•	Kınacı Baran, Cemile (2023), “Kazak Türklerinde Repressiya”, Türk Dünyasında Repressiya, Editör Prof. Dr. İbrahim Dilek, s. 325-393, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları: 33, Diapora ve Göç Tarihi Serisi: II.    T

Cemile KINACI BARAN

Türk boylarından Kıpçak grubunda yer alan Kırım Tatarları ile Karluk grubunda yer alan Özbekler, tarih boyunca sık sık karşı karşıya gelmişlerdir. Özbekler ile Kırım Tatarları arasında bağlantıyı sağlayan en önemli tarihi olay, Sovyet Sürgünü olarak anılan 18 Mayıs 1944’teki Kırım Tatar Sürgünü ya da Sovyet Soykırımı’dır. Kırım Tatarları için seçilmiş travma olarak adlandırılabilecek bu soykırım, 150 binden fazla Kırım Tatarı’nın Özbekistan’a gönderilmesi ve çoğunluğu Kırım Tatar kadın, çocuk ve yaşlının hayvan vagonlarındaki yolculuk sırasında ölmesiyle sonuçlanmıştır. SB’nin yıkılmasının ardından Kırım Tatarları’nın anavatanları Kırım’a geri dönmeye başlamaları ve günümüzde 30 binden fazla Kırım Tatarı’nın Özbekistan’da yaşamasıyla bu olayın etkileri sürmektedir (TRT Avaz, 2019).

Özet Tatarlar ve Kazaklar arasında geçmişten günümüze daima sıkı ilişkiler olagelmiştir. Tatarlar tüccar, öğretmen, tercüman gibi meslekleri yaparak Kazak bozkırlarında her zaman var olmuşlardır. Dolayısıyla bu iki Türk halkı arasında eğitim, kültür, ticaret alanlarında devamlı bir ilişki söz konusudur. Kazaklar arasında Cedit hareketinin yayılmasında da Kazan merkezli etkinin rolü büyüktür. Bütün bu etkileşimler nedeniyle Kazak hayatında eğitimde, edebiyatta ve kültürel alanda Tatar etkisini gözlemlemek mümkündür. Abdürreşid İbrahim XX. yüzyıl Türk Dünyası’nın önemli şahsiyetlerindendir. Çok küçük yaşta öksüz kalmasına rağmen kendi çabasıyla Medine’de eğitimini tamamlayarak Rusya’ya dönmüş ve Rusya Türklerinin 1905-1917 yılları arasındaki siyasî ve sosyal hareketlerinde önemli faaliyetlerde bulunmuştur. Kendisinin çıkardığı Mir’ât, Ülfet, Teârüf-i Müslimin, İslam Dünyası gibi gazete ve dergilerin yanı sıra Rusya, Azerbaycan ve Türkiye’de çıkmış Şark-i Rus, Hayat, Beyânülhak, Sırât-ı Müstakîm, Sebîlürreşad gibi süreli yayınlarda da çok sayıda makalesi neşredilmiştir. Hayatının önemli bir bölümünü seyahatlerde geçirmiştir. Özellikle Kazan-İstanbul-Tokyo üçgeninde yaptığı faaliyetler ve geride bıraktığı eserlerle Türk Dünyası’nın önemli bir şahsiyeti olarak Türk kültür tarihinde yerini almıştır. Abdürreşid İbrahim’in önemli eserlerinden biri Tercüme-i Halim adlı eseridir. Abdürreşid İbrahim bu eseri iki kısım halinde yazmış ama yalnızca birinci kısım neşredilebilmiştir. Abdürreşid İbrahim’in bu eseri 2017’de İsmail Türkoğlu tarafından Türkiye’de yayımlanmıştır. Bildiride Tercüme-i Halim Ya Ki Başıma Gelenler adlı bu eserde Abdürreşid İbrahim’in Kazak halkıyla ilgili izlenimleri ele alınacaktır. Genç bir medrese öğrencisi iken Kazaklar arasında öğretmen olarak bulunan Abdürreşid İbrahim’in kardeş Kazak halkına dair düşünceleri bildiride ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Sözcükler: Tatar, Kazak, Abdürreşid İbrahim, Kazak kültürü, Türk Dünyası. KAZAKHS in the BOOK of TATAR-TURKISH SCHOLAR ABDÜRREŞİD İBRAHİM’S TERCÜME-İ HALİM YA Kİ BAŞIMA GELENLER Abtract Tatars and Kazakhs have strong relationship from past to present. Tatars have existed in Kazakhs steppe namely merchant, teacher, interpreter profession groups. Hence two turkish people have permanent relationship in the fields of education, culture and trade. Kazan centered effects have important role in expansion of Cedit movement. Because of these interactions, tatar effects can be observed in Kazakhs’s education, literature and culture. Abdürreşid İbrahim is significant person in Turkic World of XX. Century. Although he was orphaned in his early childhood, he completed his education in Medinah by his own efforts and turned back to Russia. He became involved political and social activities in 1905-1917 among Russian Turks. Alongside the journals and newspapers published by himself like Mir’ât, Ülfet, Teârüf-i Müslimin, İslam Dünyası, he published many articles in Russian, Azerbaijanian and Turkish periodicals like Şark-i Rus, Hayat, Beyânülhak, Sırât-ı Müstakîm, Sebîlürreşad. He has traveled in important parts of his life. İbrahim took his place as a significant person of Turkic World in Turkish cultural history with his works and activities in Kazan, İstanbul and Tokio. One of the important works of Abdürreşid İbrahim is Tercüme-i Halim. İbrahim wrote this book as two parts but it has been published only one part. The book was published by İsmail Türkoğlu in 2017 in Turkey. In this proceeding, impressions of Abdürreşid İbrahim about the Kazakhs in Tercüme-i Halim Ya Ki Başıma Gelenler will be addressed. When he was a madrasah student, he taught school among Kazakhs. It will be put forward his thoughts about Kazakh people this proceeding. Key words: Tatar, Kazakh, Abdürreşid İbrahim, Kazakh culture, Turkic World.

Tarih ve edebiyat birbiriyle sıkı ilişki içindedir. Tarihte yaşanan her hadise edebiyata da tesir eder. Tarihî bir dönemin siyasi ve sosyal eğilimlerini edebî eserlerde gözlemlemek mümkündür. Edebî eserlerden tarihsel süreç hakkında bilgi edinilebilir. Sovyet Rusya ile Almanya arasında yapılan II. Dünya Savaşı Sovyet halklarını derinden etkileyen tarihî bir olaydır. Savaş; sadece tarihî bir hadise olmakla kalmamış, savaş süreci ve savaş sonrası olarak edebiyat tarihinde de dönemleri oluşturmuştur. Sovyet idaresi altındaki Türk halklarının edebiyatlarında II. Dünya Savaşı bütün türlerde konu olarak sıkça işlenmiştir. Hatta pek çok yazar savaş sürecinde bizzat savaşa katılmış, cephede düşmanla çarpışmış, bazıları hayatını kaybederken bazıları savaşta yaralanarak yurtlarına dönmüştür. Savaş; cephede ayrı geride kalan kadın, çocuk ve yaşlıların üzerinde ayrı tesir bırakmıştır. Kazak edebiyatında pek çok eserde de cephe ve cephe gerisinde kadın, çocuk ve yaşlıların gözünden savaş dönemi ele alınmıştır. Bu makalede, Kazak edebiyatında yer alan üç hikâye üzerinden II. Dünya Savaşı’nın Kazak edebiyatındaki izleri sürülmüştür. Kazak yazar Şerhan Murtaza’nın 41 Jılkı Kelinşek “41 Yılının Gelini”, Sayın Muratbekov’un Jeneşe “Yenge” ve Küzgi Buralan Jol “Güz Mevsiminde Kıvrılan Yol” hikâyeleri ekseninde, cepheye gidenlerin ardından kadınların, çocukların ve yaşlıların dünyasında savaş konusuna odaklanılmıştır. Sadece cepheye giden askerlerin değil, cephe gerisinde kalanların da savaşın yıkıcılığından fazlasıyla etkilendikleri ortaya konmuştur. Zaman zaman diğer Türk halklarının benzer konudaki edebî eserleri ile karşılaştırmalar da yapılmıştır. Sonuç olarak, tarih ve edebiyat ilişkisi doğrultusunda Kazak edebiyatında II. Dünya Savaşı’nın yansımaları ele alınmıştır. Anahtar kelimeler: Kazak edebiyatı, hikâye, savaş, edebiyat, tarih, savaş edebiyatı. Abstract History and literature have a close relationship. Every event in history also affects literature. It is possible to observe the political and social trends of a historical period in literary works. Information about the historical process can be obtained from literary works. The World War II between Soviet Russia and Germany is a historical event that deeply affected the Soviet peoples. The war was not only a historical event, but also formed periods of the history of literatüre, during and after the war. In the literature of the Turkic peoples under the Soviet administration, World War II is frequently discussed as a subject in all genres. In fact, many men of letters personally participated in the war, fought with the enemy at the front, some lost their lives while others were injured and returned to their homeland. The war had a different effect at the front and on the women, children and the elderly who didn't participate in the war. In many works in Kazakh literature, the period of the war was discussed from the perspective of women, children, and elderly people who remained behind as well as those at the front. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi Cilt/Volume: 7, Sayı/Issue: 1, Nisan/April 2023 In this article, the traces of World War II in Kazakh literature will be discussed through three stories in Kazakh literature. In the axis of Kazakh writer Şerhan Murtaza's 41 Jılkı Kelinşek, Sayın Muratbekov's Jeneşe and Küzgi Buralan Jol stories, the subject of war will be focused on the world of women, children and the elderly left behind after those who went to the front. It will be revealed that not only the soldiers who went to the front but also those who remained behind the front were greatly affected by the destructiveness of the war. From time to time, comparisons will be made with the literary works of other Turkic peoples on similar subjects. As a result, the destructive effect of World War II in Kazakh literature will be discussed in line with the relationship between history and literature. Keywords: Kazakh literature, story, war, literature, history, war literature.

TÜ RK D Ü N YASIN D A REPRESSİYA SOVYETLER D ÖN EMİN DE TÜ RK H ALKLARIN A YAPILAN BASKI VE ZU LÜMLER E d itö r P ro f. D r. İb r a h im D İL E K YTB TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA Ed itö r P r o f. D r . İ b r a h im D İ L E K A N K A RA / 2023 YTB Y A Y N JH T Ü R K D Ü N Y A S IN D A R E P R E S S İY A T .G K Ü L T Ü R V E T U R İZ M B A K A N L IĞ I Y U R T D IŞ I T Ü R K L E R V E A K R A B A T O P L U L U K L A R B A Ş K A N L IĞ I Y T B Y a y ın la n : 5 3 D ia s p o ra v e G o ç T a rih i S e ris i: 11 IS B N : 9 7S -9 75 -Î7 -55 52 -O A N K A R A . H a z ira n 2 02 5, L B a s k ı, 1 .00 0 a d e t E d itö r: P roC D r. İb ra h im D ile k İle tiş im v e R e d a k s iy o n : Z iy a D u rg u t T a s a n m : R ıh tım A ja n s - w w w .rih tirn a ja n s .c o rn .tr B a sla : Ö z d O fs e t B a s. Y a y. M a L R e k . İn ş . T u r. T ic . S a n. L td . Ş tL İv e d ik O rg a n iz e S a n a y i B ö lg e s i 1 5 u S k . N o :6 Y e n im a h a lle /A N K A R A , T : (0 31 2) 3 9 5 0 6 0 8 (S e rtifik a N o : 4 0 3 6 5 ) K Ü T Ü P H A N E B İL G İ K A R T I T ü rk D ü n y a s ın d a R e p re s s iy a /E d itö r: P roC D r. İb ra h im D ile k - A n k a ra : K ü ltü r v e T u riz m B a k a n lığ ı, 2 02 3. 7 36 s.: m k ; 1 6 ^ x 2 4 c m .- (K ü ltü r v e T u riz m B a k a n lığ ı Y u rtd ış ı T ü rk le r v e A k ra b a T o p lu lu k la r B a ş k a n lığ ı y a y ın la n ; 3 3, D ia s p o ra v e G ö ç T a rih i S e ris i; 11) Y U R T D IŞ I T Ü R K L E R V E A K R A B A T O P L U L U K L A R B A Ş K A N L IĞ I O ğ u z la r M a h . M e v la n a B u lv a n N o : 1 45 P .K : 0 6 5 2 0 B a lg at - A n k a ra T Ü R K İY E T e l: 0 (31 2) 2 1 8 -4 0 -0 0 F a k s :o < 3 i2 ) 2 1 8 -4 0 -4 9 in fo @ y tb .g o v .tr k e p a d re s i: y tb @ h s o i.k e p .tr C B u e ser in tü m y a y ın h a k la n Y U R T D IŞI T Ü R K L E R V E A K R A B A T O P L U L U K L A R B A Ş K A N L IĞ IN A a ittir. T a m a m ı ya d a b ir b o lü m ü izin a lın m a d a n , fo tok op i d a hil, o p tik , elek tro n ik ya d a m ek a n ik h erh a n g i b ir y o lla k o p y a la n a m a z, ço ğ al u la m a z, b a sıia m a z v e y a y ım la n a m a z B u k ita p ta y a y ım la n an m a k ale/m etin v e g ö rsel m a lzem elerin ; m a k alelerd e d ile g etirilen g ö rü şlerin so ru m lu lu ğ u v e telif k o n u su n d a d o ğ a ca k m a d d i v e m a n ev i tü m h u k u k i so ru m lu lu k y a zarla rın a a ittir. M u tla k su re d e Y u rtd ışı T ü rk ler v e A kra ba T o p lu lu k la r B a şk a n lığ ın ın resm i p o litik a sın ı y a n sıtm a z Y azılar d eğ erlen d irm e k u ru lu ta ra fınd an d eğ erlen d irilm iş, ed itö rü ta ra fın d a n k o o rd in e e d ilm iş v e sa d ec e ö n em li a n la m b o zu k !n id a n v e İm la d ü zeltm eleri y a p ılm ıştır. TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA E d it ö r P r o f. D r . İ b r a h im D İ L E K A N K A R A / 3023 İÇİN D E K İL E R Ö N SÖ Z M e h m e t N u r i E R S O Y , T .C . K ü l t ü r v e T u r i z m B a k a n ı SU N U Ş A b d u lla h E R E N , YT B B a ş k a n ı G İR İŞ S o v y e tle r B ir liğ i v e R e p r e s s iy a n P r o f. D r . A h m e t B U R A N T ü r k D ü n y a s ı E d e b iy a tın d a R e p r e s s iy a 4 7 P r o f. D r . İb r a h im D İ L E K y T Ü R K D Ü N Y A S IN D A R E P R E S S İY A A l t a y C u m h u r i y e t i ’n d e ( 0 y r o t y a ) R e p r e s s i y a ı0 I P r o f D r . İb r a h im D İL E K A z e r b a y c a n ’d a K ı z ı l Ş i d d e t : R e p r e s s i y a D ö n e m i 151 P r o f D r . H a y a t i B E Ş İR L İ - D o ç . D r . A q il M E M M E D O V B a ş k u r t T ü r k le r in d e R e p r e s s iy a I7 3 P r o f D r . M u s t a fa A R S L A N - D r . Ö ğ r . Ü y e s i S a lih M e h m e t A R Ç I N Çu v a ş la r d a R e p r e s s iy a I9 S P r o f- D r . B ü le n t B A YR A M - D o ç . D r . Ye le n a P E R E P E L K İ N A H a k a s T ü r k le r in d e R e p r e s s iy a 221 D o ç. Dr . Er h a n AKT AŞ K a r a ç a y -M a lk a r T ü r k le r in d e R e p r e s s iy a D ö n e m i 277 P r o f. D r . U fu k T A V K U L S ta lin D ö n e m in d e R e p r e s s iy a : K a r a k a lp a k T ü r k le r in e 3 II U y g u la n a n S i y a s i B a s k ı la r v e C e z a la n d ı r m a l a r ( 1 9 2 7 -1 9 5 3 ) P r o f. D r . S a lih YI L M A Z K a z a k T ü r k le r in d e R e p r e s s iy a D o ç . D r . C e m ile K IN A C I B A R A N 3 2 g KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C e m ile K 1 N A CI B A R A N * Giriş K a z a k i s t a n ’d a R e p r e s s i y a s ü r e c i d e n i l d i ğ i n d e , g e n e l l i k l e S t a l i n ’i n t e k a d a m s i y a s e t in in e t k ili o ld u ğ u v e R e p r e s s iy a n ın e n a ğ ır h a liy le u y g u la n d ığ ı 1 9 3 7 -1 9 3 9 y ı l l a r ı a r a s ı n d a k i s ü r e ç a k l a g e l i r . A n c a k , K a z a k i s t a n ’d a k i R e p r e s s i y a d e v r e s i n i g e n e l o l a r a k 1 9 2 0 ’l i v e 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r o l a r a k d e ğ e r l e n d i r m e k m ü m k ü n d ü r * 1. 1 9 2 0 -1 9 3 8 y ılla r ı a r a s ın d a k i 1 8 y ıllık s ü r e ç t e K a z a k h a lk ı S o v y e t id a r e s i n e d e n iy le ç o k b ü y ü k z o r lu k la r y a ş a m ış , t a r ih in in e n a c ı d ö n e m in i g ö r m ü ş , b a s k ı, ş i d d e t v e t a s fi y e z u lm ü n e m a r u z k a lm ı ş t ı r . I I . D ü n y a S a v a ş ı d ö n e m i n d e S t a - l i n , z u l m e k ı s a b i r s ü r e a r a v e r s e d e 1 9 4 7 ’d e n s o n r a s a n a t ç ı l a r , a y d ı n l a r , b i l i m a d a m la r ı, d e v le t g ö r e v lile r i s o v y e t İ d e o lo jis in e a y k ır ı d a v r a n m a k la s u ç la n a r a k y e n id e n R e p r e s s iy a y a m a r u z k a lm ı ş t ı r ( D ile k 2 0 1 9 :3 0 ) . B u ç a lı ş m a d a S o v y e t y ö n e t im i e liy le K a z a k t a r ih im d e r in d e n e t k ile y e n o la y la r d ik k a t e a lın a r a k R e p r e s s iy a s ü r e c i, 1 9 2 0 -1 9 3 8 y ılla r ı a r a s ın d a k i y ir m i y ıllık s ü r e ç İle s ın ır la n d ı r ı l m ı ş t ı r . K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n R e p r e s s i y a , 1 9 2 1 - 1 9 2 2 Y ı l l a r ı n d a k i A ç l ı k , 1 9 2 9 - 1 9 3 3 Yılla r ın d a k i A ç lık , 1 9 3 7 -1 9 3 8 Yılla r ın d a k i K ız ıl K ır g ın / A y d ın * K a t lia m la r ı, D o ç . D r., A n k a ra H a cı B a y ra m V e li Ü n iv e rs ite s i, E d e b iy a t F a k ü lte s i, Ç a ğ da ş T ü rk L e h ç e le ri v e E d e b iy a tla rı B ö lü m ü , c e m ile .k in a c i@ h b v .e d u .tr 1 K u rm a n g a liy e v a E rc ila s u n d a S ta lin d ö n e m in d e u y g u la n a n a y d ın k a tlia m ı, k ız ıl k ırg ın , k ız ıl te rö r, re p re s s iy a g ib i ç e ş itli is im le rle b ilin e n b a s k ı, ş id d e t v e ta s fiy e k a m p a n y a s ın ın g e n e llik le e n a ğ ır s ü re c in in 1 9 3 7-1 9 3 9 y ılla rı a ra s ın d a o lm a s ın d a n d o la y ı s a d e c e b u b irk a ç y ılla s ın ırla n d ırıld ı ğ ın ı a n c a k a s lın d a y a p ıla n a y rın tılı a ra ş tırm a la rın , ö z e llik le K a z a k a y d ın la rın ın a ğ ır b ir ş e k ild e m a ru z k a ld ığ ı b a s k ı s ü re c in in ü ç fa rk lı d ö n e m d e u y g u la n d ığ ın ı d ile g e tirir. B irin c i d a lg a , 1 9 2 8 - 1 93 1, ik in c i v e e n ş id d e tlis i 1937-1939» ü ç ü n c ü v e S ta lin d ö n e m in d e k i s o n d a lg a is e 1 9 4 0 -1 9 5 0 y ılla n a ra s ın d a y a ş a n m ış tır. A n c a k a s lo la n b ir ş e y v a r k i, S o vy e t d ö n e m in d e u y g u la n a n b a s k ıy ı s a d e c e b u s ü re ç le rle s ın ırla n d ırm a k m ü m k ü n d e ğ ild ir. A s lın d a S o v y e tle r B irliğ i d a ğ ıla n a k a d a r ç e ş it li d ö n e m le rd e y a ş a n a n in iş li ç ık ış lı s ü re ç le re ra ğ m e n b a s k ı v e ş id d e t h e r z a m a n v u r o lm u ş tu r (K u rm a n g a liy e v a E rc ila s u n 2 01 9: 5 # )- K ırg ız a ra ş tırm a c ıla r is e S o v y e t y ö n e tim in in g ü ç le n d iril m e s i a m a c ıy la u y g u la n a n z e n g in le rin m a lla rın a e l k o n u lm a s ı, s ü rg ü n e d ilm e le ri, b a s k ı s iy a s e ti o la ra k d e ğ e rle n d irilirk e n , 1931 ’d e n s o n ra k i s iy a s i ta k ib a tla r, iş k e n c e le r, ö lü m c e z a la n , s ü rg ü n le r v e “ h a lk d ü ş m a n ı ” s u ç la m a la rı “ B ü y ü k T e rö r ” “ 37. y ıl ” “ R e p re s s iy a ” o la ra k a d la n d ırm a k ta d ır (G ü n g ö r 2 0 1 8 :1 9 5 ). 325 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R K a z a k is t a n 'd a k i Ç a lış m a K a m p la r ı v e s o n o la r a k R e p r e s s iy a S ü r e c in in E d e b i y a t a Ya n s ım a s ı o la r a k b e ş a y r ı b a ş lık h a lin d e e le a lın m ış t ır . B u b a ş lık la r ı a y r ı a y r ı e l e a l m a d a n ö n c e K a z a k i s t a n ' d a 1 9 2 0 ' l i v e 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r ı n p a n o r a m a s ı n a g e n e l o la r a k b a k m a k fa y d a lı o la c a k t ır . 1 9 2 0 ' li y ılla r y e n i b ir y a z a r t ip in in o r t a y a ç ık t ığ ı, s o s y a lis t g e r ç e k ç i li k p r e n s ip le r in e u y g u n o la r a k k a le m e a lm a n ilk e s e r le r in d oğu şu n a t a n ık lık e d e n S o v y e t e d e b iy a t ın ın o lu ş m a d e v r e s id ir . M ü c a d e le ile g e ç e n k a r ış ık b ir d ö n e m in a r d ın d a n n ih a y e t r e jim s a ğ la m la ş m ış v e b u d ö n e m d e y e n i b ir S o v y e t k ü l t ü r v e e d e b iy a t ın ın y a r a t ılm a s ı k o n u s u g e r ç e k a n la m d a g ü n d e m e g e lm iş t ir . K o m ü n is t P a r t in in 1 0 . K o n g r e s i ’n d e “ S a v a ş K o m ü n i z m i ” 2 d e v r i s o n a e r m i ş v e L e n i n ' in t e k li fi n e u y g u n o la r a k “ Ye n i E k o n o m i P o li t ik a s ı” d e v r e y e s o k u l m u ş t u r . N E P 5 ile o g ü n e k a d a r k i z o r lu d ü z e lt m e k h e d e fle n m iş t ir . B u y e n id e n s ü r e ç iç e r is in d e b o z u la n y a p ıla n m a d ö n e m in in e k o n o m iy i a r d ın d a n is e K o m ü n i s t P a r t i m i n 1 4 . K o n g r e s i ’n d e ü l k e n i n s a n a y i l e ş m e s i d ö n e m i b a ş l a m ı ş t ır ( Z e lin s k i 1 9 7 8 : 1 0 6 -1 0 9 ) . N E P ile b a ş la y a n “y e n id e n y a p ıla n m a d ö n e m i” v e a r d ın d a n y a ş a n a n “s a n a y ile ş m e d ö n e m i” b u d e v ir e d e b iy a t ın a d a y a n s ım ış t ır . Ye n i b ir d e v r in b a ş la n g ıc ı o la n E k im D e v r im i, s iy a s î, e k o n o m ik v e s o s y a l a ç ı d a n b ü y ü k d e ğ iş ik lik le r e y o l a ç m ış t ır . D e v r im s o n r a s ın d a K a z a k e d e b iy a t ç ıla r ı d a y e n i, s o s y a lis t iç e r ik li, h a lk ç ı v e P a r t i p r e n s ip le r in e u y g u n b ir e d e b iy a t o lu ş t u r m a iş in e g ir iş m iş t ir ( Ka z a k SSR Kısk a şa En t sik lo p e d iy a 1 9 8 9 : 2 1 ) . B u d ö n e m d e S a k e n S e y f u l l i n , B e y i m b e t M a y l i n , İ l i y a s Ja n s ü g i r o v , S a b i t M u k a n o v , Jü s i p b e k A y m a v ı t o v g i b i ö n e m l i y a z a r l a r e s e r v e r m i ş t i r . M u h tar Kazak C u m h u r iy e t i k u r u ld u ğ u n d a Oren burg bu c u m h u r iy e t in ilk b a ş k e n t i o l m u ş t u r , a n c a k b a ş k e n t i n k u z e y d e o l m a s ı K a z a k i s t a n ’ı n k u z e y i v e g ü n e y i a r a s ın d a c id d i b ir a y r ım o lu ş t u r m u ş t u r . G ü n e y “ u lt ş ıl”la r ın y a n i m illi y e t ç i K a z a k la r ın k u z e y is e “y e n i d e v ir ”d e n v e “ R u s la r ”d a n m e m n u n o la n la r ı n y e r le ş im y e r in e d ö n ü ş m ü ş t ü r . B u k u t u p la ş m a n ın ik i t e m s ilc is i S a k e n S e y fu l l i n v e M a ğ c a n Ju m a b a y e v ’d i r . B u i k i k u t b u n t e m s i l c i s i o l a n K a z a k a y d ı n l a r ı n ı n t a r t ı ş m a l a r ı n a K o m ü n i s t P a r t i e l k o y m u ş t u r . K a z a k i s t a n ’ı n k u z e y v e g ü n e y i a r a s ı n d a k i b u b ö l ü n m e y i e n g e l l e m e k a m a c ı y l a 1 9 2 5 ’ t e b a ş k e n t , O r e n b u r g ’d a n g ü n e y d e k i K ız ılo r d a ş e h r in e t a ş ın m ış t ır ( Ka z a k A d e b iy e t in in T a r iy h ı 2 0 0 4 : 1 6 ) . 1 8 H a z i r a n 1 9 2 5 ’t e K o m ü n i s t P a r t i M e r k e z K o m i t e s i , p a r t i n i n e d e b i y a t a l a n ı n d a k i g ö r ü ş le r in i v e b u n d a n s o n r a e d e b iy a t a la n ın d a u y g u la n a c a k p r e n s ip le r i y a y ı m l a m ı ş t ı r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 : 1 3 ) . S S C B ’y i o l u ş t u r a n c u m h u r i y e t v e b ö l g e 2 “ S a v a ş K o m ü n iz m i" y a d a “ a s k e ri k o m ü n iz m ” B o lş e v ik d e v rim İn in h e m e n e rte s in d e u y g u la m a y a g ire n , g e n e l a n la m d a d e v le tin b ü tü n ü lk e e k o n o m is in e e l k o y m a s ıd ır. B u d ö n e m d e e n d ü s tri la m a m iy le d e v le t k o n tro lü n e g ird iğ i g ib i k ö y le rd e k i h a lk ın k e n d i g ü n d e lik ih tiy a ç la rı iç in e lin d e b u lu n d u rd u ğ u ta h ıl v e h e r tü rlü e rz a k a d a d e v le t ta ra fın d a n e l k o n u lm u ş tu r. B u d u ru m h e m iç R u s y a ’d a h e m d e T ü rk y u rtla rın d a h a lk ı iy ic e fa k irle ş tirm iş v e a ç lığ a s ü rü k le m iş tir. 3 N E P : S a va ş la r y ü z ü n d e n ç ö k m ü ş e k o n o m iy i d ü z e ltm e k a m a c ıy la L e n in ’ in 1 9 21 -19 2 7 y ılla rı a ra s ın d a u y g u la m a y a k o y d u ğ u , b a z ı ö z e l te ş e b b ü s le re İz in v e rile n y e n i e k o n o m i p o litik a s ıd ır. 326 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K İ N A C İ B A R A N I c r d c a n a d ili ile e d e b iy a t ın g e liş t ir ilm e s i fa a liy e t le r i b u k a r a r d o ğ r u lt u s u n d a o lm u ş t u r ( K illi 2 0 0 8 : 3 1 ) . B u k a r a r la r ın ila n ı, K a z a k e d e b iy a t ı iç in d e o ld u k ç a ö n e m lid ir , ç ü n k ü b u t a r ih t e n it ib a r e n K o m ü n is t P a r t i e d e b î fa a liy e t le r le d o ğ r u d a n i l g i l e n m i ş v e K a z a k i s t a n ’d a e d e b i y a t , P a r t i ’n i n d e n e t i m i a l t ı n a g i r m i ş t ir . 1 9 2 5 y ılın d a K a z a k i s t a n ’d a Ka z a k ist a n Pr o le t a r Y a z a r la r B ir liğ i ( K a z A P P ) a ç ılm ış t ır . S o v y e t e d e b iy a t k a d r o la r ın ın b ir le ş t ir ilm e s in d e , K a z a k S o v y e t e d e b iy a t ın ın R u s e d e b iy a t ı ile y a k ın la ş t ır ılm a s ın d a v e m illiy e t ç i K a z a k y a z a r la r ın k o n tr o l e d ilm e s in d e bu b ir liğ in ö n e m li h iz m e t le r i o lm u ş t u r ( N a r ım b e t o v 2 0 0 5 : 4 8 ). 1 9 2 5 ’t e K a z a k i s t a n K o m ü n i s t P a r t i K o m i t e s i n i n B i r i n c i S e k r e t e r i o l a n F . N . G o lo ş e k in “E k im D e v r im i K a z a k a v u lla n n d a n t e y e t g e ç ip g it m iş . D e v r im , K a z a k a v u l l a r ı n d a h i ç b i r d e ğ i ş i k l i k y a p m a m ı ş .” ş e k l i n d e b i r b e y a n d a b u l u n m u ş t u r . S t a l i n , o n u n b u b e y a n ı n ı d i k k a t e a l a r a k a k a b i n d e K a z a k i s t a n ’d a “ K ü ç ü k E k i m ” a d lı y e n i b ir d e v r im g e r ç e k le ş t ir m e y e k a r a r v e r m iş t ir . Z o r la k o lh o z v e s o v - h o z la ş t ır m a , m a lla r ı d e v le t le ş t ir m e v e k o m ü n le r k u r m a iş le r i y ü r ü t ü lm ü ş t ü r . V a r l ı k l ı K a z a k l a r “ k u l a k ” “ z e n g i n ”, “ ü s t ü n s ı n ı f ” g i b i i s i m l e r l e m i m l e n m i ş t i r . M a lla r ın a e l k o n u la n , k o lh o z v e s o v h o z la r d a y e r le ş ik h a y a t y a ş a m a y a a lış ık o lm a y a n K a z a k h a lk ı fa k ir le ş m iş v e a ç lık s ık ın t ıs ıy la k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ır ( Ka z a k A d e b iy e t i T a r iy h ı 2 0 0 4 : 1 6 ) . K a z a k h a lk ın ın ö n d e r le r i v e o k u m u ş k iş ile r i t a k i b e a l ı n m ı ş t ı r . O n la r a “ B a y t u r s m o v c u ” “ R ı s k u l o v c u ”, “ S e y f u l l i n c i ” 4 5 g i b i is im le r t a k ıla r a k m illiy e t ç ilik s u ç u is n a t e d ilm iş t ir i. D ö n e m in g a z e t e le r in d e o n la r ı k a r a la y a n “B a y t u r s ın o v v e B a y t u r s ın o v c u lu k ” “S a k e n v e S a k e n c ilik ” g ib i a d la r la t e n k it m a k a le le r i y a y ım la n m ış t ır . B ü t ü n b u g e liş m e le r s o n u c u n da m illiy e t ç i v e o k u m u ş a y d ın la r t u t u k la n ıp sü rgü n e ç ö z ü m le n m iş t ir . K o m ü n is t o lm a k la b ir lik t e G o lo ş e k in g ö n d e r ile r e k s iy a s e t in e o la y la r k a r ş ı o la n S a k e n g ib i K a z a k k o m ü n is t le r in k e n d ile r i d e t e n k id e u ğ r a y a r a k t a k ib e a lın m ış t ır . B ü t ü n b u y a ş a n a n l a r K a z a k i s t a n ’d a k i e d e b î f a a l i y e t l e r i n g e l i ş m e s i n e o lu m s u z e t k i e t m iş t ir . B u d ö n e m d e k i e d e b î e s e r le r d e e d e b îlik t e n ç o k s lo g a n - v â r i b ir ü s lû p o lu ş t u r u lm u ş t u r . Ya z a r la r , d e v r in id e o lo jis in e u ygu n e s e r le r v e r m iş t i r ( K ıy r a b a y e v 1 9 9 8 :4 6 ) . 1 9 2 8 ’e g e l i n d i ğ i n d e K a z a k z e n g i n l e r i n i n m a l l a r ı n a e l k o n u l m u ş , K a z a k z e n g in le r in in 4 m a lla r ı d e v le t le ş t ir ile r e k “z e n g in s ı n ı f" y o k e d ilm iş t ir . O n la r ın A h m e t B a y tu rs ın o v (1 87 3-1 93 8), T u ra r R ıs k ılo v (1 8 9 4-1 9 3 8) v e S a k e n S e y fu llin (1 8 9 4 -1 9 38 ) ü ç ü d e m illiy e tç i K a z a k a y d ın la n d ın Ö z e llik le R ıs k u lo v v e S e y fu llin , D e v rim e b ü y ü k u m u tla rla d e s te k v e rm e le rin e ra ğ m e n , z a m a n la d ü ş ü n c e le rin i d e ğ iş tirip g e rç e k le rin s o ğ u k y ü z ü n ü g ö rm e y e b a ş la d ık la rın d a S ta lin ta ra fın d a n k e n d ile rin e y a şa m a h a k k ı ta n ın m a m ış tın 5 A y n ı d ö n e m le rd e ç e v re e d e b iy a tla rd a d a b e n z e r s ü re ç le r y a ş a n m ış tın Ö z b e k S o v y e t e d e b iy a tın d a m illiy e tç i, T ü rk ç ü , İs la m c ı n ite le m e le riy le a y d ın la r s u ç la n m ış , “ ıS ’ le r G u ru h i" " K a s ım o v ç ilik ” “ B a d rid d in o v ç ilik ” g ib i k a ra la m a k a m p a n y a la rıy la S ta lin k a rş ıtı m illiy e tç ile r a ğ ır b a s k ıla ra m a ru z k a la ra k c e z a la n d ırılm ış tın Ö z b e k S o v y e t e d e b iy a tın d a k i b u s ü re ç le ilg ili a y rın tılı b ilg i iç in b k z . (Y e lo k 2 01 3: 8 81 -89 4). K ırg ız s a h a s ın d a is e b u s u ç la m a la rın a d ı S ıd ık o v c u -H u d a y k u lo v c u o l m u ş tu r (G ü n g ö r 2 0 1 8 :1 6 9 ). R u s y a m e rk e z d e k i m u h a lifle r is e T ro ç k ic i-Z ln o v y e v c i o la ra k a d la n d ı rılm ış tın S o v y e t y ö n e tim i k e n d in c e m u h a lif g ö rd ü ğ ü h e rk e s i fa rk lı c o ğ ra fy a la rd a fa rk lı is im le rle d e o ls a a y n ı ş e k ild e y a fta la m ış ım 327 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K LA R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R “ i d e o lo g la r ı " o la r a k k a b u l e d ile n “ u lt ş ı l” y a n i m i lli y e t ç i K a z a k y a z a r la r h a p s e a l ı l m ı ş , c e z a l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . 1 9 2 0 ' l i y ı l l a r d a K o m ü n i s t P a r l i ’n i n b u o l u m s u z u y g u l a m a l a r ı b i r y a n a b ı r a k ı l a c a k o l u r s a , K a z a k i s t a n ’d a y a z ı l ı e d e b i y a t a ç ı s ı n d a n ö n e m li g e liş m e le r o lm u ş t u r . E d e b iy a t t a ö z e llik le n e s ir g e liş m e g ö s t e r m iş t ir . K a z a k e d e b iy a t ın a r o m a n , h ik â y e , t iy a t r o , e d e b î t e n k it g ib i y e n i t ü r le r g i r m iş t i r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 :1 4 ) . Bu d ön em e d e b iy a t ın d a E k im D e v r im i ile b ir lik t e d e ğ iş e n avu l ve en d ü stri ş e h ir le r in d e k i “y e n i in s a n " im a jı y a r a t ılm a y a ç a lış ılm ış t ır . K a d ın ö z g ü r lü ğ ü k o n u s u i ş l e n m i ş t i r . İ ş ç i / e m e k ç i i m a jı , z e n g i n l e r in m a l l a r ı n ı d e v l e t l e ş t i r m e y le iliş k ili o la r a k o lu ş t u r u lm u ş t u r . B u d ö n e m in e s e r le r in d e , k o le k t if fa a liy e t in i ç i n d e o l a n “ y e n i k i ş i l e r i " İ ç S a v a ş ’m z o r g ü n l e r i n i y a ş a y a n b i r b i r i n d e n f a r k l ı k a h r a m a n la r ı b u lm a k m ü m k ü n d ü r ( B a z a r b a y e v 1 9 9 7 : 5 3 ) . Ö z e llik le İç S a v a ş , y e n i S o v y e t t o p lu m u n u n ilk b ü y ü k t e c r ü b e s i o la r a k e d e b i e s e r le r d e iş le n m iş t ir ( Z e lin s k i 1 9 7 8 : m ) . P r o le t e r k a r a k t e r li b ir e d e b iy a t ın y a r a t ılm a y a ç a lış ıld ığ ı b u d ö n e m d e , b ir e y s e l d u y g u v e d ü ş ü n c e le r g e r i p la n d a k a lm ış , P a r t i b a k ış a ç ı s ı, s ı n ı f m ü c a d e le s i e s e r le r d e ö n p la n a ç ık m ış t ır . 2 0 ’l i y ı l l a r ı n s o n u n d a “ h a l k d ü ş m a n l a r ı ” i l e m ü c a d e l e e d e n S o v y e t H ü k ü m e t i e s k i e k o n o m i p la n la r ın ı b ir k e n a r a b ır a k ıp e k o n o m is in i d ü z e lt m e iş in e g ir iş m iş t ir . B u a m a ç la “İlk B e ş Yıllık K a lk ın m a P la n ı”6 k a r a r la ş t ır ılm ış t ır . B u b e ş y ıllık p la n la r d a h a s o n r a d a u y g u la n a r a k e k o n o m iy i d ü z e lt m e k iç in s t r a t e jile r b e lir le n m iş t ir . B u d ö n e m le r t a r ih e “b e ş y ıllık la r d e v r i” o la r a k g e ç m iş t ir . E k o n o m i n i n p l a n h o l a r a k g e l i ş t i r i l m e s i K a z a k i s t a n ’ı n e k o n o m i s i v e k ü l t ü r ü ü z e r in d e d e e t k is in i g ö s t e r m iş t ir . K a z a k b o z k ır la r ın d a y e n i ş e h ir le r v e e n d ü s t r i m e r k e z le r i k u r u lm u ş t u r . K a z a k is t a n d e m ir y o lla r ı a ğ ı ile ö r ü lm ü ş , K a r a g a n d ı k ö m ü r m a d e n i, Ş ım k e n t k u r ş u n m a d e n i, B a lk a ş b a k ır e r it m e t e s is le r i g ib i b ü y ü k iş m e r k e z le r i in ş a e d ilm iş t ir . B u d ö n e m d e a v u lla r d a y a ş a y a n la r z o r la y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir ilm iş t ir . H a lk ı z o r la y a r a k , c e b r e n k o lh o z la ş t ır m a n e d e n iy le h a l k a ç l ı ğ a , p e r i ş a n l ı ğ a s ü r ü k l e n m i ş t i r . 1 9 3 6 ’d a M o s k o v a ’d a “ K a z a k E d e b i y a t ı v e S a n a t ı n ı n O n g ü n l ü ğ ü ” e t k i n l i ğ i g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i r . 2 0 ’l i y ı l l a r d a e d e b i y a t v e s a n a t a d a m la r ın ın b a z ıla r ı P a r t i fa a liy e t le r in e ş ü p h e ile b a k ıp , t e r e d d ü t lü d a v r a n s a l a r d a s o ’l u y ı l l a r d a h e p s i P a r t i s i y a s e t i n i d e s t e k l e m e k z o r u n d a k a l m ı ş t ı r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 : 4 6 - 4 7 ) . 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r d a S o v y e t i d e o l o j i s i t a m o la r a k h a k i m iy e t i n i i la n e t m i ş t i r ( Z e l i n s k i 1 9 7 8 :1 7 8 ) . 3 0 ’l u y ı l l a r ı n b a ş ı n d a n i t i b a r e n y a z a r l a r e s e r l e r i n d e h a y a t ı n g e r ç e k l e r i n i d e ğ il, h e r ş e y d e n ö n c e o d ö n e m d e k i id e o lo jin in d ik t e e t t iğ i t a le p le r i y a z m a y a m e c b u r o lm u ş t u r . D ö n e m in id e o lo jis i y a z a r la r a , h a lk ı s o s y a lis t d ü z e n e t r a fın a y ö n e lt m e y i v e P a r t i fa a liy e t le r in e o n la r ın d e s t e k v e r m e s in i s a ğ la m a y ı b ir s o fi 1 9 28 -19 3 2 y ılla rın ı k a p s a y a n , s a n a y id e b ü y ü k y a tırım la rım la n n h ız la g e rç e k le ş m e s in i ö n g ö re n v e ta rım d a d a z e n g in k ö y lü le rin a ğ ırlığ ın a s o n v e re re k k o le k tifle ş tirm e y i k ıs a s ü re d e g e rç e k le ş tir m e y i h e d e fle y e n S ta lin ö n c ü lü ğ ü n d e d e v re y e s o k u la n k a lk ın m a p la n ıd ır. 326 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N r u m lu lu k o la r a k y ü k le m iş t ir . B u n e d e n le y a z a r la r , e s e r le r in d e e d e b î g ü z e llik a r a m a y ı, k e n d i d u y g u v e d ü ş ü n c e le r in i y a z m a y ı b ir k e n a r a b ır a k ıp , h e r ş e y d e n ö n c e “y e n i s o s y a lis t h a y a t ı” k u r m a y a ç a lış a n k iş ile r i a n la t m a y a b a ş la m ış t ır . Ü s t e lik b u k iş ile r , d a h a ö n c e y e t iş e n n e s ille r le h iç b ir iliş k ile r i y o k m u ş v e s a n k i d ü n y a ilk o la r a k b u k iş ile r ile b a ş la m ış ç a s ın a a n la t ılm ış t ır . H a y a t ın g e r ç e k le r i t e k t a r a flı o la r a k , t e k b ir b a k ış a ç ıs ıy la e s e r le r d e e le a lı n m ı ş t ı r . G e r ç e k h a y a t t a iy ilik v e k ö t ü lü k , s a d a k a t v e h a in lik g ib i z ıt lık la r d a im a b ir a r a d a v e m ü c a d e le iç in d e b u lu n m a s ın a b ir arad a gösterm eye im k â n r a ğ m e n , d ö n e m in id e o lo jik d ik t a s ı z ıt lık la r ı v e r m e m iş t ir . Ya z a r la r ın e s e r le r in d e o lu m s u z h iç b ir ş e y i g ö s t e r m e le r in e v e S o v y e t s is t e m in i e n u fa k ş e k ild e t e n k it e t m e le r in e a s la m ü s a a d e e d ilm e m iş t ir . S is t e m le ilg ili e n u fa k b ir s o r g u la m a y a g ir e n e n t e le k t ü e lle r S t a lin t a r a fın d a n k a t le d ilm iş t ir 7 . O t u z lu y ılla r ın b a ş ın d a , ö z e llik le K a z a k is t a n K o m ü n is t P a r t is i B ir in c i S e k r e t e r i G o l o ş e k i n d ö n e m i n d e ( 1 9 2 5 - 1 9 3 3 ) K a z a k y a z a r l a r d a “ m i l l i y e t ç i l i k ”, “A l a ş O r d a c ı l ı k 8 ”, “ s ı n ı f ç ı l ı k ” g i b i s u ç l a r a r a n m a y a d e v a m la y a n e t m iş t ir . Ya z a r la r ı s u ç m a k a le le r y a z ılm ış t ır . S a k e n S e y fu llin , S . M u k a n o v , B . M a y lin , M . A v e - z o v , G . T o g ja n o v g ib i m e ş h u r y a z a r la r t e n k it y a z ıla r ın ın h e d e fi o lm u ş t u r . B u y a z a r la r ın h e p s i e s e r le r in d e “m illî o ld u k la r ı, K a z a k la r ın e s k i g e le n e k le r in i a n la t t ık la r ı v e b o y c u lu k y a p ıp , z e n g in t a r a ft a r lığ ın d a b u lu n d u k la r ı” g e r e k ç e s iy le m a k a le le r d e t e n k it e d ilm iş t ir ( K ıy r a b a y e v 1 9 9 8 :6 9 ) . M i lli y e t ç i y a z a r la r ı n ü z e r in d e k i b a s k ı a r t m ış t ır . A la ş O r d a ile İlg ili ç o k s a y ıd a t e n k it iç e r ik li y a y ın y a p ılm ış , A la ş O r d a c ılık v e m illiy e t ç ilik d e v r im in g e liş m e s in e e n g e l o la r a k g ö s t e r ilm iş t ir . A la ş O r d a c ılık v e m illiy e t ç iliğ in d o ğ r u d a n “ R u s la r a k a r ş ı o lm a ” a n la m ın a g e ld iğ i ü z e r in d e d u r u lm u ş v e p a r t in in z o r la m a s ı s o n u c u b ir k ıs ım m illiy e t ç i a y d ın , h a k la r ın d a y a p ıla n s u ç la m a la r ı k a b u l e t t ik le r in e d a ir m a k a le le r k a le m e a lm ış t ır . S a k e n S e y fu llin , M u h t a r A v e z o v v e S a b it M u k a n o v g ib i 7 B u d u ru m u n g ü z e l b ir ö rn e ğ i Ö z b e k e d e b iy a tın d a Ş ü k rü lla h Y u s u fo ğ lu ’ n u n K e fe n s iz G ö m ü le n le r ro m a n ın d a g ö z le r ö n ü n e s e rilm iş tir. R o m a n d a , R u s la rın P a rti d ik ta tö rlü ğ ü n ü m u h a fa z a e tm e k iç in h e rk e s i itira z s ız m u tla k ita a te z o rla y a n , P a rti id e o lo jis i d ış ın d a k i fik irle ri a s la d ik k a te a lm a y a n , e n u fa k b ir ş ü p h e y e v e "a c a b a ” s o ru s u n u n s o ru lm a s ın a ta h a m m ü l e tm e y e n , a n c a k h e r ş e ye ra ğ m e n s is te m i s o rg u la m a y a c e s a re t e d e n le ri e n a ğ ır c e z a la ra ç a rp tırıp y o k e d e n İd a re a n la y ış ı o rta y a k o n u lu r (K a ra k a ş 2 0 2 1 :7 ). 