IS S N
1 3 0 3 -5 2 9 0
A n k a ra Ü n iv e r s ite s i T ü rk İ n k ılâ p T a r ih i E n s titü s ü D e rg isi
o o
M AY I S- KASI M
2006
YI L.: 1 9
Cİ LT :1 0
SAYI : 3 7 - 3 8 A N K A R A
ATATÜRK YOLU
M AY I S- KAS I M 2 0 0 6
•
Y I L : 19
•
Cİ LT : I O
•
S A H İB İ ve G E N E L Y A Y IN Y Ö N E T M E N İ :
S o ru m lu Y a zı İşleri M ü d ü rü
A n k a ra Ü n iv ersites i
T ü rk İn k ılâ p T a rih i E n stitü sü ad ın a
P r o f. D r . Y a v u z E R C A N
Y A Y IN K U R U L U :
D oç. D r. O ğuz A Y T E P E
(B aş E d itör)
P r o f. D r . İzz et Ö Z T O P R A K
(E d itör)
P r o f . D r . T e m u ç in F a ik E R T A N
(E d itör)
D A N IŞ M A K U R U L U :
P r o f. D r . Y a v u z E R C A N
P r o f . D r . T e m u ç in F a ik E R T A N
P r o f. D r. Ö m er K Ü R K Ç Ü O Ğ L U
P r o f. D r. İzzet Ö Z T O P R A K
P r o f . D r . B ig e S Ü K A N
D oç. D r. O ğuz A Y T E P E
D o ç. D r. N eşe Ö Z D E N
B u S a y ın ın H ak em K u rulu
P r o f . D r . S e ç il A K G Ü N
P r o f. D r. Z ek i A R IK A N
P r o f. D r . M e su t A Y D IN
P r o f . D r . B ig e S Ü K A N
P r o f . D r . C e m a le t t in T A Ş K I R A N
P r o f. D r . M u sta fa Y IL M A Z
D o ç . D r . A y te n S e z e r A R IĞ
D o ç. D r. V a h d et K E L E Ş Y IL M A Z
D o ç . D r . D e r v iş K IL IN Ç K A Y A
D oç. D r. M eh m et S E Y İT D A N U O Ğ L U
T E K N İK S E K R E T E R :
F a tm a M E S C İ
Y ö n e t im Y e r i
A n ka ra Ü n iv ersites i
Y a z ış m a A d r e s i
T ü rk İn k ılâ p T a rih i E n stitü sü
G ıd a M ü h e n d is liğ i 4 N o lu B in a Z em in K atı
K e çiö re n Y o lu / A n k ara
A T A T Ü R K Y O L U (IS S N
130 3 -52 9 0 )
A n k a ra Ü n iv e rs ite s i T ü rk İn k ılâ p T a rih i E n stitü s ü ’n ce
y ıld a ik i k e z y a y ın la n a n h a k e m li b ir d erg id ir.
Y a y g ın s ü re li b ir y ay ın d ır.
D e rgiy e g ö n d e rile n y azı v e fo to ğ ra fla r iade ed ilm ez.
B u d erg id e y a y ın la n a n y a zılard ak i fik irler y a za rla ra aittir.
A N K A R A Ü N İV E R S İT E S İ B A S IM E V İ
în c ita ş ı S o k ak N o : 10
0 6 5 1 0 B e ş e v le r/A N K A R A
Tel: 0 ( 3 1 2 ) 213 6 6 55
B a s ım T arihi: 2 3 /0 3 /2 0 0 7
SAYI : 3 7 - 3 8
A n k a r a Ü n iv e r s it e s i T ü r k İ n k ılâ p T a r ih i E n s t it ü s ü D e r g is i
A T A T Ü R K YOLU
İ Ç İ N D E K İ L E R
A r a ş t ır m a la r , İ n c e le m e le r :
A N Z E R L İO Ğ L U , Y o n c a ;
H am d u lla h
S u p h i’n in K a le m in d e n
1933 Y ılın d a
R o m a n y a ’d a K o m ü n ist H a r e k e t.......................................................................
1
A Y S A L , N ec d et; Ö rg ü tle n m e d e n E y le m e G eçiş: 31 M a rt O la y ı..............................
15
B E R B E R , E n g in ; İz m ir v e A rt B ö lg e sin d e M e rk ezi Y ö n e tim in S ağ lık P o litik a sı
( 1 9 1 3 - 1 9 2 0 ) .......................................................................................................
55
D E M İR Y Ü R E K , M e h m e t; İn g iliz M u h ib ler C e m iy e ti H ak k ın d a B azı N o tla r ve
B e lg e le r .............................................................................................................
77
K U Z U C U , K e m ale ttin ; O s m a n lI’d an C u m h u riy e te Ş e h ircilik , M im a rî v e E ğ itim
A n la y ış ın d a k i D e ğ iş m e le r B a ğ lam ın d a S iv as K o n g re s i B in a s ın ın T a r ih ç e s i....
103
S A R IS IR , S e rd ar; Y u n a n lıla rın B a tı A n a d o lu ’d a N ü fus Ç o ğ u n lu ğ u n u S a ğ la m a
G a y re tle ri v e Y u n a n H ü k ü m e ti’n in B ir G e n e lg e s i................................................
127
T O K S O Y , N u rca n ; A v ru p a G a z ete le rin d e A ta tü rk ’ü n Ö lü m ü y le İlg ili O la ra k Ç ık a n
H a b er v e Y o ru m la rın T ü r k B a sın ın a Y a n s ı m a s ı ...................................................
141
U R A L , S e lç u k ; M ü ta re k e D ö n e m in d e İn g ilizlerin E lin d e k i T ü rk E s irle rin in İad esi
v e O rta y a Ç ık a n S o r u n la r .....................................................................................
187
V O L K A N , V a m ık ; A ta tü rk , S o y a d ı, M o d ern T ü rk K im liğ i v e K im liğ i K o ru m a
S o ru m lu lu ğ u ..........................................................................................................
Y A M A N , A h m e t E m in ; K o re S av a şın ın T ü rk K am u o y u n a Y a n s ım a s ı....................
211
231
Y IL M A Z , M u s ta fa-D O Ğ A N E R , Y a se m in ; 1 9 61-1973 Y ılla rı A ra s ın d a B a k a n la r
K u ru lu K ararı ile Y a s a k la n a n Y a y ın la r ................................................................
“ A T A T Ü R K Y O L U ” D e rg is in d e Y a y ın lan a cak M a k ale le r İçin B ilg i N o tu .............
247
301
A n k a r a Ü n iv e rsite si T ü rk İn k ılâ p T a rih i E n stitü sü A ta tü r k Y o lu D e r g is i
S 3 7 -3 8 , M a y ıs -K a s ım 2 0 0 6 , s. 1 0 3 -1 2 5
O s m a n l I ’d a n C u m h u r i y e t e Ş e h i r c i l i k , M i m a r î v e E ğ i t i m
A n la y ış ın d a k i D e ğ iş m e le r B a ğ la m ın d a S iv a s K o n g r e s i
B in a s ın ın T a r ih ç e s i
Y r d . D o ç . D r . K e m a le ttin K U Z U C U *
ÖZET
U lu ö n d e r M u s ta fa K e m a l A ta tü r k ’ü n 13 K a s ım 1 9 2 7 ta r ih in d e S i v a s ’ı g e z is i
s ır a s ın d a “B u r a d a b ir m ille tin k u r tu lu ş u n u h a z ır la y a n k a r a r la r v e r ild i” c ü m le s iy le
T ü r k ta r ih in d e k i ö n e m in i v u r g u la d ığ ı b in a , 189 2 y ılın d a d ö n e m in v a lis i M e h m e d
M e m d u h P a ş a ta r a fın d a n id a d i b in a s ı o la r a k y a p tır ıld ı. Ü lk e ç a p ın d a a ç ıla n
id a d ile r iç in u y g u la n a n tip p r o je k a p s a m ın d a in ş a e d ile n b in a n ın p la n ı P a r i s ’te
ç iz d ir ilm iş o lm a k la b ir lik te , in ş a s ı s ır a s ın d a b ir ta k ım y e r e l m im a r i u n s u r la r ın ın
u y a r la n m a s ıy la m illile ş tir ilm iş tir . II. M e ş r u tiy e t’in ila n ın d a n s o n r a o k u l, s u lta n îy e
d ö n ü ş tü r ü ld ü . B in a n ın ta r ih te k i e n ö n e m li iş le v i, ş ü p h e s iz , 4 - 1 2 E y lü l 1 9 1 9
ta r ih le r in d e to p la n a n S iv a s K o n g r e s i'n e e v s a h ip liğ i y a p m ış o lm a s ıd ır . U lu s a l
k u r tu lu ş h a r e k e ti g a y r ir e s m i o la r a k b u b in a d a ö r g ü tle n m iş v e m a n d a y ö n e tim in in
k a b u l e d ile m e y e c e ğ i b u r a d a n d ü n y a y a ila n e d ilm iş tir . B in a b ir a ra y e tim h a n e o la r a k
k u lla n ıld ı. C u m h u r iy e tin ila n ın d a n s o n ra S iv a s L is e s i o la r a k k u lla n ılm a y a b a ş la d ı.
A ta tü r k , ö lü m ü n e k a d a r S i v a s ’a y a p tığ ı g e z ile r in d e b in a y ı m u tla k a z iy a r e t e tm iş ve
a n ıla r ın ı ta z e le m iş tir . B in a , 1 9 9 0 y ılın d a k i b ir k a r a r la " S iv a s A ta tü r k K o n g r e ve
E tn o ğ ra fy a M ü z e s i" h a lin e g e tir ile r e k b u g ü n k ü k im liğ in e k a v u ş tu r u lm u ş tu r .
A n a h t a r k e lim e le r : O sm a n lı D e v le ti, S iv a s K o n g r e s i, A ta tü r k , m im a r î, e ğ itim ,
id a d î, su lta n î, m o d e r n le ş m e .
K afk a s Ü n iv e rsite s i F e n -E d e b iy a t F a k ü lte si T arih B ö lü m ü Ö ğ retim Ü y e si - K A R S ;
k u z u c u @ v ah o o .c o m : B e lg e ge çe r; 0 4 7 4 2 1 2 1 1 8 5 ; T elefon : 0 4 7 4 2 1 2 4 3 8 6 -0 5 3 5 7 8 5 5 6 1 0 .
104
K E M A L E T T tN K U Z U C U
F r o m O tto m a n to th e R e p u b lic H is to r y o f S iv a s C o n g r e s s H o u s e
in t h e C o n t e x t o f C h a n g e s in A r c h it e c t u r a l a n d E d u c a t io n a l
U n d e r s ta n d in g
ABSTRAC T
H o u s e w h ic h w a s d e s c r ib e d b y M . K . A ta tü r k w ith a s e n te n c e “ h e r e d ecis io rıs
w e r e m a d e w h ic h p a v e d a w a y f o r n a t i o n ’s in d e p e n d e n c e " a n d th u s g iv in g a n
e m p h a s is o n its im p o r ta n c e d u r in g h is tr a v e l to S iv a s , w a s c o n s tr u c te d b y S iv a s
g o v e r n o r M e m d u h P a s h a a s a “id a d i" (h ig h s c h o o l) . I t w a s c o n s tr u c te d in th e
c o n te x t o f a ty p e - p r o je c t a p p lie d to o th e r h ig h s c h o o ls th r o u g h o u t c o u n tr y a n d its
p la n o r ig in a lly w a s d r a w n in P a ris. A t th e sa m e tim e, b y a d d in g s o m e lo c a l e le m e n ts
its w a s n a tio n a lis e d . A fte r th e S e c o n d M e ş r u tiy e t w a s e s ta b lis h e d th e s c h o o l w a s
m o d ifie d to a n o th e r ty p e o f s c h o o l c a lle d S u lta n i. T h e h o u s e ’s m o s t im p o r ta n t
fu n c tio n in h is to r y w a s th a t it w a s u s e d a s S iv a s C o n g re ss H o u s e . N a tio n a l s tr u g g le
w a s o r g a n is e d in fo r m a lly in th is h o u se a n d it w a s a n n o u n c e d to th e w o r ld th a t a n y
o th e r c o u n tr y ’s s o v e r e ig n ity w o u ld n o t b e a c c e p te d in a n y w a y . F o r so m e tim e it w a s
u tilis e d a s
o r p h a n a g e a n d a fte r th e e s ta b lis h m e n t o f th e R e p u b lic it w a s u s e d a s
S iv a s H ig h S c h o o l. B y th e tim e h e p a s s e d a w a y in h is tr a v e l to S iv a s A ta tü r k v is ite d
th e h o u s e v vith o u t f a i l a n d r e fr e s h e d h is m e m o r ie s . W ith a d e c is io n ta k e n in 1 9 9 0 ,
th e h o u s e w a s m o d ifie d a n d to o k its n e w id e n tity a s “S iv a s A ta tü r k C o n g r e s s H o u se
a n d E th n o g r a ffic M u s e u m " .
K ey
W o rds:
O tto m a n
E m p ir e ,
S iv a s
C o n g r e s s , A ta tü r k ,
a r c h ite c tu r e ,
e d u c a tio n , id a d î, s u lta n î (h ig h sc h o o l), m o d e r n is a tio n .
G ü n ü m ü z d e S iv a s A ta tü rk K o n g re ve E tn o ğ ra f y a M ü z e s i o la ra k
k u lla n ıla n v e y a y g ın a d ıy la K o n g re B in a s ı o la ra k b ilin e n y a p ı, O sm a n lı
d ö n e m in d e n g ü n ü m ü z e in tik a l e d en en d e ğ e rli k ü ltü re l v a rlık la rım ız d a n ve
a b id e v i e s e r le r im iz d e n b ir is id ir . B u y a z ıd a , m o d e rn le ş m e b a ğ la m ın d a
d ö n e m in e ğ itim , k ü ltü r ve m im ari a n lay ışın a g öz atılacak ; ta rih im izin son b ir
b u ç u k a s ır lık k e s itin in s iy as i, so sy a l ve k ü ltü re l o rtam ı iç e ris in d e , b in a n ın
in ş a e d ild iğ i ta rih te n g ü n ü m ü z e k a d a r y ü k le n m iş o ld u ğ u iş le v le r ü z e rin d e
d u ru la c ak tır.
Y a p ı, X IX . y ü z y ılın ik in c i y a rıs ın ın e ğ itim p o litik a s ın a u y g u n b iç im d e
id a d î b in a s ı o la ra k in ş a e d ild iğ i için ö n c e lik le id a d î o k u lla rın ın k u ru lu ş
fe ls e fe s in e ve b u n la r için y a p tırıla n b in a la rd a u y g u la n an m im a ri a n la y ış a
işa ret e tm e k g e re k ir. “ H a z ırla m a k ” , “ g e liş tirm e k ” a n lam ın d a k i A ra p ça 'idad
k ö k ü n d en tü re y e n idâdî k e lim e s i, “ h a z ırlam a y e ri” a n lam ıy la m e k a n ism in i
ifad e e tm e k ted ir. T e rim o lara k ise , “ k e n d isin d e n ü stü n b u lu n a n h e rh a n g i b ir
m e k te b e ta le b e h a zırla y a n v e y e tiş tire n o k u l” m a n a sın d a k u lla n ılm ış tır. B u
a n lam d a idadî k e lim e s i 1838 y ılın d an itib a re n e ğ itim lite ra tü rü n e g irm iş ve
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İM A R Î
105
b ir ç o k o k u lu n h a z ır lık s ın ıfın a idadî d e n m iş tir .1 K e lim e n in b u a m a ç la
k u lla n ılm a s ı 186 9 y ılın a k a d a r d e v a m e tm iş v e b u s ü re z a r fın d a id a d î
k a v ra m ı h iç b ir z a m a n b a ğ ım s ız b ir o k u lu n ite le m e m iş tir. İ d â d î te rim i,
O s m a n lı’d a m o d ern e ğ itim in ilk b a sa m a ğ ın ı te şk il e d en 1869 ta rih li m a arif
n iz am n a m e s in d e g e rç ek a n lam ın ı k a za n m ış ve b aşlı b a şın a o rta ö ğ re tim in bir
k a d em e si o la ra k e le a lın m ış tır. B u n u n la rü ş d iy e lerd en b ir d e re c e y ü k s ek ve
b u g ü n k ü lis e d ü z e y in d e k i o k u lla r k a s te d ilm iş tir . N iz a m n a m e d e id a d î
o k u lla rı, rü ş d iy e m e zu n u M ü slü m a n ve g a y rim ü s lim ç o c u k la rın ın b ir ara d a
ö ğ retim y a p tık la rı y e r o la ra k ta n ım la n m ış tır 2 G e rçe k te n de h ü k ü m e t id â d î
p ro g ra m ıy la h em y ü k sek o k u lla ra ö ğ re n c i, h em de d e v letin ü st k a d e m e le rin e
m e m u r y e tiş tir m e y i h e d e fle m iş ti. İk i to p lu m ç o c u k la rın ın b ir ç a tı a ltın d a
e ğ itilm e le r i is e , T a n z im a t d e v ri e ğ itim s is te m in in te m e l u n s u ru o la n
O sm a n lıcılık ilk e sin in h a y a ta g e çirilm e si için g e re k li g ö rü lm ü ş tü . B u say ed e
fa rk lı din ve m illiy e te sah ip g e n ç ler b irb irle riy le k a y n a ş a ca k , a y n ı d u y g u la rı
p ay laşan v a tan d a şlar o larak “ O sm an lı m ille ti”nin tem elin i o lu ş tu ra ca k la rd ı.3
Îd a d î o k u lla rın ın fa a liy e te g e ç m e si 1873 y ılın ı b u ld u . Y e n i M a a rif
N a zırı A h m e d C e v d e t P a ş a h ü k ü m e te s u n d u ğ u b ir ra p o rd a , m e m le k e tin
ile rle m e si için id a d î o k u lların ın k u ru lm a s ın ın z o ru n lu lu ğ u n a d ik k a t ç ek erek ,
v ila y e tle r iç in m o d e l o lu ş tu ra c a k b ir siv il id a d în in İs ta n b u l’d a a ç ılm a s ın ı
ö n e rd i.4 D â r ü lm a â r if ’in id a d îy e d ö n ü ş tü rü lm e s iy le ilk s iv il id a d î o k u lu
a ç ıld ı. B u n d a n ik i y ıl s o n ra M o ra Y e n iş e h ir ’in d e a ç ıla n id a d î is e ,
v ila y e tle r d e k i id a d ile rin ilk in i te şk il e tti. II. A b d ü lh a m id ’in ta h ta ç ık tığ ı
1876 y ılın a k a d a r İs ta n b u l’d a d ö rt v e y a b e ş , ta ş ra d a ise s a d e c e b ir id a d î
b u lu n m a k ta y d ı. İd a d î p o litik a s ın ın a ğ ır iş le m e s i, y e n i p a d iş a h ın e ğ itim
p ro g ra m ın d a ö n c e lik li m e s elelerd e n b iri o la ra k e le a lın m ış v e bu k u ru m u n
g e liş tirilm e s i h e d e fle n m iştir.5 B u n u n la b ir lik te , e k o n o m ik k riz ve d e v le tin
s ü rü k le n d iğ i b o rç b a ta ğ ı y ü z ü n d e n II. A b d ü lh a m id ’in ilk o n y ılın d a da
ilerlem e s a ğ la n a m a d ı. O s ıra d a sad raz am S aid P a ş a ’n ın , ö ş ü r v e rg is in in b ir
k ıs m ın ın m a a r if d a v a s ın a ta h s is e d ilm e s in i te k l i f e tm e s iy le k a y n a k
s o ru n u n u n ç ö z ü lm e s i ü z e rin e , 1885 y ılın d a v ila y e t id a d ile ri d a h a c id d i
b iç im d e e le a lın d ı. B u y ılın s o n la rın d a B u rs a , Y a n y a , E d irn e ve K a le-i
S u ltân iy e id a d ile ri faa liy e te g e çti. B u n ları, a ra ların d a S iv a s ’ın d a b u lu n d u ğ u
1 O s m a n E rg in , Türk M a a rif Tarihi, E s e r M a tb a a s ı, İstan b u l 1 9 7 7 , II, 4 9 7 . B u n u n la
b irlik te , b azı y a za rla r, 19. y ü zy ılın o rtaların d a a sk e rî o k u lla ra ö ğ ren ci y e tiştirm e k ü z ere açılan
k u r u m la n id a d î o la r a k n it e le m iş ti r . Ö r n e ğ in 1845 y ılı n d a , a s k e r î o k u ll a r a a lın a c a k
ö ğ re n c ile rin d a h a ö n c e b ir h a z ırlık o k u lu n d an g e ç irilm e s i a m a c ıy la o n iki y e rd e M e k teb -i
F ü n û n -ı İ d â d iy y e a d ıy la o k u ll a r a ç ılm a s ı k a r a r la ş tır ılm ış tı. A n c a k tü r lü im k â n s ı z lı k la r
n ed en iy le bu o k u lla r II. A b d ü lh a m id d ö n em in e k a d ar, a m a cın a u la ş a m a m ış tır (C em il Ö ztü rk ,
“ İd â d î” , D İA , İstan b u l 2 0 0 0 , X X I, 4 6 5 ).
2 “O tuz Ü çüncü M adde: M ekâtib-i idâdiyye m ekâtib-i rüşdiyyede ikm âl-i tahsil etmiş
olan Islâm ile sun ûf-ı gay r-i m üslim e çocuklarının m uhtelitan t a ’lim ve te drisleri için
m evzu'dur” (M a h m u d C e v a d , M aarif-i U mûm iye N ezâreti Tarih çe-i T eşk ila t ve İc ra a tı,
İstan b u l 1 3 3 8 ,1 ,4 7 7 ).
2 B a y ra m K o d a m a n , A bdülham id D evri E ğitim Sistemi, T T K , A n k a ra 1 9 9 1 , s. 1 14-115;
C . Ö ztü rk , İda di, a.y.
4 B e n ja m in J. F o rtn a , M ekteb-i Hümâyûn Osmanlı İm parato rlu ğu’nun Son D önem inde
İslam, D evlet ve E ğitim , ç ev . P . S iral, İletişim Y ay ın ları, İstan b u l 2 0 0 5 , s. 150.
5 B . K o d am a n , A bdülham id Devri Eğitim Sistemi, s. 119.
106
K E M A L E T T İN K U Z U C U
2 4 b irim d e a ç ılan id a d ile r iz le d i. S a id P a ş a , h a tıra la rın d a , M a a rif N e za re ti
y e tk ilile r in in g ö r e v le r in e h e n ü z a lış a m a d ık la r ın ı, b u n e d e n le s a d a re t
m a k a m ın ın e tk in liğ in i k u lla n a ra k , id a d ile rin a ç ılm a s ın d a o ld u ğ u k a d a r
in ş aa tla rın ın y a p ılm a s ın d a d a k e n d isin in b ü y ü k e m e ğ i b u lu n d u ğ u n u b e lirtir.
Y erel y ö n e tic ile r le y a p tığ ı y a z ış m a la rd a , o k u l b in a la rın ın d e rh a l fa a liy ete
g e çirilm e si için ace le ci d a v ra n d ığ ın ı a n latır.6
B u d ö n e m d e , b a z ı d e v le t a d a m la rın ın h ü k ü m e te s u n d u ğ u la y ih a la rd a ,
id a d i p r o g r a m ın ı e le ş tir e n g ö r ü ş le r ile ri s ü rü lm ü ş tü r. B u n la r, id a d ile r i
y a y g ın la ş tır m a k y e rin e , ib tid â île ri g e liş tir m e n in d a h a y a ra rlı o la c a ğ ın ı
s a v u n u y o rla rd ı. B u g ö rü ş lerin a k sin e h ü k ü m e t 1 8 8 7 ’d e n itib a re n id a d ile rin
sa y ıs ın ı a rttırm ış ve b u n la rın b in a la rın ın y a p ım ın a h ız v e rm iş tir.7 1891 y ılı
so n u itib a r ıy la 4 0 id a d in in in ş as ı ta m a m la n m ış tı. İn ş a a tı d e v a m e d e n le rle
b irlik te to p lam id a d i s ay ısı 1 0 7 ’ye u laşm ak ta y d ı. B ir yıl so n ra M a a r if N a zırı
A h m e d Z ü h d ü b a şk a n lığ ın d a to p la n a n m a a rif k o m is y o n u , ta ş ra id a d ile rin in
d u ru m u n u g ö rü ş tü v e b u o k u lla rın ıs la h ın a y ö n e lik b ir ta k ım ö n le m le r
s a p ta n d ı. B u n la rd a n en ö n e m lis i, e ğ itim e e n fa z la ih tiy a ç d u y a n k ö y lü
ç o c u k la r ın ın d a f a y d a la n a b ilm e s i a m a c ıy la , ta ş r a id a d ile r in in y a tılı
p ro g ra m la r ın ın a ç ılm a s ı ve b u n d a n s o n ra in ş a e d ile c e k id a d ile rin d e ik ili
p ro g ram a g öre in şa e d ilm e le riy d i.8
M a a rif N iz a m n a m e s in in 3 4 . m a d d e si, n ü fu s u 1.0 0 0 h a n en in ü z erin d e
o la n y e rle ş im b ir im le rin d e b ir id a d i in ş a s ın ı ö n g ö rü y o r d u .9 B u h ü k ü m ,
M a a r i f N e z a r e t i ’n in o k u l m im a r is i p o l i t i k a s ı n ı y a n s ı t m a k t a y d ı .
N iz a m n a m e d e y e r a lan “ tesis olunacak m ekâtib-i rüşdiye ebniyesi m eclis-i
keb ir-i m a â riften verilecek resm e tatbika n inşa k ılın a c a ktır” m a d d e s i
id a d ile r için u y g u la n m a y a k o n u ld u . Y an i id a d ile rin p lan ı m a a r if m e clisi
n e z a re tin d e , u z m an m ü h e n d islerce ç izile c ek ti. İd a d ile r için , d e v le tin m e rk e zî
ö r g ü tle n m e s in i v e T a n z im a t s o n ra s ı B a t ı ’y a d ö n ü k e ğ itim a n la y ış ın ı
s im g e le y e n b ir m im a rî ü s lu p s e ç ilm e s i g e r e k iy o r d u .10 B u k o n u d a en
d o y u ru c u b ilg iy i y in e S a id P a ş a ’n ın h a tıra la rın d a b u lu y o ru z . S a id P a ş a , o
ta rih te B a tı’d a y a y g ın b e ş m im a ri ü s lu b a k a rş ılık O s m a n lI’n ın d a m illi b ir
m im a ri ta rz ı b u lu n d u ğ u n u b e lirtir , b u n u n la b irlik te m e v c u t m im a rla rın
k iş is e l ç ık a r v e k a z a n ç la r ın ı ö n p la n d a tu tm a la rın d a n d o la y ı m e m le k e tte
id e a lis t m im a r b u lu n m a d ığ ın d a n y a k ın ır . S a id P a ş a , m illî m im a riy i
g e liş tirm e k is te m ele rin e ra ğ m e n , bu sa h ad a y e terin c e u z m an b u lu n m a d ığ ın ı,
6 Said P a şa ’nın H âtırâtı, D e rsa ad e t 1 3 2 8 ,1 , 156.
7 B . K o d a m a n , A bdülh am id Devri Eğitim Sistemi, s. 121. Y ü k s e k o k u l sa y ısı a rttırm a k
y e r in e , ilk ö ğ re tim p r o g r a m ın ın c a n la n d ır ılm a s ın ı s a v u n a n la rd a n b iris i d e S iv a s M a a rif
m ü d ü rü A h m e d H u lu s i ’d ir. E ğ itim re fo rm u y la ilg ili o la ra k A n ad o lu m ü fe ttiş i A h m e d Ş a k ir
P a ş a ’y a g ö rü ş le r s u n a n A h m ed H u lu s i, to p lu m d a h er b irey in alim o lm ası g e re k m e d iğ in i, fakat
h erk es in en a z ın d a n o k u m a -y a z m a ö ğ re n m e sin in d a h a e lz e m o ld u ğ u n u ileri s ü rm ü ş tü . O n a
g ö re P r u s y a ’n ın k a lk ın m a s ın ın e n ö n em li n ed en i d e o k u m a -y a z m a o ra n ın ın fa z la lığ ıy d ı (22
H a ziran 1896/11 M 1 314, B a şb ak an lık O sm an lı A rşiv i (B O A ), Y ıld ız E sa s E v rak ı (Y .E E ), nr.
131/26).
8 4 O c ak 1892 (4 C 1309), B O A , Ş û râ-y ı D e vle t (Ş D ), nr. 2 1 1 /4 7 .
9 “B in haneyi m ütecaviz olan ve hal ve m evkilerince lüzum görünen kasabalarda birer
mekteb-i idadiye yapılm ak m ukarrerdir” (M ah m u d C ev a d , M aarif-i Umûmiye N ezâreti, A li) .
10 B u rc u Ö z g ü v en , “ İd a d î B in a ları” , Tarih ve Toplum , S. 8 2 , E k im 1 9 9 0 , s. 44.
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İ M A R Î
107
ü stelik b u n u n a ğ ır m ali yük g e re k tird iğ in i s a v u n m u ş tu r. Ö te y a n d a n k la sik
b in a içi d ü z e n le m e le r in i, ç a ğ d a ş ve m o d e rn o k u lla r a u y a r la m a n ın
g ü ç lü k le rin d e n d o la y ı, id a d î b in a la rın ın p la n la rın ı A v r u p a ’d a n g e tirtm e k
z o ru n d a k a ld ık la r ın ı b e lirtm iş tir . N ite k im S a id P a ş a , P a ris s e f iri E s a d
P a ş a ’d a n , ç eşitli o k u l p lan ve k ro k ileri ister. B u n la r g e lin c e ç o ğ a ltıla rak b ire r
ö rn e ğ i v ila y e tlerd e k i y e tk ili m e rcilere g ö n d e rilir ve in şa s ıra sın d a bu p la n la ra
u y u lm a sı is te n ir." M a h m u d C e v ad , v ila y e tlere g ö n d e rile n p lan ların say ısın ın
sek sen o ld u ğ u n u ve san c a k m e rk e zleriy le, g ö rece b ü y ü k k a za v e k a sa b a la rd a
in ş a e d ile c e k id a d ile rin 2 0 0 ve 3 0 0 ö ğ r e n c i b a rın d ır a b ile c e k ö lç e k te
o ld u ğ u n u b e lirtm iş tir.1
12
S iv a s ’ta id a d î a ç ılm a s ı y o lu n d a k i ilk g iriş im Z e y n e lâ b id in P a ş a ’n ın
v a liliğ i z a m a n ın d a d ır. 1879 y ılın d a sad e c e a ltı ay g ö rev y a p a n  b id in P a şa ,
S iv a s ’ta o n ib tid â i ile b ir id a d î in ş a s ı v e b u r a la r d a g ö re v y a p a c a k
ö ğ re tm e n le rin in m a a ş ın ın k a rş ıla n m a s ı a m a c ıy la b ir y a rd ım k a m p a n y a s ı
b a ş la tm ış tı. K e n d is in in de y ü k lü m ik ta rd a b a ğ ış ta b u lu n d u ğ u k a m p a n y a d a
b i r h a f t a i ç e r i s i n d e 5 0 b in k u r u ş t o p l a n d ı . 13 A n c a k p r o je n in
g e rç e k le ş tirile b ilm e s i için 6 0 - 7 0 b in k u ru ş d a h a g e re k liy d i. Z e y n e lâ b id in
P a ş a D â h iliy e N e z a re ti'n e te lg ra f g ö n d e re re k , b e lirtile n p a ra n ın -s o n ra d a n
v a k ıf la r g e lirle rin d e n k a rş ıla n m a k ü z e r e - b e le d iy e m e c lis i b ü tç e s in d e n
a k ta rılm a sın ı ö n e rd i. Ş û râ-y ı D e v let'te y a p ılan g ö rü ş m e lerd e v a lin in te k lifi
u y g u n b u lu n d u .14 F a k a t b u s ıra d a  b id in P a ş a ’n ın S e la n ik v a liliğ in e
a ta n m a s ı ü z e rin e o k u lla rla ilg ili p ro je g e rç e k le ş tir ile m e d i. A rd ılı İs m a il
H a k k ı P a ş a ’n ın v a liliğ i z a m a n ın d a (1 8 8 0 -1 8 8 2 ) e ğ itim a la n ın d a ö n e m li
ile rle m e s a ğ la n m ış , S iv a s ’ta d ö rt ib tid âi ile iki rü ş d iy e in ş a e d ilm iş tir. H ak k ı
P a şa'n ın asıl h e d e fi, S iv a s s an c a ğ ın d a b ir id a d î açm ak tı. F a k a t b u n u n h alk tan
to p la n a c a k p a ra la r la y a p ılm a s ın ın im k â n s ız o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü y o rd u . V a li
P a ş a , bu k o n u d a , v ila y e tte n ta h s il e d ile n ö ş ü rü n id a d î in ş a s ı iş in e s a rf
e d ilm e s in i ve 1882 y ılın d a in ş a a ta b a ş la n m a sın ı ö n e rd i.15 B u n u n la b irlik te
id a d î p la n ı İs m a il H a k k ı P a ş a d ö n e m in d e de h a y a ta g e ç irile m e d i. S iv a s ’ta
b a y ın d ırlık a lan ın d a b irç o k y e n ilik g e rç ek le ştirm e sin in y a n ın d a , v ila y e ti çok
s a y ıd a m o d e rn o k u lla d o n a ta n H a lil R ifa t P a ş a (1 8 8 2 -1 8 8 5 ) d a id a d îy i
a çm a y a m u v a ffa k o la m a m ış ,16 S iv as id a d îs i a n ca k S ırrı P a ş a ’n ın v a liliğ in in
ik in c i y ılın d a , 1 8 8 7 ’d e a ç ıla b ilm iş tir . O k u lu n k e n d i b in a s ın ın y a p ılm a s ı
b e k le n m e d e n e ğ itim e b a ş la n m a s ı,17 y ö n e tic ile r in b u iş te k i k a ra rlığ ın ı ve
ace le ciliğ in i y a n sıtan b ir tutum o larak d ik k at ç ek m e k te d ir.
11 Said P a şa ’nın H atır ân, s. 157.
12 M a h m u d C e v a d , M aarif-i Umûmiye N ezâreti, s. 24 6 .
13 Sivas, nr. 1 ,3 0 M u h arre m 1297.
14 2 6 Ş u b at 1880 (15 R A 1297), B O A , Ş D , nr. 1783/54.
15 14 E k im 1 880 (9 Z A 1 2 9 7 ), B O A , Y ıld ız P e ra k e n d e E v ra k ı U m u m V ila y e tle r
M aruzatı (Y .P R K .U M ), n r. 3/51.
16 H alil R ıfa t P a şa z a m an ın d a S iv a s ’ta, iç e risin d e 4 d e rs lik , 1 re s im h a n e , 1 sa lo n ve 3
o d a b u lu n a n b ir m ü lk iy e rü ş d iy e si; 4 d e rslik , 1 re s im h a n e , 1 sa lo n v e 5 o d a sı b u lu n a n a sk e rî
rü şd iy e ile b ir ö ğ retm e n ev i ve e ğ itim -ö ğ re tim işlerin i y ü rü ten m a a rif d a ires i in ş a e d ilm iş tir
(Salnâme-i Vilayet-i Sivas, nr. 15, S iv as 1308, s. 74).
17 T a ş r a id a d ile rin in k en d i b in a la rı in şa e d ilin c e y e k a d a r, ö n c ed e n v a r o lan y a p ıla rın
o k u l h a lin e g e tir ilm e s in e ö r n e k o lm a s ı b a k ım ın d a n , K o n y a ş e h rin d e y e n i y a p ılm ış o lan
108
K E M A L E T T İN K U Z U C U
B u d ö n e m d e S iv a s v ila y e t m e rk e zin d e o rta ö ğ re tim o k u lu o la ra k a sk e rî
ve m ü lk î rü ş d iy e o k u lla rı ile iki sın ıflı b ir m u a llim m e k teb i b u lu n u y o rd u ve
bu üç o k u l, üç k atlı b ir b in a d a e ğ itim v e rm e k te idi. B in a h e r n e k a d ar b ü y ü k
o ls a d a , üç o k u lu b a rın d ırm ay a y e terli d e ğ ild i. Y en i k u ru la n id a d in in e ğ itim
fa a liy e tin i b u b in a d a y ü rü te m e y e c e ğ i, b u n u n y a n ın d a b ir s ü re s o n ra k ız
rü ş d iy e sin in d e a çılac ağ ı d ik k a te a lın a ra k , y eni b ir o k u l b in a sı in ş a e d ilm e si
k a ra rla ştırıld ı.18 İd a d î ö ğ re n c ile ri ise , h e n ü z ilg a e d ilm iş o lan m ü lk î rü ş d iy e
b in a s ın a y e r le ş ti r ild i.19 V a li M e h m e d M e m d u h P a ş a , a s k e r î d e p o
k a rş ıs ın d a k i v a k ıf a rs as ın ın bu iş için uyg u n o lac a ğ ın ı d ü ş ü n d ü . G e re k li p lan
ve p ro je y i h a z ırlatıp , 4 8 1 .3 9 2 k u ru ş 26 p ara o la ra k b e lirlen e n k e ş if b e d e liy le
D â h iliy e N e z a r e t i ’n e b a ş v u r d u . İd a d i b in a s ı 3 0 0 ö ğ re n c i b a rın d ır a c a k
b ü y ü k lü k te ta sa rla n m ış tı. M aa rif N azırı M ü n if P a ş a, v a lin in k e ş if d e fte riy le
in ş a a t p la n ın ı in c e le y ip o n a y la d ık ta n s o n ra Ş û râ -y ı D e v le t’e g ö n d e rd i.20
M e c lis te k i g ö r ü ş m e le r d e , y a p ılm a s ı ta s a rla n a n b in a n ın b ü y ü k lü ğ ü n d e n
d o la y ı g ö tü rü u s u lü y le in ş as ın a k im s en in y a n a şm a y ac a ğ ı h e s a b a k a tıla ra k ,
b u n u n d e v le t e liy le y a p ılm a sı u y g u n g ö rü ld ü . M ec lisin b u k a ra rı a lm a sın d a ,
m u h te m e l y o ls u z lu k ların ö n ü n e g e çm e k ve in şaat k u ra lla rın a u y g u n b içim d e
o la b ild iğ in c e d a y a n ık lı b ir y a p ı v ü c u d a g e tir e b ilm e k d ü ş ü n c e s i e tk ili
o lm u ş tu . İ n ş a a t f a a liy e tle r in i y ü rü tm e k ü z e re v ila y e t id a re m e c lis i ve
b e le d iy e a z a s ın d a n b ir e r k iş i ile , b e le d iy e m ü h e n d is in d e n o lu ş a n b ir
k o m is y o n k u ru ld u .21 N ih a y e t II. A b d ü lh a m id ’in ira d e s iy le “masârifınin
em sali veçhile m ahalline ait m a â rif hissesinden tesviye edilm ek üzere ” S ivas
id ad isin in in ş as ın a b a şla n d ı22. B in an ın tem eli 1890 so n b ah a rın d a a tıld ı23.
B in a n ın y a p ıla c a ğ ı a rs a , R o m a lıla rd a n b e ri p e k ç o k ta rih i v a k a la ra
sah n e o lm u ş ve b irk a ç s en e ö n c es in e g e lin c e y e k a d a r y e r y e r k a lın tıla rın a
ras tlan a n k a len in te şk il e ttiğ i d u v a r açıların d an b irin in iç in d e m a h su r k a lm ış ,
k ıs m e n b a ta k lık ta n ib a re t b ir a ra zi id i.24 B ö y le b ir a rs an ın b e n im s e n m e s i,
T a n z im a t b ü r o k r a tı v e v a lile rin in ş e h ir c ilik f e ls e f e s iy le a ç ık la n a b ilir .
T a n z im a t v a lile ri, h ü k ü m e t, k ış la ve a sk e ri d ep o g ib i b ü y ü k b in a la rı ş eh ir
h astan e b in a s ın ın , m u v a k k a ten m ek te b -i id a d îy e ç ev rilm e si g ö s te rile b ilir (7 T e m m u z 1894/4
M 1 3 1 2 , B O A , B â b ıâ li E v r a k O d a s ı, S a d a r e t M e k tu b î M ü h im m e K ıs m ı (B E O .,
A .M K T .M H M ), n r. 5 5 2 /2 2 ). A y n ı şe kild e B ağ d a t id a d is i, d a h a ö n c e fa k irle r için aç ılan b ir
h a s ta n e d e f a a li y e te g e ç e r k e n , Ş a m ’d a is e ö z e l o k u l o la ra k k u ll a n ıl a n y a p ı, id a d iy e
d ö n ü ştü rü lm ü ştü r (B . J. F o rtn a , M ekteb-i H ümâyûn, s. 178).
18 H a sa n -Â li Y ü c el, Türkiye'de Orta Ö ğretim , K ü ltü r B a kan lığ ı Y a y ın la rı, A n k a ra 1994,
s. 516.
19 İn ş a a tın ta m a m la n m a s ın d a n s o n rak i ta rih e a it b u b e lg e d e g e ç e n “m ülgâ rüşdiye-i
m ü lk iy e d â ire sin d e b u lu n a n M ekte b -i id â d î m em urin ve ta le b e si
b in â -y ı ced id e
n a kle dild iğ i..." ib a re s i, id â d î ö ğ re n cile rin in g eçici o larak y e rleş tirild ik leri b in a h a k k ın d a fik ir
v e rm ek te d ir (1 6 O ca k 1894 /9 B 1311, B O A , Y ıld ız E v rak ı M ü te n e v v ia K ısm ı (Y .M T V ), nr.
89/35).
20 M a a rif N e z a re ti’n d e n Ş û râ-yı D e vlete G ö n d e rile n T e z k e re, 25 Ş u b a t 1890 (5 B 1307),
B O A , İrade M e clis-i M a h su s, nr. 4 7 8 1 , le f 1.
21 9 N isan 1890 (1 9 Ş 1307), B O A , M eclis-i V ü k elâ M azb ataları (M V ), nr. 5 3 /22.
22 3 M a yıs 1890 (14 N 130 7 ), B O A , İrad e M eclis-i M a h su s, nr. 4 7 8 1 , le f 3.
23 M e m d u h P a şa z a m a n ın d a A m a s y a s a n c a ğ ın a id a d î y a p ılm a s ı için irad e ç ık m ış tır
(Salnâme-i Vilayel-i Sivas, n r. 15, S iv as 1308, s. 88-89).
24 H asan -A li Y ü ce l, Tü rk iye’de Orta Öğretim, K ü ltü r B a kan lığ ı Y a y ın la rı, A n k ara 1994,
s. 516.
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İM A R Î
109
d ış ın a y a p m a k is te m iş tir . Ç ü n k ü e s k i m e d e n iy e tle r d e n k a lm a s u rla r
ş e h irle r in f iz ik î g e liş m e s in e e n g e l o lm a k ta id i. B u a n la y ış la rla v ü c u d a
g e tirile n re s m î b in a la rın g e re k c ep h e , g e re k se p lan ve k itle k u ru lu ş la rın d a
b e lirli b ir “ d e v le t m im a ris i”nin eg em en k ılın d ığ ı ve bu ta rz ın v ila y e tle rd e k i
res m î y a p ıla rd a s ta n d a rt b iç im le r y o lu y la y a y g ın la ştırıld ığ ı g ö rü lm e k te d ir.25
S iv a s id a d is in in b u a ra z id e in ş a e d ilm e s in d e , b ir y a n d a n s ö z k o n u s u
b a tak lığ ın k u ru tu la ra k b ir n e v i ç ev re d ü z e n le m e si y a p ılm a s ı, d iğ e r y an d an
d a , s u r için d e sık ışm ış o lan şeh ir y e rle şim in in g e n işle tilm ek is te n m e si gibi
iki tem el d ü ş ün ce n in h âk im old u ğ u sö y len eb ilir.
S a id P a ş a ’n ın “ vücûda gelen m ekâtib-i idâdiyyenin eşkâl ve taksimâtı
Paris m ekteplerininkine m utâbıktır ” c ü m le s i, id a d ile rin p la n ı h a k k ın d a fik ir
v e rm e k te d ir. B u n u n y a n ın d a , n e z a re tç e b e lirlen en b irtak ım y e re l u n s u rların
u y a rla n m a sı s u re tiy le id a d î b in a la rı m illîle ş tirilm iş tir. M a a rif N e z a re ti’n de
g ö zd en g e ç irile n p lan la r, b u g ü n “ tip p ro je o la ra k a d la n d ırıla n y ö n te m le , inşa
e d ile c e k y e rin n ü fu s u , ö ğ re n c i a d e d i ta h m in e d ile re k , b e lirli b ir k a p a s ite
h e d e flen e re k h e r y ö re y e ve ara ziy e u y g u la n a b ilec e k b iç im d e h a z ırla n m ıştır.
P la n la r b in a b ü y ü k lü ğ ü ve p ro g ra m ın a g ö re b e lirli tip le re a y rılıy o r, a n ca k
c ep h e le r ve p lan k u rg u ları a çıs ın d a n b e n z e r ö z e llik le r g ö s teriy o rd u . İd a d île r
g e n e l o la ra k üç p la n tip in d e in ş a e d ilm iş tir. B irin c i tip p la n İs ta n b u l ve
B alk a n ş e h irle rin d e , ik in c i tip İz m it, S am su n ve B a lık e s ir g ib i n ü fu s ç a o rta
b ü y ü k l ü k t e k i y e r l e ş m e l e r d e , ü ç ü n c ü tip is e b ü y ü k m e r k e z l e r d e
u y g u la n m ış tır. S iv a s , İz m ir, M a n is a ve B u rsa id a d ile ri ü ç ü n c ü p lan tip in e
g irm ek te d ir. K a re y e y a k ın b ir b içim o lan bu p la n a g ö re , g iriş k a p ıs ın ın iki
y a n ın d a s ın ıfla r ve o d a la r k o n u m lan m ış ; b in a n ın iç k ıs m ın d a k i m e k â n la rın
k a ra n lık la ş m a s ın ı ö n le m e k ve y a p ım d a g e rek siz h a rc a m a d a n k a ç ın m ak için
o rta y e re av lu ta sa rla n m ış tır. H em y a tılı, h em de g ü n d ü z lü ö ğ re n c ile r için
y a p ıla n y ed i d e rs lik li b in a la rd a la b o ra tu a r, y e m e k h a n e , k ile r, h a m a m ve
y a tak h a n e b ö lü m le ri b u lu n m a k ta y d ı.26 B u rs a id a d is in in in ş a s ın a izin v e re n
b e lg e d e , d e p re m e d a y a n ık lı o la ra k y a p ılm a s ın a ö z e n g ö s te r ilm e s in in
is te n m iş o lm a s ı,27 id a d î b in a la rın y a p ım ı s ır a s ın d a y ö re le rin te k to n ik
ö z ellik lerin in g öz ö n ü n d e b u lu n d u ru ld u ğ u n u g ö sterm ek ted ir.
S ivas id a d isin in in şaa tı 3 E k im 1892 ta rih in d e ta m a m lan d ı. B u n u , h attat
S iv a s lı M a h m u d E d ib ta ra fın d a n m e rm e r ü z e rin e t a ‘lik s tilin d e y a z ılm ış
k ita b e d e k i 12 R e b îu le v v e l 1310 ta rih in d e n a n lıy o r u z .28 İn ş a m a s ra fı k e ş if
25 T a n z im a t v a lile rin in ş e h ir p la n la m a s ın d a k i e s in k a y n a k la n . V iy a n a g ib i A v ru p a
b a ş k e n tle r in d e k i u y g u la m a la r d ır . Y e n i a n la y ış ın tip ik ö r n e k le ri D iy a r b a k ır , E la z ığ ve
A n k a r a 'd a g ö rü lm e k te d ir. B u ralard a g elen ek sel d o k u k o ru n m u ş o lm a k la b irlik te , yeni y ap ılan
re s m î b in a la rın s u r la rın d ış ın d a in şa e d ilm e s iy le ş e h rin d a h a g e n iş a la n la ra k a y d ırılm a s ı
s a ğ la n m ış tır (“ S ö y le ş i: O s m a n lI ’d a n B u g ü n e H ü k ü m e t K o n a k la rı” , Y ö n ete n : G . B irk a n ,
K atıla n la r: İ. O rta y lı v e d ğ r., M im arlık, S . 8 4 /5 , M a y ıs 1 9 8 4 , s. 2 0 3 ; B . Ö z g ü v e n , İdadi
B in a la rı, s. 4 5 ).
26 B . Ö z g ü v e n , İdadi B in a ları, s. 4 5 -46 .
27 25 T e m m u z 1887 (4 Z A 1304), B O A , B E O „ A .M K T .M H M , nr. 4 9 4 /2 4 .
28 K ita b e m e tn i ş u d u r: “ Şevketlü G azi A bdülh am id Harı-ı Sâ nî hazretlerin in zaman-ı
saltanatlarında rütbe-i bâlâ ricâlinden M azlum Paşa-zâde M ehm ed Mernduh B eyefendi nin
Sivas vilayeti valiliğinde işbu m ekteb-i idadî-i m ülkî inşa olundu. 12 R ebîulevvel sene I j IU.
110
K E M A L E T T İN K U Z U C U
d e fte rin d e b e lirtile n ra k a m ın y a k laş ık iki k atı o la ra k g e rç ek le ş m iş ve b in a
8 1 4 .0 0 0 k u r u ş a m a l o lm u ş tu .29 O k u l y e n i b in a s ın a 1893 y ılın d a ta ş ın d ı.
B u n d a n b o ş a la n b in a ise ö n ce a sk e rî rü ş d iy e m e k teb in e d e v re d ild i,30 d a h a
so n ra k ız o k u lu n a v e rild i.31 B in a h iz m e te g ird ik ten s o n ra y a tılı k ıs m ın a talep
a rtın c a, y a tılı o k u l ih tiy a çların ı k a rş ılam ak a m a c ıy la b in a n ın a rk a k ısm ın d a
m u tfak , h am a m ve k ile r y a p ıld ı.32 O sm a n lı A rş iv i b e lg e le rin d e b in a y ı inşa
e d e n u s ta la rla ilg ili b ilg ile re ra s tla n m a m a k ta d ır ; b u n u n la b ir lik te , d iğ e r
v ila y e tle rd e k i ö rn e k le ri g ib i S iv a s id a d îsi d e , y e re l E rm en i v e M ü s lü m a n
u s ta la rc a y a p ılm ış o lm a lıd ır. B e lg e le r d a h a ç o k m a li k o n u la rd a m e rk e zi
h ü k ü m e t ile S iv a s a ra s ın d a vuk u b u la n y a z ış m a la ra a ittir. Ş û râ-y ı D ev let
tasn ifin d e b u lu n an b ir h ü lasa d a , id a d î ile ilgili y a zış m a e v ra k ların ın y anı sıra
b in a n ın p la n ı v e k e ş if d e fterin in de b u lu n d u ğ u b e lirtilm iş tir.33 A n c a k d o sy a
h a lin d e k i b u b e lg e le r h e n ü z a r a ş tır m a y a a ç ılm a d ığ ın d a n , in c e le m e ve
y a y ım lam a im k â n ın d a n şim d ilik m ah ru m u z.
S iv a s id a d is in in in ş a s ın d a vali M e m d u h P a ş a ’n ın ş ah si g a y re tle rin in
ö n e m li p a y ı b u lu n m a k ta d ır . M e m d u h P a ş a d ö n e m in d e S iv a s , V ila y â t-ı
S i t t e ’n in ö n e m li m e r k e z le r in d e n b iri o la r a k , E r m e n i k o m ita c ıla r ın ın
ç ık a rd ığ ı k a rg a şa n ın tesiri a ltın d a b u lu n u y o rd u . V ila y e tte fa a liy e t g ö s teren
m isy o n e r o k u lla rın d a E rm en i g en çleri T ü rk y e tk ilile rin d e n e tim in d e n u zak ta
e ğ itim g ö r m e k te , a y rılık ç ı e ğ ilim le re y ö n e lm e k te id ile r . K im i z am a n
M ü s lü m a n ö ğ re n c ile r d e bu o k u lla ra d e v a m e tm e k z o ru n d a k a lm a k ta y d ı.
E rm en i s o ru n u n u n a sk e rî y ö n tem lerle ç ö z ü lem e y e c eğ in i ileri sü re n M em d u h
P a ş a , b u tü r y a k la ş ım la rın a h a li ü z e rin d e p s ik o lo jik b a s k ı o lu ş tu rd u ğ u n u
d ü ş ü n m e k te y d i. O , b a y ın d ır lık , e ğ itim ve k ü ltü r s a h a la r ın d a a tıla c a k
a d ım la r la m e s e le n in k e n d iliğ in d e n o rta d a n k a lk a c a ğ ın ı s a v u n u y o r d u .
M is y o n e r o k u lla r ın a d e v a m e d e n g a y rim ü s lim ö ğ r e n c ile r in id a d ile r e
ç ek ilm e si h a lin d e , h em b u n ların d e v lete b a ğ lılık la rın ın s a ğ la n a c a ğ ın ı, hem
de k o n tro l a ltın d a tu tu la ca k la rın ı d ü ş ü n ü y o rd u .34 Ü lk e n in k u rtu lu şu n u e ğ itim
s e fe rb e rliğ in d e g ö re n M em d u h P a ş a, h u rafelere ve b atıl d ü ş ü n c e le re sah ip
in s a n la rın a y d ın la tılm a s ın ı s a v u n u y o r; b u n u n için de g e re k A n a d o lu ’d a
g e re k se R u m e li’de y e n i ve m o d e rn o k u lla r a çılara k b ü tü n h a lk ın m u tla k a
e ğ itilm e s in i ve ik i to p lu m a ra sın d a k i k ü ltü re l b a ğ la rın g ü ç le n d ir ilm e s in i
is tiy o rd u . M e m d u h P a ş a S iv a s ’ta e tn ik ve m e zh e p s el fa rk lılık la rı h ü k ü m e t
M ahm ud E dib-i Sivasî.” (H ik m e t D e n iz li, Sivas Tarihi ve A nıtları, Ö z b e ls a n A . Ş. Y a y ın ı,
S iv as T s, s. 165).
29 Salnâme-i N ezâret-i M aârif-i Umûmiyye, D ö rd ü n cü S e ne , İstan b u l 1 319, s. 6 9 2 .
30 24 K asım 1893 ( 1 5 C A 1311), B O A , İrade H u su siy e , nr. 4 2 /C A 1311.
B O A , Y .M T V ., n r. 8 9 /3 5 . H ü k ü m e tin h iç b ir p a ras a l k a tk ıs ı o lm a k s ız ın ta m a m en
a h a lin in y a rd ım ıy la y a p ılm ış o lan rü ş d iy e b in a sı, 1894 y ılın d a m e y d a n a g e le n b ir d e p rem d e
za ra r g ö recek o k u lu n b o şa ltıla rak sanayi m e kteb in e taşın m ası is te n e c ek tir (21 K asım 1893/12
C A 1 311, B O A , Y .M T V ., n r. 8 7 /7 1 ; 17 E k im 1 8 9 4 /1 7 R e b îu lâ h ir 1 3 1 2 , B O A , Ş D , nr.
. Â . Y ü c el, Türkiye'de Orta Öğretim, a.y.
33 N u m a ra sı b u lu n m a y a n 6 R eceb 1307 ta rih li b e lg en in h ü lasa sı için b k . B O A , Şûrâ-yı
D evlet Katalogu, M a a r if K ısm ı, c. I, s. 221.
34 6 H az ira n 1893 (21 R A 1 3 1 0 ), B O A , Y. E E „ n r. 8 8 /4 4 ; 13 T e m m u z 1893 (29 Z
1310), B O A , Y ıld ız P erak en d e E vrak ı A rzu h alle r ve J u rn a lle r (Y .P R K .A Z J), n r. 2 6 /9 4 .
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İ M A R Î
III
leh in e k u lla n a ra k d ö rt ay için d e a sa y işi s a ğ la m ış tır.35 B u n u n y a n ın d a ş e h ir
m e rk ez i ile k a z a la rd a y a p tırd ığ ı ç eş m e , k ö p rü , k a ld ırım , y o l, te lg ra f h a tları
ve o k u lların y a n ın d a , b a y ın d ırlık , eğ itim ve k ü ltü r a lan ın d a b ü y ü k y e n ilik ler
g etirm iş tir.36 İd a d î b in a s ı, o n u n b u h iz m e tle rin i ta ç la n d ır ır n ite lik te d ir. B u
y ü z d e n o ls a g e re k b a z ı y a za rla r, id a d î o k u lu n u n , se lefi z a m a n ın d a y a p ıla n
h ü k ü m e t b in a s ın ın k a rş ıs ın d a in ş a e d ild iğ in e d ik k a t ç e k e re k , H a lil R ıfa t
P a ş a ’nın v ilay ette y a p tığ ı işlerle k a za n d ığ ı h ak lı şö h ret ve h ü rm e tin y a n ın d a
s ö n ü k k a lm a m a s ı iç in M e m d u h P a ş a ’n ın o k u l b in a s ın a b ü y ü k titiz lik
g ö sterd iğ in i ileri s ü rm e k te d irle r.37
S iv a s id a d is in in m im a rî g ö rü n ü m ü , a y n ı d ö n e m d e in ş a e d ile n d iğ e r
id a d île r g ib i, F r a n s ız b e n z e rle ri ö rn e k a lın a ra k y a p ıld ığ ı d ü ş ü n c e s in i
d o ğ ru la r n ite lik te d ir . İd a d ile rin ç o ğ u , tıp k ı F r a n s a ’d a k i ç a ğ d a ş b in a la rd a
o ld u ğ u g ib i, h em p lan h em de y ü k s ek lik a ç ısın d a n aşırı s im e trik v e ta sa rım
o la ra k d a n e o k la s ik tir .38 A ğ ırlık lı m a lz e m e s in i ta ş ın o lu ş tu rd u ğ u S iv a s
id a d is i d o ğ u y ö n ü n d en ü ç , b atı y ö n ü n d e n iki k a tlıd ır. D ik d ö rtg e n p lan lı dış
ö lç ü le ri 3 3 ,5 X 3 9 ,5 m e tre d ir. B ed en d u v a rla rı k e sm e taş ve m o lo z taş ö rg ü lü ,
m e k ân ları a y ıra n d u v a rla rı ise a h şap arası taş d o lg u b a ğ d a d î ta rz d a d ır. İç ara
b ö lm e le rin ve m e k â n la rın ta v an ve tab an ı a h şa p , ü s t ö rtü s ü k ire m itle k a p lı
çatı şe k lin d ed ir. O rta d a 7 X 1 4 m etre iç ö lç ü le rin d e , y ü k s e k liğ i 16 m e tre o lan
d ik d ö rtg e n p la n lı b ir iç a v lu su v a rd ır. Ö n c eleri ş ad ırv a n lı o la n o rta av lu n u n
ü z e r i c a m la k a p a tı lm ış tır . D ö r t a n a y ö n d e k a p ıs ı o lu p k u z e y v e
g ü n e y d e k ile rd e n b o d ru m k a ta g irilm e k te , d o ğ u ve b a tıd a k i k a p ıla r zem in
k ata a ç ılm a k ta d ır. B o d ru m d a n zem in k a ta ç ık ış m e rd iv e n le s ağ la n m a k ta d ır.
Z e m in k a tta 15 o d a b u lu n m a k ta d ır . S o n ra d a n y a p ıla n ta m ir le r s ıra s ın d a
z e m in k a tın ta b a n ı ile ü s t k a ta ç ık a n m e rd iv e n b e to n a r m e te k n iğ in d e
y e n ile n m iştir. G ü n e y v e k u z ey y ö n ü n d e k i m e rd iv e n lerin a h ş a p k o rk u lu k la rı
o rijin a lite s in i m u h a fa z a e tm e k te d ir. Ü st k a tın ta b an ve ta v an ı a h ş a p tır. O d a
v e s a lo n la r k o r id o r u n ç e v r e s in d e s ır a la n m ış v e d e r s lik le r c e p h e le r e
y a n s ım ış tır . M e r d iv e n ç ık ış la r ın d a k i ta v a n la r ç if t d a ire b iç im li, a h şa p
ç a r k ıf e le k m o tifli v e a h ş a p g ö b e k lid ir. Y a p ıld ığ ı ta rih le rd e tü m o d a ve
s a lo n la rın iç d u v a rla rın d a s ü s le m e le re y e r v e r ilm iş k e n , b u n la r s o n ra k i
o n a rım la rd a k a p a tılm ış tır. S a d ece k o n g re s a lo n u , A ta tü rk ’ü n y a ta k o d a sı ve
zem in k a tta b ir o d a n ın d u v a rla rı ve ta v an ı k o ru n m u ş tu r. K o n g ren in y a p ıld ığ ı
s a lo n , b in a n ın b a tı y ö n ü n d e 6 ,2 0 X 1 5 ,5 m e tre iç ö lç ü le rin d e o lu p k o n g re
s ıra sın d a k i d u ru m u ile k o ru n m a k tad ır. Z e m in k a t p e n c e re le ri d ıştan y u v a rla k
k e m e r li, ü s t k a t p e n c e re le ri ise ü s tte n k e s m e taş ü ç g e n a lın lık la r la
sü slen m iştir.
35 S elim A s la n ta ş , “ B ir O sm a n lı B ü ro k ratı: M e h m e d M e m d u h P a ş a ” , K Ö K Sosyal ve
Stratejik A raştırm alar D ergisi , c. III, S. 1 (B a ha r 2 0 0 1 ), A n k a ra 2 0 0 1 , s. 188-200.
36 B u d ö n e m d e g e r ç e k le ş t ir il e n ş e h irc ilik ve b a y ın d ır lık h iz m e tle ri h a k k ın d a b k .
Salnâme-i Vilayet-i Sivas, D e fa 15, S iv as 1308, s. 7 8 -94 .
37 H. Â . Y ü c el, T ü rk iy e’de Örta Öğretim, s. 5 19; H a lû k Ç a ğ d a ş , “ S iv a s İd â d îs i” , Tarih
ve Toplum , S. 9 0 , H aziran 1991, s. 30.
38 G en e llik le b ü y ü k ö lçek li tutu lan id a dîlerin hem en h ep si taştan inşa e d ilm iş k e m e rli ya
d a a lın lık lı p e n c e r e le r , s ü s lü m e rd iv e n le r ve k a p ıla r ile e k le m li s a ç a k la r g ib i d e ta y la rla
b e z en m işle rd ir (B . J . F o rtn a , M ekteb-i Hümâyûn, s. 175).
112
K E M A L E T T İN K U Z U C U
D ış c e p h e le re g e lin c e, asıl g irişi b atı y ö n ü n d e o lan b in a n ın b u cep h e si
ile g ü n e y ve k u z ey c e p h e sin in y arısı ta m a m en k e sm e taştan in ş a e d ilm iş tir.
D iğ e r c ep h e le rin in k ö ş eleri, silm e ve k o rn işleri k e sm e taş o lu p , ara ları m o lo z
taş ö rg ü lü v e ü z e r i s ıv a lıd ır .39 Z e m in k a t p e n c e re le ri d ış ta n y u v a rla k
k e m e rlid ir, ü s t k a t p e n c e re le rin in ü s tü n d e k e sm e taş ü ç g en a lın lık la rla c ep h e
h a r e k e tle n d ir i lm iş tir . D o ğ u y ö n ü n d e k i g ir iş e ç if t ta r a f lı k e s m e taş
m e rd iv e n le rle ç ık ılm a k ta , ü s t k a tta k i b a lk o n u s ilin d irik g ö v d e li d ö rt s ütu n
ta şım a k ta d ır.40 Ö z g ü v e n ’e g ö re , p e n c e re le rin ç e v res in d e k i b a n tla r, a ra lard ak i
io n ik p la s trla r, k a t a raların d a k i k o rn iş le r, saçak s ilm e leri ve g izlen e n ç a tılar
ile g iriş te k i iki k o llu m e rd iv e n le r n e o k la s ik d ü z e n in h â k im o ld u ğ u b ir
a nlay ışın g ö rsel e lem a n la rıd ır41.
İ d a d î b in a la r ın ın iç ta s a r ım la r ı d a k la s ik m e k te p b in a la r ın d a n
a y r ılm a k ta y d ı. B u n la rın s ın ıfla rın ı m e d re s e d e rs h a n e le rin d e n a y ıra n en
ö n e m li fa rk , to p lu e ğ itim için g erek li sıra , s an d a ly e , k a ra ta h ta , h a rita vb. ders
a ra ç g e re c in e u y g u n b o y u tla rd a g e n iş p e n c e re li v e h a v a d a r d e r s lik le r
o lm a s ıd ır. B u n d a n d o la y ıd ır k i, b ir e b ir ve s ö z lü e ğ itim e a ğ ırlık v e re n
g e le n e k s e l m e d re s e y ö n te m in d e n to p lu h a ld e e ğ itim e v e g ö rs e lliğ in ön
p la n d a tu tu ld u ğ u ç a ğ d a ş e ğ itim m e to d la rın a g e ç iş , A n a d o lu ’n u n p e k ç o k
şeh rin d e id a d ile r y o lu y la g e rç ek le ştirilm iştir42.
Ç ağ d aş ö ğ re tim te k n o lo jile rin d e n fa y d a lan m a y ı ilk e h a lin e g e tire n II.
A b d ü lh a m id d ö n e m i e ğ itim p o litik a sı, b a zı m a tery a llerin z ararlı e tk ilerin d e n
k o ru n m a k iç in , b u n la rın y e rli ü re tim le rin in k u lla n ım ın ı te ş v ik e tm iş tir.
B u n la rın b a ş ın d a h a rita la r g e lm e k ted ir. Y u rtd ış ın d a n ith a l e d ile n h a rita la rın
s iy asi s ın ırla r k o n u s u n d a b irb irin i tu tm a m a sı v e b a zı O sm a n lı to p ra k la rın ın
k a s ıtlı o la ra k b a ş k a ü lk e le r s ın ırla rı içe risin d e g ö s terilm e si k a rş ıs ın d a k im i
O s m a n lı a y d ın la rı haritaların kalleşliğine k a rş ı u y a rıc ı y a z ıla r y a z a rk e n ,
m e rk e zi h ü k ü m e t d e u y a n ık ve te d b irli d a v ra n m a k is te m iş tir. Z ir a b u tü r
h a rita la rd a k i y ap a y s ın ırlar, g en ç te b aa n ın ve p ro to -y u rtta şla rın siy asi v a rlığ a
b a ğ lılığ ın ı h e d efley e n d e v let fe ls efes in e ay k ırı o ld u ğ u k a d a r, b ilh a s s a B alk an
v e A s y a to p r a k la r ın d a k i O s m a n lı y u rtta ş la rın ı k ış k ır tıc ı n ite lik te y d i43.
H ü k ü m e t 189 5 y ılın d a m ü lk iy e m e k te b i m ü d ü r ü A b d u rr a h m a n P a ş a
b a ş k a n lığ ın d a b ir k o m is y o n o lu ş tu ra ra k , m illi e ğ itim p o litik a s ın a u y g u n
h a rita la r b a s tırm a y ı k a ra rla ş tır d ı. İlk o la ra k , P a r is ’te H a c h e tte firm a s ı
ta ra fın d a n b a s ılm ış o la n 1 0 0 X 1 3 0 cm . e b a d ın d a k i h a rita la rın te rc ü m e ve
ta s h ih e d ile r e k b a s ım ın a g ir iş ild i. A v ru p a , A s y a , A f r ik a v e A m e rik a
k ıta la rıy la g e n e l d ü n y a h a rita sı o lm a k ü z ere b eş p a rç ad an o lu ş an h a rita la rın
39 B . J . F o r tn a , ü lk e ç a p ın d a k i id a d ile rin p la n la rın ın ay n ı m e rk e z d e h a z ırla n m a s ın a
ra ğ m e n , in şa a tların b itim in d e tek p lan tip in d e n u z ak b in a la r o rtay a ç ık tığ ın ı v e b u fark lılığ ın
iş ç ilik te d e g ö z le n d iğ in i b e lirttiğ i b ö lü m d e , S iv a s id a d isin in in ce sıv a lı ta ş b in a s ıy la , b u n u n
E rz u ru m ’d ak i k o p y a s ın ın k ab a g ö rü n ü şü a rasın d ak i zıtlığ a d ik k at ç e k e r (B . J. F o rtn a , M ektebi H üm âyûn, s. 180).
40 H . Ç a ğ d a ş , S iv as İd â d îsi, s. 31; H . D e n izli, Sivas Tarihi ve A nıtları, s. 166-167.
41 B. Ö z g ü v en , İdadi B in a ları, s. 46.
42 B . Ö zg ü v e n , İdadi B in a ları, s. 4 5 .
43 B . J. F o rtn a , M ekteb-i H ümâyûn, s. 2 2 0 -22 1 .
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İ M A R Î
113
h e r b ir in d e n 3 .0 0 0 a d e t b a s ıla c a k ve ta ş ra id a d ile rin e g ö n d e r ile c e k ti.44
H a rita la rın b asım ı üç y ıld a ta m a m lan d ı ve ilg ili o k u lla ra d a ğ ıtıld ı. B u ara d a
g eçen sü re z a rfın d a o k u l say ısı a rttığ ı için , aynı h a rita la rın h e r b irin d e n ik işer
bin ad et d a h a b a sılm ası k a ra rla ştırıld ı.45
A v ru p a o k u lla rın d a n e sin len e re k in şa e d ile n id âd i b in a la rı, in ş a ta rz la rı,
b e z e m e leri ve İs la m i k ü ltü rü n g e re k tird iğ i m e k an ve a la n la ra y e r v e rilm e s i
b a k ım ın d a n A v ru p a lı ö rn e k le rin d e n a y rılır. B u n u S iv a s id a d is in d e a ç ık ç a
g ö rm e k m ü m k ü n d ü r . Ö rn e ğ in p a d iş a h ın tu ğ ra s ı, o k u lu n h e d e f le r in i ve
k u ru lu ş u n d a p a d iş a h ın in a y e tin i a n la ta n k ita b e s i ve k la s ik b ir g ö rü n ü m
y a ra ta n h ilal g ib i s em b o lik ö ğ e le r b u n lard a n b irk a ç ıd ır. B u ö ğ e le r , h e rk e sin
g ö re b ile c e ğ i b ir n o k ta y a y e rle ş tirile n k a lig ra fik “ P a d iş a h ım ç o k y a ş a ! ”
s lo g an ı ile d e s te k le n m iş ; b ö y lec e , b in a n ın v a rlık seb e b i m e rk e z î h ü k ü m e te
ve o n u n n ih a î o to rite si o lan p a d iş a h a b a ğ la n m ış tır. İç e ris in d e ise n a m a z ve
m e ra sim a lan ları o lu ştu ru lm a k su retiy le Ö sm an lı ve İslam g e len e ğ in in tem el
u n su rları k o ru n m u ş o lu y o rd u .46
S iv a s id a d is in in fa a liy e te g e çtiğ i 1 8 9 2 -1 8 9 3 d ö n e m in d e 2 0 ’si ü c re tli
o lm a k ü z ere 33 y a tılı ö ğ re n c isi b u lu n u y o rd u . A y n ı y ıl y en i k a y ıt y a p tıra n 14
ö ğ re n c i ile b u s a y ı 4 7 ’y e ç ık m ış tır. 12 ö ğ re n c i ç e ş itli s e b e p le rle k a y d ın ı
s ild irirk en , 11 ö ğ re n c i d ip lo m a alarak m e zu n o lm u ş tu r. B ö y le ce b ir so n rak i
y ıla 24 ö ğ re n c i d e v re d ilm iş tir. G ü n d ü z lü ö ğ ren c i s ay ısı ise 1 1 5 ’tir. O k u ld a
id are ci, ö ğ retm e n ve h a d em e o la ra k 29 g ö rev li b u lu n m a k ta y d ı.47 B ir so n rak i
189 3 -1 8 9 4 e ğ itim ö ğ re tim y ılın d a k i ö ğ re n c i m e v cu d u 24 y a tılı, 4 9 g ü n d ü zlü
o lm a k ü z e r e 7 3 ’e ç ık m ış tı.48 D iğ e r y ılla rd a k i ö ğ re n c i s a y ıla rın ı M a a rif
N e za re ti s aln a m e le rin d e n ç ık a rm a k m ü m k ü n d ü r. B u n a g ö re 1895 y ılın d a 12
y a tılı, 102 g ü n d ü z lü ta le b e ö ğ re n im g ö rm e k te ik e n ,49 b u n d a n s o n ra k i
tarih le rd e y a tılı ö ğ re n c i b u lu n m a d ığ ı a n laş ılm a k tad ır. Ö ğ ren c i sa y ısın ın 1896
y ılın d a 9 1 ,50 1897 y ılın d a 3 8 9 ,51 1898 y ılın d a 2 9 6 52 ve 1900 y ılın d a 4 4 1 53
o ldu ğ u g ö rü lm ek te d ir.
44 29 M a yıs 1895 (4 Z 1312), B O A , İrade M aarif, n r. 3 /Z 1312.
45 8 N isan 1898 (17 Z A 1315), B O A , İrade M aarif, nr. 3 /Z A 1315.
46 B . J . F o rtn a , M ekteb-i H ümâyûn, s. 176.
47 M aarif-i U m ûm iye N ezaret-i Ç elilesi İda resin de B ulunan M ekâ tib -i İbtid âiyye,
Rüşdiye, İ'd âd iye, A liye ile M ekâtib-i Husûsiye ve E cnebiyyenin ve D ersaâ det’te Tahriri İcrâ
Kılınan ve Taşrada M evcûd Bulunan Kütübhânelerin İtatistiki, 1310-1311 S e ne -i D e rsiy y e-i
M âliy esin e M a h s û s d u r, O sm a n iy e M atb aası, D e rsa ad e t, s. 2 4-25.
48 M aa rif-i U m ûm iye N eza re t-i Ç elilesi İda resin de B ulunan M ekâ tib -i İb tid âiyye,
Rüşdiye, İ'd âd iye, A liye ile M ekâtib-i H usûsiye ve Ecnebiyyenin ve D ersa â d et’te Tahriri İcrâ
Kılınan ve Taşrada M evcûd Bulunan K ütübhânelerin İtatistiki, 1 3 1 1 -13 1 2 S en e -i D e rs iy y e -i
M âliy esin e M a h s û s d u r, M atb aa-y ı A m ire , İstan b u l 1318, s. 24-2 5 .
49Saln âm e-i N ezâret-i M aârif-i Umûm iye, B irin c i S e n e , İs ta n b u l 1 3 1 6 , s. 1 0 9 3 . B u
tarih te A m a sy a id a d isin in ö ğ ren ci sayısı 91 ’d ir (s. 1094).
50 Salnâme-i N ezâret-i M aârif-i Umûmiyye, İkinci S e ne , İstan b u l 1317, s. 1247.
51 Salnâme-i N ezâret-i M aârif-i Umûmiyye, Ü çü n cü S e ne , İsta nb u l 1 318, s. 1393.
52 Ö ğ r e n c il e r in 2 0 ’si g a y r im ü s li m d ir ( Sa ln â m e-i N ezâ ret-i M a â rif-i U m ûm iyye,
D ö rdü n cü S e ne , İstan b u l 1319, s. 6 5 9 ).
53 Ö ğ re n c ile rin 4 2 1 ’i M ü s lü m a n , 2 0 ’si g a y rim ü s lim d ir. B u ta rih te A m a s y a id a d isin in
9 7 , y e n i a ç ıla n T o k a t id a d is in in ise 112 ö ğ re n c is i b u lu n m a k ta y d ı (Saln âm e-i N ezâret-i
M aârif-i U mûmiyye, A ltın cı S e ne , İstanbul 1321, s. 54 4 -5 4 5 ).
114
K E M A L E T T İN K U Z U C U
S iv a s id a d is in in y ö n e tici k a d ro s u v e ö ğ re tm e n le ri h a k k ın d a n e z a re t ve
v alilik ç e y ay ım la n a n s aln a m e le r d o y u ru cu b ilg ile r v e rm e k ted ir. 1896 y ılın d a
m ü d ü rlü k g ö r e v in i Z iy a B e y y ü rü tm e k te y d i. M u a v in -i e v v e l İh s a n B e y ,
m u a v in -i sân i A b d u rra h m a n B ey , m u a v in -i sâlis P a n a y o ti B ey ve m u av in -i
r â b i ‘ Ş ü k rü B e y ’d e n o lu ş a n d ö rt m ü d ü r y a rd ım c ıs ı d ış ın d a , b ire r k â tip
(O s m a n N u r i) , h â fız -ı k ü tü b ve a m b a r m e m u ru (T e v fik B e y ) , im a m
(A b d u rra h m a n B ey ) ve tab ip (A v ak im B e y ) ile 7 h a d e m e v e 1 m u b a s s ır
(b e lle tm e n ) g ö re v y a p m a k ta y d ı. T e k b ra n ş ta k i ö ğ re tm e n le rin b irb irin d e n
fark lı d e rsleri o k u tm a la rı, ö ğ retm en açığı b u lu n d u ğ u n u a k la g e tirm e k ted ir.54
1896 y ılı H a z ir a n ay ı itib a r ıy la y e d i y ıllık S iv a s id a d is in d e u lû m -ı
d in iy y e, A ra p ç a , F ars ça , T ü rk ç e , F ran sızc a , h e sa p , h e n d e s e , c e b ir, m ü s elles ât
( tr ig o n o m e tr i) , k o z m o g r a f y a , m a k in e , c o ğ r a f y a , ta r ih , u s u l- i d e f te r î,
m a lu m â t- ı f e n n iy e , h ik m e t- i ta b iiy y e v e k im y a , m e v â lid (d o ğ u m ) ve
h ıf z ıs s ı h h a , k a v â n in , e d e b iy a t v e a h la k , h ü s n ü h a t v e re s im d e rs le r i
o k u tu lm a k ta y d ı. H a fta lık d e rs saati ise b irin ci s ın ıfta 18, ik in c i s ın ıfta 2 0 ,
d iğ e r s ın ıfla rd a ise 2 5 ’ti.55
İ d a d ile rin a ç ılış ın d a n itib a re n o rta y a ç ık a n m u h a le fe t, b u o k u lla rın
m e z u n v e rm e y e b a ş la m a s ıy la b irlik te a rta ra k d e v a m e tm iş tir . M u h a lifle re
g ö re , k a ry o la d a y a ta ra k v e a la fra n g a s o fra la rd a ay rı a y rı ta b a k la rd a y e m ek
y iy e re k y e tiş e n id a d i ö ğ re n c ile ri, m e zu n o ld u k ta n s o n ra B a tı ta rz ı y a şa m
k a lıp la rın ı te rc ih e tm e k te ve k e n d i ö rf ve k ü ltü rle rin i a ş a ğ ıla m a k ta id ile r.
T e k e m e lle ri d e v le t h iz m e tin d e ç alışm a k o lan bu g e n ç le r, s a n a y i ve z ira at
iş le rin d e n y ü z ç e v ir iy o rla rd ı. B u is e , A v ru p a m a lla rın ın ü lk e y e g irişiy le
z a te n g e rile m e y e y ü z tu tan s an a y i ve tic a re t fa a liy e tle r in i ta m a m e n y o k
o lm a k la k a rş ı k a rş ıy a g e tire ce k ti. B u n u n y a n ın d a, id a d i m e zu n ların ın h e p sin i
is tih d a m im k â n ı d a y o k tu . Y a ln ız c a İs ta n b u l id a d isi b ile d e v le tin m e m u r
ih tiy a c ın ı k a rş ıla y a b ile c e k ö lç ü d e m e zu n v e rm e k te y d i. B u e n d iş e le rd e n
d o la y ı m u h a lif ç e v r e le r , id a d ile rd e s a n a y i v e z ir a a t d e r s le r in e a ğ ırlık
v e rilm e s in i is tiy o r la rd ı. B u g ö rü ş le r ilg ili n e z a re tte o lu m lu y a n k ı b u ld u .
“...M e m le k e tin k esb -i se rv e t ve m a 'm u riy e t etm esi d e v le t y ü zü n d en
geçinm ekle m üm kün olm ayıp içim izden tüccar ve ehli sa n a t yetiştirm eye
m ü te v a k k ıf o ld u ğ u ” if a d e e d ile r e k ; b u o k u lla r ın d e rs p r o g r a m la r ın d a
d e ğ iş ik liğ e g id ile b ile c e ğ i b e lirtild i. P a d iş a h ın d a o n a y ıy la p ro g r a m a ilm -i
s e rv e t v e fe n n -i z ir a a t d e rs le rin in e k le n m e s i ve c o ğ ra fy a , h e s a p , h ik m e t,
k im y a v e m e v â l id g ib i d e r s le r in i ç e r i k l e r i n i n z e n g i n l e ş t i r i l m e s i
54 Salnâme-i N ezâret-i M aârif-i Umûm iye, B irin ci S e ne , s. 10 9 2 -1 0 9 3 . B u tarih ten on yıl
so n ra , 1 .170 k u ru ş m a aş la o k u lu n m ü d ü rlü ğ ü n e atan a n A h m e d R â şid B e y , e d e b iy a t, ta rih ve
k ita b e t d e rs le rin i o k u tm u ş ; ü ç yıl so n ra d a Y em en m a a rif m ü d ü rlü ğ ü n e a ta n m ış tır (2 0 O c ak
1908/16 Z 1 325, B O A , İrad e M a arif, n r. 4 /Z 1325)
55 28 H a z iran 1 896 (17 M 1 3 14 ), B O A , Y .E E ., n r. 1 3 1 /2 4 . İle rle y e n y ılla r d a b u n la ra
E rm e n ice d ersi d e e k le n e c ek ti. B eş y ıllık e ğ itim v eren g ü n d ü z lü id ad ile rd e is e , u lu m -ı d in iy e ,
A ra p ç a , F a rs ç a , T ü rk ç e , F ra n s ız c a , h e s ap , h e n d e s e, c o ğ ra fy a , ta rih , u su l-i d e fte r, m a lu m a t-ı
fen n iy e , h ü sn ü h a t v e res im d e rsleri o k u tu lm a k tay d ı (B . K o d a m a n , Abclülhamid D evri Eğilim
Sistem i, s. 132).
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İM A R Î
115
k a ra rlaştırıld ı.56 N ite k im S iv as id a d isin in 1898 y ılın d a n so n rak i p ro g ram ın d a
d e ğ işik lik le ri g ö rm e k m ü m k ü n d ü r. B u d ö n e m d e p a d iş a h ın ira d e s iy le , d iğ e r
id a d ile rd e o ld u ğ u g ib i S iv a s id a d isin d e de b ir z ira at şu b esi k u ru ld u . M o d ern
m a te ry a l ve m a lz e m e le rle d e m irb a ş lis te si z e n g in le ş tirile n o k u ld a , 1903
y ılın d a 3 0 0 g ü n d ü z lü ö ğ re n c i o k u m a k ta y d ı. O k u ld a b ir d e m ü z e b ö lü m ü
te şk il e d ilm iş ti. M ü z e d e b irç o k ö n e m li esk i e se r v e s ik k e d e n b a ş k a , v ila y e t
d â h ilin d e y e tiş e n a ğ a ç ve b itk i ö rn e k le riy le , ç e ş itli m a d e n n u m u n e le ri
b u lu n u y o rd u 57
İd a d i b in a s ı, in ş a e d iliş in in o n u n c u y ılın d a b ir ta m ir g e ç ir m iş tir.
B u n u n la ilg ili o la ra k O sm a n lı A rş iv i’n d e b u lu n a n b irk a ç b e lg e , ta m ir için
s atın a lın a c a k b in tu ğ la n ın e b a tla rı ve fiy a tı ile , to p la m in ş a a t m a s ra fı
h a k k ın d a ilg ili m a k a m la r a ra s ın d a c e re y a n e d e n y a z ış m a d a n b a ş k a b ilg i
iç erm e m e k ted ir.58 Y ü c e l ’in b u o n a rım s ır a s ın d a y a p ın ın s a ç a k la r ın ın
d ü z eltild iğ in i b e lirtm e s i,59 sö z k o n u su tu ğ laların ç atı in ş a a tın d a k u lla n ılm ış
o la b ile ce ğ in i d ü ş ü n d ü rm e k ted ir.
II. A b d ü lh a m id d e v ri s o n la rın d a , y u rt ç a p ın d a k i id a d i s a y ıs ı 1 0 9 ’a
u la ş m ış tı. B u n la rın 9 ’u İ s ta n b u l’d a , 1 0 0 ’ü ta ş ra d a y d ı; o k u lla rd a k i to p lam
ö ğ re n c i sa y ıs ı 2 0 .0 0 0 ’e y a k laş m ıştı. II. A b d ü lh a m id d ö n e m in d e v ilay e tlerd e
su ltân ! a ç m a n ın g ü ç lü ğ ü g ö z ö n ü n e a lın a ra k id a d ile r y ed i y ıla ç ık a rılm ış ,
g erç ek te n de v ilay et id a d ile ri su ltân îlerd en b e k len e n h iz m e ti v e rm iş le rd ir. II.
M eş ru tiy e tin ila n ın d a n s o n ra (1 9 0 8 ) ise , o rta ö ğ re tim k o n u s u n d a y a p ılm a sı
d ü ş ü n ü le n ıs la h a ta p a ra le l o la ra k b a z ı v ila y e t m e rk e z le rin d e k i id a d ile r
s u ltâ n îy e ç e v r ild i.60 B u k a p s a m d a S ivas id a d is i de S iv a s s u ltâ n îs i o ld u . Bu
d ö n ü şü m ü n tarih i te sp it e d ile m e m iş o lm a k la b irlik te , B âb ıâli B a s k ın ı’n d an
so n ra k u ru la n M ah m u d Ş e v k e t P a şa k a b in e s in in 1913 y ılın d a S iv a s ’a vali
o la ra k a ta d ığ ı M u a m m e r B e y ’in , S iv a s s u ltâ n îs in d e ta rih ö ğ re tm e n liğ i
y ap m ış o lm a s ı, b u d e ğ işik liğ in B alk an s av a ş la rı y ılla rın d a g e rç e k le ş tiğ in i
d ü ş ü n d ü rm e k te d ir. V a li M u am m e r B ey S iv a s s u ltâ n îs in d e ta le b e le re v a tan
56 3 T e m m u z 1895 (1 0 M u h a rrem 1313), B O A , Ş D , n r. 2 1 3 /5 0 ; 12 O ca k 1895 (16 B
1312), B O A , İrade H u su siy e , nr. 56/B 1312.
57 Sivas Vilayeti Salnam esi, n r. 16, S iv a s 1321, s. 185. B u tarih te T a h ir R ü şd ü B ey okul
m ü d ü r lü ğ ü n ü ; A b d u r r a h m a n , H a k k ı v e Ş ü k rü e f e n d ile r is e m ü d ü r y a r d ım c ıl ık la r ın ı
y ü rü tm e k te d ir. O k u ld a R ifat, F eth u llah , R a sih , H acı Z iy a , N e ca ti, K irk o r, H ü se y in ve İb rah im
isim li s e k iz ö ğ retm e n ile b ir m u b a s s ır g ö rev y a p m a k ta y d ı (s. 5 8 ). Ö te y a n d a n K a ra h isa r-ı
Ş a rk î d ış ın d a k i s a n c a k la ra d a b ire r id a d î a ç ılm ış ve v ila y e tte k i id a d î s a y ısı ü çe ç ık m ış tır.
2 2 2 .7 0 0 k u ru ş a in ş a e d ile n A m a sy a id a d îs i 1895 y ılın d a (Salnâm e-i N ezâ re l-i M aârif-i
Umûmiyye, D ö rd ü n c ü S e n e , İstan b u l 1 319, s. 6 9 2 ); T o k a t id a dîsi ise 1902 y ılın d a e ğ itim e
b a ş la m ış tır ( Sivas V ilayeti Salnam esi, n r. 16, S iv a s 1 3 2 1 , s. 1 8 6 ). 1 907 y ılın d a S iv a s
id ad isin in ö ğ retm e n sa yısı 10’a, m u b a s sır sayısı ise 2 ’y e ç ık m ıştır ( Sivas Vilayeti Salnamesi,
nr. 17, S iv a s 1325, s. 6 0 ).
58 T a m ir a t için h a z ırlan a n k e ş if d e fte rin d e 165.778 k u ru ş m a s ra f ç ık a rtılm ış o lm a s ın a
k a rşın , M a a rif N e z a r e ti’nin isteğ iy le bu rak am Ş e hrem a ne ti m ü h e n d isle rin c e 140.829 k u ruşa
ç e k ilm iş tir (1 8 Ş u b a t 1 9 0 2 /9 Z A 1 3 1 9 , B O A , Ş D , n r. 2 1 7 /3 8 ) . A rd ın d a n p a d iş a h ın d a
o n ay la m a s ıy la ta m ira ta b a ş la n m ış tır (15 N isan 1902/6 M 1320, B O A , İra d e M a a rif, n r. 1/M
1 3 2 °.
59 H . Â . Y ü c el, Türkiye'de Orta Öğretim, s. 519.
, „.
“ B . K o d am a n , A bdülham id D evri Eğitim Sistem i, s. 144; C . Ö ztü rk , s. 4 6 6 . S iv a s bağl]
A m a sy a id a dîsi 1915 yılı s o n ların d a s u ltân îy e d ö n ü ştü rü lm ü ş tü r (20 E k im 1 9 1 5 / 1 0 Z A 1 3 3 3 ,
B O A , D a h iliy e N e zareti U m û r-ı M ah alliy y e ve V ilay ât M ü d ü rlü ğ ü (D H .U M V M ), nr. 2 2 / 1 3 ) .
116
K E M A L E T T İN K U Z U C U
s e v g is in i v e h iz m e t a şk ın ı a şıla m ış , o n la rın G ençlik M ecm uası a d ıy la b ir
d erg i ç ık a rm a ların ı sağ la m ıştır. A y rıca v ilay et m a tb a as ın d a K ızılırm ak a d ıy la
b ir gazete ç ık a rtm ış tır.61
O sm an lI’n ın son d ö n e m in d e s u ltâ n î o larak h izm e t v eren b in a n ın y ü z on
b eş y ıllık g e ç m iş in d e y ü k len m iş o ld u ğ u en ö n e m li m is y o n , ş ü p h e s iz , 4 -1 2
E y lü l 1 9 1 9 ’d a to p la n a n S iv a s K o n g re s i’ne ev s a h ip liğ i y a p m ış o lm a s ıd ır.
K o n g r e s o n u n d a s e ç ile n H e y e t- i T e m s iliy e ü y e le r i, y in e b u b in a d a
A n a d o lu ’n u n ilk g a y rı re s m i h ü k ü m e ti o la ra k m illi m ü c a d e le h a re k e tin i
ö rg ü tle m iş , m ille t ira d e s in in h e r tü rlü b a sk ı ve m a n d a c ılığ ın ü s tü n d e
o ld u ğ u n u b u ra d a n d ü n y a y a ila n e tm iş le r d ir . M u s ta f a K e m a l S i v a s ’a
g e ld iğ in d e e ş ra fta n Ş e k e ro ğ lu İs m a il E f e n d i’n in k o n a ğ ın d a a ğ ır la n m ış ,62
k ara rg âh o la ra k d a k e n d isin e m ek teb -i s u ltâ n î v e rilm iştir. K o n g re y e D e n izliA y d ın d e le g e s i o la ra k k a tıla n M a z h a r M ü fit B e y , s u ltâ n îd e k i o d a la rın
ta k s im a tı h a k k ın d a a y r ın tılı b ilg i v e rm iş tir. B u n a g ö re b in a n ın b a tı
c ep h e sin d ek i e sk i ve asıl g irişin in b u lu n d u ğ u k ap ıd an g irişte s o ld a ve b a şta k i
o d a , d e le g e le rin v e b in a n ın e m n iy e tin d e n s o ru m lu A h m e t R a s im -z â d e
M a z lu m ’a ta h sis e d ilm iş ve b ir n evi k arak o l h alin e g e tirilm işti. Y in e sol ta ra f
k o rid o ru n u tak ip e d e n ve m erd iv e n le rin ile ris in d e b u lu n a n b ü y ü k o d a y em ek
salo n u o la ra k d ü z e n le n m iş ti. İki taraflı ta h ta m e rd iv e n d e n y u k a rıy a ç ık ılın c a
sağ d a k i b irin c i o d a M u s ta fa K em al P a ş a ’y a , b u n u n b itiş iğ in d e k i m ü s am e re
s a lo n u k o n g re ç a lış m a la rın a tah sis e d ilm iş ti. S a lo n u tak ip e d e n o d a R a u f
B e y ’e , m e rd iv e n in s o lu n d a ve k ö ş ed e k i b ü y ü k d e rsa n e d e P a ş a ’n ın m a iy e t
m e m u rla rın a a y rılm ış tı. B ire r m e k te p k o ğ u şu g ib i ve fak a t m u n ta z am şek ild e
h a z ır la n a n b u o d a d a k i k a r y o la la r d a H a y a ti, R e c e b Z ü h d ü , M u z a f f e r ,
M ü h e n d is R u h i ve N iz am e d d in b e y le r y a tac a k lard ı. B u o d a n ın y a k ın ın d a k i
b ü y ü k o d a İb ra h im ve M a z h a r M ü fit b e y le r iç in ; m e rd iv e n in k a rş ıs ın d a k i
o d a ise H ü s r e v (G e re d e ) v e R e fik (S a y d a m ) b e y le r iç in h a z ır la n m ış tı.63
K o n g re n in b itim in d e n so n ra h e y et-i te m siliy e ile g ö rü ş m e k a m a c ıy la y u rd u n
çeşitli y e rle rin d e n g e le n ler de su ltân î bin asın d a k o n ak lam ışlard ı.64
K in ro s s , b in a n ın o tarih te k i g ö rü n ü m ü ve iç tasa rım ı h a k k ın d a ç arp ıcı
b ilg ile r v e r m e k te d ir : S iv a s K o n g r e s i, e tr a f ın d a 1 3 . y ü z y ıl S e lç u k lu
61 M e h m e t A ld a n , İz B ırakan M ülkî İdare A m irle ri, T .C . İçişleri B a k a n lığ ı Y a y ın ı,
A n k a ra 1 9 9 5 , 1, 2 7 4 . K en d is i d e s u ltâ n î h a ca lığ ı y a p m ış o lan M a h ir İz h a tır a la r ın d a , bu
o k u lla r h a k k ın d a ş u n la rı y a za r: “S u ltâ nî m ektebi bir vilayetin beyni m esâbesin dedir. H er
branştan en yük se k tahsil gören m ünevver zümre oradadır. B ir vilayette onun fe v k in d e bir
m ütefekkir topluluğu yoktur." (M a h ir İz , Yılların İzi, K ita b e v i Y a y ın la rı, 3 . B a s k ı, İstan b u l
2 0 0 3 , s. 83).
“ Ş e k ero ğ lu İs m a il E fe n d i M ü d afaa -i H u k û k -ı M illiy e ü y e si id i. K o n g re y e k atılan 28
d e le g e o tu z iki g ü n b o y u n c a b u nu n e v in d e k a lm ış tır (S ad ettin G ü m ü ş , Sivas K ongresi, S e b a t
M a tb aa sı, S iv a s 1 974, s. 3 9 -40 ).
43 M a z h a r M ü fit K a n s u , E rzu rum 'da n Ö lüm üne K adar A ta tü rk'le B eraber, T T K , 4 .
B a sk ı, A n k ara 1 9 9 7 ,1 , 206.
64 V ali R e ş id P a ş a 2 2 E k im ta rih li y a z ıs ın d a A n k a ra v a lisi M u h y id d in P a ş a , Ç o ru m
m u tasa rıffı S â m ih B ey v e N iğ d e m u tasarrıfı C a vid B ey ile b u n ların re fak a tin d e S iv a s ’a g elen
k i ş i le r in b i r k a ç g ü n ş e h ir d e k a ld ık ta n s o n ra İ s t a n b u l ’a h a r e k e t e t t i k l e r i n i , S i v a s ’ta
b u lu n d u k la rı sü re iç e r is in d e b ir k ıs m ın ın m ek te b -i s u ltâ n î b in a s ın d a k a ld ık la rın ı b e lirtm iş tir
(2 2 E k im 1919 /2 5 M 1 338, B O A , D â hiliy e N ezareti K alem -i M a hsu s M ü d ü riy e ti (D H . K M S ),
nr. 5 3 -3/3 ).
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İ M A R Î
117
T ü rk le rin d e n k a lm a z a r if y a p ıla rın b u lu n d u ğ u , d u v a rla rı b e y a z b a d a n a lı
k la sik b ir lis e b in a s ın d a to p la n m ış tı. B a h ç e y e , y e n i k o lo r d u k o m u ta n ı
S e la h a d d in B e y ’in a s k e rle rin in k u lla n d ığ ı b ir te k k o ru y u c u s a h ra to p u
y e rle ş tirilm iş ti. T o p la n tıla r, taşra z ev k in e g ö re s ü sle n m iş , u z u n , d ik d ö rtg en
b iç im in d e k i b ir s ın ıf ta y a p ılıy o rd u . D ö ş e m e le r ve d u v a rla r, S iv a s lIla rın
g e tir d ik le ri h a lıla rla s ü s le n m iş ti. O d a n ın b ir k ö ş e s in e n a m a z s e c c a d e s i
s e rilm iş ti. D e le g e le r, ü s tü n e m ü re k k e p h o k k a sı k o y m a k iç in d e lik le r o lan
y a rım d ü z in e k a d a r k a b a o k u l sıra la rın a o tu rm u ş la rd ı. M u sta fa K e m a l’e ayrı
b ir m a sa v e rilm iş , a rk a s ın d a k i d u v a ra d a ü z e rin d e “ P a d iş a h ım ç o k y a ş a ”
y azılı b ir h a lı a sılm ıştı. A n cak o , bu h a lıy ı, h avı d ö k ü lm ü ş k o ltu ğ u n a ö rte re k
ü z erin e o tu rm a y ı d a h a u y g u n b u ld u . S a lo n u n b itişiğ in d e M u sta fa K e m a l için
h a z ırlan m ış o la n y a tak o d a s ın d a g en iş b ir k a ry o la , y a ld ız ta k lid i p irin ç ten
la m b a la r v e ö z e l t o p la n tıla r iç in te d a r ik e d ilm iş b ir k a ç s a n d a ly e
b u lu n u y o rd u . Y a ta ğ ın ü s tü n d e , f iy o n k la rla , ç iç e k m o tifle r iy le in c e in ce
iş le n m iş ip e k b ir ö rtü s e riliy d i. B u ö rtü y ü , S iv a s lı b ir g e n ç k ız , ç e y iz
san d ığ ın d an ç ık a rarak , M u sta fa K em al P a ş a ’ya arm ağ an e tm iş ti.”65
K o n g re n in y a p ıld ığ ı ta rih le rd e S iv a s s u ltâ n îs in d e m a n tık , f e ls e f e ,
e d eb iy a t m u a llim i o la ra k g ö re v y a p an S a d e d d in B e y ta ra fın d a n y a z ılan ve
s alo n a asılan “K ongre m erkezi olmuş idi bu Sultânî / Vatan ve m illeti tahlis,
hem de sultâni" b e y ti, b in a n ın m isy o n u n u en g ü z el ifa d e e d e n s ö z le rd ir.66
K o n g re g ü n le rin d e S iv a s ’a g e len ve A ta tü rk ’le m a n d a m e s e le s in i ta rtış a n
A m e rik a lı G e n era l H a rb o r d ’un S iv as su ltâ n îsi h a k k ın d a “ K o n fo ru e k s ik ve
dış g ö rü n ü ş le riy le d e v irlerin i tam a m lam ış bu v e b e n z e r y a p ıla rd a , d e rin liğ in i
g ö re re k a n lad ığ ım b ü y ü k b ir m ille tin k a d e rin e ü m itli is tik a m e tle r v e rm e n in
m ü cad elesi y a p ılıy o rd u ” şek lin d ek i m ü talaası da o ld u k ç a a n lam lıd ır.67
K o n g re ç a lış m a la rı s ıra s ın d a S iv a s s u ltâ n îs in e k a y ıtlı ö ğ re n c i sa y ısı
1 4 0 ’tı. A n c a k b u n la rın s ad e ce y a rısı ö ğ re n im in i s ü rd ü rm e k te y d i. K o n g re
ç a lış m a la rı s ır a s ın d a e ğ itim in a k s a m a m a s ı için o k u l b ir b a ş k a b in a y a
n a k le d ilm iş ti. T o p la n tıla rın b itm e s i ve H e y e t-i T e m s iliy e ’n in A n k a r a ’ya
g itm e sin d en s o n ra s u ltâ n î b in a sın a ani b ir k a ra rla a sts u b a y o k u lu ö ğ re n c ileri
y e rle ştirilm işti.68
O s ıra d a S iv a s ’ta m u h a c ir ve ş eh it ç o c u k la rıy la y a şlı k im s e s iz le rd e n
o lu ş a n b a rın m a y a m u h ta ç y a k la ş ık b in k iş i b u lu n u y o rd u . B u n la r ş e h ir
d ış ın d a b ir E rm e n i m a n a s tır ın a d o ld u ru lm u ş tu . V a li R e ş id P a ş a o n la rı
sefale tte n k u rta rm a k için şeh ir iç erisin d e b ir b in a a ra m ış, fa k a t b u lam a m ıştı.
B ir s ü r e s o n r a te h c ir d e n d ö n e n E r m e n ile r , m a n a s tır la r ın ı is te y in c e
65 L o rd K in ro s s, A tatü rk B ir M illetin Yeniden D oğuşu, ç e v . N . S a n d e r, İstan b u l 2 0 0 1 , s.
2 2 6 -22 7 .
66 S . G ü m ü ş , Sivas K ongresi, s. 4 1 . B azı y a z a rla r, b u b e y tin , E rz u ru m K o n g r e s i’ne
S i v a s ’ı te m s ile n k a t ı l m ı ş o la n F a z lu ll a h ( M o r a l) H o c a t a r a f ı n d a n y a z d ır ıld ığ ın ı
k ay d e tm e k te d ir (H . Ç a ğ d a ş , S iv a s İd â dîsi, s. 31).
67 C em al K u ta y , Türk M illi M ücadelesinde A m erika, B o ğ a ziçi Y a y ın la rı, İsta nb u l 1979,
s. 94.
68 30 E k im 1 919 (5 S 1 3 3 8 ), B O A , D â h iliy e N e z are ti İd â re-i U m û m iy e M ü d ü riy e ti
(D H .İ U M ),n r . 7 -4 /1 -3 0 .
118
K E M A L E T T İN K U Z U C U
k im s e s iz le r in b a r ın m a p r o b le m i o r ta y a ç ık tı. Ş e h ir d e u y g u n b in a
b u lu n a m a y ın c a , b ir k ıs m ı y in e şeh ir d ış ın d a a sk e riy e y e a it b a z ı b o ş b in a la ra
y e r le ş tir ild i. F a k a t k ış g e lin c e a s k e riy e b in a la rın ta h liy e s in i is te m iş ,
k im s e s iz le r y in e a ç ık ta k a lm ış tı. B u n u n ü z e r in e k o lo rd u k u m a n d a n ın ın
y a rd ım ıy la e rk ek ç o cu k la r a sk e rî rü ş d iy e le re k a y d e d ild i. B ir k ıs ım ç o c u k la r
a k ra b a la rın ın y a n ın a v e rilirk e n , b ir k ıs m ı d a e v la tlık o la ra k ç e ş itli a ilelere
d a ğ ıtıld ı. B u n u n la b irlik te , b a rın a k p ro b lem i ç ö z ü lem e y e n lerin s ay ısı 5 0 0 ’ün
ü ze rin d e y d i. R eşid P a ş a , M aa rif N e z a re ti’yle y a zıştık ta n so n ra b u n la r için bir
k ız d â rü le y ta m ı ile s an a y i o k u lu a çılm a s ı k a ra rla ş tırıld ı. A n c a k bu iş için
b in a in ş a e tm e k p a ra s a l a ç ıd a n m ü m k ü n o lm a d ığ ın d a n , s u ltâ n ı b in a s ın ı
k u lla n m a k is te d i. Z ir a b u b in a 7 0 0 k iş iy i b a rın d ır a b ile c e k b ü y ü k lü k te
o lm a s ın a k a rş ın , s a d e c e 70 ö ğ re n c i d e v a m e tm e k te y d i. R e ş id P a ş a h em
b a r ı n m a l a r ı h e m d e o k u m a - y a z m a v e s a n a t ö ğ r e n e r e k to p lu m a
k a z a n d ır ıl m a s ı d ü ş ü n c e s iy le k im s e s iz le ri s u ltâ n î b in a s ın a y e r le ş tir d i.
İs ta n b u l’d an m ü d ire ve m u a llim le r g e tirtti, d o k u m a te z g â h la rı ve b a şk a
m a k in e le r ted a rik e tti. A m e rik a Ş ark -ı K arîb M u â v e n e t H e y e ti’n d e n <’l) y a tak ,
y o rg a n ve ç a m a ş ır s a ğ la d ı. A n c a k b u d u ru m b a z ı s u ltâ n î ö ğ re n c ile r i
v e lile rin in ş ik a y e tle rin e n e d e n o ld u . V e lile r h ü k ü m e te , ç o c u k la rın ın d a r
b in a d a e ğ itim g ö rd ü k le rin d en d o la y ı o k u ld a n s o ğ u d u k ların ı, h a tta o k u lu terk
e ttik le r in i iç e r e n te lg r a f la r g ö n d e rd ile r. B u n u n ü z e r in e M a a r if N a z ır ı,
s u ltâ n în in b o şa ltılm a s ın ı ve o k u lu n g e rç ek ö ğ re n c ile rin e v e rilm e s in i iste d i.
V ali R eşid P a ş a D â h iliy e N e z a r e ti’n e g ö n d e rd iğ i u zu n y a z ısın d a y a p tığ ı işin
g e re k ç e le rin i s ıra la d ı. İ s ta n b u l’d a y e tim le rin s o k a k o rta s ın d a k a lm a la rın a
rıza g ö s te rm e y en p a d işa h ın “Bu yetim lerin temin-i istirahati benim boynuma
borçtur ” d iy e re k V a lid e S a ra y ı ile K a ğ ıth a n e K a s r ı’nı k im s e s iz le re ta h s is
e ttiğ in i h a tır la ta n R e ş id P a ş a , “ ...p a d işa h ım ızın şu su re tle saraylarda
oturm aya lâ yık gö rd üğü yetim leri S iv a s ’taki m ekte b -i su ltâ nı binasına
yerle ştire re k hayatlarını kurtarm aya çalışm akla fe n a bir iş görm ediğim i
zannediyorum ” ifa d e s in i k u lla n m ış tır. R e ş id P a ş a , ç o c u k la rın o k u m a y ı te rk
e ttik le ri y o lu n d a k i v e li ş ik â y e tle ri h u s u s u n d a is e , “B u ha d ise m uallim
efendilerin daha büyük, daha m uhteşem bir binada ikam et heves-i tıflânesine
m üteallim lerin de iştirâkiyle oynanm ak istenen bir kom ediden ibâretti. Fakat
uzun sürm edi, bir hafta sonra hakikat ve yapılan işteki isâbet anlaşılarak
talebe de kem â f i ’s-sâ b ık m ekte p le rin e deva m a b a şla d ıla r ” c e v a b ın ı
v e rm iş tir. R e ş id P a ş a , s u ltâ n î ö ğ re n c ile r in in g e ç ic i k o n a ğ a r a h a tlık la
s ığ d ık la rın ı, fa k a t ay n ı b in a n ın 500 k im se siz i b a rın d ıra m a y ac a ğ ım b e lirtm iş ,
b u şek ild e k i d ü z en le m e d en b a şk a çare b u lu n m a d ığ ın ı, fak a t y in e de p a d işa h *
m P r o t e s t a n m i s y o n e r l e r t a r a f ı n d a n k u r u la n A m e r ik a n Y a k ın d o ğ u Y a r d ım
K o m ite s i,1915 y ılın d a te h c ire tabi tu tu lan E rm e n ile re y iy e c e k , g iy e c ek v e s a ğ lık h iz m e tleri
g ib i in s a n i k o n u la r d a y a r d ım e tm e k a m a c ıy la k u r u lm u ş b ir ö r g ü t t ü r . K o m it e n in
y a rd ım la rın d a n M ü s lü m a n la r sa de ce y ü zd e iki o ra n ın d a y a ra rla n m ış tır. M a y ıs 1919 y ılın d a
D o d d , B a rto n , L y n n , S u th e rla n d , F o m svvorth, B a rlett v e M iss. G ra ff a m ’d a n o lu ş an b ir h e y e t
S iv a s ’a g e lm iş b u ra d a k i h a s ta n e y i ta m ir e ttik te n s o n r a E rm e n i k a d ın v e ç o c u k la rın ın
so ru n la rın a e ğ ilm iş le rd i (F atih G e n ce r, Ermeni Soykırım Tezinin O luşum Sürecinde Am erikan
Yakın Doğu Yardım K om itesi, A lte rn a tif Y ay ın ları, İstan b u l 2 0 0 6 , s. 94).
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İ M A R Î
119
ira d e si o k u lu n b o ş altılm a sı y ö n ü n d e tec e lli e d e rse , bu ta k d ird e 5 0 0 y e tim ve
k im se siz in d uru m u h a k k ın d a b ir çare tav siy e e d ilm e sin i is tem iştir.70
B in an ın n e k a d a r sü re ile y e tim h a n e o lara k k u lla n ıld ığ ın ı te sp it etm ek
m ü m k ü n o lm a s a d a , y u k a rıd a b a h s i g e ç e n a s ts u b a y o k u lu n u n T o k a t’a
ta ş ın m a s ın d a n s o n ra y e n id e n S u ltâ n î’y e d ö n ü ş tü rü ld ü ğ ü b ilin m e k te d ir .71
T a m bu s ıra d a C u m h u riy e t’in ila n ıy la b irlik te s u ltâ n îlere “ lis e ” adı v e rilm e si
k a ra rı ü z e rin e S iv a s s u ltâ n îs i de 1924 y ılın d a n itib a re n S iv a s L is e s i ad ın ı
a lm ış tır. B u ta rih te b in a n ın y e n i v e ö n e m li b ir iş le v d a h a y ü k le n d iğ in i
g ö rü y o ru z. H a rs M ü d ü rlü ğ ü ’n ü n e m riy le v ila y e tin ç e ş itli y e rle rin d e d a ğ ın ık
h a ld e b u lu n a n ta rih i e s e rle r b ir a ra y a g e tirile re k lis e b in a s ın d a te ş h ire
s u n u lm u ş tu r. 1923 y ılın d a k a b a c a ta s n if e d ile re k z iy a re te a ç ıla n b u m ü z e
n ü v e s i, S iv a s m ü z e c iliğ in d e ilk s o m u t a d ım o la ra k k a b u l e d ilm e k te d ir .
A n c ak m ü z e n in lis e b in a s ın d a g e liş e m e y e c e ğ in i h e s a b a k a ta n y e tk ilile r,
1927 y ılın d a k o le k siy o n la rı G ök M e d re s e ’ye n a k le ttile r.72 B u ta rih le rd e lise
b in a s ın d a b ir b a ş k a m ü z e v ü c u d a g e tirilm e s i d ü ş ü n ü ld ü . S iv a s lı b ir gru p
g en ç, k o n g re s ıra sın d a M u stafa K e m a l’in k a ld ığ ı o d a d a k u lla n d ığ ı e şy a y ı ve
k o n g re y le ilg ili v e s ik a la rı b ir a ra y a g e tir ip , o d a y ı d a o z a m a n k i h a lin e
d ö n ü ş tü re re k m ü z e h a lin e g e tir d ile r .73 B ö y le c e A t a t ü r k ’ü n e ş y a s ı ve
k o n g re y le ilgili b e lg e ler u zu n y ıllar k o ru n ab ilm e im k a n ın a k a vu ştu .
C u m h u r iy e t id a re si s ıra sın d a b in a n ın d ış c e p h e s in d e b a z ı d e ğ iş im le r
m e y d a n a g e lm iş tir . 192 6 y ılın d a ç ık a r ıla n 819 s a y ılı k a n u n la , M a a rif
V e k â le ti 1934 y ılın a k a d a r b irç o k o k u l ya y a p tırm ış y a d a ta m ir e ttirm iş tir.
H e r v ila y e tin k e n d i b ü tç e s in d e n % 1 0 n is p e tin d e a y ır d ığ ı ö d e n e k le
g erçek le ş tirile n bu fa a liy e tler k a p sa m ın d a S iv as L ise si ö n ü n e b ir p a v y o n inşa
e d ild i. B in a e s a s lı b ir o n a rım d a n g e ç irild i.74 1930 y ılın d a , b in a n ın a rk a
b a h ç e sin e p a ra le l o lara k İsta sy o n C a d d e s i’n in a çılm ası ü z e rin e , o k u lu n giriş
k a p ısı b u y ö n e, y an i d o ğ u tara fın a n a k led ild i. B u d e ğ işik lik s ıra sın d a m u tfak ,
k ile r v e h am a m g ib i s on ra d an e klen e n b ö lü m le r ile ö te d en b e ri y e r alan k ale
d u v a rı y ık tır ıld ı. D ü z d a m ş e k lin d e k i ç a tıs ı s a c la k a p la n d ı. B in a n ın b atı
y ö n ü n d e k i m e sc it75 ile b ir ev istim lâk e d ile rek , y e n i b ir b in a y a p tırıld ı. 1933
M a y ıs ’m d an itib a re n o k u lu n y a tılı ö ğ re n c i s ay ısın ın a rtm a sı ü z e rin e , m o d e m
ve güzel b ir p an siy o n b in ası inşa e d ild i.76
7019 Ş u b at 1920 (28 C A 1338), B O A , D H .İU M , nr. 7 -4/1 -70 .
11 H. D e n iz li, Sivas Tarihi ve A nıtları, s. 166.
12 H ik m e t G ü rç a y , “ S iv as M ü z esi” , Önasya, Y ıl: 7 , c. 7 , S. 7 3 ,1 9 7 0 - 1 9 7 1 , s. 62.
73 “B u sene kong renin yıldö nü m ünde bu çok kıy m etli m ü zenin resnı-i küşâd ının
yapılacağını m em nuniyetle haber aldık" (İsm a il H a k k ı-R ıd v a n N â fiz , Sivas Şehri, İstan b u l
1 3 4 6 -19 2 8 , s. 13).
74 H . Â . Y ü c el, Tü rk iye’de Orta Öğretim, s. 249.
75 B u m e s c it, S iv a s v a lisi V ez ir E lh a c O sm an P a şa (1 8 1 5 -1 8 1 6 ) z a m a n ın d a y a p tırılm ış
o lm a k la b ir li k te , v a li A h m e d İz z et P a şa ta ra fın d a n g e n iş le tilip b ir b a k ım a y e n id en in şa
e d ild iğ i için İz z et P a şa C a m ii a d ıy la a n ılm a k tay d ı ( Sivas V ilayet Salnâm esi, n r. 10, S iv as
1 300, s. 3 3 , 3 8 ). K o n g re b in a sın ın y a n ın d ak i bu c a m i, Sivas Şehri y a z a rla rın a g ö re , 1927
y ılın d a h ü k ü m e t m e y d a n ın ı g e n iş le tm e fa a liy e tle ri s ıra sın d a o rta d an k a ld ırılm ış tır. Y e rin d e
b u g ü n k ü A tatü rk a n ıtın ın b u lu n d u ğ u bu c am iin m im a rî b ir ö z elliğ i b u lu n m u y o rd u (İ. H ak k ıR. N â fız, Sivas Şehri, s. 13).
76 H . Â . Y ü c e l, Türkiye'd e O rta Ö ğretim , a.y . B u ta rih te o k u lu n te n e f fü s o d a sı ile
y em e k h a n es i d ış ın d a 2 4 o d a s ı, a y rıca k o n g ren in y ap ıld ığ ı b ü y ü k ve ta rih i k o n fera n s salo n u
120
K E M A L E T T IN K U Z U C U
C u m h u r iy e t’in ila n ın d a n s o n ra y e n id e n e le a lın a n e ğ itim ö ğ re tim
p o litik a s ın ın b ir g e rç e ğ i o la ra k S iv a s L is e s i, A n a d o lu lis e le r i iç e ris in d e
“ s e m b o l m e k te p ” k im liğ in e k a v u ş tu ru lm u ş tu r. K e n d is i d e S iv a s L is e s i
m e zu n u o lan ş a ir C a h it K ü le b i, 1 9 3 0 ’la rd a , A h m e t K u ts i T e c e r ’in S o rb o n
m e zu n u o la ra k lis en in e d e b iy a t ö ğ re tm e n liğ in e ta y in e d ilm e s in i b u n e d e n e
b a ğ lar.77
M u s ta fa K e m a l A ta tü rk s o n ra k i S iv a s z iy a r e tle ri s ır a s ın d a b in a y ı
g e z e re k h a tır a la r ın ı y in e le m iş ; 13 K a s ım 1937 ta rih in d e k i z iy a r e tin d e ,
g e o m e tri d e rs in in işlen d iğ i b ir s ın ıfa g irm iş ve b u ra d a A ra p ça k ö k en li bazı
terim lerin y e rin e , “ a ç ı” , “ k e n ar” , “ ü ç g en ” gibi k arşılık ların ı k u lla n m ıştır.
K o n g re b in a sı 1983 y ılın a k a d ar lis e o la ra k k u lla n ılm a y a d e v a m e tti.
A n c ak 1 9 6 0 ’la rın s o n la rın d a v ila y e t m e rk e z in d e y e n i b ir lis e k u ru lm a s ı
g ü n d e m e g e lin c e S iv a s L ise si için T a ş lıs o k a k ’ta y en i b ir b in a in ş a e d ilm iş ,
k o n g re b in a s ın ın adı ise 4 E y lü l ve K o n g re L is e s i o la ra k d e ğ iş tirilm iş tir .
1981 y ılın d a S iv a s ’ı z iy a ret e d en D e v le t B aşk a n ı K en an E v ren , b in a n ın tarih i
ve m im a ri ö n e m in e v u rg u y a p a rak , b u ra n ın d a h a iyi k o ru n m a s ı ve a n la m lı
b ir iş le v e k a v u ş tu ru lm a s ı a m a c ıy la g iriş im b a ş la ttı. İk i y ıl s o n ra K o n g re
L is e s i b a ş k a b ir b in a y a n a k le d ile r e k , k o n g re b in a s ı A ta tü r k ve İn k ıla p
M ü z e s i’ne d ö n ü ş tü r ü ld ü . D a h a s o n ra u zu n b ir ta m ir s ü re ci g e ç ire n b in a ,
1990 y ılın d a k i b ir k a ra rla ve tö ren le “ S iv a s A tatü rk K o n g re ve E tn o g ra fy a
M ü ze si” h alin e g e tirile re k b u g ü n k ü k im liğ in e k a v u ştu ru ld u 78.
S o n u ç o lara k S iv as K o n g re si b in a sı, X IX . y ü z y ılın ik in ci y a rıs ın d a b e lli
b ir ü s lu p g ö z e tilm e d e n , an ca k A v ru p a ta k lid i o ls a d a b e lli b ir p ro je d â h ilin d e
in ş a e d ile n O s m a n lı re s m î b in a la rın ın tip ik b ir ö rn e ğ id ir. II. A b d ü lh a m id
d ö n e m in d e g ere k m e rk e zd e , g e re k se taşrad a in ş a e d ile n y a p ıla rd a b ü y ü k lü k
ve ş a ta fa tın ön p la n d a tu tu lm a s ı, A v ru p a lı d e v le tle rin ve im p a ra to rlu k ta n
k o p m a k e m e lin d e k i u lu s la rın y ık ıc ı fa a liy e tle rin e k a rşı, g ü ç lü b ir D e v let-i
A liy y e g ö rü n ü m ü v e rm e k d ü ş ü n c e s iy le a ç ık la n a b ilir . S iv a s ö rn e ğ in d e
o ld u ğ u g ib i, id a d î b in a la rın ın in ş a s ı s ıra s ın d a g ö z e tile n h u s u s la r d a bu
d ü ş ü n c e n in ü rü n ü d ü r. O s m an lI’n ın so n d ö n e m in d e ç ağ d a ş e ğ itim s item i ve
te k n o lo jis in i h a y ata g e çirm e k istey en felsefen in b ir p a rç ası o lara k in ş a ed ilen
S iv a s id a d îs i, s o n ra k i d ö n e m le rd e s u lta n i ve lis e o la ra k e ğ itim h iz m e ti
v e rm iş , b ir sü re y e tim h a n e o la ra k k u lla n ılm ış , n ih a y e t S iv a s m ü z e c iliğ in in
n ü v e sin i o lu ş tu rm u ş tu r. Y ak la ş ık b ir a sır o k u l o la ra k k u lla n ıla n bu b in a d an
y e tiş e n b in le r c e v a ta n s e v e r ö ğ re n c i g e re k O s m a n lı d ö n e m in d e g e re k s e
C u m h u r iy e t T ü r k iy e s in d e b ü ro k ra s id e , ö ğ re tim k u ru m la rın d a , o rd u d a ve
p a rla m e n to d a g ö re v a lm ış la rd ır. H a le n m ü z e o la ra k k u lla n ıla n b in a , G azi
M u sta fa K e m a l’in b e lirttiğ i g ib i, istik lal m ü cad e le sin in p ro g ram ın ın ç izild iğ i
b ir k a ra rg âh o lm ası b a k ım ın d a n ku tsal b ir m ek an d ır.
b u lu n u y o rd u (H a ş a n T a h s in , Sivas Vilayeti S ıh hî ve İçtim aî C o ğ ra fy a sı, S ıh h a t v e İç tim a î
M u av en et V e kâ le ti Y a y ın ı, İstan b u l 1932, s. 126).
77 “ 110. Y ılın d a L is e m iz ” , Sivas Lisesi 110. Yıl Özel Sayısı, S. 10, N isan 1998, s. 14.
78 H . Ç a ğ d a ş , S iv a s İd â d îsi, s. 33; H . D e n izli, S iv as T a rih i ve A n ıd a n , s. 166.
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K . M İ M A R Î
121
KAYNAKÇA
1. O sm anlı A rşivi Belgeleri*
B â b ıâ li E v r a k O d a s ı , S a d a r e t M e k t u b î M ü h i m m e K ıs m ı
D â h i l i y e N e z a r e t i İ d â r e - i U m û m i y e M ü d ü r iy e ti
D â h iliy e N e z a r e t i K a l e m - i M a h s u s M ü d ü r iy e ti
D a h iliy e N e z a r e t i U m û r - ı M a h a l l i y y e v e V i l a y â t M ü d ü r lü ğ ü
İ r a d e T a s n i f i ; D a h i l i y e , H u s u s i y e , M a a r i f , M e c lis - i M a h s u s ir a d e le r i
M e c lis - i V ü k e l â M a z b a t a l a r ı
Ş û râ -y ı D e v le t T a s n ifi
Y ıld ız E s a s E v r a k ı
Y ıld ız P e r a k e n d e E v r a k ı U m u m V i l a y e t l e r M a r u z a t ı
Y ıld ız P e r a k e n d e E v r a k ı A r z u h a l l e r v e J u r n a l l e r
2. A raştırm a E se rle r ve İncelem eler
A l d a n , M e h m e t , İz B ır a k a n M ü lk î İd a r e A m i r l e r i , c . I , T . C . İ ç i ş l e r i B a k a n l ı ğ ı
Y a y ın ı, A n k a ra 1 9 9 5 .
A s l a n t a ş , S e l i m , “ B i r O s m a n l ı B ü r o k r a t ı : M e h m e d M e m d u h P a ş a ” , K Ö K S o s y a l ve
S tr a te jik A r a ş tır m a la r D e r g is i, c . I I I , S . 1 ( B a h a r 2 0 0 1 ) , A n k a r a 2 0 0 1 , s . 1 8 5 202.
Ç a ğ d a ş , H a l u k , “ S iv a s İ d â d î s i ” , T a rih v e T o p lu m , S . 9 0 , H a z ir a n 1 9 9 1 , s . 3 0 - 3 3 .
D e n i z l i , H i k m e t D e n i z l i , S iv a s T a rih i v e A n ıtla r ı, Ö z b e l s a n A . Ş . Y a y ı n ı , S iv a s T s .
E r g i n , O s m a n , T ü rk M a a r if T a rih i, c . I I , E s e r M a t b a a s ı , İ s ta n b u l 1 9 7 7 .
F o rtn a ,
B e n ja m in
J .,
M e k te b - i H ü m â y û n
O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u ’n u n
Son
D ö n e m in d e İsla m , D e v le t v e E ğ itim , ç e v . P . S i r a l , İ s t a n b u l 2 0 0 5 .
G e n c e r , F a t i h , E r m e n i S o y k ır ım T e z in in O lu şu m S ü r e c in d e A m e r ik a n Y a k ın D o ğ u
Y a rd ım K o m ite s i, A l t e r n a t i f Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l 2 0 0 6 .
G ü m ü ş , S a d e t t i n , S iv a s K o n g r e s i, S e b a t M a t b a a s ı , S iv a s 1 9 7 4 .
H a ş a n T a h s i n , S iv a s
V ila y e ti S ıh h î v e İ ç t i m a î C o ğ r a f y a s ı , S ı h h a t v e İ ç t i m a î
M u a v e n e t V e k â le ti Y a y ın ı, İs ta n b u l 1 9 3 2 .
İ s m a il H a k k ı - R ı d v a n N â f i z , S iv a s Ş e h r i, İ s ta n b u l 1 3 4 6 - 1 9 2 8 .
İ z , M a h i r , Y ılla rın İ z i , K i t a b e v i Y a y ı n l a r ı , 3 . B a s k ı , İ s ta n b u l 2 0 0 3 .
G ü r ç a y , H i k m e t , “ S i v a s M ü z e s i ” , Ö n a sy a , Y ıl: 7 , c . 7 , S . 7 3 , 1 9 7 0 - 1 9 7 1 , s . 6 2 .
* B e lg e n u m a ra la n m etin için d e g ö sterilm iştir.
K E M A L E T T İN K U Z U C U
122
K a n s u , M a z h a r M ü f i t , E r z u r u m ’d a n Ö lü m ü n e K a d a r A ta tü r k 'le B e r a b e r , c . I , T T K ,
4 . B a s k ı, A n k a ra 1 99 7 .
K i n r o s s , L o r d , A ta tü r k B ir M ille tin Y en id en D o ğ u ş u , ç e v . N . S a n d e r , İ s t a n b u l 2 0 0 1 .
K o d a m a n , B a y r a m , A b d ü lh a m id D e v ri E ğ itim S is te m i, A n k a r a 1 9 9 1 .
K u t a y , C e m a l , T ü r k M illi M ü c a d e le s in d e A m e r ik a , B o ğ a z i ç i Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l
1979.
M a a r if- i U m û m iy e N e z a r e t- i Ç e lile s i İd a r e s in d e B u lu n a n M e k â tib - i İ b tid â iy y e ,
R ü ş d iy e ,
İ ’d â d i y e , Â l iy e
ile
M e k â tib -i H u s û s iy e
ve
E c n e b iy y e n in
ve
D e r s a â d e t’te T a h r ir i İc ra K d ın a n ve T a şra d a M e v c û d B u lu n a n K ü tü b h â n e le r in
İ ta tis tik i, 1 3 1 0 - 1 3 1 1
S e n e -i D e rs iy y e -i M â liy e s in e M a h s û s d u r , O s m a n iy e
M a tb a a s ı, D e rs a a d e t.
M a a r if- i U m û m iy e N e z a r e t- i Ç e lile s i İd â r e s in d e B u lu n a n M e k â tib - i İ b tid â iy y e ,
R ü ş d iy e ,
İ ’d â d iy e ,
 liy e
ile
M e k â t i b - i H u s û s iy e
ve
E c n e b iy y e n in
ve
D e r s a â d e t’te T a h r ir i İc râ K ılın a n ve T a şra d a M e v c û d B u lu n a n K ü tü b h â n e le r in
İ ta tis tik i, 1 3 1 1 - 1 3 1 2 S e n e - i D e r s i y y e - i M â l i y e s i n e M a h s û s d u r , M a t b a a - y ı
A m ire , İs ta n b u l 1 3 1 8 .
M a h m u d C e v a d , M a a r if- i U m û m iy e N e z â r e ti T a r ih ç e - i T e ş k ila t v e İ c r a a tı, c . I ,
İs ta n b u l 1 3 3 8 .
Ö z g ü v e n , B u r c u , “ İ d a d î B i n a l a r ı ” , T a rih ve T o p lu m , S . 8 2 , E k im 1 9 9 0 , s . 4 4 - 4 6 .
Ö z t ü r k , C e m i l , “ İ d â d î ” , D İ A , İ s ta n b u l 2 0 0 0 , X X I , s . 4 6 5 .
S a id P a ş a , S a i d P a ş a ’n ın H â tır â tı, c . I , D e r s a a d e t 1 3 2 8 .
“ S ö y le ş i:
O s m a n lI ’d a n
B ugüne
H üküm et
K o n a k la rı” , Y ö n e te n :
G.
K a tıla n la r : İ . O r t a y l ı v e d ğ r ., M im a r lık , S . 8 4 /5 , M a y ı s 1 9 8 4 .
Y ü c e l , H a s a n - Â l i Y ü c e l , T ü r k iy e 'd e O rta Ö ğ re tim , A n k a r a 1 9 9 4 .
“ 1 1 0 . Y ı l ı n d a L i s e m i z ” , S iv a s L ise si 110. Yıl Ö ze l S a y ıs ı, S . 1 0 , N is a n 1 9 9 8 .
3.
S ü reli Y ay ın lar
S iv a s V ila y e t G a z e te s i,1 2 9 7 y ılı.
S iv a s V ila y e t S a ln â m e s i, n r . 1 0 , S iv a s 1 3 0 0 .
S a ln â m e -i V ila y e t-i S iv a s , n r . 1 5 , S iv a s 1 3 0 8 .
S iv a s V ila y e ti S a ln a m e s i, n r . 1 6 , S iv a s 1 3 2 1 .
S iv a s V ila y e ti S a ln a m e s i, n r . 1 7 , S iv a s 1 3 2 5 .
S a ln â m e -i N e z â r e t-i M a â r if-i U m û m iy e , B ir in c i S e n e , İ s ta n b u l 1 3 1 6 .
S a ln â m e -i N e z â r e t-i M a â r if-i U m û m iy y e , İ k in c i S e n e , İ s t a n b u l 1 3 1 7 .
S a ln â m e -i N e z â r e t-i M a â r i f i U m û m iy y e , Ü ç ü n c ü S e n e , İ s ta n b u l 1 3 1 8 .
S a ln â m e -i N e z â r e t-i M a â r if-i U m û m iy y e , D ö r d ü n c ü S e n e , İ s t a n b u l 1 3 1 9 .
S a ln â m e -i N e z â r e t-i M a â r if-i U m û m iy y e , A ltın c ı S e n e , İ s t a n b u l 1 3 2 1 .
B irk a n ,
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İ M A R Î
EKLER
1 9 0 0 Y ılın d a S iv a s İ d â d is i
K ay n ak : Salnâme-i M aârif-i Umûmiyye, D ö rdü n cü S e ne , İsta nb u l 1319.
123
124
K E M A L E T T İN K U Z U C U
K o n g r e G ü n le r in d e S iv a s S u lt a n îs i
K ay n ak : Servel-i Fünûn, D ö rdü n cü S e ne , E ylül 1919.
O S M A N L I ’D A N C U M H U R İ Y E T E Ş E H İ R C İL İ K , M İM A R Î
^
125
I
811®
T
S iv a s id a d is i H a fta lık D e r s P r o g r a m ı, 1 8 9 6
(K ay n ak : B O A , Y .E E ., nr. 131/24)
Kemalettin Kuzucu