&quot;Harizmşahlar Devleti Siyasetinde Kadın&#39;ın Yeri ve Önemi&quot;/ &quot;The Place and Importance of Women in Khwarazm Shahs State Politics&quot;, Ortaçağda Kadın, Lotus Yay., Ankara 2011, ss. 493-519.

Gülseren Azar Nasırabadı

Magazines which have very powerful situation on intellectual life influence frequently human perspective and thanks to the magazines we can find out a lot of knowledge about politics, diplomacy, art, economy, society, science and technology. Magazines and their impacts on society and politics have been one area of concern for historians, sociologists,scholars and anthropologists. Especially historians who have tried to study on collective mentality and history of thought have benefited from magazines for a long time. For this reason magazines are considerably important for Turkish historians. When society, economic, bureaucracy, culture, politics were transformed in conditions of the westernization the past’s values were criticized by the founders of the Turkish Republic. According to the intelligentsia the Turkish society was transformed radically by benefiting from positivism and nationalism. But dynamics of the social resistance like Islam and feudal obligations were the largest obstacles for the administrative staffs. Therefore, if necessary society was compelled for this. Turkish Woman’s Movements undoubtedly wasaffected by this progress. But the new administrative staffs desired a restrained woman’s movement. A qualified woman discussion progressed between 1923 and 1925 by means of Nezihe Muhiddin, Sabiha Zekeriya, Fevziye Abdülreşit, Enver Benhan and Ömer Fevzi. These authors argued about Feminism, education, maternity, insensitivity, rich women, poor women, literate women and illiterate women. Keywords: power struggle, modernization, feminism, education, maternity.

Geçmişten günümüze toplumun her aşamasında etkin role sahip olan kadın, zaman içerisinde farklı çalışmalara konu olmuştur. Tarihî kaynaklar kadar toplumun bir yansıması olarak ele alabileceğimiz edebi metinler de dönemin yaşam tarzını ve düşünce dünyasını bizlere sunmaktadır. Eski Türk yaşamı içerisinde daha ön planda bulunan kadın, zaman zaman bazı değişimler sonucunda geri planda kalmıştır. Türklüğün ilk yazılı belgeleri olarak kabul edilen Köktürk Kitabeleri ve sonrasında Karahanlı döneminde yazılan Kutadgu Bilig, Divân-ü Lugati’t-Türk gibi eserlere baktığımızda, kadın ve kadının toplumdaki rolü hakkında bilgi sahibi olabiliyoruz. Bu sebeple, kadın çalışmalarının yoğunlaştığı alanlardan biri de edebiyat olmuştur.

Büyük Selçuklu Devleti’nin (1040-1157) kuruluşundan itibaren kadının devlet yönetiminde saygın ve etkili bir rolü vardı. Bu gelenek şüphesiz islâmiyet öncesi Türk toplum hayatının ve yönetim anlayışının bir yansıması idi. Kadın, sosyal hayatın her alanında yer alır; ata biner kılıç kuşanır ve üretime katkı sağlardı. Hükümdara (kağan) eş olan kadın, “katun/hatun” unvanını alır, yönetimde ve devlet protokolünde hükümdardan sonra gelirdi. Günümüz Türkçe’sinde kullanılan “kadın” kelimesi de böylesine köklü ve önemli bir unvandan gelmektedir. Selçuklu Devleti’nde hatun; hükümdarın devletin merkezinde olmadığı zamanlarda ona niyabet edecek derecede siyaset bilgisine sahipti. Hükümdarla beraber devlet işlerini yakından takip eder, önemli konularda görüşüne başvurulurdu. Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk hükümdarı olan Tuğrul Bey’in eşi Altuncan Hatun da gerek aile içindeki yeri ve gerekse Selçuklu devlet hayatındaki rolü bakımından son derece önemli bir şahsiyet idi. Altuncan Hatun, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey ile evlenmeden önce; temiz ve güzel ahlâkı, kültürlü oluşu ile dikkatleri çekmişti. Tuğrul Bey ile evlendikten sonra da devlet işlerine vakıf olmasıyla adından söz ettirmeye başladı. Sağlam bir kişiliğe sahip olan bu Türk hatunu, yönetimde Sultan Tuğrul Bey’in en büyük yardımcısı ve danışmanı oldu. Sultan Tuğrul Bey, özellikle önemli işlerde onunla fikir alışverişinde bulunmadan genellikle karar vermezdi. Altuncan Hatun’un bu üstün özelliklerinin yanı sıra, asıl siyasî rolü, eşi Tuğrul Bey ve üvey kardeşi İbrahim Yınal arasında gerçekleşen taht mücadelesi sırasında görülür. Selçuklu Devleti’nin varlığının tehlikeye düştüğü bu kritik dönem, Altuncan Hatun’un bilgisi, becerisi ve cesareti sayesinde aşılır. Bu çalışmamızda, Büyük Selçuklu Devleti döneminde devlet yönetimde kadının yeri ve buna çarpıcı bir örnek olarak Altuncan Hatun’un siyasî rolü, dönemin kaynaklarına dayanılarak ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler Hatun, Selçuklular, Tuğrul Bey, Altuncan Hatun, İbrahim Yınal

ORTAgAGDA KADIN zyxwvutsrqponmlkjihgfedcb Q ALT AN J gExiN zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPO LOTUSzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA YAYINEVi-66 ORTAQASDA KADIN | ALTAN CETiN ISBN 978-975-6665-65-7 Yayinci Sertifika No: 13267 © Altan getin © Lotus YayinevI, 2011 Bu kitabin turn haklan Lotus Yayinevi'ne aittir. izinsiz kopyalanmasi hukuki sommluluk dogurur. Baski Not lan Lotus Yayinevi, IVIart 2011, Ankara (1000 Adet) Kapak Tasanmi ve Sayfo DuzenI Likya Font Cambria, 11 pt Baski Bizim Repro Kazim Karabekir CaddesI KQItur garjisi 7/ 100 T(312) 34110 20 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA LOTUS YAYINEVi LOTUS YAYIN GRUBU e-posta lotus@lotuskrtap.com www.lotuskitap.com LOTUS YAYINEVi,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA ERSAN-ER Yoyin Reklam M atbaa Bilgisayar Biiifim ve iletifim Ticaret limited firketi yayin markasidir. s zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA I g i N D E K i L E R zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPON OnsdzzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 7 GENEL Gi Ri § 9 Ortaqag: Bati'nin Karabas an i Do gu'n un Oto pyas i Altan (;etln ii Orta<;ag is lam Te o lo jis inde Kadin im ge s i Ramazan Bi^er 26 Kadin Ro lle rine Kur'an'in De ge rle r Sis te m lnin Kaynakligi ^aban Ali Diizgun 46 Ortacag'da Tiirk Kadinin So s yal Ko n u m u n u Etkile ye n Bazi Fakto rle r Huriye Tel<in Onur 60 is lam Fe ls e fe s inde Kadinin Te m s ili So ru n u HiJlyaAltunya ORTAgAG S A N A T EN D A KADESf 77 99 Divan Ede biyatinda Kadin dm er Ozkan 101 Os m anli Do ne m i Kadin Sus Malze m e le rin in Divan §iirine Yan s im alan Oikii (^etinkaya 121 Tasvirii Es e rle re Go re Ortaqag Tiirk Sanatinda Kadinlar H. Kamil Biq d ORTAgAG B A T I DiJNYASESDA KADEST 172 239 OrtaqagAvru p as in d a Kadin Ozlem Cen^ 241 Haqli Se fe rle rinde Kadin Aydin Usta 297 Trabzo n Ru m De vle ti'nde Kadina Dair Diplo m atik BIr Us u i: Eviilik ittifaklan JVIuratKe^i; 337 ORTAgAG D OGU DUNYASINDAzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFED KADENT 355 Qn Saraylan n da Tiirk imparatori<je le r zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE Tilla Deniz Baykuzu zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCB 357 Tiirk Hakanligi'nda ( Karahanlilarda) Kadin dm e r Soner Hunkan 375 Biiyiik Selcjuklu De vle ti'nde Siyasi Giiciin Kadin larTarafin dan Kullanilm asi Sevim Can 395 Sel<;uklu llim ve Te fe kkiir Hayatinda Kadinlann Ye ri Ahm et Ocak 420 BuyiJk Sel<;uklu Co grafyas inda Ya§am i§ Kadin Alim le r Cihan Piyadeoglu 459 Tiirkiye Sel<;uklu Siyasi Hayatinda Kadinin Ro lii Oze rin e Tijlay M etin 470 Harizm s ahlar De vle ti Siyasi Hayatinda Kadinin Ye ri ve On e m i GiJlseren Ceceli 483 Fatimi De vle ti'nde iktidar MiJcade le s lnde Ze nci Bir Kadin: e s -Se yyide Ra s a d NihatYazilita^ 520 ilhanli Hane danligi'nda Siyas e t ve Kadin NilgiJn Dalkesen 532 Tim uriularda Kadin M usa^am ilYuksel 569 Altin Ord a Hanligi'nda Han e dan Kadinlan ilyasKam alov 593 Me m lu k To p lu m u n d a Kadin Samira Kortantamer 605 Orta<;ag Japo n yas in da Kadin Tsuyoshi Sugiyama 621 HARi ZM^ AHLAR DEVLETI [490-628/ 1097-12313 S i YAS i HAYATINDA KADIN'IN YERI VE ONEMI Gu LSEREN CECELI * Ti i r k t a r ih in d e k a d in siyasi h a ya t t a o n e m li b i r ye r e s a h ip t ir . Ka d m la r in Ti i r k d e vle t le r i i^ e r is in d e ki k o n u m la r in a d a ir zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE 9 e 5 itli ve s ile le r le ya p ila n 9 a - li5 m alar b u lu n m a k t a d ir . Ha r izm s a h la r De vle t i h a k k in d a ya zila n eser ler d e ye r i ge ld ikfe k a d m la r in s iya s e t t e ki e t kis in e d e gin ilm i§t ir . An ca k b u m e vzu h a kkin d a d e vle t in t i i m siyasi ya §a m m i ka p sa ya n m iin fe r it b i r eser b u lu n m a m a k t a d ir . Dola yisiyla b u ^ ali^ m ada Ha r izm §a h la r De vle t i' n d e siyasi h ayat t a k a d m h a kkin d a k a yn a k la r m m iisa d e e t t igi o lfiid e b ilgile r v e r ilm eye ve d e ge r le n d ir m e le r ya p ilm a ya ya li^ ila ca kt ir . Bu b ilgile r in i§igin d a b ir Tiir k d e vle t i ola n Ha r izm s a h la r ' d a k a d m la r in siyasi h a ya t t a ki v a r ligi ve d e vle t yo n e t im in e e t kis i h a k k in d a o n e m li b a zi b ilgile r o r t a ya fik a b ile ce kt ir . Ha ri z m s a h l a r De vle ti'n de Ya p i l a n Ev l i l i k l e r ve Siy a s i Hayata Et k i s i Ha r izm sa h la r De vle t i' n d e siyasi h a ya t i^ e r isin d e fe §it li n e d e n le r le ya p ila n e vlilik le r k a d m in d e vle t ige r is in d e ki k o n u m u h a k k in d a o ld u k fa o n e m li b ilgile r ve r m e k t e d ir . Ay n i zam an d a b u e vlilik le r sayesin d e b ir lik t e va r ola n bazi gelen ekler de giin zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA yiiziine 9 ik m a k ta d ir. Bu d o n e m d e ki e vlilik le r ile ilgili i lk b ilgi Ha r izm §a h h i i k i i m d a n 11Ar s la n ' in k izin i ^ e m s ii' l-m iilk b . Hiis e yin Ayaz Bey ile e vle n d ir m e s i ve sile si ile or t a ya fik m a k t a d ir . ^ e m s ii' l-m iilk b i r Ka r lu k b e yi i d i ve b ab asi o ld iir iiliin ce ka^ ar ak Har izm ' e ge lm i§t i. il-Ar s la n ke n d is in e izze t ve ik r a m d a b u lu n m u § ve k iz in i o n u n la n ika h la m a k s u r e t iyle a k r a b a lik t esis e t m i§t i. * Ogr. Gd r .Ht MimarSinan GiizelSanatlar Universitesi, Fen-EdebiyatFakiiltesi, Tarih Boliimii. 484 9€ Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ Hat t a il-Ar s Ia n Ir a k ' i ele ge gir m e k i fi n h a r e ke t e ge^ t igi sir a d a b u Ka r lu k b e yin i o r d u k u m a n d a n i t a yin e t t igi go r u lm e k t e d ir .i Bu r ad a Jl-Ar slan, Se m s ii' l-m u lk' u d a m a d i ya p m a k s u r e t i ile ke n d in e ya kla §t ir m i§ ve on d an a ske r i a fid a n d aha fazla is t ifa d e e d e b ilm i§t ir . Ala e d d in Te ki§ d o n e m in e ge lin d igin d e ise Mazen d er an isfeh b ed ' i Hiis a m ii' d -d e vle Er d e§ir ile Ala e d d in Te ki^ ' in kizizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE ^ ah Ha t u n ar asm d a b ir e viilik zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA ger9ekle §m i§t ir . Bu e viilik siyasi b i r ola y o lm a kla b ir lik t e , ka yn a kla r m ve r d igi a y r m t ili m a liim a t n e d e n iyle k iz ist e m e , d iigu n ve b i r t a k i m gele n e kle r h a kkin d a a yr in t ili b ilgi s a h ib i olu n m a s in a n ed en o lm a k t a d ir . Bu d on e m d e Mazen d er an b o lge s in in h a k im i Hiisam u ' d -d evle Er d e §ir i d i ve 5 7 6 -5 7 8 / 1 1 8 1 -1 1 8 2 y illa r i civa r in d a d o n e m le r in d e Su lt an Ala e d d in Teki§ ile Ma ze n d e r a n is fe h b e d i a r a s in d a ki m iin a se b e t 90k geli§m i§t i.2 ib n is fe n d iya r ' in b e lir t t igin e gor e is fe h b e d , Ala e d d in Te ki§' in k iz in i a lm a k i^ in Cem aled d in Eb u ' l-Kasim Est er ab ad , Me cd e d d in Dar a, Ib r a h im ^ a r a b i, ve Sad ed d in Za h id ' i go r e vle n d ir e r e k b u h e ye t i yiiz b in Ni§a b u r d i n a n , Ru m , Bagdat ve Tiflis e lb is e le r i, m iice vh e r le r , in cile r le s iis lu fa d i r ve Ar a p at lar iyla b ir lik t e Ala e d d in Te ki§' e go n d e r d i.^ Teki? t a r a fin d a n 90k iy i b i r ^ekild e ka r §ila n a n h e ye t t e b u lu n a n la r Ha r izm ' d e b iiy iik ilgi go r d iile r ve sekiz ay s iir e ile a gir la n d ila r . Su lt an ise geyiz h a zir la t t i ve k iz in i ver ecegin e d a ir iim it le r ver d i.' * Daha s on r a k iz in i ve k iz in m a n n e sin i Ha r izm ' d e n gon d e r d i. Ala e d d in Teki§ k iz in in ge yizin i o ka d a r 90k ya p t ir m i§t i k i go r e n le r h a yr e t e d ii§t ii. Ha r izm ' d e n , Su b ar n i' ye ka d a r h e r t a r a fi s iis le n d i. Bu h ab er isfeh b ed Er d e §ir ' e u la §in ca b a ve n d ile r i, is fe h b e d le r i ve e m ir le r i Dih ist a n ' a gelen ki§iler i ka r s ila m a k iize r e go n d e r d i. Sahib a d i ile a n ila n Ba h a e d d in Ali ise k izin ve zir ligin e a t a n m i^ t i. Diger h aceler de Dih ist a n ' d a n Giir gan 'a ge ld ile r . Hiis a m iid d e vle Er d e ^ ir e m ir le r , iin liile r , ka d ila r , im a m la r , k a t ip le r , go r e vlile r ve r e a ya yi h e d iye le r ve d iigiin t o r e n i ile Tem i^ e'ye ka d a r 1 Sadr uddin Ebu'l-Hasan Ali ib n Nasir ib n Ali El-Hiiseyn i, Ahbarii'd-devleti's-sel^ ukiyye, Tiir k^ e t r c. Necati Lugal, An kar a, 1 9 9 9 ,1 0 4 -1 0 5 .; Ib r a h im Kafesoglu, Harezm^ ahlar Devleti Tarihi, An kar a, 2000^ , 7 9 ; Ziya Biin yat ov, Harezm^ ahligi ve Enu^ teginliler Devleti, Tur k?e t r c. Tu r a l Rizayev, Ist an b u l, 2 0 0 3 ,1 0 0 . 2 Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 1 0 6 . 3 Bahaeddin Muhammed b. Hasan b. tsfen diyar , Tarih-i Taberistdn, II, n§r . Abbas Ikb al A§tiyani, Tah r an , 1320 H§, 1 3 6 . '^ ib n tsfen diyar , Tdrih-i Taberistdn, II, 1 3 7 ; Mar a§i'nin b elir t t igin e gor e (Zah ir ed d in b. Seyyid Nasir eddin Ma r a ji, Tdrih-i Taberistan-i Ruyan-u Mazenderan, Tah r an , Ty, 111.) b ir giin e m ir le r ve devlet b iiyiik le r i Sultan'a gelip daha once Hiisam ii'd-devle Er de^ ir ile n ija n la d ikla r i kizin a n ikah kiym a yi t e klif e t t ile r . Sultan b u n ika h zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS 1 kab u l e t t i ve k i zin i sekiz ay sonr a gonder ecegini soyled i. Gulseren Ceceli 56 485 zyxwvutsrqponmlkjihgfedc go n d e r d i. Bu civa r d a b u lu n a n h e r k o y ve ^ eh ir siisle n d i.^ ^ a r kicila r o t u r t u ld u ,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 9e §itli o yu n la r o yn a n d i.^ Do r t ay s iir e ile t i i m Ta b e r ist a n ' d a siisle m e le r , elb iseler ve t a t h la r d a git ild i.^ Oyle k i d iin ya d a b oyle b ir d iigiin gor iilm e m i§t i. Mih r e va n ' a u la §ild igm d a Hiis a m ii' d -d e vle Er d e§ir ' in oglu isfeh b ed Fa h r ii' l-m iilk Riis t e m geWni ka r §ila d i. Sar i'ye ge lin d igin d e §a h m sar ay bahg:esinin ka p is m d a in ild i. Bir in ci k o r id o r d a n h a r e m sar aym a ka d ar sofr alar k u r u lm u ? ye n ile ce k h e r h a yva n d a n p i§ir ilip ko n u lm u §t u . Sof- r a d a 1 0 0 0 geyik, 1 0 0 0 ce yla n , in e k, k o yu n , a t ve d eve b u lu n m a k t a yd i.zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba Of giin boyu n ca h er kes b u s o fr a la r la m e §gu l olm u ?, Hiis a m ii' d -d e vle Er d e §ir de b ir ay siir esin ce §ar ap m e clis le r in d e b u lu n m u §t u . Bir y i l b oyu n ca Sult a n Ala e d d in Te ki§ e n t a r i ve k iila h g6n d er m i §t i. Ta b e r is t a n , Gilan ve De yle m li iin liile r , e m ir le r ve is fe h b e d le r s e vin f i^ in d e yd ile r . 1 0 0 0 k iis u r d in a r sa r a yin h a r e m ve z ir i ola n Ba h a e d d in Ali Kiya'ya v e r ild i. Do r t ay son r a da k izin an n esi, e m ir le r ve Ha r izm lile r ge r i d o n d iile r .^ Bu r ad a d e vle t zir ve s in d e ya p ila n b ir e vliligin ve b u sir a d a ge r ce kle §e n m e r a s im le r in a y r in t ila n ve r ilm e k t e d ir . Biit iin b u n la r b u d iigiin e ne ka d a r on e m ve r ild igin i go s t e r m e k t e d ir . Diigiin h a kkin d a ve r ile n a yr m t ila r sayesin d e ise b u d on e m d e e viilik ge le n e kle r in e d a ir p e k 90k b ilgiye u la s ilm a sma n ed en o lm a k t a d ir . Ala e d d in Teki§' in o glu Yu n u s Han ise Ir a k Sel9uklu Su lt a n i I I I . Tu gr u l' u n k izi ile siyasi b ir e viilik ya p m i§t ir . Su lt an Ala e d d in Te ki§ 5 8 9 / 1 1 9 3 y ili civa r in d a Ta b e r e k ka le s in i za p t i sir a sin d a in an g Ha t u n , Ser cahan'a gi- d e r e k Sultan Tu gr u l' u n k iz i ile Yu n u s Ha n ' in e vliligizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGF igin a r a cih k ya p m i? ve b u sayede izd iva f ge r fe kle ^ m i^ t in ^ Her n e ka d a r ka yn a kla r d a b u e vliligin a yr in t ila r in a d a ir h e r h a n gi b i r b ilgi ve r ilm e m i^ s e de yin e de Su lt an 5 ib n isfen diyar , TMh-i Taberistdn, II, 1 3 9 . ^ ib n isfen d iyar 'in b e lir t t igin e gor e {Tdrih-i Taberistdn, I I , 140.) Mazenderan'da b u oyunlar a ^ elyelii d en m ekt eyd i ^ Mara§i [Ruyan-u Mazenderan, 112.) Alaed d in Teki§'in kizin i b ir fo k deger li e§ya ile gon d er d igin i ve Taber istan'a geldiginde d or t ay boyunca ku t la m a la r m devam e t t igin i b ild ir m e kt e d ir . s ib n isfendiyar , Tdrih-i Taberistdn, II, 140.; Bu mesele h akkin d a ayn ca bkz. Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 1 0 6 -1 0 7 . 9 Muhammed b. Ali b. Siileymen er - Ravendi, Rahatii-iis-sudur ve Ayet-iis-surur, I I , Tiir k fe t r c. Ah m et Ate§, An kar a, 1999, 3 3 6 .; Inan? Hatun, Atabeg Cihan Pehlivan'in e§i olup daha son r alar i, Kizil Ar slan ve Sultan Tu gr u l ile de e viilik yapm i§tir . Hiiseyin Kayhan, Irak Selfuklulan, Konya, 2 0 0 1 , 2 9 4 -3 1 0 .; Sultan Tu gr u l' u n , daha sonr a t afsila t li bilgi ver ilecek olan diger kizi da, Atabeg Cihan Pehlivan'in oglu Atabeg Ozbek ile evlenmi§tir . 486 Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadin'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ Teki§'in o glu n u n Ir a k Se lfu k lu Su lt a n i' n m k izi ile e vle n m e si o ld u k fa o n e m li b i r d u r u m d u r . 