8 A la ş O rd a P a rtis i, K a z a k la rı R u s e s a re tin d e n k u rta rm a k a m a c ıy la k u ru lm u ş b ir p a rtid ir. N is a n 1 91 7 ’ d e ilk re s m î k u ru lu ş to p la n tıs ın ı y a p m ış tır. A ra lık 1 9 17 ’ d e İs e M u h ta r A la ş O rd a H ü k ü m e ti k u ru lm u ş tu r. A n c a k b u H ü k ü m e tin ö m rü k ıs a s ü rm ü ş tü r. A la ş O rd a H ü k ü m e ti, 1 9 1 9 y ılın d a B o l- ş e v ild e rle a n la ş a ra k fa a liy e tle rin i d u rd u rm a k z o ru n d a k a lm ış v e S o v y e t H ü k ü m e ti'n i d e s te k le m e y e m e c b u r o lm u ş tu r. A n c a k 1 9 19 ’ a k a d a r K a z a k la r a ra s ın d a g ü ç lü b ir d e s te k b u lm u ş tu r. K a z a k la rın s iy a s î b ilin c in in g e liş m e s i v e s iy a s î fa a liy e tle rin a rtm a s ın d a b a ş ta A la ş O rd a lid e ri A lih a n B ö k e y h a n o v , A h m e t B a y tu rs ın o v v e d iğ e r A la ş O rd a lid e rle ri ö n e m li b ir v a z ife ü s tle n m iş tir. O n la r, ö z e llik le K a z a k to p ra k la rın ın K u ş la ş tırılm a s ı k o n u s u n u h u k u k î, s iy a s î, e k o n o m ik v e ç e v re s e l a ç ı d a n e le a la n ç a lış m a la r y ü rü te re k 2 0 . y ü z y ılın b a ş ın d a K a z a k la ra y ö n e ltile n te h d itle ri a ç ık ç a o r ta y a k o y m u ş tu r. A la ş O rd a c ıla r, a k tif o ld u k la rı s ü re ç te B o lş e v ik le r iç in c id d i b ir k a rş ı g ü ç o la ra k B o lş e v ik le ri o ld u k ç a u ğ ra ş tırm ış tır. B o lş e v ik h a re k e tin K a z a k la r a ra s ın d a y a y ılm a s ı, a n c a k A la ş O rd a H ü k ü m e tlin in 1 9 19 ’d a d a ğ ılm a s ın d a n s o n ra d ır, A la ş O rd a h a re k e ti iç in d e b u lu n a n y e n ilik ç i v e iy i e ğ itim li K a z a k a y d ın la rı 1 9 27 *1 92 8 y ılla rın d a tu tu k la n m ış tır S ta lin ’ in 3 0 ’ lu y ılla rd a y a p tığ ı a y d ın ta s fiy e s in d e “ S o v y e t k a rş ıtı 1 * v e “ h a lk d ü ş m a n ı" o ld u k la rı g e re k ç e s iy le İd a m e d ilm iş y a d a ç a lış m a k a m p la rın ın k ö tü ş a rtla rı v e h a p is h a n e d e g ö rd ü k le ri z u lü m n e tic e s in d e h a y a tla rın ı k a y b e tm iş le rd ir (K ın a c ı 2 0 1 6 a : 9 4 -9 7 K 329 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A LK L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R y a z a r la r h a k la r ın d a y a p ıla n s u ç la m a la r ı k a b u l e d e n v e p i ş m a n lı k b i ld i r e n m a k a le le r y a z m a y a m e c b u r o lm u ş t u r . K a z A P P b a ş k a n lığ ı, y ü r ü t ü le n bu s iy a s e t in k o n t r o l m e k a n iz m a s ı o la r a k g ö r e v y a p m ış t ır . E d e b î fa a liy e t le r K o m ü n is t P a r t i' n in t a lim a t la r ı ış ığ ın d a y ü r ü t ü lm ü ş t ü r . K a z A P P b u d ö n e m d e y a z a r la r a b e lir li k o n u la r v e r ip o k o n u y u y a z m a la r ı k o n u s u n d a s o r u m lu t u t m u ş v e y a z a r la r ın ç a lış m a la r ım d e n e t le m iş t ir ( K ıy r a b a y e v 1 9 9 8 : 7 0 ) . K a z A P P ’ı n e d e b î f a a l i y e t l e r e b u ö l ç ü d e m ü d a h a l e e t m e s i n d e S t a l i n ’i n “ B o l- ş e v i z m T a r ih in in B a z ı M e s e le le r i H a k k ın d a ” m e k t u b u d a e t k ili o lm u ş t u r . B u m e k t u p ü z e r in e K o m ü n is t P a r t i O c a k 1 9 3 2 'd e b ir b ild ir i y a y ım la m ış t ır . B ild i r id e “A la ş O r d a c ıla r ın e t k is in d e n k u r t u la m a y a n K a z a k e d e b iy a t ın a v e edebî t e n k id in e *’ a y r ıc a y e r v e r ilm e s i g e r e k t iğ in e v u r g u y a p ılm ış t ır . B u n d a n s o n r a K a z a k e d e b iy a t ın ın m illî g ö r ü n ü ş ü n ü n d e ğ iş m e s i z o r u n lu h â le g e lm i ş t i r . B u s ü r e ç 1 9 5 2 y ılı 2 3 N is a n d a k i K o m ü n is t P a r t i M e r k e z K o m it e s in in “E d e b iy a t K u r u lu ş la r ın ın F a a liy e t le r in i Ye n id e n Ya p ıla n d ır m a ” k a r a r ı ç ık a n a k a d a r , G o lo ş e k in g id ip y e r in e L . İ. M ir z o y a n g e le n e k a d a r g e r ç e k le ş m iş t ir ( K ıy r a b a y e v 1 9 9 S : 4 8 .7 1 ) . K o m ü n i s t P a r t i k o l h o z l a ş t ı r m a d ö n e m i n d e K a z a k i s t a n ’d a a v u l h a y a t ın ı v e h a y v a n c ılığ ı s o n d e r e c e z a y ıfla t a n G o lo ş e k in y ö n e t im in e s o n v e r e r e k o n u n y e r i n e M i r z o y a n ’ı g ö r e v l e n d i r m i ş t i r . 1 9 3 0 ’d a İ . Ja n s ü g i r o v , B . M a y l i n , S . M u k a n o v , K a z a k i s t a n P r o l e t a r Y a z a r l a r B i r l i ğ i ’n i n ü y e l e r i n e v e o n l a r a d e s t e k v e r e n k iş ile r e a ç ık m e k t u p y a z ıp e d e b iy a t ın n a s ıl o lm a s ı g e r e k t iğ in i v e Ka- z A P P ’ı n h a t a l a r ı n ı , y a n l ı ş u y g u l a m a l a r ı n ı g ö z l e r ö n ü n e s e r m i ş t i r . P a r t i ü y e s i o la n y a z a r la r ile p a r t i ü y e s i o lm a y a n y a z a r la r a r a s ın d a t a r t ış m a la r y a ş a n m ış t ı r . K a z A P P d e v r i n i d e o lo ji s i n e u y g u n h a r e k e t e t m e y e n t a n ı n m ı ş K a z a k y a z a r la r ı n ı t e n k i t e d e r e k o n la r ı “a y ıp la m a ”y a d e v a m e t m iş t ir . O n la r ın ç a l ı ş m a l a r ı n ı, y a z d ık la r ı e s e r le r i in c e le m e k y e r in e , g e ç m iş t e k i h a t a la r ın ı y e n id e n gü n y ü z ü n e ç ık a r ıp t e k r a r t e k r a r s o r g u la m a y a b a ş la m ış t ır . Ya z a r la r ın h e p s i K a z A P P ç a t ıs ı a lt ın d a t o p la n a m a m ış v e y a z a r la r a r a s ın d a s o r u n la r y a ş a n m ış t ır ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 : 4 8 ,7 1 ) . Ç e v r e d e y a ş a n a n b u g i b i d u r u m l a r m e r k e z d e K o m ü n i s t P a r t i ’n i n e d e b i y a t ı i d a r e k o n u s u n d a k ö k l ü d e ğ i ş i k l i k l e r y a p m a s ı g e r e k l i l i ğ i n i d o ğ u r m u ş t u r . K o m ü n i s t P a r t i M e r k e z K o m i t e s i n i n 2 3 N i s a n 1 9 3 2 ’d e k i “ E d e b iy a t K u r u lu ş la r ın ı Ye n id e n Ya p ıla n d ır m a ” k a r a r ı b u s e b e p le a lın m ış t ır . K a r a r a g ö r e , p r o le t e r y a z a r la r ın b ir lik le r i k a p a t ılıp S o v y e t h ü k ü m e t in in fa a li y e t le r in i t a k d ir e d e n v e s o s y a lis t k u r u lu ş a k a t ılm a k is t e y e n y a z a r la r ın h e p s i, b ü t ü n p r o le t e r S o v y e t y a z a r la r ın ı b ir a r a d a t o p la y a c a k , m e r k e z iş le v i g ö r e c e k y e n i b ir k u r u lu ş o la n S o v y e t Ya z a r la r B ir liğ i ç a t ıs ı a lt ın d a t o p la n a c a k t ır ( Z e - l i n s k i 1 9 7 8 : 1 8 4 ) . A k a b i n d e M o s k o v a ’d a G o r k i ’n i n b a ş k a n l ı ğ ı n ı y a p t ı ğ ı 1 9 3 4 ’t e k i S o v y e t Y a z a r l a r B i r l i ğ i K u r u l t a y ı ’n ı g e r ç e k l e ş t i r e c e k k o m i t e k u r u l m u ş t u r . K a z a k i s t a n ’d a k i k o m i t e ç a l ı ş m a l a r ı İ . Ja n s ü g i r o v t a r a f ı n d a n y ö n e t i l m i ş t i r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 :4 8 ) . 330 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N K a z a k is t a n y a z a r la r ın ın I. k u r u lt a y ı, A lm a t ı' d a 1 2 -1 8 H a z ir a n 1 9 3 4 te ge r çe k le ş m iş t ir . B u k u r u lt a y d a K a z a k is t a n Ya z a r la r B ir liğ in in k u r u lm a s ın a k a r a r v e r ilm iş t ir . K u r u lt a y h a z ır la n ır k e n ( N a r ım b e lo v 2 0 0 5 : 4 , 6 ) . Ka z a k Ed e b iy a t ı a d l ı b i r g a z e t e ç ık a r ılm ış t ır Ed e b iy a t M e y d a n ı v e R u s d i l i n d e ç ı k a r ı l a n Lit e r a t u r - n ıy Ka z a h sla n g i b i d e r g i l e r l e d e s ü r e ç d e s t e k l e n m i ş t i r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 - 4 8 ) . A ğ u s t o s 1 9 3 4 ’t e S S C B y a z a r l a r ı n ı n 1 . k u r u l t a y ı t o p l a n m ı ş t ı r . K u r u l t a y g e n i ş b i r k a t ı l ı m l a g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i r . K u r u l t a y d a K a z a k y a z a r l a r ı n ı t e m s i l e n İ . Ja n s ü - g ir o v ile S a k e n S e y fu llin d e s ö z a lm ış t ır . K u r u lt a y ın h a z ır lık s a fh a s ın d a v e e s n a s ı n d a S o v y e t e d e b i y a t ı n ı n i d e o lo ji k y ö n ü v e g e li ş m e s i k o n u s u n d a b i r t a k ı m fik ir le r d ile g e t ir ilm iş v e s o r u n la r a ç a r e le r a r a n m ış t ır . B u k u r u lt a y d a S o v y e t e d e b iy a t ın ın s a n a t a k ım ı o la r a k s o s y a lis t r e a liz m p r e n s ib i b e lir le n m iş t ir . Ya z a r la r b ir liğ in in k u r u lm a s ıy la b ir lik t e S o v y e t le r B ir liğ i iç e r is in d e y a ş a y a n b ü t ü n h a lk la r ın e d e b iy a t ı v e s a n a t ı s a d e c e b u r e jim in ç e m b e r in d e h iz m e t e t m e y e b a ş la m ış t ır 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r ı n ( Ka z a k A d e b iy e t in in T a r iy h ı 2 0 0 4 : 1 9 ) o l u m s u z t a r a f ı “ k i ş i y e t a p ı n m a d ö n e m i ” ’’ a d ı y l a S t a l i n ’i n ön p la n a ç ık t ığ ı b ir d ö n e m o lu ş u d u r . “ K iş iy e t a p ın m a ” e ğ ilim in in s o n u ç la n e d e b iy a t a ç ıs ın d a n o ld u k ç a a ğ ır o lm u ş t u r . B u d ö n e m d e e d e b iy a t a a ğ ır b ir s ın ır l a m a v e b o y u n d u r u k g e t i r i l m i ş t i r ( Z e l i n s k i 1 9 7 8 : 2 0 4 ) . i 9 3 7 - i 9 3 8 ’d e S t a l i n ’i n k o ğ u ş t u r m a v e b a s k ı d ö n e m i y a ş a n m ış t ır . B u d ö n e m , K a z a k k ü lt ü r e l v e e d e b î g e liş m e le r in e s e t ç e k m iş t ir . K a z a k a y d ın la r ı v e y a z a r la r s u ç s u z y e r e y a r g ıla n m ış v e c e z a la n d ır ılm ış t ır d ü ş m a n la r ın ı t a k ip ( Ka z a k SSR Kısk a şa En t sik lo p e d iy a 1 9 8 9 : 2 3 ) - “ H a l k k a m p a n y a s ı b a ş la m ış t ır . “M illiy e t ç i A la ş O r d a c ıla r ”ın a r d ı n d a n o n l a r ı n y o l u n d a n g i d e n S . S e y f u l l i n , İ . Ja n s ü g i r o v , B . M a y l i n d e t u t u k la n m ış t ır . B u d ö n e m d e t e n k it , y a ln ız c a m illiy e t ç i a y d ın la r ı k a r a la m a y a , K a z a k i s t a n ’d a k i “ h a l k d ü ş m a n l a r ı ” n ı v e “ m i l l i y e t ç i l e r i ” a r a m a y a y ö n e l m i ş t i r . B u d ö n e m in t e n k id i, t u t u k la n a n k la s ik le r le b ir lik t e M . A v e z o v , S . M u k a n o v , G . M ü s ir e p o v g ib i y a z a r la r ın d a k u s u r la r ın ı b u lu p b u n la r ı s iy a s î s u ç o la r a k g ö s t e r m e y e ç a lış m ış t ır . B u y a z a r la r d a n e t k ile n e n g e n ç y a z a r la r d a a r a ş t ır ılm a y a b a ş la n m ış t ır . S . M u k a n o v v e G . M ü s ir e p o v p a r t id e n ç ık a r ılıp iş t e n k o v u lm u ş t u r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 : 7 4 ) . 2 M a r t 1 9 3 8 ’d e M u k a n o v ’u n t e m y i z i n d e K o m ü n i s t P a r t i A lm a A t a Ş e h ir K o m it e s in d e k i b ü r o k a r a r ı ş ö y le d ir : “ M u k a n o v , Sın B a y a , M ir z a b e k , T e m irt a s v e Lit e ra t u r a 2 0 Ve k a g ib i y a z d ığ ı e d e b i e se r le r in d e d e v r im k a r şıt ı m illiy e t çi b ir g ö r ü şe sa h ip o ld u ğ u g e r e k çe siy le su çla n ıy o r ." Y i n e K o m ü n is t P a r t i F r u n z e Ş e h ir K o m it e s i b ü r o k a r a r ın d a M u k a n o v , “d e v r im kar ş ıt ı m illiy e t ç i g r u b u n a k t if b ir ü y e s i, s ila h ın ı e lin d e n b ır a k m a y a n b ir b u r ju v a m illiy e t ç is i v e h a lk d ü ş m a n la r ın ın s u ç o r t a ğ ı o la r a k g ö r ü n ü y o r ” b u s e b e p le p a r t i n i n b ü t ü n o r g a n l a r ı n d a n i h r a ç e d i l m i ş t i r . ” d i y e M u k a n o v ’u n K o m ü n is t P a r t i ’d e n i h r a c ı d i l e g e t i r i l m i ş t i r ( K ı n a c ı 2 0 1 6 a : 1 5 3 ) . B ü t ü n b u y a ş a n a n s ü r e c i n a r d ı n d a n K a z a k i s t a n Y a z a r l a r B i r l i ğ i ’n i n 2 . k u r u l t a y ı ( 1 9 3 9 ) g e r ç e k l e ş m i ş t i r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 :7 4 ) . 9 J e k e a d a m g u ta b ıııııv . 331 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K LA R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R Bu d ön em e s e r le r in d e ö z e llik le d e v r im y o lu n d a k i m ü c a d e le iş le n m iş t ir . K a z a k is t a n ' d a S o v y e t H ü k ü m e t in in y e r le ş m e s i v e g e liş m e s i u ğ r u n a v e r ile n m ü c a d e le le r e s e r le r e a k s e t m iş t ir ( Ka z a k SSR Kısk a şa En t sik lo p e d iy a 1 9 8 9 : 2 3 ) . K a z a k h a lk ın ın y e n i d ö n e m d e k i h a y a t ım t a s v ir e t m e k iç in y a z ıla n e s e r le r in o z a m a n k i e n t e m e l k o n u s u , K a z a k a v u lu n d a k i s ın ıf t a r t ış m a s ıd ır . Yir m ili y ılla r d a o ld u ğ u g ib i b u k o n u o t u z lu y ılla r d a d a e s e r le r d e iş le n m e y e d e v a m e t m iş t ir . Y i r m i l i y ı l l a r ı n g ü n d e m k o n u s u o l a n K a z a k i s t a n ’ı n S o v y e t l e ş t i r i l m e s i s ı r a s ı n d a k i s ın ıf ç a t ış m a s ı, o t u z lu y ılla r d a d a g ü n d e m d e n d ü ş m e m iş t ir . Z e n g in le r in m a lla r ın a e l k o n u lm u ş v e z e n g in le r in m a lla r ı d e v le t le ş t ir ilm iş t ir , e lb e t t e z e n g i n le r d e b u n a e lle r in d e n g e ld iğ i k a d a r k a r ş ı k o y m u ş , b u n u n la m ü c a d e le e t m i ş t i r ( K ı y r a b a y e v 1 9 9 8 :5 5 - 5 6 ) . 3 0 ’l u y ı l l a r ı n b a s k ı n k o n u l a r ı n d a n b i r i d e K a z a k b o z k ı r l a r ı n d a k i k i ş i s e l m ü l k i y e t t e n o r t a k m ü lk iy e t e g e ç iş t ir . K a z a k h a lk ın ın k o lh o z la ş t ır ılm a s ı b u d ö n e m e s e r le r in d e s ık lık la iş le n m iş t ir . D ö n e m in d e ğ iş ik lik le r iy le b ir lik t e a v u ld a y a ş a y a n k iş ile r in p s ik o lo jile r in d e k i d e ğ iş ik lik , o n la r ın y e n i h a y a t a u y u m la r ı, K a z a k a v u lu n d a k i y e n ilik le r i k a b u lle n iş le r i b u d ö n e m e d e b i e s e r le r in d e e le a l ı n m ı ş t ı r ( B a z a r b a y e v 1 9 9 7 :1 7 8 ) . Y i n e b u d ö n e m i n ö n e m l i k o n u l a r ı n d a n b i r i e n d ü s t r i l e ş m e d i r . Y a z ı l a n b a z ı e s e r l e r d e , K a z a k i s t a n ’d a k u r u l a n f a b r i k a l a r d a v e m a d e n le r d e ç a lış a n iş ç ile r in , m ü h e n d is le r in v e t e k n ik e le m a n la r ın h a y a t ı k o n u e d i l m iş t i r ( B a z a r b a y e v 1 9 9 7 :1 8 9 ) . 1 9 3 7 - 1 9 3 8 y ı l l a r ı n d a y a ş a n a n S t a l i n ’i n a y d ı n k a t l i a m ı n d a Jü s i p b e k A y m a v ı t o v , A h m e t B a y t u r s ın o v , M ir ja k ıp D u v l a t o v , M a ğ j a n Ju m a b a y e v , S a k e n S e y fu lli n , î l i y a s Ja n s ü g i r o v , B e y i m b e t M a y l i n v e d a h a p e k ç o k b a ş a r ı l ı y a z a r s u ç l a n a r a k ö ld ü r ü lm ü ş , e d e b î fa a liy e t le r s e k t e y e u ğ r a m a k la k a lm a m ış a y n ı z a m a n d a K a z a k İlim v e k ü lt ü r h a y a t ı d a s o n d e r e c e o lu m s u z e t k ile n m iş t ir . O n la r ın b ır a k t ığ ı y e r d e n b a y r a ğ ı d e v r a la n M u h t a r A v e z o v , S a b it M u k a n o v , G a b it M ü s ir e p o v , G a b id e n M ü s t a fin g ib i t a n ın m ış K a z a k y a z a r la r ı ile r le y e n d ö n e m le r d e K a z a k e d e b iy a t ın ın b a ş a r ılı ö r n e k le r in i v e r m iş t ir . i. Kazakistan’da 1921-1922 Yıllarındaki Açlık İç s a v a ş b it t ik t e n s o n r a K a z a k b o z k ır la r ın d a ş a r t la r d a h a iy iy e g it m e d i. K a z a k i s t a n ’d a 1 9 2 0 y ı l ı n d a a ç h k f e l a k e t i b a ş g ö s t e r d i . 1 9 2 0 - 1 9 2 1 k ı ş ı n ı n s e r t g e ç m e s i n e d e n i y le d u r u m d a h a d a v a h i m b i r h a l a ld ı ( O lc o t t 1 9 9 5 :1 5 9 ) . 1 9 2 1 v e 1 9 2 2 y ı l la r ın d a K a z a k b o z k ır ı ç o k b ü y ü k b ir a ç lık fe la k e t i ile k a r ş ı k a r ş ıy a k a ld ı. 1 9 1 6 İs y a n ı s ü r e c in d e büyükbaş h a y v a n la r ın ı k a y b e d e n ve hüküm et t a r a fın d a n g ö n d e r ile n g ıd a m a lz e m e le r in in d a ğ ıt ım ın d a ih m a l e d ile n y e r le r a r a s ın d a o l d u ğ u iç in a ç lığ a e n ç o k m a r u z k a la n y e r K a z a k b o z k ır la r ı id i. Ö y le k i b ü y ü k b ir a ç lık fe la k e t i ile k a r ş ı k a r ş ıy a k a la n b o z k ır d a in s a n e t i y e m e v a k a la r ı d a h i y a ş a n d ı ( P i p e s 1 9 9 7 :1 7 4 ) . 332 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N T a b lo i: 1 9 2 1 Y ı l ı n d a b ö l g e l e r e G ö r e A ç l ı k Ç e k e n l e r i n S a y ı n ı (A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :1 8 6 ) İsta tistik K u ru m u F a rk lı K a y n a k la rın V erilerin e G ö re V e r ile r in e G ö r e Orm bor 3 8 7 .5 0 0 4 4 4 .7 8 6 Ko stan ay 2 6 4 .9 0 0 2 5 4 .8 1 6 Oral 3 8 4 .9 0 0 4 0 0 .0 0 0 Ak tö b e 2 9 6 .1 0 0 3 5 9 .3 2 5 Bökey 176500 1 0 0 .0 0 0 1 .5 0 8 .9 0 0 1 5 5 8 .9 2 7 B ö lg eler T o p la m K a z a k i s t a n ’d a 1 9 2 1 -1 9 2 2 y ılla r ın d a u zu n süren y a ğ ış s ız k ış , y a ğ m u r s u z y a z m e v s im i a ç lık fe la k e t in i ş id d e t le n d ir d i. K ış ın k a r ın , b a h a r v e y a z d a y a ğ m u r u n o lm a y ış ı k u r a k lık y a ş a n m a s ın a s e b e p o ld u . B u d u r u m d a a ç lığ a y o l a ç t ı. 1 9 2 1 y ılın ın y a z ın d a p e k ç o k b ö lg e , ö z e llik le İd il b o y u n d a k i y e r le ş im y e r le r in d e a ç l ı k ç o k h i s s e d i l d i . 1 9 2 1 y ı l ı n ı n s o n b a h a r ı n a d o ğ r u K a z a k i s t a n ’d a 2 0 m i l y o n d a n fa z la k iş i a ç lık ile k a r ş ı k a r ş ıy a k a ld ı. O r a l, O r m b o r , K o s t a n a y , B ö k e y , A k t ö b e ş e h ir le r in d e e k ile n ü r ü n le r k u r a k lık n e d e n iy le b ü y ü m e d i. B ü y ü y e n le r d e y a z ın y a ş a n a n a ş ır ı s ıc a k la r n e d e n iy le k u r u d u . H a y v a n la r ın o t la y a c a ğ ı y e ş il a la n la r k a lm a d ı. B u n u n ü s t ü n e 1 9 2 0 -1 9 2 1 y ılla r ın d a k i u z u n s ü r e n s e r t k ış T o r g a y ş e h r i n d e h a y v a n la r ın h e p s i n in ö lm e s i n e n e d e n o ld u ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 1 8 4 -1 8 5 ) . 1 9 2 1 y ılın ın K a s ım a y ın a d o ğ r u b ö lg e le r d e k i a ç lık ç e k e n le r in s a y ıs ı a ş a ğ ıd a k i t a b lo d a g ö r ü lm e k t e d ir : T o g a n , 1 9 2 1 - 1 9 2 2 a ç l ı k s ü r e c i n d e K a z a k i s t a n ’d a n ü f u s z a y i a t ı n ı 7 0 0 .0 0 0 k i ş i o l a r a k b e lir t m e k t e d ir . A ç lık d ö n e m in d e y e r li a h a li k ır ılır k e n , S o v y e t y ö n e t ic ile r i s a y ın ın a z y a d a ç o k lu ğ u n u h iç u m u r s a m a y ıp “B ü y ü k in k ıla p la r ın b ü y ü k k u r b a n l a r l a h u s u l e g e l d i ğ i t a b i d i r .” ş e k l i n d e a l a y c ı b i r t a v ı r t a k ı n m ı ş v e h a l k ın a ç lık t a n ö lm e s in i e n g e lle m e k a d ın a h iç b ir ö n le m a lm a m ış t ır ( T o g a n 1 9 8 1 : 3 8 1 ) . A s lın d a a ç lık y a ş a n a n b ö lg e le r d e k i in s a n la r a g ıd a t e m in i iç in A ç İn s a n la r a Ya r d ım K o m is y o n u S S C B M e r k e z Yö n e t im K u r u lu n a b a ğ lı o la r a k 1 8 H a z ir a n 1 9 2 1 ’d e k u r u lm u ş t u . B u k o m is y o n E y l ü l 1 9 2 2 ’y e kadar fa a liy e t le r in e devam e t m i ş t i . K o m i s y o n u n ş u b e l e r i S S C B ’y e b a ğ l ı b ü t ü n ü l k e l e r d e a ç ı l m ı ş t ı . K a z a k is t a n ş u b e s in in g ö r e v i is e a ç lık ç e k e n A v r u p a lIla r a ( R u s la r a v e T ü r k o lm a y a n l a r a ) g ı d a y a r d ı m ı y a p m a k t ı . K e n d i t o p r a k l a r ı n d a 1 ,5 m i l y o n K a z a k i n s a n ı a ç lık t a n ö lü r k e n A r a l G ö lü n d e n t u t u la n t o n la r c a b a lık V o lg a n e h r i k ıy ıs ın d a y a ş a y a n la r a g ö n d e r iliy o r d u . P a v lo d a r e y a le t i K a z a k la r ın d a n A v r u p a lIla r a g ö n d e r ilm e k ü z e r e t o p la n a n e t g ö n d e r ile m e d e n b o z u lu y o r d u v e b o ş a g id iy o r d u . O y s a P a v l o d a r ’a k o m ş u o l a n T o r g a y ’d a k İ K a z a k h a l k ı a ç l ı k t a n ö l ü y o r d u . S o v y e t h ü k ü m e t i n i n K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n a ç l ı ğ a h e r h a n g i b i r ö n l e m a lm a d ığ ı 333 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T LE R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R n ı g ö r e n A la ş O r d a a y d ın la n b u d u r u m a t e p k is iz k a la m a d ı. K a z a k is t a n , h a lt a T ü r k is t a n g e n e lin d e A la ş O r d a ' m n ö n e m li is m i, fik ir v e s iy a s e t a d a m ı A h m e t B a y t u r s m o v ' u n ö n c ü lü ğ ü n d e A ç İn s a n la r a Ya r d ım K o m it e s i k u r u lm u ş t u r . H ü k ü m e t in a y n ı m is y o n u ü s t le n e n k o m is y o n u , b a ş t a t a r a fs ız g ib i d a v r a n a r a k o n la r a b ir e n g e lle m e d e b u lu n m a m ış t ır . A n c a k h ü k ü m e t b ir sonra m üddet A la ş O r d a c ıla r ın b u k o m is y o n a r a c ılığ ıy la h a lk a y a k la ş t ığ ın ı fa r k e t m iş t ir . B u d u r u m k a r ş ıs ın d a A la ş O r d a c ıla r ın a ç la r a y a r d ım fa a liy e t in d e n r a h a t s ız lık d u y a r a k o n la r ı e n g e lle m e y e b a ş la m ış la r d ır . A ç lığ ın c id d i a n la m d a K a z a k h a lk ın ı e t k ile m e y e b a ş la d ığ ın ı, a ç lık t a n ö le n le r i g ö m e c e k k im s e n in b u lu n a m a y ış ın ı g ö r e n t a n ın m ış K a z a k y a z a r M u h t a r A v e z o v b u m e s e le y i a c il g ü n d e m o la r a k d ile g e t ir m iş t in A ç lık ö z e llik le O r a l, A k t ö b e , T o r g a y , K o s t a n a y , A k m o la e y a le t l e r i n i ç o k e t k i l e m i ş t i r . S o v y e t m e m u r l a r ı b a ş t a M o s k o v a M e r k e z ’d e n K a z a k i s t a n ' d a y a ş a n a n a ç lık t r a je d is in i g iz le m iş , d a h a s o n r a K a z a k a y d ın la r ın a A ç la r a Ya r d ım K o m it e s i k u r m a y a y ö n e lik ç a ğ r ıd a b u lu n m u ş t u r . B u haber ü z e r in e T a ş k e n t ’t e S . K o j a n o v , G . B i r i m j a n o v , S e m e y ’d e M . D u v l a t o v i l e J. A y m a v ı t o v ’u n ö r g ü t le d ik le r i a y d ın la r A k Jo l, Ka z a k g a z e t e le r i v a s ıt a s ıy la b ü t ü n K a z a k h a l k ı n d a n y a r d ı m t a l e b i n d e b u l u n m u ş t u r ( h t t p s : / / a b a i .k z / p o s t / 8 7 7 2 ) . S o v y e t h ü k ü m e t in in K a z a k h a lk ın ın iç in d e b u lu n d u ğ u a ç lık fe la k e t i k a r ş ıs ın d a k ılın ı b ile k ıp ır d a t m a y ış ı, m illiy e t ç i K a z a k a y d ın la r ın ı r a h a t s ız e t m iş v e o n la r k e n d i s o r u n la r ın a k e n d ile r i ç a r e b u lm a y a ç a lış m ış t ır . M illiy e t ç i a y d ın la r , h e m b a s ın y a y ın fa a liy e t le r i İle h a lk ı ö r g ü t le y e r e k a ç lık ç e k ile n b ö lg e le r e g ıd a y a r d ım ı g ö n d e r ilm e s in e ç a lış m ış h e m d e h a lk a r a s ın d a t o p la n a n y a r d ım la r ı a ç lığ ın ç o k ş id d e t li y a ş a n d ığ ı b ö lg e le r e b iz z a t k e n d ile r i g ö t ü r e r e k g ıd a d a ğ ı t ım ın ı y a p m ış t ır . K a z a k i s t a n ’d a a ç l ı k b u d e n l i i n s a n k a y b ı n a y o l a ç a r k e n , b u o l a y l a r a M o s k o v a v e y e r e l p a r t i y ö n e t im i s e y ir c i k a lm ış t ır . D u r u m b ö y le o lu n c a b a ş t a A h m e t B a y t u r s ın o v v e M u h t a r A v e z o v o lm a k ü z e r e h a lk ın iç in d e b u lu n d u ğ u d u r u m a dayanam ayan k a z a k a y d ın la r ı b ir ş e y le r y a p m a k iç in iş e g ir iş m iş t ir . 1 0 A r a l ı k 1 9 2 1 ’d e K a z a k m e m u r l a r ı n k a t ı l ı m ı y l a a ç l ı k k o n u l u g ü n d e m m ad desi ile b ir t o p la n t ı y a p ılm ış t ır . B u t o p la n t ıd a g ö r ü ş ü le n ik i a n a m e s e le ş ö y le d ir : B ir in c is i, u z a k ilç e le r d e a ç lık ç e k e n le r e a y n î y a r d ım u la ş t ır m a k ; İk in c is i, b u fa a liy e t le r e d a h a ç o k m illiy e t i K a z a k o la n m e m u r a y d ın la r ı ç e k m e k , b u v e s i l e y l e T ü r k i s t a n C u m h u r i y e t i ’n e g i d e n K a z a k a y d ı n l a r ı n ı n g e r i d ö n m e s i n i s a ğ l a m a k . T o p l a n t ı y a Ja n g e l d i n , A v e z o v , A l m a n o v , A s ı l b e k o v , N a h i m j a n , K e n j i n , B a y t u r s ı n o v , B a y d i l d i n , T ö l e p o v , T u n g a ş i n , Ja h a n m u t ı n o v , S a r ı m o l d a y e v , A v d e e v , N a y m a n b a y e v , N u r m u h a n b e t o v , jy g ilik o v , B ir ja r o v , O r a z b a y e v a , S a m a t o v k a t ılm ış t ır . S ö z k o n u s u t o p la n t ıd a a ç lık ç e k e n b o z k ır K a z a k la r ın a g ıd a y a r d ı m ı o r g a n iz a s y o n u h a k k ın d a M . A v e z o v b ir k o n u ş m a y a p m ış t ır . A v e z o v s ö z k o n u s u t o p la n t ıd a n s o n r a En b e k şi Ka z a k g a z e t e s i n d e a ç l ı k h a k k ı n d a k a p s a m l ı b i r m a k a l e y a z m ı ş t ı r . T a ş k e n t ’t e b u l u n a n A l a ş O r d a c ı l a r i s e b u h a b e r i 334 A k Jo l KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N g a z e t e s i v a s ıt a s ıy la g e n iş k it le le r e u la ş t ır m ış t ır . Ya r d ım k o m is y o n u n d a g ö r e v a la n k u r u lu ş la r y e r e l y ö n e t im le r e iv e d i m ü h ü r lü t e lg r a fla r ç e k m iş t ir . E y a le t le r d e k i m illiy e t ç i a y d ın la r ın lis t e s i y a p ıla r a k o n la r d a n h a lk a y a r d ım t o p la m a k a m p a n y a la r ın a k a t ılm a la r ı is t e n m iş t ir . A n c a k A la ş O r d a c ıla r ın b u s a m im i ç a b a la r ı, “a ç lık ç e k e n in s a n la r a y a r d ım b a h a n e s iy le h a lk a r a s ın d a S o v y e t h ü k ü k a r ş ı b ir h a lk h a r e k e t i o r g a n iz e e t m e k ” o la r a k d e ğ e r le n d ir ilm iş t ir m e t in e ( h t t p s : / / a b a i .k z / p o s t / 8 7 7 2 ) . S o v y e t y ö n e t i m i 1 9 2 1 - 1 9 2 2 y ı l l a r ı n d a K a z a k h a l k ı i ç i n ç a l ı ş a n A l a ş O r d a c ı l a r ı ş u ş e k i l d e s u ç l a m ı ş t ı r : “ E k i m D e v r i m i ’n e b a ş k a l d ı r m a k a m a c ı y l a h a l k ı ö r g ü t l e m e k , T ü r k i y e ’d e n g i z l i c e s ı z a n E n v e r P a ş a i l e Z e k i V e l i d i ’n i n a d a m l a r ı y l a b i r l e ş m e k a m a ç l ı p r o p a g a n d a y a p m a k , K a z a k l a r a r a s ı n d a n a s k e r t o p l a m a k . ” ( h t t p s : / / a b a i .k z / p 0 s t / 9 0 2 1 ) . K a z a k ş a i r v e y a z a r , A l a ş a y d ı n ı M i r j a k ı p D u v l a t o v , S e m e y ’d e y a y ı m l a n a n Ka z a k 10 1g12a z e t e s i v a s ı t a s ı y l a K a z a k a y d ı n l a r ı n ı n a t l a r l a v a r l ı k l ı i n s a n l a r d a n h a y ı r y a r d ım ı t o p la y a r a k b iz z a t k e n d i e lle r iy le ü c r a k ö y le r d e k i a ç lık ç e k e n g ö t ü r m e le r i ç a ğ r ı s ı n d a b u lu n m u ş t u r . O n u n b u t e k li fi A ç la r a Y a r d ı m yon u h a lk a K o m is t a r a fın d a n k a b u l g ö r m ü ş t ü r . A k a b in d e 2 -3 a y iç e r is in d e 1 5 b in b ü y ü k b a ş h a y v a n t o p la n a r a k a ç lık ç e k e n K a z a k k ö y le r in e g ö t ü r ü le r e k d a ğ ıt ılm ış t ır . A ç l ı ğ ı n e n ç e t i n h i s s e d i l d i ğ i T o r g a y ’a g ö n d e r i l e n y a r d ı m ı A l i h a n B ö k e y h a n o v Ş m g ı s t a v ’d a n , M i r j a k ı p k ın d a n t o p la m ış t ır . D u v l a t o v S e m e y ’d e n , M u h t a r A v e z o v i s e S e m e y ’d e k i y a r d ı m E r t is h a l o r g a n iz a s y o n u n a k a t ıld ık t a n s o n r a M ir ja k ıp D u v la t o v d ö n ü ş y o lu n d a t u t u k la n m ış t ır . O G P U " b a ş k a n m m e m r iy le O r ı n b o r ’a g ö t ü r ü l m ü ş , s o r g u l a m a l a r ı n a r d ı n d a n t u t u k s u z y a r g ı l a n m a k ü z e r e s e r b e s t b ı r a k ı l m ı ş t ı r . S e m e y ’i g e z e r e k y a r d ı m t o p la y a n , t o p la d ık la r ı h a y v a n l a r ı i k i d e f a k i l o m e t r e l e r c e y o l k a t e d e r e k T o r g a y K a z a k l a r ı n a u l a ş t ı r a n Jü s ip b e k A y m a v ıt o v d a S o v y e t h ü k ü m e t i t a r a fın d a n s u ç la n a r a k t u t u k la n m ış t ır ( h t t p s : / / a b a i .k z / p o s t / 9 0 2 1 ) . Jü s i p b e k A y m a v ı t o v 1 0 y ı l s o n r a b a ş ı n a g e l e c e k l e r i h i ç b i l m e d e n s a m i m i b i r ş e k ild e a ç la r a y a r d ım ö z e llik le fa a liy e t i ile g a y r i r e s m i o la r a k ilg ile n m iş t ir . A y m a v ıt o v Ka z a k T ili g a z e t e s i a r a c ı l ı ğ ı y l a a ç l ı k ç e k e n l e r e y a r d ım la r ın t o p la n m a s ı n o k t a s ın d a h a lk ın ö r g ü t le n m e s in e b ü y ü k k a t k ı s a ğ la m ış t ır . S a d e c e ö r g ü t le n m e d e d e ğ il, y a r d ım la r ın t o p la n m a s ı v e d a ğ ıt ılm a s ı k o n u s u n d a d a a k t i f görev ü s t le n m iş t ir ( h t t p s : / / a b a i .k z / p 0 s t / 9 0 2 1 ) . 1 9 2 2 y a z ın d a A ç la r a Ya r d ım K o m is y o n u '2 a d ın a h a lk ın a r a s ın d a b u lu n m u ş , y a z b o y u n c a h a y v a n t o p la m ış . 10 K a z a k la r a ra s ın d a y a y ım la n m a y a b a ş la y a n ilk g a z e te d ir. ıg ıs 'te O re n b u rg ’ d a . A lih a n B ö k e y h a - n u lı ’ n ın e d itö rlü ğ ü n d e m illiy e tç i K a z a k a y d ın la rı ta ra fın d a n y a y ım la n m a y a b a ş la m ış . 1917 y ılm a k a d a r y a y ın h a y a tın a d e v a m e tm iş tir. K a z a k la r a ra s ın d a b ir g e le n e k o lu ş tu rm u ş , ra ğ b e t g ö rm ü ş v e g e n iş k itle le re u la ş m a y ı b a ş a rm ış b ir g a z e te d ir. B u g a z e te e tra fın d a to p la n a n A la ş a y d ın la n K a z a k la rın Y e r M e s e le s i» Ç a rlık ’ m K a za k to p ra k la rın a is k â n p o litik a s ı g ib i R u s s ö m ü rg e s in e k a rş ı ç ık a n m a k a le le r y a y ın la y a ra k K a z a k h a lk ın ı b ilin ç le n d irm e y e ç a lış m ış tır K a z a k e n te le k tü e lle ri b u g a ze te e tra fın d a to p la m ış v e ö rg ü tle n m iş tir. 11 B irle ş tirilm iş B a ş S iy a s i İd a re . 12 P o m g o l. 335 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R g ü z e d o ğ r u t o p l a d ı ğ ı h a y v a n l a r ı a ç l ı ğ ı e n y o ğ u n y a ş a y a n T o r g a y ’a g e t i r e r e k d a ğ ı t m ı ş t ı r . 1 9 2 6 ’d a Jü s i p b e k A y m a v ı t o v Ş i m k e n t ş e h r i n d e t e k n i k l i s e d e m ü d ü r o l a r a k ç a l ı ş ı r k e n T o r g a y ’a a ç l ı k y ı l l a r ı n d a g ö t ü r d ü ğ ü h a y v a n l a r n e d e n i y l e m a h k e m e e d ilm iş v e h a p s e a t ılm ış t ır , a n c a k b ir s ü r e s o n r a a k la n m ış t ır . F a k a t ç o k g e ç m e d e n 1 9 3 0 ' d a A y m a v ı t o v A l a ş O r d a ’n ı n S o v y e t h ü k ü m e t i n e k a r ş ı o l a n g i z l i k o m i s y o n u n a k a t ı l d ı ğ ı g e r e k ç e s i y l e h a p s e a t ı l a r a k 1 9 3 1 ’d e ö l ü m c e z a s ı n a ç a r p t ı r ı lm ı ş t ı r ( M u k a n o v 2 0 0 8 :3 5 4 ) . O G P U m e m u r l a r ı A y m a v ı t o v ’a ş u s u ç l a r ı i s n a t e t m i ş t i r : 1. H a y v a n la r ı a ç la r a d a ğ ıt a n k o m is y o n a b ilin ç li o la r a k g ir ip “A la ş Orda” h ü k ü m e t in in y a n d a ş la r ın a k a n u n s u z y a r d ım d a b u lu n d u . F a k ir in s a n la r ı y a r d ım ın d ış ın d a t u t t u . 2. D a ğ ıt t ığ ı h a y v a n la r ı k im le r e d a ğ ıt t ığ ın a d a ir k a y ıt lı b ir b e lg e a lm a d ı. 5. H a y v a n la r ı t a m a m e n k e n d in e g ö r e b ir h e s a p la p a y la ş t ır d ı ( h t t p s :/ / a b a i. k z/ p o st/ 9 0 2 1 ). A ç İn s a n la r a Ya r d ım Oton om K o m is y o n u n u n b e lg e le r in e g ö r e , r e s m î o la r a k Kazak C u m h u r i y e t i ’n e b a ğ l ı b e ş v i l a y e t t e 1 m i l y o n 5 5 9 b i n i n s a n ö l m ü ş , a ç l ı k t a n s o k a ğ a t e r k e d i l m i ş ç o c u k s a y ı s ı 1 A r a l ı k ’t a 1 2 8 b i n , 3 1 A r a l ı k ’t a 1 5 8 b i n , O c a k 1 9 2 2 ’d e 3 3 3 b i n , M a r t ’t a 4 0 8 b i n e u l a ş m ı ş t ı r . B u n l a r s a d e c e r e s m î o l a r a k s a y ım ı y a p ıla n la r d ır . Ş e h r e , m e r k e z i y e r le r e u la ş a m a y a n , b o z k ır d a ö le n le r in s a y ı s ı İ s e b e l i r s i z d i r ( h t t p s : / / a b a i .k z / p 0 s t / 9 0 2 1 ) . P î p e s 1 9 2 1 - 1 9 2 2 a ç l ı k s ü r e c i n d e K a z a k i s t a n ’d a 1 m i l y o n k i ş i n i n a ç l ı k t a n h a y a t ı n ı k a y b e t t i ğ i n i i f a d e e t m e k t e d i r ( P i p e s 1 9 9 7 :1 7 4 ) . 1 9 2 1 -1 9 2 2 a ç lık s ü r e c i K a z a k r e p r e s s iy a t a r ih i a ç ıs ın d a n s o n d e r e c e ö n e m lid ir . Ç ü n k ü a ç lık s ü r e c in d e S o v y e t h ü k ü m e t in in d u y a r s ız lığ ı k a r ş ıs ın d a A la ş O r d a c ı K a z a k a y d ın la r ı b a ş la r ın a g e le c e k le r i g ö z e a la r a k A ç la r a Ya r d ım K o m is - y o n u ’n u k u r m u ş t u r . B u k o m i s y o n d a A l a ş O r d a a y d ı n l a r ı b i z z a t k e n d i l e r i a ç l ı k Ç e k e n le r e y a r d ım t o p la y a r a k y a r d ım la r ı u la ş t ır m ış t ır . A la ş O r d a m e n s u b u a y d ın la r b ü t ü n b u n la r ı g iz le m e d e n S o v y e t h ü k ü m e t in in g ö z ü ö n ü n d e y a p m ış t ı r . A ç l ı k s ü r e c i n d e y ü r ü t t ü k l e r i f a a l i y e t l e r i n e d e n i y l e 1 9 2 0 ’l i y ı l l a r ı n s o n u n d a b ü t ü n A la ş O r d a a y d ın la r ı s u ç la n m ış t ır , O n la r a h a lk ın a r a s ın d a d o la ş ıp h a lk ı S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı Ö r g ü t le m e k v e h a lk ın h ü k ü m e t e is y a n ın a n e d e n o l m a k g ib i s u ç la r İs n a t e d ilm iş t ir . B u s u ç la m a la r n e t ic e s in d e Ö n c e h a p s e a t ıl m ı ş l a r , d a h a s o n r a i s e 1 9 2 0 ’l i v e 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r ı n s o n u n d a S t a l i n r e p r e s s i y a s ı n ı n k u r b a n ı o lm u ş la r d ır . 336 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K İ N A C İ B A R A N 2. Kazakistan’da 1929-1933 Yıllarındaki Açlık 1 9 2 9 v e 1 9 3 3 y ılla r ı a r a s ın d a y a ş a n a n a ç lık s ü r e c i s ö z k o n u s u o ld u ğ u n d a , h e r ş e y d e n ö n c e o la y ın e s a s s o r u m lu s u F i l i p p İ . G o l o ş e k i n ’d e n b a h s e t m e k g e r e k ir . 1 9 2 5 -1 9 3 3 y ılla r ı a r a s ın d a K a z a k O t o n o m C u m h u r iy e t in in b ir in c i s e k r e t e r i o l a r a k G o l o ş e k i n g ö r e v y a p m ı ş t ı r ( Jü s i p , P a k , P a k 2 0 1 0 : 7 1 ) - O n u n g e r ç e k a d ı Ç a y a İ s k o v i ç ’t i r . 1 2 E y l ü l 1 9 2 5 ’t e G o l o ş e k i n K a z a k i s t a n ’ı n b a ş k e n t i K ı z ı l o r d a ’y a g e l i r . O t a r i h t e b a ş k e n t O r ı n b o r ’d a n K ı z ı l o r d a ’y a t a ş ı n m ı ş t ı r . i 9 2 7 ’d e G o l o ş e k i n Ka z a k ist a n ’a Ek im Gö z ü y le B a k m a k v e So v y et İk t id a r ın ın 1 0 . Y ılı k o n u l u i k i k i t a p y a y ım l a r ( T ü r k - İ b r a h i m 2 0 1 6 :1 9 7 ) . B u t a r i h t e n s o n r a K a z a k h a lk ı i ç i n ç o k b ü y ü k b ir z u lü m b a ş la y a c a k t ır . G o lo ş e k in , s ö z k o n u s u ç a lış m a la r ın d a K a z a k k ö y le r in in E k im E k im İ h t i l a l i ’n i n b a ş a r ı l a r ı n d a n h i ç b i r ş e k i l d e n a s i p l e n m e d i ğ i n i , İ h t i l a l i ’n i n K a z a k k ö y l e r i n i t e y e t g e ç t i ğ i n i d i l l e n d i r i r . O n y ı l d ı r i k t i d a r d a k i S o v y e t h ü k ü m e t i n i K a z a k i s t a n ’d a “ K ü ç ü k E k i m D e v r im i” y a p m a y a ç a ğ ı r ır . G o lo ş e k i n , k r a ld a n ç o k k r a lc ı, s a d e c e s lo g a n la r a d a y a lı y ö n e t i c i li k y a p a n b i r So v ye t id a r e c is id ir . A y n ı z a m a n d a ( T ü r k - İb r a h im ço k a c ım a s ız , ih t ir a s lı, s a b ır s ız b ir id ir 2 0 1 6 : 1 9 6 -1 9 7 ) . O , y ö n e t im e g e lir g e lm e z S o v y e t h ü k ü m e t in in y ö n e t ic i k a d r o la r ın d a b u lu n a n T u r a r R ıs k u lo v 13, S m a g u l S a d u v a k a s o v v e N . N u r m a k o v g ib i m illiy e t ç i K a z a k a y d ın la r ın ı ç e ş it li b a h a n e le r le y ö n e t im d e n u z a k la ş t ır m ış t ı^ B ö y le c e o t o r it e y i t a m a m e n k e n d i e lin e a lm ış t ır ( T ü r k -İb r a h im 2 0 1 6 : 1 9 9 ) . K a z a k i s t a n ’d a m e r k e z i R u s s i y a s e t i n i t a t b i k l e g ö r e v l e n d i r i l e n G o lo ş e k in , s o n r a d a n Z in o v y e v t a r a fın d a n “b o z k ır v ila y e t le r in in fir a v u n u ” o la r a k a d la n d ır ılm ış t ır . G o lo ş e k in , g ö r e v y a p t ığ ı s ü r e b o y u n c a K a z a k h a lk ın a b ü y ü k b ir z u lü m y a p m ış t ır . O , K a z a k la r iç in a y r ıla n t o p r a k la r ın R u s g ö ç m e n le r i t a r a fın d a n k a n u n s u z b ir ş e k ild e g a s p e d ilm e s in i b ile h a k lı b u lm u ş t u r ( T o g a n 1 9 8 1 :3 8 2 ) . G o lo ş e k i n , ç a lı ş m a y ö n t e m i o la r a k is e e t r a fı n a k e n d i s i n i d u r m a d a n ö v e n d a lk a v u k la r ı t o p la m ış k e n d is i d e ü s t y ö n e t ic ile r e d a lk a v u k lu k y a p m a k t a n ç e k in m e m i ş t ir ( T ü r k - İ b r a h i m 2 0 1 6 :1 9 8 ) . O , m e r k e z e y a r a n m a d ü ş ü n c e s i i l e K a z a k i s t a n ’d a ç o k s e r t u y g u l a n a c a k o l a n S o v y e t l e ş t i r m e s ü r e c i n i b a ş l a t m ış t ır . G o lo ş e k in d ö n e m in d e K a z a k h a lk ı z o r la k o le k t ifle ş t ir m e s ü r e c in e tab i tu t u lu r . Z e n g in le r in , b e y le r in , h a lk ın ile r i g e le n le r in in b ü t ü n m a l v a r lığ ın ı, e n ö n c e d e h a y v a n la r ın ın t a m a m ın ı a lıp , o n la r ı a ile le r i ile b ir lik t e b u lu n d u k la r ı b ö lg e d e n g ö ç ü r m e fa a liy e t i ç o k s e r t v e a c ım a s ız c a g e r ç e k le ş t ir ilir ( K a z a k s t a n 13 T u ra r R ıs k u lo v (18 94 -1 93 8): E y lü l 1 9 1 7 d e n itib a re n K o m ü n is t P a rti ü y e s id ir. O c a k i9 z o *d e T ü rk is ta n S o v y e t S o s y a lis t C u m h u riy e ti M e rk e z i Y ö n e tim K o m ite s i b a ş k a m (T ü rk K S R O A K ) s e ç ilm iş tir. G ü z 1 9 2 0 d e R u s y a S o v y e t F e d e ra l S o s y a lis t C u m h u riy e ti (R F K S R ) U lu s İş le ri H a lk K o m is e rliğ i B a ş k a n Y a rd ım c ıs ı o lm u ş tu r. 1 92 0 ’ li y ılla rd a K o m ü n is t E n te rn a s y o n a l (K o m in te rn ) b a ş ta o lm a k ü z e re , S o v y e t id a re s in d e a k tif o la ra k ç e ş itli g ö re v le rd e b u lu n m u ş tu r. M a yıs 1 9 3 6 - M a y ıs 1 9 37 a ra s ın d a R u s y a S o v y e t F e d e ra l S o s y a lis t C u m h u riy e ti H a lk K o m is e rliğ i (R F K S R H K K ) B a ş k a n Y a r d ım c ılığ ı y a p m ış tır. S ta lin v e u y g u la m a la rın a k a rş ı ç ık tığ ı iç in , ö z e llik le a ç lık y ılla rın d a s is te m e le ş tiris i y a p tığ ı iç in h a k s ız y e re tu tu k la n a ra k k u rş u n a d iz ilm iş tir. 337 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R T a r i h i O ç e r k l e r 1 9 9 4 : 3 2 0 ) . S t a l i n ’i n d i r e k t i f i i l e A r a l ı k 1 9 2 5 ’t e b e ş i n c i k o n g r e s in i y a p a n K a z a k K o m ü n is t P a r t is i, K a z a k T ü r k le r in in e n k ü ç ü k y e r le ş im b ir im i o la n a v u lla r ı S o v y e t le ş t ir m e y e k a r a r v e r ir . B u k a r a r a g ö r e , a v u l y ö n e t i c ile r in in s ö z ü n ü n g e ç t iğ i a v u lla r d a h e r ş e y d e v le t le ş t ir ile c e k t ir . B ö y le c e S o v y e lle r ö z e l m ü lk iy e t h a k k ın ı k a ld ır ıp a v u ld a y a ş a y a n K a z a k la r ın t o p r a k la r ın ı d e v le t le ş t ir ir k e n , a y n ı z a m a n d a a v u l y ö n e t ic ile r in in h a lk ın ü z e r in d e k i o t o r i t e s i n i d e k ı r m ış o la c a k t ır ( S a r a y 2 0 0 4 :1 6 7 ) . 