RızA TEVFİK VE FELSEFESİ
Yard. Doç. Dr. Uğur Köksal ODABAŞ*
R ıza T evfik felsefeyi orta öğretim program ına koyan ilk zat olarak
karşım ıza çıkar. G erçi ondan önce D arü'l-fünO n'da, D inler T arihi, H ikm et-i T arih gibi dersler, liselerin son sınıfında E stetik ve daha alt sınıflarda M alO m at-ı A hlakiye adlı dersler okutuluyor ise de, onun özel bir lisede
okuttuğu felsefe dcrsi, büyük bir yeniliktir l. Felsefe D ersleri adlı eserinde
önce Felsefe ve Filozof kavram lannın etim olojisinden başlayan R ıza T evfik, bu kavram lann Y unanca asıllı olup, filo: sevgi, dost; sofos: hikm et
gibi m analar ihtiva ettiğini, A bbasi halifesi M e'm un zam anında başlayan
tercüm e faaliyctlcri sonucunda A rapçaya FeyIesof şeklinde geçtiğini beIirttikten sonra, özellikle Filozof kavram ının m enşeine dikkat çeker. O 'na
göre Ç içeron tarafından Pythagoras'a atfen ileri sürülen rivayetin- ki D iogenes L aertius'da da vardır- doğruluğunu tesbit etm ek oldukça güçtür. B u
konuda W . H am ilton'un, kavram ın m enşeini Sokrates'e bağlayan görüşünün daha geçerli olduğunu kaydeden R ıza T evfik, daha sonra Felsefe'nin
çeşitli yönlerden tariflerini ele alır. 2 Son zam anlarda yapılan felsefe tarifIerinin belirsizliklerle dolu olduğunu, bu yüzdcn eski Y unan'da yapılan
tariflerin daha gcçcrli olduğunu belirten R ıza T evfik, söz konusu tarifleri
altı grupta toplayarak, bunlan kısaca şöyle izah eder: Felsefe tariflerinden
birinci ve ikinci gruptakiler felsefeyi konusuna göre tarif ederler. Y ani
felsefenin neden bahsettiğine, ne gibi m eselelerle uğraştığına ccvap verirler. B irinci grup tarifler için, İslam kültür dünyasında birçok düşünürce
aynen benim senm iş olan "varlığı haddi zatında olduğu gibi bilm ek" tarifi,. ikinci gruptakiler için ise, "ilaha ve"insanlara m üteallik olan şeylerin
ilm idir" tarifi örnek olarak verilebilir. U çüncü ve dördüncü grup tarifler
felsefeyi gayesi yönünden değerlendiren tarifler olup, örnek olarak E flatun'un şu felsefe tarifi gösterilebilir: Felsefe ölüm ü düşünm ek, akıbet ve
ahiret m eselelerini araştırm aktır. B eşinci grup tarifler felsefenin önem ini
dile getiren tariflerdir. B u konuda da A ristoteles'in "felsefe san'atlann
san'atı, ilim Ierin ilm i'dir" tarifi örnek olarak verilebilir. A ltıncı grup tarif-
*
1.
2.
A tatürk Ü niversitesi Felsefe Y ard. D oçenti.
H . Z iya Ü lken, T ürkiye'de
Ç ağdaş D üşünce T arihi, İstanbul: Selçuk
1966, s. 410.
R ıza T evfik, Felsefe D ersleri, İstanbul: K ader M atbaası, 1330, s. 14-15.
Y ayınları,
soo
UGUR KÖKSAL
ODABAŞ
le r fe lse fe n in lü g a t m a n a sın a u y g u n o la ra k y a p ıla n ta rifle rd ir. Ö rn e ğ in
"fe lse fe h ik m e t se v g isid ir" ta rifi g ib i. 3 O te y a n d a n R ız a T e v fik 'e g ö re
b ü tü n tik e lo la y la rı tü m e l b ir p re n sib e b a ğ la m a k v e b u p re n sip le b ü tü n tik e lle ri a ç ık la m a y a y ö n e lm e k , b ü tü n o la y la rı a sıı b ir se b e b e b a ğ la m a k , b ir
b irlik ilk e si 'n i y a k a la m a k d ü şü n c e si d e , fe lse fe n in b ir g a y e si v e ta rifi
o lu p m e ta fiz ik ç ile rin M u tla k V a rlık v e y a İlk S e b e p , m istik le rin H a k ik a tle rin H a k ik a ti, ila h iy a tç ıla rın v e k u tsa l k ita p la rın A lla h a d ın ı v e rd ik le ri,
h e p b u B irlik İlk e si'd ir. 4 F e lse fe ta rifle rin in b u ç o k lu ğ u v e ç e şitliliğ in d e n
d o la y ı, h a n g isin in d o ğ ru h a n g isin in y a n lış o ld u ğ u şe k lin d e a k la g e le b ile c e k b ir so ru iç in R ız a T e v fik 'e g ö re h iç b iri m u tla k a y a n lış o lm a d ığ ı g ib i,
h e r b iri d e b e lli b ir a ç ıd a n d o ğ ru d u r. Ç ü n k ü h e r ~ ~ lse fe ta rifi, o ta rifi
y a p a n filo z o fu n g ö rü şle rin d e n k a y n a k la n m a k ta d ır.
O rn e ğ in o la y la rın v e
o lu şu m la rın iç in d e v e y a ö te sin d e b ir M u tla k V a rlık a ra m a d ü şü n c e sin e
d a y a n a !! fe lse fe ta rifin i, R e la tiv ist'le rin k a b u l e tm e sin e im k iin y o k tu r. B ir
B irlik Ilk e si'n e y ö n e lik fe lse fe ta rifle rin i P lu ra liz m 'in k a b u l e tm e si sö z
k o n u su o la m a z . O h a ld e b irb irin e z ıt ik i fe lse fe n in , fe lse fe ta rifle ri d e
fa rk lı o la c a k tır. s
B e lli b a şlı fe lse fe ta rifle rin d e n so n ra
fe lse fe d e n e n z ih n ı ç a b a n ın
d o ğ u ş se b e p le rin i e le a la n R ız a T e v fik , b u k o n u d a ö z e llik le W . H a m ilto n ' d a n e tk ile n m iş g ö z ü k m e k te d ir. O 'n a g ö re H a m ilto n , fe lse fe n in d o ğ u ş
se b e p le ri o la ra k b a şlıc a şu h u su sla rı g ö ste rir: a - Z ih n ı h a y a tım ız ; b - H e r
şe y d e b ir se b e p a ra m a e ğ ilim i; c - Ç o k lu k a le m i k a rşısın d a b ir b irlik
a ra m a e ğ ilim i; d - K iiin a t k a rşısın d a d u y u la n h a y re t. 6 B u n la ra ila v e te n
R ız a T e v fik fe lse fe n in d o ğ u ş se b e p le rin d e n so n u n c u su o la ra k R . D e sc a rte s'd a n g e le p "şü p h e " k a v ra m ın ı g ö ste rir.' Ç ü n k ü R ız a T e v fik 'e g ö re so n
d e v ir fe lse fe sin in sü b je k tif k a ra k te ri şü p h e m e to d u n d a n k a y n a k la n d ığ ı
g ib i, te c rü b e n in h a k ik a tin ö lç ü sü o la ra k d e ğ e rle n d irilişi d e şü p h e d e n k a y n a k la n m a k ta d ır. 8
A n c a k in sa n la rd a fe lse fi d ü şü n c e y e se b e p n e o lu rsa
o lsu n , b ü tü n b u n la r n e y i isp a t e tm e k te d ir? R ız a T e v fik 'e g ö re te re d d ü tsü z
o la ra k v e rile b ile c e k c e v a p şu d u r: B ir h a k ik a te im a n ım ız o ld u ğ u n u isp a t
e d e r, b ir v a rlığ a in a n d ığ ım ız ı g ö ste rir. B ö y le o lm a sa y d ı n e b irlik ilk e si
a ra rd ık , n e se b e p le ri a ra ştırırd ık , n e h a y re t n e d e şü p h e e d e rd ik . 9 O h a ld e
R ız a T e v fik iç in fe lse fe n in , h e r ilim d e n z iy a d e h a y a t-m e m a t p ro b le m le riy le ilg ili, m a n e v i h a y a tım ız ın ta b ii g e lişm e sin d e n d o ğ m u ş b ir z ih n i fa a liy e t o ld u ğ u n u , ilim Ie rin g e lişm e siy le g e re k liliğ i v e ö n e m i a rta n , ç ü n k ü
h iç b ir ilm in o n u n k a d a r k a p sa m lı v e in sa n a k lıy la u y u m iç e risin d e b ir n a z a riy e g e liştire m e d iğ i, se ç k in b ir ilim o ld u ğ u n u sö y le y e b iliriz . 1O S o n o la ra k R ız a T e v fik 'in , ilim Ie ri, fe lse fi o la n v e o lm a y a n d iy e a y ıra n a n la y ışa ;
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
a .g .e .,s.1 6 -1 9 .
a .g .e ., s. 2 6 -2 7 .
a .g .e ., s. 3 2 .
a .g .e ., s. 3 6 -5 4 .
a .g .e ., s. 8 3 -8 4 .
a .g .e ., s. 9 1 .
a .g .e ., s. 8 5 .
a .g .e ., s. 9 1 -9 2 .
R ız A
T E V F İK
501
VE FELSEFESi
f e l s e f e n i n T a r i h F e l s e f e s i , H u k u k F e l s e f e s i , S a n 'a t F e l s e f e s i ... g i b i b ö l ü n m e s i n e ; A r i s t o t e l e s 't e n
g e l e n t e o r i k v e p r a t i k f e l s e f e a y r ı m ı n a ; B a c o n 'ı n
f e l s e f e y ,i k o n u s u n a n i s b e t l e ü ç b ü y ü k s ı n ı f a a y ı r a n v e k o n u l a r ı n ı d a A l l a h T a b ia t-In s a n o la ra k b e lirle y e n g ö rü ş ü n e d e k a rş ı ç ık a ra k ; fe ls e fe y i p ro b le m le rin e u y g u n o la ra k E p is te m o lo ji v e O n to lo ji o la ra k ik i b ü y ü k s a h a y a
a y ı r d ı ğ ı n a ş a h i t o l m a k t a y ı z . '1
Rıza Tevfik'de Bilgi Problemi:
d e şu u ru n a
v a rd ığ ı ilk g e rç e k lik
İn s a n d ış d ü n y a ile te m a s a g e ç tiğ in k e n d i v a rlığ ıd ır. B u , v a rlığ ın ın ş u u ru n a
v a r ı ş , a y n .ı z a m a n d a k e n d i s i n d e n b a ş k a ş e y l e r i n d e v a r o l d u ğ u n u n ş u u r u n u
d o ğ u ru r. Id ra k iç in , id ra k e d e n v a rlık la id ra k e d ile n in te m a s ı k a ç ın ılm a z d ır. B u te m a s ın id ra k e d e n ta ra fın d a n h is s e d ilm e s in e d e ş u u r d e n ild iğ in i
b e lirte n R ız a T e v fik , filo z o fla rın ş u u ra o ra n la v a rlığ ı ik i b ü y ü k s ın ıfa b ö ld ü k l e r i n i , b u n u n d a v i c d a n ( e n e = l e m o i = e g o ) y a n i ben i l e , ben'den gayrısı ( g a y r - i e n e = l e n o n m o i = n o n e g o ) o l d u ğ u n u k a y d e d e r e k , v i c d a n ı n ı n
12
v a rlığ ın a ş e h a d e tin i a p a ç ık b ir b ilg i o la ra k g ö rü r.
O 'n a g ö r e , t a b i a t d e d i ğ im iz d ış d ü n y a ile iç iç e y a ş a y a n in s a n , ö n c e lik le k e n d is iy le b e ra b e r s a y ıs ız v a rlık la rın d a v a ro ld u ğ u n u n fa rk ın a . v a rır. B iz o lm a s a k d a o n la r d ış ım ız d a v a ro lm a y a d e v a m e d e c e k le rd ir.
Id ra k n e tic e s in d e v a rd ığ ım ız b u
k a n a a tin k a y n a ğ ı d u y u o rg a n la rım ız d e ğ ils e d e , d u y u o rg a n la rım ız b u k a n a a tin d a y a n d ığ ı te m e li b iz e v e rm e k te d ir. Ç ü n k ü b iz ta b ia td a n h e r n e
13
te la k k i e d e rs e k , a n c a k d u y u o rg a n la rım ız a ra c ılığ ıy la e d e b iliriz .
A ncak
R ı z a T e v f i k 'e g ö r e d u y u o r g a n l a r ı m ı z ı n
b ü tü n o la y la r a le m in in b ilg is in i
b iz e ile ttiğ in i s ö y le m e k o ld u k ç a g ü ç tü r. Ç ü n k ü id ra k v a s ıta la rım ız g e re k
s a y ı g e r e k s e k u ş a t t ı ğ ı s a h a i t i b a r i y l e s ı n ı r l ı d ı r . '4 D u y u o r g a n l a r ı m ı z v a s ı ta s ıy la e ld e e ttiğ im iz ilk b ilg ile rin
fe ls e fi a ç ıd a n c is im le rin n ite lik le ri
p r o b l e m i y l e y a k ı n i l g i s i n e d i k k a t ç e k e n R ı z a T e v f i k 'e g ö r e d u y u i d r a k l e r i m i z i n d ı ş d ü n y a y a n i s p e t t e i s ~ i nitelik o l d u ğ u g i b i , v i c d a n ı m ı z a n i s p e t l e d e i s m i ihtisasat o l m a l ı d ı r . I h t i s a s a t i s e b i z d e k i r u h i h a l l e r d e n b a ş k a
b i r ş e y d e ğ i l d i r . 15 İ n s a n b ü t ü n d u y g u l a r ı n ı b i r k a ç s ı n ı f a a y ı r a b i l i r v e h e r s ı n ıfa g e n e l b ir is im v e re re k a y n ı c in s te n o la n d u y g u la rı o is m in k a p s a m ın a
d a h il e d ile b ilir. K e n d is in e , fa rk lılık , s ü re k lilik , d e ğ iş ik lik ş e k lin d e ta k ım
ta k ım g e le n d u y g u la r a ra s ın d a k i b e n z e rlik v e a y ırım la rı h is s e d e b ilir. B u
s a y e d e d e o n la rı s ın ıfla r, c in s le r, tü rle r h a lin d e b ö le b ilir. B u iş le m le rin
y a p ı l m a s ı R ı z a T e v f i k 'e g ö r e i n s a n o r g a n i z m a s ı n ı n b i o l o j i k v e f i z y o l o j i k
y a p ıs ın ın , d a h a d o ğ ru s u
o rg a n iz m a n ın
o lu ş u m u n u n
z a ru n b ir s o n u c u d u r.
16
R ı z a T e v f i k 'e
g ö re a p a ç ık v e k e s in s a y d ığ ım ız b ilg ile rim iz i ta h lil
e d e re k a s li u n s u rla rın ı a ra y a c a k o lu rs a k , g ö rü rü z k i, d ış d ü n y a y a a it o la n 11.
12.
a .g .e ., s . 1 4 3 v d .
a .g .e ., s . 1 5 3 .
13.
a .g .e ., s . 1 5 9 - 1 6 0 .
14.
15.
a .g .e ., s . 1 6 3 .
a .g .e ., s . 1 6 3 .
16.
a .g .e ., s . 1 6 4 .
502
UÖUR
la rı b e ş e s a s ta
la rı
da
üç
(h is s iy a t-ira d e t-e fk a r)
e s a s lı fa rk la rd a n
düşündüğüm üzde,
is im le rd e n
o ld u ğ u n u
s ın ıfla rın
T e v fik
a ç ıs ın d a n
m a n tığ a
iç in
b e ri fe ls e fe
ö n e rm e le r
b ile
ilim Ie rd e n
s a y ıla n
den
d e ğ ild ir
fa rk lı
P s i k o l o j i 'n i n
önem e
s a h ip tir
bu
ta k s im
y e te rli
bugünkü
v e fe ls e fi
v e E p is te m o lo ji'
b u lu n m a s ın a
ra ğ m e n
n in
b u a n d a k i o lg u n lu ğ u n a
devam
z o ru n lu
o la ra k
e d ip g e le n
h a y a tım ız ın
rih in i k u ş a ta b iIrn e k
B irta k ım
n ı a ç ık la y a b ilm e k
d iğ i ç o c u k lu k
o ld u k ç a
d e v re s in i
d iğ i ilk d e v re le rin i
m e to d u n
T e k a m ü lc ü
O 'n a
g ö re
m a n a s ıy la
k a rş ıla ş tırm a
m e to d u
te k a m ü l
ta k ım
d e v re le r
d e v re s in i
lik
o la b iliriz .
in s a n lığ ın
G e rç i
d e ğ ild ir. Ç ü n k ü
A ncak
ilm i
bu
s e b e p le ri
17.
a .g .e ., s . 1 7 9 v d .
