1 ; İS' V T ü r k D il K u r u m u Y a y ın la n TÜRK DÜNYASI OH ve Edebiyat Dergisi / Sayı: 2.1 / Bahar-2006 w ’ ■ “p -r * ' * * i-, | Y oi' Ko* ’ h£r^* i ’""'— r 'v î,, . ! K a f i - * 0 * - < ’^ L _ A n k a ra , 201 ,^L üA / Stfhii/i ı-ı Yan !jü'; Mmi/îrii . T ıirk D il K u r u m u m isk i: l 'r o i . I )r. Ş ü k r ü H a l û k A k ıd ırı T iirk D ü n y a sı Dii. vc IkkT iysır J > r£ İ.\t y ıld a iki snyvı u ta ra k y.,ıj'iıniım ınalcıa<Jır. İlk Sayı lV 9 6 ’t!>ı VsytDilsnjtiıjtır. T ü rk D ü n y ası D il ve lUM ıij?;» D e rt;ı.n , u lu sla ra ra sı h a k e m li ile rd i » « 'İ liğ in e sohi|>rir. Y.ııı K/mtlrr. * Proi D r. S:u*kk T U R A L * p m s. D r. Şükrü lİJİn k AK /U .1N « l'roi. D r. R e şa t G E N Ç * Prof. D r. K occp T O P A R k l * Prof'. D r. F ik re t 'l l J R K M k N * !)(><,. D r. N a c iy e V11.D17, Yay/v Danışına Kımıltı'. Y U R T İÇ İ * prof. D r. '/ r y n t p K O R K M A /. * P ro f. D r. O sruııtı f i k r i S llR T K A Y A * l’ruf. D r. S a im S A K A O Ğ l.U * P r d ' D r. Ö t a l O Ğ U Z * Prof. D r. M n f a İS E N * P rof. D r. M i s u l a Ö N E R * Prof. O t. JIas?.n H R k N * P rn î, D r. M u s h a f a Ö Z K A N * P rof, Dr. A 'm u -ı B U R A N * P ro f. D r . F .m itıf Y IL M A Z * Prof. D r. H a lil İb ra h im U S T A • P ro f. D r. F arili K İR İ Ş Ç K K İ M Î * P ro f. D r. Ç e tin P F K A C .A R * P ro f. D r . M e h m e t K A R A * Ynd. D oç. D r. A li A b b u s Ç lM AR Y U R T D İŞ İ * Prof. D r. M aceel liR D A L * P ro f. D r. l a r s JÜ IrJA 'N S O N * P rof. D r. T e v fik H A ( JY K V * P ro f. D r, M a rk K IR .SU H N F.R * P rof. D r. A ğ a n ın s a A H Ü N D O V * P ro f. D r. M u r a t P EN Ç İV 'J:.V * P rof. D r. l l a m i d u l h D A D A B A Y K V * P ro f. D r. N u rn ın h a n ırn p ı. H İS A .M O V * P r o f D r. F u a r G A N İY J iV * P rof. D r. M ırj.ıtıu T liO D U S İ Y İ .V İ Ç * Prof. D r . .Şaklr jflR A Y K V * P ro l. D r, K ııdjrulj K O N K A B A Y l’.V * prof. D r. A bd .ld ıu -an A K M A T A Ü Y E V * P rof. D r. Ç ıılxm H 1 D İR * D o ç U r. ü ı n g Ya T S İiN G Tiirk İMİ K urum u Yttynıian: 939 i 7 'astt-nm : H a n g a r M arka lh-n<irrn ve .R eklam H ik m e tle ri K r t s k t : Ş enol fo rm M ı t b i a c ı l i k K a v r u l ık S anayi v e T ic a r e t ü * l. Ş u . K âzsın K;i>;:ıbskir G u k îe s ı «Sücciıo^ln İ* H a n ; No..; Y İ ! 2 B İsjfiıic ı / A N K A R A Telefon :{ 0 3 1 2 ) 3 4 2 0 ! 60 Befgû# tffcrr; ( 0 31 2 } 3&-İ 20 67 S o r u m lu s u : .Şenol S O Y D l'.M İR Y ö n e t i m Y m ‘i : A ta tü r k Btılv;:rı 2 1 7 , !iföKO K ftv ak Iıd erc T e k f i n : t 0 3 12 ) -i-!8 61 00 ! i M iie ig ır g e te r : ( 0 3 1 ’ ) 4?.8 Y<1 8 8 Cyeııel A ğ : b r r p ://td k .o r g .r r , o -p o sta : b * m @ td k .fH £ ,ır B i r i m i B a s i l . : A şikar», l’kirr. İ 0 0 9 B a s k ı S a y ı s ı : 1 0 0 0 ,ufc>r. IS S N : 1 3 0 1 -0 7 7 Yurl l.)/,yı Sa/ış l’iy n lı: ' Av ra ANKARA T Ü K K D Ü N Y A S 5 D İ L V £ i - D K J İ İ Y A I O K R G İS İ y a y i n sı Ki i fi T u r k Dünya?;} D il ve Kd*:b?yaî j )?.o ^ ısT n u r T u k k-he< ûenm u o t n h e >nHsümü>'d:ki d u r u n u n d il b O g İşk ve ı^îm ccl sor u n te rm t ele atlan b ilim s e l y a z ıla rın y aru yrm i m l e h t e l e t t t o e d e b î n u -n r» b re <ie yer v e r ilm e k te d ir. An«';îkr 1 n r k le h ç e le ri nrj;1 kalem»-' a k a m e ynvsform y i b ari i i orrsık *l"iWU ■ d Ih ibesi y le yu 2 fIm as i g e rr k t &ekced ı r, T ü rk D ü n y a sı Di! ve ITdebiyiU D iT ^isi'n d e \a y u n ia n m a k ioi'tv g ö n d erilen y a d la r daha nn-e G • h ie b ir y erd e yay m d an m an u ş o lm a lıd ır, K onm a; erde sunttkm b ild irile r ve konieraıi-s m e n n a n bildi?'} k ita p la rın d a daha önet* yav u k lan m am ış o lm ak kaythyta g ö n d erileb ilir. O T ü r k D ü n y a s ı D il ve b*iehiy;u D e r g i s i n e g û n d e rile c e k y a ^ ık u m !>0 k e lim e lik I>jc T ü rk ç e ö ‘/<a i ile a n a h ta r k e k m e le r ve y i r # b ilin e n b ir luırı dilinde.' 5 0 keiîfiieî:K ö 'ieti ile jayal i î a f l.<e| im f î m n y azım n ilk sayfasın*!» vr-ru m -si e e re k m e k m d ir O T ü rk D ünyası D il ve îukbsyai Der/dsiYse ge-îcı* yssnlar Vaym D.'iîişvma K u ru lu inceferucsımU'» g e ç tik te n sonra yayım lanıl, D anışm a K u ru lu ü y e le n m e yapnaçak incelem edim mema i.%n.:ni!en d ü z eltm e ]er yazarı uca yapmr* İ m u d eriirn y a d la r yaym 'ilansm yay un kınanasın fipri verilme-/. İ>eri{i<k yay rm binan yazılarda ileri vurük-n « ö rü d e r y n ^ rk n m ın d ır. fi T ü r k Dünya?;? D il ve K debiy.it D a h i s i W g ö n d e rile n y a d l a r T l )K Y a z ım m (ki5fiiı ana­ la r dâhil.) u y m a k ^ o rm a -k d ır. Y « x ı K u ıu tu n c a 4i£d?id.erik-ii ya£ il« rd a y m ı k ü t n n i û e ö u ü buzm aya-- ('ük k a c ü k d ü vü\c m e ie r y a p u a b flir. fi T ü rk D im y a t Dil ve E debiyat D e r c i n d e yer ulan yazı. m m ^ m u sabiti ve şek iller kaynak yıh ■ n a lle re k a lın a y a p d ab ilu . . . T Ü R K D Ü N Y A S I D İ L VI* H D H B İY A T D k U G İ S F N k T G Ö N D H R Îk K C H K Y A Z T 1 -A 1 U N S A Y F A D Ü Z E N İ İL K E L E R İ 0 O T ü r k D ü n y a s ı D il ve E de h* yar D e r g i s f m k y a rım la n a c a k y a n lım b ilg is a y a r n rc a m m d a W o rd ke­ lim e işle m c i ile h a ’/ j d a n a m * y o ğ u n d eski çY D ) ve b i r o k u s ı ile b ir lik te g ö n d e r ilm e lid ir . Cr>n~ Y, d e rile n y a z ıla rd a öVel çeviri yax? i.süratlerinin k ıılla n ıU ı& j î o n d a r d a d i k e r e y ü k le n m e lid ir. O M a k a le n in y a z a n fidıst*» ^ ö re v y.m auo k u r u m ya. da ü ıd e t r s i î e böHı&ı a d m t v e a k a d e ­ m ik u n v a n ım ta m ve ae-k o la ra k m n k â M e ıi ayrı h k sşy îa i k g ö n d e r m e li, k e n d is iy le d o ğ ru d a n i!eLİ$îm k u r u İa b d e e tk ac il: :ıdr>:-.s; vidcfon m n u a ra ja ve e -p o sîa n<iîesinj v e rm e lid ir. O G ö n d e r ile c e k y a z d a n n yaxi k a ra k te ri Times C J'im ı ts ? w R&htin} o l m a k : I i p u n t o ve t.ek ıtû n a r a lığ ı ile ya>ulmaiı<kr. G Y ağılara b ilg is a y a rd a şayia nuru arası v eril roen-ei k fi B a ş k a m ta n ta m î b ü y ü k naH 7 u t . ( li& fs N t ı r R tW x n i k a ra k te ri d e 12 p u ru o ile ya>:dm aiK ûr. K ış lık la r v e h u lü m b a ş lık la rı v e a k b a llık la r sa dece ilk k a rile ri b fıy u k o la ra k şe k ild e 1 l p u u m Re Ht k o y u yazıl m a! u.i sr. Hi Y'ar^ar a d ı eğ/k V tm k a ra k te ri d e y a^ u m al? ve yalru;--ca so y a d ı b ü y ü k h a n le rJc ya?.tl5n a ln İ!r. A va n M e tin İç in d e g ö n d e r rm -ler ;k .L y d ı ve sayfa n u m a ra s ı uh?u;k yay ayraç id in d e bel iff ilm e - l id ir, ö r n e k (K orkm a?: ] 9 9 - 6'\'9). B es :-..anrdan a / ;dır»ttb.f s a u r asaşım kı ve rm ra k a ;in d f ?%t& W W Z i iie , b e ş s a n rd a n u /rm a ln ın la r i^e ^ t ı r t n Sîı^-ından ve sü la n d iin b îr b ik .u k snnt inseırr: .içeride Yi b lo k h a lin d e .10 p n n to i f i k p m eek m u u a n ih S ı iie ^ c riİrn c k tü r. D ip n o c la f sa dece o<;ık la m a la r i ç ı ı k ıılk ım lr m lu şayia a lt t oda ve ra u n a m la n d n rjia ra k e e rib jK 'îk ü ıa Y ruarjarsdan k a y n a k la r m e ­ tin s o n u n d a kaynakça, b ö lü m ü n d e .10 p u n to a lia b e d k okn-ak veri: m erid ir. B u i l k e l e r e u y g u n o l m a y a n y m d a r y « y jc n liu ım a y stc a k m * . T U R K D Ü N Y A S I D İL V E E D E B İY A T D E R G İSİ S a h ib i ve So ru m lu Yazı İşleri Miicliirü T ü r k Dil K u ru m u adına Prof. Dr. Şiikrü H alûk A K A L IN T ü rk D ünyası D il ve E debiyat D ergisi, Türk Dil Kuruntunun 8 yıldır yayımlanan 6 aylık bilimsel dergi­ sidir. Y ılda iki sayı olarak yayımlanmaktadır. İlk sayısı 1996’da yayımlanmıştır. Yazı K u r u lu Prof. Dr. S a d ık Tural, Prof. Dr. Ş ü krü H a lû k A kalın, Prof. Dr. R eşat Genç, Prof. Dr. Fikret T ü rkm en , Prof. Dr. R ecep Toparlı, D oç. Dr. N a ciye Yıldız, Y ayın D a n ışm a K u r u lu Prof. Dr. Z eynep K orkm az, Prof. Dr. O sm an F ikri Sertkaya (İstanbul Ü niver­ sitesi), P rof. Dr. Saim S akaoğlu (Selçuk Ü niversitesi), Prof. Dr. O ca l O ğuz (G azi Ü niversitesi), Prof. Dr. M u sta fa ise n , D oç. Dr. M ustafa Ö ner (E ge Ü niversitesi), Doç. Dr. Fatih