2 7 A ğ u s t o s 1 9 2 8 t a r ih li h ü k ü m e t k a r a r ıy la z e n g in , v a r lık lı o la r a k b e lir le n e n in s a n la r ın m a lla r ı m ü s a d e r e e d ilm iş t ir . P e ş in d e n h ü k ü m e t a m b a r ın ı d o ld u r m a g e r e k ç e s iy le h a lk ın e lin d e n h a y v a n la r ı v e e r z a k o la r a k s a k la d ık la r ı t a h ıl l a r ı a l ı n m ı ş t ı r .1 4 S l o g a n l a r ı ç o k s e v e n G o l o ş e k i n ö n d e r l i ğ i n d e K a z a k i s t a n ’d a S o v y e t le ş t ir m e fa a liy e t le r i s lo g a n la r e ş liğ in d e h a lk ı k o r k u t a r a k , s in d ir e r e k g e r ç e k le ş t ir ilm iş t ir . Ye r e l y ö n e t im le r in b a ş a r ıs ı k o lh o z s a y ıs ı ile d o ğ r u o r a n t ılı o la r a k h e s a p e d ild iğ in d e n , a s ıls ız b e lg e le r h a z ır la n a r a k k o lh o z y ü k s e k g ö s t e r ilm e y e ç a lış ılm ış t ır . H a t t a b u u s u ls ü z d u r u m d ö n ü ş m ü ş t ü r . K a z a k la r a r a s ın d a “K ü ç ü k E k im s a y ıla r ı s ır a d a n b ir h a le D e v r im i” g e r ç e k le ş t ir m e y e k a r a r v e r e n le r R u s k a s a b a la r ın a b e n z e r k e ç e ç a d ır d a n K a z a k k o lh o z la r ın ı k u r m a y a b a ş la m ı ş t ı r ( T ü r k - İ b r a h im 2 0 1 6 :1 9 9 ) . K o n a r g ö ç e r o la r a k y a ş a y a n v e t e m e l g e ç im k a y n a ğ ı h a y v a n la r o la n K a z a k h a l k ı, S o v y e t id a r e s i t a r a fın d a n z o r la y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir ilip k o lh o z la r a t o p la n d ığ ın d a , o t la k la r ın d a n , y a y la la r ın d a n , s u la k a r a z ile r in d e n a y r ılm ış t ır . H a y v a n la r ım k o n a r g ö ç e r y a ş a m t a r z ın a b a ğ h o la r a k y e t iş t ir e n v e b ü y ü k v e r im a la n K a z a k h a lk ı b u h iç b ilm e d iğ i y a ş a m t a r z ı iç in d e b ü y ü k b ir z a r a r a u ğ r a m ış t ır . K o lh o z la ş t ır m a , y a p ıla n la r ı h a lk a iz a h e t m e d e n , h a lk ın e lin d e k i h a y v a n la r ı v e y iy e c e k le r i z o r la a la r a k , o n la r ı k o lh o z la r d a t o p la y a r a k , o n la r ın d ü ş ü n c e s in i h iç d ik k a t e a lm a d a n g e r ç e k le ş t ir ilm iş t ir . S o v y e t i d a r e s i K a z a k i s t a n ’d a k o l h o z l a ş t ı r m a , d e v l e t l e ş t i r m e s i y a s e t i n i ş u ü ç a ş a m a d a g e r ç e k le ş t ir m iş t ir : 1 ) K a z a k la r ı y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir m e k . 2 ) K a z a k la r ı k o lh o z y a ş a m ın a g e ç ir m e k . 3 ) H a lk ın e lin d e k i b ü t ü n m a l v a r lığ ın ı a la r a k d e v le t le ş t i r i p , h a lk ı k o lh o z la r d a t o p la m a k ( N u r h b e k 2 0 0 9 :4 1 ) . K o lh o z la ş t ır m a y ılla r ın d a K o m ü n is t P a r t i iç in “e t ih t iy a c ın ı k a r ş ıla m a m e s e le s i” e n b ir in c i g ü n d e m m a d d e s i o l m u ş t u r . K a z a k i s t a n ’d a k i b ü t ü n h a y v a n l a r ı n e n v a n t e r i ç ı k a r ı l ı p h e r b a ş h a y v a n k a y d e d i l m i ş t i r . 1 1 M a r t 1 9 3 0 ’d a k a b u l e d i le n p a r t i k a r a r ın a b a ğ h o la r a k h e r k e s d e v le t e b e lir li b ir m ik t a r d a e t v e r m e y e m e c b u r k ı l ı n m ı ş t ı r . B u s e b e p l e 1 9 2 8 - 1 9 3 3 y ı l l a r ı a r a s ı n d a K a z a k i s t a n ’d a h a y v a n c ı l ı k ç o k z a y ı f l a m ı ş t ı r . 1 9 2 8 ’d e K a z a k i s t a n d a 6 .5 0 9 .0 0 0 b ü y ü k b a ş h a y v a n >4 G ü n e y K a z a k is ta n e y a le ti S a rıa ğ a ş ilç e s in d e y a ş a y a n R eş İs a ta y e v a (1 91 0 d o ğ u m lu , 91 y a ş ın d a , k a d ın ) o g ü n le rin ş a h itle rin d e n b irid ir. İs a ta y e va o d ra m a tik g ü n le ri g ü n lü ğ ü n d e d ile g e tirm iş tir. B k z . (N u rlıb e k 2 0 0 9 :4 7 ). 338 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA CEMİLE KINACI BARAN v a r k e n , 1 9 3 2 ’d e s a d e c e 9 6 5 .0 0 0 b a ş h a y v a n k a l m ı ş t ı r . S o v y e t l e ş t i r m e s ü r e c i ço k s e r t b ir b iç im d e u y g u la n d ığ ı iç in sü reç so n u cu n d a bu r a k a m la r a b a k ıld ığ ın d a z o r la k o lh o z la ş t ır ıla n h a lk ın Ş u b a t 1 9 3 2 ’d e k i % 5 r ,8 ’i , h a y v a n l a r ı n da % 8 7 ’s i k ı r ı l m ı ş t ı r ( N u r l ı b e k 2 0 0 9 : 4 1 - 4 2 ) . Ç a r lık d e v r in d e , p la n lı o la r a k R u s g ö ç m e n le r in in K a z a k la r ın e lle r in d e n a lın a n v e r im li v e s u la k a r a z ile r in e y e r le ş t ir ilm e s i n e d e n iy le K a z a k la r z a t e n k u r a k v e v e r im s iz b ö lg e le r d e y a ş ıy o r d u . D o la y ıs ıy la b u t o p r a k la r d a y e r le ş e r e k t a r ım v e h a y v a n c ılığ ı b a ş a r ı ile y a p m a k m ü m k ü n d e ğ ild i. Ç a r lık d e v r in d e v e r im li v e s u la k a r a z ile r i e lle r in d e n a lın a r a k k u r a k a r a z ile r e s ü r ü le n K a z a k h a lk ı, S o v y e t d e v r in d e b u d e fa a s ır la r d ır s ü r e n k o n a r g ö ç e r y a ş a m t a r z ın ın m a n t ığ ın ı k a v r a m a y a n v e id a r e e t t iğ i h a lk ı a n la m a k iç in e n u fa k ç a b a h a r c a m a y a n S o v y e t id a r e c ile r i n e d e n iy le ç o k b ü y ü k z o r lu k la r la k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ı. S o v y e t y ö n e t ic ile r i d e t ıp k ı Ç a r lık id a r e s i g ib i, K a z a k h a lk ın ı y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir ir k e n k u r a k v e v e r im s iz a r a z ile r ü z e r in e y e r le ş t ir iy o r d u . B u a r a z ile r e y e r le ş t i r ile n K a z a k h a lk ın d a n h iç b ilm e d iğ i t a r ım iş iy le u ğ r a ş m a s ı v e d e v le t in z o r a k o ş t u ğ u m ik t a r d a ü r ü n y e t iş t ir m e s i b e k le n iy o r d u . Ya ş a m t a r z ı d e ğ iş t ir ile n , h a y v a n la r ı e lle r in d e n a lın a n , b ü t ü n m a l v a r lığ ı d e v le t le ş t ir ile n h a lk , b u ş a r t la r a lt ın d a y iy e c e k e k m e ğ e m u h t a ç o lm u ş v e b ü y ü k b ir a ç lık la k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ı. K o lh o z la ş t ır m a s iy a s e t i y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir m e iş i ile b ir lik t e y ü r ü t ü ld ü . B u fa a liy e t i g e r ç e k le ş t ir m e k iç in K o m ü n is t P a r t i k e n d i ü y e le r in d e n 8 0 0 0 k iş iy i b u i ş i ç i n g ö r e v l e n d i r d i . R u s y a ’d a n 2 0 4 k o m ü n i s t s e v k e d i l d i . B u n l a r M o s k o v a , L e n in g r a d , H a r k o v v e d iğ e r s a n a y i v e e n d ü s t r i ş e h ir le r in d e n g ö n d e r ile n iş ç i le r id i. O n la r m e r k e z d e n g e le n e m r i e k s ik s iz g e r ç e k le ş t ir m e k t e n b a ş k a h iç b ir ş e y i d ü ş ü n m e d ile r . H a lk ı z o r k u lla n a r a k , k o r k u t a r a k , b a s k ı ile s in d ir d ile r ( N u r l ı b e k 2 0 0 9 :4 4 ) - K a z a k i s t a n ’d a k o l h o z l a ş t ı r m a , K a z a k h a l k ı n ı n k e n d i n e ö z g ü y ö n l e r i n i d i k k a te a la r a k , K a z a k h a lk ın a u y g u n ş e k ild e g e r ç e k le ş t ir ilm e m iş t ir . H e r b ir e y in k o lh o z a k a t ılm a s ı z o r u n lu t u t u lm u ş t u r , k a t ılm a k is t e m e y e n le r is e d o ğ r u d a n “h a in ” o la r a k y a ft a la n m ış v e c e z a y a ç a r p t ır ılm ış t ır . K o lh o z la ş t ır ılm a iş i, ç o k h ız lı b ir ş e k ild e y ü r ü t ü lm ü ş t ü r . 1 9 3 0 y ılın ın Ş u b a t a y ın d a k o lh o z la ş t ır m a fa a - T a b lo 2 : 1 9 3 0 - 1 9 3 3 Y ı l l a r ı A r a s ı n d a Y e r le ş ik H a y a t a G e ç i r i l e n l e r i n S a y ı s ı (N u rlıb e k 2 0 0 9 :4 4 ) 1930 87136 1931 22 508 1932 77 674 1933 242 208 339 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R l i y e t i % 2 6 ' d a n % 4 5 ,ı e u l a ş m ı ş t ı r . B a z ı i l ç e l e r d e k o l h o z l a ş t ı r m a % 8 o , % 9 O , % ı o o o r a n ın a u la ş a r a k g e r ç e k le ş t ir ilm iş t ir ( N u r h b e k 2 0 0 9 : 5 5 ) . S o v y e t h ü k ü m e t in in b a s k ıs ı a lt ın d a e z ile n K a z a k a v u lla r ı a ç lık t a n k ır ılır k e n , G o lo ş e k in is e K a z a k is t a n 'd a a c ım a s ız c a y ü r ü t ü le n k o lh o z la ş t ır m a fa a liy e t i h a k k ın d a ç o k fa r k lı b ir b e y a n d a b u lu n a r a k b u fa a liy e t t e k i b a ş a r ı ile ö v ü n m ü ş - t ü r . M e s e l a 1 9 3 2 y ı l ı n ı n H a z i r a n a y ı n d a k i h a l k a s e s l e n i ş i n d e “ 1 A r a l ı k 1 9 3 1 ’d e K a z a k k ö y l ü l e r i n i n % 6 8 ,9 ' u k o l h o z l a ş t ı r ı l d ı . B u n l a r a r a s ı n d a y a r ı g ö ç e b e a v u l l a r % 5 7 ,6 , g ö ç e b e a v u l l a r % 3 8 , i o r a n ı n d a k o k o z l a ş t ı r ı l ı r k e n , 1 0 O c a k 1 9 3 2 ’y e k a d a r K a z a k k ö y l ü l e r i n i n % 7 3 ,9 ’u k o l h o z l a ş t ı r ı l d ı . ” ş e k l i n d e b i r b e y a n d a b u l u n m u ş t u r ( N u r h b e k 2 0 0 9 :5 6 -5 7 ) . G e n e l o la r a k 1 9 2 8 -2 9 y ılla r ın d a g e r ç e k le ş t ir ile n k o lh o z la ş t ır m a s ü r e c i s o n u c u n d a K a z a k is t a n 'd a k i 4 0 m ily o n a y a k ın h a y v a n d a n 5 3 9 7 7 0 0 h a y v a n k a lm ış t ır ( N u r h b e k 2 0 0 9 : 5 7 ) . D o la y ıs ıy la t e k m a l v a r lığ ı h a y v a n la r ım k a y b e d e n K a z a k h a lk ı, b e r a b e r in d e b ü y ü k b ir a ç h k ile k a r ş ı k a r ş ıy a k a lm ış t ır . 1 7 H a z ir a n I 9 2 8 * d e B a t ı K a z a k i s t a n E y a l e t i ’n d e , A ç l ı k l a M ü c a d e l e K o m i s y o n u k u r u l m u ş t u r . B u k o m is y o n , a ç la r ı d o y u r a c a k a ş h a n e le r a ç m a k la v e a ç in s a n la r a s a ğ lık h iz m e t i s u n m a k la g ö r e v le n d ir ilm iş t ir . G o l o ş e k i n , 1 9 5 1 ' d e S t a l i n ’e v e r d i ğ i h e s a p t a K a z a k i s t a n ’d a h a y v a n s a y ı s ı n ı n e s k i y e o r a n l a ç o k a z a l d ı ğ ı n ı k a b u l e d e r e k , ü ç y ı l i ç i n d e 1 9 2 9 ’d a 3 6 m i l y o n , 1 9 3 0 ’d a 2 0 m i l y o n , 1 9 3 1 ’d e 1 0 m i l y o n b a ş h a y v a n a d ü ş t ü ğ ü n ü b e l i r t m i ş t i r . G o l o ş e k i n y a ş a n a n l a r ı n s o r u m l u l u ğ u n u a l m a y a r a k K a z a k i s t a n ’d a k i k ö t ü h a v a k o ş u l l a r ı n ı b a h a n e o l a r a k ö n e s ü r m ü ş t ü r . K a z a k i s t a n ’d a h a y v a n s a y ı s ı n ı n a z a l m a s ı n d a S o v y e t ü lk e s in in e t ih t iy a c ın ı k a r ş ıla m a g ö r e v i d e ö n e m li b ir e t k e n d ir . S t a lin t a r a f ı n d a n b u i ş l e g ö r e v l e n d i r i l e n G o l o ş e k i n , S t a l i n ’i n g a z a b ı n d a n k o r k t u ğ u i ç i n b u s ü r e ç t e h i ç b i r ş e k i l d e k e n d i h a t a l a r ı m m e r k e z M o s k o v a ’y a b i l d i r m e m i ş t i r ( N u r h b e k 2 0 0 9 :5 4 - 5 5 ) . K a z a k i s t a n ’d a 1 9 3 3 ’t e k i h a y v a n s a y ı s ı 1 9 2 8 ’d e k i i l e k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a % ı 6 o r a n ın d a a z a lm ış t ır . Ya n i 3 9 2 9 4 0 0 0 h a y v a n d a n y a ln ız c a 2 4 2 8 0 0 0 h a y v a n k a lm ış t ır . S ö z k o n u s u 4 y ıl iç in d e 3 6 8 6 6 0 0 0 h a y v a n ın k ır ıld ığ ın ı a ş a ğ ıd a k i t a b lo d a n görm ek m ü m kü n d ü r. Tablo 3:2 92 9-/9 3 3 1929 39 294 000 340 Y ı l l a r ı A r a s ı n d a K a z a k i s t a n ’d a K ı r ı l a n H a y v a n S a y ı s ı (N u rh b e k 2 0 0 9 : 9 1) *933 F a rk 2 423 000 -3 6 8 6 6 0 0 0 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N a. Zorla Kolhozlaştırmaya Karşı Sovyet Yönetimine Direnişler 2. G e le n e k s e l y a ş a m t a r z la r ı d e ğ iş t ir ile r e k z o r la S o v y e t le ş t ir m e y e t a b i t u t u la n K a z a k h a lk ı b ü y ü k b ir e z iy e t e m a r u z k a lm ış t ır . E lin d e a v u c u n d a h iç b ir ş e y k a lm a y a r a k a ç lığ a m a h k û m e d ile n h a lk , S o v y e t h ü k ü m e t i p o lit ik a la r ın ı k a - b u lle n m e y ip d ir e n iş e g e ç m iş t ir , 1 9 2 9 -1 9 3 2 y ılla r ı a r a s ın d a S o v y e t h ü k ü m e t i n e k a r ş ı K a z a k i s t a n ’d a 3 7 2 b a ş k a l d ı r ı h a r e k e t i y a ş a n m ı ş t ı r . D i r e n i ş l e r i n 5 4 ’ü 1 9 2 9 ’d a , 2 4 1 ’1 1 9 3 0 ’d a , 7 7 ’s i 1 9 3 1 ’d e o l m u ş t u r ( N u r l ı b e k 2 0 0 9 : 1 4 2 ) . E n büyük b a ş k a ld ır ıla r B a t p a k k a r a , S o z a k , B o s t a n d ık , I r g ız , K a z a lı, K ız ılk u m , K a r m a k ş ı, A k s u v , B ö r ib a y , S a r k a n t , A b ır a h , Ş u b a r t a v g ib i y e r le ş im y e r le r in d e b a ş g ö s t e r m iş t ir . Z ır y a n o v , Ö s k e m e n , Ş a m a r a , Ş e m o n a ih a , K a t o n k a r a g a y g ib i y e r le r d e S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı ş id d e t li e y le m le r o lm u ş t u r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 1 3 -4 1 4 ) . T e k g e ç im k a y n a ğ ı h a y v a n c ılık o la n K a z a k la r e lle r in d e k i h a y v a n la r ı d e v le t e v e r m e y i r e d d e t m iş t ir . B a s k ı y o lu ile h a y v a n la r ı e lle r in d e n a lın m a k is t e n e n h a lk , y a h a y v a n la r ın ı k e n d is i ö ld ü r m e y e b a ş la m ış y a d a h a y v a n la n ile b ir lik t e D o ğ u T ü r k i s t a n ’a v e y a k o m ş u Ö z b e k i s t a n C u m h u r i y e t i n e k a ç m ı ş t ı r ( S a r a y 2 0 0 4 :1 6 8 ) . H a lk e v le r in i, m a lla r ın ı, ç o r a k d a o ls a a r a z ile r in i v e r m e k is t e m e m iş v e k o m ü n is t y ö n e t ic ile r e , e m n iy e t k u v v e t le r in e k a r ş ı ş id d e t le m u k a v e m e t e t m iş t ir . H a t t a h a lk b u m a k s a t la ö z e l e m n iy e t k u v v e t le r i d a h i o lu ş t u r m u ş t u r , H a lk ın b u e m n iy e t k u v v e t le r i g e c e le r i h a lk ın t o p la n d ığ ı k o lh o z la r a b a s k ın y a p a r a k h a lk ı s e r b e s t b ır a k m a y a ç a lış m ış t ır . S o v y e t y e t k ilile r i, h a lk ın g ö s t e r d iğ i b u r e a k s iy o n a s e b e p o la n h a t a la r ı d ü z e lt m e k y e r in e , e m n iy e t g ü ç le r i v e k o m ü n is t m ilit a n la r ı ile h a lk ın d ir e n iş in i ş id d e t k u lla n a r a k b a s t ır m ış t ır . O la y la r s ır a s ın d a ç o k s a y ıd a K a z a k h a y a t ın ı k a y b e t m iş t ir ( S a r a y 2 0 0 4 :1 7 0 ) . S o v y e t h ü k ü m e t i, z o r la S o v y e t le ş t ir m e y e k a r ş ı ç ık a n la r ı z e n g in fa k ir d e m e d e n t u t u k l a m ı ş t ı r . 1 9 3 0 ’d a b i r a y i ç e r i s i n d e t u t u k l a n a n l a r m s a y ıs ı a ş a ğ ıd a k i t a b lo d a v e r ilm iş t ir . T a b lo 4 : 1 O c a k i 9 3 o ’ d a n ı Ş u b a t 1 9 3 0 '0 K a d a r T u t u k l a n a n l a r m S a y ı ş ı (N u rlıb e k 2 0 0 9 : 6 7 ) T u tu k la n a n la r m so sy o -ek o n o m ik Sayı % H e sa b ı K u la k ( V a r lık lı k ö y lü le r ) 8563 7 7 ,8 B a y ( Z e n g in ) 1576 1 4 ,3 O r t a d ü z e y g e lir i o la n la r 670 5 ,6 F a k ir 147 M D iğ e r le r i 91 0 ,9 10 997 100 durum u Hep si ____ 3 41 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R Z o r la k o lh o z la ş t ır m a , k ö y lü le r in a y a k la n m a s ın a , y u r t la r ın ı b ır a k ıp g it m e le r i n e , b a z ı y e r le r d e s ila h lı m ü c a d e le le r e n e d e n o lm u ş t u r . C e b r e n e v le r i n d e n , y u r t la r ın d a n k o p a r ılıp t o p la m a k a m p la r ın a d o ld u r u la n K a z a k T ü r k le r i iç in n e y iy e c e k s t o ğ u y a p ılm ış n e d e b a r ın a c a k b ir y e r in ş a e d ilm iş t ir . S ö z d e y ö n e t ic i le r in g ö z le r i ö n ü n d e y ü z b in le r c e K a z a k T ü r k ü a ç lık t a n v e s o ğ u k t a n ö lm ü ş t ü r . Ya r d ım g ö n d e r ile c e ğ i v a d e d ild iğ i iç in b ir k ıs ım h a lk d a t r e n is t a s y o n la r ın d a y iy e c e k b e k le r k e n , k im i a ç lık t a n v e k im i d e s o ğ u k t a n h a y a t ın ı k a y b e t m iş t ir . A ç lığ ın v e b a r ın a k s ız lığ ın y a r a t t ığ ı s a lg ın h a s t a lık la r d a n ö le n K a z a k T ü r k le r i n in s a y ıs ın ı is e h iç b ir y e t k ili b ilm e m e k t e d ir . B u fa c ia d a n k o r k a n K a z a k la r d a n 3 c o b i n i Ö z b e k i s t a n ' a , 4 4 b i n i T ü r k m e n i s t a n ’a g ö ç e t m i ş t i r . Ç i n iş g a lin d e k i D o ğ u T ü r k i s t a n ’a s ı ğ ı n m a k i ç i n o n b i n l e r c e k i ş i y o l l a r a d ü ş m ü ş i s e d e b u n l a r ı n ç o ğ u h e d e fle r i n e v a r a m a d a n y o lla r d a t e le f o lm u ş t u r ( S a r a y 2 0 0 4 :1 7 0 -1 7 1 ) . A l a ş O r d a P a r t i s i ’n i n k u r u c u l a r ı n d a n A l i h a n B ö k e y h a n o v , A h m e t B a y t u r s ı n o v g ib i m illiy e t ç i K a z a k a y d ın la r ı K a z a k h a lk ın ın a s ır la r d ır s ü r e g e le n g e le n e k s e l yaşam t a r z ın ın h iç b ir a lt y a p ı o lm a k s ız ın , b ir ç ır p ıd a z o r k u lla n ıla r a k d e ğ iş t i r i l m e s i n i n u y g u n o l m a d ı ğ ı n ı d i l e g e t i r e r e k S o v y e t h ü k û m e t i ’n i n u y g u l a m a la r ın a ş id d e t le k a r ş ı ç ık m ış t ır , S o v y e t h ü k ü m e t in e u y a r ıla r d a b u lu n m u ş t u r . T u r a r R ı s k u l o v ’u n b a ş ı ç e k t i ğ i b i r g r u p K a z a k a y d ın ı S o v y e t h ü k ü m e t in in K a z a k h a lk ın a u y g u la d ığ ı b ü t ü n a ş ır ılık la r ı S S C B M e r k e z K o m ü n is t Yö n e t im K u r u lu n u n 1 9 2 8 t a r ih li k u r u lt a y ın a ö n e m li b ir g ü n d e m G o l o ş e k i n ’i n “ K a z a k i s t a n ’d a U l u E k i m o la r a k t a ş ım ış t ır . O , D e v r im i v a r lık lı K a z a k la r ın m a lla r ın ı m ü s a d e r e e t m e k l e b a ş l a m ı ş t ı r .” s ö z l e r i n e k a r ş ı b e y a n d a b u l u n m u ş t u r . R ı s k u l o v , s o n r a d a n G o l o ş e k i n ’i n y e r i n e g e l e n L . İ . M i r z o y a n ’a , G o l o ş e k i n ’i n K a z a k i s t a n ’a z a r a r ı k o n u s u n d a a ç ı k b i r m e k t u p d a y o lla m ış t ır ( T ü r k - İb r a h im 2016: 2 CO ) . S o v y e t h ü k ü m e t i K a z a k la r a y a ş a t t ığ ı s u n i a ç lık la ilg ili k e n d is in e y a p ıla n e le ş t ir ile r i k a b u l e t m e m iş t ir . R e s m i m a k a m la r t a r a fın d a n “k o lh o z k u r u lu ş u n d a p a r t in in k a r a r la r ın ı d e ğ iş t ir m e y e ” ç a lış t ık la r ı g e r e k ç e s iy le y e r li k a d r o la r s u ç la n m ış t ır v e “b a z ı d ü ş m a n e le m e n t le r in b u n u d e r h a l h ü k ü m e t e k a r ş ı k u l la n d ık la r ı ” d ile g e t ir ilm iş t ir , K a z a k h a lk ın ın s u n i a ç lığ ı y a r a t a n b a s k ı v e ş id d e t e k a r ş ı d u r u ş u , S o v y e t h ü k ü m e t in e d ir e n iş i, K a z a k h a lk ın ın “s o s y a liz m i y e n id e n k u r m a ç a lış m a s ın a v e S o v y e t h ü k ü m e t in in fa a liy e t le r in e k a r ş ı ç ık m a s ı, z e n g in s ı n ı fı n h a lk ı g a le y a n a g e t i r m e s i v e t a h r i k e t m e s i o la r a k k a b u l e d ilm iş t ir . S o s y a liz m d e n b a ş k a b ir y o lu n o lm a d ığ ı h a lk ın z ih n in e c e b r e n m ı h la n m a k is t e n m iş t ir . B u t a v r ıy la h ü k ü m e t y a ş a n a n la r ın h i ç b i r s o r u m lu lu ğ u n u a l m a y a r a k s u ç u b a ş k a l a r ı n a a l m ı ş t ı r . S t a l i n v e e t r a f ı n d a k i l e r , K a z a k i s t a n ’d a k i h ü k ü m e t y e t k ilile r i a ç lık k o n u s u n d a a ğ ız d a h i a ç m a y ı y a s a k la m ış la r d ır ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 1 4 - 4 1 5 ) . G e n e l o l a r a k b a k ı l d ı ğ ı n d a , 1 9 2 9 - 1 9 3 1 y ı l l a r ı a r a s ı n d a K a z a k i s t a n ’d a k i d i r e n i ş 342 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E KINACI BARAN le r e o r t a la m a 8 0 b in k iş i k a t ılm ış t ır . S iy a s i m a h k e m e k a r a n k a t ı l a n 5 5 5 i k i ş i y a r g ı l a n m ı ş t ı r , b u n l a r ı n 8 8 3 ’ü ö l ü m ile d ir e n iş le r e c e z a s ın a ç a r p t ır ılm ış t ır ( N u r h b e k 2 0 0 9 :1 4 3 ) . 1 9 3 0 -1 9 3 8 y ılla r ı a r a s ın d a b i n le r c e in s a n h a p s e a t ı lm ı ş t ı r . H a p s e a t ıla n la r ın b ü y ü k b ir b ö lü m ü z o r la y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir m e v e m a lla r ı m ü s a d e r e e d e r e k k o lh o z la ş t ır m a s ü r e c in e k a r ş ı d ir e n e n le r d ir . 2.b. Stalin Rejiminin Kazak Çiftçisini Yok Etme Siyaseti 1 9 2 9 ’d a y a p ı l a n t a r ı m k o n fe r a n s ı n d a S t a li n , z e n g i n s ı n ı f o la r a k k u la k la r ı y o k e t m e s iy a s e t in in h ü k ü m e t in r e s m i b ir u y g u la m a s ı o ld u ğ u n u b e y a n e t m iş t ir . 1 9 2 9 ’d a k i a ç l ı k s ü r e c i n d e , v a r l ı k l a r ı n ı n t a m a m ı n ı S o v y e t h ü k ü m e t i n e v e r m e y e n k u la k la r a y ö n e lik b ir c e z a k a n u n u ç ık a r ılm ış t ır . B u k a n u n u n 6 1 . b a b ı u y a r ın c a b u u y g u la m a y a k a r ş ı ç ık a n la r ın h e r ş e y in e e l k o n u lm a k la k a lm ıy o r , b u k iş ile r a y r ıc a ik i y ıla k a d a r d a h a p is c e z a s ın a ç a r p t ır ılıy o r d u . 7 9 - b a p u y a r ın c a i s e b a ş k a y e r e g ö ç e t t i r i l i y o r d u . 1 9 3 0 ’d a ç ı k a n P r a v d a g a z e t e s i n d e z e n g i n s m ı f k u la k la r ı y o k e t m e s iy a s e t in in t e o r id e n p r a t iğ e g e ç t iğ i y a z ılm ış t ır . 3 0 K a s ım 1 9 3 0 ’d a s i y a s i b ü r o n u n k a r a r ı n d a r e s m i o l a r a k y e t k i G o l o ş e k i n ’e v e r i l m i ş t i r ( A l d a ju m a n o v K a z a k i s t a n t a r i h i 4 2 0 1 0 :2 6 3 - 2 6 4 ) . M a lla r ın ı v e r m e k is t e m e y e n v e d ir e n e n K a z a k h a lk ı ü ç g r u b a b ö lü n e r e k c e z a la n d ır ılm ış t ır . B u ü ç g r u p ş u ş e k ild e b ö lü n m ü ş t ü : B ir in c i g r u p t a k ile r d e v r im k a r ş ı t ı is y a n c ıla r v e is y a n la r ı o r g a n iz e e d e n le r d i; b u n la r a a z a p la g e r le r i v e y a k u r ş u n a d iz m e c e z a s ı v e r ilm iş t ir . İ k in c i g r u p t a k ile r b a y v e k u la k la r id i; b u n la r a b u lu n d u k la r ı b ö lg e d e n s ü r ü lm e c e z a s ı v e r ilm iş t ir . Ü ç ü n c ü g r u p t a k u la k o la n b ir d iğ e r g r u p v a r d ı; b u n la r a b u lu n d u ğ u b ö lg e y e s ın ır o la n a n c a k k e n d i k o lh o z la r ı d ış ın d a fa r k lı b ir k o lh o z a y e r le ş t ir ilm e c e z a s ı v e r ilm iş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 6 4 ) . A y r ıc a K a z a k is t a n d ış ın d a k i b ö lg e le r e s ü r g ü n c e z a s ı d a u y g u l a n m ı ş t ı r . 1 9 3 1 ’d e K a z a k i s t a n ’d a n 5 5 0 0 a i l e s ü r g ü n e d i l m i ş t i r . B u n a g ö r e 1 9 3 0 v e 1 9 3 1 y ılın d a e n a z 6 0 -7 0 b in k iş i g ö ç e t t ir ilm iş t ir . B ü t ü n b u in s a n la r ç o lu k ç o c u k d e m e d e n S t a lin r e p r e s s iy a s ın a m a r u z k a lm ış t ır . B u n la r ın b ü y ü k b i r b ö lü m ü b u s ü r e ç t e h a y a t ın ı k a y b e t m iş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :2 6 5 - 2 6 6 ) . S o v y e t h ü k ü m e t in in u y g u la d ığ ı s ın ıf m ü c a d e le s in in k u r b a n la r ı a r a lık s ız a k ın a k ı n k a m p l a r a s ü r g ü n e g ö n d e r i l m i ş t i r . B i r g r u b u K a z a k i s t a n ’ı n K o l s k d a ğ l ı k b ö l g e l e r i n e , b i r k ı s m ı K o l ı m a 1 5 b ö l g e s i n e , b i r k ı s m ı S i b i r y a ’n ı n o r m a n l a r ı n a s ü r ü lü p ç o k a ğ ır ş a r t la r d a ç a lış m ış t ır , b ir k ıs m ı is e y o lla r d a h a y a t ın ı k a y b e t m iş v e c e s e t le r i K a z a k b o z k ır la r ın d a y o lla r a a t ılıp y o la d e v a m e d ilm iş t ir . S t a 15 K o lım a k a m p ı, m a h k û m o la ra k k a m p ın a c ı d o lu y ılla rın a ş a h itlik e d e n b a z ı y a z a rla r ta ra fın d a n e d e b i e s e rle rd e iş le n m iş tir. T a ta r a y d ın ı İb ra h im S a la h o v ; S o v y e t H ü k ü m e tin i y ık a ra k B ü y ü k T u ra n D e v le ti k u rm a y a te ş e b b ü s s u ç u y la h a lk d ü ş m a n ı ila n e d ilm iş tir. O n y ıl h a p is v e s ü rg ü n , b e ş y ıl d a v a ta n d a ş lık h a k la rın d a n m a h ru m iy e tle s u ç la n a n S a la h o v ; K o h m a ’ d a g e ç ird iğ i s ü rg ü n v e m a h k û m iy e t y ılla rım o to b iy o g ra fik o la ra k k a le m e a lm ış tır. S a la h o v K o l ı m a M a h k u m l a r ı a d lı e s e rin d e , ilk s o rg u y a a lın d ığ ı g ü n d e n İtib a re n g ö rd ü ğ ü e z iy e t v e İş k e n c e le ri a n la tm ış tır (D ile k 2 0 1 9 : 3 6 ). S a la h o v 'u n e s e ri iç in b k z . (S a la h o v 2 01 3); 2 0 . y ü z y ıl R u s e d e b iy a tın ın e n g ü ç lü y a z a rla rın d a n o la n V a rta m Ş a la m o v , K o l u n a Ö y k ü le ri ’ ııd e k e n d i o n y e d i y ıllık G u la g te c rü b e s in i k a le m e a lm ış tır. K a m p ta k i a ç lık , y o k lu k , h a s ta lık la r, s e fa le t v e S ib iry a ’ n ın tü m y ık ıc ılığ ın a ra ğ m e n m a h k u m la rın h a y a tta k a lm a m ü c a d e le s in i a n la tm ış tır (Ş a la m o v 2 0 19 ); (Ö k s ü z a o a o ). 343 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R l i n i n k a r a r ı y l a K u z e y ‘i n , O r a l ' ı n , S i b i r y a ' n ı n y e r l e ş i m y e r l e r i g i b i , K a z a k i s t a n d a b a ş k a y u r t la r d a n s ü r ü le n o n b in le r c e ç ift ç in in a z a p h g ü n le r in i g e ç ir e c e ğ i k u la k y u r d u n a d ö n ü ş m ü ş t ü r . 1 9 3 0 -1 9 3 3 y ılla r ı a r a s ın d a K a z a k h a lk ın ın y a ş a d ığ ı t r a je d in in 16 b o y u t la r ın ı e s k i s iy a s i s u ç lu P . İv a n o v s k a y a 'n ın Yü k s e k S o v y e t P r e z id y u m u 17 B a ş k a n ı M . K a li- n i n ‘e ,F g ö n d e r d i ğ i m e k t u p t a g ö r m e k m ü m k ü n d ü r : “ İ n s a n l a r ı n b ö y l e b i r e z i y e t ç e k t ik le r in i, iğ n e ip liğ e d ö n ü ş le r in i, r e z il o lu ş la r ın ı, s ü r ü ld ü k le r in i v e a ç lığ a m a r u z k a ld ık la r ım a n la t m a y a k e lim e le r k ifa y e t s iz k a lır . H iç b ir y e r d e , h iç b ir z a m a n b e n b u n a b e n z e r b ir k e n d i k e n d in i ö ld ü r m e h a d is e s in e r a s t la m a d ım . 1 9 3 0 y ılı g ü z ü n d e k u la k la r ın y a ş a d ık la r ı b u h a d is e d e n d a h a a c ı d u r u m u h iç b ir z a m a n iş it m e d im v e b u d u r u m h a le n d e v a m e t m e k t e . A n a la r k e n d i ç o c u k la r ı n ı d a r a ğ a c ın a a s ıp , o n la r ın y a n ın a k e n d ile r in i d e a s ıy o r la r . A n a la r ç o c u k la r ın ı d ir i d ir i t o p r a ğ a g ö m ü p t ır n a k la r ı k a n iç in d e k a lıy o r , a k ılla r ın ı y it ir m iş h a ld e a k ıl h a s t a n e s in e y a t ır ılıy o r la r . B a b a la r u y u y a n ç o c u k la r ı ile h a n ım la r ın ı b ı ç a k la y a r a k ö ld ü r ü p k e n d ile r in i t r e n in a lt ın a a t ıy o r la r , n e h ir le r v e k u y u la r d a i n t i h a r e d i y o r l a r .” ( A l d a j u m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 7 0 ) . 2.C. Kazakistan’da Yaşanan Suni Açlığın Demografik Yönü K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n s u n i a ç l ı k s ü r e c i n i n d e m o g r a f i y e e t k i s i n i a n l a m a k i ç i n S o v y e t le r B ir liğ i 1 . v e 2 . n ü fu s s a y ım ın a b a k m a k g e r e k ir . B u n ü fu s s a y ı m la r ı n ı n i l k i 1 7 A r a l ı k 1 9 2 6 ’d a , İ k i n c i s i i s e 1 5 O c a k 1 9 3 9 ’d a y a p ı l m ı ş t ı r . K a z a k n ü f u s u n u n a z a lm a s ı b u İk i t a r ih a r a s ın d a g e r ç e k le ş m iş t ir İ k in c i a ç lık s ü r e c in d e 2 m ily o n a y a k ın K a z a k h a y a t ın ı k a y b e t m i ş t i r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 7 1 - 2 7 2 ) . H a y v a n c ılık la g e ç im in i s a ğ la y a n K a z a k h a lk ı, h a y v a n la r ı e lle r in d e n a lın ın c a t e m e l b e s in m a d d e le r i o la n e t i y iy e m e z o lm u ş t u r . B u ğ d a y la r d a k u r a k lık n e d e n iy le o lm a y ın c a k ır s a ld a a ç lık b a ş g ö s t e r m iş t ir . O la n ı d a z a t e n S o v y e t y ö n e t im i s o n t a n e s in e k a d a r e lle r in d e n a lm ış t ır . A n c a k h e r ş e y e r a ğ m e n k ıt lık b ö l g e le r in d e h a lk y u r d u n u h e m e n t e r k e d ip g id e m e m iş t ir . A y r ıc a y ılk ıs ı, d e v e s i e lin d e n a lın a n v e y a y a k a la n K a z a k h a lk ı iç in b ir y e r d e n b ir y e r e g it m e k d e n e r e d e y s e im k â n s ız la ş m ış t ır . H a y v a n s ız k a la n K a z a k h a lk ı iç in b o z k ır , a d e t a e c e l t o p r a ğ ın a d ö n ü ş m ü ş t ü r . A ç k a la n K a z a k la r , s a d e c e h a y a t t a k a lm a k iç in ş e h ir le r i, k e n t le r i, is t a s y o n la r ı, d e m ir y o lu is t a s y o n la r ın ı g e z ip y iy e c e k a r a m ış t ır . B u s ü r e ç t e h a y a t t a k a lm a k iç in k ö p e k , k e d i, fa r e , h a t t a in s a n e t i b ile y e m e k z o r u n d a k a la n la r o lm u ş t u r . Bu d u ru m 16 b e r a b e r in d e b u la ş ıc ı h a s t a lık la r ı g e t ir m iş t ir . A ç k a la n , b a ğ ış ık lık S u n i a ç lık s ü re c in i a tla ta ra k h a y a tta k a la b ile n p e k ç o k k iş i a n ıla rın d a o s ü re ç te a ç lık ta n h e m e n h e m e n b ü tü n a ile b ire y le rin i k a y b e ttik le rin i k e n d ile rin in is e o z o r ş a rtla rd a n a s ıl h a y a tta k a ld ık la rın a ş a ş ırd ık la rın ı d ile g e tirm iş tir. Ş u p e k e y J a rm a g a m b e to v a (A k lö b e , Ç a lk a r ilç e s i, T o g ıs k ö y ü ) b u n la rd a n b irid ir. B k z . (N u rlıb e k 2 0 0 9 :1 3 1 ). 17 BOAK 16 M İh a il İv a n o v iç K a lin in : B o lş e v ik D e v rim c i. 1 9 19 -19 4 6 y ılla rı a ra s ın d a Y ü k s e k S o v y e t P re z id y u m u B a ş k a n lığ ı y a p m ış tır. 344 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N Tablo 5 : 1 9 3 0 - 1 9 3 1 Y ılla r Y ı l l a r ı A r a s ı n d a Ç in 'e G ö ç E d e n K a z a k N ü f u s u K u la k la r v e B a y la r O rta S ın ıf (N u rlıb e k 2 0 0 9 :9 6 ) F a k irler K o lh o zcu G en el 1930 3510 5039 4463 2290 15 302 1931 7542 3606 14 840 8469 34 457 11052 8645 19303 10 759 49 759 İki yılda s is t e m le r i ç ö k e n K a z a k h a lk ı b u la ş ıc ı h a s t a lık la r ile d e m ü c a d e le e d e m e m iş t ir . B u s ü r e ç t e ç o k s a y ıd a K a z a k h iç b ir s a ğ lık h iz m e t i a la m a d ık la r ı iç in h a s t a la n a r a k h a y a t ın ı k a y b e t m iş t ir . S u n i a ç l ı k s ü r e c in d e K a z a k n ü fu s u n u n a z a lm a s ı n d a , K a z a k i s t a n d ı ş ı n a y a p ı la n g ö ç le r d e e t k ili o lm u ş t u r . N ü fu s u n d ö r t t e b ir i h a y a t t a k a lm a k u m u d u y la y u r t d ış ın a g ö ç e t m iş t ir . G id e n le r in 6 1 6 b in i g e r i d ö n m e m iş t ir , 4 1 4 b in i is e d a h a s o n r a K a z a k i s t a n ’a g e r i d ö n m ü ş t ü r . U z m a n l a r a g ö r e d ö n m e y e n 2 0 0 b i n e y a k ı n i n s a n Ç i n ’e , M o ğ o l i s t a n ’a , A f g a n i s t a n ’a , İ r a n ’a v e T ü r k i y e ’y e g ö ç e t m i ş t i r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 7 3 ) . A ş a ğ ı d a k i t a b l o d a i k i y ı l i ç e r i s i n d e s a d e c e Ç i n ’e g ö ç e d e n K a z a k l a r ı n s a y ı s ı y e r a lm a k t a d ır . B u n la r d a h a ç o k D o ğ u K a z a k is t a n v e Ye d i S u b ö lg e s i K a z a k la r ıd ır . B u n u n d ı ş ı n d a G ü n e y K a z a k i s t a n i l e M a n g ı s t a v ’d a n İ r a n ’a g e ç e n K a z a k l a r ı n s a y ıs ı d a a z d e ğ ild ir ( N u r lıb e k 2 0 0 9 :9 3 ) . S o v y e t h ü k ü m e t i t a r a fın d a n 1 9 2 5 -1 9 2 9 a r a s ın d a t a t b ik e d ile n S o v y e t le ş t ir m e p o lit ik a s ı b a ş a r ıs ız lık la s o n u ç la n m ış t ır . K a z a k h a lk ı t a m a m e n y ö n e t ic ile r in b a ş a r ıs ız lık la r ı y ü z ü n d e n ç o k a c ı b ir s ü r e ç y a ş a m ış t ır . Ö y le k i b ir b u ğ d a y t a n e s in e m u h t a ç k a la n K a z a k h a lk ı, a ç lık y ılla r ın d a k ö p e k , k e d i v e h a t t a in s a n e t i d a h i y e m e k z o r u n d a k a lm ış t ır . B ü t ü n b u n la r y a ş a n ır k e n h ü k ü m e t t a r a fın d a n K a z a k h a lk ın a y a r d ım e li u z a t ılm a m ış t ır . Z o r l a S o v y e t l e ş t i r i l m e s ü r e c i n d e K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n l a r v e h ü k ü m e t i n y a p t ı ğ ı h a t a l a r ü z e r i n e 4 T e m m u z 1 9 3 2 ’d e S S C B K a z a k i s t a n Ü l k e K o m ü n i s t P a r t i s i n e , G o l o ş e k i n ’e M u s r e p o v , G a t a u l i n , D a v l e t k a l i y e v , A l t ı n b e k o v ; K u v a m ş e v b ir m e k t u p ” ( B e ş lin in M e k t u b u ) g ö n d e r m iş t ir . M e k t u p t a S o v y e t y ö n e t im in in b u s ü r e ç t e v a d e t t ik le r i ile s o n u ç t a o r t a y a ç ık a n la r ın ç o k fa r k lı o ld u ğ u , K a z a k i s t a n ’d a b u s ü r e ç s o n u n d a h a y v a n s a y ı s ı n ı n a z a l d ı ğ ı v e a ç l ı ğ ı n b a ş g ö s t e r d i ğ i d ile g e t ir ile r e k S o v y e t h ü k ü m e t in in S o v y e t le ş t ir m e u y g u la m a s ı s o r g u la n m ış t ır . S o v y e t y ö n e t im i t a r a fın d a n m e k t u p t a im z a s ı o la n b e ş k iş i, z e n g in t a r a ft a n v e m illiy e t ç i e ğ ilim li k iş ile r o la r a k s u ç la n m ış t ır . O n la r ı p a r t id e n ih r a ç e t m e , c e z a la n d ır m a g ü n d e m e g e lm iş t ir . B u ş e k ild e p s ik o lo jik b a s k ıy a m a r u z k a la - 19 M e k tu p m e tn in in ta m a m ı iç in b k z . (İb ra g im -T ü rk 3 0 1 6 :1 9 -2 8 ). 345 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R c a k la r ın ı t a h m in e t m e y e n D a v le t k a liy e v , M u s r e p o v , A lt m b e k o v v e K u v a n ış e v ( G a t a u l i n o t a r i h l e r d e g ö r e v l e n d i r m e i l e i l d ı ş ı n d a d ı r ) 1 1 - 1 2 T e m m u z 1 9 3 2 ’d e h a t a y a p t ık la r ın ı, b u m e k t u b u y a z a r a k s u ç iş le d ik le r in i k a b u l e d e n b ir d ile k ç e ile ö z ü r d ile m e k z o r u n d a k a lm ış t ır . B u ö z ü r d ile k ç e s in in a r d ın d a n 15 T e m m u z 1 9 3 2 'd e K a z a k Ü lk e K o m it e s i v e Ü lk e İç i K o n t r o l K o m is y o n u n u n b ir le ş m iş m e c l i s i n d e o n l a r ı n s u ç u a f f e d i l m i ş t i r . M e k t u p l a i l g i l i i s e K a z a k i s t a n ’d a k i s o s y a lis t y a p ıla n m a n ın b a ş a r ıla r ım g ö lg e le m e y e ç a lış a n , k a z a n ım la r ı g ö r m e z d e n g e lip , s a d e c e o lu m s u z lu k la r ı g ö s t e r e n , Ü lk e K o m ü n is t K o m it e s in in y a p t ığ ı b ü t ü n iş le r i y e r s iz e le ş t ir e n b ir b e lg e d e ğ e r le n d ir m e s i y a p ılm ış t ır ( T ü r k -İ b r a h im 2 0 1 6 : 2 9 ) . S o v y e t h ü k ü m e t i a ç lık s ü r e c in d e y a ş a n a n la r a t a m a m e n k u la k la r ın ı t ık a m ış t ır . O y s a K a z a k S o v y e t id a r e c ile r i v e m illiy e t ç i K a z a k a y d ın la r ı o la y la r ile ilg ili S t a l i n ’e m e k t u p l a r y a z a r a k d u r u m u n v e h a m e t i n i d i l e g e t i r m i ş t i r . B u b a ğ l a m d a T u r a r R ı s k u l o v ’u n S t a l i n ’e 2 9 E y l ü l 1 9 3 2 ’d e v e 9 M a r t 1 9 3 3 ’t e y a z d ı ğ ı m e k t u p l a r b i l i n m e k t e d i r ( A l d a j u m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 7 5 ) . R ı s k u l o v , S t a l i n ’e m e k t u b u n d a K a z a k i s t a n ’d a k i a ç l ı k i ç i n b ü t ç e a y r ı l m a s ı n ı v e K a z a k i s t a n ’d a a ç l ı k y a ş a y a n l a r a y a r d ım d a b u lu n u lm a s ın ı t a le p e t m iş t ir . K e n d is i d e a ç lık t a n v e h a s t a lık t a n k ır ıla n y ü z le r c e K a z a k ç o c u ğ u n u n y e t im h a n e le r e y e r le ş t ir ilm e s in e y a r d ım c ı o lm u ş t u r ( N u r h b e k 2 0 0 9 : 1 3 0 ) . G o lo ş e k in s iy a s e t i n e t ic e s in d e y a ş a n a n v e k ır g ın ın s ır a d a n b ir d u r u m o ld u ğ u T u r a r R ı s k u l o v ’u n a ç lık o lm a d ığ ı, K a z a k h a lk ın a y ö n e lik b ir s o y k ır ım S t a l i n ’e y a z d ı ğ ı m e k t u p t a n 2 0 d a a n la ş ılm a k t a d ır . R ı s k u l o v m e k t u b u n d a , K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n l a r ı s o n d e r e c e m a n t ı k l ı b i r ş e k ild e d ile g e t ir m e k t e , y a ş a n a n v e h a m e t i o r t a y a k o y m a k t a d ır . H ü k ü m e t in b u d u r u m a b îr d u r d e m e s in i, ö n le m a lm a s ın ı t a le p e t m e k t e d ir . M e k t u p t a a ç lığ ın v e s a lg ın ın h e r g e ç e n g ü n a r t t ığ ı d ile g e t ir ilm e k t e d ir . R ıs k u lo v , b ö lg e b ö lg e h a y a t ın ı k a y b e d e n le r in s a y ıla r ın ı v e r m e k t e d ir . A ç lık t a n k ı r ı la n K a z a k la r ı n b a ş k a b ö lg e le r e g ö ç e t m e k iç in is t a s y o n la r a y ığ ıld ığ ın d a n v e is t a s y o n la r d a h a y a t la r ı n ı k a y b e t t i ğ i n d e n b a h s e t m e k t e d i r . Ö z e l l i k l e d e T o r g a y ’d a a ç l ı ğ ı n ç o k y ı k ı c ı b o y u t la r a u la ş t ığ ın ı b ild ir m e k t e d ir . K ö p e k le r i, k e d ile r i, k ü ç ü k k e m ir g e n le r i y i y i p b i t i r e n i n s a n l a r d a n b a h s e d e r e k K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n a ç h k t r a j e d i s i n i n v e h a m e t in i o r t a y a k o y m a k t a d ır . H a t t a in s a n e t i y iy e n le r d e n d e b a h s e t m e k t e d i r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 7 5 - 2 7 6 - 2 7 7 ) . İk t id a r d a k i s e k iz y ıl b o y u n c a “K ü ç ü k E k im D e v r im i”n i g e r ç e k le ş t ir m e k iç in u ğ r a ş a n G o lo ş e k in , h a lk a ç lık t a n k ır ılıp , y u r d u n u b ır a k ıp k a ç a r k e n “b u n u n n o r m a l, b e k le n ile n b ir d u r u m o ld u ğ u n u , z ir a K a z a k la r ın y e r le ş ik h a y a t ı s ü r - d ü r e m e d ik le r in i ” ifa d e e d e r e k , y a ş a n a n la r ı K a z a k h a lk ın ın “ b e c e r ik s i z li ğ i” o la r a k d e ğ e r le n d ir m iş t ir . A y r ıc a a ç h k k u r b a n la r ın ı a ç ık la r k e n , s o s y a liz m r u lu ş u n u n k u r b a n s ız g e r ç e k le ş m e y e c e ğ in in a lt ın ı ç iz m iş t ir ( T ü r k -İb r a h im 2 0 1 6 : 2 0 0 -2 0 1 ) . K e n d is i d e r e p r e s s iy a k u r b a n ı b ir a ile n in ç o c u ğ u 20 346 M e k tu p m e tn i iç in b k z . (A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 75 -27 6-2 77 ). ku o la n yazar KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N V a le r iy F e d e r o v iç M ih a y lo v 21 G o lo ş e k in ile ilg ili ş u n la r ı s ö y le m iş t ir . " K a z a k la r ı i n s a n d a n s a y m ı y o r d u . K a z a k i s t a n ’a g e l i r g e l m e z , i l k i c r a a t ı ‘B u r a d a S o v y e t h ü k ü m e t i k u r u l m a m ı ş t ı r . B u y ü z d e n K ü ç ü k E k i m D e v r i m i ’n i g e r ç e k l e ş t i r m e l i y i z . ’ o l m u ş t u r . K a z a k i s t a n ’ı n i d a r e s i n d e b u l u n d u ğ u y e d i y ı l d a b i r d e f a o l s u n b a ş k e n t in s ın ır la r ın d a n ç ık m a m ış t ır . T a ş r a d a k i in s a n la r ın h a y a t ı o n u h iç ilg il e n d i r m e m i ş t i r .” ( T ü r k - İ b r a h i m 2 0 1 6 : 2 1 4 ) . G o lo ş e k in 1 9 3 3 y ılın ın b a ş ın d a g ö r e v d e n a lın m ış t ır . 1 9 3 3 -1 9 3 8 y ılla r ın d a K a z a k i s t a n ’d a b i r i n c i s e k r e t e r o l a r a k L . İ . M i r z o y a n is e g ö r e v y a p m ış t ır . O n u n d ö n e m in d e ( 5 A r a lık 1 9 3 6 ) K a z a k O t o n o m C u m h u r iy e t i S o v y e t le r B ir liğ i c u m h u r i y e t l e r i n d e n b i r i o l m u ş t u r ( Jü s i p , P a k , P a k 2 0 1 0 : 7 1 ) . B u d ö n e m d e K a z a k i s t a n ’d a n g ö ç ü p g i d e n l e r i n t e k r a r ü l k e y e d ö n m e s i i ç i n ç e ş i t l i f a a l i y e t l e r y ü r ü t ü l m ü ş t ü r . A n c a k b u d e f a d a 1 9 3 8 ’d e “ Ja p o n a j a n l a r ı ” v e “ m i l l i y e t ç i f a ş i s t l e r ” ile m ü c a d e le s ü r e c i b a ş la m ış t ır . “H a lk d ü ş m a n la n ile m ü c a d e le ” fa a liy e t i y ü r ü t ü lm ü ş t ü r . A n c a k n e ilg in ç t ir k i S o v y e t h ü k ü m e t in in g ö lg e s i s t a t ü s ü y l e K a z a k i s t a n ’d a b ü y ü k b i r k ı r g ı n a s e b e b i y e t v e r e n G o l o ş e k i n d e d a h a s o n r a M ir z o y a n d a S o v y e t s is t e m i t a r a fın d a n t u t u k la n a r a k k u r ş u n a d iz ilm iş t ir ( A l d a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 7 3 -2 7 4 ) . A ç l ı k y ı l l a r ı n d a ö l e n l e r i n s a y ı s ı n ı k e s i n l e ş t i r m e k i ç i n 5 O c a k 1 9 3 7 ’d e S o v y e t l e r B ir liğ i g e n e lin d e n ü fu s s a y ım ı y a p ılm ış t ır . A n c a k b u n ü fu s s a y ım ı b ilg ile r in in y a y ım la n m a s ın a y a s a k k o n u lm u ş t u r . B ir s ü r e s o n r a b u s a y ım d a g ö r e v li o la n k iş ile r s u ç la n a r a k t u t u k la n m ış t ır . B u s a y ım d a 1 9 3 0 -1 9 3 7 y ılla n a r a s ın d a k ı n la n h a lk ın s a y ıs ı n e t o la r a k b e lir t ild iğ in d e n , s a y ım a d a ir b ilg ile r in y a y ım la n m a s ı v e a r a ş t ır ılm a s ı y a s a k la n m ış t ır . S o v y e t t a r ih y a z ıc ılığ ın d a 5 O c a k 1 9 3 7 s a y ı m ı h a t a lı o la r a k d e ğ e r le n d ir ilip ü s t ü k a p a t ılm ış t ır ( N u r lı b e k 2 0 0 9 :1 2 4 - 1 2 5 ) . T . R ıs k u lo v , N . N u r m a k o v , O . İ s a y e v g ib i k iş ile r in b u k o n u y la ilg ili y e t k ilile r e y a z d ık la r ı b ü t ü n e v r a k la r , m a lu m a t la r “G iz li D o s y a ” o la r a k a r ş iv le n e r e k h a s ı- r a lt ı e d i l m i ş t i r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 1 4 ) . S o v y e t H ü k ü m e t i t a r a fın d a n ik in c i a ç lık s ü r e c i ile ilg ili h e r ş e y , K a z a k is t a n b a ğ ım s ız o la n a k a d a r g iz li t u t u lm u ş t u r v e b u k o n u d a k o n u ş m a k y a s a k la n m ış t ı r . K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n a ç l ı k a d e t a b i r s ı r o l a r a k s a k l a n m ı ş t ı r . 1 9 2 9 - 1 9 3 3 y ı l l a r ı a r a s ı n d a K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n a ç l ı ğ ı n t a m a m e n s u n i n i t e l i k t e o l d u ğ u v e p la n lı b i r ş e k ild e , in s a n e liy le y a p ıld ığ ı a n c a k S o v y e t le r B ir liğ i d a ğ ılm a k ü z e r e ik e n v e d a ğ ıld ık t a n s o n r a d ile g e t ir ile b ilm iş t ir . 1 9 2 1 -2 2 y ılla r ın d a y a ş a n a n a ç h k v a k a s ı S o v y e t t a r ih y a z ıc ılığ ın d a n a s ıl k i y e r a lm a d ıy s a , b u ik in c i a ç h k s ü r e c i 21 G a z e te c i, a ra ş tırm a c ı y a z a r V a le riy M ih a y lo v , K a z a k is ta n 'd a M a y ıs 1 99 0'd a S S C B ’n in s o n C u m h u r b a ş k a n ı M ih a il G o rb a ç o v ’ u n s a n s ü rü k a ld ırm a s ın d a n h e m e n s o n ra y a y ım la n a n H ro n ik a V e lik o g o D ju ta (B ü y ü k A fe tin K ro n o lo ji) a d lı k ita b ın y a z a rıd ır. Y a z a rın a n n e v e b a b a s ın ın a ile s i 1 93 1'd e b ü tü n m a lla rın a e l k o n u la ra k K a z a k is ta n 'a s ü rü lm ü ş tü n Y a z a r K a z a k is ta n 'd a b irb irin i ta n ıy a ra k e v le n e n b u ç ittin ç o c u ğ u o la ra k 1 94 6'da K a ra g a n d ı'd a d ü n y a y a g e lm iş tin A s le n R u s y a lı o la n a ile s in in K a z a k is ta n 'a g e liş h ik a y e s in i m e ra k e d ip a ra ş tırd ığ ın d a a ile s in in S ta lin R e p re s s iy u s ın a m a ru z k a la n la rd a n o ld u ğ u n u ö ğ re n e re k a ile d ra m ım v e re p re s s iy a s ü re c in i k a le m e a lm ış tır. 347 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R d e y e r a lm a m ış t ır . A n c a k b u y ılla r y a ş a y a n la r ın h a fız a la r ın d a n h iç s ilin m e m iş t ir . G ü n ü m ü z d e is e K a z a k is t a n ' d a y ü r ü t ü le n s ö z lü t a r ih p r o je le r in d e o la y ın ş a h it le r i o g ü n le r i b ü t ü n g e r ç e k liğ iy le a n la t m a k t a d ır 2 2 ( K u r m a n g a liy e v a E r c i l a s u n 2 0 1 9 :5 2 - 5 3 ) . S o v y e t h ü k ü m e t in in 1 9 2 9 -1 9 3 3 y ılla r ı a r a s ın d a u y g u la d ığ ı p o lit ik a s o n u c u n d a K a z a k b o z k ır la r ı b ilin ç li o la r a k b o ş a lt ılm ış t ır . A ç b ır a k ıla r a k ö ld ü r ü le n Ka z a k la r ın y u r d u n a d a h a ç o k R u s g e t ir ile r e k y e r le ş t ir ilm iş t ir . G ü n ü m ü z d e b e l g e l e r K a z a k l a r a ç lı k t a n ö lü r k e n a y n ı c o ğ r a fy a d a y a ş a y a n R u s l a r ı n h i ç b i r s ı k ı n t ı ç e k m e d i ğ i n i o r t a y a k o y m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n a ç l ı ğ ı n m e r k e z d e n p la n la n a n b ir “a ç lık s o y k ır ım ı” o ld u ğ u n u s ö y le m e k m ü m k ü n d ü r ( İ b r a h im - T ü r k 2 0 1 6 :8 - 9 ) . Ya b a n c ı a r a ş t ır m a c ıla r d a n R . K o n k v e s t a ç lık y ılla r ın d a Ö le n K a z a k s a y ıs ın ı 1 m ily o n o ld u ğ u n u ifa d e e t m iş t ir . M . B . O lc o t t is e b u s a y ın ın 2 m ily o n o ld u ğ u n u s ö y l e m e k t e d i r ( N u r l ı b e k 2 0 0 9 : 1 4 2 ) . J. A b i l k o j i n , M . K o z ı b a y e v , M . T a t i m o v i s e a r a ş t ır m a la r ın d a a ç lık y ılla r ın d a 2 1 0 0 0 0 0 in s a n ın h a y a t ın ı k a y b e t t iğ in i, b u n l a r ı n 1 7 5 0 0 0 0 ’i n i n K a z a k l a r o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş t i r ( N u r l ı b e k 2 0 0 9 : 1 3 3 ) . 3. Kazakistan’da Kızıl Kırgm/Aydın Katliamları 1 9 2 0 ’l i v e 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r ı n s o n u n d a S t a l i n y ö n e t i m i , S o v y e t h ü k ü m e t i n i n f a a liy e t le r in i e n g e lle m e y e ç a lış t ık la r ı g e r e k ç e s i ile “h a lk d ü ş m a n ı ” o la r a k ila n e t t iğ i k iş ile r i y o k e t m e s iy a s e t in i y ü r ü t m ü ş t ü r . B ü t ü n T ü k d ü n y a s ın d a v e R u s y a ’d a y ü r ü t ü l e n b u “ h a l k d ü ş m a n ı a v ı ” K a z a k i s t a n ’d a d a p e k ç o k K a z a k e n t e le k t ü e lin in s u ç s u z y e r e y a r g ıla n m a s ın a , s ü r g ü n e g ö n d e r ilm e s in e v e k u r ş u n a d i z i l m e s i n e n e d e n o l m u ş t u r . S t a l i n ’i n m u t l a k s u r e t t e y o k e t m e y e k a r a r v e r d i ğ i , 2 0 ’l i y ı l l a r d a y a r g ı l a n ı p c e z a l a r ı n ı ç e k m i ş , s e r b e s t b ı r a k ı l m ı ş m i l l i y e t ç i v e y e n i l i k ç i K a z a k a y d ı n l a r ı b i l e 3 0 ’l u y ı l l a r d a t e k r a r t a k i b e u ğ r a y ı p t u t u k l a n a r a k S t a l i n ’i n K ı z ı l T e r o r ’ü n d e n k u r t u l a m a m ı ş t ı r . H a t t a S o v y e t H ü k ü m e t i ’n i n ilk y ılla r ın d a A la ş O r d a h a r e k e t in e k a t ıla n la r a ç ık a r ıla n a ffa b a k m a k s ız ın , o n la r ın d a h a s o n r a h iç b ir s iy a s i fa a liy e t e k a t ılm a d ık la r ı g ö r m e z d e n g e lin e r e k , b u m illiy e t ç i e n t e le k t ü e lle r in t a n ın m ış t e m s ilc ile r i c e z a y a ç a r p t ır ılm ış t ır . O y s a A l a ş O r d a ’n ı n t a n ı n m ı ş v e b a ş a r ı l ı a y d ı n l a r ı t u t u k l a n a n a k a d a r s a d e c e K a z a k h a lk ı iç in ç a lış m ış , ilim v e k ü lt ü r ü n ç e ş it li a la n la r ıy la m e ş g u l o lu p ö n e m li e s e r le r o r t a y a k o y m u ş t u r . S o v y e t le r B ir liğ in d e K ız ıl K ır g ın s ü r e c in d e fa r k lı k u r u m la r t a r a fın d a n fa r k lı c e z a la r u y g u la n m ış t ır . B u c e z a la r ö z e llik le r i b a k ım ın d a n a ğ ır c e z a la r ( id a m v e k u ş u n a d iz m e ) , k a m p v e h a p is c e z a la r ı, s ü r g ü n v e s e v k c e z a la r ı g ib i s ın ıfla n d ı r ı l m ı ş t ı r ( B u r a n 2 0 0 7 : 5 7 ) . S t a l i n ’i n I . v e I I . A y d ı n T a s f i y e s i s ü r e c i n d e g e n e l lik le k u r ş u n a d iz m e c e z a la r ı u y g u la n m ış t ır . 22 346 M e k e m ta s M ırz a h m e tu lı ’ n ın a n ıs ı iç in b k z . (K u rm a n g a liy e v a E rc ila s u n 2 0 1 9 : 5 3). KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N N K V D n v e G U L A G 2 ' k a fe s le r in d e h iç b ir s u ç u o lm a y a n m ily o n la r c a in s a n h a y a t ın ı k a y b e t m iş t ir . P e k ç o k e t n ik u n s u r r e jim la r ın d a n s ü r ü lm ü ş , b ir k ıs m ı b u t a r a fın d a n y a ş a d ık la r ı v a t a n in s a n lık d ış ı s ü r g ü n le r d e y o lla r d a h a y a t ın ı k a y b e t m iş t ir . K a z a k i s t a n ’d a r e p r e s s i y a s ü r e c i , i l k o l a r a k S o v y e t l e r B i r l i ğ i K o m ü n i s t P a r t i s i ’n i n u lu s t e m s ilc ile r in in k a t ılım la r ıy la 1 9 2 3 ’t e M o s k o v a ’d a g e r ç e k l e ş e n IV. t o p la n t ıs ın d a n s o n r a ç o k s e r t b ir ş e k ild e y ü r ü t ü lm ü ş t ü r . T o p la n t ıy a k a t ıla n - la r B o lş e v ik le r in m illi s iy a s e t in e k a r ş ı o la n la r ın v e e n b a ş t a “ y e r li k a d r o la r ın ” “ m illiy e t ç ilik ” b a k ış a ç ıs ın ı, S S C B T ü r k h a lk la r ın ın k o n fe r a n s ın ı y a p m a k h a k - k ın d a k i z a r a r lı id e a lle r in in h a t a la r ın ı a y ıp la m a iş in e g ir iş m iş t ir . B u “h a t a la r a ” d ü ş e n le r a r a s ın d a K a z a k la r d a t e s p i t e d i l m i ş t i r . T a t a r i s t a n ’ı n t a n ın m ış v a t a n s e v e r i v e ile r i g e le n le r in d e n o la n , o s ır a la r d a t u t u k la n a n M ir s e y it S u l t a n G a liy e v ile b a ğ la n t ı k u r d u ğ u iç in s u ç la n a n T u r a r R ıs k u lo v s e r t b ir t e n k id e u ğ r a m ış t ır . B u d ö n e m d e m illiy e t ç i e n t e le k t ü e lle r s is t e m t a r a fın d a n t a k ib e a l ı n a r a k y o k e d i l m e y e b a ş l a n m ı ş t ı r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 1 1 - 4 1 2 ) . S o v y e t y ö n e t im in e k a r ş ı o lm a m a s ın a r a ğ m e n , S t a lin v e u y g u la d ığ ı p o lit ik a la r ı d o ğ r u b u lm a y a n , o n d a n fa r k lı d ü ş ü n e n h e r k e s s is t e m t a r a fın d a n y o k e d ilm iş t ir . B u s ü r e ç t e S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı o la n m illiy e t ç ile r i ö r g ü t le d iğ i g e r e k ç e s iy le 2 0 ’l i y ı l l a r d a S . S e y f u l l i n , S . M e n d e ş e v , S . K o j a n o v g i b i a y d ı n l a r s u ç l a n m ı ş t ı r ( A l d a j u m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 1 7 ) . M i l l i y e t ç i l e r l e m ü c a d e l e 2 0 ’l i y ı l l a r ı n ik in c i y a r ıs ın d a ç o k ş id d e t le n m iş t ir . B u s ır a d a b ö y le “s u ç la m a la r la ” a y ıp la n a n K o m ü n i s t P a r t i B ö lg e K o m i t e s i n in ö n c e k i s e k r e t e r i S . K o ja n o v , H a lk E ğ i t i m K o m is e r i S . S a d u v a k a s o v , K a z a k S o v y e t C u m h u r iy e t i M e r k e z Yü r ü t m e K o m i t e s i B a ş k a n ı J. M ı n b a y e v g ö r e v l e r i n d e n a l ı n m ı ş t ı r . 1 0 y ı l s o n r a K o j a n o v e s k i “ s u ç l a r ı” i ç i n “ h a l k d ü ş m a n ı” o la r a k t u t u k la n m ı ş t ı r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 1 7 ). 1 9 2 8 y ıh s o n u n d a u y d u r m a s u ç la m a la r la “b u r ju v a m illiy e t ç ile r i” o la r a k a d la n d ı r ı l a n 4 4 k i ş i t u t u k l a n m ı ş t ı r . B u s ü r e ç 1 9 3 0 ’a k a d a r d e v a m e t m i ş t i r . O G P U ’n u n o n la r la ilg ili u y d u r m a s u ç la m a la r ı ş u n la r d ır : S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı o lm a ; G ü n e y ’d e B u h a r a ’d a B a s m a c ı l ı k 22 5 43’ı y ö n e t e n s o n r a s ı ğ ı n m a c ı o l a n Z e k i V e i i d i i l e b a ğ l a n t ı k u r m a k ; F e r g a n a ’d a k i B a s m a c ı l a r i l e i ş b i r l i ğ i y a p m a k ; S o v y e t h ü k ü m e t in in g ö r e v lile r in e k a r ş ı d ir e n m e k iç in g e n ç le r i ö r g ü t le m e k ; g e n ç le r d e n 23 İç İş le ri H a lk K o m is e rliğ i. 24 K a m p la r B a ş İd a re s i. 25 B a s m a c ılık : T ü rk is ta n 'd a , ö z e llik le d e g ü n ü m ü z Ö z b e k is ta n s a h a s ın d a 1 91 7-19 34 a ra s ın d a a ra lık la rla S o v y e t İd a re s in e k a rş ı d ire n iş g ö s te re n s ila h lı k u v v e tle rin y ü rü ttü ğ ü d ire n iş h a re k e tid ir. E n v e r P a ş a 'n ın g e lip b a ş a g e ç m e s iy le B a s m a c ı H a re k e ti d a h a d a ş id d e tle n m iş tir. O n u n y ö n e ti m in d e T ü rk is ta n 'd a S o v y e t g ü ç le rin e k a rş ı m u k a v e m e t d a h a p la n lı b ir ş e k ild e y ü rü tü lm ü ş tü r. B u h a re k e tin te k g a y e s i “ T ü rk is ta n T ü rk is ta n lıla rın d ır ” s lo g a n ın d a b e lirtild iğ i ü z e re T ü rk is ta n 'ı R u s la rd a n k u rta ra ra k is tik la lin e k a v u ş tu rm a k tır. A n c a k E n v e r P a ş a 'n ın ö lü m ü v e S ta lin ’ in z o rb a tu tu m u n e tic e s in d e 1 93 4 ’ te b u h a re k e t S o vy e t g ü ç le ri ta ra fın d a n ta m a m e n b a s tırılm ış tır. A y rın tılı b ilg i iç in b k z . (H a y it 2 0 0 6 ); ( H a y it 1 9 9 5 :2 7 5 -2 8 6 ); (D o n u k 1 99 2:1 07 -10 8); (Y e ş ilo t-ö z d e m ir 2 01 1: 2 7 9 -3 0 ). 349 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R a s k e r î b ir lik k u r m a k ; z e n g in le r le d a h a s ık ı iliş k i k u r m a k iç in “A lk a ” d e r n e k le r in i k u r m a k ; y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir m e fa a liy e t le r in i e n g e lle m e k ; h a lk ı S o v y e t h ü k ü m e t i n e k a r ş ı d i r e n i ş e ç a ğ ı r m a k ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 1 4 ) . B u s ü r e ç t e A l a ş O r d a ' n m e s k i ü y e l e r i , o n l a r ı n i ç i n d e A . B a y t u r s ı n o v , M . D u v l a t o v , M . Ju m a b a y e v , ) . A y m a v ı t o v , H . G a b b a s o v t u t u k l a n m ı ş t ı r . J. A y m a v ı t o v , H . G a b b a s o v , A . B a y d ild in , D . A d ilo v , G . B ir im ja n o v k u r ş u n a d iz m e c e z a s ın a ç a r p t ır ılm ış , d i ğ e r le r in e d e ğ iş ik s ü r e le r d e h a p is c e z a s ı v e r ilm iş t ir . O n la r ın b a z ıla r ı ( M . D u v l a t o v ) l a g e r l e r d e h a y a t ı n ı k a y b e t m i ş , k a l a n l a r ı ( B a y t u r s ı n o v , Ju m a b a y e v ) c e z a l a r ı n ı ç e k t i k t e n s o n r a 1 9 3 7 ’d e A l a ş O r d a f a a l i y e t l e r i n e k a t ı l d ı k l a r ı i ç i n i k i n c i d e f a t u t u k l a n a r a k 1 9 3 7 - 1 9 3 8 ’d e k u r ş u n a d i z i l m i ş t i r . M i l l î e n t e l e k t ü e l l e r d e n M . T m ı ş b a y e v . H . D o s m u h a m e d o v , J. D o s m u h a m e d o v , J. A k b a y e v i l e b a ş l a y a n b i r g r u p ( 4 0 ’a y a k ı n k i ş i ) 1 9 3 0 y ı h E y l ü l - K a s ı m a y l a r ı n d a t u t u k l a n m ı ş t ı r . A r d ı n d a n o n l a r ı n 1 5 ’i ( M . T m ı ş b a y e v , J. A k b a y e v , H . D o s m u h a m e d o v , J. D o s m u h a m e d o v , K . K e m e n g e r o v , J. K u d e r i n , K . T o k t a b a y e v v e d i ğ e r l e r i ) R u s y a ’y a s ü r g ü n e g ö n d e r ilm iş t ir . T a m a m ı t e k r a r d a n r e p r e s s iy a y a m a r u z k a lıp 1 9 3 7 -1 9 3 8 y ılla r ın d a k u r ş u n a d i z i l m i ş t i r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 1 8 ) . R e p r e s s i y a n ı n e n ş i d d e t l i y ü r ü t ü l d ü ğ ü 1 9 3 7 - 1 9 3 8 y ı l l a r ı n d a K a z a k i s t a n ’d a m a h k e m e e d ile n v e k a t le d ile n “h a lk d ü ş m a n ı” o la r a k n it e le n d ir ile n le r s a ğ c ı o p o r t ü n is t le r ile T r o ç k is t le r in , b u r ju v a m illiy e t ç ile r in in fa a liy e t le r in e k a t ılm a la r ı s u ç l a m a s ı y a n ı n d a , ç o ğ u n l u k l a e k o n o m i d e k i a k s a k l ı k l a r ı v e ö z e l l i k l e 1 9 3 0 ’l u y ılla r ın b a ş ın d a k i S o v y e t y ö n e t im in in y a n lış u y g u la m a la r ım d ille n d ir d ik le r i i ç i n s u ç l a n m ı ş t ı r . M e s e l a , 1 9 3 8 ’d e A l m a t ı E y a l e t K o m i t e s i i l e K o m ü n i s t P a r t i K o m i t e s i n i n B i r i n c i S e k r e t e r i J. S a d u v a k a s o v ’a , y a z a r S . S e y f u l l i n ’e , H a l k E ğ i t i m K o m i s e r l i ğ i n i n B a ş k a n ı T . Jü r g e n o v ’a v e d a h a p e k ç o k k i ş i y e K a r a k u m ’d a , I r g ız , S a n s u v v e b a ş k a y e r le r d e S o v y e t h ü k ü m e t in in u y g u la m a la r ın a k a r ş ı y a p ıla n “k a lk ış m a la r ı o r g a n iz e e t m e k ” s u ç u is n a t e d ilm iş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 1 6 ) . K o m ü n is t P a r t i, m e r k e z i o t o r it e y i g ü ç le n d ir m e k v e a v u lla r ı S o v y e t le ş t ir m e iş in i h ız la n d ır m a k , g e r ç e k t e o lm a y a n “m illiy e t ç i b lo k la r ı” v e “a ş ır ı a n t is o v y e t b ir lik le r i” z ih in le r d e n s ilm e k iç in , y a la n s u ç la r is n a t e d e r e k e n t e le k t ü e lle r e z a r a r v e r m e y e ç a l ı ş m ı ş t ı r . K a z a k i s t a n ’d a k i K o m ü n i s t l e r a r a s ı n d a b i r l i k v e b e r a b e r lik o lm a y ış ın ı t e n k it e d ip , o n la r a m illiy e t ç ilik s u ç u is n a t e t m iş t ir . K a z a k k o m ü n is t le r i ile ilg ili “g ü v e n ilm e z ” o ld u k la r ı d ü ş ü n c e s in i z ih in le r e y e r le ş t i r e r e k k e n d i h a t a lı u y g u la m a la r ın ın s o r u m lu lu ğ u n u a lm a y ıp s u ç u o n la r ın ü z e r i n e a t m ı ş t ı r . K a z a k i s t a n ’d a p a r t i v e S o v y e t y e r l i y ö n e t i c i l e r i n i n h e m e n h e p s i r e p r e s s iy a y a u ğ r a m ış t ır . T e k id e a lle r i K a z a k h a lk ın ı g e liş t ir m e k v e y ü k s e lt m e k o la n a y d ın la r ın e s k i fa a liy e t le r i y e n id e n g ü n d e m e g e t ir ilm iş t ir . Ö z e llik le K a z a k h a lk ın ın 1 9 2 9 -1 9 3 3 y ılla r ı a r a s ın d a a ç lık t a n k ır ılm a s ın a d a y a n a m a y a n v e b u d u r u m a çö zü m b u lm a y a ç a lış a n v e h ü k ü m e t i b u k o n u d a e le ş t ir e n K a z a k e n t e le k t ü e lle r i S o v y e t y ö n e t im in in h e d e fi o lm u ş t u r . 350 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N R u s y a S o v y e t F e d e r a l S o s y a lis t C u m h u r iy e t le r H a lk K o m is e r le r i B ir liğ i B a ş k a n Ya r d ım c ıs ı T u r a r R ıs k u lo v , S o v y e t S o s y a lis t C u m h u r iy e t le r B ir liğ i B ü t ü n R u s y a M e r k e z Yü r ü t m e K o m it e s i S e k r e t e r Ya r d ım c ıs ı N . N u r m a k o v v e K a z a k S o v y e t C u m h u r i y e t i M e r k e z Y ü r ü t m e K o m i t e s i B a ş k a n ı U . K u h m b e t o v ’u n b a ş ı ç e k t i ğ i “ n a s y o n a l - f a ş i s t l e r ” h a k k ı n d a “ K a z a k i s t a n ’ı S o v y e t R u s y a ’d a n b ö l m e k v e Ja p o n y a ’n ı n i d a r e s i n e v e r m e k i ç i n f a a l i y e t y ü r ü t m e k ” s u ç u u y d u r u lm u ş , o n l a r a “ Ja p o n - A l m a n c a s u s u ” i f t i r a s ı a t ı l m ı ş t ı r . S ö z k o n u s u k i ş i l e r i n kurdu ğ u s ö z d e b i r l i ğ i n R ı s k u l o v , N u r m a k o v , K o j a n o v v e K u h m b e t o v ’u n b a ş ı ç e k t i ğ i y ö n e t im m e r k e z in in , S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı m ü c a d e le y i t e ş v ik e t m e k v e a r t ı r m a k m a k s a d ı y l a h a l k d ü ş m a n l a r ı T r o ç k i , Z i n o v y e v , B u h a r i n v e R ı k o v ’u n b a ş ı ç e k t iğ i s a ğ c ıla r ın v e T r o ç k is t le r in d e v r im k a r ş ıt ı b ir liğ in in m e r k e z i ile s i y a s i b i r b l o k k u r d u ğ u i d d i a e d i l m i ş t i r . B u a m a ç l a K a z a k i s t a n ’d a k i a n t i s o v - y e t m illiy e t ç i b ir liğ in d iğ e r S o v y e t c u m h u r iy e t le r in d e k i b e n z e r b ir lik le r i ile iş b ir liğ i y a p t ığ ı, s iy a s i b a ğ la n t ıla r k u r d u ğ u s u ç la m a s ı y a p ılm ış t ır . S ö z d e b ir liğ in e s a s a m a c ı n ı n , S o v y e t h ü k ü m e t i n i y ı k m a k v e S S C B ’d e k a p i t a l i z m i , h a i n l e r i n k a lk ış m a la r ın ı, t e r ö r is t fa a liy e t le r i, c a s u s lu ğ u , s a b o t a jı g e r ç e k le ş t ir m e k o ld u ğ u i d d i a e d i l m i ş t i r . S o v y e t h ü k ü m e t i n i n s u ç l a m a l a r ı n a g ö r e , K a z a k i s t a n ’d a k i a n t is o v y e t m illiy e t ç i b ir lik , “d e v r im k a r ş ıt lığ ı v e fa s ız lığ ın ı” y a p m a k la , A lm a n v e Ja p o n h ü k ü m e t l e r i n i n b i r l i k l e r i i l e b a ğ l a n t ı k u r m a k l a s u ç l a n m ı ş t ı r . S ö z d e b ir liğ in , d o ğ r u d a n o n la r ın v e r d iğ i g ö r e v le r ile c a s u s lu k fa a liy e t in d e b u lu n d u ğ u , Ja p o n - A l m a n a j a n l a r ı y l a B e y a z g ö ç m e n l e r M u s t a f a Ş o k a y v e R a y ı m c a n M a r s e k o v ile a ja n lı k fa a liy e t i y ü r ü t t ü k le r i id d ia e d i lm i ş t i r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 8 - 2 9 ) . K a z a k i s t a n ’d a S o v y e t h ü k ü m e t i n i n k u r u l m a s ı n a e m e k v e r e n , i ç s a v a ş ’a k a t ıla n p e k ç o k S o v y e t h ü k ü m e t i d e s t e k ç is i a s ıls ız s u ç la m a la r a m a r u z k a lm ış v e y a r g ıla n m ış t ır . K a s ım 1 9 3 7 ’d e S o v y e t l e r B i r l i ğ i K o m ü n i s t P a r t i s i v e K a z a k i s t a n ’ı n K o m ü n i s t P a r t i s i ’n i n k a r a r ı y l a “ h a l k d ü ş m a n l a r ı ” e y a l e t p a r t i k o m it e s in in e s k i b a ş k a n ı A . A s ılb e k o v , e y a le t p a r t i k o m it e s in in ik in c i s e k r e t e r i N . N u r p e y is o v v e b a z ı b ö lg e y ö n e t ic ile r i ile ilg ili a ç ık y a r g ıla m a y a p ılm ış t ır . Ye r li p a r t i ç a lış a n la r ı ile ilg ili b u t a r z a ç ık y a r g ıla m a la r P r e s n o v ( K u z e y K a z a k is t a n E y a le t i) , U r ja r ( S e m e y E y a le t i) ilç e le r in d e y ü r ü t ü lm ü ş t ü r . G ü n e y K a z a k i s t a n T a r ı m İ d a r e s i V e t e r i n e r l i k b ö l ü m ü n ü n M . E s e n g e l d i n ’i n i d a r e e t t i ğ i b ir k ıs ım ç a lış a n la r ın a d a m a h k e m e s ü r e c i a ç ık o la r a k g e r ç e k le ş t ir ilm iş t ir . S o v y e t h ü k ü m e t i h iç b ir s u ç u ü s t ü n e a lm a y a r a k , h a y v a n la r ın k ır ım ı, e k o n o m i v e k ü lt ü r e l a la n d a k i s o r u n la r ın , y a r g ıla n a n k iş ile r in S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı t lı ğ ı v e d ü ş m a n lığ ın d a n k a y n a k la n d ığ ın ı h a lk a y a n s ı t m ı ş t ı r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 3 0 ) . 3 51 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R Sa k e n S e y fu llin 26, E k in i İh t ila lin e s a m im i o la r a k in a n a n , iç s a v a ş y ılla r ın d a S o v y e t H ü k ü m e t i n i d e s t e k l e y e n , K a z a k i s t a n ’d a S o v y e t h ü k ü m e t i n i n y e r le ş m e s in d e e m e ğ i g e ç e n K a z a k a y d ın la r ın d a n d ır . S e y fu llin , K a z a k S o v y e t e d e b iy a t ın ın d a k u r u c u s u d u r . K a z a k e d e b iy a t ın d a b ü t ü n t ü r le r d e S o v y e t iç e r ik li e s e r le r i ilk o la r a k o k a le m e a lm ış t ır . A n c a k ik in c i a ç h k s ü r e c in d e K a z a k h a l k ın ın y a ş a d ık la r ı s e b e b iy le o d a s is t e m i s o r g u la m ış , K a z a k h a lk ı a r a s ın d a y a ş a n a n a ç lığ ın n e d e n R u s y a ' d a y a ş a n m a d ığ ı s o r u s u n u d ille n d ir m iş t ir . B u n u n a r d ın d a n S a k e n S e y fu llin ' in a n t is o v y e t b ir b ir liğ in ü y e s i o ld u ğ u id d ia e d ilm iş v e o n a ş u s u ç la m a la r d a b u lu n u lm u ş t u r : K a z a k S o v y e t C u m h u r i y e t i N K V D ’s i a n t i s o v y e t m i l l i y e t ç i , t e r ö r i s t , s a b o t a j c ı c a s u s k a r a k t e r li b ir liğ i o r t a y a ç ık a r m ış t ır . B u b ir liğ in h e d e fi, S o v y e t H ü k ü m e t i n i y ı k m a k , K a z a k i s t a n ’ı s i l a h l ı g ü ç i l e S o v y e t R u s y a ’d a n a y ı r m a k v e Ja p o n y a ' n ın d e s t e ğ i ile K a z a k b u r ju v a y ö n e t im in i k u r m a k t ır . B u a m a ç la a n t is o v y e t m illiy e t ç i b ir lik , s a n a y i v e h a y v a n c ılık a la n ın d a s a b o t a jd a b u lu n u p , b u a la n la r d a k i fa a liy e t le r e z a r a r v e r ip s ila h lı b ir lik h a z ır la m ış t ır . B u b i r li ğ i S o v y e t le r B ir liğ in e k a r ş ı s a v a ş m a s ı iç in d ü ş m a n t o p r a k la r ın a y e r le ş t ir m iş , b ö y le c e o n la r K o m ü n is t P a r t i v e S o v y e t H ü k ü m e t in in y ö n e t ic ile r in e k a r ş ı t e r ö r fa a li y e t i y a p m a y ı p la n la m ış t ır . A n t is o v y e t m illiy e t ç i b ir lik , k e n d i g iz li b ö lg e k o m i t e le r in i k u r u p o n la r a d e v r im k a r ş ıt ı m illiy e t ç i k a d r o la r ı, A la ş O r d a c ıla r ı, e s k i c e lla t la r ı ( c e z a la n d ır ıc ıla r ı, B a s m a c ıla r ı, a y a k la n m a la r a k a t ıla n la r ı, m o lla la r ı , z e n g in le r i v e b a ş k a a n t is o v y e t e le m e n t le r i) ç e k m e k iş in d e a k t if fa a liy e t y ü r ü t m ü ş t ü r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 8 ) . S o v y e t H ü k ü m e t i n i n S a k e n S e y f u l l i n ’e y a p t ı ğ ı a s ı l s ı z v e t r a j i k o m i k s u ç l a m a l a r ı a ş a ğ ıd a k i ş e k ild e m a d d e le m e k m ü m k ü n d ü r : 1. S ö z k o n u s u b i r l i ğ i n e s a s ü y e l e r i n d e n b i r i S a k e n S e y f u l l i n ’d i r . S a k e n S e y fu llin K o m ü n is t P a r t i v e S o v y e t h ü k ü m e t i ile 1 9 2 2 ’d e , s o n r a k e n d i i s m i i l e a n ı l a n d e v r i m d e v r im k a r ş ıt ı m ü c a d e le y e k a r ş ıt ı m illiy e t ç i t o p lu lu ğ u n or g a n i z a t ö r ü v e b a ş k a n ı o l d u ğ u d ö n e m d e g i r i ş m i ş t i r . S e y f u l l i n ’i n k e n d i k a b u l e t t i ğ i g i b i , b u t o p lu lu k d e v r im k a r ş ıt ı b u r ju v a m i lli y e t ç ili ğ i fi k ir le r i e s a s ı n d a k u r u lu p K o m ü n is t P a r t i v e S o v y e t h ü k ü m e t i ile m ü c a d e le y ü r ü t m ü ş t ü r . S e y f u l l i n ş u b e y a n d a b u l u n m u ş t u r : i 9 2 2 ’d e g i z l i c e T r o ç k i ’n i n d e v r i m k a r ş ıt ı b e y a n n a m e s i n i e z b e r l e y i p T r o ç k i ’y i ö ğ ü t l e m e k a m a c ı y l a b a s ı n y a y ı n f a a l i y e t l e r i g e r ç e k le ş t ir m iş t ir , m a k a le le r y a y ım la m ış , o n a k e n d i e s e r le r in i i t h a f e t m iş v e m i l l i y e t ç i l e r a r a s ı n d a T r o ç k i ’y i v e o n u n f i k i r l e r i n i ö ğ ü t l e m i ş t i r . 2. 1 9 2 8 ’d e S o v y e t h ü k ü m e t i n e k a r ş ı d e v r i m k a r ş ı t ı m ü c a d e l e y ü r ü t m e k i ç i n m i l l i y e t ç i t o p l u l u k l a r ı n b i r l e ş m e s i s ü r e c i n d e , S . K o j a n o v ’u n t a h m i n i n e g ö r e S . S e y fu llin a n t is o v y e t m illiy e t ç i b ir liğ e g ir ip o n u n e le b a ş ı o lm u ş t u r . 26 S a k e n S e y fu llin b a k la n d a a y rın tılı b ilg i iç in b k z . (K ın a c ı 2 0 0 7 ); (K ın a c ı 2 0 0 8 a ), (K ın a c ı 2 0 0 8 b ); (K ın a c ı 2 01 0); (K ın a c ı 2 01 2a ); (K ın a c ı 2 0 1 5a ); (K ın a c ı 2 0 1 5 b ). 352 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İLE K IN A C I B A R A N 3. S . K o j a n o v , d a h a s o n r a N u r m a k o v v e T o g j a n o v , S e y f u l l i n ’e S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı m ü c a d e le n in t e r ö r iz m , d ü ş m a n lık v e a ç ık ş e k ild e is y a n a ç a ğ ır m a g ib i y ö n t e m le r in i ö ğ r e t m iş t ir . 4. S e y fu llin , K o m ü n is t P a r t iy e v e S o v y e t h ü k ü m e t in in lid e r le r in e t e r ö r e y le m le r i h a z ır la m a y a k a t ılm ış t ır . 5. A n t is o v y e t b ir liğ in b a ğ lı o la c a ğ ı y a z ılı m a t e r y a li h a z ır la m a k a m a c ıy la S e y fu llin e d e b iy a t a la n ın d a S o v y e t k u r u lu ş u n a k a r ş ı b ü y ü k a n t is o v y e t fa a liy e t yü rü tm ü ştü r. 6. 1 9 3 6 ’d a m i l l i y e t ç i b i r l i ğ i n v e r d i ğ i g ö r e v i ç i n , S e y f u l l i n h a l k d ü ş m a n ı S o k o l - n i k o v i l e b a ğ l a n t ı k u r m u ş , o n u K a z a k i s t a n ’d a k i a n t i s o v y e t h a r e k e t l e r h a k k ı n d a b ilg ile n d ir m iş , o n d a n b ir liğ in t e r ö r is t fa a liy e t le r in i g ü ç le n d ir m e k a d ın a b i l g il e r a l m ı ş t ı r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 9 ) . S a k e n S e y fu lli n ö r n e ğ in d e g ö r ü ld ü ğ ü g ib i, S t a lin t e r ö r ü , d e v r im d e e n ö n s a ft a o l a n K o m ü n i s t K a z a k e n t e l e k t ü e l l e r i d e y o k e t m i ş t i r . T . R ı s k u l o v ’a , N . N u r m a k o v ’a , S . K o j a n o v ’a , U . K u l ı m b e t o v ’a , S . S a d u v a k a s o v ’a , T . Jü r g e n o v ’a , S . M e n - d e ş e v ’e , A . A s ı l b e k o v ’a v e d a h a p e k ç o k k i ş i y e y a l a n s u ç l a r i s n a t e d i l m i ş ; b u k iş ile r “b u r ju v a m illiy e t ç is i” v e “d ü ş m a n lık g ö s t e r e n le r ” a d la n d ır m a la r ıy la h a lk ı S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı is y a n a t e ş v ik e t m e k le s u ç la n m ış la r d ır . S o v y e t H ü k ü m e t i, y e r li S o v y e t y ö n e t ic ile r in in h a t a la r ın ın s o r u m lu lu ğ u n u b u k iş ile r e y ü k le m iş t ir . S a h t e e v r a k la r h a z ır la n a r a k b u k iş ile r in h e p s i c e z a y a ç a r p t ır ıl m ı ş t ı r . Ö z e l l i k l e 1 9 3 7 - 1 9 3 8 y ı l l a r ı n d a K a z a k i s t a n ’ı n t a n ı n m ı ş a y d ı n l a n c e z a l a n d ı r ı l a r a k y o k e d i l m i ş t i r . K a z a k i s t a n ’ı n i l i m v e k ü l t ü r h a y a t ı y e r i d o l m a z b i r z a r a r a u ğ r a m ış t ır . A y d ın la r ın ı, e ğ it im li in s a n la r ım , ö n d e r le r in i k a y b e d e n K a z a k h a lk ı d a h a s o n r a k i s ü r e ç t e S o v y e t a s im ila s y o n u n a k a r ş ı t a m a m e n s a v u n m a s ız k a lm ış t ır . S t a lin r e jim in in k e n d i h a lk ın a u y g u la d ığ ı r e p r e s s iy a 1 9 3 7 -1 9 3 8 ile d e s ın ır lı k a l m a y a r a k d a h a s o n r a k i y ılla r d a d a d e v a m e t m iş t ir . II. D ü n y a S a v a ş ı y ılla r ın d a S o v y e t h ü k ü m e t i t a r a fı n d a n p r o p a g a n d a e d i l e n “ h a l k l a r ı n k a r d e ş l i ğ i ”, “ h a l k la r ın d o s t lu ğ u ” s lo g a n la r ı ile t e s is e d ile n k a r d e ş lik o r t a m ı ç o k u z u n s ü r m e m iş t ir . S t a lin , s a v a ş s o n r a s ın d a S o v y e t le r B ir liğ in in y ö n e t ic i u n s u r u n u n s a v a ş t a g ö s t e r d iğ i b a ş a r ıd a n d o la y ı R u s h a lk ı o ld u ğ u n u s ö y le y e r e k d iğ e r b ü t ü n h a l k l a r ı R u s e t n i s i t e s i n i n a l t ı n d a k o n u m l a n d ı r m ı ş t ı r ( D ’e n c a u s s e 1 9 8 4 - 4 6 - 4 8 ) . S t a lin b u n u n la d a y e t in m e y e r e k s a v a ş d ö n e m in d e k i p e r fo r m a n s la r ın a g ö r e h a lk la r ı, k ö t ü m ille t le r , ö r n e k m ille t le r v e e n iy i ö r n e k m ille t R u s la r o la r a k d e r e c e le n d ir m iş im K ö t ü m ille t le r o la r a k s ın ıfla n d ır d ığ ı v e “h a in lik ” ile s u ç la d ığ ı e t n ik u n s u r la r ı s a v a ş s ü r e c in d e v a t a n la r ın d a n k o v u p s ü r g ü n e g ö n d e r m iş t ir ( K ın a c ı 2 0 1 6 a : 1 2 2 ) . Ç e ç e n , İn g u ş , K a r a ç a y , B a lk a r , K a lm u k , K ır ım T a t a r ı, A h ıs k a h , V o lg a A lm a n ı g ib i e t n ik u n s u r la r ı s u ç lu o la r a k it h a m e lm iş v e c e z a 353 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R la n d ır m ış t ır . H a in lik le s u ç la n a n b u e t n ik u n s u r la r s a v a ş y ı lla r ı n d a K a z a k i s t a n ' a s ü r g ü n e d ilm iş t ir . B u ş e k ild e z o r la s ü r g ü n e m a r u z k a la n la r ın s a y ıs ı 9 0 0 b in k iş iy e y a k ın d ır ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 3 1 ) . B a ğ ı m s ı z l ı k s o n r a s ı n d a K a z a k i s t a n ' d a 1 4 N i s a n 1 9 9 3 ’t e “ R e p r e s s i y a K u r b a n l a r ın ın A k la n m a s ı H a k k ın d a " k a n u n u n u n ç ık a r ılm a s ı y ö n ü n d e Ş . Ş . V e lih a n o v T a r ih v e E t n o lo ji E n s t it ü s ü n ü n b ilim a d a m la r ın ın ö n e m li e t k is i o lm u ş t u r . B u d ö n e m d e S t a lin d e v r in d e R e p r e s s iy a y a u ğ r a y a n k iş ile r in lis t e le r i ç ık a r ılm ış t ır . B a z ı e v r a k la r d a k i “g iz li” e v r a k s t a t ü s ü d e ğ iş t ir ip b u e v r a k la r y a y ım la n m ış t ır . R e p r e s s iy a y a u ğ r a y a n k iş ile r ile ilg ili S o v y e t le r B ir liğ i K o m ü n is t P a r t is i v e K a z a k is t a n K o m ü n is t P a r t is in in a ld ığ ı k a r a r la r b u e v r a k la r d a n d ı. Ş u b a t i9 9 5 *t e “ K a z a k is t a n ' d a Z o r la S o v y e t le ş t ir m e v e R e p r e s s iy a ” k o n u lu k o n fe r a n s g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i r . E k i m 1 9 9 6 ’d a k o n f e r a n s ı n m a t e r y a l l e r i v e r e p r e s s i y a k u r b a n la r ın ın h a t ır a la r ı Ha lk Se ssiz Ka lm a z ( H a l i k Ü n s i z K a l m a y d ı / N a r o d n e b e z - m o l v s t v u e t ) a d ı y l a k i t a p o l a r a k y a y ı m l a n m ı ş t ı r . 1 9 9 6 ’d a b u n u n d ı ş ı n d a ç e ş i t l i t o p la n t ı la r , k o n fe r a n s la r , p a n e lle r , y u v a r la k m a s a t o p la n t ıla r ı d ü z e n l e n e r e k k o n u g ü n d e m e g e t ir ilm iş t ir . B ü t ü n b u t o p la n t ıla r ın m a t e r y a lle r i d e k it a p o la r a k b a s ı l m ış t ı r ( A l d a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 3 1 ) . G ü n ü m ü z d e h a le n r e p r e s s iy a k u r b a n la r ın ın b ilin m e y e n m e z a r la r ın ı a r a m a iş i d e v a m e t m e k t e d ir . H e r n e k a d a r e ld e y e t e r li v e r i o lm a s a d a A lm a t ı, A k m o - l a , A k t ö b e , B a t ı K a z a k i s t a n v e G ü n e y K a z a k i s t a n ’ı n ç e ş i t l i b ö l g e l e r i n d e r e p r e s s i y a k u r b a n l a r ı n ı n m e z a r l a r ı n ı n v a r l ı ğ ı b i l i n m e k t e d i r . S a d e c e A l m a t ı ’d a 2 2 0 9 k iş in in k u r ş u n a d iz m e c e z a s ın a ç a r p t ır ıld ığ ın ı u n u t m a m a k g e r e k ir . B u n la r a r a s ın d a K a z a k h a lk ın ın e ğ it im li t a b a k a s ı, t a n ın m ış a y d ın la r , ilim a d a m la r ı v e y a z a r la r b u lu n u y o r d u ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 3 1 ) . K a s ım 1 9 9 6 ’d a De r t li Kit a p ( A z a l ı K i t a p / K n i g i s k o r b i ) a n t o l o j i s i n i n b i r i n c i c i l d i y a y ım la n m ış t ır , k it a p t a A lm a t ı v e ç e v r e s in d e s u ç s u z y e r e k u r ş u n a d iz ile n r e p r e s s i y a k u r b a n l a r ı n ı n l i s t e s i y e r a l m a k t a d ı r . A y r ı c a k i t a b a K a z a k i s t a n ’ı n b a ş k a b ö lg e le r in d e ç a lış a n a n c a k y a r g ıla m a iş le r in e A lm a t ı Yü k s e k A s k e r i M a h k e m e n in b a k t ığ ı k iş ile r in is im le r i d e d a h il e d ilm iş t ir . B u Yü k s e k A s k e r i m a h k e m e n i n A l m a t ı ’d a y a p t ı ğ ı u y g u l a m a l a r ş ö y l e d i r : 1 9 3 6 - 1 9 3 8 y ı l l a r ı n d a A l m a t ı ’d a N K V D o r g a n l a r ı n ı n “ h a l k d ü ş m a n l a r ı ” i l e “ d e v r i m k a r ş ı t ı ö r g ü t l e r ” i n i ş l e r i n i d e fa la r c a g ö z d e n g e ç ir m i ş t i r . B u m a h k e m e n in y e t k il e r i i ç i n d e b u t ü r s u ç lu la r ı k e n d is in in d e y a r g ıla m a y e t k is i v a r d ır . D ü z m e c e b e lg e le r ile a s ıls ız s u ç la m a la r la s u ç s u z in s a n la r c e z a y a ç a r p t ır ılm ış t ır ( A l d a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 3 1 -4 3 2 ) . 1 9 3 6 ’d a n 1 9 3 8 ’i n s o n u n a k a d a r S o v y e t l e r B i r l i ğ i Y ü k s e k M a h k e m e s i B a ş k a n lığ ın a a s k e r i h a k im G o r y a ç e v g ö n d e r i l m i ş t i r . K a z a k i s t a n ’ı n b a ş k e n t i n e g e l e n G o r y a ç e v , Ş u b a t 1 9 3 8 ’d e n 1 3 M a r t ’a k a d a r h e r g ü n b i r k a ç k i ş i y i ö l ü m c e z a s ın a ç a r p t ı r m ı ş t ı r . M e s e l a , 2 5 Ş u b a t 1 9 3 8 ’d e 3 9 k i ş i y e k u r ş u n a d i z m e c e z a s ı v e r m i ş - 354 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İLE K IN A C I B A R A N A l a ş O r d a ’n ı n k u r u c u la r ı A h m e t B a y t u r s ı n o v , A l i h a n B ö k e y h a n o v , M i r j a k ı p D u v l a t o v ( J u r t b a y 2 c ı 6 ) t i r . O n l a r a r a s ı n d a S a k e n S e y f u l l i n , S a n c a r A s f e n d i y a r o v , T e m i r b e k Jü r g e n o v , S e y t k a l i M e n d e ş e v , Ja n a y d a r S a d u v a k a s o v ; 2 6 Ş u b a t ’t a 3 7 k i ş i , o n l a r ı n i ç i n d e İ l i y a s Ja n s ü g i r o v , İ l i y a s K a b ı l o v , Ju m a t Ş a n i n v d . a y d ı n l a r v a r d ı . 2 7 Ş u b a t ’t a 4 1 k i ş i , 2 8 Ş u b a t ’t a 4 0 k i ş i . B u ş e k i l d e l i s t e 1 4 M a r t ’ a k a d a r d e v a m e t m i ş t i r . M a h k e m e l e r e n ç o k 1 5 - 2 0 d a k i k a , h a t t a d a h a d a k ı s a s ü r m ü ş t ü r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 3 2 ) . İn s a n la r ın k a d e r i s a d e c e b ir k a ç d a k ik a iç in d e d e ğ iş t ir ilm iş t ir . K a z a k h a lk ı n ın a y d ın la r ı, b u b ir k a ç d a k ik a s ü r e n m a h k e m e le r in v e r d iğ i c e z a la r la y o k e d ilm iş t ir . K a z a k i s t a n ’ı n k u r u c u C u m h u r b a ş k a n ı N u r s u l t a n N a z a r b a y e v “ 1 9 9 7 y ı l ı n ı g e n e l u lu s a l a n la ş m a ile R e p r e s s iy a k u r b a n la r ın ı a n m a y ılı o la r a k y a y ın la m a h a k k ı n d a ” b a ş l ı k l ı b i r k a r a r a l m ı ş t ı r . B u k a r a r d o ğ r u l t u s u n d a 3 1 M a y ı s 1 9 9 7 ’d e n b e r i 3 1 M a y ı s , K a z a k i s t a n ’d a S i y a s i B a s k ı , S ü r g ü n v e A ç h k / R e p r e s s i y a K u r b a n l a r ı n ı A n m a G ü n ü ’d ü r . a. Repressiya Kurbanı Kazak Aydınlar 3. K a z a k i s t a n ’d a 2 0 . y ü z y ı l ı n b a ş ı n d a T ü r k ç ü v e y e n i l i k ç i , y ö n ü n ü B a t ı y a d ö n e n e n t e le k t ü e l b ir k it le b u lu n u y o r d u . B u n la r A la ş H a r e k e t in e m e n s u p a y d ın la r d ı. B u e n t e le k t ü e l z ü m r e Ö z e llik le Ka z a k g a z e t e s i v e A y k a p 1 ' d e r g i s i e t r a f ı n d a t o p l a n m ı ş t ı . S t a l i n ’i n t e m i z l i k h a r e k e t i b u e n t e l e k t ü e l z ü m r e y i y o k e t m e y e y ö n e l i k o l a r a k y a p ı l m ı ş t ı . S t a l i n 2 9 M a y ı s 1 9 2 5 ’t e A l m a t ı ’y a g ö n d e r d i ğ i v e K a z a k e n t e le k t ü e lle r in in k a d e r i ile o y n a y a c a k m e k t u b u n d a " B e n p a r t id e o l m a y a n e n t e le k t ü e lle r i, S o v y e t le ş t ir m e fa a liy e t in e d o ğ r u d a n d a h il e t m e iş in i b ü t ü n ü y l e d e s t e k l i y o r u m .” d i y e y a z m ı ş t ı r ( A b d e k i m u h 1 9 9 7 : 2 5 5 ) . B u m e k t u p , K a z a k e n t e le k t ü e lle r in e k a r ş ı b ir c e z a la n d ır m a s ü r e c in in b a ş la m a s ın d a ç o k 27 1 91 1-19 15 y ılla n a ra s ın d a T ro is k 'te M u h a n ım e d c a n Ş e n d in ta ra fın d a n ç ık a rd a n (8 8 s a yı) ilk K a z a k ç a d e rg id ir. T ıp k ı K a z a k g a z e te s i g ib i b u d e rg i e tra fın d a d a m illiy e tç i v e R u s s ö m ü rü s ü n e k a rş ı o la n e n te le k tü e lle r b ir a ra y a g e le re k b a s ın y o lu y la K a z a k h a lk ın ın b a ğ ım s ız lığ ın ı s a v u n m u ş la r d ır. 355 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R e t k ili o lm u ş t u r . R e p r e s s iy a n m ilk k u r b a n l a r ı Jü s ü i p b e k A y m a v ıt o v , A h m e t B a y t u r s ı n o v , M a ğ j a n Ju m a b a y e v , M i r j a k ı p D u v l a t o v g i b i A l a ş O r d a ’m n ö n e m l i is im le r id ir . B u k it a p b ö lü m ü n ü n k a p s a m ı g e r e ğ i n e y a z ık k i b ü t ü n r e p r e s s iy a k u r b a n la r ı h a k k ın d a b u r a d a b ilg i v e r m e k m ü m k ü n d e ğ ild ir . B u ç a lış m a d a s a d e c e r e p r e s s iy a k u r b a n ı o la n m illiy e t ç i K a z a k a y d ın la r ın d a n b ir k a ç ın a y e r v e r ilm iş t ir . A n c a k a k a d e m i s y e n M . K o z ı b a y e v ’i n b e l i r t t i ğ i n e g ö r e , S o v y e t h ü k ü m e t i K a z a k h a lk ın d a n i o i b in k iş iy i r e p r e s s iy a y a u ğ r a t m ış , b u n la r ın 2 7 b in i is e k u r ş u n a d iz ilm iş t ir . B u n la r a r a s ın d a n s a d e c e 4 0 b in k iş i a k la n m ış t ır ( A b d e k im u lı 1 9 9 7 : 2 6 ı) . Jüsipbek Aymavıtov (1889-1931) A y m a v ıt o v , 1924 A la ş s o n b a h a r ın d a , O r d a h a r e k e t in in ö n e m li is im le r i o la n M ir ja k ıp D u v l a t o v , M a ğ j a n Ju m a b a y e v , Ja h a n ş a ve S u lt a n b e k H a lil Dosm u h am m ed ov, K o ja n o v g ib i A la ş Orda ay d ı n l a r ı i l e b i r l i k t e T a ş k e n t ’e g i t m i ş t i r . T a ş k e n t ’t e J ü s i p b e k A y m a v ı t o v ’u n r e p r e s s i y a s ü r e c i n d e t u t u k l u l u k h a l i v e ö n c e k i h a l i ( J u r lb a y 2 0 1 6 ) ya A k Jo l g a z e t e s i n d e ç a l ı ş m a b a ş la m ış t ır . A y m a v ıt o v , 1926 Ş im k e n t y ılın d a Jü s i p b e k ş e h r in d e k i ped- t e h n ik u m a ( p e d a g o g içe sk ıy t e h n ik u m , “p e d a g o ji k o le ji”) b a ş k a n o la r a k a t a n m ış t ır . B u iş i s ır a s ın d a , k ıt lık d ö n e m in d e T o r g a y ’a y a r d ı m o l a r a k g ö t ü r d ü ğ ü h a y v a n v e e r z a k l a r i ç i n h a k k ı n d a i ş l e m b a ş la t ılıp , m a h k e m e e d ile r e k h a p s e a t ılm ış t ır . P a r t id e n ih r a ç e d ilm iş t ir . D a h a s o n r a b u s u ç t a n a k l a n a r a k e s k i g ö r e v y e r i n e , Ş i m k e n t ’e g e r i d ö n m ü ş t ü r . A y m a v ı t o v 1 9 3 0 ’d a , A l a ş O r d a ’m n S o v y e t h ü k û m e t i ’n e k a r ş ı y ü r ü t t ü ğ ü g i z l i f a a l i y e t e k a t ı l d ı ğ ı g e r e k ç e s i y l e t e k r a r t u t u k l a n ı p h a p s e a t ı l m ı ş t ı r . 1 9 3 1 ’d e ö l ü m c e z a s ı n a ç a r p t ı r ı l m ı ş v e S t a l i n ’i n e m r i y l e ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . A y m a v ı t o v , S t a l i n ’i n r e p r e s s iy a s ü r e c in d e s u ç s u z y e r e ö ld ü r ü le n y a z a r la r d a n ilk id ir . “M illiy e t ç i v e S o v y e t h ü k ü m e t i n e k a r ş ı ” o l m a s u ç l a m a s ı y l a ö l d ü r ü l e n Jü s i p b e k A y m a v ı - t o v ’u n e s e r l e r i d e y a s a k l a n m ı ş , a n c a k S o v y e t l e r B i r l i ğ i ’n i n d a ğ ı l m a s ı n a y a k ı n e s e r le r i ü z e r in d e k i y a s a k k a ld ır ılm ış t ır . Ya z a r ın e s e r le r i b a ğ ım s ız lık t a n s o n r a 1 9 9 6 -1 9 9 9 y ılla r ı a r a s ın d a M . O . A v e z o v E d e b iy a t v e S a n a t E n s t it ü s ü t a r a fın d a n b e ş c ilt h â lin d e y a y ım la n m ış t ır . A y m a v ıt o v , r o m a n c ı, t iy a t r o y a z a r ı, ş a ir , t e r c ü m a n , a r a ş t ır m a c ı o la r a k ç o k y ö n lü k im liğ iy le K a z a k e d e b iy a t ın ın ö n e m li s a n a t ç ıla r ı a r a s ın d a y e r a lm a k t a d ır ( K ın a c ı 2 0 1 6 a : 1 7 9 ) . 356 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E KINACI BARAN Mağjan Jumabayev (1893-1938) M a ğ ja n Ju m a b a y e v Kazak T ü r k le r in in y ir m in c i y ü z y ı l d a y e t i ş t i r d i ğ i b ü y ü k b i r ş a i r d i r . S t a l i n ’i n r e p r e s s iy a s ü r e c in d e k e n d is in i a y d ın k a t le d ile n e kadar o la r a k s o r u m lu h a lk ın a h is s e t m iş v e karşı hem k a le m iy le h e m d e ç e ş it li fa a liy e t le r le K a z a k h a lk ın ı b ilin ç le n d ir m e y i a m a ç e d in m iş t ir . A la ş O r d a ’n ı n ö n e m li is im le r in d e n o la n M a ğ ja n , 1 9 2 2 - 1 9 2 4 y ı l l a r ı a r a s ı n d a T a ş k e n t ’t e ç ı k a r ı l a n b azı M a ğ ja n J u m a b a y e v d e r g i v e g a z e t e l e r d e g ö r e v l e r a l m ı ş t ı r . 1 9 2 4 ’t e n s o n (J u rtb a y 2 0 1 6 ) ra M o s k o v a ’d a K ü n ş ığ ıs M a t b a a s ı ’n d a ç a lış m ış ve K ı z ı l j a r ’d a k i o k u l l a r d a ö ğ r e t m e n l i k y a p m ı ş t ı r . 1 9 2 9 ’d a S t a l i n ’i n a y d ı n t a s f i y e s i s ı r a s ı n d a m i lliy e t ç i , T u r a n c ı v e S o v y e t r e ji m in e k a r ş ı o ld u ğ u g e r e k ç e s i y le t u t u k la n a r a k o n y ıl h a p is c e z a s ın a ç a r p t ır ılm ış t ır ( T a m ir 1 9 9 8 : 4 3 9 -4 4 0 ) . O n y ıl b it m e d e n t a n ın m ış R u s y a z a r M a k s im G o r k i ’n i n v e E . P e ş k o v a n ’m a r a cı o l m a s ı s o n u c u n d a 1 9 3 6 ’d a s e r b e s t b ı r a k ı l m ı ş t ı r . F a k a t a r a d a n b i r y ı l b i l e g e ç m e d e n t e k r a r t u t u k l a n a r a k 1 9 M a r t 1 9 3 8 ’d e S t a l i n ’i n K ı z ı l K ı r g ı n ’m d a k u r ş u n a d i z i l e r e k k a t l e d i l m i ş t i r ( A b d e k i m u l ı 1 9 9 7 : 2 5 9 ) . Ju m a b a y e v ’i n e s e r l e r i n i n o k u n m a s ı, y a y ım la n m a s ı, b u lu n d u r u lm a s ı, h a t t a a d ın ın k it a p la r d a v e y a z ıla r d a g e ç m e s i y a s a k la n m ış v e b u y a s a k 1 9 8 8 y ılın a k a d a r d e v a m e t m iş t ir ( T a m ir 1 9 9 3 : 1 5 ) . B ü y ü k t e n k i t ç i V . B r u s o v M a ğ j a n ’ı “ K a z a k h a l k ı n ı n P u ş k i n ’i ” o l a r a k n i t e l e n d i r m i ş t i r ( A b d e k i m u lı 1 9 9 7 :2 5 9 ) . T ü r k ç ü v e T u r a n c ı k i m li ğ i İ le b i l i n e n M a ğ c a n Ju m a b a y e v ’i n ş i i r l e r i n d e b ü t ü n T ü r k M i l l e t i s ö z k o n u s u e d i l i r , T ü r k l e r i n v a t a n ı “ T u r a n ”, “ T ü r k i s t a n ” o n u n ş i i r l e r i n d e s ı k l ık l a y e r a h r . O , “ T ü r k ” k im liğ in i b ir ü s t k im lik o la r a k k a b u l e t m iş t ir v e K a z a k T ü r k le r i ile T ü r k iy e T ü r k le r in i b u b ü y ü k ü s t k im lik t e n z a m a n iç e r is in d e k o p a n k a r d e ş le r o la r a k d e ğ e r le n d ir m iş t ir ( K ın a c ı 2 0 1 1 : 1 6 6 6 ) . O n u n 2 0 . y ü z y ılın b a ş ın d a b u c e le r i s a v u n m a s ı, Uz a k t a k i Ka r d e şim e a d l ı d üşün ş i i r i n i A n a d o l u ’d a M i l l î M ü c a d e l e y ü r ü t m e k t e o la n k a r d e ş le r in e it h a f e t m e s i, o g ü n , b u b ilin ç t e b ir K a z a k e n t e l e k t ü e l i n i n v a r l ı ğ ı , S t a l i n ’i v e S o v y e t y ö n e t i m i n i r a h a t s ı z e t m i ş t i r . R e p r e s s i y a k u r b a n ı o l a n b i n l e r c e T ü r k a y d ı n ı g i b i M a ğ j a n ’ı n “ T ü r k ” d i y e ç a r p a n y ü r e k s e s i d e s u s t u r u lm u ş t u r . Ahmet Baytursınov’5 (1872-1937) B a y t u r s ın o v , A la ş O r d a h a r e k e t in in ö n e m li t e m s ilc ile r in d e n d ir . A la ş O r d a P a r t is in in k u r u c u la r ı a r a s ın d a y e r a lır . E ğ it im c i, d ilc i, e d e b iy a t ç ı, T ü r k o lo g , ş a ir , y a z a r , t e r c ü m a n , g a z e t e c i, Ka z a k g a z e t e s i n i n ( 1 9 1 3 - 1 9 1 S ) k u r u c u s u v e e d i t ö r ü g ib i p e k ç o k y ö n ü v a r d ır ( Is im a k o v a 2 0 1 7 : n a ) . Yir m in c i y ü z y ılın b a ş ın d a K a z a k h a lk ın ın y e t iş t ir d iğ i b ü y ü k b ir s iy a s e t v e fik ir a d a m ıd ır . A n c a k B a y t u r s ı28 A h m e t B a y tu rs ın o v v e e s e rle ri h a k k ın d a a y rın tılı.b ilg i iç in b k z . (B in ıy a o ıt);(B ira y 2 0 2 2 ); (K a lk a n 2 0 2 2 ); (K ın a c ı 2 0 2 2 a ); (K ın a c ı 2 0 2 2 b ); (K u rm a n g a liy e v a E rc ila s u n 2 0 2 2 ); (S ö y le m e z -A te ş 2 0 2 2 ). 35? TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T LE R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R n o v d a S t a lin r e p r e s s iy a s ın m o lm u ş t u r . Ç a r lık d e v r in d e kurbanı b ö lg e le r i n i n i d a r e c i s i Y a k o v l e v ’i n b a s k ı v e z u l m üne d ir e n d iğ i S i b i r y a ’y a sü rgün e B a y t u r s ı n o v ’u n gü n ço cu k babası 1 8 8 5 ’t e g ö n d e r ilm iş t ir . h a fız a s ın d a o y a ş a d ık la r ı h iç s ilin m e d iğ in d e n , b ü yü d ü ğü n d e A l a s A y a ı n ı A h m c ( B a y t u rs ı n o v iç in Rus söm ürge s iy a s e t i n e k a r ş ı ç ık a r a k K a z a k h a lk ın ın tam b a ğ ım s ız lığ ın a h a y a t ın ı a d a m ış t ır . B ü t ü n h a y a t ı b o y u n c a K a z a k h a lk ın ın h ü r r iy e t i v e is t ik la li iç in fa r k lı p la t fo r m la r d a . fa r k lı y o lla r la m ü c a d e le e t m iş t ir . B a y t u r s ı n o v . N i s a n 1 9 2 9 ’d a t u t u k l a n ı p O G P U ’n u n h ü k m ü i l e A r h a n g e l s k b ö l g e s i n e s ü r ü l m ü ş t ü r . E ş i v e k ı z ı i s e T o m b ı ’y a ( T o m s k ) s ü r g ü n e g ö n d e r i l m i ş t i r . 8 E k im 1 9 5 7 ’d e t e k r a r t u t u k l a n a r a k a s ı l s ı z s u ç l a m a l a r l a k u r ş u n a d i z m e c e z a s ı n a ç a r p t ır ılm ış t ır ( A b d e k im u h 1 9 9 7 : 2 5 9 ) . 4 K a s ım 1 9 8 8 d e K a z a k S o v y e t C u m h u r iy e t i Yü k s e k M a h k e m e s i “A . B a y t u r s ı- n o v ' u n s u ç u y o k t u r ." k a r a r ı n ı k a b u l e t m i ş v e b ö y l e c e o d a a k l a n m ı ş t ı r ( I s i m a - k o v a 2 0 1 7 : 1 1 2 ) . K a z a k i s t a n K o m ü n i s t P a r t i s i n i n “ M a ğ j a n Ju m a b a y e v ’i n , A h m e t B a y t u r s ı n o v ’u n v e Jü s i p b e k A y m a v ı t o v ’u n E d e b i M i r a s ı H a k k ı n d a ” ( 1 9 8 8 ) k a r a r ı ile a d la r ı t a r ih t e n s ilin e n b u a y d ın la r v e e s e r le r i y e n id e n K a z a k h a lk ıy la b u lu ş m u ş t u r . A r d ın d a n s ır a s ıy la Ş . K u d a y b e r d iy e v , A . B ö k e y h a n o v , S . S a d u v a - A h m e t B a y t u r s ı n o v ’u n r e p r e s s iy a s ü r e c in d e t u t u k lu lu k h a li ( J u r tb a y 2 0 1 6 ) 358 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N k a s o v , M . D u v l a t o v , J. A k b a y , K . K e m e n g e r o v , G . K a r a ş e v , H . D o s m u h a m e t o v , M . T ın ış b a y e v v e d a h a p e k ç o k a y d ın a k la n m ış v e o n la r ın d a e s e r le r i b a s ılm ış t ır ( I s i m a k o v a 2 0 1 7 :1 1 6 - 1 1 7 ) . B ö y l e c e i s i m l e r i v e e s e r l e r i S o v y e t i d e o l o j i s i t a r a f ı n d a n t a r ih t e n s ilin e n R e p r e s s iy a k u r b a n ı a y d ın la r y e n id e n h a lk la r ı ile k a v u ş m u ştu r. Mirjakıp Duvlatov (1885-1935) C e d it H a r e k e t in in K a z a k t o p r a k la r ın d a k i A h m e t B a y t u r s ın o v ile b ir lik t e e n b ü y ü k ik in c i is m i o la n D u v la t o v , e ğ it im c i, e d e b iy a t ın h er tü rü n d e eser v e r e n e d e b î b ir ş a h s iy e t v e ö n e m li b ir fik ir a d a m ıd ır . 0 , 2 0 . y ü z y ılın b a ş ın d a e d e b iy a t v e e ğ it im a r a c ılığ ıy la K a z a k m o d e r n le ş m e s in e b ü y ü k k a t k ı s a ğ la y a n C e d it ç i b ir K a z a k a y d ın d ır ( K o v a ls k a y a 2 0 0 2 : 6 4 7 ) . 1 9 0 9 ’d a onun K a z a n ’d a Şa r k M a t b a a s ı ’n d a Oy a n , Ka z a k ! a d h ş i i r k i t a b ı y a y ı m l a n m ı ş t ı r . B u e s e r d e o , m illî d u r u ş u n u a ç ık b ir ş e k ild e o r t a ya koym u ştu r. M ir ja k ıp Oy a n , Ka z a k ! K a z a k h a l i c i t a r a f ı n d a n b e ğ e n i y l e k a r ş ı l a n m ı ş t ı r . D u v la t o v , b u k it a b ıy la b ü y ü k b ir ü n e k a v u ş m u ş v e K a z a k h a lk ın ın g ö n l ü n d e t a h t k u r m u ş t u r . A n c a k D u v l a t o v ’u n Oy a n , Ka z a k ! ş i i r k i t a b ı ç ı k m a s ı y l a b i r l i k t e R u s m a k a m l a r ı t a r a f ı n d a n t a k i b e a l ı n m ı ş t ı r . D u v l a t o v , 1 9 1 1 ’d e R u s p o l i s i t a r a f ı n d a n S e m e y ’d e t u t u k l a n m ı ş t ı r . O , A h m e t B a y t u r s ı n o v ’u n d a h a p s e d ild iğ i S e m e y h a p is h a n e s in d e b ir b u ç u k y ıl t u t u k lu k a lm ış t ır . K a z a k h a lk ı i ç i n c a n ı n ı h i ç e s a y a n D u v l a t o v ’u n ü n ü K a z a k h a l k ı n ı n a r a s ı n d a h ı z l a y a y ı l ı p , h a lk ın o n a s e v g is i a r t t ık ç a b a s ın y a y ın o r g a n la r ın d a a d ın ın a n ılm a s ı v e o n d a n b a h s e d ilm e s i R u s la r t a r a fın d a n y a s a k la n m ış t ır ( K ın a c ı 2 0 1 6 b : 1 7 6 ) . D u v l a t o v , S e m e y h a p i s h a n e s i n d e n ç ı k t ı k t a n s o n r a A h m e t B a y t u r s ı n o v ’u n y a n ı n a O r ı n b o r ’a g e l e r e k o n u n l a b i r l i k t e K a z a k g a z e t e s i n d e ç a l ı ş m ı ş v e b u g a z e t e n i n ö n e m li is im le r in d e n b ir i o lm u ş t u r . E k im D e v r im in e k a d a r b u r a d a fa a liy e t y ü r ü t m ü ş t ü r , d a h a s o n r a A la ş O r d a h ü k ü m e t i iç in d e b u lu n m u ş t u r . D u v l a t o v , 1 9 2 8 ’d e So v ye t h ü kü m eti t a r a fın d a n t u t u k l a n m ı ş t ı r . 1 9 3 0 ’d a A la ş O r d a l i d e r l e r i n i n S o v y e t h ü k û m e t i ’n e k a r ş ı o l d u ğ u , h ü k ü m e t e k a r ş ı g i z l i f a a liy e t y ü r ü t t ü ğ ü g e r e k ç e s iy le id a m c e z a s ın a ç a r p t ır ılm ış t ır . A n c a k d a h a s o n r a c e z a s ı o n y ıl h a p is c e z a s ın a ç e v r ilm iş t ir ( M u k a n o v 2 0 0 S : 1 0 2 ) . 5 E k im B a lt ık k a n a lın d a k i S o s n o v e s t is t a s y o n u n d a , e s ir k a m p ı h a s t a n e s in d e 1 9 3 5 ’t e kam p ı n a ğ ı r ş a r t l a r ı n e d e n i y l e h a s t a l a n a r a k v e f a t e t m i ş t i r . m S S ’d e p e k ç o k K a z a k a y d ın ı g ib i D u v la t o v d a s u ç s u z b u lu n a r a k a k la n m ış v e it ib a r ı ia d e e d ilm iş t ir ( A r ı k a n 2 0 0 8 :1 1 0 ) . D u v la t o v , ö m r ü b o y u n c a K a z a k la r ı o k u m a y a , b ilg i s a h ib i o lm a y a v e m ille t in e h iz m e t e t m e y e ç a ğ ır m ış t ır . H a lk ın g e r ç e k a n la m d a e s a r e t t e n k u r t u lm a s ın ın 359 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R a n c a k iç in d e b u lu n d u ğ u c e h a le t u y k u s u n d a n s ilk in ip u y a n m a s ıy la m ü m k ü n o l d u ğ u n u a n l a d ı ğ ı n d a n , A n a d o l u ' d a k i ç a ğ d a ş ı M e h m e t E m i n Y u r d a k u l ’u n Ey T ü r k Uy a n ! h a y k ı r ı ş ı g i b i , o d a K a z a k h a l k ı n ı Oy a n , Ka z a k ! s l o g a n ı y l a u y a n d ı r m a y a ç a lış m ış t ır ( K ın a c ı 2 0 1 7 a : 4 5 ) . Saken Seyfullin (1894-1938) S e y fu llin Sa k e n h a lk ın a d e r in b ir sevgi duyan v e h a lk ı iç in e m e k v e r e n b ir e d e b iy a t a d a m ıd ır . B u n u y a p a r k e n d e s o s y a lis t g ö r ü ş ü b e n im s e m iş t i r . K o m ü n i s t P a r t i ’n i n h a l k l a r a m u t l u l u k v e h ü r r iy e t g e t ir e c e ğ in e s a m im iy e t le b a y e v - S u jik o v a 2 0 0 9 :1 8 5 ) , a n c a k “h a lk d ü ş m a n ı” o la r a k in a n m ış ( T o ğ ıs - 2 4 E y l ü l 1 9 3 7 ’d e t u t u k la n m ış v e 27 E y lü l i 9 3 7 ’d e d e K o m ü n i s t P a r t i ’d e n ç ı k a r ı l m ı ş t ı r ( K o k - yb assova 1 9 3 8 ’d e 2 0 0 8 : 3 1 8). Sa k e n k ır k S e y fu lli n , 2 6 d ö r t y a ş ın d a y k e n S t a l i n ’i n Şu b a t m u h a lif a y d ın la r ı t a s fiy e e t t iğ i a y d ın k a t lia m ın d a ö ld ü r ü lm ü ş t ü r . S t a l i n ’i n ö l ü m ü n ü n ( 1 9 5 3 ) a r d ı n d a n S o v y e t l e r B i r l i ğ i K o m ü n i s t P a r t i s i ’n i n 2 0 . k u r u l t a y ı n d a S t a l i n ’i n “ t e k a d a m ” u y g u l a m a s ı t e n k i t e d i l i p d e m o k r a t i k k u r a l l a r ı d ü z e n l e m e i ş i n e g i r i ş i l m i ş t i r . S t a l i n ’i n ö l ü m ü n d e n s o n r a y a ş a n a n Ye n i l e ş m e D e v r i ’n d e p a r t i k u r u l t a y ı n ı n k a r a r m a u y g u n o l a r a k 1 9 3 7 - 1 9 3 8 ’d e s u ç s u z y e r e c e z a l a n d ı r ı l a n K a z a k a y d ı n l a r ı d a a k l a n m ı ş t ı r . K a z a k i s t a n ’d a B . M a y l i n , İ . Ja n s ü g i r o v , S . Ş a r i p o v , M . D a v l e t b a y e v g i b i y a z a r l a r l a b i r l i k t e S e y f u l l i n d e a k l a n a r a k is m i v e e s e r le r iy le e d e b iy a t t a r ih in d e y e n id e n y e r a lm ış t ır ( K ıy r a b a y e v 1 9 9 8 :1 1 4 ) . S a k e n S e y fu llin , K a z a k e d e b iy a t ın ın S o v y e t le ş t ir ilm e s in d e ö n c ü r o l o y n a m ış t ır . K a z a k S o v y e t e d e b iy a t ın ın ilk ö r n e k le r in i o k a le m e a lm ış t ır . Ş iir le r , h ik â y e le r , r o m a n , t iy a t r o e s e r le r i v e e d e b î in c e le m e le r y a z m ış t ır . Ye n ilik ç i y a z a r , K a z a k S o v y e t e d e b iy a t ın ın b ü t ü n t ü r le r in d e ilk o la r a k s o s y a lis t r e a liz m p r e n s ip le r in i u y g u la m ış t ır ( K ın a c ı 2 0 1 6 a : 1 8 1 ) . K a z a k e d e b i y a t t a r i h ç i s i R ı m ğ a l i N u r ğ a l i y e v S a k e n S e y f u l l i n ’i n k o m ü n i s t i d e o lo jiy e s ı k ı s ık ıy a b a ğ lı o ld u ğ u n u , k ıs a s ü r e n ö m r ü b o y u n c a b u i d e o lo ji u ğ r u n a m ü c a d e l e e t t i ğ i n i b e l i r t m i ş t i r ( 1 9 9 1 : 4 3 2 - 4 6 9 ) . S e y f u l l i n ’i n y a z d ı ğ ı e s e r l e r , b a ğ lı o ld u ğ u b u id e o lo jin in ış ığ ın d a k a le m e a lın m ış t ır . B a ş la n g ıç t a s a m i m i o la r a k in a n d ığ ı fa k a t ö z e llik le a ç lık s ü r e c in d e K a z a k h a lk ın a y ö n e lik iz le n e n S o v y e t p o lit ik a s ın ın h a t a la r ın ı g ö r d ü ğ ü n d e e le ş t ir m e k t e n g e r i d u r m a m ış t ır . S t a lin v e p o l i t i k a l a r ı n ı s o r g u l a y a n S e y f u l l i n , e l e ş t i r i y i a s l a k a b u l e t m e y e n , S t a l i n ’i n t e k a d a m s i y a s e t i n i n k u r b a n ı o l a r a k 1 9 3 8 ’d e k i K ı z ı l K ı r g ı n ’d a k a t l e d i l m i ş t i r . 360 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N Koşmuhambet (Köşke) Kemengerov (1896-1937) Kö şke K e m e n g e r o v , 2 0 . y ü z y ılın b a ş ın d a yaşa y a n p e k ç o k K a z a k a y d ın ı g ib i ç o k y ö n lü d ü r . O d a ö n c ü A Ja ş a y d ı n l a r ı n d a n e t k i l e n e r e k A Ja ş f i k r i y a t ın ı b e n im s e m iş t ir . E d e b iy a t , d il b ilim i, t a r ih , e t n o g r a fy a , p e d a g o ji v e t e r c ü m e a l a n l a r ı n d a e s e r le r v e r m iş t ir . K e m e n g e r o v ’u n Kazak b a s ın ın a d a ö n e m li h iz m e t le r i o lm u ş t u r . K e m e n g e r o v ilk o la r a k , e d e b iy a t ın ş iir , n e s ir , t iy a t r o , t e r c ü m e g ib i a la n la r ın d a e s e r b ır a k a n b ir y a z a r d ır . İk in c i o la r a k , K a z a k b a s ın ın ın k u r u lu p g e liş m e s in d e e m e k v e r e n e d e b î b ir ş a h s iy e t t ir . O , K a z a k k ü lt ü r t a r ih in d e u s t a b ir g a z e t e c i o la r a k d a t a n ın m ış t ır . G a z e t e le r d e y a y ım la n a n ç e ş it li m a k a le le r in d e b ilim , s a ğ lık , s a n a t v e d a h a p e k ç o k k o n u y u e le a lm ış t ır . K e m e n g e r o v , a y n ı z a m a n d a b ir b ilim a d a m ıd ır . E d e b iy a t b ilim i, d il b ilim i, K a z a k ç a ö ğ r e t im m e t o t la r ı, t a r ih , p e d a g o ji g ib i b ilim d a lla r ıy la ilg ile n m iş t ir . B u a la n la r d a e s e r v e r m iş t ir . K ö ş k e K e m e n g e r o v K a z a k k ü l t ü r t a r i h i n d e 1 9 1 5 ’t e n 1 9 3 0 ’a k a d a r a r a l ı k s ı z o l a r a k e d e b iy a t , t a r ih , t iy a t r o , g a z e t e c ilik g ib i a la n la r d a K a z a k h a lk ın a h iz m e t e t m iş t ir . B u d ö n e m iç e r is in d e o , k e n d i y a ş ıt la r ıy la b ir lik t e b ü t ü n A la ş O r d a c ı a y d ı n l a r g i b i R u s y a ’n ı n s ö m ü r g e c i l i k s i y a s e t i n e k a r ş ı m i l l î i s t i k l a l m ü c a d e l e s i n e d e k a t ı l m ı ş t ır ( K a r e n o v 2 0 1 3 :4 2 ) . K e m e n g e r o v ’u n h a y a t ı 1 9 2 4 - 1 9 3 0 y ı l l a n a r a s ı n d a T ü r k i s t a n C u m h u r i y e t i ’n i n b a ş k e n t i T a ş k e n t ş e h r in d e g e ç m iş t ir . B u d ö n e m o n u n h a y a t ın d a o ld u k ç a v e r im li g e ç e n b ir d ö n e m d ir . O , h e m y a z a r lık a ç ıs ın d a n h e m d e b ilim s e l a n la m d a k e n d i s i n i T a ş k e n t ’t e ç o k g e l i ş t i r m i ş t i r . A l a ş H a r e k e t i ’n e k a t ı l a n H. Dosm u- h a m e d o v , S . K o j a n o v , M . D u v l a t o v , M . Ju m a b a y e v J. A y m a v ı t o v , M . A v e z o v g i b i a y d ı n l a r K a z a k i s t a n ’d a S o v y e t h ü k ü m e t i y e r l e ş t i k t e n s o n r a T a ş k e n t ’t e l a n m ı ş v e f a a l i y e t l e r i n i b u r a d a s ü r d ü r m ü ş t ü r . O m b ı ’d a k i T ı p top E n s t it ü s ü n ü n d ö r d ü n c ü s ın ıfın ı t a m a m la y a n K e m e n g e r o v d a O r t a A s y a M illî Ü n iv e r s it e s in in T ı p F a k ü l t e s i n e g e ç i ş y a p m ı ş t ı r . 0 ,1 9 2 8 ’d e n s o n r a d a b u ü n i v e r s i t e n i n Ş a r k i y a t F a k ü lt e s in d e T ü r k o lo ji a la n ın d a ç a lış m a la r ın ı d e v a m e t t ir m iş t ir . K e m e n g e r o v , b u r a d a ç a lış t ığ ı d ö n e m d e K a z a k d ili ile ilg ili İ lm î k it a p la r y a z m ış t ı r ( K ı n a m 2 0 1 7 b : 2 9 9 )K e m e n g e r o v , h a y a t ın ın en v e r i m l i d ö n e m i n d e , T a ş k e n t ’t e b u lu n d u ğ u 1930 y ı l ı n d a S t a l i n ’i n r e p r e s s i y a s ü r e c i n e m a r u z k a l m ı ş t ı r . K ö ş k e K e m e n g e r o v , 1 7 E k im 1 9 3 0 ’d a K a z a k y a z a r M u h t a r A v e z o v i l e b i r l i k t e T a ş k e n t ’t e t u t u k l a n m ı ş t ı r . “ S o v y e t h ü k û m e t i ’n e k a r ş ı f a a l i y e t y ü r ü t m e k ” s u ç l a m a s ı y l a h a p s e a t ı l m ı ş t ı r . 1 9 3 0 y ı l ı E k i m a y ı n ı n s o n u n d a T a ş k e n t ’t e n A l m a t ı h a p i s h a n e s i n e g ö n d e r i l - 361 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K LA R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R in iş t ir . A lm a t fd a k i h a p is h a n e d e 1 9 3 2 y ıh N is a n a y ın ın s o n u n a k a d a r k a lm ış t ır . O n u s u ç la y a c a k g e r ç e k b ir g e r e k ç e b u lu n a m a d ığ ı iç in t u t u k lu o la r a k h a p is h a n e d e u z u n s ü r e s o r g u la n m a d a n t u t u lm u ş t u r . B u d u r u m la ilg ili o la r a k K ö ş k e K e m e n g e r o v , 1 7 H a z i r a n 1 9 3 1 ’d e A l m a t ı h a p i s h a n e s i n d e n i l g i l i m a k a m l a r a b i r d ile k ç e g ö n d e r m iş t ir . B u d ile k ç e d e , k e n d is in in is n a t e d ile n s u ç la r la h iç b ir il g i s i n i n o l m a d ı ğ ı n ı d i l e g e t i r m i ş t i r . A l a ş O r d a P a r t i s i n i n 1 9 1 9 ’d a d a ğ ı l m a s ı n ı n a r d ın d a n A la ş O r d a h a r e k e t i ile iliş k is in i k e s t iğ in i d e b e lir t m iş t ir . O , A la ş O r d a ’n ı n d a ğ ı l m a s ı n ı n a r d ı n d a n S o v y e t h ü k ü m e t i n i n f a a l i y e t l e r i i ç i n d e y e r a l d ı ğ ın ı v e b u fa a liy e t le r iç in d e S o v y e t h ü k ü m e t in e h iz m e t e t t iğ in i d e g ö n d e r d iğ i d ile k ç e d e b e lir t e r e k s u ç s u z lu ğ u n u ifa d e e t m iş t i r ( K a r e n o v 2 0 1 3 :4 6 ) . K ö ş k e K e m e n g e r o v , 2 0 N i s a n 1 9 3 2 ’d e a l ı n a n k a r a r l a “ v a t a n a i h a n e t ” g e r e k ç e s iy le t u t u k la n d ığ ı t a r ih t e n it ib a r e n s ü r ü lm ü ş t ü r . K e m e n g e r o v , b u r a d a 5 y ı l l ı ğ ı n a U k r a y n a ’n ı n V a l u y k i ş e h r i n e d e m ir y o lu k u r u lu ş u n d a d oktor o la r a k ç a lış m ış t ır ( K a r e n o v 2 0 1 3 : 4 7 ) . S ü r g ü n d ö n e m i b it t ik t e n s o n r a o , d o ğ u m y e r i o l a n O m b ı ’y a d ö n m ü ş t ü r . O m b ı ’d a Ş a r b a k k ö l i l ç e h a s t a n e s i n d e d o k t o r o l a r a k ç a l ı ş t ı ğ ı s ı r a d a , 7 A ğ u s t o s 1 9 3 7 ’d e i k i n c i d e f a t u t u k l a n a r a k 2 1 K a s ı m ’d a O m b ı ş e h r i n d e h e n ü z 4 1 y a ş ı n d a y k e n S t a l i n ’i n a y d ı n k a t l i a m ı s ı r a s ı n d a , s u ç s u z y e r e ö ld ü r ü le n p e k ç o k T ü r k a y d ın ı g ib i, o d a k a t le d ilm iş t ir ( K ın a c ı 2 0 1 7 b : 3 0 ) . A l a ş O r d a a y d ı n ı K ö ş k e K e m e n g e r o v , 1 9 3 7 ’d e 4 1 y a ş ı n d a ö l d ü r ü l d ü ğ ü n d e g e r i d e o l u z d ö r t y a ş ı n d a d u l k a l a n e ş i G ü l s ü m Ja m i y k ı z ı i l e ü ç ç o c u ğ u Za y r a , N a r m e n b e t v e S a v le , o d ö n e m in s ık ın t ılı v e z o r ş a r t la r ın ı y a ş a m a k z o r u n d a k a lm ış t ır . O n la r ç o k u z u n b ir s ü r e “h a lk d ü ş m a n ın ın a ile s i” d a m g a s ı ile y a ş a m ış t ır . G ü ls ü m H a n ım , e ş in in “h a lk d ü ş m a n ı” o la r a k k a t le d ilm e s in d e n s o n r a n e k a d a r s ık ın t ı y a ş a r s a y a ş a s ın , h e r t ü r lü ç ile y e s a b r e d e r e k e ş in in a k la n a c a ğ ı g ü n ü u m u t l a b e k l e m i ş t i r . S t a l i n ’i n K ı z ı l K ı r g ı n k u r b a n ı K e m e g e r o v ’u n a k l a n d ı ğ ı y l a i l g i l i b e l g e a i l e s i n e a n c a k 1 9 5 7 ’d e v e r i l m i ş t i r ( K ı n a c ı 2 0 1 7 b : 3 0 5 - 3 0 6 ) . K e m e n g e r o v , m e d e n iy e t b a k ım ın d a n K a z a k h a lk ın ı g e liş t ir m e y i, y e n ile ş t ir m e y i i s t e m i ş v e h a l k ı n e ğ i t i m m e s e l e s i n e ö n e m v e r m i ş t i r . S t a l i n ’i n a y d ı n k a t l i a m ı n d a , 1 9 3 7 ’d e k a t l e d i l e n K ö ş k e K e m e n g e r o v ’d a n g e r i y e e d e b i y a t , t a r i h , t i y a t r o , g a z e t e c ilik g ib i a la n la r d a y a z d ığ ı e s e r le r d e n o lu ş a n z e n g in b ir k ü lt ü r e l m ir a s k a lm ış t ır . O n d a n g e r iy e k a la n b u k ü lt ü r e l m ir a s , a r a d a n g e ç e n y ılla r a r a ğ m e n , g ü n ü m ü z d e K a z a k h a lk ın ın m illî b ilin c in in g e liş m e s in d e v e K a z a k m illî k im liğ in in y e n id e n in ş a s ın d a b ü y ü k b ir v a z ife g ö r m e k t e d ir . Şakerim Kudayberdiyev’9 (1858-1931) Ş a k e r im K u d a y b e r d iy e v , 1 9 . a s r ın ik in c i y a r ıs ı ile 2 0 . a s r ın b a ş ın d a y a ş a m ış , y e n ilik ç i d ü ş ü n c e le r iy le K a z a k k ü lt ü r h a y a t ın d a iz b ır a k m ış , K a z a k ş a ir le r in d e n d ir . O , K a z a k la r a r a s ın d a ş a ir , n e s ir y a z a r ı, t e r c ü m a n , t a r ih ç i v e d ü ş ü n ü r o la r a k b ilin m e k t e d ir . B a z ı k a y n a k la r d a a d ı “Ş a h k e r im ” o la r a k d a g e ç m e k t e d ir . 29 362 Ş a k e rim K u d a y b e rd iy e v h a k k ın d a a y rın tılı b ilg i iç in b k z . (S ıd ık o v 2 01 4). KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N Bü yü k Kazak o za n ı Ab a y K u n a n b a y e v ’i n a ğ a b e y i K u d a y b e r d i y e v ’i n o ğ l u d u r . B a b a s ı o ç o k k ü ç ü k k e n ö ld ü ğ ü n d e n A b a y t a r a fın d a n y e t iş t ir ilm iş v e e ğ it ilm iş t ir . O d a A b a y g ib i A r g ın u r u ğ u n u n T o b ık t ı o y m a ğ ın d a n o lu p S e m e y v ila y e t in in Ş ın g ıs t a v b ö lg e s in d e d oğm u ştu r. Ş a k e r i m , E k i m D e v r i m i s o n r a s ı n d a 1 9 1 8 ’d e k ıs a b ir s ü r e A la ş O r d a h ü k ü m e t in in m e y ş e h r in d e k i fa a liy e t le r in e Ş a k e r im K u d a y b e r d iy e v ( Ş a k e r im H a c ı ) (J u rtb a y 2 0 1 6 ) Bu yü zd en rak hap se S o v y e t d e v r in d e a t ılm ış , k ıs a b ir Se k a t ılm ış t ır . t a k ib e a lın a zam an son ra s e r b e s t k a l m ı ş s a d a 1 9 3 1 ’d e i n z i v a h a y a t ı y a ş a d ı ğ ı Ş ı n g ı s t a v e t e k l e r i n d e ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . S o v y e t i d e o lo ji s i t a r a fın d a n z a r a r lı g ö r ü le n Ş a k e r im K u d a y b e r d i- y e v Ş ı n g ı s t a v ’d a i n z i v a h a y a t ı y a ş a m a s ı n a r a ğ m e n , S o v y e t z u l m ü n ü n e l i n d e n k u r t u la m a m ış t ır . S o v y e t h ü k ü m e t in in K ız ıl a s k e r le r i, y e t m iş ü ç y a ş ın d a k i i h t i y a r ş a i r i Ş ı n g ı s t a v ’d a i n z i v a h a y a t ı y a ş a r k e n k u r ş u n a d i z m i ş l e r , c e s e d i n i o r a d a k i k u y u y a a t a r a k o r t a d a n k a ld ır m ış la r d ır . B ö lg e h a lk ı a r a s ın d a Ş a k e r im H a c ı ’n ı n ö ld ü r ü le r e k c e s e d in in o r a d a b u lu n a n k u y u y a a t ıld ığ ı b ilin m e s in e r a ğ m e n , r e p r e s s iy a s ü r e c in d e k i o r t a m n e d e n iy le h iç k im s e o n u n c e s e d in i k u y u d a n ç ı k a r a r a k m e z a r a g ö m m e y e c e s a r e t e d e m e m i ş t i r . Ş a k e r i m H a c ı ’n ı n a d ı v e e s e r l e r i y a s a k l a n m ı ş t ı r . 1 9 5 8 ’d e e s e r l e r i n i n ü z e r i n d e k i y a s a k h u k u k î o l a r a k k a l d ı r ı l m ı ş s a d a b u y a s a k f i i l i o l a r a k 1 9 8 8 ’e k a d a r d e v a m B ir liğ i d a ğ ılıp K a z a k is t a n b a ğ ım s ız lığ ım e t m iş t ir . S o v y e t le r k a z a n d ık t a n s o n r a is e Ş a k e r im Ku - d a y b e r d iy e v ile ilg ili ç a lış m a la r y e n id e n g ü n d e m e g e lm iş t ir . 4. Kazakistan’daki Çalışma Kampları/Gulag * S o v y e t le r B ir liğ in d e ç e ş it li c e z a la r v e c e z a k u r u m la n b u lu n m a k t a id i. B u c e z a la r ı, g e n e l ö z e llik le r i b a k ım ın d a n “a ğ ır c e z a la r ” ( id a m v e k u ş u n a d iz m e ) , “ k a m p v e h a p i s c e z a l a r ı ”, “ s ü r g ü n v e s e v k c e z a l a n ” v e d i ğ e r l e r i b i ç i m i n d e t a s n if e t m e k m ü m k ü n d ü r . B u c e z a la r ç o k d e ğ iş ik k u r u m v e b ir im le r t a r a fın d a n v e r ile b ilm e k t e y d i. S a v c ı v e h a k im le r , O G P U d e n ile n B ir le ş ik S iy a s i İd a r e , D a n ış m a H e y e t i v e T r o y k i d e n ile n “ü ç lü k o m is y o n ” b u k u r u m v e b ir im le r d e n d i ( B u r a n 2 0 0 7 :5 7 ) - 1 9 2 2 ’d e S o v y e t l e r B i r l i ğ i n d e O G P U , “ E m e k İ l e D ü z e l t m e L a g e r le r i" n i k u r m a v e y ö n e t m e iş in i h a y a t a g e ç ir e c e k o r g a n o la r a k k u r u lm u ş t u . O G P U t a r a fın d a n k u r u l a n S o l o v e t s k i y L a g e r î , G U L A G ’ı n g e l e c e k t e k u r a c a ğ ı l a g e r b ö l ü m l e r i n i n b i r ö r n e ğ i o l a r a k o l u ş t u r u l m u ş t u . L a g e r l e r i n K u z e y ’d e , O r a l ’d a , U z a k D o ğ u i l e O r t a A s y a ’d a k u r u l m a s ı p l a n l a n m ı ş t ı . 1 9 3 0 - 1 9 3 1 y ı l l a r ı a r a s ı n d a b i r d i z i l a g e r l e r . 30 K a m p la r B a ş İd a re s i 363 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A LK L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R B e lo m o r -B a lt ık , T e m n ik o v s k iy , K a r a g a n d ı, V iş e r s k iy v e U z a k D o ğ u la g e r le r i k u r u lm u ş t u . B u la g e r le r in h e p s i k e n d ile r in e ö z g ü b ir iş s e k t ö r ü iç in o lu ş t u r u lm u ş t u . M e s e la B e lo m o r - B a lt ık L a g e r i k a n a l in ş a a t ı iç in , T e m n ik o v s k iy L a - g e r i a ğ a ç h a z ır la m a k iç in , K a r a g a n d ı L a g e r i t a r ım v e h a y v a n c ılık i ç i n , V i ş e r s k iy L a g e r i is e a ğ a ç h a z ır la m a v e s e lü lo z -k a ğ ıt im a la t ı iç in k u r u lm u ş t u . D a h a s o n r a k i y ılla r d a b u la g e r le r in a r a s ın a D m it r o v s k iy , D a ls t r o y , S ib ir v e d iğ e r la - g e r le r e k le n m iş t ir . G e n e l E m e k İle D ü z e lt m e B a ş M ü d ü r lü ğ ü ile N K V D k o lo n i le r i d ö n e m in d e S o v y e t le r B ir liğ in d e 6 3 la g e r v a r d ı, o r a la r d a t u t u k lu o la n la r ın s a y ı s ı i s e 2 .1 9 9 .5 3 5 k i ş i y e k a d a r u l a ş m ı ş t ı ( A l d a j u m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 1 9 ) . R e p r e s s iy a s ü r e c in d e h iç h a k e t m e d iğ i h a ld e , ç e ş it li s u ç la r is n a t e d ile r e k y ü z b in le r c e in s a n t u t u k la n a r a k ç a lış m a k a m p la r ın a g ö n d e r m e c e z a s ın a ç a r p t ı r ılm ış t ı. S o v y e t h ü k ü m e t in in o n c a in s a n ı t u t u k la m a s ı v e ç a lış m a k a m p la r ın a g ö n d e r m e s in in a r d ın d a ç a lış m a k a m p la r ın d a ü c r e t s iz iş g ü c ü n e ih t iy a ç d u y u lm a s ı y a t ıy o r d u . S o v y e t h ü k ü m e t i la g e r le r i k u r a r k e n , G U L A G t u t u k lu la r ın ın e m e k le r in d e n fa y d a la n m a a m a c ın ı g ü d ü y o r d u . S o v y e t t a r i h i n d e i n s a n l a r ın e l v e a y a k la r ın ı z in c ir le y e r e k z o r u n lu ç a lış m a k a m p la r ın a g ö n d e r m e k , b u k iş ile r in iy iliğ i iç in y a p ılıy o r m u ş g ib i g ö s t e r iliy o r d u . S o v y e t z ih n iy e t in e g ö r e , b u k iş ile r s ö z k o n u s u ç a lış m a k a m p la r ın d a “e m e k le y e n id e n d ü z e lt m e ” a ş a m a s ın d a n g e ç iy o r v e “s u ç la r ın d a n ” e m e k le a r ın ıy o r d u 3 1. 1 9 3 3 ’t e K a z a k i s t a n ’a 5 5 b i n d e n f a z l a k i ş i z o r u n l u o l a r a k s ü r ü l m ü ş t ü r . K a z a k i s t a n , n e r e d e y s e S ib ir y a k e lim e s i ile e ş a n la m lı h a le g e lm iş t ir . Ö y le k i K a z a k is t a n , s ü r g ü n e d i l e n k u l a k l a r ı n g ö n d e r i l d i ğ i O r a l v e S i b i r y a ’d a n s o n r a k i ü ç ü n c ü s ü r g ü n y e r i o l m u ş t u r . 1 9 3 2 y ı l ı n ı n b a ş ı n d a K u z e y K a z a k i s t a n ’a 1 3 9 b i n , 1 9 3 3 y ılın ın b a ş ın d a is e 1 0 2 b in d e n fa z la k iş i s ü r g ü n e d ilm iş t ir . 1 9 3 0 -1 9 3 3 a r a s ı n d a K a z a k i s t a n ’a t o p l a m d a 3 1 7 b i n e y a k ı n i n s a n s ü r ü l m ü ş t ü r ( A l d a j u m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 6 7 - 2 6 8 ) . B ü t ü n b u s ü r g ü n e d i l e n l e r K a z a k i s t a n ’d a m a h k û m l a r i ç i n k u r u l a n l a g e r l e r d e t u t u k l u l u k s ü r e l e r i n i g e ç i r m i ş t i r . 1 9 4 0 ’t a G U L A G 5 3 l a g e r d e n o l u ş u y o r d u . O y s a b u l a g e r l e r i n s a y ı s ı 1 9 4 7 ’d e 5 6 ’y a , 1 9 5 4 ’t e 6 ı ’e u l a ş m ı ş t ı r . L a g e r l e r d e t u t u k l u s a y ı s ı d a y ı l d a n y ı l a a r t ı ş g ö s t e r m i ş t i r : 1 9 3 9 ’d a 1 7 9 b i n , 1 9 4 0 ’t a 1 m i l y o n 3 4 4 ,4 b i n , 1 9 5 0 ’d e 1 m i l y o n 4 1 6 , 3 b i n , 1 9 5 3 ’t e 1 m i l y o n 7 2 7 ,9 b i n k i ş i o l m u ş t u r ( A ld a ju m a n o v 2 0 1 0 :4 1 9 ) . a. 4. Kazakistan’da Karagandı Lagerinin (KARLAG) Kuruluşu 2 0 Ş u b a t 1 9 3 1 ’d e K o m ü n i s t P a r t i n i n s i y a s i b ü r o s u m a l l a r ı d e v l e t l e ş t i r i l e n l e r i n s ü r ü lm e s i k o n u s u n u g ü n d e m m a d d e s i o la r a k g ö r ü ş m ü ş t ü r . B u n u n la b a ğ la n t ı l ı o l a r a k O G P U ’y a y a r ı m y ı l ı n i ç i n d e 2 0 0 - 3 0 0 k u l a k a i l e s i n i g ö ç e t t i r i p y e r l e ş t ir m e k iç in k e n t le r in ş a e t m e g ö r e v i v e r ilm iş t ir . B u la g e r le r d e n ilk in in is e K a - 31 B u d u ru m S o v y e t e d e b iy a tın d a , s o s y a lis t re a liz m İlk e s in e u y g u n o la ra k y a z ıla n p e k ç o k e d e b i e s e rd e k o n u o la ra k d a iş le n m iş tir. L a g e rd e m a h k û m o la n k a h ra m a n b u la g e rd e c e z a s ın ı ç e k e r k e n h e r a ç ıd a n id e a l b ir S o v y e t v a ta n d a ş ın a d ö n ü ş ü r. K o n u n u n K a z a k S o v y e t e d e b iy a tın d a k i b ir ö rn e ğ i h a k k ın d a b k z . (K ın a c ı 2 0 1 4a ). 364 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N r a g a n d ı ’d a h a z ı r l a n m a s ı p l a n l a n m ı ş t ı r . B u n u n n e d e n i K a r a g a n d ı ’d a k i k ö m ü r m a d e n in e ü c r e t s iz iş g ü c ü t e m in e t m e k t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 6 7 ) . K a z a k i s t a n ’d a k u r u l a n i l k l a g e r 1 9 3 1 ’d e k u r u l a n K a r a g a n d ı E m e k İ l e D ü z e l t m e L a g e r i ’d i r . S o v y e t l e r B i r l i ğ i n d e k i l a g e r l e r a r a s ı n d a K a r a g a n d ı E m e k İle Dü z e l t m e L a g e r i ç o k b ü y ü k b i r ö n e m e s a h i p t i . K a r a g a n d ı l a g e r i , G U L A G ’a d o ğ r u d a n b a ğ lıy d ı. L a g e r y ö n e t im i D o lin s k o e k ö y ü n e y e r le ş m iş t i. K a r la g iç in d e ; k a m p id a r e s i, k a y ıt b ö lü m ü , k o n t r o l v e p la n la m a , k ü lt ü r v e t e r b iy e , k a d r o la r , a le t e d e v a t , t ic a r e t , fin a n s , t a ş ıt b ö lü m le r i b u lu n u y o r d u . B u n la r ın d ış ın d a ö z e l b ö lü m , s iy a s i b ö lü m v e g ü v e n lik b ö lü m ü fa a liy e t g ö s t e r iy o r d u . B u r a d a la g e r m a h k e m e s i, s a v c ıs ı v e h a p is h a n e s i v a r d ı. K a r a g a n d ı la g e r in d e , y ir m id e n fa z la t a r ı m b i r i m le r i ile fa b r ik a la r ı o la n t a r ım v e z ir a a t b ö lü m le r i b u lu n u y o r d u ( A l d a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 0 ) . L a g e r d e c a m , ş e k e r , y a ğ , d a h a s o n r a e le k t r i k la m b a la r ı ü r e t e n v e t a m ir e d e n m e k a n ik b ir im le r i, t e r z ih a n e , d e ğ ir m e n le r v e s e b z e k u r u t u c u la r fa a liy e t g ö s t e r iy o r d u ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 2 2 ) . T u t u k lu la r ın “e m e k le d ü z e lt ilm e s i ” iç in g e t ir ild iğ i K a r a g a n d ı L a g e r i, ü r e t t ik le r i v e fa b r ik a la r ı ile t a m b ir e n d ü s t r i v e s a n a y i m e r k e z in e d ö n ü ş m ü ş t ü . K a r a g a n d ı l a g e r i , T e l m a n , Ja n a a r k a , N u r a i l ç e l e r i b ö l g e l e r i n d e k u r u l m u ş t u . L a g e r iç in b e lir le n e n a la n d a ö n c e s in d e s a d e c e b ir k a ç K a z a k a v u lu v e R u s la r ın y a ş a d ığ ı y e d i k ö y y e r a lm a k t a y k e n , la g e r k u r u ld u k t a n s o n r a o n la r b a ş k a b ö l g e le r e t a ş ı n m ı ş t ı . L a g e r a la n ı 1 9 b ö lü m e a y r ılm ış t ı ( A b d e k im u lı 1 9 9 7 :2 3 9 ) . K a r a g a n d ı l a g e r i , h u m m a l ı b i r ç a l ı ş m a i l e h a z ı r l a n m ı ş t ı . K a r l a g ’ı n i ç i n d e 8 0 b i n k i ş in i n k a la c a ğ ı 4 b in K a z a k k e ç e ç a d ır ı k u r u lm u ş , A lm a n v e R u s h a lk ın ın 1 2 0 0 e v i y a p ılm ış t ı. O n la r n e h ir k ıy ıla r ı ile e n v e r im li a r a z ile r e y e r le ş t ir ile r e k e k in e k m e iş iy le u ğ r a ş m ış t ır . L a g e r in k u r u lu ş u iç in K a r la g a la n ın d a S o v y e t le r B ir l i ğ i ’n i n f a r k l ı b ö l g e l e r i n d e n f a r k l ı e t n i s i t e l e r d e n i n s a n l a r g e t i r i l e r e k y e r l e ş t i r ilm iş t ir . K ıs a b ir s ü r e iç in d e K a r a b a ş v e K ö m ir li- K a r a g a n d ı is t a s y o n la r ın a ilk s e v k iy a t la r ile b ü t ü n ü lk e ç a p ın d a n t u t u ld u la r g e lm e y e b a ş la m ış t ır . K a r a b a ş is t a s y o n u s ü r e ç iç in d e “K a r la g K a p ıs ı” o la r a k a d la n d ır ılm ış t ır ( A ld a ju m a n o v vd . 2 0 1 0 : 4 2 0 ). K a r a g a n d ı ş e h r i n e K a r l a g ’ı n b a ş k e n t i h a t t a K a r l a g ’ ı n ç o c u ğ u d e m e k y e r i n d e o l u r . B u ş e h r i G U L A G m a h k û m l a r ı k u r m u ş t u r . B u r a s ı 1 9 5 0 ’l u y ı l l a r ı n b a ş ı n d a s a z v e b a lç ık t a n y a p ılm ış a lç a k e v le r d e n ib a r e t t ir . E s k i ş e h ir d e t r e n g a r ı, o n u n y a n ın d a k ız ıl k e r p iç t e n y a p ıla n t e p e s i y e ş il ç a d ır ile k a p a t ıla n ik i k a t lı b ir h a p is h a n e v a r d ır . B u h a p is h a n i, h e r k e s “t e p e s i y e ş il ç a d ır ile k a p a t ıla n h a p is h a n e ” o la r a k b ilm e k t e d ir . Ş e h ir m e r k e z i b u t e k b in a n ın y a n ın a in ş a e d il m i ş t i r . B u a l a n a d a h a s o n r a b ü t ü n r e s m i b i n a l a r y a p ı l m ı ş t ı r . Y e n i ş e h i r 1 9 3 2 ’d e k u r u lm a y a b a ş la m ış t ır . K ıs a s ü r e iç in d e t u t u k lu la r ın in ş a e t t iğ i y ü k s e k b in a la r ş e h ir d e y ü k s e lm e y e b a ş la m ış t ır . M a h k û m la r b u r a d a , p o s t a n e , h a s t a n e le r , o k u lla r , e v le r , fa b r ik a la r in ş a e t m iş t ir . M a h k û m la r ın e m e ğ i ile K a r a g a n d ı e t 365 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K LA R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R k o m b i n e s i , s ü t f a b r i k a s ı , h a v a a l a n ı , t r e n g a r ı , K a r a g a n d ı ’y ı A k m o l a v e Je z k a z gan ile b a ğ la y a n d e m ir y o lu v e is t a s y o n in ş a e d i lm i ş t i r ( A ld a ju m a n o v 2 0 1 0 : 4 2 6 ). K a z a k is t a n Ç a r lık d e v r in d e ç a r k a r ş ıt la r ın ın , d e v r im c ile r in v e h e r t ü r lü “ t e r ö r is t le r in ” s ü r g ü n S t a lin y e r id ir . B u durum So v y e t d ö n e m i n d e “ h a l k d ü ş m a n ı ”, “ d e v r i m d e v r in d e de d e ğ iş m e m iş t ir . k a r ş ıt ı” “k u la k ” s u ç la m a la r ıy la K a z a k is t a n ' d a k u r u la n la g e r le r e m a h k û m la r a k ın a k ın d o ld u r u lm u ş t u r . G U - L A G ' a d o ğ r u d a n b a ğ l ı o l a n K a r l a g , Je z k a z g a n l a g ( 1 9 4 0 ) , S t e p l a g ( 1 9 4 8 , Bu rası N 4 “ h a l k d ü ş m a n l a r f ’n a ö z e l o l a r a k y a p ı l m ı ş b i r l a g e r d i ) , O z e r l a g , A k t ö b e l a g v e P e s ç a n l a g i l e b i r l i k t e K a z a k i s t a n ’d a E m e k İ l e D ü z e l t m e L a g e r i v e K o l o n i l e r i n i n İ d a r e s i ’2 k u r u l m u ş t u r . B u İ d a r e Y e r l i İ ç İ ş l e r i B a k a n l ı ğ ı n a b a ğ l ı y d ı , o n u n iç in d e 7 0 la g e r v e k o lo n ile r in b ö lü m le r i y e r a lıy o r d u . B u k u r u m la r ın y a n ın d a A L Jİ R ( A k m o l i n s k i y l a g e r j e n i z m e n i k o v R o d i n ı / O t a n s a t k ı n d a r ı a y e l d e r i n i n A k m o la la g e r i/ V a t a n H a in le r in in H a n ım la r ın ın K o n u ld u ğ u L a g e r ) is e m ü s t a k il o la r a k k e n d i b a ş ın a y e r a lıy o r d u ( A b d e k im u lı 1 9 9 7 : 2 3 8 ) . K a r l a g ' d a ç i f t ç i l i k y a p ı l a n a l a n n e r e d e y s e F r a n s a ’n ı n t a m a m ı k a d a r b i r a r a z i y d i L a g e r d e k i t a r ım v e h a y v a n c ılık iş i, ö z g ü r h a y a t t a k i ü r e t im d e n ç o k d a h a b a ş a r ı l ı y ü r ü t ü l ü y o r d u . Ç ü n k ü K a r l a g ’a g ö n d e r i l e n m a h k û m l a r , ç a l ı ş k a n v e t e c r ü b e li k u la k e m e k ç ile r , t a r ım v e h a y v a n c ılığ ın b ilg ili u z m a n la r ı, a lim le r i id L M e s e la t a n ın m ış h a y v a n ü r e t ic is i s o n r a a k a d e m is y e n o la n v e i k i d e fa S o s y a lis t E m e k E r i u n v a n ım a la n V. P u s t o v o y t b u n la r d a n d ı. A . L a p in a is e A . B e r i y a ’n ı n t a v s i y e s i i l e S t a l i n ö d ü l ü n ü n s a h i b i o l m u ş t u . A n c a k b u n a r a ğ m e n la g e r d e n t a h liy e e d ilm e m iş t i ( A b d e k im u lı 1 9 9 7 : 2 3 9 ) . K a r l a g ’d a 1 9 3 6 ’d a t u t u k l u l a r ı n s a y ı s ı 1 1 ,8 b i n k i ş i y e ç ı k m ı ş t ı . V i ş e r s k i y E m e k ile D ü z e lt m e L a g e r in in k a p a t ılm a s ı n e d e n iy le o r a d a k i t u t u k lu la r ın b ir b ö lü m ü d e K a r l a g ’a g ö n d e r i l m i ş t i . 1 9 3 9 ’d a N K V D t u t u k l u l a r ı k a t e g o r i z e e d i p b a z ı k a t e g o r ile r d e k ile r in ş a r t la r ın d a iy ile ş t ir m e le r y a p m ış t ır . C e z a s ü r e le r in i b ir y ıld a n b e ş y ıla k a d a r k ıs a lt m a , y e t iş t ir m e k le y ü k ü m lü o ld u k la r ı ü r ü n ü fa z la s ıy la y e t iş t ir d iğ in d e c e z a s ü r e s in in b it im in d e n ö n c e t a h liy e e t m e g ib i iy i le ş t ir m e le r u y g u la n m a y a b a ş la n m ış t ır . A n c a k b u u y g u la m a la g e r d e k i t e k t ü k k i ş iy e u y g u la n m ı ş t ı r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 3 ) . K a r l a g ’d a ç o k s a y ı d a s a n a t ç ı m a h k û m y ö n e t im b ö lü m ü n e k u lü p a ç ılm ış t ı v e d a b u l u n u y o r d u . K a r l a g ’ı n 1 9 . D o l i n k a k u lü b ü n y a n ın d a K a r l a g ’ı n k ü lt ü r e l g r u b u ç a lış m ış t ı. B u r a d a b ü t ü n b ö lü m le r d e “h a lk d ü ş m a n ı” o la r a k c e z a s ın ı ç e k m e k t e o la n , is im le r i d ü n y a c a t a n ın m ış s a n a t ç ıla r t o p la n m ış t ır . K a d ın la r b ir im i d e orada id i. B u b ir im d e , Va h t a n g o v T iy a t r o s u n u n r e jis ö r ü Va r v a r a V a g r in a , p iy a n o s a n a t ç ıs ı N in a G r a je k , M o s k o v a K o n s e r v a t u a r ın ın p r o fe s ö r ü 32 L IÎT L K (U p ra v le n iy e is p ra v ite ln o -tru d o v ıh la g e re y i k o lo n ii/e n b e k p e n tü z c v la g e ri v e k o lo n iy a la n n ın b a s k a rm a s ı). 366 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N S l a v i n s k a y a b u l u n u y o r d u . K a r l a g ’d a b u n l a r g i b i , P a r i s K o n s e r v a t u a r ı n ı n r e n c is i M a r a N u r o v a , İt a ly a n So p r a n o E k o lü n d e n y e t iş e n V e r b o , K iy e v A lla O p e r a T iy a t r o s u n u n s o lis t i V e r a F r a n ç u k , K ü ç ü k T iy a t r o B a le s in in bu t iy a t r o n u n L e r d j i y ’i n s a v a ş a k a d a r k i u s t a la r ın d a n öğ d a n s ç ıs ı, b ir i, p iy a n is t i M a r y a n a Yo s i fo v n a k ız ı M a r in a L e b e d e v a , H a r k o v O p e r a t iy a t r o s u n u n s a n a t ç ıs ı E k a - t e r in a O lo v e y n ik o v a v b . k iş ile r c e z a s ın ı ç e k m iş t i ( A ld a ju m a n o v v b . 2 0 1 0 : 4 2 1 4 2 2 ). K a r l a g ’d a s a n a t ç ı l a r ı n y a n ı s ı r a s a ğ l ı k b ö l ü m ü n d e t a n ı n m ı ş d o k t o r l a r d a b u l u n u y o r d u . O n l a r l a g e r h a s t a n e l e r i n d e ç a l ı ş ı y o r , K a r a g a n d ı ’d a k i d o k t o r l a r a b ilim s e l k a t k ıd a b u lu n u y o r la r d ı. la n d ık t a n B u d o k t o r la r , t u t u k lu lu k s ü r e le r i t a m a m s o n r a d a u z u n y ılla r K a r a g a n d ı h a s t a n e le r in d e ç a lış m a y a d e v a m e t m i ş t i r . K a r l a g ’d a “ h a l k d ü ş m a n l a r ı ” o l a r a k c e z a l a r ı n ı ç e k e n h a y v a n c ılığ ın t a n ın m ış u z m a n la r ı ile z ir a a t b ilim c ile r in b ü y ü k b ir k ıs m ı d a g ö r e v y a p m ış t ır . O n la r a r a s ın d a t a n ın m ış b e s ic i A b r a m E n s t it ü s ü n ü n Ya k o v le v iç B e r g , H a r k o v H a y v a n c ılık P r o fe s ö r ü A . M . D e o m id o v , K u r s k V e t e r in e r lik E n s t it ü s ü n ü n P r o fe s ö r ü A . İ. K o h ç e v , L e n in g r a d A s k e r i V e t e r in e r lik A k a d e m is in in P r o fe s ö r ü R . A . T s o n , g e le c e ğ in a k a d e m is y e n i S o s y a lis t E m e k E r i V. S . P u s t o v o y t g ib i p e k ç o k k i ş i K a r l a g la g e r i n d e n g e ç m i ş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 2 ) . L a g e r d e b u k a d a r ç o k u z m a n b u lu n d u ğ u iç in K a r a g a n d ı la g e r i h a y v a n c ılığ ın ç o k ö n e m li i l m i v e a r a ş t ı r m a m e r k e z i n e d ö n ü ş m ü ş t ü r . Ö y l e k i K a r l a g ’ı n b a ş a r ı l a r ı n d a n S o v y e t l e r B i r l i ğ i ’n i n ç e ş i t l i ü l k e l e r i n d e , e y a l e t l e r i n d e v e c u m h u r i y e t l e r i n d e fa y d a la n ı lm ış t ı r ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 2 ) . L a g e r d e p e k ç o k s e k t ö r d e n m a h k û m la r b u lu n u y o r d u . b it t ik t e n son ra T u t u k lu lu k s ü r e le r i r e s s a m la r , h e y k e lt ır a ş la r , M o s k o v a 'n ın , L e n in g r a d ' ın , H a r - k o v ’u n , K i e v ’i n â l i m l e r i , d o k t o r l a r K a r a g a n d ı ’d a ç a l ı ş m a y a d e v a m L a g e r in a d lı b ü y ü k b ir b ö lü m ü B a lk a ş v a r d ı, o r a d a t u t u k lu la r e t m iş t ir . B a lk a ş m a- d e n - m e t a lu r ji k o m b i n e s in i v e B a lk a ş b a k ır m a d e n in i k u r m u ş t u r . B u r a s ı 2 0 . L a g e r i m e y d a n a g e t i r i y o r d u . E s a s e n K a f k a s ’t a n , O r t a A s y a ’d a n g e l e n t u t u k l u la r v a r d ı. B u r a d a b ü t ü n g r u p la r m a d e n c ilik iş i ile u ğ r a ş t ıla r v e fa b r ik a k u r d u la r . B u b ö lü m d e ö lü m le r ç o k fa z la y d ı v e 2 0 . b ö lü m d e k a d ın la r a z d ı. K a r a g a n d ı ’n ı n i ç i n d e S p a s s k b ö l ü m ü v a r d ı . B u b ö l ü m , d a h a s o n r a ö z e l S p a s s k l a g e r i n e d ö n ü ş m ü ş t ü r . B u r a y a e s a s e n e n g e llile r i g e t ir iy o r la r d ı. T u t u k lu la r b u la g e r e “ö l ü m g e ç i d i” a d ı n ı v e r m i ş t i ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 1 ) . İ k in c i D ü n y a S a v a ş ı s ır a s ın d a la g e r h a y a t ın d a b a z ı d e ğ iş ik lik le r y a p ılm ış t ır . L a g e r i n a ğ ır ş a r t la r ı s a v a ş n e d e n iy le d a h a d a a ğ ır la ş t ır ılm ış t ır . S a v a ş s ır a s ın d a b ü t ü n s e k t ö r le r d e ç a lış a n m a h k û m la r a r a lık s ız ç a lış m a y a b a ş la m ış t ır . S a v a ş ın b a ş la m a s ıy la b ir lik t e d iğ e r la g e r le r g ib i K a r la g d a m a h k û m la r ı t a m a m e n iz o le e t m iş t ir . D e n e t im le r s ık la ş t ır ılm ış , la g e r e g a z e t e g ir iş i e n g e lle n m iş , a ile le r le g ö r ü ş m e k y a s a k la n m ış t ır . M e k t u p a lm a v e g ö n d e r m e e n g e lle n m iş , m a h k û m 367 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T LE R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K LA R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R la r a d ış a r ıd a n p a r a g e liş i d e y a s a k la n m ış t ır . İş g ü n ü 1 0 s a a t e k a d a r u z a t ılm ış t ı r . z o r u n l u ü r e t i l e c e k ü r ü n m i k t a r ı % 2 0 ’y e k a d a r a r t ı r ı l ı p , m a h k û m l a r ı n b a z ı k a t e g o r ile r d e k ile r in in s e r b e s t b ır a k ılm a s ı y a s a k la n m ış t ır . F a r k g ö z e t m e k s i z in b ü t ü n m a h k û m la r ı la g e r iç in e h a p s e t m e y o lu n a g id ilm iş t ir . S a v a ş s ü r e c in d e c e p h e d e k i a s k e r ih t iy a c ı n e d e n iy le s ır a d a n s u ç la r la g e le n m a h k u m la r a s a v a ş a k a t ılıp A lın a n la r a k a r ş ı c e p h e d e s a v a ş t ık la r ı t a k d ir d e s u ç la r ın ın a ffe d i le c e ğ i im k â n ı g e t ir ilm iş t ir . B u n a b a ğ lı o la r a k Yü k s e k S o v y e t P r e z id y u m u n u n 1 2 T e m m u z i9 4 i*d e k i k a r a r ın a g ö r e , t u t u k lu la r ın b u k a t e g o r i s i n d e k ile r s ü r e s i n d e n ö n c e s e r b e s t b ı r a k ı l ı p a s k e r y a ş ı n d a k i l e r K ı z ı l O r d u ’y a g ö n d e r i l m i ş t i r . B u k i ş i l e r i n s a y ı s ı g e n e l m a h k û m s a y ı s ı n ı n % 2 5 ’i k a d a r d ı . S a v a ş s ü r e s i n c e b u u y g u la m a d e v a m e t m iş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 3 ) . T u t u k lu la r ın b ir k ıs m ın ın s e r b e s t b ır a k ılm a s ın a , b ir k ıs m ın ın is e s a v a ş m e y d a n ı n a g ö n d e r i l m e s i n e r a ğ m e n K a r l a g ’d a t u t u k l u s a y ı s ı a z a l m a d ı ğ ı g i b i s ü r e k l i a r t m ı ş t ı r . 1 T e m m u z 1 9 4 1 ’d e l a g e r d e 3 9 5 1 3 t u t u k lu v a r k e n , 1 T e m m u z 1 9 4 2 ' d e s a y ı 4 1 1 0 3 k i ş i y e ç ı k m ı ş t ı r . B u s a y ı n ı n i ç i n d e e r k e k l e r 2 0 .4 9 0 , k a d ı n l a r 2 0 .6 1 3 k i ş i y d i T u t u k l u l a r ı n 1 8 .1 3 3 ’ü “ h a l k d ü ş m a n ı ” s u ç l a m a s ı y l a 2 2 .9 9 0 ’u i s e d iğ e r s u ç la m a la r la t u t u k la n a n la r id i. B a z e n c e z a s ü r e s i b i t e n le r d e la g e r d e k a lm a y a d e v a m e d iy o r d u . “S o v y e t h ü k ü m e t in e k a r ş ı fa a liy e t le r d e b u lu n m a k ” s u ç u y la t u t u k la n a n la r s a v a ş d ö n e m in d e d e s e r b e s t b ır a k ılm ıy o r d u . S a v a ş z a m a n ın d a la g e r in s e r t k u r a lla r ın a r a ğ m e n t u t u k lu la r k a ç m a k t a n v a z g e ç m e m i ş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 3 - 4 2 4 ) . S a v a ş s o n r a s ı n d a K a r l a g ’d a h a p s e d i l e n l e r i n s a y ı s ı 4 5 b i n o l m u ş t u r . S a v a ş b i t t i k t e n s o n r a S o v y e t l e r B i r l i ğ i Y ü k s e k S o v y e t i n i n 7 H a z i r a n 1 9 4 5 ’t e k i “ A f H a k k ın d a ” k a r a r ın a b a ğ lı o la r a k t u t u k lu la r ın b ir k ıs m ı K a r a g a n d ı la g e r in d e n s e r b e s t b ır a k ılm ış t ır . A f ila n e d ile n e k a d a r la g e r d e k i t u t u k lu s a y ıs ı 5 3 -1 7 9 id i ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 4 ) . K a r l a g ’d a s a v a ş s o n r a s ı n d a s ı k ı b i r d e n e t i m s ü r e c i b a ş l a m ı ş t ı r . M a h k û m l a r a ş u c e z a la r v e r iliy o r d u : 3 a y a k a d a r y iy e c e k iç e c e k s a t ın a lm a h a k k ın ın y a s a k la n m a s ı; 1 5 g ü n b o y u n c a h ü c r e c e z a s ı, d ü z e n i ik in c i d e fa b o z d u ğ u t a k d ir d e , ik i a y s ü r e y le iş k e n c e c e z a s ın ın u y g u la n a c a ğ ı k o ğ u ş a g ö n d e r m e k . B a r a k a la r d a y a s a k la n a n n e s n e le r b u lu n d u ğ u t a k d ir d e ( e ğ e r s a h ib i b u lu n m a z s a ) b a r a k a d a k i h e r k e s e 5 g ü n b o y u n c a a r a lık s ız iş e ç ık a r m a v e y e m e k k e s in t is i c e z a s ı u y g u la n ıy o r d u . H a v a s ız , d a r v e p is k o ğ u ş la r d a g e n e llik le 1 0 -1 5 k iş i k a lıy o r d u . M a h k û m la r ın k o ğ u ş t a n ç ık m a s ı, s ig a r a iç m e s i, p o s t a a lm a s ı y a s a k la n m ış t ı. M a h k û m la r ın ç a lış m a y a g id iş v e d ö n ü ş le r i s ır a s ın d a ç o k s ık ı d e n e t im g e t ir il m iş v e e lle r i k o lla r ı z in c ir le n m iş t i ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 4 ) . 1 9 4 8 ’d e s a v a ş s u ç l u s u le r in e o la n y e n i m a h k û m la r ın b e lir le n e n ö z e l la g e r b ö lü m g ö n d e r ilm e s i k a r a r ı a lın m ış t ır . B u k a t e g o r id e k i m a h k u m la r So v y e t h ü k ü m e t in in d ü ş m a n la r ı o la r a k b e lir le n e n , c a s u s la r , s a b o t a jc ıla r , t e r ö r is t le r , 368 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA CEMİLE KINACI BARAN T r o ç k is t le r , s a ğ c ıla r , M e n ş e v ik le r , a n a r ş is t le r , m illiy e t ç ile r , B e y a z g ö ç m e n le r v b . a n lis o v y e t k u r u lu ş la r a k a t ıla n la r d ır . D a h a ö n c e v a r o la n la g e r le r in y a n ın d a 5 ö z e l la g e r d a h a k u r u lm u ş t u r , i. M in e r a ln ıy , 2 . G o r n ıy 3 - D u b r a v n ıy 4 . S t e p n o y 5 . B e r e g o v o y . K a r a r d o ğ r u lt u s u n d a b u la g e r le r in h e r b ir in e a t ıla n k iş i s a y ıs ı 2 5 b in i a ş m a y a c a k ş e k ild e g ö s t e r ilm iş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 2 5 ) . K a r a g a n d ı L a g e r in d e n A ğ u s t o s 1 9 4 8 ’d e 7 3 .7 5 0 k iş i b u lu n u y o r d u . B u n la r ın 6 1 .3 7 2 ’s i e r k e k , 1 2 .3 7 8 k a d ı n i d i . T u t u k t u l a r a r a s ı n d a 1 6 5 ç o c u k d a v a r d ı . L a g e r d e k i t u t u k lu la r a v e r ile n c e z a la r ı ş u ş e k ild e s ın ıfla n d ır m a k m ü m k ü n d ü r : 3 4 0 7 4 k iş i: D e v r im k a r ş ıt lık la r ı iç in 1 6 3 4 k iş i: L a g e r d e n k a ç t ık la r ı iç in 3 4 3 4 k iş i: S ila h lı o ld u k la r ı iç in 1 3 4 4 5 k iş i: H ır s ız lık iç in 1 9 6 9 2 k iş i: D iğ e r s u ç la r iç in I I . D ü n y a S a v a ş ı s o n r a s ın d a , h ü k ü m e t t a r a fın d a n “A lm a n fa ş is t le r in i d e s t e k le y e n ” 4 1 6 5 s u ç lu d a la g e r e g ö n d e r ilm iş t ir ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 5 ) . L a g e r d e s u ç lu la r a v e r ile n c e z a s ü r e le r i is e ş u ş e k ild e y d i: 5 8 0 2 9 k iş i: 1 ila 1 0 y ıla k a d a r 6 1 0 6 k i ş i : 1 0 ’d a 1 5 y ı l a k a d a r 6 2 8 3 :1 5 ila 2 0 y ıla k a d a r 3 3 3 2 : 2 0 y ı ld a n fa z la ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 5 ) . L a g e r d e k u r ş u n a d iz m e c e z a s ı d a s ık lık la u y g u la n ıy o r d u . U z u n y ılla r K a r a - g a n d ı la g e r in d e b u lu n a n , la g e r m a h k e m e s in in b a ş k a n ı D u ja n s k iy P o p o v b u k o n u d a ş u n la r ı s ö y le m iş t ir : “L a g e r d e k i d ü z e n i b o z d u k la r ı g e r e k ç e s i ile y a r g ı la n a n la r ç o k s e r t b ir b iç im d e c e z a la n d ır ılıy o r d u . B a z e n o n la r a iş k e n c e c e z a s ı d a u y g u la n ıy o r d u . Ya ş a n a n h e r o la y a g ö r e la g e r m a h k e m e s i y e n i h ü k ü m le r ç ık a r ıy o r v e ö lü m c e z a s ın a ç a r p t ır ıy o r d u . Ö lü m c e z a s ın a ç a r p t ır ıla n la r ı p e n c e r e s i o lm a y a n k o ğ u ş a t o p lu c a k a p a t ıy o r la r d ı, o n la r k a r a n lık v e d a r h ü c r e le r d e ö le c e k le r i a n ı b e k liy o r d u . K u r ş u n a d iz m e g e n e llik le s a b a h le y in e r k e n d e n o l u y o r d u . ” P o p o v ’u n b e y a n ı n a g ö r e , s a b a h 6 - 7 v e y a d a h a d a e r k e n b i r s a a t t e in fa z g e r ç e k le ş iy o r d u . İn fa z e s n a s ın d a s a v c ı, d o k t o r v e k a y ıt m e m u r u b u lu n u y o r d u ( A l d a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 5 ) - Ö z e llik le r e p r e s s iy a n ın e n ş id d e t li y ü r ü t ü ld ü ğ ü y ılla r o la n 1 9 3 7 -1 9 3 S y ılla r ın d a K a r l a g ’d a ç o k k i ş i k u r ş u n a d i z i l m i ş t i r . I I . D ü n y a S a v a ş ı d ö n e m i n d e K a r l a g ’d a k u r ş u n a d iz ile n le r in s a y ıs ı a z a lm ış , fa k a t s a v a ş s o n r a s ın d a ö lü m c e z a s ı r e s m î o la r a k k a lk m a s ın a r a ğ m e n , k u r ş u n a d iz m e c e z a s ı s o n b u lm a d a n d e v a m et m i ş t i r ( A l d a j u m a n o v v d . 2 0 1 0 : 4 2 6 ) . K a r l a g ’ı n b ö l ü m l e r i n d e k i l a g e r m e z a r l ı k l a r ı b u g ü n e k a d a r k o n u l m a m ı ş t ı r . K a r l a g ’d a ö l e n l e r i n m e z a r a g ö m ü l m e s i d e 369 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A LK L A R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R s o n d e r e c e d r a m a t ik t ir . B ir k a ç c e s e d e b ir m e z a r o la c a k ş e k ild e , b a z ıla r ın ı t a m a m e n ç ır ılç ıp la k , h e r m e z a r a b e ş k iş id e n ü ç k a t ş e k ild e , a y a k b a ş p a r m a ğ ın a n u m a r a y a z a n b ir le v h a t a k ıla r a k g ö m ü lü y o r la r d ı. K a r la g , K a z a k t a r ih in in u n u t u lm a z b ir s a y fa s ıd ır . T e p e c ik le r h a lin d e y ü k s e le n m e z a r la r , y ü r e k y a r a la y a n la g e r a la n la r ı n ic e in s a n a a ğ ır a z a p v e d a y a n ılm a z a c ı v e r e r e k h a f ı z a l a r d a d e r i n i z l e r b ı r a k m ı ş t ı r . K a r l a g ’a s ü r g ü n e d ile n le r in g ü n lü k le r i o r a d a y a ş a n a n d r a m ı o r t a y a k o y m a k t a d ır ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 : 2 6 9 -2 7 0 ) : P r a s k o v y a M ih a y lo v n a G o r b u n o v a : “1 9 3 1 y ıh y a z d a h e n ü z b ir y a ş ın d a k i k ız ım v e f a t e l t i . O d ö n e m d e b e ş a l t ı y a ş ı n d a k i ç o c u k l a r ı n h e p s i h a s t a l a n a r a k ö l d ü .” P r a s k o v y a M i h a y lo v n a U k r a i n s k a y a : “A n n e m v e o n y a ş ın d a k i e r k e k k a r d e ş i m v e f a t e t t i . B e n y e d i y a ş ı n d a i d i m . B i z i O s a k a r o v k a ’y a ç a t ı s ı o l m a y a n b a r a k a l a r a h e r b i r i n e 7 0 - 8 0 k i ş i o l a r a k y e r l e ş t i r d i l e r . 1 9 3 2 ’n i n b a h a r ı n a h e r b a r a k a d a n 5 - 6 k i ş i a n c a k c a n l ı k a l d ı .” V a s i l i y M i h a y l o v i ç S u d e y k i n : “ 1 9 3 2 y ı l ı A r a l ı k a y ı n d a b i z i K u b a n ’d a n D o k u z u n c u K e n t ’e g e t i r d i k l e r i n d e b i z i m a i l e m i z d e 6 k i ş i v a r d ı . 1 9 3 3 y ı l ı n ı n y a z ı n a k a d a r y a l n ı z c a b e n s a ğ k a l d ı m .” P y o t r P e t r o v i ç K r ı l o v : “ D o k u z u n c u K e n t ’t e 1 9 3 3 y ı l ı n d a i n s a n l a r ı n h e p s i ö l d ü . ” M a n y a İ v a n o v n a L i s i n a : “ D o k u z u n c u K e n t ’e 1 9 3 1 y ı l ı n ı n y a z ı n d a 1 7 b i n k i ş i g e t ir ild i 1 9 3 2 y ılın ın b a h a r ın d a is e b u n la r d a n a n c a k y e d i b in k a d a r k iş i k a ld ı. B e n L o m o v it s k iy le r a ile s in in n e r e d e y s e b ü t ü n ü y e le r in in y o k o ld u ğ u n u ha t ı r lı y o r u m . 1 3 k iş i id ile r , y a ln ız c a ü ç ü h a y a t t a k a ld ı . D o k u z u n c u d a h a y a t t a k a l a n l a r ı 1 9 3 2 y ı l ı n d a B e ş i n c i K e n t ’e y e r l e ş t i r d i l e r , o r a d a d a b a r a k a l a r a ç ı k , d e l i k d e ş i k , t a m a m e n b i t m e m i ş h a l d e y d i .” S o v y e t t a r ih in d e s iy a s i s u ç ile r e p r e s s iy a y a u ğ r a y a n b in le r c e t u t u k lu , G U - L A G ’m b u b ü y ü k l a g e r i n d e n g e ç m i ş t i r . K a z a k i s t a n ’d a K a r l a g ’t a n b a ş k a S t e p n o y , P e s ç a n ıy , L u g o v o y , D a ln ıy ş e k lin d e a d la n d ır ıla n la g e r le r d e fa a liy e t g ö s t e r m i ş t i r . A k m o l a ’d a z u l m ü i l e b i l i n e n A L JÎ R , “ v a t a n h a i n i ” v e “ h a l k d ü ş m a n ı ” o la r a k c e z a y a ç a r p t ır ıla n la r ın h a n ım la r ın ın , k ız la r ın ın , k ız k a r d e ş le r in in t u t u l d u ğ u b i r l a g e r d i r . A L Jİ R , A k m o l a ’d a a ç ı l m ı ş t ı r . A k m o l a l a g e r i n d e , S o v y e t l e r B i r l i ğ i ’n i n h e r y e r i n d e n v e K a z a k i s t a n ’d a n t a n ı n m ı ş m e m l e k e t v e t o p l u m ön d e r le r in in h a n ım la r ı v e k ız la r ı t u t u k lu lu k s ü r e le r in i g e ç ir m iş t ir . 4-b. ALJİR’in Kuruluşu ve ALJİR’deki İşleyiş S o v y e t le r B ir liğ i k u r u lu r k u r u lm a z k a d ın ın t o p lu m d a k i s t a t ü s ü n ü y ü k s e lt m e k v e k a d ın la r ı e v le r in d e n d ış a r ı ç ık a r a r a k a k t if h a le g e t ir m e k S o v y e t id a r e s in in ö n e m li h e d e fle r i a r a s ın d a y d ı. H a t t a b u b a ğ la m d a k a n u n la r la d a k a d ın 370 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N la r ın h a k la r ı d ü z e n le n m iş t i. A n c a k h ü k ü m e t in k a d ın la r le h in e y a p t ığ ı o lu m lu u y g u la m a la r ın y a n ı s ır a o lu m s u z u y g u la m a la r d a s ö z k o n u s u y d u . K a d ın la r S o v y e t s is t e m in in k a d ın ın s t a t ü s ü n ü y ü k s e lt m e k a d ın a y a p t ığ ı d e ğ iş ik lik le r ile e v le r in d e n d ış a r ı ç ık m ış , h a y a t ın h e r a la n ın d a y e r a lm ış , a k la g e le b ile c e k h e r iş s e k t ö r ü n d e e r k e k le r le b ir lik t e e n a ğ ır ş a r t la r d a ç a lış m ış , h a t t a S t a lin d ö n e m in d e ç e ş it li g e r e k ç e le r le e ş le r i k o v u ş t u r m a y a u ğ r a d ığ ın d a , o n la r da e ş le r iy le b ir lik t e s u ç lu k a m p la r ın a s ü r g ü n e d ilm iş , ç a lış m a k a m p la r ın d a h e r t ü r lü e z iy e t e m a r u z k a lm ış v e S o v y e t le r d e t e s is e d ile n k a d ın - e r k e k e ş it liğ in d e n n a s i p l e n m i ş l e r d i r ( F i g e s 2 0 1 1 : 3 3 5 ,3 3 7 , 3 4 7 ,3 6 3 ; F i g e s 2 0 1 3 ) . S t a l i n ’i n K ı z ı l K ır g ın d ö n e m in d e “v a t a n h a in i” s u ç la m a s ıy la t u t u k la n a n e r k e k le r le e v li o la n k a d ın la r , k o c a la r ıy la “e ş it ” b ir ş e k ild e c e z a la n d ır ılm ış v e k e n d ile r i iç in t e s is e d ile n ç a lış m a k a m p la r ın a g ö n d e r ilm iş t ir . B u ç a lış m a k a m p la r ın ın e n ç a r p ıc ı ö r n e ğ i n i , K a z a k i s t a n K a r a g a n d ı K a m p K o m p l e k s i n e b a ğ l ı o l a r a k A k m o l i n s k ’t e a ç ıla n V a t a n H a in le r in in E ş le r i İç in A k m o lin s k K a d ın Ç a lış m a K a m p ı o lu ş t u r u r ( K ı n a c ı 2 0 1 4 b : 2 2 6 ) . S o v y e t l e r B i r l i ğ i s ı n ı r l a r ı i ç i n d e A L Jİ R ( A k m o l i n s k i y L a g e r Je n İ z m e n n ik o v R o d in ı/ Va ta n H a in le r in in E ş le r in in A k m o la L a g e r i) , y a ln ız c a k a d ın m a h k û m la r ın g ö n d e r ild iğ i e n b ü y ü k ç a lış m a k a m p ıd ır . S o v y e t r e jim i t a r a fın d a n “h a lk d ü ş m a n la r ın ın e ş le r in i y a d a k a d ın a k r a b a la n n ı k a p a t m a k iç in a c il h a p is h a n e ih t iy a c ın ı k a r ş ıla m a k a m a c ıy la a le la c e le k u r u lm u ş v e ilk k a d ın m a h k û m g r u p la r ım 1 9 3 8 y ılın ın O c a k a y ın d a a lm a y a b a ş la m ış t ır ( F ig e s 2 0 1 1 : 3 6 0 , 3 9 7 ) . S o v y e t le r B ir liğ in in ilk k a d ın t u t u k lu h a p is h a n e s i o la n A L Jİ R , K a r l a g K a m p K o m p l e k s i n i n 2 6 . b ö l ü m ü n ü o l u ş t u r m u ş t u r . 2 6 . b ö lü m 3 0 b in h e k t a r a la n a k u r u lm u ş t u r . L a g e r in 1 0 b in d e n fa z la h e k t a r ın ı e k i l e c e k a l a n o l u ş t u r u y o r d u . A L Jİ R e k i n i t o p l u y o r , ü r ü n ü A k m o l a ’y a g ö n d e r i y o r d u , o r a d a e k in i K a r la g iş ç ile r i ile k o lh o z la r ın a b ö lü p ü le ş t ir e r e k , v e r d iğ i ü r ü n k a r ş ılığ ın d a k e n d i ih t iy a c ı o la n ü r ü n le r i a lıy o r d u . L a g e r i a y a k t a t u t a n g e r e k li y iy e c e ğ in h e p s i t u t u k lu k a d ın la r t a r a fın d a n ü r e t iliy o r d u . L a g e r d e k a d ı n la r t a h ılı, s e b z e v e m e y v e le r i y e t iş t ir iy o r la r , y iy e c e k le r i h e r t ü r lü g ıd a y ı k e n d i l e r i h a z ı r lı y o r la r d ı ( A ld a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 1 ) . A L Jİ R ’d e b u l u n a n t u t u k l u l a r ı n k e n d i l e r i n e y e t i ş t i r d i k l e r i s e b z e l e r d e n n e d e m e y v e le r d e n y iy e b iliy o r la r d ı. K e n d i ü r e t t ik le r i ü r ü n le r in t a d ın a b ile b a k a m ıy o r l a r d ı . A L Jİ R ’d e b ü t ü n y ü k k a d ı n l a r ı n ü z e r i n d e y d i . E r k e k l e r b u l u n m a d ı ğ ı iç in b u k a m p t a h e r t ü r lü iş k a d ın la r a y a p t ır ılıy o r d u . T u t u k lu k a d ın la r k ış ın y a k a c a k k a m ış t o p la m a y a g ö t ü r ü lü r le r d i. B u k a m ış la r b ö lg e d e k i g ö lle r in k ı y ı l a r ı n d a y e t i ş i y o r d u . A L Jİ R ’i n y a ş a m ş a r t la r ın ın b ir k a d ın iç in n e k a d a r z o r o l d u ğ u n u A L Jİ R ’i n i l k t u t u k l u l a r ı n d a n b i r i , d a h a s o n r a a n ı l a r ı n d a ş ö y l e d i l e g e t ir m iş t ir : “K a m ış , la g e r in e s a s m a t e r y a li, y a k a c a ğ ı id i. B iz le r k a m ış t o p la m a y a ç o k s e r t a y a z d a g id e r d ik . B ü t ü n v ü c u d u m u z u g iy d iğ im iz ş e y le r le k a p a t ır d ık , y a ln ız c a g ö z le r im iz a ç ık t a k a lır d ı. K a m ış t o p la m a y a g id e r k e n h a lim iz b ö y le y d i. S o ğ u k -4 0 d e r ece id i. G ö lü n ü s t ü n d e k i b u z la r k ır ılır a y a k la r ım ız 3 71 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R G ü n ü m ü z d e A L J İ R 'd e k i M ü z e d e n B i r G ö r ü n ü ş ( C e m ile K I N A C I B A R A N A r ş iv i ) ıs la n ır d L Is la n a n a y a k la r ım ız b u z t u t a r o s ır a d a b iz a y a ğ ım ız d a a ğ a ç k a lıp la r v a r m ış g ib i y ü r ü r d ü k . K a m ış la r ı h ız lıc a t o p la m a k iç in b iz ü s t ü m ü z ü ç ık a r ıp o k o r k u n ç a y a z d a y a ln ız c a g ö m le k le r im iz ile ç a lış ır d ık . H e r b ir im iz in b ü y ü k 4 0 b a ğ k a m ış t o p la m a s ı g e r e k iy o r d u . G ö r e v li k o n t r o l e d e r d i. 4 0 b a ğ k a m ış i ç in 8 0 0 g r a m e k m e k a l ı r d ı k . B u s a y ı y ı t a m a m l a m a z s a k a ç l ı k t a n ö l ü r d ü k .” ( A l d a ju m a n o v v d . 2 0 1 0 :4 2 1 ) . A L Jİ R ' d e ç o k s a y ı d a t a n ı n m ı ş K a z a k k a d ı n m a h k û m c e z a s ı n ı ç e k m i ş t i r . K a z a k is t a n B ö lg e K o m it e s i İk in c i S e k r e t e r i K o m ü n is t P a r t i M e r k e z K o m it e s in in U lu s C u m h u r iy e t le r i T e m s ilc is i S u lt a n b e k K o j a n o v ’u n h a n ım ı K ü le n d a m K o j a n o v a , K a z a k C u m h u r i y e t i ’n i n K ü l t ü r v e H a l k K o m i s e r i T e m i r b e k Jü r g e - n o v ’u n h a n ı m ı D e m e ş Jü r g e n o v a , p a r t i v e S o v y e t k u r u l u ş u n u n ö n e m l i i s i m l e r i n d e n o l a n ş a i r v e y a z a r S a k e n S e y f u l l i n ’i n h a y a t a r k a d a ş ı G ü l b a h r a m , H a l k K o m i s e r i K a b d b e k S a r m o l d a y e v ’i n h a n ı m ı M a y n u r S a r m o l d a y e v a , K a z a k i s t a n B ö lg e K o m it e s i B a s ın Ya y ın Yö n e t ic is i, Le n in şil Ja s g a z e t e s i n i n e d i t ö r ü Z a r a p T e m i r b e k o v ’u n h a n ı m ı S a k ı p j a m a l N a z a r o v a , t a n ı n m ı ş y a z a r B e y i m b e t M a y l i n ’i n e ş i K ü n j a m a l M a y l i n a , d e v r i m c i , t o p l u m ö n d e r i , p a r t i v e S o v y e t k u r u l u ş u n u n ö n e m l i i s i m l e r i n d e n T u r a r R ı s k u l o v ’u n e ş i A z i z a R ı s k u l o v a A L Jİ R ’d e ız d ır a p d o lu y ılla r g e ç ir m iş t ir ( A b d e k im u lı 1 9 9 7 : 2 4 2 ) . A L Jİ R ’i n a z a b ı n ı p e k ç o k t a n ı n m ı ş k a d ı n ç e k m i ş t i r . B u n l a r a r a s ı n d a A z e r b a y c a n P e d a g o ji Ya y ın la r ın ın e d it ö r ü , ş a ir , t e r c ü m a n , y a y ın c ı A h m e t c e v a d A h u n - d z a d e ’n i n h a n ım ı Ş ü k r iy e K o m it e s in in 3 72 H a n ım , Z a k a lk a s C u m h u r iy e t le r ü y e s i E f e n d i y e v ’i n B ir liğ i Yö n e t im h a n ım ı Z a b a h a n u m , A z e r b a y c a n K o m ü n is t KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I 8 A P A N Parti M e rk ez K o m it e s in in n u m , S t a lin g r a d s e k r e t e r i A l i y a d a r K a r a y e v ’i n B ö lg e P a r t i K o m it e s in in h a n ım ı H a y d a r h a - B i r i n c i S e k r e t e r i M a d a n o v ’u n ha n ım ı N a t a ly a A h v a ly a n i, S S C B A r ja n t in e lç is in in e ş i V a le n t in a A d a m s k a y a v e d a h a b ir ç o k k a d ın ( A b d e k im u lı 1 9 9 7 : 2 4 2 -2 4 3 ) . A L Jİ R ’d e r e p r e s s i y a s ü r e c i n d e S o v y e t l e r B i r l i ğ i n d e i l e r i g e l e n p e k ç o k k i ş i n i n e ş le r i v e k a d ın a k r a b a la r ı m a h k û m o lm u ş t u r . 1 9 3 8 y ılı k u r ş u n a d iz ile n V T S İK ü yesi (Tü m R u s y a M e r k e z i Y ü r ü t m e K o m i t e s i ) A . B . S e r e b r o v s k i y ’i n h a n ı m ı E . S e r e b r o v s k a y a , 1 9 3 7 y ılı k u r ş u n a d iz ile n p a r t in in v e S o v y e t k u r u lu ş u n u n ö n e m l i i s i m l e r i n d e n o l a n V T S İ K ü y e s i N . K r e s t i n s k i y ’i n h a n ı m ı V . K r e s t i n s k a - y a , A . S . E n u k i d z e ’n i n h a n ı m ı v e k ı z ı 1 9 3 7 y ı l ı n d a k u r ş u n a d i z i l e n V T S İ K ü y e s i K . P . M e h o n o ş i n ’i n h a n ı m ı E . M e h o n o ş i n a , 1 9 3 7 y ı l ı k u r ş u n a d i z i l e n S o v y e t l e r B i r l i ğ i M a r e ş a l i M . N . T u h a ç e v s k i y ’i n k ı z k a r d e ş i E . A . T u h a ç e v s k a y a , i n t i h a r e d e n , B a ş S i y a s i B ü r o n u n B a ş k a n ı Y a . G a m a m i k ’i n k ı z k a r d e ş l e r i F a i n a i l e Z . A L J İ R G i r iş i n d e k i A n ı t ( C e m ile K I N A C I B A R A N A r ş i v i ) 373 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R G a m a r n i k , 1 9 5 7 y ı l ı k u r ş u n a d i z i l e n K o m i n t e r ’i n ü y e s i İ . P i y a t n i t s k i y ’i n h a n ı m ı v e o ğ lu b u n la r d a n s a d e c e b ir k a ç ıy d ı ( A b d e k im u lı 1 9 9 7 : 2 4 0 ) . 5. Repressiya Sürecinin Kazak Edebiyatına Yansıması S t a l i n ’i n r e p r e s s i y a s ü r e c i , o l a y l a r ı n ş a h i t l e r i n i n h a f ı z a l a r ı n a k a z ı n m a k l a b i r lik t e n e S o v y e t t a r ih y a z d ığ ın d a n e d e e d e b iy a t ın d a iş le n m e m iş t ir . R e p r e s s i y a s ü r e c in d e s u ç s u z y e r e k a t le d ile n p e k ç o k T ü r k a y d ın ı a n c a k g ü n ü m ü z d e v ic d a n la r d a h a k e t t ik le r i g e r ç e k y e r i b u lm a y a b a ş la m ış t ır . O z o r lu d ö n e m d e “ h a l k d ü ş m a n ı ” s u ç l a m a s ı y l a k u r ş u n a d i z i l i p ö l d ü r ü l e n l e r , S i b i r y a ’y a s ü r g ü n e g ö n d e r ilip ç a lış m a k a m p la r ın ın z o r ş a r t la r ın a d a y a n a m a y ıp y a ş a m ım y it ir e n le r . s ü r g ü n d e n d ö n m e y i b a ş a r s a b ile ç a lış m a k a m p la r ın d a g e ç e n ç ile li y ılla r ın s o n u n d a ç a r e s i z h a s t a l ı k l a r a t u t u l u p h a y a t ı n ı k a y b e d e n l e r ... O n l a r d a n g e r i y e k a l a n a c ı l ı a i l e l e r ... B ü t ü n b u n l a r a n c a k S o v y e t l e r B i r l i ğ i d a ğ ı l d ı k t a n s o n r a g ü n d e m e g e lm iş t ir . S o v y e t le r B ir liğ i d a ğ ıla n a k a d a r K a z a k e d e b iy a t ın d a , e d e b i e s e r le r d e S t a lin v e y ü r ü t t ü ğ ü r e p r e s s iy a h iç b ir ş e k ild e iş le n m e m iş t ir . T a m a m e n S o v y e t H ü k ü m e t in in v e S t a lin p o lit ik a la r ın ın z o r b a lığ ı n e t ic e s in d e y a ş a n a n 1 9 2 0 -1 9 2 1 a ç lık s ü r e c i , 1 9 2 9 - 1 9 3 3 a ç l ı k s ü r e c i , 1 9 3 7 - 1 9 3 8 a y d ı n k a t l i a m ı , K a z a k i s t a n ’d a k i K a r l a g k a m p k o m p l e k s i , A L Jİ R v e o r a d a y a ş a n a n d r a m , n e K a z a k t a r i h y a z d ı ğ ı n d a d ile g e t ir ilm iş n e d e e d e b iy a t a y a n s ım ış t ır . S o v y e t le r B ir liğ i d a ğ ıla n a k a d a r b u k o n u la r S o v y e t id a r e s i t a r a fın d a n s a n s ü r le n m iş v e h iç k im s e b u k o n u la r ı e d e b iy a t t a iş le m e y e c e s a r e t e d e m e m iş t ir . A n c a k S o v y e t le r B ir liğ i d a ğ ılm a k ü z e r e y k e n s a n s ü r k a l k t ı k t a n s o n r a y a s a k l ı k o n u l a r g ü n d e m e g e l m i ş t i r . 1 9 9 1 ’d e n s o n r a B a ğ ım s ız K a z a k is t a n s ü r e c in d e s ö z k o n u s u k o n u la r e d e b iy a t t a y e r b u l- G ü n ü m ü z d e A L J İ R a la n ı n a in ş a e d ile n A L J İ R M ü z e n i ( C e m ile K I N A C I B A R A N A r ş iv i) 3 74 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N m a y a b a ş la m ış t ır . K a z a k e d e b iy a t ın d a r e p r e s s iy a s ü r e c i r o m a n , h ik â y e v e ş iir t ü r le r in d e y a z a r la r t a r a fı n d a n b a ş a r ıy la iş le n m iş t ir . G ü n ü m ü z d e K a z a k h a lk ı b u e d e b i e s e r le r v a s ı t a s ı y la S o v y e t d e v r in d e a d e t a y o k s a y ıla n bu t a r ih i s ü r e c i ö ğ r e n m e k t e d ir , s ö z k o n u s u e s e r le r K a z a k h a lk ın ın m illî b e lle k in ş a s ın d a ö n e m li b ir iş le v g ö r m e k t e d ir . Ye n i n e s ille r S o v y e t d e v r in in b a s k ı v e z u lm ü n ü , K a z a k h a lk ın ın t a r ih t e ç e k t iğ i ız d ır a p la r ı, n e r e d e y s e s o y k ır ım n it e liğ in d e y a ş a d ığ ı h ü k ü m e t e liy le g e r ç e k le ş t ir ile n s u n i fe la k e t le r i v e h e r ş e y d e n ö n c e b ir d ö n e m g iz le n e n g e r ç e k le r i b ü t ü n ç ıp la k lığ ı ile b u e d e b i e s e r le r a r a c ılığ ıy la ö ğ r e n m e k t e d ir . G ü n ü m ü z d e t a r ih i k a y n a k la r d a n b e s le n e r e k y a z ıla n e d e b i e s e r le r r e p r e s s iy a s ü r e c in e ış ık t u t m a k t a d ır . R e p r e s s iy a h a k k ın d a k a le m e a lın a n e s e r le r d e K a z a k e d e b iy a t ın ın b a ş a r ılı y a z a r la r ı “e d e b iy a t ın o m z u n d a k i m e le k ” o la n t a r ih t e n d e fa y d a la n a r a k t a r ih i g e r ç e k le r i e d e b i e s e r le r in d e k o n u e t m iş t ir . R e p r e s s iy a k o n u s u n u iş le y e n s ö z k o n u s u e d e b i e s e r le r a y n ı z a m a n d a e d e b iy a t v e t a r ih iliş k is in i s o m u t o la r a k o r t a y a k o y a n e s e r le r d ir . K a z a k y a z a r S m a g u l E l u b a y ’ı n A k B o z Üy ” ( 1 9 8 9 ) a d l ı r o m a n ı K a z a k e d e b iy a t ı n d a K a z a k i s t a n ’d a y a ş a n a n a ç h k y ı l l a r ı m i ş l e y e n i l k k i t a p t ı r . G a z e t e c i y a z a r S m a g u l E l u b a y , T ü r k m e n i s t a n ’d a d ü n y a y a g e l m i ş t i r , ç ü n k ü a i l e s i a ç l ı k y ı l l a r ı n d a h a y a t t a k a l a b i l m e k u m u d u y l a ö n c e K a r a k a l p a k i s t a n ’a , o r a d a n d a T ü r k m e n i s t a n ’a g ö ç e t m iş t ir . A n c a k d a h a son ra E lu b a y v e a i l e s i A l m a t ı ’y a geri d ö n m ü ş t ü r . Ya z a r ın a ç lık k o n u s u y la ilg ile n m e y e b a ş la m a s ı lis e y ılla r ın d a o l m u ş t u r . E lu b a y , lis e d e o k u d u ğ u d ö n e m d e t a r ih k it a p la r ın d a a ile c e k y a ş a d ık la r ı a ç lık s ü r e c in e d a ir h iç b ir b ilg iy i g ö r e m e z . Ya ş a n a n o n c a h a d is e v e a ç h k s o y k ır ım ın d a n t a r ih k it a p la r ın d a h iç b a h s e d ilm e m e k t e d ir . O y s a y a z a r a ile b ü y ü k le r in d e n y a ş a n a n d r a m ı h e r g ü n d in le y e r e k b ü y ü m ü ş t ü r . B u s e b e p le r e s m î S o v y e t t a r ih k it a p la r ın d a h e r ş e y in “m ü k e m m e l” g ö s t e r ild iğ i o t a b lo y a h iç b ir ş e k ild e in a n m a z . B ö y le c e y a z a r k o n u y u iş le y e n b ir e s e r y a z m a y a k a r a r v e r ir . A n c a k d e v le t t a r a fın d a n s a n s ü r k o n u la n k o n u la r d a n b ir i o ld u ğ u iç in b u m e s e le y le ilg ili h iç k im s e o g ü n e k a d a r h iç b ir ş e y y a z m a m ış t ır . E lu b a y s a n s ü r ü n k a l d ı r ı l d ı ğ ı 1 9 8 9 ’d a K a z a k i s t a n ’d a b i r i l k o l a r a k A k B o z Üy r o m a n ı n ı y a y ım la m ış t ır . B u k it a b ın y a y ım la n m a s ı K a z a k is t a n iç in b ir m ila t n it e liğ in d e d ir . Ç ü n k ü o g ü n e k a d a r h iç k im s e n in a ğ z ın ı a ç a m a d ığ ı, y a z m a k b ir y a n a k o n u ş a m a d ığ ı b ir k o n u d a E lu b a y a ç lık s o y k ır ım ın ı b ü t ü n ç ıp la k lığ ı ile o r t a y a k o y a n b ir r o m a n k a le m e a lm ış t ır . O g ü n e k a d a r s ü r e g e le n S o v y e t e d e b iy a t ın ın o p t i m is t b a k ış a ç ıs ı b u e s e r le y e r le b ir e d ilm iş v e a ç h k y ılla r ın d a y a ş a n a n b ü t ü n t r a je d i e s e r d e g ö z le r ö n ü n e s e r ilm iş t ir . K a z a k y a z a r S m a g u l E lu b a y , h e n ü z S o v y e t le r d a ğ ılm a m ış k e n b ö y le b ir k it a b ı y a y ım la y a r a k b ü y ü k b ir c e s a r e t ö r 33 B k z . (E lu b a y 2 0 2 1 ); e s e r T ü rk iy e T ü rk ç e s in e A ra s a t M e y d a n ı a d ıy la ç e v rilm iş tir. B k z . (E lu b a y 2 01 5). 375 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R n e ğ i g ö s t e r m iş t ir . Hem 1 9 2 0 ’l i y ı l l a r d a k i h e m d e 1 9 3 0 ’l a r m b a ş ın d a k i a ç lığ ın K o m ü n is t ik t id a r ı n e l i y l e p r o g r a m l ı o l a r a k g e r ç e k l e ş t i r i l d i ğ i n i d ü ş ü n e n E l u b a y , K a z a k i s t a n ’d a G o lo ş e k in id a r e s in d e k ile r in h a lk ın a h ır ın d a n h a y v a n la r ın ı, k ile r in d e n g ü n lü k y iy e c e k le r in i, h a lt a o g ü n y e m e k iç in p iş ir d ik le r i y e m e k le r in i o c a k t a n z o r la a la r a k a ç h ğ a m a h k û m e t t iğ i K a z a k h a lk ın ın d r a m ın ı, o g ü n le r i b iz z a t y a ş a y a n in s a n la r d a n d in le y e r e k k a le m e a lm ış t ır . E l u b a y r o m a n ı n ı 1 9 8 2 ‘d e y a z m a y a b a ş l a m ı ş v e 1 9 8 5 ’t e t a m a m l a m ı ş t ı r . E s e r y a z ı lm a k la b e r a b e r , o z a m a n d a h a k o m ü n i s t r e ji m h ü k ü m s ü r d ü ğ ü n d e n h iç b ir y a y ın e v i b u k it a b ı b a s m a m a m ış t ır . K o m ü n is t ik t id a r d ü ş e n e k a d a r e l y a z m a n ü s h a y a z a r d a m u h a fa z a e d ilm iş t ir ( T ü r k -İ b r a h im r ü n k a lk m a s ıy la b ir lik t e e s e r y a y ım la n m ış t ır . 2 0 1 6 : 2 1 6 ) . 1 9 8 9 ’d a s a n s ü B ö y le c e r o m a n 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r d a k i z u lm ü a n la t a n ilk e d e b i e s e r o la r a k K a z a k e d e b iy a t t a r ih in d e y e r in i a l m ış t ır . A k B o z Üy 1 9 2 9 - 1 9 3 3 y ılla r ı a r a s ın d a y a ş a n a n a ç h k d r a m ın ı b ü t ü n ç ıp la k lığ ıy la g ö z le r ö n ü n e s e r e r . K a z a k h a lk ın ın b a ş ın d a n g e ç e n d e r t li, a c ılı y ılla r v e z o r g ü n l e r b ü t ü n a y r ı n t ı l a r ı y l a E l u b a y ’ı n r o m a n ı n d a t a s v i r e d i l i r . Ç o c u k l a r ı T ü - g e l h a n v e E d i g e ’y e b i r d i l i m e k m e k b u l m a k b i r y a n a , s a d e c e b i r k a ç b u ğ d a y k ı r ı n t ı s ı b u l d u ğ u i ç i n s e v i n e n H a n s u l u ’n u n k a y g ı s ı r o m a n d a e t k i l e y i c i b i r d i l le o r t a y a k o n u lu r . Ya z a r r o m a n d a , o k u y u c u s u n u a lıp o g ü n le r e g ö t ü r ü r . K a z a k h a lk ın ın k ıy m e t li k a d ın la r ın ın b ir lo k m a b u la b ilm e k iç in a z a p ç e k t iğ i o z u lü m d o lu y ılla r g ö z le r ö n ü n e s e r ilir . Ya z a r o k u y u c u y u , k ü ç ü k b ir k u r u t t a n e s in in b i l e p a r ç a l a r a b ö l ü n e r e k k a ç k i ş i y e p a y e d i l d i ğ i o g ü n l e r e g ö t ü r ü r . E l u b a y ’ı n a n la t ım ın d a o k u y u c u , b ir b u ğ d a y e k m e ğ in in n e b ü y ü k b ir n im e t o ld u ğ u n u n fa r k ın a v a r ır . R o m a n d a , a ç h k y ılla r ın d a K a z a k h a lk ın ın y a ş a d ığ ı t r a je d i ç o k e t k ile y ic i ş e k ild e g ö z le r ö n ü n e s e r ilir . A ç h k fe la k e t iy le y ü z y ü z e k a la n z a v a llı a n a b a b a la r a ç lık t a n k ız ç o c u k la r ın ı p a z a r d a s a t ış a ç ık a r ır la r . A ç h k y ılla r ın d a K a z a k h a lk ın ın b a ş ın d a n g e ç e n b u n u n g ib i d a h a p e k ç o k t r a jik s a h n e , r o m a n d a film ş e r id i m is a li o k u y u c u n u n g ö z le r i ö n ü n d e n g e ç e r . S m a g u l E lu b a y r o m a n d a “G e ç m iş in i b ilm e y e n le r d e n s o y s u z v e t e r b iy e s iz n e s i l l e r t ü r e r .” d e r . B u s e b e p l e h e r ş e y d e n ö n c e A k B o z Üy , b i r z a m a n l a r So v y e t s is t e m i t a r a fın d a n ü z e r i t a m a m e n ö r t ü le n , g iz le n e n K a z a k t a r i h i n e ı ş ı k t u t t u ğ u v e K a z a k h a lk ın a g e ç m iş in i ö ğ r e t t iğ i iç in k ıy m e t li b ir e s e r d ir . S m a g u l E lu b a y g ib i b ir y a z a r ın k a le m in d e , g e r ç e k t a r ih e d e b î b ir k im liğ e b ü r ü n e r e k ö lü m s ü z le ş t ir ilm iş t ir ( K ın a c ı 2 0 1 6 c : 7 4 -7 5 ) . 376 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N Y a z a r S m a g u l E lu b a y v e D o ç . D r . C e m ile K ı n a c ı B a r a n A k B o z Û y R o m a n ı H a k k ı n d a Y a p t ı k la r ı S ö y le ş i E s n a s ı n d a ( C e m ile K ı n a c ı B a r a n A r ş iv i ) K a z a k i s t a n l ı R u s y a z a r V a l e r i y F e d e r o v i ç M i h a y l o v 3 4 3 a5 ç l ı k k o n u s u n u y a y ım la d ığ ı 1 9 9 0 ’d a Hr o n ik a Ve lik o g o Dju t a ( B ü y ü k A f e t i n K r o n o l o j i s i ) a d l ı e s e r d e e l e a l m ı ş t ı r . V a l e r i y M i h a y l o v , b u e s e r i n i K a z a k i s t a n ’d a 1 9 9 0 y ı l ı n ı n M a y ı s a y ı n d a , S S C B ’n i n s o n C u m h u r b a ş k a n ı M i h a i l G o r b a ç o v ’u n s a n s ü r ü k a l d ı r m a s ı n d a n h e m e n s o n r a y a y ı m l a m ı ş t ı r ( T ü r k - İ b r a h i m 2 0 1 6 : 2 0 6 ) . E s e r 1 9 9 2 ’d e T a l g a t A y t - b a y u h t a r a fın d a n Ga la m a t Ju t Şe cir e si 3i a d ı y l a K a z a k ç a y a d a t e r c ü m e e d i l m i ş t i r . T ı p k ı S m a g u l E l u b a y g i b i M i h a y l o v ’u n e s e r i n i n n ü v e s i n i d e k e n d i a i l e s i n i n y a ş a d ığ ı d r a m o lu ş t u r u r . M i h a y l o v ’u n R u s y a l ı o l a n b a b a s ı v e a n n e s i 1 9 3 1 ’d e b ü t ü n m a l l a r ı n a e l k o n u l d u k t a n s o n r a K a z a k i s t a n ’a s ü r ü l m ü ş t ü r . Y a z a r ı n a n n e v e b a b a s ı K a z a k i s t a n ’d a t a n ı ş m ı ş , a i l e k u r m u ş t u r . 1 9 4 6 ’d a i s e y a z a r d ü n y a y a g e l m i ş t i r . Y a z a r a i l e s i n i n K a z a k i s t a n ’a g e l i ş s e r ü v e n i n i d a h a ç o c u k l u k t a n i t i b a r e n m e r a k e t m e y e b a ş la m ış t ır . A s le n R u s y a lı o la n a n n e b a b a s ı v e d e d e le r in in n a s ıl o lu p d a K a z a k is t a n ’a g e l d i ğ i , b a b a a n n e s i n i n neden d iğ e r ç o c u k la r ıy la b ir lik t e b u r a y a g e lir g e lm e z v e fa t e t t iğ i o n u n z i h n i n i h e r z a m a n m e ş g u l e t m i ş t i r . Y a z a r s o n r a d a n ö ğ r e n m iş t ir k i, a n n e v e b a b a s ı u z u n y ılla r b o y u n c a g e ç m iş t e ç e k t ik le r i s ı k ın t ıla r ı ç o c u k la r ın d a n b ilin ç li b ir ş e k ild e g iz le m iş t ir . G e r ç e k le r i t e s a d ü fe n ö ğ r e n e n y a z a r , a n n e v e b a b a s ın ın S t a lin d ö n e m in d e y a ş a n a n K ız ıl K ır g ın s ü r e c in d e h a y a t t a k a lm ış o lm a s ın ın b ir m u c iz e o ld u ğ u n u a n c a k o z a m a n a n la m ış t ır ( T ü r k - İb r a h im 2 0 1 6 : 2 1 0 ) . 34 K a z a k is ta n lı R u s y a z a r V a le riy F e d e ro v iç M ih a y lo v ile y a p ıla n rö p o rta j iç in b k z . (İb ra h im -T ü rk 2 01 6: 2 0 6 -21 4 ). 35 B k z . (M ih a y lo v 2 01 3). 377 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A LK L A R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R Ka za k e d e b iy a t ın d a m ahkûm A L Jİ R ’i n ilk d e fa konu e d iliş i ve orada t u t u k lu k a d ı n l a r ı n k a d e r i n i n e l e a l ı n ı ş ı , A r m i y a l T a s ı m b e k o v ’u n a d l ı e s e r i l e o l m u ş t u r . 1 9 9 4 ' t e Ja l ı n y a y ı n e v i n d e n o la n Ja n Da v ısı Ja n Da v ısı: A LJİR a r h ip e la g ı a d ıy la b a s ıla n b u e s e r , d o k ü m e n t a l u z u n h ik a y e d ir . A y r ıc a b u e s e r M . A v e z o v A k a d e m i T i y a t r o s u n u n R e ji s ö r ü B . A t a b a y e v t a r a fı n d a n Ke b e n e k Kiy g e n A r u v - la r ( K e p e n e k G i y e n G ü z e l l e r ) a d ı y l a t i y a t r o y a u y a r l a n m ı ş t ı r . E s e r d e A L Jİ R ’d e b ü t ü n y ü k ü n m a h k û m k a d ı n l a r ı n ü z e r i n d e o l u ş u , A L Jİ R ’i n z o r h a y a t ş a r t l a r ı e le a lın m ış t ır . Ö z e llik le II. D ü n y a S a v a ş ı y ılla r ın d a h a y a t ş a r t la r ı a ğ ır la ş a n , a s k e r le r iç in e lb is e d ik im in d e n b a ş la y ıp , a ğ a ç , t a r ım , a lt ın ü r e t im i g ib i d a h a p e k ç o k iş in y a p ıld ığ ı, b e d a v a iş g ü c ü o la r a k g ö r ü le n v e o n s a a t e k a d a r u z a y a n a r a lık s ız ç a lış m a s a a t le r in e r a ğ m e n , ö lm e y e c e k k a d a r y e m e k v e r ile n v e d a y a n ıl m a z d e r e c e d e a ğ ır iş le r a lt ın d a e z ile n m a h k û m k a d ın la r ın la g e r d e k i ız d ır a p lı h a y a t ı e s e r d e o r t a y a k o n u lm u ş t u r ( A b d e k im u h 1 9 9 7 : 2 4 3 ) . K a z a k e d e b iy a t ın d a r e p r e s s iy a s ü r e c in i e le a la n r o m a n la r d a n b ir i d e B a k k o ja M u k a i y ’i n Öm ir z a y a ( 1 9 9 8 ) a d l ı r o m a n ı d ı r . R o m a n d a s o n K a z a k H a n ı K e n e s a - n * v e o n u n o ğ lu S ız d ık h a k k ın d a a k a d e m ik a r a ş t ır m a la r k a le m e a la n b ilim a d a m la r ın ın K o m ü n is t P a r t i t a r a fın d a n u ğ r a d ığ ı z u lü m g ö z le r önüne s e r il m iş t ir . R o m a n ın b a ş k a h r a m a n la r ı P r o f. A ld iy a r A k p a n u h v e o n u n a k a d e m i s y e n ö ğ r e n c i s i A y a g a n K u v a t o v ’d u r . Y a z a r S o v y e t s i y a s e t i n e b o y u n e ğ m e k i s t e m e y e n , m illî a m a ç la r d o ğ r u lt u s u n d a h a r e k e t e d e n v e g e r ç e k a n la m d a ilim ile u ğ r a ş a n b ilim a d a m la r ın ın S o v y e t s is t e m in d e r e p r e s s iy a y a u ğ r a y ı ş la r m ı e s e r i n d e o r t a y a k o y m u ş t u r . R o m a n d a A y a g a n K u v a t o v ’u S o v y e t y e t k ili m a k a m la r ı d e ğ iş ik g e r e k ç e le r le b ir k a ç k e z h a p s e a t a r . S o n u n d a h a p is t e h a y a t ı n ı k a y b e d e r . K u v a t o v ’u n h o c a s ı A l d i y a r A k p a n u h d a h a s t a l a n a r a k v e f a t e d e r . R o m a n y a z a n , S o v y e t s iy a s e t in in ik i y ü z lü lü ğ ü n ü , s ö z ü n e g ü v e n ilm e z liğ in i v e a d a le t s iz liğ in i a ç ık b ir ş e k ild e g ö z le r ö n ü n e s e r m iş t ir ( M u k a iy 2 0 0 4 ) . 2 c c ı y ı l ı n d a y a y ı m l a n a n K a z a k y a z a r M u h t a r M a g a v i n ’i n Ka r la g t a n H a t 31 h i k â y e s i n d e h a l k d ü ş m a n ı o l a r a k s u ç l a n a n M ü s i l i m ’i n K a r a g a n d ı l a g e r i n d e k i h a y a t ı e le a lı n m ış t ı r . B u e s e r i n o t o b i y o g r a fi n i t e li ğ in d e b i r e s e r o l d u ğ u n u s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r . Ç ü n k ü h i k â y e d e K a r l a g ’ı n s ü r g ü n m a h k û m u o l a r a k t a s v i r e d ile n M ü s ilim , y a z a r ın a k r a b a s ı ik e n , K u z e y e , s ü r g ü n y e r in in d a h a ö t e s in d e k i V o r k u t a ’y a 2 5 y ı l l ı ğ ı n a s ü r ü l e n k a h r a m a n ( i s m i b e l i r t i l m e z ) i s e y a z a r ı n ö z b a b a s ıd ır . 36 K e n e s a n H a n , ü ç K a z a k C ü z ü n ü n s o n h a n ı o la n A b ıla y H a n ’ ın to ru n u d u r. K e n e s a rı H a n , R u s e s a re tin i k a b u l e tm e y e re k R u s la ra k a rş ı is y a n h a re k e ti b a ş la tm ış tır. O n u n lid e rliğ in d e y ü rü tü le n b u is y a n h a re k e ti (1 83 7-1 84 6) u z u n b ir s ü re R u s la rı u ğ ra ş tırm ış ım K e n e s a rı H a n , K ırg ız la rı d a k e n d is iy le b irlik te R u s la ra k a rş ı m ü c a d e le y e ç a ğ ırm ış a n c a k K ırg tz la r o n a d e s te k v e rm e k y e ri n e , R u s o y u n u n a g e le re k ı8 4 6 ’d a o n u ö ld ü rm ü ş tü r. K e n e s a rı H a n ’ ın ö lü m ü ile is y a n h a re k e ti s o n b u lm u ş tu r (K ın a c ı 2 01 6a : 6 8 -6 9 ; K ın a c ı 2 01 6Ç ). S o v y e t id e o lo jis i ta ra fın d a n K e n e s a rı H a n “ h a lk ın a k ö tü lü k y a p a n k iş i ” o la ra k k a b u l e d ilm iş tir v e S o v y e t d e v rin d e k i s a n s ü rlü k o n u la rd a n b iri o l m u ş tu r. 37 3 78 B k z . (M a g a v in 2 0 0 2 ), KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N R e p r e s s iy a y ılla r ın d a t u t u k la n a n la r ın ç o ğ u y a z a r d ır . T a r ih ç i, e d e b iy a t ç ı ilim a d a m la r ı ile b ir lik t e y a z a r v e ş a ir le r N K V D b ö lü m le r in d e s o r g u y a ç e k ilip , a s ıl s ı z s u ç l a m a l a r l a s ü r g ü n e , ç a l ı ş m a k a m p l a r ı n a g ö n d e r i l m i ş t i r . M a g a v i n ’i n s ö z kon usu e s e r in d e k i k a h r a m a n , M ü s ilim y ü k s e k e ğ it im k u r u m la r ın d a e ğ it im ü s t d ü z e y e ğ it im d e M o s k o v a v e S e m e y ş e h ir le r in d e a l ı r v e e ğ i t i m i n i t a m a m l a r . A l m a t ı ’d a k i k u r u m la r ın d a n b ir in d e e ğ it im c i o la r a k ç a lış ır , a n c a k 3 0 y a ş ın d a t u t u k la n ır . S t a lin r e p r e s s iy a s ın ın a z a b ın ı ç e k e n M ü s ilim ile y a z a n n b a b a s ı ( a d ı a n ılm a z ) e n t e le k t ü e l k e s im in t e m s ilc is i, K e r ip v e T ü s ip a d lı k a h r a m a n la r is e ç ift ç ile r in t e m s ilc is i o la r a k e s e r e y a n s ım ış t ır . S ö z k o n u s u k a h r a m a n la r , ift ir a la r ın , a s ıl s ız s u ç la m a la r ın k u r b a n ı o la r a k , s u ç s u z y e r e e z iy e t ç e k e n k iş ile r d ir . K a r a g a n d ı la g e r in d e m a h k û m o la n y a z a n n M ü s ilim a ğ a b e y in d e n 1 2 y ıl s o n r a b ir m e k t u p g e lir , h ik â y e a d ın ı b u m e k t u p t a n a lm ış t ır . Ya z a r , m e k t u p t a k i h e r b ir c ü m le y e o k u y u c u n u n d ik k a t in i ç e k e r . Ya z a r h ik â y e d e m e k t u b u , o d ö n e m in g e r ç e k liğ in i g ö s t e r m e k iç in e d e b i d e t a y o la r a k k u lla n m ış t ır . M e k t u b u n i ç e r i ğ i n d e n S t a li n y ö n e t i m i n i n h a lk a r a s ın d a “ T a n n ” “A lla h ” g i b i k e li m e le r i n k u lla n ılm a s ın a v e la g e r d e k i m a h k û m la r ın z o r h a y a t ş a r t la r ın ın a n la t ılm a s ın a y a s a k k o y d u ğ u a n la ş ılm a k t a d ır . M e k t u p t a y a z a r ın M ü s ilim a ğ a b e y i s a ğ s a lim o ld u ğ u n u b ild ir m e k le b ir lik t e , s ü r g ü n d e k i h a y a t ş a r t la r ı h a k k ın d a h iç b ir a y r ın t ıd a n b a h s e d e m e z . H ü k ü m e t t a r a fı n d a n “ t e h lik e li” s a y ıla n k e lim e le r i y a ln ız c a ç o k s a y ıd a n o k t a ile d ile g e t ir e b ilir . H ik â y e d e y a z a r ın M ü s ilim a ğ a b e y i s ü r g ü n d e n g e r iy e d ö n d ü m ü d ö n m e d i m i b u d u r u m h a k k ın d a o k u y u c u y a h iç b ir ş e y s ö y le n m e z . B u s o r u n u n c e v a b ı b e lir s iz d ir . B ilin e n t e k ş e y , b u m e k t u p t a n s o n r a y a z a r ın b a b a s ı d a 2 5 y ıllığ ın a s ü r g ü n e m a h k û m e d ilm iş t ir . Ya z a r , “h a lk d ü ş m a n ı” o la r a k d a m g a la n a n b ir a ile d e n ç ık m ış t ır . Ya n i y a z a r , k ü ç ü k lü ğ ü n d e n it ib a r e n S t a lin z u lm ü n ü g ö r e r e k , b u z u lm e ş a h it o la r a k y e t iş m iş t ir . B u b a k ım d a n y a z a r ın e s e r d e r e p r e s s iy a n ın g e r ç e k le r in i k a le m e a ld ığ ı n ı s ö y le m e k y a n lış o lm a y a c a k t ır . R e p r e s s iy a s ü r e c in in iş le n d iğ i b ir d iğ e r r o m a n A d a m M e k e b a y e v ’i n Ko y m a ™ ( 2 0 0 8 ) a d l ı r o m a n ı d ı r . R o m a n ı n k o n u s u , 2 0 . a s r ı n b a ş ı n d a Ku p iy a 1 9 2 8 -1 9 3 3 y ılla r ı a r a s ın d a K a z a k b o z k ır ın d a y a ş a n a n a ç h k o la y ıd ır . R o m a n ü ç b ö lü m d e n o lu ş m a k t a d ır . B u ü ç b ö lü m d e iş le n e n ik i z a m a n d ilim i v a r d ır . B u n la r d a n b i r i n c i s i , 1 9 2 0 - 1 9 3 0 y ı l l a r ı a r a s ı n d a K a z a k i s t a n ’d a e ğ i t i m s i z , b e c e r i k s i z , k a b a y ö n e t ic ile r in y ü r ü t t ü ğ ü S o v y e t s iy a s e t in in y a ş a n d ığ ı d ö n e m d ir . İk in c is i is e 1 9 3 2 38 B k z . (M e k e b a y e v 2 0 0 8 ). 379 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K LA R IN A Y A P ILA N B A S K I V E Z U L Ü M L E R y ılın d a a d e t a s o y k ır ım g ib i y a ş a n a n a ç lık s ü r e c id ir . R o m a n ın k o n u s u tam a m e n t a r ih i g e r ç e k le r d e n a lın m ış v e t a r ih i b e lg e le r e d a y a n d ır ıla r a k o r t a y a k o n u lm u ş t u r . 1 9 2 8 -1 9 3 0 y ılla r ı a r a s ın d a K a z a k h a lk ı n ı n h a y v a n la r ı n ı n k ı r ı l m a s ı , t e k g e ç im k a y n a ğ ı h a y v a n la r ın d a n a y r ıla n K a z a k h a lk ın ın a ç k a lm a s ı g e r ç e ğ i r o m a n d a iş le n m iş t ir . R o m a n ın t a m a m ın d a b u t r a je d iy e neden o la n So v y e t s is t e m in in v e o n u n ç e v r e id a r e c ile r in in z o r b a lığ ı o r t a y a k o n u lm u ş t u r . R o m a n ın b ir in c i b ö lü m ü n d e k i o n s e k iz b a ş lık t a K a z a k h a lk ın a a c ı ç e k t ir e n o la y la r ( 1 9 2 5 -1 9 2 8 y ılla r ı a r a s ın d a k o lh o z la ş t ır m a , m a lla r ı m ü s a d e r e e t m e , y a r g ıla m a l a r . h a p s e t m e l e r , z e n g i n l e r i n b a ş k a y e r l e r e g ö ç e t m e s i v b .) t a r i h i g e r ç e k l e r le o r t a y a k o n u lm u ş t u r . A s ır la r d ır k o n a r g ö ç e r o la r a k y a ş a y a n K a z a k h a lk ın ın y a ş a m t a r z ın a s a y g ı d u y u lm a k s ız ın z o r la y e r le ş ik h a y a t a g e ç ir ilm e s i, h a lk ın o d ö n e m d e y a ş a d ığ ı t r a je d i r o m a n d a g ö z le r ö n ü n e s e r ilm iş t ir . R o m a n p s ik o lo jik r o m a n d ır ( T e b e g e n o v 2 0 0 9 ) . Ku p iy a Ko y m a r o m a n ı n d a k i k a h r a m a n l a r ı n h e p s i g e r ç e k h a y a t t a n a l ı n a n p r o t o t ip le r in b ir le ş im i s o n u c u n d a o lu ş a n k a r a k t e r is t ik t ip le r d ir . R o m a n ın baş k a h r a m a n la r ı, T ü k t ib a y , M a d in a , K a b ış , Ö r im b a y g ib i k a h r a m a n la r d ır . R o m a n ın k a h r a m a n k a d r o s u a z s a y ıd a k i k iş id e n m e y d a n a g e lm e k t e d ir . R o m a n ı n e s a s k a h r a m a n ı T ü k t i b a y ’d ı r . T ü k t i b a y , s a d e c e k e n d i s i n i d ü ş ü n e n k iş ile r i t e m s il e t m e k t e d ir . 0 , h e r n e k a d a r s a d e c e k e n d is in i d ü ş ü n e n b ir t ip o ls a d a a ç lık t a n ö lm e k ü z e r e o la n o ğ lu E r d e v le t v e h a n ım ın a y iy e c e k a r a m a k i ç i n p e r i ş a n o l u r . H a n ı m ı v e o ğ l u E r d e v l e t ’i a ç l ı ğ a k u r b a n v e r i r . R o m a n d a k i b i r d i ğ e r k a h r a m a n Ö r i m b a y ’d ı r . B u k a h r a m a n , S o v y e t s i s t e m i n i n z o r b a u y g u la m a la r ın a m a r u z k a la n h a lk ı t e m s il e d e r . E s k i d e v r in ( S o v y e t d e v r in d e n ö n c e k i g e le n e k s e l K a z a k h a y a t ın d a k i) ö iy le r in d e n d ir 3 9. R o m a n ın b ir b a ş k a k a h r a m a n ı K a b ış is e s ır a d a n K a z a k h a lk ın ın t e m s ilc is id ir . K a b ı ş f a k i r b i r k a h r a m a n d ı r . S a r ı A r k a ’d a k i a t a l a r ı b i r j u t ( h a y v a n k ı r g ı n ı ) n e d e n i y l e S ı r D e r y a b o y u n a g ö ç m ü ş , d a h a s o n r a K a b ı ş ’m b a b a s ı v e a n n e s i o r a d a k a l m ı ş t ı r . H a l k a r a s ı n d a d a f a k i r K a b ı ş o l a r a k b i l i n i r . Z e n g i n S a t ı b a l d ı ’n m en g ü v e n ilir v e s a d ık iş ç is id ir . K a b ış , e m e ğ i ile a ğ a s ın a s a d a k a t le h iz m e t e d e n v e b u ş e k ild e ö m ü r s ü r e n h a lk ı t e m s il e d e n b ir k a h r a m a n o la r a k k u r g u la n m ış t ır . O , a ğ a s ın a h a y a t ı b o y u n c a s a d a k a t le h iz m e t e d e r . O n u n s a d a k a t in e k a r ş ı a ğ a s ı d a o n a ç o k g ü v e n i r . A ğ a s ı , t e r e d d ü t s ü z m a l ı n ı m ü l k ü n ü K a b ı ş ’a e m a n e t e d e r . R o m a n d a k i b ir k a ç k a d ın k a h r a m a n d a n e n ç o k ö n e ç ık a n K a b ı ş ’m e ş i M a d i- n a ’d ı r . K a z a k k a d ı n ı n ı n m a n e v i d ü n y a s ı M a d i n a i l e t a s v i r e d i l m i ş t i r . S ı r a d a n b ir K a z a k a ile s in d e s e v g iy le b ü y ü m ü ş b ir k ız d ır . R o m a n ın ü ç b ö lü m ü n d e d e 39 S o v y e t d e v rin d e n ö n c e k i g e le n e k s e l K a z a k h a y a tın d a h a lk a ra s ın d a s ö z ü d in le n e n , İle ri g e le n , ö z e llik le d e a d li m e s e le le r ile ilg ile n e re k a d li d a v a la rı ç ö z e n k iş ile re b iy d e n ilm e k te d ir. S o v y e t d e v rin d e b u n la r to p lu m d a z e n g in s ın ıfı te m s il e d e n b a y la r ile b irlik te y o k e d ilm e s i g e re k e n s ın ıf o la ra k g ö rü lm ü ş tü r. 380 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N M a d i n a ’n t n y a ş a d ı k l a r ı , h i s s e t t i k l e r i , p s i k o l o j i k ç ö z ü m l e m e l e r l e o r t a y a k o n u l m a k t a d ı r . M a d i n a ’n ı n k ı t l ı k s ü r e c i n d e k o c a s ı i l e b i r l i k t e y i y e c e k a r a m a k t a n d o la y ı ç e k t iğ i s ık ın t ı, t e h lik e le r le ( a ç in s a n la r ın s a ld ır ıs ı, u ç u r u m d a n y u v a r la n m a t e h lik e s i) y ü z y ü z e g e lm e s i, k o c a s ın ın c a n i T ü k t ib a y t a r a fın d a n ö ld ü r ü lm e s i s ır a s ın d a a ç lık t a n b ü tü n ç e k t i ğ i a c ı , k o c a s ı n ı T ü k t i b a y ’m ö ld ü r d ü ğ ü n ü b ilm e d e n k u r t u l m a k i ç i n T ü k t i b a y ’a i n a n ı p o n u n l a e v l e n m e y i k a b u l e t m e s i , b u s a h n e le r g e r ç e k ç i b ir b iç im d e t a s v ir e d ilm iş t ir . E n s o n u n d a g iz le d i ğ i a n a h t a r ı T ü k t i b a y ’a v e r i p a l t ı n l a r ı s a h i p l e n e n c a n i T ü k t i b a y i l e b i r l i k t e b a ş k a ü lk e y e g id e n k a d ın ın t r a jik d u r u m u g ö z le r ö n ü n e s e r ilm iş t ir . K a z a k e d e b iy a t ın d a r e p r e s s iy a s ü r e c in i e le a la n r o m a n la r d a n b ir i d e Ş e r b a - n u B e y s e n o v a t a r a fın d a n k a le m e a lın a n B ir m a n d ır . R o m a n 2 0 1 9 y ılın d a Ma h a bba t Ba ya n ı ( 2 0 0 9 ) a d lı r o Kız ıl Kır g ır im Ka d ın la n M a r g u v a *'' a d ı y l a C e m i l e K ın a c ı t a r a fın d a n T ü r k iy e T ü r k ç e s in e k a z a n d ır ılm ış t ır . B u r o m a n b ir k a d ın y a z a r ı n g ö z ü y l e y a z ı l m ı ş t ı r . Ş e r b a n u B e y s e n o v a ’n ı n rom an kahram anı Mar- g u v a ’n ı n p r o t o t i p i , r e p r e s s i y a y a u ğ r a y a n v e “ h a l k d ü ş m a n ı ” o l a r a k S i b i r y a ’y a g ö n d e r ile n a k a d e m is y e n M u h a m e d ca n K a r a t a y e v ’i n h a n ı m ı M a r h u m a ’d ı r . Ya z a r B e y s e n o v a , y ılla r s o n r a b ü t ü n y a ş a d ık la r ın ı b iz z a t r e p r e s s iy a k u r b a n ı M a r h u m a ’d a n d i n l e y e r e k d a h a s o n r a o n u n y a ş a d ı k l a r ı n ı r o m a n ı n d a k o n u e t m iş t ir . S o v y e t le r B i r l i ğ i ’n d e S t a l i n ’i n t e k a d a m s iy a s e t i y ü r ü t t ü ğ ü y ılla r d a v e d a h a s o n r a s ın d a “h a lk d ü ş m a n ı” d a m g a s ın ın d ış m d a t a r ih e s ilin m e z b ir d a m g a d a h a v u r u lm u ş t u r . B u d a m g a “h a lk d ü ş m a n ın ın a ile s i” d a m g a s ıd ır . N a s ıl k i “ h a lk d ü ş m a n ı” d a m g a s ın ı s ilm e k m ü m k ü n d e ğ ils e “ h a lk d ü ş m a n ın ın a i le s i” d a m g a s ın ın d a s ilin m e s i im k â n s ız d ır . G e n e ld e S t a lin d e v r in d e “ h a lk d ü ş m a n ı” o la n la r ın h a y a t h ik â y e le r i y a z ılm ış t ır . O n la r ın d r a m la r ı e d e b iy a t a y a n s ı m ı ş t ı r . O y s a b i r d e “ h a l k d ü ş m a n f ’n d a n g e r i y e k a l a n b i r e ş v e ç o c u k l a r v a r d ı. İş t e o n la r ın d r a m ı e d e b iy a t a p e k y a n s ım a m ış t ır . Kız ıl Kır g ın ın Ka d ın la n M a rg u va a d lı k it a p is e “h a lk d ü ş m a n ım ın g e r id e k a la n a ile s in e v e o n la r ın b u d a m g a ile h a y a t t a k a lm a m ü c a d e le s in e a d a n m ış t ır . Ş e r b a n u B e y s e n o v a ’n ı n Ma rguva r o m a n ı k o n u s u n u g e r ç e k h a y a t t a n a lm ış t ır . E s e r le r in d e ö z e llik le k a d ın k o n u s u n a o d a k la n a n y a z a r Ş e r b a n u B e y s e n o v a b u r o m a n d a S t a lin d e v r in d e s u ç s u z y e r e t u t u k la n a n a k a d e m is y e n M u h a m e d c a n K a r a t a y e v ’i n v e o n u n g e r i d e b ı r a k t ı ğ ı e ş i M a r h u m a ' n ı n h a y a t h i k â y e s i n d e n e s in le n m iş t ir . R o m a n d a b a ş a r ılı b ir a k a d e m is y e n o lm a y o lu n d a ile r le m e k t e y ken S t a lin z u lm ü n e m a r u z k a lıp “h a lk d ü ş m a n ı” o la r a k t u t u k la n a n Mukan K a p t a g a y e v ’i n S i b i r y a ’d a s ü r g ü n e g ö n d e r i l m e s i v e “ h a l k d ü ş m a n ı n ı n a i l e s i ” d a m g a s ı y l a g e r i d e k a l a n e ş i M a r g u v a ’n ı n ç o c u k l a r ı y l a b i r l i k t e h a y a t t a k a l m a m ü c a d e l e s i a n l a t ı l m a k t a d ı r . R o m a n d a , M a r g u v a ’n ı n v e ç o c u k l a r ı n ı n h a y a t t a 40 B k z . (B e y s e n o v a 2 0 19 ). 381 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K LA R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R k a lm a m ü c a d e le s in i o k u y a n o k u r , o d ö n e m d e S o v y e t s is t e m in in v e S t a lin y ö n e t im in in S o v y e t ik t id a r ın ı k o r u m a k b a h a n e s iy le y a ln ız c a “h a lk d ü ş m a n la r f' n a s a v a ş a ç m a d ığ ın ı, k e n d i h a lk ın a , k a d ın la r ın a , ç o c u k la r ın a , b iz z a t in s a n lık d e ğ e r le r in e s a v a ş a ç t ığ ın ı g ö r e b ilm e k t e d ir . Ya z a r Ş e r b a n u B e y s e n o v a y a r a t ıc ılığ ın d a , k e n d i a y a k la r ı ü z e r in d e d u r a n k a d ın k a h r a m a n la r ın ö z e l b ir y e r i v a r d ır . Kız ıl Kır g ın ’ın Ka d ın la r ı M a r g u v a a d l ı r o m a n d a c e s u r v e h e r z o r lu ğ a r a ğ m e n d im d ik a y a k t a d u r a n b ir k a d ın k a h r a m a n ü z e r i n e o d a k l a n m ı ş t ı r . M a r g u v a ’n ı n h a y a t t a k a l m a m ü c a d e l e s i , b ü t ü n z o r lu k la r a g ö ğ ü s g e r iş i, h e r t ü r lü ç ile y e r a ğ m e n d im d ik a y a k t a d u r u ş u o k u r d a h a y r a n lık u y a n d ır ır . M a r g u v a k a r a k t e r i, h e r t ü r lü o lu m s u z lu ğ a r a ğ m e n h e m k o c a s ın ı y a ş a t m a k h e m d e ç o c u k la r ın ı iy i b ir e r e v la t o la r a k y e t iş t ir m e k iç in m ü c a d e le v e r e n g ü ç lü b ir k a d ın o la r a k k u r g u la n m ış t ır . O , “h a lk d ü ş m a n ın ın h a n ım ı” d a m g a s ıy la b ü t ü n h a y a t ı a lt ü s t o lm a s ın a r a ğ m e n , a ile s in in d a ğ ılm a s ın a a s la iz in v e r m e z . K o c a s ın ın y o k lu ğ u n d a a ile r e is liğ in i ü s t le n ip d im d ik a y a k t a d u r a r a k y u v a s ın ı a n a ç b ir k u ş m is a li k o r u r . R o m a n ın a n a k a h r a m a n ı M a r g u v a , r o m a n d a v e r d iğ i b u m ü c a d e le ile o k u r u n g ö z ü n d e â d e t a d e v le ş ir . R o m a n g e r iy e d ö n ü ş t e k n iğ i ile k a le m e a lın m ış t ır . H a s t a n e o d a s ın d a y a t m a k t a o l a n i h t i y a r M a r g u v a ’n ı n o g ü n e k a d a r y a ş a d ı ğ ı z o r l u k l a r b i r f i l m ş e r i d i m i s a l i g ö z le r ö n ü n d e n a k ıp g id e r . B u g e r iy e d ö n ü ş t e S t a lin R e p r e s s i y a s ı n a m a r u z k a l ı p “ h a l k d ü ş m a n ı ” d a m g a s ı n ı y i y e r e k S i b i r y a ’y a s ü r ü l e n b i r a k a d e m i s y e n in v e o n u n a ile s in in S o v y e t d e v r in d e b a ş ın d a n g e ç e n le r ( ö n c e b a ş a r ılı b u l u n a r a k R u s y a ’y a e ğ i t i m e g ö n d e r i l m e , a r d ı n d a n h a l k d ü ş m a n ı s u ç l a m a s ı n a u ğ r a m a , S i b i r y a ’y a s ü r g ü n , s ü r g ü n d e k i h a y a t , g e r i d e k a l a n l a r ı n v a t a n d a ç e k t ik le r i s ık ın t ıla r , a k la n m a s ü r e c i, it ib a r ın ia d e s i ü z e r in e y e n id e n m e s le ğ e d ö n ü ş v b .) g ö z l e r ö n ü n e s e r i l i r . U y d u r m a s u ç la r la , a s ıls ız id d ia la r la , y a la n c ı ş a h it le r le n ic e in s a n ın h a y a t ın ı k a r a r t a n K a r la g t u t u k lu k a m p ı d a K a z a k e d e b iy a t ın d a k o n u e d ilm iş t ir . S e r i k S a - g i n t a y ’ı n Ja lm a v ız 1 ' ( 2 0 1 1 ) h i k a y e s i b u k o n u d a y a z ı l a n i l k e d e b i e s e r l e r d e n d i r . Ja l m a v ı z ’d a 1 9 3 7 - 1 9 3 8 y ı l l a r ı n d a k i R e p r e s s i y a d ö n e m i n d e k i o l a y l a r e s a s a l ı n m ı ş t ı r . H i k â y e d e K a r l a g m a h k û m u k a h r a m a n İ m a n m u s a i l e I b ı r a y ı m ’ı n l a g e r - d e k i ç ile li h a y a t la r ı g ö z le r ö n ü n e s e r ilm iş t ir . S t a lin R e p r e s s iy a s m ın k u r b a n ı o la n , ö z e llik le d e y a z a r la r A ljir , K a r la g v b g ib i E m e k İle D ü z e lt m e L a g e r le r i n d e s o s y a l v e p s ik o lo jik z o r lu k la r ı y a ş a m ış t ır . K a r a n lık h ü c r e le r d e a ç lığ ın , i ş k e n c e n in a c ıs ın ı h is s e t m iş le r d ir . N ic e in s a n b u ç e t in ş a r t la r n e d e n iy le k a m p la r d a h a y a t ım k a y b e t m iş t ir , b a z ıla r ı is e m u c iz e v i ş e k ild e h a y a t t a k a la r a k r e s m i o la r a k a k la n d ık t a n s o n r a v a t a n ın a , a ile s in e k a v u ş m u ş t u r . S o v y e t id a r e s in in r e p r e s s iy a y ılla r ın d a n e d e n o ld u ğ u e n k ö t ü d u r u m la r d a n b ir i, in s a n la r ın , h a t t a k a r d e ş le r in b ir b ir le r in i ö ld ü r e r e k e t in i y e m e y e m e c b u r k a lm a s ıd ır . B u t r a je d i E m e k İle D ü z e lt m e L a g e r le r in d e y a ş a n m ış t ır . G ü 41 3Ö 2 B k z . (S a g ın U ıy z o n ). KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N n ü m ü z d e t a r ih i k a y n a k la r d a g ü n ü m ü z d e b u n la r ı d o ğ r u la m a k t a d ır . h ik â y e s i b u iş le m e k t e d ir . H ik â y e d e kon u yu İm a n m u s a ile Ja lm a u ız Ib ır a y ım b ir k a ç a y ın iç in d e la g e r h a y a t ın d a in s a n ö ld ü r e n p r o fe s y o n e l b ir k a s a b a d ö n ü ş ü r le r . K a z a k İ m a n m u s a , h a t t a k a r d e ş i T e n i r b e r g e n ’i n b e d e n i n i k e n d i e l l e r i y l e p a r ç a la r . E lb e t t e , p e k ç o k ö lü b e d e n in iç in d e o n u n k im o ld u ğ u n u fa r k e d e m e z . A ğ a b e y in in a r d ın d a n k e n d i k e n d in i b ıç a k la y ıp , a v u c u n d a k a r d e ş in in k a lb in i t u t a r a k h a y a t a g ö z le r in i y u m a r . R e p r e s s iy a s ü r e c in in N u r j e k e u l ı ’n ı n e le a lın d ığ ı b ir 2 0 1 6 ’d a y a y ı m l a d ı ğ ı d iğ e r e s e r t a n ın m ış y a z a r B e k s u lt a n Ey Dü n iy e-A y ' 2 i s i m l i t a r i h i b e l g e l e r d e n fa y d a la n a r a k k a le m e a ld ığ ı r o m a n d ır . E s e r 2 0 1 8 y ılın d a Ey , Dü n y a Ey !*’ a d ı y la T ü r k iy e T ü r k ç e s in e d e ç e v r ilm iş t ir . R o m a n d a 1 9 1 6 is y a n ın d a n b a ş la y a r a k 1 9 9 1 y ı l ı n d a K a z a k i s t a n ’ı n b a ğ ı m s ı z o l u ş u n a k a d a r d e v a m e d e n s ü r e ç t e y a ş a n a n S o v y e t d e v r i K a z a k i s t a n ’ı e l e a l ı n m ı ş t ı r . S o v y e t d e v r i n d e K a z a k h a l k ı n ı n b a ş ın d a n g e ç e n d r a m a t ik s ü r e ç a n la t ılır k e n S o v y e t y ö n e t im i t a r a fın d a n z o r la m a lla r ın m ü s a d e r e e d ilm e s i, K a z a k h a lk ın ın a ç lığ a m a r u z b ır a k ıla r a k , s o y k ı r ım a u ğ r a m a s ı d a e s e r d e iş le n e n k o n u la r d a n d ır . Rom an ü ç b ö lü m d e n m e y d a n a g e lm e k t e d ir . İlk b ö lü m d e , Ç a r lık h ü k ü m e t i, ik in c i b ö lü m d e S o v y e t h ü k ü m e t i d ö n e m i e le a lın ır . K it a b ın s o n b ö lü m ü n d e i s e r o m a n ı n a n a k a h r a m a n ı Ş e y i ’n i n b a k ı ş a ç ı s ı y l a i k i d ö n e m i n d e ğ e r l e n d i r m e s i k o n u e d ilir . R o m a n ın k a d ın k a h r a m a n ı Ş e y i, K a z a k h a lk ın ın o d ö n e m le r d e k i d u r u m u n u en iy i y a n s ıt a n k a h r a m a n o la r a k k u r g u la n m ış t ır . Yir m i d ö r t y a ş ın d a y k e n k o c a s ı T a z a b e k R u s la r t a r a fın d a n k a t le d ilir , ü ç ç o c u ğ u y la d u l k a l a n Ş e y i 1 9 3 2 ’d e k i k ı t l ı ğ ı y a ş a r . 1 9 4 1 - 1 9 4 5 y ı l l a r ı n d a k i I I . D ü n y a S a v a ş ı ’n d a o ğ u l l a r ı O r a l b e k i l e K e n e s b e k ’i s a v a ş a k u r b a n v e r i r . 1 9 8 6 y ı l ı n d a k i A r a l ı k o l a y la r ın d a 1 6 y a ş ın d a k i t o r u n u n u k a y b e d e r . Ş e y i h a y a t ı b o y u n c a ız d ır a p ç e k e r . O n a b u a c ıla r ı y a ş a t a n S o v y e t id a r e s i v e o n u n z o r b a c a u y g u la m a la r ıd ır . Ya z a r , b u k a d a r a c ıy ı y a ş a y a n Ş e y i ş a h s ın d a , a s lın d a y e t m iş y ıld a n u z u n s ü r e n b ir z a m a n d ilim in d e K a z a k h a lk ın ın k a d e r in i, ç e k t iğ i s ık ın t ıla r ı d ile g e t ir m iş t ir ( N u r je k e u h 2 0 1 8 :1 0 ) . R e p r e s s i y a , K a z a k y a z a r N u r d e v l e t A k ı ş ’ı n R a k ım sız Kö k t e m ** ( 2 0 1 6 ) u z u n h i k a y e s i n d e d e e l e a l ı n m ı ş t ı r . E s e r d e , 1 9 3 0 ’l u y ı l l a r d a k i a ç l ı k f e l a k e t i n i y a ş a y a n K a z a k i s t a n ’ı n d o ğ u b ö l g e s i n d e k i , Ç i n i l e s ı n ı r o l a n K a z a k a v u l u n u n y a ş a d ı k l a r ı iş le n m iş t ir . A ç lık y ılla r ın d a b ü t ü n b ir K a z a k a v u lu K ız ıl A s k e r le r t a r a fın d a n k a t le d ilm iş t ir . B u o la y d a n s a ğ ç ık a n S a lık v e A k a v a d lı k a h r a m a n la r Ç in ile S o v y e t ü lk e s in in s ın ır a s k e r le r in d e n k u r t u lm a y ı b a ş a r a m a m ış la r d ır . Ya k a la n ır y a k a la n m a z k u r ş u n a d iz m e c e z a s ın a ç a r p t ır ılm ış la r d ır . 42 B k z . (N u rje k e u h 2 0 15 ). 43 E s e r ile ilg ili o la ra k y a p ıla n ç a lış m a la r h a k k ın d a b k z . (B a c a k lı 2 01 9: 2 5 4 -2 7 4 ); (S h a ik e n o v a -K o ra ş 2 02 1:1 3 7-1 6 2). 44 B k z . (A k ış 2 0 1 6 ). 383 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A LK L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R G ü n ü m ü z K a z a k e d e b i y a t ı n ı n g ü ç l ü ş a i r l e r i n d e n o l a n G a l i m Ja y h b a y 1 5 2 0 1 6 y ı lın d a Esil A g a d ı a d ı y l a y a y ı m l a d ı ğ ı ş i i r k i t a b ı n ı n i ç i n d e “ K a r a O r a m a l ” a d ı n ı v e r d iğ i b ö lü m d e K a z a k is t a n 'd a k i K a r a g a n d ı la g e r in i t e m a o la r a k iş le m iş t ir . Ş a ir , b u b ö lü m d e k i ş iir le r in i K a r la g k u r b a n la r ın a it h a f e t m iş t ir . Ş iir le r d e , K a r a g a n d ı l a g e r i , A L Jİ R , a n n e l e r i i l e b i r l i k t e l a g e r d e ö m ü r s ü r e n t a l i h s i z ç o c u k la r , la g e r d e t u t u k lu b u lu n a n s a n a t ç ıla r s ö z k o n u s u e d ilm iş , ş iir le r d e b u la g e r k u r b a n la r ı a n ılm ış t ır . S ö z k o n u s u b ir k a ç ş iir Esil A g a d ı a d l ı k i t a p t a k i “ K a r a O r a m a l” b ö lü m ü n d e n a lın a r a k b u r a d a ilk k e z T ü r k iy e T ü r k ç e s in e ç e v r ilm iş t ir . “K A R LA G ” K A P IS I ( Çe v . Ce m ile K ın a c ı B a r a n ) K a r a b a s ’t a ... n ic e t u t u k lu a s ılm ış t ır d a r a ğ a c ın a , n ic e t u t u k lu k a v g a e t m iş t ir a z ıc ık a ş u ğ r u n a , n ic e c e lla t k a n iç m iş t ir b o ş u n a , K a r a b a s ’t a ... S e n , ç o c u k , b ilm iy o r s a n k a r ış m a ! D ö n ü ş s e d e g e n iş t o p r a k m a d e n y a t a ğ ın a , Ye r y e r in d e d u r s a d a , h a lk y e r in d e . O d ö n e m in im z a s ı, t r e n g a r ın d a ç iz m e le r in iz i v a r d ır p e r o n u n d a . Y ü z y ı l b o y u n c a ... “ K a r a b a s ’m ” b u l u t l a r ı d a ğ ı l m a d ı , r ü y a y a g ir ip n ic e m ille t in a s ille r i. K o n ır t ö b e 4 4 ü z ü n t ü lü h â le g e lir s e , Ş e r u v b a y - N u r a 47 h ü z n ü n ü p a y la ş ır y a n ın d a k i. A r k a t a r a f t a ... Ç a y ır ın a a ğ n a is t e r s e n s ır t ü s t ü y a t d a ! C e fa ç e k e n s u ç s u z y e r e o m ily o n “ K a r a b a s ’t a n ” d a ğ ı l m ı ş t ı r d ö r t b i r y a n a . K a r a b a s ’t a ... 45 J a y lıb a y 'ın b u k ita p ta k i ş iirle rin in b ir k ıs m ı T ü rk iy e T ü rk ç e s in e ç e v rile re k Y a n l a a d ıy la y a y ım la n m ış tır. A n c a k K a r a O r a m a l a d lı b ö lü m d e k i ş iirle r Y a n l a iç in d e y e r a lm a m ış tır. B k z . (J a y h b a y 2 01 8), 46 K o n ı r t ö b e : " K a r l a g 'ı n " m e r k e z i s a y ı l a n “ D o l i n k a ” k a s a b a s ı n ı n e s k i a d ı . A l Ş e ru v b a y - N u r a : n e h ir a d ı. 384 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA C E M İL E K IN A C I B A R A N t u t u k lu d a y o k , c e lla t y o k , d a r a ğ a c ı d a . K a r g ış y a ğ d ır ır K a r a b a ş k a r a n lık d ü ş ü n c e y e İn s a n o ğ lu n a b in le r c e t e ş e k k ü r , U l u A l a ş ’a ! ...Y o l u n d ü ş e r s e u ğ r a h e p K a r a b a s ’a . “ K A R L A G ’T N K A R A K İ T A B I ( Çe v . Ce m ile K ın a c ı B a r a n ) G ö n lü m ü n u ç t u g ü v e r c in i, g e c e le r i k a ç d e fa u z a t t ım . S a r a r m ış a r t ık s a y fa la r ı A r ş iv d e k i e v r a k ın . T u t u lm a y ı b ır a k t ı g ü n e ş k e s in , d ü n y a k a ç k e z d e ğ i ş t i ... “A k o y ” a 4 8 u l a ş ı r ı m d ü ş ü n c e y e d a lıp , “B u r m a ”y a v a r ır ım d ö n ü p d o la ş ıp . A r a y a g ir d i n ic e y ılla r , H ü z ü n lü d ü r b ü t ü n a d ım ı. D a r m a d a ğ ın o lm u ş t u r k a d e r le r K o lım a , B u t ı r k a ’d a k i ... Ü z ü ld ü n , y a n d ın , y ık ıld ın , s e v in c in i k im d ir y a ğ m a la y a n ? U m u d u m u k e s t ik t e n s o n r a a n la d ığ ım Z u lm e t in s o n u M U S İB E T . K a d e r le r in i t a n ım ış t ım , G ü n le r in s e n d e p e ş in d e n g it . “B a t ık ”t a k a la n s e ç k in le r E s i l ’d e k a l a n h e y g i d i y i ğ i t l e r . D a lg a g ib i d a lg a la n ıp c o ş a r s a m , S ö y le y e y im b ir d ü ş ü n c e y i d o ğ r u d a n ; 48 “A k o y , B u r m a , B a tı k ” : K a r la g n o k ta la r ı. 385 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R ...E l l i s e k i z d e ( 1 9 5 8 ) d o ğ m a s a y d ı m “ 5 8 ”le b ir lik t e g id e r id in i. A r a ş t ır ılm a y a n a s ille r i, M e ş e n in b iz b ir d a lı. K a z a k la r ın k a r a y ü z y ılı “ K a r l a g ’ı n ” K a r a K i t a b ı . K 1 Z J1 L A G A N ( Çe v . Ce m ile K ın a c ı B a r a n ) N e z a k e t le a t m a d a n iy i b ir a d ım , k ız k a r d e ş in i h o r g ö r ü r z a lim , k ö t ü n iy e t li a d a m . “ Ja l a n a ş k ö l ” k ı y ı s ı “ A l j i r ” k a m p ı K a z a k ç a a d ı o r a n ın K ız jıla g a n . A r t ık k im e r a s t la r ş id d e t li fır t ın a , M a t e m g ü n ü ç a n ın ı ç a lın c a . “ Ja l a n a ş k ö l ” y a n ı n d a k ı z a ğ l a m ı ş , s ü t a k a n g ö ğ s ü n ü s a r ıp s a r m a la m ış . G a z a y la k a r ş ıla ş ıp a s il k a y ık , t e p e y i a ş ıp g id e li b e r i y ü z y ıld ır k a y ıp . T ü y le r i d ik e n d ik e n e d ip b ü t ü n A n a la r , A ğ l a r l a r “A l jir ”d e s a ç la r ı n ı d a ğ ı t ı p . İn s a n o ğ lu n u n n a m u s u , a r ı b u r a d a , R a h i l P l i s e t s k a y a L ..4 ’ in a n ır m ıs ın ? B e y i m b e t ’i n k o y u n g ü d ü y o r s a K ü l j a m a l ’ı , R ı s k u l o v T u r a r ’ı n e ş i b u r a d a . G ö lü o lm a y a n k u ğ u g ib i a s lın d a , Ya z ılm a d a n y a r ım k a la n ş iir b u r a d a . G ü z e llik İle z a r ifliğ in t im s a li o la n h e r k e s in D i l i m d i l i m o l m u ş d u d a ğ ı ... d o l a ş ı y o r l a r b u r a d a .* 49 R a h i l P l i s e t s k a y a : S o v y e t o y u n c u s u , S S C B H a l k S a n a t ç ı s ı , ü n l ü b a l e d a n s ç ı s ı M a y a P l is e t s k a y a ’n m a n n e s i. 366 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA CEMİLE KINACI BARAN İ d a r e c ile r in g ö z ü n e g ir m e k iç in , S ö z ü m ü h iç b ir z a m a n d e ğ iş t ir m e m b e n . İn s a n o ğ lu n u n k u ğ u s u a n a la r d ır k o r k m a y a n h iç b ir t o p lu m u n k u t s iy e t in d e n . B u n u n g ib i fe la k e t i k im g ö r m ü ş k i, B a ş ım ız d a n g e ç ir s e k d e n ic e ş id d e t i. K a z a k ç a s ı b u y e r i n K ı z jı la g a n , K ı z a ğ l a r s a ... d ü n y a k o p a r ır fe r y a d ı. N a m u s u n u le k e le r s e a n a n ın z a lim , k ö t ü n iy e t li a d a m , S a ğ s a lim d o la ş m a m ız n e y e g e r e k v a r o z a m a n . G ö z y a ş ı n a a n ı t t ı r “ Ja l a n a ş k ö l ” K a z a k ç a s ı “A l jir ” i n K ı z jı la g a n . K ı z j ı l a g a n ... M O M O Ç K İN O M O L A S I50 ( Çe v . Ce m ile K ın a c ı B a r a n ) B u m e z a r d a “Ka r la g ” t u t sa k la n o la n k a d ın la r ile ço cu k la n n n a a şla r ı d e jh e - d ilm işt ir . M e z a r lık Ka r a g a n d ı Ey a le t i, A b a y İlçe si, Ja r t a s Ke n t i b ö lg e sin d e d ir . “Ka r la g ’d a y e t işk in le r le b ir lik t e “h a lk d ü şm a n la r ın ın ”ço cu k la r ı d a ce z a la r ın ı çe k m işt ir. Y e n i d o ğ a n ço cu k la r ı a n n e le r in d e n z o rla a lıp , Ço cu k e v le r in e t e slim e d e rle r. On u n d a b e k çisi, k a p ısı v a r d ır . B a r a k a la r ı ile d ik e n li t e lle r in in sır a d a n h a p is h a n e le r d e n h içb ir fa r k ı y o k t u r . “Ka r la g ’d a b u n u n g ib i y e d i k u r u m o lm u şt u r . A r şiv b ilg ile rin e g ö r e , b u n u n g ib i e v le r d e ço cu k ö lü m ü ço k o lm u şt u r . Ör n e ğ in , 1 9 4 1 -1 9 4 4 y ılla r ı a r a sın d a 9 2 4 ço cu k , 1 9 5 0 -1 9 5 2 y ılla r ı a r a sın d a ise 1 1 3 0 b e b e k v e fa t e t m işt ir ... ...K i m e d i r o g ü n l e r i n v e b a l i ? Ç o c u k lu ğ u n u ç a ld ıla r , s e v in ç le r in i y a ğ m a la d ı. A k ıls ız y ü z y ıl in s a n o ğ lu n u n ö n ü n d e h e n ü z h e s a p v e r m e d i. 50 A n n e M e z a rı 387 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R G ö k le r d e d o la ş ır k e n ş iir d e n ile n k u ş u m , B e n o n la r ın y ü z g ö r ü n ü ş ü n ü t a n ım ış t ım . “ M a m o ç k in o M e z a r f' n d a n d u y a r ım K a t ıla k a t ıla g ü le n ç o c u k la r ın g ü lü ş ü n ü . S a m y e li e s e r k e n ış ık is t e y ip g ü n e ş le n e n , b a h a r d a k i y e ş il d a lın t o m u r c u ğ u id in . “ M a m o ç k in o M e z a r ım a u la ş ın c a , K a t ıla r a k g ü le n o g ü lü ş t e n ü r p e r ir t ü y le r im . O c iv a r d a n d u y a r ım b ir ş a r k ı a n s ız ın , b e k le n m e y e n ş a r k ıy a e ş lik e d e m e d e n d u r a k s a r ım . “ M a m o ç k in a “ M e z a r ı ”n ın y a n ın d a K a t ıla r a k g ü le n o s e s t e n k o r k a r ım . Z o r a d ü ş ü p , k a d e r le r i k a y ın c a , Z a lim t o p lu m o n la r ı k a n d ır ır d a . ...B i r l e ş m e n ö ğ ü t l e y e n o g ü n l e r d e B ü t ü n h a l k l a r ı n p r o l e t e r i , ş i m d i n e r e d e ? ... S e s le r in i h a lk a d u y u r m a d a n d ış a r ıd a k i, L a n e t o k u m a d a n t o p lu m a d a , T a n r ı ’y a . Ja r t a s ’t a k i “ M a m o ç k i n o M e z a r ı ” H e m g ü le r k a t ıla k a t ıla h e m d e a ğ l a r ... E l s a lla y ın ! O s e fe r e k a t ılm a m , N ic e s i g e lip , n ic e s i g it m iş t ir b e n im g ib ile r in . K e m ik le r im s ız la r y a n m a y a k la ş ır s a m B i r d a h a b u c i v a r a g e l m e m b e n ... ...Ja r t a s ’t a k i “ M a m o ç k i n o M e z a r ı ” . K O N IR T Ö B E ( Çe v . Ce m ile K ın a c ı B a r a n ) " Ka r la g ” t u t u k lu la rı a r a sın d a b ilim in sa n ı v e d ü şü n ü r le r le b irlik t e 1 0 0 0 ’d e n fa z la sa n a t çı, 3 6 0 p iy a n ist , jo o ’e y a k ın r e ssa m o lm u şt u r ... 380 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA CEMİLE KINACI BARAN ...B o m b o z b o z k ı r , sop soğu k, s o lg u n b o z k ır , Ya ğ m a d a n g e ç ip g id iy o r g e r i b u lu t la r . K o n ır t ö b e , r e n k s iz b e l, r e n k s iz t e p e d e , y o k s u l b i r k e r v a n g i b i d i r h a y a t b u r a d a ... G ö ç ü g ö r ü p g ö n lü h a r e k e t le n d ir d i a k ın , B o z d e v e s i b o z l a d ı b o z b o z k ı r ı n ... S u ç s u z y e r e c e fa ç e k e r s e n a ğ ır o lu r c e z a s ı, K a y g ı k a p la d ı y a s t u t a n K a z a k e v in i. ...3 6 0 p i y a n i s t d i r i l i p g e l i p ç a lıy o r la r d ı b ir lik t e “Ya s ” e z g is in i. N a m lu s u n d a n o g ü n le r d e k u r ş u n y a ğ d ır m ış , A ğ la y a r a k a k m ış d e r e s i d u r a r a k a k m ış . ...İ n s a n ı n e t i n i t u z l a d ı k l a r ı f ı ç ı l a r ı n K a lın t ıla r ın ı b u k ö y a t e ş t e y a k m ış . D ir i h e p s i! B u c iv a r d a k iş i ö lm e m iş t ir , D iy e y ır la r g ö n lü n k u ş u g ö ğ e y ü k s e le n . A h ir z a m a n b a ş ın a z e v a l d o ğ d u İ n s a n o ğ l u n u n R U H ’u n a p r a n g a v u r a n . G a z la m b a s ın ın t it r e r s e fit ille r i, G ö k y ü z ü n d e n b e y a z b ir b u lu t ç o ğ a lır . ...S ı k s ı k b i n s a n a t ç ı b i r a r a y a g e l i p G ü r ü lt ü y e b o ğ a r la r b u t e p e y i. A c ım a s ız d ır k a d e r in a h n y a z ıs ı, K a l m ı ş t ı r b u r a d a ... h a y a l i n g ü z e l t ü r k ü s ü . H e y g id i K o n ır t ö b e a y d ın lık g ü n e İ n s a n o ğ l u n u n g ö z ü y l e b a k a c a k t ı r y i n e ... 389 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A L K L A R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R K A YN A K LA R A B D E K İM U L İ, A b d ija p a r, (1 9 9 7 ). K a z a k s ta n T a n y h ı, A lm a lı: R e s p u b lik a lık B a s p a K a b in d i. A K IŞ . N u rd e v le l (2 0 1 b ). R a k ım s ız K ö k te n i. M ik a y a , A n g im e le r, A lm a lı: K a z a k Ü n iv e rs ite li. A L D A J U M A N O V , K . S .. A B İL G O J İN . J.B .. B U R H A N O V , K . N ., K A P A Y E V A , A .T ., M A J İT O V , S .E , (2 0 1 0 ): K a z a k s ta n T a n y h ı 4 . A lm a lı: A ta m u ra . A R IK A N , M e tin (2 0 0 8 ). “ M irja k ıp D u v la tu lı: H a y a tı v e E s e rle ri ” , M o d e rn T ü r k lü k A ra ş tırm a la rı D e rg is i, c ilt 5 . s a y ı 4 (A ra lık 2 0 0 8 ), s. 1 02 -1 21 . B A C A K L I. Y ılm a z (2 0 1 9 ). “ B e k s u lta n N u rje k e u lı'n m ‘ E y , D ü n y a E y ! ’ A d lı R o m a n ın d a K a z a k K im liğ i v e R u s İm a jı". K a ra d e n iz U lu s la ra ra s ı B ilim s e l D e rg i, V o lü m e : 4 2 , s u m m e r 2 0 1 9 , p . 2 5 4 -2 7 4 . B A Z A R B A Y E V , M .. (1 9 9 7 ). 2 0 -3 0 J ıld a rd a g ı K a z a k A d e b iy e ti, A lm a tı: “ G ılım ” . B E Y S E N O V A . Ş e rb a n u (2 0 19 ), K ız ıl K ırg ın ’ ın K a d ın la n M a rg u v a , (Ç e v . C e m ile K IN A C I,) A n k a ra : B engü. B İR A Y . N e rg is (2 0 1 1 ), A h m e t B a y tu rs ın u h Ş iirle ri Ü z e rin d e D il v e Ü s lû p İn c e le m e s i, İs ta n b u l: B ilg e o ğ u z . B İR A Y , N e rg is (2 0 2 2 ), “ A la ş O rd a ’ m n S a v u n d u ğ u F ik irle r v e A h m e t B a y tu rs ın u h ” , K a rd e ş K a le m le r, E y lü l 2 0 2 2 , Y ıl 1 6 , S a y ı 1 89 , s a y fa : 1 4 -2 1 . B U R A N . A h m e t (2 0 0 7 ), K u rş u n la n a n T ü rk o lo ji, E la z ığ : M a n a s Y a y ın c ılık . D ’ E N C A U S S E , H e le n e C a rre re (1 9 8 1 ), P a rç a la n a n İm p a ra to rlu k , (ç e v . N e z ih U Z E L ), İs ta n b u l: S is a v Y a y . D İL E K , İb ra h im (2 0 1 9 ), “ T ü rk D ü n y a s ı E d e b iy a tın d a R e p re s s iy a ” , T ü rk D ü n y a s ı D il v e E d e b iy a t D e rg is i, 4 8 , s .2 7 -8 2 . D O N U K , A b d ü lk a d ir (1 9 92 ), “ B a s m a c ı H a re k e ti ” , T D V İs lâ m A n s ik lo p e d is i, C ilt 5 , s . 1 0 7 -1 0 8 , İs ta n b u l T D V Y a y . E L U B A Y , S m a g u l (2 0 1 5 ), A ra s a t M e y d a n ı, (ç e v . G ü lz a d a T e m e n o v a ), A n k a ra : B e n g ü . E L U B A Y , S m a g u l (2 0 2 1 ), A k B o z Ü y , A lm a tı: M a z m u n d a m a K o g a m d ık K o n . F İG E S , O rla n d o (2 0 u ), K a ra n lık ta F ıs ıld a ş a n la r S ta lin R u s y a ’ s ın d a Ö z e l Y a ş a m , (Ç e v . N u r e ttin E L H Û S E Y N İ), İs ta n b u l: Y K Y . F İG E S , O rla n d o (2 0 13 ), H a b e rin i A la y ım Y e te r G e rç e k B ir G u la g A ş k H ik â y e s i, (Ç e v . N u r e ttin E L H Û S E Y N İ), İs ta n b u l: Y K Y . G Ü N G Ö R , E b u b e k ir (2 0 1 8 ), R e p re s s iy a K ırg ız is ta n ’d a S iy a s i B a s k ı S ü rg ü n v e Y o k E d iliş (1 9 1 7 - 1 95 S ), A n k a ra : B e n g ü . H A Y İT , B a y m irz a (1 9 9 5 ), T ü rk is ta n D e v le tle rin in M illî M ü c a d e le T a rih i, A n k a ra : T ü r k T a rih K u ru m u B a s ım e v i. H A Y İT , B a y m irz a (2 0 0 6 ), R u s la ra K a rş ı B a s m a c ıla r H a re k e ti, (T ü rk ç e s i E lif K IR A L ), İs ta n b u l: B a b ıa li K ü ltü r Y a y ın c ılığ ı. IS İM A K O V A , A y g ü l (2 0 1 7 ), A la ş A d e b iy a tta n u v ı, A lm a tı: “ K a z a k E n ts ik lo p e d iy a s ı ” . İB R A H İM , D a m ira -T Ü R K , V a h it (2 0 1 6 ), K a z a k is ta n ’d a K ız ıl K ıtlık (1 9 2 9 -1 9 3 3 ), İs ta n b u l: B ilg e K ü ltü r S a n a t. J A Y L IB A Y , G a lim (2 0 1 6 ), E s il A g a d ı Ö le n d e r m e n P o e m a la r, A s ta n a : F o lia n t B a s p a s ı. J A Y L I B A Y , G a lim (2 0 1 8 ), Y a n k ı, (Ç e v ire n le r N e rg is B İR A Y , E k re m A Y A N , C e m ile K IN A C I), A n k a ra : B e n g ü . J U R T B A Y , T u rs ın (2 0 1 6 ), B o l ’ M o y a , G o rd o s t ’ M o y a - A la ş !, A s ta n a : A v d a rm a . J Ü S İP , S a g a t- P A K , V la d im ir-P A K , G e n n a d iy (2 0 1 0 ), M a g lu m a t: D e re k p e n D e y e k . A n ık ta m a h k K u ra l, A lm a tı: “ Ü ş K ıy a n ” . K A L K A N , İb ra h im (2 0 2 2 ), “ K a z a k B a s ın ın ın O rta y a Ç ık ış ı v e A h m e t B a y lu rs m u lı ’ n ın K a z a k G a z e te s in d e k i İlk B a ş y a z ıs ı ” , K a rd e ş K a le m le r, E y lü l 2 0 2 2 , Y ıl 1 6 , S a y ı 1 8 9 , s a y fa : 4 6 -5 2 . K A R A K A Ş , Ş u a y ip (2 0 2 1 ), K e fe n s iz G ö m ü le n le r Ş ü k ru lla h Y u s u lö ğ lu , A n k a ra : B e n g ü . K A R E N O V , R . S . (2 0 1 3 ), “ A la ş K a y ra tk e ri K ö ş k e K e m e n g e ru h n ın U lttı D a m ıtu v J o h n d a g ı İz d e - n is k e T o lı K ız m e ti", K a ra g a n d ı ü n iv e rs ite lin in H a b a rş ıs ı T a rih . F ilo s o fy a S e riy a s ı, N o 2 (7 0 1 /2 0 1 3 S a v ir, M a m ır, M a v s ım , s. 4 2 -4 8 . 390 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA CEMİLE KINACI BARAN K A Z A K A D E B İY E T İN İN T A R İY H I 7 -T o m K e n e s D a v iri (1 9 1 7 -1 9 4 0 ), (2 0 0 4 ), A J m a tı: K A Z a k p a ra t. K A Z A K S S R K ıs k a ş a E n ts ik lo p c d iy a 4 - T o m , (1 9 8 9 ), A lm a tı: K a z a k S o v e t E n ts ik lo p e d İy a s ın ın B a s R e d a k s iy a s ı. K A Z A K S T A N T A R İY H I K Ö N E Z A M A N N A N B Ü G İN G E D E Y İN (O Ç E R K T E R ), Ü 9 9 4 ), K a z a k s ta n R c ş p u b lik a s ın ın D ittik G ılım A k a d e m iy a s ı, Ş . Ş . U v a lih a n o v a tın d a g ı T a rih ja n e E tn o lo g iy a İn s titu tı, A . H . M a rg u la n a tın d a g ı A rh e o lo g iy a İn s titu ti, "K a z a k s ta n ' ’ d a m u k o n , A lm a lı: “ D e v ir ’ ’ B a sp a s ı. K IN A C I, C e m ile (2 0 0 7 ), “ K a z a k Ş a iri S iik e n S e y fu llin ’ in K ö k ş e ta w P o e m a s ı-A k ta rm a , D il V e Ü s lû p B a k ım ın d a n İn c e le m e ” , G a z i Ü n iv e rs ite s i, S o s y a l B ilim le r E n s titü s ü , Ç a ğ d a ş T ü rk L e h ç e le ri v e E d e b iy a tla rı A n a b ilim D a lı, Y a y ım la n m a m ış Y ü k s e k L is a n s T e z i K IN A C I, C e m ile (2 0 0 8 a ), “ K a z a k Ş a iri S a k e n S e y fu llin ln K ö k ş e ta v M a n z u m e s i v e T a ş K e s ilm e M o tifi ” , M illî F o lk lo r, 7 8(1 09 -11 3). K IN A C I, C e m ile (2 0 0 8 b ), “ K a z a k Ş a iri S a k e n S e y fu llin v e E d e b î K iş iliğ i (1 8 9 4 -1 9 3 8 ) ” , K a rd e ş K a le m le r, Y ıl 2 , S a y ı 17, M a y ıs 2 0 0 8 , s . 2 0 -2 4 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 0 ), “ K a z a k Ş a iri S a k e n S e y fu llin ’ in “ O q c e tp e s ” A d lı Ş iiri île K a z a k Ş a iri M a ğ c a n C u m a b a y e v ’ in “ O q c e tp e s in Ç ıy a s ın d a ” A d lı Ş iirin in K a rş ıla ş tın lm a s ı-İk i K a z a k Ş a iri A ra s ın d a B ir K a rş ıla ş tırm a D e n e m e s i ” G a z i Ü n iv e rs ite s i S o s y a l B ilim le r E n s titü s ü 2 . G e n ç B ilim A d a m la rı S e m p o z y u m u B ild irile r 1 7-1 8-1 9 M a y ıs 2 0 1 0 , S a y fa : 1 59 -1 65 , A n k a ra 2010. K IN A C I, C e m ile (2 0 11 ), K a z a k Ş a iri M a ğ c a n C u m a b a y o ğ lu ’ n u n Ş iirle rin d e “ K e n d i ” v e “ Ö te k i ” İm a jı, T u rk is h S tu d ie s - In te rn a tio n a l P e rio d İc a l F o r T h e L a n g u a g e s , te ra tu re a n d H is - to ry o f T u rk is h o r T u rk ic V o lü m e 6 /3 S u m m e r 2 0 11 , p .1 6 6 3 -1 6 7 8 T U R K E Y . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 2 a ), “ K a z a k Ş a iri S a k e n S e y fu llin ’ in “ K ö k ş e ta w P o e m a s ı ” n d a S o v y e t D e v ri İd e o lo jis in in İz le ri ” , II. U lu s la ra ra s ı T ü rk D ili v e E d e b iy a tı S e m p o z y u m u (D il v e Ü s lû p İn c e le m e le ri) 1 9-2 1 E k im 2 01 1 B ild irile r C ilt- II, S ü le y m a n D e m ire l ü n iv e rs ite s i 2 0 1 2 İS P A R T A , s a y fa : 6 9 7 -7 0 9 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 2 b ), “ K a z a k S o v y e t E d e b iy a tın d a E k im D e v rim i v e “ K a d ın S o ru n u "- A v u l K ız ı A k b ile k ’ te n D e v rim K a d ın ı A k b ile k ’ e G id e n Y o l ” G a z i Ü n iv e rs ite s i S o s y a l B ilim le r E n s titü s ü 4 . G e n ç B ilim A d a m la rı S e m p o z y u m u B ild irile r 2 1 -2 2 -2 3 M a y ıs 2 0 1 2 , S a y fa : 3 0 3 3 10 , A n k a ra 2 0 1 2 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 3 ), “ K a z a k S o v y e t D e v ri R o m a n ı A k b ile k ’ te “ Ö te k i R u s ” İm a jı ” G a z i Ü n i v e rs ite s i, E d e b iy a t F a k ü lte s i, I. G e n ç A k a d e m is y e n le r S e m p o z y u m u B ild irile r 6 -7 K a s ım 2 0 1 3 , s . 3 19 -3 33 , A n k a ra 2 0 1 4 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 4 a ), “ K a z a k S o v y e t E d e b iy a tın d a A d a s k a n d a r (Y o lu n u Ş a ş ıra n la r) v e M ö l- d ir M a h a b b a t (S a f A ş k ) R o m a n la rı E k s e n in d e G e rç e ğ in K u rg u la n m a s ı v e “ S o v y e t G e r ç e k ç iliğ i ” , M o d e rn T ü rk lü k A ra ş tırm a la rı D e rg is i, C ilt 11, S a y ı 2 (H a z ira n 2 0 u ), S . 1 1 2 -1 2 6 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 4 b ), “ Ü to p y a d a n G e rç e ğ e : K a d ın la r Ü lk e s i v e A rs la n K ız d a n Â le m -İ N is - v a n ’ a E v rile n T ü rk K a d ın H a re k e ti ” , M o d e rn T ü rk lü k A ra ş tırm a la rı D e rg is i İs m a il B e y G a s p ıra lı Ö z e l S a y ıs ı, C ilt 11, S a y ı 4 (A ra lık 2 0 1 4 ), S . 2 2 4 -2 4 7 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 5 a ), “ 2 0 . Y ü z y ıl K a z a k E d e b iy a tın ın K la s iğ i: S a k e n S e y fu llin (1 8 9 4 -1 9 3 8 ) v e T ü rk iy e ’d e H a k k ın d a Y a p ıla n Ç a lış m a la r ” K a rd e ş K a le m le r, Y ıl 9 , S a y ı 9 8 , Ş u b a t 2 0 1 5 , s . 4 3 -5 3 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 5 b ), “ 2 0 . Y ü z y ıl K a z a k E d e b iy a tın ın K la s iğ i: S a k e n S e y fu llin (1 8 9 4 -1 9 3 8 ), K a rd e ş K a le m le r, Y ıl 9 , S a y ı 9 8 , Ş u b a t 2 0 1 5 , S . 5 4 -5 7 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 6 a ), K a z a k E d e b iy a tın d a İm a j v e K im lik , A n a k a ra : B e n g u . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 6 b ), K a z a k A y d ın ı M ı ’ rja k ıp D u v la tu lı'n ın (1 8 8 5 -1 9 3 5 ) B a lk ıy a (1 9 2 a ) T ı ‘ y a t- rö E s e n ’ n d e C e d ı'tç ı D ü ş ü n c e v e D Ö n e rm 'n S o s y a l M e s e le le ri', G a z i T ü rk iy a t, B a h a r 2 0 1 6 /1 8 :1 7 1 -1 9 4 * K IN A C I, C e m ile (2 0 1 6 c ), “ K a z a k Y a z a r S m a g u l E lü b a y 'ın A ra s a t M e y d a n ı (A k B o z Ü y ) R o m a n ı H a k k ın d a B ir D e ğ e rle n d irm e ” , K a rd e ş K a le m le r, Y ıl 1 0, S a y ı 1 1 7 /E y lü l, s .7 4 -7 5 K 1 N A C 1 , C e m ile (a o ıö ç ), “ S o v y e t D e v rin d e İd e o lo jik B ir S a p m a : K e n e s a rı İs y a n ı v e M u h ta r A v e z o v ’ ıın H a n K e n e T ra je d is in d e H a n K e n e İm a jı", T ü rk D ü n y a s ı A ra ş tırm a la rı D e rg is i, y ıl: 3 8 , C ilt: 113, S a y ı: 2 2 3 , s . 1 9 5 -2 16 , T e m m u z -A ğ u s to s 2 0 1 6 , ıs s b n : 0 2 5 5 -0 6 4 4 . 391 TÜRK DÜNYASINDA REPRESSİYA S O V Y E T L E R D Ö N E M İN D E T Ü R K H A LK LA R IN A Y A P IL A N B A S K I V E Z U L Ü M L E R K IN A C I, C e m ile (2 0 1 7 a ), C e d itç l K a z a k A y d ın ı M irja k ıp D u v la tu h ’ m n (1 8 8 5 -1 9 3 5 ) B a lk ıy a (1 9 2 2 ) T iy a tro E s e rin d e K a z a k la rd a K a d ın S o ru n u , B ilig , Y a z 2 0 1 7 , s a y ı 8 2 ,4 1 -6 3 . K IN A C I, C e m ile (2 0 1 7 b ), "K a z a k T ü rk le ri ’ n in M ilî H a re k e ti A la ş O rd a v e A d ı T a rih te n S ilin m e y e Ç a lış ıla n A la ş ç ı K a z a k A y d ın ı K o ş n ıu h a m b e t (K ö ş k e ) K e m e n g e ru h (1 8 9 6 -1 9 3 7 ) ” , A ts ız A rm a ğ a n ı 11. H a z ırla y a n S a d e tttin Y a ğ m u r G ö m e ç , s . 2 8 9 -3 0 9 , A n k a ra : A ltın o rd u Y a y ın la rı. K IN A C I B A R A N . C e m ile (2 0 2 2 a ), “ A la ş A y d ın ı A h m e t B a y tu rs ın u h (1 8 7 2 -1 9 3 8 ) v e E d e b iy a ta H iz m e ti: “ E d e b iy e t T a n ılk ış ” K ita b ı, K a rd e ş K a le m le r, E y lü l 2 0 2 2 , Y ıl 1 6 , S a y ı 1 8 9 , s . 3 2 -4 1 . K IN A C I B A R A N , C e m ile (2 0 2 2 b ), "A la ş A y d ın ı A h m e t B a y tu rs ın u h (1 8 7 2 -1 9 3 8 ) v e “ E d e b iy e t T a - n ılk ış " K ita b ı ” , T ü rk Y u rd u , T e m m u z 2 0 2 2 , Y ıl m , s a y ı 4 1 9 , s. 2 8 -3 4 . K IY R A B A Y E V , S e rik (1 9 9 8 ), K e n e s D a v irin d e g i K a z a k A d e b iy e ti, A lm a tı: B ilim B a s p a s ı. K İL L İ, G ü ls ü m (2 0 0 8 ), İly a P ro k o p y e v iç T o p o y e v ’ in S a n a tı v e S e ç m e Ö y k ü le r H A K A S Y A ’ d a n Ö y k ü le r, A n k a ra : G ra fik e r Y a ta n la rı. K O K Y B A S S O V A , G ü ln a r (2 0 0 8 ), “ K a z a k Ş a iri S a k e n S e y fu llin v e E s e rle ri Ü z e rin e ” , T u r k is h S tu d ie s In te rn a tio n a l P e rio d ic a l F o r th e L a n g u a g e s , L ite ra tü re a n d H is to ry o f T u rk is h o r T u rk ic . V o lü m e 5 /1 W în te r, s. 3 1 5 -3 2 5. K O V A L S K A Y A , S v e tla n a (2 0 0 2 ). “ K a z a k is ta n ’ d a C e d itç ilik ” . Ç e v . H a tic e B a b a v a ta n . T ü rk - 1 e r. C . 1 8 . A n k a ra : Y e n i T ü rk iy e Y a y . 6 4 4 -6 5 1 . K U R M A N G A L İY E V A E R C İL A S U N , G ü lja n a t (2 0 1 9 ), S o v y e t D e v rin d e k i K a z a k is ta n ’ d a T a rih Y a z ı c ılığ ı: M itle r v e G e rç e k le r, A n k a ra : G a z i K ita b e v i. K U R M A N G A L İY E V A E R C İL A S U N , G ü lja n a t (2 0 2 2 ), “ H a tıra la rd a k i B a y tu rs u n o ğ lu ” , K a rd e ş K a le m le r, E y lü l 2 0 2 2 , Y ıl 1 6 , S a y ı 1 89 , s a y fa : 6 8 -7 2 . M A G A V İN , M u h ta r (2 0 0 2 ), Ş ıg a rm a la r J ıy n a g ı: O n Ü ş T o m d ık (1 9 6 0 -2 0 0 2 ), A lm a tı: K a g a n a t. M E K E B A Y E V . A d a m (2 0 0 8 ), K u p iy a K o y m a , A lm a tı: J a z u v ş ı. M İH A Y L O V . V a le riy (2 01 3), G a la m a t J u t Ş e c ire s i: D e re k ti H ik a y a t, A lm a tı: M e k te p . M U K A İY B e k k o ja (2 0 0 4 ), Ö m irz a y a , A lm a tı: “ P a ra s a t ” J u rn a li. M U K A N O V , S a b it (2 0 0 8 ), X X . G a s ırd a g ı K a z a k A d e b iy e ti, A lm a tı: A ta m u ra . N A R IM B E T O V , A . (d e r.), (2 0 0 5 ), A d e b i Ö m ir Ş e jire s i, A lm a tı: A n a T ili. N U R Ğ A L İY E V . R ım g a li (1 9 9 1 ), A rk a v , A lm a tı: C a z u v ş ı B a s p a s ı. N U R J E K E U L I, B e k s u lta n (2 0 1 5 ), E y , D ü n iy e -A y (R o m a n )//Y ıld ız , N o : 7, 2 0 1 5 , b .7 2 -1 4 0 . N U R J E K E U L I, B e k s u lta n (2 0 1 8 ), E y , D ü n y a E y !, (Ç e v . G u ls h a t S h a ik e n o v a ), A n k a ra : B e n g ü . N U R L IB E K , S e y itk u lo v (2 0 0 9 ), O ta rş ıld ık B u ğ a v m d a ğ ı K a z a k E li: U jım d a s tıru v A k iy k a tı, T ü r k is ta n : H K T U B a sp a s ı. O L C O T T , M a rth a B rill (1 9 9 5 ), T h e K a z a k h s S e c o n d E d itio n , S ta n fo rd , C a lifo rn ia , H o o v e r In s ti- tu tio n P re s s , S ta n fo rd U n iv e rs ity . Ö K S Ü Z , G a m z e (2 0 2 0 ), K a m p E s a re tin d e n E d e b iy a ta : Ş A L A M A O V V E K O L IM A Ö Y K Ü L E R İ, A n k a ra : N o b e l P IP E S , R ic h a rd (1 99 7), T h e F o rm a tio n O f T h e S o v ie t U n io n C o m m u n is m a n d N a tio n a lis m , C a m b rid g e , M a s s a c h u s e tts , L o n d o n , E n g la n d , H a rv a rd U n iv e rs ity P re s s . S A G IN T A Y , S e rik (2 0 11 ), K a rg a : A n g im e le r, A s ta n a : P ro fi-M e d ia . S A L A H O V , İb ra h im (2 0 1 3 ), K o lım a M a h k û m la rı, (A k t. D r. Y u s u f Ö z ç o b a n ), K o n y a : K ü m e n Y a y ın la n . S A R A Y , M e h m e t (2 0 0 4 ), K a z a k la rın U y a n ış ı, A n k a ra : T İK A . S H A İK E N O V A , G u ls h a t-K O R A Ş , H ik m e t (2 0 2 1 ), “ Ç a ğ d a ş K a z a k E d e b iy a tın d a M illi R o m a n tiz m in B ir Ö rn e ğ i E y , D ü n y e E y R o m a n ı Ü z e rin e B ir D e ğ e rle n d irm e ” , B ilig , G ü z 2 0 2 1 , S a y ı 9 9 , s . 1 37 -1 62 . S Ö Y L E M E Z , O rh a n -A T E Ş , Ö m e r F a ru k (2 0 2 2 ), “ B ir B u h ra n D ö n e m in in Ş a iri O la ra k A h m e t B a y tu rs ın u h " K a rd e ş K a le m le r, E y lü l 2 0 2 2 , Y ıl 1 6 , S a y ı 1 8 9 , s . 5 3 -5 8 . S ID J K O V , Y e rla n (2 0 1 4 ), K a z a k E d e b iy a tın ın A b id e v î Ş a iri Ş a k a rim , A n k a ra : B e n g ü Y a y ın la rı. Ş A L A M O V , V a rla m (2 0 1 9 ), K o lım a Ö y k ü le ri, (Ç e v irm e n G a m z e Ö k s ü z ), İs ta n b u l: J a g u a r K ita p . T A M İR , F e rh a t, (1 9 9 3 ), M a ğ c a n C u m a b a y e f Ö le n d e ri, A n k a ra : T K A E . 392 KAZAK TÜRKLERİNDE REPRESSİYA CEMİLE KINACI BARAN T A M İR , F e rh a t (1 9 9 8 ), "K a z a k T ü rk le ri E d e b iy a tı" T ü rk D ü n y a s ı E l K ita b ı, c . 4 ,4 2 5 -4 4 9 , A n k a ra : T K A E Y a y . T A M İR , F e rh a t, (1 9 9 8 ), "K a z a k T ü rk le ri E d e b iy a tı ” T ü rk D ü n y a s ı E l K ita b ı D ö rd ü n c ü C ilt (T ü r k iy e D ış ı T ü rk E d e b iy a tla rı), A n k a ra : T K A E T E B E G E N O V , T e m irh a n (2 0 0 9 ), “ A ş a rş ılık A k ıy k a tı T u v ra lı R o m a n ” , h ttp s ://a b a i.k z / p o s t/ 2 3 7 7 . T O G A N , A . Z e k i V e lid i (1 9 8 1 ), B u g ü n k ü T ü rk ili T ü rk is ta n v e Y a k ın T a rih i C il I, İs ta n b u l: E n d e ru n K ita b e v i. T O Ğ IS B A Y E V , B - S U J İK O V A , A . (2 0 0 9 ), T a rih i T u lg a la r, A lm a tı: A lm a tı K ita p b a s p a s ı. Y E L O K , V e li S a v a ş (2 0 1 3 ), "A b d u lla K a h h a r ’ ın “ S e ra p " R o m a n ı H a k k ın d a : Y a z ılış ı v e Y e n id e n D ü z e n le n m e s i ” , P ro f. D r. L E Y L A K A R A M A N A R M A Ğ A N I, A n k a ra : A k ç a ğ , s . 8 8 1 -8 9 4 . Y E Ş İL O T , O k a n -Ö Z D E M İR , B u rc u (2 0 2 1 ), "S o v y e t A rş iv B e lg e le ri Iş ığ ın d a B a s m a c ı H a re k e ti ” B e lle te n T ü rk T a rih K u ru m u , N is a n 2 0 2 1 , C ilt 8 5 /S a y ı 3 0 2 , s . 2 7 9 -3 0 9 . Z E L İN S K İ, K ., (1 9 7 8 ), S o v y e t E d e b iy a tı, (ç e v . F u n d a S A V A Ş ), İs ta n b u l: K o n u k Y a y ın la n . 393

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS