t k e s im in e z a ra rı d o k u n m a d a n ü s te s in d e n
b ir fe ls e fe e ğ itim i, k u ş k u
yok
b ilg i,
g e le n
k i, b a ş a r ı l ı e ğ i t i m d i r .
« N e d e n o k u y o ru m ? » , « n iç in o k u y o ru m ? » , « n a s ıl o k u
m a lıy ım ? » g ib i f e ls e f e o k u y a n la r d a , h a k lı o la r a k , s ık
s ık s a r s ın tıla r a y o la ç a n d ü ğ ü m ü — h iç o lm a z s a b e lli
b i r ö lç ü d e — ç ö z m ü ş o la n b ö y le b i r e ğ itim e , f e ls e f e
ye
özgü
okum a
b ilin c in i g e rç e k le ş tirm iş
y e tk in
b ir
fe ls e fe e ğ itim i g ö z ü y le b a k a b iliriz .
A ğ ı r l ı ğ ı f e l s e f e s o r u n la r ın d a b u l u n a n b i r o k u m a
y ö n te m in in
b e lli b ir fe ls e fe ö ğ r e n im in d e n b a ş k a b ir
ç e r ç e v e s i o la m a z . B u
s e ç ilm e s i,
d iy e
ö ğ re n im
iş le n m e s i v e
b irş e y
g e re ğ in c e : m e tin le r in
d e ğ e rle n d irilm e s i ne
ta n ır , ne ö n y a rg ı, n e te k y a n lılık ;
d a rlık
fe ls e
fe -d ış ı
e tk e n le rin
b e s le y e b ile c e ğ i
h o ş g ö rü s ü z lü k
te n de s ıy r ılm ış tır .
S oru 92
N e s n e l, o b j e k t iv t u t u m lu b ir f e ls e f e
o k u m a s ın ın b a ş k c a n it e lik le r i n e le r
d ir ?
O b je k tiv
n ite lik te k i
b ir
okum a
o lm a k
is te y e n
f e ls e f e o k u m a s ı, o k u m a m e t n i n i n k e n d is in d e k i
b ilg is e l iç e r i k le r i o ld u ğ u g ib i y a k a l a m a y ı g ö r e v e d i n
her
m e lid ir.
B unun
iç in
de:
y a z ılı
fe ls e fe
ü rü n ü n d ek i
b i l g i s e l b i r i m l e r i n , ö n e r m e le r in , d o ğ r u o l m a s a v ı n d a
k i c ü m le le rin h e m
te k te k h e m
ö b e k ö b e k d e r le n m e
si; m a n tık ç a b a ğ lılık la r ı b a k ı m ı n d a n s a p t a n m a s ı ; y a
ni
ö n c ü l-s o n u ç
re n
d ü ş ü n c e , ö rn e k le y e n , b e lg e le y e n
b irb ir
nun
b u lu n u p
iç in :
iliş k ile ri,
g ü n ış ığ ın a
s a ğ la m
a n a -d ü şü n c e ,
p e k iş ti
düşünce
o la ra k
ç ık a rılm a s ı g e re k ir.
b ir m a n tık -s e m a n tik
B u
d o n a tım ıy
l a , m e t i n l e r i d e ş m e k , ç ö z ü m le m e k , b e l g i n l e m e k ; m e
tin le rd e k i
a n la m k a tla r ın ı b i r b i r a y ı k l a m a k ; m e t n e
e ş a n la m lı c ü m le le r d ü ş ü n m e k ; m e tn in o b je k tiv g id i
ş in d e k i b ilg is e l d u r a k la r ı v e
s a lla n tıla ra ,
a y rılm a la ra
y a k a la m a k ;
bu
g e liş m e le ri, te k r a r la r a ,
g e re k li
a m a ç la , y e r in d e
d ik k a ti
g ö s te re re k
s o r u la r s o r m a k , k a
r a rla r v e r m e k , v a r ı l a n a ş a m a l a r ı t i t i z c e g ö z d e n g e
ç irm e k , —
iş te
b ü tü n
bu
g ö re v le rin
ü s te s in d e n
g e l
m e k z o r u n d a d ır fe ls e fe o k u y u c u s u .
F e ls e fe
y e n i-e s k i
y a z ıla rın a
a ç ıs ın d a n
n in e rg e ç ö rtü lm e s in e ,
ğ in :
eski
m e tin le r
ü n lü -ü n s ü z ,
y a k la ş m a k ,
b o z u lm a s ın a
eski
d o s t-d ü ş m a n ,
fe ls e fe
o ld u k la rı
iç e rik le ri
y o la ç a r.
ö rn e
iç in d e ğ e rs iz
d ir ; d e ğ e r li o la n y e n i m e tin le r d ir ; ç ü n k ü e n s o n y a
z ılm ış o la n f e ls e f e e n d o ğ r u f e ls e f e d ir ç e ş itin d e n b i r
s a p l a n t ı l a r , f e ls e fe o k u m a l a r ı n ı n f e l s e f e s o r u n
ta k ım
la rın ın
n esn el d u ru m u n u
y e rin e ,
s o r u n - d ış ı ilg i,
ce
a ğ ırlığ ım
e ş itm iş
k a y g ıla rıy la
h iç d e u y g u n
düşm eyen
büyüğü
y a k ın ı
uzak
ve
«çağ-
k e n d is in e
fe ls e fe n in
b ir o k u m a tu tu m u d u r.
Bu
g e ç m iş i ş im d is iy le fe ls e fe
küçük, küçüğü büyük,
g ö s te re re k
iç in d e n
fe ls e fe d e y e tiş m e k
b ir
fe ls e fe n in
önem
g e liş m e
is te y e n le r e ç e ş itli y ö n
le r d e n z a r a r lı o la c a ğ ı k u ş k u
T ü r k i y e ’d e f e l s e f e
u z a ğ ı y a k ın ,
ç ık ılm a z
k arg aşası d o ğ u ru r. B u n u n sa h em
ö y le y s e
g e re k s iz
h er zam an
p e r s p e k t i v ’l e r i n i a l t ü s t e d e r ; f e l s e f e a ç ı
s ın d a n
s in e , h e m
Sanki
g i b i , « m o d e m ’l i k »
okum ak,
tu tu m d a k i b ir e ğ itim , tü m
o y lu m u n u n
b u lu n d u rm a k
ç ık a rla rın
a rtırm a y a v a rd ırır.
n e sn e l k a tk ıy la
d a ş ’l ı k »
gözönünde
itk i v e
g ö tü rm e z b ir g e rç e k tir,
o k u m a la rın a
iliş k in
e ğ i
tim : o k u m a la rı, d o la y ıs ıy le d e o k u m a la r ın d a y a n a b i
le c e ğ i h e r ç e ş it p la n la m a y ı, d e r s v e y a y ın ı e ld e n g e l
d iğ in c e
g e n iş b ir n e s n e ll ik a ç ıs ın d a n
d ü z e n le m e y e
b a k m a lıd ır.
S o n i 93
H e r y a z ı g ib i
f e l s e f e y a z ı l a n d a ta -
r ih s e lliğ in d a m g a s ın ı t a ş ıd ığ ın a
r e , ta r ih s e lliğ in
gö
h a k k ın ı v e r m e k d e
ilg in ç b ir o k u m a s o r u n u o la r a k o r
ta y a ç ık m a z m ı?
K ö k ü y ö n e ltis i b a k ım ın d a n fe ls e fe y e y a b a n c ı b ir
ta k ım
d ü rtü ,
zam an
c ın ı f e ls e f e d e
m ası
kaygı
b u n la rd a n
o la n ,
ve
d ile k le rle
b ü s b ü tü n
b u la n , y a n i
fe ls e fe c e
de
b a s la s a ,
a r ın m a s a b ile
e s a s ta
g ü ç lü k le ri
h iç b ir
a s ıl a m a
b ir fe ls e fe a r a ş tır
o rta y a
koym ak,
ay
d ın la tm a k , ç ö z m e k a m a c ıy la g e rç e k le ş tirile n b ir o k u
m a d a , fe ls e fe c e b a ş a r ı s a ğ l a m a k i ç i n t i t i z l i k l e y e r i n e
g e tirilm e s i
g e re k e n
ö n e m lile rin d e n
n o k ta la rın ,
b iri,
okunan
k uşku
y a z ın in
yok
k i, e n
tü m ü n ü
b ü rü
ta r ih s e lliğ in h a k k ı m v e r m e k t i r . A y n ı ş e y b a ş k a
yen
tü rlü
d ile
da,
g e tir ild ik te : H e r y a p ıt g ib i fe ls e fe
tü m
k ü ltü re l
doğal
y a p ıtı
g ird i-ç ık tıs ıy la , z a m a n -
u z a y k o o r d in a tla r ın ın k e s iş tiğ i b e lli b ir o r ta m d a y e r a lır . N e d e n li ö z g ü n b i r k a l e m d e n ç ık a r s a ç ık s ın , o la
ki
ta m
da
bundan
ö tü rü , b e lli b ir k a f a
ü r ü n ü , b e lli b ir s o r u n - d u r u m u n u n
d il g e r ç e k liğ in in
ü rü n ü d ü r. B u
lık la ra , y e n ilik le re , s a p m a la ra
d ü z e n in in
ü rü n ü ,
ü rü n le rs e
b e lli b ir
tü m
a y rı
ra ğ m e n , is te r is te m e z
ta r ih s e lliğ in d a m g a sın ı t a ş ı r . B u n a b i r d e , y a z a r ı n ,
ş im d ik i o k u y u c u s u n d a n
b a m b a ş k a a m a ç ta k i ( o r ta m
d a k i) b i r o k u y u c u y a s e s le n m e k iç in k a le m e k â ğ ıd a s a
r ılm ış o la b ile c e ğ in i; y a p ıtın
y a z ıld ığ ı ç a ğ ile s o n r a k i
okum a
ç a ğ ı a ra s ın d a
çok
g e ç m iş
o la b ile c e ğ in i;
y a z a rın
a ra s ın d a
tığ ı b ir a n a d il b ile
o ls a )
k a v ram
a n la m
fe ls e fe c e ö n e m li b ir ta k ım
n i d e e k le rs e k , ta rih s e lliğ in
ha
d ili
uzun
ile
b ir
zam an
o k u y a n ın
d ili
( b u d il ik is in e d e o r ta k , ik is in in d e p a y la ş
k a lıp la r ı, k a b a s ı in c e s iy le
dan
s o n u ç lu
iy i d e ğ e r le n d ir m e k
d iz g e le ri,
a n la y ış
d u y a rlığ ı b a k ım ın
a y r ılık la r o la b ile c e ğ i
o k u m a d a k i d e ğ e rin i d a
o la n a ğ ın ı e ld e e d e riz .
îş te b u n d a n , fe ls e fe o k u y u c u s u , o k u d u ğ ıl m e tin
d e , is te d iğ in i, b e k le d iğ in i, y a d a u m d u ğ u n u
d e ğ il de,
y a z a r ın sö y le d iğ in i k a v r a m a k i ç i n , h i ç b i r
çabadan
ç e k in m e m e li; b a z ı k im s e le r e
b ile c e k
o la n
lu m s a l
y a n -ç a lış m a la ra
A ncak
uzun
m u
son
uzun
d e re c e
s ık ıc ı g e le
d ils e l-ta rih s e l-to p -
g iriş m e k te n
y ılm a m a lıd ır.
b ö y le s i « b ilg i k a z ıla r ı» y a p t ık ta n
s o n ra d ır k i
y a za r ın g ö r d ü ğ ü n ü g ö r m e k f ı r s a t ı y a r a t ı l a b i l i r .
fırs a t
k iş is e l
y a ra tılm a d ık ç a ,
a n la y ış la rın ,
e le ş tirile rin ,
okum a,
ra s g e le
y u v a rla k
to p ta n
k a ra rla m a la rın ,
d e ğ e rle m e le rin
Bu
iz le n im le rin ,
ö te s in e
y e rs iz
geç
m e z . B ir ö z n e lliğ in , s ü b je k tiv liğ in iç in d e d ö n e n ir d u
ru r.
B ö y le c e
de
fe ls e fe o k u m a la r ın ın
y ö n e lm e s i g e
r e k e n n e s n e llik te n , o b je k tiv lik te n u z a k d ü ş m ü ş o lu r.
S oru 94
F e ls e fe d e a s ıl o k u n m a s ı g e r e k e n y a
z ıla r f il o z o f y a z ı la n d e ğ il m i?
G e n iş a ç ılı b ir b ilin c e d a y a n a n f e ls e fe o k u m a la
rı, s o n d e re c e ç e ş itli o la n a k la r b u lu r k a r ş ıs ın d a .
Ne
v a r k i p e k ç o k y e r d e o ld u ğ u g ib i f e ls e f e d e d e , a n c a k
iy i
k u lla n m a s ın ı b ile n le rin
nak;
ç o k lu k la ,
y a n la r
iç in s e
bol
e le ş tiri
başa
y a z ıla rı,
g ü z e l ş e y d ir
ç ık a c a k
b o l ş a ş k ın lık ,
y a r a tır d u ru r. N ite k im
le ri,
e lin d e
ç e ş itlilik le
gücü
d a ğ ın ık lık ,
e z ilm e
d e rs k ita p la rı, d e rle m e
a ç ık la m a
t i r k ita p lık la r . G e lg e le lim
c iltle riy le
o la
o lm a
d iz i
b e z e n m iş
b ü y ü k b ir k ıs m ı o k u n m a -
s a d a o lu r b u n la rın . D a h a d o ğ ru s u g e re k tiğ in d e b a z ı
la r ın ı o k u m a k la
le r,
a s ıl
iş b it m e z .
o k u n m ası
Ç ünkü
g e re k e n
başka
bu
okunan
ş e y le ri
şey
g e re k tirir
d e o n d a n . A s ı l o k u n m a s ı g e r e k e n ş e y l e r s e fi lo z o f y a
z ıla n d ı r .
sefe d e
F e ls e fe n in
y e tiş m e k ,
tir. B u n d a n
a s ıl u s ta l a r ıd ır filo z o fla r.
o n la rın
daha
y a n ın d a
d o ğ a l, d a h a
y e tiş m e k
e tk in ,
bundan
ç o k b a ş a rı u m u d u h a z ırla y a n b ir y e tiş im
F e l
dem ek
daha
o la n a ğ ı ta -
s a rla n a m a z .
Ö y le y s e
fe ls e fe
lo z o f y a z ı la r ı n a
riy le
o k u m a la rın ı
e n in d e
sonunda
fi
y ö n e ltm e k , y e t iş e n i f ilo z o f m e t i n l e
b a ş b a ş a b ır a k m a k fe ls e fe e ğ itim in in
m ez
b ir k o ş u lu d u r. H e rs e y
ş u la
b a llıd ır
h e rşe y .
bu
F e ls e fe
v a z g e ç il
k o ş u l iç in d ir, b u k o
okuy u cusu ,
fe ls e fe y i,
f e ls e f e i ç e r i k l e r i y l e , f e ls e f e ö z ü y le , e n iy i, f e ls e f e y a
ra ta n la rd a n
ö ğ re n e b ilir. O k u m a d a
odak,
filo z o f y a
z ıs ıd ır. B ü tü n
ö b ü r y a y ın la r, a s lın d a b u
o d a ğ ın y ö
r ü n g e s i d o la y ın d a k ım ıld a n ır .
İ ş t e o n u n iç in , g e n e l l i k l e f e l s e f e e ğ i t i m i , ö z e l lik
le d e fe ls e fe o k u m a la r ın a
a n la y ış ı
ve
fe ls e fe s i
de:
y a ra tıc ı
fe ls e fe
her
y a z ıla rım
b ir a m a ç d iy e
g ib i
T ü rk
okum a
iş in e
b e n im s e m e s i;
ra m , y a y ın , s ın a v , b ü tç e o lm a k
k in
v e ö ğ re tim
fe ls e fe
z o r u n d a d ı r . F e l s e f e u s ta la r ın ı o k u
ö n e m le s a r ılm a k
m ayı yüce
d e ğ g in e ğ itim
u y g u la m a la rıy la ,
b a ş ta
p ro g
ü z e r e o k u m a y a iliş
h e r a y a rla m a d a , n e s n e l g e re k im le rd e n
ö tü rü , e n
b ü y ü k d e ğ e r i filo z o f m e t i n l e r i n e v e r m e s i ; b u ö n e m li
z o ru n lu lu ğ u h iç b ir z a m a n
g ö z d e n y itirm e m e s i g e re
k ir.
S oru 95
B ir
fe ls e fe y a z ısı ç e ş itli
y a k la ş ım
la r la o k u n a b ile c e ğ in e g ö r e ,
yorum
la r , a n l a m a l a r , d e ğ e r l e n d i r m e l e r b a
k ım ın d a n b ir ç o k lu k s ö z k o n u s u d e
ğ il m i?
F e ls e fe
o k u y u c u s u n u n , h e r fe ls e fe
y a z ısın a
özgü
t e k b i r o k u m a b i ç i m i , t e k b i r o k u y u ş o lm a d ığ ın ı h i ç ,
am a
h iç
gözünden
tire c e ğ in d e n
fe ls e fe
ş ö y le
y a z ıs ın a ,
ö z e llik le re
ta n ın a n
y itir m e m e s i g e re k ir. A ç ık lık
ge
de
b ir
s ö y le y e b iliriz
okum ada
h a k la r
aynı
ro l o y n a y a n
ş e y i:
ç e ş it ç e ş it
u y a r ı n c a , ç e ş it ç e ş it y a k
la ş ım la r la y a k l a ş ı l a b i l i r . B ö y l e c e , o k u m a y ı o l u ş t u r a n
a m a ç l a r , s o r u l a r , d o n a t ı m l a r , b e c e r i l e r l e o r a n tılı o la
r a k , b i r f e l s e f e y a z ı s ı n a i l i ş k i n y o r u m la r , a n la m a la r ,
d e ğ e r le m e le r d e d e ğ i ş i r . B a z a n u f a k t e f e k b i r a y r ı
lık
d iy e ö n e m s e n m e y e n ş e y le r in , s ır a s ın d a ç ığ ıra ç ıc ı
b irta k ım
h esaba
y o ru m
k a tm a k
a y rılık la rın a
g e re k ir,
ö z e llik le
g ö tü re b ile c e ğ in i
a n la m c a
de
ç o k k a tlı.
büyük
fe ls e fe m e tin le r in in ,
b e lire n
ra k ,
d e ğ iş ik
ta rih
boyunca
s o ru n -d u ru m la rın ın
h e r b ir i k e n d in c e d e ğ e rli,
fe ls e fe d e
b ir so n u cu
c id d i
o la
v e ilg in ç o k u
m a la r a k a y n a k o ld u ğ u ; h a t t a b u n u n , s ö z ü n ü e ttiğ im
f e ls e f e le r in b ü y ü k l ü k l e r i iç in b i r ö lç e k s a y ıld ığ ı, f e l
s e fe y e g e r ç e k te n b u la ş a n h iç k im s e c e a k ıld a n ç ık a r ıl
m a m a lıd ır.
B ö y le c e , f e ls e f e y a z ıs ı o k u m a , k e n d i n i v e b a ş k a
la rın ı y a n ıltıp
ö z e llik le
de
k a n d ırm a k
fe ls e fe
b irlik te p e k ç o k
is te m iy e n
ö ğ re n e n le r
ile
z o rlu k la r g e tire n
h e r ilg ili
iç in ,
ö ğ re te n le r
iç in ,
son
d e re c e
ö n e m li
b i r iş o l a r a k b e l i r m e k t e . B u n e d e n l e , h e r f e ls e f e g ib i,
T ü rk
fe ls e fe s i d e : b a z ı s ık ın tıla r ı g ö z e a lm a d a n
ede-
m iy e n a m a s ık ın tılı o ld u ğ u k a d a r d a — b il e n le r i n iç
t e n b ilip y a ş a d ığ ı g ib i —
rıla ra
u la ş tıra b ile n
nu, konunun
ödev
o la ra k
ço k k e z ta tlı m ı ta tlı b a ş a
fe ls e fe y a z ıla rın ı o k u m a k o n u s u
g e r e k tir d iğ i b ilg i v e in c e lik le
b e n im s e m e lid ir.
b ir b aş-
V III.
SONUÇ Y O K LU Ğ U
Ş u h e r k e s ç e b ilin e n b ir g e r ç e k ti:
K u o ’n u n y e t i ş t i r d i ğ i ağ aç , b a ş k a b ir
y e r d e n s ö k ü lm ü ş d e o lsa , o b ir k e z
d i k t i m i k u r u m a k n e d ir
b ilm e z d i;
ç a b u c a k p a la z la n ır , ç o k
geçm eden
m e y v e d o lu p ta ş a r d ı. O y s a b a ş k a la
r ı n ı n a ğ a ç la n , n e y a p ı p e d e r le r s e e t
s in le r , h iç b ir z a m a n b ö y le o lm a z d ı.
B i r i b u n u n n e d e n in i K u o ’y a s o r d u
ğ u n d a ş ö y le k a r ş ılık v e r d iy d i: «Otuz
n e k u ş k u , a n a ç la rın y a ş a y ıp g e liş m e
s in i s a ö la m a k b ir te k b e n im e lim d e
d e ğ il. B e n olsa o lsa a ğ a ç la n n d o a a s ın a u y a b ilir , b ö y le c e o n la r a
ö zgü
n i t e l i k l e r i ta n ıy a b ilir im . H e r a ğ a c ın
is te d iğ i: k ö k l e r in in r a h a t s o lu k a lıp
v e r m e s i, k ö k l e r i ö r te n to p r a ğ ın u y
g u n v e d ü z g ü n o lm a s ı, k ö k ü n k a z ı
la n ç u k u r d a n d ı ş a n
ç ık m a m a s ıd ır ,
h e p s i b u k a d a r . B u n d a n s o n ra y a p ı
la c a k ş e y , a r t ı k h iç b ir ş e y e e l s ü r m e
m e k , a ğ a cı d ü ş ü n ü p ta s a e t m e m e k ,
b a ş k a iş e y ö n e l m e k ti r .
B en ancak
m e y v e l e r i n e z a r a r ım d o k u n m a m a s ı
n a b a k a r ım ; a a a c m n e g ü c ü n d e n b o l
n e d e e r k e n m e y v e v e r m e s in i s a v la
y a b ilir im . B a ş k a la r ıy s a b a ş k a tü r lü
d ü ş ü n ü y o r ... S ö z ü m o n a y a r d ım iç in ,
y a ş a y ıp y a ş a m a d ığ ın ı a n la m a k
is-
te r c e s in e , a ğ a c ın k a b u ğ u n u b ile k a
z ıy a n l a r v a r ...»
L iu T s u n g - y ü a n , C h u n g shu
K u o T ’o — t ’o c h u a n : K a m b u r
B a h ç ıv a n K u o ’n u n Y a ş a m a ö y
küsü.
S o ru 96
S o n u ç n e p e k i?
S o n u ç n e p e k i? P e k ç o k g iriş im d e e rg e ç k e n d in e
b ir y e r a ç a n b u s o ru , ş im d i d e b u r d a k a rş ım ız d a . N e
v a r k i b e k le d iğ i c e v a b ı v e r e c e k d u r u m d a d e ğ iliz . G e
n e llik le
ik i y ö n d e
« sü rd ü rd ü ğ ü m ü z
cevaba
la y a b ilir iz ...» , « a r tık
lir iz ...»
le
tü rü d e n
b u n la ra
a lış ık tır b u
ç a lış m a y ı ş u
in c e le m e m iz i
(tıp ıtıp ın a
ak ra b a
a n la m lı)
n ite liğ in d e k i b irta k ım
z o ru n lu k la
m ız d a n
şu
u la ş tırd ığ ı
sonuç
b a ş la n g ıç la rın ın
bu
ş ö y le b a ğ la y a b i
s ö z le rle
s ö z le rin
d e ğ ils e
b a ş la ttığ ı
a ç ık ç a g ö s te rip
y a rg ı
ç ık m a k ta ...» ,
k e s in
Y a:
to p
b i
özet
s a p ta m a la r d o ğ ru ltu s u n d a b ir
c e v a p ; y a d a : « ç a lış m a m ız ın
d ığ ı,
s o ru la r.
s ö z le rle d e r le y ip
ş u .. . » , « a r a ş t ı r m a
ç e ş itin d e n
b e lirle m e le ri
b ir c e v a p tır b e k le n e n . O y sa
b iz
is p a tla
c ü m le
d o ğ ru ltu s u n d a
ş im d i, —
d ü rü s tlü
ğ ü d e, m a n tığ ı d a b ir k a ç a m a k b u lu p ç iğ n e m e k is te
m iy o rs a k — , b u ik i t ü r c e v a p ta n ik is in i d e k o ta r m a
y ı is te m e d iğ im iz i d o b r a d o b r a s ö y le m e liy iz , ö y l e y a ,
n e k u ş a tıc ı b ir d e n k le m d e ö z e tle n e b ile c e k
fo rm ü lle r
su n d u k , n e d e b ir b ir ö n e s ü rd ü ğ ü m ü z b irta k ım
c ü lle ri ç ık a rım s a l b ir
tu tu m la
s o n u ç la ra
y a ç a b a la d ık . G e n e d e a lış ılm ış tü r d e n
ön
v a rd ırm a
c e v a p la rım ız
y o k d iy e , « s o n u ç n e p e k i? » s o r u s u n a , h iç m i h iç c e
v a p s ız b i r s o ru , ilk e c e s o r u lm a m a s ı g e r e k e n b i r s o ru
g ö z ü y le b a k m a m ı z d o ğ r u o lm a z . A l ış ıl m ış a a y k ı r ı d ü
ş e c e ğ i iç in y a d ır g a n s a d a , « s o n u ç n e p e k i? » s o r u s u n u ,
b a z ı ö n e m li s a p ta m a la r ın
o rta y a
ç ık m a s ın a
o la n a k
h a z ı r l a d ı ğ ı n d a n , a z ıc ık d a o ls a , d e ş ip v e r i m l i k ı l m a k
g ü z e l b ir ö d e v ş im d i b iz im
iç in .
S oru 97
B u k i t a b ı n b i r d ü ş ü n c e d e n e y i o ld u ğ u n u s a p ta m a k d o ğ r u o lm a z m ı?
îlk in
ş u n u s a p ta m a lıy ız : D e y im d e b ir s ü r ç m e y o k
sa, b ir düşünce d en eyi b a ş ta n
A rk a p la n ı,
ü s lu b u ,
iş le y iş i,
b e ri sü rd ü rd ü ğ ü m ü z .
g id iş i,
yönü,
y ö rü n g e s i,
a m a c ı, ö z le m iy le b u b ö y le . F e ls e f e ü z e r in d e , ö z e llik le
T ü rk
fe ls e fe s i ü z e rin d e , b u
le c e ğ e u z a n a n
m a bu
b iz im k is i. B ilg i v e
b e lg e s e l,
fe ls e fe n in b u g ü n d e n
ge
g e liş m e s i ü z e r in d e d ü ş ü n s e l b ir s ın a
d e ğ e rc e ç e ş itli
b ild ir s e l, d ile k s e l, v a r s a y ım s a l,
ö ğ e le rin ,
e le ş tiris e l
k ıv a m lı d e ğ iş ik ö ğ e le r in iş e k a r ış m a s ıy la g e r ç e k le ş ti
rile n
rü
b ir d e n e y b u . K o n u c a v a z g e ç ilm e z liğ in d e n ö tü
s e ç ile n b e lli s a y ıd a k i b ir k a ç y a p ıta ş ıy la , b e lli b ir
a n la y ış ç e rç e v e s in d e k u r u la n b e lli b ir d ü ş ü n c e y a p ı
sı b u . B irk a ç k a tta n , b ö lü m d e n m e y d a n a g e liy o r.
n ırlı b ir u fk u n
g ö z le m le y e n
d ış ın a ç ık m a k s ız ın ,
S ı
fe ls e fe v a rlığ ın ı
b ir k a t; f e ls e fe y e z a r a r lı o ld u ğ u
in a n
c ıy la , s a k ın ıla c a k ş e y le r i k a p s a y a n b ir k a t; fe ls e fe y e ,
T ü r k f e ls e f e s in e g e le c e k te y a r a r l ı o la c a ğ ı u m u t e d i
le n b a z ı g e r e k im le r in b iç im le d iğ i b ir k a t v a r b u y a
p ıd a ;
fe ls e fe y e
özgü
d u ru m la r,
iliş k ile r,
a ç ılm a la r,
ö ğ re n m e le r, o k u m a la r d iy e n ite le y e b ile c e ğ im iz
b ö l
m e le ri, o d a la rı, g e ç m e le ri, a r a lık la r ı b u lu n a n b ir d ü
ş ü n c e y a p ı s ı , d ü ş ü n s e l b i r k u r g u b u . D e m e k k i o la b i
lir l ik a l a n ı n d a k ı m ı l d a n d ı k b i z .
B iric ik b ir y a p ı d e
ğ i l b u . K u r u la b ile c e k y a p ı l a r d a n b ir i d e n e n d i
B a ş k a la rın ın
başka
y a p ıla r
k u rm a s ın a
—
b u rd a.
m a n tık ç a
— h iç b ir e n g e l y o k o rta d a . G ö n ü l is te r k i g e rç e k le ş
tirile n b u
d e n e y , k u ru lu ş ç a k e n d is in e b e n z e m e se de,
y e te r k i g e re k li b ir d o n a tım
v e c id d ilik le g iriş ils in ,
başka d e n e y l e r iç in b i r b a ş la n g ı ç o ls u n .
Soru 98
B u k ita b ın , b ir s ü r e ç o la r a k
fe ls e fe s in in
b a z ı ö n e m li
T ürk
g e r ç e k le r i
ile s e ç e n e k le r in e iliş k in b a ş lıc a
y u t la r ı a y d ın lığ a ç ık a r d ığ ı
bo
s ö y le n e
m e z m i?
B ö y le c e , « s o n u ç n e p e k i? » s o r u s u n a , p e k ç o k k im
s e a ç ıs ın d a n , b ir c e v a p s a y ılm a s a d a , b iz ş im d i: fe l
se fey e, T ü rk
fe ls e fe s in e
iliş k in , o la s ılığ ın
tü m
ö z e l
lik le r in i ta ş ıy a n b ir d ü ş ü n c e d e n e y i y a p tık , d iy e k a r
ş ılık
v e re b iliriz
b ir
deney
b u r d a . Y a ln ız c a
am a.
H er deney
b ir d e n e y
g ib i,
a r a ç ta k ım ı k u lla n a ra k , b e lirli b ir k a v ra m
n a b a şv u rarak
bu;
b e lli b ir
özel
g e reç -
d a ğ a rc ığ ı
b e lli b i r « o la y » a , fe ls e f e y e , T ü r k f e l
s e f e s i n e y a k l a ş m a y ı , d o la y ıs ıy le b u « o la y » ı, b e l li b i r
b a k ış -a ç ıs ın d a n
g ö z le m le re
g e rç e k te k i
a n la y ıp
d a y a n a rak
k a v ra m a y ı
ta n ım a k la ;
d u ru m u y la
ta s v ir
o ls a
b ile , o
T ü rk
e tm e k le
a m a . B i r s ü r e ç o la r a k b u f e l s e f e n i n ,
le ş m e m iş
d e n iy o r.
z a m a n la r
O la y ı,
fe ls e fe s in i
y e tin m iy o r
e s k id e n g e rç e k
g e rç e k le ş e b ilm e s i
m a n tığ a a y k ır ı o lm a y a n ; h e n ü z g e rç e k le ş m e y e b a ş la
m ış o ls a b ile , b u n d a n s o n r a g e r ç e k l e ş m e s i n e m a n t ı k
ça
h iç b ir
engel
s e ç e n e k le r in i, a l t e m a -
b u lu n m a y a n
tiv le r in i, o la b ilir lik le r in i, e ld e n g e ld iğ in c e b o z m a d a n
g ü n ış ığ m a
ç ık a rm a k
d ile ğ in d e
bu
deney.
o la r a k T ü r k fe ls e fe s in i, b a ş a r a b ild iğ in c e
d e n e y le m e k te
ö y le y s e . G ir d i- ç ık tıs ıy la
to p lu m , k ü ltü r, ta r ih
B ir s ü re ç
d e rin liğ in e
k iş i, k u r u m ,
g ib i iç iç e s o k u l a n a l a n l a r ı n b i r
k e s iş m e b ö l g e s i o l a n b u f e l s e f e n i n h e m
g e rç e k le ş
d e s e ç e n e k s e l b o y u tla r ın ı a n a y a p ı s ı y l a a ç ı k
m iş h e m
k ılm a y a
y ö n e le n
b ir
deney
b u . N ite k im
b iry a n d a n
« ş u ş ö y le » , « b u b ö y le » k a l ı b ı n d a n b i l d i r s e l ö n e r m e l e
re ; ö te y a n d a n « şu
k o ş u lla rın
ö n ü n e g e ç ilm e d iğ i iç in
ş ö y le
o ld u » , « b u
g ö rü n ü m
y ıp
k o ş u lla r e tk in
b e k le y e b iliriz »
g e rç e k lik te
ne
g ib i
k ılın ırs a
ç e ş itin d e n
ş ö y le
k o ş u lla rla
s o n u ç la r e ld e
b ir
oyna
e d ile b ile c e ğ i
y ö n ü n d e d ü ş ü n s e l iş le m le re d a y a n m a k ta . B u y s a sö z
cüğün
en
b e lirg in
a n la m ın d a
d e n e y le m e k te n
başka
b ir ş e y d e ğ il.
ö y le
o ld u ğ u
b ir d e n e y k i b iz im k is i, ö z c e ta m
iç in , s a l t l ı k ,
k e s in lik ,
h iç b ir s a v g ü tm ü y o r, ö n e
bazı
ö n e m li
d ü ş ü n se l b irta k ım
b a ş ın a
tu tu n u p
iliş k in
d e ğ iş k e n le r g ö z ü y l e
b irb irle riy le n e t ü r b a ğ lılık
la r, n e t ü r b ü tü n l e r m e y d a n a
K endi
b ir d en ey
ç e ş itin d e n
s ü rd ü ğ ü fe ls e fe y e
ö ğ e le re , b ir ta k ım
b a k ıp ; b u d e ğ iş k e n le rin
tu s u n d a
ş a ş m a z lık
g e tire b ile c e ğ i d o ğ ru l
iş le m le ri s ın a y ıp
b e n im s e n s e
b ile
te k
iz liy o r.
b ir
de
n e y n e d e o ls a . K u v v e t k a z a n m a s ı, d a h a g ü ç le n m e s i
iç in
başka
d e n e y le rle
p e k iş m e s i,
d ik le ri, u y g u la m a la r ı v e tü m
iç e rik le ri,
s e z d ir
ö b ü r o la n a k la rıy la b a ş
k a d e n e y le rle d e n e tle n ip d o ğ ru la n m a s ı g e re k ir.
N ite k im
ğ ım
bunu
gözönünde
b u lu n d u ra ra k ,
y a p tı
d e n e y i b e lli b i r ö lç ü d e a te ly e m le b i r l i k t e
sun
d u m . Y in e b ir b e n z e tm e y le ş ö y le d e s ö y le y e b ilirim :
d e n e y im in iç in d e y e r a ld ığ ı, o lu ş u p v a r o ld u ğ u la b o ra tu v a rı
g ird i-ç ık tıs ıy la
m e d im .
B ö y le lik le
b irlik te
so n ra k i
g ö s te rm e k te n
d e n e y le rin
ç e k in
b a z ı v e rim li
b a ş la n g ıç la r, ile r i g ö tü r ü le b ile c e k b a z ı ip u ç la r ı d e r le
y e b ile c e ğ im
um dum . H ep
a y n ı a m a ç la , n e y a p tığ ım
iy ic e b e lir s in d iy e , a y n ı o la y a z a m a n z a m a n y e n id e n
e ğ ild iğ im d e n , o la y ı ç e ş itli y a n la r ıy la
e v irip
ç e v ird i
ğ im d e n , b a z ı a c e le c i k im s e le r in « te k r a r la m a » , « d a ğ ı
n ık lık » , « tu ta r s ız lık »
ta k ım
y a fta s ın ı y a p ış tırıv e re c e ğ i
b ir
iş le y iş le rd e n s a k ın m a d ım .
K u şk u su z, b u
d u ru m u y la ,
b e lirli
b ir
ç e rç e v e
iç in d e y a p ılm ış b i r d e n e y b u . G e n e d e , b u d u r u m u y
la , b a z ı y ö n l e r d e
g e n iş le tilip
g e liş tirile b ilir.
D eneyi
b ir b a k ım a
T ü rk
fe ls e fe s in in
ram ı o la ra k ta s a r la d ığ ım
g e n iş ç iz g ili b ir p r o g
iç in ,
buna
k a lk ış m a d ım
b u rd a . N e v a r k i b u p ro g ra m ı, g e le c e k te g e rç e k le ş e
b ile c e k le rin
b ir ö n ü , o fe ls e fe le rd e n
s e fe -d ış ı b i r h a z ır lık
riğ iy le p ro g ra m ın
saym ak
ö n d e g e le n
fe l-
d o ğ r u o lm a z . T ü m
iç e
k e n d is in i d e, k e n d i k e n d is in in b ir
u y g u l a m a s ı , k e n d i s i n i n b i r v e r i m i o l a r a k , b i r fe ls e
f e o la r a k d ü z e n l e d i m , ö z e l l i k l e , z o r s o r u l a r ı ö r t b a s
e tm e y e n , a y d ın lığ ı s e v e n , e le ş tirs e l u z a n ış la r ın
g e ç ilm e z liğ in e
v e re n ,
yan
in a n a n ,
m a n tık
s a ğ la m lığ ın a
ç ö z ü m le y ic iliğ i h iç b ir z a m a n
b ir fe ls e fe s u n m a y a ç a lış tım
vaz
e ld e n
değer
b ıra k m a
bu deneyde. —
y ö n d e d a h a fa z la b ir ş e y s ö y le m e m e m
g e re k ir:
Bu
Y ap
tığ ım ı y a p a m a d ığ ım ı y a rg ıla m a k , b e n d e n ç o k b a ş k a
la r ın ın h a k k ı.
Soru 99
T ü rk fe ls e fe s in in
b o y u tla r ın a
iliş
k in o la r a k b u k it a p t a s u n u la n d e n e
y in h e p im iz i, h e r k e s i
ilg ile n d ir d iğ i
n i s ö y le m e k d o ğ r u b ir s a p ta m a
o la
m a z m ı?
S u n u la n
d e n e y in ,
gözönünde
b u lu n d u rd u ğ u
b e lli a m a ç ile iz le m e y e ç a lış tığ ı b e lir li y o la ra ğ m e n ,
h e p im iz i, h e r k e s i ilg ile n d ir d iğ in i s ö y l e m e k ,
h iç
de
a ş ır ı b ir s a v d e ğ il b e n c e . G e rç i b a ş lığ ın , g id iş in a ç ığ a
v u rd u ğ u
ü z e re , T ü rk
fe ls e fe s in in
d o ğ ru ltu la rın ı
iş le y e n
v e re n
a ç ık , h e r k e s i ilg ile n d ir e n
h erk ese
b ir
g e le c e ğ e
deney bu; gene
u z a n ış
d e k u la k
b ir y a p ıd a .
A n c a k b u n u , d e n e y i ilg in ç k ılm a d a k i h e r h a n g ib ir b e
c e r iy e d a y a tm a k y a n lış .
O n a n e k u ş k u , y e rin e g ö re
h e r k o n u , r a s g e le b ir k u ş t ü r ü n ü n g ö ç ç iz e lg e s in i d ü
z e n le m e , u z a k la r d a k i
b ir g e z e g e n in
b ilm e m
hangi
n o k ta s ın d a k i ü ç s a n iy e lik
h a fif b ir d e p re m i
y e te rli
v e g e r e k l i n e d e n l e r i y l e a ç ı k la m a , u z m a n ı iç in , y a d a
h e r h a n g ib ir p s ik o lo jik itilim le , to p lu m s a l z o rla m a y la
y ö n e le n le r iç in
ilk
b a k ışta
u m u la n d a n
ö lç ü le m iy e -
c e k k a d a r ü s tü n b ir ç e k ic iliğ e b ü r ü n e b ilir , b ü r ü n d ü rü le b ilir. O y sa
d e n e y im iz in
ilg in ç liğ i a s ıl k o n u n u n
k e n d is in d e n
ile ri g e liy o r —
fe ls e fe d e n . K u ş a tıc ı, ö z
d e n s a rıc ı,
te k s ö z le ,
e v r e n se l b i r k o n u
çünkü
fe l
se fe . R a s g e le b ir u ğ ra ş la , d ü p e d ü z b ir u ğ ra ş la , ç e ş it
li
b a k ım la rd a n , b irtu tu la m a z
fe ls e fe :
Y a ln ız c a
uz
m a n la r ç e v re s in d e y e r a la n la r ın ; is te r g e n iş is te r d a r
o l s u n b e l l i b i r ç e v r e y e g i r e n i l g i l i l e r i n iş i d e ğ il. D in ,
e d e b iy a t, b ilim , p o litik a
düşün üp
s ın d a
duym a
v e b e n z e ri y a ş a y ıp
k e s im le r i g ib i, in s a n ın
e y le m e ,
in s a n
o lm a
ro l o y n a y a n b i r e t k e n l i k f e l s e f e . B i r d e y i m e ,
in sa n o la ra k v a r l ı k ç a
b a ğ ın tı k u rd u ğ u ,
h e rk e s in :
k u r m a d ığ ın ı s a n d ığ ı z a m a n la r d a
b ile k u r d u ğ u ; « fe l
s e f e d e n b a n a n e » d e s e b ile , h iç d e ğ ils e b a z ı s o r u
c e v a p la r b a k ım ın d a n
m e ra k
ğ i b i r e tk e n lik fe ls e fe ,
d u y m a m a z lık
ve
e d e m e d i
ö y l e k i, y e te s iy e b i r a n la y ış
g e n iş liğ iy le y a k la ş ıld ığ ın d a , T ü r k fe ls e fe s in in b o y u t
l a r ı k o n u s u , i s t e r is te m e z , t ü m
fe ls e fe n in iç in d e d a l-
b u d a k s a lm a k ta . B u n u n a ç ık b ir b e lg e s i b u d e n e y .
ö z e llik le T ü r k le r i i l
g e n e llik le f e l
s e fe y i, d o l a y ı s i y l e d e k i m o l u r s a o l s u n h e r in sa n ı i l
iş te b ü tü n b u n la rd a n ö tü rü ,
g ile n d ir e n b ir d e n e y o lm a k la b irlik te ,
g ile n d ire n
b ir
deney
d e n y a rın a d o ğ ru
b u ra d a k i.
g id iş in d e T ü r k
G e ç m iş iy le
bugün
fe ls e fe s in in b o y u t
la r ı ü z e r in d e k i b u d ü ş ü n c e le r, fe ls e fe y e a ç ık h e r in
s a n a s e s le n m e k te , ö y l e
s iy le d o ğ ru d a n
k i T ü rk iy e y le , T ü r k fe ls e fe
b i r iliş k is i o lm ıy a n k im s e le r iç in b i
le ; k e n d i n e ö z g ü s o r u n l a r a e ğ ilm iş b u lu n a n ,
fe ls e fe
d e g e liş m iş d e s a y ıls ın g e liş m e m iş d e s a y ıls ın , b a ş k a
ü lk e le rin
in s a n la r ı iç in
b ile b ir a n la m
ve önem
ta
ş ıy a b ilir; k im liğ i k iş iliğ i n e
o lu r s a o ls u n
fe ls e fe y le
u ğ r a ş a n b ü tü n in s a n la r iç in , ç o ğ u o r ta k la ş a b a z ı f e l
sefe
s o r u l a r ı n a T ü r k ’ç e b i r
z e n g in lik te n
y a z ıs ın ı, « T ü r k » s ö z c ü ğ ü
başka
y a k la ş m a y la
ö tü rü , k a tk ılı o la b ilir.
b ir sö zcü k k o y a ra k
g e tird iğ i
H e le b u
deney
y e rin e , ç o ğ u k ez,
uygun
o k u y a n la rın
bu
ç a b a la n
k a rş ılık s ız k a lm ıy a c a k tır.
S o r u 100 : T ü rk
f e ls e f e s in in b o y u tla r ın ı,
c ü m le y le , s o n b ir k e z
tek
ö z e tle r m is i
n iz ?
A s lın d a T ü r k
la rıy la , in s a n ın
fe ls e fe s in in b o y u tla n , tü m
b o y u tla rın d a n
b a ş k a b irş e y
o la n a k
d e ğ ild ir.
D lZ İN
B a z ıla rın a
b ir b a k ım a
b a z ıla rın a
o ld u k ç a k ıs a
g e le b ile c e k
b a ş ta n
o la n
bu
uzun,
d e n e m e y i,
so n a o k u m a k fırs a tı b u la m a y a n la ra ,
y a d a b ir k e z o k u d u k ta n
so n ra ,
ş im d i d e y e n id e n o k u y u p
k e n d i k a tk ıla rıy la
v e rim le n d irm e k
y a ra n
is te y e n le re ,
d o k u n a c a ğ ın ı u m d u ğ u m
b e llib a ş lı tu ta m a k la r ın
(b irta k ım
a lış k a n lık la r
g e re k s iz g ö rü n s e d e )
b i r ç iz e lg e s i
b u d iz in .
a ç ıs ın d a n
A ç ı k f e l s e f e , 1 0 6 -1 0 9 , 1 2 9 , 1 31,
1 3 5 , 1 6 3 .1 6 5
A m aç,
D e m o k r ito s , 119
D e v le t-fe ls e fe
15, 1 9 .2 0 , 6 6 , 1 5 9 -1 6 1 ,
163
iliş k is i,
4 2 -4 8 ,
82
D e r g i , 63
A r a ş tır m a ,
116, 133, 144, 150,
1 52,
D e s c a r t e s , R ., 7 3 , 146
D i l , 2 6 , 3 3 , 6 5 , 9 9 - 1 0 2 , 1 4 3 -1 4 4 ,
A r is to te le s
146
153
A ta tü r k , 5
A y d ın lık
D in , 3 6 .3 9
d ü şü n m e,
1 18,
1 2 8 , 135
A y k ır ı,
1 1 .1 2 ,
1 1 2 .1 1 4 ,
D in .f e ls e f e iliş k is i, 3 7 -3 8
D o k to r a d ü z e y in d e f e ls e f e , 6 0
D u r u m -s a p ta m a s ı,
159
A y k ı r ı d ü ş ü n m e , 1 1 .1 3 , 1 6 .1 9
2 5 .2 6 ,
51-
5 3 , 7 7 .7 9
D ü ş ü n c e , 12, 1 0 1 , 1 4 7
B e n -d iy e -k o n u ş m a , 13, 24
B ilg i, 85, 116,
127,
E d e b iy a tç ı, 3 0
144
B ilim ,
D ü ş ü n c e d e n e y i , 1 6 0 -1 6 5
130, 133,
3 9 .4 1 ,
E d e b iy a t-fe ls e fe
111
B ilim i l e f e l s e f e iliş k is i, 39-42,
i l i ş k i s i , 30L
34
E ğ i t i m v e f e l s e f e , 1 2 1 - 1 2 6 , 12 8 -
129
B ilin ç , 110, 1 4 6 -14 7 , 150, 154
136, 141,
1 4 7-14 8 ,
1 5 0 -1 5 5
E l e ş t i r i , 1 9 -2 0 , 8 6
C e r v a n t e s , M ., 1 4 5
E le ş tir ic ilik ,
1 1 2 ,1 1 5 .1 1 6
C a r n a p , R ., 1 4 6
E v r e n s e llik
( f e ls e f e d e ) , 107-
C id d ilik
( f e ls e f e k a r ş ıs ın d a ),
10 9 , 1 6 4
2 7 - 2 9 , 3 1 , 3 3 , 4 4 .4 8 , 1 3 6 , 1 6 0
C u m h u r iy e tin
50.
y ıld ö n ü m ü
v e f e ls e f e , 11, 1 7-19 , 100
Ç e v ir i,
6 4 -6 5 ,
143
« F e l s e f e » s ö z c ü ğ ü , 1 4, 2 5 , 4 3 44, 46
Ç ö z ü m le y ic ilik , 2 0, 163
32,
87,
F e ls e fe
( f e ls e f e d e ) , 19, 2 7,
1 0 2 .1 0 5 ,
d u r u m u , 2 3 -2 6 , 5 L
53.
Ç o k o k u m a , 14 4-14 6
D e ğ e r lilik
F a r a b i, 73
F e ls e fe n in
151,
156
(g e n e llik le ),
1 4 -1 5 ,
1 7 - 1 8 , 2 6 .2 9 , 4 3 , 5 1 , 6 7 , 1 2 5 ,
1 3 2 , 1 3 4 , 1 3 9 , 1 4 5 , 1 6 3 -1 6 4
F e ls e fî
a n la y ış ı,
1 4 -1 5 , 0 7 - 7 4 ,
K ie r k e g a a r d ,
S .,
31
K ita p , 64, 14 0-14 6
164
F e l s e f e b i l i n c i , 2 7 - 2 8 , 1 0 9 -1 1 2 ,
K ö tü m s e r le r , 70-72
K ü lt ü r , 2 4 , 6 3 , 8 3 , 1 3 1 , 1 4 9
1 26-128
F e ls e fe n in
d ış la
iliş k ile r i, 2 5 .
K ü ltü r b ilim le r i, 41
26
F e ls e fe n in
« iy iliğ i» , 79-85, 9 4 -
L eonardo
F e ls e fe n in
« i y i l i ğ i » , 7 9 .8 5 , 8 7 ,
L is e v e f e ls e f e , 5 4
9 2 , 9 5-96
F e ls e fe d e
d a V in c i, 75
L is e -ü s tü f e ls e f e , 55
konu,
110-112,
127,
L iu T s u n g -y ü a n , 158
1 3 0 , 133
F e l s e f e y a z ı s ı , 1 4 5 , 1 5 1 -1 5 2
F ilo z o f, 7 0-71, 7 3, 93,
1 1 2 -1 1 3 ,
161,
142,
143,
148,
1 5 4 -1 5 5
149,
151,
159,
163
M a r x , K .,
1 22, 1 3 3 , 1 4 8 , 1 5 4
F ilo z o f y a z ıla r ı, 51,
M a n t ık ,
140
M e t a - f e l s e f e , 1 3, 9 5
M e v lâ n a C e lâ le ttin
R û m i , 73
M o d e l, 8 9 .9 3
G a z a li, M ., 9 , 73
G e ç m iş te k i f e ls e f e , 8 3, 152
N e s n e llik
G e le c e k ,
N i e t z s c h e , F ., 2 1 , 1 4 6
G ü n lü k
1 5 - 1 7 , 8 9 , 163
d il,
G ü v e n ilir
( o k u m a d a ) , 1 50-153
1 3, 2 5 - 2 6
m e tin ,
1 4 2 -1 4 3
O k u m a , 1 4 0 -1 4 2 , 1 4 6 - 1 5 6
O k u m a b i l i n c i , 1 4 6 .1 5 5
H a lk , 2 6 -2 8
O la n a k ,
H a r lm a n n , N ., 73
H ayyam ,
Ö .,
H e id e g g e r ,
145
O r ijin a llik , b k .
M ., 3 2
106-107, 123,
ö z g ü n lü k
O r te g a y G a s s e t, 137
H e r a k l e i t o s , 146
H om eros,
20, 99,
12 5 , 1 6 1 -1 6 2
Ö ğ r e n e n , 1 3 4-1 36 , 156
145
Ö ğ r e te n ,
1 3 2-13 6 ,
156
H o ş g ö r ü , 1 1 2 , 1 1 6 .1 1 8 , 151
Ö ğ r e tim , b k . e ğ it im
H u m e , D ., 1 4 6
Ö ğ r e tim
H u s s e r l , E ., 3 2 , 73
Ö z g ü n lü k ,
İ y im s e r le r , 73-74
g ir iş im le r ,
7 9 .8 4 ,
143
1 0 7 .1 0 8 ,
139,
142.
143
P ir S u lta n A b d a l, 73
P la to n , 146
99
K a n t , 1., 1 4 6
K a y n a k (fe ls e fe d e ),
ve
fe ls e .
ö z g e ç m i ş v e f e l s e f e , 8 5 -8 9
İ lg is iz le r , 68-69
K a ç ın ılm a z
k u r u m la n
f e , 5 3 -6 0
R e s im s a n a tı, 35
R u s s e l l , B ., 9 7 , 1 4 6
S a k ın ıla c a k ş e y le r , 99
12 0 , 1 3 1 ,
S a n a tç ı, 3 4
15 6 ,
1 3 5 ,1 4 9 . 1 5 0 , 1 5 5 -
1 6 1 .1 6 5
S a r t r e , J .P ., 3 2
Seçenek,
Soru,
1 3 6 , 161
1 1 0 -1 1 1 ,
1 3 3 -1 3 4 ,
U z m a n l ı k , 1 5 , 8 4 .8 5 ,
141,
130,
1 0 9 , 1 11,
164
14 5 , 1 4 9 .1 6 5
S o r u m lu lu k , 1 4-15 , 1 7-20 , 136
Ü n iv e r s ite le r d e
fe ls e fe ,
5 5 -6 0
S ü h r e v e f d i , Ş ., 73
V a lé r y ,
P .,
49
T a n ım , 1 4 .1 5 , 1 2 6
T a r i h s e l l i k , 1 6 , 1 5 2 -1 5 3
W i t t g e n s t e i n , L ., 1 4 6
T e h lik e ( f e ls e f e b a k ım ın d a n ),
2 8-30, 34, 3 7, 4 3 -4 4 , 144
T e k n ik , 3 9 -4 1
Y a b a n c ı l a ş m a v e f e l s e f e , 13 0 131
T e k filo z o f ç u lu k , 9 2 -9 4
Y a s a k la m a ,
T o p lu m , 8 8 , 1 0 9 , 1 1 7 , 1 2 6 , 1 4 1 ,
Y a v a ş o k u m a , 145
141, 149, 151, 155
Y a y ı n , 6 1 .6 5
161
Y iğ itlik ,
T ü r k ç e , 9 9 -1 0 1
T ü r k fe ls e fe s i,
11, 5 1 , 6 2 .6 3 ,
99, 103. 107.
1 0 9 . 1 1 8 , 1 23,
1 1 5 -1 1 6
Y o r u m la m a ,
149, 151,
Y u n u s E m r e , 73
155
I.
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
TUTUM
1 « T ü r k F e ls e f e s in in B o y u tla r ı» b a ş lığ ı n e y i
d ile g e tir iy o r ?
...............................................
2 T ü r k f e ls e f e s i ü z e r in d e n e tü r d ü ş ü n c e le r
ö n e s ü r e c e k s i n i z ? ...........................................
3 « D ü ş ü n c e » d e y i n c e n e a n l ı y o r s u n u z ? ........
4 N a s ı l b ir « f e l s e f e » k a v r a m ı n ı g ö z ö n ü n d e
b u lu n d u r u y o r s u n u z ?
...................................
5 A s ıl k a y g ın ız T ü r k f e ls e f e s in in g e le c e ğ in e
y ö n e ld iğ in e
göre,
g e le c e k
ü z e r in d e n e
d ü şü n ü yorsu n u z?
...........................................
6 H a n g i o r ta m d a n k a lk a r a k k o n u n u z u iş liy o r ,
h a n g i u f k u n in s a n ı o la r a k f e ls e f e y e b a k ı
y o r s u n u z ? ...........................................................
7 V a r m a k i s t e d i ğ i n i z a m a ç n e ? H a n g i y o l u iz
le y e r e k b u a m a c a u la ş m a y ı ta s a r lıy o r s u
nuz?
II.
8 N eden,
Soru
kü durum unu
b i l m e m i z g e r e k i y o r ? .......
9 K o l a y b i r ş e y m i T ü r k i y e ’d e f e l s e f e n i n b u
günkü
ilk in ,
T ü r k iy e d e
durum unu
fe ls e fin in
b ilm e k ?
1 0 F e l s e f e n i n b u g ü n T ü r k i y e ’d e k i d u r u m u e n
Soru
u y g u n n a s ıl a y d ın la tıla b ilir ?
11 F e l s e f e
k a r ş ıs ın d a k i e n e s k i,
e n y a y g ın
d a v r a n ış
k i m i n d a v r a n ı ş ı ? .......................
Soru
Soru
14
15
17
19
bugün
Soru
Soru
11
12
D IŞ L A İL İŞ K İL E R İ B A K IM IN D A N
F E L S E F E N İN D U R U M U
Soru
Soru
S oru
Soru
11
12 H a lk f e ls e f e y le
i l g i l e n m e z m i? ................
13 H a l k ı n n a s ı l b i r f e l s e f e b i l i n c i v a r ? ........
14 H a lk ın f e ls e f e k a r ş ıs ın d a k i b e llib a ş lı d a v
r a n ı ş l a r ı n e l e r d i r ? ...........................................
15 P e k i y a e d e b i y a t ç ı l a r ? K i m b u e d e b i y a t
ç ıl a r ? O n la r ın f e l s e f e y l e i l i ş k i s i ü z e r i n d e
d u r m ı y a c a k m ı s ı n ı z ? .......................................
16 F e l s e f e y l e i l i ş k i k u r m a y a
y ö n e le n e d e b i
y a t ç ı l a r n e t ü r b ir t u t u m i ç i n d e l e r ? ...........
17 B u d a v r a n ı ş t a k i e d e b i y a t ç ı l a r n a s ı l d e ğ e r .
23
23
25
28
27
27
28
30
30
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
S oru
S oru
Soru
Soru
S oru
S oru
ıe n d ir iy o r la r fe ls e fe y i?
...............................
1 8 F e l s e f e y l e a lı ş - t f e r iş e
y a n a ş m a y a n e d e b i
y a t ç ı l a r d a v a r m ı? .......................................
19 G ü n ü m ü z T ü r k i y e s i n d e s a n a t ç ı l a r l a f e l s e f e
32
a r a s ı n d a k i b a ğ n e d ir ? ...................................
2 0 R e s s a m l a r f e l s e f e y e n a s ı l b a k ı y o r ? ............
21 D in
d o ğ r u ltu s u n d a k ile r
f e ls e f e y e n e tü r
b i r d a v r a n ı ş l a y ö n e l i y o r l a r ? .......................
2 2 F e l s e f e y e d in a ç ı s ı n d a n t e h l i k e l i b i r ş e y g ö
z ü y l e b a k a n l a r n e y a p ı y o r l a r ? ...................
23 F e ls e f e y i d in e y a r a r lı d iy e n it e le y e n le r in
y a p m a k i s t e d i ğ i n e ? .......................................
24 B ilim v e te k n ik
a d a m la r ın ın
g e n e llik le
n a s ı l b ir f e l s e f e a n l a y ı ş ı v a r ? ...................
2 5 K ü lt ü r - b ilim le r iy le u ğ r a ş a n la r f e ls e f e y i n a .
n a s ıl a n lıy o r ?
..................................................
2 0 D e v l e t i n f e l s e f e i ç i n ö n e m i n e d ir ? ............
27 D e v le t y ö n e tim i
ç e v r e le r i « fe ls e fe » s ö z
cüğünü h an gi
a n la m la r d a k u lla n ıy o r ?
28 D e v le t in f e ls e f e y i c id d iy e a ld ığ ı s ö y le n e
..........................................................
b i l i r m i?
2 9 Ş u s o n y ılla r d a d e v le tin f e ls e f e k a r ş ıs ın
d a k i t u t u m u d e ğ i ş i k l i k l e r e u ğ r a d ı m ı, u ğ .
r a m a d ı m ı?
..................................................
3 0 Ö z e t o la r a k , d e v le t - f e ls e f e b a ğ ı n e d u r u m
da bugün?
34
35
I I I .F E L S E F E - İ Ç İ D U R U M
D A V R A N IŞ L A R
Soru
Soru
Soru
S oru
r ı l a n y e r n e ? ..................................................
3 6 Ü n iv e r s it e le r d e k im le r f e ls e f e o k u y o r ? fe L
Soru
36
37
38
39
41
42
43
44
46
47
VE
3 1 F e l s e f e n i n b u g ü n T ü r k i y e ’d e n e d u r u m d a
o ld u ğ u e n b e lir g in h a n g i ç e v r e d e y a n s ı
m a k ta ?
..............................................................
32 F e ls e f e y a z ıla r ı y a z a n la r ın , f e l s e f e o k u y a n .
la r ın , f e ls e f e o k u ta n la r ın m e y d a n a g e t ir
d iğ i ç e v r e d e f e ls e f e n in n a s ıl b ir g ö r ü n ü
me
büründüğünü
in c e le m e k ,
b ir ta k ım
g ü ç l ü k l e r i y e n m e y i g e r e k t i r m e z m i? .......
3 3 Ö n c e ö ğ r e t im k u r u m la n n a b ir g ö z a tm a k
g e r e k m e z m i?
..............................................
3 4 L is e le r d e n e k ılık ta o r ta y a ç ık ıy o r f e ls e f e
3 5 L is e -ü s tü m e s le k o k u lla r ın d a f e ls e f e y e a y
Soru
33
51
51
53
54
55
Soru
Soru
S oru
S oru
Soru
s e f e d iy e n e ö ğ r e tiliy o r ? n a s ıl ö ğ r e tiliy o r ?
3 7 P e k i n e y a p ı y o r b ü t ü n b u F e l s e f e ’y i b i t i .
r e n le r ? n e y l e u ğ r a ş ı y o r l a r ? n e r d e ç a l ı ş ı .
y o r la r ?
...........................................................
38 D o k to r a d ü z e y in d e k i
f e ls e f e ö ğ r e n im in d e
d u ru m ne?
......................................................
3 9 Y a y ın la r b a k ım ın d a n f e ls e f e y e y a k la ş t ığ ı
m ı z d a n e y l e k a r ş ı l a ş ı y o r u z ? .......................
40 A n a ç iz g ile r iy le n e d u ru m d a T ü rk f e ls e fe
y a y ın la r ı?
......................................................
41 T ü r k f e ls e f e y a y ın la r ın a iliş k in s a y ıs a l ip .
u ç la r ım ız
Soru
Soru
Soru
S oru
S oru
Soru
Soru
Soru
Soru
m ıd ır ?
...................................
g e tir m e d iğ in e g ö r e , ilk in , fe ls e f e n in y a z g ı,
s ıy la p e k iig ile n m iy e n le r in d a v r a n ış ın ı k ı.
sa c a in c e le m e k
d o ğ r u o l m a z m ı ? ...........
47 F e ls e f e o k u y a n la r d a n , ö ğ r e te n , ü r e te n le r .
d e n b ir k ıs m ın ın , g e n e llik le T ü r k f e ls e f e s i
k a r ş ı s ı n d a k ö t ü m s e r b ir d a v r a n ı ş b e n i m s e s e d i ğ i n i s ö y l e y e m e z m i y i z ? .......................
4 8 T ü r k f e ls e f e s in e iy im s e r b ir a ç ıd a n b a k a n
ilg ilile r y o k m u ?
IV .
Soru
var
42 K ita p h a lin d e k i y a y ın la r d a n ç e v ir ile r h a n .
gi düzeyde?
...................................................
43 Ç e v ir i o lm a y a n
T ürkçe
f e ls e f e k ita p la r ı
g e n e llik le n e d u ru m d a ?
..........................
44 C u m h u r iy e t d ö n e m i
T ü r k iy e s in d e d o ğ r u
d a n d o ğ r u y a f e ls e f e a la n ın a iliş k in ö ğ r e
tim v e y a y ın e t k e n liğ in in to p lu c a d u r u m u ,
z o r u n lu k la b ir ta k ım s o r u la r g e tir m e z m i
a k la ?
..............................................................
4 5 B u s o r u l a r ı n a s ı l i n c e l e m e l i ? ........................
4 6 B u g ü n T ü r k i y e ’d e f e l s e f e y i u ğ r a ş e d i n m i ş
o la n h e r k e s , f e ls e f e n in v a r lığ ı, g id iş i, o la n a K İa r ı ü z e r i n d e k i a n l a y ı ş v e d e ğ e r l e n d i r
m e b a k ı m ı n d a n t e k b ir ö b e k m e y d a n a
S A K IN IL A C A K
55
59
60
61
62
62
64
65
66
67
67
70
72
ŞEYLER
4 9 F e ls e f e y e iliş k in d u r u m - s a p ta m a la r ıy la iş
b i t e r m i?
.......................................................
50 F e ls e f e n in d u r u m u n u o n a y la m a y ıp f e ls e f e
iç in b ir ş e y le r y a p m a y a k a lk ış a n la r ın h e r
y a p t ı ğ ı n ı e v e t l e y e b i l i r m iy iz ? ...................
51 F e l s e f e i ç i n b i r ş e y l e r y a p m a k g e r e ğ i n i d u .
77
79
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
S oru
y a n la r , k e n d ile r in i
u lu o r ta d a v r a n ış la r a
k a p tır ır la r s a ,
f e l s e f e y e n e g ib i z a r a r la r ı
d o k u n a b ilir ?
...................................................
5 2 B u g ü n T ü r k i y e ’d e
f e ls e f e y e k e s tir m e d e n
iy ilik e tm e k ü z e r e o r ta y a
a tıla n la r ın , e n
y o n g e r ç e k le ş tir m e k is te d iğ i b ir ik i so m u t
i y i l i k ü z e r i n d e d u r a b i l i r m i s i n i z ? ...........
53 Ö z g e ç m iş e d ö n e r e k f e l s e f e y i k a lk ın d ır m a k
is te y e n le r in tu tu m u n e?
...........................
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
85
e l e ş t i r i r m is i n i z ?
...........................................
5 5 M o d e l ’e b a ş v u r a r a k f e l s e f e y i y ü c e l t m e k i s
t e y e n le r n e d ü ş ü n ü y o r la r ?
.......................
56 F e ls e f e y i b ir m o d e l e b a ş v u r a r a k y ü c e lt m e
86
n i n n e g i b i s a k ı n c a l a r ı o l a b i l i r ? ...............
5 7 T e k b ir a d a y ö n e l e r e k , t e k b ir f i l o z o f a b a ğ .
la n a r a k f e ls e f e y i k a lk ın d ır m a k is te y e n le r e
d e r a s t l a n m ı y o r m u ? ...................................
5 8 T e k b ir a d a y ö n e l e r e k , t e k b ir f i l o z o f a b a ğ .
91
la n a r a k f e l s e f e y e a t ı l ı m k a z a n d ı r m a y a ç a .
b a la y a n k im s e le r in
k a r ş ıla ş a b ile c e ğ i g ü ç .
y ü k l e r n e le r ? ...................................................
5 9 « F e ls e f e n in iy iliğ i» d e y in c e n e a n la m a m ız
g e r e k iy o r ö y le y s e ?
K A Ç IN IL M A Z
soru n d u r?
.......................................
63 T ü rk fe ls e fe s in in
d e ğ e r lilik ö lç e ğ in i n e
r e d e a r a m a m ız g e r e k ir ? ...............................
6 4 Z e n g in
o la n a k lı b ir
f e ls e f e n in d ış a a ç ık
o lm a s ı z o r u n lu lu ğ u n d a n n e a n lıy o r s u n u z ?
6 5 B a ş a r ılı b ir T ü r k f e ls e f e s in in , k e n d in i t ü m .
d ü n y a f e ls e f e s in e a ç ık tu t m a s ın d a k i g e r e k .
ç e n e d ir ? ..........................................................
66 İç e k a p a n m a , d ış a a ç ık o lm a b a k ım ın d a n
T ü r k F e ls e f e s in in y a p m a s ı g e r e k e n n e d ir
ö y le y s e ?
89
92
93
94
G İR İŞ İM L E R
60 S a k ın ılm a s ı
g e r e k e n ş e y le r y a n ın d a f e l.
s e f e iç in y a p ılm a s ı k a ç ın ılm a z o la n ş e y le r
d e y o k m u ? .......................................................
61 T ü r k f e ls e f e s i ile T ü r k ç e a r a s ın d a k i s ık ı
b a ğ ı a ç ık la r m ıs ın ız ?
...................................
62 F e ls e fe n in
d e ğ e r liliğ i d e ğ e r s iz liğ i so r u n u
n a s ı l b ir
Soru
84
54 F e ls e f e y i ö z g e ç m iş te n d e v ş ir ile n g ü ç le k a l.
k ın d ır m a k is t e y e n le r in s a v ım ç ö z ü m le y ip
V.
S oru
80
99
99
102
103
106
107
109
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
l i n c i o l m a s ı g e r e ğ i n e n e d e r s in iz ?
68 E t k e n lik b a k ım ın d a n s ın ır la r ı, k o n u s u v e
iş le y iş i ü z e r in d e k i b ilin ç n e s a ğ la r f e ls e
f e y e ? ..................................................................
6 9 F e ls e f e n in h e r z a m a n h e r y e r d e a m a ç la
m ası g erek en
ö ğ e l e r n e l e r d i r ? ..................
7 0 A y d ı n l ı k d ü ş ü n m e f e l s e f e i ç i n n e t ü r b ir
e r d e m d ir ?
......................................................
71 E l e ş t i r i c i l i k
f e ls e f e iç in n e d e n z o r u n lu
dur?
..................................................................
72 H o ş g ö r ü o lm a d a n
n e d e n f e l s e f e o lm a z ?
V I.
Soru
S oru
Soru
Soru
Soru
S oru
Soru
S oru
S oru
Soru
F E L S E F E E Ğ İT İM İN İN
İL K E L E R İ
Soru
83 F e ls e fe y i
n e le r d ir ?
110
112
113
115
116
B A Ş L IC A
73 B ir e ğ it im v e ö ğ r e n im s o r u n u o la r a k f e ls e
f e ü z e r i n d e k i g ö r ü ş ü n ü z ü a ç ı k l a r m ıs ı n ı z ?
7 4 F e l s e f e e ğ i t i m i n d e a s ı l ö n e m l i o l a n n e d ir ?
7 5 F e ls e f e e ğ itim in d e n sö z e d ilir e d ilm e z ilk
a k l a g e l e n n e d ir ?
.......................................
76 F e ls e f e e ğ itim in d e n
sö z e d e r k e n a k la ilk
g e lm e s i g e r e k e n ş e y f e ls e f e b ilin c i o ld u ğ u
na göre,
f e ls e f e b ilin c i k o n u s u n u a z ıc ık
d e ş e r m is i n i z ? ..................................................
77 T ü r k f e ls e f e s in in n a s ıl b ir ış ıld a k o lm a s ı
g e r e k ir ?
..........................................................
78 F e ls e f e n in
t e k b a ş ın a
ö ğ r e t i l m e s i n iç in
d o ğ r u d e ğ i l d i r ? ..............................................
7 9 H a n g i f e l s e f e e ğ i t i m i T ü r k i y e ’d e ö z l e n m e
s i g e r e k e n e ğ i t i m d i r ? ...................................
8 0 Ö ğ r e te n in f e ls e f e e ğ itim in d e k i y e r in i b e
l i r t i r m is in iz ?
..............................................
81 Ö ğ r e te n ile ö ğ r e n e n
a r a s ın d a k i iliş k ile r
b a k ı m ı n d a n f e l s e f e n i n d u r u m u n e d ir ? . . .
82 T ü rk fe ls e fe s in in
g e liş m e s in i, ö ğ r e te n ile
ö ğ r e n e n in b ir lik te
y e t i ş m e s i n e b a ğ la m a k
y e r i n d e b ir s a p t a m a v e d e ğ e r l e n d i r m e o L
m az
m ı?
V II.
109
121
124
125
126
128
129
131
132
134
135
OKUM ALAR
b e s le y ip
o lu ş tu r a n
k a y n a k la r
139
Soru
Soru
8 4 F e ls e f e y i b e s le y e n b ir k a y n a k o la r a k o k u .
m a n ın ö z e lliğ i i l e ö n e m in i b e lir t ir m is i.
n iz ?
...................................................................
8 5 R a s g e l e o k u s a k o l m a z m ı? Y o k s a b i r t a k ı m
Soru
g e r e k l e r i m i v a r o k u m a n ı n ? .......................
86 : O k u m a m e tn i
o la r a k h e r f e ls e f e y a z ıs ı
na g ü v en m ek d oğru m udur?
140
141
142
Soru
87 K a y n a k ta n iç m e , ö z g ü n , o r ijin a l m e tin le r e
g itm e g e r e ğ i k a r ş ıs ın d a
f e l s e f e a la n ın d a
d u r m a d a n a r ta n ç e v ir i m e tin le r in in du
ru m u ne?
143
Soru
88 Ç o k f e l s e f e k it a b ı o k u m a k iy i m id ir , k ö
tü m ü d ü r?
144
Soru
8 9 Ö y le y s e n e tü r b ir d a v r a n ış la f e ls e f e y a
z ıla r ım o k u m a y a
y ö n e l m e k g e r e k ir ?
145
Soru
9 0 F e l s e f e o k u m a l a r ı n ı n k e n d i n e ö z g ü b ir b i
lin c i o ld u ğ u n u s ö y le y e b ilir m iy iz ?
146
Soru
91 F e l s e f e a ç ı s ı n d a n e n k a t k ı l ı o k u m a h a n g i
d o ğ r u l t u d a k i o k u m a d ır ?
150
Soru
92 N e s n e l, o b j e k t iv t u tu m lu b ir f e ls e f e o k u .
m a s ın ın b a ş lıc a n it e lik le r i n e le r d ir ?
151
Soru
93 H e r y a z ı g ib i f e ls e f e y a z ıla r ı d a t a r ih s e l.
liğ in d a m g a s ın ı t a ş ıd ığ ın a g ö r e , t a r ih s e lli,
ğ in h a k k ın ı v e r m e k d e
soru n u
o la r a k
o r ta y a
ilg in ç b ir o k u m a
ç ık m a z
m ı?
152
Soru
9 4 F e ls e fe d e a s ıl o k u n m a s ı
g e r e k e n y a z ıla r
f i l o z o f y a z ı l a r ı d e ğ i l m i? .r ........................
154
Soru
95 B ir f e ls e f e y a z ıs ı ç e ş itli y a k la ş ım la r la o k u
n a b ile c e ğ in e g ö r e ,
y o r u m la r , a n la m a la r ,
d e ğ e r l e n d i r m e l e r b a k ı m ı n d a n b ir ç o k l u k
s ö z k o n u s u d e ğ i l m i?
155
V III.
ne
SO N U Ç
YOKLUĞU
Soru
96 S o n u ç
Soru
9 7 B u k i t a b ı n b ir d ü ş ü n c e d e n e y i o l d u ğ u n u
s a p t a m a k d o ğ r u o l m a z m ı?
p e k i?
159
160
Soru
9 8 B u k i t a b ı n , b ir s ü r e ç o l a r a k T ü r k
fe ls e fe .
sin in b a z ı ö n e m li g e r ç e k le r i ile s e ç e n e k
le r in e iliş k in b a ş lıc a b o y u tla r ı a y d ın lığ a
ç ı k a r d ı ğ ı s ö y l e n e m e z m i?
161
Soru
99
S o r u 100
T ü r k f e ls e f e s in in b o y u tla r ın a iliş k in o la r a k
b u k ita p ta s u n u la n d e n e y in h e p im iz i, h e r .
k e s i ilg ile n d ir d iğ in i
s ö y le m e k d o ğ r u b ir
s a p ta m a
o l a m a z m ı? ...................................
T ü r k fe ls e f e s in in b o y u tla r ın ı, t e k c ü m le y .
l e , s o n b ir k e z ö z e t l e r m i s i n i z ?
165
D İZ İN
166
163
N e r m i U y g u r, d o ğ d u ğ u
la ta s a ra y
1943
L is e s in in
y ılın d a
te s in d e
b itir m iş ;
okum uş;
İs ta n b u l’d a G a
L a tin c e
B ö lü m ü n ü
E d e b iy a t
1 9 5 2 ’d e
F a k ü l
fe ls e fe
dok
to r u o lm u ş tu r . 1 9 6 4 y ılın d a n b e ri İs ta n
bul
Ü n iv e rs ite s in d e
p r o fe s ö r d ü r .
D e rs
le r in d e ö z e llik le ç a ğ d a ş d ü ş ü n c e a k ım
la rın a ,
b ilim ,
fe ls e fe s i
d ir . /
d il,
m a n tık ,
s o r u n la r ın a
G e r e k ö ğ r e tim
s e ö ğ r e tim
a h lâ k ,
a ğ ır lı k
ta r ih
v e rm e k te
y a r d ım c ıs ı g e r e k
ü y e s i o la r a k d e v le tç e g ö n
d e r ild iğ i d e ğ iş ik ü lk e le r d e İn c e le m e v e
a r a ş tır m a la r y a p m ış o la n
N e rm i U y g u r
« M in d » , « K a n t-S tu d ie n » , « Z e it s c h r ift fü r
p h ilo s o p h is c h e
d e r g ile r in d e
F o rs c h u n g » ,
« A u t A u t»
ç e ş itli d ille r d e
y a z ıla r y a
y ın la m ış tı r . T ü r k ç e n ln k e n d in e ö z g ü b ir
k ü ltü r d ili o lm a s ın a ö z e n g ö s te r e n y a
z ıla r ıy s a
« F e ls e fe A r k iv i» ,
« T ü rk
D ili» ,
« Y e n i D e rg i» , « Y e n i U fu k la r» d a ç ık m ış
/ Edmund Husserl’de Başkasının
Ben’i Sorunu a d lı k ita b ı (1 9 5 8 , 2. b a s k ı
tı r .
1 9 7 2 ) T ü r k D il K u ru m u ö d ü lü n ü k a z a n
Felsefenin
m ış tı r.
1 9 6 2 ’d e
Çağrısı
(2. b a s k ı 1 9 7 1 ) fe ls e fe n in y ö n
te m
y a y ın la n a n
y a p ıs ı, b ilg i tu tu m u v e m a n tık k u
ru lu ş u ü z e r in d e k i b a z ı g ö r ü ş le r in i y a n
s ıt m a k ta d ır .
D il,
to p lu m ,
in s a n ,
e le ş tir i, k ü ltü r a la n la r ın a
s a n a t,
iliş k in d ü ş ü n
Dilin Gücü (1 9 6 2 ), Dünyagfiİnsan Açısından Edebiyat
Güneşle (1 9 6 9 ) a d lı y a p ıt la r ın d a
c e le r iy s e
rüşü
(1 9 6 3 ),
(1 9 6 9 ),
to p la n m ış tır . B u y a p ıtla r d a U y g u r, e ğ il
d iğ i
her
kon uyu
b ir
denem eci
o la r a k
e le a lm a k ta , h e r d e n e m e s in i k e n d is in e
özgü
b a k ış a ç ıla r ıy la
y o ğ u r m a k ta d ır .
Türk Felsefesinin Boyutları,
/
T ü r k iy e ’d e
fe ls e fe n in ç a ğ ım ız d a k i d u ru m u ile g e le
c e k te k i s e ç e n e k le r in i tü m
fe s i
le y ip
İç in d e k i
y e ri
ve
d e ğ e r le n d ir m e y i
k ita p tı r .
e v re n
fe ls e
o la n a k la r ıy la
a m a ç la y a n
iş
ilk
Serdar KARSLIOĞLU