Alain Badiou / Baska Bir Estetik

Buse Çiftçi

Çeviren: Murat Erşen Şairleri ve müzisyenleri dinlemek gerekir, sonluluğumuzun çekiciliğinde yaşamak gerekir, rüzgarla, denizle, oyunlarla, kahkahalarla, eğlencelerle, danslarla; ama zaman zaman da filozofları ve matematikçileri dinlemek ve düşüncemizi sonsuza ulaşmak için bir yay gibi germek gerekir. Çünkü bu sonsuza, tam da Cantor'un "sonsuz bir küme, sonsuz bir sayı olan omega vardır" dediği gibi, düşünce yoluyla bir hedefe varırcasına erişiriz. Bu ikisine; sonlunun sevincine ve sonsuzun gücüne sahip olursak, mutluluğa kavuşacağımıza inanıyorum. Mutluluk her zaman, sonlu ve de sonsuz olan bir şeydir. Sayfa Sayısı: 61 Baskı Yılı: 2012 Dili: Türkçe Yayınevi: Monokl

GÜzEllİK vE ÇEKİCİlİK KAvRAmı G üzellik kavramını matematiksel ve geometrik oranlarla basit bir şekilde ifade etme tarzı insanlığın uygarlığı kadar eskidir. Estetik kanunları birçok disiplin içerisinde incelenmiş, teoritize edilmiş, uygulanmış, tartışılmış , reddedilmiş ve defalarca tekrar güncellenmiştir. Yüzyıllar boyunca akademisyenler, cerrahlar ve sanatçılar, fasiyal güzelliği değerlendirmek için bilimsel bir standart veya ölçü olup olmadığı ile ilgili kriterleri belirlemekte zorlandılar. Bu süreç sürekli yenilikler içermektedir. 1,2 Güzellik kavramı Antik Mısır ve Yunan medeniyetlerinden itibaren araştırılmaktadır; Öklid, Pisagor ve Leonardo da Vinci bu kavramı matematiksel oranlarla tanımlamışlardır. 3,4 Bazılarına göre güzelliğin bir efsane olduğu gerçek olmadığı ve bu algının gelişimsel olmayıp öğrenilmiş bir durum olduğu, ancak bunun konjenital bir gelişim veya biyolojik bir yetenek olduğunu savunanlarda mevcuttur. Simetri ve altın oran gibi bireyin güzelliğini değerlendiren kavramlar olmasına rağmen niceliksel olarak güzelliği oluşturan unsurların neler olduğu henüz tam olarak bilinmiyor, belki de güzellik 1 Estetik Fasiyal Analiz Aesthetic Facial Analysis ÖZET Vücudun anatomik ve kas yapılarının yanıtı olarak ortaya çıkan fasiyal estetik, yüz iskeletinin yapısını oluşturan farklılıklardan dolayı kişinin estetik görüntü ve gülümsemesini değiştirmektedir. Yüz görüntüsü bireyin psikososyal ilişkileri üzerinde önemli rol oynamaktadır. Fasiyal analiz ve fotoğraflama yüz ile ilgili yapılacak tüm işlemlerden önce yapılması gereken temel parametrelerdir. Estetik fasiyal analiz sırasında fasiyal oran ve anatomik ölçümleri, rekonstruktif cerrahi işlemlerin sonuçlarını en üst düzeye çıkarmak için kılavuz olarak kullanılmaktadır. Buna ek olarak bireyin mevcut anatomik yapısı ve isteklerinin değerlendirme sonrasında yüzüyle uyumlu kozmetik ünitelerde değişiklikler yapılır. Standartize edilmiş her ne kadar ölçüm ve oranlar olsa da sadece bunlara bağlı kalınarak işlem yapıldığında istenilmeyen sonuçlar elde edilebilir. Bu yüzden işlemden önce etkisi olabilecek bütün parametreleri detaylı bir şekilde incelemek gerekir. Anah tar Ke li me ler: Estetik; analiz; rekonstruktif cerrahi ABS TRACT Facial aesthetics which arises as response to the anatomical and muscular structures of the body, due to which the differences in the structure of the facial skeleton which changes the aesthetic appearance and smile of the person. Facial view plays an important role on the individual's psychosocial relations. Facial analysis and photographing are the basic parameters that should be done before all facial operations. Face ratio and anatomical measurements are used as a guide to maximize reconstructive surgical procedures results during aesthetic facial analysis. In addition, after the existing anatomical structure and wishes of the person are evaluated, changes are made in the cosmetic units compatible with person's face. When the process is done by adhering to only these rules unwanted results can be obtained, despite there are standardized measurements and ratio. Thus, all parameter should been checking in detail that may have an effect before the procedure.

Çeviren: Murat Erşen ALAIN BADIOU’nun 2 ve 17 haziranda Investig’Action için Raffaele Morgantini ve Philippe Stroot’a verdiği mülakatlar. Mülakatın ilk bölümü 04 Tem 2017 tarihinde "Geçmiş deneyimlerin muhasebesini yapmalıyız" başlığıyla Gazete Duvar'da yayınlandı http://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2017/07/04/badiou-gecmis-deneyimlerin-muhasebesini-yapmaliyiz/ Mülakatın ikinci bölümü 06 Tem 2017 tarihinde "Demokrasi ve Medya" başlığıyla Gazete Duvar'da yayınlandı http://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2017/07/06/demokrasi-ve-medyalar/ Mülakatın tamamı 11 Temmuz 2017 tarihinde "Badiou ile göçmen krizi, Komünizm ve demokrasi üzerine..." başlığıyla Haberiyat.com 'da yayınlandı http://www.haberiyat.com/yuvarlak-masa/badiou-ile-gocmen-krizi-komunizm-ve-demokrasi-uzerine Dünyada işler yolunda gitmiyor. Yırtıcı ve asalak kapitalizmin yeni sistemsel krizi artık bizi dosdoğru duvara toslatacak bir medeniyet krizine dönüştü. İle-rici alternatifler kendilerini siyasi sahnede göstermekte gecikiyor zira hakiki özgürleştirici hareketler yaratmaktan acizler. Öyleyse örgütlü, kararlı ve tüm kaynaklara sahip hakim bir sınıfa karşı koymak nasıl mümkün? Philippe Stroot ve Raffaele Morgantini (Investig'Action), bizi yeni küresel ba-hisler ve gelecek meydan okumalar konusunda aydınlatsın diye militan filozof Alain Badiou ile söyleşti: Komünizm fikri, göçmen " krizi " , sol ve sağ, medya-ların rolü, demokrasi…. Profesör Badiou, medya sizi The Fransız Komünist Filozof diye sunmaktan hoşlanıyor, sanki siz kaybolmaya yüz tutmuş bir türmüşsünüz gibi. Büyük Ekim Devrimi'nden yüzyıl sonra, 2017'ye gelindiğinde, Fransa'da ve dünyada komünist fikirler ne alemde? Sanıyorum komünist hipotez, komünist deneyim, dünya ölçeğinde aşırı zayıflamış halde. Haliyle Fransa da buna bir istisna oluşturmuyor. Bunlar, ciddi karışıklıkların konusu oldukça daha da zayıflıyorlar. Sözgelimi Çin'de iktidardaki partinin adı hâlâ " komünist parti " , oysa hiç şüphesiz gelişmekte olan ve Amerikalıların dünya hege-monyasına kafa tutmaya hazırlanan kapitalist bir güç var karşımızda. Bu tür para-doksalara diğer bir örnek vereyim: Fransa'da iyi kötü hâlâ yaşayan ama adı dışında asla " komünist " sözcüğünü telaffuz etmeyen bir komünist partimiz var: PCF. Büyük 1 komünist devletlerin başarısızlığının, tarihsel bakımdan kaçınılmaz olan, bedelini ödüyoruz. Daha kesin bir ifadeyle, " devlet komünizmi " diye adlandırılabilecek şeyin; Le Parti communiste français (PCF): Fransız Komünist Partisi.

Alain Badiou Başka Bir Estetik SANATLAR İÇİN KÜÇÜK BİR KILAVUZ © metis Alain Bad io u Başka Bir Estetik Sanatlar için Küçük Bir Kılavuz Rabat (1937) doğumlu f ilo zo f Alain Badiou, Ecole nor m ale supérieure'de (ENS) o kud u; Louis Alt husser'in öğrencisi oldu ve Jacques Lacan'ın sem inerlerini t akip et t i. Akad em ik kariyerinin yanı sıra siyasal alandaki m ilit an kişiliğiyle de t anınır. Fransız Genç Kom ünist ler Birliği'nin önde gelen üyelerinden biri olan Badiou, dağılın caya kad ar d a L'Or gan isat io n polit ique adlı ör gü t içinde siyasal m ücadelesini sürdürdü. ENS'de hocalık yap tı ve Paris't eki Uluslararası Felsefe Oku lu 'n d a dersler, sem iner ler verdi. Birçok rom an, oyun ve denem e de kalem e alm ış olan yazarın M et is't e yayım lad ığım ız diğer eserleri şunlardır: Etik: Kötülük Kavrayışı Üzerine Bir Deneme (2004), Sonsuz Dü şünce (2006), Dün Bugün Jacques Lacan (Elisabet h Roudinesco ile birlikt e, 201 3). Diğer başlıca eserleri: Théorie du sujet (1982; Ö zn e Teor isi), L'Être et l ’événement (1988; Var lık ve Olay), Manifeste pour la philosophie (1989; Felsefe İçin Ma nifesto, Ara-lık, 2005), Deleuze (1997), Saint Paul. La fonda tion de l ‘universalisme (1997; A ziz Pavlus. Evrenselciliğin Te m eli), Le Siècle (2005; Yüzyıl, Sel, 2011 ), La logique des mon des (2006; Dünyalar ın M an t ığı). Ayr ıca yazar ın L’aventure de la philosophie française (2012; Fransız Felsefesinin Serüveni) başlıklı kit abı M et is yayın pr ogram ındadır. M et is Yayın lar ı İp e k So k ak 5 , 3 4 4 3 3 Be yo ğlu , İst anb u l Tel: 2 1 2 2 4 5 4 6 9 6 Faks: 2 1 2 2 4 5 4 5 1 9 e-p o st a: ¡n f o @ m et iskit ap .co m w w w .m e t isk it ap .co m Yay ın e v i Ser t if ik a No : 1 0 7 2 6 Başk a Bir Est et ik San at lar İçin Kü çü k Bir Kılavu z A lain Bad io u Fr an sızca Basım ı: Pet it m an u el d 'in e st h ét iq u e Éd it io n s d u Seu il, 1 9 9 8 © Éd it io n s d u Seu il, 19 98 Tü r k çe Ya y ım Haklar ı © M et is Yayın lar ı, 2 0 1 0 Çe vir i Eser © A zi z U f u k Kılıç, 2 0 1 0 İlk Basım : Ekim 2 0 1 0 İkin ci Basım : Ekim 2 0 1 3 Ya y ım a Hazır lay an lar : Savaş Kılıç, Tu n cay Bir kan Kap ak Tasar ım ı: Em in e Bor a Kap ak Resm i: Plat o n 'u n m ağar a alego r isi. “ A n t r u m Pla t o n icu m " , The RepublicBook V/ / 'den. D izgi ve Baskı ö n c e si Hazır lık: M et is Yayın cılık Lt d. Baskı ve Cilt : Yay lacık M at b aacılık Lt d . Fat ih San ayi Sit esi N o . 1 2 / 1 9 7 -2 0 3 To p k ap ı, İst an b u l Tel: 21 2 5 6 7 8 0 0 3 M at b aa Se r t if ika N o : 11931 ISBN -1 3 : 9 7 8 - 9 7 5 - 3 4 2 - 7 8 7 - 6 Alain Badiou Başka Bir Estetik SANATLAR İÇİN KÜÇÜK BİR KILAVUZ Çevir en : Aziz Ufuk Kılıç metis için dek iler 1 S a n a t v e F e ls e f e 11 2 B i r Ş iir N e d ir v e F e ls e f e Ş iir H a k k ın d a N e D ü ş ü n ü r ? 3 27 F r a n s ız F il o z o f P o lo n y a lI B i r Ş a ire Y a n ıt V e riy o r 41 4 F e ls e f i B i r G ö re v : P e s s o a 'n ın Ç a ğ d a ş ı O lm a k 5 Ş iir s e l B i r D iy a le k tik : L e b îd B in R e b ia v e M a lla r m é 59 6 D ü ş ü n c e n in M e ta f o r u O l a r a k D a n s 7 T iy a tr o Ü z e r in e T e z le r 8 S in e m a n ın S a h te H a r e k e tle r i 9 V a rlık , V a ro lu ş , D ü ş ü n c e : D ü z y a z ı v e K a v r a m 10 49 K ır T a n r ıs ın ın F e ls e f e s i Y a r a r la n ıla n M e tin le r 167 72 87 142 93 105 B a şk a b ir e ste tik ile, "estetik-o lm a yan " ( inesthétique ) ile k astım , san atın k e n d i b a şın a h a k ik a tle r ü re ttiğ in i ö n e sü re n , a m a san atı h erh a n g i b ir b içim d e fe lse fe n in n esne si y a p m a y a k a lk ışm a y a n b ir ilişk i, fe lse fe n in sa n a tla k u r d u ğ u ö z e l b ir ilişk id ir. E ste tiğ in s p e k ü la sy o n u n a m u k a b il, e ste tik -o lm a y a n , k im i san a t e se rle rin in b a ğ ım sız v a ro lu şu n u n ü re ttiğ i o ta m a n lam ıy la fe lse fe -iç i e tk ile rin iz in i sürer. A la in B ad io u , Nisan 1998 1 S a n a t v e F e ls e f e ÖTEDEN BERİ h a s ta lık b e lir t ile r i g ö s t e r m iş , g e l g i t l i , ç a r p ın t ılı o lm u ş b ir iliş k i. K a y n a ğ ın d a P la to n 'u n şiir, tiy a tr o v e m ü z ik h a k k ın d a v e r d iğ i i h ra ç h ü k m ü v a r. Z a m a n ın ın b ü tü n s a n a tla r ın ı y a k ın d a n ta n ıd ığ ı g a y e t a ç ık o la n f e ls e f e n in k u r u c u s u n u n , D e v le t 'te b ü t ü n s a n a tla r a r a s ın d a n y a ln ız c a a s k e r i m ü z i k ile v a ta n s e v e r ş a r k ıla r a y e r v e r d iğ in i b e l ir tm e k g e r e k . Ö te k i u ç t a is e , s a n a ta y ö n e lik s o f u c a b ir k e n d in i a d a m a y ı, y a n i te k n ik n ih iliz m in b i r te z a h ü r ü o la r a k d ü ş ü n ü le n k a v r a m 'm ( d ü n y a y ı k e n d i ç a r e s iz liğ in in g iz il A ç ık lık 'ın a s u n m a s ı b a k ım ın d a n b e n z e r s iz o la n ) ş iir s e l s ö z ö n ü n d e p i ş m a n lık la d iz ç ö k m e s in i b u lu y o r u z . A m a h e r ş e y b i r y a n a , s o f is t P r o ta g o r a s s a n a t ö ğ r e n im in in e ğ i t i m i n a n a h ta r ı o ld u ğ u n a t a o z a m a n d a n iş a r e t e tm iş ti. P r o ta g o r a s ile ş a ir S im o n id e s a r a s ın d a b i r ittif a k v a r d ı; P la to n 'u n S o k r a te s 'i d e , b u i ttif a k ın k o p a r d ığ ı ç ın g a r ı b o ş a ç ık a r m a y a , d ü ş ü n ü le b ilir y o ğ u n l u ğ u n u d a k e n d i g a y e s in in h iz m e tin e k o ş m a y a ç a lış ıy o r d u . A k lım a ş ö y le b i r im g e g e liy o r, a n a lo jik b i r a n la m m a tr is i: L a c a n i ç in E f e n d i ile H is te r ik k a d m n a s ıl b ir b ir iy le e ş le ş m iş s e , f e ls e f e ile s a n a t d a ta r ih s e l o la r a k b ir b ir iy le ö y le e ş le ş m iş tir . B ilin d iğ i g ib i h i s te r ik , e f e n d iy e g id ip ş ö y le d e r : " H a k ik a t b e n im a ğ z ım d a n k o n u ş u y o r, iş te b u ra ya , a y a ğ ın a g e ld im ; s e n k i b ile n s in , s ö y le b a n a k im im b e n ." B iz d e ş u k a d a r ın ı ta h m in e d e b ilir iz : E f e n d in in y a n ıtı n e k a d a r b i l g i d o lu b i r g ir if tliğ e s a h ip o lu r s a o ls u n , h is te r ik , y a n ıtın h e n ü z o o lm a d ığ ın ı, o ra d a 'l ığ ın ın e f e n d in in k a v r a y ı ş ın a t e s lim o lm a d ığ ın ı, k e n d is in i m e m n u n e t m e k iç in h e r ş e y i b a ş ta n a lm a k v e ç o k ç a lı ş m a k g e r e k e c e ğ in i ö ğ r e te c e k tir e f e n d iy e . H is te r ik b ö y le c e e f e n d in in 12 B A Ş K A B İR E ST ETİK ü s tü n e ç ık ıp sa h ib e si* o lu r. S a n a t d a z a te n h e p b u ra d a d ır , d ü ş ü n ü r e d ile g e lm e y e n a m a g ö z k ı r p a n b i r s o ru y u , k im o ld u ğ u s o r u s u n u y ö n e ltir ; a m a b u a r a d a k e n d in i s ü r e k li y e n ile y ip d ö n ü ş tü r e r e k , f ilo z o fu n s a n a ta d a i r t ü m s ö y le d ik le r in in k e n d is in d e h a y a l k ır ık lığ ın a n e d e n o ld u ğ u n u b e lirtir. E ğ e r h is te r iğ in e f e n d is i, a ş k k ö le liğ in e , in s a n ı tü k e te n v e d a im a h a y a l k ır ık lığ ın a u ğ r a ta n b i r b ilg i ü r e tim iy le b e d e lin i ö d e m e k z o r u n d a k a la c a ğ ı b i r ta p ın m a y a b u r u n k ıv ır ıy o r s a , te k s e ç e n e ğ i h i s t e riğ i s o p a la m a k tır. F il o z o f e f e n d i d e , a y n ı ş e k ild e , s a n a t k a r ş ıs ın d a ta p ın m a ile y a s a k la m a a r a s ın d a ik i a r a d a b i r d e r e d e k a lm ış tır. Y a g e n ç le r e , ç ö m e z le r in e d iy e c e k tir k i a k lın h e r tü r lü e r k e k ç e e ğ itim i n i n ö z ü Y a ra tık 'ta n u z a k d u r m a k tır ; y a d a h a k ik a tin h a n g i y o lla b i l g i ü r e tilm e s in i e m r e ttiğ i k o n u s u n d a b iz i y a ln ız c a o n u n , y a n i tu ts a ğ ı o lm a k ta n b a ş k a e l im iz d e n b i r ş e y g e lm e y e n şu d o n u k , ış ık g e ç ir m e z p a r la k lığ ın a y d ın la ta b ile c e ğ in i te s lim e d e c e k tir. Z ih n im iz i k u r c a la y a n ş e y d e s a n a t i le f e ls e f e n in b ir b ir in e d ü ğ ü m le n m e s i o l d u ğ u n a g ö re , b u d ü ğ ü m le n m e n in b iç im s e l o la r a k ik i ş e m a y a u y g u n ş e k ild e d ü ş ü n ü lm ü ş o ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir. B ir in c is in e d id a ktik ş e m a a d ın ı v e r e c e ğ im . B u ş e m a n ın te z i, s a n a tın h a k ik a te k â d i r o lm a d ığ ı y a d a h e r t ü r lü h a k ik a tin s a n a tın d ı ş ı n d a o ld u ğ u d u r. S a n a tın ( tıp k ı h is te r ik g ib i) k e n d in i f iili h a k ik a t o l a r a k , y a n i d o la y s ız y a d a ç ı p l a k h a k ik a t o la r a k ta k d im e ttiğ i k a b u l e d i l e c e k t ir e lb e tte . V e b u ç ıp la k lığ ın s a n a tı h a k ik i o la n ın s a f büyüsü o l a r a k te ş h i r e ttiğ i d e . D a h a d o ğ r u s u : S a n a tın te m e lle n d ir ilm e m iş , k a n ıtla n m a m ış b i r h a k ik a tin , o r a d a - o lm a k lığ ıy la tü k e n e n b i r h a k ik a tin g ö r ü n ü ş ü o ld u ğ u . A m a s a n a tın b u id d ia s ı, b u a y a r tm a s ı — k i P la to n 'u n s a n a ta k a r ş ı v e r d iğ i m ü c a d e le n in a n la m ı b u d u r — g e r i ç e v r i l e c e k , r e d d e d ile c e k tir . P la to n 'u n m im e sis \& ilg ili k a v g a s ı, s a n a tı e ş y a n ı n d e ğ il, h a k i k a t e tk is in in t a k lid i o la r a k t a r i f e d e r. B u t a k l i t d e g ü c ü n ü dolaysızlığından a lır. O h a ld e P la to n ş u n u s a v u n a c a k tır : H a k i k a tin d o la y s ız im g e le r in d e n b i r in in tu ts a ğ ı o lm a k , dolaylam adan (ıdétour ) alıkoyar. H a k ik a t b ü y ü o la r a k v a r o la b iliy o r s a , d iy a le k tik ç a b a n ın , İ lk e 'y e d ö n ü ş ü h a z ır la y a n y a v a ş a k ıl y ü rü tm e n in h ü k m ü k a lm a y a c a k tır . Ö y le y s e s a n a tın d o la y s ız h a k ik a t id d ia s ın ı s a h te b ir h a k ik a t o la r a k , h a k ik a t e tk is in e ö z g ü h a k ik a tim s ilik o la r a k i f ş a e t * Fr. m a îtr e s s e , a y n ı z a m an d a " ö ğr etm e n ” v e "m etres", - ç .n . S A N A T V E F EL SE FE 13 m e k g e r e k . S a n a tın — a m a y a ln ız c a s a n a tın — ta n ım ı d a b u d u r: B ir h a k ik a tim s in in (un sem blant de vérité) c a z ib e s i, b ü y ü s ü o lm a k . B u n d a n ç ık a n s o n u ç , s a n a tın y a m a h k û m e d ilm e s i y a d a s a lt b i r a r a ç o la r a k e l e a lın m a s ı g e r e k tiğ id ir. S ık ı g ö z e tim a ltın d a k i s a n a t, d ışarıdan b u y r u la c a k b i r h a k ik a te g ö r ü n ü ş ü n (le sem blant) y a d a b ü y ü n ü n g e ç ic i h ü k m ü n ü k a z a n d ıra b ilir. K a b u l e d i le b ilir s a n a t, h a k ik a tle r in f e ls e f i g ö z e tim i a ltın d a o lm a lıd ır . S a n a t, m e r a m ı iç k in liğ e te r k e d ile m e y e c e k b i r d u y u ö ğ re tim id ir. S a n a tın n o r m u e ğ itim o lm a lıd ır . E ğ itim in n o r m u is e fe ls e fe d ir. İş te ü ç te r im im iz in , ü ç u n s u ru m u z u n ilk d ü ğ ü m ü . B u g ö r ü ş a ç ıs ın d a a s lo la n s a n a tın d e n e tim id ir. O la n a k lı b i r d e n e t i m d ir b u . N e d e n ? Ç ü n k ü s a n a tın k â d i r o ld u ğ u h a k ik a t o n a d ı ş a r ıd a n g e liy o r s a , s a n a t e ğ e r b ir d u y u ö ğ r e tim iy s e , b u n d a n ç ık a n s o n u ç — k i b u c a n a lıc ı b i r n o k ta d ır — şu o la c a k tır : S a n a tın "iy i" ö z ü s a n a t e s e r iy le d e ğ il, e s e r in h a lk ü z e r in d e k i e tk ile r iy le h â s ıl o lu r. R o u s s e a u ş ö y le y a z a c a k tır : " G ö s te r ile r h a l k iç in y a p ılır ; m u tla k n i t e lik le r i d e a n c a k h a lk ü z e r in d e k i e tk ile r in e g ö re b e lirle n e b ilir." Ö y le y s e b u d id a k tik ş e m a d a , s a n a tın m u tla k lığ ı, g ö r ü n ü ş ü n h a lk ü z e r in d e k i e tk ile r in in d e n e tim i a ltın d a d ır ; b u e tk ile r in ö lç ü s ü d e d ış s a l b i r h a k ik a ttir. R o m a n tik ş e m a a d ın ı v e r e c e ğ im ş e y is e b u e ğ its e l b u y ru ğ u n m u t la k a n la m d a k a r ş ıtıd ır. R o m a n tik ş e m a n ın te z i, y a ln ız s a n a tın h a k i k a t e k â d ir o ld u ğ u d u r. V e b u a n la m d a , f e ls e f e n in iş a r e t e tm e k te n ö t e y e g id e m e d iğ i ş e y i s a n a tın g e r ç e k le ş tir d iğ id ir . R o m a n tik ş e m a d a , s a n a t h a k ik i o la n ın g e r ç e k b e d e n id ir. Y a d a P h ilip p e L a c o u e - L a b a r th e v e J e a n - L u c N a n c y 'n in " e d e b i m u tla k " a d ın ı v e r d ik le r i ş e y d ir. B u g e r ç e k b e d e n in ş a n lı b i r b e d e n o la c a ğ ı a ş ik â r d ır . F e ls e f e , e m e k liy e a y r ılm ış , h ik m e tin d e n s u a l o lu n m a z b i r B a b a o l a b i l ir p e k â lâ . S a n a t is e , ş e f a a t e d e c e k o la n k u r ta r ıc ı, ç ile k e ş O ğ u l'd u r . D e h a , ç a r m ı h a g e r ilm e v e d irilm e d ir. B u a n la m d a e ğ itic i o la n s a n a tın k e n d i s id ir, ç ü n k ü b iç im in ç ile li iç u y u m u n a h a p s o lm u ş s o n s u z lu k g ü c ü n ü ö ğ re tir. S a n a t b iz i k a v r a m ın ö z n e l ç o r a k lığ ın d a n k u rta r ır . S a n a t ö z n e o la r a k m u tla k o la n d ır, ete kem iğe bürünm e' dir. B u a r a d a , d i d a k tik y a s a k la m a ile r o m a n tik y ü c e ltm e a r a s ın d a (ö z ü itib a r iy le z a m a n s a l o lm a y a n b i r " a r a " d ır b u ), s a n a t ile f e ls e f e a r a s ın d a s a n k i b i r g ö r e c e b a r ış ç a ğ ı v a r g ib id ir. S a n a t s o ru n u D e s c a r te s 'ın , L e ib n iz 'in y a d a S p in o z a 'n ın b a ş ın ı a ğ r ıtm a m ış g ib id ir . B u B A Ş K A B İR E ST ETİK 14 b ü y ü k k la s ik le r , d e n e tim in k a b a lığ ı ile b a ğ la n m a n ın e s r ik liğ i a r a s ın d a s e ç im y a p m a k d u r u m u n d a k a lm a m ış la r d ır a n la ş ıla n . N ite k im A r is to te le s d e ç o k ö n c e d e n s a n a t ile f e ls e f e a r a s ın d a b i r tü r b a r ış a n tla ş m a s ı im z a la m a m ış m ıy d ı? E v e t, a p a ç ık g ö r ü n e n o k i ü ç ü n c ü b i r ş e m a v a r d ır : K la sik ş e m a ... B u ş e m a n ın e n b a ş ta n b a ş la y a r a k sanatı h isteriden arındırdığını s ö y le y e c e ğ iz . A r is to te le s 'in k u r d u ğ u h a liy le k l a s i k d ü z e n e k ik i te z ü z e r in e ç a tılıd ır: a ) S a n a t h a k ik a te k â d ir d e ğ ild ir (d id a k tik ş e m a n ın s a v u n d u ğ u g ib i) , ö z ü m im e tik tir , a it o ld u ğ u d ü z e n g ö r ü n ü ş ü n d ü z e n id ir . b ) B u d u r u m (P la to n 'u n s a n d ığ ın ın a k s in e ) v a h im b i r d u r u m d e ğ ild ir . V a h im d e ğ ild ir , ç ü n k ü s a n a tın ereği h a k ik a t d e ğ i l d i r k e s i n l i k le . E lb e tte s a n a t h a k ik a t d e ğ ild ir, a m a h a k i k a t o lm a k i d d i a s ı n d a d a d e ğ ild ir ; ö y le y s e m a s u m d u r . A r is to te le s s a n a tı b ilg in in d e ğ il, b a m b a ş k a b i r ş e y in d ü z e n in e d a h il e d e c e k , b ö y le lik le P la to n 'u n k u r u n t u s u n d a n a k la y a c a k tır. B u b a ş k a ş e y — k im i z a m a n catharsis d i y e c e k ti r A r is to te le s b u n a — tu tk u la r ın , g ö r ü n ü ş e y a p ıla n b i r a k ta r ım la b e r t a r a f e d ilm e s id ir. S a n a tın k e s in lik le b i l iş s e l y a d a i f ş a e d ic i d e ğ il, s a ğ a ltıc ı b ir iş le v i v a rd ır. S a n a t k u r a m s a l olana değil terim in en g e n iş a n la m ıy la e tik o la n a b a ğ lıd ır. B u n d a n ç ık a n s o n u ç ş u d u r: S a n a tın ö lç ü s ü , r u h u n d u y g u la n ım la r ın ın te d a v is i b a k ım ın d a n g ö s te r e c e ğ i y a r a rlılık tır. S a n a ta i liş k in b ü y ü k k u r a ll a r d a k l a s i k ş e m a n ın b u ik i te z in d e n h e m e n ç ık a r s a n a b ilm e k te d ir . İ l k o la r a k , s a n a tın ö lç ü tü " h o ş a g i t m e k ’’tir. " H o ş a g itm e k " h iç b ir b a k ım d a n b i r k a n ı k u r a lı, s a y ıs a l ç o ğ u n lu k k u r a lı d e ğ ild ir. S a n a t " h o ş a g itm e lid ir " , ç ü n k ü " h o ş a g itm e k " catharsis' in e tk ili o ld u ğ u n u n b i r iş a r e tid ir , ih tir a s la r ın s a n a tla s a ğ a ltım ın ın g e r ç e k b a ğ la n tıs ıd ır. İk in c i o la r a k , " h o ş a g itm e " n in g ö n d e r m e d e b u lu n d u ğ u ş e y h e r n e y s e , o n u n a d ı h a k ik a t d e ğ ild ir. " H o ş a g itm e k " , y a l n ı z c a b i r h a k i k a tte n ö z d e ş le ş m e d ü z e n le m e s in i ç e k ip ç ık a r a n ş e y e s ım s ık ı b a ğ l ı d ır. H a k ik i o la n a " b e n z e rlik " y a ln ız c a b i r ö lç ü d e , y a n i s a n a tın i z le y ic is in i " h o ş a g itm e " y e , b i r b a ş k a d e y iş le b i r ö z d e ş le ş m e y e d a h il e t tiğ i ö lç ü d e g e r e k lid ir ; ih tir a s la r ın a k ta r ım ın ı v e d o la y ıs ıy la b e r ta r a f e d ilm e s in e z e m in h a z ır la y a n ş e y b u ö z d e ş le ş m e d ir. B u h a k ik a t k ı r ın tıs ı d a h a z iy a d e b ir hakikatin im g ese l’e hapsettiği .je y'dir. B ir h a k ik a tin , b u ş e k ild e b o r d a s ın d a k i h e r t ü r lü G e r ç e k s a f r a s ı a tılıp " im S A N A T V E F E L SE FE 15 g e s e lle ş tir ilm e s i" n e , k l a s i k l e r " g e r ç e ğ e - b e n z e r lik " ( vraisem blance ) a d ın ı v e rir le r. S o n o la r a k , s a n a t ile f e ls e f e a r a s ın d a k i b a r ış , b ü tü n ü y le h a k ik a t ile g e r ç e ğ e - b e n z e r lik a r a s ın d a k i s ın ır ın te s p it e d ilm e s in e b a ğ lıd ır. B u n e d e n le d e s ın ır ç iz g is in i i la n e d e n v e s a n a tın yanı başında f e l s e f e n in h a k la r ın ı s a k lı t u ta n e n â l â k l a s i k d ü s tu r ş u d u r: " H a k ik i o la n g e r ç e ğ e b e n z e m e y e b ilir ." F e ls e f e n in k e n d in e g e r ç e ğ e b e n z e m e m e o la n a ğ ın ı t a n ıd ığ ı g ö rü lü y o r. F e ls e f e n in k la s ik ta n ım ı: g e r ç e ğ e b e n z e m e y e n h a k ik a t. P e k i b u b a n ş i ç in ö d e n e n b e d e l n e d ir ? K u ş k u s u z s a n a t m a s u m d u r, a m a b u n u n n e d e n i h e r tü r lü h a k ik a tte n m a s u m o lm a s ıd ır . Y a n i im g e s e l'in s ic ilin e k a y ıtlı o lm a s ı. K la s ik ş e m a d a e n d a r a n la m ıy la a lın a n s a n a t, b i r d ü ş ü n m e / d ü ş ü n c e d e ğ ild ir. S a n a t b ü t ü n o la r a k k e n d i e d im i iç in d e y a d a k a m u s a l iş le y iş i iç e r is in d e k a lır. " H o ş a g itm e " , s a n a tı b i r h i z m e t k a p s a m ı n a so k a r. Ş ö y le d e s ö y le n e b ilir : K la s ik g ö r ü ş te s a n a t, b i r k a m u h iz m e tid ir. Z a t e n s a n a tın v e s a n a tç ıla r ın m u tla k iy e tç ilik ta r a f ın d a n " v a s s a lla ş tın lm a s ın d a " o ls u n , m o d e m d ö n e m in " fo n a y ırm a " d e n e n g ü r ü ltü p a t ır tıs ın d a o ls u n , d e v le t d e s a n a tı b ö y le a n la m ış tır. B iz im iç in ö n e m li o la n d ü ğ ü m le n m e b a k ım ın d a n d e v le t (b e lk i b ir h a y li d id a k tik o la n s o s y a lis t d e v le t h a r iç ) ö z ü n d e k la sik ç id ir. Ö z e tle y e lim . D id a k tiz m , r o m a n tiz m v e k la s is iz m , s a n a t ile f e ls e f e a r a s ın d a , ü ç ü n c ü u n s u r u ö z n e le r in , ö z e llik le d e g e n ç le r in e ğ itilm e s i o la n d ü ğ ü m ü n o la n a k lı ş e m a la rıd ır . D id a k tiz m d e f e ls e f e n in s a n a tla b ir b ir i n e d ü ğ ü m le n m e s i, s a n a tın h a k ik i o la n a d ış s a l o la n e r e k liliğ in in e ğ i t s e l a ç ıd a n g ö z e tim i ç e r ç e v e s in d e g e r ç e k le ş ir . R o m a n tiz m d e s a n a t, İ d e a 'm n f e ls e f i s o n s u z lu ğ u n u n m ü m k ü n k ıld ığ ı h e r t ü r d e n ö z n e l e ğ i tim i s o n lu lu k iç e r is in d e g e r ç e k le ş tir ir . K la s is iz m d e is e s a n a t a r z u y u e s ir a la c a k v e a r z u n e s n e s in in b i r b e n z e r in i ö n e r e r e k a r z u a k ta r ım ın ı e ğ ite c e k tir . F e ls e f e b u n o k ta d a y a ln ız c a b i r e s te tik f e ls e f e s i o la r a k ç a ğ r ı l ır m e c lis e : " H o ş a g itm e " n in k u r a lla r ı k o n u s u n d a g ö r ü ş b ild ir ir . Y irm in c i y ü z y ıla ö z e lliğ in i v e r e n şey , b a n a g ö r e , k itle s e l ö lç e k te y e n i b i r ş e m a ile r i s ü r m e m iş o lm a s ıd ır . H e r n e k a d a r b u y ü z y ılın " s o n la r" ın , k o p u ş la r ın , f e la k e tle r in y ü z y ılı o ld u ğ u id d ia e d ilm iş s e d e , b i z i i l g ile n d ir e n d ü ğ ü m le n m e a ç ıs ın d a n , b e n o n u d a h a z iy a d e tu tu c u v e s e ç m e c i b i r y ü z y ıl o la r a k g ö rü y o r u m . B A Ş K A B İR EST ET İK 16 Y irm in c i y ü z y ıld a d ü ş ü n c e n in k i t le s e l e ğ ilim le r i n e le r d ir ? T o p lu c a s a p ta n a b ile c e k tekillikler n e le r d ir? B e n im g ö r d ü k le r im ş u ü ç ü n d e n ib a re t: M a r k s iz m , p s ik a n a liz v e A lm a n y o r u m b ilg is i. S a n a ta iliş k in d ü ş ü n ü ş le r i b a k ım ın d a n M a r k s iz m in d id a k tik , p s i k a n a liz in k la s ik , H e id e g g e r c i y o r u m b ilg is in in is e r o m a n tik o ld u ğ u g a y e t a ç ık . M a r k s iz m in d i d a k tik o l d u ğ u , s o s y a lis t d e v le tle r in k e y f i u y g u l a m a la r ı v e z u lü m le r iy le k a n ıtla n m a k z o r u n d a d e ğ il. M a r k s iz m in d i d a k tik o ld u ğ u n u n e n s a ğ la m k a n ıtı B r e c h t'in in c e lik li v e y a r a tıc ı d ü ş ü n c e s in d e b u lu n u y o r. B r e c h t'e g ö re , g e n e l v e d ış k a y n a k lı b i r h a k i k a t v a r d ır , b ilim s e l n ite lik te b i r h a k ik a t: Y e n i r a s y o n a lite n in t e m e l i n i o lu ş tu r d u ğ u n d a n B r e c h t'in a s la k u ş k u y a d ü ş m e d iğ i d iy a le k tik m a te r y a liz m . B u h a k ik a t ö z ü n d e f e ls e f id ir v e B r e c h t'in d i d a k tik d i y a lo g la r ın ın k ıla v u z k iş is i " f i l o z o f t u r ; d iy a le k tik h a k i k a t d e n e n ö r t ü k v a r s a y ım a ç ıs ın d a n s a n a tın g ö z e tim a l tın d a tu tu lm a s ı s o r u m lu lu ğ u o n d a d ır. A y rıc a B r e c h t b u b a k ım d a n S ta lin is ttir — ta b ii S ta lin iz m d e n a n la d ığ ım ız — k i z a te n b ö y le a n la m a k g e r e k ir — s iy a s e t ile d iy a le k tik m a te r y a lis t f e ls e f e n in b u İ k in c is in in y a r g ıla m a y e tk is i a l t ın d a k a y n a ş tır ılm a s ı o ld u ğ u ta k d ir d e . Y a d a ş ö y le d iy e lim : B r e c h t' in u y g u la d ığ ı, S ta lin ç e ş n ili b i r P la to n c u lu k tu r . B r e c h t'in n ih a i h e d e f i b i r " d iy a le k tiğ in d o s t l a n c e m i y e ti / t o p l u m u " y a r a tm a k tı; t i y a t r o d a p e k ç o k b a k ım d a n b ö y le b i r t o p l u m a u la ş m a n ın a r a c ıy d ı. " Y a b a n c ıla ş tı r m a / m e s a f e l e n d i r m e " ( d ista n cia tio n , Verfrem dung) d e d i ğ i ş e y is e tiy a tr o n u n e ğ its e l a m a ç la r ın ın f e ls e f e ta r a f ın d a n " b ilfiil" g ö z e tim a l tın d a tu tu lm a s ın a iliş k in b i r p r o to k o ld ü . G ö r ü n ü ş ü k e n d i k e n d is iy le m e s a f e le n d ir m e k g e r e k iy o r d u k i, o m e s a f e d e h a k ik i o l a n ı n d ış k a y n a k lı n e s n e lliğ in i gö sterm ek m üm kün olsun. S o n ta h lild e , B r e c h t'in b ü y ü k lü ğ ü — P la to n g ib i— v a r o la n s a n a tla r ı iy i v e k ö tü d iy e s ın ıf la n d ır m a k la y e tin m e y ip , P la to n c u ( d i d a k tik ) b ir s a n a tın iç k in k u ra lla rın ı in a tla a r a m ış o lm a s ın d a d ır. B r e c h t' in " A r is to te le s ç i o lm a y a n " (y a n i: k la s ik o lm a y a n v e s o n u ç ta P la t o n c u o la n ) tiy a tr o s u , " s a n a tın t a b i k ılın m a s ı" d e n e n d ü ş ü n ü m s e l u n s u r iç in d e b ir in c i s ı n ı f b i r s a n a ts a l b u lu ş tu r. P la to n 'u n a n ti- te a tr a l d ü z e n le m e le r in i te a tr a l o la r a k f iiliy a ta g e ç ir m iş t i r B r e c h t. S a n a tı d ış k a y n a k lı h a k ik a tin o la n a k lı ö z n e lle ş m e b iç im le r in e o d a k la y a r a k y a p m ı ş tı r b u n u . K a ld ı k i e p i k b o y u tu n ö n e m i d e b u r a d a n g e lir. Z i r a e p ik , o y u n u n S A N A T V E FE L SE FE 17 a r a lığ ın d a h a k ik a t cesaretini te ş h i r e d e n şe y d ir. B r e c h t'e g ö re s a n a t h iç b ir h a k ik a t ü r e tm e z ; s a n a t, h a k ik i o la n ın v a r s a y ılm a s ı s a y e s in d e , h a k ik a t c e s a r e tin in k o ş u lla r ın ın a y d ın la tılm a s ıd ır . S a n a t g ö z e tim a l t ı n d a b i r k o r k a k lı k te d a v is id ir. G e n e l a n la m d a k o r k a k lığ ın d e ğ il, ha kika t karşısın d a ki k o r k a k lığ ın te d a v is i. G a lile o f i g ü r ü n ü n m e rk e z iliğ i d e ş ü p h e s iz b u n d a n d ı r — b u o y u n u n B r e c h t'in s a n c ılı b a ş y a p ıtı o lm a s ı, "ha k ik i o la n ın d ış s a llığ ın ı k o n u a la n iç s e l b i r d e s ta n " o l- ‘ m a d iy e t a n ım la n a b ile c e k p a r a d o k s u n k e n d i e tr a f ın d a d ö n ü p d u r d u ğ u b i r y a p ıt o lm a s ı d a b u n d a n d ır. H e id e g g e r c i y o r u m b ilg is in in r o m a n tik o ld u ğ u d a b e n c e y e te r in c e a ç ık . G ö r ü n ü ş te b u y o r u m b ilg is i, ş a ir in s ö y le y iş i ile d ü ş ü n ü r ü n d ü ş ü n ü ş ü n ü n b ir b ir in d e n a y ır t e d i le m e y e c e k b iç im d e iç iç e g e ç ti ğ i n i g ö z le r ö n ü n e se re r. Y in e d e ü s tü n lü k ş a ir d e k a lır; z i r a d ü ş ü n ü r, ç a r e s iz liğ in d o r u ğ u n d a t a n r ıla r ın ç ık ıp g e le c e ğ i d u y u r u s u n d a n , g e r i d ö n e c e ğ i v a a d in d e n , v a r lığ ın t a r ih s e lliğ in in g e r iy e - e tk im e li ( rétro a ctive ) o la r a k a y d ın la tılm a s ın d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir. Ş a ir is e , k e n d is in i ilg ile n d ir e n ş e y u ğ r u n a , A ç ık lık 'ın ö r s e le n m iş b e k ç iliğ in i y a p a r d ilin te n in d e . D e n e b i li r k i H e id e g g e r , N i e tz s c h e 'n in " s a n a t ç ı - f il o z o f 'u n u te rs e k a tla y a ra k , d ü ş ü n ü r-ş a ir f ig ü r ü n ü o r ta y a ç ık a rm ış tır. A m a b iz im iç in ö n e m li o la n v e r o m a n tik ş e m a y a k a r a k te r in i v e r e n şey , s a n a tla f e l s e f e a r a s ın d a dolaşım da olan hakikatin aynı h a kika t olm asıdır. V a r lığ ın g e r i ç e k ilm iş liğ i ş i i r ile ş iir in y o r u m u n u n b ir le ş m e s i ü z e r in d e n g e l i r d ü ş ü n c e y e . Y o ru m u n y a p tığ ı, ş iiri s o n lu lu ğ u n s a r s ın tıs ın a tes lim etm ekten ib a re ttir; d ü ş ü n c e s o n lu lu k ta v a r lığ ın g e r i ç e k ilm iş liğ in e b e r r a k lık o la r a k b a k a r a k k a t l a n m a y a ç a lış ır. D a y a n ış m a iç in d e k i d ü ş ü n ü r ile şa ir, s ö z ü n k a p a n ım ın ın a ç ılış ın ı s ö z d e e te k e m iğ e b ü r ü n d ü r ü r le r . B u b a k ım d a n ş iir, ta m a n la m ıy la b e n z e rs iz d ir. P s ik a n a liz is e A r is to te le s ç id ir , m u tla k a n la m d a k la s ik tir . B u n a k a n i o lm a k iç in , L a c a n ’m tiy a tr o y a d a ş i i r ü z e r in e , F r e u d 'u n r e s im ü z e r in e d e n e m e le r in i b i r d a h a o k u m a k y e te r. P s ik a n a liz d e s a n a t, a r z u n e s n e s in in — k i a s lm d a s im g e le ş tir ile m e z — ta m d a b i r s im g e le ş tir m e n in d o r u ğ u n d a b i r e k s ilm e o la r a k b o y g ö s te r m e s in i ta n z im e d e n ş e y o la r a k d ü ş ü n ü lü r. O b iç im s e l ş a ta f a tıy la y a p ıt, y itir ilm iş n e s n e n in d ile g e lm e z p a r ıl t ı s ın ı n y itip g itm e s in e n e d e n o lu r; y it ir il m iş n e s n e a r a c ılığ ıy la k e n d in i y a p ıta a ç a n k im s e n in b a k ış ın ı y a d a k u la ğ ın ı k a r ş ı k o n u la m a z b iç im d e e m r in e k o ş a r . S a n a t y a p ıtı b i r a k 18 B A Ş K A B İR E ST ET İK tarım ı d e v r e y e s o k a r, ç ü n k ü ö z e l v e ç e tr e f illi b i r k o n f ig ü r a s y o n iç in d e , S im g e s e l'i n G e r ç e k ta r a f ın d a n k e m ir ilm e s in i, ( a r z u n u n n e d e n i) o b jet a 'h m ( s im g e s e lin h â z in e s i) Ö te k i k a r ş ıs ın d a k i d ış ta n lığ ım* te ş h i r e d e r. B u n e d e n le n ih a i e tk is i, im g e s e l n i te liğ in i k o ru r. B u d u r u m d a b e n ş u n u s ö y le y e c e ğ im : S a n a tla f e ls e f e n in b i r b i r i n e d ü ğ ü m le n m e s in e i liş k in ö ğ r e tile r i ö z ü n d e d e ğ iş ik liğ e u ğ r a tm a m ış o la n 2 0 . y ü z y ıl, y in e d e b u ö ğ r e tile r e doym uştur. D id a k tiz m , ta r ih te d e v le t ta r a f ın d a n h a l k a h i z m e t o la r a k ic r a e d ile n s a n a tla d o y g u n lu ğ a u la ş tı. R o m a n tiz m , H e id e g g e r c i d ü z e n le m e d e — y in e d a i m a t a n r ıla r ın d ö n ü ş ü v a r s a y ım ın a b a ğ lı o la n — s a f v a a t a d ın a b u l u n a n ş e y n e y s e , o n u n la d o y g u n lu ğ a u la ş tı. K la s is iz m d e b e lli b i r a r z u k u r a m ın ın t a m o la r a k a ç ılıp s e r p ilm e s in in s a ğ la d ığ ı b e n l i k b il in c iy le d o y g u n lu ğ a u la ş tı: N ite k im p s ik a n a liz le s a n a t a r a s ın d a k i iliş k in in h e r z a m a n iç in a s lın d a p s ik a n a liz e s u n u lm u ş b i r h iz m e tte n — s a n a tın s u n d u ğ u b e d a v a b i r h iz m e tte n — b a ş k a b i r ş e y o lm a d ığ ı y ö n ü n d e k i z a r a r lı ( ta b ii s a n a tın " u y g u la m a lı p s ik a n a liz " o ld u ğ u s e r a b ın a k a p ı l m a m ış s a k , z a r a r lı) k a n ı d a b u r a d a n g e lm e k te d ir. Ü ç ş e m a n ın b u ş e k ild e d o y g u n lu ğ a e r iş m iş o lm a s ı, b u g ü n s ö z k o n u s u u n s u r l a r a r a s ın d a k i d ü ğ ü m ü n b i r b a k ı m a ç ö z ü lm e s in e , s a n a t ile f e ls e f e a r a s ın d a k i b a ğ ın k o p m a s ın a v e ik is i a r a s ın d a d o l a ş m ış o la n ş e y in — e ğ itim te m a s ın ın — t a m a n la m ıy la ç ö k ü ş ü n e n e d e n o lm a k ta d ır. D a d a iz m d e n s itü a s y o n iz m e y ü z y ılın a v a n g a r d l a n , ç a ğ d a ş s a n a tın g e r ç e k le ş tir d iğ i iş le m le r in i ç e r iğ in e u y g u n b i r e r is im o la m a m ış , ç a ğ d a ş s a n a ta e ş lik e d e n b ir ta k ım d e n e y le r d e n ib a r e t k a lm ış , d ü ğ ü m le m e d e n z iy a d e te m s il e tm e r o lü o y n a m ış la r d ır . B u a v a n g a r d la r, b i r a r a ş e m a — d id a k tik - r o m a n tik ş e m a — a r a y ış ın d a n , u m u ts u z v e is tik r a r s ız b i r a r a y ış ta n b a ş k a b i r ş e y o la m a d ıla r. S a n a ta s o n v e r m e a r z u la r ıy la , s a n a tın y a b a n c ıla ş m ış lığ ım v e s a h ic ilik te n y o k s u n lu ğ u n u i f ş a e tm e le r iy le , p e k â lâ d id a k tik tile r . S a n a tın m u tla k lık o l a ra k , k e n d i ö z iş le m le r in in b ü tü n s e l b ilin c i o la r a k , k e n d i k e n d in in d o la y s ız b iç im d e o k u n a b ilir h a k ik a ti o la r a k y e n i d e n d o ğ m a s ı g e r e k tiğ i ş e k lin d e k i i n a n ç la r ıy la d a b i r o k a d a r r o m a n tik tile r . D i d a k * E x tim ite : L a ca n 'm b ir n e o lo jiz m i; in tim e 'in (" içte n , s a m im i, m a h rem " ) jn'ini e x o la ra k te r se ç ev ir iy o r , - ç .n . S A N A T V E F EL S E F E 19 tik - r o m a n tik b i r ş e m a ö n e r is i o la r a k y a d a y a r a tıc ı y ık ım ın m u tla k lığ ı o la r a k d ü ş ü n ü le n b u a v a n g a r d d e n e y le r , h e r ş e y d e n ö n c e k la s ik k a rş ıtıy d ıla r. A v a n g a r d la n n k a r ş ıla r ın a ç ık a n s ın ır, n e d i d a k tik ş e m a n ın n e d e r o m a n tik ş e m a n ın ç a ğ d a ş b iç im le r iy le k a lıc ı b i r ittif a k k u r a m a m ış o lm a la r ı o ld u . A m p ir ik o la ra k : B r e to n 'u n v e s ü r r e a lis tle r in k o m ü n iz m i a le g o r ik k a l d ı — tıp k ı M a r in e tti'n in v e f ü tü r is tle r in f a ş iz m i g ib i. A v a n g a rd la r , k l a s i k k a r ş ıtı b i r l e ş i k b i r c e p h e o lm a y ı — k i b i lin ç li h e d e f le r i b u y d u — b a ş a r a m a d ıla r . D e v r im c i d id a k tiz m r o m a n tik y a n la r ın d a n d o la y ı m a h k û m e tti o n l a n : T o p y e k û n y ık ım ın v e h iç y o k t a n v a r e d ilm iş b e n l i k b ilin c in in g o ş iz m i, g e n iş ç a p lı e y le m le r d e b u lu n m a k ta n â c iz o lm a la r ı, k ü ç ü k g r u p la r a b ö lü n m ü ş o lm a la r ı n e d e n iy le . Y o ru m b ilg is e l r o m a n tiz m is e d id a k tik y a n l a n d o la y ıs ıy la m a h k û m e t t i o n l a n : D e v r im c iliğ e y a k m l ı k la n , e n te le k tü a liz m le r i, d e v le ti h o r g ö r m e le r i d o la y ıs ıy la . E n ö n e m lis i d e , a v a n g a r d la n n d id a k tiz m in in a y ır t e d ic i ö z e lliğ in in e s te tik ir a d e c ilik o lm a s ı n e d e n iy le . İ r a d e is e , b ilin d iğ i g ib i, H e id e g g e r 'e g ö r e ç a ğ d a ş n ih iliz m in so n ö z n e l fig ü rü d ü r . B u g ü n a v a n g a r d la r k a lm a d ı a r tık . S o n a ş a m a d a g e n e l d u r u m şu: M ir a s a lın m ış ü ç ş e m a n ın d o y g u n lu ğ a u la ş m a s ı, 2 0 . y ü z y ıld a d e n e n m iş te k ş e m a o la n d i d a k tik - r o m a n tik ş e m a n ın — k i a s lın d a s e n t e t i k b i r ş e m a y d ı b u — h e r tü r lü e tk is in in k a p a n ış ı. B a şka B ir E ste tik b e lli b i r t e z e tr a f ın d a k i b i r d iz i ç e ş itle m e d e n i b a re ttir. T e z i ş ö y le if a d e e d e b ilir iz : B i r d o y g u n lu k v e b i r k a p a n ım d u r u m u o ld u ğ u g ö z ö n ü n e a lın ır s a , y e n i b i r ş e m a , y a n i f e ls e f e ile s a n a t a r a s ın d a b i r d ö r d ü n c ü d ü ğ ü m le n m e ta r z ı ö n e r m e y e ç a lış m a k g e r e k ir. A r a ş tır m a y ö n te m i ö n c e n e g a ti f o la c a k : M ir a s a lın m ış ü ç ş e m a d a — d id a k tik , r o m a n tik , k la s ik — o r ta k o l a n v e b u g ü n k u r tu lm a m ız g e r e k e n n e l e r v a r ? S a n ıy o r u m k i ü ç ş e m a d a d a " o rta k " o la n şey , s a n a t v e h a k ik a t iliş k is iy le ilg ili. B u iliş k in in k a te g o r ile r i i ç k in lik v e te k illik tir. " İ ç k in lik ” ş u s o r u y a g ö n d e r e c e k tir : H a k ik a t, y a p ıtla r ın s a n a ts a l e t k i s i n e g e r ç e k te n i ç s e l m id ir ? Y o k s a s a n a t y a p ıtı d ış s a l b i r h a k ik a tin h e p i to p u a r a c ı m ı d ır ? " T e k illik " is e b a ş k a b i r s o r u y a g ö n d e r e c e k tir : S a n a tın t a n ık lık 20 B A Ş K A B İR E ST ET İK e ttiğ i h a k ik a t m u tla k a n la m d a s a n a ta h a s m ıd ır ? Y o k s a e s e r ü r e te n d ü ş ü n c e n in b a ş k a s ö y le m tü r le r in d e d e d o la ş ım a g i r e b ilir m i? Ş im d i, n e g ö r ü y o r u z ? R o m a n tik ş e m a d a h a k ik a tin s a n a tla i l iş k i s in in s a h id e n d e iç k in o l d u ğ u n u ( s a n a t Î d e a ’m n s o n lu n ü z u lü n ü t e ş h i r e d e r ) , a m a te k il o lm a d ığ ın ı ( z ir a b u r a d a H a k ik a t s ö z k o n u s u d u r v e d ü ş ü n ü r ü n d ü ş ü n ü ş ü ş a ir in s ö y le y iş in in fa ş e ttiğ in d e n b a ş k a h i ç b i r ş e y e u y u m g ö s te r m e z ) . D id a k tiz m d e is e iliş k i k e s in lik le te k i l d ir ( y a ln ız s a n a t görünüş biçim inde b i r h a k ik a t s e r g ile y e b ilir ) , a m a i ç k i n d e ğ ild ir, z ir a h a k ik a tin k o n u m u k e s in b i r b iç im d e d ış s a ld ır. Ve s o n o la r a k k la s is iz m d e s ö z k o n u s u o la n h a k ik a t, g e r ç e ğ e - b e n z e r lik k a te g o r is i ç e r ç e v e s in d e h a k ik a tin i m g e s e le tık tığ ı ş e y d e n ib a r e ttir. M ir a s a ld ığ ım ız b u ş e m a la r d a , s a n a ts a l y a p ıtla r ın h a k ik a tle i l iş k is i a s la h e m t e k il h e m iç k in o la m a m a k ta d ır . Ö y le y s e b u e ş z a m a n lılığ ın o lu m la n m a s ı g e r e k . Ş ö y le d e s ö y le y e b ilir iz : S a n a t b izza t b i r h a k ik a t u s u lü d ü r. Y a d a : S a n a tın k i m li ğ i n in f e ls e f i o la r a k b e lir le n m e s i, h a k ik a t k a te g o r is i k a p s a m ın a g ir e n b i r iş tir. S a n a t b i r d ü ş ü n m e d ir , b u d ü ş ü n m e n in y a p ıtla r ı G e r ç e k 'tir ( e tk i d e ğ il). V e b u d ü ş ü n m e , y a d a e t k in le ş tir d iğ i h a k ik a tle r , b a ş k a h a k ik a tle r e — i s t e r b ilim s e l, is te r s iy a s a l, i s t e r a ş k a iliş k in h a k i k a t l e r o ls u n — in d ir g e n e m e z . B u a y n ı z a m a n d a ş u a n la m a g e le c e k tir: T e k il d ü ş ü n m e o la r a k s a n a t f e ls e f e y e in d ir g e n e m e z . îç k in lik : S a n a t b o l b o l y a r a ttığ ı h a k ik a tle r le b ir e b ir e ş - y a y ılım l ı d ır ( co e xten sif ). T e k illik : B u h a k ik a tle r s a n a tta n b a ş k a h iç b ir y e r d e v e r ili d e ğ ild ir. P e k i b ö y le b i r g ö r ü ş te , d ü ğ ü m ü n ü ç ü n c ü u n s u r u , y a n i s a n a tın e ğ its e l iş le v i n e o lm a k ta d ır ? S a n a tın e ğ itic i o lm a s ın ın ç o k b a s it b i r n e d e n i v a r d ır , o d a h a k i k a t l e r ü r e tiy o r o lm a s ı; " e ğ itim " le k a s te d ile n d e ( b a s k ıc ı y a d a s a p m ış d ü z e n le m e le r d ış ın d a ) h i ç b i r z a m a n ş u n d a n b a ş k a b i r ş e y o lm a m ış tır : B ilg ile r i h e r h a n g i b i r h a k ik a tin o n la r d a b ir g e d ik a ç a b ile c e ğ i b iç im d e d ü z e n le m e k . S a n a tın e ğ itim v e r m e k te k i y e g â n e a m a c ı d a k e n d i v a r o lu ş u d u r . M e s e le b u v a r o lu ş la karşılaşm aktan ib a re ttir, y a n i b i r d ü ş ü n m e y i d ü ş ü n m e k te n . B u r a d a n i tib a r e n f e ls e f e n in , h e r t ü r lü h a k ik a t u s u lü y le o ld u ğ u g ib i s a n a tla d a iliş k is i, s a n a tı o ld u ğ u g ib i gösterm ekten ib a re ttir. N i t e k im fe ls e f e , h a k ik a tle r le k a r ş ıla ş m a la r ın a r a c ıs ıd ır , h a k ik i o la n ın ç ö p ç a ta n ıd ır . N a s ıl k i g ü z e llik , h iç b ir b iç im d e ç ö p ç a ta n d a d e ğ il, S A N A T V E FE L SE F E 21 k a r ş ıla ş ıla n k a d ı n d a o lm a lıy s a , h a k i k a t l e r d e a y n e n ö y le s a n a ts a l, b ilim s e l, a ş k i y a d a s iy a s a ld ır, f e ls e f î d e ğ il. O z a m a n b ü t ü n m e s e le , s a n a ts a l s ü r e c in tekilliğine, y a n i b u s ü r e c i s ö z g e lim i b ilim d e n y a d a s iy a s e tte n a y ır a n in d ir g e n e m e z f a r k lılığ ı t e m e lle n d ir e n ş e y e o d a k la n m a k ta d ır . B a r iz b a s itliğ i, h a t t a n e r e d e y s e s a f d illiğ in in a ltın d a , s a n a tın i ç k in , te k il, n e v i ş a h s ın a m ü n h a s ı r b i r h a k i k a t u s u lü o ld u ğ u ş e k lin d e k i b u te z in , g e r ç e k te n d e m u tla k o la r a k y e n ilik ç i b i r f e ls e f i ö n e r m e o ld u ğ u n u g ö r m e k g e r e k . B u t e z d e n ç ı k a n s o n u ç la r ın b ü y ü k k ı s m ı n ı n h â l â ü s tü ö rtü lü ; te z in k e n d is i d e h a tır ı s a y ılır b i r y e n id e n f o r m ü le e tm e ç a lış m a s ın ı g e r e k tiriy o r. B u d u r u m u n s e m p to m la r ın d a n b ir in i, ö r n e ğ in D e le u z e 'ü n H e g e lc i " Î d e a 'n m d u y u m s a n a b ilir f o r m u " ş e k lin d e k i s a n a t m o tif iy le p a r a d o k s a l b i r s ü r e k lilik iç in d e k a l a ra k , s a n a tı b i z a tih i d u y u m s a n a b ilir in ( d u y g u , a lg ı) t a r a f ın a y e r le ş tir m e s in d e g ö r m e k te y iz . D e le u z e b ö y le lik le , d ü ş ü n m e o la r a k s a n a tın a s ıl e r e ğ in i y in e b ü tü n ü y le g ö r ü n m e z b ı r a k a n b i r a y ı r m a k ip liğ i u y a r ın c a , s a n a tı ( y a ln ız c a k a v r a m la r i c a t e t m e y e y a z g ılı o la n ) f e ls e fe d e n k o p a r m a k ta d ır . S o r u n ş u k i, h a k i k a t k a te g o r is in i b u m e s e le y e k a t m a k s ız ın s a n a t, b ilim v e f e ls e f e a r a s ın d a k i f a r k lıla ş m a n ın ü z e r in d e iş le d iğ i i ç k in lik d ü z le m i k u r u la m a y a c a k tır . B a n a ö y le g e l i y o r k i, a s ıl z o r lu k ş u n o k ta y la ilg ili: S a n a tı h a k i k a tle r in iç k in ü r e tim i o la r a k d ü ş ü n m e y e g ir iş tiğ im iz d e , "sanat" adı verilen şeyin ilgili birim i ne olur? S a n a t y a p ıtı, y a n i b i r y a p ıtın t e k illiğ i m i? Y o k s a y a z a r, y a r a tıc ı m ı? Y o k s a b a ş k a b i r ş e y m i? S o r u n u n ö z ü , g e r ç e k te s o n s u z ile s o n lu a r a s ın d a k i iliş k i s o r u n u y l a b a ğ la n tılı. B i r h a k ik a t, s o n s u z b i r ç o k lu k tu r ( m u ltip licité ). B u r a d a b u n o k ta y ı — b a ş k a y e r d e y a p tığ ım g ib i— k a n ıtla y a r a k o r t a y a k o y a m a m . Ş ö y le d iy e lim : R o m a n tik ş e m a y ı b e n im s e m iş o l a n l a r b u n u g a y e t iy i g ö r m ü ş , a m a s o n lu lu ğ u n e s te tik d iy a g r a m ın d a , y a n i s a n a tç ıy ı İ d e a 'n m İ s a 's ı o la r a k g ö r e n ta s a v v u r iç in d e d e r h a l ip t a l e tm iş le r d i k e ş if le r in i. Y a d a d a h a k a v r a m s a l o lm a k g e r e k ir s e : B ir h a k ik a tin s o n s u z lu ğ u , s ö z k o n u s u h a k ik a tin y e r le ş ik b i lg ile r le b a s it v e s a f ö z d e ş lik te n s ıy r ılm a s ın ı s a ğ la y a n ş e y d ir. O y s a b i r s a n a t y a p ıtı ö z ü itib a r iy le s o n lu d u r. H e m d e ü ç a n la m d a s o n lu d u r. İ lk o la r a k , k e n d in i m e k â n d a v e / v e y a z a m a n d a s o n lu b i r n e s n e llik o la r a k te ş h ir e d e r. İ k in c is i, G r e k le r e ö z g ü b i r ta m a m la n m ış lık ilk e s in e t a b id ir d a im a : K e n d i s ın ır ın ı d o ld u r a r a k d e v in ir, 22 B A Ş K A B İR E ST ET İK k â d i r o ld u ğ u m ü k e m m e liy e tin tü m ü n ü k u l la n d ığ ın ı g ö s te rir. S o n o la r a k v e ö z e llik le , k e n d i s o n u n a iliş k in s o r u y u k e n d i iç in d e a r a ş t ı rır; s a n a t y a p ıtın ın s o n lu lu ğ u n u n e n i k n a e d ic i s ü r e c i b iz z a t k e n d i s i d ir. K a ld ı k i h iç b ir n o k ta d a ik a m e e d ile m e z o lm a s ın ın n e d e n i d e b u d u r (o n u h a k i k i / d o ğ r u o la n ın tü r e y im s e l s o n s u z u n d a n a y ır a n b ir b a ş k a ö z e llik ): B i r k e z k e n d i iç k in s o n u n a " b ır a k ıld ı" m ı, a r tık s o n s u z a k a d a r n e is e o o la c a k tır ; o n a y a p ıla c a k h e r h a n g i b i r r ö tu ş y a d a d e ğ iş ik lik y a ö z s e llik te n y o k s u n v e b e y h u d e y a d a y ık ıc ı o la c a k tır . D o ğ r u s u , s a n a t y a p ıtın ın v a r o la n te k s o n lu ş e y o ld u ğ u n u b ile s a v u n a b ilir im . Y a n i s a n a tın s o n lu lu k y a r a tım ı o ld u ğ u n u . Y a n i d ü z e n le m e s in i k e n d i s u n u m u n u n s o n lu k e s iti i ç i n d e / a r a c ı l ı ğ ı y l a te ş h ir e d e n v e m a s a y a p e y o la r a k k e n d i s ın ır lılığ ın ı s ü r e n iç s e l o la r a k s o n lu b i r ç o k lu ğ u n y a r a tım ı. Ö y le y s e , y a p ıtın h a k i k a t o ld u ğ u s a v u n u lu y o r s a , y a p ıtın s o n s u z h a k ik i o la n ın s o n lu lu ğ a n ü z u lü o ld u ğ u d a s a v u n u lm a lıd ır. A m a s o n s u z u n s o n lu y a n ü z u lü , s a n a tı e te k e m iğ e b ü r ü n m e o la r a k d ü ş ü n e n r o m a n tik ş e m a n ın ö z ü n ü o lu ş tu ru r. B u ş e m a n ın D e le u z e 'd e d e v a r l ığ ın ı s ü r d ü r d ü ğ ü n ü g ö r m e k ç a rp ıc ı; D e le u z e 'e g ö r e s a n a tın k a o tik s o n s u z la iliş k is i, ta m d a b u k a o tik o la n ı s o n lu n u n iç in e k u r d u ğ u iç in , b a ş k a h e r i liş k id e n d a h a s a d ık b i r iliş k id ir. N e k la s ik , n e r o m a n tik , n e d e d i d a k tik o la c a k b i r f e ls e f e - s a n a t d ü ğ ü m ü ş e m a s ı ö n e r m e a r z u s u , e n a z ın d a n s a n a tın k â d ir o ld u ğ u h a k i k a tle r b a ğ la m ın d a y a p ıla c a k b i r in c e le m e d e y a p ıtın ilg ili b i r i m s a y ılm a s ıy la b a ğ d a ş m ıy o r g ib i d u r m a k ta d ır . Ü s te lik b u n a e k le n e n b i r z o r lu k d a h a v a r : H e r h a k ik a tin k a y n a ğ ın d a b i r o la y v a rd ır . B u s a v ı d a a k s iy o m o la r a k b ır a k ıy o r u m . Ş ö y le d iy e lim : H i ç b i r ş e y o lu p b itm iy o r s a , " m e y d a n d a n b a ş k a h iç b ir ş e y m e y d a n a g e lm e d iy s e " (rien n'a eu lieu que le lieu), h e r h a n g i b i r ş e y in icat e d ile b ile c e ğ in i h a y a l e tm e k b o ş u n a d ır (v e h e r h a k ik a t b ir ic a ttır). Z ir a o z a m a n , " d e h a y a d a y a lı" y a d a i d e a lis t b i r ic a t k a v r a m ı n a g e r i d ö n ü lü r. B iz i m e ş g u l e tm e s i g e r e k e n s o ru n , y a p ıtın hem b i r h a k ik a t hem de b u h a k ik a te k a y n a k lık e d e n o la y o ld u ğ u n u s ö y le m e n in o l a n a k s ız o lm a s ıd ır . S a n a t y a p ıtın ın y a p ıd a n z iy a d e o la y s a l te k i l li k o la r a k d ü ş ü n ü lm e s i g e r e k tiğ i ç o k s ık s a v u n u lu r. A m a o la y ile h a k ik a tin h e r tü r k a y n a ş m a s ı b iz i " İs e v i" ( christiq u e ) b i r h a k ik a t g ö r ü ş ü n e g e r i g ö tü r e c e k tir , ç ü n k ü b u d u r u m d a b i r h a k i k a t h a k ik a tin o la y o la r a k t e c e llis in d e n b a ş k a b i r ş e y o la m a y a c a k tır. S A N A T V E F ELSEFE 23 İz le n m e s i g e r e k e n y o l b ir k a ç ö n e r m e y le ç e rç e v e le n e b ilir. — G e n e l k u r a l o la ra k , y a p ıt b i r o la y d e ğ ild ir. Y a p ıt s a n a tın b ir o lg u s u d u r , s a n a t d e n e n u s u lü n d o k u s u n u m e y d a n a g e tir e n ş e y d ir. — Y a p ıt b i r h a k ik a t d e d e ğ ild ir. B ir h a k ik a t b i r o la y ta r a f ın d a n b a ş la tıla n s a n a ts a l b ir u s u ld ü r. B u u s u l y a ln ız c a y a p ıtla r d a n oluşur. A m a h iç b ir y a p ı t t a k e n d in i — s o n s u z lu k o la ra k — a ç ığ a v u rm a z . Ö y le y s e y a p ıt, b i r h a k ik a tin y e r e l m e r c ii ( instance locale), d if e r a n s iy e l n o k ta s ıd ır. — S a n a ts a l u s u lü n b u d if e r a n s iy e l n o k ta s ın a s a n a tın öznesi d i y e c e ğ iz . B ir y a p ıt, e le a lm a n s a n a ts a l u s u lü n y a d a y a p ıtın a it o ld u ğ u s a n a ts a l u s u lü n ö z n e s id ir. B i r b a ş k a d e y iş le : B i r s a n a t y a p ıtı b i r s a n a ts a l h a k ik a tin ö z n e n o k ta la r ın d a n b irid ir. — B i r h a k ik a tin y a p ıtla r d a n b a ş k a v a r lığ ı y o k tu r ; h a k ik a t y a p ı t la rın tü r e y im s e l ( s o n s u z ) b i r ç o k lu ğ u d u r. A m a b u y a p ıtla r b i r s a n a t s a l h a k ik a tin v a r lığ ın ı y a ln ız c a a r t a r d a m e y d a n a g e liş le r in in r a s tl a n tıs a llığ ın a b a ğ lı k a la r a k d o k u r. — Ş u d a s ö y le n e b ilir : B i r y a p ıt y e r e l o la r a k f iiliy a ta g e ç ir d iğ i y a d a s o n lu b i r f r a g m a n ı o ld u ğ u h a k ik a t ü z e rin e o la y m a h a llin d e y a p ı l a n b i r soruşturm adır. — B ö y le lik le , y a p ıt b i r y e n ilik ilk e s in e ta b id ir. Z ir a b i r s o r u ş tu r m a , m eydana gelm em iş b i r s o r u ş tu r m a o la ra k , b ir h a k ik a tin d o k u s u n u n e m s a li g ö r ü lm e m iş b i r ö z n e n o k ta s ı o la ra k , g e r ç e k b i r s a n a t y a p ıtı o la r a k g e r iy e - e tk im e li b iç im d e g e ç e r lilik k a z a n ır. — Y a p ıtla r, b ir sanatsal konfıgürasyonun baskısını ( contrainte ) te s is e d e n o la y - s o n r a s ı b o y u tta , b ir h a k ik a t o lu ş tu ru rla r. S o n o la r a k b i r h a k ik a t, b i r o la y ta r a f ın d a n b a ş la tılm ış ( b ir o la y g e n e llik le b ir y a p ı t l a r g ru b u d u r , y a p ıtla r d a n o lu ş a n te k il b i r ç o k lu k tu r ) v e b u o l a y ın ö z n e n o k t a l a n b iç im in d e r a s tla n tı s o n u c u k ıv r ım la r ı a ç ılm ış b i r s a n a ts a l k o n fig ü ra s y o n d u r. Ö y le y s e iç k in v e te k il b i r h a k ik a t o la r a k s a n a ta a it o la n d ü ş ü n m e n in ilg ili b ir im i, s o n u ç o la r a k y a p ıt y a d a y a z a r d e ğ il, ( g e n e llik le ö n c e k i b i r k o n f ig ü r a s y o n u g e ç e r s iz k ıla n ) b ir o la y s a l k o p u ş u n b a ş la ttığ ı s a n a ts a l k o n f ig ü r a s y o n d u r . B i r tü r e y im s e l ç o k lu k o la n b u k o n f ıg ü r a s y o n u n n e ö z e l a d ı, n e s o n lu k o n tü r ü , h a tta n e d e t e k b i r y ü k le m a l tın d a to p la n m a o la n a ğ ı v a rd ır . K o n f ig ü r a s y o n u tü k e tm e k m ü m k ü n d e ğ ild ir, a n c a k n o k s a n b i r b iç im d e b e tim le m e k m ü m k ü n d ü r. B A Ş K A B İR E ST ET İK 24 B u k o n f ig ü r a s y o n s a n a ts a l b i r h a k i k a t t i r v e h a k ik a tin h a k ik a ti o l m a d ığ ın ı h e r k e s b ilir . G e n e ld e s o y u t k a v r a m la r la t a r i f e d i l i r ( f ig ü r a s y o n , to n a lite , tr a je d i...). " S a n a ts a l k o n f ıg ü r a s y o n " d a n ta m o la r a k n e a n la m a k g e r e k ? K o n f ig ü r a s y o n n e b i r s a n a ttır, n e b i r s a n a t tü r ü , n e b i r s a n a tın t a r ih in in " n e s n e l" b i r d ö n e m i, n e d e " te k n ik " b i r d ü z e n e k tir. K o n f i g ü r a s y o n s a p ta n a b ilir, o la y s a l o la r a k b a ş la tılm ış , g ü c ü l o la r a k s o n s u z b i r y a p ıtla r k o m p le k s in d e n o lu ş m u ş b i r s e k a n s tır; b u s e k a n s ın , s ö z k o n u s u s a n a ta k e s in iç k in liğ iy le , bu sanatın b i r h a k ik a tin i ü re ttiğ i, b i r s a n a t- h a k ik a t ü r e ttiğ i s ö y le n e b ilir. K o n f ıg ü r a s y o n u n h a n g i a n l a m d a h a k ik a t k a te g o r is i ta r a f ın d a n k a v r a n a b ild iğ im g ö s te r e c e k o l m a s ı a n la m ın d a , f e ls e f e b u k o n f ıg ü r a s y o n u n iz in i ta ş ıy a c a k tır . A y rı c a , t e r s in d e n b a k ıla c a k o lu r s a , h a k ik a t k a te g o r is in in f e ls e f i m o n ta jı d a z a m a n ın s a n a ts a l k o n f i g ü r a s y o n la n ta r a f ın d a n te k ille ş tir ile c e k tir. D o la y ıs ıy la , b i r k o n f ıg ü r a s y o n u n ç o ğ u n lu k la s a n a tın f iili s ü re c i ile s a n a tı k a v r a y a n f e ls e f e le r in b ir b ir in e e k le m le n d iğ i y e r d e d ü ş ü n ü le b ild iğ i d o ğ ru d u r. Ö r n e k o la r a k P la to n 'd a n A r is to te le s 'e y a d a N ie tz s c h e 'y e k a d a r d e f a la r c a k o n f ig ü r a s y o n o la r a k k a v r a n m ış o la n G r e k tr a je d is in i a l a lım . B a ş la tıc ı o la y ın a d ı " A is k h y lo s " tu r ; a m a h e r o la y s a l a d g ib i b u a d d a ş a r k ılı ş iir in ö n c e k i d u r u m u n d a b u lu n a n m e r k e z i b i r b o ş lu ğ u n if a d e s id ir d a h a ç o k . E u r ip id e s 'le b ir lik te k o n f ig ü r a s y o n u n d o y g u n lu ğ a u la ş tığ ı b ilin iy o r. M ü z ik te n v e r e b ile c e ğ im iz ö r n e k , to n a l s is te m d e n z iy a d e , C h a r le s R o s e n 'in b a h s e ttiğ i a n la m d a , H a y d n ile B e e th o v e n a r a s ın d a s a p ta n a b ile n b i r s e k a n s o la r a k k la s i k ü s lu p tu r. R o m a n ın d a C e r v a n te s 't e n J o y c e 'a k a d a r d ü z y a z ı k o n f ig ü r a s y o n u n u n a d la r ın d a n b i r i o ld u ğ u n u s ö y le y e c e ğ iz ş ü p h e s iz . Ş u n a d ik k a t e tm e liy iz k i, b i r k o n f ig ü r a s y o n u n d o y g u n lu ğ a u l a ş m a s ı ( a n la tıs a l r o m a n J o y c e d o la y la r ın d a , k la s ik ü s lu p B e e th o v e n d o la y la r ın d a , v b .) h iç b ir b iç im d e k o n f ig ü r a s y o n u n s o n lu b i r ç o k lu k o ld u ğ u a n la m ın a g e lm e z . Z i r a k o n f ig ü r a s y o n u iç e r id e n s ın ır la y a n y a d a k e n d i s o n u n a m a r u z b ır a k a n h iç b ir ş e y y o k tu r. Ö z e l a d la r ın n a d ir liğ i v e s e k a n s ın k ıs a lığ ı, h e r h a n g i b i r s o n u c u o lm a y a n a m p ir ik v e r ile rd ir. K a ld ı k i k o n f ig ü r a s y o n u n a n la m lı ö r n e k le r i o la r a k y a d a tü r e y im s e l g ü z e r g â h ın ın " ç a rp ıc ı" ö z n e n o k t a l a n o la r a k e ld e tu tu la n S A N A T V E F EL SE F E 25 ö z e l a d la r ın ö te s in d e , g e r ç e k te d a i m a g ü c ü l o la r a k s o n s u z s a y ıd a m in ö r, g ö r m e z d e n g e lin e n , f a z la d a n v b . ö z n e n o k ta s ı v a r d ır k i, b u n l a r v a r lığ ın ı s a n a ts a l k o n f ig ü r a s y o n u n m e y d a n a g e tir d iğ i iç k in h a k ik a tin d e p a r ç a la n d ır . E lb e tte , k o n f ig ü r a s y o n u n a r tık n e tlik le a l g ı la n a b ilir y a p ıtla r a y a d a k e n d i h a k k ın d a b e lir le y ic i n ite lik te s o r u ş t u r m a la r a m e y d a n v e r m e d iğ i o lu r. K o n f ig ü r a s y o n u n h e s a p la n a m a z b i r o la y ta r a f ın d a n , y e n i b i r k o n f ig ü r a s y o n u n b a s k ı l a n u y a n n c a , g e r iy e d ö n ü k o la r a k g e ç e r s iz g ö s te r ild iğ i d e o lu r. A m a b u d u r u m l a n n h e p s in d e m a d d e s in i o lu ş tu r a n y a p ı t l a n n a k s in e b i r k o n f ig ü r a s y o n h a k ik a t iç s e l o la r a k s o n s u z d u r. B u d a a ç ık ç a , k o n f ig ü r a s y o n u n h i ç b i r d o r u k n o k ta s ı, h i ç b i r s o n a ş a m a ta n ım a d ığ ı a n la m ın a g e lir. K a l d ı k i b e lir s iz lik d ö n e m le r in d e k o n f ig ü r a s y o n u n y e n id e n k a v r a n m a sı y a d a y e n i b i r o la y ın a d la n d ı n l m a s m d a y e n id e n e k le m le n m e s i h e r z a m a n iç in m ü m k ü n d ü r. B i r k o n f ig ü r a s y o n u n " d ü ş ü n ü le b ilir " d iy e n ite le y e b ile c e ğ im iz a ç ığ a ç ı k a n l ı ş ı n ı n g e n e llik le f e ls e f e n in k ı y ı l a n n d a g e r ç e k le ş iy o r o lm a s ın d a n — ç ü n k ü f e ls e f e tekil h a kika t ola n v e d o la y ıs ıy la s o n s u z k o n f ıg ü r a s y o n o la r a k ta n z im e d ile n s a n a tın k o ş u lu n a ta b id ir — ö z e l lik le ç ı k a n l m a m a s ı g e r e k e n b i r s o n u ç v a r s a , o d a s a n a tı d ü ş ü n m e g ö r e v in in f e ls e f e y e d ü ş tü ğ ü s o n u c u d u r . A s lın d a b ir konfıgürasyon kendisini o luşturan ya pıtlarda kendi ken d in i düşünür. Z ira , u n u t m a y a lım k i, b i r y a p ıt k o n f ig ü r a s y o n la ilg ili ic a t a m a ç lı b i r s o r u ş tu r m a d ır, d o la y ıs ıy la k o n f ig ü r a s y o n u n ( s o n s u z t a m a m la n m ış lığ ı v a r s a y ım ıy la ) alacağı d ü ş ü n m e b iç im in i d ü ş ü n e n b i r s o ru ş tu rm a d ır. D a h a d o ğ ru s u : K o n f ıg ü r a s y o n , k e n d is in i e ş z a m a n lı v e y e r e l o la r a k o lu ş tu r a n , g e le c e ğ in i ç iz e n v e z a m a n s a l e ğ r is in i g e r iy e - e tk im e li o la r a k y a n s ıta n b i r s o r u ş tu r m a d e n e y im i iç in d e d ü ş ü n ü lü r. B u b a k ış a ç ıs ın d a n , y a p ı t l a n n " h a k ik a tte k i" k o n f îg ü r a s y o n u o la n s a n a tın , h e r n o k ta d a , te k a b ü l e ttiğ i d ü ş ü n m e 'n in d ü ş ü n ü lm e s i o ld u ğ u n u s a v u n m a k g e r e k ir. O h a ld e b iz e ü ç k a tm a n lı b i r s o r u n m ir a s k a lm a k ta d ır: — Ç a ğ d a ş k o n f ıg ü r a s y o n la r n e le r d ir ? — B ö y le lik le s a n a tın k o ş u lu n a t a b i f e ls e f e n in d u r u m u n e d ir? — E ğ itim te m a s ı b u n l a n n n e r e s in d e d ir ? B ir in c i n o k ta y ı b i r y a n a b ır a k a c a ğ ız . S a n a tı k o n u a la n b ü tü n ç a ğ d a ş d ü ş ü n c e , y ü z y ıla d a m g a v u r m u ş s a n a ts a l k o n f ıg ü r a s y o n la r h a k k ı n 26 B A Ş K A B İR E ST ET İK d a — d iz is e l m ü z ik , r o m a n e s k d ü z y a z ı, ş a ir le r ç a ğ ı, f ig ü r a s y o n d a n k o p u ş , v b .