18.
a .g .e ., s . 1 8 9 v d .
19.
a .g .e .,s .2 6 5 .
20.
a .g .e ., s . 2 6 5 .
ve
D uygusal
k a b u l e ts e k
g e ç ird iğ i
te k a m ü l
a n a b e n z e rlik le r
yol
h a k k ın d a
ö te y e
g e ç ir-
d a şu u rsu z
g e ç ir-
R ız a
ta k ip e d ile c e k
R ız a
ş a h it
o la n
T e v f i k 'i n
o lm a k ta y ız .
te c rü b i
ta m
b ir b e n z e r-
d a b ir k a n a a te
in c e le s a h ip
fa k a t d e ğ e rs iz
ö z e lliğ in e
T e v f i k 'i n
b ir-
ö z e l b ir
te k iim ü lü n ü
g e liş tirilm iş tir
o lm a
ilim -
a n a ra h m in d e
h a y a tım ız ın
geçem ez
ü z e rin e
g ö s te ric i
b a k a ra k
in s a n ın
v e ş a rtla rı-
h a b e rs iz
b e lirte n
v a rlık ,
ta -
g ö z ü k m ü y o r.
B u d u ru m d a
d u ru m u n d a
b ir
h a y a tım ız ın
o lu ş tu ğ u n u
is te d iğ in e
b ir
h a lin e v e
b e ri d u rm a d a n
m üm kün
z in c iri a ra s ın d a
te k
o la ra k
d u y g u la rım ız
m anevi
h e r b iri o rg a n ik
a ç ık -
s e ç ik
b ir d e ğ e r v e rm e y e
ta m a m e n
d e d iğ im iz
B u d u ru m d a
d e ğ e rle n d irm e le rin e
19
çözm ek
k i, in s a n
a ra ş tırm a la rın d a
.b ir i o la r a k
bugünkü
in s a n lık
o ld u ğ u n u
b u , b ir te o ri o lm a k ta n
b irta k ım
konuya
b irç o k
g ö rü n ü şü d ü r.
iç in
In sa n
te m s il e d e r. Y a n i b u ik i te k a m ü l
m e k s u re tiy le ,
n ım ız ın
b iz im
b ile m iy o r.
p ro b le m i
n a z a riy e s in in
v a rd ır.
a ç ık
andaki
v ic d a n ım ız ın
g e ç irir. B u d e v re le rin
v e p a ra le llik
şu
şu andaki
z o r g ö z ü k ü y o r.
le r k e ş f v e is p a t e tm iş le rd ir
y e tk is i,
b ir g e ç m iş te n
n a s ıl id ra k e d e m iy o rs a ,
a n la y ış la
k e s in
b ir h a le g e ç i,Ş im iz in s e b e p le r in i
ta m
b ir
te m e l
ö n m i d iğ e r ilim Ie r-
d a o n la ra
te s p it e tm e k ,
o la ra k
ş u u rlu
b irk a ç
s e b e p le ,
Bu
R ı z a T e v f i k 'i n
Ç ünkü
v a rlığ ım ız ın
sonucu
son
p ro b le m le rin d e n
b a k ıp
B ilin m e y e n
b a ş la n g ıc ın ı
b ir h a ld e n
R ız a
sadece
d a y a n d ığ ı
v e rm e
g ö rü şü n d e n
v e a ç ık la y a b ilm e k
d ış e tk ile rin
Fakat
g ö re v ic d a n ım ız ın
y a n ılırız .
m anevi
g e ç m iş te k i
b ile , ş u u rs u z
O 'n a
so n u c u d u r.
fe ls e fe
hüküm
te m e l
kendi
d u y g u la rım ız ın
z in c irin in
e s k id e n
a ç ıs ın d a n
konusunda
g ö r m e k t e y i z . 18
d u y u m la r
bu büyük
b ir ta k s im
a ra s ın d a d ır.
fe ls e fe
b a h s e tm e d iğ in i
k a lk ış ırs a k ,
o la y ı
b ö y le
17
cisimlerin nitelikleri
k a b u l e ttiğ i
d e d ik -
v e m a n tığ ın
ta rtış m a la rd a
ilm in e a ittir.
genel
kategori
o lm u ş tu r.
doygundur
k o n u la rı
ve
de
m a-
v e rd iğ im iz
b e ri
b iz , h e r tü rlü
A ncak
b ir
ta b ii
m a n tığ ın
ö te d e n
a it o la n sebebi
b u e s a s la rın
n ite lik le re
e d e b iliriz .
m a n tık ta n
fe ls e fe n in
o la n p s ik o lo ji
la m a la rd a
de
tü m e l
B u d u ru m d a
d a h il
m a n tık i
d a y a n d ığ ı
y ü z y ıld a n
h a k im
b irin e
B unun
O te y a n d a n
v e filo z o fla rın
g ö rü rü z .
h e rh a n g i
n e fs im iz e
to p l~ y a b iliriz .
ib a re ttir.
b u n la rın
ib a re t b u lu n d u ğ u n u
le ri ş e y le r
ODABAŞ
(m e k a n -z a m a n -h a re k e t-m a d d e -k u v v e t),
e s a s ta
d u y g u la rım ız d a k i
h iy e tin i
KÖKSAL
de
ve zam as a h ip tir.
E v o lü s y o n is t
20
b ir
R ız A
T E V F İK
VE FELSEFESt
503
d ü ş ü n ü r o ld u ğ u n u s ö y le m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir . ç ü n k ü O 'n u n a n a e n d iş e s i
v e p r o b le m i in s a n ın ş u u r lu b ir v a r lık h a lin e g e liş in in s e b e p v e ş a r tla n n ı
a r a ş tır m a k tır . Y o k s a in s a n ın o r ijin i p r o b le m in e c e v a p a r a m a k d e ğ iL . F a k a t
H . S p e n c e r f e ls e f e s i ile k ıs m i iliş k is i d e g ö z a r d ı e d ile m e z . 2 1 T e k a m ü l n a z a r iy e s i'n in
f e ls e f e d e k i f o n k s iy o n u n u n ,
s ö z k o n u s u p r o b le m le r i ç ö z m e
k o n u s u n d a b ir ü m it b e k le n tis in d e n k a y n a k la n d ığ ın ı if a d e e d e n R ız a T e v f ik 'e g ö r e , d ış d ü n y a k e n d i b a ş ın a v e g e r ç e k te n a s ılo lu r s a
o ls u n , b iz im
o n u n h a k k ın d a k i b ilg im iz id r a k d e r e c e m iz le u y g u n lu k g ö s te r ir . Ç ü n k ü
id r a k g e r e c e m iz d a h i id r a k v a s ıta la r ım ız ın m ü k e m m e llik d e r e c e s in e b a ğ lıd ır . I n s a n b ilg is in in r ö la tif liğ in in v e id r a k le r im iz in s ü b je k tif liğ in in e n
ö n e m li v e e n g e ç e r li d e lili b u d u r . 2 2 B u b a k ım d a n R ız a T e v f ik iç in e p is te m o lo ji d a ir e s in d e b ilg in in r ö la tif liğ in e in a n m a k k a ç ın ılm a z g ö z ü k m e k te 23
d ir .
A n c a k o n d a k i b u a n la y ış ı s e p tis iz m ' e g ö tü r m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir .
Ç ü n k ü O 'n a g ö r e , b u g ü n b iz im b ir ş ü p h e m iz v a r s a , b u ta b ia ta d a ir d e ğ il,
ta b ia tın ö te s in e d a ir d ir ., D u y u o r g a n la r ım ız
v a s ıta s ıy la id r a k e ttiğ im iz
v a r lık la r ın h a k ik a tin e , id r a k e ttiğ im iz ş e k liy le in a n ıy o r u z . F a k a t o n la r ın
g e r ç e k te n a s ılo ld u k la r ın ı
v e n e o la c a ğ ın ı d ü ş ü n m e y e b a ş la d ığ ım ız d a , z ih n im iz d e b ir ş ü p h e d o ğ u y o r . B u d a k a ç ın ıln :ıa z d ır , ç ü n k ü d u y g u s a l d e ğ e r le n d ir m e m iz s ü b je k tif b ir y a p ı g ö s te r iy o r . I ç in d e y a ş a d ığ ım ız a le m in b ir
h a k ik a t o ld u ğ u n a , h a y a t te c r ü b e le r im iz , b ilg ile r im iz v e h a r e k e tim iz b ir e r
d e lild ir . A n c a k m u tla k b ir h a k ik a t d e ğ il, s ü b je k tif v e r ö la tif b ir h a k ik a t o ld u ğ u n d a n d a ş ü p h e e tm iy o r u z . 24 R ız a T e v f ik 'e g ö r e , s e p tik le r in d u y u o r g a n la r ın ın y a n ıld ık la r ın ı id d ia e d e r e k s ö z k o n u s u f ik r i k a r ş ı ç ık m a la r ı v e
a k s in i is p a ta ç a lış m a la r ı b ir ç e liş k i v e tu ta r s ız lık tır . Ç ü n k ü b ir ş e y i is p a ta
ç a lış m a k , b ir ta k ım ş e y le r in k e s in liğ i n i k a b u l e tm e k le m ü m k ü n d ü r . Y a n i
o lu m lu v e y a o lu m s u z b ir ta k ım h ü k ü m le r g e r e k tir ir . B u d u r u m d a d a in s a n
s e p tik o la m a z v e s e p tik s e k e n d is iy le ç e liş ir . B u b a k ım d a n s e p tik le r b ir e r
ş a r la ta n d ır la r .2 5
K ıs a c a s ı d ış d ü n y a n ın g e r ç e k liğ in i k a b u l e tm e k a y r ı, o n u m u tla k b ir
h a k ik a t o la r a k d e ğ e r le n d ir m e k
is e ta m a m e n f a r k lı b ir a n la y ış tır . R ız a
T e v f ik 'in d ış d ü n y a n ın v a r lığ ın ı k a b u l e ttiğ in i, f a k a t o n u m u tla k b ir h a k ik a t o la r a k d e ğ e r le n d ir m e d iğ in i
s ö y le y e b ilir iz . Ç ü n k ü O 'n a g ö r e f e n o m e n le r d ü n y a s ın ın m u tla k h a k ik a ti o lu ş tu r m a s ı m ü m k ü n o ls a y d ı, b u a le m d e k i
v a r lık la n n
h a k ik a tin i
a r a ş tır m a
p r o b le m im iz
o lm a z , k ıs a c a f e ls e f e y e
g e r e k d u y u lm a z d ı. B ö y le o lm a d ığ ı a ç ık tır v e f e n o m e n iz m
hududunda
k a lış , in s a n z ih n in e ta k ıla n s o r u la r ın c e v a p la r ın ı v e r m e k te n u z a k tır . K e n d is i s ü b je k tiv is t o la r a k n ite le y e n R ız a T e v f ik , b u a n la y ış ç e r ç e v e s in d e k a lın m a s ı g e r e k liliğ in e in a n m a k ta d ır . S ü b je k tiv iz m i s o lip s iz m e , id e a liz m e ,
im m a te r y a liz m e v e s e p tis iz m e g ö tü r e n a n la y ış la r a r a ğ b e t e tm e m e k te d ir .
21.
22.
23.
24.
25.
Z iy a G ö k a lp , M a k a le le r I I , H a z ır la y a n D o ç . D r . S . H a y r i B o la y ,
Y a y ın la r ı: 3 6 i, B a ş b a k a n lık B a s ım e v i, A n k a r a 1 9 8 2 , s . 6 6 .
R ız a T e v f ik , F e ls e f e D e r s le r i, s . 2 7 1 .
a .g .e ., s . 2 7 4 .
a .g .a ., s . 2 9 0 - 2 9 1 .
a .g .e .,s .1 9 4 - 1 9 5 .
K ü ltü r
B a k a n lığ ı
UGUR KÖKSAL
504
ODABAŞ
Rıza Tevfik'de Varlık Problemi: R ız a T e v fik 'e g ö re fe ls e fi s o ru la rı
ik i g ru p ta to p la m a m ız m ü m k ü n d ü r: a - V a rlığ ın h a k ik a ti n e d ir? b - B iz o n a
n a s ıl u la ş a b iliriz ? B irin c i s o ru y a v e rile n v e v e rile b ile c e k o la n c e v a p la rı
a ra ş tırm a k , te n k id v e ta h lil e d e re k d e ğ e rle n d irm e k O n to lo ji'n in s a h a s ın ı
o lu ş tu ru r. E s a s e n O 'n a g ö re b u s a h a y a M e ta fiz ik (m a b a c te tta b ia ) a d ı v e rilm e k te d ir k i, b u d o ğ ru d u r. 2 6 A n c a k R ız a T e v fik m a b a c te tta b ia d e y im in i
b a z a n O n to lo ji ile b ir tu ta rk e n , b a z a n d a O n to lo ji'y i m a b a c te tta b ia 'y a k a p ı
a ç a n b ir p ro b le m a la n ı o la ra k g ö rm e k te d ir. H a tta O ' n a g ö re h e m e n h e r
k o n u n u n (s a h a n ın ) b ir g ö rü n e n y a p ıs ı, b ir d e a rk a p la n ı v a rd ır k i, e s a s fe ls e fe v e m e ta fiz ik d e d iğ im iz s a h a b u n o k ta d a b a ş la m a k ta d ır. Y a n i M e ta fiz ik d e y im i s a d e c e ta b ia tın ö te s i a n la m ın d a F iz ik 'te n s o n ra o la ra k a n la ş ılm a m a lı, d iğ e r b ü tü n
ilim d a lla rın a
d a (E d e b iy a t,
M ü z ik , K im y a ,
S o s y o lo ji ... v .s .) ş a m ilo la ra k
d e ğ e rle n d irilm e lid ir.
R ız a T e v fik 'e g ö re
M e ta fiz ik d e y im in in " ta b ii ş e y le rin ö te s i" ş e k lin d e k i a n la m ı in s a n z ih n in e , b ü tü n b u ta b ia tın b ir d e ö te s i v a rm ış g ib i b ir fik ir ilh a m e d e r. G e rç e k te n ö y le o lm u ş v e ta b i a t d ış ın d a b irta k ım ş e y le r v a rm ış d a , b u ilim ö z e llik le (s a d e c e ) o n la rı k o n u e d e r b ir ilim im iş g ib i b ir in a n ç m e y d a n a
g e lm iş tir
.2 7
M e ta fiz ik 'i b ir ilim g ib i k u rm a y a ç a lış a n , m e to d v e g a y e s in i b e lirle y e n A ris to te le s 'in a k lın d a n k a v ra m ın e tim o lo jis in e p a ra le l b ir d ü ş ü n c e n in
g .e ç m e d iğ in i b e lirte n R ız a T e v fik 'e g ö re , A ris to te 1 e s b u ilm e F e ls e fe -i a la
(Ilk F e ls e fe ) a d ın ı v e rm iş tir. M a n a s ı d a ilk s e b e p le ri k o n u e d in e n " g e n e l
fe ls e fe " d e m e k tir. 2 8 B u ilim le u ğ ra ş m a k is te y e n le rin , h e rş e y d e n ö n c e , m e ta fiz iğ in ö z e l p ro b le m le rin i iy i te s b it e tm e s i v e m a h iy e tle rin i iy i d e ğ e rle n d irm e s i g e re k ir. Y a n i b u p ro b le m le r u y d u rm a b irta k ım ş e y le r m id ir?
Y o k s a b u p ro b le m le rd e n h e rh a n g i b iri g e rç e k te n h a k ik a t s ın ırla rın ın s e m b o lik b ir ifa d e s i m id ir? Y a h u t d a in s a n z ih n in in ü rü n ü m ü d ü r? H a n g i ş e k ild e o lu rs a o ls u n a ra ş tırılm a s ı v e in c e le n m e s i g e re k lid ir? 9 M e ta fiz ik
p ro b le m le rin k a y n a ğ ı n e d ir? E ğ e r b u p ro b le m le r b iz im ta b ia ta a it a ra ş tırm a la rım ız d a n v e y a d e n e y s o n u c u n d a e ld e e ttiğ im iz b irta k ım v e rile rd e n
k a y n a k la n ıy o rs a , b u ta k d ird e , m e ta fiz iğ in p o z itif ilim le rlc y a k ın b ir iliş k is i s ö z k o n u s u d u r. Y a n i o n u d a g e ç e rli b ir ilim s a y m a k d u ru m u n d a o lu ru z .
Ç ü n k ü z o ru n lu o la ra k o rta y a ç ık a n b irta k ım p ro b le m le ri e le a lıy o r d e m e k tir k i, s ö z k o n u s u p ro b le m le r d iğ e r ilim Ie rin a ra ş tırm a s a h a la rın ın d ış ın d a k a lm a d u ru m u n d a o ld u ğ u n a g ö re ; m e ta fiz iğ e ih tiy a ç k a ç ın ılm a z d ır
v e b u p ro b le m le re k e s in lik le c e v a p a ra n m a lıd ır. " Z ira p e k ç o k la rın ın d o ğ ru d a n d o ğ ru y a s a a d e tim iz e , i'tik a d ım ız a
ta a llu k u v a rd ır. Y a n i o n la rın
p e k ç o ğ u (m e s a il-i h a y a tiy e = q u e s tio n v ita l) d e n d ir" .3 0 A n c a k b u p ro b le m le re c e v a p a ra y a c a k o la n la r k im le rd ir? R ız a T e v fik 'e g ö re b u g ö re v filo -
26.
27.
a .g .e ., s . 1 4 8 - 1 4 9 .
R ız a T e v fik , M a -b a t-e t-T a b tİy y a
28.
29.
30.
1 3 3 6 , s. 9 -1 0 .
a .g .e ., s . 1 0 .
a .g .e ., s . 1 1 .
a .g .e .,s .1 9 - 2 0 .
D e rs le ri-O n to lo ji
M e b a h is i,
D a rü lfü n u n
M a tb a a s ı,
R ıZ A
T E V F İK
VE FELSEFESİ
505
z o f la n n d ır v e in s a n ın m u tlu lu ğ u , s o s y a l d ü z e n in o lu ş tu r u lm a s ı k o n u s u n d a , s ö z k o n u s u g ö r e v in y e r in e g e tir ilm e s in in
b ü y ü k ö n e m i v a r d ır . 3 l O
h a ld e R ız a T e v f ik iç in , p o z itif ilim I e r d e n z iy a d e m e ta f iz ik p r o b le m le r in
in s a n h a y a tın d a g e r ç e k le ş tir d ik le r i r o l ç o k d a h a ö n e m lid ir . ç ü n k ü in s a n ın
m u tlu lu ğ u s a d e c e m a d d i d ü n y a s ı ile ilg ili d e ğ ild ir . E s a s m u tlu lu k m a n e v i
h a y a tım ız a a ittir v e b iz i b e d b a h t v e y a m u tlu e d e n b a ğ ım s ız te k te k ilim le r in ö z e l b ir ta k ım te o r ile r i d e ğ il, k a in a t v e h a y a t h a k k ın d a k i g e n e l b a k ış
ta r z la n m ız d ır .3 2
M e ta f iz ik b ir s a h a n ın v a r lığ ın ı ih m a l v e in k a r e d e n le r i ik i g r u p ta d e ğ e r le n d ir e n R ız a T e v f ik b u n la n , ta b ia t ilim ie r in d e ih tis a s s a h ib i o la n la r
v e m e to d itib a r iy le o n la r a d a y a n a n p o z itiv is t'le r o la r a k a y ır ır . O 'n a g ö r e
p o z itiv is tle r , te c r ü b i a r a ş tır m a la r n e tic e s in d e d o ğ r u lu ğ u k a b u l e d ilm iş b ir ta k ım ö n c ü lle r e d a y a n a n b ir f e ls e f i a n la y ış o lu ş tu r m a k is te d ik le r i iç in ,
m e ta f iz iğ in b ir ilim g ib i e le a lın a b ilm e s i ih tim a lin i in k a r e d e r e k , k o n u v e
p r o b le m le r in i ih m a l e tm e k te d ir le r . 3 3
M e ta f iz ik p r o b le m le r in ,
g e r ç e k te n
te c r ü b i h a k ik a tle r s a h a s ın ın ö te s iy le ilg ili o la r a k o r ta y a ç ık a n ş ü p h e le r d e n
d o ğ d u ğ u n u k a b u l e d e n R ız a T e v f ik , ta b ii ilim I e r d e ih tis a s s a h ib i o la n
a lim le r in itir a z o lg u s u n u d a , o n la r ın a r a ş tır m a s a h a la r ın ın
m e ta f iz iğ e
o r a n la d a h a s ın ır lı v e d a h a d a r o lm a s ın d a b u lm a k ta d ır . N ite k im O 'n a g ö r e
b u a lim le r , k a in a t d e d iğ im iz b u o la y la r v e o lu ş u m la r d ü n y a s ın ı s ın ır lı b ir
s a h a iç in e h a p s o lm u ş b ir d u r u m d a a r a ş tır m a k ta d ır la r . H a tta y a ln ız b ir c in s
o la y la r g r u b u n u a r a ş tır m a a la n ı o la r a k b e lir le d ik le r i iç in , b u a la n ın d ış ın a
ta ş a m a z la r v e b u a la n ın d ış ın ı g ö r e m e z le r . K a b u l e ttik le r i m e to d d a h i
b u n a b ir e n g e l te ş k il e d e r . M e s e la f iz ik i o la y la r ı a ç ık la m a k iç in b a ş v u r u la n b ir m e to d u n , a h la k i v e m a n e v i o la y la r ı a ç ık la m a k iç in b a ş v u r u la n b ir
m e to d u n , a h la k i v e m a n e v i o la y la n a ç ık la m a d a y e te r s iz o la c a ğ ı a ç ık tır . 3 4
Ö z e llik le in a n ç la ilg ili k o n u la r d a a k li d e lille r a r a m a k b ü y ü k b ir h a ta d ır .
Ç ü n k ü ilm i te c r ü b e le r in o r ta y a k o y d u ğ u h a k ik a tle r ile , v ic d a n i h a k ik a tle r
a r a s ın d a , m a h iy e t itib a r iy le b ü y ü k f a r k v a r d ır . O n la n n h e r ik is in i d e a y n ı
m a n tık ö lç ü s ü ile d e ğ e r le n d ir m e m e li,
b ir in i d iğ e r i iç in d e lil k a b u l e tm e m e lid ir . 3s
ilim I e r in e le a ld ık la n k o n u la n n ı b ir s e b e p le r z in c ir i iç e r is in d e d e ğ e r le n d ir e r e k d e te r m in iz m a n la y ış ın a k u v v e t v e r m e s in d e n h a r e k e t e d e n b ir
k ıs ım d ü ş ü n ü r le r , f e ls e f e y i d e ta b ia t k a n u n la r ı ü z e r in e b in a e tm e k d e n e m e le r in e g ir iş m iş le r d ir . K ıs a c a ilm e d a y a lı v e o n u n il~ e le r i ile a k s iy o m la r ın a b a ğ lı b ir f e ls e f i a n la y ış g e liş tir m e k is te m iş le r d ir . I lim I e r in ilk e le r in in ,
a k s iy o m la r ın ın v e p r e n s ip le r in in m a h iy e tin i v e g e r ç e k d e ğ e r in i a r a ş tır a n ın
31.
32.
33.
34.
35.
a .g .e ., s . 2 0 .
a .g .e .• s . 2 0 - 2 1 .
a .g .e ., s . 2 3 .
a .g .e ., s . 2 3 - 2 4 .
R ız a T e v f ik , A b d ü lh a k
h a n e s i, D e r s a a d e t
H a m id
1334, s. 75.
v e M ü la h a z a t- ı
F e ls e f iy e s i,
İ s ta n b u l:
K a n a a t K ü tü p -
UGUR
506
ancak
fe ls e fe
le n m e y e
ancak
o ld u ğ u n u
kabul eden
o la m a z .36 Ç ü n k ü
b ir d ü ş ü n c e
b a ğ lı o ld u ğ u
m ü m k ü n d ü r.
O 'n a
ile h iç
T e v f i k 'i n
R ız a T e v fik
o la ra k
d e ğ ild ir .38
n e A u g u s t e C o m t e 'u n
d e c e m a te ry a liz m in
ilg ili k a n u n la r
3
z o ru n lu
o la ra k
d e te rm i-
s a h ip tir fa k a t e ş y a n ın
d ü ş ü n c e le ri
g ö rü le n
d e ğ il,
g ib i g ö z ü k -
d o ğ ru ltu s u n d a
a n la d ığ ı m a n a d a b ir p o z itiv iz m i
b ir m e to d u
k a b u l-
v e z o ru n lu
B u b a k ım d a n
?
b ir d e ğ e re
Bu
d a h a y a n lış
p re n s ip le ri
d a m u tla k
d e ğ il ş a rtlıd ırla r.
b ir m e to d u
a la k a d a r
iç in , b u n d a n
g ö re ilm in b irta k ım
T e k te k o la y la rla
te c rü b i ilim ie rin
h a k ik a ti
ODABAŞ
g ib i, ta b ia t k a n u n la n
m e s in e ra ğ m e n , y in e d e m u tla k
n iz m
KÖKSAL
d e t e r m i n i z m 'i
R ız a
ne de sa-
b e n im s e d i-
ğ in i s ö y le y e b iliriz .
R ız a
T e v fik ,
is e k e n d in e
le rd e n
in s a n
a k lın ın
v a rlık
h a k k ın d a k i
g ö re ş ö y le a ç ık la m a k ta d ır:
b irid ir.
B iz o n u k e n d i b e n liğ im iz d e
s e ttiğ im iz
iç in , y o k lu ğ a
lık d e ğ il,
s ü re k li b ir d e ğ iş im
d a , k e n d i b e n liğ im iz le
in a n a m ıy o ru z .
v e d ö n ü şü m d ü r.
şu u ru m u z d u r.
F a k a t b ö y le
k a z a n m a m ış ,
v e d e ğ iş im
ö te d e n
e tm e d u ru m u n d a d ır.
G e re k
y o k o lm u y o r,
b ö y le b ir h ü k ü m
z e d a y a n ıy o rs a
B iz
ru lu y o r
kendi
g ö z ü k ü y o r.
d e m e k tir.
F o rm
te c rü b e
B ö y le
o la ra k
s a h ip o lm a s ı, ö z e llik le ,
R ız a
T e v fik
te n R ız a T e v fik , k a v ra m ın
n ın g ird iğ in i
h iç b ir
fo rm
b ir v a rlığ ın ,
v e y a z o ru n su z
E s te tik
s ö y le r. M e s e la
b ir m a n z a ra y ı
36.
R ız a T e v fik ,
O n to lo ji
M e b a h is i,
37.
38.
a .g .c ., s . 4 3 .
R ız a T e v fik ,
B e rg so n
H a k k ın d a ,
39.
R ız a T e v fik ,
A b d ü lh a k
H a m id
d a y a lı o ld u ve
yok
da bu hükm ü
var
doğ-
o la ra k
y o k o lu y o r
y e n id e n
a y n ı fo rm a
iç in g e ç e rli g ö -
e d ip g id e c e k tir.
k e lim e s in in
k a v ra m ın d a n
k a p la rn ı iç e ris in e
şeyi
v a rlık la r
s ü re k li o la ra k d e v a m
v e E s te tik :
D a r 'ü l - F ü n G h
s e y re tm e k
M a tb a a s ı,
duygu,
o ld u ğ u n u
i ç v e d ı ş d u y u m 'u n
F e ls e fiy e s i,
39
eski yunancada
tü re m iş
1337, s. 48.
s. 6 6 -6 7 .
b e lir-
ta m a m ı-
d ış d u y u m la
s. 42.
v e M ü la z a t-I
Fakat
iç in g e ç e rli o lm a s ı d ü -
A k lım ız
h e rşe y a n c a k
g e le n a e s te s is ın a
b ir p a rç a s ı
g ö s te riy o r.
H e r n e k a d a r te c rü b e le rim i-
v e riy o ru z .
o lu n c a ,
m üm kün
h a li d e v a m
m a d d i v a rlık la n n
en küçük
dönüşüm
s a h a m ız d a
b ir k e z b o z u la n
z ü k m ü y o r. O lu ş v e d e ğ iş m e
h is g ib i m a n a la ra
V a rlığ ın
b ü tü n v a rlık la r
b ö y le b ir h ü k ü m
baho ls u n .
b ir v a rlık y a p ıs ı
o lu ş
s ın ırlı v e te k te k o la y la ra
b ö y le b ir a n la y ış ın
e d e m e d iğ im iz d e n
m a n tık i b ir
m üm kün
de
b iz le r, g e re k s e
b ir h a le
d e ğ e rle n d i-
ih tim a lin d e n
k e s in
g e le c e k te
v e z a n n a d a y a lıd ır.
d a , te c rü b e le rim iz in
ğ u d ü ş ü n ü lü rs e ,
ş ü n ü le m e z .
başka
v a rsa , o
v e o h e r n e is e s ü re k li o la -
H enüz
iç e ris in d e d irie r.
b ir h a ld e n
s ü b je k tif
ve
in s a n o la ra k
h e p s i s ü re k li b ir d ö n ü ş ü m
b ile
g e re k tir
iç in d e
o la ra k
k i, d e ğ iş m e
h is v a r-
d ış ta b ir h a k i-
v e rm e y e n
b ir d e ğ iş m e
g ö s te rm e k te d ir.
b e ri o lu ş
o la ra k
b irş e y
V a r l ı k 'ı
im k a n
b irş e y o lm a lı
B u s e b e p le , e lb e tte d ış ta b irş e y o lm a k
ra k b ir o lu ş u m
S a b it o la n
a it b ir d u y g u
g ö re , h iç lik te
O n c e lik le
b ir h a k ik a t
B u a n la y ış la
b ir d e ğ e rle n d irm e y e
in a n ç ilk e s i v a rd ır. B u )lk e y e
s e tm e k im k a n s ız d ır ...
a p a ç ık
ta rz ın ı
e n g ü ç p ro b le m -
H a lb u k i a s ıl g ö z le m le d iğ im iz ,
k a t o l a r a k d e ğ i l , b i z d e b i r h i s , b e n 'i m i z e
re b ilird ik .
d e ğ e rle n d irm e
V a rlık , ç ö z ü lm e s i
ilg ili
R ıZ A
o ld u ğ u
h a ld e , o m a n z a ra d a n
k e lim e s in in
o ld u k ç a
gaye
m anası
b ü tü n
a lm a z . K a v ra m ı
e s te tik
e d ile n
v a rlık
bu
Y unan
b e lirte re k ,
n in b u lu n m a d ığ n ı
ilm i
kaydeden
de sözkonusu
lirte re k
a ç ık la m a y ı
te la k k ıy a tın a
b u g ü n b iz
tu r " .4 2
İn sa n
a k ıl
v e k e s in
a n la y ış la
y a p a r:
m aksat
ancak
b ilg is in i,
u m g a rte n ,
s e ç ik
h a sr-ı
onu
bu
m a n tık
en küçük
b ir
ile
v e e s te tik
dayanan
u la ş m a k
k a v ra m ın ı
o ld u ğ u n u ;
k u r-
d ış u y u m la
e ld e
B a u m g a r t e n 'd a n
o la ra k
konu
h is s iy a t
is m i
m anası
s ın ıfa
ilm i
düşünen
R ız a T e v fik ,
g ö z ü k ü r.
v e is te d iğ i
Ç ünkü
ilim le r ç o k ta n
T e v fik ,
te m e lin e
dayanan
i . K a n t 'ı n
b ir te rim
o la ra k
le r. F a k a t g ü z e lliğ in
ile ri
s ü rü le n
ile ilg ili o la n
m üm kün
is e
id d ia y ı
b u ilirn d e
b ü tü n
p ro b le m le rin
g ö rm ü y o rd u .
40.
R ız a T e v fik ,
41.
a .g .e .,
s. 6 -7 .
E s th e tic ,
42.
a .g .e .,
s. 10.
43.
a .g .e .,
s. 12.
44.
a .g .e .,
s. 13.
45.
a .g .e .,
s. 13 vd.
gaye
ilim
K a n t 'ı n
İs ta n b u l,
ilm i o la ra k
iz a h
ona
e d e r:
D a r ü 'l - F ü n u n
d e ! ..." 4 4
d a d e n e y i a la n
B u s e b e p le
B a-
k u lla n ılm a y a
b a ş la n -
E s te tik
'l a
Ç ünkü
e s te tik ,
M a tb a a s ı,
bea y rı
v e e s te -
o la b ile c e ğ in i
d ü ş ü n c e s in d e
e s te -
a n la d ığ ı
e s te tik
k a v ra m la rık e lim e s in i
aynı m anayı
d a ir B a u m g a rte n
re d d e d e r.
konusu
B aa ç ık ,
y o ru m la m ış
K ant
B a u m g a rte n
o ld u ğ u n a
y ö n le riy le
b ir
o la ra k
v e T ra n s e n d e n ta l
ş ö y le
k u lla n ırk e n ,
o la ra k
k i,
yok-
a y n ı k a n a a ti
edem ezdi
k a y d e tm iş le rd i.
a s li g a y e s i
E s te tik
k ıs a c a
ta m a m e n
o n u n la
hem
id ra k i, m e to d
k i, g ü z e llik
o ld u ğ u n u
k i ( B a u m g a r t e n ) 'ı n
e d e m e d i,
v e b e lli a ş a m a la r
ilm in in
önem de
" a ç ık tır
d u y u lu r
s o n ra d ır
m anayı
v e rd iğ i
g ö re ,
ilm i te e s s ü s
o la ra k
k u ru lm u ş
bundan
n a y ü k le d iğ i
te k n ik
konu
g ü z e llik ' i e s te tik
tik k a v ra m ı
m ış tır .4 5
R ız a
O 'n a
g ib i b ir (e s te tik )
k e n d is in e
u m g a rte n
h is k a v ra m ın a
A ncak
a y ıra n
s e v iy e n in ,
is e b u s e v iy e n in , h is k a v ra m ın ın
a n la m ın ı y a k a la m a k
43
lirtir.
E s t e t i k 't e n
a n l a d ı ğ ı m a n a i t i b a r i y l e B a u m g a r t e n 'd a n
be-
b e d i 'i y y e
o lm u ş tu r
t i k 't e
p a y la ş ır
e le a ld ı-
o lm a d ığ ın ı
B aşka
ik i b ü y ü k
ile ri
b ir ilg is i-
o la ra k
m e s a il-i
m ahsusun
en
O ,
düşü-
ta rz la rın d a n
b ir ilg is in in
o la ra k
A lm a n
d o la y lı
e d e b iliriz .
m a n t ı k 't a
s ın ır-
d e ğ e rle n d irir.
koyan
y a ln ız
ilm -i
te la k k i
e le
s ö y le r.
k e n d is in in
" (E s te tik )
eden
m ana
te m e lin e
b ilg iy e
T e v fik ,
veya
konu,
m anada
b iz i e p is te m o lo ji-
E s t e t i k 'i n
k a ld ığ ın ı
ile d o ğ ru d a n
R ız a
g e n iş
d e ğ e rle n d irm e
n a z a rın d a
E s te tik
k e lim e s i
R ız a T e v fik
E s te tik
ilk d e fa o rta y a
o la ra k
ilg ilid ir.
E s te tik
ilim " 4 1 o la ra k
filo z o fla rın ın
b e d 'i y y a t
ğ ı E s t e t i k 'i n
şu
R ız a T e v fik ,
u ğ ra şa n
B a u m g a rte n
b ilg is in in
a n la y ış ın ,
ra ğ m e n ,
ilm i, b u k a d a r
g ib i e le a lm a n ın
ilm i b ir te ri m o la ra k
n ü r ü B a u m g a r t e n 'ı n
is e iç d u y u m la
o lm a s ın a
filo z o fla rı
m e s a iliy le
507
k a p s a m a k ta d ır .4 0
is te d iğ i
d ik k a t ç e k e n
" B e d iiy y a t
tu la m a d ığ ın ı
zevk
k u lla n ılm ış
eski Y unan
k a v ra m ın ı
FELSEFESİ
d u y g u la rı
b a h s e tm e k
d e n k u rta ra m a y a c a ğ ın a
la n d ıra ra k ,
V E
d u y u la n
bu
g e n iş m a n a la rd a
v e m e to d u n d a n
g e le n
T E V F İK
duyunun
n ite liğ i
o z a m a n la r
duyum
1336, s. 3.
yük-
ta ra fın d a n
pek
fe ls e fe -
UGUR
508
KÖKSAL
ODABAŞ
s i'n d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . T r a n s e n d a n ta l E s te tik is e , h e r tü r lü d u y u m d a n v e te c r ü b e d e n ö n c e b u lu n a n b a ş la n g ıç ilk e le r in i k o n u o la r a k a la n
s a h a o la r a k n ite le n iy o r d u . B u d u r u m d a K a n t'a g ö r e T r a n s e n d a n ta l E s te tik
a d ın ı a la n f e ls e f e d is ip lin i, ö z e llik le z a m a n v e m e k a n ın m a h iy e tin d e n
b a h s e d e n b ir ilim o la c a k tı.
46
B u d e ğ e r le n d ir m e le r d e n
s o n r a R ız a T e v f ık 'e g ö r e , ö z e llik le , g ü z e llik , u lv iy e t, d e h ş e t g ib i h e y e c a n la r ım ız a ta a llu k e d e n v e b u h e y e c a n la r ın
s o n u c u o la r a k o r ta y a ç ık a n s a n 'a t e s e r le r in i k e n d is in e k o n u o la r a k a la n
47
b ir ilim v a r d ır k i, E s te tik a n c a k o n a d e r le r .
R ız a T e v f ik 'in s a h a s ın ı b u
ş e k ild e b e lir le d iğ i e s te tik 'le ilg ili e s a s ç a lış m a la r ı B a ğ ç e v e R ü b a b m e c m u a la r ın d a y a z m ış o ld u ğ u y a z ıla r ın d a k e n d in i g ö s te r ir . Ö z e llik le B a ğ ç e
m e c m u a s ın d a o n b e ş te f r ik a h a lin d e k a le m e a ld ığ ı H ü s n v e M a h iy e ti a d lı
y a z ıs ı O 'n u n E s te tik ilm i v e g ü z e llik k a v r a m ı h a k k ın d a k i d ü ş ü n c e le r in i
y a n s ıtır . E s te tik 'te f e ls e f e , ilim v e te n k it o la r a k ü ç a y r ı y ö n d e n b a h s e d e n
R ız a T e v f ik , g ü z e llik k a v r a m ın ı k e n d is in e k o n u o la r a k a la n ik i tü r e s te tik 'te n b a h s e d e r : a - F e ls e f i e s te tik k i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a g ü z e llik k a v r a m ın ı k o n u o la r a k a lır ; b - S a n a t e s e r le r in d e o r ta y a k o n m a y a ç a lış ıla n g ü z e llik
iç in lü z u m lu ş a r tla r ı a r a ş tır a n e s te tik k i, a s ıl ilim s a y ıla c a k o la n d a
b u d u r . 4 8 A n c a k R ız a T e v f ik d a h a z iy a d e f e ls e f i e s te tik ü z e r in d e d u r u r .
G ü z e llik k a v r a m ın ı ta h lil e tm e y e ç a lış ır k e n o n to lo jik b ir y a k la ş ım iç e r is in d e d ir . D ış ım ız d a k i e ş y a d a b iz a tih i g ü z e llik v a r m ıd ır ? s o r u s u n u , d ış ım ız d a b iz a tih i b ir ş e y v a r m ıd ır ? ş e k lin d e k i b ir s o r u y a v e r e c e ğ i c e v a p la
te m e lle n d ir m e y e ç a lış ır . Ç ü n k ü O 'n a g ö r e d ış d ü n y a d a b a ğ ım s ız b ir v a r lık 'ın b u lu n d u ğ u n u v e b u v a r lığ ın a ld ığ ı b a z ı d u r u m la r ın b iz d e g ü z e llik
h is s in i u y a n d ır d ığ ın ı is p a t e d e b ilir s e k , p r o b le m d a h a g e n iş o la r a k e le a lın a b ilir . 4 9 R ız a T e v f ik 'e g ö r e d ış d ü n y a n ın v a r lığ ı k o n u s u n d a ç e ş itli a n la y ış la r v a r d ır ( İ d e a liz m , S e n s ü a liz m , R e a liz m , M a te r y a liz m ... g ib i) . O 'n a
g ö r e b u k o n u d a k i e n d o ğ r u y a k la ş ım , v a r lık a le m in in b ir d u y u la r la h is s e d ile n , b ir d e k e n d i k e n d in e v a r o la n ik i y ö n ü n ü n b u lu n d u ğ u n u id d ia e d e n
a n la y ış tır . Y e b u a n la y ış ç e r ç e v e s in d e g ü z e llik p r o b le m iy le ilg ili ik i y a k la ş ım o r ta y a ç ık a r : 1 - E s k i m a d d e c i f ilo z o f la r ın id d ia e ttik le r i g ib i s ü je d e n b a ğ ım s ız b ir d ış d ü n y a v a r s a , g ü z e llik d e b u d ış d ü n y a n ın e s e r i o la r a k
k a y n a ğ ın ı d ış d ü n y a d a b u lu r . 2 - I d e a lis t f ilo z o f la r ın d e d ik le r i g ib i in s a n
z ih n in d e n b a ğ ım s ız b ir d ış d ü n y a s ö z k o n u s u d e ğ ils e , g ü z e llik d e d iğ im iz
d u y g u d a in s a n r u h u n u n , in s a n z ih n in in b ir ic a d ıd ır v e k a y n a ğ ın ı h e r in s a n ın k e n d i v ic d a n ın d a a r a m a m ız g e r e k ir .So R ız a T e v f ik d a h a s o n r a k ıs a b ir
E s te tik T a r ih i b ilg is i v e r d ik te n s o n r a y e n id e n a s ıl s o r u y a g e r i d ö n e r e k ( d ış ım ız d a k i v a r lık la r d a b a ğ ım s ız o la r a k g ü z e llik d iy e b ir ş e y v a r m ıd ır ? )
c e v a p a r a m a y a ç a lış ır . A n c a k R ız a T e v f ik 'e g ö r e b u s o r u y a n lış tır v e
46.
47.
48.
a .g .e ., 5 .1 7 - 2 3 .
a .g .e ., 5 . 3 2 .
B a ğ ç e , C .L I , n r . 5 0 ,1 3 2 5 ,5 .3 7 9 .
49.
50.
a. m ecm ua, 5. 380.
B a ğ ç e ,C .1 I ,n r .5 1 ,1 3 2 5 ,5 .3 9 6 .
R ıZ A
T E V F İK
VE FELSEFESİ
509
" B iz im g ü z e llik d iy e h is s e ttiğ im iz d u y g u n u n d ış ım ız d a k i m a d d i s e b e b i
n e d ir ? B u s e b e b in e tk i e tm e s i n e ş e k ild e d ir ? "
ş e k lin d e d ü z e ltilm e lid ir .
ç ü n k ü O 'n a g ö r e b iz im d ış ım ız d a b a ğ ım s ız o la r a k b ir g ü z e llik te n b a h s e d e m e y iz . S a d e c e g ü z e lliğ i b ir h is o la r a k b iz e d u y u r a n m a d d i b ir s e b e p te n
b a h s e d e b ilir iz . B u m a d d i s e b e p d e k e n d i k e n d is in e b iz z a t g ü z e lo lm a d ığ ı
h a ld e , v a r lığ ın ı b iz e d u y u r u n c a ( h is s e ttir in c e ) g ü z e lo la b ilm e k te d ir ?
İ ş te
a s ıl ç ö z ü lm e s i
g e re k e n
p r o b le m
b u d u r . G ü z e llik 'in
ta b ia td a
başka,
s a n 'a td a b a ş k a o ld u ğ u n a , ta b ia td a ç ir k in o la n b ir v a r lığ ı, s a n 'a tın g ü z e l
g ö s te r e b ile c e ğ in e d ik k a t ç e k e n R ız a T e v f ik iç in s a n 'a tta k i g ü z e lliğ i k e n d is in e k o n u o la r a k a la n e s te tik 'tir .
R ız a T e v f ik 'in ,
k o y m a s ın a r a ğ m e n
ta b ia td a v e s a n a tta g ü z e llik n e d ir ? s o r u s u n u o r ta y a
b u n la r a c e v a p a r a m a k ta n z iy a d e g ü z e llik a lg ıs ın ın
ş a r tla r ın ı ta h lil e ttiğ in i g ö r m e k te y iz . 5 ' B u b a k ım d a n o n u n g ü z e llik k o n u s u y la ilg ili d ü ş ü n c e le r i b e r r a k b ir ş e k ild e o r ta y a k o n u la m a m ış tır . A n c a k
R ız a T e v f ik 'in g e r e k f e ls e f e d e v e g e r e k s e S a n 'a td a m e n s u b o ld u ğ u a k ım ın , s ü b je k tiv iz m
o ld u ğ u n u
s ö y le y e b ilir iz .
K e n d i if a d e s iy le " T a b ia t- ı
c a m id e y e k e n d i r u h u n d a n b ir ş u 'le - i h a y a t iz a f e e d e b ilm e k v e h a d d - i z a tın d a m a 'n a s ız ş e y le r e b ir m a 'n a v e r e r e k o n la n c a n la n d ır a b ilm e k
ancak
s ü b je k tiv iz m in k a b iliy e ti v e m a 'r if e tid ir . İ ş te b ü tü n b u s e b e p le r d e n d o la y ı
s a n 'a td a , y a ln ız s a n 'a td a d e ğ il, f e ls e f e d e v e h e r ş e y d e o n u te r c ih e d iy o r u m
v e h a k k ım v a r d ır "
.5 2
G e r e k s iy a s ı v e s o s y a l h a y a tta o y n a d ığ ı a k tif r o ld e n d o la y ı, g e r e k s e
f e ls e f e y e o la n v u k u f iy e ti itib a r iy le , y a ş a d ığ ı ç a ğ d a o ld u k ç a e tk ili b ir ş a h s iy e t o la n R ız a T e v f ik , k e n d in e m a h s u s f e ls e f i b ir s is te m k u r a m a m ış s a
d a , f e ls e f e y e k a tk ıla r ın d a n
d o la y ı " f ilo z o f '
s a y ıla b ile c e k b ir d ü ş ü n ü r ü m ü z d ü r . O 'n u n m a te r y a lis t, d e te r m in is t, p o z itiv is t, e v o lü o s y o n is t, in d iv id u a lis t... v s . s a y ılm a s ın a
im k a n g ö z ü k m e m e k te d ir .
B e lli k o n u la r ı iz a h
e d e r k e n s ö z k o n u s u " iz m " le r in e tk ile r in i k e n d is in d e g ö r m e m iz e r a ğ m e n ,
o n u b e lli b ir iz m 'e d a h il e tm e k g e r e k ir s e , s ü b je k tiv is t o ld u ğ u n u s ö y le m e n in d a h a d o ğ r u o la c a ğ ı k a n a a tin d e y iz *
51.
52.
*
.
B a ğ ç e , n r . ıo , s . 1 4 9 v d .; m . 1 6 , s . 2 3 5 v d .
R ü b a b M e c .,C . I l, N o : 8 1 , 1 3 2 9 - 1 3 3 1 , s . 5 2 4 .
B u k o n u d a d e ta y lı b ilg i iç in b k z . Z iy a G ö k a lp , M a k a le le r I l, H a z ır la y a n
H a y r i B o la y , K ü ltü r B a k a n lığ ı Y a y ın la r ı: 3 6 1 , A n k a r a , 1 9 8 2 , s . 6 0 - 7 3 .
D o ç . D r. S .
Uğur köksal