0 sir a d a siyasi a n la m d a za yif d u r u m d a k i Ir a k Selfu k lu Su It an i, Ha r izm §a h Ala e d d in Te ki§ ile a r a s in i d iize lt m e k i f i n b u d u r u m a r a zi oIm u §, an cak b u e viilik i k i d e vle t in a r a s in d a ki s o r u n la r i f ozm eye ye t m e m i§t ir .io Sultan Ala e d d in Te ki§ d o n e m in d e k i b i r d ige r e viilik de To ga n §a h ' in oglu Sen cer ^ ah ii m eselesi ve sile siyle o r t a ya fik m i^ t ir . As lin d a , Ni§a b u r m elik i ola n Se n ce r §a h Ala e d d in Te ki§' in h izm e t in e gir m i^ t i. Cu ve yn i' n in belir t t igin e gor e Su lt an Ala e d d in Te ki§, Se n ce r §a h ' i sevgi ve §e vka t le yet i§t i r d i . Zir a Te ki§, Se n ce r §a h ' in d u l ka lm i§ ola n an n esi ile e vli i d i ve Sultan once k iz in i, d aha s on r a k iz in in o li i m i i ijze r in e kiz k a r d e ji n i Sencer ^ ah ile e vle n d ir m i§t i.i2 Bu yiizd e n ke n d is in e t i p k i o gu lla r in a d u yd u gu sevgi ve i l giyi go s t e r m e kt e yd i. An ca k Se n ce r §a h , Ala e d d in Te ki§' e kar §i ola n kim s e ler ile i§b ir ligi h a lin d e yd i. Bu ka r §it gr u p fa a liye t le r in i gizlid e n yiir iit m e ye fa li^ ir k e n , Sencer ^ ah'm a n n e s in in Ni§a b u r ' u n ile r i ge le n le r in e o glu n u n ya n in a gegm eler i i f in a lt in ve m iice vh e r le r gon d e r m e s i iize r in e d u r u m o r t aya fi k t i . Meselen in Su lt an Te ki§' in ku la gm a git m e s i son u cu n d a , Sencer ^ ah'i d e r h a l Har ezm 'e fa g i r t t i ve gozler in e m i l fe k t ir e r e k k e n d is in i h a p s e t t ir d i.i3 Se n ce r §a h ' in an n esi ve a yn i zam an d a Te ki§' in e§i ola n h an im in a k ib e t i ile ilgili ise ka yn a kla r h e r h a n gi b ir b ilgi ve r m e m e k t e d ir . 10 Kafesoglu'na gor e zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA {Harezm^ ahlar, 119.) Ir a k Sultani Tu gr u l, Teki§ ile Ku t lu k in a n f' in ar asin in bozu ld u gu n u haber ald ikt an sonr a Teki§'e hediyeler gon der er ek ken d i iizer in e yiir iim e s in i engellemeye 9ali§mi§tir . Bunun iyin de dostane t a vir la r t akinmi§ h at t a kizin i Teki§'in oglu Yunus Han ile evlen d ir m ek zor u n d a kalm i§tir . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZY 11 Sen cer §ah Ni^ abur h a kim i Me lik Miieyyed Ay-Aba'nin t o r u n u id i. Miieyyed ' in o liim iin d en sonr a yer in e oglu Toga n ja h gefm i? on u n da vefati ile Sencer^ah, Ni^ abur meliki o lm u jt u . Ancak Alaed d in Te k ij' in Ni§abur 'u almasiyla Sencer^ah ona t a b i olmu?t u r . Aj^ m t ili b ilgi i fi n bkz. Er gin Ayan , Hordsdn ve Civarindaki Oguz Boylari [11571220), Mar m ar a Un iver sitesi Tiir kiya t Ar a s t ir m a la r i En st it iisii Doktor a Tezi, Ist an bu l, 1998. 12 ibnu'l-Esir , el-Kdmilfi't-Tdrih Terciimesi, IX, Istanbul, 2008, 3 8 1 .; Ham dullah Miistevfi Kazvini, Tdrih-i Guzide, Tahr an , 1387 H§ , 488.; Mir h an d , Ravzatu's-safd, IV, Tahr an, 1339, H§, 376.; el-Musevi, Essahu't-tevdrih, Tu r h an Hatice Sultan, n r :2 2 4 , vr . 350a. 13 Ciiveyn i, Cihangii^ d, 2 7 1 .; Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 105.; Ciizcani'nin b e lir t t igin e gore (Min haced d in Ciizcani, Tabakdt-i Ndsiri, I, Tahr an , 1 9 8 4 ,4 9 3 .) Teki^ 'in kiz kar d e$i olan Sencer^ ah'in esin in h a t ir i sebebiyle on u n canini bagi§ladi ve sadece gozler ine m il ge kt ir d i.; Ha n d m ir ' in ifadesine gor e ise (Han d m ir Giyaseddin Muham m ed , Habibii's-siyer, I I , Tah r an , 1353 H§, 639.) Teki?, Sencer §ah'i h ap set t ikt en sonr a Sen cer §ah ile n ika h li olan kiz kar de§in in istegi iizer in e bo§an m asin a h iikm e t t i ve Sencer §ah'in maa§ ve ih san in in daha oncesinde t esp it e d ild igi gib i olm asin i kar ar la?t ir d i. Gulseren Ceceli 3€ 487 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcb Bu d o n e m d e ya p ila n s iya s i e vlilik le r in ya n is ir a bo^ an m a h ad isesi de o n m e lid ir . Bu m e se le ile ilgili b i r o r n e k Su lt an Ala e d d in Mu h a m m e d d o n e m in d e ge r ce k le §m i§t ir . Ala e d d in Mu h a m m e d 1 2 2 0 y ili b a §la r in d a Cengiz Ha n ' in Bu h a r a ' ya d o gr u yo la fik m a s in d a n son r a Sem er kan d 'd an a y r ila r a k Belh 'e ge lm i^ t ir . Bu r a d a n Ir a k' a h a r e ke t eden Su lt an , Tir m iz Ne h r i' n e va r in ca d e vr iye b i r li g i n d e n Bu h a r a ' n in eld en gik t igin i o gr e n d i. Bu h a b e r in a r d in d a n da Se m e r k a n t ' in Mo go lla r in elin e ge ^ t igin i d u yd u . Bu n u n u ze r in e iilk e s in in u ze r in e d o r t t e k b ir o k u d u ve fa d i r m k6 §e s in d e d u r a n e §in e d o r t d efa zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "bo^ ol" d e d ik t e n s on r a yola fi k t i .i ^ Bu d u r u m d a h e r h a ld e Ala e d d in Mu h a m m e d d u yd u gu h a b e r le r d e n son d er ece u r k m ii? ve ya n in d a b u lu n a n e §in in d ii^ m a n e lin e ge fm e s in d e n k o r k a r a k o n u b o §a m a k d u r u m u n d a ka lm i§t ir . Ala e d d in Mu h a m m e d d o n e m in e fe t h e d ilm e s i zor ola n b i r iilk e o la n Ma ze n d e r a n ' in ele ge ^ ir ilm e s in d e de yin e b i r Me like ' n in r o lii go r iilm e k t e d ir . Ala e d d in Mu h a m m e d 6 0 6 / 1 2 0 9 -1 2 1 0 t a r ih in d e Ma ve r a iin n e h ir 'e y i i r i i d i i g i i s ir a d a Ma ze n d e r a n ^ ah i Ye zd ce r d ' in o gu lla r in d a n ^ ah Gazi'n in e lin d e a t a la r in d a n k a lm a t o p r a k la r d a n sadece Mazen d er an b u lu n m a k t a yd i. $ah Gazi, Ebu Riza a d in d a b ir k u m a n d a n im ye t i§t ir e r e k on a yo n e - t im d e yiik s e k b i r m a k a m ve r m i§, ke n d is in e o r t a k ya p m i§ ve kiz ka r d e §i ile e vle n d ir m i§t i. Bu ka d a r y e t k i s a h ib i o ld u k t a n son r a p a d i§a h lik sevd asin a d iis e n Eb u Riza, §a h Gazi'yi b i r av s ir a s in d a o ld iir t t ii. Bu n u n u ze r in e e^i ve zyxwvutsrqponmlkjihgfed 5 ah Gazi'n in k iz ka r d e §i ola n h a n im a ga b e yin in in t ik a m in i a lm a k i^ in k o casin i i§ke n ce ile o ld iir d ii. Bu ola yla r o lu p b it e r k e n Su lt an Ala e d d in Mu h a m m e d ' in ya m n a d o n m e k t e ola n ve At a b e g Ozb ek'in Ir a k va lis i o la n Me n gli, Ciir can ' a va r in ca Mazen d er an ' d a ger ^ eklesen o la yla r d a n h a b e r d a r o ld u . Mazen d er an 'a gid e n Me n gli, 5 ah Gazi'ye m ir a s ka lm i§ olan h azin eler i n i ele ge ^ ir d i ve 5 ah Gazi'n in k iz ka r d e §i ile e vle n m e k is t e d i. An cak, Hat u n , Me n gli' n in evlen m e t e k lifin i r e d d e t t i ve Su lt an Ala e d d in Mu h a m m ed 'e b ir e\ gi go n d e r e r e k k e n d is in i Me like ola r a k t a k d im e t t i. Bu n u n iize r in e Su lt an Ma ze n d e r a n ' i ke n d is in e b aglam ak ve Me like ' yi ge t ir t m e k i f i n 14 Ciiveyni, Cihangii^ a ,3 2 0 .; Mir h a n d ' m b e lir t t igin e gor e {Ravzatii's-safa, IV, 4 0 7 .) Sult an h a n im in i ge r i d6n u?ij m iim k iin olm ayan i i f talakla bo?am i§tir .; Re§ideddin Fazlullah ise {Camiu't-tevarih, I, 1362 H$, 366.) kon u ile ilgili b ilgi ve r ir ke n Sultan'm m iilkiin iizer in e d or t t e kb ir oku d u gu n u ifade etm ekte ve bo§an m a meselesinden bahsetm em ektedir . 15 Burada bahsedilen ^ ah Gazi, Mazenderan Isfehbedi ^ em sii'l-m iilk Riistem b. Hiisamii'd-devle'dir . Kendisinin focu gu olmamasi hasebiyle giiven d igi Ebu Riza'yi k u mandan t ayin ederek asker i k u w e t le r i onun eline ver mi§ti. Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 181-182. 488 §€ Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadmin Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS n aib go n d e r d i. Su lt an ile e vle n m e k ist e ye n Me like , Har izm ' e git t i ve Sultan Ala e d d in Mu h a m m e d b u h a n im i e m ir le r in d e n b ir ki^ i ile e vle n d ir d i.i^ gjiy il son r a da Ma ze n d e r a n ' m y o n e t im in i Em in e d d in Dih ist an 'a v e r d i. Boylelik le , sa va §la ele ge f ir ilm e s i m i i m k i i n olm a ya n Mazen d er an ' i yo n e t im i a l- t in a a ld i.i^ Ma ze n d e r a n ' in a lm m a s i Ha r izm s a h la r i fi n ger ^ ekt en de zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba 90k o n e m li b ir olay id i. Bu o la yin ger ^ eklesm esin e n ed en ola n ki§i ise yin e b ir k a d in olm u §t u r .zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 5 ah Gazi'n in k iz ka r d e §i ola n Me like geli^ en ola yla r d a etk ili oIm u§ ve o n e m li k a r a r la r ve r m i§t ir . Aga b e yin i o ld iir e n e^ in i o ld iir e b ilm e s i ve b u n u i§ke n ce ile ge r fe k le ^ t ir m e s i Mazen d er an Me lik e s i' n in ne ka d a r o n e m li k a r a r la r ve r e b ild igin i ve a ym zam an d a e§in e d u yd u gu k i n ve n e fr e t i de go s t e r m e kt e d ir . Me lik e ' n in , b u d u r u m u Ma ze n d e r a n ' i ele gefi r m e k igin b ir fir s a t o la r a k go r e n Me n gli' n in e viilik t e k lifin i k a b u l et m eyip , Ala e d d in Mu h a m m e d ' e e vle n m e t e k lif e t m e si ise Ha r izm §a h la r Devlet i' n in b ii3m kliigii ve Su lt an 'a d u yu la n giive n ile a la ka li o lm a lid ir . Ha r izm s a h la r De vle t i' n d e e vlilik le r h a kkin d a en 90k b ilgi s a h ib i o ld u gu m u z ola yla r d a n b ir is i de Ala e d d in Mu h a m m e d ' in k izi Han Su lt a n ' in , Sem er kan d h a k im i Su lt an Osm an ile e vliligi m eselesin d e o r t a ya fik m a k t a d ir . Mesele h a k k in d a ka yn a kla r a y r in t ili b ilgi ve r m e k t e d ir . Olaylar 6 0 4 / 1 2 0 7 -1 2 0 8 y i li civa r in d a ge r fe kle s m i? o lu p §u §ekild e cer eyan etm i^ t i: Ciive yn i' n in b e lir t t igin e gor e Ala e d d in Mu h a m m e d d o n e m in d e Se m e r ka n d h a k im i Su lt an Osm an id i.^ ^ Ka r a h it a yla r , Ma ve r a iin n e h ir ' i i§gal e t t ik t e n s o n r a S u l t a n Osm an da Giir Han'a b o yu n eger ek o n u n e m ir ve ya s a kla r in i ka b u l e t t i. Su lt an Osm an ile Giir Ha n ' in iliskile r i i y i b i r §ekild e d e va m e t m e k t e yd i. Ar d in d a n Se m e r ka n d h a k im i Osm an , Giir Ha n ' in giize lligi d ille r e d est an o la n k izi ile e vle n m e k is t e d i am a Giir Han iilk e le r in in a yr i o ld u gu n u soyle ye r e k Osm a n ' in t e k lifin i r e d d e t t i. Ve r ile n cevap t an d o la yi in cin e n Su lt an Osm an ve Giir Ha n ' in §a h n e s in e ve ve r gi m e m u r la - Cihangii^ d, 295.; Kazvin i ve el-Musevi b u olayi anlatm akla b ir likt e Sul1* Cuveyni,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA t an ' in , Melike'yi sar ayina fa gir d igin i fakat fo k fazla giizelligin in olm ad igin i gor iin ce onu b ir Em ir ' i ile e vle n d ir d igin i ifade et m ekt ed ir ler . Tarih-i Guzide, 4 9 0 .; Essahu'ttevarih,vr. 3 5 0 b. "Ciive ) m i, Cihangu^ d, 295.; Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 182. zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ 18 Ciiveyn i'n in b e lir t t igin e gor e [Cihangii^ d, 331.) Sultan Osman, Maver aiin n eh ir han la n olan t lig ve Bugra Han'dan gelm ekted ir . " Kar ahitaylar 'm bu bolgede faaliyet ler i hakkin d a a yn n t ili b ilgi i fi n bkz. Bar t h old , "Kar ahitaylar ", M, VI, 2 7 3 -2 7 6 .; Ah m et Ta§agil, "Kar ahitaylar ", DM, XXIV, 4 1 5 -4 1 6 .; Osman Gazi Ozkuzugiidenli, Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar, Mar m ar a Un iver sitesi Tiir kiya t Ar ast ir m alar i En st it iisii Yayin lan m am i§ Yiiksek Lisans Tezi, Ist an b u l, 1994. Gulseren Ceceli ^ 489 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba r in a sogu k d a vr a n m a ya ba^ ladi.^ o Ger gekle^ en o la yla r m a r d in d a n b iiy iik b ir iilk e ye s a h ip o la n Ala e d d in Mu h a m m e d ' e e l^ ile r gon d e r e n Su lt an Osm a n , Ma ve r a iin n e h ir b e ld e le r in d e o k u n a n h u t b e le r d e Su lt a n ' in a d im zik r e t t ir d i ve 607/ 1210 onun adma s ik k e dar b e t t ir d i. Ala e d d in y ilin d a Ka r a h it a yla r la ya p t igi s a va §t a da Mu h a m m e d ' in Su lt an Osm an , Ha r izm §a h ' a b a gliligim go s t e r d i ve o n u n ya n m d a y e r in i a ld i. Sa va §t a n son r a da Ala e d d in Mu h a m m e d k iz i Han Su lt a n ' i, Su lt an Osm an'a e§ o la r a k ve r d i. Diigiin le r in i ya p m a k ve a r a la r m d a k i d o s t lu gu k u w e t l e n d i r m e k i f i n Su lt an Osm a n ' i b e r a b e r in d e Ha r izm ' e go t iir d ii. Ha t t a Su lt an Osm an , Ala - e d d in Te ki§' e k i z m i ve r m e s ! i f i n ya lva r d i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFED .21 Su lt an Ala e d d in , on a b ir s u lt a n in d ige r in e d a vr a n d igi gib i d a vr a n d i. Eviilik h a d is e s in d e n son r a Su lt a n Osm an e vin e d o n m e k is t e d i ise de Ala e d d in Mu h a m m e d ' in an n esi Te r k e n Ha t u n , izze t ve i k r a m m n i^ an esi o la r a k zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "dam adm bir yd kizm evinde kal- m asi" ge le n e gin e u ya r a k o n u b i r y i l o r a d a t u t m a k is t e d i. Daha son r a , Ala e d d in Mu h a m m e d ik in ci d efa Ka r a h it a yla n n iize r in e jm r iid iigii v a k it Sem er kan d ' a u gr a d i ve Se m e r ka n d lila r Su lt a n Osm an ' i o n u n ya n in d a gor e m e yin ce e n d i§e ye k a p ild ila r . Ha r izm §a h b u d u r u m u a n la ym ca , giive n d igi a d a m la r in d a n b i r gr u b u Su lt a n Osm an ' i e §iyle b ir lik t e ge t ir m e le r i i^ in Har izm ' e go n d e r d i. Bu o la yin a r d in d a n Se m e r ka n d h a k im in i Ha r izm ' d e n s u lt a n la r a la yik b i r §e kild e u gu r la yip ya m n a a s ke r le r ve h iz m e t file r ve r e r e k Sem er kan d ' a ge r i yolla d ila r .22 Ar d in d a n Ala e d d in Mu h a m m e d , Te r k e n Ha t u n ' u n a k r a b a la n n d a n Em ir To r t Ab a ' yi d a Sem er kan d ' a §a h n e o la r a k t a yin etti.^ ^ Su lt a n , Ha r izm ' e d o n iin ce k iz i Ha n Su lt an ' d an h a b e r cile r gelin ceye ka d a r d a m a d in m m a k a m ve m e vk is in i giin d e n giin e yiik s e lt t i. Han Su lt an ' in go n d e r d igi h a b e r ise Su lt an Osm an ' in Ala e d d in Mu h a m m e d ' e cephe a ld igi ve Giir Ha n ' in k iz i ile e vle n e r e k Ka r a h it a yla r ile d o s t lu k m i i n a se b e t le r in i ye n id e n tesis e t t igi ^ eklin d e id i. Su lt an ofke s in i i f in d e t u t t u ve kim seye b e lli e t m e d i. An ca k Su lt an Osm an 'in ke n d is in e r e fa ka t eden Ha r izm lile r i o ld iir t t iigiin ii ogr e n d igin d e Sem er kan d 'a u la §a r a k ^ eh r i ele ge- fir d i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .2 4 Sultan Osm an , Ala e d d in Mu h a m m e d ' in ka r §isin a h a ya t in m ka r §i-zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZ 20 Ciiveyni, Cihangii^ a, 3 3 1 . 21 Kafesoglu'nun b elir t t igin e gor e [Harezm ^ ahlar, 187.)Sultan Osman b u sir alar da 2 5 26 ya§inda olm alid ir . 22 Ciiveyni, Cihangii^ a, 3 3 3 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 2 3 Ciiveyni, Cihangii$a, 3 0 1 . 2 4 ibn ii'l-Esir 'in b u kon u d a ve r d igi bilgiye gor e {el-Kam il, X, 121.) Kar ahitay h iikiim d a r i Giir Han'a haber gon der en Sultan Osman §ehr i ken disin e t eslim etm ek ist ed igin i ve t ekr ar onun itaatin e gir m ek ist ed igin i belir tm i§ti. Ar d in d a n da §ehir deki Ha r izm lile r i oldiir m eye ba§layar ak Alaed d in Muham m ed 'in ya km ad am lar in i da tutuklatm i§ti. So- 490 §€ Harizmsahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadin'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSR s in d a k in in e lin d e o ld u gu n u a n la t a n k i l i f ve ke fe n le yik m i^ t ir . Ha r izm s a h , Su lt a n Osm an h u z u r u n a ge t ir ild igin e on a d o n e r e k "zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONML Ey ^ erefsiz adam ! Be- nim yiiziim den karm i kilgiik gortiyor ve ona kaha davraniyorsan, nin karm degildir. Boyle insanliga sigm ayan Ixareketleri o artik se- nasdyapahildin?' d iye a za r la d i. Se m e r ka n d h a k im i u t a n cm d a n b a §m i one e ge r e k h i fb i r cevap ve r m e d i. Ala e d d in Mu h a m m e d , s u lt a n Osm an 'i o ld iir m e k n iye t in d e d e gild i an cak Han Su lt a n ' in o n u n sag k a lm a s m i is t e m e m e s i iize r in e 6 0 9 / 1 2 1 2 -1 2 1 3 yih igin d e o l d u r t t i i . Ar d in d a n da Su lt a n Ka r a h it a yla r uzer in e p e§ p e §e o r d u la r go n d e r d i. Ge li§e n o la yla r a b a k ild igin d a Su lt a n Osm an , Ha r izm §a h ' a ih a n e t e t m e sin e r a gm e n Su lt a n Ala e d d in Mu h a m m e d o n u n h a ya t m a son v e r m e k ist e m e m i^ t ir . Bu r a d a Su lt a n Os m a n ' in m a gd u r d u r u m d a b u lu n a n Han Sult a n ' in is t e gi iize r in e 6 1 d iir iilm ii§ o lm a s i o n e m lid ir . Be lki de Su lt a n Ala e d d in Mu h a m m e d h e r §e ye r a gm e n Se m e r ka n d h a k im in i b i r d e n ge u n s u r u o la r a k o ld iir m e k is t e m e m e k t e yd i. Bu ola yd a d ik k a t i fe k e n §e yle r d e n b i r i si de Su lt a n Osm an ile Han Su lt a n a r a s in d a k i e vlilik t e b ir ge le n e gin ye r in e nunda b iit iin Ha r izm lile r i b u §ekilde old iir d iikt e n sonr a e§i olan Alaed d in Muham m ed 'in kizm i da o ld iir m e k iizer e kaleye d ogr u yiir iiyiin ce kadm kale ka p ila r m i kapat ar ak car iyeler i ile b ir likt e ke n d in i savunmaya ba^lami? ve gon d er d igi haber de §6yle soylem i§ti."Sen birkadimm. Birkadim oldiirmek son derece ayip bir ^ eydir ve sana kar§i dldiirijlmeme sebep olacak herhangi bir kotii davrani^ ta da bulunmu^ degilim. Beni 61diirmemen sonu(: itibariyle senin igin fok daha iyi bir davrani^ olur. Allah'tan (kork) ve bana ilisme" e jin in sozler i iizer in e Sultan Osman on u ke n d i haline b ir a k t i ancak r ahat davr an m asm i engellemek igin kap isin a b e kfile r dikm i§ti. Bu d u r u m u ogr enen Alaedd in Muham m ed gok sin ir le n d i ve hem en Har izm 'de b u lu n an b iit iin ya b a n cila n n old iir iilm e sin i e m r e t t i. Ancak, annesi Ter ken Hatun boyle b ir e m r in ye r in e ge t ir ilm e sin i engelleyer ek ^oyle d ed i:" Bu ^ ehre uzun zamandan beri diinyanm dort bucagmdan insanlar gelip yerle^ mi^ lerdir, dolayisiyla buradaki yabancilann hepsi senin adamlanna kiyan bu adamlarm akrabalan degildir." Ter ken Hatun 'un b u t avsiyeler i uzer in e Alaeddin Muham m ed yaln iz §ehir deki Sem er kan t lilar m old iir iilm e s in i e m r e t t i ise de annesi b u d u r u m u da en gellem i§tir ; t b n ii' l-Kesir ' in b elir t t igin e gor e ise (Ibn ii'l-Kesir , elBiddye ve'n-nihdye, XIII, Tu r k fe t r c. Mehm et Keskin, Ist an bu l, 1995, 137.) Sultan Osm an'in h ain lik ya p t igim ve elin d eki Ha r izm lile r in h ep sin i o ld iir d iigiin ii ifade etm ekted ir . Hatta, Sultan Osman, Har izm sah'm kizin i da old u r m eye n iyet len d i ise de bun dan vazge^erek Han Sultan'i b ir kaleye hapsetmi? ve zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJ 90k eziyet e t m ijt ir . Alaed d in Mu hammed b u d u r u m d an haber dar olunca Semer kand'i ku ^ at t ikt an sonr a §ehr i ele ge9irmi§ ve ik i yuz b in ki^ iyi 61diirmii§tiir. Daha sonr a Sultan Osman'i da kaleden in d ir mi§ ve on u eli kolu bagli b ir je kild e o ld iir d iikt e n sonr a h ifb ir focu gu n u da sag b ir a km am ist ir . ^^Ciiveyni, Cihangii^ d, 333.; Sultan Osman ve Han Sultan ar asin daki e viilik i fi n ayn ca bkz. Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 1 8 7 -1 8 9 .; Ghulam Rabbani Aziz, A Short History of the Khwarazmshahs, Kar achi, 1 9 7 8 ,6 1 .; Biin yat ov, Hdrezm^ dhligi ve Enu^ teginliler, 83-84.; 5 ir in Beyani, Zen Dertran Asr-i Mogol, Tahr an ,1383 H?, 3 1 -3 2 . Gulseren Ceceli §€ 491 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba ge t ir ilm e s id ir . 0 d a e v l i l i k t e n s o n r a zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "dam adm bir yd kizm evinde kalmasi" ge le n e gid ir . Bu d u r u m u n izze t ve i k r a m i n n i§a n e s i o ld u gu b e lir t ilm e k t e d ir . Ce la le d d in Ha r izm §a h 2 6 d o n e m in e ge r fe kle ^ e n siyasi e vlilik le r e b a k ild igm d a Su lt a n ' m p e k zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 90k i z d i v a f ya p m i? o ld u gu go r u lm e k t e d ir . Dola yis iyla b u d o n e m d e y a p ila n e v li li k le r i n s iya s i h a ya t a t e s ir i d e old u kya fazla o l m u s t u r . Ce la le d d in ' in y a p m i§ o ld u gu e vlilik le r d e n b i r t a n e s i Em ir Me lik ' in k izi ile ger (;;ekle§m i§tir zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .2 7 Su lt a n Ce la le d d in , 15 Zilh icce 6 1 7 / 1 0 ^ u b a t 1 2 2 1 t a r ih in d e b a b a s in in o lm e d e n on ce o n u n i f i n go r e v y e r i o la r a k s e ft igi Gazne'ye d o gr u yo la f i k t i . Su lt a n Gazne'ye u la $t igi sir a d a 5 0 b in k i^ ilik b ir o r d u ya s a h ip o la n Em ir Me lik t a r a fin d a n k a r ^ ila n d i. Ha lkin b u y iik sevgi go s t e r is i y a p t igi Ce la le d d in Ha r izm s a h , Em ir Me lik ' in k iziyla e vle n e r e k o ki§i Gazn e'n in Me yd a n -i Sebz m a h a lle sin d e ge(;:irdi.28 Hat t a daha son r a Sultan ile Cengiz Han a r a s in d a 2 4 Ka sim 1 2 2 1 / 9 ^ e w a l 6 1 8 'd e ya p ila n sava§t a k a yin p e d e r i Em ir Me lik o r d u n u n sag kis m in d a gor ev alm i§t ir . Celaled d in Ha r izm s a h , Sin d Ne h r i ke n a r in d a ya p ila n b u m u h ar eb ed e 90k agir b ir ^ ekild e y e n ild i. Bu o la yin a r d in d a n Su lt an 'in an n esi, oglu n u n an n esi ve h a r e m in d e k i k a d in la r b a gir a r a k fe iya t et m i§ler ve "Bizi didur ama Mo- gollara esir olarak birakma!" d e m i§le r d i. Ar d in d a n Celaleddin Ha r izm sa h a s ke r le r in e o n la n Sin d Ne h r in e a t m a la r in i b u yu r d u zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPON .29 Ya §a n a n h ad iseye b a k ild igm d a Su lt a n ' m h a r e m i n i n n e h r e a t ilm a s i o ld u k fa o n e m li b i r m esele d ir . Ay n ca b u k a d i n la n n b izza t k e n d ile r in in Cengiz o r d u s u n u n e lin e ge fm e kt e n s e o ld i i r i i lm e le r i n i is t e m e le r i de o la yin aci ve r ici b i r d ige r b o yu t u d u r . Bu r a d a Mo go lla r a ka r §i a lin a n ye n ilgi son u cu n d a k a d in la n n d u §m a n e lin e ge fm e le r i d u r u m u n d a ya^ an ab ilecek u zu cu o la yla r d ii^ iin u lm u § ve b o yle b i r d a vr a n i§ t e r cih e d ilm i^ t ir . An ca k Sin d Ne h r in d e ya §a n a n h a d ise d e n s on r a sag k a la n b i r ki§i v a r d i k i o da d ah a on ce Ce la le d d in ile e vle n m i§ o la n Em ir Me h k ' in k iz i i d i . Su lt an Ce la le d d in ' in e§i o la n Em ir zyxwvutsrqponmlkjihgf 26 Celaleddin Har izm §ah h akkm d a ayn ca bkz. Mu kr im in Halil Yinan?, "Celaleddin Har zem §ah", lA, III, 4 9 -5 3 ; Ayd in Ta n e r i, "Celaleddin Har izm sah", DIA. VII, 2 4 8 -2 5 0 .; Mehdi Keyvan, "Mer g-i ^ ah, Ust u r e-yi zendegi ve m er g-i Sultan Celaleddin Khar izm §ah" Nigdh-i Nov, 1 3 7 4 H§ ( 2 5 ) , 8 8 -1 1 1 .; Mahbube ^ er ifi, "Celaleddin Har izmsah Men gu b ir n i", Ddni^ name-yi Cihdn-e islam, X, Tah r an , 1385 H§ , 5 0 3 -5 0 9 . 27 Gazne'de bulun an ve Sultan Celaleddin'e bagli olan Em ir Melik, Cengiz Han ile Celaleddin Har izmsah ar asm daki m iicadeleler de e t kili olm u§tu. Bu kon ud a a yn n t ili bilgi ifin bkz. Ayd in Tan er i, Celdlu'd-din Hdrizm^ dh veZamam, An kar a, 1 9 7 7 ,2 3 -2 6 . 28 Cuveyni, Cihangii^ d, 3 3 9 . 29 ^ ehabeddin Muham m ed el-Mun §i el-Nesevi, Siret-i Celdliiddin Mengubirni, Far sfa t r c. Mucteba Min ovi, Tahr an , 1 3 4 4 H§,1 1 0 -1 1 1 . 492 96 Harizmsahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi Me lik' in k izi b o gu lm a k t a n k u r t u lm u § ve zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ Kab aca'n in ^ e h ir le r in d e n Avfa h i' ye dii§mii§tiizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .3 o Celaled d in b u n u ogr en in ce, La h u r , Mu lt a n ve civar in a sahip ola n Na s ir e d d in Kabaca'ya ^i e lf i gon d e r e r e k h a r e m in d e k i k i^ ile r in b ogu ld u gu n u ve Em ir Me lik ' in k iz in m k e n d i ya k in i o ld u gu n u b e lir t mi§ ve b u h a n im in sa r a yin a go n d e r ilm e s in i ist e m i§t ir . Kabaca ise Sult a n ' in t e ve cciih iin ii ka za n m a k i f in Ha t u n ' u s m ir s iz m iice vh e r , a lt in , at ve fil' d e n ib a r e t olan h e d iye le r le Su lt an 'a go n d e r d i. Bu vesile ile Celaled d in ve Kabaca ar asin d a b a r i§in t e m e lle r i a t ilm i§ o ld u . ^2 Celaled d in Ha r izm s a h , b u d on e m d e Hin d is t a n b olgesin d e b i r e viilik daha ya p m i^ t ir . Su lt an , Cengiz Han 'a ye n ild ik t e n son r a Hin d is t a n t a r a fm a git m i§t i. Bu r ad a Koka r b olge sin d e b u lu n a n Rai Koka r San kin 'e e lf i gon d er e r e k ke n d is in d e n k iz in i is t e m i^ t i. Celaled d in ' in is t e gin i k a b u l e d e n Rai a r d in d a n oglu n u da b i r o r d u ile on a d est ek o lm a k iize r e g6 n d e r m i§t i. Sult a n , b u n d a n h o^ n u t ka la r a k Ra i' n in oglu n a Ku t lu k Han u n va n in i ve r m i§Sultan Celaled d in b i r d ige r e vliligin i de Kir m a n h a k im i Ba r a k Ha cib ' in k izi ile ya p m i§t ir . Su lt an Celaled d in , Mu h a r r e m 6 2 1 / Ocak 1 2 2 4 t a r ih in d e Kir m an ' a d o gr u yola fik t i.^ ^ Ce la le d d in ' in ka file s in in ya kla §t igi h a b e r i Bar a k Hacib'e u la§in ca fo k k iy m e t li h e d iye le r le b ir lik t e b a gliligm i b ild ir e n e lfiyi Sultan'a go n d e r d i. Su lt an §e h r e va r in ca da on a k iziyla e vle n m e s in i t e klif etti.3 5 Sultan Celaled d in t e k lifi k a b u l e t m e k s u r e t iyle Ba r a k' in k izin i n ika h i a lt m a aldi.3 6 Bo yle likle i k i t a r a f a r a sin d a a k r a b a lik t esis e d ilm i§ o l- du. zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 30 Nesevi,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Siret, 116.; Ta n e r i, Celdlu'd-din, 2 8 . 31 Gur h iikijm d a r la r m d a n ^ ehabeddin Ebu'l Muzaffer Muham m ed b. Sam'in 6 0 2 / 1 2 0 6 yihnda olmesinden sonr a Nasir ed d in Kabaca, Lahur , Mu lt an ve f evr esine h a kim o lmu$tu. Kafesoglu, Harezm^ ablar, 1 6 1 . 32 Nesevi, 5fr et, 116. 33 Alaeddin Ata Melik Ciiveyn i, Tdrih-i Cihangii^ d, II, Tah r an , 1 9 1 6 ,1 4 5 .; Aziz, Khwarazmshahs, 120.; Ta n e r i, Celdlii'd-din, 2 9 . 34 Taner i, Celdlii'd-din, 3 3 . 35 Cuveyni, Cihangii^ d, 3 4 7 .; Kazvin i {Tdrih-i Guzide, 4 9 8 .) ve el-Musevi {Essahu'ttevdrih, vr . 352b.) b u kon ud a a yr m t ih b ilgi ver m eyip sadece Sultan'in Bar ak Hacib'in kizi ile evlen digin i b ild ir m e kt e d ir le r . Mir h a n d ise {Ravzatu's-safd, IV, 4 2 5 .) Sultan Kir m an sin ir in a geldiginde, Bar ak Hacib'in hediye ve ikr a m gon d er d igin i ve sevin cin i beyan et t igin i b e lir t n ie kt e d ir . Celaleddin de Kir m an'a ulasmca Bar ak'in kizin i n ikahm a almi§tir.; bu kon u hakkin d a ayr ica bkz. Han d m ir , Habibii's-siyer, II, 6 6 0 . 36 Ciiveyni, Cihangii^ d, 3 4 8 . Gulseren Ceceli 493 zyxwvutsrqponmlkji Su lt an Ce la le d d in ' in Par s a t a b e gi Sa'd'in^ ? ile e v ilik y o lu ile k u r d u gu a kr a b a lik i l i ^ k i l e r i d e o ld u k ga o n e m l i s iya s i s o n u fla r a n e d e n o lm u §t u r . Sultan, d o n e m i n h a k i m i At a b e g Sa' d ' m k iz i ile e vle n d i. An ca k o n u n o liim iin d e n s o n r a b a §k a b i r k i z i n i ze vce lige a ld i. Ce la le d d in ' in babasi Su lt a n Ala e d d in Mu h a m m e d d o n e m i n d e 6 1 4 / 1 2 1 7 -1 2 1 8 y ilin d a ya p ila n s a va §t a Atabeg Sa'd Ala e d d in Mu h a m m e d ' e e s ir d u §m u §t u . i^ t e b u e sa r e t t e n s o n r a Sultan t a r a fin d a n a ffe d ile n At a b e g Sa'd b u n a ka r §ilik Is t a h r ve E§ke n va n ' i Ala e d d in Mu h a m m e d ' e b i r a k t i ve a ld igi v e r gin in i i ft e b ir in i Sultan 'a ve r m eyi k a b u l e t m i§t i. Su lt a n Ala e d d in d e a n n e si Te r k e n Ha t u n ' u n a kr a b a la n n d a n b i r k i z i At a b e g Sa'd ile e v le n d i r m i ^ t i . At a b e g Sa'd'in k izi Me like Hat u n ' u da o glu Ce la le d d in ' e is t e m i^ t i.^ s Daha s on r a At a b e g Sa'd ser b est b i - r a k ild i ve Par s b o lge s in e ge r i d 6 n d u zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDC .39 Evlih k h ad isesi ise d ah a s on r a ola ca kt ir . Ni t e k i m , 6 2 1 / 1 2 2 4 y i li n d a ise b u m esele ile ilgili b a §ka b i r ge li§m e o lm u s t u r . Ne s e vi' n in b i l d i r d i g i n e go r e Par s s a h ib i At a b e g Sa'd'e ve z ir i ^ e r e fii' l Mi i l k ' i i go n d e r e n Ce la le d d in Ha r zim §a h k iz in i ke n d is in e e§ o la r a k is t e d i. Ve zir ise o l u m l u ce va p la ge r i d o n d u ve b o yle lik le At a b e g Sa'd'm k izi salt an at s a r a ya ge t ir ild i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .^o Cu ve yn i ise b u k o n u ile ilgili daha a y n n t i l i b ilgi ve r m e k t e d ir . Su lt a n §ir a z' in y o l u n u t u t t u ve geli§in i b ild ir m e k zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS igin At a b e g Sa'd'a b i r e lf i go n d e r d i. At a b e g Sa'd h a b e r i alm ca, "Bir defasm da kar^ damamaya yem in ettigim igin sizi kar^ damaya gelemiyorum" kimseyi demek s u r e t iyle s u lt a n i k a r §ila m a s i i f i n b e § yiiz k i$ilik b i r s iiva r i b ir ligi ile oglu Salgur Ha n ' i go n d e r d i. At a b e g' in m a ze r e t in i k a b u l e d e n Su lt an Ce la le d d in , Salgur Ha n ' a b i i y i i k ilgi go s t e r d i ve ke n d is in e "K.armda? Han" la k a b m i ve r e r e k o n u ^ e r e fle n d ir d i. §ir a z h u d u d u n d a k i Pasa b olge sin e va r in ca At a b e g Sa'd, Su lt a n ' a oze l giys ile r , r e n k li ku m a ^ la r , p a r a yla d o lu keseler , f o k s a yida d e ge r li a t , k a t i r ve d e ve , s ila h y a p i m a le t le r i, m u t fa k ge r e f le r i, h e r i§ten an layan T i i r k ve Ha b e § k o le le r h e d iye e t t ik t e n son r a fo k iy i ye t i^ t ir ilm i? k izi Me lik e Ha t u n ' u k e n d is in e v e r d i . Su lt a n Celaled d in or a d a b i r s iir e ka la - " Pars At ab egligi (Salgu r lu lar ) ifin a yr in t ih b ilgi ifin bkz. T.W. Haig, "Salgur lular ", A4, X, 1 2 5 -1 2 6 .; Er dogan Me r fil, "Salgur lular ", DM, XXXVI, 2 9 -3 1 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONM 3 8 Mu h am m ed ^ eban kar eyi, Mecmau'I-ensab, Tah r an , 1376 H§ , 183.; Mir h a n d , Ravzatu's-safd, IV, 6 1 0 .; Hasan-i Yezdi, Cdmiu't-tevdrih-i Haseni, Fatih n r . 4 3 0 7 , vr . 261b.; Tarih-i Cihangii^ d'mn C nushasm da Muham m ed Muneccim ^ u n lan b e lir t m e kt ed ir : Sultan Celaleddin b. Mu h am m ed Har izm §ah ile evienen Atabeg'in kizm in adi Melike Ha t u n id i. CihangO^ d, 3 4 8 .; Er dogan Me r fil, Fars Atabegleri Salgurlular, An kar a,1975, 8 3 . 39 Nesevi, Siret, 30.; ^ eban kar eyi, Mecmau'I-ensab, 183. Nesevi, Siret, 1 2 7 -1 2 8 .; el-Musevi, Essahu't-tevdrih, vr . 3 5 1 b .; Tan er i, Celdlii'd-din, 36. 494 36 Harizmsahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ r a k a r d in d a n Isfahan 'a gitti zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .'^i i§t e Ce la le d d in ' in b u e§i 1 2 2 7 ' d e o ld iir iilm u§ ve Sultan d ah a s on r a At a b e g Sa'd 'in ba^ ka b i r k iz m i ke n d is in e e? olar a k almi§tir .4 2 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Daha s o n r a la r i Su lt an Ce la le d d in ' in 1 2 3 1 ' d e o liim iin d e n sonr a Far s At a b e gi' n in b u k iz i 5 am b olge s in e d ii§m ii§ an cak d e ge r li sayilar ak Far s'a ge r i gon d e r ilm i^ t ir .' *^ Fars At abeg'i ile ger ^ ekle^ en b u a k r a b a lik ilis k ile r i o ld u k fa o n e m lid ir . Eviilik yo lu ise k u r u la n b u b a g t e k t a r a fli olm a m i? Ala e d d in Mu h a m m e d d on em in d e At a b e g' in k iz i Celaled d in ' e is t e n ir k e n Ala e d d in Mu h a m m e d ' in annesi Te r ke n Ha t u n ' u n a k r a b a la n n d a n b i r kiz da At a b e g Sa'd ile e vle n d ir ilm i§tir . Bu r ad a Sa'd'a ve r ile n h a n im m Te r k e n Ha t u n ' u n a kr a b a la r in d a n olm asi da o ld u k fa o n e m lid ir . Dah a s on r a b a h se d ile ce gi iize r e Te r k e n Hat u n ' u n a kr a b a la n d e vle t ife r is in d e o ld u k fa e t k ili k i^ ile r d i. Bu n e d e n d e n o t iir ii At ab eg Sa'd'a Te r k e n Ha t u n ' u n a k r a b a la n n d a n b i r k iz in e vle n d ir ilmi? olm asi h e r h a ld e b i r t e s a d iif s on u cu d e gild ir . Celaleddin Ha r izm §a h ' in d e vle t siya se t in e o n e m li o lfiid e t e s ir e d e n b ir olay da son Se lfu klu s u lt a n i I I I . Tu gr u l' u n k iz i ile e vliligi m e s e le s id ir . Sult a n Tu gr u l' u n k izi Aze r b e yca n At a b e g' i Cih an Pe h liva n ' in oglu o la n At ab eg Ozbek ile e vli idi.'*'* Ha t t a b u e v lilik t e n Tu gr u l a d in d a b i r e r k e k f o cu k la r i olmu§tur .'*5 Bu sir ad a Ce la le d d in , Aze r b e yca n ' i t o p r a k la r m a k a t m a k n iye t in d e i d i . Bu n e d e n le Te b r iz iize r in e yiir iim u §t ii. Ko n u ile ilgili o la r a k b izzat d o n e m in ka jm a gi olm a s i h a s e b iyle Ne s e vi' n in ve r d igi b ilgile r o ld u k f a o n e m lid ir . Sultan Ce la le d d in , Me r a ga ' d a n Er r a n t a r a fin a git t i ve b i r k a f zyxwvutsrqponmlkji 41 Ciiveyni, Cihangu^ a. 349; Yine Cu veyn i'n in b e lir t t igin e gor e b u e viilik ik i t a r a fi b ir b ir ine giiflii baglar la baglami? d ost lu k ve bar i§in t e m e lle r in i olu§tur m u§tur .; Kazvin i, Tarih-i Giiztde, 4 9 8 .; Bu ko n u h a kkin d a ayr ica bkz. Me r fil, Salgurlular, 7 9 -8 1 .; | .A. Boyle, The Cambridge History Of Iran, V, Cam br idge, 1 9 6 8 ,1 8 4 . 42 Nesevt, Siret, 105.; Me r fil, Salgurlular, 8 3 . 43 Cuzcani, Tabakat-i Ndsiri, 3 1 7 .; Me r fil, Salgurlular, 9 1 .; Aslin d a b u r ad a Cuzcani [Tabakat-i Ndsiri, 317.) Fars at abegin in Kiz kar de§in in 5am bolgesine d iijt iigiin ii ifade etm ektedir . ^ iin k ii b u olay ya§an d igi sir ad a Fars atabegi Atabeg Sa'd 61mii§ ve yer in e oglu Ebu Bekir Atabeg olm u§tu. 44 Ozbek'in e ji olan Tu gr u l' u n kizi u lke n in yo n e t im in i ele ge fir m i^ t i. Ozbek jayecek, ifecek ve ifk i ile m e§gul olu r ke n e§i de iilke jn yon e t iyor d u . Ib n ii' l-Esir , El-Kdmil, X, 284.; Cemaleddin Mu h am m ed b. Sahm b . Vasil, Miiferricii'I Kurub fi Ahbari Beni Eyyub, IV, 150.;Yine ib n ii' l-Esir ' in b e lir t t igin e gor e [el-Kdmil, X, 3 2 3 .] Melike. Atabeg Ozbek ile evli iken ild en izliler d evlet in in yon e t im in d e soz sah ib iyd i. Bu ka d in yon e t im d e o kadar et kiliyd i k i ne Atabeg Ozbek'in ne de b ir ba§kasin in sozii b u ka d in in soyled ikler i kadar ge^ erli d egild i. 45 Ravendi, Rahatu's-sudur, II, 3 6 2 .; Hat t a b u focu gu n dogm asi uzer in e b a yr a m yap ih p , mahalleler siislenm i§tir . Gulseren Ceceli i€ 495 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZ giin or a d a k a ld i. At a b e g Ozb e k' in e§i ve Ir a k Se lfu k lu Su lt a n i Tu gr u l' u n k i zi ola n Me like ise Te b r iz' d e b u lu n m a kt a yd i.^ s Te b r iz a h a lis in d e n gizlice gelen ki§ile r Su lt an Ce la le d d in ' i §e h r e d a ve t e t t ile r . Su lt a n ise b u n u n iize r in e Te b r iz' e ge le r e k o r d u s u ile b u r a y i m u h a s a r a e t t i. Ye d i giin s o n r a Tu g- r u l' u n k iz in in e lfis i ge le r e k Su lt a n ' d a n b a gi§la n m a s in i istedi.^ ^ zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS BU h a n im in d a yila r i ve h iz m e t file r i ile b ir lik t e Hoy' a git m e s in e izin ve r ilm e s in i ve Su lt an ' in r e h b e r e^ ligin d e o n la n s a glik li b i r §e kild e o r a ya u la §t ir m a s in i t a lep e t t i. Te b r iz' d e b u lu n a n Me lik e b u t e k lifi k a b u l e d e n Celaled d in ' e 6 2 2 / 1 2 2 5 yilin d a Te b r iz' i t e s lim e t t i ve Su lt an ' d a Me like , Hoy'a gid e r k e n r e h b e r lik e t m e le r i ve o n la n sag s a lim o r a ya u la §t ir m a la r i i f i n k e n d i a d a m la r in d a n Ta ce d d in Ki li f ve Be d r e d d in Hila l' i go r e vle n d ir d i ve b o yle likle Me like Hoy'a g it t i. Bu o la yin a r d in d a n da Ce la le d d in Ha r izm §a h Te b r iz' e gir d i.^ s Bir s iir e s o n r a Me lik e ' n in k a b ile s in d e n o la n ve k a d in la r d a n olu §an b ir t o p lu lu k Te b r iz' e ge le r e k ve o n u n Su lt a n Ce la le d d in ile e vle n m e is t e gin i Su lt an 'a ile t t ile r ve a d a le t li §a h it le r le At a b e g Ozb e k' in k a r is in i b o5ami§ o ld u gu n u g6 s t e r d ile r zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .4 9 Su lt a n ise At a b e g' in b o 5 a m a s in in s a b it o l- •6 ib n Vasil'a gor e (Cemaleddin Muham m ed b. Salim b. Vasil,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJI Miiferricii'I Kurub fi Ahbari Beni Eyyub, IV,151.) b u olayin ya§an d igi 622 yilin d a Atabeg Ozbek 17 ya§inda id i. Ir ak Selfuklu su lt an i III. Tu gr u l ise 1194 yilin d a 61mii§tiir. Bu d u r u m da Sultan Tugr ul'un kizin in b u t a r ih t e en az 2 0 -2 1 ya§lar in da olabilecegi dii§iinulebilir . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXW 47 Ciiveyni'ye gore [Cihangu^ a, 352.) Sultan Celaleddin'in Teb r iz' i ku§atm asi sir asinda Melike, b ir yandan Sultan'i yen m en in m iim k iin olm ad igin i gor m ii? diger yan dan da ken disin i b ir a kip giden Ozbek'e ka lb i k i n k oldugun dan Celaleddin Har izm jah 'a gizHce b ir adam gonder er ek kocasiyla ar alar m d aki baglar m kop t u gu n u ve ondan bo§an digin i goster er ek Bagdat ve 5am im a m la r m d a n ald igi fetva ile ber aber sava§ d u r d u gu zaman fe yizin i alip Nahfivan'da ken d isi ile evlenebilecegini b ild ir e n b ir m ekt u p g6 n d er m i§t ir . Bu haber i alan Sultan aym e lfiyle Melike'ye b ir ni§an yiiziigii g6nder m i§tir . ik i giin sonra Melike §ehr in b iiyiik le r in i ve e m ir le r i fa gir t t i ve on lar a " ^ ehrin dniinde giiglii birpadi^ ah var Atabeg ona kar^ i koymaya cesaret edem eden kagti. Eger onunla anlapp ^ ehri teslim etmezsek, ^ ehri zorla alir ve babasmm Semerkand halkma yaptigmi yapar. Eger kabul ederseniz kadilari ile ^ ehrin ilerigelenlerini ona gonderip Atabeg'in haremine dokunmamasi ve onlan serbest birakmasi ^ artiyla ^ ehri teslim edelim. Atabeg'in yakmlan olan sizlerin ba^ ka gorii^ leri varsa onlan da dinleyelim" d ed i. Orada bu lu n an herkes Melike'n in fikrine u ym u § ve on un g6r ii§iinii m aku l bulm u§tur . 4 8 Nesevi, Siret, 1 4 1 .; Celaleddin'in Melike ile evliligi h akkin d a ajo-ica bkz. Ta n e r i, Celdlii'd-din, 4 2 -4 4 .; Keyvan, "Mer g-i 5ah", 1 0 2 -1 0 3 . 4 9 Ibnii'l-Esir 'e gore [el-Kdmil, X, 2 8 8 -2 8 9 .) bur ada bo§an m an in fetvasi ?u id i: Atabeg Ozbek b ir sefer inde b ir kolesin i oldiir m eyecegin e, o ld iir d iigii t a kd ir d e h a n im in m bo? olacagina d air b ir talak ye m in i yap m i§ti. Ancak daha sonr a Ozbek b u kolejn old iir m u ?t ii. Bundan dola}^ a r t ik h a n im i ondan bo§ olm u§tu. i§te b u t alak ye m in in in yap ilm asi ve buna uyulm asi sebebiyle b u h a n im m e§inden bo§an digin a h iikm e d ild i ve a r t ik d u l olan h an im i Celaleddin ken d isin e n ikah lad i.; Ib n Vasil, Muferricii'l Kurub, IV, 155. 496 3€ Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadin'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVU m a si §ar t iyla b u h a n im m e vle n m e t e k lifin i k a b u l e t m i§t ir . Te b r iz h a va lisin d e n Ve r ze ka n ka d is i Ke m a le d d in b u b o §a n m a yi u ygu n go r m e ye r e k kab u l e t m e d i. An ca k Te b r iz' d e b u lu n a n ve b iiyiik b i r fa k ih ola n izze d d in .^o Ar d in d a n Me like zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSR "hediye ddetine" Ka zvin i bo^ an m a i f i n h i i k i i m ver di zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE gor e sayisiz m a lla r i Su lt a n Celaled d in 'e go n d e r d i. Bo yle likle Celaled d in ile Su lt an Tu gr u l' u n k izi Me lik e e vle n d ile r . Su lt an e§i ile b i r ar aya ge lm e k i fi n Te b r iz' d e n Hoy'a gid e r e k Ur u m iye ' jd Me like ' n in ikt a s m a e kle d i. Atabeg Ozbek'in ve z ir i ola n Ve zir Re b ib e d d in ' in a n la t t igin a gor e o sir a d a Ozbek Ala n ca k k a le s in in y a p im i ile m e §gu ld ii ve ya va § yava? Su lt a n ' in k e n d i b e ld e le r in i is t ila s in i d u y u y o r d u . At a b e g Ozbek, Me like ' n in n ik a h h a b e r in i is it e n e ka d a r "inne'l arzillahiyurisha menye^ aii min abadiha" diyordu.^ ^ Ha- b e r i alin ca ise §oyle s o r m u ^ t u r : "Melike razi miydi, istememi^ miydi7' Hab e r e ! d e d i k i : "isteyen taraf Melike idi ve Sultan'm herhangi bir egilimiyok- tu ama garesiz kaldi. Melike belki de bo^ anm a ^ ahitlerine hilat verdi ve onlarm gonliinii aldi." Bu n la r i d u ya n At a b e g Ozbek b a ^ in i yast iga k o yd u , a t e §le n d i ve b ir kag giin s o n r a d a old ii.^ ^ Bu m eseled e go r iild iigii iize r e Ce la le d d in ' in , Su lt an Tu gr u l' u n k izi ile e vliligi Me lik e ' n in ist e gi ile ge r ^ e kle ^ m i^ t ir . Ha t t a Me like b u izd iva cin ger f e kle §m e s i i^ in e lin d e n ge le n h e r §eyi ya p m i§t ir . Me like , Su lt a n ' in Te b r iz' i ele ge fir e ce gin i a n la ym ca va r ola n giiciin ii ka yb e t m e m e k ve go r d iigu i t i b a r in d e va m m i saglam ak iyin Sult an 'a evlen m e t e k lifin d e b u lu n m u § o la b ilir . Me lik e ' n in ke n d in e a it m i i lk i i n i i n o ld u gu ve b u n u n Celaled d in t a r a fin d a n a r t ir ild igi go r u lm e k t e d ir . Eger b u e viilik ger ^ ekle^ m eseyd i Me like gii- cu n u ve e t k in ligin i ka yb e d e ce kt i. Ma liim o ld u gu iize r e Te b r iz' in i§ler in e zyxwvutsrqpon 5 0 Mir h an d ' m b e h r t t igin e gor e [Ravzatu's-safa, IV, 4 2 7 -4 2 8 .) Sultan Tebr iz on ler in e va r d i ve a r d in d a n §ehr in m uhasar asi ile m e§gul olm.aya ba?ladi. 0 giin ler d en b ir in d e Melike'n in gozii Celaleddin'e t a kild i ve kendisine a§ik old u . Melike Celaleddin ile evlenm ek iim id iyle Kadi Kivam ed d in Bagdadi'den ken d isin i kocasmdan bo§am asin i istem i§ ancak ka d i b u m eselenin manasiz old u gu n u dii§iin diigiin den Meliken in soziine ilt ifa t etm em i§ti. Ancak d in eh lin d en izzed d in Kazvin i isim li b ir k i§i" Eger Melike Tebriz kadiligmi bana verirse onlan birbirine kavu^ tururum" d ed i. Melike'n in istegi iize r ine acele b ir §ekilde Tebr iz kad ih gi izzed d in Kazvini'ye ve r ild i ve Sultan Celaleddin ile Melike ar asin d aki n ikah k iyild i. Te b r izlile r ise t e b r ik m er asim i yap t ilar .; Han d m ir , Habibii's-siyer, II, 6 6 1 . 5 1 "^ iiphesiz ki yeryiizii AUah'mdir. Kullarmdan diledigini ona vans kilar'' Ar a f Suresi 1 2 8 .Aye t 5 2 Nesevi, Siret,149.; el-Musevi b u olaydan bahseder ken [Essahu't-tevdrih, vr . 351b.) Atabeg Ozbek'in r encide old u gu n u ve ar d in d an Kulun? hastaligina yakalanar ak old iigiin ii ifade et m ekt ed ir .; Cuveyni'ye gor e ise [Cihangu^ d, 353.) 0 sir ada Atabeg Ozbek, Gulseren Ceceli 3€ 497 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZY de b u h a t u n b a k iy o r d u . Nit e k im , d a h a s o n r a k i o la yla r a b a kild igm d a Me like ' n in At a b e g Ozbek iize r in d e e t k ili o ld u gu gib i Ce la le d d in ' in iize r in d e de e t k ili o lm a ya ga li^ t igi a n ca k b u n u b a §a r a m a d igi go r iile ce k t ir . Ce la le d d in Ha r izm s a h , Me like ile e vle n d ik t e n s on r a or t a ya fi k a n geli^ m e le r b u e viilik m e s e le s in i d a h a a yd in liga ka vu §t u r m a kt a d ir . Su lt an , Me like ' yi o n u ih m a l e t m i§ ve asla ilt ifa t t a b u lu n m a m i^ t i. On ceki e^i Ozbek d o n e m in d e is t e d igi gib i h a r e k e t e d e b ile n Me lik e ise Celaled d in 'd en k o r ka r a k yo n e t im d e e m ir ve r e m e d i ve b u d u r u m d a n m a h r u m k a ld igi igin d e en d i§e d u ym a ya b a ^ la m i^ t i. Bu n u n iize r in e Ho y h a lk i ile b ir lik t e Eyyu b ile r d e n Me lik E§r e fin Ah la t ' t a k i n a ib i Ha cib Hiis a m e d d in Ali' ye go n d e r d igi m e k t u p t a o n u Hoy'a fa g i r d i ve ^ e h r i t e s lim e t m e k is t e d igin i b ild ir d i. Bu d a ve t iize r in e Hiis a m e d d in Al i , ^ aban 6 2 4 / Te m m u z-Agu s t os 1 2 2 7 t a r ih in d e a s k e r le r in i a lip Aze r b a yca n iize r in e y i i r i i d i i . Once Ho y ^ eh r i ile Ce la le d d in ' in h a n im i o la n Me lik e ' n in e m r i a lt in d a b u lu n a n fe vr e d e ki d ige r k a le le r i ele g e fi r d i a r d in d a n d a Me r e n d Kalesi ve Na h civa n ' i a ld i. Sonug o la r a k b u r a la r i t a m a m e n h a k im iy e t a lt m a a ld ik t a n son r a Ah la t ' a d on e n Hiis a m e d d in Al i , Ce la le d d in ' in h a m m i m a lip Ah lat ' a ge r i geldizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXW .5 3 Bo yle likle Me like Ce la le d d in ' d e n u za kla §m i§ old u .^ * Bu d u r u m Me lik e ' n in Ha r izm s a h la r De vle t i' n d e e t k ili o la m a m a s m m ge t ir d igi b ir son ug id i. Ke n d is i At a b e g Ozb ek't en b o §a n m a k s u r e t i ile Ce la le d d in ile e vle n m i§ an cak b u n u n ya m sir a Ha r izm s a h la r De vle t i s iya s e t in d e de e t k ili o lm a k is t e m i§t i. An ca k Su lt a n ' in b u n a iz in ve r m e m e s i iize r in e a m a cim ge r ^ e kle st ir e m e m i? ve d o la yis iyla da Hiis a m e d d in Ali' yi d a ve t e d e r e k b u §e kild e b ir son h a zir la m i§t ir . Siyasi ili§kile r d e k a d in ' in r o lii ile ilgili Celaled d in Ha r izm s a h d o n e m in de ya §a n a n b i r d ige r ola y da §u §e kild e ge r fe k le ^ m i^ t ir . Su lt an Ce la le d d in , Recep 6 2 2 / Te m m u z 1 2 2 5 t a r ih in d e Aza r b e yca n b olgesin d e Mer aga' yi a ld ik t a n s on r a Tiir k iy e Se lfu k lu Su lt a n i Ala e d d in Ke yku b a d ile d ost an e m i i - Alancak kalesinde b u lu n u yor d u . Sultan'm Nahclvan'a geldigi ve olan lar Atabeg t a r a fin d an i§itilince ayn i giin u ziin t ii ve ked er d en canini t eslim e t t i. " ib n ii' l-Esir ,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA el-Kamil, X, 3 2 3 .; tbn u'l-Kesir ' in b e lir t t igin e gor e [el-Bidaye, XIII, 2 4 2 .) Melik E^ r efin asker ler i 6 2 4 / 1 2 2 7 senesinde Azarbeycan'a gir m is t i. Or adaki b ir fo k §ehr e sahip olm an in yam sir a b ol m ikt a r d a m a il da gan im et olar ak ald ilar . Celaleddin'in kizi olan Tu gr u l' u n kizin i da yan lar m a alar ak Azar beycan'dan f ikt ila r . Bu ka d in Celaleddin'e ofke d u yu yor ve k in b esliyor d u . Melike'yi Ah lat ^ ehr ine got iir e r e k or ada b ir a km i^ la r d ir . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 5 4 Bu ko n u h akkin d a ayr ica bkz. Ramazan ^e^en, Salahaddin'den Baybars'a EyyubilerMemluklar (1193-1260), Ist an bu l, 2 0 0 7 , 1 0 9 -1 1 0 .; Onder Kaya, Selahaddin Sonrasi Donemde Anadolu'da Eyyubiler, Istan bul, 2 0 0 7 ,1 9 6 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSR 498 3€ Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi n asebet ler k u r m a ya 9 ali§m i§t ir . Bu d o gr u lt u d a ya zila n m e k t u b u Kad i Miicir e d d in Ta h ir ile g o n d e r d i . Al a e d d i n Ke yku b a d ' in ya n in a gid en Miicir e d d in Su lt an ile g6 r ii§t u ve a r d in d a n da Ce la le d d in ' in h a r e m in d e n At a b e g Sa'd'in k izin d a n d o gm u § ola n k iz in m Ala e d d in Ke yku b a d ' in oglu Giyased d in Ke yh iisr e v' e e§ n a m ze d i olm a sin a k a r a r ve r ild i.zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS ^6 Ve r ile n b u soz sayesin d e Tiir k iy e Se lfu k lu la r i ile a k r a b a lik vesileyle y a k m lik saglan m aya f ali§ilm i§t ir . An ca k ile r le ye n za m a n la r d a b u e vliligin ge r f e kle §t igin e d a ir ka yn a kla r d a h e r h a n gi b i r b ilgi b u lu n m a m a k t a d ir . Ala e d d in Mu h a m m e d ' in o gu lla r in d a n Giyased d in Pir ^ ah ile ilgili de b ir e viilik h ad isesi b u lu n m a k t a d ir . Ala e d d in Mu h a m m e d , Giyased d in 'e fe t h e t t igi m e m le ke t le r d e n Aza r b e yca n , Er r a n ve Ir a k -i Ace m ' i ver m i5 t i .5 7 Giyased d in , Aza r b e yca n t a r a fin a ge ld igi s ir a d a b u b olged e d ah a on ce b a h sed ilen Cihan Pe h liva n ' in o glu At a b e g Ozbek b u lu n m a k t a yd i. Giyased d in Pir §ah b u r a ya geler ek Mer aga ve Ir a k t a r a fm d a h e r ne ya p ilm i? ise h e p s in i ya gm a la d i ve a r d in d a n d a Er r a n ' a ge ld i. At a b e g Ozb ek'in e lf ile r i b u d u r u m ka r §is in d a s iir e k li gid ip ge lm e kt e yd ile r . Son u n d a At a b e g Ozbek, Nah civan s a h ib i ve a yn i za m a n d a kiz ka r d e §i ola n h a n im i Giya se d d in Pir §ah ' a ve r m i^ t ir .^ s Bo yle likle At a b e g Ozbek, Giyased d in ile a k r a b a lik t e sis e t m e k s u r e t iyle o n u d u r d u r m a y a f a h ^ m i^ t ir . Ay m za m a n d a Ozb ek'in kiz ka r d e §in in Na h fiva n s a h ib i olm a s i d a d ik k a t fe k icid ir . Siyasi e vlilik le r k o n u s u n d a k i b i r d ige r h ad ise de Giya se d d in Pir §a h ' in an n esi Begler AyS? Ha t u n ' u n Ba r a k Hacib ile e vliligi m e se le sid ir . Giyased d in 6 2 6 / 1 2 2 8 y ili civa r in d a yin e Celaled d in Ha r izm §a h ile s o r u n la r ya §a m a kt a yd i ve b u n u n s on u cu n d a Kir m a n h a k im i Ba r a k Ha cib ' in ya m n a git t i. Bar ak Hacib t a r a fin d a n i k i u f giin Giyased d in 'e ge r e ke n ^ ekild e h izm e t e t t i. An ca k Bar ak Hacib , Giyased d in ' in ya n in d a be? y iiz ii ge f m e ye n az sayid a asker o ld u gu n u go r iin ce kiis t a h la §t i. Giya se d d in Pir ^ a h ' in an n esi ile e vle n ir se d ah a yiik s e k b i r m a ka m a u la^ ab ilecegin i d ii§iin d ii. Ar d in d a n da ya k in a d a m la r in d a n b ir iy le h ab er go n d e r e r e k Giyased d in 'e o glu ym u § zyxwvutsrqponmlk 55 Tan er i,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Celdlii'd-din, 63.; Celaleddin Har izm §ah ve Alaeddin Keykubad ar asin daki b u m ektupla§m a ve m iin asebetler h akkin d a ayr ica bkz. Osman Tu r an , Turkiye Selfuklulari Hakkinda Resmi Vesikalar, An kar a, 1988, 8 2 -1 0 1 .; Osman Tu r a n , Selguklular Zamanmda Tiirkiye, Istan bul, 1993, 3 6 3 -3 6 9 . 5 6 !b n -i Bib i, el- Evamirii'l-ala'iyye fi'l-Umuri'l-ala'iyye, Tip kibasim , An kar a, 1956, 3 7 1 .; Tan er i, Celdlii'd-din, 63.; Tu r a n , Resmi Vesikalar, 8 8 . 57 Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 199.; Ta n e r i, Celdlu'd-din, 33. 5 8 Nesevi, 5fr et, 1 0 1 . 4 Gulseren Ceceli §€ 499 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZY gib i h it a p e t t i ve n iye t in i a fik la d i.^ " Bu d u r u m d a k e n d i sah ip o ld u gu giicii Bar ak Ha cib ' in giiciiyle kiya s la ya n Giyased d in o n u n is t e gin i r e d d e t m e k i f in za m a n ve z e m in in u ygu n o lm a d igin i d ii§iin e r e k d u r u m u an n esin e a n la t t i. An n e s i ise on ce r e d d e t t i ise de o glu n u n u zu n is r a r la r in a d a ya n a m a ya r a k b u e vliligi k a b u l e t m e k d u r u m u n d a k a l d i . S o n u f it ib a r iyle h e r ne ka d a r is t e m e d e n de olsa b u e viilik ge r fe k le §t i. Son r ad an Bar ak Ha cib ' in ya n in d a n ge le n i k i ki§i Su lt an 'a zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "Barak'a giiven olmaz. Emir ver de onu or- tadan kaldirahm" d e d ile r . Giyased d in Pir ^ ah b u n u k a b u l e t m e m i^ t i. An ca k daha s o n r a Ba r a k Ha cib ' in a d a m la r m m Giyased d in 'e ya p ila n b u t e k lifi Bar ak'a s o yle m e le r i iize r in e Ba r a k d e r h a l b u k i^ ile r i ve Giyased d in Pir ^ a h ' i sor gu ya fe k t i . Ola yin d o gr u lu gu o r t a ya fik in ca ola yla ilgis i o la n la r Bar a k ' m e m r i ile o ld iir iild ii. Son r a da Giyased d in ve or a d a b u lu n m a ya n b i r k a f k i^ iy i ge t ir d ile r ve o n la n b o gm a k i f i n b o yu n la n n a h alka t a k t ila r . Bar a k, Su lt a n Giyased d in 'e b a gir a r a k "Birbihmize tehlike durumunda birbirimizinyardimma kotiiliik yapmayacagiz ko^ acagiz diye tik. Verdigin sozii gignemeyi kendine nasd yaki^ tiriyorsun?" ve anla^ mayapmi^ d e d i. An n e s i Begler Ay Ha t u n ise or a d a o glu n u n sesin i d u yu n ca b oyn u n a h a lka ge fir d ik le r in i a n la d i. Oglu n a ola n se vgisin d e n d o n u p k a ld i ve a git s oyle m e k i f in a gzim affa. An ca k Giyased d in ' in a n n e s in i de o ld iir d iile r . ^z Bo yle likle Giyased d in Pir §a h ve An n e s i Begler Ay Ha t u n Ba r a k Hacib t a r a fin d a n o r t a d a n k a ld ir ilm i^ la r d ir . Begler Ay Ha t u n e lb e t t e b u n ika h a r a zi d e gild i a n cak Giya s e d d in ' in ifin d e b u lu n d u gu b u d u r u m son u cu h e m Giyaseddin Pir ^ ah'in an n esin in ad i Nesevi'de [Siret, 129) t e d ir . 60 Ciiveyn i, Cihangii^ a, 3 8 5 . 59 "L S' J ^ " Giyased d in zyxwvutsrqponmlkjihgfed seklinde gelm ek- 61 Mir h an d ' m b elir t t igin e gor e [Ravzatu's-safd, IV, 4 1 5 .) Giyaseddin Pir sah'm gu cii ve ku d r e t i b u olayi engellemeye yetm em i§ ve m utsuz b ir sekilde r azi olm ak d u r u m u n d a kalm ist ir . 62 Cuveyni, Cihangii^ d, 3 8 6 -3 8 7 .; Mir h a n d , b u kon uda (Ravzatu's-safd, IV, 4 1 6 .) Sultan in an n esin in agit ve figan et t igin i ve Bar ak'in ogul ve an n eyi old iir m e le r i ifin e m ir ve r d igin i b elir t m ekt ed ir . Aym zamanda on lar a ait h izm e t file r de o ld u r iilm iis t iir .; An on im Selfukname ise b u kon ud a ( An on im , Anadolu Selfuklulan Devleti Tarihi III, Tiir kye t r c. Fer idun Nafiz Uzluk, An kar a, 1 9 5 2 , 20.) kisa b ir b ilgi ver m ekt ed ir : Buna gore Giyaseddin, annesini zevcelige almi§ olan Bar ak Hacib'in yan in a gidince Bar ak, Giyaseddin'e zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 90k ilt ifat e t t i. Kir m an or d u su ise Giyaseddin'i gor iin ce ona ya kin lik gost er d iler . Barak ise bu n d an siip helen er ek b ir giin koleler in i saraya fa gir d i ve Giyaseddini old iir m e le r in i e m r e t t i. Old iir ecekler i zaman annesi oglun un iizer in e a t ild i ve koleler de her ikisin i old iir d iile r .; Nesevi b u meselede [Siret, 176.)Bar ak Hacib'in , Giyaseddin Pir^ah sayesinde bagim sizlik b u ld u gu n u ve daha sonr a Giyaseddin'in an nesi ile evlendigini b e lir t m e kt e d ir . 500 36 Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVU Pir §ah h e m de an n esi Begler Ay Ha t u n is t e m e d ik le r i b u e vlilige r a zi olm a k d u r u m u n d a ka lm i§la r d ir . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Ka d i n l a n n De v le t Si y a s e t i n e v e Yo n e t i m e Et k i s i Ha r izm s a h la r De vle t i' n d e k a d in la r za m a n za m a n siyasi h a ya t t a da yer a lm a kt a yd ila r . Bu d u r u m oze llikle b u Ti i r k d e vle t i i f in o ld u k fa d ik k a t f ek ici b o yu t t a olm u §, d e vle t in i^ leyi^ in d e ve id a r e s in d e o n e m li s o n u fla r d ogu r m u §t u r . Bu k o n u h a k k in d a i l k h ad ise At s iz b . Ku t b e d d in Mu h a m m e d ^s d on em in d e ge r fe k le ^ m i^ t ir . Ma lu m o ld u gu iize r e Se lfu k lu Su lt a n i Sencer ile Ha r izm sa h At siz a r a sin d a b ir m u cad ele ge r f ekle^ m ekt e id i. Za m a n zam an fe t in ola yla r a sahne o la n b u fe k i§m e sir a sin d a At s iz, Sencer 'e b ir su ikast p la n i d iize n le m i§t ir . Bu vesile ile ge r f e kle §e n o la yla r s ir a s in d a k a d m ile ilgili b ir m e vzu d ik k a t f e k m e k t e d ir . Su lt an Sencer , At s iz' m asi t a vir la r i seb eb iyle 5 3 8 / 1 1 4 3 -1 1 4 4 t a r ih in d e Har izm ' e yu r iim ii§t ii. ^ e h r in o n le r in e ge ld igin d e zo r d u r u m d a ka la n At siz, on a ve e m ir le r in e d e ge r li h e d iye le r go n d e r e r e k af d ile m e k zo r u n d a ka lm i^ t i. Bu n u n iize r in e Sencer , At siz ile b ar i§ ya p m a k s u r e t iyle ge r i d o n m ii§t ii. Ar d in d a n Su lt an Sencer , At siz'a d o n e m in on d e gelen ^ ahsiyetler in d e n b ir i ola n Ed ip Sa b ir ' i e lfi o la r a k go n d e r d i ve Ed ip Sabir b i r siir e Ha r izm 'de kaldi.^4 Ed ip Sa b ir ' in Ha r izm ' d e k i ik a m e t i s ir a s in d a At s iz ik i ki^ iye f ok m ik t a r d a p a r a ve r e r e k Sen cer 'i o ld iir m e le r i i f in Su lt a n ' m sar ayin a yo lla d i. Bu d u r u m u ogr e n e n Ed ip Sabir ise At s iz' in go n d e r d igi s u ik a s t file r in e^ galler in i b i r kagid a ya zip ya§li b i r k a d in in a ya kka b isin a gizle m e k s u r e t i ile Me r v' e g o n d e r d i . E d i p Sab ir 'd en gelen h a b e r i alan Sultan Sencer , su ika st i f in go n d e r ilm i? ola n a d a m la r i a r a m a la r m i e m r e t t i ve b o yle likle b u k is ile r b u lu n a r a k o ld u r iild ii. An ca k, Ed ip Sa b ir ' in b u olay-zyxwvutsrqponm 63 Har izmsah Atsiz ile ilgili a yr in t ili bilgi ifin bkz. Bar t h old , "Atsiz",zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUT lA, II, 6.; Bar t h old Ber thold Spuler, "Atsiz" ,EI^ , I , 7 5 0 .; Far uk Siim er , "Selfu klu lar Devr in de Tiir k Beyler i II Har izm§ah Atsiz (4 9 0 -5 5 1 = 1 0 9 7 -1 1 5 6 ), Tiirk Diinyasi Arastirmalari Dergisi, 44 (1 9 8 6 ), 1-7.; Sumer, "Atsiz b . Muham m ed", DJA, IV, 9 1 -9 2 . 6 4 Edip Sabir hakkin d a Kasim Toyser kan i'n in ifadeler i ifin ayr ica bkz. Re jid e d d in Vatvat, Nameha-yi Resideddin Vatvdt, n§r . Kasim Toyser kan i, Tah r an , 1338 H§, 1 6 0 -1 6 3 . 65 Ciiveyni, Cihangiisd. 2 5 2 .; Mir h a n d b u olaydan bahseder ken e^ galler in yazili oldugu kagidin b ir ka d in in fizm esin e kon m ak su r et iyle gon d er ild igin i ifade et m ekt ed ir . Mir h an d , Ravzatii's-safa, IV, 359.; Bu olay el-Hilali ve el-Musevi'de an lat ilm akt a ancak bilgiler in b ir kad in ile gon d er ild igin e dair b ir b ilgi b u lu n m a m a kt a d ir . el-Hilali, Mendhicii't-tdUbin, vr . 344b.; el-Musevi, Essahu't-tevdrih, vr . 3 4 9 b . Gulseren Ceceli 3€ 501 zyxwvutsrqponmlkjihgfedc .6 6 Bu r ad a ya§h daki e t k is in i o gr e n e n At s iz ise o n u Ce yh u n n e h r in e a t t ir d i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONM b ir k a d m Ed ip Sa b ir t a r a fin d a n h a b e r a r a ci o la r a k k u lla n ilm i? b o yle lik le Sultan Sen cer 'i b i r s u ik a s t t e n k u r t a r m i§t ir . Se lf u k lu ve Ha r izm §a h la r Devleti a fis in d a n f o k o n e m li o la n b u o la yd a b o yle s in e m u h im b i r gor e v i f in b ir k a d in in s e film e s in d e k i n e d e n k o n u s u n d a k a yn a k la r im izd a h e r h a n gi b ir b ilgi b u lu n m a m a k t a d ir . An ca k , Ed ip Sa b ir ' in b u m eseled e h a b e r i b ir er kek ye r in e ya §li b i r k a d in ile go n d e r m e y i t e r cih et m i§ olm a s i ilgin ft ir . Bu k o n u d a b i r k a d i n m s e film e s i b u k a d a r o n e m li ve gizli b ir b ilgiyi got iir m e s ir a s in d a h a b e r cin in ya k a la n m a d u r u m u n a ka r §in a lin a n b i r t e d b ir o lm a lid ir . Ni t e k i m , ya §li b i r k a d m d a n §u p h e le n ilm e ih t im a ii e r k e k h a b e r ciye go r e d a h a d u §u k o la b ilir d i. Do la yis iyla b u b ilgiy i ye r in e u la §t ir m a d a b ir k a d in ' in s e film e s i t e s a d iif o lm a m a lid ir . Ha r izm s a h la r De vle t i s iya s e t in d e Su lt a n §a h Mah m u d ' u n ^ ^ an n esi Melike Te r k e n o l d u k f a o n e m li b i r ye r e s a h ip t ir . Te r k e n k e lim e s in in is im d e gil b i r u n va n o ld u gu m a lu m d u r .^ s Ha r izm s a h il-Ar s la n o lm e d e n on ce k i i fiik o glu Su lt a n §a h Ma h m u d ' u ve lia h t ila n e t m i^ t i ve il-Ar s la n ' in o liim u iize r in e Su lt a n §a h Ma h m u d t a h t a fi k t i .^ ^ An ca k Su lt a n §a h ' in k i i fu k ya §t a olm asi h a s e b iyle a n n e s i Me like Te r k e n u lk e n in ve o r d u n u n y o n e t im in i ele almi§ti.7 o zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 66 Ciiveyn i,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Cihangiisa, 2 5 3 .; Bu mesele h akkin d a ayr ica bkz. Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 58.; Meh m et Alt a y Koym en , Biiyiik Selguklu Imparatorlugu Tarihi Ikinci Imparatorluk Devri. V, An ka r a , 1 9 9 1 , 3 4 6 . 67 Sultan §ah Ma h m u d h akkin d a a yr in t ili b ilgi i fi n bkz. Gulseren Ceceli, Harizmsah Hiikiimdan Sultan^ ah Mahmud (567-589/ 1172-1193), Mar m ar a Un iver sitesi Tiir kiya t Ar a st ir m a la r i En s t it iis ii Yayin lan m am i§ Yiiksek Lisans Tezi, Ist an bu l, 2 0 0 6 . 68 Te r ke n kelim esi b ilin d igi gib i b ir is im olm akt an ziyade un van olar ak ku llan ilm akt ad ir . Bir ?ok Tiir k h akan ve su lt a n la r in m esler in in b u u n van i ku lla n d ikla r i gor u lm ekt edir . "Te r ke n " ke lim e s in in Tu r ka n seklin de okun ulabilecegi d u siin u lm u s olsa da ya p ilan a r a st ir m a la r "Te r ke n " ke lim e sin in u ygu n olacagi gor u su n u or taya fika r m a kt a d ir . Ayr m t ih b ilgi i?in bkz. Osman Tu r a n , "Ter ken Un van i" Tiirk Hukuk Tarihi Dergisi, I , An kar a, 1 9 4 4 ,6 7 -7 3 . y 69 Ibn u 'l-Esir , el-Kdmil, 3 7 9 .; Cuveyni, Cihangusd, 2 5 8 .; el-Hilali, Mendhicii't-tdUbin, vr . 345a.; el-Musevi, Essahu't-tevdrih, vr . 350a.; Mir h a n d , Ravzatu's-safd, 365.; Kazvin i b u ve lia h t ligi "Baba en kiifiik olani sefti" demek su r et iyle ifade et m ist ir . Ham dullah Mustevfi Kazvin i, Zafemdme, Tiir k ve islam Eser ler i Muzesi, n r . 2 0 4 2 , vr . 299a.;Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 84.; Allah yar Hila t b e r i, Tdrih-i Hdrizm§ahiyan, Tah r an , 1 3 8 1 Hs , 25. 70 ib n u ' l-Esir , el-Kdmil, IX, 379.; Ciiveyn i, Cihangiisd. 258.; Resideddin Fazlullah, Cdmiu't-tevdrih, 2 5 3 .; Muham m ed 5ebankar eyi, Mecmau'I-ensab, Tahr an , 1376 Hs , 136.; Mir h a n d , Ravzatii's-safa, IV, 3 6 5 .; Han d m ir , Habibu's-siyer, I I , 633.; Beyani'nin 502 3€ Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVU il-Ar s la n ' in b iiy u k o glu Ala e d d in Teki zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJI ^^i ise b a b a si o ld u gu sir a d a Cend §e h r in d e va li o la r a k gor e v ya p m a k t a yd i. Cend ^ e h r in in va liligi h a kkin d a , Ib r a h im Kafesoglu zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "umumiyetle taht namzedi biiyiik eviadm" b u r a d a gor e vle n d ir ild igin i b e lir t m e kt e d ir .^2 An ca k, b u r a d a Cend m e vk is i b ab asi t ar a fin d a n Ala e d d in Teki^ 'e ik t a e d ild igi ve or a d a va li ola r a k b u lu n d u gu halde ve lia h d in Sultan ^ ah Ma h m u d o ld u gu n u go r u lm e k t e d ir . ^3 Dola yisiyla da Ha r izm §a h la r De vle t i' n d e n a d ir go r u le n b ir d u r u m ger fekle^ m i? ve il-Ar s Ia n ' in , Cend va lis i ola n b iiy iik oglu Ala e d d in Teki§'in ye r in e k u fi i k o glu Sultan ^ ah Ma h m u d t a h t a fik m a ya u ygu n g6 r iilm ii§t iir . Su lt a n §a h Ma h m u d ' u n ve lia h t ila n e d ilm e sin d e Me like Te r k e n ' in e t kis i b iijm k o lm a li id i. Ala e d d in Te ki§ ye r in e k e n d i oglu Su lt a n §a h Ma h m u d ' u n su lt a n olm a s i ko n u s u n d a il-Ar s la n ' i e t kile m i? olm a ih t im a ii yiik s e k t ir . Son u f ola r a k il-Ar s la n ' in o liim u Su lt a n §a h Ma h m u d k i i fi i k b ir ya §t a old u gu d on em e d e n k ge lm i§ ve yo n e t im d e an n esi Me like Te r k e n soz s a h ib i o lm u s t u r . Ka yn a kla r d a oze llikle o r d u ve yo n e t im d e Te r k e n ' in e t k ili o ld u gu n u n b e lir t ilm e s i o n u n Ha r izm s a h la r Devlet i' n d e oIu §a b ile ce k giiciin ii de b e r a b e r in d e ge t ir m e k t e d ir . Su lt a n §a h Ma h m u d t a h t a f ik t ik t a n s on r a an n esi Me like Te r k e n , Ala e d d in Tekis'e e lfi go n d e r e r e k o n u sar aya d a ve t e t t i.^ ^ Bazi ka jm a kla r a gor e belir t t igin e gor e [Zen DerzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Iran, 21.) Il-Ar slan zamaninda Sultan devlet i§ler inde e jin e dani§irdi ve Melike Ter ken ' in sozii devlet i§ler ine dogr udan e t ki ed er d i. zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba 71 Alaeddin Teki? ile ilgili ajn-ica bkz. Hikm et Bayur , Har izm §ah Alaii' d -d in "Teki§" in Ad i Hakkinda, Belleten. XIV, 5 6 ( 1 9 5 0 ) , 5 8 9 -5 9 4 .; Muham m ed Avfl, Tezkire-yi Liibabii'Ielbab, Yy, Ty, 4 0 -4 1 .; Kafesoglu, "Teki§" M, XII/ 1 ,1 3 5 -1 3 9 .; Bosw or t h , "Tekish", EI^ , X, Leiden, 2 0 0 0 ,4 1 4 -4 1 5 .; §eh n az Razpu?," Teki?, Alaed d in ", Danisname-yi Cihan-i islam, VIII, Tar han , 1383 H§ , 3 2 -3 5 . 72 Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 8 4 . 73 Kafesoglu'nun b e lir t t igin e gor e [Tiirk Milli Kiilturii, Ist an b u l, 2 0 0 5 , 2 7 0 .) Tu r k devlet ler in d e veliah t goster m e gelenegi bu lu n m akla b ir likt e daim a b iiyiik focu gu n veliah t olar ak goster ilm esi gib i b ir d u r u m b u lu n m am akt ad ir . Tahta fiki^ t a liyakat yan i yeten eklilik, devleti yon et m e ku d r e t i on planda t u t u lm u ? ve b u n u n sonucu olar ak da Tiir k devletler in de ve lia h t lik uygulan m i§t ir . Kop r iilu ' n iin b e lir t t igin e gore de ( M. Fuad Kop r iilu , "Har izm §ahlar ", M, V/ I, 278.) Har izm sahlar Devleti'nde de diger Tu r k devletler in d e oldugu gibi ve lia h t ilan etme uygulanan b ir sistem id i. Ancak ekser iyetle b i i yiik zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 90cugun veliah t olar ak b elir len m ekt e ve diger §ehzadeler ile devlet r icali de bu veliah t ligi daha h iikiim d a r hayatta ike n onaylamakta id i. Nadir olm akla b ir likt e h iikiim d a r ba^ka b ir focu gu n u da veliah t olar ak ilan e d e b ilir d i; Har izm §ahlar 'da ver aset sistemi ile ilgili ayr ica bkz. Mer yem Giir b iiz, Harizmsahlar'da Devlet Tefkilati, Ekonomik ve Kultiirel Hayat, Ist an b u l Un iver sit esi Sosyal Bilim ler En st it iisii Yayinlanmami? Doktor a Tezi, Ist an bu l, 2 0 0 5 , 2 2 -2 6 . 7 4 Ciiveyn i, Cihangiisd, 2 5 8 .; Re§ideddin Fazlullah, Cdmiu't-tevdrih, 1,253. Gulseren Ceceli 3g 503 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcb de Ala e d d in Te ki§ ka r d e §in in t a h t a fik m a s in a kar §i fi k t i ve salt an at m ir a sin d an p aj^ n a d iis e n i is t e d i7 ^ Ka r a h it a yla n n d est egin i alan Teki^ ' in o r d u yla Giir gen f' e y iir iim e s i u ze r in e Su lt a n §a h Ma h m u d ve annesi Me like Te r k e n kagmak zo r u n d a kald ilar .^ ^ Son r asin d a i k i t a r a f ar asin d a b azi m e kt u p la §m alar ve h a b e r gid i§-geli§i o lm u s t u r . Ka zvin i' n in b e lir t t igin e gor e Me like Te r ke n , Te ki§' e h a b e r gon d e r m i? ve o ld iir t m e k am aciyla ke n d is in i gagir ar a k §u n lar i ile t m i^ t ir :zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "^ ahlik ifinde bahane arama. Uygun olmayan sozler ve davram^ lar size yaki^ maz. Ogul babasmm yerine ^ ah olmu^ , ^ imdi dti^ man olsak da. Ey ogul biz sana yenildik. Eger kararla^ tirirsan seninle o konuda bir sorunumuzyok. Sensiz buyerlerin suyuyok Qabucakgelirsen iyiolur."^ ^ Su lt a n §a h Ma h m u d ve Me like Te r k e n Ha r izm ' d e n k a ft ik t a n son r a t a h t i ye n id e n ele ge ^ ir e b ilm e k i f in ke n d ile r in e m iit t e fik ar ayi§lar m a gir d ile r . On ce Dih ist an 'a gid e r e k b u r a d a k i Isfeh bed Alaed d evle Hasan'a ilt ica e t t ile r . An cak Me like Te r k e n ve Sultan^ ah Ma h m u d ' u n d u r u m u n u ogr en en ve b u d u r u m d a n ist ifad e e t m e k ist e ye n Ni§a b u r h a k im i Me lik Miie yye d Ay-aba Dih ist an 'a gid e r e k Su lt a n §a h Ma h m u d ve a n n e sin i ke n d is in in ya n in a ge lm eye ikn a e t t i. Boyle likle Me like Te r ke n ' i de ya n in a alan Su lt a n §a h Ma h m u d , Dih is t a n ' d a n a yr ila r a k Hor asan 'a git t i. Miie yye d Ay-a b a ise an n e ve ogu l' u h im a ye s i a lt in a a lm i§ i d i . Bu a r a d a Me like Te r k e n de Ha r izm h a lk in m ke n d is in e ve oglu n a m e yilli o ld u gu n a d a ir ger ^ ek o lm a ya n a b a r t i li sozler s oyle ye r e k o n u h a r e ke t e ge f ir m e ye t e §vik e d iyor la r d i.^ ^ Bu sozle r e a ld a n a n Me lik Miie yye d Ay-a b a ya n in d a Sultan^ ah Ma h m u d ve Me like Te r k e n o ld u gu h ald e Ala e d d in Teki? ile m iica d e le ye gir i^ t i an cak b a §a n s iz o la r a k o ld iir iild ii. Su lt a n §a h Ma h m u d ve an n esi Me like Te r k e n Dih is t a n t a r a fm a k a ft ila r . Ala e d d in Te ki§' in b u r a yi ele ge^ ir m esi iize r in e " Kazvin i, Tarih-i Giiztde, 4 8 6 .; Mir h a n d , Ravzatu's-safd, IV, 365.; Han d m ir , Habibii'ssiyer, II, 6 3 3 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 76 Ciiveyn i, Cihangiisd, 2 5 9 .; Resideddin Fazlullah, Cdmiu't-tevdrih, I , 2 5 3 .; Mir h a n d , Ravzatu's-safd, W, 3 6 6 .; Han d m ir , Habibii's-siyer, II, 6 3 4 .; Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 8 4 . 77 Kazvin i, Zaferndme, vr . 299b.; Bu b ilgiyi ver en t e k kaynak Zafem dm e olu p d iger kaynaklar da Melike Ter ken 'in b u n la r i soyledigine d air her han gi b ir ka3^t b u lu n m a m aktad ir . Alaed d in Teki? ve Sultan§ah Mah m u d ar asin d aki kar §ilikli h aber le§m e h akkin da a yr in t ili b ilgi i fi n bkz. Giilser en Ceceli, Sultan^ ah Mahmud, 1 6 -2 2 . 78 Mazender an bolgesine Islam fe t ih le r i ya p ild igi sir asin da bur ada babadan ogla ge?en b ir va lilik yo n e t im i b u lu n m a kt a yd i. Fars^a o r d u ku m an d an i anlamma gelen "ispahbaz" kelim esi ise b u valiler i fi n ku lla n ilm a kt a yd i. CI. Huar t, "Taber istan", M, XI, 598-599.; "Ispah" keUmesinin an lam i i fi n ayn ca b kz. Hasan Am id , Ferheng-i Am id, I , Tahr an , 1363 H§. 1 2 9 . 7 9 Ciiveyni, Cihangii§a, 259.; Mir hand, Ravzatu's-safd, N, 567.; Abbas Perviz, Abbas Perviz, Tarih-i Seldcika ve Hdrizmsahan, Tahr an, 1 9 7 2 ,2 1 3 .; Kafesoglu, Harezrr^ ahlar, 85. zyxwvutsrqponmlkjihgfedc 504 36 Harizm §ahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS Sultan^ ah Ma h m u d k u r t u lm a y i b a §a r d i ise d e, a n n e si Meh ke Te r k e n yaka- .s o la n a r a k o ld iir u ld ii zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Su lt a n §a h Ma h m u d , Me like Te r k e n ' in o liim iin d e n son r a da t a h t id d ia sm d a n va zge f m eyecek ve agabeyi Ala e d d in Te ki§' t e n s u lt a n ligi ge r i a lm a k i fi n m iicad elesin e d e va m e d e ce kt ir . An ca k fa li^ m a m iz a fis m d a n o n e m li k is im Me like Te r k e n m e se le sid ir . Bu r a ya ka d a r ya §a n m i§ ola n ge li§m e le r d e n de gor iile ce gi iize r e Me like Te r k e n o glu n u n iize r in d e b iiy iik e t kiye s a h ip t i. Devlet t e o r d u ve yo n e t im o n u n e lin d e yd i ve eger Ka zvin i' n in ve r d igi b ilgi d o gr u ise k e n d is i Ala e d d in Te ki§ ile m u h a b e r a t t i b izza t o y i i r i i t m u §t iir .s i Yin e Miie yye d Ay-a b a ' n m on la r a d e st e k ve r m e s in d e Me like Te r k e n ' in e t k is i b iiy iik t iir . Bu b ilgiie r d e n a n la §ila b ild igin e gor e eger Su lt a n §a h t a h t m i ka yb e t m e s e yd i ya da Ala e d d in Te ki§' e kar §i v e r d igi m i i cad eleyi ka za n a b ilse yd i m u h t e m e le n Me like Te r k e n d e vle t t e fazlasiyla soz sa h ib i olacakti.^ ^ Be lki de sah ip olab ilecegi giicii Ala e d d in Mu h a m m e d ' in an n esi ola n Te r k e n Ha t u n ' u n giiciin e e r i^ e b ile ce kt i. Sultan Ala e d d in Muham m ed^ ^ d on e m in e ge lin d igin d e k a yn a k la r m 90k fazla b ilgi ve r d igi go r iilm e k t e Har izm sah lar Devlet i'n d e ka d m ile ilgilizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA d ir . Dolayisiyla k a d in la n n d evlet i f e r is in d e ki ye r i ve o n e m i daha iy i an la§ila b ilm e kt e d ir . Bu ciim le d e n h a r e ke t le Ha r izm sa h Ala e d d in Teki§' in ogu llar in d a n Taced d in Alisah^ * ile ilgili b ir olay Ha r izm s a h la r Devlet i' n d e k a d in ile ilgili o n e m li b ir k u r u m u n t e s p it in d e e t k ili o la b ilm e kt e d ir . Ala e d d in Tekis'in olm e s i ve o gu lla r in d a n Ala e d d in Mu h a m m e d ' in t a h t a fik m a s i ile Gurlular ^s^ Ha r izm §a h la r d e vle t i ifin d e k i b a zi k a r i§ik lik la n fir s a t b ile r e k zyxwvutsrqponm 8 0 ibn ii'l-Esir ,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA el-Kam il, XI, 303.; Cuveyni, Cihangiisa, I I , 17.; Resideddin Fazlullah, Camiu't-tevarih, 1,254.; Kafesoglu, Harezm ^ ahlar, 8 6 .; Hila t b e r i, Tarih-i Harizm sahiyan, 25.; Beyani, Zen Der Iran, 22. 81 Kazvini,-Zo / erndme, vr . 2 9 9 b. 82 Beyani'ye gore [Zen Der Iran, 22.) Melike Ter ken hayatta old u gu m iiddetge b iit iin siyasi ist ekler in i ger yeklestir d i. Eger Ter ken old iir iilm e se yd i Alaed d in Teki? d evlet i ele gef ir m e ar zusuna ula§am azd i. 83 Alaeddin Muhammed hakkmda aynca bkz. Avfi, Liibabii'I-elbab, 1, 42-44.; ^ emseddiin Muhammed ez-Zehebi, Tarihii'l-islam ve vefayat el-me^ dhir ve'l-dlam, XIII, Beyr u t , 2003, 515-525.; C. E. Bosw or t h , "Ala-al-din Abu'l-Fath Moh am m ad b. Tekis b. Il-Ar slan ", Encyclopaedia Iranica, I, Lon d on , 1985, 7 8 0 -7 8 2 . 84 Taceddin Ali§ah hakkin d a daha fazla bilgi ifin bkz. Avfi, Lubdbii'l-elbdb, 1,48-49. 85 Gur Hiikiim d an Giyaseddin ve Har izm jahlar Devleti hakkinda aynca bkz. M. Longwor th Dames, "Gur iler ", M, IV, 826-830.; Iqtid ar Husain Siddiqui, "Gur lular ", DIA, XIV, 2 0 7 -2 1 1 .; Muhammed Abd u l Ghafur, The Gorids, History, Culture and Adm inistration 549612/ 1148-1215-16, Yayinlanmami? Doktor a Tezi. Ham bur g, I9 6 0 .; Asger Fur ugi Ebr i, Tdrih-i Guriyan, Tahr an, 1 3 8 1 H?. Gulseren Ceceli 3€ 505 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcb s a ld in ya ge ft ile r . Ayn i d on e m d e Ta ce d d in Alisah, Hor asan va lis i o la r a k Ni§ab u r ' d a b u lu n u yo r d u . Geli§en ola yla r fer ^ evesin d e Gur h i i k i i m d a n Giyased d in ve kar d e^ i Seh abed d in 5 9 7 / 1 2 0 1 yih n d a Ni§abu r 'u ku §at t ilar . Ali§ah ve a s ke r le r i ise d ir e n m e ve kar §ilik ve r m e k a r a n aldilar .^ ^ An ca k §e h ir Gu r lu la r t a r a fin d a n ele ge fir ild i ve Ali§a h da yakalan ip yaya o la r a k Giyased d in 'in yan in a ge t ir ild i. Ali§a h ' a ya p ila n b u d avr an i§ or ad a b u lu n a n - la r in f ok zor u n a git t i ve Ta ce d d in Ali^ a h ' in d ad isi gelip Giyaseddin'e:zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXW "Hii- ktimdar evladma boyle mi davramlir?" d e d i. 0 da "Hayir, bilakis ^ dyleyapdir'' d iyer ek elin d en t u t u p yan in a t a h t a o t u r t t u ve go n liin ii a ld i. Ha r izm li e m ir le r i de h im aye alt m d a Her at'a gon d e r d i. ^'^ Bu hadisede ka d in ile ilgili m evzu k i i -zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYX fiik b ir a yn n t i olm asin a kar ^ m Har izm sah lar Devlet i apismdan on e m li b ir o r nek te§kil e t m e kt e d ir . Bur ada Ali§ah 'in b ir d ad isi old u gu ve olay sir asin d a yan in d a b u lu n d u gu an la^ ilm akt ad ir k i b u b ilgi o ld u k fa o n e m lid ir . Hat t a d a d isi, Sultan Giyased d in ile Ali§ah ' in d u r u m u h a kkin d a gor ii§m ii§ ve ken d isin e ya p ila n m uam ele ile ilgili sozler s6 ylem i§t ir . Bur ad a Taceddin Ali§ah 'in d a d isi sayesinde k o t ii m uam eled en k u r t u la r a k it ib a r i iade e d ilm is t ir . Ha r izm s a h la r De vle t i i f e r is in d e ye r alan en iin lii k a d in ^ iip h esiz Ala e d d in Te ki§' in e§i ve Ala e d d in Mu h a m m e d ' in an n esi ola n Te r k e n Hat u n ' d u r .8 8 Ke n d isi Ha r izm §a h la r d e vle t in in Ala e d d in Te ki§ ve Ala e d d in Mu h a m m e d d o n e m le r in e d a m ga s in i vu r m u § ve d e vle t in m u k a d d e r a t in i b e lir le ye n ki§ile r d e n b i r i o lm u s t u r . Bu ka d a r o n e m li b i r §a h sin d e vle t in i f e r is in d e k i e t k is i ve r o lii Ha r izm s a h la r ' d a s u lt a n e§i ve s on r a s in d a s u lt a n an n esi o lm a s ifa t in in f o k iis t iin d e b u lu n m a k t a i d i . Dola yisiyla Te r k e n Hat u n ve fa a liye t le r i iize r in d e on e m le d u r u lm a s i ge r e km e kt e d ir . Te r k e n Ha t u n ' u n giiciin ii a ld igi n e se b in e b a k ild igm d a Ciive yn i, Ka n gli k a b ile le r in d e n ge ld igin i ifad e e t m e k t e d i r .N e s e v i ise Yimek^ o ka b ile le -zyxwvutsrqponmlkjihgfe 86 Kafesoglu, Hare'zmsahlar, 150. 87 ibn u'l-Esir , el-Kdmil, X, 4 3 . 88 Ter ken Hatun ile ilgili a yr in t ili b ilgi ifin ayr ica bkz. Meltem Dem ir alp , Alaaddin Muhammed'in Annesi Terken Hatun, Mar m ar a Un iver sitesi Sosyal Bilim ler En st it iisii Yayinlanm am i? Yiiksek Lisans Tezi, Ist an bu l, 1 9 9 7 . 89 Ciiveyni, Cihangiisd, 3 8 1 .; Kanglilar hakkinda a yn n t ili bilgi ifin bkz. Osman Yor ulm az, "Kanglilar in/ Kanklilar in Men§ei Meselesi", Istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Tarih Dergisi, Istanbul, 2 0 0 7 (4 3 ), 83-104.; Kafesoglu'nun belir ttigin e gore {Harezmsahlar, 4 1 42.) Ter ken Hatun 'un Har izm?ah Alaed d in Teki§ ile evlenmesinden sonr a Kan glilar , Har izm t op r aklar m a kiit le le r halin d e gelip yer le$t iler . Atsiz ve il-Ar slan zam an lar m da 0 civar daki Tiir kle r le olan m iin asebetler sava§ yolu yla olm u§tu. Bu d u r u m her hald e Ter ken Hatun'un Alaeddin Teki? ile evlenm esi su r et iyle ik i t ar af ar asinda akr ab alik tesis edilinceye kadar Kan glilan n Har izm §ahlar a kar §i h ifb ir ya km lik goster m edigine delalet etm ekted ir .; Biinyatov'a gor e ( Harezm^ ahligi ve Enusteginliler, 64.) Ter ken Ha- 506 36 Harizmsahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadin'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUT r in d e n b ir is i ola n Bayavnt zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA ^i a §ir e t in d e n ge ld igin i s o yle m e kt e d ir . 0 , Tu r k m e lik le r in d e n Han Cen k§i' n in k izi i d i ve Ala e d d in Te ki§ o n u n la evlen m ek s u r e t iyle Han ile a kr a b a lik tesis e t m i^ t i.^ ^ Cu zcan i b u n la r d a n fa r k li olar ak Kip fa k Ham Ak r a n ' in k izi o ld u gu n u b e lir t m e kt e d ir .^ ^ Ze h e b i ise Ter ken Ha t u n ' u n Hit a yla r ' d a n o ld u gu n u ifad e e t m e k t e d i r .Cu z c a n i ' n i n ifadesin e gor e zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "Bu kadm dunyada me^ hur olmu^ ve buyiik kuwet ve ham iyete sahip olarak kendi zatmda bagimsiz hale gelmi^ ti. Onun kuweti ve gazabi ise sinirsiz idi".^ ^ Te r ke n Ha t u n ' u n h a n gi b oya m e n s u p o ld u gu h a k k m d a kayn a kla r d a fa r k li b ilgile r ye r alsa da ya p ila n a r a §t ir m a la r o n u n Ka n glila r d a n olm a ih t im a lin i giif le n d ir m e kt e d ir .^ ^ Su lt an Ala e d d in Teki§'in e§i ola n Te r k e n Ha t u n ' a a it i lk ola y s u lt a n ile ilgili b i r m eseled e kar §im iza fik m a k t a d ir . ib n ii' l- Esir , Su lt an Ala e d d in Teki§' in b i r go ziin iin k o r o ld u gu n u ifad e e t m e k t e d ir . Bu ola3nn n a sil ger- fe kle ^ t igi ise Cuzcani t a r a fin d a n §u §ekild e a n la t ilm a k t a d ir : Ala e d d in Teki§' in b ir car iye ile m iin a s e b e t i b u lu n m a k t a yd i. Bu n e d e n d e n d ola yi ke n d is in e d a r gm olan e^i Te r ke n Ha t u n , b i r giin Su lt an h a m a m in sicak boliim iin e gir d igi esnada h a m a m in k a p is in i k a p a t t i. Bir su r e i f e r id e ka la n ve d i^ a r i f ika m a ya n Ala e d d in Teki? a§ir i sicak o la n h a m a m d a o liim t e h like s i t u n 'u n kayn aklar a gore Ur an, Kar luk, Ugr ak, Halaci ka vim le r in l ber aber in d e get ir d igin i ve b ir siir e sonr a da on lan n e t kili him ayecisi old u gu n u b e lir t m e kt e d ir . On lar in destegi ile Ter ken Hatun soz sahibi olmu§ ve oglu Alaed d in Muham m ed doneminde ad am lar in i 3mksek gorevlere getir mi§tir . Gelecekte b u d u r u m iilked e ozel, asker ifeodal sim fin i yar atm i? ve Har izm§ahlar Devleti'n in dagilmasma neden olm u§tur . zyxwvutsrqponmlkjih 9 0 Faruk Sumer'in belir ttigine gore ["Kimek", M, VI, 809.) YimeWer, b ir Tu r k b oyu olan Kim ekler in b ir koludur . Ancak "Kimek" adi Ka^garli Mahm ud doneminde on em in i kaybetmi§ ve yer in e bu boyun bir alt kolu olan "Yimek" kelim esi kullanilm aya ba§lami§tir . ^1 Kim ekler bazi alt kabileler e ayr ilm akt ayd i. Bu boylar d an b ir tanesi olan "tmi" boyu n u n "Bayavut ad li k u fiik b ir kabilesi b u lu n m akt ayd i. Ah m e t Ta ja gil, p n Kaynaklanna gore Tiirk boylan, Ankar a, 2 0 0 4 ,8 7 . 92 Nesevi, Sfr et 6 2 . 9 3 Cuzcani, Tabakat-i Nasiri, 1,300. 9 4 Zehebi, Tarihu'l-islam, XIII, 523. 9 5 Ciizcani'nin eserinde {Tabakat-i Nasiri, I, 300.) Kipgak kelim esi "Hh^ " ^ eklinde ver ilm ist ir .; Bir Tu r k boyu olan Kip fa kla n n t a r ih boyunca kiffa k, h iffa k, hif^ ah §eklinde okunu§lar i da bulunmaktadir . Ayn n t ili bilgi ifin bkz. Re§it Rahmeti Ar at, "Kip fak", lA, VI, 713-716.; Ta^agil'in belir ttigine gore {Tiirk Boylan, 87.) Hududu'l-Alem'de Kim ekler 'in on b ir boy halinde ya§adiklan belir tilm ekted ir . Bu b oyla n n ifin d e Hiffak (Iffak) boyu n dan da bahsedilmektedir . 9 6 Kafesoglu, Harezmsahlar, 1 3 0 -1 3 1 .; Yor ulm az, "Har ezm §ah Kan glilan ", 1 5 6 -1 5 7 .; Beyani, Zen Der / ran, 2 3. 9 7 ibn ii'l-Esir , el-Kdmil, X, 22. Gulseren Ceceli 3€ 507 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba ge fir m is t i. Em ir le r ve m e li k le r ge le r e k h a m a m m k a p is m i k i r m a k ve Su lt an 'i d i§ar i fi k a r m a k s u r e t iyle o lm e k t e n k u r t a r m i§la r d ir . Son r a s in d a is t ifra eden Su lt an Te k i§ a r d i n d a n d a go z u n iin b i r i s i n i kayb et m i§t ir .9 8 Bu h a dise Cuzcani d i§in d a h e r h a n gi b i r k a yn a k t a a n la t ilm a m a k t a d ir . An ca k Ter ken Ha t u n ' u n ge n e l k a r a k t e r i goz o n iin e a lm d igin d a b o yle b i r o la y ger fekle^ m i? o la b ilir . Ege r v e r i le n b ilgile r d o gr u ise Te ki§' in ba^ m a ge le n b u iiziicii h a d is e o ld u k ga m i i h i m d i r . Bu r a d a zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "Sultan'm olmek iizere iken kurtanldigi" ifa d e s in e go r e Te r k e n Ha t u n az ka ls in Ala e d d in Te ki§' in o l u m iin e n e d e n o la ca k t i. He r n e k a d a r Su lt a n Te ki§ o liim d e n d o n m ii? olsa d a on un t e k go z iin ii k a yb e t m i? o lm a s i Su lt a n ' m b u olay son u cu n d a go r d iigii b iiyiik za r a r i ifa d e e t m e k t e d ir . An ca k k a jm a k t a Su lt an Ala e d d in Te ki§' e k a r §1 ge r fe k le ^ t ir d igi b u d a vr a n i§a r a gm e n Te r k e n Hat u n 'a h e r h a n gi b i r cezan in ve r ilm i? o ld u gu n a d a ir b i r b ilgi y o k t u r . Dola yisiyla ge r f e kle §e n b u m e sele Te r k e n Ha t u n ' u n d e vle t i fi n d e k i giiciin ii b ir ke r e d aha go s t e r m e k t e d ir . Ala e d d in Mu h a m m e d d o n e m in e ge lin d igin d e Te r k e n Ha t u n ile ilgili on e m li ve fa r k l i b i r o la y Ha n d m i r t a r a fin d a n n a k le d ilm i^ t ir . Do n e m in on e m li a li m le r i n d e n o la n §e y h Me cd e d d in , Ha r izm ' d e in s a n la r a va a z ile m e §gu ld u ve Su lt a n Ala e d d in Mu h a m m e d ' in an n esi de §e yh in vaaz m e clisine git m e k t e y d i. Ha t t a b a ze n ^ e yh in e vin e gid e r e k s o h b e t in d e b u lu n u yo r d u . An ca k b u d u r u m u d e d ik o d u h a lin e ge t ir e n h aset k i^ ile r d e n b i r gr u p Su lt a n ' m k e y i fli o ld u gu b i r za m a n d a ke n d is in e "Senin annen, Ebu Hanife Kufl'nin mezhebine gore $eyh Mecdeddin He nikah kiymi^ tir." d e d iler . Bu s o zle r i i§it e n Su lt a n zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 90k s in ir le n d i ve a5mi gece zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ 5 e yh Me cd e d d in ' in Ceyhun'a a t i lm a s m i e m r e t t i . An ca k Su lt a n d aha son r a Me cd e d d in ' i y e t i^ t ir e n ^ eyh Ne cm e d d in Ke b i r i ile y a p t igi b i r g6 r ii§m e n in a r d in d a n b u h a r e ke t in d e n d o la y i p i§ m a n old u .^ ^ Te r k e n Ha t u n ile §e yh Me ce d d in a r a s in d a ki m iin a s e b e t ile ilgili b u o la yd a a n la ^ ila b ild igin e gor e Te r k e n Ha t u n ' u n zyxwvutsrqponmlkjihgfe 9 8 Cuzcani, Tabakat-i Nasiri, I, 3 0 1 .; Cuzcani, Tabakat-i-Ndsiri, In g. t r c. Malor H. G. Raver ty, Vo l. I , Ne w De lh i, 1 9 7 0 ,2 4 1 .; Be ya n i,Zen Dertran, 2 4 . 9 9 Ha n d m ir , Habibii's-siyer, I I , 6 4 7 .; Kafesoglu'nun b e lir t t igin e gor e [Harezmsohlar. 220.) gen? sufT 5 e yh Me cd e d d in ' in o ld iir iilm e s i ile Ter ken Hatun ulem a sm ifm i ke n d i tar afm da fe k m i^ t i. Te r k e n Ha t u n ile §e yh ar asin d aki m alu m d e d ikod u n u n d ogr u o lmasi ise p e k m u m k i i n go r u lm e m e kt e d ir .; Ayd m Ta n e r i' n in b e lir t t igin e gor e Alaed d in Mu h am m ed ile Te r k e n Ha t u n ar asin d a an la§m azlik va r d i. Sultan 1216'da an n esin in §eyhini 6 1 d u r t m u §t u ve an a-ogu l r e ka b e t i d e vle t in i f bu n yesin i sar siyor d u . Ta n e r i, Celalii'd-din, 1 5 .; Ba r t h old ' a gor e ise {Mogol tstilasma Kadar Tiirkistan, haz. Ha kki Du r sun Yild iz, An k a r a , 1 9 9 0 , 3 9 9 .) Sultan , $eyh Mecdeddin 'i old u r m ekle h em an n esin i hem de u le m a yi giice n d ir m i§t ir . Bu mesele h a kkin d a ayr ica bkz. Hiiseyin Alya r i, "Cengiz Han-i Mo go l" Ne^ riyye-yi Ddni^ kede-yi Edebiyyat-i 'Ulum -izyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONM Insani-yi Tebriz, XX/ 3, 1347 H§ .; Aly a r i, Tdrih-i Hdrizmsahiyan, 1 2 4 .; Beyani, Zen Der Iran, 27. 508 3€ Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadin'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVU 5 e yh zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 'in soh bet in e git m e s i ve a r a la r m d a k i go r iis m e fe§it li d e d iko d u la r a n ed en olm u §t u r . An ca k b u m eseled e d e d ik o d u la n n ge r f e k lik p a ym m olu p o lm a d igi kon u su n d a h e r h a n gi b ir m a lu m a t s a h ib i o lu n a m a m a k t a d ir . Sult a n ' m daha son r a b u d u r u m d a n p ie m a n olm a s i o la yin b ir fit n e d e n kayn a kla n d igin i go s t e r e b ilir . Bu d on em d e o n e m li gor e vd e b u lu n a n p e k zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJ 90k ki§in in Te r k e n Ha t u n ' u n a kr a b a la n old u gu b ilin m e k t e d ir . Ciiveyn i' ye gor e Te r k e n Ha t u n ' u n k a b ilesi olan Ka n glila r o n u n t a r a fin d a n h e r za m a n h im a ye go r iir le r d i .i o o Ke zlik Han'dan b a §ka Ot r a r Va lis i in a lcik da Te r k e n Ha t u n ' u n akr ab alan n d a n b ir is i id i. Hat t a Te r ke n Hat u n 'a olan ya k in ligin d a n d o la yi ke n d is in e Gayir Han da d e n m e k t e yd i.zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 101 Ni§a b u r §a h n e si Em ir To r t Aba^o^ ile o r d u n u n ile r i ge le n le r in d e n Hu m a r Te gin de yin e Te r k e n Ha t u n ' u n akr ab alar indandi .1 0 3 Te r ke n Ha t u n ' u n b ir d ige r ya k in i da Giyased d in Pir §a h ' in dayis i olan Yigan Ta ysi i d i . Te r ke n Ha t u n ' u n ka b ile s in d e n olan a s ke r le r ile ilgili 1 2 2 0 y ilin d a b a h sed ilen b ir olay o ld u k fa o n e m lid ir . Ha r izm s a h or dusunun fo gu n lu gu Tiir k le r d e n m e yd a n a ge lm e kt e yd i. Ma lu m o ld u gu iize r e b u o r d u n u n ko m u t a n la r i ise Uran ^os a d i ve r ile n Te r k e n Ha t u n ' u n a k r a b a la n ola n b ir kab ile d e n d ile r . l§te b u Ur a n lila r Mogolla r d a n d o la yi or t a ya fik m i? ola n k a r i§iklikla n fir s a t b ile r e k Su lt an i o ld iir m e k i fi n p la n ku r m u §la r d ir . Sult an Ala e d d in Mu h a m m e d o n la n n n iye t in i ogr en m i? ve gece fa d i r i n i d egi§t ir m i§t i. Sabahleyin Su lt a n in d egi§t ir d igi fa d i r i o kla r la h e r t a r a fin d a n d e lin m i§ ola r a k go r d iigiin d e Su lt an 'in k o r k u s u d ah a da a r t m i§ ve b u lu n d u gu ye r i t e r k ed er ek s iir a t le Ni§abu r 'a git m i^ t i .io e j^ t e b u d u r u m Te r k e n Ha- Ciiveyni,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Cihangusd, 3 8 1 .; Ter ken Hatun'un akr abalan olan b u ki§iler im t iyaz sahib iyd iler . En hassas id a r i ve asker i i§leri ken diler in e a liyor la r d i. Diin iin kabile han lar i bugiin en b iiyiik ve zengin §ehirlerin yon eticisi oldular . Servet ele gef ir e r e k m akam ve im t iyazlan n i kor u d u lar . Beyani, Zen Der Iran, 23. i °iCiive yn i, Cihangiisd, 118.; Resideddin Fazlullah, Cdmiu't-tevdrih, 1,343. 102 Ciiveyni, Cihangiisd, 3 0 1 . ibn u 'l Esir, el-Kdmil, X, 283; Ciiveyni, Cihangusd, 147. zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ 104 Sultan Alaeddin Muhammed Ir ak'i oglu Riikneddin Gur sanfti'ya ver digin de onun atabegligini de Yigan Taysi'ya vermi§ti. Nesevi, Siret, 98.; Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 204. 105 Ur an Kabilesi hakkin da a yn n t ili bilgi ifin bkz. M. Fuad Kop r iilii, "Ur an Kabilesi", Belleten. 2 6 ( 1 9 4 3 ], 227-243. 106 Ciiveyni, Cihangiisd, 320.; Resideddin fazlullah, Cdmiii't-tevdrih, I, 3 6 6 . Gulseren Ceceli 36 509 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcb t u n ' u n k a b ile s i ve a k r a b a l a r m m i§i Su lt a n a s u ik a s t ya p m a ya k a d a r go t iir d iik le r in i g o s t e r m e k t e d i r . An la §ila b ild igi k a d a r iy la Te r k e n Ha t u n ' a sadece d e vle t i^ le r in d e e t k ili olm a k ye t m iyor d u zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .i*^^ 0 , o g lu n d a n s o n r a d a d e vle t y o n e t im in d e k i giiciin ii d evam e t t i r m e k ve Ha r iz m s a h la r De vle t i' n in k a d e r in i b e lir le m e ye fa l i ^ i yo r d u . De vle t t e k e n d i d e n e t i m i ve id a r e s i d i§m d a b i r y o n e t im in o lm a m a s i k o n u s u n d a zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 90k d ik k a t li i d i . Bu n d a n d o la yi d a Su lt a n ' in ve lia h t t a y in in d e e t kili o lm u s t u r . Ala e d d in Mu h a m m e d , k e n d is in d e n s o n r a d e vle t in b a §in a ge fe ce k o la n o glu n u b e lir le ye ce gi za m a n Te r k e n Ha t u n en s e vd igi t o r u n u olan Uzla k s a h ' i t e s viye e t m i§t i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .io9 Bo yle lik le Te r k e n ' in e t k is i ve ye t k is i d e va m e d e ce k t i. ^ i i n k i i b u § e h z a d e n in a n n e s i Te r k e n Ha t u n ile a k r a b a i d i ve o n u n k a b ile s in d e n ge lm e k t e y d i. Ne s e vi, Uzla k §a h ' in a n n e si de Yim e k k a b ile s in in Ba ya vu t a §ir e t in d e n o ld u gu n u ifa d e e t m e k t e d ir . Ne se vi Te r ken Ha t u n ' u d a a ym k a b ile d e n go s t e r m e k t e i d i . Ala e d d in Mu h a m m e d a n n e s in in s o ziin ii fign e y e m e m i? ve Uzla k §a h ' i ve lia h t ila n e t m i § t i r .m Ce la le d d in ' in a n n e s i Ay c i fe k Ha t u n ise Hin d a s ilh idi.112 Te r k e n Ha t u n ve lia h t t a y i n i n i n a r d in d a n Ni z a m i i ' l- m i i lk Na s ir e d d in Mu h a m m e d b . Sa lih ' i, Ciiveyn i'ye gor e zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA [Cihangiisa, 3 8 1 .) b u in san lar ser t t abiat h ve m er ham etsiz id ile r . Bunlar n er eye glt seler or a yi h ar ap e d e r le r d i. Halk o n la n gor d iigii zaman kafacak delik a r a r d i. On la r in halka r eva go r d iigii eziyet ve zu liim , Sultan'in d evlet in in t e m e lle r in i sar san en o n e m li et ken ler d en b ir id ir ; Ba r t h old {Tiirkistan, 4 5 3 .) Ter ken Hatun 'un t a r a ft a r la r in in , b a gli vila ye t le r d e ki t u t u m ve davr an i§lar in in Har izm sah'in salt an at in in sona e r m e s in in ba§lica seb ep ler in d en b ir is i old u gu n u b e lir t m e kt e d ir . Kan gli-Kip fak b oyla r in in Ha r izm §a h la r d e vle t in d e ki e t kisi ve on em i ifin ayr ica bkz, Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 1 8 0 .; Ab d iilk a d ir Er dogan , Harezmsahlar imparatorlugu'nda Askeri Te^ kilat, Ma r m a r a Un iver sit esi Tiir k iya t Ar a s t ir m a la r i En st it iisii Yaymlanmami? Yiiksek Lisans Te zi, Ist a n b u l, 2 0 0 4 , 5 8 -7 9 .; Yor u lm az, "Har ezm §ah Kan glilan ", 1 5 1 -1 7 2 . Be ya n i' n in b e lir t t igin e gor e (Beyan i, Zen Der iran, 24.) Ter ken Hatun e§i Alaed d in Teki§ d on e m in d e on u n u zer in d e fevkalade b ir n iifuza sahip ti ve saltanat i§inde on u n or t agi i d i . Oglu Alaed d in Mu h a m m e d d on em in d e ise r esmen Har izm h iikiim e t in e sah ip t i ve m e m le k e t in id ar esin d e oglu yla ayn i payede id i. Ciive yn i, Cihangiisd, 3 3 7 .; Ala e d d in Mu h am m ed 'in ogu llar i Celaleddin, Giyaseddin Pir ^ ah, Uzla k§a h , Ak§ah , Riikn e d d in Gu r sa n ft i ve Kiim a h ija h id i. Ciiveyn i, Uzlak§ah'in , ya§in m k i i fi i k old u gu n u ve fazla zeki olm a d igin i ifade etm ekted ir .; " ° Cuzcan i, Tabakdt-i Ndsiri, I , 3 1 3 .; Raver ty, Tr c. Tabakat-i Ndsiri, I, 279.; Kafesoglu, Harezmpahlar, 2 1 0 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 1 " Nesevi, Siret, 38.; Hila t b e r i, Tdrih-i Hdrizmsahiyan, 33.; Bu kon u hakkin da ayr ica bkz. Aziz, Khwarazmshahs, 77.; Beyan i, Zen Der iran, 2 8 . Nesevi, Siret, 4 0 .; Ta n e r i, Celdlii'd-din, 18.; Zehebi, Celaleddin'in, annesi Hin t asilli old u gu i f in esm er ve sar i (bugday t e n li) old u gu n u b e lir t m e kt e d ir . Tdrihii'l-islam, 523. 510 3§ Harizmsahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUT Uzlak§ah ' m ve zir i y a p m is t ir .n ^ An ca k Te r ke n Ha t u n ' u n b u k o n u d a k i p la n la r i yolu n d a git m e ye ce k ve Ala e d d in Mu h a m m e d ' in o lm e d e n kisa b ir siir e once ve lia h t ligi d ige r oglu Ce la le d d in Ha r zim §a h ' a ve r m e s iyle o n d a n sonr a t a h t a Celaled d in fik a ca k t ir . Ala e d d in Mu h a m m e d 6 1 7 / 1 2 2 0 yih n d a it ib a r e n Mogol b a s kis in d a n d o la yi kagar ak ad et a s iir giin h a ya t i yasam aya b a s la m i§t i. 01u§an olu m su z d u r u m la r son u cu n d a Te r ke n Ha t u n da Giir gen y'i t e r k e t m e k d u r u m u n d a kalm i§t ir . Bu olay ise §u §ekild e ger 9 ekle§m i§t ir : Su lt an Ala e d d in Mu - h a m m e d , Mogolla r in o n u n d e n ka^ m aya b a ^ la m i^ t i ve Ha r izm ' in a r t ik giive n li olm a m a sin d a n d o la yi a n n e s in in ve h a r e m in in Ma ze n d e r a n ' a git m e - s in i e m r e d e r e k ve Ha r izm 'e a d a m la r gon d e r m i§t i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPON .ii'* Bu n u n iize r in e Ter ke n Hat u n , e vla t la n , t o r u n la r i, ya k in la r i ve h a zin e le r iyle Vezir Na sir e d d in ' in r e fa ka t in d e Dih is t a n iize r in d e n Mazen d er an ' a h a r e ke t ett i. Har izm 'd e ise Te r k e n Ha t u n ' u n a k r a b a la n n d a n Hu m a r Te gin k a ld i. Te r ke n Hat un Ha r izm ' d e n fik a r k e n t u t u k lu b u lu n a n m e lik le r in o gu lla r i, b iiy iik ve zir le r ve za m a n in s e yyid le r in d e n olu §an y i r m i i k i ki§iyi Ceyhun n e h r in e a t t ir a r a k o ld iir t t ii. Ar d in d a n Ha r izm ' d e n t e r k e d e r e k yola fi k t i . Bir siir e yolcu lu kt a n s on r a Ma ze n d e r a n ' in o n e m li ka le le r in d e n b ir is i olan ila l kalesin e ge ld i. Su lt a n ' m a n n e s in in ve b e r a b e r in d e k ile r in b u r a d a o l-zyxwvutsrqponmlk " 3zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Nesevi, Siret, 47.; Kafesoglu, Harezmsahlar, 213. " 4 Cuveyni, Cihangiisa, 3 8 1 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA lis Ciiveyni, Cihangiisa, 382.; Mir h a n d , Ravzatu-s-safd, IV, 4 0 6 ; Han d m ir [Habibii'ssiyer, II, 6 5 0 ] olayi anlatm akla b ir likt e vezir Nasir eddin ' in ism in i zikr et m em ekt ed ir . 116 Nesevi [Siret, 57.) b u ki^ iler d en b azilar in m is im le r in i ver m ekt ed ir . Bunlar Giyaseddin Gur i'nin ogu llar i, Selfu klu Sultani Tu gr u l'u n oglu, ve Belh sahibi im ad ed d in , ve on un oglu Tir m iz sahibi Melik Behr am §ah, Bamiyan sahibi Alaeddin, VaH? sahibi Cemaleddin Omer, Tiir k beld eler in d en Signak sah ibin in fo cu kla r i ve Buhara h at ibi Bur haneddin Sadr -i Cihan ve on u n kar de§i !ft ih a r -i Cihan ve on u n kar de- §inin ik i oglu Melikii' l-lslam ve Azizii' l-islam id i. Ancak Nesevi'nin dipnotunda Miicteba Min ovi eser in ^ niishasmda Giyaseddin Gur i'n in ogu llar m m olm ad igin i ancak bur ada Sultan Tugr ul'un ik i oglundan bahsed ild igin i ifade et m ekt ed ir . Bu meselede ve j» niishalar inda mevzubahis kon u d aki ik i var ak'm yok old ugun u yazm i§tir . Yine Nesevi'nin behr ttigin e gore b u ki§iler ba§a gefebilecek ja h is la r d i. Siret, 36.; Ciiveyni'nin [Cihangiisd, 381.) "Terken Hatun, devlet sahibi pek fok hanedan mensuplarini da ortadan kaldirmisti. Yeni bir iilke fethedildikten sonra oranin ydneticileri rehin ahnarak Hdrizm'egetirilir Terken Hatun, onlardan ogluna birsikmti gelmesin diye hepsini dldiiriip DicIe'ye(Ceyhun) attinrdi." demesine b akilir sa yap ilan b u i$lem in ozel b ir d u r u m olm adigi ve Ter ken Hatun 'un daha onceki zamanlar da da buna benzer olaylar i ger fekle^ t ir d igi d iisiin iileb ilir . 117 Nesevi, Siret, 58.; Ciiveyni, Ter ken ve b er ab er in d ekiler in Lar ican ve Ilal kaleler ine geldigin i belir t m ekt ed ir . Cihangiisd, 3 8 2 . Gulseren Ceceli 3€ 511 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba d u gu n u o gr e n e n Mo go lla r , ila l ka le s in e ge le r e k b u k a le yi d o r t ay s iir e s in ce k u ^ a t t ila r . He r za m a n y a g m u r lu ve b u l u t l u o la n Ma ze n d e r a n ' d a ya gm u r ke sild i. Susuz k a la n Te r k e n Ha t u n ve b e r a b e r in d e k ile r k a le yi Mo go lla r a t e s lim e t m e k z o r u n d a k a ld i la r .n ^ An ca k Te r k e n Ha t u n a zle d ilm i§ ve z ir i Niza m ii' l-m iik Mu h a m m e d b . Sa lih ile k a le d e n a §a giya in d igi s ir a d a ya gm u r ya gm a ya b a §Ia d i, h a t t a o k a d a r fazla ya gd i k i s u la r sel §e klin d e ka le n in a §a gis in a k a d a r ge ld i. Bo yle lik le Ala e d d in Mu h a m m e d ' in , Te r k e n Hat u n ' u n d a a r a la r in d a b u lu n d u gu t i i m a ile s i e s ir e d ile r e k Cengiz Ha n ' in ya n in a g o t i i r i i l d i i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .i i ^ Mo go lla r sag b i r a k t i k l a n Te r k e n Ha t u n ' a , Su lt a n ' in k iz la r in a , k iz k a r d e §le r in e ve h a n im la r in a Cen giz h a n ' in b u y r u gu ile Su lt a n ve on u n iilk e s i igin a git la r soylettiler .^^o fi i k fo c u k l a r m m hepsi o ld iir iilm u ? Su lt a n Ala e d d in Mu h a m m e d ' in k i i sadece en k u fi i k gocugu o la n Ku m a h i§a h k a lm i^ t i. An ca k d a h a s o n r a o d a o ld iir iile ce k t i. 5 6 yle k i b i r giin Te r ke n Ha t u n o n u o t u r t m u § s a ^ la n m t a r a r k e n zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGF "Bu giin gok sikm tihyim bilm iyorum sebebi nedir?" d iye k o n u §t u gu s ir a d a Mo go lla r ge le r e k ve k i i fi i k fo cu gu o n d a n a lm i^ la r d ir . Su lt a n Ala e d d in Mu h a m m e d ' in k iz la r m d a n Han Su lt a n d i§in d a k ile r in h e r b i r i n i de b i r Mo go l ile r i ge le n in e ve r m i5 le r d ir . Han Su lt a n ile Cengiz Ha n ' in o gu lla r in d a n Cuci ile e vle n m i^ t ir .i ^i Cen-zyxwvutsrqponmlkjihgfed 118 Cuveyn i'n in b elir t t igin e gor e {Cihangiisa, 3 2 5 .) ku^ atmadan on be§ giin sonr a kalede su b it m i5 t ir .; Bu mesele h akkin d a ayn ca bkz. Kafesoglu, Harezmsahlar, 2 7 0 .; Beyani, Zen DerzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Iran, 30. 119 Nesevi, Siret, 59.; Mir h a n d , Ravzatu's-safd, IV, 410.; Ciivejm i'n in ifade et t igin e {Cihangiisd, 3 2 5 -3 2 6 .) Sultan Alaed d in Mu h am m ed , o k o r k u n f haber i duyunca, har em in in n am usun un kir le t ild igin i asker ler in in etkisiz kald igm i, k u fu k ogu llar m m k iliflar a ye m old u gu n u , ka d m la n n m ve kizla r m in esir ed ild igin i, e^ ler inin ba§kalar in in eline d ii$t iikle r in i ve d ile n cile r in pen^ eler i alt in d a eziyet fe kt ikle r in i aklin d an ge fir m i^ t ir . Sultan d e r d in in d er m an in m ka lm a d igin i anlami§ ve o liim ii b u hayata t e r cih eder ek aci iginde kivr an ar ak olm ii§tiir . Mir h a n d ' u n b e lir t t igin e gor e de {Ravzatu'ssafd, IV, 410.)Sultan Alaeddin Mu h am m ed , Kar undez ve ilan kalesin in Mogollar t ar afin dan fe t h e d ild igi, annesinin yakalan d igi, f ocu kla n ve ailesin in esir ed ild igi h a b e r in i alinca fe r ya t ve figan eder ek b ayild i ve ar kasin dan da old ii. 120 Ciiveyn i, Cihangusd, 382.; Re§ideddin 'in b e lir t t igin e gore de [Cdmiu't-tevdrih, I , 376.) Cengiz Han k i j i Semer kant kasabalar inda gefir m i? ve or adan yola p kin ca sultan Alaeddin Muham m ed 'in annesi Ter ken Hatun ve on u n h ar em in i da yaninda g6tiir m ii§ ve yiiksek sesle sultan 'in m iilkiin e agit yakm alar in i bu yu r m u 5 t u r 121 Nesevi, Siret, 60.; Nesevi Han Sultan'in Cuci ile evlendigini ve Cuci'nin ken d isin d en gocuk sahibi oldugun u ifade et m ekt ed ir . Stret, 197.; Ciiveyni ise daha once Sultan Osm an 'in e§i olan Han Sultan'in Har zim §ah ailesi Cengiz Han'in or d u su n u n eline gefin ce Am ul'de ot u r a n b ir boyacmm eline dii§tiigiinii ve ona a$ik olar ak olene kadar on u n yan in dan ayr ilm ad igin i b e lir t m e kt e d ir . Cihangiisd, 334.; Celaleddin Har izm sah, Ah lat ku§atm asi sir asinda Cuci'nin e§i olan kiz kar de§i Han Sultan'dan b ir m ekt u p alir . Han Sultan bur ada e5i'nin Celaleddin'e ait t op r a kla r hakkinda bilgi sahibi old u gu n u ve 512 3€ Harizmsahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadin'm Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS giz Han, on u n k izla r m d a n ik is in i ^ agatay'a t e s lim e t t i. ^ agat ay da on lar dan b ir is in i ozel ca r iye si ya p ip v e z ir i Ku t b e d d in Hab e§ Am id ' e ve r d i. Diger ^ ehzadeler in p a yin a d ii^ m ii? ola n k izla r d a n b i r i n i d ah a once Har izm 'e e lfilik yap m i§ ola n Hacib Da n i§m e n d ' e ver d iler zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPON .122 Bu n la r d a n b a §ka Sult an Celaled d in 'in i k i ya §in d a ki b i r k izi Cu r m agu n ' a d ii^ t u . Cu r m a gu n onu Cengiz Han'a go n d e r d i ve Ha n ' in e m r i iize r in e Celaled d in ' in k iz in i sar ayda yet i§t ir d iler . Daha son r a a d i Te r k e n ola n b u k izi b a t i iilke s in e yo n e t ici olar ak gid e r ke n , a d i Te r k e n ola n b u k iz i ona la yik b ir iyle e vle n d ir m e s i ifin Hiilagu'ya ve r d ile r . Hiila gu da zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 90k d e ge r li b ir yeyizle k izi, 6 5 5 / 1 2 5 7 -1 2 .5 8 yih n d a Mogol d e vle t in e ya p t igi d e ge r li h izm e t le r in d e n d o la yi Mu s u l yone- t icis in in oglu Me lik Salih ile e vle n d ir m i§t ir zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJ .i2 3 Te r k e n Ha t u n ve Alaed d in Mu h a m m e d ' in a ile s in in Mogolla r a esir d ii^ m e s i ve b u §e kild e m uam ele gor m e le r i ka yn a kla r d a da u zu n u zu n a n la t ild igi gib i o ld u k fa o n e m li b ir olayd ir . Ha r izm §a h a ile s in in b u §e kild e o ld iir iilm e s i ve o ze llikle k a d in la n n gor m ii? o ld u k la r i m u a m e le ger ^ ekt en u z iin t ii ve r ici b i r m esele h a lin i alm i§tir . Nesevi, Te r ke n Ha t u n ' u n Cengiz Ha n ' in e lin e ge ct ikt e n s on r a ya^ anan b ir olayi n a kle d e r ke n ve Te r k e n Ha t u n ' u n son u ile ilgili b a zi a y r in t ila n da ve r m e kt e d ir . Ala e d d in Mu h a m m e d ' in a ile s in in b a §in a ge le n le r d e n sonr a Celaleddin 'in h izm e t in e gir e n Be d r e d d in Hila l' in r iva ye t e t t igin e gor e ken d isi Te r ke n Hat u n 'a gid e r e k "zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Celaleddin senin torunundur ve gorkem ve heybet sahibidir. Onun memleketini topragi ferahtir. Gel senin igin onun hizmetine ula^ ayim" d e m i^ t i. An ca k b u n u n ka r §iligin d a Te r k e n Ha t u n ' u n "Eger Ayfigegin oglu Celaleddin'in nimetine razi olursam onun himayesi altinda olurum Uzlak^ ah veAk^ ah itibarsizlik gektilerA^ "^ Iginde bulundugum durum benim igin Celaleddin'in golgesinde ya^ amaktan bin mertebe daha kolaydir." cevab iyla a n la §ila ca gi iize r e Te r k e n Ha t u n Celaled d in ' i b iiyiik b ir d ii^ m a n o la r a k go r iiy o r d u . Te r k e n Ha t u n , Cengiz Ha n ' in ya n in d a ka ld igi s iir ifin d e 90k bii3nuk s ik in t i ^ e km i^ t i. Yo k s u llu k ve d a r lik o n u o kad ar zor d u r u m d a b ir a k m i^ t i k i b a ze n Cengiz Ha n ' in sofr asin a ge lip sofr a d a ki kendisine akr abalik ve Ceyhun s m ir olm ak iizer e t op r a k p ayla§m ayi t e klif et t igin i iletm ektedir . Celaleddin'e eger giicii var sa sava§ yapabilecegini ancak yoksa fir sati deger lendir m esini ve halen gefer h olan on er iler i kab u l etm esin i soylem i^ t ir . Aziz, Khwarazmshahs, 1 5 3 -1 5 4 .; Biin yat ov, Hdrezmsdhligi ve Enusteginliler, 2 1 0 .; Beyani, Zen Der iran, 32-33. i22Ciiveyni, Cihangiisd, 3 8 2 .; Nesevi'nin b e lir t t igin e gor e [Nesevi, Siret, 60.) Alaeddin Muhammed'in b u kizin m adi Ter ken olu p Uzlak§ah'in annesinden d iin yaya gelm i^ ti. Cuveyni, Cihangiisd, 3 8 2 -3 8 3 . i24Nesevi, Sfret, 5 9 . Gulseren Ceceli 3€ 513 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba a r t ik la r d a n ke n d is in e i k i ( i f giin k a d a r ye t e ce k o la n yiye ce gi t o p l u y o r d u . Bu d u r u m d o n e m in a lim le r i t a r a fin d a n gok e t k ile yici b i r s on o la r a k gor iilm ii§t iJr zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .i2 5 Ger ^ ekt en de o ld u k f a k o t i i b i r d u r u m a d ii§t iigu go r iile n Te r ke n Ha t u n 6 3 0 / 1 2 3 2 -1 2 3 3 y ilm d a d a o ld ii .i 2 6 On u n , Cen giz Han ' a e sir d u ^ t iikt e n s o n r a b u e s a r e t i Ce la le d d in ' in h a k im iy e t in d e ya ^ a m a ya t e r cih etm esi o ld u k^ a ilgi fe k i c i b i r d u r u m d u r . Ay n i za m a n d a Ce la le d d in Ha r izm §a h ' i ve an n esi Ay ^ ife k Ha t u n ' u n a s il b i r gozle g o r d i i g i i n i i n d e b i r gost e r ge sid ir . Ha r izm s a h la r De vle t i' n d e k a d i n la n n s iya s i h a ya t t a k i r o liin e d a ir son or n e k Giya s e d d in Pir §a h ' in a n n e s i Be gle r Ay Ha t u n ' u n ile ilgilid ir . Bir sefer in d e Giya s e d d in Pir ^ ah ile Ce la le d d in Ha r izm s a h a r a s in d a b a zi s ik in t ilar o r t a ya f i k t i ve Ce la le d d in k a r d e s in in u ze r in e y i i r i i d i i . ^ u n k u Su lt a n , t iim iilk e n in t a m h a k im i o lm a k is t e m e k t e yd i. Su lt a n ' m ge ld igin i d u ya n Giya se d d in ' in t e d b ir a lm a ya firsati o lm a d i ve a ce le yle a t in a b in e r e k Selevkan ka le s in e git t i. Ce la le d d in ge lin ce o n u n ya d ir in a g ir d i ve or a d a Giya se d d in ' in an n esi Be gle r Ay Ha t u n ' u go r d ii. Ke n d is in e ed ep ve h i i r m e t ^ a r t la n n i ye r in e ge t ir d i. Ve d e d i k i ;zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "Benim igin ondan ba^ ka karde^ im 0 benim goren goztimkalmami^ tir. Ben onun isteginden vazgegmeyecegim.zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHG diir Hatta benim elim den vegdztimden daha degerlidir." Bu s ozle r d e n son r a Begler Ay Ha t u n Giyaseddin 'e s a kin le §m e s i ve e n d i§e e t m e m e s i i f i n h a b e r go n d e r d i ve Giyased d in de e m in olu n ca ge r i d o n d ii .i ^? Bu ola yd a Sultan Celaled d in ' in Begler Ay Hat u n ' a d a vr a n i§i old u kga o n e m lid ir . Ke n d is in e b i i yiik h i i r m e t ve saygi gost e r m e si a r a la r m d a k i m iin a s e b e t i ib ar et e t m e k t e d ir . Aym za m a n d a Begler Ay Ha t u n Celaled d in ' in s o zle r in i Giyased d in 'e ile t m e k s u r e t iyle i k i ka r d e § a r a s in d a a r a b u lu cu o lm u §t u r . Bi i r o k r a t i k Ha y a tta Ka d m i n Ye r i v e Ku l l a n d i k l a r i Un v a n v e La kaplar Ha r izm §a h la r De vle t i' n d e d e vle t zir ve s in d e k i k a d m la r in b i i r o k r a t i k h a ya t a d a d a h il o ld u gu go r iilm e k t e d ir . Bu k o n u d a zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIH 90k o n e m li i i f h a t u n d e vle t b iir o k r a s is in d e ye r a lm i? ve k e n d ile r in e a it u n va n la r k u lla n m i^ la r d ir . Nesevi, Siret, 6 0 .; Kar aku r u m 'a got u r u le n Te r ke n Hat u n , or ada ge fir d igi bir kag m utsuz 5^1m sonr asinda 61mii$tiir . Cuvejm i, Cihangiisd, 3 8 3 .; Zehebi'n in b e lir t t igin e gor e [Tarihii'l-islam, 523.) Te r ke n Hat u n Cengiz Han'a esir du§tiigun de aciyi, a lfa kligi ve k o r k u yu g6 r m ii?t iir . Ciiveyn i, Cihangiisa, 3 8 2 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 1 2 7 Nesevi, Siret, 129.; Tan er i, Celalii'd-din, 3 6 . 514 36 Harizm §ahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ Bu ko n u d a ilk o r n e k d ah a on ce siyasi e vlilik le r k is m in d a b a h s i ge^en Ala e d d in Mu h a m m e d ' in k iz i Han Su lt an b a b a s m m t e vk ile r in e o n u n alam e t in i f e k m e k t e yd i. Ala e d d in Mu h a m m e d d o n e m in d e Ha r izm s a h la r Devle t i' n in s im r la r i old u kga gen i§t i ve b u yiizd e n b iir o k r a t ik i^ le m le r f o k fazla id i. Resm i i§ler d e b ir m e s e le n in s o n u fla n m a s i b i r y i l h a t t a d a h a fazla b ir s iir e a la b ilm e k t e yd i. Bu n e d e n d e n d o la yi Ala e d d in Mu h a m m e d t e vk ile r e ye kilm e s i i fi n ke n d is in e a it b i r m i i h i i r ya p ilm a s in i b u yu r d u . Bu n i^ an d a zyxwvutsrqponmlkjihgfed "itimadiAldUah Vahdehu" ya ziyo r d u . Biiyiik k izi Han Su lt an 'i ise ke n d is in e 9ekm i §t ir . ^ i i n k i i t e vk ile r n a ib ya p m i$ ve t e vk ile r e m i i h r i i n i i Han Su lt an zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIH fo k fazla id i ve b u i^ i ya p m a k gok fazla va k it aliyor du.^ ^ s Bu m esele kisa b ir b ilgi olm a kla b ir lik t e m a h iye t i a yism d a n o ld u k fa o n e m lid ir . Su lt a n ' in a la m e t in in fe k ilm e s i m e se le sin in Tiir k -is la m d e vle t le r in d e ne ka d a r o n e m li old u gu b ilin m e k t e d ir . Ayr ica t e vk ile r e Su lt a n ' in i^ a r e t in i ^ ekecek ki§in in d e vle t zir ve s in d e iis t d iize y b i r gu ve n ilir lige sah ip o lm a s i ge r e k t igi ve b iir o k r a t ik b ilgis in in de 90k fazla o lm a s in m la zim ge ld igi m a lu m d u r . Dola yisiyla Su lt an ' m t e vk i fe k m e i§in i k izm a h avale e t m e si Ha n Su lt a n ' in d e vle t yo n e t im in d e fik ir ve soz s a h ib i o ld u gu n u goster ecegi gib i a ym zam an d a d e vle t t e ^ kila t a fis in d a n da fik ir le r ve r e b ilir . Ala e d d in Mu h a m m e d ' in an n esi Te r k e n Ha t u n ' u n d e vle t i fi n d e k i b i i r o k r a t ik ya^ am m a b a kild igm d a o n u n Ha r izm s a h la r De vle t i' n d e ki k o n u m u daha da iy i a n la §ila b ilir . Te r k e n Ha t u n ' u n a yr i b i r s a r a yi( d e r ga h i) , k e n d ine b a gli d e vle t e r k a n i, ozel e m la k ve a k a r i v a r d i. Bu n la r d a n b a §k a o n u n sozle r i Su lt an ve ya k in la r i t a r a fin d a n d in le n ir , Su lt a n ' in h a zin e s in d e n d i le d igi ka d a r h ar cam a ya p a b ilir d i. G6riin ii§ it ib a r iyle Te r ke n Ha t u n za yif ve giizel b ir kadin di zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .129 Te r k e n Ha t u n ' u n sik s ik eglence m e clis le r i d iize n le d igi s6ylen ird i .i3o Ayn ca , Te r k e n "Huddvend-i Cihan" la ka b i ile a n ilir d i. Ala e d d in Teki§' in olm e si ve oglu Ala e d d in Mu h a m m e d ' in t a h t a gikm a si ile ke n d i ka b ile s i ve ge r i ka la n Tiir k le r Su lt a n ' m ya n in d a t o p la n m i§la r d i. Sult a n da o n la r a giive n m e kt e yd i ve Te r k e n Ha t u n da b u vesile ile gu f s a h ib i olm u §t u . Oyle k i su lt a n Ala e d d in Mu h a m m e d ' in an n esi t a r a fin d a n b e lir len m i? ye r le r d i§in d aki b olge le r d e s ozii ge9m ezdi. Old u k fa h ir s li b i r ki^ iUge sah ip ola n Te r k e n Ha t u n h e r ne ka d a r a d a le t li d avr an sa da y e r i ge ld igin d e b a zi ki§iler i o ld u r m e k t e n de fe k in m e z d i. Bun a ka r §in iilk e n in f e j i t l i Nesevi, Siret, 7 2 .; Necip Asim 'in b e lir t t igin e gor e (Nesevi, Celaliittin Harizmsah, Tiir k fe t r c. Necip Asim , Istanbul, 1934, 3 7 .] b u m iih iir iin iizer in d e "ve ma tevfik-i eld billah" ciim lesi bulun m aktad ir . Handm ir , Habibii's-siyer, II, 6 4 7 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 130 Cuveyni, Cihangiisd, 3 8 1 . Gulseren Ceceli 3€ 515 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZY ye r le r in d e f o k sayid a se b il ve h ajn -at lar a d a s a h ip t i. in ^ a k a t ip le r in d e n , b u j' u kle r d e n ve faziUar d an olu §a n ye d i ki§iUk b ir d iva n o n u n e m r in d e i d i . Ter ken Ha t u n ' u n t e vk ile r e fe k m e k i f i n t u gr a s i b u lu n m a k t a yd i. Uze r in d e ise zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "asameddunya ve'd-din Ulug Terken Melike Nisa el-dlemin" ya ziyo r d u . Ala m e t i ise "a'tesmetu billahi vahdehU" id i. Bu alam et f o k d iizgiin ve t e m iz b ir §ekild e ya zild igi i fi n b ig kim s e o n u n iize r in d e h e r h a n gi b ir b ile ya p a mazdizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA .i^^ Bu r a d a Te r k e n Ha t u n ' u n d e vle t iize r e n d e ki giiy ve e t kis i a fi k fa go r iilm e k t e d ir . Ya p t igi h a yr a t la r ve im a r fa a liye t le r in in ya m sir a y e r i geld igin d e old u k^ a k a n d o k iicii olm a s i o n u n ki§iligi k o n u s u n d a k i ik ile m i, giig ve ik t id a r a d u yd u gu h ir s i a^ ikga go s t e r m e k t e d ir . Biir o k r a t ik h ayat a d a ir son b ilgi de Begler Ay Ha t u n ile ilgilid ir . Daha once b a h s e d ild igi iize r e Yigan Ta ys i, Giyased d in Pir §a h ' m d a yisi ve Te r ken Ha t u n ' u n a k r a b a la n n d a n i d i . Bu d u r u m d a Giyased d in ' in a n n e si de Te r ke n Ha t u n ' u n ka b ile s in d e n g e l m e k t e d i r . B e g l e r Ay Ha t u n m i i lk i i a lt in d a n e r e s i va r ise o r a la r d a k e n d i t a h a k k iim iin ii k u r m u ^ t u . Ke n d is i Ala e d d in ' in an n esi Te r ke n Ha t u n gib i "Hiiddvend-i C/ 7Jan"lakabina sa h ip t i .i3 4 Begler Ay Ha t u n ' u n , Te r k e n Ha t u n ' u n a kr a b a la n n d a n b i r k a d in o ld u gu h a t ir la n d igin d a b oyle b i r u n va n i ku Uan m asi da ya d ir ga n a ca k b i r d u r u m olmasa ge r e k t ir . Nesevi, Siret, 6 2 .; Kafesoglu, Harezm^ ahlar, 209.; Beyani, Zen Der Iran, 2 4 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWV 132 Kop r iilii' n iin ifade ettigin e gor e ("Har izm§ahlar ", 279.) asker i ar istokr asiye dayanan Ter ken Hatun m iit a h a kkiim ve m u h t er is m izacin in etkisiyle ogluna r a kip ve f ok defa ona h a kim b ir k u w e t olar ak her ^eye mudahale et m ekt eyd i. Bu r ekabet im p a r a t or lu gu n i f b iin ye sin i f iir iit m e kt e ve an i yikih§i hazir lam akta id i; Kafesoglu'nun, Ter ken Hatun'un devlet ife r is in d e ki kon u m u n u fo k giizel b ir §ekilde t esp it eder ek yor um lad igi ifadesine gore [Harezmsahlar, 208.) bu donemde geli§en olaylar a b a kild igmdan Alaed d in Muham m ed'in her soziin iin m u t la k h a kim old u gu n u d ii§iin m em ek ger ekir . Sultan t am ter sine annesi ile alakali meselelerde §a§ilacak derecede zavalli b ir dur um da id i. Dolayisiyla Ter ken Hatun 'un ilt ifa t in i kazanmi? herkese kar§i da aym ^ekild e id i. Ter ken Har izmsahlar Devlet i'n in idar e ve siyasetine hemen hemen ogluyla a3mi derecede n iifiiz eden b ir ki§i id i. Hatta bazi d u r u m lar d a Sultan'dan bile daha ile r iyd i. Sultan'in e m ir le r i veya fe r m a n la r i Ter ken Hatun'un istegi ile b ozu lu r ve h if kaleme alin m azdi.; Ter ken Hatun'un Har izm §ahlar Devleti'ndeki r o lii ve et kisi i f in ayr ica bkz. Yor ulmaz, "Har ezm §ah Kan glilan ", 11-15. 1 3 3 Zehebi Giyaseddin Pir §ah'in an n esin in Tiir k old ugun u ifade et m ekt ed ir . Tdrihii'ltslam, 856. 1 3 4 Nesevi, Sfret, 133. 516 3€ Harizmjahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadin'm Yeri ve Onenni zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWV Sonu9 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Ha r izm sa h la r De vle t i siyasi t a r ih in d e k a d m m ye r i ve on e m in e d a ir b u r aya kad ar b ah sed ilen b ilgile r b u ko n u d a b ir t a k im t e s p it le r e u la §ila b ilm e sine n ed en o lm a k t a d ir . Ha r izm sa h la r Devlet i' n d e a s ke r i ve siyasi a m a fla ya p ila n e vlilik le r in o ld u k f a fazla o ld u gu go r iilm e k t e d ir . Bu e vlilik le r d evlet e k i m i zam an t o p r a k ka za n d ir m a kt a , k i m i zam an ise b o zu k ola n ili§kiler in d iize lt ilm e s in e ya r d im ci o lm a kt a d ir . Bu §e kild e h e m di§ d e vle t le r e ve b e ylikle r e Har izm sah h a n e d a n in d a n k izla r ge lin o la r a k g6 n d e r ilm i§, h e m de b u devle t le r d e n Ha r izm sa h sar aym a ge lin a lm m is t ir . Ya p ila n e vlilik le r zam an zam an d e vle t in siyasetin e yo n ve r m i§t ir . Bu sayede d on e m e a it d iigiin , kiz alm a, kiz ve r m e ge le n e kle r i h a kkin d a da b ilgi s a h ib i o lu n a b ilm e k t e d ir . Bu n lar ar asin d a zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA "hediye ddeti", "geyiz ddeti", "dam adm bir yd kizm evinde kalmasi ddeti" gib i ad et ler b u lu n m a k t a d ir . Yo n e t im a^ ismdan b a k ild igm d a Ha r izm s a h la r De vle t i' n d e k a d m in f ok e t k in b ir r ole sahip old u gu go r u lm e k t e d ir . Ka d m la r in yo n e t im d e soz sah ib i o lm a la r i kon u su n d a oze llikle s u lt a n a n n e le r i ola n Me like Te r k e n ve Te r ke n Ha t u n or n e k ola r a k go s t e r ile b ilir . Ge r fi ya s a m m m kisa s iir m e s i son u cu Melike Te r ke n d e vle t t e k i e t k is in i ye t e r in ce gost e r e m e m i? an cak Te r ke n Ha t u n b u kon u d a t i i m giiciin ii or t a ya fik a r m i^ t ir . Her i k i va lid e de ve lia h t ila n e t t ir m e de e t k ili olm u ? ve b o yle lik le d e vle t in k a d e r in i b e lir le m eye ^ a lis m is la r d ir . Dola yisiyla ge r fe kle ^ e n ola yla r d e vle t in gid i§a t im etk ile m is t ir . Ka d in la n n d evlet zir ve s in d e ki e t k is in i gost er en b i r d ige r m esele de b u h a t u n la n n u n va n ve lakap ku lla n m i? o lm a la r id ir . Bu d u r u m a Ala e d d in Mu h a m m e d ' in annesi Te r ke n Ha t u n ve Giyased d in Pir §ah ' in an n esi Begler ay Hat u n ' u n "Hiiddvend-i Cihan" u n va n im ku Uan m asi o r n e k o la r a k go s t e r ile b ilir . Boylelikle Ha r izm sa h la r Devlet i' n d e k a d m la r in yo n e t im d e ne d e n li e t k ili o ld u kla r i a f ik^ a or t a ya f ik m a k t a d ir . Aym za m a n d a d e vle t in zir ve sin d e b u lu n a n k a d m la r in ik t a sa h ib i o ld u k la r i, k e n d i ge lir le r in in b u lu n d u gu ve h a kim o ld u kla r i ye r le r d e k i yo n e t im le r in d e yin e o n la r in e lin d e b u lu n d u gu da a§ikar d ir . Ha r izm sa h la r Devlet i' n d e b u k o n u d a d aha once b a h se d ile n p ek fo k o r n e k b u lu n m a k t a d ir . Ala e d d in Mu h a m m e d ' in k izi Han Su lt an ' in babasin in t e vk ile r in e a la m e t in i fe k m e s i de k a d in la n n b i j r o k r a s id e k i yer in e ait o n e m li b ir o r n e k t ir . Bu t u n b u bUgiler den yola yik ila r a k Ha r izm s a h la r De vle t i' n d e k a d m la r i n d e vle t in siyasi yasam m a ger ek ya p t ik la r i e vlilik le r sayesin d e, ger ekse Gulseren Ceceli 3€ 517 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcba d ogr u d an cid d i a n la m d a m u d a h il o ld u k la r i ve b u sayede o n e m li b i r giice k a vu ja r a k d e vle t in i§le yi§in d e e t k in h a le ge ld ik le r i s oyle n e b ilir . r KzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA AYNAKLAR ' Alaed d in At a Me lik Cuveyni,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Tarih-i Cihangusd, Tu r k fe t r c. Miir sel Oztur k An ka r a ,l9 9 8 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA I Alya r i, Huseyin " Cengiz Han -i Mogol" Ne^ riyye-yi Daniskede-yi Edebiyyat-i 'Ulum -i insani-yi Tebriz, XX/ 3 ,1 3 4 7 H§, 3 0 9 -3 1 6 . Am id , Hasan, Ferheng-i Am id, I, Ta h r a n , 1363 H$,129. An o n im , Anadolu Selfuklulan Devleti Tarihi III, Tu r k fe t r c. Fer id u n Nafiz Uzluk Ankar a, 1 9 5 2 . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA t Ar a t Re§it Rahm eti, "Kip fak", lA, VI, 7 1 3 -7 1 6 . ^ Ayan , Er gin , Hordsdn ve Civarindaki Oguz Boylan [1157-1220], Mar m ar a Un ive r sitesi Tiir k iya t Ar a s t ir m a la r i En s t it iis ii Dokt or a Tezi, Ist an bu l, 1 9 9 8 . Aziz, Ghulam Rabbani, A Short History of the Khwarazmshahs, Kar achi, 1 9 7 8 . Bahaeddin Mu h am m ed b. Hasan b. isfen d iyar , Tdrih-i Taberistdn, II, n j r . Abbas ik bal A§tiyan i, Tah r an , 1320 H§. Bar t h old , Vasilij Vla d im ir o vif, "Atsiz", lA, II, 6. ."Kar ahitaylar ", lA, VI, 2 7 3 -2 7 6 . , Mogol istilasma Kadar Turkistan, haz. Hakki Dur sun Yild iz, An kar a 1990 Ba r t h old -Be r t h old Spuler , "Atsiz" ,EI^ , I , 7 5 0 . Bayur , Hikm e t , Har izm §ah Ala u ' d -d in "Teki§" in Ad i Hakkin da, Belleten XIV 5 6 (1 9 5 0 ), 5 8 9 -5 9 4 . Beyani, ^ ir in , Zen Der Iran Asr-i Mogol, Tah r an , 1383 H§. Bosw or t h , C. E., "Ala-al-d in Abu 'l-Fat h Moham m ad Encyclopaedia Iranica, I, Lon d on , 1 9 8 5 , 7 8 0 -7 8 2 . b. Tekis b. Il-Ar slan "Tekish", EI^ X, Leid en , 2 0 0 0 ,4 1 4 -4 1 5 . Boyle, ]A., The Cambridge History Of Iran, V, Cambr idge, 1 9 6 8 . Bunyatov, Ziya, Harezm^ ahligi ve Enusteginliler Devleti, Tur k?e t r c. Tu r a l Rizayev Istanbul, 2 0 0 3 . Ceceli, Gulser en, Hdrizmsah Hiikiimdan ' Sultan?ah Mahm ud (567-589/ 1172-1193) Mar mar a Un iver sitesi Tu r kiya t Ar a s t ir m a la r i En st it iisu Yayinlanmami? Yuksek Lisans Tezi, Ist an bu l, 2 0 0 6 . Cemaleddin Muham m ed b. Salim b . Vasil, Miiferricii'I Kurub fi Ahbari Beni Eyyub IV Istan bul, 1980. ' Dames, M. Lon gw or t h , "Giir ile r ", tA, IV, 8 2 6 -8 3 0 . Dem ir alp, Meltem Alaaddin Muham m ed'in Annesi Terken Hatun, Mar m ar a Univer sitesi Sosyal Bilim le r En st it u sii Yayin lan m am i? Yiiksek Lisans Tezi, Istan bul, 1997 518 §€ Harizmsahlar Devleti Siyasi Hayatinda Kadm'in Yeri ve Onemi zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS Ebr i, Asger Fur ugizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Tarih-i Guriyan, Tah r an , 1 3 8 1 H§. el-HilaU, Menahicii't-talibin, Ayasofya, n r . 3 4 6 7 . el-Musevi, Essahu't-tevdrih, Tu r h a n Hatice Sultan, n r . 2 2 4 . Erdogan, Ab d iilka d ir , Harezm^ ahlar imparatorlugu'nda Askeri Te^ kilat, Mar mar a IsUniver sitesi Tiir kiya t Ar a s t ir m a la r i En st it iisu Yaymlanmami? Yuksek Lisans Tezi,zyxwvutsrqponmlkjihgfed t an bu l, 2004. Giir buz, Mer yem Harizmsahlar'da Devlet Te^ kilati, Ekonomik ve Kiiltiirel Hayat, Ist an bu l Univer sitesi Sosyal Bilim le r En st it iisii Yayinlanmami? Dokt or a Tezi, Istanbul, 2005. Haig,T.W., "Salgur lular ", M, X, 1 2 5 -1 2 6 . Hamdullah Miist e vfi Kazvin i, Tarih-i Giiztde, Tahr an ,1387 H§. Zafem dm e, Tiir k ve islam Eser ler i Miizesi, n r . 2 0 4 2 . Handm ir Giyaseddin Mu h am m ed , Habibii's-siyer, II, Tahr an ,1353 H?. Hasan-i Yezdi, Cdmiu't-tevdrih-i Hasent, Fatih n r . 4 3 0 7 . Hilat ber i, Allah yar , Tarih-i Hdrizmsahiyan, Tah r an , 1 3 8 1 H§. Huar t, CI., "Taber istan", iA, XI, 5 9 8 -5 9 9 . , el- Evamirii'l- Ala'iyye fl'l-Umuri'l- Ala'iyye, Tip kib a sim , An kar a, 1 9 5 6 . ibn ii'l-Kesir , el-Biddye ve'n-nihdye, XIII, Tiir k fe t r c. Mehm et Keskin ,ist an b u l, 1995. ibnu'l-Esir , el-Kdmil fi't-Tdrih Terciimesi, IX, ist a n b u l, 2 0 0 8 . Kafesoglu, Ib r a h im , "Teki?" M, XII/ 1 ,1 3 5 -1 3 9 . , Harezmsahlar Devleti Tarihi, An kar a, 2000^ . , Turk Milli Kultiirii, is t a n b u l, 2 0 0 5 . Kaya, Onder Selahaddin Sonrasi Donem de Anadolu'da EyyUbiler, is t a n b u l, 2 0 0 7 . Kayhan, Hiiseyin , Irak Selfuklulan, Konya, 2 0 0 1 . Kej^ an , Meh d i "Mer g-i ^ ah, Ust iir e -yi Zendegi ve Mer g-i Sultan Har izmsah" Nigdh-i Nov, 1 3 7 4 HsC25), 8 8 -1 1 1 . Celaleddin Kop r u lu , Mehm et Fuad, "Har izm sahlar ", iA, V/ l, 2 6 5 - 296. , "Ur an Kabilesi", Belleten, 2 6 ( 1 9 4 3 ], 2 2 7 -2 4 3 . Koymen, Mehm et Alt ay, Buyiik Selfuklu imparatorlugu Tarihi ikinci imparatorluk Devr/ , y , Ankar a, 1 9 9 1 . Me r fil, Er dogan, "Salgur lular ", DM, XXXVL 2 9 -3 1 . , Fars Atabegleri Salgurlular, Ankara,197S. Minhaceddin Ciizcani, Tabakdt-i Ndsiri, I, Tah r an , 1 9 8 4 . , Tabakdt-i-Ndsiri, t n g. Tr c. Malor H. G. Raver ty, Vol. I , New Delh i, 1 9 7 0 . Mir h an d , Ravzatii's-safd, IV, Ta h r a n , 1339 Hs. Muhammed Ab d u l Ghafur , The Gorids, History, Culture and Administration 549- 612/ 1148-1215-16, Yaym lanm am is Dokt or a Tezi, Ham bu r g, 1 9 6 0 . Muhammed Avfi, Tezkire-yi Liibdbii'l-elbdb, Yy, Ty. Gulseren Ceceli 3§ 519 zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZ Muham m ed b. Ah b. Siileym en er - Raven di,zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Rahatii-us-sudur ve Ayet-iis-surur, I I , Tu r k f e t r c. Ahm et Ate§, An kar a, 1999. Muham m ed 5ebankar eyi, I\ 4ecmau'I-ensab, Tah r an , 1376 H§. Ozkuzugiidenli, Osman Gazi, Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar, Mar m ar a Un iver sitesi Tiir kiya t Ar ast ir m alar i En st it iisii Yaym lan m am is Yiiksek Lisans Tezi, ist a n b u l, 1 9 9 4 . Per viz, Abbas, Tarih-i Seldcika ve Hdrizmsahan, Tahr an , 1972. Razpus, 5 eh n az," Tekis, Alaed d in ", Ddnisname-yi Cihan-i islam, VIII, Tar h an , 1383 Hs., 3 2 -3 5 . Resideddin Fazlullah, Cdmiu't-tevdrih, 1,1362 HsResideddin Vatvat, Nam eha-yi Resideddin Vatvdt, nsr . Kasim Toyser kan i, Tah r an , 1338 Hs. Sadr uddin Ebu'l-Hasan Ali ib n Nasir ib n Ali El-Hiiseyn i, Ahbarii'd-devleti'sSelfukiyye, Tiir k fe t r c. Necati Lugal, An kar a, 1 9 9 9 . Sid d iqui, Iq t id ar Husain "Gur lular ", DiA, XIV, 2 0 7 -2 1 1 . Sumer, Far uk, "Atsiz b. Mu h am m ed ", DM, IV, 9 1 -9 2 . , "Kimek", M, VI, 8 0 9 -8 1 0 . , "Selfuklular Devr in d e Tiir k Beyler i II Har izmsah Atsiz (4 9 0 -5 5 1 = 10971156), Turk Diinyasi Arastirmalari Dergisi, 4 4 ( 1 9 8 6 ) , 1-7. $ehabeddin Muham m ed elzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA -Miinsi el-Nesevi, Siret-i Celdliiddin Mengiibirni, Far sfa tr c. Mucteba Min ovi, Tah r an , 1344 Hs. , Celdliittin Harizmsah, Tiir k fe t r c. Necip Asim , ist an bu l, 1 9 3 4 . 5 er ifi, Mahbube, "Celaleddin Har izm sah Me n giib ir n i", Ddnisname-yi Cihdn-e islam, X, Tahr an , 1385 Hs, 5 0 3 -5 0 9 . 5esen, Ramazan, Salahaddin'den Baybars'a Eyyubiler-Memluklar (1193-1260J, ist an bu l, 2007. Tan er i, Ayd in , "Celaleddin Har izm sah", DM, VII, 2 4 8 -2 5 0 . , Celdlii'd-din Harizmsah ve Zamani, An kar a, 1977. Tasagil, Ah m et "Kar ahitaylar ", DM, XXIV, 4 1 5 -4 1 6 . , Kaynaklanna gore Tiirk boylan, An kar a, 2 0 0 4 . Tu r an , Osman, "Ter ken Un van i" Tiirk Hukuk Tarihi Dergisi, I, An kar a, 1 9 4 4 ,6 7 -7 3 . .Selguklular Zamaninda Turkiye, ist a n b u l, 1 9 9 3 . , Tiirkiye Selfuklulan Hakkinda Resmi Vesikalar, An kar a, 1 9 8 8 . Yin an f, Miik r im in Halil "Celaleddin Har zemsah", M, III, 4 9 -5 3 . Yor ulm az, Osman, "Kan glilar in / Kan klilar in Mensei Meselesi", istanbul Universitesi Edebiyat Fakultesi Tarih Dergisi, is t a n b u l, 2 0 0 7 ( 4 3 ) , 8 3 -1 0 4 . Zahir ed d in b. Seyyid Nasir ed d in Mar asi, Tdrih-i Taheristdn-i Ruyan-u Mazenderan, Tahr an, Ty. Zeh eb i, Ta r ih ii' l-is la m ve vefayat el-m e§ahir ve ' l-a la m , XI I I , Be yr u t , 2 0 0 3 .

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

"Harizmşahlar Devleti Siyasetinde Kadın'ın Yeri ve Önemi"/ "The Place and Importance of Women in Khwarazm Shahs State Politics", Ortaçağda Kadın, Lotus Yay., Ankara 2011, ss. 493-519.

"Harizmşahlar Devleti Siyasetinde Kadın'ın Yeri ve Önemi"/ "The Place and Importance of Women in Khwarazm Shahs State Politics", Ortaçağda Kadın, Lotus Yay., Ankara 2011, ss. 493-519.

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS