TÜRK DÜNYASI
ARAŞTIRMALARI
İki Ayda Bir Y ayınlanır
Sahibi
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Adına
Prof.Dr. Turan YAZGAN
Yazı İşleri Müdürü
Saadet Pınar Yıldırım
Dizgi
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi
Tashih
Aydil Erol
İdarehane
Ankaravi Mehmed Efendi Medresesi
Belediye Sarayı Arkası,
Saraçhane/İstanbul
Tel : 0 (212) 511 10 06 - 511 18 33
Posta Çeki Hesabı : 141720
Abone Bedeli
Yurtiçi: 900.000 TL. Yurdışı: 75 DM
Baskı
ETA M A .Ş . M a tb a a Tesisleri
95
N İS A N 1995
« T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I»
B a k a n la r K u r u lu 'n u n 2 0 .7 .1 9 8 0 ta r ih v e 8 /1 3 0 7 s a y ılı k a r a r ıy la
k a m u y a r a r ın a h iz m e t v e re n v a k ıf o la ra k k a b u l e d ile re k
v e r g i m u a f iy e ti ta n ın m ış o la n
« T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I V A K F I» n ın
y a y ın o rg a n ıd ır.
BAŞK U RT* TÜ R K Ç ESİ
J o h a n n e s B E N Z IN G
Ç ev. M u s ta fa A R G U N Ş A H * *
B a ş k u r t d i l i ( b a ş k o r t te le ) b ir m i l y o n a y a k ın in s a n ta r a f ın d a n k o n u ş u l m a k t a d ı r .
B u d i l B a ş k u r t M u h t a r S o v y e t C u m h u r iy e ti'n in ( b a ş k e n t U f a : B ş k . Ö f ö ) y a z ı d ilid ir .
B a ş k u r t l a r h a k k ı n d a b k z . E n z y k lo p a d ie d e s İ s la m I, s. 6 9 7 , W . B A R T H O L D 'u n
B a s d jir t m a d d e s i ( d a h a ta f s i l a t l ı s ı iç in Z .V . T O G A N ’ın , b u a n s i k l o p e d i n i n T ü r k ç e s i n d e k i B a ş k ır t m a d d e s i ) v e J O S E F W A S T L 'ı n B a s c h k ir e n . E in B e itr a g z u r
K la r u n g d e r R a s s e n p r o b le m e O ste u ro p a s, W ie n 1 9 3 8 (s . 1 0 6 - 1 0 9 'd a iy i b i r b i b l i y o g
r a f y a v a r d ır ) a d lı e s e r i.
B a ş k u r t ç a a n c a k 1 9 2 0 'le r d e n s o n r a b i r y a z ı d ili o lm u ş tu r . B u n d a n ö n c e B a ş k u r t
l a r t a r a f ı n d a n m e y d a n a g e tir ile n e d e b î e s e r le r d e , ş a ir v e y a z a r la r ( m s l. M â c i t G a f u r i,
S ö n ç â lâ y v s .) T a ta r c a y ı, v e y a d a h a ö n c e le r i d e Ç a ğ a ta y c a y ı k u lla n m ış la r d ır .
B a ş k u r t ç a h a k k ın d a k i e n e s k i e s e r , m u h te m e le n M Î R S A L İ H B E K Ç U R Î N 'i n N a ç a l'n o e r u k o v o d s tv o ( K a z a n 1 8 6 9 ) a d lı e s e r id ir . Ş a r k ı l a r v e a t a s ö z l e r i y l e i l g i l i b a z ı
n e ş r i y a t v e B a ş k u r t ç a - R u s ç a b ir s ö z lü k ( V .K A T A R I N S K tY , O r e n b u r g 1 9 0 0 ) d ı ş ı n
d a 1 9. y ü z y ı l d a b u d il h a k k ın d a h iç b ir ş e y y o k tu . B u d il b a tıd a , a n c a k P R Ö H L E 'n i n
y a y ı n l a d ı ğ ı B a s c h k ir is c h e n S p r a c h s tu d ie n (B a s k ir n ie lv ta n u lm â n y o k , K e le ti S z e m le
4 [ 1 9 0 3 ] , s. 1 9 4 - 2 1 4 , 5 [ 1 9 0 4 ] , s .2 2 8 - 2 7 1 , 6 [ 1 9 0 5 ] , s .1 2 - 2 6 ) a d lı y a z ı d iz is i i l e t a n ı n
m ı ş t ı r ; f a k a t b u m e tin le r d e k u v v e tli T a t a r c a te s ir i v a r d ır .
B u d il h a k k ı n d a s o n z a m a n la r d a y a p ıla n n e ş r iy a tta n b ilh a s s a ş u n l a r z i k r e d i l m e l i
d ir:
*
B u m a k a le J .B e n z in g 'in P h T F I (W ie s b a d e n 1 9 5 9 ), s .4 2 1 - 4 3 4 ’te k i "D os B a s c h k ir is c h e " a d lı A lm a n c a
a s lın d a n T ü r k ç e y e ç e v rilm iştir.
* * Y r d .D o ç .D r.E r c iy e s Ü n iv e r s ite s i F e n -E d e b iy a t F a k ü lte si Ö ğ re tim Ü y e si.
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
128
E tü d e s u r la p h o n i t i q u e b a c h k ir e , J A 2 1 0 ( 1 9 2 7 ) , s . 1 9 3 252.
--------------------------) K r a tk iy o ç e r k b a ş k ir s k o y g r a m m a tik i, R u s ç a - B a ş k u r t ç a
S ö z lü k te , M o s k o v a 1 9 4 8 , s .9 0 7 - 9 5 8 .
-------------- > G r a m m a tik a b a ş k i r s k o g o y a z ık a , M o s k o v a - L e n i n g r a d
1948.
K A R I M O V A , G .R ., R u s s k o -b a ş k ir s k iy slo v a r', U f a 1 9 4 2 .
D M I T R I E V , N .K .,
A h m e r o v , K .Z ., B a i ş e v , T . G . , R u s s k o - b a ş k ir s k iy s lo v a r ',
M o s k o v a 1 9 4 8 , 8 *, 9 5 8 s.
K A R I M O V A , G .R . v e D M I T R I E V , N .K ., R u s s k o - b a ş k ir s k iy s lo v a r ', M o s k o v a
1 9 5 4 , 8 ,6 0 0 s.
L A C H , R . v e J A N S K Y , F .H ., G e s a n g e r u s s is c h e r K r ie g s g e fa n g e n e r . II. T u r k ta ta r is c h e V ö lk e r. 2. B a s c h k ir is c h e G e s a n g e , S W A W 2 1 8
( W ie n 1 9 3 9 ), 8 “ , 121 s.
D M I T R I E V , N .K .,
B a ş k u r t ç a o k u l g r a m e r le r i N . T A H İ R O V , H . G A B İ D O V v e G . A L P A R O V t a r a
f ı n d a n h a z ı r l a n m ı ş t ı r ( U f a 1 9 2 4 /1 9 2 5 v e s o n r a s ı) . - A y r ıc a b k z . D M I T R I E V , B ib lio g r a fiy a p o b a ş k ir s k o m u y a z ık u i fo l'k lo r u , U f a 1 9 3 6 .
Ş e k i l b i l g i s i v e k e l i m e h â z in e s i y ö n ü n d e n B a ş k u r tç a , ç o k s ık ı ş e k i l d e T a t a r c a y a
b a ğ lıd ır . G e r ç i c ü m le b ü tü n ü iç in d e n a lın m ış k e lim e k a r ş ılık la r ı ( m s l. T a t.
sü y la d £ = B ş k . a ğ ı z l a r ı n d a h ö y S a n i [: B a ş k u r t e d e b î d i l i n d e : k ö y lü n ü " s ö y le d i" ] ) ,
b ü y ü k b i r f a r k l ı l ı k o l d u ğ u in tib a ın ı v e r ir le r ; a n c a k b u r a d a h e p k a id e le r e u y g u n f o n e
t i k k a r ş ı l ı k l a r s ö z k o n u s u d u r v e B a ş k u r tç a , d il b ilim i a ç ıs ın d a n r a h a t l ı k l a T a t a r c a n ı n
ö z e l b i r a ğ ız g r u b u o la r a k k a b u l e d ile b ilir . B a ş k u r tç a , ü n lü s is te m i i t i b a r i y l e T a ta r c a d a n ç o k e n d e r b a z ı d u r u m la r d a s a p m a la r g ö s te r ir v e b u n la r d a e s a s t a B a ş k u r t ç a y ı T a t a r c a d a n a y ı r a n v e K a z a k ç a y a y a k la ş tır a n ü n s ü z le r le ilg ili s e s k a n u n la r ıd ır .
B a ş k u r t a ğ ız l a r ı n ı n s is te m a tik b ir in c e le m e s i v e s ı n ıf la n d ır ılm a s ı h e n ü z y a p ı l m a
m ı ş t ı r , d e n e b i l i r . E l d e k i f o n e tik a r a ş tır m a la r ( D M I T R I E V ta r a f ın d a n , y u k a r ı y a b k z .,
v e N . D M I T R I E V v e M . B İ L A L O V , T a b lic y p o fo n e tik e b a ş k ir s k o g o y a z ık a , Z K V 3
[ 1 9 2 8 ] , s . 3 6 7 - 3 8 3 ) g e r ç i ç e ş itli a ğ ı z l a r l a ilg ili m a lz e m e d e i h t i v a e d i y o r l a r ; f a k a t
b u n l a r , k e n d ile r in e d a y a n a r a k k a b a c a d a o ls a b ir s ın ıf la n d ır m a y a p m a ğ a y e t m e m e k t e
d ir . F a k a t , S . I. R U D E N K O 'n u n B a ş k ir t, Is to r ik o - e tn o g r a fiç e s k ie o ç e rk i, M o s k o v a L e n i n g r a d 1 9 5 5 a d lı e s e r in d e k i h a r ita ( s .3 5 2 ’d e n s o n r a , N r .2 ) v e T . B A l Ş E V 'i n B a şk ir s k ie d ia le k tı v ic h o tn o ş e n iy a c h k lite r a tu r n o m u y a z ık u a d l ı e s e r i n i k a r ş ı l a ş t ı r ı
n ız . B u g ü n k ü y a z ı d ili S te r l i t a m a k ’ta k i ( B ş k . E s tâ r li- ta m a k " S te r ly a d e l t a s ı " ) K u v a k a n v e Y u r m a t ı 'l a r ı n a ğ ı z l a r ı n a d a y a n m a k ta d ır . Y a z ı d i l i n e g ö r e b ü y ü k s a p m a l a r ı ,
b i l h a s s a D a ğ B a ş k u r t l a r ı n ı n d i l i n d e ( m s l. Z ila in = B ş k . Y ıla y ır v e T a m 'y a n - K a t a y
b ö l g e l e r i n d e ) b u lu y o r u z . M e s e la T a m 'y a n - K a ta y a ğ z ın d a , b e k le n e n id y e r i n e it ( a l
tım " a l d ı m " , k ilte " g e l d i " ) v a r d ı r ; Z i l a i r a ğ z ı n d a B a ş k u r t ç a n ı n ii'sü ( = u m u m î
T ü r k ç e d ) u o l a r a k d u y u l d u ğ u h a l d e , B a ş k u r ç a ö ( = u m u m î T ü r k ç e ü ) s e s i ü ile
te m s i l e d i l i r ( ü ş ü n " iç in " , y ü 8 " 1 0 0 ", d u r t " d ö r t" , k ü S " g ü z " , k u 8 " g ö z " v s .) . Z i l a i r
a ğ z ı n d a k e l i m e v e h e c e s o n u n d a i ş y e r i n e h s e s i v a r d ı r ( Z ila ir : a h -h a " a ç s a " , A r g a y a ş : ü S e b e h " ö z ü m ü z , k e n d im iz " , B u r y a n : u rıh " R u s " ) ; b u n a k a r ş ı l ı k T u k ç e r a n a ğ
z ı, k e l i m e v e h e c e b a ş ın d a , u m u m î B a ş k u r tç a n ın A -'si y e r in e d s e s in e s a h i p t i r ( d ıy ı r " s ığ ır " [= in e k ] " , itd a " e ts e " , a d d a " a ç s a " ).
2 1 . B a ş k u r t y a z ı d ili, s e s le r in i y a z ıy a g e ç ir m e d e a ş a ğ ıd a k i i ş a r e tle r i k u lla n ır :
J o h a n n e s B E N Z I N G / M u s ta f a A R G U N Ş A H
R u s A lfa b e s i
( y a k la ş ık )
4 9 4 0 'ta n b e r i
L â tin A lfa b e s i
1 9 2 8 -1 9 4 0
a
a
B
a
b
V
'
r
r
g
•1
d
d
e
Z
fl
*
e
>*
3
M
fi
K
TC
7t
M
H
z
i
221.
a, â
b
w; v
9
y
d
J
e; e
i
z
i
j
k
y
q
1
m
*
n
a
0
e
n
T ra n s k rip s iy o n
k
ı,t
m
n
e
n
0
ö
P
p
0
129
R u s A lfa b e si
( y a k la şık )
1 9 4 0 'ta n b e ri
L â tin A lfa b e si
19 28-1940
p
c
r
s
8
t
u
Ç
T
y
Y
o
y
f
X
X
h
h
lk
4
Ut
c
m
•b
■ bı
§
b
•3
a
IO
*
e
9
ju ,jy
ja
T ra n s k rip s iy o n
r
s
0
t
u
ü
f
lı, h
~h
ıs
Ç
Ş
X
I
*
e; e
a
yu, yii
ya
D M I T R I E V v e B İ L A L O V 'u n ç a l ı ş m a l a r ı n a v e b e n im B e r l i n Ü n i v e r s i t e s i
S e s A r a ş t ı r m a l a r ı E n s t i t ü s ü iç in 1 9 4 1 'd e y a p tığ ım s e s k a y ıtla r ın a d a y a n a r a k , s e s le r in
t e l a f f u z l a r ı h a k k ın d a ş u n la r s ö y le n e b ilir :
İ l k h e c e d e k i a s e s i d u d a k s ı (<5) s ö y le n ir . M ü t e a k i p h e c e l e r d e d u d a k s ı l a ş m a z a
y ı f l a r v e s o n h e c e d e ta m a m e n k a y b o lu r . K a p a lı ik in c i h e c e le r b a r iz b i r ş e k i l d e h is s e d i l e b i l e n d u d a k s ı l a ş m a g ö s t e r i r l e r (kolâlç " k u la k " , y a r a tk a n " y a r a tm ış " ) . E ğ e r i k i n c i
h e c e a ç ı k is e , d u d a k s ı l a ş m a d a h a z a y ı f o l u r (b â ş tâ n ıla r " b a ş la d ıla r " , f i i l l e r i n o l u m
s u z ş e k i l l e r i n d e - m u h t e m e l e n t o n m ü n a s e b e t l e r i s e b e b i y l e - d u d a k s ı l a ş m a y o k tu r :
k& lm anı " k a l m a d ı " ) , s o n s e s t e i s e ta m a m e n k a y b o l u r ( b a lâ la r " ç o c u k l a r " ş e k l i n i n
y a n ı n d a b a la " ç o c u k " ) .
a, ç o k a ç ık b i r e 'd i r . B u s e s in y e r v e n e h i r a d l a r ı n d a g e ç e n le r in i R u s l a r k ı s m e n
e, k ı s m e n d e a i l e k a r ş ı l a r l a r (K rş . Ö r ş a k > U r ş a k v e Ö sarı > U s e n ' n e h i r a d la r ı) .
e, ç o k k ı s a v e a ç ı k ı 'd ir ( T a t a r c a v e Ç u v a ş ç a d a o l d u ğ u g ib i) : k ü r d e " g ö r d ü " ,
te.5 " d iz " ; ilk h e c e n in e 's i ç o k h e c e li k e lim e le r d e o k a d a r k ı s a l t ı l ı r k i â d e t a k a y b o lu r :
b e la > b ^ la " b ili y o r " , b e l i m > b Sl l m " b ilm e , b iliş " v s . Y a z ı d i l i n i n k e l i m e s o n u
-Z ü 'sü - e w ( m s l. D a ğ B a ş k u r t ç a s ı n d a ) v e y a -u w ( k u z e y v e b a tı a ğ ı z l a r ı n d a ? ) ş e k
li n d e t e l a f f u z e d ilir .
ı: u m u m î T ü r k ç e ı; ç o k k ıs a d ı r ; n a d ir e n i i l e d e ğ i ş i r (h ıtıw " g ü z e l " > Z i l a i r
a ğ z ı n d a h iliw \ l 'y e d i k k a t e d ils in ! ) . Ç o k h e c e li k e l i m e l e r i n t e l a f f u z u e s n a s ı n d a b u
s e s ç o k d e f a o l d u k ç a k ı s a ltılır : y a p t lra " y a p tır ıy o r " , t f s k f r a " b a ğ ı r ı y o r " , k l S ıl " k ı
z ıl" v s . Y a z ı d i l i n i n k e l i m e s o n u - ıu ‘» ( = -ıvv), B a ş k u r t a ğ ı z l a r ı n ı n ç o ğ u n d a -u w
o l a r a k s ö y le n ir .
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
130
i, k a p a l ı i'd i r : b iş " b e ş " , i ttim " e ttim " ; D o ğ u B a ş k u r t ç a s ı n d a b u n u n y e r i n e e
v a r d ır .
'o , ç o k k ı s a v e k a p a lı b ir o 'd u r ( T a ta r c a d a k i o g ib i) . B u s e s i l k h e c e d ı ş ı n d a d a
g ö r ü l ü r ; o lo " u lu " , m o r o n " b u r u n " , a t k o y r o ğ o " a t k u y r u ğ u " . Ü ç ü n c ü h e c e d e v e y a
d a h a s o n r a k i h e c e l e r d e d u d a k s ı l a ş m a z a y ıf la r v e o s e s i ı s e s i n e y a k l a ş ı r . Ç o k d e f a
o l d u k ç a k ı s a l t ı l ı r : k ° r t " k u r t, b ö c e k " , f r o w " d u r m a " . - A ç ı k o ( Q ) , y a l n ı z R u s t a r
z ı n d a te la f f u z e d ile n y e n i a lın m a ö d ü n ç k e lim e le r d e g ö r ü lü r : m Q tQ r " m o to r " v e d i ğ e r
le r i.
ö , ç o k k ı s a v e k a p a l ı b ir ö 'd ü r ( T a ta r c a d a k i ö g ib i) : k o s lö " g ü ç lü " , d ö r ö û " d ü
r ü s t " . Ü ç ü n c ü h e c e d e v e y a d a h a s o n r a k i h e c e le r d e d u d a k s ı l a ş m a z a y ı f l a r v e ö s e s i
e y e y a k l a ş ı r : ö s ö n s ö " ü ç ü n c ü " ( y a z ı d i l i n d e d e b ö y l e d i r ) = ( a ğ ı z l a r d a ) ö sö n se .
Ç o k d e f a o l d u k ç a k ı s a l t ı l ı r : t° ş ü " d ü ş ü y o r " . Y a z ı d i l i n i n - ö ü 's ü -ö w v e y a ( k u z e y
v e b a tı a ğ ı z l a r ı n d a ? ) -Mvv’d u r . - B u ü n lü Z i l a i r a ğ z ın d a ü o la r a k t e la f f u z e d ilir .
u , k a p a l ı « 'd u r : y u l " y o l" , u ltır ö ım " o tu r d u m " .
ü , k a p a l ı ü ’d ü r : h ü S " s ö z " , kürhcit- " g ö s te r m e k " v s . Z i l a ir 'd e : u ( y a n i h e r h a l d e
iı ? ): k u p " k ö p , ç o k " = u m u m î B a ş k u r tç a k ü p .
B a ş k u r t ç a h i ç b i r a s l î i k i z ü n lü t a n ım a z . î k i z ü n lü y e b e n z e r s e s g r u p l a n â y , a y,
ay, ey, ty, iy, oy, öy, uy, Uy; fiw, aw , âw , m>, ıw, iw , ow , ö w , uw , üw , f o n o l o j i k o l a r a k
d ü ş ü n ü l ü r s e ü n s ü z le b ite r le r .
222.
U m u m î T ü r k ç e n i n a, ı v e il k h e c e d ış ın d a k i â s e s l e r i , B a ş k u r t ç a d a u m u
m i y e t l e a y n ı ş e k i l d e te m s i l e d ild ik le r i h a ld e ( b a z e n a > a , m s l. a S ~ a 8 " a z " , a k rın ~ a k r e n " y a v a ş y a v a ş , g i t g i d e " , a sı ~ a s e " a c ı" ) , B a tı v e M e r k e z B a ş k u r t ç a s m d a k i d i ğ e r ü n l ü l e r , b u s e s le r in T a t a r c a d a g e ç i r d ik le r i d e ğ i ş i k l i k l e r i n a y n ı s ı n ı g e
ç i r m i ş l e r d i r : U m u m î T ü r k ç e e, o, ö > B ş k . i, u, ü , u m u m î T ü r k ç e i, u, ü > B ş k . e,
o, ö: t i m İ r " d e m ir " , tu lı " d o lu " , b iilm a " b ö lm e , o d a " , k i ş i " k i ş i " , to S " tu z " , tö n
" g e c e " ; ö d ü n ç k e l i m e l e r d e d e : b o t < R u s ç a p u d ( " 1 6 .3 k g " ) , y o m h u r iy a t " c u m h u r i
y e t" .
E s k i *a v e *e s e s le r i a y ır t e d ilm e z le r ( h e r ik is i d e > i).
Ü n l ü u y u m u , a :a , ı:e (i), o :ö , u :ü k a r ş ılık la r ı ile n o r m a l ş e k i l d e v a r d ır . E k l e r i n
ü n l ü l e r i k e l i m e n i n s o n h e c e s in e u y a r la r : k ita p tır) " k i t a b ı n ” , d ire k to rrfır ) " d ir e k tö r ü n ,
m ü d ü rü n ".
D u d a k B e n z e ş m e s i : t, e s e s le r i o, ö l ü ( f a k a t u, ü l ü d e ğ i l ! ) h e c e l e r d e n s o n r a o,
ö o l u r l a r : to t-h o n " tu ts u n " , o n o t-to r -o w " u n u ttu r m a " . F a k a t m a s t a r d a n s o n r a k i i y e
l i k e k i d u d a k b e n z e ş m e s in e tâ b i o lm a z ; y e ld e r) o lo - w - ı " y e lin u l u m a s ı ” .
a , a , i, u, u s e s l e r i , te l a f f u z d a , e, ı, o, ö s e s l e r i n e n a z a r a n g e n e l o l a r a k b i r a z
u z u n d u r l a r , f a k a t b u n u n , b u g ü n e h iç b ir iz b ır a k m a m ış o la n e s k i T ü r k ç e ü n l ü u z u n
lu k l a r ı i l e b i r i lg is i y o k tu r . S a d e c e s o n z ik r e d ile n d ö r t ü n lü ( e , ı, o, ö ) k ı s a l t ı l a b i l i r v e
t e l a f f u z d a m u h te m e le n k a y b o lu r la r (b k z . 2 2 1 ).
T ü r k d il l e r i n i n ç o ğ u n d a g ö r ü le n in a k s in e , m o r o n + o " b u r n u " , a w ı8 + ı " a ğ z ı" g ib i
ş e k i l l e r d e o r t a h e c e d ü ş m e s i h a d is e s i y o k tu r .
•
J o h a n n e s B E N Z I N G / M u s ta f a A R G U N Ş A H
131
K e l i m e b a ş ı v e k e l i m e s o n u s e s le r i d i ğ e r T ü r k d i l l e r i n d e o l d u ğ u g i b i d i r , a s e s i
k e l i m e b a ş ı n d a ç o k a z k e l i m e d e v e d e a i l e d e ğ i ş e r e k g ö r ü l ü r (a S ~ a S " a z " , v e d i
ğ e r l e r i ) . A s ı l l a r ı r, l i l e b a ş l a y a n e s k i ö d ü n ç k e l i m e l e r b i r i l a v e ö n ü n l ü a l ı r l a r :
} r a w ? ş " t a r z , ş e k il" ( < F a r s . r a w iş ), u r a ö a " o r u ç " ( < F a r s , r îız a ), u r ıs ( a ğ ı z l a r d a
u r ıh ) " R u s " , f r a s â y " R u s y a " , Z la g a n " le ğ e n " , ila sın " la ç in , ş a h in " .
Ü n l ü b i r l e ş m e s i k o n u ş m a d i l i n d e ç o k s ık tır . Y a z ı d ili b u n l a r ı g ö s t e r m e z : h o r - a t
< h ö r ö a t " d o r u a t, k o r -u tın " k u r u o d u n " ( < k o r o u tın ), b â r -a lm a y ım " g i d e m i y o
r u m " ( < b â r a a lm a y ım , a + â > a l) , a lm -a ş a n ım " e lm a y e d im " .
231.
y A lm a n c a d a k i j g ib i t e la f f u z e d ilir.
w ç i f t d u d a k s e s i d i r ( İ n g iliz c e d e o ld u ğ u g ib i) . R u s ç a d a k i g ib i t e l a f f u z e d i l e n y e n i
ö d ü n ç k e l i m e l e r d e d iş - d u d a k
v 's i d e g ö r ü lü r : z a v o d " f a b r ik a " ( d a h a e s k i ş e k li za -
w ıt v e z a b u t).
r d il u c u i l e s ö y le n ir .
/, in c e ü n l ü l ü (a, e, i, ö, ii) k e lim e le r d e A l m a n c a d a k i l g ib i, k a lın ü n l ü l ü {a, ı,
o, u ) k e li m e l e r d e i s e a r t d a m a k s ıl (t) t e la f f u z e d ilir .
m , n ' d e b i r ö z e llik y o k tu r .
T), A l m a n c a s in g e n k e lim e s in d e k i n g g ib i s ö y le n ir .
s, ş, z 'd e b ir ö z e l l i k y o k tu r , z ç o k e n d e r d ir .
j , m o d e r n y a b a n c ı k e lim e le r d e R u s ç a d a k i g ib i te la f f u z e d ilir ; B a ş k u r t ç a k e l i m e
l e r d e ( e s k i ö d ü n ç k e l i m e l e r d a h il) te la f f u z u ö n d a m a k s ıl ( O 'd ir: b a fa " b a c a n a k " , h u
f a " e v s a h ib i" .
û İ n g i l i z c e d e k i t o n s u z th g ib i s ö y le n ir : k i d a " k e s iy o r " . B u k o n u d a ( v e a ş a ğ ı d a
k i S h a k k ı n d a ) b k z . N .K . D M I T R I E V , T h e in th e M o d e r n T u r k is c h L a n g u a g e s , L e
M o n d e O r ie n ta l 2 3 ( 1 9 2 9 ) , s .4 0 -4 7 .
8 İ n g i l i z c e d e k i to n lu th'Aır. o S o n " u z u n " , v e d iğ e r le r i.
h yeni
yabancı
k e lim e le r d e
v a rd ır
( m s l.
a r h iv
" a r ş iv " ) .
A y rıc a
k r ş . h.
- T a m 'y a n - K a t a y a ğ z ı n d a b a z e n h ~ k g ö r ü l ü r ( m s l. h a tın ~ k a tın " k a d ı n " , y a h ş i ~
y a k ş ı " iy i, y a h ş i" ) .
y t o n l u a r t d a m a k ü n s ü z ü d ü r ( O s m a n lıc a d a k i ğ g ib i) , y iç in g ' y e b a k ın ız .
p , f s e s le r in d e b ir ö z e llik y o k tu r, p b u g ü n a rtık k e lim e b a ş ın d a b u lu n m a z
( R A D L O F F , P h o n e tik I I , 1 7 3 'ü n a k s in e ) : b e s a n " k u r u o t" = T a ta r , p e ç a n , b ıs a k " b ı
ç a k " = T a t a r , p ı ç a k ; ö d ü n ç k e lim e le r d e d e : b a s u d a " b u la ş ık " < R u s . p o ş u d a . F a k a t
k rş . R U D E N K O , s’.3 4 9 .
b , i k i ü n l ü a r a s ı n d a g e n e l l i k l e s ız ıc ı o l a r a k (Ji) s ö y le n ir , h a fta n " p u l l u k " , k a fîü n
" o t y ı ğ ı n ı " , k ü r cifte 8 " g ö r ü y o r u z " . B a ş k a ö z e lliğ i y o k tu r .
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
132
t, d s e s l e r i n d e b ir ö z e llik y o k tu r , A lm a n c a d a k i g ib id ir le r .
’k, g s e s l e r i B a ş k u r t ç a k e l i m e l e r d e h e p i n c e l t i l m i ş (k't g ) o l a r a k s ö y l e n i r . Y e n i
R u s ç a ö d ü n ç k e lim e le r R u s ş a d a k i g ib i t e la f f u z e d ilir le r . İk i ü n lü a r a s ı n d a k i g , s ı z ı c ı
o l m a te m a y ü l ü n d e d i r ( 7* k ü fü r s e n " g ü v e r c in " ) .
k, T a t a r c a d a v e d i ğ e r T ü r k d ille r in d e o ld u ğ u g ib i, a r t d a m a k ü s ı d ı r . B u s e s e f o
n e m o l a r a k t e k a b ü l e d e n to n lu s e s, s ız ıc ı ü n s ü z / d ı r .
ts, ç s e s le r i s a d e c e R u s ç a d a n y e n i a lın m ış ö d ü n ç k e lim e le r d e v a r d ır .
c: A r a p ç a b i l e n l e r i n a ğ z ın d a , A r a p ç a - F a r s ç a a s ıllı k e l i m e l e r d e n o r m a l j (h a c â t :
h a fa t, e d e b î d ild e h a ja t " ih tiy a ç , h a c e t" ) y e r in e k u lla n ılır .
h t o n l u ( ? ) g ı r t l a k s e s i d i r , a ş a ğ ı - y u k a r ı A l m a n c a n ı n /z 's in e e ş i t t i r : h a r ık " k o
y u n " , k ilh ü r) " g e ls e n " .
h , A r a p ç a b ile n ta h s i l l i l e r d e , A r a p ç a a s ıllı ö d ü n ç k e l i m e l e r d e ( y a z ı d i l i n d e h ile
g ö s t e r i l e n ) g ö r ü l e n t o n s u z g ı r t l a k s e s id ir ; n o r m a l h a l k te l a f f u z u n d a b u n u n y e r i n e h
v a r d ı r ( D M I T R I E V 'e g ö r e ) , m s l. hcib ar " h a b e r " ( e d e b î d ild e h a b a r ) = h a b a r . K r ş .
h a S i r " ş i m d i " ~ a S İ r " h a z ır " (< A r . h â d ir ), h ik a y a " h ik â y e " ~ a k l y a t " m a s a l " ( <
A r . h ik a y a t ) g ib i ç if t ş e k ille r i.
232.
S ı z ı c ı l a r d a n s a d e c e ş v e ( ö d ü n ç k e lim e le r d e ) j d e ğ i ş m e d e n k a l m ı ş t ı r (e ş
" iş " , ta ş " ta ş " ; â jd a h a "e jd e r h a " ) .
E s k i * ç , ö d ü n ç k e l i m e l e r d e d a h il o lm a k ü z e r e , g e n e l d e s o l m u ş t u r : s a r ş â m b a
(> ş a r ş a m b ı , m e s e l a e d e b î d i l d e b ö y l e d i r ) , sa rS a k " ç a r d a k " ( < R u s . ç e r d a k ), s u
n ta d a n " b a v u l" ( m u h te m e le n R u s ç a ç e m o d a n k e lim e s in d e n ) .
E s k i *c ö d ü n ç k e l i m e l e r d e g e n e l d e y o l m u ş t u r : y a n " c a n " ( < F a r s , ca n ),
y a d w a l " c e d v e l " ( < A r . c a d w a î), s ın y ır " z in c ir " ( < F a r s , zin c ir ), a r y a " s a n d ı k " (=
Ç u v a ş , a r ç a ) vs.
E s k i *s s e s in i, k ö k v e e k le rd e -? ? o la r a k b u lu y o r u z ; f a k a t k ö k ü n v e y a e k i n b a ş ı n
d a k i j l e r h - o l m u ş t u r ( a n c a k , b a z ı a ğ ı z l a r d a -h v e y a t?- ş e k l i n d e d i r l e r , m s l. T u k ç e ra n a ğ z ın d a
M t) i " p is k o k a n " : B a ş k u r t e d e b î d i lin d e h a ı h , h a i k k ) . B u s e s g e ç i ş
l e r i n i ö d ü n ç k e l i m e l e r d e d e g ö r ü y o r u z , m s l. iû a p " h e s a p " ( < A r . h is a b ), M a û k a w
( e d e b î d i l d e M a s k a ü ) " M o s k o v a " , h a ld a t " a s k e r " ( < R u s . so ld a t). B a z ı k e l i m e l e r d e
k â h ıî, k â h
ö d ü n ç k e lim
s im " (< A r.
d u ru m la rd a ,
h b u l u y o r u z , m s l. a d ı l ~ ( a ğ ı z l a r d a ) a h ıl " a s ıl" ( < A r . a şl). - Y e n i
e l e r d e b u n u n y e r in e i v a r : i s i m " is im " ( < T a ta r . < A r . is m ), y l s e m " c i
c is m ) . - U m u m î T ü r k ç e s s e s i n e B a ş k u r t ç a d a b i r ,v 'n in t e k a b ü l e ttiğ i
b e l k i d e B u l g a r c a - Ç u v a ş ç a t e s i r l e r m e v c u ttu r : ş ıy ık " s ıv ı" ( = Ç u v a ş .
ş e v i , u m u m î T ü r k ç e suyuk)-, ş o m o r t " y a b a n i a k d i k e n i n y e m i ş i " ( = Ç u v a ş , sa m â r t ) , ş ı r t " d o m u z l a l ı " (= Ç u v a ş , ş a r t) .
E s k i *z h e p 8 i l e t e m s il e d ilir : k im i S " k ım ı z " , k a 8 " k a z " , S u r " z o r " ( < F a r s .
z o r ) . Y e n i ö d ü n ç k e l i m e l e r d e b u n u n y e r i n e z v a r d ır : z iy a n , z a r a r " z iy a n - z a r a r "
( a ğ ı z l a r d a S ıy a n , S a r a r < F a r s , ziy a n , A r . 4 a ra r). B a z ı a ğ ı z l a r d a ( A r y a y a ş a ğ z ı n d a )
k e l i m e s o n u - 5 s i to n s u z la ş ır : k ı S " k ız " , h l S " s iz " ; ö te k i b a z ı a ğ ı z l a r d a ( A r y a y a ş v e
J o h a n n e s B E N Z I N G / M u s ta f a A R G U N Ş A H
133
U s e r g a n a ğ ı z l a n ) > -h o lu r : b e h k ü (: u m u m î B a ş k u r t ç a b e S g ü ) " b i z e " , ü ö e b e h
" ö z ü m ü z , k e n d im iz " ( = u m u m î B a ş k u r tç a U öibâd).
'S o n d e r e c e h u s u s i b i r g e liş m e y i *d s e s in d e b u lu y o r u z . B u s e s , t o n s u z ü n s ü z l e r
d e n s o n r a t o la ra k , l v e n s e s le rin d e n s o n ra is e d o la ra k g ö rü lü r (fa k a t D a ğ B a ş k u r t ç a s ı n d a t o l a r a k d a v a r d ır : â n ta " o r a d a " , h â n tu y a s " b ü l b ü l " , k ilte m " g e l d i m " ) ;
b u s e s i, ü n l ü l e r d e n v e y , w, r, 8 s e s le r in d e n s o n r a g e n e l l i k l e S o l a r a k ( a ğ ı z l a r d a z
o l a r a k d a ) b u l u y o r u z : a 8 ım " a d ım " , I8 e l " îd il " , b â r d ım " v a r d ım , g it t i m " ; ö d ü n ç k e
l i m e l e r d e d e : h ö S h ö t " h ü th ü t" ( < A r .) , y a S r a " b ily a " ( < R u s . y a d r ö ). F a k a t b u l u n m a
h a l i e k i * + d a v e * d a " d a , d a h i" e d a tı ü n l ü d e n s o n r a + la , + la ş e k l i n d e g ö r ü l ü r
(b ü lm a la " b ö l m e d e , o d a d a " , b ü lm ü la " o d a d a " ) . Ü n lü d e n s o n r a g e le n a y r ı l m a h a l i
v e g ö r ü l e n g e ç m iş z a m a n e k i o la r a k is e * + d a n , *-d ım y e r i n e + n a n , - m m ş e k i l l e r i
g ö r ü lü r .
*d, *1, *n s e s l e r i n i n g e liş m e le r i iç in a ş a ğ ıy a b a k ın ız .
U m u m î T ü r k ç e n i n k e lim e b a ş ı * t-'s i e k s e r i t- ile te m s il e d ilir , f a k a t b a z ı k e l i m e
l e r d - ' y e s a h i p t i r ( B İ L A L O V 'a g ö r e M e d i a le n is D ) , m s l. d ü r t " d ö r t" , d a n " d a r ı" ,
d ü r iıS " d o m u z " , d ir\g Z 8 " d e n iz " , d u t " d u t" v s .
.
*b- > m - d e ğ i ş m e s i n, X], m ' li k e lim e le r d e g ö r ü lü r : m u y ın " b o y u n " , m o r o n " b u
r u n " , m in " b e n " ; f a k a t b il " b u " , b ın ı " b u n u " , b ın d a " b u r a d a " v s. g i b i ö r n e k l e r d i k
k a ti ç e k m e k te d ir .
E s k i *g, * y s e s l e r i ü n lü le r d e n s o n r a k ıs m e n k a y b o lm u ş ( u l " o ğ u l" ) , k ı s m e n k o
r u n m u ş t u r (y S g e rm S " y ir m i" ) , v e y a w o la r a k ( a w ı 8 " a ğ ız " ) g ö r ü lü r . E s k i k e l i m e s o
n u * ı y s e s i n e b a z e n -ıw ( m s l. h ılıw " g ü z e l" k e lim e s in d e , f iil i s i m l e r i n d e 3 2 2 2 ) , b a
z e n d e -ı ( h a r ı " s a r ı " , k r ş . e r e " iri, k a b a " , o lo " u lu " ) y a t e k a b ü l e tm e k t e d i r . B u n u n
s e b e b i b e l l i d e ğ ild ir .
K e l i m e s o n u k, İç, p ü n s ü z le r in e , ü n lü y le b a ş la y a n e k l e r g e t i r i l d i ğ i n d e to n l u l a ş m a s ı : B i r ö z e l l i k y o k t u r , m s l. y l l a g - e " ç ile ğ i" , sıy -a " ç ık ıy o r " , a y a y -ım " a y a ğ ı m " ,
k a b -ı " k a b ı " , s a b - ıp ( > sâ fiıp , sh u p ) " k o ş a r a k , k o ş u p " . - B e n z e r i t o n l u l a ş m a , s ık ı
k e l i m e b i r l e ş m e l e r i n d e k e lim e b a ş ı d u r a k s a f h a la r ın d a d a ( T e n u e s ) g ö r ü lü r : u r - y u y a n " b o z t a v ş a n " , ik e y ıS a k < ik e k a S a k " ik i f u n t, ik i l i b r e " , k is ti y ild e m ( k is a
y ild e m ) < k is a k i l d i m " d ü n g e ld im " .
G ö ç ü ş m e n i s b e te n e n d e r d ir : y a m y ır " y a ğ m u r " .
Ü n s ü z d ü ş m e l e r i : Ü n s ü z ö n ü n d e k i /, h a l k d i l i n d e g e n e llik le k a y b o l u r ( k ig a tı <
k ilg a n " g e l d i " , k a y ı n < k a ly a n " k a l d ı " , b u y a s < b u ly a s " o lu n c a '? , f a k a t u ltır" o t u r m a k " , k ilte r - " g e tir m e k " , ü lte r- ö l d ü r m e k " ( b u n a k a r ş ı l ı k T a t a r c a d a u tır -, k i
le r -, ü te r -). B u n u n g i b i , r v e n d e k a y b o lu r : t o y a n " d u r d u " , b â r y a m (ın ) < b â r y a n -m ın " g i t t i m , v a r d ı m " , k ig a m (e n ) < k il-g a n -m e n " g e ld im " . - F i i l l e r i n o l u m s u z
ş e k i l l e r i n d e , 2 . t e k l i k ş a h ıs e k in d e k i h k a y b o lu r : kilm ayeT ) < k ilm a y h e r ı " g e l m i y o r
s u n " , k a y tm a y ır \ < k a y tm a y h ıt] " d ö n m ü y o r s u n " . - * + n ıi)+ k ı "... - n m k i" > + n ık ı.
B e n z e ş m e le r : E k l e r d e ö n - s e s o la n to n lu ü n s ü z le r , k ö k le r in t o n s u z s o n - s e s le r in d e n
s o n r a t o n s u z l a ş ı r l a r : e ş -ta n " iş te n " , k iû - k a n " k e s ilm iş , k e s e n " .
I, d, n s e s l e r i n d e a ş a ğ ıd a k i d e ğ iş m e le r v a r d ır :
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
134
*d
*n
1
8 (l,n)
t
d
t
n
t
d (n)
5
d (n)
5
*1
Ü n lü d e n so n ra
T o n su z ü n süz le rde n sonra
1, m, n, t |, j'd e n sonra
y, w , r, 5’den sonra
S
N o t : P e k ç o k e k te , m sl. + lı, + la- e k le r in d e , *1 h e r z a m a n m u h a f a z a e d ilir. B u lu n m a h a li e k in in *zfsi
ü n lü d e n s o n r a > /, g e ç m iş z a m a n e k in in * d si ise ü n lü d e n s o n r a > n o lu r; a y r ılm a h a li e k in in * d si ü n lü d e n
v e zı'd en s o n r a > n o lu r.
Ö r n e k l e r ; b a la - la r " ç o c u k l a r " , a t- ta r " a tla r " , k ü l- d a r " g ö l l e r " , a y - 8 a r " a y l a r " ,
b e 8 - ö a r " b i z l e r ( â le t) " ; Icala-la " ş e h ir d e " ( ç o k lu k e k in in te s ir i i l e ? ), k a la - n a n " ş e
h i r d e n " , b a ş la -n ım " b a ş l a d ı m " , a t-ta n " a t t a n " , k ü l-d â " g ö l d e " , k a r - S a " k a r d a " ;
b a la - n ı " ç o c u ğ u " , a t-tı " a tı" , k ü l-d S " g ö lü " , a y-8 ı "a y ı" .
G ö r ü l d ü ğ ü g i b i * d g r u b u , a y n ş m a v e a s l î */ i l e a s l î * n 'n in g r u p l a r ı n a d a ğ ı l m a
t a n d a n s ı n a s a h i p t i r . K e l i m e g ö v d e l e r i i ç i n d e b a z e n s a p m a l a r g ö r ü l ü r ; m s l . h ö y la ( y a z ı d i l i n d e b ö y le d ir ) - h ö y d a - " s ö y le m e k " .
b, p , m s e s le r i ö n ü n d e n > m d e ğ i ş m e s i ( y a z ı d i l i n d e d e ğ i ş m e z , n o l a r a k k a lır ! ) :
u n b e r > u m -b S r " o n b i r " , ış a n m a > ışa m m a " in a n m a " ;
k., g, k ö n ü n d e n > r\
d e ğ i ş m e s i ( y a z ı d a d e ğ i l ! ) : h m y a n > h ır \y a n " k ı r ı k , k ı r ı l m ı ş ’’, u n k ı S > u t) k ı S " o n
k ı z " , h in k e n ı > hirj k e m " s e n k im s in ? " .
E ğ e r b i r k e l i m e d e ik i s ız ı c ı v a r s a , ç o k s ı k o l a r a k b e n z e ş m e v e y a a y k ı r ı l a ş m a
m e y d a n a g e l i r : ş a r ş a m b e = ş a r ş a m b ı " ç a r ş a m b a " , ş iş a m b e " s a lı" ( < F a r s , s iş a m -
b a ).
2 4 . D M I T R I E V , B a ş k u r t ç a d a b a s k ı v u r g u s u n u n g e n e llik le s o n h e c e d e o l d u ğ u n u
b e l i r t i r : k ü ld ü k " g ö m l e k " , ukıryti. " o k u m a ğ a " , h k s a h ıö tik
" p a r a s ı z l ı k " , k ita b ıb ıö
" k i t a b ı m ı z " , a ly a n d â r " a ld ıla r " . R u s ç a d a n a lm a n y a b a n c ı k e l i m e l e r o r ijin a l v u r g u l a
r ı n ı m u h a f a z a e d e r le r .
D i ğ e r T ü r k d i l l e r i n d e o l d u ğ u g ib i, b i r ç o k e k v u r g u s u z d u r : b a ş la y ım
" b a ş lıy o
r u m " , h â tk a n m ın " s a t t ı m " , b a ş k o r ts a " B a ş k u r t ç a " , â ly â tıd ır " ( h e r h a l d e ) a l m ı ş t ı r " ;
o l u m s u z ş e k i l l e r d e , u m u m i y e t l e o l u m s u z l u k e k i -m a - d a n ö n c e k i h e c e v u r g u lu d u r :
â lm a m m " a l m a d ı m " , a ş â m a " y e m e ! " . E m i r ş e k l i n i n 1. v e 2 . ş a h ı s l a r ı n d a v u r g u ,
n o r m a l o l a r a k s o n d a n b i r ö n c e k i h e c e ü z e r in d e d ir : a lâ y ık " a la lım " , u kı " o k u " , a şâ y ı8 " y iy in " .
*
A
/
A r a p ç a v e F a r s ç a e d a t l a r d a v u r g u k ı s m e n il k h e c e d e d i r : h a tta " h a t t â " , s ö n k i
"çünkü".
Ç o k h e c e l i k e l i m e l e r y a n v u r g u y e r le r in e d e s a h ip o l a b i l i r l e r ( D M I T R I E V 'e g ö re
b u v u r g u , y i n e b a s k ıd ır ) , m s l. â lm a y a s a k h ıy ıö " a lm a y a c a k s ın ız " , k û m a g a n d a r " g e l
J o h a n n e s B E N Z T N G / M u s ta f a A R G U N Ş A H
135
m e d ile r " .
V u r g u h a k k ı n d a d a h a e s a s lı b ilg i ( ü z e r in e b a s a b a s a s ö y le m e , m ü z i k a l y ü k s e k to n
? ) Z . K I E K B A E V 'i n İ n to n a ts iy a i s is te m a u d a r e n iy a v b a ş k ir s k o m y a z ık e , Â d â b i
B a ş k o r t o s t a n , U f a 1 9 4 9 , N r . l l ( B a ş k u r tç a ) a d lı y a z ıs ın d a b u lu n a b ilir .
3 1 1 . İ s im d e n is im y a p m a e k le r i:
B a s i t i s i m t a m l a m a l a r ı s ık d e ğ ild ir : tim e r y u l " d e m ir y o lu " , ta ş -b a k a " k a p l u m b a
ğ a " , k a z a h a k a l " k e ç i s a k a lı" , b il-b a w " b e l b a ğ ı, k e m e r " v e d iğ e r le r i.
c ı" ,
E n s ı k g ö r ü le n t ü r e t m e l e r şu e k le r le y a p ıla n la r d ır : + lık (y iik a -le k " ı h l a m u r a ğ a
y a ş - le k " g e n ç l i k " , k ü S - le k " g ö z l ü k " v e d i ğ e r l e r i ) , + sı (b a lık -s ı " b a l ı k ç ı " ,
a lıw - s ı " a l ı c ı " ) , + la ş (/ iç in k r ş . 2 3 2 ; fa m iliy a - la ş " a ile f e r d i " , y u l- d a ş " y o l d a ş " ,
s e r - 8a ş " s ı r d a ş " ) ; + lı, + h ıS " - lı" v e y a " - s ız " , + sıl " b i r ş e y e t e m a y ü l ü o l a n " (Içun a k - s ıl " k o n u k s e v e r " , ü p k a -s e l " ö f k e l e n m i ş , ö f k e l i , s e r t " , d i n - s i l " d i n î " ) , + sa n
" b i r ş e y e k u v v e t l i te m a y ü l ü o la n " ( e ş-sü n " ç a l ı ş k a n , iş i s e v e n " , h ü S -s a n " k o n u ş
m a y ı s e v e n " , k u r k - ıw - s a n " k o r k a k " ) , + } î (a l-y i " ö n , ö n d e b u l u n a n " , k ış -k ı " k ı ş ı n k i, k ı ş l ı k , k ı ş a a i t o l a n " ; g e n e l l i k l e b u l u n m a h a l i n e g e t i r i l i r : u r m a n d a r ıb ı 5 - Sa-yıla rS a tı " o r m a n l a r ı m ı z d a k i l e r d e n " , i l g i h a l i .e k iy le s ı k k u l l a n ı l ı r : k e m - d e k i <
* k im n irık i " k i m i n k i " ; ö te k i h a l e k l e r i y l e k u l l a n ı l ı ş ı n a d ir d ir : k ü p - ta r ı- g e d u û " e s k i
d o s t " ; y ü k l e m e h a li p r o n o m in a l te ş k il e d ilir : + y ı-n ).
E n ç o k k u l l a n ı l a n k ü ç ü ltm e e k i, n e s n e le r iç in + sa ( m ıy ık -s a " b ö c e k le r in a n te n i" ,
m u y ın - s a " b o y u n a s a r ı l a n b a ğ " ) , ş a h ı s l a r iç in ( f a k a t h a y v a n l a r v e s ı f a t l a r i ç i n d e )
+ y , + k a y ( k ü ç ü l t m e v e o k ş a m a e k i) 'd ı r : a y a y " a ğ a b e y " , b a b a y = o l- a ta y " d e d e " ,
k ö tö y " k ö p e k ç i k " , s u ra yay = s u r ta n " t u r n a b a l ı ğ ı " , o l-a ta k a y = b a b a k a y " d e d e c i k " , k e ş k a y = b a lü k ü y (b â lâ k â s ş e k l i d e v a r ) " k ü ç ü k " . + / , + s ık e k l e r i n a d i r d i r
(k a y n S ş = k a y n - a y ı " k a y ın b ir a d e r " , şe b S ş " c iv c iv " , k o ş s o k " k u ş ç u k " ) .
R e n k a d l a r ı n d a n ş u n la r ı b u lu y o r u z : + h ıl ( a k -h ıl " a k , a k ç ı l " ) , + h ıw ( k a r a - h ıw
" s i y a h , s i y a h a ç a l a n " , a l-h ıw " k ız ıl, k ı r m ı z ı m s ı " ) , + y ılt (k ıö y ılt " k ı z ı l ı m s ı " : k ı S t l
" k ı z ı l " , y a ş k e lt " y e ş ilim s i" : y a ş e l " y e ş il" , h a r y ılt " s a r ım tır a k " : h a rı " s a r ı" ) .
3 1 2 . İ s im d e n f iil y a p m a e k le r i:
B i r ö z e l l i k y o k tu r . E n s ık g ö r ü le n e k + la - ( + la -n -, + la -ş - v s .) 'd ır . + a y - e k i d e
o l d u k ç a s ı k g ö r ü lü r (k ü b -a y - " ç o ğ a lm a k " , h a lk ın -a y - " s e r in le m e k " v e b e n z e r le r i) .
A r t ı k c a n l ı l ı ğ ı n ı k a y b e t m i ş e k l e r d e n ş u n l a r ı b u lu y o r u z : + a - (a ş-a - " y e m e k " ) ,
+ ı - (k a m - e - " a z a l m a k " < k a m < F a r s , k a m " a z " ) , + ar- ( k ü g - a r - " g ö ğ e r m e k , y e
ş e r m e k " , + r- ( i û k e - r - " e s k im e k " , y a k ş ı-r - " d a h a iy i o l m a k " ) , + y a r- ( y e l- g a r - " s a
v u r m a k " < y e l " y e l " ) , + h ıra - ( a l-h S r a - " h a l s i z l e ş m e k " ; k ö l-ö m -h ö r â - " g ü l ü m s e
m e k " g i b i ş e k i l l e r i ç in b k z . 3 1 3 ) , + h ı- ( k a m -h e -t- " a z a ltm a k " ).
T a b i a t t a k l i d i ( v e b e n z e r l e r i ) f i i l l e r g e n e l l i k l e + ld a - ( m s l. m ır ıld a m a k " , g ö r ö ld â - " g ü r ü ld e m e k " ) e k iy le y a p ılm a k ta d ır .
" m ırıld a
S ı k ç a g ö r ü l e n v e it- " e tm e k " , b u l- " o lm a k " (k a b u l it- " k a b u l e t m e k " , w a fa t b u l" v e f a t e t m e k " ) g ib i f i i l l e r l e y a p ıla n b ir le ş ik f iille r d e i s im d e n y a p ılm ış f i i l l e r d e n s a
y ıla b ilir .
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
136
3 1 3 . F iild e n is im y a p m a e k le r i:
S a d e c e -ıw ( " m a s t a r " , b a y ı-w " z e n g in le ş m e " ; b a ş k a e k l e r l e d e b i r l e ş i r , m s l.
-n v -s ı " f a il is m i" ) e k i u m u m îd ir v e h e r fiil k ö k ü n e g e tir ile b ilir .
S ı k r a s t l a n ı l a n d i ğ e r e k le r : -yı ( to y - y o " d u y g u " ; tm - 71 - h ı ö " d i n l e n m e s i z , a r a l ı k
s ı z " , k is e k te r - g e -h £ 8 " k e s in tis i z ” ; y o k la - y i- m k ila " u y k u m g e ld i" , e s - k e - h S k ila " i ç e
c e ğ i g e l d i " ; ta r t-k ı-la - " ta r ta k la m a k , ç e k e le m e k " v e b e n z e r l e r i ) , -m a ( o y o ş - m a " o r
g a n i z a s y o n " ; h ı- y tl-m a -lı, h u S ıl-m a -lı " e la s tik " < s ı k ı ş t ı r ı l a b i l i r v e y a e s n e y e n ) ,
- m a k ( e l- m a k " ilm e k " , k o y - m a k " lo k m a " , k il- m a k - s e b u ld ı " g e l e c e k o ld u , g e l m e ğ e
k a r a r v e r d i " , h ö y - la ş - m a k - s S in e m " k o n u ş m a ğ a n i y e t i m v a r d ı " ; n a d i r e n it-m a k
k â r â k " e t m e k g e r e k " g i b i ş e k i l l e r d e g ö r ü l ü r ) , -ım \h a w -ım " s a ğ ı m " ) , - ış (b ir -e ş
" v e r m e ; v e r i ş t a r z ı " ) , -ıs ( a ş ıy - ıs " â c il" ; g e n e llik le d ö n ü ş lü f i i l g ö v d e l e r i n d e n s o n
r a : k ıw a n - ıs " k ı v a n ç " , ü te n -S s " r ic a " ) , -yıs ( u ltır -y ıs " s a n d a l y e " , y ır t- k ıs h a y w a n
" y ı r t ı c ı h a y v a n " ) , - w ıs (h a r m ü w £ s " a n te n , d u y a r g a " < h â r m ü - " d o k u n m a k " ) , -w ık
( ta r la - w ık " d a r b o ğ a z " ) , -sık (y a r -s ık " k ı r ı k d ö k ü k " ) , -ım ta ( k iû - e m ta " k e s i t " ) ,
-m ış ( s a d e c e i s i m y a p a r ! : to r -m o ş " h a y a t " , y a S -m ış " k a d e r " , u k ı-m ış -lı " o k u
m u ş " ) , - m ır ( UtD-rnSr " y e n i y e t i ş e n , k ö r p e " ) , -yır (h id -g e r " h a s s a s " , ü t- k e r " n ü f u z
e d i c i , k e s k i n " ) , -in d i ~ -ın tı (ü û â n d e " k ö r p e , f i d a n " , h ıS -ın tı " k a r a l a m a , t a s a n " ) ,
- ık ( a -â-ık " a ç ı k " , tö k ö r -ö k " t ü k r ü k " ) , -d ik (ta ş la n -d ık " a t ı l m ı ş o l a n ş e y " , b e ld £ k - h e 8 " b i l m e d e n , b i l m e y e r e k " ) . - b i l d a l İ " b e lli" = O s m . b e lli ( b ild a -h £ 8 " b e lli
o l m a y a n , b i lin m e y e n " ş e k li d ik k a t ç e k ic id ir .
3 1 4 . F i i l d e n f i i l y a p m a e k le r i:
a ) -(ı)l- p a s i f l i k , m e ç h u llü k : e s-e l- " iç ilm e k " , a û ıl- " a ç ılm a k " ( b ir i t a r a f ı n d a n ;
k e n d i k e n d in e ) .
b ) - (ı)n -: m e ç h u llü k , d ö n ü ş lü lü k v e ( b ilh a s s a ü n l ü y l e v e l ile b ite n k e li m e l e r d e : )
p a s if lik : y ıw - ın - " y ık a n m a k " , b iS a -n - " b e z e n m e k " .
c ) -(ı)ş - i ş t e ş l i k : to t-o ş- " tu tu ş m a k , b ir b ir in i tu tm a k " .
d ) - (ı)r ık ır a -, -(ı)m h ır a - e k l e r i , iş in z a y ı f l a y a r a k y a p ı l d ı ğ ı i f a d e s i n i v e r i r l e r
(kil-erık& ra - " b ir a z g e lm e k " , ila -m h ıra - " a ğ la m a k lı o lm a k " ) . - y ı-la - iç in b k z . 3 1 3 .
e ) F a k t i t i f l e r d e , d i ğ e r T ü r k d ille r in e b e n z e y e n ş e k ille r v a rd ır:
-d ır- e n ç o k k u l l a n ı l a n e k t i r ( b a z ı k e l i m e l e r d e - /- 'd e n s o n r a > - tır - ) : h ü n -d e r " s ö n d ü r m e k " , y a S - S ır - " y a z d ır m a k " , tu l-tır- " d o ld u r m a k .
-t-, ü n l ü l e r d e n v e r, / s e s le r in d e n s o n r a s ık tır : u k ı-t- " o k u tm a k " , tu k ta -t- " d u r
d u r m a k " , y u y ı l - t - " k a y b e tm e k " , h e lk -e t- " h a r e k e t e ttir m e k , ( < h e lk -e n - " h a r e k e t e t
m e k , s ilk in m e k " ) .
- ır - , f d e n v e b i l h a s s a h ı ş ı r t ı l ı ü n s ü z l e r d e n s o n r a : b ö t-ö r - " b i t i r m e k " , o s-o r" u ç u r m a k " , tö ş -ö r - " d ü ş ü r m e k " v s.
-y ır- : y a t- k ır - " y a t ı r m a k " ,y e t- k e r - " u la ş tır m a k , v a r d ır tm a k " .
- a r - : s ıy -a r - " ç ık a r m a k " , k a y t-a r " d ö n d ü r m e k , ç e v ir m e k " .
-y a r - : ü t-k a r - " g e ç ir m e k " .
*
Jo h a n n e s B E N Z IN G / M u s ta fa A R G U N Ş A H
137
- 18- : a y - ıS - " a k ıtm a k " .
-yı5 - : to r -y o S - " ( b ir y e r e ) d ik m e k " m e n -g e 8 - " b in d ir m e k " .
- y i 5 - : k ü r - g a 8 - " s e r g ile m e k " .
' h a t - : k ü r -h a t- " g ö s te r m e k " .
f)
Ç o k s ık g ö r ü le n v e e n k litik f iille r le k u r u la n f iille r i d e f iild e n t ü r e m iş f i i l l e r o l a
r a k k a b u l e d e b i l i r i z : o s - o p k il- " u ç u p g e l m e k " , y ır t- ıp y e b â r - " y ı r t m a k , p a r ç a l a
m a k " ; to r- " d u r m a k " > s ü r e k l i l i k f iili; k il- a a l- " g e le b ilm e k " v e b e n z e r l e r i . B u h u
s u s t a k r ş . A .A . Y U L D A Ş E V , K a te g o r iy a g l a g o l ’n o g o v id a v b a ş k ir s k o m y a z ık e ,
V o p r o s ı g r a m m a tiç e s k o g o s tr o y a , M o s k o v a 1 9 5 5 , s .3 6 2 - 3 8 6 .
3 2 1 . Ifo nan , d iin a n k e l i m e l e r i n i n M o ğ o lc a d i ş ile r i o la n k o n a jın , d ü n ü je n "3 v e
y a 4 y a ş ı n d a k ı s r a k " g ib i k e l i m e l e r i n y a n ın d a , d iş i c i n s i if a d e iç in t ü r e t i l m i ş b a ş k a
ş e k i l l e r d e m e v c u t t u r : k a r t " ih tiy a r " - k a r s ık " i h ti y a r k a d ın " ( = k o r tk a a y n ı m â n â ) ,
k o ö a " d ü n ü r " - k o S a s a " k a d ın d ü n ü r " v s .) , y e y a n " y e ğ e n " - y e y a n s a r " k ı z to r u n " ,
b ü la s a r " to r u n u n k ız ı" .
3 2 1 1 . İ s i m ç e k i m i n d e g ö r ü le n ö z e l l i k l e r s a d e c e f o n e t i k y ö n d e n d i r , m s l. ç o k l u k
e k i ( 2 3 2 'y e g ö r e ) + la r ( v e y a + la r), + ta r , + d a r, +8a r ş e k ille r in d e g ö r ü lü r .
3 2 1 2 . İ s i m ç e k i m e k l e r i ş u n la r d ır : İ l g i h a li e k i + n ır\ ( + t n 7, + d ır \, + 8ıt], ç o k
l u k ş e k l i + lar-dtırj), y ü k l e m e h a li e k i + n ı, y a k la ş m a h a li e k i + ) 0 , b u l u n m a h a li e k i
+ la , a y r ı l m a h a li e k i + n a n . - İ lg i v e b u lu n m a h a li e k i o la r a k ç o k s ı k + yı ( b k z . 3 1 1 )
e k i k u l l a n ı l ı r > + n ık ı, + layı {ka la -la yı " ş e h ir d e k i" ) .
E ş i t l i k e k l e r i ş u n l a r d ı r : 1. ’-sa ( h e 5 -8 e rı-sa " s i z c e , s i z e g ö r e " , b a tır - S â r -s a
" k a h r a m a n c a " , b a ş k ö r t-s a " B a ş k u r t ç a , B a ş k u r t d i l i y l e " , b ı-y n -sa " b u r a y a k a d a r " ,
h ö y lü w telen d ü g & -sü " k o n u ş m a d i l i n d e o l d u ğ u g ib i" . -
2 .
’-la y ( b a lâ -la y " b ir ç o c u k
g i b i " , k ö ş - ta y " b ir k u ş g ib i" , s a s a n -d a y " b ir h a tip g ib i" , k ı 8-S a y " b ir k ı z g ib i) .
E n d e r g ö r ü l e n y a n ş e k ille r d e n ş u n la r ı s a y a b ilir iz : Y a k la ş m a h a li + a ( b k z . 3 2 1 3 )
- A y r ı l m a h a l i + tın (a k ? r -1Sn = a k r -e n " y a v a ş " , y a ş e r tin = a û tır tm " g i z l i c e " ) . Y ö n e k i + ) o n (e s -k a r e " iç e r iy e " , e l - g a r i " ile r iy e " , tiû - k a r e " t e r s i n e " ; y u k a r ı " y u
k a r ı y a " ; k r ş . a y r ı c a a rı " ö te y e " , b ir? " b e r iy e " , k ir e " g e r iy e " ) . - V a s ı t a h a l i + (ı)n
(y a 8- ın " b a h a r d a , b a h a r ı n " , y â y -e n " y a z ın " , d ö r ö û - ö n " d o ğ r u ( z a r f ) " ; tü b a n " a ş a
ğ ı y a " ; k is â - n - g e " d ü n k ü " , ir ta - n - g t " y a r ın k i" .
H a l e k l e r i n i n k u lla n ılış ı h a k k ın d a s ö y le n e c e k b i r h u s u s iy e t y o k tu r .
3 2 1 3 . t y e l i k e k le r i ş u n la r d ır : + (ı)m " b e n im " ( b u lu n m a h a li +
jp ıa , ö t e k i ş e k i l
+ 1, + hı " o n u n " ( + m ı r ) , + ın ,
+ ın a , + ın d a , + ın a n )\ + ( ı) b ı8 " b iz im " , + ( ı) y ı8 " s iz in " ; + la r + ı " o n l a r ı n " . - 1 . v e
2 . ş a h s ın ç o k l u k v e te k lik le r in d e iy e lik e k i ç o k d e f a k u lla n ılm a z : h in ? t] k ita p " s e n in
k i t a b ı n " , b e S S e r j m a k ta p " b iz im m e k te p " ( b u n a m u k a b il m in e r) k ita b ım " b e n i m k i
t a b ı m " ) - 3 . t e k l i k ş a h ı s t a b a z e n ç if t iy e lik e k i k u lla n ılır ( b e r -e -h e " b ir is i" v e b e n z e r
le r i) .
l e r n o r m a l ) ; + (ı)r j " s e n i n " ( b u l u n m a h a li + n ja ) \
3 . te k l i k ş a h ıs e k i t a n ım la m a y a y a r a r : b a ş k o r t te l-e " B a ş k u r t d ili" v s. B i r ö z e l l i k
y o k tu r .
3 2 1 4 . S ı f a t t a b i r ö z e l l i k y o k tu r . - M u a k e y e s e h u s u s i b i r e k o l m a k s ı z ı n a y r ı l m a
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
138
h a l i e k i y a r d ı m ı y l a i f a d e e d ilir . F a k a t s ıf a t, ç o k d e f a + (ı)r a k /+ (e )r a k ( b i l h a s s a m u t
l a k ü s t ü n l ü k ) e k in i a lır : a y a s ta k ta -n a n o S o n -o r a k " a ğ a ç ta h ta d a n d a h a u z u n " . M u k a
y e s e d e n s o n r a " - d a n d a h a b ü y ü k " if a d e s in i v e r e n b a ş k a i m k â n l a r iç i n , k r ş . m s l. b il
b u r m a h e 8 5 e k e - n a k a r a -y a n -d a y a k ş ı- r a k " b u o d a s iz in k in d e n d a h a iy i ( Z e ğ e r s iz in k in e b a k ılırs a )" .
E n ü s t ü n l ü k ş e k l i , u m u m i y e t l e , İT] z a r f ı y a r d ı m ı y l a i f a d e e d i l i r : ir) y a m a n " e n
k ö t ü " . B a z e n ( b i l h a s s a m u t l a k ü s t ü n l ü ğ ü n i f a d e e d i l m e s i n d e ) b a ş k a z a r f l a r (: b ik ,
Uta " ç o k " ; s o m " ...ç o k y ü k s e k " , ytiyap " ...h a y r e t v e r ic i" ) v e y a i k i l e m e l e r (y a p -y a k tı
" ç o k p a r l a k " , k a p -m a -k a r ş ı " ta m k a r ş ıd a " ) k u lla n ılır .
3 2 1 5 . A s ı l s a y ı l a r : 1 b e r, 2 ik e , 3 ö r , 4 d ü r t, 5 b iş , 6 a ltı, 7 y e te , 8 h ig e S , 9
tu y ıS , 1 0 un (1 1 u n b i r v s .) , 2 0 y e g e r m e , 3 0 u tıS , 4 0 k ır k , 5 0 i l l i , 6 0 a l t m ı ş , 7 0
y e t m i ş , 8 0 h ik h a n , 9 0 tu k h a n , 1 0 0 y ö S , 1 0 0 0 m eri.
b e r " 1 " s a y ı s ı b e l i r s i z s ı f a t o la r a k d a k u lla n ılır . S a y ı k e l i m e l e r i d e s ı k k u lla n ılır :
u n d a n a a lm a " 1 0 ( ta n e ) e lm a " , y i g i r m e b a ş h a r ık " 2 0 ( b a ş ) k o y u n " v e d iğ e r le r i.
S ı r a s a y ı l a r ı + (ı)n st e k i y l e k u r u l u r ( ö s -ö n s ö " 3 ." , u n ik e - n ş e " 1 2 ." ) ; b e r e n ş e
" 1 ." y a n ı n d a ta w , ta w g l d e b u lu n u r . - K tş.-.b ö g ö n n i s a - n s i ç is la " b u g ü n a y ı n k a
ç ı? " .
Ü l e ş t i r m e s a y ı l a r ı O s m a n l ı c a d a k i g i b i d i r ( u n -a r " 1 0 'a r " , a ltı- ş a r " 6 'ş a r " ) v e
ç o k s ı k t e k r a r e d ilir : b e r a r -b e r ü r " b ir e r b i r e r ..." . - T o p l u l u k s a y ı l a n T a t a r c a d a k i g i
b i d i r (b e r â w , ik â w , ö s a w ... a lta w , u n a w , 8 v e 9 i ç i n ö r n e k y o k ) . K r ş . b e r a m b i r â m = b ir â m - lâ - p " b i r e r b i r e r " . - T a k r i b î s a y ı l a r + la p ile y a p ı l ı r ( a s l ı n d a b i r
z a r f - f i i l ş e k li) : u n la p " 1 0 k a d a r " .
K e s i r s a y ı l a r ı : y a r tı, y a r ım " 1 /2 " (y a rtı k ilo m e tr " 1 /2 k m " , b e r y a r ım "1 1 /2 " ,
ta r ık a y a r ım "1 1 /2 r u b le ) , s ir e k " 1 /4 " ; b a ş k a ş e k i l d e d e t a r i f e d i l i r : d U r t-ta n -b e r -i
" 1 /4 " , b iş - ta n ö s " 3 /5 " , y e g e r m İ n a n u n y i t e " 1 7 /2 0 " , v e d iğ e r le r i.
3 2 1 6 . Z a r f l a r d a b i r ö z e llik g ö s te r m e z le r : y a k ş ı y a S -ö ı " iy i y a z d ı " ; a y n l m a v e y a
v a s ı t a h a l i e k i a lm ış s ıf a tla r , ç o k d e f a z a r f o l a r a k k u lla n ılır la r .
3 2 1 7 . İ s im k ö k lü s o n ç e k im e d a tla r ı:
ö s ö n " i ç i n " (şu n ı T] ö s ö n " ş u n u n i ç in " ) . - k e w e k " g ib i" . - ö t? ( ö ı? f + ) " ü s t" , a û
( t n 9f + ) " a lt" , a l ( a ld + ) " ö n " , a r t " a r k a " , İ s " iç " , tış " d ı ş " , a r a " a r a " , u r ta " o r ta " ,
y a n , y a k " y a n " , k ır " k ı y ı " , a r g ü " k e n a r d a k i k ı s ı m " ( > a r g a - h İ n d a " y a n ı n d a " ) ,
k a r ş ı " k a r ş ı " , b a ş " b a ş " ( > " ...b a ş ı n d a " , m s l. b i S S İ l J ö y ta w b a ş ın d a , a h e ö S e k e
y a r b u y ın d a " b i z i m e v d a ğ b a ş ı n d a , f a k a t s i z i n k i s a h il b o y u n d a " ) , b u y " b o y " ( >
...b u y ın d a " ...b o y u n d a " , b u y ın s a "... b o y u n c a , ...g ö r e " : z a k o n b u y ın s a " k a n u n a g ö
r e " ) ; h a k " h a k " > h a k ın d a " h a k k ı n d a " , tu ra " d o ğ r u " > " h a k k ı n d a " { m in e r\ tu r a la
" b e n i m h a k k ı m d a " , .'..tu r a -h ın d a " ...ü z e r e , ...h a k k ı n d a " ) ; sa m a " y a k l a ş ı k o l a r a k
{ i k i saycit s a m a - h ı " y a k la ş ık ik i s a a t" ) .
Z a r f > s o n ç e k i m e d a tı: m e n ü n " ile " ( ir tâ m e n a n " s a b a h le y in " ) , h a y ın (: y ı l hay ın " y ı l l ı k " , k o n h a y ın " g ü n lü k " ) ; a y k a n lı " d o la y ı, s e b e b iy le , ...y ü z ü n d e n , g ö z ö n ü
n e a l a r a k " {h in erı a w ır ıw ır ı aylçanlı " s e n in h a s t a l ı ğ ı n ı g ö z ö n ü n e a l a r a k " ) ; h ım a k
" g ib i" ; ...t i k l i m b e lir s iz i " ...( b ü y ü k ) g ib i" { a t t i k l i m " a t g ib i) , y a k l a ş m a h a l i m a n a s ı
J o h a n n e s B E N Z IN G / M u s ta fa A R G U N Ş A H
139
n a " - e k a d a r " { b il ay-ya. tik le m " b u a y a k a d a r " ) ; ... a ş a , Uta, a r k ı n b e l i r s i z i " o r t a
s ın d a n , i ç i n d e n g e ç e r e k " ( u r m a n a ş a v e y a a r k ı n ü t- te k " o r m a n ı g e ç e r e k g i t t i k " , bıy a la Uta v e y a a ş a k a r a w " p e n c e r e d e n d ı ş a r ı b a k m a " ; h a tle (m ), s a k lı y a k l a ş m a h a
li m a n a s ı n a " - e k a d a r " ; k a ra y , ta b a (n ) tu ra y a k la ş m a h a li m a n a s ı n a " ...i s t i k a m e t i n
d e " ; k ttra , k a r a y a n d a y a k l a ş m a h a li m a n a s ı n a " ...g ö z ö n ü n e a la r a k " ; e le k , a ld a a y
r ı l m a h a l i m a n a s ı n a " ...d e n ö n c e " {b in a n b i r y ı l 5 l? k " b u n d a n b i r y ı l ö n c e " ) ; su r \ a y
r ılm a h a l i m a n a s ı n a " - d e n s o n r a " ; b a ş la p , a lıp a y r ı l m a h a li m a n a s ı n a " ...d e n i t i b a
r e n " ; b a ş k a , tış, b ü ta n a y r ılm a h a li m a n a s ı n a " ...d e n b a ş k a " ; a n a y r ı l m a h a l i m a n a
s ı n a " ...d e n ö te " { b in a n a r ı " b u n d a n ö te " ) ; b ire , b ir le a y r ılm a h a li m a n a s ı n a " ...d e n
b e r i" .
3218.
Ş a h ı s z a m i r l e r i : m in " b e n " (ilg i h a li m in e t /, y ü k l e m e h a l i m in e , y a k l a ş
m a h a li m irja , b u l u n m a h a li m in d d , a y r ılm a h a l i m in a n ). - h in " s e n " (h in S rj v s .) .
- u l " o " ( a ş a ğ ı y a b a k ım z ) . - b e S " b iz " { b lb b e ıy v s .) . - / ı ? 5 " s i z " { h e S S S rı \ s ) .
- u la r " o n l a r " ( a ş a ğ ı y a b a k ın ız ) . - Y a ln ız f o n e t i k a y r ı l ı k l a r g ö s t e r e n a ğ ı z ş e k i l l e r i
y a n ı n d a ( m s l . b e b n e t), b e û n e î) , b e b b e rj y e r i n e b e h te r f) b a z e n s a p m a g ö s t e r e n ş e
k i l l e r d e b u l u y o r u z . M s l. bebeıy, b e b e m " b iz im " , h e b e t) " s iz in " . - m in e k e " b e n i m
k i" , s in e k e , u n ı k ı , b e b b e k e , h e b b e k S , u la r b ık ı.
İ ş a r e t z a m i r l e r i ş u n l a r d ı r (K r ş . N .K . D M I T R I E V , O b u k a z a te l'n ic h m e s to im e n iy a c h v b a ş k ir s k o m y a z ık e , T r u d y M o s k o v s k o g o I n s t i t u t a V o s t o k o v e d e n i j a , 1947,
S.4): b il " b u r a d a " , o şo " o r a d a " , u l " ş u , ö b ü r ( > " o " ) " , ş u l " o n d a k i" , te g e " o r a d a k i" .
Z a m i r ç e k i m i , k a i d e d ış ı d u r u m la r g ö s te r ir : İ lg i h a li b in i t], u n n ), şu n ııy ; y ü k l e
m e h a l i b ın ı; y a k l a ş m a h a l i bıya, o şo y a , uya, şu ya \ b u l u n m a h a l i b ın d a , o ş o n d a ,
u n d a , ş u n d a , te g £ n d a \ a y r ı l m a h a li b in a n v s .; e ş i t l i k h a li: b ıla y , o ş o la y , u la y , ş u la y " ş ö y l e " (: ş u n d a y " ş ö y le b ir " ) . - İ y e l i k e k l e r i y l e : o ş o - h o " o , ş u " , b ın ıh ı " b u
( b u n d a n ) " . - b in a " ( b u ) b u r a d a ! " , a n a " ( o ) o r a d a k i! " , b ın a w , a n a w " b ö y le b ir i" .
S o r u z a m i r l e r i ş u n l a r d ı r : k e m " k im " ( ç o k lu ğ u k e m d a r ), n e y ~ ( y a z ı d i l i ) n i
" n e " ( y a k l a ş m a h a li n e y g a , n ig a , n ip ü " n iç in , n iy e " ; a y r ılm a h a li n e y b a n , n id a n " n e
r e d e n , n e d e n " ; e ş i t l i k h a li n in d a y " n a s ılc a " , n is ü " k a ç " ; n iş e k " h a n g i ş e k i l d e , n a
s ı l " ) ; n a m a " n e " . - k a y " h a n g i" (k a y y a k ta n " h a n g i t a r a f ta n , n e r e d e n " ) , lşa yb a " n e
r e d e , n e r e y e " , k a y S a n " n e r e d e n " ; iy e l i k e k le r iy le k a y -h ı " h a n g is i" ; k r ş . k a la y " n a s ıl
b ir i" , k a s a n " n e z a m a n " .
n e y , n i i l e y a p ı l a n b i r l e ş i k ş e k i l l e r e d e r a s t l ı y o r u z : n i ö s ö n , n i s a b a p le , n i
s a b a p tâ n " n iç in " , n i w a k ıtta " n e z a m a n " , n i sa klı, n i tik le m , n i k a b a r " n e k a d a r " .
B e l i r s i z l i k z a m i r l e r i u m u m i y e t l e s o r u z a m i r l e r i n d e n t ü r e t i l i r : a ) a lla i l e : a lla
k e m " h e r h a n g i b ir i" , a lla n is e k " h e r h a n g i b i r ş e k ild e , n a s ıls a " . - b ) b e r (e ) ile : k a y h ı
b b r(2 ) " h e r h a n g i b i r k i m s e " , b e r n a m a " b i r ş e y , b i r a z " . - c ) v u r g u s u z + lır { Z
* + d ir, b k z . 2 3 2 ) e d a t ı ile : n a m a -le r , n e y - b e r " h e r h a n g i b i r ş e y " , k a y y a - lır k itte
" h e r h a n g i b i r t a r a f a g itti" . B u ş e k le ç o k s ık r a s t l a n ı r . - d ) b u lh a i l e " e ğ e r o lu r s a " :
k e m d a b u lh a = k e m b u lh a la " h e r k e s , k im o l u r s a o ls u n " . - e ) D i ğ e r ş e k i l l e r : b e
r e ...b e r e " b ir i, ...b ir i" ; h a r " h e r " , h a r b e r e " h e r ( - in s a n ) " ; b ö ta " b ü tü n , h e p " {b ö ta
u r m a n " b ü t ü n o r m a n " , b ö ta -b e b " h e p im iz " ) ; h is " ...d e ğ il, h iç " (h is b S r h ü b a y ta a l
m a y ım " h iç b i r s ö z s ö y le y e m e d im " ) .
D ö n ü ş l ü l ü k z a m i r l e r i : ü b " k e n d i, ö z " , ü b -e m " k e n d im " , ü b - e tj v s . O s m a n l ı c a
k e n d i k e l i m e s i n e te k a b ü l e d e n b ir k e lim e d e k a n t ü b - e " k e n d is i" , k a n t u l " ta m o , i ş
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
140
te o " ( k r ş . a y a s -tı r/ k a n t o s -o " a ğ a c ın e n y ü k s e ğ i" ) .
3.
3 2 1 9 . K o p u l a ( y a n i is im y ü k le m i) o la ra k ; D ild irm e e k l e n , v u r g u s u z + m tn , + h ır\,
f e k l i k ş a h ı s e k s i z v e y a u l i l e (H a ş a n y a ö ıw s ı u l " H a s a rı y a z a r d ı r " ) , -y a n s ı f a t -
f i i l i n d e n s o n r a : + d ır \ + b ı8 ( b e S y a 8 ıw s ı- b ı8 = b e ö y a o ıw s ı- la r b ı 8 " b iz y a z a r ız " ) ,
+ h ıy t8 , + la r v e ( n a d i r e n ) + h r 8 a r ( + tır 8 a r v s .) ş e k lin d e d ir . B u n u n o l u m s u z ş e k l i
tü g e l-m £ n , tü g e l-h b y , tü g e l v s . d ir . - b a r " v a r" , y a k " y o k " .
G e ç m i ş z a m a n ş e k l i o l a r a k in e m , iner} v s . ( b k z . 3 2 2 4 1 ) k u l l a n ı l ı r , o l u m s u z u
tü g e l in e m v s. d ir.
3 2 2 1 . Z a m i r m e n ş e l i b ild ir m e e k l e r i k o p m a n ın b i l d i r m e e k l e r i y l e a y n ı d ı r ( b k z .
3 2 1 9 ) , y a l m z 3 . t e k l i k ş a h ıs ta u l h iç b ir z a m a n g e tir ilm e z .
G ö r ü l e n g e ç m iş z a m a n * -d ı v e ş a r t ç e k i m i * - s a 'd a k u l l a n ı l a n f iil m e n ş e l i b i l
d i r m e e k l e r i ş u n la r d ır : -m , -rj,
-k, -yıö, -ia r. B u n l a r u m u m iy e tle i y e l i k e k l e r i y l e a y
n ıd ırla r (b k z . 3 2 1 3 ).
3 2 2 2 . F i i l i s i m l e r i ş u n l a r d ı r : -ıvv ("m a sta r." , o lu m s u z u y o k ? ) , -ıw -s ı
fa il is m i
d i r . - - m a k y a l n ı z kcıra k ( " ...m a k g e r e k " ) v e -m a k s i " ...e n i y e t e d e r e k " i l e b i r l i k t e
k u l l a n ı l ı r . - yı ( b k z . 3 1 3 ) b ilh a s s a b ir - g e - b e 8 k ila " v e r m e k i s t i y o r u z " g ib i ş e k i l l e r d e
k u lla n ılır .
S ıi'a t-F iille r :
G e n iş z a m a n s ıf a t - f ıili: (ü n lü d e n so n ra ) - r ~
-ır, o l u m s u z u - m a r t - a r ş e k l i
p e k n a d i r d i r (y ö S - a r " y ü z e n " ) . Y a k la ş m a h a li " S u p ın u r n " y a p m a y a y a r a r ( y a ö - ır - y a
ö y r a n S w " y a z m a ö ğ r e n m e k " ) . - B il d i r m e e k l e r i y l e g e n iş z a n ı a n s ı f a t - f ı i l i m e y d a n a
g e l i r ( o l u m s u z l u k t a g ö r ü le n b a z ı k a id e d ış ı d u r u m la r la ) : a lîr m ın " a ı m m (o z a m a n ) " ,
a lır h ıt] , a lır , a lir b ıS , a l î r h ı y t 8 a tır ö â r , o lu m s u z u : aırnarn, ca m a tth ır], a im a i} , a lm a b ı8 , a lm a 'ö h ıy ıö , a lm a 'â ta r. - K r ş . G e ç m iş z a m a n I I d e : k ile r i n i m " g e l i r d i m " ,
k ilm a - â in e m " g e lm e z d im " .
T ü r e t m e l e r i : la m p a h u n - a r ( h ü n -e r ) - h ü n - m a ü kenet y a n - a " l a m b a ( y i n e ) z a y ı f
y a n ı y o r " ; a ş a - r - lık " y iy e c e k " , h ö y lâ -r -le k " s ö y le ın e ü k " .
G e l e c e k z a m a n s ı f a t - i ı t i k - a m / ç ~ ( ü n ıu u e n s o n r a ) -yasaıe, o l u m s u z u - m a y a s a k :
k ilâ s a k , b u la s a k " g e l e c e k " . - B i l d i r m e e k l e r i y l e > g e ı e c e k z a m a n s ı f a t - f i i l i :
k ilü s a k m e n " ( m u h a k k a k ) g e le c e ğ im " , k ilm a y a s â k m in " g e l m e y e c e ğ i m " . - K r ş . Ş a r t
ş e k li: a la s a k in e m " a la c a ğ ım " .
G e r e k l i l i k k i p i : -a h i " y a p ın a s ı g e r e k e n ..." : k ila h e ya y-g ci " g e le c e k y a z " , u y la -p
to r - a h ı la y u k " v e r m e y e n iy e ti o lm a m a k " .
G e ç m i ş z a m a n s ı f a t - f i i l i : -yan (.ş im d ik i z a r n a n m a n a s ı d a v a r : ) rnın to r -y a n
y o r t " b e n i m y a ş a d ı ğ ı m e v " . - y iim erS d b ın ı i ş itk a n - ir n y u k " h a y a t ı m d a b u n u h iç
i ş i t m e d i m " . - -y a n -sa " . . . d e n ö n c e " ( sık-ıç an sa " ç ı k ı l m a d a n ö n c e " ; k r ş . - yan sı
3 2 2 3 ) . - G e ç m i ş z a m a n t e m p o r a s ı b ild ir m e e k l e r iy le m e y d a n a g e lir : b a ry u n rn ın " g i t
t im " ( a ğ ı z l a r d a b a ry a m ın , b a ry a m ş e k li d e v a r ) , a im a y a n m ın " h e n ü z a l m a d ı m " ; a ly a n in e m ( > a ly a y n ım ) " a lm ış tım " . - K a id e d ış ı: i-ican " o la r a k , ik e n " > " m u h t e m e
l e n , a c a b a , h e r h a ld e " ( u l-m in e ta n ı-m a y ik a n "o b e n i t a n ı m ı y o r g ib i g ö r ü n ü y o r " , v e
J o h a n n e s B E N Z I N G / M u s ta f a A R G U N Ş A H
1 41
d iğ e r le r i) .
3223.
Z a r f-fiü le r :
Ö n z a m a n l ı k z a r f f i i l i : -(ı)p ( o lu m s u z ş e k li y o k tu r , b u n u n y e r in e -m a y k u l l a n ı
l ı r , a ş a ğ ı y a b a k ı n ı z ) ; k r ş . y ö 8 lâ -p " y ü z k a d a r " . - b u l- " m u k te d ir o l m a k " i l e ( k it- İ p
b u l- ır - m ı ik p n " g id e b ilir m i a c a b a ? " ) .
E ş z a m a n l ı k z a r f - f i i l i : -a, ü n l ü d e n s o ıır a -y , o l u m s u z u -m a y: h o r a - y h o r a - y
" ( d e v a m l ı ) s o r a s o r a " , a k s a -la t-a " p a r a o la r a k , n a k it" , b ö tö n -la -y " b ü tü n o la r a k " .
Ş i m d i k i z a m a n ş e k li b i l d i r m e e k l e r i y l e te ş e k k ü l e d e r ( b a z ı f o n e t i k s a p m a l a r a
d i k k a t e d i l s i n ) : k il-a -m " g e l i y o r u m " , kila he î], k ila , k ila b e d , k ila h e y e d , k ila la r ;
k ilm a y e m " g e l m i y o r u m " , k ilm ü y h e r i v s . - B u n a a i t o la n g e ç m iş z a m a n I: a la in e m
( > a ğ ı z l a r d a a la y n ım ) " a ld ım ( ş im d i) " v s.
-y a n s a z a r f - f i i l i i ç i n y u k a r ı y a b a k ı n ı z ; -y a n sı " . . . - a r ...- m a z , a n c a k , h e n ü z "
(y o m - y a n s ı " d a h a g ö z l e r i n i k a p a r k a p a m a z " ) . - -y a n s a i ç i n o l u m s u z u o l a r a k - m a
y ın s a " - m a y ın c a " ( h iS S e r -m a y e n s a " s e z d ir m e y in c e " ) .
-y a s " - ...- d ığ ı g ib i, ...- a r ...- m a z " : küÖ -en a s -k a s ta, h o r a -n ı " g ö z ü n ü a ç a r a ç m a z
so rd u ".
3 2 2 4 1 . Ç e k i m l i f i i l ş e k ille r i e m ir , g e ç m iş z a m a n v e ş a r t ş e k ille r id ir .
E m i r : 1. t e k l i k ş a h ıs ? , 1. ç o k l u k ş a h ıs : -a y ık ~ ( ü n lü d e n s o n r a ) - y ık , 2 . t e k l i k
ş a h ı s e k s i z ( s ı k s ı k -sı " h e n ü z " e n k litik i ile : b ir - s e " y in e v e r " ) , 2 . ç o k l u k ş a h ı s ( ı) y ıS , 3 . t e k l i k ş a h ıs - h in , 3 . ç o k l u k ş a h ıs -h ın d a r ( b a z e n ö s ö n " iç in " , ” ...- d a ? ... s ı n d i y e " ile : b ö ta - h e la iş e t-h S n ö s ö n " h e r k e s o n u d i n l e s i n d i y e " ) . - E s k i *-yay
m u h t e m e l e n asıw ta n m a yccyı ( = a sıw la rıa b irh S n ) " ö f k e l e n s i n / p u s u o n s e r d i t s y a " g i
b i ş e k i l l e r d e v a r d ır .
Ö n c e d e n g e ç m i ş z a m a n : - m m (-tim v s ., d e ğ i ş m e l e r 2 3 2 'y e g ö r e d i r ) , - m 77, - m ,
-n ık , -n ıy ıS , -n ıla r , o lu m s u z u -m a -n ım , b ir ö z e llik y o k tu r .
Ş a r t : -h â n ı, -h â l], -h d , -h â k , - h ü y ıS , -h a lâ r . - a l- h a i n i m (> a lh a y m m ) " a l s a y
d ım " . - la (ta v s .) " d a h i" e n k litik ile > o l m a z l ı k ş e k li ( k il-h a rj d a " g e ls e n d e " ) .
3 2 2 4 2 / 3 . D i ğ e r ç e k i m l i ş e k i l l e r s ıf a t- f iille r d e n v e y a z a r f - f ı i l l e r d e n te ş k il e d i l i r ,
k rş. 3 2 2 2 , 3 2 2 3 .
3 3 . C ü m l e y a p ı s ı n d a b ir ö z e llik y o k tu r . T a t a r c a d a o l d u ğ u g i b i b u r a d a d a ç o k s ı k
ş e k i l d e d a tiv c a u s a e b u lu y o r u z . Ç ift y a k ın s ıf a t- f iille r m e v c u t d e ğ ild ir .
" K a i d e d ı ş ı " k e l i m e s ı r a l a m a s ı n a d i r d e ğ i l d i r (k o y d a n a ld ır } h in ş u l t i k le m
r a s e m ? " b u k a d a r r e s m i n e r e d e n a ld ın ? " ).
F iille rd e
so ru
v e o lu m s u z lu k : -m ı s o r u e d a tı b ild ir m e e k l e r i n d e n s o n r a g e lir .
- m a - i l e y a p ı l a n o lu m s u z lu k ta v u r g u - m a - 'd a n Ö n c e k i h e c e ü z e r i n d e o l u r ( g e n i ş z a
m a n h a r iç ? ).
T Ü R K D Ü N Y A S I A R A Ş T IR M A L A R I
4.
D il ö r n e ğ i:
( A f z a l T a h i r o v 'u n H a ld a tta r = " A s k e r le r " a d lı r o m a n ı n d a n , U f a 1 9 3 5 , s . 6 1 2 6 1 3 ).
( 1 ) B & r İM e n y e k a lp a k lı, ik e n se fıe k a lp a k h ıS ik e k ıS u ltır y a n ska m yân & r\ b e r b a
ş ın a b a r ıp u ltır S ık . (2 ) K ıS S a r ü 5 -a ra la, b e 88er] m encin d a h ö y la ş m a y S a r . (3 ) U la r
lö e l y a r m a , u r m a n , t a w 8 a r p la m a m y ıp k a r a m a y S a r . (4 ) Ü tk â n -h ü tk a n k e ş e la r S a n
b e r ü r h S u la r y a tu r a la p k a r a h a , (5 ) b i r rıü m a n e h o r a m a y a ly a n ı ö s ö n cisa h S n S rj
y ö b ö n ü , k ü S e rü i k a r a r ya k u r ık k a n b a la la r k b v e k , a ld a r ın a k a r a n a la r , (6 ) k a y d a k u y ır y a b e lm a g a n k e w e k k u ld a r ın s e lta r le ş a l a û t m a y a ş e r â la r in e . ( 7 ) M in u la r
m t n a n h iiS b â y la r g a tır ış ıp :
( 8 ) - B ik a lıû ta n k ila h b g e ö a h in , ta lık k a n k iir e n a h e g e S , - tin e m . (9 ) K ı S S a r â ıy
k a lp a k lıh ı y S lk a la r e n h ik e r tte , ( 1 0 ) ta m a y tn a n iitk a r iw e k ıy ın a ş tı k a p ı l y o tk a n
ö y r a k k a o k şa p , (1 1 ) b a ş ın b o r o p k u y S ı la, b ik y a h a t itep :
( 1 2 ) - K a z a n d a n , - tin e.
( 1 3 ) - B e S Ş a m a r a y a b a ra b ıS , - tin e m . (1 4 ) K ıS S ıt] ü p k a la g a n k e ş e la r k e w e k
h ö y lö ş e w e ta y ı a rttı.
( 1 5 ) - M in e iy n i e ş e m b a r, b a r m a y a y ıy tS tayı. - tin e . ( 1 6 ) B e 8 8 e T] h ü S S a r S a n
y e le m la n m a g a n e n k ü rg a s, M ir y a s ıy m k o y a ş ş a w la h e n a k a r a p :
( 1 7 ) - K o y a ş ta b a y ın ı, - tine.
( 1 8 ) - E y S , k o y a ş b a y ım , k ıS ıl ş a w la la r e g e n â Içaldı, - tin e m . ( 1 9 ) fCıÖSaryu
bSS S er) iiS -a ra h ü ö g a k e r S ş S w k ıS ık to y o ld o m o , a lla m in e iy k ıS ıl h ü S e n " k ıS ıl" tip
a y te w k ıS ık to y o ld o m o , (2 0 ) k a p ıl ş a r k ıld a ş ıp k ö lö ş a b a ş la n ıla r 8a, to r o p k itte la r .
(1 ) B i r i s i in c i k a lp a k lı, İk in c is i k a lp a k s ız ik i k ız ın o tu r d u ğ u b a n k ın b i r b a ş ı n a v a
r ı p o t u r d u k . ( 2 ) K ız la r k e n d i a r a la r ın d a d a , b iz im le d e k o n u ş m u y o r la r . ( 3 ) O n l a r İ d il
k ı y ı s ı n a , o r m a n v e d a ğ la r a d a h a s r e tle b a k m ıy o r la r . ( 4 ) G e lip g e ç e n k i ş i l e r d e n b ir is i
o n l a r a d u r u p b a k s a , ( 5 ) b i r ş e y i s o r m a d a n a ld ığ ı iç in a n a s ın ın y ü z ü n e , g ö z ü n e b a k
m a ğ a k o r k a n ç o c u k l a r g ib i ö n le r in e b a k ıy o r la r , (6 ) n e r e y e k o y a c a k l a r ı n ı b i l m e z g ib i
e l l e r i n i ş a l a l t ı n a g iz liy o r la r . (7 ) B e n o n la r la s ö z e tm e ğ e ç a lış ıp :
( 8 ) - P e k u z a k ta n g e l i y o r s u n u z g a lib a , y o r g u n g ö r ü n ü y o r s u n u z , d e d im . ( 9 ) K ı z l a
r ın k a l p a k l ı s ı o m u z l a r ı n ı k ıs tı, ( 1 0 ) b o ğ a z ın d a n g e ç ir m e s i z o r lo k m a y ı b i r d e n y u t a n
ö r d e ğ e b e n z e y e r e k , ( 1 1 ) b a ş ın ı ç e v ir d i v e s e r t b i r ş e k ild e :
( 1 2 ) - K a z a n 'd a n , d e d i.
( 1 3 ) - B i z S a m a r a 'y a g id iy o r u z , d e d im . (1 4 ) K ız ın ö f k e le n e n k i ş i l e r g ib i s ö y l e m e
s i d a h a d a a rttı.
( 1 5 ) - B e n i m n e i ş i m v a r , g itm e y in is te r s e n iz , d e d i. ( 1 6 ) B iz im s ö z l e r i m i z e k a t ı l
m a d ı k l a r ı n ı g ö r ü n c e , M i r k a s ı m g ü n e ş ş u l e le r in e b a k ıp :
( 1 7 ) - G ü n e ş d e b a ttı, d e d i.
( 1 8 ) - E v e t, g ü n e ş b a ttı, k ız ıl ş u le le r i k a ld ı s a d e , - d e d im .
( 1 9 ) K ı z l a r a b iz im ( k e n d i) a r a m ız d a s ö z e g ir iş im iz m i k o m ik g e ld i, y o k s a b e n im
k ı z ı l s ö z ü n ü " k ıs ıl" d i y e s ö y le m e m m i k o m ik g e ld i, ( 2 0 ) k ı z l a r k a h k a h a y l a g ü l m e ğ e
b a ş l a d ı l a r v e k a l k ı p g ittile r .
Mustafa Argunşah