K irişçioğlu (G azi Ü niversite­ si), D oç. Dr. Ç etin P ekacar (G azi Ü niversitesi), D oç. Dr. M ehm et K ara (K ırıkkale Ü niversitesi), Yard. D oç. Dr. A li A b b a s Ç ınar (M uğla Ü niversitesi) D ü z e lti-T a s a n m N evin B alta B a s k ı T ü rk H ava K urum u B asım E vi Y ö n e tim Yeri Atatürk Bulvarı 217, 06680 Kavaklıdere - ANKARA T ele fo n Yazı İşle r i (0312) 428 61 00 / 245 B e lg e g e ç e r (F a k s) (0312) 428 52 88 G e n e l A ğ (İn te rn e t) http://tdk.gov.tr E lm e k (E -m a il) bim@tdk.gov.tr T ü r k D ü n y a s ı D il ve E d e b iy a t D e rg isi, u lu s la r arası h a k e m li b ir dergidir; altı a y d a b ir y a y ım la n ır . D e r g im iz e g ö n d e rile n y a z ıla r y a y ım la n s ın y a y ım la n m a s ın ge ri v e rilm e z . D e r g im iz d e y a y ım la n a n ya z ıla rd a ileri sü rü le n g ö rü şler y a z a rla n m n d ır. Y ay ım la n m ak ü zere d e r g im iz e g ö n d e rile c e k ya zıların aralıklı o la r a k dak tilo e d ilm e si ve 10 sayfayı g e ç m e m e s i g ere kir. D e r g im iz d e T ü r k le h ç e le riy le y a z ıla r d a ya yım la n ab ilir . A n c a k bu ya zıların d e r g im iz in h e r sa y ıs ın d a y a y ım la d ığ ım ız 34 harfli o rta k T ü r k alfab esiyle y azılm ası g e re k ­ lidir. T ü r k iy e T ü r k ç e s i ile y a z ıla n y a z ıla r d a İm lâ K ıla v u z u n a uy u lm ası şarttır. T ü r k le h ç e le rin d e n y a p ıla n ak ta rm a la rd a aktarıc ıla rı n öz gü n m e tn i d e gö n d erm ele ri gereklidir. fi f / JK a p â k : Tü rkm enistan’ın ünlü şairi M ahtum K ulu (Piragî) (1733-1780) / ÖZBEKİSTAN’DA FITRAT IN CEDİTÇİLİĞİ, EĞİTİMCİLİĞİ ve EĞİTİM FELSEFESİ Y u su f A V C I' Ö zet: F ıtr a t'ın k ü ltü r e l a lty a p ısı 2 0 . a sırd a n ö n ce ki y ılla r d a b a şla r. B u y ılla r d a id e a l s a h ib i o la n la r b ilim le g e liş m e k iç in bütiin g ü ç le rin i ku lla n ırla r. T a rih te b u h a re ke t C e d itç ilik o la r a k a d la n d ırılır. C e d itç ilik h a reketin in 2 0 . a s ır d a k i m e n s u p la r ı b a ğ ım ­ sız y a ş m a k için g e n ç le r i A v ru p a b ilim le r in e g ö re e ğ itm e a m a c ın d a d ır la r . F ıtra t e ğ ilim ve ö ğ re tim d e " p r o le te r k ü ltü r c ü liiğ ü " a kım ın a k a p ılm a d a n " B e d ii" in fe ls e fe s in d e n b ilim s e l ve k u r a m s a l o la r a k y a r a r la n m a y a çalışır. A n a h ta r K e lim e : Fıtrat. C editçilik. Eğitim . S u n ım a ry : T h e c u ltu r a l su b -stru c tu re o f F ıtra t b eg in s in th e p r e v io u s y e a r s b e fo re tw e n tie th cen tu ry. in th e se y e a r s , th o se w h o h a ve a n id ea lism u se a li th e ir p o w e r to flo r is h to g eth er w ith S cien ce. İn th e h isto ry. th is m o vem erıt is c a lle d a s ja d id is m . T h o se b e lo n g in g to ja d id is m n ıo v e m e n t in th e n v e n tie th c e n tu ry cıinı a t e d ıu a tin g th e y v u n g s te r s acco rd in g to th e E u r o p e a n s c ie n c e s to live in d ep en d a tıtly. W itlıo u t b eiııg ın is le d in to the cu rreııt o f p r o le ta r ia n cııltııra lisın in e d u c a tia n a n d in s tr u c tio n , F ıtr a t trie s to m a k e use o f B e d ii s p h ilo s o p h y sc ie n tific a lly a n d theorerically. K ey * Words: Fıtrat. Jadidism . Education Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz M art Univ.. Eğt. Fak. T iir k D ü n y a s ı D i l v c E d e b i y a t ı D e r g i s i 2 J . S a y ı Ö zb e k ista n 'd a F ııra ı'ın C e d it ç iliğ i. E ğ itim e iliğ i ı;«? E ğitim F e lse fesi A b d u ı a u f A b d u r r a h i m o ğ lu F ı t r a t 'm , iln ıî v e e d e b î e s e r l e r i n i n k ü ltü r e l a lty a p ıs ı 2 0 . a s ı r d a n ö n c e k i y ılla r d a b aş la r. 1905 y ı l ı n d a n s o n r a ü l k e d e o r t a ­ y a ç ık a n u y a n ı ş h a r e k e tle r iy le şe k ille n ir. B u o l u ş u m u A l h v o r t , " B u h a r a , H iv e , H o k a n d ve S e n ıe r k a tlı Ö z b e k v a ta n se v e rle r, Ç a r lık d ö n e m in d e k ıs a sü re n b a ğ ım s ız lık la r ın ın S o v y e t R u s y a b a s k ıs ıy la e lle r in d e n a lın m a s ın ı s e y r e tm iş ­ le r ve c ırd ın d a n m illiy e tç ilik r u h u n u g e liş tir m e k iç in g e n ç Ö z b e k le r i g e ç m iş in k ü ltü r ü y le e ğ itm e y e b a ş la m ış la r d ır “ (Ailvvort 1 9 6 4 :5 0 ) ş e k l i n d e ifa de ed er. T ü r k i s t a n ’d a 19. y ü z y ılın s o n u n d a b a ş la tıla r a r a k u z u n z a m a n d a n beri d e v a m ettirile n s iy a s î ve k ü ltü r e l k o n u la r d a k i sıkın tı v e ta r t ı ş m a l a r ı n s o n u c u n d a C editçilik h a r e k e ti k e n d is in i g ö s t e r m e y e b a şla r. B u y ı l l a r d a T ü r k i s t a n ’d a ideal s a h ib i o la n la r , y a n i d ü ş ü n e n g e n ç le r , a y d ın la r , b i l i m l e k e n d ile r in i g e liş tir ­ m e k için b ü t ü n g ü ç v e k u v v e tle r in i k u lla n ır la r. T a r ih te b u h a r e k e t C e d itç ilik o la r a k a d la n d ırılır. B ü tü n y e n ilik ta ra fta rla rı b u h a r e k e t i n m e n s u b u o la r a k bilin ir. B ilin d iğ i g ib i b u h a r e k e t T ü r k i y e ’d e b a ş l a y a r a k , İra n , A f g a n i s t a n ve T ü r k i s t a n ’d a k i g e n ç le r i, a y d ın la r ı etkiler. D ö n e m i n R u s y a ’s ı n d a İs m a il G a s p ır a lt l i d e r liğ in d e b ü tü n İ s l a m d ü n y a s ın d a e tk ili o lu r. T ü r k i s t a n 'd a k i C e d it- çilik a k ım ın ın e s a s a m a c ı Z i y a G ö k a l p ’in “M u a s ır la ş m a k , A v n ıp a lıla r g ib i zırh la r, u ç a k la r v.s. y a p ıp b u n la r ı k u lla n a b ilm e k tir . Ş e k ilc e ve y a ş a y ış ç a A v r u ­ p a lIla r a b e n z e m e k d e ğ ild ir ” ( G ö k a l p 1 9 7 4 :1 2 ) ş e k lin d e k i g ö r ü ş le r in i k a p s a r. C e d itç ilik h a r e k e t i n i n 20. y ü z y ılın b a ş ın d a k i m e n s u p l a r ı b a ğ ı m s ı z y a ş a m a k için ö n c e g e n ç n e s ille r i z a m a n ı n A v ru p a ilim le ri e s a s ı n a g ö r e e ğ i t m e a m a c ı n ­ d a o ld u k la r ın ı ileri sü re rle r. U s u l- i C e d it o k u lla r ı bu fik irle rin u y g u l a n m a s ı n a h iz m e t e tm iş tir. T ü r k i s t a n ’d a ilk C e d it o k u lla rı 1 8 9 0 ’d a F e r g a n a ’d a , 1 8 9 3 ’te S e m e r k a ı ı t ’ta a ç ılır ( H a y it 1 9 8 1 ). O n d o k u z u n c u y ü z y ılın s o n l a r ı n a k a d a r T ü r k l e r a r a s ı n d a ş e h ir le r d e d ü z e n li ilk o k u l b u l u n m a d ı ğ ı n d a n k ü ç ü k l e r d e b ü ­ yü k ö ğ r e n c ile r in o k u d u ğ u m e d r e s e le r e g id e r d i. K ö y l e r d e ise T i ir k le r d e p ek eski z a m a n l a r d a n beri h e r m e s c id in y a n ın d a b ir o k u l u n b u l u n d u ğ u y a b a n c ı s e y y a h la r ın ta n ık lığ ı ile b ilin iy o r s a d a so n z a m a n l a r d a “ m e p t i k " d e n ile n bu o k u lla r d a e ğ itim y ö n te m le r i “ u s u l s ü z l ü k ” d e n i l e c e k k a d a r e s k i m i ş b o z u l m u ş d u r u m d a y d ı . B u “ f a la k a m e k t e p i e r i ”n in ö ğ r e t m e n l e r i ise m a h a l l e n i n im a m la r ı o lu r d u . K ı z ç o c u k l a r ı n a y a s a k ola n b u e r k e k ö ğ r e n c i o k u l l a r ı n d a , y a z ı y a ö n e m v e r ilm e d e n s a d e c e o k u m a ö ğ r e tild iğ i ( T a y m a s 1 9 64 ) için C e d itç ile r in e n b ü ­ y ü k d e r d i o k u l sık ın tıs ı o lm u ş tu r . B u d ö n e m d e asrın g e re k tird iğ i m o d e r n b ilg ile ri y a y m a , e s a r e t f e l a k e t i ­ nin s e b e p le r in i a r a m a ve h alk ı u y a n d ır m a ç a lı ş m a l a r ı n ı n y a n ı n d a v a ta n ve m ille t s e v g is in i, m ille tin z u lü m d e n k u r t u l m a is te k le r in i, m ille tin k u r tu lu ş ve ö z g ü r l ü ğ ü n ü y a z ı v e şiirle rin e k o n u e d in e n , m i lle tin ü z e r i n e k a b u s g ib i ç ö k e n , m ille te b a s k ı y a p a n , s ö m ü r ü c ü y a b a n c ı k u v v e tle r i l a n e tle y e r e k b a ğ ım s ız lık 40 — Tiirk D ünyası D il vc Edebiyatı D ergisi 2 1 . Sayı Y u s u f A VCI iç in m ü c a d e l e y e ç a ğ ır a n y a z a r v e şa irle r (Y a rk u ı 196.3) n e s li m e y d a n a gelir. C e d itç ilik h a r e k e t i , Ç a r lık R u s y a s ı v e B u h a r a E m i r l i ğ i h ü k ü m e t i n i n g ö z e t i m i v e d ü ş m a n l ı k s iy a s e ti a l tın d a d e v a m e ttir ile n s i y a s î v e k ü ltü r e l b i r fa a liy e ttir. C e d itç ile r , g e n ç le r i m i l l î te rb iy e y o l u y l a e ğ ittik le r i için Ç a r l ı k R u s y a s ı v e B u ­ h a r a E m i r liğ in i C e d i t ç i l i k k o r k u s u sarar. B u s e b e p l e B u h a r a E m ir i v e o n u n h ü k ü m e ti C e d i t ç i l i k d ü ş m a n ı h a lin e gelir. N e r e d e b ir C e d i t ç i g ö r ü l s e , o n u n f a a liy e ti s e z ils e h e m e n o r a d a ö ld ü r ü lü r d ü ( H a y it 1 9 81 ). B u n a r a ğ m e n B u h a r a E m i r l i ğ i n d e k i C e d itç i fa a liy e tle r o la n c a h ı z ı y l a d e v a m ed e r. F ı t r a t ’ın b u a m a ç u ğ r u n a ç a l ı ş m a y a b a ş l a m a s ı , e ğ i tim c iliğ e , y e m l i ğ e , g e l i ş m e y e g a y r e t g ö s t e r ­ m e s i, b ü t ü n h a l k ı b u n a d a v e t e tm e s i 1 9 0 8 ’le rd en s o n r a ö m r ü n ü n s o n u n a k a ­ d a r b u fik ird e s a b it k a la r a k to p l u m iç in ç a lış m a s ı (A v cı 1997: 106) k iş iliğ in in ö z ü n ü o lu ş tu ru r. C e d i t o k u lla r ı, o l d u k ç a g e n iş b ir p r o g r a m l a k ı s a z a m a n d a o k u m a y a z m a y ı ö ğ r e t e r e k , b u k o n u d a b a ş a rılı o lu n a c a ğ ın ı g ö ste rir. Y eni o k u lla r ın b u b a ş a rısı b u n u n l a sın ırlı k a l m a z . B u n l a r h a lk ın fikir v e k a b u l l e r d ü n y a s ı n d a d a b ü y ü k d e ğ i ş i k l i k l e r m e y d a n a g etirir. R u s y a s iy a s e tç ile ri ta r a f ı n d a n k o r u n a n B u lla ­ ra E m i r l i ğ i n i n biitiin b a s k ı ve te d b ir le r in e r a ğ m e n bu e ğ i t i m h a r e k e ti, s iy a s î b ir a n l a m k a z a n m a y a b a ş la r ve z a m a n l a emirliğe- so n v e r m e d ü ş ü n c e s i a m a ç h a lin e gelir. G e r ç e k bir e ğ itim r e f o r m u n a ih tiy a ç d u y u l d u ğ u n u g ö r e n b a s ı­ nın d a s ü re k li d e s te ğ i v e y a r d ım ıy la ıs la h a tla r y a p m a y ı d ü ş ü n e n a y d ın la r ın sa y ısı h ız la artar. N i h a y e t A lim H a n “Tslahal. F e r m a n f ’m ilan e t m e k z o r u n d a kalır. A n c a k k ıs a b i r s ü r e s o n r a A l i m H a n b a z ı m ü d e r r i s v e d i n î g u r u p la r ın te lk in le r in e k a p ı l a r a k “I s la h a t F e r m a n ı ” h a k k ı n d a « e r d i ğ i k a ra rı b o zar. B u n u n s o n u n d a C e d i t ç i l e r y e r a ltın a ç e k ile r e k k a p a tıla n o k u lla r ın y e r in e gizli ola n y ü z le r c e s in i a ç a rla r. E ğ i t i m e k ü ç ü k g u r u p l a r h a l i n d e e v l e r d e d e v a m e d ilir (H a y it 1 9 8 1 ). İ k tid a r ın a rtık b u n la r a g ü c ü y e t m e z . Ç ü n k ü C e d i t ç i l i k , sis te m li b ir ş e k ild e ha lk h a re k e ti h alin i a l m a y a b a ş la m ış tır. F ıtra t d a “ Y aş B u h a r a l ı l a r ” o la r a k b ilin e n C e d i t ç i l e r e katılır. K ıs a b ir z a m a n s o n r a y ir m i ü ç y a ş ın d a y k e n e ğ itim a l m a k için T ü r k i y e ’y e gelir. İ s t a n b u l ’d a k a ld ığ ı d ö rt yıl b o y u n c a T ü r k e ğ i tim c ile r i, y a z a r v e ş a irle riy le ta ­ n ış a r a k o n la r ın e s e r ve g ö r ü ş le r in d e n f a y d a la n ır . B ö y l e c e B a tı f e ls e fe s in i ve b u n u n to p l u m s a l y ö n e liş le r in i d e ö ğ r e n m i ş o la n F ı t r a t ’m g ö r ü ş l e r i n d e ba zı d e ğ i ş m e l e r l e b irlik te k e m i k l e ş m e l e r d e g ö rü lü r. F ı t r a t ’ın C e d i t ç i l i k y o lu n d a k i ilk e s e r le r in d e n h a r e k e tle o n u n g ö r ü ş le r in i İslam cı., T ü r k ç ü g ib i y ö n e liş le r e s a ­ h ip o ld u ğ u n u ile ri s ü r e n l e r o lsa d a ıs la h a tç ılık b ü t ü n e ğ il i m l e r i n ü z e r i n d e e sa s i l h a m k a y n a ğ ı o l a r a k ( B a lta b a y e v 1 9 9 6 :1 5 ) y e r alır. 11. K orna t s u . M ü n a z a r a 'd a y e r a la n d ü ş ü n c e l e r i in c e le rk e n k e n d is in d e n ö n c e k i a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n fik irle ri­ n e d e b a ş v u r u r . C a r r e r e d ’E n c a ı ı s e ’nin “İ s la m c ılık F ı t r a t 'm ıs la h a t d ü ş ü n c e ­ s in in s o n u c u d u r ” d ü ş ü n c e s i n i f a z l a a b a r tılm ış b ir g ö r ü ş o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i r T ü r k D iin y r tfi D iİ v c E d e b i y a t ı D e r p i ş i 2 1 . S a y t Ö zb e k ista n 'd a F ııra ı'ın C e d itç iliğ i. E ğ itim ciliğ i w E ğ ilim F e lse fe si ( K o m a t s u 1 9 8 1 ). F ıtr a t, B u h a r a ve T ü r k i s t a n ’d a k i h a y a t ı n g e r i k a l m ı ş l ı ğ ı y l a d in e s o k u l a n h u r a f e le r i a ç ı k ç a g ö r e r e k to p l u m u n g e l i ş m e s i n e e n g e l o la n g ü ç ­ ler h a k k ı n d a fik ir le r üre tir. “ M ü n a z a r a ” ve “ B e y a n a t- ı S e y y a h - ı H i n d i ” gibi e s e r le r le ıs la h a tç ı fikirleri ve p o litik g ö r ü ş le r in i i f a d e e d e n F ı t r a t ’ın ay n ı z a ­ m a n d a bu h a r e k e t l e r i n iç in e g i r m e y e b a ş la d ığ ı " Ş im d i g e m iy i b a tır ıp d a lg a ­ la r a r a s ın a g ir m e k s a r i . ” s ö z ü n d e n d e a n la ş ılm a k ta d ır . A z a d Ş e r e f id d in o v , d in le b ilim in b ir lik te y ü r ü m e s i ve so sy al s i s t e m i n a m a ç l a r ı n ı n te s p it e d ile r e k y e n id e n d ü z e n l e n m e s i fik rin i, ısla h a tç ı h a r e k e tle r in iç in e F ı t r a t ’ın s o k t u ğ u n u ( Ş e r e f id d in o v 1 9 9 0 ) sö y le r. F ı t r a t ’ın d ü n y a g ö r ü ş ü , A v r u p a lı e m p e r y a l i s t d e v ­ letlerin istila c ı s i y a s e t i n e k a rş ı m ü c a d e le d ü ş ü n c e s i , 1 9 1 0 ’lu y ılla r d a İs ta n b u l D a r ü l f ü n ü n d a e ğ i t i m g ö r ü r k e n Y aş T iir k le r h a r e k e t i n i n e tk is iy le o r ta y a ç ık a r v e b u n a g ö r e ş e k ille n ir. B u ş e k ild e 1 9 1 0 :lu y ılla r ın o r t a l a r ı n d a Y aş B u lıa r a lıla r T e ş k ila tın ın ç a l ı ş m a l a r ı n a fiilen k a tılm a y a b a ş la d ığ ı d ö n e m l e r d e bu d ü ş ü n c e ­ ler, m illî b a ğ ı m s ı z l ı k h a r e k e tin e k a tıla n la rın e s a s a m a c ı h a lin e gelir. 1 9 1 0 ‘Iu y ılla rın ik in c i y a n s ı n d a Y aş B u l m a l ı l a r ı n sol k a n a d ı n d a a y d ın , ileri g ö r ü ş lü , a k tif b ir k a r a k t e r e s a h ip o la n F e y z u lla h H o c a ile b irlik te F ıtr a t d a y e r alır. Sol k a n a t ta r a f ta r la r ı bu h a re k e ti g e n iş le tip g ü ç l e n d i r e r e k B u h a r a E m ir liğ in i is y a n la d e v i r m e y i d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . B u d ü ş ü n c e y i y ü k s e k s e s le d e a n l a t m a y a b a ş la d ıla r. A m a ç o ğ u n l u k a ç ık ta n , y ü k s e k s e s le if a d e ş e k lin i k a b u l e tm e z . F ıtr a t v e F. H o c a e v ’in b u f a a liy e tle rd e k i ih tila lc i, s a v a ş ç ı d a v r a n ış la r ın ın te­ m e lin d e b u n l a r ı n C e d itç ilik h a re k e tin in iç in d e d o ğ a r a k bu o r t a m d a y e tiş m iş o l m a l a r ı n ı n e tk is i a ç ık ç a g ö rü lü r. B e h b u d î v e F ı t r a t ’ın C e d itç ilik y ö n ü n d e k i fikirleri v e fa a liy e tle ri k a r ş ıs ın ­ d a h iç b ir e n g e l d u r a m a z d ı . Ç ü n k ü C e d itç ilik s a d e c e b ir a k ı m , e ğ itim için m ü ­ c a d e le e d e n l e r i n y ö n e liş in i g ö s te r e n b ir yo l d e ğ il, b ir y a ş a m a ş e k liy d i. B ö y le o l m a s a y d ı , s o n r a d a n B u h a ı a ’d a Y aş B u h a r a l ı l a r te ş k ila t v e p a rti d e r e c e s in e y ü k s e l e m e z l e r d i . F r u n z e ’nin ba şla ttığ ı v e b a ş a r ıs ız lık la s o n u ç la n a n E m ir liğ i y ı k m a g i r i ş i m e y a r d ı m e ttik le ri için C e d itç ile r in b ü y ü k b ir k ıs m ı k a tle d ilir. Bıına r a ğ m e n h i ç b i r z a m a n b ü y ü k h e d e fle rin i in k ıla p y o lu y la d e ğ il, e ğ itim y o lu y la g e r ç e k l e ş t i r m e d ü ş ü n c e le r in d e n a y r ılm a z la r. “E ğ e r m ille tin k iiltiirü z e n g in le ş tir ilir , e ğ itim ve ilim y iik s e k s e v iy e d e g e liş tir ilir s e , h a y a t g ü z e l o l a ­ c a k t ı r ” ( A l i y e v 19 92) g ö r ü ş ü n e s a h ip o la n C e d i t ç i l e r ıs la ha tç ı o la ra k bilinir. O kul v e e ğ itim işlerini d iğ e r lid e rle r gibi y ü r ü t m ü ş o la n B e h b u d î , S e m e r k a n t ’ın e s k i ş e h ir k ı s m ı n d a p a r a s ız k ü t ü p h a n e v e o k u m a s a lo n u ile k e n d i a v l u s u n d a b i r o k u l açar. B e h b u d î 'n i n s a d e c e e ğ itim c i, ıs la h a tç ı o la r a k k a l m a d ı ğ ı v e ö m r ü n ü n s o n la r ın a d o ğ r u , h a k i m i y e t i E m i r d e n a lm a n iy e tin d e o ld u ğ u g ö r ü lü r . K a t l e d i l m e s i n e s e b e p o la n b u d ü ş ü n c e F ıtr a t gibi d i ğ e r C ed itç ile r c e d e p a y la ş ılır . A ld ığ ı ka ra rların ı v e fik ir le rin i p a y la ş tığ ı F ıtra t ve a r ­ k a d a ş la r ın ı ö z e v l a tla r ın d a n a y ır m a z . V a s iy e tin d e ş u n la rı s ö y le r: *’D o s tla r ım 42 — T ü rk D ü n y a s ı D il ı c E d e b iy a tı D e r g isi 2 1 . S a yı Y u tu l A V C I S u lık î, F ı t r a t , ...... o ğ la n la r ım e ğ itim y o lu n d a ç a lış a n ö ğ r e tm e n le r i k o r u y u n u z . E ğ itim e y a r d ım e d in iz . O r ta d a n n ifa ğ ı k a ld ır ın ız . T ü r k is ta n ç o c u k la r ın ı ç a ­ r e s iz b ır a k m a y ın ız ... B iz im g ib i e ğ itim k u r b a n la r ın ı z iy a r e t ediniz,. H ü r r iy e ti ç a b u c a k g e r ç e k le ş tir in iz ..... B izJer o z a m a n k a b r im iz d e r a h a t y a ta r ız .” (A liy e v 1992 ). F ıtr a t B e h b u d î v e o n u n ta rafta rla rın ın f a a liy e tle rin i b e d e n ve b e y in o la ­ rak ta k ip e de r. ‘‘R e h b e r - i N e c a t ” , “H in t S e y y a h ı ” gibi i n k ı l a p t a n ö n c e y a z ılm ış e s e r l e r i n d e e ğ i t i m c i , b ilim a d a m ı v e y a z a r olan F ıtra t. M ü s l ü m a n l a r a k en di g e l i ş m e s is te m in i ö ğ r e t m e k için h e r y ö n t e m d e n y a ra r la n ır. ‘‘H in t S e y y a h ı ” b i­ lim se l ö z e lliğ i v e d iğ e r y ö n le r iy le sa d e in s a n la rın b a ş v u r u k itab ı ha lini alır. C e d itç ilik h a r e k e l i , Ç a rlık R u s y a s ı v e B u h a r a E m ir liğ i h ü k ü m e t i n i n g ö z e tim i v e d ü ş m a n l ı k s iy aseti a ltın d a d e v a m ettirile n s iy a s î v e k ü ltü r e l b ir fa aliy et ( H a y i t 1 98 1) h a l i n i alır. F ı t r a t ’ın b ü tü n e s e rle r in e d ü ş ü n c e ve a m a ç la r ın ın r e n k le r i y an sır . M a k a le v e ş iirle r in d e d o ğ r u d a n k o n u ele a lın ırk e n , tiy a tro e s e r le r in d e k i tip le rle C ed itçi y a ş a m a ş e k ille r i can la nd ırılır. B u ş e k ild e b i r ç o k y a z a r k e n d i h a y a tın ı y a d a b a ş k a b ir y a z a r v e y a d ü ş ü n ü r ü n h a y a tın ı k o n u a la n e d e b î e s e r le rle g enç le ri v e g e le c e ğ i a y d ı n l a t m a im k a n ı bulur. B e l ı b u d î ’nin “ P e d e r k u ş ” adlı eseri H o c a ve a y d ın k a ra k te r le r i; A b d u lla h K a d i r î ’nin r o m a n la r ın d a k i A t a b e k . Y u s u fb e k H a c ı , E n v e r , R a n a la r ; Ç o l p a n ’ın “E r k i n a y ” o y u n u n d a k i P o la t; k a h r a m a n l a r ı y ­ la b irlik te F ı t r a t ’m “ H i n t İ h tila lc ile ri” n de ki R a h i m b a h ş , D i l n a b a z , L a le h a r d iy a l; v s gibi b i r ç o k k a h r a m a n , k u r tu lu ş u , y ü k s e l m e y i g ö s te r e n b ir e r e s e r k a h ­ r a m a n ı o l m a n ı n ö te s in d e h e r birisi d e v rin in ca nlı s im a la r ın ı tem sil eder. G ü n ü m ü z d e S o v y e t d e v ri Ö z b e k e d e b iy a tı z e m in in i o lu ş tu r a n 1.920’li ve 1 9 3 0 ’Iu y ı lla r d a A b d u lla h K a d ir i, F ıtra t, Ç o l p a n , G a z i Y u n u s , E l b e k , B a tu gibi o n la r c a şa ir, y a z a r v e ilim a d a m ın ın e se rle rin i c id d i b ir ş e k ild e ö ğ r e n m e y e b a ş l a m a k , y a y ı m l a n a n e s e rle r in i, o n la r h a k k ın d a k i ilıııî v e e d e b î in c e l e m e ­ leri sü rek li o la r a k o r ta y a ç ı k a r m a y a ç a l ı ş m a k Ö z b e k i s t a n ’d a m e m n u n i y e t l e k a r ş ı l a n m a k t a d ı r . Ö z b e k e d e b i y a t ı n d a 1 9 2 0 ’Ierd en 1.980’li y ılla r a k a d a r s a ­ d e c e H a m z a H a k i m z a d e en b ü y ü k şa ir ve y a z a r o l a r a k ö ğ r e tilm iş tir. B u d u ­ r u m Ö z b e k e d e b i y a t ta rih in i ta h r if e d e re k y a n lış g ö s t e r m e n i n en k a b a şekli o la r a k g ö r ü lm e lid ir . H a k i m z a d e g e r ç e k te n d e ü n l ü b i r şaird ir. A n c a k o n u b u d e r e c e y e y ü k s e l t e n ç ev resin i v e y a n d a ş la rın ı g ö r m e z l i k t e n g e l m e k b ilim s e l d e d e ğ ild ir , ta rih î g e r ç e k le r e u y g u n da değild ir. H a k i m z a d e 'm n ese rle ri v e o n u n ç a ğ d a ş la r ın ı ö ğ r e t m e k a m a c ı n a y ö n e lik o la r a k Ö z b e k i s t a n ’d a p ek ç o k ya y ın b u lu n m a k t a d ı r . A s lın d a b u h a s s a s b ir ko nu o lu p ü z e r in d e a y r ıc a ç a lış m a y ı g e ­ rektirir. F ıtra t, e d e b î , İlm î, a r a ş tır m a v e in c e le m e le rin d e d a i m a s ah ib i o ld u ğ u k ü l­ türel m ir a s a , m a n e v î bir h a z in e gibi sa rıla ra k g e ç m i ş t e n g e le n z e n g in e d e b î ve t a rih î a n ’a n e le r e s a y g ıy la v e in a n a ra k yaklaşır. İşte b u ö z e llik ç o k ö n e m lid ir . Tiirk D ünyası D il vc lîrfcbiyul: Dergisi 2 /. Sayı Ö zb e kista n 'd a F it r a r tn C e d itçiliğ i, E ğ itim c iliğ i ve E ğilim F e lse fesi K e n d is in i d ü r ü s t, a y d ı n o la r a k n ite le n d ire n h e r k işi iç in b u n l a r g e re k li ö z e llik ­ lerdir. F ıtr a t, g e n e l d e ç o k y ö n l ü , k a r m a ş ık , b iiy ü k z ı tlık la r iç e re n il n ıî v e e d e b î y o lu b a ş a r ı y l a t a m a m l a y a n bir kişiliktir. O b ü y ü k şair , b ü y ü k a lim , ta n ın m ış d r a m a y a z a r ı , p ek ç o k n e s ir v e ö n e m li İlm î a r a ş t ı r m a l a r s a h ib id ir . F ıtra t s a d e c e k la s ik Ö z b e k e d e b i y a t ta rih in i d e ğ il, b ü tü n ş a r k ın d e h a la r ın ı v e e s e rle rin i iyi b ilir o n l a r h a k k ı n d a b ilim s e l y a y ın la r y a p a r d ı. B u n l a r d a n A l i ş e r N e v a î , B a b ü r , M e ş r e b , İb n i S i n a . B e d i i , Ö m e r H a v y a m gib i b ü y ü k . Ş a r k m ü te f e k k ir le r in in h a y a tla r ın ı v e e s e r le r in i in c e le d i. 1 9 2 0 ’le r d e n s o n r a “ E b u l f e y z h a n ” , “ H i n t İ h ­ tila lc ile ri” , “ E b u m ü s l i m ” . “ T im u r S a g a n a s ı ( T i m u r ’u n T ü r b e s i ) '’. “ A r s l a n ” , “ Ş e y ta n ın T a n r ıy a İ s y a n ı ” , “ Ç ın S e v iş ( G e r ç e k S e v g i ) ” , “R o z a l a r ( O r u ç la r ) ” . “ E m i r A l i m H a n ’ın H a y a t ı ’", “ B e d i i ” , “ F a rs Ş a i r i - Ö m e r H a v y a m ” gibi p ek ç ok s a h n e e s e ri y a z d ı . B u n l a r d a n “B ed ii ’, ”F a r s Ş a i r i - Ö m e r H a v y a m ” ve “ E m i r A lim H a n ’ın H a y a t f ’ıy la b u n la rd a n ö n c e I 9 1 ö ’lu y ı l l a r d a y a z d ı ğ ı “ M ü n a z a ­ r a ” v e “ S a y h a ” g ib i e s e r le r in d e b ilim s e llik le e d e b îliğ in b ir le ş e r e k ( A liy e v ) k e n d in e ö z g ü b i r itib a r k a z a n d ığ ı g ö rü lü r. B u e s e r l e r d e ileri s ü r ü le n ö n e m li v e m u h te v a lı a m a ç l a r a e d e b î renk v e rile re k o k u y u c u y a ilgi ç e k ic i b ir o y u n s e y r e d i y o r m u ş v e y a bir r o m a n , k ıs s a y a d a h i k a y e o k u y o r m u ş hissi v e r m e k s u re tiy le b u n la rı k o l a y c a h a z m e ttirird i. A dı g e ç e n e s e r le r in ö n e m li ö z ellikleri a r a s ın d a , F ı t r a t ’ın o n la r ın h e r b ir in ­ de ta rih te k i g e r ç e k o la y la r a , kü ltü re l v e m a n e v î m i r a s a iç te n s a y g ıy la b a k m a s ı ve o k u y u c u n u n b u m ira s ı en üst s e v iy e d e g ü n ü m ü z d e v e g e le c e k te k i g e l i ş m e ­ ler için g e r e k li o la n a n 'a n e l e r i e ğ itim le k e n d i ş a h s ı n d a g ö r e r e k ö z e n d ir m e s i y e r alır. B ilin d iğ i g ib i E k i m D e v r i m i z d e n s o n ra k i ilk o n lu y ı l l a r d a g e ç m i ş e ait b ü tü n d e ğ e r l e r v e e se rle ri in k a r e tm e k d e v le tin r e s m e n u y g u la d ığ ı b ir p o li­ tik a o l m u ş t u . E d e b i y a t , tarih ve k ü ltü re l a l a n l a r t o p lu m u n d e ğ e r y a rg ıla rın ı g ö s te r ir v e b u n la r ı so n r a k i n e sille re taşırlar. B u s e b e p l e b u a la n la r a y ö n e lik s a ld ır ıla r d a b u l u n m a k ilgi g ö re n b ir d a v r a n ış h a lin i alır. B u d ö n e m e k a d a r e d e b iy a tla ilg ile n e n g e n ç l e r fa aliy etlerin i y e n i ş a r tla r a g ö r e y ü r ü t m e y e b a ş la r ­ lar. D ü n y a g ö r ü ş le r i d e v r i m d e n ö n c e belirli ö lç ü d e ş e k ille n e n F ıtr a t, Ç o l p a n , A b d u lla K a d i r i , A b d u l l a A vlani gibi b ir ç o k te c r ü b e li ş a ir v e y a z a r şa rtla r ne k a d a r a ğ ır v e k a rış ık o lu rsa o ls u n g e ç m i ş e , ta r ih e v e k ü ltü re l m ir a s la r ın a s a y g ıy ı y i t i r m e z v e in a n ç la rın ı d e ğ iş tirm e z le r. G e n ç le r i ta rih î g e r ç e k le r in ve g ü zel a n ’a n e l e r i n z e m i n i n d e e ğ itm e y e çalışırla r. B u n l a r d a n A b d u lla K a d ir i, “ Ö tk e n K ü n l e r ( G e ç m i ş G ü n l e r ) ” adlı r o m a n ı n d a “ M a z iy e d ö n e r e k ç a lış m a k h a y ır lı u l u r ” der. A liy e v , " B iz g e ç m iş te y a ş a n a n 19 2 0 ve 19 3 0 'lu . y ılla r d a k i ta k ip le r, ta r ih i d e ğ iş tir e r e k fa r k lı g ö ste rm e le r, k ü ltü r e l m ir a s ve a n 'a ile le r im iz e s a y g ı g ö s ­ te r m e y e n d a v r a n ış la r d a b u lu n m a k , d in e ve d in i a k id e le r in e ğ itim in e , b ilim in g e liş m e s i iç in te m e l k a b u l e d ile n e s a s la r ı in k a r e tm e k g ib i b ir ç o k y a n lış ta v ır 44 - Türk D iinyosı D il ve Edebiyatı D ergisi 2 !. Sayı Y u su f A VCI v e d a v r a n ış la r ın b ilim ve k ü ltü r e l d ü n y a m ız a n e k a d a r z a r a r v e r d iğ in i g ö r ü y o ­ r u z ( 1 9 9 1 ) d iy e r e k Ö z b e k i s t a n ’ın g ü n ü m ü z d e k i e k o n o m i k z a y ıf lık la s o s y o ­ k ü ltü re l g e l i ş m e m i ş i iğini iş a re t e tm e k te d ir. B u n u n l a b ir lik te e k o n o m i k d u r u ­ m u n d ü z e l m e s i iç in d e ö n c e lik le ü s t y a p ı k u r u m l a n ı l ı n d ü z e l t i l m e s i g e re k tiğ i if a d e e d ilm e k te d ir . B u g e n e l d e ğ e r l e n d i r m e l e r d e n h a r e k e tle F ı t r a t ’ın e s e r le r in in s a d e c e b ir so r u n ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş m a d ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . E n ç o k ü z e r i n d e d u r u l a n , ö n e ç ık a r tıla n s o r u n e ğ itim d ir. E ğ itim e y ö n e lik o la r a k F ı t r a t ’ın d o ğ r u d a n e le aldığı ilk e s e r “ M i i n a z a r a ”dır. B u ese rin giriş b ö l ü m ü n d e F ıtr a t, e ğ itim d e v r i m in in g e r e k li o l u p o l m a d ı ğ ı n ı ta rtış a ra k , B u h a r a ’da k i ıs la h a tç ıla r la m u h a f a z a k a r l a r ı n d u r u m u n a o k u y u c u n u n d ik k a tin i çe k er. B u h a r a M ü s lü m a n la r ın ] y o k o lm a k ta n k u r t a r a b i l e c e k te k y o lu n “ E ğ itim D e v r i m i ” o ld u ğ u n u işa re t e d e r. E s e r in m etin b ö l ü m ü n d e H i n d i s t a n ’d a ta n ış a n b ir m ü d e r r is le b ir A v r u p a lım n B u h a r a ’daki e ğ itim d e v r i m i k o n u s u n d a k i k o n u ş m a l a r ı n a y e r verilir. B u k o n u ş m a la r d a . Fıtrat A v ru p a lı d iliy le k o n u ş u r k e n M ü d e r r is ise B u h a r a ’da k i tu tu c u u l e m a t a b a k a s ı ­ n ın a d ın a k o n u ş m a k t a o n la r ın g ö rü ş le rin i y a n s ıtm a k ta d ır . F ıtr a t, B u h a r a E m ir i v e B u h a r a ’n ın b ü tü n M ü s lü m a n la r ı iç in e ğ itim d e v r i m i n i n o n la r ın en ö n e m li g ö r e v le r i o ld u ğ u n u ıs r a r la te k r a r la m a k ta d ır . K o n u ş m a n ı n s o n u n d a A v ru p a lı, M ü d e r r is i B u h a r a ’d a y a p ılm a s ı g e r e k e n “ E ğ itim D e v r i m i ” ne ik n a ed er. “M ü n a z a r a ” n ın d o ğ u ş u n u v e te m e l d ü ş ü n c e s in i i n c e l e y e n H i s a o K o m a t s u , b u e s e r in B u h a r a ıs la h a t ta r ih in d e ö n e m l i b ir a n la m ta ş ıd ığ ın ı b e lir tir k e n “O rta A s y a g e n ç a y d ın la r ın ın d ü ş ü n c e ta r ih in i a n la m a k iç in b a z ı ip u ç la r ı e ld e e d e b i l i r i z .” ( 1 9 8 1 ) d e m e k te d ir . K o m a ts u , bu k o n u d a k i g ö r ü ş le r in i " F ıtr a t'm ıs la h a t d ü ş ü n c e s in i y a k ın ç a ğ d a k i İsla m ıs la h a t d ü ş ü n c e s in in ö n e n ıli iir-gdi­ le y ic is i k a b u l e d ile n M ıs ır lı M u h a m m e d A b d u l ( 1 8 4 9 - 1 9 0 5 ) ve T a ta r M ü s lü ­ m a n la r ı a r a s ın d a k i ıs la h a t ve m illiy e t h a r e k e tle r in in k u r u c u s u s a y ıla n K az.anlı. Ş e b a b e ttin M e r c a n i ( 1 8 1 8 - 1 8 8 9 ) ile b a ş la y a n O r to d o k s İs la m ıs la h a tç ılığ ı a k ım ın ın y e r in i a lm ış tır .” ş e k lin d e s ü rd ü rü r. B u a k ın ı ilk z a m a n l a r d a İ s la m i- y e tte g ö r ü l e n a k ılc ılığ ı y a d a p r a g m a tiz m i y e n i d e n c a n l a n d ı r a r a k M ü s l ü m a n to p l u m l a ç a ğ d a ş to p lu m u n u y u m u n u s a ğ l a m a y a ç a lış m a k ta d ır . B a ş k a b ir d e ­ y iş le M ü s l ü m a n l a r ı n k e n d ile r in i Batı A v r u p a n ın s a ld ır ıs ın d a n k o r u m a k için B atı A v r u p a ’n ın p o z i t i f b ilim le rin i b e n im s e m e le r i g e r e k m e k t e , bıı d u r u m ise İ s l a m i y e t e a y k ır ı d ü ş m e m e k te d ir . B u ıs la h a tç ılığ ın iki y ö n ü v ard ır: B irin c is i İ s l a m i y e t i n M ü s l ü m a n t o p l u m l a n n g e li ş m e s i n e e n g e l o l d u ğ u n a iş a r e t e d e n B a tı A v r u p a ’n ın İ s la m iy e ti e le ş tirm e s in i c e v a p l a n d ı r a n s a v u n m a y ö n ü , İkin­ cisi M ü s l ü m a n t o p l u m u n u n b o z u lm a s ın d a k i k e n d i s o r u m l u l u k l a r ı m , ö z e llik ­ le d e bu t o p l u m d a y ö n e tic i sıfatın ı ta ş ıy a n u l e m a n ı n s o r u m l u l u k l a r ı m a ra y a n ele ştiri y ö n ü d ü r ( K o m a ts u 1981). F ıtr a t, E m i r t a r a f ın d a n y a p ıla c a k te p e d e n in m e b i r ıs la h a t y e r in e t a b a n ­ d a n g e le n ıs la h a ta ö n e m verir. V u rg u la d ığ ı e ğ itim d e v r i m i , t a b a n d a n g e le c e k Türk D ünyası Di! vc f-Âlrbiyalt D ergisi 2 ! . Soy. Y usufA VC f ve d a v r a n ış la r ın b ilim v e k ü ltü r e l d ü n y a m ız a n e k a d a r z a r a r v e r d iğ in i g ö r ü y o ­ ru z (1 9 9 1 ) d iy e r e k Ö z b e k i s t a n ’ın g ü n ü m ü z d e k i e k o n o m i k z a y ıf lık la s o s y o ­ k ü ltü re l g e li ş m e m i ş l i ğ i n i işaret e tm e k te d ir. B u n u n l a b irlik te e k o n o m i k d u r u ­ m u n d ü z e l m e s i iç in d c ö n c e lik le ü st y a p ı k u r a m l a r ı n ı n d ü z e ltilm e s i g e re k tiğ i ifad e e d ilm e k le d ir . B u g e n e l d e ğ e r l e n d i r m e l e r d e n h a r e k e tle F ı t r a t ’ın e s e r le r in in s a d e c e b ir sorun ü z erin d e yo ğ u n laşm ad ığ ın ı görüyoruz. E n çok ü z e rin d e d u ru la n , öne ç ık a r tıla n s o r u n e ğ itim d ir. E ğ itim e y ö n e lik o la ra k F ı t r a t ’ın d o ğ r u d a n e le ald ığı ilk e s e r “ M ü n a z a r a ”dır. Bu ese rin giriş b ö l ü m ü n d e F ıtr a t, e ğ ilim d e v r im ın in g e r e k li o lu p o lm a d ığ ın ı ta rtış a ra k , B u h a r a ’da ki ıs la h a tç ıla r la m u h a f a z a k a r l a r ı n d u r u m u n a o k u y u c u n u n d ik k a tin i çe k er. B u h a r a M ü s l ü m a n l a r ı n ] y o k o l m a k ta n k u r t a r a b ile c e k te k y o lu n “ E ğ itim D e v r i m i " o ld u ğ u n u işa ret e d e r. E s e r in m etin b ö l ü m ü n d e H i n d i s t a n ’d a ta n ış an bir m ü d e r r is le b ir A v r u p a lın ın B u h a r a ’daki e ğ itim d e v r i m i k o n u s u n d a k i k o n u ş m a l a r ı n a y e r verilir. Bu k o n u ş m a l a r d a F ı t r a t A v ru p a lı d iliy le k o n u ş u r k e n M ü d e r r is ise B u h a r a ’d ak i tu tu c u u l e m a t a b a k a s ı ­ n ın a d ın a k o n u ş m a k t a o n la r ın g ö r ü ş le r in i y a n s ıtm a k ta d ır . F ıtr a t, B u h a r a E m ir i v e B u h a r a ’m n b ü t ü n M ü s lü m a n la r ı için e ğ itim d e v r i m i n i n o n la r ın en ö n e m li g ö r e v le r i o ld u ğ u n u ıs r a r la te k r a rla m a k ta d ır. K o n u ş m a n ı n s o n u n d a A v ru p a lı, M ü d e r r is i B u h a r a ’d a y a p ılm a s ı g e r e k e n “ E ğ itim D e v r i m i ” ne ik n a ed e r. “ M ü n a z a r a ” m n d o ğ u ş u n u ve te m e l d ü ş ü n c e s in i in c e l e y e n H i s a o K o n i a t s u , bu e s e r in B u h a r a ıs la h a t ta rih in d e ö n e m l i b ir a n la m ta ş ıd ığ ın ı b e lirtirk e n ‘'O r ta A s y a g e n ç a y d ın la r ın ın d ü ş ü n c e ta r ih in i a n la m a k iç in b a z ı ip u ç la r ı e ld e e d e b ilir iz ( 1 9 8 1 ) d e m e k te d ir . K o m a t s u , bu k o n u d a k i g ö r ü ş le r in i “ F ıir a t’ın ıs la h a t d ü ş ü n c e s in i y a k ın ç a ğ d a k i Islarn ıs la h a t d ü ş ü n c e s in in ö n e n ıli ö rg ü tleyicisi. k a b u l e d ile n M ıs ır lı M u h a m m e d A b d ıd (1 8 4 9 - 1 9 0 5 ) ve T a ta r M ü s l ü ­ m a n la r ı a r a s ın d a k i ıs la h a t ve m illiy e t h a r e k e tle r in in k u r u c u s u s a y ıla n K a z a n lı. Ş e b a b e ttin M e r c a n ı (1 8 1 8 -1 8 8 9 ) ile b a ş la y a n O r to d o k s İs la m ıs la h a tç ılığ ı a k ım ın ın y e r in i a lm ış tır .’' şe k lin d e sü rd ü rü r. B u a k ım ilk z a m a n l a r d a İs la m i- y e tte g ö r ü l e n a k ılc ılığ ı y a da p r a g m a tiz m i y e n id e n c a n l a n d ı r a r a k M ü s l ü m a n t o p lu m la ç a ğ d a ş to p lu m u n u y u m u n u s a ğ l a m a y a ç a lış m a k ta d ır . B a ş k a b ir d e ­ y iş le M ü s l ü m a n l a r ı n k e n d ile rin i Batı A v ru p a n ın s a ld ır ıs ın d a n k o r u m a k için Ba tı A v r u p a ’n ın p o z i t i f b ilim le rin i b e n im s e m e le r i g e r e k m e k t e , bu d u r u m ise İ s l a m i y e t e a y k ırı d ü ş m e m e k te d ir . B u ıs la h a tç ılığ ın iki y ö n ü v ard ır: B irin c isi İ sla m iy et'in M ü s l ü m a n t o p lu r n la n n g e liş m e s in e e n g e l o l d u ğ u n a iş aret e de n B a tı A v r u p a ’n ın îs la m iy e ti e le ş tirm e s in i c e v a p la n d ır a n s a v u n m a y ö n ü . İkin­ cisi M ü s l ü m a n to p l u m u n u n b o z u lm a s ın d a k i k e n d i s o r u m l u l u k l a r ı n ı , ö z e llik ­ le d e bu to p l u m d a y ö n e tic i sıfatını ta şıy a n u l e m a n ı n s o r u m lu lu k la r ın ı a ra y a n eleştiri y ö n ü d ü r ( K o m a ts u 198 1 ). F ıtr a t, E m i r t a r a f ın d a n y a p ıla c a k te p e d e n i n m e b i r ıs la h a t y e r in e t a b a n ­ d an g e le n ıs la h a ta ö n e m verir. V u rg u la d ığ ı e ğ itim d e v r i m i , ta b a n d a n g e le c e k Ö zb e kista n 'd a F ıtr a tın C e d itçiliğ i, E ğ itim ciliğ i ve E ğ itim F else fesi ıs la h a tı g e r ç e k l e ş t i r m e k için b ir ara çtır. F. H o c a e v ’e g ö r e , g e r ç e k t e n F ıtr a t ve d iğ e r le r in in k u r d u ğ u C e d i t o k u lla r ın d a n g e le c e k te k i ih tila lc ile r m e z u n o l m u ş ­ tur. F ı t r a t ’la b ir lik te B e h b u d î , M ü n e v v e r K a r i , A b d u l l a A v la n î, T e v a lla gib i ş a h s iy e tle r ih tila lc ilik le rin in y a n ı n d a e s e r le r iy le t o p l u m u a y d ı n l a t a r a k e ğ itim v e k ü ltü r e y ö n v e r e n f e ls e f e n in te m e lin i o l u ş tu r m u ş la r d ır . F ı t r a t ’ın b ü t ü n e se r le r in e h a k i m o la n g e l i ş m e y e y ö n e l i k d ü ş ü n c e l e r i , k ü l ­ türel m ir a s ta n y a r a r l a n m a e s a s ın a d a y a n m a k ta d ır . B u d ü ş ü n c e s i “B e d i i ’' adlı e s r in d e ç o k a ç ık b i r ş e k ild e g ö s te r ild iğ i g ib i “F a r s Ş airi Ö m e r H a y y a m ” d a da b u a m a ç ö n e ç ık a r. “ B e d i l ” i Ş a r k ın b ü y ü k d e h a s ı o l a r a k ta n ıtır k e n o n u n e s e r ­ leri ü z e r in d e n t o p l u m için m a n e v î k ıy m e tin in n e l e r o ld u ğ u n u açık la r. B u k o ­ n u y u k a rş ılık lı s o h b e t l e r ş e k lin d e işler ve t o p l u m d a y e r l e ş m i ş o la n g e le n e k te n h a r e k e t e d e r e k , t o p l u m a ters d ü ş m e y e n b ir y ö n t e m l e e le alır. T ü r k i s t a n ’a h a ­ k im o la n b ir g e l e n e k l e be lirli y e r le r d e t o p la n a r a k h a l k ı a y d ı n l a t ı r v e eğ itir le r. B u tü r to p la n t ı l a r d a B e d i i ’in e s e r le r i o k u n u r , k o n u n u n ö z ü ve rilir, a ç ık la m r d ı. O n u n e s e r le r in d e k i e ğ itim ve t e r b iy e y e ait a m a ç l a r ı n g e ç m i ş t e n g ü n ü m ü z e ta şıdığ ı d e ğ e r le r i b u lu n a r a k ö n e ç ık a rtılırd ı. E s e r d e o la y en y ü k s e ğ e ç ık a r tılır v e bu s e v i y e d e h e m e n o k u y u c u n u n d ik k a tin i ç e k e n k la s ik m ü z i k ic ra e d ilir d i. B u e z g i h e rk e s i k a l p t e n b a ğ la y ıp eritir, h e r k e s e h u z u r v er ir, h e r k e s in d e r d in i d a ğ ıtır , e z e r v e h e r k e s e z e v k v e r ir d i. B u ş e k ild e F ı t r a t , b ir a k ı m h a lin d e d ü n y a g ö r ü ş le r in i h a l k a u la ş tır m ış olur. B u e s e r le r in b a ş k a b ir ö n e m i d e T ü r k i s t a n ’d a “ p r o l e t e r k ü l t ü r c ü l ü ğ ü ” d e ­ m le n a k ı m ta r a fta rla rın ın h a r e k e tle rin in y ü k s e l i ş e g e ç tiğ i d ö n e m e r a s t l a m a ­ sıdır. A liv e v , “E k im d e v r im in d e n s o n r a p r o le ta r y a d ik ta s ı b a şla r. G e ç m iş te k i h e r h a n g i b ir m ir a s la b ir lik te k ü ltü r e l m ir a s ta n d a v a z .g e p n e k g e re k lid ir. Yeni d e v ir d e p r o le ta r y a n ın y e n i k iiltiirü n ii y a r a tıy o r u z , d iy e o r ta y a ç ı k a r l a r ( A li- y e v 1991) d iy e r e k bu d ö n e m in ö z e lliğ in i y a n sıtır. F ıtra t, p r o le ta r y a n ın b u g ö r ü ş le r in e k a p ı l m a z . K e n d i s i , 1 9 2 0 ’li y ılla r d a to p l u m d a b ü y ü k c e s a r e tliliğ in v e ay d ın d a v r a n ış ın ın b ir tim s a li o la r a k g ö rü lü r. F ı t r a t ’ın b u e s e r d e o r ta y a çık a rd ığ ı b ü y ü k a m a c ı k ü ltü r e l m i r a s a , m a n e v i g e l i ş ­ m e k a y n a ğ ı o l a r a k b a k m a s ı y d ı . S a d e c e b u g ü n için d e ğ i 1, g e l e c e k t e d e B e d i 1' iıı m i r a s ı n d a n e ğ i t i m v e ö ğ r e tim y o l u n d a n asıl f a y d a l a n m a k g e r e k ir , şe k lin d e k i s o r u la r a b ilim s e l v e k u r a m s a l c e v a p l a r v e r m e y e ç a lış ır . O d e v i r d e g ö s te rile n s o r a n la r ın ç o ğ u h e n ü z k ıy m e tin i y i tir m e m iş tir v e g ü n c e l l i ğ i n i k o r u m a k ta d ır . F ı t r a t ’ın B e d ii e s e rin d e k i k a h r a m a n , K u t l u g M o s k o v a ’d a e ğ itim alır. M o s k o v a B a tılı a n l a m d a ç a ğ d a ş b ilim y a p ıla n b i r m e r k e z d ir . Y azları ta tild e e v in e gelir. K u t l u g ç o k ç a lış k a n , k e n d in i ç a b u k g e liş tir e n g e n ç l e r d e n birid ir. B ü tü n k alb i v e b e d e n i k e n d i h alk ın ı y ü k s e l t m e ve m u tlu e t m e a r z u s u y la d o l u ­ dur. K a lb i te m iz , a m a c ı b ü y ü k , b ilim e inancı y ü k s e k , m a n e v i d ü n y a s ı z e n g in , y ü c e a m a ç l a r l a y a ş a y a n a y d ın b ir ge n ç tir. E ğ i t i m e d e ğ e r v e r d i ğ i n d e n , a n la y ış ı 46 — Türk D ünyası D il ve Edebiyatı Dergisi 2 /. Sayı Ö zb e kista n 'd a F ııra ı'ın C ed itçiliğ i, E ğ itim c iliğ i i'tf E ğ ilim F else fesi o la n fik ir le r in i a n la y a r a k a lm a k , ö z ü n ü ç ık a r m a k , n m h a k e ın e e tm e k v e n ih a ­ y e t b u k o n u d a n e t b ir s o n u c a g itm e k tir . B u d ü ş ü n c e d e n o l d u k ç a e tk i l e n e r e k b a z ıla rı u y a n ır , b a z ı l a r ı h a y r e te d ü ş e r , n i h a y e t K u tlu g k e n d i d e ğ e r l e n d i r m e l e ­ r iy le h e rk e s i d ü ş ü n d ü r ü r d ü . K u t l u g , “ B e d i P ’in sa tırla rı a r a s ı n d a s ık ç a y e r alan g e l i ş m e y e e n g e l o la n t u tu c u d a v ra n ış la rı a ç ı ğ a ç ık a r a r a k g e liş e n A v r u p a 'n ı n ilim v e f e n n i y l e te k n o l o j i s i n d e n i b r e t a lm a y ı v e o n la r ı D o ğ u d a d a u y g u l a m a s o r u n la r ın ı e le a lırd ı. Ü l k e y i a v a m h a l i n d e tu t a r a k v a r ım y o ğ u n u h is s e t t i r m e ­ den s ö m ü r ü p a la n la rı n a m u s s u z ilan e d e r e k e m p e r y a l i s t s iy a s e tin g e r ç e k y ü ­ z ü n ü v e iş b ir lik ç ile r in i h a lk a a n l a t m a k , K u t l u g ’u n asıl a m a ç la r ı a r a s ın d a y d ı. Bu a m a ç l a r d a C e d itç ile r in 1 9 1 0 ’lu y ılla r d a k i p r o g r a m l a r ı n ı n te m e l ö z e lliğ in i o l u ş tu r m a k ta y d ı ( A l i y e v 199 1). K u t l u g , t o p l u m u e ğ i t m e k için “ B e d i P i n g ö r ü ş le r in e d a y a n a r a k in sa n ı y ü ­ c e ltir d i. Ç ı k a r c ı , m ü n a f ı k y ö n e ti c i l e r i n k e n d i l e r i n e i n a n m a l a r ı m s a ğ la m a k s u ­ retiy le c a h ille ri iz le y e r e k , h a r a p e tm e l e r i n e , s ö m ü r m e l e r i n e h a y k ı r a r a k isyan e d e r d i. B u n u h a lk ın i d r a k e tm e s i iç in de i lim , k ü l t ü r v e b ilin c in g e r e k liliğ in i ıs ra rla b e lirtir , b u n l a r o lm a d a n h a y a tın h a y a t y e r in e k o n u l a m a y a c a ğ ı n ı s ö y le r ­ di. D o s t l a r ı n a , " İ n s a n , k e n d in e in a n s a , k e n d i v ic d a n ın ı iz le s e h e r iş i y a p a r ; h e r h a k ik a te , h e r d ile ğ e e rişir. Y a ra tılm ışla rın en y ü c e s i o la n in s a n a b ilin m e ­ y e n n e o lu r s a o ls u n la n e tle n m iş tir ." d iy e ö ğ ü t v e r e r e k o n la rı b i l i n ç le n d ir m e y e çalışır. F ıtr a t “ B e d i T ’d e Y aş B u l m a l ı l a r ı n d ü n y a g ö r ü ş le r in i if a d e e t m e k l e b ir lik ­ te o n la r a r a s ı n d a k i z ıtlık la rı d a g ö ste rir . G ö r ü ş l e r i n d e , b ir b iıie r iy le u y u m s a ğ ­ la d ık la rı s ü r e c e h a r e k e tle r in i d e v a m ettir irle r, te m e l z ıtlık la r s ü r e c i n d e b irb ir­ le rin d e n a y r ıld ık la r ı n o k ta la r d a ise y o l l a n a y rılır, b irlik te lik le ri b o z u lu r , tıpkı g e r ç e k h a y a t t a o l d u ğ u g ib i sın ıf la r v e b ö l ü n m e l e r o r ta y a ç ık a r d ı. A v r u p a 'd a ö ğ r e tim g ö r ü p g e lm iş o la n K u t l u g ’a fikirlerini g e liş tir m e d e b iiy ü k ç a p t a k a rş ı k o y m a l a r g ö rü lü r. B u n a r a ğ m e n te h d itle r e b o y u n e ğ m e z , fikirlerini k e s in ta v iz s iz s a v u n u r d u . S e rt m ü c a d e l e v e t a r tış m a la r d a K u t l u g ’un b u g ü n k ü t o p l u m d a n b e k le n e n a m a ç l a n a ç ığ a çık ar. O k e n d i g ü c ü y l e t o p lu ­ m u b a ğ ı m s ı z l ı ğ a k a r ş ı m ü c a d e l e y e ç a ğ ır ır d ı. C e d itç ile r in asıl b ü y ü k a m a ç la r ı d a g e n ç le ri y i n e F ı t r a t gibi y e tiş m iş a y d ın la r o la r a k g ö r m e k t i . K u t l u g , e ğ itim v e ö ğ r e t i m s a h a s ı n d a C e d itle r in a m a ç l a r ı n a t a m u y a n b ir k iş ilik ö r n e ğ i olur. Ö z e llik le m a n e v î m ir a s ta n y ara tıc ı b ir ş e k ild e f a y d a la n d ığ ı v e o n u n ileri n o k ­ ta la rın ı s e ç ip a l a r a k d e v r in s o r u n la r ın ı ç ö z m e d e k u ll a n d ığ ı içiıı bu s e v iy e y e ulaşır. F ı t r a t 'ı n e ğ itim v e ö ğ r e tim a la n ın d a k i m ir a s ın ın yeri v e n e k a d a r d e r in , ileri d ü ş ü n c e li o l d u ğ u “ K u t l u g ” uıı k iş iliğ in d e a ç ık ç a g ö rü lü r. K u t l u g , “ B e d i r d e h a lk a ş ö y le s e s le n ir, “ G e le c e k y ü z y ı l d a A v r u p a 'n ı n z e n g in liğ i k e n d i y u v a s ı n a s ı ğ m a z h a l e g e le c e k v e o n u n m a lla r ın a p a z a r g e r e k ­ tir. B u s e b e p l e a r a d ı , i l k ö n c e b iz M ü s l ü m a n l a r ı g ö r d ü . B u d ü n y a n ın h a m m a d ­ d e le r in i, m a d e n l e r i n i e le g e ç i r e r e k k e n d i ç ık a r la r ı iç in iş le tilm e s in i d ü ş ü n d ü . — Türk D ünyası D il vr: Edebiyatı D ergisi 2 /. Sayı Y u su f A V C I T o p la r ı, b o m b a l a n v e d ü n y a y ı c e h e n n e m e ç e v i r e n b ü tü n s ila h la r ıy la b iz e y ö ­ n e ld i. B iz b u n u n m a n a s ın ı a n l a m a d ı k . B iz n iç in ve nasıl b ir g ü ç l e g e ld i ğ i n i , s o n r a d a n ne o l d u ğ u n u v e o n u n n a s ıl b ir g ü ç le d u r d u r u l a c a ğ ı m d a a n l a m a d ı k . S a d e c e a ğ z ım ız ı a ç ıp g ö z le r im iz i y u m d u k . G e ld ile r , ü lk e le r a ld ıla r , p a z a r l a r aç tıla r, d o ğ a l h â z in e le ri ta la n e ttile r s o n u n d a b u d a a z g e ld i. G ö z le r in i k a n ı m ı ­ za dik tile r. Ş a r k ı k e n d i a r a la r ın d a p a y l a ş m a k için a n la ş a m a d ıla r . Ç ı k a n d ü n y a s a v a ş la rı iiç, d ö r t yıl s ü r d ü . B i z b u n d a n d a b ir ş e y a n la y a m a d ı k . B ir t a r a f y e n d i, b ir t a r a f y e n i l d i . S o n u n d a ba rıştıla r. B e d i l ’in " D iş a ltı irini, y a r a l a r " s ö z ü y in e d o ğ r u çık ar. B a r ı ş t a n s o n r a y i n e b ü tü n a ğ ır lık la rın ı M ü s l ü m a n ş a r k ın ü s tü n e y ö n e lttile r. Ç ü n k ü M ü s l ü m a n Ş a r k g ü ç s ü z d ü , a c iz d i. G e n e l s a v a ş ta y e n ile n le rin h e p s i ö n c e d e n Ş a r k ı y a ğ m a l a m a , ç i ğ n e m e , y u t m a , p la n la r ım y a p a r l a r . .. S a v a ş b ir ş e k ild e y i n e d e v a m e tm e k te d ir . F ıtr a t “ B e d i l ” d e in sa n ı y ü c e lte n sa tırla ra ısra rlı b ir ş e k ild e o l d u k ç a f a z ­ la y e r verir: “H e r b ir in sa n k e n d i g iicii ve im k a n la r ın ı a n la m a d a n s ı r tın d a ­ k i k a m b u r la r la u ğ r a ş ır .” d iy e k a y g ıla n m a k ta d ır . B e d ii d e tıpk ı b u n a b e n z e r d e r tle r d e n ıs tıra p ç e k m e k te d ir . F ıtr a t, B e d i i 'i n b u a la n d a k i adı g e ç e n y ö n l e n ­ d ir m e le r in in d e k a y n a ğ ıy d ı. Ö r n e ğ in F ı t r a t ’m a ç ık la d ığ ın a g ö r e B e d ii k e n ­ d is in d e n e v v e l H i n d i s t a n ’d a g e ç m i ş F e y z i is im li bü yiik b ir şa ir in “ M a rife t-i N e f is ” k ita b ın ı ç o k ç a ö v er. B u n u n l a b ir lik te o n d a n ay rı y o r u m l a r g e tir ir k e n , " E y in s a n o ğ lu I S e n d e y ü k s e lm e k iç in d e d iişiip k a lm a k iç in d e y e te n e k v a r." d iy e se sle n ir . K u t l u g , B e d ii v e F e y z î ’nin s ö z le r iy le a k ta rd ığ ı g ö r ü ş le r in i g ü ç l ü b i r ifa­ d e y le a ç ık la r k e n o n u b u g ü n k ü A v r u p a ’nın g e liş m iş liğ in in ve k e n d i ü lk e s in in geri k a lm ı ş l ı ğ ı n ı n s e b e p le r in i a ç ı k l a m a d a ku lla n ır . A v ru p a k ü ltü r ü n e h e v e s le b a k a r a k “ O r a d a y ü c e in s a n o ğ lu , ç o k ile r le m iş k e n b iz a c iz k a lm ış ız , fik rin i B e ­ dii g ö z ö n ü n d e tu ta r d ı.” ş e k lin d e k i tesp iti a ç ı k l a m a y a çalışır. S o n u ç t a . " O n u b ils e n iz , d e ğ il u t a n m a k , k e n d in iz in in s a n o l d u ğ u n a d a i n a n m a z d ı n ı z . ” d iy e k e n d i fik rin i y a k ı n a r a k d ile getirir. G e n ç , a y d ı n y iğ itle rin h e r birisi a y rı b i r d ü n y a g ib id ir. O n l a r ı n k e n d i g ö ­ rü şleri v a rd ır . B a z e n bu g ö r ü ş le r ç a rp ış ır , t a r tış m a la r a d ö n ü ş ü r d ü . K u r u la n bu t a r tış m a t o p la n tıla r ın d a , birisi K u t l u g ’un fik rin e k a tılır a m a o n u a b a r t m a ­ ların a itiraz e d e r d i. K u tlu g k iş iliğ i ge re ğ i ç o k d ik k a tli, a c e le ci v e g a y r e tli­ dir. K i m s e n i n s ö z ü n ü u n u tm a z d ı. K e n d i g ö r ü ş le r in i s ö y l e m e d e n d u r a m a z d ı . A v r u p a ’da k i d u r u m a g ö r e ü z ü n tü le r in i d ile g e tir m iş o ls a da K u tlu g b u n u n la y e t i n m e z . V erile n b ilg ile r d e n yeterli s o n u ç ç ık a r ı l a m a z , y in e ş ö y le e le ştirilir: “G ö r m ü ş o ld u n u z d a b u g e liş m e n in n a s ıl g e r ç e k le ş tiğ in i a n la d ın ız m ı? D o ğ a ­ y a b o y u n e ğ e r e k g e liş m e k m ü m k ü n m ü ? N iç in b iz b u n u y a p m ıy o r u z ? T e k ra r d ö n ü p b ü y ü k le r im iz i iz le y e lim d iy e o tu r u y o r s u n u z . B u o lu m s u z d u r u m s a d e c e s iz e d e ğ il, b ü tü n ü lk e m iz e h a k im d ir . F ıtr a t g e n ç le r in e ğ itim ve ö ğ r e tim in i bilin çli bir ş e k ild e b ü tü n ha y a tı b o y u n c a birici s o r u n o la ra k g ö rü r. O n la r ın d a i m a d o ğ r u y o l d a y ü r ü m e s i ve d ü n y a g ö r ü ş l e r i n i n g e n iş le m e s i için k ö k lü b ilim e ih tiy a ç o ld u ğ u n u a n la tırd ı. Türk D ünyası D i! rrr lulrbiytıl; i)rryix i 2 İ . S a v t •— 49 - Ö zb e k ista n 'd a F ıtru ı'm C e d ilfiliğ i, E ğ itim ciliğ i w E ğ itim F else fesi O la y la r ın d a r b i r d a ir e iç in d e a lg ı l a n m a s ı se rt b ir ş e k i l d e e le ş tirilir ; h e r o la y ı d ü n y a d a k i y a n s ı m a l a r ı y l a b ü tü n t o p l u m l a r iç in , in s a n lığ ın g e l e c e ğ i y l e b a ğ l a n ­ tılı o l a c a k ş e k ild e y o r u m l a n ı r d ı . T o p l u m d a n k o p m u ş b ir k iş ilik h a lin e g e l m e k m ü m k ü n d e ğ il, g ö r ü ş ü n ü y in e B e d i i ’in s ö z le r iy le açık la r: “D ü n y a ç a p ın d a s a v a ş la r y in e s ü r e k li d e v a m e tm e k te d ir . O n u n ...n a s ıl o ld u ğ u n u , s e b e p le r in i, in s a n lık a d ın a n e le re s e b e p o ld u ğ u n u , d ü ş ü n m ü y o r u z , a n la m ıy o r u z ..■ B o ş h a y a lle r e k a p ılıp y a tıy o r u z . D ü ş ü n m ü y o r u z s a d e c e b iz b u ­ g ü n y e r y ü z ü n ü n b ü y ü k b ir k ıs m ın d a k a lıp h a r e k e ts iz s a d e c e o tu r u y o r u z . B ü tü n d ü n y a d a n , b ü rü n to p lu m lu n ilg ile n d ir e n b izim d ış ım ız d a k i s o r u n la r d a n k a ç ıp u z a k la ş m a k iç in biz.i s e r b e s t b ır a k m a d ıla r . Ya İn s a n î s o r u n la r la ilg ile n e c e ğ iz y a d a in s a n lık h u k u k u n d a n a y r ıla c a ğ ız . D e v e k u ş u g ib i d e v e d e ğ il, k u ş d a d e ­ ğ iliz d iy e y ü r ü m e m iz e im k a n y o k ”. K u t l u g , h e r s ö z d e B e d i r d e n d e lille r g e tir e r e k k e n d i h a lk ın ı g a fle tte n u y a n d ı r m a y a , o n a k e n d i d e ğ e r le r in i t a n ıtm a y a ç a lış ırd ı. K e n d i h a l k ı n ı r ü z g a r ö n ü n d e s a v r u la n k u r u y a p r a k g ib i g ö rü r, y o r u m ve d ü ş ü n c e l e r i n i içi y a n a r a k a ç ık la rd ı. B e d i i ’in s ö y le d iğ i g ib i, d iy e sö z e b a ş la y a n K u t l u g , “ H a v a s ı b u ­ z u lm u ş b ıı k a r a n lık z in d a n ı y ık ıp d ış a r ı, a ç ık h a v a y a ç ık m a m ız la z ım . B ü tü n d o ğ a l g ü ç le r i k e n d in e ta p ın d ır a n “y ü c e in s a n o ğ lu " o ld u ğ u m u z u b ile r e k o n a g ö re h a r e k e t e tm e m iz l a z ı m .” der. B e d i i ’in d e s ö y le d iğ i gibi F ıtra t, “H a y a l d e n iz , g ü n d e n g ü n e d a lg a la n a ­ ra k g e n iş le d iğ i iç in b ü tü n k ıy ıla r ı sahilleri, y u tu p a lır. Ş im d i g e m iy i b a tır ıp d a lg a la r a r a s ın a g ir m e k ve d a lg a la r a k a r ış m a k ta n b a ş k a k u r tu lu ş s a h ili y o k ­ t u r ” . d iy e r e k d ü ş ü n c e le r in i y e n i o k u lla r a ç a r a k u y g u l a m a y a b a ş la y a c a k tır . K u t l u g , g e n ç le r i d o ğ r u e ğ i t m e k için B e d i i ’in d ü ş ü n c e l e r i n e y ö n l e n ­ d ir m e k te ve g e n ç l e r b u d ü ş ü n c e le r d e n fa y d a la n ılır g e r e k ç e s i y l e g ö z ö n ü n ­ d e b u l u n d u r d u ğ u b ü tü n ta v ır v e d a v ra n ış la rın ı o n a g ö r e d ü z e n l e m e k t e d i r . B e d ii'i a n l a m a k t a z o r la n m ış ç e v r e s i n e ö z o la ra k “B e d ii. İs la ın d a k i “v a h d e t i v iic u t" ç ıtla r d a n d ır .” ş e k lin d e a ç ık la m a la r d a b u lu n a r a k s ö z le r in i, “B e d ii, k im o lu r s a o ls u n h e r k e s in , k e n d i z a m a n ın d a in s a n lığ ın iç in d e y a ş a d ığ ı d ü z e n d e n m e m n u n o lm a d ığ ı iç in ç o ğ u n u n m u tlıı o lm a d ığ ın ı g ö r e n ve o n la r iç in k a y g ıla ­ n a n b ir f ilo z o ftu r .” ş e k lin d e s ü rd ü rü r. F ı t r a t ’ın B e d ii v e b e n z e ri e s e r le r i, k e nd i d u r u m u n u n ta h lilin i t a m o la r a k g ö s te r m e z . B u n u n iç in s a d e c e g e n ç le r in e ğ itim v e ö ğ r e t i m i n e ait b a z ı k o n u l a r h a k k m d a k i g ö r ü ş le r i e le a lın d ı. Bu e s e r le r d e h a y a tî s o r u n la r , in s a n lığ ı s ü re k li ilg ile n d ir e n s o r u n l a r o la r a k g ö rü lü r. B u n la r ç o k tezatlı İn s a n î ilişk ile ri, h a y a t ve d o ğ a y ı, k ü ltü r e l m ira s v e g e liş m e y i, g e ç m iş in b ııg ü n ve g e le c e k te k i o rg a ­ nik b a ğ la r ın ı, ta ra fla r a r a s ın d a k i s a m i m i ilişk ile rd e k i g ib i s ü r e k li d e v a m e d e n o ld u k ç a g e n iş s o r u n la r ı ka p sa r. F ı t r a t ’m d e ğ e r l e n d i r m e l e r i a s lın d a ta m a m e n e ğ itim y o l u y l a h a lk ı u y a n ­ d ı r m a y a y ö n e lik tir. K iş iliğ iy le ö r n e k o la c a k ş e k ild e y a ş a r k e n bu ö r n e k kişi- 50 — Tıîrk D ünyası D il \'c Edebiyatı Dergisi /. Sayı Y u su f A V C I lığını t a n ı t m a y ı d a i h m a l e t m e z . B ilim v e te k n iğ i g e l i ş t i r m e a m a c ı y l a o k u m a ve ö ğ r e n m e y e ö n e m v erir. 191 ( H u y ılla r d a A v r u p a t a r z ı n d a g e l i ş m e y i arz u e d e n F ıtr a t, d ü n y a y ı g e z e n a y d ın la r ın F r a n s a v e J a p o n y a g ib i g e l i ş m i ş ü l k e le r i ö r n e k a l m a k iç in s a d e c e ç a l ı ş m a n ı n , ç a b a s a r f e t m e n i n v e g a y r e t g ö s t e r m e n i n ye terli o l d u ğ u n a in a n m a la r ın ı is tiy o r, o n la r a d ü ş ü n m e d e n h a r e k e t e t m e m e l e ­ rini ta v s i y e e d i y o r d u . F ıtr at g ib i b i r ş a h s iy e t için b ü tü n bu d ü ş ü n c e l e r e s a h i p o l m a k e lb e tte y e te rsiz d ir . İ f a d e e d ile n a m a ç l a r ı n a u y g u n o la r a k ye n i k u m l a n B u h a r a C u m ­ h u r iy e tin d e E ğ i t i m b a k a n lığ ı g ö r e v in i ü s tle n e r e k fik irle rin i d e v l e t e liy le u y ­ g u l a m a y a b a ş l a y a n F ıtr a t, b ö v le c e d a h a ö n c e k i d ö n e m l e r d e y a z a r a k te m e lin i o lu ş tu r d u ğ u e s e r le r in d e k i g ö r ü ş le r in i u y g u l a m a i m k a n ı b u l m u ş o lu r. Kaynakça A LİY EV , A hm ed, 1991 Fıtrat ve M a'rifet. “S a n 'a f ' Taşkent; 1992 Sening Nurlı K özingde Belit O kıdm ı, ‘‘Ö zbekistan Avazı"’,T aşkent. ALLVVORTH, Edvvard, 1964 U zbek Literary Politices, M ovuton and Co London- T h e H ague Paris. AVCI, Y usuf, 1997 F ıtrat ve E serleri, K ültür B akanlığı Yay. A nkara. BALTABAYEV, H am idulla, 1996 A bdurrauf F ıtrat. Yazuvçı N eşriy atı, T aşkent. FITRAT, A bdurrauf, 1923 B edii, Bir M ecliste, M oskova. G Ö K A L P, Z iy a, 1974 T ürkleşm ek İslam laşm ak, M uasırlaşm ak , K ü ltü r Yayını İstanbul. HAYİT, B ayrairza, 1981 T ü rk ista n 'd a Ceditçilik ve S o n u , "M illi Eğitim ve K ültür, s .4. Ankara. K O M A T SU , H isao, 1981 Fitrat’m M ünazara’sı Üzerine N o tlar,‘‘Doğu Dilleri” C.H, Sayı 4. Ankara. ŞE R E FİD D İN O V , A zad , 1990 A bdurrauf Fıtrat “ Yaşlık"’ S.5 T aşkent. TA Y M A S, A .B attal, 1964 T ürk D ünyasında U sulii C edit h a re k e ti, “Türk K ültürü’" N isan, A nkara. Y A RK IN . İbrahim , 1963 T ü rk istan ’ın H ürriyet Şairi Ç olpan “T ü rk K ültürü” , S.5, A nkara. Türk D ünyası D il v r Edebiyat: D ergisi 21. S a v