K A H R A M A N IN M IT iK Y O L C U L U G U PROF. DR. FUZULi BAYAT ARMAGANI KAHRAMANIN MiTiK YOLCULUGU PROF. DR. FUZULi BAYAT ARMAGANI ED i T O RL ER Prof. Dr. Bilgehan A tsiz GOKDAG Dr. Esra QAM 4 | K A H R A M A N IN M iT iK Y O L C U L U G U • F U Z U L i B A Y A T A R M A G A N I DEDE KORKUT HlKAYELERlNDE KAMU VlCDANI P ro f. D r. M e h m e t N a c i O N A L 2 1 6 SHE’RIYATDA GOYAVIYQARASHLARNING BADIIY TAJJASSUMI P r o f. D r. N o d ir a S O A T O V A 2 3 8 ORTA TOROSLARIN ZlRVESlNDE BlR KUTSAL MEKAN: BULGAR BOZOGLAN P r o f. D r. S e l? u k P E K E R , D o ? . D r. H a k ta n K A P L A N 2 4 9 TURKMEN B AH $ILIK GELENEGlNDE MERV YOLU VE DESTANCI BAH§I GURT YAKUP P ro f. D r. H a lil ib r a h im § A H iN 2 6 9 BAH§I: GONUL GOZUYLE BAKAN GONUL SEVDALISI P ro f. D r. § o m ir z a T U R D iM O V , D r. A v a z k h o n U M A R O V 2 8 1 KORKUTATA’DAN AHM ET YESEVl’YE TURK KULTURUNDE SUREKLlLlK UNSURLARI286 P r o f. D r. A li Y A M A N 2 8 8 MUHAMMAD KARlMHOCA’N IN “ TURKQE KAlD E” ADLI KlTABI HAKKINDA BlR DEGERLENDlRME P ro f. D r. M a r u fjo n Y U L D A S H E V 2 9 8 TURK KULTURUNDE MEZAR GELENEGl UZERlNE BlR ALAN ARA§TIRMASI D o ? . D r. K u b ra Y IL D IZ A L T IN 3 0 4 A $IK §EREF TA$LIOVA’N IN TASNlF ETTlGl HALK HlKAYELERlNDE D lN l UNSURLAR D o ? . D r. S a g ip A T L I, M S c . H ila l A Y B E Y 3 1 8 ARKAYA BAKMAK TABUSU UZERlNE D o ? . D r. T u g r u l B A L A B A N 3 4 1 SALUR KAZAN’IN YEDl BA$LI EJDERHAYI OLDURDUGU BOY’A GOSTERGEBlLlMSEL B lR YAKLA$IM D o ? . D r. M e h m e t E m in B A R S 3 5 4 TURKMEN EFSANELERlNDE §EH lR VE KOYADLARININ KOKENl D o ? . D r. § e r ife S e h e r E R O L Q A L I§ K A N 3 7 1 §lFA OCAKLARINA BALIKESlR’DEN BlR ORNEK: SlYAHLAMA OCAKLARI D o ? . D r. S a t l K U M A R T A § L IO G L U 3 8 5 TEBRlZLl A $IK SADAKAT GENCELl VE G ENCELlA$IK OKULU D o ? . D r. F a z il O Z D A M A R 4 0 2 VAN-BAH^ESARAY HALK KULTURUNDE DOGUM lLE lLG lLl lN AN I§ VE UYGULAMALAR G u lh a n A K P IN A R K O R K M A Z , D r. O g r e tim U y e s i is m a il A B A L I 4 1 1 A L l$ iR NEVAl OZBEK D lL l VE EDEBlYATI MUZESlNDE BULUNAN TURKgE ESERLER KATALOGU D r. O g r . U y e s i Q e tin Y IL D IZ 4 2 6 “PODACHINING Q IZI” ERTAGIDAINITSIASIYA MAROSIMINING POETIK TALQINI D r. J a m ila A S Q A R O V A 4 8 8 “ TORKISTON” DOSTONISYUJETIGA DOlR A r? . F a r r u x J A B B O R O V 4 9 5 g a s p i r a l i Is m a i l b e y ’I n m i s i r z I y a r e t Y a s e m in Y IL M A Z , P r o f. D r. B ilg e h a n I v e d u n y a m Us l u m a n l a r i k o n g r e s I A ts iz G O K D A G 5 0 5 2 3 8 | K A H R A M A N IN M iT iK Y O L C U L U G U • F U Z U L i B A Y A T A R M A G A N I SH E’ RIYATDA G'OYAVIY QARASHLARNING BADIIY TAJJASSUMI Prof. Dr. Nodira SOATOVA O‘zbekist on, JDPU e-post a: nodira.soat ova@list .ru, ORCID: 0000-0002-4310-6011. ndividual poetik olamining serqirraligi, original ifoda usullarini san’atkorona qo‘llay olishi bilan qalam ahli xalqning qalbidan o ‘rin oladi. Hayot ko‘zgusi hisoblangan badiiy adabiyot voqelikning muhim qirralari va hayot haqiqatini turfa xil janrlarda, ijodkor g ‘oyaviy niyatini badiiy vositalar orqali m azm un hamda shakl birligida tasvirlaydi. Ijtimoiy hayot muammolarini, odamlar dardini, davr ruhini aks ettirishda masal va hajviy she’rlar nisbatan katta imkoniyatlarga ega. Bunday tipdagi she’rlarga Shuhrat nima uchun qo‘l urdi, ijodkorning masal va hajviy she’r yaratishdan m aqsadi nim a b o ‘lgan? Tadqiqotimizning ushbu faslida shoir yaratgan masallar uning ijodida qanday ahamiyat kasb etadi?,- degan bir qator masalaga e’tiborimizni qaratamiz. I M e n o ‘t i b k e t a m a n , s e n k e y i n q o l i b , H a q i m d a r o s t s o ‘z n i a y t i b y u r , s h e ’r i m ! D o ‘s t i m n i n g b a g ‘r i g a b o s h i n g n i o l i b , R a q i b g a t o s h q a h r i m o t i b tu r , s h e ’r i m ! (Shuhrat, 1978: 13). deya kuylagan, sinovli, hayot mashaqqatlariga to ‘la yillarni boshdan o ‘tkazgan ijodkor qalbidagi og‘riqli iztirob-u alamlarni she’rlarining qat-qatiga sig‘magan adolatga tashnalik va haqiqatparastlikdan b o ‘lsa kerak, tuyg‘u - fikr - g ‘oya zanjiri ostida masal janri va hajvga ham m urojaat qilgan. M asal va hajviy she’rlaridagi lirik qahramon timsoli tasvirida shoir insonlar ichki dunyosi, iy- S H E 'R IY A T D A G 'O Y A V IY Q A R A S H L A R N IN G B A D IIY T A J J A S S U M I • P ro f. Dr. N o d ira S O A T O V A |> 2 3 9 m on-e’tiqodi, diyonati qay darajada ekanligini ko‘rsatib bera olgan. She’rlar ijodkorning poetik tafakkuri mahsuli sifatida namoyon bo‘ladi. Gap Shuhrat lirikasida hajviy she’rlarning o‘rni haqida borar ekan, eng avvalo, shoir lirik tasvirda muhim g ‘oyaviy-estetik vazifalarni o ‘z oldiga qo‘yganligini kuzatdik. Nazarimizda, bu ijodiy jarayonda muhim g ‘oyaviy-estetik vazifalar, poetik matnni yuzaga chiqaruvchi lirik tasvir, shoir kechinmalari orqali badiiyat namunasiga aylantirilgan. Natijada, shoir adabiy-estetik qarashlarini badiiyat orqali tasvirlaydigan o‘ziga xos go‘zal yaratiq namunasi namoyon bo‘lgan. Masallarda insonlarga xos qusur va illatlar hayvonlar, parrandalar, baliqlar obrazi orqali ko‘rsatiladi. Allegoriya ertaklardagi kabi masallarda ham hayvonlarga xos bo‘lgan ko‘pchilikka m a’lum xususiyatlar, masalan, tulkining ayyorligi, b o ‘rining ochko‘zligi, eshakning ahmoqligi, quyonning qo‘rqoqligi, sherning qudratliligi, bulbulning xushovozligi tarzida maydonga keladi. Masal mazmuni ko‘pincha siqiq, o ‘tkir va kichik voqea orqali ifodalanadi. Masalga xos bunday syujet unda ifodalanayotgan mazmun ruhiyatini aniq-ravshan yuzaga chiqarish, allegorik shakl esa asardagi personajlar xarakterini qiyosiy yo‘l bilan yorqin ko‘rsatishga olib keladi. Masallar inson tabiatini, o‘y-kechinmalarini o‘ziga xos rakursda, kulgining g ‘oyaviy-estetik mohiyati va badiiy xilma-xil funksiyasi orqali ko‘rsatishga xizmat qiladi. Shoirlarning m asal yozishdan asosiy m aqsadlari allegorik obrazlar orqali o ‘zlarining didaktik mazmundagi fikrlarini majoziy usulda bildirish b o ‘lgan. Zero, ijodkor “ . . . m a h o r a t , m a l a k a , t u g ‘m a i s t e ’d o d l a r i t u f a y l i b o ‘y o q l a r v a s h a k l l a r y o r d a m i d a k o ‘p n a r s a l a r n i n g t a s v i r i n i y a r a t a d i ” (Arastu, 2011: 20) - ekan, undan ko‘zlangan muallif maqsadi asarlari orqali dunyo yuzini ko‘radi. Xususan, inson m uammolarini hal etish uchun, avvalo, uni yot illatlar va qusurlardan tozalash kerakligini anglagan Shuhrat ijodida m asal va o ‘tkir hajviy she’rlar shunday asarlar sifatida yaratildi. Shu bois shoirning asarla­ ri, hamm a zamonlar uchun taaalluqli b o ‘lib qolaveradi, unda olg‘a surilgan didaktik g ‘oyalar, vaqt o ‘tishi bilan o ‘zining ta ’lim iy-tarbiyaviy ahamiyati bilan zarracha o ‘zgarmaydi. Shuhratning “ T u l k i v a q u y o n ” masalini mana shunday umri boqiy asarlar sirasiga kiritish mumkin. Masaldagi munofiqlikni o‘ziga libos qilib olgan ayrim kimsalarning timsoli bo‘lgan t u l k i holati yuqoridagi fikrimizni to ‘liq asoslaydi. O ‘zidan kuchsiz q u y o n n i tutib olib, uni sabzi o ‘g‘irlashda ayblagan t u l k i , shu bilangina qanoatlanmay, unga qattiq jazo berish kerakligini uqtirishini, shoir o ‘zining tabiiy sodda, ohangi xalqchil, ravon misralarida bayon etadi: 2 4 0 | K A H R A M A N IN M iT iK Y O L C U L U G U • F U Z U L i B A Y A T A R M A G A N I T u lk i tu tib Q u y o n n i s h u o n , A t r o f i g a y i g ‘d i o l o m o n . Va d ed i u: - S h u g a zzo b Q uyon, Q o ‘s h n i b o g ‘d a s a h a r d a n b u y o n , S a b z i y e y d i o ‘g ‘i r l a b h a m o n . N o m u s a x ir ! C h id a r q a n d a y jo n ! M a n a u n i tu tib k e ltir d im , Q a ttiq j a z o b e r ils in d e r d im ! (454) Shuhrat jam iyatda ildiz otib borayotgan k o ‘zbo‘yamachilik, loqaydlik, munofiqlik, adolatsizlik kabi illatlarni keskin qoralash m aqsadida bu illatlarni t u l k i misolida ko‘rsatib beradi. Shoirga ilohiy ilhom kelsa, u vaqt, joy tanlab o ‘tirmaydi. Asar “ i l h o m b i l a n y o z i l s a , o b r a z l a r o ‘z - o ‘z i d a n g a v d a l a n a d i , h a t t o o ‘z i n i n g q i l a d i g a n i s h i n i , a y t a d i g a n g a p i n i y o z u v c h i g a a y t i b , l u q m a s o l i b Ilhomni ijodkorga hayotning o ‘zi taqdim etadi. Zero, shoir tulkisimon odamlarni hayotida ko‘p ko‘rgan. Ularning o‘zlarining so‘zlari bilan aytganda “a d o l a t ” ostida qiladigan “j i r k a n c h , t u b a n ” ishlari necha-necha begunohlarni abgor qilayotgani, albatta shoirni iztirobga solgan, dilidan tiliga solib, ularni shu bois tulki timsolida yoritishga harakat qilgan. tu r a d i”. T o l s h o x i d a o ‘y n a r d i c h i t t a k , Q u lo q s o lib tu r d i-d a jitta k , H a y r a t b ila n T u lk ig a b o q ib , N a fr a tid a n titr a b , tu to q ib , P a s tg a u c h ib tu s h d i- d a , s h u on(454). M atnda tasvirlanishicha, ko‘rinishdan juda kichik b o ‘lgan tol chetida o ‘ynab o ‘tirgan chittak qush tulkining qilayotgan razilona ishiga qarshi chiqishda o‘ziga kuch topa oladi va unga qarshi bosh ko‘taradi. Shoir chittak misolida insonni fikrlashga, hayotning mazmun-mohiyati haqida mushohada qilishga undaydi: D e d i u n g a : - K e c h a -k u A r s lo n , Y e g a n i d a o ‘g ‘i r l a b b u z o q , A x ir q a r a b tu r d in g -k u u z o q ! N a d o d s o ld in g v a n a b ir n id o , G o ‘y o b u r c h i n e t a r d i a d o ! G o ‘y o u n i n g b u i s h i y o q i b , T u r a r e d i n g s o ‘l a g i n g o q i b ! L a b la r in g d a b o r d i ta b a s s u m , A x i r b u n i k o ‘r d i m m e n o ‘z i m ! Q a c h o n d a n s e n n o m u s l i b o ‘l d i n g , S H E 'R IY A T D A G 'O Y A V IY Q A R A S H L A R N IN G A d o l a t l i , h a k s o ‘z l i b o l d i n g ! B A D IIY T A J J A S S U M I • P ro f. Dr. N o d ira S O A T O V A |■241 (454) Chittakning o ‘zini “ a d o l a t p e s h a ” sanagan tulkiga q o ‘rqmay aytgan so‘zlari kishini o ‘yga toldiradi va xalqimiz yaratgan “ b o y n i n g o ‘g ‘l i q i l s a s h o ‘x l i k , k a m b a g ‘a l n i k i j i n o y a t ” qabilidagi naqlni yodga soladi. Shuningdek, “ . . . E n g e m o t s i o n a l p o e z i y a h a m v a z i f a v a m o h i y a t e ’t i b o r i b i l a n s i y o s i y m a s a l a d i r , s h e ’r - s h o i r n i n g i j t i m o i y v i j d o n i ” (Muxtor, 1986: 9), ekanligini she’r xulosasidan anglab olish mumkin. Zero, bu m asalning yozilishidan m aqsad munofiqlikni o ‘ziga to ‘n qilib olgan insonlarga nisbatan shoirning qalbidan otilgan nafrat va alam hayqirig‘i deb tushunish lozim. B u m a s a ln in g m a n tiq i a y o n : M u n o fiq lik h a m m a d a n y o m o n !(4 5 4 ) M a’lumki, badiiyatda “...in s o n k e c h in m a la r i - b u u n in g r e a l h a y o tin in g (Rubin§teyn, 2000:13). Shu nuqtayi nazardan qaraganda, shoirning ruhiy olamida ro‘y bergan o ‘zgarishlar, iztiroblar, tushkunlik yoki xushnudlik hollari uning ijodida turli kayfiyatdagi she’rlarning m aydonga kelishiga sabab b o ‘lgan. Shuhrat “ T u l k i v a q u y o n ” m asalini yozishda m ashhur rus m asalchisi I.A.Krylov va o ‘zbek hajvnavis shoir Gulxaniy masallaridan ilhomlanganligi sezilib turadi. Zero, Shuhrat masalini o ‘qiganimizda rus shoirining “B o ‘r i b i l a n t u l k i ” masali xotiraga keladi. Ammo bu hol Shuhratning bu va boshqa masallarining Krylov masallari tarzida yozilganini anglatmaydi. Shu hol Shuhrat masallarining ori­ ginal masallar deyishimizga to ‘la asos beradi. s u b ’y e k t i v t o m o n i , s h a x s u m r y o ‘l i n i n g o b ’y e k t i v a s p e k t i d i r ” Shuhratning “ T u l k i v a q u y o n ” masalidagi t u l k i obrazi, umuman, munofiqlik, vijdonsizlik, iymonsizlikning jonli tim soligina emas, shoir tulkidek munofiq kishilarni k o ‘p k o ‘rgan. Ularning biri shoir asarlaridan siyosiy xatolarni “ t o p i b ” , shoirni m illatchilikda ayblab M oskvaga, “P r a v d a ” gazetasiga 20 25 varaqli tuhmatnomasini yuborgan bo‘lsa, ikkinchisi, bu xatning Yozuvchilar uyushmasidagi m uhokamasida tuhmatchini qo‘llab-quvvatlagan. Uchinchisi esa shoir siyosiy ayblar bilan qamoqqa olinganida tergovchiga shoirga qarshi ko‘rsatma bergan. Shuhratning bu masalida real kishilarning munofiqligi T u l k i obrazida mujassam langan b o ‘lsa, boshqa masallarida ham shunday imonsiz kimsalar turli hayvonlar obrazida o ‘z abadiyatini topgan. Endi, m a’no m antig‘i jihatdan “ T u l k i v a q u y o n ” m asaliga yaqin Krylovning “ B o ‘r i b i l a n t u l k i ” masaliga murojaat qilsak, unda ham do‘stlik, o ‘rtoqchilikka xiyonat qilgan, munofiq tulki obrazini uchratamiz. Krylov masalida tovuq g o ‘shtini maza qilib yeb, ortganini yashirib, endi uxlashni niyat qilib turgan 2 4 2 | K A H R A M A N IN M iT iK Y O L C U L U G U • F U Z U L i B A Y A T A R M A G A N I tulki oldiga qorni och b o ‘ri o ‘rtog‘i kelib ahvolining yomonligi, ochlikdan sillasi toza qurigani, itlardan quvg‘in b o ‘lganini tulkiga shikoyat qiladi. Uni eshitgan tulki o ‘zini unga xayrixoh qilib ko‘rsatadi va marhamat qilib: “H a l i s h u n a q a d e ” “H a , x u d d i s h u n d a y ” . “J u d a q i y n a l i b s a n , b e c h o r a h a y - h a y , Y e m a y s a n m i , o ‘r t o q , m a b o d a p i c h a n ? M a n a , b i r h a r a m b o r , t o r tin m a h e c h a m ”. D o ‘s t i n i n g p i c h a n m a s , g o ‘s h t d a y d i d a r d i , T u l k i y a s h i r g a n d a n o g ‘i z o c h m a d i , A m m o m e h r ib o n lik q ild ik i c h u n o n B o ‘r i o c h j o ‘n a d i o ‘z i n i t o m o n ( U R L - 1 ) . Ikkala shoir masalidagi tulki obrazi munofiqlik, vijdonsizlik, iymonsizlikda bir-biridan qolishmaydi. Ijodkorlar tulkisim on kishilardan ehtiyot b o ‘lishni, ulardan uzoq b o ‘lishlikni, chunki bunday kimsalardan yaxshilik chiqmasligini uqtirishadi. Qat’iyat, sadoqat va fidoiylik shaxsiyatiga ega Shuhrat, o ‘zligini unutgan, iymonsiz, qo‘rqoq, manfur kishilarga b o ‘lgan nafrati sifatida “ Q u r b a q a ” masalini yaratgan. “ Q u r b a q a ” masali ham mazmun-mohiyat jihatdan, shoirning yuqoridagi masalidan qolishmaydi. Mushohadaga, obrazli tasvir vositalariga boy bo‘lgan “ Q u r b a q a ” masali shoirning ijodida yangi sahifa ochdi. Masalda badiiy tasvirning muhim vositalaridan biri portret qahramon ruhiyatini ochishda katta rol o‘ynagan. O d a m b o ‘l g a n e k a n b i r v a q t Q u r b a q a , K e l i s h g a n , x u s h b i c h i m , g a p - s o ‘z g a c h e c h a n . O tla r d a u c h a r k a n q o q d ir m a y ta q a , S u h b a t d a p a h l a v o n , t a n t i , k o ‘n g i l c h a n ! B ir k u n i n o g ih o n tild a n ilin ib , P o d s h o n i n g q a h r i g a b o ‘l i b d i d u c h o r . B e s h a f q a t o ‘l i m g a h u k m q i l i n i b , B o z o r n in g b o s h ig a q u r ilib d i dor. D o d s o l i b y i g ‘l a b d i s h u n d a u o d a m , Y o l v o r i b o ‘r t a g a q o ‘y i b d i k i s h i (442). Keltirilgan parchada ayonki, bir vaqtlar odam b o ‘lgan qurbaqa, ko‘rinishdan “K e l i s h g a n , x u s h b i c h i m , g a p - s o ‘z g a c h e c h a n . , S u h b a t d a p a h l a v o n , t a n t i , ekanligi aytiladi. Bu uning tashqi qiyofasi tasviri. Lekin, dono xalqimizda shunday maqol bor “ u s t i y a l t i r o q , i c h i q a l t i r o q ” . S h o i r q a l a m g a k o ‘n g i l c h a n ” o lg a n lir ik q a h r a m o n e s a x u d d i s h u n d a y Shu o ‘rinda aytish joizki, “ u s t i y a l t i r o q , i c h i q a l t i r o q ”l a r d a n . “B a d i i y a s a r d a p o r t r e t n i n g v a z i f a l a r i t u r l i c h a b o ‘l a - S H E 'R IY A T D A G 'O Y A V IY Q A R A S H L A R N IN G B A D IIY T A J J A S S U M I • P ro f. Dr. N o d ira S O A T O V A |> 2 4 3 d i . B i r o q p o r t r e t n i n g e n g m u h i m x a r a k t e r i , u n i n g k o ‘p r o q p s i x o l o g i k p o r t r e t b o ‘l i s h i d a d i r ” (Shodiyev, 1977: 27). Psixologik portret shoirga qahramonning tashqi qiyofasi orqali uning ruhiy dunyosini ochishga yordam beradi. Podshoning qahriga duch kelgan k o ‘rinishdan e’tiborga molik b o ‘lgan odamning ong-u tafakkurida katta bir burilish, tubanlik sari o ‘zgarish hosil b o ‘lganini shoir uning o ‘z so ‘zlari orqali nam oyon qiladi. M ana uning ichki dunyosi, m a’nan jirkanch qiyofasi: “M a y l i m e n s h a h r i g a q o ‘y m a y m a n q a d a m , S h u b o ‘l s a s h o h i m n i i g i s t a k - x o h i s h i . I t b o ‘l i b h u r i s h g a r o z i m a n h a t t o , Q u r b a q a b o ‘l d e s a , r o z i m a n , m a y l i , I ltim o s , jo n im d a n q ilm a s in ju d o , B ir p a r c h a y u m s h o q e t- tilim tu fa y li ! ” P o d s h o h k u l i b d i , O ‘y l a b q a r a s a , O s i s h g a a r z i m a s j o ‘n o d a m e k a n ! G ‘a z a b d a n t i t r a g a n x a l o y i q e s a , Q o ‘r q o q q a o t i b d i g u l e m a s , t i k a n ! (442) Shoirning bu masalni yozishdan maqsadi, bizningcha, “I t b o ‘l i b h u r i s h g a r o z i ­ degan misralarda o ‘z ifodasini topgan. Shoir uchun eng og‘ir narsa o ‘lim emas, balki millatning nazar-e’tiboridan qolishdir. Kimgadir yoki kimlargadir yom onlik qilgan kimsa garchand podshoning qahr-g‘azabidan omon chiqqan b o ‘lsa ham, el-u yurt qarg‘ishiga qolib kelganki, bu uning uchun o ‘lim dan ham dahshatli holdir. Shuhrat shu masalida shunday zotlarnining razilligini Q u r b a q a obrazida ro‘y-rost ko‘rsatgan. Shoir fikricha q u r b a q a g a aylangan insonlar Yaratganning jazosiga mahkumligini aytar ekan, ularning iflos hayoti boshqalar uchun ibrat bo ‘lmoqligi lozim, degan g ‘oyani masalda uqtiradi, o ‘quvchining har bir hujayrasiga singdirgandek b o ‘ladi: m a n h a t t o , Q u r b a q a b o ‘l d e s a , r o z i m a n , m a y l i ” E l u y u r t q o ‘r q o q d a n y u z o ‘g i r i b d i , Q o ‘r q o q n i t u t i b d i e l n i n g q a r g ‘i s h i . K e c h q u r u n o d a m d e k y o tg a n b u k is h i, E r t a l a b Q u r b a q a b o ‘l i b t u r i b d i ! V a q i l l a b y u r a r m i s h o ‘s h a n d a n b e r i , O c h i l i b e l a r o q o ‘r q o q l i k s i r i ! (442) Shuhrat ijodining boshqa ijodkorlar yaratiqlaridan ajratib turadigan muhim xususiyat - xoh she’riyatda, xoh nasrda, xoh masallarida b o ‘lsin, qariyb barcha asarlarida, xira pashsha, xoin, qurbaqa va tulkisimon kimsalarni fosh qi- 2 4 4 | K A H R A M A N IN M iT iK Y O L C U L U G U • F U Z U L i B A Y A T A R M A G A N I ladi. Ulardan hazar qilib, chin insoniylik xislatlarni madh etadi. Shoir barcha janrdagi asarlarida o ‘z qalbini jarohatlagan xoinlik va yomonlik, shuningdek, o ‘zi uchun ideal hisoblangan sadoqat va yaxshilik m avzusiga qayta - qayta murojaat qiladi, shu bois bu mavzu uning asarlarida bosh mazmun va yetakchi leytmotivga aylangan. Shuhrat lirik qahramoni orqali kitobxonni hayotda uchraydigan voqea-hodisalardan ruhan boyitadigan mazm un - m a’no topishga undaydi. She’r matni bilan tanishgan o ‘qirman, hayotning murakkab xilqat ekanini, bu kurashdan iborat maydonda agar m a’naviyati sust b o ‘lsa, har qanday zabardast polvon ham m ag‘lub b o ‘lish m um kinligini yaxshi anglaydi. Shoir “ B o ‘r i e d i , t u l k i b o ‘l d i ” degan hajviy she’rida harom xo‘r kishining yanada jirkanch qiyofaga kirishi mumkinligini tasvirlagan: Is m i e d i A lijo n p o lv o n , P o lv o n lik d a n b ir ish c h iq m a d i. Q a y m a y d o n g a b o ‘l a r k a n r a v o n , B ir k is h in i h a lo l y iq m a d i. B o ‘r i k a b i c h a n g s o l d i g o h o , G o h b o ‘r i d e k b o s i b y i q i t d i . B o ‘l s a h a m k i b a r c h a n o r i z o , U o ‘z i n i g ‘o l i b d e k tutdi(451). Shoir Alijon polvon obrazi timsolida, xudbin, pastkash, nafs balosi quli, hamma narsaga bir paytning o ‘zida erishaman deb o ‘ylagan ochko‘z, jirkanch kimsa qiyofasini yaratadi. Alijon polvon m a’nan qashshoq, o ‘z nafsi, hoyu-havasi yo‘lida hech qanday tubanlikdan qaytmaydigan, polvon nomiga munosib bo‘lmagan badkirdor, gumroh. Agar Alijon polvon, bizning zaminimizdan yetishib chiqqan ko‘plab allomalar, adib va shoirlarimizning asarlarini uqib o ‘qib, m utolaa qilganda, o ‘z hayot y o ‘lini bunday sharm andalik ustiga qurmagan bo‘lar edi. Zero, birgina Ahmad Yassaviyning “H i k m a t l a r ” ida nafsning yomon oqibatlarga olib kelishi haqida bir qancha ibratli fikrlari borki: N a f s y o ‘l i g ‘a k i r g a n k i s h i r a s v o b o ‘lu r , Y o ‘l d a n o z i b , t o y i b , t o ‘z i b g u m r o h b o ‘l u r (Ahmad Yassaviy, 1990: 102). degan satrlarida nafsning - ichki dushman, dushman bo‘lganda ham juda katta dushmanligini, unga tobe bo‘lish, yengilish natijasida insondagi butunlik sinib, m a’naviy osoyishta hayoti barham topishi mumkinligini nazarda tutgan. She’r qahramoni Alijon polvon esa, Yassaviy ta’biri bilan aytganda, nafs quli, hayoti S H E 'R IY A T D A G 'O Y A V IY Q A R A S H L A R N IN G B A D IIY T A J J A S S U M I • P ro f. Dr. N o d ira S O A T O V A |> 2 4 5 izdan chiqqan kimsadir. Inson zoti yaralibdiki, yaxshilik (ezgulik) bilan yonma-yon yomonlik (tubanlik) birga yashab keladi. Shoir Alijon polvon xarakteriga xos illatlarni she’rda ayovsiz fosh etar ekan, salbiy obraz butun bo‘y-basti bilan gavdalanadi. Har bir inson, avvalo, yaxshilik nima-yu, yom onlik nima farqiga borishi, o‘z ongi, aql-u farosati bilan anglab olishi kerak, yo‘qsa Alijon polvon holiga tushishi hech gap emas. B o r a - b o r a is m i y o n ig a , B o ‘r i s o ‘z i q o ‘s h i l i b q o l d i . B u s h u m la q a b te g ib jo n ig a , H i y l a q i l i s h y o ‘l i n i o l d i . H i y la b ila n b i tm a d i is h i, H i y l a b i l a n b o ‘l m a d i polvon(451). Shoir Alijon polvon xarakterida uchrovchi illatlarni she’rda ayovsiz fosh etar ekan, haqqoniylik asar mazmunining yoki obraz mohiyatining salmoqdorligi, boshqacha aytganda, konseptualligi orqali belgilanishini tom m a’noda isbotlaydi. Alalxusus, “Nodon - eshak. Balki eshakdin ham kamrak. Eshakka har ne yuklasang ko‘tarur va qayon sursang ul yon borur, aql va tamiz da’vosi yo‘q. Mashaqqati minnatsiz va suubati kulfatsiz. Nodonni eshak degandin mutaxayyir, eshak qoshida yamon va yaxshi degan bir: B ir id a m u n c h a h u n a r, u l b ir id a m u n c h a u y u b , Q a y s i n i n g x o ‘b e k a n i n , a h l i x i r a d b i l g a y x o ‘b (Alisher Navoiy, 1983: 75). deb kuylagan Alisher Navoiyning eshakdan nodon lirik qahramoni qaysidir m a’noda Shuhratning “ B o ‘r i e d i , t u l k i b o ‘l d i ” she’ri qahramoni A l i j o n polvonni yodga soladi. Shuningdek, shoir hajv vositasida tanqid qilish bilan birga, hiyla qilish inson uchun foydali emas, balki zararli qusur ekanligini obrazli qilib ko‘rsatishga harakat qiladi. E n d i u n i k o ‘r g a n h a r k i s h i , “A l i t u l k i s h u ! ” - d e y d i h a m o n . “A l i t u l k i ” d e m a s a u n i , B u a tr o fd a h e c h k im b ilm a y d i. B i l g a n l a r h a m g ‘i r r o m p o l v o n n i , T u lk i d e y a , iz z a t k ilm a y d i. P o lv o n lik d a n n o m i q o lm a d i, A v v a l b o ‘r i , s o ‘n g t u l k i b o ‘ld i. P o lv o n lig in e l ta n o lm a d i, O x i r i d a b i r k u l g i b o ‘l d i ! (451). 2 4 6 | K A H R A M A N IN M iT iK Y O L C U L U G U • F U Z U L i B A Y A T A R M A G A N I Shuhrat she’rlarini mutolaa qilish jarayonida shunday xulosaga kelish mumkinki, nurga m a’naviy yorug‘likka intilgan shoir Shuhrat ham munaqqid e’tirofidek, “ . . . o l a m n i o y d i n h a q i q a t l a r d a k o ‘r i b , y o r u g ‘ h i s s i y o t l a r d a q a l a m t e b r a ta d ig a n s h a x s , ta s h q i d u n y o n ig in a e m a s , u in s o n n in g ic h k i o la m i h a m n u r li (Haqqul, 2019: 162). Shoir asarlaridagi she’riy obrazlar orqali, munofiqlik, xudbinlik, qo‘rqoqlik, zararkunandalikka nafrat, muhabbatga da’vat va oliy tuyg‘uni ulug‘lash asosiy o ‘rin tutishini ko‘ramiz. Binobarin, “ . . . b a d i i y a s a r s a r l a v h a s i n i n g i x c h a m , l o ‘n d a , b e t a k r o r l i g i m a t n n i n g p i s h i q l i g i d a n , s i s t e m a n i n g m u s t a h k a m l i g i d a n n i s h o n a ” , deb hisoblaydigan b o ‘lsak, shoirning “X i r a p a s h s h a ” hajviy she’ri o ‘zini to ‘laqonli oqlaydi. Yana shuni alohida qayd etish kerakki, “I n s o n v a u n i n g t a b i a t i , r u h i y a t i b o ‘l i s h i d a r d i d a y a s h a y d i ” h a q iq a tn i k a s h f e tis h d a h e c h b ir s o h a a d a b iy o t b ila n te n g la s h a o lm a y d i v a (Normatov, 2000: 98). Albatta, hajviy she’rlar ham bundan mustasno emas. Shoirning ushbu she’ri ham inson tabiatiga xos bo‘lgan illatni ko‘rsatishga bag‘ishlangan. u n i n g o ‘r n i n i b o s o l m a y d i ” U y g a k ir ib q o lib d i n o g o h , Q a y e r d a n d ir x ir a b ir p a s h s h a . E n d i b o s h i m q o ‘y g a n e d i m , o h , U b o s h la d i r o s a x a r x a s h a ! (443). She’r mazmun-mohiyatidan ko‘rinib turibdiki, pashsha obrazi orqali shoir xirapashsha, zararkuranda insonlarni tasvirlashga harakat qiladi. Shunday kimsalar borki, hayotda ularning foydadan k o ‘ra k o ‘proq zarari tegishi yetmaganday, “ t e g m a g a n g a h a m k e s a k o t a d i g a n ” xunuk qiliqlari bor. Bunday insofsiz kim­ salar na eshitadi, na bu odatdan voz kechadi. G o h l a b i m g a q o ‘n a d i k e l i b , G o h b u r n im g a , g o h o q u lo q q a . K o ‘z i m o c h s a m u s h l a m o q b o ‘l i b , U c h ib k e ta r a lla q a y o q q a ! K o ‘z y u m d i m m i , y a n a k e l a d i , Y a n a q o ‘n a r y u z - k o ‘z , q o s h i m g a . Y o g ‘i n g ‘i l l a b x o n i s h q i l a d i , S h u a t r o f d a t e g i b g ‘a s h i m g a ( 4 4 3 ) . Shuhrat hayoti davomida juda ko‘p xirapashsha insonlarga duch kelgani tabiiy, buni shoirning boshdan kechirgan hayoti to ‘liq isbotlaydi. Tom m a’noda “I j o d k o r q a l a m i o s t i d a n c h i q q a n h a q i q i y s a n ’a t n a m u n a s i - m o ‘j i z a k o r b a d i i y a s a r - ekanligi aniq. Haqiqat va adolat shoir ijodining mazmun-mohiyatiga singib ketgan, bunday holat ijod jarayonida muallifning m a t n i ” (K a r im o v , 2 0 0 2 : 1 7 ) S H E 'R IY A T D A G 'O Y A V IY Q A R A S H L A R N IN G B A D IIY T A J J A S S U M I • P ro f. Dr. N o d ira S O A T O V A |> 2 4 7 zamon va zamondoshlariga munosabatida ham ochila boradi. She’rda shoirning so‘zlarga va so‘zlarning bir-biriga munosabati katta ahamiyat kasb etadi. Poetik so‘z shunchaki o ‘z ma’nosigagina ega bo‘lib qolmay, o‘zida boshqa so‘zlarning m a’nosini ham jamlaydi. Bunga she’rni o ‘qish davomida shohid bo‘lamiz. B o r -e y ! - d e d im b o s h im n i b u r k a b , K o ‘z i m y u m s a m t u s h g a k i r i b d i . T u s h im d a h a m x ir a m u tta h a m , L a b i m u z r a q o ‘n i b t u r i b d i ! T a ’b i m x i r a , u y g ‘o n d i m c h o ‘c h i b , H a r o m b o ‘l d i t u s h k i u y q u h a m . P a s h s h a e s a y u r ib d i u c h ib , X o n a m i c h r a - n a q a y g ‘u , n a g ‘a m ! (443). S o ‘z zargari tu y g ‘ularning rost tasv irin i berish uchun badiiy til, adabiy ifo d ag a e ’tib o r qaratadi. H ar b ir ijod n am u n asi s h e ’r - sh o irn in g qalb m ulki. Ijodkor shaxs olam ga, odam larga befarq qarab turolm aydi, dunyoning turfa hodisa, tu y g ‘ulari uning yuragiga ch o ‘g ‘ soladi, kuydiradi, yo n d irad i, n a tija d a shoir bu h o latn i s h e ’rga soladi, y u ragini b o ‘shatib oladi. “X i r a p a s h s h a ” she’rida ham shoir aytmoqchi bo‘lgan “ . . . i f o d a n i n g i s t i o r a l i u s u l i , y a ’n i s o ‘z m a ’n o s i n i b o s h q a p r e d m e t g a k o ‘c h i r i s h , s h a m a , k i n o y a (Tamarchenko, 2004: 143)ni she’rning so‘nggi to ‘rtligida ko‘rish mumkin. Ya’ni, lirik qahramon g ‘ashiga tekkan pashshani ushlab, o ‘ldirib, o ‘ligini derazadan uloqtirib yuboradi va shu bilan o ‘ziga ozor yetkazayotgan mahluqotdan osongina qutiladi. Lekin shoirni iztirobga solgan, o‘yga toldirgan narsa boshqa, ya’ni pashshadek yo‘lidan olib tashlashi mumkin b o ‘lmagan “p a s h s h a s i f a t k i m s a l a r ” n i n g hayotda uchrashi. Bu inson uchun o g ‘ir musibat. Unday kim salar bir umr ham m aga ozor berib, g ‘ashiga tegib yashaydi. Shoir shundan afsus nadomat chekadi: y o k i r a m z la r n in g y a r a tilis h i” B u b ir p a s h s h a . O x ir i u s h la b , D e r a z a m d a n o t d i m o ‘l i g i n . P a s h s h a s ifa t o d a m la r u c h ra b , - Q o l s a b o r m i h a y o t d a l e k i n .. . (443). So‘zni ruhiga b o ‘ysundira bilish har bir shoir oldida turgan muhim vazifa. Ijodkor she’rlarida inson va tabiat ashyolari o ‘rtasidagi yashirin yaqin mohiyatni izlaydi. U shbu she’rdagi “p a s h s h a s i f a t ” obraz talqinida ham inson m a’naviyatsizligi muammosi she’r markaziga qo‘yiladi va bu she’rga falsafiy ruh bag‘ishlaydi. 2 4 8 | K A H R A M A N IN M iT iK Y O L C U L U G U • F U Z U L i B A Y A T A R M A G A N I Xulosa qilab aytadigan b o ‘lsak, Shuhrat m ahorati shundaki, masal va hajviy she’rlarida kechinmalarini o‘zi tanlagan so‘zlar bilan ifodalay olgan. Davrning ijtimoiy-siyosiy, m a’naviy-axloqiy masalalarini masal va hajviy she’rlaridagi lirik qahramon obrazlarida dadil aks ettirish orqali shoir inson tabiatining nozik, zaif nuqsonlari, qusur-kamchiliklari, noto‘g ‘ri xatti-harakatlarini aniq, o ‘tkir hajv orqali ochib bergan. Shuhrat masal va hajviy she’rlaridagi poe­ tik obrazlarda ko‘zga tashlanuvchi uslubiy o ‘ziga xosliklar, shoirda voqelikni tushunish, idrok etish, o ‘zlashtirish va baholash tam oyillari yuqori darajada ekanligidan dalolat. Shuhratning masal va hajviy she’rlari aql o ‘rgatmagani, pandu nasihat qilmagani holda tabiiy shavqi bilan tuyg‘ularni tarbiyalaydi. Bu holat, hech ikkilanmay aytish mumkinki, didaktik tarbiyaning muhim vositasi sifatida bashariyatni tarbiyalashga xizmat qiladi. Shu bois shoir masal va haj­ viy she’rlari XX asr adabiy maydonidagi m a’naviy ibrati bilan hozir ham o ‘z ahamiyatini to ‘la saqlab qolgan. Foydanilgan Adabiyotlar Ro’yxati A B D U L L A Q. (1971). A s a r la r . A L IS H E R NAVOIY. (1983). A H M A D YASSAVIY. (1990). A R A S T U . (2011). 6 Tom . -T .: O ‘zad ab iy Nashr. M ahbubul H ik m a tla r . Q ulub. -T .: A d ab iy o t v a S a n ’at. N ash rg a T ayyorlovchi I.H aqqul. -T .:A d a b iy o t v a S a n ’at. - T.: Y angi A sr Avlodi. P o e tik a . A x lo q i K a b ir R ito r ik a . H A Q Q U L , I. (2019). M u sh o h ad a Y og‘dusi. II. -T .: Tafakkur. K A R IM O V B. (2002). X F i l o l . f . d - r i diss. -T . M U X T O R , A. (1986). X A s r 0 ‘z b e k A d a b i y o t s h u n o s l i g i d a T a l q i n M u a m m o s i ( Q o d i r i y s h u n o s l i k M i s o l i d a ) : S h e 'r - S h o i r n i n g I j t i m o i y V ijd o n i. / P a r f i R a u f . S a b r D a r a x t i. N O RM A TO V , U. (2000). R U B IN S T E Y N , S. (2000). SH U H R A T. (1978). U m id b a x s h Y a m o y illa r . O sn o v y O b sh e i P s y h o lo g ii. T a n la n g a n A s a r la r I . SH O D IY E V , N. (1977). T.: M a ’naviyat. R u h iy a tR a s s o m i. T A M A R C H E N K O , Н. (2004). T.: Fan. T e o r iy a L i t e r a t u r 'i . U R L 1: h ttp s://ertak .u z/m asal/3 5 9 . Piter. T.: A d ab iy o t v a S a n ’at. M .:A kadem iya. T.: A d ab iy o t v a S a n ’at.