il İP N IZ A M U 'L- M U LK i ) o İP İS Sİ Y A SE T N A M E İ A S A N A Lİ Y Ü C E L K L A S İ K L E R D İ Z İ S Î F A R SÇ A A S L I N D A N Ç E V İR E N : M E H M E T T A H A A Y A R TÜRKİYE BANKASI KültürYayınları G e n e l Y ay ın : 1 7 9 9 H ü m a n iz m a r u h u n u n ilk a n la y ış v e d u y u ş m e r h a le si, in sa n v a r lığın ın e n m ü şa h h a s şe k ild e ifa d e si o l a n s a n a t e se r le r in in b e ­ n im se n m e siy le b a şla r . Sa n a t şu b e le r i iç in d e e d e b iy a t , b u ifa d e ­ n in z ih in u n su r la r ı e n z e n g in o lan ıd ır . B u n u n iç in d ir k i b ir m il­ le t in , d iğ e r m ille t le r e d e b iy a t ın ı k e n d i d ilin d e , d a h a d o ğ r u su k e n d i id r a k in d e t e k r a r e t m e si; z e k â v e a n la m a k u d r e t in i o e se r ­ le r n isp e t in d e a r t ır m a sı, c a n la n d ır m a sı v e y e n id e n y a r a t m a sıd ır . İ şt e t e r c ü m e fa a liy e t in i, b iz , b u b a k ım d a n e h e m m iy e d i v e m e ­ d e n iy e t d â v a m ız iç in m ü e ssir b e lle m e k t e y iz . Z e k â sı n ı n h e r c e p ­ h e sin i b u t ü r lü e se r le r in h e r t ü r lü sü n e t e v c ih e d e b ilm iş m ille t le r ­ d e d ü şü n c e n in e n silin m e z v a sı t a sı o l a n y a z ı v e o n u n m im a r isi d e m e k o l a n e d e b iy a t , b ü t ü n k ü t le n in r u h u n a k a d a r işliy e n v e si­ n e n b ir t e sir e sa h ip t ir . B u t e sir d e k i fe r t v e c e m iy e t it t isa li, z a ­ m a n d a v e m e k â n d a b ü t ü n h u d u d a r ı d e lip a ş a c a k b ir sa ğ la m lı k v e y a y gın lığ ı gö st e r ir . H a n g i m ille t in k ü t ü p a n e si b u y ö n d e n z e n ­ g in se o m ille t , m e d e n iy e t â le m in d e d a h a y ü k se k b ir id r a k se v i­ y e sin d e d e m e k t ir . B u i t ib a r la t e r c ü m e h a r e k e t in i sist e m li v e d ik k a d i b ir su r e t t e id a r e e t m e k , T ü r k ir fa n ın ın e n ö n e m li b ir c e p ­ h e sin i k u v v e t le n d ir m e k , o n u n ge n işle m e sin e , ile r le m e sin e h iz ­ m e t e t m e k t ir . Bu y o ld a b ilgi v e e m e k le r in i e sir ge m iy e n T ü r k m ü n e v v e r le r in e şü k r a n la d u y g u lu y u m . O n l a r ın h im m e t le r i ile b e ş se n e iç in d e , h iç d e ğ ilse , d e v le t e li ile y ü z c ilt lik , h u su si t e şe b ­ b ü sle r in g a y r e t i v e g e n e d e v le t in y a r d ım ı ile , o n u n d ö r t b e ş m is­ li fa z la o l m a k ü z e r e z e n g in b ir t e r c ü m e k ü t ü p a n e m iz o la c a k t ır . B i lh a ssa T ü r k d ilin in , b u e m e k le r d e n e ld e e d e c e ği b ü y ü k fa y d a ­ yı d ü şü n ü p d e şim d id e n t e r c ü m e fa a liy e t in e y a k ın ilgi v e se v gi d u y m a m a k , h iç b ir T ü r k o k u r u iç in m ü m k ü n o l a m ıy a c a k t ır . 23 H az iran 1941 M a a r i f V e k ili H a ş a n  li Y ü c e l için dek iler S u n u ş ..... .......................................................................................v ii G ir i ş F a s l ı ...................................................................................... 3 F a sı l l a r ı n F i h r i s t i .......................................................................... 5 B ir in c i F a s ı l ........................................................... ...................... 1 1 İ k in c i F a s ı l ................................................................................... 1 5 Ü ç ü n c ü F a s ı l ............................................................................... 1 7 D ö r d ü n c ü F a s ı l .......................................................................... 2 9 B e şin c i F a s ı l ................................................................................4 1 A lt ın c ı F a s ı l ................................................................................. 5 3 Y e d in c i F a s ı l ................................................................................6 1 Se k iz in c i F a s ı l ............................................................................. 7 7 D o k u z u n c u F a s ı l ........................................................................ 8 3 O n u n c u F a s ı l .............................................................................. 8 5 O n B ir in c i F a s ı l ...........................................................................9 5 O n İ k in c i F a s ı l ............................................................................ 9 9 O n ü ç ü n c ü F a s ı l .......................................................................1 0 1 O n D ö r d ü n c ü F a s ı l ................................................................. 1 1 7 O n B e şin c i F a s ı l ....................................................................... 1 1 9 O n A lt ın c ı F a s ı l ........................................................................ 1 2 1 O n Y e d in c i F a s ı l ................................................................. .... 1 2 3 O n Se k iz in c i F a s ı l .................................................................... 1 2 7 O n D o k u z u n c u F a s ı l ............................................................... 1 2 9 Y ir m in c i F a s ı l ............................................................................1 3 1 Y ir m i B ir in c i F a s ı l ................................................................... 1 3 3 N iz am ii ’I-M ülk Y ir m i İ k in c i F a s ı l ................................ ..................................... 1 3 9 Y ir m i Ü ç ü n c ü F a s ı l .................... ............................................. 1 4 1 Y ir m i D ö r d ü n c ü F a s ı l .............................................. ...............1 4 3 Y i r m i B e şin c i F a s ı l ................................................................... 1 4 5 Y ir m i A lt ın c ı F a s ı l ................................................................ ...1 4 7 Y ir m i Y e d in c i F a s ı l .................................................................. 1 4 9 Y ir m i Se k iz in c i F a s ı l ................................................................ 1 5 1 Y i r m i D o k u z u n c u F a s ı l .......................................................... 1 6 9 O t u z u n c u F a s ı l ......................................................................... 1 7 1 O t u z B ir in c i F a s ı l .................................... ................................ 1 7 3 O t u z İ k in c i F a s ı l .......................................................................1 7 5 O t u z Ü ç ü n c ü F a s ı l ...................................................................1 7 7 O t u z D ö r d ü n c ü F a s ı l .............................................................. 1 7 9 O t u z B e şin c i F a s ı l .................................................................... 1 8 3 O t u z A l t ı n c ı F a s ı l ............. ....................................................... 1 8 5 O t u z Y e d in c i F a s ı l ................................................................... 1 8 9 O t u z Se k iz in c i F a s ı l ................................................................ 1 9 3 O t u z D o k u z u n c u F a s ı l ........................................................... 1 9 5 K ı r k ı n c ı F a s ı l ............................................................................ 1 9 9 K ı r k B ir in c i F a s ı l ..................................................................... 2 0 5 K ı r k İ k in c i F a s ı l ....................................................................... 2 2 9 K ı r k Ü ç ü n c ü F a s ı l ................................................................... 2 5 5 K ı r k D ö r d ü n c ü F a s ı l .............................................................. 2 6 7 K ı r k B e şi n c i F a s ı l .................................................................... 2 7 1 K ı r k A lt ın c ı F a s ı l ...................... ............................................... 2 9 3 K ı r k Y e d in c i F a s ı l ................................................................... 2 9 7 K ı r k Se k iz in c i F a s ı l ................. ........................... ,3 2 7 K ı r k D o k u z u n c u F a s ı l ............................... ............................ 3 3 5 E llin c i F a s ı l ............................................................................... 3 3 9 E ll i B i r in c i F a s ı l ........................................................................ 3 4 3 K i t a p ........................................................................................... 3 4 5 S ö z l ü k ........................................................... ............................ 3 4 7 Sunuş “ K i i f r ile b e lk i a m m a z u l m ile p a y d â r k a l m a z m e m l e k e t ” A sıl a d ı E b u A li K ı v a m u d d i n (G i y a s u d d e v l e , Ş e m s ü ’l- M ü lo ) M a sa n b in A li b in İ s h a k e t - T û sı o l a n b ü y ü k Se lç u k lu Ve/.iri N i z a m ü ’l- M ü l k , 2 1 Z i l k a d e 4 0 8 ’d e ( 1 0 N i s a n 1 0 1 8 ) , H o r A sâ n ’ın e s k i k ü l t ü r m e r k e z le r i n d e n N u k an T û s şe h r in e b a ğ l ı k a s a b a s ı n d a d o ğ m u şt u r . B a b a s ı A li b in İ s h a k D ih - k t t t n n G a z n e l il e r in T û s â m i l i v e N u k a n k a s a b a s ı n ı n d ih k a - nt o l m a s ı n d a n ö t ü r ü , ik i k a r d e ş i il e b ir li k t e d e v r in e n iy i şa r t l i n iç in d e y e t i şm e i m k â n l a r ı n a s a h i p b u l u n u y o r d u . N i t e k i m k a r d e ş i A b ü ’l K a s ı m A b d u l l a h z a m a n ı n ü n l ü fa k ih le r in d e n b ir iy d i. H a ş a n d a , t a h s i l v e t e r b iy e s in e g ö st e r i l e n i h t i m a m s a ­ y e si n d e d a h a 1 1 - 1 2 y a ş l a r ı n d a K u r ’a n ’ı e z b e r l e m iş , Ş â f i î fı k ­ h ı ile a l a k a l a n a r a k g e n ç y a ş ı n d a b u fı k h ın n a z a r i y a t ı n ı iy i b i­ le n le r a r a s ı n a g e ç m i ş , a y n ı z a m a n d a t a n ı n m ı ş e d i p v e m u ­ h a r r ir le r ile d e d o s t l u k k u r m a k v e e d e b i y a t s a h a s ı n d a c id d i m e s a i s a r f e t m e k su r e t iy le iy i y a z m a v e g ü z e l k o n u ş m a d a z a ­ m a n ın ın se ç k in s i m a l a r ı n d a n b ir i o lm u şt u r ."' H a y a t ın ı n ilk d ö n e m l e r i h a k k ı n d a k a y n a k l a r d a d o y u r u ­ cu * m a l u m a t o l m a m a k l a b ir li k t e İ b n - i F u n d u k ’u n Tarih -i K a f e s o ğ l u , İ b r a h im , “ N i z a m ü l m ü l k ” , İslam A n sik lopedisi , c . 9 (İ st a n b u l 1 9 8 8 ), s. 3 2 9 - 3 3 0 . N iz am ü ’l-M ülk Bey h ak a d l ı e se r i b u d e v le t a d a m ı n ı n a il e si v e d o ğ u m y e r i h a k k ı n d a t e fe r r u a t lı b ilg i v e r e n y e g â n e e se r o l a r a k g ö st e r ilir . G e n ç l i k y ı l l a r ı n d a b a b a s ı ile b ir lik t e G a z n e D e v l e t i’n in H o r a ­ s a n V a l isi E b u ’l- F a z l e s- Su r i ’n in m a i y e t in d e ç a l ı ş a n N i z a m ü ’lM ü l k , Su l t a n M a h m u d ’u n v a r i si o l a r a k y e r in e g e ç e n o ğ l u G a z n e l i M e s u t ’u n D a n d a n a k a n ’d a 4 3 1 / 1 0 4 0 m a ğ l u b i y e t i n ­ d e n s o n r a H o r a s a n ’ın k a h i r e k se r iy e t i Se lç u k lu la r ın e lin e g e ­ lin c e B e lh V a l isi E b u A li b in Ş â d â n t a r a f ı n d a n id a r i h i z m e t ­ le r d e g ö r e v l e n d ir il d i . D a h a s o n r a o n u n l a g e ç i n e m e y ip Ç a ğ r ı B e y ’in y a n ı n a M e r v ’e g i d e n v e z i r k e n d is in d e n b ü y ü k y a k ı n ­ lık g ö r ü r . Ç a ğ r ı B e y ’in , N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü A l p a r s l a n ’a t a k d i m e d e r k e n o n u b ir b a b a g i b i k a b u l e t m e si n i ist e d iğ i r iv a y e t e d i ­ lir. N i z a m ü ’l - M ü l k , Ç a ğ r ı B e y ’in ö l ü m ü n ü n a r d ı n d a n T u ğ r u l B e y d ö n e m i n d e H o r a s a n ’ı i d a r e e d e r . A l p a r s l a n ’ın k a r d e şi Sü l e y m a n ile g ir işt i ğ i t a h t k a v g a s ı s ı r a s ı n d a ise A l p a r s l a n ’ın y a n ı n d a y e r alır . A l p a r s l a n t a h t a g e ç t ik t e n b ir a y s o n r a V e z ir K u n d u r i ’y i a z l e d i p y e r in e N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü t a y in e d e r . (1 3 Z il h ic c e 4 5 5 / 7 A r a lı k 1 0 6 3 ) * B a z e n b i r t a k ı m a s k e r i h a r e ­ k e t le r i b iz z a t id a r e e d e n v e A l p a r s l a n ’ın s a l t a n a t ı e s n a s ı n d a h e m e n h e r se fe r e işt ir a k e d e n N i z a m ü ’l - M ü lk , a s k e r i m ü h i m ­ m a t l a b ir lik t e İ r a n ’a g i t m e k ü z e r e g ö r e v le n d ir ild iğ i iç in m e ş ­ h u r M a l a z g i r t m u h a r e b e si n e i şt ir a k e d e m e m iş t ir Ö n c e A l p a r s l a n ’a ( 4 5 5 / 1 0 6 3 - 4 6 5 / 1 0 7 2 ) , a r d ı n d a n A l­ p a r s l a n ’ın o ğ l u M e l i k ş a h ’a ( 4 6 5 / 1 0 7 2 - 4 8 5 / 1 0 9 2 ) y e k û n ­ d a o t u z y ıl c i v a r ı n d a v e z ir lik y a p a n N i z a m ü ’l - M ü l k B ü y ü k Se lç u k lu d e v le t in in i d e o l o ğ u o l m a s ı n ı n y a n ı s ı r a d e v le t i d a r e ­ si ile ilg ili t e z le r in i ic r a e d e c e k y e t e r li s iy a si f ı r s a t ı d a u z u n v e ­ z ir lik d ö n e m i n d e b u la b ilm işt i r . A l p a r s l a n ’ın ( 4 5 5 - 6 5 / 1 0 6 3 7 3 ) v e M e l i k ş a h ’m s a l t a n a t l a r ı e s n a s ı n d a Se lç u k lu l a r ın g ü c ü z i r v e si n e u la şm ı ş t ı ; sın ır l a r ı A f g a n i s t a n ’d a n A k d e n iz k ı y ı la r ı ­ n a k a d a r u l a ş a n i m p a r a t o r l u k t a N i z a m ü ’l - M ü l k d e k a r iy e r i- * Ö z a y d ın , A b d ü lk e r im , “' N i z a m ü l m ü l k ” , Diy an et İslam A n sik lopedisi, c. 3 3 (İ st a n b u l 2 0 0 7 ) s. 194-196. Siy aset n am e n in a l t ı n y ı ll a r ım y a ş a m a k t a y d ı . E li n d e b u l u n d u r d u ğ u s iy a si k u d r e t i , ic r a k u v v e t i b a k ı m ı n d a n A l p a r s l a n ’ın i d a r e s i a l t ı n d a d o k u z y ıl y a p t ı ğ ı v e z ir l iğ i, M e l i k ş a h d ö n e m i n d e k i v e z ir li ğ in ­ d e n fa r k l ı l ı k a r z e d e r . Ş u sö y le n e b il ir k i, N i z a m ü ’l - M ü l k a n ­ c a k 1 0 7 2 ’d e A l p a r s l a n ö l d ü k t e n s o n r a k i 2 0 y ıllı k v e z ir liğ i b o y u n c a k e n d i si n d e k i “ p o l i t i k p o t a n s i y e l i ” h a k k ı y l a ic r a fır ­ s a t ı b u la b il d i. M e l i k ş a h t a h t a g e ç t iğ in d e h e n ü z 1 8 y a ş ı n d a o l d u ğ u iç in d e v le t işle r in i h a t ı r ı sa y ı lı r ö l ç ü d e N i z a m ü ’l - M ü l k y e r i n e g e ­ t ir m e k t e y d i. Ö z e l li k le M e l i k ş a h ’m t a h t a ç ı k ı şın ın ilk y e d i y ı ­ lın d a h ü k ü m d a r ın sa ğ k o lu o lm a sın d a n z iy a d e b iz a t ih i m e m le k e t m e se le l e r in e m ü k e m m e l şe k il d e h ü k ü m e t e d e n k e n d is iy d i. “ V e z ir - i m a d e r z a d ” o l a n b u d e v le t a d a m ı n ı n b a ­ ş a r ı s ı g ö r e v e g e ld iğ in d e n b e r i t a b i i o l a r a k h a s ı m t o p l a m a s ı ­ n a n e d e n o l m a k t a y d ı . Z i r a M e l i k ş a h ’a v e z i r li ğ i d ö n e m i n d e b i r t a k ı m y a k ı n l a r ı n a m a k a m m e v k i v e r m e si , d e v le t işle r i n ­ d e n is t iş a r e siz d a v r a n a r a k b a ş ı n a b u y r u k h a r e k e t e t m e si s u l ­ t a n ı n k u l a ğ ı n a fı s ıl d a n m ı şt ı. K e n d is in in h i m a y e s in d e o l a n b i ­ r i n i ö l d ü r m e s i iç in h ü k ü m d a r ı n k ı şk ı r t ı l m a sı v e y in e 1 0 8 0 8 1 y ı l ı n d a v e z ir in t a v s iy e s in in r a ğ m m a E r m e n i a s k e r i b ir li ğ i­ n in la ğ v ı g i b i b i r t a k ı m m e s e le le r y ü z ü n d e n M e l i k ş a h ’l a a r a ­ l a r ı n d a ilk ih t i la fl a r b a ş g ö s t e r d i : B a ş l a n g ı ç t a a v v e e ğ le n c e ile v a k i t g e ç i r e n M e l i k ş a h İ r a n lı v e z ir in in v e o ğ u ll a r ı n ı n i k t i ­ d a r sa h i b i o l m a l a r ı n d a n d o l a y ı b ir k o r k u y a k a p ı lm ışt ır . A y ­ r ı c a N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n u z u n v e z ir liğ i d ö n e m i n d e d e v le t işl e ­ r i n d e g ö s t e r d i ğ i t a k i p fi k r i, i d a r e d e u y g u l a d ı ğ ı a m a n s ı z d i s i p ­ lin v e t i t i z l ik , b a ş t a Se lç u k lu s a r a y ı ile r i g e le n le r i o l m a k ü z e ­ r e , k e n d is in e k a r ş ı p e k ç o k d ü ş m a n ı n t ü r e m e si n e se b e p o l ­ m u şt u r . B u n l a r ı n b a ş ı n d a M e l i k ş a h ’ı b ile o n d a n s o ğ u t a c a k e n t r i k a l a r ı ile t a n ı n a n K a r a h a n l ı P r e n se si T e r k e n H a t u n v e b a ş v e z i r o l m a k iç in ç a l ı ş a n T a c ü ’l M ü l k ile H a ş a n S a b b a h v e a d a m l a r ı g e lm e k t e y d i . F a k a t M e l i k ş a h ile N i z a m ü ’l - M ü l k a r a s ı n d a k i ilk a ç ı k ç a t ı ş m a e s k i d e n b e r i şe h z a d e le r in i d a r e ­ sin d e b u l u n a n M e r v v a li l iğ in e g e t i r i l e n N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n IX H iz am ü ’l-M ülk o ğ l u O s m a n ’ın su lt a n ı n y a k ı n ı E m i r K a v d a n ’a o r a d a t a h a k ­ k ü m v e h ü c u m d a n s a k ı n m a m a s ı ü z e r in e g e lişm işt ir . M e li k ş a h b u o l a y ü z e r i n e v e z ir in e g ö n d e r d i ğ i m e k t u p t a , “ Se n b e ­ n im d e v le t i m i v e m e m le k e t i m i ist il a e y le d in , e v l a t l a r ı n a v e d a m a t l a r ı n a v e r d in . B u n l a r b e n im a d a m l a r ı m a sa y g ı g ö s t e r ­ m iy o r , h a l k a z u l ü m y a p ı y o r l a r ; se n d e b u n l a r ı t e d ip e t m i y o r ­ su n . İ s t e r m isin k i v e z ir lik d iv it in i e li n d e n v e sa r ı ğ ı n ı b a ş ı n ­ d a n a l a y ı m v e h a lk ı t a h a k k ü m ü n ü z d e n k u r t a r a y ı m .^ ” d i y e ­ r e k a ğ ı r b ir h i t a p k u ll a n m ışt ır . F a k a t N i z a m ü ’l- M ü lk d e c e ­ v a p v e r m e k t e g e c i k m e m iş v e , “ D e v l e t e o r t a k o l d u ğ u m u h e ­ n ü z b i l m i y o r s u n ? B u v e z ir lik d iv it i ile s a r ı k se n in t a c ın ile o d e r e c e b a ğ l ı d ı r k i , d iv it i a l d ı k t a n s o n r a t a ç d a k a l m a z g i d e r !” d i y e r e k o d a M e l i k ş a h ’ı b ir n e v i t e h d it e t m işt ir . ‘ Şu h a l d e d e ­ n e b ilir k i, M e l i k ş a h iç in N i z a m ü ’l - M ü l k h e m e n h e m e n b ü ­ t ü n ö m r ü b o y u n c a si y a se t e n k e n d is in e g a l e b e ç a l a r s a r ü ş t ü ­ n ü i s p a t e d e c e k b ir “ m e se le ” o l a r a k k a l m ı ş , ö t e y a n d a n s a ­ ray iç i bü tü n e n t r ik a la r a rağm en M e lik şa h N i z a m ü ’l- M ü l k ’ü g ö r e v d e n a l m a y a h i ç b ir v a k i t c ü r e t e d e m e m i ş t i r .*’' N ih a y e t 4 8 4 / 1 0 9 1 y ılın d a , M e lik şa h b ir a z d a h a y a şı il e r le m iş o l u p d e v le t işle r in d e t e c r ü b e k a z a n ı n c a k e n d is in i s i ­ y a s i s a h n e d e d a h a fâ z l a h i sse t t ir m e y e b a ş la r . D e v le t i n g i d i ş a ­ t ın d a n h o şn u t o lm a m ış o la c a k ki a r a la r ın d a N i z a m ü ’l- M ü l k , Şe r e fü ’l- M ü l k , T a c ü ’l - M ü l k v e M e c d ü ’l - M ü l k ’ü n b u ­ l u n d u ğ u d e v le t r ic a lin e s a l t a n a t ı n m s o n y ı l la r ı n d a M e l i k ş a h şö y le fe r m a n b u y u r u r : “ H e r b ir i n i z m e m le k e t e d a i r d ü ş ü n ü p s a l t a n a t ı m ı z d e v ­ r i n d e k i a k s a k l ı k l a r ı t e s p it e d i n iz . D e r g â h , d i v a n v e s a r a y ı ­ m ı z d a y e r in e g e t i r il m e si g e r e k i r k e n e s g e ç i le n y a h u t g ö z ü ­ m ü z d e n k a ç a n d u r u m l a r ı g ö z d e n g e ç ir in iz . A y r ı c a e v v e l k i * T u r a n , O s m a n , Selçuk lu lar Tarih i ve T ü rk -îslam M eden iy eti, İ st a n b u l 1 9 9 9 , s. 2 1 5 - 2 2 0 Sa d e c e R e sid u d d i n F a z l u l k h M e l i k ş a h ’ın N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü a z le t t iğ in i b i ld ir m işt ir ; R e şid ü d d i n F a z l u l la h , Cam iu ’t-tevarih , (T ar ih - i  l- i Se lç u k ) T a h r a n 1 3 8 6 H . Ş ., s. 56 Siy aset n am e p a d i ş a h l a r ı n ic r a e t m iş o l d u k l a r ı h a l d e b iz im d e y a p m a m ı z g e r e k ir k e n ic r a s ı n d a n g e r i k a l d ı ğ ı m ı z d u r u m l a r ı s a p t a y ı n ı z , i Jz e r le r in d e fik ir le r e y le y e lim , b u fik ir le r i h a y a t a g e ç i r e li m d e t lin v e d ü n y a işle r im iz y o l u n c a y o r d a m ı n c a i d a m e e t si n d iy e g e r e k Se lç u k lu l a r ın g e r e k b a ş k a p a d i ş a h l a r ı n t ö r e v e â d e t l e ­ ri ü z e r in d e m ü t a l a a l a r e d i p b u m ü t a l a a l a r ı a ç ı k se ç ik o l a r a k k a l e m e a l a r a k b iz e su n u n u z . B i z e a r z ı y a p ı l a n b u ç a l ı ş m a l a r ­ d a n m a k u l o l a n ın ı h a y a t a g e ç i r e l im k i h e r b ir iş k u r a h n c a y a ­ p ılsın . M e v l a ’y a ı s m a r l a y a l ı m işle r i m iz i a r d ı n d a n . İ l a h i g a z a ­ b a u ğ r a m a m a k iç ü n m e m le k e t t e h a k k ı y l a y a p ı l a n y a h u t fe ­ s a d a b u l a ş m ı ş h e r n e v a r is e h a b e r d a r o l a lı m . Z i r a A ll a h ü T e â l â b u m e m le k e t i b iz e ih sa n b u y u r m u şt u r , A l l a h ü T e â l â b iz d e n d ü n y a n i m e t le r in i e si r g e m e m işt ir . Z i r a A l l a h ü T e â l â d ü ş m a n l a r ı m ı z ı k a h r u p e r i ş a n e y le m işt ir . B u n d a n ö t ü r ü d ü r k i m e m l e k e t d â h il i n d e b u n d a n b ö y le H a k k T e â l â ’n ın şe r ia t v e e m ir le r i n e m u h a l i f y a h u t m u g a y i r b ir iş n e o l m a k n e sü r e g e lm e l id ir .” Ş u d u r u m d a M e l i k ş a h ’ın k u d r e t l i h ü k ü m d a r k a r in e l e r i t a ş ı y a n b ir i o l d u ğ u d a n o t e d ilm e lid ir . Z i r a h ü k ü m d a r k e n ­ d is in e k a s i d e l e r d iz ilm e si n i b e k le m e k y e r i n e y ü z y ı ll a r ı e t k il e ­ y e c e k t e si r e s a h i p b ir e m ir v e r m i şt ir . M e l i k ş a h ’m y u k a r ı d a k i sö z l e r i n d e n d e a n la şı l a b il e c e ğ i g i b i d e v le t r ic a li n d e n m e m le ­ k e t işle r in in g i d i ş a t ı n a d a i r k a p s a m l ı b ir r a p o r h a z ı r l a m a l a ­ r ın ı ist e m işt ir . B i n a e n a le y h h ü k ü m d a r ı n e m r i o l m a s a y d ı Si­ y aset n am e g i b i b ir e se r i n v ü c u d a g e lip g e lm e y e c e ğ i m e ç h u l ­ d ü r . V e y in e d e n e b il ir k i h ü k ü m d a r l ı ğ ı b o y u n c a M e l i k ş a h ’ın y a p t ı ğ ı e n “ ş a h a n e ” işle r d e n b ir isi, b ö y le b i r e se r i n y a z ı l m a ­ sın ı fe r m a n b u y u r m a sı d ı r . “ B u m e z k û r e m r e il işk in N i z a m ü ’l - M ü l k b il g is in i, g ö r g ü ­ s ü n ü , t e c r ü b e sin i v e ü s t a t l a r ı n d a n ö ğ r e n d iğ i h e r n e v a r ise â li m a k a m l a r ı n a a r z e t m iş t ir .” B a ş l a n g ı ç t a 3 9 fa sı l o l a r a k t e r t i p e d il e n e se r d iğ e r d e v le t r i c a li n in y a z d ı k l a r ı y l a H . 4 8 4 (M . 1 0 9 1 ) y ı l ı n d a h ü k ü m d a r a t a k d i m e d i lm işt ir . T a k d i m e d ile n e se r l e r iç in d e s a d e c e N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n e se r i s u l t a n ı n ö v g ü - N iz am ü ’l-M ülk sü n e m a z h a r o l m u şt u r . Ö t e y a n d a n h ü k ü m d a r a s u n u l a n d i ­ ğ e r e se r le r i n a k ı b e t i y le ilgili e li m iz d e b ir b ilg i y o k t u r . N i z a m ü ’l - M ü l k e se r i n e , 4 8 4 / 1 0 9 1 y ı l m d a b ir s u i k a s t a k u r b a n g i t m e d e n ö n c e ö z e l li k le s a l t a n a t ı t e h d it e d e n İ sm a i l î k a l k ı ş ­ m a l a r ı h a v i 1 1 fa sı l d a h a e k le m işt ir . B u şe k il d e t a m a m l a n m ı ş o l a n e se r i N i z a m ü ’l - M ü l k H . 4 8 7 ( M . 1 0 9 2 ) y ı l ı n d a B a ğ ­ d a t ’a g i t m e k ü z e r e ç ık t ı ğ ı s o n y o l c u l u ğ u n d a n ö n c e s a r a y k i ­ t a p l a r ı y a z ı c ı s ı M u h a m m e d b . N a s ı h ’a e m a n e t e t m iş v e k e n ­ d i sin e h e r h a n g i b ir şe y o l d u ğ u t a k d i r d e b u m e t in le r i M e l i k ş a h ’ın ş a h s ı n a v e r m e si n i t e m b ih e t m işt ir .* N e v a r k i B a ğ d a t ’a g i d e r ik e n v e z ir s u i k a s t a k u r b a n g it m işt ir . V e z ir e y a p ı l a n s u i k a s t ile il g ili m u h t e l i f ş a y i a l a r v a r d ı r . N i z a m ü ’l - M ü l k 1 0 R a m a z a n 4 8 5 / 1 4 E k i m 1 0 9 2 y ı h n d a Se h n e [Su h n e ] y a k ı n l a r ı n d a , K a n g u v a r v e B i s u t u n a r a s ı n ­ d a , h ü k ü m d a r v e m a i y e t i y l e İ s f a h a n ’d a n B a ğ d a t ’a g i d e r k e n s û f î k ı l ı ğ ı n a b ü r ü n m ü ş , H a ş a n S a b b a h ’ın b i r f e d a i s i o l d u ­ ğ u d ü ş ü n ü l e n E b u T a h ir - i E r r a n i is i m li b ir i b i r t a l e p t e b u ­ l u n m a k iç in y a n ı n a s o k u l u r s o k u l m a z o n a h a n ç e r i n i s a p l a r . V e z ir a l d ı ğ ı y a r a ü z e r in e c a n ı n ı t e s l i m e d e r . C e n a z e s i İ s f a ­ h a n ’a g ö t ü r ü l e r e k o r a y a d e fn e d i li r . V e z ir e y a p ı l a n s u i k a s t a sk e r le r v e h a lk a r a sın d a b ü y ü k g a le y a n a y o l a ç ar . H a t t a M e l i k ş a h ’ın a s k e r l e r e g i d e r e k o n l a r ı b i z z a t t e s k i n e t m e y e ç a lışt ığ ı r iv a y e t le r a r a sın d a d ır . Su ik a st b a z ı m u a sı r la r t a r a ­ f ı n d a n M e l i k ş a h ’a y ü k le n m iş t ir . E n t e r e s a n d ı r k i M e l i k ş a h d a o n d a n b ir a y d a n d a h a k ı s a b i r z a m a n s o n r a B a ğ d a t ’t a e s r a r e n g i z b i r ş e k i l d e ö l m ü şt ü r . B a z ı ş a y i a l a r a g ö r e M e l i k ­ şa h n iz a m iy e g u la m a n i t a r a fın d a n ü st a t la r ın ın in t ik a m ın ı alm a k iç in z e h ir le n m işt ir . Bir b a z ısı d a s u i k a s t ı T a c ü ’l M ü l k ’e h a m le d e r l e r . N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m u h a f ı z l a r ı T a c ü ’l M ü l k ’ü v e z ir in ö l ü m ü n d e n b ir y ı l s o n r a k a t le d e r l e r . R e şi d ü d d i n F a z l u l l a h i k i t e o r i y i b i r l e ş t i r i r v e d i v a n d a v e z ir in Siy asetııam e. (Ç e v . M e h m e t A l t a y K ö y m e n ) , A n k a r a : T ü r k T a r ih K u r u ­ m u , 1 9 9 9 , s. 6 S iy ase t n am e lia şh a şile r t a r a fın d a n ö ld ü r ü ld ü ğ ü ü z e r e m ü t t e fik o lu n d u ­ ğ u n u s ö y l e r .’' B u n a g ö r e s u i k a s t ı k i m i n g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i t a m o l a r a k a ş i k â r o l m a m a k l a b i r li k t e , e n e r k e n t a r i h ç i l e r d e n o la n R e şid ü d d in F a z l u l l a h ’m sö y le d iğ i d ik k a t e şa y a n d ır . N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n ç o c u k l a r ı n d a n F a h r ü ’l - M ü l k v e Z i y a ü ’l - M ü l k ile t o r u n l a r ı n d a n b i r k ı s m ı ise B ü y ü k Se l ç u k l u v e A b b a sîle r in d e v le t k a d e m e s i n d e v e z ir li k d â h i l ü s t d ü z e y m a k a m l a r d a b u lu n m u şla r d ır . N i z a m ü ’l- M ü lk d e v le t t e ş k i l a t ı n d a i d a r i , m a l î v e a s k e r î a l a n l a r d a a l d ı ğ ı t e d b ir le r v e d ü z e n l e m e le r sa y e sin d e B ü y ü k Se lç u k lu İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u o r t a ç a ğ ın en sa ğ la m t e şk il a t l ı d e v le t i h a lin e g e t i r d iğ i g i b i , k u r d u ğ u b u k u r u m l a r ı n d a b i r t a ­ k ı m d e ğ iş ik l ik l e r le d i ğ e r T ü r k d e v l e t le r i n e m o d e l o l m a s ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı t N i z a m ü ’l - M ü l k , t e ş k i l a t s a h a s ı n d a S â m â n î v e G a z n e l i ö r n e ğ i n e u y g u n ş e k il d e Se lç u k lu i m p a r a t o r l u ğ u n u n s a r a y t e şk il a t ı n ı v e b ü y ü k d iv a n ı n ı k u r m u ş , y a n i v e z a r e t , is­ t i f a ( m a l iy e ) , a r z (m illi m ü d a f a a ) , e ş r a f (t e ft iş), t u ğ r a (h a r ic i­ y e ) d i v a n l a r ı n ı (n e z a r e t le r i n i) v e İ s l a m a n a n e le r in e d a y a n a n m a h k e m e l e r i v ü c u d a g e t i r m i ş , a y r ı c a m e l ik l e r i n e m ir le r i n d e ­ k i e y a le t le r d e k ü ç ü k d i v a n l a r t e sis e t m iş v e b u İ d a r î t e ş k i l a t b ü tü n d evam T ü r k - İ sla m d e v le t l e r in d e , u fa k - t e fe k d e ğ iş ik l ik l e r le e t m işt ir .""* D i n i s a h a d a ise , N i z a m ü ’I- M ü l k se le fi K u n d u r i ’n i n t a k i p e t t iğ i E şa r î l e r i t e lîn v e Şa fi île r i t a k i p s i y a ­ se t i n e s o n v e r e r e k , İ s l a m d ü n y a s ı n ı n b ü y ü k b ilg in le r i n i H a m e d a n , R e y , H e r a t , İ s f a h a n , N i ş a b u ı ; B e lh , M e r v v b . şe h ir ­ le r d e k u r d u ğ u N i z a m i y e m e d r e s e le r in d e t o p l a y a r a k B ü y ü k Se lç u k lu D e v l e t i ’n i ilm in h e r d a l ı n a d e ğ e r v e r e n v e k o r u y a n R e şid ü d d i n F a z lu U a h , Can tiu ’t-tevarih , (T a r ih - i  l- i Se lçu lc) T a h r a n H .Ş . 1 3 8 6 , s. 5 6 K a f e s o ğ l u , İ b r a h im : “ N i z a m ü l m ü l k ” , îslam A n sik lopedisi, c . 9 , s. 3 3 0 N iz am u l- M ü lk y ü k se k b ir k u r u l u ş h a lin e g e t i r m i ş t i r / N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n g e r ç e k le şt i r d iğ i d iğ e r y e n ilik d e a s k e r i s a h a d a o l m u şt u r . î k t a d e v le t id a r e si n d e e v v e lc e d e b ili n e n b ir m ü e sse se o l m a k l a b ir lik t e , N i z a m ü İ - M ü l k b u n u i n d î v e ş a h s î t a k d ir le r in n e t i ­ c e si o l m a k t a n ç ı k a r ı p , d e v le t ç e t e sp i t e d il e n b e lir li n i z a m l a r a b a ğ l a m ı şt ı r . V e a y r ı c a ik t a sa h ip l e r i n i m e r k e z e k a r şı d a i m a m e su l t u t a n , i k t a l a r d a k i a h a li n in h a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y ı p e z il m e ­ sin e iz in v e r m e y e n e s a s l a r d â h i l i n d e y ü r ü t e r e k , h e m i k t a s a ­ h ip le r in e v e h a l k a , h e m d e d e v le t e fa y d a l ı b ir m ü e sse se h a l i ­ n e g e t i r m iş t i r .’' * 4 6 6 ’d a ( M . 1 0 7 4 ) y e n i b i r r a s a t h a n e in ş a e t ­ t ir e r e k a s t r o n o m i â l im le r in i b u r a d a t o p l a m ı ş v e İ r a n t a k v i ­ m in d e d e ğ iş ik l ik y a p ı l m a sı n ı is t e m iş , t o p l a n t ı s o n u c u n d a Su l t a n M e l i k ş a h ’ın C e l a l ü d d e v l e l a k a b ı n a n isp e t le C e l a l i a d ı v e r ile n b ir t a k v i m k a b u l e d i l m i ş t i r .*’"* “ Si y e r e l- M ü l ü k ” ism iy le d e a n ı l a n N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n Siy asetn am e o l a r a k k a y ı t l a r a g e ç m i ş b u e se r i ile ilgili m ü l a ­ h a z a l a r a g e ç m e d e n e v v e l “ s i y a s e t ” k e lim e sin in e t i m o l o ji s i v e s i y a se t n a m e l e r ile ilgili k ı s a b i r b il g i, e se r h a k k ı n d a d a h a s a ğ ­ l a m b ir fi k r e s a h i p o l m a m ı z ı s a ğ l a y a c a k t ı r . Si y a s e t n a m e , A r a p ç a “ s i y a s e t ” v e F a r s ç a m e k t u p , r i sa l e a n l a m m a g e le n “ n a m e ” d e n m e y d a n a g e lm iş b ir t e r k ip t ir . Si­ y a s e t k e li m e o l a r a k , h a y v a n ı (ö z e l lik le a t ı) t ı m a r e t m e k , b a k ­ m a k , t e r b i y e e t m e k ; v a li v e h â k i m o l m a k ; i d a r e e t m e k , d ü ­ z e n e k o y m a k , t e d b i r a l m a k g i b i a n l a m l a r a g e lm e k t e d i r . T e ş ­ k i l a t v e i d a r e t e r im i o l a r a k d a b i r ç o k a n l a m l a r k a z a n m ı ş t ı r ; 1 . H ü k ü m e t , m e m le k e t id a r e si 2 . C e z a l a n d ı r ı l m a y ı h a k e d e n l e r in c e z a sı n ı v e r m e k t e ş i d ­ d e t g ö s t e r m e k (e r b a b - ı h ü k ü m e t t e s i y a s e t e lz e m d i r ) 3 . C e z a , c e z a l a n d ı r m a , id a m (si y a se t e u ğ r a m a k , siy a se t e n k a t i) * K a f e s o ğ l u , İ b r a h im ; “ N i z a m ü l m ü l k ” , İslam A n sik lopedisi, c. 9 , s . 3 3 0 ; T ü rk A n sik lopedisi, “ N iz a m ü l m ü ll c ” , c . 2 5 , A n k a r a 1 9 7 7 , s. 3 0 0 K a fe s o ğ l u , İ b r a h im : “ N i z a m ü l m ü l k ” , İslam A n sik lopedisi, c . 9 , s. 3 3 2 Ö z a y d ın , A b d ü lk e r im , “ N i z a m ü l m ü l k ” , Diy an et İslam A n sik lopedisi, c . 3 3 . (İ s t a n b u l 2 0 0 7 ) s. 1 9 4 - 1 9 6 Siy asetn am e 4 . K a m u d ü z e n in i s a ğ l a m a k iç in y a p ı l a n i c r a a t .5. D e v l e t le r a r a s ı m ü n a s e b e t l e r i d ü z e n l e y e n ilim : D i p l o ­ m a s i , P 2r b ab - ı s i y a s e t (d e v le t v e h ü k ü m e t i i d a r e e d e n le r , d i p ­ l o m a t l a r ) , m e y d a n - ı s i y a s e t ( si y a si i d a m c e z a l a r ı n ı n y a p ı l d ı ­ ğı y e r , m e c a z o l a r a k s i y a s e t h a y a t ı ) , siy a se t ç e ş m e s i ( O sm a n lı l a r d a T o p k a p ı S a r a y ı ’n d a si y a se t e n k a t le d i le n le r in b a ş l a r ı ­ n ın k e si l d iğ i ç e şm e ), si y a se t - i â m m e , si y a se t - i h â s s a , siy a se t - i se r iy e ( h ü k ü m d a r , v e z ir v b . t a r a f ı n d a n v e r i le n c e z a l a r ) g i b i t e r k ip le r i d e v a r d ır . Si y a se t l e ilg ili işl e r e s i y a s i ( s i y a s i y â t ) , b u t ü r işl e r le u ğ r a ş a n l a r a d a si y a s i y y û n d e n il m e k t e o l u p , p a d i ­ ş a h l a r a , d e v le t ile r i g e le n le r in e , d o l a y ı s ı y l a d a h a s o n r a b u g ()r e v le r i ü st le n e c e k le r e y o l g ö s t e r m e k g i b i g a y e l e r le k a l e m e a l m a n k i t a p l a r a d a g e n e l b ir b a ş l ı k o l a r a k s i y a s e t n a m e d e ­ n ilm e k t e d ir : İ d e a l i s t b i r y a k l a ş ı m l a k a l e m e a l ı n a n , y a n i d e v ­ le t in v e s i y a s i işl e y i şi n n a s ı l o l m a s ı g e r e k t iğ in i t e s p i t e t m e k iç in y a z ı l a n v e d a h a z i y a d e fe ls e fi b o y u t u a ğ ı r b a s a n k i t a p ­ la r d a b a z ı a r a ş t ı r m a c ı l a r t a r a f ı n d a n s i y a s e t n a m e b a ş l ı ğ ı a l ­ t ı n d a e le a h n m ı ş ise d e b u d o ğ r u b ir y o l o l m a m a l ı d ı r . B u t ü r e se r l e r i s i y a s e t n a m e l e r i n k a y n a k l a r ı n d a n b ir i o l a r a k d e ğ e r ­ le n d i r m e k d a h a a n l a m l ı o lu r . F e ls e fi a h l a k ı n p o l i t i q u e b ö l ü ­ m ü n d e s i y a s e t k o n u l a r ı n a y e r v e r i lm iş , d e v le t in işl e y i şi , ş e h ­ r i n (sit e n in ) y ö n e t i m i , i d a r e şe k il le r i v e d e v le t ile r i g e le n le r i­ n in t a ş ı m a l a r ı g e r e k e n ö z e ll ik le r ü z e r i n d e d u r u l m u şt u r . İ s ­ la m fe lse fe si k i t a b i y â t ı n d a fe ls e fi a h l a k ı n p o l i t i q u e k ı sm ı iç in ilm - i t e d b ir - i M e d i n e (şe h i r y ö n e t i m i ilm i) t a b i r i k u l l a ­ n ılm ışt ır . İ s l a m d ü n y a s ı n d a b u s a h a y a ilk e l a t a n k i ş i K i n d î k a b u l e d i l m e k t e ise d e b u k o n u ü z e r i n d e ö n e m l e d u r a n v e o r i ji n a l e se r l e r v e r e n k i ş i F a r a b ı o l m u şt u r . A r i s t o t e l e s v e P l a t o n d e v le t v e p o l i t i k a ü z e r in e y a z d ı ğ ı k i t a p l a r l a P e h le v ic e d e n A r a p ç a y a a k t a r ı l a n K e li l e v e D i m n e d e b u t ü r ü n d o ­ ğ u ş u n d a ç o k e t k ili o l m u ş t u r .* Tü rk Dili ve Edebiy at ı A n sik lopedisi, “ Si y a se t n a m e ” , c . 8 , İ st a n b u l 1 9 9 8 , s. 2 7 N h am ü ’l-M ü lk E s a s ı n d a A l l a h ’ın a y n ı z a m a n d a isi m le r i o l a n “ A d i ” v e “H ak k ”m a d ila n e v e h a k k a n iy e t le u y g u l a n m a s ı e n d işe si Ş a r k d e v le t v e fi k i r a d a m l a r ı n ı h ü k ü m e t t e o r is in d e d a h a d i k ­ k a t l i d ü ş ü n m e y e se v k e t m işt ir . B ö y l e c e İ s l a m t a r ih in in ilk d ö ­ n e m le r in d e n it ib a r e n M ü s l ü m a n l a r ı n h a y a t ı n d a ö n e m li b i r y e r i ş g a l e t m iş v e b u n u n s o n u c u n d a b u a l a n d a , b ir i İ s l a m ’ın k e n d i iç d i n a m ik le r in d e n , d iğ e r ik isi d e İ sl a m d ı şı k a y n a k l a r ­ d a n b e sl e n e n ü ç f a r k lı k i t a b î g e le n e k v ü c u t b u lm u şt u r . E k s e ­ r iy e t le fı k ıh ç ıla r m t e m sil e t t iğ i, id a r e c i le r e a d a l e t e v e İ s l a m ’a u y g u n d a v r a n m a l a r ı n ı t a v s iy e e d e n k u r a m s a l ç a l ı ş m a l a r l a , fe lse fe c ile r in t e m si l e t t i ğ i, e s k i Y u n a n fi l o z o f l a r ı n d a n i l h a m a l ı n a r a k k a l e m e a lı n a n ü t o p i k d e n e m e l e r in d ı ş ı n d a k i Ü ç ü n c ü ç iz g i m e n şe î it ib a r iy le H i n d ’e d a y a n m a k l a b ir lik t e İ r a n ’d a g e ­ li şm e k a y d e d e n h ik â y e t a r z ı n d a k i e d e b î e se r le r o lm u şt u r . Sâ m â n î le r in so n z a m a n la r ın d a e n d e r z n a m e , p e n d n a m e gib i isi m le r le y a y g ı n lı k k a z a n a n b u n a s i h a t n a m e / s i y a s e t n a m e t ü ­ r ü , ö z e l li k le A b b a sî le r le b ir li k t e İ r a n l ı u n s u r l a r y ö n e t i m e t a ­ şı n d ı ğ ı n d a , ili m ç e v r e l e r in d e r e v a ç b u l m a y a b a ş l a m ı ş v e z a ­ m a n l a b ir “ e d e b ” li t e r a t ü r ü o l u şm u şt u r . N a s i h a t ü ’l- m ü lü k , U m d e t ü ’l- m ü lü k , T u h fe t ü ’l- m ü lü k , Z a h i r e t ü ’l- m ü lü k , E n is ü ’l- m ü lü k , K i t a b u ’s- si y a se , R u m u z u ’l- k e n z g i b i isi m le r le d e k a r şım ız a ç ık a n b u k it a p la r M ü slü m a n t o p lu m u n v e y a d e v ­ le t in in k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m e se le le r e a c i l ç ö z ü m l e r ü r e t i lm e si g e r e k ­ t iğ i n i g ö r e n t e c r ü b e l i d e v le t r i c a li v e y a h a t ı r ı s a y ı l ı r ilim a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n y a p ı l a n t a v s i y e v e t e n k it le r i iç e r m e k t e ­ d ir . M ü e ll if le r i, g e n e llik le id a r e d e ç a l ı ş a n ü st d ü z e y y e t k ilile r o l d u k l a r ı n d a n , fe lse fe c ile r g i b i d e v le t v e h ü k ü m e t t e o r il e r iy l e u ğ r a ş m a y ı p , “ d e v le t işle r i e n iy i şe k il d e n a sı l y ü r ü t ü l e b il ir ” s o r u s u n u n c e v a b ı n ı a r a m a k l a m e ş g u l o lm u şl a r d ı r . C e v a p iç in b a ş v u r d u k l a r ı k a y n a k l a r is e g e n e ll ik le İ r a n y ö n e t i m a n la y ı şı , â d e t v e g e le n e k le r i o l m u ş, f a k a t y o ğ u n l u ğ u m ü e ll ifi n in y e t i ş­ m e t a r z ı n a g ö r e d e ğ i şe n o r a n l a r d a , d in î v e a h l a k î m e v iz e v e m e n k ı b e l e r v e m ü m t a z t a r ih î ş a h siy e t le r h a k k ı n d a a n l a t ı l a n h i k â y e le r d e k u lla n ılm ışt ır . “ Si y a s e t n a m e ’n i n y azarı N iz a - Siy aset n am e m ü ’l - M ü l k ’ü n d e a r a l a r ı n d a b u l u n d u ğ u ” b u t ü r m ü e llifle r , m e se le y le ilgili g e le n e k v e h i k â y e l e r i n a k l e d e c e k le r i b ö l ü m ­ d e n ö n c e , e k se r i y e t le b u b ö l ü m ü n ö ğ r e t e c e ğ i şe y le r i ö z e t le y e n g e n e l b i r ifa d e y le k o n u y a g i r i ş y a p m a y ı t e r c i h e t m i şl e r d i n ' 5 1 f a s l a *’" t a k s i m o l u n a n e s e r i n fa sı ll a r ı n ı n ç o ğ u n u n b a ­ ş ı n d a N i z a m ü ’l- M ü lk m e s e le y i ö n c e k e n d i iç in d e t a r t ı şm ı ş, d a h a s o n r a t e z in i d e s t e k l e y e c e k k ı s a b ir h i k â y e , r iv a y e t le r , h a d isle r , K u r ’a n a y e t le r i , g e ç m i ş b ü y ü k l e r d e n s ö z l e r k o y m u ş ­ t u r . K i t a p N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n d e v le t i d a r e si y l e ilgili b ü t ü n t e c r ü b e si n i ö m r ü n ü n s o n y ı l l a r ı n d a o r t a y a k o y d u ğ u b ir t ü r i ı a t ı r a t e se r id ir . K i t a b ı k u r u b i r v a k a l a r k i t a b ı o l m a k t a n k u r ­ t a r a n şe y F a r s n e sr i n i n b a ş a r ı l ı v e b a z e n s a n a t e n d iş e si d u y u ­ la r a k k a l e m e a l ın m ış- o l m a sıd ır . N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n t a b ir iy le : “ H e m n a s i h a t , h e m h i k m e t , h e m d e s t a n , h e m K u r ’a n t e fsir i , h e m p e y g a m b e r sö z le r i , h e m p e y g a m b e r l e r k ı s s a s ı , h e m g e ç ­ m iş a d i l p a d i ş a h l a r ı n m a c e r a la r ı d ı r . B i z d e n e v v e lk il e r d e n h a ­ b e r v e r i r k e n k a l a n l a r d a n m e y v e le r d e v şir ir . U z u n o l m a s ı n a u z u n , l â k i n ö z l ü d ü r v e a d i l h ü k ü m d a r a y a r a ş ı r y a z ı lm ı şt ır .” d i y e r e k k i t a b ı n ı n e s a s ı n d a b ir e l k i t a b ı o l a r a k h a z ı r la d ı ğ ı n ı n ip u ç la r ı n ı v e r ir . K i t a p t a a n l a t ı l a n h i k â y e le r d e n b a z ı sı t a r ih se l s ı h h a t t e n y o k s u n , n a k l e d il e n h a d is l e r h a d i s ilm i a ç ı sı n d a n z a y ı f o l m a k l a b ir lik t e b u n l a r N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m e t in d e g ü t t ü ğ ü g a y e y e h iz m e t iç in k u l l a n ı l m a s ı b a k ı m ı n d a n b a ş a r ı ­ lıd ır ; y a n i e s a s o l a n h i k â y e n in d o ğ r u o l u p o l m a d ı ğ ı d e ğ il , ile ­ ri sü r d ü ğ ü t e z e u y g u n lu k a r z e d i p e t m e d i ğ id ir . N i t e k i m y u ­ k a r ı d a z i k r e d i ld iğ i g i b i N i z a m ü ’l - M ü l k b i r m ü v e r r ih o l m a k ­ t a n z i y a d e si y a s i h a t ı r a v e t a v siy e l e r in i k a l e m e a l a n b i r y a z a r o l a r a k e le a lın m a lı d ı r . E se r in h e m e n b a ş ı n d a h ü k ü m d a r ı n a d e t a T a n r ı s a l b i r s e ­ ç im le t a h t a g e ç t iğ in i , “ A ll a h ü T e â l â h e r ç a ğ d a h a l k a r a sı n - E .I .J. R o se n t h a l , O rt açağ’d a İslam Siy aset D ü şü n cesi, çev. A li Ç a k s u , İ s­ t a n b u l 1 9 9 6 , s. 9 9 - 1 0 1 N i z a m ü ’l- M ü l k , k i t a b ın m u k a d d im e si n d e 5 0 fa sıl o l d u ğ u n u sö y lü y o r . N iz am ü ’l-M ülk d a n b ir in i se ç e r e k o n u h ü k ü m d a r l a r a y a r a ş ı r b i r t a k ı m ö z e l­ li k l e r le d o n a t ı r .” d iy e r e k i f a d e e d e n N i z a m ü ’l - M ü l k , h ü ­ k ü m d a r o l m a k iç in k i ş i o ğ l u n d a o l m a s ı g e r e k e n b ir t a b i r k u l ­ la n ır : “ F e r r - i i z e d i” [İ la h î ışı k , d iv in e e f fu lg e n c e , c h a r is m e ] E s k i T u r c ic k a v i m l e r d e “ k u t a l m a k ” İ s l a m s o n r a s ı n d a ise “ z i llu ll a h i fi ’l a r z ” o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k a n b u t a b i r N i z a m ü ’lM ü l k ’ü n e s a s ı n d a d e v le t s is t e m i n d e m e r k e z e k o y d u ğ u ve e se r b o y u n c a k e n d isin e se sle n d iğ i h ü k ü m d a r ı n h ü k ü m e t e t ­ m e y e t k is i n i b i z z a t T a n n ’n ın k e n d is in d e n a l d ı ğ ı n a i şa r e t e d e r . E se r in g i r i şin d e h ü k ü m d a r ı n k u d r e t i b ir a x i o m [ m u t e a r ife ] o l a r a k fa r z e d il ip m ü n a k a ş a y a h u t m ü t a l a a k o n u s u e d i l m e k ­ t e n b e r i t u t u lu r . N i z a m ü ’l - M ü l k B ü y ü k Se lç u k lu D e v le t i k e n d i d ö n e m i n ­ d e e n p a r l a k ç a ğ ı n ı y a ş a d ı ğ ı iç in e se r i n d e “ k u d r e t i n z a p t y o l ­ la r ı ” n d a n ç o k “ k u d r e t i n ic r a y ö n t e m l e r i” ile m e şg u l o l m u ş ­ t u r . B u m a n a d a b ü t ü n e sk i y ö n e t i m a n l a y ı ş l a r ı n d a r a s t l a n a ­ c a ğ ı g i b i t a a s s u b a v a r a n m e r k e z iy e t ç i b i r t u t u m t a k ın m ışt ır . B u a n l a y ı ş t a b ir y a n d a n m e r k e z h â k im i y e t i t a h k im e d il ir k e n , d iğ e r y a n d a n fe o d a li t e t a k v i y e e d i le r e k h â k im i y e t e i ş t i r a k l e ­ r i sa ğ la n ır . D o l a y ı s ı y l a N i z a m ü ’l- M ü lk Se lç u k lu l a r ın r e sm i p o l i t i k a s ı n d a ve e se r i n d e fe o d a ll e r in m e r k e z e e n t e g r a s y o n u s iy a se t in i t a k i p e t m işt ir .' N i z a m ü ’l - M ü l k d in î t u t u m u n d a it ik a d e n E ş ’a r i, m e z h e p ­ t e Şa fi î ; d ü n y a g ö r ü ş ü n d e , P e r s o - M ü s l i m b a ğ l a m d a g e le n e k ­ ç i; p o l i t i k t u t u m u n d a m o n a r şi st t ir . B u h u su si y e t le r i t a m a ­ m e n h a i z o l a n v e z ir , k e n d i m e z h e b i d ı şı n d a k i b ü t ü n m e z h e p ­ le r e s a v a ş a ç m ı ş , o t u z y ıl ö z e ll ik le Şiî v e İ sm a i lîl e r e g ö z a ç t ır m a m ışt ır . O n a g ö r e d o ğ r u l u k l a r ı t a r t ı şı l m a z s a d e c e ik i m e z ­ h e p v a r d ı r : “ Y e r y ü z ü n d e m a k b u l v e d o s d o ğ r u y o l d a ile r le ­ yen , A l l a h ’ın r a h m e t in in ik isi ü z e r in e o l a sı H a n e fî ve Ş a f i î d i y e ik i m e z h e p v a r d ır . G e r i k a l a n l a r b e y h u d e v e s a p ­ k ı n lı k , ş e k v e g ü m a n d a n i b a r e t t i r .” N i z a m ü ’l- M ü lk b u t a i f e ­ * N i z a m ü ’i- M ü lk , h a z . C a f e r Şu a r , T a h r a n , H .Ş . 1 3 8 7 Siy asetn am e yİ b u şe k il d e t a r i f e t t ik t e n s o n r a o n l a r ı n k im lik le r i n i, isy a n e t t ik l e r i y e r le r i b i r i s t i h b a r a t b e l g e si g i b i s u n a r : “ V e d a h i B â t ın île r e isy a n e t t i k l e r i t a r ih e v e şe h r e g ö r e b ir isi m v e l a k a p v e r ilm işt ir . B u se b e p t e n ö t ü r ü m u h t e l i f a d l a r l a a n ı l m a k t a d ı r ­ la r . E s a s ı n d a ö z le r i b ir d ir . Ö r n e ğ in H a l e p v e M ı s ı r ’d a İ sm a i lî; K u m , K â ş â n , T a b e r i s t â n v e Z e b z i v â r ’d a Şiî; B a ğ d a t , M a v e r a ü n n e h r , G a z n e ’d e K a r a m a t î ; K û f e ’d e M ü b â r e k î ; B a s ­ r a ’d a R e v e n d î v e B u r k a î ; G ü r g â n ’d a M u h a m m i r î ; Ş a m ’d a M u b a y z a ; M a ğ r i b ’d e S a î d î ; L a h s a v e B a h r e y n ’d e C i n â n î ; İ s ­ f a h a n ’d a B â t ı n î - k e n d ile r i n e d e t a ’lîm î d e r le r - o l a r a k a d l a n ­ d ı r ı lm ı şl a r d ı r .” N i z a m ü ’l - M ü l k e sk i S â s â n î s a r a y v e k i sr a l a r ın ın k u d r e t i sim g e le y e n n i ş a n v e a l a m e t le r in d e n i l h a m a l a ­ r a k Se lç u k lu D e v l e t i’n i t e m si l e d e n r e sm i k u d r e t se m b o l l e r i ­ n in d e ih t i şa m lı o l m a s ı g e r e k t iğ in i sö y l e r : “ A l l a h ’a h a m d o l s u n k i h e r n e k a d a r b i z i m s a l t a n a t ı m ı z ı n b ö y l e a l â y iş l e r e ih ­ t i y a c ı y o k s a d a h ü k ü m d a r l ı k şe r e fi n i , p a d i ş a h h k t ö r e si n i m u ­ h a f a z a e t m e k g e r e k t ir . Z i r a p a d i ş a h ı n d e b d e b e v e le v a z ım a t ı o n u n h i m m e t v e k u d r e t i ö l ç ü ş ü n c e o l m a s ı e l z e m d i r .” Se l ç u k l u l a r m d ı ş iÜ şk ile r in d e k i t u t u m u n d a M ı s ı r m e r k e z ­ li Şiî F a t ı m î h a li fe s in e k a r ş ı B a ğ d a t ’t a k i Sü n n î h a li fe y i b ü t ü n g ü c ü y l e d e st e k l e y e n N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m o d e r n b ir t a r t ı ş m a k o n u s u d a o l a n c o - e x i st e n c e v e k a d ı n l a r ı n y ö n e t i m d e o l m a ­ la r ı k o n u s u n d a k i t u t u m u ise k a t i d ir . Z i r a o n a g ö r e d e v le t k a ­ d e m e si n d e Y a h u d i , H ı r i s t i y a n v e Z e r d ü ş t î i e r e k a t i su r e t t e v a ­ z i fe v e r i lm e m e l i; k a d ı n l a r i se k e s in lik le İ d a r î işl e r d e n u z a k t u t u l m a h d ır . M ü s l ü m a n o l m a y a n u n s u r la r ı n d e v le t işle r in d e n u z a k t u t u lm a sı g e r e k t iğ in e d a ir b ir t a k ım h a d isle r sö y le d ik ­ t e n s o n r a N i z a m ü ’l - M ü l k s ö z ü n ü sö y le b a ğ l a r : “ B u h u s u s t a ­ k i h a d i s , a y e t v e d e lille r i e ğ e r z i k r e d e c e k o l u r s a k h a c i m l i b ir k i t a p o lu r . Y a l n ı z R a f ı z î l e r i n h a l i b u şe k il d e d ir . R a fı z î le r d e n d a h a b e t e r o l a n B â t ı n î le r v a r d ır . B u ik i g ü r u h u n n e id ü k le r i n e d i k k a t l e b e lle ! B u g ü r u h l a r b a ş l a r ı n ı k a l d ı r m a y a n iy e t e t ­ t i k le r i v a k i t b u n la r ı n t e p e si n e ç ö k m e k , k ö k l e r i n i k a z ı m a k v e m e m le k e t i o n l a r d a n t e m i z l e m e k e m n i y e t iç in d e h ü k ü m sü r ­ N iz am ü ’l-M ü lk m e si iç in d ö n e m i n h ü k ü m d a r ı n ı n b o y n u n u n b o r c u d u r . K e z a Y a h u d il e r e , H ı r i s t i y a n l a r a , M e c u s î l e r e g ö r e v t e sli m e d i p o n ­ l a r ı M ü s l ü m a n l a r ı n id a r e si n e a t a m a k a b e sl e işt ig a ld ir . ” H a t ­ t a o n a g ö r e H a n e f î y a h u t Ş a f i î m e z h e b i d ı ş m d a k i b ir k i m s e ist e r B â t ı n î , ist e r R a f ı z î ist e r Y a h u d i y a h u t Z e r d ü ş t î o l s u n , y a p a c a ğ ı e n iy i şe y y e r y ü z ü n d e e n a z ı n d a n n e fe s a l d ı ğ ı n a şü k r e t m e s id ir . K a d ı n l a r l a ilgili g ö r ü ş l e r i d e y in e a y n ı s e r t li k ­ t e d i r : “ T a r i h in b ü t ü n d e v ir le r in d e h ü k ü m d a r ı n k a r ı s ı h ü ­ k ü m d a r a e g e m e n o l d u ğ u n d a r e z a l e t , şe r , fit n e v e f e s a t t a n b a ş k a b ir şe y e le g e ç m e m i şt ir .” A sk e r i t e ş k i l a t l a n m a k o n u s u n d a o r d u n u n m u h t e l i f k a v i m le r d e n m ü t e şe k k i l o l m a s ı g e r e k t iğ i ü z e r in d e ih t i m a m l a d u r u r ; “ O r d u n u n k a t ı ş ı k s ı z t e k b i r ı r k t a n t e şk il o l m a s ı t e h l i­ k e le r d o ğ u r u r . O r d u d a h e r s o y d a n a s k e r b u l u n m a s ı iç in ç a ­ b a s a r f e d i lm e l id ir .” D i ğ e r y a n d a n T ü r k m e n l e r i n d e v le t e k a ­ z a n d ı r ı l m a s ı iç in d e M e l i k ş a h ’a şö y le t a v s iy e d e b u lu n u r : “ Sa y ı l a r ı k ü ç ü m se n e m e y e c e k k a d a r ç o k o l a n T ü r k m e n l e r h e r n e k a d a r b iz e b e z g in li k g e t i r m iş le r se d e d e v le t ü z e r in d e h a t ı r ı sa y ı lı r d e r e c e d e h a k l a r ı v a r d ır . N i t e k i m d e v le t in k u r u ­ lu ş a ş a m a s ı n d a n ic e sı k ı n t ı la r g ö ğ ü s l e y e r e k h iz m e t t e b u l u n ­ m u şl a r d ır . D a h a s ı h ı sım a k r a b a d a n d ı r l a r . ” N i z a m ü ’l- M ü l k , d e v le t ö r g ü t l e n m e s i n d e G a z n e li l e r ve Sâ m â n î le r i n d e v le t si st e m le r i n i in c e le m iş v e e s k i I r a n d e v le t g e le n e k le r in d e n e t k ile n m işt ir . İ d a r î , a d l î, m a lî , s o s y a l v e k ü l ­ t ü r e l a l a n l a r d a k i d ü z e n l e m e l e r iy le Se lç u k lu d e v le t id a r e si n d e ö n e m li y e n i li k le r v e g e li şm e le r sa ğ la m ı şt ı r ; G e r ç e k le şt ir d iğ i si s t e m v e d ü z e n l e m e l e r b a z ı d e ğ iş ik l ik l e r le s o n r a k i T ü r k - İ sla m d e v le t le r in c e d e u y g u l a n m ışt ır . E s e r b o y u n c a P e r s o - M ü s l i m i d a r e g e le n e ğ i k e n d is in i g ü ç ­ lü b ir ş e k i l d e h isse t t ir ir . “ T h e D i l e m m a o f G o v e r n m e n t in I s- C o ş k u n A lp t e k in , “ B ü y ü k Se l ç u k l u l a r ” , D oğu şt an Gün üm üz e Bü y ü k İs­ lâm Tarih i, e d . K e n a n Se y it h a n o ğ lu , d k 7 , Ç a ğ Y a y ın la r ı, İ st a n b u l, 1 9 9 2 . s. 1 8 4 - 2 0 2 . Siy aset n am e h iin ic P e r sia : t h e S i y a s a t - n a m a o f N i z a m a l - M u l k ” m a k a l e ­ si n d e A . K . S. L a m b t o n , N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n m e m l e k e t i d a r e ­ si n d e iz le d iğ i siy a se t in e s a s m d a İ sl a m fe t h i ö n c e s i İ r a n ’a h â ­ k im o l a n h ü k ü m e t t ö r e si y le İ s l a m s o n r a s ı i d a r e t e o r is in i h a r ­ m a n l a m a k [ a m a l g a m a t i o n ] o l d u ğ u n u , n e v a r k i b u ik i g e le ­ n e ğ in a d e m - i i m t i z a c m d a n ö t ü r ü v e z ir in b u ik i so s y o - p o l i t i k d a m a r ı u z la şt ır m a k t a m u v a ffa k o la m a d ığ ın ı ifa d e ed er . N i ­ z a m ü l - M ü l k ’ü n k e n d is in d e n s o n r a k u r u l a n d e v le t i d a r e s i s ­ t e m in e b u l u n d u ğ u k a t k ı a ç ı s ı n d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a L a m b t o n ’u n k a n a a t l e r i n e k u ş k u y l a b a k ı l a b i l e c e ğ i fi k r i n d e y iz . N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n t e s i s e t m e y e ç a ü şt ı ğ ı y ö n e t i m z ih n iy e ­ t i n d e Se lç u k lu l a r ın p o l i t i k d u r u ş u P e r si k ö z e ll ik le r a r z e t ­ m e k t e y d i. O n a g ö r e ö z e ld e M e l i k ş a h , g e n e l d e Se lç u k lu D e v ­ le t i P e r s d e v le t g e le n e ğ in e d a y a n m a k t a d ı r . Z i r a N i z a m ü ’lM ü l k M e l i k ş a h ’ı s o y o l a r a k , F ir d e v sî ’n in Şe h n a m e ’si n d e so y t a sn if in e k o n u e t t i ğ i v e A l p e r T u n g a o l d u ğ u d a sö y le n e n A fr a s y a b ’a şö y le b a ğ l a r ; “ A l l a h ü T e â l â , t a r ih in b u d ö n e m i n in d e k a d im ç a ğ la r d a y a şa m ış şa h la r ın z a m a n ı gib i o lm a sı ve h a l k a s a a d e t v e h u z u r b a h ş e t m e s i iç in n e sli a t a d a n a t a y a t a b ü y ü k A f r a s y a b ’a d a y a n a n u lu p a d i ş a h ı m ı z ı d a h a ö n c e h iç ­ b ir p a d i ş a h a b a h ş e d i l m e m i ş o l a n y ü c e l ik v e k e r a m e t le r le b e ­ z e d i .” D i k k a t e d i lm e l id ir k i Şe h n a m e ’y e g ö r e C e m ş i d ’in o ğ ­ lu F e r id u n t a h t a g e ç t ik t e n s o n r a y e r y ü z ü n ü ü ç p a r ç a y a a y ı ­ r ıp ü ç o ğ l u a r a s ı n d a b ö l ü şt ü r ü r . T u r ’a T ü r k i s t a n ile Ç i n ’i, y a ­ n i T u r a n ü lk e sin i, İ r e c ’e İ r a n ’ı, S e l m ’e is e R u m ü lk e si n i v e B a t ı ’y ı v e r ir . V e z ir in b u ş e k il d e r e s m i b ir t a r i h i z a h ı n a g i r m e s e ­ b e b i Se lç u k lu D e v l e t i ’n e “ m it se l b ir r o l ” v e r e r e k , h ü k ü m d a r ­ lığ ın t a r ih se l k ö k l e r i n i t e s p i t v e t a y in e t m e k le a ç ı k la n a b il ir . İ s t i h b a r a t t e şk il a t ı n ı n t e s i s v e t a k v iy e sin in l ü z u m u ü z e r in ­ d e ı s r a r k â r d ı r : “ H i ç b i r şe y in h i ç b ir su r e t t e g i z l i s a k l ı k a l m a ­ m a s ı v e v u k u b u l a n y a h u t a y y u k a ç ı k a n b ir m e se le y e a n ı n d a m ü d a h a l e iç in k u l a k l a r ı n a ç a l ı n a n h e r şe y i p a d i ş a h a u l a ş t ı r a ­ c a k , t a c ir , se y y a h , s û fî , y o k s u l , s a k a t a t ç ı k ı l ı ğ ı n d a , d ö r t b ir y a n a casu slar salın m ah d ır.” N iz û m ü ’t-M ülk N i z a m ü ’I - M ü l k e se r b o y u n c a b ir h ü k ü m d a r p r o t o t i p i v e r m e y e ç a b a l a r . “ C ü m l e h ü k ü m d a r l a r ı n k e n d is in d e n s o r u l ­ d u ğ u c i h a n d e d ik le r i a ile n in r e isi o l a n ” h ü k ü m d a r “ d ü n y a işle r i v e c i h a n a h a li si n in k a m u d ü z e n in d e n s o r u m l u d u r ; fi t ­ n e v e k a r g a ş a o n u n sa y e sin d e b a st ı r ı l ı r ; a d a l e t i s a y e si n d e h o ş ç a z a m a n g e ç i r ip k e n d ile r i n i g ü v e n d e h isse t m e l e r i v e i d a ­ r e sin e d u a c ı o l m a l a r ı iç in in sa n la r ı n g ö n l ü n d e v e g ö z ü n d e o n a d a i r d e r in b ir s a y g ı v a r d ı r ;” h ü k ü m d a r t ü m d ü n y a d a n s o r u m l u o l d u ğ u iç in “ c ih a n ı b a y ı n d ı r k ıla r . T a ş r a d a n y e r a lt ı s u l a n iç in k a n a l l a r a ç a r , ı r m a k l a r a y a t a k l a r y a p t ır ır , b ü y ü k su l a r ı n a k ı ş ı iç in k ö p r ü l e r i n ş a e d e r , y e r l e şim b ir im le r in i d ü ­ z e n le r , t a r l a l a r ı e k im e e l v e r işli k ıla r , su r l a r ı y ü k se lt ir , y e n i ş e ­ h ir le r k u r a r , y ü k s e k y a p ı l a r v e g ö r k e m l i m e sk e n le r t e sis e d e r , a n a v e iş l e k y o l l a r d a k o n a k l a r b i n a e d e r , ili m t a lip lil e r i iç in m e d r e se le r in in şa sı n ı b u y u r u r . B ö y l e c e b u k u b b e d e h o ş b i r s e d a b ı r a k ı r ; k a z a n d ı ğ ı d u a l a r ı n s e v a b ı n a d a d iğ e r c i h a n d a n a i l o l u r .” E n t e l e k t ü e l b ir i k i m i h a iz “ C i h a n h ü k ü m d a r ı n ı n ilm i, b ir ­ ç o k a y d ın lı ğ ın k e n d isi n d e n b e sle n d iğ i, in sa n la r ı n y o lu n u a y ­ d ı n la t ıp o n la r ı k a r a n l ık t a n k u r t a r a n b ir m u m u a n d ır ı r .” Y a l­ n ız N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n h ü k ü m d a r ı n A r a p ç a b ilm e sin i n ç o k d a e l z e m o l m a d ı ğ m ı if a d e e t m e s i b iz i M e l i k ş a h ’m A r a p d ilin e v a k ı f o l d u ğ u h u s u su n d a şü p h e y e d ü şü r d ü . Ç ü n k ü v e z ir in A r a p ç a b ilm e n in h ü k ü m d a r o l m a k iç in t e m e l b ir v a s ı f o l d u ­ ğ u n u sö y le m e si v e M e l i k ş a h ’ın A r a p ç a b il m e m e si d u r u m u n ­ d a h ü k ü m d a r ı n b u b e y a n d a n in c in m e si s ö z k o n u s u o l a b ili r d i. A d a l e t e se r e h â k i m o l a n a n a t e m a o l a r a k iş le n m iş v e b ir h ü k ü m d a r ı n h ü k ü m d a r o l m a sı n ı n m e şr u iy e t v e i d a m e sin i t e ­ m in e d e n y e g â n e k ı s t a s o l a r a k t a r i f e d ilm işt ir : Z i r a “ H ü k ü m ­ d a r la r ın z u lm ü v e u ğ u r su z lu ğ u y ü z ü n d e n p a d işa h la r ın ö m r ü k ı sa lı r ve sa lt a n a t la r ı b a şk a sın m e lin e g e ç e r .” N i z a m ü ’l- M ü l k ’e g ö r e “ G ü z e l z a m a n la r , a d i l h ü k ü m d a r l a r ı n h ü k ü m s ü r d ü ğ ü z a m a n l a r d ı r .” Ç ü n k ü h ü k ü m d a r fı t r a t v e k u d r e t a ç ı s m d a n s ı r a d a n b ir i d e ğ ild ir : “ H ü k ü m d a r v e d i ğ e r le r i a r a - Siy asetn am e ijjn d a k i e n b ü y ü k f a r k o n u n h ü k m ü n ü n g e ç m e si d ir .” N i z a ­ m ı ı’l- M ü i k ’ü n d e v le t n a z a r iy e sin d e d in v e İ d a r î işle r b ir b ir in e *,ık ıc:ı b a ğ lıd ır . O n a g ö r e “ d in v e h ü k ü m d a r b i r b i r le r i n in k a r ılfiji g i b i d i r H ü k ü m d a r ı n v a t a n ı n d a b ir k a r g a ş a b a ş g ö st e r in (,(' ilin d e b u n d a n z a r a r g ö r e r e k b o z g u n c u l a r a v e d in î e ğr ile - 11' g ü n d o ğ a r . K e z a d in d e b ir fe sa t v ü c u d a g e lir se m e m le k e t ­ t e n iz a m k a l m a z v e d a h i m a y a s ı b o z u k l a r p a l a z l a n a r a k p a d i ­ şa h ın it ib a r ın ı s a r s a r l a r ; k a l p l e r k a r a n ı ; s a p k ı n l ı k a y y u k a ç ı ­ k a r v e a si le r g a l e b e ç a l a r ,” O n a g ö r e p a d i ş a h a h a lk ı n e n b a ­ sit b ir fe r d i d a h i k o l a y c a u l a şa b i l m e l i , m a r u z a t m ı b iz z a t a r z f ı l c b il m e li d ir ; “ M e m l e k e t i y ı k ı m a sü r ü k l e y ip r a iy y e t i p e r iş a n fd e n e n b ü y ü k şe y p a d i ş a h a u l a ş m a k t a k i z o r l u k t u r ; b u n a m u k a b i l p a d i ş a h a e r iş m e k k o l a y l ı ğ ı h a l k iç in e n b ü y ü k s a a ­ d e t t ir . H a l k ı n z a h m e t siz c e h ü k ü m d a r a b u k a d a r k o l a y u l a ş ­ t ığ ın ı g ö r e n m e m u r l a r v e u m m â l a y a ğ m ı d e n k a l a r a k r a iy y e ((.• z o r b a l ı k y a p a m a z l a r , h a l k t a n m u a y y e n v e r g i d ı ş m d a b ir şe y a l a m a z l a r .” H ü k ü m d a r h e r d a i m m ü t e y a k k ı z o l m a lı d ır : “ Y a n ı b a ş m d a y a h u t u z a ğ ı n d a k a l m ı ş o r d u v e r a iy y e t in d u ­ ru m la n m a r a şt ır ıp o n la r d a n h a b e r d a r o lm a k p a d işa h lığ ın g e ­ r e k le r in d e n d ir . H ü k ü m d a r b ö y le y a p m a z is e ş a n m a n o k s a n g e li r v e h a l k b u n u o n u n g a f i l , i h m a l k â r v e g a d d a r b ir i o l d u ­ ğ u n a y o r a r a k : “ M e m l e k e t t e y o l s u z l u k , b o z g u n c u l u ğ u n a l ıp b a şı n ı g i t m e si p a d i ş a h ı n u m u r u n d a d e ğ i l .” d e r . “ Şa y e t p a d i ­ ş a h , o l a n b it e n d e n h a b e r d a r d a t e d b ir a l m ı y o r s a z u l m e r ız a g ö s t e r i p z a l im le r e o r t a k o l u r ; y o k e ğ e r h a b e r d a r d e ğ il s e a h ­ m a k , a y m a z , k a r a b ir c a h ild ir . B u ik i it h a m d a h o ş d e ğ i l d i n ” N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n i d a r e t e o r is in d e “ a d a l e t ” si n e q u a n o n [ o l m a z s a o l m a z ] b ir ş a r t o l a r a k t a k d i m e d ilir . “ K ü f r ile b e lk i a m m a z u l m ile p a y d â r k a l m a z m e m l e k e t ” s ö z ü n ü d ü s ­ t u r e d i n e n v e z ir in b u t u t u m u e s e r b o y u n c a a n l a t ı l a n b a z ı h i­ k â y e l e r le d e st e k le n ir . D o l a y ı s ı y l a o n a g ö r e a d a l e t i n t a h a k ­ k u k e t m e si iç in m u t l a k s u r e t t e İ s l a m o l m a y a l ü z u m y o k m n T a b i r i c a i z s e d e n e b il ir k i , a d a l e t m e r t e b e o l a r a k v e z i r in d e v ­ le t t e o r i s i n d e İ s l a m ’d a n ü st ü n d ü r . N iz am ü ’l-M ülk O n a g ö r e k u d r e t li h e r k işin in a r d ı n d a o n u d e st e k le y e n b ir y a r d ım c ısı v a r d ır : “ A n ıla c a k h e r h ü k ü m d a r ın a r k a sı n ­ d a k a t i s u r e t t e f e r a s e t s a h i b i b i r v e z i r v a r d ır . B ü y ü k p e y ­ g a m b e r l e r iç in d e b u k a n u n g e ç e r li d ir . N i t e k i m Sü l e y m a n b in D a v u d ’u n A s ı f b . B e r h i y a ’sı , M u s a p e y g a m b e r i n k a r d e ­ şi o l a n H a r u n ’u , M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h i s s a l a t u v e s s e ­ l a m ı n E b u b e k i r S ı d d ı k ’ı v a r id i . U l u h ü k ü m d a r l a r d a n K e y h u s r e v ’in G u d e r z ’i, İ s k e n d e r ’in A r i s t o t e l e s ’i, M i n u ç e h r ’in S â m ’ı , E f r e s y â b ’ın P îr â n - ı v i s e ’si, G u ş t a s b ’ın C a m a s p ’ı, R ü s t e m ’in Z e v â r e ’s i , B e h r a m - g û r ’u n H u r e r û z ’u v e N û ş i r e v â n - ı â d i l ’in B ü z ü r c m i h r ’i v a r i d i . ” N i z a m ü ’l- M ü l k , h i k â y e l e r i n d e n m a k s a d ı n ı n b u n la r d a n ib r e t a l m a k o l d u ğ u n u b iz z a t k e n d is i iz a h e d e r e k h ü k ü m d a ­ r ın v a s ı fl a r ı y l a ilgili şu n l a r ı sö y le r : “ Y o k s a k it a b ı m ı z ı n m a k ­ s a d ı m a s a l a n l a t m a k d e ğ ild ir . G a y e m i z m ü r e ff e h ç a ğ l a r ç a t ı p işle r in is t ik r a r lı o l m a sı n ı n a l a m e t i iy i b i r h ü k ü m d a r ı n z u h u r e d i p b o z g u n c u l a r ı t e p e l e m e si , g ö r ü ş le r in in a y n i y le s a b i t o l ­ m a s ı , v e z i r v e p î ş k â r â n ı n ı n iy i v e a si l o l m a l a r ı , işi e h li n e v e r ­ m e l e r i , ik i m e ş g u liy e t i a y n ı k i şiy e , b i r işi ik i a y r ı ş a h s a t e v d i e t m e m e l e r i, s a p k ı n m e z h e p l ile r le m ü c a d e l e e d i p t e m iz m e z ­ h e p lile r i t e r fi e t m e le r i, z a l im le r e k a r ş ı se r t o l m a l a r ı , y o l l a r ı g ü v e n l i h a le g e t i r m e l e r i, a sk e r le r in in v e r ia y e t in in k e n d i s i n ­ d e n k o r k m a l a r ı , si p a h - s â l â r l ı ğ ı y e n i y e t m e t o y d e l i k a n l ı l a r a d e ğ il t e c r ü b e li i h t i y a r la r a e m a n e t e t m e le r i , k işiy i a l t ı n sa h i b i d e ğ il h ü n e r s a h i b i o l d u ğ u iç in t u t m a l a r ı , d ü n y a m e n f a a t i iç in d i n le r i m s a t m a m a l a r ı , h e r şe y i u su l ü n c e ic r a e t m e le r i , d in v e d ü n y a işl e r in in u y u m lu y ü r ü m e s i iç in h e r k e si li y a k a t le r in c e is t i h d a m e t m e le r i, h e r k e se y e t e r liliğ i ö l ç ü ş ü n c e iş b u y u r m a ­ la r ı, b u n a m u g a y i r h a r e k e t e t t iğ in d e h ü k ü m d a r ı n m ü s a a d e e t m e m e si v e t ı p k ı k a d i m z a m a n l a r d a k i g i b i işle r i a d a l e t d e n ­ g e si v e i d a r e k ı lıc ıy la t a n z i m e t m e k t i r .” O n a g ö r e id a r e c il e r in h a t a y a p m a p a y l a r ı d i ğ e r i n s a n l a r a n is p e t le g a y e t le d ü şü k t ü r : “ T a n r ı a z z e v e c e lle k a t ı n d a p a d i ­ ş a h l a r ı n iş le d ik le r i g ü n a h t a n d a h a b ü y ü k g ü n a h y o k t u r .” Z i ­ Siy asetn am e r a s ı r a d a n b ir in sa n ın y a p t ı ğ ı b i r h a t a s a d e c e k e n d is in e z a r a r v e r e b i le c e k k e n id a r e c i n in b i r h a t a s ı b ir m ille t e m a l o la b ilir . N i z a m ü ’l - M ü l k s o n d e r e c e ş a i r a n e b ir ü s l u p l a g e ç m iş t e k i a d il v e k u d r e t l i h ü k ü m d a r l a r ı n ism i n i şö y le a n a r : “ B ilg e p a (.lişa h la r a b i r b a k k i n a s ı l h a t ı r ı sa y ı lı r işl e r y a p a r a k a v a z e le l in i â l e m e D a v u t g i b i sa l m ı ş v e b u k u b b e d e h o ş b ir s e d a b ı ­ r a k m ı şla r d ı r . F e r i d u n ’a b i r b a k v e İ s k e n d e r ’e v e E r d e ş î r ’e v e N û ş i r e v â n ’a , v e D â r â b ’a v e E m i r ü ’l- m ü ’m în in Ö m e r v e E m ir ü ’l - m ü ’m în in A li e f e n d im iz e v e Ö m e r b . A b d u l a z i z ’e v e b ir h a k H a r u n R e ş i d ’e v e M e ’m û n ’a v e M u ’t a s ı m ’a v e İ s m a i l b . A h m e d S â m â n î ’y e v e b ir b a k M a h m u d b in Se b ü k t e k î n ’e ... A lla h c ü m l e si n e r a h m e t iy le m u a m e l e e t si n . Y a p t ı k l a r ı işle r o r t a d a d ır , t a r ih le r d e v e k it a p la r d a k ıssa la r ı y a z m a k t a d ır . ( ) k u y u c u l a r b u h ü k ü m d a r l a r d a n h â l â sit a y iş le b a h s e t m e k t e v e o n l a r a d u a l a r e t m e k t e d ir le r .” N i z a m ü ’l - M ü l k e se r i n d e fe lse fi m ü l a h a z a l a r d a b u l u n ­ m a k t a n z i y a d e m e se le le r i n t a t b i k i m ü m k ü n o l a n k ı sı m la r ı ü z e r i n d e d u r u r . E s e r b ö y le c e , r iv a y e t e t t i ğ i h i k â y e le r d e n d o ­ la y ı s a l t b ir s i y a s e t k i t a b ı ; h a d is e l e r i b ir d e v le t a d a m ı n ı n g ö ­ z ü n d e n y o r u m l a m a s ı y l a s ı r a d a n b ir m a s a l k i t a b ı ; i ç t im a i v e ik t i sa d i h a y a t a t a t b i k i m ü m k ü n k a n a a t l e r i t a k d i m i a ç ısın ı la n k u r u b i r t e o r i k i t a b ı ; o l a y l a r ı t e n k id e v e t a h l il e t a b i t u t ­ t u ğ u iç in b ir t a r i h k i t a b ı o l m a k t a n k u r t u l u p a l a n ı n d a y a z ı l­ m ış y e g â n e e se r o l m a h ü v iy e t i k a z a n a r a k N i z a m ü ’l - M ü l k ’ü n d e v le t id a r e si y l e ilg ili b ü t ü n t e c r ü b e si n i ö m r ü n ü n s o n y ı l la ­ r ı n d a d ö k t ü ğ ü b i r t ü r si y a s i h a t ı r a t k i t a b ı şe k li n d e t a r ih t e k i y e r in i a lır . F a r s ç a d a n T ü r k ç e y e y a p ı l a n t e r c ü m e l e r in e n t e h li k e l i y a ­ n ı ik i d i l i n f a r k h d u r u m l a r ı t a s v i r v e t a r i f iç in b e n z e r t a b i r v e t a n ı m l a n k u l la n m a la r ı d ı r . Ö t e y a n d a n m e s e l a “ si y a se t , t e d ­ b i r ” g i b i k e li m e le r in z a m a n iç in d e k a z a n d ı k l a r ı v e k a y b e t t i k ­ le r i a n l a m ı g ö z ö n ü n e a l a r a k m e t in iç in d e t a m o l a r a k g e ld i­ ği a n la m ı b u lm a k , b u s a h a d a t e r c ü m e y a p a n a r a şt ır m a c ıla r için d i k k a t e d i lm e si g e r e k e n h u su sl a r d a n d ı r . E se r in t e r c ü m e ­ H iz am ü ’l-M ülk si n d e b iz d e n e v v e l k i le r in e lsin e - i s e l a s e d e d iğ i , O s m a n i i c a o l a r a k b i lin e n t a b i r v e ı s t ı l a h l a r d a n fa y d a l a n d ı k . E se r in k l a ­ si k b ir e se r o l m a s ı n d a n ö t ü r ü t e r c ü m e d il in d e b u g ü n d e k u l ­ la n ıld ığ ı iç in ç o k d a m e h c u r s a y ı l m a y a n b ir n e si r ü s l u b u n u t e r c ih e t t ik . F a r s ç a v e T ü r k ç e a r a s ı n d a k i t a r ih se l a k r a b a h k t a n d o l a y ı b a z ı d e y im v e c ü m l e y a p ı l a r ı n ı k e l im e k e l im e T ü r k ç e y e ç e v i r m e k t e n m e t n in n a k l e t m e y i a m a ç l a d ı ğ ı m a k ­ s a d a z a r a r v e r e c e ğ i e n d i şe si y l e e ld e n g e ld iğ in c e s a k ı n d ı k . B ö y l e m u h t a s a r b ir m u k a d d ir r le d e t e r c ü m e u su l ü v e fe lse f e s i ü z e r in d e f a z l a d u r m a d a n şu n u sö y l e y e b il ir iz k i, m e t n in y a z ı l ­ d ığ ı d ile k a y ı t sı z şa r t s ı z s a d ı k k a l m a p r e n si b iy le y a p ı l a n t e r ­ c ü m e le r in ç e v i r iy e k o n u o l a n m e t n e t e r c ü m a n o l a m a y a c a ğ ı k a n a a t i n d e y i z . B u m a n a d a İ t a ly a n l a r ı n , “ T r a d u t t o r e , T r a d itore”, “ m ü t e r c im h a in d ir ” v e c iz e si n i h a t ır la y a r a k , on u T ü r k ç e y e , “ M ü t e r c i m , m e t n e a n c a k ih a n e t e d e r e k o n u n r u ­ h u n a s a d ı k k a l a b i l i r ,” şe k li n d e ç e v ir e b ilir iz . M . T ah a A yar 2 0 0 9 , H a z ir a n L o s A n g e le s E sir g e y e n v e b a ğ ı ş l a y a n A l l a h ü T e â l â ’n ın a d ı n a Z e m i n u z a m a n ı y o k t a n v a r e d e n , k u l l a r ı n d a n a z ı ğ ı e sir ­ g e m e y e n , a ç ı k se ç iğ i g iz liy i g i z e m i d e r in d e n b ile n , g ü n a h l a r ı ­ m ı z ı ö r t b a s e d e n A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle y e h a m d o l su n ! Ö t e y a n d a n , y a r a t ı l m ı ş l a r ı n e n ü st ü n ü , p e y g a m b e r l e r i n e n se ç k in i , e v r e n in y a r a t ı c ı s ı r a b b i n g ö z b e b e ğ i , K u r ’a n - ı a z i- m u ’ş - ş a n ’ın b e z e ğ i, k ı y a m e t g ü n ü n d e ü m m e t in k o r u y u c u v e k o l l a y ı c ı sı ü z e r in e s a l â t v e s e l a m o l a s ı , A b d u l l a h o ğ l u M u h a m m e d ’e s e l a m o l s u n v e s e l a m o l s u n o n u n a i l e ç e v r e s in e v e y in e s e l a m o l s u n A l l a h ü T e â l â ’n ın g ü v e n il ir v e p e k şe r e fli, o n u n b ir icik y a k ın d o st la r ın a . Giriş Fash Kitabın Tertip Edilişi ve Sebeb-i Telifini Beyan Eder N iz a m ü M - m ü lk H a şa n b e n d e le r i d e r k i, y ıl 4 7 0 [M . , 1 0 7 7 - 1 0 7 8 ] o l a n d a , M u h a m m e d Y e m în û E m i r ü l - m ü ’m în in A l p a r s l a n o ğ l u p e r v a n e - i a ’la ş a h l a r şa h ı S u l t a n M u ’izz ı ı ’c l- d ü n y a v e ’d - d in E b u ’l- F e t h M e l i k ş a h - e ’iz z a ll a h e n sa r a lu ı şu b e n d e n iz e v e d iğ e r k u l l a r ı n a şö y le e m ir b u y u r d u ; “ H e r b ir in iz m e m le k e t e d a i r d ü ş ü n ü p sa l t a n a t ı m ı z d e v r in d e k i a k .sak 'h k lar ı t e sp i t e d in iz . D e r g â h , d i v a n v e s a r a y ı m ı z d a y e r in e g c t ir ik n e s i g e r e k ir k e n e s g e ç i le n y a h u t g ö z ü m ü z d e n k a ç a n d u r u m l a r ı g ö z d e n g e ç i r in iz . A y r ıc a e v v e lk i p a d i ş a h l a r ı n ic r a e t m iş o l d u k l a r ı h a l d e b iz im d e y a p m a m ı z g e r e k ir k e n i c r a sı n ­ d a n g e r i k a l d ı ğ ı m ı z d u r u m l a r ı s a p t a y ı n ı z . Ü z e r le r in d e fi k i r ­ le r e y le y e lim , b u fi k ir le r i h a y a t a g e ç i r e li m d e d i n v e d ü n y a i ş ­ le r im iz y o l u n c a y o r a d a m ı n c a i d a m e e t sin d iy e g e r e k Se l ç u k ­ lu la r ın g e r e k b a ş k a p a d i ş a h l a r ı n t ö r e v e â d e t l e r i ü z e r in d e i n ü t a l a a e d i p b u m ü t a l a a l a r ı a ç ı k se ç i k o l a r a k k a l e m e a l a r a k b iz e s u n u n u z . B i z e a r z ı y a p ı l a n b u ç a l ı ş m a l a r d a n m a k u l o l a ­ n ın ı h a y a t a g e ç i r e l im k i h e r b ir iş k u r a l ı n c a y a p ı ls ı n . M e v ­ la ’y a ı s m a r l a y a l ı m iş le r im iz i a r d ı n d a n . İ l a h i g a z a b a u ğ r a m a ­ m a k iç ü n m e m le k e t t e h a k k ı y l a y a p ı l a n y a h u t f e s a d a b u l a ş ­ m ış h e r n e v a r ise h a b e r d a r o l a k m . Z i r a A ll a h ü T e â l â b u N iz am ü ’l-M ülk m e m le k e t i b iz e ih s a n b u y u r m u şt u r ,' z i r a A l l a h ü T e â l â b iz d e n d ü n y a n im e t le r in i e sir g e m e m işt ir . Z i r a A ll a h ü T e â l â d ü ş ­ m a n l a r ı m ı z ı k a h r u p e r iş a n e y le m işt ir . B u n d a n ö t ü r ü d ü r k i m e m le k e t d â h il i n d e b u n d a n b ö y le A l l a h ü T e â l â ’n ın ş e r i a t v e e m i r le r i n e m u h a l i f y a h u t m u g a y i r b i r iş n e o l m a h n e sü r e g e lm e lid ir . B e n d e le r i N i z a m ü ’I - m ü I k H a ş a n , m e z k û r e m r e il iş k in b i l­ g i sin i, g ö r g ü s ü n ü , t e c r ü b e si n i v e ü s t a t l a r ı n d a n ö ğ r e n d i ğ i h e r n e v a r ise â l i m a k a m l a r ı n a a r z e t m işt ir . V e d a h i b u k i t a b ı 5 0 f a s ı l d a t o p a r l a m ı şt ır . H e r b ir b a b a ilişk in fi h r ist t e m a l u m a t v e r ilm işt ir . K i t a p , o k u y u c u y a sık ıc ı g e lm e si n , h o ş ç a o k u n s u n d i y e h e r b a b t a b e y a n e d ile n k o n u y a ilişk in h a d i s v e K u r ’a n a y e t le r i, v e c iz sö z le r , k ı s s a l a r v e b u k ı s s a l a r d a n h isse le r , g e ç ­ m iş z a m a n b ü y ü k l e r in in sö z le r i n i d e a n d ı m . E se r , h a k k ı y l a o k u n u p h a y a t a g e ç i r il d iğ i t a k d i r d e ik i c ih a n ın p ü f n o k t a l a r ı d â h il n ic e f a y d a l a r ı n e ld e e d ile c e ğ i t ü r d e n b ir e se r d ir . B u n ü s ­ h a y ı H a z a n e - i m a ’m u r e (A ll a h b e r e k e t in i a r t ı r sı n ) iç in d ü ­ z e n le y ip t a m a m a e r d ir d i m . İ n ş a l l a h b e ğ e n il ir v e e l ü s t ü n d e t u t u lu r . B ir t e k p a d i ş a h v e b u y r u k s a h i b i y o k t u r k i b u k i t a b ı g ö r ­ m e z d e n g e le . Ö z e ll ik le ş u d e v r u d e v r a n iç in d e k i t a p n e k a ­ d a r sı k l ı k l a o k u n s a d in v e d ü n y a işle r in d e k i t e y a k k u z l a r ı a r ­ t a r d a a r t a r v e d a h i d o st u d ü şm a n d a n a y ır m a k t a k i u st a lık ­ la r ı p e k işir . B ö y le c e ö n le r i a y d ı n l a n ı r v e i s a b e d i k a r a r l a r v e r ­ m e k iç in y ü z le şt ik le r i k a p ı l a r a ç ılır . D i ğ e r y a n d a n p a d i ş a h l ı k , d e r g â h u b a r g â h , d i v a n u m e y d a n , m e c lis v e e m v a l , h a lk ı n v e o r d u n u n h a lle r i, v e r g i işle r i v e b u n u n g i b i n ic e m e se le y e v â k ı f o l u r la r . Ü l k e s a t h ı n d a , y a k ı n u z a k , ö n e m l i ö n e m s i z d ö ­ n e n n e v a r is e k e n d ile r i n d e n g iz li s a k l ı k a l m a z . A l l a h ü T e â l â ’n ın r ı z a s ı n a v e ik i c ih a n ın m u t l u l u ğ u n a n a i l o l u r la r . B ir v e b ir ic ik o l a n A l l a h ’ın iz n i v e d e s t e ğ i y le k i t a p t a m a ­ m a e r m işt ir . Fasılların Fihristi Bil k i, b u k i t a p e lli fa s ı l d a n m ü t e şe k k i ld ir . T e v fik A l ­ l a h ’t a n d ır . B İ R İ N C İ F A SI L D e v r a n ı n g i d i ş a t ı , h a lk ı n h a lle r i v e y e r y ü z ü n d e k i s a l t a n a ­ tı d a i m o l a sı h ü k ü m d a r e f e n d im iz e ö v g ü d ü r . İ K İ N C İ F A SI L P a d i ş a h l a r ı n , A l l a h ü T e â l â ’n ın k e n d ile r in e s u n d u ğ u n i­ m e t le r in k a d r i n i b i lm e l e r in e d a i r d i r Ü Ç Ü N C Ü F A SI L P a d i ş a h ı n d i v a n - ı m e z â l i m ’e o t u r u ş u , a d a l e t , g ü z e l a h l a k v e iy iliği ic r a sı D Ö R D Ü N C Ü F A SI L V e z ir le r in v e m u t e m e t le r in h a lle r in e d a i r B E Ş İ N C İ F A SI L İ k t a sa h ip le r i v e r e a y a y a n a sı l d a v r a n d ı k l a r ı n a d a i r A L T I N C I F A SI L K a d ı l a r , h a t ip le r , m u h t e sib l e r v e işle r in in r e v n a k b u l m a s ı ­ n a d a ir Y E D İ N C İ F A SI L A m i l , k a d ı , r e is , ş a h n e v e m u h t e si b in v a z i y e t le r in i t e ft iş ve şa r t la r ın a d a ir d ir N iz am ü 'l- M ü lk S E K İ Z İ N C İ F A SI L D i n v e ş e r i a t işle r in in e sa sl ı t e t k i k v e t e ft i şi n e d a i r D O K U Z U N C U F A SI L D e v l e t n a z ı r la r ı n ı n m a d d i d u r u m l a r ı n a v e v a z i y e t le r i n e d a ir O N U N C U F A SI L Sa h ib - h a b e r , m u h b ir le r e , b e r id le r e v e iz le y e c e k le r i s i y a s e ­ te d a ir O N B İ R İ N C İ F A SI L B a r g â h t a n g e le n fe r m a n v e e m ir l e r in sa y g ı n t u t u l m a s ı n a d a ir O N İ K İ N C İ F A SI L P a d i ş a h ı n h a y a t i m e se le l e r ile ilgili o l a r a k d e r g â h t a n g u la m g ö n d e r m e si O N Ü Ç Ü N C Ü F A SI L C a s u s l a r ı se v k v e id a r e ; m ü l k ü n se l a m e t i v e r a i y y e t in i ş ­ le r in e d a i r O N D Ö R D Ü N C Ü F A SI L M a sla h a t ge r e ği h a b e r c i v e p o st a c ıla r ın g ö n d e r ilm e si O N B E Ş İ N C İ F A SI L A y ık lık v e s a r h o ş l u k h a li n d e y k e n v e r ile n e m ir le r d e d i k ­ k a t li d a v r a n ı l m a s m a d a i r O N A L T I N C I F A SI L V e k il- i h a s v e işle r in in n it e liğ in i n r e v n a k ı n a d a i r d i r O N Y E D İ N C İ F A SI L P a d i ş a h ı n n e d i m le r i v e y a k ı n la r ı n ı n işl e r in in d ü z e n l e n m e ­ sin e d a i r d i r O N S E K İ Z İ N C İ F A SI L D e v l e t m e se le l e r in d e p a d i ş a h l a r ı n â l im le r le is t i ş a r e e t m e ­ sin e d a i r d i r Siy asetn am e O N D O K U Z U N C U F A SI L C e s u r sü v a r i le r , le v a z ı m a t ı v e m e m le k e t iç in işl e r in in t a n ­ zim in e d a ir d ir Y İ R M İ N C İ F A SI L E n v a i ç e şi t m u r a s s a si l a h l a r ı n y a p ı m ı v e b a r g â h ı n t a n z i ­ m in e d a i r d i r Y İ R M İ B İ R İ N C İ F A SI L E lç il e r in v a z iy e t v e g i d i ş a t l a r ı ; işle r in in t a n z im in e d a i r d i r Y İ R M İ İ K İ N C İ F A SI L K o n a k l a m a y e r l e r in d e v e m e r h a l d e o r d u iç in e r z a k b u ­ lu n d u r u lm a sın a d a ir d ir Y İ R M İ Ü Ç Ü N C Ü F A SI L O r d u n u n i s t ih k a k ı n ı n b e l ir le n m iş o l m a s ı n a d a i r Y İ R M İ D Ö R D Ü N C Ü F A SI L O r d u n u n fa r k l ı ı r k v e k a v i m l e r d e n t e şk il in e d a i r d i r Y İ R M İ B E Ş İ N C İ F A SI L R e h i n a l m a k v e r e h in e le r in p a d i ş a h d e r g â h ı n d a t e v k i fi n e d a ir d ir Y İ R M İ A L T I N C I F A SI L T ü r k m e n l e r i n h e r t ü r l ü h iz m e t e a l ı n m a l a r ı n a d a ir d ir . Y İ R M İ Y E D İ N C İ F A SI L B e n d e g â n ı n i ç t i m a s ı v e işl e r in in t a n z i m i n e d a i r Y İ R M İ S E K İ Z İ N C İ F A SI L S a r a y g u l a m l a r ı n ı n t e r fi s i v e işle r in in t a n z i m i n e d a i r d i r Y İ R M İ D O K U Z U N C U F A SI L H u s u s i v e u m u m i g ö r ü ş m e l e r iç in iz in v e r m e k O T U Z U N C U F A SI L Ş a r a p m e c lis in in t e r t i b in d e k i b ü t ü n in c e lik le r e d a i r O T U Z B İ R İ N C İ F A SI L B e n d e g â n v e h iz m e t k â r la r m d e r g â h t a t a n z im in e d a ir d ir N iz am ü ’l- M ü lk O T U Z İ K İ N C İ F A SI L A sk e r le r in ih t i y a ç , t a l e p v e b e n z e r m e se le l e r i n e d a i r d i r O T U Z Ü Ç Ü N C Ü F A SI L T e ç h iz a t , s il a h v e s a v a ş p u s a t l a r ı n ı n h a z ı r l a n m a s ı v e se f e ­ r e d a ir d ir O T U Z D Ö R D Ü N C Ü F A SI L H a t a e y le y e n y ü k se k m e v k id e k ile r in p a y l a n m a s ı n a d a i r d ir O T U Z B E Ş İ N C İ F A SI L D e r g â h - ı A l î ’n in a s e s , m u h a f ı z v e n ö b e t ç i le r in e d a i r d i r O T U Z A L T I N C I F A SI L P a d işa h ın so fr a t a n z im a d a b ı v e t e r t ib in e d a ir d ir O T U Z Y E D İ N C İ F A SI L İ şle r in in e h li o l a n b e n d e g â n v e h i z m e t k â r l a r ı n h a k l a r ın ı n t e sl i m in e d a i r d i r O T U Z S E K İ Z İ N C İ F A SI L M e m l e k e t t e k i r e a y a , i k t a v e m u k t i a n l a ilgili iz le n e c e k s i ­ y a se t e d a ir O T U Z D O K U Z U N C U F A SI L M e m l e k e t v e h ü k ü m d a r l ı k m e s e le le r i n d e a c e le e d i l m e m e ­ sin e d a i r d i r K I R K I N C I F A SI L E m ir - i h a r e s, ç u b d â r â n v e m e m l e k e t m e se le le r i n d e k i c e z a u su lü n e d a ir d ir K I R K B İ R İ N C İ F A SI L H ü k ü m d a r ı n A l l a h ’ın k u l l a r ı n ı h e r iş v e m ü ş k ü l d e b a ğ ı ş ­ la m a sın a d a ir d ir K I R K İ K İ N C İ F A SI L İ k i a y r ı r e sm i işin b i r k işiy e t e k l i f e d il m e m e sin e , işsiz le r in a t ıl b ı r a k ı l m a y ı p is t i h d a m ı n a , i t i k a t ı s a f v e a si l o l a n l a r a v a ­ z ife b u y u r u l m a s ı n a , m e m le k e t i v e b i z z a t ö z ü n ü d in i e ğ r i le r ­ d e n s a k ı n m a y a d a i r d ir Siy asetn am e K I R K Ü Ç Ü N C Ü F A SI L T e se t t ü r e h lin e , h a r e m d a i r e sin e p a d i ş a h ı n i d a r e s i a lt ın ıb ık ile r e v e k o m u t a n l a r ı n ı n t a n z im in e d a i r d i r K I R K D Ö R D Ü N C Ü F A SI L î s i a m h ü k ü m d a r l a r ı n ı n d ü ş m a n ı o l a n s a p k ı n d in l i v e H a ­ r ic ile r in t e şh ir i n e d a i r d i r K I R K B E Ş İ N C İ F A SI L M e z d e k ’in z u h u r u , m e z h e b in in n it e liğ i v e N û şi r e v â n - ı iKİil’in o n u k a t l e t m e si n e d a i r d i r K I R K A L T I N C I F A SI L A t e şp e r e s t S i n d b â d ’m z u h u r u v e N i ş a b u r M ü s l ü m a n l a r ı a r a s ı n a sa ç t ı ğ ı n i f a k v e r i y a k â r l ı ğ a d a i r d i r K I R K Y E D İ N C İ F A SI L B â t ı n î v e K a r m a t î l e r i n z u h u r u v e A l l a h ’ın la n e t i ü z e r in e o l a s ı m e z h e p le r in i y a y m a l a r ı K I R K S E K İ Z İ N C İ F A SI L H u r r e m e - d i n t a r a f t a r l a r ı n ı n i sy a n ı n a d a i r d i r K I R K D O K U Z U N C U F A SI L P a d i ş a h ı n h a z in e s a h i b i o l u ş u v e o n u i d a r e si E L L İ N C İ F A SI L M a z l u m l a r ı n ş ik â y e t le r in i d in le y ip c e v a p l a r v e r m e k v e h a k l a r ın ı t e sU m e t m e y e d a i r d i r E L L İ B İ R İ N C İ F A SI L V il a y e t l e r d e n h â s ı l o l a n g e lir in h e s a p l a n m a s ı n a v e t a n z i­ m in e d a i r d i r Birin ci Fasti Devranın Gidişatı, Halk ın Halleri ve Y eryüzündeki Saltanatı Daim Olası H ük üm dar Efendim ize" Övgüdür A ll a h ü T e â l â h e r ç a ğ d a h a l k a r a s ı n d a n b ir in i se ç e r e k o n u l ı i i k ü m d a r l a r a y a r a ş ı r b i r t a k ı m ö z e ll ik le r le d o n a t ır . D ü n y a iijier i v e c i h a n a h a li si n in k a m u d ü z e n in d e n o n u s o r u m l u k ıliir a k fit n e v e k a r g a ş a k a p ı sı n ı o n u n e liy le k a p a t ı r . A d a l e t i s a ­ y e sin d e h o ş ç a z a m a n g e ç i r ip k e n d ile r in i g ü v e n d e h i sse t m e le ­ ri v e i d a r e si n e d u a c ı o l m a l a r ı iç in i n sa n l a r ı n g ö n l ü n d e v e g ö ­ z ü n d e o n a d a i r d e r in b ir s a y g ı u y a n d ır ır . A ll a h y a z d ı y s a b o z s u n , b ir b a ş k a l d ı r ı , il a h i k u r a l l a r ı h a ­ fi fse m e y a h u t A l l a h ü T e â l â ’n ın e m ir l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e b i r g e v ş e m e o r t a y a ç }k m a s ı d u r u m u n d a H a k k T e â l â o n la r ı c e z a l a n d ı r a c a k v e y a p t ı k l a r ı ç ir k in işle r in k a r ş ı l ı ğ ı n ı v e r e c e k ­ t ir ; A l l a h ü T e â l â b iz e b ö y l e si g ü n le r g ö s t e r m e s i n , b ö y l e si t a ­ lih si z l ik le r y a ş a t m a s ı n ! V e k a t i su r e t t e , is y a n ı n u ğ u r s u z l u ğ u , A ll a h ü T e â l â ’n m g a z a b m ı b u t ü r i n s a n l a r a e r işt ir ir . Ö y le k i a r a l a r ı n d a n b a s ir e t li i d a r e c il e r ç ı k m a z ; t e f r i k a k ı l ı ç l a n ç e k i­ lir v e k a n l a r d ö k ü l ü r . B u g ü n a h k â r t a k ı m ı , k a r g a ş a v e d ö k ü ­ le n k a n l a r a r a s ı n d a h e l a k v e d ü n y a o n l a r d a n p i r ü p a k o l a - M e l i k ş a h k a st e d ilm işt ir . 11 N iz am ü ’l-M ülk n a d e ğ i n e li g ü ç l ü , sır t ı p e k o l a n l a r k e y fi n c e d a v r a n ı r . T ı p k ı sa z l ı ğ a d ü ş e n a t e şi n , k u r u n u n y a n ı n d a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü y a ­ şı d a y a k ı p y a n d ı r m a s ı g i b i , b u b o z g u n c u l a r t a y f a s ı y ü z ü n ­ d e n d e b ir ç o k m a su m u n k a n c a ğ ız ı d ö k ü lü r . N i h a y e t , A l l a h ü T e â l â ’n ın t a k d i r i ile k u l l a r d a n b ir isi s a a ­ d e t v e d e v le t e e r işir . H a k k T e â l â b u k işi n in b a h t ı n ı a ç a r a k t a ­ lih in i o n a y a v e r k ıla r , o n a v e r d i ğ i a k ı l v e fik ir le e li a l t ı n d a k i ­ le r i l a y ı k ıy la i s t i h d a m e d e r , o n l a r ı b a ş a r ı l ı o l a b il e c e k le r i m a ­ k a m v e m e v k iy e y e r le şt ir ir . H a l k a r a s ı n d a n h i z m e t k â r l a r ı n ı v e a d a m l a r ı n ı t e k t e k se ç e r e k h e r b ir in e b i r t a k ı m r ü t b e le r , m e r t e b e le r v e r ir . D in v e d ü n y a m e se le l e r i n e k if a y e t le r in d e o n l a r a g ü v e n ir . S a ğ l a d ı ğ ı a d a l e t s a y e si n d e h a y a t l a r ı n ı r a h a t ­ ç a i d a m e e t si n le r d iy e , i t a a t y o l u n u y o l b ile n v e k e n d i işle r iy ­ le m e ş g u l o l a n t e b a y ı s ı k ı n t ı l a r a k a r ş ı k o lla r . V e d a h i h i z m e t k â r v e a t a n m ı ş l a r ı n b ir in d e n y a k ı ş ı k s ı z b ir d a v r a n ı ş y a h u t b ir y o l s u z l u k s a d ı r o l u r d a b u k i şin in b i r t a ­ k ı m y a p t ı r ı m la r , k ı n a m a l a r v e ö ğ ü t l e r le y o l a g e l m e s i v e g a f ­ le t u y k u s u n d a n u y a n m a sı d u r u m u n d a g ö r e v in d e d e v a m ı sa ğ la n u :; y o k e ğ e r u y a n m a z s a g ö r e v i n e d e r h a l s o n v e r i le r e k , y e r i n e o m a k a m a la y ı k b ir is i t a y in e d ilir . V e d a h i n a n k ö r o l a n v e h u z u r u n k a d r ü k ıy m e t in i b ilm e y e n , iç le r i n d e ih a n e t t a s a r l a y ı p i s y a n k â r l ı k g ö s t e r e n , h a d d i o l m a y a n işle r e b u r u n ­ la r ı n ı s o k a n k im se le r h a k e t t ik l e r i ö l ç ü d e p a y l a n a r a k , h a k e t ­ t ik le r i ö l ç ü d e c e z a l a n d ı r ı l ı r l a r v e d a h i; o l a k i y a p t ı k l a r ı n d a n v a z g e ç e r l e r d iy e b a ğ ı ş l a m a k a p ı s ı h e r d a i m a ç ı k t u t u lu r . Ö t e y a n d a n h ü k ü m d a r c i h a n ı b a y ı n d ı r k ıla r . T a ş r a d a n y e r a lt ı s u l a r ı iç in k a n a l l a r a ç a ı ; ı r m a k l a r a y a t a k l a r y a p t ır ır , b ü y ü k su l a r ı n a k ı şı iç in k ö p r ü l e r in şa e d e r , y e r l e ş im b ir im le ­ r in i d ü z e n l e r , t a r l a l a r ı e k im e e lv e r işli k ıla r , s u r l a r ı y ü k se lt ir , y e n i şe h ir le r k u r a r , y ü k s e k y a p ı l a r v e g ö r k e m l i m e s k e n l e r t e ­ sis e d e r , a n a v e işl e k y o l l a r d a k o n a k l a r b in a e d e i; ilim t a l i p ­ lile r i iç in m e d r e s e l e r in i n ş a s ı n ı b u y u r u r . B ö y le c e b u k u b b e d e h o ş b ir se d a b a k i b ır a k ır ; k a z a n d ığ ı d u a la r ın se v a b ın a d a d i­ ğ e r c i h a n d a n a il o lu r . 12 Siy asetn am e A ll a h ü T e â l â , t a r ih in b u d ö n e m i n in d e k a d i m ç a ğ l a r d a y u .^ am ış şa h l a r ı n z a m a n ı g i b i o l m a s ı v e h a l k a s a a d e t v e h u ­ z u r b a h ş e t m e si iç in n e sli a t a d a n a t a y a t a b ü y ü k A f r a s y a b ’a d a y a n a n u l u p a d i ş a h ı m ı z ı d a h a ö n c e h i ç b ir p a d i ş a h a b a h ş e ­ d il m e m iş o l a n y ü c e l ik v e k e r a m e t le r le b e z e d i. G ü z e l b i r ç e h r e , t e m i z a h l a k , a d a l e t , c iv a n m e r t li k , y i ğ it ­ lik , b in ic ilik , ilim , e n v a i ç e ş it p u s a t l a r ı k u l l a n m a m a h a r e t i , m u h t e li f s a n a t l a r a v â k ı f o l u ş , A ll a h ü T e â l â ‘n ın y a r a t t ı k l a r ı ­ n a ş e f k a t v e m e r h a m e t , v a a t v e a d a k l a r ı n a v e f a , d in d e i s t i k a ­ m e t , p ir ü p a k b ir i t ik a t , H a k k T e â l â ’y a k u l l u ğ u s e v m e k , t e h c c c ü d v e n a fi l e o r u ç l a r a r ia y e t , d m b i lg in le r i n e s a y g ı g ö s t e r ­ m e k , z a h it v e d e r v iş le r i a z i z v e m u t e b e r t u t m a k , ili m e h lin i h i m a y e e t m e k , h i k m e t s a h ip l e r i n e m u n t a z a m a n s a d a k a v e r ­ m e k , y o k s u l l a r a iy ilik e y le m e k , k ü ç ü k d e r e c e li m e m u r l a r a v e h i z m e t k â r l a r a m ü ş f i k o l m a k v e z a l im le r i n k ö k ü n ü t e b a d a n k a z ı m a k g i b i h ü k ü m d a r l ı ğ a y a k ı ş a n h a sl e t le r i H a k k T e â l â o n a ih s a n e t t i. M u h a k k a k A lla h ü T e â lâ , o n u n liy a k a t v e it ik a d ı ö lç ü ­ şü n c e k e n d is in e d e v le t ,ve m e m l e k e t v e r d i . C i h a n ı o n a b a ğ l ı k ı l a r a k o n u n i k t i d a r v e sa y g ı n lı ğ ı n ı d ü n y a â l e m e e r işt ir d i. B ü t ü n c ih a n a h a l i s i v e r g iy e b a ğ l a n d ı v e o n a y a k ı n o l d u k l a r ı e n d a z e d e k ılıc ın ın g a z a b ı n d a n sa k ın a b i ld il e r . H a l i fe l e r d e n b a z ı sı d e v r i n d e h e r n e k a d a r m e m l e k e t sı n ı r ­ la r ı g e n iş le m iş is e d e b u h a life l e r in z ih in le r i sü r e k l i a si le r in k e n d i ik t i d a r l a r ı n a k a r ş ı is y a n l a r ı y l a m e ş g u l id i . A l l a h ’a ş ü ­ k ü r l e r o l su n k i , b u d e v ir d e o n a k a r ş ı iç in d e m u h a l e fe t a r z u ­ s u b e sle y e n y a h u t o n a i t a a t d a i r e si n d e n ç ı k a n h i ç k i m s e y o k ­ t u r . A l l a h ü T e â l â b u d e v le t i k ı y a m e t e d e k p a y i d a r k ıl sın v e h a lk b u h ü k ü m d a r m siy a se t v e a d a le t i sa y e sin d e h o şç a z a ­ m a n g e ç i r si n , h a y ı r d u a l a r e t si n le r d i y e k e m g ö z l e r i b u d e v le t - i ş a h a n e d e n u z a k t u t su n . D e v l e t in d u r u m u b e y a n e d il e n m in v a l ü z r e d ir . İ l m in ö l ç ü ­ s ü v e iy i t ö r e l e r i n t e si si d e v le t in h a li ile k ı y a s l a a n la şıl ır . C i ­ h a n h ü k ü m d a r ı n ı n il m i b i r ç o k a y d ı n l ı ğ ı n k e n d i s i n d e n b e s ­ 13 N iz am ü ’l-M ülk le n d i ğ i, i n sa n l a r ı n y o lu n u a y d ı n l a t ı p o n l a r ı k a r a n l ı k t a n k u r ­ t a r a n b ir m u m u a n d ır ır . O n u n h i ç b ir k ı l a v u z a , h i ç b ir r e h b e ­ r e ih t iy a c ı y o k t u r . B u n u n l a b i r li k t e c ih a n g i r h ü k ü m d a r ı n b a ­ şı b i r t a k ı m k a y g u l a r d a n d a â z â d d e ğ il d ir ; b e lk i d e k u l la r ı n ı s ı n a m a k , o n l a r ı n k a b il iy e t v e m e z iy e t le r in i b il m e y i a r z u e d e r . Ş u a c i z b e n d e si n e p a d i ş a h l a r d a o l m a z s a o l m a z b i r t a k ı m n i­ t e lik le r i v e p a d i ş a h l a r ı n i c r a e d e g e l d ik le r i h a l d e b u g ü n k ü l e ­ r in t a t b i k e t m e d ik le r i n o k t a l a n h o ş a g i d e n y a h u t g i t m e y e n t a r a f l a r ı y l a n e v a r ise b il d ik l e r im , o k u d u k l a r ı m , işit t ik le r im k a d a r ı v e y â d ı m d a k a l d ı ğ ı n isp e t t e k a l e m e a l m a m e m r ü fe r ­ m a n b u y r u l d u . Y ü c e fe r m a n g e r e ğ i n c e b i r k a ç fa s ı l k ı s a c a y a ­ z ı y a d ö k ü l d ü . H e r fa sı l, o f a s l a y a k ı ş ı r v e a n l a şı l ı r b i r t a r z l a z i k r e d i ld i. B it e v fik il lâ h i T e â l â . 14 îk in ci Fasıl Padişahların, A llahü Teâlâ’nm Kendilerine Sunduğu Nim etlerin Kadrini Bilmelerine Dairdir P a d i ş a h l a r a ş a n ı y ü c e H a k k T e â l â ’n m r ı z a sı n ı g ö z e t m e k (■ er ek t ir . H a k k T e â l â r ı z a sı h a l k a y a p ı l a n i h s a n v e o n l a r a r a ­ s ı n d a y a y g ı n l a ş t ı r ı l a n l ü t u f ile sa ğ la n ır . T a b a n ı n h a y ı r d u a s ı d a im i o lu n c a o m e m le k e t a y a k t a k a lır v e h e r ge ç e n g ü n g e ­ lişir . O l m e l ik , o l d e v r ü d e v le t t e n n im e t le n ir v e b u c i h a n d a iyi b ir n a m , ö t e c i h a n d a k u r t u l u ş a e r e r e k v e r e c e ğ i h e s a p p e k k o l a y o lu r . N i t e k i m a t a l a r d e m i şle r d i r k i : “ S a l t a n a t k ü f ü r ile d e v a m b u lu r ; a m m a z u lü m v e g a d d a r lık la p a y d â r k a lm a z .” R iv a y e t o lu n m u şt u r k i Y u su f a le y h isse la m b u d ü n y a d a n g ö ç ü n c e , o n u a t a l a r ı n ı n c i v a r ı n a g ö m m e k iç in İ b r a h i m a le y h i sse l a m ı n t ü r b e si n in y a n ı b a ş ı n a g e t ir d ile r . C e b r a i l a ie y h iss e l a m g e li v e r e r e k : “ D u r u n , t u t u n o n u t u t t u ğ u n u z y e r d e , b u ­ r a sı o n u n m e k â n ı d e ğ ild ir , k ı y a m e t g ü n ü , h ü k m e t t i ğ i s a l t a ­ n a t ın h e sa b ı n ı v e r m e k z o r u n d a d ı r .” d e d i. Şu h a l d e Y u s u f p e y g a m b e r i n h a l i b ö y le o l u n c a v a r se n d iğ e r le r in in h a l- i p ü r m e la lle r i n i h e s a p e t . P e y g a m b e r e f e n d im iz d e n şö y le c e n a k l e d i l i r k i: “ B u c i ­ h a n d a h a l k a id a r e c i l i k y a p a n l a r , m a h ş e r g ü n ü h u z u r a e lle r i b a ğ l ı g e t ir ilir le r . Ş a y e t a d i l im iş ise , a d a l e t o n u n e lle r in i ç ö z ü - 15 N iz c ım u l- M ü lk v e r i r v e c e n n e t e u la şt ı r ı r ; y o k e ğ e r z a l im im iş ise z u l m ü e lle ­ r in i b a ğ l a r v e e lle r i b o y n u n d a n z in c i r e v u r u l m u ş b ir şe k il d e o n u c e h e n n e m e g ö t ü r ü r .” V e d a h i r iv a y e t o l u n u r k i, k ı y a m e t g ü n ü b i r k i m s e , i d a r e ­ s i a l t ı n d a b u l u n a n b ir ş a h ı s t a n , h a l k t a n , e v s a k in le r in d e n , e li a l t ı n d a k i l e r d e n h e s a b a ç e k il e c e k ; h a t t a k o y u n l a r ı g ü d e n ç o ­ b a n d a n sü r ü sü y le ilgili s o r u l a r ı c e v a p l a m a s ı ist e n e c e k t ir . R i v a y e t o l u n u r k i, b u fa n i c i h a n d a n g ö ç m e z d e n e v v e l b a ­ b a s ı n d a n A b d u l l a h b in Ö m e r b in E l - H a t t â b şö y le s u a l e t t i: “ B a b a c ı ğ ı m , b ir d a h a se n i n e z a m a n v e n e r e d e g ö r e c e ğ i m ? ” B a b a s ı : “ Ö t e k i c i h a n d a . ” d iy e y a n ı t la d ı. A b d u l l a h , “ D a h a e r k e n g ö r m e k i s t i y o r u m ."d e d i . B a b a s ı , “ B i r in c i o l m a d ı ik in ­ c i, o d a o l m a d ı ü ç ü n c ü g e c e b e n i r ü y a n d a g ö r e c e k s i n . ” d e d i. A b d u l l a h , t a m o n ik i y ıl b a b a s ı n ı n s ö z ü n ü e t t iğ i r ü y a y ı g ö r ­ m e d i. N i h a y e t b ir g e c e o n u r ü y a s ı n d a g ö r ü n c e d e d i k i : “ B a ­ b a c ı ğ ı m , v e fa t ı n d a n s o n r a ü ç g ü n iç in d e se n i g ö r e c e ğ i m i s ö y ­ le m e m iş m i y d i n ?” B a b a s ı : “ Se v g ili o ğ l u m , B a ğ d a t c i v a r ı n d a h a r a p h a l d e b ir k ö p r ü v a r id i , g ö r e v l il e r d e o n a r ı m ı n ı i h m a l e t m iş l e r i d i, b ir k o y u n u n d a a y a ğ ı o r a d a k i b ir d e l iğ e d e n k g e ­ li v e r m i ş d e k ır ı lm ış. Şi m d iy e d e ğ in o n u n d a v a s ı y l a m e şg u l i d i m . ” d iy e c e v a p v e r d i."' A le m i n e fe n d isi , s a l t a n a t ı h e p sü r e si şu n u k e si n li k le b e lle m e l id ir k i, o b ü y ü k g ü n , h ü k m e t t i ğ i h a l k a d a i r b iz a t ih i k e n ­ d is i h e s a p v e r e c e k t i r ; b u h e s a b ı b a ş k a b ir in e h a v a l e e t m e s i s ö z k o n u s u o l m a y a c a k t ı r . M a d e m k i h a l b ö y le y k e n b ö y le d ir , b u b ü y ü k m e se le y i b a ş k a s ı n a b ı r a k m a s a g e r e k t ir . H a l k ı n iş­ le r in d e n g a fi l o l m a s a g e r e k t ir . E lin d e n g e ld iğ in c e , g iz li d e n y a h u t a ç ı k t a n h a l k l a h e m h a l o l m a s ı , h a l k a k ı y a n e lle r i k ır ıp z a l im le r i n z u l m ü n d e n h a lk ı m u h a f a z a e t m e si s o n u c u g e le c e k b e r e k e t o n u n h ü k ü m e t ç a ğ l a r ı n a d o k u n u r i n ş a a l l â h u T e â lâ . Sö z ü e d ile n v a k ı a n ın H z . Ö m e r d e v r in d e B a ğ d a t ’t a v u k u b u lm u ş o l m a sı t a r ih se l o l a r a k m ü m k ü n d e ğild ir . Z i r a B a ğ d a t H . 1 4 5 ’t e A b b a s i h a life si M a n s u r t a r a fı n d a n k u r u l m u şt u t 16 ü çü n cü Fasd Padişah ın Divan-ı M ezâlim ’e Oturuşu, A dalet, Güzel A hlak ve İyiliği İcrası P a d işa h ın h a ft a d a ik i g ü n d iv a n - ı m e z â lim e o t u r u p , m a z lu m u n h a k k m ı z a lim d e n a l a r a k o n a v e r m e si, k o n u y u a r a c ısız b ir şe k ild e t e b a a d a n b iz z a t k e n d isin in d in le y ip o n a h ü k m e t m e s i g e r e k t ir . N i s p e t e n ö n e m l i o l a n l a r y a z ı l ı o l a r a k k e n d i s i n e a r z e d i l m e l i v e h ü k ü m d a r b u m e se le le r i n h e r b ir in i n n e t i c e l e r i n i d e k â t i p l e r e y a z d ı r m a s ı la z ı m d ı r . C i h a n h ü k ü m d a r ı n ı n h a i t a d a ik i g ü n h a k s ı z l ı ğ a v e g a d r e u ğ r a y a n la r ı h u z u r u n a ç a ğ ır ıp o n la r ı b iz z a t k e n d isin in d in ­ l e d i ğ i h a b e r i m e m l e k e t t e y a y ı l ı n c a z a l i m l e r d e h ş e t e k a p ı lı r , a y a k la r ın ı d e n k a lır la r ve c e z a y a ç a r p t ır ılm a k o r k u su n d a n ö t ü r ü h iç k i m s e n i n h a k s ı z l ı k v e y o l s u z l u k y a p m a y a g ö z ü k e sm e z . E s k i l e r i n k i t a p l a r ı n d a o k u d u ğ u m k a d a r ı y l a , A c e m şa h la r ın m k a h ir e k se r iy e t i [Sâ sâ n île r ], b ir a l a n d a t o p la n m ış z u l m e u ğ r a y a n l a r ı d a h a iy i g ö r m e k v e t e k t e k d e r t le r in e ç a ­ r e o l m a k iç in , a t l a r ı n s ı r t l a r ı n ı n ü z e r in e k u r u l d u k l a r ı , t a h ­ t a d a n y ü k s e k ç e b i r m a h f i l y a p a r l a r i m i ş . B u n u n se b e b - i h i k m e t i ş u id i k i ; e ğ e r p a d i ş a h b ü y ü k k a p ı l a r , m ü s t a h k e m k a le l e r , d e h l i z l e r v e p e r d e l e r a r d ı n d a b i r y e r d e o t u r u r s a a r t n iy e t lile r , k ö t ü m a k s a t l ı l a r v e z a l i m l e r m a z l u m l a r ı n p a d i ş a - 17 N iz an ıü ’l- M ü lk h m h u z u r u n a ç ı k m a l a r ı n ı e n g e l l e y e r e k , şi k â y e t i n i d i l l e n d i r ­ m ek ten a lık o y a r la r / İ ş it t im k i b ir p a d i ş a h ı n k u l a k l a r ı a ğ ı r işit ir m i ş. M ü t e r c i m ­ le r in , h a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y a n k işi le r i n sö z le r i n i o n a y a n lı ş a k t a r a ­ c a k l a r ı n d a n , d o l a y ı s ı y l a v e r e c e ğ i k a r a r ı n m e se l e y e u y g u n s u z d ü şe c e ğ i n d e n k a y g u d u y m u ş . O d a t a n ı y a b i l m e k iç in , h a k ­ sız lığ a u ğray an k im se le r i n k ı r m ı z ı e l b is e g i y in m e le r i n i’"", b u n l a r d ı ş ı n d a k i h iç k im se n in o r e n k b i r g i y si g i y in m e m e le ­ r in i fe r m a n b u y u r m u ş . B u p a d i ş a h b ir filin ü st ü n e k u r u l u r v e b ir o v a d a b e k le r v e k ı r m ı z ı g i y i n e n h e r k e sin o r a d a t o p l a n ­ m a s ı n ı e m r e d e r im iş . D a h a s o n r a b o ş b ir a l a n a g e ç e r v e o n ­ la r ı t e k t e k y a n ı n a ç a ğ ır ır , y ü k s e k b ir se s le v a z i y e t v e ş i k â y e t ­ le r in i d il e g e t i r e n in sa n la r ı n d e r t le r in e d e v a o l u r m u ş . H ü k ü m d a r l a r ö t e c i h a n d a m a h c u p o l m a m a k iç in h iç b ir şe y k e n d il e r in d e n g iz li k a l m a s ı n d iy e b ü t ü n b u işle r i d i k k a t ­ le ic r a e d e r l e r d i . E m ir - i A d i l ’in H i k â y e s i d i r Sâ m â n î l e r s o y u n d a n İ s m a i l b in A h m e d is m i n d e g a y e t le a d i r ’"’", m e z iy e t le r i s a y m a k l a b it m e z , T a n r ı a z z e v e c e lle y e it ik a d ı t a m o l a n b ir h ü k ü m d a r v a r id i. F a k i r f u k a r a y ı k o r u ­ y u p g ö z e t m e s i o n u n z i k r e d il e g e l e n fa z i le t l e r in d e n s a d e c e b ir t a n e siy d i. H o r â sâ n , İr ak ve M â v e r â ü n n e h r ’in a t a la r ın ın m ü l k ü n d e o l d u ğ u İ sm a i l , B u h â r a ’d a i k a m e t e t m e k t e y d i. Y a k u b b in I ^ y s S î s t â n ’ın b a ğ r ı n d a n b i r b a ş k a l d ı r ı y l a ç ı ­ k a r a k ö n c e c ü m l e S î s t â n ’ı, s o n r a H o r a s a n ’a il e r le y e r e k c ü m - Y a n i g a d r e u ğ r a y a n la r ı n şik â y e t le r in i p a d i ş a h a ile t m e k için a r a c ı lı k y a p a n t e r c ü m a n y a h u t h a c ip le r in ( p e r d e d â r l a r ) m e se le y i ç a r p ıt m a y a d a e k sik a n l a t m a sın m ö n ü n e g e ç m e k iç in b ö y le b ir u su l t a k i p e d ilm işt ir . B u g e le n e k u z u n su r e İ r a n ’d a d e v a m e t m işt ir . B a z e n şi k â y e t i o l a n k işi k â ­ ğ ı t b i r e lb ise g iy e r d i. ‘ Sâ m â n îl e r ’d e s a l t a n a t sü r e n h ü k ü m d a r a b ir l a k a p v e r m e k a d e t id i. Sö z ü e d U e n e m i r ö ld ü k t e n so n r a “ e m ir - i m a z i ” L ak ab ıy la am lm ışt ır . 18 Siy asetn am e le H o r a s a n ’ı, s o n r a I r a k ’a v a r ı p c ü m l e I r a k m ü l k ü n ü z a p t ü r a p t e t t i. D â î l e r ’ o n u n a k lı n ı ç e lip b i r şe k il d e İ sm a i lî le r g ü r u ­ h u n a b a ğ l ı k ıld ıla r . B ö y l e c e g ö n l ü B a ğ d a t h a l i f e s i n e ’"’" k a r ş ı so ğ u d u . A k a b in d e H o r â sâ n v e I r a k o r d u su n u t o p la y a r a k h a ­ life y i k a t i v e A b b a s î h a n e d a n ı n ı n b e şiğ in i y e r l e b ir e t m e k iç in B a ğ d a t k a p ı l a r ı n a y ü r ü m e y e n iy e t e t t i. Y a k u b ’u n B a ğ d a t ’a ile r le d iğ i h a b e r i n i a l a n h a lif e o n a b ir e lç i ile ; “ Se n i n B a ğ d a t ile işin y o k , b ir k a r g a ş a y a h u t b ir b u h ­ r a n ın b a ş g ö s t e r m e m e s i iç in se n in K û h i s t â n , H o r â s â n v e I r a k t a r a f l a r ı m i d a r e e t m e n v e g e r i d ö n m e n d a h a h a y ır lıd ır .” h a ­ b e r in i sa l d ı . Y a k u b , “ M u h a k k a k su r e t t e d e r g â h ı n ı z ı n e şi ğ in e g e li p , y o l u n c a y o r a d a m m c a i t a a t i m i s u n m a d a n , siz e o l a n a h ­ d im i t a z e l e m e d e n g e r i d ö n m e y e c e ğ i m .” d i y e r e k h a life n in fe r ­ m a n ı n a b o y u n e ğ m e d i . H a l i f e n ic e e lç ile r y o l l a d ı ğ ı h a l d e Y a ­ k u b ’u n c e v a b ı d e ğ i şm e d i . O r d u l a r ı n h e d e f in i B a ğ d a t o l a r a k g ö s t e r d i . O n a k a r ş ı işk il le n e n h a life B a ğ d a t ’ın ile r i g e le n le r i­ n i t o p l a y a r a k o n l a r a şö y l e d e d i: “ Ö y le g ö r ü n ü y o r k i Y a k u b b in L e y s b i z e i t a a t t e k u s u r e t m işt ir . B u r a y a a r t n iy e t le g e l­ m e k t e d ir . B i z o n a g e lm e si n i fe r m a n b u y u r m a d ı ğ ı m ı z h a ld e g e lm e k t e ; g e r i d ö n m e s i n i e m r e t t iğ im iz h a l d e d ö n m e m e k t e ­ d ir . K e sin li k le iç in d e h a in c e e m e l le r b e sl e m e k t e d ir . Z a n n ı m c a B â t ı n î ’le r e t a b i o l m u ş t u r v e b u n u b u r a y a g e le n e d e ğ in if­ ş a e t m e y e c e k t ir . O n a k a r ş ı b i r t a k ı m ö n l e m l e r a l m a y ı ih m a l e t m e k o lm a z . H a l ç a r e si n e o l a k i ? ” H a life n in g ö z d e a d a m ­ la r ı , B a ğ d a t ’ın ile r i g e le n le r i v e m a i y e t iy l e b ir li k t e şe h ir d e k a l m a y ı p t a ş r a y a ç ı k a r a k k a r a r g â h k u r m a s ı n d a k a r a r k ı ld ı­ la r . Y a k u b v a r ı p d a h a li fe y i a sk e r le r i y le s a h r a d a g ö r ü v e r in c e p l a n l a r ı s u y a d ü ş e c e k v e E m i r ü l - m ü ’m în in e k a r ş ı a r t n iy e t i d e a y a n b e y a n o r t a y a ç ı k a c a k t ı . B i n a e n a le y h a s k e r l e r b ir o r ­ d u g â h t a n d iğ e r in e g i d i p ge lir le r . E ğ e r k i Y a k u b ’u n iç in d e is­ y a n a d a i r b i r fi k i r v a r ise y e k p a r e I r a k v e H o r â s â n e m ir le r i­ * İ sm a ilîle r ** A b b a s i h a life si 19 H izam ü’l-Müik n in b u n u o n a y la m a sın a im k â n v e ih t im a l y o k t u r v e d a h i o a ç ı k ç a is y a n b a y r a ğ ı a ç a r s a b i r h a l ç a r e s i n e b a k ı p o n l a r ı t u t ­ t u k l a r ı b u y o l d a n ç e v i r ir iz , y o k e ğ e r b a ş a r a m a y ı p o n l a r l a s a ­ v a ş t a b a ş e d e m e z se k e n a z ı n d a n b ü t ü n y o l l a r k a p a n m ı ş s a ­ y ı l m a z , y a n i d ö r t d u v a r a k ı st ı r ı lm ı ş o l m a y ı z , k a ç ı ş y o l u m u z b a r i a ç ı k o l u r d e d ile r . B u k a r a r E m i r ü l - m ü ’m în in h a z r e t le r i­ n in h o ş u n a g it t i. A y n e n b ö y le y a p t ıl a r . S ö z ü e d il e n h a li fe a iM u ’t e m i d A l a ’ll a h A h m e d id i. Y a k u b v a r ı n c a , h a life n in o r d u g â h ı n ı n h e m e n k a r ş ı s ı n a k u r u l a r a k o t a ğ k u r d u . İ k i o r d u n u n a sk e r le r i b ir b i r l e r in e k a ­ r ışt ı. A y n ı g ü n m e y d a n o k u y a n Y a k u b h a lif e y e b i r e lç i g ö n ­ d e r e r e k B a ğ d a t ’ı b o ş a l t m a s ı n ı v e a r z u e t t iğ i y e r e g i t m e si n i i s ­ t e d i. H a l i f e Y a k u b ’d a n k e r e m e d i p k e n d is in e ik i a y z a m a n t a n ı m a s ı n ı t a l e p e t t i. Y a k u b b u t a l e b i r e d d e t t i. G e c e ç ö k t ü ­ ğ ü n d e h a li fe , Y a k u b ’u n o r d u k u m a n d a n l a r ı n a g i z li c e b a z ı a d a m l a r y o l l a y a r a k ş u m e s a jı ile t t i: “ Y a k u b a p a ç ı k b i r isy a n iç in d e d ir . S a p k ı n l a r l a e lb i r l iğ i e t m işt ir . H a n e d a n ı m ı z ı d a r m a ­ d a ğ ı n e d i p y e r im iz e m u h a l if l e r im iz i i ş b a ş ı n a g e t i r m e y e k a l ­ k ı şm ışt ır . O n u n l a h e m fi k ir m is i n iz , d e ğ il m i s i n i z ?” İ ç le r in d e n b ir g r u p d e d i k i : “ B iz g e ç i m i m iz i o n u n sa y e s i n d e s a ğ l a m a k ­ t a y ız v e şu sa h ip o ld u ğ u m u z m a k a m v e r e fa h a o n u n sa y e sin ­ d e e r iş t ik , h e r n e y a p a r ise a y n ı sı n ı u y g u l a r ı z .” K a h i r ç o ğ u n ­ lu k d e d i k i: “ E m i r ü l - m ü ’m în i n in b a h s e t t iğ i d u r u m d a n h a ­ b e r d a r d e ğ il i z v e o n u n E m i r ü l - m ü ’m în in e c e p h e a l a c a ğ ı n ı d a s a n m ı y o r u z . Şi m d e n g e r i o e ğ e r k i a le n e n isy a n ın ı a ş i k â r e y ­ le r is e b u n u a s l a t a s v i p e t m e y iz ; c e n k g ü n ü se n in le o l u r u z v e s a v a ş v a k t i se n in s a f l a r ı n a k a t ı l ı r s a n a y a r d ı m e d e r i z .” B u t a if e H o r â s â n e m ir le r i n d e n o l u ş m a k t a y d ı . V e d a h i h a Ü fe Y a k u b ’u n a s k e r î k u r m a y l a r ı n ı n sö z l e r i n in b u şe k il d e o l d u ğ u n u g ö r ü n c e g a y e t le m e m n u n o l d u . G ö z ü p e k b ir y ü r e k lil ik le Y a k u b ’a ş ö y l e h a b e r sa l d ı : “ M a d e m k i n a n k ö r l ü ğ ü n ü a ç ı ğ a v u r d u n v e b a s ı m l a r ı m l a b ir lik o l d u n ö y ­ le y se b iz i a n c a k k ılıç p a k l a r ! O r d u m u n o r d u n d a n a z o l m a ­ sı n d a n d a h iç p e r v a m y o k t u r ! A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle h a k ­ 20 öiy aseın am e lin in y â r v e y a r d ı m c ı s ı d ı r v e H a k k T e â l â b e n i m le d i r v e o e l in d e k i o r d u e s a s ı n d a b e n i m o r d u m d u n ” H a l i f e d a h a s o n ­ r a a s k e r le r i n in si l a h k u ş a n m a s ı n ı v e c e n k k ö sl e r i n e v u r u l m a ­ sın ı, s a v a ş b o r u l a r ı n m ö t m e s i n i , a sk e r i n o r d u g â h t a n ç ık ıp d ü z a l a n d a h a r p d ü z e n in e g e ç m e le r in i f e r m a n b u y u r d u . Y a k u b h a life n in h a b e r i n i b u m in v a l ü z r e işi t in c e : “ M u r a ­ d ı m a e r d i m . ” d e d i. V e o d a c e n k k ö sl e r in i n ç a lı n m a sı n ı , a s ­ k e r in s il a h k u ş a n m a s ı n ı , n iz a m i b ir şe k il d e o v a y a y ö n e lm e si­ n i v e h a lif e n i n o r d u s u k a r ş ı s m d a s a v a ş d ü z e n i a l m a s ı n ı e m ­ r e t t i. B i r y a n d a h a li fe , o r d u s u n u n o r t a s ı n d a y e r in i a l d ı ; b u y a n d a n Y a k u b le y s. H a l i f e g ü r se sli b ir i sin e ik i o r d u o r t a s ı n a v a r ı p y ü k s e k se sle , “ E y M ü s l ü m a n l a r t o p l u l u ğ u ! B ilin iz k i Y a k u b a si o lm u şt u r . A b b â s î h a n e d a n ın ı n k ö k ü n ü k a z ı y a r a k M e h d i y e ’d e n o l a n h a s m m ı t a h t a g e ç i r m e k , sü n n e t i o r t a d a n k a l d ı r m a k , s a p k ı n l ı ğ ı h â k i m k ı l m a k n iy e t iy le b u r a y a g e lm iş ­ tir. T a n r ı a z z e v e c e lle n in p e y g a m b e r in in h a li fe si n e m u h a l e fe t e d e n , T a n n a z z e v e c e ll e n i n p e y g a m b e r in e m u h a l e fe t e t m işt ir . P e y g a m b e r a le y h isse la m a it a a t t e n y ü z ç e v ir e n , A lla h ü T e â l â ’y a i t a a t t e n y ü z ç e v i r m iş say ılır . V e d a h i o k iş i İ s l a m d a i r e ­ sin d e n ç ı k m ı ş o lu r . A l l a h ü T e â l â ’n ın k it a b - ı m u b i n in d e b u ­ y u r d u ğ u g i b i : ‘A l l a h ’a , r e su lu n e v e si z d e n o l a n u l u ’l e m r e it a ­ a t e d i n iz .’ [ N i s a ; 5 9 ] . Ş u h a ld e a r a n ı z d a n c e h e n n e m i c e n n e t e t e r c ih e d e c e k , h a k k a y a r d ı m e d i p b a t ı l d a n y ü z ç e v i r e c e k le r k im le r d i r ? D ü ş m a n l a r ı m ı z l a d e ğ il , b iz im le b i r o l u n u z !” Y a k u b ’u n o r d u s u b u sö z le r i işit in c e H o r â s â n e m ir le r i it ­ t i f a k h a li n d e h a life n in t a r a f ı n a g e ç e r e k : “ B i z o n u n e m ir le r i­ n iz e a m a d e o l m a k iç in h u z u r u n u z a g e ld iğ in i sa n m ı ş t ı k . İ s ­ y a n v e m u h a l e fe t im g ö s t e r d i ğ i ş u d u r u m d a b i z se n in le y iz v e s o n n e f e sim iz e k a d a r s ı r f se n in a d ı n a k ı lıç s a l l a r ı z !” d e d ile r . H a l i f e b u sö z l e r d e n g ü ç a l a r a k o r d u y a t o p l u c a t a a r r u z a g e ç il m e s in i e m r e t t i. D a h a ilk h a m l e d e b o z g u n a u ğ r a y a n L e y s p e r i ş a n b ir ş e k il d e H û z i s t â n t a r a f l a r ı n a ç e k il d i . H a l i fe n i n a s ­ k e r l e r i o n u n h â z in e le r in i, a s k e r i ie v a z ı m a t ı n ı v e k a r a r g â h ı n ı y a ğ m a l a d ı l a r . Y a k u b b in L e y s H û z i s t â n ’a v a r m c a o r d u t o p ­ 2 1 H iz am ü 'l- M ü lk l a m a k iç in d ö r t b ir y a n a e lç ile r sa l d ı ; m e m u r l a r ı m ç a ğ ı r t a r a k I r a k v e H o r â s â n ’m h â z in e l e r in d e n l e v a z ım a t , d ir h e m v e d i ­ n a r g e t i r m e l e r in i e m r e t t i. H a l i f e , Y a k u b ’u n H û z i s t â n ’ı y u r t b e l le d i ğ i h a b e r in i a h n c a d e r h a l b ir e lç iy le o n a şö y le b ir m e k t u p y o ll a d ı ; “ B i z e m a ­ lu m o l d u k i se n m u h a l if l e r im iz in sö z l e r i y l e a l d a t ı l m ı ş , işin so n u n u h e s a p e d e m e y e n k a l b i s a f v e t e m iz b ir in sa n sı n . A lla h ü T e â l â ’n ın işin e b a k k i se n i k e n d i ö z o r d u n l a d a r m a d a ­ ğ ın e d e r k e n h a n e d a n ı m ı z ı k o l l a d ı . H e p s i se n in b i r y a n ı lg ın d ı. Şi m d i h a t a n ı a n l a d ı ğ ı n ı v e e y le d ik le r i n d e n p i ş m a n l ı k d u y ­ d u ğ u n u b i li y o r u m . I r a k v e H o r â s â n e m ir li ğ i n e s e n d e n b a ş ­ k a s ı y a r a ş m a z . Se n i n ü s t ü n d e b ir sa l a h iy e t le k im se y i o r a y a i h d a s e t m e y e c e ğ i z . Se n in d e v le t im iz e ç o k fa z l a h i z m e t in o l ­ m u şt u r , y a p t ı ğ ı n b u t e k y a n lı şı , h iz m e t le r in y ü z ü s u y u h ü r ­ m e t in e b a ğ ı ş l a d ı k . M a d e m k i b iz se n in b u se r k e şl iğ in i g ö r ­ m e z d e n g e l d i k , y a p t ı k l a r ı n ı o l m a m ı ş s a y d ı k , Y a k u b ’u n d a b u d a v a d a n v a z g e ç e r e k e n k ı s a sü r e d e t o p a r l a n ı p I r a k v e H o r a s a n ’a r e v a n o l m a s ı v e b u v ila y e t le r in m e se le l e r i y l e c a n ü g ö n ü l d e n ilg il e n m e si ge r e k ir . Y a k u b m e k t u b u o k u y u n c a k a l b i n d e e n u f a k b ir y u m u ­ ş a m a o l m a d ı . E y l e d ik le r i n d e n p i ş m a n l ı k d a d u y m u y o r d u . E lç iy e t a h t a d a n b ir t a b a k iç in d e b i r p a r ç a p ı r a s a , b i r k a ç b a ­ lık v e k u r u s o ğ a n g e t i r m e l e r in i e m r e t t i. D a h a s o n r a h a l i f e ­ n in e l ç is in i g e t i r m e l e r in i v e o t u r t m a l a r ı n ı fe r m a n b u y u r d u . E lç iy e d ö n e r e k : “ G i t v e h a li fe y e d e k i, b e n b i r b a k ı r u s t a s ı ç o c u ğ u y u m v e p e d e r im d e n b u m e sl e ğ i ö ğ r e n m i ş i m ; y e d i k l e ­ r i m a r p a e k m e ğ i , b a h k , k u r u s o ğ a n v e p ı r a sa d ı r . S a h i b i o l ­ d u ğ u m b u s a l t a n a t ü se r v e t im n e b a b a m i r a s ı d ı r n e se n in ih ­ s a n ı n d ı r ; b u n l a r ı m a h a r e t i m v e g ö z ü p e k l i ğ i m l e e l d e e t t im . Se n in k e l l e n i M e h d i y e ’y e * y o l l a m a d ı k ç a v e h a n e d a n ı n ı n k ö - M e h d i y e ile k a st e d ile n , m e r k e z i b u g ü n k ü T u n u s’t a o la n , A f r i k a ’d a k i F a ­ t ı m î A le v ile r in in m e r k e z i d i t B u r a sı m ilk F a t ı m î h a life A b d u ll a h e l- m e h d i (H . 3 0 3 ) k u r m u şt u r . 22 Siy asetn am e k ü n ü k a z ı m a d ı k ç a b a n a r a h a t y o k t u r . Y a h e r n e d e d i m ise y a p a c a ğ ım ; y a h u t a r p a e k m e ğin e , b a h ğ a v e p ır a sa y a t a lim e d e v a m e d e c e ğ im ! S a v u l k i h â z i n e l e r i s e f e r b e r e y le d im v e o r ­ d u l a r ı m ı y ı ğ d ı m , b u e l ç in in a r d ı s ı r a g e l m e k t e y i m !” e lç iy i y o l a r e v a n e y le d i. H a l i f e h e r n e k a d a r e lç il e r v e m e k t u p l a r y o l l a d ı y s a d a Y a k u b ’u k a r a r ı n d a n c a y d ı r a m a d ı . Y a k u b , o r d u l a r se v k e d e r e k H û z i s t â n ’d a n h a r e k e t e d i p B a ğ d a t y o l u n u t u t t u . D a h a ü ç ü n ­ c ü k o n a k t a b ir k a r ı n s a n c ı s ı n a m ü p t e l a o l d u . B u a ğ ı r s a n c ı ­ n ın y a k a s ı m b ı r a k m a y a c a ğ ı n ı a n l a y ı n c a k a r d e ş i A m r ib n L^eys’i v e li a h d ı o l a r a k t a y in e d i p , h a z i n e d e f t e r le r in i o n a t e s ­ lim e d e r e k b u c i h a n d a n g ö ç t ü . A m r ib n L e y s o r a d a n a y r ı l a r a k K û h i s t â n ’ı n a g e ld i. B u r a ­ d a b i r sü r e k a l d ı . D a h a s o n r a H o r â s â n ’a g i d e r e k h a li fe y e s a ­ d ı k b ir h ü k ü m d a r o l a r a k o r a d a h ü k ü m r a n h k e y le d i. O r d u v e t e b a A m r ib n L e y s ’e Y a k u b ’d a n d a h a f a z l a se v g i b e sl i y o r ­ d u . Z i r a A m r p e k y ü c e g ö n ü l l ü , e li a ç ı k , a k l ı b a ş ı n d a , y o l y o r a d a m b ili r id i. Ö y le in sa n c ı l v e ö y le k e r e m sa h i b i y d i k i m u t ­ f a ğ ı n ı a n c a k 4 0 0 d e v e t a ş ı y a b i l i y o r d u . V a r ın b u r a d a n h e sa p e d i n o n u n d i ğ e r işle r in i. V e f a k a t h a li fe n in k a l b i n d e h â l â o n u n k a r d e ş i n i n iz in d e n g i t m e sin e v e y a r ı n b i r g ü n Y a k u b ’u n g i r i şt i ğ i işl e r e b u l a ş a c a ­ ğ ı n a il iş k in g i z li d e n b i r k o r k u v a r id i. H e r n e k a d a r  m r ’ın b u t a r a k l a r d a b e z i y o k is e d e h a li fe b ö y le b i r şe y d e n k u ş k u ­ l a n ı y o r v e sü r e k l i o l a r a k g i z l ic e B u h â r a ’y a İ s m a i l b in A h m e d ’e b ir in i y o l l a y a r a k ; “ A m r b in L e y s ’e k a r ş ı k ı y a m e t v e ü st ü n e o r d u se v k e t , h ü k ü m d a r l ı ğ ı o n u n e ll e r in d e n s ö k ü p a l. A t a l a r ı n a s ı r l a r d ı r o r a l a r d a h ü k m e t t i ğ i v e A m r ’ın şü r e k â s ı o n l a r d a n b u y u r t la r ı g a s p e t t i ğ i iç in se n I r a k v e H o r â s â n ü z e ­ r in d e d a h a f a z l a h a k sa h i b i s i n . B ir in c isi b u r a d a h ü k ü m r a n ­ lık se n in h a k k ı n d ı r , İ k in c isi g ü z e l a h l a k s a h i b i s i n , ü ç ü n c ü s ü d e b e n i r n g ö n l ü m d e s e n d e n y a n a d ır . İ şt e b ü t ü n b u n l a r d a n ö t ü r ü A l l a h ü T e â l â ’n m s a n a y â r v e y a r d ı m c ı o l a c a ğ ı n d a n z e r r e ş ü p h e m y o k t u r . A sk e r in i n a z l ı ğ ı n d a n k a y g u d u y m a ; 23 N iz am ü ’I- M iilk d i k k a t b u y u r k i A l l a h ü T e â l â ‘A ll a h ı n iz n i ile n e k ü ç ü k k ı t a ­ la r b ü y ü k k ı t a l a r a g a l i p g e lm işl e r d i r . A ll a h sa b r e d e n l e r l e b e ­ r a b e r d i r ’ b u y u r m a k t a d ı r .” [ B a k a r a ; 2 4 9 ] N i h a y e t h a life n in sö z l e r i İ s m a i l ’in g ö n l ü n d e y a n k ı b u ld u . A m r ib n L e y s ’e c e p h e a l m a k t a k e sin k e s k a r a r k ıld ı. B ü t ü n a sk e r le r in i C e y h u n n e h r in in g ü n e y y a k a s ı n a t o p l a y a r a k o n ­ la r ı k ı r b a c ı n ı n u c u y l a sa y d ı . Sa y ı l a r ı o n b in c i v a r ı n d a o l a n a sk e r le r d e n sü v a r i o l a n la r ı n ı n ç o ğ u n u n ü z e n g i si t a h t a d a n d ı ; h e r ik i a s k e r d e n b i r i n d e k a l k a n , y i r m is in d e n b ir in d e z ır h , e l ­ li si n d e n b ir in d e ise k a r g ı v a r id i. Ö y le k i b a z ı sı b in e k si z l i k t e n z ır h ın ı in e k le r in sa ğ r ı s ı n a b a ğ l a m ı ş id i. D e r k e n C e y h u n ’d a n h a r e k e t e g e ç i p B e lh şe h r in e u la şt ıla r . A m r ib n L e y s N i ş a b u r ’d a o l d u ğ u s ı r a d a , İ sm a i l b in A h m e d ’in C e y h u n ’u g e ç i p B e lh ’e v a r d ı ğ ı , B e lh v e Se r a h s ş a h n e ­ le r in in fi r a r e t t iğ i v e İ sm a i l b in A h m e d ’in v ila y e t i z a p t a g e ld i­ ğ i h a b e r in i a l ın c a g ü l ü m s e d i. Y e t m iş b in z ır h h v e m ü s e l l a h v e t a m t e ç h iz sü v a r i y i B e lh şe h r i n e se v k e t t i. T a r a f l a r k a r ş ı k a r ­ şı y a v a r ı p s a v a ş d ü z e n i a ld ıla r . A m r b in L e y s ’in y e t m iş b in m ü se l la h sü v a r i s i B e lh ö n le r i n d e h e z im e t e u ğ r a d ı . O r d u s u n ­ d a n h iç k i m s e n e a ğ ı r b i r y a r a a l d ı n e d e b ir t e k i e si r a l ın d ı . K a d e r i n g a r i p b ir c ilv e siy le h e p sin in a r a s ı n d a n s a d e c e A m r ib n L e y s e sir a lın m ışt ı, h u z u r a g e t i r d ik le r i n d e İ sm a i l o n u n m u h a f ı z l a r a t e sl i m e d i lm e si n i e m r e t t i. Ş u fe le ğ in işin e b a k ı n . Ö ğ le n a m a z ın ı m ü t e a k ip o r d u g â h ın c iv a r ın d a d o la n m a k ­ t a o l a n A m r b in L e y s ’in fe r r a ş l a r m d a n b i r t a n e si n i n g ö z ü L e y s ’e il işin c e iç i p a r ç a l a n a r a k y a n ı n a v a r d ı . A m r k e n d is in e , “ B u g e c e y a n ı m d a k a l , ç o k f e n a y a ln ı z h i s s e d i y o r u m k e n d i ­ m i . ” d e d i v e e k le d i : “ C a n b e d e n d e o l d u ğ u n c a k a ç ı n ı l m a z o l a r a k y e m e ğ e ih t i y a ç d u y a r . B i r h a l ç a r e si n e b a k d a y iy e c e k b ir şe y le r b u lu v e r , z i r a ç o k a ç ı m . ” F e r r a ş b ir p a r ç a e t t e d a r i k e t t ik t e n s o n r a a sk e r le r d e n e m a n e t e n d e m i r b ir t a v a t e m in e t ­ t i. O r a y a b u r a y a k o ş t u r a r a k e t i k ı z a r t m a k iç in b i r k a ç p a r ç a t e z e ğ i ü st ü st e y ığ d ı . E t i t a v a y a k o y d u ğ u n d a t u z u n o l m a d ı ğ ı ­ n ı g ö r ü n c e b ir ö l ç e k t u z a r a m a y a ç ı k t ı . G e c e ç ö k ü v e r m i şt i . 24 Siy asetn am e B u a r a d a b i r k ö p e k t a v a y a se ğ ir t m i ş, k a f a s ı n ı u z a t a r a k t a v a ­ d a n k a p t ı ğ ı k e m i k a ğ z ı n ı y a k m ı şt ı . C a n h a v l iy le b a ş ı n ı k a l ­ d ır a n k ö p e ğ in b o y n u n a t a v a n ın k u lp u t a k ılm ış, k ö p e k le b e ­ r a b e r t a v a d a g i t m iş t i . B u d u r u m u g ö r e n A m r b in L e y s a s ­ k e r le r e v e m u h a f ı z l a r a d ö n e r e k : “ E y a h a l î ! İ b r e t l e b a k ın ı z k i b e n m u t f a ğ ı n d a s a b a h v a k t i 4 0 0 y ü z d e v e n in k u r b a n e d i l d i ­ ğ i v e a k ş a m v a k t i b ir k ö p e ğ i n k e m iğ i n i k a p t ı ğ ı o l k işiy im ! Şu fe le ğ in işin e b a k ı n , s a b a h e m ir id im ; a k ş a m e si r o l d u m . ” E m i r İ s m a i l v e A m r ib n L e y s b a h s in e il işk in o l a r a k b u n ­ l a r ı n ik isin d e n d i k k a t e d a h a ş a y a n b i r m e s e le d e şu d u r : A m r ib n L e y s e si r a h n d ı ğ ı n d a E m i r İ sm a i l d e v le t i n ile r i g e le n le r i­ n e v e o r d u k o m u t a n l a r ı n a d ö n e r e k ş ö y le d e d i: “ B a n a b u z a ­ fe r i T a n r ı a z z e v e c e lle n a s i p e y le d i v e ş a n ı y ü c e T a n r ı ’d a n b a ş k a k im se y e m i n n e t im y o k t u r .” S o n r a , “ B il in k i b u A m r ib n L e y s p e k â l i c e n a p v e p e k e li a ç ı k b ir i id i; ç i ft i ç u b u ğ u , m a l v e le v a z ı m a t ı v a r id i. H i k m e t v e b a s i r e t sa h i b i y d i . İ şle r ­ d e o l d u k ç a c ö m e r t id i. T u z e k m e k h a k k ı b ile n k a d i r ş i n a s b i­ r isi id i . K ı l ı n a b ir z a r a r g e l m e m e s i v e e sa r e t t e n k u r t u l m a sı iç in ç a b a g ö s t e r m e k k a n a a t in d e y im .” d e d i. İ le r i g e le n le ı; “ E m i r e n iy isin i b ilir , u y g u n g ö r d ü ğ ü h e r n e v a r ise b u y u r ­ s u n !” d e d ile r . S o n r a s ı n d a A m r ib n L e y s ’e b ir in i y o l l a y a r a k şu h a b e r i ile t t i: “ H i ç e n d iş e le n m e , h a li fe d e n c a n ı m b a ğ ı ş l a ­ m a sı n ı t a l e p e d e c e ğ im v e e ğ e r b u n u n iç in s e r v e t im i g ö z d e n ç ı k a r m a k g e r e k i r se se r v e t im p a h a s ı n a b u işe g i r i şe c e ğ im . S a ­ ç ın ın b ir t e lin e z a r a r g e l m e m e s i v e ö m r ü n ü n g e r i k a la n ı n ı m sı h h a t v e a f i y e t iç in d e g e ç i r m e n i s a ğ l a m a k fi k r i n d e y i m .” A m r ib n L e y s b u s ö z l e r i işit in c e : “ B u v u r u l d u ğ u m z i n c i r ­ le r d e n a s l a k u r t u l a m a y a c a ğ ı m ı v e f a z l a ö m r ü m ü m k a l m a d ı ­ ğ ın ı b i l i y o r u m . H a l i f e n i n g ö n l ü a n c a k b e n i m ö l ü m ü m l e r a ­ h a t la r . E y İ s m a i l ! Sö y l e y e c e k le r i m i s a n a t a m o l a r a k a k t a r a ­ c a k g ü v e n i li r b i r e lç i y o l l a b a n a . M a h r e m a n e sö y le y e c e k b ir s ö z ü m v a r .” d e d i. E m i r İ s m a i l o n a b ir e lç i y o l l a d ı . L e y s b u e lç iy e , “ G i t İ s m a i l ’e b iz i b o z g u n a u ğ r a t a n ı n o o l m a d ı ğ ı n ı , o n u n t a k v a , i m a n v e g ü z e l a h l a k ı y l a b ir lik t e E m i r ü l - m ü ’m î- 25 N iz am ü ’l-M ülk n i n in g a z a b ı n ı n b iz i h e z im e t e u ğ r a t t ığ ı n ı sö y le ! B u m e m l e k e ­ t i T a n r ı a z z e v e c e lie b e n d e n g e r i a l a r a k s a n a b a h ş e t t i. Se n b u fa z ile t i n le h ü k m e t m e y e d a h a la y ı k v e m ü s t e h a k s ı n v e b e n s e ­ n in iy ili ğ i n d e n b a ş k a b i r şe y t e m e n n i e t m e m e k t e y im . D e v l e ­ t e y e n i e r işt iğ in iç in y e t e r li s e r m a y e v e d e st e ğ i n in o l m a d ı ğ ı n ı b i li y o r u m . B e n v e k a r d e ş i m i n b o l m i k t a r d a d e f in e v e se r v e t i v a r d ı r . B ü t ü n g e n c - n â m e le r b e n i m t a s a r r u f u m d a d ı r v e o n l a ­ r ı s a n a t a k d i m e d i y o r u m . B ö y l e c e e lin g ü ç lü , a r k a n s a ğ l a m o lu r . B u n l a r l a t e ç h iz a t ın ı t a m a m l a r , e k sik le r in i g i d e r i r v e h â ­ z in e n i a b a d e d e r s i n .” d i y e r e k y e n in d e n g e n c - n â m e ’y i Ç ıka­ r ı p , e lç i y e , İ s m a i l ’e v e r m e si iç in s u n d u . E lç i, A m r ’d a n işit t ik le r in i b i r b ir n a k l e d i p , g e n c - n â m e y i İ s m a i l ’in ö n ü n e k o y u n c a , e m ir y ü z ü n ü b ü y ü k l e r e d ö n e r e k , “ H e l e ş u A m r ’ın h i n liğ in e b a k ı n , a k l ı n c a b e n i t u z a ğ a d ü ş ü ­ r ü p a l d a t a r a k e b e d i b ir y ı k ı m a s ü r ü k l e y e c e k !” d e d i. G e n c n â m e y i e l ç in in ö n ü n e f ı r l a t a r a k : “ A l şu n u a l d ı ğ ı n ş a h s a g ö ­ t ü r v e o n a d e k i b e n i m iy ili ğ im d e n b a ş k a h a n i b ir şe y t e m e n ­ n i e t m e z d in ? A m a n n e iy ilik ! Se n v e o k a r d e ş i n b ir ö m ü r b i­ r i k t i r d i ğ in iz z u l ü m v e z o r b a l ı ğ ı b e n i m ü s t ü m e a t ı p m a h ş e r g ü n ü k ı y a m e t t e h e p si n d e n b e n i so r u m l u t u t m a k m ı d ı r n i y e ­ t i n ? Se n v e o k a r d e ş i n o l a c a k h e r i f b u n c a se r v e t i n a s ı l k a z a n ­ d ı n ız ? D e ğ i l m i k i b a b a n ı z b i r b a k ı r u s t a s ı y d ı v e d e ğ il m i k i siz in d e m e sl e ğ i n iz b a k ı r c ı l ı k t ı r ? B ü t ü n o se r v e t i t ü y ü b it m e ­ m iş y e t i m l e r in v e d u l k a d ı n l a r ı n m a lı n ı z o r b a l ı k l a ç a l a ç ı r p a e ld e b ir ik t i r d in iz . Şi m d i d e k a l k m ı ş a y a k o y u n l a r ı y l a b u g ü ­ n a h ı sı r t ı m a y ü k le m e k i st e m e k t e si n . B e n im o ş e k il d e k a z a n ı l ­ m ı ş m a l l a m ü lk le iş i m o l m a z . M a h ş e r g ü n ü h e s a b ı n ı v e r in ­ c e y e k a d a r o m a l a g ö z k u l a k o l k i y e t im le r , d u ll a r , g a r i p g u r e b a v e m a l ı n g e r ç e k sa h i p l e r i o n l a r d a n ç a l d ı k l a r ı n ı z ı g e r i v e r m e n iz iç in y a k a n ı z a y a p ı ş a c a k l a r d ı r . O s a a t t e d e r s i n i z k i, b iz m a l l a r ı İ s m a i l ’e d e v r e t t i k , o n a g i d in iz . B e n o v e b a l i n a l t ı ­ n a g i r e m e m . ” İ şt e b ö y l e g ü n a h t a n s a k ı n a n v e iç in d e A ll a h k o r k u s u t a ş ı y a n İ s m a i l, g e n c - n â m e y i e lç iy e v e r i p i a d e e d e r e k d ü n y a m a lın a k a n m a d ı. 26 öiy asetn am e Z a m a n ı n e m ir le r i b ir h a r a m d i n a r d a n d a h i sa k m m ı y o r 1ar. O n t a n e h a r a m işi h e la l e d e c e k v e o n d o ğ r u işi b a t ı l g ö s ­ t e r e c e k işl e r d e n k a ç ı n m a z v e işle r i n a k ı b e t i n in n e o l a c a ğ ı n a b a k m a z la r . O l a k i g a d r e u ğ r a m ı ş , y a r d ı m a ih t i y a c ı o l a n , o l a k i ç o l u k ç o c u ğ u n u n n a f a k a s ı n ı t e m i n e d e m e y e n b ir g a r i p d e r g â h ı m ı ­ z ın y o lu n u t u t a r d a b u k a r d a k ı y a m e t t e i şi s a r p a sa r a r . B u r a ­ d a o l d u ğ u m u z u g ö r ü n c e ih t i y a c ın ı g i d e r ir iz d e iç i r a h a t y o ­ l u n a d e v a m e d e r d iy e , k a r ı n ç e t i n y a ğ d ı ğ ı s o ğ u k k ı ş g ü n le r in ­ d e ö ğ le n a m a z ı v a k t i n e k a d a r t e k b a ş ı n a a t ı n a b in i p m e y d a ­ n a k a d a r d o l a ş m a k İ s m a i l ’in â d e t i n d e n id i. H ü k ü m d a r l a r ı n v e b ü y ü k l e r in a h ir e t t e k u r t u l u ş a e r m e k için b u v e b e n z e r i n ic e h i k m e t li k ı s s a l a r ı v a r d ır . Z i r a d ü n y a fa n i d ü n y a d ı r v e c ü m l e â l e m h a lk ı c i h a n d a e ğ r e t i o t u r m a k ­ t a d ır . A ll a h e n d o ğ r u s u n u b ile n d ir . V e ı ^ T a h s i l d a r l a n , O n l a n n A t a n m a İ a n v e V e z ir le r in H a lle r in e V a k ıf O lu n m a sın a D a ir G ö r e v l e r in i ic r a e d e n m e m u r l a r a A l l a h ’ın k u l l a r ı n a k i b a r d a v r a n m a l a r ı , a l d ı k l a r ı h a r a ç v e ö ş ü r ü n e z a k e t l e ist e m e l e r i , m a h su ll e r in i t o p l a m a d ı k l a r ı sü r e c e o n l a r d a n m a l t a l e p e t m e ­ m e l e r i g e r e k t iğ i s a l ı k v e r ilm e lid ir . Ç ü n k ü t a h s i l d a r l a r v a k t i n ­ d e n e v v e l m a l ist e r le r is e r e a y a e li n d e k in i y a r ı fi y a t ı n a s a t ­ m a k z o r u n d a k a lı ı ; z a h m e t e so k u lu r . B u d u r u m d a o işt e n z a ­ r a r e d e n h a l k p e r i ş a n v e a v a r e o lu r . V e d a h i , r a i y y e t t e n ö k ü z ve t o h u m a m u h t a ç o l a c a k k a d a r fa k r ü z a r u r e t e d ü şe n o lu r ­ s a y e r i n d e n y u r d u n d a n c ü d a d ü ş m e s i n , g ü n le r in i h u z u r iç in ­ d e g e ç i r si n d i y e v e r g i m e m u r l a r ı n a , b ö y le l e r in e ö d ü n ç v e r ­ m e l e r i v e işi n i k o l a y l a ş t ı r m a l a r ı s a l ı k v e r ilm e lid ir . Şö y l e iş it t i m k i Ş a h K u b â t ’ın h ü k ü m e t i d e v r in d e g ö k l e r ­ d e n r a h m e t k e sil m iş v e y e r y ü z ü n d e y e d i y ıl sü r e n b ir k ıt lık b a ş g ö s t e r m i ş . Şa h , m e m u r l a r a e l d e k i b ü t ü n h u b u b a t s t o k l a ­ r ın ı s a t m a l a r ı n ı , h a t t a b i r k ı s m m ı s a d a k a o l a r a k v e r m e l e r in i. 27 N iz am ü ’l-M ülk İ h t iy a ç s a h ip l e r i n e b e y t ü l m â l d e n v e h â z in e d e n y a r d ı m o l a ­ r a k b a h ş e t m e le r in i b u y u r m u ş . Ş a h ’ın m e m u r l a n n m sı k ı t a k i ­ b i se b e b iy le o y e d i y ıl s ü r e n k ıt l ık b o y u n c a m e m le k e t t e t e k b i r k iş in in a ç l ı k t a n ö l d ü ğ ü n e ş a h i t o l u n m a m ı şt ı r . P a d i ş a h sü r e k li t a h s i l d a r l a r ı d e n e t le m e li, o n l a r a n e z a r e t e t m e lid ir . C ih a n ı n v e h â z i n e n in d ö r t b a ş ı m a m u r , k e n d i ö m ­ r ü n ü n u z u n o l m a s ı iç in p a d i ş a h , m e m u r l a r k a n u n l a r a m u g a ­ y ir d a v r a n d ı k l a r ı n d a y a h u t r a iy y e t t e n g e r e k t iğ in d e n f a z l a b ir şe y le r a l d ı k l a r ı n d a a l ı n a n şe y i s a h i b i n e ia d e e d e r e k , a l a n k i ­ şiy i d i ğ e r m e m u r l a r a ib r e t o l s u n d a a y n ı y o l s u z l u ğ u y a p m a ­ sı n l a r d i y e d e r h a l a z l e d i p u z a k la ş t ı r m a lı d ı r . 28 Dördün cü Fasıl Vezirlerin ve Mutem etlerin Hallerine Dair G ö r e v l e r in i n o k s a n s ı z y e r i n e g e t i r i p g e t i r m e d ik le r in i g ö r ­ m e k iç in p a d i ş a h ı n v e z ir le r i v e m u t e m e t le r i g iz lic e s ü r e k li d e ­ n e t l e m e si la z ım d ır . P a d i ş a h ı n v e m e m le k e t i n e se n li k y a h u t k a r g a ş a s ı o n l a r a b a ğ l ıd ı r . V e z ir iy i t a b i a t l ı b ir iy se o m e m le ­ k e t k a lk ın ı r , o r d u v e r e a y a h o ş n u t v e h u z u r lu , p a d i ş a h ise k a y g u l a r d a n a z a d e o lu r . V e z ir şir r e t b ir isi ise m e m le k e t e t e ­ la fi v e t e d a v i s i i m k â n s ı z h a s a r l a r v e r ir v e b u se b e p l e p a d i ş a ­ h ın g ö n l ü d a r a l ır , z ih n i b u l a n ı r v e m e m le k e t t e k a r ı ş ı k l ı k l a r z u h u r eder. H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i B e h r â m - ı G û r ’u n , h a k k ı n d a ile r i g e r i k o n u ş u l m a s ı n a h i ç t a h a m m ü l e t m e y ip k e n d is in e g a y e t l e g ü ­ v e n d iğ i, b ü t ü n d e v le t işle r in i e m a n e t e t m iş o l d u ğ u R a s t R u ­ şe n n a m b i r v e z ir i v a r id i . K e n d i s i n e g e li n c e , g e c e g ü n d ü z d e ­ m e d e n içe r , e ğ le n ir v e a v a ç ı k a r d ı . B u v e z ir , B e h r â m ’ın v e k i l­ le r in d e n o l a n b ir in e şö y l e d e d i: “ K e n d il e r in e g ö st e r il e n a ş ı r ı a d a l e t t e n ö t ü r ü r a iy y e t k ü s t a h l a ş m ı ş , i d a r e s i z o r la şm ı şt ı r . Ş a ­ y e t t e d b i r a l m m a z s a k o r k a r ı m b i r fe l a k e t b a ş g ö st e r e c e k t i n P a d i ş a h işr e t m e c lis le r i v e a v p a r t il e r iy le m e ş g u l o l d u ğ u iç in 29 N iz am ü ’l-MiHk r a i y y e t in h a li n d e n h a b e r d a r d e ğ ild ir . B i r fit n e fe s a t o r t a y a ç ı k m a z d a n e v v e l se n o n l a r ı y o l a g e t i r v e b i le sin k i y o l a g e t i r ­ m e k d e ik i şe k il d e o lu r . K ö t ü l e r i b e r t a r a f e t m e k , iy ile r d e n m a l a l m a k . K i m i n m a lı n ı m ü s a d e r e e y le d e r s e m , e y le y iv e r !” B u şe k il d e v e k i l h e r k im i y a k a l ı y o r s a v e z i r o n d a n r ü şv e t in i a l ır ; v e k i le d e k e n d i p a y ı n ı a l m a s ı n ı e m r e d e r d i. İ ş o r a d d e y e v a r d ı k i c ü m l e â l e m in m a lı m ü l k ü , a t ı b in it i , g ü z e l k ö l e v e c a r iy e sin e e l k o n d u . S o n u n d a r a iy y e t f a k i r d ü ş t ü . B ü t ü n s o y l u s o p l u l a r y e r l e r in d e n y u r t l a r ı n d a n o l d u la r . Ö t e y a n d a n Be h r â m ’ın h â z in e sin d e d e z ı r n ık b ir şe y t o p l a n m ı y o r d u . Ü s t ü n d e n b ir z a m a n g e ç t ik t e n s o n r a B e h r â m - ı G ü r ’a g ü ç ­ lü v e ç e t in b i r d ü ş m a n m u s a l l a t o l d u . A sk e r i t e şv ik iç in o n l a ­ r a b a h ş i ş v e r m e k v e o r d u y u t e ç h i z e d i p d ü ş m a n a k a r ş ı se f e r ­ b e r e t m e k ist e y e n a m a h â z in e d e n e lle r i b o ş d ö n e n B e h r â m , şe h r in e ş r a f ı n d a n b u n u n se b e b in i s o r d u . E ş r a f , n ic e z a m a n ­ d ı r şe h ir d e f a l a n c a l a r ı n y u r t l a r ı n d a n o l u p fila n m e m le k e t e g ö ç e t m e k z o r u n d a k a l d ı k l a r ı n ı d i le ge t ir d ile r . B e h r â m se b e b ü h i k m e t in i s o r u n c a m e z k û r v e z i r d e n k o r k m a l a r ı se b e b iy le , “ B i l m i y o r u z .” d e m e k l e k if a y e t e t t ile r . B e h r â m , b ü t ü n g ü n v e g e c e b o y u n c a b u k o n u y u z ih n in d e m ü t a l a a e t t i a m a b ir t ü r ­ lü s o r u n u n n e r e d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı ç ö z e m iy o r d u . E r t e si g ü n t a h t ın a k u r u la r a k ç ö le d o ğ r u y o la k o y u ld u . B i r y a n d a n g i d e r k e n b ir y a n d a n d a d ü ş ü n m e k t e y d i . D e r k e n g ü n d o ğ d u . B e h r â m b u a r a d a 7 - 8 fe r sa h y o l a lm ışt ı. D ü ş ü ­ n e d ü ş ü n e b i- h a l o l m u ş , k ı z g ı n g ü n e ş i n t e sir iy le a ç l ı k v e s u ­ su z l u k b a s t ı r m ı ş t ı . S u iç m e y e i h t i y a ç d u y d u . S u b u l m a u m u ­ d u y l a o v a y a şö y l e b ir b a k t ı ğ ı n d a y ü k se l e n b ir d u m a n b u l u ­ t u g ö r d ü . “ M u h a k k a k o r a d a b ir il e r i v a r d ı r .” d iy e r e k d u m a ­ n ın g e l d i ğ i t a r a f a y ö n e l d i . Y a k l a ş t ı ğ ı v a k i t u y u k l a m a k t a o la n b ir k o y u n sü r ü sü , k u r u lu b ir ç a d ır v e d a r a ğ a c ın a ç e k il­ m i ş b i r k ö p e k g ö r d ü . H a y r e t l e r iç in d e ç a d ı r a d a h a d a y a k ­ la şt ı . Ç a d ı r d a n b ir a d a m ç ı k a r a k o n a s e l a m v e r d i. O n u t a h ­ t ı n d a n in d i r d i v e h a z ı r d a y i y e c e k n e si v a r s a B e h r â m ’ın ö n ü ­ n e k o y d u . K e n d i s i n i n k i m o l d u ğ u n u b ilm e y e n a d a m a , Be h - 30 Siy asetn am e r â m : “ E v v e l a , y e m e k y e m e z d e n ö n c e ş u k ö p e ğ i n h i k â y e sin i a n l a t b a k a y ı m . ” d e d i. D e l i k a n l ı o l a y ı ş ö y le d e d i: “ B u b e n i m sü r ü y e g ö z k u l a k o l m a s ı iç in g ö r e v l e n d i r d i ğ i m k ö p e ğ i m id i. O n a d a m a b e d e l işl e r ç ı k a r t t ı ğ ı m v e o n u n k o r k u s u n d a n h i ç b ir k u r d u n b u k o y u n l a r a y a k l a ş m a y a c ü r e t e d e m e d iğ in i b i l i y o r d u m . Şe h r e g ü ­ n ü b ir lik g i t t i ğ i m z a m a n l a r d a b u k ö p e k k o y u n l a n o t l a t m a ­ y a g ö t ü r ü r v e s a ğ s a l i m g e r i g e t i r i r d i. D e r k e n a r a d a n b i r z a ­ m a n g e ç t i. B i r g ü n k o y u n l a n s a y a y ı m d e d i m , b i r k a ç k o y u n e k si k ç ı k m ı şt ı . B u r a l a r a h ır sı z d a u ğ r a m a d ı ğ ı iç in b e n b ir t ü r ­ lü k o y u n l a r ı m ı n n e d e n a z a ld ı ğ ı n ı a n l a m ı y o r d u m . B u a r a d a v e r g i t a h s i l d a r ı g e lm iş , m u t a d o l d u ğ u ü z r e h e r y ıl k i v e r g iy i is t e d i a m a e l im d e k i k o y u n s a y ı sı a z o l d u ğ u iç in e li m d e k a l a n k o y u n la r a e l k o y d u . Şim d i b e n o t a h sild a r ın ç o b a n lığ ın ı y a p ­ m ak t a y ım . B e n b ü t ü n o l a n b it e n d e n h a b e r si z , m e ğ e r se b u b i z i m k ö ­ p e k d iş i b ir k u r t ile d o s t l u k p e y d a e y le y e r e k o n u n l a ç ift le ş­ m iş . E z k a z a g ü n l e r d e n b i r g ü n o d u n t o p l a m a k iç in k ı r a g i t ­ m i şt i m . D ö n e r k e n d e k o y u n s ü r ü s ü n ü g ö r e c e k b ir y ü k s e k l i ­ ğ e ç ı k m ı şt ı m . O t l a m a k t a o l a n sü r ü y e d o ğ r u ile r le y e n b i r k u r t g ö z ü m e ilişt i. B i r d i k e n ç a b l ı ğ m ı n a r k a s ı n a g iz le n ip o l a n b i t e n i iz le m e y e k o y u l d u m . K ö p e k k u r d u g ö r ü r g ö r m e z o n a d o ğ r u se ğ ir t e r e k k u y r u ğ u n u s a l l a m a y a b a ş l a d ı . K u r t ise s a ­ k in s a k i n ö y le c e d in e l iy o r d u . K ö p e k sı r t ın a ç ı k a r a k k u r d a a b a n d ı . S o n r a b ir k ö ş e y e ç e k il ip , z ı b a r d ı . D a h a s o n r a k u r t sü r ü y e d a l a r a k b i r k o y u n u k a p t ı ğ ı g i b i p a r ç a l a d ı v e y e d i. K ö ­ p e ğ i n b u n a h iç se si ç ı k m a d ı . B e n k ö p e ğ i n k u r t l a b u a l ış v e r i­ şi n d e n h a b e r d a r o l u n c a if la sı m ı n se b e b in in k ö p e ğ i n b a ş ı b o ­ z u k l u ğ u v e ih a n e t i o l d u ğ u n u k a v r a d ı m . B e n d e ih a n e t in in c e ­ z a sı o la r a k t u t t u m a st ım o n u .” B u sö z l e r d e n p e k h o ş l a n a n B e h r â m a n l a t ı l a n l a r a o l d u k ­ ç a ş a ş ı r m ı ş t ı . O r a d a n d ö n ü ş t e b ü t ü n b ir y o l b o y u n c a , o ç o ­ b a n h i k â y e si n i z ih n in d e t a r t a r a k , k e n d i m e se le si y le ö r t ü şe n n o k t a l a r ü z e r in d e k e n d i k e n d i n e d ü ş ü n ü y o r d u : “ M e s e l e t ıp - 31 N iz am ü İ- M ü lk k i ş u n u n g i b i d ir : T e b a m ı z b ir s ü r ü , v e z ir l e r i m i z s ü r ü y ü em £ n e t e t t ik l e r im iz d ir . M e m l e k e t v e h a lk ı n h a li p e r i ş a n d ı r v e b ı n u n se b e b in i k im e s o r d u m s a h a k i k a t i sö y le m iy o r . İ y isi rr v e z i r R a s t R u ş e n ’d e n b a ş l a y a y ı m i ş e . ” Şa h s a r a y ı n a d ö n e r d ö n m e z d e r h a l d e r d e s t e d il e n le r e ili; k in r u z n â m e le r i t a l e p e t t i. T e p e d e n t ı r n a ğ a b ü t ü n r u z n â m t le r d e v e z ir in a l ç a k h k l a r m ı g ö r ü p , i n s a n l a r a k a r ş ı iy i d a v r a r m a d i ğ i n i , h a l k a r e v a g ö r d ü ğ ü k ö t ü lü k l e r i v e a d a le t si z li ğ ir a n l a d ı . D a h a s o n r a b ü y ü k l e r n e d e d o ğ r u sö y le m iş le r d iy t r e k şu a t a s ö z ü n ü sö y le d i: “ ‘N â m a ş â n a a l d a n a n e k m e k t e o l u r ; e k m e ğ i n e t ü k ü r e n c a n ı n d a n o lu r .’ S ö z d e a d ı R a s t R ı şe n o l a n v e z ir im ö z d e k a r a n l ı k v e y a la n c ı y m ı ş. B e n k e n d i e le r im le o n u o k a d a r s e m i r t m i ş i m k i z a v a l l ı r a i y y e t , k o r k t s u n d a n iç in d e b u l u n d u k l a r ı h a li b a n a sö y le m e y e c e s a r e t ede m iy o r . İ şin ç a r e s i ş u d u r k i, y a r ı n v e z ir d e r g â h a v a r ı n c a ek i b i r i n ö n ü n d e o n u r ü s v a e d i p a y a k l a r ı n a a ğ ı r z i n c i r le r v u rs r â k z i n d a n a a t t ı r a c a ğ ı m . D i ğ e r t u t s a k l a r ı n h u z u r u m a ge t ir i' m e l e r in i e m r e d i p d a v a l a r ı y l a b i z z a t ilg i le n e c e ğ im . M ü n a d i k r e c ü m l e h a l k a şö y le il a n e t m e l e r i n i e m r e d e y im : ‘A h a l i ! Be li r â m ş a h , v e z ir i R a s t R u ş e n ’i a z l e t m işt ir . O n u n z u l m ü n e m a r u z k a l a n , o n d a n şi k â y e t i o l a n l a r m a ğ d u r l a r g e lsin le r d e d s v a s ı n a b a k ı p h a k k ı n ı t e sl i m e d e lim . H e r k i m b ir z u l m e u ğ r a m ı ş s a b a ş l a r ı n a g e le n le r i b e y a n iç in m u t l a k a g e lsin ! E ğ e r s: z e a d i l a n e d a v r a n m ı ş ise t e k r a r işin in b a ş ı n a d ö n d ü r ü p o n h i la t s u n a y ı m ; y o k e ğ e r b a n a v e siz e k a r ş ı b ir s a d a k a t s i z l i v e ih a n e t e y l e m iş ise o ç o b a n ı n k ö p e ğ e y a p t ı ğ ı n ı m isli y le o n y a p a c a ğ ı m . ’” B e h r â m e r t e si g ü n e m i r v e e k â b ir in h u z u r a g e l m e si n i is t e d i, v e z ir le r y e r le r in e g e ç t il e n B e h r â m - 1 G ü r y ü z ü n ü v e z ir d ö n e r e k : “ M e m l e k e t e m u s a l l a t e t t iğ in b u n e b u h r a n d ı r ! A s k e r i a ç l ı k t a n k ı r m ı ş, t e b a y ı p e r i ş a n e y le m iş si n . S a n a a sk e r ii e r z a k ı n ı t a m v a k t in d e u l a ş t ı r m a n ı , m e m le k e t i i m a r d a n g e ı d u r m a m a n ı , r a iy y e t t e n h a k k o l a n d ı ş ı n d a h a r a ç a l m a m a n h â z i n e y i d o l u t u t m a n ı n ı e m r ü f e r m a n b u y u r m a d ı k m ı.^ Şim 32 Siy asetn am e d İ b a k t ı ğ ı m d a n e h â z in e d e z ır n ık , n e a s k e r d e e r z a k k a l m ı ş v e lıa l k a ç b î- ila ç . B e n im ş a r a p v e a v ile b a ş ı m h o ş o l d u ğ u iç in r a iy y e t v e h a l k işl e r i n d e n h a b e r d a r o l m a d ı ğ ı m ı sa n d ın . Z a n ­ n e t t iğ in g i b i d e ğ il d ir .” S o n r a o n u n v e z ir li ğ in e b a k m a d a n d e r ­ d e s t e d il ip a y a k l a r ı n a a ğ ı r z in c ir le r v u r u l m a sı n ı v e k a r g a t u ­ l u m b a g ö t ü r ü l m e s i n i e m r e t t i. D a h a s o n r a şe h r e b ir m ü n a d i s a l a r a k h a l k a , ş a h ı n , v e z ir i R a s t R u ş e n ’e g a z a p l a n a r a k o n u a z l e t t i ğ i n i v e b ir d a h a o n a b ir d e v le t işi v e r m e y e c e ğ in i, o n u n g a d r v e z u l m ü n e u ğ r a y a n l a r ı n ç e k in m e d e n , k o r k m a d a n d e r ­ g â h a g e lm e l e r i n i, g a s p e d i lm iş h a k l a r ı n ı t e m in iç in ş a h a m a ­ r u z a t la r ı m a r z e t m e l e r i n i , h a l k a il a n e t m e si n i ist e d i. D a h a so n r a şa h , z in d a n a a t ıla n la r ın t e z e ld e n h u z u r u n a g e t i r il m e l e r in i e m r e t t i . Ş a h b ü t ü n t u t s a k l a r a t e k t e k , h a n g i su ç t a n ö t ü r ü a lık o n d u k la r m ı so r d u . B ir isi şö y le d e d i: “ B e n im m a h m ü l k ü b o l o l a n z e n g in b ir k a r d e ş i m v a r id i. R a s t R u ş e n o n u t u t u k l a y ı p b ü t ü n se r v e t in e e l k o y a r a k iş k e n c e y l e k a t le t t i. V e z ir e k a r d e ş i m i n e d e n ö l d ü r ­ d ü ğ ü n ü s o r d u ğ u m d a k a r d e ş i m i n şa h ı n b a s ı m l a r ı y l a y a z ı ş ­ m a l a r ı o l d u ğ u n u sö y le d i. D a v a y ı ö r t b a s e t m e k v e u ğ r a d ı ğ ı m h a k sı z l ı ğ ı ş a h a ş i k â y e t e t m e m e m iç in d e b e n i z i n d a n a a t t ı . ” Ö b ü r ü ş ö y le d e d i: “ B e n im , R a s t R u ş e n ’in e k ili t a r l a s ı n a k o m şu o la n b a b a y a d ig â r ı m ü m b it m i m ü m b it b ir b a ğ ım v a r id i . B a ğ ı m v e z ir e p e k c a z i p g e ld iğ i iç in o n u s a t ı n a l m a k ist e ­ d i . S a t m a y a c a ğ ı m ı d u y u n c a f a l a n c a l a r ı n k ı z ı n d a g ö z ü n v a ı; b ir c ü r ü m iş le d i n i d d i a s ı y l a t e v k i f e d ip b e n i z i n d a n a a t t ı . ” B i r b a ş k a s ı şö y l e d e d i: “ B e n s e r m a y e s i p e k a z o l a n b ir t a ­ c ir d im . İ şim g e r e ğ i c ih a n ı n d ö r t y a n ı n ı d o l a ş ı r id i m . D o l a ş t ı ­ ğ ı m şe h ir le r d e s ü s e ş y a l a r ı v e i p e k g i b i h o ş u m a g i d e n şe y le r g ö r d ü ğ ü m d e o n u s a t ı n a l ı r b a ş k a b ir şe h r e g ö t ü r ü p s a t a r id im . B u şe k il d e k ı t k a n a a t g e ç i m i m i s a ğ l a r d ı m . B i r g ü n e li­ m e h a s b e l k a d e r in c i d e n b ir g e r d a n l ı k g e ç t i. Şe h r e g e ld iğ im d e o n u s a t ı ş a ç ı k a r d u n . B u h a b e r v e z ir in k u l a ğ ı n a g i t t i. B i r a d a m m ı y o l l a y a r a k b e n i y a n m a ç a ğ ır t t ı . O in c i g e r d a n l ı ğ a a lıc ı o l d u ğ u n u sö y le y e r e k , h iç b ir ö d e m e y a p m a k s ı z ı n e l k o y u p 33 N iz am ü ’l-M ü lk h â z in e si n e y o l l a d ı . Ö d e m e y a p m a s ı iç in b i r k a ç g ü n y a n ı n a u ğ r a d ı m . N e in c iy i n e d e b e d e l in i v e r m e y e y a n a ş m ı y o r id i. S a b r ı m t ü k e n m i ş , u m u d u m u y it i r m e y e b a ş l a m ı ş t ı m . B i r g ü n y a n ı n a v a r a r a k , ‘E ğ e r o g e r d a n l ı ğ ı n sa h i b i o l m a k i s t i y o r s a ­ n ız e m r e d i n d e ü c r e t in i v e r sin le r , y o k e ğ e r i st e m i y o r sa n ı z b a ­ n a i a d e e d i n .’ d e d im . Sö y l e d ik le r im e h i ç b ir c e v a p v e r m e d i. O r a d a n a y r ı lı p d ö n d ü ğ ü m d e , e v d e b e n i b e k le y e n d ö r t ç a v u ş ­ l a k a r ş ı l a ş t ı m , b a n a , ‘Y ü r ü , b iz im l e g e l i y o r su n , v e z i r se n i i s ­ t iy o r .’ d e d ile r . G e r d a n l ı ğ ı n p a r a s ı n ı v e r e c e k d iy e se v in ç t e n iç im iç im e s ı ğ m ıy o r d u . K a l k ı p g e l d i ğ i m d e se r h e n g le r b e n i t u ­ t u p z i n c ir e v u r d u la r . İ şt e b i r b u ç u k y ıl d ır b u z i n d a n d a y ı m . ” M a h p u s l a r d a n b i r b a ş k a s ı d a şö y le d e d i: “ B e n fa l a n d i ­ y a r ı n r e i si id i m , m is a fir le r e , g a r i b a n l a r a v e ilim e h lin e k a p ı m h e r z a m a n iç in a ç ı k id i. T a n r ı ’n ın k u l l a r ı n a h iz m e t t e k u s u r e t m e z id i m . A t a l a r d a n g ö r d ü ğ ü m v e c h ile m u h t a ç v e f a k i r l e ­ r e g ü c ü m ü n y e t t iğin c e h a y ır h a se n a t t a b u lu n u r d u m . M a lı m ­ d an m ü lk ü m d e n t e m in e t t i ğ i m h â sı l a t ı c ö m e r t ç e A l l a h ’ın k u l la r ı iç in h a r c a r id im . V e z ir , ‘Se n b i r d e f in e b u l m u ş s u n ’ i d ­ d i a s ı y l a , iş k e n c e e d i p b e n i z i n d a n a a t t ı. B e n d e v a r ı m ı y o ğ u ­ m u y a r ı fi y a t ı n a s a t a r a k o n a v e r m e k z o r u n d a k a l d ı m . İ şt e d ö r t y ıl d ır b u z i n d a n d a y ı m v e a r t ı k b i r d ir h e m im b ile y o k . ” B i r d iğ e r i ş ö y le d e d i : “ B e n f a l a n c a k a b i l e r e i sin in o ğ l u ­ y u m . V e z ir m a ll a r ı m ı z ı m ü s a d e r e e d e r e k , p e d e r im i k a z ı ğ a v u r d u . B e n i d e z i n d a n a a t t ı. Y e d i y ı ld ır z i n d a n ı n k a h r ı n ı ç e k ­ m e k t e y i m .” B i r b a ş k a s ı şö y le d e d i: “ B e n b ir a s k e r i m . N i c e y ı l la r h ü ­ k ü m d a r b a b a n ı z ı n h i z m e t in d e b u l u n u p o n u n l a se f e r le r e ç ı k ­ t ı m v e y ı l la r v a r k i siz şe v k e t l i e fe n d im iz in h i z m e t in iz d e y i m . D i v a n ı n b a n a n â n - p â r e o l a r a k t a h s i s e t t i ğ i v e o n u işl e y e r e k g e ç i m i m i s a ğ l a d ı ğ ı m k ü ç ü k b ir t a r l a m v a r id i. G e ç e n y ıl e li­ m e b u n d a n b ir şe y g e ç m e d i. B u y ıl ise v e z ir e , ‘E fe n d i m , b a ­ k a c a k ç o l u k ç o c u ğ u m v a r , g e ç e n y ıl k i a l a c a k l a r ı m ö d e n m e ­ d i, e m i r b u y u r v e r sin le r d e b i r k ı s m ı y l a ö d e n m e s i g e r e k e n b o r ç l a r ı m ı ö d e y e y im , b ir k ı s m ı n ı d a e v la t la r ı m ı n n a f a k a s ı 34 Siy asetn am e için a y ı r a y ı m .’ d iy e r ic a e t t i m . B a n a ; ‘A sk e r le r e ih t i y a ç d u y ­ m a k iç in u f u k t a b ir s a v a ş ih t i m a li g ö r ü n m ü y o r . Se n m isü ll ü a d a m l a r ı n şa h ı n h iz m e t in d e o l u p o l m a m a s ı f a r k e t m e z . E ğ e r e k m e k p a r a s ı la z ı m ise v a r g i t a m e l e li k y a p . ’ d i y e k a r şı lı k v e r d i. B e n d e , ‘B u d e v le t e o n c a h i z m e t im d o k u n d u , b e n i m a m e l e li k y a p m a m d e ğ il, se n in m ü l k i d a r e sin i ö ğ r e n m e n g e ­ r e k ir . K a l d ı k i b e n i m k ı lıç ç a l m a d a k i h ü n e r im se n in ç a l a k a ­ le m in d e n y e ğ d ir . H a l e b a k k i b e n y e r i g e li r e m r in e a m a d e o l ­ d u ğ u m p a d i ş a h iç in k ılıç ü ş ü r ü p c a n ı m ı fe d a e d e r k e n ; se n y e ­ r i g e l i y o r m a a ş g ü n ü e k m e ğ i m iz i b iz e ç o k g ö r ü p şa h ı h iç e s a ­ y ı y o r s u n .’ d e d im . ‘B i lm e z m is i n k i şa h ı n n e z d i n d e se n d e b e n g i b i b ir k u l su n . S a n a v e z a r e t i b u y u r m u ş , b a n a s a v a ş m a y ı . B i r f a r k l a k i, b e n i m b o y n u m şa h ı n f e r m a n ı n a k ı l d a n in c e a m a se n in k i d e ğ il v e d a h i e ğ e r p a d i ş a h ı n işin e b e n y a r a m ı y o r is e m se n h iç y a r a m a z s ı n ! E ğ e r p a d i ş a h ı n b e n i m is m i m i m u ­ h a s e b e d e ft e r in d e n sil d iy se b a n a g ö s t e r ! Y o k , ö y le d e ğ il se p a ­ d i ş a h ı n b iz im iç in t a k d i r e t t i ğ i n i b iz e u la şt ı r .’ V e z ir , ‘Y e t e r a r ­ t ı k !’ d e d i, ‘Se n i d e p a d i ş a h ı n ı d a g ö z e t i p k o l l a y a n b e n i m , e ğe r b en o lm a y a y d ım a k b a b a l a r t e z b e r i b e y n in iz i d a ğ ı t ıp y e r l e r d i. ’ İ k i g ü n g e ç t ik t e n s o n r a b e n i h a p s e y o ll a d ı . İ şt e ş i m ­ d i d ö r t a y o ld u , z in d a n d a y ım .” Z i n d a n d a 7 0 0 ’d e n f a z l a m a h p u s v a r d ı . B u n la r ı n a n c a k 2 0 t a n e s i k a t i l id i. G e r i k a l a n ı v e z i r h a z r e t le r in in d ü n y a m a ­ lı n a t a m a h ı n d a n ö t ü r ü h a k s ı z y e r e , g a d d a r c a h a p s e a t t ı k l a ­ r ı n d a n o l u ş u y o r d u . E r t e s i g ü n p a d i ş a h ı n fe r m a n ı n ı işi t ip d e r ­ g â h a v a r a n a h a l i n i n h a d d i h e sa b ı y o k t u . A y y u k a ç ı k a n k a n u n s u z l u k l a r ı v e a h a li n in h a l- i p ü r m e ­ la lin i g ö r e n B e h r â m - ı G û r k e n d i k e n d in e ş ö y l e d ü ş ü n d ü : “ B u h e r i fin s u is t im a l le r i y a n ı n d a h a p s e a t ı l m a s ı p e k h a f i f k a l ­ m a k t a d ır . M e şu m z u lm ü n d e n ötü rü k e ll e si v u r u l m a l ı d ı r T a n r ı a z z e v e c e ll e y e e y le d iğ i k ü s t a h l ı k t a n ö t ü r ü H a k k T e â l â ’n m n a sı l o l m u ş b e n i d e y a k ı p y a n d ı r a c a k b i r a t e ş g ö n d e r ­ m e d i ğ in e h a y r e t e d i y o r u m . ” D a h a s o n r a R a s t R u ş e n ’in h a ­ n e sin e g i d i p b ü t ü n d e f t e r v e e v r a k t o r b a l a r ı n ı g e t i r m e l e r i n i , 35 N iz am ü ’l-M ülk e v in in k a p ı l a r ı n ı m ü h ü r le m e l e r in i e m r e t t i . M u t e m e t l e r g i d i p a y n e n d e n il d iğ i g i b i e m r i i f a e t t ile r . D e ft e r le r i v e e v r a k t o r b a ­ la r ın ı t e t k i k e d e r le r k e n , p a d i ş a h l a r ı n R a s t R u ş e n ’e y o l l a d ı k ­ la r ı, o n d a n si t a y iş le s ö z e d e n b ir e v r a k b u ld u la r . A y r ıc a b i r p a d i ş a h a R a s t R u ş e n ’in k e n d i e l y a z ı sı y l a k a le m e a l d ı ğ ı ş ö y ­ le b ir m e k t u p b u l d u l a r : “ B u n e m e n e m b ir g a f l e t v e g e v ş e k ­ lik t ir . G e v şe k l ik v e g a f l e t d e v le t e z e v a l v e r ir . B e n siz e d u y d u ­ ğ u m i ş t i y a k v e s a d a k a t i m i n şa r t ı n ı e l im d e n g e ld iğ in c e y e r in e g e t i r d im . F a l a n c a l a r g i b i n ic e o r d u ö n d e r i n in b a ş ı n ı ö n ü n d e e ğ d i r i p s a n a b ia t l a r m ı s a ğ l a d ı m . O r d u y u l e v a z ım a t sı z v e t e c h i z a t sı z k o m u ş u m . B i r b a z ı sı n ı b ir y e r e b ir g ö r e v iç in y o l l a ­ m ı ş, b ir b a z ı sı n ı c e n g e y o l l a m ı ş ı m . R a iy >'e t i a ç b î - il a ç v e z a ­ y ı f d ü ş ü r ü p , y e r in d e n y u r d u n d a n e t m iş im . H e r n e v a k i t e li­ m e h e r n e g e ç m i ş ise s ı r f s a n a a y ı r m ı ş h â z in e n e y ı ğ m ı şı m . Ö y l e k i b u g ü n h i ç b ir p a d i ş a h t a se n d e o l a n h a z i n e y o k t u r . S a ­ n a b e n z e r i g ö r ü l m e m i ş v e g ö r ü l m e y e c e k m ü c e v h e r le b e z e l i b i r t a c ü k e m e r v e a l t ın b ir t a h t y a p m ı ş ı m . İ ç im b u a d a m a d a i r r a h a t t ı r . M e y d a n b o ş v e d ü ş m a n g a fild ir . H a s ı m h â l â g a f l e t u y k u s u n d a y k e n , a y m a z l ı k t a n k u r t u l v e işle r s a r p a s a r ­ m a d a n m ü m k ü n o l d u ğ u n c a t e z d a v r a n !” B e h r â m - ı G ü r y a z ı la r ı o k u y u n c a , “ B e r e k e t v e r s in k i b u h a s m ı v e z ir in b i z z a t k e n d i si b a n a if şa e t t i. D e m e k k i b u s ö z ­ le r d e n g ü ç a l a r a k ü s t ü m e g e liy o r l a r . A r t ı k b u it h e r i fin k a r a t ıy n e t in d e n v e d ü ş m a n l ı ğ ı n d a n z e r r e k u ş k u m k a l m a d ı . ” d e ­ d i. V e z ir e a i t m a l , m ü l k , se r v e t , h e r n e v a r ise g e t i r i l m e s in i, k ö l e le r in e v e h a y v a n l a r ı n a e l k o n m a s ı n ı f e r m a n buyurdu. M e l i k i n h a li h a z ı r d a sa t ı n a l m ı ş o l d u ğ u h e r şe y i s a t a r a k s a ­ h ip le r in e i a d e e t t ile r . V e z ir in h a n e v e s a r a y ı n ı y e r ile y e k s a n e t t ile r . Şa h , d e r g â h ı n ö n ü n d e , d ib in d e ü ç k ü ç ü k o l m a k ü z e r e y ü k se k b ir d a r a ğ a c ı ç a t ılm a sın ı e m r e t t i. O ç o b a n ın k ö p e ğ i a s t ı ğ ı g i b i o n u d a r a ğ a c ı n a ç e k t ile r . A k a b i n d e o n a b i a t e d i p o n u n l a işb ir li ğ i y a p a n l a r d a v e z ir le a y n ı k a d e r i p a y la şt ıl a r . Şa h , m ü n a d i n i n y e d i g ü n b o y u n c a şö y le ç a ğ r ı ş m a s ı n ı e m r e t ­ t i: “ K e n d i ö z e r b a b ı n a v e p a d i ş a h ı n a h ı y a n e t e d i p h a s ı m l a - 36 Siy asetn am e r ı y l a u z l a ş a n , T a n r ı ’n m k u l l a r ı n a z u l m ü r e v a g ö r e n , r a b b i n e v e e f e n d isin e k a r ş ı k ü s t a h l ı k e d e n l e r in a k ı b e t i b u d u r ! ” B u c e z a y ı g ö r e n b ü t ü n b o z g u n c u l a r ı n y ü r e ğ in e B e h r â m - ı G ü r ’u n k o r k u s u d ü ş t ü . R a s t R u ş e n ’in t a y in e t t i k l e r i a z l e d i le ­ r e k , a z le t t i k le r i t a y in e d i ld i . K â t i p l e r v e m u t a s a r r ı f l a r d e ğ i ş ­ t ir ild i . B e h r â m - ı G û r ’u n ü z e r in e d o ğ r u se fe r e ç ı k m ı ş o l a n h ü ­ k ü m d a r , o l a n b it e n d e n h a b e r d a r o l u n c a g e ld iğ i g i b i g i u i . D a ­ h a sı , e y le d ik le r in d e n b in p i ş m a n o l u p ö z ü r l e r d i l e d i , i t a a t l e ­ r in i b il d ir e r e k B e h r â m - ı G û r ’a b i r ç o k m a l , h a z i n e v e d e ğ e r l i e ş y a l a r d a n o l u ş a n a r m a ğ a n l a r g ö n d e r d i v e “ Ş a h a is y a n e t ­ m e k a k lı m ı z ı n u c u n d a n b ile g e ç m i y o r k e n , se n in v e z ir in b iz i b u y o l a s o k t u . B iz e sü r e k l i y a z ıy o r , b ir ile r i n i y o l l u y o r d u . ” d i ­ y e b e y a n d a b u l u n d u . Şa h B e h r â m - ı G û r o n la r ı m a z u r g ö r e ­ r e k o d a v a y ı k a p a t t ı . Şa h , v e z ir liğ i t e m iz t ıy n e t li b ir isi n e v e r ­ d i . jy i e m le k e t s ü k û n b u l a r a k r e a y a v e o r d u n u n işle r i d ü z e n e g i r d i. İ şle r y o l u n a g i r d i. C i h a n a t a r a v e t v e h u z u r g e ld i. H a l k z u lü m v e z o r b a lık t a n k u r t u ld u . B e h r â m - ı G û r k ö p e ğ i d a r a ğ a c ı n a ç e k m iş o l a n K ü r d g e n ­ c in ç a d ı r ı n d a n ç ı k t ı ğ ı v a k i t o n a b ir o k v e r e r e k : “ Se n in z a h ­ m e t le r e g ir e r e k b i z e g ö s t e r d i ğ i n b u iy ilik a l t ı n d a k a l m a k ist e ­ m e m . B e n B e h r â m - ı G û r ’u n h a c ib l e r in d e n b ir iy i m . E li n d e k i b u o k l a m e l ik i n d e r g â h ı n a k a l k ı p g e le si n . B u o k u se n d e g ö r ­ d ü k le r i a n se n i b e n i m h u z u r u m a ge t ir ir le r . B e n d e b ö y le c e s a ­ n a o l a n b o r c u m u ö d e m i ş o l u r u m . ” d e m iş t i. İ şt e B e h r â m - ı G û r ’u n o n c a m ü ş k ü l ü n ü st e si n d e n g e lm e h i k â y e si b u d u r . G ü n le r d e n b i r g ü n o K ü r d ’ü n h a n ı m ı k o c a s ı n a , “ H a y d i k a l k b u o k u d a a l a r a k şe h r e v a r . G e le n a d a m , g i y im k u ş a ­ m ı y l a k e r li fe r li b ir in e b e n z iy o r d u . O l a k i s a n a b ir fa y d a s ı d o k u n u r . B u g ü n l e r d e y a p a c a ğ ı e n k ü ç ü k b i r iy ilik ç o k işi m i­ z i g ö r ü r .” d e d i. K a l k ı p ş e h r e g e le n K ü r d ilk g e c e b ir y e r d e k a l d ı . E r t e si g ü n B e h r â m ’ın d e r g â h ı n a v a r d ı . B u a r a d a B e h r â m h a c i p v e m u h a f ı z l a r a , “ E ğ e r s a r a y a e lin d e b a n a a i t b ir o k l a f a l a n e ş k â l d e b i r a d a m g e lir se o n u d e r h a l h u z u r u m a g e ­ t i r i n .” d i y e t e m b i h e t m işt i. 37 N i z am ü ’l- M ü lk H a c i p l e r e lin d e o k l a o n u g ö r d ü k l e r i n d e : “ N e r e d e s i n e y c iv a n m e r t , n ic e d ir g ö z l e r im iz y o l l a r d a k a l d ı . H a y d i , b iz i m le g e l d e se n i m e l ik in h u z u r u n a g ö t ü r e l i m . ” d e d ile r . B i r m ü d d e t so n r a B e h r â m h a s o d a sın d a n ç ık a r a k t a h t ın a k u r u ld u . H u z u r d a k i l e r e a d a m ı g e t i r m e l e r in i i şa r e t e t t i, h a c ip le r a d a m ı n e l in d e n t u t a r a k o n u h u z u r a ç ı k a r d ı l a r . G ö z l e r i il işir il işm e z k e n d is in e o k u v e r e n i n B e h r â m o l d u ğ u n u n h e m e n f a r k ı n a v a ­ r a n a d a m ; “ A m a n A l l a h ı m m a h v o l d u m ! O a t lı B e h r â m ’ın t a k e n d is iy m iş , h a k k ı y l a o n a h i z m e t e t m e y ip , h u z u r u n d a a ğ z ı ­ m a g e le n i sö y le m iş t im . H i z m e t t e a m a n b ir k u s u r e t m iş o l m a ­ y a y ı m !” d e y ip o k u f ı r l a t a r a k t e m e n n a l a r d a b u lu n d u . B e h r â m o r a d a k i l e r e d ö n e r e k ; “ E fe n d ile r , b ilin iz k i d e v le t m e s e le le r i n d e g ö z ü m ü d ö r t a ç m a m ı s a ğ l a y a n işt e b u ş a h ı s i d i . ” d e d i. S a h r a y a g i d iş in i, a d a m ı v e o n u n k ö p e ğ i a s m a h i­ k â y e s i n i a n l a t a r a k , “ B u ş a h ı s b e n i m u ğ u r u m d u r .” d iy e r e k o n a h i lâ t v e B e h r â m - ı G û r ’u n k e n d i s ü r ü s ü n d e n ih t i y a c ı o l a n 7 0 0 k o y u n v e r m e l e r in i b u y u r d u . O n a d a h a n ic e a lt ın la r , s e r ­ v e t l e r v e b i r h a y l i b a ş k a h e d i y e l e r b a ğ ı şl a d ı l a r . D a h a s o n r a B e h r â m , “ Y a ş a d ı ğ ı m sü r e c e k i m s e o n d a n n e b ir v e r g i n e b ir s a d a k a a l a c a k t ı r .” d i y e fe r m a n b u y u r d u . G e le l im İ sk e n d e r k ı s s a s ı n a . İ sk e n d e r ’in D â r â ’y a g a l i p g e l ­ m e s i n in h ik m e t i ş u id i k i; D â r â ’n ın v e z ir i g iz li d e n g i z li y e İ s ­ k e n d e r ile işb ir li ğ i y a p m a k t a y d ı . P a d i şa h ı n g a fl e t i v e v e z ir in ih a n e t i D â r â ’n ın s o n u n u g e t i r d i. B in a e n a le y h p a d işa h h e r d a im m e m u r la r ın n e y a p ıp e y ­ le d i k l e r i n d e n h a b e r d a r o lu p t u t t u k la r ı y o lla r ı, t ö r e le r in i y ö r e le r in i iy i b e ll e se , b ir k a n u n s u z l u k l a r ı y a h u t h a d d i a ş ­ m a l a r ı d u r u m u n d a b ir d e m g ö r e v d e t u t m a y ı p d e r h a l a z l e t se v e iş l e d i k l e r i c ü r ü m m e sa b e sin d e , d iğ e r le r in e g ö z d a ğ ı v e r m e k iç in , o n l a r ı c e z a l a n d ı r s a g e r e k t i r . C e z a k o r k u s u n ­ d a n ö t ü r ü h iç k i m s e iç i n d e p a d i ş a h a k a r ş ı e n u f a k k ö t ü b ir n iy e t b e sle y e m e z . P a d i ş a h m ü h i m b i r iş v e r d i ğ i k i ş i y e , h a ­ b e r i o l m a k s ı z ı n , h a l v e h a r e k e t l e r i n i t e ft i ş iç in b ir g ö z c ü t a ­ y i n e t s e g e r e k t ir . 38 Siy asetn am e V e A r is t o t e le s d a h i K r a l İ sk e n d e r ’e b ö y le ö ğ ü t v e r d i: “ E t ­ k in m a k a m d a g ö r e v y a p a n b ir in i g ö r e v d e n a z l e t t i k t e n s o n r a , d ü ş m a n l a g iz lic e e l b i r l iğ i e d i p se n i o r t a d a n k a l d ı r m a m a s ı iç in , o n u t e k r a r g ö r e v e a t a m a !” V e d a h i P e r v îz b ö y l e b u y u r d u : “ D ö r t k iş in in k a b a h a t i e s g e ç i lm e z : B i r i si m e m le k e t e k a s t e d e n , d iğ e r i o n u n h a r e m i n e k a s t e d e n , d i ğ e r i s ı r l a r ı i f ş a e d e n , d iğ e r i d il d e m e l ik l e b ir , g ö n l ü n d e m e l ik d ü ş m a n l a r ı y l a iş t u t u p o n l a r ı n y o l u n u y o l b ile n le r d ir . M e l i k işle r i sı k ı t u t a r s a o n a h i ç b ir şe y m e ç h u l k a lm a z .” 39 Beşin ci Fasti îk ta Sahipleri ve Reay ay a N asıl Davrandık larına Dair İ k t a s a h i b i o l a n k iş il e r in , k e n d il e r in d e n t a h s i l e t m e le r i i s ­ t e n e n m a l d ı ş ı n d a r e a y a d a n b i r şe y a l m a y a h a k l a n y o k t u r . B u ş e k il d e t a h s i l e t t i k l e r i t a k d i r d e , r e a y a n ı n k e n d is i, m a h , z e v c e si, e v la d ı , a r a z i v e m ü l k ü m u h a f a z a a l t ı n a a l ın m ı ş o lu r . İ k t a sa h i p l e r i b u m a l ü z e r in d e d a h a f a z l a h a k i d d i a e d e m e z . V e d a h i e ğ e r r e a y a m a r u z a t ı n ı a r z e t m e k iç in d i v a n a g e lm e ­ y i a r z u e d e r s e o n l a r a m a n i o l u n m a m a l ı d ı r . B u n d a n g a y r isin i e y le y e n i k t a sa h ib in i n g ö r e v i n e s o n v e r i li p i k t a s m a e l k o n ­ m a s ı v e ib r e t - i â l e m o l su n d iy e k ı n a n m a s ı e m r o l u n u r . O n l a ­ r ın , m ü l k v e m ill e t in s u l t a n a a i t o l d u ğ u n u iy i b e l le m e si g e ­ r e k t ir ; i k t a sa h i p l e r i v e v a li l e r r e a y a v e i k t a t o p r a k l a r ı ü z e r in ­ d e ş a h n e g i b i d ir le r ; h a lk ı n p a d i ş a h ı n a d a l e t i n d e n h o ş n u t v e p a d i ş a h m d a a h i r e t a z a b ı n d a n e m in o l m a s ı iç in o n l a r a p a d i ­ ş a h ı n d i ğ e r le r in e d a v r a n d ı ğ ı g i b i d a v r a n s ın la r .  d i l N û ş i r e v â n ’ın H i k â y e s i R iv a y e t o lu n u r k i, Şa h K u b â t d ü n y a d a n g ö ç t ü k t e n so n ­ r a t a h t a h e n ü z o n se k iz in d e k i o ğ lu N û şir e v â n - ı â d il g e ç e ­ r e k sa lt a n a t sü r d ü . A k ıl v e a d a le t in m a y a sın d a y o ğ r u la n b u 41 N iza m ü ’l-M ülk g e n ç iy iy i k ö t ü d e n a y ı r a b i l e c e k n it e li k t e y d i . D a i m a şö y l e d ü şü n ü r d ü : “ B a b a m m ü la y im , k a r a r la r m d a e sn e k v e sa fd il o l d u ğ u n d a n m e m l e k e t i d a r e s i n i e l le r in e t e s l i m e t t i ğ i v e z i r ­ le r k e y f i n c e d a v r a n a r a k h â z i n e y i b o ş a l t m ı ş , a l t ı n v e g ü m ü ş ­ le r i s i l i p s ü p ü r m ü ş v e p a d i ş a h ı n a d ı n ı k ö t ü v e z a l i m e ç ı k a r ­ m ı ş l a r d ı r . B ö y l e g i d e r s e m e m l e k e t i n h a li h a r a p t ı r . ” K u b a t , M e z d e k t a r a f t a r ı d in i e ğ r i b i r i n i n d e s i s e s i n e k a n a r a k f a l a n v i l a y e t i z u l m ile h a r a p v e t a l a n e d e n , r a iy y e t i f a k r e d ü ş ü r e n fa la n v a li v e t a h sild a r d a n h o şn u d â n e , ö n ü n e k o y d u k la r ı b i r k a ç k e se a l t ı n a k a n ı p t a m a h e y le d i. Şu k a d a r ı n ı n f a r k ı ­ n a v a r ı p o n l a r a d e m e z d i k i ; “ Y a h u s i z o v i la y e t in e m i r i , v a l i sis in iz . M a i ş e t i n i z i i d a m e e t t ir e c e k v e ö t e b e r i n i z i k a r ş ı l a ­ y ıp m a iy e t in iz d e k ile r in ih t iy a ç la r ın ı k a r şıla y a c a k b ir v ila ­ y e t g e lir i t a y i n e t t im . B u m e b l a ğ ı h a l k ı n s ı r t ı n d a n ç ı k a r t t ı ­ ğın ız ı b iliy o r u m . Ö n ü m e k o y d u ğ u n u z b u fa z la lığ ı b a b a n ız ­ d a n m ir a s k a lm a d ı y a ! B u n la r ın h e p si h a lk t a n h a k sız y e r e g a s p e t t ik l e r in i z d ir .” V e a y n ı ş e k i l d e â m i l e d e m e z d i k i , “ V i­ la y e t i n g e li r i şu d u r , b i r k ı s m ı n ı b e r a a t ile h a r c a d ı n ı z b i r k ı s ­ m ı n ı d a h â z in e y e y o l l a d ı n ı z ? P e k i y a si z d e k i b u ş a t a f a t ı n e ­ reden e d in d in iz ? H a k sı z y e r e a ld ık la r ın ız d a n d e ğ il m i?” B a ş k a l a r ı n ı n k e n d i l e r i n e ç e k i d ü z e n v e r m e si iç in k o n u y l a il g il i t a h k i k a t v e g e r e k e n l e r i n y e r i n e g e t i r i l m e si n i e m r ü fe r ­ m a n b u y u r m a z d ı. T a h t a ç ı k m a s m m ü z e r in d e n ü ç d Ö r t y ıl g e ç t ik t e n s o n r a b ile i k t a sa h ip l e r i v e m e m u r l a r a l ış t ı k la r ı ş e k il d e z o r b a l ı k l a ­ r ı n a d e v a m e d iy o r la r , m a ğ d u r l a r ise d e r g â h a y ü z s ü r ü p fe r y a d ü fi g a n e y liy o r la r d ı . N û ş i r e v â n - ı â d i l d i v a n ı t o p l a y a r a k m e z â l i m m e c li si k u r u l m a s ı n ı e m r e t t i. D e v le t in ile r i g e le n le r i m e c li st e h a z ı r o l d u la r . Şa h e v v e l a A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle y e h a m d ü s e n a e y le y e r e k ş ö y l e d e d i: “ B i li y o r su n u z k i b u s a l ­ t a n a t ı H û d a a z z e v e c e lle b a n a b a h ş e t t i. Ö t e y a n d a n b a b a m ­ d a n m ir a s a ld ım v e b a n a k a r şı a y a k la n a n a m c a m la k a v g a y a t u t u ş t u k ; o n a g a l i p g e le r e k b i r k e z d a h a t a h t ı k ı lı c ım l a z a p t e t t i m . T a n r ı a z z e v e c e lle b u m ü l k ü b a n a ih sa n e d i n c e , h e r b i­ 42 Siy asetn am e r in iz e b ir v il a y e t v e r e r e k b e n d e siz e b a h ş e t t i m . D e v l e t t e h a k ­ k ı o l a n a , h a k k ı o l a n ın ı v e r m e k t e n s a k ı n m a d ı m . B a b a m d a n iz z e t ü i k r a m g ö r e n l e r d e n iz z e t ü i k r a m ı , m a k a m b u l a n l a r ­ d a n m e v k i le r in i e si r g e m e d i m . D e r e c e le r in e v e i k t a l a r ı n a e li­ m i b ile sü r m e d i m . Şi m d i siz e d i y o r u m k i , r e a y a y a v e h a k k ı n k u l l a r ı n a g ü z e l li k l e m u a m e l e e d i n iz , a l ı n m a s ı g e r e k e n v e r g i d ı ş ı n d a v e r g i y i a l m a y a k a l k ı şm a y ı n ı z . B e n siz e s a y g ı d a k u s u r e y le m e z k e n siz sö z l e r i m e k u l a k a sm ı y o r s u n u z . A l l a h ’t a n h iç m i a r e t m e z sin i z ? A ll a h e s i r g e s i a y a u ğ u r s u z l u k ü s t ü m e sıç ­ r a r d a d e v le t i m e z e v a l v e r i r s e ? C i h a n d a d ü ş m a n l a r ı m ı z d a n e se r y o k , r e fa h v e a s a y i ş i n i z b e r k e m a ld ir . B u n d a n ö t ü r ü A lla h ü T e â l â ’n ın b iz le r e v e siz le r e ih sa n b u y u r d u ğ u n im e t le r e şü k ü r l e v a k t i m i z i g e ç i r m e m i z e v la d ır . Ç ü n k ü z u l ü m d e v le t e , n a n k ö r l ü k n im e t e z e v a l v e r ir . B u n d a n b ö y le H a k k ’ın k u l l a ­ r ı n a iy ilik le m u a m e l e e y le y e sin iz ; r e a y a n ı n işin i k o l a y k ı l a s ı ­ n ız , z a y ı fl a r ı in c i t m e y e si n iz , â l im le r i a z i z t u t a s ı n ı z , sa l ih l e r le d ü ş ü p k a l k a s ı n ı z , k ö t ü le r le r d e n s a k ı n a s ı n ı z g e r e k t ir . A l l a h v e m e l e k le r i şa h i t o l s u n k i, k i m k i b u n d a n g a y r ı k e n d in e b ir y o l b e ll e r se o n u s a ğ k o m a y a c a ğ ı m !” B u sö z le r d e n s o n r a o r a d a k i l e r i n h e p si : “ B u y u r d u ğ u n u z g i b i e y le r , i t a a t e d e r i z .” d e d ile r . İ ş le r in in b a ş ı n a g e ç t i k t e n b i r k a ç g ü n s o n r a a d a l e t s i z l i k v e t a m a h k â r l ı k l a r ı n a d e v a m e t t ile r . B u ç a p u l c u l a r ı n h e r b i­ r isi N û ş i r e v â n ’a t o y g ö z ü y l e b a k a r a k , o n u n k e n d il e r i s a y e ­ s i n d e h ü k ü m s ü r d ü ğ ü n ü , o n u i st e d i ğ i v a k i t a l a ş a ğ ı e d e b i le ­ c e k le r in i s a n ı y o r l a r d ı . N û ş i r e v â n b u n la r d a n h a b e r d a r o l­ m a sın a r a ğ m e n o n la r ı id a r e e d iy o r d u . İ şle r b u m in v a l ü z e ­ r e , b e ş y ı l g e ç t i. V e f a k a t N û ş i r e v â n ’ın , k e n d i m ü l k ü n d e o n d a n d a h a z e n ­ g i n i v e a z a m e t l i s i b u l u n m a y a n , A z e r b a y c a n v e H o r â s â n ’ı i d a r e e d e n b i r k u m a n d a n ı v a r id i. JV Iai v e m ü l k ç e , t e ç h iz a t v e l e v a z ı m a t ç a h i ç b i r e k s i ğ i g e d iğ i y o k id i . B u şa h ı s , i k a m e t e t t i ğ i şe h ir c i v a r ı n d a b ir m a l i k â n e v e b a h ç e y a p t ı r m a k ist e ­ d i . O h a v a l i d e y a ş h b ir k a d ı n a a i t b i r p a r ç a a r a z i v a r id i. P a ­ 43 N iz am ü ’l-M ülk d i ş a h a v e r d i ğ i v e r g is in i b u r a d a n t e m in e d i y o r d u . K a d ı n u g ü n l ü k 4 s o m u n l u k n a f a k a s ı v a r d ı . B i r s o m u n l a ç e r a ğ ın ; y a ğ , b i r i y l e e k m e ğ i n e k a t ı k a lır , g e r i y e k a l a n ik i s o m u n isı s a b a h v e a k ş a m ö ğ ü n ü n e y e t i y o r d u . H a l k A ll a h r ı z a s ı içiı ü s t ü n e b a ş ı n a g i y e c e k b ir şe y le r v e r i y o r d u . Y a şlı k a d ı n d ı ş a r ı h iç ç ık m a z , b ü t ü n v a k t in i e v d e ge çir ir d i. D e r k e n b u sip a h s â l â r y a ş l ı k a d ı n ı n b i r p a r ç a t o p r a ğ ı n a “ işi m i g ö r ü r ” d i y e t a m a h e d e r e k k e n d is in e s a t m a s ı iç in b ir in i y o l l a d ı . K o c a k a r ı “ S a t a m a m , z i r a b u t o p r a k b e n i m d a h a ç o k işi m i g ö r m e k t e d ir . R ı z k ı m ı k a z a n d ı ğ ı m d ü n y a l ı k , b ü t ü n s e r m a y e m b u d u r .’ d i y e c e v a p l a d ı . Si p a h - s â l â r : “ B e d e li n e y se ö d e r i m y a d a k a r şı l ı ğ m d a g e lir i d a h a y ü k s e k b i r a r a z i v e r i r i m .” d e d i. K o c a k a r ı: “ K a t iy e n o lm a z , b u t o p r a k b e n im m e şr u a r a z im d ii A t a m b a b a m y a d ig â r ı d ı r . K o m ş u l a r ı n h e p si b e n i t a n ı r v e b a n a s a h i p ç ı k a r l a r , o y s a se n in b a n a t e k l i f e d e c e ğ in t o p r a k b a n a u z a k d ü ş e r .” d e d i. S i p a h r s â l â r b u sö z le r i u m u r s a m a d a ı z o r b a l ı k l a k a d ı n ı n a r a z i s i n e e l k o y a r a k ç e v r e s in i d u v a r l a ö r d ü . A c z e v e fa k r e d ü ş e n k a d ı n s o n u n d a y a t o p r a ğ ı n ı n b e d e lin in ö d e n m e s i n e y a h u t k e n d i s i n e b a ş k a b ir y e r d e a r a z i v e r il m e s in e r ı z a g ö s t e r d i . D a h a s o n r a y a ş l ı k a d ı n o n u n d e r g â h ı n a v a r ı p d il d ö k t ü ğ ü h a l d e s i p a h - s â l â r b a ş ı m ö n e e ğ d i ; se s siz k a l a r a k k o n u y a t e v e c c ü h e t m e d i . K a d m h u z u r d a n u m u t s u z c a v e b o y n u b ü k ü k a y r ı l d ı . S i p a h - s â l â r m a t a b in m e si n k o lla y a n k a d ın o n u n ge ç e c e ği y o ld a d u r d u . Sip a h - sâ lâ r y a k l a ş ı n c a f e r y a d u f i g a n ile a r a z i s i n i n b e d e li n i n ö d e n m e s i n i t a le p e t t i. E m i r o n a h i ç b ir k a r ş ı l ı k v e r m e d i. D e r t y a n d ı ğ ı h e: h a c i b d e n “ T a m a m b iz m e se le y i e m ir e i l e t i r i z .” c e v a b ı n ı a h y o r d u . D e r k e n h a d i s e n i n ü s t ü n d e n ik i y ıl g e ç t i. K o c a k a r ı iy i d e n iy iy e f a k r u z a r u r e t iç in d e y d i. E l i n d e a v u c u n d a b i r şe j k a l m a m ı ş , u m u t l a r ı t ü k e n m i şt i . B i r g ü n k e n d i k e n d in e “ K a l k ı p şa h ı n k a p ı s ı n a v a r a y ı m . Ç ü n k ü b u z a l im i b a ş ı m ı z j m u s a l l a t e d e n o n u n k e n d is id ir . K u l a ğ ı m a a d i l b i r i s i o ld u ğ v ç a l m d ı v e b il iy o r u m k i n i c e m e ş a k k a t l e r e k a t l a n d ı m . V ar ıp N û ş i r e v â n ’ı b i r g ö r e y im . E ğ e r h a k k ı m ı t e sl i m e d e r s e n e â l â 44 Siy asetn am e y o k e ğ e r u m u r s a m a z s a b e n d e işi m i A l l a h ’a h a v a l e e d e r i m . Ht-lki s o n r a i n s a f a g e li r .” d e d i. H a l i n i k im se c ik le r e a ç m a d ı . I^ir g ü n m e ş a k k a t l e r iç in d e A z e r b a y c a n ’d a n m a h z u n m e lu l h ir h a l d e y o l a ç ı k ı p M e d a y i n ’e r e v a n o l d u . Şa h ı n d e r g â h ı n a v a r ı p N û ş i r e v â n ’ı a z a m e t l i v e g ö r k e m l i b ir ş e k il d e g ö r d ü ­ ğ ü n d e k e n d i k e n d i n e ş ö y le d ü ş ü n d ü ; “ K o r k a r ı m k i g i r m e m e m ü s a a d e e t m e z le r . İ y isi m i ş u c i v a r d a b ir y e r le r e p u s a y ı m d a p a d i ş a h a t ı n a b in d iğ i a n d a ö n ü n e a t l a y ı p f e r y a d l a r e y le r im . B a k a r sın d e d ik le r im e k u la k v e r ir d e m a r u z a t ım ı o n a a r z e t ­ m e im k â n ı b u lu r u m .” K a d ın ın a r a z isin e e l k o y m u ş o la n o sip a h - sâ lâ r d a h a sb e l­ k a d e r N û ş i r e v â n ’ın y a n ı n d a id i, N û ş i r e v â n d a o g ü n a v a ç ı k ­ m a y a n iy e t e t m iş t i. A v ın h a n g i m a h a l d e y a p ı l a c a ğ ı n ı d a ö ğ ­ r e n e n k o c a k a r ı , y e r i n d e n z a h m e t le d o ğ r u l a r a k a v ı n y a p ı l a ­ c a ğ ı y e r e d o ğ r u y o l a l d ı . E r t e si g ü n N û ş i r e v â n ş i k a r g â h a v a r ­ d ı ğ ı n d a a s k e r l e r d ö r t b ir y a n a d a ğ ı l d ı v e N û ş i r e v â n ’ın ç e v r e ­ si b ir a n d a b o ş a l d ı . Y a n ı n d a m a iy e t in d e n k i m s e k a l m a d ı . K o c a k a r ı b i sm i l l a h d iy e r e k s a k l a n d ı ğ ı ç a l ı l ı k t a n fı r la d ı . N û ş i r e v â n ’a d o ğ r u k o ş a r a k m a r u z a t ı m a r z e y le d i: “ E y m e li k e ğ e r c ih a n g i r ise n ş u z a v a l l ı k a d ı n ı n h a k k ı n ı t e sl i m e t v e a r ­ z u h a li m e k u l a k v e r .” d e d i. N û ş i r e v â n d e r h a l d u r d u . A r z u h a ­ lin i a l ı p o k u d u . K a d m ı n sö z le r i n i c a n k u l a ğ ı y l a d in le d i . A n ­ l a t ı l a n l a r ı d in le y e n N û ş i r e v â n ’n ın g ö z l e r i d o l m u ş t u . Y a şh k a ­ d ı n a d ö n e r e k : “ İ ç in r a h a t o l s u n , işi n b u r a y a k a d a r o l a n k ı s ­ m ı se n i, b u n d a n s o n r a s ı b i z i ilg ile n d ir ir , m u r a d ı n a e r e c e k sin v e şe h r in e se n i g e r i y o l l a y a c a ğ ı m . B u r a l a r d a b i r k a ç g ü n ist i­ r a h a t e y le . Z i r a u z u n y o l d a n g e l m i ş s i n .” d e d i k t e n s o n r a fe r r a ş ı ç a ğ ı r a r a k ; “ B u k a d ı n ı b ir k a t ı r a b in d ir v e şe h r e g ö t ü r ü p k e n d i e v i n d e m i s a f i r e y le , k e n d is in i ç a ğ ı r a c a ğ ı m ı z g ü n e k a ­ d a r h e r g ü n o n a ik i m in e k m e k , b ir m in e t , h e r a y d a h â z i ­ n e d e n b e ş a l t ı n d i n a r v e r .” d i y e fe r m a n b u y u r d u . F e r r a ş b u y r u l a n l a r ı h a r f i y e n y e r i n e g e t i r d i. M e lik N û şir e v â n şik a r g â h t a n d ö n d ü k t e n so n r a ge c e g ü n ­ d ü z k o c a k a r ı n ı n a n l a t t ı ğ ı h a d is e n in a s l ı n ı e sa sı n ı , o la y ın k a - 45 N iz am ü 'l-M ü lk d m m d e d i ğ i g i b i v u k u b u lu p b u l m a d ı ğ ı m d ü ş ü n ü y o r d u . N i ­ h a y e t b i r g ü n k a y l û l e v a k t i u ş a k l a r d a n b ir is in i ç a ğ ı r a r a k f a ­ la n e v e g i d i p f a l a n g u i a m ı h u z u r a g e t i r m e s in i e m r e t t i . U ş a k g i d e r e k e m r e d il e n şe k il d e g u l a m ı g e t i r d i. M e l i k g u l a m a ; “ E y g u la m ! P e k â lâ v e m u h t e r e m g u la m la r ım ız o ld u ğ u n d a n h a ­ b e r i n v a r d ır . V e h e p si a r a s ı n d a n se n i se ç ip s a n a i t i m a d e t t im . B u iş iç in h â z in e d e n h a r c ı r a h a l ıp A z e r b a y c a n ’d a f a l a n şe h r e g it m e li, f a l a n m e n z i ld e in m e l i, y i r m i g ü n b o y u n c a o r a y a y e r le şm e li , h e r ç e şi t in sa n l a o t u r u p k a l k m a h , l a f a r a s ı n d a , ‘Siz in b u r a l a r d a f a l a n isim li b i r k o c a k a r ı v a r d ı , n ic e d ir h a li , g ö r ü ­ n ü r le r d e y o k , b i r p a r ç a t o p r a ğ ı v a r d ı n e o ld u .^ ’ d i y e h e r k e s­ t e n b i r g ü z e l s o r u p s o r u ş t u r m a l ı v e o l a n b it e n i b a n a e k si k si z n a k l e t m e li sin . Se n i b u n u n iç in g ö n d e r i y o r u m . F a k a t y a r ı n s a r a y d a o r d u n u n ile r i g e le n le r in in h u z u r u n d a s a n a , ‘A z e r ­ b a y c a n ’a g i t , h e r şe h ir d e n h â z i n e y e m a l ge t ir , g e l i r a t v e a k a ­ r e t n e d u r u m d a d ı r b ir b a k , b ir y e r le r d e t a b i i a f e t o l m u ş m u ­ d u r b i r g ö r ,’ d iy e c e ğ i m . M ü m k ü n o l d u ğ u n c a t e z d ö n ü p b e n i b ilg ile n d i r m e l isi n . ” G u l a m : “ B a ş ü st ü n e e f e n d i m .” d e d i. N û şir e v â n e r t e si g ü n a y n e n sö y le d iğ i g ib i y a p t ı. D a h a s o n r a g u l a m y o l a ç ı k a r a k s ö z ü e d il e n şe h r e v a r d ı . B u r a d a y i r m i g ü n k o n a k l a y a r a k h e r ç e ş i t i n s a n l a h a s b i h â l e y le d i. D a h a k o n u a ç ılm a d a n c ü m le si şu n la r ı sö y lü y o r d u : “ O b i­ ç a r e o n u r l u b ir k a d ı n d ı . K o c a s ı , m a l ı m ü l k ü v a r i d i . F a k a t fe le ğ in sil l e s i n i y e d i. M a i ş e t i n i i d a m e s i n i s a ğ l a y a n b i r p a r ­ ç a t o p r a ğ ı v a r id i . G e ç i m i n i o r a d a n t e m i n e d e r e k y a ş a m ı ­ n ı sü r d ü r ü y o r d u . H e r g ü n d ö r t e k m e ğ i o lu r d u , b ir iy le çer a ğ ı n a y a ğ , d i ğ e r i y l e y e m e ğ i n e k a t ı k , g e r i y e k a l a n i k i si y l e k a r n ı n ı d o y u r u r d u . P a d i ş a h a d a p a y ı n a d ü ş e n i v e r ir , h a y a ­ t ı m b u ş e k i l d e d e v a m e t t i r i r d i . T a k i ş e h r in v a l i s i o n u n s a ­ h ip o ld u ğ u t o p r a k c iv a r ın a b ir k ö şk d ik e n e d e ğ in . V ali o t o p r a ğ ı o n d a n c e b r e n a ld ı. N e b e d e lin i ö d e d i n e d e k a r şı­ l ı ğ ı n d a o n a b i r t o p r a k v e r d i. Z a v a l l ı k a d ı n t a m ik i y ıl b o ­ y u n c a v a l i n i n s a r a y ı n ı n k a p ı l a r ı n ı a ş ı n d ı r d ı a m a n a f i l e , e li ­ 46 Siy asetn am e n e h iç b ir şe y g e ç m e d i. N ic e d i r k o c a k a r ı o r t a lı k la r d a g ö ­ z ü k m ü y o r ; b ilm iy o r u z k i n e â le m d e d ir , ö ld ü m ü k a ld ı m ı h iç h a b e r i m i z y o k . ” G u l a m m e s e le n in a sl ı n ı e sa sı n ı k a v r a y ı n c a m e li k i n d e r g â ­ h ı n a d ö n e r e k , N û ş i r e v â n ’ın h u z u r u n a v a r d ı v e “ H a ş m e t m e a b la r ı n ın s a y e s i n d e e ü ı a n m d ö r t b a ş ı m a m u r , g e li r a t g a y e t le b e r e k e t li, d a l l a r m e y v e le r e d u r m u ş , ç e m e n z â r l a r ş â d ü H ü r r e m , ş i k a r g â h l a r b a y ı n d ı r d ı r .” d i y e r e k o l a n b it e n i N û şir e v â n ’ın b il g is in e a r z e t t i. N û ş i r e v â n “ E l h a m d ü l i l l a h ” d iy e k a r ş ı l ı k v e r d i. M e c l i s t e n e l a y a k ç e k ili n c e , “ K o c a k a r ı n ı n m e ­ se le sin e d a i r k u l a ğ ı n a g e le n le r i a n l a t b a k a l ı m . ” d e d i. G u l a m b ü t ü n d u y d u k l a r ı n ı b ir b ir a n la t t ı . N û ş i r e v â n k a d ı n ı n sö y l e ­ d ik le r i n d e h a k l ı o l d u ğ u n a k a n a a t g e t i r e r e k g ü n b o y u n c a k e ­ d e r li h a l d e b e k l e d i . N i h a y e t e r t e si g ü n b a ş h a c ib i e m r e t t i v e “ D e v l e t e r k â n ı v e e m ir le r h u z u r a g e ld ik l e r i n d e f a l a n c a şe h ­ r in v a li si n i ik in c i e m r i m e k a d a r k o r i d o r a d a t u t u v e r .” d iy e e m ir v e r d i. C ü m l e d e v le t e r k â n ı s a r a y a t e ş r i f e y le y ip h u z u r ­ d a e l p e n ç e d i v a n d u r d u la r . N û ş i r e v â n y e r l e r in e b u y u r m a l a r ı n a m ü s a a d e b u y u r d u . D a h a s o n r a h u z u r d a k i l e r e d ö n e r e k : “ Siz e s o r a c a ğ ı m şe y e la y ı k ı n c a c e v a p v e r i n .” d e d i. H u z u r d a k i l e r : “ B a ş ü s t ü n e . ” d e d ile r . N û şir e v â n : “ A z e r b a y c a n e m ir li ğ i n e v e r d iğ i m i z fa l a n c a k im se n in n e k a d a r m a l ı m ü l k ü v a r d ı r ? ” H u z u r d a k ile r : “ Bild iğ im iz k a d a r ıy la ih t iy a c ı o lm a d ığı h a l d e 2 . 0 0 0 . 0 0 0 d i n a r ı , 5 0 0 . 0 0 0 d i n a r l ı k a l t ın v e g ü m ü şt e n z i y a fe t e ş y a l a r ı , 3 0 0 . 0 0 0 d i n a r d e ğ e r in d e y a y g ı v e z i n e t e şy a s m a m a lik t ir . I r a k , F a r s v e A z e r b a y c a n d i y a r l a r ı n d a e m l a k i ­ n in o l m a d ı ğ ı k a s a b a y o k t u r . D e n e b il ir k i o n d a n d a h a a l â y i ş ­ li b ir e m ir b u l a m a z s ı n ı z . ” d e d ile r . N û ş i r e v â n : “ P e k i y a h a y v a n c in s in d e n n e si v a r ? ” H u z u r d a k i l e r : “ T a h m i n e n o t u z b in k a d a r h a y v a n ı v a r ­ d ı r .” N û şir e v â n : “ Y a k ö l e ?” 47 N iz am ü ’l-M ülk H u z u r d a k i l e r : “ B in y e d i y ü z g u l a m , d ö r t y ü z c a r i y e s i v a r ­ d ır . Si z in d e v le t - i ş â h â n e n i z s a y e si n d e d a h a n e ş a t a f a t ı o l d u ­ ğ u n u b i r T a n r ı a z z e v e c e ll e b ilir .” N û ş i r e v â n ; “ A l l a h ’ın k e n d is in e n ic e n im e t le r ih s a n b u ­ y u r m u ş o l d u ğ u m a l s a h i b i m ü l k s a h i b i b ir in i d ü ş ü n ü n k i; z a ­ v a llı , t a k a t i k a l m a m ı ş , s a b a h a b ir in i a k ş a m a b ir in i y e d i ğ i s a ­ d e c e ik i e k m e ğ i o l a n z a y ı f b ir k o c a k a r ı n ı n e l in d e k in e t a m a h e d e r e k t u t u p e k m e ğ i n i z o r b a l ı k l a g a s p e d iy o r . B ö y l e b ir in in h a k k ı n e d i r ? ” d iy e s o r d u . E k â b i r b a ş ı n ı ö n e e ğ e r e k ; “ İ m k â n d a i r e s i n d e v e r i le b ile c e k e n şid d e t l i c e z a y a ç a r p t ı r ı l m a h d ı r !” d e d ile r , N û ş i r e v â n ; “ T e z e l d e n b u h e r ifin t e p e d e n t ı r n a ğ a d e r i s i ­ n in y ü z ü l m e si n i, iç in e o t t ı k ı p s a r a y ı n k a p ı s ı n a a s m a n ı z ı v e d a h i m ü n a d i n i n y e d i g ü n ‘h a l k a z u l m ü r e v a g ö r e n m a h l û ­ k u n a k ı b e t i b u o l u r ’ d iy e ç a ğ r ı ş m a s ı n ı e m r e d i y o r u m !” d e d i. S ö z k o n u s u e m ir in d e r is in i y ü z d ü le r v e iç in e o t d o l d u r u p N û ş i r e v â n ’ın sa r a y ı n ı n k a p ı s ı n a a s a r a k e m r i a y n ı y l a ic r a e t ­ t ile r . M ü n a d i t a m y e d i g ü n b u h a b e r i d u y u r d u . V e s o n r a N û ş i r e v â n fe r r a şı ç a ğ ı r a r a k : “ S a n a e m a n e t e y ­ le d iğ i m k o c a k a r ı y ı g e t i r .” d iy e e m r e t t i. F e r r a ş k a d ı n ı g e t i r d i. A r d ı n d a n A z e r b a y c a n ’a y o l l a d ı ğ ı g u l a m ı d a h u z u r a ç a ğ ı r a ­ r a k o n a ; “ Se n i n iç i n A z e r b a y c a n ’a y o l l a d ı m ? ” d iy e s u a l e t t i. G u l a m : “ Şu ih t i y a r k a d ı n m e s e le si n i a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r ­ m a m iç in y o ll a d ı n ız e f e n d im . M e se l e y i v u z u h a k a v u ş t u r u p si z e a r z e t t i m .” d e d i. N û ş i r e v â n e k â b i r e ş ö y le se s le n d i: “ B ilin iz k i b e n l a f o l su n d iy e iş y a p ı p s ö z k o n u s u k i şiy e k a r ş ı b ir h a t a işl e m e d i m . B u n d a n b ö y le T a n r ı a z z e v e c e lle r a ğ m m a z u l ü m v e g a d d a r ­ lık e y le y e n k işi a y n ı k a d e r i p a y la şı r . Y e r y ü z ü n d e b o z g u n c u ­ l a r ı n k ö k ü n ü k a z ır , z a l im le r in e lin i e y le d ik le r i z u l ü m d e n ç e ­ k e r e k c ih a n ı a d a l e t v e h a k k ile m a m u r k ı la r ı z . D e ğ i l m i k i T a n r ı a z z e v e c e lle b iz i b u n u n iç in y a r a t t ı ! D e ğ il m i k i z o r b a ­ la r ı n v e z a li m le r in m a z l u m a u z a n a n e lle r in i k ı r m a k iç in b iz i k u l l a r ı n a şa h e y le d i. A y n ı a k ı b e t i p a y l a ş m a m a k iç in e l in iz ­ d e n g e ld iğ in c e iy i işl e r y a p m a y a a z m e d i n i z .” 48 Siy asetn am e N û ş i r e v â n ’ın a z a m e t in d e n v e c e l a l le n e r e k ç a r p t ı r a c a ğ ı c e z a d a n m e c li st e h a z ı r b u l u n a n h e r k e si n ö d ü k o p t u . D a h a s o n r a ih t i y a r k a d ı n a : “ S a n a z u l m ü r e v a g ö r e n in h a k k ı n d a n g e l d i m . Se n i n a r a z i n in o r t a s ı n d a k a l d ı ğ ı k o n a k v e b a ğ ı d a s a n a b a ğ ı ş l a d ı m . ” d e d i v e o n a b ir b in e k h a y v a n ı y ­ la , m a s r a f l a r ı n ı k a r ş ı l a m a s ı iç in h a r ç lı k v e r d i . K e n d is in d e n b ir d a h a v e r g i a l ı n m a m a s ı iç in f e r m a n b u y u r a r a k o n u şe h r i­ n e y o l l a d ı v e “ D e r g â h ım ı z ı n k a p ı s ı z u l m e m a r u z k a l a n l a r a h e r d a i m s o n u n a k a d a r a ç ık t ır . T a n r ı a z z e v e c e lle z a li m le r in e lin i m a z l u m l a r ı n y a k a s ı n d a n ç e k m e k iç ü n b iz e b u s a l t a n a t ı ih sa n e y le m işt ir .” d e d i. D a h a s o n r a s a r a y ı n h a c i b , h i z m e t ­ k â r l a r ı n a d ö n e r e k ; “ H e r n e r e d e n g e li r se g e lsin d e r g â h ı m ı z a ilt i c a e d e n k i m i k i m s e s i o l m a y a n d ü ş k ü n v e m isk in le r in h a l ­ le r in i s a k l ı t u t m a y ı p d e v a m h b iz i h a b e r d a r k ı l a s ı n ı z .” d e d i. A r d ı n d a n d e r g â h a g e le n le r in h a c i b e ih t i y a ç la r ı o l m a s ı n d iy e , y e d i y a ş ı n d a k i b i r ç o c u ğ u n d a h i e lin in e r işe b il e c e ğ i z ille r in a sı l ı o l d u ğ u b ir z i n c i r y a p m a l a r ı n ı e m r e t t i. D e r g â h a şik â y e t iç in v a r a n l a r o z in c ir i s a l l a y a r a k z ille r i ç a ld ır ı r d ı . Z il le r i n s e ­ sin i d u y a n N û ş i r e v â n ç a l a n k i şiy i h u z u r a k a b u l e d e r , m a r u ­ z a t ın ı d i n le r v e h a k k ı n ı z a l i m d e n a l ır d ı . A y n e n ö y le y a p t ıl a r . N û ş i r e v â n ’ın b u c e z a s ı n d a n c ü m l e o r d u v e h a l k d e r in b ir k o r k u y a k a p ı l d ı. H a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y a n l a r ı n h a k k ı m t e s li m e d i ­ y o r , h iç k im se n in z u l ü m v e z o r b a l ı k e t m e y e g ö z ü k e s m i y o r ­ d u . N û ş i r e v â n ’m d e v le t i s a p a s a ğ l a m a y a k t a k a ld ı. C ü m le â l e m h u z u r iç in d e y d i . Y e d i y ıl b o y u n c a b ir A l l a h ’ın k u l u o z in c i r e d o k u n m a d ı . H i ç k i m s e N û ş i r e v â n ’m b a r g â h m a k e n ­ d i s i n e h a k s ı z l ı k y a p ı l d ı i d d i a s ı y l a g e l m e d i v e k i m se k im se y e z u l m e t m e d i. H ik â y e Y e d i y ıl so n r a b a r g â h t a v e sa r a y k a p ısın ın ö n ü n d e k im ­ s e c ik le r in o l m a d ı ğ ı , m u h a f ı z l a r ı n p i n e k l e d i ğ i b ir ö ğ le v a k t i ç a n se sle r i y ü k s e l m e y e b a ş l a d ı . N û ş i r e v â n s e s i d u y a r d u y ­ 49 H iz am ü ’l- M ü lk m a z d e r h a l ik i h a d i m i g ö r e v l e n d i r e r e k : “ B a k ı n b a k a lım k i m m i ş ş i k â y e t e g e l e n .” d e d i. H a d i m l e r g e l i p b a k t ı k l a r ı n d a b i r d e n e g ö r s ü n l e r : S a r a y ı n k a p ı s ı n d a n b i r y o l iç e r i d a l a r a k sır t ın ı z i n c ir le r e sü r t e n s ı s k a , ç e li m s iz , u y u z b i r e şe k t e n b a ş ­ k a b i r ş e y d e ğ il d i. İ k i h a d i m N û ş i r e v â n ’ın h u z u r u n a v a r a r a k , “ E fe n d i m iz , ş ik â y e t e g e lm iş b ir isi m e v z u b a h i s d e ğ ild ir . Sa d e c e s ı s k a s ı ç ı k ­ m ı ş, ç e li m siz , u y u z b ir e şe k y a k e y i f a l d ı ğ ı n d a n y a d a k a ş ı n ­ d ı ğ ı n d a n sır t ın ı z in c ir e s ü r t ü y o r .” d e d ile r . N û ş i r e v â n : “ Y a n lış d ü ş ü n ü y o r s u n u z . Z i r a b u e şe k b ile a d a l e t t a l e p e t m e y e g e lm işt ir . G it m e n iz i v e e şe ğ i şe h r i n m e r ­ k e z in d e d o l a ş t ı r a r a k s a h i b i n i b u lm a n ız ı v e a r d ı n d a n b e n i h a ­ b e r d a r e t m e n iz i e m r e d i y o r u m . ” d e d i. H a d i m l e r M e l i k N û ş i r e v â n ’ın h u z u r u n d a n a y r ı lı p e şe ğ i şe h r i n m e y d a n ı n a g ö t ü r e ­ r e k : “ B u e şe ğ i t a n ı y a n v a r m ı.^ ” d iy e so r d u l a r . D e d i l e r k i: “ E v e t , şe h ir a h a l i s i o n u t a n ır . B u e şe k f a l a n c a ç a m a şı r c ı n ı n d ı r . Y ir m i y ıl d ır o n u t a n ı r ı z . H e r A l l a h ’ın g ü n ü ç a m a ş ı r l a r ı b u e şe ğ e y ü k le y ip a k a r s u k e n a r ı n a y ı k a m a y a g ö ­ t ü r ü p a k ş a m a g e r i g e t i r ir d i . T a b i i o z a m a n l a r b u g e n ç b ir e şe k t i, a m a a r t ı k y a ş l a n d ı ğ ı iç in s a h i b i o n u d ı ş a r ı k o v d u . Şe ­ h i r d e m ill e t A ll a h r ı z a sı iç in o n a o t t u r , s u d u r fa l a n v e r ir . B i r ­ k a ç g ü n d ü r d e o r t a lık t a o n u g ö r e m e d ik .” H a d i m l e r m e se le y e v â k ı f o l u n c a d e r h a l s a r a y a d ö n e r e k N û ş i r e v â n ’ın h u z u r u n a v a r ı p m e se l e d e n o n u h a b e r d a r k ı l ­ d ı l a r . N û ş i r e v â n ; “ Siz e b u e şe ğ i n b il e a d a l e t i s t e m e k iç in d e r g â h a ge ld iğ in i sö y le m e m iş m iy d im ? Bu g e c e h a y v a n c a ­ ğ ı z ı y e m le y in iz v e y a r ı n d a g e r e k e n n e is e y a p m a k iç in ç a ­ m a şır c ıy ı m a h a lle n in d ö r t k e t h ü d a sıy la b ir lik t e h u z u r u m a g e t i r i n i z . ” d e d i. E r t e si g ü n h a d i m l e r a y n e n k e n d ile r i n e e m r e d i ld iğ i g i b i y a p t ı l a r . E şe ğ i, sa h ib iy l e b ir li k t e m a h a l l e n i n d ö r t k e t h ü d a s ı ­ n ı N û ş i r e v â n ’m s a r a y ı n a g e t ir d ile r . N û ş i r e v â n ç a m a ş ı r c ı y a d e d i k i: “ B u e şe k g e n ç ik e n o n u işe k o ş u y o r d u n , y e m in i v e ­ r iy o r d u n . Şi m d i ise y a ş l a n ı p e l d e n a y a k t a n d ü ş t ü ğ ü n d e n ö t ü ­ 50 Siy asetn am e r ü o n a y e m v e r m e z o l d u n . İ şle r i n i g ö r e m e z o l u n c a o n u s o k a ­ ğ a a t t m . P e k i, s o r a r ı m s a n a , o n u n o y i r m i y ıllık y a p t ı ğ ı h iz ­ m e t n e r e y e g i t t i ? ” Ş a h , ç a m a ş ı r c ı y a k ı r k s o p a v u r u lm a sı n ı e m r e d e r e k şö y l e fe r m a n b u y u r d u : “ B u d ö r t k e t h ü d a n ı n n e ­ z a r e t i a l t ı n d a , y a ş a d ı ğ ı m ü d d e t ç e e şe ğ e i h t i y a c ı o l d u ğ u k a d a r y e m in i t e m in e d e c e k si n ; b ir a k s a k l ı k o l d u ğ u t a k d i r d e se n i b e n n a s ı l t e r b i y e e d e c e ğ i m i b il ir im , b u n u iy i b e l l e !” Şu h a l d e , p a d i ş a h l a r işt e b ö y le id ile r . F a k i r f u k a r a y ı , k im i k im se si o l m a y a n l a r ı g ö z e t ir le r d i. M e m u r o l a r a k a t a d ı k l a r ı ­ n a , i k t a s a h ip l e r i n e v e g u l a m l a r a d i k k a t l i o l m a l a r ı n ı b u y u r u r id ile r . Z i r a b u c i h a n d a iy i b ir n a m l a a n ı l m a k d iğ e r c i h a n d a is e k u r t u l u ş a e r m e n in sır r ı b u n d a d ı r ; İ k t a sa h ip l e r i n in , m e ­ m u r v e g u l a m l a r m y e r le r in e ç a k ıl ı p k a l m a m a l a r ı , u l a ş ı l m a z y a p ıla r a r d ı n a s ı ğ m m a m a l a r ı v e r a h a t sı z l ı k v e r m e m e le r i , h a l k a a k h b a ş ı n d a v e iy i m u a m e l e e t m e l e r i v e d o la y ı sı y l a m e m le k e t i n h u z u r u iç in o n l a r ı ik i y ı l d a b ir d e ğ işt ir m e lid ir . 51 A ltıncı Fasıl Kadılar, Hatipler, Muhtesibler ve İşlerinin Revnak Bulm asın a Dair P a d i şa h ı n m e m l e k e t s a t h ı n d a g ö r e v l i k a d ı l a r ı n v a z i y e t le ­ r in d e n t e k e r t e k e r h a b e r d a r o l m a s ı g e r e k t ir . V a z ife ; o n l a r d a n â l im , z a h i t v e h a lk ı n m a l ı n d a g ö z ü o l m a y a n l a r a t e sl i m e d i le ­ r e k g ö n l ü n ü n h a r a m a m e y le t m e m e si iç in ih t i y a ç la r ı o l d u ğ u m ik t a r d a m a a şa b a ğ la n m a la r ı ic a p ed e r. Z ir a b u , m u a z z a m ıle r e c e d e h a s s a s v e ö n e m l i b ir n o k t a d ı r . Ç ü n k ü o n l a r M ü s l ü ­ m a n l a r ı n c a n l a r ı n d a n v e m a l l a r ı n d a n m e s u l k ı lı n m ı ş k işil e r ­ d in İ st e r c a h i l a n e ist e r k a s t e n y a h u t t a b i a t l a r ı g e r e ğ i n c e b ir h ü k ü m y a h u t fe t v a v e r d ik le r i v a k i t d i ğ e r k a d ı l a r ı n v e r ilm iş y a n lı ş k a r a r a şe r h d ü ş ü p p a d i ş a h a il e t m e l e r i, s ö z k o n u s u h â ­ k im in d e a z l e d i le r e k c e z a l a n d ı r ı l m a s ı g e r e k t ir . G ö r e v li m e m u r la r ın k a d ıy a h ü r m e t t e k u su r e t m e m e le r i, s a r a y iç in d e k a d ı y ı m u t e b e r v e a z i z t u t m a l a r ı g e r e k t ir . K e r li fe r li, e fe n d id e n b ir i o l d u ğ u iç in b ir ş a h ı s e ğ e r k i h ü k ü m g ü ­ n ü s a k l a n ı p m a h k e m e d e h a z ı r b u l u n m a z ise o l ş a h ı s c e b r e n ve cezr en k a d ı n ı n h u z u r u n a g e t i r il se g e r e k t ir . P e y g a m b e r a l e y h i s s a l a t u v e s s e l a m a s h a b ı k e n d i d e v ir le r in d e h a k y e r in i b u l s u n v e h iç k i m se m a h k e m e d e n a y a k ç e k m e s i n d i y e b u iş­ le r le b i z z a t k e n d il e r i m e ş g u l o l m u ş , b i z z a t k e n d il e r i i c r a e y ­ le m işle r d ir .  d e m a l e y h i s s e l a m d a n şi m d i y e d e k h e r z a m a n , h e r m il le t v e m e m le k e t t e a d a l e t i ş i a r e t m e le r i s a y e si n d e m ü lk k e n d i h a n e d a n l a r ı e lin d e b a k i k a lm ı şt ır . 53 Nizamü’l-Mülk Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i , m ih r ig â n v e n e v r û z g ü n le r in d e k e r e m e d i p a y r ı m g ö z e t il m e k siz in c ü m l e h a l k a b a r g â h a g e lm e l e r i iç in iz in v e r m e k A c e m ş a h l a r ı n m t ö r e si n d e n d i . B a y r a m l a r ­ d a n b ir k a ç g ü n e vvel “ F a la n g ü n e h a z ır o lu n u z ” d iy e d e m ü n a d i ç a ğ ı r t ı lı r d ı . C ü m l e h a l k ü st ü n e d ü ş e n işi y a p a r , d e li ll e r i ­ n i g ö s t e r e r e k m a r u z a t ı n ı k a l e m e a h r d ı. B a y r a m g ü n ü g e lip ç a t t ı ğ ı n d a m ü n a d i s a r a y k a p ı s ı n d a n h a l k a ş ö y le n i d a e y le r ­ d i: “ H e r k i m k i b ir i sin i h a li n i h a c e t in i a r z e t m e k t e n i şb u g ü n a l ı k o y a r s a , p a d i ş a h o l k işiy e a m a n v e r m e y e c e k t i r !” S o n r a m e l ik a h a li n in a r z u h a ll e r i n i a l ıı, h u z u r u n a k o y a ­ r a k t e k t e k in c e le r d i. K a d ı ’u l k u z a t o l a n m ü b e d - i m û b e d â m s a ğ y a n m a o t u r t t u k t a n so n r a şa h a y a ğ a k a lk a r v e t a h t t a n in ip m ü b e d - i m û b e d â n ı n ö n ü n d e d iz ç ö k e r e r e k : “ E v v e le m ir ­ d e z a t ı m ı n g a d r i n e u ğ r a d ı k l a r ı iç in h a k t a l e p e d e n l e r in h a k ­ la r ın ı t e sli m e y le m e k t e n p e r v a e t m e .” d e r d i. M ü n a d i d e , “ M e se l e si n i b i r a n ö n c e h a ll e t m e k iç in ş a h ile b i r d a v a s ı o l a n l a r ş ö y le d iz ilsin le r .” d iy e e m r e d e r d i. S o n r a ş a h m û b e d e d ö n e r e k şö y le b u y u r u r d u : “ T a n r ı a z z e v e c e ll e k a t ı n d a p a d i ş a h l a r m iş le d i k le r i g ü n a h t a n d a h a b ü y ü k g ü n a h y o k t u r . Ç ü n k ü T a n r ı a z z e v e c e lle p a d i ş a h l a r a b a h ş e t t i ğ i n im e t i h iç b ir k u l u n a n a s i p e y le m e m işt ir . P a d i ş a h a , k e n d i k u l l a r ı n a h ü k m e t m e h a k k ı v e r m işt ir . B u n d a n ö t ü r ü p a d i ş a h ı n p ü r - a d il o l m a s ı v e m a z l u m l a r a k ı y a n e lle r i k ı r m a ­ sı g e r e k t ir . P a d i ş a h h a l k a z u l m ü r e v a g ö r ü r s e a sk e r le r in c ü m ­ le si A ll a h ü T e â l â a z z e v e c e ll e y i y â d ı n d a n si l e r e k n a n k ö r l ü k iç in d e r a iy y e t e n ic e fe n a l ı k l a r e y le r . N i h a y e t i n d e k a t i su r e t t e H a k k T e â l â ’n m g a z a b ı ç a t a r v e o n la r ı r a h m e t in d e n m a h r u m b ır a k ır . Ç o k g e ç m e d e n d e c i h a n h a r a p o lu r . H ü k ü m d a r l a r ı n z u l m ü v e u ğ u r s u z l u ğ u y ü z ü n d e n p a d i ş a h l a r ı n ö m r ü k ısa lu : v e s a l t a n a t l a r ı b a ş k a s m m e lin e ge ç e r . İ şt e ş i m d i e y m û b e d ! A ll a h a ş k ı n a b e n i k e n d in d e n e v l a g ö r m e d e n , k a y ı r m a d a n b a k ş u n l a r ı n şik â y e t le r in e ! A l l a h ü T e â l â y a r ı n h e s a p g ü n ü b a n a h e r n e s o r a c a k is e s e n d e n b il ir im .” 54 Siy aset n am e B u n u n ü z e r in e m û b e d d a v a y ı e le a lır d ı . E ğ e r k i p a d i ş a h v e d a v a c ı a r a s ı n d a k i m e se le d e d a v a c ı h a k l ı ç ı k a r s a o n a h a k k ı n ı I e sl im e d e r d i. Y o k , e ğ e r d a v a c ı k işi n in p a d i ş a h ü z e r i n d e b i r lı a k t a le p e t m e s i s ö z k o n u s u d e ğ il s e o k işin in c e z a l a n d ı r ı l m a ­ sın ı b u y u r u r , b u n u n ü z e r in e m ü n a d i şö y le n i d a e d e r d i: “ B u , m ü lk v e m e m le k e t t e e k si k g e d ik a r a y a n k ü s t a h l a r ı n la y ı k o l ­ d u ğ u c e z a d ı r .” M û b e d m a h k e m e y i s o n a e r d ir d i ğ in d e p a d i ş a h t a h t ı n a ç ı k a r , t a c ın ı g i y e r v e e k â b i r e d ö n e r e k : “ Z a l i m i n h e v e ­ si k u r s a ğ ı n d a k a l sı n d i y e e v v e l e m ir d e k e n d im iz l e ilgili d a v a ­ la r ı n e t ic e y e b a ğ l a d ı k . E y l e d iğ in iz z u l ü m v a r is e ş im d i b ir d a ­ v a c ı n ız v a r d e m e k t ir ; t e k t e k g i d i p r ız a l a r ın ı a l ı n ı z .” d e r d i. E r d e ş î r B â b e k z a m a n ı n d a n Y e z d g ir d - i B e z e h g e r z a m a n ı ­ n a k a d a r h a l b u â d e t ü z e r e d e v a m e y le d i. Y e z d g ir d , a t a l a r ı n ı n t ö r e si n i d e ğ iş t ir e r e k y e r y ü z ü n d e z u l­ m ü n t e m e l le r i n i a t t ı; k a r a n l ı k â d e t l e r v a z e t t i. H a l k t a r if si z m e ş a k k a t l e r e d ü ç a r o l d u . D il le r d e n ile n ç le r , k a r g ı ş l a r a r d ı s ı ­ r a d ö k ü l d ü . G ü n l e r d e n b ir g ü n a n sı z m e y e r i k o ş u l m a m ı ş sü v a r i si z b ir a t s a r a y ı n ö n ü n d e p e y d a h l a n d ı . O r a d a b u lu n a n d e v le t in ile r i g e le n le r i h e p s i a t ı n p a r m a k ı sı r t a n e m s a l s i z g ü ­ z e lliğ in i d ile g e t i r d il e r v e h e r b ir i e p e y ç a b a s a r f e t m e le r in e r a ğ m e n a t ı z a p t e t m e y i b a şa r a m a d ı. N ih a y e t a t ge le ge le Y e z d g ir d ’in sa r a y ı n ı n t a m ö n ü n e g e le r e k o r a c ı k t a u s u l c a d u ­ r u v e r d i. Y e z d g ir d : “ B e r i d u r u n , b u , A ll a h ü T e â l â ’n ın k e n d i k a t m d a n b a n a g ö n d e r d i ğ i b ir a r m a ğ a n d ı r .” d iy e b u y u r d u . S o n r a a y a ğ a k a lk a r a k u su lc a a t ın y a n m a so k u ld u . Bü t ü n e k â b ir a t m h iç t e p k i v e r m e m e si n i h a y r e t le iz li y o r d u . Y e z d g ir d e lin i u z a t a r a k a t ı n y e le si n i t u t u v e r d i v e y ü z ü n ü o k ş a m a y a b a ş l a ­ d ı. E li y le a t m sır t ın ı d a o v m a s ı n a r a ğ m e n a t h u y l a n m a d ı . E y e r g e t i r m e l e r in i e m r e d e r e k sı k ı s ı k ı y a e y e r le b ir lik t e a t a g e m v u r d u . A r d ı n d a n k ü s t a h ç a b i r c e sa r e t l e p a l d ı m d a v u r ­ m a y a k a l k ı n c a , a t a n sı z ı n Y e z d g i r d ’in g ö ğ ü s k a fe s i n e b i r ç if ­ t e s a v u r u p o n u y e r le r e se r e r e k c a n ı n d a n e t t i. H e r k e s lâ lü e b k e m k a l a k a l d ı . S o n r a a t s a r a y d a n ç ık ıv e r d i. H i ç k i m se a t ı n 55 N iz am ii ’l-M ü lk sı r r ı n a v â k ı f o l a m a d ı v e h i ç b ir A l l a h ’ın k u l u a t ı n n e r e d e n g e ­ lip n e r e y e g it t i ğ in i ç ö z e m e d i. H a l k ise a t ı n k e n d ile r in i o z a ­ l i m d e n k u r t a r m a k iç in A l l a h ü T e â l â ’n ın y o l l a m ı ş o l d u ğ u b i r m e l e k y a h u t e lç i o l d u ğ u n a ç o k t a n k a n i o l m u ş id i. H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i, b ir ş a h ı s E b û D e v â n ı k ’ın m e c li sin e g i ­ rerek o a n d a m e c list e b u l u n a n A m m âr b in H a m z a ’d a n “ A r a z i m i g a s p e t t i” d iy e şi k â y e t t e b u lu n d u . E m i r ü l - m ü ’m în i n E b u D e v â n ı k , A m m â r ’a : “ D e r h a l k a l k , d a v a c ı n ı n y a n ı ­ n a o t u r v e şik â y e t e c e v a p v e r !” d e d i. A m m â r : “ O n u n m u h a t a b ı b e n d e ğ il i m . Ş a y e t b a h s i g e ­ ç e n a r a z i b e n i m ise o n a b a ğ ı ş l ı y o r u m v e d a h i h a l i f e h a z r e t ­ le r in in b e n d e y i a z i z t u t a r a k b a n a m ü n a s i p g ö r d ü ğ ü b u m a ­ k a m ü m e v k id e n g e ç m e k t e n se şik â y e t e k o n u o la n a r a z id e n v a z g e ç e r i m . ” d e d i. O n u n b u d a v r a n ı ş ı c ü m l e e k â b i r i n t a k ­ d i r in i t o p l a d ı . D a v a l a r ı b iz a t ih i k e n d isin in i d a r e e t m e s i g e r e k t iğ in i p a d i ­ ş a h b il se g e r e k t ir v e d a h i h ü k ü m d a r A r a p ç a y ı b ilm e y e n b ir T ü r k y a h u t T a c ik v e y a A r a p so y u n d a n o lu p şe r ia t h ü k ü m le ­ r in i o k u m a m ı ş b ir i ise m u h a k k a k su r e t t e ş a h ı n n iy a b e t iy le , işle r in i t a k i p e t m e si iç in b i r n a i b şa r t t ır . B u a n l a m d a b ü t ü n k a d ı l a r p a d i ş a h ı n n a ip le r i d ir le r v e p a d i ş a h ı n k a d ı l a r ı h i m a y e e t m e si la z ım d ır . N i ş a n l a r ı n ı t a ş ı d ı k l a r ı n d a n , h a li fe si v e m e ­ m u r u o ld u k la r ın d a n ö t ü r ü h ü k ü m d a r ın o n la r ı h im a y e e d ip i t i b a r v e m e v k il e r in i s a y d ı n t u t m a s ı g e r e k ir . V e d a h i, n a m a z m e se le si m u a z z a m d e r e c e d e h a s s a s b ir k o n u o l d u ğ u iç in p a d i ş a h C u m a n a m a z ı n ın k ı lı n d ı ğ ı m e sc id le r e h a t ip le r i m ü t e d e y y in , K u r ’a n - ı K e r i m ’i o k u y a b i l e n v e K u r ’a n ilim le r in e v â k ı f k iş il e r a r a s ı n d a n se ç m e lid ir . Z i r a M ü s l ü m a n l a r ı n n a m a z ı n ın s ı h h a t i i m a m l a r a b a ğ l ıd ı r . İ m a ­ m ın n a m a z ı f a s i t o l d u ğ u n d a c e m a a t i n d e n a m a z ı f a s i t o lu r . K e z a t a r t ı v e fi y a t la r ı n a d i l â n e t u t u l m a s ı , a l ış v e r iş ilişk ile r i- 56 Siy asetn am e ilin sa ğ l ı k l ı b ir z e m in d e ic r a sı , t a ş r a d a n p a z a r a g e t i r il e n m a l ­ la r ın b ir y a l a n d o l a n o l m a m a s ı iç in e k s i k s i z d e n e t im i, ö lç ü t a şl a r ı n ı n a ğ ır l ı ğ ı n ı n d o ğ r u l u ğ u v e e m ir b i ’l m a ’r û f v e n e h iy a n i ’l m ü n k e r e m r in i ifa iç in h e r şe h r e b ir m u h t e sib g ö r e v l e n d ir m e lid ir . M ü l k ü n v e a d a l e t i n t e m e l in d e y a t a n d ü st u r la r ın b a ş ı n d a h ü k ü m d a r ı n v e m e m u r l a r ı n m u h t e si b i h i m a y e e t m e ­ le r i ge lir . B u n d a n g a y r ı b i r t a v ı r t a k m ı l ı r s a f a k i r f u k a r a m e ­ ş a k k a t ç e k e r . T a c i r l e r k e y fi n c e a l ış v e r iş e k o y u l u r l a r s a h a lk ın b a ş ı n a d e r t le r a ç a r la r . A r d ı n d a n sa p k ı n l ı ğ ı n g e li p şe r - i şe r ifin p a y m a l o l m a s ı g e c i k m e z . İ şl e r in a d a l e t l e y ü r ü m e s i v e İ sl a m k u r a l l a r ı n ı n y ü r ü t ü l m e s i iç in şu h i k â y e d e g e ç e n v e ç h ile m u ­ h a k k a k b u m e s e le işi n e r b a b ı n a , b ir h a d i m e y a h u t h i ç k i m ­ se d e n k o r k u s u o l m a y a n b ir T ü r k ’e e m a n e t e d ilm e lid ir . H ik â y e R iv a y e t o lu n u r k i Su lt a n M a h m u d , ge ce b o y u gö z d e a d a m l a r ı v e n e d im l e r i y le ş a r a p iç m iş , s a b a h l a m ı ş t ı . M a h m u d ’u n s i p â h s â l â r l a r ı A li N û ş - T e k i n v e M u h a m m e d A r a b î d e ş a r a p m e c li sin d e o n u n l a b i r lik t e y d ile r . K u ş l u k v a k t in e d o ğ r u a ş ı n ş a r a b ı n v e u y k u s u z l u ğ u n t e sir iy le A li N û ş- T e k i n iy id e n s a r h o ş o l d u . E v i n e r e v a n o l m a k iç in d e s t u r ist e d i. M a h m u d o n a şö y l e d e d i ; “ G ü n d ü z g ö z ü y l e e v e b ö y l e k ö r k ü ­ t ü k s a r h o ş h a l d e g i t m e n y a k ı ş ı k a l m a z , g ü n e ş b a t a n a d e ğ in b u r a d a i s t i r a h a t e y l e ; a y ı l d ı k t a n s o n r a g i d e r si n . M u h t e s i b se ­ n i ş u h a l d e g ö r ü r s e d e r h a l d e r d e s t e d e r ; h a d d c e z a sı n ı u y g u ­ l a y a r a k s o p a v u r d u r u r . Se n in i t i b a r m z e d e le n il^ b u d a iç im e d e r t o l u r .” E lli b in k iş il ik b ir o r d u n u n s e r d a r ı o l a n A li N û ş T e k i n ’in k u d r e t i b in a d a m a b e d e l d i. M u h t e s i b i n b ö y le b ir şe ­ y e c e s a r e t e d e c e ğ i a k lı n ı n u c u n d a n b ile g e ç m iy o r d u . Su l t a n a : “ B a n a m ü s a a d e . ” d e d i. Su l t a n M a h m u d ; “ M a d e m l a f d i n l e m i y o r s u n b u y u r m ü ­ s a a d e se n in ! ” d e d i. A l i N û ş - T e k i n ç e v r e sin d e k a l a b a l ı k m a ­ iy e t i o l d u ğ u h a l d e a t m a b in e r e k e v in y o l u n u t u t t u . 57 N iza m ü ’l-M ülk H a s b e l k a d e r p a z a r y o l u n d a m u h t e sib ile k a r ş ı l a ş t ı . M u h t e sib o n u ö y le k ö r k ü t ü k s a r h o ş g ö r ü n c e a t t a n in d i r ilm e sin i e m r e t t i . M u h t e s i b d e a t t a n in e r e k b i r a d a m ı n a A li N û ş- T e k i n ’in k a f a s ı n ı , d i ğ e r a d a m ı n a a y a k l a r ı n ı s ı k ı c a t u t m a s ın ı e m r e t t i . D a h a s o n r a m u h t e sib k e n d i e lle r iy le N û ş - T e k i n ’e g ö z ü n ü k ır p m a d a n k ır k s o p a v u r d u . N û ş- T e k in a c ıd a n t o p ­ r a ğ ı ı s ı r ı y o r v e a sk e r le r i d e ç a r e s i z ö y le c e b a k ı y o r l a r d ı . H i ç k i m s e se s e t m e y e c ü r e t e d e m i y o r d u . İ şt e b u m u h t e s i b h a ş ­ m e t li , g ö r m ü ş g e ç i r m iş , d e v le t e h i z m e t i g e ç m iş T ü r k b i r h a ­ d i m id i. A li N û ş - T e k i n ’e h a d d u y g u l a n d ı k t a n s o n r a o n u e v i­ n e g ö t ü r d ü le r . Y o l b o y u n c a , “ Su k a n m fe r m a n ın a b o y n u k ıl­ d a n in c e o l m a y a n ı n a k ı b e t i b u d u r .” d i y e s ö y le n iy o r d u . E r t e ­ si g ü n su lt a n ı n h u z u r u n a v a r ı n c a Su l t a n M a h m u d : “ H a l i n n ic e d ir , m u h t e sib d e n y a k a y ı n a s ı l k u r t a r d ın .^ ” d iy e s u a l e y le ­ d i . N û ş - T e k i n d e y a r ı k y a r ı k o l m u ş y a r a l a r ı n ı M a h m u d ’a g ö s t e r m e k iç in sır t ın ı sıy ır d ı. Su l t a n M a h m u d g ü l e r e k t e n ; “ P a z a r y e r in e v e e v d e n d ı ş a r ı y a b ir d a h a s a r h o ş a d ı m a t m a ­ y a t e v b e e t !” d e d i. D e v l e t d ü z e n i v e c e z a sis t e m i n in t e m e ll e r i s a ğ l a m o t u r t u l ­ d u ğ u iç in h u k u k , z i k r e d i ld iğ i g i b i f a r k g ö z e t il m e k siz in h e r ­ k e se u y g u l a n m a k t a y d ı . Hikâye V e d a h i işi t m iş li ğ im v a r d ı r k i G a z n e ilin d e h a b b â z l a r d ü k k â n l a r ı n ı n k a p ı la r ı n ı e r k e n d e n k a p a t t ı k l a r ı n d a n e k m e k t e m in i g ü ç v e ç e t in b ir h a le g e l m i ş , f a k i r f u k a r a d a t a r if i i m ­ k â n s ı z sı k ı n t ı l a r a d ü ş m ü ş t ü . Şi k â y e t m a k s a d ı y l a d e r g â h a v a ­ r ıp Su l t a n İ b r a h i m ’i n * h u z u r u n a g e le r e k e k m e k ç i le r d e n d e r t y a n d ıl a r . Su l t a n İ b r a h i m e k m e k ç i le r in c ü m l e si n i h u z u r u n a g e t i r m e l e r in i b u y u r d u . O n l a r a : “ E k m e ğ i n e d e n b u h a l e s o k ­ t u n u z ? ” d e d i. E k m e k ç il e r : “ Şe h r e g e le n h e r b u ğ d a y v e u n u * Su l t a n Z a h i m ’d ' d e v l e İ b r a h im b in M e s u d G a z n e v i (M . 1 0 5 9 ) 58 ^ Siy aset n am e siz in e k m e k ç i b a ş ı n ı z sa t ı n a l a r a k a m b a r a y ı ğ m a k t a v e ‘fe r ­ m a n p a d i ş a h ı n d ı r ’ d i y e r e k b ir g ı d ı m b u ğ d a y a l m a m ı z a m ü ­ s a a d e e t m e m e k t e d i r ” d i y e c e v a p v e r d ile n Su l t a n s a r a y ı n e k m e k ç i b a şı sı n ı h u z u r a g e t i r ip o n u n fille r in a y a k l a n a l t ı n a a t ı l­ m a sı n ı e m r e t t i. L e şi , filin d i şle r in e a sı h p şe h ir d e d o la şt ı r ı ld ı . M ü n a d i; “ H a b b â z la r d a n h e r k im k i d ü k k â n ım a ç m a z sa a k ı b e t i iş t e b ö y le o l u r .” d iy e n i d a e t m e si e m r o l u n d u . A m b a r ­ la r s o n u n a k a d a r a ç ı lı p b u ğ d a y l a r d a ğ ı t ıl d ı . E r t e si g ü n a k ­ ş a m n a m a z ı n a d e ğ in h e r d ü k k â n ı n ö n ü n d e h â l â k im se n in s a ­ t ın a l m a d ı ğ ı b a y a t l a m ı ş e k m e k le r d u r m a k t a y d ı . P a d i ş a h v i c ­ d a n sa h i b i v e a d a l e t l i o l u n c a r e a y a d a i m a h u z u r iç in d e o lu n V a l la h u a ’le m . 59 Y edinci Fasıl  m il, Kadı, Reis, Sahne ve Muhtesibin Vaziyetlerini Teftiş ve Şartlarına Dairdir H ü k ü m d a r h a z r e t le r i, h e r şe h ir d e n d in i h ü k ü m l e r i k o l l a ­ m a k t a d i k k a t l i , k a l b i n d e d a i m a A ll a h k o r k u s u t a ş ı y a n , iç in ­ d e k in v e d ü ş m a n l ı k b e s le m e y e n k iş il e r b u l u p se ç e r e k k e n d i ­ le r in e ş ö y le b u y u r s u n l a r : “ B u şe h r i y a d a b u b ö l g e y i s a n a e m a n e t e d i y o r u z ; a h ir e t t e H a k k T e â l â ’n ın b iz i s o r u m l u t u t ­ t u ğ u şe y d e n b iz d e se n i s o r u m l u t u t a r ı z .  m il i n , k a d ı n ın , şa h n e n in , m u h t e sib in a v a m e ş r a f r e a y a n m e y le d ik le r i n i t a k i p e d e r e k g e r e k e n i ic r a e t m e m i z iç in g i z l i s a k l ı o l m a k s ı z ı n a ş i ­ k â r e d e r e k m e se le n in h a k i k a t i n e ilişk i n b i z i h a b e r d a r k ıla sı n . M e su liy e t a lm a k t a n k a ç ın ıp e m a n e t i k a b u l e t m e y e c e k v e g ö ­ r e v e g ö n ü l s ü z y a p ı d a k i l e r e v a z if e , z o r k u l l a n a r a k t e v d i e d i l­ m e l i v e h a t t a z i n c ir e v u r m a l ıd ır . Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i, A b d u l l a h b in T a h ir , a d i l b i r e m ir id i. N i ş a b u r ’d a k i t ü r b e s i n e g i d i p z i y a r e t e y le d ik . A h a l i d a i m a b u t ü r b e y i z i y a r e t e d i p d u a e d e r l e r v e T a n r ı a z z e v e c e ll e d e n h a ­ c e t le r i n in g i d e r il m e sin i d il e r le r d i. A b d u l l a h b in T a h ir , h a k s ı z ­ l ı k y a p ı l m a s ı n d iy e a n c a k d i n d a r l a r a , z a h it le r e v e d ü n y a m a - 61 H iz am ü ’l-M ü lk İ m i ö n e m se m e y e n v e k i sise l ç ı k a r l a r ı y l a m e ş g u l o l m a y a n k im se l e r e v a z if e b u y u r u r id i. B ö y le c e h a l k a b ir k ö t ü l ü k v e h a k s ı z l ı k u l a ş m a z , h a k y e r in i b u lu r v e t e b a h u z u r iç in d e h a ­ y a t ı n a d e v a m e y le r d i. Hikâye G ü n le r d e n b ir g ü n g a y e t le fa z i le t sa h i b i , â l im v e A ll a h d o s t u b i r z a t o l a n E b u A li D a k k â k H o r â s â n v a l i v e s e r d a r ı E m i r E b u A li î i y â s ’m m a k a m ı n a g i d e r e k b u z a t ı n ö n ü n d e d iz ç ö k t ü . E b u A li İ iy â s: “ B a n a n a s i h a t t e b u l u n . ” d e d i. E b u A li D a k k â k : “ S a n a b i r şe y s o r s a m s a m i m â n e c e v a p v e r i r m i s i n ? ” d e d i. E b u A li D a k k â k ; “ T a b i i k i v e r i r i m .” d e d i. E b u A li D a k k â k ; “ P e k i sö y le b a k a l ı m , a l t ın ı m ı y o k s a d ü ş m a n ı m ı d a h a ç o k s e v e r s i n ?” d i y e s u a l e y le d i. E b u A li İ i y â s : “ A lt ın ı d a h a ç o k s e v e r im .” d e d i. E b u A li D a k k â k ; “ Ö y le y se n a s ı l o l u y o r d a o k a d a r se v ­ d i ğ i n a l t ı n ı b u c i h a n d a b ı r a k ı p , h iç h a z z e t m e d iğ in d ü ş m a n ı ­ n ı a h ir e t e k e n d in l e g ö t ü r ü y o r s u n ? ” E b u A li İ i y â s ’ın g ö z l e r i d o l d u v e a ğ l a m a y a b a ş l a d ı . “ Ç o k y a m a n b ir ö ğ ü t v e r e r e k g a f l e t u y k u s u n d a n u y a n d ı r d ı n b e ­ n i .” d e d i. H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i Su l t a n M a h m u d ’u n ç o k d a a l ım l ı b ir y ü z ü y o k t u , d a h a s ı y a k ı ş ı k l ı d a sa y ı l m a z d ı . D e ğ i r m i su r a t lı , siv r i b u r u n lu , k u r u , u z u n g e r d a n h k ö s e b ir iy d i. Ö t e y a n d a n sü r e k l i t o p r a k y e d iğ in d e n se b e p b e t i b e n z i a t m ı ş id i. B a b a s ı Se b u k - T e k î n c i h a n d a n g ö ç ü n c e k e n d i si t a h t a g e ç m i ş , H i n ­ d i s t a n v e H o r â s â n o n u n h â k im i y e t i a l t ı n a g i r m i şt i . G ü n l e r ­ d e n b ir s a b a h v a k t i k e n d i o d a s ı n d a , ö n ü n d e a y n a v e t a r a k . 62 Siy asetn am e se c c a d e sin e k u r u l m u ş , n a m a z ı n ı e d a e t m e k t e y d i . D u a v e z i­ k ir le r in i e y le r k e n o d a n ı n k a p ı s ı n d a n Ş e m s u ’i K ü f â t A h m e d b in H a ş a n g i r i v e r e r e k t e m e n n a ile h ü k ü m d a r ı se l a m l a d ı . S u l ­ t a n M a h m u d t e s p i h a t ı n ı y a p t ı ğ ı iç in o n a b a ş ı y l a o t u r m a s ı n ı işa r e t e t t i. Su l t a n M a h m u d t e sp i h a t ı b it ir d ik t e n s o n r a k a f t a ­ n ın ı g i y e r e k t a c ın ı b a ş ı n a t a k t ı v e ç iz m e l e r in i a y a ğ ı n a g e ç i r ­ d i. Ö n ü n d e b u l u n a n a y n a y a b a k ı n c a ç e h r e sin i g ö r d ü v e y ü ­ z ü n e b ir t e b e s s ü m y a y ı ld ı. A h m e d H a s a n ’a : “ A k l ı m d a n ş i m ­ d i n e g e ç t iğ in i b il iy o r m u s u n ? ” d i y e s o r d u . A h m e d H a ş a n : “ E fe n d i m i z d a h a iy isin i b ilir le r .” d e d i. S u k a n M a h m u d : “ Y ü z ü m ü n ç i r k in li ğ in d e n ö t ü r ü h a lk ı n b e n i se v m e m e si n d e n k o r k m a k t a y ı m . H a l k ö t e d e n b e r i y ü z ü g ü z e l p a d i ş a h l a r d a n h a z z e t m iş t i r .” A h m e d H a ş a n ; “ Şe v k e t li e fe n d im iz , ö y le b ir şe y y a p k i k a d ı n , ç o c u k , z e n g in f a k i r c ü m l e h a l k se n i c a n l a r ı n d a n ç o k se v ip e m r in le k e n d ile r i n i a t e ş e v e s u y a a t m a y a a m a d e o l s u n ­ la r .” d e d i. S u l t a n M a h m u d : “ N a s ı l b ir şe y y a p a y ı m .^ ” d iy e s o r d u . A h m e d H a ş a n ; “ A lt ı n ı d ü ş m a n s a y k i c ü m l e â l e m se n i s a y s ı n . ” S u l t a n M a h m u d b u s ö z ü t a k d i r e y le y e r e k : “ B u s ö ­ z ü n a l t ı n d a b in h i k m e t g i z li d ir .” d e d i . S o n r a s ı n d a M a h m u d c ö m e r t ç e ih sa n a k o y u lu n c a c ü m le h a lk h a y ır d u a la r e d e r e k o n u se v m e k d u r u m u n d a k a l d ı . O n u n in a y e t iy le b ü y ü k işle r v e fe t ih le r o l d u . S ü m e n a t ’a y ü r ü y e r e k h u d u d u n u o r a y a k a ­ d a r g e n iş le t t i. M e n â t ’ı d a z a p t e d e r e k o r a d a h â k im i y e t in i k u r d u v e H o r â s â n m ü l k ü n ü d e e le g e ç i r i p h ü k ü m s ü r d ü v e a r d ı n d a n S e m e r k a n d ’a d o ğ r u il e r l e y e r e k I r a k ’a g e r i d ö n d ü . B i r g ü n A h m e d b in H a s a n ’a : “ D e d i ğ i n o s ö z ü k u l a ğ ı m a k ü ­ p e e y le y e li b e r i ik i c i h a n b a n a r â m o l u p h â k i m i y e t i m e g e ç ­ t i. D i n a r ı t a h k i r e t t i ğ i m d e n ö t ü r ü ik i c i h a n d a t a k d i r o l u n ­ d u m . ” d e d i. M a h m u d ’d a n e v v e l h i ç b ir h ü k ü m d a r a “ s u l t a n ” d e n m e ­ m iş t i. ( A l l a h ’ın r a h m e t i o n u n ü z e r i n e o l s u n ) İ s l a m v e k ü f ü r b e l d e le r in d e “ su lt a n ” o la r a k 63 n a m la n d ır ıla n y e gân e k işi N iz am ü ’l-M ü lk M a h m u d ’d u r . B u u n v a n k e n d is in d e n s o n r a g e le n e k h a lin e g e ld i. Su l t a n M a h m u d k a l b i n d e A ll a h k o r k u s u t a ş ı y a n , a d a ­ le t li, y ü r e k li , g a y e t l e a k ıll ı, ilim se v e r , s a ğ l a m fik ir li , d in i p i r ü p a k v e g a z i b i r h ü k ü m d a r id i. G ü z e l z a m a n l a r a d i l h ü k ü m ­ d a r l a r ı n h ü k ü m sü r d ü ğ ü z a m a n la r d ı r . A d a l e t h â k i m o l u n c a ih sa n d a h â k i m o lu r . N i t e k i m a d a l e t i n o l d u ğ u y e r d e c i v a n ­ m e r t li k d e v a r d ır . H ab er P e y g a m b e r a l e y h i s s a l a t u v e sse l a m : “ A d a l e t d ü n y a n ı n iz ­ z e t i v e su lt a n ı n g ü c ü d ü r .” b u y u r u r . A d a l e t , o r d u v e r e a y a n ı n s e l a m e t i, iy iliğ in m ih e n k t a şı d ır . N i t e k i m T a n r ı a z z e v e c e lle b u y u r u r k i : “ G ö ğ ü y ü k se t t i v e ö l ç ü y ü k o y d u ” [ R a h m a n s u ­ r e si; 7 ] y a n i a d a l e t t e n d a h a h a y ı r h b ir şe y y o k t u r . C e n a b ı H a k k b a ş k a b i r a y e t t e ş ö y le b u y u r u r : “ A ll a h K i t a b ı h a k v e ö l ç ü ile in d ir m iş t ir .” [ Şu r a su r e s i ; 1 7 ] H ü k ü m d a r l ı ğ a e n ç o k y a r a ş a n k iş i k a l b i n d e a d a l e t i b a r ı n d ı r ı p ; h a n e s i n d e d i n d a r l a ­ r ın v e â l im le r in h u z u r iç in d e k a l d ı k l a r ı , a d a m l a r ı n ı n A ll a h k o r k u s u t a ş ı y a n M ü s l ü m a n v e v i c d a n l ı o l d u k l a r ı k işid ir . H ik â y e F u d a y i b in İ y a z , “ D u a m k a b u l o l a y d ı d a a d i l s u l t a n d a n g a y r ı s m a d u a e t m e y e y d i m . Ç ü n k ü o n u n , A ll a h k u l l a r m ı n v e c ih a n ı n se l a m e t in i n y o l u a d a l e t t e n ge ç e r . H a d i s - i Şe r îf R e s u l a l e y h i ssa l a t u v e s s e l a m m ş ö y le b u y u r d u ğ u r iv a y e t o l u n u r ; “ S ı r f A ll a h h a t ı r ı n a b u c i h a n d a a d a l e t i g ö z e t e n le r k ı ­ y a m e t g ü n ü in c id e n m in d e r le r e k u r u lu r la r .” H ü k ü m d a r l a r h a lk ın a r a s ı n d a a d a l e t v e h u z u r u t e m in iç in h a d is e l e r i sı h h a t li b i r b i ç i m d e n a k l e t si n le r d i y e k ö t ü l ü k 64 Siy asetn am e e y le m e k t e n ş id d e t le s a k ı n a n , k a l b i n d e A l l a h k o r k u s u t a ş ı ­ y a n , g ö n l ü n d e ih a n e t b e s le m e y e n k işil e r i m e m le k e t işle r in e k o şm u şl a r d ı r . E m i r ü l - m ü ’m î n i n M u ’t a s ı m ’m B a ğ d a t ’t a şu şe k il d e y a p t ı ­ ğ ı g ib i: Hikâye M u ’t a s ı m ’m s a h i p o l d u ğ u s i y a s e t , a z a m e t , a s k e r i le v a z ım a t v e t e ç h iz a t A b b a si h a life le r in d e n h iç b ir isin e n a sip o lm a m ışt ı. E m r i a lt ın d a ç o ğ u n u g u la m h k t a n k u r t a r a r a k e m i r l i ğ e , h a t t a s e r d a r l ı ğ a t e r fi e t t i r m i ş o l d u ğ u , s a y ı l a r ı y e t ­ m i ş b i n i b u l a n n ic e n i c e T ü r k k ö l e s i v a r id i v e d a i m a d i l i ­ n e ş u n u p e l e s e n k e t m i ş i d i ; “ H i z m e t e t m e k t e T ü r k ’t e n i y i­ si y o k t u r .” D erken b ir gü n b ir e m ir , v e k i lin i y a n ı n a ç a ğ ır a r a k : “ E h e m m iy e t li b ir m e se le iç in B a ğ d a t ’t a t a c i r y a h u t a h a li d e n h a s a t v a k t i n e ö d e m e k ş a r t ı y l a t i c a r e t iç in b iz e 5 0 0 d i n a r b o r ç v e r e c e k b ir ile r in i t a n ı r m ı s ı n ? ” d e d i. V e k il: “ P a z a r a h a ­ li si n d e n z a m a n l a b ir ik t ir d iğ i n a k i t o l a r a k 6 0 0 a l t ın s u lt a n î d i n a r a s a h i p o l a n t ü c c a r b i r t a n ı d ı k v a r . K e n d is iy le m u h a b ­ b e t i m v a r d ır . H e r g i t t i ğ i m d e b e n i d ü k k â n ı n d a a ğ ır l a r . E m ir h a z r e t le r i o n a b i r e lç i y o l l a y a r a k b u r a y a k e n d is iy le y e m e k y e m e y e d a v e t e d i p iz z e t ü i k r a m d a b u l u n s u n . Y e m e k t e n s o n ­ r a b o r ç is t e n d iğ i t a k d i r d e v e r m e m e k t e n h a y â e d e r , b ö y le c e b i r k a ç t a t h sö z l e a l t m l a r ı o n d a n a l a b i l i r i z .” d e d i. E m i r s ö y ­ le n e n l e r e h a r fiy e n u y a r a k m e z k û r k işiy e b ir in i y o l l a y ı p o n u d a v e t e y le d i. A d a m k a l k ı p e m ir in s a r a y ı n a t e ş r i f e t t i. E m i r a d a m ın se la m ın a b ü y ü k b ir ih t ir a m la k a r şılık v e r e r e k o n u b a ş k ö ş e y e b u y u r e t t i. O n a : “ Şö h r e t in i, a h l a k ı m , in sa n lı ğ ı n ı i şi t ip h a y r a n k a l m ı ­ ş ı m . ” M e c l i s t e h a z u : b u l u n a n l a r d a ; “ B a ğ d a t ç a r şı sı n ı k a r ı ş k a r ı ş g e z se n iz b u e f e n d in in a s a l e t v e s a d a k a t i a y a r ı n d a b ir i b u l u n m a z . ” d e d ile r . 65 N iz am ü ’l-M ü lk E m i r o n a : “ R e sm i y e t i b ı r a k d a e m r e t h i z m e t in i g ö r e li m . E v i n d e y m iş g i b i d a v r a n . ” E m i r n e d e r se o h iz m e t t e k u s u r e t ­ m e m e k iç in t e v a z u d a b u lu n u y o r , v e k il d e sü r e k li : “ A y n e n ” d i y e r e k e m ir i t a s d i k e d i y o r d u . D a h a s o n r a y e m e k f a s h n a g e ç t ik le r in d e e m ir g ö st e r m e lik t e v e cc ü h le r d e b u lu n u y o r , k e n d i t a b a ğ ın ı o n a ik r a m e d iy o r d u . N ih a y e t y e m e k fa slı s o ­ n a e r d iğ in d e e m ir m i s a f i r e d ö n e r e k : “ Se n i b u r a l a r a k a d a r z a h m e t le r e s o k m a m ı z ı n se b e b in i b il iy o r m u s u n ? ” d iy e s o r d u . A d a m : “ H a y ı r .” d e d i. E m i r : “ M a l u m u n o l su n k i şe h ir d e b e n i m t i c a r e t a h l a k ı m ı iy i b ile n , e n k ü ç ü k b i r iş a r e t im i e m ir t e l a k k i e d i p t a l e p e y le ­ d i ğ i m m e b l a ğ ı b ir ç ı r p ı d a e si r g e m e d e n ç ı k a r ı p v e r e c e k b ir ç o k z e n g in d e n d o s t u m a h b a b ı m v a r . L â k i n ş im d i se n in le b e n i m a r a m d a t e k lif si z b ir d o s t l u k p e y d a o l m a sı n ı ist e d im . D ö r t , b i­ le m e d in b e ş a y lı ğ ı n a , y a n i h a s a t v a k t in e b i r t a k ı m e l b i se d e ila v e e t m e k ş a r t ı y l a b in a k m d i n a r b o r ç v e r m e n i t a l e p e d e c e ­ ğ i m . B u m e b la ğ ı n h a t t a ik i m isli n i n se n d e o l d u ğ u n u v e b u n u b iz d e n e si r g e m e y e c e ğ i n i b i li r im .” A d a m h a y a d a n v e g ö r d ü ­ ğ ü iz z e t ü i k r a m ı n a l t ı n d a k a l d ı ğ ı n d a n t e k lifi r e d d e d e m e d i v e şö y le d e d i: “ Y a l n ız , b e n b in , ik i b in d i n a r sa h ib i o l a n d ü k k â n d â r l a r d a n d e ğ ili m . B e n d e n i z in s e r m a y e si t o p u t o p u 6 0 0 s u l t a n î d in a r d ır . B u m i k t a r l a p a z a r d a t ic a r e t y a p m a k t a , a l ı ş ­ v e r i şle r i u c u u c u n a g e r ç e k le şt ir m e k t e y im . Şu k a d a r m ik t a r ı d a b ir a r a y a g e t i r m e k iç in ç o k sı k ın t ı la r ç e k t i m .” E m ir : “ H â z i n e m d e e n v a i ç e şi t a l t ın a y a r ı n d a m a l v a r , a m a işi m i g ö r e c e k c in st e n d e ğ ille r . T e k r a r e d e y im k i b u r a d a m a k s a t d o s t â n e b i r ilişk i o l u şt u r m a k t ır . Şi m d i se n b a n a it i­ m a d a şa y a n a d a m la r ı şa h it t u t a r a k , h a sa t v a k t i 7 0 0 d in a r m isl iy le ö d e m e k şa r t ı n ı h a i z b i r se n e t le 6 0 0 d i n a r v e r .” d e d i. V e k i l d e : “ Se n d a h a e m ir h a z r e t le r in i t a n ı m a m ı ş s ı n . M i ­ r i m iz d e n işin i d a h a t e m iz y a p a n b ir in i b u l a m a z s ı n . ” d e d i. A d a m : “ N a s ı l m ü n a s i p g ö r ü r s e n i z e f e n d im , si z d e n b u n u e si r g e y e c e k d e ğ i l i m .” d e d i. Se n e d i a d a m ı n e li n e t u t u ş t u r a r a k a l t ı n la r ı n ı a ld ıla r . 66 Siy asetn am e G e l z a m a n g i t z a m a n se n e d in v a d e si g e li p d e ç a t t ı k t a n o n g ü n s o n r a a d a m b i r s e l a m v e r m e k iç in e m ir e u ğ r a d ı . Se la m a r z e t m e k t e n b a ş k a d a b i r şe y t a l e p e t m e d i . K e n d i k e n d isi n e : “ Z a t e n b e n i g ö r d ü ğ ü n d e n e iç in u ğ r a d ı ğ ı m ı a n l a y a c a k t ı r ,” d e d i. V a d e g ü n ü n d e n ik i a y g e ç m e si n e r a ğ m e n e m ir d e n h iç s e s s e d a ç ı k m ı y o r d u . A d a m e m ir in o r a l ı o l m a d ı ğ ı n a k a n a a t g e t i r in c e v e k i le , e m ir e u l a ş t ı r m a s ı iç in s ö z k o n u s u a l t ı n la r a ih t iy a c ı o l d u ğ u n u i f a d e e d e n b ir a r z u h â l k a l e m e a l d ı . E m ir c e v a b e n : “ Se n in m e s e le n i e s g e ç t iğ im i s a n m a y a s ı n , iç in r a h a t o l s u n , şö y le b i r k a ç g ü n s a b r e t , e lle r im le m ü h ü r le y ip b ir m u ­ t e m e d i m v a s ı t a s ı y l a se n in i k a m e t in e y o l l a r ı m . ” d e d i. A d a m ­ c a ğ ı z ik i a y d a h a d iş in i sı k t ı a m a o r t a l ı k t a h â l â a l t ı n l a r d a n b ir e se r y o k id i. B ir k e z d a h a b ir a r z u h â l ile m a r u z a t ı n ı a r z e d e r e k işin iç in d e b i r b it y e n i ğ i o l d u ğ u n u a n l a d ı . S o n r a h e r A l l a h ’ın g ü n ü e m ir in k a p ı sı n ı a ş ı n d ı r d ı f a k a t n a fi le . D e r k e n v a d e d e n se k iz a y g e ç t i. A d a m c a ğ ı z ç a r e s i z k a l d ı . E k â b i r i a r a c ı k ı ld ı , k a d ı ’u l- k u z a t ’a b a ş v u r a r a k ş e r ’e n e m ir i d a v a e t t i. Şe h r in ile r i g e le n le ­ r in d e n a d a m a r i c a c ı o l m a y a n k i m s e k a l m a d ı . H a t t a k a ç d e ­ f a b i z z a t k a d ı e fe n d in i n s a r a y ı n d a n a d a m l a r g i d i p o n u m a h ­ k e m e y e g ö t ü r m e y e t e ş e b b ü s e t t i k le r i h a l d e m u v a f f a k o l a m a ­ d ıla r . İ şi h a ll e t m e si iç in k e n d is in e r ic a e d e n le r e s ö z v e r d iğ i h a l d e s ö z ü n d e d u r m u y o r d u . N i h a y e t se n e d in v a d e si n d e n b ir b u ç u k y ıl g e ç t i. A d a m c a ğ ı z b ü s b ü t ü n p e r i ş a n o l d u . K â r ı n d a n g e ç e r e k e n a z ı n d a n se r m a y e si n i k u r t a r m a y a r a z ı o l d u . A m a n e y a p s a n a fil e y d i. E ş r a f t a n e k â b ir d e n ü m it le r i n i k e s e r e k m e se le y i A l l a h ü T e â l â a z z e v e c e lle y e h a v a l e e d i p F a z l u m e n d m e sc id in e r e v â n o l d u . M e s c i d d e b i r k a ç r e k â t n a m a z k ı l a r a k a h ü z a r ile : “ Y a R a b b i ş u a c i z k u l u n u n f e r y a d ı n a y e t i ş v e b e ­ n i h a k k ı m o l a n şe y e e r iş t ir ; h a k k ı m ı z a l i m d e n s ö k a l !” d i y e ­ rek A l l a h ’a d u a la r e y le d i. M e s c i d d e b u lu n a n b ir d e r v iş a d a m c a ğ ı z ı n b u a h ü z a r ı n ı işi t in c e y ü r e ğ i s ı z l a d ı . A d a m n a ­ m a z ü n i y a z ı n ı b it ir in c e d e r v iş o n a : “ E fe n d i , se n i b ö y l e in im in im in le t e n d e r t n e d i r ?” d iy e so r d u . <C7 N iz am ü ’l-M ülk A d am : “ D ü ç a r o l d u ğ u m d e r d i k im e d e s e m k â r e t m e z , b i r T a n r ı a z z e v e c e lle fe r y a d ı m a se s v e r i t ” d e d i. D e r v iş : “ H e l e se n b ir s ö y le b a k a l ı m , v e sile o l u r u z b e l k i ...” A d am : “ E y d e r v iş , h a lif e d ı ş ı n d a d e r d i m i a ç m a d ı ğ ı m şe h r in e ş r a ­ f ı n d a n e k â b i r i n d e n k i m s e k a lm a m ı şt ı r . A m a g e l g ö r k i b e y ­ h u d e , s a n a sö y le se m n e f a y d a . . . ” D e r v iş : “ Se n y in e d e iç in i d ö k , e n a z ı n d a n b i r p a r ç a r a h a t l a r s ı n . ” d e d i. D e r v iş i n h a k l ı o l d u ğ u n a h ü k m e d e n a d a m , b a ş ı n d a n g e ­ ç e n l e r i b ir b ir a n la t t ı. D e r v iş : “ B e h e y a d a m b a k d e r d in i d ö k ü n c e fe r a h l a d ı n , iç in r a h a t o l su n , ş i m d i s a n a sö y le y e c e k le r im i y a p a r s a n h e m e n b u g ü n a l t ı n l a r ı n a k a v u ş u r s u n . ” d e d i. A d am ; “ N e y a p m a lıy ım ?” D e r v iş : “ İ m d i f a l a n m a h a l l e d e m i n a r e li b ir m e sc i d v a r , m e sc id in h e m e n b it işiğ in d e b ir b ü y ü k b i r k a p ı , k a p ı n ı n y a n ı b a ş m d a b ir d ü k k â n , d ü k k â n d a y a m a l ı e lb is e l e r iç in d e s ö k ü k l e r d ik e n b ir p îr - i fâ n î , b u p îr in y a n ı n d a t e r z ilik y a p a n b ir ç ı r a k v a r , o r a y a g i t , p îr e s e l a m e y le , y a n c a ğ ı z ı n a ç ö k e r e k , h a l l a n n ı b e ­ y a n e t , m a k s a d ı n h â sı l o l d u ğ u n d a d a b iz i b ir h a y ı r d u a ile y â d e t a m a b u n la r ı y a p m a y ı s a k ı n i h m a l e t m e y e s i n .” d e d i. A d a m m e sc id d e n ç ı k a r a k k e n d i k e n d in e şö y l e fik ir y ü r ü t t ü : “ Ç o k t u h a f , şe h r i n e k â b i r i n d e n e m ir le r i n e , e m ir le r i n d e n k a d ı l a r ı n a k a d a r k a p ı s ı n ı a ş ı n d ı r ı p r ic a c ı e y le d iğ im k i m s e ­ c ik le r in e l in d e n b ir şe y g e l m e z k e n , b ir d e r v iş t u t u p b e n i ih t i­ y a r b ir t e r z iy e y o l l a y a r a k m u r a d ı m ı n h â sı l o l a c a ğ ı n ı s ö y l ü ­ y o r . H a y r e t k i n e h a y r e t ! H e l e g i d i p n e im i ş b ir b a k a y ı m . ” 68 Siy asetn am e A d a m d e n il d iğ i g i b i m e z k û r m e sc i d e g i d i p b it işiğ in d e k i b ü y ü k k a p ın ın y a n ı b a şın d a o la n d ü k k â n a v a r d ı. İh t iy ar t e r ­ z iy e s e l a m v e r e r e k ö n ü n d e o t u r d u . P îr , d i k m e k t e o l d u ğ u k u ­ m a ş ı b ir k e n a r a b ı r a k a r a k : “ Se n i m e ş a k k a t l e r e g a r k e d e n m e s e le n e d i r ? ” d iy e s o r d u . A d a m c a ğ ı z , m e s e le si n i e n b a ş ı n d a n , m e sc id e v a r ı p y a l v a r y a k a r d u a e t m e si n e k a d a r o n a h e r şe y i a n la t t ı . P îr - i fâ n i o n u n b u p e r i ş a n h a lin i g ö r ü n c e ; “ İ şle r i y o l u n a k o y a n H a k k T e â l â ’d ır , b iz e y o l u y o r d a m ı g ö s t e r m e k d ü şe ı ; se n in h a t ı r ı n a e m ir e b i r d e b iz h a li b e y a n e d e li m , A l l a h ü T e â l â işi k o l a y l a r d a in ş a l l a h m u r a d ı n a e r e r si n , ş i m d i se n a r k a ­ n a y a s l a n v e d i n l e n .” d e d i. A r d ı n d a n ik i ç ı r a ğ ı n d a n b ir in e , “ K a l k v e h e m e n c e k f a l a n c a e m i r i n s a r a y ı n a v a r , ik a m e t e y ­ le d iğ i o d a s ı n ı n e ş i ğ in e o t u r v e f a l a n c a t e r z in in y a m a ğ ı n ı n si ­ z e b ir d i y e c e ğ i v a r d i y e iç e r i h a b e r sa l , se n i iç e r i b u y u r e t t i k ­ le r i n d e s e l a m l a g i r v e se l a m ı m ı z ı il e t e r e k d e k i : ‘B i r i si k e n d i­ sin e v a a t v e i k r a r e t t i ğ i n 7 0 0 k ır m ız ı d i n a r l ı k se n e d in ü z e r in ­ d e n b ir b u ç u k y ıl g e ç m e sin e r a ğ m e n ö d e m e d i ğ i n iç in se n d e n d a v a c ı o l a r a k h u z u r u m u z a g e lm işt ir , r i c a m ı z ş u d u r k i; b u a d a m c a ğ ız ın h a k k ın ı sa v sa k la m a d a n k u r u şu k u r u şu n a ö d e ­ y e r e k g ö n l ü n ü h o ş e d i p b ir k u s u r d a b u l u n m a y a s ı n v e c e v a ­ b ı n ı t e z e l d e n b iz e b i l d i r e s i n !” ’ D e l i k a n l ı d e r h a l k a l k a r a k s o ­ lu ğ u e m ir in s a r a y ı n d a a l d ı . A d a m c a ğ ı z k e n d i k e n d in e : “ P a d i ş a h l a r ı n b ile e n s ı r a d a n i n s a n l a r a e d e m e y e c e ğ i k e l a m ı şu p îr - i fâ n i n i n , ü st e li k b ir e m ir e , ş u d e l ik a n l ı y ı k u l l a n a r a k e t t i ğ i k e l a m a ş a ş a k a l m ı ş t ı m . ” d e d i. D e l i k a n l ı , u s t a s ı n m sö y le d ik le r in i e m ir e ile t in c e e m ir a y a ­ ğ a fı r l a y a r a k : “ U s t a n a s e l a m v e m u h a b b e t l e r i m l e t e ş e k k ü r ­ le r im i il e t e r e k e m r i n in b a ş ı m ı z ü st ü n e o l d u ğ u n u sö y le . H e ­ m e n y o l a ç ı k ı p a l t ı n la r ı b e r a b e r i m d e g e t i r e r e k s a h i b i n e t e s­ li m e d e y i m .” d e d i. B i r m ü d d e t s o n r a d e l ik a n l ı n ı n d ö n e r e k , “ B u y u r d u k l a r ı ­ n ız ı h a r f iy e n y e r in e g e t i r e r e k d e d ik le r in iz i ile t t im e f e n d i m .” 69 N iz am ü ’l-M ülk d e m e sin d e n d a h a b ir s a a t g e ç m e m i şt i k i e m ir ik i u ş a ğ ı y l a ç ı ­ k a g e l d i . A t ı n d a n in e r e k d ü k k â n a g i r i p ih t i y a r t e r z iy e se l a m v e r d i . P îr in e l le r in d e n t u t a r a k ö p t ü . Su r r e y i u şa ğ ı n ı n e lin d e n a l a r a k : “ İ şt e a l t ı n l a r . . . B u b e y fe n d in in a l t ı n l a r ı n a g ö z k o y ­ d u ğ u m g i b i b ir şe y a k l ı n a g e lm e si n , b ü t ü n h a t a ş u v e k i l o l a ­ c a k h e r i fle r i n d i r .” d e d i v e ü s t ü st e ö z ü r l e r d il e d i . N a k i t ile a l ­ t ın la r ı t a r t a r a k 5 0 0 s u l t a n î d in a r ı a y ı r d ı. E m ir , t e r z iy e : “ B u 5 0 0 d i n a r ı sa h ib in e b u g ü n t e sli m e y le , 2 0 0 d i n a r ı n ı y a r ı n d e r g â h d a n d ö n e r d ö n m e z o n a u la şt ı r a y ı m . S o n r a h e la ll ik d i ­ le y ip r ı z a sı n ı a l a y ı m . S a b a h n a m a z ı n d a t a r a f ı m d a n z a t ı n ı z a b ir h iz m e t ç i y o l l a y a c a ğ ı m . ” d e d i. P ır , “  l â ” d e d i, “ b u 5 0 0 d i n a r ı ş i m d i sa h ib in e t e sl i m e t , b a k i y e s i iç in v a a t e t t i ğ i n v a k ­ t e v e fa e y l e .” d e d i. E m ir , a l t ı n la r ı a d a m c a ğ ı z a v e r i p t e k r a r p i ­ r in e lle r in e s a r ı ld ı , ö p t ü v e o r a d a n a y r ıld ı. Se v i n ç t e n e lim a y a ğ ı m a d o l a n m ı ş n e d iy e c e ğ im i b i l m i y o r ­ d u m ; e l im i u z a t a r a k t e r a z iy i k e n d im e d o ğ r u ç e k e r e k 1 0 0 d i ­ n a r t a r t ı p p îr i fâ n i n in ö n ü n e k o y d u m . Kr: “ N e d i r b u ? ” d e d i. D e d i m k i; “ B a n a a l t ı n la r ı m ı g e r i g e t i r m e k k o n u s u n d a ç a ­ b a s a r f e d i p b u n a v e sile o l a c a k k işi y e 1 0 0 d i n a r v e r m e k iç in A i l a h ü T e â l â ’y a a h d ü p e y m a n ı m v a r id i. Şi m d i m a d e m k i e li­ m e a l t ı n la r ı m g e ç t i b u se n in h a k k ın d ır . G ö n ü l r ı z a s ı y l a s a n a b a ğ ışla d ım .” P îr : “ V a r y o l u n a g i t , b e n i m e m e ğ i m i n k a r ş ı l ı ğ ı , d il im d ö n d ü ğ ü n c e b i r M ü s l ü m a n ı n g ö n l ü n ü h o ş e y le m e k , o n u g a m d a n t a s a d a n k u r t a r m a k t ı r . B u n u n v e r d iğ i h u z u r b a n a y e t iy o r . B u a l t ı n l a r d a n t e k in e e lim i s ü r m e y e c ü r e t e t se m , se n in 7 0 0 d i ­ n a r ı n a k a s t e d e n o T ü r k ’t e n d a h a g a d d a r o l u r u m . A l t ı n l a r ı ­ n ı d a a l a r a k v a r se la m e t le y o lu n a git . Y a r ın e ğ e r g e r i k a la n 2 0 0 d i n a r ı g e t i r i r se n e â l â ! Y o k , e ğ e r g e t i r m e z s e y a n ı m a g e l k i o n d a n a la y ım , b u n d a n ş a h s ı iy i t a n ı . ” b ö y le d e t ic a r e t t e b u lu n d u ğ u n Siy asetn am e N e k a d a r ı sr a r e t t im se d e b e n d e n h iç b ir şe y a l m a y ı k a b u l e y le m e d i. P îr in y a n ı n d a n ç o c u k l a r g i b i şe n a y r ı l a r a k e v im e d ö n d ü m . O g e c e r a h a t b i r u y k u u y u d u m . E r t e si g ü n e v d e o t u ­ r u r k e n b i r şa h ı s ç ı k a g e le r e k , “ E m i r z a h m e t e d i p y a n m a k a d a r g e lm e n iz i ist e r .” d e d i. S a r a y ı n a v a r d ı ğ ı m d a e m ir b e n i b a ş k ö ­ şe y e b u y u r e d e r e k , k e n d isin in sü r e k li p a d i ş a h a h iz m e t le m e ş­ gu l o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü b ü t ü n b u n l a r a t e k m ü s e b b i p o l a r a k g ö st e r d iğ i v e k ille r in e a ğ ı r h a k a r e t le r y a ğ d ı r d ı , ö z ü r ü st ü n e (')/.ür d ile d i. 2 0 0 s u l t a n î d in a r ı t a r t a r a k b a n a t a k d i m e t t i. D a ­ h a s o n r a k e n d is in d e n m ü s a a d e is t e d im se d e b ir şe y le r y e m e m iç in ı s r a r e t t i. Y e m e k t e n s o n r a e m i r b i r h iz m e t ç i sin i ç a ğ ı r a r a k k u l a ğ ı n a b i r şe y le r fı sıl d a d ı. H a d i m b i r k o ş u e m r e d i le n i y a p a ­ r a k e lin d e b ir k u m a ş a sa r d ı b i r h i la t ile g e r i d ö n d ü . E m ir , t e p e d e n t ı r n a ğ a b e n i g i y d i r m e l e r in i e m r e t t i . A lt ın sı r m a h ip e k t e n b ir c ü b b e g i y in d im , k e t e n d e n z a r i f b ir sa r ı k la k ı n d ı m . E m ir : “ B e n d e n m e m n u n k a ld ın n u ?” “ E v e t . ” d iy e r e k se n e d i o n a g e r i v e r d im . E m ir : “ Şi m d i d e n t e z i y o k o p îr - i fâ n iy e g i d i p h a k k ı n ı s a n a t e s­ lim e y le d iğ im i, b e n d e n y a n a g ö n l ü n ü n r a h a t o l d u ğ u n u sö y ­ le !” d e d i “ B a ş ü st ü n e e f e n d im . Z a t e n k e n d il e r i d e y a r ı n iç in y a n l a ­ r ın a u ğ r a y ıp b u m e se le h a k k ı n d a o n a m a l u m a t v e r m e m i is­ t e m i ş t i .” d e d im . E m ir in y a n ı n d a n a y r ı l a r a k , o p îr - i fâ n î n in d ü k k â n ı n a v a ­ r ıp z a t ı s a y e s i n d e e m ir in g e r i k a l a n a l t ı n la r ı b a n a v e r d iğ i n i, ş u 2 0 0 d i n a r ı k a b u l e t m e sin i r ic a e t t i m . P î r k a t i su r e t t e b u n u r e d d e t t i. K a l k a r a k d ü k k â n ı m a g e ld im . E r t e s i g ü n b ir p a r ç a t a v u k k ı z a r t a r a k , y a n ı n d a b i r a z h e lv a y la p îr - i fâ n în in y a n ı n a v a r d ım ve ; “ P î r im , m a d e m k i a l t ın ı k a b u l e t m e d i n , b a r i ş u t a d ı m lı k h e d i y e m iz i k a b u l e y le d e g ö n l ü m ü z h o ş o l s u n . ” d e d im . 71 N iz am ü ’l- M ü lk H a t ı r ı m ı k ı r m a y a r a k k a b u l e y le d i v e a r d ı n d a n y e m e y e b a ş l a d ı . Ç ı r a k l a r ı n a d a i k r a m e t t i. A r d ı n d a n : “ P îr im s iz d e n b ir r i c a m v a i ; m ü n a s i p g ö r ü r s e ­ n iz a r z e d e y i m .” d e d im . P îr : “ B u y u r s ö y l e . ” d e d i. D e d i m k i: “ B i lin iz k i, ş u şe h r i n e m ir in d e n t u t z a b it in e , k a d ı s ı n d a n t u t ş a h n e si n e a r a y a k o y m a d ı ğ ı m a d a m k a l m a d ı . L â k i n e m ir h i ç b ir is i n e k u l a k a s m a y a r a k d i k k a t e a l m a d ı v e a l t ı n ı m ı v e r ­ m e y e y a n a ş m a d ı . C ü m l e â l e m o n a n e y a p a c a ğ ı n ı ş a ş ı r d ı . Se ­ n in b ir sö z ü n l e ç a r ç a b u k a l t ı n la r ı m ı i a d e e t m e si n in se b e b - i h ik m e t in i b i r m a h z u r u y o k s a s ö y le r m i s i n ? ” P îr d e d i k i: “ Se n t a b ii b e n i m E m i r ü l - m ü ’m în in M u ’t a s ı m ’l a a r a m d a g e ç e n le r i b il m iy o r su n d e ğ il m i ? ” “ H a y ır .” d e d im v e o : “ Ö y le y se d in le d e a n l a t a y ı m . ” d e d i. Hikâye T a m o t u z y ıl v a r k i şu m e sc i d i n m i n a r e si n d e n e z a n o k u ­ m a k t a y ı m . H a y a t ı m ı t e r z i li k y a p a r a k id a m e e d i y o r u m . Ö m r ü h a y a t ı m d a a ğ z ı m a b ir y u d u m şa r a p a lm ışlığ ım yoktu r. K u l a m p a r a l ı ğ a b u l a ş m a m ı ş , k o f işle r e e l sü r m e m i ş i m . B u c i ­ v a r d a o r d u se r d a r l ı ğ ı y a p a n b ir e m ir in k o n a ğ ı v a r . G ü n l e r ­ d e n b i r g ü n ik in d i n a m a z ı n ı e d a e t t ik t e n s o n r a m e s c i d d e n ç ı ­ k a r a k d ü k k â n a d o ğ r u g e li r k e n y o l d a e m ir le k a r ş ı l a ş t ı k . E m ir k ö r k ü t ü k s a r h o ş b i r h a l d e g e n ç t e n b ir k a d ı n ı n ç a r ş a f ı n ı t u t ­ m u ş ç e k iş t ir m e k t e id i. K a d ı n : “ M ü s l ü m a n l a ı ; i m d a d ı m a y e ­ t iş e c e k b ir A ll a h ’ın k u l u y o k m u , b e n b u h a le d ü ş e c e k k a d ı n m ı y ı m , b e n k i fa l a n k işi n in k ız ı f a l a n k iş in in z e v c e si v e f a l a n m a h a l d e i k a m e t e t m e k t e y im , iffe t v e n a m u s u m d a n h a b e r d a r o l m a y a n k i m se y o k t u r , ş u T ü r k ’ü n y a p t ı ğ ı z o r b a l ı ğ a b a k ı n , b e n im le fi t n e fü c u r e y le m e k iç in e y le d iğ i z u l m e b a k m , k o ­ c a m e ğ e r e v d e b ir g e c e d a h i b u l u n m a z s a m b e n i ü ç t a l a k ile b o ş a y a c a ğ ı n a a h d ü p e y m a n e y le m iş, ş im d i h e m A l l a h ’t a n 72 Siy asetn am e h e m k o c a m d a n g a y r ı d ü ş e c e ğ i m !” d iy e f e r y a d ü f i g a n k o p a ­ r a r a k h ı ç k ı r a h ı ç k ı r a a ğ l ı y o r d u . B ir A l l a h ’ın k u l u d a ç ık ıp k a d ı n ın i m d a d ı n a y e t i şm i y o r d u . M e z k û r T ü r k 5 . 0 0 0 s ü v a r i ­ si o l a n k e r li fe r li v e e k â b i r d e n b ir e m ir id i. B e n b i r p a r ç a b a ğ ı r d ı m s a d a n a fi l e .. . h i ç b ir f a y d a s ı o l m a d ı . E m ir , k a d ı n c a ğ ı z ı sii r ü k le y e sü r ü k l e y e s a r a y ı n a g ö t ü r d ü . M ü s l ü m a n l ı ğ ı m d a n ö t ü r ü b e y n im e k a n s ı ç r a m ı şt ı . İ h t i y a r d a n v e k e t h ü d a l a r d a n b ir k a ç ı n ı y a n ı m a a l ı p e m ir in s a r a y ı n a v a r a r a k e m r i b i l m a r û f e y l e d ik v e : “ H e y h a t ! B a ğ d a t ilin d e , y a n i k i z a m a n ı n h a li f e si­ n in y a n ı b a ş ı n d a M ü s l ü m a n b ir k a d ı n ı b i r k i ş i z o r l a z o r b a ­ lık la y o l d a n ç e v ir ip fit n e f ü c u r iç in k o n a ğ m a g ö t ü r m ü ş ! H e ­ m e n ş i m d i k a d ı n ı s a l y o k s a E m i r ü l - m ü ’m în in in d e r g â h ı n a v a r a r a k şi k â y e t t e b u l u n u r u z !” d e d ik . E m i r s a r a y ı n d a n ç ık a l a k , a d a m la r ın a b a n a e n ge l o lm a la r ın ı e m r e t t i. K a k b a h k t a n b a z ı sı n ı n k a f a l a n m k ı r d ıla r , b a z ı sı n ı n e lle r in i a y a k l a r ı n ı s a ­ k a t la d ıl a r . H a l b ö y le o l u n c a o r a d a n u z a k l a ş m a k d u r u m u n ­ d a k a l d ı k . A k ş a m n a m a z ı n ı n v a k t i g i r m i şt i . B a ş v u r a c a k k a ­ p ı o l m a d ı ğ ı iç in a k ş a m v e y a t s ı n a m a z l a r ı n ı k ı l a r a k e v le r im i­ ze d ö n d ü k . Ü st ü m ü d e ğ iş t ir e r e k e v d e b i r m ü d d e t ö y le c e o t u r d u m . H a d i s e y i d ü ş ü n m e k t e n g ö z ü m e u y k u g i r m e z b ir İl a i d e g e c e y i y a r ı l a m ı ş t ı m . D e r k e n a k l ı m a b i r fi k i r g e ld i: “ Y a n i b u h e r i f, k a d ı n d a n m u r a d ı n ı şi m d i y e k a d a r a l m ı ş t ı r B u , k o c a s ı n ı n o n u b o ş a m a s ı n d a n d a b e t e r b ir d u r u m d u r . Ş a ­ r a p iç e n le r in v a k t in n a sı l g e ç t iğ in d e n h a b e r d a r o l m a d ı k l a r ı ­ n ı v e u y u m a d ı k l a r ı n ı iş i t m iş t i m . İ y isi m i b e n k a l k ı p m i n a r e ­ y e ç ı k a y ı m v e b ir e z a n o k u y a y ı m . B u T ü r k ‘g a l i b a g ü n a ğ a r ­ d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü e z a n o k u n u y o r ’ z e h a b ı n a k a p ı l ı r d a z a v a ll ı k a d ı n d a n e lle r in i ç e k e r e k o n u sa la r . B e n d e h e m e n m i n a r e ­ d e n in e r k o c a s ı n d a n o l m a s ı n d i y e k a d ı n c a ğ ı z ı e v in e g ö t ü r ü p a i l e s in e t e sli m e d e r i m . ” A y n e n b ö y le y a p t ı m . M i n a r e y e v a r a r a k a v a z ı m ç ık t ığ ı k a d a r y ü k s e k b i r se s l e e z a n o k u d u m . O k u d u m o k u m a s ı n a d a E m ir ü l- m ü ’m î n i n M u ’t a s ı m d a o g e c e u y a n ı k o l m a sı n m ı ? S e s i m o n a d a g i t m i ş v e k ı z g ı n lı k t a n k ü p l e r e b in e r e k : 73 N iz cn n ü ’l-M ü lk “ G e c e n in b ir y a n s ı e z a n o k u y a n k i ş i b o z g u n c u l u k y a p m ı ş o lu r , z i r a e z a n o k u n d u ğ u n u d u y u p g ü n d ü z o l d u ğ u n u s a n a ­ r a k b i r k i m se e v in d e n ç ı k s a , a s e s d e o n u t u t t u ğ u g i b i y a k a ­ l a s a , o k i m s e n ic e sı k ı n t ı l a r a d ü ç a r o l u r .” d e m i ş v e b ir h â c e y e ş ö y le e m r e t m iş : “ D i ğ e r m ü e z z in le r e b i r ib r e t v e s i k a s ı o l ­ s u n d i y e t e z e ld e n şu m ü e z z in i d e r d e s t e y le y ip h u z u r u m a g e ­ t ir in d e b ir g ü z e l d e r si n i v e r e y i m .” Be n m e sc id in k a p ısın ın ö n ü n d e d in e l m iş k a d ı n c a ğ ı z ı n ç ı k m a s ı n ı b e k le r k e n h a c i b u ’l - b â b ’ın e l in d e b ir m e şa l e y l e b a ­ n a d o ğ r u g e lm e k t e o l d u ğ u n u g ö r d ü m . H a c i b u ’l b â b : “ H e y , se n m iy d in o v a k i t s i z e z a n o k u y a n ? H a l i f e fe n a h a l d e ö f k e l e n d i .” d e d i B e n : “ F e r m a n e fe n d im iz in d i i; e v e t b e n id im . A m m a v e lâ k in o e z a n ı b i r k ü s t a h y ü z ü n d e n o k u m a y a m e c b u r k a l d ı m . ” H a c i b u ’l b â b : “ K i m im iş b u k ü s t a h ! ” d e d i. B e n : “ A l l a h ’t a n v e h a li fe d e n k o r k m a y a n b i r i s i . ” H a c i b u ’l b â b : “ K i m m i ş b u h a U fe d e n k o r k m a y a n b a b a y i ­ ğ i t ? ” d e d i. B e n ; “ B u s a d e c e E m ir e l m ü ’m in în e a ç ı l a c a k b ir k o n u ­ d u r .” d e d i m H a c i b u ’l b â b : “ Y a A l l a h , d ü ş ö n ü m e g i d e li m ö y l e y s e .” d e d i. H a l i fe n i n s a r a y ı n a v a r d ı ğ ı m ı z d a H a c i b u ’l b â b d u r u m u b i r h a d i m e b ild ir d i. H a d i m d e s a r a y a g i d e r e k b u n u il e t t ik t e n s o n r a M u ’t a s ı m b e n i e m r e t t i. H a l i f e n e d e n v a k i t s i z e z a n o k u d u ğ u m u s u a l e d i n c e , o n a h e r şe y i a r z e t t im . A n l a t t ı k l a r ı ­ m ı işi t in c e ö f k e d e n ç ı lg ı n a d ö n d ü . H a d i m ’e : “ H a c i b u ’l b â b ’a a d a m l a r ı y l a a c ile n f a l a n c a e m ir in s a r a y m a g i d i p o n u t e v k i f e t m e sin i, b u g e c e y o l d a n ç e v ir e r e k a l ı k o y d u ğ u k a d ı n ı d a ik i m u t e m e t r e f a k a t i n d e k o c a s ı n ı n e v in e y o l l a m a s ı n ı sö y le . K o ­ c a s ı n a d a h a lif e n in k a d ı n c a ğ ı z ı n k e fili o l d u ğ u n u , o l a n l a r d a k a d ı n ı n h iç b ir k a b a h a t i o l m a d ı ğ m ı v e o n a e sk is i n d e n d a h a f a z l a s a h i p ç ı k m a s ı n ı sö y le si n . O e m ir i d e t e z e l d e n h u z u ­ r u m d a h a z ı r e t sin .” 74 Siy asetn am e H a c i b u ’l b â b b i r k o ş u g i d e r e k e m i r i h a l i f e n i n h u z u r u ­ n a g e t i r d i . H a U f e e m i r i g ö r ü n c e ş ö y l e d e d i : “ Se n i g i d i h a y ­ siy e t siz a d a m , b e n im M ü slü m a n lık t a n e h a y a sız h ğ ım ı g ö r ­ d ü n , k im e n e z o r b a lık e y le d iğ im e şa h it o ld u n , b e n im d e v r ü d e v r a n ım d a h a n g i M ü slü m a n m b ir k ılın a z a r a r g e ld iğ i­ n i i şi t t in llu m d e b u d e n s i z l i ğ i y a p m a c ü r e t i g ö s t e r d i n ! 6 y ıl k a y s e r i y l e s ı r f M ü s l ü m a n l a r iç in c e n k e d i p a l a y ı n ı k ı r ı p g e ç i r e r e k K o n s t a n t i n i y y e şe h r i n i t a r ü m a r e d e n b e n d e ğ i l m i y d i m ? V e b e n d e ğ i l m i y d i m n ic e m ü ’m i n î e s a r e t z i n c i r l e r i n d e n k u r t a r ı p o r a d a M ü s l ü m a n l a r iç in c a m i i n ş a e d ip d e d ö n e n ? B u g ü n e lh a m d ü lilla h k i sa ğ la d ığ ım a d a le t s a y e s i n d e k u r t ile k o y u n ayn ı k a p t a n s u iç m e k t e d ir . Şu k ü s t a h l ı ğ ı n a b a k k i B a ğ d a t il i n d e , h e m d e y a n ı b a ş ı m d a M ü slü m a n la r ın n a m u su , m a h r e m b ir k a d ın c a ğ ız ın ır z ın a g e ç e r sin .” O n u b ir ç u v a l a k o y a r a k , ç u v a lın a ğ z ım sık ı sık ıy a b a ğ ­ la m a la r ın ı v e k e ç e d ö v ü c ü le r in k u lla n d ığ ı b ir so p a g e t ir ­ m e l e r i n i e m r e t t i . G ü ç l ü k u v v e t l i ik i a d a m ı n ç u v a l ı n b ir e r y a n m a ge ç m e le r in i v e v a r gü ç le r iy le k e m ik le r in i k ır a n a d e ­ ğ in e m ir i so p a la m a la r ın ı bu yu rdu . A r d ın d a n E m ir ü l- m ü ’m î n i n i n ç u v a l ı n ı o l d u ğ u g i b i t u t u p D i c l e ı r m a ğ ı n a a t ­ m a l a r ı n ı is t e d i . M u ’t a s ı m b a n a d ö n e r e k şö y l e d e d i; “ İ şt e ü s t a d ı m , A l­ l a h ’t a n k o r k m a y a n b e n d e n d e k o r k m a z , A l l a h ’t a n k o r k a n d a b ö y le işle r e t e v e ssü l e t m e y e r e k , k u l l a r a z u l m ü r e v a g ö r ­ m e z . B u n d a n b ö y le b ir k im se n in d iğ e r in e z u l ü m , h a k sı z lı k , d e n siz li k v e y a h u t ş e r i a t a m u ğ a y i r b ir i ş y a p t ı ğ ı n ı g ö r e c e k o l u r s a n v a k i t l i v a k i t s i z e z a n o k u d a se si i şi t t iğ im d e d e r h a l se ­ n i ç a ğ ı r ı p m e v z u d a n h a b e r d a r o l a y ı m . O l a y ı m d a ö z e v la d ı m y a h u t k a r d e ş i m d a h i o l s a d e n si z liğ in in c e z a s ı o l a r a k ş u it e v e r d iğ i m c e z a n ı n a y n ı sı n ı v e r e y i m .” A r d ı n d a n h a life b ir h ila t h e d iy e e y le r e k b a n a d e s t u r v e r d i. B u d u r u m d a n c ü m le h a life o r d u su h a b e r d a r d ır . Y a n i k i b u e m ir a l t ın ın ı b e n i m sö z l e r i m d e n ö t ü r ü s a n a g e r i v e r m e d i . 75 H iz am ü ’l-M ü lk E m i r ü l - m ü ’m în in M u ’t a s ı m ’m ç a r p t ı r a c a ğ ı c e z a v e k o r k u ­ s u n d a n i a d e e t t i. E ğ e r k i b iz e b i r k u s u r e y le se y d i b ir s o l u k t a e z a n ı o k u r d u m . O T ü r k ’e o l a n ın a y n ısı o n a d a o l u r d u . B u v e b u n a b e n z e r d a h a n ic e h ik â y e a n la t ıla g e lm işt ir . B iz b u n u h ü k ü m d a r e fe n d im iz ö n c e k i p a d işa h v e h a life le ­ r in k o y u n u k u r t t a n h e r d a i m n a s ı l m u h a f a z a e y l e d i k l e r i n e , m e m u r la r ım n e şe k ild e c e z a la n d ır d ık la r ın a , b o z g u n c u t a y ­ f a s ı n a k a r ş ı iz l e d i k l e r i s i y a s e t e , İ s l a m d i n i n i v e M ü s l ü m a n a h a liy i n a sıl d e st e k le d ik le r in e v e M u h a m m e d şe r ia t ın ı n a ­ s ı l y ü c e l t t i k l e r i n e d a i r b i r f i k i r e d i n s i n d iy e ç ö z ü m ü n e k o ­ n u e y le d ik . 76 Sekizinci Fasıl Din ve Şeriat İşlerinin Esaslı Tetkik ve Teftişine Dair D i n işl e r in in t e t k ik i, f a r z v e sü n n e t le r in m u h a f a z a s ı , A lla h ü T e â l â ’n m b u y r u k l a r ı n ı n ic r a sı , d i n u l e m a s ı n a ih t i r a m v e g e ç i m le r in i b e y t ü l m â l d e n t e m in v e t a y i n , z a h i t v e d e r v i ş ­ le r i a z i z t u t m a k p a d i ş a h l a r ı n ü st ü n e v a c i p t ir . H a f t a d a b ir y a h u t ik i d e f a d in u l e m a s ı n ı h u z u r u n d a k a b u l e d i p , H a k k T e â l â ’n ın e m ir le r i n i b i z z a t o n l a r d a n d i n l e m e k , K u r ’a n t e fsi­ ri ve r e su la lla h ın h a d isle r in i, g e ç m iş a d il p a d işa h la r ın h ik â ­ y e le r in i v e p e y g a m b e r k ıssa la r ın ı o n la r ın a ğ z ın d a n c a n k u ­ l a ğ ı y l a d in le y e r e k g ö n l ü n ü d ü n y a m e ş g a l e s i n d e n k u r t a r ı r . H u z u r u n d a â l i m l e r iç in m ü n a z a r a l a r t e r t i p e d e r e k b il m e d i­ ğ i b i r m e v z u v a r is e ö ğ r e n m e , b i ld ik l e r in i is e p e k i ş t i r m e im ­ k â n ı b u lu r . Ş a y e t b i r s ü r e b ö y l e d e v a m e d e r s e b u n u a l ı ş k a n ­ lık h a l i n e g e t i r i r v e z a m a n l a p e y g a m b e r e fe n d im iz in h a d i s ­ le r i n d e n , şe r i a t h ü k ü m l e r i n d e n v e K u r ’a n - ı K e r i m t e fsir in ­ d e n e z b e r l e y e siy e m a l u m a t s a h i b i o lu r . D in î , d ü n y e v î k o n u ­ l a r l a il g ili t a k ı n a c a ğ ı t u t u m , iz le y e c e ğ i ç ö z ü m y o l l a r ı h a k ­ k ın d a a y d m la n d ığ ı t a k d ir d e y ü k se k v ic d a n , a d a le t v e m u h a ­ k e m e g ü c ü s a y e s i n d e h i ç b ir d in i e ğ r i , m e z h e b i b o z u k k işi o n u h a k y o l d a n a y ı r a m a z ; m e m l e k e t i n d e k ö t ü e m e l le r v e s a p k ı n l ı k l a r o r t a d a n k a l k a r a k m u a z z a m işl e r ic r a e d e r . K e n ­ 77 N iz am ü ’l-M ülk d İ d e v r i n d e a h l a k s ı z l ı ğ ı n , y o l s u z l u ğ u n v e i h t i la fl a r ı n k ö k ü k a z ı n ı r . H a k k a n i y e t l i e lle r k u v v e t k a z a n a r a k b o z g u n c u l a r h ü s r a n a u ğ r a r . B u â l e m d e a d ı iy i o l a r a k a n ı lı r k e n d i ğ e r c i ­ h a n d a d a n ic e m e n z i ll e r e n a il o l a r a k b ü y ü k s e v a p l a r a v e s o n s u z k u r t u l u ş a e r e r v e d a h i h a l k o n u n d e v r in d e il im t a h ­ sil in e d a h a fa z l a r a ğ b e t e y le r . H a d is İ b n Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h R e s u l a l e y h i s s e l a m d a n ş ö y le r iv a y e t e d e r : “ A d a l e t le h ü k m e d e n le r c e n n e t t e a ile le r i v e i d a ­ r e e t t ik le r i k işi le r le b ir lik t e n u r d a n s a r a y l a r d a i k a m e t e d e c e k ­ le r d ir .” P a d i ş a h l a r d a o l m a z s a o l m a z şe y p ir ü p a k d in d ir . Z i r a d in v e h ü k ü m d a r b ir b ir le r in k a r d e ş i g ib id ir . H ü k ü m d a r ı n v a t a n ı n d a b ir k a r g a ş a b a ş g ö st e r i n c e d in d e b u n d a n z a r a r g ö r e r e k b o z g u n c u l a r a v e d i n i e ğ r i le r e g ü n d o ğ a r . K e z a d i n d e b ir f e s a t v ü c u d a g e lir se m e m le k e t t e n i z a m k a l m a z v e d a h i m a y a s ı b o z u k l a r p a l a z l a n a r a k p a d i ş a h ı n it ib a r ın ı s a r s a r l a r ; k a l p l e r k a r a r ı r s a p k ı n l ı k a y y u k a ç ı k a r v e a si l e r g a l e b e ç a la r . H ik â y e Sü fy â n e l- S e v r f n i n şö y l e s ö y le d iğ i r iv a y e t o l u n u r : “ H ü ­ k ü m d a r l a r ı n e n h a y ı r l ı l a n ilim e r b a b ı y l a ü n siy e t p e y d a e y le ­ y e n l e r id ir v e â l im le r i n e n m a z a r r a d a r ı h ü k ü m d a r l a d ü ş ü p k a l k a n l a r ı d ı r .” H ik â y e E r d e şî r : “ M a iy e t i n d e k il e r i i d a r e v e ı s l a h t a n a c i z su lt a n , r a iy y e t i d e se v k ü i d a r e e d e m e y e c e ğ in i b ilm e l id ir .” d e m işt ir . B u n a il işk in T a n r ı a z z e v e c e lle şö y l e b u y u r u r . “ Y a k ı n l a r ı n ­ d a n b a ş l a y a r a k h e r k e si u y a r .” [ Ş u a r a ; 2 1 4 ] 78 Siy asetn am e E m i r ü l - m ü ’r n în in Ö m e r H a t t a b r a d iy a lla h u a n h şö y l e b u y u r u r ; “ M e m l e k e t i y ı k ı m a sü r ü k l e y i p , r a iy y e t i p e r iş a n e d e n e n b ü y ü k şe y p a d i ş a h a u l a ş m a k t a k i z o r l u k t u r ; b u n a m u k a b i l p a d i ş a h a e r iş m e k k o l a y l ı ğ ı h a l k iç in e n b ü y ü k s a a ­ d e t t ir . H a l k ı n z a h m e t s i z c e h ü k ü m d a r a b u k a d a r k o l a y u l a ş ­ t ığın ı g ö r e n m e m u r l a r v e u m m â l a y a ğ ı n ı d e n k a l a r a k r a ij' y e t e z o r b a l ı k y a p a m a z l a r , h a l k t a n m u a y y e n v e r g i d ı ş ı n d a b ir şe y a l a m a z l a r .” H ik m e t L o k m a n H e k i m şö y l e d e r ; “ Ş u c i h a n d a b a n a ili m d e n d a ­ h a y a k ı n b ir d o s t b u l u n m a z . İ li m h â z i n e y e b e d e l d ir ; z i r a h â ­ z in e y i se n m u h a f a z a e d e r s in , ili m ise se n i m u h a f a z a e d e r .” H a ş a n B a s r i d e şö y l e d e r ; “ B i lg e , k e li m e h â z in e si z e n g in v e d il k u r a l l a r ı n a h â k i m o l a r a k A r a p li sa n ı n ı s u l a r se lle r g i ­ b i b i le n d e ğ ild ir . B i lg e , il m e b ir b ü t ü n o l a r a k h â k i m o l a n k i m se d i r . B il d iğ i d il le r a y r ıy e t e n b ir e r d e m d ir . K u r ’a n h ü ­ k ü m l e r in i , şe r ia t ı v e t e fs ir i T ü r k ç e , F a r s ç a y a h u t R u m c a b i­ le n k işi A r a p ç a b il m e s e d e b ilg e d ir . T a b i i A r a p ç a b ili r ise n u ­ r u n â l â n u r d u r . Z i r a H a k k a z z e v e c e lle K u r ’a n - ı K e r i m ’i A r a p d il in d e g ö n d e r d i v e A l l a h e lç i si M u h a m m e d ’in d ili A r a p ç a i d i .” P a d i ş a h il im si z a d ı m a t m a y ı p c a h il c e işl e r e m a n i o l d u ğ u iç in A l l a h ’ın l ü t f u n a m a z h a r , il im y â r v e y a r d ı m c ı s ı o l d u ğ u iç in ik i c i h a n d a d a b a h t i y a r o lu r . B i lg e p a d i ş a h l a r a b ir b a k k i n a s ı l h a t ı r ı s a y ı l ı r iş l e r y a p a r a k a v a z e l e r i n i â l e m e D a v u t g i b i s a l m ı ş v e b u k u b b e d e h o ş b i r s e d a b ı r a k m ı ş l a r d ı r . F e r i­ d u n ’a b i r b a k v e İ s k e n d e r ’e v e E r d e ş î r ’e v e N û ş i r e v â n ’a v e D â r â b ’a v e E m i r ü l - m ü ’m î n i n Ö m e r v e E m i r ü l - m ü ’m în in A li e fe n d i m i z e v e Ö m e r b in A b d u l a z i z ’e v e b i r b a k H a r u n R e ş i d ’e v e M e ’m û n ’a v e M u ’t a s ı m ’a v e İ s m a i l b . A h m e d S â m â n î ’y e v e b ir b a k M a h m u d b in S e b ü k t e k î n ’e ... A l l a h c ü m l e ­ sin e r a h m e t iy le m u a m e l e e t si n . Y a p t ı k l a r ı iş l e r o r t a d a d ı r , t a ­ 79 H iz am u i- M ü lk r ih l e r d e v e k i t a p l a r d a k ı s s a l a r ı y a z m a k t a d ı r . O k u y u c u l a r b u h ü k ü m d a r l a r d a n h â l â si t a y i ş l e b a h s e t m e k t e v e o n l a r a d u a ­ l a r e t m e k t e d i r le r . H ik â y e R iv a y e t o l u n u r k i Ö m e r b in A b d u l a z i z (r a h m e t u l la h i a le y h ) z a m a n ı n d a b i r k ıt lık b a ş g ö s t e r m i ş v e h a l k p e r i ş a n o l ­ m u şt u . A r a p l a r d a n b ir t a y f a Ö m e r ’in h u z u r u n a v a r a r a k ş i ­ k â y e t l e r i n i d i le g e t i r d ile r : “ Y a E m ir ü l- m ü ’m î n i n , a ç l ı k t a n e t v e k a n l a r ı m ı z a d a d a n d ı k , y a n i k i a ç lı k t a n k ı r ı ld ık . B e t i m i z b e n z im iz k ir e ç k e si l m iş . İ h t i y a c ı m ız o l a n y i y e c e k a n c a k b e y t ü l m â l d e b u lu n a b il ir . H â z i n e y e y ı ğ d ı k la r ı n y a b i z z a t se n in y a R a b T e â l â ’n m y a h u t d a H a k k ’m k u ll a r ın m d ır . E ğ e r k i, h a z i n e d e k il e r R a b T e â l â ’n ın is e r a b b i n o n l a r a ih t i y a c ı y o k t u r v e d a h i b iz d e o n u n k u ll a r ıy ız . E ğ e r k i h a z i n e d e k il e r b i z z a t s e ­ n in ise ‘B i z e k a r ş ı c ö m e r t o l ç ü n k ü A ll a h c ö m e r t ç e v e r e n l e r i ö d ü lle n d ir ir .’ [ Y u su f, 8 8 ] B iz e h a y r ı n a b a ğ ı ş l a d a A ll a h m ü ­ k â f a t ı n ı s a n a e r işt ir ir . Y o k , e ğ e r b iz im ise h â z i n e y i b iz e s e b il e y le d e ş u d a r l ı k t a n d ü z e ç ı k a l ı m , b a k s a n a b ir d e r i b i r k e m i k k a lm ışız .” Ö m e r b i n A b d u l a z i z o n l a r ı n b u h a l i n i g ö r ü n c e iç i p a r ­ ç a l a n a r a k g ö z ü n d e y a şla r b ir ik t i. V e şö y le d e d i; “ D e d i ğ i ­ n iz g ib i o l s u n .” K e n d ile r iy le ilg ile n ilip ist e k le r in in d e r h a l y e r in e g e t ir ilm e sin i e m r e t t i. M ü sa a d e ist e d ik le r i v a k it Ö m e r b i n A b d u l a z i z : “ E y i n s a n l a r , n e r e y e b ö y le .^ H a k k T e â l â ’n ı n k u l l a r ı n ı n d a v a v e ş i k â y e t l e r i n i b a n a a r z e t t i ğ i ­ n iz g i b i b e n i m m a r u z a t ı m ı d a H a k k T e â l â ’y a a r z e d i n , y a ­ n i k i ism im i h a y ır la y â d e d e r e k b a n a h a y ır d u a la r d a b u lu ­ n u n .” d e d i. A r d ı n d a n o A r a p t a y f a s ı e lle r in i g ö ğ e a ç a r a k : “ Y a r a b b i , y ü c e l iğ in e a n d o l su n k i Ö m e r b in A b d u l a z i z b iz k u l l a r ı n a n a sı l m u a m e l e e t t iy se se n d e o n a ö y le m u a m e l e e t . ” d i y e d u a e t t ile r . 80 Siy asetn am e D u a n ı n h e m e n a k a b i n d e g ö ğ ü a n i d e n b ir b u lu t k a p l a y a ­ r a k sık ı v e ş i d d e d i b ir y a ğ m u r v e d o l u y a ğ d ı . Sa r a y ı n d a m ı ­ n a d ü şe n d o l u l a r d a n b i r t a n e si b ir t u ğ l a y ı ik iy e y a r d ı . T u ğ l a ­ n ın a r a s ı n d a n b ir k â ğ ı t d ü şü v e r d i . K â ğ ı t t a şu n l a r m y a z d ı ğ ı n ı g ö r d ü l e r : “ B u A l l a h ’t a n Ö m e r b in A b d u l l a z i z ’e , k e n d isin i c e ­ h e n n e m a t e şin d e n a z a t e t t i ğ im iz in b e r a a t ı d ı t ” “ B u , Ö m e r b in A b d u l a z i z ’i c e h e n n e m a t e şin d e n b e r i t u t ­ t u ğ u m u z u n v e s i k a s ı d ı r .” B u m in v a l d e b a h s e k o n u e d i le c e k e p e y c e k ı s s a m e v c u t t u r ; A m a g ı n a g e lm e si n d iy e b u k a d a r ile i k t if a e d i ld i . 81 Dok uz un cu Fasıl Devletin Nâzırlartnın M addi Durum larına ve Vaziyetlerine Dair N a z ı r l ı k g ö r e v i b ü s b ü t ü n i t i m a d t e lk in e d e n b ir i sin e b u y ­ r u lu r . B u v a z if e n in b u y r u l d u ğ u k iş i d e r g â h t a k i h a d is e l e r d e n h a b e r d a r o l u p , ih t i y a ç d u y u l m a s ı v e k e n d i si n d e n t a l e p e d i l­ m e si d u r u m u n d a b i ld ik le r i n i se r d e t m e l id i r . N â z ı r ı n b iz z a t k e n d isin in v e r g i t o p l a m a v e g e l i r a t d e n e t le m e si , o l a n b it e n h a k k ı n d a a z y a d a ç o k m a l u m a t sa h i b i o l m a s ı iç in n a h iy e v e şe h ir le r e d ü r ü s t v e n a m u s l u b ir n a i b g ö r e v l e n d ir m e si la z ı m ­ d ır . E m e k le r in in k a r ş ı l ı ğ ı v e m a a ş l a r ı r a iy e t i n s ı r t ın d a b ir k a m b u r o lu p y e n i so r u n la r ın o r t a y a ç ı k m a m a sı v e sö z k o n u ­ s u k işi le r i n y o l s u z l u k v e r ü şv e t e b u l a ş m a m a l a r ı iç in , y a p t ı k ­ l a r ı iş m u k a b i l i n d e i h t i y a ç la r ı b e y t ü l m â l d e n k a r ş ı l a n s ı n . A l­ l a h ’ın iz n iy le b ö y l e c e o n l a r ı n b u h a s s a s ç a b a l a r ı n d a n m a l i a ç ı d a n v e r i m li s o n u ç l a r e l d e e d ile c e k t ir . 83 On un cu Fasıl Sahib-Haber, Muhbirler, Beridler ve İzleyecekleri Siyasete Dair Y a n ı b a ş ı n d a y a h u t u z a ğ ı n d a k a l m ı ş o r d u v e r a iy y e t in d u r u m la r ım a r a şt ır ıp o n la r d a n h a b e r d a r o l m a k p a d işa h lığ ın g e r e k le r i n d e n d ir . H ü k ü m d a r b ö y le y a p m a z ise ş a n ı n a n o k ­ s a n g e li r v e h a l k b u n u o n u n g a f i l , i h m a l k â r v e g a d d a r b ir i o l ­ d u ğ u n a y o r a r a k ; “ M e m le k e t t e y o lsu z lu k , b o z g u n c u lu ğ u n a l ı p b a ş ı m g i t m e s i p a d i ş a h ı n u m u r u n d a d e ğ i l . ” d e r . Şa y e t p a ­ d i ş a h o l a n b it e n d e n h a b e r d a r d a t e d b i r a l m ı y o r s a z u l m e r ı­ z a g ö s t e r i p z a l i m l e r e o r t a k o l u r ; y o k e ğ e r h a b e r d a r d e ğ ilse a h m a k , a y m a z k a r a b ir c a h il d ir . B u ik i i t h a m d a h o ş d e ğ ild ir . Ş u h a l d e m u h a k k a k su r e t t e b i r s a h i p - h a b e r e h a c e t v a r d ır . C a h i l i y e d e v r in d e n İ s l a m ’a k a d a r h e r a s ı r v e ç a ğ d a h ü k ü m ­ d a r l a r ı n h e r şe h i r d e h a y ı r o l su n şe r o l s u n h e r m e se le d e m a ­ l u m a t sa h i b i o l a n b i r sa h ib - h a b e r le r i o l a g e lm iş t in B i r şa h ı s b ir t a v u k y a h u t b i r s a m a n t o r b a s ı n ı g a s p e t m i ş s e p a d i ş a h b u ­ n u 5 0 0 fe r s a h lı k m e s a f e d e n d u y u p , g a s p e d e n e g a z a p l a n a r a k c e z a s ı n ı v e r i r d i. B ö y l e c e d iğ e r le r i p a d i ş a h m t e t ik t e o l d u ğ u n u , h e r y e r e a d a m l a r ı n ı y e r l e ş t ir d iğ in i b ilir le r d i. B u a d a m l a r z a l im le r in k a n u n s u z işl e r in e m a n i o lu r , h a l ­ k ı n a s a y i ş i n i s a ğ l a y ı p c i h a n ı a b a d e y le m e y e k o y u l u r l a r . Ü s ­ t ü n d e b ü y ü k b ir it in a y la d u r u lm a sı ge r e k e n b u h u su s, m e m ­ 85 N iz am ii’l-M ülk le k e t in se l a m e t v e fe la k e t i k e n d ile r in e b a ğ l ı o l d u ğ u iç in ; b ü ­ y ü k ö l ç ü d e ş a h s i m e n fa a t le r i p e ş in d e k o ş m a y a n , h i ç b i r z a n a l t m d a b u l u n m a y a n e lle r e , d o ğ r u d a n p a d i ş a h a k a r ş ı s o r u m ­ lu d il le r e v e k a l e m e r b a b ı n a t e v d i e d ilm e lid ir . İ şle r in i g ö n ü l h u z u r u y l a y e r i n e g e t ir e b il m e l e r i iç in m a a ş v e a y l ı k l a r ı h â z i ­ n e d e n t e m in e d ilm e lid ir . O n l a r ı n k a n a a t l e r i n i d e p a d i ş a h t a n g a y r i s i b ilm e m e lid ir . B ö y l e c e p a d i ş a h v u k u b u la n b ir h a d i s e ­ den h a b e r d a r o la r a k fe r m a n b u y u r a b i le c e k t i r . H a l b ö y le o l u n c a h a l k p a d i ş a h a i t a a t iç in c a n a t a c a k , p a d i ş a h ı n g a z a ­ b ı n d a n d a k o r k a c a k t ı r . Ö t e y a n d a n h iç k im se p a d i ş a h a k a r ­ şı is y a n e t m e y e c ü r e t e d e m e y e c e k t ir . P a d iş a h ı n s a h i b - h a b e r v e m ü n h i t a y in e t m e si o n u n a d a le t , t e y a k k u z v e m u h a k e m e g ü c ü n ü n g ö st e r g e si o ld u ğ u g ib i b u a y n ı z a m a n d a m e m le k e ­ t in b a y ı n d ı r o l m a s ı n a v e sile o lu r . H ik â y e S u l t a n M a h m u d I r a k ’ı fe t h e t t i ğ i z a m a n l a r d a e şk ıy a la r , D e y r - i g e ç î k e r v a n sa r a y ın d a k e r v a n y o lc u la r ın d a n b ir k a d ı ­ n ın m a l ı n ı g a s p e t t ile r . B u e ş k ı y a l a r K i r m â n e y a l e t in in h e m e n y a n ı b a şın d a k i K u ç u b e lu ç la r d a n d ı r . K a d ı n c a ğ ı z Su l t a n M a h m u d ’u n d e r g â h ı n a v a r a r a k şik â y e t in i şö y le c e a r z e t t i: “ E ş k ı y a l a r m a l ı m ı D e y r - i g e ç î ’d e g a s p e t t ile r . Y a m a l ı m ı o n ­ la r d a n g e r i a l y a h u t m a lım ın b e d e lin i b a n a ö d e !” Su l t a n M ah m u d ; “ D e y r - i g e ç î n e r e y e d ü ş e r ? ” d e d i. K a d ı n : “ H a k k ı n d a m a l u m a t sa h i b i o l u p i d a r e v e m u h a ­ f a z a e d e b i le c e ğ in k a d a r m e m l e k e t fe t h e t !” d e d i. Su l t a n : “ H a k h s ı n , lâ k i n b u h ı r sı z la r ı n c i n si c i n siy e t i n e d ir , n e r e ­ d e n g e ld ik l e r i h a k k ı n d a b i r f i k r in v a r m ı ? ” K a d ın : “ K u ç u b e l u ç id ile r , K i r m â n ilin d e n g e lm iş l e r d ir .” Su l t a n : 86 Siy asetn am e “ B a h se t t iğ i n y e r p e k u z a k v e d a h i b e n i m h â k i m i y e t a l a ­ n ım d ı ş m d a o l d u ğ u iç in e l im d e n b i r şe y g e l m e z .” Kad m : “ M a d e m k i t e b a y ı k o l l a y a m ı y o r s u n c ih a n ı n ja n d a r m a l ı ­ ğ ı n a n e d iy e s o y u n d u n , d a h a k o y u n l a r ı k u r t t a n k o r u y a m ı y o r k e n b u n e ç o b a n l ı k d a v a s ı d ı r ? Şi m d i b e n i m ş u z a y ı fl ı ğ ı ­ m a v e se n in ş u a c z in e b a k . ” d e d i. M a h m u d ’u n g ö z l e r i d o l u d o l u o l d u v e : “ D o ğ r u d e r si n , m a ll a r ı n ı n b e d e li n i b e n v e r e c e ğ im , h ı r sı z l a r a d a e l im d e n g e l ­ d iğ in c e g e r e k e n i y a p a c a ğ ı m . ” d i y e r e k m a lı n ı n t a z m i n e d il ­ m e sin i e m r e t t i . Su l t a n M a h m u d K i r m a n v a li v e e m ir i o l a n E b û İ i y â s ’a şö y l e b ir m e k t u p y o l l a d ı : “ I r a k ’a il e r le y i şi m d e n m a k s a t o h a ­ v a liy i e le g e ç i r m e k d e ğ il d i. Z i r a o v a k it l e r H i n d i s t a n ’ı z a p t m e se le l e r iy le b o ğ u ş u y o r d u k . N i h a y e t I r a k l ı M ü s l ü m a n a h a ­ li, D e y l e m î le r in k a r g a ş a , z o r b a l ı k v e s a p k ı n l ı k l a r iç in d e o l ­ d u k l a r ı y o ll u m e k t u p l a r y a z d ı . D e d ik le r in e g ö r e b u s a p ı k l a r g ü r u h u g ü z e l b u l d u k l a r ı b i r k a d ı n ı y a h u t t ü y s ü z b i r o ğ la n ı gö r d ü k le r i y e r d e y a k a la y ıp , k a b a k u v v e t k u lla n a r a k a h la k ­ s ı z c a işl e r y a p ı y o r l a r im iş . K a d ı n l a r a y a k l a ş ı r g i b i e r k e k le r e s o k u l u y o r l a r im iş. P e y g a m b e r i n a s h a b ı n a f ü t u r s u z c a h a k a ­ r e t le r y a ğ d ı r ı p , H z . A i şe h a k k ı n d a ile r i g e r i k o n u ş u y o r l a r im iş. İ k t a sa h i p l e r i r e a y a d a n ik i ü ç k e r e v e r g i a l ı y o r l a r k e y if ­ le r in c e d a v r a n ı y o r l a r im iş. M e c d ü ’d - d e v le d e n e n şa h k e n d i­ sin e ş a h i n ş a h d e n il m e si y le k a n a a t e d e r m i ş v e d o k u z n ik â h h k a r s ı v a r m ı ş. S a p ı k m e z h e p l i z ı n d ı k la r , k a s a b a v e şe h ir le r d e f ü t û r e t ­ m e d e n c ir it a t ı y o r l a i i y ü c e y a r a t ı c ı o l a n A l l a h ’ı a l e n e n r e d ­ d e t m e y i d il le r in e p e l e se n k e d e r e k , n a m a z , o r u ç , z e k â t v e h a c c ı k ü ll iy e n i n k â r e d i y o r l a r m ı ş . N e i k t a sa h ip l e r i n in b u s a p ı k ­ la r ı z a p t ü r a p t a k u d r e t i, n e d e y a p t ık la r ı z u lü m v e z o r b a lık ­ t a b ir d ü ş ü ş v a r m ı ş . V az iy e t t e n b ü t ü n ç ıp la k lığ ıy la h a b e r d a r o lu n c a , b u m e se ­ le y i h a ll e t m e y i H i n d i s t a n se f e r im e y e ğ le y e r e k ilk h e d e f o l a ­ N iz am ü ’l-M ülk r a k I r a k ’a y ö n e ld im . D e y l e m î le r v e z m d ı k l a r ı n y e r y ü z ü n d e n k ö k l e r i n i k a z ı s ı n l a r d i y e ü z e r le r i n e p i r ü p a k it ik a t lı , h a lis m u h l is M ü s l ü m a n , H a n e f î m e z h e b in d e n T ü r k l e r i s a l d ı m . B u a s k e r l e r b ir b a z ısın ı k ı lı ç t a n g e ç i r d ile ı; b a z ısın ı z i n c ir le r e v u ­ r a r a k z i n d a n l a r a t ık t ıla r , b a z ısı ç il y a v r u s u g i b i d a ğ ı l a r a k e v ­ le r i n d e n b a r k l a r ı n d a n o l d u la r . B o ş a l a n g ö r e v l e r e R â f ı z î , H a ­ r i c i v e B â t m î le r i n c a n d ü ş m a n ı o l u p , T ü r k l e r g i b i e h l- i s ü n ­ n e t o l a n H a n e f î v e Ş a f i î m e z h e b in d e n H o r â s â n h â c e g â n v e m u t a s a r r ı f l a r ı n ı g e t i r d im . I r a k l ı k â t ip le r in a l a y ı n ın o s a p k ı n g ü r u h t a n o l u p T ü r k l e r i n işin i b o z d u k l a r ı n ı b il d iğ im d e n ö t ü ­ r ü , o n la r ı n h iç b i r in in d i v a n işl e r in d e k a l m a s ı n a m ü s a d e e t ­ m e d i m . B u si y a se t le I r a k m ü l k ü n ü n d e f t e r i n i , T a n r ı a z z e v e c e ll e n in t e v fik iy l e k ı s a b i r m ü d d e t z a r f ı n d a d ü r d ü m v e d a h i H a k k T e â l â b iz i y e r y ü z ü n d e fe sa d ı n k ö k ü n ü k u r u t m a k , b a ­ r ış e h lin i k o r u y u p g ö z e t m e k , a d i ü i h s a n l a c i h a n ı a b a d e t m e k iç ü n y a r a t ı p c ü m l e h a l k a m e m u r k ılm ışt ır . Y e r i g e lm iş k e n , K u ç u b e lu ç k a v m i n d e n b a ş ı b o z u k v e e ş ­ k ı y a d a n b o z m a b ir t a y f a n ı n D e y r - g e ç î k e r a n s a r a y ı n d a y o l v u r u p y a ğ m a e y le d ik le r i k u l a ğ ı m a g e ld i. O n l a r ı d e r d e s t e d ip , ç a l d ı k l a r ı n ı a l a r a k ip t e s a l l a n d ı r m a n ı y a h u t z in c ir le r e v u r a ­ r a k , g a s p e t t i k le r i m a l l a r l a b e r a b e r R e y şe h r i n e y o l l a m a n ı i s ­ t i y o r u m . N e c ü r e t v e k u d r e t l e K i r m â n ’d a n k a l k ı p b e n im il­ le r im e v a r a r a k y o l v u r u p y a ğ m a y a p a r l a r m ı ş . K a l d ı k i K i r ­ m a n b iz e Sü m e n â t k a d a r u z a k d e ğ ild ir . Ş o l b u y u r d u k l a r ı m y a p ı l m a z ise ü st ü n ü z e o r d u l a r s a l a r a k K u ç u b e l u ç ’u n i n t i k a ­ m ın ı b u r n u n u z d a n fit il fit il g e t i r i r i m .” Su l t a n m u l a ğ ı i şb u h a b e r i e r işt ir i n c e , E b u A li İ i y â s ’ın e t e k le r i t u t u ş t u . U l a ğ ı si t a y iş le r l e g ö k l e r e ç ı k a r a r a k . Su l t a n M a h m u d ’a a r m a ğ a n o l a r a k e n v a i ç e şi t a l t m d a n , g ü m ü ş t e n c e v a h ir le r , d e n iz ü r ü n ü in c e işli t a k ıl a r , ç il ç il a l t ı n la r g ö n d e r ­ d i v e şö y l e d e d i: “ E m r in i z e a m a d e b ir b e n d e n i z im , b o y n u m b u y r u ğ u n u z a k ı ld a n in c e d ir , z a n n e d e r s e m h a ş m e t m e a b l a r ı K i r m a n v e c i v a r ı n d a n p e k h a b e r d a r d e ğille r . Z i r a ş u k u l l a r ı ­ n ın o r a d a b a ş g ö st e r e c e k b i r k e şm e k e ş e m a h a l v e r m e si k a t i- Siy aset n am e yon m e v z u b a h i s d e ğ ild ir . K i r m a n a h a li si e h i- i sü n n e t , d in i d ü z g ü n k im se l e r o l u p h a k y o ld a d ı r la r . K u ç u b e l u ç , K ir ı n â n ’d a n s a r p d a ğ l a r v e ç e t in g e ç i t le r le , e n g e b e y o l l a r l a a y r ı l­ m ış b ir y ö r e d ir . Ş u k u l u n u z d a h i a l a y ı ç a p u l c u v e h a y d u t (ila n o g ü r u h t a n y a k a sil k m e k t e d ir . S a y ı l a n k a l a b a l ı k b u g ü ­ r u h 2 0 0 fe r s a h l ı k b ir h a t b o y u n c a o r t a l ı ğ a d e h şe t sa ç ı y o r la n Be n b ir a v u ç a s k e r i m l e o n l a r ı n h a k k ı n d a n g e le m e m . S u l t a n ı ­ m ız e n iy isin i e n d o ğ r u s u n u b ilir le r . O n l a r a k a r ş ı iz le n e c e k s i ­ y a se t e o n d a n b a ş k a s ı n ı n a k l ı e r m e z . H e r n e b u y u r l a r ise b u y ­ r u ğ a b o y n u m u z k ı l d a n in c e .” E b u A l i ’n i n c e v a b ı n ı v e b e n d e l ik le r s u n d u ğ u n u işit e n S u l ­ t a n M a h m u d , o n u n d o ğ r u sö y le d iğ in e k a n a a t g e t i r d i. E b u A li’n in e l ç isin e b i r h i la t v e r e r e k g e r i y o l l a d ı v e o n a : “ E b u A li’y e d e y in iz k i K i r m a n a sk e r in i t o p a r l a y ı p K i r m â n v i la y e ­ t in i k o l a ç a n e y le , f a l a n a y d a d a K u ç u b e l u ç ’a sı n ı r o l d u ğ u h u d u t b o y u n a v a r a r a k o r a d a m e v z i le n , h a b e r c i s a n a fa la n n i şa n ım ı z ı e r iş t ir d iğ in d e d e r h a l h a r e k e t e g e ç i p K u ç u b e lu ç ’a sa l d ı ı ; k im se y e a m a n v e r m e d e n ö n ü n e g e le n i k ı lı ç t a n g e ç iı; b u r a d a m a l l a r ı n ı n g a s p e d il d iğ in i ile r i sü r e n l e r e h a k l a r ı n ı t e s ­ lim e t m e m iç in , ih t i y a r v e k a d ı n l a r ı n m a l l a r ı n a e l k o y u p b a ­ n a g ö n d e r e r e k o n l a r l a e s a sh b ir a h i t v e s ö z l e ş m e y a p a r a k g e ­ ri d ö n . ” Su l t a n M a h m u d , E b u A l i ’n i n e lç isin i y o l l a d ı k t a n s o n r a ; “ O k k u l l a n m a s ı n ı b ile n v e K i r m â n ’a g i d e c e k t ü c c a r l a r se fe r h a z ı r lı k la r ı n ı y a p a r a k y ü k le r in i b a ğ la sın la r . K e r v a n la r ın a r e h b e r li k y a p a c a k m ü s e l l a h b ir m u h a f ı z a l a y ı t a h s i s e t t im . H a y d u t l a r ı n g a s p ı n a m a r u z k a l a n l a r ı n y a h u t b ir m a d d i h a ­ s a r g ö r e n l e r in z a r a r l a r ı n ı t e la fi e d e c e ğ i m .” d iy e m ü n a d i ç a ­ ğ ır t t ı. B u h a b e r şe h ir d e y a y ı l ı n c a c ü m l e t ü c c a r l a r R e y şe h r i n e s ö k ü n e t t ile r . P a d i ş a h b i r e m i r n e z a r e t in d e y a n l a r ı n a 5 0 0 k i ­ şil ik m u h a f ı z a l a y ı y l a m ü n a s i p b i r z a m a n d a o n l a r ı y o l a r e ­ v a n e y le y e r e k şö y l e d e d i: “ E n d iş e l e n m e y in iz , h e m e n a r d ı m z d a n a s k e r i b ir b ir li k d a h a se v k e d e c e ğ i m .” 89 Hizamü’l-Mülk M u h a f ı z a l a y ı n a e m ir v e r d ik t e n s o n r a , sü v a r i le r d e n s o ­ r u m lu b ö lü k k o n u m a t ın m ı h u z u r u n a y a ln ız ç a ğ ır a r a k o n a b ir şiş e g ü ç lü z e h ir v e r d i v e şö y l e d e d i: “ İ s f a h a n ’a v a r d ı ğ ı n ­ d a t ü c c a r l a r işle r in i g ö r e n e k a d a r o r a d a o n g ü n k o n a k l a . B u s ü r e z a r f ı n d a o n h a r v â r iy isin d e n İ s f a h a n e l m a s ı s a t ı n a l ıp d e v e l e r e y ü k l e v e b e r a b e r i n d e g ö t ü r . H ı r s ı z l a r ı n k o l g e z d iğ i m ı n t ı k a y a v a r d ı ğ ı n g e c e o e l m a l a r ı z e h ir le k a r d ı k t a n s o n r a b i r d iğ e r in e b u l a ş s ı n d iy e y a n y a n a k o y . S o n r a e l m a l a r ı y e ­ r in d e n ç ı k a r ı p k e r v a n a d a ğ ı t t ı k t a n s o n r a y o l a ç ı k . H ı r s ı z l a ­ r ın b u lu n d u ğ u b ö lge y e v a r d ığ ın d a , h a y d u t la r gö r ü n m e y e b a ş l a y ı n c a k e r v a n a iy ic e ü şü şm e le r i iç in o r a l ı o l m a y ı n , b o z ­ g u n y e m iş g i b i r i c a t e d i n . İ k i ü ç s a a t s o n r a d ö n e r e k t e p e l e r i­ n e ç ö k ü n . H a y d u t l a r ı n ç o ğ u n u n o z e h ir li e l m a l a r ı y iy e r e k g e b e r e c e k le r i n d e n e m in im . K a l a n s a ğ l a r ı d a siz i t l a f e d in . O n l a r d a n m a l l a n a l d ı ğ m ı z d a iy isi n d e n o n b e y g ir in i şu y ü ­ z ü k le b ir l ik t e E b u A li İ i y â s ’a g ö n d e r . K u ç u b e l u ç h ır sı z la r ın ı p e r i ş a n e t t i ğ im iz i v e ş i m d i a sk e r le r i y le b u h a y d u t l a r ı n y u r t ­ l a r ı n a sa l d ı r m a s ı n ı , t e p e l e r in e ç ö k m e s i n i , f e r m a n ı m ı ic r a e t ­ m e s i g e r e k t iğ in i h a b e r v e r . Se n d e e m ir o l a r a k k e r v a n ı K i r ­ m a n se r h a d d ın a u la şt ır a sın .” E m ir : “ E m r in b a ş ı m ü s t ü n e . ” d iy e r e k h u z u r d a n a y r ıld ı. K e r v a n k a fi l e si n i a l a r a k İ s f a h a n ’a g e ld i. O r a d a n o n h a r v â r e l m a t e d a r i k e d e r e k K i r m â n ’a y ö n e ld i. A y n e n s u l t a n ı n e m r i­ n i i f a e d i y o r d u . H ı r s ı z l a r sı z d ı r d ı k l a r ı b ir c a s u s sa y e sin d e y ı l­ la r v a r k i b e n z e r i u ğ r a m a m ı ş , b in ş u k a d a r k ü s u r h a y v a n , g ö z k a m a ş t ı r a n n ic e m a ll a r , se r v e t le r b a r ı n d ı r a n b ir k e r v a n ı n 5 0 0 k iş il ik s ü v a r i m u h a f ı z a l a y ı y l a g ü z e r g â h l a r ı n d a n g e ç e c e ­ ğ i h a b e r in i a l ı n c a şe n le n d ile r . K u ç u b e lu ç b ö l g e s i n d e a y a k t a k ı m ı n d a n s a y ı la r ı 4 . 0 0 0 ’i b u la n si l a h l ı h a y d u t g ü z e r g â h a p u s a r a k k e r v a n ı b e k le m e y e k o y u l d u . E m ir , k e r v a n v e a sk e r le r iy le m e z k û r m a h a l l e v a r d ı ğ ı n d a y ö r e sa k in le r i b in k ü s u r sü v a r i h a y d u t u n y o l u k u ş a t t ı ğ ı n ı h a ­ b e r v e r d ile r . E m ir : “ B u r a y l a o n l a r ı n b u l u n d u ğ u y e r a r a s ı n d a k a ç k o n a k v a r d ı r ? ” d iy e s o r d u . Y ö r e sa k i n l e r i h a y d u t l a r ı n 90 Siy asetn am e l>cş fe r s a h lı k b i r m e s a f e d e o l d u k l a r ı m sö y le d ile r : K e r v a n c ı l a ­ r ın iç le r in e b i r k u r t d ü şt ü . E m i r k e r v a n c ı l a r ı n h e p sin i t o p l a ­ y a r a k o n l a r a ş ö y le d e d i: “ T a s a l a n m a y m ı z , b iz m a ll a r ı n ız ı c a n s i p e r a n e k o r u y a c a ğ ı z , k a l d ı k i s u l t a n b iz i b ir v a z if e iç in g ö n d e r m iş t ir . P a d i ş a h ı n n e siz e n e b iz e b ir k a s t ı v a r d ır . S u l t a ­ n ım ız b u h a y d u t l a r ı n g e ç e n y ı l g a s p e t t ik le r i m a l l a n o n la r t la n g e r i a l m a k n iy e t in d e d ir . E n d iş e y e m a h a l y o k , H a k k şe r İcr i h a y r e y le r , g ü n e ş b ir d o ğ s u n , A l l a h ’ın y a r d ı m ı b iz e e r iş e ­ c e k v e d e d i k l e r i m i y e r i n e g e t i r i r se n iz i n ş a l l a h h a y ı r sı y l a m u ­ r a d ı m ı z ü z r e d e v r e d e c e k t ir fe l e k .” K e r v a n a h a l i s i b u n l a r ı işi t in c e se v in ç iç in d e , “ N e b u y u ­ r u r sa n b a ş ı m ı z g ö z ü m ü z ü s t ü n e . ” d e d ile r . E m ir : “ B u g e c e h a r e k e t e t t iğ im i z d e s ü v a r i le r b e n im le k e r v a n ı n ö n ü n e g e ç s in ­ ler, m a l l a r ı n ı z a g ö z k o y a n b u h a y d u t l a r s iz d e n k e n d ile r i n e k a r ş ı k o y a n l a r ı ö l d ü r e c e k le r d i r . Y a r ı n o r a y a v a r d ı ğ ı m ı z d a , h a y d u t l a r g ö r ü n m e y e b a ş l a r b a ş l a m a z b e n k a ç a c a ğ ı m , siz d e p e ş i m d e n k a ç ın . B e n n e y a p a r s a m siz d e a y n ısın ı y a p ı n . B u işt e b ir h a y ı r o l d u ğ u n u g ö r ü p ş a ş ı r a c a k s ı n ı z v e s u lt a n ı n e l b e t b i r b il d iğ i o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü e m r in i h a r fiy e n y e r in e g e t i r e ­ l i m .” d iy e r e k g e r i d ö n d ü l e r . G e c e ç ö k t ü ğ ü n d e e m ir , e l m a y ü k le r in i h a z u r la y a r a k t ı p k ı su lt a n ı n d e d i ğ i g i b i y a p t ı . Z e h i r l i ç u v a ld ı z ı n u c u n u e l m a l a r a b a t ı r a r a k o n la r ı y e r le r i n e y e r l e şt i r d i . A d a m l a r ı n d a n b e şin i z e h ir li e l m a y ü k le r in i t a ş ı y a n o n d e v e y e b a k m a k iç in g ö r e v ­ le n d ir e r e k o n l a r a ş ö y le d e d i: “ B i z im k a ç t ı ğ ı m ı z ı g ö r e n h a y ­ d u t l a r k e r v a n a ü ş ü ş e r e k y ü k le r i y a ğ m a y a k o y u l u n c a e l m a d e n k le r in i ç ö z ü n ; k ü fe le r i n a ğ z ı n ı y ı r t a r a k y e r le r e s a ç t ı k t a n s o n r a siz d e b i r y o l u n u b u l u p o r a d a n u z a k l a ş m . ” G e c e y a r ı s ı o l u n c a e m i r h a r e k e t e m r i v e r d i. K a f i l e m u n ­ t a z a m s a b a h a k a d a r y o l a ld ı. G ü n e ş y ü k se l m e y e b a ş l a y ı n c a h a y d u t la r d a lk ılıç ü ç k o ld a n p e y d a h la n a r a k k e r v a n a d o ğ r u se ğir t t ile r . E m i r o n l a r a d o ğ r u b ir ik i h a m l e d e b u l u n a r a k b i r ­ k a ç o k a t t ı k t a n s o n r a g e r i si n g e r i k a ç m a y a b a ş l a d ı . K e r v a n ­ d a y a y a b u l u n a n l a r ı n h e p si d e e m i r i n k a ç t ı ğ ı y e r e k a d a r y a ­ 91 N iz am ü İ- M ü lk r ı m fe r s a h y o l git t ile r . H a y d u t l a r g ö n ü l fe r a h lı ğ ı y la y ü k le r i y a ğ m a l a y a r a k , m a l l a r v e k u m a ş l a r l a e ğ le şi p k e r v a n ı t a l a n a k o y u l d u la r . H e m e n h e m e n a l a y ı e l m a k ü fe v e ç u v a l l a r ı n a h ı r s l a s a l d ı r ı p y e m e y e k o y u l d u la r . B i r s a a t s o n r a s ı n d a h e p si t e k t e k y e r e y ığ ıla r a k ö lü y o r la r d ı. G ü n e şi n d o ğ m a s ı n d a n b ir ik i s a a t s o n r a o r d u k u m a n d a ­ n ı e m ir y ü k se k ç e b ir y e r e ç ık a r a k k e r v a n v e h a y d u t la r a b a k ­ t ı ğ ı n d a o v a b o y u n c a y e r e y ı ğ ılm ış i n s a n l a r g ö r d ü . Se v in ç iç in d e h ı z la in e r e k , “ E y k e r v a n a h a l i s i , m ü jd e l e r o l s u n k i s u l ­ t a n ın h i m m e t i y le h a y d u t l a r ı n a l a y ı g e b e r i p g i t t i . A z b i r k ı s ­ m ı k a l m ı şt ı r . H a y d i a s l a n l a r ı m , e lle r in iz i ç a b u k t u t u n u z d a g e r i y e k a l a n l a r ı n t e p e si n e ç ö k e l i m !” d e d i. C ü m l e a h a l i o v a ­ y a in ip k e r v a n a v a r d ı k l a r ı n d a y e r le r e y ı ğ ılm ış h a y d u t le şle r i, o r a y a b u r a y a sa ç ılm ış o k la r , y a y la r , k a r g ıla ı; k a lk a n la r g ö r ­ d ü le r . Ç o k a z ı c a n ç e k i şm e k t e v e b a ş l a r ı n a n e fe c i b ir fe l a k e ­ t in g e l d i ğ i h a b e r in i m e m le k e d e r in e g ö t ü r e c e k t e k b ir t a n e s i s a ğ k a l m a m ı ş t ı . E m i r n ic e h a r v â r sil a h ı t o p l a t a r a k k e r v a n ı k a z a s ı z b e la s ı z m e n z il in e e r işt ir d i. K e r v a n a h a li si n in se v in ç ­ t e n iç i iç in e sı ğ m ı y o r d u . K e r v a n ı n b u l u n d u ğ u n o k t a y l a K ir m â n E m ir i E b u A li İ iy â s a r a s ı n d a o n fe r s a h lı k m e s a f e v a r id i. E m i r b ir g u l a m ile Su l t a n M a h m u d ’u n y ü z ü ğ ü n ü E b u A l i ’y e y o l l a y a r a k o n u o l a n b it e n d e n h a b e r d a r k ıl d ı. E b u A li v a z iy e t t e n h a b e r d a r o l u n c a v a k i t g e ç i r m e d e n o r ­ d u t o p l a y a r a k K u ç u b e lu ç ’u n ü st ü n e y ü r ü d ü . K e r v a n d a n s o ­ r u m l u e m ir d e o n a k a t ı l d ı ğ ı n d a o n b in d e n f a z l a k i şiy i k ı l ı ç ­ t a n g e ç i r e r e k b in le r c e a l t ı n d i n a r , n ic e m a l , d e ğ e r li e ş y a , h a y ­ v a n v e p u s a t l a r e le g e ç ir d ile r . A ld ı k l a r ı g a n i m e t i n m ik t a r ı n m n e k a d a r o l d u ğ u n u k i m se n i n h a v s a l a s ı a l a m a z d ı . D a h a s o n ­ r a E b u A li t o p l a n a n c ü m l e g a n i m e t i e m ir le b e r a b e r Su l t a n M a h m u d ’a g ö n d e r d i . Su l t a n m ü n a d i s i n e şö y l e d u y u r m a s ı n ı e m r e t t i; “ I r a k ’a g e ld iğ im d e K u ç u b e lu ç h a y d u t l a r ı n ı n m a l ­ la r ın ı g a s p e t t i ğ i k im se le r , z a r a r l a r ı n ı t a z m i n e t m e m iz iç in d e r g â h ı m ı z a v a r s ın la r .” D a v a c ı l a r d e r g â h a g e l i p m u t l u m e ­ su t d ö n ü y o r la r d ı. 92 Siy asetn am e B u h a d is e n in a r d ı n d a n , e lli y ıl b o y u n c a o y o l d a t e k b ir h ır sız ın b ile iz in e r a s t l a n m a d ı . M a h m u d h e r y e r d e s a h i b - h a b e r v e c a s u s l a r g ö r e v l e n d ir ­ m işt i. B ir isi d i ğ e r in in h a k s ı z y e r e t a v u ğ u n a e l k o y s a su lt a n b u n d a n h a b e r d a r o l u y o r v e o l a y ı s o r u ş t u r u y o r id i. P a d i ş a h ­ la r ı t a h d a r m d a t u t a n işt e h e p b u n i z a m d ı . A l- i Se lç u k b u n o k t a y ı i h m a l e y le se y o k o l u r gid e r . H ik â y e E b u ’l F a z i Se g z i , şe h it Su l t a n A l p a r s l a n ’a (A ll a h b u r h a n ı ­ n ı a y d ı n l a t sı n } “ N e d e n sa h ib - h a b e r in iz y o k t u r ? ” d iy e s o r d u ­ ğu n d a; A lp a r sla n ; Sa lt a n a t ım ı y e r le y e k sa n e d ip g ö n ü ld a şla r ım ı b e n d e n s o ğ u t m a k m ı i s t i y o r s u n ?” d i y e c e v a p v e r d i. E b u ’l F a z I se b e b in i s o r u n c a A l p a r s l a n ş ö y l e a n l a t t ı : “ B i r s a h i b - h a b e r t a y in e y le d iğ im d e , b a n a g ö n ü l v e r e n h a t ı r ı sa y ı ­ lır b ir isi o n a o l a n m u h a b b e t i m v e i t i m a d ı m d a n ö t ü r ü h a b e r ­ c iy e r ü şv e t v e r m e k t e n k a ç ı n ı r v e o d a d o s t u m u z a s a y g ı g ö s ­ t e r m e z . Ö t e y a n d a n h a s m ı m v e r a k i p l e r i m o n u n l a ü n siy e t p e y d a e y le y ip o n a i h s a n d a b u lu n u r la r . H a l b ö y l e o l u n c a is­ t e r ist e m e z s a h i b - h a b e r k u l a k l a r ı m ı z a d a i m a a h b a p l a r ı m ı z ­ d a n y a l a n y a n lı ş , d ü ş m a n l a r ı m ı z d a n d a iy i g ü z e l h a b e r l e r fı­ sıld a r . G ü z e l v e y a l a n h a b e r t ı p k ı b i r o k g i b id ir . B u o k l a r d a n b ir isi h e d e fin i b u ld u ğ u n d a g ö n lü m ü z gü n b e g ü n d o st la r a k a r ş ı s o ğ u d u ğ u iç in o n l a r ı ç e v r e m iz d e n u z a k l a ş t ı r ı r k e n h a sı r a la r ı m ı z ı k e n d i m i z e d a h a d a y a k l a şt ı r ı r ı z . S o n r a b i r b a k a r ­ sın k i k ı s a b ir z a m a n d a b a ş ı m ı z a d ü ş m a n k e sil e n d o st l a r ı n y e r i n e d ü ş m a n l a r ç ö r e k le n ir . A r d ı n d a n m ü l k ü m ü z d e t e l a f isi im k â n sız h a sa r la r v ü c u d a ge lin ” E ğ e r k i h a l b u m i n v a l ü z r e ise i t i m a d a ş a y a n v e d i n i b ü ­ t ü n b i r s a h i b - h a b e r o l m a s ı y e ğd ir . C ü m l e h a se t ç i le r in şe r r in ­ d e n e m in o l m a s ı iç in p a d i ş a h ı n d a fe r a s e t li v e iş in in e h li o l ­ m a s ı g e r e k t ir . în şa lla h u T e â lâ . 93 O n Birin ci Fasti Bargâh tan Sadır Olan Ferm an ve Em irlerin Saygın Tutulm asına İlişkin B a r g â h t a n z i y a d e si y l e f a z l a m e k t u p n e ş r o l u n m a k t a . K e ­ m iy e t a r t t ı k ç a k ı y m e t a z a lır . D o l a y ı s ı y l a m ü h i m b i r m e se le o l m a d ı k ç a m e c lis- i â l îd e n b i r şe y n e ş r o l u n m a s ı n . F e r m a n , k i ­ şi e m r e d il e n i i f a e t m e d i k ç e o n u e l d e n b ı r a k m a y a s ı b ir a z a ­ m e t i h a iz o l m a l ıd ır . Şa y e t b ir k işin in fe r m a n ı h o r g ö r d ü ğ ü , ic r a d a k u s u r e y le d iğ i o r t a y a ç ı k a r s a o l k işi s a r a y ı n m u h i p l e r in d e n d a h i o l s a a ğ ı r b ir c e z a y a ç a r p t ı r ı lm a lı d ır . H ü k ü m d a r ı d iğ e r le r in d e n a y ı r a n f a r k o n u n h ü k m ü n ü n g e ç m e sid ir . Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i b ir k a d ı n N i ş a b u r ’d a n G a z n e ’y e , Su l ­ tan M a h m u d ’u n h u z u r u n a , m a r u z a t ı n ı a r z iç in g e le r e k : “ N i ş a b u r â m i l i t a r l a m a e l k o y u p z i m m e t i n e g e ç i r d i . ” d iy e şik â y e t t e b u lu n d u .  m ile k a d ın c a ğ ız ın t a r la sm ı ge r i v e r m e ­ s i iç in f e r m a n ç ı k a r ı l d ı . E l i n d e t a r l a n ı n b ir t a p u s e n e d i b u ­ lu n a n â m il: “ B u , b e n im a r a z i m d i t M e se le y i d e r g â h a s a r a ­ h a t l e b e y a n e d e r i m . ” d e d i . K a d ı n b ir k e z d a h a G a z n e ’y e v a ­ r a r a k d u r u m u n d a n ş i k â y e t g e t i r d i. G u l a m - ı h a s s ı g ö n d e r i p 95 H iz am ü ’l-M ü lk m e z k û r â m i l i G a z n e ’y e g e t i r e r e k b in s o p a v u r d u la r .  m il ö n c e b u s o p a c e z a sı y e r in e 2 0 .0 0 0 N işa b u r d in a r ı k e fa r e t ödem ek i st e d iy se d e t a le b i r e d d e d ile r e k şö y l e p a y la n d ı; “ M a d e m b u t a r l a se n in ü st ü n e ş e r ’a n t a p u l u id i , n e d e n p a ­ d i ş a h ı n h ü k ü m v e fe r m a n ı n a i t a a t e d i p d e r g â h a v a r a r a k h a ­ lin i i b r a z e t m e d i n , b ö y le d a v r a n m a k l a m u h a k k a k p a d i ş a h ı n g a z a b ı n a u ğ r a d ı n !” İ şt e b u , p a d i ş a h ı n fe r m a n ın a k ü st a h lık e d e n l e r e ib r e t o l u p u c u h ü k ü m d a r a d a y a n a n h e r şe y e b o y u n la r ı n ı e ğ ip i t a ­ a t k â r o l s u n l a r iç in d ir . Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i . M e l i k P e r v îz o r d u s e r a s k e r i o l a n Be h r â m Ç û b î n ’e ilk b a ş t a p e k m u h a b b e t b e sl e r id i . Ş a r a p m e c li ­ sin d e o l s u n , a v d a y a h u t t e k b a ş ı n a b ir a n iç in b ile o n u y a n ı n ­ d a n a y ı r m a z d ı . B e h r â m ’ın b in ic il ik t e e m s a l s i z v e s a v a ş ç ı l ı k t a ü st ü n e y o k id i. G ü n le r d e n b ir g ü n P e r v î z ’e H e r â t v e Se r a h s v i la y e t in d e n h e r b ir isi b ir h a r v â r ih t i y a ç m a l z e m e l e r i v e t ü r ­ lü t ü r l ü m a l y ü k lü 3 0 0 k ız ıl t ü y l ü d e v e g e t ir d ile r . P e r v îz , g e ­ le n m a l l a r ı n h e p si n i o l d u ğ u g i b i B e h r â m ’m s a r a y ı n d a k i g e n iş v e b ü y ü k b i r m u t f a ğ a g ö t ü r m e l e r in i e m r e t t i. E r t e si g ü n P e r v îz ’e , B e h r â m ’ın d ü n g e c e k ö l e sin e y ir m i s o p a v u r d u ğ u h a b e r i ile t ild i. P e r v îz ö f k e le n e r e k B e h r â m Ç û b în ’i d e r h a l h u z u r d a h a z ı r e y le m e l e r i n i b u y u r d u . B e h r â m h u z u r a v a r d ı ğ ı n d a , P e r v îz s i l a h h a n e d e n 5 0 0 a d e t k a d a r k \U ç g e t i r m e l e r in i ist e d i. K ı lı ç la r g e t i r il d iğ in d e P e r v îz : “ E y B e h r â m , şu k ı l ı ç l a r d a n e n iy ile r in i s e ç !” d e d i. B e h ­ r â m , 1 5 0 k ılıç se ç t i. P e r v îz : “ B u se ç t i k le r i n d e n d e e n iy ile r in i s e ç !” d e d i. B e h r â m , iy i­ sin d e n 1 0 k ılıç se ç t i. P e r v îz : “ B u n l a r d a n d a e n m ü k e m m e ll e r i n i s e ç !” d e d i. B e h r â m , 2 k ılıc ı a y ır d ı. 96 Siy asetn am e P e r v îz : “ Şi m d i b u ik i k ılıc ı t e k k ı n a s o k m a l a r ı n ı e m r e t ! ” d e d i. B e h r â m ; “ Ç i f t k ı lıç t e k k ı n a s ı ğ m a z e f e n d i m .” d e d ik t e n s o n r a h a t a s ı n ı d e r h a l a n l a d ı v e h ü k ü m d a r ı n ö n ü n d e e ğ ilip ö z ü r t a l e p e t t i. P e r v îz : “ S ı r f h i z m e t im d e b u l u n d u ğ u n iç in ü s t ü m d e h a k k ı n o l d u ­ ğ u n d a n v e o m a k a m a b i z z a t k e n d im g e t i r m i ş o l d u ğ u m d a n ö t ü r ü se n i g ö z d e n ç ı k a r a m ı y o r u m ; y o k s a y a p t ı ğ ı n ı y a n ı n a b ı r a k m a z d ı m . T a n r ı a z z e v e c e lle h ü k ü m r a n l ı k v e s a l t a n a t ı b i­ z e t e v d i e d e r e k se n i d e ğ il b iz i a r z d a a d i l b ir p a d i ş a h k ı l m ı ş­ t ır . D e m e k l i ğ i m o l d u r k i şik â y e t i o l a n k i ş i m a r u z a t ı n ı g e lir b iz e a r z e d e r ; b iz d e g e r e ğ i h e r n e ise i c r a sı n ı a d a l e t l e e m r e ­ d e r iz . B u n d a n b ö y le i d a r e n d e k il e r d e n y a h u t k ö l e le r in d e n b i ­ r i b i r su ç işle se m u c i b i n c e c e z a l a n d ı r m a m ı z v e h iç k im se n in h a k s ı z l ı ğ a m a r u z k a l ı p s ı k ın t ı y a d ü ş m e m e s i iç in b iz i h a b e r ­ d a r e t m e n g e r e k ir . B u d e f a l ı ğ m a se n i a f f e t t i m . ” G ö r k i n ic e id il e r p a d i şa h l a r . B e h r â m k i P e r v îz ’in si p a h s â l â r ı id i, a m m a e n h o r a b ile la y ı k g ö r ü l m e y e n a z a r l a r a d ü ç a r o ld u . 97 O n İk inci Fasıl Padişahın H ay ati Meseleler ile îlgili Olarak Dergâh tan Gulam Gönderm esi D e r g â h t a n m ü t e m a d i y e n p a d i ş a h ı n d e s t u r u o l m a k sı z ı n , t e k lifsiz c e n ic e g u l a m g ö n d e r i l d i ğ i n d e n ö t ü r ü h a l k s ı k ı n t ı la ­ r a m a r u z k a lm a k t a d ır . Bu g u la m la r h a k sız y e r e h a r a ç k e s­ m e k t e d ir . 2 0 0 d i n a r m e b l a ğ l ı k b ir d a v a d a n g u l a m g i d i p k e n ­ d i si d e e k le y e r e k 5 0 0 d i n a r t a l e p e t m e k t e d ir . B u d u r u m d a r e a y a y o k s u l d ü ş m e k t e v e v e r g isin i v e r m e k t e g e c i k m e l e r o l ­ m a k t a d ı r . Ç o k ö n e m a r z e d e n b ir m e se le o l m a d ı k ç a g u l a m ı n g i t m e m e si v e g i t t iğ i t a k d i r d e d e fe r m â n - ı â li y le g i t m e si g e r e ­ k ir . H e r şe y y o l u n c a y o r d a m ı n c a o l su n d iy e g u l a m d a s ö z k o n u s u d a v a n m m e b l a ğ ı h a k k ı n d a b il g ile n d i r il e r e k o n d a n fa z la s ı n ı a l m a s ı m e n e d ilm e lid ir . 99 O n Üçüncü Fasıl Casusları Sevk ve îdare, M ülk ün Selam eti ve Raiyyetin İşlerine Dair H i ç b i r şe y in h i ç b ir su r e t t e g iz li s a k l ı i c a lm a m a sı v e v u k u b u la n y a h u t a y y u k a ç ı k a n b ir m e se le y e a n ı n d a m ü d a h e le iç in k u l a k l a r ı n a ç a l ı n a n h e r şe y i p a d i ş a h a u l a ş t ı r a c a k , t a c ir ; se y y a h , sû fî , y o k s u l , s a k a t a t ç ı k ı lı ğ ı n d a , d ö r t b ir y a n a c a s u s ­ l a r sa l ın m a l ıd ır . N i c e z a m a n d ı r v a lile r , m u k t i ’a n , m e m u r l a r v e e m ir le r p a d i ş a h a k a r ş ı k ö t ü e m e l le r b e sle m e k t e , h u su m e t iç in d e is y a n b a y r a ğ ı n ı a ç m a n i y e t in d e d ir le r . C a s u s l a r b u n l a ­ r ın n iy e t le r in i h ü k ü m d a r a e r işt ir d i ğ i v e p a d i ş a h d a z a m a n ı n ­ d a d a v r a n d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü o n l a r ı d e r d e s t e y le m işt ir . B ö y l e c e k a r a n l ı k e m e lle r i k u r s a k l a r ı n d a k a lm ışt ır . Ş a y e t b ir b a ş k a h ü k ü m d a r o n u n t o p r a ğ ı n a s a l d ı r m a n iy e t in d e is e o n u p ü s ­ k ü r t e r e k i c a b ı n a b a k m ı şt ı r . Ö t e y a n d a n c a s u s l a r r e a y a n ı n iy i k ö t ü b ü t ü n h a ll e r i n d e n p a d i ş a h ı h a b e r d a r k ı l m ı ş l a r ; p a d i ş a h d a A d u d u ’d - d e v l e ’n in y a p t ı ğ ı g i b i o n l a r ı n ö c ü n ü a lm ışt ır . Hikâye D e y l e m î le r d e n A d u d u ’d - d e v le ’d e n a k h d a h a p e k , k a v r a y ı ­ şı t e z , fe r a se t i d a h a y e ğ in b ir isi y o k id i. B a y ı n d ı r l ı k v e im a r iş­ le r in d e n h a z d u y a n â l i c e n a p v e m e se le l e r e h e r y ö n ü y le v â k ı f 101 N iz am ü ’l-M ü lk İd i. G ü n le r d e n b i r g ü n b i r c a s u s o n a ş ö y le b i r h a b e r u la şt ı r d ı : “ E m i r b u y u r d u ğ u n u z m e se le n in h a lli iç in y o l l a d ı ğ m ı z şu b e n ­ d e n i z , şe h ir k a p ı s ı n d a n ik i y ü z a d ı m k a d a r y o l a l m ı ş t ı m k i y o l k e n a r ı n d a b e t i b e n z i a t m ı ş, s u r a t v e b o y n u y a r a b e r e iç in d e b i r d e l ik a n l ı g ö r d ü m . B e n i g ö r ü n c e s e l a m v e r d i. Se la m ı m a l ­ d ı k t a n s o n r a o n a o r a d a n e d i y e d in e l d i ğ i n i s o r d u m . ” D e l i k a n l ı ; “ A d a l e t le h ü k m e d e n p a d i ş a h v e k a d ı s ı o l a n b ir şe h r e g i t m e k iç in y o l d a ş a r a m a k t a y ı m . ” d e d i. Be n : “ A ğz ın d a n ç ık a n ı k u la ğ ın d u y u y o r m u , A d u d u ’d - d e v - le ’d e n d a h a a d i l v e â l â sı n ı, şe h r im iz in k a d ı s ı n d a n d a h a â l i m i ­ n i n e r e d e n b u la c a k sın ?” d e d im . D e li k a n lı : “ E ğ e r p a d i ş a h a d i l v e m e se le le r e v â k ı f o l a y d ı , a t a d ı ğ ı k a ­ d ı d a d o ğ r u d ü r ü st o lu r d u ; k a d ın ın n iz a m sız lığ ın d a n h ü ­ k ü m d a r ın p e k ih m a lk â r o ld u ğ u n u a n la d ım .” O n a: “ P a d i ş a h ı n n e ih m a l in i v e k a d ı n ı n n e n iz a m sı z lı ğ ın ı g ö r ­ d ü n k i.?” d e d im . D e li k a n lı : “ H i k â y e s i u z u n d u r , l â k in y o l a l d ı k ç a k ı sa h r .” d e d i. Be n : “ H a y h a y , b a n a h e r şe y i a n l a t a b i l i r s i n . ” d e d im . D e li k a n h : “ H a d i ö y le y se , k ı s s a y l a y o l u k ı s a l t a l ı m . ” d e d i. Y o l d a il e r l e d i k ç e h i k â y e s i n i a n l a t m a y a k o y u l d u : “ B i l k i b e n f a l a n c a t ü c c a r ı n o ğ l u y u m . B a b a m ı n k o n a ğ ı b u şe h i r d e f a l a n c i v a r d a d ı r . B a b a m ı n n a s ı l b ir a d a m o l d u ğ u n u v e d a ­ h i m a lik o ld u ğ u m a l v e m ü lk ü n n e id ü ğ ü n ü şe h ir d e b ilm e ­ yen yok tu r. Bab am c i h a n d a n g ö ç ü n c e b e n d e b i r k a ç y ıl k e n d i m i g ö n ü l e ğ le n c e le r in e , iy ş ü i şr e t e , ş a r a b a v e r d i m . N i h a y e t h a y a t t a n ü m i t k e s e s i y e ç e t in b i r h a s t a l ı ğ a m ü p t e l a o l d u m . T a n r ı a z z e v e c e ll e y e e ğ e r b u h a s t a l ı k t a n k u r t u l u r ­ s a m h a c c a g i d e c e ğ i m i v e A l l a h r ı z a s ı iç in g a z a e y l e y e c e ğ i m i 102 Siy asetn am e n p z r e t t i m . A r d ı n d a n T a n r ı a z z e v e c e ll e ş i f a v e r d i ; s a ğ l ı k v e Se la m e t im e k a v u ş t u m . T ak at b u lu n c a e v v e la h a c c a git m e y e a r d ın d a n g a z a y a k a t ı l m a y a n iy e t e t t im . B ü t ü n c a r i y e v e g u l a m l a r ı m ı a z a t e y ­ le y ip b ir b i r l e r in e n i ş a n l a y a r a k a l t ı n v e g ü m ü ş v e t a r l a d a n t if y im v a r ise o n l a r a b a ğ ı ş l a d ı m . K a l a n m a l v e m ü l k ü m ü d e pili b in d i n a r b e d e l le e l d e n ç ı k a r d ı m . S o n r a k e n d i k e n d im e ^ o y le b ir d ü ş ü n d ü m : “ Ç ı k a c a ğ ı m ş u ik i s e f e r t e h l ik e l e r le d o ­ lu o l d u ğ u iç in ş u n c a a l t ı m d a b e r a b e r i m d e g ö t ü r m e k a k ıl k â r ı d e ğ i l d i r .” B e n d e o t u z b in d i n a r ı y a n ı m d a g ö t ü r ü p y i r ­ m i b in in i b ı r a k m a y a k a r a r v e r d im . İ k i b a k ı r i b r i k , h e r b ir i­ si n e o n a r b in d i n a r k o y a r a k i ç im d e n : “ Ş i m d i b u n l a r ı k i m e t e sl i m e t s e m . . . ” d iy e d ü ş ü n d ü m .  li m , h â k i m v e b i z z a t p a ­ d işa h ın M ü slü m a n la r ın c a n ın a , m a lın a a sl a h ıy a n e t e t m e y e ­ c e ğ i iç in k e n d i si n e e m a n e t e t t iğ i b i r i si o l d u ğ u n d a n d o l a y ı ş e ­ h ir a h a l i s i iç in d e n a l t ı n l a r ı s a d e c e k a d ı y a t e s l i m e t m e fik r i iç im e y a t t ı . B u n iy e t im i k e n d is in e a ç t ı ğ ı m d a k a b u l e t t i v e g a y e t l e s e v in d im . S a b a h a k a r ş ı u y a n ı p a l t ı n d o l u i k i ib r iğ i t u t u p h a n e s i n e g ö t ü r e r e k , m ü t e v e k k i l , e m a n e t e t t im . Y o la d ü ş e r e k h a c c ı m ı e d a e t t ik t e n s o n r a M e k k e v e M e d i n e ’d e n g a z i l e r e k a t ı l m a k iç in D e r y â - y ı R û m ’a g i t t i m . B i r k a ç y ıl c i­ h a t e t t ik t e n s o n r a b i r g a z a d a k a fi r l e r c e k ı st ı r ı l ı p s u r a t v e m u h t e l i f a z a l a n m d a n y a r a l a n a r a k , d ö r t y ıl R u m î l e r i n e li n ­ d e e s i r k a l d ı m , z i n c ir e v u r u l u p z i n d a n l a r ı n d a y a t t ı m . B ir gü n Rum k a y se r i h a st a d ü şü n c e b ü t ü n s a v a ş e sir le r i v e m a h p u s l a r a z a t e d i ld ile r . B ö y l e li k le b e n d e h ü r r iy e t im e k a ­ v u şt u m . Y o l m a sr a fla r ım ı k a r şıla y a c a k m ik t a r p a r a k a z a n ­ d ı m . İ h t i y a c ı m ı k a r ş ı l a y a c a k y i r m i b in d i n a r ı b i r z a m a n k a ­ d ı y a e m a n e t e t t i ğ i m iç in r a h a t id im . İ ş t e b u ü m i t ile h a r a p v e b i t a p b ir ş e k il d e t a m o n y ıl s o n ­ r a k a l k ı p B a ğ d a t ’ın y o l u n u t u t t u m . B a ğ d a t ’a v a r ı r v a r m a z s o l u ğ u k a d ı n ı n y a n ı n d a a l d ı m . Y a n m a v a r d ı ğ ı m d a p e r iş a n h a li m d e n ö t ü r ü b e n i g ö r m e z d e n g e le r e k b a n a h iç t e v e c c ü h e t m e d i . B i r ik i d e f a y a n ı n a v a r d ı m e t t im d e r k e n i k i g ü n b u 103 N iz am ii’l-M ülk şe k i l d e g e ç t i a m a h i ç b ir ş e k il d e b a n a t e v e c c ü h e t m iy o r d u . Ü ç ü n c ü g ü n h u z u r u n a v a r d ı ğ ı m d a , o r t a l ı k se ssi z l e şi n c e o n a : “ E y M ü s l ü m a n l a r ı n k a d ı s ı , b e n f a l a n c a k iş i, f a l a n c a t a c ir i n e v la d ı y ı m , h a c c a g i t t im v e c i h a d a k a t ıl d ı m . N i c e m ih n e t le r ç e k t i m . Y a n ı m d a g ö t ü r d ü ğ ü m e l im d e a v c u m d a h e r n e v a r is e h e p sin i y i t i r d im v e g ö r d ü ğ ü n g i b i b u se r se fil h a ll e r e d ü ş ­ t ü m . Z ı r n ı k a l t ı n a h ü k m ü m g e ç m e z . Y a n ı n a e m a n e t e n b ı­ r a k t ı ğ ı m o ik i ib r ik a l t ı n a ş u a n d a ih t i y a c ı m v a r d ı r .” d e d im . K a d ı d a n h iç se s s e d a ç ı k m a d ı , b a h s e k o n u o l a n şe y e h iç k u l a k a s m a y a r a k k a l k t ı h ü c r e s in e git t i. K a l b i m k ı r ı k o r a d a n ç ık t ım . T a k a t i m k e si l m iş , h a l i m p e r i ş a n o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü e v im e g i d e c e k m e c a li m y o k id i. G e c e le y in m e s c i d d e u y u y o r , g ü n d ü z ü n b ir k ö ş e d e k ı v r ı lı y o r d u m . M e se l e y i o n k e r e k a d ı ­ y a a ç t ığ ı m h a l d e h iç b ir s o n u ç ç ı k m a d ı . B i r g ü n y a n ı n a v a r a ­ r a k a ğ ır k o n u şu n c a b a n a : “ G it b e a d a m , se v d a b a şın a v u r ­ m u ş v e m a lih ü ly a d a n d im a ğ ın k u r u m u ş a b u k sa b u k k o n u ş­ m a k t a s ı n . N e se n i t a n ı r ı m n e d e n e d e n b a h se t t iğ in h a k k m d a e n k ü ç ü k b i r fi k r im v a t S ö z ü n ü e t t iğ in o d e l ik a n h d a b ö y le p e jm ü r d e d e ğ il ; e li y ü z ü d ü z g ü n , g a y e t le şı k v e y a k ı ş ı k l ı b ir iy ­ d i . ” d e d i. B e n ; “ K a d ı E fe n d i , b e n t a m d a o k i şiy im . A m a fe ­ le ğ in si lle sin i y e d iğ im d e n v e y o k l u k t a n b u h a l d e y i m .” d e d im . K a d ı: “ K a l k şu r a d a n b e a d a m v e d a h a fa z la d a b a şım ız ı a ğ r ıt ­ m a b i z i m !” d e d i. Be n : “ K a d ı h a z r e t le r i, y a p m a y ı n e t m e y in , A l l a h ’t a n k o r k u n u z y o k m u , k a b ir a z a b ın d a n , h e sa p k o r k u su n d a n p e r v a n ız y o k m u ? ” d e d im . K a d ı: “ K a l k g i t ş u r a d a n , c a n ı m ı d a s ı k m a . ” d e d i. Be n : “ A l t ı n l a r ı m d a n b e ş b in in i a l se n in o l s u n , b a k i y e s i n i d e t a ­ r a f ı m a v e r in , ç ü n k ü e lim d a r d a . ” d e d im . İ ş o r a d d e y e v a r d ı k i k a d ıy a ; 104 Siy aset n am e “ E y k a d ı , o ik i b a k r a ç t a n b ir i, k e n d i r ı z a m l a , se n in o l su n , d iğ e r in i d e b a n a v e r k i m e se le k a p a n s ı n . ” d e d im . K ad ı: “ D e li l ik iy ic e b a ş ı n a v u r m u ş se n in , b ö y l e y a p m a y a d e ­ v a m e d e r s e n a k lı n ı k a ç ı r m ı ş b ir i o l d u ğ u n a h ü k m e d e r v e se n i ö m r ü h a y a t ı n b o y u n c a k u r t u l a m a y a c a ğ ı n z i n c ir le r e v u r a r a k t ı m a r h a n e y e k a p a t m a l a r ı n ı e m r e d e r i m .” d e d i. B u sö z l e r ü z e ­ r in e g ö z ü m k o r k t u . K a d ı n ı n a l t ı n la r ı m ı n ü st ü n e y a t m a y ı k a ­ f a s ı n a k o y d u ğ u n u a n l a d ı m . F e r m a n o n u n fe r m a n ı y d ı , h e r n e b u y u r s a i c r a e d il ir d i . B e n d e h u z u r u n d a n u s u l c a a y r ı l a r a k k e n d i k e n d im e : “ K a d ı d a ş e r i a t a m u ğ a y i r d a v r a n ı y o r s a ş i m ­ d i h a k k ı m ı a l m a k iç in h a n g i k a p ı y ı ç a l a y ı m ? ” d e d i m . N e k a ­ d a r k a fa y o r d u m sa d a b ir h a l ç a r e si b u la m a d ım . K e n d i k e n ­ d im e : “ E ğ e r p a d i ş a h A d u d u ’d - d e v le a d i l b i r h ü k ü m d a r o l a y ­ d ı b e n i m b u y i r m i b in d i n a r ı m ı g a s p e d e n k a d ı n ı n a v u ç l a r ı n ­ d a o l m a z d ı . ” d e d im . “ İ s t e r ist e m e z k e n d i m a l v e m ü l k ü m d e n u m u d u m u k e s e ­ r e k iş t e b ö y le b u şe h r i t e r k e t m e k t e y i m .” A d u d u ’d - d e v le ’n in c a s u s u b u sö z l e r i işi t in c e a d a m ı n h a li ­ n e a c ı d ı v e o n a şö y l e d e d i: “ A z iz d o s t u m , ü m i t ü m i t siz l iğ i n a k a b i n d e ge lir . N e y l e r s e g ü z e l e y le y e n m e v l a y a t e v e k k ü l e y le , ç e k t iğ in m e ş a k k a t l e r i e s g e ç m e z . Şu k ö y d e m isa f ir p e r v e r , e li a ç ı k b ir d o s t u m v a r . B e n o n u z iy a r e t e g i d i y o r u m . Se n in le k a r ­ şı l a ş t ı ğ ı m a o l d u k ç a se v in d im . K e r e m e t b u g e c e b u d o s t u m u n y a n ın d a k a la lım . Y a r ın o l a h a y ır o l a .” A r d ın d a n o n u d o st u ­ n u n e v in e g ö t ü r d ü . E v d e h a z u : o l a n l a o n l a r d a k a r ın la r ı n ı d o ­ y u r d u k t a n s o n r a c a s u s , b ir o d a y a ç e k il e r e k a d a m ı n b a ş ı n a g e l e n le r i b a ş ı n d a n s o n u n a b i r k â ğ ı d a d ö k t ü . E r t e s i g ü n p a d i ­ şa h A d u d u ’d - d e v l e ’n i n s a r a y ı n a g ö t ü r m e s i iç in k â ğ ı d ı b i r k ö y lü y e v e r e r e k o n a : “ S a r a y a v a r d ı ğ m d a f a l a n c a h a d im le g ö r ü ş v e b u y a z ıy ı o n a t a k d im e d e r e k b u n u fa la n c a n ın g ö n ­ d e r d iğ in i, d e r h a l A d u d u ’d - d e v le ’y e k â ğ ı d ı n ile t i lm e si g e r e k t i­ ğ i n i s ö y l e .” d e d i. K ö y l ü s a r a y a v a r a r a k y a z ı y ı h a d i m e t a k d i m e t t ik t e n s o n r a , h a d i m y a z ı y ı A d u d u ’d - d e v le ’y e u l a ş t ı r d ı .” 105 N iz am ü ’l-M ülk A d u d u ’d - d e v le y a z ıy ı o k u y u n c a k an b e y n in e sı ç r a d ı . D e r h a l b ir u l a k y o l l a y a r a k , “ F a l a n k i şiy i d e r h a l h u z u r d a h a ­ z ır e y l e !” d e d i. U l a k , c a s u s a g e le r e k e m r i b il d ir d i, c a s u s d a d e l i k a n l ı y a : “ K a l k şe h r e g i d e li m z i r a A d u d u ’d - d e v l e u la k g ö n d e r e r e k se n i e m r e d i y o r .” d e d i. A d a m ; “ H a y ı r d ı r i n ş a l l a h !” d e d i. C a s u s : “ G a l i b a b a n a y o l d a a n la t t ı ğ ı n şe y le r d e n k e n d is i h a b e r d a r o l m u ş , A l l a h ’ın iz n iy le m u r a d ı n a e r e c e k si n .” d e d i. A r d ın d a n ik isi d e k a l k ı p p a d i ş a h ı n h u z u r u n a ge ld ile r . H a k s ı z l ı ğ a u ğ r a y a n a d a m A d u d u ’d - d e v l e ’n in h u z u r u n a v a ­ r a r a k t a z i m d e b u l u n d u . A d u d u ’d - d e v le d e l i k a n l ı y a h ü r m e t le d a v r a n ı p h a li n e v â k ı f o l m a k iç in o d a y ı b o ş a l t a r a k k o n u y l a ilg ili e t r a fl ı s o r u l a r s o r d u . D e l i k a n h d a h i k â y e si n i b a ş t a n s o ­ n a b e y a n e t t i. A d u d u ’d - d e v le o l a n l a r ı işi t in c e y ü r e ğ i b u r k u l ­ d u . A d a m a şö y l e d e d i; “ B u n d a n b ö y l e iç in r a h a t o l s u n , m e ­ se le a r t ı k b iz e in t i k a l e t m işt ir . A l l a h ü T e â l â b u s a l t a n a t v e d e v le t i h a k s ı z l ı ğ a m a r u z k a l a n l a r ı n v e d ü şk ü n l e r in d e r d in e d e r m a n , M ü s l ü m a n l a r ı n m a l ı n a g ö z k u l a k o l a l ı m d i y e b iz e i h s a n b u y u r m u şt u r . O k a d ı y ı o r a y a a t a y ı p k e n d is in e M ü s l ü ­ m a n l a r ı n c a n ı n ı v e m a lı m e m a n e t e d e n b iz iz . M ü s l ü m a n l a r a r a s ı n d a h a k k a n iy e t le h ü k ü m v e r s in d e a d a l e t i s a ğ l a s ı n v e k im se y e n e g ö n lü k a y sın n e d e k im se d e n p e r v a sı o lsu n v e d e r ü şv e t e t e v e ss ü l e t m e si n d i y e o n a b e y t ü l m â l d e n e m e ğ in in h a k k ı n ı v e r i p m a a ş b a ğ l a d ı k . G e l g ö r k i d a r u ’l m ü l k ü m d e b u n l a r m e y d a n a g e liy o r . Ö n c e le r i m a h r u m i y e t iç in d e y a ş a ­ y a n b ir k işiy i a r a z i sa h i b i o l m a s ı n ı , a i l e o c a ğ ı k u r u p m ü l k v e se r v e t y ı ğ m a sı n ı s a ğ l a y a n b u v a z i fe y i o n a M ü s l ü m a n l a r a b ö y le h a in l ik y a p sı n d iy e m i v e r d ik Se n g ö n l ü n ü f e r a h t u t , A l l a h ’ın iz n iy le h a k k ı n o l a n şe y e se n i k a v u ş t u r a c a ğ ı m . Ş i m ­ d i g i d i p h â z in e d e n n a f a k a m a l ıv e r e r e k b u r a d a n İ s f a h a n ’a d o ğ r u y o l a ç ık . Se n i ç a ğ ı r m c a y a k a d a r o r a d a f a l a n c a k i m s e ­ n in y a n ı n d a k a l . ” A r d ı n d a n a d a m a h â z in e d e n 2 0 0 d i n a r a l t ı n v e b e ş k a t e l ­ b i s e v e r e r e k a y n ı g e c e o n u İ s f a h a n ’a y o l c u e t t ile n 106 Siy asetn am e A d u d u ’d - d e v le , k a d ı y a n e y l e se m d e g a s p e t t iğ i m a l ı e lin ç e k ip ç ık a r sa m d iy e ge c e g ü n d ü z k a fa y o r u y o r d u . K e n ­ d i k e n d in e şö y l e d ü ş ü n ü y o r d u : “ K a d ı y ı d e r d e s t e d i p işk e n c e k-r y a p s a m h iç b ir ş e k il d e c ü r m ü n ü i t i r a f e d i p e y le d iğ i n i i k r a r e t m e z . K e n d is in e t o z k o n d u r m a d ı ğ ı g i b i o M ü s l ü m a n m m a ­ lı d a a r a d a z a y i o lu r . D i ğ e r y a n d a n h a l k d a A d u d u ’d - d e v Ic’n in k a d ı y a z u l m ü r e v a g ö r d ü ğ ü d e d i k o d u s u n u y a p a r . ” İ şt e b u m ü t a l a l a r l a ik i a y g e ç t i. O a d a m ı b ir d a h a g ö r m e ­ y e n k a d ı d a şö y l e d ü ş ü n ü y o r d u : “ Y ir m i b in d i n a r ı g ö t ü r ­ d ü m . A d a m ı n o p e r i ş a n h a li n e b a k ı l ı r s a şim d iy e k a d a r ç o k ­ t a n ö l m ü ş t ü r .” H a d i s e d e n b ir s ü r e g e ç t ik t e n s o n r a s ı c a k b i r ö ğ l e v a k t i A d u d u ’d - d e v le b i r e lç isin i y o l l a y a r a k k a d ı y ı h u z u r a g e t i r m e ­ sin i e m r e t t i. K a d ı g e ld iğ in d e o n u n l a b a ş b a ş a g ö r ü ş e r e k ş ö y ­ le d e d i: “ K a d ı h a z r e t le r i se n i n e se b e p t e n ç a ğ ı r d ı ğ ı m ı b il iy o r m u s u n ? ” K a d ı : “ H ü n k â r ı m ı z b ilir le r e f e n d i m .” d e d i. A d u ­ d u ’d - d e v le ; “ B u m e se l e y ü z ü n d e n b a ş ı m a a ğ r ı l a r g i r m i ş , u y ­ k u g ö z l e r im e h a r a m o l m u şt u r . M e v z u y u e n i k o n u m ü t a l a a e t t i m . F e l e ğ in m e şr e b i d ö n e k t i r ; s a l t a n a t d a b a k i v e b e l b a ğ ­ l a n a s ı d e ğ il. B e n , A l l a h ’ın k u l l a r ı , m ü t a v a z ı ç o l u k ç o c u ğ u m v e k e n d i a d ı m a n ic e s ı k ı n t ı l a r a g ö ğ ü s g e r d i m . E c e l ç a t a ı ; d ü ş ­ m a n b a ş g ö s t e r i p d e A l l a h e t m e si n b u s a l t a n a t h ü k m ü m d e n ç ı k a r d a T a n r ı a z z e v e c e ll e m ü l k ü b a ş k a s ı n a ih s a n e d e r s e ç o ­ lu k ç o c u ğ u m u n y o k s u l v e e s i r d ü şe c e ğ i g e l d i a k l ı m a . M e m ­ le k e t s a t h ı n d a i t i m a d a s e n d e n d a h a la y ı k , d a h a m ü t e d e y y in , e m a n e t e se n d e n d a h a s a d ı k M ü s l ü m a n b i r k im se y i n e g ö r ­ d ü m n e b i li y o r u m . Z i r a se n â l i m , b a sir e t li , t a k v a e h li, A l ­ l a h ’t a n k o r k a n v e d ü r ü s t b ir k im se si n . S a n a 2 m i l y o n d i n a r n a k i t , m ü c e v h e r a t v e in c i le r e m a n e t e d e c e ğ im . B u n u b i r se n , b i r b e n v e b i r T a n r ı a z z e v e c e ll e d e n g a y r ı k i m s e b ilm e s in . Y a r ı n b i r g ü n b a ş ı m a b ir ş e y g e lir se ç o l u k ç o c u ğ u m d a r d a k a l ı p e le g ü n e m u h t a ç o l m a sm l a r . Se n şe h r in k a d ı s ı o l d u ğ u n ­ d a n ö t ü r ü ih t i y a ç d u y d u k l a r ı k a d a r a r a l a r m d a p a y e d e r ; k ı z ­ la r ı m ı d a iffe t le r in e l e k e g e l m e s i n d i y e e v e r ir si n . S a r a y v e h a s 107 N iz am ü ’l-M ü lk o d a n d a s a ğ l a m a l t g e ç i d i o l a n b i r s ı ğ m a k i n ş a e d e si n . Z i n ­ d a n d a n ç a ğ ı r t t ı ğ ı m k a t l i v a c i p o l m u ş 2 0 k a t il in sı r t ın a m a l ı y ü k le y ip se n in s a r a y ı n a g e t i r e r e k s ı ğ ı n a ğ a b ı r a k ı p g e r i d ö n ­ s ü n le r ; a r d ı n d a n k im se n in r u h u d u y m a s ı n d iy e b u c a n il e r in b o y u n l a r ı n ı v u r m a l a r ı n ı e m r e t m e m iç ü n in şa y ı b it ir d iğ i n d e b e n i h a b e r d a r k ı l a s m . ” K a d ı : “ B a ş ı m ü st ü n e e f e n d im , e l im ­ d e n g e le n a z a m i g a y r e t i s a r f e d e r i m . ” d e d i. D a h a s o n r a A d u d u ’d - d e v le , b i r h a d i m i ç a ğ ı r a r a k “ K o ş , h a z î n e d e n 2 0 0 m a ğ r i b î a l t ı n d i n a r ı b ir su r r e y e k o y v e d e r h a l g e t i r !” d e d i. H a d i m b i r k o ş u g i d e r e k a lt ın ı g e t i r d i. A d u d u ’d d e v le su r r e y i k a d ı n ı n ö n ü n e k o y d u v e : “ Şu n u a l v e h e m e n o sı ğ ı n a ğ ı y a p m a y a k o y u l ; b u y e t m e z se b a ş k a d a y o l l a r ı m . ” d e d i. K a d ı : “ P a d i ş a h ı m , m ü s a a d e b u y r u n d a b u h i z m e t i b iz g ö ­ r e l i m .” d e d i. A d u d u ’d - d e v le ; “ M a s r a f l a r ı k e n d i c e b in d e n k a r şıla m a n g e r e k m iy o ı ; se n s a d e c e t e z e l d e n b u işi h a lle t m e y e b a k . ” d e d i. K a d ı , “ B a ş ü st ü n e e f e n d i m .” d iy e r e k o 2 0 0 m a ğ r i b î a l t ın d i n a r ı y e n in e y e r l e şt i r e k o r a d a n a y r ı ld ı. Se v i n ç t e n ç o c u k l a r g i b i şe n b ir h a ld e , “ Ö m r ü m ü n b u s o n fa s l ı n d a b a h t ı m a ç ı l ­ d ı; t a li h y ü z ü m e g ü l d ü . O l u r d a A d u d u ’l’u n b a ş ı n a b i r h a l g e li r se b ü t ü n b u m a l , m ü c e v h e r a t b a n a v e ç o l u k ç o c u ğ u m a k a l ı p h a n e m a l t ı n l a d o l u p t a ş a c a k . ” A r d ı n d a n sı ğ ı n a ğ ı n y a ­ p ı m ı n a k o y u l u p b i r a y g i b i k ı s a b i r sü r e d e h e m e n c e k m ü s ­ t a h k e m b ir sı ğ ın a k in ş a e t t ik t e n s o n r a A d u d u ’d - d e v l e ’n in s a ­ r a y ı n a b ir g e c e y a r ı sı v a r d ı . A d u d u ’d - d e v le o n u h u z u r u n a k a b u l e d e r e k : “ B u s a a t t e h a y ır d ır .^ ” d e d i. K a d ı o n a , “ Sı ğ ı n a ­ ğ ı n i n şa sın ı b it ir d iğ i m d e n s u lt a n ı h a b e r d a r k ı l m a k i s t e d i m .” d e d i. A d u d u ’d - d e v l e : “ E ll e r in e s a ğ l ı k k a d ı e fe n d i, iy i e t m i ş ­ sin , d ö r t e lle işe s a r ı ld ı n v e y ü r e ğ im iz e s u se r p t in . S a n a s ö z ü ­ n ü e t t i ğ i m m i k t a r ı t a m a m l a m a k iç in 5 0 0 . 0 0 0 d i n a r d a h a g e ­ r e k m e k t e d ir . L i b a s ı n d a n û d u n a , a n b e r in d e n k â fu r u n a n e v a r s a h e p si n i n a k i t e ç e v i r iy o r u m . B i r ik i g ü n e s a b r e t h a z ı r o lu r , y a r ı n g e c e d e s ı ğ ı n a ğ ı b i r g ö r m e k iç in g e li r im . Şö y l e b ir 108 Siy asetn am e b a k ıp h e m e n d ö n e c e ğ i m iç in d e h e r h a n g i b i r z a h m e t e g ir m e y t ' sin .” d i y e r e k k a d ı y a g i t m e s i iç in m ü s a d e b u y u r d u . A r d ı n ­ d a n d a d e r h a l İ s f a h a n ’a b ir e lç i g ö n d e r e r e k d a v a c ı a d a m ı n s ıir a t le g e lm e si n i e m r e t t i. E r t e si g ü n k a d ı n ı n s a r a y ı n a g i d e r e k s ı ğ ın a ğ ı in c e le d i ğ in d e p e k b e ğ e n d i . K a d ı y a : “ F a l a n c a sa l ı g ü ­ n ü y a n ı m a v a r d a h a z ı r l a n a n şe y le r i b i r g ö r . ” d i y e r e k k a d ı ­ n ın h a n e s in d e n a y r ı l d ı . A r d m d a n h a z i n e d a r a 1 4 0 i b r ik d o l u ­ su s u l t a n î a l t ın h a z ı r l a m a s ı n ı , y a n ı n a d a b i r k a ç in c i d e n sü r a h i; y a k u t l a ’l v e m ü c e v h e r a t ile d o l u a l t ı n b ir şiş e k o y m a s ı n ı fi n r e t t i . H a z i n e d a r e m r e d il e n le r i h a z ı r l a y ı n c a , k a r a r l a ş t ı r ı ­ la n s a l ı g ü n ü ç a t t ı . A d u d u ’d - d e v le k a d ı y ı ç a ğ ı r ı p e li n d e n t u t a r a k b ir lik t e h â ­ z in e y e in d ile r . K a d ı a l t ı n l a r l a d o l u ib r ik l e r le b ir lik t e o n c a m ü c e v h e r i b ir a r a d a g ö r ü n c e d o n a k a l d ı . A r d ı n d a n A d u d u ’d d e v le k a d ı y a : “ H a b e r i n o l s u n , b u h a f t a iç in d e b i r g e c e y a r ı ­ sı m ü t e y a k k ı z o l k i s a n a b u n l a r ı y o l l a y a c a ğ ı m . ” d iy e r e k k a ­ d ıy ı e v in e u ğ u r l a d ı . K a d ı n ı n se v in ç t e n iç i iç in e s ı ğ m ı y o r id i. D e r k e n o ik i ib r iğ in a sı l s a h i b i a d a m ç ı k a g e l i n c e A d u d u ’d d e v le o n a d e d i k i: “ A y a k l a r ı n a s a ğ l ı k , i s a b e t o l d u , ş i m d i s e n ­ d e n k a d ı y a g i d i p o n a ; ‘İ t ib a r ı n ı z e d e l e m e m e k iç in b i r m ü d ­ d e t s a b r e t t i m , c a n ı m a a r t ı k t a k e t t i v e b ü t ü n şe h ir a h a l i si b a ­ b a m ı n s a h i p o l d u ğ u se r v e t t e n h a b e r d a r d ı r . O ik i ib r ik a l t ın ı­ m ı b a n a g e r i v e r ir se n n e â lâ ; y o k e ğ e r v e r m e y e y a n a şm a z sa n ç ı n g a r k o p a r ı p A d u d u ’d - d e v l e ’n in h u z u r u n a v a r u : se n d e n ş i ­ k â y e t l e r e y l e r d e se n i r e z il r ü s v a e d e r i m ; c ü m l e â l e m e ib r e t o lu r su n .’ d e d ik t e n so n r a b a k b a k a y ım n e k a r şılık v e r e ce k . Şa y e t a l t ın ın ı ia d e e d e r s e a k ı n l a r l a y a m m a g e l, y o k v e r m e z ise o l a y ı n n a s ı l c e r e y a n e t t iğ in i b a n a h a b e r v e r .” D a v a c ı a d a m v a k it ge ç ir m e d e n k a d ın ın y a n ın a v a r ıp y a ­ n ı b a ş ı n a o t u r a r a k k a r a r l a ş t ı r ı l d ı ğ ı g i b i k a d ı y a m e se l e y i a ç t ı. K a d ı şö y l e d ü ş ü n d ü ; “ E ğ e r b u h e r i f A d u d ’a v a r ı p h a k k ı m d a b ir y a y g a r a k o p a r ı r s a A d u d ’u n iç in e b e n le ilg ili b i r k u r t d ü ­ şe r v e o m a l l a r ı d a h a n e m e g ö n d e r m e k t e n c a y a r . İ y isi m i h e ­ r ifin m a lm ı v e r e y im . N e r e d e n b a k s a n 1 5 0 i b r i k ik i ib r ik t e n 109 N iz am ü ’l-M ü lk e v l â d ı r .” A r d ı n d a n k a d ı a d a m a : “ A z s a b r e t , z a t e n se n i k e n ­ d i m ç a ğ ı r m a y ı d ü ş ü n ü y o r d u m . ” d e d i. B i r a z s o n r a a d a m y e ­ r i n d e n d o ğ r u l d u ; b ir o d a y a g i r i p a d a m ı y a n ı n a ç a ğ ı r a r a k : “ Se n b e n i m c a n d o s t u m s a n ; se n i b ir e v l a d ı m g i b i g ö r ü y o ­ r u m , n e y a p t ı y s a m sı r f iy iliğ in iç in y a p t ı m . T e k r a r g ö r ü ş t ü ­ r e n A l l a h ’a h a m d o l s u n . A lt ı n l a r ı n o l d u ğ u g i b i d u r u y o r .” d i ­ y e r e k ik i ib r iğ i a d a m a g e t i r d i v e ; “ İ şt e b u n l a r se n in e m a n e t le r in d e ğ i l m i ? ” D a v a c ı d e li k a n lı : “ E v e t , t a k e n d i l e r i .” d e d i. K a d ı : “ A l c a n ı n ı n is t e d iğ i y e r e g ö t ü r . ” d e d i. D e l i k a n l ı , ik i h a m a l ı k a d ı n ı n s a r a y ı n a g e t i r e r e k o ik i i b r i­ ğ i sı r t l a r ı n a v u r u p A d u d u ’d - d e v l e ’n in s a r a y ı n a g ö t ü r d ü . D e l i k a n l ı s a r a y a v a r d ı ğ ı n d a , t ü m d e v le t e r k â n ın ı n h u z u ­ r a g e lm e si iç in A d u d d e s t u r b u y u r m u ş t u . D e l i k a n l ı h u z u r a v a r a r a k k u l lu k la r ı n ı s u n u p a l t ı n d o l u ib r ik le r i A d u d ’u n h u ­ z u r u n a b ı r a k t ı . A d u d ’u n y ü z ü n e b i r t e b e s s ü m y a y ı ld ı v e : “ H e le şü k ü r k i m u r a d ın a e r d in . Bö y le c e k a d ın ın d a h ile k â r ­ lığı o r t a y a ç ı k t ı. B i z im h a n g i y o l l a r ı iz le y e r e k , n a s ı l h e s a p k i ­ t a p e d e r e k b u a l t ı n la r ı n ı o r t a y a ç ı k a r ı p o n l a r a k a v u ş m a n ı s a ğ l a d ı ğ ı m ı z l a ilgili p e k a z şe y b i l i y o r s u n .” d e d i. O r a d a h a ­ z ır b u l u n a n e k â b i r c e r e y a n e d e n h a d i s e d e n h a b e r d a r o l m a k ist e y in c e A d u d u ’d - d e v le a d a m c a ğ ı z ı n b a ş ı n a g e le n le r i, k e n ­ d is in i n y a p t ı k l a r ı n ı o n l a r a b e y a n e t t i. M e c l is t e k il e r b u s ö z l e ­ r i h a y r e t le r le d i n le d i. A d u d u ’d - d e v le a r d ı n d a n b a ş h a c i b i ç a ­ ğ ı r ı p , “ Sa r ı ğ ı n ı a l a r a k b a ş ı ü r y a n b ir h a l d e h u z u r u m a g e t i r .” d iy e e m r e t t i.* K a d ı e m r e d i ld iğ i g i b i b a ş ı ü r y a n b ir h a l d e A d u d u ’d - d e v ' le ’n in h u z u r u n a ç ı k a r ı lı n c a , g ö z l e r i o r a d a b u l u n a n d e l i k a n l ı ­ y a ilişt i; ik i ib r i k d e A d u d ’u n y a n ı n d a , h e m e n o r a c ı k t a d u r u ­ y o r d u . K a d ı , “ E y v a h , m a h v o l d u m !” d e d i. Z i r a A d u d ’u n sö y le d ik le r i v e e y le d ik l e r in in h e p şu ik i ib r ik a l t ı n d a n ö t ü r ü G ö r e v d e n a lı n m a sı n ı n a la m e t id ir . 110 Siy asetn am e o l d u ğ u n u a n l a m ı ş t ı . A d u d k a d ı y a : “ Se n y a şı n ı b a şı n ı a l m ış b ir a y a ğ ı ç u k u r d a â l i m v e h e k i m b ir i o l u p b ö y le n a m u s s u z ­ l u k l a r a t e v e ssü l e d e r e k e m a n e t e h ı y a n e t e y liy o r ise n d iğ e r le ­ r i n d e n n e b e k le n ir ? Şu h a l d e v a r ın ı y o ğ u n u M ü s l ü m a n l a r ı n m a l l a r ı n d a n v e o n d a n b u n d a n a l d ı ğ ı n r ü şv e t le r d e n t e m in e t ­ t iğ in a ş i k â r o l m u şt u r . B u d ü n y a d a h a k e t t i ğ i n c e z a y a k a t i s u ­ r e t t e se n i ç a r p t ı r a c a ğ ı m ; d iğ e r c i h a n d a d a T a n r ı a z z e v e c e lle l a y ı k o l d u ğ u n ş e k il d e s a n a m u a m e l e e d e c e k t ir .” D e v l e t b ü ­ y ü k le r i; “ î h t i y a r v e â l i m b i r z a t o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü c a n ın ı b i­ z e b a ğ ı şl a y ı n ı z e f e n d im , fe r m a n siz in fe r m a n ı n ı z d ı r .” d iy e a r a y a g i r i n c e A d u d k a d ı n ın c ü m l e m a l ı n a m ü l k ü n e e l k o y u p b ü y ü k l e r in y ü z ü s u y u h ü r m e t in e c a n ı n ı b a ğ ı ş l a d ı ; b i r d a h a d a o n u k a d ı o l a r a k a t a m a d ı . İ k i i b r ik a lt ı n ı d a o d e l ik a n l ı y a t a k d i m e t t i. B ö y l e c e h e s a b ı n ı k i t a b ı n ı iy i y a p a r a k v e g ü z e l si-, y a se t t a k ip e d e r e k o M ü slü m a n h a k k ın a k a v u şm u ş o ld u . Hikâye S u l t a n M a h m u d ’u n b a ş ı n a d a b u n a b e n z e r b i r h a d i s e g e l ­ d iğ i r iv a y e t le r a r a s ı n d a d ı r . Su l t a n M a h m u d b ir g ü n y o l d a g i ­ d e r k e n b i r a d a m o n a şö y l e b ir m a r u z a t a r z e t t i; “ A ğ z ı b a ğ l ı , m ü h ü r le n m iş b i r k e se iç in d e şe h r i n k a d ı s ı n a 2 . 0 0 0 k ız ıl a lt ın d i n a r e m a n e t e n b ı r a k a r a k se f e r e ç ı k t ı m . H i n d i s t a n y o l u n d a e ş k ı y a l a r b e r a b e r i m d e g ö t ü r d ü k l e r i m i g a s p e t t ile r . B e n d e k a d ıy a b ır a k t ığım e m a n e t im i a lm a k ü zer e geri d ö n d ü m . E m a n e t i m i a h p e v e v a r d ı m . K e se n in a ğ z ı n ı a ç t ı ğ ı m d a k e s e ­ n in b a k ır d a n p a r a la r la d o lu o ld u ğ u n u g ö r d ü m . K a d ıy a k o ­ ş a r a k , ‘B e n s a n a a l t ın d o l u b ir k e se b ı r a k m ı ş k e n n a sı l o l u y o r d a k e s e n in iç in d e n b a k ı r p a r a l a r ç ı k ı y o r ? ’ d e d i m . K a d ı ; ‘P e ­ k i, k e s e y i b a n a m ü h ü r l ü b ir şe k il d e e m a n e t e t t in . İ ç in d e k ile ­ r in a l t ı n m ı b a k ı r m ı o l d u ğ u n u b e n n e r e d e n b ile y im ? G e l i p k e s e y i m ü h ü r l ü b i r ş e k il d e k a z a s ı z b e l a s ı z a l ı p g ö t ü r d ü n . Şi m d i g e lm iş b a n a i f t i r a e d i y o r s u n .’ d e d i . ” A d a m d a , “ E l a m a n e y a d i l p a d i ş a h e l a m a n ! Ş u z a v a l h k u l u n fe r y a d ı n a b ir 111 N iz am u l- M ü lk s e s v e r e l a m a n !” d iy e h a y k ı r d ı . S u l t a n M a h m u d b u n l a r ı iş i­ t in c e a d a m ı n h a lin e y ü r e ğ i p a r ç a l a n d ı . O n a : “ Şi m d i g i t v e g ö n l ü n ü se r in t u t . O sö z ü n ü e t t iğ in k e s e y i b iz e g i t g e t ir . A lt ı n l a r m m i c a b ı n a b a k m a k a r t ı k b iz e d ü şe r .” d e d i. A d a m g i ­ d e r e k k e se y i su lt a n ı n h u z u r u n a g e t i r d i. Su l t a n n e k a d a r in c e le d i y se d e k e se d e b ir s ö k ü k d i k i k iz i b u l a m a d ı . A d a m a ; “ K e ­ se y i y a n ı m a b ı r a k ; se n in ş u m e se le n i h a lle d e n e k a d a r h e r g ü n ü ç m e n e k m e k , b ir m e n e t v e h e r a y d a o n d in a r alt ın k e n d i d i v a n ı m d a n a l ıv e r e r e k k u l l a n . ” d e d i. B i r k a y l û l e v a k t i s u l t a n M a h m u d b u k e s e y i y a n ı b a ş ı n a k o y a r a k k e se n in h i k â y e si ü z e r in d e k a f a y o r m a y a b a ş l a d ı . N i h a y e t k e s e y i y ı r t a r a k iç in ­ d e n a l t ı n la r ı a h p t e k r a r y a m a v u r m u ş o l a b il e c e k le r i n e h ü k ­ m e t t i. Su l t a n ı n T ü z işi, s o n d e r e c e g ö z a lım lı k e t e n d e n işl e ­ m e li b ir y a t a k ö r t ü s ü v a r d ı . B i r g e c e y a r ı sı k a l k ı p h a n ç e r in i k a p a r a k b u ö r t ü y e b i r k e s i k a t t ı. S a b a h o l u n c a ü ç g ü n l ü ğ ü ­ n e a v a ç ı k t ı. Su l t a n ı n o d a s ı n ı t e m iz le y e n h a s b ir fe r r a şı v a r ­ d ı. S a b a h t e m iz li k iç in o d a y a g i t t iğ in d e y a t a k ö r t ü s ü n ü n k e ­ s il m iş o l d u ğ u n u g ö r ü n c e s u l t a n d a n k o r k u s u n d a n a ğ l a m a y a b a ş l a d ı . O n u b u h a l d e g ö r e n F e r r a ş h a n e d e k i ih t i y a r b i r fe r r a ş o n a : “ N e d i r b u h a lin .^ ” d iy e s o r d u . O d a : “ K u y u m u k a z ­ m a k ist e y e n b ir isi h a s o d a y a g i r e r e k su lt a n ı m ı z ı n y a t a k ö r t ü ­ sü n ü p a r ç a la m ış. Su lt a n ım ız şa y e t b u n u g ö r ü r se g ö z ü n ü k ı r p m a d a n b o y n u m u v u r u r .” d e d i. İ h t iy a r : “ P e k i b u n u s e n ­ d e n b a ş k a b ir isi g ö r d ü m ü .^ ” d e d i. F e r r a ş : “ H a y ı r .” d e d i. İ h ­ t iy a r : “ Ö y le y se iç in r a h a t o l s u n , b e n m e s e le n in n a s ı l h a l l e d i ­ le c e ğ in i s a n a a n l a t a y ı m . Şi m d i s u l t a n ü ç g ü n l ü ğ ü n e a v a ç ı k ­ m ışt ır . Şe h ir d e o r t a y a ş l a r d a , d ü k k â n ı f a l a n c a y e r d e e li s a ğ ­ l a m , işi n in e r b a b ı A h m e d i sm i n d e b i r s ö k ü k ç ü v a r . O y a t a k ö r t ü s ü n ü o n a g ö t ü r . Ö y l e in c e b i r iş ç ı k a r s ı n d a k im se c ik le r f a r k ı n a v a r m a s ı n d iy e e m e ğ in in h a k k ı n ı v e r .” d e d i. F e r r a ş ö r t ü y ü d e r h a l s ö k ü k ç ü A h m e d ’in d ü k k â n ı n a g ö t ü r e r e k o n a : “ U s t a m , b u ö r t ü y ü h iç k i m se n i n a n l a m a y a c a ğ ı b i r ş e k il ­ d e t a m i r e t m e k iç in n e k a d a r i s t e r s i n ?” d e d i. Sö k ü k ç ü : “ Y a r ı m a l t ın d i n a r .” d e d i. 112 Siy asetn am e F e r r a ş : “ B e n s a n a b ir a l t ı n d i n a r v e r e c e ğ i m .” d e d i. S ö k ü k ç ü : “ Ö y l e b i r t a m i r e d e c e ğ i m k i b u r a n ı n y ır t ılm ış o l d u ğ u n u k i m se n i n r u h u b ile d u y m a y a c a k , y a r ı n ik in d i n a ­ m a z ı n d a s a n a t e s l i m e d e r i m .” d e d i. F e r r a ş o r a d a n a y r ı l a r a k s ö z v e r i ld iğ i g i b i e r t e si g ü n d ü k k â n a g e ld i. S ö k ü k ç ü ö r t ü y ü fe r r a şı n ö n ü n e k o y d u . F e r r a ş t a m i r o l a n y e r i b ile b u l a m a d ı . Se v in ç iç in d e ö r t ü y ü a l ı p g e t i r e r e k y a t a ğ a se r d i . Su l t a n a v d a n d ö n ü n c e ö ğ l e v a k t i u y u m a k iç in y a z lı k o d a ­ s ı n a g i t t iğ in d e ö r t ü y ü s a p a s a ğ l a m g ö r ü n c e fe r r a ş ı e m r e t t i. F e r r a ş g e lin c e : “ B u ö r t ü y ır t ı lm ış id i, k i m t a m i r e t t i b u ­ n u ? ” d e d i. F e r r a ş: “ S u l t a n ı m ö r t ü y ır t ılm ış d e ğ il i d i . ” d e d i. Su l t a n : “ K o r k m a , ö r t ü y ü y ı r t a n b e n d i m b e b u işi b ir m a k s a t ü z r e y a p t ı m . ” d e d i. B u n u n ü z e r i n e f e r r a ş o l a n b it e n i s u l t a n a a n la t t ı v e ö r t ü y ü fa l a n s ö k ü k ç ü n ü n t a m i r e t t iğ in i sö y le d i. Su l t a n : “ D e r h a l o s ö k ü k ç ü y ü h u z u r u m a ç a ğ ı r ı n !” d e d i. F e r r a ş a n ı n d a k o ş a r a k s ö k ü k ç ü y ü s u l t a n ı n h u z u r u n a g e t i r d i. Su l t a n ı n k a r şısın a ç ık a n sö k ü k ç ü k o r k t u . Su l t a n ; “ K o r k m a ! G e l y a n ı m a . ” d iy e ç a ğ ı r d ı v e “ B u ö r t ü y ü se n m i t a m i r e t t i n ?” d iy e s o r d u . S ö k ü k ç ü : “ E v e t e y e f e n d i m i z .” d iy e c e v a p v e r d i. Su l t a n : “ Ç o k u s t a c a o l m u ş . ” d e d i. Sö k ü k ç ü : “ H ü n k â r ı m ı z ı n s a y e s i n d e e f e n d i m . ” d iy e c e ­ v a p la d ı. Su l t a n : “ Ç o k g ü z e l , s ö y le b a k a l ı m b u şe h ir d e se n d e n d a ­ h a m a h i r s ö k ü k ç ü v a r m ı ? ” d iy e s o r d u . Sö k ü k ç ü : “ H a y ı r . ” d e d i. Su l t a n : “ Se n d e n h e r n e su a l e y le r se m d o ğ r u c e v a p v e r e ­ s i n . ” d e d i. S ö k ü k ç ü : “ P a d i ş a h l a r a h a k t a n g a y r ı b i r şe y d e n m e z , y o k sa h u z u r d a y a la n y a n lış k o n u şm a y a k im c ü r e t e d e b i­ l i r ? ” d e d i. Su l t a n : “ Ş u b i r k a ç y ıl iç r e ip e k t e n y e şi l b i r k e s e t a m i r e t ­ t iğ in o ld u m u ?” 113 N iz am ü ’l-M ü lk S ö k ü k ç ü ş ö y le b ir z i h n in i y o k l a y a r a k ; “ T a m i r e t m i şl i ğ i m v a r d ı r e f e n d i m .” d e d i. Su l t a n : “ K i m iç in y a p t m ? ” S ö k ü k ç ü : “ K a d ı iç in y a p m ı ş t ı m . B a n a e l iş ç il iğ im k a r ş ı l ı ­ ğ ı n d a ik i a l t ı n d i n a r v e r m i ş t i .” d e d i. Su l t a n : “ P e k i o t a m i r e y le d iğ i n k e s e y i ş i m d i t e k r a r g ö r ü r ­ se n t e şh is e d e b i lir m i s i n ? ” d e d i. S ö k ü k ç ü : “ E v e t , e d e r i m .” d e d i. B u n u n ü z e r in e s u l t a n e lin i se d ir in a l t ı n a s o k a r a k k e se y i ç ık a r ıp sö k ü k ç ü y e u z a t t ı. Sö k ü k ç ü k e se y i h e m e n c e c ik , “ E v e t , a y n e n b u d u r .” d i y e r e k t e şh is e t t i. Su l t a n ; “ P e k â l â , k e se d e t a m ir in i y a p t ı ğ ı n y e r n e r e sid ir .^ ” d iy e s o r d u . Sö k ü k ç ü p a r m a k la r ın ı y a m a y a p t ığ ı y e r e k o y a r a k g ö st e ­ r in c e s u l t a n h a y r e t le r iç in d e k a l d ı . Su l t a n v a k i t g e ç i r m e d e n k a d ı y ı h u z u r a g e t i r m e si iç in b ir in i y o ll a d ı . K a d ı h u z u r d a h a z ır o lu n c a su lt a n o n a : “ B ir d e y a şın ı b a ­ şın ı a l m ı ş â l im b i r k im se o l a c a k s ı n . B e n d e şe h ir k a d ı lı ğ ı n ı i t i m a d e d e r e k s a n a t e sl i m e t t im . E m a n e t e h ı y a n e t e d i p a l ç a k ­ lık y a p m a k r e v a m ı d ı r M ü s l ü m a n l a r ı n s a n a t e s l i m e y l e d i k ­ le r i m a l l a r ı se n y a ğ m a l a y ı p o n l a r ı m a h r u m i y e t iç in d e b ı r a k ı ­ y o r s u n !” d e d i. K a d ı ; “ E fe n d i m , b u n l a r n a s ı l sö z le r ? B ö y l e y a p t ı ğ ı m ı k i m s ö y l e m i ş ? ” d e d i. M a h m u d ; “ Se n in g i b i m ü n a f ı k b i r it y a p m ı ş işt e . B e n s ö y ­ l ü y o r u m . ” D a h a s o n r a k e se y i o n a g ö st e r e r e k : “ B a k b u k e se ­ y e , b u n u se n in y a m n a e m a n e t e n b ı r a k n u ş l a r d ı . Se n d e i ç in d e ­ k i a l t ı n la r ı ç ı k a r ı p y e r le r in e b a k ı r a lt ın y e r l e şt ir d in . S o n r a d a s ö k ü k ç ü y e g i d ip k e se y i t a m i r e t t ir d in .” d e d i. K a d ı s u ç l a m a ­ l a r ı i n k â r e d e r e k : “ B e n b u k e se y i ö m r ü h a y a t ı m d a g ö r m e d i m , b ö y le b ir şe y d e n n e m a l u m a t ı m n e h a b e r i m v a r .” d e d i. S u l ­ t a n ik i a d a m ı h u z u r a ç ı k a r m a l a r ı n ı e m r e t t i. K e s e n i n s a h i b i v e s ö k ü k ç ü y ü h u z u r a g e t ir d ile r . K a d ı o n la r ı g ö r ü n c e d iz le r in in b a ğ ı ç ö z ü l d ü . U t a n ç t a n y ü z ü k ı z a r ı p b o z a r d ı . Su l t a n ı n k o r ­ k u s u n d a n k ü ç ü k d ilin i y u t m u ş ç a s ı n a t ir t ir t it r i y o r d u . 114 Siy aset n am e Su l t a n ; “ Şu n u g ö z a l t ı n d a t u t u n ; k e se n in s a h i b i a d a m a d e r h a l a l t ı n la r ı n ı i a d e e t sin . S o n r a n e y a p ı l m a s ı g e r e k t iğ in i sö y l e y e c e ğ i m .” d e d i. S o n d e r e c e b it k in d ü şe n k a d ı y ı , s u l t a ­ n ın h u z u r u n d a n sü r ü y e r e k k a r a k o l a g ö t ü r d ü l e r . K a d ı , v e k i ­ lin e h a b e r s a l a r a k y a n ı n a ç a ğ ı r ı p o 2 0 0 s u l t a n î d in a r ı n s a h i ­ b in e i a d e e d i lm e si t a li m a t ın ı v e r d i. E r t e si g ü n Su l t a n M a h m u d m e z â l i m e y le d i. K a d ı n ı n s a h ­ t e k â r lı ğ ı n ı d e v le t e r k â n ı n a v e ile r i g e le n le r e u l u o r t a sö y le y e ­ r e k a ş i k â r e y le d ik t e n s o n r a k a d ı y ı g e t i r i p d e r g â h ı n k u b b e s i n ­ d e n b a ş a ş a ğ ı a s m a l a r ı n ı e m r e t t i . B u n u n ü z e r in e d e v le t in ile ­ r i g e le n le r i a r a y a g i r e r e k k a d ı n ı n y a şh v e â l i m b ir z a t o l d u ­ ğ u n u , 5 0 . 0 0 0 d i n a r ö d e m e s i m u k a b i l i n d e a ffe d i lm e si n i ist e ­ d ile r . K a d ı d a n 5 0 . 0 0 0 d i n a r a l ı n a r a k k e n d is in e b ir d a h a d e v ­ le t işi v e r i lm e d i. B u n u n g i b i k ı s s a l a r a n l a t m a k l a b it m e z . K â i n a t ı n e fe n d isi su lt a n ı m ı z (A ll a h d e v le t in i p a y i d a r k ıl sın ) p a d i ş a h l a r ı n a d a ­ le t , i n s a f v e d o ğ r u k t a n a s ı l o l m a s ı g e r e k t iğ in i, h a k s ı z l ı ğ a u ğ ­ r a y a n l a r ı n h a k k ı n ı a l m a k iç in h a n g i y o l l a r a b a ş v u r d u k l a r ı n ı , b o z g u n c u l a r ı n y e r y ü z ü n d e n sil in m e si iç in h a n g i t e d b ir le r i a l ­ m a l a r ı g e r e k t iğ in i b ilsin . P a d i ş a h l a r ı n z e k â l a r ı n ı n k e sk in li ğ i b in k işil ik o r d u d a n d a h a e v la d ır . A l l a h ’a h a m d o l s u n , p a d i ş a ­ h ım ız h e m k e sk in z e k â y a h e m m u t i b ir o r d u y a , a d a la t e v e i n s a f a sa h ip t i r . Ü l k e n in d ö r t b ir y a n ı n a u l a k v e c a s u s l a r g ö n ­ d e r e r e k o l u p b i t e n d e n h a b e r d a r o l m a k t a d ı r A l l a h ’ın iz n iy le . 115 O n Dördün cü Fasıl M aslah at Gereği Haberci ve Postacıların Gönderilm esi ö n e m l i b a z r g e ç i t le r e d ü z e n l i b ir ş e k il d e h a b e r c i g ö n d e r ­ m e lid ir . B u işi n p a d i ş a h m b ir g e le n e ğ i o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k , 5 0 fe r s a h lı k b ir b ö l g e d e g e c e g ü n d ü z m e y d a n a g e le n b ü t ü n o l a y l a r d a n h a b e r d a r o l m a k d e m e k t ir . K e n d i n d e n ö n c e y a ş a ­ m ı ş k a b i l e b ü y ü k l e r in i n â d e t i o l d u ğ u ü z r e b u h a b e r c i v e p o s t a c ı l a r m s o r u n l a r ı n ı ç ö z m e l i k i y a p t ı k l a r ı iş l e r d e g e r i k a l m a ­ sın la r . B u v e sil e ile p a d i ş a h e n d iş e le n m e y ip g ö n l ü n ü r a h a t t u ­ t a r v e s a l t a n a t ı m a z b u t o lu r . 117 O n Beşin ci Fasıl Ayıklık ve Sarh oşluk Halindeyk en Verilen Em irlerde Dik k atli Davran ılm asna Dair V il a y e t , i k t a v e h e d iy e le r e d a i r d i v a n d a n v e h â z i n e d e n b i r t a k ı m f e r m a n l a r s a d ı r o l m a k t a d ı r . B u fe r m a n l a r d a n b i r b a z ı sı s a r h o ş l u k e s n a s ı n d a v e r i lm iş o l a b ili r . B u , m u a z z a m d e r e c e d e m ü h i m b ir m e v z u o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü ü z e r in d e p ü r d i k k a t d u r u l s a g e r e k t ir . Sö y l e y e n g a l a t e t m iş o l a b il e c e ğ i g i b i d in le y e n d e sö y le n e n i t a m o l a r a k iş i t m e m i ş o la b ili r . V a z ife v e r m e y e t k is i s a d e c e b i r k iş iy e v e r i lm e li v e b u k i ş i b ir in i g ö ­ r e v le n d i r e c e ğ i z a m a n b i z z a t k e n d is i g ö r e v le n d ir m e l id ir . B u g ö r e v v e r i ld ik t e n s o n r a z a t - ı â l ile r in in h u z u r u n d a i m z a e d i l­ m e d i k ç e ic r a e d i lm e m e l id ir . 119 O n A lt ın a Fastl Vekil-i H as ve İşlerinin Niteliğinin Revnak ına Dairdir S a r a y h a r c a m a l a r ı n a n e z a r e t e d e n b i r v e k i lin b u l u n m a s ı d e v r i m i z d e f e n a şe k i l d e u n u t u l m a y a y ü z t u t m u şt u r . B u g ö r e v ö t e d e n b e r i m u t f a k , ş a r a p h a n e v e h a s iç k ile r , h a s a h ır , şe h z a ­ d e l e r v e d i ğ e r y a k ı n l a r iç in y a p ı l a n h a r c a m a l a r d a n s o r u m l u o l a n n a m s a l m ı ş , m u t e b e r b ir isi n e v e r i lir d i . H e r a y , h a t t a h e r g ü n m e c lis- i â l i d e b u l u n u p m e m le k e t a h v a l i h a k k ı n d a sö y l e şm e l i; h e r a n h u z u r a v a r ı p d u r u m t e sp i t i n d e b u l u n a r a k fi­ k i r a l m a l ı ; o l a n b it e n e , a l ı p v e r d iğ in e il iş k in m a l u m a t v e r m e ­ lid ir : G ö r e v i n i y e r i n e g e t i r i p , işle r in i ic r a e d e b i l m e s i iç in k e n ­ d is in e a z a m i ö l ç ü d e h ü r m e t v e it i b a r e d ilm e lid ir . 121 O n Y edinci Fasıl Padişah ın Nedim leri ve Y akınlarının İşlerinin Düzenlenm esine Dairdir P a d i ş a h ı n li y a k a t l i n e d im l e r e d i n ip o n l a r l a g ü z e l y ü z lü v e sa m i m i o l m a k t a n b a ş k a c a y o l u y o k t u r Z i r a p a d i ş a h ı n d e v ­ le t in ile r i g e le n le r i, sı n ı r m u h a f ı z l a r ı , S i p a h - s â l â r l a r ile z i y a ­ d e siy l e d ü ş ü p k a l k m a s ı o n l a r ı p e r v a s ı z k ı l a r ; b u d a o n u n h ü ­ k ü m r a n l ı ğ ı n a h a le l ge t ir ir . B u m in v a l d e k e n d i si n e d e v le t işi t e v d i e d il e n b ir in e n e d i m i i k b u y u r m a k o l m a z ; a y n ı şe k il d e p a d i ş a h in d in d e g ö r d ü ğ ü g ü z e l m u a m e l e k e n d i s i n i şı m a r t ı p b i r t a k ı m k a n u n s u z l u k l a r a t e v e ssü l e t t ir e c e ğ in d e n ö t ü r ü ş a h ­ s ı n a n e d im ii k b u y r u l a n k işiy e r e sm i h i ç b ir iş t e v d i e t m e k o l ­ m a z . A m il h e r d a im p a d işa h t a n k o r k m a lı; n e d im d e p e r v a ­ s ı z o l m a lı d ır . E ğ e r k i n e d i m l a u b a l i o l m a z s a p a d i ş a h o n d a n h iç k e y i f a l m a y a r a k r u h u s ü k û n b u l m a z . P a d i ş a h l a b i r a r a ­ y a g e le c e k le r i v a k i t l e r b e li r l e n m e l id ir H ü k ü m d a r d e st u r , iz in v e r d i ğ i n d e v e y a d e v le t i n ile r i g e le n le r i m e c li st e n e l e t e k ç e k ­ t ik le r in d e n e d im le r le g ö r ü ş m e s ı r a s ı g e lm işt ir . N e d u n e d i n m e d e b i r k a ç f a y d a m ü l a h a z a e d ilir . B ir isi p a ­ d i ş a h ı n c a n d o s t u o l u ş u , d i ğ e r i o n u g e c e g ü n d ü z k o l l a y a n b ir m u h a f ı z o l u şu d u r . M a a z a l l a h b ir t e h l ik e b a ş g ö s t e r m e s i d u ­ r u m u n d a n e d im g ö z ü n ü k ı r p m a d a n b e d e n in i b e l a l a r a c a n s i ­ p e r a n e k a l k a n e y le n B i r d i ğ e r i , p a d i ş a h n e d i m l e h a v a d a n s u ­ 123 N iz am ü ’l-M ü lk d a n k o n u ş a b i l i r ; a y n ı z a m a n d a k e n d ile r in e iş b u y r u l d u ğ u v e işle r i y a p m a y a m e m u r k ı l m d ı k l a r m d a n ö t ü r ü v e z ir le r i y a h u t d e v le t i n ile r i g e le n le r iy le k o n u ş a m a y a c a ğ ı g a y r i c id d i y a h u t c i d d i b i r ç o k m e se le y i n e d im le p a y la şa b i li r . F a y d a l ı v e p e k m a k b u l b ir d u r u m o l a r a k p a d i ş a h l a r , n e d im le r i n h e r k o n u ­ d a n d e m v u r m a l a r ı n a ; h a y ı r o l s u n şe r o l s u n n ic e m e v z u l a r ­ d a , a y ı k y a h u t e sr ik k e n v a z iy e t h a k k ı n d a k i n ü k t e y o l l u b e ­ y a n l a r ı n a k u l a k v e r ir le r . B u a r a d a n e d im a si l, e r d e m l i, g ü l e ç , i t i k a d ı s a f , k e t û m v e g iy im i k u ş a m ı şı k ; k i t a p l a r d a n , k ı s s a l a r ­ d a n , p e k a z k işin in b i l d i ğ i k o n u l a r d a n , m iz a h i y a h u t c i d d i m e s e le le r d e n n ic e şe y i h a t ı r ı n d a t u t a r a k o n l a r ı g ü z e l b i r ş e ­ k il d e n a k l e d e b i l m e l i ; h e r d a i m n e şe l i, k a f a d a r o l u p t a v l a v e s a t r a n c ı iy i b ilm e lid ir . B a h t y a d a R û d ç a l a b i l i y o r y a h u t b ir p u sa t ı k u ila n a b iliy o r sa n e â lâ ! N e d i m p a d i ş a h a m u t a b ı k o l u r v e o l m a s ı d a e lz e m d ir . P a ­ d i ş a h n e d e r v e e y le r is e n e d im e “ ç o k y a ş a ” v e “ b r a v o ” d e ­ m e k d ü şe r . P a d i ş a h l a r ı n p e k a ğ r ı n a g i d i p h ı ş ım l a r ı n a n e d e n o l a c a ğ ı n d a n ö t ü r ü n e d im p a d i ş a h a “ b u n u y a p ş u n u y a p m a ” g i b i t a l i m a t l a r d a b u l u n m a m a l ı d ı r . B ü t ü n işle r h a k k ı y l a y ü r ü ­ sü n d iy e , e ğ l e n c e y e , s e y r a n a , d o s t l a r l a ç e v r i li m e c li se , ş a r a b a , a v a , ç e v g â n a , y e m e y e iç m e y e ilişk i n n e v a r s a , z a t e n b u m e ­ se le le r le a l a k a h o l d u ğ u iç in n e d im l e r e d a n ı ş ı l a r a k y a p ı l m a s ı e n u y g u n u d u r ; d iğ e r y a n d a n im a r e t , h a r b , t a a r r u z , s i y a se t , z a h ir e , h e d iy e , m a k a m , se f e ı ; o r d u v e r e a y a y a il işk in h e r n e v a r ise b ö y le si k o n u l a r ı n d a h a sa l a h iy e t li o l d u k l a r ı n d a n ö t ü ­ r ü v e z ir le ı; e k â b i r v e d e v l e t in ile r i g e le n le r iy le i st iş a r e e d i l m e ­ si e v lâ d ır . B i r k ı s ı m p a d i ş a h , n e d im le r i n i y e d iğ i y iy e c e k le r i t a y i n e t ­ m e l e r i v e b u g ı d a l a r ı n f a y d a v e z a r a r l a r ı , e t k ile r i v e y a n e t k i ­ le r i n d e n k e n d ile r in i h a b e r d a r k ı l m a l a r ı , o n l a r m sa ğ lık v e b ü n y e l e r i n i m u h a f a z a e t m e l e r i iç in t a b i p l e r d e n ; v a k i t v e s a ­ a t le r in i g ö z e t l e m e le r i , u ğ u r v e u ğ u r s u z l u k l a r ı o n l a r a b il d ir ­ m e l e r i, ic r a e d e c e k l e r i b i r iş iç in e n e lv e r işli z a m a n ı s e ç m e l e ­ r i iç in m ü n e c c im le r d e n se ç m işl e r d ir . 124 Siy asetn am e P a d i ş a h l a r d a n b a z ı s ı d a b u ik i t a y f a y ı s ı r t l a r ı n d a b i r y ü k o l a r a k g ö r e r e k t a b i p iç in , “ H a s t a o l m a d ı ğ ı m ı z h a l d e b iz i le ­ z iz v e sa ğ lı k h y iy e c e k le r d e n a l ı k o y m a k t a , s ı h h a t i m i z y e r in d e o l d u ğ u h a ld e b iz e i l a ç l a r v e r m e k t e , a ğ r ı d u y m a d ı ğ ı m ı z h a ld e b iz d e n k a n a l m a k t a d ı r l a ı ;” d e m işle r d ir . M ü n e c c i m iç in d e b u n a b e n z e r o l a r a k , “ B iz i işle r i i c r a e t m e k t e n , m e se le le r e k o ­ y u lm a k t a n a lık o y m a k t a d ır la r ; b u n la r ı g ö z ö n ü n e a ld ığ ım ız ­ d a b u ik i t a y f a b i z i d ü n y a a r z u , n im e t v e le z z e t le r i n d e n m a h ­ r u m e d e r e k h a y a t ı b u r n u m u z d a n ge t ir ir le r . E n g ü z e li o n la r ı k e n d ile r i n e ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a ç a ğ ı r m a k t ı r .” d e m i şle r d i r . V e f a k a t n e d im in g ö r m ü ş g e ç i r m iş , c i h a n m d ö r t y a n ı n d a b u l u n m u ş v e u l u l a r a h i z m e t e t m iş o l a n l a r ı e v la d ır . H a l k , p a ­ d iş a h ı n h u y u n u su y u n u n e d im e k ı y a s l a b ilir . E ğ e r k i n e d im g e ç i m i i, m ü l a y i m , sa b ı r l ı , c ö m e r t , z a r i f v e l a t i f b ir i is e h a l k p a d i ş a h ı n d a h u y u s u y u g ü z e l, t ıy n e t i p i r ü p a k , se ç k in d a v ­ r a n ı ş l a r a s a h i p b ir i o l d u ğ u n u a n la r . Ö t e y a n d a n e ğ e r k i n e ­ d i m ç e h r e s i a s ı k , k ib ir l i, h e r şe y e d u d a k b ü k e n , p in t i, e b le h v e m ü t e k e b b i r b ir i is e h a l k p a d i ş a h ı n d a s ü t ü b o z u k , h u y su z , h ır ç ın v e ç ir k in d a v r a n ı ş l a r a s a h i p b ir i o l d u ğ u n u a n l a r B u n u n y a n ı sır a k ö k lü h a n e d a n la r d a h â lâ g ö r ü ld ü ğ ü ü z r e b ir k ı s m ı n a m a k a m su n u la r a k , b ir k ısm ın a d a p a y e v e r i le r e k h a l i f e v e m e l i k l e r i n d i v a n t o p l a m a â d e t l e r i n d e k a ­ d im z a m a n la r d a n b e r i n e d im le r d e n h e r b ir isi b ir m a k a m v e m e v k iy e sa h ip o la g e lm işt ir . H a life le r b u t ö r e y i Sâ m â n île r den gö r e r e k y a n la r ın d a o n t a n e si a y a k t a , d iğ e r o n u d a o t u r m u ş o l m a k ü z e r e y ir m i n e d im b u lu n d u r u r la r id i. P a d i­ şa h ın n e d im le r in in m a iy e t a r a sı n d a h a t ır ı sa y ılm a lı v e t a t ­ m in e d e c e k şe k ild e ih t iy a ç la r ı k a r şıla n m a lıd ır . N e d i m le r d e i ffe t li , k u s u r l a r d a n a r ı n m ı ş v e p a d i ş a h a k a r ş ı g ö n ü l l e r i s e v ­ g i d o lu o lm a h d ır . 125 O n Sek izinci Fasti Devlet Meselelerinde Padişah ların Âlimlerle İstişare Etm esine Dairdir M e se l e l e r d e i s t i ş a r e y o l u n a g i t m e k k iş in in g ü ç l ü m u h a k e ­ m e si n d e n ile r i ge lir . B i r m e se le y e ilişk i n h e r k e si n m a l u m a t ı o l a b i l i r ; l â k in b i r i si k o n u y a d a h a fa z l a v â k ı f ; b ir b a ş k a s ı n ı n m e v z u y l a il g ili b il d ik l e r i d a h a y ü z e y se l; b ir d iğ e r i s a h i p o l d u ­ ğ u ilm i ic r a e t m e m i ş k e n b i r b a ş k a s ı a y n ı il m i t a t b i k v e t e c r ü ­ b e i m k â n ı b u l m u ş o la b ili r . F a r z ı m i s a l b ü t ü n i l a ç l a r ı n isim le ­ r in i e z b e r e b il ip b i r d e r d in d e v a sı n ı b i r k i t a p t a n o k u y a r a k b u l a n b i r iy le , e n v a i ç e şi t il a ç la r ın a d l a r ı n ı b il m e n in y a n ı s ı r a n ic e k e z o n l a r ı t e c r ü b e e d e r e k t e d a v i l e r d e b u l u n a n b ir isi h iç b ir o lu r m u ? Ö t e y a n d a n d ü n y a n ın d ö r t y a n ın a y o lc u lu k la r ­ d a b u l u n a r a k c i h a n ı g ö r m e fı r sa t ı n a d a h a f a z l a n a il o l m u ş , fe le ğ in ç e m b e r i n d e n g e ç e r e k n ic e işle r e k o y u l m u ş b ir isiy le ş u r a d a n ş u r a y a a d ı m ı n ı a t m a m ı ş , ö z g e ille r t e m a ş a e t m e m iş , işle r e g i r i şm e m i ş v a s a t b i r iy le k ı y a s k a b u l e t m e z . B u r a d a n h a r e k e t le ş u n a h ü k m e d i l i r k i: D e v l e t iş l e r in d e t a k i p e d il e c e k s i y a se t , â l i m l e r v e c ih a n g ö r m ü ş l e r l e i s t i ş a r e e d i le r e k t e sp it e d i lm e l id ir : Z i r a b ir is i k ı v ­ r a k z e k â l ı v e b a s i r e t l i i k e n b i r d i ğ e r in in a n l a y ı ş ı k ı t o l a b il in  lim le r , “ Y a l n ı z b a ş m a b i r k i şin in d e v l e t işl e r i iç in iz l e d iğ i s i ­ y a s e t b ir i n s a n k u v v e t i n d e ; ik i k iş i n i n k i i s e i k i i n sa n k u d r e - 127 N iz am ii'l- M ü lk t in d e d ir .” d e m i şl e r ; h e r h a l ü k â r d a o n k iş in in k u d r e t i t e k b i r k işi n in g ü c ü n e b a ş a t ge lir . Ş u r a d a n k ı y a s , A d e m o ğ u l l a r ı a r a ­ sı n d a n H z . M u h a m m e d M u st a fa v e sse la m e fe n d im iz d e n d a h a â lim sa lla lla h u a le y h issa la t u b i r k iş in in g e lm e d i ğ in i c ü m le â le m k a b u l eder. O lm u ş v e o la c a k o la n ı g ö r e c e k k a ­ d a r k e n d i s i n d e v a r o l a n o e n g i n ilm e ; g ö k l e r i n v e y e r l e r in , c e n n e t v e c e h e n n e m in , le v h ü k a l e m i n , a r ş ü k ü r s ü n ü n v e b u ik i si a r a s ı n d a k i l e r i n k a p ı l a r ı n ı n k e n d is in e a ç ı l m a s ı n a ; C e b r a ­ il a l e y h i sse l a m m k e n d is in e v a r ı p v a h iy g e t i r m e sin e ; o l m u ş v e o lm a k t a ısr a r k â r o la n la r d a n o n u h a b e r d a r k ı l m a s ı n a ; b ir b ö y le n ic e e r d e m v e g ö s t e r d i ğ i m u c i z e le r e r a ğ m e n A l l a h ü T e â l â o n a ; “ Y â M u h a m m e d , b ir işi y a p a c a ğ ı n d a y a h u t b ir m e se le y le k a r ş ı l a ş t ı ğ ı n d a d o s t l a r ı n l a i st iş a r e e y le ” d i y e b u ­ y u r m a k t a d ı r . [ li İ m r a n ; 1 5 3 ] İ ş t e b u n l a r d a n ö t ü r ü d ü r k i H z . M u h a m m e d a le y h is se l a m i st iş a r e y e ih t i y a ç d u y d u k t a n s o n r a d i ğ e r i n sa n l a r ı n is t i ş a r e e t m e m e si s ö z k o n u s u b ile o l a ­ m az. P a d işa h ç e t in b i r m e se l e ile k a r ş ı k a r ş ı y a k a l d ı ğ ı n d a b a h s e k o n u o l a n şe y il e il g il i a k ı l l a r ı n d a n g e ç e n i b e l i r t m e ­ le r i, f i k ir l e r i n i b e y a n e t m e le r i iç in şe y h le r , â l i m l e r v e y â r e n ­ le r i ile i s t i ş a r e e y le m e l i; ile r i sü r ü l e n g ö r ü ş l e r i k a r ş ı l a ş t ı r a ­ r a k e n d o ğ r u o l a n ı b e n i m se m e l id ir . M e s e l e l e r e d a i r i s t i ş a r e e y le m e m e k k işin in m u h ak em ed en y o k su n lu k ve b a şın a b u y r u k o lm a k lık a la m e t id ir . E lh a m d ü lilla h â le m in e fe n d isi [ A l l a h b a ş ı m ı z d a n e k s i k e t m e sin ) p e k d i r a y e t l i o l d u ğ u n ­ d a n , o n d a b u h a s l e t v a r d ı r v e n a s ı l h a r e k e t e d i le c e ğ in i b il ­ m e k t e d ir . B i z b u n c a s ö z ü k i t a b ı m ı z ı n i k t i z a s ı n d a n z i k r e t ­ t ik . İ n ş a l l a h u T e â l â v a h d e h u . 128 O n Dok uzu n cu Fasti Cesur Süvariler, Levazım atı ve M em lek et İçin İşlerinin Tanzim ine Dairdir D e r g â h t a m ü m t a z , e li y ü z ü d ü z g ü n , b o y u b o s u y e r i n d e , a k lı b a ş ı n d a , g i y im k u ş a m l a r ı şı k ; d e v a m l ı h i z m e t le r in in b e ­ d e l i ö d e n e n ; b a z e n v e r i lm e k b a z e n d e k e n d il e r in d e n a l ı n m a k ü ze r e 2 0 a lt ın d a n k u şa k v e k a lk a n , 1 8 0 g ü m ü şt e n k u şa k , k a l k a n , d ü z g ü n k a r g ı l a r l a 2 0 0 t a k ı m p u s a t l a t a m t e ç h iz , t ü ­ m ü s ü v a r i , h e r a n m ü t e y a k k ı z v e h a z ı r k ı t a , se f e r v e s a r a y d a h e r d a i m d e r g â h ı k o l l a y a n h e r 5 0 ’sin in b a ş ı n d a o n l a r ı iy i t a ­ n ıy ıp s e v k ü i d a r e e d e c e k b ir li d e r in b u l u n d u ğ u , lO O ’ü H o r â s â n ’d a n lO O ' ü d e D e y l e m ’d e n 2 0 0 m a h i r sü v a r i d e r g â h t a h e r d a i m h a z ı r ü n a z ı r o l m a l ıd ır . İ s im le r i t e k t e k d i v a n d a k a ­ y ıt lı o l a n 4 . 0 0 0 p i y a d e , b iz z a t p a d i ş a h a b a ğ l ı h e r ı r k t a n 1 , 0 0 0 h a s g ö z d e , ih t i y a ç h â s ı l o l d u ğ u n d a k u l l a n ı l m a k ü z e r e e m ir le r v e s i p a h - s â l â r a b a ğ l ı 3 . 0 0 0 a s k e r b u l u n d u r u lm a l ı d ı n 129 Y irm inci Fasıl En v ai Çeşit M urassa Silahların Y apımı ve Bergâhm Tanzim ine Dairdir Bir ih t i y a ç h â s ı l o l d u ğ u n d a k u lla n ılm a k ü z e r e , h e p si m u h t e li f m ü c e v h e r k a k m a l ı m u r a s s a se ç k in si l a h l a r 2 0 t a ­ k ı m im a l e d il e r e k h â z i n e d e m u h a f a z a e d i l m e l i d i r N i t e k i m s a r a y a d ü n y a n ı n d ö r t y a n ı n d a n e lç ile r g e ld iğ in d e e li y ü z ü d ü z g ü n , giy im k u şa m la r ı y e r in d e 2 0 g u la m b u p u sa t la r la m ü c e h h e z b ir ş e k il d e p a d i ş a h ı n t a h t ı ç e v r e sin d e y e r le r in i a lır la r . A l l a h ’a h a m d o l s u n k i h e r n e k a d a r b iz im s a l t a n a t ı m ı ­ z ın b ö y le a l â y i şl e r e ih t i y a c ı y o k s a d a h ü k ü m d a r l ı k şe r e fin i, p a d i ş a h l ı k t ö r e s i n i m u h a f a z a e t m e k g e r e k t ir . Z i r a p a d i ş a h ı n d e b d e b e v e le v a z ı m a t ı o n u n h i m m e t v e k u d r e t i ö l ç ü ş ü n c e o l ­ m a s ı e lz e m d ir . B a ş t a n b a ş a c ih a n ı n t ü m ü n d e siz â l e m in e f e n ­ d is in d e n [A ll a h m ü l k ü n ü d a i m k ılsı n ) n e d a h a u l u s u , n e d e s a l t a n a t ı n d a n d a h a b ü y ü k b i r s a l t a n a t v a r d ır . T e ç h iz a t o l su n l e v a z ı m a t o l s u n , in sa n i y e t o l s u n y ü c e l ik o l s u n , m e m le k e t o l ­ su n s a l t a n a t o l s u n , h e r n e g e r e k is e A l l a h ’a ş ü k ü r h e p si v a r . 131 Y irm i Birin ci Fasıl Elçilerin Vaziyet ve Gidişatları; İşlerinin Tanzim ine Dairdir Ç e v r e m e m le k e t l e r d e n g e le n e lç ile r in d e r g â h a v a r d ı k l a ­ r ı n d a n h i ç k i m s e h a b e r d a r o l m a m a k t a ; h iç k i m s e g e li ş v e g i ­ d iş le r in d e o n la r ı i s t i k b a l e t m e m e k t e b u n u y e t k il i m e r c ile r e b ild ir m e m e k t e d ir . H a l b ö y le o l u n c a b u , işl e r i a k s a t t ı ğ ı m ı z a v e h a fif se d iğ im iz e y o r u lu r . S e r h a d m e m u r l a r ı n a , t o p r a k l a r ı ­ m ı z a g i r i ş y a p a n h e r k e si n k ü n y e si, b e r a b e r i n d e k i sü v a r ile r , p iy a d e le r , l e v a z ı m a t v e e ş y a s ı n m k e y f iy e t i, g e liş m a k s a d ı h a k k ı n d a m a l u m a t v e r m e k iç in a n ı n d a b i r sü v a r i g ö n d e r m e ­ lid ir . Ö t e y a n d a n o n l a r ı şe h r e u l a ş t ı r ı p d i v a n a t e sl i m e t m e si iç in y a n l a r ı n a b i r m u t e m e t g ö r e v ie n d ir m e lid ir . B u n d a n s o n ­ r a k i m e r h a l e d e g ö r e v i t e sli m a l a n b ir m e m u r b a ş k a b ir şe h ir v e b ö l g e y e o n l a r l a d e r g â h a v a r a n a k a d a r r e f a k a t e y le sin . K o ­ n a k l a d ı k l a r ı m a m u r b ö l g e l e r d e k i m e m u r la r , â m il le r v e i k t a sa h ip l e r i n e o n l a r ı la y ı k ı y l a a ğ ı r l a y ı p e se n li k l e u ğ u r l a m a l a r ı m sö y le sin le r . E lç il e r e y a p ı l a n iy i y a h u r k ö t ü m u a m e l e o n la r ı g ö n d e r e n p a d i ş a h a y a p ı l m ı ş m u a m e l e d e m e k t ir . H ü k ü m d a r ­ la r h i ç b ir v a k i t b ir b i r l e r in e h ü r m e t t e k u s u r e y le m e m iş v e e l ­ ç iy e h e r d a i m iz z e t ü i k r a m d a b u l u n u p a s l a z e v a l v e r m e m iş ­ le r d ir . E ğ e r b ir z a m a n p a d i ş a h l a r a r a s ı n d a h u su m e t v e m u ­ h a le fe t h u su l e g e l i r se e lç il e r h e r z a m a n k i g i b i g e li p g i t m iş le r 13 3 N iz am ü ’l-M ü lk v e k e n d il e r in e b u y r u l a n e l ç ilik v a z if e si n i i f a e t m işle r d i r . K e n ­ d i le r i n e h e r z a m a n â d e t o l u n d u ğ u şe k il d e d a v r a n ı l m ı ş , r a h a t ­ sız lı k v e r e c e k e n u f a k b i r h a r e k e t e t e v e ssü l e d ilm e m işt ir . N i ­ t e k i m T a n r ı a z z e v e c e lle K u r ’a n - ı M e c i d ’in d e b u h u s u s t a : “ E lç iy e d ü ş e n d o ğ r u h a b e r i il e t m e k t e n b a ş k a b ir şe y d e ğ il ­ d ir .” [ N u r su r e si; 5 4 ] d iy e b u y u r a r a k o n l a r ı in c i t m e n in ç ir ­ k in b ir şe y o l d u ğ u n u b u y u r m a k t a d ı r . B u m i n v a l d e p a d i ş a h ­ l a r a y a r a y a c a k in c e n ü k t e le r b e y a n e d ilm işt ir . K a v r a n m a s ı z a r u r i o l a n b i r b a ş k a h u s u s d a ş u k i: P a d i ­ ş a h l a r sa n ı l d ı ğ ı g i b i y e k d iğ e r in e e lç ile r i s ı r f h a b e r v e m e k t u p ­ l a r ı ile t sin l e r d i y e g ö n d e r m e m e k t e d ir le r . E lç il e r i y o l l a m a k t a ir ili u f a k l ı y ü z le r c e n iy e t le r i v a r d ır . Ö r n e ğ i n o r d u s u n u n a ş ı p a ş a m a y a c a ğ ı n ı a n l a m a k v e iç in y o ll a r ın , g e ç i t le r i n v e n e h ir ­ le r in v a z i y e t in d e n h a b e r d a r o l m a k , a t la r ı n y e m le y e c e ğ i y e r ­ le r i t e s p i t e t m e k , ilgili y e r e t a y i n e d i le n m e m u r l a r ı n k i m o l ­ d u k l a r ı n ı t e şh is , s ö z k o n u s u p a d i ş a h ı n o r d u s u n d a k i a s k e r s a y ı sı n ı , l e v a z ı m a t v e t e ç h iz a t ın ın m i k t a r ı n ı , s o f r a v e m e c li s i­ n in n it e liğ in i, d e r g â h ı n ı n t a n z i m şe k li n i, ç e v g â n v e a v ile a r a ­ sı n ı n o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , h u y u s u y u n u , i h s a n v e g a y r e t in i , k ıl ık k ı y a fe t i n i, d a v r a n ı şl a r ı n ı n n a sı l o l d u ğ u n u , z a l i m y a h u t a d i l, g e n ç y a h u t y a ş l ı m ı o l d u ğ u n u , ille r in in m a m u r m u b a k ı m s ı z m ı o l d u ğ u n u , o r d u s u n u n k e n d is in d e n r a z ı o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , r a iy y e t i n i n z e n g in m i f a k i r m i o l d u ğ u n u , c im r i m i c ö m e r t m i o l d u ğ u n u , iş le r d e i h m a l k â r m ı it in a k m ı o l d u ğ u n u , v e z ir in in li y a k a t i , t a k v a s ı , si p a h - s â l â r l a r ı n ı n t e c r ü b e li v e s a v a ş d e n e y i­ m i g e ç i r m iş o l u p o l m a d ı k l a r ı n ı , n e d im le r i n i n işle r in in e h li v e h o ş - e d a o l u p o l m a d ı k l a r ı n ı , b u p a d i ş a h ı n n e l e r d e n h a z n e le r ­ d e n n e fr e t e t t iğ i n i , ş a r a p t e sir iy le şe n ş a k r a k v e h o ş s o h b e t o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , işle r in d e d in i e m ir le r i g ö z e t i p g ö z e t m e d i ğ i ­ n i, ş e f k a t v e h i m m e t s a h i b i o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , şu u r l u y a h u t e b ­ le h o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , n ü k t e d a n y a h u t r e s m i o l u p o l m a d ı ğ ı n ı , o ğ l a n l a r a m ı k a d ı n l a r a m ı d ü ş k ü n o l d u ğ u n u ö ğ r e n i r le r . İ şt e b ir g ü n b u p a d i ş a h a g a l e b e ç a l m a k , o n a m u h a l e fe t e t m e k y a ­ h u t k u s u r u n u y a k a l a m a k a r z u e d e r l e r ise e k siğ in d e n g e d i ğ in - 134 Siy asetn am e d t 'iı h a b e r d a r o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü şe h id A l p a r s l a n z a m a n ı n ­ d a k u l u n u z u n b a ş ı n a g e l d i ğ i g i b i , o n a k a r ş ı o l a n e m e lle r in e liiy ık ıy la u la şır la r . H ik â y e Y e r y ü z ü n d e m a k b u l ve d o sd o ğ r u y o l d a il e r le y e n , A l­ l a h ’ın r a h m e t in in ik is i ü z e r in e o l a s ı H a n e f i v e Ş a f i î d i y e ik i m e z h e p v a r d ır . G e r i k a l a n l a r b e y h u d e v e s a p k ı n l ı k , ş e k v e g ü m a n d a n ib a r e t t ir . Su l t a n şe h î d A l p a r s l a n (A ll a h b u r h a n ı n ı a y d ı n l a t sı n ) m e z h e b in e t a m m a n a s ı y l a şi d d e t l i b i r şe k il d e ö y ­ le sin e b a ğ l ı y d ı k i , “ H e y h a t ! Şu v e z i r i m i n m e z h e b i Ş a f i î o l m a y a y d ı ç o k d a h a m ü t e h a k k im v e a z a m e t li o lu r d u .” d e m e y i d i­ lin e p e l e se n k e y le m iş t i. Ş a f i î m e z h e b in i b ile a y ı p l a m a y a v a ­ r a n m e z h e b in d e k i b u k a t ı t u t u m u n d a n k o r k u p k a y g ıla n ­ m a k t a y d ım . N e v a r k i g ü n ü n b ir in d e şö y l e b ir o l a y m e y d a n a g e ld i. Su l t a n şe h id A l p a r s l a n Se m e r k a n d H a n ı k e n d is in e i t a a t e y le ­ m e d i ğ i n d e n ö t ü r ü M â v e r â ü ’n - n e h r ’e se fe r iç in n i y e t le n d i. A sk e r le r in i t o p l a y a r a k Se m e r k a n d h a n ı Ş e m s u ’l- m ü lk N a s r b in İ b r a h i m ’e b ir e lç i y o l l a d ı . B e n d e c e r e y a n e d e n h a d i s e l e r ­ le ilg ili b e n i h a b e r d a r k ı l m a s ı iç in k e n d i n a m ı m a D a n i ş m e n d E şt e r ’i s u l t a n Şe h i t A l p a r s l a n ’ın e lç isiy le g ö n d e r d i m . Su l t a n ı n e lç isi h a n a m e k t u p v e h a b e r i u l a ş t ı r d ı k t a n s o n r a h a n Se m e r k a n d ’d a n k e n d i e lç isin i su l t a n m e lç isiy le b u r a y a y o l l a d ı . H a ­ n ın e l ç isin e y e r g ö s t e r i l e r e k , â d e t o l d u ğ u ü z e r e h u z u r a ç a ğ r ı ­ lı p m e k t u p v e h a b e r i a r z e t m e si ist e n d i . Ö t e d e n b e r i e lçile r ; s u l t a n a ş i f a h e n il e t e m e y e c e k le r i sö z l e r i h ü k ü m d a r a u l a ş t ı r ­ sı n l a r d i y e v e z ir le r le r a h a t ç a m ü z a k e r e e d e r e k m a r u z a t v e t a ­ le p l e r in i a r z e d e r l e r d i . B i r d e f a s ı n d a b e n d e n i z h a r e m s e r a m d a işt e b ö y le v e z i r le r ­ d e n b ir c e m a a t le o t u r m u ş sa t r a n ç o y n a m a k t a y d ık . B u n la r ­ d a n b ir is in i s a t r a n ç t a y e n m iş , y ü z ü ğ ü n ü d e r e h in o l a r a k a l­ m ı ş t ı m . So l e l p a r m a ğ ı m a b o l g e ld iğ i iç in y ü z ü ğ ü s a ğ e lim e 135 N iz am ü ’l-M ülk t a k m ı ş t ı m . B a n a S e m e r k a n d e lç i si n i n k a p ı d a o l d u ğ u h a b e r v e r i lin c e , s a t r a n ç t a k ım ı n ı k a l d ı r ı p e lç iy i iç e r i a l m a l a r ı n ı s ö y ­ le d i m . İ ç e r i g e li p m e r a m ı n ı a n l a t t ı ğ ı e s n a d a e lç in in g ö z ü g a y r i ih t i y a r i p a r m a ğ ı m a v e o y n a d ı ğ ı m y ü z ü ğ e il iş iy o r d u . Sö z l e r i­ n i b it ir in c e k a l k ı p g it t i. S u l t a n , e lç isin in y a n ı n a h a n ı n c e v a b ı ­ n ı g e t i r m e s i iç in k e n d i e l ç isin i v e r e r e k g e r i g ö n d e r il m e s in i e m r e d i n c e b e n d e p e k se r i o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü t e k r a r E şt e r D a n i ş m e n d ’i y o l l a d ı m . E lç i le r S e m e r k a n d ’a , h a n ı n y a n m a v a r d ı k l a r ı n d a , Ş e m s u ’l- m ü lk e lç id e n Su l t a n A l p a r s l a n ’la ilg i­ li iz le n im le r in i, o n a d a i r k a n a a t l e r i n i , a sk e r in in m i k t a r ı n ı , a s ­ k e r i t e ç h iz a t v e ih t i şa m ı n ı , d e r g â h v e d i v a n d ü z e n in i, m e m ­ le k e t n i z a m ı n ı n e s a s l a r ı m a n l a t m a s ı n ı ist e d i. E lç i: “ E fe n d i m , si y a s e t v e h e y b e t , f e r m a n v e p a d i ş a h l ı k n o k t a - i n a z a r ı n d a n s u l t a n ı n h i ç b ir e k si ğ i g e d i ğ i y o k t u r . A sk e r in i n m i k t a r ı n ı b ir A l l a h b ilir ; t e ç h iz a t , a s k e r i l e v a z ı m a t , t e c e m m ü l ü n ü n [ a ğ ı r s i ­ l a h l a r v s.] h a d d i h e s a b ı y o k ; s a r a y , d i v a n v e d e r g â h ı n ı n t a n ­ z im i m ü k e m m e l. B ir k u su r h a r iç ! O d a o lm a y a y d ı m e m le ­ k e t l e r i d ö r t d ö r t l ü k t ü r !” Ş e m s u ’l- m ü lk : “ N e y m i ş o k u s u r ? ” d iy e s o r d u . E lç i: “ Su l t a n m v e z ir i R â f ı z î d i r .” d e d i. H a n : “ P e k i n a sıl a n la d ın ?” d iy e so r d u . E lç i; “ Şö y l e k i , k e n d is iy le k o n u ş m a k iç in b ir g ü n ö ğ l e n a ­ m a z ı v a k t i b u v e z ir in o t a ğ ı n a g i t t im . S a ğ e l p a r m a ğ ı n a b ir y ü z ü k t a k m ı ş o l d u ğ u n u v e b u y ü z ü ğ ü p a r m a ğ ı n d a ç e v ir e r e k b e n le k o n u ş t u ğ u n u d i k k a t e t t i m . D a n i ş m e n d E ş t e r a n ı n d a b e n d e n iz e b i le sin iz k i e lç i b u r a d a Ş e m s u ’l - m ü lk ’ü n n e z d i n d e siz in h a k k ı n ı z d a şu şe k il d e s ö z l e r s a r f e t m işt ir , d iy e y a z d ı . B e n d e n iz b u d u r u m d a n g a y e t le r a h a t s ı z o l d u m . Su l t a n ı n k o r k u s u n d a n Su l t a n A l p a r s l a n Ş a f i î m e z h e b in i sü r e k l i e l e ş­ t i r m e k t e v e b u n d a n d o l a y ı h e r d a i m b a n a se r z e n iş e t m e k t e ­ d ir . S e m e r k a n d h a n ı n ın h u z u r u n d a g a m m a z l a r ı n b a n a R a f ı ­ z î y a ft a sın ı y a p ışt ır d ık la r ı şa y e t o n u n k u la ğ ın a g id e r se su lt a ­ n ın g a z a b ı n a d ü ç a r o l u r u m . B ü t ü n m a s u m l u ğ u m a r a ğ m e n . 136 Siy asetn am e s u lt a n b u d u r u m d a n h a b e r d a r o l m a s ı n d i y e b e n d e n i z r ic a v e m in n e t e t m e d e n h i la t v e r d im , 3 0 . 0 0 0 a l t ı n d i n a r h a r c a d ı m . ” E lç ile r in n a s ı l fit n e k u m k u m a s ı o l d u k l a r ı n ı a r z e t m e k iç in b e n d e n i z d e b u n l a r ı z i k r e t m e ih t i y a c ı h â sı l o l d u . P a d i ş a h v e m e m le k e t t e b i r n o k s a n v e k u s u r b u l m a k iç in g ö z l e r i fıl d ır fılılır d ö n e r . P a d i ş a h b o ş b u l u n d u ğ u n d a işt e b u n l a r d a n ö t ü r ü t ö h m e t v e z a n a l t ı n d a b ı r a k ıl ır la r . P a d i ş a h l a r ı n b ö y l e si t e n ­ k it le r e m a r u z k a l m a m a l a r ı iç in b u n o k t a l a r d a ih t i y a t ı e ld e n b ı r a k m a i n a l a r ı v e b a sir e t li o l m a l a r ı , d a v r a n ı ş l a r ı m d e n e t le ­ m e le r i , g ü z e l a l ı ş k a n l ı k l a r e d in m e l e r i, işle r i li y a k a t l i v e i t i k a ­ d ı t e m iz i n sa n l a r ı n e lin e t e sli m e t m e le r i g e r e k ir . E lç i le r d e b o y b o s ç a a l ım l ı , p a d i ş a h a h i z m e t t e c r ü b e si o l a n la r ; sö z ü n ü s a k ı n m a d a n sö y le y e n le r , n ic e se y a h a t l e r d e b u l u n m u ş , h e r ilm i n e fsin d e t o p l a m ı ş , h a f ı z a s ı k u v v e t l i v e fe ­ r a se t li k iş il e r a r a s ı n d a n se ç ilm e lid ir . Şa y e t e lç i ih t i y a r ise â l im o l a n ı t e r c i h e d i l m e l i d i r E lç in in n e d im o l m a s ı d a h a e m n iy e t ­ l i d ir E lç il iğ e g ö n d e r i l e n k im se n in y iğ it , g ö z ü k a r a , si la h h , s ü ­ v a r i v e s a v a ş ç ı l ı k g i b i m e z iy e t le r e s a h i p o l u ş u m e n fa a t im iz e d i r Z i r a b u m e z iy e t le r i g ö r d ü k l e r i n d e a d a m l a r ı m ı z ı n h e p si­ n in b u ö l ç ü d e o l d u k l a r ı n ı d ü şü n ü r le r . V e d a h i n e se p v e şe r e ­ fi n d e n ö t ü r ü o n a k ö t ü l ü k e y ie y e m e y ip h ü r m e t e d e c e k l e r in ­ d e n e lç i n i n s e y y id y a d a ş e r i f o l a n ı d a m a k b u l d ü r . Ş a r a b a d ü ş k ü n , ş a k l a b a n , k u m a r b a z , g e v e z e , a d ı s a n ı b e li r si z k işil e r e lç iliğ e l a y ı k d e ğ ild ir . N i c e z a m a n p a d i ş a h l a r ı n e lç ile r i h a d d i h e s a b ı o l m a y a n h e d i y e le ı; c e v a h i r a t l a g ö n d e r e r e k b a r ı ş t a l e ­ b in d e b u l u n m a l a r ı m u h a t a p l a r d a k e n d ile r in in a c i z v e y u m u ­ ş a k b a ş h o l d u k l a r ı in t i b a ı n ı u y a n d ı r m ı ş , e l ç in in a r d ı n d a n o r ­ d u l a r t o p l a y a r a k t a a r r u z a g e ç m iş le r v e d ü ş m a n l a r ı n a g a l e b e ç a lm ı şl a r d ı r . E lç in in t a v ı r l a r ı , b ilg i v e g ö r g ü s ü b e lir le y ic id ir D o l a y ı s ı y l a b u t ü r iş l e r d e e l ç in in t a v r ı v e m u h a k e m e s i p e k o lsa g e r e k t ir 1^7 Y irm i İk inci Fasıl Kon ak lam a Yerlerinde ve M erhalde Ordu İçin Erzak Bulundurulm asına Dairdir P a d i ş a h ı n r i k â b - ı â l is in e h a r e k e t e m r i v e r i lin c e k o n a k l a ­ n a n h e r m e n z il v e m e r h a l d e y e m v e e r z a k b u l u n m a d ı ğ ı t a k ­ d ir d e , u y g u n d ü ş m e d i ğ i h a l d e k ö y l ü l e r d e n p a r ç a p a r ç a a l ­ m a k g i b i y o l l a r d a n a n c a k n ic e z a h m e t le r le e m e k h a r c a n d ı ­ ğ ı n d a e l d e e d i le b iliy o r . P a d i ş a h ı n g ü z e r g â h ı o l a n b ü t ü n y o l, k ö y , k o n a k l a m a y e r le r i , i k t a y a a i t m ü l k d a h i o l s a h a s s ’a d ö ­ n ü ş t ü r ü l e r e k r i b a t v e y e r l e şim a l a n ı o l m a y a n y e r le r e k o m ş u k ö y le r in m a h s u l ü t o p l a n ı p ih t i y a ç h â s ı l o l d u ğ u n d a k u l l a n ı l ­ m a k ü z e r e e l k o n m a s ı v e b u iş iç in g e r e k s i n i m d u y u l m a d ı ğ ı n ­ d a r e a y a n ı n d i r l ik v e d ü z e n in b o z u l m a m a s ı v e y e m sı k ın t ısı­ n a d ü ş ü l m e m e s i iç in b u b u ğ d a y l a r ı n s a t ı l ı p e l d e e d il e n g e lir i h â z in e y e k o y m a k g e r e k ir . B u , se fe r e a z m e d i l d i ğ i n d e o r t a d a k a l a k a l m a m a k a m a c ı y l a u y g u la n ır . 139 Y irmi Üçüncü Fasti Ordun un İstihk ak ının Belirlenm iş Olm asın a Dair A sk e r e v e r i le c e k m a a ş v e i s t i h k a k k e sin b i r şe k il d e k a r a ­ r a b a ğ l a n m ı ş v e b e l ir l e n m iş o l m a l ıd ır . î k t a sa h i p l e r i i s t i h k a k ­ la r ın ı k a r a r a b a ğ l a n d ı ğ ı ü z e r e e l d e n a l m a l ı d ı t İ k t a s a h i b i o l ­ m a y a n g u l a m l a r ı n a l a c a ğ ı m i k t a r d a t a y i n e d i lm e l id ir ; h ü ­ k ü m d a r a iç le r i ısı n ıp g ö n ü l l e r i n d e o n a m u h a b b e t b e sl e m e l e ­ r i iç in m a a ş l a r ı n ı b i z z a t p a d i ş a h ı n v e r m e si e n m a k b u l y o l o l u p y ı l d a ik i d e f a h u z u r a ç a ğ r ı l a r a k y a h u t z a m a n ı g e ld iğ in ­ d e i s t i h k a k l a r ı a y r ı l a r a k k e n d ile r in e su n u l m a lı d ı r . İ k t a v e r ­ m e y e r e k h e r k e s in r ü t b e l e r i n c e y ıl d a d ö r t d e f a ç a ğ ı r ı p m a a ş ­ la r ın ı h â z in e d e n n a k i t o l a r a k v e r m e k , o n l a r ı sır t ı p e k k a m ı t o k t u t m a k , h e r d a i m h a z ı r v e n a z ı r b u l u n m a l a r ı n ı v e işle r i­ n e k o y u lm a la r ım s a ğ l a m a k k a d im p a d işa h la r ın t ö r e sin d e n id i.  m il l e r t o p l a d ı k l a r ı m a h p a d i ş a h m h â z in e si n e y ı ğ a r l a r ; t o p l a n a n m a l o r a d a n g u l a m l a r a v e a sk e r l e r e d a ğ ı t ıl ı r d ı . G a ­ y e t l e g ü z e l o l a n b u y ö n t e m M a h m û d î l e r * h a n e d a n ı n d a h â lâ u y g u la n m a k t a d ır . İ k t a sa h i p l e r i n e , s o r u m l u o l d u ğ u n s ü v a r i b ir li ğ in d e ö l ü m y a h u t b a ş k a b i r se b e p l e b ir n o k s a n l ı k v ü c u d a g e lir se g iz li t u t - G a z n e lile r 141 N iz am ü ’l-M ü lk m a y a r a k d e r h a l b ir lik k o m u t a n m ı v a z i y e t t e n h a b e r d a r e t m e ­ si g e r e k t i ğ i sö y le n m e lid ir . Ö t e y a n d a n b ir lik k o m u t a n l a r ı m a a ş l a r ı n ı a l d ı k l a r ı n d a v u k u b u l a c a k h a d is e l e r iç in a s k e r l e ­ r i n i t e t ik t e t u t m a l a r ı g e r e k t iğ i d e b ild ir ilm e lid ir . Y e r in e b a ş ­ k a b ir i t a h s i s e d i lsin d i y e b ir ö z r ü n d e n d o l a y ı işt e n g e r i k a ­ la n k işiy i v a k i t k a y b e t m e d e n b ild ir sin le r . B u n a m u g a y i r h a ­ r e k e t e d i ld i ğ i t a k d i r d e b ir lik r e isl e r i k ı n a n ı r v e a l ın m ı ş m a h n t a z m i n a t ı a lın ır . 142 Y irmi Dördün cü Fasıl Ordun un Fark lı Irk ve Kavim lerden Teşkiline Dairdir O r d u n u n k a t ı ş ı k s ı z t e k b i r ı r k t a n t e şk i l o l m a s ı t e h lik e le r d o ğ u r u n O r d u d a h e r s o y d a n a s k e r b u l u n m a s ı iç in ç a b a s a r f e d ilm e lid ir . S a r a y d a 2 . 0 0 0 D e y l e m li v e H o r a s a n l ı n e fe r in m u k i m b u l u n m a s ı z a r u r i d i r . E ld e k il e r in i k a m e si , g e r i k a l a n ­ l a r ı n t a k v i y e si g e r e k li d ir . B u n l a r d a n b a z ı sı n ı n G ü r c ü v e F a r s Şe b a n k a r e l e r i n d e n o l m a s ı n d a h e r h a n g i b ir s a k ı n c a y o k t u n Z i r a b u n l a r d a g a y e t l e m a k b u l so y d a n d ı r la r . H ik â y e O r d u su n u T ü r k , H o r a sa n lı, A r a p , H in d û , G û r î v e D ey le m lile r g i b i h e r k a v i m a s k e r d e n t e şk il e t m e k s u l t a n M a h m u d ’u n u y g u l a m a l a r ı n d a n id i . Se fe r e s n a s ı n d a h e r g e c e n ö ­ b e t e * g i d e c e k a s k e r l e r i n s a y ı sı t e sp i t v e h e r t a y f a y a b ir m a h a l t a h s i s e d il ir id i. Y e k d i ğ e r i n d e n o l a n k o r k u la r ın d a n ö t ü r ü h iç b ir b ö l ü k y e r l e r in d e n k ı m ı l d a m a y a c ü r e t e d e m e z , b ir b i r ­ le r in in k o l l a y a r a k u y u m a z l a r d ı . H i ç k i m s e y e “ f a l a n c a k a v i m s a v a ş m e y d a n ı n d a p e k m ü l a y i m ” d e d i r t m e m e k iç in h e r k a ­ * M e t i n d e “ y a t a k " k e li m e si ge ç m e k t e d ir . 143 N iz am iV l- M ü lk v i m k e n d i h a y siy e t v e şe r e fin i k o r u m a k m a k s a d ı y l a e n iy isi ­ n i n k e n d il e r i o l d u ğ u n u i s p a t iç in c e n k g ü n ü d i şin i t ı r n a ğ ı n a t a k a r d ı . S a v a ş ç ı e r le r in t ö r e s i b u m i n v a l ü z e r e o l d u ğ u n d a n , t a m a m ı y iğ it ç e , c a n l a b a ş l a v u r u ş u r id i. E ll e r i s i l a h l a r ı n a d a v r a n d ı ğ ı n d a d ü ş m a n ı k a h r e t m e d e n t o p u k l a r ı ü st ü n e g e r i­ si n g e r i d ö n m e z l e r id i. B ir o r d u d ü ş m a n a b i r y a h u t ik i d e f a g a l e b e ç a l ı p z a f e r k a ­ z a n d ı ğ ı n d a o n la r ı n 1 0 0 s ü v a r i s i b a s ı m l a r ı n 1 . 0 0 0 sü v a r i s i n i t e p e l e r v e d a h i h i ç b ir m u z a f f e r o r d u k a r ş ı l a r ı n d a d i r e n e m e z . B ö y l e c e c i v a r b ü t ü n o r d u l a r p a d i ş a h ı n h a şm e t i n d e n p u s a r a k i t a a t k â r v e o n u n fe r m a n ı n a b o y u n l a r ı k ı l d a n in c e o lu r . 144 Y irmi Beşinci Fasıl Rehin A lm ak ve Rehinelerin Padişah Dergâh ında Tevkifine Dairdir H e n ü z i t a a t a k m a a l ı n m ı ş o l a n A r a p , K ü r t , D e y ie m v e R u m e m ir le r i n e e v l a t y a h u t b ir a d e r le r i n d e n b ir in i b e r a b e r l e ­ r in d e 5 0 0 ’d e n a s l a d a h a a z o l m a m a k ş a r t ı y l a 1 . 0 0 0 n e fe r le r e h in e o l a r a k d e r g â h a g ö n d e r m e le r i e m r e d i lm e li d i r . B ir yıl s o n u n d a b u n l a r ı n y e r i n e g e le c e k o l a n l a r ı n g ö n d e r i l m e s i ş a r ­ t ı y la d a h a ö n c e k il e r in d ö n m e s i n e iz in v e r ile b ilir . P a d i ş a h a k a r ş ı b ir i s y a n a m a n i o l m a k iç in e l d e k i r e h i n e le r in y e r i d o l ­ d u r u l m a d a n b ir y e r e g i t m e le r in e m ü s a a d e e d i lm e m e lid ir . P a ­ d i ş a h d e r g â h ı n d a d i r l i k d ü z e n v e ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a d a r ­ d a k a l m m a m a s ı iç in D e y l e m î le ı ; K û h i y â n , T a b e r i s t a n , Şe b a n k a r e v e d e n g i i k t a , n â n - p â r e sa h i p l e r i n d e n d e a y n ı şe k il­ d e 5 0 0 n e fe r i k a m e t e m e c b u r t u t u lm a l ıd ır . 145 Y irmi A ltın a Fasıl Türkm enlerin H er Türlü Hizm ete A lınm alarına Dairdir Sa y ı l a r ı k ü ç ü m se n e m e y e c e k k a d a r ç o k o l a n T ü r k m e n l e r h e r n e k a d a r b iz e b e z g in l ik g e t i r m iş le r se d e d e v le t ü z e r i n d e h a t ı r ı s a y ı lı r d e r e c e d e h a k l a r ı v a r d ır . N i t e k i m d e v le t in k u r u ­ lu ş a ş a m a s ı n d a n ic e sı k ı n t ı la r g ö ğ ü s l e y e r e k h i z m e t t e b u l u n ­ m u şla r d ı r . D a h a s ı h ı s ı m a k r a b a d a n d ı r l a r . D o l a y ı s ı y l a o n l a ­ r ı n e v l a t l a r ı n d a n 1 . 0 0 0 ’in e m a a ş y a z ı lı p h e r d a i m h iz m e t t e m e ş g u l e d ilm e lid ir le r . H i z m e t a d a b ı n ı v e s il a h t u t m a y ı ö ğ r e t ­ m e l i, i n s a n l a r l a k a y n a ş t ı r m a k , b u işe g ö n ü l k o y m a k , g u l a m 1ar g i b i h i z m e t t e b u l u n m a k , ö n y a r g ı la r ı n ı k ı r m a k v e ih t i y a ç g ö r ü l d ü ğ ü n d e 5 . 0 0 0 v e y a 1 0 0 . 0 0 0 n e fe r g u l a m l a r g i b i t a n ­ z i m v e t e ç h iz e d i le r e k g u l a m o l a r a k s a r a y d a b u l u n d u r u l m a ­ lıd ır . B u şe k il d e o n l a r d e v l e t t e n d e n a s i p l e r i n i a l a r a k h o ş n u t k ı lı n ı r k e n m e l ik d e ö v g ü l e r i n e m a z h a r o lu n İ n ş a l l a h u T e â lâ . 147 Y irmi Yedinci Fasti Bendegânın îçtim ası ve İşlerinin Tanzim ine Dair O r d u d a g ö r e v l e n d ir il m iş o l a n b e n d e g â n o k a t ı şı g i b i b ir ih t i y a ç h â sı l o l m a s ı d u r u m u n d a i ç t i m a y a ç a ğ r ı lır la r : B i r v a z i ­ fe iç in b i r y e r l e r e g ö n d e r il m e l e r in i n a r d ı n d a n işle r i b i t t i ğ i n d e d e r h a l g e r i d ö n m e l id ir le r . K a t i fe r m a n ç ı k ı n c a b ir ik i t a l i m a t ­ l a k e n d il e r in e e m r e d i l d i ğ i şe k il d e h e r h a n g i b ir z a h m e t e m a ­ h a l v e r m e d e n h a r e k e t e g e ç m e lile r . B u n a m u k a b i l â b d â r , silâ h d â r , ş a r a b d â r v e c â m e d â r y a h u t h a c ib l iğ e y a h u t e m ir li ğ e y ü k se l m i ş g u l a m l a r g i b i d e r g â h t a i s t i h d a m e d i le n le r in b ir b a ­ z ı sı t e s p i t e d i l i p h e r g ü n h u z u r d a h a z ı r b u l u n m a l a r ı ; h e r g ü n v i s â k t a n b e l ir le n e n sa y ı n ı n n ö b e t t u t m a s ı s a ğ l a n a r a k a y n ı u y g u l a m a h a v a s iç in d e y a p ı l a r a k y ı ğ ı l m a n ı n ö n ü n e g e ç i lm iş o lu r . Ö t e y a n d a n d i ğ e r g u l a m l a n n s a t ı n a l ı n d ı k l a r ı g ü n d e n y a ş l ı l ı k d ö n e m l e r i n e k a d a r e ğ it im le r in e o l s u n t e r file r in e o l ­ s u n k a d i m z a m a n l a r d a n b e r i a z a m i ö z e n g ö st e r i l i r k e n g ü n ü ­ m ü z d e b u u su le r i a y e t e d i lm e m e k t e d ir . B i z e fe n d im iz in b u d u r u m d a n h a b e r d a r o l m a l a r ı v e k i t a b ı n h e d e fi n e u l a ş m a s ı iç in k o n u y a b i r n e b z e t e m a s e t m e k le i k t i f a e t t ik . 149 Y irmi Sekizinci Fasıl Saray Gulam lartm n Terfii ve İşlerinin Tanzim ine Dairdir i m d i , S â m â n î y â n z a m a n ı n d a g u l a m l a r l a ilg ili o l a r a k u y ­ g u l a n m a k t a o l a n g ü z e l b ir â d e t v a r id i. G u l a m ı n b u l u n d u ğ u h i z m e t in ö l ç ü s ü , k a b i l i y e t v e l i y a k a t i n is p e t in c e t e d r ic e n p a ­ y e si y ü k se k i l m e k t e y d i . Ö r n e ğ i n b i r g u l a m s a t ı n a l d ı k l a r ı n d a , b ir y ıl b o y u n c a z e n d e n ic î k a f t a n v e y e ğ n i b ir ç iz m e y le k u ş a ­ n ıp p i y a d e o l a r a k r i k â b iç in i s t i h d a m e d i lir d i. B u sü r e z a r fın ­ d a b u g u l a m ı n g i z li d e n y a h u t a ç ı k t a n a t b in m e sin e m ü s a a d e e d il m e z ; şa y e t b i n d i ğ i o r t a y a ç ı k a r s a c e z a l a n d ı r ı l ı r d ı . Ç i z ­ m e y le b u l u n d u ğ u b i r y ıllı k h i z m e t s ü r e s i d o l u n c a o t a ğ b a ş ı h a c ib e , h a c i b d e d u r u m u p a d i ş a h ı n b ilg isin e a r z e d e r d i. A r ­ d ı n d a n a l t ı n a iş l e n m e m iş d e r id e n b ir e y e r v u r u l m u ş , s a d e d e ­ r id e n y u l a r l ı b i r T ü r k t a y ı v e r i lir d i. A t v e k a m ç ı y l a y e r in e g e ­ t ir d iğ i b ir y ıllık h i z m e t s ü r e s i d o l u n c a ik in c i se n e o n a b e lin e k u ş a n m a s ı iç in k a l a ç û r a d ı v e r ile n k ılıç ; ü ç ü n c ü se n e h u z u r ­ d a k u ş a n m a k ü z e r e s a d a k v e k ı r b a n ; d ö r d ü n c ü se n e si n d e d a ­ h a h a s b ir e y e r , y ı ld ız l ı b i r g e m , b ir k a f t a n , h a l k a l ı b i r ç o m a k ; b e ş in c i se n e sin d e k e n d i s i n e b e l in d e a s ı k b i r k a d e h ile şa k il ik v e â b d â r l ı k b u y r u l u r ; a l t ı n c ı se n e c a m e d â r l ı k v a z if e sin i ü st ­ le n ir ; y e d in c i se n e t e k k i ş i l i k ç a d ı r b u y r u l a r a k s i y a h ip l ik le r ­ le ö r ü l m ü ş k e ç e b ir k ü l a h b a ş ı n d a . G e n c e iş i b i r k a f t a n sır ­ 151 N iz am ü ’l- M ü lk t ı n d a , v i s a k b a ş ı u n v a n ı y la b ir t e p e li v e 1 6 k a z ı k l a k u r u l a n ç a d ı r d a n s o r u m l u t u t u l u p e m r in e y e n i sa t ı n a l ı n m ı ş ü ç g u l a m v e r i lir d i. İ şt e b ö y le h e r se n e m a k a m v e m e v k ii , e m r in d e k il e r in s a y ı s ı v e d e r e c e s i h a y l - b a ş ı o l a n a d e k y ü k se lt il ir d i . L i ­ y a k a t , m a h a r e t v e c e sa r e t i , ö n e m l i m e se le l e r i n ü s t e si n d e n g e ­ lişi, h a m iy e t i v e h ü n k â r a b a ğ l ı lı ğ ı h e r k e sç e t a s d i k o l u n s a b i­ le o t u z , o t u z b e ş, k ı r k l a r ı n a v a r m a d ı k ç a k e n d is in e v il a y e t id a r e si y a h u t b a ş k a d e v le t işi v e r i lm e z d i. Sâ m â n î l e r i n b ir k ö l e si o l u p o n l a r ı n t e r b i y e si n d e n g e ç m i ş o l a n A lp t ig in , h e n ü z 3 5 ’in d e H o r a s a n s i p â h s â l â r l ı ğ ı n a n a il o l d u . Sâ m â n î le r i n b ü t ü n h a sl e t le r i n i k e n d in d e t a ş ı y a n A l p t i ­ g i n s ö z ü n ü n e r i, s o n d e r e c e v e fa d â r , â l i m v e b a si r e t li , h a l k l a iy i g e ç i n e n , id a r e sin d e k il e r e m ü ş f i k , ih sa n s a h i b i , m i s a f i r p e r ­ v e r , y ü r e ğ in d e A l l a h k o r k u s u o l a n b ir isi id i. Y ı l l a r c a H o r â sâ n v e I r a k v i la y e t le r in d e h ü k m e d e n A l p t i g i n ’in h i m a y e s in d e g u l a m o l a r a k g ö r e v l e n d ir il m iş 1 . 7 0 0 T ü r k k ö l e s i v a r id i. G ü n le r d e n b ir g ü n S u l t a n M a h m u d ’u n b a b a s ı , Se b ü k t i g i n ’in d e a r a s ı n d a b u l u n d u ğ u T ü r k s o y u n d a n 3 0 g u l a m s a ­ t ın a ld ı. S e b ü k t i g i n ’in i k b a l v e t a l ih in in y a v e r g i t m e sin i n y e ­ g â n e se b e p le r in d e n b ir is i işt e b u A l p t i g i n ’in o n u s a t m a l m a ­ sıd ır . A l p t i g i n ’e “ v i s a k b a ş ı l ı k y a p a n f a l a n c a g u l a m ı n ö l d ü ğ ü ” n ü n h a b e r i v e r i ld iğ i v a k i t , Se b ü k t i g i n ’in sa t ı n a lın d ı ğ ın ın h e n ü z ü ç ü n c ü g ü n ü id i , işt e o , A l p t i g i n ’in h u z u r u n d a k i b u 3 0 g u l a m a r a s ı n d a k e n d is i d e b u l u n u y o r d u . A l p t i g i n ’e ö le n g u l a m ı n v i sâ k m ı n , t e ç h iz a t ın ın , h a y i v e r ü t b e si n in h a n g i g a ­ l a m a t e sl i m e t m e le r in i e m r e t m e si t a l e p e d i lin c e o n u n g ö z ü S e b ü k t i g i n ’e ili şe r e k , “ Şu g u l a m c a ğ ı z a b a ğ ı ş l a d ı m . ” sö z ü n ü sö y l e m i ş b u l u n d u . H a c i p : “ E fe n d i m iz , b u g u l a m c a ğ ı z ı a l a l ı d a h a ü ç g ü n o l m a d ı ; b u m e r t e b e y e e r i ş m e s i iç in 7 y ı l h i z m e t e t m e si g e r e k m e z m i, k e n d is in e b u d u r u m d a b u n la r ı n s u n u l ­ m a s ı m ü n a s i p d ü ş e r m i ? ” d e d i. A lp t ig in : “ S ö z a ğ z ı m d a n ç ı k m ı ş v e b u g u l a m c a ğ ı z o n u i şi t m iş v e i t ib a r e t m işt ir . İ h s a n ı m ih sa n d ır . B u n d a n ö z g e i şl e r ­ d e g e le n e k h e r n e id i y se s ü r d ü r ü l s ü n . ” d e d i. S o n r a s ı n d a o n a 152 Siy asetn am e a n c a k 7 y ıl h i z m e t n e t ic e si n d e h â sı l o l a b i l e c e k o v i s a k t a k ­ d im e d il d i . A lp t ig in k e n d i k e n d in e ; “ A n c a k y e d i y ıllık h iz m e lin g e t i r i si o l a c a k b ir r ü t b e n in ç i ç e ğ i h e n ü z b u r n u n d a , t o y b ir R u la m c a ğ ı z a n a s i p o l m a s ı n ı n h i k m e t i n e o l a ? B e lk i d e k i ş i z a ­ d e v e i s t i k b a l v a a t e d e n , i k b a l b a s a m a k l a r ı n ı t ı r m a n a c a k b i­ r isid ir .” d iy e d ü ş ü n d ü k t e n s o n r a o n u i m t ih a n e t m e y e k o y u l ­ d u . H e r b a p t a n m e v z u b a h se k o n u e d ip o n a : “ Sö z k o n u su e t t iğ im şe y e m u k a b e l e d e b u l u n .” d e r d i. Se b ü k t i g i n h e r şe y i h a t a s ı z b ir şe k il d e t a s t a m a m b e y a n e d e r d i. A r d ı n d a n A lp t i­ gin o n a , “ V a r c e v â b ı g e t i r .” d e r ; Se b ü k t i g i n d e c e v a b ı , g ö t ü r ­ d ü ğ ü n d e n d a h a y a r a ş ı r b ir şe k il d e g e r i g e t i r i r d i. Sı n a m a l a r ı n e t i c e sin d e o n u gü n b egü n d a h a m ü k e m m e l b u l a n A lp t i - g i n ’in g ö n l ü n d e S e b ü k t i g i n ’e k a r ş ı b ir m u h a b b e t o l u ş u n c a , o n a â b d â r l ı k t a k d i m e d e r e k h u z u r u n d a h iz m e t fı r sa t ı v e r i p 1 0 y e n i g u l a m ı h a y li n e k a t t ı . Se b ü k t i g i n ’in g ü n d e n g ü n e t e r ­ fi e t m e s in i s a ğ l ı y o r d u . Se b ü k t i g i n 1 8 ’in e b a s ı n c a h a y li n d e k i g u l a m l a r ı n sa y ısı 2 0 0 ’e u la şt ı . O t u r u p k a l k m a s ı , s ö y le şm e si, k â s e v e s o f r a a d a ­ b ı, a v v e ş a r a p m e c li si, o k a t ı şı v e g û y v u r u ş u , h a l k ı v e h a y li id a r e e d i şi h e p A l p t i g i n ’e b e n z iy o r d u . H a y l i n d e k i l e r l e k a r ­ d e şle r g i b i g e ç i n ip g i d e r d i. E li n d e b ir e l m a o l s a o n u o n k iş iy ­ le b i r li k t e y e m e y i a r z u e d e r d i. H u y u n u n h o ş l u ğ u v e a h l a k ı ­ n ın p a k l ı ğ ı n d a n ö t ü r ü h e r k e si n s e v g i sin i k a z a n m ı ş t ı . Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i , g ü n l e r d e n b i r g ü n A lp t ig in B e lh şe h ­ r i n d e a l ı n m a s ı i c a p e d e n v e r g iy i a l m a l a r ı iç in iç le r in d e S e ­ b ü k t i g i n ’in d e b u l u n d u ğ u 2 0 0 g u l a m t a y i n e t t i. O r a y a v a r ­ d ı k l a r ı n d a T ü r k m e n l e r ö d e n m e s i g e r e k e n v e r g iy i e k si k v e ­ r in c e g u l a m l a r s i l a h l a r ı n a d a v r a n a r a k o n l a r l a s a v a ş a t u t u ş u p v e r g iy i g ü ç k u l l a n a r a k a l m a y a g i r i şt i k l e r in d e Se b ü k t i g i n : “ K a t i su r e t t e b ö y l e s i b i r s a v a ş a g i r i ş i p b u işt e si z e y a r d a k ­ ç ı lık y a p m a m . ” d e d i . 153 N iz am ü ’l-M ülk Si la h a r k a d a ş l a r ı se b e b in i s o r u n c a : “ H a ş m e t m e a p l a r ı b iz i b u r a y a c e n k e t m e k iç in d e ğ il, g e ­ li p a l ı n m a s ı i c a p e d e n v e r g iy i v e h a y v a n l a r ı a l m a m ı z iç in g ö n d e r d i. B ir sa v a şa t u t u şu p k a t le d ilm e m iz z ü l a d d e d ilm e si­ n in y a n ı s ı r a h ü k ü m d a r ı n h a şm e t i n e h a le l ge t ir ir . K a l d ı k i e fe n d im iz , ‘Siz e h a r p e t m e n iz i k i m e m r e t t i?’ d e r v e b iz h a y a ­ t ım ız b o y u n c a a y ıp la n m a k v e k ın a n m a k t a n k u r t u la m a y ız , o n u n p a y l a m a s ı n a t a h a m m ü l e t m e y e d e t a k a t g e t i r e m e y i z .” Se b ü k t i g i n ’in b u sö z le r i k a h i r e k se r iy e t ç e k a b u l g ö r ü r k e n g u l a m l a r a r a s ı n d a i h t i l a f ç ık t ı. N i h a y e t i n d e s a v a ş m a d a n g e ­ r i d ö n ü p A l p t i g i n ’in h u z u r u n a ç ı k t ı k l a r ı n d a , T ü r k m e n l e r i n b a ş k a l d ı r ı p v e r g i v e r m e y e y a n a ş m a d ı k l a r ı b e y a n e d i lin c e , A lp t ig in : “ N e d e n si l a h ı n ı z a d a v r a n ı p g ü ç k u l l a n a r a k v e r g iy i a l m a d ı n ı z ? ” d iy e s o r d u . G u l a m l a r : “ B i z s a v a ş m a y a n iy e t e t ­ t i k l â k i n Se b ü k t i g i n b iz e m u h a l e fe t e y le y ip c e n g e m ü s a a d e e t m e y e r e k g u l a m l a r a r a s ı n a n i f a k s o k t u . H a l b ö y le o l u n c a g e r i d ö n d ü k . ” d e d ile r . A lp t ig in S e b ü k t i g i n ’e n e d e n ö y le y a p t ı ğ ı n ı , g u l a m l a n n s a ­ v a ş m a s ı n a iz in v e r m e d iğ in i s o r u n c a , Se b ü k t i g in : “ Ş u se b e p le k i, e fe n d im iz b iz e s a v a ş m a y ı e m r e t m e m iş t i. E ğ e r e fe n d im iz in e m r in e i t a a t e t m e se y d ik h e r b ir im iz k u l d e ­ ğ i l b ir e r e fe n d i o l u r id ik . B u d u r u m d a ş a y e t h e z i m e t e u ğ r a s a y d ı k , e f e n d im iz ‘Si z e k i m s a v a ş m a y ı e m r e t t i’ d i y e r e k b iz i p a y l a r d ı v e k im se n in h a z r e t le r in in g a z a b ı n a m e c a l i y o k t u r . E ğ e r o n l a r ı m a ğ l u p e t se y d ik b ü y ü k ih t i m a l o n l a r d a n b ir k ı s ­ m ı k a t le d i li r d i v e b u d a t a k d i r v e ş ü k r a n a ş a y a n o l m a k b ir y a n a , ü s t ü m ü z d e b ir le k e o l a r a k k a lı r d ı . Ş u h a l d e d il e r se n iz v a r ı p c a n s i p a r a n e c e n k e d e r e k v e r g i y i a l a l ı m . ” d e d i. A lp t ig in b u sö z le r d e n h o şl a n ı p : “ D o ğ r u sö y l ü y o r .” d i y e ­ r e k Se b ü k t i g i n ’in e m r in e 3 0 0 g u la n a l ık b i r h a y i v e r e r e k r ü t ­ b e si n i t e r fi e t t i. H o r â s â n e m ir i N u h b in M a n s û r v e fa t e d i p c i h a n d a n g ö ­ ç ü n c e A lp t ig in N i ş u b u r ’d a id i. E k â b i r v e ü m e r â - y ı h a s s B u h â r a ’d a n A lp t ig in ’i v a z iy e t t e n b ir k â s ı d ile ş ö y le h a b e r d a r e y ­ 154 Siy asetn arn e le d ile r : “ H ü k ü m d a r l ı k t a h t ı n d a k im se k a l m a m ı ş , i k t id a r b o ş ­ lu ğ u m e y d a n a g e lm işt in P a d i ş a h ı n g e r i d e 3 0 y a ş ı n d a b ir b i r a ­ d e r i v e h e n ü z 1 6 y a ş ı n d a b i r e v la d ı k a lm ışt ır . K i m i e m r e d e r ­ se n t a h t a o n u o t u r t u r u z . Z i r a m e m le k e t in e s a s h a m i si se n s i n .” A lp t ig in t e z e ld e n k e n d i k â s ı d ı y l a şö y le h a b e r y o ll a d ı: “ H e r ik is i d e t a h t a v e h ü k ü m d a r h ğ a la y ı k v e la z ı m o l u p h e r ik isi d e h ü n k â r ı m ı z ı n a il e sin d e n d ir . L a k m m e l ik i n b i r a d e r i fe ­ le ğin ç e m b e r in d e n g e ç m i ş , h e r k e si h a k k ı y l a t a n ı y ı p k ı y m e t v e r ü t b e le r in i iy i b e l le m iş, h e r k e se h a k e t t iğ i it ib a r ı g ö st e r e n t e c ­ r ü b e li b ir k işid ir . M e l i k i n o ğ l u ise c i h a n g ö r m e m i ş h e n ü z t o y [■ )ir ç o c u k t u r . H a l k a g ü z e l m u a m e l e e y le m e y e c e ğ i n d e n , m e m ­ le k e t v e h ü k ü m d a r l ı k d a v a s ı n d a n h a b e r si z o l m a s ı n d a n ç e k i­ n ir i m . E n d o ğ r u s u t a h t a m e l ik i n b ir a d e r in in g e ç m e s i d i r ” E r ­ t e si g ü n o l u n c a b u m i n v a l d e b i r m e k t u p d a h a k a l e m e a l a r a k y o ll a d ı . B e ş g ü n ü n n ih a y e t in d e b ir k â s ı d ç ı k a g e le r e k p a d i ş a ­ h ın o ğ l u n u n t a h t a g e ç t iğ i m ü jd e si n i v e r d i. A l p t i g i n g ö n d e r d i ­ ğ i ik i m e k t u p t a n ö t ü r ü t e l a ş a k a p ı l a r a k : “ A l ç a k h e r i fle r ! M a ­ d e m k i b il d iğ in iz i o k u y a c a k t m ı z n e d iy e b e n im le i st iş a r e e t t i­ n iz ! K a l d ı k i o ik i m e l ik z a d e n in b a ş ı m g ö z ü m ü st ü n d e y e r l e ­ r i v a r . Y a z d ı k l a r ı m o r a y a v a r m c a m e l ik in o ğ l u b a n a g ö n ü l k o y a r a k , iç in d e b a n a k a r ş ı k i n b e sle y e c e k t in K ö t ü m a k s a t g ü ­ d e n l e r e d e g ü n d o ğ u p m e l ik i n o ğ l u n u b a n a k a r ş ı t a h r i k e d e ­ c e k le r d in ” d iy e sö y le n e r e k , ik i k â s ı d ı d a h a C e y h u n ’d a n g e ç ­ m e z d e n e v v e l y a k a l a y ı p g e r i ç e v ir m e u m u d u y l a 5 c e m m â z e y i y o l a ç ı k a r d ı . Sü r a t l e y o l a k o y u l a n k â s ı d m b ir in e A m û ç ö ­ l ü n d e y e t i şt i le r se d e d iğ e r i C e y h u n ’u ç o k t a n g e ç m iş t i . A l p t i g i n ’in m e k t u b u B u h â r a ’y a v a r m c a m e l ik i n o ğ l u v e y a n d a ş l a r ı g a y e t le r a h a t s ı z o l a r a k “ A l p t i g i n ’i n b u m e l ik i n b i ­ r a d e r i le h in d e k i fi k i r b e y a n ı p e k m ü n a s e b e t s i z b ir k a r a r d ı n M ir a sı n b a b a d a n o ğ u la k a ld ığ ın ı id r a k e d e m e m iş.” d iy e d i­ y e A l p t i g i n ’i m e l ik in o ğ l u n d a n iy ic e s o ğ u t t u l a n A l p t i g i n h e r n e k a d a r ö z r ü n ü b e y a n e d i p o n a b a ğ l ı l ı ğ m ı s u n a n n â m e le r k a l e m e a l a r a k a r m a ğ a n l a r y o l l a s a d a h i ç b ir şe k i l d e m e l i k z a ­ d e n i n g ö n l ü n ü a l a m ı y o r d u . F e s a t ç ı l a r n i f a k t o h u m u n u sa ç - 155 N iz am ü ’l-M ü lk t ı k l a n iç in n e fr e t v e d ü ş m a n l ı k g ü n b e g ü n a r t m a k t a y d ı . A lp t i g i n ’i ö m r ü n ü n s o n g ü n le r in d e A h m e d b in S â m â n î sa t ı n a l ­ m ı ş id i . A h m e d b in S â m â n î v e fa t e d i n c e u z u n y ı l la r N a s r b in A h m e d ’in , N a s r fa n i c i h a n d a n g ö ç ü n c e N u h b in N a s r d ö n e ­ m in d e o n u n h iz m e t in d e b u l u n a r a k u z u n y ı l la r H o r a s a n sip a h - s â l â r l ı ğ ı n ı ü st le n d i. N u h b in N a s r d a ö l ü n c e b u M a n s u r b in N u h b a b a s ı n ı n y e r in e t a h t a g e ç t i. î ş t e b ö y l e M a n s u r ’u n t a h t a g e ç i şi ü z e r in d e n 6 y ıl g e ç m e si n e , A lp t ig in b ir se r v e t h a r c a m a s ı n a , e lin d e n g e le n a z a m i g a y r e t i s a r f e t m e si n e r a ğ ­ m e n k a t i su r e t t e M a n s u r ’u n g ö n l ü n ü a l a m ı y o r d u . B u a r a d a v e k i l d â r l a r B u h â r a ’d a h a z r e t in h u z u r u n d a o lu p b it e n d e n m e k t u p y o l u y l a A l p t i g i n ’i h a b e r d a r e d i y o r l a r d ı . S o n u n d a n i fa k ç ı l a r M a n s u r b in N u h ’a şö y l e d e d ile r : “ A l p t i g i n ’i o r t a d a n k a l d ı r m a d ı k ç a ö z g ü r b ir h ü k ü m d a r o l a ­ m a y a c a k , h ü k m ü n ü sü r e m e y e c e k si n . E lli y ıl v a r k i H o r â s â n A l p t i g i n ’in h â k i m iy e t in d e d i r . Se r v e t le r b ir ik t ir m e k t e , m a l l a r y ı ğ m a k t a d ı r . A sk e r le r i o n u n a ğ z ı n d a n ç ı k a c a k b ir sö z e k u l a k k e silm işle r . O n u d e r d e s t e d e r s e n h â z i n e l e r in a ğ z ı n a k a d a r d o l a r v e se n in d e b ö y le c e iç in r a h a t e d e r . M ü n a s i p o l a n ş u ­ d u r ; o n u t a h t a g e ç t ik g e ç e li d e r g â h ı m ı z a v a r ı p b i a t i m t a z e l e ­ m e d i ğ i b a h a n e si y le b u r a y a d a v e t e d e r ş ö y le d e r i z : ‘B i z se n i c a n ü g ö n ü l d e n a r z u e t m e k t e ; se n i b i r b a b a g i b i g ö r m e k t e ­ y iz . S a l t a n a t v e m ü l k ü m ü z se n in le a b a d d ı r ! B u n c a d e d i k o d u h u z u r u m u z a v a r m a d ığ ın d a n k a y n a k la n m a k t a d ır . Sa n a o la n i t i m a d ı m ı z g ü ç le n sin , n if a k ç ı la r ı n sö z le r i k u r s a k l a r ı n d a k a lsm d i y e t e z e ld e n h u z u r u m u z a v a r ı p d e r g â h ı m ı z d a g ö r d ü ğ ü n k u s u r l a r ı ı sl a h e d e si n .’ N i h a y e t b u r a y a g e ld iğ in d e o n u y a ln ı z g ö r ü ş m e y e d a v e t e d i p b o y n u n u v u r m a la r ı n ı e m r e d e r s i n .” E m i r M a n s u r b u n i fa k ç ı l a r ı n a y n e n d e d i ğ i g i b i h a r e k e t e d i p k â s ı d y o l l a y a r a k A l p t i g i n ’i d e r g â h ı n a d a v e t e t t i. C a s u s ­ l a r A l p t i g i n ’i v a z iy e t t e n h a b e r d a r e y le d ile r : A l p t i g i n o r d u s u ­ n a B u h â r a ’y a d o ğ r u h a r e k e t e m r i v e r d i. E m r i n d e t a k r i b e n 3 0 0 .0 0 0 k işilik o r d u su , c ü m le H o r â sâ n e m ir le r i y le N i ş a - b u r ’d a n y o l a ç ı k a r a k S e r a h s ’a v a r d ı . B u r a d a ü ç g ü n k o n a k ­ 1S6 Siy asetn am e l a d ı k t a n s o n r a h e m e n e r t e si g ü n b ü t ü n o r d u k o m u t a n l a r ı n ı y a n m a ç a ğ ı r a r a k : “ Siz le k o n u ş a c a k b i r m e se l e m v a r . Y a ln ız c e v a b e n h a k i k a t t e n b a ş k a b ir şe y sö y l e m e y in iz . Z i r a d iy e ­ c e k le r im h e p im iz i n se l a m e t i iç in d ir .” H e p s i : “ E m r i n i z b a ş ı m ı z ü s t ü n e . ” d e d ile r . A lp t ig in : “ H o r â s â n e m ir in in b e n i n e d e n ç a ğ ı r d ı ğ ı h u s u ­ s u n d a b ir fik r in iz v a r m ı ? ” E m ir le r : “ Sa n ı r ı z o n a b ia t in i z i t a z e l e m e k g a y e si y le siz i d a v e t e d e r . Z i r a siz e b a b a s ı g ö z ü y le b a k m a k t a d ı r . ” c e v a b ı n ı v e r d ile r . A lp t ig in şö y le d e d i: “ N e m ü n a s e b e t ! H a l t e t m işsi n iz ! Sa n d ı ğ ı n ı z g i b i d e ğ ild ir . B u v e le t b a ş ı m ı g ö v d e m d e n a y ı r m a k iç in ç a ğ ı r m a k t a d ı r . T a h t a l i y a k a t i o l m a y a n b u ç o c u k b e n i m k a d r ü k ı y m e t im i d e b ilm e z . 6 0 y ıl v a r k i v a r o l a n b u s a l t a ­ n a t ı o n l a r n a m ı n a k o l l a d ı ğ ı m a siz şa h it si n iz . O n l a r a k a s t e ­ d e n T ü r k ist a n h a n la r ın ı k a ç k e r e b o z g u n a u ğ r a t a r a k m e m ­ le k e t l e r i n i s a v u n d u m . D ö r t y a n d a n p a t l a k v e r e n H a r ic il e r i t e p e l e d im . O n l a r ı n s a v u n m a s ı n ı h a k k ı y l a e d a e d i p s a h i p o l ­ d u ğ u s a l t a n a t ı b a b a s ı v e d e d e s i iç in m u h a f a z a e y le y e r e k o n ­ l a r a a s l a is y a n b a y r a ğ ı a ç m a m a m ı n şu m ü k â f a t ı b a ş ı m ı g ö v ­ d e m d e n a y ı r m a k o l a c a k t ı ! B u s a l t a n a t b ir v ü c u t , b u v ü c u ­ d u n b a ş ı d a b e n i m ! B a ş g i d e r s e b e d e n b o ş a d ı r ! Ş u h a l d e siz n a s ı l u y g u n g ö r ü r s ü n ü z ? B u şe r r in h a l ç a r e s i n e o l a ? ” A lp t ig in sö z le r i n i b i t i r d i k t e n s o n r a e m ir le r : “ B u işi a n c a k k ılı ç p a k l a r ! O n u n y ü r e ğ i n d e b u k in b a k i k a l d ı k ç a b iz e o n ­ d a n b ir şe y b e k l e m e k d ü ş m e z ! Ş u e lli y ı l d ı r se n o l m a s a y d ı n ş u s a l t a n a t e lle r in d e n ç ı k a r g i d e r d i . C ü m l e m i z s a n a ş a h i t v e a ş i n a d ı r k i s a h i p o l d u ğ u m u z şu n â n - p â r e , m a k a m m e v k i, ih ­ t i ş a m v e v i la y e t e se n in s a y e n d e e r iş t ik , se n in s a y e n d e h a t ır ı sa y ı lı r k im se l e r a r a s ı n a g i r d i k . H e p i m i z s e n d e n y a n a y ı z . H o ­ r â s â n , I r a k , H a r e z m v e N i m r û z e m ir le r i n i z i b e k le r ! M a n s u r b in N u h ’u n h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı t a n ı m a d ı ğ ı m il a n e t v e t a h t ın ı e le ge ç ir . C ü m l e m i z e m r i n e a m a d e y i z . E ğ e r a r z u e d e r se n B u ­ h a r a v e Se m e r k a n d ’ı o n a b a ğ ı ş l a ; y o k s a o r a l a r ı d a z a p t e t !” 157 N iz am ü ’l- M ü lk E m ir le r in b u ş e k il d e k i c e v a b ı n ı d u y a n A lp t ig in b ü y ü k b ir iş t i y a k l a : “ A ll a h gü n a h la r ın ız ı b a ğ ışla sın , h a k k a n iy e t t e n ö t ü r ü b ö y le k o n u ş t u ğ u n u z u b il iy o r u m . Siz d e n d e b u n u b e k ­ le r d im . T a n r ı a z z e v e c e lle m ü k â f a t ı n ı z ı h a y ı r la v e r s in , b u ­ g ü n l ü k g i d in iz , y a r ı n o l a h a y r o l a !” d e d i. O v a k i t t e A lp t ig i n ’in e m r in d e is t e r se 1 0 0 . 0 0 0 n e fe r d a h a e k le y e b ile c e ğ i t a m t e k m il b ir o r d u v a r id i. A l p t i g i n e r t e si g ü n e m ir le r i n g e lm e si iç in ç a ğ r ı d a b u l u n ­ d u . C ü m l e e m ir le r b a r g â h a v a r ı n c a A lp t ig in d ı ş a r ı ç ı k ı p m a ­ k a m ı n a k u r u l d u . B i r sü r e m e c li si sü z d ü k t e n s o n r a : “ B e n i m ­ le g ö n ü l b ir liğ i iç in d e o l u p o l m a d ı ğ ı n ı z ı a n l a m a k , b a ş ı m a b i r h a l g e ld iğ in d e t a k ı n a c a ğ ı n ı z t a v r ı ö ğ r e n m e k iç in siz i s ı n a m a k m a k s a d ı y l a o sö z l e r i s a r f e t m iş t im . Ş u h a l d e siz si z e y a r a ş ı r o l a n ı h e la l s ü t e m m iş l iğ i n iz d e n ö t ü r ü d il le n d ir d i n iz . G ö n l ü m siz d e n r a z ıd ır . B u ç o c u k m ü m e y y iz o l m a d ı ğ ı n d a n , s a l t a n a t ı n k ö k ü n ü k a z ı y a c a k b i r k a ç n e i d ü ğ ü b e lir si z e g ö n ü l v e k u l a k v e r d iğ i n d e n , ş a n ı m a h a le l g e t i r ip b a n a d ü ş m a n k e si l e r e k k a ­ n ım a s u s a d ı ğ ı n d a n v e iş le r ç ı ğ r m d a n ç ı k t ı ğ ı n d a n ö t ü r ü g a z a e y le m e k n i y e t in d e y im . E lb e t t e b u s a l t a n a t ı o n u n e li n d e n a l ı p t a h t a a m c a s ı n ı g e ç i r e b il e c e k y a h u t id a r e y i b i z z a t k e n d i e l im e a l a b i l e c e k k u d r e t t e y im . L â k i n c ü m l e â l e m in ‘A l p t i g i n 6 0 s e ­ n e Sâ m â n î l e r i n h iz m e t in d e b u l u n d u v e n ih a y e t e fe n d ile r i n in e v l a t l a r ı n a h a s ı m o l d u ; is y a n b a y r a ğ ı m a ç ı p z a v a l l ı ç o c u ğ a k ı y a r a k e l in d e n s a l t a n a t ı k a p t ı ’ d e m e le r in d e n k a y g u l a n m a k t a y ı m . Ö m r ü m b o y u n c a iy i b i r n a m sa l m ı ş ı m . B i r a y a ğ ı m ç u k u r d a ş u h a li m le b ö y le si b ir iş e g i r i şi r se m ş a n ı m a le k e g e ­ lir. Si z v e c ü m l e â l e m b e n i m m a s u m o l d u ğ u m u v e a s ı l k a b a ­ h a t i n E m i r M a n s u r ’d a o l d u ğ u n u , n i y e t im in h e n ü z m ü m e y ­ y iz o l m a y a n b i r ç o c u k o l d u ğ u iç in t a h t ı o n d a n a l ı p m e l ik i n k a r d e ş i n e v e r m e k o l d u ğ u n u h e r n e k a d a r siz v e c ü m l e â l e m b ilse d e m e se le b a şı m ı z ı a ğ r ı t a c a k t ı r . M e y d a n a g e le n h a d i s e ­ d e n â l e m h a l k ı h a b e r d a r o l a c a k t ı r . Şa y e t g i d i p o n u g ö r m e z is e m d e b u ş a y i a l a r o r t a d a n k a l k m a z v e b u ç o c u ğ u n şir r e t i g ü n b e g ü n a r t a r . E ğ e r H o r a s a n ’ı t e r k e d i p b a ş k a b i r ü c r a y a 158 Siy asetn am e ç e k il se m n i f a k ç ı l a r b a n a d a i r ç e n e le r in i k a p a y a c a k l a r d ı r . Y i­ y e c e k e k m e ğ i m v a r is e h a y a t ı m ı n g e r i k a l a n ı n ı se l a m e t iç in ­ d e g e ç i r e y im . Ö m r ü m ü n s o n d e m i n d e M ü s l ü m a n l a r a d e ğ il d e k ü f f a r a k ılıç ü ş ü t e y i m d e a h ir e t s e v a b ı n a n a i l o l a y ı m , i m ­ d i e y o r d u e m ir le r i ! H o r â s â n , I r a k v e M a v e r a ü n n e h r E m ir M a n s u r ’u n h â k im i y e t i a l t ı n d a d ı r v e siz a l a y ı n ız E m i r M a n su r ’u n a sk e r le r is in iz v e b e n siz i o n u n a d ı n a h i m a y e e t m e k ­ t e y d im . K a l k ı n v e d e r g â h ın a v a r a r a k on u z i y a r e t e d i n iz , m e n şu r u n u z u y e n ile y i n iz . S o n r a t e k r a r g ö r e v i n iz in b a ş m a d ö n ü n ü z . B a n a g e li n c e , H i n d i s t a n ’a v a r ı p g a z a v e c i h a d a k o ­ y u l a c a ğ ı m . Şa y e t ö l ü r s e m şe h it , s a ğ k a l ı r d a m u v a f f a k o l u r ­ s a m İ s l a m ’ın iz z e t i v e c e n n e t ü m i d i v e A l l a h ’ın r ı z a sı n ı u m a ­ c a ğ ı m . İ y iy se m d e k ö t ü y s e m d e H o r â s â n e m ir i a r t ı k r a h a t o l ­ su n v e b u fit n e g a y r ı d i n s i n !” d i y e r e k a y a ğ a k a l k t ı v e v e d a e t m e k v e h e la ll ik d il e n m e k iç in e m ir le r i n t e k t e k y a n m a g e l ­ m e si n i ist e d i. E m i r l e r h ü n g ü r h ü n g ü r a ğ l a m a y a b a ş l a d ı l a n G ö z y a ş l a r ı iç in d e b ir b i r l e r in e s a r ı l a r a k v e d a l ı ş t ı k t a n s o n r a A lp t ig in s e r a - p e r d e sin e ç e k ild i. B ü t ü n b u n l a r a r a ğ m e n h iç k i m s e A l p t i g i n ’in b ö y le H o r a ­ s a n ’ı b ı r a k ı p H i n d i s t a n ’a g i d e c e ğ i n e i n a n m ı y o r d u . Z i r a H o ­ r â s â n , I r a k v e M a v e r a ü n n e h r ’d e 1 . 0 0 0 ’d e n f a z l a m a m u r k ö ­ y ü , 1 . 0 0 0 . 0 0 0 k o y u n u , 1 0 0 . 0 0 0 ’d e n f a z l a a t , d e v e v e k a t ır ı v a r d ı . A y r iy e t e n iç in d e b ir s a r a y v e k ö ş k ü b u l u n m a y a n şe h ir y o k t u . B u n c a şe y i b ı r a k ı p n a s ı l g i d e b i l i r d i , b e l k i d e ö y le si n e sö y l e m i ş o l a b il e c e ğ in i d ü şü n d ü le r . E r t e s i g ü n , g ü n d o ğ a r k e n k ö s se sle r i d u y u l d u ; A lp t ig in ’in , a sk e r l e r i v e g u l a m a n - ı h a s s ı y l a b ü t ü n v a r ı n ı y o ğ u n u , m a lı n ı m ü l k ü n ü a r d ı n d a k o y u p B e lh t a r a f ı n a g ö ç e t t iğ i g ö r ü l d ü . D i ­ ğ e r y a n d a n c ü m l e e m ir le r d e B u h â r a y o l u n u t u t t u la r , A l p t i g i n H i n d i s t a n ü z e r in e a k ı n e t m e k m a k s a d ı y l a M a v e r a ü n h e h r , H u t t e i â n , H o r â s â n , H e r a t , I r a k v e B e lh ’e m ü ­ c a v i r b ö l g e l e r d e n g a z a y a ç ı k m a y a n iy e t i o l a n l a r m t o p l a n ­ m a s ı iç in v a r d ı ğ ı B e lh ş e h r i n d e ik i a y k a d a r k o n a k l a d ı . D i ­ ğ e r y a n d a n if t ir a c ı v e n i f a k ç ı l a r d a E m i r M a n s u r ’a , “ A lp t i- 159 N iz am ü 'l- M ü lk g i n , n e t i l k i d i r o ! O n u t e p e l e m e d i k ç e si z e b u d ü n y a d a r a h a t y o k ! O n u k ı s k ı v r a k y a k a l a m a s ı iç in a r d ı n d a n s a ğ l a m b i r o r ­ d u y o l l a m a l ı . ” d i y e r e k a k l ı n ı ç e l m e l e r i s o n u c u B u h â r a ’d a n B e lh t a r a f ı n a b ir e m ir k o m u t a s ı n d a 1 6 . 0 0 0 n e fe r li k , h e p s i a t lı b ir o r d u y o ll a d ı la r . O r d u T i r m i z ’e v a r ı p C e y h u n ’d a n g e ç m e y e k o y u l u r k e n , A lp t ig in B e l h ’t e n H u l m t a r a f ı n a d o ğ ­ r u il e r l e m e k t e y d i. B e lh ile H u l m a r a s ı n d a H u l m b o ğ a z ı d e ­ n e n 4 f e r s a h l ı k b ir k o y a k m e v c u t t u r . B u k o y a k t a s a ğ l ı s o l l u o l a r a k d e r e l e r v e k ö y l e r y e r a l m a k t a d ı r . G a z a y a ç ı k m a n iy e ­ t iy l e m u h t e l i f d i y a r l a r d a n k e n d i s i n e k a t ı l a n 8 0 0 s ü v a r i g a z i ile A l p t i g i n işt e b u k o y a k t a k a r a r g â h ı n ı k u r a r a k , e m r i n d e b u lu n a n h e p si g ö z ü k a r a 1 .2 0 0 T ü r k k ö le sin d e n h a s g u la m la r m ı se ç ip 2 0 0 T ü r k c e n g â v e r i g ö z c ü o la r a k b o ğ a z ın b a şı­ n a k o n u şla n d ır d ı. H o r a s a n e m ir in in o r d u s u b u m e z k û r m a h a l l e g e lin c e b o ­ ğ a z ı n y a m a c ı n d a k i v a d iy e k a r a r g â h k u r d u . B o ğ a z ı g e ç e m e ­ y e c e k l e r in d e n ö t ü r ü ik i a y k a d a r o şe k il d e k o n a k l a d ı l a r . İ k i a y s o n u n d a n ih a y e t g ö z e t l e m e n ö b e t i s ı r a s ı S e b ü k t i g i n ’e g e l­ d i. Se b ü k t i g i n b o ğ a z ı n u c u n a v a r ı p k o l a ç a n e d i n c e s a h r a n ı n b a ş t a n b a ş a a sk e r le r i n k a r a r g â h ı y l a k a p l ı o l d u ğ u n u v e o n l a ­ r ın g ö z c ü le r in i g ö r d ü . K e n d i k e n d in e : “ E fe n d i m i z A l p t i g i n , c ü m l e H o r â s â n , I r a k , M a v e r a ü n n e h r o n c a se r v e t i, v a r i d a t ı y ­ la H o r â s â n e m ir in e b ı r a k ı p k ü f f a r ile g a z a iç in y o l l a r a k o y u l ­ m u ş k e n b u n l a r A l l a h ’t a n â r e t m e d e n , k a d r ü k ı y m e t in i g ö ­ z e t m e d e n h â l â o n u n k a n ı n a s u s a y ı p b u r a l a r a g e lm iş l e r .” d i ­ y e r e k b e r a b e r in d e k i g u la m la r a d ö n d ü v e : “ İş b a şa d ü şm ü ş­ t ü r , T a n r ı a z z e v e c e lle m a z l u m l a r ı n y a n ı n d a d ı r v e b u n l a r z a ­ lim l e r i n t a k e n d ile r id ir . E fe n d i m i z A l p t i g i n ’in h o ş u n a g i t s in g i t m e sin , g ü n b u n l a r a d a v r a n m a g ü n ü d ü r . G ö r e l i m g ü n b iz e n e g ö s t e r e c e k !” d iy e r e k m a iy e t in d e k i 3 0 0 g u l a m l a H o r â s â n e m ir in in g ö z c ü le r in e t a a r r u z a g e ç m e si y l e o n l a r ı h e z i m e t e u ğ ­ r a t m a s ı b ir o l d u . A r d ı n d a n o r d u g â h l a r ı n a ile r le y e r e k s i l a h l a ­ r ı n a d a v r a n m a l a r ı n a v a k i t b ı r a k m a d a n 1 . 0 0 0 ’d e n f a z l a n e ­ fe r i t e p e le d i . H o r â s â n e m ir in in o r d u s u s a v a ş n iz a r m a l ı n c a 160 Siy asetn am e Se b ü k t i g in a sk e r le r i y le b o ğ a z ı n b a ş ı n a d ö n d ü . İ şt e b ö y le si b ir t e c h i z a d a o n l a r d a n b ir k ı sm ı n ı k ılı ç t a n g e ç i r d i. D u r u m u h a b e r a l a n A lp t ig in S e b ü k t i g i n ’e : “ N e d e n a c e l e e t t in .?” d e d i. Se b ü k t i g in : “ E fe n d i m , a r t ı k sa b r ı m ı z t ü k e n m iş t i. B u işi s a b ı r d e ğ il k e sk in k ı lıç p a k la r . Ş u c a n b e d e n im iz d e o l d u k ç a e fe n d im iz e fe d a e d e r iz . G ö r e l i m m e v l a m n e y le r .” d e d i. A lp t ig in : “ M a d e m ö y le işi b u n d a n b ö y le d a h a sı k ı t u t m a k g e r e k in İ m d i ç a d ı r l a r ı s ö k ü p , y ü k le r i b a ğ l a m a l a r ı n ı sö y l e y i n . Y a t sı n a m a z ı n ı e d a e t t i k t e n s o n r a y ü k le r d a r b o ğ a z d a n ç ı k a r ı l m a k ü z e r e h a r e k e t e m r i v e r i lsi n . T o ğ a n e n g ü z i d e 1 . 0 0 0 e r iy le k im se y e g ö r ü n m e d e n s a ğ d a k i f a l a n c a v a d i y e g e ç s in v e se n Se b ü k t i g i n , 1 . 0 0 0 b a h a d ı r e r in le s o l d a k i f a l a n c a v a d i y e g i d e ­ sin v e b a n a g e lin c e , b e n l e v a z ı m a t v e 1 , 0 0 0 sü v a r i y le b o ğ a z ­ d a n ç ı k ı p o v a d a n m e v z il e n e c e ğ im . O n l a r e r t e si g ü n o r t a l ı k ­ t a k i m se y i g ö r e m e y i n c e b e n i m k a ç t ı ğ ı m a h ü k m e d e r e k a t l a r ı ­ n a b in i p a r d ı m ı z a d ü şe r l e r . N i h a y e t d a r b o ğ a z a g e ld ik l e r i n ­ d e b iz i b u l a m a y a c a k l a r ı n d a n ö t ü r ü siz ç a p r a z k o l d a n s a l d ı ­ r ı y a g e ç e r e k k ı l ı ç l a r ı n ı z a d a v r a n ı p t e p e l e r in e ç ö k ü n . V a k it ç a t ı n c a h e n ü z b o ğ a z a v a r m a m ı ş o l a n g ü r u h k a ç m a y a y e lt e ­ n e c e k t ir . B u d u r u m d a o n l a r a y o l v e r e r e k k a ç m a l a r ı n a m ü ­ s a a d e e d e r iz . S o n r a b iz d e o r d u g â h l a r ı n a k o n u p c ü m l e g a n i ­ m e t le r in e e l k o y a r ı z . ” A y n e n d e d ik le r i g i b i y a p a r a k b o ğ a z d a n ç ık t ıla r . B ir e r t e si g ü n H o r â s â n o r d u s u m ü s e l l a h b ir ş e k il d e s a v a ş d ü z e n i a l a ­ r a k b o ğ a z ı n u c u n a g e ld iğ in d e k i m se c i ğ i g ö r e m e d il e r . B o ğ a z ­ d a n b ir fe r s a h iç e r i d a h p o r t a l ı k t a A l p t i g i n ’d e n b ir e se r b u l a ­ m a y ın c a on un k a ç t ığ ın a k an aat g e t ir d ile r . D ah a so n r a , “ H a y d i p e şle r in e d ü ş e l i m , o n l a r a o v a d a y e t i şi p A l p t e g i n ’i k ı s k ı v r a k y a k a l a y ı p k ö k l e r i n i k a z ı r ı z . ” d e y ip o r d u n u n ö n ü ­ n e g ö z d e a d a m l a r ı n ı k o y a r a k s ü r a t l e h a r e k e t e ge ç t ile r . B o ­ ğ a z d a n ç ı k t ı k l a r ı n d a A l p t i g i n ’in 1 . 0 0 0 k a d a r a d a m ı y l a o v a ­ d a d i n e l d iğ i n i g ö r d ü l e c O r d u n u n b i r y a r ı s ı b o ğ a z d a n ç ık m 161 N iz am ü ’l-M ülk c a T o g a n 1 . 0 0 0 a t lı c e n g â v e r iy le p u s t u ğ u s a ğ c e n a h t a n f ı r l a ­ y ı p b o ğ a z d a n ç ı k m a k t a o l a n d ü ş m a n ı n ü st ü n e ç u l l a n a r a k o n l a r ı p ü s k ü r t t ü . A lp t ig in ö n c e n a h t a n a t ı l a r a k b ir s a a t iç r e b ir b a z ı sı n ı k a t l e d e r e k o r d u e m ir in i b ir m ı z r a k d a r b e s i y l e a t ı n d a n y e r e se r d i . O r d u n u n g e r i k a l a n ı ç il y a v r u s u g i b i d a ­ ğ ıl d ı. A lp t ig in a sk e r le r i y le p e ş le r in d e n o r d u g â h l a r ı n a k a d a r o n l a r ı t a k i p e t t i. Ç a d ı r , y a y g ı c in s in d e n şe y le r e d o k u n m a y a ­ r a k a t , si l a h , d e v e , a l t ı n d a n , g ü m ü ş t e n , ip e k t e n e n v a i ç e ş it m a l v e g u l a m ı t o p l a y ı p m e y d a n a y ı ğ a r a k g e r i d ö n d ü l e r . B e lh a h a l i si t a k r i b e n b i r a y b o y u n c a b u o r d u g â h t a n m a l a h p g ö ­ t ü r d ü le r . Y a r a l ı l a r d ı ş ı n d a t o p l a m 4 . 7 5 0 H o r â s â n a s k e r i k ı ­ lı ç t a n g e ç i r il m işt i. E r t e si g ü n b u r a d a n B â m y â n t a r a f ı n a d o ğ r u h a r e k e t e g e ­ ç e n A l p t i g i n Şîr - i B a r î k is m i n d e B â m y â n e m i r iy le ç a r p ı ş a r a k o n u e s i r e t t i. Y a p t ı k la r ı n ı m a z u r g ö r ü p o n u a f fe d e r e k , h i la t v e r i p e v l a t e d in d i . A r d ı n d a n K a b i l ’e y ü r ü y e r e k K a b i l e m ir iy ­ le h a r p e d e r e k o n u m a ğ l u p e y le d i; k e n d is in e e si r d ü ş e n a m i ­ r in o ğ l u n a m e r h a m e t e d ip b a b a s ı n a g e r i v e r d i. A lp t ig in b u m e se le le r i h a lle t t ik t e n s o n r a K a b i l a m ir in in o ğ l u n u n d a m a d ı o l a n L e v î k h â k im i y e t in d e k i G a z n e ’y a ile r le d i. L e v îk , A lp t ig i n ’i şe h r in d ı ş ı n d a k a r ş ı l a y ı p o n u n l a ç a r p ı ş ı n c a , K a b i l a m i ­ r in in o ğ l u ik in c i k e z e si r a l ın d ı ; L e v i k ise b o z g u n a u ğ r a y a r a k o r a l a r d a k i b i r şe h r e ç e k il m e k z o r u n d a k a l d ı . A lp t ig in şe h r i k u ş a t a r a k k a p ı sı n ı n ö n ü n d e k a r a r g â h ı n ı k u r d u . Z â b u l i s t â n • a h a l i s i A I p t igLn ’d e n d e h şe t d e r e c e d e k o r k m a k t a y d ı l a r . A l p t i ­ g i n t e ll a l ç a ğ ı r t a r a k , “ K e n d i a d a m l a r ı n a , h i ç b ir a sk e r in in k i m se n in h a k k ı n a t e c a v ü z e t m e m e si n i, a l d ı k l a r ı şe y in b e d e ­ lin i a l t ı n o l a r a k ö d e m e l e r i n i, a k s i t a k d i r d e o l k işiy i c e z a y a ç a r p t ı r a c a ğ ı n ı . ” il a n e t t i. B i r g ü n A l p t i g i n ’in g ö z ü a t ın ın t e r k i sin e b i r t a v u k v e b ir t o r b a s a m a n b a ğ l a m ı ş , y o l d a n g e ç m e k t e o l a n k e n d is in e a i t b ir g u l a m a ilişt i. G u l a m ı n y a n m a g e t i r i l m e si n i e m r e t t i. G u la m ı h u z u r u n a g e t i r d ik l e r in d e ; “ B u b i r t o r b a s a m a n l a ş u t a ­ v u ğ u n e r e d e n b u l d u n ? ” d e d i. 162 Siy aset n am e G u l a m : “ B i r k ö y l ü d e n a l d ı m . ” d e d i. A lp t ig in : “ H e r a y y i r m is i c a m e g i v e 3 0 d i n a r e k m e k iç in o l m a k ü z e r e 5 0 d i n a r a l d ı ğ ın h a l d e sa t ı n a l d ı ğ ı n şe y le r in b e ­ d e lin i n iy e ö d e m i y o r s u n ? ” d i y e r e k d iğ e r a sk e r l e r e ib r e t i â l e m o l su n v e k i m s e z o r b a l ı k y a p a m a s ı n d iy e d e r h a l c e ll â t ç a ğ ı r ­ t ıp b u g u l a m ı n e l in d e k i t o r b a s ı y l a o r a c ı k t a i d a m e d il m e sin i, b o y n u n a d a e l k o y d u ğ u t a v u ğ u n a s ı l m a s ı n ı v e d e ll a l ın d a h e r k im b e n z e r b ir şe y e t e v e ss ü l e d e r s e o n u n l a a y n ı k a d e r i p a y ­ la şa c a ğ ın ı d u y u r m a sın ı e m r e t t i. B u v a k a d a n so n r a c ü m le a s ­ k e r le r i n g ö z ü k o r k t u v e b ö y le c e r ia y e t i n e m n iy e t i s a ğ l a n m ı ş o l d u . H e r g ü n k ö y d e n v e c i v a r b ö l g e l e r d e n o r d u g â h a n ic e e r ­ z a k y a ğ m a y a b a ş l a d ı . A l p t i g i n şe h ir a h a li si n in k ı l m a z a r a r g e lm e si n e m ü s a a d e e t m i y o r d u . G a z n e h a l k ı A l p t i g i n ’ın s a ğ l a d ı ğ ı a s a y i ş v e a d a l e t i g ö r ü n ­ c e , “ İ st e r T ü r k o l su n ist e r T a c i k , b iz e m a l ı m ı z ı c a n ı m ı z ı, ç o ­ lu k ç o c u k v e k a d ı n l a r ı m ı z ı işt e b ö y le k o l l a y a c a k a d a l e t v e in ­ s a f s a h i b i b ir p a d i ş a h g e r e k t ir .” d e y ip şe h r i n k a p ı s ı n ı a ç a r a k A l p t i g i n ’in h u z u r u n a g e ld ile r . B u o l a y ü z e r in e b ir k a le y e k a ç ­ m a k z o r u n d a k a la n L e v îk 2 0 g ü n ü n so n u n d a k a le d e n ç ık a ­ r a k A l p t i g i n ’in y a n m a v a r a r a k a f f m ı d il e y in c e A lp t ig in o n a h i l a t v e r e r e k G a z n e ’y i k e n d in e y u r t b e ll e y i p k im se y i in c i t m e ­ d i. A r d ı n d a n H i n d i s t a n ’a t a a r r u z a g e ç t i. G a z n e ile k ü f f a n n b u l u n d u ğ u y e r a r a s ı n d a a n c a k ik i g ü n l ü k m e s a f e v a r id i. A lp t ig in ’in b u h a b e r l e r i H o r â s â n v e M a v e r a ü n n e h r ’d e o n u n c ih a n ı z a p t e t t iğ i , H i n d i s t a n d e r b e n d i n d e n M u l t a n k a ­ p ıla r ın a d a y a n ıp a k ın la r d ü z e n le y e r e k o r a la r a h ü k m e t t iği, h a d d e h e s a b a g e lm e z b ir n ic e g a n i m e t v e se r v e t v u r d u ğ u ş e k ­ li n d e y a y ı ld ı. B u h a b e r l e r ü z e r in d e d ö r t y a n d a n o n a k a t ıl a n l a r m sa y ı sı 6 . 0 0 0 a ü i y ı b u l d u , A lp t ig in n ic e v i la y e t z a p t e d e ­ r e k Ş a v u r ’a k a d a r h â k im i y e t in i p e r ç in le d i . B i r y a n d a n H i n ­ d i s t a n ş a h ı 1 0 0 . 0 0 0 a t lı , 5 0 . 0 0 0 p i y a d e v e 1 . 5 0 0 fi ld e n o l u ­ ş a n o r d u s u y l a H i n d i s t a n d i y a r ı n d a n ç ı k a r a k ; d iğ e r y a n d a n o r d u s u n u n b o z g u n a u ğ r a t ı l m a s m ı h a z m e d e m e y i p A lp t ig in ’e d i ş b i le y e n E b u M a n s u r b a ş ı n a E b u C a f e r n a m b ir e m ir t a ­ 163 N iz at n ü ’l-M ü lk y in e t t i ğ i 2 5 . 0 0 0 k iş il ik b ir o r d u s u n u y o l l a y a r a k A l p t i g i n ’le v u r u ş m a y a k a l k ı şt ı la r . A lp t ig in E b u C a f e r ’in G a z n e iç le r in e b i r f e r s a h k a d a r g i r m e sin e m ü s a a d e e d e r e k 1 0 . 0 0 0 k iş id e n m ü t e ş e k k i l o r d u s u y l a G a z n e ö n le r in e g e le r e k E b u C a f e r k o ­ m u t a s ı n d a k i o r d u n u n t e p e si n e ç ö k t ü . B i r s a a t iç in d e 5 . 0 0 0 a sk e r i k ı lı ç t a n g e ç i r e r e k o r d u y u p e r i ş a n e d i n c e E b u C a f e r ç a ­ r e y i G a z n e ’n i n b ir k ö y ü n e k a ç m a k t a b u l d u . K ö y l ü l e r E b u C a f e r ’i d e r d e s t e d e r e k a t v e si l a h ı n a e l k o y d u k t a n s o n r a o n u s a l ı n c a y a y a o l a r a k B e lh şe h r in e v a r d ı . O n l a r ı n o b ü t ü n le v a z ı m a t ı , h a y v a n l a r ı v e t e ç h iz a t l a r ı A lp t ig in o r d u s u n u n h iz m e t in e g i r d i . G a y r ı A lp t ig in ü z e r in e ile r le m e y e c ü r e t e d e m i ' y o r l a r d ı . H o r a s a n e m ir in in A l p t i g i n ’e g ü t t ü ğ ü b u k in S â m â n île r in z a y ı f l a m a s ı n a y o l a ç t ı ; T ü r k i s t a n h a n ı d a b u z a y ı fl ı ğ ı f ı r s a t b ile r e k o n la r ı n ü st ü n e y ü r ü d ü . A l p t i g i n E b u C a f e r d a v a s ı n ı h a ll e d in c e H i n d i s t a n ş a h ı n a y ö n e ld i. H o r a s a n v e d ö r t b ir y a n a m e k t u p l a r y a z a r a k d e s t e k ist e d i. O r d u s u n a h e r y a n d a n s a y ı sı z k işil e r ç a r p ı ş m a k iç in k a t ıl d ı . T e k m i l v e r d ik le r in d e sü v a r i c e n g â v e r le r in in sa y ı sı 1 1 . 0 0 0 , p iy a d e l e r in is e 5 . 0 0 0 ’i b u l m a k t a y d ı . A r d ı n d a n H i n ­ d i s t a n şa h m ı n ü st ü n e y ü r ü y e r e k ö n c ü k u v v e t l e r in d e n 5 . 0 0 0 H i n d u ’y u b i r ç ı r p ı d a y e r e se r i p o c i v a r d a k i y ü k s e k b ir d a ğ a m e v z i le n d i. H i n d i s t a n ş a h ı n ı n g e ç i ş y o l u ik i d a ğ a r a s ı n d a b u ­ l u n a n b ir k o y a ğ a d e n k g e lm e k t e y d i . A lp t ig in k o y a ğ ı n b a ş ı n ı t u t t u ğ u n d a n ö t ü r ü H i n d i s t a n şa h ı b u n o k t a y a v a r ı n c a k o ­ y a k t a n g e ç e m e d iğ i iç in k ı m ı l d a y a m a y a r a k o r a d a k u r d u ğ u k arargâh ta 10 ay k a lm a k d u r u m u n d a k a l d ı . A lp t ig in ’in a k m l a n s o n u c u şa h ı n o r d u s u z a y i a t v e r m e k t e y d i. Ö t e y a n ­ d a n Se b ü k t i g in d e m ü c a d e l e v e r m i ş v e h a t ır ı sa y ı lı r b i r k a ç işin ü st e sin d e n g e lm iş id i. H i n d i s t a n ş a h ı k ıst ı r ıld ığ ı iç in n e y a p a c a ğ ı n ı ş a ş ı r m ı ş , n e b ir a d ı m ile r i g i d e b i l i y o r n e d e b ir n e ­ t ic e eld e ederek ger i d ö n e b iliy o r d u . N ih a y e t A l p t i g i n ’e : “ M a d e m siz i H o r a s a n ’d a n t a b u r a l a r a g e t i r e n m a l m ü l k a r ­ z u su d u r , siz e m a a ş v e r e y im . K a r ş ı l ı ğ ı n d a o r d u m a k a t ı l ı n ı z .” şe k li n d e b i r h a b e r g ö n d e r m e y e k a r a r v e r d i. Si y a se t e n A lp t i- 164 Siy asetn am e j;in H i n d i s t a n şa h ı n ı n b u t e k lifin i k a b u l e t t i. H i n d i s t a n şa h ı o n l a r a b i r k a ç şe h ir , n a h iy e v e 5 k a le t e s li m e d e r e k d ö n d ü . Ş a h d a h a s o n r a k a l e d i z d a r l a r ı n a k a l e l e r i o n l a r a t e sli m e t m e ­ m e l e r i n i e m r e t t i. K a l e l e r t e sl i m e d i lm e y in c e A l p t i g i n “ a h d i b o z a n o n i a r d ı r ” d e y ip t e k r a r t a a r r u z a g e ç e r e k k a le l e r le b ir ­ lik t e şe h ir le r z a p t e d e r e k c ü m l e â l e m i d iz e g e t i r d i. D e r k e n A lp t ig in ’e a n sı z ı n ö l ü m ç a t ıv e r d i. A s k e r v e g u l a m l a r ı n h e p s i ç e p e ç e v r e k ü ffa r ın a s k e r le r i y le b ö y le k u ş a t ı l m ı ş k e n A lp t i - g i n ’in b u a n i ö l ü m ü k a r ş ı s m d a ş a ş k ı n a d ö n ü p n e y a p a c a k l a ­ r ın ı b ile m e d ile r . N i h a y e t m e se le y i m ü t a l a a e t m e k iç in o t u r d u l a r ; “ A l p t i ­ g i n g e r i d e b a ş ı m ı z a g e ç e b il e c e k b i r o ğ u l b ı r a k m a m ı şt ı r . H i n ­ d i s t a n m e se le si b i z i m n a m u s v e ş e r e f m e se le m iz o l m u şt u r . D i ğ e r y a n d a n d ü ş m a n ı n y ü r e ğ in e a z a m e t im iz l e k o r k u s a l m ı ­ şız . Ş u h a l d e o r d u m u z d a h e r k e s b a ş ı n a b u y r u k d a v r a n ı r s a h a y siy e t im iz b e ş p a r a l ı k o lu r . B u d a d ü ş m a n ı n b iz e g a l e b e ç a l m a s ı n a , e le g e ç i r d i ğ i m i z ille r in e li m iz d e n ç ı k m a s ı n a y o l a ç a r . H a k k ı m ı z d a e n h a y ı r lı o l a n ı, a r a m ı z d a n b ir in i se ç ip o n u e m ir im iz k ı l m a k t ı r .” M e c l is t e k ü e r i n h e p si b u fi k r i t a s d i k e d e r e k y ü k s e k r ü t b e l i v e k ı d e m li g u l a m l a r ı n h e p si n i i st iş a r e e t t ile r . L â k i n h e p sin d e b ir k u s u r b u ld u la r . N i h a y e t Se b ü k t i g i n ’in is m i z i k r e d i li n c e m e c li st e k il e r in b ir k iş i h a r i ç h e p si s u s ­ t u . B u k iş i: “ Y a l n ı z Se b ü k t i g i n ’in k e n d i si n d e n d a h a k ı d e m li g u l a m l a r ı n o l m a s ı g i b i b ir k u s u r u v a r d ır . Y o k s a o n u n ö n ü n ­ d e h i ç b i r m a n i y o k t u r . M e r t l i ğ i , in sa n iy e t i, c e sa r e t i , g ü z e l a h ­ l a k v e h u y u , h o ş s o h b e t v e c a n a y a k ı n lığ ı, li d e r liğ i, A ll a h k o r k u s u v e h a m iy e t i h e r k e si n m a l u m u d u r . D a h a s ı A lp t ig in e f e n d im iz in t e r b i y e si n d e b ü y ü m ü ş v e o n u n a h l a k ı n ı k a p m ı ş o l m a s ı b ir k â r d ır . E fe n d i m i z i n t a b i a t ı n a s a h i p o l d u ğ u iç in h e r b ir im iz in m e r t e b e v e k o n u m l a r ı m ı z ı g ö z e t e c e k t in Y i n e e n iy isin i siz b i li r si n iz .” d e d i. H e p s i S e b ü k t i g i n ’in e m i r o l m a ­ sı ü z e r i n d e m u t a b ı k k a ld ıl a r . Se b ü k t i g i n b u e s n a d a b a şı n ı k a l d ı r m ı y o r d u . N i h a y e t o n u m e c b u r e y le d ile r . A r d ı n d a n Se ­ b ü k t i g i n şö y le se s le n d i: “ E ğ e r b u g ö r e v i u h d e m e a l m a k t a n 165 N iz am ü ’l-M ülk Ö z ge y o l y o k ise d iy e c e ğ i m o k i, h e r k i m b a n a m u h a l e fe t v e i s y a n a k a l k a r v e b u y r u ğ u m a b o y u n e ğ m e k t e e k sik li k g ö s t e ­ r ir se c ü m l e n i z b e n l e b ir lik o l k işiy i k a t l e d i n i z .” B ü t ü n e m ir ­ le r b u n u n ü z e r in e a n t iç e r e k s a ğ l a m b ir a h t v e b i a t t a b u l u n ­ d u la r . A r d m d a n Se b ü k t i g i n ’i A l p t i g i n ’in t a h t m a g e ç i r ip o n a b i r e m i r o l a r a k s e l a m e d e r e k a l t m v e g ü m ü ş sa ç t ıla r . S e b ü k t i g i n ’in g i r i ş t i ğ i h e r i ş , b u l u n d u ğ u h e r a k m b a ş a ­ r ı y la s o n u ç l a n ı y o r d u . S e b ü k t i g i n d a h a so n r a Z â b u list a n m e l i k i n i n k ı z ı n ı is t e d i. S u l t a n M a h m u d işt e b u k a d ı n d a n d ü n y a y a g e ld iğ in d e n ö t ü r ü k e n d isin e M a h m u d - i Z â b u l î d e d e n m e k t e d ir . M a h m u d b ü y ü y ü n c e b a b a s ı y l a n ic e a k ı n l a r a ç ı k t ı . B a ğ d a t h a l i f e s i b ü y ü k s a v a ş l a r n e t i c e sin d e n ic e m ü se lla h o r d u la r ı b o z g u n a u ğ r a t ıp H in d ist a n d iy a r ın ı z a p t ü r a p t a l t ı n a a l d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü S e b ü k t i g i n ’e N â s ı r u ’d - d în u n ­ v a n ın ı b a h şe t t i. Se b ü k t i g i n c i h a n d a n g ö ç ü n c e y e r i n e b ü t ü n s a l t a n a t a d a b ü e r k â n ı n ı b a b a s ı n d a n ö ğ r e n m i ş , o k u m a y a z m a b i le n v e h e r d a i m p a d i ş a h l a r ı n k ı s s a l a r ı n ı d in le m e k t e n h a z z e d e n , b ü t ü n g ü z e l v a s ı f l a r ı n e fsin d e t o p l a m ı ş o l a n o ğ l u M a h m u d - i Z â b u lî’y i g e ç ir d ile r . M a h m u d - i Z â b u l î N î m r û z v i la y e t in i fe t h e d e ­ r e k H o r â s â n ’ı z a p t e t t i. A r d ı n d a n H i n d i s t a n ’a y ü r ü y e r e k Sü m e n a t ’ı e le g e ç i r d i; M e n â t a d ı n ı v e r d ik le r i p u t u d a g e t i r i p c e ­ m a a t a y a k l a r ı y l a b a s a r a k iç e r i g i r s in d i y e C u m a m e sc id in in e şiğ in e se r d i . İ ş t e b ö y le c e H i n d şa h l a r ı n ı d iz e g e t i r e r e k g ö r ­ k e m li b ir s a l t a n a t a h ü k m e t t i . B e n d e n iz in b u k ı s s a l a r ı r iv a y e t t e n m a k s a d ı e f e n d im iz i, iy i b i r k u l u n n a s ı l o l m a s ı v e g ö n l ü n d e ih a n e t t e n b ir e se r o l m a ­ d an sa y e le r i n d e s a l t a n a t ı n ı n p e r ç in le şi p p e k iş e r e k d e v le t in se l a m e t b u l u p m u z a f f e r o l d u ğ u , o n a b e n d e li k e y le y e n le r in k a lp l e r in i k ı r m a m a s ı v e g ö n ü l le r in i h o ş m t m a s ı v e k e n d il e r i­ n e d a h a f a z l a i t i m a d e d i p , h e r k e si n s ö z ü n e i t i b a r e t m e m e si g e r e k t iğ in d e n k e n d is in i h a b e r d a r k ı lm a k t ı r . Z i r a h a n e d a n , şe h ir v e m e m le k e t l e r h e r z a m a n iç in b ir ş a h s a t a b i d i r v e b u şa h ı s o r t a d a n k a l k a r y a h u t b i r k e n a r a a t ı l ı r s a m ü l k ü n id a r e - 166 Siy aset n am e li a l t ü st o lu r . D e s t e ğ i sa y e s i n d e a b a d o l a n S â m â n î m ü lk ü A lp t ig in ’in k a d r ü k ıy m e t in i b il m e y ip o n u n c a n m a k a st e d in c r , A l p t i g i n ’in H o r a s a n ’d a n a y r ı l m a sı y l a Sâ m â n î l e r i n ç ö k ü ­ şü b ir o l d u . N i c e b ir z a h m e t le y e t i şt ir il m iş, b ü y ü t ü l m ü ş k ö l e a r t ı k h a n e h a l k ı n d a n s a y ı l a r a k g ö z e t i p k o l la n m a lı d ı r . N i t e ­ k i m â l im le r b u h u s u s t a ş ö y le d e m i şl e r d i r ; “ L i y a k a t l i v e t e c ­ r ü b e li b ir k ö l e b in e v l a t t a n e v la d ı r .” T e k it a a t k â r k ö le b in e v la t t a n e v la v e m a k b u l E v l a t , b a b a ö l sü n is t e r k e n b in y a ş a s ı n d e r k u l D o l a y ı s ı y l a i t a a t k â r b ir k ö l e 3 0 0 ö z e v l a t t a n m a k b u l d ü r ; z i r a e v l a t b a b a n ı n ö l m e si n i a r z u e d e r k e n k ö l e e f e n d isin in ik ­ b a l in i ist e r . 167 Y irmi Dok uzun cu Fasıl H ususi ve Um um i Görüşm eler îçin tzin Y ermek P a d i ş a h ı n k e n d is iy le y a p ı l a c a k g ö r ü ş m e l e r iç in iz in v e r ­ m e si b i r t a k ı m k u r a l l a r a b a ğ l a n m a l ı d ı r . H u z u r a e v v e le m ir d e a k r a b a l a r , s o n r a m ü m t a z m a i y e t , a r d ı n d a n d a d i ğ e r sı n ı fla r ­ d a n i n s a n l a r k a b u l e d ilir le r . H e p s i b i r c e ls e d e k a b u l e d ilir le r ise a v a m v e h a v a s y e k d iğ e r in d e n f a r k e d i le m e z . P e r d e n in k a l d ı r ı l m a s ı h u z u r a k a b u l e iz in v e r i ld iğ i; p e r d e n in in d i r ilm e ­ si is e h u z u r a ç a ğ r ı l a n k i şi d e n ö z g e k im se n in k a b u l ü n e iz in v e r i lm e d i ğ i a n l a m ı n a g e lir . D e r g â h a a d a m y o l l a y a n e k â b i r v e o r d u k u m a n d a n l a r ı b u ş e k i l d e o g ü n h u z u r a k a b u l v a z iy e t in ­ d e n h a b e r d a r o lu r la r . H u z u r a k a b u l e d i ld i k l e r i g ü n h u z u r a v a r ı r l a ı ; k a b u l e d i lm e m iş le r se g e lm e z le n Z i r a b ü y ü k l e r i n v e d e v le t i n ile r i g e le n le r in in d e r g â h a k a d a r v a r ı p p a d i ş a h ı g ö r e ­ m e d e n g e r i d ö n m e k t e n d a h a f a z l a a ğ ı r ı n a g i d e n b ir şe y y o k ­ t u r . D e fa la r c a d e r g â h ın k a p ısın ı a şın d ır ıp p a d işa h a u la şa ­ m a z la r ise h ü k ü m d a r h a k k ın d a su iz a n d a b u lu n a r a k a r t n i­ y e t l e r b e sle r le r . P a d i ş a h a u l a ş m a k t a k i g ü ç l ü k l e r y ü z ü n d e n in s a n l a r ı n işl e r i a k s a y ı n c a b o z g u n c u l a r p a l a z l a n ı r , so r u n la r ı b i r s i s p e r d e si ö r t e r , o r d u s ı k ı n t ı y a d ü şe r , r a i y e t m e ş a k k a t l e ­ r e d ü ç a r o lu n P a d i ş a h ı n m ü t e m a d i y e n b â r v e r m e sin d e n d a ­ h a m a k b u l b ir y o l y o k t u r . P a d i ş a h b â r v e r i n c e m e r z ü b a n , 169 N iz am ü 'l- M ü lk e m ir le r , se y y id le r v e i m a m l a r h u z u r a k a b u l e d i li p p a d i ş a h a t a z i m d e b u l u n a r a k g ö r ü ş t ü k t e n s o n r a k e n d ile r i y l e b ir lik t e g e le n d i ğ e r a d a m l a r ı n ı d a a l a r a k d e r g â h t a n a y r ı l m a l a r ı u s u l ­ d e n d ir . H a v a s , k â r d â r â n , s i l a h d â r â n , â b d â r â n v e ç a ş n î g î r g i ­ b i h u z u r d a b u lu n m a la r ı e lz e m o la n la r ın d ışın d a k i h e r k e s h u ­ z u r d a n a y r ı lm a lı d ır . H a s s a g i y a n d a h a z ı r o l d u k l a r ı s ü r e iç in ­ d e m a i y e t i n d e h a z ı r b u l u n a n g u l a m l a r d a h u z u r a g e lm e l id ir ­ ler. B u t ö r e ü z r e b i r k a ç d e f a h a r e k e t e d il ir se z a m a n l a k ö k l ü b i r k a i d e h a l i n e g e le r e k sı k ı n t ı l a r b e r t a r a f e d i lm iş o lu r . 170 Otuzuncu Fasıl Şarap Meclisinin Tertibindeki Bütün İnceliklere Dair E ğ l e n c e v e şe n li k o l d u ğ u h a f t a b ir y a h u t ik i g ü n b â r - ı u m u m i il a n e d i le r e k â d e t e d i n m iş o l a n l a r ı n d a v e t e d i lm e si v e h iç k im se n in m e n e d i lm e m e s i v e k a b u l s ı r a s m m o n l a r d a o l ­ d u ğ u n d a n h a b e r d a r k ı l ı n m a l a r ı g e r e k ir . B ö y l e c e h a s s işr e t m e c lisi g ü n le r in d e m e z k û r k işil e r k a b u l e d i lm e y e c e ğ in d e n ö t ü r ü d e r g â h a t e ş r i f e t m e z le r . B ö y l e c e b ir k ı sm ı n ı n k a b u l b ir k ı sm ı r e d o l u n m a s ı n a m a h a l b ı r a k ı l m a z . M e c l i s- i h a s s ’a l a ­ y ık g ö r ü l e n c e m a a t , y a n l a r ı n d a e n f a z l a b ir g u l a m g e t i r m e l e ­ r i ş a r t ı y l a v e k i m o l d u k l a r ı t e s p i t o l u n a r a k , u s u l e n n a s ı l g e l­ d ik le r i h a k k ı n d a m a l u m a t e d in m e lid ir . D a v e t e d i le n ş a h ı s l a ­ r ın b e r a b e r l e r in d e s ü r a h i v e sa k il e r i n i g e t i r m e l e r i k a t i su r e t ­ t e u y g u n s u z b i r d a v r a n ı ş t m B ö y l e si b i r d a v r a n ı ş h iç b ir v a k i t u s u l d e y e r a l m a d ı ğ ı g i b i a y m z a m a n d a ç ir k in k a r ş ı l a n a n b i r t a v ı r d ır . H ü k ü m d a r c i h a n m k e t h ü d a s ı v e c ü m l e â l e m o n u n a il e si o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü t a r ih in h e r d e v r in d e i n s a n l a r k e n d i e v in d e n p a d i ş a h ı n m e c li s in e b ir şe y g e t i r m e z , b i l a k i s p a d i ­ şa h l a r ı n s a r a y ı n d a n k e n d i e v le r in e y i y e c e k , m e z e v e ş a r a p g ö t ü r ü r l e r d i . P a d i ş a h ı n , r e is i o l d u ğ u a il e si v e e k m e k k a p ı s ı o l d u ğ u y e r d e n k e n d is in e ş a r a p v e y i y e c e k a l m a s ı k a b u l e d i ­ le m e z . Z i r a o n u n r e is l iğ i b ü t ü n r e isl e r d e n d a h a f a z l a , d a h a 171 N iz am ü ’l-M ü lk m ü k e m m e l , d a h a iy i v e d a h a t e m iz o l m a s ı i c a p e d e r . Şa y e t b u k iş il e r ş a r a b d â r ı n k e n d il e r in e s u n d u ğ u ş a r a b m k ö t ü lü ­ ğ ü n d e n d o l a y ı ş a r a p g e t i r i y o r l a r ise ş a r a b d â r ı n k e n d is in e iy i ş a r a p l a r t e sli m e d i ld i ğ i h a l d e k ö t ü ş a r a p v e r m e sin d e n d o l a y ı c e z a l a n d ı r ı l a r a k y a n lış ın ı sl a h e d i lm e si g e r e k ir . B ö y l e c e k i m ­ se p a d i ş a h ı n m e c lisin e ş a r a p g e t i r m e k c ü r e t in d e b u l u n a m a z . İ şi n in e h li n e d im l e r p a d i ş a h iç in v a z g e ç il e m e z d ir le r . P a d i ­ ş a h ı n , s a d e c e h iz m e t t e b u l u n m a l a r ı m ü n a s i p o l a n b e n d e g â n ile h a d d i n d e n f a z l a d ü ş ü p k a l k m a s ı o n u n z a y ı f t a b i a t h b ir i o l d u ğ u n a y o r u l a r a k h ü k ü m d a r l ı k it ib a r ın ın z e d e le n m e si n e , ş a n ı n a h a le l g e lm e si n e y o l a ç a r . A y n ı ş e k il d e p a d i ş a h ı n e k â b ir , s i p a h - s â l â r v e s e r d a r ile h a d d i n d e n fa z l a b ir li k t e o l m a s ı o n l a r ı e m r e i t a a t t e g e v şe k l ik g ö s t e r m e y e v e k ü s t a h ç a d a v r a n ­ m a y a v e ç a l ı p ç ı r p m a y a g ö t ü r ü r , b u d a p a d i ş a h ı n h e y b e t in e z a r a r v e r ir . Ö t e y a n d a n p a d i ş a h ı n v i la y e t m e se le le r i , o r d u , ik t i s a t , i m a r v e b a y ı n d ı r lı k , m e m le k e t v e d ü ş m a n l a r l a ilgili iz l e n e c e k siy a se t v e b e n z e r i k o n u l a r d a k o n u ş m a s ı g e r e k t ir . H e r n e k a d a r b u m e v z u la r p a d işa h t a g a m k a sa v e t , r u h sa l ç ö ­ k ü n t ü v e k a y g ıy a y o l a ç m a sın a r a ğ m e n a k ıl v e sa ğ d u y u m e m le k e t i n se l a m e t i iç in o n u n m e z k û r k işil e r le k a y n a ş ı p e ğ ­ l e n m e s in e m ü s a d e e t m e z . D o l a y ı s ı y l a p a d i ş a h ı n g ö n l ü a n c a k n e d im l e r sa y e sin d e f e r a h a k a v u şu r . P a d i ş a h e ğ e r k i n e d i m l e r ­ le g ö n l ü n c e v a k i t g e ç i r m e k , ş a k a y o ll u k o n u ş u p n ü k t e le r a n ­ l a t m a v e m iz a h y a p m a y ı a r z u e d e r s e a z a m e t i n e b ir n o k s a n g e lm e z . Z i r a z a t e n n e d im l e r b ö y le si işl e r iç in d ir . 172 Otuz Birinci Fasıl Bendegân ve Hizm etk ârların Dergâh ta Tanzim ine Dairdir B e n d e g â n ı n v e d ü ş ü k m e v k i sa h ip l e r i n in d e r g â h t a h a z ır b u l u n m a d ü z e n l e r i s a r a h a t e k a v u şt u r u l m a l ı d i E H ü k ü m d a ­ r ın h u z u r u n d a o t u r u ş y a h u t a y a k t a d u r u ş f a r k e t m e d i ğ in d e n ö t ü r ü t ü m ü n e t a h s i s e d i le c e k y e r le r t e k t e k t a y i n e d i lm e l id ir O t u r u ş u su lü n d e k i d ü z e n a y a k t a d u r u ş u su lü n d e d e m u h a ­ f a z a e d i lm e lid ir . H a v a s v e p a d i ş a h a y a k ı n l ı ğ ı y l a b ili n e n k i m ­ se le r h ü k ü m d a r a y a k ı n b i r ş e k il d e , t a h t ı ç e p e ç e v r e k u ş a t a r a k y e r le r i n i a l m a lı d ı r la r . S i l a h d â r v e s a k i l e r d e n ş a y e t b ir isi b u n ­ la r ın o r t a s ı n d a d u r m a y a t e ş e b b ü s e d e r s e d e r g â h ı n h a c i b i o k işiy i d e r h a l u z a k la şt ı r ı r . A y n ı şe k il d e b u z ü m r e le r i n iç in d e b ir y a b a n c ı y a h u t a r a la r m d a b u lu n m a sı u y g u n o lm a y a n b i­ r in i g ö r ü r se o n u ik a z e d ip o r a d a d u r m a sın a m ü sa a d e e t m e z ­ ler. V e s se la m . 173 O tu z İk inci Fasıl A sk erlerin İhtiyaç, Talep ve Benzer Meselelerine Dairdir A sk e r in ih t i y a ç la r ı t a v a s s u t l a r ı n d a n ö t ü r ü k a r ş ı l a n d ı ğ ı n ­ d a n k e n d ile r in e g ö s t e r i l e n ih t i r a m ı n a r t m a s ı iç in a sk e r le r g e ­ r e k si n i m le r in i h a y i b a ş ı v e ü st le r i v a s ı t a s ı y l a a k t a r m a l ı d ı r . E ğ e r t a le p le r in i b i z z a t k e n d il e r i v a s ı t a o l m a k s ı z ı n ile t e b ilir ­ le r se b u d u r u m d a ü st le r in e i h t i y a ç d u y m a y ı p o n l a r a h ü r m e t ­ t e k u s u r l a r e d e r le r . A y n ı şe k il d e e ğ e r h a y l d a n b ir k iş i k e n d in ­ d e n k ı d e m l i b i r iy le b ir a ğ ı z d a l a ş ı n a g i r i p o n a h ü r m e t t e b ir k u s u r e y le y ip h a d d i n i a ş a r s a , a s t v e ü st ü n b e lli o l m a s ı iç in o l k işin in c e z a y a ç a r p t r ı l m a s ı g e r e k t ir . 175 O tu z ü çü n cü Fasıl Teçhizat, Silah ve Sav aş Pusatlarının Hazırlan m ası ve Sefere Dairdir C â m e g î l e r i y ü k l ü b i r ş e k il d e v e r ile n t a n ı n m ı ş a sk e r le r e n i­ t e lik li t e ç h iz a t v e s a v a ş a l e t le r i h a z ı r l a m a l a r ı , e li y ü z ü d ü z g ü n v e y a k ı ş ı k h g u l a m s a t ı n a l m a l a r ı sö y le n m e lid ir . K e r a m e t e v d a y a m a d ö ş e m e işl e r in d e d e ğ il b ö y le si işl e r d e d ir . B u h u s u s ­ l a r d a t e k â m ü l e y le y e n le r p a d i ş a h n e z d i n d e d a h a f a z l a h ü sn ü k a b u l g ö r ü r k e n , c ü m l e h a l k v e o r d u a h a l i si n c e d e d a h a m u ­ t e b e r v e m u h t e ş e m a d d e d il ir le r . 177 Otuz Dördün cü Fasd H ata Eyleyen Y üksek Mevkidekilerin Pay lanm asına Dairdir N i c e b ir m e ş a k k a t l e b ü y ü t ü l ü p t e r fi e d i lm iş k işil e r k ü ç ü k b ir k u s u r iş l e d ik le r i n d e y a h u t h a t a y a d ü şt ü k l e r i n d e a le n e n a z a r l a n m a l a r ı h a y si y e t le r in e d o k u n a b il ir . B u d u r u m d a n e k a d a r se v e c e n d a v r a n ıh r sa d a v r a n ılsın g ö n ü l le r in i a k n a k m ü m k ü n o l m a z . B i r y a n lı ş lı k y a p a n k iş iy e g ö z y u m u l a r a k g i z li c e ç a ğ r ı l m a s ı g e r e k ir v e k e n d is in e , “ Şö y l e şö y le e y le d in v e b iz ö n ü n ü a ç t ı ğ ı m ı z k işiy e e n g e l o l m a k , t e r fi e t t iğ i m i z in r ü t b e si n i d ü ş ü r m e s i n i a r z u e t m e y iz . Se n i b u d e f a l ı ğ ı n a m a z u r g ö r d ü k . B u n d a n b ö y l e y a p t ı k l a r ı n d a d i k k a t l i o l u p b ö y le si k ü s t a h l ı k l a r se r g il e y ip h a t a l a r a d ü ş m e . ” d iy e i k a z e d ilir . B u ­ n a m u g a y i r d a v r a n ı ş l a r ı n a d e v a m e d e r s e g ö z ü m ü z d e n d ü şe r . A r t ı k b iz d e n d e ğ i l b i z z a t k e n d i y a p t ı k l a r ı n ı n c e z a s ı n ı n ç e k e r . B ö y l e b ilin sin . H ik â y e E m i r ü l - m ü ’m în in A li r a d i y a l l a h u a n h ’a s o r d u l a r : “ E n c e n g â v e r i n s a n k i m d i r .^ ” D e d i k i : “ Ö f k e a n ı n d a k e n d i n i z a p t e d e n v e h a r e k e t e g e ç m e y e n k im s e d i r . Ç ü n k ü ö f k e v e h id d e t a n ı g e ç in c e p işm a n lık d u y a r ; lâ k in b u p işm a n lık fa y ­ d a e t m e z .” 179 H iz am ü ’l-M ü lk K i ş i o ğ l u n u n o l g u n l u ğ u v e a k l ı k e n d isin i ö fk e le n m e m e k t e g ö st e r ir . Ş a y e t ö fk e le n ir se , ö f k e n i n a k l a d e ğ il, a k lı n ö f k e y e t a h a k k ü m e t m e si g e r e k ir . K i m i n n e fsi e ğ ili m le r i a k l- ı s e l im i­ n e g a l e b e ç a l a r s a o k iş i k ı z d ı ğ ı n d a k ız g ı n lığ ı s a ğ d u y u s u n u ö r t ü v e r e r e k ç ı l d ı r m ı ş l a r d a g ö r ü l e n d a v r a n ı ş l a r ı se r g il e r v e d a h i k im in a k l- ı se l im i h e v a - y ı n e fsi n e g a l i p g e lir se o k işi a r ifle r c e i t i b a r g ö r ü r v e k i m s e o n u n ö f k e le n d iğ in i n f a r k ı n a b ile varm az. H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i H ü s e y i n b in A li r a d i y a l l a h u a n h s ı r t ı n ­ d a y e p y e n i R u m işi ip e k t e n p a h a l ı b i r c ü p p e , b a ş ı n d a h a l l i ­ c e b ir s a r ı k o l d u ğ u h a l d e b ir g r u p s a h a b e v e A r a p r e is i ile so fr a n ın b a şın a o t u r m u ş y e m e k y e m e k t e y k e n h e m e n a r k a ­ sın d a h a z ır b u lu n a n k ö le y e m e k k â se sin i o n u n ö n ü n e k o y ­ m a k ist e y in c e k a z a r a k â s e e li n d e n k a y ı p H ü s e y i n e f e n d i m i ­ z i n b a ş ı n a v e o m z u n a d ö k ü l ü v e r d i . C ü p p e v e s a r ı ğ ı k ir le n e n H ü s e y i n e f e n d im iz in t a b i i o l a r a k ö f k e v e h a y a d a n ö t ü r ü y ü ­ z ü k ı z a r d ı v e b a ş ı m k a l d ı r ı p k ö l e y e b a k t ı . K ö l e , H ü s e y i n ’i b ö y le gö rü n ce k e n d is in i c e z a la n d ır a c a ğ ın d a n k ork arak ; “ Ö fk e le r in i t u t a n l a r v e a f f e d e n l e r ” [A l- i İ m r a n ; 1 3 4 ] d i y e b a şla y a n ay et i o k u d u . B u n u n ü z e r in H ü s e y i n r a d i y a l l a h u a n h u s a k i n l e ş e r e k : “ E y k ö le , a n sız ın ö fk e le n ip g a z a b ı m a u ğ r a m a k t a n e m in • o l a s ı n d i y e se n i a z a t e d i y o r u m ” d e d i . H ü s e y i n b in A l i ’n i n b u d a v r a n ışı m e c list e k i b ü y ü k le r in h e p sin in g a y e t le h o şu n a g i t t i. H ik â y e R iv a y e t o lu n u r k i M u a v iy e so n d e r e c e sa b ır lı v e h a lim se ­ li m b ir in sa n d ı . N i t e k i m g ü n le r d e n b â r v e r d iğ i b ir g ü n , b a z ı b ü y ü k l e r i n t a h t ı n ı n ö n ü n d e a y a k t a , b a z ı sı n ı n o t u r m u ş b u - 180 Siy asetn atn e l u n d u k l a n b ir e s n a d a , p a ç a v r a l a r iç in d e b i r d e l ik a n l ı ç ı k a g e ­ lip o n a se l a m v e r e r e k h u z u r u n d a f ü t u r s u z c a o t u r d u v e ; “ E y M u a v i y e , b u r a y a s o n d e r e c e m ü h i m b ir m e se le iç in g e ld im . E ğ e r is t e ğ im i y e r i n e g e t i r e c e k se n sö y le y e y im ; y o k e ğ e r y a p ­ m a y a c a k s a n sö y l e d e b il e y im .” d e d i. M u a v iy e : “ Sö y le b a k a lı m , e lim iz d e n g e le n i y a p a r ı z .” d e d i. D e l i k a n h : “ B e n k a r ı s ı m a n s ı o l m a y a n g a r i b a n b ir a d a ­ m ı m . Se n i n d e k o c a s ı m o c a s ı o l m a y a n b ir a n a n v a r . A n a n ı b a n a k a r ı o l a r a k v e r i r s e n b e n i m b i r k a r ı m , o n u n d a b ir k o ­ c a s ı o l m u ş o lu r . H e m b ö y le c e se n d e s e v a b a g i r e r s i n .” d e d i. M u a v i y e ; “ Se n d a h a g e n c e c ik b ir isi n . A n a m ise a ğ z ı n d a t e k d işi k a l m a m ı ş k o c a m ı ş b ir a v r a t t ı r . A n a m a n e d e n t a l i p l i ­ sin b u k a d a r , a n l a m a d ı m . ” d e d i. D e li k a n lı : “ D u y d u ğ u m a g ö r e a n a n m k o c a m a n k a l ç a l a r ı v a r m ı ş v e b e n d e k o c a m a n k a l ç a l a r d a n p e k h a z z e d e r i m .” d e d i. M u a v i y e : “ V a l la h i b a b a m d a a h a o se b e p t e n a n a m ı a l ­ m ışt ı. Z a t e n a n a m ı n b a ş k a b i r m e z iy e t i y o k . A m a b u n u b e n a n a m a b ir ile t e y im . E ğ e r o d a i st e r se b e n d e n â l â ç ö p ç a t a n b u l a m a z s ı n !” d e d i . M u a v i y e b u n l a r ı s o n d e r e c e s a k i n b ir ş e ­ k il d e s ö y l e m i ş , r u h h a li n d e e n u f a k b ir d e ğ i ş i k l i k m e y d a n a g e h n e m iş t i. İ n s a n l a r o n d a n d a h a h i lm s a h i b i b ir isi n in o l m a ­ d ı ğ ı k o n u s u n d a h e m fik ir d i r le r .  li m l e r d e b u m e v z u y l a ilg ili ş ö y le d e r l e r : “ T a h a m m ü l v e d a h a a z in c i t m e k v a k t i n c e y a p ı l m c a iy id ir . M u t l u l u k ş ü k ü r ­ le o l u n c a d a h a a n l a m h , iy i b a h t A l l a h k o r k u s u y l a d a h a g ü z e l d i t ” V a i l a h u a ’l e m b i ’s- se v a b . 181 O tu z Beşin ci Fasıl Dergâh-ı A lî’nin A ses, M uh afız ve Nöbetçilerine Dairdir D e r g â h - ı h a s s ı n a s e s , n ö b e t ç i v e m u h a f ı z l a r ı n a b ü y ü k b ir ö z e n iç in d e t a m b i r d i k k a t g ö st e r i lm e l id ir . B u t o p l u l u k t a n s o r u m l u o l a n k iş il e r o n l a r ı iy i t a n ı m a h , g i z le d ik le r i y a h u t a ç ı ğ a v u r d u k l a r ı h a ll e r i n i t e t k ik e y le m e lid ir . Z i r a b u n l a r f a ­ k ir f u k a r a t a if e sin d e n v e t a m a h k â r o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü b ir ik i a l t ı n a k o l a y c a t a v o l a r a k y o l d a n ç ık a r ıla b i lir le r . D i ğ e r y a n d a n a r a l a r ı n d a g ö r d ü k l e r i y a b a n c ı n ı n k i m o l d u ğ u n a iliş­ k in a r a ş t ı r m a d a b u lu n su n la r . H e r g e c e n ö b e t e v e a s a y i ş i k o n t r o l e ç ı k t ı k la r ı v a k i t o n l a r ı d e n e t le sin le r . B a ş k a b i r t a k ı m so r u n la r a y o l a ç a b ile c e ğ in d e n ö t ü r ü so n d e r e c e h a y a t i ö n e m a r z e d e n , i h m a le g e l m e z b u m e se le y le g e c e g ü n d ü z d e m e d e n ilg ile n ilsin . A l l a h u a ’le m . 183 O tu z A ltıncı Fasıl Padişah ın Sofra Tanzim A dabı ve Tertibine Dairdir H u z u r a v a r a n l a r a i k r a m d a b u l u n m a k iç in m ü k e l l e f s o f ­ r a la r h a z ır la m a z a h m e t in d e b u lu n m a k ö t e d e n b e r i h ü k ü m ­ d a r l a r ı n t ö r e s i o l a g e lm iş t ir . Şa y e t u lu k im se l e r i n y e m e y e işt ih a sı y o k y a h u t y e m e ğ i b e ğ e n m e d il e r ise y e m e ğ i y e m e y ip is­ t e d ik le r i b i r v a k i t t e y e m e le r in d e b ir s a k ı n c a y o k t u r . L â k i n s a ­ b a h v a k t i so fr a h a z ır la m a k b ir h ü k ü m d a r ın o lm a z sa o lm a z la r m d a n d ır . Ö r n e ğ i n Su l t a n T u ğ r u l e n v a i ç e şi t y e m e k l e r le d o n a t ı l m ı ş m ü k e l l e f s o f r a l a r k u r m a l a r ı n ı e m r e d e r d i. Ş a y e t sa b a h l a r ı a t b in m e k y a d a a v a ç ı k m a k a r z u e d e r s e b i r şe y le r y e m e k m a k ­ s a d ı y l a s a h r a y a 2 0 k a t ı r y ü k ü y i y e c e k o n u n l a b ir li k g i d e r d i. S a h r a y a d i z d ik le r i y i y e c e k le r d e n c ü m l e e m ir le r v e T ü r k l e r h a y r e t le r iç in d e k a l ı r l a r d ı . Ö t e y a n d a n h i z m e t k â r l a r ı n a c ö m e r t v e m u t f a k l a r ı n d a e li a ç ı k o l m a m a k T ü r k i s t a n h a n la r ı n ı n t ö r e si n d e n d i r . B i z Se m e r k a n d v e Ö z k e n t ’e y a p t ı ğ ı m ı z y o l c u l u k l a r d a b ir b a z ı b o ş ­ b o ğ a z l a r d a n şu n u iş i t m i ş l i ğ i m i z v a r d ı r : “ Ç ig il v e M a v e r a ü n n e h r a h a l i s i h e r d a i m , b u r a d a n o n c a s u l t a n g e l i p g e ç m e si n e r a ğ m e n u z u n z a m a n s o f r a l a r ı n d a b o ğ a z ı m ı z a b ir l o k m a e k ­ m e k g i r m e s i n a s i p o l m a m ı ş t ı r .” d e r le r . 185 N iz am ü ’l-M ü lk K işio ğ lu n u n h im m e t v e m ü r ü v v e t i aile o c a ğ ın a k ıy a sla a n l a ş ı l ı r v e d a h i s u l t a n c ü m l e h ü k ü m d a r l a r ı n k e n d is in d e n s o r u l d u ğ u c ih a n d e d ik le r i a i l e n i n r e isid ir . D o l a y ı s ı y l a o n u n r e is l iğ i, h i m m e t i , m ü r ü v v e t i, s o f r a s ı v e i k r a m ı b u n is p e t t e c ü m l e p a d i ş a h l a r d a n d a h a f a z l a v e â l â o l m a lıd ır . B i r h a d is - i şe r ift e şö y le b u y r u l u r : “ E k m e ğ i v e y e m e ğ i A l ­ l a h ’ın k u l l a r ı n d a n e si r g e m e d e n c ö m e r t ç e s a ç m a k s a l t a n a t v e d e v le t in ö m r ü n e ö m ü r k a t a r . ” H ik â y e T e v a r îh - i e n b i y a ’d a şö y le g e ç e r : N i c e m u c i z e , k e r a m e t v e m e r t e b e s a h i b i M u s a - y ı k e l î m ’i F i r a v u n ’a y o ll a d ıla r . 4 . 0 0 0 k o y u n , 4 0 0 sığır , 2 0 0 d e v e n in y a n ı s ı r a t a v u k la r , t a t h la r , k a ­ v u r m a l a r v e e n v a i ç e ş it le z iz y iy e c e ğ i s o f r a s m d a b u l u n d u r ­ m a k F i r a v u n ’u n t ö r e si n d e n id i . B ü t ü n M ı s ı r h a l k ı h e r g ü n s o f r a s ı n d a n d o y a r d ı . İ ş t e F i r a v u n t a m 4 0 0 y ıl b ö y le m ü k e l ­ l e f s o f r a l a r k u r a r a k il a h lık t a s l a d ı . M u s a a l e y h i sse l a m T ü r d a ğ ı n a ç ı k ı p , “ Y a r a b b i , F ir a v u n ’u h e l a k e y l e !” d i y e d u a e d in c e A ll a h o n u n b u d u a s ı n ı k a b u l b u y u r a r a k : “ Z a m a n ı g e lin c e , o n u s u d a g a r k e d i p v a ­ r ın ı y o ğ u n u , m a lı n ı m ü l k ü n ü se n in k a v m i n e a z ı k v e e m r i n e a m a d e k ı l a c a ğ ı m . ” d e d i. B u v a a d i n ü z e r in d e n b i r k a ç y ıl g e ç ­ m e si n e r a ğ m e n F ir a v u n o e s k i s a p k m i ı k v e a z g ı n l ı ğ ı n a d e ­ v a m e d i y o r d u . B ü t ü n o y ü c e l ik v e it i b a r ı y l a k o c a M u s a p e y ­ g a m b e r A l l a h ’ın v a a d i n i n g e r ç e k le şm e sin i h â l â d ö r t g ö z l e b e k le m e k t e y d i. M u s a , A l l a h ’ın F i r a v u n ’u b i r a n ö n c e h e l a k e t m e si iç in a c e le e t m e k t e y d i . N i h a y e t M u s a ’n ın t a h a m m ü l e t m e y e t a k a t i k a lm a m ışt ı. So n r a k ır k g ü n o r u ç t u t a r a k T ü r d a ğ ı n a t e k r a r ç ı k ı p A l l a h ’a y a l v a r y a k a r : “ A l l a h ı m , F i r a ­ v u n ’u h e l a k e d e c e ğ in i v a a t e t m i ş k e n o k ü f r ü n d e n v e s a p k ı n d a v a s m a d e v a m e t m e k t e d ir . O n u n e v a k i t h e l a k e d e c e k s i n ? ” d e d i. H a k k T e â l â ’d a n b i r n i d a g e ld i; “ E y M u s a s e n F i r a ­ v u n ’u m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r k ı s a sü r e d e h e l a k e t m e m i b e k ­ 186 Siy aset n am e le r sin ; f a k a t b in le r c e k e z b in l e r c e k u l u n y ü z ü s u y u h ü r m e t i­ n e o n u h e l a k e t m e m e m g e r e k i y o r . H e r g ü n k u l l a n m a n im e ­ ti e si r g e m e d e n s a ç a r k e n , o n u n sa y e sin d e h u z u r v e e m n i y e t iy in d e y a ş a r l a r k e n , iz z e t v e c e l a l im e a n d o l s u n k i, o n d a b u k e r e m o l d u k ç a o n u n a s ı l h e l a k e d e y i m ? ” d e d i. M u sa ; “ Y a r a b b i, p e k i v a a d in i n e z a m a n y e r in e g e t ir e c e k ­ s i n ? ” d e d i. R a b T e â l â ; “ E y M u s a , F i r a v u n , k u l l a r ı m a c ö m e r t ç e i h sa n e t m e k t e n e l ç e k t iğ i v e o n l a r d a n e k m e ğ i e si r g e d iğ i v a k i t ö m ­ r ü n ü k ısa lt ır , s o n u n u y a k l a ş t ı r ı r v e s a l t a n a t m ı ç ö k e r t i r i m .” d e d i. O l a y şö y le v u k u b u l d u k i g ü n le r d e n b ir g ü n F i r a v u n H â m â n ’a ; “ M u s a ’n ın B e n i İ s r a i l ’in ç o ğ u n u e t r a f ı n d a t o p l a m a s ı b iz i sı k ı n t ı y a s o k m a k t a d ı r . B a k a l ı m o n u n l a s o n u m u z n e r e y e v a r a c a k ! Ş u h a l d e h i ç b ir ş e k il d e m u h t a ç d u r u m a d ü ş m e m e k iç in h a z i n e v e s t o k l a r ı d o l u t u t m a k g e r e k ir . K e n d i e m n iy e t i­ m iz iç in m u t f a k v e s o f r a h a r c a m a l a r ı n ı g ü n b e g ü n k ı s m a k i c a p e d e r . E ld e b u l u n d u r d u ğ u m u z u n b i r y a r ı sı n ı a m b a r l a r a y ı ğ m a lı d iğ e r y a r ı sı n ı d a 2 . 0 0 0 k o y u n , 2 0 0 sı ğ ır v e 1 0 0 d e v e şe k l i n d e k ı s m a l ı y ı z .” İ şt e b u şe k il d e F i r a v u n h a r c a m a l a r ı g ü n d e n g ü n e k ı s ı n c a M u s a a l e y h i sse l a m H a k k T e â l â ’n ın v a ­ a d in in y a k la şt ığ ın ı a n la d ı. Z i r a h a r c a m a la r d a a şır ı t a sa r r u f s a l t a n a t ı n y ı k ılışın ı g e t ir ir . H a b e r i n a k l e d e n l e r F i r a v u n ’u n su d a b o ğ u ld u ğ u n u v e o şa şa a h d e v r a n ın d a n m u t fa ğ ın d a k e ­ si l e c e k ik i c ılız k o y u n a k a d a r d ü ş t ü ğ ü n ü r i v a y e t e d e r l e t A lla h ü T e â lâ İ b r a h im a le y h isse la m d a n b u lu n d u ğ u ik r a m ­ d a n v e m isa fir p e r v e r liğ in d e n ö t ü r ü ö v g ü y le sö z ed e r . H a t im i T a i ’n in v ü c u d u n a c ö m e r t l i k v e k o n u k se v e r l i ğ i n d e n d o l a y ı ceh en n em a t e şi n i h a r a m k ıld ı. A y r ıc a d ü n y a v a r o l d u k ç a o n u n c ö m e r t li ğ i d il le r e d e s t a n o l a c a k t ı r . E m i r ü l - m ü ’m î n in A li b in E b i T a l i b k e r r e m a l l a h u v e c h e h u n a m a z k ı l a r ik e n g e ­ le n d i le n c iy e p a r m a ğ ı n d a k i y ü z ü ğ ü ç ı k a r ı p v e r d i ğ i , n ic e a ç ı d o y u r d u ğ u iç in H a k k T e â l â k i t a b ı n d a o n d a n ö v g ü y l e b a h ­ se t m i ş t i r v e k ı y a m e t e k a d a r o n u n c ö m e r t l i ğ i , e r liğ i, g ö z ü p e k l i ğ i d i l d e n d i le d o l a ş a c a k t ı t 187 N iz am ü ’l-M ü lk C ih a n d a c ö m e r t o lm a k t a n v e ih sa n d a b u lu n m a k t a n d a ­ h a iy i b ir ş e y b u lu n m a z . U n s û r î ş ö y l e sö y l e r : C ö m e r t l i k ü s t ü n d ü r b ir n ic e işt e n C ö m e r t lik y a d ig â r d ır p e y ga m b e r d e n E ğ e r k i b ir k im se se r v e t s a h i b i ise v e p a d i ş a h ı n b e r a a t ı o l ­ m a k s ı z ı n b ü y ü k l ü k g ö s t e r m e k , in s a n l a r m ö n ü n d e e ğ ile r e k o n a s a y g ı g ö s t e r i p h a z r e t v e e fe n d i d i y e ç a ğ ı r m a l a r ı n ı a r z u e d e r s e h e r g ü n h a l k a a ş v e e r z a k d a ğ ı t m a s ı g e r e k ir . B u g ü n e d e ğ in c i h a n a k i m n a m s a l m ı ş v e s a l a c a k s a h a l k a b u l u n d u ğ u i h s a n d a n ö t ü r ü d ü r . C i m r i v e n a n k ö r l e r ik i c i h a n d a d a k ı n a n ­ m ışt ın H a d i s - i şe r ift e ş ö y le b u y r u l m u şt u r : “ C i m r i l e r c e n n e t e g i r ­ m e y e c e k l e r d ir .” İ s l a m d e v r in d e o l s u n k ü f ü r d e v r in d e o l s u n h e r d ö n e m d e i n s a n l a r a y a r d ı m e t m e k t e n d a h a g ü z e l b ir m e ­ z i y e t v a r o l m a m ış t ı n 188 O tu z Y edinci Fasıl İşlerinin Eh li Olan Bendegân ve Hizm etk ârların Hak larının Teslimine Dairdir M a k b u l b i r işi y e r i n e g e t i r e n h i z m e t k â r l a r ı n g e c i k m e d e n t a k d i r e d i le r e k ö d ü ll e n d ir il m e si g e r e k ir . D i ğ e r k ö le le r in işle ­ r in e g ö s t e r d i k l e r i i h t i m a m ı a r t ı r m a k , su ç l u l a r ı s u ç a t e v e ss ü l­ d e n c a y d ı r m a k , işle r i d ü z e n e s o k m a k iç in m e c b u r k a l d ı ğ ı n ­ d a n ö t ü r ü y a h u t se h v e n b ir h a t a e y le y e n k ö l e işl e d i ğ i s u ç u n n is p e t in c e c e z a l a n d ı r ı l m a s ı g e r e k ir . Z i r a h ü k ü m d a r ı n se l a ­ m e t i b u n d a d ır . Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i H a ş i m î l e r d e n b i r ç o c u k s a r h o ş b ir h a l ­ d e b ir k ı s ı m i n s a n a d a l a ş ı n c a b a b a s ı n a ş i k â y e t e g e l i p o n d a n d e r t y a n d ı l a r . B a b a s ı o n u c e z a l a n d ı r m a k ist e y in c e ç o c u k : “ B a b a c ı ğ ı m , b e n i m b i r s u ç u m y o k , b ir s u ç e y le d im se a k lı m b a ş ı m d a d e ğ i l id i; s e n i n ş i m d i a k lı n b a ş ı n d a y k e n b a n a k ıy ­ m a . ” d e d i . B u s ö z b a b a s ı n m g a y e t l e h o ş u n a g i t t iğ i iç in ç o c u ­ ğ u n u a f fe t t i. 189 N iz am ü ’l-M ülk H ik â y e H u r d â d b i h şö y l e n a k l e d e r : “ M e l i k P e r v î z h a s a d a m l a r ı n ­ d an b ir in e g a z a p l a n a r a k o n u z i n d a n a a t m ı şt ı . H i ç k i m se k e n d is in e y a k l a ş m a y a c ü r e t e d e m i y o r ik e n M u t r i p B a r b e d o n a h e r gü n y e m e k ve şa r a p g ö t ü r ü y o r d u . D u r u m d a n h a b e r a l a n P e r v îz , B a r b e d ’e : ‘B e n im g a z a b ı m a u ğ r a y a n b ir in e h a n g i c ü r e t le k o l k a n a t g e r e r s i n !’ d e d i. Barb ed : ‘P a d i ş a h ı m se n in o n a y a p t ı ğ ı n iy ilik y a n ı n d a b e n i m k i d e ­ v e d e k u l a k k a lı r .’ d e d i. P e r v îz : ‘N e y m i ş o b e n im y a p t ı ğ ı m iy ilik .?’ Barb ed : ‘C a n . ’ d e d i. P e r v îz b u s ö z d e n s o n d e r e c e e t k ile n e r e k : ‘G i d e b il i r s in , o n u se n in y ü z ü n s u y u h ü r m e t in e b a ğ ı ş l a ­ d ı m .’ d e d i . ” H ik â y e S â s â n î y a n s ü l a l e si , h u z u r l a n n d a g ü z e l b ir s ö z sö y l e y e n y a h u t h o ş l a r ı n a g i d e c e k b ir m a h a r e t se r g ile y e n k iş il e r e “ a f e ­ r i n ” d e m e y i d ille r in e p e l e se n k e t m iş l e r d i. P a d i ş a h “ a f e r i n ” d e y in c e h a z i n e d a r a d e r h a l o k iş iy e 1 . 0 0 0 d i r h e m v e r i lm e s in i e m r e d e r d i. N û ş i r e v â n - ı â d i l b a ş t a o l m a k ü z e r e , S â s â n î m e l i k ­ le r i a d a l e t , in sa n iy e t v e h i m m e t k o n u l a r m d a d iğ e r le r in d e n ç o k d a h a ile r d e y d ile r . R i v a y e t o l u n u r k i g ü n le r d e n b i r g ü n N û ş i r e v â n - ı â d i l m a iy e t in d e k ile r le b ir lik t e a t sı r t ı n d a a v a ç ı k m ı ş , y o l u b ir k ö y ü n y a k ı n ı n a d ü ş m ü ş id i. K ö y d e y a ş l ı b i r a d a m ı n b i r c e v iz f i d a n ı d i k m e k t e o l d u ğ u n u g ö r d ü . C e v i z y ir m i y ıl y a d a d a h a u z u n b ir z a m a n g e ç t ik t e n s o n r a m e y v e sin i v e r e n b i r a ğ a ç o l d u ğ u n ­ 190 S iy ase t u am e d a n N û ş i r e v â n p e k ş a ş ı r a r a k : “ E y ih t iy a r , c e v iz m i d i k m e k ­ t e s i n ?” d i y e s o r d u . İ h t iy a r : “ E v e t H ü n k â r ı m . ” d e d i. N û şi r e v â n - ı â d i l; “ N e k a d a r d a h a y a ş a y a c a k s ı n d a m e y ­ v e sin e y e t i ş e c e k s i n ?” d iy e s o r d u . İ h t iy a r : “ E fe n d i m , b iz d e n ö n c e k il e r e k t ile r b iz y e d ik ; b iz d e e k e li m b iz d e n s o n r a k i l e r y e sin le r .” d e d i. B u s ö z N û ş i r e v â n ’ın p e k h o ş u n a g i d i p “ a f e r i n ” d e d ik t e n s o n r a h a z i n e d a r ı n a ih t i y a r a 1 . 0 0 0 a l t ı n v e r m e si n i e m r e t t i. I l a z i n e d a r a d a m a 1 . 0 0 0 a l t ı n ı s u n u n c a ih t i y a r : “ E fe n d i m , h iç k i m s e b u c e v i z i n m e y v e si n i b e n d e n ö n c e y e m e d i .” d e d i. N û şir e v â n : “ N a sı l y a n i?” d iy e so r d u . İ h t iy a r : “ E ğ e r k i b e n ş u c e v iz i d ik m e y e y d im , e f e n d im iz b u r a d a n g e ç m e y ip b e n d e le r i n d e n s u a l k ı l m a y a y d ı d a b u c e v a b ı işit m e y e y d i şu 1 .0 0 0 d ir h e m i n e r e d e n e ld e e d e r d im ?” N û ş i r e v â n ik i k e r e “ a f e r i n ” d e y in c e h a z i n e d a r ih t i y a r a 2 .0 0 0 alt ın d in a r d a h a su n d u . H ü k ü m d a r ik i k e r e “ a f e r i n ” d e d iğ i iç in b u c ö m e r t l i k v e i h s a n d a b u lu n d u . İ ş t e ö n c e k i p a d i ş a h l a r ı n t ö r e si b u m i n v a l ü z e r e id i . H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i H a l i f e M e ’m û n ’a b i r g ü n s a r a y d a , t a h ­ t ın d a otu ru p şik â y e t le r i d in le r k e n b ir arzu h al ile t i ld i . M e ’m û n b u n u d e r h a l v e z i r i F a z i b in Se h l’e v e r e r e k : “ B u a d a ­ m ı n ist e ğ in i d e r h a l y e r i n e g e t i r ; z i r a şu fe le k b ir h a l ü z e r e k a lm a y a s ı y a d e v r e d e r v e d a h i ş u z a m a n h i ç b ir d o s t a v e fa e t m e y e siy e h ız h ge ç e r . B u g ü n f ı r s a t v a r ik e n iy ilik e y le y e l im ç ü n ­ k ü y a r ı n a c iz l ik v e ç a r e s i z l i k d e d ik le r i ç e t in g ü n ç a t a r d a fır ­ s a t k a ç a r . ” d e d i. V a lla h u a l e m . 191 O tu z Sek izinci V asıl Mem lekettek i Reaya, îk ta ve M uk tianla îlgili İzlenecek Siyasete Dair M e m l e k e t i n h e r h a n g i b i r b ö l g e y a h u t a h a li si n in h a k sı z lı ­ ğ a u ğ r a y ı p p e r i ş a n o l d u ğ u n a ili şk in b i r h a b e r a l ın ı r d a h a b e ­ r in m a k s a t h y a y ı l d ı ğ ı n d a n v e sı h h a t in d e n k u ş k u y a d ü ş ü l ü r ­ se , h a n g i m a k s a t l a g i d e c e ğ i n d e n k im se n in h a b e r i o l m a m a k şa r t ı y l a h ü k ü m d a r ı n h a s s a d a m l a r ı n d a n b ir i sö z e k o n u o l a n v i la y e t v e şe h r i n m a m u r y a h u t h a r a p o l d u ğ u n u , i k t a s a h i b i ­ n i n , r i a y e t i n v e â m i l i n v a z i y e t in i t e sp i t iç in g ö n d e r il m e l i v e b ö y le c e m e m u r l a r ı n n e y i g e r e k ç e g ö s t e r e r e k b ö y le b ir h a b e r g e t i r d ik l e r i a ç ı k l ı ğ a k a v u şt u r u l m a lı d ı r . C i h a n ı n d ir l ik d ü z e n i v e r a i y e t i n f a k r ü z a r u r e t e d ü ş m e y i p a v a r e o l m a m a s ı iç in p a ­ d i ş a h ı n b ö y le d a v r a n m a s ı e lz e m d ir . 193 Otuz Dok uzuncu Fasıl M em lek et ve Hük üm darlık Meselelerinde A cele Edilm em esine Dairdir M e m l e k e t m e se le le r i n d e a c e le e t m e m e k g e r e k ir . K u l a k l a ­ r ın a ç a l m a n b ir m e se le d e n k u ş k u y a d ü şt ü k l e r i n d e işi n h a k i ­ k a t in in d o ğ r u su y a l a n ı y l a o r t a y a ç ı k m a s ı iç in a r a ş t ı r ı l m a s ı n ı e m r e t m e li d ir . E s a s ı n d a m e se le n in a c e l e c i lik g ü ç lü n ü n d e ğ il z a y ı f a d a m ı n k â r ıd ı r , i k i d a v a c ı h u z u r a g e li p m a r u z a t ­ la r ın ı a r z e t t ik le r in d e p a d i ş a h ı n g ö n l ü n ü n k i m d e n y a n a o l ­ d u ğ u n u n t a r a fla r c a m a lu m o l m a m a s ı la z ım d ır . P a d i ş a h m g ö n l ü n ü n b ir t a r a f a m e y le t t iğ i a n l a ş ı l ı r s a h a k h o l a n t a r a fı n c e s a r e t i k ı r ı l a r a k h a li n i b e y a n e t m e k t e n ç e k in e b il ir k e n h a k ­ sı z o l a n t a r a f c ü r e t le n e b ilir . N i t e k i m H a k k T e â l â şö y le b u y u ­ r u r : “ E ğ e r y o l d a n ç ı k m ı ş m b ir i siz e b ir h a b e r g e t i r ir se m u h a ­ k e m e n iz i k u l la n ı n y o k s a is t e m e d e n in s a n l a r ı in c i t ir v e s o n r a y a p t ı ğ ı n ı z d a n p i ş m a n l ı k d u y a r s ı n ı z .” [ H ü c û r a t su r e si ; 6] H ik â y e H e r a t şe h r in d e , y a ş a d ı ğ ı d e v r i n â l im le r in d e n m e şh u r b ir z a t ı * B i k r e k , h ü k ü m d a r a t a k d i m e t m işt i. H a d i s e şö y l e c e r e ­ y a n e t t i: S u k a n Şe h i d A l p a r s l a n (A ll a h b u r h a n ı n ı a y d ı n l a t - ‘ B a h se k o n u z a t , Şe y h u ’l İ sla m H a c e A b d u ll a h E n s a r i ’d ir. 195 Nizamü’l-Mülk sın ) b ir v a k i t H e r a t ’a g i t m i ş v e b ir m ü d d e t o r a d a i k a m e t e t ­ m e k t e y d i . B u p îr - i fâ n in in e v in d e k o n a k l a m a k t a o l a n A b d u r r a h m a n H a l s u l t a n ı n m e c li sin d e b i r g ü n ş a r a p iç e r k e n ; “ B u p î r in b i r e v i v a r . A k ş a m o l d u m u o r a y a g i d e r e k g e c e b o y u n c a i b a d e t in i y a p a r . B u g ü n e v in in k a p ı s ı n ı a ç ı n c a o r a d a k ü f l e n m i ş b i r ş a r a p t e st isi y l e b ir lik t e s o m p i r in ç t e n b ir p u t g ö r d ü m . M e ğ e r k i h e r i f g e c e b o y u n c a ş a r a p iç e r e k b u p u t u n ö n ü n d e se c d e le r e k a p a n ı y o r m u ş . Ş a r a p t e st isi y l e p u t u d a b e ­ r a b e r i m d e g e t i r d i m .” A b d u r r a h m a n h a l b u l a f l a n s a r f e d i n ­ c e , s u l t a n ı n d e r h a l o â l i m k iş in in b o y n u n u v u r a c a ğ ı n ı sa n d ı . Su l t a n , B i k r e k ’e d ö n e r e k : “ D e r h a l b ir in i y o l l a y a r a k o p i r i b u r a y a ç a ğ ı r ı n !” d e d i. B e n d e d e r h a l b ir in i y o l l a d ı m . A r d ı n d a n su lt a n : “ Y o l l a d ı ğ ı n ş a h s ı g e r i ç a ğ ı r v e k im se y i b u r a y a g e t i r m e l e ­ r i iç in g ö n d e r m e !” d e d i. E r t e si g ü n s u l t a n a : “ D ü n o p i r i ö n c e h u z u r u n u z a ç a ğ ı r m a y a n iy e t e d i p a r ­ d ı n d a n b u n d a n c a y m a n ı z ı n h i k m e t i n e i d i ? ” d i y e s u a l e y le ­ d im . Su l t a n : “ A b d u r r a h m a n H a l ’m o k ü s t a h ç a t a v r ı n d a n y a l a n s ö y l e ­ d iğ in i a n l a y ı n c a , o n a , e t t iğ i l a f l a r d a n d o l a y ı o â l i m e f e n d iy i ç a ğ ı r m a y a c a ğ ı m ı l â k i n e lle r in i v e r i p b a n a s a r f e t t iğ i sö z l e r i n d o ğ r u o l u p , y a l a n sö y le m e d iğ in e d a i r y e m in e t m e si n i is t e ­ d im . B u n u n ü z e r in e A b d u r r a h m a n H a l y a l a n s ö y le d iğ in i it i­ r a f e d in c e , b e n : ‘N e d i y e y a l a n k o n u ş u p b ö y le si â l i m b ir şa h si y e t e i f t i r a ­ d a b u l u n a r a k c a n m a k a st e t t i n g i d i n a m u s s u z h e r i f!’ d e d im . A b d u r r a h m a n b u n u n ü z e r in e ş ö y le d e d i: ‘Ç ü n k ü b e n o n u n e v in d e b u l u n d u m . G a y e t l e n e z ih b i r e v i o l d u ğ u n u g ö r ü n c e e ğ e r s u l t a n a b ö y le b ir şe y sö y l e r s e m s u l ­ t a n d a o n u ö l d ü r ü t B ö y l e c e o e v i d e b a n a b a ğ ı ş l a r d iy e d ü ­ şü n d ü m .’ d e d i.” 196 Siy asetn am e B u n la r ı işit e n s u i t a n , A b d u r r a h m a n H a l ’ı h u z u r u n d a n k o v a r a k u z a k la şt ır d ı. Ö t e y a n d a n d in b ü y ü k l e r i şö y le d e m i şl e r d i r : “ A c e le ş a y ­ ia n d a n , sü k û n e t R a h m a n ’d a n d ı r .” H e n ü z y a p ı l m a m ı ş b ir şe y i y a p m a y a e l d e f ı r s a t v a r d ır , o y ­ sa y a p ılm ışa ç a r e b u lu n m a z .” H e k i m B u z u r c m i h r d e r k i : “ A c e le a h m a k l ı k t a n d ı r . A c e ­ le e d i p t e z d a v r a n a n ı n a k ı b e t i p i ş m a n l ı k , h ü s r a n v e i n s a n ­ la r ı n g ö z ü n d e a l ç a l m a k t ı r . B a ş a r ı y a u l a ş m a s ı n a r a m a k k a l ­ m ı ş n ic e işi a k a m e t e u ğ r a t a n şe y in a c e l e c i l i k o l d u ğ u n a t a ­ n ık o l d u m . A y r iy e t e n a c e l e c i i n s a n d e v a m l ı k e n d i n i k ı n a y ı p t e v b e l e r e d e r d u r u r , ö z ü r l e r d ile r , a y ı p l a n ı r v e a z a p iç in d e k ı v r a n ı r .” E m i r ü l - m ü ’m î n i n A li r a d i y a l l a h u an h şö y l e d e m işt i r : “ H a y ı r işi n d e se r i o l m a k d ı ş ı n d a b ü t ü n iş le r d e t e m k in v e s ü ­ k û n e t t a k d i r o l u n m u ş t u n ” E n d o ğ r u s u n u A ll a h b ilir . Kırk m a Fasıl Em ir-i Hares, Çubdârân ve M em lek et Meselelerindeki Ceza Usulüne Dairdir H a r e s e m ir li ğ i h e r d e v ir d e m ü h i m m a k a m l a r d a n b ir i o l a ­ g e lm işt ir . P a d i ş a h ı n g a z a p v e c e z a l a n d ı r m a s m d a n k o r k m a ­ y a n k i m s e o l m a d ı ğ ı e m ir - i h a r e s d e c e z a iş l e r in d e n m e su l o l ­ d u ğ u iç in d e r g â h t a e m ir - i h a c ip t e n m a a d a e m ir - i h a r e st e n m u t e b e r i o l m a m ı şt ı r . P a d i ş a h b ir in i c e z a y a ç a r p t ı r ı p i d a m , s o p a y a h u t z i n d a n c e z a s ı n ı e m r e t t iğ in d e b u işi n ic r a s ı e m ir - i h a r e se d ü şe r . D i ğ e r y a n d a n i n s a n l a r d a c a n l a r ı n ı k u r t a r m a k iç in m a l v e m ü lk le r in i h a r c a m a k t a n ç e k in m e z le r . K e n d is in i t e m si le n k ö s , a l e m v e n e v b e t o l d u ğ u n d a n h a l k h ü k ü m d a r ­ d a n ç o k e m ir - i h a r e s t e n k o r k a r d ı . İ ç in d e b u l u n d u ğ u m u z d e ­ v i r d e b u m a k a m g ö z d e n d ü ş m ü ş v e e s k i i t ib a r ı n ı y it ir m işt ir . D e r g â h t a 2 0 ’sin in e li n d e a l t ı n d a n , 2 0 ’si n in e li n d e g ü m ü şt e n , l O ’u n u n e l in d e b ü y ü k t a h t a d a n s o p a o l m a k ü z e r e h e r z a ­ m a n iç in a s g a r i 5 0 ç u b d â r m b u l u n m a s ı şa r t t ır . E m i r i n m a k a m ı m u t e b e r b i r m a k a m o l d u ğ u iç in t e ç h i z a t , d ü z e n v e s a v a ş p u s a t l a r ı n ı n o l a b i l d i ğ i n c e t a m t e k m i l v e ih t iş a m m m s a ğ l a n m a s ı la z ı m d ı r . Şa y e t h â l i h a z ı r d a k i e m ir b u n ­ l a r ı i d a r e e d e b i l i y o r s a g ö r e v i n e d e v a m e t m e li , y o k e ğ e r g ö r e ­ v in i h a k k ı y l a ifa e d e m i y o r s a y e r i n e b a ş k a s ı g e t ir ilm e lid ir . 199 N iz am ü ’l-M ü lk Hikâye G ü n l e r d e n b ir g ü n h a life M e ’m û n n e d im le r i n e şö y l e d e ­ d i ; “ Şi m d i b e n i m ik i h a r e s e m ir im v a r . H e r ik isin in d e işle r i s a b a h t a n a k ş a m a k a d a r k e lle u ç u r m a k , ip t e s a l l a n d ı r m a k , e l a y a k k e s m e k , s o p a v u r m a k , z i n d a n a t ı k m a k ik e n h a l k d a i ­ m a h o ş n u d a n e b ir in i h a y ı r la y â d e d i p ö v e r k e n d iğ e r in d e n il­ la l l a h e t m i ş, a d ı d a h i a n ı lı n c a o n a b e d d u a l a r e y le m e k t e d ir . N e d e n i n i b ir t ü r l ü a n l a y a b i l m i ş d e ğ il i m . A y n ı işle r i y a p t ı k l a ­ r ı h a l d e b ir in d e n ş i k â y e t e d il ir k e n d iğ e r in e m e t h i y e l e r d iz il ­ m e si n e d a i r b ir i n i z ç ı k s a d a b e n i b u k o n u d a a y d ı n l a t s a . ” O r a d a b u l u n a n n e d im l e r d e n b ir is i ş ö y le d e d i: “ H a ş m e t m e a p l a r ı b e n d e n i z e ü ç g ü n m ü s a a d e b u y u r s a l a r m e s e le n in iç y ü z ü n ü h u z u r u n u z a a r z e d e r i m .” H a l i f e M e ’m û n ; “ M ü n a s i p t i r . ” d e d i. A r d ı n d a n n e d im e v in e d ö n e r e k e n g ö z d e u ş a ğ ı n a ş ö y le d e d i: “ Se n d e n b e n i m iç in b ir şe y y a p m a n ı ist iy o r u m . Şi m d i B a ğ d a t şe h r in d e ik i t a n e h a r e s v a r d ır , b u n l a r d a n b ir isi i h t i y a r d i ğ e r i is e o r t a y a şla r d a d ı r . Y a r ı n s a b a h d a h a g ü n d o ğ m a d a n k a l k ı p s ö z ü n ü e t t iğ im b u i h t i y a r h a r e s i n h a n e sin e v a r , s a r a ­ y ı n d a n n a s ı l ç ı k t ı ğ ı m , m a k a m ı n a n e şe k il d e g e ç t iğ in i, n e y le d i ğ in i g ö r , h u z u r u n a g e le n h a l k a , o n a g e t ir ile n s u ç l u l a r a n e sö y le y ip n e le r e m r e t t iğ i n i d u y a r a k b a n a s ö y le m e k iç in b u n ­ la r ı a k i m d a b ir g ü z e l t u t . D i ğ e r g ü n d e a y n ı ş e k il d e e r k e n d e n o o r t a y a ş l ı h a r e sin s a r a y ı n a g i t , n e o l u p b i t i y o r s a b a ş t a n so n r a k o n u şm a sın d a n d a v r a n ışla r ın a k a d a r g ö r d ü ğ ü n h e r şe y i in c e le y ip b e n i h a b e r d a r k ı l . ” d e d i. U ş a k ; “ B a ş ü st ü n e e f e n d i m .” d e d i. E r t e s i g ü n u ş a k e r k e n d e n k a l k a r a k ih t i y a r e m ir - i h a r e si n sa r a y ı n a v a r a r a k o t u r d u . B i r fe r r a ş b ir m u m u s u f f a ’n ın y a n ı ­ n a k o y u v e r e r e k se c c a d e y i se r iv e r d i. Se c c a d e n in b a ş ı u c u n a d a b i r k a ç c ü z K u r ’a n , d u a l a r ı n b u l u n d u ğ u b i r k i t a p v e t e s­ p i h k o y d u . E m ir - i h a r e s d e b u a r a d a ç ı k a g e l i p s e c c a d e n i n b a ­ şı n a g e ç e r e k b i r k a ç r e k â t n a m a z e d a e t t i. C e m a a t ç o ğ a l ı n c a 200 Siy asetn am e m ü e z z in k a m e t g e t i r d i. C e m a a t l e n a m a z k ılm d ı . N a m a z b i ­ t in c e ih t i y a r M u s h a f l a r d a n b i r p a r ç a K u r ’a n - ı K e r i m o k u d u . A r d ı n d a n t e s p i h a t a g e ç i le r e k t e k b i r v e t e h lille r g e t i r il d i . N i ­ h a y e t i n s a n l a r s e l â m l a ş a r a k a y r ıl d ı la r . G ü n e ş iy ic e d o ğ u n c a ih t i y a r s o r d u : “ B u g ü n h e r h a n g i b i r s u ç l u g e t i r d il e r m i ? ” D e d il e r k i : “ E v e t , b ir in i ö l d ü r d ü ğ ü sö y le n e n b ir ş a h ı s g e ­ ri tel ile r .” İ h t iy a r : “ P e k i, o n a t a n ı k h k e d e n k im se v a r m ı y m ı ş?” d e d i. “ H a y ı r ,” d e d ile r , “ k e n d i s i z a t e n su ç u n u i t i r a f e d i y o r .” İ h t iy a r l a h a v le ç e k e r e k : “ G e t i r i n b a k a l ı m ş u n u . ” d e d i. D e li k a n lı y ı g e t ir d ile r . İ h t i y a r ı n g ö z l e r i d e l i k a n l ı y a ilişin c e : “ H u ç o c u ğ u n n e r e si s u ç l u l a r a b e n z iy o r ? G ö z l e r i n d e k i ş i z a d e ­ le r e ö z g ü b ir ışı k , y ü z ü n d e h e la l s ü t e m m iş l iğ i n ş a v k ı , a l n ı n ­ d a M ü s l ü m a n l ı k n u r u p a r ı ld ı y o r . B u ç o c u k b ö y le si b ir s u ç a t e v e ssü l b ile e t m iş o l a m a z . Z a n n e d e r i m d o ğ r u y u sö y le m iy o r . ( ) n a k a r ş ı k im se n in s ö z ü n e k u l a k a s m a y a c a ğ ı m . H a y ı r , b u g ü z e l ç o c u k b ö y le b ir şe y y a p m a m ı ş t ı r ;” d e d i. O r a d a b u l u ­ n a n k iş il e r d e n b ir i: “ E fe n d i m , d e l ik a n l ı n ı n k e n d i si iş le d i ğ i c ü r m ü i t i r a f e t m i ş ­ t ir .” d e y in c e h a r e s e m ir i o n a ç ı k ı şt ı : “ B u n u se n u y d u r m a k t a ­ sı n , A l l a h ’t a n h iç m i k o r k u n y o k ! Y o k y e r e m a s u m b i r g e n ­ c in c a n ı n a k a s t e d i y o s u n . B u d e l i k a n h k e n d i s o n u n u g e t i r e c e ­ ğ i n i b i l d i ğ i s ö z ü e d il e n s u ç u i şl e m e y e c e k k a d a r a k ı ll ı d ı r .” d e ­ d i . B ü t ü n b u sö z le r i o d e l i k a n i m m s u ç u n u i n k â r e t m e si , i k ­ r a r ı n d a n d ö n m e s i iç in s a r f e d i y o r d u . D a h a s o n r a d e l ik a n l ı y a d ö n e r e k : “ Se n n e d e r s i n ? ” d e d i. D e l i k a n l ı : “ A l l a h a z z e v e c e ll e n i n t a k d i r i iş t e , e li m d e n b ö y l e b ir k a z a ç ı k t ı. Ö b ü r c i h a n d a a z a b a t a k a t i m o l m a d ı ğ ı iç in A l l a h ü T e â l â ’n m h ü k m ü h e r n e y se b a n a u y g u l a . ” d e y in ­ c e e m ir - i h a r e s k e n d in i s a ğ ı r l ı ğ a v u r d u v e o r a d a k i c e m a a t e d ö n e r e k : “ D e l i k a n l ı n ı n sö y le d ik le r in i d u y a m a d ı m , i k r a r m ı i n k â r m ı e d i y o r t a m a n l a m a d ı m . ” d e d i. O r a d a k i l e r : “ E f e n ­ d i m , s u ç u n u i k r a r e d i y o r .” d e y in c e e m ir - i h a r e s: “ Se n d e su ç 201 N iz am ü ’l-M ülk İ şle y e c e k b ir y ü z y o k . Z i h n in i b ir y o k l a , b e lk i d e d ü ş m a n l a ­ r ın se n i b u n a z o r l a m ı ş t ı r ? ” D e l i k a n l ı : “ E y e m ir , h iç k i m s e b u n u y a p m a y a b e n i z o r l a ­ m ı ş d e ğ il. B e n su ç lu y u m . T a n r ı a z z e v e c e lle n in fe r m a n ı n ı b a ­ n a u y g u l a !” d e d i. E m ir - i h a r e s d e li k a n lı n ı n i k r a r ı n d a n d ö n m e k g i b i n iy e t i o l m a d ı ğ ı m , k a f a s ı n a ö l m e k fi k r in i iy id e n k o y d u ğ u n u a n l a ­ y ın c a : “ H a k k ı n h ü k m ü n ü i c r a e d e y i m .” d e d i. D e li k a n lı : “ İ c ­ r a e y le e y e m i r !” d e d i. E m ir - i h a r e s o r a d a k i c e m a a t e d ö n e ­ r e k : “ Si z h iç A l l a h ’t a n b ö y le k o r k a n b ir g e n ç g ö r m ü ş m ü y ­ d ü n ü z ; k ı y a m e t g ü n ü n d e h a k k ı n h u z u r u n a t e r t e m iz b ir şe k i l ­ d e ç ı k m a k ist e y e n v e h e s a p g ü n ü m ü k â f a t ı n a n a i l o l a c a ğ ı n a i m a n e t t i ğ i iç in T a n r ı a z z e v e c e lle n in a z a b m d a n ç e k in e r e k s ı r f iç in d e k i A ll a h k o r k u s u n d a n ö t ü r ü su ç u n u i k r a r e y le y e n b ö y l e si b ir in e ş a h s e n b e n h iç t a n ı k o l m a m ı ş t ı m . B u d e l ik a n h ile c e n n e t , h u r i le r v e c e n n e t k ö ş k l e r i a r a s ı n d a k i m e s a f e b i r s o l u k t a n a z b ir şe y k a l m ı ş t ı r .” d e d ik t e n s o n r a d e l i k a n l ı y a d ö ­ n ü p : “ G i t y ı k a n v e g e l !” d e d i. D e l i k a n h ik i r e k â t n a m a z k ı ­ l a r a k t e v b e i s t i ğ f a r e y le d ik t e n s o n r a h u z u r a g e l i p d u r d u . E m ir - i h a r e s : “ B u d e l ik a n h ş u a n d a s a n k i c e n n e t t e k i k ö ş k ü n ­ d e , h u r ile r , H a ş a n , H ü s e y i n v e H a m z a şe h it le r iy le o t u r m a k ­ t a d ı r .” d i y o r d u . E m i r b u sö z le r l e d e l i k a n l ı y a ö l ü m ü g ı p t a e d i le c e k b ir şe y m iş g i b i g ö s t e r i y o r d u . D a h a s o n r a e m ir d e l i­ k a n l ı n ı n e l b ise le r i n i o n u in c i t m e d e n , k i b a r c a s ı r t ı n d a n sı y ır ­ m a l a r ı n ı , g ö z l e r in i b a ğ l a m a l a r ı n ı e m r e t t i . B i r s u d a m l a s ı n ı a n d ı r a n k ı lıc ıy la g e ld iğ in i d e l ik a n l ı n ı n r u h u n u n b ile d u y m a ­ d ı ğ ı c e ll â t e m ir in b i r g ö z işa r e t iy le g e n c in b o y n u n u v u r d u . B i r k ı lı ç d a r b e si y l e k e ll e si n i u ç u r m u ş t u . D i ğ e r y a n d a n e m ir - i h a r e s m u h t e l i f s u ç l a r l a i t h a m e d il e n b i r k a ç k işi n in h a k l a r ı n d a k i t a h k i k a t t a m a m l a n a n a k a d a r z i n d a n a g ö n d e r il m e s in i is t e d i. A r d ı n d a n ay ağa k a lk a r a k k e n d i o d a s ı n a ç e k ili n c e c e m a a t d e d a ğ ı l d ı . Şu u ş a ğ ı n ı z d a n e ­ d i m h a z r e t le r in in h u z u r u n a v a r a r a k iy i k ö t ü g ö r d ü ğ ü h e r şe ­ y i b i r b ir n a k l e t t i . 202 Siy asetn am e U ş a k e r t e si g ü n s a b a h e r k e n d e n k a l k a r a k o r t a y a ş l ı o l a n c m ir - i h a r e sin s a r a y ı n a v a r d ı . H a l k v e m u h a f ı z l a r ı b ir b i r s a ­ r a y ın ı d o l d u r d u l a r . G ü n e ş d o ğ u n c a b u o r t a y a ş h e m ir - i h a r e s g e li p k a ş l a r ı ç a t ı k , ş a r a b ı n e t k isi y l e g ö z l e r i k ı z a r m ı şt ı ; o n u g ö r e n g e c e b o y u n c a m e l e k k a t l e t m i ş sa n ı r d ı. M u h a f ı z l a r ı b ir b ir ö n ü n d e s a f k u r d u l a r . K i m s e n i n se l a m ı n ı a l m ı y o r ; a l s a d a a d a m ı a z a r l a r g i b i a l ı y o r id i. B i r m ü d d e t g e ç t ik t e n s o n r a , “ B u g ü n k i m s e g e t i r i ld i m i ? ” d iy e s o r d u . K e n d i si n e , “ D ü n g e ­ c e b ir g e n c i k ö r k ü t ü k s a r h o ş b ir h a l d e d e r d e s t e t t i k .” d e d i ­ ler. E m ir : “ G e t i r i n ş u r a y a !” d e d i. D e li k a n lı y ı g e t ir d ile r . E m ir o n u g ö r ü n c e : “ B u m u ? ” d e d i. “ E v e t , b u d u n ” d e d ile r . E m ir : “ N ic e z a m a n d ır b en d e b u h a r a m z a d e y i a r ıy o r d u m . Bu ö y ­ le b ir A l l a h ’t a n k o r k m a z k u l d a n u t a n m a z ö y le fe sa t ç ı , şir r e t , fit n e k u m k u m a s ı b ir i k i B a ğ d a t şe h r in d e a r a ş a n b ö y le si n i b u l a m a z s ı n ! B u n u s o p a d e ğ il a n c a k ip p a k l a r ! H e r A l l a h ’ın g ü n ü e l â l e m in ç o l u ğ u ç o c u ğ u p e ş i n d e a d l a r ı n ı k ö t ü y e ç ı k a r ­ m a k iç in d o l a n m a k t a , k a d m l a r ı n n a m u s u n u k ir le t m e k iç in fır sa t k o lla m a k t a d ır . B u n d a n g ü n g e ç m iy o r k i y a k a silk m e ­ y e n b ir is i y a n ı m a g e l m e si n ! N i c e z a m a n d ı r p e ş i n d e y i m b u ­ n u n !” g i b i b i r sü r ü l a f e t t i. D e l i k a n l ı b u l a f l a r ı i şi t m e k t e n se b o y n u n u n v u r u l m a s ı n ı y e ğ le d i. E m i r a r d ı n d a n ş ö y le h a s ı n ­ d a n b i r k a ç k ı r b a ç g e t i r m e l e r in i ist e d i. K ı r b a ç l a r g e l in c e : “ Y e ­ r e y a t ı r ı n b a ş ı n ı v e a y a k l a r ı n ı s ı k ı c a t u t u n !” d e d i. O k ı r k k ı r ­ b a c ı ö y le b ir ş a k l a t ı y o r d u k i d e l ik a n l ı a c ı d a n y e r i ı sı r ı y o r d u . K ı r b a ç c e z a s ı u y g u l a n d ı k t a n s o n r a d e l ik a n l ıy ı t u t u p z i n d a n a g ö t ü r m e k ist e y in c e b e lk i e l lid e n fa z l a a n lı şa n lı k i ş i d e l i k a n ­ lın ın d ü r ü s t l ü ğ ü n e , iffe t in e , n a m u s u n a , m is a fir p e r v e r l iğ in e ş a h i t l i k e d e r e k ş e f a a t ç i o l u p h a d d c e z a s ı u y g u l a n d ı ğ ı iç in g e n c i k e n d i y ü z ü su y u h ü r m e t le r in e s a l m a s ı n ı ist e d i. E m i r b u n l a r ı n sö y le d ik le r in e h iç k u l a k a s m a y a r a k d e l ik a n l ı y ı z i n ­ d a n a a t t ı. K e t h ü d a l a r k ı r ı k k a l p l e r i v e a ğ ı z l a r m d a e m ir e b e d ­ d u a la r la g e r i d ö n d ü le r N ih a y e t e m ir d e k a lk a r a k o d a sın a ç e ­ k il d i . N e d i m i n u ş a ğ ı d a d ö n e r e k o l a n b it e n d e n n e d im i b i r b ir h a b e r d a r k ıld ı. 203 N iz am ü ’l-M ülk N e d i m ü ç ü n c ü g ü n H a l i f e M e ’m ü n ’u n h u z u r u n a v a r a ­ r a k , u ş a ğ ı n d a n d u y d u ğ u şe k i l d e , h a li fe y i o ik i e m ir in t a v ı r v e t u t u m l a r ı n d a n h a b e r d a r k ıld ı. E m i r ü l - m ü ’m în in ş a ş k ı n l ı k l a r iç in d e : “ O ih t i y a r e m ir - i h a r e s i A l l a h b a ğ ı ş l a s ı n . Y a l n ı z d iğ e r k ö p e k h e r i fe d e la n e t le r o l s u n ! S ı r f s a r h o ş o l d u ğ u n d a n ö t ü ­ r ü b ir k işiz a d e y e b u z u lm ü r e v a g ö r ü y o r sa b a şk a la r ın a y o k y e r e n e le r y a p t ı ğ ı n ı b i r A l l a h b i l i r !” d i y e r e k b u o r t a y a şlı e m ir in d e r h a l g ö r e v d e n a z l e d i lm e sin i, o d e l ik a n l ı n ı n d a z i n ­ d a n d a n ç ı k a r ı l m a s ı n ı , b u m e su l iy e t in d e o ih t i y a r e m ir e t e v ­ d i e d i le r e k k e n d is in e b i r h i l a t h e d i y e e d i lm e si n i e m r e t t i. 204 Kırk Birin ci Fasıl Hük üm darın A llah ’ın Kullarını H er İş ve M üşk ilde Bağışlam asın a Dairdir H e r d e v ir d e m e m l e k e t il a h i b ir fe la k e t e m a r u z k a lır , k e m g ö z l e r i s a b e t ed e ı^ m e m le k e t b i r h a n e d a n ı n i d a r e sin d e n b i r d i ğ e r in in i d a r e si n e g e ç e b il ir y a h u t b a ş g ö s t e r e n k a r g a ş a v e fi t n e d e n ö t ü r ü m e m le k e t i n h a li p e r i ş a n o l a b il in M e m le k e t t e n ic e k ı lı ç la r ç e k il m iş , k a t l i a m l a r , y a k ı p y ı k m a la r , t a l a n v e z u ­ l ü m k o l g e z i y o r o l a b i l i n B ö y l e si b ir k e ş m e k e ş o r t a m ı n d a n i ­ c e t ı y n e t si z i k t i d a r ı e li n e g e ç i r m iş v e n ic e h a y siy e t s a h ib i in ­ s a n l a r ı n şe r e f i ç i ğ n e n m i ş o la b iH r . K u d r e t i e li n d e b u l u n d u r a n ­ l a r d il e d i ğ i g i b i a t k o ş t u r d u ğ u iç in n ic e fa z i le t li in sa n z a y ı f d ü ş ü p b e d b a h t o la b ili r . B o z g u n c u l a r se r v e t y ı ğ m ı ş, a l ç a k b i­ r isi e m ir li ğ e y ü k s e l m i ş , p e s p a y e b ir i a m i d l i ğ i e lin e g e ç i r m iş ­ k e n o n u r l u v e e r d e m l i i n s a n l a r m a h r u m k a l m ı ş o la b ilir . O n u n v a n l a d a h i y e t i n m e y e n c i b ill iy e t siz b i r ş a h ı s , işin in e h li o l u p o l m a d ı ğ ı n a b a k ı l m a d a n p a d i ş a h v e v e z ir in a d m ı k u l l a ­ n ıp k e n d in e n ic e u n v a n v e r m iş o la b ili r . T ü r k l e r h â c e g â n ı n u n v a n la r ın ı; h â c e g â n ise T ü r k le r in u n v a n la r ın ı a lm ış o la b ilir T ü r k v e T a c i k l e r , b u ik i t o p l u l u k â l im le r in v e i m a m l a r ı n u n ­ v a n l a r ı n ı i s t i s m a r e d e r e k p a d i ş a h n a m ı n a fe r m a n v e r i r le r B ö y l e c e ş e r i a t y ı p r a n m ı ş ; r a iy y e t b a ş ı n a b u y r u k o l u r k e n o r ­ d u k a n u n s u z işl e r e t e v e s s ü l e d e n H a l k a r a s ı n d a a t iz i it iz in e 205 N iz am ü 'l- M ü lk k a r ışır . İ şl e r e t e d b ir k ı lı n m a z . B i r T ü r k o n T a c i k ’in y a h u t b i r T a c i k o n T ü r k ’ü n k e t h ü d a l ı ğ ı n ı v e e m ir liğ in i i d a r e e t se k i m ­ se n in se si ç ı k m a z . B ü t ü n m e m le k e t işl e r in in k a i d e v e n iz a m ı b o z u l u r . P a d i ş a h s a v a ş l a r v e t a a r r u z l a r l a m e şg u l o l d u ğ u iç in b ö y l e s i ' so r u n l a r ı h a ll e t m e k y a h u t b u n l a r ı m ü t a l a a e t m e k iç in f ı r s a t b u l a m a z . N i h a y e t u ğ u r s u z l u k d e v r i g e ç i p , ila h i s a a d e t g ü n le r i ç a t ı p m e m le k e t e h u z u r v e e m n i y e t h â k i m o l u n c a ; A l l a h ü T e â l â , h ü k ü m d a r ı n a d i l v e a k i l o ğ u l l a r ı n d a n b ir in e t a li h im y â r k ı lıp d ü ş m a n l a r ı n ı t e p e l e m e si n e , o n a ili m v e h i k m e t v e r e r e k iy iy i k ö t ü d e n a y ı r t e t m e sin e , h e r k e s le y a k i n e n il g ile n ip k e n d i s i n ­ d e n ö n c e k i h ü k ü m d a r l a r ı n v a sı fl a r ı n ı , a t a l a r ı n ı n y u r t v e s a ­ r a y l a r ın ı n t ö r e si n i h e r k e se s o r m a s ı n a , b u n l a r ı k i t a p l a r d a n t a h k i k e t m e si n e i m k â n v e r ir . N i h a y e t k ı s a b ir sü r e iç in d e m e m le k e t t e n iz a m ı s a ğ l a y a r a k , h e r k e se la y ı k ı n c a m u a m e l e e d e r e k , h a k e d e n le r i m a k a m l a r ı n a k a v u ş t u r u r k e n h a k e t m e ­ y e n le r i d e iş g a l e t t i k le r i g ö r e v l e r d e n u z a k l a ş t ı r ı p e h li o l d u ğ u iş v e m e sl e ğ e y ö n le n d ir ir . N i m e t e k ü f r a n e y le y e n le r in k ö k ü ­ n ü k a z ı y a r a k d in e d o s t k ü f r e h a s ı m o lu r . H a k k ı n d i n in e d e s ­ t e k o l a r a k A l l a h ’ın iz n iy le n e f s a n î a r z u l a r a v e s a p k ı n l ı k l a r a k ö k sö k t ü r ü r . B i r a z d a k a h i r e k se r iy e t in n a z a r ı n d a n d ü ş m ü ş b u l u n a n v e h a li h a z ı r d a k a i d e o l m a k t a n ç ı k m ı ş şe y le r i a y d ı n l a t a c a k , c i­ h a n ı n e f e n d is i h ü k ü m d a r t e fe k k ü r k ı lı n c a h e r b ir isi n e e m r ü f e r m a n d a b u l u n s u n l a r d i y e b u b a p l a r ı b a h s e k o n u e d e lim . İ n şa lla h ü T e â lâ . İ s t i k r a r v e fit n e n in ö n ü n ü k e s m e k iç in k a d i m h a n e d a n l a ­ r ı m u h a f a z a e d ip d e st e k l e y e r e k o n l a r a k o l k a n a t g e r m e k ; h ü ­ k ü m d a r ı n o ğ u l l a r ı n a i h t i r a m g ö st e r i p o n l a r ı z a y i b ı r a k m a y ı p m a h r u m k o y m a m a k ; k e n d ile r in e m u h a b b e t l e y a k l a ş ı p c i­ h a n d a n a m l a r ı b a k i k a l s m d iy e k e n d i i d a r e sin d e n m a iş e t l e r i­ n i i d a m e e t t i r e c e k le r i m i k t a r d a ih t i y a ç la r ı m k a r ş ı l a m a k ; d i ­ ğ e r y a n d a n işin in e h li k işil e r e , â l im le r e , e h l- i b e y t t e n d ü r ü s t o l a n l a r a , g a z il e r e , sın ır b o y u n d a k i l e r e , K u r ’a n 206 ilim le r iy le Siy aset n am e riK’şg u l o l a n l a r a b e y t ü l m â l d e n p a y l a r ı n a d ü şe n i v e r m e k h e r d e v ir h ü k ü m d a r l a r ı n ı n â d e t i o la g e lm işt ir . B ö y l e c e k e n d i d e ­ vi î le r in d e h iç k i m s e b e d b a h t v e n a s i p s i z k a l m a m ı ş , k e n d ile r i lic ik i c i h a n d a e c ir v e m ü k â f a t a n a il o l m u şl a r d ı r . H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i y a r d ı m a m u h t a ç l a r d a n b ir t o p l u l u k 1 l a r u n R e ş i d ’e şö y l e b i r a r z u h a l t a k d i m e t t ile r : “ B i z A l l a h ’ın k u l la r ı v e e şr a fın e v l a t l a r ı n d a n ı z . B a z ı m ı z e h l- i K u r ’a n v e d a ­ h i b a z ı m ı z il im e h li, b a z ı m ı z d a e h l- i h e y t t e n iz . B i r k ı sm ı m ı z m e m le k e t e h a t ır ı s a y ı l ı r h i z m e t le r d e b u l u n d u k l a r ı iç in d e v le t ü z e r in d e h a k l a r ı o l a n k işil e r in ç o c u k l a r ı y ı z . N i c e m e ş a k k a t ­ le r d ü ç a r o l m u ş p ir ü p a k m ü m in l e r iz , b e y t ü l m â l d e b iz im d e p a y ı m ı z b u l u n m a k t a d ı r . M ü m i n l e r i n e m ir i o l d u ğ u n u z d a n v e c i h a n z a t m ı z d a n s o r u l d u ğ u iç in b u g ü n b e y t ü l m â l siz in i d a r e ­ n iz a l t ı n d a d ır . E ğ e r b e y t ü l m â l m ü m in l e r e a i t s e v e b iz d e m u h t a ç v e m a ğ d u r d ü ş m ü ş is e k v e d a h i h a k k ı m ı z ise b iz e n a ­ f a k a ve r . Se n m ü l k ü n k o r u y u c u s u s u n . H ü k ü m d a r o l d u ğ u n ­ d a n ö t ü r ü se n in p a y ı n a a n c a k o n d a b ir d ü şe r . O y s a se n m a ­ li i h t i y a ç la r v e m a s r a f l a r ı n iç in b in le r c e d i n a r h a r c ı y o r k e n b i­ z e b i r e k m e k b ile d ü şm e m e k t e d i r : İ şin d a h a t u h a f ı , b e y t ü lm â l i d e k e n d i m a l m sa n m a n d ı r . P a y ı m ı z a d ü ş e n i v e r i r s e n n e â l â ; a k s ı t a k d i r d e g ö k l e r i n v e y e r in r a b b i o l a n A l l a h ’ın d e r ­ g â h ı n a il t i c a e d e r ş i k â y e t t e b u lu n u r u z v e se n in e l in d e n b e y t ü l m â l i a l ı p a l t ın v e se r v e t i k e n d i d e b d e b e si , h â z i n e si v e h ü ­ k ü m d a r l ı ğ ı iç in d e ğ il M ü s l ü m a n l a r a ş e f k a t v e m e r h a m e t y o ­ l u n d a h a r c a y a n b ir b a ş k a s ı n a v e r m e sin i t a l e p e d e r i z .” H a r u n R e şid a r z u h a li o k u y u n c a y ü z ü n ü n r e n gi at t ı ve o g ü n o n l a r a c e v a p v e r e m e d i . B e t i b e n z i u ç m u ş b i r şe k il d e s a ­ r a y ı n d a n h a r e m i n e g e ç t i. H u z u r s u z d u , y ü z ü k ir e ç g i b i a ğ a r ­ m ı şt ı . Z ü b e y d e h a t u n o n u b ö y le p e r i ş a n b ir h a l d e g ö r ü n c e ; “ E m i r ü l - m ü ’m î n i n in b a ş ı n a n e g e l d i ? ” d i y e s o r m a d a n e d e ­ m e d i . H a r u n R e ş i d : “ B a n a ş u ş e k il d e b ir a r z u h a l y a z m ı ş l a r 207 N iz am ü ’l- M ü lk B e n i A l l a h ü T e â l â ’n m g a z a b ı y l a k o r k u t m a s a l a r d ı o n l a r ı d il ­ d e n d i le d o l a ş a c a k b ir c e z a y a ç a r p t ı r ı r i d i m . ” d iy e r e k h a d i ­ se y i a n l a t t ı . Z ü b e y d e : “ C e z a l a n d ı r ı p o n la r ı in c i t m e m e k l e iy i e t m iş si n iz . N i t e k i m h a lif e l ik s a n a a t a l a r ı n d a n m i r a s k a l d ı ­ ğ ı n d a n d o l a y ı o n la r ı n d a v r a n ı ş , h a l v e h a r e k e t le r i d e s a n a t e ­ v a r ü s e t m işt ir . Se n d e n e v v e lk i h a li fe le r A ll a h ’ın k u l l a r ı n a n a ­ sıl m u a m e l e e y le m iş le r is e se n d e ö y le m u a m e l e e y le . Z i r a b ü ­ y ü k l ü k v e h ü k ü m d a r l ı k ih sa n v e l ü t u fl a p e k işir , b e y t ü lm â l d e o l a n h e r şe y in M ü s l ü m a n l a r a a i t o l d u ğ u su g ö t ü r m e z b ir h a ­ k ik a t t i r . V e se n o r a d a n d e v a s a h a r c a m a l a r y a p m a k t a s ı n . Şu h a ld e z a t e n M ü slü m a n la r a a it o la n b u m a la k a r şı d a v r a n ı­ şın , o n l a r ı n se n in ş a h s i m a l ı n a k a r ş ı d a v r a n ı ş ı g i b i o l m a l ıd ır . O n l a r e ğ e r se n d e n ş i k â y e t e y le m e k t e ie r ise m a z u r d u r la r . T e s a d ü f e n h e r ik is i d e o g e c e r ü y a l a r ı n d a k ı y a m e t g ü n ü n ­ d e h e s a p v e r m e k iç in b u l u n a n h a l k ı n b ir b ir h u z u r a g ö t ü r ü l ­ d ü ğ ü n ü , h e sa b ı n ı v e r m e l e r i ist e n d i ğ in i, M u s t a f a s a l l a l l a h u a l e y h i v e se l le m i n ş e f a a t l e r e d e r e k c e n n e t e d o ğ r u y ü r ü d ü ğ ü ­ n ü g ö r d ü l e r B ir m e l e k k e n d ile r in in e l le r in d e n t u t m u ş g ö t ü r ü y o r k e n b ir b a ş k a m e l e k o n a , “ O n l a r ı n e r e y e g ö t ü r m e k t e ­ s i n ? ” d i y e s o r d u . M u s t a f a a l e y h is se l a m ı n k e n d is in i y o l l a y a ­ r a k , “ B e n v a r o l d u ğ u m sü r e c e o n l a r ı h u z u r a ç ı k a r m a y ı n ı z . Z i r a o n l a r d a n h a y â e t m e k t e y im v e o n l a r a d a i r sö y le y e c e k t e k s ö z ü m y o k t u r . O n l a r b e n im m a k a m ı m ı i ş g a l e t t ik le r i y e r ­ d e n , M ü s l ü m a n l a r ı n m a l ı m k e n d i m a l l a n b e ll e m e k t e v e h a k ­ k ı o l a n l a r ı n h a k l a r ı n ı t e sli m e t m e m e k t e d ir le r .” b u y u r d u ğ u n u sö y le d i. H e r ik isi d e u y k u l a r ı n d a n d e h şe t iç in d e fır la d ıl a r . H a r u n Z ü b e y d e ’y e : “ N e y i n v a r s e n i n ?” d e d i. Z ü b e y d e : “ Şö y l e b i r r ü y a g ö r d ü m v e d e h şe t e k a p ı l d ı m . ” d e d i. H a r u n R e ş i d : “ B e n d e a y n ı ş e k il d e b i r r ü y a g ö r d ü m . ” d e d i. H a k i k a t e n , k ı y a m e t g ü n ü d e ğ il , b u n u n b ir r ü y a o k n a s m a şü k r e t t ile r . E r t e si g ü n , “ İ h t i y a ç sa h ip l e r i n in d e r g â h a v a r ı p p a y l a r ı m b e y t ü l m â l d e n o n l a r a t a k d i m e d e c e k , ih t i y a ç la r ı m k a r ş ı l a y a ­ c a ğ ı m . ” d iy e t e l l a l ç a ğ ı r t t ı . A r d ı n d a n a h a l i s a r a y a a k ı n e d e ­ 208 Siy aset n am c r e k t o p l a n d ı la r . H a r u n R e ş i d b e y t ü lm â l d e n h a l k a 3 m ily o n d i n a r v e r i lm e si n i e m r e d i n c e Z ü b e y d e h a t u n , “ B e y t ü lm â l s e ­ n in id a r e n d e o l d u ğ u iç in k ı y a m e t g ü n ü n d e h e sa b ı n ı b e n d e n d e ğ il se n d e n s o r a c a k l a r . Şu lü t fu n la b i r b a z ı şe y le r in ü st e sin ­ d e n g e ld in . K a l d ı k i M ü s l ü m a n l a r ı n m a lı n ı M ü s l ü m a n l a r a b a ğ ı ş l a d ı n . A l l a h ü T e â l â ’n ıh r ı z a sı v e k ı y a m e t g ü n ü n d e k u r ­ t u l u ş a e r m e k iç in k e n d i m a l ı m d a n b ir b a ş k a şe y y a p m a y ı a r ­ z u e t m e k t e y im . Şu fa n i c i h a n d a n e l b e t g ö ç e c e ğ i m i b il iy o r u m v e e l b e t b il i y o r u m ş u n c a se r v e t im b a n a k a l m a y a c a k t ı r . E n a z ı n d a n o ç e t in h e s a p g ü n ü iç in k e n d i e l le r i m le a h ir e t e b ir a z ı k g ö n d e r e y i m .” d e d i. A r d ı n d a n k e n d i ö z h â z in e sin d e n b in le r c e d in a r , m ü c e v h e ­ r a t v e g ü m ü ş a y ı r a r a k , “ B u n l a r ö y le si iş l e r d e k u l la n ı ls ı n k i a h ir e t e k a d a r o n l a r d a n h â s ı l o l a c a k d u a v e se v a b ı n s o n u g e l ­ m e sin .” d e d i v e K ü fe k a p ısın d a n M e k k e k a p ısın a k a d a r h e r k o n a k t a a ğ ı z l a n g e n iş k u y u l a r k a z ı l m a s ı n ı , d ib i n d e n t e p e si ­ n e k a d a r p iş m i ş t u ğ l a , k ir e ç v e a l ç ı d ö k e r e k i n ş a e d il m e s in i, h e r se n e n ic e b in k ü s u r h a c ı n ı n s u s u z l u k t a n ö l m e si n e k a r ş ı t e d b i r a l m a k , o n l a r ı n b u m a ğ d u r i y e t le r in i g i d e r m e k iç in h a ­ v u z v e sa r n ıç la r y a p ılm a sın ı e m r e t t i. E m r e d ile n b ü t ü n b u k u ­ y u l a r ı k a z ı p h a v u z l a n a ç t ıl a r . B ü t ü n b u n l a r y a p ı l m a s ı n a r a ğ ­ m e n Z ü b e y d e h a t u n u n h a r c a m a iç in a y ı r d ığ ı m a l ı n b ü y ü k m e b l a ğ ı d u r u y o r d u . O d a sın ır b o y l a r ı n d a m ü s t a h k e m k a la 1ar y a p m a l a r ı n ı , c e n k e d e n g a z i l e r iç in p u s a t l a r , d iş i v e e r k e k a t la r sa t ın a lm a la r ım , y ıl b o y u n c a h e r k a le d e 1 .0 0 0 y a h u t 2 . 0 0 0 g a z i iç in ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a e k m e k , g i y im k u ş a m t e c h iz a t l a r m ı t e m in iç in n ic e b i r a r a z i v e m ü l k s a t ı n a l m a l a ­ r ın ı e m r e t t i. B u h a r c a m a l a r d a n a r t a n m a l ile K â ş g a r , B u l u r v e Ş u k n â n b o y l a r ı n d a d ö r t t a r a f t a n d u v a r l a r l a t a h k i m e d i lm iş , h â l â y e r ­ li y e r i n d e m a m u r d u r a n “ B e d a h ş a n ” is m i n i v e r d ik le r i b i r ş e ­ h ir k u r d u l a r . H u t t e l â n b o y l a r ı n d a R a ş t ’ın m u k a b i l i n d e h â l â si l a h h a r ie si , a t l a n , s ü r ü s ü y e r li y e r i n d e d u r a n b ir k a l e d a h a y a p t ı l a r . A y n ı ş e k il d e İ s b i c a b ’t a b u g ü n h â l â v a r l ı ğ ı m k o r u y a n 209 N iz am ü ’l- M ü lk b ir R i b a t , b i r k a ç şe h ir v e m ü s t a h k e m k a l e k u r d u l a r . H a r e z m y o l u n d a F e r â v e a d ı n ı v e r d ik le r i b ir k a l e v e a y n ı şe k il d e R u m d e r b e n d i n d e v e İ sk e n d e r iy e şe h r in d e b ir b a ş k a k a le in ş a e t t i­ ler. B u ş e k il d e h e r b ir isi b ir şe h ir g i b i o n k a l e k u r d u k l a r ı h a l ­ d e Z ü b e y d e h a t u n u n p a r a s ı a r t m ı ş id i. B u im a r e t le r d e n a r t a k a la n p a r a n ın B e y t u lm u k a d d e s v e M e d in e v e c iv a r ın d a k i fa ­ k ir f u k a r a y a s a d a k a v e r i lm e si n i e m r e t t i . İ şt e m ü k e m m e l h a ­ y ı r işi b ö y le o lu r . H ik â y e Z e y d b in E s l e m ’in şö y l e sö y l e d i ğ i r iv a y e t o l u n u r : “ B i r d e f a s ı n d a E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r H a t t a b r a d i y a l l a h u a n h g e c e le y in şe h r i k o l a ç a n e t m e y e ç ı k m ı ş t ı . B e n d e o n u n l a b i r ­ lik t e y d im . Şe h r in d ı ş ı n a ç ı k t ı ğ ı m ı z d a t a ş l a r d a n ö r ü l ü , y ı k ı l ­ d ı y ı k ı l a c a k b ir d u v a r ı n d i b i n d e n b ir a t e ş y ü k s e l d i ğ i n i g ö r ­ d ü k . Ö m e r b a n a : “ Z e y d b u g e c e y a r ısı a t e ş y a k a n ın k im o l­ d u ğ u n a h a y d i g i d i p b ir b a k a l ı m . ” d e d i. O r a y a v a r ı p a t e ş e y a k l a ş t ı ğ ı m ı z d a b ir k a d ı n c a ğ ı z ı n a t e ş e b ir k a p k o y m u ş o l ­ d u ğ u n u , y a n ı b a ş ı n d a d a ik i y a v r u c a ğ ı n t o p r a ğ a k ı v r ı lm ı ş u y u d u k la r ın ı g ö r d ü k . K a d ın ın , “ H a k k T e â lâ h a k k ım ı k e n ­ d i s i t ı k a b a s a y iy ip b iz i a ç b î - il a ç k o y a n Ö m e r ’d e n a l ı v e r e !” d iy e s ö y l e n d i ğ i n i iş i t i n c e , Ö m e r ’in d iz le r in in b a ğ ı ç ö z ü l d ü . Ö m e r Z e y d ’e d ö n e r e k : “ B u k a d ı n h a k k ı n h u z u r u n d a c ü m ­ le â l e m n a m ı n a b e n i i t h a m e d i y o r , se n b u r a c ı k t a k a l d a k a ­ d ı n ın y a n ı n a v a r ı p m e se le si n e y m i ş b i r ö ğ r e n e y i m . ” d e d i. Ö m e r k a d ı n ı n y a n ı n a v a r ı n c a : “ E y k a d ı n , g e c e n i n b ir y a r ı ­ sın d a ç ö lü n o r t a sın d a n e p işir iy o r su n ?” d iy e so r d u . K a d ın : “ B e n M e d i n e ’d e e v i b a r k ı , e l in d e a v u c u n d a b ir şe y i o l m a ­ y a n y o k s u l b ir k a d ı n ı m . H a l k t a n u t a n d ı ğ ı m d a n ö t ü r ü b u r a ­ y a g e l d i m . Ş u ik i y a v r u m u d a d o y u r a c a k b i r şe y im o l m a d ı ­ ğ ı iç in a ç l ı k t a n a ğ l a y ı p in le m e k t e le r . Ç o c u k l a r ı m ı n k a r ı n l a ­ r ın ı d o y u r a c a k h i ç b ir şe y im y o k . B u n u b i ld ik l e r i h a l d e y in e a ğ la m a y a d e v a m e d iy o r la r . D ü n ge c e y in e b u r a y a ge ld iğ im i 210 Siy asetn am e k o m ş u l a r ı m d a b iliy o r . Y a v r u l a r ı m y i y e c e k b i r ş e y ist e y ip a ç l ı k l a r ı n d a n a ğ l a m a y a b a ş l a d ı k l a r ı v a k i t b e n ş u k a b ı a t e şe k o y u p o n l a r a , ‘Si z u y u y u n , siz u y a n ı n c a y a d e ğ i n b u k a p p i ­ şe r .’ d iy e r e k g ö n ü l le r in i a v u t u y o r u m . O n l a r b u ü m i t l e u y u r ­ lar . U y a n d ı k l a r ı n d a o r t a d a b i r şe y g ö r e m e y i n c e t e k r a r a ğ l a ­ m a y a k o y u l u r l a r . B e n d e t e k r a r k a b ı a t e şe k o y a r a y n ı b a h a ­ n e y le o n l a r ı u y u t u r u m . İ şt e b u şe k i l d e ik i g ü n d ü r n e b e n i m b o ğ a z ı m d a n n e ş u y a v r u l a r ı m ı n b o ğ a z ı n d a n b ir l o k m a g e ç ­ m işt ir . B u a r a d a k a p t a d a s u d a n b a ş k a b i r şe y y o k t u r .” B u m a n z a r a k a r ş ı s ı n d a Ö m e r ’in y ü r e ğ i p a r ç a l a n d ı v e : “ Ö m e r ’e b u n c a b e d d u a e d i p o n u A l l a h ’a h a v a l e e t m e k t e y e r d e n g ö ­ ğe k a d a r h a k k ın v a r .” d e d i. K a d ı n Ö m e r ’i t a n ı m a m ı ş t ı . Ö m e r k a d ın ı: “ B u r a d a b e n d ö n e n e k a d a r b ir p a r ç a b e k le .” d e d i v e k a d ın ın y a n ın d a n ay r ıld ı. Ö m e r y a n ı m a g e lin c e , “ E y Z e y d , h a l b ö y le y k e n b ö y le d ir . T e z o l , b iz im e v e v a r a l ı m . ” d e d i. E v i n in k a p ı s ı n a v a r ı n c a b a ­ n a : “ E y z e y d , b u r a d a b e k l e b i r a z . ” d i y e r e k e v in e g i r d i. Sır ­ t ı n d a ik i k ü f e ü e e v in d e n ç ı k ı p b a n a , “ H a y d i g i d e l i m . ” d e ­ y in c e : “ E y E m i r ü l - m ü ’m în in , k ü fe le r i b e n i m s ı r t ı m a k o y .” d e d im . Ö m e r : “ H a y ı r , e ğ e r b u g e c e ş u k ü fe le r i se n sı r t l a r s a n y a r ı n h e s a p g ü n ü n d e Ö m e r ’in g ü n a h y ü k ü n ü k i m s ı r t l a s ı n !” d e d i. O m e ç h u l k a d ı n c a ğ ı z ı n y a n ı n a v a r d ı ğ ı m ı z d a k ü fe l e r i s ı r t ı n d a n in d ir d i . K ü f e l e r i n b ir i u n , d iğ e r i p ir in ç , n o h u t , k u y ­ r u k y a ğ ı v e d a n a y a ğ ı ile d o p d o l u y d u . Ö m e r b a n a : “ Y a Z e y d , se n e l in i ç a b u k t u t e t r a ft a n ç a lı ç ır p ı n e b u l u r s a n b u l v e y ı ğ ş u r a y a . ” d e d i. B e n o d u n b u l m a k m a k s a d ı y l a g it t im ; Ö m e r d e m ü n a s i p b ir y e r a ç ı p s u g e t i r e r e k p ir in ç , n o h u t v e k u y r u k y a ğ ım b ir gü z e l y ık a d ık t a n so n r a k a b a k o y d u . U n ­ d a n b ü y ü c e k b ir b a z l a m a y a p t ı . B u a r a d a b e n o d u n l a r ı g e t ir ­ m i ş t i m . Ö m e r k e n d i e l le r iy le k a b ı p i ş i r e r e k b a z l a m a l a r ı h a ­ z ır la d ık t a n so n r a k a d ın a : “ K a b ın p iş t i ğ in i s ö y l e y i p şi m d i y a v r u c a k l a r ı u y a n d ı r a r a k k a l k m a l a r ı n ı v e y e m e k y e m e le r in i s ö y l e y e b il ir sin .” d e d i. K a d ı n c a ğ ı z ç o c u k l a r ı u y a n d u r d ı v e Ö m e r ö n le r i n e y e m e ğ i k o y d u k t a n s o n r a b i r k e n a r a ç e k ili p 2 1 1 N iz am ü ’l- M ü lk se c c a d e s i n i se r e r e k n a m a z k ı l m a y a k o y u l d u . B i r s a a t k a d a r ge ç in c e k a d m v e ç o c u k l a r ı b ir g ü z e l d o y m u ş , y a v r u c a k l a r a n n e le r in in e t r a f ı n d a o y n a m a k t a y d ı l a r . Ö m e r d o ğ r u l u p k a ­ d ın ın y a n ı n a y a k l a ş a r a k , “ Y a v r u c a k l a r k a r ın la r ı n ı d o y u r d u ­ la r m ı ? ” d iy e s o r d u . K a d ı n c a ğ ı z ; “ A l l a h ’a b in ş ü k ü r k i s a y e ­ n iz d e d o y u r d u l a r .” d e d i. Ö m e ı ; “ H a d i k a l k , se n ç o c u k l a r ı n ı k u c a ğ ı n a a l b e n d e ş u k ü fe le r i s ı r t l a n a y ı m , Z e y d d e ş u k a p k a c a ğ ı a l sı n d e se n i e v in e k a d a r g ö t ü r e l i m . ” d e d i. A y n e n b ö y le y a p a r a k k a d ı n c a ğ ı z ı y a v r u c a k l a r ı y l a e v in e b ır a k t ıla r . K a d ı n e v in e g i r i n c e Ö m e r s ı r t ı n d a n k ü fe le r i y e r e in d ir ip g i t ­ m e y e d o ğ r u k a d ı n a : “ B ü y ü k l ü k se n d e k a l s ı n , b u n d a n b ö y le Ö m e r ’i A l l a h ’a h a v a l e e t m e ! Ç ü n k ü Ö m e r ’in h a k k ı n a z a p v e a z a r ı n a t a k a t i y o k t u r . H e m Ö m e r g a y b ı n e r e d e n b ilsi n d e h a lk ın n e h a ll e r d e o l d u ğ u n d a n h a b e r d a r o l s u n . Şu g e t i r d i ğ i ­ m i y i y iv e r in , b it t i ğ i z a m a n t e k r a r v e r m e m iç in b e n i h a b e r d a r k ı l a s ı n !” d e d i. V a l l a h u a ’le m ! H ik â y e Y in e b u b a b d a r i v a y e t o l u n u r k i, M u s a a l e y h i sse l a m h e ­ n ü z k e n d is in e p e y g a m b e r l i k g e l m e d i ğ i v a k i t t e Şu a y b a l e y h isse l a m ı n ç o b a n l ı ğ ı n ı y a p m a k t a y d ı . M u s a k o y u n l a r ı o t l a t ı r ­ k e n k a z a r a b ir k o y u n sü r ü d e n a y r ı ld ı. M u s a o n u t e k r a r s ü ­ r ü y e k a t m a y a n iy e t e d i n c e k o y u n ü r k e r e k d e r e t e p e k a ç m a ­ y a b a şla d ı. M u s a d a ü ç d ö r t fe r sa h k a d a r u z a k la şm ış k e n d i s ü r ü s ü n ü g ö r m e y e s iy e c a n h a v l iy le p e ş in d e n k o ş t u r u y o r d u . K o y u n c a ğ ı z ın d a h a f a z l a k a ç m a y a m e c a l i k a l m a m ı ş , d u r d u ­ ğ u y e r d e n k a l k a m a y a c a k k a d a r b it k in d ü ş m ü ş t ü . M u s a y a ­ n m a v a r m c a k o y u n a iç i a c ı y a r a k : “ Z a v a l l ı c ı k , b ö y le k a ç m a n m s e b e b i n e d ir , k im le r ü r k ü t t ü se n i.?” d e d i. K o y u n c a ğ ı z ı n k ı m ı l d a m a y a t a k a t i k a l m a d ı ğ ı n ı g ö r e n M u s a o n u a l ı p sı r t ı ­ n a v u r a r a k sü r ü y e k a d a r g e t i r d i. K o y u n c u ğ u n g ö z ü sü r ü y e il işin c e fe r a h l a y ı p y ü r e c iğ i a t m a y a b a ş l a d ı . M u s a o n u sı r t ın ­ 212 Siy asetn am e d a n i n d ir ip sü r ü y e k a t t ı . B u n u n ü z e r in e H a k k T e â l â g ö k le r in m e l e k le r i n e ş ö y le se sle n d i: “ K u l u m u n k e n d i si y ü z ü n d e n n ic e s ı k ı n t ı l a r a d ü ş t ü ğ ü k o y u n u in c i t m e y ip o z a v a l l ı y a n a s ı l in c e d a v r a n d ı ğ ı n ı g ö r d ü n ü z m ü ? Ş a n ı m a y e m in o l s u n k i m e r t e b e ­ sin i y ü k s e l t i p o n u K e l î m ’i m k ı l a r a k o n a p e y g a m b e r l i k s u n a ­ c a ğ ı m , o n a k ı y a m e t e k a d a r c ü m l e â l e m in sö z le r i n e k o n u e d e c e k l e r i b ir k i t a p g ö n d e r e c e ğ i m !” d e d i. A l l a h ü T e â l â b u b ü t ü n d e d ik le r in i o n a ih s a n e t t i. H ik â y e V e d a h i b u b a b d a şö y l e r iv a y e t e d i lm işt i r : “ M e r v r ü d şe h ­ r i n d e n ic e m a l v e m ü l k s a h i b i z e n g in m i z e n g in , R e i s H a c ı n a m b ir a d a m v a r id i . Y a ş a d ı ğ ı d e v ir d e o n d a n s a l t a n a t l ı sı , H o r â s â n ’d a o n d a n v a r l ı k l ı sı b u l u n m a z id i. B u R e i s H a c ı S u l ­ t a n M a h m u d v e o ğ l u M e s u d ’u n h iz m e t in d e d e b u lu n m u şt u . B i z k e n d i m i z o n u n se r v e t in e g ö z l e r im iz l e ş a h i t o l m u ş id ik . G e n ç li ğ in in b a h a r ı n d a , d e l ik a n l ı lı k ç a ğ l a r ı n d a t a r i f s i z e z a c e ­ fa l a r e y le m iş , h a l k a n ic e z u l ü m l e r i r e v a g ö r m ü ş , z o r b a l ı k l a k a z a n ç l a r e ld e e t m iş , s a y ı s ı z s ü la l e n in m a h v ı n a se b e p o l m u ş ­ t u r . O n d a n d a h a c e b e r r u t u , o n d a n d a h a g a d d a r ı n a k i m se t a ­ n ık o l m a m ı ş t ı . N i h a y e t ö m r ü n ü n s o n f a s l ı n d a h i d a y e t b u ­ l u n c a a h a l i y e k ı y m a k t a n e l e t e k ç e k i p h a y ı r işle r i n e k o y u l ­ m u ş . N i c e b ir k ö le y i a z a t e y le m iş , d u l l a r a y a r d ı m e li u z a t m ı ş, y e t i m le r i g i y d i r m i ş , g a z i l e r e v e h a c ı l a r a p a r a v e l e v a z ı m a t t e ­ d a r i k e t m i ş, M e r v r ü d v e N i ş a b u r ’d a ib a d e t h a n e l e r in şa e t ­ m i ş t i . N i c e h a y ı r işin d e n s o n r a m e r h u m E m i r Ç a k ı r d e v r in ­ d e h a c c a g i t m e y e n iy e t e t m i ş t i . B a ğ d a t ’a v a r d ı ğ ı z a m a n o r a ­ d a t a k r i b e n b ir a y k a d a r k o n a k l a d ı . O r a d a k a l d ı ğ ı g ü n le r d e n b i r g ü n p a z a r a g i t m e k iç in e v in d e n ç ı k ı p y o l d a y ü r ü r k e n fe ­ n a şe k i l d e u y u z h a s t a l ı ğ ı n a m ü p t e l a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü b e d e ­ n in in t ü m t ü y l e r i d ö k ü l m ü ş , h a s t a l ı ğ ı n p e r i ş a n e y le d iğ i z a ­ v a llı b ir k ö p e k g ö r ü v e r d i. B u m a n z a r a y ı g ö r ü p y ü r e ğ i b u r ­ k u la n R e is H a c ı: “ B u z a v a lh d a c a n t a şıy o t O n u n d a y a r a ­ 213 N iz am ü H -M ü lk t ıc ısı T a n r ı a z z e v e c e lle d ir .” d iy e r e k u ş a ğ ı n a : “ Ç a b u k g i t , ik i m e n e k m e k v e b ir ip g e t i r iv e r .” d i y e e m r e t t i . K e n d i si d e u ş a ­ ğ ı d ö n e n e k a d a r k ö p e ğ i n b a ş ı u c u n d a b e k le d i . R e i s H a c ı e k ­ m e ğ i k e n d i e lle r iy le u fa l ı y o r v e y e m e si iç in k ö p e ğ i n ö n ü n e k o y u y o r d u . K ö p e k d o y a n a k a d a r b ö y le y a p t ı . A r d ı n d a n ip i k ö p e ğ i n b o y n u n d a n g e ç i r e r e k u ş a ğ ı n a : “ K ö p e ğ i ş u e m r e t t i­ ğ i m e v e g ö t ü r ü v e r .” d iy e e m r e t t i . K e n d i si d e p a z a r a g i d i p h e ­ m en eve d ö n d ü . R e i s H a c ı e v e d ö n ü n c e e m r i ü z e r in e ü ç m e n k u y r u k y a ğ ı a l a r a k y a ğ ı b ir g ü z e l e r it ip o n a g e t ir d ile r . R e i s y e r i n d e n d o ğ ­ r u la r a k k ö p e ğ e y a k la şt ı v e b ir ç u b u k v e b e z p a r ç a sı y a r d ı­ m ı y l a b i z z a t k e n d i e lle r iy le o e r iy ik y a ğ ı k ö p e ğ i n u y u z b e d e ­ n in e s ü r d ü . K ö p e ğ i n b e d e n i n ih a y e t y a ğ l a b ü s b ü t ü n k a p l a ­ n ın c a R e i s u ş a ğ ı n a : “ D u v a r a s a ğ l a m c a b i r ç i v i ç a k ı p ş u k ö ­ p e ğ i o r a y a b a ğ l a , s o n r a h e r s a b a h v e h e r a k ş a m b ir m e n e k ­ m e k ö n ü n e k o y a s ı n v e h e r g ü n ik i d e f a ş u y a ğ d a n sü r e si n . B i ­ z i m y e m e k s o f r a m ı z d a n d a a r t a k a l a n k ır ın t ıl a r ı o n a g e t i r e ­ sin . İ y ile şi n c e y e k a d a r b u n la r ı y a p a c a k s ı n . ” d iy e e m r e t t i, U ş a k d e n i le n l e r i h a r f iy e n u y g u l a d ı . İ k i h a f t a s o n u n d a n i h a ­ y e t o z a v a l l ı k ö p e k t e u y u z h a s t a l ı ğ ı n d a n e se r k a l m a m ı ş , t ü y ­ le r i ç ı k m ı ş v e se m i r m iş t i . H a t t a o n l a r l a ş a k a l a ş ı y o r k o v s a n g i t m i y o r d u . R e i s H a c ı d a k a fi l e siy le y o l a ç ık m ış , h a c c ı n ı e d a e y le m işt i. H a c y o l u n d a d a h a d s i z h a y ır işle r in d e b u l u n m u ş v e M e r v r û d ’a g e r i d ö n m ü ş , b i r k a ç y ı l s o n r a d a h a k k ı n r a h ­ m e t in e k a v u ş m u ş t u . Ö l ü m ü n d e n b i r m ü d d e t s o n r a g e c e le r d e n b i r g e c e b i r z a ­ h i t o n u r ü y a s ı n d a B u r a k ’a b in m i ş, ç e v r e s in i h u r i le r v e g ılm a n l a r k u ş a t m ı ş , c e n n e t b a h ç e l e r in d e n b ir b a h ç e iç r e m u t l u m e s u t g e z e r ik e n g ö r d ü . Z a h i t o n a y a k l a ş ı p s e l a m v e r i n c e . R e i s d iz g i n le r in i ç e k i p s e l a m m ı a l d ı . Z a h i t : “ E y f a l a n c a , se n e n b a ş l a r d a h a l k ı in c it e n g a d d a r b ir isi id in . H i d a y e t b u l u n c a n ic e h a y ı r h a s e n a t t a b u l u n a r a k h a c c a g it t i n . B a n a b u m e r t e ­ b e y e n a s ı l e r işt i ğ i n i sö y le r m i si n ? N e y l e d i n d e b u m a k a m a y ü k se ld in .^ ” d i y e s o r u n c a , R e i s h a c ı : “ E y z a h it , A l l a h ’m iş i­ 214 Siy aset n am e n e a k ı l sı r e r m e z . Se n d e ib r e t a l a r a k k ı ld ığ ın i b a d e t l e r e b e l b a ğ l a m a y ı p g a fi l a v l a n m a y a s ı n . B il k i e s a s ı n d a d e l ik a n l ı y k e n im le d iğim g ü n a h l a r d a n ö t ü r ü c e h e n n e m e g i d e c e k t i m . B u l u n ­ d u ğ u m o n c a h a y ır , e y le d iğ im o n c a i b a d e t in b a n a z u ' n ık f a y ­ d a s ı d o k u n m a d ı . H e s a p v a k t i g e li p ç a t ı n c a o b ü t ü n n a m a z ­ la r ım ı, o r u ç l a r ı m ı y ü z ü m e ç a r p t ı l a r . N e s a ç t ı ğ ı m o n c a s a d a ­ k a , k u r d u ğ u m o n c a m e sc i d , o n c a r i b a t , o n c a k ö p r ü ; n e d e {»it t iğim o H a c . . . B ü t ü n o e m e k le r i m b o ş a g i t t i . C e n n e t t e n li ın id im i k e s i p c e h e n n e m a z a b ı n a d ü ç a r o l a c a k k a d a r u m u ı lu m k ır ı l m ış id i. D e r k e n a n sı z ı n k u l a ğ ı m a : ‘Se n c e h e n n e m it le r in d e n b i r it id i n . K i b i r e sv a b ı n ı ç ı k a r ı p o u y u z k ö p e ğ e y a p t ı k la r ı n ı n y ü z ü s u y u h ü r m e t in e g ü n a h l a r ı n ı b a ğ ı ş l a y a r a k s a n a c e n n e t i i h s a n e d i p c e h e n n e m i h a r a m k ı l d ı k .’ d iy e b ir n i­ d a g e ld i. A r d ı n d a n r a h m e t m e le k le r i n i n y ı l d ı r ı m h ı z ı y la ç ı k a ­ g e lip b e n i a z a p m e le k le r in in e lin d e n a l a r a k c e n n e t e g ö t ü r ­ d ü k le r in i g ö r d ü m . B ü t ü n y a p ıp e t t ik l e r im d e n sa d e c e b u a m e l i m i m d a d ı m a y e t i ş t i .” d e d i. B u k ı s s a y ı â l e m in e fe n d is in in a ffe t m e n in n a s ı l g ü z e l b ir m e z iy e t o l d u ğ u n u k a v r a m a s ı iç in b a h s i m e k o n u e y le d im . M e v z u b a h i s k işil e r b ir k ö p e k y a h u t k o y u n a m e r h a m e t e t m e ­ le r i s o n u c u n d a o m e r t e b e v e m a k a m a e r işt ile r . D o l a y ı s ı y l a a c z e d ü ş m ü ş b ir M ü s l ü m a m e si r g e y e n , o n u n e li n d e n t u t a n k im se y e T a n r ı a z z e v e c e lle n ic e s e v a p l a r y a z a r , n ic e d e r e c e ­ l e r i h s a n e d e r . H ü k ü m d a r ı n b i z z a t k e n d i s i a d i l o l u n c a e si r g e ­ y ic i d e o l u r v e h ü k ü m d a r m e r h a m e t l i o l u r s a o r d u s u d a t ıp k ı o n u n g i b i o l u r la r . Ç ü n k ü i n s a n l a r m e li k l e r in in d i n i ü z r e d ir . Fasıl Aynı Mevzu Üzerinde Söylenmiştir İ h t i y a r l a r a v e t e c r ü b e li k im se l e r e i h t i r a m d a b u l u n u p h e r b ir is in i b ir m a k a m v e m e v k i y e y e r l e şt ir m e k , m e m le k e t in se ­ l a m e t i iç in b ir k i m s e y i t e r f i e d e r k e n d iğ e r in in r ü t b e si n i d ü ­ ş ü r m e k , y ü k s e k y a p ı l a r i n ş a e t m e k , b a ş k a h a n e d a n d a n iz d i­ 215 H iz am ü ’l-M ü lk v a ç y a p m a k , p a d i ş a h l ı k m e se le le r i n i iy i k a v r a m a k , d in işle ­ r iy le a l a k a d a r o l m a k , t ü m k o n u l a r d a , ö r n e ğ i n b ir d ü ş m a n y a h u t b ir s a v a ş b a ş g ö s t e r d i ğ i n d e b a ş a r ı y a e r m e k iç in iz le n e ­ c e k si y a se t l e ilgili â li m le r in , g ö r m ü ş g e ç i r m iş le r in , d e n e y im li k işil e r in g ö r ü ş l e r i n i a h p o n l a r l a b ir li k h a r e k e t e t m e k y a h u t b i r h a r p d u r u m u n d a g ö n d e r il e c e k s a v a ş e l ç isin i n n ic e s a v a ş ­ l a r a k a t ı l m ı ş , h a r p l e r k a z a n m ı ş , k a le l e r z a p t e t m iş a d ı d i l le ­ r e d e s t a n b ir is i o l m a s ı n ı n y a n ı s ı r a , b i r ç o k k e z b ir m e m le k e t m e se le sin d e a c e m i , t o y v e ç i ç e ğ i b u r n u n d a k i l e r g ö r e v l e n d ir il ­ d iğ in d e n d o l a y ı m u t l a k su r e t t e y a n l ı ş l ı k l a r y a p ı l d ı ğ ı iç in v e d a h a b u h a t a y a d ü şü lm e m e sin i ö n l e m e k m a k s a d ı y l a o n u n l a b ir lik t e işi n e h li b ir in i y o l l a m a k fe r a se t li h ü k ü m d a r l a r m t ö ­ r e s i o l a g e lm işt ir . B u h u s u s t a h e r d a i m d i k k a t l i o l u n m a s ı n ı b u y u r m a k d a h a e v la v e d a h a g ü v e n lid ir : V a l l a h u a ’le m . F a sıl U n v a n l a r v e T e r t i b in e D a i r d i r U n v a n l a r a l a b i ld iğ in e a r t m ı ş d u r u m d a d ı r . B i r şe y in sa y ı sı a r t t ı k ç a d e ğ e r i d ü ş e r v e sa y g ı n lığ ı a z a lır . H ü k ü m d a r l a r v e h a ­ life le r u n v a n h u s u s u n d a d a i m a id a r e li d a v r a n m ı şl a r d ı r . N i t e ­ k i m m e m le k e t d ü s t u r l a r ı n d a n b ir i u n v a n l a r a s a h i p ç ı k m a k , d iğ e r i d e h e r şa h sı n m a k a m v e m e v k i in i m u h a f a z a e t m e k lik t i t T ü c c a r b i r ş a h ı s ile b i r ç ift ç in i n , a v a m d a n b ir iy le h a v a s t a n b ir in in u n v a n l a r ı b i r o l u n c a b u n la r ı n k o n u m l a n a r a s ı n d a f a r k k a l m a y a r a k a y n ı o lu r la r . B i r i m a m v e y a k a d ı n ı n u n v a n ı m u i n u ’d - d e v l e o l u n c a ; b ir T ü r k y a m a ğ ı n ı n y a h u t il im d e n ir ­ fa n d a n h a b e r i, h a t t a o k u m a v e y a z m a sı o lm a y a n b ir T ü r k k e t h ü d a sm ı n u n v a n ı d a m u i n u ’d - d e v le o l u r s a â l i m v e c a h il , k a d ı v e b ü y ü k le r in , t i lm iz le r in in s a h i p o l d u k l a r ı u n v a n l a r a y ­ n ı o lu r sa h e m a r a d a k i fa r k ı k a ld ır ır h e m d e c a iz o lm a z . D o ­ la y ı sı y l a T ü r k a sk e r le r i n in e m i r le r in in u n v a n l a r ı d a i m a h ü sa m ü ’d - d e v le , se y fü ’d - d e v le , y e m î n u d ’d - d e v le v e ş e m s ü ’d - d e v l e v e b e n z e r i o l a g e lm işt ir . H â c e g â n ’m , â m i d v e d iğ e r m u t a s a r - 216 Siy aset n am e n fla r ı n u n v a n l a r ı ise “ a m i d u ’l- m ü lk , z â h i r ü ’l- m ü lk , k ı v a - r n ü ’l- m ü lk , n i z a m ü ’l- m ü lk o la g e lm işt ir . G ü n ü m ü z d e b u a y ­ r ım g ö z e t il m e m e k t e d i r . T ü r k l e r h iç b ir b e i s g ö r m e d e n T a c ik k - r in u n v a n l a r ı n ı a l m a k t a d ı r l a r : O y s a k i u n v a n a , k ı s s a d a a n ­ la t ıl d ığ ı g i b i h e r z a m a n b ü y ü k e h e m m iy e t v e r i lm işt ir : H ik â y e Su l t a n M a h m u d su lt a n lı k m a k a m ı n a e r işin c e B a ğ d a t ’t a k i E m ir ü l- m ü ’m în in E i - K â d i r B i ll a h ’t a n k e n d isin e u n v a n v e r m e ­ sin i t a l e p e t m e si ü z e r in e E m i r ü l - m ü ’m în in o n a y e m î n u ’d - d e v le l a k a b m ı t a k d i m e d e r e k g ö n d e r d i . M a h m u d , N i m r û z , H o ­ r a s a n v e H i n d i s t a n ’d a n ic e şe h ir v e v i la y e t i z a p t e t t ik t e n s o n ­ r a I r a k K û h i s t â n ’m a il e r le y e r e k R e y , İ s f a h a n , H a m e d a n ’ı e le g e ç i r ip T a b e r i s t â n ’ı d a t e sli m a l ı n c a E m ir ü l- m ü ’m î n i n E l- K a d i r B il la h ’a y ü k lü h e d iy e le r le b i r e lç i g ö n d e r i p o n d a n k e n d is i­ n e d a h a f a z l a u n v a n v e r m e si n i ist e d i. B u d e f a E m i r ü l - m ü ’m în in o n u n b u t a le b in i g e r i ç e v ir d i. M a h m u d ’u n d a r u ’l h a life ’y e ik i k e r e e lç ile r le b i r li k t e h e d iy e le r v e a r m a ğ a n l a r g ö n d e r d i ğ i h a ld e h iç b ir s o n u ç e l d e e d e m e d iğ i r i v a y e t e d i l i r D i ğ e r y a n d a n Se m e r k a n d h a n m a d a r u ’l h a li fe t a r a f m d a n z a h î r u ’d - d e v le , m u i n u ’l- h a li fe t u ll a h v e m e l i k u ’ş- şa r k v e Ç i n o l m a k ü z e r e t a m ü ç u n v a n t a k d i m e d i b n iş o l m a s ı M a h m u d ’u n a ğ ı r ı n a g i t m e k ­ t e y d i. D a r u ’l h a life y e b ir k e z d a h a e lç i y o l l a y a r a k şö y l e d e d i: “ İ s l a m ’ı s e r e f r a z e y le m e k iç ü n k ü f ü r b e ld e le r i n d e n ic e fe t ih ­ le r d e b u l u n m u ş , H i n d i s t a n , H o r a s a n v e ı r a k m ü l k ü n ü z a p t ü t a p t ı m a k m a a l m ı şım . M a v e r a ü n n e h r ’d e n t a Ç i n ü M a ç i n b o y l a r ı n a k a d a r h ü k m e t m i ş v e se n in a d ı n a k â fi r e k ı lıç ü ş ü r ­ m ü ş ü m . B e n im t a h t a g e ç i r d i ğ i m , b o y n u e m r i m e k ı l d a n in c e b i r h a k a n a ü ç u n v a n b u y u r m u ş ik e n b u n c a a z m i m v e a r z u ­ m a r a ğ m e n b e n d e y e b ir u n v a n ı ç o k g ö r ü r s ü n ü z . ” Ş u ş e k il d e b ir c e v a p g e ld i: “ U n v a n i n s a n m h a l k t a r a f ı n d a n t a n ı m p b il in m e si n i sa ğ l a m a n m y a n ı s ı r a t a k d i m o l u n d u ğ u n d a in sa n ın şe r e fin i y ü k ­ 217 N iz am ü ’l- M ü lk se lt ir . A d ı , k iş in in a n n e b a b a s ı , k ü n y e y i k işin in k e n d i s i , u n ­ v a n ı ise h ü k ü m d a r v e r ir . B u ü ç ü n ü n ö t e s in d e k i g e r e k s i z v e d a h i g e ç e r si z d i r . G e r e k s i z v e g e ç e r si z şe y le r l e u ğ r a ş m a k a k ı l ­ l ı a d a m k â r ı d e ğ ild ir . K iş iy i h e n ü z ç o c u k k e n o n u a n n e b a b a ­ sın ın k e n d i si iç in se ç t ik le r i is m i y le ç a ğ ır ır la r , ili m v e i r fa n ı n ­ d a n ö t ü r ü ‘k iş iy e is t i d a d ı n c a k ü n y e v e r i lir ’ d ü s t u r u n c a , b ir k ü n y e a l ır ; i n s a n l a r d a h ü r m e t t e n d o l a y ı o n u o k ü n y e ile ç a ğ ı r ı n n c a o k iş i d e b u n d a n m e m n u n iy e t d u y a r . D a h a s o n r a m ü l k ü m ill e t t e l i y a k a t v e m a h a r e t i g ö z e ç a r p m c a d e n k le r i a r a s ı n d a ö n e ç ı k m a s ı , o n l a r d a n ü s t ü n o l d u ğ u n a b ir i ş a r e t o l ­ m a s ı iç ü n d e ğ e r in c e h ü k ü m d a r y a h u t h a li fe t a r a f ı n d a n r e s m i m u a m e l e ile k e n d is in e b ir u n v a n ih sa n e d ilin D o l a y ı s ı y l a i s ­ t e r p a d i ş a h v e y a h a li fe s u n m u ş o l s u n is t e r k iş i k e n d is i se ç m i ş o l s u n i n s a n l a r i t ib a r ı , m a k a m ı v e y ü c e l iğ in d e n ö t ü r ü h ü k ü m d a r m k e n d is in e t a k d i m e t m iş o l d u ğ u u n v a n ile ç a ğ ı r ı r ­ la r . B u n la r ı n d ı ş m d a k a l a n u n v a n l a r ı n b i r h ü k m ü y o k t u r . H a k a n a g e lin c e , h a k a n c a h il t a k ı m ı n d a n b ir T ü r k ’t ü r . O n u n b iz d e n u n v a n t a l e b i t a m a m e n c e h a le t in d e n k a y n a k l a n m a k t a v e b iz d e b u t a l e b i o n u n g u r u r u n u o k ş a m a k iç in y e r i n e g e t i r ­ d ik . O y s a se n b in d a l d a ili m t a h s i l e t m iş si n v e b iz e o n d a n ç o k d a h a y a k ı n sı n . B i z im se n in h a k k ı n d a k i h ü sn - i z a n m m ı z h a lk ı n d il in e d ü ş e c e k v e k i t a p l a r a k o n u o l a c a k v e a l t ı n a m ü h r ü n ü b a s a c a ğ ı n t a le b in d e n e v la d ı r .” M ah m u d bu sö z l e r i işi t in c e ö y le c e k a la k a ld ı. M ah - m u d ’u n s ı k sı k s a r a y ı n a u ğ r a y ı p o n u n l a l a f i a ş a n v e h a r e m i ­ n e d e g i r e b il e n , m ü r e k k e p y a l a m ı ş l ı ğ ı o l d u ğ u iç in s u l t a n a F a r s d il in d e şii r le r o k u y a n , d il b ilir , h o ş s o h b e t b ir k a d ı n v a r id i. B u k a d ı n M a h m u d ile se n li b e n li sö y le şi r d i. B i r g ü n h u ­ z u r d a o t u r u y o r , n ü k t e le r y a p ı y o r ik e n s u l t a n o n a ; “ S a n a b i r d iy e c e ğ i m v a r .” d e d i. K a d m : “ B u y r u n e f e n d i m .” d e d i. M a h m u d : “ H a l i fe n i n b a n a u n v a n v e r m e si iç in n e k a d a r ç a b a l ı y o r i se m n a f il e . E m r i m a l t ı n d a o l a n b i r h a k a n a o n c a u n v a n v e r i r k e n b e n i m s a d e c e b ir u n v a n ı m v a r . H a l i fe n i n h a - 218 Siy asetn am e z in e si n d e n ‘h a li fe a h d n â m e s i n i ç a lı p e le g e ç i r e c e k s o n r a o n u b a n a u l a ş t ı r a c a k b ir in e i h t i y a c ı m v a r , s o n r a d il e sin b e n d e n ne- d i l e r s e !” d e d i. K a d ı n : “ Su l t a n ı m , is t e d ik l e r im i y e r in e g e t i r m e n iz şa r t ı y l a g i d i p s ö z ü n ü e t t iğ in iz a h d n â m e y i k a p ı p g e t i r e y i m .” M a h m u d : “  l â !” d e d i. K a d m : “ E fe n d i m iz in a m a c ı n a u l a ş m a s ı iç in f e d a e d e c e k k a d a r m a ü m y o k t u r . E ğ e r k i b e n d e si n e h â z in e d e n y a r d ı m d a b u l u n u r s a k im se n in r u h u b ile d u y m a d a n b u işi y a p a r v e e f e n d im iz in a r z u s u n u g e r ç e k l e şt i r i r i m .” d e d i. M a h m u d : “ D il e n e d i l e r s e n !” d e d i. B u n u n ü z e r in e M a h m u d k a d ı n ı n m ü c e v h e r a t , ü s t b a ş , b i­ n e k v e t e ç h iz a t n e v in d e n h e r t ü r l ü ih t i y a c m ı t e d a r i k e t t i. K a ­ t lın e ğ it im li , k ü l t ü r l ü v e t e m i z y ü z lü 1 4 y a ş ı n d a k i ç o c u ğ u n u d a y a n m a a l a r a k G a z n e ’d e n K â ş g â r ’a g i d e r e k b i r k a ç T ü r k k ö l e v e c a r i y e sa t ı n a l d ı . S ü s e ş y a s ı n e v in d e n n e v a r s a , m i sk ü a m b e r d e n , i b r iş im d e n v e ip e k t e n n ic e g i y si l e r v e k u m a ş l a r a l a r a k k e r v a n l a y o l a d ü ş ü p S e m e r k a n d ’a v a r d ı . Ü ç g ü n d in ­ le n d i k t e n s o n r a h a k a n m s a r a y ı n a v a r d ı . S a r a y a v a r d ı ğ ı n d a h a t u n a T ü r k b ir c a r iy e s in in y a n ı s ı r a p a h a l ı t a k ı l a ı ; ib r iş im ­ d e n k u m a ş l a r , ip e k l i e l b ise le r , m i s k ü a m b e r l e r v e d a h a n ic e h e d i y e l e r t a k d i m e d e r e k şö y l e d e d i: “ E fe n d i m , c i h a n ı n d ö r t b ir t a r a f ı m g e z e n t a c i r b ir k o c a m v a r d ı . G i t t i ğ i y e r l e r e b e n i d e b e r a b e r i n d e g ö t ü r m e k t e y d i . H ı t a y ’a g i t m e k a m a c ı y l a y o ­ l a ç ı k m ı ş t ı k k i H o t e n ’e v a r m c a v e fa t e t t i. B u n u n ü z e r i n e b e n d e d ö n e r e k K â ş g â r ’a g e r i g e l d i m v e K â ş g â r h a n ı n ı g ö r m e şe ­ r e fin e n a i l o l d u m . S o n r a h a n ı n h a t u n u n u g ö r ü n c e e v la d ı m ı o n a g ö t ü r e r e k ş ö y le d e d i m : ‘B e n i m k o c a m u l u h a k a n ı n h iz m e t k â r l a r ı n d a n d ı ; b e n d e h a k a n ı n h a t u n u n u n c a r iy e l e r in d e n b i r i y i m .’ B e n i k ö l e li k t e n a z a t e d e r e k ş u y a v r u m u n b a b a s ı n a v e r d ile r . Ş u ç o c u ğ u m d a o n d a n d ı r . Şi m d i o H o t e n ’d e ö lü n c e o n d a n a r t a k a l a n b u n c a şe y u l u h a k a n v e h a t u n u n k e n d is i­ n e b a h ş e t m i ş o l d u ğ u m a l l a r d a n ib a r e t t i n Ş u h a l d e u l u h a k a n v e se v g i li h a t u n d a n k e r e m e d i p şu k u l l a r ı m v e b u y e t i m i g ü ­ 219 N iz am ü ’l-M ütk v e n il ir b i r k a ç k i ş i r e fa k a t i n d e Se m e r k a n d ’a g ö n d e r m e s i n i r i­ c a e d i y o r u m . So n n e fe s im e k a d a r b u iy iliğ in iz i u n u t m a y a c a k si z e t e ş e k k ü r ü d a i m a b i r b o r ç b ile c e ğ im . H a k a n v e h a t u n ö v ü c ü b i r ç o k s ö z d e n s o n r a b iz e r e f a k a t e d e c e k b ir m u h a f ı z a l a y ı t a h s i s e d e r e k S e m e r k a n d ’a y o lc u e t t ile r . Şi m d i s i z h a şm e t m e a p l a r m m sa y e sin d e S e m e r k a n d ’a g e lm e y e m u v a f f a k o l d u m . B u g ü n siz in b u r a d a s a ğ l a d ı ğ ı n ı z a d a l e t v e a s a y i ş d ü n y a m n h i ç b ir y e r i n d e b u l u n m a z . M e r h u m k o c a m ‘E ğ e r b ir g ü n S e m e r k a n d ’a v a r ı r s a m b ir d a h a a s l a o r a d a n d ı ş a r ı a d ı ­ m ım ı a t m a m ’ d e r d u r u r d u v e b e n i t a o r a la r d a n b u r a la r a g e ­ t ir e n siz in d il le r e d e s t a n o l m u ş ş a n ü şö h r e t in i z d i r . K e r e m k ı ­ lıp b e n i k ö l e li ğ e a l s a n ı z b u r a y a g ö n ü l v e r i p S e m e r k a n d ’ı k e n ­ d i m e y u r t b e l le r im . S ü s e ş y a l a r ı m ı e l d e n ç ık a r ı r , b u r a d a ih t i­ y a c ı m m i k t a r m c a a r a z i sa t ı n a l ır ı m . B ö y l e c e h e r d a i m siz in h iz m e t in iz i g ö r ü r , ş u y a v r u m u d a e ğ it m e y e f ı r s a t b u l u r u m . Si z e fe n d ile r im iz in k a y r a s ı y l a T a n r ı a z z e v e c e lle n in o n a t a li h in i y a v e r k ı l m a sı n ı ü m i t e d e r i m .” H a t u n : “ İ ç in i f e r a h t u t , d ir l ik v e d ü z e n in iç in e li m iz d e n g e le n a z a m i g a y r e t i s a r f e d e c e ğ i z . Sü r e k li e l im iz i n a l t ı n d a b u ­ l u n m a n v e g ö n l ü n ü n r a h a t o l m a s ı iç in s a n a b ir e v v e r i p , m a ­ a ş b a ğ l a y a c a ğ ı z . A y r iy e t e n h a k a n d a n se n i h i m a y e e d i p ih t iy a ç l a r m ı k a r ş ı l a m a s ı n ı is t e y e c e ğ im .” d e d i. K a d ı n : “ A r t ı k b e n i m y e g â n e e f e n d im siz sin iz . Şi m d i k e ­ r e m k ı lı p k a b u l e y le d iğ in iz ş u k u l u n u z v a z i y e t in i k e n d i k u ­ l a k l a r ı y l a iş i t si n d i y e t a v a s s u t e d e r e k u l u h a k a n ı n h u z u r u n a ç ı k a n r m ı s ı n ı z ? ” d e d i. H a t u n : “ D il e d iğ in v a k i t se n i h u z u r a ç ı k a r ı r ı m .” d e d i. K a d ı n : “ Ö y le y se b u iş iç in y a r ı n y a n ı n ı z a u ğ r a y a c a ğ ı m . ” H a t u n : “ G a y e t l e lü t fe t m iş o l u r s u n u z . ” d e d i. K a d m , d e n il d iğ i g i b i b ir e r t e si g ü n s a r a y a g e ld i. H a t u n d a k a d m m d u r u m u n u b ir b i r h a k a n a a n l a t m ı ş id i . K a d ı n ı n h a ­ k a n ın h u z u r u n a ç a ğ r ılm a sı e m r o lu n d u . K a d ın t a z im d e b u lu ­ n a r a k h a k a n a b i r T ü r k k ö l e , h a s b ir a t v e e n v a i ç e ş it t a k ı l a r t a k d i m e y le y ip ş ö y le d e d i: “ B e n d e n iz k e n d i ş a r t l a r ı n d a n h a ­ 220 Siy asetn am e t u n a b ir p a r ç a b a h s e t m i ş id i. K ı s a c a a r z e t m e k g e r e k ir se b e n ­ d e n iz in k c x :a sı ö lü n c e o r t a ğ ı o l a n k iş i H ı t a y ’a t a ş ı n a n m a l l a ­ r ın g e r i g ö t ü r ü l m e s i y a k ı ş ı k a l m a z d iy e r e k m a l l a r ı H ı t a y ’a g ö r ü r d ü . A r t a k a l a n b ir k ı sm ı n ı d a H o t e n h a t u n u a l d ı . B ir k ı sm ın ı d a K â ş g â r h a n m a t a k d i m e t t i m . G e r i k a l a n m ı d a y o l­ d a k i m a s r a f l a r ı m a h a r c a d ı m . E l i m d e a v u c u m d a b ir p a r ç a r .iy n e t e şy a sı , b i r k a ç h a y v a n v e ş u y e t i m y a v r u k a lm ışt ır . E ğ e r k i u lu h a k a n b e n i h a t u n h a z r e t le r i n in â l i c e n a p l ı k l a k a b u l ey If't iiği g i b i k ö l e li ğ in e k a b u l e y l e r se b e n d e n i z y a ş a d ı ğ ı m ü d d e t ­ ç e sîz le r in h iz m e t in d e b u l u n m a k t a n şe r e f d u y a c a k t ı r ” H a k a n b i r ç o k g ü z e l s ö z d e n s o n r a ö y le y a p a c a ğ ı n ı sö y l e ­ y e r e k k a d ı n ı n k a b u l o l u n d u ğ u n u s ö y le d i. K a d ı n d a h a s o n r a ü ç g ü n d e b ir h a k a n ı n h u z u r u n a v a r ı y o r o n a la l, y a k u t v e fi­ r u z e d e n y ü z ü k le r t a k d i m e d i y o r ; h a t u n a d a b i r y a n d a n k e ­ t o n k u m a ş l a r d a n e lb ise le r , ş a l l a r v e d e ğ e r li t a ş l a r a r m a ğ a n e d iy o r , d iğ e r y a n d a n d a n e fi s h ik â y e l e r v e k ı s s a l a r a n l a t ı y o r ­ d u . H a k a n v e h a t u n l a ö y le s a m i m i o l m u ş l a r d ı k i b i r g ü n ü b i­ le b ir b i r l e r in d e n a y r ı g e ç i r m i y o r l a r d ı . H a k a n v e h a t u n o n a k a r ş ı m a h c u p o l u y o r l a r , y a p t ı ğ ı iy ilik le r in a l t ı n d a k a l m a m a k iç in o n a m a m u r k ö y le r , b a ğ l a r , b a h ç e l e ı ; m e z r a l a r h e d i y e e t ­ m e k is t i y o r l a r d ı a m a k a d ı n b u n l a r ı k a b u l e y a n a ş m ı y o r d u . İ k a m e t e t m e si iç in k e n d i s i n e t a h s i s e d i le n s a r a y d a n t o p r a k s a t ı n a l m a m a k s a d ı y l a b i r k a ç g ü n d e b i r a y n lı y o ı^ ü ç i l a d ö r t fe r sa h m e sa fe d e k i c iv a r k ö y le r e u ğ r a y a r a k o r a l a r d a ü ç d ö r t g ü n k a lıy o r ; b u r a la r d a b ir k u su r v e a y ıp b u la r a k sa t m a l­ m a k t a n v a z g e ç i y o r v e şe h r e g e r i d ö n ü y o r d u . H a t u n v e h a ­ k a n o n u d a v e t iç in b i r is in i y o l l a y a r a k , “ N e d e n b u r a y ı şe r e f­ l e n d i r m i y o r s u n u z ?” d iy e h a b e r l e r s a h y o r l a r d ı . K a d ı n d a c e ­ v a b e n : “ F a l a n c a k ö y e t o p r a k s a t m a l m a k m a k s a d ı y l a g it m iş o r a d a b i r k a ç g ü n k a l m ı ş t ı m . ” d i y o r d u . B u n u n ü z e r in e h a t u n v e h a k a n “ K a d ı n ı n g ö n l ü b u r a y a b a ğ l a n m ı ş t ı r .” d i y e r e k d e ­ r in b ir n e fe s a l ı y o r l a r d ı . K a d ı n o n l a r ı n h i z m e t v e n e z d i n d e 6 a y k a d a r b u l u n d u . D e r k e n b ir g ü n h a t u n , k a d m a : “ H a k a n b a n a siz in b iz l e r iç in ç o k z a h m e t l e r e k a t l a n d ı ğ ı n ı z ı sö y lü y o n 221 N k a m ü ’l- M ü lk K e n d i s i h e r d a i m b iz e d e ğ e r li t a k ı l a r a r m a ğ a n e d e r k e n b iz im h i ç b ir h e d i y e m iz i k a b u l e y a n a şm ıy o r . B ö y l e si iy i b i r k a d ı n ı ö m r ü h a y a t ı m d a g ö r m e d im . P e k i, b iz k e n d is i iç in n e y a p a b i ­ lir iz ? H e l e b e n , b e n h a k a n d a n b in k a t d a h a m a h c u p d u r u m ­ d a y ı m . ” d e d i. K a d ı n : “ B e n im iç in d ü n y a d a s i z e f e n d ile r im in g ü l c e m a ­ lin i g ö r m e k t e n d a h a b ü y ü k a r m a ğ a n o l m a z . H a k k T e â l â s i ­ z i h e r g ü n g ö r m e y i r ı z k ı m k ılm ışt ır . Si z si z t a b i i k i y a p a m a m . E ğ e r b ir i h t i y a c ı m o l u r s a ia fı o l m a z , ç e k in m e d e n i s t e r i m .” d e d i. K a d ı n a t l a n b e sl e r k e n s a h i p o l d u ğ u a lt ı n , m ü c e v h e r a t , y a y g ı , e l b is e l e r i G a z n e ’d e n S e m e r k a n d ’a sü r e k h g i d i p g e le n t ü c c a r l a r a g iz li g i z li v e r i y o r d u . A r d ı n d a n e n h a s ı n d a n 5 s ü ­ v a r i y i, e n iy isi n d e n 5 a t l a Be lh v e T i r m i z y o l u n a d o ğ r u g ö n ­ d e r e r e k : “ H e r sü v a r i b i r a t la b i r m e n z il d e t a b e n v a r a n a k a ­ d a r k o n a k l a s ı n . ” d e d i. D a h a s o n r a h a t u n u n y a n m a v a r d ı . H a t u n l a h a k a n b ir li k ­ t e i d i l e t H e r ik i sin i s ö z v e ö v g ü l e r iy l e g ö k l e r e ç ı k a r d ı k t a n s o n r a ş ö y le d e d i: “ M u h t e r e m e f e n d il e r im , b ir r i c a m v a r d ı , a r z e t s e m m i e t m e se m m i d iy e d ü ş ü n m e k t e y i m .” d e d i. H a ­ t u n : “ O n e b iç im l a f ö y le , d u y m a y a y ı m b ir d a h a , şim d iy e d e ­ ğ i n k e ş k e b in r i c a d a b u lu n sa y d ı n d a y e r in e g e t i r se y d i k . Ş i m ­ d i r i c a n ı lü t fe n h e m e n s ö y l e y i v e r ” d e d i. K a d m : “ M a l u m u n u z o l d u ğ u ü z e r e n e m a l d a n e m ü lk t e n e p a r a n e p u l d a g ö z ü m v a r d ır . D ü n y a y ü z ü n d e v a r l ığ ı m ı k e n d is in e h a sr e t t iğ im s a d e c e ş u y a v r u m v a r . O n u n e ğ it im in i s a ğ l a m a k t a y ı m . K e n d i s i K u r ’a n ’a v â k ı f o l m u ş , A r a p ç a , F a r s ­ ç a r is a l e le r o k u m a k t a v e il im i r fa n s a h i b i o l m a s ı iç in g a y r e t e t m e k t e d ir . U m a r ı m k i Si z h a ş m e t m e a p l a r ı n ı n b a h t ı a ç ılır . B i ld iğ in iz g i b i e lç i v e b ü y ü k l e r in sa y e sin d e p a d işa h la r a g ö n d e r d ik le r i m e k t u p la r d a n d a h a m a k b u l m e k t u p la r y o k t u r v e o lm a z d a . Sö z k o n u su m e k t u b u y a z a n k â t ip t e n d a h a â l â b i r k â t i p k â t ip le r in p ir id ir . D i ğ e r y a n d a n m e k t u p l a r d a g e ç e n ib a r e l e r d e n v e m a n a l a r d a n d a h a m u t e b e r v e m a n i d a r s ö z , 222 Siy asetn am e iin la m b u l u n m a z . E ğ e r h a ş m e t m e a p l a r ı m ü n a s i p g ö r ü r l e r se ç o c u ğ u m u n h o c a s ı n e z a r e t in d e o k u y u p m ü t a l a a e t m e s i iç in h a life h a z r e t le r in in g ö n d e r m i ş o l d u ğ u o a h d n â m e y i ü ç g ü n ­ lü ğ ü n e t a r a f ı m a v e r m e sin i r i c a e t m e k t e y im . O r a d a n b i r k a ç la fız b ile ö ğ r e n s e ç o c u ğ u m u n k a r m a d ı r . B a k a r s ı n ı z e v l a d ı m siz in sa y e n i z d e i n ş a a l l a h h a t ı r ı sa y ı lı r b i r şa h si y e t o lu v e r ir .” H a k a n v e h a t u n , h e r i k isi: “ B u n a s ı l b ir r ic a d ır .^ B i z d e n b u n ­ c a z a m a n şe h ir y a h u t b ir b ö l g e g i b i b i r şe y is t e m e d in d e t u t ­ t u n ş i m d i b ir k â ğ ı t p a r ç a s ı n ı ist e m e k t e si n ! Ö y l e k â ğ ı t l a r d a n h â z in e m iz d e 5 0 ’d e n fa z la k â ğ ıt b u lu n m a k t a d ır . H e p si d e t o z l a r iç in d e ç ü r ü m ü şt ü r . L a f ı m ı o lu r , o k â ğ ı t p a r ç a l a r ı n ı , b ü t ü n o m e k t u p l a r ı , f e r m a n l a r ı ist e r se n s a n a b a ğ ı ş l a r ı m . ” d e d ile r . K a d ı n : “ B a n a s a d e c e h a l i f e h a z r e t le r in in y o l l a m ı ş o l d u ğ u n â m e k â f i d i r .” d e d i. B i r h i z m e t ç i y i h â z in e y e y o l l a y a r a k b ü t ü n o k â ğ ı t l a r ı g e ­ t ir t t ile r . K a d ı n o n c a k â ğ ı t a r a s ı n d a n h a li fe n in a h d n â m e s i n i se ç e r e k ; “ Ç o c u ğ u m a l a z ı m o l a n s a d e c e b u d u r . Ü ç g ü n b u ­ n u n ü z e r in d e b i r a z ç a l ı ş s m s o n r a t e k r a r siz e i a d e e d e r i m ,” d e d ik t e n so n r a o n la r a h a y ır d u a la r e d ip h u z u r la r ın d a n a y r ı­ l a r a k e v in e d ö n d ü . E r t e s i g ü n o l u n c a s a h i p o l d u ğ u t ü m a t l a ­ r a e y e r v u r u lm a sın ı, k a t ır la r a y ü k v u r u lm a sın ı e m r e d ip , “ F a ­ la n c a k ö y e a r a z i sa t ın a l m a y a g id iy o r u m , b ir h a ft a k a d a r o r a d a b u l u n a c a ğ ı m . ” d i y e il a n e d e r e k b a h s e t t i ğ i k ö y e d o ğ r u y o l a ç ı k t ı . H a k a n d a k a d m ı n b i r m ü l k a l m a k iç in g i t t i ğ i h e r y e r d e i şi n d e k o l a y l ı k s a ğ l a n m a s ı n ı , k e n d is in e h ü r m e t e d i lm e ­ si n i v e h a y v a n l a r ı n ı n y e m in in k a r ş ı l a n m a s ı n ı e m r e t m iş t i. D a h a s o n r a k a d m b ir g e c e y a r ı s ı b u l u n d u ğ u k ö y d e n h a ­ r e k e t e g e ç e r e k b e ş in c i g ü n T i r m i z ’e v a r d ı . G e ç t i ğ i h e r y e r d e l a z ı m o l d u ğ u n d a h a k a n ı n fe r m a n ı n ı g ö s t e r i y o r v e y o l u n a d e ­ v a m e d i y o r d u . H e r g ü n a t l a r ı n ı y e n il iy o r v e d ö r t n a l a a t b i n i ­ y o r d u . N i h a y e t C e y h u n ’d a n g e ç e r e k B e lh ’e v a r d ı . H a k a n ın b ü t ü n b u o la n la r d a n h a b e r i y o k t u . K a d ın ın y o l­ l a r a d ü ş t ü ğ ü h a b e r i n i a l a n h a k a n m iç in e a h d n â m e n m a k ı b e ­ 223 N iz am ü ’l- M ü lk t in e d a i r b i r k u r t d ü ş t ü a m a a r t ı k h e r şe y iç in ç o k g e ç o l m u ş ­ t u . H a k a n , “ B u k a d a r c ö m e r t li k b iz e m i k a l m ı ş t ı !” d e y ip h a ­ y ı f l a n ı y o r d u . K a d ı n d a B e lh ş e h r in d e n n ih a y e t G a z n e ’y e v a ­ r a r a k a h d n â m e y i M a h m u d ’u n ö n ü n e k o y u p o l a n b i t e n h e r şe y i s u l t a n a t e k t e k a n la t t ı . M a h m u d , h i ç b ir e r k e ğ in b a ş a r a ­ m a d ı ğ ı b u işi ş u k a d ı n ın y a p m a s ı n d a n ö t ü r ü h a y r e t le r e d ü ş ­ m ü ş t ü . K a d ı n ı n d ir l ik d ü z e n i iç in ih t i y a ç d u y d u ğ u h e r şe y i k a r ş ı l a y a r a k , o n a a r m a ğ a n l a r v e r i p o n u h a s s l a r ı n d a n k ıl d ı. S u l t a n M a h m u d o a h d n â m e y i â l i m , fa z i le t li v e m ü m t a z b ir şa h s i y e t l e b ir li k t e E m i r ü l - m ü ’m î n i n e l- K a d ir B i l l a h ’a g ö n d e r d i . A h d n â m e n i n k e n a r ı n a d a b ir b ir k â ğ ı t il işt i r e r e k ş u n l a r ı y a z d ı : “  le m i n e fe n d is i ( A l l a h d e v le t i n i e b e d i k ılsın ) ş ö y le b il si n l e r k i b e n d e n i z M a h m u d ’u n b i r h i z m e t k â r ı v a r id i . B u h i z m e t k â r ı m S e m e r k a n d p a z a r ı n d a a h d n â m e n i n ç o ­ c u k l a r ı n e li n d e b i r o y a n a b ir b u y a n a ç e k iş t ir il e r e k h o r l a ­ n ı p ç i ğ n e n d i ğ i n i g ö r ü n c e , ‘B ö y l e si y ü c e b i r a h d n â m e n i n ç o ­ lu k ç o c u ğ u n e li n d e n e işi v a r ? ’ d iy e e s e f e t m i ş. B i r p a r ç a m e y v e k a r şılığ ın d a h iz m e t k â r ım ız a h d n a m e y i sa t m a ld ı ve G a z n e ’y e g e t i r e r e k b e n d e n iz e t a k d i m e d i p h a d i s e y i b e y a n e t t i . B e n d e n i z a h d n â m e y i ö p ü p b a ş ı n a k o y d u k t a n s o n r a siz e f e n d i m i z e y o l l a d ı . B e n d e n iz b ö y le n ic e k u l l u k l a r e y li y o r v e si z e b u n c a m u h a b b e t b e sle r ik e n b e n d e y e b i r u n v a n l a r b a ­ ğ ı ş la m a k t a n g e r i d u r u p h a k k ın d a b ir fe r m a n b u y u r m a m a ­ n ız ın s e b e b i h i k m e t i n e o l a ? E ğ e r b e n d e si n e u n v a n l a r b a h ­ ş e d e r s e v e m ü b a r e k a ğ z ı y l a b iz e b ir u n v a n v e r i r s e b e n d e n i z o n u g ö z ü g i b i s a k ı n ı p a z i z t u t a r ; b a ş ı n ın t a c ı b ili r v e o n u k e n d i h â z i n e s i n d e e n m u t e b e r y e r d e s a k la r . O n u n h i l a t v e f e r m a n ı n ı n k a d r ü k ı y m e t in i b il m e y e n le r k e n d i z ille t le r i n in a k ı b e t i n e d ü ç a r o l u r l a r !” Bu â lim ş a h si y e t B a ğ d a t ’a v a r ı n c a E m i r ü l - m ü ’m în in in h u z u r u n a v a r ı p g ö t ü r d ü ğ ü h e d iy e le r i s u n d u . D a h a s o n r a a h d n â m e y i ö p ü p b a ş ı n a k o y a r a k E m i r ü l - m ü ’m în in e t a k d i m e d i n c e E m i r ü l - m ü ’m î n i n d u r u m a o l d u k ç a şa şu r ıp h a k a n a b i r it a b n â m e y a z ı l m a s ı n ı e m r e t t i. 224 Siy aset n am e M a h m u d ’u n e l ç is i h a l i f e n i n s a r a y ı n d a k a l d ı . E n d e r û n a M a h m u d ’u n u n v a n a l m a s ı iç in h e r d a i m a r z u h a l l e r y o l l u ­ y o r d u a m a b ir t ü r l ü b ir s o n u ç e l d e e d e m i y o r d u . D e r k e n b u â l i m z a t b i r g ü n ş ö y l e b i r f e t v a k a l e m e a l d ı : “ D ü n y a n ı n b ir y e r i n d e b i r p a d i ş a h o r t a y a ç ı k a r d a İ s l a m ’ın san cağım y ü k ­ se l t m e k iç in k ü f f a r a k ı lı ç sa l l a r , m ü ş r i k l e r l e c e n g e t u t u şu r , p u t h a n e l e r i m e s c i d e , d a r u ’l k ü f r ü d a r u ’l İ s l a m ’a d ö n ü ş t ü ­ r ü r s e v e E m i r ü l - m ü ’m î n i n b ü y ü k su la r , y a l ç ı n d a ğ l a r v e d e h şe t e n g iz ç ö lle r y ü z ü n d e n o n d a n ır a k d ü şe r se , h a d ise le r ­ d e n k e n d i s i n i h a b e r d a r k ı l m a k h e r z a m a n iç in m ü m k ü n o l ­ m a y a b ilir . B u d u r u m d a p a d işa h ın t a le p le r i y e r in e g e t ir il­ m e z is e p a d i ş a h ı n b i r ş e r i f i n a i b l i ğ e a t a y ı p o n a b i a t e y l e m e ­ si c a i z o l u r m u o l m a z m ı ? ”  l i m b u n u b ir in i n e li y l e B a ğ d a t k a d ı ’i - k u d a t ’ı n a y o l l a d ı . K a d ı ’l - k u d a t “ c a i z o l u r ” d iy e fe t ­ v a v e r d i.  l i m b u f e t v a d a n b i r n ü s h a a l a r a k , ş u ş e k i l d e b ir k ıssa k a le m e a ld ı: “ B e n d e le r in in b u r a d a k i ik a m e t i u z u n s ü r d ü . M a h m u d b u a r a d a y ü z b in le r c e b e n d e g î v e h ı d m e t ile l a k a p i s t i r h a m e y l e m e k t e y k e n E m i r ü l - m ü ’m î n i n o n d a n b u n u e s i r g e y e r e k m e l i k - i g a z i n i n u m u t l a r ı n ı k ır ıy o r . B ü t ü n ih t i ş a m ı n ı n r a ğ m ı n a h â l â g ü ç l ü k l e r ç ı k a r m a k t a d ı r . B u fe t ­ v a n ı n s a ğ l a d ı ğ ı y e t k i y e v e B a ğ d a t k a d ı ’l - k u d a t ’ın ın b i z z a t k e n d i e l y a z ısıy la k a le m e k a ld ığ ı şe r ia t h ü k m ü n e d a y a n a ­ r a k b u n d a n b ö y l e e ğ e r M a h m u d b ir iş e t e v e s s ü l e d e r s e m a ­ z u r g ö r ü lsü n .” K ı s s a v e fe t v a y ı o k u y a n h a life d e r h a l h a c i b u ’l- h ic a b ı v e ­ z ir in e y o l l a y a r a k : “ M a h m u d ’u n e lç i si n i d e r h a l h u z u r a ç a ğ ı ı ; o n a i l t i f a t t a b u lu n , h i l a t s u n , e m r e t t iğ im iz l i v a , a h d v e u n v a ­ n ı h a z ı r l a y ı p g ö n l ü n ü e y le y e r e k o n u u ğ u r l a !” d iy e e m r e t t i. B ü t ü n iş t iy a k ı, m a k b u l h i z m e t le r i, o n c a t e ş e b b ü s , g a y r e t v e ilm in e r a ğ m e n M a h m u d ’a s a d e c e “ e m i n u l l a h ” u n v a n ın ı e k le d il e r v e M a h m u d y a ş a d ı ğ ı m ü d d e t ç e y e m ı n u ’d - d e v l e v e e m îh u lla h u n v a n la r ın ı t a şıd ı. B u g ü n p e k a z k işi 7 y a h u t 1 0 u n v a n d a n d a h a a z u n v a n a sa h ip o lu r sa g ü c e n m e d e n t a h a m m ü l e d iy o n 225 N iz am ü İ - M ü lk Y ı l l a r b o y u n c a z a m a n ı n h ü k ü m d a r l ı ğ ı n ı e l in d e b u l u n d u ­ ran M a v e r a ü n n e h r ’i b a ş t a n b a şa zap t e d e n , H o r a s a n ’a , I r a k ’a H a r e z m ’e v e N i m r û z ’a e g e m e n o l a n Sâ m â n î le r i n h e p ­ sin in y a ln ı z b ir e r u n v a n ı v a r id i ; E m i r İ s m a i l ’in su lb ü n d e n o l a n N u h ’a ş â h i n ş â h , N u h ’u n p e d e r in e M a n s û r , M a n s û r ’u n p e d e r i n e E m î r H a m î d , N û h ’u n p e d e r in e N a s r , N a s r ’ın p e d e ­ r i n e E m î r R e ş î d ; İ s m a i l b in A h m e d ’e E m î r A d il , t e v â r î h k i ­ t a p l a r ı n d a e m ir m â z i , A h m e d ’e E m i r S a î d v e s a i r d e r le r id i. L a k a p , o n u t a ş ı y a n k iş iy e u y g u n o l s a g e r e k t ir . K u z z â t , i m a m l a r v e M u s t a f a a l e y h i sse l a m d in in in â li m le r in in u n v a n ­ la r ı ş u ş e k il d e o l m a lı d ır : M e c d u ’d d in Ş e r e f u ’l İ sl a m Se y fu ’s sü n n e Z e y n u ’ş şe r ia F a h r u ’l u l e m a v e s a i r D i n , İ s l a m , şe r ia t , s ü n n e t v e ili m m e s e le le r i n d e n â l im le r v e i m a m l a r m e su l o l d u k l a r ı n d a n ö t ü r ü , il im i r fa n e h li o l m a ­ d ığ ı h a l d e k e n d is in e b u u n v a n l a r ı y a k ı ş t ı r a n l a r a p a d i ş a h , m a r i fe t v e iz a n e h li m ü s a a d e e t m e y e r e k h e r k e sin m e r t e b e s i ­ n i v e h a d d i n i b il m e s i iç in o k iş i c e z a y a ç a r p t ır m a lıd u - . V e d a h i , a y n ı ş e k il d e sip a h - sâ l â r la r , e m ir le r , i k t a sa h ip l e r i v e m e m u r l a r “ d e v l e ” la fz ı y la a y ı r t e d ilir le r : Se y f u ’d - d e v l e H ü s a m u ’d - d e v le Z a h i r u ’d - d e v le C e m a l ü ’d - d e v le Şe m s u ’d - d e v l e v e b e n z e r i şe k il le r d e a d la n d ır ıl ır la r : A m î d le ı ; â m ille r , iy i m u t a s a r r ı f l a r d a “ m ü l k ” l a k a b ı y l a a d la n d ır ılır la r ; A m î d u ’l m ü lk N i z â m u ’l m ü lk K e m â l u ’l m ü lk Şe r e fu ’l m ü lk 226 Siy aset n am e Ş e m s u ’I m ü l k v e b e n z e r şe k il d e . T ü r k e m ir le r i n i n “ h a c e g â n ” ın u n v a n l a r ı n ı k e n d ile r in e a l ­ m a l a r ı k a t i su r e t t e b i r â d e t o lm a m ışt ır . “ D i n ” v e “ İ s l a m ” la fı z l a r ı n ı iç e r e n u n v a n l a r â l im le r e ; t le v le t v e m ü l k l a fı z l a r ı n ı iç e r e n u n v a n l a r “ h â c e g â n ” a h a st ın B u n la r ı n d ı ş ı n d a d in v e İ s l a m la fı z l a r ı n ı ih t i v a e d e n b i r u n ­ v a n k u l l a n a n a m a n i o l m a l ı v e b a ş k a l a r ı n a ib r e t o l m a s ı iç in c e z a y a ç ar p t ır m alıd ır . U n v a n d a n m a k s a t k işiy i t a ş ı d ı ğ ı l a k a b a g ö r e t a n ım a k t ır . F a r z ı m i s a l b i r m e c li s y a h u t t o p l a n t ı d a “ M u h a m m e d ” d iy e ç a ğ ır d ık la r ın d a o r a d a b u lu n a n 1 0 0 k iş id e n l O ’u n u n ism i M u h a m m e d o l u r s a h e r b ir i “ b u y u r u n ” d i y e r e k k e n d is in in ç a ğ r ı ld ı ğ ı n ı z a n n e d e r . L â k i n b ir in e “ M u h a m m e d ” , b ir d i ğ e ­ r in e “ M u v a f f a k ” b i r b a ş k a s ı n a “ K â m i l ” , ö t e k in e “ R e ş î d ” g i b i u n v a n l a r v e r i lir se , m e c lis t e “ e y K â m i l ” y a h u t “ e y M u ­ v a f f a k ” d i y e ç a ğ r ı l ı n c a “ M u h a m m e d ” isi m l i ş a h ı s a n m d a s i ­ z i n b a ş k a s ı y l a m u h a t a p o l d u ğ u n u z u n f a r k m a v a r ır . V e z ir , t u ğ r a î, m ü st e v fi, â r ız - ı su lt â n , am îd - i B a ğ d a d , a m î d - i H o r â s â n v e a m î d - i H a r e z m d ı ş ı n d a m e m l e k e t sa t h ı n ­ d a h iç k i m s e “ f i l â n u ’l - m ü l k ” u n v a n ın ı a l a m a z ; a m a h a c e - i r e şî d , h â c e - i se d î d , h â c e - i s a î d , ü st a d - ı h a t ır , ü s t â d - ı e m în g i ­ b i “ m ü l k ” la fz ın ı ih t i v a e t m e y e n u n v a n l a r a la b ilir le r . B ö y l e ­ li k le derece ve m e r t e b e le r b ü y ü k le r k ü çü k ten , h a ssla r â m ’d a n a y ı r t e d i lm iş o lu r . P a d i ş a h ı n fe r a se r ii o l m a s ı , m e se le le r ü z e r in d e k a f a y o r ­ m a s ı , ö n c e k ile r in t ö r e s i v e g e le n e ğ i y le y a k i n e n a l a k a d a r o l ­ m a s ı la z ım d ır . A y r ı c a k e n d i si n e m ü n a s i p , y o l y o r d a m d a n h a ­ b e r d a r ; m a h a r e t l i , işl e r i t a n z i m v e t a k i p e d e n , u n v a n l a r ı k a id e si n c e t e r t i p e d e n , s a p k ı n l ı k v e k ö t ü a l ı ş k a n l ı k l a r ı b e r t a r a f e d e n , k e sk in g ö r ü ş l ü v e k e sk in k ılıç lı, m ü t e h a k k i m b ir v e z ir g e r e k t ir . 227 Kırk îk in ci Fasıl îk i Ayrı Resm i İşin Bir Kişiye Tek lif Edilm em esine, İşsizlerin A tıl Bırak ılm aytp İstihdam ına, İtik atı Saf ve A sil Olan lara Vazife Buy rulm asına Mem leketi ve Bizzat Özünü Din î Eğrilerden Sak ınm ay a Dairdir H e r d e v ir d e fe r a se t sa h ib i p a d işa h la r v e m ü t e y a k k ız v e ­ z ir le r işle r in in is t i k r a r h v e u y u m iç in d e o l m a s ı iç in ik i r e sm i g ö r e v i a y n ı k iş iy e ; a y n ı iş i d e ik i a y r ı k i şi y e t e k l i f e t m e m i ş ­ le r d ir . N i t e k i m ik i a y r ı iş a y n ı k iş iy e ı s m a r l a n d ı ğ ı n d a t e k l i f e d i le n ik i v a z i f e d e n b i r i si k a t i su r e t t e a k s a r v e h a k k ı y l a y e ­ r in e g e t i r il m e z . Ç ü n k ü b u k i ş i b ir in c i v a z i f e s i n e k e n d in i o l a ­ b il d iğ in e v e r e r e k y o ğ u n l a ş a c a ğ ı n d a n ö t ü r ü d i ğ e r v a z i f e s i n ­ d e a k s a m a l a r m e y d a n a g e li r ; y a h u t d i ğ e r v a z i f e y i h a ll e t m e k iç in it in a ile h a r e k e t e t m e y e k a l k a r s a b u d e f a b ir in c i v a z i f e ­ s i k u s u r l u v e y a r ı m y a m a l a k o lu r . E s a s ı n d a , d i k k a t b u y r u l u r s a g ö r ü l e c e k t i r k i k e n d i s i n e ik i fa r k l ı g ö r e v i i f a e t m e si b u y r u l a n k iş i h e m s ü r e k l i k a b a h a t l i d u r u m a d ü ş e r e k t ö h ­ m e t a l t ı n d a k a l ı r h e m d e o işt e n b i r h a y ı r g e l m e z . Ö t e y a n ­ d a n k e n d i s i n e iş b u y u r a n k iş i d e d a i m a ı s t ı r a p iç in d e k a lın D a h a s ı h e r n e z a m a n a y n ı k iş iy e ik i fa r k l ı g ö r e v t e v d i e d i li r ­ se y ü k s ü n e c e k l e r i n d e n ö t ü r ü işi o b u n a b u o n a y ö n l e n d ir ir . O t a k d i r d e d e işt e n b i r n e t i c e e l d e e d i lm e z . H a t t a b u h u s u s ­ t a b ir ö z d e y i ş b ile v a r : 229 Nizamü’l-M iilk Bir e v d e v a r sa d ü ze n ; o lm a z o e v d e d ü z e n İ k i a v r a t v a r s a sü p ü r ü l m e m i ş k a l ı r h a n e H e l e ik i r e i s v a r s a h a n e m a n e v i r a n e Şu d u r u m d a h e r ik isi d e iç le r in d e n , “ E ğ e r b e n b u i şe k e n ­ d im i h a k k ı y l a v e r i p it in a g ö s t e r i r s e m v e e n k ü ç ü k b ir a k s a ­ m a n ı n o l m a s ı n a m ü s a a d e e t m e z se r n b a n a g ö r e v i ı s m a r l a y a n k iş i b u n u b e n i m i h t i m a m , a t i k l i k v e g a y r e t i m d e n d e ğ il , b e n le a y n ı işi y a p m a k t a o l a n k işi n in m a h a r e t v e li y a k a t in d e n b i ­ lir .” D iğ e r i ise d a i m a ş ö y le d ü ş ü n ü r : “ B e h e y a d a m , m a d e m ­ k i n e y a p s a n n e y l e se n t a k d i r e la y ı k g ö r ü lm e y e c e k t ir , n e d iy e b o ş u n a k e n d in i y o r a s ı n k i? B a n a işi b u y u r a n k iş i o n u n t a ş ı n a l t ı n a e lin i k o y d u ğ u n u s a n a c a k t ı r .” B u ş e k il d e b a h s e k o n u o l a n iş h e r d a i m a t ıl d u r u m d a k a la c a k t ır . Şa y e t e m r i b u y u ­ r a n k i şi , “ B u işe n e d e n ih t i m a m g ö st e r i l m e d i , n e d e n i h m a l ­ k â r l ı k g ö st e r d in iz .?” d e d i ğ i n d e “ H a y ı r e fe n d im , b ü t ü n k u s u r o n d a d ı r .” d i y e r e k su ç u b ir b i r l e r in e a t a r la r . E s a s ı n d a m e se le ­ y e a k l- ı se l im ile y a k l a ş t ı ğ ı n d a n e b u n u n n e d e o n u n k a b a h a ­ t i v a r d ır . K a b a h a t a y n ı v a z i f e iç in ik i a y r ı k i şiy i g ö r e v l e n d i r ­ m e k t ir . B i r â m il e d i v a n d a n b ir d e n f a z l a v a z if e b u y r u l m a s ı h ü k ü m d a r ı n ih m a lk â r lı ğ ı n ı n v e v e z ir in li y a k a t siz l iğ i n in g ö s ­ t e r g e sid ir . G ü n ü m ü z d e işi n in e h li o l m a d ı ğ ı h a l d e o n v a z if e y i b i r d e n e li n d e b u l u n d u r a n v e h a t t a b a ş k a b ir g ö r e v ç ı k a r s a r ü şv e t v e r m e y i d a h i g ö z e a l a r a k o n u u h d e sin e a l m a y a k a l ­ k a n n ic e k iş il e r v a r d ır . B u k işin in y e t e r li liğ in e b a k ı l m a z , k â ­ t i p li k , iş i d a r e s i v e a h l a k m a y a d a e l in d e b u l u n d u r d u ğ u b u n ­ c a işi b a ş a r ı y l a n ih a y e t le n d ir ip n ih a y e t le n d ir e m e y e c e ğ i n e b a ­ k ı lm a z . Ö t e y a n d a n işin in e h l i, g a y r e t k e ş , l i y a k a t l i , t a k d i r e ş a y a n , t e c r ü b e li n ic e k i ş i a t ı l b ı r a k ı l a r a k b i r k ö ş e y e a t ılm ışt ır . N e i d ü ğ ü b e l ir si z , u s u l e r k â n b ilm e z , k ö r c a h il le r n ic e v a z i fe y i u h d e sin e a l ı p d a işi n in e r b a b ı , so y lu s o p l u , e lin e b e lin e d ilin e s a h i p , ö z e l li k le d e v le t e m a k b u l h iz m e t le r i g e ç m i ş , y a r a r l ı k l a r g ö s t e r m i ş d i r a y e t li k im se l e r i n b ir k e n a r d a i şs iz g ü ç s ü z d u r ­ 230 Siy aset n am e m a s ı a k l a z iy a n d ır . B u işe b i r a n l a m v e r e m e m e k le b i r li k t e b o n d e le r i h e r z a m a n m e şg u li y e t i d i n d a ş , m e z h e p d a ş , so y u s o p u b e lli v e t a k v a e h lin e b u y u r m u şt u r . Şa y e t işi t e v d i e t t i­ ğ i m k iş i g ö r e v i a l m a k t a t e r e d d ü t y a d a r e d d e d e r se c e b r e n b u v a z ife y i o n a y ü k le r d i m . B ö y l e c e h e m m a l a z i y a n g e lm e m iş h e m r e a y a n ı n h u z u r u m u h a f a z a e d i lm iş ; i k t a sa h ib in i n i s m i ­ n e h a le l g e l m e m i ş , m a ğ d u r b ı r a k ı l m a m ı ş v e h ü k ü m d a r ı n d a d ir li k v e d ü z e n i t e m in e d i lm iş o l u r d u . B u g ü n b u t ö r e b o z u l ­ m u şt u r . A ş a ğ ı l ı k b ir ç ıfıt ın k e t h ü d a l ı ğ a v e T ü r k l e r i n i f a e t t i­ ği b ir v a z if e y e g e t i r il m e sin d e b i r b e is g ö r ü l m ü y o r . H ı r i st i y a n , M e c u sî , R â f ı z î , H a r i c i v e K a r m a t î b ir ş a h s a v a z if e t e v d i e d i l­ m e s i g a fl e t i n ü r ü n ü d ü r . D e m e k k i b u n l a r d i n d e v u r d u m d u y ­ m a z , m a l d a i h m a l k â r v e r e a y a y a k a r ş ı z a l im d ir le r . Şu b e n d e k e m g ö z l e r d e n k o r k a r a k b u d e v le t işle r in in n e r e y e v a r a c a ğ ı ­ n ı k e s t ir e m e m e k t e d ir . S u l t a n M a h m u d , o ğ l u M e s u d , Su l t a n T u ğ r u l v e A l p a r s ­ la n (A ll a h b u r h a n ı n ı a y d ı n l a t sı n ) d e v ir le r i n d e G e b r o l su n , H ı r i st iy a n y a h u t R â f ı z î o l s u n b u t a y f a d a n h iç b ir i n e k a m u y a a i t m e şg u liy e t le r e b u l a ş m a y a n e d e h u z u r a ç ı k m a y a c ü r e t e d e r le r d i. T ü r k l e r e k e t h ü d a l ı k y a p a n l a r , t ü m m u t a s a r r ı f l a r v e ile r i g e le n le r in h e p si m e z h e p l e r i h a lis H a n e f î v e Ş a f i î H o ­ r a s a n a h a l i si n d e n id i. H i ç b i r k â t i p v e g u l a m s a p k ı n m e z h e p ­ lile r in k e n d ile r in e y a n a ş m a s ı n a m ü s a a d e e t m e z ; h i ç b i r T ü r k d e o n l a r a v a z i f e v e r i lm e sin e g ö z y u m m a y a r a k ; “ B u n la r ı n a l a y ı D e y l e m li R â f ı z î v e y a o n l a r ı n y a r d a k ç ı la r ı d ı r . B u n la r ı n ç ö r e k le n m e sin e v e p a l a z l a n m a l a r ı n a g ö z y u m u l u r s a T ü r k l e ­ r in h a li h a r a p v e M ü s l ü m a n l a r ı n d u r u m u v a h i m o lu r . D ü ş ­ m a n ı k o y n u m u z d a b e sl e m e y e g e l m e z .” d e r l e r d i. B u sa y e d e h u z u r iç in d e y a ş a r l a r d ı . B u g ü n iş o r a d d e y e v a r m ı ş t ı r k i d e r ­ g â h v e d i v a n b u n l a r l a t ı k a b a s a d o lm u şt u r . H e r T ü r k ’ü n p e ­ şin e 1 0 , 2 0 k i ş i t a k ıl m ı ş v e H o r â s â n e h lin d e n b i r k iş in in d e r ­ g â h y a h u t d iv a n ı n k a p ı s ı n ı n ö n ü n d e n g e ç m e si n e , o r a d a n b i r l o k m a e k m e k y e m e sin e b ile t a h a m m ü l e t m e m e k t e d i r l e r D i ­ v a n d a t e k b ir H o r â s â n l ı d e b i r v e m u t a s a r r ı f k a l m a y ı n c a 231 N i z am ü ’l- M ü îk T ü r k l e r b u t a y f a n ı n şe r r in i a n l a y a c a k v e b e n d e n i z i n b u s ö z ­ le r i m i h a t ı r la y a c a k la r d ı r . E s k i d e n b i r ş a h ı s k e t h ü d a l ı k , fe r r a şl ı k y a h u t r i k â b d â r l ı k v a z i f e s i iç in b i r T ü r k ’ü n h u z u r u n a v a r d ı ğ ı n d a o n a h a n g i ş e ­ h i r v e v i la y e t t e n o l d u ğ u , h a n g i m e z h e p v e m i ll e t e m e n s u p o l ­ d u ğ u so r u l u r d u . B u ş a h ı s H a n e f î , Ş a f i î m e z h e b in d e n , H o r â s â n v e Sü n n î M a v e r a ü n n e h r a h a l i si n d e n ise k a b u l e d i lir d i. Şa h ı s e ğ e r K u m , K â ş â n ,  v e , S â v e y a h u t R e y a h a l i s i n d e n Şi î m e z h e p l i b ir i is e k a b u l o l u n m a y a r a k k e n d isin e : “ D e f o l , b iz y ı la n ı ö l d ü r e n l e r d e n iz , b e s le y e n le r d e n d e ğ i l .” d e r l e r d i. B u k i ­ şi ö n le r in e se r v e t le r y ı ğ s a d a h i n a f il e y d i. K e n d il e r i n e y a n a ş ­ m a y a k a t i su r e t t e m ü s a a d e e t m e z le r d i. S u l t a n T u ğ r u l y a h u t Su lt a n A lp a r sla n (A ll a h k a b r in i n u r l a n d ı r sı n ) eğer b ir T ü r k ’ü n b ir R â fı z î y i iş iç in k a b u l e y le d iğ in i işit t ik le r i v a k i t o T ü r k ’e ç ı k ı şı r la r v e g a z a p l a n ı r l a r d ı . İ şt e s ı r f b u n l a r d a n ö t ü r ü o n l a r ı n h ü k ü m d a r l ı k l a r ı i n t i z a m ü z r e m ü r e ffe h b ir se y ir t a ­ k i p e t m e k t e , k a z a s ı z b e la s ı z sü r m e k t e y d i. H ik â y e B i r g ü n S u l t a n şe h it A l p a r s l a n (A ll a h r u h u n u m u k a d d e s k ılsın ) E r d e m ’in H u r d a b e ’y i k â t i b i o l a r a k a t a d ı ğ ı n ı h a b e r v e r d ile r . H ü k ü m d a r , “ H u r d a b e B â t ı n î m e z h e b in e m e n s u p ­ t u r .” sö z ü n d e n g a y e t le r a h a t s ı z o l d u . A l p a r s l a n b ir g ü n s a r a y d a E r d e m ’e : “ Se n b e n im d ü ş m a ­ n ım v e s a l t a n a t ı m ı n h a s m ı m ı sın d e d i. E r d e m y e r l e r e k a ­ p a n a r a k : “ A m a n h ü k ü m d a r ı m , b u n l a r n a s ı l sö z le r , b e n siz in n a ç i z b i r k u l u n u z u m , b il m i y o r u m , e f e n d im iz in h a n e d a n ı n a h iz m e t t e b u g ü n e d e ğ i n n e k u s u r u m g ö r ü l m ü şt ü r , e f e n d im iz e b e n d e li ğ i v e m u h a b b e t i t e r k e t m e m i ş i m .” d e d i. Su l t a n : “ O H u r d a b e d e d ik le r i, se n in k â t i b i n o l a n h e r i f B â t ı n î m e z h e b in e m e n s u p m u ş . ” d e d i. E r d e m : “ E y e f e n d im o d a k i m o l u y o r m u ş ? H a n e d a n ın ız a n e z a r a r ı d o k u n a b i l i ı ; a t e ş o l s a c ir m i k a d a r y e r y a k a n ” d e d i. 232 Siy asetn an ıe Su l t a n : “ G id in şu h e r i fi g e t i r i n b u r a y a !” d e d i. G i d i p o n u su lt a n ı n h u z u r u n a g e t ir d ile r . Su l t a n : “ Se n B â t m î s i n v e B a ğ d a t h a lif e s in in h a k o l m a d ı f’in ı s ö y l ü y o r m u ş s u n . ” d e d i. H u r d a b e : “ E fe n d i m , b e n d e n i z B â t ı n î d e ğ il Şi î y i m .” d e d i. Su l t a n ; “ G i d i k a l t a ğ ı n e v la d ı ! S a n k i R a f ı z î l i k m a t a h b ir şe y m iş g i b i B â t ı n î d e ğ il R â f ı z î y i m d i y o r s u n ! H e r ik i t a y f a y a (.la la n e t o l s u n !” d e d i. O n u h u z u r d a n k a r g a t u l u m b a k a p ı d ı!ja r ı e t t ile r . S u l t a n d a h a s o n r a h u z u r d a k i b ü y ü k l e r e d ö n e r e k şö y l e d e d i: “ S u ç b u h e r i fin d e ğ il , b ö y le s a p k ı n l a r ı i s t i h d a m e d e n E r d e m ’in d ir . Si z e b in k e r e s ö y l e d i m , siz T ü r k s ü n ü z , H o r â s â n v e M a v e r a ü n n e h i r e h lin d e n sin iz . Y a n i b u r a l a r a y a b a n c ı sın ı z . Be n b u v il a y e t i k ılıç ç a l a r a k , g ü ç k u l l a n a r a k z a p t e t t i m . I r a k a h a li si n in k a h i r e k se r iy e t in in m e z h e p l e r i s a p k ı n v e h a k d e ğ i l ­ d ir ; i t i k a t l a r ı b o z u k v e D e y l e m y a n d a ş l a r ı d ı r l a r . T ü r k l e r v e D e y l e m le r a r a s ı n d a k i h u su m e t i n k ö k l e r i e s k iy e d a y a n m a k ­ t a d ır . T a n r ı a z z e v e c e lle T ü r k l e r i D e y l e m le r e h ü k m e t t i k l e r in ­ den ötü rü a z i z k ı lm ışt ır . T a n r ı a z z e v e c e ll e n i n t e v fik iy l e T ü r k l e r M ü s l ü m a n v e i t i k a t l a r ı p ir ü p a k t ı r ; lâ k in o n l a r b i r k u r u h e v e s p e ş in d e , b i d a t v e s a p k ı n m e z h e p l e r e m e n s u p t u r ­ lar . T ü r k l e r k a r ş ı s ı n d a b i r e t k in li k g ö s t e r e m e d i k l e r i z a m a n T ü r k l e r i se v e r , sa y a r , i t a a t k a r l ı k g ö s t e r ir le r ; T ü r k l e r z a y ı fl a ­ m a y a y ü z t u t u p o n la r g ü ç k a z a n m a y a b a şla d ık la r ın d a T ü r k le r in işle r in e k ö s t e k o l m a y a k a l k a r l a r ; işle r i n a k s a m a s ı iç in e l le r in d e n y a p a r l a r . ” D a h a s o n r a s u l t a n 2 0 0 m i s k a l m i k t a r ı n c a a t k ılı g e t i r m e ­ le r in i e m r e t t i. A r a l a r m d a n b i r k ıh ç e k e r e k E r d e m ’e : “ B u n u k o p a r !” d e d i. E r d e m a t k ılın ı t u t a r a k k o p a r ı v e r d i . Su l t a n o n a b e ş a t k ılı d a h a v e r d i E r d e m o n l a r ı d a k o p a r d ı . D a h a s o n r a o n a t k ıh v e r d i e r d e m o n l a r ı d a b i r h a m l e d e k o p a r ı v e r ­ d i. S u l t a n d a h a s o n r a f e r r a ş a a t k ı l l a r m d a n ü ç g e z m ik t a r m c a ö r ü p g e t i r m e sin i e m r e t t i. F e r r a ş m ö r d ü ğ ü b u k ı ll a r ı s u l t a n E r d e m ’e u z a t a r a k k o p a r m a s m ı ist e d i. E r d e m h e r n e k a d a r 233 N i z am ü ’l- M ü lk v a r gü c ü y le k o p a r m a y a ç a b a la d ıy sa d a k o p a r a m a d ı. Bu n u n ü z e r in e su lt a n : “ İ şt e d ü ş m a n a y n e n b ö y le d ir . Bir e r , ik işe r , b e ­ şe r o l u n c a k o l a y g ö r ü n ü r ; l â k in s a y ı l a n a r t ı p b ir b i r l e r in e a r ­ k a v e r m e y e b a ş l a d ı k l a r ı z a m a n o n l a r ı y e r le r i n d e n s ö k m e k g ü ç o lu r . B u d a E r d e m ’in ‘A t e ş o l s a c i r m i k a d a r y e r y a k a r ’ s ö z ü n e c e v a p o l su n . B u n l a r b ö y le b ir e r b ir e r T ü r k l e r i n a r a ­ s ı n a sız a r , ö r t e m li m a k a m l a r ı e le g e ç i r i r e r e k T ü r k l e r i n n e y a ­ p ı p e y le d ik le r in d e n h a b e r d a r o l d u k l a r ı n d a k ı s a b ir m ü d d e t iç in d e I r a k ’t a is y a n l a r b a ş g ö s t e r i r ; y a h u t D e y l e m le r m e m l e ­ k e t e k a st e d e r le r . B u n l a r d a g i z l ic e y a h u t a le n e n o n l a r l a i ş b i r ­ liğ in e g i r e r e k T ü r k l e r i h e l a k e t m e y e a z m e d e r le r . Se n T ü r k o l ­ d u ğ u n iç in işle r in d e b ir a k s a m a m e y d a n a g e lm e si n d iy e a s ­ k e r in in d e H o r â s â n ’d a n o l m a s ı ; k e t h ü d a n ı n , h i z m e t k â r ı n ı n c ü m l e si n in H o r â s â n ’d a n o l m a s ı i c a p e d e r . H ü k ü m d a r ı n ı n h a sm ı n ı n s a n a y a n a ş m a s ı n a m ü s a a d e e d e r se n h e m k e n d in e h e m h ü k ü m d a r a ih a n e t i ç in d e si n d e m e k t ir . G e r ç i k e n d in e n e is t i y o r s a n y a p a r s ı n ; lâ k in h ü k ü m d a r a ih a n e t e t m e n iz y a k ı ş ı k a l m a z . Si z in d e ğ il, b e n i m siz in ü z e r in iz e t it r e m e m g e r e k . A ll a h ü T e â l â siz i b e n i m ü z e r im e d e ğ il, b e n i siz in ü z e r in iz e s e r ­ d a r k ılm ışt ır . Şu n u iy i b e lle y in k i p a d i ş a h ı n d ü ş m a n l a r ı n a m u h a b b e t b e sle y e n , p a d i ş a h m d ü ş m a n l a r ı n a d â h il o l u r v e b o z g u n c u l a r v e ç a p u l c u l a r l a d o s t l u k k u r a n o n la r d a n d ır . Su l t a n b u sö z le r i s a r f e t t i ğ i e s n a d a î m a m M u ş a t t a b v e K a d ı L e v k e r d e h u z u r d a b u l u n m a k t a y d ı l a r . Su l t a n y ü z ü n ü o n l a r a d ö n e r e k : “ B a h s e k o n u e y le d iğ im h u s u s h a k k ı n d a s i ­ z in k a n a a t i n i z n e d ir ?” d e d i. O n l a r : “ C i h a n s u l t a m , T a n r ı v e e lç isin in R â fız île r , M ü b t e d i ’ler, B â t ı n î le r v e e h l- i z i m m e t e il iş­ k in sö y le d ik le r in in a y n m ı sö y l e r .” Hadis A r d ı n d a n M u ş a t t a b ş ö y l e d e d i: A b d u l l a h b in A b b a s ş ö y ­ le r iv a y e t e d e r : B i r g ü n p e y g a m b e r a l e y h i s s a l a t u v e s s e l a m A li b in E b i T a l i b ’e ş ö y le b u y u r d u : “ L a k a p l a r ı R â f ı z î o l a n b ir 234 Siy asetn am e g r u p l a k a r ş ı l a ş ı r s a n b il k i o n l a r İ s l a m ’d a n e l ç e k m iş le r d i ı ; İ m ld u ğ u n y e r d e b o y u n la r ı n ı v u r a s ı n !” H a d is K a d ı L e v k e r s ö z ü a l a r a k şö y le d e v a m e t t i. E b u İ m a m e p e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m d a n ş ö y le r iv a y e t e d e r : “ A h i r z a ­ m a n d a R a f ı z î d e n il e n b ir g ü r u h z u h u r e d e c e k t ir . O n l a r ı g ö ­ r e n k iş i b o y u n la r ı n ı v u r s u n !” D a h a s o n r a M u ş a t t a b şö y l e d e d i: “ Sü f y a n b in A y se b e şu a y e t i d e l il o l a r a k g ö s t e r e r e k R â f ı z î le r e k â f i r d e r d i . ‘K â fir l e r e k a r şı ç e t i n . .. V e A ll a h b ö y le c e o n l a r ı ç o ğ a l t ı p k u v v e t l e n d ir ­ m e k le k â fir le r i ö fk e l e n d i r ir .’ [F e t ih su r e si ; 2 9 ] R e s u l a le y h isse la m m y a r a n ın a k a r a ç a la n , o n la r a d il u z a t a n , o n la r ı k ır a ­ c a k sö z l e r s a r f e d e n k iş i y u k a r ı d a g e ç e n a y e t m u c i b i n c e k â ­ fir o lu r . P e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m şö y le b u y u r d u : ‘H a k k T e â lâ b a n a v e z ir , a k r a b a v e d a m a t o l a n d o s t l a r i h s a n e t m işt in O n l a r h a k k ı n d a ile r i g e r i k o n u ş a n , o n l a r a k ü f r e d e n le r iç in A ll a h T e â l â ‘O n l a r b e n i m v e c ü m l e m e le k l e r in v e b ü t ü n in ­ s a n l a r ı n la n e t in e u ğ r a m ı şt ı r , b u g ü n a h l a r ı iç in n e v e r e c e k le r i s a d a k a n e d e e d e c e k l e r i t e v b e k a b u l e d ile c e k t i r .’” H a k k T e â l â a z z e v e c e lle E b u b e k i r r a d i y a l l a h u a n h u h a k ­ k ı n d a ş ö y le b u y u r u r : “ O ’n u M e k k e ’d e n ç ı k a r d ı k l a r ı v a k i t s a d e c e ik i k iş id e n b ir i ik e n ik isi d e m a ğ a r a d a b u l u n d u k l a r ı s ı r a d a a r k a d a ş ı n a ‘Ü z ü l m e , ç ü n k ü A ll a h b iz im le d i r .’ d i y o r ­ d u . [T e v b e s u r e si; 4 0 ] T e fsi r i ş u şe k il d e d i r : ‘E ğ e r İ s l a m y o l u n ­ d a k i m s e b a n a y a r d ı m e t m e y e y a n a ş m a z ise e y E b u b e k i r h ü ­ z ü n le n m e ! H a k k T e â l â a z z e v e c e lle b iz im l e d ir v e b iz i g ö z e ­ t i p k o l l a m a k t a d ı r . ’” H a d is K a d ı L e v k e r şö y le d e d i: “ U k b e b in A m i r r a d i y a l l a h u a n ­ h u şö y l e r iv a y e t e d e r ; ‘P e y g a m b e r a l e y h is se l a m ş ö y le d e m i ş ­ 235 N iz am ü ’l- M ü lk t ir ; ‘B e n d e n s o n r a p e y g a m b e r g e l m i ş o l a y d ı Ö m e r b in e l- h a t t a b o l u r d u . ’” H a d is M u ş a t t a b şö y l e d e d i: “ C a b i r b in A b d i l l a h ş ö y le r iv a y e t e d e r : ‘R e s u l a l e y h i s s e l a m a b ir c e n a z e g e t ir d ile r . R e s u l u i l a h b u n u n c e n a z e n a m a z m ı k ı l m a d ı . S a h a b e k e n d is in e s o r d u : ‘Y a R e s u l a l l a h , b u h a r i ç h i ç b ir y e r d e c e n a z e n a m a z ı n ı k ı l m a ­ d ı ğ ı n a ş a h i t o l m a d ı k . ’ R e s u l a l l a h : ‘B u a d a m , O s m a n ’a d ü ş ­ m a n l ı k b e sle d iğ i iç in H a k k T e â l â d a o n a d ü ş m a n l ı k b e sliy o r . B u n d a n ö t ü r ü c e n a z e n a m a z ın ı k ılm a d ım .’ d e d i.” H a d is K a d ı L e v k e r ş ö y le d e d i: “ Se h l b in S a ’d r a d i y a l l a h u a n h u şö y le r iv a y e t e d e r : ‘P e y g a m b e r a l e y h i sse l a m şö y le b u y u r d u : ‘Ü m m e t i m a r a s ı n d a n k a d e r iy e c il e r z u h u r e d e c e k t ir . H a s t a ­ l a n d ı k l a r ı n d a h a l h a t ı r la r ı n ı s o r m a y ı n ; ö l ü r l e r se c e n a z e n a ­ m a z l a r ı n ı k ı lm a y ı n . O n l a r ı n a l a y ı R â fı z î le r in k a d e r i y e m e z ­ h e b i n e m e n su p t u r l a r .’” H a d is M u ş a t t a b şö y le d e d i; “ Ü m m ü Se m le , R e s u l a l e y h is se l a m d a n ş ö y l e r iv a y e t e d e r ; ‘B i r g ü n R e s u l a l e y h i s s e l a m b e n i m y a ­ n ı m d a ik e n F a t ı m a v e E h l ib e y t ’in h a lin i h a t ır m ı s o r m a k iç in ç ık a g e ld ile r . R e s u l a l e y h i sse l a m b a şım k a l d ı r a r a k : ‘E y A li m ü jd e l e r o l su n se n v e t a if e n c e n n e t t e o l a c a k s ı n ı z . L â k i n se n ­ d e n s o n r a d ille r in e şe h a d e t g e t i r m e y i p e l e se n k e t m iş , K u r ’a n o k u y a n , R a f ı z î d e n e n , se n i se v d ik le r i i d d i a s ı y l a b ir c e m a a t z u h u r e d e c e k . O n l a r l a k a r ş ı l a ş a c a k o l u r s a n b o y u n la r ı n ı v u r . Z i r a o n l a r m ü şr ik le r in y a n i k â fi r le r i n t a k e n d ile r i d i r .’ A li: ‘Y a R e s u l u i l a h o n la r ı n a l a m e t i n e o l a c a k t ı r ? ’ d e d i. R e s u l : ‘O n l a r 236 Siy aset n am e C u m a n a m a z ı n a işt ir a k ' e t n n e z le r , c e m a a t l e n a m a z k ı l m a y a | e li) ic z l e r , c e n a z e n a m a z ı n ı e d a e t m e z v e k e n d il e r in d e n ö n c e M lt ’i h a k k ı n d a ile r i g e r i k o n u ş u r l a r .’ d e d i . ” B u h u s u s t a k i h a d i s , a y e t v e d e lille r i e ğ e r z i k r e d e c e k o l u r ­ l a k h a c im l i b ir k i t a p o lu r . Y a l n ı z R â fı z î le r in h a l i b u şe k il d e d iı. R â fı z î le r d e n d a h a b e t e r o l a n B â t m île r v a r d ır . B u ik i g ü ­ r u h u n n e id ü k le r in e d i k k a t l e b e ll e ! B u g ü r u h l a r b a ş l a r ı n ı k a l ­ d ı r m a y a n iy e t e t t ik l e r i v a k i t b u n l a r ı n t e p e si n e ç ö k m e k , k ö k I n in i k a z ı m a k v e m e m le k e t i o n l a r d a n t e m iz l e m e k , e m n i y e t id in d e h ü k ü m s ü r m e si iç in d ö n e m i n h ü k ü m d a r ı n ı n b o y n u ­ n u n b o r c u d u r . K e z a Y a h u d il e r e , H ı r i s t i y a n l a r a , M e c u sî l e r e ^ (ir e v t e sl i m e d i p o n l a r ı M ü s l ü m a n l a r ı n id a r e sin e a t a m a k a b e sl e işt ig a ld ir . H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r H a t t a b r a d iy a l l a h u a n h u b ir g ü n M e d i n e m e sc id in d e o t u r m a k t a ; E b u M u s a e l E ş ’a r î d e o n a h e r k e si n h a y r a n k a ld ı ğ ı n e fis b i r h a t ­ la y a z ı l m ı ş h e s a b ı t a k d i m e t m e k t e y d i . Ö m e r , E b u M u s a e l E ş ’a r î ’y e : “ B u k im in e l y a z ı s ı d ı r ? ” d iy e s o r d u . E b u M u s a e l E ş ’a r î: “ K â t i b i m i n h a t t ı d ı r .” d e d i. B u n u n ü z e r in e Ö m e r : “ B i r i sin i y o l l a d a b u r a y a g e lsin , g ö r e l i m b a ­ k a l ı m k i m i m i ş ? ” d e d i. E b u M u s a e l E ş ’a r î : “ O m e s c i d e g e l e m e z .” d e d i. Ö m e r : “ N iç in g e le m e z m iş? C e n a b e t m i b u ? ” E b u M u s a e l E ş ’a r î : “ H a y ı r , k e n d is i H ı r i s t i y a n ’d ır .” d e ­ y in c e Ö m e r E b u M u s a e l E ş ’a r î ’n in s u r a t ı n a ö y l e şid d e t li b ir t o k a t a ş k e t t i k i E b u M u s a e l E ş ’a r î ; “ B o y n u m u n v e b a l d ı r l a ­ r ı m ı n k o p m ğ u n u s a n d ı m d ı . ” d e d i. Ö m e r d a h a s o n r a : “ M e ­ ğ e r H a k k T e â l â ’m n ‘Si z e y i m a n e t m iş o l a n la r , Y a h u d il e r i v e H ır ist iy a n la r ı d o st e d i n m e y in , o n la r sa d e c e b ir b i r l e r in in d o s t l a r ı d ı r .’ [ M a i d e s u r e s i ; 5 1 ] a y e t in i iş i t m iş d e ğ il m i s i n ? ” E b u M u s a k â t ib i n i o s a a t t e a z l e t t i ğ im sö y le d i. Ö m e r , E b u 237 N i z am ü ’l- M ü lk M u s a e l E ş ’a r î ’n in m a k a m ı n a d ö n m e s i n e m ü s a a d e e t t i. H e ­ k im i b u h u s u s t a g ü z e l sö y le r : D o st u n h a sm m d a n sa k ın sa n ge r e k D o s t u n d o s t u n u d o s t t u t sa n g e r e k Şu ç if t g ü r u h a b a ğ l a m a y a s m b e l H a sm m d o st u , d o st u n h a sm ı e n ge r e k M e se l e y e g e r i d ö n m e k g e r e k ir se , d e m e k k i n e i d ü ğ ü b e ­ lir siz le r e , s o y s u z l a r a , fa z i le t s iz le r e g ö r e v t e v d i e d e r k e n n a m ­ lılar , fa z il e t s a h ip l e r i v e ü st ü n v a sı fl ı k işi le r i b ir k e n a r a a t ı p z a y i e t m e k y a h u t a y n ı ş a h s ı b e ş a l t ı v a z ife y le b ir d e n g ö r e v ­ le n d ir ir k e n n it e lik li b ir isi n e b ir m e şg u li y e t b ile ı s m a r l a n m a ­ m a k c e h a le t v e l i y a k a t siz l ik g ö st e r g e sid ir . V e z ir in k i fa y e t li v e â l im o l d u ğ u m ü lk v e d e v le t e z e v a l g e lm e m e s in d e n , h ü k ü m ­ d a r ı n işle r in in f e s a d a u ğ r a m a s ı n ı a r z u e t m e m e si n e d ü ş k ü n l ü ­ ğ ü n d e n a n la şılır . B ir k i şiy e o n v a z if e v e r i p g e r i k a l a n d o k u z k işi y i işsiz g ü ç s ü z b ı r a k t ı k l a r m d a n m e m le k e t t e işsiz g ü ç s ü z a t ı l in sa n la r ı n sa y ı sı , ç a l ı ş a n l a r ı n v e v a r l ı k h i n sa n l a r ı n s a y ı ­ sı n d a n fa z l a o lu r . Hikâye A y n e n ş u şe k il d e r iv a y e t e d ilir : M e m le k e t in y ık ım ın ı ist e ­ y e n b ö y le b ir i i k t is a d e n t a s a r r u f t a b u l u n m a s ı iç in c ih a n h ü ­ k ü m d a r ı n ı (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i k ılsın ) ş u şe k il d e ik n a e t m e ­ y e ç a h şı y o r d u . “ C i h a n d a b iz e d i r e n e b ile c e k h a s ı m v e m u h a ­ lifle r d e n t e m iz k ılın m ışt ır . T a k r ib e n 4 0 0 . 0 0 0 k işi c a m e g î a l ­ m a k t a v e k u ş a n m a k t a d ı r O y s a ih t i y a ç d u y u l d u ğ u n d a g ö r e v ­ le n d ir il m e k ü z e r e 1 0 0 . 0 0 0 k iş i y e t e r d e a r t a r b ile . T a s a r r u f t a b u lu n u p h â z in e y e h e r se n e b in le r c e d i n a r g i r s in d iy e g e r iy e k a l a n k ı s m a v e r ile n e c ir v e c a m e g î y i g e r i a lsın la r . B ö y l e c e k ı ­ s a z a m a n d a h a z in e t ı k a b a s a d o l a r .” C i h a n ı n e fe n d isi b u s ö z ­ le r i s a r f e d in c e b e n d e l e r i b u la fl a r ı n k i m e a i t o l d u ğ u n u h e m e n ç ı k a r d ı m . O b u sö z le r le m e m le k e t in h a r a p o l m a sı n ı a r z u e t ­ m e k t e d ir . 238 Siy aset n am e B e n : “ F e r m a n e fe n d im iz i n d i r , l â k in b u 4 0 0 . 0 0 0 k işiy e , e v e t , e c ir v e c a m e g î ö d e n m e k t e d ir . İ şt e b u n d a n ö t ü r ü e fe n d i­ m iz H o r a s a n ’a ; K a ş g a r , B a l a s a g u n , H a r e z m , N i m r û z , I r a k , I r a k e y n , P a r s , K i r m â n ’a ; M a z e n d e r a n , T a b e r i s t a n , A z e r b a y c ;m , E r r â n , E r m e n i s t a n ’a , R û m d iy a r ı n d a n A n t a k y a v e Be y l u l m u k a d d e s ’e k a d a r t ü m M a v e r a ü n n e h r ’e h â k im d ir . B e n ­ d e n iz e s a s ı n d a b u 4 0 0 . 0 0 0 sü v a r i y i 8 0 0 . 0 0 0 s ü v a r i y e ç ı k a r ­ m a y ı t e k l i f e d e c e k t im . A sk e r in a r t m a s ı n e t i c e sm d e b a ş t a n lia şa H in d ist a n , Ç in ü M a ç in , T ü r k ist a n v e H a b e ş v e Be r b e ı; M a ğ r i p , Ş a m v e Ş a m a t k a p ı l a r ı n d a n K a y r e v a n v e M a ş r ı k ’a k a d a r , o r a d a n d a t ü m M a ğ r i b e fe n d im iz in h â k i m i y e t i a l t ı n a gir e r . A s k e r i ç o k ş a h ı n , v i la y e t i ç o k ; a s k e r i a z ş a h ı n , v ila y e t i d e a z o lu r . O r d u d a n k ı s m a k t o p r a k t a n k ı s m a k d e m e k t i r . Ve d ah i h a şm e a p la r ın ın y ü k se k b il g i l e r i n e arz e d e r im ki 4 0 0 . 0 0 0 k iş id e n 1 0 0 . 0 0 0 k i ş i ç ı k a r ı l m a s ı , 3 0 0 . 0 0 0 k işi n in is­ m in in d i v a n d a n sil in m e si m a n a s ı n a ge lir . N e r e d e n b a k s a n ı z b u 3 0 0 . 0 0 0 k işi 1 0 0 . 0 0 0 k iş id e n fa z l a d ır . 3 0 0 . 0 0 0 k iş i k e n ­ d i a r a l a r ı n d a n b ir in i se ç e r e k h ü k ü m d a r ila n e t m e l e r i d u r u ­ m u n d a 1 0 0 . 0 0 0 k işi y l e p e k â l â m ü c a d e l e e d e b ilir . S o n r a n ic e y ı l la r ı n b ir ik im iy le d o l a n h a z i n e b u işle m ü c a d e l e e t m e k iç in h a r c a n ı r . B ö y l e si b ir d u r u m d a t e k r a r ist ik r a r ı s a ğ l a m a k g ü ç o lu r . H a l k v e o r d u m e m l e k e t v e h ü k ü m d a r l ı ğ ı n t e m e lid ir : O r d u , h ü k ü m d a r ı n h â z i n e s i o l d u ğ u v a k i t c ü m l e â l e m in h â ­ z i n e le r i p a d i ş a h ı n o lu r . A m a e ld e o r d u o l m a y ı n c a d ü n y a n ın t ü m h â zin e le r i p a d işa h ın o l sa k â r e t m e z . H a z in e o r d u y a t a ­ b id ir . ‘O r d u y u b ı r a k se n h â z in e y i m a m u r k ı l .’ d iy e n k im se s a l t a n a t ı n h a s m ı d ı r v e h ü k ü m d a r l ı ğ ı n y ık ım ın ı ist e y e n k i m ­ se d ir . B ö y l e si b ir i n e k u l a k v e r i lm e m e si ge r e k ir . B i r k e n a r a a t ı l a r a k d e v le t h i z m e t in d e n m a h r u m b ı r a k ı l­ m ı ş â m ille r in h a li d e b u şe k ild e d ir . D e v l e t e h i z m e t le r i d o k u n ­ m u ş v e y a r a r l ı k l a r g ö s t e r m i ş , n a m s a h i b i , d ille r e d e s t a n k i m ­ se l e r i y o k s a y m a k o n l a r ı a t ı l b ı r a k m a k , n a s i p s i z k o m a k in s a ­ n iy e t e s ı ğ m a y a n v e t e a m ü l l e r e u y m a y a n b ir d a v r a n ı ş o l m a sı n m y a n ı s ı r a b u d e r g â h ı n d a şa n ı n d a n d e ğ ild ir . B i la k is b u k i­ 239 N iz am ü 'l- M iilk şile r in h a k l a r ı m t e sl im e t m e k n a m ı n a o n l a r a g ö r e v t e v d i e t ­ m e k , m a a ş b a ğ l a m a k v e ih t i y a ç la r ım k a r ş ı l a m a k g e r e k ir . B ö y le c e e fe n d im iz i n d e v le t in d e n m a h r u m b ı r a k ı l m a m ı ş o lu r la r . Ö t e y a n d a n ili m i r fa n e h li, m ü r ü v v e t s a h ip l e r i n in e v l a t l a ­ r ı v e şe r e f li b i r t a k ı m k im se l e r i n ih t i y a ç la r ın ı, b e y t ü lm â l d e n h a k e t t i k l e r in i d e v a m l ı şe k il d e t e sli m e t m e k g e r e k ir . O n l a r a n e g ö r e v t e k l i f e d i lm e k t e n e d e sü r e k li b iç im d e h a k k ı y l a o n ­ l a r l a il g ile n ilm e k t e d ir . O n l a r m a h r u m b ı r a k ı l ı p v e d e v le t t e n p a y l a r ı n a d ü şe n i a l a m a d ı k l a r ı n d a , h ü k ü m d a r m h i z m e t k â r ­ la r ın ın g a f i l o l d u k l a r ı b ir z a m a n ç a t a r v e b u k işi le r i n h a k l a ­ r ın ın t e sli m e d i lm e d i ğ in d e n p a d i ş a h h a b e r d a r k ı l ı n m a z , b u n ­ l a r a b ir m e şg u li y e t v e r i lm e z , â l im le r e v e u lu k im se l e r e m a a ş v e m a iş e t l e r i u la ş t ı r ı l m a z , b u c e m a a t d e v le t t e b ü t ü n u m u t l a ­ r ın ı k e se r v e d e v le t h a k k ı n d a k ö t ü e m e l le r b e sle r le r ; s o n r a z a r u r e t h a l i n d e â m i l , k â t i p v e p a d i ş a h ı n y a k ı n ç e v r e sin d e g ö r d ü k l e r i k u s u r l a r ı i f ş a e d e r le r , b u n la r ı p a d i ş a h ı n k u l a ğ ı n a e r işt ir ir le r , p a d i ş a h ı n e se fl e n m e s i n e n e d e n o l u r l a n İ ç le r in d e k e r li fe r li o l a n v a r s a k a r g a ş a ç ı k a r a r a k p a d i ş a h ı n h i d d e t le n ­ m e si n e v e b ö y le l ik l e m e m le k e t i n fit n e o r t a m ı n a s ü r ü k l e n m e ­ si n e se b e p o lu r . F a h r u ’d e v le d e v r in d e k â t i p l e r iş siz g ü ç s ü z k a l d ı k l a r ı z a m a n b e n z e r b ir d u r u m o l u ş m u ş t u . ” H ik â y e B u h u s u s a il işk in ş ö y le r iv a y e t e d i lm işt ir . V e z ir liğ in i S a h i b b in İ b a d ’ın y a p t ı ğ ı F a h r u ’d - d e v le d e v r in d e , R e y şe h r in d e s e r ­ v e t s a h i b i , z e n g in m i z e n g in B u z u r c u m i d a d ı n d a b i r M e c u s î v a r id i. T a b e r e k d a ğ ı n m t e p e s in e k e n d i si iç in , ş im d i d id e - i sip a h - s â l â r a d ı y l a b i lin e n , b u g ü n h â l â y e r l i y e r i n d e d u r a n b i r s u t û d â n i n ş a e t t i. B u g ü n F a h r u ’d - d e v l e ’n i n t ü r b e si b u n u n ü z e r in e k u r u lu d u r . B u z u r c u m i d n ic e s ı k ı n t ı l a r l a v e b i r se r v e t h a r c a y a r a k s u t û d â n ı o d a ğ ı n t e p e s i n d e ik i k a t l ı o l a r a k t a m a ­ m a e r d ir m iş t i. O v a k i t l e r R e y v i la y e t in d e B â h u r â s a n n a m b ir m u h t e sib v a r id i. Su t û d â n ı n in şa sı b it t i ğ i g ü n b i r b a h a n e y l e 240 Siy asetn am e o r a y a v a r a r a k e z a n o k u y u n c a s u t û d â n b a t ı l il a n e d i ld i . O g ü n b u g ü n d ü r o r a s ı d id e - i s i p a h - s â l â r o l a r a k an ılır . H a d i s e şu ş e k il d e g e r ç e k le şt i: F a h r u ’d - d e v l e s a l t a n a t ı n ı n so n d e m l e r in d e b e r id le r k e n d isin e ş ö y le b ir h a b e r v e r d ile r : “ H e r g ü n o t u z k ı r k k a d a r k iş i şe h r i n d ı ş ı n a v a r ı p b u d id e y e ç ı k m a k t a v e a n c a k g ü n e ş b a t t ı ğ ı n d a o r a d a n in m e k t e d ir le r : K e n d ile r in e h e r g ü n b u d id e y e n e d iy e ç ı k t ı k la r ı s u a l e y le n d iğ i n d e e t r a fı s e y r e t m e k m a k s a d ı y l a ç ı k t ı k la r ı n ı b e y a n e t m e k ­ t e d i r le r .” F a h r u ’d - d e v le o n l a r a ; “ G id in v e o n l a r l a b ir li k t e y a n la r ı n t ia n e v a r s a h u z u r u m a g e t i r i n .” d iy e e m r e t t i. A sk e r le r in ö n d e g e le n le r in d e n b ir t o p l u l u k y o l a d ü şe r e k s ö z k o n u s u d a ğ a v a r d ıla r . O r a y a ç ı k m a y ı b a ş a r a m a y ı n c a a ş a ğ ı d a n o n l a r a se sle n d ile r . D id e d e k i le r a ş a ğ ı d o ğ r u b a k t ı k l a r m d a F a h r u ’d - d e v l e ’n i n h a c ib iy le b i r li k t e b ir t o p l u l u ğ u n g e ld iğ in i g ö r d ü le r . B u n u n ü z e r in e a ş a ğ ı b ir m e r d iv e n sa l d ıla r . H a c ip b e r a b e r in d e k i t o p lu lu k la o r a y a t ır m a n d ık la r ın d a a ç ıl­ m ış b i r s a t r a n ç t a h t a s ı , b ir t a v l a t a k ı m ı , k a l e m , d i v it v e k â ­ ğ ı t , o r a c ı ğ a a sı l ı b ir y e m e k s o f r a s ı , ik i s u t e st is i, y a n ı n a k o n ­ m u ş ik i k û z e , se r ili b ir k il im g ö r ü v e r d i le r . A r d ı n d a n h a c ib ; “ D e r h a l k a lk ı n v e g i d e li m . F a h r u ’d - d e v le si z l e r i ç a ğ ı r m a k t a ­ d ır .” d e d i. O n l a r ı h u z u r a g e t i r d ik l e r in d e , t e s a d ü f e n Sa h ib î b a d d a F a h r u ’d - d e v l e ’n i n y a n ı n d a b u l u n m a k t a y d ı . F a h r u ’d d e v le o n l a r a : “ Siz h a n g i k a v i m d e n s i n i z v e n e d iy e h e r A l ­ l a h ’ın g ü n ü o d id e y e ç ı k ı p d u r m a k t a s ı n ı z . T e m a ş a d e d iğ in ik i, b il e m e d in o n g ü n sü r e c e k b i r şe y d ir . O y s a siz u z u n b ir m ü d d e t t i r b u işle m e ş g u l s ü n ü z . K a f a n ı z d a n e v a r d o ğ r u s ö y ­ l e y i n !” d e d i. O n l a r : “ Y a p t ı k l a r m ı ı z z a t e n n e k im se y e n e h ü k ü m d a r a g iz li k a l m a z . B i z le r n e h a y d u t n e c a n i n e d e h a lk ı n ı r z ı n d a g ö z ü o l a n k im se l e r i z . H i ç k im se n in h i ç b ir ş e k il d e m e l ik i n h u z u r u n a k e n d is in e z a r a r ı m ı z g e ld iğ in d e n ö t ü r ü şik â y e t e d e g e lm iş l iğ i y o k t u r . E ğ e r k i h a ş m e t m e a p l a r ı c a n ı m ı z a z a r a r v e r m e m e s ö z ü v e r i r is e n e y i n n e si o l d u ğ u m u z u v e o t e p e d e 241 M iz am ü ’l- M ü lk n e a r a d ı ğ ı m ı z ı a ç ı k l a r ı z . ” d e d ile r . F a h r u ’d - d e v l e ; “ C a n ı n ı z v e m a l ı n ı z a z a r a r g e lm e y e c e ğ in e y e m in e d e r i m . ” d e d i. C a n l a r ı v e m a l l a r ı n ı n t e m in a t a lt ın a a l ı n m a sı ü z e r in e ş ö y ­ le d e d ile r : “ B i z se n in sa l t a n a t ı n z a m a n ı n d a b ir k e n a r a a t ı lm ı ş, d e v l e t in d e n p a y a l a m a m ı ş , k e n d ile r in e b i r v a z if e t e k l i f e d il ­ m e m iş k â t ip le r d e n , m u t a s a r r ı f l a r d a n m ü t e şe k k il b i r t o p l u l u ­ ğ u z . H o r a s a n ’d a ilim ir fa n e h lin i g ö z e t e n , k e n d is in d e h i k m e t ­ ten k a r in e b u lu n a n k im se y i k o l l a y ı p e sir g e y e n M ah m u d a d ı n d a b ir h ü k ü m d a r ı n z u h u r e t t iğ i k u l a ğ ı m ı z a g e ld i. Şi m d i b iz b ü t ü n u m u t l a r ı m ı z ı o n a b a ğ l a m ı şı z . Se n in d e v le t in d e n d e b ü t ü n ü m it le r im iz i k e s m işiz . Ç e k t iğ im iz sık ın t ı la r ı b ir b i r im iz ­ le p a y l a ş ı r v e y o l d a n b ir isi ç ı k a g e ld iğ i n d e o n a M a h m u d ’la il­ g ili s o r u l a r so r a r , k e n d i h a lim iz i a r z e d e r iz . Şa y e t H o r â s â n t a ­ r a fı n a g i d i y o r ise b iz i b e r a b e r i n d e g ö t ü r m e s in i t a l e p e d e r iz . Z ir a ç o lu k ç o c u ğ u m u z v a r d ır v e y o k su l d ü şm ü şü z . M e c b u ­ r e n e v im iz i b a r k ı m ı z ı , y e r im iz i y u r d u m u z u k o y u p m a i şe t k a y g u s u n d a n g u r b e t e lle r e v u r a c a ğ ı z k e n d im iz i. H a l i m i z işt e b ö y le d ir . Şi m d i fe r m a n p a d iş a h ın d ı r .” d e d ile r . F a h r u ’d - d e v le b u sö z l e r i işi t in c e v e z ir i S a h i b ’e d ö n e r e k ; “ N e d e r si n ? B u n l a r a n e y a p m a k g e r e k t i r .?” d e d i. Sa h i b : “ Şu h a l d e m e l ik k e n d i a ğ z ı y l a o n l a r ı n c a n l a r ı n ı t e m i n a t a l t ı n a a l ­ d ı. B u n l a r e h l- i k a l e m , in sa n e v la d ı k işile r d ir . B a z ı sı n ı b e n d e ­ n iz b ilm e k t e , t a n ı m a k t a , b a z ı sı y l a y a k ı n l ı ğ ı m b u l u n m a k t a ­ d ır . O n l a r a y a p ı l m a s ı g e r e k e n i b e n d e n iz e b ı r a k ı n ız . K e n d i l e ­ r in e u y g u l a n m a s ı i c a p e d e n m u a m e le n in la y ı k ıy la i c r a e d i l d i ­ ğ i y a r ı n e fe n d im iz in k u l a ğ ı n a g e le c e k t ir .” D a h a s o n r a h a c i b e : “ B u n l a r ı b u ş e k il d e v e z ir in s a r a y ı n a g ö t ü r v e o r a y a e m a ­ n e t e t !” d iy e e m r e t t i . H a c i p o n l a r ı a l a r a k S a h i b ’in s a r a y ı n a g ö t ü r d ü v e o r a y a e m a n e t e t t ik t e n s o n r a d ö n d ü . O n l a r S a ­ h i b ’in g e lip k e n d ile r i n i n e c e z a y a ç a r p t ı r a c a ğ ı k o n u s u n d a k a y g u l a n ı p t ir t i r t i t r e m e k t e y d ile r . C a n l a r ı n d a n u m u t l a r ı n ı a r t ı k k e sm işt ile r . Sa h i b , F a h r u ’d - d e v l e ’n i n s a r a y ı n d a n g e r i g e ld iğ in d e o n l a r a b ir b a k t ı . B i r s ü r e s o n r a b ir f e r r a ş g e le r e k o n l a r ı c e n n e t g i b i sü sl e n m iş , y ü k s e k y a y g ı l a r l a d ö ş e n m i ş 242 Siy aset n am e I lü c r e - i h a s s a n a k l e t t i . O r a y a k u r u l d u k l a r ı n d a iç le r i b i r p a r ­ ç a f e r a h l a y a r a k şü k r e t t ile r . B i r m ü d d e t g e ç t ik t e n s o n r a fe r r a ş en h a s iç e c e k le r d e n g e t i r d i, k u r u l a n s o f r a d a b ir şe y le r y e d ik ­ t e n s o n r a e lle r in i y ık a d ıl a r . A r d ı n d a n ş a r a p s u n u l d u , ç a lg ı c ı ­ la r g e le r e k m e c lis k u r u l d u . Ş a r a p l a r iç ild i. O n l a r a h iz m e t le g ö r e v li o l a n ü ç fe r r a şı n d ı ş ı n d a k im se n in h ü c r e y e g ir m e si n e m ü s a a d e e d i l m i y o r d u v e h iç k im se n in iç e r d e k il e r i n h a lle r in t le n h a b e r l e r i y o k t u . Şe h i r d e k i b ü t ü n k a d ı n v e e r k e k l e r o n l a ­ r ın t a s a s ı n a d ü ş m ü ş t ü ; ç o l u k ç o c u k l a r ı ise a ğ l a m a k t a y d ı . Ü ç g ü n sü r e n m i sa f i r l i k t e n s o n r a b ir g ü n a p a n s ı z h a c ip , h ü c r e - i h a s s a g e le r e k o n l a r a : “ Sa h i p d e r k i e v i m si z le r için b ir z i n d a n a d ö n ü şm e y e c e k t i r , siz b e n i m m i sa fir le r im si n iz . K ılı n ı ­ z a e n k ü ç ü k z a r a r g e le y d i siz i b e n i m e v im e y o l l a m a z l a r d ı . İ ç in iz r a h a t o l s u n , S a h i b , d i v a n d a n d ö n ü p siz e t e v d i e d i le c e k g ö r e v l e r i t a n z im e d e n e d e ğ i n b u r a d a h o ş ç a v a k i t g e ç i r in .” d e d i. A r d ı n d a n t e r z iy i ç a ğ ı r a r a k 2 0 a d e t ip e k t e n c ü b b e d i k ­ m e s in i, b ü t ü n t a k ı m t a k l a v a t ı y l a 2 0 a t h a z ı r l a n m a sı n ı e m r e t ­ t i. E r t e si g ü n g ü n e ş d o ğ u n c a h e p sin i ç a ğ ı r a r a k c ü b b e v e â l e m le r i a l t ı n d a n s a r ı k l a r k u ş a n d ı r d ı ; a t l a r a b in d ir ip o n l a r a g ö r e v l e r in i t e sl i m e t t i. B i r b a z ı s ı n a d a m a a ş b a ğ l a n m a s m ı e m r e t t i. İ l t i f a t l a r d a b u l u n a r a k h e p si n e h e d i y e l e r t a k d i m e t ­ t ik t e n s o n r a o n l a r ı e v le r in e u ğ u r l a d ı . S o n r a k i g ü n k â t ip le r in h e p si S a h i b ’i s e l a m l a m a k ü z e r e h u z u r u n a v a r d ı la r . Sa h i b o n ­ l a r a ş ö y le d e d i: “ Ş i m d i m e r t li k y a p m a v a k t id ir . B u n d a n b ö y ­ le M a h m u d ’a t e m e n n i m e k t u p l a r ı y a h u t b a ş k a b i r şe y y a z ­ m a y ı n ı z v e m e m l e k e t e z e v a l g e lm e si n i a r z u e t m e y in iz .” S a h i b ’d e n b u s ö z l e r i işit e n k â t ip le r in h e p s i t a t h b ir d ille o n a ö v g ü l e r y a ğ d ı r ı p h a y ı r d u a l a r d a b u lu n d u l a r . D a h a s o n ­ r a S a h i b g ö n ü l fe r a h l ı ğ ı y l a p a d i ş a h ı n h u z u r u n a v a r d ı ğ ı n d a F a h r u ’d - d e v le k e n d i si n e : “ O t o p l u l u ğ a n a s ı l m u a m e l e d e b u ­ lu n d u n .^ N e y a p t m , n e y le d in .? Sö y l e b a k a l ı m .?” d iy e s o r d u ­ ğ u n d a S a h i b o n u v a z iy e t t e n h a b e r d a r k ı l m a k iç in şö y l e d e d i: “H er b ir isi n e n a s ı l m u a m e l e d e b u lu n d u ğ u m u , o n la r a n e y a p t ı ğ ı m ı a r z e d e y im : E fe n d i m iz in d e v le t iy le o n la r ı n h e r b i ­ 243 N iz am ü ’l- M ü lk r i n e h e d i y e l e r s u n a r a k b ir e r a t i h s a n e t t im . H e p s i g a y e t le m e m n u n b i r ş e k il d e şü k r e d e r e k y a p m a k t a o l d u k l a r ı işt e n e l ç e k t ile r . H e r b i r isin e b ir e r v a z if e v e r d im . S o n r a k e n d i e v le r i­ n e d ö n d ü l e r .” F a h r u ’d - d e v l e b u sö z le r d e n s o n d e r e c e h o ş n u t k a l a r a k , d u r u m u g a y e t le b e ğ e n d i v e şö y le d e d i: “ Z a t e n b u ­ n u n d ı ş ı n d a b ir m u a m e l e d e b u l u n m a k m ü n a s i p o l m a z d ı . A m a b i z i m m u h a l if l e r im iz e t e v e c c ü h e t m e m e l e r i iç in b u n l a ­ r ı e n b a ş t a n d ü ş ü n s e y d i n d a h a â l â o l u r d u . Şu h a l d e b u n d a n b ö y le a y n ı k i şiy i ik i v a z ife y le m e su l t u t m a m a n la z ım d ır . B ü ­ t ü n m u t a s a r r ı f l a r ı n f a a l v e işle r i n is t i k r a r l ı o l m a s ı iç in h e r k e ­ se b ir e r m e şg u li y e t d ü şe c e k ş e k il d e g ö r e v p a y l a ş ı m ı n d a b u ­ lu n m a lı sı n . N i t e k i m d ü ş m a l a r ı m ı z v e b i r a ç ı ğ ı m ı z ı a r a y a n ­ la r ; ‘M e m l e k e t l e r i n d e a d a m k ı t lığ ı v a r k i a y n ı ş a h s a ik i m e ş ­ g u l iy e t v e r i lm e k t e d ir ’ d i y e r e k b u n u b i z i g ı k ifa y e t si z l iğ i m iz e y o r m a k t a d ı r l a r . B ü y ü k le r i n ‘H e r işe b ir b a ş ; h e r y e r e b i r s ö z ’ d e d iğ i g i b i . K e z a m e m le k e t t e b ü y ü k v e k ü ç ü k ; k o l a y v e z o r işle r v a r d ır . H e r k e s e fa z i le t , k i fa y e t v e li y a k a t t n c e g ö r e v t e v ­ d i e d i lm e lid ir . B i r k im se n in b i r işi o l d u ğ u h a l d e b a ş k a b ir iş t a l e p e d i y o r s a , b u i h d a s e d il m e y e ç a lı şı l a n â d e t t e r k o l u n su n d iy e ist e ğ i r e d d e d il e r e k m ü s a a d e e d ilm e m e l id ir . B ö y l e l ik le t ü m m u t a s a r r ı f l a r b i r v a z ife y le m e ş g u l o l u r v e m e m le k e t b a ­ y ın d ı r k a lır . D a h a s ı , m e m le k e t â m il le r v e k o m u t a n l a r l a a y a k t a d u r u r . B ü t ü n â m il v e m u t a s a r r ı f l a r ı n b a ş ı v e z i r o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü e ğ e r k i v e z i r h a in , g a d d a r v e k a n u n s u z işle r e t e v e ssü l e d e n b i­ r isi ise t ü m m u t a s a r r ı f l a r d a b u şe k il d e , b e lk i d a h a fe n a o l u r ­ lar . E ğ e r b i r â m i l â m i l l i k işin i iy i b e ll e m iş se , b i r k â t i p iy i b ir h e s a p d â r v e işi n d e e şş iz b ir i ise n e â l â ; y o k e ğ e r Y a h u d i , H ı ­ r i st iy a n , M e c u s î g i b i s a p ı k m e z h e p l i v e h a b i s d in li b ir i ise h e ­ sa b ı b a h a n e e d e r e k M ü slü m a n la r a e ziy e t v e o n la r ı t a h k ir e d e r . M ü s l ü m a n l a r k e n d is in d e n şi k â y e t t e b u l u n d u k l a r ı v a k i t h a lk ı n b u in sa n ın h e s a p v e v a z if e si n d e m ü k e m m e l o l d u ğ u n u sö y l e m e l e r in e k u l a k v e r m e d e n Ö m e r H a t t a b r a d i y a l l a h u a n h m y a p t ı ğ ı g i b i g ö r e v i n d e n d e r h a l a z le d i lm e li d ir .” 244 Siy asetn an ıe H ik â y e O l a y ş u şe k il d e c e r a y a n e t t i; S a d V a k k a s z a m a n ı n d a B a ğ ­ d a t ’ın S e v a d b ö l g e s i n d e , V â s ı t v e B a s r a y ö r e s i n d e , H û z i s t â n k a p ı l a r ı n a k a d a r o l a n b ö l g e d e g ö r e v l i Y a h u d i b ir â m il v a r id i. M e z k û r y ö r e a h a l i s i Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h a b ir a r z u h a l y a z a r a k b u Y a h u d i â m i l d e n y a k ı n a r a k ş u şe k il d e b i r ş i k â y e t ­ t e b u l u n d u l a r ; “ B u h e r i f h a k s ı z y e r e b ir b a h a n e b u l a r a k e z i­ y e t le r e d e r e k b iz i t a h k i r v e t e z y if e t m e k t e d ir . Sa b r ı m ı z t a ş ­ m ışt ır . B i r h a l ç a r e si n e b a k ı p b u r a y a M ü s l ü m a n b ir â m i l t a ­ y in e t . D i n d a ş o l d u ğ u m u z d a n ö t ü r ü o l a k i b iz e k a r ş ı k a n u n ­ su z işle r e t e v e ssü l e t m e y ip sı k ın t ı v e r m e z .” E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r r a d iy a lla h u a n h b u a r z u h a li o k u r o k u m a z : “ Y e r y ü z ü s a t h ı n d a k e l le si h â l â g ö v d e s i ü z e r in d e d iy e ş ü k ­ r e t m e y e n b ir Y a h u d i d ü ş ü n ü n !” d i y e r e k S a d V a k k a s ’a b a h ­ se k o n u o l a n Y a h u d i n i n d e r h a l a z le d i lm e si v e y e r in e M ü s l ü ­ m a n b i r â m il in g e t i r il m e si y ö n ü n d e b i r m e k t u p y o ll a d ı . S a d V a k k a s E m i r ü l - m ü ’m în in in m e k t u b u n u o k u y u n c a v a k i t g e ç i r m e d e n m e z k û r Y a h u d iy i h e r n e r e d e o l u r s a o l su n K û f e ’y e g e t i r m e l e r i iç in b i r a t lı; s o n r a h e r n e r e d e M ü s l ü m a n b ir â m i l v a r s a m e r k e z e g e lm e l e r i a m a c ı y l a h a b e r c il e r y o ll a d ı . Y a h u d iy i K û f e ’y e g e t i r d ik l e r in d e b ü t ü n â m i l l e r d e h u z u r d a h a z ı r id ile r . A r a p l a r d a n â m i l l i k işin d e n a n l a y a n k im se y i b u ­ la m a d ı v e M ü slü m a n â m il le r d e n b u iş iç in k if a y e t s a h ib i k i m s e y o k id i. O r a d a k i k i m se o Y a h u d i k a d a r b u m u a m e l e ­ le r e v â k ı f d e ğ il d i v e k i m s e v e r g i t o p l a m a k k o n u s u n a o n u n k a d a r h â k i m d e ğ il d i; i m a r e t e y le m e k h u s u s u n d a Y a h u d i d e o la n b ir ik im k im se y o k t u . N e y a p a c a ğ ın ı şa şır a n Sa d V a k k a s m e c b u r e n Y ah u d iy i e sk i v a z if e sin in b a ş m a y o l l a d ı k t a n s o n r a E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h a ş ö y le b ir m e k t u p y a z d ı ; “ E m r in iz e b o y n u m k ı l d a n in c e d ir . Y a h u d iy i b u r a y a e m r e d e r e k b ir m e c ­ lis k u r d u m . A r a p v e A c e m ’d e n t ü m â m il le r i t o p l a d ı m . A r a p la r m A c e m le r in i şi n e v â k ı f o l a n ı n a r a s t l a m a d ı m . A c e m le r d e n 245 N i z am ü ’l- M ü lk d e b u iş iç in k if a y e t s a h i b i b ir in i b u l a m a d ı m . İ ş l e r d e b i r a k ­ s a m a m e y d a n a g e lm e m e s i v e g e l i r â t k e s il m e s in d iy e b e n d e m e c b u r e n Y a h u d iy i işin in b a ş m a y o l l a d ı m . ” E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h S a ’d V a k k a s ’ın m e k t u b u n u o k u d u ğ u n d a a s a b i b ir şe k il d e : “ Şu h a l e b a k ı n ! S a d V a k k a s s ö z ü m ü n ü st ü n e s ö z s ö y l ü y o r !” d iy e r e k k a l e m i e lin e a l d ı v e a y n ı m e k t u b u n b a ş ı n a , “ Y a h u d i ö l d ü !” d i y e y a ­ z ıp S a d V a k k a s ’a g e r i y o ll a d ı . B u s ö z , “ Y a h u d i ö l d ü !” v a z i ­ fe sin i n e d e n b ir in e t e v d i e t m e d i n , a n l a m ı n a g e l i y o r d u . M e k ­ t u p S a d V a k k a s ’ın e lin e u l a ş ı n c a , m e k t u b u n b a ş ı n d a E m ir ü lm ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h ı n n o t u n u o k u r o k u m a z Y a ­ h u d iy i ç a ğ ı r a r a k işi n d e n a z le t t i v e : “ E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h ı n p a y l a m a s ı n a t a k a t y e t i r e c e k b ir a d a m d e ­ ğ i l i m . ” d e d i. V a k it g e ç i r m e d e n g ö r e v i M ü s l ü m a n b ir isi n e t e v d i e d e r e k o n a h i la t s u n d u k t a n s o n r a â m i l g ö r e v i n in b a ş ı ­ n a g e ç t i. A y n ı g ü n iç in d e S a d V a k k a s E m i r ü l - m ü ’m în in e b i r m e k t u p y o l l a y a r a k o n u v a z i y e t t e n h a b e r d a r k ıld ı. H a d i s e n i n ü st ü n d e n b ir y ıl g e ç i n c e , g ö r e v e g e le n M ü s l ü ­ m a n işi n i s o n d e r e c e m ü k e m m e l y a p t ı ğ ı n d a n ö t ü r ü h a l k k e n ­ d is in d e n g a y e t le h o ş n u t id i. M ü s l ü m a n l a r Y a h u d in in i d a r e ­ sin d e n d a h a a d i l v e iy i b i r i m a r e t iç in d e y a ş a m l a r ı n ı sü r d ü y o r l a r d ı . D u r u m d a n b ü t ü n v i la y e t s o n d e r e c e m e m n u n id i. B u n u n ü z e r in e S a d V a k k a s A r a p ü m e r a s ı n a şö y le d e d i: “ B iz o Y a h u d in in v il a y e t t e k i v a z if e si v e e r d e m i n i o n c a m ü b a l a ğ a ile d i l le n d ir m e m iz e r a ğ m e n E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r r a d i y a l ­ l a h u a n h ’m ş u y ü c e li ğ i n e b ir b a k ı n k i b iz e s a d e c e ik i k e li m e ile c e v a p v e r e r e k b iz i b i r a z a p t a n k u r t a r d ı : ‘Y a h u d i ö l d ü !’ M a n a s ı ş u k i, ik i a d a m ik i s ö z s a r f e t t i v e b u ik i sö z le b ir h a lk u y a n ı şa g e ç t i: B u sö z le r d e n t e k i Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h ın s ö ­ z ü , d iğe r i d e p e y g a m b e r a le y h issa la t u v e sse la m d a r - ı b e k a y a ir t ih a l e y le d iğ in d e , E b u b e k i r S ı d d ı k r a d i y a l l a h u a n h ı n r e s u ­ lü n y e r i n e o t u r u r k e n m in b e r d e v e r d i ğ i h u t b e d e b u y u r d u ğ u , A r a p l i s a n ı n d a , ‘E y M ü s l ü m a n l a r ! E ğ e r M u h a m m e d ’e t a p ı ­ y o r ise n i z M u h a m m e d ö l m ü ş t ü r ; y o k e ğ e r M u h a m m e d ’in r a b b i n e t a p ı y o r s a n ı z o d i r i d ir v e o n a a s l a ö l ü m y o k t u r . H e r 246 Siy asetn am e d a i ı n v a r o l a n v e o l a c a k o l a n b ir T a n n ’d ır .’ d e d i . M ü s l ü m a n İrti b u s ö z d e n g a y e t e t k ile n in c e s ö z A r a p ç a d a v e c i z e h a lin e | if ld i. A r a p l a r d a n b ir is i ö l d ü ğ ü v a k i t m u sib e t e u ğ r a y a n k i ş i ­ yi t e se lli e t m e k m a k s a d ı y l a ‘M u h a m m e d ö l d ü ’ d e r le r d i . E ğ e r H a k k T e â l â m u r a d e t se y d i k im se c ik le r ö l m e z d i v e ş im d i M u h a ı n m e d r e su lu ll a h h a y a t t a o l u r d u . ” B iz t e k r a r k o n u m u z a d ö n e l i m !  m ill e r le v e o n l a r m v a z i fe le r in i t e ft i ş işi y le v e z ir le r in ilg i­ le n d iğ in i sö y le m iş t ik . T e m iz h i lk a t li b ir v e z i r p a d i ş a h ı n ş a n ı ­ n a ş a n k a t a r v e o n u m u h t e şe m k ı l a t C i h a n a n a m s a l m ı ş, e lim le â l e m e h ü k m e t m i ş , k ı y a m e t e d e k h a y ı r d u a l a r l a a n ı la l a k h e r h ü k ü m d a r ı n a r k a s ı n d a k a t i su r e t t e fe r a s e t s a h i b i b i r v e z ir v a r d ır . B ü y ü k p e y g a m b e r l e r iç in d e b u k a n u n g e ç e r lid in N i t e k i m Sü l e y m a n b in D a v u d ’u n A s ı f b i n B e r h i y a ’sı, M u s a p e y g a m b e r i n k a r d e ş i o l a n H a r u n ’u , M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h i s s a l a t u v e sse l a m ı n E b u b e k i r S ı d d ı k ’ı v a r id i. U l u h ü k ü m d a r l a r d a n K e y h u s r e v ’in G u d e r z ’i, İ sk e n d e r ’in A r i s t o t e l e s ’i, M i n u ç e h r ’in S â m ’ı, E f r e s y â b ’m P îr â n - ı V i s e ’si, G u ş t a s b ’ın C a m a s p ’ı, R ü s t e m ’in Z e v â r e ’s i , B e h r â m - ı G û r ’u n H u r e r û z ’u v e N û ş i r e v â n - ı â d i l ’in B ü z ü r c m i h r ’i v a r id i. K e z a b e n i A b b a s h a life l e r in in  l- i B e r m e k ’i, Sâ m â n î le r i n B e l’a m î le r i , Su l t a n M a h m u d ’u n A h m e d b i n H a s a n ’ı, F a h r u ’d - d e v l e ’n i n S a h i b A b b a d - ı K â f i ’si , S u l t a n T u ğ r u l ’u n E b u N a s r K ü n d ü r î ’si v a r id i. P e y g a m b e r sü n n e t i v e p a d i ş a h l a r ı n t ö r e si b e r e k e t l e n d iğ i iç in b u v e b e n z e r le r i g i b i n ic e s a y ı l a b i l i r Şu h a l d e v e z ir in d i n i p ir ü p a k , i t i k a d ı h a l i s , t e r t e m iz H a ­ n e fî y a h u t Ş a f i î m e z h e b in d e n , iş b il ir v e p a d i ş a h a m u h a b b e t d o l u b ir isi o l m a s ı la z ı m d ı r . V e z ir in k e n d is in in d e b i r v e z ir ç o ­ c u ğ u o l m a s ı d a h a m a k b u l v e d a h a iy id ir . E r d e ş î r B â b e k â n d e v r in d e n A c e m ş a h l a r m m s o n u n c u s u Y e z d g ir d - i Şe h r iy â r ’a k a d a r n a sıl h ü k ü m d a r ın h ü k ü m d a r o ğ lu o lm a sı şa r t ı v a r id i y se v e z ir in d e v e z ir o ğ l u o l m a s ı ş a r t ı v a r d ı . İ s l a m z u h u r e d e n e d e ğ in b u t ö r e y e u y u l d u . Şa h lı k A c e m h a n e d a n ı n ı n e li n d e n ç ı k m c a v e z ir li k n iz a m ı d a e l d e n ç ı k a r a k b u g ü n e k a ­ d a r g e l in d i . 247 N iz am ü ’l- M ü lk Hikâye Şö y l e r iv a y e t o l u n m u şt u r : B i r g ü n Sü l e y m a n b in A b d u lm e l ik d e v le t in t ü m ile r i g e le n le r i v e n e d im le r i n h a z ı r b u l u n ­ d u ğ u b ir m e c lis t e şö y l e d e y i v e r d i: “ E ğ e r o n u n r ü z g â r a , ş e y ­ t a n v e c i n l e r e , v a h şi h a y v a n l a r v e k u ş l a r a h ü k m ü g e ç m e si n i b ir k e n a r a k o y a r s a k b e n im m ü l k ü m Sü l e y m a n b in D a v u d a l e y h is se l a m ı n m ü l k ü n d e n d a h a k u d r e t l i d e ğ il se d e o n d a n a ş a ğ ı k a l ı r y a n ı y o k t u r ! B u g ü n b e n d e o l a n ş u s a l t a n a t , şu h a ­ z in e le r , ş u t e ç h iz a t , ş u i h t i şa m , şu ü lk e v e o r d u , ş u i k t i d a r c i ­ h a n d a k im d e v a r m ış ve k im d e o la c a k ?! H ü k ü m d a r lığ ım d a d a h a n e y im o l s u n ? ” O r d u n u n ile r i g e le n s e r d a r l a r ı n d a n b ir i; “ K a d i m p a d i ş a h l a r ı n s a h i p o l a g e l i p si z in m e m le k e t i n iz d e o l ­ m a s ı g e r e k t iğ i h a l d e h ü k ü m d a r d a b u l u n m a y a n b i r şe y v a r .” d e d i. S ü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ; “ N e y m i ş o b u l u n m a s ı g e r e ­ k e n şe y , d e r h a l s ö y l e !” Se r d a r : “ Siz e la y ı k b ir v e z i r d i r ; o d a ş u a n d a e fe n d im iz d e b u l u n m a m a k t a d ı r . ” d e d i. Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k : “ N a s ı l m ı ş o ? ” O r d u se r d a r ı : “ Si z n a s ı l b i r p a d i ş a h e v la d ı ise n iz v e z ir in d e v e z ir e v la d ı o l m a s ı g e r e k ir . İ şt e b u n a s a h i p d e ğ ilsin iz . V e ­ z i r in v e z ir z a d e , k if a y e t li v e k u t l u o l m a s ı l a z ı m d ı r .” Sü l e y m a n b in A b d u lm e l ik ; “ D ü n y a d a s ö z ü n ü e t t iğ in b u ö z e l li k le r i t a ş ı y a n v e z i r b u lu n u r m u ? ” O r d u se r d a r ı : “ T a b i i k i b u lu n u r .” d e d i. Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ; “ N e r e d e y m i ş b u v e z i r ?” d e d i. Se r d a r : “ B e lh ’t e d ir .” Sü l e y m a n b in A b d u lm e l ik : “ K i m m i ş b u k i ş i ? ” d iy e s o r d u . O r d u se r d a r ı : “ C a f e r B e r m e k ’t ir . A t a l a r ı t a E r d e şî r B â b e k â n ’a k a d a r v e z ir o ğ l u v e z ir d ir le r . B u g ü n d a h i k a d i m b ir a t e ş g e d e o l a n N e v - b a h a r - ı B e lh o n l a r a v a k ı f o l a r a k k a l m ı ş ­ t ır . İ s l a m ’ın z u h u r u y l a b ir li k t e i k t i d a r a c e m şa h l a r ı n ı n s ü l a l e ­ sin in e li n d e n ç ı k t ı. A r d ı n d a n a t a l a r ı B e lh ’i y u r t b e lle y e r e k 248 Siy asetn am e b u g ü n e k a d a r o r a d a ik a m e t e t t ile r . O n l a r ı n v e z ir li ğ i m i r a s y o lu y la ge ç e r . E ll e r in d e v e z ir li ğ in t ö r e v e k a n u n l a r ı n ı n y a z ılı 1)l d u ğ u k i t a p l a r m e v c u t t u r . O k u m a y a z m a y ı ö ğ r e n i p k â t i p l i ­ ğ i , e d e b v e ir fa n ı b e ll e si n le r d i y e o k u m a l a r ı iç in b u k i t a p l a r o n l a r a t a k d i m e d i lir d i. A t a l a r ı n ı n ç o c u k l a r ı n ı n h a l v e h a r e ­ k e t le r i h e r h u s u s t a t ı p k ı b a b a l a r m ı n k i g i b i y d i. Ş u h a l d e d ü n ­ y a d a si z in m ü l k ü n ü z e v e z ir lik y a p m a y a o n l a r d a n b a ş k a c a la y ık k i m s e y o k t u r . Y i n e d e m e l i k d a h a iy isin i b ili n ” d e d i. Şu d a v a r k i B e n î U m e y y e v e B e n î M e r v a n d e v r a n ı n d a n Sü le y m a n b in A b d u l m e l i k ’t e n d a h a ş a ş a a l ı , d a h a z e n g in , m ü l k ü d a h a m ü c e h h e z h i ç b ir p a d i ş a h y o k id i. M e l i k b u sö z le r i işi t in c e v e z ir li k m a k a m ı n ı s u n m a k a m a ­ c ı y la B e lh ’e b ir k i şiy i y o l l a y ı p C a f e r B e r m e k ’i g e t i r m e y i g ö n ­ lü n d e n g e ç i r d ik t e n s o n r a k e n d i k e n d in e , “ B u a d a m h â lâ Z e r d ü ş t î o l m a s ı n ? ” d iy e d ü ş ü n d ü . B i r a z a r a ş t ı r d ı k t a n s o n r a b ir k a ç k u şa k t ır M ü slü m a n o l d u k l a r ı n ı ö ğ r e n i n c e se v in d i. D a h a s o n r a m e l ik B e lh v a li si n e ş ö y le b ir m e k t u p y a z d ı : “ Y o l t e ç h iz a t ı v e y o l c u l u k ö t e b e r i si iç in 1 0 0 b in d i n a r l ı k m a s r a f ı g ö z e a l a r a k C a f e r B e r m e k ’i o l a b i l d i ğ i n c e m u h t e ş e m b ir şe k il ­ d e d a r u ’l- m ü lk Ş a m ’a S ü l e y m a n b in A b d u l m e l i k h a z r e t le r i­ n i n h u z u r u n a g ö n d e r .” K â s ı d , Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in m e k t u b u n u u l a ş t ı ­ r ı n c a B e lh v a lisi m e k t u b u ö p ü p b a ş ı n a k o y d u k t a n h e m e n s o n r a C a f e r B e r m e k ’i h a z ı r l a m a işin e k o y u l a r a k k ı s a z a m a n ­ d a o n u Ş a m ’a u ğ u r l a d ı . C a f e r u ğ r a d ı ğ ı h e r şe h ir d e o y ö r e n i n ü m e r a v e e ş r a f ı o n u k a r ş ı l a m a k iç in şe h r i n d ı ş ı n a çık ıy or ^ o n a h e d iy e le r t a k d i m e d i y o r l a r d ı . B u ş e k il d e Ş a m ’a k a d a r g e ld i. Ş a m ’a v a r d ı ğ ı n d a S ü l e y m a n b in A b d u l m e l i k d ı ş ı n d a k i , şe r if , s i p a h v e y a k ı n l a r d a n t ü m d e v le t b ü y ü k l e r i o n u k a r ş ı l a ­ m a y a ç ı k a r a k o n u k a b u l e t t ile r . Ş a ş a a l ı v e b ü y ü k b i r şö le n l e o n a Ş a m ’a k a d a r e şl ik e d e r e k s a r a y - ı h a s s t a k o n u k e t t ile r . Ü ç g ü n s o n r a o n u Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in s a r a y ı n a h u z u ­ r a g e t i r d i le r . S a r a y a g e l d i ğ i n d e Sü l e y m a n b in A b d u lm e l ik o n u şö y l e b ir s ü z d ü k t e n s o n r a g a y e t le t e m i z y ü z l ü v e y a k ı ­ 249 'H iz am ü ’l-M ü lk şık lı b u l d u . Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in p e k h o ş u n a g i t m i ş ­ t i. C a f e r s e l a m e y le y e r e k t a z i m d e b u l u n d u k t a n s o n r a a y a k t a d u r d u . Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k o n a o t u r m a s ı iç in d e s t u r v e r d i. C a f e r ’i h a c i p le r in e y v â n ı n d a n g e ç i r e r e k d a h a m a k b u l b ir m a k a m o l a n t a h t ı n y a n ı b a ş ı n a b u y u r e d e r e k sa y g ı y l a ç e ­ k ild ile r . Sü l e y m a n o n a t e r s t e r s b a k a r a k y ü z ü n ü b u r u ş t u r d u v e ö f k e y l e : “ K a l k v e d e fo l h u z u r u m d a n !” d e d i. H a c i p l e r d e r ­ h a l f ı r la y ı p C a f e r ’i o r a d a n a l a r a k h e m e n u z a k la ş t ı r d ı l a r . H i ç k i m s e n e o l d u ğ u n a b ir a n l a m v e r e m e y e r e k h a y r e t le r iç in d e k a lm ı şt ı . D e r k e n ö ğ le n a m a z ı n ı m ü t e a k i p Sü l e y m a n b in A b ­ d u l m e l i k v e c ü m l e d e v le t b ü y ü k l e r in i n iş t ir a k iy le ş a r a p v e e ğ le n c e m e c li si k u r u l u p n e d im l e r y e r le r im a l d ı ğ ı n d a ş a r a p k a d e h i m e c lis t e b i r k a ç k e z d ö n d ü d u r d u . S ü l e y m a n ’ın k e y f in in y e r in e g e ld iğ in i g ö r e n h a v a s t a n b i ­ r i o n a t e k li fsiz c e y a k l a ş a r a k : “ B e n d e n iz a f fı n ı z a s ı ğ ı n a r a k b i r şe y sö y le y e c e k ; h a ş m e t m e a p l a r ı C a f e r B e r m e k ’i m ü h i m b i r iş iç in b ü y ü k b i r d e b d e b e , i h t i ş a m v e iz z e t ü i k r a m ile Ş a m ’a k a d a r g e t ir d ile r . L â k i n t e ş r i f e t t iğ in d e h ü k ü m d a n m ı z m k e n ­ d is in e p e k t e v e c c ü h b u y u r m a y a r a k h u z u r l a r ı n d a n k o v m a s ı ­ n ın h i k m e t i n e id i , b i lm iy o r u m , b e n d e g â n b u d u r u m a ş a ş ı r ı p k a h n ı ş l a r d ı r .” d e d i. Sü l e y m a n ; “ E ğ e r k i b i r k i ş i z a d e v e u z a k y o l l a r d a n g e lm iş b ir i o l m a y a y d ı o s s a a t k e l le sin i v u r u r d u m . Z i r a h u z u r u m a b e r a b e r i n d e ö l d ü r ü c ü b i r z e h ir le ç ı k m ı şt ı . H u z u r u m a il k d e f a ç ı k a c a k o l a n k i ş i h e d iy e o l a r a k z e h ir g e ­ t i r m i ş !” d e d i. N e d i m l e r i n d e n b ir i si: “ G i d i p e n i k o n u a r a ş t ı r ­ m a m , m e se le y i s o r u ş t u r m a m v e C a f e r ’in b i z z a t k e n d is in in t a s d i k y a h u t t e k z i p e t t iğ in e d a i r g ö r ü ş ü n ü a l m a m iç in h ü ­ k ü m d a r ı m ı z b a n a d e s t u r v e r s i n .” d e d i. Sü l e y m a n o n a m ü ­ s a a d e b u y u r d u . V a k i t k a y b e t m e d e n n e d im h a r e k e t e g e ç e r e k C a f e r ’in y a n ı n a g e li p : “ B u g ü n S ü l e y m a n ’ın h u z u r u n a ç ık t ığ m d a y a n ı n d a ö l d ü r ü c ü z e h ir v a r m ı y d ı ?” d i y e s o r d u . C a f e r : “ E v e t , h a t t a h â l â y a n ı m d a , işt e , y ü z ü k k a ş ı m ı n a l t ı n d a . B e ­ n im b ü t ü n a t a l a r ı m d a d a b u o la g e lm işt ir . B u y ü z ü k b e n i m ö z b a b a m d a n b a n a m ir a s k a ld ı. B a b a m a d a o n u n a t a la r ın d a n 250 Siy aset n am e m i r a s k a lm ışt ır . L â k i n b ir k a r ı n c a y ı b ile in c i t m iş li ğ im iz y o k ik e n b ir in sa n ın h e la k in e g ö n l ü m ü z h iç e l v e r m e z . Ç o k z a ­ m a n m a l v e m ü l k y ü z ü n d e n n ic e e z iy e t v e işk e n c e le r e m a r u z k a ld ı k . Şi m d i Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’in b e n i n e d e n ç a ğ ı r ­ d ığ ı h u s u s u n d a e n k ü ç ü k b ir fi k r im y o k id i . Ş a y e t b e n d e n g e n c - n â m e l e r i i st e r ; y e r i n e g e t i r e m e y e c e ğ im b i r şe y t a l e p e d e r y a h u t b a n a t a k a t y e t i r e m e y e c e ğ im b ir z a r a r ı d o k u n u r e n d i­ şe si y l e ş u y ü z ü ğ ü n k a ş ı n ı d iş le r v e z e h r in i iç ip a c ı v e z ille t t e n k u r t u l u r u m n iy e t iy le b u n u t a ş ı r ı m . ” N e d i m , o l a n b it e n i b i z z a t C a f e r B e r m e k ’in a ğ z ı n d a n b u şe k il d e d u y u n c a d e r h a l d ö n e r e k Sü l e y m a n ’ın h u z u r u n a g e ld i v e h a d is e y i n a k l e t t i . C a f e r ’in b u fe r a se t v e u y a n ı k l ı ğ ı n a h a y ­ r a n k a l a n Sü l e y m a n d u r u m d a n s o n d e r e c e m e m n u n v e b a h ­ t iy a r o l a r a k C a f e r ’e g ö n l ü ısın d ı. A r d ı n d a n C a f e r ’in m a z e r e ­ t in i k a b u l e d e r e k S ü l e y m a n ’ın h a s b i n e ğ i n i d e a l a r a k d e v le t in b ü t ü n ile r i g e le n le r in in o n u n ik a m e t e t t i ğ i s a r a y a g i t m e le r in i v e g ö r k e m l i b i r t ö r e n v e iz z e t ü i k r a m ile o n a d e r g â h a k a d a r e şl ik e t m e le r i n i e m r e t t i . E r t e si g ü n a y n e n e m r e d i ld iğ i g i b i y a p t ıl a r . C a fe r , S ü l e y m a n ’ın h u z u r u n a g e le r e k o n a s e l a m v e ­ r ip t a z i m d e b u l u n d u v e S ü l e y m a n ’ın k e n d is in e u z a t t ı ğ ı e lin i ö p t ü . Sü l e y m a n d a o n a y o l c u l u ğ u n u n n a s ı l g e ç t iğ in i s o r a r a k n ic e i l t i f a t l a r d a b u l u n a r a k o n a o t u r m a s ı n ı e m r e d i n c e C a f e r h ü r m e t in d e n ö t ü r ü o t u r m u y o r d u . Sü l e y m a n , C a f e r ’e y e r b u ­ y u r d u k t a n s o n r a o n a h e m e n v e z i r li k h ı r k a sı n ı b i z z a t g i y d i r e ­ r e k b i r k a ç t e v k i y a z m a s ı iç in ö n ü n e a l t ın işle m e li b ir d i v it k o y m a l a r ı n ı b u y u r d u . Sü l e y m a n o g ü z e l h a t t m a v e p a r l a k z e ­ k â s ı n a h a y r a n k a l ı p v e z i r li ğ e la y ı k v e l a z ı m o l d u ğ u n a k a n a a t g e t i r e r e k g a y e t le h o ş n u t o l d u . H i ç k i m s e Sü l e y m a n ’ı o g ü n k ü k a d a r m u t l u v e m e s u t g ö r m e m i ş t i . T ö r e n s o n a e r in c e ş a h l a ­ r a y a r a ş ı r b ir ş a r a p v e e ğ le n c e m e c lisi t e r t i p e d il d i . K im se n in h a y a l b ile e d e m e y e c e ğ i a l t ı n v e g ü m ü ş işle m e li y a y g ı l a r ü s­ t ü n d e ş a r a p l a r m ı y u d u m l a y a r a k k e n d ile r in d e n ge ç t ile r . A r ­ d ı n d a n C a f e r a y a ğ a k a l k a r a k ş ö y le d e d i: “ E fe n d i m , b e n d e n iz a f fı n ı z a s ı ğ ı n a r a k s u a l e y le m e k is t e r im ; m e l ik , k u l l a r m d a ö l ­ d ü r ü c ü z e h r in o l d u ğ u n u n a s ı l a n l a d ı , k e n d il e r in e n a s ı l m a ­ 251 N iz am u l- M ü lk lu m o l d u ? ” d iy e s o r d u . Sü l e y m a n : “ Sü r e k li y a n ı m d a t a ş ı d ı ­ ğ ı m , b e n i m iç in h e r şe y d e n d a h a k ıy m e t li b ir şe y v a r . B u n l a r ik i t a n e b o n c u k t u r , a k ik t a ş ı n a b e n z e r a m a t a m o l a r a k a k i k d e ğ il. H ü k ü m d a r l a r ı n h â z in e l e r in d e n e li m d e k a l a n b u y e g â ­ n e şe y i k o l u m a b a ğ l a r ı m . B u n la r ın b ir d iğ e r ö z e lliğ i d e h e r n e r e d e z e h ir v a r ise y a d a k im in ü st ü n d e z e h ir b u l u n u y o r ise , y e m e k v e y a ş a r a b a k a t m ı ş l a r ise z e h r in k o k u s u n u a l d ı k l a r ı n ­ d a b u b o n c u k l a r h a r e k e t e g e ç e r v e b ir b i r in e ç a r p m a y a , o y n a ­ m a y a b a şla r l a r . B ö y l e c e b e n d e m e c list e z e h ir o l d u ğ u n u a n l a ­ y a r a k t e d b ir li h a r e k e t e d e r i m v e se n e y v a n a a d ı m a t t ığ ı n d a n it ib a r e n b o n c u k l a r k ı p ı r d a m a y a , se n y a k l a ş t ı k ç a d a h a h ız lı h arek et etm ey e b a şl a d ı la r . N i h a y e t h u z u r u m d a o t u r u n c a b o n c u k l a r b ir b i r le r i n e ö y le ç a r p m a y a b a ş l a d ı l a r k i se n d e z e ­ h ir o l d u ğ u n a z e r r e k u ş k u m k a l m a d ı . E ğ e r b e n i m y e r i m e b ir b a ş k a s ı o l s a y d ı g ö z ü n ü k ı r p m a d a n s a n a k ı y a r d ı . Se n i h u z u r ­ d a n u z a k l a ş t ı r d ı k l a r ı n d a b o n c u k l a r ı n k ı p r a ş m a s ı k e si ld i. Se n sa r a y d a n ç ık a n a k a d a r b o n c u k la r sü k û n e t b u lm a d ı.” D a h a s o n r a p a z ı s ı n d a n b o n c u k l a n ç ı k a r a r a k C a f e r ’e g ö s t e r d i v e ; “ H a y a t t a b u n d a n d a h a ilg in ç b ir şe y g ö r m ü ş l ü ğ ü n v a r m ı ? ” d iy e s o r d u . C a f e r v e d e v le t in b ü t ü n ile r i g e le n le r i ş a ş ı r ı p k a l ­ d ıla r . A r d ı n d a n C a f e r : “ H ü k ü m d a r ı m , b e n d e n i z ö m r ü h a y a t l a n n d a a k ı l a l m a z h a r i k a ik i şe y e t a n ı k o l d u m : B ir isi b u siz in b a h s i n i e t t i ğ in iz b o n c u k la r d ı r , d iğ e r i d e T a b e r i s t a n m e l ik i n in k id ir .” d e d i. Sü l e y m a n : “ T a b e r i s t a n m e li k in in h a r i k a s ı n e y ­ m i ş ? A n l a t d a d in le y e y im .” d e d i. “ B e lh v a li si n e m e l ik in m e k t u b u e r iş in c e v a l i e fe n d im iz in e m r e t t i ğ i h a z ı r lı k la r ı t a m a m l a y ı p u ğ u r l a d ı k t a n s o n r a b e n d e ­ n iz Ş a m ’a d o ğ r u y o l a ç ı k a r a k b i r t a k ı m e şy a la r ım ı a l m a k ü z e r e N i ş a b u r ü z e r in d e n T a b e r i s t a n ’a d o ğ r u h a r e k e t e t t i m . T a b e r i s t a n ’a v a r d ı ğ ı m d a T a b e r i s t a n m e l ik i c i h a n e f e n d is in in sa y e s i n d e b e n i k a r ş ı l a y a r a k b e n d e n i z i s a r a y l a r ı n d a a ğ ı r l a y a ­ r a k i h s a n l a r v e iz z e t ü i k r a m l a r d a b u l u n d u . H e r g ü n b ir lik t e ş a r a p l a r i ç iy o r g e z i le r e ç ı k ı y o r d u k . D e r k e n b ir g ü n m e l ik b a ­ n a : ‘Se n T a b e r i s t a n d e n iz i g e z in t i si n d e b u l u n d u n m u h i ç ? ’ d i ­ y e s o r d u . B e n ‘H a y ı r .’ d e y in c e , ‘Y a r ı n d e n iz g e z i si iç in m i s a 252 Siy asetn am e i i r i m si n .’ d e d i. ‘B a ş ü st ü n e e f e n d i m .’ d e d im . E r t e si g ü n o l u n ­ c a g e m ic i le r in g e m ile r i h a z ı r l a m a l a r m ı e m r e t t i . D a h a s o n r a sa h il e g i t m e k ü z e r e a t l a r a a t l a d ı k . Sa h il d e g e m iy e b in e r e k d e n i z e a ç ı ld ı k . Ç a l g ı c ı l a r ı n ş a r k ı l a r ı e şl iğ in d e g e m ic i le r d e ­ n iz d e y o l a l a r a k il e r l e m e k t e y d i. B ir y a n d a n d a s a k il e r i n i k ­ r a m e t t i ğ i ş a r a p l a r ı y u d u m l u y o r d u k . B e n v e m e l ik b i r b i r i m i ­ z e d e ğ e si y e y a n y a n a o t u r m a k t a y d ı k . M e l i k i n p a r m a ğ ı n d a ö m r ü h a y a t ı m d a h iç g ö r m e d i ğ i m g ü z e l li k t e , k a ş ı k ı z ıl y a k u t ­ t a n g a y e t le ş ı k , g ö z l e r i m i a l a m a d ı ğ ı m b e r r a k v e a h m h b ir y ü ­ z ü k v a r id i. O n a f a z l a c a b a k t ı ğ ı m m e l ik in d i k k a t i n i ç e k in c e m e l ik p a r m a ğ ı n d a n y ü z ü ğ ü ç ı k a r a r a k b a n a t a k d i m e t t i. B e n t a z i m d e b u l u n a r a k ö p ü p y ü z ü ğ ü m e l ik e t e k r a r s u n d u m . M e ­ lik y ü z ü ğ ü a l ı p t e k r a r ö n ü m e k o y a r a k ; ‘H i b e o l a r a k ç ı k a r d ı ­ ğ ım ız y ü z ü ğ ü t e k r a r p a r m a ğ ım ız a t a k m a k şa n ım ız a y a r a ş­ m a z . ’ d e d i. B e n d e n iz b i r k a ç d e f a y ü z ü ğ ü k i b a r c a r e d d e t t im . G ö z ü m y ü z ü ğ ü n z e r a f e t in d e id i ; b ö y le p a h a b iç il m e z , b e lk i d e h a t ır a sı o la n b ir y ü z ü ğ ü ç ık a r ıp b a n a b a ğ ı şl a m a sm d a d e ­ ğ i l, a l d ı ğ ı m t a k d i r d e m e l ik i n in c i n e c e ğ in i d ü ş ü n e r e k v e h a d ­ d im i a ş a r a k t e k r a r ö n ü n e k o y u v e r in c e m e l ik y ü z ü ğ ü a l a r a k d e n iz e fır la t t ı . B e n : ‘E y v a h e y v a h ! M e l i ğ i n k a b u l e t m e y e c e ğ i­ n i b i ls e y d i m a l ır d ı m . Z i r a ö y le si b i r y a k u t u h a y a t ı m d a g ö r ­ m ü ş d e ğ i l d i m .’ d e d i m . M e l i k , ‘K a ç k e r e s a n a b a ğ ı ş l a d ı ğ ı m h a ld e g ö st e r m e lik n e z a k e t t e b u lu n d u ğ u m u sa n a r a k r e d d e ­ d in c e b e n d e is t e r i st e m e z y ü z ü ğ ü d e n iz e a t t ım . Şi m d i n e d i ­ y e h a y ıfla n m a k t a sın y a z ık sa n a ! M a d e m k i y ü z ü k t e g ö n lü n k a l d ı b ir h a l ç a r e si n e b a k a r y ü z ü ğ ü s a n a g e n e u l a şt ı r ı r ı z .’ d i ­ y e r e k b i r g u l a m a : ‘D e r h a l g i t b ir k a y ı ğ a a t l a y ı p sa h i l e v a r . O r a d a b ir a t a b in v e b ir k o ş u s a r a y ı m a g i d e r e k h a z i n e d a r a f a l a n c a a l t m d a n b i r s a n d u k a y ı d e r h a l k a p ı p g e t i r m e s in i s ö y ­ l e . ” d e d i. A r d ı n d a n g e m ic i y e b i r s o n r a k i e m r e k a d a r d e m ir a t ı p g e m iy i s a b i t t u t m a s ı n ı s ö y le d i. G e m i c i a y n e n m e l ik i n d e ­ d i ğ i g i b i y a p t ı . B i z d e b i r y a n d a n ş a r a p l a r ı m i z ı iç e r k e n b ir y a n d a n d a d e n iz g e z im iz in t a d ı n ı ç ı k a r ı y o r d u k . D e r k e n g u l a m g e le r e k e l in d e k i s a n d u k a y ı m e l ik in ö n ü n e b ı r a k t ı . M e li k k u ş a ğ m d a n b i r k e s e n in a ğ z ı n ı a ç a r a k g ü m ü ş t e n b ir a n a h t a r 253 N iz am ü ’l- M ü lk ç ı k a r d ı . B u a n a h t a r l a s a n d u k a n ı n k ili d in i a ç a n n a e lik e lin i s a n d u k a y a d a l d ı r ı p a l t ı n b i r b a l ı k ç ı k a r a r a k b a l ı ğ ı d e n iz e fır ­ la t t ı. O a l t ın b a l ı k d e n iz in e n d ib in e v a r a r a k b ir s ü r e s o n r a s u y u n y ü z e y in d e a ğ z ı n d a o y ü z ü k l e g ö r ü n ü v e r d i . M e l i k g e ­ m ic iy e k a y ı k l a o r a y a g it m e si n i e m r e t t i. G e m ic i g i d e r e k a ğ ­ z ı n d a k i y ü z ü k l e b a l ı ğ ı a ld ı v e o ş e k il d e m e l ik i n ö n ü n e b ı r a ­ k ı v e r d i . M e l i k y ü z ü ğ ü a l t ı n b a l ı ğ ı n a ğ z ı n d a n a l ıv e r e r e k b e ­ n im ö n ü m e k o y d u v e ‘İ şt e a l s a n a y ü z ü k .’ d e d i. B e n k i b a r c a k a b u l e t t i m . M e l i k o a l t ın b a lı ğ ı , g e t i r d ik l e r i o s a n d u k a y a k o y u p k il it le d ik t e n s o n r a a n a h t a r ı t e k r a r k u ş a ğ ı n d a k i k e s e ­ y e k o y d u . İ şt e b e n d e n iz in p a r m a ğ ı n d a k i y ü z ü k o y ü z ü k t ü r .” d i y e r e k p a r m a ğ ı n d a k i y ü z ü ğ ü ç ı k a r a r a k Sü l e y m a n b in A b d u l m e l i k ’e t a k d i m e t t i. Sü l e y m a n y ü z ü ğ ü a l ı p b i r a z in c e le ­ d ik t e n s o n r a , “ B ö y l e si b ir a d a m ı n a r m a ğ a n ı n ı z a y i e t m e k m ü n a s i p o l m a z . ” d i y e r e k y ü z ü ğ ü o n a ia d e e t t i. E l b e t t e b u ö y k ü d e n ilg i ç e k i c i o l d u ğ u iç in b a h s e d i l d i ; y o k s a k i t a b ı m ı z ı n m a k s a d ı m a s a l a n l a t m a k d e ğ ild ir . G a y e ­ m i z m ü r e f f e h ç a ğ l a r ç a t ı p işle r i n i s t i k r a r h o l m a s ı n ı n a l a m e ­ t i iy i b ir h ü k ü m d a r ı n z u h u r e d i p b o z g u n c u l a r ı t e p e l e m e si , g ö r ü ş l e r i n i n a y n iy le s a b i t o l m a s ı , v e z i r v e p î ş k â r â n ı n m iy i v e a si l o l m a l a r ı , işi e h lin e v e r m e le r i, i k i m e şg u l i y e t i a y n ı k i şi y e , b i r işi ik i a y r ı ş a h s a t e v d i e t m e m e l e r i, s a p k ı n m e z h e p l il e r l e m ü c a d e l e e d i p t e m iz m e z h e p li le r i t e r fi e t m e l e r i , z a l i m l e r e k a r ş ı s e r t o l m a l a r ı , y o l l a n g ü v e n l i h a l e g e t i r m e l e r i, a s k e r l e ­ r in in v e r ia y e t i n in k e n d i si n d e n k o r k m a l a r ı , s i p a h - s â l â r l ı ğ ı y e n i y e t m e t o y d e l i k a n l ı l a r a d e ğ il t e c r ü b e l i i h t i y a r l a r a e m a ­ n e t e t m e l e r i , k iş iy i a l t ı n s a h i b i d e ğ i l h ü n e r s a h i b i o l d u ğ u iç in t u t m a l a r ı , d ü n y a m e n f a a t i iç in d i n le r i n i s a t m a m a l a r ı , h e r şe y i u su l ü n c e i c r a e t m e le r i , d i n v e d ü n y a işl e r in in u y u m l u y ü r ü m e s i iç in h e r k e s i li y a k a t le r in c e i s t i h d a m e t m e le r i , h e r ­ k e se y e t e r li liğ i ö l ç ü ş ü n c e iş b u y u r m a l a r ı , b u n a m u g a y i r h a ­ r e k e t e t t iğ in d e h ü k ü m d a r ı n m ü s a a d e e t m e m e si v e t ı p k ı k a ­ d i m z a m a n l a r d a k i g i b i işl e r i a d a l e t d e n g e s i v e i d a r e k ı lı c ıy ­ l a t a n z i m e t m e k t ir . 254 Kırk Üçüncü Fasıl Tesettür Ehline, H arem Dairesine, Padişahın İdaresi A ltındakilere ve Kom utanlarının Tanzim ine Dairdir B ü y ü k z a r a r la r a y o l a ç a c a ğ ın d a n v e p a d işa h ın h a şm e t v e ş a n ı n a h a le l g e t i r e c e ğ in d e n ö t ü r ü h ü k ü m d a r ı n a st la n ü st y a p m a m a s ı la z ım d ır . B u n l a r Ö z e llik le e h l- i se t r o l u p a k ı ll a r ı b u işle r e e r m e y e n k a d ı n l a r d ı r . Z i r a b u n l a r n e z ih b i r n e sli n d e v a m ı iç in v a r d ır la r . B u y ü z d e n , b u l u n d u k l a r ı y e r d e d u r m a ­ lıd ır la r . O n l a r ı n ö v g ü y e e n ç o k y a r a ş a n l a r ı a s i l v e li y a k a t li , ö r t ü l ü v e t a k v a l ı o l a n l a r ı d ı r . D i z g i n i e lle r in e g e ç i r e n p a d i ş a ­ h ın k a d ı n l a r ı e r k e k l e r in h e r z a m a n d ı ş a r ı d a b i z z a t g ö z l e r iy le g ö r d ü k l e r i g i b i h a d i se l e r e t a n ı k o l a m a y a c a k l a r ı iç in k ö t ü m a k s a t h k iş il e r d e n d u y d u k l a r ı g i b i y a h u t h a c i b e v e h a d ı m ı n sö y le d ik le r in i g ö z ö n ü n e a l a r a k e m ir le r d e b u lu n u r la r . B ö y le c e v e r d ik le r i e m ir le r ç o ğ u n l u k l a h a k i k a t e t e r s d ü şü n c e k a r ­ g a ş a z u h u r e d e r v e p a d i ş a h ı n d a it ib a r ı z e d e le n ip h a l k s ı k ı n ­ t ı y a d ü ş e ı ; m e m l e k e t v e d in işle r in d e a k s a m a l a r m e y d a n a g e ­ lir , h a l k ı n v e r e a y a n ı n m a l ı z a y i o l u r , d e v le t e r k â n ı n ı n d ir l ik v e d ü z e n i b o z u l u r . T a r i h in b ü t ü n d e v ir le r in d e h ü k ü m d a r ı n k a r ı s ı h ü k ü m d a r a e g e m e n o l d u ğ u n d a r e z a l e t , şe r , fit n e v e fe ­ s a t t a n b a ş k a b i r ş e y e l e g e ç m e m işt i r . B i r p a r ç a b u k o n u ü z e ­ r in d e m ü t a l a a e d e lim . 255 N iz am ü ’l-M ülk K a d ı n a k l ı n a u y u p o n a i t i b a r e t t i ğ i iç in n ic e m e ş a k k a t v e z ah m e t e d ü ç a r o la n ilk in sa n , H a v v a ’n ın e m r i n i d in le y i p b u ğ d a y ı y i y e r e k c e n n e t t e n ç ı k a r ı l a n  d e m a l e y h is se l a m id i. B ir r iv a y e t e g ö r e 2 0 0 , b a ş k a b ir r iv a y e t e g ö r e a n c a k 3 0 0 s e ­ n e g ö z y a ş l a r ı iç in d e t ö v b e le r e t t ik t e n s o n r a T a n r ı a z z e v e c e lle t ö v b e si n i k a b u l e d i p o n u b a ğ ı ş l a d ı . H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i K e y k a v u s ’u n Su d â v e n a m b ir k a r ıs ı v a r d ı . B u k a d ı n ı n K e y k a v u s ’a n a z ı v e h ü k m ü g e ç e r d i. K e y k â v u s R ü s t e m ’e , t e r b i y e si a l t ı n d a b ü y ü y e n o ğ l u S i y a v u ş ’u ö z le ­ d iğ i v e o n u g ö r m e k iç in k e n d ile r i n e g ö n d e r m e si n i t a l e p e d e n b ir k â s ı d y o ll a d ı . R ü s t e m , Si y a v u ş ’u K e y k a v u s ’a y o l l a d ı . Siy a v u ş ’u n y ü z ü g ü z e ll e şm iş , g a y e d e y a k ı şı k lı b ir d e l ik a n l ı o l ­ m u şt u . Si y a v u ş g e ld iğ in d e S u d â v e o n u p e r d e n in a r d ı n d a n g ö ­ r ü v e r i n c e iç i g e ç e r e k o n a g ö n l ü n ü k a p t ı r d ı . Su d â v e K e y k a ­ v u s ’a : “ S i y a v u ş ’a sö y l e k ı z k a r d e ş l e r in in k e n d is in i g ö r m e le r i iç in şe b i s t â n a k a d a r g e lsi n , o n a p e k i ş t i y a k d u y m a k t a l a r .” d e d i. B u n u n ü z e r in e K e y k a v u s d a S i y a v u ş ’a ş e b i s t â n a k a d a r g i t m e si n i, k ız k a r d e ş l e r in in k e n d isin i g ö r m e k ist e d ik le r i n i sö y le d i. Si y a v u ş : “ E m r in i z b a şı m ü st ü n e lâ k in o n la r ı n şe b ist â n d a b e n d e n iz in e y v a n d a k a l m a s ı d a h a m a k u l d ü n ” d e d i. K e y k a v u s “ Ş e b i s t â n a g i t . ” d e y i n c e , Si y â v u ş şe b i s t â n a g i r e r g i r m e z b a b a s ı n ı n k a r ıs ı Su d â v e ü st ü n e a b a n a r a k o n a s a r k ­ m a y a b a ş l a d ı . Si y a v u ş b u d u r u m d a n s o n d e r e c e r a h a t s ı z o l a ­ r a k k e n d isin i g ü ç b e l â şe b i s t â n d a n d ı şa r ı a t ı p k e n d i s a r a y ı n a v a r d ı . S i y a v u ş ’u n b a b a s ı n ı o l a n b it e n d e n h a b e r d a r k ı l a c a ğ ı n ­ d a n e t e k le r i t u t u ş a n S u d â v e e lin i ç a b u k t u t a r a k K e y k a v u s ’u n h u z u r u n a g it t i v e : “ Si y â v u ş ’u n b a n a sa l d ı r d ı ğ ı n ı b il m iy o r m u s u n ? B a n a a s ı l d ı , k e n d im i e lin d e n z o r k u r t a r d ı m . Ö z e v ­ la d ı n ı n b ö y le şe y l e r y a p m a s ı h o ş m u .^ ” d e d i. B u sö z l e r K e y ­ k a v u s ’u n p e k a ğ r ı n a g it t i. Ö y le k i, sö y l e n t i le r v e ş a y i a l a r ç a l ­ k a l a n m a y a b a ş l a y ı n c a Si y a v u ş ’a , “ A n c a k a t e ş ü st ü n d e n a t l a r 256 Siy asetn am e W d e a t e ş se n i k a k m a z s a p a k l a n ı r s ı n .” d e d ile r . Si y a v u ş , “ F e r ­ m a n ş a h ı n fe r m a n ıd ır .” d e d i. B u n u n ü z e r in e sa h r a n ı n d ö r t t e b ir in e o d u n l a r y ı ğ ıp a t e ş y a k a r a k Si y a v u ş ’a ; “ Şi m d i a t e ş e ı l o ğ r u il e r l e !” d e d ile r . Si y a v u ş g e c e k a r a s ı b ir a t a b in e r e k T a n n ’n ın a d ı y l a a t e ş e ile r le y ip g ö z d e n k a y b o l d u . B i r m ü d d e t g e ç ­ t ik t e n s o n r a T a n r ı a z z e v e c e lle n in in a y e t iy le a t e şin b ir u c u n ­ d a n n e k e n d isin in n e d e a t ın ın b ir k ılı z a r a r g ö r m e m i ş b ir ş e ­ k i ld e s a ğ s a l i m ç ı k ı v e r d i . B u işe ş a ş ı r ı p k a l a n h a l k S i y a v u ş ’u n m a s u m o l d u ğ u n a k a n a a t g e t ir d ile r . M û b e d l e r d e o a t e şt e n b ir p a r ç a a l ı p a t e şg e d e y e g e t ir d ile r . H a k i k a t i o r t a y a ç ı k a r d ı ğ ı için s ö z k o n u s u a t e ş h â l â y e r li y e r i n d e y a n m a k t a d ı r . K e y k a v u s S i y a v u ş ’a B e lh e m ir li ğ in i v e r e r e k o n u o r a y a y o lla d ı. B u a r a d a Su d â v e o la y ı y ü z ü n d e n b a b a sı n a h â lâ k ır ­ g ın o l a n Si y a v u ş ç o k z o r z a m a n l a r g e ç i r m e k t e y d i . İ r a n ’d a b u l u n m a k i s t e m i y o r v e k a f a s ı n d a H i n d i s t a n ’a y a d a t a H o t e n v e M a ç i n ’e g i t m e y i t a s a r l ı y o r d u . O n u n b a b a s ı n a k ır g ın o l d u ğ u n d a n h a b e r d a r o l a n E f r e s y â b ’ın v e z ir v e s i p a h - s â l â r ı o l a n P ir â n - ı v i s e k e n d i s i n i S i y a v u ş ’a t a k d i m e t t i. E f r e s y â b n a m ı n a i h s a n l a r d a b u l u n d u v e S i y a v u ş b u n l a r ı k a b u l e t t i. A r a l a r ı n d a a h it l e şt il e r v e o n a şö y l e d e d i: “ H a n e d a n b ir c e v ­ h e r d e b ir .” E f r e s y â b o n a ö z e v l a t l a r ı n d a n d a h a f a z l a i t ib a r e t t i. H e r n e z a m a n b a b a s m a k a r ş ı k a l b i y u m u ş a r s a İ r a n t o p ­ r a k l a t m a d ö n e b i l e c e ğ i n i , b u n l a r ı n k e n d i si n e k a l d ı ğ ı n ı s ö y l e ­ d i. E f r e s y â b d a t a v a s s u t e d e r , s a ğ l a m b i r a n l a ş m a y a p a r v e o n u b in l e r le i h t i ş a m v e iz z e t ü i k r a m l a r l a m e m l e k e t i n e y o l ­ lar . D a h a s o n r a S i y a v u ş B e l h ’t e n T ü r k i s t a n ’a g e ç t i. E f r e s y â b S i y a v u ş ’a k ız ı n ı v e r e r e k o n u ö z o ğ u l l a r ı n d a n d a h a m a k b u l v e d a h a a z i z b i r m a k a m a g e t i r d i. S i y a v u ş ’u n b u d u r u m u n u k ı s k a n a n E f r e s y â b ’ın k a r d e ş i G e r s i v e z m ü ft e r il e r l e e l e le v e ­ r ip m a s u m o l a n S i y a v u ş ’u n c a n ı n a k ı y d ı l a n İ r a n ü lk e sin i k a ­ r a b i r y a s b ü r ü d ü s a v a ş ç ı y i ğ it le r a y a k l a n d ı v e R ü s t e m t a S i s t â n ’d a n şa h ı n s a r a y ı n a v a r ı p ş e b i s t â n a d e s t u r s u z d a l d ı ; K e y k a v u s ’u n k a r ı s ı S u d â v e ’y i s a ç l a r ı n d a n t u t u p sü r ü y e r e k k ı l ı ç l a l i m e li m e e y le d i. H i ç k i m s e d e R ü s t e m ’e t e k l a f e d e ­ 257 N iz am ü ’l-M ü lk c e k y ü r e k y o k t u . S a v a ş ç ı l a r k ı lı ç k u ş a n ı p S i y a v u ş ’u n i n t i k a ­ m ın ı a l m a k iç in T ü r k i s t a n ’a y ü r ü d ü . Y ı l l a r c a sü r e n s a v a ş l a r b o y u n c a ik i t a r a f t a n n ic e b in l e r le k i ş i c a n ı n d a n o l d u . B ü t ü n b u n l a r ş a h a t a h a k k ü m e d e n S u d â v e d e n e n b ir k a d ı n ı n y ü ­ z ü n d e n o lm u şt u . P a d i ş a h v e k u d r e t l i a d a m l a r ı n t ü m ü k e n d ile r i n e , iç le r in in k a n a ğ l a d ı ğ ı n d a n k a d ı n l a r ı n ı n h a b e r l e r i o l m a y a c a k b ir y o lu b e n im se m işl e r d i r . B ö y l e c e k a d ı n l a r ı n a r z u v e e m ir le r i n d e n a z a t b ir şe k i l d e ö m ü r s ü r m ü ş v e t ı p k ı İ s k e n d e r g i b i o n l a r a h ü k m e t m işl e r d ir . H ik â y e T a r i h t e ş ö y l e a n l a t ı l ı r : “ İ s k e n d e r R u m ’d a n g e l i p A c e m ş a h ı D â r â b in D â r â ’y ı b o z g u n a u ğ r a t t ı ğ ı v a k i t , D â r â m a ğ ­ lu p o l u p k a ç a r ik e n b i r h i z m e t k â r - ı h a s s ı t a r a f ı n d a n ö l d ü ­ r ü l m ü ş t ü . D â r â ’n m g ü z e l l i k t e e şi b u l u n m a z d i l b e r l e r d i l b e ­ r i R u ş e n e k a d ı n d a b i r k ı z ı v a r d ı . B u R u ş e n e k ’in y i n e D â r â s o y u n d a n h e p s i iffe t li v e ö r t ü l ü h e r n e k a d a r b e n z e r v a s ı f ­ l a r d a b a ş k a k ı z k a r d e ş l e r i v a r i se d e R u ş e n e k h e p s i n d e n d a ­ h a g ü z e l id i . İ s k e n d e r ’e : ‘D â r â ’n ın ş e b i s t â n ı n a b ir u ğ r a y ı p o r a d a k i â l e m i n a y p a r ç a l a r ı n ı , ö z e l l i k l e if fe t li m i iffe t li , g ü ­ z e ll ik t e v e c e m a l d e d ü n y a d a b ir e şi b e n z e r i b u l u n m a y a n D â r â ’n ın k ı z ı n ı g ö r m e k is t e m e z m i y d i n i z ? ’ d iy e t e k li f t e b u ­ lu n d u la r . B u n u sö y l e y e n k i ş i k a f a s ı n d a İ s k e n d e r ’in k ı z ı g ö r ­ d ü ğ ü n d e h o ş u n a g i d i p o n u n l a e v l e n m e si n i k u r u y o r d u . İ s ­ k e n d e r : ‘E r k e k l e r i n i y e n d i k ; k a d ı n l a r ı n a y e n i l m e y e l i m !’ c e ­ v a b ı y l a b u n a t e v e c c ü h e t m e y e r e k D â r â ’n ın ş e b i s t â n ı n a g i ­ r i p n a m u s u n u ç i ğ n e m e m e y i t e r c i h e t t i. O , iş l e r in i n s e l a m e ­ t in i o n l a r a h iç i l i ş m e m e k t e g ö r d ü . Z i r a k a d ı n iy i g ü n d e k ö ­ t ü g ü n d e ş e y t a n g i b i y o l k e s i c i d i r .” B a ş k a b i r v a k a d a m e şh u r H ü sr e v , Şir i n v e F e r h a d h i k â ­ y e sid ir . Şir i n H ü s r e v ’e g ö n l ü n ü k a p t ı r ı p s ı r s ı k l a m â ş ı k o lu v e r in c e a ş k ı n d iz g i n le r i Şi r in ’in e lin e g e ç t i. B ö y l e c e H ü s r e v Şi ­ 258 Siy asetn am e r in ’in h e r d e d iğ i n i y a p m a k d u r u m u n d a y d ı . D e r k e n Şi r i n iy it lc n c e sa r e d e n in c e on ca şa h lık v e y a k ı şı k lı h ğ ı n a r a ğ m e n f [ ü sr e v ’i b ı r a k ı p F e r h a d ’a g ö n ü l v e r d i. H ik â y e H e k i m B ü z ü r c m i h r ’e , “ T ü m c i h a n d a se n in g i b i e şi b e n ­ z e r i b u l u n m a z b ir siy a se t ç iy e s a h i p o l d u k l a r ı h a l d e S â s â n i h a n e d a n ı m n y ı k ı lm a sı n ı n h ik m e t i n e id i.^ ” d i y e so r d u l a r . B ü z ü r c m i h r şö y le d e d i: “  l- i S â s â n ik i şe y y ü z ü n d e n y ı ­ k ıld ı . B i r i si  I - i S â s â n b ü y ü k işl e r i e h il o l m a y a n v e c a h i l k i m ­ se le r e t e v d i e t m e k t e y d ile r . İ k in c is i d e a k ıU ı, u y a n ı k v e â l im in sa n la r sa t ın a lm ıy o r la r d ı. Bu n u n n e t ic e si o l a r a k b e n im iş i m g ü c ü m k a d ı n v e ç o l u k ç o c u k l a r a k a lm ı şt ı . B u ik i t a y f a ­ d a n e a k ı l n e fik i r b u l u n d u ğ u iç in s ö z d e d in le m e z o l u r la r . îşt e b u n l a r d a n ö t ü r ü h ü k ü m d a r l ı k m e se le l e r i k a d ı n v e ç o c u k ­ l a r a k a l d ı ğ ı g ü n b il k i o h a n e d a n ı n s o n u y a k ı n d ı r v e b ö y le si sa lt a n a t t a ist ik r a r o l m a z .” H a d is P e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m şö y le b u y u r u r : “ İ şl e r in iz d e k a ­ d ı n l a r l a i st iş a r e e d i n iz ; d o ğ r u y a p m a k iç in o n l a r işin n a s ı l y a ­ p ı l m a s ı g e r e k t iğ in i s ö y l ü y o r l a r s a t a m t e r sin i y a p ı n ı z .” E ğ e r k a d m l a r ı n a k h t a m o l a y d ı p e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m o n la r ı n d e d ik le r in in a k s i i s t i k a m e t t e h a r e k e t e d i n i z b u y u r m a z l a r d ı . H ik â y e H a d i s t e ş ö y le g e ç m i ş t i r : “ P e y g a m b e r a l e y h i s s e l a m ı n h a s ­ t a l ı ğ ı ş i d d e t l e n i p s o n n e fe s le r in i a l d ı k l a r ı n d a n a m a z v a k t i g e l m i ş , g e ç m e k ü z e r e y d i. S a h a b e m e s c i d d e p e y g a m b e r i n g e ­ li p c e m a a t e i ş t i r a k i iç in u z u n sü r e d i r b e k l e m e k t e y d i . R e s u l a le y h isse la m ın m e sc id e v a r m a y a t a k a t i y o k t u . A işe v e H a f- 259 N iz am ü ’l-M iilk s a r a d i y a l l a h u a n h u m a h e r i k is i p e y g a m b e r i n y a s t ı ğ ı u c u n ­ d a o t u r m a k t a y d ı l a r . A iş e , p e y g a m b e r e : “ E y A l l a h ’ın n e b i si, n a m a z v a k t i g e l d i g e ç iy o r . M e s c i d e g i t m e y e m e c a l i n i z y o k ­ tu r. A sh a b ın ız d a n i m a m l ı k y a p m a s ı iç in k im i e m r e d e r s i ­ n iz.^ ” d e d i. R e s u l ; “ E b u b e k i r k ı l d ı r s ı n .” d e d i. B i r a z g e ç m iş t i k i A iş e H a f s a ’y a , “ B e n ik i d e f a s o r d u m , b ir d e se n s o r b a k a y ı m . Z i r a E b u b e k i r s a n a a ş ı n m u h ab b eti o l a n y u f k a y ü r e k li b ir id ir . Se n i m i h r a p t a g ö r m e y i n c e k e n d i ­ sin i t u t a m a y ı p a ğ l a m a y a b a ş l a r s a h e m k e n d i h e m c e m a a t i n n a m a z ı b o z u l m u ş o lu r . Ö m e r ise d a h a s o ğ u k k a n l ı v e ç a t a l y ü r e k t ir . E m r e t d e Ö m e r k ı ld ı r ı v e r si n .” d e d i. H a f s a d a p e y ­ gam b er a le y h isse la m a bu m in v a ld e k o n u şt u . P e y ga m b e r a l e y h is se l a m : “ Siz in d u r u m u n u z Y u s u f ’u n h a li g i b id ir . Siz in t a l e p e t t iğ in iz i d e ğ il , m ü n a s i p v e d o ğ r u o l a n ı e m r e d e c e ğ im . E b u b e k i r ’e sö y le y in ö n e g e ç sin v e c e m a a t e n a m a z ı k ı l d ı r s ı n .” d e d i. İ l im , t a k v a v e b ü y ü k l ü ğ ü y l e A i şe iç in ; “ D in in iz in ü ç t e ik isin i A i ş e ’d e n ö ğ r e n i n .” d e m i ş o l d u ğ u h a l d e o n a b ö y le d i ­ y o r s a d i ğ e r k a d ı n l a r ı n d u r u m u n u v a r se n h e s a p e t . H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i b e n i İ s r a il d e v r in d e ş ö y le b ir k a n u n v a r d ı : “ 4 0 y ıl b o y u n c a b e d e n in i b ü y ü k g ü n a h l a r d a n s a k ı n ı p g ü n d ü z l e r i o r u ç t u t a r a k g e c e le r in i i b a d e t l e g e ç i r e n le r in A ll a h T e â l â ü ç h a c e t i n i g i d e r ir v e h e r n e d il e r le r se y e r i n e g e t i r il ir d i . İ şt e o d e v ir d e B e n î İ sr a il d e n t a k v a l ı v e Sa li h k u l l a r d a n Y u s u f n a m b ir i v a r id i . B u Y u s u f ’u n y in e k e n d is i g i b i d i n d a r v e i f­ fe t li K i r s u f e n a m b ir k a r ı s ı v a r id i. Y u s u f b u ş e k il d e 4 0 y ılın ı A ll a h ’a i b a d e t l e g e ç i r m iş t i . K e n d i k e n d is in e ; “ Şu h a l d e y e r i ­ n e g e t i r m e si iç in A l l a h ü T e â l â ’d a n n e d il e k d il e y e y i m ? İ s t e d i ­ ğ i m şe y in d a h a m a k b u l o l m a s ı iç in b a n a k e n d is in e d a n ı ş a ­ c a k b ir a r k a d a ş la z ım .” O k a d a r k a fa y o r m a sın a r a ğ m e n a k ­ l ı n a h iç k im se g e lm e d i . D e r k e n e v in e d ö n d ü v e “ Şu d ü n y a d a 260 Siy aset n am e k a r ım d a n d a h a a z iz k im se m y o k t u r . Be n im e şim v e ç o c u k la ­ r ım ın a n a s ıd ır . B e n im se l a m e t i m o n u n se la m e t i d ir . E n iy isi h c n o n u n l a b i r is t i ş a r e e d e y i m .” d e d i. D a h a s o n r a k a r ı s ı n a : “ B a k , b e n 4 0 y ıllık i b a d e t i m i b it ir ­ d iğ im iç in b e n i m ü ç h a c e t i m H a k k T e â i â a z z e v e c e lle k a t ın ıla k a r ş ı l a n a c a k t ı r şu d ü n y a d a b e n im iy iliğ im i se n d e n d a h a ç o k ist e y e n b u l u n m a z . N e d e r si n ? T a n r ı a z z e v e c e ll e d e n n e d i l e y e y i m ?” d iy e s o r d u . K a d ı n ; “ Ş u c i h a n d a se n ik i g ö z ü m ü n n u r u s u n ! V e k a d ı n ­ la r e r k e k l e r in t e m a ş a g â h v e t a r la sı d ır . G ö n l ü n b e n i g ö r ü n c e ş a d olu E, d ir li k d ü z e n in v e k e y fin b e n im le y e r i n e ge lir , b e n i m b i r ö m ü r s ü r m e m se n in d e n e şe y le h a y a t ı n ı i d a m e e t t ir m e n iç in k a p ı d a n iç e r i h ç r g i r d i ğ i n d e g ü z e ll iğ im v e c a z ib e m l e iç in b i r h o ş o l su n d iy e A l l a h ’t a n b a n a ş u d ü n y a d a k im se c iğ e b a ­ ğ ı ş l a m a d ı ğ ı b i r g ü z e ll ik i h s a n e t m e s in i i st e .” d e d i. K a d ı n ı n b u s a ç m a sö z le r i a h m a k a d a m ı n p e k h o ş u n a g i t t i ğ i iç in , “ Y a r a b b i , ş u k a r ı m a d ü n y a d a k im se y e v e r m e d iğ in b i r g ü z e l l ik ih sa n e t . ” d i y e d u a e t t i. T a n r ı a z z e v e c e lle o n u n d u a sı n ı k a ­ b u l e t t i. Sa b a h l e y i n u y a n d ı k l a r ı n d a g e c e liğ i iç in d e k a d ı n h iç k im se n in d a h a g ü z e li n e şa h i t o l m a d ı ğ ı b a m b a ş k a b ir in e d ö ­ n ü şm ü şt ü . Y u su f k a r ısın ı o g ü z e llik t e g ö r ü n c e h a y r a n lık t a n d o n a k a l m ı ş t ı . Se v i n ç t e n iç i iç in e s ı ğ m ı y o r d u . K a d ı n g ü n b e g ü n d a h a d a g ü z e l l e ş i y o r d u . B i r h a f t a iç i n d e k a d ı n k i m se n i n b a k a m a y a c a ğ ı k a d a r g ü z e l b ir h a le b ü r ü n m ü şt ü . U z a k şe ­ h i r l e r d e n k a d ı n ı n g ü z e l l i ğ i n i s e y r e t m e k iç in g e le n k a d ı n l a r h a y r a n lık la r iç in d e d ö n ü y o r la r d ı. K a d ın b ir g ü n a y n a d a d u d a k l a r ı n ı , d i ş l e r i n i , g ö z l e r i n i , k a ş l a r ı n ı s e y r e d iy o r , k e n d i g ü z e lliğ in in g ö r k e m v e z e r a fe t in i iz liy o r k e n b ö b ü r le n ip şi­ ş i n m e y e b a ş l a y a r a k g u r u r a k a p ı h p , “ Şu b e n d e k i g ü z e l l i k c ih a n d a k im d e v a r m ış? B e n d ü n y a n im e t le r in d e n n a sip le n ­ m e m i ş , a r p a e k m e ğ i n e t a l i m e d e n ş u ç u l s u z h e r i fe m i k a l ­ m ı ş ı m k i h a y a t ı m b ö y l e s ı k ı n t ı v e s e f a l e t ile g e ç s i n ! B e n c i ­ h a n h ü k ü m d a r la r ı n a , K e y h u sr e v le r in e y a r a şır ım . Z a t e n b e ­ 261 N iz am ü ’l-M ülk n i g ö r d ü k le r in d e a lt ın la r a m ü c e v h e r le b o ğ a r la r , n â z ü iş­ v e m le b e n i e l ü s t ü n d e t u t a r l a r !” g i b i k a f a s m d a e p e y h a m h a y a lle r k u r d u . A r d ın d a n u y u m s u z b i r ç if t o l d u k l a r ı n a , e ş i n in g e ç i m s i z o l d u ğ u n a k e n d i k e n d i s i n i i n a n d ı r a r a k i t a a t ­ siz v e h u y s u z l a ş m a y a b a ş l a d ı . K o c a s ı n a h e r d a i m : “ B e n s a ­ n a m ı k a l a c a k t ı m ? ” d i y o r d u . Y u s u f ’t a n d ö r t ç o c u ğ u v a r id i a m a ç o c u k l a r d a n il g i v e a l a k a y ı t a m a m e n k e s m i ş o n l a r ı n v e e v in d e r t l e r i n i u m u r s a m ı y o r d u . O k a d a r h u y s u z l a ş m ı ş t ı k i Y u s u f n e y a p a c a ğ ı n ı ş a ş ı r m ı ş t ı . Ç o c u k l a r ı y l a n ic e z o r ­ lu k la r a g ö ğ ü s ge r iy o r , ib a d e t v e v a z ife le r in i y e r in e g e t ir m e ­ y e y e t işe m iy o r d u . A r d ın d a n y ü z ü n ü g ö ğ e ç e v ir e r e k : “ Y a R a b b i , A l l a h ı m ş u k a d ı n ı b ir a y ı y a ç e v i r .” d i y e d u a e t t i. H a k k T e â l â d e r h a l o n u n d u a s ı n ı k a b u l e d e r e k k a d ı n ı in ­ s a n l a r ı n b a k t ı ğ ı n d a ü r p e r e c e ğ i b ir a y ı y a ç e v i r d i. K a d ı n a y ı ­ y a d ö n ü ş t ü ğ ü iç in Y u s u f o n u e v d e n k o v m u ş t u f a k a t k a d ı n e v d e n b i r y e r e k ı m ı l d a m ı y o r , Y u s u f ’u n e v i n d e d o l a n ı p d u ­ r u y o r , b ir y e r e a y r ılm ıy o r d u . Sa b a h t a n a k şa m a k a d a r g ö z ­ y a ş l a r ı iç i n d e ç o c u k l a r ı n a y a k l a r ı n a k a p a n ı y o r , y a l v a r ı y o r ­ d u . B ir m ü d d e t b ö y le ge ç t i. Y u su f ç o c u k la r ıy la n e y a p a c a ­ ğ ı n ı ş a ş ı r ı n c a d e r t t e n g i t g i d e k e n d i s i n i A l l a h a z z e v e c e l le y e n a m a z v e ib a d e t e v e r e m iy o r d u . B ir ç o k n a m a z ın v a k t in i k a ­ ç ı r ı y o r v e Y u s u f b u n d a n e se fl e r e d e r e k a c i z k a l a k a l ı y o r d u . Ü ç ü n c ü k e z y ü z ü n ü g ö ğ e ç e v ir e r e k , “ Y a r a b , şu a y ıy a d ö n ­ m ü ş k a d ın ı ilk d u r u m u n a , ö n c e d e n o ld u ğ u şe k le ç e v ir e r e k b u k u lu n sa n a ib a d e t le m e şg u l o lsu n o d a k ü ç ü k y a v r u la r ı­ n ın b a ş ı n d a d u r s u n d iy e o n u k a n a a t s a h i b i k ı l . ” d i y e d u a e t t i. H a k k T e â l â o n u n b u d u a s ı n ı k a b u l e y le y e r e k k a d ı n ı ilk h a li n e ç e v i r d i k t e n s o n r a k a d ı n e s k i il g i v e a l a k a y l a ç o c u k ­ l a r ı n a b a k m a y a , Y u s u f d a i b a d e t v e d u a ile m e ş g u l o l m a y a b a şla d ı. K a r ısıy la ist işa r e e y le d iğ in d e n ö t ü r ü b u şe k ild e 4 0 y ıl h e b a v e t e l e f o l d u v e k e n d i l e r i n d e n s o n r a b u k ı s s a k i m ­ se n in k a d ı n l a r a d a n ı ş m a m a s ı v e k a d ı n k ı s m ı n ı T a n n ’n m ö z ü n d e e ğ r i o l a r a k y a r a t t ı ğ ı n ı n b i l i n m e s i iç in c i h a n d a d i l ­ d e n d il e a k t a r ı l d ı . 262 Siy asetn am e H a l i f e M e ’m û n ş ö y le d e d i: “ H a l k o n la r ı d a h a k o la y a v u ç la r ı n ı n iç in e a l a b i le c e k le r in d e n b u n u f ı r s a t b il ip k a p ı l a ­ r ın ı a ş ı n d ı r a r a k ih t i y a ç la r ı n ı v e a k l a h a y a l e g e lm e y e n t a l e p ­ le r in i k e n d ile r in e g ö r d ü r e c e ğ i n d e n k e n d ile r i n i n d e y a n lı ş y o l ­ la r t u t t u r a c a ğ ı n d a n d o l a y ı h i ç b ir h ü k ü m d a r k a d ı n l a r ı n a k l ı ­ n a u y a r a k h e r h a n g i b i r k im se y i h i m a y e , t e r fi y a d a b ir i sin i c e z a l a n d ı r m a m ı ş , k a t i su r e t t e m e m le k e t , o r d u , h a z in e , s i y a ­ se t h u s u s l a r ı n d a k e n d is in e b ir fi k ir b e y a n e d i p m ü d a h a l e d e b u l u n m a s ı n a h i ç b i r h ü k ü m d a r e h l- i se t r e m ü s a a d e b u y u r m a m ışt ır . N i h a y e t e n s a p k ı n d in l i in s a n l a r k e n d il e r in e s o k u ­ lu r la r v e ç o k g e ç m e d e n k o m ş u h a l k l a r ı n k ı n a m a l a r ı d u y u l ­ m a y a b a şl a r , p a d i ş a h ı n c a n v e s a l t a n a t ı t e h l ik e a l t ı n a g i r e r e k ş a n ı n a h a le l g e lir ; d e r g â h ı n it ib a r ı z e d e le n i p i s t i k r a r ı b o z u lu r . B ö y l e c e m e m le k e t p e r i ş a n h a l d e ç a l k a l a n ı r ; v e z ir d e k a r a r h h k k a l m a z v e o r d u h a r a p o lu r . H ü k ü m d a r ı n k a d i m p a d i ş a h l a r ı n t ö r e si n i u y g u l a m a s ı g e ­ r e k ir . Z i r a T a n r ı a z z e v e c e lle K u r ’a n ’d a ; “ E r k e k l e r i o n l a r ı k o r u y u p g ö z e t si n le r d iy e k a d ı n l a r ü z e r in e h â k i m k ıld ık ” [ N i s a su r e si ; 3 4 ] b u y u r u r . Z i r a k a d ı n l a r ı n k e n d il e r i e ğ e r k e n ­ d i l e r in i i d a r e e d e b i ls e y d il e r e r k e k l e r e b ö y le si b i r v a z i f e v e r i l­ m e z d i. M e y d a n a g e le n y a n l ı ş v e a k s a k l ı k t a n , k e n d i si ü z e r in ­ d e k a d ı n l a r ı n e g e m e n li k k u r m a s ı n a m ü s a a d e e d e n k i m s e s o ­ r u m lu d u r . K e z a K e y h u s r e v d e ş ö y l e d e r : “ H a n e d a n ı n ı n is t ik r a r lı v e s a ğ l a m k a l m a s ı n ı , m e m le k e t i n in h a r a p v e v i r a n o l m a m a s ı n ı , k e n d i i t i b a r v e h a şm e t i n i n y e r y ü z ü n d e n sil in m e m e si n i ist e ­ y e n b i r h ü k ü m d a r , e h l- i h a r e m i n e k e n d i i d a r e s i a l t ı n d a k il e r v e k e n d i v e k il v e i k t a l a r m d a n b a ş k a h i ç k im se y e e m ir d e b u ­ lu n m a la r ın a m ü sa a d e b u y u r m a y a r a k k a d im t ö r e y e sa d ık k a lm a l ı d ı r . B u s a y e d e h i ç d a r d a k a l m a z v e h i ç b i r s o r u n l a k a r şıla şm a z .” Ö m e r b in H a t t a b r a d i y a i l a h u a n h d e r k i: “ K a d ı n l a r ı n s ö z l e r i m a h r e m d in K a d ı n l a r ı u l u o r t a , a l e n e n g ö s t e r m e k n a ­ sıl y a k ı ş ı k s ı z ise , o n l a r ı n sö z le r i n i d e a ç ı k t a n a ç ı ğ a d i l le n d ir ­ m e k o lm a z .” 263 H iz am ü ’l-M ü lk B u h u su st a b u k a d a r k e la m e t m e k k â fid ir v e b ir ç o k m e ­ se l e y i d e a y d ı n l a t a c a ğ ı n d a n ö t ü r ü k e n d is in d e ç o k fâ id e l e r in o l d u ğ u g ö r ü le c e k t i r . Hikâye T a n r ı a z z e v e c e lle h ü k ü m d a r l a n i n s a n l a r a h â k i m b ir y a ­ r a t ı ş l a y a r a t m ışt ır . C ü m l e â l e m h a l k ı o n u n id a r e s i a l t ı n d a d ı r v e n â n - p â r e ile y ü c e l ik l e r i n i o n a b o r ç l u d u r l a r . H ü k ü m d a r h e r k e se k e n d is in in n e id i ğ in i b il e c e k , iy ilik v e k a b a h a t i n i n fa r k ın a v a r a c a k , k u la k la r ın d a k i k ö le lik k ü p e sin i ç ı k a r m a y a ­ c a k , k u ş a n d ı ğ ı i t a a t k e m e r in i ç ö z m e y e c e k , n a sı l g ö r ü n d ü k l e ­ r i n i o n l a r a g ö s t e r e c e k , k e y ifle r in c e h a r e k e t e d e c e k k a d a r i p ­ le r in i s a l m a y a c a k b ir u s u l d e d a v r a n m a k ; h e r b ir isi n in k a b i ­ liy e t v e m a k a m ı n ı b i le r e k e m r in e m u g a y i r h a r e k e t e d e m e s i n ­ le r d iy e h a l v e h a t ı r la r ı n ı d e v a m lı su r e t t e so r u şt u r m a lı d ı r . Hikâye N it e k im b ir g ü n h e k im B ü z ü r c m ih r N ü ş i r e v â n  d i l ’e ş ö y le d e d i; “ Ş a h , v il a y e t h a lk ı n ı d e ğ il k e n d is in e a i t o l a n v i l a ­ y e t i o r d u y a su n m u şt u r . O r d u d a v a t a n v e m ill e t s e v g i si o l m a ­ s a y d ı d a i m a k e n d i c e b in i d o l d u r m a y o ll a r ın ı a r a r , v i la y e t in h a r a p v e h a l k ı n y o k s u l d ü ş m e s i n i u m u r s a m a z d ı . V il a y e t t e y a r a l a m a , t e v k if , h a p i s , h i d d e t , c ü r m , g ö r e v d e n a l m a , t a y i n h u s u s l a r ı n d a o r d u i k t i d a r ı e lin e g e ç i r d i ğ i v a k i t h ü k ü m d a r ile o r d u a r a s ı n d a n e f a r k k a h r ? O y s a h içb ü - v a k i t o r d u b u k u d ­ r e t v e n ü f u z u e li n d e b u l u n d u r m a m ı ş b u işle r i d a i m a h ü k ü m ­ d a r l a r ic r a e t m işt ir . A lt ı n t a ç , a l t ın ü z e n g i , a l t ı n k a d e h , t a h t v e sik k e y e h i ç b i r d e v ir d e h ü k ü m d a r l a r d ı ş ı n d a h i ç k i m s e s a ­ h i p o l m a m ı ş t ı r .” d i y e r e k d e v a m e t t i: “ H ü k ü m d a r d iğ e r h ü ­ k ü m d a r l a r d a n d a h a şe r e fli v e i t ib a r k o l m a k d il e r se k e n d i a h ­ la k ı n ı iy i h a sle t le r le d o n a t ı p sü sl e m e li d ir .” N ü ş i r e v â n : “ N e y l e m e m l a z ı m ? ” d e d i. 264 Siy aset n am e B ü z ü r c m ih r : “ İ y i m e z iy e t le r i k e n d in d e t o p l a y ı p , k ö t ü h a sle t le r i k e n d in d e n u z a k k ı l a r a k işle r e k o y u l u r .” N û ş i r e v â n : “ K ö t ü h a sle t le r h a n g i l e r i d i r ?” d e d i. B ü z ü r c m i h r : “ K ı s k a n ç l ı k , y a l a n , k ib ii; ö f k e , şe h v e t , h ır s, b o ş h e v e sle r , in a t , c im r il ik , k ö t ü h u y , z u l ü m , b e n c il lik , a c e le ­ c il ik , n a n k ö r l ü k , a h m .a k lık . G e l e l i m iy i m e z iy e t le r e , o n l a r d a ; H a y â , iy i a h l a k , h il m , b a ğ ı ş l a m a k , k e r e m , t e v a z u , c ö m e r t li k , d o ğ r u l u k , sa b ı r , şü k ü r , r a h m e t , il im , a k ı l v e a d a l e t . ” B u n l a r a t a b i o l u p ic r a e d e n p a d i ş a h b u c i h a n d a k u r t u lu ş, a h ir e t t e i n a y e t b u l a r a k işle r i n u s u l ü n ü , m a z l u m u n h a k k ı n ı t e sli m e t m e y i, e li a l t ı n d a k il e r in g ö n l ü n ü h o ş t u t m a y ı , c e m a ­ a t le n a m a z k ı lm a sı n ı b e ll e y e r e k v e m e m le k e t m e se le l e r in e il iş k in k o n u l a r d a i st iş a r e e d e c e k b ir k im se y e y a h u t a y r ı c a b ir k ı l a v u z a ih t i y a ç d u y m a z . 265 Kırk Dördün cü Fasıl îslam Hük üm darlarının Düşm anı Olan Sapk ın Dinli ve Haricilerin Teşhirine Dairdir C ü m l e â l e m ş u k u l u n d e v le t e n e k a d a r s a d ı k o l d u ğ u n u , S e l ç u k l u l a r a n e k a d a r m u h a b b e t b e sl e d iğ in i , b i l h a s s a ç o c u k ­ la r ı , h a n e d a n ı v e â l i d e v le t l e r in d e n k e m g ö z l e r in u z a k o l a s ı c i h a n h ü k ü m d a r ı n a (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i k ılsın ) k a r ş ı t e ­ v e c c ü h l e r in i b i lm e l e r i iç in , b e n d e l e r i n d e b i r k a ç f a s l ı H a r i c i ­ le r i n is y a n ı v e o r t a y a ç ı k ı ş l a r ı n a a y ı r m a a r z u s u p e y d a o l d u .  d e m - i sa fî a le y h issa la t u v e sse la m d a n b u y a n h e r a sır v e ç a ğ d a d ü n y a n ı n h e r y ö r e s i n d e H a r i c i l e r [ isy a n c ıla r ] o l a g e l ­ m işt ir . H ü k ü m d a r l a r v e p e y g a m b e r l e r e o n l a r d a n d a h a u ğ u r ­ s u z , d a h a h a b i s , d a h a s a p ı k b ir g ü r u h m u s a l l a t o l m a m ı ş t u : K a r a n l ı k m a h fil l e r d e m e m le k e t in y ık ım ı iç in ç ir k in şe y l e r t a ­ s a r l a y a r a k d in v e d e v le t in y ı k ı l m a s ı iç in g a y r e t e d e r le r . A ll a h y a z d ıy sa b o z su n , b u m u a z z a m d e v le t e g ö k le r d e n b ir b e la ç a ­ t a c a k o l s a b u k ö p e k l e r in le r in d e n ç ı k ı p is y a n e t m e k , Şiîlik d a v a s ı g ü t m e k iç in k u l a k l a r ı n ı fit n e y e , g ö z l e r in i o r d u y a d i k ­ m işle r d ir . B u n la r ı n k a h i r ç o ğ u n l u ğ u R â f ı z î l e r d e n v e H u r r e m e - d i n t a r a f t a r l a r ı n d a n g ü ç v e d e s t e k a l a r a k e l le r in d e n g e le n şe r , f e sa t , k a t l i a m , s a p ı k l ı ğ ı a r t l a r ı n a k o y m a z l a r . B u n l a r s ö z ­ d e M ü s l ü m a n , ö z d e k â f ir d ir le r . 267 N iz am ü 't - M ü lk İ ç le r iy le d ı ş g ö r ü n ü ş l e r i , h â lle r i y le k â ll e r i b ir b ir in e t a b a n t a b a n a z ıt o l a n b u t a y f a d a n M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h isse l a m ı n d i n in e d a h a b e t e r d ü ş m a n y o k t u r . K e z a Şiî o ld u ğ u h a ld e d e v le t in ü st d ü z e y in d e k i m a k a m v e m e v k ile r i işg a l e t m iş b u lu n a n v e su lt a n ım ız ın d e r g â h ın ­ d a Şiîl e r in işl e r in i g ö r ü p o n l a r a d e s t e k v e r e n v e d a v e t e d e n b i r t a k ı m k i ş i l e r v a r d ı r . C i h a n ı n e f e n d i si n i v a r g ü ç l e r i y l e B e ­ n i A b b a s s a l t a n a t ı n ı y ı k m a k iç in i k n a e t m e y e g a y r e t e t m e k ­ t e d ir le r . Ö t e y a n d a n b e n d e n i z b i r t a k ı m şe y le r i f a ş e t m e y e k a lk sa y e r y e r in d e n o y n a r ! L â k in o n la r ın b e y a n la r ı y ü z ü n ­ d e n c ih a n ın e fe n d isi (m ü lk ü d a i m o lsu n ) şu b e n d e d e n r a ­ h a t s ı z l ı k h i sse t m iş l e r d ir . Ö t e y a n d a n b e n i m h a k k ı m d a ile r i g e r i k o n u ş u p b e n i k ö t ü l e d i k l e r i iç in b u k o n u n u n a y r ı n t ı l a ­ r ın a g ir m e y e c e ğ im . H ü k ü m d a r ı m a la d ü şk ü n , h ır s sa h ib i, b e n i d e a r t n iy e t li o l a r a k i l a n e t t ile r . Z i r a b u ş a r t l a r d a b e n ­ d e n iz in ö ğ ü t l e r i ç o k m a k u l g ö r ü n m e y e c e k t i r . B e n d e n iz in e b e d i â l e m e g ö ç e t m e sin in a r d ı n d a n c i h a n s u l t a n ı o n l a r ı n d e s i s e , i h a n e t v e ç i r k i n iş l e r in i n f a r k ı n a v a r a c a k t ı r . İ ş t e o z a m a n şu b e n d e n iz in siz e o la n m u h a b b e t v e şe fk a t in i; b u g ü r u h u n d e v le t h a k k m d a k i e m e l v e k a r a n lık d ü şü n c e le r in ­ d e n b e n d e n in b ih a b e r o lm a y ıp , b u n la r ı ifşa e d e r e k h a şm e t m e a p la n n ın y ü k se k g ö r ü şle r in e su n d u ğ u n u a n la y a c a k la r . B e n d e n i n b u h u s u s t a k i s ö z l e r i n e i t i b a r e d i l m e y i p in a n ı l m a d ı ğ ı g ö r ü l ü n c e b e n d e n i z b u n l a r ı t e k r a r e t m e k t e b ir f a y d a g ö r m e d i. B u n u n l a b ir lik t e b u n la r ı n o r t a y a ç ı k ış ı , b u B â t m île r i n k im o l d u k l a r ı , b u l a ş t ı k l a r ı ç ir k in işle r , m e z h e p v e i t i k a t l a r ı ­ n ın n it e liğ i, i l k o l a r a k n e r e d e z u h u r e t t ik le r i, k a ç k e z i s y a n ­ d a b u lu n d u k la r ı ve h e r d e fa sın d a b u a y a k la n m a la r ın k im t a ­ r a f ı n d a n b a st ı r ı l d ı ğ ı ; b u m e l u n g ü r u h u n Ş a m v e Y e m e n t o p ­ r a k la r ın d a k i b a şk a ld ır ıla r ı, o r a la r d a d ö k t ü k le r i k a n la r g ib i ö n e m l i h u s u s l a r d a b e n d e ö l d ü k t e n s o n r a d in v e d e v le t in e fe n d isi n in h a t ı r l a m a s ı m a k s a d ı y l a ö z e t b i r ş e k il d e b a h s in e k o n u e y le m işt ir . 268 Siy aset n am e B e n d e n iz o r a d a b iz z a t b u lu n d u ğ u n d a n d o la y ı A c e m d e k i i s y a n l a r d a n d a k ı s a c a s ö z e d e c e k t ir . O n l a r ı n b o z g u n c u lu ­ ğ u n d a n v e n e id ü k le r in d e n , M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h isse l a m m d i n in e v e r d ik le r i z a r a r l a r d a n v e h a li h a z ı r d a e fe n d im i­ z in h ü k m ü a l t ı n d a o l a n A c e m d i y a r ı n d a e y le d ik le r in d e n h e r şe y iy le h a b e r d a r o l m a k ist e y e n k iş i t a r i h e se r le r i n e , b i l h a s s a T a r ih - i İ s f a h a n ’a b a k ıv e r sin . B e n d e b u k o n u d a y ü z le r c e k ı s ­ s a d a n b ir in i , o n l a r ı n t a b a ş l a n g ı ç t a n g ü n ü m ü z e k a d a r n e y le d ik le r i n i h a ş m e t m e a p l a r ı n ı n y ü k s e k g ö r ü ş ü n e m a l u m o l m a ­ sı iç in a r z e d e c e ğ im . A l l a h e n iy isin i b ilir . 269 Kırk Beşin ci Fasıl M ezdek ’in Z uh uru, Mezhebinin Niteliği ve Nûşirevân-ı A dil’in On u Katletm esine Dairdir M u a t t i l e m e z h e b in i c i h a n a ilk g e t i r e n , A c e m d i y a n n d a N û ş i r e v â n - ı â d i l ’in b a b a s ı M e l i k K u b â d F î r û z d e v r in d e k e n ­ d i s i n e m û b e d - i m û b e d â n d e n e n M e z d e k b in B a m d â d â n n â m b ir isi id i. E s a s m d a M e c u sî l e r i n d in in i t a h r i f e d i p d ü n y a d a y e ­ n i b ir a k ı m b a ş l a t m a k n i y e t in d e o l a n b u h e r i f ilm - i n ü c u m a g a y e t le v â k ı f o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü y ı l d ı z v e g e z e g e n le r i n h a r e ­ k e t le r in d e n k e n d i d e v r i n d e b i r i sin in ç ı k a c a ğ ı m ; M e c u sîl e r in , Y a h u d il e r i n v e H ı r i s t i y a n l a r ı n d in in i g e ç e r si z k ı la c a ğ ı n ı ö n e s ü r d ü . D ü ş ü n c e l e r i n i s a h t e m u c iz e le r , y a l a n l a r v e z o r b a l ı k l a h a l k a k a b u l e t t ir ip k ı y a m e t e k a d a r s ü r e c e k b i r d in o r t a y a k o y a c a k k işi n in k e n d i s i o l d u ğ u n a h e v e s e d e r e k h a l k a t e b l i ğ ­ d e b u l u n u p b u y e n i d in i t e m e l l e n d ir m e n i n d e r d in e d ü şt ü . B ü t ü n b ü y ü k l e r in n e z d i n d e i t i b a r m m v e m ü k e m m e l b i r p a ­ y e si n in o l d u ğ u n u g ö r ü n c e k e n d is in i b u iş iç in p e k u y g u n b u l ­ d u . Z ir a p e y g a m b e r lik id d ia sın d a b u lu n m a z d a n e v v e l k e n d i­ si n d e n h iç fu z u l i b i r l a f i şi t m iş lik le r i y o k id i. B u n u n ü z e r i n e , “ Z e r d ü ş t ’ü n v a z e t t iğ i T a n r ı ’n ın b u y r u k l a r m ı h a k k ı y l a y e r i n e g e t i r m e d ik le r in d e n ö t ü r ü b e n i y o ll a d ı la r . T ı p k ı b i r k a ç d e f a M u s a ’n ın g e t i r m i ş o l d u ğ u T e v r a t ’m e m ir l e r i n e m u g a y i r d a v ­ 271 N iz am ü ’l-M ü lk r a n ı p o n l a r ı ic r a e t m e d ik le r i v a k i t , a r a l a r ı n d a o l u ş a n n i f a k ı b e r t a r a f e t m e k v e T e v r a t ’ın h ü k ü m le r in i t a z e l e m e k v e o n l a r ı d o ğ r u y o l a g e t i r m e k iç in T a n r ı a z z e v e c e lle n in B e n î İ s r a i l ’e M u s a ’y ı g ö n d e r m e s i g i b i h a l k ı h a k d o ğ r u y o l a se v k e t m e k v e Z e r d ü ş t ’ü n d i n in in h ü k ü m le r in i t a z e l e m e m iç in ş i m d i T a n r ı b e n i y o l l a m ı ş b u l u n m a k t a d ı r .” K u b â d , b u sö z le r i işi t t iğ in in e r t e si g ü n ü , ile r i g e le n le r i v e m û b e d le r i h u z u r u n a e m r e d e r e k h e r k e sin h u z u r u n d a M e z d e k ’e : “ G e l b a k a y ı m , p e y g a m b e r l i k d a v a s ı g ü d ü y ö r m ü ş s ü n , d e lilin v e m u c i z e n v a r m ı ? ” d e d i. M e z d e k : “ E v e t , b e n Z e r d ü ş t ’ü n g e t i r m i ş b u l u n d u ğ u , d ü ş ­ m a n l a r t a r a f ı n d a n t a h r i f e d i lm iş , t ö h m e t a l t ı n d a b ı r a k ı lm ı ş d in i ısla h v e ş u a n d a e d a e d ile n k i t a b ı n y a n lı ş y o r u m l a d ı ğ ı n ı iş a r e t e t m e k g a y e si y le g e l d i m . ” K u b â d : “ P e k â lâ , m u c iz e n n e d ir ?” M e z d e k : “ M u c i z e m , T a n r ı a z z e c e lle y e a t e ş e e m r e t m e si iç in n i y a z e d e r e k b e n i m p e y g a m b e r l i ğ i m e ş a h i t o l su n d iy e ş a h v e b e r a b e r i n d e k i le r in k u l a k l a r ı y l a işi t e b il e c e k le r i b i r ş e ­ k il d e k ı b l e n i z k ıl d ı ğ ı n ı z a t e ş i d ile g e t i r m e k t ir ;” K u b â t : “ E y İ r a n t o p r a k l a r ı n ı n m û b e d v e ile r i g e le n le r i, b u h u s u s t a si z in k a n a a t i n i z n e d i r ? ” d i y e s o r d u . M û b e d l e r : “ E v v e le m ir d e b u a d a m Z e r d ü ş t ’e t e r s d ü ş m e ­ y e r e k b iz i k e n d i ö z d i n im iz e v e k i t a b ı m ı z a d a v e t e t m e k t e d ir . K i t a b ı m ı z d a o a n l a m a g e le b il e c e k k e l a m l a r b u lu n m a k t a d ı r . H e r b ir s ö z ü h e r m û b e d v e â li m e k e n d in e g ö r e t e fs ir e t t iğ in ­ d e n ö t ü r ü b u a d a m ı n y o r u m u b e lk i d e d a h a â l â v e şe r h i d a ­ h a m a n id a r d ı r . A m a ş u si z in il a h ın ız o l a n a t e ş i k o n u ş t u r u ­ r u m d e m e m e se le si h a y r e t e şa y a n d ır . A t e şi k o n u ş t u r m a k in ­ s a n ı n y a p a c a ğ ı b ir iş d e ğ ild ir , n ih a y e t in d e m e l ik d a h a iy isin i b i l i r !” d e d ile r . K u b â d M e z d e k ’e : “ Se n e ğ e r a t e şi d i le g e t i r e b il ir se n se n in p e y g a m b e r o l d u ğ u n a ş e h a d e t e d e c e ğ i m .” d e d i. M e z d e k : “ Şa h , b e n im d u a l a r ı m l a T a n r ı a z z e v e c e lle n in a t e ş i d il e g e t i r m e si iç in m û b e d l e r v e b ü y ü k l e r le a t e şe g e d e y e 272 Siy asetn am e v a r m a m ı z iç in b i r z a m a n b e lir le sin . A r z u e d e r l e r se b u g ü n , h a t t a h e m e n ş i m d i b u m u c i z e m i g ö s t e r e y i m .” d i y e r e k m e l ik i b e r a b e r i n d e k i le r le h e m e n e r t e si g ü n a t e şg e d e y e g e lm e le r i n e i k n a e d i p n e o l a c a ğ ı m b e k le m e y e k o y u l d u . A y n ı g e c e M e z d e k h a lk ı a l d a t m a k iç in b i r o y u n y a p t ı. A t e şg e d e n in a r k a s m d a b ir y o l a ç a r a k b ir isi n i g ö r e v l e n d ir ip g ü n e ş b a t ı n c a o r a y a g e ç m e sin i v e M e z d e k ’in d e d ik le r in i t e k ­ r a r e t m e si n i sö y le d i: “ B e n y ü k s e k se sle T a n r ı ’n ın a d ı n ı se s ­ le n d i r d iğ im d e se n d e a t e şin o y a k a s ı n d a n , ‘T a n n ’y a t a p a n İ r a n l ı la r m ik i c i h a n d a k u r t u l u ş a e r m e le r i v e se l a m e t i M e z ­ d e k ’in s ö z ü n e k u l a k v e r i p o n u ic r a e t m e k t e d i r ’ d iy e a v a z ı n ç ı k t ı ğ ı k a d a r b a ğ ı r .” d e d i. B u n u n ü z e r i n e K u b â d v e b e r a b e r i n d e k i le r e r t e si g ü n a t e şg e d e d e h a z ı r b u lu n d u la r . M e z d e k d e g e le r e k a t e şg e d e n in b ir k ö ş e s i n e g e ç i p d in e l e r e k y ü k s e k se s le T a n r ı ’y a y a l v a r d ı , Z e r ­ d ü ş t ’ü h a m d ü s e n a e y le d ik t e n s o n r a se s siz l iğ e b ü r ü n d ü . A t e şg e d e d e k i h e r k e s n e d u y a c a k l a r ı n a m e r a k iç in d e k u l a k k e si l­ m iş l e r d i. D e r k e n a n sı z ı n a t e ş i n a r a s ı n d a n m e l i k , m û b e d v e o r a d a b u l u n a n h e r k e s n i d a y ı d u y u n c a h a y r e t le r iç in d e k a l d ı ­ la r . K u b â d o s s a a t g ö n l ü n d e n M e z d e k ’e im a n e t m e y i g e ç i r e ­ r e k a t e ş g e d e d e n a y r ı ld ı. O g ü n d e n s o n r a K u b â d g ü n b e g ü n M e z d e k ’i k e n d is in e d ah a da y a k la şt ır m a k t a y d ı. N ih a y e t M e z d e k ’e i m a n ı p e r ç in le şt ik t e n s o n r a o n a a l t ı n d a n b ir k ü r ­ s ü ih s a n e d e r e k s a r a y d a k i t a h t ı n ı n y a k ı n m a k o n d u r m a l a r ı m e m r e t t i. D i v a n k u r u l d u ğ u n d a K u b â d t a h t ı n d a , M e z d e k a lt ın k ü r s ü s ü n e k u r u l m a k t a y d ı . Ç o k z a m a n M e l i k K u b â d ’d a n d a h a ü st t e y d i ; h a l k ı n b i r k ı s m ı şa h ı n t e v e c c ü h ü n d e n , b ir k ı s ­ m ı M e z d e k ’e o l a n m u h a b b e t i n d e n ö t ü r ü , b ir k ı s m ı d a h ü ­ k ü m d a r l a t e r s d ü ş m e m e k iç in M e z d e k ’in m e z h e b in e k a t ı l ­ m a k t a y d ı . H a l k ü c r a v i la y e t le r d e n v e k ü ç ü k k a s a b a l a r d a n g e l e r e k a le n e n y a h u t g i z l i d e n o n a i m a n e t m e k t e y d i . O r d u ­ n u n ö n d e g e le n e n le r i K u b â d ’a u y m u ş o l m a k iç in M e z d e k ’in d a v e t i n e ic a b e t e t m iş g i b i y a p ı y o r l a r , m û b e d l e r ise h i ç o r a L o lm u y o r , m e v z u n u n n e r e y e v a r a c a ğ ın a b a k ıy o r la r d ı. 273 N iz am ü ’l-M ülk M e z d e k p a d i ş a h ı n v e h a lk ın ç o ğ u n u n iy id e n iy iy e m e z h e ­ b in e i m a n e t m iş o l d u ğ u n u g ö r ü n c e h e r k e sin m a h n ı k a m u y a a ç a r a k ; “ H a l k t a m a l m ü l k v e a l t ın h u s u s l a r ı n d a m ü lk iy e t o l ­ m a z , h e r k e s i n m a l ı b ir b i r in e m u b a h t ı r . T a n n ’n m b ü t ü n k u l ­ la r ı A d e m ’in ç o c u k l a r ı o l d u ğ u n d a n h iç k i m s e b ir işt e y o k ­ lu k t a n ö t ü r ü s ı k ı n t ı la r a d ü şm e s i n d i y e b ir şe y e ih t i y a ç d u y ­ d u ğ u n d a y e k d iğ e r in in m a l ın ı h a r c a y a b i lm e l id ir . Z i r a h e r k e s e şit t ir .” d e d i. B u fik ir le r K u b â d v e M e z d e k ’e i m a n e d e n t o p ­ l u l u ğ a m a k u l g e lin c e m a l ı o r t a k k u l l a n m a y a r a z ı o l a r a k m a l ­ la r ı m u b a h k ıld ıla r . B u n u n ü z e r in e M e z d e k : “ K a n l a r ı n ı z d a m a l l a r ı n ı z g i b i o l d u ğ u iç in o n l a r d a o r t a k p a y l a ş ı l ı p y e k d iğ e r e h e l a l o l m a l ı , k i m i n c a n ı b ir k a d ı n ı a r z u l a r ise k e n d is in e e n ­ g e l o l u n m a m a l ı d ı r . Z i r a h i ç k im se şe h v e t v e se r v e t t e n m a h ­ r u m , şe v k v e a r z u s u k u r s a ğ ı n d a k a l m a s ı n d i y e d in im iz d e k ı s ­ k a n ç l ı ğ a v e m ü s a m a h a s ı z l ı ğ a y e r y o k t u r .” d e d i. H e r k e s i n m a l v e k a d ı n la r ı n ı n b ir b i r l e r in e m u b a h o l u ş u a şa ğ ı t a b a k a d a n in sa n la r m o n k a t d a h a fa z la h o şu n a g id e r e k M e z d e k ’in m e z h e b in e a k ı n a k m g i r m e y e b a şl a d ı l a r . B u n u n ü z e r i n e M e z d e k ş ö y le b ir k a n u n k o y d u : “ B i r k işi e v in d e 2 0 k işiy i a ğ ı r l a m ı ş s a , o n l a r a e k m e k , e t , ş a r a p i k r a m e d i p ç a l g ı ­ c ı h a z ır la m a l ıd ır . Z i y a f e t t e n s o n r a , k o n u k l a r ı n t e k t e k k a l k a ­ r a k e v sa h ib in i n k a r ı s ı y l a c in se l il iş k id e b u l u n m a s ı n d a b ir m a h s u r y o k t u r .” H a t t a r a st g e l e b i r e v e g i d i p b a ş k a b ir isin in k a r ı s ı y l a c in s e l m ü n a s e b e t t e b u l u n m a y ı a r z u e d e n b i r k iş i k ü l a h ı n ı ç ı k a r ı p e v in k a p ı s ı n a a s m a s ı ; e v sa h i b i n i n k o c a s ı d a e v e g e li p k a p ı d a a s ı l ı b u l u n a n k ü l a h ı g ö r ü n c e e v in m e ş g u l o l ­ d u ğ u n u g ö r e r e k iş s o n a e r in c e y e k a d a r d ö n m e m e s i â d e t h a ­ lin e g e lm işt i. B u n u n ü z e r in e N û ş i r e v â n m û b e d le r e g i z l ic e b ir is in i y o l l a ­ y a r a k o n l a r a : “ E n a z ı n d a n siz ş u s a p k ı n m e z h e b e g ir m e d in iz d e ğ il m i.^ ” M û b e d l e r : “ H a y ı r .” d e d ile r . N û ş i r e v â n : “ A ğ z ı n ı z ı n e d e n b ı ç a k a ç m ı y o r p e k i! B u h u ­ s u s t a b u k ö p e ğ e l a f e d i p b a b a m a n e d e n t u t t u ğ u b u y o l u n ip e 274 Siy asetn am e s a p a g e lm e z b ir y o l o l d u ğ u , y a l a n d o la n la r , sa h t e k â r l ı k l a r v e h a y â s ı z l ı k l a r l a k e n d is in in d ü m e n su y u n a g i t t i ğ i y ö n ü n d e n a ­ s i h a t t e b u lu n m a z sı n ı z ? B u h e r ifin ç ı k a r d ı ğ ı m e z h e p t e m a l l a r v e k a d ı n l a n m u b a h s a y ı p h a l k m m a h r e m i n i ç i ğ n e m e si so n u c u n ic e a h l a k s ı z l ı k l a r b a ş g ö st e r e c e k t ir . B ö y l e c e a v a m h a l k a g a l i p g e le r e k o n la r ı d o ğ r u y o l d a n ç ı k a r d ı . E n a z ı n d a n t ü m b u n la r ı n e y e v e k i m e d a y a n a r a k y a p t ı ğ ı n ı b ü s b ü t ü n i f a d e e t ­ sin . S ö z d e b ir m u c i z e g ö s t e r m i ş t i r ; k a l d ı k i a t e ş k o n u ş m a z . Y a l a n k o n u ş m a k t a d ı r . Si z b ü y ü k l e r b u şe k il d e s u s m a y a d e ­ vam e d e r s e n i z m a l l a r ı n ı z v e k a n l a r ı n ı z e l in iz d e n g i d e c e k ; m e m le k e t , d e v le t v e h a n e d a n ı k ö k t e n y ık ıld ı s a y ı n , b a b a m ı n a k ı l sa ğ l ı ğ ı b o z u l m u ş v e t e d a v iy e ih t i y a c ı v a r d ır . S o n u ç o l a ­ r a k k a l k ı n v e b a b a m ı n h u z u r u n a v a r a r a k o n u v a z iy e t t e n h a ­ b e r d a r k ı lıp n a s i h a t t e b u lu n u n . M e z d e k ile d e m ü n a z a r a y a g i r e r e k h a n g i k a n ı t l a r ı ile r i s ü r d ü ğ ü n e b a k ı n ı z . ” Bu d u r u r r i N û ş i r e v â n ’ı k a r a k ara d ü şü n d ü r m e k t e y d i . N û ş i r e v â n b ü y ü k l e r e v e ile r i g e le n le r e ş u m i n v a l d e h a b e r l e r i l e t i y o r d u : “ K e n d i v e m e m l e k e t m e s e le le r i n d e n e y i n f a y d a l ı n e y in z a r a r lı o ld u ğ u n u a y ır t e d e m e y e ce k d e r e c e d e b a b a m a fa s i d s e v d a g a l e b e ç a lm ı şt ır . B u k ö p e ğ i n sö z le r i n e k u l a k v e ­ r ip u y g u l a m a m a s ı iç in t e d a v i y o l l a r ı n a b a k ı l m a s ı g e r e k m e k ­ t e d ir . Y a r ı n ç o k g e ç o l a c a ğ ı n d a n d o l a y ı d i n i t e m e ls iz , d e v a m ­ sı z v e il e r t u t a r y a n ı o l m a y a n b a b a m ı n y o l u n a siz d a h i k a n ­ m a y a sın ız .” N û ş i r e v â n ’ın b u s ö z le r i n i d u y a n b ü y ü k l e r k o r k u y a k a p ı l ­ d ıla r . M e z d e k ’in m e z h e b in e g i r m e e ğ ili m i g ö s t e r e n b ir k ı sm ı d a N û ş i r e v â n ’ın sö z l e r i ü z e r in e b u n i y e t le r i n d e n h e m e n v a z ­ g e ç e r e k : “ B a k a l ı m , M e z d e k ’in s o n u n e r e y e v a r a c a k ? N û şi r e v â n ’m d a n e y e d a y a n a r a k k o n u ş t u ğ u n u b i r g ö r e l i m . ” d e d i ­ ler. N û ş i r e v â n b u n l a r ı s ö y le d iğ i v a k i t h e n ü z o n b e şin d e , s o n d e r e c e a k ı ll ı v e z e k i b ir ç o c u k t u . B u n u n ü z e r in e m û b e d l e r K u b â d ’ın h u z u r u n a ç ı k m a k a ­ r a n a l a r a k : “ E fe n d i m iz , M e z d e k ’in o r t a y a k o y d u ğ u şe y le r i n e  d e m z a m a n ı n d a n b u y a n a h e r h a n g i b i r t a r ih t e o k u d u k 275 'H iz am ii’l-M ülk n e d e Ş a m d i y a r ı n d a n z u h u r e t m iş p e y g a m b e r l e r d e n b ö y le si b ir şe y işit t ik . B i z b u d i n i k a b u l e t m i y o r u z .” d e d ile r . K u b â d : “ B e n a n l a m a m , M e z d e k ’le k o n u ş u n d a n a sı l i s ­ p a t e d e c e ğ in i g ö r ü n . ” M e z d e k ’i d a v e t e d e r e k : “ O r t a y a k o y d u ğ u n d in e d a i r d e ­ lilin n e d i r ?” d i y e so r d u l a r . M e z d e k : “ Bö y le b u y u r m u şt u r Z e r d ü şt ! V e d a h i k it a b ı­ m ı z d a d a b u şe k il d e d ir . S ı r a d a n i n s a n l a r o n u t e fs ir e d e m e z ­ ler . B a n a g ü v e n m i y o r s a n ı z a t e şe s o r u n u z . ” d e d i. İ k in c i d e f a a t e şg e d e y e v a r a r a k a t e şe s o r d u k l a r ı n d a a t e şin a r a sın d a n şö y l e b ir se s g e ld i: “ M e z d e k n e d i y o r s a ö y le d ir .” E r t e si g ü n N û ş i r e v â n ’a g e le r e k o l a n b it e n i a n la t t ıla r . N û şi r e v â n s a h i p o l d u ğ u a k ı l v e z e k â d a n d o l a y ı şö y le d e d i: “ B u k ö p e k b ir d o l a p ç e v i r e r e k işle r in i y ü r ü t ü y o r ; ö t e y a n d a n h a l ­ k ı s a p t ı r m a d a k i v e m e z h e b in i y a y m a d a k i b a ş a n s ı n m se b e b i, k a d ı n v e m a l ı n k a m u y a m u b a h o l m a s ı m e s e le le r i h a r i ç , M e ­ c u s îl ik ö ğ r e t is in e o l a n b e n z e r liğ in d e y a t ı y o r .” B u sö z l e r i n ü z e r in d e n b i r y ıl g e ç i n c e K u b â d v e M e z d e k a r a s ı n d a şö y l e b ir k o n u ş m a c e r e y a n e t t i. M e z d e k K u b â d ’a : “ E ğ e r N ü ş i r e v â n k a b u l e d i p k ö s t e k o l ­ m a sa y d ı v e m ü sa a d e b u y u r sa y d ı, h a lk b u m e z h e b e d a h a fa z ­ l a ilgi g ö s t e r i r d i . ” d e y iv e r d i . K u b â d : “ N û ş i r e v â n ’m b u m e z h e b i k a b u l e t m e d i ğ in i m i s ö y l ü y o r s u n ? ” d e d i. M e z d e k : “ E v e t . ” d e d i. K u b â d N û ş i r e v â n ’ın h u z u r a g e t i r i l m e si n i e m r e t t i. N ü şi r e v â n h u z u r a g e ld iğ in d e K u b â d : “ Se n M e z d e k ’in m e z h e b in i k a b u l e t m i y o r m u s u n ? ” d e d i. N ü ş i r e v â n : “ A l l a h ’a h a m d o l s u n k i k a b u l e t m i y o r u m .” d e d i. K u b â d se b e b in i s o r u n c a , N ü ş i r e v â n : “ S a h t e k â r v e h il e ­ b a z o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü . ” d e d i. K u b â d : “ H a n g i h ile b a z lığ ın d a n b a h se d iy o r su n . A t e şi k o ­ n u ş t u r d u . ” d e d i. 276 Siy asetn an ıe N û ş i r e v â n : “ D ö r t u n s u r d e d i k l e r i d ö r t şe y v a r d ı r . B u n ­ la r , s u , a t e ş , t o p r a k v e h a v a d ı r . B u n l a r ı n d ö r d ü ö z d e b ir d ir . M a d e m k i a t e şi k o n u şt u r d u ğ u n u id d ia e d iy o r ö n c e su y u , t o p r a ğ ı, h a v a y ı d a k o n u şt u r su n d a b en d e o n a im a n e d e ­ y i m . ” d e d i. K u b â d ; “ M a l v e k a d ı n ı n h e r ik isi d e m u b a h t ı r d i y o r s a k e n d i k a f a s ı n d a n d e ğ il, n e s ö y l ü y o r s a b iz im ö z k it a b ı m ı z d a n sö y l ü y o r .” d e d i. N û ş i r e v â n : “ B u n c a y ıl d ır k i m se k i t a b ı m a l v e k a d ı n ın k a ­ m u y a m u b a h o l d u ğ u y o l u n d a t e fs ir e t m e m işt ir . D i n , se r v e t v e k a d ı n ı n m u h a f a z a s ı iç in v a r d ır . B u n la r ı n h e r ik is i k a m u y a m u b a h k ı lı n d ı ğ ı n d a i n s a n o ğ l u v e o t l a y ı p ç ift le şe n e şe k l e ^ y a ­ b a n i h a y v a n l a r a r a s ı n d a f a r k k a lk a r . B u n l a r a k ı ll ı a d a m ı n e d e c e ğ i l a f l a r d e ğ il d ir .” K u b â d ; “ P e k â l â b a n a , y a n i b a b a n a n a s ı l m u h a l e fe t e d e r ­ s i n ? ” d e d i. N û şir e v â n : “ B u n u se n d e n ö ğ r e n d im . Y o k sa b u n u y a p a ­ c a k a d a m d e ğ il i m z i r a se n in d e b a b a n a m u h a l e fe t e y le d iğ in e ş a h i t o l u n c a b e n d e s a n a k a r ş ı g e ld im . Se n M e z d e k ’in d i n in ­ d e n v a z g e ç b e n d e s a n a m u h a l e f e t t e n .” M e z d e k K u b â d ’a : “ N û ş i r e v â n b ir k a r a r a v a r s ı n . B ir d e l i­ li v a r s a g e t i r ip y a i s p a t e d e r e k b iz i r e d d e t s in y a h u t i m a n e d e ­ r e k m e z h e b im iz e g i r s i n . ” d e d i. M e l i k k a r a r ı n ı ş u ş e k il d e v e r d i v e N û ş i r e v â n ’a : “ Y a b u m e z h e b i k a b u l e d e r s in y a h u t d iğ e r le r i n e b ir d e r s v e ib r e t o l ­ m a s ı iç in se n i c e z a y a ç a r p t ı r ı r ı m !” d e d i. N û ş i r e v â n b a b a s ı n a : “ B a n a y a b ir d e lil y a h u t M e z d e k ’e h a d d i n i b il d ir e c e k b ir in i b u l u p g e t i r m e m iç in 4 0 g ü n m ü h l e t v e r i n i z .” d e d i. K u b â d : “ U y g u n d u r .” d e d i k t e n s o n r a , 4 0 g ü n s o n r a b u ­ l u ş m a k ü z e r e a y r ıld ıla r . N û şir e v â n b a b a sm ın y a n ın d a n d ö n ü n c e z a m a n k a y b e t ­ m e d e n , F a r s d i y a r ı n d a y a ş a m a k t a o l a n a il a m e - i c ih a n b ir m û b e d e m ü m k ü n o l d u ğ u n c a e n k ı s a sü r e d e g e lm e si n i, k e n ­ 277 N iz am ü 'l- M ü lk d is i, M e z d e k v e b a b a s ı a r a s ı n d a o l a n b i t e n l e r i a n l a t a n b ir m e k t u b u b ir k â s ı d l a y o ll a d ı . N û ş i r e v â n ’a v e r ile n 4 0 g ü n l ü k m ü h l e t d o l u n c a K u b â d t a h t a g e ç e r e k M e z d e k ’in d e i ş t i r a k e t t iğ i b i r m e c li s k u r d u k ­ t a n s o n r a N û ş i r e v â n ’m h u z u r a g e t i r i l m e si n i e m r e t t i . N û ş i r e v â n ’ı g e t i r d ik l e r in d e M e z d e k K u b â d ’a : “ S o r b a k a h m , n e le r sö y le y e c e k .? K e n d i si n e t a n ı n m ı ş 4 0 g ü n l ü k sü r e d e d o l m u ş b u l u n m a k t a . H a l i h a z ı r d a e t e ğ in d e n e le r v a r m ı ş sö y le d e d ö k s ü n !” d e d i. K u b â d N û ş i r e v â n ’a d ö n e r e k : “ K o n u ş b a k a l ı m !” d e d i. N ü ş i r e v â n : “ M e s e l e ü z e r in d e h â l â m ü t a l a a e t m e k t e y i m .” d e d i. M e z d e k : “ İş m ü t a la a lık t a n ç ık m ış d u r u m d a . O n a g e r e k ­ li c e z a n e y se v e r il m e li d ir .” K u b â d se s e t m e d i . M e z d e k o n u t u t u k l a m a l a r ı iç in i şa r e t v e r i p g ö r e v l il e r N û ş i r e v â n ’ı y a k a l a m a y a k a l k ı n c a , N û ş i r e v â n b a b a s ı n a : “ B u n e a c e l e b ö y le ? D a h a b a n a t a n ı n a n sü r e d o lm a m ı şt ı r . K ı r k m c ı o l a n b u g ü n d e g e ç i p y a r ı n b i r g e lsin , o z a m a n ist e d iğ in iz i y a p a r s ı n ı z . ” d e d i. S i p a h - s â l â r l a r v e m û b e d l e r d e N û ş i r e v â n ’a , “ D o ğ r u sö y l ü y o r .” d iy e a r k a ç ı k ı n c a K u b â d : “ B u g ü n d e s a l ı n ı z .” d e d i. N û ş i r e v â n ’ı o g ü n se r b e st b ır a k t ıla r . K u b â d sa r a y d a n ç ık t ık t a n so n r a M e z d e k v e o r a d a b u lu ­ n an h a l k ’ m e c list e n d a ğ ıld ı. N ü şir e v â n ise d ön d ü ğü n d e F a r s ’t a n ç a ğ ı r d ı ğ ı m û b e d sü r a t li b i r d e v e n in s ı r t m d a s o r a s o ­ r a N û ş i r e v â n ’m s a r a y m ı b u l d u . M û b e d d e v e s in d e n in e r e k d e r h a l N û ş i r e v â n ’ın s a r a y ı n a g i r d i. H a d ı m ı ç a ğ ı r a r a k : “ Ç a ­ b u k N û ş i r e v â n ’a F a r s l ı m û b e d in g e ld iğ in i, o n u g ö r m e k is t e ­ d iğ in i b i ld ir .” d e d i. H a d ı m g e c i k m e d e n N û ş i r e v â n ’m h ü c r e ­ sin e v a r a r a k h a b e r v e r d i. N ü ş i r e v â n se v in ç iç in d e d ı şa r ı ç ı k a ­ r a k m û b e d i k u c a k l a d ı v e : “ E y m û b e d , b il k i b u g ü n ö l d ü m ö l ­ d ü m d i r i l d i m !” d i y e r e k o v a k t e d e ğ in o l a n b i t e n h e r şe y i m û b e d e b i r b ir a n la t t ı . M û b e d : “ İ ç in r a h a t o l su n , se n in s ö y l e d i k ­ le r in h a k i k a t i n , M e z d e k ’in k i le r ise y a l a n ı n t a k e n d isid ir . B e n 278 Siy aset n am e se n in a d ı n a M e z d e k ’e g e r e k e n k a r şı l ı ğ ı v e r e c e k , K u b â d ’ı d a şim d iy e k a d a r y a p t ı k l a r ı n d a n p i ş m a n e d i p o n u d o ğ r u y o l a f^ c t ir e c e ğim . M e z d e k ’in g e li şi m d e n h a b e r d a r o l m a s ı n d a n e v ­ v e l K u b â d ’ı g ö r m e m iç in b ir h a l ç a r e sin e b a k m . ” d e d i. N û ş i r e v â n ik in d id e n s o n r a b a b a s ı n ı n s a r a y ı n a g i d i p o n u o r a d a g ö r d ü ğ ü n d e o n a : “ B a b a , M e z d e k ’e c e v a p v e r m e k ü z e r e m û b e d F a r s ’t a n g e lm iş b u l u n m a k t a d ı r . L â k i n M e z d e k ’in sö z l e r i ­ n i v e i d d ia la r ı n ı b ili p b i z z a t şa h ı n a ğ z ı n d a n d u y m a k iç in b u g e c e siz in le b a ş b a ş a g ö r ü ş m e y i a r z u e d e r . O n d a n s o n r a h a şm e t m e a p l a r ı m ü n a s i p g ö r d ü k l e r i n i b u y u r s u n l a n ” d e d i. N ü şir e v â n e v in e d ö n d ü k t e n so n r a a k şa m le y in m übedi b a b a s ı n ı n h u z u r u n a g ö t ü r d ü . M û b e d K u b â d ’a t a z i m d e b u ­ l u n d u k t a n s o n r a şa h ı n a t a l a r ı n a ö v g ü l e r y a ğ d ı r a r a k o n a : “ M e z d e k ’in id d i a l a r ı sa f s a t a d ı r , b u iş o n a t e k l i f e d i lm iş d e ­ ğ i ld ir .” d e d i. K u b â d : “ N a s ı l o l u r ? ” d e d i. M û b e d : “ B e n d e n iz o n u g a y e t l e iy i t a n ır , b il g is in in n e d e ­ r e c e d e o l d u ğ u n d a n h a b e r d a r d ı r . D o ğ r u s u e v e t , y ı l d ı z ilm i h u s u s u n d a n b i r t a k ı m b ilg ile r i v a r d ır . L â k i n v a r d ı ğ ı n e t ic e le r sa fsa t a d ır . Y ıld ız la r ın K ır a n g e lm e l e r i b iz e M u h a m m e d u ’l e m in n a m b ir in in p e y g a m b e r l i k d a v a s ı n d a b u l u n u p g a r i p b i r k i t a p g e t i r e c e ğ in i, g ö k t e k i a y ı ik iy e y a r m a k g i b i o l a ğ a n ü s t ü m u c iz e le r g ö st e r e r e k h a lk ı d o ğ r u y o la ç a ğ ır a c a ğ ın ı, Z e r d ü şt lü ğ ü v e t ü m d in le r i g e ç e r si z k ı l a r a k t e r t e m iz b i r d i n v e ö ğ r e ­ t i g e t i r e c e ğ in i, in s a n l a r ı c e n n e t le m ü jd e l e y ip c e h e n n e m le k o r ­ k u t a c a ğ ı n ı , m a l l a n v e n a m u s u şe r i a t ın ın h ü k m ü n c e m u h a f a ­ z a e d e c e ğ in i, ş e y t a n d a n k a ç ı n ı p m e l e ğ e s ı ğ ı n a c a ğ ı n ı , a t e ş g e d e v e p u t h a n e le r i a l a ş a ğ ı e d e c e ğ i n i v e g e t i r d iğ i y e n i d in in d ö r t b u c a ğ a u l a ş ı p k ı y a m e t e k a d a r sü r e c e ğ in i, y e r le r in v e g ö k l e r i n o n u n p e y g a m b e r l i ğ i n e şe h a d e t e d e c e ğ i n i v e g e lm e ­ sin in ç o k y a k ı n o l d u ğ u n u h a b e r v e r m e k t e d i r . B u M e z d e k d e s ö z e k o n u e d il e n k işin in k e n d i s i o l d u ğ u z e h a b ı n a k a p ı l m ı ş ­ t ır . B i r d e f a b u m e z k û r k i ş i A c e m d e n d e ğ i l A r a p t a n ç ı k a c a k ­ t ı r ; M e z d e k ise P a r s t a n d ı r v e Z e r d ü ş t o l u p h a l k ı a t e şp e r e st - 279 N iz am ü ’l- M ü lk lik t e n d e s a k ı n d ı r m a m a k t a v e Z e r d ü ş t d in in i r e d d e t m e m e k ­ t e ; Z e r d ü ş t l ü k t e n d e m v u r m a k t a , Z e r d ü ş t l ü ğ ü t e şv ik e t m e k ­ t e d ir . K ı r a n d a g e ç e n k işi k im se n in h a r e m i n in ç iğ n e n m e s in e g ö z y u m m a m a k t a d ı r v e o n u n d i n in d e h e r h a n g i b i r k im se n in m a l m d a n b ir b u ğ d a y t a n e si a ğ ı r l ı ğ m c a h a k s ı z y e r e b ir şe y a l a n k im se n in e lle r i k e sil m e y e m ü s t e h a k o l a c a k t ı r . M e z d e k ise b u n l a r m h i ç b ir in i y e r in e g e t i r m e m e k t e , b i l a k i s h e r k e s i n m a l ı m y e k d iğ e r in e m u b a h k ı lm a k t a d ı r . O l k iş iy e g ö k l e r d e n v a h iy in e c e k v e o l k iş i b ü y ü k m e l e k le k o n u ş a c a k t ı r . M e z d e k ise a t e şl e k o n u ş t u ğ u n u ile r i sü r m e k t e d ir : O l k işiy e g ö k l e r d e n k i t a p in e c e k t ir . A sl ı a s t a r ı o l m a y a n M e z d e k ’in m e z h e b i p a ­ y i d a r k a lm a y a c a k t ı r . B e n y a r ı n o n u h ü k ü m d a r ı n v e b ü y ü k ­ le r in ö n ü n d e r e z il r ü s v a e d i p t u t t u ğ u y o l u n b a t ı l o l d u ğ u n u o n a k a n ı t l a y a c a ğ ı m . Se n in k i sr a l ı k v e p a d i şa h l ı ğ ı n ı y o k e d e ­ r e k , se n i b a y a ğ ı i n s a n l a r se v iy e sin e d ü ş ü r ü p h â z in e le r in i y a ğ ­ m a l a m a p e ş i n d e d i r .” d e d i. M ü b e d ’in b u e t k ile y ic i sö z le r i K u b â d ’ın g a y e t l e h o ş u n a g i d in c e M e z d e k ’e k a r ş ı d ü şü n c e l e r i d e ğ iş t i. D a h a s o n r a , e r t e si g ü n K u b â d s a r a y a g e le r e k M e z d e k ’i ç a ğ ı r d ı . M e z d e k h u z u r a g e le r e k a l t ın k ü r s ü s ü n e k u r u l d u . N û şir e v â n t a h t ın h e m e n ö n ü n d e y e r in i a ld ı. O r a d a b u lu n a n m û b e d , M e z d e k ’e ; “ Se n m i s o r a c a k s m y o k s a b e n rn i.^” d e d i. M e z d e k ; “ M û b e d s o r s u n . ” d e d i. M û b e d : “ M a d e m k i s o r a n se n v e c e v a p v e r e n b e n o l a c a ­ ğ ı m , b u y u r se n b u r a y a g e l, b e n d e t a h t a g e ç e y i m .” d e d i. N e d iy e c e ğ in i ş a ş ı r a n M e z d e k : “ B a n a b u m a k a m ı se n d e ğ il K u b â d ’ın k e n d is i ih sa n e t m işt i r .” M û b e d : “ H a y h a y , ş u h a ld e se n m i s o r a c a k s m y o k s a b e n m i so r a y ım .^ ” d e d i. M e z d e k : “ Se n s o r b e n c e v a p v e r e y i m .” d e d i. F a r s h m û b e d : “ Se r v e t i k a m u y a m u b a h y a p m ı ş s ı n . İ n sa n ­ la r r ib a t , k ö p r ü g i b i h a y ı r h a s e n a t ı a h ir e t t e b ir m ü k â f a t a e r iş m e k iç in y a p a r l a r , d e ğ il m i.>” d e d i. M e z d e k : “ E v e t .” d e d i. 280 Siy aset n am e M û b e d : “ P e k i se r v e t i n s a n l a r a r a s ı n d a o r t a k o l u n c a b ir l ı a y ı r d a b u l u n d u k l a r ı n d a b u n u n se v a b ı k im e y a z ı l ı r ? ” d iy e so r d u . M e z d e k b u so r u k a r şın d a su sm a k z o r u n d a k a ld ı. M û b e d : “ D i ğ e r y a n d a n k a d ı n l a r ı d a m u b a h k ı lm ı şsı n . 2 0 e r k e k l e c in se l ilişk iy e g i r m e s i s o n u c u h â m il e k a l a n k a d ı n ç o ­ cu ğu n u d o ğu r d u ğu n d a b u çocu ğu n b a b a s ı sö y l e b a k a l ı m k im o l a c a k t ı r ? ” d iy e s o r d u . M e z d e k b u s o r u l a r k a r ş ı s ı n d a t e r le m e k t e y d i. M û b e d d e ­ v a m e d e r e k : “ M a l l a r ı , k a d ı n l a r ı v e n e sli b ü s b ü t ü n t a h r i p p e ­ şin d e sin . Şu t a h t a k u r u l m u ş m e l ik , M e l i k F i r u z ’u n o ğ lu d u r . H ü k ü m d a r l ı k k e n d is in e t ı p k ı p e d e r in e t e v a r ü s e t t i ğ i g i b i b a ­ b a s ı n d a n m i r a s k a lm ışt ır . Ş u h a ld e 2 0 k i ş i b u h ü k ü m d a r ı n k a r ı s ı y l a b ir lik t e o l u r s a d o ğ a c a k ç o c u k h a n g is in e n is p e t e d i ­ lir, n e d i y o r s u n , o ç o c u ğ u n sa h i b i k i m o l u r ? B u d u r u m d a n e ­ si l k e s i l m i ş o l m a z m ı ? N e s i l k e si l in c e h ü k ü m d a r l ı k h a k k ı b u h a n e d a n ı n e l in d e ç ı k m a z m ı ? Ü s t ü n v e a ş a ğ ı d u r u m d a o l m a , z e n g in li ğ e v e f a k ir li ğ e b a ğ lı d ır . B ü y ü k v e k ü ç ü ğ ü n y e r le r in in b e lli o l m a s ı iç in b ir fa k i r i n is t e r ist e m e z z e n g in b ir isi n in h iz ­ m e t in d e b u lu n m a sı ic a p ed er . O y sa m a l k a m u y a m u b a h k ı­ l ı n d ı ğ ı n d a c i h a n d a b ü y ü k k ü ç ü k t e n f a r k e d i le m e y ip b a y a ğ ı b i r i n s a n p a d i ş a h a e şi t k o n u m a ge ç e r . B ö y l e c e p a d i ş a h h ğ ı n b i r m a n a s ı k a l m a y a r a k h ü k ü m d a r l ı k y a s a s ı g e ç e r si z h a l e g e ­ lir. İ m d i se n şa h lı ğ ı A c e m d e n a l m a y a v e c ih a n ı k a r ı ş t ı r m a y a m ı g e l d i n ? ” d e d i. B u sö z l e r ü z e r in e M e z d e k ö y le c e k a l a k a l a r a k n e c e v a p v e r e c e ğ in i ş a ş ı r d ı . A h a l i d e M e z d e k ’in s u s p u s o l m a s ı n a so n d e r e c e şa ş ı r m ı şt ı . K u b â d M e z d e k ’e : “ K a r ş ı l ı k v e r !” d e d i. M e z d e k : “ O n u n k a r ş ı l ı ğ ı h e m e n ş i m d i k e ll e s in i g ö v d e s i n ­ d e n a y ı r m a k t ı r .” d e d i. K u b â d : “ Y o k y e r e , d e l il o l m a k s ı z ı n b i r k i m se n i n b o y n u ­ n u v u r m a k o l m a z . ” d e d i. M e z d e k ; “ P e k â l â , ö y l e y se a t e ş e s o r a y r a ı . B a k a l ı m a t e ş n e d iy e c e k . Z i r a b e n k e n d i k a f a m d a n b ir ş e y s ö y l e m e m . ” d e d i. 281 N iz am ü ’l-M ülk N û ş i r e v â n iç in k a y g ı l a n a n h a l k b u s o r u v e y a n ı t l a r d a n d o l a y ı g a y e t r a h a t l a d ı la r . M e z d e k ’in s a p k ı n c a b ir y o l t u t t u r ­ d u ğ u n u v e N û ş i r e v â n ’m c a n ı n a k a s t e t m iş o l d u ğ u n u b il iy o r ­ la r d ı. N û ş i r e v â n şi m d i l i k b u t e h l ik e d e n k u r t u l m u ş t u . M e z ­ d e k ’in , m û b e d i ö l d ü r m e e m r in i y e r i n e g e t i r m e y e n K u b â d ile a r a s ı a ç ı lm ı şt ı . B u n u n ü z e r in e M e z d e k k e n d i k e n d in e : “ R a iy y e t v e t a r a f t a r l a r ı m l a a s k e r v e k ılı ç g ü c ü m z i y a d e si y l e a r t ­ m ışt ır . Ö n c e K u b â d ’ı o r t a d a n k a l d ı r ı p s o n r a s ı r a s ı y l a N û ş i ­ r e v â n v e d i ğ e r d ü ş m a n l a r ı m ı k ı lı ç t a n g e ç i r e c e ğ i m .” d e d i. A t e ş in b u y u r a c a k l a r m a k u l a k v e r m e k iç in b i r e r t e si g ü n ü a t e şg e d e d e t o p l a n m a k ü z e r e d a ğ ıld ıl a r . M e z d e k g e c e o l u n c a r a h i p le r in d e n v e k e n d is in e y a k ı n o l a n l a r d a n ik i k işiy i y a n ı n a ç a ğ ı r a r a k o n l a r a a l t ı n ih sa n e d i p , s i p a h - s â l â r l ı k m a k a m ı n ı v a a t e t t i. A r a l a r ı n d a g e ç e n l e r i k i m ­ se y e sö y le m e m e le r i iç in y e m in l e r e t t ir d ik t e n s o n r a o n l a r a ik i k ı lıç v e r e r e k : “ Y a r ı n K u b â d , m û b e d l e r v e b ü y ü k l e r a t e şg e d e y e v a r d ı k l a r ı n d a e ğ e r a t e ş K u b â d ’ı k a t l e t m e e m r i v e r i r s e siz ik in iz d e r h a l k d ı ç l a n n ı z ı ç e k ip K u b â d ’ı ö l d ü r ü n ü z . Z a t e n k i m s e a t e şg e d e y e k ı lı ç ile g i r m e z .” d e d i. A d a m l a r ı : “ B a ş ü s ­ t ü n e e f e n d i m .” d e d ile r . E r t e si g ü n b ü y ü k le r , m û b e d le r v e K u b â d a t e şg e d e y e t e şr if e t t i. M û b e d N û ş i r e v â n ’a : “ H a s s a sk e r le r i n d e n o n k işin in a t e ş ­ g e d e y e k ılıç la r ın ı g i z le y e r e k g e lm e le r in i e m r e t . B u M e z d e k b ir d o l a p ç e v i r iy o r o la b ili r .” d e d i. N û ş i r e v â n m û b e d in d e d iğ in i a y n e n y e r in e g e t i r e r e k o n a d a m ın ı n k ılıç k b i r şe k il d e a t e şg e ­ d e y e g i r m e si n i s a ğ l a d ı . M e z d e k a t e şt e n b i r t a le p t e b u l u n a c a ğ ı v a k i t h e p y a p t ı ğ ı g i b i ö n c e a d a m ı n ı a t e şg e d e n in a r k a s m a g e ­ ç ir d i , o d e l ik t e o n a n e sö y le m e s i g e r e k t iğ in i ö ğ ü t l e d i. A t e şg e d e y e v a r d ı k l a r ı n d a M e z d e k m û b e d e : “ Se n a t e şl e k o n u ş b a k a y ı m , s a n a b ir k a r ş ı l ı k v e r e c e k m i ? ” d e d i. M û b e d a t e şl e h e r n e k a d a r k o n u ş t u y s a d a a t e şt e n b i r c e ­ v a p a l a m a d ı . A r d ı n d a n M e z d e k a t e şe ; “ A r a m ı z d a b ir y a r g ı ­ d a b u l u n a r a k b e n im d o ğ r u l u ğ u m a ş e h a d e t e t !” d e d i. A t e şi n a r a s ı n d a n şö y le b ir n i d a d u y u l d u ; “ D ü n d e n b e r i p e k z a y ıfl a - 282 Siy asetn am e ( İ l i n . B e n i ö n c e K u b â d ’ın y ü r e ğ i v e c iğ e r iy le d o y u r u n u z . S o n ­ r a siz e n e y a p m a n ı z g e r e k t iğ in i sö y l e y e y im . M e z d e k e b e d i I n ız u r u n u z u n r e h b e r id ir .” d e d i. A r d ın d a n M e z d e k ; “ A t e şi b e sle y in iz !” d e d i k t e n s o n r a se ç t iğ i o ik i a d a m ı k ıl ı ç la r ı n ı ç ı k a r a r a k K u b â d ’ı k a t l e t m e k iç in k o ş t u r d u l a r M û b e d N û ş i r e v â n ’a : “ A m a n , ç a b u k şa h ı k o l l a y ı n !” d e d i. N û ş i r e v â n ’m g ö r e v l e n d i r d i ğ i o n a d a m k ı l ı ç la r ı n a d a v r a n a ­ r a k o ik i k iş in in K u b â d ’ı k a t le t m e sin e iz in v e r m e d ile r . M e z ­ d e k : “ A t e ş , T a n r ı ’n ın e m r iy le k o n u ş m a k t a d ı r . ” d i y e sö y le n i­ y o r d u . B u a r a d a h a l k ı n b ir k ı s m ı , “ K u b â d ’ı ö l d ü r ü p a t e şe a t a l ı m !” b i r k ı s m ı d a , “ D i r i d ir i o n u a t e şe a t a l ı m !” d iy e ik i­ y e a y r ı l m ı ş l a r d ı . B ir b a z ı s ı d a m e s e le y i d a h a iy i a n l a m a k iç in ü z e r in d e b i r a z m ü t a l a a e d i l m e s i g e r e k t iğ in i ile r i sü r ü y o r d u . D e r k e n a t e ş g e d e d e n a y r ıl d ı la r : K u b â d : “ N e g ü n a h e y le d im d e a t e ş b e n i i st iy o r ? B u c ih a n ı n a t e şin d e y a n m a y ı d i ğ e r c i h a ­ n ın a t e ş i n d e y a n m a y a y e ğ l e r i m .” d e y ip d u r u y o r d u . E r t e si g ü n m û b e d K u b â d ile b a ş b a ş a g ö r ü ş e r e k m û b e d le r d e n , k a d i m h ü k ü m d a r la r d a n b a h s e d i p M e z d e k ’in p e y ­ g a m b e r o l m a d ı ğ ı n a d a i r h e r d in d e n o n a d e lil le r g e t i r e r e k is­ p a t l a d ı . M e z d e k ’in ö n c e N ü ş i r e v â n ’m c a n m a k a st e t t i ğ in i, b u n u b a ş a r a m a y m c a ş a h ı g ö z ü n e k e st ir d iğ in i v e o n u n h ü ­ k ü m d a r ın h a n e d a n ın ın d ü şm a n ı o ld u ğ u n u şö y l e a n la t t ı: “ Se n a t e ş i n k o n u ş m a s ı n a n e d e n b e l b a ğ l a d ı n , a t e ş k a t i su r e t ­ t e k o n u ş m a m ı ş v e k o n u ş m a y a c a k t ı r . B e n b ir y o l u n u b u lu p b u m e se le n in ü st e sin d e n g e le r e k a t e ş i n k o n u ş m a y a c a ğ ı n d a n , k o n u ş a n ı n a t e ş d e ğ il b a ş k a b ir is i o l d u ğ u n d a n ş a h ı h a b e r d a r k ıla c a ğ ım .” M û b e d K u b â d ’ı e y le d ik l e r in d e n b in p i ş m a n e y le y e r e k o n a ; “ B u s a l t a n a t ı n se n d e k a l m a s ı n ı a r z u e d i y o r ise n N û ş i r e v â n n e b u y u r u y o r s a a y n e n y e r in e ge t ir . O n u n k ü ç ü k o l d u ­ ğ u n a b a k m a , g a y e t l e a k l ı b a ş ı n d a d ı r . Ş a h ı n b u n d a n b ö y le y a ­ p a c a ğ ı ş e y m e se l e h a l l o l a n a k a d a r M e z d e k ’le b i r a r a y a g e l ­ m e m e s i d i r .” d e d i. 283 N izcım ü ’l- M ü lk A r d ın d a n m û b e d N û ş i r e v â n ’a ; “ Şu a t e ş m e se le sin d e k i t e z g â h ı o r t a y a ç ı k a r m a k iç in M e z d e k ’in y a k ı n ç e v r e sin d e n b ir in i e le g e ç i r m e y e ç a l ı ş . ” d e d i. N û ş i r e v â n M e z d e k ’in y a ­ k ın la r ın d a n o la n b ir r u h b a n la d o st lu k k u r a r a k o n u k e n d i o y u n u n a g e t i r i p b a ş b a ş a k a l ı n c a ö n ü n e b in k ı z ıl a l t ı n d in a r k o y d u v e : “ B u a lt ın v e d a h a n i c e si, s o r d u ğ u m d a h a k i k a t i sö y le m e n k a r ş ı l ı ğ ı n d a se n in o l a c a k t ı r ; y o k e ğ e r d o ğ r u y u s ö y ­ le m e z ise n k e lle n i b ir k d ı ç d a r b e si y l e u ç u r a c a ğ ı m . ” d e d i. A d a m k o r k u s u n d a n , “ S a n a sö y le y e c e ğ im sı r r ı iy i s a k l a m a n ş a r t ı y l a d o ğ r u y u sö y le y e c e ğ im ; a k s i t a k d i r d e b a ş ı m b e l a d a d e m e k t ir .” d e d i . N û ş i r e v â n ; “ Sır r ım s a k l a y a c a ğ ı m . ” d e d i. A d a m ; “ M e z d e k ’in n e y a p t ı ğ ı n ı b il m e k m i i s t i y o r s u n ?” d e d i. N û ş i r e v â n ; “ E v e t . ” d e d i. R a h i p : “ E fe n d i m , b ile sin v e h a b e r d a r o l a s ı n k i a t e şg e d e n i n y a k m l a r m d a M e z d e k ’in sa t ı n a l m ı ş o l d u ğ u b i r a r s a v a r . M e z d e k b u r a y ı d ö r t y ü k s e k d u v a r l a ö r ü v e r e r e k ç e v r e l e m iş ­ t ir . O r a d a n k ü ç ü c ü k b i r d e li ğ i b u l u n a n b i r h ü c r e y i a t e şg e d e n in a l t ı n a g e le c e k şe k il d e i n ş a e t m işt ir . İ h t iy a ç d u y d u ğ u z a ­ m a n b ir a d a m ı o r a y a y o l l a y a r a k , ‘A ğ z ı m ş u d e l iğ e k o y u p h e r k e s in d u y a b i le c e ğ i şe k il d e ş ö y le şö y l e s ö y l e ’ d e m e si n i ö ğ ü t l e n M i l l e t d e a t e şi n k o n u ş t u ğ u z e h a b ı n a k a p ı lır . O y s a y a l a n sö y le m e k t e d ir .” d e d i. N û ş i r e v â n b u sö z le r i işi t in c e : “ A l l a h u e k b e ı ; A l l a h t ı r b ü ­ y ü k o l a n !” d e d i v e a d a m m d o ğ r u sö y le d iğ in e k a n a a t g e t i r e ­ r e k p e k m u t l u o l d u . A d a m a n ic e b a ş k a i k r a m l a r d a b u l u n a ­ r a k , “ Se n i n a f fe d i l m e n i s a ğ l a y a c a ğ ı m . ” d e d i. G e ce o ld u ğu n d a A d am N û ş i r e v â n ’a a d a m ı K u b â d ’m d e d ik le r in in h u zu r u n a gö tü r d ü . a y n ı sı n ı K u b â d ’a b ey an e d in c e , K u b â d , M e z d e k ’in b u d ü z e n v e k ü s t a h l ı ğ ı n d a n ö t ü r ü a n sı z ı n iç in e b ir ş ü p h e d ü ş e r e k h a y r e t l e r iç e r is in d e k a l d ı . D e r h a l m û b e d i ç a ğ ı r a r a k d u r u m u o n a d a a n la t t ı la r . M û b e d ; “ B e n ş a h a b u k ö p e ğ i n b ir s a h t e k â r v e y a l a n c m m t e k i o l d u ­ ğ u n u s ö y l e m i ş t i m .” d e d i. 284 Siy aset n am e K u b â d : “ P e k i şi m d i o n u n a sı l o r t a d a n k a l d ı r a c a ğ ı z ?” d e d i. M û b e d : “ O r a s ı k o l a y , n a s ı l h a r e k e t e t m e m iz g e r e k t iğ in i a r z e d e y i m ; Ö n c e l i k l e siz in o n u n ç e v ir d iğ i d o l a p t a n h a b e r ­ d a r o l u p p i ş m a n o l d u ğ u n u z u k a t i su r e t t e b ilm e m e lid ir . Siz b ir m e c li s k u r a r a k h a lk ı n ö n ü n d e b ir m ü n a z a r a t e r t i p e d in iz . B e n d e o m ü n a z a r a y a i ş t i r a k e d e c e k , p e s e t t i ğ i m i il a n e d e r e k k a r ş ı s ı n d a a c i z k a l d ı ğ ı m ı i t i r a f e t t i k t e n s o n r a F a r s ’a d ö n e c e ­ ğ i m i sö y le y e c e ğ im . B u k o k u ş m u ş m e z h e b in k ö k ü n ü n k a z ı n ­ m a s ı iç in d a h a s o n r a N û ş i r e v â n ’ın m ü n a s i p g ö r d ü ğ ü v e h a ­ r e k e t e t t iğ i şe k il d e d a v r a n ı l m a l ı d ı r .” B i r k a ç g ü n s o n r a K u b â d m û b e d le r i v e ile r i g e le n le r i h u ­ z u r u n a ç a ğ ı r a r a k F a r s l ı m û b e d l e işb ir li ğ i iç in e g i r m e l e r i n i, M e z d e k ’le b ir t a r t ı ş m a y a g i r i şm e le r in i v e o n u n i d d i a l a r m ı d a h a d i k k a t l i d e ğ e r le n d ir m e l e r in i ist e d i. E r t e si g ü n h e r k e s h a z ı r o l u n c a K u b â d t a h t ı n a , M e z d e k ise k ü r s ü s ü n e g e ç t i. B ü t ü n m û b e d l e r h a z ı r b u l u n m a k t a , h e r b ir isi b ir m e v z u y u b a h i sle r in e k o n u y a p m a k t a y d ı l a r . F a r sh m û b e d : “ A t e ş in k o n u ş m a s ı b a n a t u h a f g e lm e k t e d ir .” d e y ip du ru yordu . M e z d e k : “ A l l a h ü T e â l â ’n ın k u d r e t i n e ş a ş ı l a c a k b i r d u ­ r u m s ö z k o n u s u d e ğ ild ir . M u s a a l e y h i s s e l a m â s â d a n e jd e r h a ç ık a r d ığ ın d a n , b ir t a ş p a r ç a sın d a n 1 2 ç e şm e a k ıt t ığ ın d a n , d e n iz s u y u n u b ö l e r e k 1 2 k ö y y a p t ı ğ ı n d a n v e ‘a s k e r le r i y le fi­ ravu n u b o ğ ’ d e d iğ i n d e n v e d e n iz in o n la r ı b o ğ d u ğ u n d a n . T a n r ı a z z e v e c e lle n i n e m r iy le y e r y ü z ü n ü n o n u n h ü k m ü a l t ı ­ n a g i r d i ğ i n d e n ö t ü r ü ‘E y t o p r a k K a r u n ’u y u t !’ d e d i ğ i iç in t o p r a ğ ı n o n u y u t t u ğ u n d a n h a b e r d a r d e ğ il m is i n ? V e b ilm e z m i s i n , İ s a a l e y h i sse l a m ö l ü le r i d ir ilt m işt ir . B ü t ü n b u n l a r in ­ s a n k u d r e t i n i a ş a n şe y le r d ir . B e n i d e y o l l a y a r a k a t e şi e n ir im e v e r m işt i r . B e n i m v e a t e ş i n s ö y le d ik le r in e u y a n l a r ik i c i h a n d a k u r t u l u ş a e r e c e k le r d ir ; a k s i t a k d i r d e T a n r ı ’n ın a z a b ı o n l a r a ç a t a c a k v e h e p si n i h e l a k e d e c e k t ir .” B u sö z le r ü z e r i n e m û b e d a y a ğ a k a l k a r a k : “ T a n r ı ’d a n s ö z g e t i r i p a t e şin k e n d is in e t a ­ n ı k l ı k e t t iğ i b i r k im se y e d i y e c e k b ir c e v a b ı m y o k t u r . P e s! Y a ­ p a m a d ığ ım b i r şe y i y a p a n k i ş i k a r ş ı s ı n d a a c z i y e t im i i t ir a f 285 H iz am ü ’l-M iilk e d e r i m .” d iy e r e k F a r s y o l u n u t u t t u . K u b â d s a r a y d a n ç ı k ı n c a M e z d e k d e t a p ı n m a k iç in 7 g ü n b o y u n c a a t e şg e d e y e ç e k ild i. İ n s a n l a r e v le r in e d ö n d ü l e r . M e z d e k ’in m e z h e b in e i n a n a n l a ­ r ın i m a n l a r ı p e k i şt i v e m u t l u m e s u t o r a d a n a y r ıld ıla r . G e c e o l u n c a K u b â d N û ş i r e v â n ’ı y a n ı n a ç a ğ ı r a r a k : “ M û b e d g i t t i , b e n i d e s a n a t e sl i m e t t i. B u m e z h e b i o r t a d a n k a l ­ d ı r m a y a se n in g ü c ü n v a r ; b u işi k ö k ü n d e n h a ll e t m e k iç in n a ­ sıl h a r e k e t e d e c e ğ i z ?” d iy e s o r d u . N û ş i r e v â n : “ E ğ e r h a ş m e t m e a p l a n b u işi b e n d e le r in e b ı r a ­ k ı r l a r v e k o n u ş t u k l a r ı m ı z a r a m ı z d a k a l ı r ise b e n d e n iz g e r e k li o l a n t e d b ir le r i a l ıp M e z d e k v e M e z d e k î l e r i n a l a y ın ın k ö k ü n ü y e r y ü z ü n d e n k a z ı y a r a k işi n ih a y e t e e r d ir e c e k t ir .” d e d i. K u b â d : “ B u sır r ı se n d e n b a ş k a k i m s e b il m e y e c e k ; se n in v e b e n i m a r a m d a k a l a c a k t ı r . ” d e d i. N û şir e v â n : “ M û b e d p e s e d iy o r m u ş g ib i y a p a r a k F a r s y o ­ l u n u t u t u n c a M e z d e k v e M e z d e k î l e r b a y r a m e d i p k e n d il e r i­ n e o l a n g ü v e n l e r i a r t t ı. B u n d a n s o n r a o n l a r h a k k ı n d a n e d ü ­ ş ü n ü r s e k m ü st e h a k t ı r l a r . M e z d e k ’e g e lin c e , o n u ö l d ü r m e k ç o k k o l a y d ı r l â k in k ö k s a l m ı ş k ı lı ç s a y ı sı f a z l a s ı y l a a r t m ışt ır . E ğ e r M e z d e k ’i k a t l e d e r s e k o n a t a b i o l a n l a r fi r a r e d i p d ü n y a ­ n ın d ö r t b i r t a r a f ı n a d a ğ ı l a r a k m ü s t a h k e m d a ğ l a r a ç e k ile ­ c e k le r v e i n sa n la r ı d in le r in e d a v e t e d e c e k le r . B ö y l e c e h e r z a ­ m a n b iz im iç in sı k ın t ı y a r a t a c a k l a r d ı r . H e p s i n i o r t a d a n k a l ­ d ı r a c a k , t e k in e b il e k a ç m a fı r sa t ı t a n ı m a y a c a k b i r y o l d ü ş ü n ­ m e l iy iz .” K u b â d ; “ P e k i ş i m d i n a s ı l b ir y o l i z le y e c e ğ iz ?” d e d i. N û ş i r e v â n : “ Şö y l e y a p a c a ğ ı z : M e z d e k a t e ş g e d e d e n ç ı k ı p h ü k ü m d a r m h u z u r u n a g e ld iğ in d e h ü k ü m d a r o n u n d e r e c e s i ­ n i h e r z a m a n k i n d e n d a h a y ü k se k b i r d u r u m a g e t i r e c e k , o n a a l ış ılm ışın d ı ş ı n d a iz z e t ü i k r a m d a b u lu n a c a k t ır . D a h a s o n r a b a ş b a ş a k a h n c a o n a : ‘N û ş i r e v â n m û b e d i n p e s e d i p a c z i n i i t i­ r a f e y le d iğ i g ü n d e n b e r i e p e y b ir y u m u şa m ı şt ı r . S a n a i m a n e t ­ m e e ğ ili m i n d e d ir ; p i ş m a n l ı k l a r d u y m a k t a d ı r ’ şe k li n d e k o ­ n u ş . B a k b a k a l ı m n e d i y e c e k .” d e d i. 286 Siy asetn am e H a f t a s o n u n d a M e z d e k , K u b â d ’ın h u z u r u n a g e ld i. K u b â d o n a ih t ir a m N û ş i r e v â n ’m g ö st e r e r e k t e v a z u d a b u lu n d u k t a n so n r a sö z l e r i n i a n l a ş t ı k l a r ı g i b i M e z d e k ’e sö y le d i. M e z d e k : “ H a l k ı n k a h i r e k se r i y e t in in g ö z l e r i v e k u l a k l a r ı N û ş i r e v â n ’ın h a l v e d a v r a n ı ş l a r m d a d ı r . O b u m e z h e b e g ir e r ­ se d ü n y a n ı n h e p si b iz e t e v e c c ü h e d e r . B e n d e a t e ş i a r a c ı k ı l a ­ r a k N û ş i r e v â n ’ın b u m e z h e p t e n n a si p l e n m e s i iç in T a n r ı ’y a d u a e d e c e ğ i m .” d e d i. Ku bâd : “ O b e n i m v e lia h d ı m d ı r . R a i y y e t v e o r d u o n a k o r k u n ç d e r e c e d e m u h a b b e t b e sle m e k t e d ir O b u m e z h e b e k a t ı l d ı ğ ı n d a g e r i k a l a n c ü m l e â l e m in m e z h e b i k a b u l e t m e ­ m e k iç in b a h a n e s i k a l m a z . ” d i y e r e k ş ö y le d e v a m e t t i; “ N û ş i r e v â n m e z h e b im iz e k a t ı l d ı ğ ı g ü n G ü ş t a s b ’m Z e r d ü ş t iç in K e ş m i r ’in Şe r i r t e p e s i n d e a l t ı n d a n b ir k ö ş k y a p t ı r d ı ğ ı g i b i b e n d e B a ğ d a t ’t a n g e ç e n D ic l e n e h r in in o r t a s ı n d a se n in iç in t a ş t a n b ir m i n a r e d i k e r e k t e p e si n e k a p ı s ı a l t ı n d a n , g ü n e şt e n d a h a p a r la k , sa n a m e k â n o l a c a k b ir k ö şk k o n d u r a c a ğ ım .” B u sö z l e r d e n g a y e t l e m e m n u n o l a n M e z d e k K u b â d ’a ; “ İ m d i se n o n a n a s i h a t t e b u l u n u r k e n b e n d e a t e ş g e d e d e k a ­ b u l o l u n m a s ı iç in d u a l a r e y le y e y im .” d e d i. G e c e le y in K u b â d N û ş i r e v â n ’ı e m r e d e r e k , M e z d e k ’le a r a ­ s ı n d a g e ç e n le r i o n a a n l a t t ı . N û ş i r e v â n : “ B i r h a f t a s o n r a h a şm e t m e a p l a r ı M e z d e k ’i ç a ğ ı r a r a k o n a N û ş i r e v â n ’ın d ü n şu şe k i l d e b i r r ü y a g ö r e r e k ir k il d i ğ in i a n la t : M u a z z a m b ir a t e ş o n u n ü s t ü n e ü st ü n e il e r le m e k t e y m iş , a t e şt e n k a ç a r k e n sı ğ ı ­ n a c a k b ir y e r a r a r k e n t e r t e m iz , g ü z e l y ü z lü b ir is i y a n ı n a g e l ­ m i ş , o n a : B u a t e ş b e n d e n n e i st iy o r ? d i y e s o r m u ş . T e m iz y ü z ­ lü k i ş i o n a a t e şin k e n d i si n i y a l a n c ı o l m a k l a i t h a m e t t iğ in d e n ö t ü r ü k ı z g ı n o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş. N û ş i r e v â n ’ın k o r k u iç in d e y a t a ğ ı n d a n f ı r l a y a r a k s o l u ğ u si z in y a n ı n ı z d a a l d ı ğ ı m v e y a ­ n ın a m isk , a m b e r v e ö d a ğ a c ı a l a r a k d e r h a l a t e şg e d e y e g id e ­ r e k o n l a r ı a t e ş e a t a c a ğ m ı , b u ş e k il d e ü ç g ü n ü ç g e c e a t e şe i b a d e t e d e r e k T a n r ı ’y a d u a l a r e d e c e ğ in i s ö y l e . ” d e d i. K u b â d v e N û ş i r e v â n a n l a ş t ı k l a r ı g i b i h a r e k e t e t t ile r . M e z ­ d e k b u sö z l e r d e n iy ic e k e y if le n e r e k : “ D o ğ r u y o l u b u l d u ğ u iç in A l l a h ü T e â l â ’y a ş ü k ü r l e r o l s u n !” d e d i. 287 N iz am ü ’l-M ü lk B i r h a f t a s o n r a N û ş i r e v â n b a b a s ı n a ş ö y l e d e d i: “ M e z d e k ’e s a n a şu n l a r ı sö y l e d i ğ i m i ile t . ‘B u d in in h a k d i n i o l d u ­ ğ u n a , M e z d e k ’in d e T a n n ’n ın y o l l a d ı ğ ı b ir e lç i o l d u ğ u n a şe h a d e t e d e r i m , l â k i n h a l k ı n k a h i r e k se r iy e t i h â l â b u d in e m u ­ h a lif d u r d u k la r ın d a n , b ir isy a n a k a lk ı şa r a k m ü m in le r i t e p e ­ le m e l e r in d e n k a y g ı l ı y ı m . K e ş k e b u p i r ü p a k m e z h e b e i m a n e d e n in s a n l a r ı n sa y ı s ı v e k im o l d u k l a r ı e l im d e o l s a y d ı . E ğ e r g ü ç l ü v e e z ic i b ir ç o ğ u n l u ğ a s a h i p ise le r n e â l â ! A k s i t a k d i r ­ d e sa y ı l a r ı n ı n a r t m a s ı v e g ü ç le n m e l e r i iç in b e k le m e l iy iz . O n l a r ı n ih t i y a ç d u y d u ğ u t e ç h iz a t v e l e v a z ı m a t ı t e d a r i k e d e ­ r iz . O n d a n s o n r a v a r g ü c ü m ü z l e b u d i n i k ılı ç v e b a s k ı y l a in ­ s a n l a r a k a b u l e t t ir ir i z . E ğ e r M e z d e k s a y ı c a ü s t ü n o l d u ğ u ­ m u z u s ö y l ü y o r s a M e z d e k î l e r i n isi m le r in i y a z d ı ğ ı b ir d e ft e r t u t s u n , b e n d e o n a g ü c ü m ü z ü i s p a t e d e y i m d e y ü r e k l e n s i n .’ B u ş e k il d e b iz d e b u M e z d e k î l e r i n sa y ı s ı n ı , k i m l e r o l d u ğ u n u ö ğ r e n m i ş o l u r u z . ” d e d i. K u b â d M e z d e k ’e b u n l a r ı ile t in c e M e z d e k se v in c i n d e n n e y a p a c a ğ ı n ı şa şu - d ı v e ; “ H a l k ı n b i r ç o ğ u m e z h e b im iz e k a t ıl m ı ş d u r u m d a d ı r .” d e d i. K u b â d : “ Ö y le y se N û ş i r e v â n ’ın d iy e c e k b ir şe y i k a l m a s ı n d i y e b u n la r ı n b ir li st e sin i y a p . ” d e d i. M e z d e k d e şe h ir d e n , a sk e r le r d e n , c i v a r k ö y le r d e n sa y ı la r ı 1 2 . 0 0 0 ’i b u l a n , m e z h e ­ b in e im a n e d e n l e r in b i r li st e sin i K u b â d ’a s u n d u . K u b â d : “ B e n b u g e c e in a n c ı p e k iş sin d iy e N û ş i r e v â n ’ı ç a ­ ğ ı r a r a k b u list e y i o n a t a k d i m e d e r i m . M e z h e b i m i z e i m a n e t ­ m e s in in a l a m e t i o l a r a k se si t a se n in s a r a y ı n d a n d u y u l a b i l e ­ c e k d a v u l , n e fir v e k ö s a l ın m a sı n ı e m r e d e c e ğ im . N e f i r v e k ö s se sle r i k u l a ğ ı n a g e ld iğ in d e N û ş i r e v â n ’ın a r t ı k se n in m e z h e b i­ n in b i r m ü m i n i o l d u ğ u n u b il. B u iş iç in b ir k â s ı d ı d a g ö r e v ­ le n d ir e r e k , N û ş i r e v â n ’ın m e z h e b in e işt ir a k in in m ü jd e s i n i a l ­ m a k iç in se n in s a r a y m a y o l l a y a c a ğ ı m . ” d e d i. M e z d e k o r a d a n a y r ı lı p e v in e d ö n ü n c e , K u b â d g e c e le y in N û ş i r e v â n ’ı h u z u r u n a ç a ğ ı r a r a k list e y i o n a s u n u p : “ Se n in M e z d e k m e z h e b in e i m a n e t t iğ i n i n a sı l d u y u r a c a ğ ı m ı z ı n k a r a r m ı a l d ı k . ” d e d i. 288 Siy aset n am e N û şir e v â n ; “ İ sa b e t o lm u ş, im d i h a b e r d a r o lm a sı v e k a n ­ m a s ı iç in k ö s v e n e fir ç a l m a l a r ı n ı ; b i r i sin in d e m ü jd e y i g ö t ü r ­ m e si iç in o n a g i t m e sin i e m r e t , s a b a h e r k e n d e n d e o n u g ö r d ü ­ ğ ü n d e , list e y i v e in sa n la r ı n sa y ı sı n ı g ö r ü n c e i m a n e d iv e r d i ğ im i sö y le y e r e k o n a , ‘G ö z ü n a y d ın b u iş h a y ı r lı sıy la s o n a e r d i. N û ş i r e v â n d e r k i , e ğ e r s a y ı l a r ı 5 . 0 0 0 b ile o l s a y d ı y e t e r a r t a r ­ d ı b ile . Şi m d i şu sa y ıy ı g ö r ü n c e iç im r a h a t l a d ı , ’ d e d iğ i m i s ö y ­ le . B u n d a n s o n r a a t a c a ğ ı m ı z a d ı m l a r d a h ü k ü m d a r , M e z d e k v e b e n d e n in b i r li k t e h a r e k e t e t m e si g e r e k t iğ in i s ö y l e . ” D a h a s o n r a g e c e n i n ile r le y e n sa a t l e r i n d e M e z d e k k ö s v e b û k se sl e r in i işi t in c e se v in e r e k : “ N û ş i r e v â n ’m m e z h e b im iz e k a t ı l m a s ı p e k iy i o l d u . ” d e d i. E r t e si g ü n M e z d e k s a r a y a g e ld i, K u b â d d a t a h t ı n a g e ç e ­ r e k N û ş i r e v â n ’ın d e d ik le r in i M e z d e k ’e a y n e n ile t t i. M e z d e k b u n l a r ı işi t in c e g a y e t le m e m n u n o l d u . S a r a y d a n ç ı k t ı k la r m d a K u b â d M e z d e k ’in e lin i t u t a r a k o n a h ü r m e t e t t ik t e n s o n ­ r a b a ş b a ş a k a l d ı k l a r ı n d a g e l i p M e z d e k ’i selam lam ası, h a y ı r ­ lı o l s u n l a r d e m e si iç in b ir in i N û ş i r e v â n ’ı ç a ğ ı r m a s ı iç in y o l ­ la d ıla r . N û ş i r e v â n M e z d e k ’e a l t m , g ü m ü ş , ip e k t e n v e d e ğ e r li e ş y a l a r d a n m ü t e ş e k k i l b i r ç o k a r m a ğ a n t a k d i m e t t ik t e n s o n ­ r a o n d a n k e n d i si n i a f fe t m e si n i t a l e p e t t i. M e z d e k d e k e n d i m a l ı n d a n n ic e d ir h e m le r d i n a r l a r ı N û ş i r e v â n ’a s u n d u . G e ç ­ m i ş t e o l a n t a t s ı z o l a y l a r iç in b ir b i r l e r in d e n ö z ü r d ile d ile r . D a ­ h a s o n r a N û ş i r e v â n K u b â d ’a : “ Se n c i h a n m e fe n d is i, M e z d e k ise T a n r ı ’n ın e lç isid ir . Y e r y ü z ü n d e z o r l a y a h u t g ü z e l li k l e m e z h e b im iz e b o y u n e ğ ip o n u k a b u l e t m e m iş b i r k iş i b ile k a l ­ m a m a s ı iç in b u h a lk ı n sip a h - s â l â r l ı ğ ı n ı b a n a b a h ş e d i n i z .” d e d i. K u b â d v e M e z d e k , h e r ik isi b ir lik t e : “ B ü t ü n iy i v e k ö t ü h a ll e r in d e n so r u m l u o l a r a k sip a h - s â l â r l ı k g ö r e v i n i s a n a t a k ­ d i m e d i y o r , işle r i s a n a h a v a l e e d i y o r u z .” d e d ile r . B u n d a n s o n d e r e c e m e m n u n k a l a n N û ş i r e v â n t a z im d e b u l u n a r a k : “ İ m d i b u işi ş i m d i o l d u ğ u n d a n d a h a ile r i b i r se v iy e y e t a şım a lı y ız . Z i r a b u ö n e m si z b ir m e se le d e ğ i l d i r H e r k e s i n b ia t in i t a z e le - 289 N iz am ü ’l-M ülk m e şin i s a ğ l a m a k v e b e n i m d e a r a l a r ı n a k a t ıl d ı ğ ı m ı g ö r ü p iç ­ le r in in r a h a t e t m e s i iç in M e z d e k t e z i y o k b ü t ü n c i v a r b ö l g e ­ le r e , şe h ir le r e , k ö y le r e b i r isin i y o l l a y a r a k M e z d e k î o l a n la r ı n t ü m ü n ü n b u g ü n d e n a y so n u n a k a d a r b u r a d a h a z ır b u lu n m a ­ la r ın ı, f a l a n c a a y b a ş ı n d a , f a l a n c a g ü n d e , f a l a n c a s a a t t e b i a t ­ le r in i y e n ile m e le r i v e m e z h e b e iş t ir a k e t m e le r i iç in g e lm e l e r i­ n i sö y le m e si n i e m r e t sin . M e z d e k ’in m e z h e b in i t a n z i m e t m e k v e t e k â m ü l e t t ir m e k iç in b e n d e b ir y a n d a n b u g ü n d e n b a ş l a ­ y a r a k o g ü n e d e ğ in g e l e c e k o l a n b ü y ü k l e r e h i la t g i y d i r m e k g i ­ b i b ü t ü n t e ç h iz a t ı t e m in e d e y im . Ö t e y a n d a n s i l a h l a n m a v e t e ç h iz a t y ö n ü n d e n y a p m a k t a o l a c a ğ ı m ı z h a z u r lık la r d a n k i m ­ se n in h a b e r i o l m a m a s ı la z ı m . K a r a r l a ş t ı r d ı ğ ı m ı z g ü n h e p sin in k a r n ı n ın t ı k a b a s a d o y d u ğ u h a l d e fa z l a g e le c e k b ir s o f r a k u ­ r a r ız . D o y d u k l a r ı n d a o n l a r ı b ir s a r a y d a n d iğ e r in e n a k l e d e r e k m e c lisle r in d e h e r b ir isin in y e d i k a d e h iç e c e ğ i ş a r a p i k r a m e t ­ t i k t e n s o n r a h e p sin in g i y i m li k u ş a m h o l m a s ı iç in e llişe r li g r u p l a r h a li n d e h e p si n e h ila t - ı h a s k u ş a n d ı r sm l a r . A r d ı n d a n z e r r a d h a n e n in k a p ı l a r ı n ı a ç a r a k h e p sin e s i l a h l a r v e r d ik t e n s o n r a a y n ı g e c e h a r e k e t e ge ç e r , m e z h e b im iz i k a b u l e d e n le r in c a n l a r ı n ı b a ğ ı şl a r , i n k â r e d e n le r i k ı lı ç t a n g e ç i r i r iz .” d e d i. K u b â d v e M e z d e k b ö y le y a p ı l m a s ı n ı u y g u n b u l u p b u k a ­ r a r d a a n l a ş a r a k a y r ıl d ıl a r . B u n u n ü z e r in e M e z d e k d ö r t b ir t a r a f a m e k t u p l a r y o l l a ­ y a r a k h a l k a : F a l a n c a a y , f a l a n c a g ü n h u z u r l a r ı n a si l a h l a r ı y ­ l a m ü c e h h e z v e g ö n ü l h u z u r u iç in d e g e lm e l e r i n i, m u r a d a r ı n a e r d ik le r i n i , p a d i ş a h ı n ö n d e r l e r i o l d u k l a r ı m sö y le d i. D a h a s o n r a , k a r a r l a ş t ı r ı l a n g ü n 1 2 . 0 0 0 k i ş i d a v e t e ic a b e t e d e r e k p a d işa h ın s a r a y m a g e ld ik l e r i n d e ö m r ü h a y a t l a r ı n d a g ö r m e d ik le r i m ü k e l l e f b ir s o f r a y l a k a r şı la şt ı la r . K u b â d d a g e ­ le r e k t a h t m a , M e z d e k ise a lt ın k ü r s ü s ü n e k u r u l d u . N û şir e v â n d a e v s a h i b i K u b â d d e ğ il b e n i m a n l a m m a g e l m e s i iç in k u ş a ğ m ı b a ğ l a m ı ş t ı . B u a r a d a se v in ç t e n M e z d e k ’in iç i iç in e sı ğ m ı y o r d u . D a h a s o n r a N û ş i r e v â n h e r b ir is in i l a y ı k o l d u k ­ la r ı d e r e c e y e g ö r e s o f r a y a b u y u r e t t i. B ö y l e c e h e r k e s y e r l e r i­ 290 Siy asetn am e n i a ld ı. Y e m e k l e r i y e d i k t e n s o n r a b u l u n d u k l a r ı s a r a y d a n b ir b a ş k a s a r a y a a lın d ıla r . O r a d a h a y a t l a r ı n d a şa h it o l m a d ı k l a r ı b ir m e c lisin k u r u l u o l d u ğ u n u g ö r d ü le r . K u b â d o r a d a t a h t ı n a , M e z d e k k ü r s ü s ü n e g e ç i p m is a f i r l e r y e r le r in i a l d ı k t a n s o n r a ç a lg ı c ı l a r ç a l m a y a , sa k i l e r ş a r a p l a r s u n m a y a b a şla d ı la r . M e c ­ list e ş a r a p o n u n c u d e v r i n i t a m a m l a y m c a , e lle r in d e ip e k li t a h t l a r v e a l t ın â l e m le r k a k ı l m ı ş k e t e n d e n t a b a k l a r l a g u l a m 1ar v e f e r r a ş l a r ç ık a g e le r e k m e c lis in y a n ı b a ş ı n d a d u r d u la r . N û ş i r e v â n : “ B u n l a r k a l a b a l ı k o l d u k l a r ı iç in o n l a r ı y i r m i ­ şe r y i r m iş e r b a ş k a s a r a y a g ö t ü r ü p h i la t g i y d i r e r e k h e p si h ü ­ k ü m d a r v e M e z d e k ’in g e l i p o n l a r ı g ö z d e n g e ç i r m e s i v e t e ft iş e t m e si iç in m e y d a n d a b e k le sin le r . D a h a s o n r a z e r r a d h a n e n i n k a p ı s ı n ı a ç ı p s i l a h l a n g e t i r m e l e r in i e m r e d e c e ğ i m .” d e d i. N û şir e v â n k a r a r la şt ır ıla n gü n d e n evv'el k ö y le r e b i r k a ç a d a m y o l l a m ı ş , e l le r in d e b e l le r le a d a m l a r ı n g e lm e si n i e m r e t ­ m işt i. B u a d a m l a r g e ld ik l e r i n d e h e p si n i m e y d a n d a t o p l a y a ­ rak k a p ıla r ı sık ıc a k a p a t t ık t a n so n r a o n la r a m ey d an d a 1 2 .0 0 0 ç u k u r a ç m a la r ın ı, h e r k a z d ık la r ı ç u k u r u n y a n ı b a şın ­ d a b ir g e z m i k t a r ı n c a , k a z d ı k l a r ı ç u k u r u n t o p r a ğ ı n ı ç u k u r u n y a n ı b a ş ı n a y ı ğ m a la r ı n ı s ö y l e d i ; d a h a s o n r a k a z d ı k l a r ı ç u k u ­ r u m u h a f a z a e t m e le r i v e k i m se n i n b u n d a n h a b e r i o l m a m a s ı iç in o n l a r ı ç u k u r l a r ı n ı n b a ş ı n d a g ö r e v l e n d ir d i. A k ş a m o l u n ­ c a d a 4 0 0 m ü s e l l a h k işi m e y d a n d a k i b ir e v d e k a l d ı l a r . O n l a ­ r a : “ S a r a y d a h i la t g i y d i r ip y i r m iş e r li g r u p l a r h a l i n d e y o l l a d ı ­ ğım k işi le r i siz o ç u k u r l a r a g ö t ü r ü p ç ı r ı l ç ı p l a k s o y d u k t a n s o n r a a y a k l a r ı h a v a y a g e le c e k ş e k il d e b a ş a ş a ğ ı t a g ö b e k l e r i ­ n e k a d a r ç u k u r a so k u p o k e n a r a y ığd ığın ız ç u k u r t o p r a ğ ıy ­ l a o n l a r ı b i r g ü z e l g ö m ü n . ” d e d i. C a m e d â r l a r o m e c li s t e n a y r ı l ı p s a r a y a g e ld ik l e r i n d e b a ş ­ t a n a şa ğ ı 2 0 0 alt ın k o şu m lu h a s a t , k a lk a n la r , a lt m k a k m a lı a l t ı n k e m e r le r i g e t i r d ik t e n s o n r a N û ş i r e v â n : “ D e r h a l s a r a y a g ö t ü r ü n ü z !” d i y o r v e s a r a y a g ö t ü r ü y o r l a r d ı . N û ş i r e v â n ’ın y i r m iş e r li g r u p l a r h a l i n d e s a r a y a g ö n d e r d i ğ i M e z d e k î l e r i sila h d â r la r m e y d a n a g ö t ü r ü y o r v e o n la r ı a y a k la n h a v a y a ge ­ 291 N iz am ü ’l-M ülk le c e k şe k il d e b a ş a ş a ğ ı ç u k u r a g ö m ü y o r l a r d ı . O g ü n b o y u n ­ c a b u şe k il d e h e p si h e l a k e d i ld i . N û ş i r e v â n d a h a s o n r a K u b â d v e M e z d e k ’e : “ H e p s i n e h i la t la r k u ş a n d ı r d ıl a r , m ü c e h h e z b ir şe k il d e m e y d a n d a b e k le m e k t e le r , h a y d i k a l k ı n ı z b ir g ö z a t ın ız . B a k ı n b a k a y ı m b u g ü n e d e ğ in b ö y le b ir i h t i ş a m g ö r ­ m ü ş m ü y d ü n ü z .^ ” d e d i. K u b â d v e M e z d e k h e r ik is i d e k a l k a r a k m e y d a n a d o ğ r u g i t t ik le r in d e b ü t ü n m e y d a n ı n h a v a y a d ik il m iş a y a k l a r l a d o ­ lu o l d u ğ u n u g ö r d ü le r . N û ş i r e v â n M e z d e k ’e d ö n e r e k : “ E y h a r a m z a d e it ! K ı l a v u z u se n in g i b i o l a n b i r o r d u n u n b u n d a n â l â h i ia t ı o l a m a z . Se n c ih a n h a lk ı n ın se r v e t le r in i, k a d ı n v e ç o c u k l a r ı n ı t e l e f e t m e y e m i g e ld in ? Ş u k a d a r k ü s u r y ıllık h a ­ n e d a n ı m ız ı e li m iz d e n g a s p a m ı ge ld in .^ ” O r a d a y ü k se k ç e b i r d ü k k â n v a r id i; m e y d a n ı n g i r i şin d e ­ k i o d ü k k â n d a b i r ç u k u r k a z m ı ş l a r d ı . N û ş i r e v â n : “ Se n p e y ­ g a m b e r o l d u ğ u n iç in b u t e p e y e ç ı k m a n v e g ö ğ s ü n e k a d a r t o p r a k iç in d e o t u r m a n g e r e k ir .” d e d i. A r d ı n d a n o n u y a k a l a ­ m a la r ı n ı e m r e t t i . O n u g ö ğ s ü n e k a d a r t o p r a ğ a g ö m d ü k t e n s o n r a e t r a fı n a ç e p e ç e v r e k ir e ç d ö k t ü le r . K ir e c in o r t a s ı n d a sı ­ k ı şı p k a lm ı şt ı . N û ş i r e v â n o n a : “ Şi m d i s a n a i m a n e d e n şu m ü m in le r in in h a lin e se y r e y le ! Se n a t e şg e d e n i n a l t ı n a k o n u ş ­ m a s ı iç in b ir a d a m ge ç ir , s o n r a g e l, ‘a t e ş k o n u ş t u ’ d e ; o v a k i t a t e ş d i le g e lm iş t i, ş im d i se n ö t b a k a l ı m !” d e d ik t e n s o n r a b a ­ b a s ı n a d ö n e r e k : “  lim le r le h a r e k e t e t m e n in n e d e m e k o l d u ­ ğ u n u g ö r d ü n m ü .5 İ m d i s a n a e n u y g u n o l a n şe y , h a l k v e o r ­ d u n h u z u r a k a v u ş a n a k a d a r b i r m ü d d e t e v in e ç e k ilm e n d ir . Z i r a b u fe s a t se n in y o l y o r d a m b il m e z liğ in d e n k a y n a k l a n ­ d ı . ” d e d ik t e n s o n r a K u b â d ’ı g ö t ü r e r e k e v in d e ik a m e t e m e c ­ b u r e t t i. D a h a s o n r a ç u k u r k a z m a l a r ı iç in g e t i r il m iş k ö y l ü l e ­ r i s a l ı p şe h ir h a lk ı n ı n v e a sk e r le r in se y r e t m e le r i iç in m e y d a ­ n ın k a p ı l a r ı n ı a ç ıv e r d ile r . D a h a s o n r a N û ş i r e v â n b a b a s ı n ı n a y a ğ ı n a a ğ ı r z i n c ir le r v u r a r a k , b ü y ü k l e r i ç a ğ ı r a r a k e li n d e d e ­ lil ile p a d i ş a h l ı k t a h t ı n a g e ç e r e k i h s a n l a r d a b u lu n d u . B u ö y ­ k ü d e o n d a n b iz e y a d i g â r k a l d ı . 292 Kırk A ltın a Fasıl A teşperest Sin dbâd’ın Z uh uru ve N işabur M üslüm an lan A rasın a Saçtığı N ifak ve Riy ak ârlığa Dairdir B u o l a y l a r d a n u z u n b ir s ü r e s o n r a b u t a i f e d e n , fi t n e d e n c ih a n d a e se r k a l m a y a r a k h iç k im se se sin i ç ık a r m a y a c ü r e t e d e m e d i. N û şir e v â n d e k ’in M e z d e k ’i o r t a d a n k a r ısı H u r r e m e k a ld ın n c a , M e z- b i n t F â d e , y a n ı n d a M e z d e k î ik i a d a m l a M e d a i n ’d e n f i r a r e d e r e k R e y şe h r i n i n k ö y l e r i n e g e ­ li p i n s a n l a r ı g i z li c e k o c a s ı n ı n m e z h e b i n e d a v e t e t m e y e b a ş ­ l a m ı ş v e h a l k t a n h a t ı r ı s a y ı l ı r b ir k ı s m ı d a y o l d a n ç ı k a r m ı ş id i. A k ı n a k ı n M e z d e k ’in m e z h e b i n e i m a n e d e n M e c u s î l e r v e a h a l i M e z d e k ’in k a r ı s ı n a H u r r e m e - d i n u n v a n ı m y a k ı ş ­ t ı r d ı la r . M e z h e p l e r i n i a ç ı k t a n a ç ı ğ a t e b l i ğ e d e m e d i k l e r i iç in işle r i n i g i z l i c e y ü r ü t ü y o r l a r v e i n a n ç l a r ı m a l e n e n y a y m a k m a k s a d ı y l a t e k r a r b i r i s y a n a k a l k ı ş m a k iç in u y g u n b ir f ı r ­ sa t k o llu y o r la r d ı. P e y g a m b e r sa lla lla h u a l e y h iv e s e ll e m in h i c r e t i n d e n 1 3 7 y ıl s o n r a E b u C a f e r M a n s u r e b u D e v a n i k , E b u M ü s l i m S a h i b u ’d - d e v l e ’y i B a ğ d a t ’t a ö l d ü r d ü ğ ü v a k i t N i ş a b u r ş e h r i n d e E b u M ü s l i m ’le a r a l a r ı iy i o l a n S i n d b â d n a m ı n d a b i r M e c u s î v a r id i . E b u M ü s l i m o n u s i p a h - s â l â r lık g i b i ö n e m l i b i r g ö r e v e g e t i r m i ş t i . S i n d b â d E b u M ü s l i m k a t le d ild ik t e n so n r a g ü ç lü b ir o r d u y la isy a n b a y r a ğ ı a ç m ış, 293 N iz am ü ’l-M ü lk R e y v e T a b e r i s t a n M e c u s î l e r i n i e t r a f ı n d a t o p l a m ı ş t ı . Si n d b â d a y r ı c a K û h i s t â n v e I r a k a h a l i s i n i n y a r ı d a n fa z l a s ı n ı n R a f ı z î v e M e z d e k î o l d u ğ u n d a n , M e z d e k î l e r i n d e d in le r in i a l e n e n y a y m a is t e k l e r i n d e n h a b e r d a r d ı . M a n s u r ’d a n ö n c e R e y â m i l i o l a n A b i d e - i H a n e f î ’y i ö l d ü r e r e k E b u M ü s l i m ’in R e y ş e h r i n e y e r l e ş t i r d i ğ i h â z in e le r e e l k o y d u . İ y ic e p a l a z l a ­ n ın c a E b u M ü s l i m ’in in t ik a m ın ı t a le p ederek k e n d isin i o n u n e lç is i i l a n e d i p I r a k v e H o r â s â n a h a l i s i n e : “ E b u M ü s ­ li m ’i k a t l e t m e d i l e r ; M a n s u r o n u ö l d ü r m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı n d a o T a n n ’n ın m ü b a r e k i s i m le r in i o k u m a y a k o y u l u n c a b e y a z b i r g ü v e r c i n e d ö n ü ş e r e k o n u n ik i e l le r i a r a s ı n d a n u ç u p g i t ­ t i . Ş i m d i o M e h d i v e M e z d e k ’le b a k ı r d a n b i r h i s a r l a ç e v r i l ­ m i ş b ir y e r d e o t u r m a k t a d ı r . K ı s a z a m a n d a h e r ü ç ü z u h u r e d e c e k t ir . Ş i m d i b il in iz k i ö n c ü E b u M ü s l i m ’d i r v e M e z d e k ise o n u n v e z ir id ir . K â s ı d , e l in d e E b u M ü s l i m ’in m e k t u b u y ­ l a b a n a u l a ş m ı ş t ı r . ” d e d i. R â f ı z î l e r M e h d i ’n in ism in i, M e z d e k i l e r d e M e z d e k ’in is­ m in i d u y d u k l a r ı n d a R â fı z î le r d e n v e H u r r e m e - d i n e t a b i o l a n ­ la r ı n ç o ğ u S i n d b â d ’ın ç a ğ r ı s ı n a k u l a k v e r d il e r B ö y le c e s ü v a ­ r i v e p i y a d e o l a r a k S i n d b â d ’a k a t ı l a n l a r m s a y ı sı d o k u z y ü z b in le r i a ş t ı . S i n d b â d M e c u sî l e r l e b a ş b a ş a k a l d ı ğ ı n d a o n l a r a : “ Sâ sâ n ile r e a it b ir k it a p t a ok u d u ğu m k a d a r ıy la id a r e A r a b ’ın e lin d e n ç ı k a c a k t ı r v e b e n m u k a d d e s g ü n e ş i a y a k l a r a l t ı n a a l a r a k y ü k se l t t ik le r i K a b e ’y i y e r l e b ir e d i n c e y e d e k b u y o ld a n b ir a d ım g e r i a d ım a t m a y a c a ğ ım . D a h a so n r a , e sk i­ d e n o l d u ğ u g i b i g ü n e ş i k ı b l e m iz e y le y e c e ğ im .” d i y o r d u . D i ­ ğ e r y a n d a n H u r r e m e - d in l e r le b a ş b a ş a k a l ı n c a d a o n l a r a : “ M e z d e k Şiî o l m u ş t u r v e si z e Şiîle r le işb ir li ğ i y a p m a n ı z ı e m ­ r e t m e k t e d ir .” d i y o r d u . B ö y l e c e M e c u sî l e r e ö y le d e r k e n Şiîle r v e H u r r e m e - d in m e n s u p l a r ı n a b ö y le k o n u ş u y o r d u . N i h a y e t ü ç t a if e y i d e is t e d iğ i k ı v a m a g e t i r d ik t e n s o n r a E b u M a n s u r ’u n n ic e si p a h - sâ l â r ı n ı n k e lle sin i u ç u r a r a k o r d u l a r m ı h e ­ z i m e t e u ğ r a t t ı. B u ş e k il d e y e d i y ıl h ü k ü m sü r d ü . A r d ı n d a n C e h û r A c lî ’y i o n u n l a m ü c a d e l e e t m e si iç in g ö r e v l e n d ir d i le r . 294 Siy aset n am e ( ,'eh û r H û z i s t â n v e P a r s a sk e r le r in i t o p l a y a r a k İ s f a h a n ’a g e ­ lip b u r a d a n e li si l a h t u t a n l a r ı o r d u s u n a k a t t ı . D a h a s o n r a K u m A r a p l a r ı n ı v e K e r e c A d î l e r i n i e t r a fı n a t o p l a y a r a k R e y .şe h r in in k a p ı l a r ı n a ile r le d i. B u r a d a S i n d b â d ’l a ü ç g ü n sü r e n liir h a r b e t u t u ş t u . S a v a ş ı n d ö r d ü n c ü g ü n ü S i n d b â d b iz z a t C e h û r ’u n e lle r iy le k a t le d i li n c e i sy a n c ı l a r ç il y a v r u su g i b i d a ­ ğ ı l a r a k e v le r in e d ö n d ü l e r . D a h a s o n r a H u r r e m e - d i n n n e zh e b i M e c u s î l i k v e Şiîl ik le k a r ı ş a r a k k e n d i a r a l a r ı n d a n a s ı l b ir y o l iz le y e c e k le r i n i sü r e k l i b ir b i r l e r iy le i st iş a r e e t t ile r . B u n l a r y a p ı l a n a r a k g ü n d e n g ü n e g e lişin c e M ü s l ü m a n l a r a r a s ı n d a H u r r e m e - d in c il e r o l a r a k a n ı l d ı l a r C e h û r S i n b â d ’ı ö l d ü r d ü k ­ t e n s o n r a R e y şe h r in e g i r i p M e c u s î i e r d e n ö n ü n e g e le n i k ı lıç ­ t a n g e ç i r e r e k e v le r in i y a ğ m a l a d ı , k a d ı n v e ç o c u k l a r ı n ı z in c i­ r e v u r a r a k b e r a b e r in d e g ö t ü r d ü . 295 Kırk Y edinci Fasıl Bâtın î ve Karm atîlerin Z uh uru ve A llah ’ın Lan eti Üzerine Olası Mezheplerini Y aym aları K a r m a t î m e z h e b in in o r t a y a ç ı k ı ş se b e b i ş u id i : C a f e r e sS a d ı k r a d i y a l l a h u a n h ın k e n d is in d e n ö n c e v e fa t e d e n İ sm a i l a d ı n d a b i r ç o c u ğ u , o n u n d a M u h a m m e d isim li b i r ç o c u ğ u v a r id i. H a r u n R e ş i d ’e C a f e r e s - S a d ı k ’ın k e n d is in e k a r ş ı k a ­ f a s ı n d a b i r is y a n fik r i t a ş ı d ı ğ ı , g iz lic e d a v e t ç a l ı ş m a l a r m d a b u l u n d u ğ u v e h il a fe t t e g ö z ü o l d u ğ u g a m m a z l a n d ı . B u y a l a n ­ l a r a k a n a n H a r u n R e ş i d , C a f e r e s - S a d ı k ’ı M e d i n e ’d e n B a ğ ­ d a t ’a g e t i r t e r e k t e v k i f e t t i. M u h a m m e d b u t e v k i f e s n a s ı n d a b a b a s ı n ı n y a n ı n d a d ü n y a y a g ö z l e r in i y u m d u k t a n s o n r a o n u K u r e y ş k a b r i s t a n ı n a d e fn e t t ile r : M u h a m m e d ’in d a h a ö n c e ­ s i n d e m u k a r m a t d e n il e n y a z ı y ı s o n d e r e c e n e fis b i r şe k il d e y a z d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü k a r m a t l a k a b ı y l a a n ı la n H ic a z l ı , M ü b a ­ r e k i sm i n d e b i r k ö l e si v a r d ı . B u n u n A h v a z ilin d e n A b d u l l a h M eym un Kad d ah i sm i n d e b ir iy le a r a l a r m d a ç o k sı k ı b i r d o s t l u k o l u ş m u ş t u . B i r g ü n M ü b a r e k ile b a ş b a ş a o t u r u y o r l a r k e n A b d u l l a h o n a : “ Se n in e fe n d in o l a n M u h a m m e d b in İ s m a i l b e n i m iy i b i r d o s t u m o l d u ğ u iç in s a n a y a h u t k im se y e a ç m a d ı ğ ı b i r ç o k sı r r ı b a n a a ç m ı ş t ı .” d e d i. B u s ö z le r e k a n a n M ü b a r e k b u sı r l a r ı b il m e y e t a m a h e t t i. B u n u n ü z e r in e A b ­ 297 N iz am ü ’l-M ü lk d u ll a h , s ı r r a e h il o l a n l a r d ı şı n d a k im se y e a ç m a m a s ı iç in n ic e y e m in le r e t t i r e r e k o n a ü st ü k a p a l ı , iç in e i m a m l a r ı n b ir k a ç s ö ­ z ü v e d e h r iy e c ile r in d ü şü n c e le r i , f i l o z o f l a fl a r ı , H a z r e t - i M u h a m m e d ’in v e d i ğ e r p e y g a m b e r le r i n sö z le r i n d e n se r p iş t i r i p , m e l e k le r d e n , le v h ü k a le m d e n , a r ş ü k ü r si d e n d e b ir şe y l e r e k le y e r e k o n a b u s ö z d e s ı r l a n a ç t ı k t a n s o n r a k e n d is i I r a k K û h i st â n ’ı n a , M ü b a r e k d e K ü f e t a r a f ı n a , Şi île r e t e b li ğ e git t ile r . M u s a b i n C a f e r ’in e s i r o l d u ğ u b u d ö n e m d e M ü b a r e k g i z li c e K ü f e t a r a f l a r ı n d a d a v e t i n i y a y a r a k t e b l i ğ i n i y a p ­ m a k t a y d ı . M ü b a r e k ’in g ö r ü ş l e r i n i s ı c a k k a r ş ı l a y a n on un d a v e t i n e i c a b e t e t t ile r . E h l - i sü n n e t t e n a h a li k im i o n la r ı M ü b a r e k î, k im i d e K a r m a t î o la r a k a d la n d ır ır . D iğ e r y a n ­ d a n A b d u l l a h M e y m u n K a d d a h I r a k K û h i s t â n ’ı n d a a y n ı m e z h e b i t e b l i ğ e t m e k t e v e ç e şi t li h o k k a b a z l ı k l a r d a y a p ­ m a k t a y d ı . M u h a m m e d b in Z e k e r i y a b u ş a h s ı M e h a r i k a d ­ lı k i t a b ı n d a h o k k a b a z ü s t a d o l a r a k z i k r e t m iş t ir . D a h a s o n ­ r a k e n d i h a l i f e l i ğ i n i â l i m b i r z a t o l a n H a l e f ’e v e r e r e k : “ R e y t a r a f l a r ı n a g i t ; z i r a R e y , K u m , K â ş â n ,  b e v e S â v e ’n i n k a ­ h i r ç o ğ u n l u ğ u Şi îl iğ i t e b l i ğ e d e n R â f i z î l e r l e d o l u o l d u ğ u iç in se n i n d a v e t i n e i c a b e t e d e c e k l e r d i r ; o r a l a r d a iş le r in i i l e r l e t ­ m e im k â n ı b u la c a k sın .” d e d ik t e n so n r a k e n d isi d e k o r k u ­ d a n a le la c e le B a sr a t a r a fın a git t i. R e y şe h r in e v a r a n H a l e f , P e ş a p u y e y ö r e s i n d e K u l e y n d e ­ n e n b ir k ö y d e k o n a k l a d ı . K e n d i s i n a k k a ş l ı k iş i n d e s o n d e r e ­ c e b e c e r ik li o l d u ğ u iç in b u k ö y d e b ir s ü r e n a k k a ş l ı k y a p t ı . B ir m ü d d e t s ı r la r ı n ı k im se y e sö y le y e m e d e n b u r a d a ik a m e t e t t i. D e r k e n b in d e r e d e n s u g e t i r e r e k , b in o y u n l a b ir i sin i k a n ­ d ı r ı p m e z h e b in in e h l- i b e y t o l d u ğ u n a , z a m a n ı g e ld iğ in d e t e b ­ liğ in i a ç ı k t a n y a p a c a k l a r ı n a v e M e h d i ’n i n z u h u r u n u n y a k ı n o l d u ğ u n a , o n u n a s ı l g ö r m e k i c a b e t t i ğ i n in ö ğ r e t il m e si n e v e b u m e z h e p t e n g a fil k a lm m a m a sın a o n u ik n a e d e r e k m e z h e ­ b in i b e lle t t i. H a l e f işt e b u şe k il d e k ö y ü n a h a li si n e m e z h e b in i t e b l i ğ e d i y o r d u . D e r k e n b ir g ü n K u l e y n k ö y ü n ü n b ü y ü ğ ü k ö y ü n h a r a p m e sc id in in y a n ı n d a n g e ç m e k t e y k e n b ir se sin 298 Siy aset n am e y ü k se l d iğ in i işit t i. M e s c i d e y a k l a ş t ı ğ ı n d a H a l e f i n b ir k ö y l ü ­ y e m e z h e b i t e b li ğ e t t iğ i n i g ö r d ü . B u k iş i k ö y e d ö n d ü ğ ü n d e : “ A h a li ! O h e r ifin sö z le r i n e k a n m a y ı n ! V e s a k ı n o n u n e t r a h n d a t o p l a n m a y ı n ı z . O n d a n ö y le şe y le r d u y d u m , ö y le şe y le r iijit t im k i k o r k a r ı m b a ş ı m ı z a o n u n y ü z ü n d e n t a ş y a ğ a c a k . D ili n d e k e k e m e l i k v a r , b u H a l e f i n d a h a (t ı) v e (h a ) se sle r in i t e la ffu z e t m e y e d ili d ö n m ü y o r . B â t ı n û ’r - r a h m e ’y i t a m t e l a f ­ fu z e d e m e d iğ in i k u l a k l a r ı m l a i ş i t t i m .” K ö y d e ip l iğ i n in p a z a ­ r a ç ık t ı ğ ı n ı a n l a y a n H a l e f , K u l e y n k ö y ü n d e n k a ç a r a k R e y şe h r i n e g e ld i. K ö y d e n b i r k ı s ı m e r k e k v e k a d ı n l a r ı y o l d a n ç ı ­ k a r m a y ı b a ş a r a n H a l e f in y e r i n e o ğ l u A h m e d g e ç e r e k b a b a s m m iz i n i s ü r d ü r d ü . K u l e y n ş e h r in d e n G ı y a s a d ı n d a n a h iv v e e d e b i ilim le r e v â k ı f b i r ş a h ı s A h m e d ’i f a r k e d e n e d e ğ in R e y a h a l i s i n d e n k im se n in b u n l a r d a n h a b e r i y o k t u . G ıy a s, A h m e d ’in y e r in e geçerek d avet ç a h şm a la r ım K u r ’a n ’d a n a y e t le t ; h a d isle r , A r a p a t a s ö z l e r i v e şii r le r le s ü s ­ le y e r e k ö ğ r e t is in i “ K i t a b u ’l- b e y a n ” a d h b ir k i t a p t a t o p l a d ı . N a m a z , o r u ç v e d in i ı st ı la h la r ı k a m u s l a r d a n ö ğ r e n e n G ıy a s , e h l- i sü n n e t â li m le r iy le m ü n a z a r a l a r y a p m a k t a y d ı . K u l e y n k ö y ü n d e n G ı y a s a d h b ir is in in s a ğ l a m d e lille r le e h l- i b e y t i s a ­ v u n a n fa a li y e t le r d e b u l u n d u ğ u K u m , K â ş â n v e  b e ’d e d u y u ­ l u n c a , ü c r a k ö y le r e v a r a n a d e ğ i n b i r ç o k y e r d e n G ı y a s ’a k a ­ t ı lı m la r v e d a v e t in e ic a b e t le r b a ş l a d ı . N i h a y e t f a k i h A b d u l ­ l a h Z a ’f e r â n î o l a y l a r d a n h a b e r d a r o l u n c a h e p si n in b i d a t o l ­ d u ğ u n u f a r k e d i p R e y şe h r in i o n l a r a s a l d ı r m a k iç in k ı şk ı r t ı n ­ c a h e p si ç i l y a v r u s u g i b i d a ğ ı l d ı ; G ı y a s d a H o r a s a n t a r a f l a r ı ­ n a k a ç m a k z o r u n d a k a ld ı. E h l- i sü n n e t b u m e z h e b i k a b u l e d e n le r in b a z ı s ı n a H a l e f î , b a z ı s ı n a B â t ı n î a d ı n ı v e r d ile r . H i c ­ r i 2 8 0 ’d e [ M . 8 9 4 ] b u m e z h e p t e b li ğ im a ç ı k t a n y a p m a y a b a ş l a d ı . Y in e a y n ı y ıl Ş a m d i y a r m d a “ S a h i b u ’l - h a l ” a d ı v e r i­ le n b i r ş a h ı s z u h u r e d e r e k i s y a n b a y r a ğ ı a ç t ı. İ sy a n ı n e t ic e sin ­ d e Ş a m ’ın b ü y ü k b ir k ı s m ı n ı z a p t e d e n S a h i b u ’l h a l , E m i r H ü s e y i n A li M e r v e z î ’y i m e z h e b i n e d a v e t e y le d i. H ü s e y i n A li o n u n d a v e t in e ic a b e t e d in c e F a r y â b , G a r c ist a n , G u r v e G u - 299 N iz am ü ’t-M ülk r i s t a n ’d a m e z h e b i h â k i m d u r u m a g e ç e r e k y ö r e a h a li si n in ç o ­ ğ u m e z k û r m e z h e p t e n h a b e r d a r o ld u . G ı y a s d a h a s o n r a a h a li y i m e z h e b in e d a v e t e t m e s i iç in k e n d i a d m a b ir is in i M e r v r û d ’a h a li fe t a y in e d e r e k R e y ’e g e ­ r i d ö n d ü . D ö n d ü ğ ü n d e i n s a n l a n t e k r a r k e n d i m e z h e b in e d a ­ v e t e t m e y e b a ş l a d ı . D a h a s o n r a p e ş a p u y a b ö l g e si n d e n A r a p şii r in e h â k i m , g a r i p h a d is l e r i g a y e t le iy i b i le n E b u H â t e m a d ­ lı b ir isi n i k e n d i h a li fe si k ı l a r a k b ir lik t e d a v e t işle r in e k o y u l ­ d u la r ; O d ö n e m d e h e n ü z H o r â s â n ’a g i t m e m i ş b u l u n a n G ıy a s h a l k a M e h d i ’n i n y a k ı n z a m a n d a z u h u r e d e c e ğ i n i v a a t e d i y o r d u . K a r m a t î l e r d e b u v a a t l e a v u n m a k t a y d ı l a n Sü n n i 1er G ı y a s ’ın t e k r a r R e y ’e g e li p b u se fe r İ s m a i l î m e z h e b in e d a ­ v e t ç a lışm a la r ın ı y ü r ü t t ü ğ ü n ü d u y m u şla r d ı. K a d e r in g a r ip b ir c ilv e si o l a r a k G ı y a s ’ın M e h d i ’n i n z u h u r e d e c e ğ i n i s ö y l e ­ d i ğ i g ü n g e li p ç a t m ı ş , l â k i n o r t a l ı k t a M e h d i n a m ı n a b i r şe y g ö r ü n m e m i ş t i . G ı y a s ’m y a l a n ı o r t a y a ç ı k ı n c a Şi île r d e o n u a y ı p l a m a y a b a şl a d ı l a r . B u ik i h u s u s t a n ö t ü r ü d i ş b il e y e r e k o n u n l a o l a n il işk ile r in i k o p a r d ı l a r . E h l - i sü n n e t v e ’l c e m a a t d a o n u n k e l le sin i ist e m e k t e y d i. G ı y a s d a ist e r ist e m e z b u n ­ l a r d a n s o n r a k a ç a r a k s ı r r a k a d e m b a s t ı . K im se c ik le r in n e r e ­ y e g i t t iğ in d e n h a b e r i o l m a d ı . D a h a s o n r a R e y Şiîle r i H a l e f i n t o r u n l a r ı n d a n b ir in e t a b i o l m a k ü z e r e fi k ir b i r liğ in e v a r a r a k y o l l a r ı n a o n u n l a d e v a m e t t ile r . B u t o r u n ö l m e d e n e v v e l d e E b u C a f e r K e b i r a d l ı o ğ ­ l u n u k e n d in e h a lif e o l a r a k t a y in e t m e y i d ü ş ü n m ü ş t ü . F a k a t E b u C a f e r m a l- i h ü l y a y a m ü p t e l a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü E b u H a t e m K i m î ’d e k a r a r k ı l a r a k k e n d i y e r i n e g e ç i r d i. E b u C a ­ fe r s a ğ l ı ğ ı n a k a v u ş u p iy ile şt iğ in d e is e H a t e m d iz g i n le r i iy id e n iy iy e e lin e a l m ı ş o l d u ğ u n d a n E b u C a f e r ’i i d a r e y e y a k l a ş t ı r ­ m ı y o r d u . B ö y l e c e e l e b a şı l ı k g ö r e v i H a l e f a i l e sin in e li n d e n ç ı k m ı şt ı . E b u H a t e m d â î l e r i R e y ’in ç e v r e s in d e k i T a b e r i s t a n , G ü r g a n , A z e r b a y c a n , İ s f a h a n g i b i şe h ir le r e y o l l a y a r a k sö y l e ­ d ik le r i ile m e z h e b in e d a v e t e t t i. R e y e m ir i A h m e d b in A li o n u n d a v e t in e ic a b e t e d e r e k B â t ı n î o l m u ş t u . 300 Siy asetn am e D a h a s o n r a h a d is e l e r şö y le g e lişt i: D e y l e m île r T a b e r i s t a n A le v île r in e k a r ş ı i sy a n b a y r a ğ ı a ç a r a k şö y le d e d ile r : “ M e z h e ­ b in iz in h a k m e z h e p o l d u ğ u n u i d d i a e d i y o r s u n u z . O y s a c i v a r ­ d a n M ü s l ü m a n l a r b iz e b i r t a k ı m m e k t u p l a r y o l l a y a r a k , ‘O n ­ la r ın sö z le r i n e k u l a k a sm a y ı n ı z , m e z h e p l e r i sa p ık t ı r , e h l- i b i­ d a t t i r le r .’ d i y o r la r . Si z ilm in b i z i m h a n e d a n ı m ı z ı n e l in d e n ç ık t ı ğ ı n ı i d d i a e t m e k t e , ilm in s o y a b a ğ l a n a m a y a c a ğ ı n ı ile r i sü r m e k t e s in i z . Si z , ‘Ö ğ r e n i r s e n i z b ile n s iz o l u r s u n u z ; b i r b a ş ­ k a s ı ö ğ r e n i r s e b ile n o o l u r .’ d ü s t u r u n u ş i a r e d i n m iş si n i z . H a k k T e â l â p e y g a m b e r i s a d e c e b ir k a v m e h a s g ö n d e r m e d i ­ ğ i iç in h iç b ir k a v m i n s ı r f b iz e ş ö y le b u y r u l m u ş t u r d iy e m e y e ­ c e ğ i n e i n a n m a k t a s ı n ı z . D o l a y ı s ı y l a b iz im n e z d i m i z d e siz k a ­ t ı k s ı z y a l a n c ı l a r s ı n ı z .” Şi î o l a n T a b e r i s t a n e m ir i A le v île r i h i m a y e e t m e k t e y d i. D e y l e m î le r o n a k a r ş ı a y a k l a n a r a k ş ö y le d e d ile r : “ H o r a s a n , M a v e r a ü n n e h r şe h ir le r in d e n fe t v a v e d e l il g e t i r e r e k m e z h e ­ b i n i z in h a l i s M ü s l ü m a n o l d u ğ u n u g ö st e r in i z . E ğ e r s ö y l e d i k ­ le r in iz H a k k T e â lâ v e r e su l ü n ü n b u y u r d u k l a r ı is e m e z h e b in i­ z i k a b u l e d e r i z ; a k s i t a k d i r d e b u işi k a n p a k la r . B i z d a ğ l a r ı n h a v a s ı m t e n e ffü s e d e r e k b ü y ü m ü ş ü z ; ö y le d in m e z h e p işl e ­ r in d e n p e k a z şe y b i li r iz .” d e d ile r . D e r k e n a n sı z ı n E b u H a t e m b u k e ş m e k e ş e s n a s ı n d a R e y şe h r in d e n D e y l e m ’e g e le r e k o n l a r a k a t ı l d ı . D a h a s o n r a D e y l e m î le r in e l e b a ş ı E s f a r b in Şir u y e V e r d a v e n d i ’n in y a n ı n a v a r a r a k o n l a r l a g ü ç le r i n i b i r l e ş ­ t i r d i . B ö y l e c e A le v î k is v e siy le t e k r a r sa h n e y e ç ı k ı p o n l a r ı t e n ­ k i t e d e r e k h ü k ü m d a r l ı ğ ı n o n l a r ı n h a k k ı o l m a d ı ğ ı n ı , id a r e d e s o y a s o p a b a k ı l m a m a s ı g e r e k t i ğ i v e p a d i ş a h ı n h a l i s m u h l is A l e v î o l m a s ı g e r e k t iğ in i ile r i s ü r d ü . D a h a s o n r a D e y l e m lil e r e : “ İ m a m ı n z u h u r u y a k ı n d ı r . O n u n ö ğ r e t i v e sö z le r i n e v â k ı ­ f ı m . ” d e d i . D e y l e m lil e r v e o n l a r ı n ile r i g e le n le r i d a v e t in i k a ­ b u l e t t il e r v e o n a y ö n e ld ile r . D e y l e m v e G i l â n l ı l a n n b a z ı l a r ı E s f a r b in Şi r u y e V e r d a v e n d i, b ir k ı sm ı d a M e r d â v î c - i m i sk i n z a m a n ın d a y a ğ m u r d a n k a ç a lım d e r k e n d o l u y a t u t u ld u la r . H a k y o l o l a n sü n n e t i a r a r l a r ik e n b i d a t v e h u r a f e y e s a p l a n ­ d ı l a r . G ü n l e r b u m i n v a l d e b i r s ü r e il e r le d i. 301 N iz am ü ’l-M üt k M e h d i ’n in z u h u r e d e c e ğ in i v a a t e t t iğ i g ü n g e li p ç a t t ı ğ ı h a l d e M e h d i ’n in z u h u r e t m e d i ğ in i g ö r e n l e r m e z h e b in t e m e l­ si z v e b a t ı l; b u şa h sı n d a h i le k â r o l d u ğ u n u n f a r k ı n a v a r ı n c a e t r a fı n d a n d a ğ ı l a r a k p e y g a m b e r i n e h l- i b e y t in e m u h a b b e t y o l u n u b e n i m se d ile r . D a h a s o n r a k a t l e t m e k iç in E b u H a t e m ’e t a a r r u z e y le d ile r . E b u H a t e m c a n ı n ı k u r t a r m a k iç in k a ­ ç a r k e n ö l d ü r ü l d ü . B u n u n ü z e r in e Ş i î l e r b m e z h e b i s a r s ı l ı p z a ­ y ı f l a y a r a k h a s a r l a r a l ın c a h a lk ın ç o ğ u t ö v b e le r e d e r e k e h l- i sü n n e t v e ’l c e m a a t ’a k a t ıl d ı . Şiîle r b u h a l d e b ir sü r e n e y a p a ­ c a k l a r ı n ı b il m e z b i r şe k il d e o r t a l ı k t a d o l a n ı p g i z li c e b ir b ir le r iy le it t if a k a r a y ı ş l a r ı n a g i r d i l e r N i h a y e t G e r d e k u h ’t a y a ş a ­ y a n E b u A b d u l l a h K e v k e b î v e R e y şe h r in d e i k a m e t e d e n İsh a k ü z e r in d e k a r a r k ıld ıla r . H o r a s a n v e M a v e r a ü n n e h r ’d e B â t ı n î İ s y a n ı v e H o r â s â n E m i r i n i Y o l d a n Ç ı k a n p K e n d i M e z h e p le r in e K a t m a la n H o r a s a n ’d a G ı y a s ’m e liy le B â t m î o l a n H a şa n b in A l i M e r v r û d î ö l m e z d e n k ı s a b i r sü r e ö n c e m e z h e b i M u h a m m e d b in A h m e d N a h ş e b î ’y e e m a n e t e d e r e k o n u n a ib i il a n e t t i. H o r a s a n ’ın ile r i g e le n f e y l e so f l a r ı n d a n b ir i o l a n N a h ş e b î a y ­ n ı z a m a n d a ç e t in b i r k e l a m c ı id i. H a ş a n b in A li N a h ş e b î ’y e , g ü c ü n ü p e k i şt i r m e k iç in y e r i n e b i r n a i b b ı r a k t ı k t a n s o n r a C e y h u n ü z e r in d e n B u h â r a v e S e m e r k a n d ’a g e ç i p o r a n ı n n a ­ ib in i v e a h a li si n i m e z h e b e k a t m a s ı n ı v e a r d ı n d a n H o r â s â n e m ir i N a s r b in A h m e d ’in v e id a r e n in ile r i g e le n le r in in b i r k ı s ­ m ı n ı n m e z h e b e i şt ir a k le r in i s a ğ l a m a s ı n ı v a s i y e t e t t i. H a ş a n M e r v r û d î b u n la r ı v a siy e t e d ip ö l d ü k t e n s o n r a M u h a m m e d N a h ş e b î o n u n y e r in e g e ç t i. H a l k ı n ç o ğ u o n u n d a v e t in e ic a ­ b e t e t m e k t e y d i. E h l- i s ü n n e t v e ’l c e m a a t v e d o ğ r u y o l d a k i l e r in e li n d e n fi r a r e d e r e k R e y şe h r in d e n H o r a s a n ’a , H a ş a n A li ’n i n y a n ı n a g e l m i ş B â t ın île r in e l e b a ş l a r ı n d a n o l a n S u d â b e o ğ l u n a m b ir i v a r d ı . M e z h e b i n i a ç ı k t a n t e b l i ğ e d e m e d iğ in ­ 302 Siy aset n am e d e n v e işl e r in in y o l u n d a g i t m e d iğ i n d e n ö t ü r ü B u h a r a ’d a n N a h ş e b ’e g e le r e k H o r â s â n e m ir in in n e d im le r i n d e n o l a n B e ­ k i r N a h ş e b î v e a k r a b a l a r ı n a m e z h e b in i k a b u l e t t ir m e y i b a ­ şa r d ı . Ö t e y a n d a n h a s k â t i p l e r d e n v e n e d im l e r l e a y n ı it i b a r a s a h i p o l a n E ş a s ’a d o s t a n e b ir şe k il d e s o k u l a r a k d a v e t in e i c a ­ b e t e t m e sin i s a ğ l a d ı . A y r ı c a â n z l ı k g ö r e v i n d e b u l u n a n E b u M a n s u r Ç a g â n î E ş a s ’ın k ı z k a r d e ş i y l e e v le n e r e k m e z h e b e d â ­ h il o l d u . H a c ib - i h a s o l a n A y t a ş d a a r a l a r ı n d a p e y d a o l a n ü n siy e t t e n ö t ü r ü m e z h e b e g ir e n l e r d e n d i. M u h a m m e d N a h ş e b î ’y e t a b i o l a n c e m a a t o n a : “ Se n in a r ­ t ı k b u r a d a d u r m a n ı n b ir m a n a s ı y o k , v a r B u h â r a ’y a git . Biz k ı s a b ir z a m a n d a se n in s a n c a ğ ı m z ir v e y e d ik e c e ğ iz . E li m i z ­ d e n g e le n g a y r e t i e sir g e m e y e c e ğ iz . İ le r i g e le n le r in m e z h e b e k a t ı l m a s ı n ı s a ğ l a y a c a ğ ı z . ” d e d ile r . O d a N a h ş e b ’d e n B u h â ­ r a ’y a g i d e r e k d e r g â h ı n b ü y ü k l e r iy l e o t u r u p k a l k a r a k o n la r ı m e z h e b in e d a v e t e t m e k t e y d i . Ö n ü n e g e le n h e r k e si m e z h e b i­ n e k a t ı y o r v e o n l a r a , “ B e n k im se y e s ö y le d e m e d i k ç e k i m s e ­ y e s ö y l e m e . ” d i y e y e m in l e r e t t ir iy o r d u . Ö n c e l i k l e i n sa n la r ı Şi îliğ e ç a ğ ır ıy o r , a r d ı n d a n z a m a n l a o n l a r a k e n d i ö ğ r e t i le r in i a ş ı l ı y o r d u . B u şe k il d e v e r g i v e g e lir d e n s o r u m l u o l a n B u h a r a v a li si n i, y in e h a v a s t a n v e İ l â k v a l i s i o l a n H a ş a n M a l i k ’i, v e k il- i h a s s l a r d a n A li Z e r r â d g i b i d a h a k â t i p l e r d e n , i d a r e y e y a ­ k ı n o l a n l a r d a n v e p a d i ş a h ı n m u t e m e t le r in d e n ç o ğ u n u m e z ­ h e b i n e d â h i l e t t i. İ şl e r in i n ö n ü b ö y le c e a ç ı l a n G ı y a s o l d u k ç a g ü ç le n d i k t e n s o n r a h a z ı r lı k la r ı n ı t a m a m l a y a r a k p a d işa h a y ö n e ld i. B u m a k s a t l a p a d i ş a h a k e n d is in d e n ö v g ü d o l u s ö z ­ le r le sü r e k li b a h s e t m e l e r i iç in h ü k ü m d a r m ç e v r e sin i v e d e v ­ le t in ile r i g e le n le r in i i k n a e t t i. K e n d i s i p a d i ş a h ı n h u z u r u n d a b a h s e o k a d a r k o n u e d il d i k i n ih a y e t h ü k ü m d a r N a s r b in A h m e d o n u g ö r m e y i a r z u e t t i. D a h a s o n r a M u h a m m e d N a h ş e b î ’y i h ü k ü m d a r ı n h u z u r u n a ç ı k a r a r a k o n u n il m in d e n d e m v u r u p o n a iz z e t ü i k r a m d a b u lu n d u la r . H o r â s â n e m ir i b a r g â h a ç a ğ ır a r a k o n a sa y g ıd a k u su r e t m iy o r d u . N a h şe b î, e lin e f ı r s a t g e ç t ik ç e v e ih t i y a ç d u y u l d u k ç a k e n d i sö z l e r in d e n 303 N iz am ü ’l-M ülk v e m e z h e b in d e n b i r t a k ı m h u su sl a r ı e m ir e b e y a n e t m e k t e y d i. Z a t e n k e n d i m e z h e b in i k a b u l e t m iş b u l u n a n n e d im le r v e b ü ­ y ü k le r b u b e y a n la r ı n ı t e b r i k e d i p o n a ç a n a k t u t m a k t a y d ı l a r . N a s r b in A h m e d y e d i k le r i iç t ik le r i b ir b i r i n d e n a y r ı g i t m e y e siy e o n u k e n d is in e y a k l a şt ı r m ı şt ı . N a h ş e b î a r t ı k N a s r b in A h m e d ’i d a v e t e d e c e k k ı v a m a g e t i r e r e k o n u m e z h e b in e k a t ­ t ı. H a t t a N a s r b in A h m e d ü z e r in d e , “ V e z ir i a l a ş a ğ ı e t ” d i y e ­ c e k n ü f u z u e lin e g e ç i r m iş t i . A r t ı k N a s r b in A h m e d , N a h ş e b î ’n in s ö z ü n d e n ç ı k m a z o l m u şt u . N i h a y e t N a h ş e b î d iz g i n le r i e lin e t a m a m e n g e ç i r i n c e d a ­ v e t in i a ç ı k t a n y ü r ü t m e y e b a ş l a d ı . M e z h e p t a ş l a r ı d a o n a d e s ­ t e k o l a r a k a l e n i b ir şe k il d e fü t u r s u z c a t e b liğ le r in i y a p m a k ­ t a y d ı la r . H ü k ü m d a r d a o n l a r l a işb ir li ğ i h a l i n d e o l u n c a T ü r k 1er v e o r d u n u n ile r i g e le n le r i h ü k ü m d a r ı n y o l d a n ç ı k ı p K a r m a t î o l u ş u n d a n g a y e t r a h a t s ı z o ld u la r . O d e v ir d e m e z k û r m e z h e b e d â h i l o l a n l a r ı n h e p si n e K a r m a t î d e n m e k t e y d i . D e r ­ k e n â lim le r , şe h r i n v e c i v a r b ö lg e l e r in k a d ı l a r ı n ı n t ü m ü b ir a r a y a g e le r e k ordun un sip a h - sâ lâ r m m h u z u r u n a g e le r e k : “ B ile sin k i İ s l a m M a v e r a ü n n e h r ’d e ö r se le n m i şt ir . B u N a h ş e ­ b î d e n en M e z d e k î h e r if h ü k ü m d a r ı y o ld a n ç ık a r m ış v e K a r ­ m a t î y a p m ı ş , h a l k ı s a p k ı n l ı ğ a sü r ü k l e m işt ir . İ n s a n l a r ı m e z h e ­ b in e a le n e n d a v e t e d e c e k k a d a r k ü s t a h l a ş m ı ş k e n ş i m d i b iz o t u r u p b u n u s e y r e d e m e y iz .” d e d ile r . S i p a h - s â l â r : “ B u m e z ­ h e b in k ö k ü n ü n k u r u t u l m a s ı iç in g ö s t e r d i ğ i n i z iy i n iy e t t e n ö t ü r ü siz e m in n e t t a r ı m ; y a ln ız ş i m d i d ö n e r e k sü k û t u n u z u m u h a f a z a e d i n iz . M e v l a m h a k k ı m ı z d a h a y ı r h sm ı y a z s ı n . ” d e d i. K a d ı l a r v e â l i m l e r o r a d a n a y r ıld ıla r . E r t e s i g ü n o l u p h ü ­ k ü m d a r l a b a ş b a ş a k a l ı n c a o n a : “ E y e m ir , se n p a d i ş a h s ı n b iz h e p im iz d e k u ll a r ın ız . E fe n d i m iz , n e a t a l a r ı n ı z n e d e b a b a n ı z b u m e z h e p ü z e r e y k e n siz n e d e n b u fe n a y o l u y o l b e lle d in iz . C ü m le â le m sö y l e n t ile r l e ç a l k a l a n m a k t a d ı r . ” g i b i sö z l e r l e “ Y a p m a y ı n , şa n ı n ı z a y a r a ş m a z . ” d iy e n e k a d a r d il d ö k t ü y s e b ir işe y a r a m a d ı . M e z h e b i n se v g i si g ö n l ü n d e k ö k s a l d ı ğ ı iç in e m ir h i ç b i r şe y d e m e d i . Şa y i a l a r ı n a y y u k a ç ı k t ı ğ ı o r d u d a : 304 Siy aset n am e “ K e si n li k le b iz b u m e se le d e h ü k ü m d a r ı n y a r d a k ç ı lı ğ ı n ı y a p ­ m a y a c a ğ ı z . ” se sl e r i y ü k se l m e k t e y d i. O r d u k u m a n d a n l a r ı iz ­ le y e c e k le r i s i y a s e d e ilg ili b ir b i r l e r in e g iz lic e h a b e r s a l a r a k k a ­ t i su r e t t e p a d i ş a h ı n b u l a ş t ı ğ ı b u iş e r a z ı o l m a y a c a k l a r ı , i d a ­ r e d e k â f i r b i r p a d i ş a h ist e m e d ik le r i y ö n ü n d e fi k i r b ir liğ in e v a r d ıla r . N i h a y e t y e m in le r e d e r e k p a d i ş a h ı ö l d ü r m e k , y e r in e d e sip a h - sâ lâ r ı g e ç ir m e d e n b u y o ld a n d ö n m e m e k ü z e r e k a ­ r a r a l d ı la r . S i p a h - s â l â r d a h e m d i n i a ç ı d a n h e m d e p a d i ş a h l ı ­ ğ a t a m a h e t t iğ in d e n d o l a y ı b u fik r i b e ğ e n e r e k b e n i m se d i v e ; “ P e k â l â n a s ı l b i r y o l iz le m e liy iz ? O r d u b a ş l a r ı y l a b ir y e r d e o t u r u p b ir k a r a r a v a r d ık t a n so n r a o k a r a r a b a ğlı k a la c a ğ ı­ m ı z ü z e r e a h d ü p e y m a n e d e li m . D a h a s o n r a p a d i ş a h d â h il h iç k i m se n i n r u h u n u n b ile d u y m a c a ğ ı b ir ş e k il d e n a s ı l b i r s i ­ y a s e t t a k i p e d e c e ğ im iz i o t u r u r u r d ü ş ü n ü r ü z . ” d e d i. A sk e r l e r d e n T o l o n Ö g e a d ı n d a , g ö r m ü ş g e ç i r m i ş b ir i ş ö y ­ le s ö y le d i: “ Ş u şe k il d e b ir y o l iz le y e li m ; s i p a h - s â l â r o l a r a k r ü t b e n h e r k e s t e n y ü k s e k o l d u ğ u iç in p a d i ş a h a o r d u n u n ile r i g e le n le r i n in se n d e n k e n d il e r in e m ü k e l l e f b ir z i y a f e t v e r m e n i is t e d ik le r in i ile t . K e n d i s i b u n u k a b u l e d i n c e o n a , ‘E k m e k , e t , ş a r a p y ö n ü n d e n b i r e k s i k g e d i ğ i m y o k t u r ; y a ln ız y a y g ı , m e c ­ lis iç in g e r e k l i a lt ın v e g ü m ü ş t e n l e v a z ım a t y ö n ü n d e n b e n d e ­ n iz in d e s t e ğ e ih t i y a c ı v a r d ı r .’ d e r si n . B u n u n ü z e r in e h ü k ü m ­ d a r d a g e r e k l i o l a n şe y le r in t e m in e d i lm e si iç in e m ir v e r ir . Ş ü p h e ç e k m e m e k iç in t a r a f ı m ı z d a n a ğ ı r l a n a n a s k e r l e r v e o r ­ d u k u m a n d a n l a r ı n ı n z i y a f e t t a m a m a e r d ik t e n s o n r a v ila y e t i i s t i l a e d e n , M ü s l ü m a n v e m a z l u m l a r a k a n k u s t a r a n k â fir T ü r k B a l a s a g u n ’a g a z a y a ç ı k a c a k l a r ı n ı a r z e d e r s in . A r d ı n ­ d a n o n u s i p a h i a ğ ı r l a m a işin e k o y u l v e o n l a r a f a l a n c a g ü n z a h m e t e d i p p a d i ş a h ı n h â z i n e si n d e iş g ö r e c e k p u s a t n e v in ­ d e n n e v a r s a se n in e v i n e y ı ğ m a l a r ı n ı sö y le r s in . K a r a r l a ş t ı r ı la t ı g ü n ç a t t ı ğ ı n d a o r d u b ü y ü k l e r in i n h e p si s e n in s a r a y ı n a t e ş r i f e t t ik l e r in d e s a r a y ı n k a p ı sı n ı n ö n ü n e b ir b a h a n e y l e b ir se t çe k e r , d a h a so n r a o r d u k u m a n d a n la r ın a şa r a p la r ik r a m e t t ik t e n s o n r a o n l a r a b u sı r r ı a ç a r sı n . A sl i u n s u r l a r z a t e n k a ­ 305 N i z am ü ’l- M ü lk b u l e d e c e k l e r d ir ; d iğ e r le r i d e m e se le y i a n l a d ı k l a r ı v a k i t s e ­ n in le b ir lik t e h a r e k e t e d e c e k le r d i r . H e p s i n e a n t v e r d ir e r e k s e ­ n in h ü k ü m d a r l ı ğ ı n a b i a t e t m e le r i n i s a ğ l a d ı k t a n s o n r a y e m e k fa s l ı n a g e ç e r v e ş a r a p l a r ı m ı z ı y u d u m l a r ı z . D a h a s o n r a e li­ m iz d e a l t ı n d a n v e l e v a z ı m a t n e v in d e n n e v a r s a h e p sin i o r d u k u m a n d a n l a r ı n a su n a r , s a r a y d a n a y r ılır , h ü k ü m d a r ı n s a r a y ı ­ n a g i d e r iz . P a d i ş a h ı g a fi l a v l a y a r a k ö l d ü r ü r ü z . N i h a y e t y ı l a ­ n ın b a şı o l a n o k ö p e ğ i d e o r t a d a n k a l d ı r a r a k o n a b i a t e d e n m e z h e p t a şl a r ı n m a la y ı n ı d a k ı lı ç t a n g e ç i r e r e k h e l a k e d e r h ü ­ k ü m d a r ı n s a r a y ı n ı y a ğ m a y a v e r ir iz . S o n r a se n i t a h t a g e ç i r ip d ö r t b ir y a n d a n e r e d e b ir K a r m a t î v a r s a b u l u p t e p e l e m e le r i ­ n i, e v le r in i b a ş l a r ı n a y ı k ı p y a ğ m a l a m a l a r ı n ı e m r e d e r i z ” Si p a h - s â l â r : “ İ z l e y e c e ğ im iz s i y a s e t işt e b u d u t ” d e d i. S i p a h - s â l â r e r t e si g ü n N a s r b in A h m e d ’e d u r u m u a r z e d e ­ r e k : “ O r d u k u m a n d a n la r ı b ir z iy afe t t e r t ip e t m e m i a r z u e t ­ m e k t e le r .” d e d i. N a s r b in A h m e d : “ E ğ e r t e ç h i z a t ı n v a r s a t e r t i p e y l e . ” d e d i. S i p a h - s â l â r ; “ Z i y a f e t t e r t i b i iç in h e r şe y e s a h i b i z ; l a k i n m e c l i s i d o n a t m a k iç in g e r e k l i o l a n y a y g ı v e a l t ı n v e g ü ­ m ü ş k a p k a c a k b a k ım ın d a n b ir t a k ım e k sik g e d iğ im iz v a r ­ d ı r .” d e d i. N a s r b in A h m e d : “ İ h t i y a ç d u y d u ğ u n n e v a r s a h â z in e d e n a l . ” d i y e r e k o n a iz z e t ü i k r a m d a b u l u n d u . S o n r a k i g ü n o r ­ d u y a z i y a fe t i n t e r t i p o l a c a ğ ı g ü n ü d u y u r a r a k , N a s r b in A h m e d ’in h â z in e sin d e a lt ın , g ü m ü ş , m e c li s l e v a z ım a t ı , e ş y a n a r m n a n e v a r s a h e p si n i a l a r a k k e n d i e v in e y ı ğ d ı . E v i n d e t e r t i p e y le m iş o l d u ğ u g ö r k e m l i şö le n e o r d u k u m a n d a n l a r ı t e ş r i f e t ­ t ile r . Y u k a r d a z i k r e d i l d i ğ i g i b i y a p ı l a r a k o r d u n u n h e p si n e a n t v e r d ir ili p k e n d is in e b i a t e t m e le r i s a ğ l a n d ı . D a h a s o n r a y e m e k fa s l ı n a g e ç i p ş a r a p l a r ı n ı içt ile r . Z iy a fe t e k a t ıla n la r d a n N a s r ’a ordu b ir i o r a d a n k u m a n d a n la r ın ın a y r ıla r a k N u h t e r t i p l e r in i b i r b in b i r a n la t t ı. N u h v a k i t g e ç i r m e d e n a t ı n a b in e r e k b a b a s ı n ı n s a r a y ı n a v a - 306 Siy asetn am e n p ; “ Se n b u r a d a b ö y le o t u r u r k e n o r d u k u m a n d a n l a r ı n ı n h e p si s i p a h - s â l â r a s a d a k a t a n d ı iç m iş v e o n u n h ü k ü m d a r l ı ­ ğ ı n a b i a t e y le m işle r d ir . Ş u a n d a d a ş a r a p f a s l ı n a g e ç m iş le r v e se n in a l t ı n , g ü m ü ş , e ş y a v e y a y g ı l a r ı n ı o r d u y a b a ğ ı şl a m ı şl a r . Ü s t ü m ü z e y ü r ü y ü p k e l le le r i m iz i u ç u r m a l a r ı a n m e se le sid ir . B u n l a r ı n b u z iy a f e t le r i t e r t i p e t m e l e r i n d e n m a k s a t l a r ı se n i o r t a d a n k a l d ı r m a k t ı r .” N a s r b in A h m e d ; “ P e k â l â , e v l a d ı m ş u d u r u m d a n e y a p ­ m a m ı z i c a p e d e r ? ” d e d i. N u h : “ D e r h a l ik i g ü v e n i li r a d a m ı s i p a h - s â l â r ı n k u l a ğ ı ­ n a , ‘G ö r k e m l i b ir şö l e n t e r t i p e t t i ğ i n i işi t t ik . Ş i m d i ş a r a p iç ­ m e z a m a n ı d e ğ il , e lin i ç a b u k t u t v e g e l z i r a e l i m d e n e m e l i k ­ l e r d e n e s u l t a n l a r d a o l a n ö z e l d a v e t le r iç in k u l l a n ı l a n a l t ı n k a k m a l ı a l e t - i h â s v a r d ı r , ş i m d i y a n ı m d a d e ğ i l , şe n liğ in e ş e n ­ li k k a t m a s ı , h ü k ü m d a r h ğ m şa n ı n ı n y ü c e l m e s i iç in g e t i r m e ­ le r in i e m r e t t im . Şi m d i b e n b u a l e t - i h â s s ı m ı k i m s e y e i t i m a ­ d ı m o l m a d ı ğ ı iç in y a l n ı z s a n a t e s l i m e d e b i l i r i m .’ d e s in . Sip a h - s â l â r d a b u n a t a m a h e d e r e k g e le c e k t ir . A le t - i h a s s ı a l ­ m a k iç in g e l d i ğ i n d e k u c a ğ ı m ı z a d ü şe c e k t ir . İ ş t e o s s a a t o n u y a k a l a r k a fa sın ı u ç u r u r u z . D a h a so n r a n e y a p a c a ğ ım ız ı o t u ­ r u r d ü ş ü n ü r ü z . ” d e d i. N a s r b in A h m e d d e r h a l ik i h a d im - i h a s s ı n ı s i p a h - s â l â r a g ö n d e r e r e k m e z k û r h a b e r i v e r d i. A h a l i y e m e k fa slı m b it ir ­ m iş t i. S i p a h - s â l â r b i r k a ç k işiy e ; “ P a d i ş a h b e n i n e iç in ç a ğ ı r ­ m a k t a d ı r ? ” d i y e s o r d u . O n l a r : “ G i t v e a le t - i h â s s ı d a ge t ir iv e r i r s i n .” d e d ile r . S i p a h - s â l â r d e r h a l a t m a a t l a y ı p N a s r b in A h m e d ’in s a r a y ı n a v a r d ı . O n u h ü k ü m d a r ı n o d a s ı n a a lır a l ­ m a z k e ll e si n i u ç u r a r a k b ir t o r b a y a k o y d u la r . N u h b a b a s ı n a : “ Ç a b u k a t l a , ş u t o r b a d a k i k e s i k k e lle y i d e y a n ı m ı z a a l a r a k sip a h - sâ lâ r m s a r a y ı n a v a r a l ı m , se n o r d u k u m a n d a n l a r ı n ı n ö n ü n d e h ü k ü m d a r l ı k d a v a s ı n d a n e l ç e k t i ğ in i v e b e n i v e lia h ­ d ın e y le d iğ in i b e y a n e t k i b e n y a p a c a ğ ı m ı b il ir im . B ö y l e c e h ü k ü m d a r h k b iz im h a n e d a n a m ız d a k a lm ış o lu r . Z i r a a t a la n n m y o lu n u t a k ip e t m e y ip b ir k ö p e ğ in sö z ü n e u y a r a k M ü s- 307 N iz am ü ’l-M ü lk lü m a n h ğ ı b i r k e n a r a a t a r a k K a r m a t î o l d u ğ u n u i d d i a e d e r e k a sk e r le r i n ile r i g e le n le r in in s a n a r ı z a sı o l m a d ı ğ ı iç in o r d u s e ­ n in le y o l u n a d e v a m e d e c e k g i b i d e ğ il ; h iç o l m a z s a k e n d i e c e ­ lin le ö l ü r s ü n . H a l b u m in v a l ü z e r e d ir , b i l e s i n .” d e d i. D a h a s o n r a h e r ik is i a d a r ı n a b in i p a c ile n s i p a h - s â l â r ı n s a r a y ı n a v a r d ıla r . O r d u k u m a n d a n l a r ı p a d i ş a h ı n y a n ı n d a o ğ l u y l a g e l ­ d iğ in i g ö r d ü k l e r i n d e ş a ş k ı n l ı k iç in d e y e r le r i n d e n fı r la y ı p o n ­ la r ı k a r şı la d ı l a r . K im se n in h a d i s e h a k k ı n d a e n u f a k b i r fi k r i y o k , k i m s e o l u p b i t e n le r e b i r m a n a v e r e m i y o r d u . P a d i şa h ı n , o ğ l u y l a z i y a fe t e k a t ı l m a k iç in g e ld iğ in i sa n d ıla r . N a s r b in A h m e d ç o c u ğ u n u b ı r a k a r a k k e n d i y e r i n e k u r u l u n c a sil a h d â r l a r a r k a s m d a s a f t u t t u la r . A r d ı n d a n N a s r b in A h m e d o r ­ d u k u m a n d a n l a r ı n a d ö n e r e k : “ B ile sin iz k i ç e v i r d iğ in iz g i z li işle r in h e p si n d e n h a b e r d a r ı m . Siz in b e n i o r t a d a n k a l d ı r m a y a n iy e t e t t iğ i n i z i h a b e r a l ı n c a siz e o l a n g ü v e n i m s a r s ı l d ı ; s i z d e iç in iz d e n b a n a h u s u m e t b e sl i y o r s u n u z . B u n d a n s o n r a d a n e siz in b a n a n e b e n i m siz i i t i m a d ı m o l a c a k g i b i d e ğ il. B a n a k a r ş ı o l a n h u su m e t in iz e ğ e r k i y o l d a n ç ı k ı p s a p k ı n b ir m e z ­ h e b e k a t ı l m a m ise h ü k ü m d a r l ı k v e h â k i m i y e t i işt e ş u g ö r d ü ­ ğ ü n ü z , ü z e r in d e h iç ş a i b e b u l u n m a y a n o ğ l u m N u h ’a b ı r a k ı ­ y o r u m . B u n d a n b ö y le p a d i ş a h o d u r v e o n u t a h t a g e ç i r d im . Şi m d i siz e d ü ş e n o n a i t a a t e t m e k t ir . B e n d e a r t ı k a r a d a n ç e ­ k i li y o r u m . G ü n a h ı m l a s e v a b ı m l a t e v b e e d e r e k b i r k e n a r a ç e ­ k i li y o r u m . Siz i b a n a k a r ş ı k ı ş k ı r t a n ş a h s ı n k e ll e si d e işt e şu t o r b a d a d u : v e c e z a s ı n ı b u l m u ş t u r .” B u n l a r ı d e d ik t e n s o n r a t a h t t a n in e r e k o ğ l u n u k e n d i e lle r iy le t a h t a g e ç i r i p h e d iy e le r s a ç t ı , h a y ı r d u a l a r d a b u l u n d u . O r d u k u m a n d a n l a r ı o l a n b i­ t e n k a r ş ı s ı n d a ş a ş ı r ı p k a l m ı ş l a r d ı . İ le r i sü r e c e k l e r i t e k b i r b a ­ h a n e l e r i k a l m a y a c a k b i r ş e k il d e c a n u g ö n ü l d e n y e r le r e k a ­ d a r e ğ il ip N u h ’a h a y ı r d u a l a r d a b u lu n d u l a r . H e p s i h a d is e l e r ­ d e n Si p a h - s â lâ r ı s o r u m l u t u t a r a k : “ B i z b e n d e y i z , e m r i n iz e a m a d e y i z !” d e d ile r . N u h : “ K u l a k l a r ı n ı z ı iy i a ç ı p iy i b e lle y i­ n iz k i b e n N u h ’u m , N a s r d e ğ il ! İ şle d iğ in iz b u s u ç u e y l e d iğ i ­ n iz y ü z d o ğ r u i şe b a ğ ı ş l a d ı m . İ st e d ik le r in iz i k a r ş ı l a m a m e r c ii 308 Siy aset n am e a r t ı k b e n i m . N a s r b in A h m e d ’d e n d a h a f a z l a d e r d in iz e d e r ­ m a n o l m a m v e k ı lm ı z a z a r a r g e lm e si n e m ü s a a d e e t m e m e m v e h a k k ı n ı z d a e n h a y ır lıs ın ı y e r i n e g e t i r m e m iç in b u n d a n b ö y le b e n i m e m r im e k a y ı t s ı z ş a r t s ı z u y u n u z .” d iy e r e k b a b a ­ sın ın a y a ğ ı n a z in c ir le r v u r u l m a s ı n ı e m r e t t ik t e n s o n r a k a d i m k a l e y e g ö t ü r ü p z i n d a n a a t m a l a r ı n ı e m r e t t i. N u h d a h a s o n r a o r d u k u m a n d a n l a r ı n a v e a sk e r l e r e d ö n e r e k ; “ A y a ğ a k a l k ı n , ş a r a p m e c lis in e v a r a l ı m !” d iy e e m ir d e b u lu n d u . Ş a r a p m e c l i s i n d a h e p s i ü ç b e ş k a d e h iç t i k t e n s o n r a N u h : “ Si z ş u m e c li st e b u l u n a n e ş y a l a r ı y a ğ m a l a m a k ist e m işt i n i z , işt e b e n h e p si n i siz le r e b a ğ ı ş l ı y o r u m , a r z u e t t i ğ i n iz i k a p ı p g ö ­ t ü r ü n v e m a k a m l a r ı n ı z k ı y m e t in c e a r a n ı z d a b ö l ü ş ü n ü z !” d e ­ d ik t e n s o n r a ş ö y le d e v a m e t t i; “ H a k k ı m ı z d a k a r a n l ı k e m e l ­ le r i o l a n s i p a h - s â l â r c e z a s ı m b u l d u ; s a p k ı n l a r g ü r u h u n a k a ­ t ı l a n p e d e r i m d e h a k e t t iğ i c e z a y ı ç e k m e k t e d i r B a b a m l a il k g ü n k â fi r l e r ü z e r in e g a z a e y le m e k ü z e r in e k a r a r k ı lm ışt ın ız , h a y d i d a v r a n ın d a g a z a y a ç ık a lım . Z ir a M a v e r a ü n n e h r K a r m a t î m e z h e b in e g i r i p k â f i r o l m u şt u r . G i d i p h e p si n i t e p e le y i p A l l a h y o l u n d a ç a r p ı ş a l ı m . O n l a r ı n h e sa b ı n ı g ö r d ü k t e n s o n ­ r a K a r m a t î l e r i n m a l l a r ı n a , se r v e t le r i n e e l a t a l ı m . O se r v e t le ­ r in h e p s i siz in d ir . M e c l i s t e b u l u n a n b a b a m ı n n e si v a r s a siz e b a ğ ı ş l a d ı m , h â z in e d e d e n e v a r s a y a r ı n siz e s u n a c a ğ ı m . B u m e se le d e n y ü z ü m ü n a k ı y l a ç ı k t ı k t a n s o n r a k â f i r i n ü st ü n e y ü r ü r ü z . T e z e l d e n k e l l e r in i u ç u r m a k iç in b a b a m l a d o s t l u k k u r a n l a r l a b ir lik t e M u h a m m e d K a r m a t î ’y i i s t i y o r u m . ” D e r h a l h a r e k e t e g e ç e r e k M u h a m m e d N a h ş e b î ’y i d e r d e s t e y le y ip k e l le sin i u ç u r d u la r . A r d ı n d a n H a şa n M e lik , E b u M a n s u r Ç a g â n î , E ş a s v e B â t ı n î li ğ e g i r m i ş d i ğ e r b i r k a ç e m ir in d e b o y n u n u v u r d u la r . O g ü r u h t a n ö n le r i n e g e le n i k ı lı ç t a n g e ç i r d ile r . C e y h u n ’d a n g e ç i p , h e m e n M e r v r ü d ’a v a r a r a k e v ­ v e la g i z l ic e S u d â v e ' y i y a k a l a y ı p k a t le t m e si, o n d a n s o n r a o t a i f e d e n e lle r in e g e ç e n in a l a y ı n ı t e p e l e m e si iç in e m r i n d e b ir o r d u y l a b ir k u m a n d a n y o l l a d ı . Y a n lı şl ı k l a b ile o l s a t e k b ir M ü s l ü m a n a il iş ilm e m e s i h u s u s u n d a o n l a r ı sı k ı sı k ı t e m b ih l e ­ 309 N iz am ü ’l~M ülk d i. C ü m l e H o r â s â n v e M a v e r a ü n n e h r ’d e o s a p k ı n l a r d a n b ir tek i sa ğ k a lm a y ın c a y a k a d a r y e d i g ü n y e d i ge ce b o y u n c a B u ­ h a r a v e c i v a r b ö l g e l e r d e k ı lı ç t a n g e ç i r m e l e r v e y a ğ m a l a r d e ­ v a m e t t i. B u n l a r d a n s o n r a I r a k v e H o r â s â n ’d a h iç k i m s e b u m e z h e b i ale n e n a ğ z ın a a la m a d ı. Ş a m v e M a ğ r i b V il a y e t l e r in d e B â t ı n île r in Z u h u r u v e O n l a n n F it n e F e s a d ı n a D a i r d i r G e le l im Ş a m m e se le sin e . A b d u l l a h ib n M e y m u n B a s ­ r a ’y a g i d i p a h a l i y i m e z h e b i n e d a v e t e y l e d i ğ i e s n a d a o r a d a Ö lü n c e , o ğ l u A h m e d Ş a m ’d a n M a ğ r i b ’e g i t t i. M a ğ r i b ’d e u m d u ğ u n u b u l a m a y a n A h m e d t e k r a r Ş a m ’a d ö n e r e k Ş i k e ­ m i a d ı n d a b ir k ö y d e i k a m e t e y le d i. B u r a d a b ir e v l a t s a h i b i o la n A h m ed, çocu ğu n a M u h am m ed i sm i n i v e r d i , d a h a so n r a A h m e d d ü n y a y a g ö z le r in i y u m d u . Ç o c u ğ u h e n ü z k ü ­ ç ü k o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü k a r d e ş i n i n o ğ l u S a i d b in e l - H u se y n o n u n y e r i n e g e ç t i v e M a ğ r i b ’e g i d e r e k i s m i n i A b î d b in e lH u se y n o l a r a k d e ğ i ş t i r d i . Y a k ı n d o s t l a r ı n d a n E b u A b d u l ­ la h M u h t e s i b a d ı n d a k i b ir in e n a i b l i k v e r e r e k o y ö r e y e y o l ­ la d ı . K e n d i s i d e Ş a m ş e h ir le r in d e h a l k ı k e n d i m e z h e b in e d a v e t e t m e k le m e ş g u l o l d u . G e n e l d e ç ö l d e y a ş a y a n B e n i A ğ l a b k a b il e si n in k a h i r ç o ğ u n l u ğ u o n u n ö ğ r e t i s i n i k a b u l e d in c e E b u A b d u l l a h H ü s e y i n o n l a r a : “ M e z h e b i m i z i a r t ı k k ı lıç la y a y m a d e v r i g e l i p ç a t m ış t ı r . M e z h e b i n i z e i l t i h a k e t ­ m e y e n le r in b o y u n l a r ı n ı v u r u n u z !” d e d i . M e z h e b i n e i n a ­ n a n l a r d a o n u n d e d i ğ i g i b i y a p a r a k k ı l ı ç l a r ı n a sa r ı ld ı la r . O c iv a r d a M a ğ r i b ş e h ir le r in in b i r k ı s m ı n d a h ü k m ü g e ç e n , ç o ­ c u k l u ğ u n d a n b e r i S a h i b u ’l- h â l i sm i n d e Sü n n î b i r p a d i ş a h v a r id i. B u p a d i ş a h ı n A li D e y l e m î a d ı n d a b i r s i p a h - s â l â r ı v a r d ı. P a d işa h , E b u A b d u lla h M u h t e sib k o m u t a sın d a k i Şa m a sk e r le r i ü z e r in e a n s ı z ı n s i p a h - s â l â r ı n ı y o l l a d ı . E b u A b d u ll a h b u s a l d ı r ı y a d ir e n e m e d i ; o r d u s u h e z im e t e u ğ r a ­ y a r a k f i r a r e t t i. A li D e y l e m î b u g ü r u h t a n e l in e g e ç e n le r i n 310 Siy aset n am e h e p s i n i n i n k e l l e si n i u ç u r d u . H e r b i r i si d ö r t b ir y a n a ç i l y a v ­ r u s u g i b i d a ğ ı l d ı . E b u A b d u l l a h Ş a m şe h i r l e r i n d e n b i r şe h ­ r e s ı ğ ı n a r a k k e ç e b ir c ü b b e g i y i p k ı l ı k k ı y a f e t i n i d e ğ i ş t i r e ­ r e k k e r l i fe r l i b ir g ö r ü n ü ş l e t e k r a r sa h n e y e ç ı k a r a k y a ş a m ı ­ n a d e v a m e t t i. A h a l i o n a s a y g ı d a k u s u r e t m i y o r d u . Sa h i b u ’l- h â l d e s ü r e k l i o n l a r a e l ç il e r y o l l a y a r a k o n u k e n d i s i n e g ö n d e r m e l e r i n i t a l e p e t t iğ i h a l d e b i r b a h a n e ö n e s ü r e r e k o y a la y ıp y o lla m a y a y a n a şm ıy o r la r d ı. D iğ e r y a n d a n A b d u lla h da a h a lin in p a d işa h t a n korkup Ebu k e n d isin i o n a y o l l a y a c a k l a r ı n d a n ö t ü r ü d a i m a b i r k o r k u i ç in d e y d i. D e n i z a d a la r ı n d a n b ir a d a y a ç e k ile r e k o r a d a k e n d isin e b ir sa r a y i n ş a e t t i. B u n u g ö r e n h a l k o n a k e n d i m a l l a r ı n ı n z e k â t ı n ı y o llu y o r o d a b u şe k ild e h a y a t ın ı id a m e e d iy o r d u . A b d u l­ l a h M u h t e s i b ö l d ü ğ ü n d e y e r i n e b a b a s ı n ı n iz i n i s ü r d ü r e n o ğ l u g e ç t i. B â t m île r in H e r a t T a r a fın d a n Z u h u r u v e A y n ı Y e r d e H e l a k E d il m e le r i P e y g a m b e r i n h i c r e t in d e n 2 9 5 y ıl [ M . 9 0 7 ] s o n r a H e r a t v a l i si M u h a m m e d b in H a r s e m e , a d a l e t l i h ü k ü n ı d a r İ sm a i l A h m e d S â m â n i r a h m e t u l l a h i a l e y h e şö y le b i r h a b e r sa ld ı: “ E y e m ir , b u d i y a r d a E b u B i l a l n a m b ir a d a m z u h u r e t m iş , K a r m a t î m e z h e b in i a l e n e n t e b l i ğ fa a l iy e t le r in e g i r i şe r e k G û r v e G a r c a d a ğ l a r ı n ı n e t e k le r in d e is y a n b a y r a ğ ı a ç m ışt ır . K e n ­ d i s i n e D â r u ’l- a d i u n v a n ı v e r m i ş o l a n b u h e r i fin ç e v r e s in d e h e r k e s i m d e n in sa n t o p l a n m ı ş t ı r v e d a h i H e r a t k ö y le r in d e n ç o ğ u o n u n m e z h e b in e e ğ il im g ö s t e r m i ş , o n a b i a t e y le m işt in Sa y ı l a r ı o n b i n l e r i a ş m a k t a d ı r . E m i r h a z r e t le r i e ğ e r k i b u m e ­ se l e y i i h m a l e d e c e k o l u r s a b u k a d a r k ü s u r d a h a a h a l i o n a k a t ı l a c a k t ı r O z a m a n m e se le n in ü st e sin d e n g e l m e k z o r l a ş a ­ c a k t ı r . A h a l i b u E b u B i l a l ’in Y a k u b L e y s ’in n e d im l iğ in i y a p ­ t ı ğ ı n ı ile r i sü r ü y o r l a r . G ü y a k i E b u B i l a l o n u n n iy a b e t in i y ü ­ r ü t m e k t e y m iş.” 311 N iz am ü ’I-M ülk E m i r İ s m a i l A h m e d b u n la r ı iş it t i ğ in d e : “ G a l i b a b u E b u B ila l can m a su sa m ış.” d e d ik t e n so n r a h a c ib i Z i k r i ’y e : “ C ü m l e g u l a m l a r d a n 5 0 0 ’ü n ü y a n ı n a a l , o n l a r ı n v ü c u h â t m ı v e r sin le r . B a y ğ u ş ’u o n l a r ı n b a ş ı n a k o m u t a n o l a r a k a t a . G u l a m s a t ı n a l sı n v e o n a d a o n b in d ir h e m v e r m e le r in i sö y l e . 5 0 0 s a ğ l a m z ır h v e g e r e k l i t e c h i z a d a a t la r ı n ı d o n a t , se n d e y a r ın o n la r la M e v lîy a n ır m a ğ ın a var. Bö y le c e b e n d e o n la r ı u ğ u r l a m ı ş o l a y ı m . ” H a c i p Z i k r i e m r e d i ld iğ i g i b i y a p t ı . D a h a s o n r a E b u A li M e r v e z î ’y e şö y l e b i r m e k t u p y a z ı l­ m a sı n ı e m r e t t i : “ H a l k ı n a d ir h e m v e r e r e k g u l a m l a r h e n ü z s a ­ n a v a r m a d a n o n l a r ı k a r ş ı l a m a k iç in şe h ir d ı ş ı n a ç ık . G u l a m ­ l a r s a n a v a r d ı k t a n s o n r a o n l a r l a b i r li k t e H e r a t ’a g i d e r e k M u h a m m e d H a r s e m e ’y e k a t ıl . M u h a m m e d H a r s e m e ’n in o r d u s u y l a o r d u n a g ü ç k a t a r a k B a y ğ u ş ’u n s a n a v a r m a s ı iç in şe h ir d ı şı n a ç ı k !” D a h a s o n r a B a y ğ u ş ’a v a a t t e b u l u n a r a k şö y le d e d i: “ M e k t u p M u h a m m e d b in H a r s e m e ’n in e lin e u l a ş t ı ğ ı n d a b u z a f e r se n in e lle r in le g e r ç e k le şe c e k t ir . S a n a v i­ la y e t v e r e c e ğ i m !” d e d i. G u l a m l a r a d a : “ B u k a d a r a s k e r v e t e ç h iz a t l a g ir işile n h a r b i n s e b e b i A li Şe r v i n , A m r ib n L e y s y a ­ h u t M u h a m m e d ib n H a r u n d e ğ i l d i r B u s o n d e r e c e ö n e m li k o n u d a b e n i m siz e it i m a d ı m t a m d ır . H e r a t k u h p a y e s i n d e i s ­ y a n b a y r a ğ ı a ç ı p K a r m a t î m e z h e b in i a le n e n t e b li ğ e d e n le r in k a h i r ç o ğ u n l u ğ u ç ift ç i v e ç o b a n l a r d a n m ü t e şe k k il d ir . B u z a ­ fe r i k a z a n d ı ğ ı n ı z d a h e p i n iz e h i la t le r s u n u p , n â n - p â r e l e r v e r e ­ c e ğ i m . ” d e d i. D a h a s o n r a t e c r ü b e l i b i r k â t i b i b u m e se l e le r le ilg il e n m e s i iç in g ö r e v l e n d ir d i. O r d u M e r v r û d ’a v a r d ı ğ ı n d a n E b u A li a d a m l a r ı y l a o n ­ la r a k a t ıl a r a k isy a n c ıla r ın h a b e r le r i o l m a sı n d iy e y o l b a ş l a ­ r ın ı k e st ile r . H e r a t ’a v a r d ı k l a r ı n d a M u h a m m e d H a r s e m e d e e m r i n d e k i a s k e r l e r l e ç ı k a g e l e r e k E b u B i l a l ’i g a f i l a v l a ­ m a k iç in k a r a y o l u n u t u t t u . D e r k e n a n s ı z ı n E b u B i l a l b u n ­ l a r d a n h a b e r d a r o l u n c a d a ğ a d o ğ r u il e r l e y e r e k y a l ç ı n d a ğ ­ la r a t ır m a n d ı. Ü ç g ü n ü ç g e c e lik y o lc u lu k t a n so n r a o n la r a v a r d ı. N ih a y e t isy a n c ıla r ın b o ş b u lu n d u k la r ı b ir v a k it ç e p e ­ 312 Siy aset n am e ç e v r e s a r a r a k o n l a r a k ı lı ç ü ş ü r ü p h e p s i n i t e p e le d i le r . E b u B ila l, H a m d â n , E b u Z e k â v e e le b a şla r m d a n o n k işiy i k ı s­ k ı v r a k y a k a l a d ı l a r . Y e t m i şi n c i g ü n ü n s o n u n d a B u h â r a ’y a g e r i d ö n e r e k E b u B i l a l ’i s a r a y ı n z i n d a n ı n a t ı k t ıla r . E b u B i ­ la l b ir m ü d d e t o r a d a k a l d ı k t a n s o n r a z i n d a n d a c a n v e r d i. D i ğ e r o n e l e b a ş ı y ı d a B e lh , S e m e r k a n d , F e r g a n a , H a r e z m , M e r v , N i ş a b u r g i b i c i v a r b ö l g e l e r e y o l l a y a r a k ip t e s a l l a n d ı ­ r ı p G u r y e G a r c a ’d a k ö k l e r i n i k a z ı d ı l a r . A y n ı y ı l a d i l h ü ­ k ü m d a r İ sm a il A h m e d c ih a n a g ö z le r in i y u m u n c a , B â t ın î o l d u ğ u n u b a h s i m i z e k o n u e t t i ğ i m i z k a r d e ş i N a s r b in A h ­ m e d y e r i n e g e ç t i. B â t ı n î l e r i n M a v e r a ü n n e h i r v e H o r â s â n ’d a T e k r a r Z u h u r E t m e le r i v e B o z g u n a U ğ r a t ı l m a l a n N u h b a b a sın ı z in d a n a a t t ır d ık t a n so n r a o r d u n u n b ü s­ b ü t ü n k e n d i n i g ü v e n d e h i s s e t m e s i iç in p e d e r i n i ö l d ü r m ü ş ­ t ü . N u h b in N a s r , h â k i m i y e t i n i y ı l l a r y ılı s ü r d ü r d ü k t e n s o n ­ r a o ğ lu M a n su r t a h t a ge ç e r e k b a b a sın ın y o lu n u sü r d ü r d ü . H ü k ü m d ar o lu şu n d a n 15 se n e so n r a B u h â r a v e H o r â ­ s â n ’d a fa a l i y e t l e r i n i g i z li g i z l i y ü r ü t e n B â t ı n î l e r h a l k ı y o l ­ d a n ç ı k a r a r a k t e k r a r b ir isy a n d a l g a s ı b a şla t t ıla r . D a h a ç o k sö z k o n u su m e z h e p y ü z ü n d e n b a b a la r ı v e d e d e le r i k a t le d i­ le n k i ş i l e r b u m e z h e b e k a t ı l m a k t a y d ı l a r . D e v ir , E m i r Se y y i d M a n s u r N u h ’a E b u A li B e l ’a m î ’n in v e z ir li k y a p t ı ğ ı , H o r â sâ n sip a h - sâ lâ r h ğ ın d a S e b u k t i g î n ’in e f e n d i s i A l p t i g i n ’in , h a c i p l i ğ i n d e M a n s u r ib n B a y k a r a ’n ın , F e r g a n a v a l i l i ğ i n d e Yah ya E ş a s ’m , Sib ic â b v a liliğ in d e Se r h e n g H ü s e y i n ’in , C a c ’d a İ s m a i l ’in , T u s v a l i l i ğ i n d e E b u M a n s u r A b d u r r e z z a k ’m , G ü r g a n ’d a Ş e m g i r ’in , m e r k e z d e is e S i d a c , N a s r M e ­ li k , E b u S a i d M e h k , H a y d a r Ç a g â n î , E b u ’l - A b b a s C e r r a h , B e k t ü z ü n , T e k i n e k , H u m a r t i g i n g i b i e m ir le r i n b u l u n d u ğ u b i r d e v i r id i . M a n s u r B a y k a r a , S a i d M e l i k , E b u ’l A b b a s C e r r a h , H u m a r t ig in , T e k in e k , E b u A b d u lla h C e y h a n î ve 313 H iz am ü ’l-M ü lk . C a f e r g i b i z i k r i g e ç e n n ic e m e l i k g i z li c e B â t ı n î m e z h e b i n e k a t ı l m ı ş l a r d ı . B u n l a r ı m e z h e b e d a v e t e d e n l e r d e E b u ’l f a z i Z e n g ü r z v e t e k g ö z l ü A t i k a d l ı ik i h e r i f id i. M e z h e b e ilt i­ h ak eden k işile r in çoğu d e v le t i n ü s t d ü z e y i n d e k i iş le r le m e ş g u l o l a n , m e m l e k e t i n e ll e r in e t e s l i m e d i l d i ğ i k i ş i l e r o l u p e l a l t ı n d a n b i r b i r l e r i n i g i z li g i z li d e s t e k l e y i p , k o l l a m a k t a y ­ d ıl a r . V a z if e le r i, b a ş k a s ı n ı n e li n e g e ç m e s i n d i y e b i z z a t k e n ­ d i l e r i d e n e t le m e k t e y d il e r . D i v a n d a b ir b i r l e r i n i h i m a y e e d i ­ y o r la r d ı. Şa y e t b ir isi t ö k e z le y e c e k o l u r sa h e p si b ir o lu p o n a y a r d ı m e d e r e k o k i şi y i m a r u z k a l d ı ğ ı s ı k ı n t ı d a n e l b ir l iğ iy le k u r t a r m a k t a y d ıla r . G ü n b e g ü n sa y ıla n v e g ü ç le r i k a t la n a ­ rak ar t ıy o r d u . H o r â sâ n ve M a v e r a ü n n e h r ’in n e r e sin d e k e n d i l e r i n d e n b i r i v a r s a o n u k a y ı r ı y o r l a r d ı . O n l a r d a n b ir t a y fa d a m e z h e p le r in i a le n e n t e b liğ e d e r e k ö ğ r e t ile r in i ifşa e d iy o r d u . M e r k e z e u z a k o la n h a lk p a d işa h ın d a b u g ü r u h a k a t ılm ış o ld u ğ u z e h a b ın a k a p ılıp B â t ın î o ld u . E b u M a n su r A b d u r r e z z a k d a h i B â t ı n î le r in m e z h e b i n e g e ç m i ş t i . M e r k e z d e k i B â t m î l e r F e r g a n a , H u c e n d v e K a s a n ’d a k i t a ­ k ip ç ile r i o l a n S e p i d - C a m e g a n ’a : “ Si z d e i s y a n a k a lk ı şı n ı z . Z i r a ö z le r im iz a y n ıd ın B i z d e b a ş k a l d ı r a c a ğ ı z . Ö n c e p a d i ş a ­ h ı o r t a d a n k a l d ı r m a y ı s o n r a d a siz l e r e k a t ı l m a y ı h e d e fle m e k ­ t e y iz . C e y h u n ’d a n b u y a n a o l a n v ila y e t l e r i z a p t e d e r d a h a s o n r a H o r â s â n ’ın i c a b ı n a b a k a r ı z . ” d iy e m e k t u p y a z d ı la r . A r d ı n d a n b ir a r a y a g e le r e k B a y k a r a ’n ın o ğ l u y l a a ğ ı z b ir ­ liğ i e t t i k t e n s o n r a p a d i ş a h ı n h u z u r u n d a , h e r ik isi d e M ü s l ü ­ m a n o l a n b a ş t a v e z ir i E b u A li B e l’a m î ’y e , d a h a s o n r a E m i r B e k t ü z e n ’e k a r a ç a l d ıla r . Z i r a g u l a m v e b e n d e l e r in h e p si E m i r B e k t ü z e n ’in i d a r e si a l t ı n d a y d ı. M a n s u r h e r ik isin in a y a k l a r ı n a z i n c ir v u r u l a r a k s a r a y ı n z i n d a m n a t ı k ı l m a la r ı n ı e m r e t t i. B ö y l e c e m e m le k e t işl e r i y ı k ı m l a k a r ş ı k a r ş ı y a k a l d ı . Ö t e y a n d a n A lp t ig in e m ir â n - ı h a v a s s v e d e r g â h e h lin in ç o ğ u ­ n u n K a r m a t î m e z h e b in e g i r d ik l e r in i v e m e z k û r M ü s l ü m a n v e m e m le k e t i n h a y r ı n a ç a l ı ş a n b u ik i k iş in in z in c ir e v u r u lu p z i n d a n a a t ı ld ığ ın ı g ö r ü n c e s u l t a n ı h a b e r d a r k ı l ı p işl e r i ısl a h 314 Siy aset n am e e t m e k k a s t ı y l a N i ş a b u r ’d a n h a r e k e t e d e r e k B u h â r a ’y a g e l ­ m e k iç in y o l a ç ı k t ı. A l p t i g i n ’in y o l a ç ı k m a h a b e r i T u s e m i r ­ liğ in i y a p a n , e l in d e k u d r e t l i b ir o r d u b u l u n a n E b u M a n s u r A b d u r r e z z a k ’a e r işi n c e A l p t i g i n ’le ç a r p ı ş ı p o n a m a n i o l m a k iç in t a a r r u z a g e ç t i . A b d u r r e z a k ’ın h a r e k e t e g e ç t iğ in i a n l a y ı n ­ c a A lp t ig in y o l u n u d e ğ i şt i r i p Şi r u r e z e y o l u n d a n C e y h u n n e h ­ r i k ı y ı s ı n d a ,  m û ’d a k o n a k l a d ı . A b d u r r e z z a k d a d ö n e r e k k e n d i c e m a a t i n e A l p t i g i n ’in işl e r in i b ir b i r in e k a t m a k iç in g e l ­ d iğ i y o lu n d a b ir m e k t u p y o lla d ı. M e k t u b u a la n la r d a h a d i­ se y i p a d i ş a h a A l p t i g i n ’in k e n d is in e b a ş k a l d ı r d ı ğ ı , b u k a d a r d a v e t in e r a ğ m e n d e r g â h a g e lm e d i ğ i, ş im d i d e C e y h u n n e h r i k e n a r ı n d a k a r a r g â h k u r d u ğ u v e d a v e t e d i lm e d i ğ i h a l d e g e ç i p b u r a y a g e le c e ğ i şe k li n d e ile t t ile r . B u n u n ü z e r in e p a d i ş a h B e g A r s l a n H a m i d î v e H a ş a n M e l i k ’in e m r in e o r d u v e r e r e k C e y ­ h u n k e n a r ı n a g ö n d e r i p k a r ş ı y a g e ç e m e si n le r d iy e g e m il e r in h e p si n i b u y a k a y a a l m a l a r ı n ı e m r e t t i . A lp t ig in k e n d is in e y o l v e r i lm e y e c e ğ i n i a n l a y ı n c a h ü k ü m ­ d a r a g e li ş s e b e b i m a r z e d e n ş ö y l e b i r m e k t u p y o l l a d ı : “ K a r m a t î m e z h e b in e g i r m i ş b u l u n a n b i r ç o k h a v a s s ı n v e d e r g â h e h lin isy a n e t m e k n i y e t in d e d ir . M e m l e k e t i n s e l a m e t i iç in g a y r e t s a r f e d e n ik i M ü s l ü m a n ş a h s ı o n l a r ı n y a l a n sö z l e r i n e k a n a r a k z i n d a n a a t t ın . B e n o n l a r l a il g il e n m e k iç in y o l a ç ı k ­ m ı şt ı m . H a z r e t l e r i , ş u b e n d e n i n sö z l e r i n e d e ğ il K a r m a t î l e r i n u y d u r m a l a r m a i n a n d ı ğ ı n d a n ö t ü r ü y a r ı n b u n l a r ı n b e d e li n i f e n a şe k i l d e ö d e y e c e k l e r d ir . B e n h a ş m e t m e a p l a r ı n ı u y a r m a y ı a r z u e t t im . İ ş t e ş i m d i B e lh t a r a f ı n a y o l a l a c a ğ ı m . ” A y n ı n o k ­ t a l a n iç e r e n b e n z e r b ir m e k t u b u d a B u h â r a k a d ı s ı n a v e şe h ­ r in d i ğ e r u l e m a s ı n a y o l l a d ı : “ E ğ e r k i M ü s l ü m a n l ı k d a v a s ı g ü d ü y o r ise n iz b u h a d is e l e r in a c ı so n u ç la r ın a k a t la n a c a k o l a n sîz le r si n iz . G ü n b e g ü n p a l a z l a n a n K a r m a t î l e r n ih a y e t is­ y a n b a y r a ğ ı n ı a ç a c a k l a r d ı r . P a d i ş a h m ise b u n l a r ı n h i ç b ir is i n ­ d e n h a b e r i y o k t u r . B e n siz e y a z d ı ğ ı m g i b i h ü k ü m d a r a d a y a z d ım . V e b a lin b e n im b o y n u m d a n g it m e si v e k u llu k h a k k ı­ n ı e d a iç in şe h r i n y a k ı n l a r ı n a k a d a r g e l d i ğ i m h a l d e b a n a y o l 315 N iz am ü ’l-M ülk v e r m e y e r e k m a n i o lu n c a ge r i d ö n m e k z o r u n d a k a ld ım ve B e lh ’e d o ğ r u h a r e k e t e t t i m .” M e k t u p l a r e lle r in e g e ç i n c e K a d ı E b u A h m e d , şe h ir u le ­ m a s ı v e B u h a r a i m a m l a r ı o l a y ı n e sa sı n ı a n l a d ı k l a r ı h a l d e z a ­ m a n ı n k o ş u l l a r ı n d a n ö t ü r ü e lle r in d e n y a p a c a k b ir şe y g e lm i­ y o r d u . P a d i ş a h ı n h a v a s s m d a n ç o ğ u K a r m a t î o l d u ğ u iç in p a ­ d i ş a h ı n o n l a r ı n sö z le r i n e i t i b a r e t m e y e c e ğ i n d e n k o r k u y o r l a r ­ d ı. Z i r a b u k işi le r i n h e r b ir in d e b i r v il a y e t v e e m ir le r i n d e m ü se l la h o r d u l a r v a r d ı . N i h a y e t k a d ı ’u l k u z a t E b u A h m e d ik in d i n a m a z ı n ı m ü ­ t e a k i p h ü k ü m d a r E b u M a n s u r ’u n s a r a y ı n a v a r a r a k b a ş b a ­ ş a k o n u ş m a y ı a r z u e t t iğ in i b il d ir d i. H ü k ü m d a r o n u k a b u l e d in c e k a d ı: “ H ü k ü m d a r ım , u le m a v e im a m la r m e lin d e n ö ğ ü t v e r m e k t e n b a ş k a c a şe y g e lm e z . P e d e r in iz E m i r H a m i d N u h r a h m e t u l l a h h e r d a i m â l im le r le o t u r u r k a l k a r d ı v e o n ­ l a r a d a n ı ş m a d a n b ir işe g i r i şm e z d i. B u n d a n d ı r k i h e r k e s o n u h a sr e t l e y â d e d e r . Si z ilim e h liy le o n a n is p e t e n d a h a se y r e k g ö r ü ş t ü ğ ü n ü z iç in o n u n i h d a s e t t ik le r i b u g ü n si z in d e v r in iz ­ d e a m a c ı n d a n s a p m ı ş t ı r .” d iy e r e k A lp t ig in ’in v e y a l n ı z k e n ­ d i fi k ir le r i o l m a d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e k n iy e t iy le y in e a y n ı h u s u s t a i m a m l a r ı n m e k t u b u n u ç ı k a r ı p o n a t a k d i m e t t i. D a h a s o n r a m e l ik i g a fle t u y k u s u n d a n u y a n d ı r m a k iç in o n a b i z z a t n a sih a t l a r d a b u l u n a r a k o n a b i r t a k ı m sö z l e r b e y a n e t t i. K a d e r i n b ir c ilv e si o l a r a k h e m e n e r t e si g ü n ü a k k u ş a m l ı ­ l a r S e f i d - C a m e g a n ’ın F e r g a n a ’d a a y a k l a n d ı k l a r ı v e e lle r in e g e ç e n M ü s l ü m a m k ı lı ç t a n g e ç i r d ik le r i h a b e r i g e ld i. B i r s o n ­ r a k i g ü n d e H o r â sâ n t a r a fla r m d a n T a le g a n v e ç e v r e d a ğ ın e t e k le r in d e K a r m a t î l e r i n İ s m a i l i m e z h e b in i a ç ı k t a n t e b li ğ e g i r i şt i k l e r i, o r t a lı ğ ı y a k ı p y ı k t ı k l a r ı v e k ı lı c a s a r ı l d ı k l a r ı h a b e ­ r i g e ld i. B u n l a r ü z e r i n e E m i r Se y y i d M a n s u r , K a d ı E b u A h m e d ’i v e z i r li ğ in e g e t i r d i. L â k i n k a d ı , “ B i r in c isi b u g ü n b e n v e ­ z ir li k m a k a m ı n a g e ç e r s e m h ü k ü m d a r ı m ı z a a r t n iy e t i o l m a k ­ sı z ı n k i m n a si h a t t e b u l u n a c a k t ı r ; İ k in c isi m a k s a d ı g ü r u h b e ­ n im b ü t ü n b u ö ğ ü t l e r i s ı r f v e z ir li ğ e t a m a h e t t iğ im iç in v e r d i­ 316 Siy ase t n am e ğ i m i ile r i s ü r m e y e c e k le r m i ? ” d i y e r e k v e z ir liğ i r e d d e t t i . H ü ­ k ü m d a r d a “ P e k i n e y a p m a l ı ? ” d iy e s o r d u . K a d ı : “ H ü k ü m ­ d a r a g ö r m ü ş g e ç i r m iş v e M ü s l ü m a n e v la d ı b ir v e z ir z a d e l a ­ z ım d ır .” d i y e y a m t i a d ı . H ü k ü m d a r : “ P e k â l â b u v a s ı f t a v e z i ­ r i n e r e d e n b u l u r u z ? ” d e y in c e k a d ı ; “ S a r a y z i n d a n ı n d a , t u t ­ s a k l a r a r a s ı n d a . ” d e d i. M a n s u r E b u A li B e l ’a m î v e B e k t ü z ü n ’ü s a r a y ı n z i n d a n ı n d a n ç ı k a r m a l a r ı n ı e m r e t t i . A y n ı g ü n h ila t - ı r ı z a ile k u ş a n d ı r a r a k o n l a r a i l t i f a t l a r d a b u lu n d u . A r ­ d ı n d a n a l ı n m a s ı g e r e k e n b ü t ü n t e d b ir le r i a l m a y a k o y u l m a ­ la r ın ı e m r e t t i. E r t e s i g ü n h ü k ü m d a r , v e z ir , k a d ı v e B e k t ü z ü n b a ş b a ş a b ir i st iş a r e y e o t u r a r a k y a k ı n v e u z a k t a k i v a z i y e t t e n p a d i ş a h ı h a b e r d a r k ıld ıla r . N i h a y e t i n d e p a d i ş a h ı T a l e g a n K a r m a t î l e r i y l e b ir lik t e a k k u ş a m l ı l a r d iy e a n ı la n F e r g a n a , Se m e r k a n d v e So ğ d K a r m a t île r in d e n k u r t u lm a y a , a r d ın d a n A b d u r r e z z a k ’ın ü st ü n e y ü r ü m e y e , s o n r a d a h a s s e g i y â n v e d e r g â h e h li n i o r t a d a n k a l d ı r m a y a i k n a e t t ile r . E r t e si g ü n u l e m a e lle r in d e m u h t e l i f şe h ir le r in â l im le r in in K a r m a t î l e r i n i s y a n l a r ı n d a n ş i k â y e t m e k t u p l a r ı y l a v e z ir e g e ­ lip o n d a n p a d i ş a h ı b il g il e n d ir m e sin i t a l e p e t t ile r . E b u A li k a s t e n o n l a n e r t e le y in c e â l im le ı; “ E ğ e r o d a o n l a r d a n b ir i o l ­ m a s a y d ı b iz e m a n i o l m a z d ı . ” d e d ile r . D a h a s o n r a E b u A li h e r k e si n h u z u r u n d a s u l t a n a e r t e si g ü n ü b i r m e c lis k u r a r a k b i r y a n d a K a r m a t î l e r i , b ir y a n d a d a u le m a y ı h a z ı r e y le y ip ş e ­ r i a t h ü k m ü g e r e ğ i b i r m ü n a z a r a t e r t i p e t m e si n i t e k l i f e t t i. E r ­ t e si g ü n E b u A l i B e l’a m î s u l t a n ı n s a r a y ı n d a b i r m e c li s t e r t i p e d e r e k K a d ı E b u A h m e d M e r g a z î v e d iğ e r i m a m v e â y â m d a v e t e t t i. K a r m a t î l i k m e z h e b in in b a ş t a A t î k - y e k ç e ş m o l ­ m a k ü z e r e t a n ın m ış k e la m c ıla n m d a ç ağ ır d ıla r . U le m a v e k a ­ d ı l a r ı n s o r u l a n k a r ş ı s m d a v e r e c e k c e v a p b u l a m a y a n A t î k ’e 1 0 0 s o p a v u r u p o n u H a r e z m ’e s ü r e r e k ö l e n e k a d a r k a l a c a ğ ı z i n d a n a t ı k t ıla r . E b u ’l f a z i Z e n g u r z d e n e n d i ğ e r in i d e g e t i r e ­ r e k o n a b i r t a k ı m s o r u l a r so r d u l a r . C e v a p v e r e m e y in c e o n a d a 1 0 0 s o p a ç e k e r e k k a r ısı v e ç o c u k la r ıy la o n u e sa r e t a lt ın ­ d a ö l e n e k a d a r  m û ’y a sü r d ü le r . A r d ı n d a n B e g t ü z ü n v e P a r s 317 N iz am ü ’l-M ü lk v e H a r a z v e k i li E b u ’l K a s ı m ’ı b ir o r d u y l a b i r li k t e d a h a h e r ­ h a n g i b ir is y a n b a ş g ö s t e r m e d e n b a s t ı r m a l a r ı iç in T a l e g a n ’a g ö n d e r d i le r . K ı l ı ç t a n g e ç i r d ik l e r i h a r i ç K a r m a t î o l d u k la r ı n ı i t i r a f e d e n 4 0 0 t a n ı n m ı ş k i şiy i y a k a l a y a r a k o n l a r d a n 6 0 . 0 0 0 d i n a r a l ı p b e y t ü l m â l a y a k l a ş ı k 1 0 0 . 0 0 0 d ir h e m k o y d u la r . G e r i y e k a l a n k u v v e t l e r P a r s v e H a r a z ’d a k a l a r a k d i ğ e r K a r m a t î le r i h a z r e t in h u z u r u n a g e t ir d ile r . B u n l a r d a n b ir k ı s m ı i p ­ t e sa l l a n d ı r ı l d ı b ir k ı s m ı d a z i n d a n l a r d a ç ü r ü d ü . T a l e g a n ’d a e l d e e d i le n b a ş a r ı d a n s o n r a , k e n d ile r i n e şe r i­ a t ı ö ğ r e t m e s i iç in , â l i m b ir z a t o l a n E b u M u h a m m e d d e y a n ­ l a r ı n a v e r i le r e k F e r g a n a t a r a f l a r ı n d a n î s h a k B e lh î v e B e g A r s l â n s o r u m l u t u t u l d u . T a l e g a n ’d a k i z a f e r d e n s o n r a o r d u F e r g a n a ’y a ile r le y e r e k o r a d a y u v a l a n m ı ş g ü r u h u n b ir k ı s m ı ­ n ı t e p e l e d i, b i r k ı sm ı n ı n d a m a l l a r ı n a e l k o y d u . B i r b a z ı sı d a o sa p k ın m e z h e p t e n ö t ü r ü p işm a n o ld u k la r ım sö y le y e r e k t e v b e l e r e d i p t e k r a r M ü s l ü m a n o ld u la r . O r d u B u h â r a ’y a n i­ c e g a n i m e t v e m a l l a g e r i d ö n d ü . D â î l e r i n m e z h e p le r in in n a ­ sıl o l d u ğ u k e n d is in e s o r u l u n c a  l i m E b u M u h a m m e d ; “ A v ­ r e t y e r le r i n i g iz le m e y e r e k b ir b i r l e r in d e n v ü c u t l a r ı n ı n b u b ö l ­ g e le r in i e sir g e m iy o r la r . B i r e r b i r a v r a d ı a l a c a ğ ı v a k i t , k a d ı n a ö n c e a n c a k e n b ü y ü k l e r i e l s ü r d ü k t e n s o n r a e r in in d o k u n ­ m a s ı n d a b ir b e is g ö r m ü y o r l a r d ı . C e n a b e t c e n a b e t o t u r u p k a lk ı y o r l a r , a n a , b a c ı v e k ı z l a r ı n a s a r k ı y o r l a r d ı . N a m a z , o r u ç , İ s l a m h a c c ı v e g a z a d e r se n iz h a k g e t i r e ...” B u m e se le d e n d e y ü z le r in in a k ı y l a ç ı k t ı k l a r ı v a k i t E m i r Se y y id M a n s u ı ; v e z ir , k a d ı v e B e g t ü z ü n h e p b e r a b e r t e k r a r b a ş b a ş a d e r g â h v e d i v a n e h lin in v e K a r m a t î m e z h e b in e g i r ­ m iş h a sse g i y â n ı n d u r u m l a r ı m is t i ş a r e e t m e k ü z e r e b ir a r a y a ge ld ile r . D iğ e r l e r i n e ib r e t o l m a s ı iç in g i r i şt i k l e r i b u i şi b u r u n ­ la r ı n d a n g e t i r m e n in y o lla r ın a b a k t ıl a r . E v v e le m ir d e Ebu M a n s u r A b d u r r e z z a k ’ı a l a ş a ğ ı e d e r e k K a r m a t î l e r i n k ö k ü n ü H o r â s â n , I r a k v e M a v e r a ü n n e h r ’d e n k a z ı m a y ı k a r a r l a ş t ı r d ı ­ la r . H o r â s â n ’d a n ç ı k a r a k G a z n e ’y e k e n d is in e y u r t b e lle y e n A l p t i g i n ’in T u s e m ir i o l a n E b u M a n s u r A b d u r r e z z a k ’t a n g ü ­ 318 Siy aset n am e n ü n ş a r t l a r ı n d a d a h a g ü ç l ü o l m a d ı ğ ı g ö z ö n ü n e a l ın d ı . Ö n ­ c e li k l e p a d i ş a h ı n y u r d u o l a n B u h â r a ’d a K a r m a t î l e r i n k ö k ü ­ n ü k a z ı m a y a , a r d ı n d a n E b u M a n s u r v e y u v a l a n d ı k l a r ı d iğ e r b ö lg e l e r in K a r m a t île r d e n a r ın d ır ılm a sı k a r a r ın a v a r d ıla r H o r a s a n si p a h - sâ l â r U ğ ın a N a s ı r u ’d - d e v le E b u ’l H a ş a n Sim c u r ’u n g e t i r i l m e si v e id a r e s i n d e k i o r d u y l a d e r g â h a g e lm e si­ n in e m r e d i lm e si k a r a r l a ş t ı r ı l d ı . K e n d i s i d e r g â h a v a r d ı ğ ı n d a s a r a y ç e v r e sin d e n , su lt a n ı n y a k ı n l a r ı n d a n , k â t ip le r in d e n h e r k i m K a r m a t î l e r e k a t ıl m ı ş ise o n d a n a l ı n a c a k d e s t e k l e y a k a ­ la n m a sı v e z in d a n a t ık ılm a sı v e m a lla r ın a e l k o n u lm a sı ve b o y u n l a r ı n ı n v u r u l m a s ı , a r d ı n d a n N a s ı r u ’d - d e v le E b u ’l H a ­ ş a n S i m c u r ’u n E b u M a n s u r A b d u r r e z z a k ’ı t e p e l e m e si iç in o r d u s u y l a H o r â s â n ü z e r in e y ü r ü m e si n d e m u t a b a k a t s a ğ l a n ­ d ı. B u n u n iç in c i v a r e m ir le r e m e k t u p l a r y a z a r a k G ü r g a n ’d a n E b u Şe m g i r ’in g e lm e si v e o r d u y a k a t ı l m a s ı v e T u s ’u k u ş a t ­ m a l a r ı v e E b u M a n s u r ’u y a k a l a m a l a r ı v e e lle r in e g e ç e n K a r m a t î y i k ı h ç t a n g e ç i r m e l e r i is t e n d i . E b u M a n s u r o r d u l a r ı n T u s ’u ç e p e ç e v r e k u ş a t t ı k l a r m ı g ö r iin c e h a s t a o l d u ğ u n d a n ö t ü r ü k e n d i si n i G ü r g a n ’a a t a r a k c a ­ n ın ı k u r t a r m a y a ç a h şt ı . Ş e m g i r o n u n y o l u n u k e si n c e k u ş l u k v a k t i n d e n ik in d i y e k a d a r ç a r p ı şt ı la r . E b u M a n s u r h a s t a l ı ğ ı n v e r d iğ i y o r g u n l u k v e m e ş a k k a t t e n g ü ç b e l â a y a k t a d u r a b i l i ­ y o r d u . N i h a y e t a t ı n d a n in ip g u l a m m m a y a k l a r ı n a k a p a n a ­ r a k c a n v e r in c e e m r in d e k i o r d u d ö r t b i r y a n a d a ğ ı l d ı . Şe m ­ g i r E b u M a n s u r ’u n k e ll e si n in u ç u r u l m a s ı n ı e m r e t t ik t e n s o n ­ r a b o z g u n a u ğ r a y a n la r ı a k şa m n a m a z ın a d e ğ in t a k ip e d e r e k k ı h ç t a n g e ç i r d i. E b u M a n s u r ’u n b ü t ü n t e ç h iz a t v e h â z in e si­ n e e l k o y d u la r . Şe m g ir E b u M a n s u r ’u n k e l le sin i 7 0 e sir l e b i r ­ li k t e E m i r Se y y i d ’in h u z u r u n a y o l l a d ı . E b u H a ş a n S i m c u r b i r y a n d a n , Şe m g i r b ir y a n d a n v i la y e t in a l t ın ı ü st ü n e g e t ir d ile r . Ö n l e r i n e g e le n K a r m a t î y i y a k a l a y ı p ö l d ü r d ü l e r H o r â s â n v e I r a k s a t h ı n d a t e k b ir K a r m a t î , b i r B â t ı n î k a l m a y ı n c a y a v e m e z h e b in k ö k ü k a z ı n a n a v e o n l a r d a n e n k ü ç ü k b ir e se r k a l ­ m a y a n a k a d a r ç a r p ı şt ı la r . 319 N iz am ü ’l-M ü lk H û z i s t â n ’d a B â t ı n î M u h a m m e d B u r k a ’î ’n i n Z u h u r u (A ll a h R e z il R ü s v a E t sin ) H ic r e t i n 2 5 5 . y ı l m d a [ M . 8 6 8 ] M u h a m m e d b in A li B u r k a î A le v î is y a n b a y r a ğ ı a ç a r a k A h v a z ’d a , u z u n y ı l la r H û z i st â n v e B a s r a Z e n g î le r in i k a n d ı r a r a k o n l a r ı k e n d i m e z h e b in e d a v e t e t m e k t e y d i. K e n d i s ı r a s ı g e li p d e is y a n e d i n c e b ü t ü n Z e n g î l e r o n u n l a e lb i r l iğ i e y le y e r e k A h v a z ’ı z a p t e t t i k t e n s o n ­ r a B a s r a v e b a ş t a n b a ş a b ü t ü n H o r a s a n ’ı e lin e g e ç i r d i. K ö l e ­ le r e fe n d ile r i n i k a t l e d e r e k o n l a r ı n m a l l a r ı n a m ü lk le r in e , k a ­ d ın , s a r a y v e a r a z i le r in e e l k o y d u la r . Ü z e r le r in e y ü r ü y e n o r ­ d u l a r ı h e z im e t e u ğ r a t a r a k c ih a n ı t a l a n e t t ile r . İ V I u h a m m e d b in B u r k a î A le v î b u ş e k il d e t a m 1 4 y ıl 1 4 a y v e a lt ı g ü n B a s r a v e H û z i s t â n ’d a id a r e y i e li n d e t u t t u . N i h a ­ y e t e sir a l ın ı n c a e m r in d e k i k ö le le r in h e p si k ı lı ç t a n g e ç i r il d i . H ic r e t i n 2 7 0 . y ı l ı n d a , S a f e r a y ı n ı n [ M . 8 8 3 ] s o n l a r ı n d a M u ­ h a m m e d B u r k a î ’y i B a ğ d a t ’a g e t i r e r e k boyn un u v u r d u la r . Ö ğ r e t i si z ik r e t t iğ im iz ş e k il d e M e z d e k , B â b e k , E b u Z e k e r iy - ' y a , H u r r e m e - d in v e K a r m a t î m e z h e b in e b e n z e r ö z e l li k le r a r z e d iy o r d u . E b u S a î d C i n a n î v e O ğ l u E b u T a h i r ’in B a h r e y n v e L a h s a ’d a Z u h u r E t m e le r i K e z a M u ’t a z a d z a m a n ı n d a E b u S a i d e l - H a s a n b in B e h r a m e l C i n â n î B a h r e y n ’' v e L a h s a ’d a is y a n b a y r a ğ ı n ı a ç t ı. Y ö r e a h a l i si n i b i z i m B â t ı n î d iy e a d l a n d ı r d ı ğ ı m ı z Şiî m e z h e b i­ n e d a v e t e t m e k t e y d i. Z a m a n l a işle r in i y o l u n a k o y u n c a y o l v u r u c u l u k işle r in e g i r i şe r e k y a ğ m a l a r d a b u l u n d u . H e r şe y in m u b a h o l d u ğ u n a i n a n a n i b a h a t d ü z e n in i a le n e n s a v u n a r a k işle r in i s ü r d ü r m e k t e y d i. C i n a n î h a d im i t a r a f ı n d a n k a d e d i l d i . B u n d a n s o n r a B a h r e y n v e L a h s a ’d a k i g ü ç le r i z a y ı fl a d ı . C in a - * B u g ü n k ü B a h r e y n d e b id i r . 320 Siy aset n am e n î ’n i n E b u T a h i r is m i n d e k i ç o c u ğ u b a b a s ı n ı n y e r i n e g e ç e r e k b ir s ü r e h a k k a n i y e t l e h a y a t ı n a d e v a m e t t i. K e n d i s i Şi î i t ik a ­ d ı n d a n p e k a z şe y b ilm e k t e y d i. B i r k im se y i d â î l e r e y o l l a y a ­ r a k t a b i o l d u k l a r ı “ E l - B e l a g a t u ’s S â b i a ” k i t a b ı m t a l e p e d i n ­ c e o n l a r d a k i t a b ı o n a y o ll a d ı la r . E b u T a h ir b u k i t a b ı o k u ­ y u n c a k u d u r d u . B a h r e y n v e L a h s a ’d a n e r e d e e li s il a h t u t a n , d e l ik a n l ı v e g a y r e t k e ş b ir k i m s e v a r is e o n l a r a : “ G e li n , siz e b ir m e se le ö ğ r e t e c e ğ im v e h a y r ı n ı z iç in siz e b i r şe y g ö st e r e c e ­ ğ i m . ” d i y o r d u . H a c m e v sim in e y a k ı n b ir z a m a n d a t o p l a n ­ m ı ş h a l k y ı ğ ın la r ın ı h a c c a g ö t ü r e c e ğ i n i sö y le d i. Z i r a h a c d ö ­ n e m iy d i. D ö r t b i r y a n d a n h a c ı l a r t o p l a n ı n c a , “ K ı l ı ç l a r ı ç e k in v e ö n ü n ü z e g e le n i ö l d ü r ü n !” d i y e e m r e t t i. “ M e k k e l i l e r e v e K â b e ç e v r e sin e ise k a r ı ş m a y ı n . ” A n sız ın k ı lı ç la r ı ç e k e r e k e l­ le r in e g e ç e n i ö ld ü r d ü le r . B u d u r u m u g ö r e n h a l k K a b e ’y e s ı ­ ğ ı n ı p K u r ’a n o k u m a y a k o y u l d u l a r . M e k k e l i l e r d e s il a h l a r ın a s a r ı l ı p c e n g e t u t u şt u la r . E b u T a h i r h a l k ı n s i l a h l a r ı n a s a r ı ld ı ğ ı n ı g ö r ü n c e a r a y a b ir e lç i k o y a r a k , “ B i z h a r b e d e ğ i l h a c c a g e ld ik . Su ç b i z i m h a r e ­ m im iz i ç iğ n e y e n siz in t a k e n d in iz d e d ir . Z i r a b iz d e n b i r isin i siz y o k y e r e k a t l e d i n c e b iz d e ist e r is t e m e z s i l a h l a r ı m ı z a d a v ­ r a n d ı k . M e k k e a h a li si n in s i l a h l a r ı n a s a r ı lı p h a c ı l a r ı ö l d ü r ­ d ü k l e r i h a b e r i c ih a n ı n d ö r t b i r t a r a f ı n a y a y ı l ı r s a a r t ı k k im se h a c c a g e lm e z v e b u d a siz in z a r a r ı n ı z a o l u r .” d e d i. M e k k e l i ­ le r d e b u s ö z le r e k a n a r a k k ıl ı ç la r ı n ı k ı n l a r ı n a s o k t u l a r v e b ir d a h a s a v a ş m a y a c a k l a r ı n a d a i r K u r ’a n ’m ü z e r in e e l b a s a r a k y e m in e t t ile r . B ö y l e c e M e k k e l i l e r g e r i d ö n e r e k M u s h a f l a r ı h a r e m e g ö t ü r d ü l e r . H a c ı l a r d a z i y a r e t le r i n e d e v a m e d i p t a ­ v a f l a r ı n a k o y u l d u la r . E b u T a h ir sila h lı a d a m la r ı n d a ğ ıld ık la r ın ı g ö r ü n c e d o st ­ l a r ı n a s i l a h l a n m a e m r i v e r e r e k h a r e m e d a h p d ı ş a r ı d a n iç e ­ r id e n k im i b u lu r la r sa k ılıç t a n g e ç ir m e le r in i, h a t t a b ü t ü n M e k k e ’y e m ü c a v i r o l a n a h a liy i t e p e le m e le r in i b u y u r d u . B u n u n ü z e r i n e E b u T a h i r ’in a d a m l a r ı h a c ı l a r a ç a k a l l a r g i ­ b i ü ş ü ş e r e k h a l k ı k ı r ı p g e ç i r d il e r . H a l k d a ğ l a r a d o ğ r u k a ç a ­ 321 N iz am ü ’l-M ü lk r a k k u y u l a r a s a k l a n m a k t a y d ı . D e r k e n H a c e r ü ’l E s v e d t a ş ı ­ n ı K a b e ’d e n s ö k e r e k K a b e ’n in d a m ı n a ç ı k ı p a l t ı n o l u ğ u y e ­ r in d e n ç ı k a r d ı l a r v e : “ İ la h ı n ı z g ö k l e r e ç ı k t ı ğ ı iç in e v i n i y e r ­ y ü z ü n d e k i m s e s i z k o d u . Ş i m d i T a n r ı ’m n e v in i t a l a n e t m e v a k t i d i r , y a ğ m a l a y ı n ı z ! ” d iy e h ö y k ü r ü y o r l a r d ı . B i r y a n d a n K a b e ’n i n ö r t ü s ü n ü k a p a r a k p a r a m p a r ç a e d i p y a ğ m a l a r k e n b i r y a n d a n d a , “ İ şt e ş i m d i A l l a h ’ın e v in e s ı ğ ı n d ı l a r n e d e n k ılıc ım ız ın g a z a b ın d a n k u r t u la m a d ın ız , e ğ e r r a b b in iz o l­ s a y d ı siz i k ı l ı ç l a r ı m ı z d a n e s i r g e r d i . ” g i b i n ic e s ö z l e r l e a l a y ­ lı a l a y l ı k o n u ş m a k t a y d ı l a r . M e k k e l i l e r i n k a d ı n v e ç o c u k l a ­ r ın ı e sir v e k ö le y a p a r a k g ö t ü r d ü le r . K u y u la r d a d ir i d ir i ö l e n le r in d ı ş ı n d a y i r m i b in k ü s u r h a c ı v e M e k k e l i k a t l e d i l ­ m i ş t i . 1 0 0 . 0 0 0 d e v e , m a l , d in a r , d i r h e m v e n e v a r n e y o k h e p s i n i g ö t ü r d ü l e r . L a h s a ’y a g e r i d ö n d ü k l e r i n d e e ll e r in e g e ç ir d ik le r i se r v e t v e g a n im e t le r d e n b ir k ısm ın ı d â île r e a r ­ m a ğ a n o l a r a k g ö n d e r d i l e r . B u ç a p u l c u l a r ı n K a b e ’y e n e y le d i k l e r i h a b e r i t ü m c i h a n a y a y ı ld ı . H a d i s e r e s u l a l e y h i s s e l a m ı n h i c r e t in d e n 3 1 7 se n e s o n r a [ M . 9 3 0 ] , M u k t e d i r ’in z a ­ m a n ın d a n v u k u b u ld u . Y in e g e r i k a l a n b ir t a k ım m a lla r ı h e d iy e o la r a k M a ğ - r i b ’d e k i E b u S a i d ’e y o ll a d ı la r . E b u S a i d ’in b a b a s ı , A b d u l l a h M e y m u n ’u n o ğ u l l a r ı n d a n b ir is i o l a n A h m e d n a m ı n d a b ir Y a h u d i id i . A h m e d o n u n a n a s ı y l a e v le n e r e k t e r b i y e e t t i. A n ­ n e s i g i b i o n u d a h i m a y e s in e a l a r a k o n a g ö r e v l e r t e v d i e t t i. E b u S a i d b ü y ü y ü n c e o n u t e ç h iz a t l a d o n a t t ı k t a n s o n r a k e n d i v e li a h d ı k ıl d ı. O n a k e n d i s a p k ı n d a v a v e m e z h e b in i b e lle t e ­ r e k n i ş a n l a r v e r d i. E b u S a i d d e M a ğ r i b ’e g e le r e k Si c i l m a s ’t a ik a m e t e t t i. H a l i v a k t i y e r in e g e lin c e iy ic e p a l a z l a n d ı k t a n s o n r a s a p k ı n m e z h e b in i k ı lıç z o r u y l a h a l k a k a b u l e t t ir d i. B u ­ n u n y a n ı sı r a , “ B e n m e h d iy im . A le v iy im .” d i y e r e k h a l k ı a ğ ı r v e r g ile r e b a ğ l a d ı . Ş a r a b ı h e la l ; a n a , b a c ı v e ö z k ız ı m u b a h k ıld ı. M e r v â n î l e r v e A b b a s î l e r e a ç ı k t a n a ç ı ğ a h a k a r e t l e r s a ­ v u r u y o r d u . E ğ e r o n u n n a h a k y e r e k ıy d ığı m a su m c a n la r ı v e i h d a s e t t i ğ i s a ç m a s a p a n t ö r e l e r i z i k r e d e c e k o l u r s a k m e s e le 322 Siy aset n am e u z a r . B u g ü n M ı s ı r ’d a h ü k ü m sü r e n le r in b u s o y d a n g e ld ik l e ­ r i T e v â r i h ’t e g e ç m e k t e d i r / E b u T a h i r Sa i d , L a h s a ’y a d ö n d ü ğ ü n d e ç ö l e a t t ığ ı K u r ’a n , T e v r a t v e I n c il’d e n e li n e g e ç i r d i ğ i b ü t ü n M u s h a f l a r ı h a l k t o p ­ l a m a k l a m e ş g u l o l u r k e n o k ö p e k : “ C i h a n d a h a l k ı ü ç k işi d o ğ r u y o l d a n ç ı k a r m ı şt ı r : B i r ç o b a n , b i r t a b i b v e b i r d e v e ­ c i / ’ İ ç le r in d e b e n i e n d e li r t e n i o d e v e c id ir . Z i r a d iğ e r le r i ş a r ­ la t a n , g ö z b a ğ c ı v e s a h t e k â r id i le r .” g i b i l a f l a r e d i y o r d u . Ö t e y a n d a n b a c ı , a n a v e ö z k ı z l a r l a c in se l ili şk iy e g i r m e y i m u b a h sa y ıy o r , h e r k e si n se r v e t v e k a r ı l a r ı m b ir b ir le r in e m u b a h k ılı ­ y o r d u . A y r ı c a H a c e r ü ’l E s v e d ’i ik i y e y a r d ı v e d ı ş k a p ı y a g ö ­ t ü r d ü ; k u y u n u n y a n ı b a şın a k o y d u k t a n so n r a k u y u n u n b a ­ şı n a g e ç i p b ir a y a ğ ı y l a t a ş ı n b i r y a r ı s ı n a , d i ğ e r a y a ğ ı y l a t a ş ı n ö b ü r p a r ç a s ı n a b a s a r a k t ü m p e y g a m b e r l e r e a le n e n a ğ z a a l ın ­ m a d ı k h a k a r e t l e r e t m e le r in i i s t iy o r d u . O n u n b u ile r i g e r i l a f ­ la r ı , p e g a m b e r l e r e la n e t e t m e si, b a c ı v e k ı z la r ı y la c in se l il iş ­ k iy i m u b a h sa y m a s ı n ı g u r u r l a r ı n a y e d ir e m e y e n A r a p l a r ı n b a z ı s ı b u n l a r a t a h a m m ü l e d e m e y e r e k , a n a , b a c ı v e k ız la r ın ın iffe t le r in e b ir le k e g e lm e si n d iy e z ır n îh y u t u p c a n l a r ı n a k ıy ­ d ıla r . L â k i n M a ğ r i b a h a l i s i n d e n k a r a c a h i l v e t o y g e n ç le r b u işe t a m a h e d e r e k b u y o l u t u t t u la r . B u k ö p e k i k in c i d e f a h a c k a fil e sin e s a l d ı r a r a k h a y siy e t siz ­ li k l e r d e b u l u n d u k t a n s o n r a a h d i n i b o z a r a k h a d d e h e s a b a g e l m e z i n s a n ı k ı lı ç t a n g e ç i r d i. K a r a v e d e n iz y o l u n u k u l l a n a ­ r a k h a c c a g i t m e k iç in t o p l a n a n I r a k v e H o r a s a n a h a l i s i h a ­ d is e le r d e n k o r k a r a k K ü f e c a m i i n e g e ld ik l e r i n d e H a c e r ü ’l E sv e d ’in o r a y a a t ıl d ı ğ ı n ı f a r k e d i p t a ş ı g e r i M e k k e ’y e y o l l a d ı ­ la r . G e l e n t a ş ı M e k k e ’d e b u d e f a d e m i r d e n ç iv ile r le y e r in e y e r l e şt ir d il e r E b u T a h ir d e n e n b u h e r if d a h a so n r a Z e k îr e G e b r d e ­ n e n ş a h s ı İ s f a h a n ’d a n L a h s a ’y a g e t i r i p g i z l i c e o n u h ü k ü m ­ * F a t ı m î h a life le r i k a st e d ilm e k t e d ir . K a st e d i l e n k işile ı; H a z r e t i M u s a , H a z r e t i İ s a v e H a z r e t i M u h a m m e d ’d ir 323 N iz am ü ’l-M ü lk d a r y a p t ı . Z e k î r e g ü c ü e li n e a l ı n c a e l e b a ş l a r ı n d a n 7 0 0 k i ­ şin in k e l l e si n i u ç u r d u k t a n s o n r a E b u T a h i r v e k a r d e ş l e r i n i o r t a d a n k a l d ı r m a y a y e lt e n d i. E b u T a h i r o n u n b i r t e r t i p l e k e n d i s i n i ö l d ü r ü p i d a r e y i e li n e a l a c a ğ ı n d a n h a b e r d a r o l ­ d u . B iz şim d i b u k ö p e ğ in İ sla m d in in e v e r d i ğ i z a r a r l a r ı , d ö k t ü ğ ü k a n la r ı sır a la y a c a k o lu r sa k k it a b ım ız ın h a c m i o n m isli a r t a r . O n u n b u fit n e si R â z î ’n i n ’" d ö n e m i n e k a d a r u z a n ın B ü t ü n b u n l a r , â l e m in e f e n d isin in (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i k ılsı n ) b u n ­ l a r ı n m e z h e b in in n ic e o l d u ğ u n u , b u l a ş t ı k l a r ı p is li k le r i, s ö z v e y e m in l e r in e i t i m a d e d il m e y e c e ğ in i v e b u B â t ın île r in i k t id a r ı e lle r in e g e ç i r d ik l e r in d e M ü s l ü m a n l a r a v e M ü s l ü m a n b e ld e ­ le r e e y le d ik le r i z u l m ü , iş le d i k le r i su ç l a r ı v e n a s ı l ş o m b i r g ü ­ r u h v e n e d e n li İ s l a m v e m ü l k d ü ş m a n l a r ı o l d u k l a r ı n ı b il m e ­ si iç in z i k r e d il d i . M u k a n n a M e r g a z i *" İ s l a m b e l d e l e r in d e M a v e r a ü n n e h r ’e y i n e a y n ı t a r ih l e r d e z u h u r e d e r e k şe r ia t ı n k ö k ü n ü c i h a n d a n k a z ı m a y a y e lt e n m işt ir . E v v e le m ir d e E b u S a i d C i n a n î , E b u Sa i d M a ğ r i b î , M u h a m m e d A le v î B u r k a î v e d i ğ e r d â î l e r in h a ­ r e k e t e t t i k le r i g i b i h a r e k e t e t t i. M u k a n n a v e E b u S a i d b ir b i r ­ le r in in ç a ğ d a ş ı id ile r .’" *’" H a t t a b ir b i r le r i y l e y a z ı ş m a k t a id ile r . M u k a n n a M a v e r a ü n n e h r b ö l g e s i n d e , d a ğ d a b i r t ıls ım y a p a r a k h e r g ü n h a l k ı n g ö r e b il e c e ğ i b i r ş e k il d e a y ı n d o ğ m a ­ y a b a ş l a d ı ğ ı u z u n s ü r e se y r e d il e b ile c e k t a r z d a b u t ı l s ı m d a n a y b e n z e r i b ir şe y y ü k se l t m e k t e y d i. Y ö r e a h a l i si n i İ s l a m v e ş e r i a t d a i r e si d ı şı n a ç ı k a r m a y ı b a ş a r ı n c a g ü c ü n ü p e k işt i r d i . A r d ı n d a n F i r a v u n g i b i il a h l ık d a v a s ı n d a b u l u n a r a k n ic e m a ­ s u m c a n a k ıy d ı. O r t a l ı ğ ı fit n e f e s a d a b o ğ a n M u k a n n a ile s a ­ v a ş m a k iç in ç e v r e v i la y e t le r d e n o r d u l a r g e ld i. M e v z u o k a ­ d a r u z u n d u r k i e ğ e r b u n la r ı n h e p si n i b a h s i m i z e k o n u e d e c e k ^ E r - r a z i b illâ h , 2 0 . A b b a s i h a life s i M e r v l i d e m e k t ir . * T a r i h se l o l a r a k b ir b ir le r in in ç a ğ d a ş ı o l m a l a r ı n a i m k â n y o k t u n 324 Siy asetn an ıe o l u r s a k n ic e k i t a p l a r ı n k a l e m e a l ı n m a s ı g e r e k ir . B u fi t n e sil­ sile si iç in d e a d ı g e ç s in d i y e o n u d a z i k r e t m iş b u lu n d u k . V e d a h i B â t m î le r e , is y a n e t t i k l e r i t a r ih e v e şe h r e g ö r e b ir isi m v e l a k a p v e r ilm işt ir . B u se b e p t e n ö t ü r ü m u h t e li f a d l a r l a a n ı l m a k t a d ı r l a r . E s a s ı n d a ö z le r i b ir d ir . Ö m e ğ i n H a le p ve M ı s ı r ’d a İ sm a i lî ; K u m , K â ş â n , T a b e r i s t a n v e Z e b z v â r ’d a Şiî; B a ğ d a t , M a v e r a ü n n e h r , G a z n e ’d e K a r m a t î ; K û f e ’d e M ü b â r e k î; B a s r a ’d a R e v e n d î v e B u r k a î ; G ü r g a n ’d a M u h a m m i r i ; Ş a m ’d a M u b a y z a ; M a ğ r i b ’d e S a î d î ; L a h s a v e B a h r e y n ’d e C in â n î; İ s f a h a n ’d a B â t ı n î (k e n d i le r i n e d e T a l î m î d e r le r ) o l a r a k a d l a n d ı r ı l m ı şla r d ı r . B u n la r ı n m e v z u s u e p e y u z u n d u r ; o n la r ı n t e k d a v a s ı M ü s l ü m a n l ı ğ ı n k ö k l e r i n i n a sı l k u r u t u r u z v e h a lk ı n e ş e k il d e s a p t ı r a b i l i r v e d o ğ r u y o l d a n ç ı k a r a b i l i r i z d e n b a ş ­ k a b ir şe y d e ğ ild ir . V a l l a h u a ’le m ! 325 Kırk Sek izinci Fasıl Hurrem e-din Taraftarlarının İsyanına Dairdir i m d i b e n d e n i z , c ih a n ı n e fe n d i sin e H u r r e m e - d in t a k ip ç ile r i­ n i b i r k a ç b a b d a ö z e d e su n a c a k t ı r . H u r r e m e - d in le r h e r n e v a ­ k i t isy a n e t se le r B â t ın île r b u n l a r l a işb ir liğ in e g i r m i ş, o n l a r a d e s t e k o l m u şla r d ı r ; a y n ı şe k ild e B â t ın île r h e r n e r e d e is y a n b a y ­ r a ğ ı a ç m ı ş l a r s a H u r r e m e - d in le r o n l a r l a e lb ir liği y a p a r a k o n l a ­ r ı e lle r in d e n g e ld iğ in c e m a l l a r ı y la c a n l a r ı y la h i m a y e e t m işle r ­ d i r Z i r a b u n la r ı n h e r ik isin in s a p ı k ö ğ r e t ile r i e s a s ı n d a a y n ı d ır 1 6 2 [ M . 7 7 8 ] se n e sin d e M e h d i d ö n e m i n d e k ız ıl s a n c a k a d m ı v e r d ik le r i G ü r g a n B â t m î le r i , y a n i ç o k g ü ç lü o l a n M u h a m m ir î l e r H u r r e m e - d in ie r le e lb ir liğ i y a p a r a k : “ E b u M ü s l i m h â l â d ir id ir v e b iz m e m le k e t i z a p t e d ip o n a t e sl im e d e c e ğ iz .” i d d i a s ı n d a b u l u n d u l a r E b u M ü s l i m ’in y a z d ı k la r ı n ı k e n d ile r i ­ n e ş i a r e d i n ip b ü t ü n h a r a m l a r ı h e la l v e k a d ı n la r ı n ı b ir b i r le r i ­ n e m u b a h k ı l d ı l a r D a h a s o n r a E b u E iy â n d ö r t b ir y a n a m e k t o p l a r g ö n d e r i p T a b e r i st a n e h lin in y e k v ü c u t o l a r a k a sile r le c e n k e t m e le r in i ist e d i. O n l a r d a b ir le şip is y a n c ı la r m ü z e r in e y ü r ü y e r e k o n la r ı b o z g u n a u ğ r a t t ı l a r H a r u n R e ş i d ’in H o r a ­ s a n ’d a b u lu n d u ğ u t a r ih t e İ s f a h a n b ö lg e sin d e n , m u h t e l i f şe h ir ­ le r d e n , b i l h a s s a R e y , H e m e d a n ’d a n b ir ç o k k i ş i k e n d ile r in e k a ­ t ılıp a y a k l a n d ı l a r Sa y ı la r ı 1 0 0 . 0 0 0 ’le r i a ş m a k t a y d ı . B u n u n 327 N izam ü '1-M .ü lk Ü z e r in e H a r u n R e şid A b d u lla h b in M a l i k ’i H o r a s a n ’d a n 2 0 . 0 0 0 a sk e r le ç a r p ı ş m a s ı iç in ü z e r le r in e sa l d ı . A b d u ll a h b in M a l i k ’in o r d u s u n d a n d e h şe t e k a p ı l a n isy a n c ı la r d a ğ ı l a r a k y u r t la r ı n a d ö n d ü le r . B u n u n ü z e r in e A b d u ll a h b in M a l i k , H a ­ r u n R e ş i d ’e ; “ E b u D u l e f b iz im iç in o l m a z s a o l m a z d ı r !” d iy e y a z ı n c a , “ E m r in e a m a d e o l !” d iy e y a n ıt g e ld i. B ö y l e c e h e r ik i­ s i g ü ç le r in i b ir le şt ir d ile n H u r r e m e - d in le r t e k r a r B â t ın île r in k ı ş ­ k ı r t m a la r ı y la h a r e k e t e g e ç e r e k fi t a e ç ı k a r ı p o r t a lı ğ ı t a l a n e t ­ m e y e k o y u l d u l a r E b u D u l e f A d î v e A b d u ll a h b in M a l i k o n ­ la r ı g a fi l a v l a y a r a k t a a r r u z d a b u l u n d u l a r Ç a p u l c u l a r d a n n i­ c e si n i k ı lıç t a n ge ç ir d ile r . B o z g u n a u ğ r a y a n H u r r e m e - d in le r i n ç o c u k l a r ı m B a ğ d a t ’a ge t ir d ile r . U ş a k o l a r a k b a n a d a h i sa t t ıla r . B u h a d is e l e r in ü z e r i n d e n d o k u z y ıl g e ç t ik t e n s o n r a B â b e k A z e r b a y c a n ’d a is y a n b a y r a ğ ı n ı a ç ı n c a b u n l a r o n a k a t ı l m a y a n iy e t le n d ile r . Ü z e r l e r i n e o r d u y o ll a n d ı ğ ı n ı h a b e r a l d ı k l a r ı n d a k o r k u iç in d e d ö n e r e k d a ğ ı ld ı l a r . H i c r i 2 1 2 [ M . 8 2 7 ] y ı l ı n d a H a l i f e M e ’m û n d ö n e m i n d e H u r r e m e - d in l e r is y a n e d i n c e İ s ­ fa h a n b ö l g e si n d e n b ir g u r u p B â t ı n î o n l a r a k a t ı l a r a k , a s a y i ş i b o z d u la r . B â t ı n î le r A z e r b a y c a n ’a v a r ı p o n l a r l a b ir le şt ile r . H a l i f e M e ’m û n , K û h i s t â n ’ı z a p t e d i p o y ö r e d e k e r v a n la r ı n y o l u n u v u r a n i s y a n a k a l k ı ş m ı ş Z u r e y r b in A li’y l e ç a r p ı ş m a ­ sı, B â b e k ’i t e p e l e m e si v e H u r r e m e - d in l e r le c e n k e t m e si iç in M u h am m ed b in H u m eyd T â î ’y i ü z e r le r in e y o l l a d ı . T â î , M e ’m û n ’u n h a z î n e si n d e n e n u f a k b ir şe y t a l e p e t m e y e r e k o r ­ d u s u n u k e n d i se r v e t iy le t e ç h i z e d e r e k Z u r e y r ’in ü s t ü n e y ü r ü ­ d ü ; o n u n o r d u s u n u d a r m a d a ğ ı n e t t i k t e n s o n r a k e n d is in e b a ğ h g ü r u h u h e la k v e p e r i ş a n e t t i. B u n u n ü z e r in e M e ’m û n K a z v i n , M e r a g a v e A z e r b a y c a n şe h ir le r in d e n b i r k ı s m ı n ı o n a v e r d i . A r d ı n d a n T â î t e k r a r B â b e k ’in ü st ü n e y ü r ü d ü . T â î ile B â b e k a r a s ı n d a şi d d e t li ç a r p ı ş m a l a r a l t ı a y b o y u n c a s ü r d ü . B u ç a r p ı ş m a l a r ı n s o n u n d a M u h a m m e d b in H u m e y d ö l d ü ­ r ü lü n c e B â b e k z a f e r k a z a n a r a k g ü c ü n e g ü ç k a t t ı . H u r r e m e d in le r İ s f a h a n ı z a p t e d e r e k ç ir k i n işle r in i y a p m a y a k o y u l d u ­ la r . M u h a m m e d b in H u m e y d ’in ö l d ü r ü l m e h a b e r i H a l i fe 328 Siy asetn am e M e ’m û n ’a e r işi n c e h a lif e d u r u m d a n e p e y r a h a t s ı z o l d u . B u ­ n u n ü z e r in e v a k i t g e ç i r m e d e n H o r â s â n v a li si A b d u l l a h b in T a h i r ’i B â b e k ’le s a v a ş m a s ı iç in g ö r e v l e n d ir e r e k o n a b ü t ü n K û h ist â n ve A z e r b ay c an v i la y e t in i v e fe t h e d il e n b ö lg e l e r i v e r d i. A r d ı n d a n A b d u l l a h o r d u s u n u A z e r b a y c a n ’a s e v k e d e ­ r e k B â b e k ’le ç a r p ı şt ı . B â b e k o n a ü s t ü n l ü k s a ğ l a y a m a y a r a k m ü s t a h k e m b i r k a le y e ç e k i l m e k z o r u n d a k a l ı n c a H u r r e m e d in le r in t ü m ü d a ğ ı l m a k z o r u n d a k a l d ı la r . H ic r e t i n 2 1 8 . [ M . 8 3 3 ] se n e si n d e H a l i f e M e ’m ü n k a y s e r ­ le s a v a ş m a k iç in R u m d i y a r ı n a g i t m e si so n u c u o l u ş a n i k t i d a r b o ş l u ğ u n d a n f a y d a l a n a n H u r r e m e - d in l e r b i r k e z d a h a isy a n e d e r e k İ s f a h a n v e F a r s ’ı v e b a ş t a n b a ş a t ü m K û h i s t â n v e A z e r b a y c a n ’ı e le g e ç ir d ile r . İ sy a n c ı la r B â b e k ’in t a l i m a t l a r ı y l a a y a k l a n m a s o n u c u n d a v ila y e t le r i z a p t e t m e y i v e M ü s l ü m a n ­ la r ı k ö l e o l a r a k g ö t ü r m e y i h e d e fle m e k t e y d ile r . B u n u n ü z e r i­ n e F a r s ’t a b ir a r a y a g e le n M ü s l ü m a n l a r o n l a r a k ö k s ö k t ü r e ­ r e k b i r ç o ğ u n u e sir a l ıp b ü y ü k z a fe r le r k a z a n d ı la r . L â k i n H u r ­ r e m e - d i n l e r t e k r a r İ s f a h a n ’d a t o p l a n t ı la r . Şe h ir d e A li b in M e z d e k n a m b i r ş a h ı s k a r d e şiy le b ir lik t e e m r in d e k i 2 0 . 0 0 0 k iş il ik o r d u y l a t e p e y e y ü r ü d ü . B u a r a d a E b u D u l e f o r t a l ı k t a g ö r ü n m ü y o r d u ; k a r d e ş i M a ’k ıl t e p e d e id i. 5 0 0 k iş il ik sü v a r i a l a y ı y l a o n l a r a k a r ş ı d i r e n e m e y e c e ğ in i g ö r e n M a ’k ıl g e r i ç e ­ k ile r e k B a ğ d a t ’a g e lm e k z o r u n d a k a l d ı . A li b in M e z d e k ise K e r e h ’e d a l a r a k y a ğ m a y a g i r i şt i . M ü s l ü m a n l a r d a n ö n ü n e g e ­ le n i k ı lı ç t a n g e ç i r e r e k , A c lî ’le r in k a d ı n v e ç o c u k l a r ı n ı e si r e d e ­ r e k b e r a b e r i n d e A z e r b a y c a n ’a g ö t ü r ü p B â b e k ’in o r d u s u n a k a t ıl d ı . H u r r e m e - d in l e r d ö r t b ir y a n d a n g e le r e k B â b e k ’in o r ­ d u s u n a k a t ı l m a k t a y d ı l a r . Sa y ı la r ı 1 0 . 0 0 0 , 2 0 . 0 0 0 , 5 0 . 0 0 0 ’ler i a ş m a k t a y d ı . K û h i s t â n v e A z e r b a y c a n a r a s ı n d a Şa r i s t â n e d e n i le n şe h i r d e t o p l a n m ı ş is y a n c ı l a r a B â b e k d e k a t ıl d ı . M u ’t a s ı m İ s h a k ’ı, e m r in d e 4 0 . 0 0 0 sü v a r i y l e ç a r p ı ş m a s ı iç in is y a n c ı l a r ı n ü z e r in e sa l d ı . İ s h a k b i r h il e ile a n sı z ı n t e p e ­ le r in e ç ö k e r e k b ü y ü k b ir k ı sm ı n ı k ı lı ç t a n g e ç i r d i. B o z g u n a u ğ r a y a n B â b e k f i r a r e d in c e İ s h a k ’ın a sk e r l e r i iç le r in e d a l a r a k 329 N iz am ü 'l-M ü lk 1 0 0 . 0 0 0 a si y i k ı lı ç t a n g e ç ir d ile r . B i r k ı s m ı İ s f a h a n ’a d o ğ r u k a ç m a y a y e lt e n d i; y a k l a ş ı k 1 0 . 0 0 0 k işi ç o l u k ç o c u k l a r ı n ı y a n l a r ı n a a l a r a k A li b in M e z d e k ’in k a r d e şi y l e şe h r in v a l i si ­ n i n s a r a y ı n a e l k o y a r a k o r a y a y e r le şt ile r . İ s f a h a n e m ir i A li b in İ s a o r t a l ı k t a g ö r ü n m ü y o r d u . Şe h r i n k a d ı s ı , r e i sle r in b a ­ z ı l a r ıy la v e şe h ir a h a li si y le b ir lik t e is y a n c ıla r ı n ü st ü n e ü ç k o l ­ d a n y ü r ü y e r e k o n l a r ı h e z im e t e u ğ r a t t ık t a n s o n r a k a d ı n v e ç o c u k l a r ı n ı e si r a l ı p k ö l e o l a r a k şe h r e g e t ir d ile r . R e ş i d o l a n ­ la r ı n b o y n u n u v u r a r a k le şle r in i k u y u l a r a a t t ıla r . Bu n d an 6 a y s o n r a h a life M u ’t a s ı m , H u r r e m e - d in le r le m ü c a d e le y e g ir işt i. M u ’t a s ı m E fşin ’in e m r in e o r d u v e r e r e k B â b e k ’in ü st ü n e sa l d ı . N e r e d e b it H u r r e m e y a h u t B â t ı n î v a r ise B â b e k ’e ilt ic a e t m e k t e y d i. E fşin v e B â b e k a r a s m d a t a m ik i y ıl b o y u n c a ç e t in s a v a ş l a r ı n s o n u c u n d a ik i t a r a f t a n d a h a d d e h e s a b a g e lm e z in sa n c a n v e r d i. N i h a y e t E fş in b ir t a k t i k o l a ­ r a k o r d u s u n u d a ğ ı t a r a k , 1 0 fe r sa h r ic a t e d i p a k ş a m ç ö k ü n c e ç a d ı r k u r m a l a r ı n ı e m r e t t i. D a h a so n r a E fşin B â b e k ’e b ir e lçi y o l l a y a r a k , “ B a n a â l im v e d ir a y e t li b ir a d a m ı n ı y o ll a y ı v e r k i o n a ik im iz in d e se l a m e t i iç in b ir k a ç şe y sö y le y e c e ğ im .” d e d i. B â b e k b ir a d a m ı n ı y o ll a y ı n c a E fşin o n a : “ B â b e k ’e d e k i, h e r şe y in b ir s o n u v a r d ı r ; in sa n ın k e lle si k o p t u ğ u n d a t e k r a r b it e ­ c e k p ı r a s a d e ğild ir . B e n i m a d a m la r ı m ı n ç o ğ u k a t le d i ld i. Siz in d e a y n ı şe k il d e z a y ia t v e r d iğ in iz i b ili y o r u m . İ y isi m i b a r ı şa lı m . Se n ş im d i e lin d e t u t t u ğ u n v ila y e t le y e t in e r e k y o l u n a se l a m e t ­ le d e v a m e t , b e n d e d ö n ü p g it t ik t e n s o n r a E m ir ü l- m ü ’m în in d e n se n in iç in b ir k a ç v ila y e t a l ıp s a n a m e n şu r u n u y o ll a y a y ı m . Y o k , e ğ e r i t a a t e t m e y e c e k se n b u y u r m e r d a n e c e n g e t u t u şa l ı m . G ö r e l i m b a k a l ı m k im in t a l ih i y a v e r g id e r .” d e d i. E lç i , E fş i n ’in h u z u r u n d a n a y r ıl d ığ ı e s n a d a e t r a fa b a k ı n d ı ğ ı n d a p e k a z a s ­ k e r g ö r d ü . N i h a y e t B â b e k ’in h u z u r u n a g e ld iğ in d e o n a E f ­ ş i n ’in sö z le r i n i n a k l e d e r e k , a sk e r le r i n d e n d i ş e d o k u n u r k im se k a l m a m ı ş , d e d i. C a s u s l a r d a a y n ı şe k ild e h a b e r l e r g e t ir in c e ü ç g ü n e k a d a r b ü y ü k b i r t a a r r u z a g e ç m e y e k a r a r v e r d ile r . D a h a s o n r a E fş in d a ğ ı lm ı ş b u l u n a n a sk e r le r in e b ir k iş i y o l l a y a r a k ; 330 Siy asetn am e “ S a v a ş g ü n ü , g e c e le y in ç a p r a z l a m a , b ir b u ç u k fe r s e n g d a ğ l a ­ r a , s a ğ l a m k a le le r e v e v a d ile r e sa k la n m a lı s ı n ı z . B e n d ü ş m a n a m e v z ile r im i t e r k e d e r e k sır t ım ı d ö n ü p k a ç a r g i b i y a p t ı ğ ı m d a d ü ş m a n l a r d a n b a z ı sı a r k a m d a n g e le c e k b a z ı sı d a y a ğ m a l a ­ m a y a k o y u l a c a k t ı r : Siz d e o v a k i t d a ğ l a r d a n ç ı k a r a k , o n l a r ın v a d i d e g e ç e c e k le r i y o ll a r ı k e si n iz . A r d ı n d a n b e n d e r ic a t e d e ­ c e ğ im . H a k k T e â l â ’n ın z a fe r n a s i p e d ip e t m e y e c e ğ in i o z a m a n g ö r e c e ğ i m .” d e d i. S a v a ş g ü n ü g e lip ç a t t ı ğ ı n d a B â b e k 1 0 0 . 0 0 0 sü v a r i v e p i ­ y a d e d e n m ü t e ş e k k i l o r d u s u n u d a r b o ğ a z d a n g e ç i r d i. E f ş i n ’in b i r a v u ç a sk e r in i g ö r ü n c e sa l d ı r ı y a ge ç t ile r . İ k i t a r a f ı n d a şid d e d i ç a r p ı ş m a l a r ı s o n u c u b i r ç o k k iş i k a d e d i l d i . N i h a y e t a k ­ şa m ç ö k ü n c e E fş i n , k a r a r g â h ı n d a n u z a k l a ş a r a k b ir f e r s a h u z a k l a ş ı p a l e m d a r ı n a ; “ S a n c a ğ ı k a l d ı r v e d ik d u r !” d i y o r d u . O r d u y a k l a ş t ı k ç a o n l a r d u r u y o r l a r d ı . B â b e k a s k e r le r i n e E fşin ’i b ü s b ü t ü n o r t a d a n k a l d ı r a n a d e k s a k ı n y a ğ m a işi n e k o ­ y u l m a y ı n ız d e m iş t i. Sü v a r il e r E f ş i n ’in p e şin e d ü ş m ü ş , p i y a ­ d e le r k a r a r g â h a ü ş ü ş m ü ş l e r d i . N i h a y e t 2 0 . 0 0 0 a s k e r s a k l a n ­ d ı k l a r ı p u s u l a r d a n fı r la y ı p s a h r a n ı n t ü m ü n ü n H u r r e m e - d in le r le k a p h o l d u ğ u n u g ö r ü n c e k ı l ı ç la r ı n a d a v r a n a r a k t e p e l e r i­ n e ç ö k t ü le r . E fş in 2 0 . 0 0 0 se ç k in s ü v a r i siy l e r i c a t e d e r e k B â ­ b e k v e o r d u s u n u sık ışt ır d ıla r . E f ş i n , k a ç a c a k d e l ik b u l a m a ­ y a n B â b e k ’e y a k l a ş a r a k o n u y a k a l a d ı . A k ş a m n a m a z ı n a k a ­ d a r sü r e n ç a t ı ş m a l a r d a B â b e k ’in a d a m l a r ı n d a n v e H u r r e m e d in t a k i p ç i s i p iy a d e l e r d e n 8 0 . 0 0 0 ’d e n fa z l a k i ş i k ı lı ç t a n g e ç i­ r ild i. E fş in b ir g u l a m ı n e m r in e 1 0 . 0 0 0 k iş i v e r e r e k B â b e k ’in m e v z i l e n d iğ i k a le y e b ı r a k t ı k t a n s o n r a B â b e k ’i a l a r a k B a ğ ­ d a t ’a d ö n d ü . M u ’t a s ı m ’m g ö z l e r i B â b e k ’e ilişin c e , “ E y h a r a m z a d e k ö ­ p e k ! C i h a n ı b ir b i r i n e k a t t ı n v e n ic e M ü s l ü m a n ı c a n ı n d a n e t ­ t i n !” d e d i. B â b e k h iç se s in i ç ı k a r m a d ı . H a l i f e e lle r in in v e a y a k l a r ı n ı n k e si l m e si n i e m r e t t i . B i r e lin i k e st ik le r in d e B â b e k d i ğ e r e liy le k a n m ı a h p y ü z ü n e y ü z ü n e sü r e r e k k ı z ı la b o y u y o r d u . M u ’t a s u n : “ Y i n e n e d o l a p ç e v i r iy o r su n e y k ö p e k !” 331 N iz am ü ’l-M ü lk d i y e s o r u n c a B â b e k ; “ B i l d i ğ i m b i r h i k m e t i v a r .” d e d i. “ H i k ­ m e t i n e d i r ? ” d iy e s o r d u k l a r ı n d a B â b e k : “ Ş u d ö r t e l im d ö r t a y a ğ ı m ı k e se c e ğ in iz i b il i y o r u m v e b il iy o r u m k i k e st iğ i n iz v a ­ k i t b e t im b e n z im s a r a r a c a k t ı r . Y ü z ü m ü o h a ld e g ö r e n i n c a n k o r k u s u n d a n s a r a r ı p s o l d u ğ u m a h ü k m e t m e m e si iç in y ü z ü m k ız ıl k a l s ı n . ” d e d i. M u ’t a s ı m b i r sı ğ ır p o s t u g e t i r il m e s in i e m ­ r e t t i. B â b e k ’i o d e r in in in iç in e s o k a r a k k u l a k l a r ı n a g e le c e k şe k il d e p o s t u ü st ü n e d ik t ile r . P o s t B â b e k ’in ü s t ü n d e k u r u d u ­ ğ u n d a h â l â y a ş ı y o r d u . D a h a s o n r a fe c i b ir ş e k il d e c a n v e r e ­ c e k şe k il d e o n u ip t e sa l la n d ı r d ı la r . O n u n is y a n ı b a ş l a n g ı c ı n d a n s o n u n a k a d a r h i k â y e e d i lse h a c im l i b i r e se r i t e şk il e d e r . B â b e k ’in n ic e c e l l â d l a r ı n d a n s a ­ d e c e b ir i e le g e ç i r il in c e k e n d is in e : “ Se n k a ç k iş iy i ö l d ü r d ü n .^ ” d iy e s o r u l d u ğ u n d a : “ B â b e k ’in sa y ı sı z c e ll â d ı v a r id i , o n la r ı n n e y a p t ı ğ ı n ı b il m e m a m a s a v a ş v e ç a t ı ş m a l a r ı s a y m a z s a k b e n M ü s l ü m a n l a r d a n 3 0 . 0 0 0 k ü s u r u n u k a t l e t t i m . ” d e d i. B u c e l­ l â d ı d a k a t le t t ile r . O t a r ih l e r d e M u ’t a s ı m h e r b ir isi İ s l a m ’ın b a ş a r ı s ı sa y ı la n ü ç z a f e r d a h a k a z a n d ı : B ir isi R u m k a y se r i n e k a r ş ı e l d e e d i­ le n z a fe r , d iğ e r i B â b e k - i E r d e ş î r ’in t e p e l e n m e si v e n ih a y e t T a b e r i s t a n ’d a Z e r d ü ş t î M a z y â r ’a k a r ş ı e ld e e d il e n b a ş a r ı . B u n l a r ı n h e r ü ç ü o n u n e liy le g e r ç e k le şt i r i le n İ s l a m ’ın z a ­ fe r le r iy d i. Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i h a li fe M u ’t a s ı m b i r g ü n K a d ı Y a h y a b in E k s e m ile ş a r a p m e c li sin d e o t u r m a k t a y d ı . M u ’t a s ı m m e c list e n k a l k a r a k o d a s ı n a g i d i p b ir m ü d d e t s o n r a g e r i d ö n ­ d ü v e b i r k a d e h iç t i. S o n r a t e k r a r k a l k a r a k b a ş k a b i r o d a s ı ­ n a g i d i p b ir m ü d d e t s o n r a g e r i d ö n d ü b ir k a d e h ş a r a p d a h a iç t i. B u ş e k il d e ü ç d e f a o d a s ı n a g i d i p g e ld ik t e n s o n r a h a m a ­ m a g i d i p g u s ü l a b d e s t i a l a r a k se c c a d e y i ist e d i, ik i r e k â t n a ­ m a z k ı l d ı k t a n s o n r a ş a r a p m e c li sin e d ö n d ü ğ ü n d e K a d ı Y a h ­ y a ’y a d ö n ü p : “ B u n u n n e n a m a z ı o l d u ğ u n u a n l a d ı n m ı ? ” d i ­ 332 Siy asetn am e y e s o r d u . K a d ı , “ H a y ı r e f e n d i m .” d e y in c e M u ’t a s ı m : “ H a k k T e â l â a z z e v e c e ll e n in ih sa n b u y u r d u ğ u n i m e t le r iç in şü k ü r n a m a z ı k ı l d ı m . ” d e d i. K a d ı Y a h y a : “ E y E m i r ü l - m ü ’m în in , n e d i r o n im e t le r , s ö y le r m i s i n i z ?” d iy e s o r u n c a M u ’t a s ı m : “ Ü ç d ü ş m a n ı m ı n ü ç k ız ın ın b e k â r e t i n i b o z m a k iç in o d a y a ü ç se fe r g it t im . B u k ı z l a r d a n b ir isi R u m k a y se r i n in k ız ı , d iğ e r i B â b e k - i E r d e ş î r ’in k ız ı b i r d iğ e r i d e Z e r d ü ş t î M â z y â r ’ın k ız ı i d i . ” d e d i. K a d ı Y a h y a b u s ö z l e r k a r ş ı s ı n d a g a y e t ş a ş ı r m ı şt ı . H i c r i 3 0 0 [ M . 9 1 2 ] se n e si n d e , V â s ı k d e v r in d e H u r r e m e d i n le r b ir k e z d a h a İ s f a h a n b ö l g e s i n d e o r t a l ı ğ ı k a r ı ş t ı r a r a k is y a n b a y r a ğ ı a ç ı p K e r e h ’i y a ğ m a l a d ı l a r v e h a l k ı k ılı ç t a n g e ­ ç ir d ile r . B u k e z d e H u r r e m e - d i n l e r b o z g u n a u ğ r a t ı ld ı . D e r ­ k e n t e k r a r Y a r iz â d şa h İ sfa h a n d a ğ la r ın d a isy a n a k a lk ışa r a k M â v â ’y ı z a p t e d in c e H u r r e m e - d in l e r v e B â t ı n î le r o n u n l a d a ­ y a n ı ş m a iç in d e k e r v a n l a r ı n y o l u n u v u r d u l a r , k ö y le r i t a l a n e t ­ t ile r , y a ş h g e n ç , k a d m ç o c u k d e m e d e n ö n le r i n e g e le n i k ı lı ç ­ t a n g e ç ir d ile r . H u r r e m e - d in l e r b u şe k il d e o t u z k ü s u r y ıl b o ­ y u n c a h ü k m e t t ile r : K o r u n a k h d a ğ l a r d a k o n u ş l a n d ı k l a r ı iç in o r d u l a r b ir t ü r l ü h a k l a r ı n d a n g e le m iy o r , h iç k i m se o n l a r a k a r ş ı n e y a p a c a ğ ı n ı b i l e m i y o r d u . N i h a y e t e le g e ç i r ip k e l le si ­ n i v u r a r a k İ s f a h a n ’a a st ıla r . K e r e h h a l k ı b u d u r u m d a n s o n d e r e c e m e m n u n k a l d ı . O n l a r ı n k a h r e d i lm e si n i c ü m l e â l e m e m ü jd e l e d ik le d ö r t b ir y a n a m e k t u p l a r y a z d ıla r . B u n la r ın t ü ­ m ü n ü z i k r e d e c e k o l u r s a k m e s e le e p e y u z a r . B â t m île r i n b ü t ü n isy a n v e b o z g u r ic u lu k la r ı n ı; H u r r e m e - d in le r in ç i r k i n işle r in i b ilm e k ist e y e n le r T a r ih - i T a b e r î ’y i, T a r i h - i İ s f a h a n ’ı v e T a r ih - i H u le fa - y ı A b b â si’ y i a ç ıp o k u su n . H u r r e m e - d in l e r in m e z h e b in in k a id e si n am az k ıi r p a k , o r u ç t u t m a k , h a c c a g i t m e k , k â fi r l e r l e c i h a t e t m e k , c e n a b e t ­ k e n b a şı y ık a m a k , şa r a b ın h a r a m k ılın m a sı, z ü h d ü y e r in e g e ­ t i r m e k g i b i H a k k T e â l â a z z e v e c e l le n i n f a r z k ı l d ı ğ ı şe y le r d e n s a k m m a k , z a h m e t l i d in v e İ s l a m iş l e r in d e n k a ç m a k t ı r . M u h a m m e d M u s t a f a a l e y h i s s e l a m ı n d in in d e n d a h a â l â d in v e m e z h e p y o k t u r . B u n l a r b i r a r a y a g e ld ik l e r i n d e l a f a h e m e n E b u M ü s l i m S a h i b u ’d - d e v l e ’n in k a t l e d i l i ş i n d e n y a z ı k l a n a r a k 333 N iz am ü ’l- M iilk g ir e r , k a t il in e la n e t le r e d e r l e r ; d a h a s o n r a E b u M ü s l i m ’in k ı­ z ı F a t ı m a ’n ın o ğ l u “ b ilg e g e n ç , ” A r a p l a r ı n a l - â l i m ü ’l fe t a d e ­ d ik le r i M e h d i b in F î r û z ’a s a l â v a t l a r ge t ir ir le r . B u r a d a n a n l a ­ ş ı l a c a ğ ı g i b i M e z d e k H u r r e m e - d in v e B â t m îl e r i n m e z h e p l e r i a y n ı m e z h e p t in T e k d e r t l e r i İ s l a m a v e M ü s l ü m a n l a r a n a sı l d a r b e v u r a c a k la r ı d ı r . D ü r ü s t l ü k , z a h it li k , t a k v a v e p e y g a m ­ b e r a i l e s in e d u y d u k l a r ı s ö z d e m u h a b b e t i k u l l a n a r a k i n s a n l a ­ r ı t u z a k l a r ı n a d ü şü r ü r le r . K ö k s a l ı p in sa n l a r ı a v u ç l a r ı n m iç ­ le r in e a l d ı k l a r ı v a k i t M u h a m m e d a l e y h i sse l a m ü m m e t in i v e d in in i si n d ir ip , k ö k ü n d e n n a sı l k a z ı y a c a k l a r ı n ı n h a y a l le r in i k u r a r la r . B e r e k e t v e r s in k i o n l a r v e o n l a r ı n ç ir k in iş v e sö z le r i b a h i sle r im iz d e k o n u e d i ld i . O n l a r b i r k e z d a h a ç u k u r l a r k a z ı p s u a l t ı n d a n s a m a n y ü r ü t ü r le r v e b ir k e z d a h a o n la r ı n d ü m e n su y u n a g ir m iş v e h â lâ g ir m e k t e o la n la r o n la r ın o y u n ­ l a r ı n a a l e t o l u y o r , o n la r ı n işle r in i y e r in e g e t i r iy o r v e o n l a r ı d e st e k l iy o r l a r . C ü m l e c ih a n ı n e lle r in e r a m v e c i h a n h a lk ı n ı n k e n d is in e k u l o l d u ğ u â l e m in e f e n d isi n i (A ll a h m ü l k ü n ü d a ­ i m k ılsın ) se r v e t b ir ik t ir m e k le t a m a h k â r k ılm ışla r d ır . H a k s a ­ h i p le r in in h a k l a r ı n a t a s a r r u f a d ı a l t ı n d a e l k o y m a k t a d ı r l a r . B il m e z l e r k i e t e k t e n p a r ç a a l m a k l a y e n y a m a n m a z ! B e n d e n in ş u sö z le r i a n c a k o n l a r a z iz v e b ü y ü k l e r i ç u k u r ­ l a r a y u v a r l a d ı k l a r ı , d a v u l se sle r i k u l a k l a r ı n a e r iş t iğ i, şe r v e fit n e le r i a y y u k a ç ı k t ığ ı, M ü s l ü m a n l a r b e l a v e s ı k ı n t ı l a r a d ü ç a r v e m e m le k e t a l t ü s t o l d u ğ u , d in d a r b e l e r a l d ı ğ ı v a k i t c i h a ­ n ın e fe n d isi n in y â d ı n a ge lir . G e l i r d e e fe n d im iz n e d e m e k i s ­ t e d iğ im i o l v a k i t a n l a r B e n d e n iz e lin d e n g e ld iğ in c e n a s i h a t v e şe f k a t in i e si r g e m e d i v e e si r g e m e y e c e k t ir . B e n d e n iz siz e k u l l u ğ u n v e se v g i m in g e r e ğ in i y e r in e g e t ir m işt ir . D e v l e t - i k â h ir e y i A ll a h k e m g ö z l e r d e n u z a k , ş o m d il le r i d e v r a n ı n d a n m u h a f a z a e t sin . H a k , o n u n b a s ı m l a r ı n ı k ir li a m a ç l a r ı n a v e e m e l le r in e e r işt ir m e y e . O n a h e r g ü n b ir fe t ih b ir m u t l u l u k ih s a n e t sin v e y e p y e ­ n i m ü c e h h e z g ü ç le r l e d o n a t s ı n ! .^34 Ktrk Dok uzun cu Fasıl Padişah ın Hazine Sah ibi Oluşu ve On u İdaresi Ö t e d e n b e r i p a d i ş a h l a r ı n h a z i n e - i a si v e h a z in e - i h a r ç o l ­ m a k ü z e r e ik i h â z in e si o l a g e lm işt ir . E ld e e d il e n g e lir le r i h a z in e - y i h a r c a d e ğ il d e d a h a ç o k h a z in e - y i a s l a k o y a r l a r d ı . H ü ­ k ü m d a r b ir z a r u r e t o l m a d ı k ç a h a z i n e - y i a s ı l d a n h a r c a m a y a ­ p ı l m a s ı n ı b u y u r m a z d ı . Şa y e t b u r a d a n b ir şe y a l ın ı r sa t e k r a r y e r i n e k o n m a k ü z e r e ö d ü n ç a l ın ı r d ı. O l a ğ a n ü s t ü d u r u m l a r ­ d a ih t i y a ç d u y u l u r s a h ü k ü m a d a r ı n k a y g u l a n m a s ı n a n e d e n o l u r v e b ö y l e c e s ö z k o n u s u m e se le h a k k ı y l a y e r i n e g e t ir ile m e y i p a k s a m a l a r m e y d a n a ge lir . Si lâ t , e r z a k v e t e ş r i f a t t a b i r k u s u r v ü c u d a g e lm e si n v e h a r c a m a l a r y o l u n d a g i t s in d iy e v i ­ la y e t le r d e n a l ın ı p h â z i n e y e k o n a n h iç b ir m a l a a s l a e l sü r ü l ­ m e z d i. B u ş e k il d e h a z in e le r h e r d a i ı n m a m u r id i. P a d i ş a h l a ­ r ın t ö r e s i iş t e b u şe k il d e id i. Hikâye i ş i t t i m k i S u l t a n M a h m u d ’u n b ü y ü k e m ir - i h a c i b i o l a n E m i r A l t ı n t a ş ’ı H a r e z m ’e y o l l a d ı l a r . H a r e z m ’in y ı l lı k ü r ü n o r t a la m a sı 6 0 .0 0 0 a lt ın d in a r id i. O r d u su n u n c a m e g îsi d e b i r o k a d a r o l a n A l t ı n t a ş H a r e z m ’e d o ğ r u y o l a ç ı k t ı . B i r y ı l 335 N iz cım u l- M ü lk g e ç i n c e b i r i s i n i H a r e z m ’in v e r g i si n i a l m a k ü z e r e y o l l a d ı l a r . A l t ı n t a ş k e n d i m u t e m e t i n i G a z n e ’y e y o l l a y a r a k s u l t a n a , t a ­ le p e d i le n 6 0 . 0 0 0 a l t ı n d i n a r ı d i v a n d a n k e n d i l e r i n e ö d e n e ­ c e k m i k t a r a m a h s u b e n k e n d i o r d u s u n a v e r i lm e si iç in r i c a ­ d a b u lu n d u . O t a r i h l e r d e S u l t a n M a h m u d ’u n v e z ir li ğ in i y a p a n Ş e m s ü ’l K ü f a t A h m e d H a ş a n M e y m e n d î m e k t u b u o k u d u ğ u n d a d e r h a l şö y le b ir c e v a p y a z d ı: “ A lt ın t a ş a sl a M a h m u d o l a m a y a c a ğ ı n ı b i l s i n ! E li n d e b u l u n a n e m a n e t i a l v e d e r h a l s u l t a n ı n h â z i n e s i n e g e t i r i p t e s l i m e y le y e r e k n a k i t v e h ü c c e t in i a l . O n d a n s o n r a k e n d i c a m e g î n i t a l e p e y le . D a h a s o n r a s a n a v e i d a r e n d e k i l e r e B ü s t v e S i s t a n ’ı n b e r a a t i n i v e r sin le r . G id e r orad an a la c a ğın ı a lır sın . Bö y le c e M a h m u d v e A lt ın t a ş, k ö le v e e fe n d i a r a sı n d a k i fa r k a n la ­ ş ı ls ı n . Z i r a p a d i ş a h ı n iş l e r in i n n i z a m ı v e o r d u n u n y a p t ı ğ ı işl e r in m a h i y e t i b e llid ir . V e d a h i H a r z e m ş a h b u s ö z le r i y le r ic a m ı e t m e k t e d ir y o k sa su lt a n ı h o r v e h a k ir m i g ö r m e k ­ t e d i r ; y o k s a A h m e d H a s a n ’a i h m a l k â r , iş b i l m e z v e k a r a b i r c a h i l g ö z ü y l e m i b a k m a k t a d ı r . B u n l a r b il g i v e g ö r g ü s ü , ilim i r f a n ı y l a H a r z e m ş a h ’ın y a p a c a ğ ı iş l e r d e ğ il d ir . B u s ö z l e r i iş i t e n le r in h e p s i h a y r e t l e r iç in d e k a l a r a k d e r h a l t e v b e e t m e ­ n iz g e r e k t i ğ i n e h ü k m e t t i . Z i r a k ö l e n in k e n d i e f e n d is in e e şi t l ik t a s l a m a s ı m ü t h i ş t e h l i k e l i b i r işt ir .” A h m e d H a şa n b u m e k t u b u y a n ın a o n g u la m v e r e r e k d e r ­ g â h ı n b ir s u b a ş ı s ı n a t e sli m e d i p o n u H a r e z m ’e y o l l a d ı : “ H a ­ r e z m ’in 6 0 . 0 0 0 d i n a r a l t ı n m ı v e m e k t u b u A l t ı n t a ş ’a v e r i n .” d e d i. A lt ı n t a ş, A h m e d H a s a n ’ın m e k t u b u n u o k u y u n c a n e c e ­ v a p v e r e c e ğ in i b il e m e d i. D a h a s o n r a b i r y ılın g e lir i o l a n 6 0 .0 0 0 altın d in a r ı h a z ı r l a y a r a k G a z n e ’y e Su lt a n M ah ­ m u d ’u n h â z i n e s in e y o l l a d ı . A lt ı n ı t a r t t ı k t a n s o n r a h ü c c e t in i a l a r a k A l t ı n t a ş ’ın o r d u s u n a c a m e g î o l a r a k B ü s t v e Si s t a n v i ­ la y e t le r i iç in G a z n e d i v a n ı n d a n b ir b e r a a t y a z ı ld ı. K e s t a n e , p a m u k v e n a r k a b u ğ u g i b i ü r ü n le r i A l t ı n t a ş v e b e n z e r d ü ­ r ü m d a k i l e r s a t a r a k a l t ın a l d ıl a r . B ö y l e c e B ü s t v e S i s t a n ’d a n 6 0 . 0 0 0 a l t ın d i n a r H a r e z m ’e k a z a n d ı r ı ld ı . 336 Siy asetn am e B ü y ü k le r d e v le t m e se le l e r i b ir b i r in d e n k o p u k h a r e k e t e t ­ m e sin le r , r a iy y e t in s e l a m e t i v e h â z in e n i n b a y ı n d ı r k a l m a s ı v e su lt a n ı n m a l ı n a b o ş u n a t a m a h e d i lm e si n d iy e m e m le k e t i n n i­ z a m v e i s t i k r a r ı m işt e b ö y le m u h a f a z a e t m işle r d ir . 337 Ellin ci Fasıl M azlum ların Şikâyetlerini Dinleyip Cevaplar Y ermek ve Hak larım Teslim Etm eye Dairdir H a k l a r ı n ı a r a m a k iç in h e r z a m a n d e r g â h a g e le n k a l a b a ­ lı k l a r o lu r . H e r n e k a d a r a r z u h a ll e r in e c e v a p v e r i lse d a h i d e r ­ g â h t a n a y r ı l m a z la r . D e r g â h a g e le n h e r e lç i v e y a b a n c ı b u n l a ­ r ın p a t ı r t ı l a r ın ı v e in le m e le r in i d u y u n c a m e m le k e t t e n e b ü ­ y ü k z u l ü m l e r y a p ı l d ı ğ ı z e h a b ı n a k a p ıl ı r la r . B u n d a n ö t ü r ü b u k a p ı n ı n şe h ir d e n y a h u t t a ş r a d a n o l s u n b ö y l e si h a l k y ı ğ ı n l a ­ r ın a k a p a l ı t u t u l m a s ı e lz e m d ir . C ü m l e h a lk ı n i k a m e t e t t i ğ i y e r d e a r z u h a ll e r in i k a l e m e a l m a s ı v e d e r g â h t a n b e ş k işin in b u n l a r ı t o p l a y ı p d e r g â h a a r z e t m e si , a l d ı k l a r ı c e v a b ı v e fe r ­ m a n ı n s a h i p l e r i n e il e t m e le r i g e r e k in B ö y l e c e d e r g â h t a k i o k u r u g ü r ü l t ü v e p a t ır t ı n ın ö n ü n e g e ç i lm iş o lu r . H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i Y e z d c ir d Şe h r iy a r , E m i r ü l - m ü ’m în in Ö m e r H a t t a b r a d i y a l l a h u a n h a b ir e l ç i g ö n d e r e r e k ş ö y le d e ­ d i: “ B u g ü n c i h a n d a b iz im d e r g â h ı m ı z d a n d a h a k a l a b a l ı k b ir d e r g â h , b i z i m h â z i n e m i z d e n d a h a m a m u r b ir h a z in e , b i z i m o r d u m u z d a n d a h a d e v a sa b ir o r d u y o k t u r , b iz d e k i t e ç h iz a t k im se d e b u lu n m a z .” 339 N iz am ü ’l-M ülk E m ir ü i- m ü ’r n în in Ö m e r r a d i y a l l a h u a n h u o n a şö y l e b ir c e v a p y a z d ı : “ A y n e n d e d iğ i n g i b i d i r D e r g â h ı n e v e t , d o l u , s a ­ k in ş i k â y e d e r l e d o p d o l u , h â z i n e n e v e t t ı k a b a s a , l â k in r n a lın h a r a m m a l d ı r v e o r d u n u n k a l a b a l ı k l ı ğ m a d iy e c e k y o k , lâ k in a s k e r le r in it a a t s i z . B ir i n i n t a l ih i y a v e r g i d e r s e t e ç h iz a t ı t a m o lu r , lâ k in o n d a i s t i k r a r o l m a z . D e v r a n d ö n e r o n l a r ı n h i ç b i ­ r isi k â r e t m e z . B u s a y d ı k l a r ı n se n in t a li h si z li ğ in e v e d e v le t i­ n in t e p e t a k l a k g i d e c e ğ i n e iş a r e t t ir v e g ö r e c e k s i n i z k i ö y le d e o l a c a k t ı r .” Ş u h a l d e c ih a n ı n e fe n d isi (A ll a h m ü l k ü n ü e b e d i k ılsın ) h e r k e s i n h a k k a n i y e t l e d a v r a n m a s ı , k u r u h e v e sle r v e o l m a y a c a k işl e r p e ş i n d e k o ş m a m a s ı iç in m a z l u m u n h a k k ı n ı e v v e la k e n d i ö z a d a le t iy l e t e sl i m e t m e lid ir . N i t e k i m Su l t a n M a h m u d d a b ö y le y a p m ışt ır . H ik â y e R i v a y e t o l u n u r k i t ü c c a r ı n b ir i Su l t a n M a h m u d ’u n m e z â l i m g â h ı n a su lt a n ı n o ğ l u M e s u d ’u a ğ l a y a in le y e ş ö y l e şik â y e t e y le d i: “ E fe n d i m , b e n b ir t ü c c a r ı m , n ic e d ir b u r a l a r d a y ı m v e a r t ı k k e n d i şe h r im e d ö n m e k is t iy o r u m a m a d ö n e m i y o r u m . Z i r a o ğ l u n M e s u d b e n d e n 6 0 . 0 0 0 d in a r lı k m a l v e k u m a ş s a ­ t ın a l m ı ş v e p a r a s ı n ı ö d e m e m işt ir . Si z d e n E m i r M e s u d ’u n b e n l e k a d ı n ı n h u z u r u n a g e lm e si n i r ic a e d i y o r u m . ” B u sö z le r ü z e r i n e Su l t a n M a h m u d ’u n k a n b e y n in e sı ç r a d ı , s o n d e r e c e r a h a t s ı z b ir şe k il d e o ğ l u M e s u d ’a şö y le h a b e r s a l d ı : “ T ü c c a ­ r ın h a k k ı n ı d e r h a l v e r m e n i y a h u t b ir m a z e r e t i n v a r s a h a k k ı ­ n ı z d a şe r ia t ı n h ü k m ü n e y se u y g u l a n m a s ı iç in k a d m ı n h u z u ­ r u n a ç ı k m a n ı i s t i y o r u m . ” d e d i. T ü c c a r , k a d ı n ı n s a r a y ı n a g i t t i. E lç i M e s u d ’u n y a n ı n a g e ­ le r e k o n u b a b a s ı n ı n ist e ğ in d e n h a b e r d a r k ıld ı. N e y a p a c a ğ ı ­ n ı şa şır a n M e su d h a z in e d a r ın a , “ B a k b a k a y ım n a k it o la r a k n e k a d a r a l t ı n v a r ? ” d e d i. H a z i n e d a r h â z in e y e b a k ı p d ö n e ­ r e k : “ 2 0 . 0 0 0 d i n a r d a n f a z l a b i r şe y y o k t u r .” d e d i. M e s u d : “ P e k â l â , a l m ı z v e o n l a r ı t ü c c a r a t a k d i m e d i n iz . G e r i k a l a n 340 Siy aset n am e 4 0 . 0 0 0 d i n a r iç in b i z e ü ç g ü n m ü h l e t v e r s in , ü ç g ü n s o n r a o n u d a t a m a m l a r ı z . ” d e d i. M e s u d b a b a s ı n ı n e lç isin e : “ Şu a n d a t ü c c a r a 2 0 . 0 0 0 d i n a r s u n d u ğ u m u s u l t a n a a r z e y le . G e ­ r i k a l a n 4 0 . 0 0 0 d i n a r iç in t ü c c a r d a n b a n a ü ç g ü n m ü h l e t t a ­ n ım a sı n ı r i c a e t t i ğ im i sö y le r s in .  le m le r in e f e n d isin e s ı r t ım ­ d a a b a , a y a ğ ı m d a ç iz m e y le e m r in e a m a d e o l d u ğ u m u ile t ir ­ s i n . ” d e d i. E lç i g i t t i ğ i g i b i g e le r e k su lt a n ı n , “ D e r h a l y a k a d ı n m h u z u r u n a ç ık y a h u t ge r i k a la n 4 0 .0 0 0 d in a r ı n e y a p e t t ü c c a r a t e sl i m e y le . V e k e si n li k le ş u n u b il k i b u b o r c u n u e k ­ si k siz g e d i k si z ö d e m e d i k ç e v e b e n b i z z a t o n u n a ğ z ı n d a n h a k k m ı t e sli m e t t i ğ i n i d u y m a d ı k ç a b e n i m y ü z ü m ü g ö r e m e y e ­ c e k s i n .” d e d i ğ i n i ile t t i. E li a y a ğ m a d o l a n a n M e s u d d ö r t b ir y a n a e lç ile r y o l l a y a r a k h e r k e st e n b o r ç d il e n d i . İ k in d i n a m a ­ zı o l u n c a 6 0 . 0 0 0 d in a r ı t ü c c a r ı n e lle r in e v e r m işt i . M e s u d v e tü ccar b ir b i r l e r in d e n h e la ll ik a lın c a s u lt a n ı n gö n lü M e- s u d ’d a n y a n a r a z ı o l d u . B u n u n ü z e r in e H ı t a y ’d a n , Ç i n ’d e n , M ı s ı r ’d a n t ü c c a r l a r a k ı n a k ı n G a z n e ’y e g e le r e k d ü n y a n ı n d ö r t t a r a f ı n d a n d e ğ e r li t a k ı l a n G a z n e ’y e t a şıd ıl a r . İ m d i g ü n ü m ü z h ü k ü m d a r l a r ı v e m e l ik le r i , e ğ e r k i e n d ü ­ ş ü k t a b a k a d a n b ir f e r r a ş y a h u t r i k a b d a r ı n a B e lh a m î d in in y a h u t M e r v v a li si n in h u z u r u n d a ş e r i a t m a h k e m e s i n d e h a z ı r b u l u n m a s m ı is t e r se fe r m a n ı n a k u l a k a s m a y a c a k l a r d ı r . Hikâye R i v a y e t o l u n u r k i , H u m s v a li si , Ö m e r b in A b d u l a z i z ’e şö y l e b ir m e k t u p y a z d ı : “ H u m s ç a r şı sı n ı n d u v a r ı h a r a p o l ­ m u şt u r . Onu im a r etm ek la z ı m d ı n Ne b u y u r u r s u n u z ?” Ö m e r b in A b d u l a z i z a y n ı k â ğ ı d a ş ö y le y a z d ı : “ H u m s ç a r sısı n m d u v a r m ı a d a l e t l e y ü k se l t t i ğ i n d e , y o l l a r ı d a k o r k u v e z u ­ l ü m d e n a r m d ı r ı p t e r t e m iz e t t iğ in d e o r t a y a ç ı k a c a k y a p ı n ı n ç a m u r v e t u ğ l a y a ih t i y a c ı y o k t u r .” d e d i. H a k k T e â l â a z z e v e c e ll e D a v u d a l e y h i s s e l a m a K u r ’a n - ı M e c i d ’in d e şö y l e b u y u r d u : “ E y D a v u d , b iz se n i k u l l a r ı m ı z a 341 N iz am ü ’l-M ülk g ö z k u l a k o l m a n , b ir b i r le r in e z u lm e t m e m e l e r i v e z a r a r v e r ­ m e m e l e r i iç in y e r y ü z ü n d e k i k e n d i h a li fe m iz k ıl d ı k . Sö y l e d i­ ğ i n h e r s ö z ü h a k ile sö y l e ; y a p t ığ ın h e r işt e a d a l e t i g ö z e t . ” [ Sâ d ; 2 6 ] “ A ll a h k u l u n a k â f i d e ğ il m i ? ” [ Z ü m e r su r e si ; 3 6 ] M u h a m m e d s a l l a l l a h u a l e y h is sa l a t u v e s s e l a m şö y l e b u ­ y u r u y o r : “ A ll a h ’ın k u l la r ı n ı in c it m e sin v e d e r t le r iy le d e r t le n ­ si n le r d i y e sa l ih le r e , t a k v a sa h ip l e r i n e v e d o ğ r u iş le r d e b u l u ­ n a n i n s a n l a r a v a z if e t e k li f e d ilm e lid ir ; g ö n l ü n d e A l l a h ’a v e r e su lü n e g a r e z b e sle y e n b ir isin in M ü s l ü m a n l a r ı n b a ş ı n a g e ­ t ir ilm e si h ı y a n e t e t m e k d e m e k t ir .” B u c ih a n iy i o l a n ın iy i, k ö t ü o l a n ın k ö t ü a n ı l d ı ğ ı b ir g a ­ r ip ş a h l a r d e ft e r id ir . B e y it : T a h t ın ı g ö ğ e k u r a r sa n m e şh u r K u ş a ğ ı n d a y ıl d ız la r o l u r s a d ille r e d e s t a n o l u r s u n . S ö z sö z l e y e c e k se n g ü ç l ü v e e t k ili sö z le r sö y le m e y e ç a l ı ş M e ş h u r o l m a k iç in ç ile y e k a t l a n k i m e y v e s i t a t lıd ır : U N SU R Î 342 Elli Birinci Fasıl Vilayetlerden H âsti Olan Gelirin H esaplan m asın a ve Tanzim ine Dairdir V il a y e t l e r d e n h â sı l o l a n g e li r le r y a z ı l a r a k t o p l a m ı v e y a ­ p ı la n h a r c a m a l a r o r t a y a ç ı k a r ı ls ı n . B u n d a u m u l a n f a y d a ş u ­ d u r k i, v e r g ile r - g id e r le r o r t a y a k o n u p d o ğ r u b ir şe k il d e h e ­ s a p l a n d ı ğ ı n d a g e r e k l i g ö r ü l e n m i k t a r ç ı k a r ı l ı p ü st ü ç iz il m e l i­ d ir . Şa y e t s o n u ç t a b ir in i n b ir d iy e c e ğ i v a r s a y a h u t b i r t a s a r ­ r u ft a b u l u n a c a k s a sö z ü n e i t i b a r e d i lm e l i, e ğ e r h a k h b ir t a l e p ­ t e b u l u n u y o r s a is t e d iğ i m a l t a h s i s e d ilm e lid ir . B ö y l e c e h e s a p ­ t a b i r a ç ı k y a h u t b i r e k si k o l m a d u r u m u s ö z k o n u s u ise d e r ­ h a l d e n e t le n m e l id i r . Z i r a b u d u r u m k a t i su r e t t e ö r t b a s e d il e ­ m e z . Ö t e y a n d a n p a d i ş a h d ü n y a m a l ı n d a v e d e v le t işl e r i n d e a d i l v e m u t e d i l d a v r a n a r a k m e l ik l e r in k a d i m t ö r e v e a l ış k a n l ı k la r m ı k e n d is in e ş i a r e d i n m e l i, s a p k ı n i c r a a t l a r a g i r i şm e y e ­ r e k b u n l a r a m ü s a a d e e t m e m e l id i r .  m ill e r v e i c r a e y le d ik l e ­ r i işle r i in c e e l e y ip sı k d o k u y a r a k t e ft i ş e t m e k , g e lir v e g i d e r ­ le r i d e n e t l e m e k , m a h m u h a f a z a e t m e k , d ü ş m a n l a r a g a f i l a v ­ l a n m a m a k v e t e h l ik e le r e k a r ş ı h a z ı r b u l u n m a k iç in h a z in e v e a m b a r la r k u r m a k p a d işa h la r m b o y u n la r ın a b ir b o r ç t u r . P a ­ d i ş a h n e c i m r i y a f t a s ı y a p ı ş t ı r ı l a c a k k a d a r e li sı k ı n e d e h a r v u r u p h a r m a n s a v u r a n c in st e n e li a ç ı k o l m a l ı d ı t V a k t i g e ld i­ ğ i n d e h e r k e se h a k e t t i ğ in c e i h s a n d a b u lu n m a l ı d ı r . M e s e l a o n 343 N iz am ii’l-M ü lk d i n a r b a ğ ı ş l a n a c a k b ir in e t u t u p y ü z d i n a r i h s a n d a b u l u n m a ­ sı; y ü z d i n a r b a ğ ı ş l a n a c a k b ir isi n e t u t u p b in d i n a r i h s a n d a b u lu n m a sı m a k a m v e m e v k i k a r g a şa sın a y o l aç ar . Ö t e y a n ­ d a n i n s a n l a r p a d i ş a h ı n k im se n in h a k e t t i ğ i d e ğ e r i b i l m e d i ğ i ­ n i, h i z m e t k â r l a r v e h ü n e r e h lin in k ıy m e t in d e n h a b e r d a r o l ­ m a d ı ğ ı n ı ile r i sü r e r e k y o k y e r e in c in ip p a d i ş a h a h iz m e t t e k u ­ s u r e d e r le n H ü k ü m d a r d ü şm a n la r la so n r a sın d a b a r ış o la c a ğ ın ı h e ­ s a p e d e r e k s a v a ş m a l ı ; s a v a ş ı g ö z a r d ı e t m e y e c e k ş e k il d e b a ­ r ı ş l a r a g i r i şm e li ; d o s t l a r l a d a k o p a r ı l m a s ı m ü m k ü n b ir b a ğ v e b a ğ l ı lı k k u r u l a b i l e c e k b ir a y r ı lı k y o l u n u t e r c i h e t m e lid ir . K e n d i s i n i s a r h o ş e d e c e k iç e c e k le r iç m e m e lid ir . H e r d a i m n e g e ç i m li n e a k s i o l m a lıd ır . İ k i c i h a n d a k u r t u l u ş a e r m e si iç in b ir sü r e g e z m e , ş a r a p , a v v e d ü n y a n i m e t le r iy le ; b ir s ü r e d e şü k ü r , s a d a k a , n a m a z , o r u ç v e h a y ı r h a s e n a t işl e r iy le m e şg u l o l m a lıd ır . B ü t ü n işl e r i n d e m u t e d i l o l m a lı d ır . Z i r a p e y g a m b e r a l e y h i sse l a m şö y le b u y u r d u l a r : “ İ şl e r d e o r t a y o l u t u t m a n ı z e n g ü z e lid ir , z i r a ö v ü l m ü ş t ü r .” İ şl e r in iz in sı k ı n t ı y a d u ç a r o l ­ m a m a s ı v e v e b a l a l t ı n d a k a l m a m a k iç in t a k d i r - i ila h i y i g ö z ö n ü n e alm a lıd u r . H a k k T e â l â o n u d in v e d ü n y a iş l e r in d e d e s ­ t e k le m e si, ik i c i h a n d a m u r a d ı n a k a v u ş m a s ı iç in h ü d a n ı n e m ir le r i n d e v e d in i iş le r d e m ü c t e h id o l m a h , a ş k v e şe v k ile i ş ­ le r e k o y u l m a l ı . 344 Kitap B ö y l e c e H ü d a v e n d - i â l e m ’in b e n d e y e e m r e y l e d i ğ i Si y a s e t ü ’l - m ü l u k k a l e m e a l ı n d ı v e e f e n d i m i z i n y ü c e h u z u r l a r ı ­ n a a r z e d ilm e sin i g a y e t le m e m n u n iy e t le k a r şıla d ı. K it a p ö z e t o ld u ğ u h a ld e d a h a so n r a b u ö z e t i g e n işle t m e k ih t iy a ­ c ı h i s s e t t i m . H e r f a s ı l d a y e r i g e l d i ğ i n c e b ir b a z ı n ü k t e le r o l a ­ b i l d i ğ i n c e s a d e v e a n l a ş ı l ı r b i r ş e k i l d e b a h s e k o n u e d i ld i . 4 8 5 [ M . 1 0 9 2 ] se n e sin d e B a ğ d a t şe h r in e r e v a n o l a r a k k i t a ­ b ı h a s k i t a p l a r ı n k â t i b i M u h a m m e d b in N a s i h ’e v e r e r e k o n ­ d a n : “ K i t a b ı a n l a ş ı h r b ir h a t ile k a l e m e a l m a s ı n ı v e b u s e ­ fe r d e n g e r i d ö n m e m n a s i p o l m a z is e e se r i H ü d a v e n d - i â l e m m â l i k - i r i k â b u ’l u m e m h a l l a d a l l a h u d e v l e t u h a t a k d i m v e t e s l i m e t m e s i n i ” s ö y l e d i m . Y ü c e s u l t a n ı m ı z e se r i h e r o k u ­ d u ğ u n d a d ik k a t i a r t sın v e şu b e n d e n in k e n d isin e s a d a k a t v e m u h a b b e t in d e n h a b e r d a r o lsu n . K e n d i t e c r ü b e sin e k u ­ la k v e r sin v e d a i m a k e n d isin e b ık k ın lık v e r m e y e c e k b u e se ­ r i m ü t a la a e d ip o k u y u v e r sin . Z i r a b u k it a p h e m b ir ö ğ ü t n â m e v e h e m h i k m e t l e r v e v e c i z e le r l e h e m d e p e y g a m b e r k ıssa la r ıy la v e h e m e v liy a la r ın m e n k ıb e le r iy le , a d il p a d i­ şa h la r ın ö y k ü le r iy le d o lu d u r . E se r g e lm işle r i y â d ed er ^ g e l­ m e m işle r d e n b a h se d e r . B ü t ü n bu h a c m in e rağm en özet h ü k m ü n d e d ir . A d il p a d işa h la r ın siy a se t in i k o n u su k ıla n k i­ t a p c e h e n n e m i ik a z , c e n n e t i işa r e t eder . 345 N iz am ii’l- M ü lk V a ’d e - y i d i d a r o d u r . V e h a t e m sa a d e t t e d ir . H a k e n d o ğ r u s u n u b ilir B ü t ü n d ö n ü şle r o n a d ır 7 2 4 y ılın ın c e m a z i y e l a h i r a y ın ın y e d is i p a z a r g ü n ü K u ll a r ı n e n z a y ıfı , A l l a h ’ın r a h m e t i v e m a ğ fi r e t in e m u h t a ç A li b in H a ş a n b in A h m e d ’in e liy le v e A l l a h ’ın y a r d ı m ı y l a k i t a p t a m a m l a n d ı . Ü ç y ü z se k se n in d e c i h a n şa h ı K i k i m se g ö r m e d i b ir b ö y le si n i y ü z b in k ı r a n d a Z i ’l- h ic c e ’n in y i r m is i b ir s a b a h v a k t i A lt ın g i z l e n d i ğ in d e a n sı z m H a m e d a n b ö l g e si n d e C i h a n ı n h a lin i s o r a r id i m â l im d e n D e d i y a u y k u d u r y a y e ld ir y a e f sa n e D e d i m o h u z u r a n e v a k i t e r e r g ö n ü l sö y le D e d i y a h a y a l y a s a r h o ş y a ç ı lg ı n d ı r B ir in c i c ild in s o n u 346 Sözlük A b - D v e y a â r : S a r a y d a s u y u n u A b d u l l a h İ r a n - İ s l a m B i n k ü m r a n l a r ı n d a n â n ’a H u r r e m A o l a n O n â k i m A z a m m a n a ı n v e i d : d a e n m î d â n : i l ; i v a n m D a k l a m â r c a s ı n ı n A s e s :  v e : B a h B â m s ı n d a k i h u r İ l e r i B â r v e o n 1 0 6 2 o l a n v e ş a r a p ü n l ü h i lk b a ğ ı m s ı z h a n e d a n ı n ı n d a H h a r e k e t i y e n m h a n e d a n ı s ı n ı r l a r ı n a a r a s ı n y ı l l a r ı e n u ş i r o ğ u l l a r ı i s y a n u a k l a o r â s â n h ü ­ v e K i r - b a ş l a t a n B â b e k İ r a n ’d a h â k i m iş t i r . a r a s ı n ü k ü m d a d a r l a r ı n d a n k u v v e t v e b i r i s i d i r . k u d r e t i n i n d o r u k u l a ş t ı . v e z i r v e y a y ü k s e k r ü t b e l i b i r i s i i ç in b i r i s i . d a h a d e v l e t i n ç o k k i ş i l e r e a m z a : m t e m a l i e l i n i i ş l e r e o l u ş t u r a n l a r . b a k a n , v e r g i v e h a r a ç t a h ­ d e n ir . P e y g a m b e r i m i z H a z r e t i M u h a m m e d ’i n o ğ l u . G e c e B i r i y â n b e k ç i s i . A d a ğ l ı k v e r m o r t a t ü r : k e s i m i n d e b u l u n a n S a v e y a k ı n l a r ı n d a b i r ş e h ir . s a z . f g a n i s t a n b ö l g e d e h e y k e l l e r i v e r m k u r u l m y ı l l a r ı d e h a z ı r l a m e t k â r . T a h e m ı ş i le g e l e n l e r , H İ r a n ’ı n t : d ö n p a d i ş a l a r ı n g ö r e v l i B i n ’d a 8 2 8 - 8 4 0 B ü v e y h î d a h i z m o l a n d e v l e t i n i n s ı f a d a r d a n m i ç e c e k l e r i n i o r â s â n b i r i s a v a ş m g e n i ş A y a p m H 9 3 2 E s k i d e n ı n g ö r e v l i a y n ı k a r ş ı A A a m u ş , d u d u ’d - d e v l e : u n i r : b i r i d ir . B ü v e y h o ğ u l l a r ı k u l l a n d ı ğ ı s i l i T a h o l m e - d i n ’e n o k t a s ı n a k l a d e v l e t l e r i n d e n m h p a d i ş a h d o l d u r m b u e k : ’ı n k u z e y d o ğ u s u n k u r u l m ş e h i r d e d i r . P a d i ş a h ı n ( D u ş İ A o l a n b i r d a , B e l h ş e h i r d ir . v e G a z n e B u d i s t l e r i n a r a ­ m e ş ­ ) h u z u r u n a e s i d i r . 347 ç ı k m a k i ç i n p a d i ş a h ı n i z i n N iz an ıü ’l-M ülk B e d a h ş a n : K T ü r k i s t a n ! y i n d e d u k u ş K u n H i n d u z B e h v â n i ç i n ı r m “ ç û b î n B e l h : A Ç n e d i m m i î b î n : d e n m u d e r y a ’n m d a ğ ı n ı n t a ’d a t r e s ’t e n ( m e l e n l a m g e l e n o l m a k B e n i s ü r e n t ı m b i r î l e r ğ l a b ; h a s o n r a h a b e r B e r m ş i t l i m d a k i h a e k î l e r : b i l g i l e r ç o k İ r a n l ı l a r ı n ı n S â s â n d u k l a r ı n ı t i ğ i n i d a k i A l a r d a ç o k v e ile r i e h â s î D a t o ğ u l a r ı n İ d a r î A b ö l g e . m A u d e r y a , T ü r k i s t a n d a n H ü r m b i r i d ir . , Ç f g a n g ü n e ­ b a t ı s ı n d a ü z o k b i n N z a y ı f v e i s e û ş i r e - o l d u ğ u i v e K ı ş t ı r . e k î l e r i n ş e k i l d e m b a ş t a B e r m A r a p o l u p a s ı b a ş t a i ş t i r . 9 0 8 ( D d e İ A ­ e v - ) h ü k ü m y ı l ı n d a F a - v e y a y g ı n g e l e n h a b e r a n M k u l l a n ı l a n e y d a n a v e s - B a k - c o ğ r a f ­ a n f r i k a ’d a a n d a ­ o l a n h a d i s e l e r i y o l l a n ı r d ı . l a r ı n İ s l a m o l m d a n B e - t e m v e g e r ç e k l e r i b i r ş e h ir . y e r a l ı r ; D a ­ a t a ­ v e z i r l e r i d e v a m a s l a r ı ç e ­ h a k k ı n - e k î l e r i n a s ı r l a r c a d e v l e t i y l e ü z e r e i b a r e t t i r . B e r m i t i b a r e n g e ç e r e k a k a t a l a r ı r i v a y e t l e r d e n r i v a y e t l e ı ; o ğ u l a y e t e r s i z v e z i r l i k e k î a i l e s i n i n e f s a n e v î z a m A A g e ç e n B e l h ’t e y e t i ş m i b â b â d e n i r d i . k a y d e t t i k l e r i i l k a lır . k u z e y v a s ı t a s ı y l a d e v r i n d e b a b a d a n s û f î ş e h r i û h B â h t r i ş , ş e h i r l e r i n d e v l e t l e r i n d e b e r i d a i l e . a d ı ) t a r a f ı n d a n y e r l e r i n d e K ş e k l i n d e a y r a v a n d e v l e t l e r i B e l h v e ( P e r s ç e ) e z l e r ; o l a r a k b e r i d l e r e v l e t i ’n i n a y n ı â l i m e y a l e t . a n a r l a r . k a l d ı r ı l m e k s e r i y a B e r m i y l e e r k e z l e r i b i r v e ü z e r i n d e e s k i b i t i r e m t e r i m s a h i b - i b b a s î l e r a ğ ı B a k t r a S e l ç u k l u i ç in i s e ş e h i r ı r m F a r s ç a d a b a ğ h v e b u l u n a n s ü r e r l e r . l a t a f a r k l ı e k a z E s k i İ s l a m m b i r â s ı r r n a ğ ı n ı n İ r a n g ö r e v i n d e D r e k ç e d e a n ç o k t a r i h ç i l e r i n b u b i l g i l e r G b b a s i k i ş i y e e h B i l â d ” l k e n i n a k a m D u ş t u r . o r t a d a n v e r m g ö n d e r e n b i r ) p a d i ş a h b b a s i l e r e A Ü d a ’d a k u z e y i n d e u t a n l a r ı n d a n v e k a d i m b a ş t a i . ü ’l S a l t a n n c e s i s t e m s u l t a n a r i d i Ö î l a t a p e k A s ü l a l e . i s t a n k u z e y i n d e D a n m t a r a f ı n d a n B e r i d : p o s t a “ ü m ü z e r e A ’ı n k u r u l m g ü z e l i k l e r i n i l â n â İ A k o m ( B a h d r î ) y a c ı l a r ı n a d o ğ u s u n ( D g ü n e y i n d e k i u h t e m f g a n b ö l g e n i n i ş t i r . i s t a n e t e ğ i n d e B â h - d i , S â s â n o r d u f g a n A b i l i n e n b u l u n u r . v e ” A d a d a ğ l a n a ğ ı r â m ’m u z e y d o ğ u o l a r a k o l ­ e t ­ h a k k ı n - a k s e t t i r m e k t e n u z a k t ı r . B u h a ş a ğ ı C u m a r a : h u r i y e t i s e k l i ğ i 2 2 0 y a z l a r ç o k r i d ir . M â v e r â ü n n e h h a v z a s ı n d a k i ( D İ A m s ı n ı r l a r ı e t r e d i r . s ı c a k t ı r . r ’d e b ü y ü k K i ç i n d e a r a İ s l a m a d a b u l u n m i k l i m m t a r i h î v a h i n i n a k t a d ı r . t e s i r i e d e n i y e t i n i n ) 348 Z Ş e h r i n a l t ı n d a e n e r e f ş â n b u g ü n ö n e m a ğ ı n ı n z b e k i s t a n d e n i z d e n o l u p l i ı r m Ö k ı ş l a r y ü k ­ s o ğ u k , ş e h i r l e r i n d e n b i ­ Siy asetn am e C n a f e r B e r m a k l a r d a a y r ı l m s il h a m ı ş g ö r e n , f e i le İ l m t a y i n v e t a ş r a C l ı v e v e s o h e d e b î C a f e r i d a r e s i a f e r i d a r e a h y a B s a n ş ı n d a b a ğ l a n m e ’m û n C a m ’u n h o c a s ı e g i : A C e y h u n : b a ş l ı c a v e P a m S u r h â n , z a s ı n d a O r t a V d a s o n y e r m Ç o y n Ç D a n v e i g i l : T â î : a t î l e r d e l i l e r : e n K K B u b i r k o l l a r a d a y r ı c a a h a l m a y r ı l a r a k A k ı y ı l a r ı n d a İ A a l a r a k r a l v a l i d e v ­ i ş t i . A ı ş , n ­ a y r ı c a h a l i f e v e l i a h d d ı ­ o l a n ) b i r i . K u z e y d e n , K â f i r n i h K u n d u z - B e l h r a k ı s m g ö l ü n e l i d e t a d e f a k u z e y b a t ı ö n e m ­ h a l i ­ v a s ı t a s ı y l a r a n o v o d s k ) , s o n t a h a a ş . n e h r i n d e n a d a n A e d i l m i l k ( D m h i ç b i r g ü n b a ğ l a n m e a y ­ e y a l e r i e r i n e s ı r a d a i ş t i r . k o l l a r ı n ı h e r e d i l d i . a a n o ş / U iy i v e k i l l e r i a y l ı k i k i ( V o k t a k s i m o n d ö n ü ş t e n k o l d o ğ u t a y i n a r p h e d i l m b ü y ü k ö k ç e s u n e h r i n A D v e r i l e n ı z ı l s a d ö n e r . e n b e r i d i ş t i . t a y i n l a r a h e m F a z i K e n h i ­ ç ö l l e r y ö n ü n d e d ö k ü l ü r . y e r l e ş i m m â n v e i l e r ­ 2 . 5 4 0 e r k e z l e r i Ö ç e ş i t l i ü z e l l i k l e r k i ç i n d e b a b v e d ü n i s i m l e r l e a n d ı k l a r ı g ö r ü l ­ y ü k s e k u n v a n ı y l a B u e n d a v e d a z a k d o ğ u a t l ı s a r a y l a r ı n t o p d a o y u n u . m r ü t b e y e ç ı k a n e k s a h v e d â î , b a z ı g e l e n b i r i p i m h e r 349 t a y i n ö n e m s i s t e m e b u l u n a n , a m ı n t ü r l ü a i l î y y e b i r t a b i m a r m e k d â î l e r , b u d â î - i e z h e p g ü ­ e z h e b i K e v k i y e d u r u m m m v e t u t u l a n h a z a n v e v e . y ü r ü t m e d i l e n l i s ö z c ü s ü i l i m a l t ı n i s i m f ı r k a l a r d a İ s m f a a l i y e t l e r i n i s u r e t i y l e r a v e r i l e n u n v a n ı . e z h e p s o n e l l e r i n d e e t k â r l a r a g ö r e v h i y e r a r ş i k y ü k s e k U h u z u r u n d a o r t a y a v e r i l m a n ı l a n v e b e n z e y e n h i z m s e n i n h ü c c e t t e n d a r t a b i r i v e r i l e n y e t k i a r a l a r ı n â î ’d - d u â t t ı r . k ö l e k i m a d ı O o y u n u n a v e z i r l e r i n y a s ı n v e r i l e n i ç i n d e e n p o l o b u l u n a n a ’v e t ” e n d i d e ğ i ş i k o r t a ç a ğ d a k ü S u l t a n t a r a f ı n d a n K i l l e t l e r i n b o y l a r ı n d a n İ s l a m b ü n y e s i m ) b u g ü n y e t k i s i “ d a m t ir l e r . d d e u h t e l i f İ A ç u b u k l a r y a y m h e p ( D u b d â r : ü ş y a d a a f e r a r a s ı n o l a n v e r i l m g u l a m Ç v a l i b i r i d ir . B a ğ d a t ’t a n ı ş t ı r . e y a l e t l e r i n i o l u y o r d u . h e r h a n g i u d e r y a ’y ı e v g â n a n Ç i m a y ı p d a n a f e r a h r . e k t e d i r . m m a s u y u , u z u n l u ğ u n d a k i A m u n o ğ u l l a r ı C k a l m C y a p ı y o r d u . s y a ’n ı n g ü n e y d e n le r ; . A k u z e y b a t ı y a i ç i n d e , k m v e a h a n b o z k ı r l a r ı ş o ğ u l l a r ı n l a t ı l a n e y a l e t l e r i n e o l a r a k s k e r i r o n a n y a n ı n d a t e ş k i l a t ı d e e k ’i n a n l a y a n a y r ı l m P o s t a i d a r e s i M b a t ı a h y a ’n ı n d a r p h a n e n i n b i r i n e a t t a n b e d e r d e Y B e r m h i k â y e l e r h a l i f e n i n a ğ d a t ’t a n e d i y o r d u . b i n ç e ş i d i e d e b i y a t î l e t in Y d a d e v a m e d i l i n c e c a k e k : a k k ı n m s a h e z ­ i p ­ g ö r e v ­ e k b e r u n a - i ç in d a v e ­ o l a n f a a l i y e t l e ­ N i z am ü ’l- M ü lk r i n i y ü r ü t m d u r . ( D İ A D e r y â - y ı D e y l e m e d e n , g e d e H e y e y l e m a a s ı l î l e r : İ A e y T 'G b i n r a p D i z d a r : A a l - Y d u ğ u K l i C H k o r u m E m a n e m E G ü r g a n , M d a n k a r ş ı s o r u m l u ­ d i r . b i r d a ğ l ı k b ö l ü m ü n ü b ö l g e n i n v e t e ş k i l b u b ö l ­ y a ş a y a n y ı l ı n d a G B e y D b i r k a v i m B a ğ d a t ’ı a z n e l i v u r m M a h u ş t u r . e y l e m l i l e r a r a s ı n d a d i r . e l e m B ü v e y h o - g e ç i r m u d i ş l e r d i r . s o n v e r m B ü v e y h o ğ u l l a n p a r a l ı a s k e r b u l u n a n b i r o l a r a k i ş d e v ­ ç a l ı ş ­ a ş a n D e y r u ’l â n K ’a D s u r B S e z g i : D u h l a m e m d a r ı n y e r l e ş i m i ş t i r . o l a n M u h ( D i ş t ir . ş ö y l e b ü t ü n ı n F a r s ç a a b i r i ­ e h h o d a ) İ l y a s b i n A y n ı y ı l i r m a n y ı l l a r ı K ü f e B ü v e y h o ı ş t ı r . a r a s ı n d a k i H a l i f e h a l k ı n a k i ş i “ D b a ş ı n a n k h a - İ l y a s a l ı n m a n l a t ı l ı r . o l a n S i s t a n B a z ı v e r e c e ğ i l - i e d ” a o l ­ p a r a s a d e ­ k e l i m e s i ­ g e lir . ö l e n i r i . m K 7 5 4 - 7 7 5 ilg i l i  a m d a ğ ı t t ı k l a r ı n d a a s l ı y ı l ı n d a a f ı z e t m e r k e k P a r a y ı l i t a r a f ı n d a n ile k a d ı n a n A v e f a t e s i e v a n i k , b i r g e l m h â k i m E b u e v a n i k î : d e n m 1 0 7 2 M a d ı 9 6 7 u v e r d i . a l t ı d a y ı l ı n d a a m b ü y ü k , D ş e k l i n d e b e k ç i s i . 9 1 2 T e s z d u ’d - d e v l e e v a n i k î s ö z a l e o l u p A C e m İ s l a m c e z a l a n i r i . d e v l e t l e r i n d e i n f a z e t m s a r a y ı e k l e g ö r e v l i î r i. A o l u ş m r a p ç a e m î r u ş t u r . E m î r - i t a r a f ı n d a n H u r d a b e : b i n R e y , e t m K a z v i n F a r a b y a k ı n l a r ı n d a T i m i ş u r d a k u r u l m A b ü y ü k Ş i r u y e i s y a n h i r d e n d ir . K d a n a n h a r e s , F a r y â b : B e l h h ü c c e t e e y a l e t i n i n d a k i i y e t l e r i n e d a i r m h ü k ü m o l a n s f a r k a r ş ı 9 4 5 u h a f ı z ı . K a r e s : v e E r d e m n e o l a n i s i m î l â n a r a s ı n T u ğ r u l e r k a n d i o l u p H ı ş v e ile d ü ş t ü . F a z i î r - i m d a i r ’l a k u m k ü ç ü k a u a v i y e o y n a m G k u z e y i n d e u ş a r d ı n l a r ı n a l i f e s i . e l e r i n d e n M ’ı n h â k i m y â s : i r - i b i r l i ğ i n v e r i l e n a z v i n k u r u c u s u d u r . d i r h e m b u E m K a f e r ç o ğ u l u E r ü t b e a d ı . a k l a r ı n S e m d a ğ ı t a c a ğ ı n n i n K k u r m a l e H a s ’ z a m b e ş k d e n i z ’e i n a s ı n ı n p a d i ş a h b b a s i ü s t k u z e y i n d e d a r b e y i k a y n E b u f a A İ r a n e ç î : A ğ u l l a r ı b i r ) n e d a n h ğ ı n ı n l i m : ’ı n k a v m b ü y ü k E b u d a d e n i z i y l e y ı k ı l m ( D D i . c e û m İ r a n d e v le t i n i l e t i n i n A u s u n b ö l g e s i n d e k i t ı la r . m R : y a ş a y a n D a m k o n a z a r ğ u l l a r ı R e ) e y l e m v e A d e n m b i r ( D İ A t a h t a h a r i s ) m H i c r i u t ş e h r i n ç ı k m v e f a t a s ı n e t m 350 M a f ı z ” i l k k e ­ d e ­ e ş h i ş t ir . b i r i g e ç i r m ı r m u r d a ç o k e t k i l i r o l b i r i . y ı l ı n d a e l e S e y h u n a d ı . u h o l a r a k ) 3 1 6 k a l e s i n i “ m ü e s s e s e u t a n l a r ı n d a n e k t e d i r . ş e h i r d e ( t e k i l i s e r d a r l a r ı n d a n l a m b u l u n a n b u ’ı n k o m e r d a v e n d i : D h a r e s h a r e s l i k u ş t u r . l p a r s l a n S e l ç u k l u V v e A b b a s i o l u p h i l a f e t i ­ T a b e r i s t a n , i ş t i r . a ğ ı n ı n f i l o z o f b a t ı s a h i l i n d e F a r a b i b u ş e ­ Siy aset n am e F u z a y i s i n i n B i n Y e r b ü K ü f e l i b i r a i l e d e n E b ı v e r d ’d e o l a n r i n m i c r i o l d u ğ u n u , a y n ı e v z î , e t k i l e r 1 0 7 ’d e O z a m s ö z l e r i b ı r a k a n ğ l u a n d a . H h a S e m a k k ı n d a i lk b i r m k a b i l e ­ a s l e n d o ğ d u ğ u n u v e s û f î l e r i n d e n r â v i s i d i r . s o n r a k i î m t a r a f ı n ı n b ü y ü k h a d i s ile T e m b a b a e r k a n t ’t a ’ı n b i r t a r z ı d o ğ d u . b e y d e o r a s a n g ü v e n i l i r y a ş a m F u d a y i 7 2 5 ) U b a b a s ı n ı n s ö y l e n v e ( M E b û s û f î l e r e n â k ı b n â m E b ü ’l - F e r e c ü z e r i n d e e k a l e m d e ­ e a l ­ ı ş t ı r . G a r c i s t a n G e b r : d i m A İ r a n “ K â f i r ” “ G e v u r ” G m H y e r i ş o ğ i n i F u d a y i İ b n ü İ - C İ y a z : b o y u n d a n d ı r . G k e l i m G G a D â n G u r i s t a n ’ı n H b u y a k ı n b i r i l a r ı n b u d i n i n e u r d a v u d ’a k e l i m i n a n a n g ö r e B u g ü n a s l ı k i m A r a m T ü r k ç e d e s e . K i c e a ­ o l a n k u l l a n ı l a n e d i r . d a d a ğ d a i t o l o j i s i n d e ı s t ı l a h ı e k t e d i r . - ı G : a s s b i r d a ğ ı n a d ı . O d ö n e m d e İ s - i d i . S i y a v e ş ’i o l a r a k ( ı s t ı l a h a t - ı ( K a p ı k u l u ) : b e k l e y e n ö l d ü r m e k i ç i n ç a b a s a r f s a r a y h i z m e t k â r ı , a s k e r v e u ş a k d i v a n i ) S a r a y d a s a r a y h i z m p a d i ş a h ı n a r k a s ı n e t k â r l a r ı n d a n b i r d a s ü ­ g r u p t u r . e k t e d i r . d a , h i l a f e t i B u T B u u r i s t a n B u g ü n o r t a s ı n m H m P k ö k t e n d i r . k ö k ü g a n e r d ü ş t l ü k k a r d e ş i d i r . i v a n B k z . l i ’n i n b i r a m Z i m o d a ) u r ; t e d ir . e c u s î . İ b r a h a y n ı a y a k t a G A l a : o l a r a k e h h D İ r a n g e l m u l â m r e k l i s a n e s i y l e f r a s y a b ’ı n ı n M a n ı k a l e l e r i n d e n u l a m l a m u r i s t a n . s ö z c ü ğ ü n ü n e r s i v e z : A G u z m e r d e k u h : e d e n ( D b k z . d i l l e r i a i l î l e r i n a n : t e ş p e r e s t . ü r k G f g a n a z n d ö n e m i s t a n e ’y e i n d e b ö l g e d e b ö l g e d e â c e : A M d e v l e t i k u r u l m S e l ç u k l u v e G K y a k ı n h a n d e h b i r ü s l ü m y a ş a y a n 1 1 4 8 - 1 2 1 5 ’d a a n a l k a y ı l l a r ı a r y a k ı n y e r l e ş i m o l d u l a r . G u r î a r a s ı n b i r i m B ö l g e y e v e y a d a l a r ı n G G G u r î y a n u r l u l a r d a , H i . H u r d a o r a ­ a z r e t i d e n ­ d e n i l m d e v l e t i e k ­ a d ı y ­ u ş t u r . a z n e l i l e r d ö n e m i n d e v e z i r l e r i ç i n v e r i l e n u n v a n . H a d b s u l t a n ı n l e r : d ö n e m i n d e y a h a b a , g a n h a c i b i b a ş l a r ı n H â m P e r d e d a r h u z u r u n a a i k i â n : d e r b â n h a c i p l e r i n t e r e k l i s i y a h “ H v e d e s t u r s u z v e y e r i n e B ü z ü r g ” F i r a v u n ’u n d a e s i n i k e n d i l e r i n e k ü l a h a b a a c i b - i o l a r a k g i r m a l t m r e n k l i a b a d e n i r d i . v e z i r id ir . 351 h k e m i s i m l e n d i r i l m e n g e l l e y e n a s h i l a t l e r i e r d e n v a r d ı . o l u ş m g i y e r d i . H i ş t i r . k iş i d i r . H G a l k ı n , a z n e l i ­ B u n l a r a k t a y d ı . a c i p l e r i n H s i ­ a c e - r e i s v e N iz am ii't -M ü lk H a r i z t n : A y ü z y ı l a k a d a r y a c ı l a r ı H k e s i , â r i z m g ü n e y d e y e r h i r ü r g e n ç m G Z e m a h - ş e r , h u ş m i s e n , k e f â ğ , M E m ( C C e r h e d m â s , i n i y e H h a l k ı n d a n s . b i n 6 0 0 ) . g e y i M f e t h e t m H a r u n r e M u h ( M . 2 0 n e s i H id i . H b a b a e n ü z H h i z m d i s i n i A f î f m e k - i c ö m T e r t A a l a n y i n e T s a ğ i k i n c i i s t i l â s ı n d a n ü l ­ ü r k Z t a r a ­ b a ş ş e ­ s o n B e r k a n , c e r d , X I I I . c o ğ r a f ­ o r t a ç a ğ d a k i n e h r i n i n e r g â n , â m r ü z e r i n d e n . 6 8 0 - 6 8 3 ) a l a r a k o n â v h H â r i z m r a k i K e r d e r , e r d û h G , E ı t e - â n e , İ s l a m S e l m l a r l a k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n o r d u s u : N ’e e v - İ s l a m b i n a n l a ş t ı f a y d a l a n 9 3 ’t e v e ( M Z a n . i y â d ( B e l â z ü - K u t e y - 7 1 2 ) b ö l ­ z . A İ r a n b b a s ’ı n iy i F a z i a s ı l l ı Y e ö n e m d ı ş ı n d a y a k m e n v e 3 0 a l i f e M b i r Z i l h i c c e b i n H g ö r e r e k o l m a n b ü y ü ­ a s ı n d a n H â l i d e l - B e r m k o m u t a v e r m a r u n e s i R k iş il e r . A e k î e t t i . ş a r t ı y l a e ş i d , s i m ­ t o r u ­ s e f e r i t a n ı n a n o l a n g ö ­ 1 4 5 ’t e g ö b e k t e n e ğ i t i m i k i g ö r ü ş e e h d ı - B i l l â h , s ü t k a r d e ş i v e r g i f a z l a b a ğ l ı v e y a a h y a v e r e n a y g ı n y e d i n c i ile d ü z e n l e n e n B i z a n s l ı l a r ı n e ğ i t i m H Y İ s ­ b a r ı ş b b a s î h a ­ a s ı d ı r . S ü r e k l i s u l t a n ı n k iş ile r . C â h i l i y e B a b a s ı c ö m i ş t i r . g e lir . r a p v e 7 6 6 ) B a b a s ı o ğ l u e t t i ğ i 7 8 6 - 8 0 9 ) . s a r a y d a e l e n B i z a n s ’a S u l t a n a â î : v e H . a r t d o ğ d u . i t i b a r e n i ş ( M Ş u b a t - M o l u p d ü n y a s ı e r t H â t i m k a r d e ş l e r i A i l î d a k i h a l i f e s i . t â h i t a p r e is id i r . y e t i ş t i r m a n n e s i n d e n D ’i n e r d e r â n h â s , H ( M d i r h e m d a h u h t e m İ l i m o l a n z e n g i n i ç i n k u z e y d e y e r o ğ o l K î n , â v e r â ü n n e h d a s ı n ( M i k e n İ s l a m a t i m M v e İ s l a m T ü r k l e r i n i n â r i z m ( C e y h u n ) ( S e d û r ) , a ğ m H t a r a f ı n d a e z â r e s b , d e v r i n d e e y ’d e i l e r l e m a s s a k i y a n H M b b a s î R m d i y e e t i n d e A y a ş t a n ı ş t ı r . k a b i l e s i n i n t a n ı t ı r . b ö l g e n i n Ç ğ u z â v e r â ü n n e h r , s o l H O B a z ı i t ’t i r . ’d e k i a n b a t ı d a u d e r y a î v a k ) Y e Z Î d b i n t k a d a r z a l a n m â s , 4 0 0 . 0 0 0 7 6 3 ) g e n ç n e d a n ı n ı n m K S e d v e r G 1 4 9 ’d a a r t ü ç ü k t a n b u l ’a i m e ş i d : ü r e b b i s i , d o l a y ı A t o p r a k l a r a a d . i ş t ir . a r r e m K I . k u m a y z ü r â n M v e ) o l a r a k v e ( H M u z a n a n v e r i l e n a r z e m B e r a t i g i n , â r i z m R M n u d u r . d ü . H ü s l i m H ü l k e b i r l i k t e b a ş l a d ı . b e ile h a l k a d o ğ u d a i g e r b e n d , D . b a ş ş e h i r î v e a k ı n l a r ı r î , , b i r ü r c â n i y e ) H e v î l e r ’l e â r i z m â - r e z m k a s a b a l a r ı : e s k i o l a n g ü n e y i n d e y a ş a y a n o r â s â n v e a l a n e r k e z i ( H ç e v r i l i ş e h i r f ı n d a g ö l ü n ü n ’i H t o p r a k l a r ı y l a b a ş l ı c a r a l b u r a d a H d ö n e m A b i r ’i n t i p i n i n m i d e a l c ö m o e r t l i ğ i y l e h e n ü z o l a n a n n e s i c ö m e r t l i ğ i , a ş ı r ı h a p s e d i l e c e k e n k ı b e l e r d e ö r n e ğ i n i 352 İ s l a m ü n l ü ç o c u k k e n k a d ı n t a r a f ı n d a n a t i m i n i n b d u l l a h G u n e y y e h a r c a m k a d a r i y e t ’t e n o l u ş t u r u r . ş a i r i . ö l m k e n ­ ( I n e b e ) b i n t a l a r ı n ı e n g e l l e ­ i y i l i k s e v e r ö n c e k i B u g ü n T a y ü ş , d a h m i o l a n e r t v e b i r i n i n Siy aset n am e c ö m t i m e r t l i ğ i ) H a y i : y a k m m ı r m “ H â t i m ’d e n d a h a c ö m e r t ” ( e c v e d m i n H a ­ e k t e d i r . A s k e r , o r d u . B i r g r u p s ü v a r i . T a i f e , k a b i l e , a ş i r e t , a k r a b a , ç e v r e . H a y i b a ş ı : H e r â t : e r k e z v i ö v i i l ü r k e n , d e n i l m 2 0 - 3 0 A f g a n o l d u ğ u a ğ m m y a z ı l ı k e n e s k i t i n l e r d e A a r m H b ö l g e A ö n c e r i a , A r t a A f g a n i s t a n ç o k e s k i d ö n ş e k l i n d e d a H ’m g e l e n î l e r d e r a s d a m r . d e v e e r i r û d d m a r e k ç e d i ğ e r b u l u n a n İ s k e n ş e h r i n H A G v e k iş id ir . b u u ş t u r . y u s G s o n h â k i m e ­ r e k a r a ­ r a f e t i h l e r i n d e n k h u n - l a r ) ç i ­ m ş e h i r l e r d e r ’d e n İ s l a m ( A o l a n v e b u l u n a n v e s t a ’d a B ü y ü k E f t a l i t l e r ’i n d a B a t l a m a n ı l ı r . s a h i p ş e h i r k u r u l m A v a d i s i n a d ı y l a a b i r b a t ı s m a r a i v a , b a h s e d e r l e r . s y a ’d a n u t a s m t a r i h e m H e r î r û d İ s k e n d e r i y e k o m d a k i A b e r e k e t l i e r a t ’t a n b i r l i ğ in b a t ı s m k i t a b e l e r d e r e i a r i a ’d a k i O d a F a r s ç a b i r ’m e y a l e t . c o ğ r a f y a c ı l a r ı , s ı n d a k i ş i l i k i s t a n b u b i r a z i y e t i a l ­ t ı n d a y d ı . H A z . O h n e f s m a n K a y s b i n f e t h e d i n c e , k ü l t ü r d e v e ı ş H k e l i m m v e ’a n i n l a Ç U i n : “ g e l e n , z a m a n m d a a l a n H d d H M ö n e m d e v e b i n o r a s a n ü s l ü m l i o r t a y a ç ı k a n m i r ’i n 3 1 ( M l a r ı n i n i H s a n  ’ı a n d ö n e m İ s l a m e d e b i y a t c o ğ r a f y a y ı k u z e y i , “ H M i t a ” b u o r â s â n o ğ a n y e r ; ” ) a n a t m . g ö n d e r d i ğ i 6 5 2 ) e l i n e T i m e r a t k i t a p l a r ı n t a m ç u r y a , v e y a “ H b ö l g e d e ç o k a e l i n d e d i r . e l e n g e n i ş ü ç y ı l ı n d a g e ç t i . u r l u H e r a t y ö n e t i m i n ­ O sm a n lI la r ­ e k o l ü e r k e z l e r i n d e h d a o l a r a k M o t e n ç o k e t k i s i n i M k u l l a n ı l a n b e l i r l e m o ğ o l i s t a n ” ü k ü m s ı n İ s l a m ı r l a n e s k i v e o ğ o l D e k o ğ u i ç in b u o l d u k ç a b o y l a r ı n s ü r d ü ğ ü H i ç i n d e a n ı ş v e b u l u n m c o ğ r a f y a c ı l a r ı n a ı n d a t a r i h t e b ö l g e n i n B e l h h u r e y d a n a b ö l g e s i ” z a m a y r ı l m , m d o ğ u o r â s â n c o ğ r a f î i s t a n F a r s ç a ’d a e l e r i n d e n ü l k e s i ; ı ş t ı r . b i r e n i S â s â n î l e r p a r ç a y a T ü r k m İ r a n i s m k e l i m g ü n e ş y a y g ı n l a ş m y ö r e s i ı e n b ü t ü n v e s ü r e u h t e m t o p r a k l a n k ı s m b d u l l a h T ü r k i s ­ d a n b ö l g e b i r i ­ b u a d ­ ı ş t ı r . İ s i m s ’i n z u n d o ğ d u ğ u n i n t a r i h o l u n u r . o r â s â n d ır . y e r a d a r İ s l a m a d ı d ı r . ş i n k A o r d u y o l u y l a d ö n e m k ö k e n i n i ( â y â n r a h b u ı t a y ; i t l a k H s u l h a ç ı s ı n d a n e n i n a n ı l m v a l i s i i ş t i r , ü ş k ü l d ü r . t a n a t d a B â b ü r l ü l e r e h i s s e t t i r m B a s r a i d a r e s i n d e k i e r a t s a n y a ş a m d a n H ’ı n o l u p H M e r a t ’ı n i d i . e r v E n g e n e l l i k l e i ş t i r ı n ı v e v e â s â n “ g ü n e ­ t a ş ı m ç ı k m ı ş a k t a ­ v e k ı s a k u z e y d o ğ u s u n d a G ü n ü m ( M y ö r e s i a k t a d ı r . g ö r e a n l a m o r t a y a İ r a n a d ı ( g ü n e ş ) g e l m a r i ) , A f g a n g e n i ş H ü z d e N e s â i s t a n k e s i m o r â s â n b ö l g e ­ v e , S e - k a l a n İ r a n ’ ın d o ğ u d a n N iz am ü 'l- M ü lk H u t t e l m e n d a k i ile C M ( T a c i k i s t a n ’d a S i c i s t a n F a r s t o p r a k l a n ü r c â n ; â v e r â ü n s o n l a r ı n 1 0 3 6 ) l a r ı n d i 1 0 0 v e M H O r i h A Y D d a t e A B ü y ü k ö z e l l i k l e m U y g u r b u ü z e r i n e b ö l g e n i n e s i n d e n s o n H u r r e m k u r u l a n lı A a r a h r a p l a n M ü s l ü m m u b a h s . 2 5 ) . b i l y a h d ı ğ ı e ş a n l a m B i h d i n a n i s m b u m D B u i a r a d a M B e l h ’i n H ş e k l i n d e k i H i s m ç o ğ u , v e ü r r e m â b â d g ö r ü ş l e r y a n H f ı r k a ü r r e m m b u l u n ö ğ r e t i s i n i n k a s a b a s ı n ı n d a , a , e s k i H k o c a s ı n ı n 354 ş e h r i 7 4 4 t a ş ç a l ı ş ­ b i r y ı l ı n d a o t e n , b u d e ­ i s k â n . y ü z y ı l ı n d a İ s l a m e z d e k d i n ” k a y n a l l e h e r k e l i m i y y e ö l d ü r ü l m h D a n ı ­ e s i n i n v e F a r s ç a î , E r d e - b i r i s i m o ş e y l e m o l a n a d h b u e ­ ı n a e k t e d i r . e n i n ( b k z . f ı r k a n ı n d a e m ş e y i e r k e z i a k ­ M a n l a m o l a r a k b i l i n m s ü r e r l e r s o n ­ l a ş t ı . t a r a f ı n d a n İ r a n i h t i m i s a b e t l i m a y a t a ­ e n l e r i n c e X B ü y ü k b i r k u t s a l a s ı g e l i ş e n ü r r e m n i s b e d e g i b i H s o n r a d u r a r a k Ç i n l i l e r y ı k ı l ­ d î n i y y e i le r i b ö l g e . t a r a f ı n d a n g ö ç m o l a r a k v e k ü l t ü r ü n ü t u t m o l a n e n s u p l a r ı n ı n g e l d i ğ i n i k ö y ü n e a d . k e s i n s e ç e n k o r u d u . ş e h i r h o ş ı r g ı z l a r “ i y i, b a ş ş e h i r i ş t ir . y g u r l a r ı n v e r i l e n r a B u d i s t M . b a ­ o l m i y y e ) : ­ M l p a r s ­ i ş t i n t e s i r i y l e / A y a k ı n y g u r U 4 3 1 s o n g e t i r m a s ı n d a n s e b e b i ö n ü n d e i n d e n e z d e k ’i n , U . . o n o l a r a k a e t m d â h i l K ü ı r e m k u l l a r u l a n a s ı n ı n g ö z H - e t k i l e n i l e r e k a l m ü r r e m d e Ş i a ’n ı n f ı r k a l a r a ü e l l i f l e r i n n e ş e l i) y ı h n d a b a ğ l a n m d i n o l a r a k u n a ( M k a d a r e y a l e t i b i r a v e y ü z y ı l ı n g e l ­ T ü r k l e r T i b e t ’e T ü r k l e ş t i ; a ş ı r ı v e â r i z m . 4 2 7 ’d e ( H e r v ’i d a i m s ı n ı r l a r ı n a b i ç i m e n ü r r e m i n d e n y a k ı n l a r ı n d a k i u t a m v e v e d u r u m 8 4 0 y o ğ u n i ş l e r H X d ü z e y i n i t e ş k i l o t e n l i l e r i e r k e z i a ğ a n l ı ğ ı d e ğ i ş i k i s m v e r m H i n d i s t a n e v l e t i ’n e ( H h ö n e m ü , h a l i n e i t i b a r e n e r k e z i ­ t o p r a ğ ı l i t a r i h î k ı s ­ a r a s ı n T a b e r i s t a n e s i n e d a h M r e f a h v e e y v e v e g i r m ö n e m g ü n e y i n d e m g e ç t i b ö l g e , R a l a n d ı r . B e y ’i n , e s k i ç a ğ d a n l i ı S a v a ş ı ’n ı n e n d e ile b ö l ü m b i r S e l ç u k l u a ğ r ı f g a n i s t a n ) a n k ı s m b i r e l i n e b i r k a l a n ö n e m m K t a m s a y d ı k l a r ı m ( ş e n , H h a r e k e t e a l e y h t a r ı f ı r k a n ı n h u r r e m a n l ı e - d i n d i n î c u s î l i k l e g e l e n r a ’ın d e v l e t i n a s ı K i n d e s e b e b i y l e e d i l m l a r ı n d a e n s y a ’n ı n v i r d e Ç b a t ı ’ı n a k a n A i r m b u r a y a d e v l e t i n n c e o t e n , y a n d a n d a n r t a K g e n i ş i d a r e s i n d e b ü y ü k y e ş i m k u r u l a n v e H i s t a n i ş a ş a r a k a n Ö T ü r k i s t a n b a ğ l a y a n r t a D ( O v e a z n e l i l e r i n s ü r e s ü r e n o l a n e n b ü t ü n ü y l e b i r u r e ş t i k e v î r ’i n u n ’u y ö n e t i m b u r a y a Ö O G e y h k a l d ı . y ı l D G e ş t i l û t ç e v r i l m y a ş a d ı . ’m D T ü r k m o r â s â n o ğ u s y a ’y a ı ş l a r d ı r . C u z u n ı ş e t t ik l e r i l a m H o t k a n b o y u n c a a n d e o r â s â n i ç i n d e a l t m i k a b u l m d a n e l i k ş a h o t e n : i s m r t a H y ı l d a n S e n c e r ’i n b a t ı d a n i y e t i n d e s ü k û n ç e v r e s i ) , t a r a f ı n d a n d o ğ r u a r d ı n v e İ l k r u l a b g ü n e y d e n k u z e y d e n e h h â k i m v e l a n a ; S e l ç u k l u l a r ı n 1 0 4 0 ) r ı ş n K ( S î s t a n ) ; d a ğ a l e a n ı l ­ â r d ı n - Siy asetn am e d a n ö n c e y a y m i s m a y a i a l d ı ğ ı e ş a n l a m K ı r m H M l ı ı z ı l e b i r m d e v a m û z i s t â n ; 1925'e l ü m ı e k t e İ r a n “ A B a s r a a n l a r ı n u t i l e ı ; g i b i f a r k l ı v e i y y e i y y e ’y i İ s l a m i k i d a İ k i n c i l e r i H M M ile e k t e d i r . a y ı r a n M i ç in e d î m , e z d e k ’i n A d î n i y y e b u h a r e ­ b d u l k â h i r e z d e k î l e r , â z y â r i y y e ü r r e m b u e z d e k i y y e d ü ş ü n ü l m o l a r a k M o r a d a f ı r k a n ı n İ b n ü ’n - N ö n c e k i v e e z h e b i k u l l a n d ı k l a r ı g r u b a ’d a n B â b e k i y y e b u b a z e n o l a r a k g e n e l m d o l a y ı b a h s e d e n d e ğ i l , ü r r e m v e e ’d e n b a y r a k l a r d i y e ü n ü k a ç a n i i r r e m ü r r e m i r e o l a n v e H ü z â n ’ı o r d u s u i y e t i , n u n î y e n e n b i a t Ç e l e b i K B a s r a d i ğ e r i ­ f ı r k a l a r ı a d ı y l a o l ­ z i k r e t ­ d a t a h r i r i n i a k l a r ı n d a S â s â n î l e r r i y le d e î r â n I r a k ’a o l d u ğ u , s o n r a l a r ı e k t e d i r . I r a k m i n e k t e d i r . H u r d â z b i h e d i l m İ b n i H r i s m a d ı ( ö l ü m e m i n d e İ r a n l ı l a r ı n ü ; H 3 0 0 s â v e m I r a k ’ı d / d i l - i M B â b i l â s ı m . d a h i l k N i ş a n C ü a e m i ç i n e î r â n ş e h d a O I r a k i s t a n b e y d u l l â h r e k - â r û n l ı M i l k u s t a f a O s m ş e k i l d e - t a b i ­ S û r i s t a n d e d i k l e r i A a n İ r a n ’ın k a l b i ) b i l i n ­ k u l l a n ı l d ı ğ ı b i n a ­ r a p i ş t i r . a d ı n ı n d a K A t o p r a k l a ­ 2 7 2 b ) . d e n i l m İ s ­ h â k i ­ g i d e n ş a ’ş a ’ v r . i ç in G K a n e l â l z a d e ü s ­ Ş ü s t e r ’d e s m ( İ r a n ’ı n F a r s ç a ü i d a r e s i n ­ b u r a d a k i a l a c a k r g ü ­ k k a d l a r , r a k a d a r M â l i k , ş a ’ş a ’ A , M i d a r e s i n d e k i d a c ı a l ı r . e n ı l e r ) , s o n c i d d i b i r l i k t e y e r i t i b a r e n a l ü İ r a n h l a r m î l e r ’i n e l - E ş ’a r i t o p r a k l a n U h a m S â s â n s ı r a s ı n 9 1 2 - 1 3 ) 355 g ö r ü n ü m e r l e r , B a s r a ’y a B ö l g e n i n b u r a y a d e f a E b ü ’l - K . û S e f e r i i y â r - ı v e r i l i y o r , i l k M B ö l g e d e a b a k â t ü ’l - m D ö l y ı l ı n d a n v a z ’d a , e d a n e d i l i y o r d u . i n i n u r d â z b i h E b û S ü m ( A v e 6 3 8 ) h a d a l a r ı y l a ( T l ı l a r , P e r s l e r g e r ç e k l e ş t i . b ö l g e y e i ş a r e t m e s i y l e d ö n e m ş e h H . A I r a k e y n y a p t ı r d ı . a ( M a l i s i Ç d o l a y ı s ı r a d a ğ l a r ı E l â m e d l e r , 1 7 B a h r e y n b u a g r o s ( E ş k â n i y â n ) f e t h e d i l d i . a n ’ı n e t m a m ı n V e y a l e t . H öz ist ân ’ın batısın da I r a k Z ö n c e k ı ş ı n d a a t î f , I r a k : t a m B a s r a S ü l e y m M r s a k i l e r d a n 1 5 3 4 - 1 5 3 5 S u l t a n k a y n s u r l u l a ı ; b i r k a b i l e l e r i n d e n s ı r a s ı y l a b ö l g e s i , t a r a f ı n r a p d e d i k l e r i İ l e r l e y e r e k k a b i l e l e r i n i n r ı n ı n A û z i s t â n H ” A k u z e y i n d e k a d a r P a r t h - A b o y u n c a ü r m r a b i s t a n g e l i ş i n e l a ı ; k a l d ı . g ü n e y b a t ı s ı n d a b e d e v î k ö r f e z i , n e h r i l a m ’ı n B â b i l l i l e ı ; a k e d o n d e lı m e y ’e H H g r u b u n d o l a ş a n k a d a r n e y i n d e m H R e k t e d i r . H G a m e k t e d i r . o n l a r ı n r a k a r ı s ı i ş a r e t l e r b ö l ü m b i r i n c i y a y l a l a r ı n d a M u h i s e s ö y l e m s o n k u l l a n ı l d ı ğ ı e z h e b i n d u ğ u n u a e k t e d i r . e l b i s e le r , M k a s t e t m d e d a h e z d e k ’i n s ö y l e n m o l a r a k e l - B a ğ d â d î n i n a ’e , M i y y e ’d e n m k e t i n i d r e n k l i ü r r e m i s i m e d â i n ç a l ı ş a n b d i l l â h t a h ­ b i n N iz m n ü 'I M ü lk K i t â b ü ’l - m r a f y a c ı s ı . ö n e m l i İ s l a m m s a n i lk t e m i y e t ’i a n ı n d a ’d a l â t ı n a l e r i n m m e s i . V i ş , K y e t k i a m e l a r ı n ı n l e r e t a h s i s i n i d â r , m ş e y ” u k t a ’ d e m r e m H d e v l e t ç e i l e n e : K K ı v e C a y n ı i b â l t e ş k i ­ i t a b ü ’l - m e r k e z i a d ı y l a k a r a e s i o r a ­ e ğ i t i m n c e r a K m v e Ö z a ­ H e s â - o l m b i l i n e n a s ı e s e r ­ d e n i z y o l l a r ı n a i z l e n e r e k H i n d i s t a n K d a k i m a a r a z i v e h a k k ı n ı t a ş ı n m k i ş i l e r e m a l ­ t a h s i s a z e t ­ a n l a m ı n d a k i k a t ’ k ö k ü n d e n b a ş k a n ı ö z e l l i k l e t a b i i m a ( i n t i f a , m g i b i k a y n a k l a r ı n i k t â m i s t i ğ l â l ) g e l i r l e r i n i n e n d i s i n e d e n i r ; a r a z i a y n ı u n t a ş ı n h a k m a z v e y a s e y e a n d a t ü ­ a d ı n a m ( t e m i m g ö r d ü ğ ü k i m z a m o n ü l k i y e t u y g u n v e r i l e n u k t a ’ v e y a t i y a z ­ k i m i k t â î , “ i k t â a l ­ l i k ) , s e ­ i k t â - e d i l e n A z a r l a m a k v e b ü y ü k K g ö r e v l i , v e d a m l e m e c e l l e , a d ı l a r ı n B i r i ç i n g e n i ş v e ş e h i r . Z e n g i n a l ­ . t a y i n , T ü r k l e r e h a s b i r t ü r m b a ş k a h ü ­ e k t u p . k a r a r a a i ç in - i f a i l g e l e n b a ğ l a m y e t k i l i m t e r f i a z i l l e r i y l e u z u n k ı lı ç . k â d î , a k a m ( D v e İ A o l a n ç e k i ş m 1 7 8 5 ) . 356 b i r a k ü z e ­ f ı k ı h t e r i ­ . i s m e y d a n e k d a r ı n a l d ı ğ ı d a v a l a r ı h â k i m M e , a l a ç û r : b i r h ü k ü m k a l e m k ö k ü n d e n ç ö z ü m ( M a k a z l ı k l a r ı a r a s ı n g ö r e e k t u b u . a m ( k a d â ) e d e r . a d ı ’l - k u d a t : m k ı n e d i l e n i n s a n l a r l e r e a u y u ş m k a z a i f a d e s ı n ı r ı n d a s a h ip t i r . t a y i n h ü k ü m k i ş i y i d e n ir . s o n û n d e v l e t v e r g i u k t a ’ ) u k u k î r a p ç a d a o l a r a k ş e r ’î ( m s u ç l a m a d ı : A e d e r . a h i l â f e t k ı s m e ’m e l e n a l d ı . g e t i r i l d i . g e l i ş m M a k ” f a y d a l a n T ü r k i s t a n a m d a r ı K u t a l i f e i n d e o l a r a k , b e n z e r i b ö l g e n i n i f a d e a d e n l e r i n e î t a b n k ü m b i r a y ı r m t a r a f ı n d a n v e d a h e n d ö n e m ı ş t ı r . t e r i m e r c i i l k b ü y ü d ü k i t a p l a r ı b ü y ü k y ö n d e c o ğ ­ e k t i r . İ s b i c a b : m e k o l ü v e y a e k , e s i , m l e h I r a k f a y d a l a n y a h d a l ı ğ ı n a İ s l a m u h t e m d e r s l e r i ü d ü r l ü ğ ü n e , t a s a r r u f u n o c a ğ ı ( i r f â k ) y a û s i k i o t o r i t e s i n i n , e H M B a ğ d a t ’t a m b a ş k a n d ö r t i s e i d i . b ö l g e s i n i n v e t a n ı t ı l m b b â s î l e r i n I r a k b i l g i l e r i n “ k e s m a n a d e n m t a n ı n a n c o ğ r a f y a c ı l a r ı n ı n B a b a s ı u r d â z b i h b a r a t A v a l i s i i ş l e t m i k t â ’ k e l i m m i ş l e t m t ı n u ü l k i y e t , b a b a s ı e v s i l î ’d e n y o l l a r ı n ü l k e l e r k u l l a n l a r l a H e s e r i y l e İ s l a m e c u s î d i r . e r r â ’d a k i e r il e n b u S ö z l ü k t e r e t i l e n İ b n i d ü z e n l e n e n g i b i M a d l ı u l a ş a n T a b e r i s t a n y a z ı c ı l ı ğ ı n d a g ö r e İ k t a : l a r ı n b i r i s t i h S â m â l i k ü z e B ü y ü k e l - M v e v e i lk i d i r . i n o l a n p o s t a h a s r e d i l m Ç e d e n İ s h a k c o ğ r a f y a e s a s m ‘1 - r a e m 8 1 3 - 8 3 3 ) u ş B a ğ d a t l i k , v e . a y r ı c a e y a l e t i n i n v e g ü n ü m s i l c i s i d i r . k a b u l ( M d o ğ m g ö r d ü ; e s â l î k E s e r l e r i e v e c a d a v a l a r ı t a y i n e d i ­ ) y e t k i l i k i m s e y e Siy asetn am e K K a r m K a r m M a n y ılı a r m a t î : a t î l e r a t ’a z û r ( Ö i s m i s e r i v a y e t a r m o l u p e d ’i n ( M e s i n d e n s u n d a , ı ş , r a İ r a n e c i l i ğ i n d e b i r t a ş ı n g ü n e y b a t ı s ı n d a , S i y â l k c ı l a r ı C ö n e m d a m l i b i r b ü y ü k i a r t t ı . y e r d a a n i b â l B i r ç o k Ş i î u â ş g a r : a n g M d a n a a k u o ğ u ( M Ö h a n e d a n ı n a z i k r e d i l e n ü s l ü m a n i m t l ı a d ı e l - H e r k e z i a l a n ö n c e b u l u n m K y a z a r l a r . â ş â n V . k u r u l m a m e v î , r e n k l i a v i V . ( M a s ı n X d a n h i z m s o n z a m k â s e l e r i y l e v e V I I . a n ı n ü s t . t e r k r a n i n i n , i ş t i r . g ü z e l v e o r t a l a r ı n ’m k a d e m I I I .) v e ­ ö n e ­ e l e r d e y ü z y ı l ­ b u r a n ı n t a n ı n d ı ğ ı n ı Ş e h ­ g i d e n c o ğ r a f y a ­ â ş â n X ’a c a ­ r e n k l i k a d a r K ( M h - p l a t o ­ y e ş i l f a k a t d a A T a h İ s l a m r a a l ­ a i l î y y e İ r a n y ü z y ı l ı n e t i n d e h ı z l a n d ı . k e n d i I . ) e n ­ o ğ l u s ö y l e n m k ü ç ü k . m i h t i m i s m b i n y ı l a a k t a d ı r . ’ı n b - u ş t u r . Ş e h i r m d a A b ö l g e s i n i o l m a t a t ’t a n ı ş l a r d ı r . İ s m e r k e z î k a y n a k l a n d ı ğ ı f a a l i y e t l e r i y e ş i l v e r i l e n i l a t t a n u t İ s f a h a n ’ı u ş t u r . a k - a r m S â b i î l i ğ e S e v â d M M o l d u ğ u ç ı k m y a h d â î s i ş e h ir . k u r u l m S e l ç u k l u l a r ı n a r d a K b ü y ü k ’u n y ü k s e k l i k t e , k â ş î e v l e t i ’n i n â ş â n g ü z e l u û n , v e İ b n 8 6 9 ) y ı l ı n d a t e l k i n l e r i y l e y a i le a r m a s ı l l ı d a n . i s y a n ı n ı n K 2 5 5 o r t a y a a m e y m e n c B e n î r a p ş ’a s b a ş k a h a l k ı n ı n k a y d e d e r . D h a n e d a n ı n a a d ı y l a Y s a t ı l a n o l d u ğ u n K K ş e h i r d e m y e r M t a r i h î . a s ı n d a n o l d u ğ u n D m m H b ö l g e d e k i ü z e r i n d e y e r l e ş i m S e l ç u k l u c o ğ r a f y a c ı y e r l e r e T t i k o ü n l ü k u r u l u ş u A ( M e s ’û d î a t î l e r h v a z î ’n i n ü n d e n 9 4 5 t a n ı n m b ö l g e s i n d e ş e h i r a l ı r k e n ö l ü m ’ı n a r m r e . E ı ş l a r d ı r . 2 5 5 Z z ü m b i n b e li r t i r l e r . k o l u s ı r a s ı n d a b i n a i l î y y e ’n i n u b i r d a n a l m M k ö y ü n d e n d i r e l - A k u l l a n ı l a n r i n T e p e o n u n K e d i l e n ü r b d u l l a h k a r a y o l u i ş ç i l i ğ i y l e i s y a n ı D 4 1 9 ) . o l d u ğ u n d â n a d ı a n ı l a n , k a y l ’in a m a m T a b e r î , d i y e I X g ö r e k a b u l ç i n i l e r i y l e m s ü s l e m e n c s e v i y e s i n d e n t a r i h î H k a b u l e ü s e y i n İ s m ’d a A U e n s u p H b u t a n ı t ı r . h a l k ı m d â î s i n i s b e t i e ( T â r i h , B e n î o l a r a k a i l î â t i y y û n l id e r l e r i Z e z h e b i n e I s m 9 0 6 ) a r m e n e l m o l a r a k S u d a n v e G H b a ğ l a y a n i b i r 8 7 7 - 7 8 ) s o n : . y a k ı n l a r ı n d a k i . d e n i z M K d ü z e n l e n e n k a t ı l m e t m / k a v i m b a h s e d e r a t î l e r i n d â î l e r i n d e n â ş â n 2 9 3 b ö l g e s i n d e k i ü f e h a r e k e t i n e K . b i r k u r u c u s u K 2 6 4 ’t e m H e k t e d i r . k a r ş ı a r e k e t i n s u p û f e ’d e ic i a t î l e r i n e d i l m b â s î l e r e a i l î y y e K g r u p t a n a r m K İ s m a y r ı S e v â d g e l d i ğ i , ü Ş i î i t a ) , a n l a t ı r k e n b i r K i n i n le l ü m o l a y l a r ı n ı d i s î ş ı n a r â m o n l a r ı d e s t e k ç i s i H A ( K l a r ı n T ü r k i s t a n . 2 0 6 - k a d a r M ’d S . ( M a t a r i h î 2 2 0 ) , k b î r a d a r 6 1 8 - 9 0 7 ) K â ş g a ı ^ Ç i n l i l e r i n o t u r d u ğ u H u i ç e n g g e l i y o r d u . 357 ş e h ir . Ç i n o t u r d u ğ u ( Ş u f u ) Ş e h r i n t a r i h i g ö t ü r ü l e b i l i r . k a y n H d e n i l e n a n O a k l a r ı n ç e n i k i g s e m H a n t a r i h t e n d a Ş u l e ( Ş u l e ) t t e n m v e e y ­ N iz t im ii’l-M ülk T a b e r î ’n i n 7 1 5 ) F e r g a n a l e r i n d e K 7 5 0 ’d e g a r ’d a d a n h ü k ü m A e r e c : y o l u K T a h ı r b a n : K i r m İ r a n d a ğ l ı k b a ş l a n m o l a n v î H b i r Ö m d e k ’i n K M a r a s ı n u m : g e l e r d e n , d e r 6 4 4 ) A g ö r e e r k e z i K u m K i s m u m u a n e m v e ’d ı r ( Ö K e r e c l ü m ı r m a k 6 2 9 ’d a n ( M b e r i s a h i b i b ö l g e d e T ü r k h â k i m d a r ı ü H . a ğ ı n ı n K / 3 4 4 e l ­ i d a r e ­ o l d u ; a r a h . o l a n 9 2 0 i d a r e s i n d e y d i , h ü k ü m K â ş - a n l ı l a r - M 955). . k e n a r ı n d a , K a z - y e r i . i ç i n b o y n M A N ş e h r i n a b a ğ l a n a n e t m , t a s m a ­ S â s â n a n z a m a n a n ’ı n ı n d a ( M K . 7 2 0 ) y ı l e t m s a h E m ­ e - i ş t i r . S â s â n î l e r i n p a d i ş a h i ş v e y ı lı n ­ y ı l ı n d a k u r u l a b i l m z u h u r a n k a r ı ş ı k l ı k l a r a . 4 3 i r m 6 3 8 ) p a d i ş a h ı d ı r . b a b a s ı ı n v e {M d a 1 9 . v i l a y e t l e r i n d e n h b i r d i n b i r i s i e d i l d i ğ i ş e h r i ç o k y o l u n v e d a î K a a n v e K o l u p l ı k y a p ­ u b â d M e z - N r ile i ş a b u i d i r . s o n r a , d e b i r s u r l a ( t e p e c i k l e r l e 358 1. B ü y ü k u b â d a d ı H İ s l a m ( M n y e d i a y e r ) ( M . i c r i K g e l m i ş ( M o r d u s u n a y r ı u m 4 8 8 - 2 3 . u n K ü f e l i a k t a d ı r . a l t ı n a o l a n b e l ­ İ s k e n ­ . 7 1 2 - 1 3 ) b u l u n m a b k o r u m ç e v r i l i K d a k i 9 4 ’t e y B a z ı y a z d ı ’u n e k t e d i r . g ö r ü ş b i r i n i n b i r i . u m r a l ı d a s ı n b i r b i r i n e e r k e z d e n K ö ğ r e n i l m b i r b u r a d a e y e n S â s â n k u m d a h b u n l a r ı m b i l i n m e l - E ş ’a r î b i r i m e r k e z l e r i n d e n k u r u l d u ğ u s â v e y e r l e ş i m î m k u r u l d u ğ u e y d â n ’d a n 1 0 2 ’ 1 . E r d e ş û r ’in u ş t u r . 1 7 b ö l g e . k u ş a t a n a k t a d ı r . ö n e m y e d i ’m k u r u l m i s y a n i y e t i İ d a r î p a r a t o r u s ı r a s ı n d a ç e ş it l i h â k i m û ş i r e v â n î İ m o l a r a k h i l â f e t i o l d u ğ u g ü n e y b a t ı s ı n ı i ş t ir . a l m û e r k e z d o ğ r u e r k e z i z a m m ç ö l ü n ü n z a m b â d ’ı n r a p l a r u ş l r r b u L ü t b d ü l a z î z k u r d u ğ u b u a n 9 6 ’d a b u r a n ı n y g u r l a r T ü r k p a r a t o r l u ğ u ’n u n t e k r a r E b û d e A t a h r i p s ö y l e n e n i m e r ’i n y a k ı n l a r ı n d a z a m k u r m a a n o r a s a n y e r e y Ş i î U ü s l i m â ş g a r ’ı ö n c e y e r l e ş i m v e m İ s l a m d a n n e K ü f e l i K M d i h k a n ı n ı n a n H e ş t - i y ı h n a Ö İ m e n r a p l a r ı n m d a H d a t a r a f ı n d a n f e t h e t t i ğ i z . b i n î İ r a n ’ı n y ı l ı n d a D z a m k a b u l R ü r k b i r a g e ç i r d i l e r t u t t u r m ş e h i r 2 4 0 k e s i n K t a r a f ı n d a n 5 3 1 ) Ş i î d a e z d e k K u l e y n ; K b i r H e r û h i s t â n : e r a t . l a r ı n d i n i n i u ş t i r k e ş i s a v u n m S â s â n p a d i ş a h ı ş t ı r . M ı ş s a u b â t : ü n l ü v e b ö l g e d e a l i f e s i K B u ğ r a v e a h ş e h r e ü s l ü m k u r u l m f e t h i n e n e T b i n a t k ı . d e , i le r i b i r i ş D e l e y a k ı n l a r ı n d a , İ r a n ’d a k e s i m r i y l e M o r t a s ı n d a k i d a H a y b i r a n : ’ı n ç e v r e s i n i n m Y i le r l e m r d ı n d a n a d l ı i l k K u t e y b e ı ş t ı . t e k r a r S a t u k r a n ü z e r i n d e b e n z e y e n e m s ü r e n a l m A T e g i n b d u l k e r i m K v i n ş e h r i k u r d u l a r . T a g a n g ö r e k a d a r Ç i n l i l e r d e n y e n i d e n c i v a r ı n d a y a b ö l g e s i n e t u t a n a r l u k l a r s i n i n a k l e t t i ğ i n e B u n a y e r l e ş i m a l m î d â n ı ş l a r d ı r . ’d a n o l a b i l i r . , o Ş i î Siy asetn am e k a y n a k l a r ı n h a m m m e d i ’r a c a i m a m s i y e t R d e m a t f e t m a ç i n a v e n d n i a M A r a p ’a Ç i n M n e h ( D r : C b ö l g e ” a n a k l a r ı n e d i l d i ğ i l a m m m r a n ü e l l i f l e r i h i r v e â r a , k e n t ) , H b î c â b . ( H T i r , R r ı n ı n , H â r i z m O ğ u z l a r d a n T a , e s t v e a r a z ’a n , ü z e r i n d e r ’e e d a i n d â h : t a b i r a l i s e d a d ’i m İ b n u - l i ’n i n u m ” k u t ­ B a y t a r , Ç i n , a v e r a - y i y a ­ Ç i n ” B e d a h s ı n ı r l a n a n a h ş e b ) , A H k a d a r ş a n n e h r i n i n ; İ b n u t t e l ’e a r a y a y ç i z g i v e y e r H H t a b i h a l i n d e k i F e r g a n â r i z m H H B u - ( T a ş ­ F â r â b , İ s - d a t t o p r a k l a ­ ( F â r â b ) , H â r i z m ç i z g i k a d a r u t t a l ’i n v e ü z e r i n d e d o ğ u a r l u k ş e ­ d o ğ u s u n i n a ’ n m K a k ­ ü r k a g â n i y â n ) , y e r l e r , b i r T Ş â ş B â r â b d e n i z i n e v e k a y n h a n g i , a v k a l ü z e r i n d e k i a l d ı ğ ı n ı ( Ç â r i z m s ı n ı r .) ı ş t ı r . b ö l g e n i n i y â n H d o ğ r u v e k u z e y i n d e b i r S a g â n X V c o ğ r a f y a c ı ­ ş r u s a n a ) , h s î k e s , b a t ı y a B u h ( U a d ı n ı . b a z ı r ’i n r a p v e o l a r a k ( M B a t ı e h A r g ü z . b ö l g e y e n r ­ u n a n b a ş l a n m a y t a l , v e r e n ş r ü s e n e ü z e r i n d e d ü z u Ü H â v e r â ü n b i l g i Y Ö a y a O a k l a r d a s ı m I X . t a r a f ı n d a Ç i n , t a b i r i d a M k a y n d a k a l a n i s i m ö t e T ü r k l e r i n a n ı l a n k a p s a d ı ğ ı m S o ğ d , a n y a d a r a p ç a a r a s ı n r d a v e r i l e n İ r a n , e h n e h r i y l e ( N A l e r e s k i n d i y e i t i b a r e n g ö l ü ) i c l e A ş e h r e d o ğ u s u n k u l l a n ı l m u v â z i y â n , ü l k e s i n i n o l d u ğ u n D M b e r ’i n “ k u z e y “ n e h r i n ı ş t ı r . i ş l e r d i r . u s u n r a k a v i m i a ) e s e f G ç i z g i S â s â n î l e r i n g ü n e y d o ğ u s u n N s o n a k l a r d a e y h u n u c e n e y h u n i l C i z , u z a n g ü n e y i n d e C k o n v e i z a f e t e n ’l - C e y h û n v e r m ( K i ş ) , b i r ( A K v e t a r a f ı n d a n â v e r â ü n t o p r a k l a r ı , t ’a z . i s e a d . a r s l a r k u z e y n e h r i n e M s o x a n a r a z ’d a n k a d a r ç i z g i M a d ı n ı a r l u k l a r l a r ı m r â ü n n e h T e r k a n K r a n T i r m d ü z d e n i z i n e v e â v e r â ü H H ş e y t a n a , v e r i l e n “ Ç i n İ r a m k a y n ( T v e ’a s l ı n ı n , k u l l a n ı l m e y h u n M e ş ) , d a S e m C S o ğ d K A x u s ) v e e k t e d i r . g ü n e y d e î l a k b a t ı s m S ü t k e n t , r î u t t a l â n a l a ş , d a k a p s a d ı ğ ı e r k a n t , F e r g a n u t t a l P a m İ s t a h S e m a n ı l a n P e y g a m r i v a y e r i e r “ P n e h r i n i n a a y - a r d ı b ö l g e l e r i l a r ı n d a n h s o x i a n Ç ı n F a r s ç a e t i n l e r d e T z . i n s a n l a r ı n d i y o r : f ü t u h a t ı n d a n b i l d i r i l e n i t i b a r e n H ç a l ı ş a n ü r k i s t a n c o ğ r a f y a c ı l a r ı T u r a n ı y ü z y ı l d a n r a p ç a T ş ö y l e u d e r y a / O d a k a y d e d i l m l a r ı n d a v e m u t e h h u d a ) . İ s l a m ( A v e e y e ş e k l i n d e k i d e r l e r .” e y h u n t a r i h ç i l a k a b ı y l a y a h s o n u c u d u r . y a n i a ç i n v a r d ı r â i m g ö s t e r i l e n o l d u ğ u ’e , K v e r i l d i ğ i e n g e l l e m b i r i n v e r d i k l e r i A a d ı n ı n a ç ı k l a r k e n y ö n e l i k k a y n k a b u l Ç e s i n i n e h r i n e b u l u n a n A u z e y a l i s y a ’y a i lg i l i ç a b a s ı n ı n İ s l a m C e y h u n u m e s i n i K â v e r â ü n b ö l g e y e t a e s i y l e k e l i m i h t i m K k e n d i s i n e e t m e : T ü r k i s t a n o l m a l a n k a b u l g i t ) M y e r e h d î t a r a f t a r l a r ı n c a ç ı k a r k e n e t i n i ( k a l k , d a e l - M u c u n ­ t o p r a k - d ü z d e M b i r â v e - k a y d e d e r . b a ş ş e h r i . n e h r i n i n B u g ü n h e r 359 i k i k ü B a ğ d a t ’ı n y a k a s ı n a P 3 0 a r t l a r k m v e . k a d a r S â s â n î - H iz am iV l M ü lk 1 e r d ö n e m m i ş , A r a p ç a b u i n d e ş e h i r l e r m a d l ı e h e n l l a h ) d a n A M â t e n d a n a y r ı ş e h i r d e n k ö p r ü l e r l e t o p l u l u ğ u n u y a r l a n m R İ s l a m l i k l e a z i ’y e k ı z l a r ı O n b ö l g e d e y a m u n a o l a n v e r i l e n ı ş m b i r b i r i n e ç o ğ u l u m a y n ı e y d a n a b a ğ l a n m e d â i n , a n g e l ­ l a m  ı ş t ı r . r â m d a k i m î l e r e d r - ş e k l i d i r . n i s b e t d a ğ ı t m a k , e d i l e n “ M e h a r i k u ’l E n b i y a ” ü s t ü n v a r l ı k l a d u y u r u l m b e l g e l e r e M m e r d â v î c l î ) v e D û y â n i s t e ğ i y l e a n i d d i a l a r ı ı n Z o l u p m s a l a r m A k a d i m s ı l İ r a n l i l i k S a r g o n e n â t ’t a n r ’a n A r a p l a r U z z â e n i l e e s k i ’m ö n c e s i d ö n p u l a r ı n i s i m e m t l a r k a s t e d i l m M e r v r û d : a ğ ı m i ş t ir . H a m k r a l ı ( Ö y a p ı l a n b i l d i r e n l a m v e a k , b i r t a y i n i , b e l g e . d i r i l t m ı ş , y a y ı l m l ü m ü B a b a d e v e e v l î y a n : B u h k u r d u k l a r ı ­ ­ d e ö z e l ­ i ş t i r . a k a m b i r S ö z l ü k t e e k ” y a y ı l m a n ı ş ” l a m d e m a c ı y l a M V 9 3 5 ) a s i l e n s u p t u r . İ s l a m . Z ö n c e s i a m b i r A A r g ü ş b b a s î k ü l t ü r ü n ü i y â r î a n F e r h ı n r î A y ­ g ö r e v v e ­ “ y a y m a k , l a r ı n a g e l e n e k t i r . H e r k e ­ y a z ı l d ı ğ ı i ç in b u b i r î â d â n ’m a n n e h İ m G t a r a f ı n d a n d a n b a ğ ı m e y e g i b i b a ğ l a n m p a r a t o r u s o y u n k u ­ î l l i l e r ’i n a n e d a n l a r ı n e s e b e k a r ş ı d i r i l t m h a n e d a n ı n ı n k ö k e n l i d i ğ e r ı ş S â s â n h i l a f e t i n e y e n i d e n  k o l u n a , t a n ı n m e r d â n ş a h ’ı n o l a n Z t a r a f ı n d a n y a ş a y a n ü n ü n ü o r â s â n y a k ı n l a r ı n d a ­ b i r l i k t e i l â h İ ş t a r ’ı n b ü t ü n b i l ­ t a r a f ı n i l a h e s i h e y k e l l e r i “ d a ğ ı l m a k d a r ı . b a b a s ı î l â n M v e u n u i ş t ir . i y a r ; s o n r a l a r ı , G d e u n v e r i m t a r a f ı n d a n b ö l g e s i n d e i ş t ir . e t i n t e v c i h i m d e n il m i y a r ’m y a L â t t e o n K H g e l d i ğ i n i s ı z l ı k ç a l ı ş m a k ü s r e v ç a b a ­ a s ı y l a k a ­ ı ş t ı r . m M d a e t m v e z a n m Z e d i l e n p a n b i r i d i r . p u t p e r e s t ş e k l i y l e y a y ı m i ş a ç ı k l a n h ü k ü m s i p e h d e b a s ı p b i n i lk â h i l Z i y â r î l e r z a m a k , î B u d i s t l e r i n d a r i k t â t ü r e m e n ş u r S â m B a b i l o n M r ı l a r d a n 1 9 - 2 0 ) , e n u t u m ) p u t p e r e s t l i ğ i n d e t a n a d ı . u t k i t a b ı r a p k a b u l â t , a , İ A ü k ü m y a h k ö k ü n d e n r u c u s u M y e r H e n b u l u n a n b i r e n ş u r : o l a r a k M ( D A a r a c ı s u r e s i ; a d ı n o l a n u a f i y e t i ö n c e d a k i e c m a k t a d ı r . n ı n e ş r ( N b ö l g e d e M ’d a n a r a s ı n p u t t u r . b i r i m o l a r ’ın a d l ı b i r i d i r . r ı n a y e d i e s i n i n e k e r i y a g ö r e l l a h r a s t l a n R d u b a k e l i m r a p ç a y a Z s a n l e r i n d e n ( Q A â t : i n d i r d i ğ i n e s e v e y a ( ş e h i r ) ş e h i r l e r a r i k : k u r u l a n k i t a p t ı r . M ( A b u a d ı n ı n M t a ş e d î n e t a r a f ı n d a n n e t h â k a r ş ı l ı k l ı b i r ’ d a â r a ’d a b ü y ü k B e l h i l e ş e h i r d ir . b i r H ı r m b a ğ l a r ı M e r v a z r e t i a k t ı r . v a r d ı . 360 ş e h i r l e r i O S â m s m a n a r a s ı n d a , d e v r i n d e â n î l e r i n b u M e r v ı r ­ f e t h e d i l ­ n e h r i n k e n a ­ Siy asetn am e M e z d e k : v u n a n d a n Z ö l d ü r ü l m M i h r i h l e r i a r a s ı n b i r k a ç r i d u n M M u h o r t a k 5 2 8 M m H e r a y ı n m m ü l k i y e t y ı l ı n d a N d ü ş ü n c e s i n i û ş i r e v â n s a ­ t a r a f ı n ­ r i k i n c i o n 2 1 b ü y ü k m b a y r a m b i r i s i a g ü n ü n e a y ı ) i l l i i ç in K d e n ir . - 2 1 a v e , K a h y e r y ü z ü n e t a ­ d ı r . k u t l a n m D a d i m E k i m b a y r a m o l a r a k ş u d u r ; y a r d ı m E y l ü l h İ r a n a s ı n ı n a k ’a i n m k a r ş ı i ş v e F e ­ u ş t u r . d i n a d a m i s i m û b e d â n a l t ı n c ı i h g ü n ü n ü n e l e k l e r o t u r m o n ( M B u n l a r d a n e c u s î i s i m a m i n d e a k l a ş ı k b a ş l a d ı ğ ı i h r i g â n v e r i l e n û b e d ' i M m g ü n a v e r i l e n Y k u t l a d ı k l a r ı v a r d ı r . o ı n ı . ı : a r ı n e d e r k e n û b e d : a d a m r ı n a d a g ö r e t a h t a M d i n b a h s e b e b i ü c a d e l e d ö n e m a d a m b a y r a m s o n i n a n ç l a r ı n a d i n ü ş t ü r . r i g â n İ r a n l ı l a r ı n m S â s â n i l e r e r d ü ş t ı . M e c u s î l i k t e k a d ı l ı k g ö r e v i b u l u n a n . : M e c u s î l i k t e e n ü s t d e r e c e d e k i d i n a d a m l a ­ . e d A r a b î : G a z n e l i M a h m u d ’u n k o m u t a n l a r ı n d a n b i ­ r i s i d ir . M r i f u h e d i l m c a r l a r ı t e s i b : i ş t i r . D Ç ş e r i a t a i v a n a r ş ı t e ş k i l a t ı v e u y g u n ı s t ı l a h ı p a z a r d a o l m a y a n o l a r a k a l ı ş v e r i ş i ş l e r d e n g ö r e v l e r i f i y a t l a r ı n ı v e h a l k ı ş u ş e k i l d e d e n e t l e r k a n d ı r m v e t a ­ t ü c ­ a k t a n m e n e d e r d i . M u k a r m ş e k i l d e m M u l t a n : M u t e m e t : H P a r f l e r i n y a z ı a k i s t a n (  m v e s a t ı r l a r ı n b i r b i r i n e y a k ı n v e s ı k ı ş ı k b i r t ü r ü . ’ın i l ) : P e n c a b V e r g i v e e y a l e t i n d e h a r a ç b i r t o p l a m ş e h ir . a k l a g ö r e v l i o l a n m e ­ u r d u r . M N ü n a h t a p l a r ı n N v e a t : y a z ı l d ı ğ ı m N H â n i lg i l i p â r e i s e b i l d i ğ i N a b e r ş e b : B u h d a e s e f a i b : t o p r a k ç o k i : N A s ı l u a v i n s a ğ l a m i le h a n o l a r a k P l a m ı n l a r ı n a a d i ş a h b a ğ ı ş l a n D a r k e a n g e ç m ö b e t c a s u s . b i r e k t e d i r . b e k l e y e n ş e h i r o l u p T ü r k l e r o l u p K İ s l a m a r ş i d e v l e t c o ğ r a f y a d e m k i ­ i ş t i r . t e ş k i l a t ı n d a v e k i l g e lir . t a r a f ı n d a n h i z m a n â n m ü l k . ş u n l a r ı g e l i r i n d e n b a ğ ı ş l a n h a b e r c i , y a k ı n l a r ı n d a o l a r a k a n i ç i n o l u p a r a l a m - p â r e : a s ı b i l d i r e n , o ı ş t ı r ; ü s t d ü z e y t o p r a k t a n e t i n d e o l a n l a r a ile i k t a a r a s ı n “ İ k t a , i k t a s a h - p â r e y a z m s a d e c e k i ş i n i N k i ş i l e r e e k i p p a y b i ç e r e k g e ç i m i b i n e ç f a r k v e r i l e n v e r i l i r d i . k a z a n l e r i n i d a k i N â n - s a ğ l a y a ­ t o p r a k t ı r . ” e d i m y a k ı n : i z l e n o l a n c e b u m e c l i s l e r i n d e k i ş i n i n s a h i p s u l t a n o l m 361 a s ı a e ş l i k g e r e k e n e d e n b a z ı k i ş i . S u l t a n a ö z e l l i k l e r i ş u N i z am ü ’l M ü lk ş e k i l d e m a k s ı r a l a n m v e m a k , m e k , p e k k a d i m K N m u r ’a n b e r d a r o l m i m ı ş t ı r : ç o k ş i i r K â t i p l i k i l l e t l e r e v e b i l g i s i n e e z b e r l e m t e f s i r a i t i l m i ş o l m h i k â y e l e r i i n d e n , s a h a k , i p t ı p b i l m f ı k ı h t a n o l m a k , v e n ü c u m e k , t a v l a v e ş e r i a t ş i i r d e n i l m v e a n i n d e n l a ­ a n l - s a t r a n ç b i l ­ k u r a l l a r ı n d a n h a ­ a k . r û z : İ r a n ’ın d o ğ u e y a l e t i o l a n S i s t a n ’a v e r i l e n a d l a r d a n b i ­ r id ir . N ğ u i ş a b u r : S â s â n s ö y l e n e n N ş e h i r l e r i n d e n r a f ı n d a n e s k i o l a r a k O ğ u z l a r v e ş e h i r ş a m a m s ı K i ş t ir . d a h d a h a û ş i r e v â n - ı b i r ı ş t ı r . U a z r e t i N O r a M d a n Ş a p u r d ö n e m s m a n s o n o ğ o l l a r z a m M ü s l ü m â n î l e r i n d e a z a m k u r u l d u ­ ’ı n ö n e m a n l a r d ö n e m t a r a f ı n d a n d ö n e m e s k i o r â s â n S â m B e y t a r a f ı n d a n a n H i n d e i ş t i r . T u ğ r u l t a r a f ı n d a n i n d e d ö n e m f e t h e d i l m i ş a b u r ; h i ç b i r â d i l : g ü c e ı ş v e “ A e d e n e ş t : S â s â n g e ç m M o n ı n v e d a n z a m i k a m a l a n e t g ö r k e m v e a n l i t a ­ i n d e e t g â h k u z e y d e n y a ğ m e n a n a l a r ı n a n ı l m m ı n g e l e n v e y a k ı ­ i n e e ş h u r u d u r . d a o r t a y a t a r a f t a r l a r ı n ı s a y e s i n d e u y g u l a m l a k a b ı y l a v e y a l a r ı n B a b a s ı n y ö n e t i m a d a l e t l i S e k i z p a d i ş a h e z d e k ’i a d a l e r i i d i l ” î i ş t i r . u l a ş a n y g u l a d ı ğ ı u l a ­ a o r t a d a n b i r ç o k d a i r A p e k B a b a ­ ç ı k a n r a p v e ç o k v e k a l d ı r ­ İ r a n h h i k â y e l e r ı ş t ı r . k i ş i d e n o l u ş a n a s k e r g r u b u n a k o m u ­ k iş id ir . P e ş a p u y e : T a h İ r a n ’ı n r a n G ’ı n i l a n g ü n e y d o ğ u s u n d a e y a l e t i n d e , H a z a r b u l u n a n D e n i z i b i r y e r . k e n a r ı n d a y e r a l a n ş e h ir . R e i s , i n d e k i y e o l a n R i y a s e t : b ö l g e l e r e s a h R i p e y : o l a n T a h k i ş i l e r e r i d ir , a n b u ı n h â k i m r a n R S e r v e ı ; a t a n a n a z i d a b i r i s i d a h a h a l i n e e s k i h a l k ı n s a h i b - i d a i ş t ir . â n g e l m i le r i b e r i d , b u l u n v e r i l m iş t i r . “ Ş e h y u ’l - B i l a d ” f e t h e d il m d e n l a r m n i s b e t i s e b e p l e , d e v le t l e r , S â m s e r d a r , v e g e l e n i . â m i l v e G a z n e l i l e r k a d ı ile d ö n a y n ı e ­ y e t ­ d i r . y a b n h a l l i b i r d a r l a r ı n e z d i c e r d a k s ı z ı n r a y e r i n e t a ğ b a ş ı : t a n l ı k m s o n t a r a f ı n d a n a n l a t ı l m m a Y S e l ç u k l u l a r ı n s o n b â d ’ı n t a r i h ç i b i r H y a p ı l m u R 2 . k a v u ş a n N O ü k ü m ı ş t ı r . b ü y ü k m i n e s e ç il m l a n h b i r i y d i . s a v a ş ö n e m î i ş a b u r , A î v e i s m b b a s î l e r M d ö n e m o ğ o l e m a n z a m ş e h i r . ’ı n e s k i e n a n ı l ı r . ı n a n d a ı n H İ r a n d a s a l d ı r ı s ı n d a i ş t i r . 362 t a r i h i i y l e z a m S e l ç u k l u l a r iş t i r . g ü n l e r i n e a n İ r a n R e y ş e h r i n d e n ş e h i r l e r i n d e n a z r e t i ’d a ö n e m y e r l e Ö m k u r u l a n l i b i r m b i ­ e r z a ­ m a ­ e r k e z l e r ­ o l a n ş e h i r Siy aset n am e R i k a b d a r : m e s i n e m i n d e û d : h y a n u l a ş t ı r m S a h d e n Y T a h g i y e n g r u p l a r . o l m S e r a h s : T ü r k m e n v e r i l m S i p a h r i n d e n a n ı l m k a l ı r v e o t u r m t a h t a u ş M i i ’d e i ş b u e n a t : M a h m h e y k e l y ı k ı l m d ö n e m m a l a n m a s ı ü z i k M a t a b i n ­ d ö n g e r e k e n m e ­ e k ­ e m a l e t i. l e k e t t e o l u p f a r k l ı b ö l g e l e r e t a r i h i b i r r e n k b i t e n ­ g ö n d e r d i ğ i u k n ş e h ir . e l b i s e y i b i l d i r m i n d e e k i ’ a l a m i ç i n o r t a y a y a p m ç ı k a n a n ı n e t o l a r a k b e y a z t a r a f ı n d a n f ii l le r i b i r v e e l b i s e Ş i î k u r u l m h i ç b i r m o l a n u ş t u r . a h s u ­ M e ş h e d y a k ı n l a r ı n d a , İ r a n ile ş e h i r d ir . p a d i ş a h g ö r m e s i i ç i n m r a b i r E m e v î o n u n e m H u d d e d e i n i n d e v e y a l e r i n d e ı ş k u r u l a n a k s a d ı y l a b i r ö l ü l e r i n i n ü l m S a d e c e k u y u y a b d u ’l M ç a d ı r a ç e k i l e n v c b u p e r d e y e t a h i ş ’ı n b a ş k a n o l a r a k i d a ı r ü t b e l e ­ a d ı y l a m d a e v k i i g ö ­ t a n ı n ı y o r d u . b u l u n u r d u . k ü ç ü k i k l e r i n i b u n u n i k l e r i k e s e y e a t t ı k l a r ı y e r i n e k a l ı n c a y a 7 1 5 - 7 1 7 B a b a s ı n ı n f e t h e d i l m t a r a f ı n d a n a y ö n e m c u y u ş ” d e n ir . k u y u l a r . y ü k s e k ç e k a d a r b i r o r a d a a t ı h r d ı . a r d ı n d a n y a p ı l m e z , e n a a t - ı k o n u l a n k e m k e m e l i k : h a l i f e s i d i r . d i s t a n - s â l â r p a r a l a r g ö m e m v e z i r l i k s i p a h ü ş o r d u n u n “ Z g e n e l k u r m b a z e n g ü m t o p r a ğ a A v e d ö n e m a k a m v e y a b i n d ö n e m S u l t a n M o l a n c u y u ş ” e c u s î l e r i n s o n d ö n a l a n s i y a h ü z e r i n d e , y e r b ı r a k ı l ı r d ı . o l a n b u S ü m a i r i n a z n e l i l e r e t t i. v a z i f e s i a t a n m ö l ü l e r a n g e ç m P e n c a p m : d a h t ü r ı n d ö n e m h a r a m a r a t - ı a l t ı n t e p e s i n e S ü l e y m e m G u l a ş t ı r ı l m c a s u s . y e r s ı r a s ı n d a B u v i l a y e t l e r e e c u s î l i k t e d a ğ ı n b i r ç e v r e s i n d e a z n e l i l e r B a r ı ş S u r r e : İ ç i n e M G “ İ m b u l u n u r . S u t û d â n d i r . e k t e d i r . a k t a d ı r . B ü y ü k b i r p a d i ş a h s u r İ p e k y o l u d u v a r - s â l â r : b i r i d ir . r e v i n d e a c i l u h a l i f l i k l e r i n i a n ’d a S e f e r e t r a f ı n a i s i m M s ı n ı r ı n d a S e r a - p e r d e ; ç a d ı r ı n i ç in m t e b l i ğ T a r i h i u h K e n d i l e r i n e İ s l a m i s t a n d a n g ü n e y i n d e : n e h r i a d ı ğ ı n ı ç o k v e y a i s i m . a l i f e u n a e s i m s u l t a n v e r i l e n l u y d u . g r u b u n k a r ş ı H e y h T a r a f t a r l a r ı n b u ’m e g a n b b a s î l e r e C s o r u m a b e r c i , i s i m r a n a m A r u n u n H t u t a r a k e t k â r a r i k a b d a r d a o l a b i l m s e ç e n g r u p d a ç a l g ı l a r v e r i l e n S e p i d - C h i z m a k l a a y l ı a b e r d a r S â v e : ü z e n g i s i n i m i b - h a b e r : c a s u s l a r a b u t ı n e d e n b u n u n t u p l a r ı R A y a r d ı m t a y ı l l a r ı ö l ü m k e n d i s i o l u p a y r ı c a ü o t u r m Ş a m a r a s ı n d a ü z e r i n e u ş t u r . ’d a k i K E m t a h t a k a r d e ş i a ş g a r e v î C v e a - ı ş t ı r . e n b ü y ü k f e t h e d i l m ı ş t ı r . 363 d i n i m i ş b u r a d a v e e r k e z l e r i n d e n b u l u n a n b i r i s i d i r . p e k ç o k N İZ ılm ü 'l- M ü lk S ü f y â n B a s r a ’d a Ş a h o l a n n e ; l a r d a a ) A b ) P a s ı u h l i l u ğ u n u : - i ı n H â k i m a d ı m M u i r m s ı n d a , n i T i r m i z ; b u i z T û ş v e b ü y ü k l e r i n v e ş e h r i 7 7 8 d e n k o r u m z a m y ı l ı n d a d i r . a k l a a n ı n g ö r e v l i d a ş u a n ­ d a n b e l l i i l g i l e n m S i y a s e t n b i r e s i , a m ş e h i r i ç i n s u ç l u l a r ı e ’d e b u a t a n ı r . c e z a l a n a n l a m d ı r ­ d a k u l ­ r D s a a k M â v e r â ü n i ç i n S i y a s e t n G a n ü n l a m B u y a z ı l a n m b i r ü h ü r a m n e h r s ı n ı r ı n d a b u ­ u l a ş m a ) e k t u p t a B u g ü n i m T e v k i ’ e t m a y l a m a k d ı ğ ı ı ş t ı r . z a y a z ı l a n l a r ı n ü h ü r d ü r . o n k u l l a n a m i ç i n o l a ­ d o ğ r u e k , ­ p a d i ­ k â ğ ı d ı n a l t a s ı d ı r . f e r m m y a z a r k e n e k t e d i r , m m e ’y i k a d a r e k t u b u b a s m i n a m ü z e g e l m ı l a n p a d i ş a h h â k i m ü m i ş a r e t k u l l a n z b e k i s t a n ile a d a s ı n S u r h a n ı a n e k t u b u n a y a z m n a z ı r , a ğ ı : H d a h a z r e t i u M d a l a m a l t ı n u o l a r a k d a , A g a r b ı n d a h d a ı n a , a k e n g e l i r . a r ı n a v e y a u - d e r y a ’ n ı n k a v ş a ğ ı n v e h ’d a T a n v a z ’a g e ç e r . n g e ç m ( D a r k a ­ ’y a H d a a l k ı y ı ­ a n y e ­ u - d e r y a ’n ı n b u l u n a n e s k i d ö n e l e n i s t i k İ A ş i m b u l u n e m d ö n o r t a b i r i n d e ş e ­ k u ­ e m e a i t d a ğ d ı r . H a z - . ) y a k a r d ı ğ ı e k t e d i r . y a k ı n B u r a d a m İ s k e n d e r ç e v r e s i n d e k i s a ’n ı n A a r a b e l e r i ş e h r i n d o ğ r u l u y o r . A m n e h r i n i n a K t u r ’a n e y a l e t i n d e , T u c u b u n t a r i h ç i l e r ş e h i r d u r u m ı s s a s ı ’n F a r s c e n k ı y ı s ı n b a z ı ı ş l a r ; b u ’ı n u n - d e r y a b i r a z g i b i t ı l a r K z : m k u z e y i n d e , y a z ı d ı r . a k l a r d a o l a r a k b i r d o k u n ş e h i r a n o l u k u m p A a ş l a r r a p ç a “ T û z î ” e ş h u r d u r . Ü m Y a k u b e d e n u S e l ç u k l u l a r t a r a f ı n ü e l l i f i n f a r k l ı o l a r a k Ö u u M ş e h r i n i n k a l ı n û : v e y a a f ı z - E b r u M ’ ı n i ş a r e t t i r . i n n e h i r r u l d u ğ u n k a y n d o ğ m ’i n a n v e i ş l e r i y l e b i r i s i d i r . y a z ı p t l a k a d l ı T a n a y l a m y a z d ı ğ ı r e t i b u l u n a z n e l i S u l t a n d i s t a n İ s f a h S u l t a n H i n B i r k a ç h a b ) c ) b a z ı t a b i i n y ö n e t i c i l e r d i r . d ı r ı l a n o n v e y a r a l û f e ’ d e ı ş t ı r : e s e r l e r d e n a d l a n h ir . d a G K y e r d i r . T e v l d : A d a a f ı z . â n T a r i h T ı n h a l k ı n a t a d ı ğ ı b i r ö n e m s ı n a y a n y ö n e t i c i : ı n y ı l ı n T e b e - i b i r l i k l e r i d i r . a d i ş a h M l u n a n k ı s m i ş t i r . S u l t a n ı n s k e r i Ş u k n ş a h 7 1 5 ı ş t ı r . c ) r a k e t m k u l l a n ı l m i ç i n l a n ı l m S e r v î : v e f a t s ü v a r i l a m m e l - e r â - y ı H B i n S a f f â r i y a n a s s : Ö n d e L e y s ; H i c r i g e l e n 2 2 4 h a n e d a n ı n ı n k o m y ı l ı n d a u t a n e y a l e t S i s t a n ’d a k u r u c u s u d u r . 364 v e A y n ı y ö n e t i c i l e r i . b a ğ ı m y ı l H s ı z l ı ğ ı m e r a t ’ı i l a n k u ş a t ­ Siy aset n am e m ı ş v e v e Ş i r a z T o h u z a k l a ş t ı r m ş a n d b i n a t ’a v e a r i s t a n Z ı ş m A z e h g e r ( G c ı a k l a r k a y n d e v l e t e v e r m k â r o n u n m u ş b u M v e g e r : d a u e l e 2 5 9 y ö n e l m i ş t i r . s o n ’t a m a d ’i n 3 9 9 k a y n o l a r a k m y a z m a z a l t m i s t e m a k g ü n a h e ş h ı ş t ı r . i ş k â r a m D a h a H T a b e r i s t a n r a A h v a z M s o n r a B e l h o r a s a n H â k i m ’d a n i H ü z e r i n d e n u v a f f a k ile a ­ B a ğ ­ g i r d i ğ i ü ş t ü r . t a h t a İ r a n y ö n l e r i m d e ö l m y ı l ı n d a i ş t i r . T a h i r î l e r i k a r d e ş i y ı l ı n d a b ilin ir . y ü z d e n g e ç i r m y ı l ı n d a e t t i k t e n 2 6 5 Y e z d g i r d ) iy i e t k i l e r i n i i ş l e r , a ğ l u p a l i f e B e z e h a h o l a n e m H o l m o l a r a k ü n e y a l e t i m ı ş t ı r . T a b e r i s t a n ’a i ş t i r . Y e z g i r d F a r s k u ş a t m l e v i ’y i a ğ l u p Y e z d g i r d - i r i n c i d a v e e y d y ö n e l m s a v a ş t a b ü t ü n ’ı g e ç e n S â s â n a k l a r ı n d a u r u ş t u r Z o l m e r d ü ş t a o l a r a k d i n î ş a h ı d ı r . Y e z d g i r d - i a m d i n a d a m a a d a m l a r ı a d l a n d ı r ı l m B i ­ B e ­ y a b a n ­ l a r ı n ı n b u n ı ş t ı r . a i z i n ( D e h - h u d a ) Z â b u l i s t â n ç i s t a n ’m M e k r a n o l u p ç o k B u - ı A S i n d i le A m u h ş e c a a d a r ı y l a b u i s t a n i s i m i le f g a n a l i s i n e i s t a n ’ı n v e r i l i p a t a i d i . m e ş h u r e l - y e v m B e l u ç i s t a n D K k ı s m a ğ l ı k i d i . g a y r i a r a s ı n - ı c ü n u b i y y e s i y l e a b u l i s t a n v e m Ş e h n a m m m H o r â s â n i y e - c a r i y e s i e ’d e u s t a ’m d a n , a l K ç o k a b i l i s t a n o l u p u n k a s i m , H d i r . B e l u - S i s t a n , b i r i le i t t e - y i ( K a m y e r p e k m e z ­ u s u ’I ) Z e n i n a n m Z f g a n i s i m ş i m z i k r o l u n a n l a m f a z a v e a h a l i s i k û r u A : k ı s m a d î k : a y a n e r r a d h e d i l d i ğ i Z ı n d ı k k i m a n k e l i m e s i n i n ç o ğ u l u d u r . T a n r ı ’y a v e a h i r e t e s e . e : S i l a h h a n e . C e p h a n e . d e p o . 365 S a v a ş m a l z e m e l e r i n i n m u h a ­