— h e y e c a n v e r ic i o la n b ir ta k ım s o r u ş tu r m a la r la d o lu d u r ço ğ u zam an. İ k in c i n o k t a y l a ilg ili o la r a k e lim d e n te k b i r ş e y g e liy o r , o d a k e n d i in a n ç la r ım ı y e n id e n if a d e e tm e k : F e ls e f e , d a h a d o ğ r u s u b i r f e ls e fe , d a im a b i r h a k ik a t k a te g o r is in in g e liş tir ilm e s id ir . F e ls e f e k e n d i b a ş ı n a h iç b ir f iili h a k ik a t ü r e tm e z . H a k ik a tle r i k a v r a r, g ö s te rir, s e r g i le r; h a k ik a t d iy e b i r ş e y in o ld u ğ u n u d ile g e tirir. B u n u y a p a r k e n , z a m a n ı e b e d iy e te d o ğ r u d ö n d ü r ü r , z ir a h e r h a k ik a t, tü r e y im s e l s o n s u z lu k s ıf a tıy la , e b e d id ir. N ih a y e t, a y r ı a y r ı h a k ik a tle r i b ir lik te - m ü m k ü n k ı l a r v e b u n d a n d o la y ı, iç in d e iş le d iğ i z a m a n ın n e o ld u ğ u n u — o z a m a n iç e r is in d e o r ta y a ç ı k a n h a k ik a tle r in z a m a n ı o ld u ğ u n u — s ö z e d ö k e r. Ü ç ü n c ü n o k t a h a k k ın d a ş u h a tır la n m a lıd ır : E ğ itim a n c a k h a k i k a t l e r ile e ğ itim o la r a k v a r o lu r. K e n d in i s ü r e k li h a tır la ta n s o r u n ş u k i h a k ik a t d iy e b i r ş e y v a r d ır ; o lm a s a y d ı z a te n f e ls e f i h a k ik a t k a t e g o r is i b o m b o ş k a lır , f e ls e f e e d im i d e k ılı k ı r k y a r a n a k a d e m ik t a r tış m a la r d a n ib a r e t o lu rd u . B u " v a r" , h a k i k a t l e r ü r e te n s a n a ta , v e b u h a k ik a tle r in v a r o lm a la r ı k o ş u l u y l a o n la r ı g ö s te r m e k g ib i ç o k z o r b i r ö d e v v e h e d e f i o la n fe ls e f e y e o r ta k b i r s o r u m lu lu ğ a d e la le t e d e r. H a k ik a tle r i g ö s te r m e k ö z ü n d e ş u d e m e k tir: o n la r ı k a n ıd a n a y ır t e tm e k . Ö y le k i b u g ü n ü n s o r u s u ş u s o r u d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir: K a n ıd a n b a ş k a b i r ş e y v a r m ı? Y a n i k ış k ır tm a y ı m a z u r g ö rü n (y a d a g ö rm e y in ) , " d e m o k ra s i" le r im iz d e n b a ş k a b i r ş e y ? B e n d e d a h il b ir ç o ğ u m u z , " E v e t," d iy e y a n ıtlıy o r u z . E v e t, s a n a t s a l k o n f ig ü r a s y o n la r v a r, o n la r ın d ü ş ü n e n ö z n e le r i o la n y a p ıtla r v a r, b ü tü n b u n la r ı k a m d a n a y ır m a k iç in f e ls e f e v ar. Z a m a n ım ız , o n c a ö v ü n d ü ğ ü d e m o k r a s id e n ç o k d a h a iy is in e la y ık a s lın d a . O k u r d a b u in a n c ı b e s le m e k iç in , ö n c e lik le s a n a tla r la ilg ili b i r k a ç f e ls e f i kim lik saptam asına g id e c e ğ iz . Ş iir , tiy a tr o , s in e m a v e d a n s v e s ile o la c a k b u n a . 2 B ir Ş iir N ed ir v e F e ls e fe Ş iir H ak kında N e D üşünür? DEVLET'İN 10. k ita b ın d a y e r a la n ş iir s a n a tıy la ( p o é s i e ) ilg ili r a d ik a l e le ş tir i, P la to n 'u n İ d e a f e ls e f e s in in k e n d in e h a s s ın ır la r ım m ı a ç ığ a v u r m a k ta d ır ? Y o k s a , b i z a tih i f e ls e f e n in , " fe ls e fe o la ra k " f e ls e f e n in , k u r u c u j e s t l e r i n d e n b ir i m i d ir v e b u ş e k ild e f e ls e f e n in e n b a ş ta n it i b a r e n ş iirle ( p o è m e ) b a ğ d a ş m a y a c a k b i r ş e y o l d u ğ u n u m u a ç ığ a v u r m a k ta d ır ? T a r tış m a n ın y a v a n la ş m a m a s ı iç in , P la to n 'u n ş iir le ilg ili j e s t i n in k e n d i g ö z ü n d e ik in c il n ite lik te y a d a p o le m ik a m a ç lı o lm a d ığ ın ı k a v r a m a k ö n e m lid ir . G e r ç e k te n c a n a lıc ı ö n e m d e b i r j e s t t i r b u . P la to n h iç te r e d d ü t e tm e d e n i la n e d e r: " A z ö n c e ilk e s in i b e lir le d iğ im iz k e n t- d e v le t, e n ç o k d a ş iire k a r ş ı a ld ığ ım ız ö n le m le r s a y e s in d e , k e n td e v le tle r in e n iy is id ir." B u o la ğ a n ü s tü if a d e d e k i k e s k in y a n ın m u tla k a k o r u n m a s ı g e r e k . L a f ı d o la n d ır m a d a n s ö y le d iğ i ş u d u r: " S iy a s a l ilk e n in ö lç ü s ü " iş le v in i g ö r e n şe y , ş iir in d ış la n m a s ıd ır . Y a d a e n a z ın d a n , P la to n ’u n ş i i r s e l o la n ın " ta k lit b o y u tu " d iy e a d la n d ır d ığ ı ş e y in d ış la n m a s ı. H a k i k i s iy a s e tin y a z g ıs ı, ş iire y ö n e lik ta v r ın ın s a ğ la m lığ ın a b a ğ lıd ır. P e k i n e d ir h a k ik i siy a se t, n e d ir iy i te m e lle n d irilm iş politeia (k e n td e v le t) ? F e ls e f e n in t a k e n d is i — d ü ş ü n c e n in , k o l e k t i f v a r o lu ş u , y a n i in s a n la r ın b i r a r a y a g e lm iş ç o k lu ğ u n u s ım s ık ı k a v r a m a s ın ı s a ğ la y a b ild iğ i s ü r e c e f e ls e fe . Ş ö y le d iy e lim : P oliteia k e n d i iç k in h a k i k a tin e v a r m ış to p lu lu k tu r. Y a d a d ü ş ü n c e d e n e n m i h e n k t a ş ın a v u r u la b ile n to p lu lu k . B A Ş K A B İR E ST ET İK 28 Ö y le y s e , P la to n 'u n y o lu n d a n g id e c e k o lu r s a k , ş u n u ö n e s ü r m e k g e r e k e c e k tir : B i r a r a y a g e lm iş i n s a n lığ ın a d ı o la n k e n t- d e v le t, a n c a k k e n t- d e v le t k a v r a m ı ş iir d e n k o r u n a b ild iğ i ta k d ir d e d ü ş ü n ü le b i lir. K e n t- d e v le tin k e n d in i d ü ş ü n c e y e a ç m a s ı iç in , k o l e k t i f ö z n e lliğ i ş iir in g ü ç lü c a z ib e s in d e n k o r u m a k ş a r ttır. Y a d a : K o l e k t i f ö z n e llik " ş iir s e lle ş tir ild iğ i" ta k d ir d e d ü ş ü n c e d e n d e e k s iltilm iş o lu r, d ü ş ü n c e y e b ig â n e k a lır. B ild ik y o r u m — k i P la to n 'u n m e tn i b ü y ü k ö lç ü d e iz in v e r ir b u y o r u m a — ş u d u r: İ d e a 'd a n ik i k a t u z a k b i r k o n u m d a (b irin c il ta k lit o la n d u y u m s a n a b ilir 'i n ik in c il ta k lid i) b u lu n a n ş iir e n y ü k s e k ilk e y e h e r tü r d e n e r iş im i e n g e lle r; o y s a k o l e k t i f o la n ın h a k ik a tin in k e n d i a ş k m lığ m a u la ş m a s ı b u ilk e y e b a ğ lıd ır. D e m e k k i ş a ir le r in k o v u lm a sı p r o to k o lü , ş iir s a n a tın ın ta k litç i d o ğ a s ın d a n ile ri g e lm e k te y d i. Ş i ir i y a s a k la m a k ile m im esis' i e le ş tir m e k a y n ı ş e y d i. O y s a b a n a ö y le g e l i y o r k i b u y o r u m P la to n 'u n m e tn in d e k i şid d e tin s e v iy e s in e ç ık a m ıy o r. P la to n b u ş id d e tin b iz z a t k e n d is in e y ö n e l tilm iş b i r ş id d e t o ld u ğ u n u , ş iir in t a m d a k e n d i r u h u ü z e r in d e u y g u la d ığ ı e n g e lle n e m e z g ü c e y ö n e ltilm iş o ld u ğ u n u g iz le m e z . T a k lid in m a k u l e le ş tir is i, k i ş i n in b ö y l e b i r g ü c ü n e tk ile r in i k e n d in d e n s ö k ü p a tm a s ı g e r e k liliğ in i t e m e lle n d ir e m e z t a m a n la m ıy la . B i r k e r e s o r u n u n k a y n a ğ ın ın m im esis o lm a d ığ ın ı if a d e e d e lim . K e n t- d e v le ti d ü ş ü n e b ilm e k i ç in ş iir s e l s ö y le y iş i s e k te y e u ğ r a tm a n ı n g e r e k li o lm a s ı, m im esis' in ö n c e s in d e k u r u c u n ite lik te b i r y a n lış a n la m a n ın o lm a s ın ı g e r e k tirir. Ö y le g ö r ü n ü y o r k i, fe ls e f e n in d ü ş ü n d ü ğ ü b i ç im iy le d ü ş ü n c e ile ş iir a r a s ın d a k i u y u m s u z lu k v e u y u ş m a z lık , i m g e le r v e ta k litle ilg ili o la n u y u m s u z lu k ta n ç o k d a h a k ö k lü v e ç o k d a h a e s k id ir. P la to n d a " e s k id ir f e ls e f e ile ş iir s a n a tın ın u y u ş m a z lığ ı" (palaia tis d ia fora filo s o fía te kai p o ietike ) d iy e y a z d ığ ın d a , ö y le s a n ıy o r u m k i, b u e s k i v e d e r in u y u ş m a z lığ a d e ğ in iy o r d u . B u u y u ş m a z lığ ın e s k iliğ i b e lli k i d ü ş ü n m e y le , d ü ş ü n m e n in k i m liğ in in s a p ta n m a s ı ile ilg ilid ir. Ş iir s a n a tı, d ü ş ü n m e 'd e n e y in k a r ş ıs ın a k o y a r k e n d in i? D o ğ r u d a n d o ğ r u y a id r a k 'in ( l'intellect ), nous'xm, f ik ir le r in s e z in le n m e s in in k a r ş ıs ın a d e ğ il. K a v r a n a b ilir o la n ın ( l'intelligible ) e n y ü k s e k b i ç im i o la n d iy a le k tiğ in k a r ş ıs ın a d a d e ğ il. P la to n b u n o k ta d a ç o k n e t tir: Ş iir in y a s a k la d ığ ı şe y , g id im li ( d iscu rsive ) d ü ş ü n m e d ir , dianoia' B İR ŞİİR N E D İR 29 d ır. Ş iir, d e r P la to n , " d in le y e n le r d e k i g id im liliğ i m a h v e d e r " . D iano- ia k a te d e n d ü ş ü n m e d ir , b a ğ la n tı k u r a n v e ç ık a r ım y a p a n d ü ş ü n m e . Ş iir is e , o lu m la m a v e h a z z e tm e d ir ; k a te tm e z , e ş ik te d u ru r. Ş iir k u r a la b a ğ la n m ış a ş m a d e ğ il; a d a k tır , y a s a s ız ö n e r m e v e s u n u d u r. B u y ü z d e n P la to n d iy e c e k tir k i, ş iire k a r ş ı a l ın a c a k a s ıl ö n le m " ö lç ü , s a y ı v e ta rtım " d ır. R u h u n ş iir s e l o lm a y a n k ıs m ı, " h e s a p la y a n lo g o s 'u n e m e ğ id ir " , ton logistikon ergon. A y rıc a ş ö y le d iy e c e k tir : T e a tra l ş iird e h a z v e a c ı ilk e s i, y a s a v e logos'&ü s tü n g e lir. D ianoia' n ın , y a n i b a ğ la n tı k u r a n v e k a t e d e n d ü ş ü n m e n in , y a s a y a t a b i b i r logos o la n d ü ş ü n m e n in b i r p a r a d ig m a s ı v a r d ır : m a te m a tik . Ö y le y s e ş iir in d ü ş ü n m e 'd e k e n d is in i n e y in k a r ş ıs ı n a k o y d u ğ u k o n u s u n d a ş u n u s a v u n a b ilir iz : Ş iir t a m d a m a te m a tik s e l k o p u ş u n , m athem e' in* k a v r a n a b ilir g ü c ü n ü n d ü ş ü n m e ü z e r in d e s a h ip o ld u ğ u y a r g ıla m a y e tk is in e k a rş ıd ır. S o n ta h lild e k u r u c u k a r ş ıt l ı k ş u d u r: F e ls e f e a n c a k ş iirin o t o r ite s in in y e r in e m a th em e 'in o to r ite s in i k o y m a k k o ş u lu y la b a ş la y a b ilir v e s iy a s a l G e r ç e ğ i e le g e ç ir e b ilir . M a th em e ile ş iir a r a s ın d a k i b u k a r ş ıtlığ ın d e r in in d e y a ta n m o t i f ik i k a tm a n lıd ır. B i r y a n d a n — v e d a h a b a r iz o la n y a n d ı r b u — ş i i r h â l â im g e n in , y a n i d e n e y im in d o la y s ız te k illiğ in in k ö le s id ir. O y s a m athem e s a f f i k ir d e n y o la ç ık a r v e s o n r a s ın d a t ü m d e n g e lim d e n b a ş k a h iç b ir ş e y e y a s la m a z s ır tın ı. B u d a d e m e k o lu y o r k i, ş iir ile d u y u m s a n a b ilir d e n e y im a r a s ın d a k i b a ğ , d ili d u y u m s a m a n ın s ın ır la r ıy la k a r ş ı k a r ş ıy a g e tir e n k i r l i / k a t ı ş m ı ş b i r b a ğ d ır. B u b a k ış a ç ıs ın d a n , ş iir e a it b i r d ü ş ü n m e n in g e r ç e k te n v a r o ld u ğ u , b i r b a ş k a d e y iş le ş iir in d ü ş ü n d ü ğ ü , h e r z a m a n iç in ş ü p h e lid ir. P la to n 'a g ö r e ş ü p h e li b i r d ü ş ü n c e , d ü ş ü n c e - o lm a y a n 'd a n a y ır t e d ile m e y e n b i r d ü ş ü n c e , n e d i r p e k i? S o fiz m d ir. Ş iir g e r ç e k te s o f iz m in b a ş iş b ir lik ç is i o l a b i l ir p e k â lâ . N ite k im P rotagoras d iy a lo ğ u d a b u n u d ü ş ü n d ü rü r. Z i r a P r o ta g o r a s , ş a ir S im o n id e s 'in o to r ite s i a r d ın a s a k la n a r a k ş u n u ila n e d e r: " B ir e r k e ğ in e ğ itim in d e e n ö n e m li n o k ta , ş iir k o n u s u n d a y e tk in o lm a s ıd ır ." * M a th èm e'. "birim" a n la m ı v e r e n s o n e k -è m e ile ü r e tilm iş b ir b a ş k a L ac a n n e - o lo jiz m i: p o é s i e 'd e n (" ge n e l a n la m d a ş iir /ş iir sa n a tı ”) p o è m e ("bir şiir/m a n z u m e " ) y a d a th é o r ie 'd e n th é o r è m e g ib i, m a th e s is 'ten m a th è m e . - ç .n . B A Ş K A B İR E ST ET İK 30 O h a ld e f i l o z o f iç in m a t e m a tik n e is e s o f is t iç in d e ş iir s a n a tı o d u r, d e n e b ilir. B u d u r u m d a f e ls e f e y i h a z ır la y a n d is ip lin le r d e k i m athèm e ile ş iir (poèm e ) k a r ş ıtlığ ı, f e ls e f e n in k e n d in i s ö y le m s e l i k iz in d e n , k e n d is in e b e n z e y e n d e n v e b u b e n z e r lik s a y e s in d e f e ls e f e n in d ü ş ü n m e e d im in i y o z la ş tır a n ş e y d e n — s o f iz m d e n — a y ır m a y o lu n d a s a r f e ttiğ i d u r d u r a k b ilm e y e n ç a b a y a d e s te k v e r e c e k tir. Ş i ir, tıp k ı s o f is t g ib i, k e n d in i o la n a k lı b ir d ü ş ü n c e n in d ils e l g ü c ü i ç in d e s u n a n b i r d ü ş ü n c e - o lm a y a n o la c a k tır . B u g ü c ü s e k te y e u ğ r a tm a k d a m athèm e' in g ö r e v i o la c a k tır . A m a d iğ e r y a n d a n — v e d a h a d e r in d e — b ir ş iir d ü ş ü n m e s in in v a r o ld u ğ u , y a d a ş iir in b i r d ü ş ü n m e o ld u ğ u v a r s a y ıls a b ile , b u d ü ş ü n m e d u y u m s a n a b ilir o la n d a n a y n l a m a z , d üşünm e o la ra k a yırt ed il m esi ya da ayrılm ası m üm kün olm ayan b i r d ü ş ü n m e d ir . Ş ö y le d i y e lim : Ş iir , d ü ş ü n ü le m e z b i r d ü ş ü n m e d ir. M a te m a tik is e k e n d in i d o l a y s ız b iç im d e d ü ş ü n m e o la r a k if a d e e d e n , t a m d a y a ln ız c a d ü ş ü n ü le b ilir o ld u ğ u ö lç ü d e v a r o l a n b i r d ü ş ü n m e d ir. O h a ld e ş u d a ile r i s ü rü le b ilir: F e ls e f e iç in ş iir s a n a tı d ü ş ü n m e o lm a y a n , d ü ş ü n ü le b ilir b ile o lm a y a n b i r d ü ş ü n m e d ir. A m a z a te n f e l s e f e n in m e s e le s i d ü ş ü n m e y i d ü ş ü n m e k tir ; d ü ş ü n m e y i, d ü ş ü n m e n in d ü ş ü n ü lm e s i o la r a k s a p ta m a k tır. Ö y le y s e f e ls e f e m athèm e' in g id im li d o la y la m a la r ın a y a s la n a r a k , h e r tü r lü d o la y s ız d ü ş ü n m e y i k e n d i a la n ın d a n d ış la m a lıd ır . " G e o m e tr i b ilm e y e n b u r a y a g ir m e s in " : P la to n d ü ş ü n c e n in b elir tik p r o s e d ü r ü s ıf a tıy la y a d a k e n d in i a n c a k d ü ş ü n m e o la r a k s e r g ile y e b ile n d ü ş ü n m e s ıf a tıy la m a te m a tiğ i ö n k a p ıd a n iç e r i a lır. H a l b ö y le o lu n c a ş iir s a n a tı d a g ö z d e n u z a k m e r d iv e n le r d e n d ış a r ı ç ık m a k z o r u n d a d ır. O ş iir s a n a tı k i P a r m e n id e s 'in d u y u r u s u n d a d a H e r a k le ito s 'u n c ü m le le r in d e d e , b i r b a k ı m a h e r y e r d e m e v c u ttu r m e v c u t o l m a s ı n a a m a , f e ls e f i iş le v i a ş ın d ır m a k ta d ır ; ç ü n k ü ş iir s a n a tın d a d ü ş ü n m e b e lir tik o lm a m a h a k k ın ı ta n ım a k ta d ır k e n d in e ; g ü c ü n ü d ü ş ü n m e o la r a k te z a h ü r e d e n d ü ş ü n m e d e n d e ğ il d ild e n a la n ş e y i k e n d i h a k k ı s a y m a k ta d ır . A m a b u a r a d a , d ild e k i m athèm e' in ş e f f a f lığ ı ile ş iir in m e ta f o r d a n ile r i g e le n k a r a n lığ ı a r a s ın d a k i k a r ş ıtlık , k o r k u tu c u s o r u n la r ç ı k a r m a k ta d ır b iz m o d e m le r e . Z a te n P la to n b ile s o n u n a k a d a r b a ğ lı k a la m a z m athèm e' i te r f i e t t ir ip ş iire k a p ıy ı g ö s te r e n b u d ü s tu r a . K a la m a z , ç ü n k ü dianoia' m n , B İR ŞİİR N E D İR 31 y a n i g id im li d ü ş ü n c e n in s ın ır la r ın ı k e n d is i d e f a r k e d e r. E n ü s tü n i l k e , y a n i B i r y a d a İ y i s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a P la to n , epekeina tes ou- sias ( y a n i " tö z ü n ö te s in d e " ) o ld u ğ u m u z u , d o la y ıs ıy la İ d e a 'n m s u n d u ğ u d ilim d e g ö r ü n e n h e r ş e y in u z a ğ ın d a o l d u ğ u m u z u k a b u l e tm e k z o r u n d a k a lır. B u e n ü s tü n ilk e n in d ü ş ü n c e d e v e r iliş in e , y a n i o la n 'm 0étant ) ö te s in d e k i v a r lığ ın d ü ş ü n c e d e v e r iliş in e h i ç b i r d ia n o ia 'm n n ü f u z e d e m e d iğ in i i t ir a f e t m e k z o r u n d a k a lır. K e n d is i d e , s ö z g e lim i g ü n e ş g ib i im g e le r e , " s a y g ın lık " y a d a " g ü ç lü lü k " g ib i m e ta f o r la r a , ö lü le r k r a llığ ın d a n g e r i g e le n P a m p h y lia 'l ı A r m e n io s o ğ lu E r g ib i m ito s la r a b a ş v u r m a k ta n b a ş k a ç a re b u la m a z . K ıs a c a s ı: T a m d a m e s e le d ü ş ü n m e n in d ü ş ü n ü le b ilir o la n ın ilk e s in e a ç ılm a s ı o ld u ğ u n d a , y a n i d ü ş ü n m e n in k e n d is in i d ü ş ü n m e o la r a k te s is e d e n ş e y i k a v r a y ıp d e r in le r in e d a lm a s ı g e r e k in c e , ş u iş e b a k ın , P la to n 'u n k e n d is i k a lk ıp d ili ş iir s e l s ö y le y iş in g ü c ü n e ta b i k ılm a k ta d ır. A m a b iz m o d e m l e r i n n a s ıl o lu p d a ş iir ile m athèm e a r a s ın d a k i d ils e l m e s a f e y e k a tla n d ığ ım ız a b a k tığ ım ız d a , y o lu m u z u n b ir G re k in k i n d e n ç o k f a r k lı o ld u ğ u g ö rü lü y o r. H e r ş e y d e n ö n c e , b iz y a ln ız ş iir in S a y ı'y a n e le r b o r ç lu o ld u ğ u n u n d e ğ il, ş iir in k a v r a n a b ilir o la n a n e k a d a r y a tk ın o ld u ğ u n u n d a t a m a m ıy la fa r k ın d a y ız . B u k o n u d a M a lla r m é ç o k iy i b i r ö r n e k o lu ş tu r u y o r : Ş iir s e l z a r a tım ın ın m e s e le s i p e k â lâ , " b a ş k a b i r s a y ı o l a m a y a c a k o la n b ir ic ik s a y ı" a d ın ı v e r d iğ i " y ıld ız k ö k e n li" ş e y in b e lir iv e r m e s id ir . Ş iir z o r u n lu lu ğ u n id e a l re jim in e ta b id ir, d u y u m s a n a b ilir a r z u y u İ d e a ’n ın r a s tla n tıs a l b e lir iş in e t a b i k ıla r. Ş iir d ü ş ü n m e n in b i r ödevidir: Gloire du long désir, Idées Tout en moi s'exaltait de voir La fam ille des iridées Surgir à ce nouveau devoir. U z u n ö zle m in şan ı, İd e ala r İç im d ek i h e r şey y ü ce ld i G ö rü n ce sü sen g ille rin B u y en i ö d e v e d o ğ ru u za n d ığın ı. D a h a s ı, b iz z a t m o d e m ş iir k e n d i k im liğ in i " d ü ş ü n m e /d ü ş ü n c e " o l a r a k s a p ta m a k ta d ır . M o d e m ş iir y a ln ız c a d ilin b e d e n in d e s u n u lm u ş B A Ş K A B İR E ST ET İK 32 b i r d ü ş ü n m e n in f iili v a r o lu ş u d e ğ il, b u d ü ş ü n m e n in d ü ş ü n ü lm e s in i s a ğ la y a n iş le m le r in t o p l a m ıd ı r a y n ı z a m a n d a . B ü y ü k ş iir s e l m e c a z l a r — i s t e r M a lla r m é 'd e k i T a k ım y ıld ız , M e z a r y a d a K u ğ u s ö z k o n u su o ls u n ; i s t e r R im b a u d 'd a k i İ s a , İ ş ç i, y a d a C e h e n n e m i E ş — r a s g e le m e ta f o r la r d e ğ ild ir. B u m e c a z la r , tu ta r lı b i r d ü z e n e k ( dispositif) k u r a r v e ş iir b u d ü z e n e k iç in d e b i r d ü ş ü n c e r e jim in in d u y u m s a n a b ilir s u n u m u n u h a z ır la r: M a lla r m é 'd e e k s iltm e v e y a lıtm a , R im b a u d ' d a m e v c u t k ı l m a (présence) v e k e s in tiy e u ğ ra tm a . S ö y le d ik le r im in s im e tr iğ i o la ra k , b iz m o d e m l e r ş u n u d a b i l iy o ru z k i, ç o k lu - v a r lığ ın k o n f ig ü r a s y o n la n n ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a d ü ş ü n e n m a te m a tiğ i, ö lç ü s ü n ü k e n d i k e n d in e v e r e m e y e c e ğ i b i r b a ş ı b o ş lu k v e a ş ırılık ilk e s i k a te tm e k te d ir. C a n to r'u n , G ö d e l'in , C o h e n 'in b ü y ü k te o re m le ri m athèm e' in ç ık m a z la r ın a b ir e r m im k o y m u ş tu b u y ü z y ıld a . K ü m e a k s iy o m a tiğ i ile k a te g o r ik b e tim le m e a r a s ın d a k i u y u ş m a z lık , m a te m a tik s e l o n to lo jiy i ö y le d ü ş ü n c e s e ç e n e k le r in e m e c b u r b ır a k m a k ta d ır k i, h i ç b i r s a f m a te m a tik s e l b u y r u k b u s e ç im i b i r k u r a la b a ğ la y a m a m a k ta d ır . Ş iir te k a b ü l e ttiğ i d ü ş ü n m e n in ş iir s e l d ü ş ü n m e s in e e r iş tiğ i h a l d e , m athèm e k e n d in i b i r k ö r n o k ta (p o in t de fu ite ) e tr a f ın d a k u r m a k ta , m athèm e' in G e r ç e ğ i, o n o k ta d a b iç im s e lle ş tir m e ç a b a l a n n ı n ç ı k m a z ı n a s a p la n ıp k a lm a k ta d ır. Ş ö y le d iy e b iliriz : M o d e r n lik g ö rü n ü ş te ş iiri id e a liz e e tm e k te , m a t h èm e ı is e s o f ıs tik e le ş tir m e k te d ir . B u y o l l a d a P la to n c u y a r g ıy ı te p e t a k l a k e tm e k te d ir — ü s te lik N i e tz s c h e 'n in " tü m d e ğ e r le r in tü m d e n d e ğ e r le n d ir ilm e s i" s u r e tiy le y a p m a k is te d iğ in d e n d a h a k e s in b i r b i ç im d e . B u te p e t a k l a k o lu ş , f e ls e f e ile ş iir a r a s ın d a k i iliş k id e c a n a lıc ı b ir y e r d e ğ iş tir m e y e n e d e n o lu r. Z i r a b ö y le b i r iliş k i a r tı k d u y u m s a n a b ilir ile k a v r a n a b ilir , y a d a g ü z e l ile iy i, y a d a im g e ile İ d e a k a r ş ıtlığ ı ü z e r in e k u r u la m a z . D u y u m s a n a b ilir o la n k e n d in i n e k a d a r ş iir f ik r in in s ü r e g e le n â c iz n o s ta ljis i d iy e s u n a r s a , m o d e m ş iir d e İ d e a 'n m d u y u m s a n a b ilir b iç im i o lm a k ta n o k a d a r u z a k k a lır. M a lla r m é 'n in B ir K ır Tanrısının Ö ğ le den Sonrası' n d a , m o n o lo g y a p a n " k iş i" , g ö rd ü ğ ü ş e h v e tli rü y a n ın d o ğ a d a , d u y u m s a n a b ilir m a n z a r a d a m u h te m e l b i r iz in in o lu p o lm a d ı ğ ın ı s o r a r k e n d in e . S u , a r z u e d ile n k a d ın la r d a n b i r i n i n s o ğ u k lu ğ u n a d e lil d e ğ il m id ir ? R ü z g â r , ö te k in in ş e h v e tli iç ç e k iş le rin i a n ım s a tm a z B İR Ş İİR N E D İR 33 m ı? A m a b u v a r s a y ım b i r k e n a r a b ıra k ılır, ç ü n k ü s a n a tın s u v e r ü z g â r f ik ir le r in i ç a ğ r ış tır m a g ü c ü y le k a r ş ıla ş tır ılın c a s u v e r ü z g â r b i r h iç tir: le matin fra is s'il lutte, Ne murmure point d'eau que ne verse ma flûte Au bosquet arrosé d ’accords; et le seul vent Hors des deux tuyeauxprom pt à s'exhaler avant Q u’il disperse le son dans une pluie aride. C'est, à l'horison p a s remué d'une ride, Le visible et serein souffle artificiel De l'inspiration, qui regagne le ciel. [B o ğ a rak sıcak lara] serin sab ah ı k arşı k o y a r sa eğer, H iç m ırıld a n a n su y o k , a k o rla rla su lan m ış A ğ a ç lığ a flü tü m d e n d ö k ü le n d e n b aşka; Ç o ra k y a ğ m u ra sesi sa ç m a d an ö nce Ü fle n m e y e h a z ır ik i b o ru d ışın d a te k rü z g â r da, E n k ü ç ü k b ir k ırışığ ın z e d e le m e d iğ i u fu k ta G ö ğ e y e n id e n y ü k se le n g ö rü n ü r v e d in g in , Y apay so lu ğ u d u r esin in . Ş iir, y a p a y lığ ın g ö r ü n ü r lü ğ ü — ki a y n ı z a m a n d a ş iir s e l d ü ş ü n m e n in d ü ş ü n c e s id ir b u — s a y e s in d e , d u y u m s a n a b ilir o la n ın k â d i r o ld u ğ u ş e y i g ü c ü l o la r a k a ş m a k ta d ır . M o d e m ş iir m im e sis 'in z ıd d ıd ır. N e s n e s i v e n e s n e lliğ i b ir e r s o lg u n k o p y a d a n i b a r e t o la n b i r İ d e a 'y ı t e ş h i r e t m e k t e d i r g e r ç e k le ş tir d iğ i iş le m le . D e m e k k i f e ls e f e , ş iir ile m athèm e ç if tin i h a z a l ı n a b ilir im g e ile s a f f i k i r a r a s ın d a k i b a s i t k a r ş ıt l ı k ü z e r in d e n k a v r a y a m a z . B u ik i d ü ş ü n m e r e jim in in d ild e k i a y r ış m a s ın ı, f e ls e f e , n e r e d e n g e ç ir e c e k tir o h a ld e ? B e n d e r im k i, h e r ik i d ü ş ü n c e n in d e k e n d i a d la n d ın la m a y a n 'ım b u l d u ğ u n o k ta d a n . P la to n 'u n ş a ir le r i k o v m a s ım n ç a p r a z ın a şu e ş d e ğ e r liliğ i k o y a lım : F e ls e f e n in b u lu n d u ğ u n o k ta d a n in c e le n in c e ş i i r d e m athèm e d e " b ir h a k ik a t u s u lü " d iy e b ile c e ğ im iz g e n e l b iç im in ü y e le r id ir . M a te m a tik — v a r lık o la r a k v a r lığ ın ilk s e l tu ta r s ız lığ ı o la r a k k a v r a n a n — s a f ç o k lu k ta n v a r e d e r h a k ik a ti. Ş iir s a n a tı is e h a k ik a ti d ilin s ın ır la r ın a v a r m ış m e v c u d iy e t o la r a k k a v r a n a n ç o k lu k ta n v a r e d e r. B i r b a ş k a d e y iş le , s a f b i r m e f h u m o la n B A Ş K A B İR E ST ETİK 34 " v a rd ır" ı (il y a) ta m d a a m p ir ik n e s n e lliğ in in s ilin iş i iç in d e m e v c u t k ı l m a (p rése n tifier ) y e te n e ğ i o la r a k k a v r a n a n d ilin e z g is in d e n . R im b a u d 'n u n ş iir s e l b i r t a r z d a e b e d iy e tin " g ü n e ş le b ir lik te / g i t m iş d e n iz " o ld u ğ u n u s ö y le r k e n , y a d a M a lla r m é 'n in d u y u m s a n a b ilir o la n ın d iy a le k tik o la r a k Î d e a ’y a b in d ir ilm e s in i ( tr a n s p o z is y o n ) " g e c e , u m u ts u z lu k v e iş le n m iş ta ş la r " y a d a " y a ln ız lık , m e r c a n , y ıld ız " s ö z c ü k le riy le ö z e tle r k e n y a p tığ ı şey , d u y u m s a n a b ilirin z a m a n s a l o la r a k o r ta d a n k a y b o lu ş u n u z a m a n s ız o la r a k v a r e d e b ilm e k a m a c ıy la s ö z c ü k le r e y a p ış a n g ö n d e r g e y i a d la n d ır m a n ın p o ta s ın d a e r itm e k tir. B u b a k ım d a n b i r ş iir in " s ö z ü n s im y a s ı" o ld u ğ u h e r z a m a n d o ğ ru d u r. A m a b u s im y a , ö b ü r s im y a n ın a k s in e , b i r d ü ş ü n m e d ir , b u r a d a o la n ın d ü ş ü n c e s id ir — b u n d a n b ö y le d i l in iç in i b o ş a ltm a v e ç a ğ r ış t ı r m a g ü ç le r in e b a ğ lı o la n " b u ra " n ın . M a te m a tiğ in h a k ik a ti iç in d e n ç ık a r ıp v a r e ttiğ i s u n u lm a m ış v e d u y u m s a n a m a z ç o k lu ğ u n a m b le m i b o ş lu k tu r, b o ş k ü m e d ir. Ş iir in h a k ik a ti iç in d e n ç ık a r ıp v a r e ttiğ i, o r ta d a n k a y b o lm a d a n h e m e n ö n c e t u tu lm u ş o v e r ili y a d a k a b u ğ u n d a n ç ık m ış ç o k lu ğ u n a m b le m i is e Y e r y ü z ü 'd ü r — M a lla rm é 'n in ş u ş e k ild e ila n e ttiğ i, o lu m la y ıc ı v e e v r e n s e l Y e ry ü z ü : Oui, je sais qu'au lointain de cette nuit, la Terre Jette d'un grand éclat l’insolite mystère. E v e t b iliy o ru m , bu g e ce d e n u za k ta , Y eryüzü B ü y ü k b ir p a rıltıy la p ü s k ü rtü y o r o te k in siz esrarı. Ş im d i, i s t e r h e s a p la m a y a b a ğ lı o ls u n i s t e r d o ğ a l d ilin e z g is in d e n ç ık a r ılıp v a r e d ilm iş o ls u n , h e r h a k ik a t ö n c e lik le b ir güçtür. K e n d i s o n s u z - o lu ş u ü z e r in d e n ü f u z u v a r d ır. H a k ik a t, b u o lu ş u n ta m a m la n a m a z e v r e n in i a n c a k k ıs m e n ö n g ö re b ilir. " Y ü r ü r lü k te k i b i r h a k i k a t in b ü t ü n e tk ile r i b u e v r e n d e s ın ır s ız o la r a k iş le s e y d i, a c a b a b u e v r e n n a s ıl b i r e v r e n o lu rd u ," g ib i b i r v a r s a y ım ı z o r la y a b ilir h a k ik a t. Y e n i v e g ü ç lü b i r te o r e m in d ü ş ü n c e y i b a ş k a y ö n le r e y ö n le n d ir e n v e y e p y e n i u y g u la m a la r a s e v k e d e n s o n u ç l a n iş te b u ş e k ild e k e s t i rilir. K u r u c u b i r p o e tik a d a n , y a ln ız c a b i r m e v c u d iy e t p a n l t ı s ı n ı n h a z z ı d e ğ il, ş iirs e l d ü ş ü n c e n in y e n i y ö n te m le r i b ö y le ç ı k a n l ı r , d ilin o la n a k l a n n a d a ir y e n i b i r k e ş i f d e b ö y le y a p ılır. B İR ŞİİR N E D İR 35 R i m b a u d 'n u n " Y ö n te m , b a ş ı m ı z ı n ta c ıs ın !" d iy e h a y k ır m a s ı, y a d a " y e ri v e f o r m ü lü b u lm a n ın te la ş ın d a " o l d u ğ u n u if a d e e tm e s i b o ş u n a d e ğ ild ir. Y a d a M a lla r m é 'n in ş iiri b i r b ilim o la r a k te s is e tm e y i ö n e r m e s i: Car j ’installe, par la science, L'hymne des coeurs spirituels En l ’oeuvre de ma patience Atlas, herbiers et rituels. B ilim sa y e sin d e d ir k i ç e v ire b iliy o ru m M a n e v iy a tı g ü çlü k a lp le rin ilah isin i S a b rım ın eserin e: A tlaslara, B itk i v e ay in atlasların a . Ş iir, b i r y a n d a n , o rta d a n k a y b o lu ş d e n e n b i r a r k a p la n ö n ü n d e c e r e y a n e d e n m e v c u d i y e t d ü ş ü n c e s i o la r a k d o la y s ız b i r e y le m d ir , b i r y a n d a n d a h e r y e r e l h a k ik a t f ig ü r ü g ib i a y n ı z a m a n d a b i r d ü ş ü n m e p r o g r a m ıd ır , g ü ç lü b i r ö n g ö r ü d ü r , d ilin h e m iç k in h e m d e y a r a tılm ış b i r " b a ş k a " d ilin b o y g ö s te r iş iy le z o r la n m a s ıd ır . A m a h e r h a k ik a t, b i r g ü ç o lm a k la b ir lik te b i r g ü ç s ü z lü k tü r a y n ı z a m a n d a . Z ir a h a k ik a tin y a r g ıla y a b ile c e ğ i şe y , b ü t ü n lü k ( to ta lité) o la m a z . H a k ik a t ile b ü tü n lü ğ ü n b a ğ d a ş m a z o lm a la r ı k u ş k u s u z m o d e r n li ğ in e n k e s in — y a d a p o s t- H e g e lc i— d e rs id ir. J a c q u e s L a c a n b u n u m e ş h u r a f o r iz m a s ıy la ş ö y le i f a d e e d e r: H a k ik a t " b ü tü n " o la r a k s ö y le n e m e z , o l s a o ls a y a r ım y a m a la k s ö y le n e b ilir. A m a o n d a n ö n c e M a lla r m é , " ş e y i b i r b ü tü n h a lin d e a lıp g ö s te riy o rla r ," d iy e r e k e le ş tir m iş ti P a m a s y e n le r i. B u ş e k ild e " g iz e m i ıs k a lıy o r la r ," d iy e e k le m iş ti a r d ın d a n . B i r h a k ik a tin — h e r n e y in h a k ik a ti o lu r s a o ls u n — o ş e y i " b ü tü n o la ra k " k u ş a ttığ ı y a d a o n u n b ü tü n s e l b i r g ö s te r iliş i o ld u ğ u id d ia e d i le m e z . Ş iir in a ç ığ a ç ık a r m a g ü c ü , b i r g iz e tr a f ın d a d ö n e r ; ö y le k i b u g iz in n o k ta -h e d e f kılınm ası, h a k ik i o la n ın g ü c ü n ü n g ü ç s ü z G e r ç e ğ i n i m e y d a n a g e tirir. B u a n la m d a , " h a r f le r d e k i / e d e b i y a tt a k i g iz e m " s a h ic i b i r k o ş u ld u r. M a lla r m é " ş iird e d a im a g iz e m o lm a s ı g e r e k tiğ i" n i s a v u n u r k e n , b i r g iz e m e tiğ i k u r m a k ta d ır ; b u g iz e m e tiğ i, b i r h a k ik a tin g ü c ü n ü n k e n d i y u m u ş a k k a m ı n a s a y g ı g ö s te r m e s in i ö n g ö r ü r . B A Ş K A B İR EST ET İK 36 S ö z k o n u s u g iz e m ö z ü n d e ş u d u r: H e r ş iir s e l h a k ik a t, m e v c u d i y e te g e tir e m e d iğ i ş e y i k e n d i m e r k e z in d e b ıra k ır. D a h a g e n e l b i r b iç im d e ş ö y le s ö y le n e b ilir : B i r h a k ik a t, k u ş a ttığ ı ş e y in b i r n o k ta s ın d a ö y le b i r e ş iğ e v a r ır k i, o r a d a k e n d is in in B ü tü n ' ü n b e n l i k b ilin c i d e ğ il, bu t e k il h a k ik a t o ld u ğ u k a n ıtla n ır. G e r ç e k o la n d a k i e n a z b i r z a y ıf n o k ta , h e r n e k a d a r s o n s u z a g it s e d e h e r h a k ik a tin a y n ı z a m a n d a b i r te k il p r o s e d ü r o l d u ğ u n u k a n ı t la r; y a d a M a lla r m é 'n in d e d iğ i g ib i: " b ir k a y a , h e m e n b u h a r la ş ıp s i s e d ö n ü ş e n , s o n s u z a s e t ç e k e n s a h te m a lik â n e " . H e r h a k ik a t, k e n d i t e k illiğ in in k a y a s ın a to s la r ; b i r hakikatin var olduğu d a a n c a k b u r a d a , g ü ç s ü z lü k ş e k lin d e te la f f u z e d ilir. B u to s la n a n ş e y e adlandırılam ayan d iy e lim . A d la n d ın la m a y a n , b i r h a k ik a tin z o r la a d la n d ır a m a y a c a ğ ı ş e y d ir. H a k ik a t o la r a k o r ta y a k o n u lm a s ın ı b e k l e y e m e y e c e ğ i şey . H e r h a k ik a t r e jim i G e rç e k 'te k e n d i a d la n d ın la m a y a n ı ü z e rin e k u r a r k e n d in i. Ş im d i P la to n c u ş iir ile m athèm e k a r ş ıtlığ ın a d ö n e r e k ş u n u s o r a lım k e n d im iz e : M a te m a tik s e l h a k ik a tle r ile ş iir s e l h a k ik a tle r i " G e r ç e k 'te " — v e d o la y ıs ıy la k e n d i a d l a n d ı n l a m a y a n l a n b a k ım ın d a n — f a r k lıla ş tır a n n e d ir? M a te m a tiğ in d ilin e n ite liğ in i v e r e n şe y , tü m d e n g e lim e s a d a k a t tir. B u n u n la k a s tım b i r e k le m le m e y e te n e ğ id ir : S ö z c e le r i b ir b ir in e ö y le b i r e k le m le r k i, b u e k le m le n m e m e c b u r i o lu r v e e ld e e d ilm iş s ö z c e le r k ü m e s i tu ta rlılık s ın a v ın d a n b a ş a r ı y la g e ç e r . Z o r la y ıc ılık (contrainte) e tk is i m a te m a tik s e l o n to lo jin in te m e lin d e y a ta n m a n tık s a l k o d la m a d a n ile r i g e lir. T u ta r lılık e tk is i m e rk e z id ir. N ite k im tu ta r lı b i r k u r a m n e d ir ? — İ ç in d e b ir ta k ım o la n a k s ız s ö z c e le r in b u l u n d u ğ u b i r k u r a m . A n c a k k u r a m ın d ilin d e " k u r a la u y g u n " ( correct ) o l a n a m a k u r a m ı n ç e r ç e v e s in e k a y d e d ile m e y e c e k v e y a k u r a m ın " h a k ik a te u y g u n " ( véridique ) s a y m a d ığ ı b i r s ö z c e b u lu n d u ğ u t a k d ir d e , b i r k u r a m t u ta r lı o la c a k tır . B u b a k ış a ç ıs ın d a n , k u r a m ı n tekil düşü n m e o ld u ğ u n a ta n ık lık e d e r tu ta r lılık . Z i r a h e r s ö z c e k u r a m a k a b u l e d ile b ils e y d i, b u d u r u m " d ilb ilg is e l o la r a k d o ğ r u (correct)" s ö z c e ile " k u r a m s a l o la r a k d o ğ r u (véridique)" s ö z c e a r a s ın d a h i ç b i r f a r k o lm a d ığ ı a n la m ın a g e le c e k ti. O z a m a n d a k u r a m b i r d ilb ilg is in d e n i b a r e t o la c a k , h i ç b i r ş e y d ü ş ü n m e y e c e k ti. B ÎR ŞİİR N E D İR 37 T u ta r lılık ilk e s i, m a te m a tiğ i b i r d ü ş ü n c e v a r lığ ı d u r u m u n a g e ti r e n şey , m a t e m a tiğ in b a s it b i r k u r a ll a r k ü m e s i o lm a m a s ın ı s a ğ la y a n şe y d ir. A m a G ö d e l'd e n b e r i b iliy o r u z k i tu t a r l ı l ık tam da m atem atiğin adlandırılam ayan noktasıdır. B i r m a te m a tik s e l k u r a m ın k e n d i t u t a r lılığ ıy la ilg ili s ö z c e y i h a k ik a te u y g u n b i r s ö z c e o la r a k k u r m a s ı m ü m k ü n d e ğ ild ir . Ş im d i ş iir s a n a tın a d ö n e r s e k , o n u n e tk is in i n ite le y e n ş e y in b i z z a t d i l in g ü ç le r in in g ö s te r ilm e s i o ld u ğ u n u g ö r m e k te y iz . H e r ş iir b i r k u d r e ti d ile g e t i r i r — k e n d in i s u n a n ş e y in o r ta d a n k a y b o lu ş u n u e b e d iy e n s a b itle m e k u d r e tin i. Y a d a b iz z a t m e v c u d iy e ti — k e n d i n i s u n a n ş e y in o r ta d a n k a y b o lu ş u n u ş iir s e l o la r a k m u h a f a z a e t m e k s u r e tiy le — İ d e a ş e k lin d e ü r e tm e k u d r e tin i. A m a b u a r a d a d i l in b u k u d r e ti, iş te t a m d a ş iir in a d la n d ır a m a d ığ ı şe y d ir. Ş ii r k a y n a k la r ın ı d i l i n g iz il e z g is in d e n , o la n a k la r ın ın s o n s u z lu ğ u n d a n , d ü z e n le n iş in in y e n iliğ in d e n d e v ş ir e r e k , d ili k u v v e d e n fiile ç ık a rır. A m a t a m d a d ilin k u d r e tin i b i r k a y b o lu ş u n m u h a f a z a e d ilm e s in e y ö n e ltm e k a m a c ı y la d ilin s o n s u z lu ğ u n a b a ş v u r d u ğ u i ç in d ir k i, ş iir b u s o n s u z lu ğ u n k e n d is in i s a b itle y e m e z . Ş ö y le d iy e lim : M e v c u d iy e t d ü z e n in e s o k u lm u ş s o n s u z g ü ç o la r a k d il, ta s ta m a m ş iir in a d la n d ın la m a y a n ıd ır . D ils e l s o n s u z , ş iir in g ü ç e tk is in e iç k in g ü ç s ü z lü k tü r. B u z a y ıf y a d a a d l a n d ı n l a m a z n o k ta M a lla r m é ta r a f ın d a n e n a z ik i ş e k ild e te m s il e d ilm iş tir. İ l k o la ra k , ş iir e tk is in in — k i b u e tk iy i ş iir in k e n d is i o lu ş tu r m a d ığ ı g ib i, ş iir s e l o la r a k g e ç e r li k ılm a z d a — b i r g ü v e n c e b u lu n d u ğ u n u v a r s a y m a s ıy la . B u g ü v e n c e d ü z e n o la r a k k a v r a n m ış d ild ir , y a n i s ö z d iz im i: " P e k i — d e n iy o r — b u te z a tla r a r a s ı n d a a n la ş ıla b ilir lik iç in n a s ıl b i r n ir e n g i n o k ta s ı o la c a k ? B i r g ü v e n c e g e r e k — S ö z d iz i m i." Ş iir d e s ö z d iz im i g iz il k u d r e ttir ; s ö z d iz im in d e b u r a d a lık ile o r t a d a n k a y b o lu ş u n ( h iç lik o la r a k v a r lık ) te z a tı, a n la ş ıla b ilir o l a n a s u n a b ilir k e n d in i. A m a s ö z d iz im i, n e k a d a r z o r la r s a m z o r la y a y ım , ş i ir s e lle ş tir ile m e z . K e n d in i s u n m a d a n işle r. ik i n c i o la r a k , M a lla r m é a ç ık a ç ık ş iir in ş iiri d iy e b i r ş e y in , y a n i b i r m e ta - ş iir in o l a m a y a c a ğ ın ı b e lirtir. " P ty x " d e n e n ş u h i ç b i r ş e y in a d ı o lm a y a n a d ın , ş u " k o f s e s in h ü k ü m s ü z b i b lo s u " n u n y e g â n e a n la m ı b u d u r. " P ty x " in k u ş k u s u z ş iir in k â d i r o ld u ğ u ş e y in a d ı o lm a s ı B A Ş K A B İR E ST ETİK 38 is te n iy o r d u : D a h a ö n c e o la n a k s ız o la n b i r m e v c u d iy e te g e liş in d i l d e n s u d u r e tm e s in i s a ğ la m a n ın . G e lin g ö r ü n k i b u a d b i r a d d e ğ ild ir, b u a d h e r h a n g i b i r ş e y i a d la n d ır m a z . Ö y le k i ş a ir ( D ilin E f e n d is i) b u s a h te a d ı k e n d is iy le b ir lik te m e z a r a g ö tü rü r: Car le Maître est allé puiser des pleurs au Styx Avec ce seul objet dont le néant s ’honore Z ira E fe n d i S ty x 'te n g ö z y a şla rı to p la m a y a gitti H iç lik 'in o n u ru o la n şu te k n e sn e ile. Ş iir in k e n d is i, d ilin s o n s u z lu ğ u n u y e r e l o la r a k f iiliy a ta g e ç ir d iğ i ö l ç ü d e , — ş iir iç in — a d la n d ın la m a z n ite liğ in i k o ru r. D ilin g ü c ü n ü a ç ı ğ a v u r m a k ta n b a ş k a g ö r e v i o lm a y a n ş iir, o n u h a k ik a te u y g u n b i ç i m d e a d la n d ır m a k ta n â c iz d ir. K e n d i ş iir s e l g ir iş im in i " d e lilik " d iy e y a f ta la y a n R im b a u d 'n u n d a d e m e k is te d iğ i b u d u r. E lb e tte , ş iir " d ile g e tir ile m e z e m im k o y a r " , y a d a " b a ş d ö n m e le r in i s a b itle r" . A m a b u m im k o y m a v e s a b itl e m e l e r in g e n e l v e d e r in le r d e k i k a y n a ğ ın ı ş iirin y e n id e n e le g e ç ir e b i le c e ğ in e v e a d la n d ır a b ile c e ğ in e in a n m a k d e lilik tir. K e n d i g ü c ü n ü a d l a n d ır a m a y a n e t k i n d ü ş ü n c e d e m e k o la n şiir, ile le b e t b i r te m e l d e n m a h r u m k a la c a k tır. B u d u r u m d a ş iiri R i m b a u d 'n u n g ö z ü n d e s o f iz m le a k r a b a k ıla r: " S ih irli s o f iz m le r im i s ö z c ü k le r in v e r d iğ i s a n r ı y l a a ç ık lıy o r d u m " . K a ld ı k i R im b a u d , ilk e s e r le r in d e n b e r i, ö z n e l o la r a k k a v r a n a n ş iir d e d a im a b i r s o r u m s u z lu k o ld u ğ u n a i ş a r e t e d iy o r d u . Ş iir , d ili ist e m d ış ı k a te d e n b i r k u d r e t g ib id ir a d e ta : " y a z ık k e n d in i k e m a n o l a r a k b u l a n a ğ a c a " , y a d a " b a k ır tr o m p e t o la r a k u y a n ır s a , k a b a h a t o n u n d e ğ il" . S o n ta h lild e R im b a u d 'y a g ö r e ş iir s e l d ü ş ü n m e n in a d la n d ı n l a m a y a n ı, b i z z a t b u d ü ş ü n m e n in kabuğundan çıkış h a li, b o y g ö s te r m e h a lid ir. B u a y n ı z a m a n d a d ilin s o n s u z lu ğ u n u n e z g i o la r a k , y a d a m e v c u d iy e ti b ü y ü le y e n s e n f o n i o la r a k g e liş id ir : " d ü ş ü n c e m in k a b u ğ u n d a n ç ı k ı ş m a ş a h it o lu y o r u m : o n a b a k ıy o r u m , o n u d in liy o r u m ; b i r o k a tıy o ru m : s e n f o n i ç ır p ın ıy o r d e r in le r d e , y a d a b i r s ıç r a y ış ta s a h n e y e ç ık ıy o r " . Ş ö y le d iy e lim : M a th èm e 'in k e n d in e ö z g ü a d l a n d ı n l a m a y a n ı d i l in tu ta r lılığ ıd ır , ş iir in k e n d in e h a s a d l a n d ı n l a m a y a n ı is e ö z g ü c ü . B İR ŞİİR N E D İR 39 F e ls e f e d e , h e m h a k ik a ti s ö y le m e ( veridicite ) g ü ç le r i h e m d e g ü ç s ü z lü k le r i — y a n i a d la n d ır a m a d ık la n — b a k ım ın d a n , ş iir in v e m athem e' i n te m s il e ttiğ i ik i k o ş u la ta b i o la c a k tır . H a k i k a t ta r a f ın d a n b ir b ir le r in e d ü ğ ü m le n m iş v a r lık v e o la y ın g e n e l k u r a m ıd ır fe ls e f e . Z i r a b i r h a k ik a t, y itip g itm iş , g e r iy e b i r te k a d ı k a lm ış b i r o la y ın v a r lık indindeki ç a lış m a s ıd ır. F e ls e f e , o r ta d a n k a y b o la n ın m u h a z a f a z a e d ilm e s in e ç a ğ r ıd a b u lu n a n h e r tü r lü o la y a d la n d ır m a s ın ın , o la y s a l m e v c u d iy e tin h e r t ü r l ü a d la n d ır m a s ın ın ö z ü n d e ş iirs e l o ld u ğ u n u k a b u l e d e c e k tir. H e r o la y a - s a d a k a tin , v a r lık in d in d e b ü tü n ü y le te m e ls iz b ir y ö n e r g e n in y o l g ö s te r d iğ i h e r tü r lü ç a lış m a n ın , p a r a d ig m a s ı m a te m a t i k o la n b i r k e s in liğ e s a h ip o lm a s ı v e s ü re k li b i r b a s k ın ın d is ip lin i a ltın a g ir m e s i g e r e k tiğ in i d e k a b u l e d e c e k tir. A m a m athem e'in a d la n d ır ıla m a y a n m m tu ta r lılık o lm a s ın d a n f e ls e f e n in ç ık a r a c a ğ ı d e r s , ta m b i r d ü ş ü n ü m s e l te m e lle n d ir m e n in o la n a k s ız o ld u ğ u v e h e r s is te m in b i r a ç ık g e d ik ( en ta m e ) n o k ta s ı, h a k ik i o la n ın g ü ç le r in d e n m u a f b i r n o k ta b a r ın d ır d ığ ı o la c a k tır . N e o l u r s a o ls u n h i ç b i r h a k ik a tin g ü c ü y le z o r la n a m a y a c a k b i r n o k ta . Ş iir in a d l a n d ın la m a y a n ın ın d ilin s o n s u z g ü c ü o lm a s ın d a n d a , b i r y o r u m u n — n e k a d a r k u v v e tli o lu r s a o ls u n — u la ş a c a ğ ı a n la m ın a s la a n la m la m a y e te n e ğ in i te m e lle n d ir m e y e y e tm e y e c e ğ i ç ık a c a k tır. B i r b a ş k a d e y iş le , h iç b ir h a k ik a tin a s la a n la m ın a n la m ın ı v e r e m e y e c e ğ i. P la to n ş iir s e l d ü ş ü n m e n in d ü ş ü n c e n in d ü ş ü n ü lm e s i o la m a y a c a ğ ın d a n e n d iş e e ttiğ i i ç in k o v d u ş iiri. B iz e g e lin c e , b iz ş iiri b a ş ım ız ın ü s tü n e b u y u r e d e c e ğ iz , ç ü n k ü ş iir b i r d ü ş ü n c e n in t e k illiğ in in y e r in e b u d ü ş ü n c e n in d ü ş ü n ü lm e s in i k o y a b ile c e ğ im iz y ö n ü n d e k i v a r s a y ım d a n k u r ta r m a k ta d ır b iz i. F e ls e f e , m athem e' i n tu ta r lılığ ı ile ş iir in g ü c ü — b u ik i a d l a n d ı n l a m a y a n — a r a s ın d a k e n d in i e k s ilte n ş e y i tık a y a n a d l a n s a p ta m a k t a n v a z g e ç e r. B u a n la m d a f e ls e f e — ş iir ile m athem e' d e n s o n ra , v e b u n l a n n d ü ş ü n m e k o ş u lu n a t a b i o la r a k — d ü ş ü n m e le r in ç o k lu ğ u n u k o n u a la n h e p e k s i k k a la c a k d ü ş ü n m e d ir. G e lg e le lim , f e ls e f e a n c a k ş iiri yargılam aktan v e — ş u y a d a b u ş a ir d e n a lm m a ö r n e k le r le b ile o ls a — o n a b ir ta k ım s iy a s a l d e r s le r v e r m e k te n k a ç ın d ığ ı ta k d ir d e ta ş ıy a b ilir b u v a s f ı. F e ls e f e n in ş iire d e r s v e r m e is te ğ in in a n la m ı h e m e n h e r z a m a n — n ite k im P la to n d a 40 B A Ş K A B İR EST ET İK ş iir e v e r ile c e k s iy a s a l d e r s i b ö y le a n lıy o r d u — ş u o lm u ş tu r : Ş iir d e n g iz e m in i d a ğ ıtm a s ın ı is te m e k , d ilin g ü c ü n e p e ş in p e ş in b ir ta k ım s ı n ı r l a r k o y m a k . A d la n d ı n l a m a y a n ı z o r la m a k , m o d e m ş iir k a r ş ıs ı n d a " P la to n c u la ş tır m a y a b a ş v u r m a k " d e m e k tir b u d a . B ü y ü k ş a ir le r i n b ile b u a n la m d a P la to n c u la ş tır m a y a b a ş v u r d u k la r ı v a k id ir. İş te b i r ö r n e ğ i... Fransız F ilo z o f P o lon yalI B ir Ş aire Y anıt V eriyor B U N D A N b ir k a ç y ıl ö n c e , s o s y a lis t d e v le tle r ç ö k m e y e b a ş la y ın c a , D o ğ u 'd a n b i r ş a i r g e ld i, h a k ik i b i r şa ir. H a lk ı ta r a f ın d a n t a k d i r e d i l m iş b i r şa ir. T a r a fs ız l ı ğ ın ın v e r d iğ i g ü v e n c e y le , K u z e y 'in d ü n y a y a h e r y ıl B ü y ü k Y a z a rla r'ım b ü y ü k b i r c id d iy e tle iş a r e t e t m e k iç in v e r d iğ i ö d ü lle t a k d ir to p la m ış b i r şair. B u ş a ir b i z le r e k a r d e ş ç e b i r d e r s v e r m e k is te m iş ti. P e k i k im d i b u " b iz " ? B iz , B a tı'n ın in s a n la r ı v e e n y a k ın g e ç m iş te k i ş a ir le r im iz le d ils e l iliş k im iz iç in d e ö z e llik le b iz F ra n s ız la r . C z e s la w M ilo s z 'u n d e d iğ in e g ö r e , b iz v e b iz im le b ir lik te B a tı, M a lla r m é 'd e n b e r i, u m u ts u z b i r h e r m e tiz m iç in e k a p a n m ış ız . Ş iir in k a y n a ğ ın ı k u r u tm u ş u z . F ilo z o f u n s o y u tla m a s ı, ş iir s e l t o p r a ğ ın b u z u lla ş m a s ı g ib iy m iş . V e a c ıla r ın ı k u ş a n m ış , y a ş a y a n s ö z ü n ü n b e k ç i s i D o ğ u , k o c a b i r h a lk ın t e r e n n ü m e ttiğ i b i r ş iir e g id e n y o lu g e r i v e r e b ilir m iş b iz e . B u b ü y ü k P o lo n y a lı b iz e a y n c a ş u n la r ı s ö y le m iş ti: B a tı'n ın şiiri, k ö k e n i ö z n e l b i r a ş ır ılık , y a n i d ü n y a n ın v e n e s n e n in u n u tu lm a s ı o la n b i r k a p a lılığ a , b i r g e ç ir m e z liğ e ( op a cité ) te s lim o lm u ş tu r . Ş iir e d ü ş e n d e k e n d in i s u n a n ş e y in s ın ır s ız z e n g in liğ in e a d a n m ış b i r b i l g iy i m u h a f a z a v e ta k d im e tm e k tir. K o n u h a k k ın d a d u y u p d ü ş ü n d ü k le r im i i f a d e e tm e y e d a v e t e d i lin c e , b e lli b a ş lı n o k t a l a n e le a la n ş u k ıs a ü ç le m e y i y a z m ış tım . B A Ş K A B İR EST ET İK 42 a) H e r m e t i z m M a lla r m é h e r m e tik b i r ş a ir m id ir ? Ş iir in in g iz e m li b i r y ü z e y in in b u lu n d u ğ u n u i n k â r e tm e n in b i r y a r a n o lm a z . P e k i a m a b u g iz e m , iş le m in in g ö n ü llü p a y la ş ım ın d a n b a ş k a n e y e d a v e t e d iy o r b iz i? Ş u f i k i r s o n d e r e c e ö n e m li: Ş iir n e b i r b e tim le m e n e d e b i r d ış a v u rm a d ır. D ü n y a n ın y a y ılım ın ın ( éten d u e ) d u y g u lu b i r r e s m i d e d e ğ ild ir. Ş iir b i r iş le m d ir . D ü n y a n ın k e n d in i b i r n e s n e le r k o le k s iy o n u o la r a k s u n m a d ığ ın ı ö ğ r e tir b iz e . D ü ş ü n c e y e k a r ş ı ç ık a n ş e y d e ğ ild ir d ü n y a . Ş iir in iş le m le r in e g ö r e d ü n y a , m e v c u d iy e ti n e s n e llik te n d a h a ö z lü o la n şe y d ir. M e v c u d iy e ti d ü ş ü n m e k i ç in ş iirin , d o la m b a ç lı b i r k a p m a iş le m i n e b a ş v u r m a s ı g e r e k ir. G ö r ü n ü ş v e k a n ı l a n n a ld a tm a c a s ın ı m e y d a n a g e tir e n n e s n e le r c e p h e s in i o l s a o ls a b u d o la m b a ç lılık y e r in d e n e d e b ilir. Ş iir p r o s e d ü r ü n ü n d o la m b a ç lı o lm a s ı, ş iir ta r a f ın d a n e le g e ç ir ilm e y i d e ğ il, ş iirin iç in e g ir m e y i ş a r t k o ş a r . M a lla r m é " a s la d o ğ r u d a n d e ğ il, im a lı" s ö z c ü k le r le y o l a lın m a s ı n ı is te d iğ in d e s ö z k o n u s u o la n , b i r n e s n e s iz le ş tir m e ( d éso b jectiva - tion) b u y r u ğ u d u r — n e s n e s iz le ş tir m e li k i " s a f m e f h u m " a d ın ı v e r d i ğ i b i r m e v c u d iy e t m e y d a n a ç ık a b ils in s o n u n d a . Ş ö y le y a z ıy o r M a l la rm é : " Ö y le y s e b i r n e s n e n in M e f h u m â n ı n e s n e n in s a f ş im d i's in in k e n d in e y a n s ıd ığ ı a n d ır, y a d a ş i m d i k i / m e v c u t s a f lığ ıd ır." Ş iir , n e s n e n in k e n d i ş i m d i k i / m e v c u t s a f lığ ı iç in d e e r itilm e s in e y o ğ u n la ş ır; b u e r itm e â n ın ın k u r u lm a s ıd ır şiir. " H e rm e tiz m " a d ı v e r ile n şe y , a n lık b i r ş e y d ir ş iird e ; b u a n lık o l a n a y a ln ız c a b i r d o l a m b a ç lılık la e r iş i l e b ilir v e g iz e m b u d o la m b a ç lılığ ın h a b e r c is id ir . O k u r m e v c u d iy e tin a n lık n o k ta s ın a v a r m a k iç in g iz e n ü f u z e tm e lid ir. Y o k s a ş iir iş le m e z . A s lın d a , a n c a k g iz li b i l im l e r s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a v e a n la m a k i ç in y o r u m u n a n a h ta r l a n n a g e r e k o ld u ğ u n d a h e r m e tiz m d e n s ö z e d i le b ilir. M a lla r m é 'n in ş iiri y o r u m is te m e z ; a n a h ta n d a y o k tu r. Ş iir k e n d i iş le m in in iç in e g ir ilm e s in i is te r; g iz e m d e b u is te ğ in t a k e n d i sid ir. K u r a l b a s it: Ş iir in n e d e n s ö z e ttiğ in i b ilm e k iç in d e ğ il, ş iird e o lu p b ite n i d ü ş ü n m e k iç in ş iirin iç in e g ir m e k . Ş iir b i r iş le m o ld u ğ u n a g ö r e , a y n ı z a m a n d a b i r o la y d ır. Ş iir m e y d a n a g e lir. Y ü z e y s e l g i F R A N S IZ F İL O ZO F P O L O N Y A L I B İR ŞA İR E 43 z e m , b u m e y d a n a - g e liş in b e lir tis id ir , b iz e d ild e k i b i r m e y d a n a - g e lişi t a k d im e d e r. O lu p b ite n in ş iir s e lle ş tir ilm e s i o la n ş iir s a n a tı (poésie) ile o lu p b ite n in g e ç tiğ i y e r o la n , b i r d ü ş ü n c e g e ç id i o la n ş iiri (poèm e) b ir b i r i n e k a r ş ıt s a y a c a ğ ım . Ş iir e iç k in o la n b u d ü ş ü n c e g e ç id in e M a lla r m é " tr a n s p o z is y o n " d er. T r a n s p o z is y o n b i r o rta d a n k a y b o lu ş a — ş a ir in o r ta d a n k a y b o l u ş u n a — z e m in h a z ır la r : " S a f y a p ıt, ş a ir in h ita b i (élocutoiré) o la r a k o r ta d a n k a y b o lm a s ın ı g e r e k tir ir " . B ö y le b i r ş iir in ö z n e l o ld u ğ u n u s ö y le m e n in n e k a d a r y a n lış o ld u ğ u n u d a g e ç e r k e n b e lir te lim . M a lla r m é 'n in is te d iğ i b u n u n ta m te r s id ir — y a n i ş iir in ö z n e s in in r a d ik a l a d s ız lığ ı. T r a n s p o z is y o n d ilin k o v u ğ u n d a b i r î d e a ü r e ti r — k e s in lik le b ir n e s n e d e ğ il. Ş iir " s o y u tla m a la r ın s ö z s ü z h a v a la n ış ı" d ır . " H a v a la n ış " ş iir in d u y u m s a n a b ilir d e v in im in i t a r i f e tm e k te d ir ; " s ö z s ü z " , h e r t ü r lü ö z n e l g e v e z e liğ in b ır a k ılm ış o ld u ğ u n u ; " s o y u tla m a " is e e n s o n u n d a b i r s a f m e f h u m u n , b i r m e v c u d iy e t fik r in in b e lir d iğ in i. B u f i k r in a m b le m i T a k ım y ıld ız , K u ğ u , G ü l y a d a M e z a r o la c a k tır . S o n o la r a k tr a n s p o z is y o n , ş a ir in h ita b i o la r a k o r ta d a n k a y b o lu şu ile s a f m e f h u m a r a s ın d a b iz a tih i iş le m i — y a n i g iz e m in is te ğ i ü z e r in e g iz e m k ı l ığ ı n d a b a ğ ım s ız o la r a k e y le m d e b u lu n a n tr a n s p o z is y o n v e a n la m ı— ta n z im e d e r. Y a d a M a lla r m é 'n in d e d iğ i g ib i: " G ö m ü lü a n la m k ı p ı r d a r v e y a p r a k l a n k o r o h a lin d e t a n z im e d e r." A n la m ş iirin d e v in im in d e , ta n z im in d e d ir, g ö n d e r g e s i o ld u ğ u v a r s a y ıla n ş e y d e d e ğ il; b u d e v in im , ö z n e n in tu tu lm a s ı (éclipse) ile n e s n e n in d a ğ ılm a s ı a r a s ı n d a m e y d a n a g e lir; ü r e ttiğ i ş e y d e b i r İd e a 'd ır: B ö y le b i r ş e y i a n la tm a k i ç in " h e r m e tiz m " h iç d e u y g u n b i r s ö z c ü k d e ğ il. S u ç la m a o la r a k k u lla n ıla n " h e r m e tiz m " , z a m a n ım ız ın z ih in s e l k a v r a y ış s ız lığ ım n s lo g a n ıd ır. B u s lo g a n ö n e m li b i r y e n iliğ in ü s tü n ü ö r tm e k te d ir : Ş iir in ö z n e iz le ğ i ile d e , n e s n e iz le ğ i ile d e b i r ilg is i y o k tu r. Ş iir in h a k ik i iliş k is i, b i r ö z n e y e a it o lm a y a n d ü ş ü n c e ile n e s n e n in ö te s in e g e ç e n m e v c u d iy e t a r a s ın d a k u ru lm a k ta d ır. Ş iir y ü z e y in in g iz e m in e g e lin c e , o b iz im ş iirin iş le m le r in in iç in e g ir m e a r z u m u z u u y a n d ır m a lıd ır d a h a z iy a d e . E ğ e r b u a r z u k a r ş ıs ı n d a g e r i ç e k iliy o r s a k , n a z m ın k a r a n lık ış ıltıs ı y ı l d ın y o r s a b iz i, iç i 44 B A Ş K A B İR E ST ETİK m iz d e k i ş ü p h e li b i r b a ş k a is te ğ in g a le b e ç a lm a s ın a i z in v e r iy o r u z d e m e k tir : M a lla r m é 'n in d e d iğ i g ib i, " â n ın b a s k ıs ıy la h a r e k e t e d e n iş p o r ta c ıla r g ib i, ş e y le r i b o z u lm a z b i r ö n p la n d a g ö z ü m ü z e s o k a r c a s ın a te ş h i r e tm e " is te ğ in in . b ) Ş iir K im e H i t a p E d e r ? Ş iir , ö r n e k b i r b iç im d e , h e r k e s e h ita p e d e r. M a te m a tiğ in h e r k e s e h i ta p e tm e s in d e n n e b i r f a z la n e b i r e k s ik . Ş iir d e m a te m a tik d e "k işi" k a b u l e tm e d ik le r i iç in , d ilin ik i z ı t u c u n d a e n s a f e v r e n s e lliğ i te m s il e d e rle r . D ö n e m in k a n ıla r ın ın d u y u m s a n a b ilir b iç im in i e lin d e tu ttu ğ u i ç in h e r k e s e h ita p e ttiğ in e in a n a n d e m a g o jik n ite lik li b i r ş i i r o la b i lir. T ic a r e t v e t e k n o lo jin in s u n d u ğ u f ır s a tla r ın h iz m e tin e g ir ip y o z la ş m ış b i r m a t e m a tik d e o la b ilir . A m a b u n l a r k ıs ıtlı ta s a v v u r la r d ır v e in s a n la r ı — h ita p e d ile n le r i— k o ş u lla r a g ö r e a ld ık la r ı k o n u m l a r la ta n ım la r la r . İn s a n la r, e ş itlik ç i b i r b i ç im d e , d ü ş ü n m e y e te n e ğ iy le ta n ım la n ır s a — k i e ş itliğ in e n k ıs ıtlı h a lin e y ü k le n e b ile c e k te k a n l a m b u d u r — o z a m a n ş iir in iş le m le r i ile m a te m a tiğ in tü m d e n g e lim le r i h e r k e s e h ita p e d e n ş e y in e n iy i ö r n e ğ i o lu r. B u e ş itlik ç i " h e rk e s i" M a lla r m é " k a la b a l ı k " d iy e a d la n d ır ır ; m e ş h u r b itm e m iş K ita p 'ı n ın m u h a ta b ı d a b u k a la b a lık ta n b a ş k a s ı d e ğ ild i. K a la b a lık , ş im d i'n in m e v c u d iy e tin in k o ş u lu d u r. Ç a ğ ın ın e ş itlik ç i b i r k a la b a lığ ın y o k lu ğ u n d a n ile r i g e le n s e b e p le r d e n ö tü r ü ş im d i'd e n y o k s u n o ld u ğ u n u M a lla r m é k e s in b iç im d e g ö s te rir: " Ş im d i d i y e b i r ş e y y o k , h a y ır, m e v c u t b i r ş im d i y o k . M e ğ e r k i K a la b a lık 'B e n v a r ım ,' d e s in ." B u g ü n D o ğ u ile B a tı a r a s ı n d a ş iir in k a y n a ğ ı b a k ım ın d a n b i r f a r k o lu p o lm a d ığ ın ı g ö r e c e ğ iz , z ir a h e n ü z g ö r m e d ik , a m a e ğ e r v a r s a , b u n u ç e k ilm iş a c ıla r a d e ğ il, L e ip z ig 'd e n P e k in 'e k a d a r k a la b a lığ ın ( b e lk i) " B e n v a r ım ," d e m e s in e , k e n d in i ila n e tm e s in e a tf e tm e k g e r e k tiğ i k e s in d ir. B u ila n y a d a ila n la r — k i ta r ih s e ld ir le r — b i r ş im d i'y i m e y d a n a g e tir m e k te v e b e lk i d e ş iir in k o ş u lla r ım d e ğ iş ik liğ e u ğ r a tm a k ta d ır la r . Ş iir in iş le m i, b i r o la y ın a d la n d ır ılm a s ın d a k a l a b a l ığ ın g iz ilin i k a p a b ilir. O z a m a n g e n e l e y le m o la r a k ş iir o la n a k lı o lu r. F R A N S IZ FİLO ZO F P O L O N Y A L I B İR Ş A İR E 45 E ğ e r , B a t ı ’d a ş u b e d b a h t 1 9 8 0 'le r d e v e M a lla r m é 'n in z a m a n ın d a o ld u ğ u g ib i, k a la b a lık " B e n v a r ım ," d e m iy o r s a , o z a m a n ş i i r y a ln ız c a M a lla r m é 'n in k ı s ı tl ı e y le m a d ın ı v e r d iğ i b iç im d e o la n a k lı o lu r. K ı s ıtlı e y le m ş iirin m u h a ta b ın ın e ş itlik ç i k a la b a lık o lm a s ın ı h i ç b i r b iç im d e d e ğ iş tir m e z . A m a k ı s ı tl ı e y le m in b a ş la n g ıç n o k ta s ı o la y d e ğ il, o la y ın e k s ik liğ id ir. B ö y le lik le şiir, b i r t a k ım y ıld ız ın b e lir m e si iç in , k a la b a lık iç in d e k i ila n e d ilm iş v ü c u d a g e liş in i ( suscita tio n ) d e ğ il, s a n c ıs ın ı, ö z le m in i m a lz e m e o la r a k k u lla n ır. Ş a irin , b i r b ü y ü k lü ğ ü n f e d a e d ilm e s iy le ilg ili k o m e d iy i s a h n e le m e k i ç in g e r e k li m a lz e m e le r i y e te r s iz b i r d u r u m iç in d e n s e ç m e s i g e r e k ir. K ıs ıtlı e y le m , İ d e a 'y ı ö n g ö r m e s i iç in , ş a ir in e n m a h r e m d ö n e k lik le r in i, e n k a y ıts ız m a h a lle r in i, e n k ıs a s e v in ç le r in i s a h n e le m e s in i g e r e k tirir. Y a d a M a lla r m é 'n in m u h te ş e m b iç im d e d e d iğ i g ib i: "Y a z a r m e tin d e s a n c ıla r ın ın , b e s le y ip b ü y ü ttü ğ ü c a n a v a r la r ın v e y a n e ş e s in in m a n e v i s o y ta r ıs ı o la r a k k u r m a lıd ır k e n d in i." B u g ü n D o ğ u ile B a tı a r a s ın d a b i r f a r k v a r s a , y u k a r ıd a n a ş a ğ ıy a d o ğ ru , y a n i ş iirin m u h a ta b ı b a k ım ın d a n d e ğ ild ir: Ş iir in m u h a ta b ı h e r z a m a n v e h e r y e r d e y a s a s ı g e r e ğ i K a la b a lık 'tır . A ş a ğ ıd a n y u k a n y a d o ğ r u , ş iir in k o ş u l l a n b a k ım ın d a n b i r f a r k o la b ilir : Ş ii r D o ğ u 'd a g e n e l e y le m g ü c ü n e s a h ip k e n , B a t ı 'd a ş u a n i ç in k ıs ıtlı e y le m e m e c b u r g a lib a . B u s iy a s a l ö n g ö r ü le r in d o ğ r u la n d ığ ın ı v a r s a y a r s a k — k i k e s in d e ğ il— , b e n im M ilo s z 'a h a k v e r e b ile c e ğ im t e k ş e y b u d u r. B u a y n m İ d e a ’d a n ç o k İ d e a 'n ın m a lz e m e s in i e tk ile r. Ş iir in iş le m le r in d e n z iy a d e b u iş le m le r in o y u n a k a ttığ ı d il b o y u t l a n n ı a y ın r. Y a d a , M ic h e l D e g u y 'n in b i r k a te g o r is in e b a ş v u r a c a k o lu r s a k , ş iird e " Ş u ş u n u n g ib id ir ," d i y e b ile c e ğ im iz ş e y in n e o ld u ğ u n u b ilm e k tir b ü tü n m e s e le . S a f m e f h u m u n iç in d e n d o ğ d u ğ u " g ib i" n in u y g u la m a a la n ı B a tı'd a k ıs ıtlı, D o ğ u 'd a m u h te m e le n g e n e l d u ru m d a d ır. Z i r a ş i i r iç in d e k i fa r k , d ille r in a r a s ın d a k i f a r k ta n z iy a d e , d il i ç in d e , b e lli b i r a n d a ş iir in iş le m le r in in m u a m e le e d e b ild iğ i, k u lla n a b il d iğ i ü s lu p tü r le r i a r a s ın d a k i f a r k o la r a k k u ru lu r. c) Paul Celan 1 9 2 0 C z e m o w itz d o ğ u m lu P a u l A n ts c h e l D o ğ u lu m u d u r ? 1 9 4 8 'd e n b e r i y a ş a d ığ ı P a r is 'te 1 9 7 0 'te ö le n , G is è le d e L e s tr a n g e 'la e v li ş u B A Ş K A B İR E ST ET İK 46 P a u l C e la n B a tılı m ıd ır ? B u A lm a n c a y a z a n ş a i r O r ta A v ru p a lı m ı d ır ? B a ş k a b i r y e r li m i d ir b u Y a h u d i, y o k s a h e r y e r li m i? N e d iy o r b iz le r e , M a lla r m é v e R im b a u d ile b a ş la y a n , h iç k u ş k u s u z T ra k l'ı, P e s s o a 'y ı v e M a n d e ls ta m 'ı d a iç in e a la n v e u z a k p e y g a m b e r i H ö ld e r lin o la n ş iir in ş u k o s k o c a ç a ğ ın ın — b a n a g ö r e — s o n ş a iri? C e la n b iz e ö n c e ş u n u d e r: Ç a ğ ım ız i ç in d ü ş ü n m e y ö n ü , a ç ık b ir u z a m d a n , B ü tü n 'ü n k a v r a n m a s ın d a n k a y n a k la n a m a z . Ç a ğ ım ız y ö n ü n ü k a y b e tm iş tir ; g e n e l b i r a d ı d a y o k tu r ç a ğ ım ız ın . Ş iir in d a r b ir g e ç itte n g e ç e b ilm e k iç in ik i b ü k lü m o lm a s ı (y in e k ıs ıtlı e y le m iz le ğ iy le k a r ş ı k a r ş ıy a y ız ) g e r e k m e k te d ir. A m a ş iir in z a m a n ın d a r lığ ın d a n iç e r i g ir e b ilm e s i iç in b u d a r g e ç id i n a r in , k ır ılg a n v e r a s g e le b i r ş e y le iş a r e tle m e k v e ç a tla tıp g e n iş l e tm e k g e re k ir. Ç a ğ ım ız b i r Î d e a 'n ın , b i r a n la m ın , b i r m e v c u d iy e tin s u y ü z ü n e ç ık a b ilm e s i iç in , ş iir in iş le m le r i i ç in d e b i r e d im in a z b u ç u k g ö r ü n e n d a r lığ ı ile b i r i ş a r e tin te h lik e li k ır ılg a n lığ ın ın b ir le ş ti ğ in i v a r s a y m a k ta d ır. C e la n 'ı d in le y e lim : D ik ili işa re tle rim iz in e n ö lü m cü l o la n ın ın açtığı in ce ç a tla k ta n da, b ir a n lam u ç verir. A r d ın d a n C e la n n e k a d a r d a r v e te h lik e li o l u r s a o ls u n y o l h a k k ın d a d a ik i ş e y b i ld iğ im iz i sö y le r: — î l k i, m o d e m s o f iz m in ila n la r ın ın d i ğ e r y ü z ü n d e s a b it b i r n o k t a v a r d ır . D il o y u n la r ı y a d a d u r u m la r ın ö n e m s iz d e ğ iş k e n liğ i h e r ş e y d e ğ ild ir. V a rlık v e h a k ik a t, B ü tü n 'ü k a v r a m a k a b iliy e tin d e n y o k s u n b ır a k ılm ış o ls a la r b ile , y itip g itm iş , b u h a r la ş m ış d e ğ ild ir. B ü tü n 'ü n t a m d a k e n d i h iç in i ö n e r d iğ i y e r e v a r lık v e h a k ik a tin n a r in b i r b iç im d e k ö k s a ld ığ ı f a r k e d ile c e k tir . — İ k in c is i, d ü n y a b a ğ la r ın ın tu ts a ğ ı o lm a d ığ ım ız ı b iliy o r u z . D a h a ö n e m lis i, b a ğ y a d a iliş k i f ik r i y a n ıltıc ıd ır . B i r h a k ik a tin b a ğ ı ç ö z ü lm ü ş tü r v e ş iir b u ç ö z ü lm e y e d o ğ ru , b i r b a ğ ın b o z u ld u ğ u ş u y e r e l n o k t a y a d o ğ r u , m e v c u d iy e te d o ğ r u iş le r, iş g ö rü r. H e m s a b it o la n d a n , t u tu n a n v e d a y a n a n d a n , h e m d e b a ğ ı ç ö z ü l m ü ş o la n a d o ğ r u s a v r u lm a k ta n s ö z e d e n C e l a n 'a k u la k v e r e lim : F R A N S IZ F İLO ZO F P O L O N Y A L I B İR Ş A İR E 47 B u ra d a k ö k sa la n k am ış, y arın y ine b u ra d a o laca k , ru h u n seni n e re y e e stirirse estirsin , özg ü rlü ğ ü n d e.* S o n o la r a k C e la n b iz e b a ğ ı ç ö z ü lm ü ş o la n ın h ü k m ü y le u y u m iç in d e ş u n u ö ğ r e te c e k tir : B i r h a k ik a ti a y a k ta tu ta n ş e y tu ta r lılık d e ğ il, t u ta rs ız lık tır. M e s e le d o ğ r u y a r g ıla r o l u ş tu r m a k d e ğ il, a y n m s a n a m a z o la n ın u ğ u ltu s u n u ü re tm e k tir. A y n m s a n a m a z o la n ın u ğ u ltu s u n u n ü r e tilm e s in d e b e lir le y ic i o la n k a y d e tm e d ir , y a z ıd ır , y a d a J e a n - C la u d e M iln e r 'e ö z g ü b i r k a t e g o r i d e n y a r a r la n ır s a k , h a r f t ir (lettre). B i r t e k h a r f a y ır t e tm e d e n f i i l iy a ta g e ç ir ir. B e n ş u n u e k le y e c e ğ im : H a r f in b i r ç o k ç e ş id i v a rd ır . N ite k im m ath em e'm k ü ç ü k h a r f le r i v a r , a m a ş iir in " H a r f le r d e k i / E d e b i y a t t a k i g i z e m i" d e v a r, b i r s iy a s e tin h a r f i h a r f in e a n la d ığ ı ş e y d e , a ş k m e k tu p l a n ’* d a . H a r f h e r k e s e h ita p e d e r. B ilg i, ş e y le r i a y ır t e d ip b ir ta k ım b ö l m e l e r d a y a tır . A y n m s a n a m a z o la n ın u ğ u ltu s u n a k a tla n a n h a r f b ö l m e s iz o la r a k y ö n e ltilir. H e r ö z n e h a r f ta r a f ın d a n k a te d ile b ilir , h e r ö z n e b a ş k a h a r f le r e d ö k ü le b ilir . D ü ş ü n c e d e ö z g ü r lü ğ e iliş k in b e n im t a n ım ım — e ş i t l ik ç i b i r ö z g ü r lü k — ş u o la c a k : N e z a m a n k i b i r d ü ş ü n c e , b a ş k a h a r f le r e d ö k ü le b ilir , y a n i m athem e'm k ü ç ü k h a r f le r in e , ş iir in g iz e m li h a r fl e r i n e / l a f ı z l a n n a , s iy a s e tin ş e y le r i h a r f i h a r f in e a n la m a s ın a v e a ş k m e k tu b u n a d ö k ü le b ilir , iş te o z a m a n d ü ş ü n c e ö z g ü r d ü r. H a r f l e r d e k i /e d e b i y a t t a k i g iz e m — k i ş iir d ir — k a r ş ıs ın d a ö z g ü r o lm a k iç in , o k u r u n k e n d in i ş iir in iş le m le r in e h a z ır la m a s ı, b u n a h a r fiy e n h a z ır la n m a s ı y e te rlid ir. O k u r b iz z a t k e n d is in in b a ş k a h a r f le r e d ö k ü lm e s in i is te m e lid ir . * T ü rk çe si: P au l C e la n , B ü tü n Ş iir le r in d e n S e ç m e le r , ç ev . A h m e t C e m a l, İsta n bu l: K av ra m , 1 9 9 5 , s. 1 00. F r a n sız c a ç e v ir id e " özgü rlü ğü n d e" ifa d e s i iç in " dans le n o n -lie " (b a ğ s ız lık ta , k ö k sü z lü k te ) k a r ş ılığ ı k u lla n ılm ış, - y .n . ” L e ttr e "harf; la fız , y a n i sö z ü n m a n a sın d a n z iy a d e b iç im i" a n la m ın a g e ld iğ i g ib i, a y n ı z a m a n d a "m ektup" d e m e k ; ç o ğ u lu o la n le ttr e s "edebiyat" a n la m ın a da g e le b iliy o r . P r e n d r e â la l e ttr e is e " h arfiyen a lm ak , h arfi h ar fin e an la m ak , la fz ın a bakm ak" a n la m ın d a b ir d e y im , - ç .n . B A Ş K A B İR EST ET İK 48 T u ta r s ız lık , a y n m s a n a m a z o la n , h a r f v e is te n ç a r a s ın d a k i b u d ü ğ ü m ü C e la n ş ö y le a d la n d ır ır : T u tarsız lık la ra y aslan m a k : fisk e d ipsizlik te , k a ra la m a d e fte rlerin d e d ü n y a u ğ u ld a m a y a b aşlar, b ir te k sa n a b ağ lı. Ş ii r b u r a d a d ü ş ü n c e iç in y ü k s e k b i r b u y r u k i f a d e e tm e k te d ir : E v r e n se l o la r a k y ö n e ltile n h a r f / l a f ı z h e r tü r lü tu ta r lılığ ı k e s in tiy e u ğ r a ts ın k i, d ü n y a n ın h a k ik a tle r in d e n b i r i u ğ u ld a y a b ils in . B ir b ir im iz e ş iir s e l o la ra k , " b ir te k s a n a b a ğ lı," d iy e b ilir iz . S e n , b e n , ş iir in iş le m le r in e d a v e t e d ilm iş iz , a y n m s a n a m a z o la n ın u ğ u l tu s u n u d in liy o r u z . A m a ş iir in t a n ın a c a ğ ı n e m a lu m ? T a lih liy iz , z ir a M a lla r m e 'n in B a tılı d a D o ğ u lu d a o lm a y a n b i r s o n s ö z le a ltın ı ç i z d iğ i g ib i: " H e r ç a ğ ş a ir in v a r lığ ın ı k e n d iliğ in d e n b ilir ." A m a d ü ş ü n c e m iz i b u ta lih le c a n la n d ır m a k ta b a z e n g e c ik tiğ im i z i k a b u l e tm e liy iz . M ilo s z k u ş k u s u z b u n o k t a y a d a d e ğ in iy o r d u . B ü t ü n d ille r g ü ç le r in i h a y r a n o lu n a s ı ş iir le r d e n a l m ı ş la r d ı r v e e m p e r y a l y a z g ım ız d a n u z u n z a m a n d ır e m in o la n b iz F r a n s ı z l a n n b u n u k e ş f e t m e k i ç in b a z e n y ılla r, h a tta y ü z y ılla r h a r c a d ığ ım ız d a ç o k d o ğ ru . D ille r in ç e ş itliliğ i i ç in d e ş iir in e v r e n s e lliğ in e s a y g ım ı s u n m a k iç in , ş im d i b i r P o r te k iz li ş a ir ile ç o k d a h a u z a k g e ç m iş te n b i r A r a p ş a ir in in o la ğ a n ü s tü ö n e m in i e n s o n u n d a n a s ıl k a v r a d ığ ım ı a ç ık la y a c a ğ ım . D ü ş ü n c e m iz in , f e ls e fe m iz in , b u ş a irle r d e n d e oluştuğunu g ö s te r e c e ğ im . 4 F e ls e fi B ir G örev: P essoa'n ın Ç a ğd aşı O lm ak 1935T E ÖLEN PESSO A F r a n s a ’d a ö lü m ü n d e n a n c a k e lli y ıl s o n ra , a z ç o k ta n ın a b ild i. B e n d e b u u ta n ç v e r ic i g e c ik m e d e n p a y ı m a d ü ş e n i a ld ım . U ta n ç v e r ic i, ç ü n k ü y ü z y ılın e n b e lir le y ic i ş a ir le r in d e n b iri s ö z k o n u s u , ö z e llik le d e o n u " f e ls e f e n in o la n a k lı k o ş u lu " d iy e d ü ş ü n m e y e ç a lış ırs a k . S o r u m u z d a ş ö y le if a d e e d ile b ilir : S o n o n y ılın f e ls e f e s i d e d a h il o lm a k ü z e r e 2 0 . y ü z y ı l ı n f e ls e f e s i P e s s o a 'n ın ş iir s e l g ir iş im in in k o ş u lu a ltın a y e r le ş e b ild i m i, y e r le ş m e y i b a ş a r a b ild i m i? E lb e tte H e i d e g g e r k e n d i s p e k ü la s y o n u n u H ö ld e r lin 'i n , R ilk e 'n in y a d a T r a k l’ın d ü ş ü n s e l k o ş u lu a ltın a y e r le ş tir m e y e ç a lış m ış tı. L a c o u e - L a b a r th e , H e id e g g e r 'in g ir iş im in in g ö z d e n g e ç ir ilm e s i iş in i ü s tü n e a lm ış b u lu n u y o r; b u g ö z d e n g e ç ir m e n in m e s e le s i H ö ld e r lin 'd ir , h a y a ti ö n e m d e k i iş le m c is i is e P a u l C e la n . B e n d e f e ls e f e n in a r tık M a lla r m é 'n in ş iir s e l iş le m le r iy le ç a ğ d a ş o la b ilm e s in i a r z u e ttim . P e k i y a P e s s o a ? J o s é G il'i n , b i r b ü t ü n o la r a k P e s s o a 'n ın e s e r in i g e r e k tiğ i g ib i k a b u l e d i p ta ş ıy a b ile c e k f i l o z o f e m le r i c a t e t m e y e d e ğ ils e d e , e n a z ın d a n b i r h ip o te z i d oğrulam aya ç a lış tığ ım b e lir te lim : B u y a p ıtın — ö z e l lik le d e A lv a r o d e C a m p o s m a h l a s ı y l a y a z d ığ ı y a p ıtın — D e le u z e 'ü n k im i f e ls e f î ö n e r m e le r iy le b a ğ d a ş a b ile c e ğ i h ip o te z in i. G ö r d ü ğ ü m k a d a r ıy la , P e s s o a 'n ın ş iirin i m e ta f iz ik s o r u n u b a k ım ın d a n b ü tü n o la r a k d e ğ e r le n d ir m e y e g ir iş e n b i r te k J u d ith B a ls o v ar. A m a o d a b u d e ğ e r le n d ir m e y e b iza tih i şiir sanatı yö n ü n d en v a r ıy o r , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a f e ls e f e n in te z le r in in y e n id e n ş e k ille n d ir ilm e s in e iç s e l o la n b i r h a r e k e tle d e ğ il. O h a ld e f e ls e f e n in h e n ü z P e s s o a 'n ın k o ş u lu n a 50 B A Ş K A B İR E ST ETİK b a ğ l ı o lm a d ığ ı s o n u c u n a v a r m a k g e r e k ir. F e ls e f e h e n ü z P essoa'nın irtifasında d e ğ il. " N e d e n o lm a lı k i? " d iy e s o r u la c a k tır e lb e tte . P o r te k iz li ş a ire a t f e ttiğ im iz v e f e ls e f e n in — a d e ta b i r g ö re v o la r a k — b o y ö lç ü ş m e s i g e r e k tiğ i b u " ir tifa " n e d ir p e k i? B u n a m o d e r n l i k k a te g o r is in i d e i ç i n e a la n d o la y lı b i r y a n ıt v e r e c e ğ iz . F e ls e f i m o d e r n liğ in h i ç b i r y e r le ş ik f ig ü r ü n ü n P e s s o a 'n ın a ç tığ ı m ü s te s n a d ü ş ü n c e ç iz g is in in g e r ilim in i ta ş ım a y a k â d i r o lm a d ığ ın ı s a v u n a c a ğ ız . F e ls e f i m o d e r n liğ in g e ç ic i ta n ım ı o la ra k , N ie tz s c h e 'n in D e le u z e ta r a f ın d a n d a b e n im s e n e n s lo g a n ın ı a la lım : P la to n c u lu ğ u n te r s y ü z e d ilm e s i. N ie t z s c h e ’y le b ir lik te y ü z y ılın b ü tü n ç a b a s ın ın " P la to n h a s ta lığ ın d a n k u r t u l m a k ” o l d u ğ u n u s ö y le y e lim . B u s lo g a n ın ç a ğ d a ş f e ls e f e n in e n v a i ç e ş it e ğ ilim le r in in y a k ın s a m a s ın ı h a z ır la d ığ ı ş ü p h e g ö tü r m e z . A n ti- P la to n c u lu k , ç a ğ ım ız ın , d e y im in d ü z a n la m ıy la o rta k yeri'âir* A n ti- P la to n c u lu k e n b a ş ta b i z z a t N ie tz s c h e 'd e n B e r g s o n a r a c ılı ğ ı y l a D e le u z e 'e k a d a r, y a ş a m f e ls e f e le r in in y a d a g ü c ü l o la n ın g ü c ü n e (p uissance du virtuel ) o d a k la n a n f e ls e f e le r in d ü ş ü n c e ç iz g is in in o d a ğ m d a d ır . B u d ü ş ü n ü r le r e g ö r e k a v r a m ın a ş k ın id e a lliğ i y a ş a m ın y a r a tıc ı iç k in liğ in e y ö n e ltilm iş tir ; h a k ik i o l a n ı n / d o ğ r u n u n e b e d il i ğ i, h e r ola n 'ı k e n d i f a r k lı e n e r ji k a p a s ite s in e g ö re y a p a b ile c e k le r in d e n a y ır a n ö ld ü r ü c ü b i r k u rg u d u r . A m a a n ti- P la to n c u lu k k a r ş ıt e ğ ilim d e , y a n i g r a m e r c i v e d ilc i f e l s e f e le r d e — W ittg e n s te in , C a r n a p y a d a Q u in e 'm a d la r ıy la m a r u f b ü t ü n o a n a litik d ü z e n e k te — d e e n a z b i r o k a d a r e tk in d ir. B u a k ım a g ö r e , id e a llik le r in v a r o ld u ğ u v e h e r tü r lü b ilg in in k a y n a ğ ın d a z i h i n s e l b i r s e z g in in z o r u n lu o ld u ğ u y o lu n d a k i P la to n c u v a r s a y ım s a ç m a lık ta n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir. Z i r a g e n e l a n la m ıy la " v a rd ır" (le "il y a"), y a ln ız c a d u y u m s a n a b ilir v e r ile r d e n ( a m p ir is t b o y u t) v e d u y u m s a n a b ilir v e r ile r in h a k ik i b i r ö z n e s iz , a ş k ın iş le m c is i o la n d il y a p ıs ı ( m a n tık s a l b o y u t) ta r a f ın d a n d ü z e n le n m e s in d e n m e y d a n a g e lir. A y rıc a H e id e g g e r 'in v e o n a s a h ip ç ık a n b ü tü n b i r y o r u m b ilg is i a k ım ın ın , v a r lık d ü ş ü n c e s in e İ d e a 'y ı ilk k e s it o la r a k d a y a ta n P la to n c u iş le m d e , V a rlık 'ın u n u tu lm a s ın ın ilk a d ım ın ı, m e ta f iz ik te s o n k e r * Fr. lie u c o m m u n d e y im i m e c a z i o la ra k " b a sm ak a lıp , b e y lik d ü şü n c e; h a rc ı â le m fikir" a n la m ın a ge lir , - ç .n . FELSEF İ B İR G Ö R E V 51 te d e n ih i li s t o la n ş e y in ilk h a m le s in i g ö r d ü ğ ü d e b ilin m e k te d ir . Z ir a İ d e a , v a r lığ ın a n la m ın ın te c r ü b e e ttiğ i a ç ılm a n ın — m a te m a tik s e l b i r a n la m a y e tis in in ta n z im v e te f tiş e ttiğ i b iç im iy le o la n 'm te k n ik h â k im iy e ti v a s ıta s ıy la — ü s tü n ü n ö r tü lm e s id ir z a te n . E s k i SSC B B i li m l e r A k a d e m is i s ö z lü ğ ü n ü n b ö n b ö n k ö le s a h ip l e r in in id e o lo g u m u a m e le s i y a p tığ ı P la to n 'u n , O r to d o k s M a r k s is tle r n e z d in d e d e h iç b ir s a y g ın lığ ı y o k tu . O n la r a g ö r e P la to n f e ls e f e d e k i id e a lis t e ğ ilim in ta m k a y n a ğ ın d a d u r u y o r d u ; d e n e y im e d a h a d u y a r lı, s iy a s a l t o p l u m l a n n p r a g m a tik i n c e le m e s in e d a h a e ğ ilim li o la n A r is to te le s 'i a ç ık a r a y la te r c ih e d e rle rd i. Ö te y a n d a n '7 0 'l i v e '8 0 'l i y ılla r ın a z g ın a n ti- M a r k s is tle r i, d e m o k r a tik v e e tik s iy a s e t f e ls e f e s in in ta k ip ç ile r i, G lu c k s m a n n g ib i " y e n i f ilo z o f la r " , f ılo z o f - k r a lı d e s p o tik b iç im d e a r a y a s o k u p d e m o k r a tik a n a r ş iy i İ y i'n in a ş k ın lığ ı b u y r u ğ u n a t a b i k ı l m a k is te y e n P la to n 'u to ta lite r e f e n d i- d ü ş ü n ü r ü n ilk ö r n e ğ i o la r a k g ö rü y o r la r d ı. D e m e k k i f e ls e f i m o d e r n lik y o l iş a r e tle r in i h a n g i y ö n d e a r a r s a a r a s ın , " P la to n c u lu ğ u n t e r s y ü z e d ilm e s i" is t e ğ i k a ç ın ılm a z b i r y a f ta o la r a k k a r ş ım ız a ç ık m a k ta d ır. O h a ld e P e s s o a 'y a iliş k in s o ru m u z şu b iç im i a lıy o r: F a r k lı y o r u m la r ıy la P la to n c u lu k P e s s o a 'n ın ş iir s e l y a p ıtın d a n e d u r u m d a d ır ? Y a d a d a h a d o ğ r u s u : P e s s o a 'd a ş i i r s a n a tın ın d ü ş ü n c e o la r a k d ü z e n le n m e s i, " P la to n c u lu ğ u n t e r s y ü z e d ilm e s i" a n la m ın d a m o d e m m id ir ? P e s s o a 'n ın ş iir in in te m e l ö z e llik le r in d e n b ir in in , ö n ü m ü z e b i r d e ğ il d ö r t ş a ir in b ü tü n y a p ıtla r ın ı k o y m a k o l d u ğ u n u h a tır la ta lım . Ş u m e ş h u r b a ş k a - a d ( heteronym e *) d ü z e n e ğ i y a n i. C a e ir o , C a m p o s , R e is v e b iz z a t P e s s o a a d l a n a ltın d a , a y n ı e ld e n ç ı k m a o ls a l a r d a , b a ş a t m o tif le r i v e d ils e l a n g a jm a n la n b a k ım ın d a n h e r b i r i b a ş lı b a ş ı n a b i r s a n a ts a l k o n f ig ü r a s y o n o lu ş tu r a c a k k a d a r fa r k lı o la n d ö r t ş i i r k ü m e si v a r k a r ş ım ız d a . P e k i, ş iir d e b a ş k a - a d d ü z e n e ğ i n i n a n ti- P la to n c u lu ğ u n m ü n f e r it b i r e ğ ilim i o ld u ğ u n u v e b u a n la m d a m o d e r n liğ im iz d e p a y ı o ld u ğ u n u m u s ö y le y e c e ğ iz ? Y a n ıtım ız o lu m s u z o la c a k . P e s s o a f e ls e f e y e y ö n e lik b e n z e r s iz * H e te r o n y m e in g e n e l k a r şılığ ı "takm a ad , m a h las" . A m a " b aşk a" lığı v u r gu la m ak b u rad a d ah a ö n e m li o ld u ğ u iç in , h arfi h a rfin e b ir ç e v ir iy le " b aşk a-ad " ı k u l la n d ım . - ç .n . B A Ş K A B İR EST ET İK 52 b i r m e y d a n o k u m a y ı te m s il e d iy o r s a , e ğ e r o n u n m o d e r n liğ i h â lâ bizden ö ndeyse v e b a z ı b a k ım la r d a n k e ş f e d ilm e m iş s e , b u n u n n e d e n i onun şiir-düşüncesinin P la to n cu da anti-P la to n cu d a olm am ayı başaran b ir y o l açm ası' d ır. P e s s o a h e r k e s in b ir le ş tiğ i P la to n c u lu ğ u n te r s y ü z e d ilm e s i s lo g a n ın d a n g e r ç e k a n la m d a m u a f b i r d ü ş ü n c e n i n m e s k e n t u ta c a ğ ı y e r i ş iir s e l o la r a k ta n ım la m ış tır ; f e ls e f e is e b u g ü n i t ib a r ıy la b u n u d e ğ e r le n d ir e b ilm iş d e ğ il. N e v a r k i, b i r i l k i n c e le m e n in g ö s te r d iğ i ü z e r e , P e s s o a y ü z y ılın b ü t ü n a n ti- P la to n c u e ğ ilim le r in i b o y d a n b o y a k a v r a m ış , h e p s in i k a te t m iş y a d a ö n g ö rm ü ş tü r. " C a m p o s " b a ş k a - a d ıy la y a z ılm ış m e tin le r d e , ö z e llik le b ü y ü k o d la r d a , z in c ir in d e n b o ş a n m ış b i r d ir im s e lc ilik g ö r ü n tü s ü b u l m a k t a y ız ; G il'i n h ip o te z in e h a k v e r d ir e n d e b u d u r. D u y u m s a m a n ın h a r la n m a s ı ş iir s e l s o r u ş tu r m a n ın b a ş lıc a y ö n te m i g ib i g ö r ü n ü y o r ; b e d e n in ç o k b iç im li b i r u z u v s u z la ş tır m a y a m a r u z b ır a k ılm a s ı, a r z u ile s e z g in in g ü c ü l ö z d e ş liğ in i ç a ğ r ış tır ıy o r . C a m p o s 'u n d â h iy a n e f ik ir le r in d e n b ir i d e , m a k in a la ş m a ile d ir im s e l a tılım a r a s ın d a k i k a r ş ıtlı ğ ın ta m a m e n g ö r e li o ld u ğ u d u r. C a m p o s m o d e m m a k in a la ş m a n ın v e b ü y ü k m e t r o p o lle r in ş a i r i d i r — y a d a , y a r a tım a r a ç la r ı o la r a k , d o ğ a l a n a lo jile r o la r a k k a v r a n a n tic a r e t, b a n k e r lik , f a b r ik a iş ç iliğ in in ş a iri. D e le u z e 'd e n e p e y ö n c e , a r z u d a m a k in a v a r i b i r tü r te k a n la m lılık (univocite) o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü r C a m p o s ; şiir b u a r z u n u n e n e rjis in i k a p m a l ı d ı r — y ü c e ltm e d e n , id e a liz e e tm e d e n , a m a a y n ı z a m a n d a m u ğ la k b i r ik ir c ik lilik iç in d e d a ğ ıtm a k s ız ın , b ir tü r v a r lık h id d e tin in k e n d is in d e k i a k ış v e k o p u ş la r ı k a v r a y a r a k y a p m a lıd ır b u n u . Z a t e n h e r ş e y d e n ö n c e , d ü ş ü n c e n in d ils e l g ü d ü m ü ( vection ) iç in ş iir in s e ç ilm iş o lm a s ı, iç s e l o la r a k a n ti- P la to n c u d e ğ il m id ir ? Z ir a P e s s o a ş iiri g e v ş e tilm iş y a d a g e r iy e ç e v r ilm iş b i r m a n tığ ın p r o s e d ü r le r i iç in e y e r le ş tir ir . B u m a n tık d a id e a lis t d iy a le k tiğ in netliğiyle b a ğ d a ş m a z g ib id ir . S ö z g e lim i, J a k o b s o n 'u n ç o k g ü z e l b i r m a k a le d e g ö s t e r d i ğ i ü z e r e , o k s im o ru n * s is te m a tik k u lla n ım ın ı e le a la lım . P e s s o a b u y o l l a b ü t ü n y ü k le m a tıf la r ın ın d e n g e s in i b o z a r. Ş iir in g ü ç lü tu t a r l ı l ığ ı iç in d e , n e r e d e y s e h e r t e r im n e r e d e y s e h e r y ü k le m i a la b i- * V u rg u lu b ir ifa d e e ld e e tm e k iç in k a rşıt a n la m lı ik i s ö z c ü ğ ü n y a n y a n a g e t i r ilm e s i, s ıfa t ta m la m a sın d a n ite le y e n ile n ite le n e n ar asın d a ç e liş k in in b u lu n m ası; e n b ilin e n ö r n e ğ i "kuru su"dur. - ç .n . F E L S E F İB İR G Ö R E V 53 liy o r k e n v e ö z e llik le e tk ile d iğ i te r im le k a r ş ı- u y u m d a n ( corıtre-convenance) b a ş k a iliş k is i o lm a y a n b i r y ü k le m i a la b iliy o r k e n , n a s ıl v a r ı l a b i l i r k i İ d e a 'y a ? A y n ı ş e k ild e , la b ir e n ti a n d ır a n b i r o l u m s u z la m a k u l la n ım ın ın d a m u c i d i d ir P e s s o a ; o lu m s u z la m a d iz e le r e ö y le b ir b iç im d e y a y ılır k i, o lu m s u z la n a n te rim i k e s in o la r a k tespit etm ek h iç b i r z a m a n m ü m k ü n o lm a z . B u ş e k ild e o lu m s u z la m a n ın M a lla r m é 1 d e k i k a tı d iy a le k tik k u l la n ım ın ın t a m te r s in e , b i r yü ze rg ezer o lu m suzlam a b u lu n m a k ta d ır ; b u o lu m s u z la m a n ın a m a c ı, o l u m la m a ile o lu m s u z la m a a r a s ın d a k i s ü r e k li b i r ik ir c ik liliğ i ş iirin t a iç in e iş le m e k tir. D a h a d o ğ ru s u , n ih a y e tin d e v a r lığ ın g ü ç le r in in e n ş a ş a a lı d ı ş a v u r u m la r ın ın ö z n e n in e n ıs r a r lı g e r i ç e k ilm e le r iy le a ş ı n d ın lm a s ın a i z in v e r e n , o lu m la y ıc ı ç e k im s e r liğ in ç o k k o la y ta n ın a b ile c e k b ir t ü r ü n ü iş le m e k tir ş iire . B u ş e k ild e P e s s o a ç e liş m e z lik ilk e s in in ş iir s e l a ltü s t o lu ş u n u g e r ç e k le ş tirm e k te d ir. A y n ı z a m a n d a , ö z e llik le P e s s o a im z a lı ş iir le r in d e , ü ç ü n c ü h a lin im k â n s ız lığ ı ilk e s in i r e d d e t m e k te d ir. N ite k im ş i i r v e r e v in e y o l a lır; e le a ld ığ ı şey , n e b i r y a ğ m u r p e r d e s i n e d e b i r k a te d r a ld ir ; n e ç ıp la k o la r a k ş e y d ir n e d e ş e y in y a n s ım a s ı; n e ış ık ta d o ğ r u d a n g ö r m e d ir n e d e c a m ı n ış ık g e ç ir m e z liğ i. B u d u r u m d a şiir, b u "n e ... n e " y i ü r e tm e k i ç in v e e v e t / h a y ı r tü r ü n d e n h i ç b i r k a r ş ıtlığ ın k a v r a y a m a d ığ ı daha b aşka b ir şey o ld u ğ u n u d ü ş ü n d ü r m e k i ç in v a r d ır. K la s ik o lm a y a n b i r m a n tığ ı, y a k a la n a m a y a n b i r o lu m s u z la m a y ı, v a r lığ ın b i r ç a p r a z ın ı, y ü k le m le r in b i r a y n l a m a z l ığ ı m i c a t e tm iş o la n b u ş a ir, n a s ıl P la to n c u o l a b i l ir k i? K a ld ı k i ş u n u s a v u n m a k d a p e k â lâ m ü m k ü n : P e s s o a , ( ta n ım a d ı ğ ı) W ittg e n s te in 'l a a y n ı d ö n e m d e ( y a d a h e m e n h e m e n a y n ı d ö n e m d e ) , d ü ş ü n c e ile d il o y u n la r ı a r a s ın d a k i ö z d e ş le ş tir m e n in b ilin e n e n r a d ik a l b iç im in i ö n e r m iş tir. Ç ü n k ü b a ş k a - a d lılık b u ö z d e ş le ş tir m e d e ğ ils e , n e d ir ? Ş u n u a s l a u n u tm a y a lım k i, b a ş k a - a d lılığ ın m a d d i y a n ı, p r o je y a d a Î d e a k a te g o r is in e a it d e ğ ild ir ; y a z ıy la , ş iir le r in fiili ç e ş itliliğ iy le ele verilir. J u d ith B a ls o 'n u n d e d iğ i g ib i, b a ş k a - a d lılık ö n c e lik le ş a ir le r d e d e ğ il, ş iirle rd e d ir . B u d u r u m d a m e s e le , p e k â lâ k e n d in e h a s k u r a lla r ı v e in d ir g e n e m e z iç t u ta r lılık la r ı o l a n e ş le ş m e z n ite lik te ş iir s e l o y u n la r v a r e tm e k tir. B u k u r a lla r ın d a ö d ü n ç a lın m ış k o d l a r o ld u ğ u s a v u n u la b ilir ; y a n i b a ş k a - a d o y u n u n u n b i r t ü r p o s t m o d e m k o m p o z is y o n u v a r k a r ş ım ız d a . C a e ir o , B a u d e la ir e 'in ç o k d a h a ö n c e le r i a r z u e tm iş o ld u ğ u g ib i, d ü z y a z ı ile n a z ım a r a s ın d a k i 54 B A Ş K A B İR EST ET İK i k ir c ik li iş le y iş in v a r d ığ ı n o k ta d e ğ il m id ir ? " D iz e le r im in d ü z y a z ı s ın ı y a z ıy o r u m ," d iy e y a z m a m ış m ı d ır n ite k im ? C a m p o s 'u n o d l a r ın d a b i r t ü r s a h te W h itm a n , R e is 'in k ile r d e is e — m i m a r B o f ıll'in s ı r a s ü tu n la r ın d a o ld u ğ u g ib i— s o n r a d a n b e n im s e n m iş b i r s a h te A n t i k v a rd ır . İ n d ir g e n e m e z o y u n la r ile m im esis' in a ld a tıc ı b ile ş im i — a n ti- P la to n c u lu ğ u n d o r u ğ u b u d e ğ il m id ir ? Ü s te lik P e s s o a d a , H e id e g g e r g ib i, S o k r a te s ö n c e s in e d ö n m e y i ö n e r m e k te d ir. C a e ir o ile P a r m e n id e s a r a s ın d a k i y a k ın lık k u ş k u g ö tü r m e z . Z i r a C a e ir o 'n u n ş iire v e r d iğ i ö d e v şu d u r: H e r tü r lü ö z n e l d ü ş ü n c e ö r g ü tle n m e s in d e n ö n c e v a r lığ ın ö z d e ş liğ in i y e n id e n te s is e tm e k . Ş iir le r in d e n b ir in d e k i " d ü ş ü n c e n in a k ış y o l u n a y a s la n m a m a k " s lo g a n ı, " o ld u r m a k " la ( laisser-etre) e ş d e ğ e r lid ir v e b u b a k ı m d a n H e id e g g e r 'in K a r te z y e n ö z n e llik m o tif in in y ö n e lttiğ i e le ş tir iy e ç o k b e n z e r. T o to lo jin in ( b ir a ğ a ç b i r a ğ a ç tır v e b i r a ğ a ç ta n b a ş k a h i ç b i r ş e y d e ğ ild ir, v b .) iş le v i, Ş e y 'in d o la y s ız boy gösterişini ş iirs e lle ş tir m e k tir — b iliş s e l k a v r a y ış ın d a i m a e le ş tir e l y a d a o lu m s u z p r o to k o lle r in e b a ş v u r m a y a g e r e k k a lm a d a n ş iir s e lle ş tir m e k . C a e i r o 'n u n " d ü ş ü n c e - o lm a y a n ın m e ta f iz iğ i" d e d iğ i ş e y p e k â lâ b u d u r; b ö y le b i r ta n ım P a r m e n id e s 'in d ü ş ü n c e n in v a r lık ta n b a ş k a b i r ş e y o lm a d ığ ı y o lu n d a k i s a v m a d a ö z ü b a k ım ın d a n ç o k y a k ın d ır. B u d e m e k o lu y o r k i, C a e ir o k e n d i ş i i r s a n a tın ı, b ilm e n in d o la y ım la n m a s ı o la r a k a n la ş ıla n P la to n c u İ d e a 'n m k a r ş ıs ın a k o y a r b ü tü n ü y le . S o n o la ra k , s o s y a lis t y a d a M a r k s is t o lm a k ta n ç o k u z a k o lm a s ı n a r a ğ m e n P e s s o a 'n ın ş iir s a n a tı id e a liz a s y o n a y ö n e lik g ü ç lü b ir e l e ş tirid ir . B u e le ş tir i, g ö k y ü z ü n d e k i a y d a g ö k y ü z ü n d e k i a y d a n b a ş k a ş e y g ö r e n le r le , " h a s ta ş a ir le r " le d a lg a g e ç e n C a e ir o 'd a a y a n b e y a n b e llid ir . A m a P e s s o a 'n ın y a p ıtın ın b ü tü n ü n d e ç o k ö z e l b i r tü r ş iir s e l m a d d e c ilik k o n u s u n d a d u y a r lı o lm a lı. H e r n e k a d a r ş a ş ır tıc ı i m g e n i n b ü y ü k b i r u s ta s ı d a o ls a , b u ş a ir in ş iirs e l s ö y le y iş in in d a h a ilk o k u m a d a k u r u d e n e c e k k a d a r n e t o ld u ğ u f a r k e d ilir. Ş iir s e l b ü y ü y e a lış ılm a d ık d o z d a s o y u tla m a z e r k e d e b ilm e s in in n e d e n i d e b u d u r. Ş iir in b ir e b i r n e s ö y lü y o r s a o n d a n b a ş k a b i r ş e y s ö y le m e m e s i k a y g ıs ın ı g ü d e n P e s s o a , b iz e aurasız b i r ş iir ö n e r m e k te d ir. Ş iir -d ü ş ü n c e n in o lu ş u , k e s in lik le tın ıs ın d a , y a n a l titr e ş im in d e d e ğ il, h a r f i h a r f in e k e s in liğ in d e a r a n m a lıd ır . P e s s o a 'n ın ş iiri a y a r tm a y a y a d a t e l k in d e b u lu n m a y a ç a lış m a z . D ü z e n le n iş i n e k a d a r k a r m a ş ık o lu r s a o ls u n , d a i m a s ım s ık ı v e y o ğ u n b i r b iç im d e k e n d i k e n d is in in h a k ik a F EL SE Fİ B İR G Ö R E V 55 tid ir . P e s s o a P la t o n 'a k a r ş ı ş u n u d e r g ib id ir : Y a z ı, id e a l b i r b a ş k a y e r in h e r z a m a n iç in k u s u r lu o l a n k a r a n l ı k b i r a n ıs ı d e ğ ild ir. T e r s in e , dü şü n cen in ta ken d isid ir , o ld u ğ u g ib i d ü ş ü n c e d ir . Ö y le k i C a e ir o ' n u n m a te r y a lis t h ü k m ü (" b ir şey , y o ru m la n m a y a y a tk ın o lm a y a n ş e y d ir " ) b ü t ü n b a ş k a - a d la r a g e n e lle n ir : B i r ş iir m a d d i b i r i ş le m le r a ğ ı d ır, a s la y o r u m la n m a m a s ı g e r e k e n şe y d ir. P e k i P e s s o a tam b i r a n ti- P la to n c u ş a ir m id ir ? B e n k e s in lik le b ö y l e o k u m u y o r u m . Z i r a y ü z y ılın tü m a n ti- P la to n c u d u r u ş la r ın ın ş a ir ta r a f ın d a n k a te d ilm iş o ld u ğ u n u g ö s te re n d ış g ö s te rg e le r, n e P e s s o a ' n m P l a t o n l a y ü z y ü z e , k a r ş ı k a r ş ıy a d u r d u ğ u n u g iz le y e b ilir , n e d e P e s s o a 'n ın kurucu ira d e s in in y ü z y ılım ız ın b ö b ü r le n d iğ i g r a m e r c i y a p ı b o z u m la r d a n z iy a d e P la to n 'a y a k ın o ld u ğ u n u . B u y ö n e lim in b e lli b a ş lı b ir k a ç k a n ıtın ı s u n a lım . 1. P la to n c u r u h u g ö r ü r g ö r m e z ta n ım a m ız ı s a ğ la y a n ş a ş m a z g ö s t e r g e le r d e n b ir i, h e m v a r lık d ü ş ü n c e s iy le h e m d e h a k ik i o la n ın g iz le r iy le iliş k ili o l a r a k m a te m a tik s e l p a r a d ig m a n ın s a v u n u lm a s ıd ır. P e s s o a , ş iiri v a r lığ ın m a te m a tiğ in in k a p s a m ı iç in e a lm a y ı h e d e f le r a ç ık ç a . H a tta m a te m a tik s e l h a k ik a t ile s a n a ts a l g ü z e lliğ in te m e ld e k i ö z d e ş liğ in i o lu m la r , z ir a " N e w to n 'u n b in o m u M ilo V e n ü s ü k a d a r g ü z e ld ir " . S o ru n u n , b u h a k ik a tin b ilg is in e p e k a z k iş in in s a h ip o l m a s ı o ld u ğ u n u e k le y e r e k , ş iiri ş u P la to n c u talim ata t a b i k ıla r: C a h il d ü ş ü n c e y i, h a k ik i o la n ile g ü z e l o la n a r a s ın d a k i o n to lo jik k a r ş ıl ı k l ı l ı ğ ın iç k in k e s in liğ in e d o ğ r u ta ş ım a k . P e s s o a ş iirin in d ü ş ü n c e p r o je s i, d o la y ıs ıy la , ş ö y le i f a d e e d i l e b i lir: M o d e m b i r m e t a f iz ik n e d ir ? G e r ç i b u p r o je , J u d ith B a ls o 'n u n s o n d e r e c e g ir if t d o la m b a ç la r ın ı k e ş f e ttiğ i " m e ta f iz ik s iz m e ta f iz ik " g ib i b i r p a r a d o k s b iç im in i alır. A m a s o n u ç ta P la to n d a , S o k ra te s ö n c e s i f ilo z o f la r la g ird iğ i ta rtış m a d a , m e ta - fiz ik te n — y a n i fiz iğ in y a d a d o ğ a n ın ö n c e liğ in d e n — m u a f b ir m e ta f iz ik in ş a e tm e k is te m iy o r m uydu? P e s s o a 'd a s ö z d iz im in in b ö y le b i r p r o je n in a r a c ı o ld u ğ u s a v u n u la b ilir . Z i r a b u ş a ird e , s a n k i im g e le r in v e m e t a f o r l a n n a ltın d a , ö y le b i r d a im i sö zd izim sel d ü zeneklem e v a r d ır k i, k a r m a ş ık lığ ıy la d u y u m s a n a b ilir o la n ın n ü f u z e tm e s in i v e d o ğ a l d u y g u la n m a n ın e g e m e n liğ in i s ü r d ü r m e s in i e n g e lle r. H e r d u r u m d a P e s s o a b u b a k ım d a n M a lla r m e 'y i a n d ırır: Ç o ğ u z a m a n İ d e a 'n ın g ö rü n ü r d e k i im g e y i k a - 56 B A Ş K A B İR EST ET İK te tm e s i v e a ş m a s ı iç in , c ü m le ik in c i b i r k e z o k u n m a lı, y e n id e n k u ru lm a lıd ır. Z i r a P e s s o a , n e k a d a r ç e ş itli, ş a ş ır tıc ı v e ç a ğ n ş t ı n c ı o l u r s a o ls u n , d ile y e r a ltı b i r ke sin lik k a z a n d ır m a k is te r: B iz b u k e s i n l i ğ in c e b ir s e l b i r k e s in lik o l d u ğ u n u ila n e tm e k te t e r e d d ü t e t m e y e c e ğ iz . P e s s o a ş iir in in b u y ö n ü , P la to n 'u n d i y a lo g la r ın d a k i b e n z e r s iz c a z ib e , s ü r e k li y a z ın s a l a y a r tm a ile a k ıl y ü r ü tm e n in a m a n v e r m e z k a tılığ ı a r a s ın d a b u lu n a n it ti f a k a b e n z e tile b ilir. 2 . " G ö r ü n ü r o l a n a b a ş v u r m a n ın a r k e tip s e l o n to lo jik k a id e s i" d i y e a d la n d ır a b ile c e ğ im iz ş e y d a h a d a P la to n c u d u r. Z i r a b u b a ş v u r u , s o n u ç ta ş iir d e d u y u m s a n a b ilir t e k illik le r in d e ğ il, d u y u m s a n a b ilir te k i l li k l e r tip in in , o n to - tip in in s ö z k o n u s u o l d u ğ u n u g ö r m e z d e n g e lm e m iz i e n g e lle r. B u n o k ta , ö z e llik le C a m p o s 'u n (v e b ü tü n y ü z y ılın ) e n b ü y ü k ş iir le r in d e n o la n D en ize Ö vgü' n ü n b a ş ın d a , g e r ç e k v e ş im d ik i r ı h tım ın iç s e l B ü y ü k R ıh tım o ld u ğ u n u n a ç ığ a ç ık tığ ı y e r d e , g ö r k e m li b i r b iç im d e o r ta y a k o n u lu r. A m a tü m b a ş k a - a d la r d a v e B e m a r d o S o a r e s 'in " y a n - b a ş k a - a d lı" d ü z y a z ı k ita b ın d a ( a r tık ç o k ta n ın a n H uzu rsu zlu ğ u n K itabı n â z) d a h e r y e r d e k a r ş ım ı z a ç ık a r : Y a ğ m u r, m a k in a , a ğ a ç , g ö lg e , g e ç ip g id e n k a d ın , ç o k ç e ş itli y ö n te m le r le s ü r e k li o la r a k Y a ğ m u r 'a , M a k in a 'y a , A ğ a ç 'a , G ö lg e 'y e , G e ç ip G id e n K a d m 'a d ö n ü ş tü r ü lm ü ş , b u y ö n d e ş iir s e lle ş tir ilm iş tir . H a t t a C a m p o s 'u n b a ş k a b i r ü n lü ş iir in in s o n u n d a k i tü tü n c ü d ü k k â n ı s a h ib in in g ü lü m s e m e s i b ile , y a ln ız c a b i r E b e d i G ü lü m s e m e y ö n ü n d e v u k u b u lu r. Ş iir in g ü c ü d e b u y ö n ü k ö k e n i o la n m e v c u d iy e tte n — ki ç o k k ü ç ü k d e o l a b i l ir — a s l a a y ır m a m a s ın d a y a ta r. î d e a ş e y d e n a y r ılm a m ış tır , a ş k ın d e ğ ild ir. A m a A r i s t o t e l e s ’t e k i g ib i b i r m a d d e y i t a lim e d e n v e d ü z e n e s o k a n b i r f o r m d a d e ğ ild ir. Ş iir in i la n e ttiğ i ş e y ş u d u r: Şey le r İ d e a ’larıyla özdeştir. B u y ü z d e n g ö r ü n ü r o la n ın a d la n d ır ılm a s ı, b i r v a r lık tip le r i a ğ ın ın g ü z e r g â h ı o la r a k g e r ç e k le ş ir ; s ö z d iz im i b u g ü z e r g â h ın k ıla v u z u d u r . P la to n c u d i y a le k tiğ in b iz i ş e y in d ü ş ü n c e s i ile İd e a 'n ın s e z g is in in b irb irin d e n a y rılm a z o ld u ğ u n o k ta y a g ö tü r m e s in in tıp a tıp a y n ıs ı. 3 . B iz z a t b a ş k a - a d lılık b i r ö z n e l d r a m o la r a k d e ğ il, d ü ş ü n c e d ü z e n le m e s i o la r a k k a v r a n ıld ığ m d a b i r t ü r id e a l y e r o lu ş tu r u r ; o r a d a f i g ü r l e r a r a s ın d a k i b a ğ lıla ş ım v e a y r ış m a la r P la to n 'u n S o /îs /'in d e k i " n ih a i c in s le r" a r a s ın d a k i iliş k ile r i a k la g e tirir. E ğ e r C a e ir o 'y u " a y n ı" f ig ü r ü y le ö z d e ş le ş tir ir s e k — k i b u m ü m k ü n — C a m p o s 'u n d a F ELSEF İ B İR G Ö R E V 57 " b a ş k a s ı" f ig ü r ü o lm a s ı g e r e k tiğ in i h e m e n g ö rü r ü z . E ğ e r C a m p o s , e l e a v u c a s ığ m a y a n a c ılı b a ş k a lı k o la r a k , p a r ç a la n m a y a v e ç o k b iç im liliğ e m a r u z k a l m a o la r a k , b iç im s iz le y a d a Tim aios 'u n " s e rs e r i n e d e n " iy le ö z d e ş le ş tir iliy o r s a , R e is 'i n b iç im in k a tı o to r ite s i o lm a s ı g e r e k tiğ in i g ö rü r ü z . P e s s o a 'n ın k e n d is in i ik ir c ik liliğ in , a r a lığ ın , n e v a r lı k n e d e v a r lık - o lm a y a n o la n ın ş a iri o l a r a k ta n ım la r s a k , ş iir d e n e n k a tis ın d a n b i r t e k a n la m lılık b e k le y e n C a e ir o 'n u n ç ö m e z i o lm a m a k b a k ım ın d a n t e k o ld u ğ u n u a n la r ız . V e e ğ e r m o d e m p r e - S o k r a t i k C a e ir o s o n lu n u n s a lta n a tın ı ü s tle n iy o r s a , C a m p o s ş iir in e n e r jis i n i n s o n s u z a k a ç m a s ın ı s a ğ la y a c a ğ ı iç in d ir. B ö y le lik le b a ş k a - a d lılığ ın k e n d is i, an la şılır ye rin olanaklı im gelerinden biridir, y a n i d ü ş ü n c e n in k e n d i k a te g o r ile r in in m ü n a v e b e li o y u n u y la te r k ip e d i l m e s in in . 4. P e s s o a 'n ın s iy a s a l p r o je s i b ile P la to n 'u n D e vlet ’te a ç ım la d ığ ı p r o je y e b e n z e r. P e s s o a P o r te k iz 'in y a z g ıs ın ı k o n u a la n M e sa j b a ş lık lı b i r ş i i r k ita b ı y a z m ış tı. B u ş iir le r d e n e P o r te k iz 'd e o g ü n k ü k o ş u lla r a b a ğ lı y a ş a m s o r u n la r ın a u y g u n b i r p r o g r a m s ö z k o n u s u d u r , n e d e s iy a s e t f e ls e f e s in in g e n e l ilk e le r in in in c e le n m e s i. S ö z k o n u s u o l a n b i r a m b le m le r s is te m a tiğ in d e n h a r e k e tle id e a l b i r y e n id e n in ş a d ır. N a s ıl P la to n v a r o lm a y a n a m a b e lir le n m iş , e v r e n s e lle ş tir ile b ilir b ir G r e k k e n t- d e v le tin in ö r g ü tle n m e s in i v e m e ş r u lu ğ u n u id e a l b i ç im d e s a p ta m a k is tiy o r d u y s a , P e s s o a d a a y n ı ş e k ild e h e m ( P o r te k iz ta r i h i n i b ir ta k ım h a n e d a n a r m a la r ıy la y e n id e n a n la tm a s ı d o la y ıs ıy la ) te k il, h e m d e (id e a l o la r a k b i r " b e ş in c i im p a r a to r lu k " u n a d ı o l a b ile c e ğ in i ila n e tm e s i d o la y ıs ıy la ) e v r e n s e l o la n b i r P o r te k iz f ik r in i ş i i r y o lu y la z ih in d e c a n la n d ır m a k iste r. V e n a s ıl P la to n b i r k ö r n o k t a n ın (a d il k e n t- d e v le tin y o z la ş m a s ı k a ç ın ılm a z d ır ; ç ü n k ü k e n t-d e v le tin te m e lin i a ta n S a y ı'n ın u n u tu lm a s ı, j i m n a s ti ğ i n s a n a t e ğ itim in e d e m a g o j i k o la r a k g a le b e ç a lm a s ın a y o l a ç a c a k tır ) b u lu n d u ğ u n a i ş a r e t e d e r e k k e n d i y e n id e n in ş a s ın ın id e a l s a ğ la m lığ ın ı z a y ıf la tm ış s a , P e s s o a d a ş iir s e l u lu s id e a s ın ın o l u ş u n u g iz li k r a lın ö n g ö r ü le m e y e n g e r i d ö n ü ş ü n e b a ğ la y a r a k , b a ş k a b a k ım la r d a n g a y e t iy i y a p ıla n m ış g ir iş im in i b ü tü n ü y le s is v e e s r a r a b ü r ü n d ü r ü r. B u d u r u m d a P e s s o a 'd a b i r t ü r P la to n c u lu k b u lu n d u ğ u s o n u c u n u m u ç ık a r m a lı? H a y ır — tıp k ı o n u y ü z y ılın a n ti- P la to n c u lu ğ u k a p s a m ı B A Ş K A B İR EST ET İK 58 n a d a a l m a m a k g e r e k tiğ i g ib i. P e s s o a ’m n m o d e r n liğ i, P l a t o n c u l u k / a n ti- P la to n c u lu k k a r ş ıtlığ ın ın g e ç e r liliğ in i k u ş k u y a d ü ş ü r m e s in d e y a ta r : Ş iir - d ü ş ü n c e n in g ö r e v i, n e P la to n c u lu ğ a b a ğ lılık tır, n e d e o n u n te r s y ü z e d ilm e s i. B iz f ilo z o f la r ın h e n ü z ta m o la r a k a n la m a d ığ ı ş e y d e b u d u r iş te . H e n ü z P e s s o a 'n m ir tif a s ın d a d ü ş ü n m ü y o r o lm a m ız b u n d a n d ır . P e s so a 'n ın irtifa s ın d a d ü ş ü n m e n in a n la m ı şu o lm a lı: D u y u m s a n a b ilir o la n ile İ d e a 'n ın o r ta k - y a y ılım lı o ld u ğ u n u k a b u l e tm e k , am a B ir 'in a ş k m l ı ğ ın a h iç b ir ö d ü n v e r m e m e k . Y a ln ız c a ç o k lu te k illik le r in v a r o ld u ğ u n u d ü ş ü n m e k , am a b u n d a n a m p iriz m e b e n z e r b ir şey ç ık a r m a m a k . İş te P e s s o a 'y ı o k u r k e n y a ş a d ığ ım ız o ç o k t u h a f d u y g u y u , onun kendi kendine y e ttiğ i d u y g u s u n u , P e s s o a 'y a n is p e tle g e ç k a lm ış o l m a m ız a a tf e d e b ilir iz . P e s s o a 'n m k a p a ğ ın ı a ç tığ ım ız d a o n u n e b e d i y e n tu ts a ğ ı o ld u ğ u m u z h is s in i, b a ş k a k ita p la r o k u m a n ın y a r a r s ız o l d u ğ u v e h er şeyin o rada olduğu iz le n im in i e d in ir iz h e m e n . E lb e tte b u iz le n im in n e d e n in in b a ş k a - a d lılık o ld u ğ u n u s a n a b ili r iz ö n c e . P e s s o a b i r e s e r y a z m ış o lm a k ta n ç o k , k o c a b i r e d e b iy a tı, y ü z y ılın d ü ş ü n c e s in in tü m s o r u n la r ın ın k a y d e d ild iğ i b i r e d e b i k o n f ı g ü r a s y o n u a ç ım la m ış tır . B u b a k ım d a n , M a lla r m e 'n in K ita p p r o j e s in i a ç ık a r a y la a ş m ış tır . Z i r a b u p r o je n in B ir'in , y a n i y a z a r ın e g e m e n liğ in i k o r u m a k g ib i b i r z a a f ı v a r d ı, b u y a z a r a d s ız o la c a k k a d a r k e n d in i K ita p 'ta y o k e ts e b ile . M a lla r m e 'c i a d s ız lık , y a z a r ın a ş k ın lığ ın m tu ts a ğ ı o la r a k k a lır. B a ş k a - a d la r ( C a e ir o , C a m p o s , R e is , ş a h s e n P e s s o a , S o a r e s ) , B i r y a d a B ü tü n id d ia s ın d a o lm a y ıp ç o k lu ğ u n o lu m s a llığ ın ı e n b a ş a y e r le ş tir m e k le , k e n d ile r in i a d s ız o la n ın k a r ş ı s ın a k o y a r la r. B u y ü z d e n d ir k i, K ita p 'ta n d a h a iy i b i r e v r e n m e y d a n a g e tirirle r . Z ir a g e r ç e k e v r e n a y n ı z a m a n d a ç o k lu v e o lu m s a ld ır , b ü tü n le ş tir ile m e z . A m a d a h a d a d e r in d e , k e n d im iz i z ih in s e l o la r a k P e s s o a 'y a k a p tır m a m ız f e ls e f e n in m o d e r n liğ i h iç b ir b iç im d e tü k e tm e m iş o l m a s ın d a n ile r i g e lir. Ö y le k i b u ş a iri o k u d u ğ u m u z , o n d a b i r b u y r u k k e ş f e ttiğ im iz ta k d ir d e k e n d im iz i o n d a n a la m a y ız ; h e n ü z n a s ıl ita a t e d e c e ğ im iz i b ilm e d iğ im iz b u b u y r u k , ş a ir in b iz im iç in a ç tığ ı, P l a to n ile a n ti- P la to n a r a s ın d a k i y o lu , y a n i h a k ik i b i r ç o k lu k , b o ş lu k v e s o n s u z lu k f e ls e f e s in in y o lu n u tu tm a k tır . T a n r ıla r ın e b e d iy e n te r k e t tiğ i b u d ü n y a y a h a k k ın ı o lu m la y ıc ı b iç im d e v e r e c e k b i r fe ls e fe . Ş iirsel B ir D iyalek tik : L eb îd B in R eb ia v e M allarm é K A R Ş I L A Ş T I R M A L I E D E B İY A T A p e k in a n m a m . A m a b ü y ü k ş iir le r in e v r e n s e lliğ in e in a n ır ım — h e r z a m a n f e la k e te y a k ın s o n u ç la r v e r e n b i r y a k la ş ık lık d iy e t a n ım la y a b ile c e ğ im iz ç e v ir i a r a c ılığ ıy la s u n u l m u ş o ls a la r b ile . " K a r ş ıla ş tır m a " d a b u e v r e n s e lliğ in b i r t ü r d e n e y se l d o ğ r u la m a s ı o la b ilir. B e n im k a r ş ıla ş tır m a m A r a p ç a b i r ş iir ile F r a n s ız c a b i r ş iir a r a s ın d a o la c a k . A r a p ş iir in i k e ş f e ttiğ im g ü n d e n b e r i — s ö y le d iğ im n e d e n le r d e n d o la y ı g e ç , ç o k g e ç — b u k a r ş ıla ş tır m a b e n im iç in k a ç ı n ılm a z o lm u ş tu . S ö z ü n ü e ttiğ im ik i ş iir m u a z z a m b i r u z a k lığ ın s a n k i d a h a c a n lı k ıld ığ ı, a m a a y n ı z a m a n d a b o ğ d u ğ u b i r d ü ş ü n s e l y a k ın lığ ı i f a d e e d iy o r b a n a . F r a n s ız c a ş iir M a lla r m é 'n in B ir Z a r A tım ı. H a tır la ta lım , b u ş iir d e , m e ç h u l b i r d e n iz ü z e r in d e y a ş lı b i r E f e n d i, z a r l a n tu ta n e lin i g ü lü n ç b i r b iç im d e s a lla r v e z a r l a n a tm a d a n ö n c e o k a d a r u z u n s ü re d u r a k s a r k i, d a h a a tıp a tm a m a k a r a n v e r ile m e d e n s u la r a g ö m ü le c e k g ib id ir a d e ta . O z a m a n , d e r M a lla rm é : Rien, de la mémorable crise où ce fû t l'événement accompli en vue de tout résultat nul humain, n'aura eu lieu (une élévation ordinaire vers l ’absence) que le lieu, inférieur clapotis quelconque comme pour disper ser l'acte vide abruptement qui sinon par son mensonge eût fondé la p er dition dans ces parages du vague en quoi toute réalité se dissout. H iç b ir şey (o a n ım sa n m a y a d e ğ e r k riz d e n , h an i o k riz k i z e rre k ad a r in sa ni o lm ay a n h e r tü rlü so nu ç u ğ ru n a o lay g erç e k le şm iş o lac a k tı, o k riz 60 B A Ş K A B İR EST ET İK d e n h iç b ir şey ) m e y d a n a g e lm iş o lm a y ac a k (sıra d a n b ir y ü k seliş b o c a e d e r y o k lu ğ u ) m ey d a n d a n b a ş k a (sa n k i b o ş e d im i a n id e n d ağ ıtm a k için la le tta y in a lç a k b ir şıp ırtı, k i a k si ta k d ird e tü m g e rç e k liğ in e riy ip g ittiğ i şu d a lg a n ın d o la y la rın d a b a tışın tem e lin i a ta c ak tı y a la n ıy la o b o ş edim ).* F a k a t s o n s a y f a d a g ö k y ü z ü n d e b i r T a k ım y ıld ız , a d e ta b u r a d a — a ş a ğ ıd a — a s la k a r a r a b a ğ la n a m a y a c a k o la n ın g ö k s e l ş i f r e s i / y ı l d ı z k ö k e n l i s a y ı g ib i b e liriv e r ir . A r a p ç a şiir, İ s la m ö n c e s i d e n ile n d ö n e m in b ü y ü k k a s id e le r in d e n b irid ir: B u r a y a A n d r é M iq u e l'in ç e v ir is iy le a ld ığ ım , L e b îd b in R e b ia 'y a a tf e d ile n b i r muallaka.** B u ş i i r d e r a d ik a l b i r ç ö k ü ş ü n s a p ta n m a s ın d a n d o ğ a r. D a h a ilk d iz e s in d e n i tib a r e n h a y k ır ır : " V ira n o l m u ş k o n a k la m a y e r le r i, b i r g ü n lü k o la n d a , ö m ü r lü k o la n d a " . Ş iir, k o n u ş a n ın k o n a k l a m a y e r in e d ö n ü ş ü n ü n ç ö lü n d ö n ü ş ü y le k a r ş ıla ş m a s ın d a n d o ğ a r. B u r a d a d a , y e r in ç ıp la k lığ ı, y e r i d o ld u r m a s ı b e k l e n e n g e r ç e k v e s im g e s e l tü m v a r o lu ş u y u tm u ş g ib i g ö r ü n ü y o r . " H a ra b e le r ! H e r k e s k a ç m ış ! Y e ry ü z ü b o ş , ıs s ız !" d i y o r şa ir. Y a d a : " B ir z a m a n l a r d o lu o la n y e r le r ç ıp la k , b i r s a b a h e r k e n te r k e d ilm iş , / İş e y a r a m a z h e n d e k le r, m e tr u k ç ö l." A m a şiir, ç ö l h a y v a n la rın ın m e rk e z i d iy e n ite le y e b ile c e ğ im iz m e c a z i b i r r o l o y n a d ığ ı, b u r a d a t e k r a r la m a y a c a ğ ım ç o k h a s s a s b i r d i y a le k tik le , k a b ile v e s o y m e th iy e s in e d o ğ r u ile r le y ip , t e r c ih in v e y a s a n ın e f e n d is i f ig ü r ü n ü b a ş la n g ıç ta k i b o ş lu ğ u n g a y e s i o la r a k z ik r e d ecek e n sonunda: H e p g örü lür, k a b ile le r to p la n ıp b ia t e d e rle r B iz d e n b irin e, k a ra r v e re n v e g ö rü şle rin i b en im se te n. H a k la rım ’ v e rir k a b iled e k ile rin , * M alla r m e 'n in tip o g r a fik ta sa r ım ın ı b u rad a su n m ak m ü m k ü n o lm a d ığ ın d a n v e k a r m aş ık s ö z d iz im in i b ir n e b z e o ls u n a n la şılır k ılm a k iç in p a r an te z le re b a şv u r d u k . - ç .n . " C a h iliy e d e v r i A r ap e d e b iy a tın d a K âb e 'n in d u varla rın a a sıla n y e d i ü n lü k a s id e d e n b ir i. A r a p ç a d a n F r a n sız c a y a , F ra n sızc ad a n T ü r k ç e y e y a p ıla c a k b ir ş iir ç e v ir is i ç o k sa ğ lık lı o lm a y a c a ğ ı iç in , L e b îd 'in şiir in i A r a p ç a a slın d a n T ü r k ç e y e ç e v ir m iş o la n O rd . P rof. Ş e r a fe ttin Y altk a ya'n ın m e n su r ç a lışm a s ın d a n ( Y ed i A s k ı, İstan b u l: M .E .B ., 1 9 8 5 , s. 6 4 - 8 0 ) d a y e r i g e ld ik ç e yararlanarak k ar şılaştırd ık . A n c a k B a d io u ’n u n y o r u m la d ığ ı m e tin so n u ç ta F r a n sız c a ç e v ir is i o ld u ğ u iç in , k e n d i n e ö z g ü n ite lik le r in i d e b o z m a m a y a ç a lıştık , - y . n . Ş İİR S E L B İR D İY A L E K T İK 61 P ay eder, azaltır y a da artırır; tek efendisidir tercihlerin. İyi yüreklidir, herkesi öyle olm aya teşvik eder, M erham etlidir, az b ulunur erdem lerin hasadını toplar. A y n ı şe k ild e M a lla rm e 'd e d e e fe n d in in te rc ih te b u lu n m a sın ın im k â n sız o ld u ğ u g ö rü lü r; şiire g ö re şu o lg u b u lu n u r: "S a k la d ığ ı sır d a n a y rılm ış k o lu y la k a d id e d ö n m ü ş E fe n d i te re d d ü t e d e r, g ö z ü d ö n m ü ş g e ç k in g ib i o y u n u d a lg a la r a d ın a o y n a m a k ta n sa ." M e y d a n d a n b a ş k a h iç b ir şe y in m e y d a n a g e lm e m e s i te h lik e s i d e , a rd ın d a n g ö k s e l şifre n in g e lm e s i d e , b u te re d d ü tte n k a y n a k la n ır. L e b îd b in R e b ia iç in ç ık ış n o k ta s ı ç ıp la k y e rd ir, y o k lu k tu r, ç ö le ö z g ü g ö z d e n k a y b o lu ştu r. H a k k a n iy e tli te rc ih i y a p m a , y a n i h e rk e s ta ra fın d a n k a b u l e d ile b ilir k a r a n v e rm e e rd e m in e s a h ip o la n b ir e fe n d id e n b a h s e d e b ilm e k iç in g e re k e n k a y n a k b u ra d a n d e v şirilir. B u ik i ş iir a ra s ın d a o n ü ç y ü z y ıl v ar; b irin in b a ğ la m ı İm p a ra to r lu k F ra n sa s ı'n ın b u r ju v a s a lo n u , d iğ e rin in k i A ra b ista n ç ö lü n ü n y ü k s e k u y g a rlık la n n ın g ö ç e b e liğ i. D ille ri a k ra b a d e ğ il, u z a k ta n bile . A r a la n n d a k i m e s a fe n e re d e y s e h e r tü rlü k a v ra m ın ö te sin d e . Ve fak a t! B ir a n iç in e fe n d in in b a tış ı a rd ın d a n ö n g ö rü le m e z b i ç im d e o rta y a ç ık a n T a k ım y ıld ız 'ın , M a lla rm e 'n in İ d e a y a d a h a k ik a t d e d iğ i şe y in b ir sim g e si o ld u ğ u n u k a b u l e d e lim ; a y n ı şe k ild e , şa irin d e d iğ i g ib i in s a n la ra e m n iy e t sa ğ la m a y ı b ile n , h e rk e sin p a y ın ı b o l la ş tır m a y ı v e sü rd ü rm e y i, "b iz im iç in u lu b ir e v in şa e tm e y i" b ile n , h a k k a n iy e tli b ir e fe n d i o ld u ğ u n u k a b u l e d e lim — e v e t, b ö y le b ir e fe n d in in , a y n ı z a m a n d a , b ir h a lk ın a d a le t v e h a k ik a t a ç ısın d a n g e r ç e k a n la m d a h a rc ı o ld u ğ u n u k a b u l e d e lim . O z a m a n , b u şiirle rin ik i sin in d e , a ra la n n d a k i ö lç ü y e g e lm e y e n m e s a fe d e v e b u m e s a fe s a y e sin d e , b iz e b e n z e r s iz v e m ü ste s n a b ir so ru d a n sö z e ttik le rin i g ö rü rü z : Yer, e fe n d i v e h a k ik a t a ra sın d a k i iliş k ile r n e le rd ir? A d a le tin y a d a h a k ik a tin v e b u n u ta ş ıy a n e fe n d in in y a z g ıs ın ın b irb irin e ta m ı ta m ın a u y g u n o ld u ğ u n u n te la ffu z e d ile b ilm e s i için , n e d e n y e rin b ir * Y altk a ya'n ın ç e v ir is in d e n b u rad a s ö z k o n u su o la n ın " ga n im e tler d e n d ü şe n p ay" o ld u ğ u an la şılıy o r . S o n d iz e d e k i "az b u lu n u r e rd em ler in h a s a d ın ı toplar" - ç ö l g ö ç e b e le r i iç in "hasat" e ğ r e tile m e s in in u y g u n s u z lu ğ u a ş ik â r - ifa d e s i is e , g a n im e t le r i p a y e d e n in p a y ın ın "az b u lu n u r erd em ler" o ld u ğ u n u ifa d e e d e c e k b iç im d e " b u n la n g a n im e t bilir" d iy e te rc ü m e e d ilm iş , - y .n . B A Ş K A B İR E S T E T İK 62 y o k lu k y e ri y a d a ç ıp la k y e r o lm a sı, y a ln ız c a m e y d a n ın m e y d a n a g e lm e si g e re k m e k te d ir? Y ok o lm u ş k o n a k la m a y e ri k a rş ıs ın d a d u ra n g ö ç e b e ile O k y a n u s ü z e rin d e e b e d i b ir z a r a tım ı v e h m e d e n o k u m u ş B a tılı a ra sın d a k i m u a z z a m m e sa fe , k a fa la rın ı m e ş g u l e d e n so ru n u n b u lu n d u ğ u n o k ta d a k a p a n ır: H a k ik a tin e fe n d isi, h a k ik a tin a m a c ı y a d a te m e li o lan y e rin e k sik liğ in i k a te tm e k z o ru n d a d ır. E v r e n in k a y ıts ız lığ ın ın k e s in in tik a m ın a e n y a k ın y e re sü rm e lid ir şiir d e n e n p e y i. Y a ln ız c a — b e l k i— ç ö lü n , y a ln ız u ç u r u m u n o ld u ğ u y e rd e b ir h a k ik a te şiirse l o la ra k şa n s v e re b ilir. H iç b ir ş e y in m e y d a n a g e lm e d iğ i v e g e lm e y e c e ğ i y e rd e . B ir b a ş k a d e y işle , e fe n d i ta m d a şiirin k a y n a ğ ın ın o rta d a n k a y b o lm u ş g ö rü n d ü ğ ü y e rd e g irm e lid ir şiir risk in e . L e b îd b in R e b ia 'n m k a sid e s i b u n u o la ğ a n d ış ı b ir k e sin lik le sö y lü y o r. N ite k im o r ta d a n k a y b o lm u ş k o n a k la m a y e ri "ta ş ü z e rin e k a z ın d ığ ı h a ld e a ş ın m ış b ir y a z ıd a n g e riy e k a la n " a b e n z e tilir. K o n a k la m a y e rin in so n iz le ri ile k u m ü z e rin e y a z ılm ış y a z ı a ra s ın d a d o ğ ru d a n b ir m ü te k a b i liy e t k u ru lu r: K am ptan geriye selin ortaya çıkarttığı b ir resim kalır, Satırları kalem le yeniden canlandırılm ış b ir m etin gibi. H a tta şa ir y o k lu ğ a y a p ıla n şiirse l ç a ğ rın ın d ilin i g e rç e k te b u la m a d ığ ın ı d a ila n ed er: N eye y arar çağırm ak Sağır b ir ebediyeti, eşyayı ayırt etm ekten âciz dile?* Ö y le y se , ç ıp la k y e rin v e y o k lu ğ u n te c rü b e e d ilm e s in in , a y n ı z a m a n d a , m e tn in y a d a şiirin o la s ı silin işin in te c rü b e e d ilm e si o ld u ğ u açıktır. Y a ğ m u r v e k u m h e r şe y i e rite c e k , h e r şe y in ü stü n ü ç ize c ek tir. A m a M a lla rm é ç o k y a k ın te rim le rle "tü m g e rç e k liğ in e riy ip g it tiğ i şu d a lg a n ın d o la y la n " n d a n v e e fe n d iy le ilg ili o la r a k şu n e re d e y se -k e s in lik te n sö z e d e r: "in sa n ın d o ğ r u d a n b a tış ı, k a y ık sız , h e r n e re d e y s e b o şu n a ". * B u s o n d e r e c e m o d e m ifa d e y i F r a n sız c a y a ç e v ir e n in y a r a tıc ılığ ın a v e r m e k g e r e k b e lk i d e . Y altk a ya'n m m e n su r v e a ç ık la m a lı ç e v ir is i ş ö y le : "D urup o iz le r e s e v g iliy i sor d u m . S ö z s ö y le m e s i o lm a y a n v e o ld u o la s ıy a b u rad a d u ran v e d ah a d a d u rac ak o la n şu k atı taşlar a s o r m a m ız b ilm e m n a s ıl olu r!..." (s. 6 7 ) - y .n . Ş İİR S E L B İR D İY A L E K T İK 63 B ir le ş ik so ru m u z b u d u r u m d a n e tle şiy o r: E ğ e r y e rin e k sik liğ i ile d ilin e k sik liğ i a y n ı şe y se , e fe n d i ile h a k ik a t d e n e n şiirse l İk iliyi b u e k s ik lik le iliş k ile n d ire n p a ra d o k s a l d e n e y im n e d ir? A ra p ç a k a sid e v e F ra n s ız c a şiir b u s o ru n u n e lb e tte ik i v e rs iy o n u n u y a d a ik i fa rk lı ifa d e sin i v e rir b ize . L e b îd b in R e b ia iç in , y o k o lm u ş k o n a k la m a y e rin in v e â c iz d ilin ç ö lü a k la g e tir e n d e n e y im i, e fe n d in in y e n id e n y e rin e o tu rtu lm a sı, h a tta n e re d e y se y o k ta n v a r e d ilm e si so n u c u n a g ö tü rür. İk i a şam a d a. İlk o la ra k K a d ın f ig ü r ü n d e n — h e m y o k lu k la , h e m d e k u m v e y a ğ m u r ta ra fın d a n b ir m e tin g ib i silin en iz le rle b o y ö lç ü ş e b ile c e k te k h a y a l— d e s te k a la n n o s ta ljik b ir aşam a : H asretle gözünde canlanır o yola koyulm uş kadınlar, Hevdeçler,* ba şla n üzerinde hışırdayan pam uktan cibinlikler, Perdeler, gölgelerin sa n p sarm aladığı A hşap hevdeç üzerindeki ince işlem eler. S o n ra , ik in c i a şa m a , g ö ç e b e n in b in e k h a y v a n la n n ın — d e v e y a d a k ısra k — ve b e n z e d ik le ri v a h ş i h a y v a n la n n — k u rtla r v e a s la n la r — z ik re d ilm e s iy le u z u n b ir s ü re ç s o n u n d a y e n id e n e n e rji to p la nır. S a n k i k a b ile n in a rm a sı b u z ik re d ile n e n e rjid e n h a re k e tle o lu ş m u ş g ib id ir. B u a rm a n ın c a n e v in e e fe n d i v e a d a le t g e lip y e rle şe c e k tir. D ü ş ü n c e n in şiirse l y o lu , b o ş lu k ta n a rz u la y a n n o s ta ljiy e , a rz u d a n h a re k e tin e n e rjisin e , e n e rjid e n a rm a y a v e a rm a d a n e fe n d iy e u z an ır. B u d ü şü n c e tü m şe y le rin g e ri ç e k ilişin i d a h a e n b a ş ta n A ç ık lık 'ın için e y e rle ştirir; a m a g e ri ç e k iliş in k e n d is in i o b a şla tır, ç ü n k ü g ıy a b e n z ik re d ile n şe y le rin e m sa lsiz b ir şiirse l e n e rjis i v a rd ır; e fe n d i d e b u a ç ığ a ç ık a n e n e rjiy e m ü h rü n ü v u rur. O h a ld e h a k ik a t, o rta d a n k a y b o lu ş e n d işe sin in b ü n y e s in d e b a n n m ış v e b u e n d işe y i k u ş a tm ış o la n b ir a rz u n u n ö n e sü re b ile c e ğ i şeydir. M a lla rm e 'n in sö z ü so ru y u b a ş k a tü rlü ifa d e e de r. B o ş o la n y e re b ir b a tığ ın k a lın tıla n m u sa lla t o lm u ştu r v e e fe n d in in k e n d is i d e d a h a ş im d id e n y a n y a n y a b a tm ıştır. K a s id e d e k i g ib i y o k lu ğ a d ik k a t k e s ilm iş b ir ta n ık d e ğ ild ir; o d a k a y b o lu ş a ra c ılığ ıy la y a k a la n ır y a * K ad ın la rın d e v e y e b in e b ilm e s i iç in k u lla n ıla n ü stü örtü lü m a h fe , - ç .n . B A Ş K A B İR E S T E T İK 64 d a k a v ra n ır. D e d iğ im g ib i, z a rla rı a tm a k ta te re d d ü t e d e r, z a n a tm a k la a tm a m a y ı b irb irin e e ş d e ğ e rli k ılar. İşte o z a m a n H a k ik a t, g e c e s e m a s ın a n a k şe d ilm iş id e a l b ir z a r a tım ı g ib i b e liriv e rir. K u şk u s u z şö y le d e m e k g e re k ird i: İlk o la n , tü m şe y le rin g e ri ç e k ilm e sid ir, e fe n d i d e d a h il. A ç ık lık 'ın b o y g ö s te re b ilm e s i iç in , g e ri ç e k ilm e n in ö y le b ir g e ri ç e k ilm e o lm a sı g e re k ir k i, e y le m e k y a d a e y le m e m e k , z a r la r ı a tm a k y a d a a tm a m a k , e ş d e ğ e rli t u tu m la r o lm a lıd ır. B u d a ta m ta m ın a h e r tü rlü e fe n d iliğ in ip ta l e d ilm e s i d e m e k tir, z ira k a s id e n in ö rn e k b iç im d e d e d iğ i g ib i, e fe n d i d e d iğ in te rc ih in te k e fe n d is i olur. M a lla rm e 'y e g ö re , e fe n d in in işle v i te r c ih ile te r c ih s iz liğ i b irb irin e e şd e ğ e rli k ılm a k tır. O z a m a n y e rin ç ıp la k lığ ın a so n u n a k a d a r k a tla nır. Ve b ü s b ü tü n a d s ız /g a y r iş a h s i o la n h a k ik a t te r k e d ilm iş y e rin ü z e rin d e o rta y a çıkar. Ö y le y se , ö z e tle m e k a m a c ıy la şö y le d ü şü n e b iliriz : 1. H a k ik a t a n c a k b ir k o ş u ld a o la n a k lıd ır, o d a h a k ik a tin y e rin in o lm a y a n b ir y e r o la ra k , b o ş b ıra k ılm ış v e ç ö l g ib i b ir y e r o la ra k k a te d ilm e sid ir. H e r h a k ik a t b ir te h lik e y e m a ru z d u r; o te h lik e d e k a y ıt sız y e rd e n , k u m d a n , y a ğ m u rd a n , o k y a n u s ta n , u ç u ru m d a n b a ş k a h iç b ir şe y in v a r o lm a m a sıd ır. 2. Ş iirse l sö y le y iş in ö z n e si, b u d e n e y im in y a d a b u te h lik e n in ö z n e sid ir. 3. H e r şe y in y itip g itm iş o ld u ğ u y e re g e ri g e le n k im s e o la r a k ö z n e , b u te h lik e n in ta n ığ ı d a o la b ilir, y o k o lu ş ta n g e ç ic i o la r a k h a y a tta k a lm a y ı b a ş a rm ış b iri de. 4. E ğ e r ta n ık s a , d ili b o şlu k ta n h a re k e tle , k e n d i â c iz liğ in d e n h a r e k e tle c a n la n m a y a z o rla y a c a k tır; s o n u n d a b ir e fe n d iy e d ö n ü şm ü ş o la c a k v e k e s if b ir e fe n d i fig ü rü p e y d a ed e ce k tir. 5. E ğ e r ö z n e h a y a tta k a lm a y ı b a ş a r m ış b iriy s e e y le m in v e e y le m s iz liğ in k a ra r a b a ğ la n a m a z o lm a sın ı y a d a ö z n e d e v a rlık la v a r o lm a m a n ın k e s in o la ra k ö z d e ş o lm a sın ı sa ğ la m a y a ç a lışa c a k tır. O z a m a n İd e a a d sız o la ra k b o y g ö ste re c e k tir. 6. B u d u ru m d a y e r, e fe n d i v e h a k ik a t a ra sın d a k i ilişk iy le ilg ili s o ru m u z u n o la n a k lı ik i y a n ıtı v a r g a lib a: — H a k ik a t, b o ş lu ğ u n v e y o k lu ğ u n te c rü b e e d ilm e sin e te k a b ü l e d e n y e rin , ö n c e n o s ta ljik o la ra k , d a h a so n ra e tk in o la ra k , h a k ik a te k â d ir o la n b ir e fe n d i k u rg u su n u d o ğ u rm a s ın d a n k a y n a k la n ır. — H a k ik a t, e fe n d in in b o ş y e rin a d s ız lığ ı/g a y r iş a h s iliğ i iç in d e Ş İİR S E L B İR D İY A L E K T İK 65 k a y b o lm a s ın d a n v e , k ısa c a sı, h a k ik a tin v a r o la b ilm e si iç in k e n d in i f e d a e tm e s in d e n k a y n a k la n ır. B irin c i d u r u m d a , y e rin b o ş lu ğ u v e e n d iş e d e n e y im i, e fe n d i ile h a k ik a tin b ir b irle şim in i y a ra tır. İk in c i d u ru m d a , y e rin b o ş lu ğ u e fe n d i ile h a k ik a tin a y rış m a sın a y o l a ç ar: E fe n d i u ç u ru m iç in d e k a y b o lu rk e n , m u tla k o la r a k k işis e l o lm a y a n h a k ik a t a d e ta b u o rta d a n k a y b o lu ş u n ü z e rin d e su y ü z ü n e çıkar. İk in c i y o lu n , y a n i M a lla rm é 'n in tu ttu ğ u y o lu n g ü c ü , ta m d a h a k i k a ti e fe n d in in h e r tü rlü tik e lliğ in d e n a y ırm a k ta d ır, d e n ile b ilir. P s ik a n a liz in d iliy le sö y le y e c e k o lu rsa k , a k ta rm ışız b ir h a k ik a ttir bu. F a k a t ik i y ö n lü b ir z a a f b a rın d ırır: — Ö z n e l b ir z a a f, ç ü n k ü b ir f e d a e tm e ö ğ re tisi sö z k o n u su d u r. E fe n d i s o n u ç ta H ır is tiy a n b ir e fe n d id ir, h a k ik a tin o rta y a ç ık a b ilm e si iç in k e n d is i o rta d a n k a y b o lm a k z o ru n d a d ır. F a k a t b iz im iste d iğ i m iz , k e n d in i fe d a e d e n b ir e fe n d i m id ir? — O n to lo jik b ir z a a f, ç ü n k ü so n d u ru m d a v a rlığ ın ik i sa h n e si, ik i k a y ıt y e ri v a rd ır. İlk i, o k y a n u s u n u ç u n u m u v e n ö tr y e ri, k i b u r a d a e fe n d in in je s ti b atıştır. İk in c isi, y u k a n d a , T a k ım y ıld ız 'm o rta y a ç ık tığ ı v e M a lla rm é 'n in d e d iğ i g ib i "b e lk i d e y e rin ö te le rle k a y n a ş tığ ı y e r k a d a r y ü k se k te " o la n g ö k y ü z ü d ü r. B a ş k a b ir d e y işle M a lla r m é o n to lo jik b ir ik ic iliğ i, b ir b a k ım a P la to n c u b ir h a k ik a tin a şk ın lığ ı f ik rin i k o ru m a k ta d ır. L e b îd b in R e b ia 'n m şiiri sö z k o n u s u o ld u ğ u n d a , fe ls e fi g ü ç le r v e z a a f la r b a m b a ş k a b ir d a ğ ılım g ö ste riy o r. B ir iç k in lik ilk e sin i k e s in b ir b iç im d e k o ru m a k , b ü y ü k b ir g ü ç tür. A rm a n ın c a n e v in d e h a k k a n iy e tli e fe n d in in p e y d a e d ilm e si o la n a ğ ı, şiirse l o la ra k y e rin b o ş lu ğ u n d a n h a re k e tle k u ru lu r. S a n k i te rk e d ilm iş k o n a k la m a y e rin e g e ri g e ld iğ in d e şa irin ta n ık o ld u ğ u şu "a şın m ış y a z ı" y ı, şu "sa tırla rı k a le m le c a n la n d ırılm ış m etn i" a ç m a n ın b ir şe k lid ir b u . A s la b ir ik in c i sa h n e m iz , v a rlık iç in b ir b a ş k a k a y ıt y e rim iz o lm a y a c a k tır. A s la a ş k ın b ir d ışs a llığ ım ız o lm a y a c a k tır. E fe n d in in b ile ö te le rd e o lm a d ığ ın ı, M a lla rm é 'n in T a k ım y ıld ız 'ı d e ğ il "b iz d e n b iri" o ld u ğ u n u sö y lü y o r şiir. D iğ e r y a n d a n , b u e fe n d i ilk H ır is tiy a n la r g ib i k e n d in i fe d a e tm e y e h a z ır d e ğ ild ir k e sin lik le . A k sin e , y e ry ü z ü n e ö z g ü n ite lik le rin d o ğ ru ö lç ü s ü iç in e y e rle ştirilm iştir. E fe n d i, iy iy ü re k lilik v e m e rh a m e ti B A Ş K A B İR E S T E T İK 66 te m s il e d e r; d a h a d a iy isi, "d o ğ a n ın a rm a ğ a n la rın ı p a y la ş tır ır" ; ö y le y se b u a rm a ğ a n p a y la ş tır m a işin e u y g u n d u r. K a s id e n in p e y d a e tti ğ i e fe n d i, iç k in b ir e fe n d i o ld u ğ u iç in , d o ğ a ile y a s a n ın ö lç ü lü u y u m u n a ad ın ı o verir. A m a so ru n şu k i, h a k ik a t e fe n d i fig ü rü n ü n tu ts a ğ ı o la r a k k a lır, o n d a n a y rıla m a z . H a k ik a tin m u tlu lu ğ u te k b ir şe y d e y a ta r: E fe n d i y e ita at. Ş iirin d e d iğ i g ib i: "E g e m e n e fe n d in in iy ilik le riy le m u tlu o l!" A m a b ir e g e m e n lik u y a rın c a p a y ım ız a d ü şe n le m u tlu o la b ilir m iy iz ? H e r d u ru m d a , h a k ik a t b u ra d a e fe n d iy e y a p ıla c a k a k ta rım a b a ğ lı k ala ca k tır. İşte so ru n u m u z u n c a n e v in e g e lm iş b u lu n u y o ru z . D ü ş ü n c e n in b u ik i y ö n e lim i a ra s ın d a r a d ik a l b ir te r c ih m i y a p m a y a d a v e t e d iliy o ru z ? B u y ö n e lim le rd e n b iri, h a k ik a t ile e fe n d ili ğ i b irb irin d e n a y ırıp , a ş k ın lık v e fe d a k â rlık ta le p e tm e k te d ir. B u y ö n e lim d e , e fe n d iy i s e v m e d e n h a k ik a ti iste m e k m ü m k ü n d ü r, a m a bu iste m e Y e ry ü z ü 'n ü n ö te s in e — ö lü m e e n d e k s li b ir y e re — k a y ıtlıd ır. D iğ e ri, b iz d e n n e a ş k ın lık n e d e f e d a k â rlık ta le p e tm e k te d ir, a m a b e d e li h a k ik a t ile e fe n d ilik a ra s ın d a k a rş ı k o n u la m a y a c a k b ir b irle ş m e dir. B u y ö n e lim d e , h a k ik a ti Y e ry ü z ü 'n ü te rk e tm e d e n v e ö lü m e h iç ö d ü n v e rm e d e n se v m e k m ü m k ü n d ü r. A m a e fe n d iy i k o şu lsu z o la ra k s e v m e k g erek m e k te d ir. B e n , k e n d i p a y ım a , işte b u te r c ih v e b u te rc ih in o la n a k s ız lığ ın ı " m o d e rn lik " d iy e a d la n d ırıy o ru m . E lim iz d e b ir y a n d a b ilim in e v re n i v a r, d ü ş ü n e n te k illiğ iy le d e ğ il, p a ra s a l v e te k n o lo jik ö rg ü tle n m e s in in g ü c ü y le . B u e v re n , a d sız , h e r tü rlü k işis e l e fe n d i fig ü rü n d e n b ü tü n ü y le k o p u k b ir h a k ik a ti ta n z im eder. N e v a r k i, m o d e m k a p ita liz m ta ra fın d a n to p lu m sa l o la ra k ö r g ü tle n m iş h a liy le h a k ik a t, Y e ry ü z ü 'n ü n fe d a e d ilm e s in i g e re k tirir. B u h a k ik a t, b ilin ç le rd e n o lu şa n k itle iç in , b ü tü n ü y le y a b a n c ı v e d ışs a l dır. H e rk e s b u h a k ik a tin e tk ile rin i/so n u ç la r ım bilir, a m a k im se k a y n a ğ ın a h â k im d eğ ild ir. K a p ita lis t v e te k n o lo jik ö rg ü tle n m e s iy le b i lim , u ğ ru n a z a m an v e m ek â n ın fe d a e d ilm esi g e re k en aşkın b ir güçtür. B ilim in te k n o lo jik v e p a ra s a l ö rg ü tle n m e s in e , şü p h e siz , m o d e m d e m o k ra si e ş lik e tm e k te d ir. P e k i m o d e m d e m o k ra si n e d ir? K im se n in b ir e fe n d iy i se v m e y e m e c b u r o lm a m a sı — h e p si b u . Ö rn e ğ in C h ir a c 'ı y a d a Jo s p in 'i s e v m e k m e c b u riy e tin d e d e ğ ilim d ir. H a k ik a t şu k i, k im s e o n la rı se v m e m e k te d ir, h e rk e s o n la rla d a lg a g e ç m e k te , Ş İİR S E L B İR D İY A L E K T İK 67 h a tta a le n e n a la y a a lm ak tad ır. D e m o k ra si b u d u r. Ö te y a n d a n , b ili m in k a p ita lis t v e te k n o lo jik ö rg ü tle n m e s in e m u tla k o la r a k ita a t e t m e k z o ru n d a y ım . P a z a rın v e p a z a r la m a n ın y a sa la rı, s e rm a y e d o la şım ın ın y a sa la rı, siz e b a ş k a h iç b ir p e rs p e k tif, sa h ic i h iç b ir te rc ih şa n sı b ıra k m a y a n g a y riş a h s i b ir g ü ç tü r. T e k b ir siy a s e t v a r, b iric ik b ir siy a se t. M a lla rm é 'n in e fe n d is i g ib i, b ilim s e l h a k ik a t d e te k n o lo j ik v e k a p ita lis t to p lu m sa lla şm a sı iç e risin d e a şk ın y o lu n a d e v a m e d e b ils in d iy e , h e r tü rlü te r c ih e fe n d iliğ in i fe d a e tm e m g e re k iy o r. Ö b ü r y a n d a n b u b ilim se l, k a p ita lis t v e d e m o k ra tik m o d e rn liğ in r e d d e d ild iğ i h e r y e rd e , b ir e fe n d in in o lm a sı v e o n u s e v m e n in m e c b u ri o lm a sı g e re k ir. O b ü y ü k M a rk s is t v e k o m ü n is t g irişim in c a n e v in d e d e b u d u r u y o rd u . S ö z k o n u s u g irişim , b ilim in k a p ita lis t ö rg ü t le n m e sin i k e s in tiy e u ğ ra tm a k istiy o rd u . B ilim se l h a k ik a tin iç k in o l m a s ın ı, h e rk e s in o n a v â k ıf o lm a s ın ı v e h a lk g ü c ü b ü n y e s in d e p a y la ş tır ılm a s ın ı istiy o rd u . H a k ik a tin b ü tü n ü y le y e ry ü z ü n e ö z g ü o lm a sın ı v e illa k i te r c ih le ri fe d a e tm e y i g e re k tirm e m e sin i istiy o rd u . İ n sa n la rın b ilim v e b ilim in ü re tim se l ö rg ü tle n m e si ta ra fın d a n se ç ilm e sin d e n s e , in sa n la rın o n u s e ç m e s in i istiy o rd u . H a k ik a tle r ü z e rin d e k o le k tif b ir h â k im iy e t/e f e n d ilik k u ru lm a sı f ik riy d i k o m ü n iz m . A m a n e o ld u ? H e r y e rd e b ir e fe n d i fig ü r ü b e lir iv e rd i, ç ü n k ü h a k ik a t a rtık e fe n d id e n k o p u k d e ğ ild i. S o n ta h lild e d e h a k ik a ti iste m e k v e s e v m e k , o e fe n d iy i se v m e k v e iste m e k d e m e k ti. Ve e ğ e r o n u se v m e z s e n iz , siz e b u se v m e m e c b u riy e tin i h a tır la ta c a k b ir şe y v a rd ı: terör. B u g ü n h â lâ a y n ı n o k ta d a y ız . M a lla rm é ile muallaka a ra s ın d a , d e y iş y e rin d e y se . B ir y a n d a b iz i e fe n d i se v g isin d e n k u rta ra n , a m a b iz i m e ta y a s a la rın ın b e n z e r s iz a şk ın lığ ın a ta b i k ıla n v e o rta k y a z g ı m ız ü z e rin d e k i h e r tü rlü h â k im iy e ti/e fe n d iliğ i, siy a sa l te rc ih in o la n c a g e rç e k liğ in i o rta d a n k a ld ıra n d e m o k r a s i. Ö b ü r y a n d a iç k in v e is te n ir c in ste n b ir o rta k y a z g ı a rz u s u , s e rm a y e n in o to m a tiz m in d e n k o p m a a rz u su . A m a o z a m a n d a te r ö r is t d e sp o tiz m i v e e fe n d iy i se v m e m e c b u riy e ti. M o d e rn lik , e fe n d ilik ile h a k ik a t a ra sın d a k i iliş k id e m a k u l b ir te rc ih y a p a m ıy o r. H a k ik a t e fe n d id e n k o p m u şsa , d e m o k ra sid ir. A m a o z a m a n d a h a k ik a t k a p k a ra n lık tır: T e k n ik v e k a p ita lis t ö rg ü tle n m e n in a ş k ın d ü z e n e ğ id ir. H a k ik a t e fe n d iy le b irle şm işs e , b ir tü r iç k in te rö rd ü r, a m a n s ız b ir se v g i a k ta rım ıd ır, D e v le t’in p o lis iy e g ü c ü ile ö z n e n in titre m e s in in d u ra ğ a n b iç im d e k a y n a şm a sıd ır. E fe n d i iste r 68 B A Ş K A B İR E S T E T İK a d s ız /g a y r iş a h s i b ir g üç iç in fe d a e d ilsin , is te r se v g im iz d e n d o la y ı k e n d im iz i o n a fe d a e tm e m iz i iste sin , h e r d u ru m d a te r c ih o la n a ğ ı o r ta d a n k a lk m a k ta d ır. B e n im in a n c ım a g ö re y a p ılm a s ı g e re k e n , d ü şü n c e y e g e riy e d o ğ ru b ir a d ım a tm a s ın ı ö n e rm e k tir. M a lla rm é ile İsla m ö n c e si d ö n e m e a it k a s id e d e o rta k o la n şe y e, y a n i ç ö le , o k y a n u s a , ç ıp la k y e re , b o ş lu ğ a d o ğ r u b ir a d ım . E fe n d i fig ü rü n ü k a te tm e d e n b o ş lu ğ u n ü z e rin d e d ile g e tir ilm iş b ir h a k ik a t d ü ş ü n c e s in i z a m a n ım ız iç in y e n id e n te rk ip e tm e k g e re k m e k te d ir. N e f e d a n e d e p e y d a e d ilm iş e fe n d i. Y a d a ilk b iç im i itib a riy le te rc ih in v e k a ra rın e fe n d iliğ i o lm a y a c a k b ir te r c ih v e k a ra r ö ğ r e tisi k u rm a k . B u ç o k ö n e m li b ir n o k tad ır. S a h ic i h a k ik a t y a ln ız c a h a k ik a tin te rc ih e d ile b ilm e s i k o ş u lu y la v a rd ır, b u k e sin . F e ls e fe n in ö te d e n b e r i h a k ik a t ile ö z g ü rlü ğ ü b irb irin e b a ğ la m a s ı k u şk u su z b u y ü z d e n d ir. H a k ik a tin ö z ü n ü n ö z g ü rlü k te n b a ş k a b ir şe y o lm a d ığ ın ı sö y le m e y i ö n e re n b iz z a t H e id e g g e r'd i. B u ta rtış ılm a z . A m a h a k ik a t te r c ih i illa e fe n d ilik b iç im in d e m i o la c a k tır? L e b îd 'in y a n ıtı d a , M a lla rm é 'n in y a n ıtı d a , "E v e t" tir b u so ru y a . B o ş y e rin v e m ü lk s ü z lü ğ ü n te c rü b e e d iliş in i so n u n a k a d a r g ö tü re b ilm e k iç in , b ir e fe n d i g e re k m e k te d ir. A ra p ç a k a s id e n in e fe n d isi, d o ğ a l v e b ö lü şü m c ü b ir h a k ik a t te rc ih i y ap ar. M a lla rm é 'n in k i, b iz z a t te r c ih i f e d a e tm e k g e re k tiğ in i, se ç m e ile se ç m e m e n in e ş d e ğ e rli liğ in i h a y a ta g e ç irm e k g e re k tiğ in i, a n c a k o z a m a n k işis e l o lm a y a n b ir h a k ik a tin b e lir d iğ in i g ö ste rir. T ıp k ı g ü n ü m ü z d e m o k ra sis in d e o ld u ğ u g ib i: Ş u y a d a b u b a ş k a n ı se ç m e k , se ç m e m e k le k e s in o la ra k e şd e ğ e rlid ir; z ira b ilim in k a p ita lis t ö rg ü tle n m e s in in a şk ın lığ ı ile p i y a s a n ın ra stla n tıla rı ta ra fın d a n k o m u ta e d iliy o r o la c a ğ ı iç in , siy a s e t h e p a y n ı k a la c a k tır. A m a h e r ik i d u ru m d a d a , b a şla n g ıç ta , te rc ih in d o ğ a s ın a k a ra r v e re n b ir e fe n d i v ard ır. Ç a ğ d a ş d ü şü n c e n in b a ş lıc a m e s e le s i k a n ım c a şu d u r: E fe n d i fig ü r ü n ü k a te tm e d e n , e fe n d i fig ü r ü n ü d o ğ u r m a d a n v e fe d a e tm e d e n , b o şlu k ta n h a k ik a te g id e n b ir te r c ih v e k a ra r d ü şü n c e s i b u lm a k . A ra p ç a k a s id e d e n h a k ik a tin y e re iç k in k a ld ığ ım , d ışs a l o lm a d ı ğ ın ı, k işis e l o lm a y a n a ş k ın b ir g ü ç o lm a d ığ ın ı a lm a k g e re k . A m a b ir e fe n d i p e y d a e tm e m e li. F ra n sız c a şiird e n , h a k ik a tin a d s ız /g a y r iş a h s i o ld u ğ u , b o şlu k ta n Ş İİR S E L B İR D İY A L E K T İK 69 z u h u r e ttiğ i, e fe n d id e n k o p u k o ld u ğ u in a n c ım a lm a k g e re k ir. A m a b u e fe n d iy i o rta d a n k a ld ır m a k v e fe d a e tm e k g e re k m e m e li. S o ru m u z u şu şe k ild e y e n id e n ifa d e e d e b iliriz : H a k ik a t, a y n ı a n d a h e m a d sız , y a n i g a y riş a h si, h e m d e iç k in v e y e ry ü z ü n e ö z g ü o la c a k b iç im d e d ü ş ü n ü le b ilir m i, n a s ıl d ü ş ü n ü le b ilir? Y a da: H a k ik a tin , b a ş la n g ıç ta k i b o ş lu k v e ç ıp la k y e r te c rü b e s i iç in d e se ç ile b ile c e ğ i — b u te rc ih in e fe n d is i o lm a k y a d a b u te r c ih i b ir e fe n d iy e e m a n e t e tm e k g e re k m e k siz in — n a s ıl d ü ş ü n ü le b ilir? B e n im fe lse fe m in şiirin k o ş u lu n u k a b u l e d e re k y a p m a y a ç a lış tı ğ ı şe y b u d u r. B a n a g ö re so ru n u ç ö z m e k iç in g e re k li o la n b irk a ç m o tife işa re t e d e y im : a ) H a k ik a t d iy e b ir şey y o k tu r, hakikatler v a rd ır; b u ç o ğ u llu k so n d e re c e ö n e m lid ir. H a k ik a tle rin in d irg e n e m e z ç o k lu ğ u n u b e n im se y e c e ğ iz . b ) H e r h a k ik a t b ir sü re ç tir — b ir y a rg ı y a d a şe y le rin b ir h a li d e ğ il. B u sü re ç , y a s a s ı g e re ğ i, so n su z y a d a ta m a m la n a m a z d ır. c) B u s o n s u z h a k ik a t u s u lü n ü n so n lu h e r u ğ ra ğ ın a b ir h a k ik a tin ö z n e si d en ir. Ö y le y se ö z n e n in h a k ik a t ü z e rin d e h iç b ir h â k im iy e ti/ e fe n d iliğ i y o k tu r — v e a y n ı z a m a n d a ö z n e h a k ik a te içk in d ir. d ) H e r h a k ik a t u s u lü b ir o la y la b a şla r; o lay , ö n g ö rü le m e z , k e s ti rile m e z . O lay, d u ru m u n e k le n tisid ir. H e r h a k ik a t v e d o la y ıs ıy la h e r ö z n e , b ir o la y ın b e liriş in e ba ğ lıd ır. B ir h a k ik a t v e b ir h a k ik a t ö z n e si, v a r o la n d a n d e ğ il, b a ş a g e le n d e n k a y n a k la n ır. e ) O la y d u ru m u n b o şlu ğ u n u a ç ığ a ç ık a n r. Ç ü n k ü v a r o la n ın h a k ik a ts iz o ld u ğ u n u gö sterir. Ö z n e b u b o ş lu k ta n h a re k e tle k e n d in i b ir h a k ik a t u s u lü n ü n fra g m a n ı o la r a k k u ra r. O n u d u ru m d a n y a d a y e rd e n a y ıra n , e m sa lsiz b ir g ü z e rg â h a k a y d e d e n d e işte b u b o şlu k tu r. Ö y le y se , b o ş lu ğ u n te c rü b e e d ilm e s i, y e rin b o ş lu k o la r a k te c rü b e e d ilm e si b ir h a k ik a t ö z n e si k u ra r; a m a b u te c rü b e h iç b ir h â k im iy e t/e f e n d ilik k u rm a z . O ls a o lsa , e n g e n e l b iç im iy le , b ir ö z n e n in b ir h a k ik a tin m ilita n ı o ld u ğ u sö y le n eb ilir. f) Ö z n e y i h a k ik a te b a ğ la y a n te rc ih , v a rlığ a d e v a m e tm e te rc ih i dir. O la y a sa d a k a t. B o şlu ğ a sa d ak a t. Ö z n e , b o ş lu ğ u n — y e rin v a rlığ ın ın ta k e n d is i o la n b o ş lu ğ u n — b u a ç ığ a ç ık ış ın ın y a ra ttığ ı k e n d i k e n d is iy le a ra sın d a k i m e sa fe d e se b a t e tm e y i se çe nd ir. B A Ş K A B İR E S T E T İK 70 B ö y le lik le k a lk ış n o k ta m ız a d ö n m ü ş b u lu n u y o ru z . Z ira b ir h a k i k a t d a im a b o ş lu ğ u a d la n d ırm a k la , ıssız y e rin şiirin i y a p m a k la y o la ç ık ar. B ir ö z n e n in sa d ık o ld u ğ u şey, ta m d a L e b îd b in R e b ia 'm n b i z e s ö y le d iğ i şe yd ir: Yukarıda, rüzgârın toz gibi savurduğu K um tepelerine gelm eden, tek bir ağacın altında A kşam gizli yıldızlardan b ir bulut olur. M a lla rm é 'n in b iz e sö y le d iğ i d e b u d u r: L'Abîme blanchi, étale, furieux, sous une inclinaison plane désespé rément d'aile, la sienne par avance retombée d'un mal à dresser le vol. U çurum , b eyaza kesm iş, hiddetli, süzülüyor çaresizlik içinde sarp bir yam acın kanadı altında, kendi kanadı kırılıp düşm üş en baştan, uçamıyor.* B ir h a k ik a t b ir b o ş lu k şiiriy le b a şla r, d e v a m e tm e te rc ih iy le d e v a m e d e r v e y a ln ız c a k e n d i so n su z lu ğ u n u n tü k e n m e siy le ta m a m a e rer. H iç k im se e fe n d is i d e ğ ild ir o n u n , a m a h e rk e s o n a k a y d o la b ilir. H e rk e s şu n u d iy e b ilir: H a y ır, h e r şe y v a r o la n d a n ib a re t d e ğ ild ir. B ir d e b a ş a g e lm iş o la n v e b e n im şim d i, b u ra d a k a lıc ılığ ın ı ta şıd ığ ım şey v a rd ır. K a lıc ılık m ı? S a y fa ü z e rin e y ıld ız la r g ib i e b e d iy e n k a y d e d ilm iş o la n şiir, k a lıc ılığ ın ö rn e k b e k ç isid ir. A m a o la y ın e le a v u c a sığ m az lığ m a , im a lı o rta d a n k a y b o lu şu n a , h a k ik i o la n ın o lu ş u iç in d e sabit lenmemiş o la n şe y e k e n d in i a d a m ış b a ş k a sa n a tla r d a y o k m u d u r? E fe n d i ç ık m a z ın d a n m u a f sa n a tla r? H a re k e tliliğ in v e "te k b ir k e re " * B ilin d iğ i g ib i M a lla r m é , h e r h a n g i b ir ifa d e y e b ir d e n fa z la an la m y ü k le m e k iç in , s ö z d iz im in in ta n ıd ığ ı tü m o la n ak lar d an yara rlan m a k ister g e n e ld e , h atta s ö z d iz im in i a la b ild iğ in e zorlar. B u tür ifa d e le r in b e n z e r le r in i ik in c i b ir d ild e yarat m a k ç o k zo r, h atta b a z e n d ü p e d ü z o lan ak sızd ır . B u a lın tı d a b ö y le ör n e k le r d e n b i ri: F r a n sız c a c ü m le n in ik in c i k ısm ın d a , k u şa b e n z e tile n u ç u ru m u n "en b aşta n k a n a d ın ın kırık" o ld u ğ u v e u ç a m a y ıp d ü şm ü ş o ld u ğ u sö y le n ir k e n k u lla n ıla n - v e h a y li z o r la m a g ö r ü n e n - m a l à d r e s s e r ( le v o l) s ö z ü , m a la d r e s s e 'i (sa k arlık , b e c e r ik s iz lik ) ç a ğr ıştır m ak için d ir. K e z a c ü m le n in ilk k ısm ın d a k i é ta le ( f iil olarak: a ç m ak , b u rad a k an at aç m ak ; sıfa t o la ra k d in g in , sa k in ) v e d é s p é r é m e n t ( "kanat a ç m a k /s ü z ü lm e k ” f iilin e d e b ağ lan ab ilir , " alabild iğin e" a n la m ıy la "sarp y a m a ç ”a d a ) k e lim e le r i b ir d e n ç o k d e ğ e r a la c a k b iç im d e k u lla n ılm ış. B iz te k a n la m lı, d ü z b ir ç e v ir i ya p m ak ta n b a ş k a çare g ö r e m e d ik , - y .n . Ş İİR S E L B İR D İY A L E K T İK ”1 n in sa n a tla rı y o k m u ? P e k i y a d a n s a n e d e m e li, b ize ağu iıld an m u n u ttu ra n şu h a re k e tli b e d e n le re ? Y a D e le u z e 'e göre zam an-im gcn in a k ışı o la n sin e m a y a ? Y a h e r g e c e a y n ı o lsa d a h e p başka bir oyu n u n o y n a n d ığ ı, b ir g ü n o y u n c u la rı ö lü p d e k o rla rı y ık ılır, yönetm eni k a a le a lın m a z sa , k e n d is in d e n g e riy e h iç b ir şe y k a lm a y a c a k olan ti y a tro y a ? B u n la rın e m p e ry a l şiirin a k s in e d a h a ta n ıd ık , y o ğ ru lm a y a d a h a e lv e riş li v e ü s te lik bir araya gelebilen b a ş k a tü rd e n sa n a tsa l k o n fig ü ra sy o n la r o ld u k la rın ı s ö y le m e k g e re k . P e k i fe lse fe , b u k a m u y a a ç ık s a n a tla rla iliş k is in d e , şiirle a ra sın d a k i iliş k id e — y a ö lü m ü n e ç a tış m a y a d a ittifa k — o ld u ğ u k a d a r ra h a t m ıd ır? D ü şü n c en in M etaforu O larak D an s NIETZSCHE'YE d a n s n e d e n d ü şü n c e n in k a ç ın ılm a z m e ta fo ru g ib i g e lm iş tir ? Ç ü n k ü d a n s, Z e r d ü şt-N ie tz sc h e 'n in b ü y ü k d ü şm a n ın a , "a ğ ırlık ru h u " a d ın ı v e rd iğ i d ü ş m a n a k a rş ı ç ık a n şey d ir. D a n s h e r şe y d e n ö n c e h e r tü rlü a ğ ırlık ru h u n d a n m u a f b ir d ü ş ü n c e n in im g e s i dir. B u m u a fiy e tin öteki im g e le rin i d e s a p ta m a k g e re k ir, z ira b u im g e le r d a n s ı sım sık ı b ir m e ta fo r a ğ ı iç in e k a y d e d e r. Ö rn e ğ in k u ş. Z e r d ü ş t d u y u ru r: "A ğ ırlık r u h u n d a n n e fr e t e ttiğ im d e n , k u ş la a k ra b a lı ğ ım ." D a n s ile k u ş a ra sın d a k i ilk m e ta fo rik b a ğ b u du r. Ş ö y le d iy e lim : " B e d e n in iç in d e k i k u ş" d e n e b ile c e k o la n şe y in d a n s e d e n b ir filiz le n işi, b ir d o ğ u şu v ardır. D a h a g e n e l o la r a k d a b ir u ç m a im g e si. Z e r d ü ş t şu n u d a sö y le r: "U ç m a y ı ö ğ re n e n k im s e , y e ry ü z ü n e y e n i b ir a d v e re c e k . H a fif olan, d iy e c e k o n a ." N ite k im b u , y a n i d a n s ın y e r y ü z ü n e v e rilm iş y e n i b ir a d o ld u ğ u n u sö y le m e k , d a n s ın ç o k g ü z e l v e y e rin d e b ir ta n ım ıd ır. S o n ra b ir d e ç o c u k v ar. Ç o c u k : " m a su m i y e t v e u n u tu ş, y e n i b a ş la n g ıç , o y u n , k e n d iliğ in d e n d ö n e n te k e rle k , ilk h a re k e t, y a lın o lu m la m a ". S ö z ü e d ile n , Zerdüşt'ün b a ş ın d a k i ü ç ü n c ü b a şk a la şım : D a n s ın k a rş ıtı o la n d e v e d e n v e y e n id e n b a ş la m ış y e ry ü z ü n ü h a fif d iy e a d la n d ıra m a y a c a k k a d a r v a h ş i o la n a s la n d a n so n ra k i b a şk a la şım . N ite k im şu n u d a sö y le m e k g e re k ir: D a ns — k i h e m k u ş h e m u ç u ş tu r— ç o c u ğ u n ta r if e ttiğ i h e r ş e y d ir a y n ı z a m a n d a . D a n s m a su m iy e ttir, ç ü n k ü b e d e n d e n ö n c e k i b ir b e d e n d ir. U n u tu ş tu r, ç ü n k ü k ısıtlılığ ım , a ğ ırlığ ın ı u n u ta n b e d e n d ir. Y eni b a ş lan g ıç tır, ç ü n k ü d a n s e tm e je s ti a d e ta k e n d i b a şla n g ıc ın ı k e n d i ic a t e d e n b ir şey g ib i o lm a k z o ru n d a d ır. E lb e tte o y u n d u r, ç ü n k ü b e d e n i h e r tü rlü to p lu m s a l m im ik te n , h e r tü rlü c id d iy e tte n , h e r tü rlü g ö rg ü D Ü Ş Ü N C E N İN M E T A F O R U O L A R A K D A N S 73 d e n u z a k la ş tın r. K e n d iliğ in d e n d ö n e n te k e rle k : D a n s iç in k u lla n ıla b ile c e k ç o k g ü z e l b ir ta n ım . Z ira d a n s m e k â n d a b ir ç e m b e r g ib id ir, a m a k e n d i k e n d is in in ilk e si o la n , d ış a rıd a n ç iz ilm e m iş , k e n d i k e n d in i ç iz e n b ir ç e m b e r. İ lk h a re k e t: D a n s ın h e r je s ti, h e r ç iz g isi, k e n d in i b ir so n u ç o la r a k d e ğ il, h a re k e tliliğ in k a y n a ğ ın ın ta k e n d is i o la ra k su n m alıd ır. Y a lın o lu m la m a , ç ü n k ü d a n s o lu m su z b e d e n i, u ta n ç d o lu b e d e n i, se v in ç le b o ş bıra kır. A y rıc a N ie tz sc h e , y in e a ğ ırlık ru h u n u ç ö z ü n d ü re n im g e le r b a b ın d a p ın a r la r d a n d a sö z e d e ce k tir. "R u h u m fış k ıra n b ir p ın a r"; e l b e tte d a n s e d e n b e d e n , ta m a n la m ıy la , y e rd e n y u k a rı, k e n d i d ışın a d o ğ r u fış k ırm a h a lin d e d ir. S o n o la ra k , h e p s in i ö z e tle y e n h a v a y a d a h a v a u n s u ru v a r b ir de. D a n s ta m d a y e ry ü z ü n ü "h av a i" d iy e a d la n d ırm a y a iz in v e re n şe y dir. D a n s ta y e ry ü z ü sü re k li h a v a la n d ırıla n b ir y e r o la ra k d ü şü n ü lü r; d a n s y e ry ü z ü n ü n so lu k a ld ığ ın ı, so lu ğ u o ld u ğ u n u v a rsa y a r. Ç ü n k ü d a n s ın o d a ğ ın d a k i so ru , d ik e y lik ile ç e k im a ra sın d a k i ilişk id ir, da ns e d e n b e d e n in iç in d e n g e ç e n v e p a ra d o k s a l b ir o la n a ğ ı a ç ığ a v u rm a sın a iz in v e re n d ik e y lik v e ç e k im : H a v a ile to p ra ğ ın k o n u m la rın ı d e ğ iş to k u ş e tm e , b irb iri iç in e g e ç m e o la n a ğ ı. İşte b ü tü n b u s e b e p le r d e n d o la y ı d ü şü n c e d a n s ta b u lu r m e ta fo m n u ; k u ş , p ın a r, ç o c u k v e e lle tu tu lm a z h a v a d a n m e y d a n a g e je n d iz iy i ö z e tle r d a n s. E lb e tte , b u d iz i fa z la m a su m , h a tta ç o c u k su g ö rü n e b ilir; h iç b ir şe y in a ğ ırlık y a d a ö n e m ta ş ım a d ığ ı ç o c u k ö y k ü le rin e b e n z ey e b ilir. A m a şö y le a n la m a k g e re k: B u d iz i, N ie tz s c h e ta r a fın d a n — d a n s ta ra fın d a n — b ir g ü ç v e h id d e t ile ilin ti iç in d e k a ted ilir. D a n s a y n ı a n d a h e m d iz i n in u n s u rla rın d a n b iri, h e m d e d iz in in şid d e t d o lu k a te d ilişid ir. B iz z a t Z e rd ü şt sö y le y e c e k tir a y a k la rın ın "k u d u rm u ş b ir d a n s ç ın ın a y a k la n " o ld u ğ u n u . D a n s m a s u m iy e tin g ü c ü l o la ra k k a te d iliş in i te m sil e de r. P ın a r, k u ş, ç o c u k lu k g ib i g ö rü n e n şe y in g iz li z e h rin i a ç ığ a v u ru r d a ns. G e r ç e k te d a n s ın d ü ş ü n c e n in m e ta fo ru o lm a sın ı te m e lle n d ire n şey, N ie tz s c h e 'n in d ü ş ü n c e n in b ir yoğunlaşm a o ld u ğ u y ö n ü n d e k i in a n c ı dır. B u in a n ç , d ü ş ü n c e y i g e rç e k le şm e k ip i d ışs a l o la n b ir ilk e o la ra k g ö re n sa v ın ilk e c e ta m k a rşıtıd ır. N ie tz s c h e ’y e g ö re d ü şü n c e v e rili o ld u ğ u y e rd e n b a ş k a b ir y e rd e k e n d in i f iiliy a ta g e ç irm e z ; d ü ş ü n c e "o ld u ğ u y e rd e " fiilid ir; a d e ta k e n d i ü z e rin e y o ğ u n la ş a n şe y d ir, y a d a k e n d i y o ğ u n lu ğ u n u n d e v in im id ir. 74 B A Ş K A B İR E S T E T İK B u d u ru m d a d a n s im g e si d o ğ aldır. İç k in y o ğ u n la ş m a şe k lin d e k i d ü şü n c e İd e a 'sın ı d a n s im g e si g ö rse l o la ra k a ktarır. D a h a d o ğ ru su şö y le d iy e lim : B elli bir dans görüşünü. N ite k im m e ta fo r a n c a k b ir ş a rtla g e ç e rlid ir; o d a d a n sı u y s a l b ir b e d e n e d ış a n d a n d a y a tılm ış b ir z o rla m a o la ra k , d ış a n d a n a y a rla n m ış b ir d a n s e d e n b e d e n jim n a s ti ğ i o la ra k ta s a rım la y a n h e r tü rlü te m s ilin d e v re d ışı b ıra k ılm a sıd ır. N ie tz s c h e d a n s a d ıy la a n d ığ ı şe y i b ö y le b ir jim n a s tiğ in ta m k a rş ıs ı n a ko ya r. S o n u ç ta d a n s ın b iz e ita a t e d e n v e k a slı b ir b e d e n se rg ile d iğ in i, h e m m u k te d ir h e m d e b o y u n e ğ m iş b ir b e d e n i se rg ile d iğ in i ta s a v v u r e tm e k m ü m k ü n d ü r. K o re o g ra fiy e ita a t e tm e k iç in g ü c ü n ü k u lla n a n b ir b e d e n re jim i, sö z g e lim i. A m a N ie tz sc h e 'y e g ö re , b ö y le b ir b e d e n d a n s e d e n b e d e n in , h a v a ile to p ra ğ ı içsel olarak d e ğ iş to k u ş e d e n b e d e n in k a rşıtıd ır. N e d ir N ie tz s c h e 'n in g ö z ü n d e d a n s ın k a rşıtı? A lm a n 'd ır, k ö tü A l m a n , t a n ım ını d a şö y le v e rir: "İta a t v e g ü ç lü b a c a k la r". B u k ö tü A l m a n y a 'n ın ö z ü , askeri geçit'ûr, y a n i h iz a y a g irip ra p ra p y ü rü y e n , b irta k ım se sle r ç ık a ra n k ö le le ştirilm iş b e d e n . S e rt a d ım la rla tu ttu ru la n ritm in b e d e n i. O y sa d a n s h a v a i v e y e rd e n k o p m u ş b e d e n d ir, d i k e y b e d e n d ir. K e sin lik le ra p ra p y ü rü y e n b e d e n d e ğ il, "p a rm a k u c u ü z e rin d e d u ran " b e d e n d ir, sa n k i b u lu tm u ş g ib i y e re d o ğ ru p ik e y a p a n b e d e n d ir. H e p s in d e n d e ö te, a s k e ri g e ç itte se rt a d ım la rın ç ık a r d ığ ı g ü rü ltü n ü n ö n g ö rd ü ğ ü b e d e n in a k sin e , se ssiz b e d en d ir. S o n o la r a k N ie tz sc h e 'y e g ö r e d a n s, d ik e y d ü ş ü n c e y e , k e n d i y ü k s e k liğ in e d o ğ r u u z a n m ış d ü şü n c e y e d e la le t ed e r. A ç ık b ir b iç im d e o lu m la m a iz le ğ iy le ilin tilid ir b u d a; N ie tz s c h e 'y e g ö re o lu m la m a g ü n e ş in d o r u k ta o ld u ğ u "B ü y ü k Ö ğ le ” im g e sin d e sak lıd ır. D a n s k e n d i d o ru ğ u n a a d a n m ış b ed e n d ir. A m a b e lk i d a h a d a d e rin d e N ie tz sc h e 'n in d a n s ta — h e m d ü ş ü n c e n in im g e si h e m d e b e d e n in G e rç e ğ i o la r a k k a v ra n a n d a n s ta — g ö rd ü ğ ü şey, k e n d i k e n d in e sım s ık ı b a ğ lı b ir h a re k e t lilik tir, d ışs a l b ir b e lir le n im e d a h il o lm a y a n v e k e n d i m e rk e z in d e n a y rılm a d a n h a re k e t e d e n b ir h a re k e tlilik . S a n k i k e n d i m e rk e z in in g e n iş le m e s iy m iş g ib i a ç ıla n , d a y a tılm ış o lm a y a n b ir h a re k e tlilik . E lb e tte d a n s N ie tz s c h e 'n in "olu ş o la r a k d ü şü n c e ", "e tk in g ü ç o la ra k d ü ş ü n c e " fik rin e k a rş ılık gelir. A m a b u ö y le b ir o lu ştu r k i, b u o lu ş iç in d e benzersiz b ir o lu m la y ıc ı iç s e llik a ç ığ a ç ık ar. H a re k e t b ir y e r d e ğ iştirm e y a d a b ir b iç im d e ğ iştirm e işle m i d e ğ ild ir; b ir o lu m la m a n ın e b e d i b iric ik liğ in in k a te ttiğ i v e d e ste k le d iğ i b ir ç iz gid ir. D Ü Ş Ü N C E N İN M E T A F O R U O L A R A K D A N S 75 Ö y le k i d a n s b e d e n s e l itilim in , a sıl o la r a k m e k â n d a k e n d i d ış ın a f ır la tılm a y e te n e ğ in d e n z iy a d e , bu itilimi yakalayan!alıkoyan o lu m la y ıc ı b ir ç e k im e k a p ılm a y e te n e ğ in e işa re t e de r. B e lk i d e e n ö n e m li si b u d u r: D a n s, h a re k e tle rd e k i g ö s te rişin y a d a d ış h a tla rd a k i ç e v ik liğ in ö te sin d e , h a re k e tle rin y a k a la n m a s ın d a k i k u v v e ti a ç ığ a çıka rır. E lb e tte y a k a la n m a n ın g ü c ü y a ln ız c a h a re k e tle g ö s te rile b ilir, a m a ö n e m li o la n b u y a k a la n m a n ın g ü ç lü o k u n a k lılığ ıd ır. B u şe k ild e k a v ra n a n d a n s ta h a re k e tin ö z ü meydana gelmemiş olandır, fiiliy a ta g e ç m e m iş y a d a b iz z a t h a re k e t iç in d e y a k a la n m ış o lan dır. B u a ra d a , d a n s fik rin e n e g a tif şe k ild e g irm e n in b a ş k a b ir y o lu o la b ilir b u. Z ira y a k a la n m a m ış itilim e , a n ın d a ita a t e d ilm iş v e a ç ığ a v u ru lm u ş b e d e n se l u y a rıy a ( sollicitation ) N ie tz s c h e am iyanelik a d ı n ı v e rir. H e r tü rlü a m iy a n e liğ in u y a rıy a d ire n e m e m e k te n ile ri g e ld i ğ in i y a z m ıştır. Y a d a a m iy a n e liğ in te p k i v e rm e y e m e c b u r o lm a k o l d u ğ u n u , "h e r d ü r tü y e ita a t e d ilm e s i" o ld u ğ u n u . D o la y ıs ıy la d a n sı h e r tü rlü a m iy a n e lik te n a z a d e o la n b ir b e d e n h a re k e ti d iy e ta n ım la y a c a ğ ız . D a n s se rb e s t k a lm ış b e d e n s e l itk i d e ğ ild ir a sla . A k sin e itk iy e ita atsizliğin b e d e n s e l o la ra k g ö ste rilm e sid ir. İtk in in h a re k e tin iç in d e n a s ıl e tk is iz k ılın a b ile c e ğ in i, h a re k e tte n a s ıl ita a tin d e ğ il, y a k a la m a n ın iş b a ş ın d a o la c a ğ ın ı g ö s te rir d a n s. D a n s ra fin e e d ilm iş d ü ş ü n c e dir. D a n s ı b e d e n in ilk e l e s rim e s i y a d a u n u tk a n ç ırp ın m a s ı o la ra k g ö r e n h e r tü rlü ö ğ re tin in k a rş ı k u tb u n d a y ız şu a n d a . D a n s h a fif v e in c e lik li d ü ş ü n c e n in m e ta fo ru d u r; ç ü n k ü h a re k e te iç k in o la n y a k a l a n m a y ı g ö s te rir ve b ö y le c e b e d e n in k e n d iliğ in d e n a m iy a n e liğ in e k a rş ı ko y a r. H a fif lik o la ra k k a v ra n a n d a n s te m a sı ç e rç e v e s in d e sö y le n ile n le ri g e re k tiğ i şe k ild e d ü ş ü n e b ilir iz a rtık . E v e t, d a n s a ğ ırlık ru h u n u n k a rşıtıd ır; e v e t, d a n s y e ry ü z ü n e y e n i a d ın ı v e rir: " h a fif o la n ". P e k i so n ç ö z ü m le m e d e h a fiflik n e d ir? " A ğ ırlığ ın y o k lu ğ u d u r" d e m e k le p e k y o l a lın a m a z . H a fif lik te n a n la ş ılm a sı g e re k e n , b e d e n in — b iz z a t k e n d is i ta r a fın d a n d a — zorlanm am ış b e d e n o la ra k , k e n d i d ü r tü le rin e ita a t e tm e k s iz in k e n d in i a ç ığ a v u rm a y e te n e ğ id ir. B u ita a t e d ilm e y e n d ü rtü A lm a n y a 'n ın ("İ ta a t v e g ü ç lü b a c a k la r") k a rşıtıd ır, a m a ö z e llik le bir yavaşlık ilkesini şa rt k o şa r. H a fif liğ in ö z ü h ız lı o la n ın g iz li y a v a şlığ ın ı a ç ığ a v u rm a y e te n e ğ id ir v e d a n s b u y ü z d e n 76 B A Ş K A B İR E S T E T İK h a fifliğ in e n iy i im g e sid ir. D a n s ın h a re k e ti e lb e tte so n d e re c e ç e v ik tir, h a tta h ız b a k ım ın d a n v irtü ö z d ü r; a m a h a re k e tin y a k a la n m a s ın ın o lu m la y ıc ı g ü c ü o la n g iz il y a v a şlık h a re k e tte b u lu n d u ğ u z a m a n ö y le d ir a n c ak . N ie tz s c h e şö y le d iy o r: 'İ r a d e n in ö ğ re n m e s i g e re k e n , y a v a ş v e te m k in li o lm a k tır". B iz d e şö y le d iy e lim : D a n s, b e d e n -d ü şü n c e n in y a v a şlığ ı ve te m k in liliğ in in g e n iş le m e s i o la ra k ta n ım la n a b ilir. B u a n la m d a d a n s ç ı ira d e n in n e le ri ö ğ re n e b ile c e ğ in i g ö ste rir. B u n d a n ç ık a n a p a ç ık so n u ç, d a n s ın ö z ü n ü n fiili h a re k e tte n z iy a d e g ü c ü l h a re k e t o ld u ğ u d u r. Ş ö y le d iy e lim : F iili h a re k e tin g iz li y a v a şlığ ı o la ra k g ü c ü l h a re k e t. D a h a d o ğ ru su , d a n s e n u ç v irtü ö z ç e v ik liğ in d e b ile ö y le b ir g iz li y a v a şlık se rg ile r k i, m e y d a n a g e le n şey ile o n u n y a k a la n m a s ı b irb irin d e n a y ırt e d ile m e z . S a n a tın d o ru ğ u n a v a rm ış d a n s y a ln ız c a ç e v ik lik ile y a v a şlık a ra sın d a k i e şd e ğ e rliliğ i d e ğ il, je s t ile je s ts iz lik a ra s ın d a k i tu h a f e ş d e ğ e rliliğ e d e d e la le t e de r. H a re k e t m e y d a n a g e lm iş o lsa b ile , m e y d a n a g e lm iş o lm a n ın g ü c ü l b ir m e y d a n a -g e lm e m iş lik te n ( non-lieu ) a y ırt e d ile m e z o ld u ğ u n a d e la le t eder. D a n s, y a k a la n m a s ın ın ta sa llu tu a ltın d a b ir b iç im d e k a ra rs ız k a la n je s tle r d e n o luşu r. B e n im d ü ş ü n c e m y a d a d o k trin im a ç ıs ın d a n , b u N ie tz s c h e y o ru m u şu a n la m a g e lm e k te d ir: D a n s tü m h a k ik i d ü ş ü n c e n in b ir o la y a b a ğ lı o lm a s ın ın m e ta fo ru d u r. Z ira b ir o la y ta m d a m e y d a n a g e lm e ile m e y d a n a g e lm e m e a ra s ın d a k a ra rs ız k a la n , o rta d a n k a y b o lu şta n a y ırt e d ile m e y e n o rta y a ç ık ıştır. V ar o la n a fa z la d a n e k le n ir, a m a b u e k le n tiy e işa r e t e d ilir e d ilm e z , "v ard ır" h a k la rım g e ri a la ra k h e r ş e y i e l a ltın a alır. B ir o la y ı s a b itle m e n in te k y o lu n u n o n a b ir a d v e r m e k o ld u ğ u , o n u y e n i b ir a d o la ra k " v a rd ır”a k a y d e tm e k o ld u ğ u a ç ık . "K e n d isi" o rta d a n k a y b o lu ş ta n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir, a m a b ir k a y ıt o n u o rta d a n k a y b o lm a n ın y a ld ız lı e ş iğ in d e tu ta b ilir. A d , m e y d a n a g e lm iş o lm a y a k a ra r v e re n d ir. O h a ld e d a n s o la y o la r a k d ü ş ü n c e y e d e la le t e d e r, a m a henüz adı olmadan önceki, h a k ik i o rta d a n k a y b o lu ş u n u n e n u ç sın ırın d a , a d ın k o ru m a sı o lm a d a n y itip g id en d ü ş ü n c e y e . D a n s h e n ü z k a ra r v e rilm e m iş d ü şü n c e y i ta k lit e de r. D o ğ u ş ta n y a d a sa b itle n m e m iş d ü ş ü n c e y i. E v e t, d a n s ta sa b itle n m e m iş o la n ın m e ta fo ru va rd ır. B ö y le lik le d a n s ın m e k â n d a z a m a n ı o y n a m a k z o ru n d a o ld u ğ u a ç ık lığ a k a v u şm a k ta d ır. Z ira b ir o la y a d la sa b itle n işin d e n y o la ç ık a ra k te k il b ir z a m a n k u rar. Ç iz ilm iş, a d la n d ırılm ış v e k a y d e d ilm iş D Ü Ş Ü N C E N İN M E T A F O R U O L A R A K D A N S 77 o lay , "v a rd ır" ın iç in d e , d u r a m a b a ğ lı k a la ra k , b ir ö n c e ile b ir so n ra re sm e d e r. B ir z a m a n v a r o lm a y a b a şlar. A m a d a n s a d d a n " ö n c e k i” o la y ın m e ta fo ru o lm a k la b irlik te , a d ın b ö lü m le m e s in in te k b a ş ın a k u rd u ğ u b u z a m a n d a n p a y ın a d ü ş e n i a la m a z . D a n s z a m a nsal k a ra r d a n m a h ru m d u r. Ö y le y se d a n s ta z a m a n d a n ö n c e , z a m a n -ö n c e si b ir şe y v a rd ır. B u z a m a n -ö n c e si ö ğ e m e k â n d a oynanacaktır. D a n s z a m a n ı m e k â n d a a sılı tu ta n şey d ir. L 'Ame et la D anse 'ta (R u h v e D a n s) V a lé ry d a n s ç ıy a h ita b e n ş ö y le d er: "Y a k ın lığ ın la n a sıl d a o la ğ a n ü stü sü n ! " N ite k im d a n s z a m a n sal y a k ın lığ a y e m o lm a te h lik e s iy le k a rş ı k a rş ıy a o la n b e d e n d ir, d i y e b iliriz . A m a y a k ın o la n , p e k â lâ , v a r o la c a k z a m a n d a n ö n c e k i z a m an d ır. Z a m a n sa l y a k ın lığ ın m e k â n sa lla şm a s ı o la ra k k a v ra n a n d a ns, tü m d ü ş ü n c e n in te m e lle n d ird iğ i v e d ü z e n le d iğ i şe y in m e ta fo ru o la c ak tır. Ş ö y le d e d e n e b ilir: D a n s, a d la n d ırm a d a n ö n c e k i o la y ı o y n a r v e d o la y ıs ıy la a d ın y e rin d e se ssiz lik v ardır. T am d a z a m a n d a n ö n c e k i m e k â n o ld u ğ u iç in d ir k i, a d d a n ö n c e k i se ssiz liğ i a ç ığ a çıka rır. E lb e tte h e m e n m ü z iğ in r o lü n e ilişk in b ir itira z g e le c e k tir. "D a n s m ü z iğ in y e tk is i a ltın d a y k e n , se ssiz lik te n n a s ıl sö z e d e b iliriz k i?" d e n e ce k tir. D a n sı m ü z iğ e m a ru z k a la n , d a h a d o ğ ru su ritm e m a ru z k a la n b e d e n o la ra k k a v ra y a n b ir a n la y ış v a rd ır k u şk u s u z . A m a b u k a v ra y ış , y in e h e p "ita a t v e g ü ç lü b a c a k la rı" , a ğ ır A lm a n y a 'y ı a k la g e ti r i r — ita a tin e fe n d i o la ra k ta n ıd ığ ı şey m ü z ik b ile o lsa . M ü z iğ e ita a t e d e n h e r d a n sın , sö z k o n u s u m ü z ik C h o p in y a d a B o u le z b ile o lsa , m ü z iğ i a sk e ri b ir m ü z ik h a lin e g e tir d iğ i v e k ö tü A lm a n y a 'y a d ö n ü ş tü ğ ü n ü sö y le m e k te h iç te re d d ü t e tm e y e c e ğ iz biz. N e k a d a r p a ra d o k s a l o lu rs a o lsu n , sa v u n u lm a sı g e re k e n şud u r: D a n s a ç ısın d a n m ü z iğ in te k g ö re v i s e ss iz liğ e m im k o y m a k tır. Ö y le y se m ü z ik te n v a z g e ç ile m e z , ç ü n k ü se ssiz liğ in s e ssiz lik o la ra k a ç ı ğ a v u ru la b ilm e si iç in işa re tle n m e s i g e re k ir. N e y in se ssiz liğ i? A d m s e ssiz liğ i. E ğ e r d a n s g e rç e k te n d e a d m se ssiz liğ i iç in d e o la y ın a d la n d ırılm a s ın ı o y n u y o r sa , b u s e ss iz liğ in y e rin i m ü z ik b e lirtir. B u g a y e t d o ğ a ld ır: D a n s ın k u r u c u s e ss iz liğ in i a n c a k e n a şırı ses y o ğ u n la ş m a sı sa y e s in d e b e lir te b ilirsin iz . S e sin e n a ş ın y o ğ u n la ş m a sı d a m ü ziktir. Ö y le y s e , d a n s ın "g ü ç lü b a c a k la r" ın m m ü z iğ in ta lim a tın a ita a t e ttiğ in i s ö y le y e n g ö r ü n ü ş e ra ğ m e n , şu n u g ö r m e k g e re k ir: A s lın d a m ü z iğ e k o m u ta e d e n d a n stır, ç ü n k ü m ü z ik k u r u c u se ss iz liğ e m im k o y a rk e n , d a n s ra s tla n tıs a l v e o r ta d a n k a y b o la n a d ın e k o n o m is i B A Ş K A B İR E S T E T İK 78 iç in d e d o ğ u şta n d ü şü n c e y i su n m a k ta d ır. T ü m d ü ş ü n c e n in o la y s a l b o y u tu n u n m e ta fo ru o la ra k k a v ra n d ığ ın d a , d a n s d e s te k a ld ığ ı m ü z ik te n ö n c e gelir. B u g iriş te n d a n s ın ilk e le ri d iy e c e ğ im b irta k ım s o n u ç la r ç ık a rıla b ilir. K e n d in d e n , te k n iğ i v e ta rih in d e n k a lk a ra k d ü ş ü n ü le n d a n s ın d e ğ il, fe ls e fe n in b a rın d ırd ığ ı v e h ü s n ü k a b u l g ö s te rd iğ i d a n s ın ilk e leri. B u ilk e le r M a lla rm é 'n in d a n s a a y ırd ığ ı, k ıs a o ld u ğ u k a d a r d e rin lik li ik i m e tin d e — b e n im g ö z ü m d e k o n u y a n o k ta k o y a n m e tin le rd ir b u n la r— a la b ild iğ in e b e rra k tır. T e s p it e ttiğ im a ltı ilk e n in tü m ü d a n s ile d ü şü n c e a ra sın d a k i iliş k iy le ilg ilid ir v e tü m ü d a n s ile tiy a tro a ra s ın d a y a p ıla n ü s tü ö rtü lü b ir k a rş ıla ş m a n ın g ü d ü m ü n d ed ir. İşte ilk e le r: 1. M e k â n ın z o ru n lu lu ğ u ; 2. B e d e n in a n o n im liğ i; 3. C in siy e tle rin silin m iş h e ry e rd e liğ i; 4 . K e n d i k e n d in d e n ç ık a r ılm ış /e k s ilm iş o lm a ; 5. Ç ıp la k lık ; 6. M u tla k b a k ış. Ş im d i sıra y la a ç a lım b u n la rı. E ğ e r d a n s ın m e k â n d a z a m a n ı o y n a d ığ ı, z a m a n s a l y a k ın lığ ın m e k â n ın ı v a rsa y d ığ ı d o ğ ru y sa , o z a m a n d a n s ın m e k â n d iy e b ir zo runluluğu vardır. M a lla rm é b u n u şö y le ifa d e e d iy o r: "B a n a ö y le g e liy o r k i, g e rç e k b ir m e k â n a y a ln ız d a n s ın ih tiy a c ı o lab ilir." D ik k a t e d e lim , y a ln ız d a n sın . D a n s m e k â n a m u h ta ç o la n te k sa nattır. T iy a t ro n u n d u r u m u b ö y le d e ğ il o y sa k i. D a n s, d e d iğ im g ib i, a d la n d ırm a d a n ö n c e k i o lay d ır. T iy a tro ise, te rs in e , y a ln ız c a o y n a n m ış b ir a d la n d ırm a n ın so n u c u d u r. M e tin v a r o ld u ğ u a n d a n itib a re n , a d v e rild i ğ i a n d a n itib a re n , m e k â n d e ğ il z a m a n d iy e b ir şa rtı v a rd ır tiy a tr o n u n . M a sa b a ş ın d a o k u y a n b ir k im s e tiy a tro y a p a b ilir. E lb e tte b u k i şiy e a y rıc a b ir sa h n e , b ir d e k o r v e rile b ilir, a m a M a lla rm é 'y e g ö re aslo la n b u d eğ ild ir. M e k â n tiy a tro iç in iç se l b ir z o ru n lu lu k d e ğild ir. O y sa d a n s m e k â n ı ö z ü y le b ü tü n le ştirir. B u n u y a p a n te k d ü ş ü n c e f i g ü rü d ü r, ö y le k i d a n s ın d ü ş ü n c e n in m e k â n s a lla ştın lm a s ım sim g e le d iğ i sav u n u la b ilir. D Ü Ş Ü N C E N İN M E T A F O R U O L A R A K D A N S 79 P e k i b u n d a n n e a n la m a lıy ız b iz ? B ir k e z d a h a d ü ş ü n c e n in o lay sal k ö k e n in e d ö n m e k g e rek iy o r. B ir o la y d a im a b ir d u ru m iç in d e b e lli b ir y e rd e d ir; d u ru m u a s la "b ütün " o la ra k e tk ile m e z : "O la y m a h a lli" a d ın ı v e rd iğ im b ir şey var. Ö n c e m a h a l v a rd ır, a d la n d ırm a o la y ın d u r u m u k e n d i h a k ik a ti o la ra k "işle d iğ i" z a m a n ı k u rm a d a n ö n c e. M a d e m k i d a n s a d d a n ö n c e sin in g ö ste r ilm e s id ir, o h a ld e b ir m a h a llin k a te d ilişi o la ra k a ç m a lıd ır k e n d in i. S a f b ir m ah a llin . D a n sta — M a lla rm é 'n in ifa d e s id ir b u — b ir tü r "m a h a l b e k â re ti" v ardır. Ve e k le r: "a k la h a y a le g e lm e m iş b ir m a h a l b e k â re ti”. N e d e m e k tir "ak la h a y a le g e lm e m iş "? O la y m a h a llin in d e k o r ta h a y y ü lle riy le b ir işi y o k , d e m e k tir. D e k o r tiy a tro y a aittir, d a n s a d e ğ il. F ig ü ra tif sü sle m e leri o lm a y a n d a n s ın b iz a tih i k e n d is i m a h a ld ir. M e k â n ı v e a ra lığ ı şart k o şa r, o k a da r. İlk ilk e y e d a ir sö y le y e c e k le rim iz b u k ad ar. İ k in c iy e — b e d e n in a d s ız lığ m a — g e lin c e , sö z c ü ğ ü n y o k lu ğ u y la, a d -ö n c e siy le k a rş ıla ş ıy o ru z y in e . M a h a lle g e ld iğ i h a liy le , z a m a n sal y a k ın lık iç in d e m e k â n s a lla ştığ ı h a liy le d a n s e d e n b e d e n , b ir bed e n -d ü ş ü n c e d ir, a s la bir kimse d e ğ ild ir. M a lla rm é b u b e d e n le r h a k k ın d a şu n u sö y lü y o r: "B u n la r y a ln ız c a a m b le m d ir, a s la b e lir li b ir k im s e d e ğ il." A m b le m ö n c e lik le ta k lid in k a rşıtıd ır. D a n s e d e n b e d e n b ir k işiliğ i y a d a b ir te k illiğ i ta k lit e tm e z . H iç b ir şe y i mecazen tem sil e tm e z . T iy a tro n u n b e d e n i ise d a im a b ir ta k lit ta ra fın d a n k a p ı lır, ro l ta ra fın d a n e le g eç irilir. D a n s e d e n b e d e n h iç b ir r o lü n sa fın a k a tılm a z ; s a f b o y g ö ste riş in a m b le m id ir o. A m a "am b le m " a y n ı z a m a n d a h e r tü r d ış a v u ru m b iç im in in k a rşıtıd ır. D a n s e d e n b e d e n h iç b ir iç s e lliğ in ifa d e s i d e ğ ild ir; b ü tü n ü y le y ü z e y d e , g ö rü lü r b iç im d e y a k a la n m ış y o ğ u n lu k o la n iç se llik tir. T a k lit d e d ış a v u ru m d a o lm a y a n d a n s e d e n b e d e n , m a h a llin b e k â re tin e y a p ıla n ziyaretin* a m b le m idir. D a n s e d e n b e d e n , d ü şü n c e n in , y a n i o la y s a l o rta d a n k a y b o lu şa b a ğ lı o la n h a k ik i d ü şü n c e n in , gayrişahsi b ir ö z n e n in ç ık a rsa n m a sı a n la m ın a g e ld iğ in i g ö ste rm e k iç in g e lir b u ra y a . B ir d ü şü n c e n in (y a d a b ir h a k ik a tin ) ö z n e sin in g a y rişa h si o lm a s ı, o ö z n e y e iz in v e re n o la y d a n ö n c e o tü r b ir ö z n e n in o lm a m a s ın d a n ile ri g elir. Ö y le y se ö z n e y i "b ir k im s e " g ib i k a v ra m a n ın â le m i y o k tu r. İşte d a n s e d e n b e d e n in , b a şla ta n b e d e n o lm a s ıy la , b ir ilk b e d e n g ib i o lm a s ıy la , im le y e c e ğ i şe y b ud u r. D a n s e d e n b e d e n g ö z le rim iz in ö n ü n d e b e d e n * Fr. v is ita tio n , B a k ir e M er y em 'in E liş e v a 'y ı z iy a r e ti, - ç .n . B A Ş K A B İR E S T E T İK 80 o la ra k d o ğ m a s ın d a n d o la y ı a d sız d ır. A y n ı şe k ild e , b ir h a k ik a tin ö z n e si p e ş in e n — n e k a d a r ile rle m iş o lu rs a o lsu n — o te k a b ü l e ttiğ i "k im se " d e ğild ir. Ü ç ü n c ü ilk e y i — c in siy e tle rin silin m iş h e ry e rd e liğ in i— M a lla rm é 'n in g ö rü n ü şte ç e liş k ili o la n b irta k ım b e y a n la rın d a n ç ık a ra b iliriz . "H e ry e rd elik " ile "silin m iş" a ra sın d a k u rd u ğ u m k a rşıtlık la o rta y a k o n a n ç e liş k id ir b u . D a n sın ik i c in s e l k o n u m u n ("a d a m " v e " k a d ın ” b u k o n u m la rın a d la n d ır) b u lu n d u ğ u n u e v re n s e l b iç im d e a ç ığ a v u rd u ğ u n u v e a y n ı z a m a n d a b u ik iliğ i so y u tla d ığ ım y a d a o n u n ü stü n ü ç iz d iğ in i sö y le y e lim ilk ö n c e . M a lla rm é b ir y a n d a n , "d a n s ö p ü ş m e n in g iz e m li b ir k u tsa l y o ru m u n d a n ib a re ttir," d iy ec ek tir. D a n s ın o d a ğ ın d a ik i c in s in b irle şm e s i v a rd ır v e b u n a c in siy e tle rin h e ry e rd e liğ i a d ı n ı v e rm e k g erek ir. D a n s, c in s iy e tli k o n u m la n n b irle şm e s i v e a y n ş m a s ın d a n o lu şu r b ü tü n ü y le . T ü m h a re k e tle rin y o ğ u n lu ğ u , "ad a m " v e "k a d ın " k o n u m la n n ı ç e k im k u v v e tiy le ö n c e b irle ştir ip so n ra a y ı r a n g ü z e rg â h la rd a b u lu n u r. A n c a k d iğ e r y a n d a n M a lla rm é ş u n a d a d ik k a t ç e k e c e k tir: "D a n sç ı k a d ın , b ir k a d ın d e ğ ild ir" . N a s ıl o lu r d a b ü tü n d a n s ö p ü ş m e n in — c in sle rin b irle şm e s in in v e a d lı a d ın c a sö y le y e c e k o lu rsa k c in s e l e y le m in — y o r u m u o lu r, a m m a ve lâ k in dan söz " k a d ın ”, d o la y ısıy la dansör d e "ad a m " o la ra k a d la n d ın la m a z ? Ş ö y le k i, d a n s, c in s e lle ş m e n in , a rz u n u n , a şk ın s a f b ir b iç im in i k o ru r a n c ak : K a rşı k a rş ıy a g e lm e , k e n e tle n m e v e a y n lm a ü ç lü sü n ü d ü z e n le y e n biçim i. B u üç te rim i d a n s te k n ik o la ra k k o d la r (k o d la r b ir h a y li ç e şitlilik g ö ste rm e k le b irlik te , d a im a iş b a şın d a d ırla r). B ir k o r e o g r a fı b u n la n n m e k â n sa l d ü ğ ü m le n işin i d ü z e n ler. A m a so n u n d a k a rş ı k a rş ıy a g e lm e , k e n e tle n m e v e a y n lm a ü ç lü sü , k e n d i y a z g ıs ın d a n k o p a n b ir y o ğ u n y a k a la n ış a e rişir. G e rç e k te , d a n s ö r ile d a n s ö z ü n f a r k ın ın v e d o la y ıs ıy la c in s iy e tle rin fa rk ın ın "id e a l" h e ry e rd e liğ i, y a ln ız c a y a k la ş m a ile a y n lm a a ra s ın d a k i iliş k in in organon 'u o la ra k ö y le b ir k u lla n ılır k i, d a n s ö r /d a n sö z ç ifti b ire r a d o la r a k a d a m /k a d ın ç iftiy le ö rtü şm e z . C in s iy e tle re y ö n e lik h e r y e rd e b u lu n a n im a la r, so n ç ö z ü m le m e d e o lm a k ile o rta d a n k a y b o lm a k a ra sın d a k i, m e y d a n a g e lm e ile o rta d a n k a ld ın lm a a ra sın d a k i k a rş ılık lı ilişk iy i o y u n a d a h il e d e r; k a rş ı k a rş ıy a g e lm e , k e n e tle n m e v e a y n lm a , bu ilişk iy le ilg ili ta n ın a b ilir b ir b e d e n se l k o d la m a sunar. C in siy e tliliğ e k o d la n m ış o la n a y n ş m a e n e rjisi, o la y o la ra k o la D Ü Ş Ü N C E N İN M E T A F O R U O L A R A K D A N S 81 y ın — y a n i v a rlığ ı tü m ü y le o rta d a n k a y b o lm a y a b a ğ lı o la n şe y in m e ta fo ru n u n — h iz m e tin e k o ş u lm u ştu r. B u y ü z d e n , c in s iy e t fa rk lı lığ ın ın h e ry e rd e liğ i silin ir (y a d a o rta d an k a ld ırılır). S ö z k o n u su h e ry e rd e lik d a n s ın te m s ilî a m a c ı d e ğ il, ç iz g is iy le o rta d a n k a y b o lu ş u n y a ra tıc ı g ü c ü n ü m e k â n a ç a ğ ır a n b iç im s e l b ir e n e rji so y u tla m a sıd ır. D ö r t n u m a ra lı ilk e — k e n d i k e n d in d e n ç ık a r ılm ış /e k s ilm iş o l m a — k o n u s u n d a , M a lla rm é 'n in ç o k tu h a f b ir sö z ü n e y a s la n m a k y e rin d e o lu r: "D a n sö z d a n s e tm e z ." D a n s ö z ü n b ir k a d ın o lm a d ığ ım g ö rm ü ş tü k , a m a "d an sö z " d e d e ğ ilm iş — ta b ii "d an sö z " k e lim e s in d e n a n la d ığ ım ız şe y b ir d a n s ı ic r a e d e n k im se y s e . B u sö z ü b ir b a ş k a sö z le y a k la ş tır a b ilir iz : D a n s, d iy o r M a lla rm é , "h e r tü rlü y a z m a a ra c ın d a n a z a d e şiir"d ir. B u ik in c i sö z e n az ilk i ("d a n sö z d a n s e t m e z " ) k a d a r p a ra d o k s a ld ır. Z ira şiir ta n ım ı g e re ğ i, ö z e llik le d e M a l la rm é 'n in k a v ra y ış ın d a b ir iz, b ir k a yıttır. D o la y ısıy la , "h e r tü rlü y a z m a a ra c ın d a n a z a d e şiir", ta m a n la m ıy la ş iir d e n a z a d e şiird ir, k e n d i k e n d in d e n ç ık a rılm ış /e k s iltilm iş şiird ir; tıp k ı d a n s e tm e y e n d a n s ö z ü n d a n s ta n ç ık a r ılm ış /e k s iltilm iş d a n s o lm a sı g ibi. D a n s y a z ıy a g e ç irilm e m iş y a d a k â ğ ıd a d ö k ü lm e m iş b ir şiir g i b idir. D a n sın k e n d is i d e d a n ssız b ir d a n s g ib id ir, d a n s ta n a rın d ırıl m ış b ir d a n s. B u ra d a ö n e ç ık a n şey, d ü ş ü n c e n in e k s iltm e b o y u tu d u r. H e r h a k ik i d ü şü n c e , k u ru lm a sın ı sa ğ la y a n b ilg id e n m a h ru m edilir. D a n s, ta m d a k e n d i o la y sa l b e liriş in in b iç im in i ta şıy a n b ir d ü ş ü n c e n in b ilg in in tü m ö n v a ro lu şu n d a n ç ık a rılm ış /e k s iltilm iş o ld u ğ u n a b e d e n in a ra ç la rıy la d e la le t e ttiğ i için , d ü ş ü n c e n in m e ta fo ru d u r. P e k i d a n s b u e k silm e y e n e şe k ild e d e la le t e d e r? N a s ıl "h ak ik i" d a n s ö z ü n a s la d a n s ın ı bilen d a n s ö z g ib i g ö rü n m e m e s i g e re k iy o rs a işte ö y le. Je stin in s a f b e lir iş iy le ilg ili b ilg is in i (k i te k n ik b ilg id ir, e n g in d ir, z a h m e tle e ld e e d ilm iş tir ) b ir h iç m iş ç e s in e k a te d e r. "D a n sö z d a n s e tm e z " , şu d e m e k tir: G ö rd ü ğ ü m ü z şey, h iç b ir z a m a n , b ir b ilg i n in g e rç e k le ş m e si d e ğ ild ir — h e r n e k a d a r b u b ilg i g ö rd ü ğ ü m ü z ş e y in b a şta n a ş a ğ ı m a d d e s in i y a d a m e s n e d in i o lu ştu r u y o r o lsa d a. B ü tü n d a n s ö z lü k b ilg is in in m u c iz e v i b iç im d e u n u tu lu ş u d u r d a n sö z; je s tin k a ra ra b a ğ la n m a m ış lığ ım a ç ığ a v u r a n o y a k a la n m ış y o ğ u n lu k tur. A s lın d a d a n s ö z b ilin e n tü m d a n s ı ilg a e de r, ç ü n k ü b e d e n in i sa n k i icat edilm iş b ir şe y g ib i k u lla n ır. Ö y le k i d a n s g ö ste ris i, h e r tü rlü b e d e n b ilg is in d e n e k s iltilm iş b e d e n , kabuğundan çıkış o la ra k k a v ra n a n b ed e n d ir. 82 B A Ş K A B İR E S T E T İK B ö y le b ir b e d e n in — b u d a b e ş in c i ilk e — ç ıp la k o ld u ğ u n u sö y le m e k g e re k . A m p irik o la ra k ç ıp la k o lu p o lm a m a s ın ın p e k ö n e m li o lm a d ığ ı g a y e t a ç ık , ç ü n k ü ö z se l o la r a k ç ıp la k tır. D a n s n a s ıl s a f m a h a lli z iy a re t e d iy o rs a v e d o la y ıs ıy la (is te r o lsu n is te r o lm a s ın ) d e k o r la işi y o k sa , o la y k isv e s in e g irm iş b e d e n -d ü ş ü n c e o la n d a n s e d e n b e d e n in d e (tü tü sü iste r o lsu n iste r o lm a s ın ) k o s tü m le işi y o k tu r. B u ç ıp la k lık h a y a ti ö n e m taşır. N e d iy o r M a lla rm é ? D a n s, ’’k a v ra m la rı n ın ç ıp la k lığ ın ı te s lim e d e r san a". A rd ın d a n e k liy o r: "ve se ssiz c e y a z a c a k tır se n in h a y a tın ı". O h a ld e "ç ıp la k lık " şö y le a n la şılm a lıd ır: D ü ş ü n c e n in m e ta fo ru o la r a k d a n s, d ü şü n c e y i b iz e b e lir iş in in ç ıp la k lığ ıy la , kendisinden başka şeylerle ilişkisiz halde sunar. D a n s iliş k is iz d ü şü n c e d ir; h iç b ir şe y n a k le tm e y e n , ilişk iy e d e so k m a y a n d ü ş ü n c e . "D a n s d ü ş ü n c e n in s a f o la r a k tü k e tilm e s id ir ,” d e d e n ile b i lir, ç ü n k ü d ü ş ü n c e n in h e r tü rlü s ü s ü n e b u ru n k ıv ırır. B u y ü z d e n d a n s iffetli ç ıp la k lık g ö s te ris i o lm a e ğ ilim in d e d ir, y a n i s ü s le rin i so y u n m a y a d a y a n m a y a n , te rsin e h e r tü r sü s te n ö n c e k i ç ıp la k lık , h e r tü r sü s te n ö n c e — o la y ın a d d a n "ön ce " v e rilm e si g ib i— v e rili o la n ç ıp la k lık . A ltın c ı v e so n ilk e d a n sö z le , h a tta d a n s la d a d e ğ il, iz le y ic iy le il g ilid ir. D a n s iz le y ic isi n e d ir? M a lla rm é 'n in b u so ru y a v e rd iğ i c e v a p ta ç ıta b ir h a y li y ü k se k tir. Z ira n a sıl d a n s ç ı a s la b e lir li b ir k im se d e ğ il d e b ir a m b le m ise , d a n s iz le y ic isi a y n ı şe k ild e k e sin lik le g a y rişa h s i o lm alıd ır. D a n s iz le y ic isi, h iç b ir şe k ild e iz le y e n k im s e n in te k illiğ i o lam a z . N ite k im b iris i d a n sı iz le rs e , is te r iste m e z d a n s ın d ik iz c isi olur. B u n o k ta d a n s ın ilk e le rin d e n , ö z ü n d e n k a y n a k la n ır (c in siy e tle rin silin m iş h e ry e rd e liğ i, ç ıp la k lık , b e d e n le rin a d sız lığ ı, v b .). B u ilk e ler, a n c a k iz le y ic in in k e n d i b a k ış ın d a k i h e r tü rlü o la s ı te k illik v e a r z u d a n v a z g e ç m e s i şa rtıy la fiiliy a ta g e çe b ilir. B a ş k a h e r tü rlü g ö s te ri (ö z e llik le d e tiy a tro ) iz le y ic in in s a h n e y i k e n d i a rz u s u y la k u ş a t m a sın ı g e re k tirir. B u a ç ıd a n d a n s b ir g ö s te ri d e ğ ild ir. D eğ ild ir, ç ü n k ü a rz u la y a n b a k ış ı h o ş g ö rm e z ; a rz u la y a n b a k ış, o rta d a b ir d a n s o l d u ğ u a n d a n itib a re n , o lsa o lsa d ik iz c i b ir b a k ış a d ö n ü ş e b ilir v e d a n s e d e n e k s ilm e le r b u b a k ış ta b irb irle rin i g ö tü rü rle r, sile rler. Ö y le y se M a lla rm é 'n in "g a y rişa h s i y a d a şim ş e k g ib i ç a k a n m u tla k b ir b a k ış" d e d iğ i şe y g e rek lid ir. Ç e tin b ir şa rt, d e ğ il m i? A m a d a n s ö r v e d a n sö z le rin ö z se l ç ıp la k lığ ı b u n u g e re k tiriy o r. D Ü Ş Ü N C E N İN M E T A F O R U O L A R A K D A N S 83 " G a y riş a h si" d e n sö z e ttik b ira z g e rid e . D a n s d o ğ u ş ta n d ü ş ü n c e y i m e c a z e n te m s il e d e r, d o ğ ru ; a m a b u n u a n c a k e v re n s e l b ir s e sle n işle y a p a b ilir. B ir a rz u n u n te k illiğ in e se sle n m e z d a n s; k a ld ı k i, b u a rz u n u n z a m a n ım b ile k u rm u ş d e ğ ild ir h e n ü z . D a n s, k a v ra m la rın ç ıp la k lığ ın ı se rg ile y e n şey d ir. B u n e d e n le iz le y ic in in b a k ış ı d a n s ç ı la rın b e d e n in d e a rz u n e s n e le ri a ra m a k ta n v a z g e ç m e lid ir: B u n e s n e le r süs o la r a k ç ıp la k lığ a y a d a f e tiş is t ç ıp la k lığ a a tıfta b u lu n u r. K a v r a m la rın ç ıp la k lığ ın a v a rm a k , "a m iy a n e " b e d e n in (d e rd i N ie tz sc h e o lsa ) ta ş ıy ıc ıs ı o ld u ğ u n e sn e le re y ö n e lik h e r tü rlü a rz u a ra y ış ın ı s a f r a g ib i k e s ip a tm ış, m a s u m v e ilk se l d ü ş ü n c e -b e d e n e — ic a t e d ilm iş y a d a k a b u ğ u n d a n ç ık m ış b e d e n e — v a ra b ile n b ir b a k ış g e re k tirir. A m a k im s e n in b a k ış ı ö y le b ir b a k ış d e ğ ild ir. "Ş im şe k g ib i ç a k a n ”: D a n s iz le y ic is in in b a k ışı, o lm a n ın o rta d a n k a y b o lm a y la ilişk isin i k a v ra m a lıd ır, b ir g ö ste riy le ta tm in o la m a z . A y rıc a d a n s d a im a sa h te b ir b ü tü n lü k tü r. B ir g ö s te rin in k a p a lı s ü re si y o k tu r o n d a; o la y sa llığ ın e le g e ç m e z liğ in in , v a rlığ ı ile h iç liğ in in k a ra rs ız e ş d e ğ e rliliğ in in sü re k li o la ra k g ö s te rilm e s i v a rd ır. B u n a d a a n c a k b ir b a k ış ın şim şe k g ib i b ir a n d a ç a k ışı u y g u n d ü şe b ilir, y o ğ u n d ik k a ti d eğ il. "M u tlak ": D a n s ta m e c a z e n te m sil e d ile n d ü ş ü n c e , e b e d i b ir k a z a n ım sa y ılm a lıd ır. D a n s ta m d a m u tla k o la r a k g e lip g e ç ic i b ir sa n a t o ld u ğ u iç in — z ir a m e y d a n a g e lm e s iy le o rta d a n k a y b o lm a s ı b ir o lu r— e n g ü ç lü e b e d ilik y ü k ü n ü e lin d e tutar. E b e d ilik , "o ld u ğ u g i b i k a lm a k " y a d a b ir sü re m e s e le s i d e ğ ild ir. E b e d ilik , ta m d a o rta d a n k a y b o lu ş u k o ru y a n şey d ir. "Ç a k a n " b ir b a k ış, b ir y itip g id iş i k e n d i n e k a ttığ ın d a , o n u a n c a k s a f b iç im d e , y a n i h e r tü rlü a m p irik a n ın ın d ışın d a sa k la y a b ilir. O rta d a n k a y b o la n ı sa k la m a n ın te k b ir y o lu v a r dır, o d a e b e d i o la ra k sa k la m a k tır. O rta d a n k a y b o lm a y a n ı ise k o r u m a n ın e s k itm e e tk is in e m a ru z b ıra k a ra k k o r u y a b ilirs in iz . A m a h a k ik i iz le y ic i ta ra fın d a n k a v ra n d ığ ın d a d a n s e s k im e z , ç ü n k ü b u d a n s ta m d a d a n s la k a rş ıla ş m a n ın m u tla k g e lip g e ç ic iliğ in d e n b a ş k a b ir şey d eğ ild ir. D a n s a b a k ış ın m u tla k lığ ı işte b u a n la m d a v a r olur. Ş im d i, a ltı ilk e sin i in c e le y e c e k o lu rsa k , d a n s ın h a k ik i k a rşıtın ın tiy a tro o ld u ğ u n u sa p ta y a b iliriz . E lb e tte a s k e ri g e ç it d e v a r, a m a b u o lu m s u z b ir k arşıttır. T iy a tro ise d a n s ın olumlu k a rşıtıd ır. T iy a tro n u n b u a ltı ilk e y e u y m a d ığ ın ı z a te n b a z ı ilk e le r ö z e lin d e b e lir tm iştik . T iy a tro d a m e tin a d la n d ırm a işin i g ö rd ü ğ ü iç in , s a f m a 84 B A Ş K A B İR E S T E T İK h a l z o ru n lu lu ğ u o lm a d ığ ın a v e o y u n c u n u n h e r n e o lu rs a o lsu n a d sız b ir b e d e n o lm a d ığ ın a d a g e ç e rk e n işa re t e ttik . T iy a tro d a c in sle rin s i lin m iş h e ry e rd e liğ i b u lu n m a d ığ ı, te rs in e a b a rtılı c in s iy e tlilik o y u n u n u n o ld u ğ u d a k o la y lık la g ö ste rile b ilir. T iy a tro o y u n u n u n k e n d in d e n ç ık a n lm a n m /e k s iltilm e n in e n u z a ğ ın d a d u rd u ğ u , k e n d in d e n f a z la lık o ld u ğ u da: D a n s ö z d a n s e tm e z , a m a o y u n c u n u n y ü k ü m lü lü ğ ü d ü r o y n a m a k — o y u n u v e b e ş p e rd e y i o y n a m a k . T iy a t ro d a ç ıp la k lık d a y o k tu r h iç b ir z a m a n , m e c b u ri k o s tü m v a rd ır; ç ıp la k lığ ın k e n d is i d e b ir k o stü m d ü r, ü ste lik e n g ö z e ç a rp ıc ı k o s tü m le r d e n b irid ir. T iy a tro iz le y ic is in e g e lin c e , o n d a n h iç b ir b iç im d e m u t la k v e şim ş e k g ib i ç a k a n b ir b a k ış b e k le n m e z ; z ira tiy a tr o y a u y g u n o la n , arzunun s ü re s iy le harmanlanmış b ir z e k â n ın u y a rılm a sıd ır. D a n s ile tiy a tro a ra s ın d a ö z se l b ir k a rş ıtlık v a rd ır. N ie tz s c h e b u k a rş ıtlığ ı o la b ile c e k e n b a s it şe k ild e e le a lır — a nti-te a tra l b ir e stetik arac ılığ ıyla. Ö z ellik le so n d ö n e m in d e , W a g n er'd en ta m a m e n k o p u ş u ç e rç e v e s in d e N ie tz s c h e iç in m o d e m sa n a tın h a k i k i slo g a n ı şu o lm u ştu r: T e a tra lliğ in n e fr e t e d ile si y o z e g e m e n liğ in d e n k u rtu lm a k , k e n d in i e k s iltm e k (b u n u n s o n u c u n d a d a y e ry ü z ü n e v e rilm iş y e n i a d o la ra k d a n s m e ta fo ru n u n g ü ç k a z a n m a sı). S a n a tla rın te a tra l e tk iy e b o y u n e ğ m e s in e N ie tz s c h e "so y ta rılık " a d ın ı verir. B u ra d a d a n s ın k a rş ı o ld u ğ u şe y i b u lu ru z : a m iy a n e lik . W a g n e r'in so y ta rılığ ın a so n v e rm e k , tiy a tr o n u n y a la n c ı a m iy a n e li ğ in e k a rşı d a n s ın h a fif liğ in i k o y m a k tır. W a g n e r'in te a tra l m ü z iğ in e k a rş ı — y a n i d a n s ın se ssiz liğ in e m im k o y m a k y e rin e o y u n u n a ğ ır lık la r ın ın a ltın ın ç iz ilm e si o ld u ğ u iç in so y s u z la şm ış m ü z iğ e k a rş ı— "B ize t" a d ı "d a n s e d e n " m ü z ik id e a lin i a d la n d ırm a y a im k â n sağlar. T e a tra lliğ in b ü tü n sa n a tla rın y o z la ş m a s ın ın te m e l ilk e si o ld u ğ u fik ri b e n im fik rim d e ğ il. B u k ita b ın d e v a m ın d a g ö rü le c e k tir bu. M a lla rm é 'n in fik ri d e d e ğ il. H a tta M a lla rm é tiy a tro n u n "ü stü n b ir sa n at" o ld u ğ u n u y a z d ığ ın d a , ta m te rs in i sö y lü y o rd u . D a n s ın ilk e le ri ile tiy a tro n u n ilk e le ri a ra s ın d a b ir ç e liş k i o ld u ğ u n u b ire b ir g ö r m ü ş tü r o. N e v a r k i b u n d a n ç ık a rd ığ ı so n u ç , tiy a tr o n u n s o y ta rıc a d e ğ e rsiz liğ i şö y le d u rsu n , sanatsal ü stü n lü ğ ü d ü r; b u n u n la b irlik te , d a n s ın k a v ra m s a l s a flık rü tb e s in i d e te n z il e tm e z . P e k i b u n a sıl m ü m k ü n d ü r ? A n la m a k iç in , k ışk ırtıc ı a m a k a ç ın ıl m a z b ir sö z ü ö n e ç ık a rm a k g e re k iy o r: D a n s b ir sa n a t d e ğ ild ir. N ie tz s c h e 'n in h a ta sı, d a n s ile tiy a tro a ra sın d a , sa n a tsa l y o ğ u n lu k la rın a D Ü Ş Ü N C E N İN M E T A F O R U O L A R A K D A N S 85 te k a b ü l e d e c e k o rta k b ir ö lç ü o ld u ğ u n a in a n m a k tı. K e n d i ta rz ın a u y g u n b iç im d e N ie tz sc h e , tiy a tro ile d a n s ı b ir sa n a t sın ıfla n d ırm a sı iç in e y e rle ştirm e y e d e v a m e de r. B u n a k a rş ılık M a lla rm é , tiy a tro n u n ü s tü n b ir sa n a t o ld u ğ u n u ila n e d e rk e n , b u n u n la k a s tı k e sin lik le ti y a tro n u n d a n s a ü s tü n lü ğ ü d e ğ ild ir. E lb e tte , "D a n s b ir sa n a t d e ğ il dir," d e m e z ; a m a d a n s ın a ltı ilk e sin in h a k ik i a n la m ın a n ü fu z e d e b i lirse k , o n u n y e rin e b iz d iy e b ilir iz b u n u . D a n s b ir s a n a t d e ğ ild ir, ç ü n k ü b e d e n e k a y d e d ilm iş sa n a tın o lan a k lılığ ım n g ö ste rg esid ir. B u d ü s tu ru b ira z a ç ık la y a lım . S p in o z a d iy o rd u k i, d a h a b e d e n in n e y e k â d ir o ld u ğ u n u b ile b ilm e d iğ im iz h a ld e d ü ş ü n c e n in n e o ld u ğ u n u b ilm e y e ç a b a lıy o ru z . B e n d iy e c e ğ im k i, d a n s ta m d a b e d e n in sa n a ta k â d ir o ld u ğ u n u v e v e rili b ir a n d a ta m o la ra k n e ö lç ü d e k â d ir o ld u ğ u n u g ö s te re n şey d ir. A m a b e d e n in sa n a ta k â d ir o ld u ğ u n u sö y le m e k b ir "b e d e n sa n atı" y a p m a k d eğ ild ir. D a n s b e d e n in b u sa n a ta k â d ir o ld u ğ u n a işa r e t e d er, a m a b e lir li b ir sa n a tı ta n ım la m a z . B e d e n in b e d e n o la r a k s a n a ta k â d ir o ld u ğ u n u sö y le m e k , o n u b ir b e d e n d ü ş ü n c e o la ra k g ö ste rm e k tir. B ir b e d e n e k a p a tılm ış b ir d ü şü n c e d e ğ il, d ü ş ü n c e o la n b ir b e d e n o la ra k . D a n s ın g ö re v i b u d u r: K e n d in i s a n a ta k â d ir o lm a n ın u ç u c u işa re ti o la ra k g ö ste re n b e d e n -d ü şü n c e . H e rk e sin d a n s a d u y a rlılığ ı d a n s ın S p in o z a 'n ın so ru s u n a k e n d in e ö z g ü b ir ta rz d a y a n ıt v e rm e s in d e n ile r i g elir. B ir b e d e n , b e d e n o la ra k n e y e k â d ird ir? S a n a ta k â d ird ir, y a n i d o ğ u ş ta n d ü ş ü n c e o la ra k g ö s te rile b ilir. G a y r iş a h s i v e m u tla k b ir "şim şe k g ib i ç a k a n b a k ış a " k â d ir o ld u ğ u m u z d a b iz i s a ra n h e y e c a n ı n a sıl a d la n d ırm a lı p e k i? Ş ö y le d i y e c e ğ im : Kesinliği olan bir baş dönmesi. B ir b a ş d ö n m e sid ir, ç ü n k ü d a n s ta so n s u z lu k g ö rü n ü r b e d e n in so n lu lu ğ u iç in d e g iz il o la ra k te z a h ü r e de r. E ğ e r b e d e n in y e te n e ğ i s a n a ta y e te n e k b iç im in d e d o ğ u şta n d ü ş ü n c e y i g ö ste rm e k s e , bu s a n a t y e te n e ğ i s o n s u z d u r v e d a n s e d e n b e d e n in k e n d isi d e so n su z d u r. T a m d a o h a v a i z e ra fe tin i g ö s te rd iğ i a n d a , so n su z . B u ra d a , sın ırlı b ir y e te n e k o la n b e d e n in g ü ç le rin in k u lla n ılm a s ı d e ğ ild ir sö z k o n u s u v e b a ş d ö n d ü rü c ü o la n ; sa n a tın , k e n d is in e ta lih in i b a h ş e d e n o la y a k ö k sa lm ış h e r tü rlü sa n a tın so n su z ye te n e ğ id ir. B u a ra d a b u b a ş d ö n m e s i k e sin lik lid ir. Z ira e n in d e so n u n d a , ö n e m li o la n so n su z lu ğ u a ç ığ a ç ık a ra n y a k a la n m ış k e sin lik tir, g iz li y a v a şlık tır — g ö z le g ö rü lü r v irtü ö z lü k d e ğ il. J e st ile je s ts iz lik a ra 86 B A Ş K A B İR E S T E T İK sın d a k i ilişk in in h a d sa fh a d a , m ilim e trik k e sin liğ id ir b u . B ö y le c e e n d e ğ işm e z k e s in lik te v e rili s o n s u z lu k k a y n a k lı b ir b a ş d ö n m e s i v a rd ır. B a n a ö y le g e liy o r k i, d a n s ın ta rih in e h ü k m e d e n şey, b a ş d ö n m e si ile k e s in lik a ra s ın d a k i iliş k in in sü re k li y e n ile n işidir. G ü c ü l k a la c a k o la n n e d ir? F iiliy a ta g e ç e c e k o la n n e d ir v e y a k a la n m a n a s ıl o la c a k d a so n s u z lu ğ u se rb e s t b ıra k a c a k tır? D a n s ın ta r ih s e l s o ru n la rıd ır b u n la r. B u ica tla r, d ü ş ü n c e k a tla n d ır . A m a d a ns b ir sa n a t o lm a y ıp y a ln ız c a b e d e n in sa n a ta k â d ir o ld u ğ u n u n b ir g ö s te rg e s i o ld u ğ u iç in , ta m a n la m ıy la "sa n a tla r"ın ö ğ re ttiğ i h a k ik a tle r d e d a h il b ü tü n h a k ik a tle r ta rih in i ç o k y a k ın d a n ta k ip e d e r b u icatlar. D a n s ın , b a ş d ö n m e s in in k e sin liğ in in , n e d e n b ir ta rih i v a rd ır? Ç ü n k ü H a k ik a t d iy e b ir şey y o k tur. O lsa y d ı, n ih a i b ir e s rik d a n s, o la y ın b ü y ü lü sö z c ü k le rle ç a ğ n ş tın lm a s ı g ib i b ir şe y o lu rd u . S e m a y a d u ra n d e rv iş h e rh a ld e b ö y le o ld u ğ u n a k a n id ir. A m a v a r o la n , b irb iriy le u y u şm a z h a k ik a tle rd ir, d ü şü n c e o la y la n n ın ra stla n tısa l b ir ç o k lu ğ u d u r. D a n s b u ç o k lu ğ u ta rih te k e n d in e m a l eder. B u d a b a ş d ö n m e s i ile k e s in lik a ra sın d a k i iliş k in in sü re k li y e n id e n d a ğ ılım ın ı v a r say ar. Bugünün b e d e n in in k e n d in i b e d e n -d ü ş ü n c e o la r a k g ö s te rm e y e k â d ir o ld u ğ u n u d u rm a k s ız ın y e n id e n k a n ıtla m a k g e re k m e k te d ir. A m a b u a ra d a , b u g ü n , y e n i h a k ik a tle rd e n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir a s la . D a n s b u h a k ik a tle rin d o ğ u ş ta n o la y sa l iz le ğ in i o y n a y a c a k tır. Y e n i b a ş d ö n m e s i, y e n i k e sin lik . B ö y le lik le b a ş la d ığ ım ız y e re d ö n m e k g e re k . E v e t, d a n s h e r d e fa s ın d a b e d e n in y e ry ü z ü n e v e rd iğ i y e n i b ir ad d ır. A m a h iç b ir y e n i a d s o n u n c u a d d e ğ ild ir. H a k ik a tle rin ö n a d m ın (prénom) b e d e n se l su n u m u o la n d a n s , y e ry ü z ü n ü d u rm a k s ız ın y e n id e n a d la n d ırır. N ite k im d a n s b u b a k ım d a n , n e y e ry ü z ü y le , n e y e ry ü z ü n ü n a d ıy la , n e d e h a tta b ir b e d e n in n e y e k â d ir o ld u ğ u y la h iç b ir ilg is i o lm a y a n tiy a tro n u n ö b ü r y ü z ü d ü r. Z ira tiy a tro b ir y a n d a n d e v le tin v e si y a s e tin , d iğ e r y a n d a n a rz u n u n c in s iy e tle r a ra s ın d a d o la ş ım ın ın ç o c u ğ u d u r. P o lis ile E r o s 'u n p iç i. T iy a tro y u işte b u şe k ild e , a k siy o m a t ik o la r a k ta n ım la y a c a ğ ız b ir so n ra k i b ö lü m d e . 7 T iyatro Ü z e r in e T ezler 1. B ü tü n s a n a tla r iç in g e re k tiğ i şe k ild e tiy a tro n u n d a d ü ş ü n d ü ğ ü n ü o rta y a k o y m a k . B u ra d a "tiy a tro "d a n n e a n la m a k g e re k ? B a ğ lı o ld u ğ u te k k u ra l h a v a ile to p ra ğ ı d e ğ iş to k u ş e d e b ile n b ir b e d e n o la n (ve m ü z ik s iz b ile o la b ile c e k o la n ) d a n s ın a k sin e , tiy a tro b ir d ü z e n le m e , b ir a ra n jm a n d ır. T e k v a rlığ ı te m sil o lan , so n k e rte d e u y u m su z m a d d i v e fik ri b ile ş e n le rd e n o lu şa n b ir d ü z e n le m e . B u b ile ş e n le rin (b ir m e tin , b ir ye r, b e d e n le r, sesler, k o s tü m le r, ışık la r, b ir iz le y ic i k itle si...) b ir o la y d a , y a n i te m sild e , b ir a ra y a g e tir ilm iş o lm a sı v e b u te m silin a k ş a m d a n a k ş a m a te k ra r e d iliy o r o lm a s ı, o n u n h e r d e fa sın d a o la y sa ], y a n i te k il, o lm a sın ı h iç b ir b iç im d e e n g e lle m e z . O h a ld e b u o la y ın — g e rç e k te n tiy a tro o ld u ğ u , y a n i tiy a tro sa n a tı o ld u ğ u z a m a n — b ir d ü ş ü n c e o la y ı o ld u ğ u n u ö n e sü re c e ğ iz . B u d a b ile ş e n le r in d ü z e n le m e s in in d o ğ ru d a n d o ğ ru y a b irta k ım fik irle r ü re ttiğ i a n la m ın a g e lir (d a n s ise d a h a z iy a d e b e d e n in fik ir ta ş ıy ıc ıs ı o ld u ğ u fik rin i ü re tir). B u fik irle r — b u n o k ta so n d e re c e ö n e m li— b ire r tiyaîro-fıkirdir. Y ani b u fik irle r b a ş k a h iç b ir y e rd e , b a ş k a h iç b ir u s u l le ü re tile m e z . Ve b ile ş e n le rd e n h iç b iri, m e tin b ile , te k b a ş ın a e le a lın d ığ ın d a b irta k ım tiy a tr o -fık ir le r ü re te m e z . F ik ir te m sild e v e te m s il v a s ıta sıy la b o y g ö ste rir. İn d irg e n e m e z b iç im d e te a tra ld ir ve "sa h n e y e " g e lm e d e n ö n c e v a r o ld u ğ u sö y le n e m e z . 2. B ir tiy a tro - fık ir h e r ş e y d e n ö n c e b ir ışık h u z m e sid ir. A n to in e V itez , tiy a tro n u n a m a c ın ın b izi d u ru m u m u z k o n u s u n d a a y d ın la tm a k , ta rih te v e h a y a tta b iz e y ö n g ö ste rm e k o ld u ğ u n u sö y le rd i. T iy atro k a rm a k a rışık h a y a tı o k u n a k lı k ılm a lıd ır, d iy e y a z m ıştı n ite k im . T i y a tro , tipik b ir ç a rp ılm a ifrappe) n e tic e s in d e k a z a n ıla n id e a l sa d e li- 88 B A Ş K A B İR E S T E T İK ğ in sa n atıd ır. B u sa d e lik d e y a ş a m d e n e n k e ş m e k e ş in ışığ ı iç in e y u v a la n m ıştır. T iy a tro m a d d i v e m e tin se l b ir sa d e le ş tirm e d e n e y im i dir. K a rış ık v e b u la n ık o la n ı a y ırır v e b u a y ırm a o n u n k â d ir o ld u ğ u h a k ik a tle re k ıla v u z lu k e de r. A m a b u a ra d a sa d e liğ in e ld e e d ilm e s i n in b a s it b ir iş o ld u ğ u sa n ılm a sın . M a te m a tik te b ir p ro b le m i y a d a k a n ıtla m a y ı s a d e le ştirm e k g e n e llik le ç o k y o ğ u n b ir z e k â k u lla n ım ı g e re k tirir. A y n ı şe k ild e , tiy a tro d a k a rm a k a r ış ık y a ş a m ı a y ırm a k v e s a d e le ştirm e k , e n ç e şitli v e e n z o r sa n a t y ö n te m le rin i g erek tirir. T a rih in y a d a h a y a tın a le n i ışığ ı o la ra k k a v ra n a n tiy a tro -fık ir, a n c a k sa n a tın d o ru ğ u n d a d oğar. 3. K a rm a k a rış ık y a ş a m e s a s e n ik i şe y d e m e k tir: C in s iy e tle r a ra s ın d a te d a v ü l e d e n a rz u; siy a sa l v e to p lu m s a l ik tid a n n c o şk u n y a d a ö lg ü n fig ü rle ri. T ra je d i v e k o m e d i, b u n la rd a n h a re k e tle v a r o lm u ş tu r, h â lâ v a r o lm a k ta d ır. T ra je d i, B ü y ü k İ k tid a r ile a rz u n u n ç ık m a z la rın ın o y u n u d u r. K o m e d i k ü ç ü k ik tid a rla rın , ik tid a r ro lle rin in v e a rz u n u n fa llik d o la şım ın ın o yu nu du r. T ra je d i a rz u n u n e n in d e so n u n d a d e v le tle sın a n a c a ğ ın ı d ü şü n ü r. K o m e d i ise a rz u n u n a ile y le s ın a n a c a ğ ın ı. İk is in in a ra sın d a o lm a id d ia s ın d a k i h e r tür, y a a ile y e d e v le t m u a m e le s i y a p a r (S trin d b e rg , İb se n , P ira n d e llo ...), y a d a d e v le te a ile v e y a ç ift m u a m e le si y a p a r (C la u d e l...). S o n ç ö z ü m le m e d e tiy a t ro , y a ş a m ile ö lü m a ra sın d a a ç ılm ış m e k â n d a , a rz u ile s iy a se tin d ü ğ ü m ü ü s tü n e d ü şü n ü r. B u d ü ğ ü m ü o la y k ılığ ın d a , y a n i e n trik a y a d a f e la k e t k ılığ ın d a d ü şü nü r. 4. M e tin d e k i y a d a şiird e k i tiy a tro -fîk ir, tamam lanm am ış h a ld e b u lu n u r. Ç ü n k ü b ir tü r e b e d iy e t iç in d e tutulu r. A m a tiy a tro -fık ir e b e d i b iç im iy le v a r o ld u ğ u sü re c e , henüz k e n d is i değildir. T iy a tro fık ir a n c a k te m s ilin (k ıs a sü re li) z a m a n ın d a boy gösterir. Ş ü p h e siz tiy a tro , e b e d iy e ti k e n d isin d e e k s ik o la n "a n lık " la ta m a m la m a k z o r u n d a o la n te k sa nattır. T iy a tro e b e d iy e tte n z a m a n a g id er, z a m a n d a n e b e d iy e te d e ğ il. Ö y le y s e , y a y g ın b ir b iç im d e a n la ş ıla n ın a k sin e , ti y a tro n u n b ile şe n le rin i y ö n e te n s a h n e y e k o y m a iş in in — b ö y le sin e a y rı tü rle rd e o la n b ile ş e n le r n e k a d a r y ö n e tile b ilirse — b ir y o r u m o l m a d ığ ın ı a n la m a k g e re k . T e a tra l e d im tiy a tro -fık ir'in te k il b ir ta mam lanmasıdır. H e r te m s il b u fik rin o la n a k lı g e rç e k le ş tir m e le rin d e n b irid ir. B e d e n , ses, ış ık v b ., fik ri g e rç e k le ş tir m e k iç in a rzı e n d a m e d e r (y a d a tiy a tro k e n d i k e n d in d e n m a h ru m b ir tiy a tro ise, fîk - T İY A T R O Ü Z E R İN E T E Z L E R 89 ri m e tin d e k in d e n b ile d a h a ta m a m la n m a m ış k ılm a k iç in ). T iy a tro d a g e ç ic i o la n şey, d o ğ ru d a n d o ğ ru y a te m s ilin b a şla m a s ı, b itm e si ve g e rid e sa d e c e b irta k ım m e ç h u l iz le r b ıra k m a s ı d e ğ ild ir. H e r şe y d en ö n c e , tiy a tro n u n , g e rç e k le ş tiğ i o a n lık d e n e y im iç in d e ta m a m la n m a m ış e b e d i b ir fik ir o lm a sıd ır. 5. Z a m a n sın a m a sın ın b ü n y e s in d e ö n e m li b ir ra s tla n tı p a y ı b u lu nur. T iy a tro d a im a e b e d i fik rin k ısm e n g ü d ü m lü ra stla n tı ta ra fın d a n ta m a m la n m a s ıd ır. S a h n e le m e , ç o ğ u z a m a n ra s tla n tıla rın d ü ş ü n ü lü p ta s a rla n a ra k a y ık la n m a s ın d a n b a ş k a b ir şe y de ğ ild ir. B u ra s tla n tıla r fik ri b ilf iil ta m a m la y a b ile c e ğ i g ib i, g iz le y e b ilir de. T iy a tro sa n a tı h e m so n d e re c e b ilin ç li h e m d e ra sg e le b ir se ç im e b a ğ lıd ır (b ü y ü k re jisö rle rin n a sıl ç a lış tık la rın a b a k ın ız ): (E b e d i) fik ri k e n d isin d e e k sik o la n a n la v e b a z e n ç o k a y a rtıc ı o ls a la r d a d ışs a l k a la n v e fik rin ta m a m la n m a m ış lığ ın ı d a h a d a d e rin le ş tir e n b a ş k a k o n f ıg ü r a sy o n la rla ta m a m la y a n r a s tla n tıs a l sa h n e k o n f ig ü r a s y o n la n a ra s ın d a y a p ıla n b ir se çim e. Ö y le y se şu a k s iy o m a d o ğ r u lu k k a z a n d ırm a k g e re k : B ir tiy a tro te m sili, ra s tla n tıy ı a sla y o k e d e m e z . 6. İz le y ic iy i d e r a s tla n tın ın b ir p a rç a s ı s a y m a k g e re k . Z ira iz le y ic i, fik ri ta m a m la y a n şe y in b ir p a rç a sıd ır. T ea tra l e d im in iz le y ic i n in b e lli ö z e llik le rd e o lm a s ın a b a ğ lı o la r a k tiy a tro -fık ir'i ta m a m la y ıp d ü n y a y a g e tir d iğ in i — v e y a g e tir m e d iğ in i— b ilm e y e n v a r m ı? İz le y ic iy i b ir c e m a a t o la ra k , b ir k a m u sa l tö z o la ra k , tu ta rlı b ir b irlik te lik o la r a k g ö re n h e r tü rlü k a v ra y ış a k a rş ı ç ık m a k g e re k ir. İz le y ic i ta m d a tu ta rsız lığ ıy la , so n su z ç e şitliliğ iy le in sa n lığ ı te m sil eder. İ z le y ic i (to p lu m s a l b a k ım d a n , u lu sa l b a k ım d a n , y u rtta şlık b a k ım ın d a n ...) n e k a d a r b ü tü n le ş ik s e , fik rin ta m a m la n m a s ı b a k ım ın d a n o k a d a r işe y a ra m a z , fik rin e b e d iliğ in e v e e v re n s e lliğ in e z a m a n d a d a y a n a k o lm a k ta n o k a d a r u z a k o lur. İşe y a ra r te k izle y ic i tü rü v a rd ır: Türeyimsel ( générique ), ra s tla n tıs a l izle y ic i. 7. E le ştiri iz le y ic in in ra s tla n tıs a llığ ın ı g ö z e tm e k le y ü k ü m lü d ü r. E le ştirin in g ö re v i tiy a tro -fik ir'i a lım la d ığ ı g ib i — iy i y a d a k ö tü — b u ra d a -o lm a y a n 'a v e a d s ız 'a ta şım a k tır. E le ştiri in sa n la rı k e n d i p a y la rın a fik ri ta m a m la m a y a d a v e t e de r. Y a d a b u fik rin , şu y a d a b u g ü n fik ri ta m a m la y a n r a s tla n tıs a l d e n e y im d e k i h a liy le d a h a g e n iş b ir iz le y ic i r a s tla n tıs ıy la o n u r la n d ın lm a y a la y ık o lm a d ığ ın ı d ü ş ü B A Ş K A B İR E S T E T İK 90 nür. Y ani e le ş tir i d e tiy a tro -fik irle rin ç o k lu b iç im le rd e b o y g ö s te r m e si iç in çalışır. "İlk" te m s ild e n , h e r b iri k e n d i b a ş ın a b ir p rö m iy e r o la n d a h a so n ra k i te m sille re g e ç iş s a ğ la r ( y a d a sa ğ la m a z ). E lb e tte fa z la s ıy la sın ırlı, fa z la s ıy la c e m a a tç i, to p lu m s a l o la r a k a y a n b e y a n b e lir tilm iş b ir k e s im e (sa ğ y a d a so l b ir g a z e te , y a ln ız c a b e lli b ir "k ü ltü re l" g ru b u ilg ile n d ire n g a z e te , v b .) se sle n iy o rs a , iz le y ic in in tü re y im s e lliğ in e k a rşı ç a lış tığ ı d a olur. Ö y le y se g a z e te le rin v e e le ş tirile rin b iz z a t ra stla n tıs a l o la n ç o k lu ğ u n a b e l b a ğ la n m a lıd ır. E le ş tir m e n in g ö z e tim a ltın d a tu tm a s ı g e re k e n , ta ra flılığ ı d e ğ il — b u is te n e n b ir ö z e llik tir — m o d a y ı iz le m e , ö y k ü n m e , d iz ise l g e v e z e lik , "b a şk a la rın ın k a z a n d ığ ı b a ş a r ıd a n n e m a la n m a ", y a d a fa z la s ıy la d ı şa k a p a lı b ir c e m a a t ö z e lliğ i g ö s te re n b ir iz le y ic i k itle s in e h iz m e t e t m e e ğ ilim id ir. B u b a k ım d a n , iy i — y a n i b ir ra s tla n tı fig ü rü o la n iz le y ic in in h iz m e tin d e k i— e le ştirm e n in , k a p ris li, n e d iy e c e ğ i b e lli o l m a y a n b ir e le ş tir m e n o ld u ğ u n u k a b u l e tm e k g e re k . N e k a d a r c a n y a k a rs a y a k sın . E le ştirm e n d e n a d il o lm a sı d e ğ il, k a m u s a l ra s tla n tı n ın b ilg ili tem silc isi o lm a sı isten m e lidir. B u n la rın ü stü n e e le ştirm e n b ir d e tiy a tro -fik irle rin b o y g ö ste riş in d e h iç y a n ılm ıy o rsa , b ü y ü k b ir e le ş tir m e n o lac a k tır. O y sa b ir k u m p a n y a d a n "b ü y ü k lü k " y ü k ü m lü lü ğ ü n ü tü z ü ğ ü n e k a y d e tm e s in i is te m e n in h iç b ir y a ra rı o lm a z . 8. Z a m a n ım ız ın e n b ü y ü k so ru n u n u n d e h şe t, a c ı, k a d e r y a d a ç a re s iz lik o ld u ğ u n a in a n m ıy o ru m b e n . B u tü r m e f h u m la ra d o y m u ş d u ru m d a y ız ; a y rıc a b u n la r d u rm a k s ız ın tiy a tro - fik irle r o la ra k b ö lü n ü p p a rç a la n ıy o rla r. M e rh a m e tli k o ro tiy a tro s u n d a n b a ş k a tiy a tro g ö r e m iy o ru z . B iz im so ru n u m u z , o lu m la y ıc ı c e sa re t v e y e re l e n e rji dir. B ir n o k ta y ı y a k a la y ıp tu tm ak tır. Ö y le y se s o ru n u m u z m o d e m tra je d in in k o ş u lla rın d a n z iy a d e , m o d e m k o m e d in in k o ş u lla n so ru n u d ur. T iy a tro su d o ğ ru b iç im d e ta m a m la n d ığ ın d a n e ş e v e ric i o lan B e c k e tt, b u n u b iliy o rd u . A risto p h a n e s'e y a d a P la u tu s 'a d ö n m e y i b e c e r e m e y işim iz in v e rd iğ i te d irg in lik , A is k h y lo s ’a c a n v e rm e y i b a şa rd ığ ım ız ı b ir k e re d a h a te y it e tm e n in v e rd iğ i se v in ç te n b ü y ü k tü r. Z a m a n ım ız b ir ic a t g e re k tiriy o r, a rz u n u n şid d e tiy le k ü ç ü k y e re l iktid a n n ro lle rin i sa h n e d e b irb irin e b a ğ la y a n b ir ica t. P o p ü le r b ilim in kâdir o ld u ğ u h e r şey i tiy a tro -fik irle re a k ta ra n b ir ic a t. B iz in s a n ın n e k a d a r â c iz o ld u ğ u n u d e ğ il, n e le re k â d ir o ld u ğ u n u g ö s te re n b ir ti y a tr o istiy o ru z . T İY A T R O Ü Z E R İN E T E Z L E R 91 9. Ç a ğ d a ş k o m ik e n e rjiy e g id e n y o ld a k i e n g e l tipleştirm enin m u ta b a k a tla red d id ir. M u ta b a k a t "d e m o k ra sisi" k e n d isin i m e y d a n a g e tir e n ö z n e l k a te g o rile rin h e r tü rlü tip le ş tir m e s in d e n d e h ş e t d u y u yor. B ir p a p a y ı, m e d y a tik b ir d o k to ru , in sa n i y a rd ım k u r u m la n n d a n b irin in te p e s in e ç ö re k le n m iş b irin i y a d a h e m ş ire le r s e n d ik a s ın ın y ö n e tic ile rin d e n b irin i sa h n e d e te p in d irip g ü lü n ç lü ğ e b o ğ m a y ı d e n e y in h ele! G re k le rin k ile re n isp e tle b iz im ta b u la rım ız so n su z . B u n la rı y a v a ş y a v a ş y ık m a k g e rek iy o r. T iy a tro n u n g ö re v i, b irk a ç e sas tip te n h a re k e tle o lu ştu ru lm u ş y a ş a m d u ru m la rın ı sa h n e d e k u rm a k tır. K o m e d id e k i k ö le le rin v e h iz m e tç ile rin g ü n ü m ü z d e k i e ş d e ğ e rli si, b u d ışla n m ış v e g ö rü n m e z in sa n la rı tiy a tro -fîk ir'in e tk is i sa y e s in d e sa h n e d e b ird e n b ire z e k â v e k u v v e t, a rz u v e e fe n d ilik o la ra k v a r e tm ek tir. 10. H e r ç a ğ d a tiy a tro n u n g e n e l so ru n u d e v le tle ilişk isid ir. Z ira h e p d e v le te d a y a m ış tır sırtın ı. P e k i b u b a ğ ım lılığ ın m o d e m b iç im i n e d ir? H a ss a siy e tle e le a lın m a s ı g e re k e n b ir m e s e le b u . T iy a tro y u b a ş k a m e s le k le r g ib i ü c re tli b ir m e s le k , k a m u o y u n u n in im in im in le y e n b ir k e s im i h a lin e , k ü ltü re l b ir m e m u riy e t h a lin e g e tir e n h e r tü rd e n p o le m ik v iz y o n la a ra y a m e s a fe k o y m a k g e re k . A m a siy a s e tin ç a lk a n tıla r ın a u y g u n şe k ild e k e n d is in e u ş a k lık e d e c e k sa ra y lo b ile rin i tiy a tro y a y e rle ştire n h ü k ü m d a r o lg u su n d a n d a u z a k d u rm a k g e re k . B u n u y a p a b ilm e k iç in b ü y ü k ç o ğ u n lu k la d e v le tin b ö lü n m e le rin i v e m u ğ la k k a ld ığ ı n o k ta la n k u lla n a n b ir g e n e l fik ir g e re k ir (ö rn e ğ in M o liè re g ib i b ir s a ra y lı- k o m e d y e n , k e n d i fe o d a l v e ru h b a n ç e v re s iy le g ö rü le c e k h e s a b ı o la n k ra lla su ç o rta k lığ ı y a p a ra k so y lu , z ü p p e y a d a so fu iz le y ic ile re k a rş ı a y a k ta k ım ın ı k u lla n a b ilm e k te dir; k o m ü n ist y ö n e tm e n A n to in e V itez d e M ic h e l G u y ta ra fın d a n C h a illo t T iy a tro su 'n a a ta n a b ilm e k te d ir, ç ü n k ü z e v k sa h ib i a d a m ın b a k a n o lm u şu G isc a rd d 'E sta in g ’in "m o d e m liğ i"n e şa k şa k ç ılık eder, v b .). D e v le t n e z d in d e tiy a tro -fik irle rin ü r e tilm e s i z o ru n lu lu ğ u n u k o r u y a b ilm e k iç in b ir fik ir (m e rk e z s iz le şm e , h a lk tiy a tro su , "herk e s iç in seç k in c i" tiy a tro , v b .) g e re k tiğ i d o ğ ru d u r. B u fik ir şu a n iç in k e sin lik te n ç o k u z a k ; a ğ la k lığ ım ız d a b u y ü z d e n . T iy a tro k e n d i fik r in i d ü ş ü n m e lid ir. B iz e b u g ü n h e r z a m a n k in d e n d e ç o k k ıla v u z lu k e d e b ile c e k te k b ir in a n ç v a rd ır; o d a d ü ş ü n d ü ğ ü sü re c e tiy a tr o n u n b ir k ü ltü r v e ris i d e ğ il, b ir sa n a t o ld u ğ u d u r. İ z le y ic i tiy a tro y a k ü ltü r B A Ş K A B İR E S T E T İK 92 e d in m e k iç in g itm e z . İz le y ic i y e n iy e tm e b ir se v g ili d e d e ğ ild ir, a n a k u z u s u d a. T iy a tro k ıs ıtlı e y le m in a la n ın a a ittir v e "iz le n m e o ran ı" te ra z is in e ç ık a rılm a k tiy a tro n u n ö lü m ü olur. İz le y ic i tiy a tro y a çar pılm aya gelir. T iy a tro -fik irle r k a rş ıs ın d a ç a rp ılm a y a . Ve tiy a tro d a n k ü ltü r e d in m iş o la r a k d e ğ il, d a lg ın , y o rg u n (d ü ş ü n m e k y o ra r), h a y a lle re d a lm ış h a ld e ç ık ar. E n şu h k a h k a h a d a b ile , k e n d is in i ta tm in e d e c e k b ir şe y le d e ğ il, v a rlığ ın ı a k lın a b ile g e tir m e d iğ i fik irle rle k a rşıla şm ıştır. 11. B e lk i d e b a h ts ız tiy a tro y u ra k ib i o la n sin e m a d a n — ü ste lik p a y la ş tık ta n o n c a şey v a rk e n : o la y ö rg ü sü , s e n ary o , k o s tü m , se an s... a m a h e r şe y d e n ç o k o y u n c u la r, şu ç o k se v ile n h a y d u tla r— a y ırt e d e n b u d u r: T iy a tro d a ö n e m li o la n , a le n e n , n e re d e y s e fiz ik se l o la ra k , b ir fik irle k a rş ıla ş m a k ik e n , s in e m a d a ö n e m li o la n — e n a z ın d a n b ira z d a n sa v u n a c a k o ld u ğ u m ü z e re — b ir fik rin , h a tta n e re d e y se h a y a le tin in g e lip g eç işid ir. 8 S in e m a n ın S a h te H arek etleri B İR F İL M g ö rü n ü r o la n d a n ç e k ip a ld ık la rıy la iş g ö rü r; film d e g ö rü n tü ö n c e lik le k e s ilir /k u rg u la n ır. H a re k e t e n g e lle n m iş, a s k ıy a a lın m ış, y o lu n d a n s a p tırılm ış, d u rd u ru lm u ştu r. Y aln ızc a m o n ta j so n u c u d e ğ il, ö n c e lik le k a d ra j s o n u c u n d a v e g ö rü n ü r o la n ın k o n tro llü b i ç im d e a rın d ırılm a sı d o la y ıs ıy la , k e s m e /k u rg u la m a m e v c u d iy e tte n d a h a te m e l ö n e m d e d ir. Ö rn e ğ in V is c o n ti'n in b ir se k a n s ın d a g ö s te ri le n şu ç iç e k le rin M a lla rm e 'v a ri ç iç e k le r o lm a la rı, y a n i h iç b ir d e m e t te b u lu n m a m a la rı, sin e m a iç in m u tla k b ir ö n e m taşır. B e n b u ç iç e k le ri g ö rd ü m , a m a b ir k u rg u ta ra fın d a n k e n d in e h a s b ir ta rz d a y a k a la n m ış o lm a la rıd ır o n la r a b ö lü n m e z b ir te k illik v e id e a llik sa ğ la y an . F ilm in re s im d e n fa rk ı şu d u r: F ilm d e İd e a 'y ı d ü ş ü n c e d e k u ra n , b u ç iç e k le ri g ö r m e k d e ğ il, g ö rm ü ş o lm a k tır. S in e m a b ir e b e d i g e ç m iş sa n a tıd ır: S in e m a d a g e ç m iş, u ğ ra y ış ü z e rin e k u ru lu d u r. S in e m a z iy a re ttir: G ö rm ü ş y a d a d u y m u ş o la c a k la rım ın fik ri, u ğ ra d ığ ı sü re c e k a lır a k lım d a . F ik rin u ğ ra m a s ın ın g ö rü n ü r o la n ı iç e rid e n o k ş a m a s ın a h a z ırlık y a p m a k : İşte sin e m a n ın işle m i b u d u r v e b u o la n a ğ ı h e r sa n a tç ın ın k e n d in e ö z g ü iş le m le ri ic a t eder. D o la y ıs ıy la s in e m a d a h a re k e t ü ç fa r k lı b iç im d e d ü şü n ü lm e lid ir. B ir y a n d a n , h a re k e t fik ri b ir g e ç iş in /u ğ r a y ış ın , b ir z iy a r e tin /a k la g e liş in p a ra d o k s a l e b e d iliğ iy le ilişk ile n d irir. P a ris 'te "Z iy a re t G e ç i d i" a d ın d a b ir so k a k v a rd ır, S in e m a S o k a ğ ı d e n e b ilir d i p e k â lâ ona. B u ra d a sö z k o n u s u o la n , b ü tü n se l h a re k e t o la ra k sin em ad ır. B ir y a n d a n d a h a re k e t k a rm a ş ık işle m le ri sa y e s in d e g ö rü n tü y ü k e n d i k e n d in d e n ç ık a r a n /e k s ilte n , k a y d e d ilm iş o lsa b ile su n u lm a m ış k ı la n şey d ir. Z ira k u rg u la m a n ın e tk ile ri h a re k e tte v ü c u t b u lu r. Ö ze l- B A Ş K A B İR E S T E T İK 94 lik le d e S tra u b 'd a o ld u ğ u g ib i, g ö r ü n ü r o la n ın iç in in b o şa ltılm ış lığ ı y e re l h a re k e tin g ö rü n ü şte d u r m a s ıy la g ö rü n ü r k ılın d ığ ın d a . Y a d a M u m a u 'd a k i g ib i b ir tra m v a y ın ile rle y işi, a ğ a ç la rın g ö lg e s in d e k i b ir b u lv a rın k e s itli to p o lo jis in i ta n z im e ttiğ in d e . B u ö rn e k le rd e y e re l h a re k e t e d im le ri b u lu n d u ğ u n u sö y le y e b iliriz . S o n o la r a k d a h a re k e t, d iğ e r s a n a ts a l e tk in lik le rin to p la m ın ın iç in d e k i k a rış ık d o la şım d ır; h a re k e t, h e d e fle r in d e n k o p a rılm ış sa n a tla ra y a p ıla n k a rş ıtlık v e e k s iltm e ta ş ıy a n g ö n d e rim in için e y e rle ş tirir fik ri. N ite k im sin e m a y ı b ir tü r g e n e l m e k â n d a d iğ e r s a n a tla rla b a ğ la rın ı k a v ra m a k s ız ın d ü ş ü n m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir. S in e m a ç o k ö z e l b ir a n la m d a y e d in c i sa nattır. D iğ e r a ltı sa n a tla a y n ı d ü z le m d e o n la r a e k le n m e z , o n la n im a e d e r, d iğ e r sa n a tla rın a rtı-b ir'id ir. O n la r ü z e rin d e , o n la rd a n h a re k e tle , o n la rı k e n d i k e n d ile rin d e n e k s ilte n b ir h a re k e tle iş görür. S ö z g e lim i W im W e n d e rs'in Sahte H areket 'in in G o e th e 'n in Wil helm Meister'me, n e le r b o rç lu o ld u ğ u n u so ra lım k e n d im iz e . B u n o k ta d a işin iç in e s in e m a v e ro m a n girer. P e k â lâ k a b u l e tm e k g e re k ir k i, ro m a n o lm a s a y d ı film o lm a z d ı, d a h a d o ğ ru su o lm a y a c a k tı. A m a b u k o ş u lu n a n la m ı n e d ir? Y a d a d a h a d o ğ ru su , b ir film in ro m a n e s k k o ş u lu s in e m a y a ö z g ü h a n g i k o ş u lla rd a o la n a k lıd ır? S a n c ılı, z o r b ir so ru . B u ra d a ik i iş le m c in in b ir a ra y a g e tir ild iğ i iy i g ö rü lü y o r: O r ta d a b ir a n la tı y a d a a n la tı g ö lg e si o lm a lıd ır v e k a ra k te rle r y a d a k a ra k te rle re y a p ıla n b ir im a o lm a lıd ır. F ilm d e k i b ir şey, film e ö z g ü b ir y a n k ı o la ra k , ö rn e ğ in M ig n o n k iş iliğ in in y a n k ıs ı o la ra k işler. A m a b u a ra d a ro m a n e s k d ü z y a z ı, g ö rü n ü r so n s u z lu ğ u e n in c e lik li b e tim le m e y e b ile te slim o lm a y a n b e d e n le ri g ö z ö n ü n e k o y m a m a ö z g ü rlü ğ ü n e sah ip tir. B u ra d a b e d e n i su n a n b ir ak tristir; a m a "ak tris" tiy a t r o d a n a lın m a b ir sö z cü k tü r, b ir te m s il sö z cü ğ ü d ü r. F ilm d a h a b u a ş a m a d a , te a tra l e lk o y m a y o lu y la , r o m a n e s k o la n ı k e n d i k e n d in d e n k o p artır. Ş im d i, film se l fik ir o la r a k M ig n o n 'u n ta m d a k ıs m e n b u k o p a rtılm a d a v a r o ld u ğ u g a y e t a ç ık g ö rü lm e k te d ir. F ikir, tiy a tro ile r o m a n a ra s ın a y e rle şm iştir, a m a a y n ı z a m a n d a b ir "ne b iri n e d e ö tek i" n e d e y e rle şm iştir; W e n d e rs 'in b ü tü n s a n a tı/m a r ife ti b u g e ç id i tu tm a k ta d ır. Ş im d i b ir d e V isc o n ti’n in Venedik'te Ö lüm ünün T h o m a s M a n n ' ın Venedik'te Ölüm'ü n e n e b o rç lu o ld u ğ u n u s o ra c a k o lu rsa m , m ü z i ğ e d o ğ ru k a y m ış o lu ru m h e m e n . Z ira g e ç işin z a m a n s a llığ m ı b e lirle S İN E M A N IN S A H T E H A R E K E T L E R İ 95 y e n — a ç ılış se k an sın ı g ö z ü m ü z ü n ö n ü n e g e tire lim — T h o m a s M a n n ' m p r o z o d ik ritm in d e n ç o k , M a h le r'in Beşinci Senfoni 'sin in a d a c y o sud u r. V a rsay a lım k i b u ra d a k i fik ir, a ş k ın h ü z n ü , m e k â n ın ö z g ü n lü ğ ü ile ö lü m a ra s ın d a k i ilin ti o lsu n . V isc o n ti b u fik rin z iy a re tin i d ü z y a z ın ın y o k lu ğ u n d a , y a n i m ü z iğ in g ö rü n ü r o la n a a ç tığ ı g e d ik te g ö s te rir; z ir a o ra d a h iç b ir şe y sö y le n m e y e c e k , h iç b ir şey m e tin s e l o l m a y a c a k tır. H a re k e t ro m a n e s k o la n ı d ild e n e k s iltir v e o n u m ü z ik ile m e k â n a ra sın d a k i o y n a k sın ırd a tutar. A m a sıra sı g e lin c e m ü z ik v e m e k â n d a k e n d i d e ğ e rle rin i d e ğ iş to k u ş e d e r, ö y le k i h e r tü rlü re sim sel sa b itlik m ü z iğ in iç in d e e riy ip g id e rk e n , m ü z iğ in k e n d is i re sim se l g ö n d e rim le rle o rta d a n k a ld ırılır. İşte b u a k ta rım la r v e ç ö z ü n m e ler, so n u n d a , fik rin g e ç işin in G e rç e ğ in i o lu ştu ru r. "H a rek e t" s ö z c ü ğ ü n ü n ü ç a n la m ın ın b irb irin e d ü ğ ü m le n m e sin e " sin e m a n ın p o e tik a sı" d e n e b ilir. B u p o e tik a n ın e tk isi İd e a 'n ın d u y u m sa n a b ilir o la n ı z iy a re t e tm e s in d e n ib are ttir. A m a İd e a 'n m d u y u m s a n a b ilir o la n d a c is im le şm e d iğ in d e ıs r a r e d e c e ğ im . S in e m a , "S a n a t İd e a 'n m d u y u m sa n a b ilir b iç im id ir," d iy e n k la s ik te z e te rs d ü şer. Z ira İd e a 'n m d u y u m sa n a b ilir o la n ı z iy a re t e tm e s i, İd e a 'y a b e d e n v e rm e z . İd e a a y rıla m a z ; İd e a , s in e m a d a y a ln ız c a u ğ ra d ığ ı e s n a d a v a r olur. İd e a 'n m d a k e n d is i ziya rettir. B ir ö rn e k v e re lim . Sahte H areketteki ö n e m li k iş ile r d e n biri, d e fa la rc a v a rlığ ın ı ila n e ttiğ i ş iirin i n ih a y e t o k u d u ğ u n d a n e o lu r? B ü tü nse l h a rek e te g ö n de rm e y a pıyo rsak , b u o k u m an ın b ü tü n g ru b u n se rse rilik le ri ile b a ş ıb o ş g e z in tile rin d e n b ir k e s it o ld u ğ u n u sö y leriz. B ir a ra lık e tk is i, b ir k e s in ti e tk is i sa y e s in d e şiir, şiir fik ri o la ra k te sis ed ilir. B ö y le c e , şu fik ir g e ç er: H e r şiir, b a s it b ir ile tiş im a ra c ı o la r a k k a v ra n a n d ilin m a ru z k a ld ığ ı k e sin tid ir. Ş iir d ilin k e n d i ü z e rin d e d u ra k la m a s ıd ır. A m a e lb e tte d il b u ra d a , film s e l o la ra k , k o şu ştu rm a d a n , ta k ip te n v e ü rk e re k n e fe s in i tu tm a k ta n ib a re ttir. Y erel h a re k e te g ö n d e rm e y a p ıy o rsa k , şu n u sö y le riz : Ş iiri o k u y a n ın g ö rü n ü rlü ğ ü , k e n d i ü rk m ü şlü ğ ü , o n u m e tin d e v e b ü r ü n d ü ğ ü a ds ız lık iç in d e b e n liğ in in h iç le n m e s in e m a ru z k a lm ış h a ld e g ö ste rir. Ş iir v e şa ir b irb irin i o rta d a n k a ld ırır. A rta k a la n , b ir tü r v a ro lu ş şa ş k ın lığ ıd ır — b elki d e b u film in h a k ik i k o n u su o lan v a ro lu ş şa şk ınlığ ı. S o n o la ra k sa n a tla rın k a n ş ık h a re k e tin i g ö z ö n ü n e a lır sa k , film d e k i ş iir se lin g e rç e k te şiird e v a rs a y ıla n ş iirse lliğ in k e n d i k e n d is in d e n k o p a rtılm a s ı o ld u ğ u n u g ö rü rü z . Z ira ö n e m li o la n ta m d a k e n d i 96 B A Ş K A B İR E S T E T İK si ro m a n s a l v e ç h e n in k a tış ık la ştırılm a sı o la n b ir o y u n c u n u n şiir o l m a y a n b ir şiiri o k u m a sıd ır; ö y le k i b a m b a ş k a b ir fik rin — y a n i bu k iş in in ç o k a rz u la m a s ın a ra ğ m e n k e n d in i ö b ü r k işile re b a ğ la y a m a m a s ı, a s la b a ğ la y a m a y a c a k o lm a sı, o k iş ile r d e n h a re k e tle k e n d i v a r lığ ı iç in b ir sa b itlik k u r a m a m a s ı fik rin in — g e ç işi sa ğ la n a b ils in . V a ro lu ş şa şk ın lığ ı, ilk d ö n e m in d e k i (y a n i, d e y iş y e rin d e y se , m e le k le r d e n ö n c e k i) W e n d e rs'd e g e n e ld e o ld u ğ u g ib i, te k b e n c i b ir u n su rd u r; b ir A lm a n ın sü k û n e t iç in d e b a ş k a A lm a n la ra u y u m sa ğ la m a s ın ın , b a ğ k u rm a s ın ın o la n a k sız o ld u ğ u n u — m e ğ e rk i b u g ü n A lm a n v a rlı ğ ı, n e ise o o la ra k , ta m b ir siy a sa l a ç ık lık iç in d e d ile g e tirile b ilsin — ç o k u z a k ta n d a o lsa söy ler. D o la y ıs ıy la f ilm in p o e tik a sı, ü ç h a re k e tin b irb irin e d ü ğ ü m le n m e s i a ç ısın d a n b a k a rs a k , b a s it o lm a y a n b ir fik rin g e çişid ir. P la to n 'd a o ld u ğ u g ib i sin e m a d a d a h a k ik i fik irle r b i r e r h a rm a n d ır; h e r tü rlü te k a n la m lılık g iriş im i d e p o e tik a y ı b ozar. B iz im ö rn e ğ im iz d e , b u şiir o k u m a sı, fik irle r a ra sı b ir b a ğ fik r in in b e lir m e s in i y a d a g e ç m e s in i sa ğ la m a k ta d ır: Ş iirin n e o ld u ğ u , v a ro lu ş şa şk ın lığ ı v e u lu sa l b e lir siz lik a ra sın d a , ta m a n la m ıy la A lm a n u su lü b ir b a ğ b u lu n m a k ta d ır. İşte se k a n s ı z iy a re t e d e n fik ir b u d u r. Ve fik rin k a rm a şık lığ ın ın , k a rm a n ite liğ in in b iz i d ü şü n m e y e d a v e t e d e b il m e si iç in , üç h a re k e tin b irb irin e d ü ğ ü m le n m e si g e re k m iştir: F ik ri, fik rin g e ç işin d e n ib a re t k ıla n b ü tü n se l h a re k e t; fik ri a y n ı z a m a n d a o ld u ğ u n d a n b a ş k a , g ö rü n tü s ü n d e n b a ş k a k ıla n y e re l h a re k e t; fik rin te rk e d ilm iş sa n a tsa l v a rs a y ım la r a ra sın d a k i o y n a k s ın ır la rd a b a rın m a s ın ı sa ğ la y a n k a rış ık h a re k e t. Ş iir n a s ıl d il ü z e rin d e , d ilin k u lla n ım ın ın k o d la n m ış b ir m a m u lü n ü n e tk is i s a y e sin d e y a p ıla n b ir d u r a k la m a y sa , sin e m a n ın p o e tik a s ın ın b irb irin e d ü ğ ü m le d iğ i h a re k e tle r d e a s lın d a sa h te h are k e tle rd ir. B ü tü n se l h a re k e t sa h te d ir, ç ü n k ü h iç b ir ö lç ü o n a u y g u n d ü şm e z . T e k n ik a lty a p ı sü re k siz ( discret ) v e te k b iç im li b ir a k ış a y a rla r; a m a sa n a t ta m d a b u n u h iç b ir b iç im d e k a a le a lm a m a k tır. P la n la r y a d a s e k a n s la r g ib i k u rg u b irim le ri s o n u ç ta b ir z a m a n ö lç ü s ü n e g ö re d e ğ il, b ir k o m şu lu k , b ir a n ım sa tm a , b ir v u rg u la m a y a d a k o p m a ilk e sin e g ö re k o m p o z e e d ilir; b u ilk e n in h a k ik i d ü şü n c e s i, b ir h a re k e t te n z iy a d e b ir to p o lo jid ir. A d e ta b u k o m p o z is y o n m e k â n ı — k i film ç e k im in in b a ş ın d a n b e ri m e v c u ttu r— ta ra fın d a n filtre e d ilm iş o ld u ğ u iç in d ir k i, fik rin g e ç iş o la r a k v e rilm e sin i sa ğ la y a n sa h te h a re k e t k e n d in i d ay atır. B ir k o m p o z is y o n m e k â n ı o ld u ğ u iç in fik ir v a rd ır; S İN E M A N IN S A H T E H A R E K E T L E R İ 97 b u m e k â n k e n d in i b ü tü n se l z a m a n o la ra k te s lim e ttiğ i y a d a se rg ile d iğ i iç in g e ç iş v a rd ır. Ö rn e ğ in , Sahte H arekette k i b irb irin i sıy ıra r a k g e ç e n v e u z a k la ş a n tre n le r s e k a n s ı, b ü tü n k o m p o z is y o n m e k â n ın ın m e to n im isid ir. B u se k a n sın h a re k e ti ö z n e l y a k ın lık ile u z a k lığ ın b ir b irin d e n a y ırt e d ile m e z o ld u ğ u b ir m a h a llin s a f o la ra k s e rg ile n m e sidir; n ite k im b u W e n d ers'd e a ş k fik rin e k a rş ılık gelir. B ü tü n se l h a re k e t b u m a h a llin s a h te -a n la tıs a l b iç im d e g e rilm e s in d e n ib a re ttir. Y erel h a re k e t sa h te d ir, z ir a h e m im g e n in h e m d e sö y le y işin k e n di k e n d in d e n e k s iltiliş in in e tk is in d e n ib are ttir. B u r a d a a rtık k ö k e n sel b ir h a re k e t, k e n d in d e b ir h a re k e t y ok tur. K ısıtla n m ış b ir g ö rü n ü r lü k v a rd ır v e b u g ö r ü n ü rlü k h e rh a n g i b ir şe y in y e n id e n ü re tim i o l m a y ıp — g e ç e rk e n sö y le y e lim ; sin e m a d iğ e r s a n a tla rd a n d a h a az m im e tik tir— , b u g ö rü n ü r o la n ın b ir b a k ım a "g ö rü n tü d ışın d a " v e d ü ş ü n c e ta r a fın d a n o n a y la n m a s ı iç in , z a m a n s a l b ir k a te d iş e tk is i y a ra tır. Ö rn e ğ in O rso n W e lle s'in Bitm eyen Balayı (Touch o f Evil) film in d e , a la c a k a ra n lık b ir sa a tte ç ık ıp g e le n ir iy a n p o lis m e m u r u n u n M a rle n e D ie tr ic h 'i z iy a re t e ttiğ i se k a n s ı d ü ş ü n ü y o ru m . B u ra d a y e re l z a m a n b ilg is in in v e rilm e s in in te k n e d e n i, W e lle s'in g e rç e k te n d e M a rle n e D ie tric h 'i z iy a re t e tm e si v e fik ir ile g ö r ü n tü — y a şım b a ş ı n ı a lm ış b ir fa h iş e y le b ir p o lis m e m u ru g ö rü n tü s ü o lm a sı g e re k e n g ö rü n tü — a ra sın d a h iç b ir ö rtü ş m e n in o lm a m a sıd ır. D ü şü n c e g ö rü n ü r d e k i b u g ö rü n tü y ü ö y le b ir n o k ta y a k a d a r k a te tm e lid ir k i, k u rg u y a ilişk in d e ğ e rle rin te rs y ü z o lm a s ı sa y e sin d e , b u ra d a b ir p o lis m e m u ru v e b ir fa h iş e d e ğ il, M a rle n e D ie tric h ile O rs o n W e lle s sö z k o n u s u o lm a lıd ır — b u g ö rü şm e n in n e re d e y se tö re n si y a v a şlığ ı işte b u n d a n ile r i gelir. B u sa y e d e g ö rü n tü k e n d i k e n d in d e n k o p a rılıp si n e m a n ın g e rç e ğ in e ia d e e d ilm iştir. B u a ra d a b u ra d a y e re l h a re k e t k a rış ık h a re k e te d o ğ ru y ö n e lm e k te d ir, z ira b itm e k te o la n b ir sa n a t ç ıla r k u ş a ğ ın a a it o la n fik ir, film o la ra k sin e m a ile k o n f ıg ü ra sy o n y a d a sa n a t o la ra k s in e m a a ra s ın d a k i sın ıra , sa n a t o la ra k s in e m a n ın ve k e n d in in s ın ırın a , y a d a f iiliy a t o la ra k sin e m a ile g e ç m iş e a it b ir şey o la ra k s in e m a a ra s ın d a k i sın ıra y e rle ş m e k te d ir. S o n o la r a k k a rış ık h a re k e t b ü tü n h a re k e tle rin e n sa h te sid ir, z ira g e rç e k te b ir sa n a tta n d iğ e rin e h a re k e t e tm e n in h iç b ir y o lu y o k tur. S a n a tla r b irb irin e k a p a lıd ır. H iç b ir re s im a s la m ü z iğ e d ö n ü şm e y e c e k tir, h iç b ir d a n s d a şiire. B u y ö n d e k i tü m d o ğ r u d a n g iriş im le r b o şun a dır. F a k a t s in e m a ta m d a b u o la n a k s ız h a re k e tle rin ö rg ü tle n m e B A Ş K A B İR E S T E T İK 98 sidir. Y ine d e s in e m a b ir e k s iltm e d e n ib a re ttir. D iğ e r sa n a tla rın g ö n d e rm e le rle a lın tıla n m a s ı — k i s in e m a d a k u ru c u b ir y e r tu ta r b u iş le m le r— o sa n a tla rı k e n d ile rin d e n k o p a rtır; g e riy e k a la n ta m d a si n e m a n ın v e y a ln ız c a sin e m a n ın z iy a re tin e iz in v e rd iğ i b iç im d e , f ik rin g e ç m iş o la c a ğ ı a şın d ırılm ış sın ırd ır. F ilm le rd e v a r o ld u ğ u h a liy le sin e m a , b u şe k ild e ü ç sa h te h a re k e ti b irb irin e d ü ğ ü m le r. B u üç k a tm a n lılık sa y e sin d e b iz i e le g e ç ire n k a rm a lığ ı, k a tışık lığ ı, s a f g e ç iş o la ra k d o ğ uru r. S in e m a k a tış ık b ir sa nattır. S a n a tla rın a sa la k v e tu ta rsız a rtı-b ir’ id ir ta m a n la m ıy la . A m a sa h ip o ld u ğ u ç a ğ d a ş sa n a t g ü c ü , ta m d a b ir g e ç iş z a m a n ı iç in d e h e r tü rlü fik rin k a tış ık lığ ın ı b ir fik re d ö n ü ş tü r m e s in d e n ile ri gelir. A m a b u k a tış ık lık , tıp k ı fik rin k a tış ık lığ ı g ib i, b ir film d e n s ır f söz e d e b ilm e k iç in bile , tu h a f d o la m b a ç la rı, P la to n 'u n fe lse fi b a k ım d a n z o ru n lu o ld u k la rın ı o rta y a k o y d u ğ u şu "u z u n d o l a m b a ç 'i a n şa rt k o ş m a z m ı? G ö rü n e n o k i, s in e m a e le ş tir isi e m p a tik g e v e z e lik ile te k n ik ta rih ç ilik a ra s ın d a a sılı d u rm a k ta d ır h â lâ — ta b ii ö y k ü y ü a n la tm a k ta n (ö lü m c ü l ro m a n e s k k a tışık lık ) y a d a o y u n c u la rı ö v m e k te n (te a tra l k a tış ık lık ) b a ş k a b ir şe y y a p a rsa . B ir film h a k k ın d a k o n u ş m a k b u k a d a r k o la y o la b ilir m i? B ir film d e n sö z e tm e k iç in k u lla n ıla n ta r z la rd a n ilk i, "H o ş u m a g itti," y a d a "B en i h e y e c a n la n d ırm a d ı," d e m e k te n ib a re ttir. "H o şa g itm e " k u ra lı, ö lç ü s ü n ü g iz li b ıra k tığ ı iç in , b u k o n u ş m a b iç im i b e lirg in lik taşım a z . Y argı h a n g i b e k le n tiy e g ö re v e rilm e k te d ir? B ir p o lis iy e ro m a n d a h o ş a g id e b ilir v e y a g itm e y e b ilir, iy i y a d a k ö tü o la b ilir. B u a y rım la r sö z k o n u s u p o lisiy e ro m a n ı e d e b iy a t sa n a tın ın b a ş y a p ıtı h a lin e g e tirm e z . D a h a z iy a d e , o r o m a n la b irlik te g e ç iril m iş o la n z a m a n ın n ite liğ in i, r e n g in i ta r if e d e rle r. A rd ın d a n , ilg is iz lik te n k a y n a k lı b ir h a fız a k a y b ı gelir. S ö z ü n b u ilk e v re s in e "b e lir g in le ş m e m iş y argı" a d ın ı v e re lim . B u y a rg ı v a z g e ç ilm e z k a n ı a lış v e riş iy le ilg ilid ir; b u a lışv e rişin k o n u su g e n e llik le — d a h a z a m a n a iliş k in d e ğ e rle n d irm e n in ilk â n ın d a n itib a re n — y a ş a m ın v a a t e ttiğ i y a d a e k s ilttiğ i h o ş v e k ırılg a n an la rd ır. B ir film d e n sö z e tm e k iç in b a şv u ru la n ik in c i b ir ta rz v a r k i, f il m i b e lir g in le şm e m iş y a rg ıy a k a rşı sa v u n m a y olu d u r. B u ta rz d a g ö s te rile n — -ki b u d a b irta k ım sa v la rın b u lu n d u ğ u n u v a rsa y a r— şey şu d u r: F ilm y a ln ız c a h a z ile u n u tu ş a ra sın d a k i b o ş lu ğ a y e rle ş tirile b i S İN E M A N IN S A H T E H A R E K E T L E R İ 99 le c e k b ir ş e y d e ğ ild ir. M e se le y a ln ız c a film in iy i o lm a s ı, k e n d i tü rü n d e iy i o lm a sı d e ğ il, k e n d is iy le ilg ili b ir Îd e a 'n m ö n g ö rü lm e sin e y a d a sa p ta n m a s ın a e lv e riş li o lm a sıd ır. B u d ü z e y d e ğ iş im in in y ü z e y se l g ö ste rg e le rin d e n b iri, film in auteur'ünün* a n ılm a sı, auteur o la ra k a n ılm a sıd ır. O y s a b e lir g in le ş m e m iş y a rg ı, ö n c e lik li o la ra k o y u n c u la rd a n , e fe k tle rd e n , ç a rp ıc ı b ir s a h n e d e n v e y a a n la tıla n h ik â y e d e n d e m v urur. B u ik in c i ta rz y a rg ı, a m b le m i auteur o la n b ir te k illiğ i ta r if e tm e y e ç alışır. B u te k illik , b e lir g in le ş m e m iş y a rg ıy a d i r e n e n şe yd ir. F ilm h a k k ın d a s ö y le n e n şe y i g e n e l k a n ın ın h a re k e tin d e n a y ırm a y a ç a lışır. B u a y ırm a işle m i, a y n ı z a m a n d a te k illiğ i a lg ı la m ış v e a d la n d ırm ış b ir iz le y ic iy i, iz le y ic i k itle s in d e n a y ır a n ş e y dir. B u y a rg ıy a "a y ırıc ı ( diacritique) y a rg ı" a d ın ı v e re lim . B u y a rg ı film in ü s lu p o la r a k d e ğ e rle n d irilm e sin i sa v u n u r. Ü s lu p b e lir g in le ş m e m iş o la n ın k a rş ıtı say ılır. A y ırıcı y a rg ı, ü s lu b u auteur'le b a ğ la n tıla n d ıra ra k s in e m a y a a it b ir şe y le rin k u rta rılm a s ın ı, s in e m a n ın h a zla n n u n u tu lm a sı d e d iğ im iz ş e y in in sa fın a b ıra k ılm a m a s ın ı önerir. S in e m a n ın b irk a ç a d ın ın , fig ü rü n ü n , z a m a n iç in d e fa r k e d ilm e s in i ö nerir. A y ın c ı y a rg ı g e rç e k te b e lir g in le ş m e m iş y a rg ın ın k ırılg a n b ir o lu m s u z la m a s ın d a n b a ş k a b ir şe y d eğ ild ir. D e n e y im , a y ın c ı y a rg ı n ın film le rd e n z iy a d e y a z a rla rın ö z e l a d la rın ı, sin e m a sa n a tın d a n z i y a d e b irta k ım d a ğ ın ık ü slu p u n s u rla n n ı k u rta rm a y a y a ra d ığ ın ı g ö s terir. H a tta şu nu d iy ec e ğ im n e re d ey se: B elirg in le şm e m iş y a rg ı o y u n c u la r iç in n e y se , a y ın c ı y a rg ı d a auteur' 1er iç in o d u r, y a n i g e ç ic i b ir h a tır la m a n ın b e lirtisi. S o n ç ö z ü m le m e d e , a y ın c ı y a rg ı, k a n ın ın s o fis tik e y a d a d ife ra n s iy e l b ir b iç im in i tan ım la r. "K a lite li" sin e m a y ı ta r if e d e r, o lu ştu ru r. A m a k a lite li sin e m a n ın ta rih i u z u n v a d e d e h iç b ir sa n a tsa l k o n fig ü ra sy o n o lu ştu rm a z . D a h a z iy a d e s in e m a e le ş tir i sin in h e r z a m a n iç in şa şırtıc ı o la n ta rih in in a n a ç iz g ile rin i çizer. Z i ra a y ın c ı y a rg ıy a k e rte riz n o k ta la n n ı v e re n şey, h e r ç a ğ d a e le ştirid ir. E le ştiri k a lite n in a d ın ı k o y a r. A m a b u n u y a p a rk e n h â lâ y e te rin c e b e lirg in le şm iş d eğ ild ir. S a n a t e n iy i e le ş tir in in b ile v a rsa y a b ile c e ğ in d e n s o n su z k e z d a h a e n d e r g ö rü lür. E s k i e d e b iy a t e le ş tir m e n le rin i — d iy e lim k i b ir S a in te -B e u v e 'ü — o k u d u ğ u m u z d a b u g ü n , b u n u z a te n an lıy o rd u k . B u e le ş tir m e n le rin in k â r e d ile m e y e c e k k a lite sez gi* F r. " yaratıcı, yazar; oto r ite (y a z ar )". - ç .n . B A Ş K A B İR E S T E T İK 100 Ieri, a y ırıc ı titiz lik le ri, k e n d i y ü z y ılla rın a ilişk in o la ra k sa n a tsa l b a k ım d a n a b sü rd b ir v iz y o n sunar. G e rç e k te ik in c i b ir u n u tu ş — e lb e tte b e lirg in le ş m e m iş y a rg ın ın n e d e n o ld u ğ u u n u tu şu n k in d e n fa rk lı a m a s o n u ç ta e n az o n u n k a d a r z a m a n a şım ın a ta b i o la n — b e lli b ir sü re iç in d e , a y ırıc ı y a rg ın ın e tk i le rin i k u şa tır. B ö y le c e b ir auteur 'le r m e z a rlığ ı o la n k a lite , b ir d ö n e m in sa n a tın d a n z iy a d e sa n a tsa l id e o lo jis in i ta n ım la y a c a k tır. Ö y le y se film d e n sö z e tm e k iç in , b e lir g in le şm e m iş v e a y ın c ı o l m a y a n b ir ü ç ü n c ü ta rz ı ta s a v v u r e tm e liy iz . B e n b u ta rz ın ik i d ışsa l ö z e lliğ i o la c a ğ ın ı d ü şü n ü y o ru m . İlk o la ra k , y a rg ıy a k a y ıtsız d ır. Z ira h e r tü rlü s a v u n m a k o n u m u te rk e d ilm iştir. F ilm in iy i o lm a sı, h o ş a g itm iş o lm a sı, b e lir g in le ş m e m iş y a rg ın ın n e sn e le riy le o r ta k -ö lç ü lü o lm a m a s ı, o n u a y ırt e tm e n in g e re k liliğ i — b ü tü n b u n la r, sö z e d ile n şe y in film o lm a s ı g e rç e ğ iy le ü s tü ö rtü lü o la r a k v a rs a y ılm a k ta d ır z a ten ; v a rıla c a k h e d e f k e s in lik le b u d eğ ild ir. G e ç m iş in y e r e d in m iş sa n a t e s e rle rin e u y g u la n a n k u ra l b u d e ğ il m i? A isk h y lo s'u n Oresteia 'sın ın y a d a B a lz a c 'ın İnsan lık Kom edyası 'm n "g a y e t h o ş u m u z a g ittiğ in in /g itm e d iğ in in " h e r h a n g i b ir a n la m ı o ld u ğ u n u d ü ş ü n e n v a r m ı? "H a rb id e n , f e n a d e ğ il m iş y a ," d iy e n ? B e lirg in le şm e m iş y a rg ı, b u n o k ta d a g ü lü n çtü r. A m a a y ın c ı y a rg ı d a b ir o k a d a r g ü lü n ç tü r. M a lla rm e 'n in ü s lu b u n u n S u lly P ru d h o m m e 'u n k in d e n (b u a ra d a s ö y le y e lim , k e n d i d ö n e m in d e e n ü s tü n ü s lu p sa y ılırd ı) d a h a ü s tü n o ld u ğ u n u k a n ıtla m a k iç in k e n d in i h e la k e tm e n in â le m i v a r m ı? O h a ld e film h a k k ın d a k o n u ş u la c a k s a sa n a ta d u y u la n in a n c a k o ş u ls u z b iç im d e a n g a je o lu n a ra k k o n u ş u la c a k tır; a m a b u in a n c ı y e rle ş tirm e k iç in d e ğ il, s a n a t in a n c ın ın so n u ç la n n a u la ş m a k iç in . Ş ö y le d iy e lim : N o r m a tif, b e lir g in le şm e m iş y a r g ıd a n ("B u iy i") y a d a a y ın c ı y a rg ıd a n ("B u ü stü n " ), şu v e y a b u f il m in d ü şü n c e iç in e tk ile rin in n e o ld u ğ u n u so ra n a k s iy o m a tik b ir ta v r a g e çile c e k tir. Ö y le y s e a k s iy o m a tik y a rg ıd a n sö z e d e lim b ira z. S in e m a n ın İd e a 'y ı b ir z iy a re t y a d a b ir u ğ ra y ış o la ra k e le a ld ığ ı v e b u n u ç a re s iz b ir k a tış ık lık u n s u r u iç in d e y a p tığ ı d o ğ ru y sa , b ir film d e n a k s iy o m a tik b iç im d e b a h s e tm e k bu f ilm in b ir İd e a 'y a k e n d in c e y a p tığ ı m u a m e le n in s o n u ç la n n ı in c e le m e k d e m e k tir. B iç im , k u rg u , p la n , b ü tü n s e l y a d a y e re l h a re k e t, re n k , c isim se l u n su rla r, se s, v b . ile ilg ili d e ğ e rle n d irm e le rin d ö k ü m ü , a n c a k İd e a 'n m "d o k u S İN E M A N IN S A H T E H A R E K E T L E R İ 101 n u ş u n a ” v e d o ğ u ş ta n k a tış ık lığ ın ın k a p ılm a s ın a k a tk ıd a b u lu n d u k la rı ta k d ird e y a p ılm a lıd ır. B ir ö rn ek : M u m a u 'n ıın Nosferatu sunda, ö lü le r p re n s in in m a h a l lin e g id iş i a n la ta n p la n la rın se k a n sı. U z u n u z a d ıy a g ö ste rile n ç a y ır lar, ü r k m ü ş atla r, fır tın a lı k e s itle r — b ü tü n b u n la r, z a m a n s a l y a k ın lığ ın d o k u n u ş u n u n , g e c e n in g ü n d ü z e y a p m a s ı b e k le n e n z iy a re tin , y a ş a m ile ö lü m a ra s ın d a iki ta ra fa d a a it o lm a y a n b ir y e rin İd e a 'sım g ö z le r ö n ü n e serer. A m a a y n ı z a m a n d a b u z iy a re tin k irli b ir k a rış ık lığ ı v a rd ır; g e re ğ in d e n f a z la a ç ığ a v u ru lm u ş şiirse l b ir şey, g ö rü n tü y ü b iz e y e rle ş ik k o n tu rla n iç in d e g ö re c e ğ im iz b iç im d e v e rm e y ip , o n u b e k le y iş e v e te d irg in liğ e d o ğ r u ö te le y e n b ir a s k ıd a o lm a h ali. B u n o k ta d a k i d ü şü n m e m iz , te m a ş a y a d a la n b ir d ü ş ü n m e d e ğ ild ir; İd e a 'y ı e le g e ç irm e k te n z iy a d e o n u n e ş liğ in d e y o lc u lu k e d e n , sü rü k le n e n b ir d ü şü n m e d ir. B u n d a n ç ık a rd ığ ım ız so n u ç d a k u rg u la m a d a n ç o k y itire re k k a v ra m a y a te k a b ü l e d e n , İd e a 'y ı k a te d e n b ir şiir-d ü şü n c e d ü ş ü n m e s in in o la n a k lı o ld u ğ u d u r. B ir film d e n sö z e tm e k , film in y itirm e g ü c ü sa y e s in d e b iz i b e lli b ir İd e a 'y a n a sıl ç a ğ ırd ığ ın ı g ö s te rm e k d e m e k tir g e n e llik le . B u ra d a d u ru m , s ö z g e lim i, in c e a y rın tıla rıy la v e b ü tü n o la ra k v e rili İd e a s a n a tın ın e n ü s tü n ö r n e ğ i o la n r e s im d e k in in ta m tersidir. B u te z a t b ir film d e n a k s iy o m a tik o la ra k b a h s e tm e n in te m e l z o r lu ğ u sa y d ığ ım şe y in iç in e s ü rü k lü y o r b e n i. Z o rlu k , film d e n film ola rak bahsetmekte. Z ira film İd e a 'n m z iy a re tin e g e rç e k te n z e m in h a z ırla d ığ ı z a m a n — v e k o n u ş tu ğ u m u z a g ö re h a z ırla m ış o ld u ğ u n u v a r sa y ıy o ru z — b ir y a d a b irç o k b a ş k a sa n a tla d a im a e k s iltm e li y a d a e k s ik li g e d ik li b ir ilişk i iç in d e o lur. E k s ik liğ in m e c ra s ın ın d o lu lu ğ u n u d e ğ il, e k s ik liğ in h a re k e tin i tu tm a k , e n h a s sa s m e se le d ir. Ö z e llik le d e b irta k ım sö z d e "k a tışık sız " fılm se l işle m le re g ö tü re n b iç im c i y o l, ç ık m a z d a n b a ş k a b ir şe y o lm a d ığ ı iç in . B ir d a h a sö y le y e lim : S i n e m a d a h iç b ir şe y k a tış ık s ız d e ğ ild ir, s in e m a iç s e l o la r a k v e te p e d e n tırn a ğ a sa n a tla rın a rtı-b ir'i o ld u ğ u iç in k a tış ık d u ru m d a d ır. Ö rn e k o la ra k b ir k e z d a h a V is c o n ti'n in Venedik'te Ölüm'ü n ü n b a ş ın d a k a n a lla rın b o y lu b o y u n c a k a te d iliş in i e le a la lım . G e ç m e k te o la n — v e film in g e ri k a la n ın ın h e m te y e lle d iğ i h e m d e sö k tü ğ ü — fik ir, "h a y a tta y a p m a s ı g e re k e n i y a p m ış v e d o la y ıs ıy la b ir so n u n y a d a b ir b a ş k a y a ş a m ın e ş iğ in d e d u r a n b ir a d a m fık ri"d ir. Ş im d i, b u fik ri ta n z im e d e n şey, ç o k s a y ıd a b ile şe n in u y u m su z b iç im d e b ir 1 02 B A Ş K A B İR E S T E T İK a ra d a b u lu n m a s ıd ır: O y u n c u D irk B o g a rd e 'm y ü z ü , b u y ü z ü n o p a k lığ ı v e so ru s o ra r h a li (k i iste s e k d e is te m e s e k d e o y u n c u n u n h ü n e r in d e n ile ri g e lir); V en e d ik ü slu b u n u n sa y ıs ız sa n a tsa l y a n k ıs ı (ta m a m ın a e rm işlik , k a p a n m ış lık , ta rih te n g e ri ç e k ilm iş lik g ib i ta G u a rd i y a d a C a n a le tto ’d a b ile b u lu n a n re s im s e l te m a la rla v e R o u sse a u 'd a n P r o u st'a u z a n a n e d e b iy a ta a it te m a la rla sım sık ı b a ğ la n tılıd ır); b a n a g ö re b u b ü y ü k A v ru p a sa ra y la rı z iy a re tç isi tip in d e , in c e lik li b ir b e lirsiz lik y a n k ıs ı v a rd ır (ö rn e ğ in H e n ry J a m e s 'in k a h ra m a n la rın ın işle d ik le ri tü rd e n b ir y a n k ı); h e m to p y e k û n b ir m e la n k o lin in , h e m to n a l se n fo n in in , h e m d e o n u n ses d ü z e n le m e s in in (b u ra d a y a ln ız c a y a y lıla r) g e n le şm iş, a ş ın u y a n lm ış ta m a m la n m ış lığ ın a te k a b ü l e d e n M a h le r'in m ü z iğ i. B u iç e rik le rin , ta m d a fik ri v e re n — v e g e ç iş v e k a tış ık lık o la ra k v e re n — b ir tü r a ş m lık a ra c ılığ ıy la ç ö z ü le re k , h e m b irb irle rin i g ü ç le n d ird ik le ri h e m d e y ıp ra ttık la n d a g a y e t k o la y g ö s terile b ilir. A m a b u r a d a ta m a n la m ıy la film n e d ir? E n in d e so n u n d a s in e m a ç e k im v e m o n ta jd a n b a ş k a b ir şe y d e ğ il dir. B a ş k a h iç b ir şe y y o k tu r. "F ilm " a d ın a b a ş k a h iç b ir şey y o k tu r, d e m e k istiy o ru m . D o la y ıs ıy la s a v u n u lm a sı g e re k e n şu: A k siy o m a tik y a rg ıy a u y g u n b iç im d e e le a lın d ığ ı ta k d ird e b ir film fik rin g e ç i şin i ç e k im v e m o n ta j ç e rç e v e s in d e se rg ile y e n şey d ir. F ik ir, y a k a la n ışın a , h a tta a p a n sız y a k a la n ışın a n a sıl ra m o lm u ştu r? Ve n a sıl m o n te e d ilm iş tir ? A m a ö z e llik le d e şu soru : S a n a tla n n u y u m su z a rtıb ir'i ç e rç e v e s in d e ç e k ilm iş v e m o n te e d ilm iş o lm a k , b iz e h a n g i te k illiğ i v e b u fik re d a ir d a h a ö n c e b ile m e y e c e ğ im iz y a d a d ü ş ü n e m e y e c e ğ im iz n e y i if ş a e d e r? V is c o n ti'n in film in d e ç e k im ile m o n ta jın , b ir "sü re " k u rm a k iç in işb irliğ in e g ird iğ i açıktır. B u sü re ih la l e d ic i b ir sü re d ir, M a h le r'in a d a c y o s u n u n d u ra ğ a n lığ ıy la , V e n e d ik 'in iç i b o ş tu tu lm a s ıy la v e h e p y a ln ız c a y ü z ü g ö rü lm e k iste n e n e y le m s iz b ir o y u n c u n u n p e rf o r m a n s ıy la tü rd e ş b ir süre . S o n u ç o la ra k v a rlığ ın a y a d a a rz u s u n a a s ı lı k a lm ış a d a m fik rin d e n b u ra d a k a p ıla n , a s lın d a b ö y le b ir a d a m ın k e n d iliğ in d e n e y le m s iz o ld u ğ u fikrid ir. E sk i k a y n a k la r k u ru m u ştu r, y e n i o la n a k la r d a y o k tu r. H e r b iri k e n d i n o k s a n ın a e m a n e t e d ilm iş b irç o k sa n a tın ç e şitle m e s iy le te rk ip e d ilm iş o la n film se l sü re , ö z n e l b ir h a re k e ts iz liğ in z iy a retid ir. B ir k a rş ıla ş m a n ın k e y filiğ in e e m a n e t e d ilm iş a d a m b ö y le o la c a k tır a rtık . S a m u e l B e c k e tt'in d iy e c e ğ i g ibi c e lla d ın ın — y a n i y e n i a rz u su n u n — ö n c e d e n k e s tirile m e z o la n k e y - S İN E M A N IN S A H T E H A R E K E T L E R İ 103 fı y e rin e g e lin c e y e k a d a r — ta b ii e ğ e r g e lirse — "k a ra n lık ta h a re k e t siz d u ra n " b ir ad am . G e lg e le lim , b u ra d a g e ç işi s a ğ la y a n şey, b u fik rin h a re k e tsiz y a n ı n ın v e rilm iş o lm a sıd ır. D iğ e r sa n a tla rın , y a İd e a 'y ı b a h ş e tm e o la ra k a ç ığ a ç ık a rd ık la rı — re sim b u n la rın d o ru ğ u d u r— y a d a d ü şü n ü le b ilir o la n ın n ü fu z a la n ın ın k o n fig ü ra s y o n la n n ı k e ş fe ç ık tık la rı — bu b a p tak i sa n atla rın d o ru ğ u n d a y sa m ü z ik v a rd ır— g ö ste rm e k m ü m k ü n p e k â lâ . S in e m a ç e k im d e v e m o n ta jd a , k e n d is in e h a s b ir o la n a k o la n d i ğ e r sa n a tla rı su n m a k sız m , o n la rd a n b ir a la şım y a p m a y ö n te m iy le h a re k e tsiz o la n ın g e ç iş in e z e m in h a z ırla y a b ilir, h a z ırla m a lıd ır d a. Ö te y a n d a n g e ç işin h a re k e ts iz liğ in e d e z e m in h a z ırla y a b ilir; n i te k im S tra u b 'u n b a z ı p la n la rın ın e d e b i m e tin le , m e tn in ritm iy le , ile rle y işiy le k u rd u ğ u iliş k ile rd e k o la y lık la g ö s te rile b ilir b u d u ru m . Y a d a Ja c q u e s T a ti'n in Playtim e'in in b a ş ın d a , b ir k a la b a lığ ın h a re k e ti ile k a la b a lığ ın a to m ik k o m p o z is y o n u d iy e a d la n d ırıla b ile c e k ş e y in iç i b o ş lu ğ u a ra sın d a k u ru la n d iy a le k tik te . T a ti b u şe k ild e m e k â n ı h a re k e tsiz b ir g e ç işin k o ş u lu o la ra k e le alır. B ir film h a k k ın d a a k s iy o m a tik b iç im d e k o n u ş m a k d a im a h a y a l k ırık lığ ın a y o l a ç a c a k tır, z ira d a im a o n u d iğ e r sa n a tla rın k a o tik ra k ib in d e n ib a re t k ılm a y a e ğ ilim g ö s te re c e k tir. A m a şu ip e tu tu n a b iliriz : B a ş k a h iç b ir şe y in k e ş fe ttire m e d iğ i şey i k e ş fe d e c e ğ im iz şe k ild e b u film in b iz i b u fik ir le n a s ıl y o lc u lu ğ a ç ık a rd ığ ın ı g ö ste rm e k . Y ani, P la to n 'u n d a h a o z a m a n la r d ü şü nd ü ğ ü gibi, İd e a ’n ın k a tışık lığ ın ın b ir h a re k etsiz liğ in g e ç m e s i, y a d a b ir g e ç işin h a re k e ts iz o lm a sı a n la m ın a g e ld iğ in i. Ve f i k irle ri u n u tm a m ız ın d a b u y ü z d e n o ld u ğ u n u . P la to n u n u tm a y a k a rş ı b ir ilk g ö rü v e a n ım sa m a m ito s u n a b a ş v u rm u ştu r. B ir f ilm d e n sö z e tm e k h e r z a m a n b ir a n ım s a m a d a n söz e tm e k tir: Ş u v e y a b u fik ir b iz im iç in n e tü r b ir te z a h ü re , n e tü r b ir a n ım s a m a y a k â d ird ir? H a k ik i h e r film işte b u n o k ta y ı e le a lır te k te k h e r fik riy le . K a tış ık o la n ın , h a re k e tin v e d u r a ğ a n lığ ın , u n u tm a n ın v e a n ım s a m a n ın ilişk ile ri. N e b ild iğ im iz d e n z iy a d e n e b ile b ile c e ğ i m iz . B ir film d e n sö z e tm e k , d ü ş ü n c e n in e lin in a ltın d a k i o la n a k la r d a n z iy a d e , b u k a y n a k la r d iğ e r sa n a tla rın ta rz ıy la g ü v e n c e y e a lın ın c a , d ü ş ü n c e n in n e le r y a p a b ile c e ğ in d e n sö z e tm ek tir. N e o ld u ğ u n u n y a n ı sıra n e o la b ile c e ğ in e işa re t e tm e k . Ya d a k a tış ık s ız o la n ın k a tı ş ık la ş tırılm a s ın ın n a sıl b a ş k a k a tış ık s ız lık la n n y o lu n u a ç tığ ın ı g ö s te rm e k . 104 B A Ş K A B İR E S T E T İK B u y o lla s in e m a e d e b iy a tın b u y ru ğ u n u te rsy ü z e tm e k te d ir: K a tış ık d ilin a rın d ırılm a sın ın , ö rn e ğ i g ö rü lm e m iş k a tış ık lık la ra y o l a ç m a sın ı sa ğ la m a k . A y n c a te h lik e le r d e b irb irin in z ıd d ıd ır. S in e m a — şu b ü y ü k k a tışık la ştırıc ı— fa z la s ıy la h o ş a g itm e , y a n i a lç a lm a n ın b ü r ü n d ü ğ ü ç e h re o lm a te h lik e s iy le k a rş ı k a rş ıy a d ır h e r z a m a n için. Ö d ü n s ü z b ir a rın d ırm a o la n h a k ik i e d e b iy a t, sa n a t e tk is in i g e v ş e te n v e d ü z y a z ıy ı (y a d a şiiri) fe lse fe y e te y e lle y e n b ir k a v ra m ın y a k ın la rın d a y o ld a n ç ık m a te h lik e s iy le k a rş ı k arşıy a d ır. S a m u e l B e c k e tt sin e m a y ı ç o k se v e rd i, a y n c a k u la ğ a h a y li P la to n c u g e le n b ir b a ş lık la Film (le Film) a d ın d a b ir film d e y a z m ış, y ö n e tm işti. B e c k e tt h e r y ü k s e k e d e b iy a tm m a ru z o ld u ğ u te h lik e n in k ıy ıla n n d a d o la n m a y ı se v erd i: A rtık b e n z e r i g ö rü lm e m iş k a tış ık lık la r ü re tm e m e k , o n u n y e rin e k a v ra m ın g ö rü n ü r a n lığ ı iç in d e h a re k e ts iz k a lm a k . K ıs a c a sı, f e ls e fe y a p m a k . D o la y ıs ıy la d a h a k ik a t le ri ü re tm e k te n z iy a d e o n la r a m im k o y m a k . S ın ırla rd a k i b u b a ş ı b o ş g e z in m e n in e n k u s u rs u z ta n ığ ı h â lâ Worstward H o' dur. 9 Varlık, V aroluş, D ü şün ce: D ü zy a zı v e K avram a) D i l l e r - a r a s ı v e V a r lığ ı n S te n o g r a f is i S a m u e l B e c k e tt Worstward H ö y u 1 9 8 2'd e y a z ıp 1 9 8 3 'te y a y ım lar. İrkilm eler (Stirrings Stili ) ile b irlik te v a s iy e t n ite liğ in d e b ir m e tin d ir b u . B e c k e tt b u m e tn i F ra n sız c a y a ç e v irm e m iştir, b u y ü z d e n Worstward H o S a m u e l B e c k e tt'in a n a d ili o la n İn g iliz c e n in G e rç e ğ in i ifa d e e de r. B ild iğ im k a d a n y la S a m u e l B e c k e tt'in F ra n s ız c a y a z d ığ ı tü m m e tin le r y in e k e n d isi ta ra fın d a n İn g iliz c e y e ç e v rilm iştir. O y sa İ n g iliz c e y a z ıp F ra n sız c a y a ç e v irm e d iğ i b irk a ç m e tin , y a n i F ra n sız c a n ın b u m ü s te s n a sa n a tç ıs ı iç in İn g iliz d ilin d e k i d a h a k ö k e n se l b ir şe y in k a lın tıla n n ite liğ in i ta ş ıy a n b irk a ç m e tin b u lu n u y o r h âlâ. Z a te n b u m e tn in F ra n sız c a y a ç e v rilm e sin i S a m u e l B e c k e tt'in fa z la z o r b u ld u ğ u "sö y le n iy o r". W orstwardH o İn g iliz d ilin e ö y le sin e ö z e l b ir b iç im d e d ü ğ ü m le n m iş tir k i, d ils e l b ir g ö ç b u m e tin iç in so n d e re c e z ord u r. B iz m e tn in F ra n sız c a v e rs iy o n u n u in c e le y e c e ğ iz , d o la y ıs ıy la la fz i p o e tik a sı b a k ım ın d a n e le a la m a y a c a ğ ız . E lim iz d e k i b u g e rç e k te n b a ş a n lı F ra n s ız c a m e tin , ta m o la r a k S a m u e l B e c k e tt'in d eğ il. K ıs m e n ç e v irm e n E d ith F o u m ie r'y e ait. B u m e tn in a n la m ın ı d o ğ ru d a n d o ğ r u y a m e tn in lafz i d o la y ım ıy la e le a la m ıy o r u z , ç ü n k ü e li m iz d e g e rç e k te n b ir çeviri var. B e c k e tt ö z e lin d e ç e v iri k a rm a ş ık b ir so ru n d u r, ç ü n k ü b iz z a t k e n d is i ik i d ilin a ra s ın a y e rle şm iştir. H a n g is i h a n g is in in ç e v iris id ir so ru s u , n e re d e y se k a ra r v e rile m e z b ir sorud u r. Y in e d e , y a k ın d a n 106 B A Ş K A B İR E S T E T İK b a k ıld ığ ın d a İn g iliz c e v e F ra n sız c a "ç e şitle m e le r" a ra s ın d a y a ln ız c a d ilin p o e tik a s m a d e ğ il, a y n ı z a m a n d a fe lse fi to n la m a s ın a ilişk in a n la m lı fa r k la r o ld u ğ u h a ld e , B e c k e tt b ir d ild e n b a ş k a b ir d ile g e ç i şi h e r z a m a n "çe v iri" d iy e a d la n d ırm ıştır. İ n g iliz c e m e tin d e F ra n sız c a d a k in d e ta m o la r a k b u lu n m a y a n m iz a h i b ir p ra g m a tiz m v a rd ır; F r a n s ız c a m e tin d e y s e İn g iliz c e m e tin d e y u m u ş a tılm ış , h a tta b a z e n — k a n ım c a — b ira z s u la n d ırılm ış b ir k a v ra m s a l a ç ık s ö z lü lü k v a rd ır. Worstward H o sö z k o n u s u o ld u ğ u n d a , F ra n sız c a ç e şitle m e si y a p ıl m a m ış m u tla k a n la m d a İn g iliz c e b ir m e tin , b ir d e b ild iğ im iz a n la m d a b ir ç e v iri v a r ö n ü m ü z d e . B u n d a n d o la y ı, s ırtım ız ı la fız d a n z iy a d e a n la m a d a y a m a y a m e c b u ru z . İk in c i b ir z o rlu k d a h a v a r; b u n u n n e d e n i d e b u m e tn in m u tla k a n la m d a b ilin ç li b iç im d e b ü tü n ü ö z e tle y e n b ir m e tin o lm a s ı, y a n i S a m u e l B e c k e tt'in d ü şü n c e g iriş im in in b ü tü n ü n ü n b ila n ç o s u n u ç ı k a ra n b ir m e tin o lm a sıd ır. B u m e tn i b a şta n so n a in c e le y e c e k o lsa y d ık , m e tn in y e n i b ir g ö z le ird e le n e c e k — v e b e lk i y a la n la n a c a k y a d a d e ğ işik liğ e u ğ ra tıla c a k , g e liş tirile c e k o la n — ö n c e k i m e tin le re g ö n d e rm e le rle , o m e tin le rd e k i k u ra m s a l v a rs a y ım la rın y e n id e n e le a lın m a s ıy la m e y d a n a g e tirilm iş sım s ık ı b ir a ğ o ld u ğ u n u v e B e c k e tt'in y a z ıla rın ın ç o k lu ğ u n u sü z ü p te m e l v a rsa y ım sa l siste m in e in d irg e y e n b ir tü r filtre g ib i o ld u ğ u n u g ö s te rm e k g e re k ird i. B ö y le o lm a k la b irlik te , ik i z o r lu k b irle ştirilirse , Worstward Ho' y u k ıs a b ir fe ls e fi in c e le m e g ib i, v a rlık s o ru n u n u n ste n o g r a fis i g ibi e le a lm a k p e k â lâ m ü m k ü n d ü r. B u m e tin d a h a ö n c e k ile r g ib i g iz il b ir ş iir in h ü k m e ttiğ i b ir m e tin d e ğ ild ir. Ö rn e ğ in III Seen III Said ( E k s ik / K ö tü G ö rü lm ü ş E k s ik /K ö tü S ö y le n m iş) g ib i d ilin k a rşıla ş tır m a lı te k illiğ in in v e g ü c ü n ü n iç in e d a la n b ir m e tin d e ğ il. B u m e tin b e lli b ir s o y u t k u ru lu ğ u k a s ıtlı o la r a k k o ru r v e b u k u ru lu ğ u ö z e llik le İ n g iliz c e d e ritm e g ö ste rile n b ü y ü k ö z e n le te la fi e de r. Ş ö y le d iy elim : B u m e tin , d ü şü n c e n in k o n fig ü r a sy o n u n d a n z iy a d e ritm in i a ç ığ a ç ı k a rm a y a ç a lışa n b ir m e tin d ir; III Seen İli Said iç in ise d u ru m b u n u n ta m tersidir. Ö y le y se b u m e tn e ih a n e t e tm e d e n , k a v ra m s a l o la ra k e le a lm a k m ü m k ü n d ü r. B u m e tn i a sıl o la ra k b ir d ü ş ü n c e a ğ ı o la ra k y a d a v a rlık so ru n u n u n ste n o g r a fis i o la r a k e le a lm a k m e tn e u y g u n d u r, ç ü n k ü m e tin B e c k e tt'in b ü tü n y a p ıtın ın b ir tü r iç in d e k ile r ta b lo s u n u o lu ştu rm a k ta d ır. K a y b e d e c e ğ im iz şe y ise r itim d iy e a d la n d ır d ığ ım d u r a k la n d ırm a ( scansion ) ö z e lliğ i — b u m e tin d e d il k e s itle V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 107 r i/ d u r a k l a r g e n e llik le so n d e re c e k ısa d ır: h e p i to p u b irk a ç sö z cü k , y a n i m e tn e ö z g ü o la n v e İn g iliz c e d e d ilin ö z e l r itm iy le u y u m lu o la n ste n o g ra fik ö z elliktir. b ) S ö y le y iş, V a r lık , D ü ş ü n c e Cap au pire (İs tik a m e t: E n K ö tü — Worstward / / o n u n h a y r a n lık u y a n d ırıc ı ç e v irisi), B e c k e tt’in b ü tü n g e ç d ö n e m in d e o ld u ğ u g ibi, p a ra g r a fla rd a n o lu ş a n so n d e re c e y o ğ u n b ir ö rg ü su n ar; d a h a ilk o k u m a y la b u ö r g ü n ü n d ö r t m e rk e z i k a v ra m sa l te m a y ı so ru la r ("so ru "y la n e k a s te ttiğ im i b ira z d a n sö y le y e c e ğ im ) h a lin d e a ç a c a ğ ı a n laşılır. İlk te m a sö y le m e b u y ru ğ u d u r. B e c k e tt'te ç o k e s k id e n b e ri b u lu n a n b ir te m a d ır b u — e n ta n ın m ış , a m a b a z ı b a k ım la rd a n d a e n ç o k y a n lış a n la ş ılm ış te m a sı. S ö y le m e b u y r u ğ u , y a z ın ın incipit'ı* o la ra k "b ir d a h a " ta lim a tıd ır, y a z ıy ı d e v a m e tm e o la ra k b e lir le y e n ta lim a t tır. B e c k e tt'te b a ş la n g ıç d a im a b ir "d e v a m e tm e "d ir. B a şla y a n h e r şey "b ir d a h a "n m y a d a yeniden -b a ş la m a n ın ta lim a tıy la , k e n d isi h iç b ir z a m a n b a şla m a m ış b ir b a şla n g ıç v a rs a y ım ıy la b a şlar. M e tin sö y le m e b u y ru ğ u ta ra fın d a n ç e p e ç e v re k u şa tılm ıştır, d e n e b ilir. Ş ö y le b aşla r: B ir daha. B ir daha söyle. B ir dah a söylensin. İyi kötü b ir daha. Ve şö y le b ite r: B ir daha asla söylenm esin. Ö y le k i, Cap au pire 'i "B ir d a h a sö y le n s in "d e n "B ir d a h a a sla söyle n m esin "e g e ç işle ö z e tle m ek m ü m k ü n d ü r. M e tin , "B ir d a h a a sla söyle n m e s in " in o la n a k lılığ ın ın "b ir d a h a "n m te m e l b a ş k a la ş ım la rın d a n b iri o la ra k o rta y a ç ık m asın ı sağlar. O lu m su z la m a (b ir d a h a a sla ), "bir d a h a "n m a rtık o lm a d ığ ın ın k a n ıtıd ır. A m a g e rç e k te , m a d e m k i "S ö y le n s in ”, o h a ld e "B ir d a h a a s la sö y le n m e sin " g e ç işi "b ir d a h a "n m b ir d e ğ iş k e s id ir v e s ö y le m e b u y r u ğ u n u n b a sk ısı a ltın d ad ır. * İlk s ö z c ü k le r - ç .n . B A Ş K A B İR E S T E T İK 108 İk in c i te m a B e c k e tt'in b ü tü n y a p ıtın d a b irin c i te m a n ın d o ğ ru d a n v e z o ru n lu k a rş ılığ ı o la n s a f v a rlık tır, o ld u ğ u h a liy le "var"d ır. S ö y le m e b u y ru ğ u , h a k k ın d a b ir ş e y le r söylenecek o la n la , y a n i ta m d a "v a r"la d o ğ ru d a n d o ğ r u y a k a rş ılık lı ilişk i iç in d e d ir. S ö y le m e b u y r u ğ u n u n v a r o lm a sın ın y a n ı sıra, "var" d a v a rd ır. "V ar"m , y a n i s a f v a rlığ ın b ir d e ğ il ik i a dı — b u b ü y ü k b ir so ru n d u r— v a rd ır: B o şlu k v e a la c a k a ra n lık . H e m e n b e lir te lim k i, b u iki ad — b o ş lu k ve a la c a k a ra n lık — a ra sın d a e n a z ın d a n g ö r ü n ü şte b ir astü s t iliş k isi a y ırt e d ile b iliy o r: B o şlu k , m e tn in a sıl s ın a n m a d ü z le m i o la n ortadan kayboluşun icrasında a la c a k a ra n lığ a tab idir. D ü stu ru şud u r: B oşluğun ortadan kaybolm ası kabil değil. A lacakaranlığın kayboluşu hariç. O zam an her şeyin kayboluşu. Ö y le y se o r ta d a n k a y b o lm a n ın c a n a lıc ı s ın a v ın d a n g e ç e n b o şlu k ö z e rk lik te n y o k su n d u r. H e r şe y in o rta d a n k a y b o lu ş u n a , y a n i a la c a k a ra n lığ ın k a y b o lu ş u n a b a ğ ım lıd ır. E ğ e r "h e r ş e y in o r ta d a n k a y b o lu şu ", y a n i h iç lik o la r a k d ü şü n ü lm ü ş h a liy le "v ar", a la c a k a ra n lık ta ra fın d a n a d la n d ın lıy o rs a , b o şlu k k a ç ın ılm a z o la ra k a st k o n u m u n d a o la n b ir a d la n d ırm a d ır. E ğ e r "v a r"ı k e n d i h iç liğ in in sın a v ın d a v a r o la n şe y o la ra k k a b u l e d e rse k , o r ta d a n k a y b o lu ş u n a la c a k a ra n lığ ın o rta d a n k a y b o lu ş u n a ta b i o lm a s ı, "a la c a k a ra n lığ ı" v a rlığ ın e n ü stü n a d ı h a lin e g etirir. Ü ç ü n c ü te m a , "v a rlık içine k a y ıtlı o la n " d iy e a d la n d ıra b ile c e ğ i m iz şey d ir. B u r a d a sö z k o n u s u o la n , k e n d in i v a rlık n o k ta sın d a n su n a n d ır — y a d a a la c a k a ra n lık ta g ö rü n ü r o la n . K a y ıtlı o la n , b iz a tih i a la c a k a ra n lığ ın b e lir m e d ü z e y in d e ta n z im e ttiğ i şeydir. "A la c a k a ra n lık " v a rlığ ın e n ü s tü n a d ı o ld u ğ u iç in d ir k i, k a y ıtlı o la n a la c a k a ra n lık ta b e liren d ir. A m a şu n u d a s ö y le m e k m ü m k ü n : S ö z k o n u s u o lan , b ir b o şlu k k e s itin d e v e rili o lan d ır. Z ira ş e y le r "var" m ik i o la n aklı a d ın a g ö re te la ffu z e d ile c e k tir. A la c a k a ra n lık ta b e li r e n şey, a la c a k a ra n lığ ın g ö lg e o la ra k o rta y a ç ık a rd ığ ı şe y v a rd ır — y a n i a la c a k a ra n lık ta k i g ö lg e . B ir d e b o ş lu ğ u b e lir e n in a ra lığ ın d a v e d o la y ıs ıy la — e ğ e r b o şlu k y a ln ız c a fa r k y a d a a y rılık o lm a y a m e m u rs a — b o ş lu ğ u n y o z la ş m a s ı o la ra k , a ra lık o la ra k o r ta y a ç ık a ra n şe y v ardır. İşte b u n e d e n le e v re n , y a n i b e lir e n h e r şe y in to p la m ı, B e c k e tt ta ra fın d a n "g ö lg e le rin ü ş ü ş tü ğ ü b ir b o şlu k " d iy e a d la n d ırı V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 109 lab ile c e k tir. B o ş lu ğ a g ö lg e le rin ü şü şm e s i, o n u n g ö lg e le r a ra s ın d a k i b ir a ra lık fig ü r ü n e in d ir g e n m e s i d e m e k tir. A m a g ö lg e le r a ra s ın d a k i b u a ra lığ ın e n in d e s o n u n d a y a ln ız c a a la c a k a ra n lık o ld u ğ u n u a s la a k lım ız d a n ç ık a rm a y a lım ; b u d a v a rlığ ın ilk -k ö k e n s e l se rg ile n m e si o la r a k k a v ra n a n a la c a k a ra n lığ a g ö n d e rm e y ap ar. V a rlık ta k a y ıtlı o la n ın — g ö lg e le r— sa y ılm a y a e lv e re n şe y o ld u ğ u d a sö y le n e b ilir. S a y ı b ilim i, g ö lg e le rin sa y ısın ın b ilim i, B e ck e tt'in te m e l te m a la rın d a n b irid ir. B iz a tih i v a rlık d e ğ il, v a rlık ta ö n e rilm iş y a d a v a rlığ a k a y d e d ilm iş o la n , sa y ılm a y a e lv e r işli o lan d ır; ç o ğ u llu k iç in d e o la n , sa y ın ın a la n ın a a it o lan dır. B e lli k i sa y ı, b o ş lu ğ u n y a d a a la c a k a ra n lığ ın b ir sıfatı d e ğ ild ir: B o şlu k ve a la c a k a ra n lık s a y ılm a y a e lv e rm e z , a m a v a rlık ta k a y ıtlı o la n verir. V arlık ta k a y ıtlı o la n , ilk s e l o la ra k 1 , 2 , 3 d iy e sa yıla bilir. S o n ç e şitle m e : V a rlık ta k a y ıtlı o la n , k ö tü le ş(iril)e b ilir. "K ö tü leş (tir)m e k " — Cap au pire 'in ö z se l te rim i o la n k ö tü le ş (tir)m e k m e tn in ra d ik a l işle m id ir— te m e l a n la m ı, sö y le n m iş o ld u ğ u h a ld e n d e k ö tü s ö y le n m e si de m e k tir. B u sıfa tla r — a la c a k a ra n lık ta g ö rü n ü r o la n , b o ş lu k b a k ım ın d a n a ra lık lı o la n , sa y ılm a y a e lv e re n , k ö tü le ş m e y e y a d a d a h a k ö tü sö y le n m e y e y a tk ın o la n — ç o k lu ğ u a ltm d a tü re y im s e l b ir a d b u lu n u r: "g ö lg e le r" . G ö lg e le r a la c a k a r a n lık ta se rg ile n m iş o lan d ır, d iy e b iliriz . " V a r"ın a la c a k a ra n lık a d ı a ltm d a se rg ile n m iş ç o ğ u llu ğ u d u r g ölg eler. Cap au pire'de g ö lg e le rin su n u m u m in im a l o la c a k , sa y m a işle m i a n c a k ü ç e k a d a r g id e c e k tir; n e d e n d a h a a z o la m a y a c a ğ ın ı d a g ö re c e ğ iz . K a te g o ri o la ra k , sa y ılm a y a e lv e re n i s a y m a y a k a lk tığ ın ız d a e n a z ü ç e k a d a r sa y m a n ız g erek ir. İlk g ö lg e d ik g ö lg e d ir; b u b ir say ılır. D o ğ ru su , o b ir’in ta k e n d i sidir. D ik g ö lg e "diz ç ö k m ü ş" y a d a "ik i b ü k lü m /e ğ ilm iş " d e o la c a k tır — b u b a ş k a la ş ım la r b iz i şa şırtm a sın . F a rk lı a d la n d ır b u n la r o n u n . B ir e r h a ld e n ç o k , b ire r ad d ır. 4 5 . s a y fa d a n itib a re n , b ir y e rin e sa y ıla n b u g ö lg e n in y a şlı b ir k a d ın o ld u ğ u d ile g e tirilir: B ir kadm ınki olduğunu kanıtlayan hiçbir şey yok, am a yine de b ir kadım nki. Ve B e c k e tt, d a h a so n ra a ç ık lığ a k a v u ş a c a k o la n şu sö z ü e k le r: Y um uşayan yum uşak m addeden b ir kadının sözleri sızdı. B A Ş K A B İR E S T E T İK 110 B ir'in te m e l s ıf a tla n b u n la r d ır işte: B ir d e d iğ in , d iz ç ö k m ü ş g ö l g e v e bir k a d ın d ır. A rd ın d a n ik i sa y ıla n ç ift g elir. Ç ift, ik i sa y ıla n b iric ik g ö lg e dir. B e c k e tt'in d e y işiy le "se rb e st ik i v e b ir e d e n ik i", b ir g ö lg e . Ve ç ift a d la n d ın ld ığ ı a n d a n itib a re n , b u ç if tin k u ru c u g ö lg e le rin in b ir y a şlı a d a m v e b ir ç o c u k o ld u ğ u d a k e s in le ştirilm iş olur. B ir'in a n c a k ç o k s o n ra la n k a d ın d iy e a d la n d m ld ığ ın a , o y s a ik i' n in e n b a ş ta n "y a şlı a d a m v e ç o c u k " d iy e a d la n d m ld ığ ın a d ik k a t e d e lim . B u n a k a rş ılık , söz k o n u s u o la n ın b ir a d a m v e b ir ç o c u k o ld u ğ u n u h iç b ir şe y in k a n ıtla m a m ış o ld u ğ u ise d a h a so n ra sö y len e ce k tir. H e r d u ru m d a a d a m , k a d ın , ç o c u k b e lir le n im le rin i k a n ıtla y a n h iç b ir şe y y o k tu r, y in e d e b u b ö y led ir. Y alnız, b ir- k a d m iç in v e ik i-a d a m ç o c u k iç in s ö y le y işin k ip liğ i a y n ı d eğ ild ir. B ir'in y a şlı b ir k a d ın o l d u ğ u a n c a k ç o k s o n ra la n sö y le n irk e n , ç iftin b ile ş im i (y a şlı a d a m ç o c u k ) h e m e n o d a k ik a ila n e d ilir v e b ö y le c e c a n a lıc ı ifa d e g e c ik ti rilm iş o lu r: K a n ıtla y a n h iç b ir şe y y o k , a m a y in e de. B u d a e ril c in s k o n u m u n u n a p a ç ık o rta d a o ld u ğ u n a v e b u n a d a ir b ir k a n ıt su n m a n ın o la n a k s ız lığ ın ı a n la m a n ın z o rlu ğ u n a d e la le t e de r. B u a ra d a d işil c in s k o n u m u a p a ç ık o lm a y ıp , o n u k a n ıtla m a n ın o la n a k s ız lığ ı a y n ı ö lç ü d e aç ık tır. Ç iftte söz k o n u s u o la n ın ö te k i o ld u ğ u , "b iri-v e -ö te ki"* o ld u ğ u a çıktır. B u ra d a ö te k iy i im le y e n şey iç se l ik iliğ i, ik i o lm a sıd ır. B a ş k a b ir şe k ild e sö y le y e lim : "S e rb e st ik i [gö lg e ] v e b ir te k e d e n ik i" d ir o. A m a , te rs in d e n a lırsa k , ik i e d e n b ird ir: Y aşlı ad a m v e ç o c u k . B u d u r u m d a y a şlı a d a m ile ç o c u ğ u n a y n ı g ö lg e -in sa n o ld u ğ u n u , y a n i iki u c u — ç o c u k lu k ile y a şlılık — a ra sın d a k i in s a n y a ş a m ı, g ö lg e o la ra k in sa n ın y a ş a m ı — k e n d is in i ik iy e b ö le n şe y d e , k e n d in d e n -b a şk a lık o la ra k -ç iftin b irliğ i o lm a s ın d a v e rili o la n y a ş a m — o ld u ğ u n u v a r sa y m a m ız g e re k iy o r. V a rlık ta k a y ıtlı o la n ın so n u ç ta g ö rü n ü r in sa n lık o ld u ğ u s ö y le n e b ilir — ik i b ü k lü m k a d ın (b ir); sa y ın ın b irliğ i iç in d e ç ift o la n ad am . Ö n e m li y a şla r, B e c k e tt'te h e p o ld u ğ u ü z e re , ik i a y n u ç tu r: Ç o c u k v e " B u ra d a b ir e b ir " b iri-ve-ötek i" d iy e ç e v ir d iğ im iz Fr. ifa d e l'u ıt e t l'a u tr e , "bu d a ö te k i de; ik isi d e; ik is i birden" d iy e k a r ş ıla y a b ile c e ğ im iz b ir a n la m a g e lm e k te dir. - ç .n . V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 111 y a şlı. Y e tişk in n e re d e y s e g ö z a rd ı e d ile n , ö n e m s iz b ir k a te g o rid ir. S o n o la ra k , d ö rd ü n c ü te m a b e k le n e c e ğ i ü z e re d ü şü n c e d ir. G ö rü n ü r in sa n lığ ın k o n f ig ü r a s y o n la n v e sö y le m e b u y ru ğ u d ü şü n c e için v e d ü ş ü n c e iç in d e vardır. D ü ş ü n c e b irin c i v e ü ç ü n c ü te m a la rın b ir a ra y a g e tirilm e sid ir: S ö y le m e b u y ru ğ u v a rd ır, v a rlık ta k a y ıtlı o la n d a v a rd ır v e b u d ü ş ü n c e "iç in " v e d ü şü n c e "için d e"d ir. H e m e n b e lir te lim , B e c k e tt'in s o ru su şu d u r: D ü ş ü n c e n in (d ö rd ü n c ü te m a ) sö y le m e b u y ru ğ u (b irin c i te m a ) ile g ö rü n ü r in sa n lığ ın tu tu m u n u n o d a k n o k ta s ı y a d a b ir a ra y a g e tir ilm e s i o ld u ğ u b ilin e re k , ik in c i te m a h a k k ın d a , y a n i v a rlık s o ru n u h a k k ın d a n e ile ri sü rü le b ilir? İşte b ü tü n m e tn e y a y ılm ış e n g e n iş d ü z e n le m e b ud u r. F e lse fi a ç ıd a n so ru şö y le k u ru la c a k tır: S ö y le m e b u y ru ğ u ile g ö lg e le rin d e ğ işim in in , y a n i g ö rü n ü r in sa n lığ ın d o la ş ı m ın ın a y n ı a n d a v e rili o ld u k la rı y e rd e , d ü şü n c e n o k ta s ın d a n b iz a ti h i "var" h a k k ın d a sö z sö y le m e y e im k â n v e re n şe y n e d ir? Cap au pire 'in m e c a z la rı a ra sın d a , d ü ş ü n c e y i b ir k a fa te m sil e de r. "K a fa " (la tê te ) y a d a "K a fa ta sı" (le c râ n e ) d a d e n e c e k tir ay n ı z a m a n d a . T e k ra r te k ra r " h e r şe y in m e rk e z i, h e r şe y in to h u m u " d iy e sö z e d ilir d ü ş ü n c e d e n . B ö y le a d la n d ırılır, ç ü n k ü sö y le m e b u y ru ğ u v e g ö lg e le r o n u n iç in v a rd ır; v a rlık s o ru n u d a o n d a v a r olur. D ü ş ü n c e n in b ile ş im i n e d ir? B e c k e tt'in o r g a n ik y ö n te m i o la n sa d e le ştirm e y ö n te m i u y a rın c a , ta m ı ta m ın a ilk se l k u ru c u u n su rla rın a in d irg e n irse , e ld e b ir g ö rü n ü r o la n v ardır, b ir d e sö y le m e b u y ru ğ u . " E k s ik /y a n lış /k ö tü g ö rü lm ü ş , e k s ik / y a n lı ş / k ö t ü sö y le n m iş" v a r dır. D ü ş ü n c e b u d u r: "e k s ik g ö rü lm ü ş, e k sik sö y le n m iş". B u n d a n şu so n u ç ç ık a r: K a fa n ın su n u m u , ö z lü b ir b iç im d e , b ir y a n d a n g ö z le re , d iğ e r y a n d a n b e y n e , sö z c ü k le rin sız ıp ç ık tığ ı b e y n e in d irg e n e c e k tir: B ir b e y in ü z e rin d e ik i d e lik ... — işte d ü şü n c e . T e k e rrü r e d e n şu ik i te m a n ın k a y n a ğ ı b u d u r: G ö z le r te m a sı, k a y n a ğ ı b e y n in y u m u ş a k m a d d e s i o la n sö z c ü k le rin a k m a sı te m a s ı... — işte z ih n in m a d d i ç e h re si. B u te m a la rı n e tle ştire lim . G ö z le r iç in "fa lta şı g ib i k a p a lı b a k a n " (écarquillés clos, clenc hed staring) d e n ile c e k tir. "F a lta şı g ib i k a p a lı b a k m a " h a re k e ti Cap au pire 'd e te m e l n ite liğ in d e d ir. B iz a tih i g ö rm e y i ta r if eder. A ç ık ç a a ş ın v u rg u lu b ir b iç im d e y a n y a n a g e lm iş o la n şu "fa lta şı g ib i k a p a lı b a k m a " , e k s ik g ö rü lm ü ş ü n a m b le m id ir ta m a n la m ıy la . G ö rm e k B A Ş K A B İR E S T E T İK 112 h e r z a m a n e k s ik g ö rm e k tir v e d o la y ıs ıy la g ö rm e n in g ö z ü "fa lta şı g i b i k a p a lı b a k a r". G ö rm e d e n so n ra d ü şü n c e n in ik in c i sıfa tı o la n s ö z c ü k le re g e lin c e , şu n u sö y le y e b iliriz : "Z ih n in y u m u şa k m a d d e s in d e n iy i k ö tü a k ı y o rla r" . B u ik i d ü stu r, "fa lta şı g ib i k a p a lı b a k a n " g ö z le rin v a ro lu ş u v e sö z c ü k le rin "zih n in y u m u şa k m a d d e sin d e n iyi k ö tü a k m a la rı", d ö r d ü n c ü te m a y ı b e lirle r: k a fa ta s ın ın v a ro lu ş k ip liğ in d e d ü şü n c e . K a fa ta s ın ın ila v e b ir g ö lg e o ld u ğ u n u sa p ta m a k so n d e re c e ö n e m li. K a fa ta sı, d işil e ğ ilm e n in b ir'i v e y a şlı a d a m ile ç o c u ğ u n ç ift h a lin d e k i ö te k i's in in y a m başında, ü ç e de r. D ü ş ü n c e d a im a ü ç ü n c ü sıra d a g elir. 24. s a y fa d a b u te m a la rın so n d e re c e ö n e m li b ir y e n id e n se rim le m e s i b u lu n u r: B undan böyle, diz çökm üş olan, bir. Yine bundan böyle, çift iki. B ir olarak zar zor giden çift. Yine bundan böyle kafa, üç. B e c k e tt ç ifti sa y d ığ ı z a m a n , o n u n g e rç e k te n d e ik in in a ltın a d ü ş tü ğ ü n ü , a m a ik i o lm a d ığ ın ı, ik i'n in ta k e n d is i (le d e u x ) o ld u ğ u n u b e lirtir. Ç ift ik in in ta k e n d isid ir, a m a b ir'e e k le n d iğ in d e ü ç e tm e z . B ir ile ç ift'i to p la y ın c a y in e ik i e d e r: B ir 'd e n so n ra ö te k i'n in ik isi. Y al n ız c a k a fa ü ç e der. Ü ç , d ü şü n c ed ir. c) V a z g e ç ilm e z Ü ç - D ü ş ü n c e B e c k e tt'in m e tn in in sık sık ra d ik a l g iriş im le rle işle d iğ in i v e B e c k e tt'in b u g iriş im le rd e n b iz z a t o m e tn in iç in d e c a y d ığ ın ı b e lirtm e k g e re k . Ö rn e ğ in k a fa , k a fa d a n v a z g e ç m e y e y ö n e lik m a d d e c i b ir g iri ş im d e n , y e r ile b e d e n d e n b a ş k a h iç b ir şe y in o lm a y a c a ğ ı b ir g iriş im d e n s o n ra b e lir ttiğ im iz şe k ild e e k le n ir, y a n i ü ç ü n c ü sıra d a gelir. E n b a ş ta B e c k e tt şu n u d er: B ir y e r, b ir b e d e n . "Z ih in y o k . Z a te n y o k . E n a z ın d a n b u ." Ş ö y le a n la şılm a lı: "B u d a b ir k a z a n ım ". S an k i b ü tü n c ü l b ir m a d d ilik m e k â n ın d a y m ış g ib i d a v ra n ıla c a k , a m a b u g i riş im b a şa rısız o la c a k v e s o n u n d a k a fa y ı e k le m e k z o ru n d a k a la c a k tır. B e c k e tt'in s ö z d a ğ a n n d a b u , z ih n in d a im a b irta k ım k a lın tıla rı o la c a ğ ı a n la m ın a g e lir; b u k a lın tıla r d a b ir y a n d a n fa lta ş ı g ib i k a p a lı b a k a n g ö z le r, d iğ e r y a n d a n sö z c ü k le rin y u m u ş a k m a d d e d e n a k m a la rın ın bir-daha'sidir. V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 113 K a fa n ın m e c a z e n te m s il e ttiğ i b u z ih in k a lın tıs ı g ö lg e le rin B ir'i v e tk i's i iç in şa rt k o ş u la n b ir e k le n ti o lac a k tır. B e c k e tt e n g e lle n e m e z Ü ç 'ü tü m d e n g e lim le e ld e e de r. A m a e ğ e r k a fa ü ç sa y ılıy o rs a , a la c a k a ra n lık ta o lm a sı g e re kir. A la c a k a ra n lığ ın d ışın d a d e ğ il. M e tn in in c e h a m le le rin d e n b iri, s a f m a d d e c i g irişim e — y a n i y e r v e b e d e n d e n b a ş k a h iç b ir şe y o lm a m a s ın a — k a fa n ın e k le n m e s i g e re k e c e k v e b ö y le lik le ik i d e ğ il ü ç sa y ıla c a k o lm a sıd ır. O z a m a n m a d d e c iliğ in iç e rim i d e ğişir. M a d d e c ilik şu n u şa rt k o şa r: K a fa y ı y e rin b ir'liğ i iç in d e tu tm a k , o n u başka b ir y e r k ılm a m a k , h e r n e k a d a r ü ç 'e k a d a r g itm e k k a ç ın ılm a z o lsa v e ü ç 'ü n b ü y ü k a y a rtm a s ı (d ü şü n c e ) ik i'y i başka yer 'd e s a y m a k o lsa d a , a s la k ö k e n s e l b ir ik iliğ e y e r a ç m a m a k . M e tn in c a n a lıc ı m e ta fiz ik g e rilim i b u d u r işte. B u v e rile ri B e c k e tt y e n id e n a n la tım la rla b e z e li b u m e tin d e b ir k a ç d e fa sıralar. Ö rn e ğ in 38. say fa d a: S a lg ıla d ığ ı s ö z c ü k le r in s ö y le d iğ i. B ö y le s ö y le n m iş b o ş lu ğ u n . B ö y le s ö y l e n m i ş a l a c a k a r a n lı ğ ı n . B ö y l e s ö y l e n m i ş g ö l g e l e r i n . B ö y l e s ö y l e n m iş , h e r ş e y in y e r i v e to h u m u . B u ra d a k u ru c u te m a b ü tü n o la r a k ö n ü m ü z d e b u lu n u y o r: "var" — v a r o la n , sö y le m e b u y ru ğ u u y a n n c a "sa lg ıla d ığ ı sö z c ü k le rin sö y le d iğ i"; v a rlık so ru n u : "B ö y le sö y le n m iş b o şlu k " v e "b ö y le s ö y le n m iş a la c a k a ra n lık "; " v a r’.'ın iç in d e k i "v a r” so ru n u , y a d a g ö rü n ü ş so ru n u : "B ö y le sö y le n m iş g ö lg e le r." S o n o la ra k , "b ö y le sö y le n m iş h e r ş e y in y e ri v e to h u m u " , k a fa v e k a fa ta sı so ru n u , d ü ş ü n c e so ru n u . B ü tü n b u n la r, B e c k e tt’in sö y le y işin "b ir d a h a "s ın a b ir istik a m e t b e lir le y e n m in im a l d ü z e n e k o la ra k g ö rd ü ğ ü şe y i m e y d a n a getirir. Y ani s o ru n u n v a r o lm a sı iç in h e rh a n g i b ir s o ru n u n k ü ç ü c ü k y a d a m in im a l b ir a n la m ı o lm a s ı iç in g e re k e n m in im a l d ü z e n e k , e n a z, y a n i e n k ö tü /e k s ik d ü z e n e k (e n a z ile e n k ö tü n ü n a y n ı şe y o ld u ğ u n u g ö r e c e ğ iz ). d ) S o r u v e B ir S o r u n u n K o ş u l la r ı B ir so ru n e d ir? B ir so ru istik a m e tin i sö y le y iş in "b ir d a h â "s ın a ç e v i re n şey d ir. "B ir d a h a "n m s e y rin in b ir istik a m e ti o lm a s ın a so ru a dı B A Ş K A B İR E S T E T İK 114 v e rile c e k tir. V e b u is tik a m e t e n k ö tü y e ç e v r ili d a h a k ö tü n ü n istik a m e ti o lac a k tır. S o ru n u n o la b ilm e s i, y a n i is tik a m e tin e n k ö tü o la b ilm e si iç in , b i r a z ö n c e sıra la d ığ ım ız ö ğ e le rd e n o lu şa n m in im a l b ir d ü z e n e ğ in o l m a sı g erek ir. B u g ö rü ş a ç ıs ın d a n , Cap au pire 'in k e n d is i m in im a l b ir m e tin d ir, y a n i sık ı b ir in d irg e m e y ö n te m i u y a rın c a h e r tü rlü o la n a k lı s o ru n u n te m e l m a lz e m e le rin i y e rli y e rin e k o y a n b ir m e tin . B ir s o ru n u n o la n a k lılığ ı b a k ım ın d a n g e re k s iz y a d a fa z la d a n h iç b ir u n s u r so k m a m a y a ç a lış a n b ir m e tin . B ir s o ru n u n v a r o la c a ğ ı m in im a l d ü z e n e ğ in ilk k o ş u lu , k u ş k u su z , s a f v a rlığ ın o lm a sıd ır; s a f v a rlığ ın ö z e l a d ı b o şlu k tu r. A m a v a r lığ ın se rg ile n m e sin in d e v a r o lm a sı g e re k — y a n i y a ln ız c a b iz a tih i v a rlık d e ğ il, k e n d in e ö z g ü v a rlığ ı u y a rın c a se rg ile n m iş v a rlık , y a d a fe n o m e n in fe n o m e n liğ i, y a n i b ir şe y in k e n d i v a rlığ ın d a b e lirm e s i n in o la n a k lılığ ın m v a r o lm a sı g e re k . B ir şe y in k e n d i v a rlığ ın d a b e lirm e sin in o la n a k lılığ ı d a b o ş lu k d e ğ ild ir; b o ş lu k b iz a tih i v a rlığ ın a d ıdır. B e lirm e n in o la n a k lılığ ı o la ra k k a v ra n a n v a rlığ ın a d ı a la c a k a ra n lık tır. V a rlığ ın v a rlığ ın a d a ir b ir so ru o ld u ğ u sü re c e , y a n i v a rlık b e lir m e n in v a rlığ ın ın k a y n a ğ ı o la n so ru y a m a ru z o ld u ğ u sü rec e , a la c a k a ra n lık v a rlık tır. N e d e n b ir d e ğ il iki a d (b o şlu k v e a la c a k a ra n lık ) o lm a sı g e re k ti ğ in i a ç ık la y a n şe y d e b u d u r. S o ru o lm a sı iç in v a rlığ ın ik i a d ın ın o l m a s ı g erek ir. H e id e g g e r d e varlık v e olan k a v ra m la rıy la g ö rm ü ştü bunu. S o r u n u n ik in c i k o şu lu d ü ş ü n c e n in v a r o lm a sıd ır. B u n a b ir k a fa ta s ı-d ü şü n c e d iy e lim . B ir k a fa ta sı-d ü ş ü n c e k i, e k s ik /k ö tü g ö rm e k v e e k s ik /k ö tü sö y le m e k tir, y a d a fa lta şı g ib i k a p a lı b a k a n b ir g ö z v e b ir a d sız ın tısı. A m a k a fa ta s ı-d ü ş ü n c e n in bizzat se rg ile n m iş o lm a sı h a y a ti ö n e m ta ş ıy a n b ir n o k ta d ır. V arlık o n u n iç in d ir, d iy e b ir ta n ım la g e ç iştirile m e z ; v a rlığ ın k e n d is in d e n p a y alır, se rg ile (n )m e iç in e sık ışıp k a lm ıştır. B e c k e tt’in s ö z d a ğ a n y la sö y le rs e k , h e r şe y in y e ri v e to h u m u o la n k a fa y a d a k a fa ta sı a la c a k a ra n lığ ın içindedir. Y a d a k a fa ta s ı-d ü ş ü n c e ü ç ü n c ü g ö lg e d ir. Y a d a sa y ıla m a z a la c a k a ra n lığ ın iç in d e sa y ılm a y a izin v e rir k a fa ta sı-d ü şü n c e . B u d u ru m d a b ir tü r so n su z g e rile m e y e m a ru z k a lıp k a lm a d ığ ı m ız so ru la c a k tır. E ğ e r b iz a tih i d ü ş ü n c e v a rlık la o r ta k - a id iy e t iç in V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 115 d e y s e , b u o r ta k - a id iy e tin d ü şü n c e si n e re d e d ir? K a fa n ın a la c a k a r a n lığ ın iç in d e o ld u ğ u n a sıl s ö y le n m e k te d ir? Ö y le g ö r ü n ü y o r k i, k a fa ö te s in in ( m eta-tete ) — b ö y le b ir ifa d e k u r m a ris k in i g ö z e a la b ilir sek — z o ru n lu lu ğ u n u n k ıy ısın d a y ız . B u n u d ö rt s a y m a k g e re k e c e k tir, so n ra b e ş, o n d a n so n ra d a so n su z a k a d a r g id ec e k tir. B u k a p a n ım p r o to k o lü n ü sa ğ la y a n şey, cogito'd u r; k a fa n ın k a fa ta ra fın d a n sa y ıld ığ ın ı y a d a k a fa n ın k e n d in i k a fa o la ra k g ö rd ü ğ ü n ü k a b u l e tm e k g e re k . Y a d a fa lta şı g ib i k a p a lı b a k a n b ir g ö z ü n fa lta şı g ib i k a p a lı b a k a n b ir g ö z iç in v a r o ld u ğ u n u . B e c k e tt'in d ü şü n c e s in in K a r te z y e n ç iz g is id ir b u ra d a sö z k o n u s u o la n . H iç b ir z a m a n a k si id d ia e d ilm e m iş v e a s lın d a ilk y a p ıtla rın d a n b e ri h e p b u lu n m u ş tu r b u ç iz g i, a m a Cap au pire'de a la c a k a ra n lık n e iç in v a rs a o n u n d a a la c a k a ra n lık iç in d e o lm a s ın a iz in v e re n y e g â n e iç e rd e -tu tm a k u ra lı o la ra k işte b u ç iz g iy e işa re t e d ilm iştir. S o n o la ra k , h â lâ s o ru n u n a s g a ri k o ş u lla n b a ğ la m ın d a , "v a r"d a n v e d ü ş ü n c e -k a fa ta s ın d a n b a ş k a a la c a k a ra n lık ta b irta k ım g ö lg e k a y ıtla rın ın b u lu n m a sı g e re k m e k te d ir. G ö lg e le ri ü ç ilişk i y ö n e tir. İlk o la ra k , b ir y a d a ik i ilişk isid ir, y a d a a y n ı ile b a ş k a ilişk isi. B u P la to n c u k a te g o rile rd e a y n ı ile b a ş k a n ın fig ü rle ri sa y ıla c a k o la n d iz ç ö k m ü ş b ir ile y ü rü y e n çifttir. İk in c i o la ra k , a y n ı z a m a n d a ç ifti d e b ir k ıla n ik i a y n u ç ta d u r a n y a ş la n n ilişk isid ir, y a n i ç o c u k lu k v e y a şlılığ ın . Ü ç ü n c ü o la ra k c in siy e tle rin iliş k is i, y a n i k a d ın v e a d a m ın . İşte a la c a k a ra n lık ta k a la b a lık y a p a n v e b o ş lu ğ a ü ş ü ş e n g ö lg e le r in k u r u c u iliş k ile ri b u n lard ır. B ir p a ra n te z . Cap au p ire 'de y a ln ız im a y o lu y la d a o lsa ç o k ö n e m li b ir n o k ta v ar: G ö rm ü ş o ld u ğ u m u z g ib i, c in s iy e tle rin k a n ıt la n m a m ış o lm a sı. H a tta c in s iy e t, ö z g ü l o la ra k k a n ıtla n m a m ış o la n te k şey d ir. G ö lg e n in y a şlı k a d ın y a d a y a şlı a d a m o ld u ğ u n u n o rta y a ç ık m a s ın ın — k e s in o lsa d a — a s la k a n ıtı y ok tu r. B u d a B e c k e tt'e g ö re şu a n la m a g e lir: C in siy e tle rin fa rk lıla ş m a sı h e m m u tla k a n la m d a k e sin d ir, h e m d e m u tla k a n la m d a k a n ıtla n a m a z . B u y ü z d e n o n a s a f a y n ş m a a d ın ı v e riy o ru m be n. N iç in s a f a y n ş m a ? K a d ın v e a d a m ın v a r o ld u ğ u k e sin , şu d u ru m d a y a şlı k a d ın v e y a şlı a d a m ın o ld u ğ u d a , a m a b u k e s in lik h iç b ir ö z e l y ü k le m se l n ite lik te n ç ık a rsa n a m a z . Ö y le y se şu a n la m d a d il-ö n c e sid ir: S ö y le n e b ilm e k te d ir, a m a b u sö y le y iş b a ş k a h iç b ir sö y le y işte n 116 B A Ş K A B İR E S T E T İK ile ri g e lm e m e k te d ir. B ir ilk s ö y le y iş tir b u. "K a d ın v e a d a m v a r," d e n e b ilir, a m a b u h iç b ir z a m a n b a ş k a b ir sö y le y işte n , ö z e llik le d e b e tim le y ic i y a d a a m p irik b ir sö y le y işte n ç ık a rsa n a m a z . e) V a r lık v e V a r o lu ş B ir ile ik i'n in ilişk isi, ik i a y n u ç ta d u ra n y a ş la rın ilişk isi v e c in s iy e t le rin ilişk isi ç e rç e v e sin d e g ö lg e le r, v a rlığ a d e ğ il v a ro lu ş a d e la le t e d e rle r. N e d ir v a ro lu ş v e n e d ir v a ro lu şu v a rlık ta n a y ırt e d e n ? V a ro luş, k ö tü le ş e b ile n in tü re y im s e l ö z n ite liğ id ir. K ö tü le ş e b ile n şe y v a r o lur. "K ö tü le şm e k " fa lta şı g ib i k a p a lı b a k a n g ö z ü n g ö rm e s i n e v e sö z c ü k le rin a k ın tıs ın a m a r u z k a lm a n ın e tk in k ip liğ id ir. B u m a r u z k a lm a v a ro lu ştu r. Y a d a b e lk i d a h a te m e l b ir a ç ıd a n şöy le sö y le n e b ilir: K a rş ıla şm a y a e lv e riş li o la n şe y v a r olur. V arlık, k a rş ı la ş m a ta rz ın d a o ld u ğ u n d a , v a r olur. B o ş lu k d a a la c a k a ra n lık d a , k a rş ıla ş m a y a e lv e riş li b ir şe y ta r if e tm e z ; ç ü n k ü h e r tü rlü k a rşıla şm a , k a rş ıla ş ıla n ı k e s ip b ö le n o la n a k lı b ir b o ş lu k k e sitin in , b ir a ra lığ ın v e k e n d in i se rg ile y e n h e r şe y in se rg ile n işi o la n a la c a k a ra n lığ ın v a r o lm a s ı k o ş u lu n a b a ğ lıd ır. K a rş ıla şm a y a e lv e riş li o la n şe yler, g ö lg e le rd ir. K a rş ıla şm a y a e lv e riş li o lm a k v e k ö tü le ş m e k a y n ı şe y d ir; g ö lg e le rin v a ro lu ş u n u ta r if e d e n d e b u du r. B o ş lu k v e a la c a k a ra n lık , v a rlığ ın a d la n d ır; o n la r v a r o lm a z la r. Ö y le y se m in im a l d ü z e n e k şu şe k ild e d e ifa d e e d ile b ilir: V arlık, d ü şü n c e v e v a ro lu ş. V arlık, d ü ş ü n c e v e v a ro lu ş fig ü rle rin e , y a d a b u n u s ö y le m e k iç in sö z c ü k le re , y a d a B e c k e tt'in d iy e c e ğ i g ib i b u n u e k s ik /k ö tü s ö y le m e k iç in sö z c ü k le re , b u d e n e y s e l v e m in im a l sö y le y iş d ü z e n e ğ in e sa h ip o ld u ğ u m u z d a , b irta k ım s o ru la n d ü z e n le y e b ilir, is tik a m e t b e lir le y e b iliriz . f) S öy ley iş A k s iy o m u D e m e k k i m e tin istik a m e tle , d ü ş ü n c e n in y ö n ü y le ilg ili h ip o te z le re u y g u n b iç im d e d ü z e n le n e c e k tir. S ö z ü n ü e ttiğ im iz h ip o te z le r v a rlık a la c a k a ra n lık , g ö lg e -v a ro lu ş v e k a fa ta s ı-d ü ş ü n c e ü ç lü sü n ü b irb iri n e b a ğ la y a n , b irb irin d e n k o p a ra n y a d a e tk ile y e n h ip o te z le rd ir. Cap V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 117 a u p i r e v a r l ı k / v a r o lu ş / d ü ş ü n c e ü ç lü s ü n ü ş u k a t e g o r i le r ç e r ç e v e s in d e e le a la c a k tır: b o ş lu k , a y n ı ile b a ş k a , ü ç ile g ö r m e / s ö y l e m e k a r m a ş a s ı. H ip o te z le r i if a d e e tm e d e n ö n c e , ilk b a ğ la n m a la r ı v e ilk k o p m a l a r ı k u r a n b e lli s a y ıd a a k s iy o m d a n d e s te k a lm a k g e r e k . C a p a u p i r e 'in n e r e d e y s e t e k — b a ş lığ ın ı d a e s in le m iş o la n — a k s iy o m u , B e c - k e tt'in e s k i a k s iy o m la n n d a n d ır ; b u m e tin d e i c a t e d ilm iş o lm a d ığ ı g ib i, e n e s k ile r in d e n b irid ir. B u a k s iy o m ş ö y le if a d e e d ile b ilir : S ö y l e m e k e k s i k / k ö t ü s ö y le m e k tir. " S ö y le m e k e k s i k / k ö t ü s ö y le m e k tir " in ö z s e l b i r ö z d e ş lik o l d u ğ u n u iy i a n la m a k g e r e k . S ö y le y iş in ö z ü e k s i k s ö y le m e k tir. E k s ik s ö y le m e k s ö y le y iş in b a ş a r ıs ız lığ ı d e ğ il, t a m te r s id ir : H e r s ö y le y iş , b iz a tih i v a r o lu ş u iç in d e , b i r e k s i k s ö y le y iş tir . " E k s i k / k ö t ü s ö y le y iş " ö r tü k o la r a k " t a m / i y i s ö y le y iş " in k a r ş ıtı d ır. N e d ir " ta m s ö y le m e k " ? "T a m s ö y le m e k " b i r d e n k le ş tir m e ( a d é q u a t i o n ) h ip o te z id ir : S ö y le y iş s ö y le n e n e d e n k tir. A m a B e c k e tt'in te m e l s a v ı, s ö y le n e n e d e n k s ö y le y iş in s ö y le y iş i o r ta d a n k a ld ır d ığ ı y ö n ü n d e d ir. S ö y le y iş a n c a k v e a n c a k s ö y le n e n le k a y n a ş m ış o l m a d ığ ı, s ö y le n e n in o to r ite s in e t a b i o lm a d ığ ı z a m a n , b i r ö z g ü r s ö y le y iş v e ö z e ld e b i r s a n a ts a l s ö y le y iş tir . S ö y le y iş s ö y le m e b u y r u ğ u n a , " b ir d a h a " b u y r u ğ u n a b a ğ lıd ır ; s ö y le n e n ta r a f ın d a n k ıs ıtla n m a z . E ğ e r d e n k le ş tir m e y o k s a , e ğ e r s ö y le y iş " s ö y le n e n " in y ö n e r g e s i n e d e ğ il d e b i r te k s ö y le y iş in k u r a lı n a ta b iy s e , o z a m a n e k s i k s ö y le m e k ö z g ü r s ö y le y iş in ö z ü d ü r , y a d a s ö y le y iş in y ö n e r g e le r v e r e n ö z e r k liğ in in o lu m la n m a s ıd ır . E k s i k s ö y le m e k iç in d ir s ö y le m e k . Ve s ö y le y iş in d o r u ğ u o l a n ş iir s e l y a d a s a n a ts a l s ö y le y iş , t a m d a e k s ik s ö y le y iş in k o n tr o llü o la r a k a y a r la n m a s ıd ır ; b u d a s ö y le y iş in y ö n e r g e v e r m e ö z e r k liğ in i d o r u ğ u n a ç ık a rır. B e c k e tt'te e k s ik s ö y le m e k , ı s k a l a m a k / b a ş a r ı s ız o l m a k / y e n i l m e k ( r a t e r ! f a i t ) , v b . s ö z c ü k le r le k a r ş ıla ş tığ ım ız d a iş te b u n la r ı a n la m a k g e r e k . E ğ e r s ö z k o n u s u o la n d ilin ş e y le r e iy i y a d a k ö tü b i ç i m d e y a p ış tığ ın ı ö n g ö r e n a m p ir is t b i r d il ö ğ r e tis i o ls a y d ı, h i ç b i r ilg in ç liğ i o lm a z , m e tn in k e n d is i d e o l a n a k s ı z o lu r d u . " I s k a l a m a k / b a ş a r ı sız o lm a k " y a d a " e k s i k /y a n l ış s ö y le m e k " if a d e le r in d e n a n c a k s ö y le y iş in k e n d i y ö n e r g e v e r m e k u r a lı y l a k e n d i k e n d in i o lu m la d ığ ın ı a n la d ığ ım ız z a m a n i ş l e r m e tin . B e c k e tt b u n u d a h a e n b a ş t a n a ç ık a ç ık b e lir tm iş tir : B A Ş K A B İR E S T E T İK 118 S ö y le n m iş o lsu n d iy e s ö y le m e k . E k s ik /y a n lış s ö y le n m iş o lsu n d iy e. B u n d a n b ö y le s ö y le m e k e k s ik /y a n lış s ö y le n m iş o ls u n d iy e . (s. 7 ) g) A yartm a B ü tü n b u n la r d a n ç ık a n k e s in s o n u ç , s ö y le y iş in ö lç ü s ü n ü n " b a ş a rıs ız o lm a " o la r a k ta n ım la n d ığ ıd ır . E lb e tte , s ö y le y iş in n o r m u n u n b a ş a r ı s ız lık o lm a s ı, B e c k e tt'in m ü k e m m e le n te s p it e ttiğ i g ib i ö z n e a ç ıs ın d a n b o ş b i r u m u t u y a n d ır ır : S iz i d ild e n v e s ö y le y iş te n b i r ç ır p ıd a s o n s u z a d e k t ik s in d ir m e m e z iy e tin e s a h ip o la c a k b i r a z a m i b a ş a r ı s ız lığ ın , b i r m u tla k b a ş a r ıs ız lığ ın b u lu n d u ğ u u m u d u . K e n d in i s ö y le m e b u y r u ğ u n d a n m u a f k ı l m a a y a r tm a s ı — b u u ta n ç v e r ic i a y a rtm a . A r tık " b ir d a h a " n ın o lm a m a s ı, a r tık o k a tla n ılm a z e k s i k / y a n l ı ş s ö y le m e y ö n e r g e s in e t a b i o lm a m a a y a rtıs ı. T a m / i y i s ö y le m e k o la n a k s ız o ld u ğ u i ç in d ir k i, te k u m u t ih a n e tte d ir: Y ö n e r g e n in k e n d is in d e n b ü tü n ü y le v a z g e ç m e y e , s ö y le y iş i v e d ili te r k e t m e y e y o l a ç a c a k k a d a r s a h ic i b i r b a ş a r ıs ız lığ a u la ş m a k . B u n u n a n la m ı, b o ş l u ğ a k a v u ş m a k tır : B o ş v e b o ş a lm ış , h e r tü r lü y ö n e r g e d e n a r ın d ır ılm ış o lm a k . S o n o la r a k a y a rtm a , v a r lık iç in v a r o lm a y a s o n v e r m e k tir . B o ş lu ğ a , y a n i s a f v a r lığ a e r iş ilm iş tir ; b u d a — W ittg e n s te in 'ı n T r a c ta tu s 'u n u n s o n ö n e r m e s in d e y ü k le d iğ i a n la m la — " m is tik a y a rtm a " d iy e a d la n d ır ıla b ilir. S ö y le m e k o la n a k s ız o ld u ğ u n a g ö re a r tık y a p ılm a s ı g e r e k e n te k ş e y in o n u s u s tu r m a k o l d u ğ u n o k ta y a v a r m a k . S ö y le y iş in o la n a k s ız o ld u ğ u b ilin c in in , y a n i m u tla k o la r a k b a ş a r ıs ız o ld u ğ u b ilin c in in , siz i b u y r u la n ın a r tık s ö y l e m e k d e ğ il s u s tu r m a k o ld u ğ u b i r b u y r u ğ u n iç in e y e r le ş tir e c e ğ i n o k ta y a v a rm a k . B e c k e tt'in s ö z d a ğ a n n d a b u n a " b ır a k ıp g itm e k " d e n m e k te d ir . N e y i b ır a k ıp g itm e k p e k i? V a lla , in s a n lığ ı. A s lın d a B e c k e tt d e R im b a u d g ib i b ır a k ıp g itm e d iy e b i r ş e y in o lm a d ığ ın ı d ü ş ü n ü r. İ n s a n lığ ı b ır a k ıp g itm e a y a r tm a s ın ı m u tla k a n la m d a ta n ır: D ild e n v e s ö y le y iş te n tik s in e c e k k a d a r b a ş a r ıs ız o lm a k . V a ro lu ş u b i r ç ır p ıd a s o n s u z a d e k b ır a k ıp g itm e k , v a r lığ a k a v u ş m a k . A m a B e c k e tt b u o la n a ğ ı h e m d ü z e ltir h e m d e s o n ta h lild e r e d d e d e r. B a ş a r ıs ız lığ ın a ş ır ılığ ı, y a n i s ö y le y iş in m u tla k b a ş a r ıs ıy la n e r e d e y s e b i r v e a y n ı ş e y o la n a ş ı n b a ş a r ıs ız o lm a n e d e n iy le " b ır a k ıp g itm e " n o k ta s ın a v e b o ş l u ğ a e r iş m e k te n b a h s e d ile n b ir m e tin : V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 119 B ir d ah a d en e. B ir d aha y e n il. B ir d aha d ah a iy i. Ya d a iy i k ö tü . B ir d ah a d ah a d a k ötü y e n il. B ir d ah a d ah a d a k ötü . A d a m a k ıllı tik s in in c e y e kadar. A d a m a k ıllı k u su n cay a . A d a m a k ıllı terk e d in c e y e . N e b iri n e d e ötek in in a d a m a k ıllı o lm a d ığ ı ye rd e . B ir çırp ıd a so n su z a d e k ad am ak ıllı, (s. 8 -9 ) A y a r tm a b u d u r: A r tık g ö lg e n in o lm a d ığ ı, s ö y le m e b u y r u ğ u n a ta b i h i ç b i r ş e y in o lm a d ığ ı y e r d e , b ır a k ıp g itm e k . A m a d a h a ile r id e b ir ç o k p a s a jd a b u a y a r tm a r e d d e d ile c e k , s a v u ş tu r u la c a k , b a ş ta n a tıla c a k tır . Ö r n e ğ in 4 9 . s a y f a d a , " iy i k ö tü b i r d a h a ..." fik r in in t a s a r la n a m a z o ld u ğ u n u n ila n e d ild iğ i y e r d e : G eri d ön ü p iy i k ötü sö y le n e n i g eri a lm ak d ü şü n ü le m e z. E ğ e r d aha k aran lık d ah a a z ışık lı is e o za m a n iy i k ötü d ah a k aran lık . Ö y le y s e d aha iy i sö y le n e n i iy i k ötü ge r i a lm ak [d ü şü n ü lem ez ]. E n a z d ah a a z iy i k ötü k adar [d ü şü n ü lem ez ]. B e lk i d e d ah a ç o k . İy i k ötü n e? S ö y le y iş m i? S ö y le n e n m i? A yn ı şey. A y n ı h iç . G e n e o h iç . T e m e l n o k ta şu : " A d a m a k ıllı k u s m a k , b i r ç ır p ıd a s o n s u z a d e k " d iy e b i r ş e y y o k , ç ü n k ü b ü tü n " a y n ı h iç " le r g e r ç e k te " g e n e o h iç "tir. B iz i b u y r u ğ u n in s a n lığ ın d a n m u a f k ıla c a k r a d ik a l b i r " b ır a k ıp g i t m e " h ip o te z i, b i r s u s m a ta lim a tın ın ö z s e l a y a r tm a s ı, o n to lo jik n e d e n le r d e n d o la y ı h i ç b i r y e r e v a r a m a z . "A y n ı h iç " g e r ç e k te d a im a " g e n e o h iç " y a d a " h e m e n h e m e n o h iç " tir , a m a a s la b i z a tih i " a y n ı h iç " d e ğ ild ir. D o la y ıs ıy la , s a f " h iç " in b o y g ö s te r m e s i a d ın a y a d a m u t la k b a ş a r ıs ız lık a d ın a s ö y le m e b u y r u ğ u n d a n k e n d im iz i m u a f k ı lm a m ız iç in h iç b ir z a m a n h a k lı b i r g e r e k ç e y o k tu r. h ) K ö tü le ştirm en in Y asaları B u n o k ta d a n itib a r e n m e tn e h ü k m e d e n te m e l y a s a şu d u r: D ilin k â d i r o ld u ğ u e n k ö tü , y a n i k ö tü le ş tir m e , h i ç l i k ta r a f ın d a n k a p ıla m a z . D a im a " g e n e o h iç " in iç in d e y iz d ir, a m a a s la h i ç l i k ta r a f ın d a n k a p ı l m a n ın g e r ç e k le ş e c e ğ i ş u " a d a m a k ıllı b ır a k ıp g itm e " n o k t a s ı n d a o la m a y ız . B u h i ç l i k a la c a k a r a n lık y a d a b o ş lu ğ a d e ğ il, s ö y le y iş y ö n e r g e s in in o r ta d a n k a ld ır ılm a s ın a k a r ş ıl ı k g e lir. Ö y le y s e d ilin y a ln ız c a d a h a a z a k â d ir o ld u ğ u n u s a v u n m a k g e re k . D il h iç liğ e k â d i r d e ğ ild ir. D ilin , d i y e c e k t ir B e c k e tt, " in d irg e y e n B A Ş K A B İR E S T E T İK 120 s ö z c ü k le r i" v a rd ır . İ n d ir g e y e n s ö z c ü k le r im iz v a r v e b u in d ir g e y e n s ö z c ü k le r s a y e s in d e " e n k ö t ü y e ç e v r ili is tik a m e t" i, y a n i b a ş a r ıs ız lı ğ ın m e r k e z e a lın m a s ı h e d e f in i k o r u y a b ilir iz . M a lla r m e 'n in " a s la d o ğ r u d a n o lm a y a n im a lı" s ö z c ü k le r i ile B e c k e tt'in " in d irg e y e n s ö z c ü k le r i" a r a s ın d a a p a ç ık b i r a k r a b a lık v ar. S ö y le n e c e k ş e y e , s ö y le n m iş in y a d a ş e y in g ü v e n c e s iy le s ö y le n e m e y e c e k o ld u ğ u b ilin c iy le y a k la ş m a k , s ö y le y iş y ö n e r g e s in in r a d ik a l o la r a k ö z e r k le ş tir ilm e s in e g ö tü r ü r b iz i. B u s e r b e s t s ö y le y iş a s la d o ğ r u d a n o la m a z ; y a d a B e c k e tt'in s ö z d a ğ a n n d a s e r b e s t s ö y le y iş i n d ir g e y e n d ir , k ö tü le ş tir e n d ir. B a ş k a d e y iş le , d il e n iy i e n k ö tü 'n ü n a s g a r is in i u m u t e d e b ilir, a m a o r ta d a n k a ld ır m a y ı u m u t e d e m e z . İ ş te " a z a l( t) a n s ö z c ü k le r" ( l e a s t e n i n g w o r d s ) ifa d e s in in d e g e ç tiğ i a s ıl m e tin : D a h a k ötü d ah a az. D a h a sı d ü şü n ü le m e z. D a h a iy i b ir d ah a a z o lm a d ığ ı iç in d aha k ötü . D a h a az e n iy i. H ayır. H iç e n iy i. H ayır. E n iy i e n k ö tü. H ayır. E n iy i e n k ötü d e ğ il. H iç , e n iy i e n k ötü d e ğ il. D a h a a z e n iy i e n k ö tü . H ayır. E n a z. E n az e n iy i e n k ö tü . E n a z a sla h iç d e ğ il. A s la h iç e in d ir g e n e m e z. A s la h iç le h iç le n e m e z . H iç le n e m e y e n e n az. B u e n iy i e n k ö tü y ü s ö y le . E n aza in d iren s ö z c ü k le r le e n a z en iy i e n k ö tü y ü s ö y le . E n k ötü n ü n d ah a k ö tü sü o lm a d ığ ı iç in . D a h a ç o k a za ltıla m a z e n a z e n iy i en k ö tü . (s. 4 1 ) K ö tü le ş tir m e n in y a s a s ı " e n a z a s la h iç d e ğ il" d ir . " E n iy i e n k ö t ü y ü s ö y le m e k " , " h iç le n e m e y e n e n a z "d ır. " D a h a ç o k a z a ltıla m a z e n a z e n iy i e n k ö tü " a s la o r ta d a n k a ld ır m a y la y a d a h iç lik le k a r ış tır ıl m a m a lı. W ittg e n s te in 'i n a n la d ığ ı a n la m d a " S u s m a k g e r e k " d ü s t u r u n u n u y g u la n a m a y a c a ğ ı a n la m ı n a g e lir b u . İ s tik a m e tim iz e n k ö tü y e ç e v r ili h a ld e k a lm a k z o r u n d a y ız d ır . İ s t i k a m e t : E n K ö t ü , b u b a ş lık s a d e c e b i r b e tim le m e d e ğ il, b i r b u y ru k tu r. O h a ld e s ö y le m e b u y r u ğ u s ü r e k li y e n id e n b a ş la m a o la r a k te z a h ü r e d e r ; d e n e m e , ç a b a , e m e k d ü z e y in e a ittir. K ita p k e n d in i a d s ı z ın tıs ın a s u n a n h e r ş e y i k ö tü le ş tir m e y e ç a lış a c a k tır . M e tn in b ü y ü k ç e b i r b ö lü m ü " k ö tü le ş tir m e te m r in le r i" d iy e a d la n d ır a b ile c e ğ im iz ş e y e a y r ılm ış tır . İ s t i k a m e t : E n K ö t ü , s ö y le y iş y ö n e r g e s in in k e n d i k e n d in i o lu m la m a f ig ü r ü o la r a k k a v r a n a n k ö tü le ş tir m e p r o t o k o l ü d ü r. K ö tü le ş tir m e k , b a ş a r ıs ız lığ ın a ş ır ılığ ı iç in d e e g e m e n b i r e d a y la a d la n d ır m a k tır ; b u d a " a s la d o ğ r u d a n o lm a y a n im a lı s ö z c ü k le r " le V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 121 z ih in d e b ir ta k ım ş e y le r u y a n d ır m a k la a y n ı ş e y d ir; k ö t ü l e ş t ir m e k / e k s i l t m e k ile h i ç l i k a r a s ın d a — M a lla r m é ş iir in d e k in in tıp a tıp a y n ı sı o la n — a ş ılm a z b i r y a k ın lık v a rd ır. D ili s a n a ts a l g e r ilim i iç in d e k u lla n m a k d e m e k o la n k ö tü le ş tir m e ik i ç e liş ik i ş le m le g e r ç e k le ş tir ilir . U y g u la m a d a n e d i r k ö t ü l e ş t ir m e k ? G ö lg e le r i g ö z ö n ü n d e tu ta r a k s ö y le y iş in e g e m e n liğ in i ic r a e t m e k . D o la y ıs ıy la h e m d a h a ç o k s ö y le m e k h e m d e s ö y le n e n i s ın ır la m a k tır. İ ş l e m l e r iş te b u y ü z d e n ç e liş ik tir. K ö tü le ş tir m e k d a h a a z h a k k ın d a d a h a ç o k s ö y le m e k tir. E n a z a d a h a iy i i n d ir m e k iç in d a h a ço k sö zcü k . M e tn in h a k ik a te n t ö z ü n ü o lu ş tu r a n k ö tü le ş tir m e n in p a r a d o k s a l y a n ı b u r a d a n g e lir. S a f la ş tır m a n ın b a ş a r ıs ız o ld u ğ u a p a ç ık o r ta d a o la c a k b iç im d e " s ö y le n m iş o la n ı" e n a z a i n d ir e b ilm e k iç in , y e n i s ö z c ü k le r d e v r e y e s o k m a k g e r e k e c e k tir. B u s ö z c ü k le r b i r e r e k le m e d e ğ i l d i r — t o p la m a y a p ılm a z , to p la m la r e ld e e d ilm e z — a m a e n a z a i n d ir m e k iç in , d o la y ıs ıy la ç ık a r m a y a p m a k i ç in d a h a ç o k s ö y le m e k g e r e k ir. D ilin k u r u c u iş le m i b u d u r. K ö tü le ş tir m e k , " e n a z a in d ir m e k i ç in d a h a ç o k s ö y le m e " n in y o l a lm a s ın ı s a ğ la m a k tır. i) K ötü le ştirm e T em rin leri M e tin , g ö lg e le r e i liş k in k o c a b i r f e n o m e n a l v e r ile r a la n ı ü s tü n e v e t ü r e y im s e l i n s a n lık k o n f ig ü r a s y o n u ü s tü n e k ö tü le ş tir m e te m r i n l e r iy le d o lu . Ş ö y le : — b ir'i, y a n i d iz ç ö k m ü ş k a d ın ı k ö tü le ş tir m e k ; — i k i ’y i, y a n i y a ş lı a d a m - ç o c u k ç if tin i k ö tü le ş tir m e k ; — k a f a 'y ı, y a n i g ö z le r i, s ız a n b e y n i, k a f a ta s ım k ö tü le ş tir m e k . Z i r a g ö lg e n in f e n o m e n a l b e lir le n im le r in i o lu ş tu r a n ü ç g ö lg e d ir b u n la r. B ir 'i k ö tü le ş tir m e k . B u t e m r in 2 6 . v e 2 7 . s a y f a la r d a y e r a lır: İlk ö n ce bir. İlk ö n c e b ir'i d a h a iy i ısk a la m a y a ç alış. O ra d a ç o k k ötü b iç im d e y an lış o lm a y a n b ir şey var. O h aliy le k ö tü o lm a d ığ ı iç in değil. O lm a y a n su ra t k ö tü. O lm ay an e lle r k ö tü. O lm a y a n — . Y eter. K a h ro lsu n k ö tü. Y aln ızca k ö tü . D a h a k ö tü y e y e r aç. D a h a d a k ö tü y ü b ek lerk e n. İlk ö n ce d a h a k ötü. Y a ln ızc a d a h a k ö tü . D a h a d a k ö tü y ü b ek lerk en . E k le m e k B A Ş K A B lR E S T E T İK 122 b ir — . E k le m e k ? A s la . D a h a a şa ğ ı b ü k on u . D a h a a şa ğ ı b ü k ü lsü n . İy ic e a şa ğ ı. Ş ap k alı k a fa ortad an k a y b o lm u ş. D ah a ç o k b el g itm iş. U z u n p ard ösü d ah a yu karıd an k e s ilm iş . K a lç ad a n a şa ğ ı h içb ir şey. B ü k ü lm ü ş b eld en b a şk a h içb ir şe y. T e p e si taban ı o lm a y a n , ark ad an gö rü le n g ö v d e . K a p k a ranlık . G ö rü n m ey en d iz le r ü zerin d e. A la ca k ar an lık b oşlu k ta . İy i k ötü b ö y le . D a h a d a k ö tü y ü b ek ler k en . A d la r ın b ö y le , ilk g ö lg e y i d a h a ç o k s a y ıd a e k s iltm e s ıf a tıy la k u ş a ta r a k a ç ın m a s ı, a y n ı z a m a n d a o n u n k ıs ılm a s ı y a d a in d ir g e n m e s i d e m e k tir. N e y e in d ir g e n m e s i? B i r ç i z g i s i d iy e a d la n d ır m a s ı g e r e k e c e k o la n ş e y e , y a n i y a ln ız g ö lg e y i v e r e c e k b i r ç iz g iy e in d ir g e n m e s i. B u n u n iç in g e r e k li s ö z c ü k le r " b ü k ü lm ü ş b e l" . B ir b ü k ü lm e , h e p s i b u . Y a ln ız c a b ir b ü k ü lm e : " D a h a d a k ö tü " n ü n id e a lliğ i b ö y le b i r ş e y o l a c a k tı — e lb e tte k i, k ıs m a iş le m i y a ln ız s ö z c ü k le r le g e r ç e k le ş ti ğ i n d e n b ü k ü lm e n in o r ta y a ç ık m a s ı iç in d a h a ç o k s ö z c ü ğ ü n g e r e k ti ğ in i a n la m a k k o ş u lu y la . B ö y le c e a ş ı n b i r a d b o llu ğ u i ş le m i — B e c k e tt'te a ş ı n b o llu k d a im a g ö r e lid ir — ö z s e l b i r k ıs ın tıy ı h e d e fle r. K ö tü le ş tir m e n in y a s a s ı b u d u r : B a c a k la r, k a f a , p a r d ö s ü k e s ilir; k e s ile b ile c e k h e r ş e y k e s ilir, a m a h e r k e s m e iş le m i g e r ç e k te e k le n e n e k s iltm e a y n n t ı l a n s a y e s in d e s a f b i r ç iz g in in b o y g ö s te r m e s in e o d a k la n m ış tır. I s k a l a m a n m / b a ş a n s ı z l ı ğ ı n n ih a i ç iz g is in i s a f la ş tır m a k iç in e k le m e k g e r e k ir . Ş im d i d e ik i'n in k ö tü le ş tir ilm e s i te m rin i: S on r a ik i. K ö tü d en d aha k ö tü y e. K ö tü le ştir m e y e ça lış. Y a ln ız c a k ö tü d en h arek etle . E k le m e k — . E k le m ek ? A sla . B otlar. B o ts u z iy i k ötü . Ç ıp lak topuklar. B a z e n ik i sa ğ . B a z e n ik i so l. S o l sa ğ so l sa ğ d ev a m . Y alın ay ak u z ak la şm a d a n d ev a m . İy i k ötü b ö y le . B ö y le h iç y o k ta n b iraz d aha iy i d ah a k ötü . (s. 2 8 -9 ) B o tla r, "b o t" g ib i a d la r, o la ğ a n ü s tü s o y u t b i r d o k u s u o la n b u d ü z y a z ıd a , p e k f a z la g e ç m e z . A m a g e ç tik le r in d e d e h a k ik a te n r is k li b ir iş le m v a r d ır. B u n u b ir a z s o n r a ö z s e l b i r s o m u t s ö z c ü k b a ğ la m ın d a , " m e z a r lık " m b e lir iv e r iş i e s n a s ın d a g ö r e c e ğ iz . B u a r a d a , b i r a n d a o r a y a g e le n b o t y a ln ız c a s ilin m e k , ü s tü ç iz ilm e k iç in d ir : "B o tla r. B o ts u z iy i k ö tü ." Ş e y le r in b i r k ıs m ı, y a ln ız c a ç iz ilm e k iç in v e r il i r — iş le m in ç e li ş k ili d o ğ a s ı d a b u d u r iş te — , y a ln ız c a e k s iltilm e k i ç in m e tn in y ü z e y in d e b o y g ö s te rir. K ö tü le ş tir m e n in m a n tığ ı, k i d ilin e g e m e n liğ in in V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 123 m a n tığ ıd ır , e k le m e v e ç ık a r m a y ı b ir b ir iy le ö z d e ş le ş tir ir . M a lla r m é ' n i n u s u lü d e f a r k lı d e ğ ild ir: B o y g ö s te r m e s i o rta d a n k a lk m a s ın ı g e r e k tir e n b i r n e s n e n in ( k u ğ u , y ıld ız , g ü l...) b e lir m e s in i s a ğ la m a k , o n a g ö r e t a m d a ş iir in iş id ir. S o n o la r a k d a k a f a y ı k ö tü le ş tir m e k . A lın tıla n a n p a s a j g ö z le r le il g il i d i r (k a f a ta s ın ın b e y n e a ç ılm ış d e lik le r d e n m e y d a n a g e ld iğ in i h a tır la ta y ım ) : G özler . K ö tü leştir m e y e ç a lış m a za m an ı. İy i k ötü k ö tü le ştir m e y e ç a lış . G e v şe t. F a lta şı g ib i açıp b ak s ö y le . B e m b e y a z v e g ö z b e b e ğ i. B e y a z k aran lık . B e y a z ? H ayır. Y aln ız g ö z b e b e ğ i. K ap kara d elik ler. S alın m a y an u çu ru m . B ö y le sö y le n sin ler. K ö tü leştir en sö z cü k le rle. A rtık b ö y le . D ah a k ö tü y e d o ğru iy ile ştir ilm iş b u n ok ta d a h iç y o k ta n d aha iy i b ö y le , (s. 3 4 -5 ) B u p a s a jd a k i y a z ı m a n tığ ı t a m a n la m ıy la tip ik tir. A n la m ın ı d a h a ö n c e s ö y le d iğ im iz " fa lta ş ı g ib i k a p a lı b a k a n " s ö z ü n d e n h a r e k e tle b i r a ç ılm a g ir iş im i v ar. " F a lta ş ı g ib i k a p a lı b a k a n " d a n ( é c a r q u i l l é s c l o s ) , s e m a n tik o la r a k tü r d e ş b i r v e r i o la n " a ç ık b a k a n " a ( é c a r q u i l l é s o u v e r t s ) g e ç ile c e k . " A ç ık " is e y e r i g e lin c e b e y a z ı v e r e c e k ; b e y a z d a f e s h o lu p s iy a h ı v e r e c e k . D o la y s ız z in c ir b ö y le . K a p a lıd a n a ç ığ a , a ç ık ta n b e y a z a g e ç iliy o r, s o n r a s iy a h le h in e b e y a z ın ü s tü ç iz iliy o r. K ö tü le ş tir m e iş le m in in s o n u c u ş u d u r: A r tık e lim iz d e " fa lta ş ı g ib i k a p a lı" y e r in e " k a ra d e lik le r " v a r ; b u n d a n b ö y le g ö z le r s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a , " g ö z le r" s ö z c ü ğ ü b ile k u lla n ılm a y ıp , y a ln ız c a ik i k a r a d e lik z ik r e d ile c e k . Ş u n u s a p tıy o ru z : A ç ık lık ile b e y a z ın iş le m ö rg ü s ü i ç in d e o r ta y a ç ık m a la r ı y a ln ız c a g ö z le r d e n k a r a d e lik le r e g e ç m e k iç in d ir ; b u k ö tü le ş tir m e iş le m in in h e d e f i d e b iz le r i k a r a d e lik le r i g ö r ü n ü r lü ğ ü n k ö r o d a k l a n o la r a k k a b u l e tm e y e s e v k e d e m e y e c e k k a d a r f a z la b e tim le y ic i, f a z la a m p ir ik , fa z la te k il b i r s ö z c ü k o la n " g ö z le r " d e n k u r ta r m a k tır . B iz a tih i g ö z , o r ta d a n k a ld ır ılm ış tır . B u n d a n b ö y le , e l i m iz d e b i r d e lik le d e n k le ş tir ilm iş b i r s a f g ö r m e d e n b a ş k a b i r ş e y y o k tu r ; b i r d e lik le d e n k le ş tir ilm iş b u s a f g ö r m e d e , g ö z ü n a ç ık lık ile b e y a z ın f a z la d a n v e fe s h e d ilm iş d o la y ım ı ta r a f ın d a n o r ta d a n k a ld ın l m a s ı y l a in ş a e d ilir. B A Ş K A B İR E S T E T İK 124 j) En K ö tü y e Ç evrili İstik a m eti K oru m ak K ö tü le ş tir m e b i r ç a lış m a s ü re c i, s ö y le m e b u y r u ğ u n u n y a r a tıc ı v e z a h m e tli b i r ç a lış m a y la f iiliy a ta g e ç ir ilm e s id ir. B a ş lı b a ş m a b i r ç a b a d e m e k o la n e n k ö tü y e ç e v r ilm iş is tik a m e ti k o r u m a k , y ü r e k ister. Ç a b a g ö s te r m e k iç in g e r e k e n b u c e s a r e t n e r e d e n g e lir ? B u s o ru b e n im g ö z ü m d e ç o k ö n e m li b i r s o ru , ç ü n k ü h a n g is i o lu r s a o ls u n b i r h a k i k a t u s u lü n ü k o r u m a c e s a r e tin in n e r e d e n g e ld iğ i s o r u s u n a te k a b ü l e d e r g e n e l a n la m d a . S o r u s o n k e r te d e ş u d u r: H a k ik a t c e s a r e ti n e r e d e n g e lir? B e c k e tt'e g ö r e h a k ik a t c e s a r e ti, b i z z a t v a r lık ile g e r ç e k le ş e c e k b i r ö r tü ş m e y le y a d a s u s k u n lu k la ö d ü lle n d ir ile c e ğ im iz f ik r in d e n g e l i y o r o la m a z . B u n u g ö r m ü ş tü k : S ö y le y iş in f e s h i y a d a b o ş lu ğ u n b o ş l u k o la r a k z u h u r u d iy e b i r ş e y o lm a y a c a k . B i r - d a h a 'y ı s ilm e k m ü m k ü n d e ğ ild ir. O z a m a n n e r e d e n g e lir c e s a r e t? B e c k e tt'e g ö re c e s a r e t, s ö z c ü k le r in k u l a ğ a " d o ğ r u / h a k i k i " y m i ş g ib i ç a lı n m a e ğ ilim le r in d e n g e lir. A ş ı n g e r ilim — b e lk i d e y a z a r B e c k e tt'in i s tid a d ıd ır b u — c e s a r e tin s ö z c ü k le r in k ö tü le ş tir m e iş le m in d e k i k u l l a n ı m l a n n a k a r ş ıt b i r n ite liğ e b a ğ lı o l m a l a n n d a n ile ri g e lir. S ö z c ü k le r d e a d e ta b i r d e n k le ş tir m e a u r a s ı v a r d ır k i, p a r a d o k s a l b iç im d e , t a m d a b iz i b u d e n k le ş tir m e y e b a ğ la y a n z in c ir i k ır m a k , y a n i e n k ö tü y e ç e v r ili is tik a m e ti k o r u m a k iç in o n d a n c e s a r e t a l ı n z . Ç a b a g ö s te r m e c e s a r e ti d a im a ç a b a n ın y ö n e ld iğ i h e d e f i n te r s i n d e n d e v ş irilir. B u n a s ö y le y iş in y ö n d e ğ iş tir m e s i ( t o r s i o n ) d iy e c e ğ iz : Ç a b a n ın d e v a m ı iç in g e r e k e n c e s a r e t b iz z a t s ö z c ü k le r d e n d e v ş irilir , a m a h a k ik i h e d e f le r i o la n k ö tü le ş tir m e n in te rs y ö n ü n d e k i s ö z c ü k le r d e n . Ç a b a — b u r a d a s a n a t y a d a ş iir ç a b a s ı— d ili k ö tü le ş tir m e t e m r in le r in in d ü z e n in e s o k m a y a y ö n e lik k ı s ı r b i r ç a lış m a d ır. A m a b u k ı s ı r ç a b a e n e r jis in i d ilin h a y ır lı b i r e ğ ilim in d e n d e v ş irir: D ile b ir t ü r d e n k le ş tir m e h a y a le ti m u s a lla t o lm u ş tu r v e b u h a y a le tle b a ş e t m e c e s a r e ti a d e ta d ilin k e n d is in d e n d e v ş ir ile b ile c e k m iş g ib i, o n a g e r i d ö n ü lü r. B u g e r ilim C a p a u p i r e d e ç o k g ü z e l b ir ta k ım p a s a jla n n y a z ılm a s ın a v e s ile o lm u ş tu r . İş te ilk i: V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 125 H er k im in sö z c ü k le r iy se , on la r da. E n k ö tü y e n e y e r b ırak ılm ış am a! N a s ıl d a b a zen san k i d o ğ r u y m u ş/h a k ik iy m iş g ib i ça lın ırla r k u la ğa! A n la m sız lık ta n n e k adar d a y o k su n m u ş gib i! G e c e k örp e h ey h a t d e v e c e sa ret al. Y a d a u y k u su z b ir g e c e d ah a h ey h a t d e iy i k ötü . " S on b ir u y k u su z lu k d aha"m n k a lın tısı. V e ce sa ret al. (s. 2 6 ) K u la ğ a s a n k i d o ğ r u / h a k i k i y m i ş g ib i ç a lm a n b i r ş e y s ö y le n e b il d iğ i, ş iir e d a i r h a k ik i " g ib i" o la n ın s ö y le n e b ild iğ i v e o n d a n c e s a re t a lın a b ild iğ i s ü re c e , e n k ö tü y e ç e v r ili is tik a m e t k o ru n u r . " G e c e k ö r p e h e y h a t d e v e c e s a r e t a l." G e r ç e k te n m u h te ş e m ! V e b u te m a ü z e r in e b i r ç e ş itle m e : O za m a n h an g i sö z c ü k le r n e iç in ? N a s ıl d a n e r e d e y se k u la ğ a ç a lm ı yo rlar h âlâ. S an k i h er n a sılsa z ih n in y u m u şa k m a d d esin d en sızıyorlar. O n dan o n u n iç in e sızıyorlar. N a s ıl d a an la m sızd an b aşk a h er şeyler. A z a lt m a y a y a n a şm a d ığ ım ız az a ltıla m a z s o n a sg a r iy e v a rın c a y a kadar. Z ira iş te o z a m a n n ih a i alacak aran lık ta s ö y le n m iş e n a sg a r iy i g er i al. (s. 4 3 ) H e r ş e y n e k a d a r d a " a z a ltm a y a y a n a ş ılm a d ığ ım " , b u ç a b a n ın n e d e r e c e v e r im s iz o ld u ğ u n u g ö s te riy o r. A z a ltm a y a y a n a ş ılm a z , ç ü n k ü s ö z c ü k le r " a n la m s ız d a n b a ş k a h e r ş e y " d ir, ç ü n k ü s ö z c ü k s a n k i d o ğ r u / h a k i k i y m i ş g ib i ç a lı n ı r k u la ğ a ; c e s a r e t d e b u r a d a n a lın ır. A m a n e iç in c e s a r e t a lm a k ? D o ğ r u s u , t a m d a e k s i k / k ö t ü s ö y le m e k iç in , y a n i b iz i c e s a r e te ç a ğ ır a n h a k ik i tın ı y a n ıls a m a s ın a k a r ş ı d u r m a k iç in . Ö y le y s e s ö y le y iş in y ö n d e ğ iş tir m e s i h e m ç a b a n ın k ıs ır lığ ın ı a y d ın la ta n ş e y d ir ( s ö z c ü k le r in a y d ın lığ ın ı d a h a k ö tü y e d o ğ r u a ş m a k g e re k ) h e m d e b u k ıs ır lığ ı e le a lm a m ız ı s a ğ la y a n c e s a re ttir. E n k ö tü y e ç e v r ili is tik a m e ti k o r u m a k , i k in c i b i r s e b e p te n d o la y ı d a z o r d u r: B iz a tih i v a r lık o n a d ir e n ir , v a r lık e n k ö t ü n ü n m a n tığ ın a b a ş k a ld ın r . K ö tü le ş tir m e g ö lg e le r e t a tb ik e d ild iğ i s ü re c e , v a r ıla c a k y e r a l a c a k a r a n lığ ın k ıy ıs ı, b o ş lu ğ u n k ıy ıs ıd ır ; o r a d a k ö tü le ş tir m e y e d e v a m e t m e k d a h a b i r z o rd u r. A d e ta v a r lığ ın d e n e y im i k ö t ü l e ş t ir m e n in ç ık m a z la r ın d a n b ir in e d e ğ il d e , b u k ö tü le ş tir m e n in g itg id e b ü y ü y e n v e d a h a r a h a ts ız e d ic i o la n z o r lu ğ u n a y a d a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a k ö tü le ş tir m e ç a b a s ı n a t a n ık lık e d e r. K ı s ı r v e titiz b i r g ö r ü n ü ş le r in k ö tü le ş tir ilm e s i te m r in iy le v a r lı ğ ın k ı y ı s ın a v a r ıld ığ ın d a , b i r t ü r d e ğ iş m e z lik te d ir g in e d e r s ö y le y iş i v e — s a n k i s ö y le m e b u y r u ğ u o r a d a k e n d is in e e n u z a k y a d a e n y a 126 B A Ş K A B İR E S T E T İK b a n c ı o la n la k a r ş ıla ş m ış g ib i— a c ı b i r d e n e y im e m a r u z k a lır. B u ik i b iç im d e s ö y le n e c e k tir: Y a a l a c a k a r a n lığ a a tıfla , y a d a b o ş lu ğ a a tıf la . A la c a k a r a n lık , b o ş l u k v e s ö y le y iş b u y r u ğ u a r a s ın d a k i b u iliş k i, o n to lo jik s o r u la r ın c a n e v in e g ö tü r ü r b iz i. A la c a k a r a n lığ ın v a r lığ ı s e r g ile y e n ş e y in a d ı o ld u ğ u n u h a t ı r l a t a lım . B u n d a n a l a c a k a r a n lığ ın a s la t a m k a r a n l ı k o la m a y a c a ğ ı, y a n i s ö y le m e b u y r u ğ u n u n k e n d i o la n a k s ız ı o la r a k a r z u la d ığ ı k a r a n lık o la m a y a c a ğ ı s o n u c u ç ık a r. E n a s g a riy i a r z u la y a n s ö y le m e b u y r u ğ u , a la c a k a r a n lığ ın m u tla k a n la m d a k a r a n lık o la c a ğ ı f ik r iy le k u tu p la n m ış tır. M e tin , b u a r z u n u n ta tm in e d ile b ile c e ğ i y ö n ü n d e b i r ç o k v a r s a y ım d a b u lu n u r. A m a b u v a r s a y ım la r s o n u n d a re d d e d ilir , z ir a v a r lı ğ ın d a i m a m in im a l b i r s e r g ile m e s i v a r d ır. B o ş v a r lığ ın v a r lığ ı k e n d in i a l a c a k a r a n lık o la r a k s e r g ile m e k tir, y a d a v a r lığ ın v a r lığ ı k e n d i n i s e r g ile m e k tir v e s e r g ile ( n ) m e k a r a n lığ ın m u tla k lığ ın ı d ış la r. S e r g i l e n m e a z a ltıla b ils e b ile , b iz a tih i k a r a n l ı ğ a v a r ıla m a z . A la c a k a r a n lı k iç in " b e te ri o lm a y a n b i r b e te r " d e n ile c e k tir . İşte b ö y le istik a m e t e n az a ç ev rili. A lac a k a ra n lık sü rd ük çe. K a p k a ra y a k esm em iş a lac ak aran lık. Y a d a d a h a d a k a ra y a k esm iş. E n k a r a a la c a k ara n lığ a. E n k a r a a la c a k a ra n lık ta k i e n a sg ari. E n so n a la c ak ara n lık . E n so n a la c a k a ra n lık ta k i e n asga ri. B e te ri o lm ay an beter, (s. 4 2 -3 ) D ü ş ü n c e e n a s g a r id e , e n s o n a la c a k a r a n lık ta h a r e k e t e d e b ilir; a m a b iz a tih i k a r a n l ı ğ a e r iş im y o k tu r. D a im a d a h a d a a z o la n b ir ş e y v a rd ır . T e m e l a k s iy o m u y e n id e n s ö y le y e lim : " D a h a a z a s la h iç d e ğ ild ir " . A k ıl y ü r ü tm e g a y e t b a s it: A l a c a k a r a n lık v a r lığ ın s e r g ile n m e s i v e e n k ö tü y e ç e v r ili is tik a m e tin k o ş u lu o ld u ğ u n a g ö r e , s ö y le y iş e m a r u z b ır a k a n ş e y o la r a k s ö y le y iş in d ü z e n in e b ü tü n ü y le d a h il e d ile m e z . İ s tik a m e ti h i ç liğ e d e ğ il, a n c a k e n k ö tü y e ç e v ir e b ilir iz . T a m d a a la c a k a r a n lık is tik a m e tin k o ş u lu o ld u ğ u i ç in d ir k i, h iç liğ e ç e v r ili is tik a m e t y o k tu r. D o la y ıs ıy la d a n e r e d e y s e - k a r a n lık o la n ı, h e m e n h e m e n k a r a n lık o la n ı s a v u n m a k m ü m k ü n s e d e , a la c a k a r a n lık k e n d i v a r lığ ı iç in d e a l a c a k a r a n lık o la r a k k a lır. E n in d e s o n u n d a a la c a k a r a n lık k ö tü le ş ( tir ) m e y e d ire n ir. V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 127 k) K ö tü le ştir ile m e z B o şlu k B o ş lu k d e n e y im d e v e r ilid ir. A l a c a k a r a n lığ ın g ö lg e le r in e a i t a r a lık ta . B o ş lu k , a y ıra n d ır. A s lın d a b o ş lu k v a r lığ ın z e m in id ir, a m a s e r g i l e n e n b o ş l u k s a f u ç u r u m d u r ( é c a r t ) . G ö lg e le r y a d a ç if t h a k k ın d a B e c k e tt ş ö y le d iy e c e k tir : " a r a d a k i e n g in b o ş lu k " . İş te b o ş lu k b u s u r e tle v e r ilir . K ö tü le ş tir m e b i z a tih i b o ş l u ğ a y a k la ş m a y ı h e d e fle r: Y a ln ız c a b o ş lu ğ u n a r a lık b o y u tu n a d e ğ il, b iz a tih i b o ş lu ğ a , y a n i s e r g ile n iş in d e n g e r i ç e k ilm iş v a r lığ a e r iş m e y i h e d e fle r. A m a b o ş lu k k e n d i s e r g ile n iş in d e n e k s iltile b iliy o r s a , o z a m a n k ö tü le ş tir m e s ü r e c in in k a r ş ılığ ı o la m a z , z ir a k ö tü le ş tir m e s ü r e c i y a ln ız c a g ö lg e le r i v e g ö lg e le r in b o ş a r a lık la r ın ı iş le r. Ö y le k i " k e n d in d e " b o ş lu k k ö tü le ş tir m e y a s a la r ı u y a r ın c a iş le n m e y e e l v e r iş li d e ğ ild ir. A r a lık la r ı ç e ş itle n d ir e b ilir s in iz , a m a b i z a t i h i b o ş lu k r a d ik a l o l a r a k k ö tü le ş tir ile m e z o lm a n ite liğ in i k o r u r . G e lg e le lim , b o ş lu k k ö k te n b i r b iç im d e k ö tü le ş tir i le m e z b i r ş e y s e , o h a ld e e k s i k / k ö t ü s ö y le n m e s i b ile m ü m k ü n d e ğ il d ir. B u ç o k h a s s a s b i r n o k ta d ır. " K e n d in d e " b o ş lu k e k s i k / k ö t ü sö y le n e m e y e n d ir. B u o n u n ta n ım ıd ır . B o ş lu k a n c a k s ö y l e n e b i l i r , t e la f fu z e d ile b ilir. B o ş lu k ta , s ö y le y iş ile s ö y le n e n ç a k ış ır; b u d a e k s i k / k ö tü s ö y le m e y e e n g e l o lu r. B ö y le b i r ç a k ış m a n ın a n la m ı, b o ş lu ğ u n k e n d i b a ş ı n a y a l n ı z c a b i r a d o ld u ğ u d u r. " K e n d in d e " b o ş lu ğ a d a ir e lin iz d e y a ln ız c a o n u n a d ı v a rd ır . B e c k e tt'in m e tn in d e b u ç o k a ç ık b iç im d e a ş a ğ ıd a k i g ib i if a d e e d ilm iş tir: B o ş lu k . N a s ıl s ö y le m e y e ç a lış m a lı? N a s ıl ıs k a la m a y a ç a lış m a lı? D e n e m e d e n ısk ala n m a z. Y a ln ızca s ö y le — (s. 2 0 ) B o ş lu ğ u n e k s ik / k ö t ü s ö y le y iş te n m u a f o lm a s ı b o ş lu ğ u k o n u a la n b i r s a n a t o lm a d ığ ı a n la m ın a g e lir. B o ş lu k , d ili s a n a t ö n e r is i h a lin e g e tir e n ş e y d e n , y a n i k ö tü le ş tir m e m a n tığ ın d a n m u a ftır. " B o ş lu k " d e d iğ in iz d e s ö y le n e b ilir h e r ş e y i s ö y le m iş o lu r s u n u z v e b u s ö y le y iş in b i r b a ş k a la ş ım s ü re c i y o k tu r. B u s ö y le y iş in m e ta f o r u o l m a d ığ ın ı s ö y le y e c e ğ iz a y n ı ş e k ild e . B o ş lu k , ö z n e llik d ü z e y in d e , y a ln ız c a b i r a d o la r a k o r ta d a n k a y b o lu ş a r z u s u n d a n b a ş k a h iç b ir ş e y u y a n d ır m a z . B o ş lu k , k a f a ta s ın 128 B A Ş K A B İR E S T E T İK d a , o la n a k s ız k ö tü le ş tir m e s ü r e c in i d e ğ il, b u s a f a d ın m u tla k s a b ır s ız lığ ın ı a k la g e tirir, y a d a b o ş lu ğ u n b o ş lu k o la r a k y a d a — k i o l a n a k s ız d ır — h iç le n m iş o la r a k s e r g ile n m e s in i. A r a lık n ite liğ i t a ş ım a y a n " k e n d in d e " b o ş lu ğ a te m a s e ttiğ im iz a n d a n itib a r e n , B e c k e tt'te s ö y le m e b u y r u ğ u n d a n m u a f b ir o n to lo jik a r z u n u n f ig ü r ü o la n ş e y in iç in d e , y a n i b o ş l u k ile a la c a k a r a n lığ ın h iç lik te k a y n a ş tır ılm a s ı iç in d e b u lu r u z k e n d im iz i. A y rıc a , b o ş lu ğ u n a d ın ın n e r e d e y s e itk is e l b i r b iç im d e b i r o r ta d a n k a y b o lu ş a r z u s u n u b e r a b e r in d e g e tir d iğ in i d e s ö y le m e liy iz ; a m a b u k a y b o lu ş a r z u s u n u n n e s n e s i y o k tu r , ç ü n k ü s o n u ç ta a d d a n b a ş k a b i r ş e y y o k tu r b u r a d a . V e b o ş l u k h e r tü r lü k a y b o lu ş s ü r e c in in k a r ş ıs ı n a t a m d a k ö tü le ş tir m e d e n m u a f o lm a s ın ı ç ık a r a c a k tır ; b o ş lu k s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a " a z a m i" ile " n e r e d e y s e " n in a y n ı ş e y o lm a s ı m e y d a n a g e tir ir b u d u r u m u . A la c a k a r a n lığ a g e lin c e , d u r u m u n b ö y le o lm a d ığ ın a d ik k a t e d e lim ; a la c a k a r a n lık ta v a r lığ ın ik i a d ı a y n ı ş e k ild e iş le m e z . A la c a k a r a n l ı k k a p k a r a n lık o la b ilir , e n a s g a r i e n k a r a n l ı k o la b ilir , a m a b o ş lu k o la m a z . B o ş lu k y a ln ız c a s ö y le n e b ilir , s a f a d o la r a k k a v r a n a b ilir v e h e r tü r lü d e ğ iş k e n lik ilk e s in d e n , d o la y ıs ıy la m e t a f o r v e b a ş k a la ş ım i lk e s in d e n m u a f tu tu la b ilir, ç ü n k ü o n d a " a z a m i" ile " n e re d e y s e " m u tla k a n la m d a ç a k ış ır. İ ş t e b o ş l u k l a ilg ili o h a r ik a p a s a j (s. 5 5 -6 ): B o ş lu k h ariç h er şey. H ayır. B o ş lu k d a. K ö tü le ştir ile m e z b o şlu k . A s la d ah a az d e ğ il. A s la d ah a ç o k d e ğ il. A s la çü n k ü ö n c e s ö y le n m iş a sla g e ri a lın m a m ış a sla d ah a k ötü s ö y le n m iş o lm a y a n a sla k a y b o lm u ş o lm a ar z u su y la k em ir ilm e d e n d eğ il. O rtad an k a y b o lm u ş ç o c u ğ u s ö y le . [...] " O r ta d a n k a y b o lm u ş ç o c u ğ u s ö y le " : B e c k e tt s o r u n u d o la y lı y o l d a n e l e a lm a y a ç a lış ıy o r. K ö tü le ş tir ile m e y e n b o ş lu k k a y b o la m a z ; a m a m a d e m k i e lim iz d e g ö lg e le r in ü ş ü ş tü ğ ü b i r b o ş lu k v a r, s ö z g e li m i b i r g ö lg e y i k a y b e d iy o r s a k , b u n u n n e d e n i b e lk i d e d a h a b ü y ü k b ir b o ş l u ğ a s a h ip o lm a m ız d ır. B u b ü y ü m e , b o ş lu ğ u d il s ü r e c in e te s lim e d e c e k tir. D e v a m ın d a b e tim le n e n d e n e y im b u d u r: O rtadan k a y b o lm u ş ç o c u ğ u s ö y le . K a y b o lm u ş k adar iy i. B o şlu k ta n . F altaşı g ib i b ak ıştan . O za m an b o şlu k o kadar b ü y ü k d e ğ il m i? K a y b o l m u ş y a şlı ad am ı sö y le . K ay b olm u ş y a şlı k adın ı. K ay b olm u ş kadar iy i. B o ş lu k y in e o kadar ç o k d e ğ il m i? H ayır. N e r e d e y s e ik en e n ç o k b o şlu k . N e V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 129 re d e y se ik e n e n k ö tü . O za m an d ah a m ı az? B ü tü n g ö lg e le r k a y b o lm u ş k a dar iy i. Ö y le y s e o k ad ar ço k d e ğ ils e o k adar a z m ı? O za m an d ah a m ı a z k ö tü ? Y eter. K a h ro lsu n b o şlu k . A rtırıla m az az a ltıla m a z k ö tü le ştir ile m e z e z e l eb e t n e r e d e y se b o şlu k . D e n e y im in b a ş a r ıs ız lığ a u ğ r a d ığ ı g ö rü lü y o r. B o ş lu k k a tiy e n " k ö tü le ş tir ile m e z " , d o la y ıs ıy la d a — s a f a d la n d ır m a o la r a k — " s ö y l e n e m e z ” n ite liğ in i k o ru r. 1) B e lir m ek v e O rtad an K ay b o lm ak . H arek et B o ş lu k la ilg ili s a v la r , v a r s a y ıla n o r ta d a n k a y b o lu ş v e b e lir iş h a r e k e tle r iy le b ir lik te , P la to n 'u n e n y ü k s e k i d e a l a n n ın t a m a m ın ı b i r a r a y a g e tirir. E l i m i z d e k i le r ş u n la rd ır: v a r lık , (b o ş lu k v e a la c a k a r a n lık tır); a y n ı (b ir - k a d ın d ır ) ; b a ş k a ( ik i- y a ş lı a d a m / ç o c u k t u r ) . B u n o k ta d a b ilin m e s i g e r e k e n şey , S o f i s t 'in b e ş ilk s e l c in s i a r a s ın d a n ih a i k a t e g o r i l e r o la n h a r e k e t ile h a r e k e ts iz lik k o n u s u n d a d u r u m u n n e o ld u ğ u d u r. H a r e k e t v e h a r e k e ts iz lik s o r u n u ik i s o r u y la b o y g ö s te r ir : O r ta d a n k a y b o la b ile n n e d ir ? V e d e ğ iş e b ile n n e d ir ? K e s in lik le v a z g e ç ilm e y e c e k b i r t e z v a r: M u tla k o r ta d a n k a y b o lu ş , a l a c a k a r a n lığ ın k a y b o lu ş u d u r . " M u tla k o l a r a k k a y b o la b ile n n e d ir? " d iy e s o r u la c a k o lu r s a , y a n ı t a la c a k a r a n lık tır . Ö r n e ğ in 2 2 . s a y fa d a : B o ş lu k ortad an k a y b o la b ilir d e m e y i g er i alm ak iç in b ir d ah a d ön ü ş. [B o şlu ğ u n k a y b o lu şu n u n a la ca k ar an lığ ın k a y b o lu şu n a tabi old u ğ u n u d a h a ö n c e s ö y le m iştim . — A . B .] B o ş lu k ortad an k a y b o la m a z. A lacak ara n lık h ariç — o k ayb ola b ilir. O za m a n h e r ş e y k ayb olu r. H e n ü z h er ş e y k a y b o lm u ş d e ğ il. A la ca k a ra n lık y e n id e n b e lir in c e y e kadar. O za m a n h er şe y y e n id e n b elir m iş olur. H e n ü z h er ş e y k a y b o lm u ş d e ğ il. B ir k ayb ola b ilir. İk i k a yb o la b ilir. A la ca k ar a n lık ortad an k a y b o la b ilir. B o ş lu k ortad an k a y b o la m a z . A la ca k ar an lık h ariç. O za m an h er ş e y k ayb olu r. K e n d in i b iz z a t s e r g ile ( n ) m e n in o r ta d a n k a y b o lu ş u o la r a k , y a n i a la c a k a r a n lığ ın o r ta d a n k a y b o lu ş u o la r a k s u n a c a k b i r m u tla k k a y b o lu ş h ip o te z i h e r z a m a n i ç in o la n a k lıd ır. A m a b u h ip o te z in s ö y le y iş in d ış ın d a o ld u ğ u n u , s ö y le m e b u y r u ğ u n u n a l a c a k a r a n lığ ın o r t a B A Ş K A B İR E S T E T İK 130 d a n k a y b o lm a s ın ın m ü m k ü n o lu ş u y la h iç b ir ilg is i o lm a d ığ ın ı u n u t m a m a k g e r e k . D o la y ıs ıy la a l a c a k a r a n lığ ın o rta d a n k a y b o lu ş u d a y e n id e n b e lir iş i g ib i, f o r m ü le e d ile b ile c e k t ü r d e n s o y u t b i r h ip o te z d ir; a m a h i ç b i r d e n e y im in , s ö y le m e b u y r u ğ u n d a h i ç b i r p ro to k o lü n o r t a y a ç ık m a s ın a y o l a ç m a z . " A la c a k a r a n lık o r ta d a n k a y b o la b ilir," i f a d e s in d e d ü ş ü n ü le b ilir t ü r d e n b i r m u tla k k a y b o lu ş u f k u v a rd ır . F a k a t b u if a d e n in m e tn in g e n e l p r o to k o lü y le b i r ilg is i y o k tu r. O h a ld e s o r u n g ö lg e le r in o r ta d a n k a y b o lu ş u v e b e lir iş i ü z e r in e o d a k la n a c a k tır . B u d ü ş ü n m e s o r u n u y la ilin tili o la n , b a m b a ş k a b i r d ü z e n e a it b i r m e s e le d ir ; o y s a a l a c a k a r a n lığ ın o r ta d a n k a y b o lm a s ı h ip o te z i d ü ş ü n m e d ış ı v e s ö y le y iş d ış ıd ır. D a h a g e n e l a n la m d a , s o r u n g ö lg e le r in h a r e k e ti ile ilg ilid ir. B u n o k ta n ın a r a ş tır ılm a s ı p e k k o la y d e ğ il v e b e n b u r a d a y a l n ı z c a s o n u ç l a n n ı s u n a c a ğ ım . İ l k o la r a k , b i r 'i n h a r e k e t y e te n e ğ i y o k tu r. E lb e tte , B ir 'i n ö z e lliğ i o l a n y a ş lı k a d ın f ig ü r ü i ç in " ik i b ü k lü m " , d a h a s o n r a " d iz ç ö k m ü ş " d e n e c e k tir ; b u d a ö y le g ö r ü n ü y o r k i d e ğ iş im d e n ile ri g e lm e k te d ir. A m a b u n o k ta d a c a n a lıc ı b i r i n c e l i k v a r: B u n la r ın — a s la te m e l a n l a m ı y la h a r e k e t d e ğ il— y a ln ız c a s ö y le y iş e iliş k in y ö n e r g e le r, d a h a k ö t ü n ü n k u r a lla r ı o lm a la rıd ır. B ir 'i n d iz ç ö k tü ğ ü y a d a ik i b ü k lü m o ld u ğ u d o ğ r u d e ğ ild ir. M e tin d a i m a d iz ç ö k m ü ş , ik i b ü k lü m v b . d e n i l e c e k d e r. B ü tü n b u n l a r k ö tü le ş tir m e n in iç in d e k i a z a ltm a m a n tığ ı n ı n y ö n e r g e s in e ta b id ir, a m a b i r 'i n h e r h a n g i b i r h a r e k e t y e te n e ğ i o l d u ğ u n u n b e lir tis i d e ğ ild ir. Ö y le y s e ilk te z P a r m e n id e s ç id ir : B i r s a y ıla n ş e y a n c a k b i r s a y ıl d ığ ı s ü r e c e h a r e k e te k a y ıts ız k a la b ilir. İ k in c i ifa d e : D ü ş ü n c e ( k a f a , k a f a ta s ı) o r ta d a n k a y b o lu ş h a lin in d ış ın d a d ır. B u n o k ta y la ilg ili b i r ç o k m e tin b u lu n u y o r. İ ş te b ir i: K a fa . O rtadan k a y b o la b ilir m i d iy e sorm a. H a y ır d e. S orm ad a n hayır. O k a y b o la m a z. A la ca k ar a n lık h ariç. O za m an h er ş e y k ay b olu r. K a y b o l alacak aranlık ! A d a m a k ıllı k a y b o l. T am ad am ak ıllı. B ir çırp ıd a so n su z a d ek ad am ak ıllı, (s. 2 6 ) B u " K a y b o l a l a c a k a r a n lık ! " e tk is iz k a lır. D a h a ö n c e d e g ö r d ü ğ ü m ü z g ib i, " K a y b o l a la c a k a r a n lık ! " d e m e n iz h e r z a m a n m ü m k ü n d ü r, a m a a la c a k a r a n lık h iç o r a lı o lm a z . V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 131 B iz im iç in ö n e m li o l a n k a f a n ı n o r ta d a n k a y b o lm a h a lin in d ış ın d a o lm a s ıd ır , e lb e tte a l a c a k a r a n lığ ın k a y b o lu ş u h a r iç , a m a o z a m a n z a te n h e r ş e y k a y b o lu r. B u n e d e n le , o r ta d a n k a y b o lm a m e s e le s iy le ilg ili o la r a k k a f a n ın b o ş lu k la a y n ı s ta tü y e s a h ip o l d u ğ u n a d i k k a t e t m e k g e r e k . B ir e b ir P a r m e n id e s 'in d ü s t u r u d u r b u : "A y n ı o la n , h e m d ü ş ü n m e k h e m o l m a k tır." P a r m e n id e s , d ü ş ü n c e ile v a r lığ ın o n to lo jik b a k ım d a n ö z d e e ş d e ğ e r li b i r ç if t o l d u ğ u n u s ö y lü y o r. C a p a u p i r e d e b i z z a t v a r lığ ın s ın a v ı o la n o r ta d a n k a y b o lm a m e s e le s i ile ilg ili o la r a k , k a f a ta s ı ile b o ş lu ğ u n a y n ı s a n c a ğ ın g ö lg e s in d e d u r d u ğ u n u i la n e d e r. B u d a d e m e k o lu y o r k i, s o n o la r a k — v e b u ü ç ü n c ü t e z d ir — y a l n ı z c a ö t e k i / b a ş k a , y a d a ik i, h a r e k e ti d e s te k le r. K la s ik te z , G r e k te z i. Y a ln ız c a ç if tin h a r e k e ti v a r d ır , y a n i y a ş lı a d a m ile ç o c u ğ u n . O n la r y ü r ü y ü p g id e rle r. H a r e k e tin b a ş k a la ş m a o la r a k k a v r a n a n ö t e k i y e / b a ş k a y a tö z b a k ım ın d a n b a ğ lı o ld u ğ u f i k r i d i r b u d a . A m a ilg in ç v e a n la m lı o la n şey , s ö z k o n u s u h a r e k e tin b i r b iç im d e h a r e k e ts iz o lm a s ıd ır . Y a şlı a d a m ile ç o c u k h a k k ın d a ş ö y le — m e tn in h a k ik i b i r la y tm o tif id ir b u — d e n e c e k ti: D u rm a d an a ğ ır a ğ ır ilerler, a m a h iç u z ak la şm azlar, (s. 15) H a r e k e t v a r, a m a b u h a r e k e tte iç s e l b i r h a r e k e ts iz lik v a r. G id i y o r la r a m a h iç u z a k la ş m ıy o r la r . N e d e m e k b u ? H a r e k e t v a r d e m e k e lb e tte ( g id iy o r la r ) , a m a y a l m z c a b i r v a r lık d u r u m u v a r, y a ln ız c a b i r o n to lo jik d u r u m v a r d e m e k tir b u . A y n ı z a m a n d a y a lm z c a b i r y e r v a r , d e m e k tir. B u d a b a ş l a r d a ş u d ü s tu r la a ç ık la n m ış tır : Y er y o k b u b iric ik y e rd en b aşka , (s. 13) T e k b i r y e r y a d a t e k b i r e v r e n , t e k b i r v a r lık f ig ü r ü v a r, ik i d e ğ il. Ç if tin b ilf iil u z a k la ş m a s ı iç in , g id e r k e n m e s a f e a la b ilm e s i iç in , b a ş k a b i r y e r e g e ç e b i l m e s i g e r e k ir d i. O y s a b a ş k a y e r d iy e b i r ş e y y o k : "Y e r y o k b u b ir ic ik y e r d e n b a ş k a ." Y a n i v a r lık ta ik ilik y o k tu r. V a r lık y e r i b a k ım ın d a n B ir'd ir. İş te b u y ü z d e n , h a r e k e t d a i m a k a b u l e d ilm e li, a m a g ö r e li o la r a k a lım la n m a lıd ır ; ç ü n k ü y e r in b i r ic ik li ğ in d e n ç ık m a y a iz in v e r m e z h a r e k e t; ç if t b a ğ la m ın d a d o ğ r u la n a n d a y in e b u d u r. B A Ş K A B İR E S T E T İK 132 m ) A şk B u h a r e k e ts iz g ö ç , y a n i ik i'n in g ö ç ü , u z a k ta n u z a ğ a B e c k e tt'in a ş k a n la y ış ın d a n i z l e r ta ş ır. B u r a d a s ö z k o n u s u o la n y a ş lı a d a m v e ç o c u k , a m a b u n u n p e k ö n e m i y o k . Z i r a e lim iz d e ik i'n in d ü s tu r u v a r v e a ş k h a k k ı n d a E n o u g h (Y e te r) b a ş lığ ın ı ta ş ıy a n m u h te ş e m m e tin d e B e c k e tt b iz e a ş k ın ik i's in i k e n d i ü z e r in e b i r g ö ç o la r a k s u n a r . A ş k ın ö z ü b u d u r. G ö ç b i r y e r d e n b i r b a ş k a y e r e g e ç m e y i s a ğ la m a z , y e r iç in d e b i r y e r d e ğ iş tir m e d ir v e b u iç k in y e r d e ğ iş tir m e n in p a r a d i g m a s ı a ş k ın ik i's id ir . B u d u r u m , C a p a u p i r e 'd e y a ş lı a d a m v e ç o c u k la ilg ili p a s a jla r d a n e d e n ç o k ö z e l b i r g iz li d u y g u n u n iz le r iy le k a r ş ı la ş tığ ım ız ı a ç ık la r: H a r e k e ts iz g ö ç a ş k ın m e k â n s a llığ ı d iy e b ile c e ğ i m iz ş e y i t a r i f e d e r. İ ş te , g ü ç lü b i r s o y u t ş e f k a tin d u y u ld u ğ u , E n o u g h 'ı y a n k ıla y a n o m e tin le r d e n b iri: E l ele a ğ ır ak sak b irb irile rin e a y a k u y d u rm u ş g id iyo rlar. S e rb e st e lle rin d e — hayır. S e rb e st e lle ri boş. İk isi d e ark ası d ö n ü k ik i b ük lü m a ğ ır a k sa k b irb irile rin e a y a k u y d u rm u ş g idiy o rlar. Ç o c u ğ u n e li tu tu la c a k ele u z a n m a k iç in k alk m ış. T u tu la ca k y a şlı eli tu tm a k . T u tm a k v e tutu lm ak . A ğ ır a k sa k g itm e k v e u za k la şm a m a k . Y avaş y a v a ş h iç d u ra k la m a d a n ağ ır ak sa k g id iy o rla r v e h iç u za klaşm ıyo rla r. A rk a la n d ö nü k . İk isi d e ik i b ü k lüm . T u tan tu tu la n e llerle b irleşm işle r. A ğ ır a k sa k te k b ir k im se g ib i g id i yo rlar. T ek b ir g ö lge. B a şk a b ir g ölg e, (s. 14-5) n) B e lir m e k v e O rtad an K ay b o lm ak . D e ğ iş im . K afatası K a f a ta s ıy la ilg ili ilk e ld e n e r iş ile b ile c e k h i p o te z le r d e n b i r i ş u o la b i lir: B i r k a y b o lu ş ile b i r y e n id e n b e lir iş a r a s ı n d a g ö lg e le r d e ğ iş im e u ğ ra r. B u h ip o te z s a y f a 1 6 'd a g ü n d e m e g e tir ilip iş le n iy o r , a m a s ö y le y iş le ilg ili h ip o te z o la r a k s u n u ld u ğ u d a a ç ık ç a b e lir tiliy o r : U su l u su l k a y b o lu y o rla r o rtad a n . B az e n b iri. B a z e n ç if t o la ra k . B a ze n ikisi. U su l usul y e n id e n beliriyo rlar. B az e n b iri. B a z e n ç ift o lara k. B aze n ik isi. U su l u su l? H ayır. B ird e n b ire o rta d a n k a y b o lu ş. B ird e n b ire y en id e n b e liriş. B a z e n b iri. B a z e n ç ift o larak . B a z en ikisi. V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 133 D e ğ iş m e m iş le r m i? D e ğ iş m e m iş olarak b ird en b ire y e n id e n m i b elir i yorlar? E v e t. E v e t d e. H e r d efa sın d a d e ğ iş m e m iş olarak. B ir b iç im d e d e ğ işm e m iş. H ayıra kadar. H ayır d e m e y e kadar. D e ğ iş m e m iş olara k b ird en b ire y e n id e n b eliriyorlar. B ir b iç im d e d e ğ işm iş. H er d efa sın d a b ir b iç im d e d e ğ işm iş. G e r ç e k d e ğ iş im le r in o la b ile c e ğ i, y a n i b e lir iş ile o r ta d a n k a y b o lu ş a r a s ın d a m e y d a n a g e lm iş d e ğ iş ik lik le r o la b ile c e ğ i, g ö lg e n in v a r lığ ın ı e tk ile y e b ile c e k b i r h ip o te z d e ğ ild ir, a m a s ö y le m e y ö n e r g e s i n in m u h te m e le n f o r m ü le e d e b ile c e ğ i b i r h ip o te z d ir. A z ö n c e k i " K a y b o l a la c a k a r a n lık ! " g ib i y a d a " d iz ç ö k m ü ş " , " ik i b ü k lü m " , v b . d e r k e n o ld u ğ u g ib i b ira z . B iz z a t g ö lg e n in ö z n ite lik le r in d e n b ir i ile s ö y le m e y ö n e r g e s in in g ö lg e y i ta b i k ıla b ild iğ i v a r s a y ım s a l d e ğ iş im i a y ır t e t m e k g e r e k ir. S o n ta h lild e , b i r ( k a d ın ) v e ik i ( y a ş lı a d a m ile ç o c u k ) tip le r in d e g ö lg e le r s ö z k o n u s u y k e n h a r e k e te t a n ık lık e d e n te k b i r ş e y v a rd ır : Ç if tin h a r e k e ts iz g ö ç ü . B ö y le c e s o n u n d a ü ç d e n e n g ö lg e n in — y a n i s ö z c ü k le r in s ız d ığ ı, s ö y le m e y ö n e r g e s in in s ız d ığ ı k a f a ta s ın ın — d e ğ iş im i m e s e le s in e h a v a le e d ilm iş o lu y o r u z . B u r a d a e lb e tte d a h a ö n c e s ö z ü n ü e ttiğ im iz d u r m a n o k ta s ı — c o g i t o y a p ıs ı— a r a y a g ir e r . K a f a ta s ın ın h e r tü r lü d e ğ iş m e s i, o rta d a n k a y b o lu ş u , y e n id e n b e lir iş i y a d a b a ş k a la ş ım ı, k a f a ta s ın ın k e n d i k e n d in i a la c a k a r a n lık ta k a v r a y a n ş e y o la r a k t e m sil e d ilm e s i g e r e k tiğ i o lg u s u ta r a f ın d a n b lo k e e d ilir. Ö y le y s e , h e r ş e y in k a f a ta s ı iç in d e k a y b o ld u ğ u n u v a r s a y a n la y ız . K a f a ta s ın ın v e r e c e ğ i b i r y ö n e r g e y le g ö lg e le r in to p y e k û n o r ta d a n k a y b o lm a s ın a n e d e n o la c a k b i r r a d ik a l k u ş k u h ip o te z i, K a r te z y e n r a d ik a l k u ş k u y u k e n d iliğ in d e n s ın ır la y a n s e b e p le r y ü z ü n d e n , t a s a v v u r e d ile m e z . İ ş te o p a s a j: K a fa ta sın d a h er ş e y k a y b o lm u ş. H er ş e y m i? H ayır. H er ş e y k a y b o la m az . A la ca k ar a n lık k a y b o lu n c a y a kadar. O za m an y a ln ız c a ik i k a y b o l m u ş d e. K afata sın d a b ir v e ik i k a y b o lm u ş. B o ş lu ğ u n d ışın a. B a k ışın d ış ı n a. K a fa ta sın d a k a fa ta sı h ariç h e r ş e y k a y b o lm u ş. F a lta şı g ib i. A la ca k a ran lık b o şlu k ta b irb aşla n n a . B ir tek on la r g ö r ü le c e k . A lacak ara n lık ta g ö rü le ce k . K a fa ta sın d a g ö r ü le c e k y a ln ız k afa ta sı. F altaşı g ib i g ö zler . A la c a k aran lık ta gö rü le n . F altaşı g ib i g ö z le r tarafın d an , (s. 3 2 ) B A Ş K A B İR E S T E T İK 134 G ö lg e le r in o r ta d a n k a y b o lu ş u h ip o te z i, g ö lg e le r in k a f a ta s ın d a k a y b o lm u ş o la c a ğ ı v e d o la y ıs ıy la g ö r m e y a d a k ö tü g ö r m e k a t e g o r is in e a it o l m a y a c a k la r ın a i r c a e d ild iğ in d e , h e r ş e y in o r ta d a n k a y b o lu ş u n u , ö z e ld e b ü tü n g ö lg e le r in o rta d a n k a y b o lu ş u n u g e tir m e z b e r a b e r in d e , ç ü n k ü k e n d is i b i r g ö lg e o la n k a f a ta s ı k e n d is i iç in o r t a d a n k a y b o la m a z . K a r te z y e n m a tr is i s t e r i s te m e z f o r m ü le e d ilir: " K a f a ta s ın d a k a f a ta s ı h a r iç h e r ş e y o r ta d a n k a y b o lm u ş " . D ü ş ü n ü y o r u m , ö y le y s e a la c a k a r a n lık ta b i r g ö lg e y im . K a f a ta s ı g ö lg e - ö z n e d ir , k a y b o la m a z o rta d a n . o) K afatası O larak Ö zn eye D air. İste m e , A c ı, S ev in ç K a f a ta s ı o la r a k ö z n e te m e ld e s ö y le y iş ile g ö r m e y e in d irg e n e b ilir; f a lt a ş ı g ib i g ö z le r ile b e y n i n b ile ş im id ir. A m a D e s c a r te s 'ta o ld u ğ u g ib i, b a ş k a d u y g u la n ım la r d a v a rd ır . Ö z e llik le d e is te m e , a c ı v e s e v in ç — y e r i g e ld ik ç e h e r b ir in e iş a r e t e d ilm iş tir m e tin d e . B u d u y g u l a n ı m la r k ö tü le ş tir m e y ö n te m in e g ö re , y a n i k e n d in e a i t ö z s e l " a z a ltıla m a z e n a z ı” iç in d e in c e le n e c e k tir. İ s te m e n in ö z s e l " a z a ltıla m a z e n a z ı" n e d ir ? E n s o n b iç im iy le v e r ilm iş is te m e d ir , y a n i i s te m e m e y i is te m e v e y a a r tık is te m e o lm a m a s ın ın is te n m e s i, y a n i k e n d i k e n d in i is te m e m e o la r a k is te m e y a d a , B e c k e tt'in d iy e c e ğ i g ib i, b o ş u b o ş u n a is te m e n in o r ta d a n k a y b o lm a s ın ın is te n m e s i: Ç ok tan d ır h er türd en is t e ğ i/ö z le m i y itir m iş, b ö y le s ö y le n m iş z ih n i is tiyord u . B ö y le e k s ik /k ö tü s ö y le n m iş zih n i. Ş im d iy e d ek b u k ad ar k ötü sö y le n m iş. Ç ok tan d ır ö z le m i y itir m e y i istem ek ten . Ç ok tan d ır b o şu b o şu n a istem e k ten . V e h âlâ istem e k ten . H â lâ b e lli b e lir siz istem e k . B e lli b elir s iz b o şu b o şu n a h âlâ iste m e k . D a h a d a b e lir siz o ls u n d iy e . E n b elir siz . B e lli b e lir siz b o şu b o şu n a e n a z is te m e y i istem e k . İstem en in a za ltıla m a z e n azı. Y a tıştm la m a y a n e n s o n b o ş ö z le m h âlâ. H er ş e y k a y b o ls u n is te ğ i. A la ca k a ra n lık k a y b o ls u n . B o ş lu k k a y b o l sun. Ö z le m k a y b o ls u n . B o ş u b o şu n a is te m e n in k a y b o lm a sı y ö n ü n d e k i b o ş ö z le m k a y b o ls u n , (s. 4 7 -8 ) B u p a s a j ile n o r m a t i f i r a d e / i s t e m e ö ğ r e tile r i a r a s ın d a k i iliş k ile r ü z e r in e p e k ç o k y o r u m y a p ıla b ilir. İ s te m e n in s ö y le m e b u y r u ğ u n d a n V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 135 k a lıp h a lin d e ç ık a r ılm ış o ld u ğ u v e " h e r ş e y k a y b o ls u n " u n " ö z le m in k a y b o lm a s ı y ö n ü n d e k i b o ş ö z le m " in a r tık k a y b o lm a s ı is te ğ in in i s te m e n in in d ir g e n e m e z iz i o ld u ğ u y a d a is te m e n in tıp k ı s ö y le m e b u y r u ğ u g ib i d e v a m e tm e k te n b a ş k a ç a r e s i o lm a d ığ ı s ö y le n e b ilir. A c ı b e d e n d e n g e l i r ( s e v in ç is e s ö z c ü k le r d e n ) . A c ı b e d e n in h a r e k e tin i k ış k ır ta n ş e y d ir v e b u b a k ım d a n z ih n in k a lın tıla r ın a iliş k in ilk ta n ık tır . G ö lg e le r i h a r e k e te g e ç ir e n ş e y o la r a k a c ı, z ih in k a lın tıla r ı n ın v a r lığ ın ın b e d e n s e l k a n ıtıd ır : A ya k ta duruyor. N e ? E v et. A ya k ta d u ruyor d em ek . S on u n d a a y ağa k a lk m ak v e ayak ta d u rm ak zoru n d a k a lm ış. K e m ik le r d e. K e m ik y o k am a k e m ik ler d em ek . Z e m in d em ek . Z e m in y o k am a z e m in d em ek . A c ı d iy e b ilm e k iç in . Z ih in y o k , y a a c ı? A y a ğ a k a lk m a k ta n b a şk a s e ç e n e k k a l m a y a n a k adar k em ik ler a cı v e r e b ils in d iy e e v e t d em ek . B ir b iç im d e k alk , dur. Y a d a iy i k ötü k alıntılar. A c ıy a iz in v e r e c e k h iç b ir ş e y y o k k e n zih n in k a lın tıları d em ek . K a lk m ak v e d urm ak tan b aşk a ça re k a lm a y ın c a y a k a dar k em ik ler in a c ısı. B ir b iç im d e k alk . B ir b iç im d e dur. A c ı iç in h içb ir ş e y y o k k e n zih n in k alın tıları. B u rad a k e m ik le r iç in . G erek irse b aşk a ö r n ek ler v e r m e li. A c ı örn ek leri. A c ın ın d in m esi. D e ğ iş m e s i, (s. 9 -1 0 ) S e v in ç s o n u ç ta s ö z c ü k le r in ta r a lın d a d ır . S e v in m e k , s ö y le n e c e k o la n ı s ö y le m e k iç in b u k a d a r a z s ö z c ü k o lm a s ın a s e v in m e k tir. S e v in ç , d a i m a s ö z c ü k le r in k if a y e ts iz liğ iy le a n la ş ılır. S e v in ç v e y a s e v in m e h a lin in , h a t t a s e v in e n in a la m e ti f a r ik a s ı, b u h a li a n la ta c a k s ö z c ü k le r i b u la m a m a s ıd ır . N ite k im d ü ş ü n e c e k o lu r s a k , ç o k d o ğ r u d u r b u . H a d s a f h a d a s e v in ç , k e n d in i a n la tm a k iç in ç o k a z s ö z c ü k b u la b ile n y a d a h iç b u la m a y a n se v in ç tir. B u n d a n d o la y ı, ila n ı a ş k ta " S e n i s e v iy o r u m ’’d a n b a ş k a d iy e c e k s ö z b u lu n a m a z ; b u s ö z d e s o n d e r e c e k if a y e ts iz d ir , ç ü n k ü s e v in ç u n s u r u n u n b i r p a r ç a s ıd ır. R ic h a r d S tr a u s s 'u n E l e k t r d s m d a , E le k tr a 'n ın O r e s te s 'i ta n ıd ığ ı, ç o k ş id d e tli b i r " O re s te s " ş a r k ıs ı s ö y le d iğ i v e m ü z iğ in f e lç o ld u ğ u s a h n e y i d ü ş ü n ü y o r u m . B u r a d a f o r t i s s i m o , a m a m u tla k a n la m d a ş e k ils iz v e o ld u k ç a u z u n b i r m ü z ik a l b ö lü m v a rd ır . B e n b u b ö lü m ü g e n e llik le f e n a b u lm a m . B u r a d a d ile g e lm e z h a d s a f h a d a k i s e v i n ç / n e şe , m ü z iğ in k e n d i k e n d in i f e lç e d iş iy le m ü z ik a l o la r a k v e r il i r a d e ta ; m ü z iğ in iç m e lo d ik k o n f ıg ü r a s y o n u (k i ç o k g e ç m e d e n c ıv ık v a ls le rle t e k r a r t e k r a r a r z ı e n d a m e d e c e k tir ) b ir a c z le m a lu l g ib i d ir s a n k i: K if a y e ts iz a d la n d ır m a o la n a ğ ı o l a n " s e v i n m e / n e ş e l e n m e " â n ı v a r d ır b u b ö lü m d e . B A Ş K A B İR E S T E T İK 1 36 B e c k e tt b u n u g a y e t a ç ık s e ç ik if a d e e d e r. K i f a y e ts iz z ih in k a l ı n t ı la r ın ın v a r o lm a s ı v e b u k if a y e ts iz z ih in k a lın tıla r ı i ç in k if a y e ts iz s ö z c ü k le r in v a r o lm a s ıy la i lin tilid ir b u d u ru m : Ö y le y se h â lâ zih in k alıntıları. H â lâ yeter. K im in n ere d e n a sıl h â lâ y e ter. Z ih in y o k , y a sö zc ük le r? H em d e b ö y le si sö zcü k ler. Ö y le y se h â lâ y e ter. S e v in m ek iç in h â lâ yeter. S ev inm ek ! Y alnız o n la r d iye se v in m e k için ta m y e te ri k a d a r h âlâ. Y alnız! (s. 3 7-8) G ö r m e v e s ö y le y iş te n b a ş k a ö z n e l y e tile r in ö n c e lik le b e lli b a ş lı ü ç ü iç in ( is te m e , a c ı, s e v in ç ) d u r u m b u d u r. S o n u ç ta b u d a k l a s i k b ir d u y g u l a r ö ğ r e tis i v e r m e k te d ir b iz e . p) B ir Ö zn e N a sıl D ü şü n ü lü r? H a l b ö y le y k e n , ö z n e in c e le m e s in d e d a h a ile r i g id ilm e k is te n iy o r s a , e k s ilte r e k y o l a lm a k g e r e k . B e c k e tt'in y ö n te m i te m e ld e H u s s e r l'in é p o c h è 's in in te rs ç e v r ilm iş i g ib id ir . H u s s e r l'in é p o c h è 'si d ü n y a t e z i n i e k s iltm e k , " v a r" ı e k s ilte r e k b u " v a r " ı h e d e f le y e n s a f i ç s e llik a k ış ı n a y a d a h a r e k e tin e d o ğ r u d ö n m e k tir. H u s s e r l, K a r te z y e n k u ş k u d e n e n s ils ile y e m e n s u p tu r. B ilin c in y ö n e lim s e l iş le m le r in in t e z l i ( th é t i q u e ) e v r e n in d e n g e r i ç e k ilin ir v e h e r tü r lü d ü n y a t e z in d e n b a ğ ım s ız o la r a k b u iş le m le r i y ö n e te n b ilin ç li y a p ı a l ı m la n m a y a ç a lış ılır. B e c k e tt'in y ö n te m i b u n u n t a m te r s id ir : V a rlığ ın b a ş ı n a n e g e ld i ğ in i g ö r m e k iç in ö z n e e k s iltilir , a s k ıy a a lın ır. Ö r n e ğ in s ö z c ü k s ü z b ir g ö r m e h ip o te z in d e b u lu n u lu r. " G ö r m e s iz s ö z c ü k le r" ş e k lin d e b i r h i p o t e z d e k u ru lu r. S ö z c ü k le r in o r ta d a n k a y b o lu ş u h ip o te z i g e liş tir i lir. V e e n iy i g ö r m e n in o a n d a o ld u ğ u s a p ta n ır. İş te b u d e n e y im in p r o to k o lle r in d e n b iri: S ö z cü k le rin o rtad a n k a y b o ld u ğ u z a m a n iç in b oş yerler. H iç b ir şek il d e b ir-d a h a için. O z a m a n h e r şey y a ln ız c a o z a m a n k i g ibi g ö rü lm ü ş. K a ra n lık ta n ç ık a n lm ış. S ö z cü k lerin k a ra rttığ ı h e r şey k a ra n lık ta n ç ık a n lm ış. B ö y le g ö rü lm ü ş h e r şey sö y len m em iş. O z a m a n sızın tı y o k . H â lâ sız d ığ ın d a y u m u şa k m a d d e ü ze rin d e iz yok. O n u n için d e y in e sızar. S ız ın tıy la g ö rü lm ü ş o la n g ö rü lm ü ş iç in y a ln ız c a sızın tı. K a rartılm ış. K a ra n lık ta n ç ık a n lm a m ış o la ra k g ö rü le n iç in sızıntı y o k . D a h a ç a resiz z a m a n için. S ız ın tı k ay b o ld u ğ u z a m a n iç in sızın tı y o k (s. 53). V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 137 M e tn i a y r ın tılı o la r a k a ç ık la m a k iy i o lu r d u . A m a b i z i m i ç in b u n o k t a d a ö n e m li o la n , y a ln ız c a s ö z c ü k le r in k a y b o lu ş u h ip o te z in d e , y a n i s ö y le m e b u y r u ğ u n u n g e r ç e k s o n u h ip o te z in d e k i — H u s s e r l'in e p o c h e 's i g ib i s a f s o y u t, s a v u n u la m a z v e u y g u la n a m a z b i r h ip o te z — " k a r a n lık ta n ç ık a r ılm ış g ö rm e " p r o to k o lü d ü r . B u h ip o te z d e v a r lığ a d a i r b i r ş e y a y d ın la n ır. T e rs y ö n d e d e n e y d e b u lu n m a k , y a n i g ö r m e y i e k s iltm e k , g ö r m e d e n v e e k s i k / k ö t ü g ö r ü lm ü ş te n k o p a r tı l m ış b i r e k s i k / k ö t ü s ö y le m e n in y a z g ıs ın ın n e o ld u ğ u n u s o r m a k d a m ü m k ü n d ü r. B u d e n e y le r i g e liş tir m e y e c e ğ im ; a m a s o n u ç ta , o rta d a n k a y b o lu ş m e s e le s in i ö z e tle y e c e k o lu r s a k , ü ç ö n e r m e e ld e e d e riz . İ lk o la r a k , a l a c a k a r a n lığ ın s e r g ile n m e s i i ç in d e e le a lın d ığ ı a n d a n i tib a r e n b o ş lu k k ö tü le ş e m e z . B u d a d e m e k tir k i v a r lığ ın d e n e y i m i y o k tu r, y a ln ız c a a d ı v a rd ır . B i r a d b i r s ö y le y iş e h ü k m e d e r , a m a b i r d e n e y im s ö y le y iş d e ğ il e k s i k / k ö t ü s ö y le y iş tir . İ k in c is i, k a f a ta s ı y a d a ö z n e g ö r m e v e s ö y le y iş te n g e r ç e k t e n e k s iltile m e z ; ö z e llik le d e d a i m a k e n d is i i ç in o r ta d a n k a y b o lm a m ış o l d u ğ u n d a n y a ln ız c a b iç im s e l d e n e y im le r d e e k s iltile b ilir. S o n u n c u s u , g ö lg e le r , y a n i a y n ı ile b a ş k a , k ö tü le ş e b ilir (k a f a ta s ı a ç ıs ın d a n ) ; d o la y ıs ıy la b u n l a r d e n e y im n e s n e le r i, s a n a ts a l s e r g ile m e n e s n e le rid ir. B ü tü n b u n la r b a ş k a p e k ç o k ş e y le b ir lik te s e r g ile n m iş , s ö y le n m iş , ö rü lm ü ş tü r. B u r a d a k o c a b i r z a m a n , m e k â n , ç e ş itle m e le r ö ğ r e tis i v e b ir ta k ım b a ş k a ş e y le r v a r d ır. E n a z ın d a n 6 0 . s a y f a y a k a d a r. Z ir a o n o k ta d a n s o n ra , s o n u n a v a ra b ilm e k iç in y in e u z u n a ç ık la m a la r g e r e k tir e c e k k a r m a ş ık lık ta b a ş k a b i r ş e y o lu r. B u n u n ö z ü n e iş a r e t e tm e k le y e tin e c e ğ im . q ) O la y A ltm ış ın c ı s a y f a y a k a d a r v a r lığ ı, v a r o lu ş u v e d ü ş ü n c e y i b ir b ir in e d ü ğ ü m le y e n m in im a l d ü z e n e ğ in v e r ile r i iç in d e k a lın ır. A m a o n d a n s o n r a d a r a n la m ıy la b i r o la y m e y d a n a g e lir: B i r k e s in ti, B e c k e tt'in s o n h a l d e d iğ i ş e y ta r a f ın d a n h a z ır la n m ış b i r o la y . S o n h a l k a b a ta s la k a z ö n c e s ö y le d iğ im iz ş e y d ir: H a lin s o n h a li o la r a k s o n h a l, e ş y a n ı n h a lin in s o n s ö y le y iş h a li. B u h a l, a la c a k a r a n lığ ın o r ta d a n k a y b o B A Ş K A B İR E S T E T İK 138 lu ş u h a r iç h iç o l u ş u n — k i s ö y le y iş d ış ı b i r h ip o te z o la r a k k a lır — o la n a k s ız lığ ı iç in e h a p s o lm u ş tu r. O la y — k i g ü z e r g â h ın ı d a s ö y le m e k g e r e k e c e k — s ö y le m e b u y r u ğ u n u n k e s in tiy e u ğ r a m a s ın a in d ir g e n m iş b i r s ö y le m e b u y r u ğ u n u d ü z e n e s o k a c a k y a d a ç ıp la k b ıra k a c a k tır. K o ş u lla r o la y s a l o la r a k ö y le b i r d e ğ iş ik liğ e u ğ r a tıla c a k tır k i, " b ir d a h a " m n iç e r iğ i k a ti b i r b iç im d e " h iç b ir ş e k ild e b i r d a h a " y la ( p l u s m è c h e e n c o r e , n o h o w o n ) s ın ırla n a c a k tır . S ö y le n e c e k o la n d a n k a la n , a r tık s ö y le n e c e k b i r şe y o lm a d ığ ı o la c a k tır y a ln ız c a . B u ş e k ild e d e e lim iz d e m u tla k a n la m d a a z a m i s a f la ş m a d e r e c e s in e v a r m ış b i r s ö y le y iş o la c a k tır . H e r ş e y s o n h a l i n ö z e tle n m e s iy le b a ş la r : H erk es iç in ay n ı sarp y a m a ç. A y n ı e n g in m esa feler . A y n ı so n h al. E n s o n h a l. B ir b iç im d e d ah a az b o şu n a o la n a kadar. B o ş u n a d ah a k ötü . H er ş e y i k em ir iy o r h iç o lm a arzu su. H iç , asla o la m a z, (s. 6 1 ) " S o n h a l" , " s o n la n d ın la m a z " d iy e r e k k ö tü le ş m e s ü r e c in in d e f te r in i d ü r e r. D ü s tu r u " b o ş u n a d a h a k ö tü " d ü r . A m a ö z e tle m e iş le m i t a m a m la n d ığ ı a n d a n itib a r e n , " b ir d e n b ir e " y le b a ş la y a n , b u h a lin s a n k i d il iç in d e m u tla k b i r g e r iy e ç e k iliş tü r ü n d e n s ın ır b i r k o n u m a v a r d ığ ı g ö rü lü r. S a n k i s ö y le n m iş o la n h e r ş e y s o n h a liy le s ö y le n e b ilm iş o lm a k ta n d o la y ı k e n d in i o a n d a d il b u y r u ğ u n a s o n s u z k ü ç ü k b i r m e s a f e d e b u lm u ş g ib i. B u h a r e k e tin M a lla r m é 'n in B i r Z a r A t ım ı' m n s o n u n d a T a k ım y ıl d ı z ı n b e lir iv e r m e s iy le m u tla k a n la m d a k o ş u t o ld u ğ u n u b e lir tm e k g e r e k . K a n ım c a b e n z e r lik b ilin ç lid ir , n e d e n in i d e g ö r e c e ğ iz . A d e ta a r tık — M a lla r m é 'n in " m e y d a n d a n b a ş k a b ir ş e y m e y d a n a g e lm e d i" b iç im in d e s ö y le d iğ i— " iş te e ş y a n ın h a li, v a r lığ ın ş e y le r in in h a l e n d e n b a ş k a s ö y le y e c e k b i r ş e y o lm a d ığ ın d a , m e tn in o r a d a s o n a e r e c e ğ in i d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z , b u d ü s tu r u s ö y le m e b u y r u ğ u n u n k â d i r o ld u ğ u s o n ş e y in ü z e r in e s o n s ö z o la r a k k a p a d ığ ım ız z a m a n , a d e ta e le a lın a n s a h n e n in u z a ğ ın d a b u lu n a n b a ş k a b i r s a h n e d e b i r tü r e k le m e , a n i, k e s in ti h a lin d e , s e r g ile m e n in b a ş k a la ş ım la r ın d a n b i r in in v e r ili o ld u ğ u , y ıld ız s a l b i r b a ş k a la ş ım y a d a b i r d o n a k a lm a m e y d a n a g e lir. A l a c a k a r a n lığ ın k a y b o lu ş u d e ğ il, v a r lığ ın k e n d i s ın ır ın a ç e k il m e s i d i r s ö z k o n u s u o la n . V e n a s ıl M a lla r m é 'd e z a r a tım ı m e s e le s i B ü y ü k A y ı t a k ım y ıld ız ın ın b e lir iş iy le s o n b u lu y o r s a , b u r a d a d a a l a c a k a r a n lık ta s a y ılm ış o la n ş e y ç o k y a k ın b i r m e ta f o r la iğ n e d e liğ i V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 139 o la r a k b e lir le n m e k te d ir . İş te "Y e te r" k o p u ş c ü m le s iy le b a ş la y a n p a saj: Yeter. B ird en b ire yeter. B ird en b ire en u za k ta. H arek et y o k am a b ir d en b ire en u zak ta. H er ş e y en az. Ü ç iğ n e . B ir iğ n e d e liğ i. K ap karan lık alacak aran lık ta. E n g in u zak lard a. S ın ırsız b o şlu ğ u n sın ırlarınd a. K i ora dan u za ğ ı yoktur. İy i k ö tü u z a ğ ı o lm a y a n . D a h a a zı o lm a y a n . D a h a k ötü sü o lm a y a n . D a h a h iç i olm a y a n . D a h a sı o lm a y a n . D a h a sı o lm a y a n d en sin , (s. 6 2 ) Y a ln ız c a b ir k a ç n o k ta ü z e r in d e d u r a c a ğ ım . B u s ın ır la r a y e r le ş m e n in m e tin - iç i o la y s a l n ite liğ i, " b ir d e n b ire " n in h a r e k e ts iz o lm a s ıy la b e lir g in le ş ir : " B ir d e n b ir e e n u z a k ta . H a r e k e t y o k a m a e n u z a k ta ." Ö y le y s e b u b i r d e ğ iş im d e ğ il, a y r ılm a d ır; d a h a ö n c e k u r u lm u ş s a h n e n in ik iz i b a ş k a b i r s a h n e d ir. İk in c is i — b a n a b u n e s n e n in M a lla r m e 'v a r i k o n f ig ü r a s y o n u n u n h a k ik a te n b ilin ç li o l d u ğ u n u d ü ş ü n d ü r e n — ş u p a s a j: " E n g in u z a k la rd a . S ın ır s ız b o ş lu ğ u n s ın ır la r ın d a " , k u la ğ a ş u n u n la k e s in lik le k o m ş u g ib i g e liy o r: " B e lk i d e b i r y e r in ö te y le k a y n a ş tığ ı ö y le s in e u z a k y ü k s e k lik te [...] b i r ta k ım y ıld ız " . Ü ç iğ n e ile y e d i y ıld ız ın a y n ı ş e y o ld u ğ u n a in a n ıy o r u m k e s in lik le . N ite k im d ü ş ü n c e d e b u a y n ı ş e y d ir: İ s tik r a r lı v a r lık fig ü r ü n d e n b a ş k a s ö y le y e c e k s ö z k a lm a d ığ ı a n d a , k a v r a m ı o lm a y a n b i r l ü t u f o la r a k b ir d e n b ir e lik te , b i r b ü tü n s e l k o n f ig ü r a s y o n b e l i r i r v e b u k o n f ig ü r a s y o n iç in d e " h iç b ir ş e k ild e b i r d a h a " d e m e k m ü m k ü n o la c a k tır. Y a n i g ö lg e le r e e m r e d ilm iş y a d a y ö n e r g e o la r a k v e r ilm iş b i r " b ir d a h a " d e ğ il, d ü p e d ü z " h iç b ir ş e k ild e b i r d a h a " , y a n i u ğ r a y a b ile c e ğ i o la s ı k e s ilm e n in s a f lığ ın a in d ir g e n m iş o la n s ö y le y iş in " b ir d a h a " sı. A m a b u a r a d a , b u s ö y le y e b ilm e k o n f ig ü r a s y o n u a r tık b i r v a r lık h a li, b i r k ö tü le ş tir m e t e m r in i d e ğ ild ir. U z a k 'ı y a r a ta n b i r o la y d ır. H e s a p la n a m a z b i r m e s a f e le n d ir m e d ir . P o e tik a a ç ıs ın d a n , b u o la y s a l k o n f ig ü r a s y o n u , b u " b ir d e n b ir e " y i e s te tik y a d a p o e tik o la r a k h a z ır l a y a n b i r f ig ü r o ld u ğ u n u g ö s te r m e k g e r e k ir d i. M a lla r m e 'd e T a k ım y ıld ız 'ı h a z ır la y a n , d e n iz y ü z e y in d e b o ğ u lm a k ta o la n e f e n d i f ig ü r ü d ü r. B e c k e tt'te k e s in lik le h a y r a n lık v e r ic i b u f ıg ü r s e l h a z ır lık , b irk a d ın ın b ü s b ü tü n ö n g ö r ü le m e z b i r b iç im d e , im g e d e k i s ü r e k s iz li ğ iy le b iz i u y a r m a s ı g e r e k e n b i r p a s a jd a , m e z a r t a ş m a d ö n ü ş m e s iy le o lu r. H e m e n ö n c e , s ın ırd a k i o la y d a n b i r s a y f a ö n c e ş u v a r: B A Ş K A B İR E S T E T İK 140 H iç b ir şey, y in e d e bir k ad ın . Y aşlı, y in e d e y a şlı. G ö r ü n m e z d izle ri ü stü n d e. B a z ı e s k i m ez a r ta şların ın e ğ ild iğ i g ib i e ğ ilm iş s e v im li anı. O e s k i m ezarlık ta . A d lar silin m iş, n e zam a n d a n n e zam a n a . Y o k la rın m ez a r ları ü zer in e s e s s iz eğ ilm iş le r, (s. 6 1 ) B u p a s a j t a m a n la m ıy la m ü s t e s n a b i r p a s a jd ır ; b u r a y a k a d a r s ö y le d ik le r im iz le p a r a d o k s a l b i r iliş k is i v a rd ır . Ç ü n k ü ö n c e lik le g ö l g e le r in o ld u ğ u n o k t a d a b i r m e ta f o r u n b o y g ö s te r m e s in i s a ğ la r. B ir-k a d ın , b ir - k a d ın 'ın e ğ ilm e s i, h a r f iy e n b i r m e z a r ta ş ı o lu r. V e b u m e z a r ta ş ı n a e ğ ilm e ü z e r in d e ö z n e a r tık y a ln ız c a a d ın ın s ilin m e s iy le , a d ı n ın v e v a r o lu ş ta r ih in in s ilin m e s iy le v e r ilir. D e n e b ilir k i " y e te r" b u " y o k la r ın m e z a r la r ı" fo n u n d a , b u y e n i e ğ ilm e ü z e r in d e , o la y ın o l a n a k lılığ ın a d e la le t e d e r. E ğ ilm e a d ın h a l le r in e a ç ılır, a d s ız m e z a r y ıld ız a b e n z e r iğ n e y e . Y e r u n s u r u k e n d i s in d e n b a ş k a b i r ş e y e d ö n ü ş e b ild iğ i iç in , B i r Z a r A t ım ın d a , ta k ı m y ıld ız ın o la y s a l k o p u ş u o la n a k lı o lm u ş tu r. C a p a u p i r e 'd e e lim iz d e b i r m e z a r v a r — b u m e z a r y a ş lı k a d ın ın k e n d is id ir , " b ir -m e z a r" d ır ; M a lla r m e 'n in ş iir in d e is e t e k n e y e d ö n ü ş e n v e d ö n ü ş e r e k te k n e n in k a p ta n ın ı, v b . d o ğ u r a n k ö p ü k g ö rü lü r. G ö lg e k i m liğ in in m e z a r f ig ü r ü n e g ö ç m e s i ( t r a n s m i g r a t i o r ı ) v a r; e l i n iz d e m e z a r o lu n c a , y e r in g ö ç m e s i d e o lu r: A la c a k a r a n lık , b o ş lu k y a d a a d la n d ı n l a m a z y e r, b i r m e z a r lığ a d ö n ü ş ü r. B e n b u n a " fig ü rs e l h a z ır lık " d iy e c e ğ im . N ite k im h e r o la y ın b i r f ig ü r s e l h a z ır lığ ı k a b u l e ttiğ i, b i r o la y - ö n c e s i f i g ü r ' ü n d a i m a o ld u ğ u s ö y le n e b ilir. B iz im m e tn im iz d e , g ö lg e le r b i r v a r o lu ş u n v a r lık s im g e s i o ld u k la r ı a n d a n itib a r e n f i g ü r v e r i lid ir . B i r v a r o lu ş u n v a r lık s im g e s i a d ı d a d o ğ u m v e ö lü m t a r ih le r i d e s ilin m iş b i r m e z a r ta ş ın d a n b a ş k a n e d ir k i? V a ro lu ş u n , k e n d i k e n d i s in in v a r lık s im g e s i o la r a k s u n u lm a y a v e ü ç ü n c ü a d ım a l m a y a e lv e riş li o ld u ğ u a n : B o ş lu k y a d a a la c a k a r a n lık d e ğ il, m e z a rlık . M e z a r s ö y le y iş e iç s e l b i r t r a n s m ü ta s y o n s o n u c u v a r o lu ş u n b i r v a r lık s im g e s e lliğ in e u la ş a c a ğ ı v e v a r lık h a k k ın d a te la f f u z e d i l e b i le c e k o la n ın b u r a d a d o ğ a d e ğ iş tir d iğ i a n d ır. B a ş k a la ş m ış b i r o n to lo j i k s a h n e s o n h a lin ik iz i o lu r, a m a b u h a l b ö y le c e s o n d e ğ il y a ln ız c a e n s o n h a ld ir. S o n h a lin ü s tü n e b i r h a l d a h a v a r d ır : T a m d a b ir d e n b i r e k u r u la n h a l. B i r o la y , f ig ü r s e l o la r a k h a z ır la n m ış o lu p , v a r lığ ın b i r h a lin in s o n h a l o lm a m a s ın ı s a ğ la y a n şe y d ir. V A R L IK , V A R O L U Ş , D Ü Ş Ü N C E 141 P e k i s o n u n d a g e r iy e n e k a la c a k tır ? D o ğ r u s u , h iç f o n u ü z e rin e , y a d a g e c e f o n u ü z e r in e b i r s ö y le y iş : " B ir d a h a " n ın s ö y le y iş i, " h iç b i r ş e k ild e b i r d a h a " n ın s ö y le y iş i, o ld u ğ u h a liy le s ö y le m e b u y ru ğ u . T e m e ld e b u k e n d i h a r a b e s i e tr a f ın d a d ö n e n v e h e r ş e y in y e n id e n b a ş la y a b ile c e ğ i v e b a ş la m a s ı g e r e k tiğ i b i r t ü r y ıld ız s a l d ilin so n n o k ta s ıd ır. B u e n g e lle n e m e z y e n id e n b a ş la n g ıç iç in ş ö y le d e n e b ilir: S ö y le y iş in a d l a n d ın la m a y a n ı, o n u n " b ir d a h a " s ıd ır. V e iy iliğ in , y a n i s ö y le y iş te i y iliğ in k e n d in e ö z g ü k ip i, " b ir d a h a " y ı d e s te k le m e k tir. B u k a d a r. A d la n d ır m a k s ız m d e s te k le m e k . " B ir d a h a " y ı, g ö r ü n ü r d e k i te k iç e r iğ i " h iç b ir ş e k ild e b i r d a h a " ik e n , y a n i e n u ç a k k o r h a lin d e d e s te k le m e k . A m a b u n u n iç in b i r o la y ın v a r lığ ın s o n h a lin in ö te s in e g e ç m e s i g e r e k . O z a m a n d e v a m e d e b ilir im v e e tm e liy im . M e ğ e r k i b u b u y r u ğ a ita a t e tm e n in k o ş u lla r ın ı y e n id e n y a r a tm a k i ç in b ir a z u y u m a k , b o ş lu k s im ü la s y o n u iç in d e v a r lığ ın a la c a k a r a n lığ ım v e o la y ın s a r h o ş lu ğ u n u b i r le ş tir m e k g e r e k s in . B e lk i d e B e c k e tt ile M a lla r m é a r a s ın d a k i b ü tü n f a r k b u d u r: B ir in c is i ö lü m ü y a s a k la d ığ ı g ib i u y k u y u d a y a s a k la r. U y a n ık k a lm a k g e r e k . İ k in c is in e g ö r e y s e , ş iir s e l ç a l ış m a n ın a r d ın d a n s o r u n u n a s k ıy a a lın m a s ı — k u r ta r ıc ı k e s in ti— s a y e s in d e g ö lg e y e y e n id e n k a v u ş u la b ilir. Z i r a M a lla r m é b i r K ita p 'ın o la n a k lı o ld u ğ u n u b i r ç ır p ıd a s o n s u z a d e k ö n e s ü r d ü k te n s o n r a " d a h a iy iy i g ö z e te n d e n e m e le r " le y e tin e b ilir v e ik i g ir iş im a r a s ın d a u y u y a b ilir. B u n o k t a d a M a lla r m é 'n in İ r la n d a lı b i r u y k u s u z d a n z iy a d e F r a n s ız b i r k ı r ta n r ıs ı o lm a s ın ı ta k d ir le k a r ş ılıy o r u m . 10 K ır T an rısın ın F e ls e f e s i Y o l İşa retleri M a lla r m é 1 8 6 5 'te M o n o l o g u e d 'u n f a u n e ( B i r K ı r T a n r ıs ın ın M o n o lo g u ) b a ş lık lı b i r tiy a tr o o y u n u ü z e r in d e ç a lış ır. B u m e tin , h a r e k e t le r i v e d u r u ş la r ı b e lir te n ç o k s a y ıd a i b a r e n in d e t a n ık lık e ttiğ i g ib i, g e r ç e k te n s a h n e y e k o n u lm a k ü z e r e ta s a r la n m ış tır . T a s la k la r d a ü ç k ıs ım lı b i r d ü z e n le m e v a r d ır : B i r k ı r t a n r ıs ın ın ö ğ le d e n s o n r a s ı, s u p e r ile r in in s ö y le ş is i, k ı r t a n r ıs ın ın u y a n ış ı. D r a m a tik y a p ı te m e ld e s o n d e r e c e b a s ittir : M e y d a n a g e lm iş o la n n a k le d ilir v e k i ş i le r s u n u lu r, s o n ra , u y a n ış ta , b ü tü n b u n l a r r ü y a b o y u tu iç in d e a it o ld u k la r ı y e r le r e y e r le ş tir ilir. B u ilk v e r s iy o n u n ilk d iz e le r i ş u n la rd ır: J 'a v a is d e s n y m p h e s. E s t-c e un s o n g e ? N o n : le c la ir R u b is d e s s e in s le v é s e m b r a s e e n c o r e l ’a ir I m m o b ile . S u p er iler im va rd ı. B u b ir rü ya m ı? H ayır: D im d ik g ö ğ ü sle r in açık Y aku t ren g i h â lâ ya k ıy o r H a r ek etsiz h av a y ı. " M o n o lo g " u n tiy a tr o d a a lıc ıs ı o lm a y ın c a , M a lla r m é o n y ıl s o n r a 18 7 5 'te I m p r o v i s a t i o n d 'u n f a u n e ( B ir K ır T a n r ıs ın ın D o ğ a ç la m a sı) b a ş l ı ğ ı a l tın d a ş ö y le b a ş la y a n b i r a r a v e r s iy o n y a z a r: C e s n y m p h e s, j e le s v e u x é m e rv e ille r . Ş u su p eriler i v ar y a , b ü y ü le m ek istiy o ru m o n la n . K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 143 S o n u n d a 1 8 7 6 'd a b ild iğ im iz m e tin , M a n e t'n in b i r d e s e n in i ta ş ı y a n lü k s b i r p l a k e t ş e k lin d e y a y ım la n ır. S o n h a m l e şu d u r: C e s n y m p h e s, j e le s v e u x p e r p é tu e r . Ş u su p eriler i v ar y a , eb ed ile ştir m e k istiy o r u m on ları. Ö r n e k b i r g ü z e r g â h . İ lk v e r s iy o n , a r z u n e s n e s in in g e r ç e k liğ i (" s u p e r ile r im v a r d ı" ) ü z e r in e b i r ta r tış m a y ı h e d e f liy o r v e b u ta r tış m a y a s o n u n d a n o k t a k o y u y o r ( m e ğ e r b i r r ü y a y m ış ) . İ k in c i v e r s i y o n , n e s n e n in s ta tü s ü n e o lu r s a o ls u n , s a n a ts a l y ü c e ltm e a d ı v e r ile b ile c e k b i r b u y r u k b e l i r l i y o r ( " b ü y ü le m e k " ) . Ü ç ü n c ü v e r s iy o n d ü ş ü n c e y e b i r g ö r e v t a y i n e d iy o r: B i r k e r e b e lir iv e r m iş o la n y itip g it se b ile , ş iir o n u n e b e d i h a k ik a tin i g ü v e n c e y e a lm a lıd ır. M im ari: H ip o te z le r v e A d Ş iir b ü tü n o la r a k ş u iş a r e t s ıfa tı ile e b e d i k ı l m a b u y r u ğ u n u ta ş ıy a n b e n a r a s ın d a k i a r a lık ta d u ru r. Ş u b e r i m d o ğ u ş u y la ş u s u p e r i l e r i ' n in g ö r ü n ü ş te k i n e s n e lliğ i a r a s ın d a k i iliş k i n e d ir ? N a s ıl o l u r d a b i r ö z n e , y itip g itm iş v e t e k ta n ığ ı o b e r i m k e n d is i o l a n b i r n e s n e d e n d e s te k a lır? S ığ ın a ğ ın ı s a lt a d l a n d ır m a d a — " şu s u p e r ile r i" — b u la n b ir ö z n e b ü tü n v a r lığ ın ı ş i i r s a y e s in d e b i r o r ta d a n k a y b o lu ş ta n a lır. S ö z k o n u s u o la n ın b u a d a ltın a — s u p e r i l e r i - — d ü ş tü ğ ü a s l a k u ş k u k o n u s u o lm a y a c a k tır . A d la n d ır m a ş iir in s a b it n o k t a s ı d ı r v e k ı r ta n r ıs ı o n u n h e m ü r ü n ü h e m d e k e f ilid ir. Ş iir d e b u a d a u z u n s ü re li b i r s a d a k a ttir . A d a l tın d a k a y b o lm u ş o la n şey , a n c a k v a r s a y ıla b ilir . A d ( ş u s u p e r i l e r i ) ile b e n a r a s ın d a k i a r a lık ta , k ı r t a n r ıs ın ı y a v a ş y a v a ş in ş a e d e n d e iş te b u v a r s a y ım la rd ır. B u a r a lık , k u ş k u n u n iş le d iğ i v e b ir b ir iy le b a ğ l a n tıla n d ır d ığ ı a r d ış ık h ip o te z le r a r a c ılığ ıy la , a d ın s a b itliğ i ç e r ç e v e s in d e iş g a l e d ilir. N e le r d ir b u h ip o te z le r ? K e n d i iç in d e d a lla n ıp b u d a k la n a n b e lli b a ş lı d ö r t h ip o te z v a r. 1. S u p e r ile r i k ı r t a n r ıs ın ın a r z u g ü c ü t a r a f ın d a n y a ln ız c a h a y a li o la r a k y a r a tılm ış o l a b ilir le r ( y a n i " o n u n m a s a l s ı d u y u la r ın ın b i r d i le ğ i " n d e n i b a r e t o la c a k la r d ır ) . B A Ş K A B İR E S T E T İK 144 2 . S u p e r ile r i k ı r ta n r ıs ın ın (k i m ü z is y e n d ir k e n d is i) s a n a tın ın y a r a ttığ ı b i r e r k u r g u d a n i b a r e t o la b ilir le r. 3 . S u p e r ile r i p e k â lâ g e r ç e k tir le r , b o y g ö s te r m e le r i d e n e n o la y v u k u b u lm u ş tu r ; a m a k ı r t a n r ıs ın ın a c e le c iliğ i (y a n i b i r t ü r e r k e n o l g u n la ş m ış c in s e l k a v r a y ış ) , o n la r ı b ö lm ü ş v e o r ta d a n k a ld ırm ış tır . K ı r ta n r ıs ın ın " s u ç " u b u d u r. 4 . B e lk i d e su p e r ile r i t e k b i r a d ın e le a v u c a s ığ m a z c is im le ş m e l e r i d i r y a ln ız c a : V e n ü s 'ü n b ü r ü n d ü ğ ü ç e h r e le r in a d ıd ır "s u p e r ile ri" . T a n ık lık e ttik le r i o la y a n ım s a n a m a y a c a k k a d a r e s k id ir v e b o y g ö s te r m e s i g e r e k e n a d , b i r ta n r ıç a n ın k u ts a l a d ıd ır. H ip o te z le r in b ir b ir in e d ü ğ ü m le n m e s iy le o lu ş tu r u lm u ş ik i k e s in lik a y d ın la tır ş iiri v e k ı r t a n r ıs ın ın " b e n " in i o lu ş tu ru r: — S o n u ç ta s u p e r ile r i a r tık o r a d a d e ğ ild ir. O n la r a r tık " ş u s u p e rile ri" d ir. V e o n la r ın n e o ld u k la r ın ı d ü ş ü n m e k ö n e m s iz , h a t t a te h li k e lid ir. O la y o rta d a n k a lk tık ta n s o n ra , h a f ız a h iç b ir b iç im d e o n a b e k ç ilik e d e m e z . H a f ız a b i r t ü r o la y s ız la ş m a d ır , z ir a a d la n d ır m a y ı y e n i d e n b i r a n la m ile b a ğ la n tıla n d ır m a y a ç a lış ır. — B u n d a n b ö y le , ö n e m li o la n h e r t ü r lü b e lle ğ i v e h e r t ü r lü g e r ç e ğ i b i r k e n a r a b ır a k ıp , a d ın a k ıb e tin in n e o la c a ğ ın ı b ilm e k tir : C o u p le , a d ie u x ; j e v a is v o i r l'o m b re q u e tu d e v in s . E lv e d a ç ift, d ön ü ştü ğ ü n g ö lg e y i g ö r m e y e g id iy o ru m b en . B u h ip o te z le r ş iir e b i r s a d a k a t k u r a lı b e lir le m e y i ö n e r m e k te d ir. B i r o la y ın a d ın a s a d a k a t. K u şk u la r v e İzler B i r h i p o te z d e n d iğ e r in e y ö n te m li k u ş k u l a r l a g e ç ilir. H e r k u ş k u b i r ö n c e k i h i p o te z d e n n ö b e ti d e v r a lır v e h e r d e v r a lm a d a d a a d ı n v a r s a y ı l a n g ö n d e r g e s in in ş im d ik i d u r u m d a b ı r a k m a s ı b e k le n e n i z le r s o r u n u k e n d in i g ö s te rir. B iz z a t b u iz le r in b ir ta k ım i z le r d e n ib a r e t o l d u ğ u n a y e n id e n k a r a r v e r ilm e s i g e r e k m e k te d ir , z ir a h iç b ir i o la y ın v u k u b u l d u ğ u n a (s u p e r ile r in in a m p ir ik o la r a k o y e r d e b u lu n m u ş o l d u k la r ın a ) d a i r " n e s n e l" k a n ıt d e ğ e r in d e d e ğ ild ir: K İR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 145 M o n s e in , v ie r g e d e p r e u v e , a tte s te u n e m o rs u re M y s té r ie u s e , d u e à q u e lq u e a u g u s te d e n t. G ö ğ s ü m h e r tü r d e lild e n âri, g iz e m li bir ısırığ ın iz i var ü ze rin d e y a ln ız , H erh ald e h e y b e tli bir d işin eseri.* D iz e y e g ö r e i z le r v a r, a m a b u iz le r d e lil te ş k il e tm e d ik le r i iç in y e n id e n k a r a r v e r ilm e li. E ğ e r s a d a k a t iç in d e y s e k o la y ın a d ın a d u y a r lı b a ğ la n tıla r b u lu ru z ; a m a h iç b ir i o lm u ş o la n ın o ld u ğ u n a d a i r b i r k a n ıt d e ğ e r i ta ş ım a y a c a k tır. K u ş k u , a d ı a s k ıy a a la r a k a ltta n a lta ş u n a a r a c ı o lu r: Ş iir in s o n u n d a m e y d a n a g e le c e k o la n , S a n a t'm v e b iz z a t ş iirin k a p tığ ı v e s a p ta d ığ ı b i ç i m iy l e a r z u n u n h a k ik a tid ir. E lb e tte , ş iirin b u h a k ik a ti y a l n ı z c a b i r b ir in i h ip o te z le r v e b u h ip o te z le r e e tk i e d e n k u ş k u l a r ta r a f ın d a n k a r a r a b a ğ la n a m a z lığ ı g ö s te r ilm iş b i r o la y ın a d la n d ır ılm a s ı s o n u c u n d a r a p tiy e le d iğ in i k a b u l e d e r e k . "Ş u s u p e r ile r i" n i e b e d ile ş tir m e k is te y e n b a ş la n g ıç " b e n " in in d e h a k ik a ti b u o la c a k tır : O b iz a tih i k a r a r a b a ğ la n a m a z o la n ın ö z n e s id ir. İ ç s e l D ü zya zıd an Ş iire Ş iir d e ita lik d iz ilm iş v e tır n a k iç in e a lın m ış , b ü y ü k h a r f le r le g ir il m iş u z u n p a s a jla r v a r d ır : A N LA TI, A N IL A R . B ü tü n b u n l a r k a f a k a n ş tır a n , a ş ı n v u r g u lu b i r n o k ta la m a d ü z e n i m e y d a n a g e tirir. B ü y ü k h a r f le r le y a z ılm ış b u y r u k la r la b a ş la y a n o ld u k ç a b a s it b i r a n la tı ü s lu b u b u lu r u z . İ ta lik le r le v e tı r n a k iş a r e tle r iy le k u v v e tli b iç im d e a ltı ç iz ilm iş b u a n la tıla r, h a n g i k o ş u lla r d a a r a y a g ir m e k te d ir ? Ş iir a ç ık ç a s ö y le r b u n u : B u a n la tıla r d a n (ü ç ta n e ) h iç b ir in in , h a n g is i o lu r s a o ls u n , su p e r ile r in in b e d e n s e l m e v c u d iy e tin d e n d e m v u r a r a k o la y ı k u r ta r m a k y o lu n d a e n k ü ç ü k b i r ş a n s ı y o k tu r. B i r o la y a d la n d ın lır , a m a a n la tıla m a z y a d a ö y k ü le n e m e z . * Mallarmé'nin B ir K ır Tanrısının Ö ğleden Sonrası başlıklı metninden yapı lan alıntılar için Ömer Aygün'ün (M allarm é: Profil, İstanbul: YKY, 2003, s. 66-9) çevirisinden de yer yer yararlanmış olmakla birlikte, burada metnin anlaşılabilir liğini artırmak amacıyla, gerektiğinde düzyazıya yaklaşmak pahasına, başka bir çeviri sunma yoluna gittik, -y.n . B A Ş K A B İR E S T E T İK 1 46 B u d u r u m d a a n la tıla r ın t e k b i r iş le v i v a r d ır , o d a k u ş k u y a m a l z e m e s u n m a k . A n la tıla r ç ö z ü n d ü r ü le c e k b i r e r a n ı f r a g m a n ıd ır. B e l k i tü m a n la tıla r ın iş le v i d e b u d u r. A n la tıy ı " h a k k ın d a k u ş k u o la n ş e y " d iy e ta n ım la y a lım . A n la tı ö z ü g e r e ğ i k u ş k u lu d u r , g e r ç e k o lm a d ığ ı i ç in d e ğ il, (ş iirs e l) k u ş k u y a m a lz e m e s a ğ la d ığ ı iç in . Ö y le y s e s ö z k o n u s u o la n d ü z y a z ıd ır. A n la tı ile k u ş k u n u n h e r tü r lü e k l e m l e n m e s in e " d ü z y a z ı" d iy e lim . D ü z y a z ı s a n a tı, a n la tı s a n a tı d a d e ğ ild ir, k u ş k u s a n a tı d a ; b i r in in ö b ü r ü n e ö n e r ilm e s in in s a n a tıd ır. B u n u n la b ir lik te d ü z y a z ıla r ı ş ö y le b i r ö lç ü tle s ın ıf la n d ır m a k m ü m k ü n d ü r : A n la tm a z e v k i m i y o k s a c i d d iy e tle k u ş k u y a ta k d im e d ilm e m i a ğ ır b a s ıy o r ? B ir in c i d ü z y a z ı tip i ş iir d e n e n u z a k o la n ıd ır, İk in c is i is e o n a ö y le y a k ın d a n m a r u z k a l ı r k i, b o z u lm a te h lik e s iy le k a r ş ı k a r ş ı y a k a lır. B i r K ı r T a n r ıs ın ın Ö ğ l e d e n S o n r a s ı 'n ın i ta lik v e t ır n a k iç in d e k i p a s a jla r ı b u ş iir in d ü z y a z ı a n la rıd ır . Ş ii r h e r z a m a n a n la tıy ı d ü z y a z ıs a l b iç im d e ş iir in k u ş k u s u n a m a r u z b ır a k m a lı m ıd ır , b ır a k m a m a lı m ıd ır ? H u g o 'n u n e p i k ü s lu b u h a ş m e tle " E v e t!" y a n ıtın ı v e r ir b u s o ru y a . B a u d e la ir e 'in y a n ıtı n ü a n s la r ı d a h a ç o k g ö z ö n ü n d e tu ta r, a m a K ö t ü l ü k Ç i ç e k l e r i 'n d e g ü ç lü b ir y e r e l d ü z y a z ıc ılık o l d u ğ u n a , k u ş k u g ö tü r m e z b i r a n la tı iş le v i o ld u ğ u n a s ık s ık d ik k a t ç e k ilm iş tir . M a lla r m e 'n in 1 8 6 5 'te n ö l ü m ü n e k a d a r g e ç ir d iğ i e v r im in a n la m ı, H u g o 'd a n d a B a u d e la ir e 'd e n d e s ü r e k l i u z a k la ş m a k tır . Z ir a tü m d ü z y a z ı a n la r ın ı ç ık a r ıp a tm a k g e r e k iy o r d u n B u d u r u m d a ş iir in m e r k e z i g iz d ir, k e n d i u y g u la m a s ın ın m a lz e m e s i o la r a k a n la tıy a s a h ip o l m a k s ız ın o lu m la m a y a d ö n ü ş e r e k ç ö z ü lm e s i g e r e k e n b i r k u ş k u n u n g iz i. H a k s ız b iç im d e " M a lla r m e ’n in h e r m e tiz m i" d iy e a d la n d ır ıla n ş e y in b a ş k a n e d e n i y o k tu r. K ı r T a n r ıs ı h e n ü z " h e rm e tik " d e ğ ild ir ; o r a d a d ü z y a z ı, s ın ır la n d ı r ı l m ış v e n e r e d e y s e a la y e d ilm iş b iç im d e d e o ls a , i ta lik le r in v e tır n a k l a r ı n a ş ırı k u l l a n ı m ı y l a b o y g ö s te rir. M ü z ik te o n k e s i t ( s e c t i o n ) o ld u ğ u s ö y le n e b ile c e ğ i g ib i, b u ş iird e d e o n u ğ r a k v a r d ır. S ı f ı n n c ı k e s it, y a n i h e s a p d ış ı b ı r a k ı l a n k e s it, ilk d iz e n in ilk p a r ç a s ıd ır : " Ş u s u p e r ile r i v a r y a , e b e d ile ş tir m e k i s tiy o r u m o n la rı." B u k e s itin ş iir in g e n e l p r o g r a m ı o l d u ğ u n u s ö y le m iş tik : O r ta d a n k a y K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 147 b o lm u ş v e k a r a r a b a ğ la n a m a z b i r o la y a s a d ık k a la r a k b i r ö z n e y e d e s t e k o lm a k . B u o n k e s iti in c e le y e lim . 1) O la y ın O ld u ğ u V a rs a y ıla n Y e rd e Ç ö z ü n m e s i s i d a ir , L e u r in c a r n a t lé g e r, q u 'il v o ltig e d a n s l'a ir A s s o u p i d e s o m m e ils to u ffu s. ö y le ş e ffa f k i B ü rü n m ü ş old u k ları h a fif b ed en , U ç u şu y o r d erin u yk u lara d a lm ış h avad a. H a v a n ın ş e f f a f lığ ı v e u y k u n u n g iz illiğ i. T ıp k ı Z a r A t ım ı' n d d k i g ib i, k a le m * u ç u r u m u n ü z e r in d e d u ru r , " ü z e r in e s a ç ılm a d a n v e o n d a n k a ç m a d a n " ; o r ta d a n k a y b o lm u ş , b i r r e n k g ö r ü n ü m ü n e i n d ir g e n m iş su p e r ile r i, k ı r ta n r ıs ın ın k e n d is in in u y u p u y u m a d ığ ın ı b i l m e d iğ i y e r e (b e lk i) d o lu ş u y o rla r. 2 ) K u ş k u n u n D e v re y e S o k u lm a s ı A im a i- je un r ê v e ? M o n d o u te , a m a s d e n u it a n c ie n n e , s 'a c h è v e E n m a in t r a m e a u s u b til, q u i, d e m e u r é l e s v r a is B o is m ê m e s , p r o u v e , h é la s! q u e b ie n s e u l j e m 'o ffra is P o u r tr io m p h e la f a u t e id é a le d e r o s e s — R é flé c h is s o n s ... B ir rü ya m ıy d ı se v d iğ im ? K u şk u m , k a d im g e c e y ığ ın ı, so n bulur S a y ıs ız in c e c ik d ald a — on lar k i h ak ik i ağaçlardır, K an ıtlarlar (h ey h a t!) b ir b aşım a G ü lle rin id ea l k ab ah atin i utku olarak su n d u ğ u m u k en d im e — B ir d ü şü n elim ... ' La plum e: "tüy", "kalem1' ya da "yazma tarzı" anlamında yerleşik kullanımı olan bir m etonimi. Metinde bulunan hafiflik, uçuşmak, saçılmak bağlamında ale gorik bir işlev görüyor, -ç .n . B A Ş K A B İR E S T E T İK 148 B u r a d a k i k u ş k u h i ç b i r b iç im d e k u ş k u c u b i r k u ş k u d e ğ il. B u y ru k : " D ü ş ü n e lim ." Ş iir in b ü tü n iş le m i, h a tır la m a (y a n i a n a m n e z ) d e ğ il, b i r d ü ş ü n c e iş le m id ir; k u ş k u d a ş iirin o lu m lu iş le m le r in d e n b i r i d i r v e b u d u r u m d a s u - p e r ile r i- o la y ın ın iz le r in in ö n g ö r d ü ğ ü k u r a la u y g u n ş e k ild e o la y y e r i in c e le m e s i y a p m a y a iz in v e r ir. İ lk ç ık a r ım ı b ü tü n ü y le o lu m s u z ( y a ln ız d ım , " m e y d a n d a n b a ş k a h iç b ir ş e y m e y d a n a g e lm e d i" ) o ld u ğ u h a ld e . 3 ) A r z u d a n M ü z iğ e o u s i le s f e m m e s d o n t tu g lo s e s f ig u r e n t un s o u h a it d e te s s e n s fa b u le u x ! F a u n e , l ’illu sio n s 'é c h a p p e d e s y e u x b le u s E t f r o i d s , c o m m e u n e s o u r c e en p le u r s , d e la p lu s c h a s te : M a is , l'a u tr e to u t s o u p ir s , d is - tu q u 'e lle c o n tr a s te C o m m e b r is e d u j o u r c h a u d e d a n s ta to is o n ? Q u e n o n ! P a r l ’im m o b ile e t la s s e p â m o is o n S u ffo q u a n t d e c h a le u r s le m a tin f r a i s s 'il lu tte , N e m u rm u re p o i n t d 'e a u q u e n e v e r s e m a f lû t e A u b o s q u e t a r r o s é d 'a c c o r d s ; e t le s e u l v e n t H o r s d e s d e u x t u y e a u x p r o m p t à s ’e x h a le r a v a n t Q u 'il d is p e r s e le s o n d a n s u n e p lu ie a r id e , C 'e s t, à l'h o ris o n p a s r e m u é d ’u n e r id e , L e v is ib le e t s e r e in so u ffle a r tif ic ie l D e l'in s p ir a tio n , q u i r e g a g n e le c ie l. y a b a h se d ip d u rd u ğ u n k a d ın la r M asa lsı d u y u la rın ın b ir d ile ğ in i h a y a lin e g etiriy o rlarsa! K ır tan rısı, en iffe tlisin in m a v i v e so ğ uk G ö z le rin d e n , y a şla ra b o ğ u lm u ş b ir p ın a r g ibi, k a ç ıp g id iy o r y an ılsam a: A m a y a se ssizc e iç ç ek en ötek i, is te r m isin g ü r sa ç la rın d a S ıc ak g ü n d ü z m elte m i g ib i te z a t o lu ştursu n? H iç d e değ il! İçi g eç m iş b ay g ın lığ ıy la , k ıp ırd am ad a n , B o ğ ara k sıc a k la ra serin sab a h ı k a rşı k o y a rsa eğer, H iç m ırıld a n a n su y o k , a k o rla rla su lan m ış A ğ a ç lığ a flü tü m d en d ö k ü le n d e n b aşka; Ç o rak y a ğ m u ra sesi sa ç m a d a n ö nce K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 149 Ü fle n m e y e h azır ik i b o ra d ış ın d a tek rü zgâr da, E n k ü ç ü k b ir k ır ış ığ ın z e d e le m e d iğ i u fu k ta G ö ğ e y e n id e n y ü k se le n görü nü r v e d in g in Y ap ay so lu ğu d u r es in in . A r z u n u n u y d u r m a s ı h i p o te z in d e n s a n a tın y a r a tm a s ı ( s u s c i t a t i o n ) h ip o te z in e g e ç iş e iz in v e r e n , ik i s u p e r is in in " e le m e n ts e l" d ö n ü ş ü m ü d ü r. N ite k im s u p e r ile r i, b e lir iş le r in in k a r a r a b a ğ la n a m a z lığ ı iç in d e , p ı n a r v e m e lte m le , s u v e h a v a y la e ş d e ğ e r li o la b ilm e k te d ir. S a n a t ö te d e n b e r i k â d i r d i r b u e s k i e ş d e ğ e r lilik le r e . B u k e s i t b i r d a h a a y r ılm a y a c a k o la n ik i ş e y i iç iç e g e ç ir ir: A r z u n u n v e a ş k ın ta r a f ın d a b u lu n a n b i r p r o s e d ü r ile s a n a ts a l p ro s e d ü r ü . S a n a ts a l p r o s e d ü r ü n ik ili b i r s ta tü s ü v a r d ır : K ı r t a n r ıs ın ın m ü z ik a l s a n a tı s a y e s in d e ş iir in i ç i n d e ta s a v v u r e d ilm iş o ld u ğ u iç in , s a n a ts a l p r o s e d ü r b iz z a t ş iir in o lu ş u d u r. S o n ç ö z ü m le m e d e iç iç e g e ç m iş ü ç d ü z e y v a r d ır : S u p e r ile r in in ç ıp la k lığ ıy la v a r s a y ım s a l k a r ş ıl a ş m a y a b a ğ lı a rz u ; e le m e n ts e l k u r g u la r y a r a tıc ıs ı o la n k ı r t a n r ıs ın ın ( m ü z is y e n ) s a n a tı; ş a ir in s a n a tı. E r o tik ç a ğ r ı b i r ş iir-iç i ş iir m e ta f o r u n a — e ş d e ğ e r lilik d ö n ü ş ü m le r i v e s ils ile le r i ta r a f ın d a n a r z u n u n v a r s a y ım s a l o y u n u y la ü s t ü s te b in d ir ilm iş b i r m e ta f o r a — d a y a n a k o lu r: s u p e r ile r i ->■ m a v i v e s o ğ u k g ö z le r » g ö z y a ş la r ı - > p ı n a r ->• f lü t m ı r ıltıs ı -> ş iirin k u d re ti. 4 ) O la y ın A d ın ı y e r d e n K o p a rıp A lm a k O b o r d s s ic ilie n s d 'u n c a lm e m a r é c a g e Q u 'à l'e n v i d e s o le ils m a v a n ité s a c c a g e , T a c ite s o u s le s f l e u r s d 'é tin c e lle s , C O N T E Z "Q ue j e co u p a is ic i le s creu x r o sea u x d o m p té s P ar le talen t; q u an d , sur l'or g la u q u e d e lo in ta in e s V erdu res d éd ia n t le u r v ig n e à d e s fo n ta in es, O n d o ie u n e b la n c h e u r an im a le au repos: E t q u'au p rélu d e le n t o ù n a is se n t le s p ip eau x C e v o l d e c y g n e s , n on ! D e n a ïa d es se sa u v e O u p lo n g e..." E y sa k in b a ta k lığ ın S ic ily a'v ar i k ıy ıla n , K ib rim in g ü n e şle r e h a sed in d en h arap e ttiğ i k ıyılar, B A Ş K A B İR E S T E T İK 150 K ıv ılc ım ç iç e k le r i altın d a su sk u n k ıy ıla r, ANLATIN " B u ra d a k e s tiğ im i h ü n e re r â m o la n k a m ış la r ı, D in le n e n b i r h a y v a n ın b e y a z lığ ı A s m a b a h ç e le r in i ç e ş m e le r e p e ş k e ş ç e k m iş u za k y e ş illik le r in S o lu k a ltın s a r ıs ı ü z e r in d e d a lg a la n ır k e n ; Ve ş u s ü rü s ü rü k u ğ u la r, h a tta ır m a k ta n r ıç a la r ın ın , K a v a lla r ın d o ğ d u ğ u o a ğ ır p r e lü d e k a ç ış tığ ın ı y a d a d a ld ığ ın ı..." B u r a d a e lim iz d e M a lla r m é 'n in ş iir le r in in k u ş k u s u z e n g e n e l d e v in im i o la n ş e y in ç o k b a s it b i r ö r n e ğ i v a r: Y e rin s u n u m u , a r d ın d a n o r a d a y itip g itm iş b i r o la y ın k a n ıtım a y r ım s a m a n ın a y a rtıs ı. B u p a s a j t ır n a k iç in e a lın m ış , ita lik a n la tın ın ilk k e s itin i iç e r m e k te d ir. S a n k i k e n d is in e m u s a l l a t o la n o la y ı i t ir a f e d e c e k m iş g ib i y e r 'e a tf e d ile n b u a n la tı, d ü z y a z ıy a a it b i r s a f z a m a n d ır. S ır f b u b ile b iz i a n la tın ın k u ş k u d a n b a ş k a v a r ış n o k ta s ı o lm a d ığ ın a i k n a e d e c e k tir . K a ld ı k i b u v a r ış " k u ğ u la r" ile " ır m a k ta n r ıç a la r ı" a r a s ın d a k i s o r u s o r m a y a m a t u f g id ip g e lm e d e k a y ıtlıd ır ; b u g id ip g e lm e , g e r ç e k liğ in (g ö l k u ş l a n ) im g e s e l (k a d ın la r ın ç ıp la k lığ ı) ta r a f ın d a n a l t ü s t e d ilm e s i o la n a ğ ın ı a ç ık b ıra k ır. S o n o la r a k , a n la tı b iz i, k ı r t a n r ı s ın ı ilk a y a r tm a y la k a r ş ı k a r ş ıy a g e tir m iş o la n y e r in ıs s ız lığ ın a g e ri g ö tü re b ilir. 5 ) İ lk a y a rtm a : e s r ik lik le k e n d in i y e r d e y o k e tm e k I n e r te , to u t b r û le d a n s l ’h eu re f a u v e S a n s m a r q u e r p a r q u e l a r t e n s e m b le d é ta la T ro p d 'h y m e n s o u h a ité d e q u i c h e r c h e le la: A l o r s m 'é v e ille r a is -je à la f e r v e u r p r e m iè r e , D r o it e t se u l, s o u s un f l o t a n tiq u e d e lu m iè re , L y s! e t l'un d e v o u s to u s p o u r l'in g é n u ité . H a rek etsiz, h er ş e y y a n ıy o r k ız ıl v a k itte, L a 'y ı arayan ın is te d iğ i n a file b ek âret N a s ıl b ir h ile y le k a çıp g itm iş b e lli etm ed en : O za m a n ilk ş e v k e u y a n a c a ğ ım D ik v e y a ln ız , e s k i b ir ışık d a lg a sı altın d a Zam b aklar! V e iç in iz d e n b iri k ad ar saf. K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 151 M a d e m y e r in a n la tıs ı b iz e b e y h u d e b i r a n ıd a n b a ş k a b i r ş e y ö n e r m e d iğ i iç in b iz i i k n a e d e m iy o r , n e d e n iz a r a y ış ın d a n v a z g e ç m e y e lim o z a m a n ? N e d e n m a n z a r a n ın ı ş ı ğ ın d a y a n ıp g itm e y e lim ? S a d a k a ts iz lik a y a r tm a s ıd ır b u , o la y v e a d a — y a n i " su p e r ile r i" n e — s a d a k a t s o r u n u n d a n f e r a g a t e t m e k o l u r b ö y le b i r şey . N a s ıl h a k ik a t d a im a b i r o la y d a n tü r e r s e ( y o k s a s a h ip o ld u ğ u y e n ilik g ü c ü n e r e d e n g e lird i k i? ) , h a k ik a te k a r ş ı h e r a y a r tm a d a o la y d a n v e o la y ın a d la n d ır ılm a s ın d a n v a z g e ç m e v e s a f " v a r" la , s a lt y e r in n ih a i g ü c ü y le y e tin m e a y a r tm a s ı o la r a k s u n a r k e n d in i. Ö ğ le g ü n e ş in in y a k ıp k a v u r d u ğ u k ı r ta n r ıs ı, s o r u n u n d a n k u r tu lm u ş o la c a k , a r tık k a r a r l a ş t ı n l a m a z o la n a te s lim o lm u ş ö z n e l te k illik o lm a k ta n ç ık ıp " iç im iz d e n b iri" o la c a k tı. Y e rle i l g ili h e r t ü r lü e s r ik lik , y o r u c u b i r h a k ik a tin te r k e d ilm e s id ir. A m a b i r a y a r tm a d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r b u . K ı r t a n r ıs ın ın a r z u s u , m ü z iğ i v e s o n o l a r a k ş iir, g ö s te r g e a r a y ış ın a d e v a m e d e rle r . 6 ) B e d e n in G ö s te r g e le ri v e S a n a tın G ü c ü A u tr e q u e c e d o u x r ie n p a r le u r lè v r e é b r u ité L e b a is e r , q u i to u t b a s d e s p e r f id e s a s s u r e , M o n s e in , v ie r g e d e p r e u v e , a tte s te u n e m o r s u r e M y s té r ie u s e , d u e à q u e lq u e a u g u s te d e n t; M a is , b a s t! A r c a n e te l é lu t p o u r c o n fid e n t L e j o n c v a s te e t ju m e a u d o n t s o u s l'a z u r o n jo u e : Q u i, d é to u r n a n t à s o i le tr o u b le d e la jo u e , R e v e , d a n s un s o lo lo n g , q u e n o u s a m u s io n s L a b e a u té d 'a le n to u r p a r d e s c o n fu s io n s F a u s s e s e n tr e e lle -m ê m e e t n o tr e c h a n t c r é d u le ; E t d e f a i r e a u s s i h a u t q u e l'a m o u r s e m o d u le E v a n o u ir d u s o n g e o r d in a ir e d e d o s O u d e f l a n c p u r s u iv is a v e c m e s r e g a r d s c lo s , U n e s o n o r e , v a in e e t m o n o to n e lig n e. D u d a k la rın d a n y ay ıla n şu tatlı h iç te n , V e fasızların u ğ ra d ığ ın ı h a b e r v e re n ö p ü cü k te n b aşk a, G ö ğ sü m h e r tü r d elild e n âri, g iz em li b ir ısırığ ın iz i v ar ü ze rin d e y aln ız, H e rh a ld e h e y b e tli b ir d işin eseri; A m a yeter! S ırd aş seç ilm iş g izem , 152 B A Ş K A B İR E S T E T İK G ö ğ ü n m a v isi altın d a ü fle n e n g e n iş v e ik iz k am ış: Y anak tak i s ız ıy ı k en d in e g etirerek , d ü şlü yor, U zu n b ir s o lo y la , ç e v r e d e k i g ü z e lliğ i e ğ le n d ir d iğ im iz i S a fd il şa rk ım ız la arasın d a ra sg e le b ağ d aştırm ala r kurarak; S ey re d iy o ru m b u n ca zam an d ır k ap a lı b ak ışlarım , S ırt y a d a s a f g ö ğ s ü n rü y asın d a n artık ü fle s e k d e, H ava d a u çu şsa , a şk ın teren n ü m e d ild iğ i k adar y ü k se k te, T u m tu raklı, b ey h u d e v e m o n o to n b ir satır. B u k e s itin ilk ik i d iz e s in d e k ı r ta n rıs ı ö p ü c ü k te n y a d a ö p ü c ü ğ ü n a n ıs ın d a n b a ş k a b i r iz in o ld u ğ u n u a n la tıy o r. " K e n d in d e " ö p ü c ü k s a f h iç o lu ş tu r, b i r " ta tlı h iç "tir. A m a iz v a r d ır : g iz e m li b i r ıs ırık . A y n ı d i z e d e k i " d e lild e n â r i" ile " b ir ıs ır ığ ın iz i v a r" a r a s ın d a k i b a r iz ç e liş k i e lb e tte d ik k a tle r d e n k a ç m a z . B u ç e liş k i b i r te z d ir : B ir o la y ın b ilin e n h iç b ir iz i, o la y ın m e y d a n a g e lm iş liğ in in k a n ıtı d e ğ e rin i ta ş ım a z . O la y k a n ıtta n m u a ftır; b ö y le o lm a s a y d ı, k a r a r a b a ğ la n a m a z n ite lik te k i y i tip g itm e b o y u tu n u k a y b e d e r d i. A m a b i r iz in b i r g ö s te r g e o lm a s ı d a b ü tü n ü y le ih tim a l d ış ı d e ğ ild ir; n e v a r k i b ö y le b i r g ö s te r g e b i r k a n ıt o lm a d ığ ın a g ö r e , n a s ıl y o r u m la n a c a ğ ın ı b e lir le y e m e z . B i r o la y p e k â l â b ir ta k ım i z le r b ır a k a b ilir , a m a b u i z l e r k e n d i b a ş la r ın a h i ç b i r z a m a n t e k a n la m lı o lm a z . G e r ç e k te b i r o la y ın iz le r in i s o r g u la m a n ın te k b i r y o lu v a r d ır : A d la n d ır m a h ip o te z i. A n c a k b u h ip o te z e ö n c e d e n k a r a r v e r ilm iş o ld u ğ u ta k d ir d e i z l e r o la y ı im le y e b ilir le r. B a ş t a n b e r i k a r a r v e r ilm iş s a b it a d o la n " su p e r ile r i" a d ı a l tın d a " g iz e m li" b i r ıs ı rı ğ ın iz in e r a s tla y a b ilir , a m a k a n ı tla y a m a y a b ilir s in iz b u n u . M a lla r m é 'n in g iz e m m e f h u m u n u n ö z ü b u d u r iş te : D e lil n ite liğ i ta ş ım a y a n b i r iz , g ö n d e r g e s i z o r u n lu o lm a y a n b i r g ö s te rg e . N e z a m a n b i r ş e y b i r y o r u m u z o r u n lu k ılm a d a n g ö s te r g e iş le v i g ö rü r s e , iş te o z a m a n g iz e m v a rd ır . Z i r a g ö s te rg e , a d ın s a b itliğ i ç e r ç e v e s in d e k i k a r a r a b a ğ la n a m a z ın g ö s te rg e s id ir. 4 2 . d iz e n in " a m a " s ın d a n i tib a r e n ( " A m a , y e te r " ) , M a lla r m é g e r ç e k te b u g iz e m li iz in k e n d is in in b i r s a n a t ü r ü n ü o ld u ğ u h ip o te z in i g e liş tir ir . B ir in c i v e r s iy o n la k a r ş ıla ş tır ılır s a , b u r a d a ç o k f a rk lı b i r d ü z e n e k v a r d ır . İ l k v e r s iy o n d a g i z e m li ıs ır ık h a k k ın d a " d iş il" d e n m e k s u r e tiy le y o r u m s a b itle n m iş ti. H a r f l e r d e / e d e b i y a t t a g iz e m y o k tu . 1 8 6 5 ile 1 8 7 6 a r a s ın d a M a lla r m é te k a n la m lı d e lil f ik r in d e n y o r u m a a ç ık , g iz e m li i z f ik r in e g e ç e r . B u n u n n e d e n i b i r in c i v e r s iy o n u n b ilg i d e n e n s ö y le m t ü r ü n e a it o lm a s ıd ır . T iy a tr o y a y ö n e lik o l m a s ın a v a - K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 153 n n c a y a k a d a r b ü tü n ş iire c a n v e r e n s o ru b u d u r: O lu p b ite n e d a i r n e b iliy o r u z ? D e lil (d iş il ıs ır ık ) ile b ilg i b ir b ir in e b a ğ lıd ır. S o n v e r s i y o n d a k a n ı t g ö n d e r g e s i a s k ıy a a lın m ış b i r g ö s te r g e y e d ö n ü ş ü r. S o ru a r tık o lu p b ite n i b i l m e k d e ğ il, k a r a r a b a ğ la n a m a z b i r o la y ı h a k ik a t k ılm a k tır . D ü ş ile g e r ç e k h a k k ın d a k i e s k i r o m a n tik s o r u n u n y e r in e , M a lla r m é h a k ik i o la n ın o la y s a l k ö k e n i ile h a k ik i b i r y e r in v e r iliş i a r a s ın d a k i i l iş k in in n e o ld u ğ u s o r u s u n u k o y a r. B u n la r d ır g iz e m in b i le ş e n le ri. Ş iir ş u n u d e r : B e n im s a n a tç ı f lü tü m h a s s ır d a ş o la r a k , s ır r ım a ç tığ ı k im s e o la r a k , b ö y le b i r g iz e m s e ç m iş tir k e n d in e . B u d u r u m d a " g iz e m " , f lü tü n m ü z is y e n " b e n " in e k a r ş ıl ı k v e r e n ş e y iş le v in i g ö r ü r v e g iz e m in g ö n d e r g e s in in a ş k ta n z iy a d e s a n a tla ilg ili o ld u ğ u y ö n ü n d e k i h ip o te z in y e n ile n m e s in e a ç ılır. Ç o k ç e tr e f illi g ö r ü n e n , 4 5 't e n 4 8 'e k a d a r k i ( " Y a n a k ta k i s ız ıy ı k e n d in e g e tir e r e k ..." d iy e b a ş la y a n ) d iz e le r, a r z u n u n y a d a e f k â r ın a la m e ti o l a b ile c e k ş e y i k e n d in e ç e k e n f lü tü n y a ln ız c a s a n a t a d ın a m ü z ik a l b i r r ü y a m e y d a n a g e tir d iğ in i if a d e e d iy o r. S a n a tç ı v e s a n a t, y e r in g ü z e lliğ i ile s a f d il ş a r k ıla r ı a r a s ın a i k ir c ik le r y e r le ş tir e r e k d e k o r u e ğ le n d ir m e k te d ir . S a n a tç ın ın g ö k k u b e a l tın d a ç a ld ığ ı f lü t, a r z u n u n tü m g ü c ü llü k le r in i k e n d in e g e tir e r e k , b ö y le b i r g iz e m i k e n d i s in e s ır d a ş y a p a b ilm iş tir . Ş a r k ıs ıy la y e r in g ü z e lliğ i a r a s ın a d a im i b ir i k i r c ik lilik s o k a r a k y e r in g ü z e lliğ in i e ğ le n d ir ir . A ş k ın k â d i r o ld u ğ u y o ğ u n lu ğ u n a y n ıs ıy la , şu v e y a b u b e d e n e d a i r s a h ip o lu n a b ile c e k h a y a le ti a n d ır a n r ü y a n ın y itip g itm e s in i, d a ğ ılıp g itm e s in i s a ğ la m a y ı h a y a l e d e r. B u d ü ş m a l z e m e s in d e n " tu m tu r a k lı, b e y h u d e v e m o n o t o n b i r sa tır" ç ık a r m a g ü c ü v a r d ır o n d a . B u p a s a jd a g ö z e ç a r p a n y a p m a c ık lık , y a lta k la n m a a m a ç lı k i b a r lık , a r z u la n m ış b e d e n le r in y itip g itm iş r ü y a s ıy la ilg ili g iz e m in s a n a t ı n b i r e tk is in d e n i b a r e t o l a b ile c e ğ in i v e b i r o la y v a r s a y ım ım il la k i z o r u n lu k ılm a d ığ ın ı v u rg u la r . K a r ş ıla ş m a s ı o lm a y a n , g e r ç e k n e s n e s i o lm a y a n b i r a r z u ( " b a ğ d a ş tır m a la r " y e r le ş tir m e y e k â d i r o la n ) s a n a t ta r a f ın d a n k a p ılır s a , g iz e m li b i r iz b ı r a k a b i li r o z a m a n d u ru m 'd a . S a n a ts a l i z g iz e m lid ir, ç ü n k ü y a ln ız c a k e n d i k e n d is in in iz id ir. M a lla r m é 'n in f ik ri ş u d u r: S a n a t, a n c a k k e n d i y o lu y la iliş k ile n m e k s u r e tiy le d ü n y a d a k e n d i g iz e m i ü z e r in e k a p a n m ış b i r iz ü r e te b i lir. S a n a t k a r ş ıla ş ılm ış n e s n e s i ( g e r ç e k n e s n e a n la m ın d a ) o lm a y a n 154 B A Ş K A B İR E S T E T İK b i r a r z u n u n iz in i y a r a ta b ilir . İ ş te b u r a d a d ır b ü t ü n g iz e m i. S a n a tın h e r tü r lü n e s n e d e n t a s a r r u f e d ile n a r z u y la e ş d e ğ e r li o lm a s ın ın g iz e m i. B u d a ik in c i a y a r tm a y la k a r ş ı k a r ş ıy a g e t i r i r b iz i. 7 ) İ k in c i A y a rtm a : S a n a ts a l S im u la k r u m la Y e tin m e k T â c h e d o n c , in s tr u m e n ts d e s f u it e s , ô m a lig n e Syrirvc, d e r e fle u r ir a u x la c s o ù tu m ’a tte n d s ! M o i, d e m a r u m e u r f ie r , j e v a is p a r l e r lo n g te m p s , D e s d é e s s e s ; e t p a r d 'id o lâ tr e s p e in tu r e s , A le u r o m b r e e n le v e r e n c o r e d e s c e in tu r e s: A in s i, q u a n d d e s r a is in s j ' a i s u c é la c la r té , P o u r b a n n ir un r e g r e t p a r m a f e i n t e é c a r té , R ie u r, j ’é lè v e a u c i e l d 'é té la g r a p p e v id e , E t, s o u ffla n t d a n s s e s p e a u x lu m in e u se s , a v id e D 'iv r e s s e , ju s q u 'a u s o i r j e r e g a r d e a u tr a v e r s . Ö y le y se u ğ ra ş d u r ey k a ç ışla rın ç a lg ısı h ın zır S y rin x, b e n i b e k le d iğ in g ö lle rd e y e n id e n yeşerm ey e! B e n se m ırıltım la m ağ ru r, d a h a ç o k söz e d e ce ğ im T an rıç alardan ; v e p u tp e re st re sim le rle Ç ık a rac a ğ ım g ö lg e le rin d e n y in e k e m e rle rin i: İşte b ö y le , ü z ü m le rd e n e m in c e b ü tü n ışığı G ü y a b o şv e rd iğ im e fk â rım ı d ağ ıtm a k için, G ü le re k g ö ğ e k ald ırıy o ru m b o ş salk ım ı Ve şe ffa f k a b u k ların ı ü fley e re k , sa rh o şlu ğ a te şn e o la n b en , B a k ıy o ru m a raların d an a k şa m a kadar. Ö n c e k i h ip o te z e g ö re h e r ş e y s a n a tta n g e ld iğ i iç in , b u g e ç iş b ö lü m ü n d e m u h a ta p flü ttü r. Ş ii r ş u n u d iy o r: S e n , s a n a tın a r a c ı, y e n i d e n iş e k o y u l. B e n s e , a r z u m a g e r i d ö n m e k is te r im , s e n in e ş d e ğ e r li o ld u ğ u n u id d ia e ttiğ in a r z u m a . B u n o k ta d a a r z u la y a n k ı r ta n r ıs ı ile s a n a tç ı k ı r ta n r ıs ı b i r b i r i n d e n a y rılır. A y n ı z a m a n d a e r o ti k s a h n e s a f b i r h ü ly a o la r a k s u n u l m u ş v e d o la y ıs ıy la o la y (s u p e r ile r in in g e r ç e k b o y g ö s te r iş i) h iç le n m iş tir. B u r a d a i k in c i a y a r tm a o la n ö z n e l o l a r a k s im u la k r u m la y e t i n m e — y a n i n e s n e s iz a r z u y la y e tin m e — a y a r tm a s ıy la k a r ş ı k a r ş ıy a y ız . B u a y a r tm a iç in b i r ö n c e k i h ip o te z in s a p k ın b i r y o r u m u d iy e b i K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 155 liriz . B u y o r u m u ş ö y le if a d e e d e b ilir iz : B u g i z e m i y a r a ta n b e l k i b e n im s a n a tım d ı, a m a b e n a r z u lu b i r s im u la k r u m la d o ld u r a c a ğ ım o n u . B e n im h a z z ım b u o la c a k . O z a m a n b u ş e k ild e k a v r a m l a ş t ın l m ı ş b i r s im u la k r u m u n h e r tü r lü h a k ik a te s ır t ç e v ir te n b i r s a r h o ş lu k o lm a s ı e s a s tır. S im u la k r u m o l a n a k lıy s a s a d a k a te ih tiy a c ım y o k tu r ; ç ü n k ü m e v c u t b u lu n m a m ış o la n ı b i r b o ş lu k o la r a k , a y n ı z a m a n d a d u y u m s a n a b ilir b i r b o ş lu k ( h a v a y la ş iş m iş ü z ü m le r ) o la r a k ta k lit e d e b ilir, y a p a y la ş tır a b ilir im . B i r s im u la k r u m d a i m a o l a y a s a d a k a tin y e r in e k o n u la n b i r b o ş lu k m iz a n s e n id ir. O la y la ilg ili s o r u n d a , b o ş l u k m e r k e z i b i r iş le v g ö rü r ; z ir a o la y ın b i r a r a y a g e tir d iğ i, b a ş a g e tir d iğ i şe y , d u r u m u n b o ş lu ğ u d u r . O la y g e r ç e ğ i " o r a d a o lm u ş o lm a y a n " ın t a r a f ın a k a y d ır a r a k , " v a r" m v a r lı ğ ın ın b o ş l u k o ld u ğ u n a t a n ık lık e d e r. D o lu lu k g ö r ü n ü ş ü n ü b o z a r. B ir o la y b i r d o lu lu ğ u n ı s k a r t a y a ç ık a r ılm a s ıd ır. A m a o la y y itip g ittiğ in e v e g e r iy e a d d a n b a ş k a b i r ş e y k a lm a d ı ğ ın a g ö r e , b u b o ş lu ğ u e le a lm a k i ç in h a k ik a te u y g u n t e k b i r ta r z v a r d ı r — o d a b u f a z la lık a d a ( s u p e r ile r in e ) s a d ık o lm a k tır . A m a b u n u n la b ir lik te , o la y ın b illû r la ş tığ ı a n d a ç a ğ ır ıld ığ ı h a liy le b o ş lu ğ a d u y u la n ö z le m y e r li y e r in d e k a lır. D o lu b i r b o ş lu ğ u n , y a ş a n a b ilir b ir b o ş lu ğ u n , e b e d i b i r e s r im e n in a y a r tıc ı ö z le m id ir. B u n u n iç in e lb e tte s a r h o ş lu ğ u n k ö r lü ğ ü n e g e r e k v a rd ır . İ ş te k ı r ta n r ıs ı b u s a r h o ş lu ğ a b ır a k ı r k e n d i n i v e b u n a k a r ş ı t e k ç a r e s i a n la tıc ı h a f ız a y a h o y r a tç a y e n id e n b a ş v u r m a k tır . 8 ) S u ç M a h a lli Ô n y m p h e s, r e g o n flo n s d e s SOUVENIRS d iv e r s . " M on o e il, trouant d e s jo n c s , d ard ait ch a q u e en co lu r e Im m o rte lle, q u i n o ie e n l'on d e sa b rûlure A v e c u n cri d e ra ge au c ie l d e la forêt; E t le sp le n d id e b ain d e c h e v e u x d isparaît D a n s le s c la rtés e t le s fr is so n s, ô p ierreries! J'accou rs; q u an d , à m e s p ie d s , s'e n trejo ign en t (m eu rtries D e la lan gu eu r g o û té e à c e m a l d'être d eu x ) D e s d o rm eu ses p arm i leu rs se u ls b ras h asard eu x; Je le s ra vis, san s le s d ése n la c er , e t v o le A c e m a ssif, h a ï p ar l'om b rage fr iv o le , D e r o s e s tarissan t to u t p arfu m au so le il, 156 B A Ş K A B İR E S T E T İK O u n o tre éb at au jo u r c o n su m é s o it pareil." J e t ’a d o r e , c o u r r o u x d e s v ie r g e s , ô d é lic e F a r o u c h e d u s a c r é f a r d e a u nu q u i s e g lis s e P o u r f u i r m a lè v r e e n f e u b u v a n t, c o m m e un é c la ir T r é s a ille ! L a f r a y e u r s e c r è te d e la c h a ir : D e s p i e d s d e l'in h u m a in e a u c o e u r d e la tim id e Q u e d é la is s e à la f o i s u n e in n o c e n c e , h u m id e D e la r m e s f o l l e s o u d e m o in s tr is te s v a p e u r s . " M on cr im e, c'est d 'avoir, g a i d e v ain cr e c e s p eu rs T ra îtresses, d iv is é la to u ffe é c h e v e lé e D e b a iser s q u e le s d ie u x g a rd aie n t si b ie n m êlé e: C ar, à p e in e j'a lla is ca c h e r u n rire ardent S o u s le s rep lis h eu re u x d 'u n e s e u le (gard ant P ar u n d o ig t sim p le , a fin q u e sa can d eu r d e p lu m e S e teig n it à l ’é m o i d e sa so eu r q u i s ’a llu m e, L a p etite , n a ïv e e t n e r o u g issa n t p as:) Q u e d e m e s b ras, d éfa its par d e v a g u e s trépas, C ette p ro ie, à ja m a is in gra te s e d éliv r e S an s p itié d u sa n g lo t d on t j'éta is en co r e ivre." E y su p er iler i, y e n id e n k ab artalım türlü ANILARI. " K a m ış o y a r a k g ö z d ik iy o r d u m h e r ö lü m s ü z b o y u n a , Y a n ığ ın ı b o ğ a n , s e r in d a lg a la r ın su y u n a , O rm a n ın g ö ğ ü n e h id d e tli b i r ç ığ lık la ; Ve s ilin ir g id e r ü r p e tile r le ış ık la r iç in d e , H a r ik a s a ç s a ğ a n a ğ ı, e y m ü c e v h e r le r ! Y etiştim , d o la n ır k e n b ir b ir in e a y a ğ ım ın (şu ik i-o lm a İ lle tin d e n g e le n d e r m a n s ız lık la b itk in d ü ş m ü ş ) d ib in d e U y u y a n ik i k a d ın b ir b ir le r in in te h lik e li k o lla r ın d a ; K a ç ır ıy o r u m o n la r ı, b ir b ir in d e n a y ır m a d a n , Ve u ç u y o ru m h a fif m e şre p y a p r a k la r ın n e fre t e ttiğ i G ü n e ş te h e r k o k u yu k u ru ta n g ü lle r in ş u g ü r ta rh ın a , G ü n g ib i tü k e n in c e y e d e k o y n a ş tığ ım ız ye re ." S an a tap ıy oru m , e y b ak ir elerin g a za b ı, E y k u tsa l, çıp la k y ü k ü n y ab an h a z z ı, İç in c e a le v a le v d u d a ğım d an , ça k a n b ir ş im şe k g ib i, sü zü lü p k açan ! T enin o g iz li ürküntüsü: H e m ç ılg ın g ö z y a ş la n y la h e m d e p e k h ü z ü n lü o lm a y a n K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 157 B u h arlarla ısla n m ış b ir m a su m iy e tin Terk e ttiğ i a m a n sızın a y a k la n , ü rk m ü şü n k alb i. "Bu h a in k o r k u la r ı y e n m e n in ş e v k iy le , Ç ö z m e k m iş s u ç u m ta n r ıla r ın ö z e n le D o la ş tır d ığ ı ö p ü c ü k le r in y u m a ğ ın ı: Z ir a a te ş li b i r k a h k a h a y ı g iz le y e c e ğ im d e r k e n , B irin in ü stü n k ıv r ım la r ı a ltın a ( b ir p a r m a ğ ım la tu tu y o rd u m K ü ç ü k , to y v e y ü z ü k ız a r m a k b ilm e y e n i, Y a nıp tu tu şa n k ız k a r d e ş in in ş e h v e tin e b ü rü n sü n d iy e o tü y g ib i s a flığ ı:) B e lli b e lir s iz v e f a tla r la ç ö z ü le n k o lla r ım d a n K u r tu lu y o r şu e z e ld e n n a n k ö r a v ım B e n i h â lâ s a r h o ş e d e n h ıç k ır ığ a a ld ır ış etm e d e n ." B u u z u n k e s it, iç s e l d ü z y a z ı ü s tü n e , y a n i a n la tı ita lik le r i v e a n ım s a m a n ın b e y h u d e id d ia s ı ü s tü n e k u ru lu d u r. L a f ı d o la n d ır m a d a n , ö n c e k ı r ta n n s ı n ı n s u p e r is i ç if tin i n a s ıl k a ç ır d ığ ın ı, s o n r a k o l l a n a r a s ın d a y k e n b i r d e n b ir e b u h a r o lu p u ç a n b u ik i g ü z e lliğ i n a s ıl k a y b e t tiğ in i a n la tır. B u r a d a e r o tiz m , v u rg u lu v e n e r e d e y s e a m iy a n e d ir ( " p e k h ü z ü n lü o lm a y a n b u h a r la r la ıs la n m ış " , " y a n ıp t u t u ş a n k ız k a r d e ş i" , v b .). B u n e V e rla in e 'i n ( b ilin d iğ i g ib i m ü s te h c e n b i r ş a ir d ir ) " m u ğ l a k e d e b iy a tı" d ır , n e d e M a lla r m e 'n in (o d a b i r o k a d a r m ü s te h c e n b i r ş a ird ir: " İf r id in S a r s tığ ı S iy a h i K a d ın " ı b i r o k u y u n ) " a s la d o ğ r u d a n o lm a y a n , im a lı s ö z c ü k le ri" . İ l k a n la tı 4 . k e s itte y d i v e o la y y e r in in z ik r e d ilm e s i re jim in e t a b iy d i. " S a k in b i r b a ta k lığ ın S ic ily a 'v a r i k ı y ı la n " n ı n , k e n d ile r in i e t k ile m iş o la n s u p e r ile r i o la y ım i t ir a f e tm e le r i g e r e k iy o r d u . B u 8. k e s itin ik i a n la tıs ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a h a f ız a y a b ır a k ılm ış tır (" y e n id e n k a b a r ta lım tü r lü A N IL A R I" ). A n l a t ı l a n n ç a k ış m a s ı m ı p e k i b u r a d a s ö z k o n u s u o la n ? T a m d e ğ il. D ü z y a z ın ın ilk o r ta y a ç ı k ış ın d a y a l n ı z c a s u p e r ile r in in o r ta d a n k a y b o lu ş u a n la tılır. O la y ın y itip g itm e b o y u t u n a o d a k la n ılm ış tır . B u d e f a , a d ı s a p ta y a n (" ş u su p e r ile r i" ) v e a d ın ç o ğ u llu ğ u n u o n a y la y a n (ik i k a d ın n e t b iç im d e b ir b ir in d e n a y n l m ı ş , a m a t a n n l a r o n l a n b ir b ir le r in e d o la ş tır d ığ ı i ç in b i r b ir le r in d e n g ö r e c e f a r k s ız o l d u k l a n d a b e lir tilm iş tir ) o lu m lu b i r b e tim le m e , b i ç i m b a k ım ın d a n e r o tik b i r s a h n e v a r ö n ü m ü z d e . A m a b u a r a d a , ş iir in h a k ik i- o lu ş u a ç ıs ın d a n , a n ıla r d a k i e r o tiz m i n a y n n t ı l a n n e if a d e e d e r? B A Ş K A B İR E S T E T İK 158 H a f ız a n ın ş ö y le b i r ö z s e l ik ir c ik liliğ i v a r d ır : A d ın s a n c a ğ ı g ö l g e s in d e d u ru r. Y e r p e k â lâ o la y k o n u s u n d a m a s u m o la b ilir , a m a h a f ı z a k e s in lik le d e ğ ild ir, ç ü n k ü a d la n d ır m a ta r a f ın d a n ö n c e d e n y a p ı la n d ır ılm ış tır . H a f ız a b iz e o la y ı o ld u ğ u g ib i v e r m e id d ia s ın d a d ır , a m a s a h te k â r lık ta n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir b u , ç ü n k ü h a f ız a n ı n a n la tıs ın ı y ö n e te n a d b u y r u ğ u d u r v e h a f ız a n ın "şu s u p e r ile r i" ş e k lin d e k i ö n e r m e s in in — b u k ö k ü k a z m a m a y a c a k ö n e r m e n in — s e b e p o l d u ğ u m a n tık s a l v e g e r iy e e tk im e li b i r te m r in d e n i b a r e t o lm a s ı m ü m k ü n d ü r p e k â lâ . S a f o la y ın a n ıs ı d iy e b i r ş e y y o k tu r k e s in lik le . S a f o la y ın o r ta d a n k a lk m a v e ç h e s i h a f ız a y la b a ğ la n tılı d e ğ ild ir. B u n o k t a d a h a k lı o la n , y e r in m a s u m iy e ti, iz le r in ik irc ik liliğ id ir. Y a ln ız c a a d ın s a b itliğ in in a k la g e tir e b ile c e ğ i ş e y in a n ıs ı v a rd ır . B u y ü z d e n n e k a d a r a y r ın tılı o l u r s a o ls u n , b u k e s i t k u ş k u y a y e n i m a lz e m e ö n e r m e k te n ö te y e g it m ez. K e s itin ik i a n la tıs ın d a n b ir in c is i ik i s u p e r is in in s a r m a ş d o la ş u y u m a la r ım v e k ı r t a n r ıs ın ın a r z u s u ta r a f ın d a n y a k a la n m a la r ın ı a n la tır. İ k in c is i, b u ik i b a ş lı ç ıp la ğ ın z o r a k i b ö lü n m e y le o r ta d a n k a y b o lu ş u n u . F a n ta z m a tik n ü v e n in le z b iy e n n ite liğ i a p a ç ık o rta d a . B u f a n ta z m a B a u d e la ir e ta r a f ın d a n b a ş la tılm ış , r e s im d e d a h il o lm a k ü z e re ( C o u r b e t'n in u y u y a n g ü z e lle r in i d ü ş ü n ü n ) b ü t ü n b i r y ü z y ılı k a te tm iş tir. B u b ild ik m o tif in a l tın d a B i r i le İ k i'y e ( " ik i- o lm a ille ti" n e ) d a i r b i r d ü ş ü n ü m b u lu n m a s ın ı b e k le y e b ilir iz . Z i r a h e r şe y , a y n ın ın a y n ıy la s a r m a ş d o la ş o lu ş u n d a d ır. İk i ö n e m li a n v a r: B ir i 7 1 . d iz e ( " K a ç ır ıy o r u m o n la r ı, b ir b ir in d e n a y ır m a d a n " ) , d iğ e r i 8 2 . v e 8 3 . d i z e l e r ( " Ç ö z m e k m iş s u ç u m t a n r ıla r ın ö z e n le / D o la ş tır d ığ ı ö p ü c ü k le r in y u m a ğ ın ı" ) . S a r m a ş d o la ş o l m a v e a y r ılm a . İ k i'n in B ir 'i v e B ir 'i n ö lü m c ü l İk i's i. S a rm a ş d o la ş ik i k a d ın k e n d i k e n d in e y e te n b i r b ü tü n o l u ş tu r u y o r; k e n d i ü s tü n e k a p a n m ış , a y n ıy a y ö n e lm iş , ö te k is iz b i r a r z u f a n t a z m a s ı — " iç te n h a d ım e d i l m iş ”* m i d e m e li b u n a ? H e r d u r u m d a , B i r o l a r a k İ k i'n in a r z u s u . İ ş te k ı r t a n r ıs ın ın a r z u s u n u u y a n d ır a n v e * Fr. incastre. Bu neolojizm encastre 'den ("gömülü", "içe yerleştirilmiş" anla mında) hareketle türetilmiş. Am a "hadım edilmiş" anlamındaki ca stre 'yi de çağ rıştırıyor. -ç .n . K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 159 k a y b o lm a s m a d a n e d e n o la c a k o la n , b u k e n d i ü s tü n e k a p a n m ış a r z u d u r. Z i r a k ı r t a n r ıs ın ın a n la m a d ığ ı şu d u r: S u p e r ile r iy le k a r ş ıla ş m a s ı k e n d i a r z u s u iç in a le la d e b i r k a r ş ıla ş m a d e ğ il, A r z u i l e k a r ş ı la ş m a d ır. K ır t a n r ıs ı ta m d a h e r tü r lü n e s n e d e n v a z g e ç ip s a f a r z u f i g ü r ü n ü s u n a r a k , " a n c a k b i r b ü tü n lü k o la r a k v a r o la b ile n ş e y e " n e s n e m u a m e le s i y a p a r (v e d o la y ıs ıy la b ö lm e y e , " k ıs m i" b iç im d e e le a l m a y a ç a lış ır) . K ı r t a n r ıs ın ın a ld ığ ı a c ı v e r ic i d e r s ş u d u r: H a k ik i b i r o la y d a s ö z k o n u s u o la n a s la a r z u n u n n e s n e s i d e ğ il, b iz a tih i a r z u , s a f a r z u d u r. L e z b iy e n lik a le g o r is i iş te b u s a f lığ ın k a p a lı s u n u m u d u r. B u k e s itin ik i a n la tıs ın ı a y ır a n p a s a j (ita lik le r in a r a s ın a g ir e n 7 5 ila 8 1 . d iz e le r ) ö z e l o la r a k d e ğ e r le n d ir ilm e lid ir . Z ir a b u p a s a j a r z u n u n il a n e d ild iğ i, te m e l a n la m ıy la ö z n e lle ş m iş te k a n d ır ( " S a n a t a p ıy o r u m , e y b a k i r e le r in g a z a b ı" ) . İ la n e tm e y i a d la n d ır m a d a n a y ır t e tm e k g e re k ir. A d la n d ır m a (" ş u s u p e r ile r i" ) m e y d a n a g e ld ik te n s o n ra , b u a d la n d ır m a y la iliş k is in in d ile g e tir ilm e s in e " ila n e tm e " d iy e lim . Ö z n e n in o la y ın a d ı k a p s a m ın d a tü m e v a r ım la o r ta y a k o n u ld u ğ u c a n a lıc ı a n d ır b u . H e r ö z n e k e n d in i a d la n d ır m a y la k u r u lm u ş b i r iliş k i o la r a k , d o la y ıs ıy la d a o l a y a a r z u lu b i r s a d a k a t i ç in d e i la n e d e r ( " s a n a ta p ıy o r u m " ) . K ı r t a n r ıs ın ın ila n ı, ilk i B ir 'i n s a n c a ğ ı a ltın d a , İ k in c is i b ö lü n m e n in s a n c a ğ ı a ltın d a o la n ik i a n la tı â n ı a r a s ın a s ık ışır. S a f a r z u n u n B ir' in e s a d ık k a la m a d ığ ın ı i t i r a f e tm e â n ın d a b u i la n d a b u lu n u r k ı r t a n rıs ı. Ç ü n k ü n e z a m a n ila n e tm e n in a d la n d ır m a y la tü r d e ş o lm a d ığ ı y a d a a d la n d ır m a n ın d a y a ttığ ın d a n b a ş k a b i r ö z n e l d iz iy e d a h il o ld u ğ u a n la ş ıls a , h e r d e f a s ın d a s a d a k a ts iz lik v a rd ır . K ır t a n r ıs ın ın "su ç u " b u d u r iş te . H e te r o je n b i r a r z u i la n ın ın s a n c a ğ ı a l t ı n d a ( ik i s u p e r is iy le a y rı a y r ı e r o tik o la r a k b ir le ş m e is te ğ i) ş ö y le b i r iş e k a lk ış m ış o lm a k tır su ç : İ k i'y i ö z ü m s e y e n s a f a r z u o ld u ğ u iç in , B ir lik 'i ta n r ı l a r t a r a f ın d a n k o r u n a n , o la y s a l b e lir iş in a y r ılm a z g ü c ü s ıf a tıy la k o r u n a n ş e y in a y r ış tır ılm a s ı. N e s n e d e n b a m b a ş k a b i r b iç im d e b e lir iv e r e n ş e y i n e s n e y a p m a k tır su ç . B i r o la y ın ö z n e le ş tir m e k u v v e ti n e s n e a r z u s u d e ğ il, a r z u n u n a r z u s u d u r. D e m e k k i M a lla r m é b iz e ş u n u s ö y lü y o r: H e r k im o la y ın h e p y e r in d e n e ttiğ i n e s n e k a te g o r is in i y e n id e n y e r in e k o y m a y a ç a lış ır s a , B A Ş K A B İR E S T E T İK 160 y e n id e n s a f v e b a s it y o k o lu ş a h a v a le e d ile c e k tir . Y e p y e n i b i r a r z u y l a k a r ş ıla ş m ış o lm a n ın g e r e ğ in i y a p m a k y e r in e , s u p e r ile r in i a r z u s u n u n n e s n e s i y a p tığ ın ı id d ia e d e n in k o lla r ın d a b u h a r la ş ıp g id e c e k tir su p e r ile r i. O k im s e iç in o la y d a n g e r id e k a la c a k te k iz , y itir m e d u y g u s u o la c a k tır . O la y v a r k e n , n e s n e le ş tir m e (" s u ç " ) y itir m e y i g e t i r i r b e r a b e r in d e . O la y a s a d a k a tin , s a d a k a t e tiğ in in e n b ü y ü k s o r u n u b u d u r : N e s n e y i v e n e s n e liğ i y e n id e n v a r e tm e m e k i ç in n e y a p m a lı? N e s n e le ş tir m e a n a liz d ir , a y n ı z a m a n d a h a f ız a n ın a n la tıc ılık d e n e n k ö tü h u y u d u r. K ı r ta n r ıs ı b i r a n ıy ı a n a liz e d ip n e s n e llik iç in d e k a y b o lu p g id e r. K ır ta n r ıs ı, e n a z ın d a n h a f ız a n ın k ı r ta n r ıs ı, y a n i d ü z y a z ıs a l k ı r t a n n s ı , o la y ın b iz e ş a r t k o ş tu ğ u ş e y o lm a y ı, y a n i n e s n e s iz b i r ö z n e o lm a y ı b a ş a r a m a m ış tır . 9 ) Ü ç ü n c ü A y a rtm a : B iric ik K u ts a l A d T a n t p is ! V ers le b o n h e u r d ’a u tr e s m 'e n tr a în e r o n t P a r le u r tr e s s e n o u é e a u x c o r n e s d e m o n f r o n t: Tu s a is , m a p a s s i o n , q u e , p o u r p r e e t d é jà m û re , C h a q u e g r e n a d e é c la te e t d 'a b é ille s m u rm u re ; E t n o tr e s a n g , é p r is d e q u i le v a s a is ir , C o u le p o u r to u t l'e s s a im é te r n e l d u d é sir. A l'h eu re o ù c e b o is d 'o r e t d e c e n d r e s s e te in te U n e f ê t e s 'e x a lte en la f e u illé e é te in te : E tn a ! c 'e s t p a r m i t o i v is ité d e V én u s S u r ta la v e p o s a n t s e s ta lo n s in g é n u s, Q u a n d to n n e un s o m m e tr i s te o u s 'é p u is e la f la m m e . J e tie n s la re in e ! O s û r c h â tim e n t... N on, N e ya p a lım ! M u tlu lu ğ a b a şk aları g ö tü r ec ek m iş b en i A h u m d a k i b oy n u zlar a d o la n m ış örgü leriy le: B ilir sin , tu tku m sen , o lg u n la şıp k ızar m ış H er n arın ç a tla d ığ ın ı, a n la rın v ız ıld a d ığ ın ı; V e k en d in i e le g e ç ir e c e k o la n a tutku n k a n ım ız , A rz u n u n h e r eb ed i k o v a n ı iç in akar. K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 161 B u orm an ın altın v e k ü lr en g in e b ü rü n d ü ğü v a k itte S ö n m ü ş yap rak larda b ir şam a ta k op u yor: E y E tna, se n in la vlar ın a b asarak m a su m v e y a lın ay ak la rıyla Z iy a re tin e g e ld iğ in d e V en ü s, h ü zü n lü b ir u y k u gü rle d iğ in d e y a d a a le v tü k en d iğ in d e. K r a liç ey i tu tuyoru m ! E y k e sin c e z a ... H ayır, H â lâ s a d a k a ts iz o la n k ı r ta n r ıs ı, ö n c e o la y ın ö z n e s i o lm a k ta n v a z g e ç e n k la s ik k o n u m u b e n im s e r : B e n z e r s iz b i r ş e y o lm u ş d e ğ il, b i r i g id e r s e e llis i g e lir, v b . T e k illiğ in y i n e le m e y le fe s h e d ilm e s i. "Ş u s u p e r ile r i" n in y e r in e " b a ş k a la r T n m g e le b ile c e k o lm a s ın ın d e la le t e ttiğ i g ib i, k e n d in i a d la n d ır m a d a n m u a f k ı l m a k tı r b u ş ü p h e s iz . A r t ı k s o y u t a r z u n u n te k d ü z e liğ in d e n b a ş k a b i r ş e y in b u lu n m a d ığ ı b u y i n e le m e y e b a ğ l ı b a ş k a lık , h e r tü r lü h a k ik a ti t e r k e tm e n in b ü r ü n d ü ğ ü g e le n e k s e l k is v e d ir. A y rıc a b i r h a k ik a t, te d ir g in z ih n in " İy i y a !" s ıy la i ş a r e t e d i le m e y e c e ğ i g ib i, g ü ç lü z ih n in " N e y a p a lım ! " ıy la d a if a d e e d ile m e z . A m a y itir m e d u y g u s u n u n h â k im o ld u ğ u b u k a m u f le e d ilm iş h a y a l k ı r ık lığ ın ın a ltın d a , b i r b a ş k a d u r u ş , k â h in v a r i b i r d u r u ş , y itir il m iş o la n ın g e r i g e liş i m u ş tu s u o lg u n la ş m a k ta d ır . B u d a d a h a ilg in ç b i r f ig ü rd ü r . A r t ı k k a y b o lu ş u n d a n b a ş k a h i ç b i r ş e y i ö z n e le ş tir ilm e y e n b i r o la y s ö z k o n u s u o lu n c a g e r i d ö n ü ş — h a t t a ( e b e d i) D ö n ü ş — k e h a n e tin d e b u lu n u la b ilir , z ir a a r z u n u n y itir m e y e e n d e k s li k u v v e ti h e r d a im o ra d a d ır. A d s ız a r z u n u n , a n o n im a r z u n u n e l a ltm d a lığ ı b e s l e r d ö n ü ş m u ş tu s u n u . Z i r a " a rz u n u n h e r e b e d i k o v a m " i ç in m ü s t e s n a k a r ş ıla ş m a v u k u b u lm a m ış tır , d o la y ıs ıy la d a a r z u n u n ilk e s i g e r i g e le b ilir. S u ç u e b e d ile ş tir e n z o r lu k , b u d ö n ü ş ü n k a ç ın ılm a z o la r a k n e s n e n i n d ö n ü ş ü o lm a s ıd ır . H a tta g ö r e c e ğ im iz g ib i, n e s n e n in N e s n e le ş m e s id ir : Ş e y , y a d a T a n rı. H a f ız a y a p e k g ü v e n m e m e k g e r e k ir, b u k e s it d e b u n u ta s d ik e d e r: S u ç u a ş k ın s o n u ç la r ın a v a r ın c a y a k a d a r a ç ın d ır m a k ta n b a ş k a b ir ş e y y a p m a z h a f ız a . " N e y a p a lım ! " ın g ü y a n e ş e li s a n c a ğ ı a ltın d a , a n a litik v e n e s n e l d ü z e n le m e y e r li y e r in d e d u ru r . B u y ü z d e n d e g e r i g e le c e k o la n ö z ü n d e "şu s u p e r ile r i" n in y itir ilm e s i d e m e k o la n y i tirm e d ir. B A Ş K A B İR E S T E T İK 162 T e r s in d e n y a k la ş a c a k o lu r s a k , s a d ık o l u n a b ile n ş e y in te m e l n i t e liğ i y in e le n m e m e k tir . H a k ik a t, y in e le n e m e z in t e m e lin d e y a ta r. N e s n e n in y a d a y i tir ile n in ( a y n ı ş e y ) y in e le n m e s i h a k ik i o la n ın y in e le n e m e z te k illiğ in e k a r ş ı iş le n m iş , h a y a l k ır ık lığ ı u y a n d ır a n b i r s a d a k a ts iz lik te n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir. K ır ta n r ıs ı m u tla k b i r n e s n e ç a ğ r ış tır a r a k b u h a y a l k ır ık lığ ın ı b a ş t a n te la f i e t m e y e ç a lış a c a k tır. A r tık k a d ı n l a r d e ğ il, K a d ın ; a ş k la r d e ğ il a ş k ta n r ıç a s ı, d iş i te b a a d e ğ il k r a liç e . S o y u t a r z u y a e k le m le n e n k o v a n im g e s i iç in d e ö r ü lm ü ş V e n ü s, h a k ik a tin h a l a n l a r ı n ın v a r o lm a y a n k r a liç e s i o la r a k in e r y e re . B ö y le c e ü ç ü n c ü a y a r tm a s a h n e y e g ire r: K e s in v e e z e li b i r a d u ğ r u n a k a r ş ıla ş m a n ın t e k illiğ in i te r k e tm e y i s a ğ la y a n , b i r ic ik v e k u ts a l b i r a d la a d la n d ır m a a y a r tm a s ı. B u k u ts a l a d ın b o y g ö s te r m e s i ö z e n le , te a tr a l b i r ü s lu p la s a h n e y e k o n u lm u ş tu r . B i r ı ş ık v e d e k o r d e ğ iş ik liğ i g ö rü lü r. Ş iir in a la c a k a r a n lı ğ ı n a g irilir. G ü n e ş li g ö lü n y e r in e y a n a r d a ğ v e la v m o tif i (" a ltın v e k ü lr e n g in e b ü r ü n m ü ş o r m a n " ) g e lm iş tir. " N e y a p a lım ! " m m a n t ı ğ ı h a y a l k ı r ık lığ ın ın y a ts ı v a k ti a tm o s f e r in e h a z ır lık y a p a r ( " h ü z ü n lü b ir u y k u g ü r le d iğ in d e y a d a a le v tü k e n d iğ in d e " ) . Y a p a y b i r a ş k m lığ ın b e lir m e k o ş u lla r ın ın iy i b i r im g e s i: H e p ç o k g e ç g e lm e k , ta n r ı n ı n ö z ü n d e v a rd ır . T a n rı d e d iğ in , s o n a y a r tm a d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir. A n i, g e r e k ç e s i a ç ık la n m a y a n " k e s in c e z a " , k ı r t a n r ıs ın ın (v e ş a ir in ) b ilin ç li b i r ir k iliş in e d e l a l e t e d e r: K u ts a lın a y a r tm a s ı, o la y ın a d la n d ır ılm a s ın ın k u r b a n g id e c e ğ i b ir ic ik a d a y a r tm a s ı, m ü n f e r it s u p e r ile r in in y e r in e g e ç e c e k o la n V e n ü s 'ü n a y a r tm a s ı, tü m g e r ç e ğ i o r ta d a n k a ld ır a c a k N e s n e a y a r tm a s ı, b e r e b e r in d e ç o k v a h im s o n u ç la r g e tir e c e k tir ( a s lın d a ş iir in b i r tü r r o m a n tik k â h in liğ e s a v r u lm a s ı d e m e k tir b u ). A y a r tm a s a v u ş tu ru lm u ş tu r. 10) U y k u v e G ö lg e n in A n la m ı (S o n u ç Y e rin e ) m a is l ’â m e D e p a r o le s v a c a n te e t c e c o r p s a lo u r d i T a rd s u c c o m b e n t a u f i e r s ile n c e d u m id i: S a n s p lu s il f a u t d o r m ir en l ’o u b li d u b la s p h è m e K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 163 S u r le s a b le a lté r é g is a n t e t c o m m e j'a im e O u v r ir m a b o u c h e à l'a s tr e e f fic a c e d e s vin s! C o u p le , a d ie u ; j e v a is v o i r l'o m b re q u e tu d e v in s . A m a sö z le r d e n b o şa lm ış ruh d a H a n ta lla şm ış şu g ö v d e d e Y en ik d ü şer son u n d a ö ğ le v ak tin in m ağru r se ssiz liğ in e : A rtık u yu m a k g er ek k ü frü u nu tu p S u sa m ış k u m u n ü zer in e u zanarak; n e ç o k se v er im A ç m a y ı a ğ z ım ı şarab ın cö m ert y ıld ız ın a ! E lv e d a ç ift, d ö n ü ştü ğ ü n g ö lg e y i g ö r m e y e g id iy o ru m b en . A la c a k a r a n lık v e k ü ld e n T a n r ıç a f ig ü r ü n ü ş ü p h e iç in d e s a v u ş tu r a n k ı r ta n r ıs ı, h a k ik a tin in ö ğ le v a k tin d e y e r in e k a v u ş m u ş tu r y e n i d e n . U y k u s u n d a y e n id e n k a v u ş a c a ğ ı şey , iş te b u fig ü r, y a n i a s k ıy a a lın m ış h a k ik a ttir. B u u y k u y u , y a n i d a h a ö n c e m ü z ik a l s im u la k r u m la b ir lik te g e le n s a r h o ş lu k ta n ç o k f a r k lı o la n b u ik in c i s a r h o ş lu ğ u , s o n a ş a m a d a k i g ö lg e m o tif iy le v e g ö lg e n in d ö n ü ş e c e ğ i ş e y in in c e le n m e s i m o tif iy le i l iş k ile n d ir m e k ö n e m lid ir . " Ş u su p e r ile r i" a d ın ın ş iir d e e b e d iy e n ü r e ttiğ i ş e y o la c a k t ır ç if tin g ö lg e s i. K ı r ta n r ıs ı ş ö y le d i y o r b iz e : "Ş u su p e r ile r i" , y a n i b u d e ğ iş m e z a d n e o la c a k tı, b u n u g id ip a d ın s ığ ı n a ğ ı n d a b i r g ö r e y im . G ö lg e İd e a 'd ır, ş iir s e l r e s m ig e ç id in in g e le c e ğ in d e ta m a m la n m ış o la c a k İd e a . K ı r t a n r ıs ın ın e b e d ile ş tir m e k is te d iğ i k a r ş ıla ş m a n ın , s u p e r il e r i y l e k a r ş ıla ş m a s ın ın h a k i k a t i d i r g ö lg e . K u ş k u s u s a y e s in d e d ir k i, k ı r t a n r ıs ı b ir b ir i p e ş i s ıra g e l e n a y a r tm a la r a d ir e n e b ilm iş tir . U y k u , k ı r t a n r ıs ın ın a d d a n a d ın h a k ik a tin e — y a n i b ü tü n o la r a k ş iire — v e " k ır t a n r ıs ı" n d a n a d s ız " b e n " e — k i b ü tü n v a r lığ ı s u p e r ile r in i e b e d i le ş tir m iş o lm a k ta n ib a r e ttir — g e ç ip m e s k e n tu ta b ile c e ğ i in a tç ı h a r e k e ts iz lik tir. B u u y k u y o ğ u n s a d a k a ttir , in a tç ılık tır , d e v a m lılık tır. B u s o n s a d a k a t o lu ş m u ş ö z n e n in e d im in in t a k e n d is id ir , " s ö z le r d e n b o ş a lm ış " tır, ç ü n k ü a r tık h ip o te z le r i s ın a m a y a ih tiy a c ı y o k tu r. V e " h a n ta lla ş m ış b e d e n " d ir , ç ü n k ü a r tık a r z u n u n a jita s y o n u n a ih tiy a ç d u y m a m a k ta d ır. L a c a n 'm s ö z c ü k le r ta r a f ın d a n im a l e d ilm iş ö z n e s in in a k s in e , B A Ş K A B İR E S T E T İK 164 M a lla r m e 'n in ş iir s e l h a k ik a tin in ö z n e s i n e r u h t u r n e d e b e d e n , n e d ily e tis i n e d e a rz u . E d im v e y e r d ir , k e n d i s i n e e n u y g u n m e ta f o r u " u y k u " d a b u la n a d s ız d ire tm e d ir. " G id ip g ö r e c e ğ im " , y a n i b i r b ü t ü n o la r a k ş iir in m ü m k ü n o ld u ğ u y e r i. " B e n " b u ş iiri y a z a c a ğ ım . B u u y k u d a g ö r m e ş ö y le b a ş l a y a c a k tır: " Ş u s u p e r ile r i v a r y a , e b e d ile ş tir m e k is tiy o r u m o n la rı." " Ş u s u p e r ile r i" ile o n l a n n e b e d ile ş tir ilm e s in in " b e n " i a r a s ın d a , ç ı p l a k g ü z e llik le r in o la y s a l o r ta d a n k a y b o lu ş u ile k e n d in i u y k u y a b ır a k m ış k ı r t a n r ıs ın ın a d s ız lığ ı a r a s ın d a , ş iir in s a d a k a ti o la c a k tır . E b e d iy e n k a l a n y a l n ı z o d u r. Ö zet 1) O l a y Ş iir o la y ın k a r a r a b a ğ la n a m a z lığ ın ı a n ım s a tır. M a lla r m e 'n in e n ö n e m li i z le k le r in d e n b ir id ir b u . B i r d u r u m u n iç in d e h iç b ir ş e y ( s a lo n , m e z a r , g ö l y a d a d e n iz in y ü z e y i) o la y ın o la y o la r a k ta n ı n m a s ı n ı z o r u n lu k ıla m a z . O la y ın r a s tla n tıs a llığ ı, a id iy e tin in k a r a r a b a ğ la n a m a z lığ ı s o r u n u ö y le b i r s o r u n d u r k i, n e k a d a r ç o k iz i o l u r s a o ls u n o la y o la y ın i la n e d ilm e s in e a s ılı k a lır. O la y ın ik i y ü z ü v a r d ır. V a rlığ ı b a k ım ın d a n d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e o la y , a d s ız e k le n ti, k e s in o lm a y ış , a r z u n u n g id iş g e liş id ir . S u p e r ile r in in b o y g ö s te r m e s in i g e r ç e k te n b e tim le y e m e y iz . A d ı b a k ım ın d a n d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e , o la y b i r s a d a k a t b u y ru ğ u d u r . Ş u s u p e r ile r i o r a d a o l a c a k la r d ı; a m a b u d u r u m , ş iir in b u o lm u ş o lm a y ı h a k ik i k ıla n o b u y r u ğ a i t a a tin d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir. 2) A d A d sa b ittir . " Ş u s u p e r ile r i" , k u ş k u y a v e a y a r tm a la r a k a r ş ın , d e ğ iş m e y e c e k tir . B u d e ğ iş m e z lik y e n i d u r u m a , u y a n a n k ı r t a n r ıs ın ın d u r u m u n a a ittir. A d o la y ın ş im d is id ir, te k ş im d is id ir. H a k ik a t s o ru n u ş ö y le if a d e e d ile b ilir : A d c ıl b i r ş im d iy i n e y a p m a lı? Ş iir s e ç e n e k le r i t ü k e tir v e b u a d ç e v r e s in d e b u s e ç e n e k le r in — e n k ö tü le r i d e d a h il: ş im d i'n in a r m a ğ a n ın ı h iç b ir ş e y y a p m a m a a y a r t ı la n — k a te d ilm e s in e te k a b ü l e d e c e k b i r h a k ik a tin y a r a tıld ığ ı s o n u c u n a v a n r . K IR T A N R IS IN IN F E L S E F E S İ 3) 165 Sadakat a ) N e g a t if o la r a k if a d e e d e r s e k , ş iir s a d a k a ts iz liğ e d a i r t a m b i r k u r a m ı n ta s la ğ ın ı ç iz e r. S a d a k a ts iz liğ in e n d o la y s ız b iç im i h a f ız a d ır, a n la tıc ı y a d a ta r ih ç i s a d a k a ts iz lik tir. B i r o l a y a s a d ık k a l m a k d e m e k k e s in lik le o n u a n ım s a m a k d e m e k d e ğ ild ir ; te r s in e , o la y ın a d ıy la n e y a p ıld ığ ın ı a n la tır. A m a b u ş iir h a f ız a d e n e n te h lik e d e n b a ş k a , ü ç a y a r tıc ı f ig ü r y a d a ü ç f e r a g a t e tm e ta r z ın ı te ş h i r e d e r: — Y e rle ö z d e ş le ş m e , y a d a e s r im e fig ü r ü . F a z la d a n - a d ı t e r k e d e r e k b u f i g ü r ö z n e y i y e r in e b e d iliğ i iç in d e o r ta d a n k a ld ırır. — S im u la k r u m u n t e r c ih e d ilm e s i. A d m k u r g u s a l o ld u ğ u n u k a b u l e d e r e k , b u f ig ü r k e n d i b o ş lu ğ u n u a r z u y ü k lü b i r d o lu lu k la d o l d u ru r. O a n d a n i tib a r e n ö z n e , b o ş lu k ile d o l u lu ğ u n b ir b ir i iç in d e e r i d iğ i e s r ik k â d ir i m u tla k lık ta n b a ş k a b i r ş e y o lm a z . — O la y ın t e k illiğ in in ü s tü n e ç ık ıp o n u e z e n e z e li v e b ir ic ik b i r a d m t e r c ih e d ilm e s i. Ş ö y le s ö y le y e lim : E s r im e , d o lu lu k v e k u ts a l, b u n l a r o la y s a l b ir b e lir iv e r iş in y o z la ş m a s ın ı v e y a d s ın m a s ın ı iç e r d e n ö r g ü tle y e n ü ç a y a rtm a d ır. b ) P o z i t i f o la r a k if a d e e d e r s e k , b u ş iir b i r s a d a k a t iş le m c is in in v a r lığ ın ı ö n e sü re r: S ö z ü g e ç e n iş le m c i, h ip o te z le r v e h ip o te z le r in m a r u z k a ld ığ ı k u ş k u İk ilis id ir. B u r a d a n h a r e k e tle , s a b it a d k a p s a m ın d a d u r u m u n b ü tü n ü n ü k e ş f e ç ık a n , d e n e y y a p a n , a y a r tm a la r ın ü s te s in d e n g e le n v e b ö y le b i r g ü z e r g â h ın ö z n e n in g e le c e k ta m a m l a n m ış lığ ın d a o lu ş m u ş o ld u ğ u s o n u c u n a v a r a n b i r g ü z e r g â h ş e k ille n ir. B u r a d a e le a lm a n g ü z e r g â h tü r le r i, " şu s u p e r ile r i" a d ın a ta v o la n ’’b e n " in b e lir le n im i b a k ım ın d a n , a ş k s a l a r z u v e ş iir s e l ü r e tim d e n k a y n a k la n ır. B i r ö z n e n in b ilm e d e n v a r e d ip d ö n ü ş tü r d ü ğ ü b u te k il h a k i k a t le ö r ü le b ilm e s i, o r ta d a n k a y b o lm u ş ş e y in a d ı n a t e y e lle n m iş a r z u y a — y e t e r k i b u a r z u b i r k e z s a v u ş tu r u lm u ş o ls u n — b a ğ lıd ır. Y ararlanılan M etin ler B u k ita b ı h a z ır la r k e n y a r a rla n ıla n y a y ım la n m ış m e tin le r: "A rt e t p h ilo so p h ie " (S a n a t v e F e ls e fe ), C h ris tia n D e sc a m p s (h a z .), A r t i s t e s e t P h i lo s o p h e s : é d u c a te u r s ? iç in d e , P a ris: C e n tre G e o rg e s P o m p id o u , 1994. "P h ilo so p h ie e t p o é s ie au p o in t d e l'in n o m m a b le " (A d la n d in la m a y a n N o k ta s ın d a n F e ls e fe v e Ş iir), P o é s i e , 19 9 3 , n o . 6 4 . "L a d a n s e c o m m e m é ta p h o r e d e la p e n sé e " (D ü ş ü n c e n in M e ta f o ru O la ra k D a n s), C iro B ru n i (h a z .), D a n s e e t p e n s é e iç in d e , P a ris: GERM S, 1993. "D ix th è se s su r le th é â tre " (T iy a tro Ü z e rin e O n T e z), L e s C a h ie r s d e la C o m é d ie - F r a n ç a is e , 1995. "L e c in é m a c o m m e fa u x m o u v e m e n t" (S a h te H a re k e t O la ra k S in e m a ), L 'a r t d u c in é m a , 1 9 9 4, n o . 4. "P e u t-o n p a rle r d 'u n film ? " (B ir F ilm H a k k ın d a K o n u ş u la b ilir m i? ), L 'A r t d u c in é m a , 1 9 94, n o . 6. M E T İS I F E L S E F E A la in B a d io u ET İK K ötülük K avrayışı Ü zerin e B ir D en em e Ç eviren : T u n ca y B irk a n S on yirm i-otu z yıldır ideolojilerin sonunun g eld iğ i sö y le n d i - aslınd a im a ed ile n sad ece Sol'un son uyd u. D aha sonra aynı şek ild e, tem silin , fe lsefe n in , d oğan ın v e hatta insanın "sonu"nun g eld iğ i ilan ed ild i, b azen arsız bir n eşe, b azen de m elan k olik bir ked erle. B ad iou bu p ostm odern ist m utaba katın d ışın d a k ald ığı için , u zun yıllardır yazm asm a rağm en d eğeri y en i y en i teslim ed ile n b ü yü k bir düşünür. D ü şü n ce sistem in e p olem ik m ahiyetin d e bir giriş sayılab ilecek E tik k itab ıyla k en d isin i T ü rk çede ağırlam aya b aşlıyoruz. B ad iou , bu kitabında son yıllarda postm odern d üşü nce ik lim i için d e gittik çe ö n e çık an an layışın , bütün o ö tek in e/ fark lılığa sa yg ı retoriğiyle sah ici bir Etik'in g elişm esin i na sıl en g elled iğ in i, m ev cu t n eoliberal iktidar yap ılarıyla n asıl bir suçortaklığı için e gird iğin i gösteriyor. D ü şü n cen in fark lılığ a k a yıtsız old uğunu , o y sa asıl herkes için A ym olan ın , yani evren sel hakikatin ön em li old uğu nu sö y le m e y e cüret ediyor! İnsanı aciz bir kurban olarak görerek on u maruz k ala b ilec eği K ötü lü k lere karşı k oru m aya d ayalı bir insan h aklan p ersp ek tifin e tem eld en karşı çıkarak, "önce ortaya p o z itif bir İy i an layışı k oym ak gerekir," diyor. B u an layışı ise k en din e ö zg ü içerikler kazandırdığı olay, hakikat, sada kat, çok lu k , durum gib i kavram lar etrafında geliştiriyor. S on d ön em in en özgü n , en m ilitan, en siy asi fe ls e fe ya pıtlarından biri. Hakikatin ü retildiği dört alanı sayarken b i lim , sanat v e siyasetin yanm a aşk'ı d a katan bir düşünür, "sonlar"dan b ezm iş olan herk ese taze bir "başlama" h e y e can ı bulaştıracaktır d iy e düşünüyoruz. M E T İS Y A Y IN L A R I A la in B ad io u SO N SU Z D Ü ŞÜ N C E Ç e v iri: T u n ca y B irk a n , Iş ık E rg ü d e n G ünüm üz koşullarında felse fed en ne b ek leyeb iliriz? Arzu, hakikat, siyaset, p sik an aliz, şiir, sinem a, aşk gib i gen el, "Te rörizm e K arşı Savaş" v e "K om ünizm in Ölümü" gib i gü n cel kavram v e tem aları ele alan bu yazılarda cevap aranan tem el soru bu. K itabın p lanı daha ilk y az ıy la birlikte açığa çıkıyor. B a d iou felsefen in , her b irinin günü m ü z d ünyasından gelen gü çlü saldırılara m aruz k alan dört boyutu olduğu nu söy lü yor: F else fe , diyor, "tem elde bir isyan b oyutun u içerir: D ü şü nm e dünyanın m evcu t h a liy le yü z y ü ze geld iğin d e bir h oşnu tsu zlu ğa k apılm ıyorsa fe ls e fe d e olm az. A m a fe ls e fe n in arzusu m antığı da içerir; yani m uh akem e v e aklın gü cü n e duyulan bir inancı. D ahası, felse fen in arzusu ev ren selliği d e beraberinde getirir: F elsefe düşü nen varlıklar olarak b ü tün insanlara hitap eder. S o n olarak, f e lse fe risk alır: D ü şü n m e b a ğım sız bakış açılarım d estek leyen bir karardır daima." G ünü m ü zü n başat fe ls e fi yön elim leri, yoru m b ilgisel, an ali tik v e p ostm odern felsefele r, hakikatin yerin e anlam ı ik am e ettikleri v e k en dilerini dil oyu nları çok luğun u tasvir etm ek le kısıtlad ıkları için fe lse fe y i fe ls e fe yapan bu dört boyuta y ön elik saldırılara karşılık verm ek ten âcizler. B ad iou bu yü zd en yen i bir " felsefe üslubu" oluşturm aya ih tiyaç d uyu l duğunu düşünüyor. S o n su z D ü şü n c e , işte b öy le bir fe ls e fi üslubun, şiirden si ya sete, sin em adan p sik an alize uzanan gen iş bir alanda ne kadar u fuk a çıcı ola b ile ce ğ in i gösteriyor. Birbirini gösteren aynalar m isali çoğalan g en elg eçer kanaatlerin d üşünm e zan n ed ild iği bir ortamda, B ad iou b iz i tekrar d üşünm en in gü cü n e inandırıyor. M E T İS Y A Y IN L A R I S v e tla n a B oy m T IR N A K İÇ İN D E Ö L Ü M M od em Şairle İlg ili K ültürel M itler Ç e vire n : E m in e A yha n Ö lüm burada tırnak için d e, çünkü bu ölü m varsayılan , s ö y le m se l bir ölü m . Sanatçı, ed eb iyat eleştirm en i v e araştırma c ı S vetlana B oy m , 60'lı yıllarda R olan d Barthes v e M ich el F oucault tarafından ortaya atılan v e gid erek bir efsan e h a li n i alan "yazarın ölümü" tezin i sorguluyor, yazarın ölü m ü nün tam da Barthes'ın k ulland ığı anlam da çağd aş bir "söylen"den ibaret olduğunu ön e sürüyor. R us B iç im ciliğ in d e n , A m erikan Y eni E leştirisi v e Fran sız P ost-ya p ısalcılığm a kadar uzanan bir alanda m od e m eleştirinin b iyografi ile ed eb iyat arasındaki ilişk ileri nasıl e le aldığım , n e gib i önkabullerden y o la çık tığın ı benzeri az görü len bir rahatlık v e ak ıcı bir d ille in ce ley en yazar, Fran sız şiirinden M allarm é, Valéry v e R im baud'yu, R us şiirin den M ayak ovski v e M arina T svetayeva'yı çö zü m lem e leri nin m erkezine yerleştiriyor. G enelde ed eb iyat ile hayat, ö ze l de şairin hayatı ile şiiri, v e asıl olarak da, şairin retorik ölü m ü ile gerçek ölü m ü arasındaki ilişk i yazarın tem el ilg i od a ğı. Şair v ey a yazarın "metinde" öld ü ğü yön ün dek i yayg ın efsan en in -evet, bir efsan e, çünkü öldüğü nü gururla ilan ed en şair m etind e daha g iz li yollardan b o y göstereb ilm ek için çırpınıp durm uyor m u?- yirm in ci yü zy ılın ik in ci y a n sında ed eb iyat eleştirisin d e n için bu kadar rağbet görm üş o l duğunu kültürel-tarihsel bir veri olarak anlam aya, anlam landırm aya çalışıyor. E d eb iyat m etinlerind ek i bu "ölüm"ün, eleştiriye ilg i du yanlar kadar, kültür in celem elerin e v e fe lse fe y e ilg i duyan okurlar tarafından da z ev k le okun acağın ı d üşünüyoruz. M E T İS Y A Y IN L A R I J acq u es R a n c ière Ö Z G Ü R L E Ş E N S E Y İR C İ Ç e viren : E . B u ra k Ş am a n "Gören, görm eyi bilm ez": Tuhaftır am a, Platon'un m ağara sından b ugünün gösteri toplum un a yö n eltilen eleştirilere k a dar bütün tarih b oyu n ca b en im sen en ön kab ul budur. H erke sin k en di yerini b ilm esin i isteye n filo zofu n da, ezilen leri bu lundukları yere m ahkûm ed en yanılsam alardan kurtarmak isteye n d evrim cilerin d e b en im sed iğ i ilk e budur. Bakar kör lü kle m ü cad ele etm ek iç in h âlâ ik i strateji ön e çıkıyor. B u n lardan biri k örlere görem ed ik lerini gösterm ek istiyor (seyir c iy i eğitm ek): M ü ze sim sarlarının açık la yıcı p ed agojisin den tutun, "görmeyen" yurttaşlara tüketim toplum unun im g ele rinin istilasın a uğradıklarını anlatm aya çalışan en stalasyon lara kadar b en im sen en strateji h ep budur. D iğ er strateji ise (ey le m e geçirm ek ) gösteriyi icraya v e iz le y ic iy i ey lem e g e çe b ilen bir in sana dönüştürm ek su retiyle görm e denen k ötü lü ğün kökünü k azım ak istiyor. R ancière, bu ik i stratejinin karşısına b asit am a sarsıcı bir h ip o tez çıkarıyor: G örm e olg u su herhangi bir za af barındır m az; ey le m konu sun da birtakım kısıtlam alara v e hiyerarşi lere tabi old uğu varsayılan k işilerin se yirciye d önüştürülm e si, toplum sal konum ların altüst ed ilm esin e katkıda buluna b ilir pekâlâ. O h alde seyircin in özgü rleşm esi d em ek , seyir cinin görd üğün e ilişk in n e d ü şü n eceğin i v e n e yapacağını b ild iğin i kabul etm ek dem ektir. B u h ip otezin ışığın d a kitap, çağd aş sanat için d en şu sorulara cevap verm eye çalışıyor: S iya sal sanat v e y a sanatın siyasallığın d an n e anlam ak gere kir? E leştirel sanat gele n eğ in in v e hayatı sanatsallaştırm a ar zusunun n eresin deyiz? M eta v e görüntülerin tü k etilm esine y ön eltile n m ilitan eleştiriler n asıl old u da birden m eta v e g ö rüntülerin her şe y e kâdir olduğu nu n m elan k olik bir şek ild e k abulüne ve y a "demokratik insan"ı h ed ef alan gerici bir eleştiriye d önü şeb ildi? M E T İS Y A Y IN L A R I E d w ard W . S a id B A Ş L A N G IÇ L A R N iy et v e Y öntem Ç eviren : F e r it B u r a k A y d a r Türkçede daha ço k Ş ark iyatçılık v e F ilistin sorunu hakkındaki eleştir el çalışm alarıyla tanınan Edward W. Said'in ed e b iyat eleştirisi alanındaki en ön em li çalışm asıd ır B a ş la n g ıç lar. Yazar bu kitabında M ilton, H op kin s, W ordsworth gib i b üyük şairler ile, D ick en s, Hardy, Conrad, M ann, Proust g i b i rom ancıların eserlerini, ö ze llik le V ico, A uerb ach v e F oucault'dan hareketle geliştird iği k en dine öz g ü kuram sal p ers p ek tiften okuyarak, bir eser yazm aya "başlama"nın filolojik , fe lse fi, p sik olo jik v e tarihsel b oyutlarını analiz ediyor. Seküler, insan ürünü v e sürekli yen id en geliştirilen bir kavram olarak gördüğü "başlangıç"ı, ilah i, m itik v e ayrıca lık lı bir kavram olan "köken"den ayırt ederek iş e b aşlıyor Said: B atı kültüründe rom anın 18. v e 19. yü zyıllarda k azan d ığı ön em in , sanat, d en eyim v e b ilgi alanlarında " başlangıçlar"a ö ze l, otorite kazandırıcı, kurum sal bir rol yü k lem iş o l m asında yattığım ön e sürüyor. Bu fikrin Freud'un b u lgu lan v e m odernist yazarların rom anlarında oy n a d ığı rolü ele al dıktan sonra da b aşlam a sorununun eleştiri söylem in d ek i ve Foucault'daki yerini analiz ediyor. Said, bütün eserlerind e old uğu gib i, bu kitabında da ed e biyatı tarihten, felse fed en v e toplum sal söylem d en koparm a y ı reddederek, ed eb iyat eleştirisin in bu ret say esin d e n eler k azan abileceğin in ço k parlak bir örneğin i su nm uş oluyor. M E T İS Y A Y IN L A R I P e te r W ollen S İN E M A D A G Ö STERG ELER VE ANLAM Ç eviri: Z a fe r A ra c a g ö k , B ü le n t D o ğ a n S in em a kuramı v e eleştirisin in tem el yapıtlarından biri olan S in e m a d a G ö ste rg e le r ve A n la m , sin em a d ilin i k av ramada yen i v e verim li yön lere çeker okurunu - film se yircisin i salt seyirci olm aktan çıkıp film i ok um aya d avet eder. Peter W ollen, ö ze llik le E isen stein , H aw ks, Ford v e Godard'ın sin em asın a yoğu nlaşarak, g en el göstergeb ilim çalışm alarının sin em aya uyarlanm asının ilk örn eğini ver miştir. İlk k e z 1989 yılın d a yayım lad ığım ız kitabın u zun süre dir b ask ısı yok tu , aranıyordu - bu y en i b asım ına yazarın L e e R u ssell ad ıyla N e w L e ft R e v ie w d ergisin de yayım lan m ış yazılarını v e L ee R ussell'ın yazarla yap tığı 1997 ta rihli sö y le şisin i de ek ledik. Alain Badiou Başka Bir Estetik "Didaktizm, romantizm, klasisizm ... sanat ile felsefenin birbirine dü ğümlenmesine ilişkin olası şemalar bunlardır; sözü geçen düğümün üçüncü unsuru da öznelerin, özellikle de gençlerin eğitim idir. "Ancak, bana göre, sona ermekte olan yüzyılım ızın ayırıcı özelliği, bu üç şemaya doymuş olduğu halde yeni bir şema geliştirm em iş o l masıdır. Bunun bir sonucu olarak günümüzde, düğümün unsurları arasında bir çözülme, sanat ile felsefe arasında umutsuz bir bağlan tısızlık, bu ikisi arasında gidip gelen şeyin (eğitim izleğinin) tam an lam ıyla gerilemesi söz konusudur. "Bu küçük kitabın etrafında döndüğü tez de işte bu gözlemden ge liştirilm iştir: Böyle bir doyma ve kapanma hali karşısında yeni bir şe ma, felsefe ile sanat arasında dördüncü bir düğümleme biçimi, öner meye çalışmak lazım." —Alain Badiou Badiou'nun "başka bir estetiği" araştıran bu kılavuzu, estetiği felse fenin bir alt disiplini olarak değil, estetik ürünlerin dile getirdikleri ni başlı başına bir felsefe olarak okumaya dönük bir girişim . Bunun için şiir, dans, tiyatro ve sinemayı kateden ve tekrar şiire dönen ya zar, sanatın, daha doğrusu başta Mallarm é, Pessoa ve Beckett olmak üzere sanatçıların kendi felsefelerinin peşine düşüyor. Başka bir es tetik: artık estetik- olmayan bir estetik. Duyumsadığın bugünkü yeri nin karşısına yerleşm iş bir estetik. Belki ancak estetiğin içinden ge çerek oluşturulabilecek bir estetik.

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Alain Badiou / Baska Bir Estetik

Alain Badiou / Baska Bir Estetik

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS