&quot;ESKİ TÜRK İNANCI ÜZERİNE BİR ÖZET&quot; YAZAR: Saadettin Gömeç

Cahit  Alptekin

ÖZET: Eski Türk dini ve Şamanizmin mahiyeti hususu hala aydınlatılamamı~Türklük Bilimi problemleri içerisınde yer almaktadır. Kimse de bunların ne oldugunu tam manasıyla bilememektedir. Zaman zaman eski Türk dini diye Şamanizm, bazan da Şamanızm diye eski Türk dini anlatılmaktadır.Bu çalışmada mümkün olduğu kadar, ıki kavramın sımdan çizilmeyeçalışılrmştır. ABSTRACT Religion is path and way of believing, as well as rules adopted within a system of belief. in the early phases of history, the concept of religıon began with the admirance of the natıons and ethnic groups for super natural powers. in order to understand the basis of the old Turkish religion we should not only researc the Turkish tradition and customs, but also analyse the history in all detai1s.

',1i!; 1 ,.',1 i ' ! . ESKİ TÜRK İNANCI ÜZERİNE BİR ÖZET Saadettin G Ö M E Ç * ÖZET E sk i T ü rk d in i v e Ş a m a n iz m in m a h iy e ti h u su su h a la a y d ın la tıla m a m ı~T ü rk lü k B ilim i p ro b le m le ri iç e risın d e y e r a lm a k ta d ır. K im se d e b u n la rın n e o ld u g u n u ta m m a n a sıy la b ile m e m e k te d ir. Z a m a n z a m a n e sk i T ü rk d in i d iy e Ş a m a n iz m , b a z a n d a Ş a m a n ız m d iy e e sk i T ü rk d in i a n la tılm a k ta d ır. B u ç a lışm a d a m ü m k ü n o ld u ğ u k a d a r, ık i k a v ra m ın sım d a n ç iz ilm e y e ç a lışılrm ştır. A n a h ta r K e lim e le r: T a n rı, D in , Ş a m a n iz m ABSTRACT R e lig io n is p a th a n d w a y o f b e lie v in g , a s w e ll a s ru le s a d o p te d w ith in a sy ste m o f b e lie f. in th e e a rly p h a se s o f h isto ry , th e c o n c e p t o f re lig ıo n b e g a n w ith th e a d m ira n c e o f th e n a tıo n s a n d e th n ic g ro u p s fo r su p e r n a tu ra l p o w e rs. in o rd e r to u n d e rsta n d th e b a sis o f th e o ld T u rk ish re lig io n w e sh o u ld n o t o n ly re se a rc th e T u rk ish tra d itio n a n d c u sto m s, b u t a lso a n a ly se th e h isto ry in a ll d e ta i1 s. K e y w o rd s: G o d , R e lig io n , S h a m a n ism D in ; y o l, in a n ç siste m i, b ir in a n c ın u y u lm a sı g e re k e n k a id e le rin in ta m a m ıd ır. B u m e fh u m e tn ik to p lu lu k la n n v e m ille tle rin e sk i ç a ğ la rd a ta b ia tü stü g ü ç le re d u y d u k la rı h a y ra n lık la rla b a şla r. E sk i T ü rk d in in ın d e e sa sla rın ı k a v ra y a b il!1 1 e k iç in T ü rk tö re si, v e g e le n e k le rin in a ra ştırılm a sıy la b e ra b e r, ra h m e tli A .ln a n 'ın d a d e d iğ i g ib i, ta rih in d e rin lik le rin e k a d a r in m e k g e re k ir. B u g ü n Ş a m a n lık o la ra k b ilin e n , fa k a t b iz im d in a d a m la rın d a n d o la y ı K a m lık d iy e b ile c e ğ im iz , e sk i T ü rk d in i v e y a K ö k T e n g ri D in i ile S a h a (Y a k u t) y a d a A lta y T ü rk in a n c ın ın b ir o ld u ğ u n u sö y le m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir. Ç o k e sk i z a m a n la rd a n itib a re n b ir d e v le t g e le n e ğ in e sa h ip o la n T ü rk le rin d in i itik a tla n , b u g ü n k ü A lta y v e S a h a d in i in a n ç la n n d a n d a h a g e lişm iş d ü z e y d e y d i. , i Li ~i B iz d e e sk i T ü rk d in i ü z e rin e ilk c id d i ç a lı~ rria la n b ilin d iğ i g ib i Z iy a G ö k a lp y a p m ıştır. O n a g ö re e sk i T ü rk d in in e 'T o x o n iz m " l v e y a " N a m " d e n ilm e lıd ir. N a m k e lim e si d e T a rih -i C ih a n g ü şa 'd a 'T ü rk d in in d e n o la n la ra N o m iy a n " d e n ilm e sin e b a ğ la n m a k ta d ır. Y in e C ih a n g ü şa 'n ın b ild ird iğ in e g ö re , h a k a n h u z u ru n d a N o m ile d e K a m la r im tih a n o lm u şla r v e N o m ile r K a m la n m a ğ lu p e tm işle rd ir. C ü v e y n i N a m ile rin " N a m " a d lı b ir d e k ita p la rın d a n • P ro f.D r. A .Ü . D il v e T a rih -C o ğ ra fy a F a k ü lte si T a rih B ö lü m ü . i S a h a T ü rk le ri T o y o n k e lim e sin i " T a n rı, e fe n d i, d in a d a m ı" a n la m la rın d a (B a k ın ız , B .O g e l, T ü rk M ito lo jisi, A n k a ra 1 9 7 1 , s.4 3 0 -4 3 I). k u lla n ıy o rla rd ı 80 Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet bahsetmektedir 2• Bize göre Tarih-i Cihangüşa'da bahse~ile~ ~a~iheizm o~s~ gerek. Çin kaynakla~ının bilgile~n.e gö~e, I\ö~)'e~grı. Dını ~ırtakım dını törenlerın muayyen bır düzen ıçerısınde ıfa edıldıg! bır sıstemdır. Hu~lardan sonra Türk Devletinin başına geçen Tabgaç sülalesı zamanında da bu ınançlar devam ettirilmiş, onlar da baharın ilk ayında kutsal Atalar M ezarlığında Kök Tengri'ye kurbanlar sunmuşlardı. Onlar kurbandan sonra kayın ağaçları dikerler, böylece kutlu ormanlar meydana getirirlerdi. Kök Türklerin keçeden ve deriden tözler yaptıkları ve bunları iç yağıyla yağladıktan sonra sıriklara astıkları, yılın dört mevsiminge de kurban kestikleri yine Çin kayn~l~rında kayıtlıdır. M erkezleri kutlu Otüken olan Kök Türkler, tıpkı kendılerınden önceki Türkler gibi, Kutlu Atalar M ezarlığında kurban keserlerdi. Tabgaç Türk sülalesi, 4. yüzyılın sonlarına doğru Çin'e hiikim olduktan sonra, kendini ÇinIilerden ayırabilecek bir dine ihtiyaç duydu. Iç Asya'da ve Hindistan'da tamamen hür hareket edebilen Budistleri, bu Tabgaç hükümdarları himaye ettiler. Kagan kendisini Buda'nın müridi kabul ettiği için, Tabgaç hanedanının da millı dini oldu. Belki Tabgaçlar, Budizmin milli yapılarını zayıflatması sebebiyle Çinlileştiler, ama Tabgaçlar budist sanatta yeni bir devir olan W ei Sanıatının ~lıştiricisi oldular. Daha sonra Kök Türklerin meşhur hükümdarı Taspar (Tapar) Kagan da (572-581), Budizmi kabul edere~, Türklerin arasına budistligi yeniden sokmuştu. Kuzey Chou Devletinde, Imparator W u-ti tarafından yasaklanan Budizmın ünlü misyoneri Hintli Jinegupta, müritleriyle beraber Kök Türklere sığınmış ve burada on yıl kalmıştı. Bu sırada Budizmin bazı ilkeleri öğrenilmekle beraber; birçok dmi kitap ve metinler Kök Türkçeye çevrilmiş, budist tapınakları ve manastırları kurulmuştu 3. Taspar Kagan tahta çıktığında Kök Türk Kaganlığı en kudretli çağında bulunuyordu. Emrindeki ordunun sayısı yüzbinleri geçiyor ve bu kuvvetle Çin'e korku salıyordu. Çin elçileri çeşitli vesilelerle Türk başkentine geldikleri zaman onlara "oğullarım" diye hitap ediyordu. Bilge Kagan da (716734) Taspar Kagan gibi bir hataya düşmüştü. O da, Türklerin yerleşik hayata geçmelerı için Budizmi kabul etmek ve şehirlerde yaşamak istiyordu. Ancak onun bu düşüncesine dahf devlet adamı Tunyukuk karşı çıkmış, böyle bir durumun Türklerin milli karakterine uymadığını söyleyerek, Bilge'yi bu işten vazgeçirmişti. Fakat Budizm, ki Uygur Türkleri Buda'ya "Burkan" diyorlardı, Uygurların yükseliş dönemine kadar ve hatta Uygur Kaganlığı yıkılıp, dağıldıktan sonra bile varlığını devam ettirdi. Türk Devletinin başına Kök Türk Börülüler (Aşina) sülalesinden sonra, Uygur Yaglakar ailesi geçene kadar Kök Tengri dini Türklerin inanç sisteminin temelini oluşturmuştur. Bu durum, Bögü Kagan (759-779) zamanına değin sürdü . Yazılı kayıtları ve önemli ilkeleri olan dinler Türklerin bu milli dinine tesir edemediler. Ancak Bögü Kagan devrine gelindi&inde ise işler değişti. An Lu-shan'ın isyanı (755) Çin'de bütün dengeleri degiştirdiği sırada Uygurlar, Çiniilerin yardımına koşmuşlardı. Çin'e giden askerler burada uzun müddet kaldılar. Çünkü An Lu-shan dan sonra da Çin imparatorluğunda isyanlar durmamıştı. Bu yüzden Çin'de bulunan Bögü'nün Lo-yang seferi bilhassa Türk kültür tarihi bakımından çok önemli olmuştu. Bu 2 Z.Gökalp, Türk M edeniyeti Tarihi, Haz. K.Y.Kopraman-İ.Aka, Ankara 1976. s.40-41. , S.Gömeç, Kök Türkçe Yazılı M etinlerin Türk Tarihi ve Kültürü Açısından Değerlendirilmesi, Doktora Tezi,Ankara 1992, s.25. S a a d e ttin G Ö M E Ç 81 se fe r sıra sın d a o , re sm e n M a n i itik a d ın ı k a b u l e tti. U y g u rla rın M<zçak d e d ik le ri d ö rt m a n i ra h ib in i d e b e ra b e rin d e U y g u r b a şk e n tin e g e tird ile r. B u n d a n so n ra K a ra b a lg a su n şe h rin e b ir m a n i m a b e d i y a p ıı9 ı4 . M a n i in a n c ın ın T ü rk h a y a tın d a y a ra rla rı o ld u ğ u g ib i z a ra rla rı d a o ld u . O z e llik le T ü rk le rin sa v a şç ılık ru h u n u k ö re itti. ,I B u n u n la b e ra b e r b ü tü n T ü rk le rin M a n ih e iz rn i kabul e ttiğ in i d e sö y le y e m e y iz . B u in a n ç a n c a k y ö n e tic i sın ıf a ra sın d a y a y ılm ış o lm a lıd ır. Ç ü n k ü U y g u r d ö n e m i y a z ıtla rın d a n o la n K a ra b a lg a su n K ita b e sin d e b u itik a d ın T ü rk le r a ra sın d a y e te rin c e y e rle şm e d iğ in i g ö ste re n işa re tle r m e v c u ttu r. M a n i m e tin le rin d e n a n la şıld ığ ın a g ö re , b u ın a n ış B ö g ü K a g a n ile o n u n a ile sin in ç e v re sin d e b ir sa ra y d ın i o la ra k g e lişm iş, T ü rk le rin ç o ğ u n u k a z a n a m a m ıştı. T ü rk le r h e m b u d in d e n , h e m d e B ö g ü K a g a n 'd a n ç e k in m işle rd ir. B u in a n c ın b a z ı şe k ille rin in T ü rk le rin m illi b ü n y e sin e u y m a d ı ğ ı o rta d a id i, a m a b a ş d in a d a m ı d u ru m u n d a o la n k a g a n a d a k im se k a rşı ç ık a m ıy o rd u . M a n ih e iz m e g ö re , h e rk e s b irg ü n iç in d e y a ln ız c a a k şa m la rı y e m e k y e m e lid ir. S u y a sa y g ı g ö ste rm e k la z ım d ır. S ü t k a tiy e n iç ilm e m e lid ir. T e re y a g ı y e m e k y a sa k tır. H a tta M a n i m e z h e b in in b ü y ü k ra h ip le rı y e rle rin d e n b irk a ç se n e k ım ıld a m ıy o rla rd ı. K ü ç ü k le ri ise , d u rm a d a n g e z e rle rd i. M a n ih e iz m in b iri fa rsç a , a ltı ta n e si sü ry a n ic e o lm a k ü z e re y e d i k ita b ı v a rd ı. M a n i itik a d ı b ir tü c c a r v e şe h irli s d in iy d i. M a n i in a n c ın ın sa v a şç ı ru h la rı y u m u şa ttığ ı d a d o ğ ru d u r . Ç in v e İsla m k a y n a k la rın a g ö ,re U y g u rla rd a n so n ra y ö n e tim i e le g e ç ire n K ırg ız la r d a K ö k T e n g ri'y e i.n a n ıy o rla rd ı. ll. y ü z y ııd a H a z a r ile A ra l a ra sın d a y a şa y a n O g u z la r ü z e rin d e n ltil B u lg a rla n n ~ g id e n Ib n F a d la n 'ın m a lu m a tın d a ıse O g u z la r d a e sk i T ü rk d in in d e n d ile r. O lü g ö m m e m e ra sim le ri a y n ı !\.ö k T ü rk le rin k in e b e n z iy o rd u . B a lb a l d ik ip , y o g tö re n le ri y a p ıy o rla rd ı. Y in e Ib n F a d la n , B a şk u rtla rın g ö k te y a şa y a n en büyük ta n rıy a in a n d ık la rın ı 6 sö y le m e k te d ir . a -Ş a m a n i Ş a m a n k e lim e sin in e tim o lo jik k ö k e n i ü z e rin d e şim d iy e k a d a r ç o k d u ru lm u ştu r. B u te rim in T u n g u z c a d a n ru sç a y o lu ile B a tı ilim d ü n y a sın a ~ e ç tiğ i b ılin m e k te d ir. A sle n S a n sk ritç e n in b ir k o lu n a b a ğ lı o ld u ğ u sa n ıla n K e lim e n in , H in d -A v ru p a d ille rin d e n T o h a rc a (S a m a n e = b u d ist ra h ip ) v e S o g d ç a d a k i (S a m a n ) tra n sk rip siy o n la rı k e şfe d ilin c e , b u te rim in H in d -A v ru p a m e n şe ili o ld u ğ u g ö rü şü k u v v e t k a z a n m ıştır. Ç ü n k ü b u k e lim e T u n g u z c a y a y a b a n c ı g ö rü n m e k te v e S a m a n lığ ın g ü n e y d e n k u z e y e d o ğ ru y a y ılışın d a B u d iz m in te siri se z ilm e k te c fir. F a k a t T u n g u z la rın k o m şu la rı o la n S a h a la ra e tk i e ttik le ri d e b ir g e rç e k tir 7 . • 4 R .G ro u s~ ~ t, B o z k ır İm p a ra to rlu ğ u , ç e v . R .U z m e n , İsta n b u l 1 9 8 0 , s.1 3 0 ; B .Ö g e l, ısla m iy e tte n O n c e T ü rk K ü ltü r T a rih i, 2 . b a sk ı, A n k a ra 1 9 8 4 , s.3 4 9 -3 5 0 ; L .R a so n y i, T a rih te T ü rk lü k , 2 . b a sk ı, A n k a ra 1 9 8 8 , s. 10 6 . 5 S .G ö m e ç , U y g u r T ü rk le ri T a rih i v e K ü ltü rü , A n k a ra 1 9 9 7 , s.8 0 -8 1 . 6 İb n F a z la n S e y a h a tn a m e si, H a z . R .Ş e şe n , İsta n b u l 1 9 7 5 , s.3 6 . 7 A .İn a n , T a rih te ve B ugün Ş a m a n iz m , 2 . b a sk ı, A n k a ra 1 9 7 2 , s.7 4 ; S .B u lu ç , " Ş a m a n " , İsla m A n sik lo p e d isi, C . 1 1 ,2 . b a sk ı. İsta n b u l 1 9 7 9 . s.3 1 0 -3 1 1 ; H .T a n y u , " Ş a m a n lık v e y a Ş a m a n iz m " . T ü rk A n sik lo p e d isi. C . 3 0 . A n k a ra 1 9 8 1 , s.2 0 3 ; L .R a so n y i, T u n a K ö p rü le ri, ç e v . H .A k ın .A n k a ra 1 9 8 4 . s.1 3 . E ski T ürk İnancı Ü zerine B ir Ö zet 82 H akikaten eski T ürk topluluklarında Şam anlığa benzer bir inancın varlığına ihtim al verdirecek hiçbir kayıt m evcut değildir. A ltay T ür~eri tarafından bugün Şam an m anasına "K arn" sözü kullanılm akta ve bu kelim e bilindiği kadarıyla 5. yüzyıldan beri yaşam aktadır. A vrupa'da hakim iyet kuran H unlar zam anında A ta-kam ye E ş-kam adlarında iki kiş~den bahs~8dil~ektedir: Y ani A vrupa H unlarının dın adam larına da K am ~enılm ekteydı . E ger es~ T ürklerde şam anlık.olsaydı, H unların örf ve adetlerı hakkında oldukça genı~ bilgiler veren L atin ve G erm en yazarların "H unların dini törenlerı yoktu' diyecek yerde, garip ayinleri olan şam anik telakkilerden haber verm eleri gerekirdi. H üküm dar ailesinin B udizm le yakın ilgisine rağm en, T abgaçlarda da Şam anlığı hatırlatan birşey yoktur. H em B udızm i, hem de M aniheizm i kabul etm iş olan U ygurlar da bile bu hususta a~ık bir delile rastlanılm am aktadır. H atta U ygurlarda kam sözü din adam ı değıl, "büyücü, sihirbaz" m analarında kullanılm ıştır. K aşgarlı M ahm ud, "karn" sözünü kahin kelim esiyle açıklam ıştır. Bu söz o zam anki m üslüm an T ürkler tarafından da unutulm am ıştı. Y usuf H as H acip ise, K utadgu B ilig'de kam ları "otacılar" olarak çevirm ekle beraber, bunların insan toplulukları için faydalı kişiler olduğunu söyler. K anaati tem sil eden O dgurm uş hakana nasihat verirken; "bazı insanlar yoksul, bazı insanlar da kaygı ile yıpranm ışlardır. B unlann ilacı, dertlerine derm an sendedir. B unları tedavi et, bunların karnı ol" 9 dem ektedir • D in adam ı m anasına T ürk boyları arasında değişik adlandırm alar vardır. M esela K azak ve K ırgızların K am yerine Baksı, eski K arlukların da Sagun kelim esini kullandıklarını biliyoruz. B aksı herhalde B udizm vasıtasıyla gelm iş yabancı bir kelim e olm alıdır. T ürkm enlerde bakşı veya baksı "saz şaıri" m anasını ifade eder. A ltaylılar ve T uvalılar bugüne kadar kam kelim esini yaşatm ışlardır. Saha T ürkleri erkek kam a "oyun", kadın karna "udagan" derler. M ogolcada erkek kam "bö" yahut "böge", kadın kam da Sahalar gibi U dagan adını alır. Ç uvaşlar da ise bu kelim e "yum "dur. M üslüm an T ürkler kam kelim esini unutm uşlardır. Şam an kelim esini T ürkler bilm ez. 18. yüzyılın sonlarına doğru kabul edilm iş olan "şam an" terim i T ürkçeye yabancıdır LO. O rkun kitabeleri de dahilolm ak üzere, şim diye kadar bulunan kitabelerde ne K arn sözüne, ne de Şam ana tesadüf edilm iştir. B u nedenle, m evcut vesikalardan yola çıkarak, E ski T ürkler Şam an idiler şeklinde bir sonuçta çıkarılam az. b-Ş am anizm 19. yüzyılın 2. yarısında O rta A sya T ürkleri arasında araştırm a yapan W .R adloff, v.v erbitsky, A .A nohin gibi R usların tesbitleri sonucunda eski T ürk dininin ana vasfında Şam anlık varm ış gibi bir düşünce hasıl olm uştur. 8 İnan, a.g.e., s.72; L K afesoğlu, E ski T ürk D ini, A nkara 1980, s.40; P.V aczy, "H unlar A vrupa'da", A ttila ve H unları, Y ay. G .N em eth, T er. Ş.B aştav, A nkara 1982, s.105. K am kelim esi D ivanü L ilgat-it- T ürk. K utadgu B ilig ve T urfan M etinlerinde de geçm ektedir. . . 9 K utadgu B ilig Indeksi. Istanbul 1979, s.2 i 8; K aşgarlı M ahm ud, D ivanü L O gatit.T ürk D izini,A nkara 1986, s.257. laW .R adloff, Sibirya'dan Seçm eler, çev. A T em ir, A nkara 1975, s.301-302; İnan, a.g.m ., s.74-75; K afesoğlu. a.g.e., s.40-41; L .R asonyi, T una K öprüleri, çev. H .A kın, A nkara 1988, s.12. S a a d e ttin G Ö M E Ç 83 "i B u g ü n A s y a B o z k ırla rın d a k i d in i in a n ç la rın Ş a m a n lığ a b a ğ la n m a s ı a d e t h a lin e g e lm iş g ib id ir. i G ünüm üzde eski T ü rk d in in in g e le n e k le rin i y a ş a ta n T ü rk le rin k o z m o g o n is in e g ö re , e s a s itib a rıy la ta n rıl.9 1 1 ne n y ü k s e ğ i, in s a n o ğ u lla rın ın a ta s ı o la n T e n g rı K a y ra K a n (v e y a B a y -U lg e n ) k iş iy i v e b u n u n a ra c ılıo ıy la y e ry ü z ü n ü y a ra tm ış , k iş in in k e n d is iy le m ü c a d e le y e g irm e s i ü z e rin e o n a E rlik a d ın ı v e re re k , ış ık d iy a rın d a n , y e ra ltın a a tm ış v e y e rd e n d o k u z d a llı b ir a ğ a ç b ü y ü te re k , h e r d a lın d a b ir c in s ın s a n tü re tm iş tir. A lta y y a ra d ılış d e s ta n la rın d a n b iris in d e ı T a rırı in s a n ın k u la k la rın a ü fle y e re k c a n , b u m u n a ü fle y e re k d e a k ıl v e rm iş tir 1 . B u m o tifle re b a ş k a h iç b ir e fs a n e d e ra s tla m lm a m a k ta d ır. K a m lık in a n c ın a g ö re k a in a t ü s t-ü s te k a tla rd a n m ü te ş e k k ild ir. B u k a tla r b e lirli b ir d ü z e n ü z e re b irb irle rin d e n a y rılm ış la rd ır. B u n d a n d o la y ı K a m s a n 'a tım ic ra e d e rk e n , b ir k a tta n d iğ e rin e g e ç m e k iç in b ü y ü k b ir g ü ç s a rfe tm e k z o ru n d a d ır. Y u k a rıd a o n y e d i k a t v a rd ır v e ış ık a le m in ı te ş k il ~ d e r. A ş a ğ ıd a y e d i v e y a d o k u z k a t b u lu n u r. B u d a k a ra n lık la r d ü n y a s ıd ır. In s a n la r d a b u ik i a le m a ra s ın d a , y a n i y e ry ü z ü n d e y a ş a rla r. K o ru y u c u v e iy i ru h la r b u ış ık d iy a rın d a b u n u rla rk e n , g ö ğ ü n e n ü s t k a tın 9 a is e , a ltın b ir ta h tıp z e rin d e , d o k u z e rk e k v e d o k u z k ız ı ile b e ra b e r B a y -U Ig e n o tu rm a k ta d ır . In s a n la rı, h a y v a n la rı, b itk ile ri, d a ğ la rı, ırm a k la rı, g ö lle rı, d ~ p iz le ri, a y ı, g ü n e ş i v e y ıld ız la rı y a ra ta n o d u r. K ırg ız v e K a z a k le h ç e le rin d e " U lg e n " büyük v e ulu a n la m la rın ı ifa d e e d e r. U lg e n iy ilik e d e n b ir v a rlık tır. O n u n h u z u ru n a g id e n y o ld a y e d i e n g e l b u lu n u r. O n u n y a n ın a g id e n y o l a n c a k e rk e k k a m la ra a ç ık tır. B u n u n la b e ra b e r e rk e k k a m b e ş in c i e n g e le k a d a r, y a n i T e m ir K a z ık y ıld ız ın a g id e b ilir v e o ra d a n g e ri d ö n e r. B ir in a m ş a g ö re , S a h a T ü rk le rin in ta rih in d e y a lm z b ir O y u n 13 d o k u z u n c u k a ta u la ş m ış v e b u g ü n e k a d a r d a g e ri d ö n m e m iş tir • B ugünkü A lta y lıla rn g ö re , E rlik y e rin e n a ltın d a , k a ra ç a m u r v e y a k a ra d e m ird e n s a ra y d a , k a ra ta h t ü z e rin d e o tu ru r. K ö tü lü ğ ü n k a y n a k la rı d a y e rin a ltın d a d ır. B u n la ra A lta y T ü rk le ri ta ra fın d a n k a ra -tö z (k ö tü ru h ), k a ra -n e m e (k ö tü n e s n e ) v e y a tü m e n g ı tö z d e d e n ilir. A lta y lıla r e n b ü y ü k fe la k e tle ri, s a lg ın h a s ta lık la rı y e h a y v a n k ırg ın la rım E rlik 'te n b ilirle r. E rlik 'e g id e n y o ld a d a tıp k ı, U lg e n 'in k i g ib i e n g e lle r v a rd ır v e b u n la ra " p u d a k " (b u d a k ) d e rle r. E rlik d e 14 y e d i v e y a d o k u z ç o c u ğ s a h ip tir • LI D a h a in s a n y a ra tılm a m ış k e n , Ü lg e n d e n iz ü z e rin d e y ü z m e k te o la n v e in s a n a b e n z e y e n b ir ç a m u r ta b a k a s ı g ö rü r. B u ç a m u r y ığ ın ın ı a la ra k in s a n o lm a s ın ı is te r. Ü lg e n ilk y a ra ttığ ın a E rlik a d ım v e rir. B a ş la n g ıç ta Ü lg e n 'e d o s t v e k a rd e ş g ib i g ö rü n e n E rlik , b ir s ü re s o n ra k e n d in i o n u n la b ir tu tm a y a v e h a tta ü s tü n g ö rm e y e b a ş la r. G ü n g e ç tik ç e U lg e n 'd e n h e r b a k ım d a n u z a k la ş ır v e o n u n y a ra ttık la rın ın h e p s in e d ü ş m a n o lu r (B a k ın ız , A .M .S a g a la y e v , A lta y v Z e rk a le M ira , N o v o s ib irs k 1 9 9 2 , s .2 3 ). '2 Ö g e l, T ü rk M ito lo jis i, s .4 4 6 ; İn a n , a .g .e ., s .7 2 ; R a d lo ff, a .g .e ., s .2 1 4 -2 1 6 ; K a fe s o ğ lu , a .g .e ., s ,.2 2 -2 3 , A lta y T ü rk le rin d e n o la n L e b e d le re g ö re U lg e n 'in 4 o ğ lu v a rd ır. B u d in i h ik a y e le rd e U lg e n 'in v e E rlik 'in k ız la rın d a n v e o ğ u lla rın d a n b a h is le r v a rk e n , e ş le ri h a k k ın d a p e k b ir ş e y s ö y le n m e m e s i d e ilg i ç e k ic id ir. .. n F ,F e d o to v iç , " S a h a Y e ri v e S a h a T ü rk le ri" , Ç e v , S ,G ö m e ç , AU. DTCF. T a rih A ra ş tırm a la rı D e rg is i, 1 6 /2 6 , A n k a ra 1 9 9 4 , S .2 3 8 . ,4 M e s e la A lta y la rd a a n la tıla n b ir ş a m a n h ik a y e s in e g ö re ; E rlik 'in o ğ lu T e m ir-k a n 'a ş a m a n la rd a n b iris i ş ö y le b ir s e y a h a t y a p m ış tır: O n c e ş a m a n ın ru h u y e ry ü z ü n d e y k e n b ir d a ğ ın te p e s in e u ç a r. B u s u re tle o iy i ru h la ra k e n d in i v e e v in i k o ru m a s ı iç in d u a e d e r. D a h a s o n ra y e r a ltın a d a la r. B u ra d a o n u a h la k la rı h iç d e iy i o lm a y a n E rlik 'in k ız la rı b e k le r. G ü n a h ta n k u rtu lu n c a y o lu ç ö l g ib i d ü m d ü z b ir y e rd e n g e ç e r. O ru h u n a s a h ip o lm a k is te y e n b e ş k e ç in in b u lu n d u ğ u b ü y ü k b ir b a ta k lığ a y a k la ş ır v e s o n ra in tih a r e d e n le rin , k e n d in i y a ra la y a n la rın k a n la rın d a n o lu ş m u ş b ir g ö le y a k la ş ır. G ö lü g e ç tik te n s o n ra , ş a m a n ın ru h u k a m la d ığ ı a ile n in 84 E s k i T ü r k İ n a ııc ı Ü z e r in e B ir Ö z e t F a k a t b u n la r ı b ir k e n e r a b ır a k ıp , T ü r k le r in tü r e y iş iy le ilg ili r iv a y e tle r e Ç in k a y n a k la r ın ın y a r d ım ıy la ş ö y le b i~ b a k a c a k o lu r s a k ; " h e r ş e y in s a h ib i o l~ n T a n r ı b ir g ü n y u k a r ıd a m a v ı g ö k l.lY r ıy a r a ttı. S o n r a b u m u a z z a m u ~ a y b o ş lu g u iç e r is in e d ü n y a la r ı y e r le ş t~ r d i. O n e .e g ö ğ ü , s o n r a d a y a g ız - y e r ı ;:,a r a tm ış tı. B ü tü n b u n la r a r a ğ m e n e k s ik o la n b ır ş e y v a r d ı 1 5 . B u y a r a tm ış o ld u g u e v r e n e ö y le b ir ş e y e k le m e liy d i k i, h e m k e n d is in in y a r a ttık la r ın ın e n ü s tü .n . v a r lığ ı, h e m d e b u d ü n y a n ın b ir a n la m ı o lm a lıy d ı. B ö y le d ü ş ü n ü r k e n k e n d ıs ın d e n d e b ir ş e y le r k a ttığ ı in s a n ı v ü c u d a g e tir d i. V e " y u k a r ıd a m a v i g ö k , a ş a ğ ıd a y a g ız y e r k ılın m ış ; ik is in in a r a s ın d a d a in s a n o ğ lu y a r a tılm ış tı" . F a k a t T a n r ı, ın .s a n ıa r ı f a r k lı f a r k lı y a r a ttı. O n la r ı ç e ş itli ır k la r a , k a b ile le r e b ö ld ü . O , in s a n ır k ıa r ın ın b u ş e k ild e b ır b ir le r in i ta n ım a la r ın ı v e k a r ış m a m a la r ın ı is tiy o r d u . B in le r c 7 y ıl g e ç tik te n s o n r a in s a n o ğ lu . y ~ n i ~ e n i ş e y le ~ ö ğ r e ! 1 d i, b a ş ~ a b a ş k a ö z e llik le r k a z a n d ı. I r k la r z a m a n la b ır b ır le r ın d e n te f r ık e d ılm e k ıç ın ç e ş itli a d la r a lm a y a b a ş la d ıla r . İ ş te b u n la r d a n b ir is i v a r d ı k i, o z a m a n a k a d a r y a r a tılm ış o la n h iç b ir ır k a , h iç b ir s o y a b e n z e m iy o r d u . T a n r ı, b u ır k a o v a k ite k a d a r m e y d a n a g e tir d iğ i h iç b ir s o y d a o lm a y a n m e z iy e tle r v e h ü n e r le r b a h ş e tti. B u ır k d ü n y a n ın e n s a v a ş ç ı, e n z e k i, e n d ü r ü s t, e n g ü z e l a h la k lı ır k ıy d ı. B u lu n d u ğ u c o ğ r a f y a d a o n a k o r k u y la k a r ış ık b ir s a y g ı h is s i v a r d ı. B u ır k z a y ıf la r ın v e h a k lıla r ın k o r u y u c u s u , z a lim le r in v e h a k s ız la r ın d ü ş m a n ıy d ı. Y u k a r ıd a h e r ır k ın k e n d in i d iğ e r le r in d e n a y ır m a k iç in a d la r a lm a y a b a ş la d ığ ın ı s ö y le m iş tik . O z a m a n la r , b a h s e tm iş o ld u ğ u m u z b u ır k ın b a ş ın d a tıp k ı k e n d is i g i~ i. ç ? k c e s u r , y iğ it v e ~ lı. b ir k iş i v a r d ı. H ~ r ~ e ~ o n u n s ö z ü ı:ı~ d ın le r , y a p d e d ıg ın ı y a p a r , y a p m a d e d ıg ın ı y a p m a z d ı. B u k ış ın ın a d ı T ü r k 'tu . T ü r k " g ü ç , k u d r e t, e r d e m " d e m e k ti. O n u n s o y u n d a n g e le n k iş ile r d e b u ö z e llik le r in d e n d o la y ı o ö ld ü k te n s o n r a , b u a d ı a lm a y ı u y g u n b u ld u la r . T ü r k 'ü n y e r y ü z ü n d e b u k a d a r s e v ilm e s i, b u ır k ın ü s tü n lü k le r i y ü z ü n d e n d ü n y a d a b a z ı a y r ıc a lık la r a s a h ip o lm a s ı, ç e v r e d e k i to p lu m la r ın v e ü lk e le r in b a z ıla r ın ın o n a d ü ş m a n o lm a s ın a s e b e p o ld u . O n u n b u d ü ş m a n la r ı a r a la r ın d a g iz li p la n la r y a p a r a k ; T ü r k m ille tin i b ir g ü n tu z a ğ a d ü ş ü r e r e k büyük b ir b o z g u n a u ğ r a ttıla r . B u k o r k u n ç b a s k ın d a n b ir ç o c u k h a r ic in d e k im s e k u r tu lm a m ış tı. D ü ş m a n a s k e r le r i b u ç o c u ğ u ö ld ü r m e m iş le r , fa k a t k o l v e b a c a k la r ın ı k e s e r e k b ir b a ta k lığ a a tm ış la r d ı. g e le c e ğ in d e n h a b e r d a r o lu r . A r k a s ın d a n d e lik li b ir ta ş ta n g e ç e r e k , d ip s iz k a r a b ir g ö le u la ş ır . G ö lü n ü z e r in d e b ir a t k ılın d a ıı k ö p r ü v a r d ır . Ş a m a ıı b u r a d a ıı d a g e ç ip , ö le n a ta la r ın ın y a ş a d ığ ı b ir y e r e v a r ır . B u k e z d e T e m ir - k a ıı'ın k ız la ııy la k a r ş ıla ş ır . O n la r d a b u n u g ü n a h a s o k m a k is te r le r , f a k a t ş a m a ıı a ıtık h e d e f in e u la ş m ış tır . K a r ş ıs ın d a T e m ir - k a ıı'ın ç a d ııı d u r u r ( B a k ın ız , S a g a la y e v , a .g .e .. S .5 2 - 5 6 ) . b G ünüm üz A lta y T ü r k le r in in in a n ış ın a g ö r e ; d a h a n e y e r , n e d e g ö k y ü z ü n ü n o lm a d ığ ı b ir s ır a d a U lg e n d ü n y a y ı n a s ıl y a r a ts a m d iy e d ü ş ü n ü r . B u e s n a d a y a n ın a E r lik g e lir v e d ü n y a y ı y a r a tm a k iç in g e r e k li m a lz e m e y i n e r e d e n te m in e d e b ile c e ğ in i s ö y le r . K e n d is in in b ile a k lın a g e lm e y e n ş e y i b u ld u ğ u ta k d ir d e k ız m a y a c a ğ ın ı b e lir tir . E r lik ( v e y a k iş i) s u y a d a la r a k , a ğ z ın d a b ir to p r a k p a r ç a s ıy la s u y ü z ü n e ç ık a r . U lg e n b u to p r a ğ ı s e r p e r e k d ü n y a y ı m e y ~ a n a g e tir ir . F a k a t g e tir ile n to p r a ğ ın b ir p a r ç a s ı E r lik 'in d iş le r i a r a s ın d a k a lır v e E r lik o n u U lg e n 'İ n y a r a ttığ ı d ü n y a n ın ü z e r in e tü k ü r ü r . B ö y le c e d a ğ la r , b a ta k lık la r o r ta y a ç ık a r ( B a k ın ız , S a g a la y e v . a .g .e .• s .2 4 ) . S aad ettin G Ö M E Ç i' 85 Y ery ü zü n d e o lu p -b iten b u işleri T an n m ak am ın d an sey red iy o rd u . K en d i y aratm ış o ld u ğ u , b u k u tlu ırk ın y o k o lm asın a razı o lm ad ı. O n u n için b u ço cu ğ u n y an ın a b ir d işi k u rt g ö n d erd i. B u d işi b ö rü , ço cu ğ a et v e y ıy ecek g etiriy o rd u . B u n larla b eslen en ço cu k ö lü m d en k u rtu ld u . B iraz b ü y ü y en b u ço cu k k u rtla b irleşti v e k u rt o n d an g eb e k ald ı. E trafta k u rt g ib i y aşay an b ir ço cu ğ u n o ld u ğ u n u d u y an lar, o n u ö ld ü rm ey e g eld ik leri zam an , k u rt T an rı'd an g elen b u y ru ğ u d in ley erek , ço cu k la b irlik te y aşad ık ları g ö l k ıy ısın ın k u zey in d e b u lu n an b ir d ağ a k açtı. B u d ağ ın içerisin d e ço k b ü y ü k b ir m ağ ara v ard ı. B ö rü ço cu ğ a y o l g ö stererek m ağ aran ın içerisin e g ird i. O rtasın d a o tları, ağ açları, n eh irleri v e g ö lleri o lan b ir o v a b u lu n u y o rd u . B u o v an ın & ,en işliğ io n larca k rn _ id i. O k ad ar g ü zel b ir y erd i k i, T an rı b u T ü rk ço cu g u n u ad eta cen n etin d ü n y ad ak i b ir eşi o lan b u y ere ö zellik le g etirm işti. O n u n b u rad a ço ğ alm asın ı, g ü çlen m esin i v e y en id en k en d i ad aletin i u y g u lam asın ı istiy o rd u . B ö rü b u rad a o n erk ek ço cu k d o ğ u rd u . B u o n ço cu k b ü y ü y ü n ce, b u d ağ ı b in b ir g ü çlü k le g eçip , o n tan e k ız k açırarak b u ray a g etird iler v e b u rad a ço ğ ald ılar. B u n lard an b irısı k en d isin e B ö rü (A şin a) so y ad ın ı alarak , çad ırın ın ö n ü n e k u rt b aşlı b ir san cak astı. D ah a so n ra b u n ların h ep sin in b aşı o ld u . , i I, i i ! A rad an y ıllar g eçti, T ü rk ler b u ray a sığ m az o ld u lar. A rtık E rg en ek u n (K u n ların ço g ald ığ ı, erg en leş@ ;i y er-H alk ın ço ğ ald ığ ı y er) ad ı v erilen b u k u tlu y u rttan çık m ak g erek iy o rd u . < ;ü n k ü o n lar y ıllarca ataların d an çeşitli h ik ay eler d in lem işlerd i. Y ~ ıad ık ları, ço ğ ald ık ları b u y u rd u n d ışın d a b ir zam an lar ataların ın h ü k m ettıg i ço k g en ış ü lk eler v ard ı. B u rad a d u ru p , o tu rm ak o n lara y ak ışm azd ı. T ü rk 'ü n y arad ılışın ın b ir g ay esi b u lu n u y o rd u . O sad ece o k çek ip , k ılıç sallay an b ir k av im d e~ ld i. T an rı o n u y ery ü zü n d e ad aleti v e d ü zen i sağ ~ asın d .iy e. g ?n d erm işti. u ~ ~ st~ ü ğ ü n v e ~ y i. ~ lak ın . tim sa~ ~ o lm ası. için v azıfelen d ırm ıştı. B u g ö rev lerın ı ıcra etm esı ıçın y en ıd en d u n y an ın ıçın e d alm alıy d ı. F ı;ık at b u n a b ir en g el v ard ı. B u g en iş o v ad an çık m an ın b ir y o lu n u b ilm iy ?rd u . I« lerin ~ en a~ llı b ir ~ em irci ç.ık ıp , ~ en d isin in b ir p laı:ıı o ld u ğ u n u sö y led i. O , d ag ın b ır y erın d e d em ır m ad en ı o ld u g u n u v e b u ray ı erıterek d ışarı çık ab ilecek lerin i sö y lü y o rd u . B u n a h erk es y ü rek ten sev in d i. Ç o lu k -ço cu k , y aşlı-g en ç h erk es elin d en g eld iğ in ce çalıştı. K im i o d u n t()p lay ıp -y ığ d ı, k im i k ö rü k d ik ti. D ağ ın b irço k y erin d e sıra sıra k ö m ü r d iziId i. Y am açların sağ ın aso lu n a b ir sıra o d u n , b ır sıra k ö m ü r k o n d u . D o k u zy ü z d ev e d erisin d en y ap ılan k ö rü k ler çalıştı; en y aşlı T ü rk o d u n ları ateşled i v e ellerin i g ö ğ e k ald ırarak u lu T an rı'y a y alv arm ay a b aşlad ılar. T an rı y ery ü zü n e g ö n d erm iş o ld u au b u k av m in d u aların ı işıtti. D em ir d ağ erid i. T ü rk ler h ep b ir ağ ızd an "T an n .!fü rk 'ü k o ru su n " d iy e b ağ ırıy o rlard ı v e O 'd a y ery ü zü n ü n efen d isi b u k av m i esirg ed i. Y o l açıld ı. A n cak o n ların b u g ü n ü u n u tm aların a im k an y o k tu . B u k u tlu g ü n b ay ram ilan ed ild i. H ay atların ın y en id en b aşlan g ıcı, y en i y ılın ilk g ü n ü o larak k ab u l g ö rd ü . B ü tü n T ü rk b o y ları y aşad ık ları m ü d d etçe b u ~ ü n ü u n u tm ad ılar. E rg en ek u n B ay ram ı d en ilen b u g ü n d e çeşitli o y u n lar, eg len celer v e sp o r m ü sab ak aları d ü zen led ik leri g ib i, ataların ın y en id en ço ğ ald ık ları b u y ere h er sen e g id erek k u rb an lar k estiler. B u ray a "A ta sin i" y an i "K u tlu A talar M ezarlığ ı" ad ın ı v ererek , o rad a k u ru ltay lar d ü zen led iler. Y en i y ılı k arşılark en , b u rad a m erasim y ap tılar, h an ed an lar d ev letin b aşın a g eçerk en h alk ın d a k atıld ığ ı, k ag an lık seçim lerin i b u rad a y ap tılar" 1 6 . 16 S .G ö m eç, "E rg en ek u n Y u rd u n A d ı", M eslek H ay atın ın A b d u lh alu k M .Ç ay A rm ağ an ı, C . I, A n k ara 1 9 9 8 , s.4 5 -4 5 4 . ı 25. Y ılın d a P ro f. Dr. 86 E ski T ürk İnancı Ü zerine B ir Ö zet . H er toplulukta olduğu gi~i, T ürklerde de H ak .d~nl~re gipneden önceki bazı gelenek ve görenekler yenı m ensubu oldukları dının ıçerısıne şu veya bu şekilde sokulm uştur. B unlar o dinin tesirine uğrayarak günlük hayatta sanki, dinin gereğiym iş gibi yorum lanır. Y ani dinler bulundukları etno-kültür ortam ın aktıf etkisinde kalarak bazı karakteristik özellikler alır. Sem avi dinlerin ve geleneksel inançların birbirine karışm ası neticesinde çoğu eski örf ve düşünceler y'eni m analar kazanır. B unun gibi, dünyanın ve insanın yara~ılışıyla ılgili. riv~¥et~erin hem en h~p~i Şam an olduğu söylenen ~ür~erin kendı düşüncelen degıldır. B unlar. çeşıtlı dınlerden gelen tesırler .netıces~nde karışarak ortaya çıkm ıştır. H albuki dünxanın yaradılışı O rkun kitabelennde çok açık bir şekilde izah edilm ektedir: U ze kök tengri asra yagız yer kılundukta ikin ara kişi ogh kıhnm ış17. R ivayetlerde geçen özel isim lerin birkaç tanesi m üstesna. yabancı m enşeilidirler. A raştırm acıların belirt@ ine göre bu hikayeler H int, Iran, Y unan, Y ahudi efsaneleriyle, belki de K ök T engrı dininin iç içe girm esiyle, M ogol devrinde ortaya çıkan birtakım hikayelerden doğm uştur. B unların arasından A ltay ve Saha T ürklerinin gerçek inançlarını ayıklam ak çok zordur. B ugünkü A ltay ve Saha T ürklerinin inancında "T ufan E fsanesi"nin çeşitli varyantları m evcuttur. A ltay T ürklerine ait T ufan efsanesini ilk defa rahip V erbitskiy tesbit etm iştir. B u rivayetlere göre T ufan'dan önce yeryüzünün D .akim iT engiz H an idi. B u zam anda N am a adlı m eşhur bir adam vardı. T engri D lgen buna T ufan olacağını, insanları ve hayvanları kurtarm ak için bir gem i yapm asını söyledi. N am a.'.nın üç tane o~lu bulunuyordu. O ğullarına. gem iyi ınşa etm elerinı söyledi ve U lgen'ın öğrettigi biçim de bir gem i yapıldı. Insanlar ve hayvanlar gem iye alındı. G ök yüzünü sis kaelayıp, yerin altından sular fışkırınaya başladı. G ökyüzünden de yağm ur yagıyordu. B ir m üddet sonra sular çekilip, kara parçaları ~u .~~z.ün~vç ıktı. N i~~yet gem i bir dağın tepesinde karaya oturdu. Suyun derınlıgını bgrenm ek ıçın N am a kuzgun, karga ve saksağanı gönderdi, fakat bunlar dönm edi. B unun üzerine güvercini yolladı ve güvercin gagasında bir dal ile geri döndü. N am a daha. önce gönderdiklerini görüp görm ediğini güvercine sordu. G üvercin üçünün de bir leşe konup gagaladığını söyledi. N am a onlara kıyam ete kadar le~ ile beslensınler diye bedduada bulundu. T ufandan sonra N am a, "Y ayık H an' adıyla tanrılar arasına girdi. B ir başka A ltay rivayetine göre, yer yaratılm adan önce su vardı. U l& ,en birgün suya bakarken, üzerinde yüzen bir toprak parçası gördü. B u topragın insan vücuduna benz~yen bir yapısı vardı ve buna "kişi olsun" dedi. T oprak da derhaJ insan oldu. U lgen buna E rlik adını verdi. E rlik bir m üddet g~çtikten sonra, U lgen'd~n daha büyük ve kudretli olm ak istedi. N ihayet U lgen'e düşm an oldu. Insanlar da ağaç dalındaki m eyveler gibi bitti. B uradan eski T ürk inancında m evcut m addelere şekil verm enin olduğu açıkça ortaya çıkm aktadır. Fakat yoktan var etm e ise, her halde Sam i' dinlerden girm i Ş olm alıdır. G .Potanin tarafından tesbit edilen bir T uva hikayesinde yer bir kurbaşanın üzerindedir 18. K urbağa kım ıldarsa T ufan olur. E ski zam anda bu kurbaga bir kere kım ıldam ış ve denizler ,dalgalanarak ulu T ufan olm uştur. B u 17 B akınız, K öl T igin Y azıtı, D oğu tarafı, 1-2. satır; B ilge K agan Y azıtı, D oğu tarafı, 2-3. 18 Saha T ürklerine göre de; dünya B aykal G ölü içinde yaşayan büyük bir balık üzerinde dururdu. B u kutsal balığa Sahalar A ragıt B alık derlerdi (B akızınız, O ge!, a.g.e, s.472). S aad ettin G Ö M E Ç felak eti ev v eld en sezen b ir ih tiy ar, d em ir çiv ili sal y ap m ış v e b u n u n la in san n esIi ile h ay v an ları k u rtarm ıştır. Y in e A n o h in tarafın d an k ay d ed ilen b ir riv ay ette, T u fan o lacağ ın ı "tem ır b o y n u zlu k ö k tek e" h ab er v erm ıştir. B u tek e y ed ı g ü n d ü n y a çev resin d e d o laşm ış, acı acı m elem iş, y ed i g ü n d ep rem o lm u ş, y ed i g ü n d ağ lard an ateş fışk ırm ıştır. • Y ay ık H an ' ın aem isin in so n d u rağ ı A ltay T ü rk lerin e g ö re, A ltay D ağ ların ın b irisid ir. P 'ak at h er T ü rk b o y u k en d i d ağ ların ı g ö sterm ek ted irler. B u T u fan efsan esi d e T ü rk lere d ah a so n ra S am i d in lerin d en g irm iştir l9 • A ltay T ü rk leri, b irg ü n d ü n y an ın so n u n u n g elec~ in e in an ırlar. B u g elecek so n g ü n e, y an i k ıy am ete "k alg an cı çak " d erler. T ü rk iy e T ü rk çesin d e k arşılığ ı kalacak olan çxığ d em ek tir. K ıy am et in an ışın a g ö re, b irg ü n in s;m lar s:o k ~ .acak , g ü n ah tan k o rk m ay acak lar v e k ö tü lü k ler alıp b aşın ı g id ecek . Iy ilik ılah ı U lg en b u k ö tü in san lard an u zak laşacak v e E rlik y ery ü zü n e y ak laşacak . D ü n y ad a iy i g ü çler jle k ö tü g ü çler sav aşa tu tu şacak lar. M ily o n larca in san ö lecek . N ih ay et b ir U lg en k alacak v e o "ö lü ler k alk ın " d iy e b ağ ırın ca, b ü tü n cesetler y en id en d irilecek . T eleü t T ü rk lerin e g ö re; "k alg an çı çak ıl g eld iğ in d e g ö k d em ir, y er sarı b ak ır o lu r. H ü k ü m d arlar b irb irleriy le sav aşır, h alk lar k ö tü lü k d ü şü n m ey e b aşlar. S ert taşlar u falır, k atı ajtaçlar k ırılır. In san ların b o y u b ir d irsek k ad ar k ısalır. O ğ u l b ab ay ı, b ab a o g u lu tan ım az. T elen g ü tlerd e d e b u n a b en zer riv ay etler an latılır. B u zam an g eld iğ in d e tö re b o zu lu r, tep eler çalk alan ır, d em ir ü zen g in in d ib i d elin ir, çu v ald ızın d eliğ i y ırtılır. T o p lu m u n d ü zen i b o zu lu r 2o• i' , 87 i E sk i T ü rk lerin d e b irtak ım k u tsal say d ığ ı n esn eler b u lu n m ak tad ır. B u n lar "K u tlu A talar M ezarlığ ı" o ld u ğ u g ib i 2 1 , zam an zam an b ü y ü k b ir d ağ v ey a ırm ak d a o lab iliy o rd u . H u n lar, Ç in ile y ap tık ları an d laşm aları H u n -d ağ ı d en ilen b ir d ağ ın tep esin d e k u rb an k eserek tey it ed erlerd i. A sy a'n ın b aşk a k av im leri d e b u T ü rk ad etlerin i alm ışlard ır. A ltay lı Ş o r v e B eltirler d e k u rb an ların ı K ö k T en ari'y e y ü k sek d ağ tep elerin d e su n arlard ı. F ak at b u n ların h içb iri Ş am an ö zellik lerin i y an sıtm ay a y etm em ek ted ir. M esela, K ö k T ü rk ler y ılın 5 . ay ın ın ik in ci y arısın d a T an rıy a K u tlu A talar M ezarlığ ın d a k u rb an tak d im ed ıy o rlard ı. C ü v ey n i tarafın d an b ild irilen b ir U y g u r efsan esin e g ö re, U y g u rların saad et v e b o llu k sağ lay an k u tlu d ağ ları v ard ı. B u d ağ a K u t-tag d en ird i. B u d ağ Ç in liler tarafın d an p arçalan ıp g ö tü rö ld ü k ten so n ra, U y g u rlar felak ete u ğ ram ışlard ır. B u g ü n k ü M o g o listan 'd a K arab alg asu n ' h arab elerin e y ak ın E rd en e- U la h ak k ın d a d a ay n ı h ik ay eler an latılır. B u n lar, b erek etli esk i T ü rk y u rtların ın Ç in liler tarafın d an ~ g al ed ild iğ i çağ ların izlerin i taşır. E sk i T ü rk ler d ağ ların T an rı m ak am ı o ld u g u n a in an ırlard ı. Y ü k sek d ağ tep elerin in 19 B ir riv ay ete g ö re; T u fan 'd an so n ra y er o k ad ar y u m u şam ıştır k i, p eh liv an ları k ald ıram am ış v e o n ların v ü cu tlan o lağ an ü stü y ü k sek lik te d ağ lara d ö n ü şm ü ştü r (B ak ın ız, S ag alay ev , a.g .e., s.6S). ıı İn an , a.g .e., s.22-2S. 21 Ş in e-U su Y azıtın a g ö re 7 4 8 y ılın d a, U y g u rlar A talar M ezarlığ ın d a y ap tık ları b ir k u ru ltay ile T ü rk d ev letin in b aşın a g eçm işlerd ir. B ak ın ız, G ö m eç, a.g .t., s. i 1 9 . M esela K ö k T ü rk lerd en ö n ce Ç in ' d e i6 D ev let d iy e ad lan d ın lan d ö n em d e o rtay a çık m ış o lan b ir T ü rk h an ed an lığ ı, K u zey L ian g ların (M .so n ra 4 . y ü zy ıl) h ü k ü m d arların ın A ltu n D ağ ların d o ğ u su n d a k u rb an m erasim i d ü zen led ik leıin i k ay n ak lard an ö ğ ren m ek tey iz. B ak ın ız, G .z.T an g , Ç in ce K ay n ak lara G ö re K u zey L ian g Hun D ev leti'n in S iy asi, K ü ltü rel v e E k o n o m ik T arih i, Y ü k sek L isan s T ezi, A n k ara 1 9 9 9 , s.3 i-3 2 . E s k i T ü r k İ n a n c ı Ü z e r in e B ir Ö z e t 88 g ö k le r e y a k ın b u lu n m a s ı, u z a k la r d a n m a v i r e n k te g ö r ü n m e s i b u in a n c ın 22 M e s e la e s k i T ü r k le r in e n k u ts a l d a ğ ı y e r le ş m e s in e sebep o lm u ş tu r • O tü k e n 'in " ıd u k - b a ş ı" id i. B u g ü n k ü A lta y T ü r k le r in in h e p s in c e d e A lta y e n 23 k u tlu d a ğ d ır • B u a y lu k ü n d ü A y a s k a n ıb ıs ! A lta y ta n rın llzd lT , d iy e re k y a lv a rıy o ru z. B u a y lı v e g ü n e şli A y a z h a n ım ız (G ö k ), A g a ç ta ş tı A lta y ıb ıs ! O rm a n lı, ta şlı A lta y ım ız! A lta y k u d a y ıb ıs te p y a y n a y ır b ıs ta . A g a r b a ş p iy a n b o lo n k a n d i? N ü fu su m u z ç o ğ a la c a k m ı? Ö lb ö y y a d a n b ıs , Ö lü m sü z h a y a t d iliy o ru z, s u r a p y a d ıb ıs , Ç o k y a lv a rıy o ru z, Ö ç p a y a d ıb ıs , s u r a p y a d ıb ıs . Ç o k y a k a rıy o ru z Y a y n a p y a d a n b ıs k ö p b o ltı. Şamanizm, (İn a n , s .1 2 9 ) O r ta A s y a k a v im le r in d e g ü n e ş v e a y k ü ltü d e v a r d ır . A lta y lı T ü r k le r v e m ü s lü m a n T ü r k le r d e n M iş e r le r a r a s ın d a g ü n e ş le y e m in e tm e a d e ti b u lu n u r . A lta y lıla r a g ö r e g ü n e ş a n a , a y d a a ta d ır . G ü n e ş i y e r d e a te ş te m s il e d e r . B a z ı S a h a m a s a lla r ın d a b ü y ü k k a h r a m a n la r g ü n e ş v e a y ın h ım a y e s i a ltın d a d ır . O n la r ın in a n c ın a g ö r e z a m a n z a m a n g ü n e ş v e a y k ö tü r u h la r la m ü c a d e le y e g ir iş id e r . E ğ e r y e n ik d ü ş e r le r s e g ü n e ş v e a y tu tu lm a s ı g e r ç e k le ş ir . G ü n e ş v e a y tu tu lm a s ı o ld u ğ u n d a A lta y T ü r k le r ı b a ğ ır ıp , ç a ğ ır ır la r , d a v u l ç a la r la r . B u g ü r ü ltü le r in k ö tü r u h la r ı k o r k u ta c a ğ ın a in a n ılır . S a h a la r a g ö r e g ü n e ş v e a y ik i k a r d e ş tir . H e r ik is i d e ü s tü n ö z e llik le r i o la n ila h la r d ır . O y u n u n c ü b b e s in d e g ü n e ş in s e m b o lü o la r a k d e m ir d e n v e g ü m ü ş te n y a p ıla n h a lk a la r v a r d ır . Y ıld ız la r d a n d a Ç o lp a n k u tlu d u r . B u g ü n ş a m a n is t o ld u ğ u s ö y le n e n T ü r k le r in y ıld ır ım v e ş im ş e k h a k k ın d a d a ilg in ç . d ü ş ü n c e le n m e v c u ttu r . B u n la r a g ö r e y ıld ır ım v e ş im ş e ğ in h a r e k e tle r i U lg e n ta r a f ın d a n k o n tr o l e d ilm e k te d ir . Y ıld ır ım d ü ş e n a ğ a ç ta n b ir p a r ç a a lıp , s a k la n ır s a , o y e r e k ö tü r u h la r g ir e m e z . T u v a T ü r k le r i y ıld ır ım v e ş im ş e k ç a k tığ ın d a s a ç ı s a ç a r la r . Ç in k a y n a k la r ın ın U y g u r la r h a k k ın d a v e r d ik le r i b ilg ile r e g ö r e , o n la r y ıld ır ım d ü ş m e s in d e n h o ş la n ır la r d ı. G ö k g ü r le d ik ç e b a ğ ır ıp , ç a ğ ır ır la r v e g ö ğ e o k a ta r la r d ı. B ir y ıl s o n r a y ıld ır ım d ü ş e n y e r d e to p la n ıp , b ir k o y u n k e s e r e k o r a y a g ö m e r le r d i 2 4 . İ lk in s a n la r m e y v e v e o d a b e s le n d ik le r i iç in a te ş e .. ih tiy a ç la r ı y o k tu . E t y e m e k ih tiy a c ı o r ta y a ç ık tık ta n s o n r a a te ş g e r e k o ld u . U lg e n g ö k te n b ir i a k , ]2 İn a n , a .g .e ., s .4 9 - 5 0 . 21 A lta y in s a n ı h e r ta r a f ta n ş ü k r a n la c e v a p a .g .e ., s .6 1 ) . v e r ir le r . '" Ö g e l, T ü r k k u c a k la r A lta y o n la r ın M ito lo jis i, s .\4 0 ; ve iç in e a lır . k ü ltü r le r in in İn a n , a .g .e ., en A lta y 'ın üst s .2 9 - 3 0 . ç o c u k la r ı d e ğ e r id ir da ona ( B a k ın ız , sevgi ve S a g a la y e v , 89 S a a d e ttin G Ö M E Ç b iri k a ra ik i ta ş in d ird i. K u ru o tla rı b u ta ş la n b irb irin e s ü rte re k y a k tı. B u n d a n d o la y ı a te ş k u tlu o lu p , A lta y lıla r v e S a h a la r ç a k m a k ta ş ın d a n e ld e e d ile n a te ş i k u tlu s a y d ıla r. A lta y T ü rk le rin d e s o n z a m a n la ra k a d a r g e lin v e g ü v e y ilk a te ş le rin ı ç a k m a k ta ş ıy la y a k m ış la rd ır. S a h a o y u n la n d a tö re n iç in g e re k li o la n a te ş i ç a k m a k ta ş ıy la a le v le rle r. K ib ritle y a k ıla n a te ş e R u s a te ş i d e y ip , a y in le rd e b u n u k u lla n m a z la ro B u n u n la b e ra b e r a ile o c a ğ ın d a y a n a n a te ş n a s ılo lu rs a o ls u n k u tlu d u r. A lta y T ü rk le ri, h e rş e y e k ü fü r e ts e le r d e , a te ş e h a k a re t e tm e z le r. A te ş i s u ile s ö n d ü rm e k , a te ş e tü k ü rrn e k , a te ş le o y n a m a k k e s in lik le y a s a k tır. A te ş g ö k ile ış ık lı d ü n y a n ın v e n ih a y e t g ü n e ş in b ir s e m b o lü d ü r. A s y a T ü r k l e r i n i n ç o ğ u a t e ş e b a k a r a k f a l a ç a r l a r . M a n a s D e s t a n ı 'n d a a n la tıld ığ ın a g ö r e , M a n a s 'ı n b a b a s ı C a k ı p H a n a t e ş e b a k a r a k , g e l i n l e r i n i n m u k a d d e r a t ı n ı s ö y le m iş tir. T ü rk le rin itik a d ın a g ö re a te ş h e rş e y i te m iz le r, k ö tü ru h la rı k o v a r. 6 . y ü z y ıld a K ö k T ü rk le re g e le n B iz a n s e lç ile rin in k ö tü d ü ş ü n c e le rd e n a n n d m lm a la n iç in a te ş te n a tla tıld ık la rı B iz a n s k a y n a k la rın d a k a y ıtlıd ır. M o g o lla rd a d a b u a d e t g ö rü lü r. H a tta m ü s lü m a n T ü rk le rd e d e b u g e le n e k h a la y a ş a m a k ta d ır. B a ş k u rt v e K a z a k T ü rk le ri b ir y a ğ lı p a ç a v ra y ı tu tu ş tu ru p , h a s ta n ın e tra fın d a " a la s , a la s " d iy e d o la ş tırırla r. B u n a " a la s la m a " d e n ir. B u k e lim e T ü rk iy e T ü rk ç e s in e " a la z la m a " ş e k lin d e g e ç m iş tir. M a n a s ı ateşte temizleme d e m e k t i r . B u s e b e p l e e s k i T ü r k i n a n c ı n d a a t e ş k ü l t ü i l e o c a k k ü l t ü b irb irin d e n a y rılm a z 25 . A y a s k a n ın g ü le y i, a y d ın k ü n n ü n g ü lü Ayaz ha11lnparçası, ayın ve güneşin payı A ltın y a rg ı s e n s u ra , a l o tk o n g o ta b ış tır! Altın yargı sen sor, alel'li ateşe ulaştır! A lb a ta b irik tir, ü z ü lb e s k e ü lü Halka ardı kesilmeyen kısmet ver K a ç a n d a a lıp y a ts ın , Her zaman ala dursun, K ü n g ü rtç id e n Yıldırım tanrısından ses alıp dursun ü n a lıy ıp y a ts ın A lb a ta p iy a n ın y e ttirip y a ts ın Halka bereket yetiştirip dursun A lır o ttın g e z i! A l y a lg ın ın g u lu z ı Alel'li ateşin sahibi A y rılb a s tın y a y a g a n , Ayrılmaz can yaratmış, A s tık p a s tın b ıç ıg a n , Şaşmaz ruha biçim vermiş A lır o ttu A k - Y a y ık ! T e n g e re d e g i k u d a y ! Alel'li ateş sahibi Ak Yayık! Gökte Tanrı! (İn a n , Şamanizm, s .1 2 8 ) Ö lü m h a lin d e y a s tö re n le ri d ü z e n le n ir, b u s ıra d a a c ıla n n ı d ile g e tirm e k 26 iç in b a ğ rış a ra k y ü z le rin i, g ö z le rin i ç iz e rle rd i • B u n d a n s o n ra ö lü iç in y e m e k 25 İn a n , "]b İbn a .g .e F a z la n ra s tla m a k ta y ız . .• s .6 6 - 6 8 . .... K ö l T ig in s .6 3 . M e s e la O rk u n v e B ilg e K a g a n y a z ıtla n n d a y a z ıtla n n d a 714 yog a d e tiy le y ılın d a . a la k a lı B e ş -B a lık o la n ib a re le re se fe ri s ıra s ın d a 90 E sk i T ü rk in a n c ı Ü z e rin e B ir Ö z e t v e rm e a d e ti v a rd ı k i, b u g e le n e k g ü n ü m ü z e k a d a r g e lm iştir. B ü tü n T ü rk to p lu lu k la rın d a ö lü n ü n h a tıra sm a d ü z e n le n e n y o k o lm a k ta n g e le n "y o g " m e ra sim le ri te rtip e d ilird i. O le n h ü k ü m d a rla r v e y a k a h ra m a n la r iç ın k a b irle rin in b a şın a h a y a tta ik e n sa v a şıp ö ld ü rd ü k le ri k işile rin sa y ısı k a d a r b a lb a lla r d ik e rle rd i. B u sa y d ık la rım ız ın h e p si T ü rk le rin se m a v i d in le re g irm e d e n ö n c e k i a d e tle rin in u m u m i b ir g ö rü n tü sü d ü r. H a tta b u n la rın b a z ıla rı H a k d in le re g ird ik te n so n ra d a , T ü rk le rin d in i h a y a tla rın d a sü re g e lm işl~ rd ir. S a h a la r ö lü m ü , in sa n ın ru h u n u k ö tü ru h la rın k a p ıp , y e m e si ile a ç ık la r. O lü m h a lin d e ru h u n b ir k u ş şe k lin d e u ç u p , g ittiğ i d ü şü n ü lü r. Ş a m a n iz m h u su su n d a b u g ü n e k a d a r e n c id d i ç a lışm a y ı M .E lia d e y a e m ıştır. O , O rta v e K u z e y A sy a to p lu lu k la rın d a d in i h a y a tın K a m e tra fın d a y o g u n la ştığ ın ı sö y le r. A n c a k K a m b ü tü n d in i fa a liy e tle rd e ro l o y n a m a z . H e r sih ırb a z K a m o lm a d ığ ı g ib i, h e r şifa v e ric i d e K a m d e ğ ild ir. O , S a m a n lığ a k ısa c a "v e c d v e istiğ ra k (e x ta se ) te k n iğ i" d e m e k te d ir. B u n u n la b e ra b e r d in le r ta rih in d e v e d in e tn o lo jisin d e g ö rü le n ç e şitli v e c d h a lle rin in h e p si d e Ş a m a n iz m e g irm e m e k te d ır. E lia d e 'y e g ö re K a m h e rşe y d e n ö n c e k e n d i ö z e l y ö n te m le ri sa y e sin d e u la ştığ ı e x ta se h a li iç in d e n ru h u n u g ö k le re y ü k se lte n v e y a y e ra ltın a in d ire n b ir k işid ir. B u e sn a d a b a şk a ru h la rı h ü k m ü a ltın a a la ra k , ta b ia t l5 ü ç le ri v e şe y ta n la rla b a ğ la n tı k u rm a y a m u v a ffa k o lu r. K a m a te ş ü z e rin d e h a k im iy e t k u ra n , h a sta la n a n ru h la ra şifa v e re n , ö lü le rin a rz u la rın ı y e rin e g e tire n , d e rtlile rin şik a y e tle rin i d in le y e n , y e r a ltın d a k i ta n rıla rın y a n ın a g id e re k a ra c ılık y a p a b ile n b ir k işid ir. B u ö z e llik le riy le d e ç e v re sin d e k o rk u y la k a rışık b ir sa y g ı u y a n d ın r 2 7 • Ş a m a n lIk ta ru h u n u ç u şu (g ö k le re y ü k se lm e v e y a y e ra l.(ın a in m e si) ile e x ta se a y n ı a n d a m e y d a n a g e lir. Ş a m a n g e re k g ö k te B a y -U lg e n ile g e re k k a ra n lık la r d ü n y a sın d a E rlik g ib i ta n rıla rla d o stlu k k u ra r, o n la rı g ö rü r v e o n la rla k o n u şu r. H a sta n ın v ü c u d u n d a n ç ık m ış o la n ru h u n u b u lu r v e g e ri g e tirir, y a n i h a sta lığ ı iy i e d e r. Ş a m a n la rın e lb ise le rin d e h e r şe k H n b ir m a n a sı o la n se m b o lle r v a rd ır. O k ü la h la r g iy e r, m a sk e le r ta k a r. U z e rin d e ö z e l ta sv irle ri b u lu n a n d a v u lu n u v e y a d e fın ı ç a la r 2R• K e n d in d e n g e ç in c e y e k a d a r ç e şitli şe k ille rd e z ıp la r, sıç ra r, a c a ip se sle r ç ık a rır. B a z a n d a b a y ılır. K ırg ız v e K a z a k b a k sıla rı A lta y v e S a h a k a m la rı g ib i ö z e l c ü b b e v e e lb ise g iy m e z le r. B u n la rı d iğ e r in sa n la rd a n a y ıra n h u su siy e tle ri, p e rç e m v e k ü la h la rın a ta k tık la rı k u ş tü y le rıd ir. B a z ı b a k sıla r b u n la ra d a ö n e m v e rm e z le r. S ıra d a n in sa n la r g ib i g e z e rle r. K a z a k b a k sıla rı A lta y lı m e sle k ta şla rın d a n fa rk lı o la ra k k o p u z k u lla n ırla r. K ırg ız la r k a d ın b a k sıla ra "b ü b ü " d e rle r k i, B ib i'd e n b o z m a d ır. K a m ın c ü b b e sin e A lta y T ü rk le ri "m a n y a k ", S a h a T ü rk le ri d e "k u m u " v e y a "o y u n ta n g a sı" (o y u n g iy im i) a d ın ı v e rirle r. M e se la K u m a n d ıla rd a k a m la r, k u rb a n tö re n le rin d e y a ln ız b e y a z b ir c ü b b e y le , k a y ın a ğ a c ı k a b u ğ u n d a n y a p ılm ış h u n i b iç im in d e b ir k ü la h g iy e rle r. B u n u n y a n ısıra k a ra k a m la rın a k sin e a k k a m la rın d a h a b a sit v e sa d e g iy d ik le ri ~ ö rü lm ü ştü r. G ünüm üzde k a m la rın , g e rç e k te n o ta n tik g iy sile rin in n e le r o ld u g u n u te sb it e tm e k o ld u k ç a z o rd u r. Z a m a n iç e risin d e b u n la rd a b ü y ü k d e ğ işik lik le r o lm u ştu r. Y in e d e T ü rk ista n 'ı v e O rta A sy a 'y ı g e z m iş o la n se y y a h la rın v e rm iş o ld u ğ u ö le n a m c a la n n ın o ğ lu T o n g a T ig in 'in y o g u n d a n (m a te rn in d e n ) b a h is v a rd ır. B a k ın ız , "A tsız B ir K a h ra m a n : T o n g a T ig in ", T ü rk K ü ltü rü , 3 3 /3 9 0 , s.6 3 -6 4 . Tl R a d lo ff, a .g .e ., s.2 3 3 . :LI in a n , a .g .e ., s.9 0 -9 6 ; R a d lo ff, a .g .e ., s.2 3 4 -2 3 6 ; Ö g e l, a .g .e ., s.2 9 . S .G ö m e ç , 91 S a a d e ttin G Ö M E Ç m a lu m a tla r v e e s k i ta r ih i k a y n a k la r a b a k a r a k b u n la r ın ş e k li h u s u s u n d a e d in m e k d e m ü m k ü n d ü r . b ir f ik ir 29 A y in y a p m a k iç in g e r e k li o la n n e s n e le r in e n ö n e m lis i d a v u ld u r • D a v u l b e lk i d e k a m m g iy s ıs in d e n ç o k d a h a e s k id ir . T a r ih i k a m g iy s ile r in in iz le r in in k a lm a d ığ ı y e r le r d e b ile d a v u l k e n d is in i k o r u m u ş tu r . A lta y lıla r v e S a h a la r b u d a v u lla r ın a " tü n g ü r " d e r le r . T ü n g ü r le ( tü n ü r , tü r ) b ir lik te b a z a n " ç a lu " d a d e n ir k i, a r a ş tır m a c ıla r ın b ir k ıs m ı b u tü n g ü r ü m o g o lc a a s ıllı k a b u l e d e r k e n , b ir k ıs m ı d a ç a lu n u n T ü r k ç e ç a lm a k f iilin d e n tü r e d ığ in i s ö y le r . D a v u l T ü r k le r ta r a f ın d a n ta r ih in e n e s k i d e v ir le r in d e n b e r i k u lla n ılm a k ta d ır . B u n a a it Ç in k a y n a k la r ın d a d a k a y ıtla r m e v c u ttu r . E s k i Y e n is e y K ır g ız la r ı v e O g u z f a r , ta r ih ç i G e r d iz i'n in m a lu m a tm a g ö r e k o p u z k u lla n m ış la r d ır . B u ö z e lliğ ıy le d e k o p u z T ü r k le r in m illi ç a lg ıs ı o lm u ş tu r . Y a n i b u g ü n k ü b a ğ la m a n ın v e y a s a z ın a ta s ı k o p u z d u r . B ilin d iğ i g ib i D e d e K o r k u t h e r h ik a y e s in d e k o p u z u y la o r ta y a ç ık m a k ta d ır . A d v e r ir k e n , d u a ( a lk ış ) e d e r k e n h e p k o p u z u n u k u lla n ır . S a h a o y u n la r ı is e d a v u l b u la m a d ık la r ı z a m a n a t k u y r u ğ u n d a n y a r a r la n ır la r . K a r a g a y k o b u z k o lg a a ld ım . Ç a m a ğ a c ın d a n k o p u z u m u e lim e a ld ım . A b ı c ıla n d a y to lg a n d ım . S u y a y ıla n g ib i d o la n d ım . B u kopuzum B u kopuzum s ın m a d ı, k m lm a d ı, G a r ip c a n ım tın m a d l. G a r ip c a n ım r a h a t d u r m a d ı. O n b e ş im d e c a b ıs tı, O n b e ş im d e y a p ış tı, C ır m ıd a ta b ıs tl. Y ir m i y a ş ım d a b u lu ş tu . K ö n b e s is k e k ö n d ü r d ü , İs te m e d iğ im K u v a g a ç k a tö n d ü r d ü K urum uş ağaca döndürdü . K ö k k iy im d i b ö r te a tım , G ö k g iy im li k ır a tım , A ltı k u la ç a la a tım . A ltı k u la ç a la a tım ( İ n a n , iş e z o r la d ı, Şamanizm, s .1 3 7 ) . D a v u lu n k a s n a ğ ı k a y m v e y a s e d ir a ğ a c ın d a n y a p ılır . B u a ğ a c a d a d a h a ö n c e in s a n v e h a y v a n ın d o k u n m a m ış o lm a s ın a ö z e n g ö s te r ilir . D e r is i g e y ik , d a ğ k e ç is i v e ta y d a n o la b ilir . D a v u lu n ü z e r in d e r e s im le r y e r d e k i v e g ö k te k i v a r lık la r a a ittir . S a ğ d a a y , s o ld a g ü n e ş v e b u n la r ın a r a s ın d a y ıld ız la r ; k u ş v e g e y ik r e s im le r i g ö r ü le b ilir . H e r k a m m d a v u lu ö lü m ü n d e n s o n r a b ir o r m a n a g ö tü r ü le r e k , p a r ç a la n ıp , b ir a ğ a c m d a lın a a s ılır . K a m ın ö lü s ü d e b u a ğ a c ın d ib in e g ö m ü lü r . K a m la r m ü m k ü n o ld u ğ u k a d a r o b a d a n v e y o lla r d a n u z a k b ir te p e y e , . h a y v a n s ü r ü le r in in y a k la ş a m a y a c a ğ ı b ir y e r e d e f n e d ilir le r . E ski in a n ış la r a g ö r e , h e r k a m ın e v in d e ik i d a v u l b u lu n u r . B u n la r d a n b ir i a y in le r d e k u lla n ılır , ik in c is i d e b ir k ö ş e d e s a k la n ır . B a z ı is tis n a i d u r u m la r d a k a m la r d a v u l y e r in e y ö lg ö ( k ü ç ü k y a y ) b u lu n d u r u r la r . F a k a t y ö lg ö ile ta m b ir tö r e n " B ir e d ilm iş tir in a n ış a g ö r e , k a m la r ın ( S a g a la y e v , a .g .e ., e n ö n e m li ç a lg ıla r ı o la n d e f v e y a d a v u l E r lik ta r a f ın d a n s .3 1 ) . ic a t 92 E s k i T ü rk İn a n c ı Ü z e rin e B ir Ö z e t g e rç e k le ş tirile m e z . A lta y T ü rk le ri d a v u l to k m a ğ ın a " o rb u " , S a h a la r is e " b u la a y a h " d e rle r. B u to k m a k k a y ın a ğ a c ın d a n v e y a s ıg u n (g e y ik ) b o y n u z u n d a n y a p ılır. D a v u l tö re n s ıra s ın d a , k a m ın ru h u d ü n y a y ı d o la ş ırk e n ta ş ıt g ö re v in i ifa e d e r. K a ra d a g e z e rk e n d a v u l a t, to k m a k k a m ç ı; s u la rd a n jJ e ç e rk e n d a v u l k a y ı k , t o k m a k k ü r e k ; g ö k l e r e ç ı k a r k e n k u ş v a z i f e s i n d e d i r . D o g u T ü r k i s t a n 'ı n m ü s lü m a n b a k ş ıla rı, d a v u l y e rin e d a p (d e f) v e d o m b a k k u lla n ırla r. A y in y a p a rk e n d e f k a m ın a rk a d a ş ı ta ra fın d a n ç a lın ır, d o m b a k ı is e b a k ş ı k e n d is i ç a la r. B a z ı b a k ş ıla r ra v a b (rü b a p ) d e n ile n ü ç te lli b ir s a z ile tö re n ic ra e d e rle r. B u n u n y a n ı-s ıra a y n a d a k a m la rın d in i a y in le rin d e ö n e m li ro lo y n a r. A y n a n ın y a rd ım ıy la k a m v e y a o y u n fa la b a k a r, g e le c e ğ i s ö y le r, te d a v i e d e r. A y n a h a s ta lık la ra s e b e p o la n ru h la rın g ö rü lm e s i v e h a s ta lığ ın s o n u c u n u ö g re n m e d e b ir a ra ç tır. M e s e la T a c ik le r d e b ile ç o c u ğ u n y a s tığ ın ın a ltın a n a z a rd a n , k o rk u d a n ve k ö tü g ü ç le rd e n s a k ın m a k g a y e s iy le ayna 30 k o n u lm a k ta d ır • E s k i T ü rk d in in d e a y in v e tö re n le rin ik i k ıs m a a y rıld ığ ı s ö y le n m e k te d ir: l-M u a y y e n z a m a n la rd a y a p ıla n a y in v e tö re n le r. 2 -S ırf te s a d ü f o la y la r d o la y ıs ıy la y a p ıla n ö z e l tö re n le r. B e lirli v a k itle rd e k i tö re n le r ilk b a h a r, y a z v e g ü z ü n y a p ılır k i, b u n la rın g e ç m iş i ç o k e s k ile re d a y a n ır. E s k i T ü rk s ü la le le ri b u n la rı d in i b a y ra m la r o la ra k k u tlu y o rla rd ı. B a h a r b a y ra m ı m ü s lü m a n K azak, K ırg ız v e B a ş k u rtla rd a " la m ız m u ru n d u k " a d ıy la g ü n ü m ü z d e b ile m a y ıs a y ın d a . y a p ılm a k ta d ır. B a şk u rt k a d ın la rı ilk b a h a rı e rk e k le ri k a rış tırm a d a n , " k a rg a to y ' d iy e k u tla rla r. B u tö re n d e k a rg a la ra d a rı, s ü t k o n u r. T ö re n e k ü ç ü k e rk e k ç o c u k la rı d a h i k a tıla m a z . S o n b a h a r b a y ra m ı k ö tü ru h la rd a n k o ru n m a k iç in y a p ılırd ı. B u b a y ra m a (k ö tü ru h la ra s a ç ı) a d ı v e rilird i. B u is m e ra ğ m e n tö re n in ilk g ü n ü n d e a y d ın lık ru h la rd a n U lu T o ¥ o n , ik in c i g ü n d e k ö tü ru h la rın lid e ri A r s a n D u l a y n a m ı n a a y i n g e r ç e k l e ş i r d i i. ahası lSlga T ü rk le rin e s k i in a n ç s is te m in e g ö re a ş a ğ ı-y u k a rı k u rb a n s ız a y in y a p ılm a z . K u rb a n m e fh u m u n u n da eski T ü rk ç e d e ta m k a rş ılığ ı k e s in o la ra k b ilin m e m e k te d ir. G ü n ü m ü z T ü rk b o y la rın d a taydga v e hayılga k e l i m e l e r i v a rs a d a , m o g o lc a d a n g e ç tiğ i d ü ş ü n ü lm e k te d ir. S a h a T ü rk ç e s in d e k u rb a n a n l a m ı n a g e l e n kereh s ö z ü v a r d ı r . O y u n u n i ş t i r a k ı y l a r u h l a r a s u n u l a n k u r b a n a d e n ilir. K u rb a n e d ile n a tın , s ırık la ra ta k ıla n d e ris in e d e b u a d v e rilir. E s k i T ü r k y a z ı t l a r ı n d a d a b u k e l i m e y i g ö r m e k m ü m k ü n d ü r . Ö l d ü y e r i n e kergek boldı v e y a uçmağa bardı d e y i m l e r i s ö z k o n u s u d u r . S a h a l a r ı n k e r e h k e l i m e s i d e b u n d a n b a ş k a b irş e y d e ğ ild ir. B u k e lim e y e y in e k u rb a n m a n a s ın d a m o g o lc a v e b u ry a tç a d a d a te s a d ü f e d ilm e k te d ir. ~ ) İn a n , K azakov, "İn a n , a .g .e ., A lm a -A ta s .9 3 - 9 6 ; R .M .M u s t a f i n a , P re d s ta v le n iy a , Kultı, ü b ry a d ı 1 9 9 2 , s .1 3 5 . a .g .e .,s .9 7 - 1 0 2 ; Toyon, S a h a T ü rk ç e s in d e "T ann" m a n a s ı n a g e l m e k t e d i r .. u S a a d e ttin G Ö M E Ç 93 K a n lı k u r b a n la r d a n b a ş k a b ir d e k a n s ız k u r b a n la r v a r d ır . S a ç ı, y a lm a ( a ğ a ç la r a v e y a k a n u n d a v u lu n a b a ğ la n a n p a ç a v r a la r ) , a te ş e y a ğ a tm a , tö z le r in a ğ ız la r ın ı y a ğ la m a v e k ım ız s e ıy m e g ib i tö r e n le r b u k a n s ız k u r b a n la r d ır . K a n s ız k u r b a n la r ın e n ö n e m lis ı r u h la r a b a ğ ış la n a r a k b a ş ı- b o ş s a lıv e r ile n h a y v a n la r d ır . B u tü r k u r b a n la r a e s k i T ü r k le r " ıd u k " d e m iş le r d ir . B u n u n k e lim e k a r ş ılığ ı " s a lıv e r ilm iş " , " g ö n d e r ilm iş " , " k u tlu " d e m e k tir . T e r im o la r a k " ta n r ıy a g ö n d e r ilm iş , ta n r ıy a b a ğ ış la n m ış h a y v a n " a n la m ın ı ta ş ır . B u h a y v a n a y ü k v u r u lm a z , s ü tü s a ğ ılm a z , y ü n ü k ır p ılm a z . K a n s ız k u r b a n la r d a n o la n s a ç ı ıs e b ü tü n T ü r k b o y la r ın d a m ü ş te r e k tir . B u T ü r k ç e k e lim e m o g o lc a y a " s a ç u " ş e k lin d e g ir m iş tir .S a ç ıy a d in i te r im o la r a k s a ç ılg a v e .y a h u t ç a ç ılg a d a d e n ir . S a ç ı h e r b o y u n k e n d i e m e ğ iy le k a z a n d ığ ı e n k ıy m e tli v e k u tlu s a y d ığ ı n im e tle r d e n b ir i o lu r . K o n a r - g ö ç e r T ü r k le r d e b u s ü t, k ım ız , y a ğ ; ç if tç i T ü r k le r d e d e b u ğ d a y , d a r ı, ş a r a p ; tü c c a r la r d a is e p a r a o la b ilir . B u s a ç ı a d e tin i d ü n y a n ın b a ş k a k a v im le r in d e d e g ö r e b ilir iz . B I r is i h a k k ın d a h a y ır lı h a b e r v e r ilir k e n " d a r ıs ı b a ş ım ız a " te m e n n is i d e b u e s k i tö r e d e n g e lm e k te d ir . K ö k T e n g r i d in in in g e le n e k le r in i y a ş a ta n b u g ü n k ü b a z ı T ü r k b o y la r ıy la , m ü s lü m a n T ü r k le r d e e v le n m e h a d is e s i s ır a s ın d a d a s a ç ı s a ç ılm a k ta d ır . B u r a d a s a ç ın ın a m a c ı, y a b a n c ı b ir s o y d a n g e le n g e lin in , k o c a s ın ın a ile s i ta r a f ın d a n k a b u l e d ilm e s ı iç in y a p ıla n g e le n e k tir . G e lin le r iç in b ir ç o k ş e y le r ta b u s a y ılır . K o c a s ın ın v e ' o n u n s o y u n a m e n s u p e r k e k le r in a d ın ı s ö y le m e k , k a y ın p e d e r i v e k a y ın la r ıy la k o n u ş m a k a y ıp k a r ş ıla n m a k ta id i. B u g e le n e ğ in s o n y ılla r a k a d a r y a ş a d ığ ın ı b iz z a t b e n a n n e m d e n d in le d im . i H e r tö r e n iç in k a n lı v e y a k a n s ız k u r b a n s u n u lm a s ı g e r e k ir . E n ö n e m li k u r b a n a ttır . A tta n s o n r a k o y u n g e lir . G e r e k b u g ü n K ö k T e n g r i d in in i d e v a m e ttir e n T ü r k le r d e , g e r e k s e m ü s lü m a n o lm u ş la r d a k u r b a n ıç in e n m a k b u l h a y v a n e r k e k o la n la r d ır . T h d e K o r k u t h ik a y e le r in in k a h r a m a n la r ı O g u z T ü r k le r i k u rb a n o la r a k " a tta n a y g ır , d e v e d e n b u g ra , koyundan koç" k e s m iş le r d ir . K ır g ız v e K a z a k la r d a d a a y n ı m o tif te r e r a s tla n ılır . K u r b a n k e s ile n h a y v a n la r ın k e m ik le r i k ın lm a z . K ö p e k le r e v e r ilm e z . A te ş e a tılır v e y a y e r e g ö m ü lü r . B a z ı ö z e l tö r e n le r d e n s o n r a k u r b a n k e m ik le r i to p la n a r a k , b ir k a b a k o n u lu p , k a y ın a ğ a c ın a a s ılır . A t k u r b a n la r ın ın k a f a ta s ı is e b ir s ır ık ü z e r in e k o n u lu r . A lta y T ü r k le r i v e S a h a la r k u r b a n o la r a k k e s tik le r i a tın d e r is in i b ir s ın ğ a g e ç ir ip , tıp k ı a t ş e k lin e s o k a r la r . B u n a A lta y T ü r k le r i baydara ,S a h a T ü r k le r i tabık d e r le r . i i .-li K a r n ıa r ın d iğ e r in s a n la r ü z e r in d e te s ir le r b ır a k a n b u h a r e k e tle r in d e b a ş a r ılı o lm a s ın ın b a z ı ş a r tla r ı b u lu n m a k ta d ır . Bu ş a r tla r , K am o lm a k o n u s u n d a k e n d in i g ö s te r ir . B u n a g ö r e K a m o lm a k iç in y a b ir k a m a ile s in d e n g e lin m e li v e y a d o c r r u d a n d o ~ r u y a k e n d i y e te n e k le r ın e g ö r e h a lk ta r a f ın d a n s e ç ilm e lid ir . K a m l~ s a n a tı ö g r e n ilm e k le e ld e e d ile m e z . K a m la r b a ğ lı o ld u k la r ı to p lu lu k la r ın g e le n e k v e g ö r e n e k le r in i iy i b ilm e lid ir k i, o n a g ö r e te d a v ile r d e b u lu n a b ils in le r . B u n u n iç in g e n ~ k a m ın m u tla k a y a ş lı v e te c r ü b e li b ir k a m ta r a f ın d a n y e tiş tir ilm e s i la z ım d ır - . S a h a la r d a o y u n n a m z e d i m e s le ğ e g ir m e ğ e h a z ır la n ır k e n m e n s u p o ld u ğ u o y m a k to p la n ıp b ir d a ğ a v e ıa te p e y e ç ık a r . N a m z e d in ü z e r in e k u m u g iy d ır ir le r , e lin e a t k ılla r ı b a a la n n u ş b ir a s a tu ttu r u r la r . A d a y ın s a ğ ta r a f ın d a d o k u z d e lik a n lı, s o l ta r ~ ın d a d o k u z k ız , b u n la r ın o r ta s ın d a d a b ir ih tiy a r o y u n y e r a lır . Y a ş lı o y u n m e s le ğ e s a d a k a t y e m in i o la n d u a y ı o k u r v e a d a y d a b u n u te k r a r la r . K a r n la r s e le f te r in in 31 R a d lo f f , a .g .e ., s .2 3 3 . 94 E sk i T ü rk in a n c ı Ü z e rin e B ir Ö z e t o k u d u k la rı d u a la rı e z b e rle rn e k z o ru n d a d e ğ ild ir. Ç ü n k ü k a m la rın a y in v e v e c d h a lin d e y k e n sö y le d ik le rin i te sb it e tm e k d e ç o k z o rd u r. T ö re n d e n so n ra k e n d isi d e sö y le d ik le rin i te k ra rla y a m a z . K a m la r b ır sü rü ru h la ra sa h ip tirle r. B u n la rın b ir k ıs rn ı k a rn ı k o ru rk e n , b ir k ısm ı d a o n a y a rd ım e tm e k le v a z ife lid ir. B u ru h la rın h e p sin in k işise l isim le ri, ö z e l b ir şa rk ısı v e k e n d in e ö z g ü sim g e le ri v a rd ır 3 3 • B u ru h la r b ü y ü k ç o ğ u n lu k la h a y v a n b iç im in d e d irle r. S ib iry a k a v im le rin d e b u n la r a y ı, k u rt, g e y ık , ta v şa n v e ç e şitli k u şla r, ö z e llik le k a rta l, b a y k u ~ v e k a rg a şe k lin d e g ö rü le b ilirle r. M e se la y e ra ltm a ın e r)< .e ny a n ın d a " a y ı p e risi' , g ö k y ü z ü n e ç ık a rk e n " a t ru h u " n d a n ~ a rd ım g ö rü r. Ih tiy a ç h a lin d e o d ü n y a n ın h e r ta ra fın d a n y a rd ım c ı ru h la r ç a g ırır. B u d a v e ti d a v u lu n u v e y a d e fin i ç a la ra k y a p a r . Y a rd ım c ıla rın ın g e ld ık le rin i o n la rın se sle rin i ç ık a ra ra k b e lirtir. T u n g u z şa m a n ın ın b a ş y a rd ım c ısı y ıla n se sin i, E sk im o şa m a n ı k u rtu , Ja p o n şa m a n ı re n g e y iğ in i ta k lit e d e r. Ş a m a n la rın b u h a y v a n la rın g iz li d ille rin i 34 d e ö ğ re n d ik le ri sö y le n m e k te d ir • A k a d a m n a n g tö g ö lü p y a t. Ak atanıdan dökülmektedir. A la su n g k u r e r a ld ım a a k şıg a y Ala sungur tam önümde bagmr. P o ra m ü rk ü t e k k i iy n im e sın g ıg a y Boz kartal iki omuzumda bağırsın. Y e z im ta y g a d a n su n g a n Ç u y u k Yezim (dağından) Çuyuk (In a n , Şamanizm, uzanan (Kam) s.1 2 9 ). D a v u lu n u ç a la ra k c in le ri v e p e rile ri to p la y a n o ¥ ,u n u n e lin d e k i ip v e y a a sa b ir k o z m ik b ö lg e y i d iğ e rin e b a ğ la y a n y o ld u r 5 . E sa se n k a m ın m istik se y a h a tla rın d a k u lla n d ığ ı b a şk a a ra ç la r d a v a rd ır. M e se la k a y ın a ğ a c ın d a n y a p tığ ı d o k u z b a sa m a k lı m e rd iv e n , g ö k k u şa ğ ı g ib i. G e n e llik le g e rç e k k a m la r d ü n y a m a lm a d ü şk ü n d e ğ ild irle r. O n la r h a k k ın d a sö y le n e n m e n k ıb e le re g ö re fa k ir in sa n d ırla r. K a m la rın k e n d ile ri d e b ö y le y a şa m a y a in a n m ışla rd ır. O n la r b ire r h o k k a b a z o lm a d ık la rın ı tö re n le r sıra sın d a e k sta z h a lle riy le g ö ste rirle r. B u n u b a şa ra m :ry a n la ra şa rla ta n g ö z ü y le b a k a rla r. B .? Z ık a m la r a y n ı z a m a n d a k a b ile v e y a o y m a g ın ö ğ ü tç ü sü g ö re v in i d e y ü k le n ir. O ğ ü t v e rrn e k k a rn ın te k a m ü lü n ü g ö ste rir. H a y a tı b o y u n c a k a m la r c in si m ~ n a se b e tte n u z a k .'. g ~ n a h ta n a rın m ış, o rı.;~ tu tm a y a v e su su z k a lm a y a d a y a lı b ır y a şa m ta rz ın ı su rd u rrn e k z o ru n d a d ırla r" . K a m la r g e re k e rk e k , g e re k k a d ın o lsu n b ir k a st h a lin d e b u lu n m a z la r. M e n su p o ld u k la rı b o y , o y m a k v e y a k ö y ü n b ir ü y e si o la ra k h a lk iç in d e y a şa rla r. O n la rın d iğ e r in sa n la rd a n ü stü n lü ğ ü a n c a k a y in sıra sın d a d ır. E k sta z h a li g e ç tik te n so n ra d iğ e r ö lü m lü le rd e n h iç b ir fa rk la rı k a lm a z . H e r k a m ın k e n d isin in ö z e l ru h la rı o ld u ğ u n u sö y le d ik . A lta y lı k a m la r b u ö z e l ru h a " tö s" (tö z ) , S a h a la r " iy e k il" d e rle r. T ö z k ü ltü y le , m o g o lc a o n g o n " S .K a n , " S h a m a n ism a n d C h ristia n ity : M o d e m D a y T lin g it E ld e rs L o o k E th n o h isto ry , 3 8 /4 , D u rh a m 1 9 9 1 , s.3 6 5 . ~ K a fe so ğ lu , a .g .e ., s.3 1 -3 2 ; T a n y u , a .g .m .. s.2 0 4 . B u lu ç , a .g .m ., 5 .3 1 5 . '" K a n , a .g .m ., s.3 6 5 . .Ü a t th e P a st" , Saadettin G Ö M EÇ 95 kültünün alakası m evcuttur. Töz, bugünkü Türk lehçelerinde asıl, kök, menşe dem ektir 37 • Eski Türklerin ve bugünkü A ltay Türklerinin bu heykelciklere töz adını verm eleri, bunların ataların hatırası için yapıldığını gösterm ektedir. G er~ekte böyledir. A ltaylılar bunlar hakkında "bu babam ın tözü, bu anarrun tözü' derler. B üyük ve ünlü kam ların hatırasına yapılm ış tözler de vardır. M ogolların ongon kültüyle ilgili araştırm alar yapan D .B anzarov bu kültün ölü kültüyle ilgisi olduğunu söylem ektedir. 1253 senesinde Fransa kralı IX . Ludw ig tarafından M ogolistan'a M engü H an'ın huzuruna e~i olarak gönderılen R ubruk'un bir budist U ygur tapınağında gördügü putlar hakkındaki m alum atından, bu tözlerin aslı hususunda bir netice çıkarm ak m üm kündür. R ubruk; "U ygurlar bir Tanrıya inanırlar. Tanrının insan veya başka bir cisim halinde tasvir edilm esini kabul etm ezler. O nlara niçin bu kadar putunuz var diye sorduğum da, bizim kilerden birinin herhangı bir yakını öldüğü zam an, onun suretini yapar ve buraya koyar. B iz de bunları ölünün hatırası olarak saklarız" dem ektedir 38 • Ebu'l-gazi B ahadır H an da tözler hususunda açıklam alar yapm aktadır. O nun anlatığına göre; "bir kişinin oğlu, kızı veya kıym etli bir yakını öldüğü zam an suretini (ku$urçak) yapar, evinde saklardı. A ra-sıra bu heykelciği öpüp, severlerdi. tlu suretin .önüne yem eklerinin ilk lokrnalarını korlardı. O nları ok~ayarak, koklarlardı. Işte böylece haberleri olm aksızın puta tapm aya başladılar', diyor. Ebu'l-gazi'nın kugur9ak dediği nesne, bebek (oyuncak) dem ektir. A ltaylıların tözlerinin büyük çogunluğu da bebeklerden ibarettir. O ngon kelim esini çagataylılar, m ogolcadan alarak dam ga, ayırıcı belge anlam ında kullandılar. R eşideddin vasıtasıyla bu kelim e O sm anlı Türkçesine de geçti. O ngon kelim esini M ogollar, Türkçedeki ıduk yerine de söylerler. M ogollar töz ile ıduku ayırm azlar. lj ~ '! 1 ~ i. .: 1 i i ii iı j M üslüm an Türklerde de eski töz ve ongon kültünün izlerine rastlanılır. D oğu Türkistanlı bakşılar hastaları tedavi ederken birçok kugurçakdan (kukla) faydalanırlar. B aşkurt ve Tobol bakşıları sıtm a hastalığını paçavradan yaptıkları korçaklara (kukla) nakledip, uzaklara götürürler. Ö zellikle Türklerde ve M ogollarda ongon olarak kuşlar tercih edilm iştir. K uş gibi. tasvir edilen ruhlar .daha. çok Sahalarl~, D ?!ganlarda ~ulun.ur. M esela, ılkbahar ve güz m evsım lerı kartalın tem sıl ettıgı ruhun ıradesıne bağlıdır. K artal bir defa kanatlarını sallarsa buzlar erirneğe başlar, ikinci defa sallarsa bahar gelir. R eşidedin'in naklettiği O guz-nam e' ye göre Irkıl-H oca O guz boylarından herbirine bir kuşu ongon olarak seçm iştir. O rta A sya Türklerince m eşhur olan Ç ingiz-nam e'de de, Ç ingiz H an, on iki Türk boyuna, nişan olarak birer kuş, dam ga ve uran (savaş parolası) ve ağaç tayin etrnişti 39 • iı!. ,.'i ! i "B .Ö gel. Töz sözüyle Türkl~r, hangi hayvandan veya hangi kuştan türem iş olduklarını ifade ederler, dem ektedir. B akınız, O gel, a.g.e., s.32. ]i< Fransa kralının elçisi R ubruk hatıratında şöyle diyor: "Evin reisinin başının üzerinde duvarda keçeden bir figür bulunur. B u figür bir bebeğe veya bir heykele benzer ve efendini n kardeşi yerine geçer". B akınız, W .R ubruk, M oğolların B üyük H anına Seyahat (12531255), çev. E.A yan, İstanbul 200 ı, s.34. JJ İnan, a.g.e., s.42-47. M esela son zam anlardaSaha oyunları en kötü hayvanlar olarak kurt ve köpeği görm üşlerdir. En kutlu ise kartaıdır. O yle anlaşılıyor ki, Türk topluluklarının 96 Eski Türk İnancı Ü zerine B ir Ö zet Eski Türk dininin izlerini taşıyan bir de efsun olayı vardır ki, Türkçede buna arvaç veya arbag denir. Y ılan ve akrep gibi zararlı böcekler tarafından ısınlanlar olursa m üslüm an Türkler bu efsuncuları çağırarak, okuturlar. Türk folklor bakiyelerinden öğrendiğim ize göre öyle arbagçılar vardır ki, ısıran haşaratı kendi yanına kadar çekebilirlerm iş. B azı haşaratlar ve yılanlar bu arbagçının yanına gelerek, ölürler. B u efsuncular bakşı, kam ya da oyun değildirler. O caklı olan her adam efsun öğrenm işse okuyabilir. A rbagçılar, efsunla birlikte faydalı otları kullanm ayı da unutm azlar. B ugünkü K azak Türklerinin inancına göre arbaglar veya efsunll!r ölen ataların, peygam berlerin, önem li İnsanların ruhlarının koruyucularıdır. Insanları tehlikelerden korurlar, 40 iyi düşüncelere sevkederler • N ur yılan, tem ir yılan, at yılan, su yılan O k yılan, göm ülgen yılan, kelte (kısa) m arı, A ydurharı çöl kesen yılan H industani, kara yılan, kör m arı, erkek yılan U rkoçı (dişi) yılan, B ogoz (gebe) yılan, kısır yılan H ökm -i D avud, hökm -i Süleym an ilçi geldi. K üsvend (koyun) geldi, brev, reberev kM çık! (Türkm enlerde Y ılan Efs9nu, Inan, Şamanizm, s.l46). Eski Türk dininin geleneklerinden birisi de falcılıktır. Fal eski Türkçede K aşgarlı M ahm ud bu kelim eyi "falcılık, 41 kahinlik ve yürektekini dışarı çıkarm ak" diye açıklam aktadır • Türkiye'nin birçok yerinde "ırk bakm ak" deyim i de, fala bakm ak dem ektir. O guz destanında geçen Irkıl H oca'nın adı da bu "ırk"tan geliyor olm alıdır. Sahaların ilk oyununun ism i A rgıl'dır ki, bu kelim eyle alakalıdır. B u şahısların da gelecekten haber verdikleri şüphesizdir. A ltaylıların inancında kam dan sonra "ınm cılar" gelir. B unların saraları tuttuğunda gelecekten haber verirleı:ıniş. K am lar arasında fal anlam ına kullanılan başka bir kelim e de tölgedir. D nlü K ırgız destanının baş Ş ahsiyeti M anas' ın arkadaşı K ara- Tölek adlı bir tölgeçidir. B ugünkü A sya Türkleri ve m üslüm an Türkler de dahilolm ak üzere en m eşhur fal bakm a usulü kürek kem iğiyledir. Etnografva araştırm aları bu tür fala bakm anın.. aşağı-yukarı bütün dünya m iıfederinde old uğunu gösterm ektedir. O rnek olarak büyük Türk hüküm dan A ttila, 452 senesinde R om alılarla savaştan önce bu tür bir fala baktırm ış ve savaşın başlam asını da falın sonucuna göre belirlem işti. K ürek kem i& iJalı M ogol saraylarında çok önem liydi. R ubruk'un verdiği m alum ata göre, N lengü H an bir işe girişm eden evvel kürek kem iği falı açtınrdı. B unun içın önce kem ik ateşte kızdınlır, sonra ırk kelim esiyle ifade edilm iştir. m edeni seviyeleri yükseldikçe daha ziyade avcı kuşlara doğru m eyletm işlerdir a.g.e., 5.47). 4} İnan, a.g.e., 5.145-146; M ustafina, a.g.e., 5128 . •• D ivanü Lfıgat-it-Türk D izini, 5.218. (B akınız, Ö gel, Saadettin GÖM EÇ 97 bunun üzerinde meydana gelen çizgilere bakılarak yorum yapılırdı. M esela M engü Kagan, kemiğin üzerindeki çizgiler düz ise sefere çıkar, değil ise çıkmazdı 42• Konar-göçer Türkler aşık kemiğiyle de fal açarlar. Türk boylarında eski devirlerden beri yaşayan yaygın bir inanç da, Türk Tengrisi'nin Türklerin büyük atasına yada denilen sihirli bir taş armağan etmesidir 43• Bu taş ile istendiği zaman yağmur, kar, dolu yağdırılır, fırtına çıkartılır. Bu taş her devirde Türk kamlarının ve Türk komutanlarının elinde bulunmuştur. Altay ve Saha Türklerinin inancına göre günümüzde de bu taş büyük kamların ve yadacıların elinçledir. Türk lehçelerınde çeşitli şekillerde adlandırılır (sata, cada, cay vs.). Islam kaynaklarında Türklerin bu sihirli taşına "yağmur taşı" ve "cada taşı" denilmektedir. Saha Türklerine göre bu taş at, inek, ayı, kurt gibi hayvanların içinde bulunur. En kuvvetli yada (sata) taşı kurdun karnından çıkarılandır. Onların itikadına göre bu taş canlıdır. Insan kafasına benzer. Yüzü, gözü, kulağı, ağzı çok açık bellidir. Kadın veya bir yabancının eli veya gözü dokunursa ölür, kuvvetini yitirir. Canlı yada taşı yukarı doğru kaldırılırsa derhal soğuk bir rüzgar eser, yağmur veya kar yağar 44• Türkiye'nin bazı bölgelerinde yağmur yağdırmak için taş okuyup suya atmak adeti, bu yada taşı ile irtibatlıdır. ! i ;1 jl 1, i ii 'j 42 J.M .Deguignes, Hunların, T\irklerin, M oğolların ve daha sair Tatarların Tarih-. Umumisi, C. II, İstanbul 1924. s.174-175; İnan, a.g.e., s.151-152. W .Rubruk hatıralarında şöyle diyor: "Biz tam M engü Han'ın çadırına girdiğimizde elinde kömür karası gibi yanmış bir kemik taşıyan hizmetçiyle karşılaştık, sonradan öğrendim ki M engü, kemik falına bakmadan dünyada hiçbir işe girişmezmiş. Birşeyler yapmayı planladımı üç tane yanmamaış kemik getiıtir. Çadırının yanında bu kemikleri yakmak için iki küçük yurt daha vardır. Bunlar bütün hizmetkarlar tarafından günlük olarak kontrol edilir. Kendisi bizzat, kemiklerin ateşin ısısıyla bir süre sonra gerçekten mi yarıImış olduklannı tedkik eder. Böyle ise ona yol açıktır. Eğer kemikler enine patlamış ve yuvaı"lak kıymıklar halinde parçalanmışlarsa hiçbir işe teşebbüs etmez. Bakınız, Rubruk, a.g.e., S.94. 43 Bu taşın üzerinde "Tand' adının yazılı olduğu, bunun bütün Türklerce bilindiği kaynaklarda zikredilir. Efsanelere göre, "Türk" ile amcazadesi "Oguz" arasında Yada Taşı meselesi yüzünden çıkan anlaşmazlık sırasında Türk'e Çin'den on kam, yani batıdaki on OC kabilelerinin ilim yıhibi olan cedleri geldikten sonra, hakimiyet Türk'ün eline geçmiştir. Bakınız, Deguignes, a.g.e., C. I, s.164; Gömeç, a.g.t., s.223; V.M inorsky, "Tamim ıbn Bahr's Journey to the Uyghurs", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XII, Bruxelles 1948, s.285. 44 İnan, a.g.e., s.161.163. Hicretin 21. yılında Ömer'in valilerinden Abdurrahman bin Rabia'nın bir savaşta Türkler tarafından öldürülmesinden sonra yapılan cenaze merasimini fırsat bilen Türklerin yağmur duası yaptıklaı"ı zikrediliyor. Yağmur yağdırma geleneğine Kazak Türkleri "Tasattık" demektedirler. Başkuıtlarda; Belorezk bölgesinde Taş Kolon veya Yay' Taşı denilen taştan bir tay heykeli bulu nmaktadır. Taş Kolon önceleri kutsal bir taş sayılırdı ve inzer, Katay, Tamyan, Kumınk boylarından olan Başkurtlann ibadet yeri olarak kullanılırdl. Bununla yağmur yağdırıldığına veya yağan yağmurun durdurulduğuna inanılırdı. zerbaycan bölgesindeki Kuşaı"a bağlı Gil Köyü'nde Sindivir Deresi'nin kenannda bulunan ve yaklaşık 70 kg kadar olan büyük bir taş kuraklığın şiddetli olduğu zaman akarsu içine atılırken bugün bu gelenek tamamen bırakılmıştır. Bakınız, Taberi, M illetler ve Hükümdarlar Taı"ihi, C. 4, Çev. Z.K.Ugan-A.Temir, İstanbul 1958, s.254; M .M .Sagitov, "Başkurt Folklorunda Hayvanlara ı982-83, Ankara 1986, s.127; Tapınma", Türk Dili Araştırmaları YıllIğı (Belleten), N.Gözaydın,"Dağıstan, İran Ve Türkiye'de Yağmur Duasındaki Bazı Ortak M otifler Üzerine", III. M illetlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt, Gelenek, Görenek ve İnançlar, Ankara 1987, s. i 66. 98 E s k i T ü rk in a n c ı Ü z e rin e B ir Ö z e t Ç ö m ç e g e lin n e is te r, Ç ö m ç e g e lin s u is te r V e r, A lla h ım K oç koyun v e r! Y a ğ m u r ile s e l! k u rb a n , g ö b e k li h a rm a n , Y a z y a ğ m u ru y a la n c ı, g a v u r k ız ı d ile n c i V e r, A lla h ım v e r! Y a ğ m u r ile s e l! K o ç k o y u n k u rb a n , g ö b e k li h a rm a n ! (İn a n , K a y ra k a n , Şamanizm, s .1 6 5 ) . K a yra ka n , K a yra ka n ! K a y ra k a n ! A la s , a la s , a la s ! A la s, a la s, a ta sı A la k a n ç a a ç ık p e r, A vu ç içi ka d a r a çık ver, T e m e n e ç e te ş ik p e r! Ç u va ld ız ka d a r d eşik ver! U k tu k iş i ü rö n im in A sil kişin in to ru n u yu m U rlı a n g ış ta z ılı S ed ir a ğ a cın ın kö kü yü m . A b u T o b ı k ıy g ırg a n A b u T o b ı d iyerek ça ğ ırd ım O n g o s to y O n g o sto y K a ld ıra k d iye ça ğ ırd ım K a ld ıra k k ıy g ırg a n T e n g e re n in g T a n rın ın g ö n b eğ i yerd e ( A l t a y l a r d a k in d ig i y e rd e ! y a ğ m u ru n k e s ilm e s i iç in y a p ıla n d u a . I n a n , Şamanizm, s .1 6 3 ) . G ö rü lü y o r k i, b u g ü n k ü T ü rk in a n c ı b ir d in d e n z iy a d e , te m e l p re n s ib i ru h la ra , c in le re , p e rile re e m ir v e k u m a n d a e tm e k , g e le c e k te n h a b e r v e rm e k düşüncesi o la n b ir s ih ird ir. B ü tü n b u a n la tıla n la r s a d e c e A s y a lı T ü rk to p lu lu k la rın a a it d e ğ ild ir. U fa k te fe k d e ğ iş ik lik le ri o lm a k la b e ra b e r Ş a m a n iz m d e n ile n b u y a ş a y ış M o g o l l '] . r d a , J a p o n l a r d a , E s k im o la rd a , M a l e z y a 'd a , A v u s tra ly a ' d a , K a fk a s la rd a , ı z l a n d a v e K u z e y A m e r i k a ' d a v e A f r i k a 'n ı n b irç o k y e rin d e g ö rü lü r. T a rih in d in i in a n ç la rı v e te la k k ile ri d e ğ iş ik lik le re u ğ ra ta ra k bazan z e n g in le ş tirip , b a z a n d a fa k irle ş tire re k a k ıp g ittiğ in i s ö y le y e n a ra ş tıra m a c ıla r h e r d in in iç e ris in d e J a m a n ik u n s u rla rın b u lu n d u ğ u n u s ö y le m e k te d irle r. V e y in e a ra ş tırm a c ıla r ~ a m a n lığ ın O rta v e K u z e y A s y a to p lu lu k la rın ın g e rç e k ıtik a tla rı o lm a d ığ ın ı d a id d ia e tm iş le rd ir. B u n a g ö re Ş a m a n iz m in ö z ü n d e a s a b i h a s ta lık la r y a tm a k ta d ır. K u z e y k u tb u n a y a k ın b ö lg e le rd e ş id d e tli s o ğ u k la rın , u z u n g e c e le rin , y a ln ız lığ ın v e v ita m in s iz liğ in ın s a n la rın s in ir s is te m in d e t a h r i b a t a y o l a ç t ı ğ ı b i l i n m e k t e d i r . K a m l a r ı n s a r 'a n ö b e t i n e m a r u z k a l m a l a r ı 45 b u n a b a ğ la n m a k ta d ır • A n c a k b u n la r h a k ik i h a s ta la rd a n fa rk lı o la ra k k e n d i a rz u la rıy la b u d u ru m a g e lm e k te d irle r. Ç ü n k ü k a m la r k e n d ile ri h a s ta o lm a k ta n z iy a d e , h a s ta la rı iy ile ş tire n k iş ile rd ir. B u y ü z d e n s a ğ lık lı o lm a k z o ru n d a d ırla r. H a tta to p lu m iç in d e e n a k ıllı k iş ile rd ir d e d iy e b ıliriz . B ü tü n b u o lu m s u z 45 g irm e le ri. Y ani güneyden ru h sa l v u rg u la n m a k ta d ır. ç ö k ü n tü g e le n h a lk la rın iç e ris in d e b u ra la ra ik e n is te riy e uyum benzeyen s a ğ la y a m a y a ra k te p k ile rle b ir m ü c a d e le y e k e n d ile rin i k u ı1 a rd ık la ıı 99 S a a d e ttin G Ö M E Ç ş a r tla r d a o r ta y a ç ık a n k a m a c iz d u r u m d a k i h a lk ı, r u h la r la te m a s a g e ç e r e k r a h a tla tır la r . A y in s ır a s ın d a k a m ın a ğ z ın d a n ç ık a n te s e lli e d ic i s ö z le r le a v u n u r la r . G e n e lo la r a k ö z e tle y e c e k o lu r s a k k a m la r ın v e y a o y u n la r ın b e lli b a ş lı g ö r e v le r i ş u n la r d ır . B ir y ıl k a d a r e v d e n a y r ılm a y a n ö lü n ü n r u h u n u ö b ü r dünyaya y o lla m a k ; av ve s a v a ş la r d a ta lilii d ö n d ü r m e k ; h a s ta lık la r ı iy ile ş tır m e k . O n la r ~ if a h i d e s ta n e d e b iy a tın ın da k o r u y u c u la r ıd ır la r . B u r y a tla r d a o ld u ğ u g ıb i, S a h a o y u n u n u n s ö z h a z in e s i 1 2 b in k e lim e y i b u ld u ğ u h a ld e , h a lk ın k o n u ş tu ğ u k e lim e s a y ıs ı 4 b in i g e ç m e z . K a z a k v e K ır g ız la r d a b a k s ıla r ş a r k ıc ı, ş a ir , m ü z is y e n , k a h in , h e k im ve h a lk 46 m e n k ıb e le r in in y a ş a tıc ıla r ıd ır la r • D a h a ö n c e d e b e lir ttiğ im iz g ib i Ş a m a n lığ ın iz le r in e g ü n e y y a r ım k ü r e ü lk e le r in d e d e r a s tla n m ış ve bundan d o la y ı m e n ş e in i s ıc a k b ö lg e le r d e a r a y a n la r d a o lm u ş tu r . B u n la r ın b a ş ın d a M .E lia d e g e lm e k t~ d ir . M e s e la , b a z ı O r ta A s y a to p lu lu k la r ın d a A k - K a m , K a r a - K a m a y ın m ın ın I r a n te s ir li o ld u ğ u d ü ş ü n ü lm e k te d ir . A lta y lıla r A k - K a m , K a ra -k a m ; S a h a la r A y ı- O y u n ( iy i o y u n ) , A b a s ı- O y u n ( ş e y ta n i o y u n ) ş e k lin d e a d la n d ır m a la r _ y a p a r la r . A kK a m la r , c ü b b e v e y a k ü la h ta ş ım a z la r , d a v u l k u lla n m a z la r . K ö tü r u h la r v e k a r a n lık d ü n y a y a a y in y a p m a z la r , k a n lı k u r b a n la r v e r m e k te n s a k ın ır la r . K a r a K a m la r d a n a y r ı o la r a k , g ü n d ü z le r i iy ilik r u h la r ı ş e r e f in e a y in v e tö r e n ic r a e d e r le r . A y in y a p tır m a k iç in h a lk d a h a ç o k k a r a - k a m la r a m ü r a c a a t e d e r le r . B u n u n s e b e b i d e a y d ın lık d ü n y a s ın ın r u h la r ın ın in s a n la r a d a h a a z z a r a r v e r m e le r in e in a n ış o ls a g e r e k . S a h a T ü r k le r in in b e r e k e t v e d Q G u m ta n r ıç a s ı A y z ıt'ın d u r u m u , d o k u z e r k e k v e d o k u z k ız e v la tlı B a y - ü ig e n 'in h a li to p r a ğ a b a ğ lı k ü ltü r le r in ta s a v v u r la r ıd ır d e n ilm e k te d ir . O m e ğ in , k a m ın a y n a s ın ın d a g ü n e y k ö k e n li o ld u ğ u , d a v u lu n u n B u d iz m y o lu y la H in d is ta n 'd a n g e ld iğ i id d ia 47 e d ilm e k te d ir • Ş im d i to p a r la y a c a k o lu r s a k : ı: i i K a m lık b ir d in d e ğ ild ir . S a h a T ü r k le r in in b ir ç o k tö r e n v e a d e tle r in d e o y u n a iş d ü ş m e z . A n c a k b u g ü n Ş a m a n iz m o la r a k b ilin e n itik a d v e g e le n e k le r S ib ir y a k a v ım le r in in s o s y a l b ü n y e le r in e o d e r e c e te s ir e tm iş tir k ı, b u n la r ı s ö k ü p a tm a k ç o k z o r d u r . S a h a Y e r i'n d e O y u n iz m b ir in a n ç ta n z iy a d e b ir m e s le k d u r u m u n a g e lm iş tir . S a h a T ü r k le r in in h a y a tın d a K ö k T e n g r i d in i ç o k ö n e m li b ir r o lo y n a m ış , b u g ü n d e Ş a m a n iz m o la r a k a d la n d ın la n b u m e r a s im le r o y n a m a y a d e v a m e tm e k te d ir . S a h a b ilim a d a m la r ın a g ö r e , b u g ü n o n la r ın d in i in a n ış la r ın d a b ü y ü k te s ir i o la n K u t- S ü r g e le n e ğ i d e , e s k i T ü r k d in in in f e ls e f i, s a n a t v e tıb b i y ö n le r in i g ö s te r m e k te d ir . H a s ta la r a b a k m a ğ a v e te d a v i e tm e ğ e ç a ğ ın la n S a h a o y u n u , e v e g ir d iğ i z a m a n tö r y e r in e , y a n i b a ş k ö ş e y e k u r u lu p o tu r u r . B o z a t d e r is in d e n y a p ıla n p o s t ü z e r in e b a ğ d a ş k u r a r . Ç ü n k ü S a h a la r d a b o z a t d e r is i k u tlu s a y ıla n n e s n e le r d e n d ir . O y u n a a k ş a m a k a d a r b ir ç o k ç e ş it y iy e c e k ik r a m e d ilir . S a h a T ü r k le r i iç in ö n e m lı b ir ö z e l a y in d e e v y a p m a k iç ın s e ç ile n y e r d e y a p ıla n tö r e n d ir . S a h a la r y e n i e v k u r m a k iç in k u tlu b ir a r s a a r a r . B u tö r e n e d e o y u n k a r ış ır . " 'K a f e s o ğ lu , a .g .e ., 3 5 - 3 7 ; B u lu ç , a .g .m ., s .3 2 1 ; T a n y u , a .g .m ., s .2 0 4 . K a m la r ç o c u ğ u o lm a y a n la r a d a y a r d ım c ı o lu r la r . M e s e la H a k a s la r d a ç o c u ğ u o lm a y a n la n n k a m la n m a s ı iç in d in a d a m ı ( v e y a k a m ) U m a y D a ğ ı'n a g id e r . H a k a s la r a r a s ın d a " a n a k o y n u " m a n a s ın a g e le n U m a y , a n a s im g e s id ir . K a m . d a ğ d a ç o c u k la r ın r u h la r ın ın a s ılı b u lu n d u ğ u b e ş ik le r i a lır v e e v e g ö tü r ü r . D a h a s o n r a a n n e o la c a k k iş in in o r g a n iz m a s ın a y e r le ş tir ir ( B a k ın ız . S a g a la y e v , a .g .e ., s .7 0 ) . • J B u lu ç , a .g .m ., 5 .3 2 2 . 100 Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet Saha Oyunizmine ait ilk bilgilerin 13. yüzyıldan kalma olduğu söylenmektedir. Rus işgali,!1den sonFa, sür~tl~. bi~ ş~k~ld~ Hrıs.tiyanl.ık propagandası yapılmasına ragmen, eskı Türk dınının ızlerını sılememışlerdır. Oyunizm Sovyet dönemiyle birlikte Savaşçı Ateizm ile büyük bir mücadeleye de girişmişti. c-Kök Tengri İnancı Eski Türkler tabiatta bazı gizli kuvvetlerin varlığına inanmışlardır. Bunlar kutsal (yani ıduk) idiler. Tabiat güçlerine itikad, hemen hemen bütün halk dinlerinde mevcuttur. Fiziki çevrede bulunan dağ, deniz, ırmak, ateş, fırtına, gök gürültüsü, ay, güneş, yıldızlar gibi tabiat şekillerine ve hadiselerine karşı hayret ve korkuyla karışık bir saygı hissi eskiden beri olmuştur 48• Mesela ziraatçı kavimlerde daha çok bereket tanrıları olarak bazı kuvvetler bulunur. Şavaşçı kavimlerde ise, zafer tanrıları birinci plandadır. Çoban topluluklarda hayvanların yavrulaması veya koyun kırkına zamanlarında özel törenler düzenlenirdi. Işte halk dinlerinin mahalli özelliklerine karşılık, yüksek dinlerde bütün cihana şamilolan hususiyetler vardır. Eski Türklerde ruhların insan biçiminde tasavvurları olmadığından putları da olmamıştır. Fakat ruhlara karşı bir saygı bulunduğundan, kahinlik ve falcılık gibı mesleklere Türkler arasında da tesadüf edilmektedir. Avrupa Hunlarındaki falcılığı Latin kaynakları kaydetmiştir. Ayrıca orijinal Kök Türk 49 harfleriyle yazılı Irk-Bitig adlı fal kitabı ilgi çekicidir. Ancak falcılık ve kahinlik eski ve orta çağ kavimlerinin hepsinde mevcuttur. Türklerin dini diyebileceğimiz, ancak şimdiye kadar bu dinin ismi hakkında bir belşeye rastlamadığımız, fakat kitabelerden yola çıkarak Kök Tengri dini olaraK adlandırabileceğimiz bu inancın temelinde ölmüş atalara saygı, onlar için kurbanlar kesilmesi (ki bu babaerkil toplumlara mahsustur), baba hakimiyetinin ailedeki belirtisi olarak sayılmaktadır. Bu itikata göre insanların ruhu öldükten sonra bile yaşamaktadır. Din tarihi araştırıcıları ve etnologların Türk halkları üzerine yapmış oldukları incelemeler, Kuzey Asya ve eski Orta Asya kavimlerinde Atalar Kültü'nün bulunabileceğini ortaya koymuştur. Asya Hunları her ¥ıılın mayıs ayı ortalarında "Kutlu Atalar Mezarlığı"nda kurban keserlerdi 0. Türklerde atalara olan saygı, onların mezarlarına yapılan hakaretlerin şiddetli bir şekilde cezalandırılmaları şeklinde de görülür. Mesela Attila'nın Balkan seferı (442), Hun hükümdarlarına ait mezarların, hrıstiyan papazlar tarafından soyulması yüzündendir 51• Türkler için büyük hakaret olan bu davranışa hrıstiyan hırsızları, Türk mezarlarına ölülerin değerli eşyalanyla gömülmeleri sevketmiştir. Çünkü Türkler öbür dünyaya, yani ölümden sonra ikinci bir hayatın varlığına ınanıyorlardı. Bunun "" Y.çavuşoğlu, "Eski Türk Dini", Tanıtım, 7/79, İstanbul 1986, s.30. ~)lrk-Bitigiçinbakınız, H.N.Orkun, Eski Türk Yazıtları. C. 2, İstanbul 1938, s.7193; S .E.Malov, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti, Moskova-Leningrad 1951, s.80-92; VThomsen, "Dr.M.A.Stein's Manuscripts in Turkish Runic Script from Miran and Tun-huang", Journal of Royal Asiatic Studies, London 1912, s.196-210; S.G.Clauson, "Notes on the Irk Bitig", Ural-Altaische Jahrbücher, Vol. 33, W iesbaden 1961, s.218225. "Gömeç, a.g.t., s.119. ;1 İ.Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, 2. baskı, İstanbul 1983, s.75; Buluç, a.g.m., s.330-331. ~ 101 S a a d e ttin G Ö M E Ç g ib i İb n F a d la n 'ın v e rd iğ i b ilg ile re g ö re , H a z a rla r v e O g u z la r, m e z a rla rın ın b u lu n m a m a s ı iç in ö lü y ü ırm a k y a ta k la rın a g ö m d ü k le ri v a k id ir. O n la r ilk ö n c e ırm a ğ ın y a ta ğ ın ı d e ğ ış tiriy o rla r, s o n ra b u ra y a b ir m e z a r in ş a e d e re k , s u y u te k ra r e s k i y a ta ğ ın a a k ıtıy o rla rd ı. ! i E s k i T ü rk ç e d e " ru h , c a n " m a D .a s ın ag e le n Tin k e lim e s i k u lla n ılıy o rd u . B u a y n ı z a m a n d a " n e fe s " d e m e k ti. O lü m ü n e fe s in k e s ilm e s i, ru h u n b e d e n d e n ç ık ıp u ç m a s ı ş e k lin d e ta s a v v u r e d iy o rla r, b a z a n ö lü y e rin e " u ç m a k " ta b irin i k u lla n ıy o rla rd ı. M e s e la s o n z a m a n la ra k a d a r K a z a k is ta n 'ın S ır-d e ry a v e T u rg a y b ö lg e le rin d e ö le n e rk e ğ in m e z a rın ın ~ s tü n e e n s e v d iğ i a tın ın k a fa ta s ı m ız ra k v e y a b ir s ırık ü z e rin e s a p la n ıy o rd u . O le n iç in y e rin e g e tirilm e s i la z ım o la n a d e tle r b ir y ıl iç e ris in d e ta m a m la n d ık ta n s o n ra , m ız ra ğ ı k ırıy o rla rd ı. P a rç a la ,ı: m e z a rın ü z e rin f? s ~ la ? ıy o rd u . B ö y le c e ffiI;~ ra ğ ınp a rç a la rın d a n v Ö le n in ru h u g o k le re u ç u y o rd u -. B u g u n e k a d a r k ıta b e le r u z e rın e y a p m ış o ld u g u m u z in c e le m e le rd e , a ltı y a z ıtta b iz u ç m a k te rim in e te s a d ü f e ttik . U ç m a k 'ı T ü rk le r a y n ı z a m a n d a c e n n e t iç in d e k u lla n m ış la rd ır. B a z a n T ü rk le rin e v le rin d e a ta la rın ın s u re tle rin i ta s v ir e d e n tö s le re ra s tla n ılm ış tır. M e s e la d a h a ö n c e d e b e lirttiğ im iz g ib i, 1 3 . y ü z y ılın ik in c i y a rıs ın d a M o g o lis ta n 'a g id e n e lç i R u b ru k , b ir U y g u r m a b e d in d e p u ta b e n z e y e n b a z ı n e s n e le r g ö rm ü ş v e p u tla r n e d ir d iy e s o rm u ş tu r. U y g u rla r d a b u n la r ta n rı ta s v irle ri d e ğ ıl, iç im iz d e n b iri ö ld ü ğ ü z a m a n y a k ın la rı o n u n s u re tin i y a p a r v e ta p ın a k la ra k o y a r, b iz d e b u n la rı ö lü n ü n h a tıra s ı o la ra k s a k la rız , d iy e c e v a p v e rm iş tir. Y a n i b u d u ru m u n n e to te m c ilik le , n e d e k a m lık la b ir a la k a s ı y o k tu r. A n c a k b u h u s u s b a z ı d iğ e r k a v im le rd e ö le n k u d re tli in s a n la rın s o p ra d a n ila h la ş tın lıp , y a rı ta n rı d u ru m u n a s o k u la c a k k a d a r ile ri g ö tü rü lm ü ş tü r. O lü n ü n d a h a m u tlu y a ş a y a c a ğ ın a in a n ıla n b a z ı H in d -A v ru p a k a v im le rin d e ö lü n ü n m e z a rın a e ş y a la rı k o n u r, h a tta ö n e m li ö lü le rin a k ra b a la rı d a ö ld ü rü le re k y a n ın a g ö m ü lü rd ü . K uzey A v ru p a to p lu lu k la rın ın k u ts a l h a y v a n la rı d o m u z iç in y a p tık la rı tö re n le rd e in s a n k u rb a n e ttik le ri b ilin m e k te d ir. In s a n k u rb a n ı e s a s e n S a m i k a v im le rin d e e h e m m iy e t ta ş ıy o rd u . A ra b is ta n 'ın k u z e y b ö lg e s in d e b e re k e t ile ilg ili o la ra k , ta b ia tı id a re e d e n ta n rıla ra in s a n la r k u rb a n e d ilird i. T a n rın ın h id d e tin i y a tış tırm a k iç in c a h iliy e d e v ri A ra p la rın c a e n k ıy m e tli e v la t o la n e rk e k ç o c u k ta k d im o lu n u rd u . fiz . ıs a 'n ın in s a n lığ ı k u rta rm a k iç in k e n d !s in i fe d a e ttiğ i. te la k k is i g ib i, ıs la m iy e tte k u tla n a n K u rb a n B a y ra m ı, H z . ıb ra h im 'in o ğ lu Is m a il'i k u rb a n e tm e h ik a y e s id ir. E s k i T ü rk le rd e e n b ü y ü k k u rb a n , b o z k ırlı T ü rk 'ü n e n ç o k k ıy m e t v e rd iğ i h a y v a n a t id i. O rta A s y a 'n ın T ü rk b ö lg e le rin d e , ö z e llik le A lta y la rd a k i k u rg a n la rd a , b irç o k a t is k e le ti b u lu n m u ş tu r. H a tta ç o k e n te r~ s a n d ır k i, b u g ü n k ü K a z a k v e K ırg ız la rın b a z ıla rın ın K u rb a n B a y ra m ın d a d a h ı a t k u rb a n e ttık le ri s ö y le n m e k te d ır. In s a n k u rb a n ı b o z k ır k ü ltü rü n ü n d e ğ il, z ira a t k ü ltü rü n ü n b e lirtis id ir. B u m ü h im n o k ta y ı d ik k a te a la n ta n ın m ış k ü ltü r ta rih ç i s i W .E b e rh a rd , T ü rk le rd e b ö y le b ir a d e tin m e v c u t b u lu n m a d ığ ın ı v e h a tta T ü rk le r k e n d i h a k im iy e ti a ltın d a b u lu n a n b a z ı k a v im le re b u n u y a s a k e tm iş tir, d e m e k te d ir 5 3 • T ü rk le rin e s k i in a n c ı K ö k T e n g ri itik a d ı id i. K ö k T e n g ri b o z k ır k a v im le ri in a n c ın d a te k y a ra tıc ı o la ra k g ö rü n m e k te v e d in s is te m in in m e rk e z in d e y e r ı. i ;ı M u s ta fin a , a ,g .e ., s .9 7 . 5:1 W .E b e rh a rd , " E s k i Ç in K ü ltü rü s .2 1 . v e T ü rk le r" , DTCF. D e rg is i, 1/4, A n k a ra 1943, 102 E ski T ürk İnancı Ü zcrine B ir Ö zet alm ış bulunm aktadır. B ütün T ürk boylarında kurban sunulan en yüksek kutsal varlık K ök T engri olm uştur. T anrı tam iktidar sahibidir. A ypı zam anda sem avi m ahiyeti olduğu için K ök T engri adı ile zikredilm iştir 54 • Ilim adam ları K ök T engri inancını doğrudan doğruya bütün T ürklerin ana kültü olarak vasıflandırm ıştır. K ök T engri itikadının esaslarını aşağı-yukarı O rkun kitabelerinden tesbit etm ek m üm kündür. B u yazıtlarda kagan ve begler, T ürk m illetine yaptığı yardım lardan dolayı, T anrıyı içten gelen m innet ve şükranlarla anm aktadırlar. T ürk kaganlarına siyasi hakim iyetin tem eli olan kut T anrı tarafından verilir. T anrı izin verdiği içın düşm anlar perişan edilm iş ve devlet sahibi olunm uştur. K itabelerd~ birçok yerde zikredile~ ~engri ''je .baz!1nT ürk T engrisi şe.~l~.n?e~e tesadüf edIlm ektedır. O zam an m ıllı bır huvıyetı ortaya çıkıyor. B orululerın (A şinaların) hanedanlık kurm aları T anrı tarafından olm uştur.. B um ın jle Istem i'yi T anrı tahta çıkarırken, T ürk m illeti yok olm asın diye Ilteriş ile IlB ilge K atun'u halk içerisinden çekip, yükselten O 'dur. H alk kaganı terkettiği zam an T anrı on~~ cezalandırm ıştır. Savaşlar onun sayesinde kazanılm !ştır. T anrı K ut' a ve U lüg' e layık olm ayanların elinden de bunları alm ıştır 55 . Y ani T anrı T ürk m illetinin geleceğini belirleyen en yüce varlıktır. B ütün bunlar T anrı'nın eşi ve benzeri olm ayan, insanlara yol gösteren, onların varlıklarına hükm eden bir U lu yaratıcı olduğunu gösterm ektedir. A çıkça görülm ektedir ki, bu sem avi T anrı inancının :-;ıam anik düşüncelerle hiçbir alakası yoktur. Şurası da bir gerçektir ki, ne Şam anizm , ne de diğer H ak dinler T ürk'ün bu m illi dinine etki yapam am ış, yani onu kendi gayelerıne hizm et edecek şekle sokam am ışlardır. 8. yüzyılda H azar T ürklerinin "bir yaratıcı T anrı" tanıdıkları, hnstiyanların "üçlü inancına" karşılık, onların tek T anrıya İm an ettikleri kaynaklarda yazılıdır. H azar hüküm darı B izanslı m isyonerleri kabulünde, onlara çok ilgi çekici bir cevap verm ektedir: "B izler sizinle aynı düşüncelere ve inançlara sahibız, ancak aynı yerde durm uyoruz. Siz B aba-O ğul-K utsal R uh'a inanır ve onun için çalışırken, bizler sadece tek T anrı iç~n çalışınz" dem ektedir. 10. yüzyılda bazı T ürk boyları arasında dolaşan Ibn Fadlan, O guzların içlerindc:n biri ~ulm t? uğ~a~ ,:,eya sevm e~i~i birşey görürse başını sem aya kaldınp "bır T ann dediklerını söylem ektedır . D ini itikad olarak varlığının m .ö. 5. yüzyıla kadar indiği söylenen K ök T engri'nin A sya H unlan arasında bile tek bir ulu varlığı tem sıl ett!~i kayıtlıdır. G ökyüzündekı tabiat varlıklarının büyük roloynadığı eski halK dinlerinde güneş, ay ve yıldızların tann olarak tanınm alanna karşılık, T ürkler göğü bütün olarak sem bolleştirm işler ve K ök T engri itikadı ortaya çıkm ıştır. B u yüzden si S.G öm eç, "D revnyaya R eligiya T yurok", Şam anizm K ak R eIigiya: G enezis, R ekonstruktsiya, T raditsii, Y akutsk 1992, s.20. ~G öm eç, "E ski T ürklerde Siyasi ... , s.l 13-1 15. '" A .Z ajaczkow ski, "K hazarian C ulture and Inheritors", A cta O rientaIia, T om . B udapest 1961, s.302; R .Şeşen, İbn Fazlan Seyahatnam esi, İstanbul 1975, s.31. Z ajaczkow ski, H azar T ürklerinin, K araim m ezhebi ni kabul etm elerini tam am cn bir siyaset olarak görm ektedir. O nların kom şuları olan H rıstiyan ve M üslüm anlara m uhalefet am acıyla bu inanca girdiklerini, A rap ve B izans etkisine karşı bir oyun olduğunu, bu inancm H azar K aganlığm da gerçekten benim senm ediğinin altm ı çizm ektedir (B akınız, Z ajaczkow ski, a.g.m ., s.302). xıı, S a a d e ttin G Ö M E Ç 103 b u in a n ç s is te m i s a d e c e T ü rk le re ö z o -ü d ü r. K ö k T e n o -ri y a ln ız c a k e n d is in e ita a t e d i l m e s ı g e r e k e n , k o r u y u c u b i r k u d r e t o l d u ğ u h a l d e , d i ğ e r v a r l ı k l a r ( s .ü n e ş , a y , y ıld ız la r) iç in ö n e m li b ir fo n k s iy o n m e v c u t d e ğ ıld i. M e s e la tliz a n s k a y n a k la rın d a , K ö k T ü r k l e r ü l k e s i n d e K ö k T e n g r i 'n i n te k y a ra tıc ı v a rlık o ld u ğ u n a ; T ü rk le rin a te ş , s u g ib i b a z ı ş e y le re k u ts a llık a tfe tm e le rin e ra ğ m e n , a n c a k y e r v e g ö ğ ü n y a r a t ı c ı s ı T a n r ı 'y a t a p t ı k l a r ı k a y d e d i l m i ş t i r . D in le r ta rih in d e te s b it e d ile n b ir h u s u s a g ö re , h iç b ir d in s a f h a ld e k a lm a m ış , T a n rı h e rz a m a n k u ts a l s a y ıla n ik in c i d e re c e d e y a n v a rlık la r ile ç e v rili b u lu n m u ş tu r. T a rih in en büyük d in le rin d e d u ru m b ö y le d ir. H rıs tiy a n lık ta b ir y e rin e ü ç o la n T a n rı k iş iliğ in d e n b a ş k ~ , M e ry e m A n a , m e le k le r, a z iz le r v e ö lü ru h la rı k u ts a ld ır. ıs la m iy e tte , ıh la s S u r e s i 'n d e " A l l a h 'ı n b i r l i ğ i v e v a s ı f l a r ı d i n f e l s e f e s i v e e d e b i y a t ı n d a g ö r ü l m e m i ş b i r ş e k i l d e b e l i r t i l m i ş " o l d u ğ u h a l d e A m e n t ü S u r e s i 'n d e p e y g a m b e r l e r e , k i t a p l a r a , m e le k le re im a n v a rd ır. K ö k T e n g ri d in in in T ü rk le re m a h s u s b ir in a n ç o ld u ğ u T a n rı k e lim e s in d e n d e a n la ş ılm a k ta d ır. B u k e lim e b ü tü n T ü rk d ille rin d e o ld u ğ u g ib i, T ü rk ç e d e n b irç o k A s y a lı k a v m in d ilin e d e g e ç m iş tir. E s k i T ü rk ç e d e k i T e n g ri k e lim e s i b u g ü n k ü ç e ş itli T ü rk le h ç e le rin d e , h e r le h ç e n in fo n e tik ö z e llik le rin e g ö re te n g ri, te n g e re , ta n g rı, ta n g a ra , tu re ş e k ille n n d e s ö y le n ir. T ü rk ç e n in a s li k e l i m e s i o l a n T a n r ı 'y a y a z ı l ı k a y ı t o l a r a k , e n e s k i m .ö . 3 . y ü z y ıld a r a s t l a n m a k t a d ı r . H i ç .ş ü p h e s i z b u n d a n ö n c e d e m e v c u t i d i . Z a m a n ı m ı z d a n 2 5 0 0 y ıl e v v e l, b a ~ ta e s k ı Y u n a n lıla rd a o lm a k ü z e re ö lü m lü v e ö lü m s ü z b irç o k ta n rın ın o ld u g u n u g ö re n le r, T ü rk le rd e te k b ir ila h ın v e y a ra tıc ı y e rin e g e ç e n T a n rı k e lim e s in in v a rlığ ın a in a n m a m ış la r v e b u n u k a b u l e d e m e m iş le rd ir. Ç i n l i l e r i n T ü r k l e r d e n a l d ı ğ ı k e s i n o l a n b u k e l i m e e s k i k a y ı t l a r d a ( m .ö . 5 . y ü z y ı l ) T'ien ş e k l i n d e , T a n r ı m a n a s ı n a k u l l a n ı l m ı ~ t ı r . Y a n i T ü r k l e r T a n r ı 'y ı d in le rin in e n y ü k s e k v a rlığ ı o la ra k k u lla n m ış la rd ır . A l t a y l ı k a m l a r T a n r ı 'y a d u a e d e rk e n " y ü k s e k te b u lu n a n b ü y ü k a ta m ız te n g e re , y a ra tık la rı y a ra ta n te n g e re , y ıld ız la rla d ü n y a y ı s ü s le y e n te n g e re " d iy e h ita p e d e rle r. E ski T ü rk ç e d e " g ö k " (s e m a ) v e " e n b ü y ü k y a ra tıc ı" m e fh u m la rı te k b ir k e lim e y le ifa d e e d ilm ış tir. is la m d in in i k a b u l e d e n T ü rk le r is e g ö k k e lim e s in i s e m a , te n g ri k e lim e s in i d e " A llq h " m e fh u m u n a ta h s is e ttile r. E s k i T ü rk ç e d e h a v a a n la m ın a g e le n " k a lıg " , Is la m d a n s o n ra " g ö k -s e m a " m a n a s ın a k u lla n ılm a k is te n m iş s e de, tu tu n a m a y a ra k , s o n ra la rı b ü s b ü tü n u n u tu lm u ş tu r. T a n rı k e lim e s ı y e rin e O g u z la rın k u lla n d ığ ı " ç a la p " te rim i d e y a ş a m a im k a n ı b u la m a d ı. G ü n ü m ü z d e y a ş a m a y a ç a lış a n e s k i T ü rk d in in in z a m a n z a m a n ıs la h e d ilm e y e ç a lış ıld ığ ın ı g ö rm e k te y iz . S o n te ş e b b ü s 2 0 . y ü z y ılın b a ş ın d a A lta y D a ğ la rın d a g ö rü ld ü . B u h a re k e te d ü n y a lite ra tü rü n d e B u rh a n iz m d e n m e k te d ir. A l t a y T ü r k l e r i i s e Ak-Yang ( A k d i n ) d e m i ş l e r d i r . B u h a r e k e t y a l n ı z b o z u l m u ş Ş a m a n iz m e k a rş ı d e ğ il, R u s e m p e ry a liz m in e k a rş ı d a b ir b a ş k a ld ırı id i. B u rh a n iz m in k e s in b a ş la n o -ıç ta rih i b e lli d e ğ ild ir. A n c a k b u in a n c ın R u s h ü k ü m e ti ta ra fın d a n o rta y a ç ;k a rılm a s ı i9 0 4 y ı l ı n ı n b a ş l a r ı n a r a s t l a r . B u itik a d ın te m e li b o z u lm u ş , y a n i iç e ris in e B u d iz m , M a n ih e ız m v e s o n ra b a z ı s e m a v i d in le rin k a rış tığ ı T ü rk d in ı ile R u s e g e m e n liğ in e d ü ş m a n lık tır. B u n u n la b e ra b e r B u rh a n iz m , L a m a iz m e b ir g e ç iş o la ra k g ö rü ld ü ğ ü g ib i, Ş a m a n iz m ile T ek 51 K a fe s o ğ lu . E ski T ü rk D i n i . s .2 2 - 6 6 ; H T a n y u . İs la m ıık ta n T a n r ı İ n : i 'n c ı . A n k a r a 1 9 8 0 , s .1 5 - 1 9 ; Ç a v u ş o ğ l u , a . g . m . , s .2 8 . Ö nce T ü rk le rd e E sk i T ü rk in a n c ı Ü z e rin e B ir Ö z e t 104 H rıstiy a n lığ ın d a b ir ç a tışm a sı şe k lin d e d e ğ e rle n d irilm e k te d ir. A ncak B u rh a n iz m ın ç ık ışın ın te m e lin d e , h e m e k a d a r e sk i R u s y a z a rla r b irta k ım fe o d a l d ü z e n e m a re le rin e işa re t e d iy o rla rsa d a , y ü z y ıllık b e lk i d e ik iy ü z y ıllık ra h a tsız lık la r y a tm a k ta d ır. R u sla r g e le n e k a d a r k e n d i to p ra k la rın ı e k ip b iç e b ile n , h a y v a n la rın ı b o z k ırla rd a h ü rc e o tla ta b ile n T ü rk h a lk ın ın e lin d e n b u g ib i im tiy a z la rı a lın m ış, ü stü n e -ü stlü k b in le rc e y ıld a n b e ri ü z e rin d e a ta la rın ın y a ttığ ı to p ra k la ra R us g ö ç m e n le ri g e tirile re k y e rle ştirilm işti. A slın d a B u rh a n iz m h a re k e tin e d in l v a sfın ın y a n ın d a , m illf b a ğ ım sız lık a y a k la n m a sı o la ra k d a b a k m a k ta fa y d a v a rd ır. B u rh a n iz m in b e lk i ilk şe y h i d iy e b ile c e ğ im iz k işi A lta y lı b ir T ü rk o la n Ç e t-Ç e lp e n 'd ir. K a rısı ile b e ra b e r, 1 4 y a şın d a b ir k ız e v la tlığ ı o la n b u T ü rk Ü st-k a n k a sa b a sın d a n 2 0 k m u z a k lık ta b u lu n a n b ir o rm a n lık b ö lg e d e y a şıy o r v e b u ra d a ib a d e t e d iy o rd u . Y a n ın a £ e ıe n ıe re b u A k -y a n g 'ın ilk e le rin i ö ğ re tiy o r v e n a sih a tla rd a b u lu n u y o rd u . Ç e t- e lp e n 'in ö ğ re tisın e g ö re , R u sla rla b e ra b e r yem ek yem ek, o n la rla d o st o m a k y a sa k tı. H a tta R us p a ra sı b ile k u lla n ılm a m a lıy d ı. 2 0 . y ü z y ılın k a m la rı K ö k T e n g ri D in in in iç in e b irç o k a k la v e m a n tığ a sığ m a y a n h u ra fe le r so k tu k la rı iç in o n la r şe y ta n işle riy le u ğ ra şıy o rla rd ı. O n la rın d a v u lla rın ı, c ü b b e le rin i v e a sa la rın ı a te şte y a k a ra k g e rç e k le ri g ö rm e y e z o rla m a k la z ım d ı. T a n rıy a h o ş k o k u lu o tla rın d u m a n ı, sü t, şa ra p v e k ım ız g ib i sa ç ıla r d a k u rb a n sa y ıla b ilird i. E ğ e r b u d in e tra fın d a b irle şirle rse , R u s z u lm ü n d e n d e k u rtu lm a k m ü m k ü n o la c a k tı. Ç e t-Ç e lIJe n b ü tü n v a a z la rın ı ç o k g ü z e l b ir h ita b e ti o la n k ız ı v a sıta sıy la y a p ıy o rd u . B u k ız ı d in le m e k iç in b in le rc e k işin in to p la n d ığ ı o lu y o rd u . Z a m a n la Ç e t-Ç e lp e n 'in o n b in le rc e ta ra fta rı o ld u . B u R u s h a k im iy e tin in A lta y la rd a te h lik e y e g irm e si d e m e k ti. R u sy a 'y ı B u rh a n istle re k a rşı h a re k e te se v k e d e n n e d e n le rd e n b irisi d e ; b ö lg e d e fa a liy e t g ö ste re n h rıstiy a n m isy o n e rle rin su ç la m a la rıy d ı. M isy o n e rle r B u rh a n iz m i k e n d i ç a lışm a la rı iç in y e n ı b ir d ü şm a n o la ra k g ö rd ü le r. O n la r y a z d ık la rı y a z ıla rd a v e y a d e v le tin m e rk e z in e g ö n d e rd ik le ri h a b e rle rd e h a y a li Ja p o n a ja n la rı a ra y a ra k , h a lk a ra sın d a b ir Ja p o n se v e rliğ in v a r o ld u ğ u n u isp a tla m a y a ç a lışıy o rla rd ı. H e m M o & o l L a m a la rın ın z a ra r v e ric i fa a liy e tle ri, h e m d e B u rh a n istle rin Ja p o n ta ra n a rlığ ın d a n sö z e d e re k , o n la ra k a rşı b ir c ~ h e o lu ştu rd u la r. 1904 te m m u z u n d a b in le rc e A lta y T ü rk ü tö re n iç in Ç e t-< ;e lp e n 'in ç a d ın e tra fın d a to p la n m ışla r, g e n ç k ız ın a te şli n u tk u n u v e ila h ile rin ı d in le rle rk e n , ib a d e tle m e şg u l b u sila h sız in sa n la r R u s a sk e rle ri ta ra fın d a n b a sk ın a u a ra d ıla r. Ç e tÇ e lp e n , k a rısı, k ız ı v e ile ri g e le n y irm i k a d a r m ü rid i tu tu k la n d ı. ~ u s h ü k ü m e ti A lta y lı B u rh a n istle rin m a lla rın ı v e m ü lk le rin i y a ğ m a la d ı. Ç e t-Ç e lp e n v e a rk a d a şla rı a ğ ır c e z a m a h k e m e sin d e y a rg ıla n d ıla r. O z a m a n R u s d e v le t d u m a sın d a b u lu n a n b a z ı lib e ra l g ö rü şlü k işile r v e a v u k a tla r ç m la rın sa v u n m a la rın ı ü stle n d ile r. B ö y le c e ö lü m c e z a sın d a n k u rtu ld u la r 5 8 • Ik i y ıl so n ra Ç e t-Ç e lp e n B iy sk h a p isa n e sin d e ö ld ü . B u rh a n iz m h a re k e ti b ö y le c e so n a e rm iş o ld u . si< İn a n , a .g .e ., A lta y sk 1 9 9 3 . s.2 0 1 -2 0 3 . B u rh a n iz m iç in b a k ın ız , A .G .D a n ilin , B u rh a n iz m , G o rn o -

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

"ESKİ TÜRK İNANCI ÜZERİNE BİR ÖZET" YAZAR: Saadettin Gömeç

"ESKİ TÜRK İNANCI ÜZERİNE BİR ÖZET" YAZAR: Saadettin Gömeç

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS