Ortaçağ Moğol Hükümdarlarının İslâmlaşmasında Türk Unsurların ve Türk Din Anlayışının Rolü Üzerine, Yücel Özkaya’ya Armağan Yazılar, ed. Hamiyet Sezer Feyzioğlu, Ankara 2015, pp. 211-233.

Mustafa  Uyar

ON THE ROLE OF THE TURKISH SŪFĪS AND THEIR RELIGIOUS MENTALITY IN THE ISLAMIZATION OF THE MEDIEAVAL MONGOL RULERS The Islamization of the Mongols and the Mongol aristocracy is a multi-faceted and complex process that cannot be fully explained in a single article. The importance of the Turkish popular religious figures in the conversion of the Mongols to Islam is known and frequently emphasized. This article tries to draw a general picture of the subject, undertaking the Turkish sūfī sheiks who clearly had an important role in the Mongols’ acceptance of Islam as well as the historical perspective of the matter. First, the article introduces stories involving the relationship the popular sūfī sheiks had with the Mongols, setting out from certain hagiography work. After presenting the information which is of a legendary context, it then continues to describe the Kubrawiyya and Qalandariyya figures, a subject matter which there is consistent information within the sources and who are known to have religious influence over the Mongols. ÖZET Moğolların ve Moğol aristokrasisinin İslâm’a girmeleri çok boyutlu, karmaşık ve bir makale dâhilinde izah edilemeyecek bir süreçtir. Onların İslâm’a geçişlerinde Türk popüler dinî şahsiyetlerin önemi bilinmekte ve sık sık vurgulanmaktadır. Makalede, bu konunun genel bir çerçevesi çizilmeye çalışılmış; Moğolların İslâm’a dönmelerinde önemli rolleri bulunduğu açık bazı Türk sûfî şeyhleri, tarihi perspektifte ele alınmıştır. Makale, ilk olarak, hagiografi tarzındaki bazı eserlerden yola çıkarak popüler sûfî şeyhlerin Moğollar ile olan ilişkilerine dair rivâyet‎leri takdim etmektedir. Efsanevî mahiyete sahip bu malumatın takdimi ardından, Moğollar üzerindeki dinî nüfuzları aşikâr olan; kaynaklarda, haklarında tutarlı bilgiler bulunan Türk sûfî şahsiyetlerinin tasvirine girilmektedir. Moğollar üzerindeki siyasî ve kültürel etkileri bağlamında, biyografilerini ve faaliyetlerini inceleyeceğimiz şahsiyetlerin başında Kübreviyye ve Kalenderiyye şeyhleri gelmektedir. Bu şeyhler, Moğolların İslam’a dönmesinde ve sonrasında büyük rol oynamış; hem kültürel, hem de siyasî manada Moğol dönemine damgasını vurmuşlardır.

Yücel Özkaya'ya Armağan Yazılar Yayına Hazırlayan/ Edited by HEL H e l Yayınları: 35 / Armağan: 3 Y ü cel Ö z k a y a 'y a A r m a ğ a n Y a z ıla r - H am iyet Sezer Feyzioğlu G en el Yayın Y önetm eni: Suna G üler-H ökenek Baskıya Hazırlayan: Sem a Güler M ayıs 2 0 1 5 , Ankara ISBN: 9 7 8 -6 0 5 -4 7 3 4 -3 7 -5 Sertifika N o : 2 6 5 5 0 © H e l Yayınları B ütün hakları saklıdır. "Kitap içindeki m akalelerin sorum luluğu yazarlarına aittir." H el Yayınları 8. Cad. 15 Sk. 6 7 /5 Emek-Ankara 0 5 3 3 6 2 4 38 22 E-posta: sunahelyayincilik(S)gmail.com Y ü ce l Ö z k a y a 'y a A r m a ğ a n Y a z ıla r E d itö r H a m iy e t S ezer F e y z io ğ lu HEL Ö n sö z / IX P ro f. D r. Y ücel Ö z k a y a n ın Y aşam ı v e E s e r le ri / X I E ro l A k c a n / 1 I I . M e ş r u t i y e t D ö n e m i ’n d e S e l i m S ır r ı T a r c a n v e B e d e n E ğ i t i m i Selim Sırrı Tarcan a n d Physical E ducation in the Second C on stitu tio n a l Period Z e k i A rı k a n / 1 7 U s t a z a d e M e h m e t Y u n u s ’u n G i r i t F e t h i T a r ih i The “H isto ry o f the C onquest o fC re te” o f U stazade M eh m et Yunus S eçil K a ra l A k g ü n / 2 9 T ü r k iy e ’d e S i v i l H a v a c d ı k A l a n ı n d a İ l k G e l i ş m e l e r The First D evelopm ents in the Field o f C ivil A via tio n o f Turkey T u n c e r B a y k a ra / 5 3 C i h a n H a r b i m i M e d e n i y e t - K ü l t ü r K a v g a s ı m ı? Is It W orld W ar or C onflict o f C ivilization a n d Culture? T ü la y E rc o ş k u n / 5 9 İ s m a i l F a z ı l C e b e s o y ’u n K ı s a T c r c ü m e - i H a l i A S h o rt Biography o f İsm ail Fazıl Cebesoy S a d e ttin G ö m e ç / 79 T iir k K ü l t ü r ü n d e D a ğ v e A lt a y l a r M o u n ta in in Turkish C ulture a n d A lta y M o u n ta in s VIII C a ğ fe r G ü le r / 8 7 T ürkiye’d e 1950-1960 A ra s ı D ö n e m d e U y g u la n a n S eçim S istem i, S o n u ç la rı Ve Bu T e c rü b e n in K a z a n d ırd ık la rı The Election S ystem W hich W as Enforced in Turkey, betw een 1950 a n d 1960 Period, Its C onsequences a n d the G ained Experiences İ lk n u r H a y d a ro ğ lu / 1 0 1 T a rih e Y ardım cı B ir K ay na k O la ra k M a sa lla r F airy Tales Shall B e Taken A s Resources for the H isto ry N e c d e t H a y ta - A y şe Ö z k a n / 1 0 9 S ırp K ra lla rın ın H ila n d a r M a n a s tırı’n ı Z iy a re tle ri ve O sm a n lı D ev leti’n in T u tu m u The Visit o fS e rb ia n Kings H ila n d a r M o n a stery a n d A ttitu d e o f the O tto m a n E m pire N ih a t K a ra e r / 1 2 5 is y a n d a n B ağ ım sızlığ a; 1821 M o ra İsyan ı ve Y u n a n ista n 'ın B ağ ım sızlığ ı From R evo lt to Independence: M orean R evolt o f 1821 a n d G reeks İndependence S e ld a K ılıç / 151 19. Y üzyılın S o n Ç e y reğ in d e D o ğ u A n a d o lu ’d a E rm e n i O la y la rın ın Ö n ü n e G eçilm esi İç in U y g u la n m ay a Ç a lışıla n Is la h a tla r R eform s Tried to be applied to Prevent A rm e n ia n In cid en ts in the Eastern A n a to lia a t the la st quarters o f the 19th C en tu ry B e k ir K o ç / 1 6 3 Beş T a h ta ve D ö rt T ekerlekten, C a m lı ve K ö rü k lü F ay to n lara: T u n a V ilayeti A ra b a Ş irk eti From Five P la n k a n d Four W heels to P haetons w ith W indow s a n d Bellows: The Phaeton Carriage C o m p a n y o f Tuna Province Y ılm az K u rt / 1 7 7 M en em e n c io ğ u lla rı’n ın K ö k en i The O rigin o f M enem encioğullart N a c i Ş a h in / 1 9 3 İ m p a ra to rlu k ve D ev let K a v ra m la rı Ü zerin e A b o u t Em pire a n d State Concepts M u sta f a U y a r / 2 11 O rta ç a ğ M o ğ o l H ü k ü m d a rla rın ın İs la m la şm a s ın d a T ü rk U n su rla r ın ve T ü rk D in A n la y ışın ın R o lü Ü zerin e On the Role o f the Turkish Sufis a n d Their Religious M en ta lity in the Isla m iza tio n o f the M ed ieva l M ongol Rules O R T A Ç A Ğ M O Ğ O L H Ü K Ü M D A R L A R IN IN İS L Â M L A Ş M A S IN D A T Ü R K U N S U R L A R IN V E T Ü R K D İN A N L A Y IŞ IN IN R O L Ü Ü Z E R İN E O n th e R ole o f th e T urkish S u fis a n d T heir R elig io u s M en ta lity in th e Isla m iza tio n o f th e M ed iev a l M o n g o l R ules M u s ta fa U Y A R * Ö zet M o ğ o l l a r ı n v e M o ğ o l a r i s t o k r a s i s i n i n İ s lâ m ’a g i r m e l e r i ç o k b o y u t l u , k a r m a ş ı k v e b i r m a k a l e d â h i l i n d e i z a h e d ile m e y e c e k b i r s ü r e ç t i r . O n l a r ı n İ s lâ m ’a g e ç i ş l e r i n d e T ü r k p o p ü l e r d i n î ş a h s i y e t l e r i n ö n e m i b i l i n m e k t e v e s ı k s ı k v u r g u l a n m a k t a d ı r . M a k a le d e , b u k o n u n u n g e n e l b i r ç e r ç e v e s i ç iz ilm e y e ç a lış ılm ış ; M o ğ o l l a r ı n İ s lâ m ’a d ö n m e l e r i n d e ö n e m l i r o lle r i b u l u n d u ğ u a ç ık b a z ı T ü r k s û f i ş e y h le r i, t a r i h i p e r s p e k t i f t e e le a l ı n m ı ş t ı r . M a k a le , ilk o la r a k , h a g i o g r a f i t a r z ı n d a k i b a z ı e s e r l e r d e n y o la ç ı k a r a k p o p ü l e r s û f i ş e y h l e r i n M o ğ o lla r ile o la n iliş k i l e r i n e d a i r r iv â y e t l e r i t a k d i m e t m e k t e d i r . E fsa n e v î m a h i y e t e s a h i p b u m a l u m a t ı n t a k d i m i a r d ı n d a n , M o ğ o lla r ü z e r i n d e k i d i n î n ü f u z l a r ı a ş i k â r o la n ; k a y n a k l a r d a , h a k l a r ı n d a t u t a r l ı b i lg ile r b u l u n a n T ü r k s û f i ş a h s i y e t l e r i n i n ta s v irin e g irilm e k te d ir. M o ğ o lla r ü z e r i n d e k i s iy a sî v e k ü l t ü r e l e t k i l e r i b a ğ l a m ı n d a , b i y o g r a f i l e r i n i v e f a a liy e t l e r i n i in c e le y e c e ğ im iz ş a h s i y e t l e r i n b a ş ı n d a K ü b r e v i y y e v e K a l e n d e r i y y e ş e y h l e r i g e l- D o ç . Dr. M ustafa U Y A R , A nk ara Ü n iv ersite si, D il v e T a rih -C oğra fya Fakü ltesi, Tarih B ö lü m ü , O rtaça ğ T arihi A n a b ilim D a lı. M USTAFA UYAR 212 i n e k t e d i r . B u ş e y h le r , M o ğ o l l a r ı n İ s la m ’a d ö n m e s i n d e v c s o n r a s ı n d a b ü y ü k ro l o y n a m ış ; h e m k ü l t ü r e l , h e m d e s iy a s î m a n a d a M o ğ o l d ö n e m i n e d a m g a s ı n ı v u r m u ş l a r d ı r . A n a h ta r K elim e le r : M o ğ o l, K ü b r e v iy y e , K a le n d e r iy y c , İ s la m , S u f iz m , İ r a n . A b str a c t T h e I s l a m i z a t i o n o f t h e M o n g o ls a n d t h e M o ııg o l a r i s t o c r a c y is a m u l t i - f a c e t e d a n d c o m p le x p r o c e s s t h a t c a n n o t b e f u lly e x p l a i n e d i n a s in g le a r tic le . T h e i m p o r t a n c e o f t h e T u r k i s h p o p u l a r r e lig io u s f ıg u r e s i n t h e c o n v e r s i o n o f t h e M o n g o ls t o İ s la m is k n o w n a n d f r e q u e n t l y e m p h a s i z e d . T h is a r tic le tr ie s t o d r a w a g e n e r a l p i c t u r e o f t h e s u b je c t, u n d e r t a k i n g t h e T u r k i s h s ü f î s h e ik s w h o c le a r ly h a d a n i m p o r t a n t r o le i n t h e M o n g o ls ’ a c c e p t a n c e o f İ s l a m a s w e ll a s t h e h i s t o r i c a l p e r s p e c t i v e o f t h e m a tte r . F ir s t, t h e a r t i c l e i n t r o d u c e s s to r ie s in v o lv in g t h e r e l a t i o n s h i p t h e p o p u l a r sü fî s h e ik s h a d w i t h t h e M o n g o ls , s e t t i n g o u t f r o m c e r t a i n h a g i o g r a p h y w o r k . A f te r p r e s e n t i n g t h e i n f o r m a t i o n w h i c h is o f a l e g e n d a r y c o n t e x t , i t t h e n c o n t i n u e s t o d e s c r i b e t h e K u b r a w i y y a a n d Q a l a n d a r i y y a f ig u r e s , a s u b j c c t m a t t e r w h i c h t h c r e is c o n s i s t e n t i n f o r m a t i o n w i t h i n t h e s o u r c e s a n d w h o a r e k n o w n t o h a v e r e lig io u s i n f l u e n c e ö v e r t h e M o n g o ls . K ey W ord s: M o n g o l, K ııb r a w iy y a , Q a la n d a r i y y a , İ s la m , S u f is m , I r a n . C e n g iz H a n v e h a n e d a n ı, ta rih te e ş in e az r a s tla n ır g e n işlik te b ir im p a r a to r lu k te sis e t m işle r; im p a r a to r lu ğ u n k ıs a z a m a n d a g e rç e k le ş e n g e n işle m e sü re c i, ta b ii b ir s o n u ç o la ra k , h ız lı b ir p a rç a la n m a y ı b e r a b e r i n d e g e tir m işti. B ilin d iğ i ü z e re , C e n g iz İ m p a r a to r lu ğ u b ü n y e s in d e n m e rk e z î M o ğ o l H a n lığ ı h a r ic in d e A ltın O rd a , Ç a ğ a ta y lı v e İ lh a n lı d e v le tle ri v ü c u d a g e lm işti. B u d e v le tle r, ö n c e le ri s iy a s e t ve k ü lt ü r b a k ı m la r ı n d a n iç in d e n d o ğ d u k la rı M o ğ o l İm p a r a to r lu ğ u k a r a k te r in i ta ş ırk e n , z a m a n la h â k im b u lu n d u k l a r ı b ö lg e le rd e k i y erel k ü ltü r le r e a d a p te o la c a k la rd ı. M o ğ o lla rın m a r u z k a ld ığ ı b u k ü ltü r le r im e s ü re c in e r e h b e r lik e d e n le r, h iç k u ş k u s u z , b e n z e r s a fh a la rd a n g e çe n T ü rk le r o lm u şla rd ı. M a k a le m iz , M o ğ o lla rın O r ta d o ğ u ’y a g e liş le rin d e n itib a re n y a ş a d ık la rı k ü ltü r le n m e sü re ç le r in in ö n e m li b ir p a rç a s ı o la n d in d e ğ iş tirm e v e İslâ m ’a g ir m e s a fh a la rın d a k i T ü r k e t k i s in i g e n e l h a tla rıy la ele a lm a k ta d ır . Ç a lış m a m ız d a y e r yer, h e r n e k a d a r y a n lı b ir te r i m o lsa d a , “İslâ m ’a g ir m e ” a n la m ın d a ih tid â te r i m i n i te rc ih e tm iş b u lu n u y o r u z . M o ğ o l h a n l a r ın ı d in î b a k ı m d a n e n fa z la e tk ile y e n e k o l, H a re z m l i E b u e l-C e n n â b N e c m e d d în K ü b râ (1 1 4 5 -1 2 2 1 )’n ın te sis e ttiğ i K ü b rev iy y e ta rik a tid ir . K ü b r e v iy y e , O r t a A sy a k ö k e n li Y e se v iy y e v e H â c e g â n g ib i d ö n e m e d a m g a s ın ı v u r a n , b ü y ü k n ü f u z a s a h ip ta rik a tle rd e n d i. B u ta r ik a tin d o ğ d u ğ u yer, T ü rk le rin y o ğ u n n ü f u s a s a h ip o ld u ğ u v e T ü rk H a re z m ş â h la r D e v le ti y ö n e tim in d e k i H a r e z m b ö lg e s i id i. B u itib a r la ta rik a t, T ü rk s o s y o -k ü ltü rel o r t a m ı n d a d o ğ m u ş v e d ü ş ü n b a k ım ın d a n b u ç e v re d e n b e s le n m iş ti. N e c m e d d în K ü b râ , K ü b re v î e k o lü n ü d e v a m e ttire c e k a ltm ış a y a k ın h a life y e tiş tirm iş ; b u h a life le r a ra c ılığ ı ile ta rik a t, X III. v e XIV. y ü z y ılla rd a O r ta A sy a’d a n H in d is ta n v e Ir a k ’a k a d a r g e n iş b ir a la n a y a y ılm ıştı. D ö n e m in k a y n a k la rı, K ü b re v iy y e o k u lu n d a n y e tiş e n , M o ğ o l h ü k ü m d a r l a r ı v e a r is to k r a tla r ın ı e tk ile y e re k İs lâ m ’a g irm e le rin i sa ğ lay a n b a z ı ö n e m li ş a h s iy e tle r h a k k ı n d a b ilg i ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI ------------------ 213 v e rm e k te d ir. B u m in v a ld e İs lâ m iy e t’i ilk k a b u l e d e n M o ğ o l h ü k ü m d a r ı, A ltın O r d a h a n ı B e rk e (1 2 5 6 - 1 2 6 6 )’d ir. B e rk e , h e n ü z h a n lık ta h tın a o tu r m a d a n ö n c e K ü b rev iy y e ta r ik a tin in ö n e m li m ü m e s s ili S e y fe d d în B â h e r z î’n in e tk is i ile İslâ m iy e t’e g ir m iş ti1. S e y fe d d în B â h e rz î, K ü b re v iy y e ta r i k a ti n in m e ş h u r k o lla r ın d a n B â h e r z îy y e n ın ş e y h id ir. 1190 ta r ih in d e d o ğ a n S e y fe d d în B â h e rz î, H e r â t’t a K ü b rev iy y e’y e in tis a b e tm iş ; e ğ itim in i ta m a m la d ık ta n s o n r a ta rik a ti y a y m a k ü z e re N e c m e d d în K ü b râ ta r a f ın d a n B u h â râ ’y a g ö n d e rilm iş ti. B u h â r â ’d a k ır k yıl fa a liy e t g ö s te re n B â h e rz î, b u ş e h ird e ö n e m li b ir i t i b a r elde e tm iş ti2. M o ğ o lla rın U lu Ş e y h a d ın ı v e rd ik le ri B â h e rz î’y i, M o ğ o lla rın T ü rk is ta n v e M â v e r â ü n n e h i r d a r u g a ç is i M e s û d Y alavaç d a ç o k se v ip sa y a rd ı. H a tta b a z ı k a y n a k la r, S e y fe d d în B â h e r z î’n in g ö r d ü ğ ü b u h ü r m e ti, ş e y h i N e c m e d d în K ü b râ ’n m d u a s ın a a tfe d e rle r3. S e y fe d d în B â h e rz î’n in ş ö h re ti, T u lu y H a n ’ın eşi, M e n g ü , K u b ila y v e H ü le g ü h a n la r ın a n n e s i S o r k o k ta n i B ek i H a t u n u n 4 k u la ğ ın a k a d a r g itm iş ti. K e n d is i b ir H ris tiy a n o la n S o rk o k ta n i, B u h â r â ’d a b ir m e d re s e in ş a e ttir e r e k id a re s in i b u ş e y h e v e r m iş v e b ir k a ç k ö y ü n g e lir in i d e b u m e d re s e y e v a k f e tm iş ti5. B e rk e’n in h a n o lm a d a n ö n c e B u h â r â ’y ı z iy a r e ti s ır a s ın d a S e y fe d d în B â h e rz î’n i n te siriy le İs lâ m iy e t’i k a b u l e ttiğ i b ilin m e k te d ir 6. R iv a y ete g ö re B e rk e , B â h e rz î’y i z iy a re t e ttiğ in d e şe y h o n u n la h e m e n g ö rü ş m e m iş , h a n k â h ı n ın ö n ü n d e o n u ü ç g ü n b e k le tm iş ti. O to r it e r v e itira z k a b u l e tm e z b ir ş e h z â d e o la n B erk e, ta h k ir n ite liğ in d e k i b u h a re k e te ses ç ık a r m a y a r a k İslâ m o to r ite le r in e k a rş ı d u y d u ğ u saygı ve b a ğ lılığ ı g ö s te r m iş ti7. 1 Istvan Vasary, “H isto r y a n d L eg en d in B erke K haıı’s C o n v e r sio n to İslam ”, ed . D . Sinor, A s p e c t s o f A l t a i c C i v i li z a tio n III, B lo o m in g to n 199 0, s. 2 3 2 ,2 3 9 ; H a m id A lgar, “N e c m e d d în -i Kübrâ”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı I s l â m A n s ik lo p e d is i (D İ A ), İstan b u l 2 0 0 6 , c. 32, s. 500; A . Yu. Y akubovsky, A ltın O rd u v e Ç ök ü şü , çcv. I Iasaıı E ren, A nk ara 197 6, s. 1 4 4 -1 4 5 ; E. E. K arim ov, “T he A d v en t o f İslam : E xten t a n d Im p a ct”, H i s t o r y o f C A v i l i z a t i o n s o f C e n tr a l A s ia , eds: C . E. B o sw o r th -M . S. A sim o v , IV /II, Paris 2 0 0 0 , s. 84; A lgar, “N e c m e d d îıı-i Kübrâ”, s. 5 0 2 -5 0 3 ; M ic h a l B iran , “T he C h a g h a d a id s a n d İslam : T he C o n v ersio n o f T a rm ash irin K h aıı (1 3 3 1 - 3 4 )”, J o u r n a l o f th e A m e r i c a n O r ie n ta l S o c ie ty , v o l. 122, N o . 4 (O c l. - D e c ., 2 0 0 2 ), s. 746; E nver K o n u k çu , “B erke H an”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı İ s l â m A n s i k l o p e d i s i ( D İ A ) , İsta n b u l 1992, c. 5, s. 5 0 6 . B erke H a n ın İslâ m iy et’e g ir m esi sü recin e ilişk in rivay etlerin d etaylı m u k a y esesi iç in b k z. Istvan Vasary, “H isto ry a n d L eg en d in B er k e K h a n s C o n v ersio n to İslam ”, ed . D . Sinor, A s p e c t s o f A l t a i c C i v i l i z a t i o n I I I , B lo o m in g to n 1 9 9 0 ,2 3 0 -2 5 2 . 2 3 Algar, “N e c m e d d în -i Kübrâ”, s. 502. S ü le y m a n U lu d ağ, “B âharzî, S ey fe d d în ”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı İ s l â m A n s i k l o p e d i s i ( D İ A ) , İstan bu l 1991, c. 4, s. 4 75 . 4 A yrın tı için bk z. Ş îr în B ey â n î, Z e n d e r İ r â n - i A s r - i M o ğ û l , T ahran 1352, s. 1 4 1 -1 4 4 . 5 U lu d ağ , “B âharzî, S ey fe d d in ”, s. 4 7 5 , Algar, “N e c m e d d în - i Kübrâ”, s. 502. 6 Algar, “N e c m e d d în - i Kübrâ”, s. 502; D e v in D eW eese, I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R e l i g i o n i n t h e G o l d e n H o r d e , B a h a T ii k le s a n d C o n v e r s i o n t o İ s l a m i n H i s t o r i c a l a n d E p i c T r a d i t i o n , P en n sy lv a n ia State U n iv ersity Press 1994, s. 8 3 -8 4 . 7 Yakubovsky, A l t ı n O r d u , s. 6 3-64; B u ziy a retin d en ö n c e B erke H an , e lç isi v a sıta sıy la Ş e y h B âh erzî’y e bir payza g ö n d erm iş; şey h , g etirilen b u h ed iy e n in n e işe y a ra d ığ ın ı so rm u ştu . H a n ın elçisi: “B u, o n a sa h ip olan h erk esi k oru r” cev a b ın ı v erin ce şeyh: “O h a ld e b u n u bir e şe ğ e b a ğ la y ın v e e şeğ i ça yıra salın; eğ er o n u kurtlardan korursa, b u şe y i alacağım ; aksi tak d ird e iş im e ya ra m a z” diyerek , istih za ile h a n ın h ed iy esin i red d etm işti, bkz. Vasary, “H isto r y an d L eg en d ”, s. 2 41. M USTAFA UYAR 214 B e r k e n i n M ü s lü m a n o lm a s ı ile, k a y n a k la rın if a d e sin e g ö re , h a lk ın d a n ve e m ir le r in d e n b ir ç o ğ u M ü s lü m a n lığ ı se ç m iş ti. İslâ m iy e t'i k a b u l e d e n e m irle r, B e r k e n in h iz m e tin d e k i im a m v e m ü e z z in in g id e rle r in i k a rş ılıy o r la rd ı. B e rk e , h a n o ld u k ta n s o n r a M e m lû k h ü k ü m d a r ı R ü k n e d d în B a y b a rs’a (1 2 6 0 -1 2 7 7 ) g ö n d e rd iğ i b ir m e k tu p ta h a n e d a n ın d a n , a k r a b a la r ı n d a n ve e m ir le r in d e n k im le r in M ü s lü m a n o ld u ğ u n a d a ir b ilg i v e rm iş ti. B e r k e n in h a t u n u Ç iç e k d e M ü s lü m a n lığ ı se ç m iş ti. B u h a tu n , y a n ın d a s ü re k li o la ra k ç a d ır ta rz ın d a b ir m e sc id b u l u n d u r u y o r d u 8. T a h ta ç ık tığ ın d a Ş a m a n is t o la n a n c a k d a h a s o n r a İs lâ m iy e t’i k a b u l e d e n d iğ e r b ir A ltın O r d a h ü k ü m d a r ı , T ö d e M e n g ü (1 2 8 2 — 1 2 8 7 )’d ü r. O n u n M ü s lü m a n lığ ı s e ç m e s in d e T ü rk ş a h s iy e tle rin e tk is in e d a i r k e s in k a y ıtla r b u lu n m a s a d a b a z ı ip u ç la rı y o k d e ğ ild ir: Ö r n e ğ in T ö d e M e n g ü ’n ü n 1 2 8 3 ’te M e m lû k D e v le tin e g ö n d e r d iğ i v e M ü s lü m a n o ld u ğ u n u b ild ir d iğ i m e k tu b u , ik i K ıp ç a k f a k î h g ö tü r m ü ş tü . B u n la r d a n b ir i n in a d ı N û r e d d în v e d iğ e rin in k i ise M e c d e d d în A t a id i9. B u ra d a k i A t a n is b e s in in T ü rk ç e b a b a a n la m ın a g eld iğ i ve sû fi ş a h s iy e t le re v e r ile n b ir t a lti f ib a re s i o ld u ğ u , h e r k e s ç e m a lu m d u r. D iğ e r ta ra f ta n T ö d e M e n g ü ’n ü n ta h tta n fe r a g a t e tm e s i h a d ise s i, b u h ü k ü m d a r ı n “d e li o lm a s ı” y a n ın d a “ş e y h le r e v e fa k ir le r e b a ğ la n m a k , a z a k a n a a t e tm e k gibi h a lle r” g ö s te r m e s in e a tfe d ilir 10. A şa ğ ıd a , İ lh a n lı h ü k ü m d a r ı A h m e d T e g ü d e r ö r n e ğ in d e d e g ö rü le c e ğ i ü z e re T ö d e M e n g u n ü n d e v le t iş le r in i ih m a l e d e rc e s in e v a k it g e ç ird iğ i k iş ile rin , se fa leti ilk e e d in e n fa k ir le r , y a n i d ö n e m e d a m g a s ın ı v u r a n h e te re d o k s v e y a a n ti n o m i a n T ü rk d in î ş a h s iy e tle r o lm a s ı, k u v v e tle m u h te m e ld ir. B e rk e H a n d a n s o n r a İs lâ m iy e t’e g ir e n d iğ e r ö n e m li M o ğ o l h ü k ü m d a rı, İlh a n T e g ü d e r (1 2 8 2 - 1 2 8 4 )’dir. İ lh a n T e g ü d e r’in M ü s lü m a n o lm a s ı s ü re c i b a h s in e g irm e d e n ö n c e , İ lh a n lIla rın İs lâ m la ş m a la rın ı k o n u e d in e n b a z ı m ito sla rı b u r a d a z ik re tm e k , k a n a a tim c e , fay d alı o la c a k tır: T ü rk d in î ş a h s iy e tle rin in İ r a n M o ğ o lla rı ile iliş k ile rin e d a ir riv a y e tle re , h a g io g r a p h y t a r z ın d a k i b az ı e s e rle rd e r a s t g e lm e k m ü m k ü n d ü r . B u n la rd a n , ih tiv a e ttiğ i b ilg in in ç e şitliliğ i b a k ım ın d a n e n ö n e m lis i H a c ı B a k ta ş Velî V elâ yet n â m e s i d i r, V e lâ y e tn â m e y e g ö re, İslâ m ’ı M o ğ o lla r a r a s ın d a y a y m a k a m a c ı ile İ lh a n lı h ü k ü m d a r l a r ı n e z d in e ilk g id e n şey h , K a ra d o n lu C â n B a h a ’d ı r 11. C â n B ab a, K ilu H a n (H ü le g ü )’ın A n a d o lu ’y u ele g e ç irm e te ş e b b ü s ü n ü n h a b e r a lın m a s ı ü z e rin e , b iz z a t H a cı B e k ta ş Velî ta r a f ın d a n H a n a g ö n d e rilm iş ti. G ö n d e r ilm e s e b e b i ise, K ilu H a n v e a s k e r le r in in s ü n n e t o lu p M ü s lü m a n lığ ı k a b u l e tm e d ik le r i s ü r e c e A n a d o lu ’y a g ire m e y e c e k le ri; a k s i ta k d ir d e b a ş la r ın a g e le c e k b e lâ n ın k e n d ile r in e b ild ir il m e si i d i 12. V e rile n g ö re v i k a b u l e d e n C â n B ab a, H ü le g ü ’n ü n h u z u r u n a v a rm ış ; M ü s lü m a n 8 DeYVeese, I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R e l i g i o n , s. 84; Vasary, " H istory an d L eg en d ”, s. 2 5 0 . A şa ğ ıd a , A h m e d T egü d er’in ço cu k la r ın ın is im le r i ö r n e ğ in d e d e g ö rü lece ğ i üzere, b a zen T ürkçe bir ad -ö rn eğ in s ö z k o n u su b u “Ç iç ek ” g ib i- alm ak, k işin in M ü slü m a n a d d e d ilm e si iç in yeterli gö rü lü yor; ayrıca Arapça veya Farsça bir is m e g erek d u y u lm u y o rd u . 9 D eV V eese, I s la m iz a tio n a n d N a tiv e R e lig io n , 10 Y akubovsky, A l t ı n O r d u , s. 6 7 -6 8 . 11 s. 87. A h m e l Yaşar O ca k , “B a zı M en â k ıb n â m ele re G öre XIII-XV . Y üzyıllardaki th tid âlard a H etero d o k s Şeyh v e D e rv işlerin R olü ”, O s m a n l ı A r a ş t ı r m a l a r ı ( T h e J o u r n a l o f O t t o m a n S t u d i e s ) , 11 (1 9 8 1 ), s. 41. 12 F ir d ev si-i R û m i, M a n z û m H a c ı B e k t â ş V e li V i l â y e l n â m e s i , h az. B ed ri N o y a n , A yd ın 1986, s. 234. ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 215 o lm a la r ı ş a r tı ile A n a d o lu ’y a g ire b ile c e k le rin i b ild ir m iş ti. H ü le g ü , h iz m e tin d e k i ra h ib in e d u r u m u d a n ış m ış ; o d a C â n B a b a n ın k a y n a r s u y la v e a te şle im t i h a n ı n a 13 k a r a r v e r m iş ti. Y a p ılac ak im tih a n la r d a n sağ ç ık m a s ı h a lin d e , K ilu H a n v e e tra f ın d a k i M o ğ o lla r M ü s lü m a n lığı k a b u l e d e c e k le rd i. İ m tih a n la r ı s ıra y la g e ç e n C â n B ab a, b ir d e Ilh a n ’ın h a t u n u ta r a f ın d a n v e rile n g ü ç lü b ir z e h r i iç m iş, h a y a tta k a la ra k s o n im tih a n ı d a g e ç m iş ti. B u n u n ü z e r in e o s ıra d a H ır is tiy a n o la n K uli H a n , e m ir le r in i to p la y a r a k is tiş a re d e b u lu n m u ş v e M ü s lü m a n lığ ı k a b u l e t m iş ti1314. V e lâ y e tn â m e ’d e a d ı g e ç e n v e H a c ı B e k tâ ş V elî ta r a f ın d a n T a ta rla ra g ö n d e r ile n d iğ e r b ir şe y h ise H o y A ta’d ı r 15. H o y A ta , M ü s lü m a n o ld u k ta n s o n r a g iz lic e e sk i a d e tle r in i s ü r d ü r e n M o ğ o lla ra 16, b u n d a n v a z g e ç m e le r i ik a z ın d a b u l u n m a k iç in g ö n d e rilm iş ti. H o y A ta İ lh a n lı s a ra y ın a v a r d ığ ın d a K ilu H a n ö lm ü ş , y e rin e o ğ lu ş â h (A b a k a H a n [1 2 6 5 -1 2 8 2 ]) o lm u ş tu . R iv a y ete g ö re H o y A ta , g iz lice k e n d ile r in e ib a d e t e d ile n p u tla r ı b u la r a k y a k m ış v e a r d ın d a n a te ş in ü z e r in e o t u r a r a k k e r a m e ti n i se rg ile m işti. A te ş ü z e r in e o tu r a n ş e y h in y a n m a d ığ ın ı g ö re n T a ta r h ü k ü m d a r ı M ü s lü m a n o lm u ş, d iğ e r e m ir le r d e im a n la r ı n ı ta z e le m iş le r d i17. S ûfı ş e y h le rin M o ğ o lla r ü z e r in d e k i te s ir le r in e d a i r b ilg i v e r e n d iğ e r b ir k a y n a k , E lv a n Ç e l e b in i n k a le m e a ld ığ ı m a n z u m M e n â k ıb e l-K u d s iy y e f i M e n â s ib e l-Ü n s iy y e d ir. E s e r d e , Ş e y h A la y a d ın d a k i b ir T ü r k d e r v iş in in , b a ş ta C e n g iz H a n o lm a k ü z e re tü m T ü r k v e H ıta y 'ı c e z b e d e re k M ü s lü m a n y a p tığ ı18 v e C e n g iz ’in o n u n a d ın ı sü re k li z ik re ttiğ i k a y d e d ilm iş tir 19. E se re g ö re M o ğ o llar, b u e r e n le rin a ç tığ ı y o ld a M ü s lü m a n lığ ı k a b u l e tm e le r i s a y e s in d e b ir a s ır b o y u n c a d e v le t s a h ib i o la b ilm iş le rd i. A y rıc a, M e n â k ı b e l-K u d s iy y e ’d e a d ı z ik re d ile n v e M o ğ o lla rın M ü s lü m a n o lm a la r ı iç in ç a b a s a r f e d e n d iğ e r b ir T ü r k şe y h i d e S a r im e d d în Sa ru c a ’d ır 20. V e lâ y e tn â m e n i n K a r a d o n lu C â n B ab a v e H o y A ta h a k k ı n d a v e rd iğ i b ilg ile rin ta rih s e l g e rç e k le rle u y u ş m a d ığ ı aç ık tır. Z ir a H ü le g ü H a n , h iç b ir z a m a n H r is tiy a n o lm a d ığ ı g ib i İs lâ m iy e t’e d e g ir m e m iş tir . A b a k a H a n ’ın M ü s lü m a n lığ ı k a b u l e tm e d iğ i d e m a lu m u m u z d u r 21. S ö z k o n u s u d u r u m , M e n â k ıb e l-K u d s iy y e d e v e rile n b ilg ile r iç in d e g eç e rlid ir. 13 F ir d ev si-i R û m i, V i l â y e t n â m e , s. 2 3 6 -2 4 0 . K aynar su v e ateş ile im tih a n , d er v işle ri sın a m a k ü zere u y g u la n a n esk i bir yö n te m d ir . K ö k en leri v e b e n zer uygu lam alar iç in bk z. D e v in DeVVeese, I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R d i g i o n i n t h e G o l d e n H o r d e , B a b a T ü k le s a n d C o n v e r s i o n t o İ s l a m i n I l i s t o r i c a l a n d E p i c T r a d i t i o n , P en n sy - lva n ia State U n iv ersity Press 1994, s. 2 4 3 -2 6 7 ; H ıristiy a n â lem in d ek i b e n z e r uygu lam alar iç in bk z. R o b ert B artlett, T r i a l b y F ir e a n d W a t e r : t h e M e d i e v a l J u d i c i a l O r d e a l , O x fo rd O xford sh ire: C la ren d o n 1 986, s. 1324. 14 F ir d ev si-i R û m i, V i l â y e t n â m e , s. 2 43. 15 O cak , “B a zı M en â k ıb n â m ele re G öre...”, s. 41. 16 F ir d ev si-i R û m i, V i l â y e t n â m e , s. 2 48. 17 F ir d ev si-i R û m i, V i l â y e t n â m e , s. 2 5 0 -2 5 1 . 18 E lvan Ç eleb i, M e n â k ı b u ’T K u d s i y y e f i M e n â s ı b i ’l - Ü n s i y y e ( B a b a İ l y a s - ı H o r a s â n î v e S ü l â l e s i n i n M e n k a b e v î 19 E lvan Ç eleb i, M e n â k ı b u ’l - K u d s i y y e , s. 157. 20 E lvan Ç e le b i, M e n â k ı b u l - K u d s i y y e , s. 155; O cak , “B a zıM e n â k ıb n â m e le r e G öre...”, s. 40. T a rih i), 21 baz. İsm a il E. E riin sa l-A h m et Yaşar O cak , A n k a ra 1995, s. 157. M oğ o lla rın İslâm iy et’e g eçm e le r in d e n ö n cek i d in leri h a k k ın d a bk z. Jean -Paul R o u x , T ü r k l e r i n v e M o ğ o l l a r ı n E sk i D in i, çev. A yk ııl K azan cıgil, İstan bu l 1994; VValthcr I le issig , T h e R e l i g i o n s o f M o n g o l i a , B erk eley 1980. M USTAFA UYAR 216 H ü s e y in H ü s â m e d d în ta r a f ın d a n te lif e d ile n A m a s y a T a r ih in d e , A y b e k B ab a a d lı b ir T ü r k ş e y h in in A b a k a H a n ve M o ğ o lla rın m u h i tin d e b u lu n d u ğ u , o n la rı İslâ m ’a y ö n e lttiğ i k a y d e d ilm iş tir 22. S o n r a d a n b u m e v z u ü z e r in e y a p ıla n ç a lış m a la rd a , sö z k o n u s u b ilg i a y n e n a lın a r a k te k ra r la n m ış tır . Y a p tığ ım ız a r a ş tır m a la r s o n u c u n d a , b u ş a h s iy e tin H ü s e y in H ü s â m e d d in ta r a f ın d a n a y n ı d ö n e m d e y a ş a m ış b ir e m ir ile k a rış tır ıld ığ ın ı a n la m ış b u l u n m a k ta yız. B u b a h is , b a ş k a b ir ç a lış m a m ız d a m ü s ta k ile n ele a lın m ış tır 23. E fs a n e v î ( u s tû r e v î/m y th ic ) m a h iy e te s a h ip b u riv a y e tle r a r d ın d a n , v a rlık la rı ve fa a liy e t le rin d e k a y n a k la r ın ittifa k e ttiğ i; İlh a n lıla r ü z e r in d e k i d in î n ü f u z la r ı b a r iz o la n T ü rk sû fı ş a h s iy e tle rin in ta s v irin e g eç e b iliriz : O r ta A sy a k o n a r - g ö ç e r le r in in , İs lâ m to p r a k la r ın a g e lm e le r in d e n ö n c e v e s o n r a İslâ m ’a g e ç m e le rin d e , A sy a tik ş a m a n la r ile b e n z e r lik le r g ö s te re n p o p ü le r m is tik le r in e tk is i b ü y ü k o lm u ş tu . B u n la r ın u z la ş tır m a c ı (sy n c r e tic ), k i ta b î o lm a y a n ( n o n - o r th o d o x ) y a p ıla rı v e şa m a n l& n a n d ır a n k ıy a fe tle ri, k a b ile le r a r a s ın d a İslâ m ’ın y a y ılm a s ın ı h ız la n d ır m ış tı24. A n c a k İ lh a n lı D e v le t in in te s is in in h e m e n a r d ın d a n , İ lh a n lı h ü k ü m d a r l a r ın ı n b u p o p ü le r sû fîle re m e sa fe li d u r d u k la r ı n ı d a b ilm e k te y iz . F u v a tî’n in r iv a y e tin d e n İ lh a n lı D e v le t in in ilk h ü k ü m d a r ı H ü le g ü (1 2 5 6 -1 2 6 5 ) z a m a n ın d a , K a le n d e rîle r g ib i h e te r o d o k s /a n tin o m ia n d e rv iş g r u p la r ın ın iyice ta n ın m a d ık la r ın ı, e n d iş e ile k a r ş ıla n d ık la r ın ı a n lıy o ru z . R iv a y e te g ö re H ü le g ü 1260 y ılın d a , H a r r a n d ü z lü k le r in d e b ir g r u p K a le n d e r i d e r v iş in e r a s tla d ı. G ü v e n d iğ i d a n ış m a n ı v e a lim N a s îr e d d în T û sî’y e b u n la r ı n k im le r o ld u ğ u n u s o rd u . B u s o ru y a k a rş ılık T û sî, “d ü n y a d a k i f a z la lık la rd ır ” c e v a b ın ı v e rd i. B u n u n ü z e r i n e H ü le g ü h e p s in in ö ld ü r ü l m e s in i e m r e tti v e K a le n d e rîle r ö ld ü r ü l d ü le r 25. H ü le g ü , a n c a k h e p s in i n id a m ın d a n s o n r a , N a s î r e d d în T û sî’y e b u s ö z ü n ü n n e a n la m a g e ld iğ in i s o r m u ş v e N a s îr e d d în : “İn s a n la r, e m a re t, tic a re t, s ın a a t v e z ira a t ( o lm a k ü z e re ) d ö r t ta b a k a d ır la r ; b u n l a r d a n o lm a y a n la r, ( d iğ e rle rin e ) y ü k t ü r ”26 c e v a b ın ı v e rm iş ti. R iv a y e tte n a n la şıld ığ ı ü z e re , b u h e te r o d o k s d e r v iş le r in - e n a z ı n d a n g ö r ü n ü ş le r i itib a r iy le - ş a m a n la r a b e n z iy o r o lu ş la rı H ü le g ü iç in b i r ş e y if a d e e tm e m iş ti. A n c a k , H ü le g ü ’n ü n b u t u t u m u n u n a k s in e , b ir d ö n e m s o n r a ta h ta g e ç e n o ğ lu T e g ü d e r, b u t ü r d e r v iş le re k a rş ı fa rk lı, h a t ta te z a t o lu ş tu r a n b ir t u t u m b e n im s e y e c e k ti. İlh a n lı t a r i h i n i n ile rle y e n y ılla rın d a M o ğ o l e liti ta r a f ın d a n k a b u l g ö r e n v e o ç e v re y e y a k la şa b ile n le r, y e r li d e v le t a d a m la r ı n ın h o ş g ö r d ü ğ ü v e k u r u m s a l (y a h u t k itâ b î ) İs lâ m ’ı b e n im s e m iş m u h ite y a k ın , ıltm lı (m o d e r a te ) s û fîle r id i. A n c a k İ lh a n lı s a ra y ı e tr a f ın d a ik i d e rv iş g r u b u b u lu n m a k ta y d ı: B u n la r d a n ilk i h e te r o d o k s v e y a a n ti n o m i a n o lu p , d e rv iş le r y a h u t f a k ir le r o la ra k b ilin irle rd i; İk in c isi ise ılım lı (m o d e r e te ) v e k u r u m s a l (e s ta b lis h e d ) ş e k lin d e ta n ım la n a b ilm e k te d ir 27. G e rç e k d ü n y a d a n k e n d ile r in i s o y u tla m a , se fıllik /se fa le t, so sy a l 22 H ü s e y in H üsâm e l-D în , A m a s y a T â r ih i, İstan b u l 1 3 2 9 -1 3 3 2 , c. 2, s. 4 06. 23 M u stafa Uyar, “Bir O rtaçağ A n a d o lu Sû fîsi H a k k ın d a Y en i B ulgu lar: A y b e k B a b a Ş e y h m i , E m i r m i ? ”, (B a s kıda). 24 25 Fu ad K öp rülü, T ü r k E d e b i y a t ı n d a İ l k M u t a s a v v ı f l a r , A n k a ra 1 991, s. 19; O cak , K alen derîler, s. 12. K em âl e l- D în A b d el-R ezzâ k b. A h m e d İb n el-F u vatî, e l - H e v â d i s e l - C â m i ’a v e e l - T e c â r i b e l - N â f a f i e l - M i e t i e l- S â b i'a , 26 27 neşr. M u h a m m ed R ızâ eş-Ş eb îb î-M u sta fa C ev â d , B ağd âd 1351, s. 343; O ca k , K a l e n d e r î l e r , s . 67. İb n Fuvatî, H a v a d i s e l - C â m i ' a , s. 3 43. A m ila i, R eu v en , “Su fis a n d Sham ans: S o m e R em arks o n th e Is la m iz a lio n o f th e M o n g o ls in th e Ilk h an ate”, J o u r n a l o f th e E c o n o m ic a n d S o c ia l H is to r y o f th e O r ie n t, 4 2 /1 (1 9 9 9 ), s. 28. ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARININ İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 217 n o r m l a r a k a rş ı g e lm e v e t u h a f e lb ise le r g iy m e , fa k i r l e r i n g e n e l k a ra k te rle ri idi. B u d ile n c i d e rv iş le r ş e ria ta k a rş ı g e lm e k , felsefî v e d in î o la r a k a y k ırı d ü ş ü n c e le r y a y m a k la ith a m e d il m e k te y d ile r28. N is p e te n k u r u m s a l ik in c i g r u b u n , şe rh ay a d a h a ita a tk â r o ld u ğ u sö y le n e b ilir. B u n la r a y n ı z a m a n d a , ılım lı b ir ç ile c ilik (a s c e tic is m ) a n la y ış ın a s a h ip o lu p , u le m â v e y ö n e tic i k e s im ile d iğ e rle r in e n a z a r a n d a h a y a k ın b ir ilişk i iç in d e id ile r. E lb e tte b u ik i g r u b u n b ir b i r in d e n t a m a m e n y a lıt v e a y rı h a y a t s ü r d ü k le r in i id d ia e tm e k y a n lış o la c a k tır. H e r ik i g r u p ta n d a irtib a tı sa ğ la y a n ş a h s iy e tle rin b u lu n d u ğ u n u k a b u l e t m e k g e re k ir29. İ lh a n lı h ü k ü m d a r ı T e g ü d e r m İslâ m iy e t’i k a b u l e t m e s in in m a h iy e ti v e s ü re c i, k o n u m u z d ış ın d a tu tu lm u ş tu r . B u s e b e p le o m e v z u y a g irm e y e c e k , T e g ü d e r m İs lâ m o lm a s ın d a ; h e r n e k a d a r a k im k a ls a d a - d e v le tin İ s lâ m île ş tir ilm e s i ç a b a s ın d a r o l a la n T ü r k s û fî şa h s iy e tle ri ta n ıtm a y a ç alışacağ ız. Z e h e b î’n i n T a r ih e l-ls lâ m is im li e s e rin d e , T e g ü d e r’in d a h a ç o c u k ik e n A h m e d iy y e t a r i k a tı ile ta n ış ıp b u sa y e d e M ü s lü m a n o ld u ğ u n a d a i r b ir k a y ıt y e r a lm a k ta d ır . R iv a y ete g ö re, A h m e d iy y e ş e y h le r in d e n b a z ıla rı, y a n la r ın a T e g ü d e r’i d e a lıp H ü le g u n ü n h u z u r u n d a “a te şin iç in e g ire r e k ” d o ğ a ü s tü ö z e llik le rin i se rg ile m iş le rd i. G ö s te r id e n e tk ile n e n H ü le g ü , T e g ü d e r ’i o n la ra v a k fe tm iş , b u sa y e d e o, d a h a ç o c u k k e n İs lâ m ile ta n ış m ış tı. Y in e Z e h e b î’d e, T e g ü d e r’in A h m e d is m in i a lm a s ın ın se b e b i o la ra k ta r i k a ti n is m i o la n A h m e d iy y e g ö s te r il m e k te d ir 30. B u riv a y e t, g e rç e k liğ i ta rtış ıls a 31 d a , T e g ü d e r’in k ü ç ü k y a ş la rd a n itib a r e n p o p ü le r s û fîle rin e tk is in d e k a ld ığ ın a d a ir f ik ir v e r m e s i b a k ı m ın d a n ö n e m lid ir. T e g ü d e r’in M ü s lü m a n lığ ı k a b u l e tm e s i s ü r e c in i y ö n le n d ir e n ş a h ıs o la r a k k a y n a k la r ın ü z e r in d e ittifa k e ttiğ i k işi, K e m â le d d în A b d u r r a h m a n e l-K e v â şî’d ir. K e m â le d d în A b d u r r a h m a n , A b b a s î h a life si M u s ta ’s ım B illâh (1 2 4 2 -1 2 5 8 )’a a it K a ra c a a d lı b ir m e m lû k u n o ğ lu id i; k a y n a k la ra g ö re, k e n d is i d e b iz z a t İ lh a n lı h a n e d a n ın ın h iz m e tin e fe rrâ ş o la ra k g ir m iş ti32. B u n a ila v e te n e l-N ü v e y rî v e e l-A y n î, o n u n b ir d ü lg e r o ld u ğ u n u s ö y le m e k te d irle r33. A b d u rr a h m a n ’ın m e n ş e i h a k k m d a k i b u riv a y e tle r, o n u n A b a k a ’n ı n s a r a y ın d a s o n r a d a n y ü k se lişin i, a ş a ğ ıd a a n la tıla c a ğ ı ü z e re , u s ta lık la y a p tığ ı h ile v e k a tıd ır m a c a y a b a ğ la m a k ta d ır . R iv a y e tle re g ö re T e g ü d e r, b u h ile le r sa y e s in d e A b d u r r a h m a n ’ın e tk is in e g ir m iş v e M ü s lü m a n o lm u ş tu . 28 O cak , K a l e t ı d e r î l e r , s. 12; K aram ustafa, G o d 's U n r u l y F r i e n d s , s. 2 vd.; A m ita i, S u f i s a n d S h a m a ı ı s , s. 28. 29 A m ita i, S u f i s a n d S h a m a n s , s. 2 8 vd. 30 Ş em s e l- D în M u h a m m e d el-Z eh eb î, T a r i h e l - İ s l â m v e V e f â y â t e l - M e ş â h î r v e e l - A i â m , tah. Ö m er A b d elS elâ m T ed m û rî, B ey ru t 2 0 0 0 , c. 5 1, s. 140. 31 32 A m ita i, T h e C o n v e r s i o n o f T e g ü d e r I l k h a n t o İ s l a m , s. 1 7 -1 8 . Kutb e l- D în M û sa b. M u h a m m e d el-Y û n în î, Z e y l M i r ’â t e l - Z a m â n , H yd erab ad 1960, c. 4, s. 215; İbn el-Fu vatî, e l - H a v â d i s e l - C â m i ' a , s. 431; H alil ibn A yb ek el-S a fe d î, K i t â b e l - V â f î b i e l - V e f e y â t , tah. A h m e d A rnavût-T ürkî M ustafa, B eyru t 2 0 0 0 , c. 18, s. 189. A m ita i, İb n el-Fu vatîîd eki “. . . k â t ı e e h û h u m e m l û k e n R û m i y y e n .. ." ib a resin e dayanarak, A b d u rrah m an ’ın G rek y a h u t Türk o la b ileceğ in i sö y lem ek ted ir. L an e ( E a r l y M o n g o l R u le in T h ir te e n th - c e n tu r y Ira n : A P e r s ia n R e n a is s a n c e , N e w York 2 0 0 3 . s. 2 4 2 ) is e , sa d ece A m ita i’ın y u k arıd ak i y o r u m u n u esas alarak, A b d u rra h m a n in bir G rek o ld u ğ u n u sö y lem ek te d ir. A n ca k , el-Y û n în î (Z e y l, c. 4, s. 2 1 5 ) v e el-S afed î ( V â f î, c . 18, s. 1 8 9 )’d e g eçtiğ i üzere, b a b a sın ın is m in in K a r a c a o ld u ğ u n u dikkate alırsak, A b d u rra h m a n in A n a d o lu lu bir G rek’in d e ğ il, bir Türk m em lû k u n o ğ lu o ld u ğ u n e tic e sin e varm aktayız. 33 Şihâb e l-D în A h m e d b. 'Abd el-V a h h âb e l-N ü v ey rî, N i h a y e t e l - E r a b f i F ü n û n e l - E d e b , tah. M u stafa Fev v â z -H ik m e t K eşlî Fevvâz, B ey ru t 2 0 0 4 , c. 27, s. 271; B ed r e l-D în M a h m û d el-'A yn î, I k d e l - C u m â n f t T a r i h E h l e l-Z a m â n (6 6 5 - 6 8 8 /1 2 6 6 -1 2 8 9 ), M . M u h a m m ed E m în , K ahire 1977, s. 296. 218 M USTAFA UYAR A b d u r r a h m a n ’ın M u s u l’u n ö n e m li m is tik le r in d e n Ş e y h ü l is lâ m M u v a ffa k ü d d în A h m e d b. Y û s u f e l-K e v â şî’d e n (öl. 6 8 0 /1 2 8 1 ) e ğ itim a ld ığ ım b ilm e k te y iz . B u y ü z d e n Ş ey h A b d u r r a h m a n , K e v â ş î n is b e s iy le d e a n ılm a k ta y d ı34. M e m lû k k a y n a k la rı, T e g ü d e r’in d a h a ç o c u k v e y a g e n ç ik e n b u ş e y h in n ü f u z u n a g ird iğ in i v e M ü s lü m a n o ld u ğ u n u s ö y le m e k te d irle r35. A b d u r r a h m a n , k a y n a ğ ın if a d e sin e g ö re , s a d e ce ş e h z a d e T e g ü d e r’i d eğ il, b ir ç o k M o ğ o l g e n c in i d e n ü f u z u a ltın a a lm ış tı36. Ö y le k i “t ü m M o ğ o l k a v m i o n u n e tr a f ın d a to p la n m ış id i”37. M e m lû k k a y n a k la r ın ın b ir ç o ğ u , A b d u r r a h m a n ’ı ş a rla ta n , h o k k a b a z , h ile ile M o ğ o lla rı k a n d ı r a n v e İslâ m ’a y ö n e lte n b ir şa h ıs ş e k lin d e ta s v ir e d e r 38. M o ğ o l h a n ı m la r ı ( h a v â tîn ) ü z e r in d e k i e tk is in in m e n ş e in i te şk il e d e n s ih r in ( ‘ilm e l-s îm iy â ) A b d u r r a h m a n ’a, şe y h i M u v afF a k ü d d în K ev âşî ta r a f ın d a n ö ğ re tild iğ i riv a y e t o lu n m a k ta d ı r 39. A b d u r r a h m a n , İ lh a n A b a k a z a m a n ın d a M o ğ o l e litin in v e ö ze llik le d e sa ra y h a n ı m l a r ı n ın te v e c c ü h ü n ü k a z a n a r a k y ö n e tic i ta b a k a y a y a k la şm a y ı b a ş a rm ış tı. Ç e v re s in e g ird iğ i h a tu n l a r a ra s ın d a , T e g ü d e r’in a n n e s i d e b u lu n m a k ta y d ı40. O n u n b u te v e c c ü h ü k a z a n m a s ın d a , e lb e tte g ü ç lü v e k a r iz m a tik b ir k işiliğ e sa h ip o lm a s ı ö n e m li b ir fa k tö rd ü r. A b d u r r a h m a n , n e b ir ‘â lim n e d e k a r iz m a s ın ı v e n ü f u z u n u a r tı r m a k iç in h ile v e el ç a b u k lu ğ u k u lla n a n b ir i id i. A n la ş ıld ığ ın a g ö re b u ş a h ıs k u r u m s a l, o r to d o k s y a h u t k i tâ b î b i r e k o lü n ü y e si o lm a d ığ ı g ib i ‘u le m â d a n d a d e ğ ild i41. T e g ü d e r, h ü k ü m d a rlığ a g e ç tik te n s o n r a d a b u tip sû fîle r ile iliş k is in i d e v a m e t tir m iş tir 42. H a tta a ş a ğ ıd a g ö rü le c e ğ i ü z e re o n u n , b ir d e n d a h a fa zla k a r iz m a tik k iş i liğ in n ü f u z u a ltın d a u z u n s ü re k a ld ığ ın a d a ir m a lu m a ta s a h ib iz 43. 34 İb n el-Su kâ'î, T â li K i t â b V e f a y â t e l - A ' y â n , tah. Jacqu eline Su blet, D ım a ş k 1 974, s. 106; V assâ f is e o n u R âfî'î n is b e si ile zikreder, bk z. ‘A b d e l-A llâ h b. Fazl e l-A llâ h el-Ş îr â zî Vassâf, T e c z i y e t e l - E m s â r v e T e z c i y e t e l - A s â r , T ahran 12 69, s. 110. 35 İbn e l-D ev â d â rî, K e n z e l - D u r a r v e C a m i ' e l - G u r a r , tah. U lrich H a a rm a n , K ahire 1971, c. 8, s. 263; N a sır elD în M u h a m m e d b. 'A bd el-R a h îm b. el-Fu rât, T a r i h İ h t ı e l - F u r â t , ta h . K o n sta n tin Z urayk, B ey ru t 1 936, c. 7, s. 2 7 8 . 36 e l-N ü v ey rî, N i h a y e t e l - E r a b , c. 27, s. 272. 37 M u h y î e l- D în İb n A b d el-Z â h ir, T e ş r i f e l - E y y â m v e e l - 'U s û r f i S i r e t e l - M e l i k e l - M a n s û r , ta h . M u râd K â m il-A li e lN e c c â r , Ş erike el-A ra b iy y e el-T ibâ'at v e e l-N e ş r 1961, s. 48; d -'A y n î, ' I k ıl e l - C u m â n , s. 296. 38 e l-A y n î, 'I k d e l - C u m â n , s. 296; el-D ev â d â rî, K e n z e l - D u r a r , c. 8, s. 2 6 2 -3 ; İbn el-Fu rât, T a r i h İ b n e l - F u r â t , c. 7, s. 278; İbn A b d el-Z âh ir, T e ş r i f e l - E y y â m , s. 49. 39 el-Y û n în î, Z e y l , c. 4 , s. 1 0 4 -1 0 5 ; İb n el-Fu rât, T a r i h İ b n e l - F u r â t , c. 7, s. 278; el-S afed î, V â f i, c . 18, s. 189; İb n el-Fu râ t ve İb n el-D e v â d â r î’y e gö re, b u ik i şey h bir s i m y a kitab ı h a zırlam ışlard ı. K evâşî da h a so n r a A b d u rra h m a n ’d an , b u kitabı “n eh ir d e yık a m a k su retiyle” im h a e tm e s in i istem iş, an ca k A b d u rra h m a n kita b ı im h a e tm e y ip k e n d in e sak la m ıştı. R ivayete göre şeyh , b u kitap ü ze r in d e ih tisa s ile ih tiva ettiğ i b ilg ileri ku llan ara k İlh a n lı h a tu n la rın ı, ö z e llik le T egü d er’in a n n esin i etk ile m işti, bkz. İbn el-Fu rât, T â r i h İ b n e l - F u r â t , c . 7, s. 278 ; İb n el-D ev â d â rî, K e n z e l- D u r a r , c. 8 , s. 2 6 2 -3 . İbn A b d el-Z âhir, T e ş r i f e l - E y y â m , s. 49. 40 İbn el-Fu rât, T â r i h İ b n e l - F u r â t , c . 7, s. 278; İb n el-D ev â d â rî, K e n z e l - D u r a r , c. 8, s. 263; A m ita i, T h e C o n v e r s io n o f T e g ü d e r , s. 2 1 - 2 2 . 41 A m ita i, S u f i s a n d S h a m a n s , s. 3 0. 42 A h m e d T egü d er’in etra fın d a b u lu n a n d in î şa h siy etleri an latırk en H a m d el-A llâ h M ü stev fı, m a ıız û m bir şek ild e şö y le d em ek ted ir : “. . . b e n e z d î k - i â n n â m v e r - ş e h r i y â r / ş u y û h v e K a l e n d e r - i b e d i b î ş o m â r . . . ”, b k z. H a m d el-A llâ h M ü stev fı K a zv în î, Z a f e r - n â m e , tah. M an sû re Ş erefzâ d e-M eh d î M ed â in î, T ahran 1388, s. 88. 43 A m ita i, Th e C o n v e r s i o n o f T e g ü d e r , s. 2 2 . ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 219 Y u k a rıd a a n la tıla n la rd a b a r iz o la n şey, T e g ü d e r’in İs lâ m ile ilk ta n ış m a s ın ın p o p ü le r sû fî b ir ç e v re d e c e re y a n e ttiğ i ve b u n u n , ta h ta o tu r m a s ın d a n b ir sü re ö n c e g e rç e k le ştiğ id ir. B u k o n u d a k a y n a k la r d a n e lim iz e g e ç e n k ü ç ü k b ilg ile r ışığ ın d a , y e n i Ilh a n ’ın b u ç e v re d e v a k it g e ç ird iğ i o rta y a ç ık m a k ta d ır . Ş ey h A b d u r r a h m a n ’ın , T e g ü d e r ü z e r in d e u z u n s ü r e li b ir n ü fu z a s a h ip o ld u ğ u b ilin m e k te d ir . A b d u r r a h m a n , İ l h a n a d in î d a n ış m a n lık y a p m ış, d in î id a re v e d e v le t iş le rin d e b ü y ü k itib a r k a z a n m ış tı44. T e g ü d e r o n a h ü r m e t in d e n ö tü r ü , T ü rk ç e b a b a d iy e h ita p e tm e k te id i45. B a ş ın ın ü z e rin d e , h a k ik a tte b ir h ü k ü m d a r lık a la m e ti o la n ç e tr (citr) ta ş ım a s ın d a n , A b d u r r a h m a n ı n y ü k s e k b ir m e v k id e b u lu n d u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır 46. A y rıc a ü lk e n in tü m v a k ıfla rı, o to rite s i g e n işle y e n A b d u r r a h m a n ’ın n e z a re tin e v e r ilm iş ti47. B u n u n y a n ın d a , y e tk i v e s o r u m lu lu k la r ı a ç ık ç a b e lli o lm a m a k la b irlik te , Ş e y h e l-îs lâ m p a y e s in i d e e d in m iş id i48. Ş ey h A b d u r r a h m a n , A h m e d T e g ü d e r d ış ın d a M o ğ o lla rın ç o c u k la rın ı d a n ü f u z u a ltın a a lm a k ta y d ı49. D iğ e r b i r d e y işle , M o ğ o l g e n ç n e s lin d e n b a z ıla rı İslâ m ’ın s ö y le m in i c az ip b u l m a k ta y d ı k i b u d u r u m , M o ğ o l e liti a r a s ın d a h u z u r s u z lu ğ a se b e b iy e t v e re c e k ti50. A b d u r r a h m a n ı n T e g ü d e r ü z e r in d e s a d e c e d in î d eğ il, siy asî e tk ile r in in d e o ld u ğ u k a y n a k la ra y a n s ım ış tır. Ş ey h A b d u r r a h m a n ı n siy asî m a n a d a k i g ö re v i, T e g ü d e r ta r a f ın d a n M e m lû k s u lta n ı K a la v u n ’a elçi o la ra k g ö n d e rilm e s id ir. A b d u r r a h m a n , R e b n ı’l evvel 6 8 2 / H a z ir a n 1 2 8 3 ’e ta r i h le n e n v e İ lh a n T e g ü d e r’e a it b ir m e k tu p la T e b riz ’d e n D ım a ş k ’a d o ğ r u y o la çık tı. B u ş e y h in riy a s e t e ttiğ i h e y e t, 12 Z î’l- h ic c e 6 8 2 /2 M a r t 1284 ta r i h in d e D ım a ş k ’a u la ştı. K a la v u n ’u n k e n d ile r i ile g ö rü ş m e y i e rte le m e s i ü z e r in e h e y e t, 12 C e m â z îy e ’l- â h ir 6 8 3 /2 6 A ğ u sto s 1284 ta r i h in e k a d a r D ım a ş k ’ta b e k le tild i51. B u s ıra d a İ lh a n A h m e d T e g ü d e r ile y e ğ e n i Ş e h z a d e A r g u n a r a s ın d a v u k u b u la n ç e k iş m e s o n u ç la n m ış ; A r g u n (1 2 8 4 -1 2 9 1 ), a m c a s ın ı ö ld ü r e r e k ta h tı ele g e ç irm iş ti52. 44 Kari Jahn, T a ' r î h - i M u b â r a k - i G â z â n i d e s R a s i d a l - D i n F a d l a l l â h A b î l - H a i r , G e s h i c h t e d e r I l h â n e A b a ğ a b i s G a ih â tü M o u to n -S -G ra v en h a g e 1957, s. 4 6 -4 7 ; Vassâf, T e c z i y e t e l - E m s â r , s. 110; İbn 'Abd (1 2 6 5 -1 2 9 5 ), el-Z âh ir, T e ş r i f e l - E y y â m , s. 48; el-Y û n în î, Z e y l , c. 4, s. 2 1 1 , 215; İb n el-D ev â d â rî, K e r i z e l - D u r a r , c. 8, s. 263; el-S afed î, V â f î, c. 18, s. 189; e l-N iiv ey rî, N i h a y e t e l - E r a b , c. 2 7 , s. 271; Baybars el-M a n sû rî, K i l â h e l - M ü l û k i y y e f ı e l- D e v le t e l- T ü r k iy y e , neşr. ‘A b d e l-H a m îd Salih H a m d a n , K ah ire 1987, s. 109; el-'A yn î, 'I k d e l - C u m â n , s. 296 . 45 46 R asid al D în F ad lallâh , A b â ğ â b i s G a i h â t ü , s. 4 7. İbn el-D cv â d â rî, K e n z e l - D u r a r , c. 8, s. 263; İbn el-Fu rât, o n u n tıpkı h ü k ü m d arla r g ib i s i l â h d â r ı m n ve c e m e d â r m ın da o ld u ğ u n u sö y lem ek te d ir, bkz. İbn el-Fu rât, T a r i h İ b n e l - F u r â t , c. 7, s. 278. 47 V assâf, T e c z i y e t e l - E m s â r , s . 110; e l-N ü v ey rî, N i h â y e t e l - E r a b , c . 2 7, s. 2 71. 48 B aybars el-D ev â d â r, Z u b d e t e l - F i k r e f i T a r i h e l - H i c r e , ta h . Z u b ey d e M u h a m m ed 'Atâ, Şerike e l-M e d în e 49 e l-N ü v ey rî, N i h â y e t e l - E r a b , c. 2 7, s. 272. 50 K a zv în î, Z a f e r - n â m e , s. 88; A m ita i, T he C o n v ersio n o f T egüder, s. 38; B erto ld Spulcr, İ r a n M o ğ o l l a r ı , S i y a s e t , 139 4, c. 9, s. 204; V assâf, T e c z i y e t e l - E m s â r , s. 110. İd a r e v e K ü ltü r İlh a n lıla r D e v r i, 1 2 2 0 -1 3 5 0 , 51 T a r ih İ b n e l-F u r â t, c . M ü lû k , 8, s. 5-6; T akî e l-D în A h m e d b. 'A lî el-M a k rîz î, K i t â b e l - S ü l û k l i M a r i f e t D ü v e l e l - tas. M u h a m m e d M u stafa Z iyâd e, K ahire 2 0 0 6 , c. 1, s. 7 2 2 -2 3 ; G regory A bûT -Farac, A b û ’l - F a r a c T a rih i, ç e v . 52 çev. C em a l K öp rü lü , A nk ara 1987, s. 204. R asid a l-D ın Fad lallâh , A b â ğ â b i s G a i h â t ü , s. 49; İb n el-D ev â d â rî, K e n z e l - D u r a r , c. 8, s. 263; İb n el-Fu rât, Ö m e r R ıza D o ğ ru l, A n k ara 1987, c. 2, s. 6 1 1 -6 1 2 . Spuler, İ r a n M o ğ o l l a r ı , s. 89 vd.; K anat, "İlhanlı H ü k ü m d a rı T ek ü d a rîn M ü slü m a n lığ ı K a b u lü ...”, s. 2 4 2 -2 4 3 . A yrıca, A b d u r r a h m a n ın sey a h a tin e, M em lû k toprak ların da n a sıl k a rşıla n d ığ ın a ve ora d a ik a m etle r in e dair ay rıntılı b ilg i iç in bkz. K anal, “İlhanlı Fiükü m darı T c k ü d a rin M ü slü m a n lığ ı K ab u lü ...”, s. 2 4 2 vd. M USTAFA UYAR 220 İlh a n T e g ü d e r’e , ih tid â e tm e s i fik rin i v e re n kişi b u T ü rk şe y h i idi. G e tird iğ i m e k tu b a , M e m lû k le rin , a r tık M ü s lü m a n o la n M o ğ o lla ra ita a t e tm e le r i ö n ü n d e b ir e n g e l k a lm a d ığ ı m e s a jın ı d a y in e o d ik te e ttir m iş ti. S ö z k o n u s u m e k tu p ta b a rış ç a ğ r ıs ın d a n d a h a z iy a d e ü l t i m a to m m e sa jı v e re n b u şe y h , M e m lû k la rc a h iç d e iyi k a r ş ıla n m a m ış tı53. K e n d isin e , M e m lû k h ü k ü m e ti ta r a f ın d a n iyi m u a m e le e d ild iğ i y ö n ü n d e k i b a z ı m a lu m a t, İ b n A b d ü z z â h ir ’in r i v ay eti v e h a p s e d ild iğ i z i n d a n d a 28 R a m a z â n 6 8 3 /8 A ra lık 1284 ta r i h in d e ö ld ü ğ ü g e rç e ğ i ile ç e liş m e k te d ir 54. B u n a ilav e te n , İb n A b d ü z z â h ir ’e g ö re Ş ey h A b d u r r a h m a n k ib irli v e g u r u r l l b ir şe k ild e s u lta n ın h u z u r u n a g e lm iş, a d e t o ld u ğ u şe k liy le y e re e ğ ilm e m işti. B u n u n ü z e rin e y ere d o ğ r u o d e r e c e ş id d e tle e ğ ilm e y e z o r la n m ış tı k i, “n e r e d e ise u z u v la rı p a rç a la n a c a k tı”55. Ş âfı‘ b. A lî, T e g ü d e r’in M e m lû k s u lta n ı K a la v u n ’a elçi g ö n d e r m e s in i, 1 2 8 1 ’d e H u m s ’ta k i y e n ilg id e n s o n r a “k ö tü d u r u m d a b u lu n a n M o ğ o l o r d u s u n u n h a trı iç in ”, A b d u r r a h m a n ’ın y a p tığ ı ta v siy ey e d a y a n d ı r ır 56. B u g ir işim , I lh a n ’ın ta h ta o tu r m a s ın d a n b ir k a ç a y s o n r a g e r ç e k le ş m iş o lu p k ısa s ü r e n d ö n e m i b o y u n c a a la k a d a r o la b ild iğ i te k h a ric î m e se le id i57. B u ra d a , b ir p a r a n te z a ç ıla ra k , şu s o r u s o r u la b ilir: A c a b a b u sû fî k iş ilik le r h a r ic in d e T e g ü d e r ’in m u h i tin d e v e M o ğ o lla rın g e n e ld e is tih d a m e tm e y i y e ğ le d ik le ri İ ra n lı-y e rli b ü r o k ra s i iç in d e , ih tid â h a d is e s in i y ö n le n d ire b ile c e k M ü s lü m a n k im s e le r y o k m u y d u ? E lb e tte v a r idi: B u n la rın e n ö n e m lis i, y u k a r ıd a is m in i z ik re ttiğ im iz , s â h ib -i d îv â n Ş e m s e d d în M u h a m m e d e l-C ü v e y n î’d ir. A n c a k , T e g ü d e r’in ih tid â s ın d a v e İs lâ m î e ğ itim s ü r e c in d e o n u n e tk in o lm a d ığ ın ı g ö rm e k te y iz . T e g ü d e r’in ik tid a r a g e lm e si ö n c e s in d e , C ü v e y n î k a r d e ş le r in o n u n la h u s u s î b ir ilişk ile ri o ld u ğ u n a d a ir ik n a e d ic i b ir d e lil d e y o k tu r. N e İ lh a n lı iç in d e ve n e d e d ış a r ıd a n b ir m ü e llif, Ş e m s e d d în ’in b u k o n u d a k i r o lü n e d e ğ in ir 58. A b d u r r a h m a n ’ın , h e te r o d o k s d e rv iş le re d a h a y a k ın b ir p o z is y o n u b u lu n d u ğ u n u , k u r a lc ı/ n o r m a t iv e d eğ il, ıl ım lı/m o d e r a te b ir m e ş r e b in in o ld u ğ u n u v a rs a y d ığ ım ız ı d a h a ö n c e sö y le m iş tik . P ek i, b ö y le b ir v a r s a y ım a , y a n i A b d u r r a h m a n ı n h e te r o d o k s g r u p la r a d a h a y a k ın ol d u ğ u s o n u c u n a u la ş m a m ız ı sa ğ la y a n h u s u s n e d ir? C e v a b ı, y in e b ir T ü rk şa h ıs v e b ir h e r e tik o ld u ğ u n u a n la d ığ ım ız îş â n H a ş a n M e n g li’n in A h m e d T e g ü d e r’in y a k ın ın d a b u lu n m a s ı ile v e re b iliy o ru z . 53 M ek tu b u n g en iş tahlili, g ö n d e r ilm e se b eb i v e verd iği m esaj h a k k ın d a d etaylı in c e le m e için bk z. A llo u ch e, “T eg u d ers U ltim a tu m lo Q a la w u n ” s. 4 3 7 4 4 6 (T ürkçe te rcü m esi için bkz. “T egü d er’in Kalavun'a Ü ltim a to m u ”, çev. M u stafa Uyar, D i l ve T a r ih C o ğ r a f y a D e r g i s i , 4 6 /1 [2 0 0 7 ], 2 4 3 -2 5 4 ) ; A m ita i, T h e C o n v e r s i o n o f T eg ü d er, s. 30. 54 R asıd al-D ırı Fadlallâh, A b â ğ â b i s G a i h â t ü , s. 49; el-M ak rîzî, K i t â b e l - S ü l û k , c. 1, s. 7 23. 55 İbn A bd el-Z âhir, T e ş r i f e T E y y â m , s. 69. 56 Şâfı b. 'Alî el-K âtib, K i t â b e l - F a z l e l - M â s û r m i n S î r e t e l - S u l t â n e l - M e l i k e l - M a n s û r , lah . Ö m er A bd el-S clâ m T edm ûrî, S ayd a-B eiru t, 1998, s. 93; A m ita i, T h e C o n v e r s i o n o f T e g ü d e r , s . 23. 57 Sp u ler İ r a n M o ğ o l l a r ı , s. 8 9 -9 0 . 58 A m ita i, T h e C o n v e r s i o n o f T e g ü d e r , s. 24. ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARININ İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 221 R e ş îd e d d în e g ö re î ş â n 59, İb n B ez z âz ’ın z ik re ttiğ i şe k liy le ise H a ş a n M e n g li (M e n li)60, b ir K a le n d e ri şe y h i o la n B ab i Y a k û b ’u n m ü r i tle r i n d e n d i61. îş â n H a ş a n M e n g li’n in ik a m e tg â h ı, A h m e d T e g ü d e r’in s a ra y ç a d ır ın ın b itiş iğ in d e y e r a lm a k ta y d ı; A h m e d T e g ü d e r, “d e v le t u m û r u n u h iç e s a y a r a k ”, d e v a m lı b ir şe k ild e M e n g li’n i n ç a d ır ın d a s e m a i a r a k a tılm a k ta y d ı, îş â n M e n g li’y e k a r ın d a ş 62 d iy e h ita p e d e n v e h ü r m e t b e s le y e n A h m e d T e g ü d e r, o n u n e tk is i ile 1284 y ılın d a B ab i Y a'kûb’u v e m ü r i tle r i n i z iy a re t e tm iş , A rg u n ’a k a rş ı y ü r ü tt ü ğ ü m ü c a d e le s in d e o n d a n y a r d ım is te m iş ti63. îş â n H a ş a n M e n g li’n in İ l h a n a y a k ın lığ ı v e o n u n ü z e r in d e k i n ü fu z u , h ü k ü m d a r l ık ç ev r e s in d e n u z a k d u r m a y ı fa z ile t s a y a n s û fî Z â h id îl e r ta r a f ın d a n h o ş k a rş ıla n m a m a k ta y d ı. B ir Z â h id î o ld u ğ u n u b ild iğ im iz m ü e llif İb n B ez z âz 64, M e n g li’n in Z â h id île re iftir a e d e r e k İ lh a n A h m e d T e g ü d e r’i o n la ra k a r ş ı k ış k ır ttığ ın d a n b a h s e tm e k te d ir. î b n B ez z âz ’a g ö re M e n g li, T e g ü d e r’e Ş ey h Z â h id ’in o ğ lu C e m â le d d în A lî’n in , K a le n d e r île r d e n k ır k k işiy i ö ld ü r t tü ğ ü n ü sö y le m işti. B u y o lla İlh a n A h m e d T e g ü d e r’i Z â h id île r e elçi g ö n d e r ip k ıs â s ta le b in e ik n a e tm e y e ç a lışıy o rd u . H a tta k a y n a ğ a g ö re , M e n g li’n in İ lh a n ü z e r in d e k i e tk is i o d e re c e id i k i T e g ü d e r, A r g u n is y a n ı b e r t a r a f e d ilir e d ilm e z , b iz z a t k e n d is in in g id ip “Z â h id île r s ü la le s in in k ö k ü n ü k a z ıy a c a ğ ı” s ö z ü n ü v e rm iş ti65. 59 R asîd a l-D în Fadlallâh, A b â ğ â b is G a ih â tû , s. 47; Îş â n , Farsçada ü ç ü n c ü ço ğ u l şa h ıs za m iri o lu p a yn ı z a m a n da bir ta ltif ibaresidir. O rta A sya’da, O rta ça ğ d a n itib aren ş e y h v e m ü r ş id a n la m la rın d a d a k u lla n ılm a k ta d ır, bkz. W. B arthold, “îsh â n ”, E n c y c lo p e d ia o f İs la m (S e c o n d E d it io n ), L eid en 1978, c. 4 , s. 113; Faruk S ü m er ‘A n a d o lu ’d a M o ğ o lla r”, S e lç u k lu A r a ş tır m a la r ı D e rg isi, I, A n k a ra 1969, s. 56, d ip n o t 2 8 . 60 T evek k ü lî b. İsm a'îl B ezzâ z (İb n B ezzâ z E rdebilî), S a v fe t e l-S a fâ , tas. G u lâ m rızâ T abâtabâyî M ecd , T ahran 1 3 7 6 , s. 21 7; İb n B ezzâ z E rdebilî, h iç h a zetm ed iğ i îşân H aşan M e n g li’n in is m in i, ta ltif n işa n esi o la n îş â n ta b ir in i k u lla n m a k sızın v erir k en (s. 2 1 7 ), R e ş îd e l D în , a y n ı k işiy i, h ü r m e tin d e n ö tü r ü îş â n M en g li b iç im in d e k a y d etm iştir (A b â ğ â b is G a ih â tü , s. 4 7 ). S te p h a n n o s O rb elia n e se r in d e A h m e d ’in itim a t e ttiğ i ad am la rım sayarken, îş â n M en g li’y i H a şa n M a n li - C h e k h b iç im in d e zikred er, b k z. S tep h a n n o s O rb elia n , H is to ir e d e la S io u n ie , par. M . B ro sset, S a in t-P etersb o u rg 1864, s. 2 3 8 . 61 62 R asîd a l-D în Fadlallâh , A b â ğ â b is G a ih â tü , s. 47; İbn B ezzâ z, s. S a v f e t e l-S a fâ , s. 217. RaSîd a l-D în F ad lallâh , A b â ğ â b is G a ih â tü , s. 47; İlh an A h m e d T egüder, Ş e y h ’A b d el-R a h m â n ’a b a b a , İşan M en g li’y e ise k a r ın d a ş şek lin d e h ita p e ttiğ in i, M em lû k S u ltam K alavun’a g ö n d erd iğ i m ek tu b u n d a b iz za t k en d isi sö y lem ek te d ir. İslâm ’ı k a lk ın d ır m a k ad ın a y a p tık la rın d a n b a h settiğ i k ısım d a , “...ilâ a 'l â ’ k e lim e t el d in v e ıslâ h u m û r e l-m u s li m în ilâ e n e fzâ b a d e e b in â e l-c e y y id ve a h în â el-k eb îr...” d em ek ted ir. B u radan, k en d isi M ü slü m a n o la n T egü d er’in d e v le t k u ru m la rm ı da İslâm î yap ıya d ö n ü ştü r ü r k e n b u ik i Türk şe y h in in tavsiy ele rin e u y d u ğ u anlaşılm aktadır, bk z. el-D ev â d â r, Z u b d e t e l-F ik re , c. 9, s. 2 0 3 . H a m d el A lla h M ü stev fî, T eg ü d er’in on lara b u tarz h itap ed işin i, m a n z û m b iç im d e şö y le anlatm ak tad ır: “...h e m î h â n d e z îş â n y e k i râ p e d e r /y e k î ra b ira d e r, y e k i râ p e s e r ..”, K a zv în î, Z a fe r - n â m e , c. 10, s. 88. A h m e d T egü der’in Ş e y h 'A bd el-R a h m â n ’a b a b a , İşan M en g li’y e is e k a r ın d a ş şe k lin d e h itap e tm e si, İlh a n ın b u ik i Türk ş e y h i a ra sın d a bir h iyerarşi o lu ştu rm a y a m ı çalıştığ ı so ru su n u ak la getirm ek te d ir. Y oksa sa d ece, ya şla rın ı d ik k a te alarak m ı b ö y le b ir h ita p tar zın ı yeğ lem iştir? B u k o n u açık b ir so ru o lara k kalm aktadır. 63 64 R asîd a l-D în Fadlallâh, A b â ğ â b is G a ih â tû , s. 52. B urada, İb n B ezzâ z’ın K ale n d erîlerd en h a z e tm e d iğ in i h a tırla tm a k y erin d e olacaktır. K alen d erîleri tasvir ettiğ i bir b e y tin d e şö y le d em ek ted ir: “h a y v â n - s ıfa tâ n b e ş e k l-i i n s â n / h e m ç û n - i h a y e v â n - i ş ik e m -p e r e s tâ n ”; bkz. İbn B ezzâ z, S a v f e t el-S a fâ , s. 6 56. İşan M en g li v e etr a fın d a to p la n a n K a len d erîlerd en b a h sed erk en d e “.. .c e m 'î e z K a le n d e r ve n ıu v e llih v e e b n â -y i c in s -i îşâ n e z m e r d û m - i b î te m y iz b e r M e n g li c e m 'ş o d e ...” d e m e k tedir, bk z. İb n B ezzâ z, S a v fe t el-S a fâ , s. 218; Y ine, İbn B ezzâ z’ın ifa d esin e g ö re (s. 2 1 8 ), H a şa n M en g li, ib â h a y o lu n u tu tm u ş v e h a şiş k u lla n m a y ı ad et e d in m iş idi: “...H a ş a n M e n g li, ta r i k a -i ib â h a t v e te n â v u l- i h a şiş p îş - g ir ift e b û d . .. ”. (B u cü m le d e g eçen ib âh a terim i için bkz. A h m e t Yaşar O ca k , “T ürk H ete r o d o k si T a rih in d e ‘Z in d îk ’, ‘H â rici’, ‘R afızî’ v e ‘E h l-i B id a t’ D e y im le r in e D a ir B a zı D ü şü n c e le r ”, T a r ih E n s ti tü s ü D e rg isi, XII [1981 19 8 2 ], 5 0 7 -5 2 0 , s. 5 1 8 ). Y in e o n a göre M en g li, A h m e d T eg ü d er’in g ö n lü n ü k a za n m ıştı v e berab erce fi ş k a b u laşm ışlard ı, bkz. İb n B ezzâ z, S a v fe t el-S a fâ , s. 2 1 8 . 65 İb n B ezzâ z, S a v fe t e l-S a fâ , s. 2 1 8 . M USTAFA UYAR 222 A h m e d T e g ü d e r’in K e m â le d d în A b d u r r a h m a n ile îş â n M e n g li’ye o la n ilgisi v e B ab i Y a'kûb’u z iy a r e t e tm e s i g ö z ö n ü n e a lın d ığ ın d a , İlh a n H ü le g ü d e v r in d e v a r o la n h e te ro d o k s k a rş ıtı tu t u m u n a r tık te rk e d ild iğ i g ö rü lü r. A h m e d T e g ü d e r’iıı h e te r o d o k s ve p o p ü le r d ü z e y d e k i b u k işile r ile ç e v re le rin e y a k ın lığ ı, y in e M ü s lü m a n o la n siv il b ü ro k ra s i ile iliş k ile rin in b o z u lm a s ın a se b e b iy e t v e re c e k ti. İ h tid â a r d ın d a n h e te ro d o k s d e r v iş le r e k a rşı b a b a s ın ın b e n im s e d iğ i tu t u m u te rk e tm e si, T e g ü d e r ile M o ğ o l e lif in in a ra s ın ı d a a ç a c a k tı66. B u T ü rk s û fîle rin in A h m e d T e g ü d e r ü z e rin d e k i k ü ltü r e l n ü fu z la rı, d a h a ö n c e sö y le d iğ im iz g ib i, s a d e c e d in î e k s e n li o lm a m ıştır . K e n d is in in M ü s lü m a n o lm a s ı h ase b iy le , Teg ü d e r ’in ç o c u k la r ın ın d a M ü s lü m a n o ld u ğ u n u v a r s a y m a k y a n lış o lm a z . T ü rk ç e d e b ile n A h m e d T e g ü d e r’in , ç o c u k la r ın a A ra p ç a y a h u t F a rs ç a is im le r y e rin e T ü rk ç e is im le r v e rm iş o ld u ğ u n u g ö rü y o ru z . Ü ç o ğ lu n d a n ik isin in is im le ri A sla n c ı v e K a p la n c ı o lu p , b ü y ü k k ız la r ın ın is im le ri ise K ü ç ü k , K ö n c e k 67 ve Ç iç e k id i68. B u ik i T ü rk d e rv iş in ö m ü r le r i p e k u z u n o lm a m ış v e h â m ile r i T e g ü d e r in A rg u n ta r a f ın d a n ö ld ü r ü lm e s i ile s o n b u lm u ş tu r. Y u k a rıd a sö y le d iğ im iz ü z e re A b d u r r a h m a n , d ip lo m a tik b ir g ö rev ile M e m lû k s u lta n ı K a la v u n ’a g ö n d e rilm iş , A h m e d ’in ö ld ü r ü lm e s in in d u y u lm a s ın d a n s o n ra , h a p s e d ild iğ i h ü c r e d e ö lm ü ştü r. îş â n H a ş a n M e n g li d e A rg u n ’u n ta h ta o t u r m a sı s o n r a s ın d a , im tih a n b a h a n e s i ile k a y n a r s u d a h a ş la n m a k su re tiy le id a m e d ilm iş ti69. T ü rk d in î k ü l t ü r ü n ü n M o ğ o lla ra te s irle rin i, p a y ita h t d ış ın d a k i b ö lg e le rd e d e te s p it e t m e k b a z e n m ü m k ü n o la b ilm e k te d ir. İ lh a n lı h â k im iy e ti a ltın d a , a n c a k m e rk e z d e n u z a k b a z ı İd a rî b ir im le rd e d in î m ü e s s e s e le rin işle yişi iç e ris in d e M ü s lü m a n - T ü rk a y â n ve ile r i g e le n le ri ile b irlik te M o ğ o lla rı d a g ö rm e k te y iz . B u n u n b ir ö r n e ğ i, 1272 ta rih li, K ır ş e h ir N û r e d d în b. C a c a v a k fiy e sin d e 70 k a rş ım ız a ç ık m a k ta d ır . M ü e s se se n in M o ğ o lc a ve A ra p ç a o la ra k h a z ır la n a n v a kfiy esi, b a z ı M o ğ o l k u m a n d a n la r ı ta r a f ın d a n d a im z a e d ilm işti. B u r a d a d ik k a ti ç e k e n h u s u s, M o ğ o l k u m a n d a n la r ı n ın , b u k u r u m u n iş le rin e m ü d a h a le e ttik le r in d e e b e d î ta n r ın ın c e z a s ın a ç a r p tır ılm a k g ib i b ir ib a re y i o n a y la y a r a k im z a la m a la r ıd ır 71. İslâ m î ç e rç e v e d e d ü z e n le n e n b u ta rz b ir b e lg e y i ta s d ik e tm e le ri, M ü s lü m a n o lm a m a k la b irlik te b u M o ğ o l e m ir le rin in T ü r k - M ü s lü m a n ç ev re ile y a la n k ü ltü re l iliş k id e b u lu n d u k la r ın ı g ö s te rm e k te d ir. D iğ e r ta ra fta n , C le y h atu ’n u n (B u d is t is m i ile İ r in c in T u rc i [1 2 9 1 -1 2 9 5 ]), ta h ta o t u r d u ğ u n d a M ü s lü m a n o lm a d ığ ı v e s o n r a s ın d a d a ih tid â e tm e d iğ i m a lu m u m u z d u r . A n c a k o n u n , b a z ı T ü rk ş a h s iy e tle r v a s ıta s ı ile d e r v işle ri r ü s û m v e a n g a r y a d a n m u a f t u t tu ğ u n u b ilm e k teyiz. G e y h a tu , b ir f e r m â n ile, E rd e b il y a k ın la r ın d a b u lu n a n N u s r e t-i F a k ire y e a it d e rv iş 66 Spuler, İ r a n M o ğ o l l a r ı , s. 204; A m ita i, S u f i s a n d S h a m a n s , s. 31. 67 K ö n c e k /K ö n ç e k : B itk in in k ö k ü n d ek i yavru k ö k ve saçakları a n la m ın d a Türkçe bir k elim ed ir, bk z. T ü r k D i l K u r u m u D e r le m e S ö z lü ğ ü , A nk ara 1975, c. 8. 68 R asıd a l-D ın Fadlallâh, A b â ğ â b i s G a i h a t ü , s. 43. 69 Ibn B ezza z, S a v f e t e l - S a f â , s. 2 19. 70 V akfiye h a k k ın d a ayrın tılı bilgi için bkz. A h m e t T em ir, K ı r ş e h i r E t n i r i C a c a O ğ l u N u r e d d î r i i n 1 2 7 2 T a r ih li A r a p ç a -M o ğ o lc a V a k fiy e s i, 71 A nkara 1989. Temir, C a c a O ğ lu N û r e d d î n , s. 163. ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 223 d e r g â h ın d a n v e rg i a lın m a m a s ın ı e m re tm iş idi. F e r m a n d a , T ü rk e m îr i B a y ılm ış A k a ’y a a it o lu p v a k fa d ö n ü ş tü r ü le n M e n d iş în k ö y ü n ü n , h e r tü r lü r es m v e a n g a r y a d a n m u a f tu tu ld u ğ u ifa d e e d ilm e k te d ir . F e r m â n ın h a tim e s i, “B ö y le ce b u k ö y m a m u r o la ra k m a h s u lü d e rv iş le r ile, g e le n -g e ç e n in s o f r a s ın a h a r c a n s ın (k i), b u n u n s e v â b ı e b e d î d e v le tim iz in d e v a m ı ü z e rin e o ls u n !” ş e k lin d e d ir 72. Y in e G e y h a tu d ö n e m in d e , k o n u m u z la a la k a lı ilg in ç b ir d e ta y g ö z ü m ü z e ç a r p m a k ta d ır. G e y h a tu ’n u n k ız ı K u tlu ğ M e lik , S afevî h a n e d a n lığ ı n ın k u r u c u s u S a fıy y e d d în Erdfebilî (1 2 5 2 - 1 3 3 4 ) ’n in p ir i Z â h id İ b r a h im ’e h ü r m e t b e s le m e k te id i. B u se b e p le , b ir d e f a s ın d a b u şe y h e y iy e c e k v e b ir h ır k a d a n (c â m e ) m ü te ş e k k il h e d iy e le r g ö n d e r m iş ti. A n c a k b u h e d iy e le r, -k a y n a ğ a g ö re, n e ft m a d e n in d e n s a ğ la n a n h e lâ l g e lir ile s a tın a lın m ış la rd ı Z â h id İ b r â h im ta r a f ın d a n k a b u l e d ilm e m iş ti. H e d iy e le rin re d d e d ilm e se b e b i, ş e y h ta r a f ın d a n şö y le a ç ık la n m ıştı: “... (h e d iy e le r) h e la ld ir, a n c a k T ü rk le şm e , p a d iş a h s o y u n a a it o lm a v e e m irlik -a s k e rlik k o k m a k ta d ırla r, ( b u n la rı a lm a y a ) g ö n lü m ra z ı o lm a m a k ta d ır ...73” B u ra d a , “T ü rk le ş m e ”d e n k a s te d ile n in n e o la b ile c e ğ i s o r u s u a k la g e lm e k te d ir. Ş e y h in if a d e s in d e n İ lh a n lı h a n e d a n ı ve e litle rin in , Z â h id İ b r â h im e k o lü n e n is p e tle d a h a ılım lı (m o d e r a te ) y a h u t h e te r o d o k s o la n , h ü k ü m d a r l ık ç e v re sin e g ir m e k te b e is g ö rm e y e n d e rv iş le re v e ö ze llik le d e T ü rk s û fîle rin e y a k ın lık la rın ın k a s te d ild iğ i a n la ş ılm a k ta d ır. İslâ m ’ı k a b u l e d e n d iğ e r b ir ö n e m li İlh a n lı h ü k ü m d a r ı , G a z a n H a n (1 2 9 5 -1 3 0 4 )’dır. G a z a n H a n ’ın M ü s lü m a n lığ ı k a b u lü v e y a p tığ ı g e n iş ç a p lı r e f o r m la r ın d a e tk is i ile İ lh a n lı D e v le t’i, a r tık İs lâ m î b ir d ö n e m e g e ç m iş b u lu n u y o r d u 74. G a z a n H a n , D e m â v e n d D a ğ ın ı n k u z e y in d e k i b ir k a s a b a o la n L â r’d a , 2 Ş a b â n 6 9 4 /1 7 H a z ir a n 1 2 9 5 ’te b ü y ü k b ir tö r e n ile İs lâ m iy e t’e g ird i. O n u n İslâ m iy e t’e g e ç m e tö r e n i n i g e rç e k le ş tire n şa h ıs, y in e K ü b re v iy y e e k o lü n d e n y e tiş e n S a d r e d d în İ b r â h im b . Sa’d e d d în M u h a m m e d H a m û v e y î’d ir (öl. 13 2 2 )75. G a z a n ın İslâ m iy e t’i k a b u l e tm e d e n ö n c e h e r h a n g i b i r s û fî çe v re ile ir tib a tın ın o lu p o l m a d ığ ı, k a y n a k la ra y a n s ım a m ış tır . A n c a k , G a z a n ı İs lâ m iy e t’i k a b u l e tm e y e ik n a e d e n k işi, o n u n H o ra s a n ’d a k i n a ib i v e k u d r e tli e m îr i N e v r û z ’d u r (öl. 1 2 9 7 )76. G a z a n ı n İslâ m iy e t’e g eçişi 72 A b olala Soudavar, A r t o f t h e P e r s i a n C o u r t s : S e l e c t i o n s f r o m t h e A r t a n d H i s t o r y T r u s t C o l l e c t i o n , N e w York: R izzo li, 1992, s. 34; A b o la la Soudavar, “N o k h o stın l ;a rm â n -i F ârsî-yi Ilk h ân ân ”, M i r a s - i C a v i d â n , V I I I /1, 29, T ahran 1 3 7 9 /2 0 0 0 , s. 3 3 -3 6 (Türkçe tere. O sm a n G. Ö z g ü d e n li, “İlk Farsça İlh a n lı F erm an ı” T ü r k K ü l t ü r ü İ n c e le m e le r i D e r g is i, 73 74 İb n B ezza z, S a v f e t e l - S a f â , s. 899. G azan H an v e reform ları h a k k ın d a ayrıntılı b ilg i için bkz. O. G azi Ö zg ü d en li, M o ğ o l î r a n m d a G e l e n e k v e D e ğ iş im : G a z a n H a n 75 Sayı 6, [2 0 0 2 ], s. 1 8 1 -1 9 0 ). ve R e f o r m l a r ı ( 1 2 9 5 - 1 3 0 4 ) , İstan b u l 2 0 0 9 . B u şe y h v e a ilesi h a k k ın d a ayrın tılı b ilg i için bkz. Jamal J. E lias, “T h e Sufî L ords o f Bahrabad: Sa 'd a l-D in an d Sadr a l-D in H a m u w a y i”, I r a n i a n S t u d i e s , X X V I I /l/4 , 5 3 -7 5 . 76 R a sıd a l-D In Fadlallâh, T a r i h - i M u b â r a k - i G a z a m , s. 79; V assâf, T e c z i y e t e l - E m s â r , s. 316; Ş em s e l-D în hb î 'Abd el-A llâ h M u h a m m e d b . İb râh im b. Ebî B ekr e l-C e z e r î el-K u reşî, T a r i h I l a v â d i s e l Z a m a n v e E n h â ’i h i ve V e fe y â t e l- E k â b ir v e e l- A 'y â n m i n E b n a ih i, ta h . 'Ö m er 'A b d el-S e lâ m T cdm urî, B eyrû t 1998, c. 1, s. 254; İbn H a cer el-A sk a lâ n î, e l - D u r a r e l - K â m i n e , f î A ' y â n e l- M i ' e e l - S â m i n e , B ey ru t 1993, c. 3, s. 213; H a m d e l-A llâ h M ü stev li K a zv în î, T â r î h - i G ü z i d e , ed. ‘A b d el-H ü se y in N e v a î, T ahran 1362, s. 602; K azvînî, Z a f e r - n â m e , s. 261; Spuler, İ r a n M o ğ o l l a r ı , s. 106; M elville, “P â d ish â h -i Islâm ”, s. 1 6 5 -1 6 6 , 169; A m ita i, S u f i s a n d S h a m a n s , s. 32; A. B ö y le , “D y n a stic an d P o litica l H isto ry o f the Il-K h â n s”, T h e C a m b r i d g e 1 l i s t o r y o f I r a n , c. 5, ed. J. A. B öyle, C am b rid ge U n iv ersity Press 1968, s. 378; Ö zg ü d en li, G a z a n H a n v e R e f o r m l a r ı , s. 92 vd. M USTAFA UYAR 224 s ır a s ın d a ic ra e d ile n tö re n , e n a y rın tılı b iç im d e e l-C e z e rî’n in H a v â d is e l-Z a m â n isim li e s e r in d e y e r a lm a k ta d ır . e l-C e z e r î, h a d ise y i b iz z a t S a d r e d d în îb r â h i m ’in a ğ z ın d a n n a k le tm e k te d ir. S a d re d d în İ b r a h im ’e g ö re N e v rû z , G a z a n ın v e z ir i o lu p b ir T ü r k tü r 77. T ö re n s ır a s ın d a , G a z a n ı n N e v rû z ’la T ü r k ç e k o n u ş tu ğ u d a g ö ze ç a r p m a k ta d ı r 78. A n c a k N e v r u z ’u n , M o ğ o lla r ın O y r a t k a b ile s in d e n A r g u n A k a n ın (öl. 1275) o ğ lu o ld u ğ u m a lu m u m u z d u r 79. M e m lû k m ü v e r r ih le r in in T ü r k v e M o ğ o l/T a ta r a y r ım ın ı y a p tık la rın ı b ild iğ im iz d e n , b u ik i te r im in b ir b ir i y e rin e k u lla n ıld ığ ı y a h u t b ir b ir in e k a rış tır ıld ığ ı gibi b ir s o n u c a u la şa m ıy o ru z . B u r a d a n , b a b a s ı d a d â h il, u z u n s ü re H o r a s a n ’d a , T ü r k m u h i tin d e g ö re v y a p a n N e v r û z ’u n a rtık , k ü ltü r e l o la ra k T ü r k le ş tiğ i y a h u t e n a z ın d a n T ü r k o ld u ğ u ş e k lin d e iz le n im v e rd iğ i k a n ı s ı n d ay ız. A y rıc a e l-C e z e r î, b u T ü r k ’ü n F a rs ç a y a n ın d a İs lâ m t a r i h in i v e h ik â y e le rin i, z ü h d iy â tı v e e z k â n iyi b ild iğ in i s ö y le r80. N e v rû z ’u n k e n d is i b ir sû fî şe y h i o lm a m a k la b irlik te , b u l u n d u ğ u k ü ltü re l c o ğ ra fy a d a T ü r k s û fî ş e y h v e d e r v iş le r in e p e k d e u z a k b u lu n m a d ığ ın ı, o n la r ın k ü ltü re l n ü fu z la rı a ltın d a k a ld ığ ım s ö y le m e k , y a n lış o lm a y a c a k tır. İslâ m ’a g e ç m e m e r a s im in i y ü r ü te n S a d re d d în İ b r â h im ’in , G a z a n a h e r h a n g i b ir d in î e ğ i ti m v e rd iğ in e d a ir b ilg i b u lu n m a m a k ta d ır . B u n a d a y a n a r a k M elville, d in î e ğ itim in i N e v r û z ’d a n a lm a s ı d o la y ısıy la G a z a n ın , H a n e fî e ğ ilim li o lm a s ın ın d a h a m u h te m e l o ld u ğ u n u s ö y le m e k te d ir81. M ü s te v fî’n in e s e r in e g ö re, G a z a n H a n ile b irlik te b irç o k M o ğ o l’u n İ s lâ m iy e t’i k a b u l e t m e s in i s a ğ la y a n d iğ e r b ir ö n e m li şah ıs, T ü rk asıllı v e ailesi sû fîlik te y ü k s e k b ir m e rh a le y e u l a ş a n S a'd ed d îtı K u tlu ğ H â c e H a lid î K a zv in î’d i r 82. B u T ü r k ş e y h in in h a y a tı h a k k ın d a ç o k fazla şe y sö y le y e m e m e k te y iz . S a 'd e d d în K u tlu ğ M u h a r r e m 7 2 8 /K a s ım 1327 ta r ih in d e , y e tm iş ü ç y a ş ın d a ik e n v e fa t e tm iş tir. O n u n a k ra b a s ı v e v e z irlik g ö re v i ile G a z a n H a n ’ın h iz m e tin d e b u lu n a n S a d re d d în A h m e d H â lid î Z e n c â n î (öl. 1298) d e , Ilh a n ’ın İs lâ m iy e t’e g e ç m e s in d e e t k isi o la n ş a h s iy e tle rd e n d i83. İ h tid â s ın d a m ü e s s ir o lm a m a k la b irlik te , b a z ı T ü r k sû fî d e r v iş le r in in d e G a z a n ın m u h i tin e g ir d ik le ri g ö rü lm e k te d ir. İyice b ilin d iğ i ü z e re G a z a n H a n , 1303 t a r i h in d e k a r ş ıla ş tığ ı T ü rk şe y h i B a r a k B a b a y a (1 2 5 7 -5 8 -1 3 0 7 ) özel b ir ih tim a m g ö s te r m iş ti84. 77 78 “. . . h u v e r a c u l T ü r k î . . . ”, bkz. el-C ezerî, H a v a d i s e l - Z a m â n , c . l , s. 254; M elv ille, “P â d ish â h -i Islâm ”, s. 162. el-C ezerî, H a v â d i s e l - Z a m â n , c .l , s. 255; el-S a fe d î, G azan H an’ın M o ğ o lc a ve T ü rk çeyi ço k iy i d ereced e k o n u ştu ğ u n u , Farsçayı b ild iğ in i v e A rapçayı d a a n la d ığ ın ı y a zm ak ta d ır, bk z. V â f î, c. 25, s. 120; M elville, “P â d ish â h -i Islâm”, s. 163. 79 Spulcr, İ r a n M o ğ o l l a r ı , s. 106; P. Jackson, "Arğün Âqâ”, E n c y c l o p e d i a o f l r a n i c a , C o lu m b ia 1986. 80 el-C ezerî, H a v â d i s e l - Z a m â n , c . l , s. 254. 81 M elville, “P â d ish â h -i Islâm ”, s. 165. 82 K a zvîn î, T â r î h - i G ü z i d e , s. 6 75. 83 K azvînî, T â r î h - i G ü z i d e , s. 8 0 1 -8 0 2 ; M elville, “P â d ish â h -i İslâm ”, s. 161. 84 A h m et Yaşar O cak , “B arak Baba”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı I s l â m A n s i k l o p e d i s i , İstan b u l 1992, c. 5, s. 6 1 -6 2 ; B ernard L ew is, “B arâk Bâbâ”, E n c y c l o p e d i a o f İ s l a m ( S e c o n d E d i t i o n ) , L eid en 1960, c. 1, s. 1031; H . Algar, “Barâq Bâbâ” E n c y c l o p e d i a o f l r a n i c a , C o lu m b ia 1988, c. 3, s. 7 5 4 -5 7 5 ; K aram ustafa, G o d s U n r u l y F r i e n d s , s . 6 2 -6 3 . ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 225 G a z a n H a n d ö n e m in d e , İ lh a n la r ın İs lâ m iy e t’e g eçiş s ü re ç le rin d e ılım lı şa h s iy e tle re ya k m o lu ş la r ın ın s e b e b in i a ç ık la y a n ik i ö n e m li v a k ıa m e y d a n a g e lm iş tir: B u n la r d a n b irin c is i G a z a n H a n ’ın , b a b a s ı İ lh a n A r g u n ’u n e ş le rin d e n B u lu ğ a n H a tu n ile n ik â h ın a c e v â z v e rilm e b iç im id ir . M o ğ o l g e le n e ğ i, b a b a n ın e ş le r in d e n b ir i ile e v le n m e y e iz in v e rirk e n , İs lâ m î g e le n e k b u ta r z b ir ev liliğ i re d d e tm e k te y d i85. M ü s lü m a n lığ ı k a b u l e d e n v e İ r a n m e m le k e tin d e “İslâ m ’ın b a y ra ğ ın ı” te k r a r y ü k s e lte n P â d iş â h -i İs lâ m , ç o k is te d iğ i B u lu ğ a n H a tu n ile b u ta r z b ir e v liliğ i n a s ıl g e rç e k le ştire b ile c e k ti? B u r a d a ılım lı, k a ta liz ö r m a h iy e tte k i ş a h s iy e tle r d e v re y e g ir e re k b ir ç ö z ü m ü re tm iş le rd i. Ç ö z ü m şu y d u : “G a z a n ı n b a b a s ı A r g u n M ü s lü m a n o lm a d ığ ın d a n , B u lu ğ a n H a tu n ile n ik â h ı m e ş r u d e ğ ild i v e g e ç e rsiz d i; d o la y ısıy la G a z a n ın b u h a t u n ile e v le n m e s in d e şer'en b ir s a k ın c a y o k tu .”86 B u ç ö z ü m , k a y n a ğ ın ifa d e sin e g ö re , h a t u n la e v le n m e y i ç o k is te y e n G a z a n H a n ’ın “te k r a r e sk i d in i n e d ö n m e s in e m a n i o lm u ş tu ”87. İ k in c i ö r n e k ise, G a z a n H a n ’ın , M ü s lü m a n o ld u k ta n s o n r a e sk i M o ğ o l d in î a d e t, g e le n e k v e ritü e lle r in i s ü r d ü r m e s in e r a ğ m e n , İslâ m î g e le n e ğ e b a ğ lı m u h i tte n o lu m s u z b ir t e p k i a lm a y ışıd ır. O n u n , ö n c e k i d in in e a it o lm a k ü z e re , b ir a ğ a c a n iş a n e le r b a ğ la y ıp a ğ a c ın e tr a f ın d a a s k e rle ri ile b irlik te ra k s e ttiğ i (b â le şk e riy â n z îr - i â n d e r a h t d e r r a k s â m e d ) , e sk i ta n r ıs ın a (b â h o d â - y i k a d î m ) z a fe r iç in y a k a r d ığ ı, s o n r a s ın d a ise İs lâ m î u s u ld e ib a d e t e t ti ği, R e ş îd e d d în ta r a f ın d a n k a y d e d ilm iş tir 88. A n c a k ç o k d a h a s o n ra , o n u n s e n k r e tik y a p ıd a k i b u in a n c ı, k a rd e ş i v e h a le fi o la n O lc a y tu H ü d â b e n d e (1 3 0 4 -1 3 1 6 ) ta r a f ın d a n M e m lû k S u l t a n ı n a g ö n d e r d iğ i b ir m e k tu p ta , şö y le ifa d e e d ile c e k ti: G a z a n , “z â h ir e n M ü s lü m a n , fa k a t g e rç e k te 'k â fir id i” 89. B e n z e r d u r u m la r , A h m e d T e g ü d e r’in te r c ih le r in d e d e e tk ili o lm u ş tu r. S ö zg e lim i, A h m e d T e g ü d e r’in ş a ra p iç m e k te n k a ç ın m a k la b irlik te , k ı m ı z iç m e y e d e v a m e ttiğ in i90, a n c a k b u â d e tin in d in î m u h i t i iç in b i r s o r u n oluşturmadığını g ö r ü y o r u z 91. T a n ım la d ığ ım ız sü re ç te , b a z ı M o ğ o lla rın , y a n i îlh a n lı D e v le t in in k u r u lm a s ın d a n s o n r a d o ğ a n g e n ç le rin , g id e re k a r ta n b i r ş e k ild e tâ b ile r in in h â k im k ü lt ü r ü n e v e d in i n e y ö n e l- 85 el-S a fed î, V â f t, c. 2 5 , s. 123. 86 el-S a fed î, V â f î, c. 2 5 , s. 122 -1 2 3 ; el-A sk a lâ n î, e l - D u r a r e l - K â m i n e , c. 3, s. 213; R eu v en A m ita i-P reiss, “G h azan , İsla m an d M o n g o l T radition: A V ie w fr o m th e M a m lu k S ultan ate”, B u l l e t i n o f t h e S c h o o l o f O r i e n t a l a n d A f r ic a n S tu d ie s , 5 9 (1 9 9 6 ), s. 2 -3 . 87 el-S a fed î, V â ft, c. 2 5 , s. 123. 88 Kari Jahn, G e s h i c h t e G a z a n H â n ' s a ı ı s d e m T a r i h - i M u b â r a k - i G ö z ü m d e s R a s i d a l - D l n F a d l a l l â h b . ‘İ m â d a l- D a u la A b ü l-lh ıir , 89 L o n d o n 1940, s. 1 4 1 -1 4 2 . İb n el-D ev â d â rî, K e n z e l - D u r a r , c. 9, s. 127; A m ita i, “G h a za n , İs la m a n d M o n g o l T radition”, s. 10. 90 V assâf, T e c z i y e t e l - E m s â r , s. 110. 91 B u ılım lılık ile İslâm ’ın k a id elerin e ayk ırı k ü ltü rel b a z ı h u su siy etleri g ö rm ezd en g e lm e v e d in e y e n i ıs ın a n ları y ıld ır m a m a p re n sib i, sa d ece M ü slü m a n d in î şah siy etlerce d eğ il, H ıristiy a n d in î lid erle ri ta ra lın d a n da M oğ ollara karşı b e n im s e n e n bir tu tu m olm uştur. H ır istiy a n lığ ı k ab u l ed en v e n ered ey se ta m a m en h a y v a n sa l gıdalar tü k eten M o ğ o lla rın , P e r h i z za m a n ın ı n a sü g eçirecek le ri so ru n u , b u ılım lı anlayış sa y esin d e çö zü lm ü ştü , bk z. H e n r y H o y le H o w o r th , H i s t o r y o f t h e M o n g o l s f r o m t h e 9 t h t o t h e 1 9 t h C e n t u r y , L o n d o n 1876, c. 1, s. 543. M USTAFA UYAR 226 d ik le r i a n la ş ılm a k ta d ır. B u ih tid a sü re c i, b ir k a r iz m a tik s û f î ş e y h in in o ld u ğ u k a d a r b a ş k a M ü s lü m a n la r ın e tk is in in y a h u t s ü re g id e n ilişk i ve e v lilik le rin s o n u c u d a o la b ilir; a n c a k b u , A ra p ç a -F a rs ç a k o n u ş a n h a lk ın d eğ il, d a h a z iy a d e “y e rli” T ü rk d in î, siyasî v e a s k e rî e liti s a y e s in d e o lm u ş tu r. B u v a k ıa n ın b o y u tla r ın ı b e lir le m e k g ü ç tü r; a n c a k T e g ü d e r v e G a z a n ın İs lâ m ’a d ö n m e s i; G a z a n ı n İ lh a n o ld u k ta n s o n ra k i İs lâ m î siy a se ti, e lb e tte ta m a m ıy la iz o le b ir o r ta m d a g e rç e k le ş m iş d e ğ ild i02. G a z a n ın M ü s lü m a n b ir h ü k ü m d a r o la ra k ta h tı ele g e ç irip “İslâ m B a y ra ğ ın ı d a lg a la n d ı rır k e n ” v e d ö n e m i b o y u n c a b u h u s u s ta h iç b ir c id d i iç p r o b le m y a ş a m a z k e n , T e g ü d e r’in h al e d ilip ö ld ü r ü lm e s i h a d ise s i, a n c a k k ü ltü re l d e ğ iş im v e d ö n ü ş ü m ü n s a f h a la rı ile iz a h e d ile bilir. T e g ü d e r A r g u n ç e k iş m e s i s ıra s ın d a ile r i g elen M o ğ o l k u m a n d a n la r ı n ın İs lâ m k a rş ıtı h is le ri, A rg u n ta r a f ın d a n m a h a r e tle k u lla n ılm ış tı; b u d a İslâ m ’ın h e n ü z M o ğ o l to p l u m u n u n y u k a rı ta b a k a s ın a ta m a m e n u la ş a m a d ığ ım g ö s te rm e k te d ir. B u M o ğ o l e liti, 1 2 5 0 ’le rd e H ü le g ü ’n ü n İr a n ’a g e lişin e e şlik e d e n e m ir le r v e ileri g e le n le r idi. B u e lit ta b a k a m e n s u p la rı, 1 2 8 0 ’le rin b a ş ın d a y a ş la n m a la r ın a r a ğ m e n M o ğ o l o r d u s u n d a b a s k ın u n s u r o lm a y a v e g e le n e k s e l M o ğ o l d in in e b a ğ lı k a lm a y a d e v a m e tm iş le rd i9293. Y a rım n e sil s o n r a ile ri y aş, sa v a şla r v e iç ç e k işm e le r se b e b iy le b u n la r ı n sa y ıla rı g id e re k a za ld ı; s o n r a s ın d a ise, T ü rk d o m i n a n t k ü lt ü r ü n e te m a s ile k ü ltü r e l d ö n ü ş ü m ü n n e s n e s i o la n e v lâ d e l-m o ğ o l, ç o ğ a la ra k o r d u n u n v e d e v le tin b a ş lıc a d a y a n a ğ ı h a lin e geldi. G ö r d ü ğ ü m ü z ü z e re , İs lâ m la ş m a n ın to h u m la r ı T e g ü d e r z a m a n ın d a a tılm ış o lu p G a z a n a ise b u n la r ın m e y v e le rin i to p la m a k k a lm ış tı94. H e m e n h e m e n b e n z e r b ir d u r u m A ltın O r d a ö r n e ğ in d e , B e rk e H a n v e s o n r a s ın d a Ö z b e k H a n ’ın M ü s lü m a n o lm a s ı; b u ik i ih tid â n ın ü lk e d e k i y a n s ım a la rı iç in d e g eç e rlid ir. G a z a n H a n ’d a n s o n r a İs lâ m iy e t’i k a b u l e d e n d iğ e r b ir ö n e m li M o ğ o l h ü k ü m d a r ı, Ç ağ a ta y lı h a n ı T a rm a ş irin (1 3 3 1 - 1 3 3 4 )’dir. T a r m a ş ir in 95, a d ın d a n a n la ş ıla c a ğ ı ü z e re , b ir B u d ist o la ra k d o ğ m u ş tu . M ü s lü m a n lığ ı s e ç tik te n s o n r a A lâ e d d în is m in i v e s u ltâ n d - a z a m u n v a n ı n ı a lın ıştır. O n u n , ö m r ü n ü n s o n o n y ılın d a , o tu z u n d a y a h u t d a h a s o n ra k i b ir y a ş ta İ s lâ m i y e t’e g e ç tiğ i ta h m in e d ilm e k te d ir 96. T a rm a ş irin ’in 1325 y ılın d a m ı, y o k sa 1 3 2 8-1 3 2 9 y ılın d a m ı ih tid a e ttiğ i h u s u s u ta rtış m a lıd ır. T a rm a ş ir in ’in M ü s lü m a n o lm a s ın d a e tk in k iş ile rin b a ş ın d a Ş ey h Y ahyâ E b û e l-M e fâ h ir B â h e rz î (öl. 1336) g e lm e k te d ir. S o n o n b e ş y ılın ı B u h â r â ’d a g e ç ire n b u şey h , K ü b rev iy y e e k o lü n ü n ö n e m li s û fîle rin d e n d ir. B â h e r z î ailesi, d a h a ö n c e d e b e lirttiğ im iz ü z e re B u h â râ ’d a z e n g in b ir v a k fın b a ş ın d a y d ı v e Ç a ğ a ta y lı h ü k ü m d a r l a r ın d a n o ld u k ç a h ü r m e t g ö rm e k te id i. Y ahyâ E b û e l-M e fâ h ir B â h e rz î, B e rk e H a n ’ı İslâ m ’a d ö n d ü r e n S e y fe d d în B â h e r z î’n i n to r u n u y d u 97. 92 A m ita i, T h e C o n v e r s i o t ı o f T e g ü d e r , s. 4 2 -4 3 . 93 A yrıntı için bkz. Ö zg ü d en li, G a z a n H a n v e R e f o r m l a r ı , s. 101 -1 0 2 . 94 A m ita i , '[ h e C o n v e r s i o n o f T e g ü d e r , s. 43. 95 T a r m a ş ir in k elim esi S a n sk rilçe D h a r m a s r î , ya n i “D h a r m a (B u d iz m ’in ilk e le r ify a h ü rm et g ö steren k iş i” d e inektir, bkz. B iran, “T he C h agh ad aid s a n d İslam ”, s. 745. 96 B iran, “T he C h a g h a d a id s and İslam ”, s. 745. 97 Biran, "The C h a g h a d a id s an d İslam”, s. 7 46. ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 227 İb n B a ttû ta , F e th â b â d ’d a Y ahyâ E b û e l-M e fâ h ir B â h e rz î’n in id a re e tliğ i v e S e y fe d d în B âh e r z î’n in k a b r in i n b u l u n d u ğ u b ir te k iy y e d e m is a fir e d ilm iş ti. B a ttû ta , te k iy y e d e v e r ile n z iy a fe t a r d ın d a n K u r a n o k u n d u ğ u n u , “T ü rk ç e ila h ile r” s ö y le n d iğ in i k a y d e tm e k te d ir 9". T a rm a ş ir in ’e y a k ın d iğ e r ö n e m li sû fî ş e y h le r in d e n b iri, h a n a e v lilik b a ğ ı ile a k r a b a o la n Ş e y h H a ş a n idi. F a k îh lik m e v k iin d e b u lu n a n v e h a n ü z e r in d e k i e tk is i b a riz b iç im d e k a y n a k la r a y a n s ıy a n d iğ e r ö n e m li k iş ilik ise O tr a r lı Ş e y h H ü s â m e d d în Yağı 99 id i. H ü s â m e d d în Yağı, T a rm a ş irin ’i d in î v a a z la rı ile e tk is i a ltın d a b ır a k m a k ta , d ü ş ü n c e y e d a lıp “a ğ la m a 'sın a ” d a h i s e b e p o lm a k ta y d ı9 100. 9 8 Ş e y h H ü s â m e d d în Y a ğ ın ın A lâ e d d in T a r m a ş ir in ü z e r in d e k i n ü fu z u , İ b n B a ttû ta ’n m b ir riv a y e tin d e a k s in i b u lm a k ta d ır. İ b n B a ttû ta n ın riv a y e ti ş u ş e k ild e d ir: “B u h ü k ü m d a r ın e r d e m in d e n o lm a lı; b ir g ü n ik in d i n a m a z ı iç in m e s c id e g e lm iş tim . S u lta n h e n ü z o r ta lık ta y o k t u , g e n ç le r d e n b iri secca d e g e tir d i v e s u lta n ın h e r z a m a n n a m a z k ıld ığ ı y e re , m ih r a b ın ta m k a r ş ıs ın a serd i. S o n r a İ m a n ı H ü s â m e d d î n Y a ğ ıy a y a n a ş a r a k : 'E fe n d im iz a b d e s tin i b itir e n e k a d a r b e k le m e n iz i is tir h a m e d iy o r !’ d e d i. A m a H ü s â m e d d în d e r h a l k a lk tı: 'N e m a z ! ’ d ed i; y a n i s a la t [ - n a m a z ] . Ve d e v a m e tti: B e r â - y ı H u d a e v b e r â -y t T a r m a ş îr în ? ’ Y a n i; 'N a m a z ı A lla h iç in m i, T a r m a ş îr în iç in m i k ıla c a ğ ız ? ’ d iy e ç ık ış tı! M ü e z z in e d e r h a l k a m e t g e tir ilm e s in i e m r e tti. S u lta n s e ğ ir tti v e so n ik i r e k â ta y e tişe b ild i; m e s c id in k a p ıs ın d a , h a l k ın a y a k k a b ıla r ın ın b u lu n d u ğ u y e r d e k ıla b ild i v e k a ç ır d ık la r ım d a k a z a e tti! Y in e d e g ü le r e k i m a m a y a k la ş tı, o n u n la k u c a k la ştı, m ih r a b ın ta m k a r ş ıs ın a ç ö k tü .”101 B u riv a y e t, T a r m a ş ir in ’in İs lâ m î b ir o to r ite a d d e d ile n Ş ey h H ü s â m e d d în Y a ğ ıy a o la n h ü r m e t in i v e b a ğ lılığ ın ı a ç ık ç a o rta y a k o y m a k ta d ır . İb n B a ttû ta n ın , T a rm a ş ir in ’in ib a d e t şe k li h a k k ı n d a v e r d iğ i b a ş k a b ir b ilg i d e ilg in ç tir. R iv a y e tin e g ö re T a r m a ş ir in “s a b a h n a m a z ın d a n g ü n e ş in d o ğ u ş u n a k a d a r m e s c itte k alıyo r, T ü r k d iliy le A lla h ’ı a n ıy o rd u .” 102 A lâ e d d în T a rm a ş irin ’d e n s o n r a te k ra r A ltın O r d a ’y a d ö n e re k , o n u n a r d ın d a n İs lâ m iy e t’i k a b u l e d e n Ö z b e k H a n ’ı in c e le y e b iliriz . Ö z b e k H a n (1 3 1 3 -1 3 4 0 ), A ltın O r d a D e v le t in in e n ö n e m li h ü k ü m d a r ı a d d e d ilm e k te d ir. D e v le t, o n u n z a m a n ın d a a ltın ç a ğ ın ı y a şa m ış tı. Ö z b e k H a n , t a h m in e n 1320 y ılın d a , ta h ta o tu r d u k ta n s o n r a M ü s lü m a n o lm u ş v e M u h a m m e d a d ın ı a lm ıştı. Ö z b e k H a n ’ın b u ta rih te n s o n r a d a r b e ttir tiğ i p a r a la r d a e l-S u ltâ n e l - A z a m G iy â s e d d în M u h a m m e d Ö z b e k H a n e l-‘Â d i l 98 Ebû A b d u lla h M u h a m m ed İbn B attûta T ancî, İ b n B a t t û t a S e y a h a t n a m e s i , çev. A . Sait A y k u t İstanbul 2 004, c. I, s. 529; A lgar, “N e c m e d d în -i Kiibrâ”, s. 503. 99 İbn Battûta, bu şe y h in n isb e si o la n Yağı k elim esin in a n la m ın ı v erm ey i d e ih m a l etm em ek te d ir: “Türkçe in tik a m c ı, d ü ş m a n , â s î d em ek tir ”, bkz. İbn B attûta, S e y a h a t n a m e , s . 531. 100 İbn Battûta, S e y a h a t n a m e , s. 534; B iran, “T he C h a g h a d a id s an d İslam ”, s. 746. 101 İb n B attûta, S e y a h a t n a m e , s. 5 3 3 -5 3 4 . 102 İb n B attûta, S e y a h a t n a m e , s. 533. M USTAFA UYAR 228 ib a re s in in b u lu n d u ğ u n a ş a h it o lm a k ta y ız 103. İs lâ m iy e t, o n u n M ü s lü m a n lığ ı se ç m e si ile A ltın O r d a D e v le t in d e k a lıc ı h a le g e lm iş v e y a y g ın la ş m ış tı1041 . 5 0 Ö z b e k H a n ’ın M ü s lü m a n o lm a s ın d a ro lü e n faz la ö n e ç ık a n T ü r k şe y h i, S e y y id A ta’d ır. S e y y id A ta , b ir Y esevî ş e y h i id i v e Z e n g î A ta y a in tis a b e tm iş ti. Z e n g î A ta ise, H o c a A h m e d Y esevî’n in m ü n te s ip le r in d e n H e k im A t a n ı n m ü r i d i d i r . K a y n a k la rın b ild ir d iğ in e g ö re S e y y id A ta , ş e y h i Z e n g î A ta ta r a f ın d a n Is lâ m ’ı y a y m a k , T a ta r la r ı M ü s lü m a n lık ç a tısı a ltın d a to p la m a k ü z e re T a şk e n t’te n D e ş t i K ıp ç a k ’a g ö n d e r ilm iş ti. S e y y id A ta , Ö z b e k H a n ’ın M ü s lü m a n o lm a s ın ı s a ğ la d ık ta n s o n r a o n a M u h a m m e d is m i n i v e r m iş ti. B u şe y h , h a n ile b ir lik te İslâ m iy e t’e g ir e n le r in T ü rk is ta n ’a g itm e le r in e d e ö n c ü l ü k e t m iş ti106. O n u n ç a b a la rı s o n u c u n d a u lu s â t- i Ö z b e k v e T â tâ r a r a s ın d a ib a d e t e d e n le r ç o ğ a lm ış ; “ ib a te d e ç a ğ ır m a k iç in o z a n sesi y e rin e e z â n ik a m e e d ilm iş ti” 1071 89 0 . Y in e b a z ı k a y n a k la r ın b ild ir d iğ in e g ö re S e y y id A t a n ı n Ö z b e k H a n n e z d in d e v e s a ra y ç e v re s in d e k a z a n d ığ ı s a y g ın lığ a b in a e n n a k î b ım ta y in e d ild iğ i g ö rü lm e k te d ir. O n a v e rile n b u n e k â b e t g ö re v i, S e y y id A ta n ı n a h f a d ı ta r a f ın d a n d e v a m e t t i r i lm i ş t ir 110. R iv a y e te g ö re Ö z b e k H a n , S e y y id A ta y a “s o y u m y a ş a d ık ç a , n e k â b e t g ö re v i s e n in s o y u n a v e rile c e k tir” y e m i n i n i e t m i ş t i . S ey y id A t a n ı n a ile si v e A ltın O r d a h a n e d a n ı a r a s ın d a e v le n m e y o lu ile a k r a b a lık ilişk ile ri te sis e d ild iğ i d e k a y n a k la ra y a n s ım ış tır. S e y y id A ta , Ö z b e k H a n in d in d e k i y ü k s e k m e v k ii v e n e k â b e t g ö re v i se b e b iy le a ltın iş le m e li g iy sile r g iy m e k te ; o v e s o y u n d a n g e le n le r o r u n - i n e k a h e tte o tu rm a k ta y d ıla r. T oylara v e k e n g e ş le re iş tir a k e d e n S ey y id A ta î n a k ıb le r in in m a k a m ı, b u o r u n id i; h ü k ü m d a r ı n k a r d e ş le ri v e o ğ u lla rı d a d â h ü o lm a k ü z e re , h iç b ir m e c lis ü y e s in in m e v k ii b u o r u n d a n y ü k s e k d e ğ ild i111. Ö z b e k H a n v e D e ş t-i K ıp ç a k ’ın İs lâ m la ş m a s ın d a r o l a la n d iğ e r b ir ö n e m li şa h siy e t, y in e h e te re d o k s b ir f ig ü r o la n B a b a T ü k le s' t i r 112. K im liğ i ta r t ış m a l ı b u T ü r k ş e y h in in Ö z b e k H a n v e ç e v re s in d e k ile ri n a s ıl M ü s lü m a n y a p tığ ın a d a i r b i r riv a y e t, Ö te m iş H a c ı ta r a f ın d a n v e rilm iş tir. B u riv a y e tin d e ğ işik v e r s iy o n la r ın a b a ş k a k a y n a k la r d a d a r a s tla m a k m ü m k ü n d ü r . 103 M u stafa Kafalı, “Ö zb ek H an ”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı İ s l â m A n s i k l o p e d i s i ( D İ A ) , İstan bu l 2 0 0 7 , c. 34, s. 108. 104 D eW eese, I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R e l i g i o n , s. 90; Y akubovsky, A l t ı n O r d u , s. 145 146. 105 D eW eese, I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R e li g i o n , s. 101. 106 107 D eW eese, I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R e li g i o n , s. 1 0 2 ,1 0 4 . “. . . b e c â - y i â v â z - i û z â n b â n g - i n e m â z - i e z â n b o l e n d k e r d î d . . . ”, N a t i v e R e li g i o n , a lın tı iç in b k z, DeVVeese, I s l a m i z a t i o n a n d s. 104. 108 N a k î p l i k k u ru m u v e b u n u n S ey y id A ta ile ah fa d ın a te v d i e d ile n şek li h a k k ın d a a y rın tılı b ilg i iç in bkz. D e v in D eW eese, “T he D e sc e n d a n ts o f Sayy id A ta an d th e R an k o f N a q îb in C en tral A sia”, J o u r n a l o f t h e A m e r ic a n O r ie n ta l S o c ie ty , V ol. 115, N o . 4 (O ct. - D e c ., 19 95), s. 6 15. 109 D eW eese, “T he D e sc e n d a n ts o f S ayy id Ata”, s. 6 13. 110 D eW eese, “T he D e sc e n d a n ts o f Sayyid Ata”, s. 6 14. 111 112 DeVVeese, “T he D e sc e n d a n ts o f S ayy id Ata”, s. 613. T ü k le s k e lim e sin in e tim o n u n a dair tartışm alar için bk z. D ew eese, s. 3 2 3 -3 3 1 ; B aba T ü k les’in k im liğ i, fa a li y etleri v e h a k k ın d a k i rivayetler D e v in D e w e e s e ta rafın d an I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R e l i g i o n i n t h e G o l d e n H o r d e , B a b a T ü k le s a n d C o n v e r s io n to İ s la m in H is to r ic a l a n d E p ic T r a d it io n Press 19 94) a d lı eserd e a y rın tısı ile in celen m iştir. (P en n sy lv a n ia State U n iv ersity ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI ------------------ 229 B u riv a y e te g ö re B ab a T ü k le s, b e r a b e r in d e k i ş e y h le r ile b ir lik te Ö z b e k H a n ’ın h u z u r u n a ç ık m ış v e o n u n y a n ın d a k i g a y rim ü s lim d in a d a m la r ı ile m ü n a z a r a y a g ir m iş ti. M ü n a z a r a s o n u c u n d a , d in le r in in s a la h iy e tin in a n la ş ılm a s ı iç in y u k a r ıd a d a s ö z ü n ü e ttiğ im iz a te ş ile im tih a n a k a r a r v e rilm iş ti. H e r iki d in a d a m ı g r u b u iç in b ir e r f ır ı n / t a n d ı r (te n n û r ) k a z ılm ış; g r u p la r d a n b ir e r te m s ilc in in y a n a n f ır ın a g ir ip sa ğ ç ık a ra k d in l e r in i n h a k ik a tin i is p a tla m a s ı ş a r t k o ş u lm u ş tu . M ü s lü m a n şe y h le r, “v ü c u d u n u n d a h a k ıl ( tü k )lı o lm a s ı v e b ö y le c e y a n m a y a c a ğ ı” g e re k ç e si ile B a b a T ü k le s ’i a d a y g ö s te rm iş le r; o d a f ır ın a g ir m e y i k a b u l e tjn iş ti. Y apılan im tih a n s o n u c u n d a , g a y rim ü s lim d in a d a m ı g ir d iğ i f ır ı n d a y a n a r k e n , B a b a T ü k les f ır ın d a n sa ğ s a lim ç ık ıp im tih a n ı v e rm iş ti. B u m u c iz e y e ş a h it o la n h a n v e ç e v re sin d e k ile r, d e r h a l İs lâ m iy e t’e g ir m iş le r d i113. Ö z b e k H a n ’ın İs lâ m la ş m a s ın d a e tk is i b u l u n d u ğ u b ilin e n d iğ e r şe yh ler, H a r e z m ve B u h â râ ta ra f la r ın d a n g e le n M e c d ü d d în Ş irv â n î, Ş e y h A h m e d v e Ş e y h H a ş a n G ü r g â n î’d i r 114. B e rk e H a n d ö n e m in d e te m e lle ri a tıla n A ltın O r d a D e v le t’n i n İs lâ m la ş m a s e rü v e n i, Ö z b e k H a n ’ın ih tid â s ı ile k a lıc ı o lm u ş; h e m d in î b a k ı m d a n h e m d e e tn ik b a k ım d a n ş e k ille n e n b ir Ö z b e k h a lk ı v ü c u d a g e lm işti. 113 l)eW eese, I s l a m i z a t i o n a n d N a t i v e R e l i g i o n , s. 5 39, 543. 114 Kafalı, “Ö zb ek H an ”, s. 108. M USTAFA UYAR 230 KAYNAKÇA K ayn ak E serler: A b d e l- A l lâ h b. F a z l e l A llâ h e l- Ş îr â z î V a ssâ f, T e c z i y e t e l - E m s â r v e T e z c i y e t e l - A ’s â r , T a h r a n 1 2 6 9 . B a y b a r s e l- D e v â d â r , Z u b d e t e l - F i k r e f î T a r i h e l - H i c r e , ta h . Z u b e y d e M u h a m m e d A t â , Ş e r ik e e l M e d in e 1394. B a y b a r s e l- M a n s û r î, K i t â b e l - M ü l û k i y y e f i e l - D e v l e t e l - T ü r k i y y e , n e ş r . A b d e l- H a m î d S a lih H a m d â n , K a h ir e 1 9 8 7 . B e d r e l - D î n M a h m û d e l - A y n î , ‘I k d e l - C u m â r ı f î T a r i h E h l e l - Z a m â n , M . M u h a m m e d E m in , K a h ir e 1977. E b û A b d u lla h M u h a m m e d İ b n B a ttû t a T a n c î, İ b t ı B a t t û t a S e y a h a t n a m e s i , çev . A . S a it A y k u t, İ s t a n b u l 2004. E lv a n Ç e le b i, M e n â k ı b u l - K u d s i y y e f i M e n â s ı b i ’l - Ü n s i y y e ( B a b a İ l y a s - ı H o r a s â n î v e S ü l â l e s i n i n M e n k a b e v î T a r ih i), h a z . İ s m a il E . E r ü n s a l- A h m e t Y a şa r O c a k , A n k a r a 1 9 9 5 . F ir d e v s i- i R û m i, M a n z û t n H a c ı B e k t â ş V e l i V i l â y e t n â m e s i , h a z . B e d r i N o y a n , A y d ın 1 9 8 6 . G r e g o r y A b û ’l- F a r a c , A b û l - F a r a c T a r i h i , ç e v . Ö m e r R ız a D o ğ r u l, A n k a r a 1 9 9 9 . H a lil ib n A y b c k e l- S a f e d î, K i t â b e l - V â f i b i e l - V e f e y â t , ta h . A h m e d A r n a v û t - T ü r k î M u s t a f a , B e y r u t 2000. H a m d e l- A l lâ h M ü s t e v f i K a z v in î, T â r i h - i G ü z i d e , ta s . A b d e l - H ü s e y i n N e v a i, T a h r a n 1 3 6 4 . H a m d e l- A l lâ h M ü s t e v f i K a z v in î, Z a f e r - n â m e , ta h . M a n s û r e Ş e r e f z â d e - M e h d î M e d â in î, T a h r a n 1 3 8 8 . İ b n e l- D e v â d â r î, K e n z e l - D u r a r v e C â m ı e l - G u r a r , t a h . U lr ic h E la a r m a n , K a h ir e 1 9 7 1 . İ b n e l- S u k a î, T â l i K i t â b V e f a y â t e l - Â y â n , ta h . J a c q u e lin e S u b le t , D ın ıa ş k 1 9 7 4 . İ b n H a c e r e l- A s k a lâ n î, e l D u r a r e l - K â m i n e , f i A ‘y â n e l - M i e e l - S â m i n e , B e y r u t 1 9 9 3 . J a h n , K a ri, G e s h i c h t e Ğ â z d n H â t ı ’s a u s d e m ‘İ m â d a l - D a u l a A b ü T H a i r , T a r ih -i M u b â r a k -i G a z a n ı d e s R a s id a l-D in F a d la llâ h b. L o n d o ıı 1 9 4 0 . J a h n , K a ri, T a r i h - i M u b â r a k i G a z a n ı d e s R a s i d a l - D i n F a d l a l l â h A b i l - H a i r , G e s h i c h t e d e r I l h â n e A b â ğ â b is G a ih â tü ( 1 2 6 5 - 1 2 9 5 ) , M o u to n -S -G r a v e n h a g e 195 7 . K e m â l e l - D î n A b d e l- R e z z â k b. A h m e d İ b n e l- F u v a t î, e l - H e v â d i s e l - C â m i ’a v e e l - T e c â r i b e l - N â f ’a f î e l- M ie t i e l-S â b i'a , n e şr . M u h a m m e d R ız â e ş - Ş e b îb î- M u s t a f a C c v â d , B a ğ d â d 1 3 5 1 . K u tb e l - D î n M û s a b. M u h a m m e d e l- Y û n în î, Z e y l M i r ’â t e l - Z a m â n , ll y d e r a b a d 1 9 6 0 . M u h y î e l - D î n İ b n A b d e l- Z â h ir , T e ş r i f e l - E y y â m v e e l - ' U s û r f i S î r e t e l - M e l i k e l - M a n s û r , ta h . M u r â d K â m il- A li e l- N e c c â r , Ş e r ik e e l- A r a b iy y e e l- T i b a a t v e e l- N e ş r 1 9 6 1 . N â s ır e l - D î n M u h a m m e d b. A b d e l- R a h îm b. e l- F u r â t , T a r i h İ b n e l - F u r â t , ta h . K o n s t a n t in Z u r a y k , B eyru t 1936. S t e p h a n n o s O r b e lia n , H i s t o i r e d e l a S i o u n i e , par. M . B r o s s e t , S a in t - P e t e r s b o u r g 1 8 6 4 . ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 231 Ş â fı b. ‘A lî e l- K â tib , K itâb el-Fazl el-M âsûr m in Sîret el-Sultân el-M elik el-M ansûr, t a h . ‘Ö m e r ‘A b d e lS e lâ m T e d m û r î , S a y d a - B e y r u t 1 9 9 8. Ş e m s e l - D î n E b î A b d e l - A llâ h M u h a m m e d b . İ b r â h i m b . E b î B e k r e l - C c z e r î e l- K u r e ş î, T arih H avâdis el-Z a m â n ve E n b a ih i ve Vefeyât el-Ekâbir ve el-A‘yâ n m in E b n â ’ihi, t a h . ‘Ö m e r A b d e l- S e lâ m T e d m u r î, B e y r û t 1 9 9 8. Ş e m s e l - D î n M u h a m m e d e l - Z e h e b î, Tarih el-lslâm ve Vefâyât el-M eşâhîr ve el-Â lâ m , t a h . ‘Ö m e r A b d e l- S e lâ m T e d m û r î , B e y r u t 2 0 0 0 . Ş ih â b e l - D î n A h m e d b . A b d e l- V a h h â b e l- N ü v e y r î, N ih â y et el-Erab f î F ü n û n el-Edeb, t a h . M u s ta f a F e v v â z - H i k m e t K e ş lî F e v v â z , B e y r u t 2 0 0 4 . T e v e k k ü lî b . l s m a ‘îl B e z z â z ( İ b n - i e l- B e z z â z E r d e b ilî) , S a vfet el-Safâ, ta s . G u l â m r ı z â T a b â ta b â y î M e c d , T a h r a n 1 37 6 . T h a c k s t o n , W . M ., R a sh id u d d in Fazlullah’s Ja m i’u i’t- 7 invarikiı: C o m p en d iu m o f Chronicles, ( e d . Ş in a s i T e k in 8 c G ö n ü l A lp a y T e k in ) , D u x b u r y 1 9 9 9 . A ra ş tırm a E serler: A lg a r, H., “B a r â q B a b a ” Encyclopedia o flra n ica , C o l u m b i a 1 9 8 8 , c. 3, 7 5 4 - 5 7 5 . A lg a r, H., “N e c m e d d î n - i K ü b r â ”, Türkiye D iya n et Vakfı İslâm A nsiklopedisi (D İA), İ s t a n b u l 2 0 0 6 , c. 32, 4 9 8 -5 0 6 . A llo u c h e , A d e l, “A h m e t T. K a r a m u s ta f a , G o d ’s U n r u l y F r i e n d s : D e r v i s h G r o u p s i n t h e I s la m ic L a te r M i d d l e P e r i o d , 1 2 0 0 - 1 5 5 0 ( S a lt L a k e C ity : U n i v e r s i t y o f U t a h P r e s s , 1 9 9 4 ). 170.”, R e v ie w in In tern a tio n a l Journal o f M id d le E ast Studies, X X I X /2 ( M a y 1 9 9 7 ), 2 7 9 - 2 8 0 . A llo u c h e , A d e l, “ T e g u d e r s U l t i m a t u m t o Q a l a w u n ”, In tern a tio n a l Journal o f M id d le E ast Studies, 2 2 /4 ( N o v e m b e r 1 9 9 0 ) , 4 3 7 - 4 4 6 ( T ü r k ç e t e r c ü m e s i i ç i n b k z . “ T e g ü d e r ’i n K a la v u n ’a Ü l t i m a t o m u ”, çev. M u s ta f a U y a r, D il ve Tarih-C oğrafya Dergisi, X L V I/1 [2 0 0 7 ] , 2 4 3 - 2 5 4 ) . A m i t a i , R e u v e n , “G h a z a n , İ s l a m a n d M o n g o l T r a d i t i o n : A V ie w f r o m t h e M a m l u k S u lta n a te ”, B ulletin o f the School o fO r ie n ta l a n d A frica n Studies, 5 9 (1 9 9 6 ) , 1 -1 0 . A m i t a i , R e u v e n , “S u fıs a n d S h a m a n s : S o m e R e m a r k s o n t h e I s l a m i z a t i o n o f t h e M o n g o ls i n t h e I l k h a n a t e ”, Journal o f the E conom ic a n d Social H isto ry o f the O rient, 4 2 /1 ( 1 9 9 9 ) , 2 7 - 4 6 . A m i t a i , R e u v e n , “ T h e C o n v e r s i o n o f T e g ü d e r A h m a d t o İsla m ,” Jerusalenı Studies in A rabic a n d İs lam , 2 5 ( 2 0 0 1 ) , 1 5 - 4 3 . A m i t a i , R e u v e n , M ongols a n d M a m lu ks: the M a tn lü k -Ilk h â n id War, 1 2 6 0 - 1 2 8 1 , C a m b r i d g e 1 9 9 5 . Â y e ti, A b d e l - M u h a m m e d , Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, T a h r a n 1 3 4 6 . B a r t h o l d , W ., “İ s h â n ”, Encyclopedia o f İslam (Second E dition), L e i d e n 1978. B a r tle tt, R o b e r t , Trial by Fire a n d Water: the M edieval Judicial Ordeal, O x f o r d O x f o r d s h i r e : C la r e n d o n 198 6. B a u s a n i, A ., “R e lig io n U n d e r t h e M o n g o ls ”, The C am bridge H istory o f Iran, v o l. 5 , e d . J. A . B ö y le , C a m b r i d g e U n i v e r s i t y P r e s s 1 9 6 8, 5 3 8 - 5 5 0 ( T ü r k ç e te r e . “İ l h a n l ı H a k i m i y e t i Z a m a n ı n d a İ r a n ’d a D i n ”, Tarih A ra ştırm a la rı Dergisi, 3 2 ( A n k a r a 2 0 0 2 ) 2 2 3 - 2 3 1 ) . M USTAFA UYAR 232 B e y â n ı, Ş îr în , D î n u D e v l e t d e r î r â t ı - i a h d - i M o ğ û l , T a h r a n 138 1 . B e y â n ı, Ş îr în , Z e n d e r î r â n - i ‘A s r - i M o ğ û l , T a h r a n 1 3 5 2 . B ir a n , M ic h a l, “T h e C h a g h a d a i d s a n d İ s la m : T h e C o n v e r s i o n o f T a r m a s h i r i n K h a n ( 1 3 3 1 - 3 4 ) ”, J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n O r i e n t a l S o c i e ty , v o l. 1 2 2 , N o . 4 ( O c t. - D e c ., 2 0 0 2 ) , 7 4 2 - 7 5 2 . B ö y le , A ., “D y n a s t i c a n d P o litic a l H i s t o r y o f t h e Î l - K h â n s ”, U ı e C a m b r i d g e H i s t o r y o f I r a n , v o l. 5, e d . J. A . B ö y le , C a m b r i d g e U n i v e r s i t y P r e s s 1 9 6 8 , 3 0 3 - 4 2 1 . D eV V eese, D e v i n , “ T h e D e s c e n d a n t s o f S a y y id A ta a n d t h e R a n k o f N a q ı b in C e n t r a l A s ia ”, J o u r n a l o f t h e A m e r i c a n O r i e n t a l S o c i e ty , v o l. 1 1 5 , n o . 4 ( O c t. - D e c ., 1 9 9 5 ), 6 1 2 - 6 3 4 . D e W e e s e , D e v i n , “T h e M a s h a i k h - i T ü r k a n d t h e K h o ja g â n : R e t h i n k i n g t h e I .in k s b e t w e e n t h e Y a sa vî a n d N a q s h b a n d î s û f i T r a d i t i o n s ”, J o u r n a l o f l s l a m i c S t u d i e s ( O x f o r d ) , 7 /2 (Ju ly 1 9 9 6 ), 1 8 0 -2 0 7 . D e W e e se , D e v in , I s la m iz a tio n a n d N a t iv e R e lig io n in th e G o ld e n H o r d e , B a b a T ü k le s a n d C o n v e r s io n to İ s l a m i n H i s t o r i c a l a n d E p i c T r a d i t i o n , P e n n s y l v a n i a S ta te U n i v e r s i t y P r e s s 1 994. E lia s, J a m a l J., “ T h e S u fi L o r d s o f B a h r a b a d : S a d a l - D i n a n d S a d r a l - D i n H a m ırv v a y i”, I r a n i a n S t u d i e s , X X V I I / 1 /4 , 5 3 -7 5 . H e is s ig , W a lth e r , T h e R e l i g i o n s o f M o n g o l i a , B e r k e le y 1 9 8 0 . H o v v o rth , H e n r y H o y l e , H i s t o r y o f t h e M o n g o l s f r o m t h e 9 t h t o th e 1 9 t h C e n l u r y , L o n d o n 187 6 . H ü s â m e d d î n , H ü s e y i n , A m a s y a T â r i h i , İ s t a n b u l 1 3 2 9 -1 3 3 2 . J a c k s o n , P., “A r ğ ı ı n Â q â ”, E n c y c l o p e d i a o f l r a n i c a , C o l u m b i a 1 9 8 6 . K a fa lı, M u s ta f a , “Ö z b e k H a n ”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı İ s l â m A n s i k l o p e d i s i ( D İ A ) , İ s t a n b u l 2 0 0 7 , c. 34, 10 7-10 9. K a n a t, C ü n e y t , “İ l h a n h H ü k ü m d a r ı T e k ü d a r ’ı n M ü s l ü m a n l ı ğ ı K a b u l ü v e B u n u n M e m l û k D e v l e t i n d e k i Y a n k ı l a n ”, T ü r k l ü k A r a ş t ı r m a l a r ı D e r g i s i, 12 ( 2 0 0 2 ) , 2 3 3 - 2 4 7 . K a r a m u s ta f a , A h m e t T., G o d ’s U n r ı d y F r ie tı d s : D e r v i s h G r o u p s i n t h e I s l a m i c L a t e r M i d d l e P e r i o d , 1 2 0 0 - 1 5 5 0 , S a lt L a k e C ity : U n i v e r s i t y o f U t a h 199 4 . K a r im o v , E . E., “ T h e A d v e n t o f İ s la m : E x t e n t a n d î m p a c t ”, H i s t o r y o f c i v i l i z a t i o n s o f C e n t r a l A s i a , E d ilo r s : C . E . B o s w o r t h - M . S. A s im o v , I V / I I , P a r is 2 0 0 0 , s. 8 1 - 8 5 . K o n u k ç u , E n v e r, “ B e r k e H a n ”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı İ s l â m A n s i k l o p e d i s i ( D İ A ) , İ s t a n b u l 1 9 9 2 , c. 5, 5 0 6 -5 0 6 . T a n e , G e o rg e , E a r ly M o n g o l R u le in T h ir te e n th - c e n tu r y Ira n : A P e r s ia n R e n a is s a n c e , N e w Y ork 20 0 3 . L e w is , B e r n a r d , “B a r a k B a b a ”, E n c y c l o p e d i a o f İ s l a m ( S e c o n d E d i t i o n ) , L e id e n 1 9 6 0 , c. 4, 6 1 -6 2 . M e lv ille , C h a r le s , “P â d i s h â h - i I s lâ m : T h e C o n v e r s i o n o f S u l t â n M a h m ü d G h â z â n K h â n ”, P e m b r o k e P a p e r s , I (1 9 9 0 ) , 1 5 9 - 1 7 7 . O c a k , A h m e t Y a şa r, “B a r a k B a b a ”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı İ s l â m A n s i k l o p e d i s i , İ s t a n b u l 1 9 9 2 . O c a k , A h m e t Y aşar, “ B a z ı M e n â k ı b n â m e l e r e G ö r e X III-X V . Y ü z y ılla r d a k i İ h t i d â l a r d a H e t e r o d o k s Ş e y h v e D e r v i ş l e r i n R o lü ”, O s m a n l ı A r a ş t ı r m a l a r ı ( T h e J o u r n a l o f O t t o m a n S t u d i e s ) , I I (1 9 8 1 ) , 3 1 -4 2 . O c a k , A h m e t Y aşar, “ T h e I n t e r p r e t a t i o n o f İ s la m b y th e T u r k s ’l h r o u g h o u t t h e H is t o r i c a l P r o c e s s ”, T h e P e o p l e s S p e a k i n g T u r k i s h , E d s . D o ğ a n K u b a n - E r g u n Ç a ğ a ta y , P r e s te l 2 0 0 7 , 3 1 8 -3 4 5 ORTAÇAĞ M OĞOL HÜKÜM DARLARIN IN İSLÂM LAŞM ASINDA TÜRK UNSURLARI 233 O c a k , A h m e t Y aşar, “T ü r k H a lk İ s lâ m î: T a r ih s e l T e m e lle r - İ n a n ç Y a p ısı T eo lo jik K a r a k t e r - M o d e r n le ş m e P r o b le m i”, T ü r k i y e S o s y a l T a r i h i n d e İ s l a m ’ı n M a c e r a s ı , İ s t a n b u l 2 0 1 0 , 1 7 1 - 1 9 5 . O c a k , A h m e t Y aşar, “T ü r k H e t e r o d o k s i T a r ih in d e ‘Z in d î k ’, ‘H â r i c i’, ‘R a f iz î’ v e ‘F ,h l-i B id a t ’ D e y i m l e r i n e D a ir B a z ı D ü ş ü n c e l e r ”, T a r i h E n s t i t ü s ü D e r g i s i , X II ( 1 9 8 1 - 1 9 8 2 ) , 5 0 7 - 5 2 0 . O c a k , A h m e t Y aşar, B a b a î l e r İ s y a n ı : A l e v i l i ğ i n T a r i h s e l A l t y a p ı s ı Y a h u t A n a d o l u ’d a T ü r k - İ s l a m H e t e r o d o k s is in in T e ş e k k ü lü , İsta n b u l 1 9 9 6 . O c a k , A h m e t Y aşar, O s m a n l t İ m p a r a t o r l u ğ u n d a M a r j i n a l S û f î l i k : K a l e n d e r î l e r , A n k a r a 1 9 9 2 . O c a k , A h m e t Y aşa r, T ü r k S u f ı l i ğ i n e B a k ı ş l a r , İ s ta n b u l 1 9 9 6 . Ö z g ü d e n l i, O . G a z i, M o ğ o l İ r a n ı n d a G e l e n e k v e D e ğ i ş i m : G a z a n H a n v e R e f o r m l a r ı ( 1 2 9 5 - 1 3 0 4 ) , İ s ta n b u l 2 0 0 9 . P fe iffe r , J u d itlı, “R e ile c t io n s o n a ‘D o u b l e R a p p r o c h e m e n t ’: C o n v e r s io n t o İ s la m a m o n g t h e M o n g o l e lit e d u r in g t h e c a r ly I lk h a n a t e ” B e y o n d t h e L e g a c y o f G e n g h i s K h a n , e d . L in d a K o m a r o ff. B rill: T .e id cn , ( 2 0 0 6 ) , 3 6 9 - 3 8 9 . R o u x , J e a n -P a u l, T ü r k l e r i n v e M o ğ o l l a r ı n E s k i D i n i , ç e v . A y k u t K a z a n c ıg il, İ s t a n b u l 1 9 9 4 . S o u d a v a r , A b o la la , “N o k h o s t î n F a r m â n - i F â r s î- y i I lk h â n â n ”, M î r â s - i C â v î d â n , V I I I / 1, 2 9 , (T a h r a n 1 3 7 9 /2 0 0 0 ) , 3 3 - 3 6 ( T ü r k ç e te r e . O s m a n G . Ö z g ü d e n l i, “İ lk F a r sç a İ lh a n lı F e r m a n ı”, T ü r k K ü l tü r ü İ n c e le m e le r i D e r g is i, S ayı 6, [2 0 0 2 ], 1 8 1 -1 9 0 ). S o u d a v a r , A b o la la , A r i o f t h e P e r s i a n C o u r t s : S e l e c t i o n s f r o m t h e A r t a n d H i s t o r y T r u s t C o l l e c t i o n , N e w Y o r k - R iz z o li 1 9 9 2 . S p u le r , B e r t o ld , İ r a n M o ğ o l l a r ı , S i y a s e t , İ d a r e v e K ü l t ü r İ l h a n l ı l a r D e v r i , 1 2 2 0 - 1 3 5 0 , çe v . C e m a l K ö p r ü lü , A n k a r a 1 9 8 7 . S ü m e r , F a r u k , “A n a d o l u ’d a M o ğ o lla r ”, S e l ç u k l u A r a ş t ı r m a l a r ı D e r g i s i , I ( A n k a r a 1 9 6 9 ) , 1 - 1 4 7 . T e m ir , A h m e t , K ı r ş e h i r E m i r i C a c a O ğ l u N u r e d d î h i n 1 2 7 2 T a r i h l i A r a p ç a - M o ğ o l c a V a k f i y e s i , A n k a r a 1989. T ü rk D il K u r u m u D e r le m e S ö z lü ğ ü , A nkara 1975. U lu d a ğ , S ü le y m a n , “B â h a r z î, S e y f e d d in ”, T ü r k i y e D i y a n e t V a k f ı İ s l â m A n s i k l o p e d i s i ( D İ A ) , İ s t a n b u l 1 9 9 1 , c. 4 , 4 7 4 - 4 7 5 . V a sa ry , I s tv a n , “H i s t o r y a n d L e g e n d in B e r k e K h a n ’s C o n v e r s io n to İ s la m ”, e d . D . S in o r , A s p e c t s o f A lta ic C iv iliz a tio n III, B lo o m i n g t o n 1 9 9 0 , 2 3 0 - 2 5 2 . V ila d im ir t s o v , B o r is Y „ M o ğ o l l a r ı n İ ç t i m â i T e ş k i l â t ı , ç e v . A b d ü lk a d ir İ n a n A n k a r a 1 9 9 5 . Y a k u b o v s k y , A . Y u ., A l t ı n O r d u v e Ç ö k ü ş ü , ç ev . H a ş a n E r e n , A n k a r a 1 9 7 6 .

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Ortaçağ Moğol Hükümdarlarının İslâmlaşmasında Türk Unsurların ve Türk Din Anlayışının Rolü Üzerine, Yücel Özkaya’ya Armağan Yazılar, ed. Hamiyet Sezer Feyzioğlu, Ankara 2015, pp. 211-233.

Ortaçağ Moğol Hükümdarlarının İslâmlaşmasında Türk Unsurların ve Türk Din Anlayışının Rolü Üzerine, Yücel Özkaya’ya Armağan Yazılar, ed. Hamiyet Sezer Feyzioğlu, Ankara 2015, pp. 211-233.

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS