TALĐ LERDE HALK ĐNANÇLARI Ya ar KALAFAT ÖZET Talı lar Türk kültür coğrafyasının Azerbaycan bölümünde ya ayan kısmı ii)Caferi ve Đran kesiminde kalanlar ise çoğunlukla Sünni)Hanefi Đslam olan bir halktır. Ana dilleri Farsça ağırlıklı olmakla beraber Atlı Göçebe Bozkır Medeniyeti’nin özellikleri hala bariz bir ekilde ta ıyan bu halkın ortak “halk kültürü dili” Türkçedir. Yazıda, Talı ların halk inançları; doğum, evlilik ve ölüm gibi ba lıklar altında ele alınmı , sosyal yapılanmalarına dair bilgi verilmi , diğer Türk kültürlü halkların inançları ve sosyal yapılanmalarındaki benzerleri ile kar ıla tırılmaları yapılmı tır. Bu münasebetle; Ad Verme, Adak, Geleceği Tahmin, Kısmet Açma, Pir, Ocak, A ermek/Yeriklemek, A ure A ı, Di , Saç, Tırnak, Đlk Adım, Evlilik Toylarına Bereket ve yas gibi konularda dair bilgi verilmektedir. Yazıda bölge halklarının ana dili ve doğma din veya mezheplerindeki farklılığa rağmen birlikte ya amanın doğal bir sonucu olarak ortak bir kültür coğrafyası olu turdukları, bu coğrafyanın halk kültürü dilinin ortak olduğu bu ortaklığın asırlar boyunca olu tuğu, korunmasının bölge halklarının var olabilmesi için kaçınılmaz olduğu anlatılmaktadır. Bu mirasın mimarı olan halkların arasında bölü ülmeye kalkılması halinde varislerinin değil Küresel Güç gibi emperyalist yapılanmalarının yararına olacağı mesajı verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Folklor, inançlar, tali . !!" 515 Ya ar KALAFAT FOLK BELIEF IN TALĐ ABSTRACT Talı lar is a folk that some part living in Azerbaijan is Shiite)Caferite and the other part living in Iran is Sunni) Hanefite. Their mother tongue is mostly Persian but their “common folklore language” is Turkish. In text, it is being told of folklore of Talı lar under the titles of birth, marriage, death, their social structure and comparisons with other Turkish cultured folklore. There is information about Giving names, offering, soothsaying, kismet, father, home, craving foods, a ure, tooth, hair, nail, first step and mourning. Even though there is difference in language and religion, as a result of living together for centuries ; a common culture geography is created and this common cultural language is most necessary for the existence of folks. Trying to divide this legacy among the folks is only gives benefit to Imperialist powers. Key Words: Folklore, folk belief, tali Azerbaycan'da Talı lar Lenkeran, Lerik, Astava ve Masalla'nın bir kısmında ya amaktadırlar. Azerbaycan ve Đran Talı ları arasında sadece bir çay vardır. Çayın güneyi Đran Talı bölgesidir. Đran Talı ları Sünni inançlı Müslümanlar iken, Azerbaycan Talı ları ii)Caferi inançlı Müslümanlardır. Talı lar arasında Sünnilik ve iilik zemininde kız alıp vermek adeta faciadır. “Sünni ise nebade / verilmez, ii ise verilir.’1 Bizim evvelce birisi Azerbaycan ve diğeri de Đran Talı ları olmak üzere 2 çalı mamız olmu tu.2 1 2 Kaynak Ki i; Ganirea. ama Orta tahsilli 57 ya ında, ev hanımı Ya ar Kalafat, "Atlı Bozkır Medeniyetinin Anadolu Đran ve Azerbaycan'daki Đzleri", Türkmenistan Medeniyetine Ara tırma Merkezi, Bozkır Medeniyetinin Günümüzdeki Đzlerini Ara tırma tırma Sempozyumu, Sempozyumu Bi kek, 2002; Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk Đnançları, Berikan yayınları, C.IX)X, Ankara, 2007 Sh. C 65–82); "Azerbaycan Halk Sufizmi ve Lenkeran Folklor Mü averesi", Güney Kafkasya Sos Sosyal Antropoloji Ara tırmaları, ASAM Yayınları, Ankara, 2000, Sh. 102–147 !!" Tali lerde Halk Đnançları 516 Azerbaycan'da 1 milyon civarında Tali ya amaktadır. Tali çe çıkan günlük bir yayın organı veya süreli yayın yoktur. Türkçe Farsça karı ımı olan veya Farsçanın bir lehçesi Azeri Türkçesi karması olan Tali çe bir eğitim dili değildir. Đlkokulun 4. sınıfına kadar Tali çe eğitim verilir.3 Talı larla ilgili derlediğimiz halk inançları ve onların kar ıla tırılmalarına geçmeden evvel, Talı kelimsinin etimolojisine dair ahit olduğumuz bir tartı mayı payla mak istiyoruz. Bu izaha göre Tal=dal, Dadaloğlu'ndaki Daldaloğlu gibi veya diğer izahtaki Dadaloğlu Dedeloğlu açıklamasında olduğu gibi. Tal=Dal, geyiğin dalı boynuzu anlamında olduğu gibi. Tal)Tel, Tel)Terek, Terek=Ağaç’tan hareketle Terekeme)Ağaçeri)Tahtacı'dan hareketle Tal)i dal, ağaç i çiliği yapan ağaç i çisi. Telek, tavuğun veya ku un kanadının bir bölümü, Tavus ku u teleği gibidir Kaz teleğinden ocağın altı temizlenmez, ocak kültünden mi, kazın mitolojik boyutundan mı? Kutsanmı lık anlamında ba ına telek takmı olmak. Lerik Tali lerinde halkın çoğunluğu ii iken Sünni inançlı olanlar da vardır. Đslam’ın bu iki kesimi aralarında iyi anla ırlar. ii inançlı Müslüman aileler Sünni Đnançlı Müslüman aileye kızlarını 'Đmanı Đmanı Sadık' ise verirler. Hıristiyan aile ile Đslam’a girmesi kaydı ile kız verilir, alınır. Dünyaya gelecek çocukların Müslüman olmaları artı aranır. Đnanca göre 'Hıristiyanlara kız vermemek Allah'ın kararıdır. Talı lar Müslüman olup Talı olmayan ailelere soyu sopu belli ise kız verir ve alırlar.4 Talı toplumunda a iret yapısı hâkimdir. Heyderan, Mirmehtiyan, Cihangiran, Bah ian, ian Sultanhan / Sultanlılar gibi a iret ve tayfaları vardır. Talı larda Bekta i inançlı kesim yoktur. Kendilerini Kızılba , Ehlibeyt, 12 Đmamlı, Cafe Caferi mezhepli, Safeviler Safevi soyunda ve yolunda Haydar Museviler olarak bilmektedirler.5 Lenkeran Tali lerinde kısmeti çıkan kıza babası, evleneceği genç konusunda kanaatini nadire sorar çok kere sormaz. Bir erkeğin bir e i olur. E inden bo anan veya e i aniden ölen erkek ikinci evliliğini yapabilir. Geçmi te kayın ve eltiler arasında çocuk sayısı konusunda bir yarı olurdu imdilerde kalmamı tır.6 Lerik Talı larında bir anadan 13–19 kadar çocuk olabilir. Çoğunluğun 10 çocuğu vardır. 5 çocuklu Talı ailesinin çocuğu var sayılmaz. Talı larda 4 e lilik de görülür çok kere 2 avratlı / e li 3 4 5 6 Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki i; Musa Rıza Talı i; Musa Rıza Talı i;; a.g. i; Elnar !!" 517 Ya ar KALAFAT olunur. Talı larda kız kaçırma yöntemi ile evlilik olur. Kan davası ise eskiden daha çok olurdu.7 Talı larda gelin oğlanın babasının evine iner. Daha sonra kendi evine geçer. Bu arada toplu yemek yenir. Evler arasında fazla menzil yoktur, menzilleri ayrı olur. Talı larda hamile hanımın kızı mı oğlumu olacağını anlamak için ona her gün bir hurma yedirilir. Bu arada gelinin hiç haram yememi bir kimse olması gerekir. Göreceği rüyada kızı veya oğlu olacağını görür inancı vardır. Bebek bekleyen kadın izinsiz bir ey yitemez içemez, habersiz bir ey yiten gelinin bebeği ileri de abırsız, hayâsız olur inancı vardır. Yeriklemek de çok önemsenir. Yerikleyen kadına yeriklediği ey dü manda da olsa istenilip verilmeli ve bu isteye dü man da anlayı göstermelidir. Aksi halde vermeyen kimse günah iyesi /günah sa sahibi olur. Talı larda çocuğu ya amayan anne, çocuğunun ya aması için çocuğunu çok çocuklu anneye bir merasimle sembolik olarak satar. 7 oğlu olan anneye hiç oğlu olmayıp sadece kızı olan anne, ölmesi beklenilen oğlunu gizlice verir. Çocuğu alan anne o çocuğun manevi annesi anne olu. Çocuğu ya amayan aile çocuğu ya ayan aileden ödünç be ik alır.8 Bu satı ta satın alan kara iyelere veya çocukların ölümüne yol açan kara iyeye kar ı mukavemeti olan anne tipidir. Çocuk satıldıktan sonra yeni sahibi tarafından koruma altına alındığı inancı vardı. Bu inanç ve uygulama, çocuk satma Anadolu Türk kültür coğrafyasında da vardır.9 Lerik Tali lerinde ilk çocuğa adını atası / babası koyar. Daha sonraki çocuklara adlarını dedeler, atalar koyarlar. Đsimler Đslami kaynaklardan seçilir. Ehlibeyt isimleri ağırlıklıdır. Tek kelimeli isim pek olmaz. Abbas Kulu, Ali Kulu, isimler konur. Ömer, Osman gibi isimlere pek rastlanmaz, bu isimlerin nadiren koyulduğu olur. Ad konulacağı zaman 'konaklık konaklık' konaklık verilir. Ad konulanda çocuğun sağ kulağına ezan ve sol kulağına ise gamet okunur. ahadet getirirken Sünni Đnançlı Müslümanların ahadetine ilaveten 'Ali yel Veli Ulah da denir.10 Bazı yörelerde ise çocuğa doğumunu 6. gününde ya günü yapılır. Ad gününde nezir verilir. Sofra açılır, mollalar getirilir. Yasin günü okunur, molla çocuğun kulağına kelime)i ahadet okur isim babasının 7 8 9 10 Kaynak Ki i;; a.g. Kaynak Ki i; Ganire ama, Orta tahsilli 57 ya ında ev hanımı Ya ar Kalafat, Doğu Anadolu'da Eski Eski Türk Đnançlarının Đzleri, Đzleri Babil yayınları, Ankara, 2006 5. baskı, Sh.141–149 Kaynak Ki i; Musa Rıza Talı !!" Tali lerde Halk Đnançları 518 ismi ile birlikte zikredilir mesela Oktay Đbni Teyyip eklinde ve 3 defa tekrarlanır. Đsimler Kuran’dan molla tarafından seçilir. Ad diri bir adamdan alınmı ise, o adamdan helallik alınır ve adı veren, 'Adının hayrını görsün helâlı ho olsun' der. Helâlığı alınmayan ismin hayrının görünmeyeceği inancı vardır. Böyle hallerde mecbur olunur ad deği tirilir tekrar molla çağrılır isim yenilemek için merasim tekrarlanır Daha evvel dünyaya gelip ölen karde inin veya ölmü babasının ismi yeni doğan çocuğa, ölenin ismi ya asın diye verilecek ise, Bunun için ölenin ruhuna Kur'an okunur. Đsmin ilk sahibinden helâlık alınır. Ad 6. günde konulurken sahibine dü mez ise 40 güne kadar deği tirilebilir. Đsmin ilgili ki iye dü mesi gerektiği inancı vardır. Her ad her ki iye dü meyebilir.11 Lenkeran Tali lerinde 'Çile Çile kesme' uygulaması yapılır. Yaslı bir ailenin evinden, cenaze evinden geliniyor ise, eve kırkı çıkmamı bir çocuk gelmi ise, o günlerde hayvan balalar ise / hayvanlar doğun yapmı larsa, evin çocuğu Çileye Dü er. Çileye çıkmaktan kurtulmak için çile kesme yapılır. Mescidin hayatındaki sudan alınır çocuğun ba ı kıbleye döndürülür getiren su çocuğun ba ından dökülür. Çile kesilirken, 3 defa, 'Ölü ile doğum yapan hayvanla, zahı avratla avrat çileye 12 dü mü sen çileni kesirem/kesiyorum' denir. Lenkeran Tali lerinde Çile’ye dü mü anne ve çocuğu için köhne paslı mismar / mıh ve kırkaçar / kırk anahtarı kapının çerçevesi ile birle tiği yere koyulur. Bunların üzerlerine yukarıdan su döker a ağıdan bu suyu toplayıp getirip kırka dü mü anne ve balasının ba ları kıbleye döndürerek ba larına dökerler ve 'Đtle kurtla, kurt ölü ile diri ile her ile çileye dü mü sen çilemi kestim' denir. Bu ifade Talı ça ve Türkçe söylenir. Talı larda de çocuğun ilk çıkan di i için Hedik yapılar. Hedik ne kadar çabuk pi erse çocuğun yeni di inin o derece çabuk çıkacağına inanılır. Körpenin / çocuğun ilk saçı saç ya ında kırkılır / tra edilir ve bu saç çocuğun yastığının içine konulur. Kesilen tırnak yere ve bilhassa ocağa kesinlikle atılmaz. Büyüklerin de saçları yere saçılır ise ba larının ağrıyacağına inanılır.13 Sokulur veya yere basılır / gömülür, atılmaz, Lenkeran Tali lerinde çocuğun tırnakları bir bo kabın konulmu leri pirinci üzerine kesilir. Kesilen tırnaklar bu kapta toplanır. Đlk tırnağı kesene çocuğun babası veya dayısı bir halat / armağan verir. Bu 11 12 13 Elnar, 30 ya ında Ortaokul mezunu, Lenkeranlı Kaynak Ki i; Elnar Kaynak Ki i; Ganire ema !!" 519 Ya ar KALAFAT tırnaklar dipcekli/köklü bir gül ağacının dibine dökülür. Çocuk bir pire ağacı adanmı ise, vakti gelince saç o pirde kesilir ve saç orada gömülür.14 Lenkeran Tali lerinde ilk di in yeri kabaranda Di a ı / He Hedik pi irilir. Di hediği yedi eve paylanır / dağıtılır. Hedik gönderilmi evden hedik tabağı bo gönderilmez, o tabağa çocuk için bir hediye konur. Çıkan, çürüyen ilk di dama atılır ve 'Serçe Serçe serçe Gelen yıl / gelecek yıl bu vakit Bana teze / taze di getir'"denir. Lenkeran Tali lerinde yürüyen u ağın çabuk yürüyebilmesi için çocuk, hazır zembil / lığ zembile konulur ki ki iden birisi zembilin bir kulpundan diğeri ise diğer kulpundan tutar, 7 kapıdan gezerek o pı kapılardan zembile bir eyler konulmasını sağlarlar. Toplanılan bu yiyeceklerin pi irilip çocuğa yedirilmeleri halinde çocuğun yürüyeceğine inanılır.15 Lerik Tali lerinde leri kesilen saç bükülür çardağın veya evin uygun bir kovuğuna Lenkeran Tali lerinde kısmetinin açılmasını isteyen kız, 'su üstüne çay ba ına gider. Su çar ambasına katılır. Bunun için kısmet bekleyen kız çar ambada suba ında iken, bir oğlan u ağı gelip, onun üzerine su serpmeli / çilelemeli ve 'gelen yıl kendi evinde suba ına gidesen' demelidir.16 Talı larda genç kızların kısmetlerinin açılması için Muharremlikte Muharremlik / Muharrem ayında, kızlar ihsan yemeğine yemeği gidince, toya / düğüne gider gibi süslenir, bezenir kısmetleri için dua ederler.17 Lenkeran Tali lerinde ba lık parası ayrı ve süt pulu / süt payı ayrıdır. Ba lığı toyun hazırlığı döneminde oğlan evi kızın babasına verir. Bu esnada kız babası oğlanın elçilerine 'Kızım satılık mal değil ki, gücün neye çatarsa / yeterse getir, al' der.18 Ba lık parası ile Süt hakkı diğer Türk kültürlü halklarda da farklıdır. Göçen kıza / gelin olan kıza, yengesi honça hazırlar honçada oğlan ve kız için yiyecekler vardır. Nevruz honçası gibi süslü ve içinde tatlılar da olur. Ni anlı kıza nevruzda çar ambada hediye tepsisini, içi pi irilmi yiyeceklerle dolu bir torba ve torbanın ağzında 14 15 16 17 18 Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki i; Elnar i; Elnar i; Elnar i; Ganire ama i; Elnar !!" Tali lerde Halk Đnançları 520 bir kızıl / altın gönderilir. Kızı oğlan tarafına teslim eden kimse kızın alnından öper ve oğlan tarafından nemer / hediye alır.19 Talı larda kaza belayı savıp savu turmak için 7 adet boncuk yukarıdan boynun altından içeriye alınır a ağıdan çıkarılır ve bu i lem 7 defa tekrarlanır. Yakılan üzerliğin tütsüsü gezdirilir ise, dola tırılan yerlerde Allah insanları kaza ve beladan korur inancı vardır.20 Talı larda gözü değen, nazar eden kimsenin ayakkabısı ayakkabı göze gelen kimsenin ba ının etrafında 3 defa sağdan ba lanılarak dola tırılır ise nazarın geçeceğine inanılır. Ayrıca nazara uğrayan veya korkan kimsenin tüfeğin kayı ından geçirilmesi halinde nazarın veya korkunun geçeceğine inanılır.21 Đran Türk Kültür coğrafyasında Ka kailer’deki bir inanca göre avın bereketli olması için talı lardaki boncuk uygulaması tüfekle yapılır. Yani tüfek genç kızın göğsüne yukarıdan sokulup a ağıdan alınır. Böylece avın bereketine inanılır. Tüfek de diğer silahlar gibi kara iyelere kar ı koruyuculuğu ile bilinir. Al karısına kar ı da silah ve bu arada tüfeğin koruyuculuğundan yararlanır. Tüfeğin kayı ının bir tarafından diğer tarafına geçmek, tüfeğin koruduğu âleme geçmek tüfeğin koruyuculuğuna girmek demek olmalı. Ayrıca ayakkabının ba ın etrafında 3 defa ayakkab dolandırılması bir ba ına dönme veya döndürme olayı mı? Ta ın, ağacın kovuğundan geçmek, geçebilmek inancı da tüfek kayı ı inancı ile bağlantılıdır. Bu uygulama aynı zamanda bir imtihan ki inin kendisini günahları il tanıması yüz yüze gelmesi olayıdır. Sanyan'daki Pir Sengi Köyündeki ta ın deliğinden herkes geçemez. Anadolu Türk kültür coğrafyasında da bu ekilde ta lar vardır. Hacı Bekta Veli’deki Delikli Ta , Yedi Uyurlardaki, Veli’ Uyurlar i, Delikli Kaya bunlardandır. Talı halk inançlarında da Pir'in türbesi etrafında dolanma vardır. ifa bulması istenilen hasta ağır ise veya çocuk ise bunlar sırtta ve kucakta ta ınırlar. Bir için adak olarak bir koç veya benzeri adanmı ise o da tavaf esnasında dolandırılır. Mümin Suresi'nin 7. ayetinde; 'Ar Ar 'ı yüklenen ve bir de onun Suresi' çevresinde bulunanlar (melekler), Rablerini hamt ile tespih ederler. O'na iman ederler müminlerinde bağı lanmasını isterler.; Ey Rabbimiz! Senin rahmet ve ilmin her eyi ku atmı tır. O halde tövbe eden ve senin yoluna gidenleri bağı la onları cehennem azabından koru!'(derler.) 19 20 21 Kaynak Ki i; Ganire ama Kaynak Ki i; Ganire ama Kaynak Ki i; Ganire ama !!" 521 Ya ar KALAFAT Bu surede miktarları dört olarak belirtilen ve kıyamette sekize çıkacak olan! Hamele) Hamele)i Ar diye bilinen ar ın korunma ve tedbirine memur olan ar ın çevresindeki meleklerin ar ı tavaf ederek; aynı sürenin 9. ayetinde; 'Bir de onları her türlü kötülüklerden koru. O gün sen kimi kötülüklerden korursan muhakkak ki onu rahmetine mazhar etmi olursun. Bu en büyük kurtulu tur' buyrulmaktadır. Bu ilahi duyurularda, hamt ile tespih etmeyle, tevhit eden ve Allah yoluna giren müminlerin bağı lanmaları ayrıca her türlü kötülüklerden korunmaları isteği vardır. Bu istek, ar ın korunması ve tedbiri ile görevli melekler tarafından yapılmaktadır ki, bunlar ar ı tavaf ederler. Halkın uygulamalarında ahit olduğumuz tavaf; pir kabirlerinin ve mescitlerin etrafında, od / ocak etrafında, bazen hane, mezarlık veya yerle im yeri etrafında bazen de korunmak istenilen kıymet verilen veya hasta olan ki i etrafında olmaktadır. Pir, Od / ocak, mezarlıklar veya diğerleri Allah'ın lütfüne mazhar olmu arzın parçaları olarak mı algılanıyor? Azerbaycan'da pir için, Anadolu'da da camiler için Allah evi inancının olduğunu biliyoruz. Halk, ifa dileğinde bulunarak hastasının da etrafında dönmektedir. Ayette buyrulan kötülüklerden korunma rahmet ve kurtulu talebinde bulunma ile bağda tırılabilir mi? Sadaka verilirken, ilgili ahıs veya eyin ba ında veya etrafında dönülerek verilmi olmaları, sadakayı bir hamt ve tespih nevi olarak anlamakla izah edebiliriz miyiz? Talı larda genç kızın evlenme ya ının gelip gelmediğini anlatan bir söz vardır. 'Köhnede / Eskiden kız papağı atanda yıkılmasa onu ere alarlar/alırlar' Bu ifadeyi biz Anadolu ve Özbekistan’dan Kırım'a dönmü Türk dilli halklar arasında da gözledik. Daha ziyade geçmi teki bir zihniyetin akası mahiyetinde idi. Talı larda kızın evlilik ya ı onun i görmeye ba laması ile belirlenir. 40 yıl evvel 22 ya ındaki bir erkek 12 ya ındaki bir kız ile evlenebiliyordu. Bu uygulamaya bugün de rastlanabilmektedir. Talı larda evlenecek kızın e namzedi konusunda kanaatini soran ve sormayan aileler vardır. Kıza kanaati sorulunca sukut ederse damat namzedine razı olduğu anlamına gelir. Nihai hüküm babanın boynuna kalır o en yah isini bilir görü ü hâkimdir. 'Sükut ikrardan gelir' sözü Anadolu Türk kültür coğrafyasında da ya amaktadır.22 Gelinin atla aparılması / götürülmesi 22 Kaynak Ki i; Musa Rıza Talı , 50 yazmalarında, El Yazmaları Enstitüsü Türkçe El Yazmaları Bölümünde uzman, Lerik)Visten Tali lerinden !!" Tali lerde Halk Đnançları 522 çok istenir, atta adeta hikmet aranır. 8–10 kadın bu esnada ufak bir enlik yapar birisi kaval çalar diğerleri el çırparlar. Gelin e ikten ik çıkarılırken yüzüne ayna tutulur. Gelinin bohçasına da ayna konulur. Talı larda kına geline, beye ve sünnet olacak çocuğa yakılır.23 Talı larda gelin baba evinden Kur'an) altından Kur'an)ı Kerim'in Kerim' geçirilerek çıkarılır. Kuranı ata / baba, yok ise emi / amca o da yoksa büyük karde yukarıdan tutar gelin ba ını eğerek onun altından geçer. Evin e iğinden sonra çıkılır.24 Bu uygulama Anadolu Türk kültür coğrafyasında da vardır. Biz ahsen karde imizin kızı baba evinden çıkarken bu uygulamada bulunduk. Lenkeran Tali lerinde gelin baba evinden çıkarken babası ona 'Evlerde ba ımı uca / yüce eyle Dilin lal kor / kör, bir kulağın sağır olmalı Gittiğin yerde oğlanın babası senin baban Annesi senin annendir. Baba evinden ağ gelinlikle çıktın Kocanın evinden ancak ağ kefenle çıkabilirsin' der.25 Lenkeran Tali lerinde kız baba evinden çıkarken kızın anneannesi veya babaannesi kapının önünde elinde Kur'an durur. Kapıda içinde su bulunan bir kap ve üzerine ters çevrili bir mis kap bulunur gelin misin üzerine çıkar ve kaynı onun beline kırmızı lent / Kırmızı bir kurdele bağlar ve bu esnada Azerbaycan'ın diğer halklarında da çok sık görülen26 'Anam gelin kız gelin Eli yüzü düz gelin Yedi oğlan isterem Bir tane de kız gelin' der imdi bu tekerleme ekil deği tirmi 'Đki oğlan bir kız isterim' ekline dönü mü tür. Kızın kaynı yok ise damadın emisioğlu bu görevi üstlenir. Gelinin bir koluna kızın diğer koluna oğlanın karde i girer ve kayın sonra kayıtır, geri döner. Türk kültürlü halklarda bekâret ku ağının bağlanılması kız evine ve kızın ağı karde i veya amcasının oğlu tarafından yapılırken, Talı larda kızın karde inin böyle bir hareketi yapması ık bulunmaz. Nitekim gelinin gittiği eve gelinin annesi ve babası da gitmezler. Gelinin babası oğlanın toyuna gider vereceği pulu verir ve hemen döner.27 Lenkeran Tali lerinde, gelin oğlan evine geldiğinde ayağına kurban kesilir. Gelinin geçeceği merdivenlere kırmızı ipek serilir. 23 24 25 26 27 Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki Kaynak Ki i; Ganire ama i; Ganire ama i; Elnar i; Elnar i; Elnar !!" 523 Ya ar KALAFAT Merdivenin ilk basamağına bir bo kap koyulur. Bir tabakta da su bulunur. Gelin ayağı ile bu suyu döker. Aynı ayağı ile konulan cam kabı kırmalıdır. Kıramaz ise sakin hayâlı gelin, gelin paramparça ederse, dilli gelin olarak kabul edilir ve eve batacağına / amata getireceğine inanılır. Gelin öz odasına girince, kaynanası onun ba ının üstünde çörek keser ve 'ayağın hayırlı olsun' der. Çörek kesme bir inançtır. Gelinin eli bala batırır. Ballı parmak sırayla kaynananın ve baldızın ağızlarına ve sonra da kapıya sürülür. Gelinin ballı eli oğlanın giyilmi ölmeği ile silinir. Daha sonra geline 'ho geldin' denilir ve odasına davet edilir. Hemen o gün gelin oğlanın ayağına basar. Lenkeran Talı larındaki bir halk inancına göre ilk gün gelin kocasından dayak yerse, o gelin 'erinin hürmetini çohlu/çoklu saklar' e ine çok saygılı davranır.28 Baldızın ağzına gelinin bal çalması ile bal baldız kelimesinin etimolojisi arasında bal ve kız bağlantısı kurulabilir mi dü ündük.29 Mehebet Pa ayeva Azerbaycan halk kültüründe çörek kesmek olarak bilinen inanç ve uygulamayı incelerken Azerbaycan'ın çe itli halk kesimlerinden örnekler almakta ve bunun anlamının mürtlük, dostluk, rızklı çörekli bir ömür dilemek olduğunu belirtmektedir.30 Lenkeran Tali lerinde, gelinin kınası oğlan evinden getirilir kına yakılırken gelinin yüzü kıbleye döndürülür. Gelinin önünde bir ayna, bir kapta su ve suda bir iğne olur. Kına hazırlanırken bu suyun içerisine, sancak türünden eyler atılır ki ey eytanın tan eli dokunmasın. Böyle gelinler için, 'kınasına e i eli dokunmu ' denir.31 Lenkeran Tali lerinde kına yakılırken gelinin ba ına / yanına bir çocuk konur. Çocuk kınayı kaçırmaya çalı ır. Çocuğa para verilerek kına ondan kurtarılır. Gelinin hem eline ve hem de ayağına kına yakılır. Gelin o gece kına ile yatmalıdır. Kınanın artanını bekâr oğlanlar beye / damada götürürler. Bey kendisine kınayı getirenlere para verir. Beyin elindeki kınada kızın isminin ba harfleri yazılı olur. Kıza gönderilen koça koç da kına yakılır bu hayvanın boynuzlarına kırmızı kurdele bağlanır.32 Lenkeran Tali lerinde gelinin çeyizinde Kur'an hükmen / muhakkak bulunmalıdır. Ayrıca 6 adet cay namaz / seccade, seccade tespih tespihler ih bulunur bunlardan kaynata ve kaynanaya muhakkak çatar / ula ır 28 29 30 31 32 Kaynak ki i; Elnar Kaynak Ki i;; a.g. Muhabbet Pa ayeva, "Azerbaycan Toy Merasimlerinde ayinlerin Rolü" Folklor ve Etnoqrafiya, Etnoqrafiya 2005 S.5 Sh. 71–75 Kaynak Ki i; a.g. . Kaynak Ki i; a.g. !!" Tali lerde Halk Đnançları 524 diğerleri de, gelenler için kullanılır. Çeyizde elek, süpürge, sofra tahtası bulunmaz götürülmez uygun dü mez.33 Lenkeran Tali lerinde toydan evvel kız evinden oğlan evine 3 bavul gelir. Bunlardan birinde elbise türü eyler, birinde çukalata türü eyler üçüncüsünde de keza irniyet olur. Bunların tamamı götürülür yenilir içilir giyilirler. Kız evine gidilirken vağzala havası çalınır. Kız evi beyin sağdıçına ve soldıçına hediyeler verir. Davetin ilk sağdıç soldıç davetiyesini alan davetiyeyi getirene hediye verir.34 Talı larda de kapının arasında Astana’da / e ikte el tutulmaz, durulmaz ya içeri girilmeli veya dı arıya çıkılmalıdır. Bu inanca riayet edilmez ise, dala olur kavga çıkar inancı vardır.35 Bu inanç ev iyesi ile ilgilidir. Ev iyesinin kapı e inin altında olduğuna, evi daha ziyade iyesi buradan koruduğuna inanılır. E iğe basan ki i onu incitmi olmaktadır. Bu inan Türk kültürlü halkların hepsinde ya maktadır.36 Lenkeran Tali lerinde gelinin eli bereketli bereket olsun diye, gelinlik döneminin ilk 3 günü geçtikten sonra sabahleyin gün doğmadan su kuyusun uyusuna, andıra, uyusun , tandır andır ocağa ocağ ve hamama mam baba evinden getirdiği parayı koyar. Bu pulu geline balaca bir oğlan u ağı, buluğ ya ına ı girmemi bir çocuk getirmelidir.37 Talı larda ak amdan sonra gün batıca yemeli / yenilecek eylerden bilhassa ekmek, ekmek un, süt, katık / Yoğurt, bazı yerlerde para verilmez, evin bere kaçacağı inancı vardır.38 bereketinin ket Bu tür eylerin gün batımından sonra verilmemesi, gün / güne kültü ve gün ile ilgili inançlarla ilgili olmalı. Gün battıktan sonrası için er vaktı vak olarak bilinir. Birçok ey yapılmaz veya sınırlanır. Kara iyelerin aktif oldukları dönem olarak bilinir. Kara iyeler ı ığı değil karanlığı faaliyetleri için daha uygun bulmaktadırlar. Süt un ve benzeri besin maddelerine Ağagartı tabir edilir ve Azerbaycan Türk kültür coğrafyasında çok yaygın bir inançtır. Diğer Türk kültürlü halklarda da bu benzeri inançlar vardır. Anadolu Türk Kültür 33 34 35 36 37 38 Kaynak ki i; Elnar Kaynak Ki i; Elnar Kaynak Ki i; a.g.e. Abdurrahman Güzel)Ya ar Kalafat, "Vatan Duygusunun Türk Mitolojisindeki Yeri ve Türk Halk Đnançlarındaki Đzleri", Türk Halk Kültüründe Milli Mücadele 1.Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu Bildiri Bildirileri '19–22 Temmuz 2005' Sh. 18–21 Kaynak Ki i; Elnar Kaynak Ki i; Ganire ama !!" 525 Ya ar KALAFAT Coğrafyasında süt, sirke, hamur gibi mayalanan ve mayalanarak artan gıdalar da ak amdan sonra verilmek istenilmez.39 Lenkeran Tali lerinde gelin 3 günlük olunca, bütün ev halkı toplanır, ba ındaki yağlığı ile gelin onların elerine gülap / gülsuyu döker. Diğer elinde bir kap vardır eline gül suyu dökülen ailenin fertleri bu kaba kızıl / altın veya pul / para koyarlar bu altın ve paralar geline çıkar / gelinin olur. Sabahleyin süt vak vakti gelin seher yemeği sofrasını hazırlar, gelin kaynata ve kaynanasına günaydın der. Onlar da geline çok sağ ol gelin ho gelmi sen, elin ayağın bereketli olsun söz dinle, yeni hayatın hayırlı olsun, derler. Gelinlerin çok konu maları makbul değildir. Çok konu an gelin istenilmez. Böyle gelinlere 'yüzlü yüzlü gelin' denir.40 Talı larda ak amdan sonra evin çöpü e ikten dı arı dökülmez, ik evin bereketinin kaçacağına inanılır. Ak amdan sonra e iye / e ikten dı arıya sıcak su da dökülmez meleklerin yanabileceklerine ve bunun da dökenin hayrına olmayacağına inanılır.41 Bu iki inancın her ikisi de Türk kültür coğrafyasında çok yaygındır. Anadolu'da ak amdan sonra dı arı dökülecek sıcak su yun meleklerin değil de cinlerin, kara iyelerin yanabileceğin inanılır ve onların muhtemel zararlarından korunmak için gece dı arıya sıcak su dökülmesinden kaçınılır.42 Talı larda ak amdan sonra hamile hanım e ikten dı arıya çıkarılmaz. Mecburiyet var ise onun ardı sıra bir u ak / çocuk da gitmelidir. Talı larda de diğer Türk kültürlü halklarda olduğu gibi Ebem Ku ağı ile ilgili inançlar vardır. Yağmurdan sonra güne çıkınca gökyüzünde görülen ebemku ağının yere yakın olduğu yerde kızıl / altın olduğuna inanılır.43 Anadolu Türk kültürlü halklarında ebemku ağının altından geçenin muradının olacağı, cennet gidebileceği, kız ise erkek olabilebileceği gibi inançlar ve görülünce söylenen tekerlemeler vardır. Bazı yörelerimizde onun ismi Fatma Nene Ku ağıdır. ağı 44 Talı larda de oruç Nezir edilir ve buna 'Niyet Niyet Orucu' denir. Konu mama orucu yoktur ama u kadar zaman oruç tutacağım denir. 39 40 41 42 43 44 Ya ar Kalafat, Doğu Anadolu'da Eski Türk Đnançlarının Đnançlarının Đzleri 5. baskı Ankara, 2006 Sh.37–51 Kaynak Ki i; Elnar Kaynak Ki i; Ganire ama Ya ar Kalafat, a.g.e. Sh. 37–47 Kaynak Ki i; Ganire ama Ya ar Kalafat, Balkanlar'dan Uluğ Türkistan'a Türk Halk Đnan Đnançları, Berikan Yayınları, Ankara, 2007, Sh. 26, 28 !!" Tali lerde Halk Đnançları 526 Ayrıca, 'çocuğum olur ise, onu 7 yıl unun bunun paltarı / giysisi ile saklayacağım' diye niyet edilip uygulamaya konulur.45 Lerik Tali lerinde ilk çocuğun doğumunda muhakkak kurban kesilir. Nezir kurbanı ise, nezir var ise kesilir. Çocuk Müslüman olunca / Sünnet olunca kapıda kurban kesilir. Konaklık / ziyafet verilir. Askere gidilince de konaklık verilir. Askerlik münasebeti ile kurban Nezir edenler de olur.46 Lenkeran Tali lerinde oğlan çocuğu isteyen aileler ziyarete giderler Oğlan çocuğu olana kadar çocuk yapmaya devam edilir. Uzun süre kız olunmasından sonra dünyaya gelen erkek çocuğu için muhakkak dini merasim, kutlama yapılır. Artık kız istenilmiyor ise son kıza Pes Pesti / Besti Talı çası Vesti ismi konulur.47 Lerik Tali lerinde U ağa kalmayan, u ağı yürümeyen ana ona nezir vurar / adar ve u ağı pire götürür. Hz. Fatima/Fatma'nın adına Fatima/Fatma' ihsan eder. Buna 'Nene Nene) Nene)i Fatime Đhsanı' denir. Abel hava iç’e kâh name kâh da gömlek gönderiler. Kerbela'ya Kerbela' ziyarete çocuk gömleği gönderilir. O gömlek Ebulfeyz Ağanın Kabri üzerine koyulur. Onun yakası açılır ise nezir sahibinin evladı olacağına inanılır.48 Lenkeran Tali lerinde çocuklar çocukları ya amayan anneler, son çocuklarında dünyaya çok çocuk getirmi olan annenin ismini söyleyerek bu çocuğun o kadına ait olduğunu söylerler. Çocuk dünyaya gelince çok çocuklu anneye verilir ve o anne çocuğu 3 defa kendi eteğine koyar kaldırır. 7 kapıdan nezir yığar biriktirdiği, kapı topladığı bu para ve mallar çok ise kendisi bir nezir verir az ise bunlarla ihsan eyler. Böyle çocuklara Allah ükür, Allah Verdi, Allah Veren gibi isimler koyar. Bu tür isimler çok sonra gelen erkek çocuklara verilir. Lenkeran Tali lerinde balanın ya ı tamam olunca balanın saçını kırkan nene, saçı balanın dayısına satar ve halatını, armağanını verir. O saç bala evleninceye kadar saklanır göçünce de onunla gider.49 Lerik Tali lerinde çocuğun ilk saçı / ana saçı 1 yıl bekletilir ya ında kesilir. Saçı kesene halat / armağan verilir. Armağan verilirken bu saç gümü le tartılır armağan olarak gümü verilir.50 Lerik Tali lerinde özel bir kirvelik kurumu yoktur. Bununla beraber sünnetin kesilen parçası atılmaz toprağa gömülür. Mamacan / 45 46 47 48 49 50 Kaynak ki i; Ganire ama Kaynak Ki i; Musa Rıza Tali Kaynak Ki i; Elnar Kaynak Ki i; a.g. . Kaynak Ki i; a.g. . Kaynak Ki i; a.g. . !!" 527 Ya ar KALAFAT Ebenin çocuğu alınmaz. Ebe kimlere ebelik yapmı ise onların annesi Ebe ve çocukları da karde leridir. Böyle olunca doğal olarak nikâh dü mez. Sütannelik kurumu da vardır. Sütanne tesadüfen oldu ise yani çocuk bir defaya mahsusu emdi ise o türden sütannenin çocuğu ile evlenmek olur. Ancak süreklilik arz eden bilinçli bir sütannelik söz konusu ise bu takdirde karde olunmu tur ki nikâh dü mez.51 Lenkeran Tali lerinde bebeğin göbek bağı da altıncı gününe kadar yatağının altında saklanır. Daha sonra ileride büyüğünce hangi mesleği seçmesi isteniyor ise, o meslekle ilgili mesela okul, askeri birlik gibi bir binanın duvarının altına bastırılması, gömülmesi sağlanır.52 Lenkeran Tali lerinde çocuk dünyaya geldiğinde çimdirilir 'Pa Pak Paklık salâvatı' verdirilir. Bunun için; 'Paklık guslü verirem Vacip gurbeten Đllallah' der 3 defa salavat getirir Bu uygulama 200. 30. ve 40. günü yapılır 40. günü i lem tamamlanmı olur. 40. günü çocuğun bütün organlarını tamamlanmı olduğu inancı vardır.53 Talı larda hamur yoğuran bir hanımın hamuru hamur teknesinden dı arı sıçrar ise, dı arı dü en o hamur parçası muhakkak tekrar tekneye konur. Aksi halde hamurun bereketinin, kısmetinin kaçabileceğine inanılır. Ayrıca hamurun tekneden sıçraması yah i / iyi haber olarak algılanır.54 Sarıkamı ’taki Kuzey Kafkasyalı halklardaki bir inanca göre hamur teknesinden dı arıya hamur sıçrarsa veya yemek yenirken yiyenin lokması elinden dü er ise, bu hamur ve lokmanın eve gelmek üzere olan bir misafirin kısmeti olduğuna, bir misafirin geleceğine inanılır.55 Talı larda de Türk kültür coğrafyasının diğer halkları gibi sağın soldan daha itibarlı olduğuna inanılır. Sağ kulak seslenir ise / çınlarsa hayır habere ve sağ elin içi ka ınırsa pul / para geleceğine inanılır. Süpürgenin insana dokunması er alameti olarak algılanır. Süpürge kapının ağzına / e iğine konulur ise kavga çıkacağına inanılır.56 Azerbaycan'da er vahtı ev süpürülmez 'Hakas Türklerindeki bir inanca göre, ak amdan sonra kut / ho bahtlık diye bilinen ruhlar yukarıdan a ağıya inerler. Bu itibarla gece ev süpürülmesi veya evden 51 52 53 54 55 56 Kaynak Ki i;; a.g. . Kaynak Ki i; Elnar Kaynak Ki i; Elnar Kaynak Ki i; Ganire ama Ya ar Kalafat, Doğu Anadolu'da Eski Türk Đnançları, Babil yayınları, 5. baskı, Ankara 2006. Kaynak Ki i; Ganire ama. !!" Tali lerde Halk Đnançları 528 bir ey verilmesi bu kutlarında dı arıya atılmaları anlamına geleceği için uygun bulunmaz."57 Talı larda eri / kocası ölen hanım en az bir yıl evlenmez. Ölmü e ini veya bir yakınını rüyasında gören bir Talı , 'o rüyanın hasiyeti rüya uygunla ır / rüyayı ya ımı ile yorumlar ve ona göre rüyasına giren kimsenin hangi mesajı vermek istediğini anlayıp ona göre tavrını belirler. Rüyalar sınanırlar. Dü eni var dü meyeni var' denir. Her rüya gören herkese aynı mesajı vermeyebilir. Ho a gitmeyen rüyalar için, kapıdan e iye, dı arı sadaka çıkarılır, bu sadaka uygun kime rastlanırsa ona verilir. Ayrıca sadaka verilince, verilecek sadaka körpe u ağa / küçük çocuğa dolandırılarak verilir. Burada da bir dolandırma uygulaması ile kar ıla ılmaktadır. Lenkeran Tali lerinde ölümün ilk gününden itibaren 40 gün kadar her gün molla gelir. 7. güne kadar yemek verilir. Yemeklerde helva elva bulundurulur.. Ölünün bulunduğu yere ölü kaldırılınca ta konur, ölü hayattan çıkınca ardı sıra o ta atılır. Ölü mezarlığa oğulları, torunları yoksa küregenlerinin / damatlarının ciğninde / omzunda götürülür. Ölü er ki iyi er, kadın ki iyi de kadın yuyucu yuyar. Đnanca göre her Müslüman’ın boynunda 7 din karde ini yumak / yıkamak görevi vardır eklinde bir inanç mevcuttur. Öbür dünyaya 'Kızı yuyan ana gelip / Kızı tarafından yıkanmı anne gelmi ' denilmesi dinen bir itibardır. Ölü mezara indirilmeden evvel 3 defa yukarı kaldırılıp indirilir ve Alla hu Ekber denilerek mezara indirilir.. Aynı gün ak amı ölünün patlarından / giysisinden bir parça yakılır, yakılmaması halinde ölünün ruhunun gitmeyeceğine inanılır. Ölünün kabri üzerine 40 gün supara konulur, Kur'an okunur. Đnanca göre ölüye eli deymi olan kimse meyyit gusüllü almalıdır. Lenkeran Tali lerinde hanımlar mezarlığa 40 ında, yılında giderler. Ana, evladının mezarına ya Kuranla veya ekmekle gitmelidir. Çünkü evlat ananın huzuruna elinde ekmek olmasa ba a ağı getirilir / görünür. Erkekler ise her Cuma ve Çar Çar amba günleri mezar ziyareti yaparlar. Ebeye mama denir ve mezarı da saygı celbeder.58 Ardı sıra ta atma inanç ve uygulaması Azerbaycan yazılı edebiyatına da yansımı tır. erif Tahirli 'O da Kuzeye Girdi' Đsimli iirinde; '………………………………….. 57 58 Muhabbet Pa ayeva, 'Azerbaycanlıların Qedim Dini Mifik Tesevvürlerinde Kosmoqonik Đnamların Yeri', Folklor ve Etnoqrafiya Etnoqrafiya, ya 2006, S.ı, sh. 64–75 Kaynak Ki i; Elnar !!" 529 Ya ar KALAFAT Adet elemi ti özüne çohtan Haçansa her meyit gedirse yolda, Kuzeye atırmı bir da ı o da Đstermi öğrensin vardır neçe Görüp ölüp)gedip neçe vatanda Her ayın sonunda da ı sayarmı , Kuzeni yeniden ora koyarmı ……………………………………..'59 Talı larda ölünün 3'ü, 7'si, 40'ı ve senesi yapılır. Talı yaslarında ağı / ağıt vardır. Yasa katılan ölünün yakınları yüzlerini yırtar ve saçlarını yolarlar. Yüz yırtma ve saç yonma Türk kültür coğrafyasında bazen yoğun bir biçimde görülür. Yas duyurusu talı larda ev ev dola ılarak yapılır. Bu arada Talı larda Türk Kültürlü halkların çoğunluğunda görüldüğü gibi hanımlar cenaze cemaati ile birlikte kabire gitmezler. Azerbaycan Türk yemek kültüründe Talı mutfağının özel bir konumu var. Geyte, Kara A , Dünya A ünlü talı çorbalarıdır. Tendirde / Tandırda Toyuk / Tavuk, Boz a , Ayrıca tavuk, balık, patlıcan levengileri çok ünlüdür. Levengilerde balık, tavuk ve benzerlerinin içleri doldurularak hazırlanırlar. Biz bu yemekleri bilhassa Bozba ı gençliğimizin geçtiği Kars'tan yakından tanıyoruz. A ure a ı ile ilgili olarak sadece talı larda görülen bir inanç ve uygulama vardır. Muharremlikte a ure yapıldıktan sonra o ak am kentteki / köydeki her aileden bir ferdin adı yazılır herkes oradan birisini alıp geçerken 5 er ki ilik gruplar olu turulur. Herkes sırayla bir gece grubun yemek vermi olur. Böylece aralarında küs olanlar da barı mı olurlar. Bu durumu anlatmak için 'Bir narı var kırk yarı' denir. Bu ikramlarda ihsan veremeyecek olanları diğer kom ular konaklığa çağırırlar. Talı larda Hıdrellez inanç ve uygulaması yoktur.60 A urenin hazırlanması dağıtılması kapların geri dönü leri ile Türk kültürlü halklarda çok zengin mistik folklor malzemesi vardır. Bu yeni tespitle bilinenlerde zenginlik olmu tur. Azerbaycan Talı çasın da kelimeler Türkçe ve Farsçadan meydana gelmi tir. Bir yemek duası örneğinde; Ha, hıdır / Huda, ceme sofranın bereket bize / Ay Allah bizim soframıza bere bereket ver. Pire gidildiğinde de, Đlahi dünyamızı selamet eyle, bizi muharebelerden koru. Ay Pir, benim sözümü Allaha çattır / Allah'a ula tır. 59 60 erif Tahirli, a.g.e. Sh. 78. Kaynak Ki i; Ganire Sama. !!" Tali lerde Halk Đnançları 530 Beddua ederken bir Talı 'Allah nadanın belasını versin', 'Yurdunda / evinde ölesi','Yurdun / Evin haraba olsun' denir. Talı larda güne / güne e ant içilir. 'O nura / o güne e ant olsun', Güne doğarken 'Bu çıkan güne ant olsun' Güne batarken de, 'Bu batan güne e ant olsun ki,' denir. Ayrıca 'Akarsuya ant olsun ki', 'Ay a ant olsu ki' denir. Ayı gören talı selavat çeker / salavat getirir Talı larda 3 ağır / büyük ocak vardır. Bunlar Babagiller olarak bilinirler. Baba Rahman bunlardan biridir. Baba rahman üzerine yemin edilir, 'Baba Rahman'a ant olsun', 'Ocağa gitmen kısmen olmasın' Baba Ocağını Ocağı o köydeki her aile bir gün bakarlar. Sıralı olarak bu uygulama devam eder. O gün kesilen nezir kurbanı o eve ait olur. Lerik Pirleri, Ne ette, Bakû’nün gireceğinde / giri inde Bibi Heybet, Heybet Erdebil'de eyh Safi, eyh Zahit, Zahit, Lenkeran'da Seyit Cema Cemalettin olmakta beraber, Pir pirdir talı ınki veya Lerik Talı ının ayrı piri olmaz. Talı lardaki ünlü babalar; Baba Cabir, Baba Gılani, Baba Rahman, baba Gil, Lerik Tali lerinde babalık ecere iledir. Baba adayı oğullardan vasiyetle birisi seçilir Babalıkda anaya itikat yoktur itibar vardır. Babanın her u ağı pir olmaz tekeler yapılır ba ka vakitlerde de yapılmakla beraber Muharrem ayında hususen yapılır tekelerde Ehlibeytin enine eblikler Kerbela ok atmaları okunur.61 Tali lerinde muharremliğin ilk 10 günüde baba evi muhakkak ziyaret edilir. Muharremlikte bu kültürü ta ıyan diğer halk kesimi gibi evler temizlenir, molla çağrılır, ihsan verilir. ' ah) ah)sey) sey)vah sey' denir. Haydar Ocak’tan yığılan para ile a ure ak amı hayrat verilir. Bu sabaha kadar Ocak’ sürer. Süt Vakti / Seher zamanı her kabirde mum yakılır.62 Türk kültür coğrafyası halklarından talı larda dil, Azeri Türkçesi) Tali çe karı ımıdır. Tali çe gramer kuralları ve kelime hazinesi itibariyle Farsça ağırlıklıdır. Laylalar / Ninniler Azeri Türkçesi ve Tali çe okunurlar. Tali çe bir duada 'Hıdı heyir bıda / Allah hayrini versin' veya 'Mubarekli / Mübarek olsun hayırlı olsun' Bir Tali bo bir eve girince evi selamlar eve selam verir. Yatağına giren ahıs, 'Hayırlı sabahlar aç yüzümüze' denir. 61 62 Kaynak ki i; Musa Rıza Tali lenkeran Kaynak Ki i; Elnar !!"