B en
b ild ir im d e
A ts ız 'ın
B o z k u r tla r
a d lı
r o m a n ın ın
T ü rk
d ü n y a s ın ın
o r ta k
d e ğ e ri
o lu p
o la m a y a c a ğ ı k o n u s u ü z e r in d e d u r a c a ğ ım .
y a z a r ı N ih a I A ts ız 'd ır .
B o z k u r tla r 'ın
D a h a ç o k A ts ız o la r a k b ilin ir . 1 9 0 5 - 1 9 7 5 y ılla r ı a r a s ın d a
y a ş a m ış tır . R o m a n d ış ın d a k i e d e b ı tü r le r d e d e e s e r le r i v a r d ır .
A ts ız , e d e b iy a tç ılığ ın ın
y a n ı s ır a a y n ı z a m a n d a b ir T ü r k o lo g d u r . D il, e d e b iy a t v e b ilh a s s a ta r ih
a la n ın d a b ilim s e l ç a lış m a la r ı b u lu n m a k ta d ır . A ts ız 'ın
O , ta r ih v e
e n ö n e m li c e p h e s i is e T ü r k ç ü lü ğ ü d ü r .
c o ğ r a f y a d e r in liğ in d e T ü r k lü ğ ü b ir b ü tü n o la r a k g ö r ü r . Y a ş a d ığ ı ü lk e , b a ğ lı o ld u ğ u b o y v e in a n d ığ ı d in n e
o lu r s a o ls u n , T ü r k s o y lu b ü tü n to p lu lu k la r ı k u c a k la r v e o n la r ı d ü n y a g ö r ü ş ü n ü n e k s e n in e o tu r tu r .
A ts ız ,
y a z ıla r ın d a
T ü r k lü ğ ü n
b ü tü n
s o r u n la r ıy la
ilg ile n m iş tir .
Ö m rü n ü
T ü r k iy e 'd e
g e ç ir m iş
o ld u ğ u iç in , m a k a le le r in d e T ü r k iy e T ü r k le r in in m e s e le le r i ö n e ç ık m ış g ib i g ö r ü n s e b ile , o , m ü s ta k il ç o k
s a y ıd a k i
y a z ıs ın d a
T ü r k iy e
d ış ın d a k i
T ü r k le r in
s o r u n la r ın ı
iş le m iş ,
o n la r ı
T ü r k iy e
T ü r k le r in in
g ü n d e m in d e tu tm u ş tu r .
A ts ız 'ın h a y a tı T ü r k lü k iç in m ü c a d e le y le g e ç m iş tir . B u u ğ u r d a b ir ç o k d e f a iş in d e n o lm u ş , s ık ın tı
ç e k m iş , m a h k e m e le r d e
v e h a p is le r d e
ç ile d o ld u r m u ş tu r . K e n d is i, f ik ir le r iy le
y a ş a y ış ı
a r a s ın d a ç e liş k i
o lm a y a n b ü y ü k b ir ü lk ü a d a m ıy d ı.
A ts ız 'ın
devam ı
o la n
e d e b ı e s e r le r i a r a s ın d a b ilh a s s a
ik i
r o m a n d ır .
B ir in c is i
B o z k u r tla r
B o z k u r tla r ın
Ö lü m ü ,
r o m a n ı ö n e ç ık a r . A s lın d a
ik in c is i
is e
B o z k u r tla r
b u , b ir b ir in in
D ir iliy o r
a d ın ı
ta ş ım a k ta d ır . 1 9 4 0 ' lı y ılla r ın ik in c i y a r ıs ın d a , ilk i 1 9 4 6 ' d a , ik in c is i is e 1 9 4 9 y ılın d a y a y ım la n m ış tır . B u
r o m a n la r , y a z a r ın
1 9 7 5 y ılın d a ö lü m ü n d e n
ö n c e k i s o n ik i b a s k ıd a
te k c ilt h a lin d e B o z k u r tla r
a d ıy la
b a s ılm ış tır . B u s e b e p te n b u ik i r o m a n B o z k u r tla r a d ıy la d a a n ılm a k ta d ır .
B o z k u r tla r ,
ta r ih ı r o m a n d ır . T ü r k iy e T ü r k ç e s iy le
y a z ılm ış b u k a te g o r id e k i
e n ö n e m li e s e r d ir .
K o n u s u n u G ö k tü r k le r in ta r ih in d e n a lır .
G ö k tü r k le r , 5 5 2 - 7 4 5 y ılla r ı a r a s ın d a h ü k ü m s ü r m ü ş le r v e b u g ü n k ü M o ğ o lis ta n m e r k e z li b ir d e v le t
k u r m u ş la r d ı. N e r e d e y s e ik i a s r a y a k ın y a ş a y a n ( ta m o la r a k 1 9 3 y ıl) b u d e v le tin h a y a tın d a Ç in 'e b a ğ ım lı
5 0 y ıllık ( 6 3 0 - 6 8 0 ) b ir d e v r e d e b u lu n m a k ta d ır .
B o z k u r tla r
r o m a n ın d a
d e v r e d e b a ş la r , b a ğ ım s ız lığ ın
o la y la r , 6 2 1 y ılın d a
G ö k tü r k
d e v le tin in
çökm e
s in y a lle r in i
v e r d iğ i b ir
k a z a n ıld ığ ı 6 8 0 y ılın a v e o n d a n s o n r a k i b ir k a ç y ıla k a d a r d e v a m
e d e r.
R o m a n d a z a m a n , y a k la ş ık 6 0 y ıllık b ir s ü r e d ir . B u b ir k a ç n e s il d e m e k tir . N ite k im , r o m a n ın b a ş la r ın d a ö n
. p la n d a
o la n k iş ile r
daha
s o n r a ö lm e k te , o n la r ın
y e r in i r o m a n ın
ile r le y e n
k ıs ım la r ın d a
ç o c u k la r ı
ve
to r u n la r ı a lm a k ta d ır .
R o m a n ın e n ö n e m li k iş is i ş ü p h e s iz K ü r Ş a d ' d ır . K ü r Ş a d ta r ih ı b ir k iş ilik tir . Ç in k a y n a k la r ın d a
o n u n h a k k ın d a b ilg i b u lu n m a k ta d ır . ı G e r ç e k T ü r k ç e is m in i b ile m iy o r u z .
O n a « K ü r Ş a d » a d ın ı v e r e n
A ts ız 'd ır .
K ü r Ş a d b ir k a h r a m a n d ır . 6 3 9 y ılın d a , y a n i Ç in 'd e e s a r e t h a y a tı y a ş a n ır k e n , G ö k tü r k le r i Ç in ' d e n
ç ık a r ıp b a ş k e n tle r i
Ö tü k e n ' e g ö tü r m e k iç in k ır k a r k a d a ş ıy la
b ir lik te
b ir b a ğ ım s ız lık
ih tila lin e
g ir iş ir .
A n c a k , ih tila l b a ş a r ıy la s o n u ç la n m a z . Ç in s a r a y ın ı b a s a n v e s a y ıs ız Ç in a s k e r iy le m ü c a d e le e d e n K ü r Ş a d
v e a r k a d a ş la r ı v u r u ş a r a k ö lü r le r . B u ih tila l h e r n e k a d a r G ö k tü r k le r i b a ğ ım s ız lığ ın a k a v u ş tu r a m a m ış o ls a
• P r o f D r ., M a r m a r a Ü n iv e r s ite s i F e n - E d e b iy a t F a k ü lte s i T ü r k D ili v e E d e b iy a tı B ö lü m ü , iS T A N B U L .
ı K ü r Ş a d 'ın T ü r k ç e a d ı m a lu m d e ğ ild ir . Ç in k a y n a k la r ın d a
b ilg iy i v e r e n P r o f . D r . A h m e t T a ş a ğ ıl'a te ş e k k ü r e d e r im .
is m i C h ie - S h ih - S h u a i
( O k u : C ie - Ş ı- Ş u a y )
o la r a k g e ç m e k te d ir . B u
b ile , y a k ıla n
is tik la l
a te ş i ta m
y e n id e n
d ir iltilm iş tir .
A ncak,
b u ra d a
K ür
Şad
b ir in c i
da
4
i
y ıl s o n r a
r o m a n ın
K ür
Ş a d 'ın
m e y v e s in i
sonunda
ru h u
ö lü r .
o la y la r a
v e r m iş
İ k in c i
v e G ö k tü r k
ro m a n d a
v e ro m a n a
K ür
h a k im d ir .
b a ş la n g ıç ta
b ilm e z .
A n n e s in in
ö lü m ü
a n ın d a ,
g e rç e ğ i
s ö y le y e m e z .
Ç ünkü,
G ö k tü r k le r
y e n id e n
d e r le n ip
to p a r la n m a k ta d ır la r
o r ta y a
ç ık m a s ı
b u lu n d u r a n
G ö k tü r k le r
İ ltir iş
z o ru n d a
k a la c a k la r d ır .
o lm a d ığ ı
g e r e k ç e s iy le
o lu ş tu r m a y a
D okuz
r o m a n ın ı
B o z k u r tla r
ş u n la r ı
yapı
a k ıc ıd ır .
R om anda
m e v c u ttu r .
u y g u n d u r.
Bu
R om an
R om an
b ilim in in
A y r ıc a
ö z e llik ,
ta r ih i
A ts ız ,
v ü c u d u y la
a ç ıd a n
y a p ıla n
d e ğ e r le n d ir m e k
konu
ü z e r in e
20.
O
A y H a n ım
U ru n g u
a lır .
o ld u ğ u n u
h a k ik a ti
k im s e y e
b a ğ lı b ir p r e n s in
lid e r liğ i
o r ta d a n
y a p tığ ı
ile
o ğ lu
s ır a d a
T ü rk
K ağan
e v le n m e
ilin in
te k lif i,
b ir liğ i
ö lü r . S e f e r e
e lin d e
k a ld ır m a k
a s il
iç in p ü r ü z
k a tıla n
U ru n g u
o d a ö lü r .
b u b ild ir in in
s ın ır la n
o la n
b o z k ır
ö ğ e le r le
A na
u y u ş m a k ta d ır .
y ü z y ıld a
d ış ın d a d ır .
A m a,
ro m a n ı
s ık ın tıs ız
b o lc a
y a ş a y ış la n n a
o la y la r ,
r o m a n ın
yazann
ro m a n ı
o lm a k la
b ile
c ü m le le r in
ve
a n la y a b ilir le r .
k u lla n ıld ığ ı
dünya
b ir
g ö r ü ş le r in e
d e s ü s le n m iş tir .
A y r ın tıla r
iy i b ilm e s i,
y a ş a m ış
d a y a lı
T ü r k le r in in
v e d e s ta n s ı
k ü ltü r ü n ü
ö ğ r e n c ile r i
h a r e k e te
k u r u lm u ş tu r .
g e r ç e k le r le
b a ş a r ıs ın d a
da
U r u n g u 'y u
A y H a n ım 'a
O r ta ö ğ r e n im
b o l k o n u ş m a lı,
m ito lo jik
T ü rk
o ls a
k a lır . B u s ır a d a
a ta r a k
d e fa
ç ık a r a c a k tır .
b ir s e f e r d e
u ç u ru m a
bu
o ğ lu
Ş a d 'ın
ve K ür Ş ad soyuna
b ile
p re n se si
iç e r s in d e
y e r in i,
K ür
İ ltir iş
is tiy o r u m :
ro m a n a
o lm a s ı,
B ü tü n b u n la r , r o m a n ın
ik ile m
k e n d in i
c ü m le li,
g e r ç e k le r
ç ık a r d ığ ı
b ir ta r ih ç i
o r ta y a
o ğ lu
v e s a d e b ir d ili v a r d ır .
k ıs a
y e r y e r k o z m ik ,
o r ta y a
zam anda
te k n ik
F a k a t,
k a v g a la r ın ı
Ş a d 'ın
Ş a d 'ın
U ru n g u ,
ö ğ r e n ir .
K ür
O ğ u z la n n
ü z e r in e
b ir lik te
d a e k le m e k
te m iz
B o z k u r tla r 'ın
Ü s lu p
D okuz
U ru n g u
O ğ u z la r
b e d e n iy le
o lm a
Tonyukuk,
Ö te ta r a f ta n ,
c a n s ız
ta n ıtıc ı b ilg i o la r a k
baş
v e B ilg e
r e d d e d ilin c e ,
b a ş la y a n
d a A y H a n ım 'ın
a r a s ın d a
K ağan
ili, 6 8 0 y ılın d a
k u r g u la r k e n
b ir lik te
y a z ıld ığ ı
zam anda
ta r ih
A ts ız 'ın
aynı
k u r g u la m a s ıd ır .
r u h u y la
iş in i
çok
G ö k tü r k le r
k o la y la ş tır m ış tır .
ç a ğ ın ın
a d a m ıd ır .
e tk ili o lm u ş tu r .
,
B ir
c o ğ ra fy a
e d e b iy a t
e s e r in in
d e r in liğ in d e
m u k a d d e r a tın a
g e liş tir d iğ i
o lu m lu
Ş im d i
T ü rk
k a tk ıla r
d ü n y a s ın ın
d e ğ e r le r le
g e tir m e s i
r o m a n ın ı
B o z k u r tla r
o r ta k
d e ğ e ri
ö r tü ş m e s i
o la b ilm e s i
g e r e k ir .
iç in
B unun
T ü r k lÜ ğ ü n
y a n ın d a
ta r ih
boyunca
g e le c e k te
T ü r k lü ğ ü n
ç ık a r a c a k
ö z e llik le r e
d e la z ım d ır .
T ü rk
d ü n y a s ın ın
o r ta k
d e ğ e ri
o la r a k
öne
g e ç iy o r u m :
1 . O r ta k
ta r ih
R om anda
d e v r e d ir .
kadar
uzanan
b ir
g ib i,
b ild iğ in iz
p a r ç a la n ıp
o r ta k
o la y la r ın
B u d e v ir d e ,
s iy a s i
d a ğ ılm a s ıy la
ta r ih im iz d ir .
2 . O r ta k
B ugün
y e r id ir .
G ö k tü r k le r
d a ğ la r ın d a n
h a k im iy e t
« T u r a n » d ır .
o r ta y a
m a h a lli
çağı
D e m ir
Bu
dünya
ç ık m ış la r d ır .
o la y la r
a n a y u r tta
K a p ı'y a
k u r u lm u ş tu r .
G ünüm üzde
R om andaki
z a m a n e s e r k ıs m e n
ç ık ış
g e ç tiğ i
K a d ır k a n
s iy a s i
ü z e r in d e
b ir
f a z la c a
d a ğ ılm ış
T ü r k lü ğ ü n
y a p ın ın
yaşayan
D o la y ıs ıy la
so n ra k i
k a la n
k a d a r , T ib e t'te n
G ö k tü r k le r
çağda,
T ü r k ç ü lü k
T ü rk
b ir
b ö lg e le r in e
te r m in o lo jis in d e k i
bu
a ta la r ım ız d ır ,
O s m a n lıla r
o lu ş tu r d u ğ u
kuzey
to p lu lu k la r ı,
o r ta k
s ö z g e lim i
b ir lik
S ib ir y a 'n ın
s iy a s i
a d ı,
y a p ın ın
G ö k tü r k le r
z a m a n ın d a
çağı
g e ç s e y d i,
k a la b ilir d i.
c o ğ r a fy a
T ü r k le r
O r ta k
T ü r k d ü n y a s ın d a
dünya
ta r ih in
r o m a n tik
ü z e r in d e
y a ş a n d ığ ı
bu
to p r a k la r
ilg i b u c o ğ r a f y a y a
o ls a la r
T ü r k lü ğ ü n
her zam an
b ile , a n a y u r d u m u z
her
zam an
O r ta A s y a ,
önem seyeceği
T ü ik lü ğ ü n
b ir c o ğ r a f y a d ır .
o la c a k tır .
3 . M e s a jla r
B o z k u r tla r
A m a,
d o la y lı
h a y a tın a
b ile
h a k im
B u n la r ı
b ir
p ro p a g a n d a
o ls a ,
o lm u ş tu r .
öne
ç ık a r ıla n
B azen
k ita b ı
k a d e r in i
ş ö y le s ır a la y a b ilir iz :
d e ğ ild ir .
h u s u s la r
T e k n ik
m esaj
b e lir le m iş tir .
g ib i
o la r a k
ro m a n
a lg ıla n a b ilir .
G e le c e k te
s ın ır la r ı
B u n la r ,
d e ş ü p h e s iz
d ış ın a
ta r ih
ö n e m li
ç ık ılm a m ış tır .
boyunca
o la c a k tır .
T ü r k le r in
o
d a e n ö n e m li m o tif k a h r a m a n lık tır . A s lın d a r o m a n b a ş ta n s o n a b ir k a h r a m a n la r g e ç id i
B o z k u r tla r '
g ib id ir . H iç b ir b e k le n ti o lm a d a n
s ın ır s ız
f e d a k a r lık
te m e lin d e k i
k a h r a m a n lığ ı
id e a liz e
e d e n tip
K ür
Ş a d 'd ır . K ü r Ş a d , h iç b ir k a r ş ılık b e k le m e d e n f e d a k a r lık e tm e n in s e m b o lü d ü r . Ö y le k i g ir iş tik le r i ih tila l
b a ş a r ılı o lu r s a , k e n d is in in d e h a k k ı o ld u ğ u h a ld e , k a ğ a n lığ a y e ğ e n in i g e ç ir m e y i p la n la m ış tır . A ts ız d a
z a te n b u ö z e lliğ i d o la y ıs ıy la o n u ö n e ç ık a r m ış tır . K ü r Ş a d id e a l e r k e k tip id ir . R o m a n d a
k a d ın la r d a
k a h r a m a n d ır . Ö n e ç ık a r ıla n k a d ın tip i A lm ıla ' d ır .
3 .2 . B a ğ ım s ız lık
R o m a n d a ik in c i o la r a k ö n e ç ık a r ıla n h u s u s b a ğ ım s ız lık tır . S a h ip k e n
y itir ild iğ in d e
e lli
y ıllık
b ir
e sa re t
ç ile s in d e n
so n ra
büyük
a c ıla r la
d e ğ e r i b ilin m e y e n ,
y e n id e n
k a z a n ıla n
ancak
b a ğ ım s ız lık .
B o z k u r tla r ın d ir ilm e s i b a ğ ım s ız lık s a v a ş ın ın k a z a n ılm a s ıd ır .
3 .3 . Y ü k s e k
a h la k
D ü r ü s tlü k v e a ile a h la k ı, r o m a n d a ö n e ç ık a r ılm a k ta d ır . R o m a n a g ö r e , T ü r k le r in a h la k ı g e n e llik le
T ü r k y u r d u n d a b u lu n a n y a b a n c ıla r ın e tk is iy le b o z u lm a k ta d ır .
3 .4 . Y a b a n c ıla n n
R om anda
d e v le t
y a b a n c ıla r ın
iş le r in e
d e v le t
o lm a y a n la r T ü r k d e v le tin d e h a k im
k a n ş tır ılm a s ın ın
iş le r in e
s a k ın c a la n
k a r ış tın lm a s ın ın
te h lik e le r in e
iş a r e t
o lm a y a b a ş la r s a ç ö k ü ş k a ç ın ılm a z d ır . ç ü n k ü ,
e d ilm iş tir .
T ü rk
y a b a n c ıla r , e n k r itik
z a m a n d a m u tla k a ih a n e t e tm e k te d ir le r .
3 .5 . T ö r e
B o z k ır T ü r k h a y a tın ın s a ğ la m y a p ıs ı iç in d e h iç ş ü p h e s iz tö r e n in b ü y ü k y e r i v a r d ır . K a ğ a n la r b ile
tö r e n i n k a r ş ıs ın d a a c iz k a lır la r . R o m a n d a ö n e ç ık a r ıla n d e ğ e r le r a r a s ın d a tö r e d e y e r a lm a k ta d ır .
3 .6 . T ü r k le r in
z a a fla n
R o m a n d a T ü r k le r in m e z iy e tle r i y a n ın d a z a a f la r ı n a d a d e ğ in ilm e k te d ir . E n b a ş ta g e le n i, k o la y c a
b ir b ir in e d ü ş m e k v e y a b a n c ıla r ın e n tr ik a la r ın a a le t o lm a k tır .
R o m a n d a ö n e ç ık a r ıla n b u ö z e llik le r , A ts ız 'ın
d ü n y a g ö r ü ş ü y le k a r ş ıla ş tır ıld ığ ın d a
ta m b ir u y u m
o ld u ğ u g ö r ü le c e k tir . D u r u m b ö y le o lu n c a , y a z a r ın k e n d i f ik ir le r in i r o m a n a y a m a d ığ ı, d o la y ıs ıy la e s e r in
id e o lo jik
o ld u ğ u
ta r ih in d e n
z a n n e d ile b ilir .
G e rç e k , b u n u n
ta m
te r s id ir . Ç ü n k ü , A ts ız 'ın
dünya
g ö rü şü n ü
T ü rk
s ü z ü lü p g e le n e z e li v e e b e d ı h a k ik a tle r ş e k ille n d ir r n iş tir . O , T ü r k ta r ih in in h a k ik a tle r in i iy i
o k u m u ş , d o ğ r u y o r u m la m ış tır . E s e r d e z a te n b u h a k ik a tle r in r o m a n f o r m a tın d a k i if a d e s id ir .
4. Sonuç
B o z k u r t/a r
r o m a n ı k o n u , iç e r ik v e m e s a jla r ıy la T ü r k d ü n y a s ın ın
e s e r d ir . B o z k u r tla r 'd a n
A lta y la r d a n
T u n a 'y a
o r ta k d e ğ e r i o lm a y a la y ık b ir
b u g ü n e k a d a r y a ln ız c a T ü r k iy e T ü r k le r i is tif a d e e d e b ilm iş le r d ir .
kadar
b ü tü n
T ü rk
g e n ç le r in d e
T ü r k lü k ,
k a h r a m a n lık ,
b ü y ü k lü k
G e le c e k te is e
v e ü lk ü
a te ş i
ö z e llik le b u e s e r in k ıv ılc ım ıy la tu tu ş a c a k tır . T ü r k lü ğ ü n g e le c e ğ in i k u r a c a k o la n T ü r k d ü n y a s ın ın g e n ç le r i
B o z k u r tla r '
d a ç o k ş e y b u la c a k la r d ır .
C e n g iz A y tm a to v , M a h tu m K u lı, A b d u lla T u k a y , A b a y , Ş e h r iy a r , A d il Y a k u b o v , A b d u r r a h im Ö tk ir
g ib i B o z k u r tla r 'ın
y a z a r ı o la n A ts ız d a T ü r k d ü n y a s ın ın o r ta k b ir d e ğ e r id ir . S o n y ılla r d a T ü r k iy e T ü r k le r i
A ts ız 'ı y e n id e n k e ş f e d iy o r la r . B u k e ş f in g e le c e k y ılla r d a ö te k i T ü r k y u r tla r ın d a d a d e v a m e d e c e ğ in e v e
ö z e llik le A ts ız 'ın f ik ir le r in in , g e le c e ğ in T ü r k d ü n y a s ın d a ç o k e tk ili o la c a ğ ın a h iç ş ü p h e y o k tu r .
Ceval Kaya