Cenâb-ı Hak buyuruyor:

“(Ey Muhammed!) Biz Sen’i ancak âlem­

lere rahmet olarak gönderdik.” (el-Enbiyâ, 107)
“Biz, Kur’ân’dan öyle bir şey indiriyo-
ruz ki o, mü’minler için şifâ ve rahmettir…”
(el-İsrâ, 82)

k
Peygamber Efendimiz r buyuruyor:
“Benden önceki peygamberler, sadece mil­ let­
lerine gönderilirlerdi. Ben ise, bütün in­san­lı­ğa pey­
gamber olarak gönderildim.” (Bu­hâ­rî, Teyemmüm, 1)

k
Hazret-i Mevlânâ buyuruyor:
“Bu can bu tende oldukça, Kur’ân’ın kulu-kö­
lesiyim; Hazret-i Muhammed Muhtâr’ın mü­bâ­rek
yolunun toprağıyım.”

İstanbul / h. 1442 - m. 2021

 © Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince bu eserin yayın hakkı anlaşmalı olarak
Erkam Yayın San. ve Tic. A.Ş.’ne aittir. İzinsiz, kısmen ya da
tamamen çoğaltılıp yayınlanamaz.

İslâm Tefekkür Ufku

Osman Nûri TOPBAŞ

Erkam Yayın No : 801

Yayın Yönetmeni : Salih Zeki Meriç
Dizgi & Tashih : M. Akif Günay - İ. Hakkı Uzun -
M. Asım Küçükaşcı
Mizanpaj & Kapak : altınolukgrafik / Halil Ermiş
ISBN No : 978-625-440-073-5
Yayın ve Matbaa Sertifika No : 19891
Baskı - Cilt : 
Erkam Yayın ve San. Tic. A.Ş.
İkitelli Organize San. Bölg. Mah.
Atatürk Bulvarı Haseyad 1. Kısım
No: 60/3 Başakşehir / İstanbul
Tel : (0212) 671 07 00
Faks : (0212) 671 07 48
İlk Baskı Tarihi : İstanbul - 2021
İSLÂM
TEFEKKÜR
UFKU
Osman Nûri TOPBAŞ
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25
“İslâm Dünya Görüşü”nü Bilmenin Lüzûmu��������������������������������������������������������������� 29
Felsefeyle Dînin Farkı����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 31
Kültürün Üç Unsuru�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 32
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN İKİ FÂRİK VASFI������������������������������������������������������ 37
A) İLÂHÎLİK��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38
B) İKİ VEÇHELİLİK������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 42
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN MÜCERRED PRENSİPLERİ�������������������� 47
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ����������������������������������������������������������������������������� 51
Gönüllülük�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������59
Beşerî İrâdenin Mâhiyeti ve Hudutları������������������������������������������������������������������������������������ 60
Beşerî İrâde Üzerindeki Muhtemel Müessirler�������������������������������������������������� 64
Kader Sırrı������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 64
Kader ve Hâle Rızâ�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������69
Allah Katında Kıymet��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������74
Boş Vesveseler���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 77 5
 İslâm Tefekkür Ufku

Vazifen Nedir?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 79
Faydalı Tesellîler������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 83
İRÂDE ve KUVVELER���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 87
TASAVVUF ve İRÂDE EĞİTİMİ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 101
Nefs Mertebeleri�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 107
Cüz’î İrâde ve Teslîmiyet�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������120
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ������������������������������������������123
Arap Peygamberi İftirası�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������128
Cihan-şümûl Adâlet��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������133
Cihan-şümûllüğün Sırları����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������135
Tarihselcilik Safsatası�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������138
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 143
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ����������������������������������������������������������������� 165
Hümanizm Mavalı��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 169
GERÇEK RAHMET İSLÂM’DA��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������177
Gayr-i Müslimlere de Rahmet�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 178
Rahmet Dolu Harp Hukuku������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 185
Düşmanın Dahî Îtiraf Ettiği Fazîletler�������������������������������������������������������������������������������������188
Azınlık Hakları������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 191
KÖLELİK ve CÂRİYE MESELESİ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 193
İslâm Köleliği Niçin Doğrudan Kaldırmadı?���������������������������������������������������������� 194
Câriye Meselesi:�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������201
6 HAYVANÂTA MERHAMET��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 203
İÇİNDEKİLER

NEBÂTAT ve CEMÂDÂTA DAHÎ RAHMET������������������������������������������������������������������������208

5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ��������������������������������������������������������������������������������������������211
Fıtrîlik�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������215
EDİLLE-İ ŞER’İYYE������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������220
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ���������������������������������������������������������������������������������������������������229
Taassuptan Putlaştırmaya�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������231
İslâm’da İlim���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 247
İlm-i Ledün���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������258
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ���������������������������������������������������������������������������������� 261
Hangi Akıl?��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 266
Dîni Akla Arz Etme Şaşkınlığı���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 281
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ���������������������������������������������������������������������������������������������291
Bir Ümit Aşısı: Âhiret İnancı������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 307
Ümit ve Korku Dengesi������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 310
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN MÜŞAHHAS
ve AMELÎ PRENSİPLERİ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������315
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 319
Mücadele Dinamiği��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 326
İnfak Dinamizmi����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 329
Misyonerlik ve Benzeri Dinamik Yapılar������������������������������������������������������������������������ 332
Atâlet Yok�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 337
Vazife Çeşitliliği������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������341
İslâm ve Maddî Terakkî���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 346 7
 İslâm Tefekkür Ufku

2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ�����������������������������������������������������349

Sosyal Adâletin/Dengenin Tesisi��������������������������������������������������������������������������������������������������������360
Vakıf Medeniyetimiz���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 365
Toplum Vazifeleri������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������371
3 - NİZAM PRENSİBİ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 377
Şerîat ve Ukûbat����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������383
Şekilcilik�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 387
İçtimâî Hayatta Nizam������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 391
Ferdî Hayatta Nizam��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 394
Mâneviyatta Îtidâl��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������399
4 - ADÂLET PRENSİBİ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������401
A. İDARE�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 408
B. KAZ (Yargı)���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 420
Muhâkemede Firâset��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 432
C. MUÂMELÂT��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 436
Cenâb-ı Hakk’ın Hakkı:������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 437
Peygamber Efendimiz’in Hakkı:������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 438
Mü’minlerin Hakkı:������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 438
Mahlûkâtın Hakkı:���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������441
ADÂLETTE MÂNEVİYAT VEÇHESİ����������������������������������������������������������������������������������������������������� 444
CENÂB-I HAKK’IN ADÂLETİ�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������449
İslâm Adâlet Nizâmının Bazı Fârikaları���������������������������������������������������������������������������� 455
8 5 - HÜRRİYET PRENSİBİ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 459
İÇİNDEKİLER

Sapkın Hürriyet: Ulûhiyet Taslamak��������������������������������������������������������������������������������������� 464

İnanç Hürriyeti������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������474
Zimmîlik�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 479
İrtidad������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������482
Kölelik���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 484
Diğer Hürriyetler�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������487
İktisâdî Mânâda Liberalizm����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 491
Özel Hayatın Korunması������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 493
6 - CİHAD PRENSİBİ�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 495
Cihâdın Fazîleti���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������505
Kur’ân-ı Kerîm’in İstediği Cihad��������������������������������������������������������������������������������������������������������������515
Kılıcın Rolü:������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 520
Din, Savaş Gibi Kötü Bir Şeyi Niçin Emrediyor?�������������������������������������������� 524
Farklı Sahalarda Mücadele�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������530
Lisanla Cihad������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 531
Kimlerle Cihâd Edilir?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 533
7 - AHLÂK PRENSİBİ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 537
İSLÂM AHLÂKININ TEMEL VASIFLARI������������������������������������������������������������������������������������549
A. İslâm Ahlâkı, İlâhî Menşelidir����������������������������������������������������������������������������������������������������������549
B. İslâm’da Ahlâk, Vahye Râm Olmuş Bir Akıl
ve Vicdâna Dayanır�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������554
Güzel Ahlâkın Ehemmiyeti�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 557
Ahlâk Değişir mi?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 559
C. İslâm Ahlâkı, Diğergâmlık Esâsına Dayanır����������������������������������������������� 562 9
 İslâm Tefekkür Ufku

D. İslâm Ahlâkında Ferdîlik ve İçtimâîlik����������������������������������������������������������������������564

E. İslâm’da Ahlâk, İnsan Şeref ve Haysiyetini
Koruyucudur����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������568
İnsanlara Muâmelede Adâlet ve İhsan������������������������������������������������������������������������������571
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 573
Herkese Örnek�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������585
Hasâisü’n-Nebî����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 592
Peygamber Efendimiz’in Çok Evlenmesi����������������������������������������������������������������������� 594
Fiilî Kıstas Prensibinden Alacağımız Ders������������������������������������������������������������������605
SONSÖZ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������608
LÜGATÇE������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 619

10
 ÖNSÖZ

Cenâb-ı Hakk’a sonsuz hamd ü senâlar olsun.

Fahr-i Kâinat Efendimiz’e sayısız salât ü selâmlar olsun.
Cenâb-ı Hak, insanı sâir mahlûkattan farklı husûsiyetlerle
halk­etti. Ona akıl, vicdan, irâde, zevk-i selîm gibi hasletler bah-
şetti. Onu ülfet etme ve içtimâîleşme istîdâdıyla tezyîn etti.
Böylece insanlar; şehirler, toplumlar ve medeniyetler kur-
du. İlim, kültür ve sanat geliştirdi. Eğitim ve öğretim ile bunları
nesilden nesle nakletti.
Lâkin insanda karanlık, süflî ve cismânî bir nefis tarafı da
bulunduğu için, çoğu defa insanlık zulme giriftâr oldu. Azgın-
laştı, kibirlendi, “câhiliye” adını verdiğimiz inhiraflara zebûn
oldu.
Cenâb-ı Hak; insanlık tarihi boyunca defalarca, insan terbi-
yecileri olan peygamberler, yol gösterici kitaplar göndererek
insanı hidâyete sevk etti.
Her medeniyet, kendi insan tipini vücuda getirir. O in-
san tipi de, mensup olduğu medeniyetin sıfat ve karakteriyle
âhenk teşkil eder.
Bir tarafta; Firavun, Nemrut, Aristo, Sezar, Darwin, Freud,
Marks, Lenin, Hitler, Adam Smith ve benzerlerinin kurduğu ka-
ranlık ve nefsânî dünya görüşleri... 11
 İslâm Tefekkür Ufku

Onlar ve yetiştirdikleri insan tipleri, dünyaya aslâ rahmet

ve merhamet getirmediler. İnsafsız bir maddeciliğin, vicdansız
bir kaba kuvvetin, ruhsuz makine ve elektronik âletlerin âdeta
putperesti olarak insanlığa zulüm ve karanlık getirdiler. Kasvet
ve sıkıntılara sebep oldular. Ülkeleri vîrâneye çevirdiler.
Diğer tarafta ise rahmet ve selâmet dîni İslâm...
İslâm medeniyeti, insanlık tarihinde bir kere ulaşılabilmiş
bir zirvedir. Bunun sebebi, insandaki fıtrî istîdatların, İslâm sâ­
ye­sinde ilâhî ilim, irfan, hikmet ve fazîletlerle mükemmel sevi-
yede teçhiz edilmiş olmasıdır. Yani İslâm toplumunun güzîde
insanları, rûhî ihtilâçlarını ve nefsânî problemlerini bertaraf
ederek, gönüllerini, hakikî ilim ve irfan ile ihyâ etmişlerdir.
Allâh’ın verdiği akl-ı selîmi, kalb-i selîmi, vicdan ve iz’ânı, vah­
yin ışığında en güzel şekilde değerlendirmişlerdir. İslâm ah­lâ­
kını bütün ihtişamıyla yaşayıp yaşatmışlardır.
İslâm medeniyetinin menşei, Kur’ân ve Sünnet’tir.
İslâm’ın kazandırdığı tefekkür ufkunun beşeriyete gerçek
huzur ve saâdeti getirmekteki muvaffakıyeti, Kur’ân, insan ve
âlem arasındaki bu fıtrî tenâsüpten doğar.
Hem bu cihan hem de Kur’ân, insanın hidâyeti için Cenâb-ı
Hak tarafından lûtfedilmiştir.
Kevnî âyetlerle dolu olan cihan, âdeta sessiz bir Kur’ân;
kavlî âyetlerle dolu olan Kur’ân da sesli bir cihan olduğuna
göre; Ehl-i Kur’ân da, her ikisinin feyz ve rûhâniyet kavşağında
bulunan bir irfan mihrâkı ve tecellî âbidesidir.
Erişilmez incelikler ve dibi görülmez derinliklerin örneği
olarak yaratılan insan, yüksek kıymetini, ancak Rabbine kul-
luk istikâmeti üzere Kur’ân ve Sünnet dünyasında yaşamakla
12 muhafaza eder.
ÖNSÖZ

Kur’ân’ın en mühim berekâtından biri de insanı içinden

uyan­dırmak, dış güzelliklerle hislendirmek, yani âfak ve enfüs
cil­veleri içinde onu Rabbinin muhabbetine çekmektir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Mü’minler ancak o kimselerdir ki; Allah anıldığı zaman
kalpleri ürperir. O’nun âyetleri kendilerine okunduğu zaman
(bu) onların îmanlarını artırır…” (el-Enfâl, 2)
Kevnî âyetlerle dolu kâinat kitabı karşısında duygulanmak
ve hisli bir yürekle ürpermek ise, ancak canlı bir Kur’ân olan
ârif mü’minlere mahsus bir keyfiyettir.
Beşerî ilimde sınırlılık, Kur’ân ilmi olan îmanda ise nâmü­te­
nâ­hîlik vardır.
Kur’ân-ı Kerîm, Rasûlullah r Efendimiz’in azîz, latîf kalbine
indirildi. Dolayısıyla Fahr-i Kâinat Efendimiz’in kalbî dokusun-
dan hisseler alarak O’nun rûhâniyetiyle, fazîletiyle, şahsiyetiy-
le, nezâket ve zarâfetiyle Kur’ân ikliminde yaşayan mü’min yü-
rekleri, ilâhî esmânın en büyük tecellî mekânıdır.
Rasûlullah Efendimiz’in “üsve-i hasene” olan rehberliğin-
den, nebevî ahlâkından ve Sünnet-i Seniyye’sinden mahrum
kalarak Kur’ân’dan uzaklaşan bir insan ise, alık, abus, nâdan
ve gâfil bir zavallı hâline gelir. Nefsinin esiri, şeytanın oyun-
cağı olur. Onda ilâhî tecellîler yerine, şeytânî vesveseler ve
nefsânî lâkırdılar zuhûr eder. Sefâletini saâdet zannetmeye
başlar.
Böyle zavallılaşan bir bünyede, vicdan unutulur. Akıl ise,
bir zâlim hükümdara yaranmak için onun zâlimâne ve çirkin
davranışlarını medheden, nefsâniyete mantık uyduran, yan-
lışlara bahâne üreten menfaatperest bir dalkavuğa dönüşür.
Neticede nefsânî dünya görüşleri ve çarpık zihniyetler orta- 13
 İslâm Tefekkür Ufku

ya çıkar. Fıtrattan ve realiteden uzak, esas aldığı bir hakîkat

kırıntısını ifrat veya tefritle mübâlağa ederek diğer bütün ha­
kî­kat­lerden bîgâne kalan, teoride yaldızlı, pratikte ise muvaf-
fakıyetsiz, yüz karası, müteverrim/hastalıklı felsefeler, perişan
dünya görüşleri hâsıl olur. Cemil Meriç’in ifadesiyle;
“İdrâke giydirilmiş deli gömlekleri”, vahyin rehberliğinden
mahrum toplumlarda salgın bir moda hâline gelir.
Aynalar hiç kimsenin hatırı için yalan söylemez; var olanı,
olduğu gibi yansıtır. Fakat bazı sirklerde, görüntüyü çarpıtan,
küçüğü büyük, büyüğü küçük, zayıfı şişman, şişmanı zayıf gös-
teren birtakım aynalar vardır. İşte çarpık ideolojiler, tıpkı sirk
aynaları gibi hakîkatleri çarpıttılar:
• Mânevî değerlerden uzaklaşmaya “terakkî/ilerleme” dediler,
• Küstahlığa “cesaret” dediler,
• Vefâsızlığa “bağımsızlık” dediler,
• Egoizme “ferdiyet” dediler,
• Çıplaklık ve azgınlığa “hürriyet” dediler,
• En hayâsız teşhire “sanat” dediler,
• En ağır zulümlere “demokrasi getirmek” dediler,
• Fıtratları zorla şablonlara sokup, sığmayan yerlerini bu-
damaya “eşitlik” dediler,
• Zenginleri semirtip, fakirleri ezmeye “fırsat eşitliği ve pi-
yasa hürriyeti” dediler.
Kur’ân-ı Kerîm’in tâbiriyle, kelimelerin yerlerini değiştirdi-
ler, onları gerçek mânâlarından çıkarıp tahrif ettiler. 1 Allâh’a
kulluk için yaratılan insanın âdeta içini boşalttılar, yerine ken-
di mânâsız felsefelerini doldurdular.

14 1. B
 kz. el-Mâide, 13, 41.
ÖNSÖZ

Zaman zaman Bursa, Konya, Ankara vb. şehirlerimizde li-

seli veya üniversiteli gençlerle soru-cevaplı programlar yap-
tık. Onların gönül dünyalarını meşgul eden pek çok suâle ce-
vap vermeye gayret ettik.
Bu tarz programlarda karşılaştığımız sualler, gençliğin zih-
nini ve kalbini kurcalayan birtakım zararlı felsefî cereyanlar
bulunduğunu gösteriyordu. Dînimizin ve medeniyetimizin te-
mel esaslarına, kadere, tesettüre, cihâda, tarihimizde yer al-
mış olan kölelik, idare sistemleri vb. vâkıalara yönelik soru işa-
retleri, tereddütler...
Elbette bunun birçok sebebi var:
• Lâle Devri’nde başlayıp Tanzîmat’la artan ve sonrasında
aka­demiyi, maârif dünyasını ve bütünüyle okumuş yazmış ke-
simi saran Batılılaşma çılgınlığı ve Batı taklitçiliği...
• Daha sonra bu zararlı fikriyâtın bozuk mahsullerinin, halk
tabakalarına da bulaşmasına sebebiyet veren televizyon ve in-
ternetin menfî sokakları, budala bir taklitçiliğe yönlendiren
mo­da­lar ve kandırıcı reklâmlar...
Evet, felsefî olarak adı konmasa da, tenkit ve tereddütlerin
arkasında, birtakım nefsânî ideolojiler var.
Bütün dünyada geçmiş kavimleri helâk eden her türlü gü-
nah ve isyan, bugün en ağır şekilde yaşanıyor. Bunlar maale-
sef ülkemize de, bizim insanımıza da sıçrıyor. Çünkü bizim in-
sanımız da maalesef kirli ekranlar ve şeytanî vitrinler vasıta-
sıyla bunları seyrediyor, dinliyor, onların tesiri altında kalıyor.
Zikredilen Batılılaşma esnasında, bizim dînî tahsil mües-
seselerimiz kapandı. Onun yerini, mektep tahsilinin içinde son
derecede basit, haftada iki saatlik din kültürü dersi, yahut ca-
mide bir yaz kursu aldı. Kur’ân kursuna devam edip de dînî tah- 15
 İslâm Tefekkür Ufku

silini bir nebze artırabilenlerin, bütün gençlere nisbeti ancak

binde bir...
İmam Hatip ve İlâhiyatlarda ise, bu suallere hakkıyla ce-
vap vermek yerine, bazen neredeyse tenkit ve tereddütleri
haklı buluyormuşçasına bir lisan ve üslûp hâkim olabilmekte.
Bu sefer de sebep, yine Batıdan gelen oryantalist zihniyet... Bu-
nun neticesinde; mezhep ve Sünnet düşmanlığı, modernizm ve
tarihselcilikten kaynaklanan inhiraflar...
İlâç îmâl edecek mekânlarda mikrop üreyip yayılabiliyor.
Çare üretecek müesseseler, problemlerin bir parçası hâline
gelebiliyor. Çare diye; İslâm’dan taviz vermeye, onu birtakım
beşerî ideolojilerle -hâşâ- takviye etmeye, onlardan destek al-
maya davet ediyorlar.
Hâlbuki İslâm mükemmeldir. Mükemmelin ise, kendisinden
aşağıda olana ihtiyacı yoktur. Yani İslâm, hiçbir beşerî sistem-
den veya tahrife uğramış dinden, herhangi bir takviye ve pro-
teze muhtaç değildir.
Yegâne hak dîn olan İslâm’ın, hukuktan ahlâka, iktisattan
psikoloji ve sosyolojiye, tarihten sanata, aileden topluma ka-
dar hayatın her safhasıyla alâkalı olarak, insanlığın dünya ve
ukbâ saâdetini hedefleyen, son derece hikmetli, faydalı ve isa-
betli görüşleri vardır.
İslâm âlimleri, her şeye cevap veren İslâm’ın dünya görüşü-
nü öyle benimsemişlerdir ki, henüz karşılaşılmamış fakat akla
gelebilecek hususları dahî düşünmüş, bir mesele olarak orta-
ya koymuş ve cevaplamışlardır. (Buna farazî fıkıh denilmiştir.)
İslâm geniş coğrafyalara yayılırken, dünyanın dört bir ya-
nında çeşit çeşit inançlar ve felsefeler ile karşılaşıldı. Bunla-
16 rın İslâm’a sızmasına karşı duran İmâm Gazâlî ve kelâm âlim­
ÖNSÖZ

le­rimiz de, İslâm’ın îtikâdî ve fikrî veçhelerini en sağlam şekil-

de sistemleştirdiler.
Tasavvuf ise, İslâm’ın hayat kökünden, rûhânî dokusundan
ve gönül feyzinden mânen uzaklaşılmasına karşı en büyük ted-
bir oldu. Rasûlullah r Efendimiz’e ulaşan “altın silsile”nin hal-
kaları, İslâm’ın derûnî hayatını her asırda tecdid ettiler, zâhirî
bir kuruluğa dönüşmesine mânî oldular.
Ezcümle;
–İslâm’ın her suâle en doğru cevâbı var.
–Her tereddüt ve şüpheye en tatminkâr îzâhı var.
–Her müşküle, en müessir çözümü var.
–Her tenkide en haklı müdâfaası var.
–Hiçbir beşerî sistemin veya muharref dînin sahip olmadı-
ğı mükemmel bir nizâmı var.
Yeter ki İslâm medeniyetinin evlâtları, bu hakîkatlerden bî­
gâ­ne kalmasınlar. Okusunlar, araştırsınlar, sorsunlar, öğrensin-
ler, yaşasınlar ve yaşatsınlar. Aslâ ve aslâ hiçbir ideoloji karşı-
sında kompleks duymasınlar.
Yüce dînimizi asrın idrâkine anlatmayı dâvâ edinen mü-
tefekkir dimağlar için; İslâm’ın dünya görüşünü, yani hayat,
kâinat ve insanı tahlildeki umûmî prensiplerini, buna mukâbil
muharref dinler ve beşerî sistemlerin bu mevzulardaki yanlış-
lık, noksanlık ve tenâkuzlarını bilmek elzemdir. Zira diğer dün-
ya görüşlerinden İslâm’a yöneltilen tenkit, itham ve iftiralara
tatminkâr cevaplar verebilmek için de derin bir İslâmî kültüre
vâkıf olmak îcâb eder.
Kıymetli okuyucularımız!
2019 / 1440 Ramazan’ında rahmet-i Rahmân’a tevdî ettiği-
miz 60 yıllık dostum, merhum Kadir MISIROĞLU; İslâm’a, me- 17
 İslâm Tefekkür Ufku

deniyetimize ve bilhassa Osmanlı tarihine yönelen tenkitleri

cevaplandırmak, dînimize ve inancımıza kasteden tahrif hare-
ketlerini çürütmek için yıllarca sath-ı vatanı âdeta bir dershâne
edinerek gayret göstermiş, sayısız konferanslar ve eserler ver-
miş, çok kıymetli bir mütefekkir ve münevverimizdi.
Kendisi; “İslâm Dünya Görüşü” başlığı altında, aşağıda hu­
lâ­sa edeceğimiz prensipleri kaleme almıştı. Biz de elinizdeki
bu eserimizde onun çizdiği şemayı ve çerçevesini belirlediği
fihristi esas aldık. Ancak üslûbu ve muhtevâyı zamanımızın ih-
tiyaçlarını ve insanımızın rûhî ihtilâçlarını dikkate alarak bü-
yük ölçüde geliştirdik.
Daha geniş kitlelere hitâb edebilmek için, fikirleri daha sa­
de ve daha fazla misaller vererek serdetmeye gayret göster-
dik. Dolayısıyla bu çalışmamızın, Kadir Mısıroğlu dostumuzun
İs­lâm Dünya Görüşü adlı eserinin bir nevi şerhi mâhiyetinde ol-
duğunu söyleyebiliriz.
Kitabın muhtevâsında; “komünizm, kapitalizm, liberalizm,
realizm, rasyonalizm, optimizm” gibi birtakım felsefî başlık-
lar ve “izmler” ile karşılaşacaksınız. Bunlarda maksadımız,
aslâ İslâm’ı bu cereyanlarla te’lif etmek yahut mukayese ve
müdâfaa gayretinde bulunmak değildir. Bilâkis, İslâm’ın bu ce-
reyanlar ve mefhumlar karşısında kıyas kabul etmeyecek de-
recede mükemmel ve üstün olduğunu, dâimâ mûtedil ve haklı
bir tavır sergilediğini ortaya koymaktır.
Zira yaratılmışları, Yaratan’ından daha iyi kim bilebilir?
Yüce dînimiz İslâm, başta insan olmak üzere bütün varlıkların
özelliklerine dâir Allâh’ın ilmindeki tam ve kâmil vukûfiyete
da­ya­narak hükümleri belirlenmiş olan, mükemmel bir ölçüler
18 man­zûmesidir. Dolayısıyla İslâm, sırf bu vasfıyla dahî, bütün
ÖNSÖZ

bâtıl dinler ile, beşerî ve felsefî sistemlerden, mukayese edile-

meyecek derecede üstün ve rakipsizdir.
Bunun içindir ki elinizdeki eser, İslâm’a mahsus olan şu iki
prensiple başlamaktadır:
1. İlâhîlik Prensibi: İslâm’ın menşeinin, tamamıyla Allah ke­
lâ­mı ve vahyi olması... Her esâsının, doğrudan veya dolaylı şe-
kilde Kur’ân ve Sünnet’e istinâd etmesi.
2. İki Veçhelilik Prensibi: İslâm’ın meselelere, tek bir pen-
cereden bakmak yerine, her mevzuyu iki kanatlı olarak değer-
lendirmesi ve görülmesi gereken her veçheyi dikkate alması...
Böylece İslâm, diğer sistemlerdeki tek bir esasa idefiks/saplan-
tı hastalığından selâmette kalır.
Akabinde sekiz madde hâlinde şu umdeleri işledik:

1. İslâm Dünya Görüşünün Mücerred Prensipleri

Bunları hulâsaten şu şekilde sıralayabiliriz:
A- İrâdecilik veya Volontarizm Prensibi: Cenâb-ı Hak insa-
na irâde vermiştir. İslâm da bu irâde sebebiyle insanı mes’ûl
addeder. Dolayısıyla insan, cüz’î irâdesi ile mükelleftir. Bu
prensip sebebiyle, İslâm insanı zorlamaz, ancak irâdeyi terbi-
ye ederek ona yardımcı olur.
B- Âlem-şümûllük veya Üniversalizm Prensibi: İslâm her
yerde ve her zaman geçerlidir. Sabit naslara bağlı kalındığı
hâlde, kıyâmete kadar geçerli âlem-şümûl vasfını koruyabil-
mesini, içtihâda açık olmak ve özü tayin edip, şekli coğrafyaya
bırakmak gibi esnek esaslarıyla gerçekleştirir.
C- Tecrid veya İdealizm Prensibi: İslâm derinliğe ve mâ­ne­
vi­yâta sahiptir. Her meseleye mâverâ ölçülerinde bir gâye ve 19
 İslâm Tefekkür Ufku

mânâ yükler. Böylece insanın rûhî ve derûnî açlığını en üst se-

viyede tatmin eder.
D- İnsaniyetçilik veya Hümanizm Prensibi: İslâm her varlı-
ğa rahmettir. Bilhassa “insan”a rahmettir. İnsanı mükerrem kı-
lan, Cenâb-ı Hak’tır. İnsan, insanlık şeref ve haysiyetini ancak
İslâm’la bulur.
E- Gerçekçilik veya Realizm Prensibi: İslâm hak ve ha­kî­
kat dî­ni­dir. Bütün idealizmiyle beraber, realiteyi ve insan fıt­
ra­tı­nı dik­ka­te alır. Hayalî değil, tatbiki mümkün olan hüküm-
ler koyar.
F- İlimcilik veya Siyantizm Prensibi: İslâm, ilm-i nâfîye da-
yanır. İnsanlığın dünya ve âhiretine faydalı olduğu müddetçe
ilmi teşvik eder. İlmin kibre ve zulme maşa olmasına izin ver-
mez. Müsbet ilimleri; Allâh’ın kâinâta koyduğu kanunları, yani
kevnî âyetleri tespit ve tefekkür vesîlesi olarak görür. İslâm;
ilmî terakkîye mânî değil, bilâkis teşvik edicidir. Bunun da şa-
hidi, şanlı İslâm tarihidir.
G- Akılcılık veya Rasyonalizm Prensibi: İslâm’da akıl, mü-
kellefiyetin temelidir. İfrat ve tefritten dâimâ uzak duran İslâm,
akla hak ettiği mevkii verir. O mevki, vahyin muhtevâsında te-
fekkür ve hizmettir.
H- İyimserlik veya Optimizm Prensibi: İslâm dâimâ ümit
aşılar. Felsefî cereyanlarda çokça görülen kasvet, karamsar-
lık, bedbinlik ve yeise İslâm’da yer yoktur. Bilâkis İslâm, mutlak
ümitsizliği küfür sayar. “İstikbal müttakîlerindir.” düstûruyla da
dâimî bir ümitvarlık ve iyimserlik telkin eder.
Bu “mücerred prensipler”in ardından, sekiz madde hâlinde
20 “müşahhas prensipler” gelmektedir:
ÖNSÖZ

2- İslâm Dünya Görüşünün Müşahhas,

Amelî veya Ahlâkî Prensipleri
Bunları da şöyle sıralayabiliriz:
A- Teaddî veya Dinamizm Prensibi: İslâm, hayatın her saf-
hasını gergef gibi işleyen faaliyetlerle, müslümanı harekete
geçirir. Bu sebeple gerçek bir müslüman aslâ âtıl olamaz. Îmar
eder, çalışır, gayret eder, inşâ ve ihyâ eder.
B- İçtimâîlik veya Sosyal Adâlet Prensibi: İslâm, sadece
ferdi düşünen bir uzlet dîni değildir. Topluma adâlet getirmek,
içtimâî yaraları sarmak, kardeşlik ve beraberliği sağlamak gibi
ulvî hedefleri vardır. Bunu zorla değil, gönül vecdiyle gerçek-
leştirir.
C- Nizam Prensibi: İslâm, ıslah ve tanzim eder. Bunun için
şartlarına riâyet eden bir velâyet-i âmmeyi / devleti destekler.
Anarşiye, kargaşaya, zulme ve sefâhet gibi abes davranışlara
müsâade etmez.
D- Adâlet Prensibi: İslâm gerçek adâleti tevzî eder. Hak-
kın tevzî ve tavsiye edilmesini, en mühim vazifelerden adde-
der. İdare ve kazâ (yargı)da adâletin tesisi için en hassas ted-
birleri alır.
E- Hürriyet Prensibi: İslâm, insana Allâh’a kulluk muhtevâ­
sın­da en geniş hürriyeti bahşeder. İrâde sahibi ve hür kabul et-
tiği insanı, ikrah ve cebirden korur. Ahlâksızlığı ve kayıtsızlığı
ise, hürriyet olarak görmez.
F- Cihad Prensibi: İslâm, cehd ve gayret dînidir. Gerek nef-
sine, gerekse hâricî düşmanlara karşı mücadeleyi telkin ve teş-
vik eder. Her bir müslümanın, dîni uğrunda eliyle, diliyle, ka-
lemiyle, malıyla ve canıyla mücadele etmesini ister. Müdâfaa 21
 İslâm Tefekkür Ufku

gibi zaruretler hâlinde müracaat ettiği harbe de en merhamet-

li bir hukuk getirir.
G- Ahlâk Prensibi: İslâm zarâfet ve nezâket dînidir. Her fer-
dine ahlâkî bir kıvam kazandırmayı hedefler. Bu ahlâkın esas-
ları şer’îdir, vicdânîdir, mâkuldür ve içtimâîdir. Nitekim İslâm,
câhiliye insanından fazîletler medeniyeti inşâ eden rahmet in-
sanları yetiştirmiştir.
H- Fiilî Kıstas Prensibi: İslâm, mükemmelen tatbik edil-
miştir. Tatbikî misalleri olmayan ütopik/hayâlî bir nazariye,
masa başında îcâd edilip tozlu raflarda kalmış felsefî bir tez
değildir. Bizzat Peygamber Efendimiz, ashâb-ı kirâm, hulefâ-i
râşidîn ve tarih boyunca da Hak dostları ve sâlih mü’minler ta-
rafından mükemmelen tatbik edilmiş, en güzel sûrette yaşan-
mıştır.
Bütün bu esaslar lâyıkıyla mütâlaa edildiğinde, hayatın
her meselesine, devrimizde yaşanan her probleme, hattâ istik­
bâl­de ortaya çıkabilecek her hususa dâir İslâm’ın cevapları, çö-
zümleri ve en isabetli görüşleri bulunduğu anlaşılacaktır.
Zira İslâm’ın engin bir tefekkür ufkuna ve cihan-şümûl bir
dünya görüşüne sahip olması sebebiyle, onda hayatın her sa-
hasını ve her ânını tanzim eden bütün ilimlere dâir kâidelerin
bulunması da gâyet tabiîdir. Bu kâidelerin, en basitinden en
mükemmeline, en müşahhasından en mücerredine kadar her
meseleyi ihtivâ etmesi zarûrîdir.
Bu İslâmî prensiplerden bir kısmı, herkesi alâkadar eden
basit ve dünyevî meselelerdir. Fakat bazı prensipler ise sevi-
yeli idrâkleri bile acze düşürecek ulvî derinlikler ihtivâ eden
hakîkatlerdir. İşte böyle meseleleri -hele meçhul muhâtaplara
gönderilen mektuplar mesâbesindeki bir kitap muhtevâsında-
22 ele alıp tahlil etmenin güçlüğü mâlumdur.
ÖNSÖZ

Muhakkak ki İslâm’ın bu girift ve mücerred gerçeklerini,

akıl, ilim ve lisânın imkânları dâhilinde ortaya koyma hususun-
da kâmil mânâda bir muvaffakıyet elde etmek mümkün de-
ğildir. Fakat tamamı elde edilemeyen bir şeyin, elde edilebi-
len kısmından vazgeçmemek gerektiği de İslâmî bir prensip-
tir. Muhterem okuyucularımızın, bizi de bu düstûra riâyet etmiş
kabul ederek, idrâk, îzah ve ifadedeki noksanlıklarımızı mâzur
görmelerini öncelikle istirhâm ederiz.
Bu nâçizâne eserimizin; okuyan, düşünen, dünya meselele-
rine alâka duyan mütefekkir dimağlara, îmanlı bir nesil yetiş-
tirmeyi dâvâ edinen eğitim câmiasına ve İslâm’ı asrın idrâkine
söyletmeyi bir vazife bilen müttakî ilim ve irfan erbâbına fay-
dalı olmasını temennî ederiz.
Ayrıca bu eserin hazırlanmasında emeği geçen, başta Mus-
tafa Asım Küçükaşcı ve M. Akif Günay olmak üzere bütün kar-
deşlerimize teşekkür eder, bu gayretlerinin kendilerine bir
sadaka-i câriye olmasını Rabbimiz’den niyâz ederiz.
Muvaffakıyet Allah’tandır.

Osman Nûri TOPBAŞ

Üsküdar 1442 / 2021

23
 İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ
İslâm, vahiy kaynaklı olması sebebiyle, aslâ
beşerî bir ideoloji değildir. Her suâle en doğ-
ru ve mükemmel cevâbı veren yegâne “ilâhî ni­
zam”dır.
Bir müslüman münevverin, İslâm’ı bir
“dün­ya görüşü” vasfında idrâk etmesi za­rû­rî­
dir. Bir muallim, bir imam-hatip, bir vâiz veya
han­gi meslekten olursa olsun, etrafına İslâm’ı
an­latan, tebliğ ve temsil eden, tahsilli ve kültür­
lü bir müslümanın, ana prensipleri itibârıyla
dî­ni­mizin, hayat, kâinat ve insanın mâhiyetini
na­sıl îzah ettiğini bilmesi gerekir. İslâm’ı anlayıp
kal­ben hazmetmekte en temel mesele, bu tefekkür
uf­kuna sahip olmaktır.
 İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

İ slâm’ın dünya görüşünü beyân etmeden önce, “dünya

görüşü” mefhûmunun ne mânâya geldiğini izah etmek-
te fayda vardır:
Dünya görüşü, insan hayal ve havsalası dâhilinde akla ge-
lebilen her suâle cevâbı olan görüş demektir. Yani dünya görü-
şü; kâinâta, hâdisâta, fert ve topluma dâir düşünce ve anlayış-
ların bütünüdür.
Lâkin bir görüşün, tam bir dünya görüşü sayılabilmesi için,
sadece her suâli cevaplandırmış olması yetmez. Bir de bu ce-
vaplar;
• Kendi içinde tezatsız ve tutarlı olmalıdır. Yani aralarında
bir tenâsüp olmalı; birbirini destekleyen, doğrulayan, tamam-
layıp te’yid eden bir mâhiyette bulunmalıdır.
Yine bu cevaplar;
• Mantıkî bir teselsül hâlinde olmalıdır. Yani birbiriyle
âhenk­li şekilde bağlantılı olmalıdır.
Yine bu cevaplar;
• Bomboş bir felsefî hayâli değil, hakkı, hayrı ve hakîkati
ifade etmelidir.
Yine bu cevaplar; 27
 İslâm Tefekkür Ufku

• Dünya ve âhiret hüsranına değil, bilâkis her iki âlemde de

kurtuluş ve saâdete vesîle olmalıdır.
Bu bakımdan; feylesoflar tarafından dünyaya yayılmış ve
birçok nâdan tarafından da benimsenmiş olan hastalıklı gö-
rüşler, aslâ makbul bir dünya görüşü olamaz. Beşeriyetin or-
tak zaafları sebebiyle, dünyanın her yerinde görülebilen birta-
kım yaygın ve bozuk telâkkîler, insanlığa hiçbir zaman huzur
ve mutluluk vermemiştir, veremez de. Aslı olmadığı hâlde, her
yerde rastlanan “uğursuzluk” telâkkîsi de böyledir.
Meselâ hristiyanlar 13 rakamını uğursuz sayarlar, uçakta
bu numaradan koltuk almazlar. Maalesef toplumumuzda da
buna benzer yanlış telâkkîler oluşturulmuştur ki, bunlar bâtıl
şeylerdir. Baykuşun ötüşünde uğursuzluk addedilmesi, uğur-
suzluğu bertaraf etmek için kurşun dökmek ve emsalleri, asıl-
sız telâkkîlerdir ve dînen câiz değildir.
Feylesofların ortaya attığı dünya görüşleri yahut ideoloji-
ler, aslı itibarıyla beşerîdir, bâtıl düşünce manzûmeleridir.
Ancak İslâm, vahiy kaynaklı olması sebebiyle, aslâ beşerî
bir ideoloji değildir. O, insanlığa yegâne hidâyet rehberidir.
Yani her şeye en doğru ve mükemmel cevâbı veren bir “ilâhî
nizam”dır.
Tarih boyunca insanlık, mücerred meseleleri dâimâ îzah ih­
tiyacı hissetmiştir. Bu yolda nice mefhumlar, tâbirler ve açıkla­
malar üretmiştir. Bunlara meraklı kimseler de -vahyin rehberli-
ğinden uzaklıkları nisbetinde- ne yazık ki türlü türlü bâtıl akım-
lara ve yanlış fikirlere kapılmışlardır. Böylece ruhlarını zehirle-
yip akl-ı selîmi köreltecek saplantılara dûçâr olmuşlardır.
Hâlbuki müslüman âlimler, sûfîler, mütefekkirler, edipler,
28 şairler ve sanatkârlar bu mücerred fikirleri, vahy-i ilâhînin ay-
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

dınlığında, filozoflardan çok daha üstün şekilde ele almış ve

tekâmül ettirmişlerdir.
Dinde keyfî felsefeler üretmek yoktur. Ancak muhâkemeyi,
akl-ı selîmi ve kalb-i selîmi zirve seviyede besleyen yüce hik-
metler, derûnî tefekkürler ve uçsuz bucaksız inceliklerle yoğ-
rulmak vardır. Bu da insanı, “insan-ı kâmil” eyler, “sırât-ı müs­ta­
kîm”e istikâmetlendirir. Tefekkürün nihâî gâyesi de bunlardan
başka nedir ki?!
Ayrıca İslâmiyet, hayatın hiçbir safhasını boş bırakmamış­
tır. Mü­cerred fikir ve anlayışlar sahasında da her mevzuya îti­dâl
ve doğru bir istikâmet ölçüsü getirmiştir. Kezâ hiçbir mesele­ye
de bîgâne kalmamıştır. Her hususta mutlaka ilâhî tâlim ve tel-
kin ile müstesnâ ve mükemmel bir ölçü ortaya koymuştur.
Böylece beşerî sistemler, her zaman ifrat ve tefritlerde bo-
calarken, Kur’ân ve Sünnet’in rehberlik ve hakemliğinde adım
atan “İslâm Dünya Görüşü” dâimâ îtidâl ve muvâzeneyi muha-
faza etmiştir.

“İslâm Dünya Görüşü”nü Bilmenin Lüzûmu

İslâm, her suâle kâmil mânâda cevap vererek, muhâtabın
akıl ve gönül dünyasında en ufak bir şüphe bırakmayan tek
dünya görüşüdür. Akla gelebilecek, yani muhtemel olan her
suâli cevaplandırır. Yeter ki muhâtabı anlamak istesin, aklını
ve kalbini hakîkate kapatmasın. Zira Güneş kadar parlak bir
hakîkati bile yarasa tıynetli kimseler red ve inkâr edebilmek-
tedirler. Tıpkı İslâm’a menfî bir şartlanmayla bakanların duru-
mu gibi.
Mevlânâ Hazretleri böyleleri için şu tavsiyede bulunur:
“Eğer burnun koku alamıyorsa, bâri güle kabahat bulma!” 29
 İslâm Tefekkür Ufku

Diğer taraftan bir müslüman münevverin, İslâm’ı bir “dün-

ya görüşü” vasfında idrâk etmesi zarûrîdir. Bir muallim, bir
imam-hatip, bir vâiz veya hangi meslekten olursa olsun, etrafı-
na İslâm’ı anlatan, tebliğ ve temsil eden, tahsilli ve kültürlü bir
müslümanın, ana prensipleri itibârıyla dînimizin, hayat, kâinat
ve insanın mâhiyetini nasıl îzah ettiğini bilmesi gerekir. İslâm’ı
anlayıp kalben hazmetmekte en temel mesele, bu tefekkür uf-
kuna sahip olmaktır.
İnsan çocukluktan itibâren, yavaş yavaş mücerred sualleri
merak etmeye ve etrafına sormaya başlar.
Ancak bu suallere verilen cevapların, saydığımız münev-
ver şahsiyetlerde, çocukluk veya avam seviyesinde kalmama-
sı îcâb eder.
Niçin?
Çünkü devrimiz, fikir ve ideolojilerin internet, televizyon gibi
neşriyat vasıtaları sayesinde, her yere yayıldığı bir zamandır.
Hâl ve ahlâk bakımından “Modern bir Câhiliye Devri” olsa
da, zâhirî bakımdan devrimiz “Bilgi Çağı” diye isimlendirilmek-
tedir.
İslâm’ın herhangi bir husustaki görüşünü müdâfaa etmek
du­­rumunda kalan bir müslümanın, karşısına seviyeli bir mün-
kir çıktığı zaman onu ikna edecek veya en azından ilzâm ede-
cek / susturacak derecede bu meselelere vâkıf olması gerekir.
Aksi hâlde dînini temsil mevkiinde bulunan bir müslümanın
bu hususta göstereceği zaafiyet, onun şahsına değil, İslâm’a fa-
tura edilebilir. Bu ise İslâm’a karşı tereddüt ve şüphelerin ço-
ğalmasına yahut menfî şartlanmaların daha da köklenmesine
30 sebebiyet verebilir.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

Bu durum, İslâm’ı temsil mevkiindeki bir müslüman için ağır

bir âhiret vebâlidir. Zira kifâyetsiz hattâ menfî bir temsil se­­­be­­
biyle aklına ve kalbine şüphe ve tereddütler düşen insanla­rın,
doğru ve yeterli bir İslâmî bilgiye ulaşamadıkları takdirde ate-
izme, deizme, hurâfelere, bâtıl inançlara ve sakat felsefelere
doğru savrulmaları kuvvetle muhtemeldir.
İslâm’ı bir dünya görüşü derinliğiyle idrâk etme ihtiyacının
diğer bir gerekçesi de şudur:
İslâm’da tıpkı bir yaranın önce temizlenmesi, sonra mer-
hem ile sarılması gibi, önce « ‫ » ٰل ِا ٰل َه‬ile putların ve bâtıl inançla­
rın uzaklaştırılması, sonra « ‫الل‬
ُ ّٰ ‫إ َِّل‬
» ile sahih akîdenin inşâsı
pren­sibi vardır.
Mecelle’de de bu hakîkat;
“Def‘-i mefâsid, celb-i menâfi‘den evlâdır.” ifadesiyle umû­
mî bir düstur hâline getirilmiştir.
Yani zararlı olanı bertaraf etmek, faydalı olanı kazanmaya
çalışmaktan daha öncelikli ve gerekli­dir.
Dolayısıyla, devrimizde de, İslâm muârızı fikirlerin fikirle
çürütülmesi lâzımdır ki, orada îman filizleri yeşerebilsin.

Felsefeyle Dînin Farkı

Felsefeyle dînin en bâriz farkı, felsefenin akla, dînin ise
nak­le yani vahye dayanmasıdır. Ancak bu, İslâm’ın akılla hiç ir-
tibatı olmadığı mânâsına gelmez.
İlerleyen sayfalarda temas edeceğimiz üzere, İslâm da bel-
li bir ölçüde “rasyonalist” yani “akılcı”dır. İslâm, mükellefiyetin
şartı olarak aklı gösterir; aklı olmayanı mükellef saymaz. Fakat
akla, vahyin hudutları içinde bir salâhiyet sahası tayin eder. 31
 İslâm Tefekkür Ufku

Müslümanlar; çoğu felsefeciler gibi aklın putperesti olmaz,

onu hakîkate ulaştıran yegâne vasıta olarak görmezler.
Bu mânâda aklın kudreti; görme ve işitme gibi kâ­bi­li­yet­
lerle benzerlik arz eder. Görme; nasıl ki, belirli şartlar ve sı-
nırlarla mahdut ise, işitme nasıl ki bazı frekanslar ve havanın
varlığı gibi şartlarla mahdut ise, aklın idrâk gücü de mahdut-
tur.
Aklın hakîkate ulaşmada yegâne vasıta olamayacağının en
basit ve pratik delili, hiçbir filozofun diğeriyle ittifak edemeyip
dâimâ birbirlerini tekzip etmeleridir.
Bu hususta Necip Fâzıl’ın şu tespiti çok mânidardır:
“Felsefe, aklın kendi hükümdarlığını göstermek için kur-
duğu müessese... Ve doğruyu bulmanın değil de, yanlışı dü-
zeltmenin müessesesi... Felsefede her mektep, öbürünün yan­
lışını gösterirken doğruyu söyler. (Lâkin kendi yanlışını gö­re­
mez.)” 2
Beşer aklına değil, ilâhî vahye dayanan İslâm ise Hazret-i
Âdem’den Fahr-i Kâinât Efendimiz’e kadar tezatsız bir akîde
birliği içinde ulaşmıştır. Bütün nebîler, velîler ve takvâ ehli ger-
çek âlimler, dâimâ birbirlerini tasdik edegelmişlerdir.

Kültürün Üç Unsuru
İslâmî bilgilerin tatbik sahasına intikâlinden evvel, onla-
rın nazarî muhtevâsıyla tebliğ ve telkini şarttır. Bu vazifeyi icrâ
edecek olanların tam bir muvaffakıyet için mutlak sûrette şu
üç ilimde, hatırı sayılır bir seviyede mâlumat sahibi olmaları
gerekir:

2. Bkz. Batı Tefekkürü ve İslâm Tasavvufu, sf. 14, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul
32 2012.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

Din, Dil ve Tarih…

Esas kültür; din, dil ve tarih şuuruna sahip olabilmektir.
Çün­kü fert ve toplumlar, hayâtiyetlerini ancak; din, dil ve tarih
kül­türüyle devam ettirebilirler.
DÎNin muhtevâsı, hayatın her safhasını kaplar.
Din, kâinâtın ve insanın yaratılış gâyesini idrâk etmemizi
sağlar. Kundak ile kefen arasındaki hayatın her ânını ve her kö-
şesini tanzim eder. Hattâ aldığımız nefese, attığımız adıma ka-
dar...
Din; insanı, dünyada vicdan huzuruna, âhirette ise ebedî
saâdete hazırlayan kanun ve kâideler manzûmesidir.
Dîni doğru olarak idrâk ettiğimiz zaman, müdâfaa edece-
ğimiz fikriyâtın muhtevâsında yanlış ve tezatlara düşmekten
kurtuluruz. Aksi hâlde doğru sanılan birtakım yanlışların telkîn
edilmesiyle “kaş yapayım derken göz çıkarma” ihtimali vardır.
Din de DİL ile anlaşılır, dil ile ifade edilir. Bütün semâvî su-
huf ve kitaplar; insanlığa hak dîni, apaçık bir lisan ile beyan et-
miştir.
Bilhassa Peygamber Efendimiz’in kıyâmete kadar devam
edecek mûcizesi olan ve ilâhî muhafaza ile teminat altında bu-
lunan Kur’ân-ı Kerîm, Allah kelâmı olarak lisan ve edebiyatın
erişilmez zirvesidir.
İslâm ile müşerref olan milletler de, hak dînin mefhumları-
nı Arapçadan alarak, kelime haznelerini zenginleştirdiler. Bil-
hassa mücerred ve metafizik mefhumları, Kur’ân ve Sünnet’in
lisânı olan Arapçadan aldılar.
İslâm’dan önceki Türkçede mücerred kelimeler hemen he-
men hiç yoktu. Türk milletinin İslâm ile hidâyet bulmasıyla, bu 33
 İslâm Tefekkür Ufku

ihtiyaç ortaya çıktı. Elbette bu ihtiyacı, Kur’ân ve İslâm ilimle-

rinin lisânı olan Arapçadan kelimeler ve mefhumlar alıp, dille-
riyle mezcetmek sûretiyle giderdiler.
Ecdâdımız, İslâm’ı hayatın her safhasına intikal ettirmek
için Türk dilini âdeta Kur’ân ile yeniden inşâ ve ihyâ etti.
Maalesef son birkaç asırda, İslâmî şuur ve hassâsiyetin gi-
derek kaybedilmesiyle; bu aslî kelimelerimize bir düşmanlık
zuhûr etti. Yabancı kelimelere dokunulmaz, hattâ sahip çıkılır-
ken; Arapça ve Farsça asıllı kelimelerimizi lisandan atma, onla-
rı eskimiş gösterme, o derin ve köklü kelimeler yerine, bir sürü
sonradan uydurma, köksüz, sığ, nesebi gayr-i sahih kelimeleri
dayatma hastalığı başladı.
Halkın asırlardır benimseyip kullandığı ve dağdaki çobanın
bile çok iyi anladığı; “hayat, ihtimal, imkân” gibi kelimeler kal-
dırılıp, yerine; “yaşam, olası, olanak” gibi kaba, sert ve köksüz
kelimeler konulmaya çalışıldı.
Bunda da esas maksat; milleti ve bilhassa yeni nesilleri,
İslâmî ve Kur’ânî kültürden uzaklaştırmaktı.
Yapılan hataların lisâna ne büyük bir zarar verdiği düşü-
nülmedi. Bir kelime kaldırılınca; o kökten gelen bütün kelime-
ler silinip gitti, o kelimeyle inşâ edilmiş deyimler, tâbirler, ter-
kipler unutuldu. Bu tahribat ile dil de fakirleştirildi.
Meselâ; aralarında ciddî farklar bulunan; “ihtilâl, inkılâb ve
ıslahat” kelimeleri kaldırılıp, hepsine; “devrim” denildi. “Alenî,
bâriz, âşikâr, ayan, bedîhî, vâzıh, sarih…” kelimelerinin hepsine
“açık” denilip geçildi.
1890’da yayınlanan Redhouse Türkçe-İngilizce Lügat’te 92
bin Türkçe kelime yer alırken, 1945’te Türk Dil Kurumu’nun ya-
34 yınladığı Türkçe Sözlük’te bu sayının 15 bine kadar düşürül-
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

müş olması, “sadeleştirme” adı altında, İslâm kültürüne karşı

darbe olarak yapılan “kısırlaştırma” faaliyetinin bâriz bir mi­
sâ­lidir.
Bugün bir müslümanın ilk yapması gereken şeylerden biri,
dilini bu kısırlıktan kurtarması, zengin ve köklü lisânını öğren-
mesi, Kur’ân kültürüne âit kelimelerine bilhassa sahip çıkarak
konuşması ve yazmasıdır.
Aslî kültürün üçüncü esası: TARİH
Tarih; hâdisâtı, sebepler ve neticeleri ile mütâlaa etme il-
midir.
Tarih; dil ve din unsurları çerçevesinde, insanlığın yaşadı-
ğı hâdiselerin sebep ve neticelerini tahlil ve bu sûretle ilâhî ka-
nunları tespit etme gayretidir. Zira fertlerin kaderi gibi, top-
lumların, millet ve kavimlerin de kaderi vardır ve bu kaderin
ana hatlarını tayin eden “sünnetullah”, bir mânâda tarih ilmi-
nin tespit etmeye çalıştığı ilâhî kanundur.
Tarih, bir milletin hâfızası ve millî tecrübeler mecmûasıdır.
Kur’ân-ı Kerîm’in üçte biri, peygamber kıssaları ve diğer ib-
retli kıssalardan oluşmaktadır. Bunlar, bir başka ifade ile, âbâd
olan kavimler ve berbâd olan kavimler tarihidir.
Geçmiş kavimlerin yaşadıkları, sebep ve neticeleriyle mü­
şâ­hede edildiği takdirde, istikbâl için doğru yönü gösteren bir
pusula olur.
Bu sebeple; “Tarih tekerrürden ibarettir.” denilmiştir. Meh-
med Âkif de bu sözden hareketle, tarihten ibret almaya davet
eder:
Târîhi tekerrür diye târîf ediyorlar,
Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi? 35
 İslâm Tefekkür Ufku

Her dünya görüşü, târihî hâdiseleri, kendi zihniyet ve anla-

yışına göre yorumlamıştır. Biz de tarihin akışını, İslâm’ın dünya
görüşü ışığında değerlendirmeliyiz.
Millet olarak bizim tarihimiz, İslâm ile aslî gâyesini ve esas
mecrâını bulmuş bir cihangirlik tarihidir. Dünyanın en uzun hü-
küm sürmüş hânedânı Osmanlı’nın tarihine müracaat etmeden,
hemen hemen hiçbir devlet, tarihini kaleme alamaz.
Bu sebeple bilhassa müslüman bir genç; hak dîn İslâm’ı, gü-
zel ve zengin lisânıyla beraber, ibretler ve derslerle dolu tari-
hiyle, en güzel şekilde tahsil etmelidir.
Çünkü mâzisinden tevârüs eden ibret ve hikmetlerden ha­
bersiz bir millet, köküyle bağı kesilmiş bir fidana benzer. Mâ­
zi­nin bittiği yerde; millet biter, insan biter, iz’an biter. Çünkü
millet, bir bakıma tarihinden ibarettir. Onu mânevî değerlerin-
den ve tarih şuurundan uzaklaştırırsanız, geriye millet değil,
ancak bir insan sürüsü kalır. Evlâtlarına şanlı tarihini, Çanak-
kale ve benzeri zafer destanlarını, uyutucu değil uyandırıcı bir
ninni yapan nesiller; îmânına, mukaddesâtına, vatanına, mille-
tine, istikbâl ve istiklâline, velhâsıl bütün maddî ve mânevî de-
ğerlerine sahip çıkacaktır.

36
 İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN İKİ FÂRİK VASFI

Dünya görüşleri arasında İslâm’ı diğerlerinden farklı ve

mümtaz kılan sıfatlar nelerdir?
Komünizm, sosyalizm, liberalizm, kapitalizm gibi bütün be­
şerî sistemlerin birtakım temel umdeleri olduğu gibi; Budizm,
Brahmanizm, Yahudîlik, Hristiyanlık ve İslâmiyet gibi her dînin
de kendisine mahsus birtakım temel prensipleri, kıymet hü-
kümleri, hak veya bâtıl için koymuş olduğu kıstaslar/kriterler
vardır.
Biz burada İslâm’ın fârikalarını, yani diğer din ve sistemler-
den farklı olan husûsiyetlerini, temel prensiplerini, dünya gö-
rüşünü yani insan, hayat, hâdisat ve kâinâta bakış tarzını, belli
başlıklar altında ele alacağız.
İsabetli ve tam bir tarif -eskimez Türkçemizin ifadesiyle-;
“Efrâdını câmî, ağyârını mânî” olmalıdır. Yani tarif; muhtevâ­sın­
daki bütün unsurları içine almalı, dışarıda bırakmamalı, kendi-
sine âit olmayan hususları da tarifin içine almamalı, dışarıda
bırakmalıdır.
Bu hakîkatten hareketle İslâm dünya görüşünün başka
dün­ya görüşlerinde bulunmayan iki temel vasfı vardır. Bunlar;
“İlâhîlik” ve “İki Veçhelilik”tir. 37
 İslâm Tefekkür Ufku

A) İLÂHÎLİK
İslâm’ı vaz eden Cenâb-ı Hak’tır. Şâri‘ yani şerîat koyan
O’dur. Diğer beşerî sistemler ve muharref dinler ise, belirli şa-
hıslar tarafından geliştirilmişlerdir.
Meselâ komünizm; Marks, Engels, Lenin ve Mao gibi filo-
zof ve devlet adamları tarafından kurulmuş ve geliştirilmiştir.
Budizm, adından da anlaşılacağı üzere Buda tarafından
vaz edilmiştir.
Günümüzdeki şekliyle Hristiyanlık, önce Pavlos tarafından
temeli atılmış, sonra konsiller, daha sonra ise papalar tarafın-
dan dâimâ beşerî müdâhalelerle şekillendirilmiştir. Devrimiz-
de de hâlâ bu şekillendirme ve değiştirme faâliyetlerine de-
vam edilmektedir. Bir insanın, kendisi gibi bir insanın günahını
çıkartması nevinden bâtıl akîde ve tatbikatlar oluşturulmuştur.
Yahudîlik de benzeri şekilde beşerî müdâhalelerle günü-
müze gelmiştir. Meselâ, günahlar bir keçiye yüklenir. O keçi
çöle salıverilir. Buradan hareketle halk arasında bütün suçları
alâkasız bir kişiye yüklemenin adına “günah keçisi” tabiri kul-
lanılır. Günümüzde bazı yahudî mezheplerinde bu günah yük-
leme işi, tavukla yapılmaktadır.
Diğer taraftan ise Yahudîlik, ırkî asabiyete dayanan bir din-
dir. Bu bakımdan ırken yahudî olmayanları, kendi dinlerine gir-
meye davet etmezler. Hattâ yahudî olmayanları, sâir mahlûkat
gibi görürler.
İslâm’ın aslî menbaı olan Kur’ân-ı Kerîm ise, hiçbir tahrife
uğramadan, bir harfi dahî değişmeden, ilâhî muhafaza altında
günümüze ulaşmıştır.
Kur’ân-ı Kerîm, diksiyonu yani kelime tayinine varıncaya
38 kadar Allah Kelâmı’dır.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

Kur’ân’ın hâlen devam eden bir mûcizesi, Kur’ân’ın bildirdi-

ği ilmî hakîkatlerin asırlar sonra ortaya çıkmasıdır. Yani Kur’ân
önden gider, ilimler arkadan gelir.
• Parmak izlerinin eşsizliği,
• Kâinâtın genişlemesi,
• Anne karnındaki embriyonun safha safha gelişimi ve
• Sütün bağırsaklardaki oluşumu gibi çok sayıda misal ve-
rilebilir. 3
Kur’ân’ın devam eden bir diğer mûcizesi de, verdiği târihî
mâ­lumâtın, arkeoloji vb. çalışmalarla asırlar sonra te’yid edil­
mesidir. Meselâ Kur’ân, Firavun’un, kule yapma emrini, Hâ­
mân’a verdiğini bildirir. Geçtiğimiz asırda Eski Mısır tarihçileri,
Hâ­mân’ın aynı zamanda taş ocaklarından mes’ûl olduğunu, ar-
keolojik kazılar neticesinde tespit edebilmişlerdir. 4
Kur’ân, ilâhî kelâmdır. Sünnet-i Seniyye’nin ilâhî menşeli ol-
ması ise şu şekilde beyan edilecektir:
Peygamber Efendimiz r ’in dinde hüküm koyma salâhiyeti
vardır. Dolayısıyla Sünnet-i Seniyye de dinde ikinci kaynaktır.
Zira Cenâb-ı Hak buyurur:

‫الل‬
َ ّٰ ‫اع‬
َ ‫ط‬ َ ‫َم ْن يُ ِط ِع الر ُس‬
َ َ‫ول َف َق ْد ا‬ َّ
“Kim Rasûlʼe itaat ederse Allâhʼa itaat etmiş olur...” (en-Nisâ, 80)
Bu salâhiyet de, aslında vahye istinâd eder. Bu sebeple
Sünnet tarafından belirlenen ahkâmda da fâil, dolaylı olarak
Cenâb-ı Hak’tır.

3. B
 u hususta geniş mâlumat için Rahmet Esintileri ve Kur’ân Mûcizesi ile Mekteb-i
Âlem adlı eserlerimize bakılabilir.
4. B
 kz. Şaban Kuzgun, “Hâmân” DİA, XV/437. 39
 İslâm Tefekkür Ufku

Şöyle ki, Peygamber Efendimiz tarafından vaz edilen bir

hüküm;
• Ya vahy-i gayr-i metlûv / tilâvet olunmayan vahye istinâd
eder.
• Yahut da Efendimiz’in bir içtihâdıdır.
Vahy-i gayr-i metlûv; Peygamber Efendimiz’in Cenâb-ı
Hak’tan aldığı, Kur’ân-ı Kerîm hâricindeki vahiyleri ifade eder.
Meselâ namaz vakitlerini sınırlarıyla sarih bir şekilde ifade
eden metlûv vahiy, yani âyet-i kerîme bulunmamaktadır. Sade-
ce bu vakitlere işaret eden âyetler vardır.
Namaz vakitlerinin, Cebrâil u vasıtasıyla, Peygamber
Efen­dimiz’e öğretildiğini hadîs-i şerîflerden öğreniyoruz. 5 Do­
la­­yısıyla namaz vakitlerinin tespiti vahy-i gayr-i metlûv (tilâ­
ve­­tiyle ibadet edilmeyen, yani Kur’ân hârici vahiy) olmak üze-
re ilâhî kaynaklıdır.
Bu mânâda Sünnet-i Seniyye, Peygamber Efendimiz’in
Kur’ân-ı Kerîm’i yaşayışıyla tefsir etmesidir. Yani ilâhî tâli­mat­
la­rı, tatbik ederek göstermesidir.
Yine Hazret-i Peygamber tarafından vaz edilen bir hüküm;
vahy-i gayr-i metlûvva dayanmıyorsa, bu takdirde de Efen­di­
miz’in içtihâdıdır. Efendimiz’in içtihadları, Cenâb-ı Hak tarafın-
dan reddedilmeyip te’yid edildiğinde, onlar da ilâhî tensip ve
tasdik dâhiline girmiş olur.
Peygamber Efendimiz’in bazı içtihadları, Rabbimiz tarafın-
dan tashih edilmiştir. Meselâ;
• Efendimiz, ashâbıyla yaptığı istişâre neticesinde, Bedir
esir­lerini, fidye alarak serbest bırakmıştı. Daha sonra âyet-i
kerîme inerek bu durumu tashih etti. (Bkz. el-Enfâl, 67)

40 5. Bkz. Buhârî, Mevâkît, 1; Müslim, Mesâcid, 166, 167; Muvatta, Vukût, 1.

İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

• Allah Rasûlü r , münâfıkların reisi Abdullah bin Übey bin

Selûl’ün cenaze namazını kıldırmıştı. Cenâb-ı Hak, bu davranı-
şı da tashih etti. (Bkz. et-Tevbe, 84)
Yani Cenâb-ı Hak, asr-ı saâdet boyunca, Rasûlullah Efen­di­
miz’in tatbikâtı demek olan Sünnet-i Seniyye’yi, âyet-i ke­rî­me­
ler­le tashih ve te’yid etmiştir.
Demek ki Rasûlullah Efendimiz’in tatbikâtında; Cenâb-ı
Hakk’ın rızâsına uymayan bir husus olsa, derhâl tashih edil-
mekteydi. Rabbimiz’in tashih etmemesi, tashih edilecek bir şe-
yin bulunmadığı mânâsına gelmektedir. Yani ilâhî tasdik de-
mektir. Zira rızâsına uymayan bir husus olduğunda Rabbimiz
mutlaka müdâhale etmiştir.
Anlaşılmaktadır ki bütün Sünnet-i Seniyye, ilâhî tasdikten
geçtiği için, dinde ikinci delil hükmündedir. Sünnet’in de ilâhî
menşeli olduğu, böylece anlaşılmış olmaktadır.
İslâm medeniyetinde bir fikir, içtihad ve görüşün makbul
sa­yı­labilmesinin, Kur’ân ve Sünnet’e ters düşmemek şartına
bağlı olduğu düşünülürse, İslâm medeniyetinin fârik hu­sû­si­ye­
ti­nin niçin İlâhîlik olduğu daha iyi anlaşılır.
Dolayısıyla İslâm, hiçbir beşerî sistemde olmayan bu pren-
sip ile insanlığa, kıyâmete kadar geçerli, istikametli ve doğru
bir hayat düstûru takdim etmiş olmaktadır.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Size iki şey (emânet) bırakıyorum. Bunlara sımsıkı sarıldı-
ğınız müddetçe sapıklığa düşmezsiniz:
Biri, Allâh’ın kitabı Kur’ân’dır; diğeri de Rasûl’ünün Sünnet’i-
dir...” (Muvatta, Kader, 3) 41
 İslâm Tefekkür Ufku

Hristiyanlık ve Yahudîlik gibi dinlerin, menşei ilâhî olduğu

hâlde, daha sonra bu vasfı kaybetmeleri, bu hadîs-i şerîfte dile
getirilen istikâmet ölçülerini muhafaza edememelerinden kay-
naklanmıştır.
Kur’ân, ilâhî tâlimatlardır; Sünnet de Rasûlullah Efen­di­
miz’in bu tâlimatları îzah ve tatbik edişidir.
Bu hususta Hazret-i Mevlânâ bir pergel teşbihi yapar: Per-
gelin sâbit ayağı merkezî noktada durur ve hareketli kalemi de,
bu sebat sayesinde, merkezin çevresinde dolaşarak, müstakîm
ve kusursuz bir daire oluşturur.
Sâbit nokta, şerîati temsil eder. Sâbit noktayı kaybeden
hareketler, ilâhîlik vasfını yitirerek, istikâmeti muhafaza eden
merkezden uzaklaşırlar.

B) İKİ VEÇHELİLİK
İslâmiyet, îtidâl ve muvâzene dînidir.
Bütün beşerî sistemler, teksif oldukları sahada aşırılık gös-
termiş, diğer sahaları ihmal etmişlerdir.
Meselâ kapitalizm için insan; sadece çalışan, artı değer
üreten, maddeden ibaret, iktisâdî bir varlıktır.
Freud’un psikanalizi açısından ise insan, sadece cinsî te­mâ­
yül­lerinden ibârettir.
Materyalizm, ruh ve mânâya kör kalmıştır.
Muharref Hristiyanlık, ahkâm ve muâmelâtı kaybetmiş, sa-
dece sevgi ve tasdikten ibâret olan, âdeta bir tabela dînine dö-
nüşmüştür.
42 Budizm, sadece aşırı bir zühdde takılıp kalmıştır.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

Tek bir meseleyi ele alıp, her şeyi onunla izah etmeye ça-
lışmak (monizm), İslâm dışındaki hemen hemen bütün dünya
görüşlerinin hatâsı olmuştur.
Evet, bu dünya görüşlerinin hayata yaklaştıkları cihet, bel-
li ölçüde bir hakîkat ifade eder.
Meselâ iktisat, insan için bir hakîkattir, fakat yegâne ha­kî­
kat değildir. Yüzde üç, yüzde beş, hattâ kişiden kişiye değişebi-
len, izâfî bir hakîkattir.
Mevlânâ Hazretleri, her şeyi tek taraflı tahlil etme gafle-
tinden sakındırmak için şu îkazlarda bulunur:
“Güzelliği ile iftihâr eden, Ay gibi parlak olan güzel yüze
bak! Fakat onun evvelini gördükten sonra sonuna da nazar et
ki, şeytan gibi tek gözlü, yani bir şeyin sırf dünya tarafını görüp
âhiret tarafını görememe ahmaklığına düşmeyesin...”
“Şeytan, Âdem’in çamurunu gördü; yüceliğini göremedi. Bu
dünyaya âit olan çamuru seyretti. Fakat öteki âleme âit olan
mâneviyâtına âmâ oldu…”
İslâm, ümmet-i vasat, yani mûtedil bir toplum inşâ eder.
Her meselede ifrattan da tefritten de uzak durur. Dikkate alın-
ması gereken hiçbir vâkıayı görmezden gelmez, ihmal etmez.
İslâm; “Esas hayat âhirettir.” der, fakat dünyayı da ihmâl et-
mez, onu da tanzim eder. Mü’mine dâimâ, dünyâ ve ukbâ den-
gesi içinde bir kulluk istikâmeti telkin eder.
Nitekim âyet-i kerîmede:
“Allâh’ın sana verdiğinden (O’nun yolunda harcayarak)
âhiret yurdunu iste; ama dünyadan da nasibini unutma!..” (el-
Kasas, 77) buyrulmaktadır. Yani İslâm, bir tarafa teksif olup diğer
tarafı büsbütün ihmal etmeyi doğru bulmaz. 43
 İslâm Tefekkür Ufku

Yine İslâm;
• Cennet’e mukâbil, Cehennem’i de gösterir.
• Mükâfata mukâbil, cezâî müeyyidesi de vardır.
• Lâyıkına muhabbeti de, müstahakkına nefreti de öğretir.
• Ferdî hayatı da ihmal etmez, içtimâî hayatı da.
• Avâmı da gözetir, havâssı da.
• Aklı da tatmin eder, rûhu ve gönlü de doyurur. Nefsin ve
bedenin hakkını da ihmal etmez.
Bu prensipten mahrum sistemler, dâimâ “ğuluvv”e/aşırılı-
ğa düşmüşler ve hakîkatten uzaklaşarak fıtratı değiştirmeye
yönelmişlerdir. Hadîs-i şerîflerde “aşırılık”, önceki ümmetlerin
helâk sebepleri arasında zikredilmiştir. 6
Düşünce sisteminde olduğu gibi, tatbikat sahasında da
îtidâl ve madalyonun iki tarafını da görebilme meselesi büyük
bir ehemmiyet arz eder.
Meselâ Hristiyanlık, evlilik müessesesini sadece cinsî çer­
çe­veden görerek ona soğuk bakmıştır. Keşiş, papaz ve râ­hi­
be­ler, evlenmeden manastırlara kapanmıştır. Hâlbuki bu ta-
vır, aile müessesesini tahrip eder. Üstelik Kur’ân-ı Kerîm’in ifa-
desiyle, uydurdukları bu fıtrata aykırı ruhbanlığa da hakkıyla
uyamadıkları için, 7 bu sefer, tam zıddı olan cinsî sapkınlıklara
dûçâr olmuşlardır.
Yine Katolik mezhebi, boşanmayı reddeder. Bu aşırılığın
neticesi, evli fakat ayrı yaşayan insanların varlığını doğurmuş,
bu da yine ailevî fâcialara sebebiyet vermiştir.

6. B
 kz. İbn-i Mâce, Menâsik, 63.
44 7. Bkz. el-Hadîd, 27.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ

İslâm ise, fıtrî olarak evliliği tavsiye ve teşvik eder, sebep­

siz boşanmayı zulüm addeder, fakat şiddetli geçimsizlik hâl­
le­rinde boşanmayı da son çare olarak hukuk sistemi dâ­hi­lin­
de tutar.
Bir başka misal verirsek:
Bazı din ve sistemler, “barış” nâmına aşırı pasif bir duruş
sergiler ve “savaş” hakîkatini görmezden gelirler. Bu sebeple
işgale uğramış, yok edilmiş veya zulme uğramışlardır.
Bunun tam zıddı, Roma vb. vahşî sistemler ise, gâlip gel-
mek için her yolu mubah görür, savaşlarda, bütün hukuku askı-
ya alır, vahşet sergilerler.
Hâlbuki İslâm, harbi zulme mânî olmak için kabul eder. Fa-
kat harbe bir hak ve hukuk getirir. Buna mukâbil; sulh, selâmet,
emniyet ve nizâmı ise, muhafaza edilmesi gereken bir vasat
olarak ilân eder.
Ancak şu husus unutulmamalıdır:
İslâm’da îtidâlin ölçüsü de, Kur’ân ve Sünnet’tir. 8 İnsanla-
rın, içinde yaşadıkları çevrenin şartlarına göre kendilerince bir
orta yol tutturmaları değildir.
Bu hakîkat gözden kaçırıldığında, bazen İslâmî bir emri,
hakkını vererek yaşamaya çalışan bir mü’mine de;
“–Aşırılık gösterme, mûtedil ol, orta yolu tut!” gibi yanlış
telkinlerde bulunanlar çıkabilmektedir.

8. B
 kz. el-Hucurât, 1. 45
 İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN
MÜCERRED PRENSİPLERİ

1. İrâdecilik (Volontarizm) Prensibi

2. Â
 lem-Şümûllük (Üniversalizm) Prensibi
3. Tecrid (İdealizm) Prensibi
4. İnsâniyetçilik (Hümanizm) Prensibi
5. Gerçekçilik (Realizm) Prensibi
6. İlimcilik (Siyantizm) Prensibi
7. Akılcılık (Rasyonalizm) Prensibi
8. İyimserlik (Optimizm) Prensibi
 İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN
MÜCERRED PRENSİPLERİ

İ slâm dünya görüşünün kendisine mahsus iki prensibin-

den birinin “iki veçhelilik” yani meseleleri, tek taraflı de-
ğil, görülmesi gereken bütün yönleriyle ele almak olduğunu
belirtmiştik.
Bunun ilk misâli olarak; İslâm dünya görüşünün prensip-
lerini de mücerred ve müşahhas, yani nazarî ve amelî olmak
üzere iki grupta mütâlaa edeceğiz.
Dünya görüşü, bir düşünce sistemi olarak, evvelâ zihnî ve
kal­bîdir. Yani hâdise ve tatbikattan tecrîd edilerek mücerred fi-
kirler hâlinde ortaya konulur. Daha sonra ise onların tat­bi­kâ­
tın­daki ölçüler tespit edilir.
Mücerred prensipler; İslâm’ın hayat, hâdisat ve kâinâta ba-
kıştaki zihnî ve kalbî duruşunu îzah sadedindeki ölçülerdir.
Bu prensipler de, vahiy ilmi ve hakîkatinin temin ettiği îti­
dâl ölçüleri içindedir.
Meselâ; dış dünyada idealizm ve realizm birbirine zıt ka-
bul edilir. Ancak İslâm dünya görüşü hem idealist hem realist-
tir. Yani hem sonsuz bir mânevîleştirme ve ulvîleştirme potan-
siyeline sahiptir; hem de insana ve hayata dâir fıtrî ve içtimâî
realiteyi gözetme hassasiyetine sahiptir. 49
 İslâm Tefekkür Ufku

İslâm aklîdir, mâkuldür, fakat aklı putlaştırmaya müsaade

etmez. Aklı sahası dışına sürüp, Necip Fâzıl’ın “gökyüzünden
habersiz uçurtma uçurmak” yahut “göğü zıpkınlamaya kalk-
mak” diye tarif ettiği şekilde felsefenin hamâkatine düşmeye
izin vermez.
İslâm, cehâlete karşı savaş açar, ilmîdir. Fakat ilmin kibir ve
taşkınlığa götürmesine mânî olur. İlmin nasip edilmesindeki gâye
olan tefekkürün ve “mânevî fayda”nın tecellîsine gayret eder.
Müşahhas prensiplerin doğru anlaşılması için de, mücer-
red prensiplerin iyice hazmedilmesi lâzımdır.
Meselâ; İslâm’ın nizam prensibi, yani dînin toplum hayatını
düzenleyen esasları ve müeyyideleri vardır. Kasıtlı çevreler, bil-
meyen kimselere bunları korkutucu bir şeymiş gibi gösterirler.
Ancak İslâm’ın irâdeciliği doğru anlaşılırsa, onun bu nizam
kâidelerini, fertlerin irâdelerini eğiterek, gönüllerini îmanla,
nefislerini de tezkiye ile olgunlaştırarak “gönüllü ve istekli” şe-
kilde muhataplarından talep ettiği ve buna da muvaffak oldu-
ğu görülecektir.
Bir başka misal olarak; müşahhas prensiplerdeki cihad esa-
sını doğru anlamak için, mücerred prensiplerdeki insaniyetçi-
lik (hümanizm) esasını iyice hazmetmek îcâb eder.
Bilhassa, İslâm’ın ümit aşılayan, menfî görünen şeylerde
dahî hayrı gösteren yapısı, eğitimcinin ve irşâd ehlinin hiç bit-
meyecek moral ve motivasyon kaynağıdır.
Ameller niyetlere göre değerlendirildiği gibi, bütün tatbi-
kat ve faaliyetlerin kıymet hükmünü tayin eden de, onların ze-
mininde yatan zihniyettir.

50
V
 1 - İRÂDECİLİK
(VOLONTARİZM)
PRENSİBİ

İslâm; ferdî irâdeyi esas alır. Bu irâde

sebebiyle insanı mes’ûl addeder.
İnançta kalp ile tasdîki,
Amelde ihlâs ve samimiyeti,
Ahlâkta da terbiye edilmiş bir irâdeyi is-
ter ve hedefler.
 1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
(İslâm, İrâdeyi Terbiye Eder.)

İ slâm, ferdî irâdeyi esas alır. Bu irâde sebebiyle insanı

mes’ûl addeder.
İslâm; akâidde/inançta kalp ile tasdîki, amelde ihlâs ve sa-
mimiyeti, ahlâkta da terbiye edilmiş bir irâdeyi ister ve hedef-
ler. İrâde terbiyesi için, nefsin tezkiye edilmesi zarurîdir.
İnanmak hususunda zorlama yoktur. Çünkü inançta zorla-
mak, ancak nifak ve riyâyı doğurur, samimiyeti bozar.
Mahlûkat arasında da, insanın vaziyeti, irâdesine işaret
eder:
Melekler; kötülüğe irâdesi olmayan, Allâh’ın emrettiği her
şeyi isyan ve itiraz olmaksızın gerçekleştiren, hizmet ve ibadet
için yaratılmış, şuur sahibi varlıklardır.
Hayvanlar ise, insiyâkî olarak, sevk-i tabiîlerle (içgüdüler-
le) hareket eden, kendilerine çizilmiş muayyen sahanın dışına
çıkmayan, mükellefiyetin şartı olan akıldan mahrum bulunan
varlıklardır.
Dolayısıyla meleklerde ve hayvanlarda, irâdeden bahse-
dilemez.
İmtihan için yaratılan insan ve cinler ise, akıl ve nefs sahi-
bidirler. Dolayısıyla irâdeyle hareket ederler. 53
 İslâm Tefekkür Ufku

İslâm, vaz ettiği sisteme, muhatabının, kendi irâdesiyle işti­

râk etmesini talep eder.
Kader bahsinde temas edeceğimiz üzere, Cenâb-ı Hak, in-
sanın fiillerini de yaratandır. O’nun irâde ve yaratması olma-
dan bir yaprak bile dalından düşmez. 9 Lâkin Cenâb-ı Hakk’ın
irâdesi, imtihan sırrına binâen -hayır ve şer- her şeyde mevcut
olsa da, rızâsı sadece hayırdadır.
Rabbimiz, insanın yapacağı tercihleri de önceden bilir. Fa-
kat bu hakîkatler, insanda cüz’î irâde olmadığı mânâsına gel-
mez, kulun mes’ûliyetini ortadan kaldırmaz. Yine insanın cüz’î
irâdeye sahip olması, bu irâdeyi, Cenâb-ı Hakk’ın irâdesine
rağmen kullanabileceği mânâsına da gelmez.
Ruhlar âleminde iken insana, Cenâb-ı Hak tarafından;
“...Ben sizin Rabbiniz değil miyim?..” (Bkz. el-A’râf, 172) suâ­li­
nin tevcih edilmiş olması, insanın ruh hâlinde dahî irâde sahibi
olduğunu gösteren bir delildir.
İnsan, Cenâb-ı Hakk’ın Rabliğini kabul, O’na îman ve ita-
at hususlarında hürdür. Bu hürriyetin neticesi olarak, irâdesini
doğru kullanırsa Cennet ehli, yanlış kullanırsa Cehennem ehli
olacaktır. Yani insan dünyada iken irâdesini hangi yönde kulla-
nırsa, gideceği istikâmeti de bizzat kendi eliyle çizmiş olmak-
tadır. Ni­te­kim âyet-i kerîmede;
“Şüphesiz ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez, fa-
kat insanlar kendilerine zulmederler.” (Yûnus, 44) buyrulmak-
tadır.
Kader dengesi içinde, insan, imtihanda mükellef tutulmaya
yetecek derecede hürdür.

54 9. B
 kz. el-En‘âm, 59.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Meselenin “Dünya Görüşü” ile alâkası ise şöyledir:

Volontarizm, “gönüllü” mânâsına gelen; “volunteer” keli-
mesinden geliştirilmiştir.
Beşerî sistemlerde, gönüllülük esâsına riâyet edilmesi, irâ­
de­nin gözetilmesi ve ferdin tercih hakkına saygı duyulması son
derece zayıftır. Çünkü beşerî sistemlerin birçoğu ihti­lâl­cidir.
İhtilâller ve darbeler, güç kullanarak idare merkezini ele geçi-
rir ve sistem herkese -istesin veya istemesin- zorla tatbik edilir.
Hattâ sistemi kabul etmeyenler, bertaraf edilir.
Güyâ hürriyetçi görünen birçok sistemde dahî, gönüllülük
ve irâde meselesi, mensuplarını menfaat veya mecburiyetlerle
ikna safhasından öteye geçmez. Sistem bundan sonrasını, ka-
nun ve müeyyide gücüyle sağlamaya çalışır.
Faşizm, nasyonalizm gibi sistemler, baskıyı, başlı başına bir
metot olarak benimser. Toplumun faydası için, ferdin irâdesini
hiçe sayar. Nitekim bu merhametsiz sistemler milyonlarca in-
sanın kellesi üzerinde kurulmuştur.
Meselâ kapitalizmde hiç kimse, gönüllü ve istekli bir şekil-
de vergi vermez. En ağır cezalar, vergi kaçırmaya karşı konulur.
Komünizm de ağır baskılar ve zulümlerle tatbik edilmiştir.
Mülkünü devlete hibe ederek, komünizmi talep eden yoktur.
Hâlbuki İslâm’da zekât; bir ibadet vecdiyle, cân u gönül-
den, samimiyetle, seve seve edâ edilir. Hattâ veren, alana te-
şekkür edâsı içindedir. Kul, verdiği zekât yahut sadakaları ka-
bul buyurması için ayrıca Rabbine duâ ve ilticâ hâlinde bu-
lunur.
Diğer din ve sistemlerde ise böyle bir faziletle karşılaşmak
imkânsızdır. Bir misal vereyim: 55
 İslâm Tefekkür Ufku

Kırk-elli sene evvel İngiltere’ye gitmiştim. Gece on bir veya

on iki civarıydı. Orada “underground” denilen yer altı trenleri
var. O trenden çıkarken baktım; belki doksan yaşında bir ihti-
yar kadın, bir kenarda titriyordu.
Orada okuyan arkadaşıma dedim ki:
“–Burada muhakkak hastahaneler, bakım evleri vardır. Bu
kadının hâli ne böyle? Niçin biri alıp oralara götürmüyor?”
O da güldü:
“–Burada bir İngiliz araba tutacak da, bunu oraya götüre-
cek de, bir saat vaktini ayırıp üstüne on sterlin para verecek
de... Burada böyle şeyler yoktur. Birinin anası-babası hastaha-
neye yatacak olsa, kendi başına çantasını alır, hastaneye gi-
der. Sonra da kendi kendine çıkar evine döner. En merhamet-
li olan yakını, bir sefer hastaneye gider, bir kalıp sabun götü-
rür, o kadar.” dedi.
İşte bu kadar bencil, pragmatist 10 ve oportünist 11 bir in-
san tipi! İslâm’da bu aslâ yok. Hodgâmlık ve merhametsizlik,
yüce dînimiz İslâm’da kat’iyyen yasak. Bilâkis; dertlilerin derdi-
ni dinlemek, imkânlarını mahrumlarla paylaşmak, verirken de
başa kakmadan, rencide etmeden, bilâkis teşekkür edâsı için-
de bulunmak şart.
İslâm’da ibadetler bile, ancak gönüllü yapıldığında, yani
ihlâsla, samimiyetle, muhabbetle, kalp ve beden âhengi için­
de îfâ edildiğinde Hak katında bir değer kazanır. Yoksa mec­bû­
ri­yet savma kabîlinden, zoraki, ruhsuz ve kuru bir şekilden iba-

10. P
 ragmatist: Kıymeti, fayda ile ölçen; faydacı, menfaatçi.
11. Oportünist: Günlük ve şahsî menfaatler peşinde koşan, bunun için her türlü fır-
sattan istifâde etmekten kaçınmayan, menfaatini elde etmek için her yolu mu-
bah sayan, köklü değil geçici çözümlerle idâre-i maslahat eden, günü kurtar-
56 maya çalışan, eyyamcı.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

ret olan bir ibadetin kıymeti yoktur. Zira ibadetler, âdeta rûha
verilen mânevî vitaminler mesâbesindedir.
Bütün bu hassâsiyetler, diğer din ve sistemlerde görülmez.
Orada kerhen de olsa vazifeyi yerine getirmek kâfi görülür.
İrâdeye yapılan saygısızlık ve hıyânetlerden biri de kandır-
maca ve sahtekârlıklardır. Hristiyanlıktaki misyonerlik teş­ki­
lâ­tı; haksız menfaat sağlamaktan yalan ve hileye kadar bütün
metotları kullanarak, âdeta muhataplarını kandırarak ve son-
rasında da yalanlarla beyin yıkayarak müntesipler elde etme-
ye çalışır. 12 “Akılcılık” prensibinde anlatılacağı üzere, îzah is-
teyene cevap verilmez, engizisyon ve benzeri tehditlerle sin-
dirilir.
İslâm’da ise inanç kalpten beklenir. Îman, dil ile ikrâra ilâ­ve­
ten kalp ile tasdik neticesinde gerçekleşir. Hidâyet adı verilen
şuurlanma ve intibâhın gönülde tahakkuku için, İslâm’ı kāl ve
hâl ile tebliğ ve temsilden başka yapılabilecek bir şey yoktur.
Dolayısıyla İslâm, gönülleri fethe tâliptir. Zira;
“Dîni kabul ettirmekte ikrah (zorlama) yoktur.” (Bkz. el-Ba­ka­
ra, 256; el-Ğâşiye, 22)

Hazret-i Ali t , Hayber Gazvesi’nde Peygamber Efen­di­

miz’den sancağı alırken;
“–Yâ Rasûlâllah! Yahudîlerle dövüşe dövüşe İslâmiyet’i on-
lara kabul ettirecek miyiz?” diye sormuş, Peygamber Efendi-
miz r de şu cevâbı vermiştir:
“–Hayır, Müslümanlığı onlara hilm ve sükûnetle teklif edi-
niz.” (Buhârî, Cihad, 143)

12. Bu hususta geniş mâlumat için kitabımızın 332. sayfasında bulunan “Misyonerlik
ve Benzeri Dinamik Yapılar” bahsine bakınız. 57
 İslâm Tefekkür Ufku

Nitekim Hayber’in fethinden sonra, oradaki yahudîler, din

hürriyeti içinde topraklarında bırakılmışlardır.
İslâm’ın en büyük inkişâfı, Hudeybiye Musâlahası dönemin­
de gerçekleşmiştir. Bunun akabinde Mekke, kan dökülmeden
fethedilmiştir.
Peygamber Efendimiz r , Mekke’yi fethettikten sonra da,
kimsenin irâdesine ipotek koymamış, onları affetmiş, iyilik, ih-
san ve ikramlarda bulunmuştur. Ancak bir sene sonra, hac mın-
tıkasının müşriklerden temizlenmesi istenmiştir. Bu da mühlet
verilerek tatbik edilmiştir.
Tarih boyunca da, Hazret-i Ömer’in, Fatih Sultan Mehmed
Hân’ın Emannâmeleri, İslâm âleminde gayr-i müslim teba­aya
inançları hususunda baskı yapılmaması tatbikâtının nice şâ­
hitlerindendir. Hattâ gayr-i müslim tebaaya İslâm’ı zorla ka-
bul ettirme düşüncesine kapılan bazı idarecilere, bizzat şey­
hul­islâmlar mânî olmuştur.
Ancak, İslâm’da irâde hürriyetine verilen değerden, fısk u
fücur ehlinin istifade etmesine izin verilmez. Îmân eden kişi-
nin irâdesine yardımcı olunur. Ona nefsini tezkiyenin, ahlâkını
güzelleştirmenin yolları öğretilir. İslâm’ın emir ve yasaklarının
uygulanmasını da kolaylaştırıcı tedbirler alınır. Kötülüğe giden
yollar kapatılır. Bir şey -meselâ içki- yasaklandıysa, onu sat-
mak, üretmek, dağıtmak da yasaklanır. Böylece, müptelâ ola-
rak, irâde gösteremeyecek kişiler muhafaza edilmiş olur.
Fakat İslâm, mü’minlerin, sadece maddî ve içtimâî yasak-
larla değil, “gönülden iştirâk” ile içkiden uzak durmasını sağlar.
Nitekim 1930’da ABD’de içki yasaklanmaya çalışılmış, fakat
gönüllere ve irâdelere hitap edilemediği için, başarısız olun-
muştur. Suç sadece yer altına inmiştir. Bugün Batı ülkeleri bu
58 hususta, acziyet içinde kıvranmaktadır.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Liberal sistemlerde de insan irâdesine hürriyet tanınır. Fa-

kat orada ölçüsüz ve hudutsuz hürriyet; âdeta günahların,
sapkınlıkların, eşcinsellik gibi yanlışlıkların emrine sunulmak-
tadır.
Hiçbir içtimâî tedbir almadan, her şeyi, gönüllülüğe bırak-
manın sonu anarşidir. Nitekim anarşistler, en temel emniyet
tedbirlerini alan devlete dahî karşıdırlar.
İslâm; bu derecede serbestlik ve sorumsuzluğu, nefs ve
şeytana hizmet edeceği için kabul etmez.
İslâm’da; evlâtların terbiyesi anne-babalarına zimmetlen-
miştir. Yetimlerin terbiyesi, velî ve vasîlerine zimmetlenmiştir.
Meselâ yetim kişi; yetişkin çağa geldiği hâlde, hâlâ reşid dav-
ranışlar sergileyemiyorsa, malı kendisine teslim edilmez, velî
veya vasî tarafından muhafaza edilir.
İçtimâî hayatta büyük günahların ulu orta işlenmesine de
bu sebeple cezalar (ukubat) getirilmiştir ki, yine irâdeler, âhi­
re­ti uzak görerek veya “Sonra tevbe ederim!” düşüncesine ka-
pılarak, hatâya düşmesin. Aynı zamanda toplumda günahla-
rın özendirilip şuyû bulmasına da aslâ izin verilmez, buna kar-
şı önleyici tedbirler alınır.

Gönüllülük
Günümüzde, “gönüllülük” denilince, “yapsan da olur, yap-
masan da olur” tarzında bir serbestlik akla gelmektedir.
Hâlbuki İslâm’da, her şeyin “gönülden” yani “kalpten” bek-
lenmesi, keyfîlik meydana getirmek için değil, bilâkis “keyfiyet
ve husûsiyet” arz etmesi içindir.
Yani gönülsüz, cebrî, baştan savma, riyâkârâne değil; bi­lâ­
kis samimiyetle, içten ve gönülden gelerek yapılması içindir. 59
 İslâm Tefekkür Ufku

İçten ve gönülden gelen muhabbetli bir sadâkat, hâriçten

icbar ve ikrahla gerçekleşen zoraki bir itaatten elbette daha
kıymetlidir.
Nitekim Cenâb-ı Hak da âyet-i kerîmede:
“Biz dilesek, onların (inanmayanların) üzerine gökten bir
mûcize indiririz de, ona boyunları eğilip kalır.” (eş-Şuarâ, 4) bu-
yurmaktadır.
Yani Cenâb-ı Hak da kullarının kendi irâdeleriyle itaat ve
tes­­lî­miyetini arzulamaktadır. Nitekim gönüllerde bu kıvam
ger­çekleştiğinde, hâriçten bir îkaz veya zorlama olmasa bile
her ferdin irâdesi kendiliğinden hakka ve hayra yönelecektir.

Beşerî İrâdenin Mâhiyeti ve Hudutları

Bir akâid kâidesidir:
“Teklîfin şartı, me’mûrun-bih’in kudretidir. Aksi hâlde teklîf-i
mâ lâ yutâk olur.”
Yani Cenâb-ı Hakk’ın kullarını dînî emir ve nehiylerden
mes’ûl ve mükellef saymasının şartı, onların bu vazifeyi yeri-
ne getirebilecek kudrette olmalarıdır. Cenâb-ı Hak hiçbir kulu-
na tâkatinin üstünde bir yük yüklememiştir. Ancak tâkati mik-
tarından mes’ûl tutmuştur.
Meselâ Cenâb-ı Hak bize 25 kilo kaldırabilecek güç vermiş-
se, biz daha azını kaldırdığımızda aradaki farktan mes’ûl olu-
ruz. Buna mukâbil Rabbimiz bizden gücümüzü aşacağı için 30
kilo kaldırmamızı da istemez.
İnsan, sınırlı olan irâdesinin dışında kalan hususlardan
mes’ûl ve mükellef değildir. Meselâ kolları olmayan birinden,
60 ab­destin dört farzından birinin sâkıt olması gibi.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Nitekim Cenâb-ı Hak, âyet-i kerîmede bazı mahrûmiyetlerin,

kulu birtakım mes’ûliyetlerden muaf kılacağını, şöyle beyan
buyurmaktadır:
“Âmâya vebâl yoktur, topala da vebâl yoktur, hastaya da
vebâl yoktur (bunlar savaşa katılmak zorunda değildirler)…”
(el-Fetih, 17; en-Nûr, 61)

Yine Cenâb-ı Hak şöyle buyurmuştur:

“Allah hiçbir kimseyi, güç yetiremeyeceği bir şekilde mü-
kellef tutmaz...” (el-Bakara, 286)
İnsanın kaderinde, mükellefiyetlerini kolaylaştırıcı ilâhî
yardımlar nasîb olmuşsa, bu nîmetlere şükredip etmediği hu-
susunda da âhirette hesaba çekilecektir. Buna mukâbil, mükel-
lefiyetini zorlaştırıcı şartlara mâruz kalmışsa, bunlar da uhrevî
hesapta kulun lehine olarak dikkate alınacaktır.
Bir misalle anlatacak olursak:
Gayr-i müslim bir anne-babanın evlâdı, ehl-i fıskın yaşadı-
ğı bir çevrede dünyaya gelip yetişen kişi ile; dindar bir muhit-
te, müttakî bir anne-babanın terbiyesinde yetişen bir kişinin
uhrevî hesapları aynı olmayacaktır.
Bu tıpkı şuna benzer:
Doğu’nun ücra köşelerindeki bir köy mektebinde muallimlik
yapan biri, talebelerinin imkânsızlık ve mahrûmiyetlerine rağ-
men gösterdikleri küçük bir başarıya bile “pekiyi” notu verebilir.
Hâlbuki aynı öğretmen İstanbul’a tayin olsa, geldiği köy
mektebinde “pekiyi” verdiği bir talebenin seviyesindeki öğren-
cilerine artık “orta” vermeye başlar. Yani not baremini değiştir-
mek durumunda kalır. Zira bu, nîmet ve mahrûmiyetin hesaba
katılmasından doğan bir adâletin gereğidir. 61
 İslâm Tefekkür Ufku

Dolayısıyla, kulların dünyevî imtihan şartlarında eşitlik

yoktur. Fakat uhrevî hesapta, nîmet ve mahrûmiyetlerin dikka-
te alınmasıyla gerçekleşen bir adâlet vardır.
Yani şartlar ne kadar zor ve meşakkatli ise, muvaffakıyetin
ecri o kadar yüksek, mes’ûliyetin sahası da o nisbette dar ola-
caktır. Buna mukâbil, şartlar ne kadar kolay ve elverişli ise, mu-
vaffakıyetin ecri ona göre bir seviyede tutulacak, mes’ûliyetin
sahası da o ölçüde genişleyecektir.
Cenâb-ı Hak verdiği tâkat kadarını soracak, herkes o tâkati
kadar mes’ûl olacaktır. Meselâ on lirası olanın infak mes’ûliyeti
ona göre, milyonları olanın infak mes’ûliyeti de ona göredir.
Nitekim bir gün Rasûlullah r Efendimiz:
“–Bir dirhem, yüz bin dirhemi geçmiştir.” buyurmuşlardı.
Ashâb-ı kirâm;
“–Bu nasıl olur?” diye sorduklarında, Efendimiz r şu cevâbı
verdi.
“–Bir adamın iki dirhemi vardı. Bunlardan en iyisini (yani
malının yarısını) infâk etti.
Diğeri (ise hayli zengin biriydi. O da) malının yanına va-
rıp, malından yüz bin dirhem çıkardı ve onu infâk etti.” (Nesâî,
Zekât, 49)

Zenginliğin mes’ûliyeti hakîkaten ağırdır. Sana gelip hâlini

arz edene vermen gerektiği gibi, yüksek edep ve hayâ duygu-
su dolayısıyla istemekten çekinen mahrumu da arayıp bula-
caksın. Cenâb-ı Hak; “…Sen onları sîmâlarından tanırsın…” (el-
Bakara, 273) buyuruyor.

Herkes zenginliği çok iyi, çok rahat zanneder. Oysa fakir

62 sadece kendinden mes’ûl iken, zengin ise gücünün yettiği ve
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

ulaşabildiği her yerden mes’ûldür. Nerede bir garip, yalnız,

kim­sesiz, yetim, dul var ise onu himaye etmekle vazifelidir.
Yani Cenâb-ı Hak, mülk ve servet verdiği kişileri, ulaşabile-
ceği fukarâdan sorumlu tutarken, rızkını ancak kendine yete-
cek seviyede tuttuğu kişiye bunu sormayacaktır.
Zenginlikten verdiğimiz misâli, bedenî kuvvet, ilim ve tah-
sil, makam ve salâhiyet sahalarına da tatbik edebiliriz.
Meselâ Allah sana ilim verdi. Fakat bulunduğun yerde in-
sanlar Fatiha’yı bile bilmiyor, abdestten, namazdan habersiz.
Böyle bir durumda sen de onlara öğretmekten mes’ûlsün. Öğ-
retmediğin takdirde, vebâl altındasın demektir.
Bu sebeple, “Allah tâkatin üstünü istemez, fakat tâkati is-
ter.” hakîkatini lâyıkıyla idrâk etmek lâzım gelir. Bunun için de,
mü’minin irâdesini sonuna kadar kullanması ve tâkatinin hu-
dutlarını zorlaması gerekir.
Velhâsıl; namazın ve orucun vakitlerini biliriz. Zekâtın şart-
ları, nisâbı ve nisbetleri mâlumdur. Fakat İslâm’a hizmet, cihad
ve tebliğ gibi vazifelerde ise “ucu açık” bir emir mevzubahistir.
Mânevî nîmet ve imkânların nisâbı belli değildir.
Sahâbe-i kirâm, bunun endişesi içinde yaşadı. İslâm’ın
telkin ettiği fedakârlık ve diğergâmlık şuuruyla kendilerini
dünyanın gidişâtından, toplumun akışından mes’ûl addetti-
ler. Îman nîmetinin şükrünü îfâ edebilmek için Allah yolun-
daki en büyük vazifelere de en küçük mes’ûliyetlere de bü-
yük bir iştiyakla gayret hâlinde oldular, âdeta can attılar.
Bu şuurla kimisi Çin’e kadar gitti, kimisi Semerkand’a, kimi
Afrika’ya, kimi Endülüs’e (İspanya’ya), kimi İstanbul önlerine
kadar ilerledi. 63
 İslâm Tefekkür Ufku

Beşerî İrâde Üzerindeki Muhtemel Müessirler

İnsan irâdesi üzerinde;
• Biyolojik verâset (soyundan aldığı genetik husûsiyetler),
• Sosyolojik verâset (maddî-mânevî aile terbiyesi, çevresin-
den aldığı tesirler),
• Yaşadığı coğrafya ve iklim,
• Yediği gıdalar,
• Beraberinde bulunduğu arkadaşlar ve
• Aldığı eğitimin tesiri vardır.
Bunlardan, kendi irâdesi dışında olanları -yukarıda izah et-
tiğimiz üzere- kaderî bir hâdise olarak görmek ve ilâhî adâletin,
bu tesirlerdeki dezavantajları, uhrevî hesapta kulun lehine de-
ğerlendirmeye katacağını bilmek gerekir.
Ancak, kişinin kendi irâdesi içerisinde bulunan hususlar-
da, mes’ûliyeti vardır. Yani kişi, aldığı gıdaların, arkadaşlık etti-
ği şahısların ve bulunduğu mekânların tesirlerini, bizzat kendi-
si kontrol altına almalıdır. Yani helâl yemeli, şüpheli ve haram-
dan kaçınmalıdır. Sâlih ve sâdık arkadaşlarla beraber olmalı,
fâsıklardan, gaflet mekânlarından, küfür ve isyan çevrelerin-
den uzak durmalıdır.
Zira; gıda, arkadaş ve çevrenin, insan üzerinde -tıpkı rad-
yasyon gibi- gözle görülmeyen fakat neticesi muhakkak olan
bir tesiri vardır.

Kader Sırrı
Kişinin kendi irâdesi dışında olduğu hâlde, irâdesine tesir
64 eden hususlar, kaderin sahasına girer.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Bunlar irâdeyi hayra yönlendiren, müsbet tesirler ise; kişi

bunları nîmet olarak görmeli ve Allâh’a şükretmelidir.
Meselâ mü’min ve müttakî bir ailede, sâlih bir çevrede dün-
yaya gelmek, güzel bir İslâmî eğitim imkânına sahip olmak,
Cenâb-ı Hakk’ın lûtuf ve ihsânıdır.
Menfî tesire gelince:
Kişi bu hususlarda Cenâb-ı Hakk’ın takdîrine rızâ ve teslî­mi­
yet göstermelidir. Bunları şerre gitmenin mâzereti olarak gör-
memelidir. Çünkü hiçbir çevre şartı, bir kulun inkâr ve isyanına
doğrudan ve zarurî sebep teşkil edemez.
Zira Cenâb-ı Hak, enfüs ve âfakta, yani her insanın iç dün-
yasında ve dış âlemde Yüce Zât’ının varlığına ve birliğine işa-
ret eden sayısız delil halketmiştir. Cenâb-ı Hak, ayrıca kulları-
nın doğru yolu bulabilmeleri için peygamberler göndermiş ve
kitaplar indirmiştir.
Kulların gidişâtında çevre şartlarının tamamen tesir ede-
meyeceğini, insan irâdesi üzerinde zorlayıcı olmadığını unut-
mamak gerekir.
Cenâb-ı Hak bunu îzah ve ispat için, peygamberlerini çok
farklı şartlarda dünyaya göndermiştir:
–Kimisini Hazret-i Süleyman u gibi zengin kılmış,
–Kimisini Hazret-i Eyyûb u gibi çok ağır hastalık ve ka-
yıplarla imtihan etmiştir.
Fakat Süleyman u kalbini korumasını bilmiş; sahip oldu-
ğu muazzam servet ve saltanat, onu gurur, kibir ve şımarıklığa
sevk edememiştir. Eyyûb u da mâruz kaldığı ağır belâ, mu-
sibet ve hastalıklar karşısında sabretmiş, Rabbine karşı hamd,
şükür ve rızâ hâlini korumuştur. 65
 İslâm Tefekkür Ufku

Yani her ikisi de, birbirine zıt imtihan şartlarında muvaffak

olmuşlardır. Nitekim Cenâb-ı Hak onlar için; “‫ ِنعم ا ْلعب ُد‬: o ne gü-
َْ َ ْ
zel bir kul” buyurmuştur. 13
–Hazret-i Mûsâ u , olabilecek en kötü mekânlardan birin-
de, yani Firavun’un sarayında yetişmiş, fakat aslâ zulme mey-
letmemiştir.
Daha sonra da Medyen çöllerinde yokluk ve açlık içinde
kalmış, yine hâl ve istikâmetinde bir değişme olmamıştır.
–Hazret-i İbrahim u ’ın yaşadığı toplumda ise, ona tevhîdi
öğretebilecek hiçbir kimse yoktu. Fakat o, bu menfî şartlara
rağmen tevhid mücadelesinden vazgeçmedi.
–Hazret-i Yusuf u , fısk u fücûra dalmak için çok müsa-
it bir hayatın içinde, evlât edinilmiş bir köle vaziyetinde bu-
lunmak mecburiyetinde kaldı. Fakat Allâh’a sığınarak iffet ve
ahlâkını korumayı bildi.
Bu mübârek zâtlar, çevre şartlarının menfî tesirlerin-
den Allâh’ın izniyle muhafaza olmuşlardır. Demek ki Cenâb-ı
Hakk’ın yardımıyla kulun irâdesi, en menfî görünen imtihan
şart­larına dahî gâlip gelebilir.
Dolayısıyla bir mü’min; hayatın med-cezirlerini ve acı-tat-
lı sürprizlerini, kullukta kusur ve ihmallere bahane etmeme-
li, Hakk’a kulluk hususunda hiçbir mâzeretin ardına saklanma-
malıdır.
Şunu unutmamak gerekir ki, imtihan şartlarının zorluğu ve
ağırlığı, muvaffakıyetin ecrini daha da artıracaktır. Nitekim bir
zaferin değeri, ona ulaşmak için katlanılan güçlükler nisbetin-
de büyüktür.

66 13. B
 kz. Sâd, 30, 44.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Diğer taraftan, kimi filozoflar, bazı insanların biyolojik ola-

rak, fıtraten/yaratılıştan suçlu doğduklarını iddia ederler. Gen-
ler, beyin yapısı ve benzeri sebeplerle, bu kişilerin irâdelerini
ter­biye etmelerinin ve kendilerini suçtan alıkoymalarının
müm­kün olmadığını iddia ederler.
Bu doğru değildir. Nitekim yanlış yoldan dönen, hatasın-
dan pişman olup hâlini ıslah eden pek çok insan mevcuttur.
Nitekim câhiliye devrinde kız çocuklarını diri diri toprağa
gömen, zulüm ve haksızlıkta birbiriyle yarışan yarı vahşî in-
sanlar, hidâyetle şereflendikten sonra, günahlarının nedâmet
yükü altında ezilerek âdeta iki büklüm olan, gözü yaşlı, gönlü
rikkat ve merhamet dolu, derviş ruhlu yıldız şahsiyetler hâline
gelmişlerdir.
İmâm Gazâlî Hazretleri şöyle buyurur:
“İnsan bal mumu gibidir. Terbiye ile ona -müsbet veya
menfî- istenilen şekil verilebilir.”
Şayet insandaki birtakım menfî husûsiyetlerin değişebil-
mesi mümkün olmasaydı lügatlerde “terbiye” diye bir kelime
olmazdı.
Eğer beyinde akıl hastalığı, şizofreni gibi kişiyi mükellef ol-
maktan çıkaracak derecede fizyolojik bir hasar varsa, elbet-
te böyle kişiler, ilâhî imtihanın dışında olacaklardır. Fakat bu
nâdirdir.
Bazı filozofların iddia ettiği ise, toplum nazarında veya
dînen suçlu/günahkâr addolunan kişilerin, fizyolojik sebepler-
le suç/günah işledikleridir. 14

14. 19. yüzyıl Avrupa’sında Pozitivist Kriminoloji ekolü, zemininde Darwin ve onun
meşhur “evrim teorisi” olan “biyolojik pozitivizm” adlı bir görüş geliştirmişlerdir.
Buna göre; suçluluğun temelinde, fâildeki bir anormallik vardır ve bu gibi kim- 67
 İslâm Tefekkür Ufku

Bu da doğru bir düşünce değildir.

Şu hadîs-i şerîfler ışığında mevzuyu yeniden düşünelim:
“Sıdk (doğruluk), insanı iyiliğe, iyilik de Cennet’e götürür.
Kişi, doğru söylemeye devam ettikçe, sonunda sıddîklardan
olur.
Yalan, kişiyi fücûra (günah ve ahlâksızlığa), fücûr da Ce­
hen­nem’e götürür. Kişi yalan söylemeye devam ettikçe, sonun-
da Allah indinde yalancılardan yazılır.” (Buhârî, Edeb, 69)
Demek ki, kullara fücur ve takvâ ilham edilmiştir. Kul doğ-
ruluk ve yalancılık, iffet ve hayâsızlıktan birini seçmektedir.
Seçtiği istikamet yanlışsa, tevbe kapısı açıktır. Fakat ısrarla
devam ederse, artık kalbi mühürlü, yani hidâyetten ebediyyen
mahrum bir bedbaht hâline gelebilir. Lâkin bu da onun kendi
tercihlerinin neticesidir.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Kul yalan söylemeye ve yalan söyleme niyetini taşımaya
devam ettikçe, kalbine siyah bir nokta vurulur. Sonra bu nokta
büyür ve kalbin tamamı simsiyah kesilir. Bu kimse nihâyet Allah
katında «yalancılar» arasına kaydedilir.” (Muvatta, Kelâm, 18)

seler biyolojik olarak normal insanlardan daha aşağı bir seviyededir. Fizikî ola-
rak geri kalmış bu tür kişiler büyük bir ihtimalle suç işleyecektir. (Bkz. Ali Emrah
BOZBAYINDIR, Kriminoloji. T.C. Anadolu Üniv. Yay. Eskişehir 2017; Füsun Sokullu AKINCI,
Kriminoloji, Beta Yay. İst. 2017)
Yine, evrim teorisini esas alan İtalyan Kriminolog Lombrosso’ya göre, suçluların
çoğu, irsî olarak evrim aşamalarının önceki safhalarında kalmış insan tipleridir.
(Bkz. Tülin Günşen İÇLİ, Kriminoloji, Seçkin Yay. 2013)
Lombrosso’ya göre bir suçluyu dış görünüşünden ayırt etmek mümkündür. Yani
suçlular, suç işlemeyen normal insanlara nazaran daha vahşidir ve bu tarif (ev-
rim teorisinden mülhem) maymunumsu bir görünüme uymaktadır. Bir kişi doğuş-
tan suçlu olma özelliklerine sahipse, artık bu kişinin değişmesini beklemek an-
lamsızdır. Dolayısıyla bu kişilerin toplumdan ayıklanmaları gerektiği düşünce-
68 si, biyolojik pozitivizmin tabiî bir sonucudur. (Bkz. BOZBAYINDIR, Kriminoloji, sf. 36)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Âyet-i kerîmelerde, kalp katılaşması, kalp mühürlenme-

si, kalp paslanması ve ölü kalp tâbirleriyle ifade edilen de bu
hakîkattir.
Çeşitli suçları işleyip de hapse düşenler; “Kader mah­kû­mu­
yuz.” gibi sözler sarf ederler. Bu sözler kısmen tesellî ifade etse
de, tam mânâsıyla doğru değildir.
Rabbimiz ise, Cehennem ehlinin hakîkati îtiraf ederek, şöy-
le söyleyeceklerini beyan buyurmuştur:
“Derler ki:
«–Şayet (vahye) kulak vermiş veya aklımızı kullanmış ol-
saydık, (şimdi) şu alevli Cehennem’in mahkûmları arasında ol-
mazdık!»” (el-Mülk, 10)

Kader ve Hâle Rızâ

Tasavvuf; bilhassa rızâya ermektir. Şikâyeti unutma sana-
tıdır. Hayatın med-cezirlerine takılmamak, vesveselere kapıl-
mamak ve değişen şartlar altında Allâh’ın takdîrinden râzı ola-
bilme sanatıdır.
Günümüzde hâle rızâ çok ehemmiyet arz etmektedir.
Çün­kü devrimizde, maalesef egoizm ve dünyevîleşme, insanı
dâimâ “arz-ı endâm”a sevk ediyor. Nefsânî düşüncelerle, ser-
vet, şöhret ve şehvetlere meylettiriyor. Kişi, o meylettiği hu-
susların kendisinin aleyhine olabileceğini düşünmüyor. Herkes
zengin olmak, meşhur olmak veya yüksek makamlara gelmek
istiyor. Fakat o nîmetlerle imtihanda başarılı olup olamayaca-
ğını, onların uhrevî mes’ûliyetinden doğan ağırlığı kaldırıp kal-
dıramayacağını hesaba katmıyor.
Hâlbuki bir mü’min için hedef; zengin olmak, makam-mev-
ki sahibi olmak değil, hangi durumda olursa olsun Cenâb-ı
Hakk’ın râzı olacağı güzel bir kul olabilmektir. 69
 İslâm Tefekkür Ufku

Şu hadîs-i kudsî, sâlih kulların tefekkürü için ne kadar

ehem­­mi­yetlidir:

“Bazı mü’min kullarımı ancak zenginlik sağlam (bir müs-

lüman) eyler (onun îmânını korur); onu fakir etsem, bu durum
onu ifsâd eder.

Bazı mü’min kullarımı da fakirlik sağlam tutar (îmânını ko-

rur); ona rızkı bol versem bu durum onu ifsâd eder.

Bazı mü’min kullarım, kullukta bir derece ister. Fakat Ben,

ucba girmesin, böylece kendini beğenmesi onu ifsâd etmesin
diye, bu isteğini ona vermem.

Bazı mü’min kullarımın îmânını ancak sıhhat sağlam tutar;

onu hasta etsem bu durum onu ifsâd eder.

(Râvî der ki: Zannediyorum şunu da söyledi:)

Bazı mü’min kullarımın îmânını ancak hastalık korur; onu

sıhhatli etsem bu durum onu ifsâd eder.

Ben kullarımın işlerini, kalplerine dâir ilmimle tedbir ede­

rim; Ben her şeyi bilen ve her şeyden haberdâr olanım.” (Bey­ha­
kî, el-Esmâ ve’s-Sıfat, s. 122)

Düşünmeliyiz ki; kullarının işlerini kalplerine göre Cenâb-ı

Hakk’ın tedbir etmesi, gönül âlemindeki takvâ veya şekvâ du-
rumuna göre hükmünü tecellî ettirmesidir.

Meselâ namaz, sâlih bir ameldir. Ancak onun sâlihliği ve

makbûliyeti, kalbin takvâsına göre takdir olunur. Eğer kalp bo-
zuksa, amel güzel görünse de mânen bozuk sayılır. Eğer kalp
düzgünse, amel kusurlu da olsa Cenâb-ı Hakk’ın af ve merha-
70 meti ümîd edilir.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Ayrıca Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı Kerîm’de “kişiyle kalbi arası-

na girdiğini” beyan buyuruyor. 15 Bu bakımdan Cenâb-ı Hakk’ın
râzı olacağı bir kalbî kıvama sahip olan kullara, nice ilâhî lûtuf
ve ihsanlar nasîb olur.
Nitekim, bıçak keskin olduğu hâlde, Hazret-i İsmail’in boy-
nunu kesmemiştir. Ateş yakıcı olduğu hâlde Hazret-i İbrahim’i
yakmamış ve ona serin ve selâmet bir gülistan olmuştur.
Yani takvâ sahibi bir kul, beşeriyet muktezâsı tamamen
âciz kaldığı hususlarda, Cenâb-ı Hak ona kudretiyle müstesnâ
lûtuflarda bulunur. Bedir Harbi’nde tecellî eden ilâhî nusretin
hikmet ve hakîkati işte budur. Çanakkale destanındaki sır da
budur.
Hâsılı; kalbin samimiyet, niyet ve mânevî keyfiyetine göre
mahrûmiyetler veya mazhariyetler gerçekleşir.
Kehf Sûresi’nde bildirildiği üzere; sâlih ve sâliha bir anne-
babanın hiçbir haberi olmadığı hâlde Cenâb-ı Hak, onların,
eğer yaşarsa gelecekte fâsık olacak evlâdını, böyle olmaması
için çocukken alarak hem kendilerine hem de yavrucağızları-
na ebedî bir lûtufta bulunmuştur.
Hayatın med-cezirleri içinde kulluk vazifelerini yüksek bir
kalbî keyfiyetle îfâ etmenin Allâh’ın fazl u ihsânına nasıl vesîle
olduğunu, şu kıssa ne güzel ifade eder:
Allah Teâlâ peygamberlerinden birine vahyederek şöyle
buyurdu:
“–Ben, filân kulumun, ömrünün yarısını fakirlik, yarısını da
zenginlikle geçirmesine hükmettim. Hangisini evvel isterse
onu vereceğim. Kendisine sor, arzusunu beyân etsin.”

15. B
 kz. el-Enfâl, 24. 71
 İslâm Tefekkür Ufku

O peygamber, bu adamı çağırdı ve gelen vahyi haber ver-

di. Adam, sâliha bir hanım olan zevcesiyle istişâre etmek iste-
diğini söyledi. İstişâresi üzerine de hanımı;
“–Zenginliğin evvel olmasını tercih et!” dedi.
Adam;
“–Zenginlikten sonra fakirlik zordur. Fakirlikten sonra zen-
ginlik ise pek tatlıdır.” dediyse de hanımı;
“–Sen bu hususta benim dediğime bak!” karşılığını verdi.
Adam, o peygambere gidip, evvelâ zenginliği tercih ettiğini
bildirdi. Allah Teâlâ ona bütün zenginlik kapılarını açtı, adam
büyük bir bolluk ve berekete kavuştu.
O firâsetli hanım, kocasına dedi ki:
“–Eğer bu nîmetin, ömrünün sonuna kadar devam etmesini
istiyorsan, Allâh’ın kullarına karşı cömert ol. Kendine bir elbise
aldığın zaman, muhakkak bir fakire de elbise al...”
Adamın ömrünün ilk yarısı böyle bolluk içinde ve şükür ile
geçince, Allah Teâlâ o peygamberine şöyle vahyetti:
“–Ben o kulumun ömrünün yarısını zenginlikle, yarısını da
yoksullukla geçirmesini takdir etmiştim. Fakat o kulum bütün
nîmetlerime şükretti. Şükür ise nîmetin ziyâde ve devamlı ol-
masını gerekli kılar. O sâlih kuluma, ömrünün geri kalan kısmı-
nı da zenginlikle geçirmesini takdir ettiğimi müjdele!” 16
Buna benzer misaller çoktur. Hikmet gözüyle bakabilene
ve idrâk edebilene ne mutlu!..
Yine tefekkür etmeliyiz ki:

16. B
 kz. Bursevî, Rûhu’l-Beyân, el-Bakara, 3; Ramazanoğlu Mahmud Sâmî, Bakara
72 Sûresi Tefsîri, s. 33-34.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Herkesin zengin, herkesin âmir, herkesin yüksek mevkide

olması; aklen ve mantıken de mümkün değildir.
Zira bir toplumda, her kademeden insana ihtiyaç vardır.
Kimi âmir, kimi memur olacak; kimi tüccar, kimi çiftçi olacak.
Ki­misi iş yeri kuracak, kimisi de onun yanında çalışacak.
Bu vazifeler de toplumda; kâbiliyetler, imkânlar, tahsiller
ve benzeri şartlara göre taksim edilir. Fakat bu, işin zâhirî ta-
rafıdır. Aslında sır ve hikmetlerle dolu ilâhî bir istihdam, bütün
kâinatta cârîdir.
Zaten tefekkür edersek anlarız ki; o istîdat ve kâbiliyetleri
de yaratıp takdir ve taksim eden, Allah Teâlâ’dır.
Kıyâmet gününde herkesin mes’ûliyet hesabı, şartlarına
göre tahakkuk edecektir.
Bu itibarla Hazret-i Ömer t , mes’ûliyet korkusundan ha­
ya­tını dâimâ riyâzat hâlinde devam ettirdi. Kızı Hafsa Vâ­li­de­
miz’in, birazcık maîşetini genişletmesi teklifine karşı;
“–Kızım! Yüküm hafif, hesabım kolay olsun!” dedi.
Sonra ekledi:
“–İki dost (Peygamber Efendimiz r ile Hazret-i Ebû Bekir)
ve ben, aynı yolda giden üç yolcuya benzeriz. Birincimiz (Haz­
ret-i Peygamber) makâmına vardı. Diğeri (Ebû Bekir) aynı yol-
dan giderek birinciye kavuştu. Üçüncü olarak ben de arkadaş-
larıma ulaşmak isterim. Eğer fazla yükle gidersem, onlara yeti-
şemem! Yoksa sen, bu yolun üçüncüsü olmamı istemez misin?” 17
Bu misallerin ışığında, gönül gözüyle ve ibret nazarıyla ba-
kıldığında görülür ki bu cihan; Allâh’ın esmâsının tecellîlerinden
ibarettir. Bu dünyada kimisi el-Kābıd ve el-Mâni‘ gibi esmânın

17. B
 kz. Ahmed, Zühd, s. 125; Şehbenderzâde Ahmed Hilmi, Târîh-i İslâm, I, 367. 73
 İslâm Tefekkür Ufku

tecellîsiyle fakir olacak, kimisi el-Vehhâb ve el-Latîf gibi es­mâ­

nın tecellîsiyle zengin olacak. Bazısı sıhhatli, bazısı hasta, ba-
zısı sağlam ve güçlü, bazısı zayıf ve âciz olacak.
Her insan, bu tecellîler içinde kendisine nasîb olan imkân
ve şartlarla imtihana tâbîdir.

Allah Katında Kıymet

Burada şu hususa dikkat edilmelidir ki; bir kimsenin zengin
olması, Allah Teâlâ’nın ona kıymet verdiği mânâsına gelmez.
Aynı şekilde bir kimsenin fakir olması da, aslâ onun Allah ka-
tında değersiz olduğunu ifade etmez.
Her şeyi dünyalıkla ölçen maddeci zihniyetin içine düştü-
ğü bu gaflet, âyet-i kerîmelerde şöyle beyan buyrulmaktadır:
“İnsan;
Rabbi kendisini imtihan edip de ikramda bulunduğunda ve
bol nîmet verdiğinde der ki:
«–Rabbim bana ikrâm etti (beni değerli kıldı).»
Onu imtihan edip rızkını daralttığında ise der ki:
«–Rabbim beni önemsemedi.»” (el-Fecr, 15-16)
İşte bu hâlet-i rûhiye, dünyanın bir imtihan âlemi olduğu
gerçeğinden gafletin bir neticesidir. Hâlbuki Cenâb-ı Hak, nî­
met­leri de mahrumiyetleri de kullarını imtihan için verdiğini
bil­dirmektedir.
Bir başka âyet-i kerîmede; insanların doğup yaşadıkları
toplum ve coğrafyanın, farklı husûsiyetlere sahip olduğu bil-
dirilir. Devamında ise bu farklılıklar içerisinde Hak katındaki
yegâne kıymet ölçüsünün “takvâ” olduğu şöyle beyan buy-
74 rulur:
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

‫وبا َو َقب ٓ ِائ َل‬ ‫يا ايها الناس ِانا خلقناكم ِمن ذكرٍ وانثى وجعلناكم شع‬
َ ً ُ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ ٰ ْ ُ َ َ َ ْ ْ ُ َ ْ َ َ َّ ُ َّ َ ُّ َ ٓ َ
‫يكم‬ ِ ‫ِلتعارفوا ِان اكرمكم ِعند‬
‫الل اتق‬
ْ ُ ٰ ْ َ ّٰ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ
“Ey insanlar! Doğrusu Biz, sizi bir erkekle bir dişiden yarat-
tık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabîlelere
ayırdık. Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız, O’ndan
en çok korkanınızdır...” (el-Hucurât, 13)
Bu âyet-i kerîme, Medîne pazarında satılan bir köle hakkın-
da nâzil olmuştur:
Herkesin talip olduğu bu güçlü-kuvvetli köle, hizmetinde
bulunacağı kişiden tek bir şey istiyordu:
“Namazlarını Allah Rasûlü ile birlikte, cemaatle kılmasına
müsâade edilmesi.”
Nitekim bu şartı kabul edilerek satın alınan köle, beş vakit
namazını büyük bir vecd ve şevk ile Peygamber Efendimiz’in
ardında kılmaya başladı.
Rasûlullah r Efendimiz de; bu sâlih mü’mine çok alâka
gös­­te­rir, mescide geldiğinde mutlaka gözleri onu arardı. Öy­
le ki bu hizmetkâr hastalandığında, ashâbıyla ziyare­ti­ne git-
ti. Ve­fât ettiğinde ise, defnine kadar her şeyiyle alâ­ka­dar
oldu. Mu­hâ­cir ve Ensâr, bu köleye gösterilen iltifat ve ih­ti­
mâma hayret et­tiler ve bu âyet-i kerîme nâzil oldu. (Vâ­hi­dî, s.
411-412)

Demek ki Allah katında da, Rasûlullah Efendimiz nezdinde

de bir kulun en kıymetli husûsiyeti;
İslâm cemaati içinde, gönül vecdiyle Cenâb-ı Hakk’a sec-
deler ederek, Allah ve Rasûl’ü ile beraberlik iştiyâkı duymak-
tır. Bunun için de hayatın her safhasını Rasûlullah Efendimiz’in 75
 İslâm Tefekkür Ufku

ölçüleriyle tanzim ederek, Cenâb-ı Hakk’ın râzı olacağı bir tak­

vâ hayatı yaşayabilmektir.
Rabbimiz şöyle buyurur:
“(Rasûlüm!) Sana; odaların ötesinden (kabaca ve nezâ­ket­
siz­ce) seslenenlerin çoğu, akletmeyen (câhil) kimselerdir.” (el-
Hucurât, 4)

Demek ki Rasûlullah r Efendimiz’in kıymetini takdir ede-

memek, O’nu tanımamak, O’ndan mahrum kalmak, en büyük
cehâlet ve nâdanlıktır.
Diğer taraftan, insanın dünya hayatında; servet, evlât, güç
ve kuvvet gibi şeylere istekli olması, nefsin bir husûsiyetidir.
Yani bunlar, imtihan gereği konulmuş nefsânî câzibelerdir.
Mü’min; bu hususta dünya hayatına aldanmamalı, mahrum
kaldığı dünya nîmetleri için üzülmemeli, her hâlükârda şükret-
meli, Allah katındaki kıymeti, takvâ ve ukbâ ölçüsüyle değer-
lendirmelidir.
Peygamber Efendimiz r ; insanın başka hayat ve kaderle-
re özenme duygusunu, şu hadîs-i şerîfleriyle hayra yönlendir-
miştir:
“Hayat şartları sizinkinden daha aşağıda olanlara bakınız;
sizden daha iyi olanlara bakmayınız! Bu, Allâhʼın, üzerinizde-
ki nîmetini küçük görmemeniz için daha uygun bir davranış-
tır.” (Müslim, Zühd, 9)
“...Kim dîni hususunda kendisinden üstün olana bakıp ona
tâbî olur, dünyası hususunda da kendinden aşağıda olana ba-
kıp Allâh’ın kendisine vermiş olduğu üstünlüğe hamd eder-
se, Allah o kişiyi şükredici ve sabredici olarak yazar...” (Tirmizî,
76 Kıyâmet, 58/2512)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Diğer taraftan, herkesin mes’ûliyeti ayrıdır. Çünkü her fer-

din mes’ûliyetinin hudutları, Cenâb-ı Hakk’ın verdiği nîmetler
ve imkânlar ölçüsündedir.
Sahâbe-i kirâm; İslâm nîmeti ve sahâbe olma lûtfunun be-
delini ödeyebilmek için, dünyanın her tarafına tebliğe koştu.
Büyük bir mes’ûliyet şuuru içinde, yılmadan, üşenmeden fe­da­
kâr­ca gayret gösterdi.
Zira Cenâb-ı Hak buyurur:
“Sonra o gün (kıyâmet günü), nî­met­ler­den mutlaka hesaba
çekileceksiniz?” (et-Tekâsür, 8)
Peygamberler dahî bu mes’ûliyetten âzâde değildir. Rab-
bimiz buyurur:
“Elbette kendilerine peygamber gönderilen toplumları da
sorguya çekeceğiz, gönderilen peygamberleri de mutlaka he-
saba çekeceğiz.” (el-A‘râf, 6)
Peygamber Efendimiz r de bu sebeple, Vedâ Hutbesi’nin
sonunda üç sefer;
“–Tebliğ ettim mi?” diye ashâbına sormuş, onlar da;
“–Evet yâ Rasûlâllah! Tebliğ ettin!” diye cevap verince, yine
üç sefer;
“–Şâhid ol yâ Rab!” buyurmuşlardır. (Buhârî, Meğâzî, 77)
Demek ki asıl meselemiz; dünyada daha fazla nîmete ka-
vuşmak değil, nâil olduğumuz nîmetlerin şükrünü edâ edebil-
me gayreti içinde olmaktır.

Boş Vesveseler
Gâfil insan; içinde bulunduğu hâlin kıymetini idrâk ede-
mez, perverde olduğu nîmetlere şükretmek ve onlarla Allâh’ın 77
 İslâm Tefekkür Ufku

rızâsını tahsil etmek yerine, boş ve faydasız vesveselere kapılır.

Ulaşamadığı nîmetlerin peşinde bir ömür boyu koşturup dur-
maktan, elindeki nîmetler için doğru düzgün şükretmeye va-
kit bulamaz.
Üstelik nefis ve şeytan, zaman zaman sûret-i haktan görü-
nerek telkinlerde bulunur. Meselâ bu telkinlere îtibar eden fa-
kir biri;
“–Keşke zengin olsaydım, şöyle şöyle yardımlar yapar-
dım!” lâkırdısıyla meşgul olur.
Bedenen zayıf veya hasta ise;
“–Keşke sağlam ve güçlü olsaydım. Şöyle gayret ederdim!”
diye kendini avutur.
Nefsânî arzularına, şeytanın süslediği kılıflar bulur.
Allâh’ın kendisine verdiği imkânlardan gâfil kalır da, imti-
han îcâbı vermediği hususların peşinde nefes tüketir.
Bu başka hayatlara özenmeler yüzünden, kendi hayatın-
da yapabileceği gerçek kulluk ve gayretlerin farkına varamaz.
Ömrünü boş heves ve temennîlerle israf eder.
Hâlbuki sahâbe-i kirâm efendilerimiz, infâk edebilmek için
zengin olmayı beklememiş, fakirken de infâk ehli olabilme-
yi başarmışlardır. Bir hurması varsa yarısını paylaşarak, hattâ
kimi zaman kendi muhtaç olduğu nîmeti bir başka muhtaç kar-
deşine devrederek cömertliğin zirvesi olan “îsâr” ahlâkını ser-
gilemişlerdir. Yani “Keşke zengin olsam da infâk etsem.” diye-
rek kendilerini avutmamış, ellerinde ne varsa onunla Allâh’ın
rızâsını talep ederek hayırda yarışmışlardır.
Yine onlar, hiçbir zaman takdîre rızâsızlık ve başkalarının
78 elindekine hased etme gafletine düşmemişler, dâimâ Allâh’ın
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

lûtfettiği istîdat ve imkânları terakkî ettirmeye gayret göster-

mişlerdir. Hulâsa; ömür sermâyelerini boş temennîlerle değil,
dolu dolu gayretlerle değerlendirmişlerdir.
Tasavvufta; mâzî tahassürleri ve istikbâl kaygıları, insanı,
içinde bulunduğu zamanı lâyıkıyla değerlendirmekten alıko-
yan ve asıl menziline varmasına mânî olan ağır yükler ve en-
geller olarak görülmüştür. Bu sebeple; “İbnü’l-vakt / vaktin ço-
cuğu” olmak, yani yaşanan ânı en iyi şekilde değerlendirme
şuuruna sahip olmak teşvik edilmiştir.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Eğer başına bir iş gelirse;
«–Keşke şöyle yapsaydım; o zaman şöyle olurdu.» deme!
«–Allâh’ın takdîri böyleymiş; O dilediğini yaptı.» de. Zira;
«Keşke şöyle yapsaydım.» sözü, şeytanın vesvesesine yol açar.”
(Müslim, Kader, 34)

Burada bahsettiğimiz mâzî tahassürleri, daha ziyade dün­

yevî değerlendirmelerdir. Elbette kul, geçmişte işlediği günah-
larının muhasebesini yapacak ve; “Keşke yapmasaydım!” diye
nedâmet duyacak, tevbe ve istiğfâr edecektir.
Fakat; “Keşke paramı şuraya yatırsaydım, keşke şöyle bir
evlilik yapsaydım, keşke şu mesleği seçseydim, keşke şuradan
bir arsa alsaydım...” gibi dünyevî değerlendirmeler, zihni ve
gönlü lüzumsuz yere yorup yıpratan ve rızâsızlığa sevk eden
evhamlardır.

Vazifen Nedir?
Mü’min düşünmelidir: 79
 İslâm Tefekkür Ufku

Zenginse vazifesi nedir?

• Sahip olduğu serveti, Allâh’ın emâneti olarak görmek.
• Riyâzat içinde yaşayıp fazlasını Allah yolunda infâk etmek.
• İsraf ve pintilikten uzak durmak.
• Allâh’ın verdiği imkânları, Allah yoluna sarf etmek.
• Kendine zimmetli kardeşlerine sahip çıkmak.
• Velhâsıl “ağniyâ-i şâkirîn”den / şükreden zenginlerden
olabilmek.
Nitekim Cenâb-ı Hak, zenginliğin vazifelerini yerine geti-
ren Süleyman u hakkında; “O ne güzel bir kul!” buyurmuş-
tur. (Bkz. Sâd, 30)

Fakirse vazifesi nedir?

• Sabır ve hâle rızâ içinde, kendi imkânlarıyla kulluk ve
gay­­ret­lere devam etmek.
• Mahrumiyetleri, hatâ ve isyanlara mazeret kılmamak.
• “Niçin, neden?” dememek, şikâyeti unutmak.
Nitekim Peygamber Efendimiz’in de açlıktan karnına taş
bağladığı zamanlar oldu. Fakat aslâ hâlinden şikâyet etmedi,
dâimâ hamd, şükür ve rızâ hâlinde yaşadı.
İşte bu hâl, “fukarâ-i sâbirîn”den / sabreden fakirlerden ol-
maktır ki; onların rızâ-yı ilâhîye nâiliyet bakımından şükür ehli
zenginlerle aynı durumda bulundukları, hattâ Cennet’e onlar-
dan daha erken girecekleri bildirilmiştir.
Hayatın bütün sıkletlerine tahammül gösteren Eyyûb u
hakkında da Cenâb-ı Hak; “O ne güzel bir kul!” buyurmuştur.
80 (Bkz. Sâd, 44)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Hasta ise vazifesi nedir?

Hasta, engelli ve benzeri durumda olan kişi;
• Hayatındaki sıkıntıların, kendisi için günahlara keffâret,
terfî-i derecât ve bir ecir kaynağı olduğunu unutmamalıdır.
• Mahrum olduğu her nîmetin, mes’ûliyet ve hesabından
kurtulduğu için sevinmelidir.
• Eğer sabredebilirse, nâil olacağı ecirleri tefekkür ederek
huzur bulmalıdır.
• Muhtelif hastalıklarla imtihan edilen peygamberleri ken-
disine örnek almalıdır.
Bir âmâ belki de kıyâmet günü, dünyada âmâ olarak yaşa-
dığına şükredecek;
“–Fânî hayatta gözlerim görseydi, kendimi bazı menfî
hâllerden koruyamayacaktım. Gördüklerim sebebiyle belki
pek çok günaha sürüklenecek ve şimdi onların hesabını vere-
meyecektim.” diye sevinecek.
Hastalara hizmet eden yakınları da;
“–Bu hasta bana zimmetlidir.” diye düşünmeli, onu kendi-
si için bir ecir vesîlesi olarak görmeli, ona hizmet ederek hayır
duâlarını almaya gayret göstermelidir.

Güçlü-kuvvetli ise vazifesi nedir?

Cenâb-ı Hak âhirette bütün kullarına;
“–Sana verdiğim gücü-kuvveti nerede kullandın?” diye so-
racaktır.
Bu sebeple mü’min; bütün imkânlarını, tıpkı sahâbe-i kirâm
gibi, Allah yolunda seferber etmelidir. Güçsüzlerin kendisine
zimmetli olduğunun idrâki içinde yaşamalıdır. 81
 İslâm Tefekkür Ufku

Çünkü Allah yolunda hem bedenimizle, hem vaktimiz ve

gücümüzle, hem de maddî imkânlarımızla gayret ve hizmet et-
memiz gerekmektedir.

Gençse vazifesi nedir?

• Gençliğin kıymetini bilmelidir.
• Heyecan ve enerjisini Allah yolunda kullanmalıdır.
• İlkbahar mevsiminde tabiatın nasıl coştuğuna ibretle ba-
kıp kendine örnek almalıdır. Bu mevsimi değerlendirme husu-
sunda idrâki; ağustos böceği gibi vız vız etmek değil, karınca-
lar gibi gayret etmek olmalıdır.
• Unutmamak îcâb eder ki gençlik, hayatta bir seferdir. Ve­
ri­len fırsatların tamamı bir defaya mahsustur. Bu bakımdan
gençliği, ashâb-ı kirâmın gençlerini örnek alarak ihyâ etmek
elzemdir. Onların, gencecik yaşta nefsâniyetin değil rûhâ­ni­ye­
tin hazzı içinde yaşayıp Allah Rasûlü’nün etrafında nasıl per­vâ­
ne olduklarını hatırdan çıkarmamak gerekir.

Yaşlıysa vazifesi nedir?

• Ömrünün sonuna kadar ibadet şuuruyla, yeni nesillere
güzel bir örneklik içinde, şefkat ve merhametli bir insan olma-
ya gayret etmelidir.
• Sonbaharın sararan yapraklarından ve kuruyan ağaçla-
rından ibret alıp, bu manzara içinde kendi hâlini, yani ömrünün
resmini görmelidir. Çünkü insan, hayatının başında tıpkı ilkba-
harda muazzam bir canlılık, yeşerme ve verimlilik yaşarken,
yaşlılık vaktinde de sonbahar gibi bunun tersini yaşar. Görür ki
artık selviler el sallamaya başlamış.
Bu bakımdan kerâhat vakti içinde olduğunu iş işten geçme-
82 den idrâk etmeli ve âhiret hazırlığını artırmalıdır.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

İdareciyse vazifesi nedir?

• Emri altındakileri adâlet ve hakkâniyetle idare etmeli,
mes’ûliyetini hiçbir zaman unutmamalıdır.
• Makam ve mevkînin getirebileceği enâniyet, gurur ve kibir
gibi zehirli duyguları kalbinden temizleme gayretinde olmalıdır.
• Bütün muvaffakıyetleri Allah’tan bilip, kusurları nefsine
izâfe etmelidir...

Başkasının emri altındaysa vazifesi nedir?

• Kazancını helâl ettirme gayreti içinde, dürüstçe çalışmalıdır.
• İnsanlara faydalı olmalıdır.
• Yaptığı işi; en güzel şekilde ve olması gerektiği gibi yap-
malıdır...

Anne-baba ise vazifesi nedir?

• Evlâtları ilâhî bir emânet olarak görmelidir.
• Onlara İslâm şahsiyet ve karakterini miras bırakmalıdır.
• Kur’ân tahsilini ve ahlâkını kazandırmalıdır.
• Onlara mutlaka helâl lokma yedirmelidir.
• Sâlih ve sâliha bir ebeveyn olarak, onlara güzel bir örnek-
lik sergilemelidir.

Faydalı Tesellîler
Hâle rızâ için, şu telkinlere ihtiyaç vardır:
Meselâ yoksul bir kişi, kalbine şunu söylemelidir:
“Allâh’ın benim için takdir ettiği hâl, benim için en iyisidir.
Zengin olsam belki de; Kārun’un durumuna dûçâr olup ömrü- 83
 İslâm Tefekkür Ufku

mü ziyan edecektim. İsraf ve dalâlete düşecek, hesabını vere-

meyecektim…”
Nitekim Ömer bin Abdülaziz g kendisine;
“–Neyi seversin?” diye soranlara;
“–Ben yalnızca mukadderâtımı severim. (Yani Allah Teâ­
lâ’nın benim hakkımdaki hükmünü severim.)” derdi.
Meselâ çocuğu olmayan biri, şöyle bir tefekkürle huzur ve
tesellî bulabilir:
“Hazret-i Âişe’nin de çocuğu olmadı ve hiç şikâyet etmedi.
Kehf Sûresi’nde bildirilen Hızır u kıssasında olduğu gibi,
belki de evlâdım olsa, hakkımda hayırlı olmayacaktı. Mah­rû­
mi­yete teslîmiyetle sabretmem ise, benim için elbette daha
bü­yük bir ecir kaynağıdır.”
Devrimizde artan psikolojik rahatsızlıklar; ekseriyâ, hâle rı­
zâ­sızlıktan, iç dünyadaki ihtilâç ve şikâyetlerden kaynaklan-
maktadır.
Bizler; Rabbimizʼin bizim hakkımızdaki takdîrine râzı ola-
cağız ki, Cenâb-ı Hak da bizden râzı olsun.
Hâle rızâ öyle kıymetli bir kulluk edebidir ki Rabbimiz,
Cennet’e davet ettiği kullarının; “‫اضي ًة َمر ِضي ًة‬
ِ ‫ ”ر‬yani; “Allah’tan
َّ ْ َ 18 َ
râzı (ve bu sayede) Allah da ondan râzı” olarak oraya gire-
ceklerini müjdelemektedir.
“Hâle rızâ” bahsinde şu hususa bilhassa dikkat edilmelidir
ki; miskinlik, tembellik ve yapılması gerekenleri ihmâl etmek,
hâle rızâ değildir.

84 18. B
 kz. el-Fecr, 28.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

İnsan, vazifelerini muhakkak yerine getirmelidir. Dünyası

ve âhireti için îcâb eden ve üzerine düşen gayreti göstermeli-
dir. Kimseye el açmadan rızkını elde etmeye çalışmalıdır. Has-
taysa şifâ aramalıdır. Kimseye bâr olmamalı, bilâkis herkese
yâr olmalıdır.
Fakat kulun gayretlerinin netice verip vermemesi, yine
ilâhî takdîre bağlıdır. İşte gerçek rızâ ve teslîmiyet, o netice ne
olursa olsun, kulun Rabbine olan hüsn-i zannını, muhabbet ve
rızâ hâlini kaybetmemesi, kalbin dâimâ Cenâb-ı Hakk’a râm ol-
masıdır.
Peygamber Efendimiz r Tâif’e tebliğe gitmiş, ebedî kurtu-
luşları için çırpındığı insanlar tarafından alay ve hakaretlerle
taşlanarak çok ağır bir karşılık görmüştü. O mahzun hâldeyken
bile Cenâb-ı Hakk’ın takdîrine rızâsını şu ifadelerle beyan et-
mişti:
“Allâh’ım! Kuvvetimin zaafa uğradığını, çaresizliğimi, halk
nazarında hor ve hakir görülmemi Sana arz ediyorum.
Ey merhametlilerin en merhametlisi! Eğer bana karşı ga-
zaplı değilsen, çektiğim mihnet ve belâlara aldırmam!..
İlâhî! Sen râzı oluncaya kadar işte affını diliyorum...” (İbn-i
Hişâm, II, 29-30; Heysemî, VI, 35)

Cenâb-ı Hak, her hâlükârda kadere rızâ gösteren sâlih kul-

larından râzı olmaktadır. İşte bu rızâ hâli, tasavvufta nefs mer-
tebelerinin en yüksek seviyelerini ifade eder.
Rabbimiz buyuruyor:
“Yeryüzünde vukû bulan ve sizin başınıza gelen herhangi
bir musîbet yoktur ki, Biz onu yaratmadan önce, o bir kitap-
ta yazılmış olmasın. Şüphesiz bu, Allâh’a göre kolaydır.” (el-
Hadîd, 22) 85
 İslâm Tefekkür Ufku

Hadîs-i şerîfte de:

“Kadere îmân etmek, her türlü keder ve hüznü giderir.”
buyrulmaktadır. (Süyûtî, Câmiu’s-Sağîr, I, 107)
Hazret-i Ömer t bir yolculuktayken, gitmek üzere olduk-
ları Şam’da salgın hastalık zuhûr ettiğini haber alınca gerek-
li istişâreler neticesinde Şam’a gitmekten vazgeçmişti. Aslın-
da Cenâb-ı Hakk’ın ve Hazret-i Peygamber’in emrine daha
muvâfık olan bu ihtiyat ve tedbir karşısında sahâbeden Ebû
Ubeyde bin Cerrah t , Hazret-i Ömer’e:
“–Allâh’ın kaderinden mi kaçıyorsun?” diye sordu. Haz­ret-i
Ömer t ise, o âlim ve fâzıl sahâbîden böyle bir suâli bekleme-
diği için:
“–Keşke bunu senden başkası söyleseydi ey Ebû Ubeyde!”
dedi ve sözlerine şöyle devam etti:
“–Evet, Allâh’ın kaderinden, yine Allâh’ın kaderine kaçıyoruz.
Ne dersin, senin develerin olsa da, bir tarafı verimli diğer
tarafı çorak bir vâdiye inseler ve sen verimli yerde otlatsan
Allâh’ın kaderiyle otlatmış; çorak yerde otlatsan yine Allâh’ın
kaderiyle otlatmış olmaz mıydın?” (Buhârî, Tıb, 30)
Rasûlullah r Efendimiz, yıkılabilecek bir duvarın altın-
dan geçerken, yürüyüşünü hızlandırdı. Bunun sebebi sorulun-
ca şöyle buyurdu:
“–Ben ansızın gelen ölümden hoşlanmıyorum.” (Ahmed, II,
356)

Yani tedbir almak, kadere rızâsızlık değildir.

Yine bir bedevî geldi ve sordu:
“–Ey Allâh’ın Rasûlü! Devemi bağlayıp da mı Allâh’a tevek-
86 kül edeyim, yoksa bağlamadan mı tevekkül edeyim?”
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Rasûlullah r Efendimiz:
“–Önce onu bağla, sonra Allâh’a tevekkül et!” buyurdu. (Tir­
mi­zî, Sıfatü’l-Kıyâme, 60)

İRÂDE ve KUVVELER
İnsanın suç veya günahı işlerken, vücudundaki birtakım
hormonların yahut beyin fonksiyonlarının devreye girmesi de,
irâdenin terbiyesine ışık tutan hakîkatlerdir. Zira insan, üç te-
mel kuvve ile hareket eder:
1. Kuvve-i Akliyye
2. Kuvve-i Gadabiyye
3. Kuvve-i Şeheviyye
İmâm-ı Gazâlî g , bu üç kuvvenin ifrat ve tefritten kurtarı-
larak, îtidâl noktasına getirilmesinin ehemmiyetini bildirir.

Kuvve-i Akliyyede İfrat:

En öz ifadesiyle; akla aşırı güvenmek, ona haddinden faz-
la değer atfetmek ve taşkınlıktır. Onu gerçek sınırları ve kâ­bi­
li­yetleri içerisinde değerlendirmeyip putlaştırmaktır. Her şeyi
akla ve aklın gücüne bağlamaya kalkışmaktır.
Oysa akıl, bir âlettir. İki uçlu bıçak gibidir. Hayra da şerre
de kullanılır. Her iki yöne de vasıtadır.
Dolayısıyla nefsâniyete râm olmuş bir akla dayanarak ha-
reket etmek; insanı şerrin, isyanın ve mâsivânın kucağına bıra-
kıverir. En olmadık iddiaların peşinde helâk eder. Firavunlar,
Nemrutlar ve Ebû Cehiller, bu gerçeğin en bâriz ve ibretli mi-
salleridir. 87
 İslâm Tefekkür Ufku

Onlar gibi kendi burnunun doğrultusunda giden her akıl,

bir bakıma dalâlet ve isyan çukurlarında geziyor demektir. Bu
itibarla şair Fuzûlî, aklın bu ifrat zaafına dikkat çekerek der ki:
Ben aklımdan isterim delâlet,
Aklım bana gösterir dalâlet!
“Ben aklımdan bana doğruya rehberlik etmesini isterim.
Aklım da tam tersine beni dalâlete/sapkınlığa ve bâtıla yön-
lendirir.”
Şunu ifade etmeliyiz ki; vahyin rehberliğinden mahrum
akıllar, -filozofların aklı da olsa- kendilerini bile irşâd edebil-
mekten âciz kalmışlardır. Çünkü onlar, Allâh’ın verdiği aklı ne-
rede ve nereye kadar kullanacaklarını idrâk edememişlerdir.
“Akıllıyız” derken dünyanın en ahmakça işlerini yapabilmişler
ve milyonlarca insanı hakîkatten uzaklaştırmışlardır.
Meselâ meşhur Aristo; ahlâk felsefesinin birtakım kanun ve
kâidelerinin temelini atmış olmasına rağmen, ilâhî vahyin reh-
berliğinden uzak olduğu için, onun felsefesine inanıp hayatına
tatbik ederek saadete kavuşmuş bir fert veya toplum göreme-
yiz. Çünkü filozofların kalpleri tasfiye, nefisleri tezkiye görme-
miş; fikir ve fiilleri, vahyin müstesnâ yardımlarıyla olgunlaştı-
rılmamıştır. Bu sebeple, sistemleri de konferans salonlarından
veya kitap satırlarından dışarıya çıkamamıştır.
İşte onların ve ârif kulların hâline bir misal:

Güve ile Pervane:

Büyük şair ve mütefekkir Muhammed İkbal’in temsîlî ola-
rak dile getirdiği şu hakîkat ne kadar mânidardır:
Bir gece, kütüphanemde bir güvenin, pervaneye şöyle de-
88 diğini duydum:
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

“–İbn-i Sînâ’nın kitapları içine yerleştim. Fârâbî’nin eserle-

rini gördüm. (Onların bitmek bilmeyen kuru satırları ve o satır-
lardaki solgun harflerin arasında gezindim ve onları kemirdim.
Bu meyanda Fârâbî’nin «faziletler şehri» mânâsına gelen el-
Medînetü’l-Fâzıla’sını sokak sokak, cadde cadde dolaştım. Fa-
kat) bu hayatın felsefesini bir türlü anlayamadım. Kâbuslu çık-
maz sokakların hazin bir yolcusu oldum. Bir güneşim yok ki,
günlerimi aydınlatsın...”
Güvenin bu feryadına mukâbil, pervane; güveye, yanık ka-
natlarını gösterdi:
“–Bak!” dedi; “Ben bu aşk için kanatlarımı yaktım.” Sonra da
şöyle devam etti:
“–Hayatı daha canlı kılan, çırpınış ve muhabbetlerdir; ha-
yatı kanatlandıran da aşktır!..”
Yani pervane, yanık kanatlarını güveye göstererek hâl li-
sanı ile:
“Sen bu felsefenin çıkmaz sokaklarında helâk olmaktan
kendini kurtar! Mesnevî’nin aşk, vecd ve feyz dolu mânâ der-
yasından nasiplenerek vuslata kanatlan!..” demekteydi.
Çünkü hayattaki ilâhî tecellîleri kavramak, başka türlü
mümkün değildir. Nitekim yaratıldığından beri insanoğlunun
idrâkini zorlayan muammâların başında gelen;

Dört ilâhî tecellî vardır:

1. Zâhiri de bâtını da hayır,
2. Zâhiri de bâtını da kahır,
3. Zâhiri hayır, bâtını kahır,
4. Zâhiri kahır, bâtını hayır. 89
 İslâm Tefekkür Ufku

Zâhiri de bâtını da hayır:

Allah yolunda kullanılan güç-kuvvet, sıhhat, ilim, helâl mal
gibi bütün imkânlar, anne-babasına hayru’l-halef ve sadaka-i
câriye olan göz nûru bir nesil…

Zâhiri de bâtını da kahır:

Kişiyi isyâna ve uhrevî felâkete götüren dünyevî sıkıntılar;
hastalık, iflâs vb. musibetler…

Zâhiri hayır, bâtını kahır:

Doğduğunda göz aydınlığı ve gönül sürûru olan bir evlâdın,
ileride fısk u fücûra veya küfre dûçâr olarak ana-babasına ağır
bir musîbet hâline gelmesi; sahibini şımartıp azdıran zenginlik,
gurur ve kibre götüren ilim, makam-mevkî vs…

Zâhiri kahır, bâtını hayır:

Hazret-i Mûsâ ve Hızır u kıssasındaki sâlih gemicilerin
gemisini zâlim kralın gasbından kurtarmak için Hızır u ’ın
gemiyi delmesi, yine Hızır u ’ın ileride dalâlete düşecek ço-
cuğu öldürmesi, Allah yolunda çilelere katlanmak, şehid ol-
mak vs…
Hiç şüphesiz ki hayat, bu dört ilâhî tecellî etrafında de-
vam edip gitmektedir. Mühim olan, onlardaki sırrı kavrayabil­
mektir. Ancak o zaman insanın aklî ve kalbî dengesi yerini
bulur.
Bilir ki, meselâ bir tüccar iflâs edebilir. Dıştan bakıldığında
bu bir kahır hâlidir. Ancak meselenin iç yüzünde, yani hâ­di­se­
nin bâtınında, bu işin büyük bir hayra vesîle olması muhtemel-
dir. Çünkü bu sayede insan; bir yandan acziyetini kavrayacak,
90 bir yandan çevresini tanıyacak, bir yandan tecrübe kazanacak,
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

bir yandan da sabır ocağında pişerek olgunlaşacaktır. Öyle ki,

bazen böyle bir durum, kimisi için ahlâkını muhafaza etmeye
ve îmânını kurtarmaya vesîle olacaktır.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“...Hoşlanmadığınız bir şey sizin için hayırlı olabilir. Yine
sevdiğiniz bir şey de hakkınızda şer olabilir. Allah bilir, siz bi-
lemezsiniz.” (el-Bakara, 216)
Unutmamalı ki aklın, hem derin hakîkatleri idrâk etmekte
hem de mâkul davranışlar sergilemekte noksanlığı pek çoktur.
Çünkü hapishanelerdeki yığınla mahkûmun hiçbiri akılsız de-
ğildir, hattâ kimisi pek zeki kimselerdir. Fakat akıllı ve zekî ol-
maları, kendilerine bir fayda temin etmemiş, onları taşkınlık ve
yanlışlıklardan koruyamamıştır.
Dolayısıyla bütün kıymetine rağmen tek başına akıl, her
zaman noksan ve kifâyetsiz kalmaktadır. Mantık ilmi de felse-
fe de, aklın bu noksanlık ve kifâyetsizliğini gidermeye mukte-
dir olamamıştır.
Akıl, ilâhî vahyin rehberliği altında hakîkati idrâk etme yo-
lundaysa değerlidir. Aksi hâlde kendi başına hareket eden bir
akıl; ya ifrata sürüklenip rûhâniyeti idlâl eder, muvâzeneyi bo-
zar, yahut da tefrite düşerek sefilleşir.

Kuvve-i Akliyyede Tefrit:

Akılda tefrit, hamâkattir/ahmaklıktır. Böyle bir akıl; anlama
kıtlığı içerisinde olan, alık, şaşkın ve bön bir akıldır. Tefrite düş-
müş en zeki insan da, aslında en ahmak insan demektir.
Şu fânî hayattaki en büyük hamâkat, dünyayı âhirete ter-
cih etmektir. Yani âhireti bir tarafa bırakmış olan akıl, dünya-
da ne kadar zekice işler yapsa da esâsında ahmaklık içindedir. 91
 İslâm Tefekkür Ufku

Onun bu fânî âlemde hangi dalâlet girdabında boğulacağı bel-

li değildir.
Hazret-i Îsâ u , bir kimseyle arkadaş olmuştu. Bir gün yol-
da giderken bir kemik yığınına rastladılar. O şahıs hemen:
“–Yâ Îsâ, ne olur bana İsm-i Âzam’ı öğret de ben bu kemik-
leri dirilteyim.” dedi.
Hazret-i Îsâ îkaz etti:
“–Sen gücünü aşan işlere kalkışma, haddini bil! Böyle ta-
leplerden vazgeç!”
Bu sefer adam:
“–Yâ Îsâ, o zaman sen oku da bâri dirildiğini göreyim.” dedi.
Hazret-i Îsâ, ufak çocukların oyun oynamalarına benzeyen
bu istek ve kendisindeki yüce mûcizeyle bağdaşmayan bu rast-
gele ve yersiz ısrardaki ahmaklığa hayret ederek şöyle mırıl-
dandı:
“–Yâ Rabbi, bu nasıl iş ki; kendisi (kalben) ölü olduğu hâlde
kemikleri diriltmeye kalkıyor?!..”
Kuvve-i akliyyede tefrite sürüklenen ahmak kimselere, öğüt,
nasihat, îkaz ve hatırlatmaların umûmiyetle bir faydası ol­maz.
Bu sebeple istifâde edecek kimseler dururken onlarla va­kit kay-
betmek de yanlıştır. Bunun içindir ki Hazret-i Mevlânâ g :
“Körler çarşısında ayna satma, sağırlar çarşısında gazel
atma!” îkâzında bulunur.
Yine bir gün Hazret-i Îsâ u , sanki kendisini bir aslan kova-
lıyormuş gibi canhıraş bir şekilde koşuyordu. Adamın biri, me-
rakla ardından yetişerek niçin koştuğunu sordu. Îsâ u :
92 “–Ahmaktan kaçıyorum!..” deyince bu sefer adam:
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

“–Sen, nefesi ile körlerin ve sağırların şifa bulduğu, duâsıyla

ölülerin dirildiği «Mesih» değil misin? İstediğin her şeyi yapa-
bildiğin hâlde ahmaktan niçin kaçıyorsun?” diye sordu. Îsâ u :
“–Yemin ederim ki İsm-i Âzam’ı sağır ve köre okudum, on-
lar iyileşti; bir ölüye okudum, dirildi; bir fakire okudum, zengin
oldu. Fakat o duâyı bir ahmağın kalbine binlerce de­fa okudu-
ğum hâlde fayda vermedi. O ahmak, katı bir taş ke­sildi de ah-
maklığından vazgeçmedi!” dedi.
Hayreti daha da artan adam, Hazret-i Îsâ’ya tekrar sordu:
“–İsm-i Âzam duâsı, her hastanın şifâ bulmasına vesîle ol-
duğu hâlde niçin ahmaklığa tesir etmiyor? Bunun hik­meti ne-
dir?”
Îsâ u cevap verdi:
“–Ahmaklık, kahr-ı ilâhî olan bir hastalıktır. Diğerleri ise
kahr-ı ilâhî’ye uğramayan iptilâlardır. İptilâ da bir hastalıktır;
ancak sadece müptelâsına acınır. Ahmaklığa ge­lince, o da bir
hastalıktır, lâkin ekseriyâ başkasını yaralar ve zarar verir.”

Kuvve-i Akliyyede Îtidâl:

Aklın her türlü ifrat ve tefritten, aşırılık ve gevşeklikten
sâlim şekilde ilâhî bir denge içerisinde olmasıdır. Yani vahyin
rehberliğine râm olarak makbul bir kıvam kazanabilmesidir.
Kur’ân ve kâinatta sergilenen ilâhî sır ve hikmetlere vâkıf ola-
bilmesidir.
İşte bunun için aklı vahyin belirlediği hudutlar içinde kul-
lanmak şarttır. Nasıl ki gözün görme, kulağın da işitme me-
safesi varsa, aklın da hiç şüphesiz ki bir idrâk mesafesi vardır.
Akıl, o mesafenin dışına taştığı anda hiçbir işe yaramaz. Tıpkı
atmosfer olmayan yerde insanın nefes alamayacağı gibi, akıl 93
 İslâm Tefekkür Ufku

da kendi alanının dışında aynı durumdadır. Aklın her şeyi kav-

rayabileceğini düşünmek, küçük bir terazinin dağları tartabile-
ceğini düşünmekten farksızdır.
Hazret-i Mevlânâ’nın şu tespiti ne kadar mânidardır:
“Akıl insan için zarûrî ve gereklidir; ama insanda, aklın sı-
nırlı olduğunu anlayacak kadar bir akıl olmalıdır.”
Filozofların düştüğü aklın cinnetinden, her mü’min kendini
muhafaza etmelidir.
Dolayısıyla aklı, peygamberlerin irşâdı ile vahyin içinde
kullanmak gerekir. Çünkü Hazret-i Mevlânâ’nın da dediği gibi:
“Hayvan, nasıl kâbiliyeti ile değer kazanırsa; insan da aklı-
nı, (vahyin rehberliğinde) kullanmasıyla değer kazanır.”
Rasûlullah r Efendimiz’e birisi medhedildiğinde, bu gerçe-
ği kastederek;
“Aklı nasıldır?” diye sorardı. (Gazâlî, İhyâ, I, 211)
Nitekim Hazret-i Ali t da:
“İnsanlara (kendi aklınızın erdiği kadar değil), onların akıl-
larının kavrayacağı derecede söz söyleyin!” buyurmuştur.
(Buhârî, İlim, 49)

Çünkü akılların seviyeleri, yani bulundukları noktaya göre

idrâk gerçekleşir. Tefrit hâlindeki bir akla bir gerçeği anlatma-
nın yolu ayrı, ifrat hâlindeki akla ayrı, îtidâl hâlindeki akla ta-
mamen ayrıdır.
Bunun içindir ki Rasûlullah r Efendimiz’e bir bedevî gele-
rek:
“–Yâ Rasûlâllah! Ben ne yaparsam Cennet’e girebilirim?”
94 diye sorardı. Efendimiz de ebedî kurtuluş için lüzumlu olan en
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

temel İslâmî vazifeleri hatırlatarak: “Sen şunları şunları yap,

kâfî!” buyururdu.
Fakat Muaz bin Cebel t gibi, idrâk kâbiliyeti yüksek bir
sahâbî geldiğinde:
“–Bunları yapman kâfî değil, şunları şunları da yapmalı-
sın.” şeklinde, onun seviyesine uygun telkinlerde bulunurdu.
Hazret-i Ömer t , şâhid olduğu bir hâdiseyi şöyle anlatır:
“Bir gün Rasûlullah r ’in huzûruna girdim. Ebû Bekir t ile
tevhîd-i ilâhî hakkında sohbet ediyorlardı. Aralarında oturdum.
Sanki Arapça bilmeyen biriymişim gibi sözlerinden hiçbir şey
anlayamadım. Hazret-i Ebû Bekir’e:
“–Bu hâl neyin nesidir? Siz Peygamber r ile hep böyle mi
sohbet edersiniz?” diye sordum. Ebû Bekir t :
“–Evet, bazen Rasûlullah r ile başbaşa iken böyle soh-
bet ederiz.” buyurdu. (Bkz. Ahmed bin Abdullah et-Taberî, er-Riyâdu’n-
Nadra, II, 52)

Bir hadîs-i şerîfte de Efendimiz r :

“Biz (peygamberler cemaati), insanların akıllarının alacağı
tarzda konuşmakla emrolunduk.” buyurmuştur. (Deylemî, Müs-
ned, c. I, s. 398, nmr. 1611)

Hazret-i Mevlânâ buyurur:

“Ne kadar bilirsen bil; söylediklerin, muhataplarının anla-
yabileceği kadardır.”
“Okuyan, aklı miktarınca anlar.”
Bu dengeyi kavramak, akılları eğitme yolunda mühim bir
düsturdur. Maksat, ifrat ve tefritten kurtarılmış ideal bir akıl 95
 İslâm Tefekkür Ufku

ve idrâke ulaşabilmektir. Bunu da Hazret-i Mevlânâ şöyle ta-

rif eder:
“(İdeal) akıl, sonradan ah çekmek için değil; düşünüp ted-
bir almak içindir.”
Sonradan ah çekmemeye bağlı olarak Hazret-i Ebû Bekir
t da, ideal aklı takvâya göre değerlendirir:
“Akıllı kimse takvâ sahibi olan, akılsız da zâlim (nefsinin
esiri) olandır.”

Aklın Sınırında
Filozoflar, akılla gidiyorlar, netice idlâle çıkıyor.
Kelâmcılar, vahyin içinde akılla gidiyorlar, fakat onlar da
bir noktada kalıyorlar.
İşte bu sebeple tasavvuf ehli, aklın gücünün bittiği yerde
teslîmiyetle kulluğun kemâline eriyor. Zira İslâm, teslîmiyet ile
müsemmâdır. Bu açıdan ehl-i tasavvuf, Allâh’a, Peygamber’e
ve Kitabullâh’a teslîmiyet göstererek yola devam ettiğinden,
Allah ile cidâle girmiyor.
Allah ile ilk cidâle, kibri sebebiyle kuvve-i akliyyede ifrata
sürüklenen şeytan cür’et etti ve mânen helâk oldu, ebedî haya-
tını mahvetti. O, aklının kifâyetsizliğini idrâk edemeyip Allâh’ın
emrine karşı çıktı:
“–Ben, Âdem’den üstünüm.” dedi. Hâlbuki Allah ona:
“–Sen mi üstünsün, Âdem mi?” diye sormadı. Sadece; “İta-
at et!” buyurdu.
Bugün de aynı şekilde Allâh’ın emirlerinden taviz vererek:
“–Bu zamanda başka türlü olmaz. Bana göre böyle olma-
sı lâzım. Bugün peygamber gelseydi, o da benim düşündüğüm
96 gibi yapardı.” demek, ucu küfre varan akıl tutulmalarıdır.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Kuvve-i Gadabiyyede İfrat:

Kontrolsüzce kızmaktır ki, bunun adı hiddettir. Aklın âfetidir.
Çünkü hiddet gelince akıl baştan gider. Bu itibarla müsbet ve
ideal aklı zaafa uğratan en müthiş müessir, öfkedir. Nitekim ci-
nayet ve zulümlerin büyük çoğunluğu bir anlık öfke neticesin-
de meydana gelmiştir. Nitekim şöyle denilmiştir:
“Öfke gelir göz kararır, öfke gider yüz kızarır.”
Ebu’d-Derdâ t , Rasûlullah r Efendimiz’e:
“–Bana Cennet’e girmek hususunda bir şey öğret!” deyince;
Fahr-i Kâinat Efendimiz:
“–Öfkelenme!” buyurmuştur. (Buhârî, Edeb, 76; Tirmizî, Birr, 73)
Yine Efendimiz r , aşırı öfkeye kapılan kimselere, abdest al­
malarını, ayaktaysa oturmalarını, oturuyorsa yatmalarını, ya­
ni bulundukları durumu değiştirmelerini tavsiye buyurmuştur.

Kuvve-i Gadabiyyede Tefrit:

Korkaklıktır. Korkaklığın en çirkin ve iğrenci, düşman ve
zâlim karşısındaki korkaklıktır. Korkaklığın bertaraf edilmesi
için de Allah’tan korkmak îcab eder. Allah’tan korku arttıkça,
fânîlerin korkusu azalmaya başlar ve nihayet hükmünü kay-
beder.
Meselâ Fahr-i Kâinat Efendimiz, muhtelif krallara İslâm’a
davet mek­tubu gönderirdi.
“–Bu mektubu kim götürecek?” diye sorduğu zaman birçok
genç kalkar:
“–Yâ Rasûlâllah, bu şeref bana âit olsun!” derlerdi.
“Şu çölleri nasıl aşacağım, kralların göz işaretine bakan
cellâtların karşısında bu mektubu nasıl okuyacağım?!.” diye 97
 İslâm Tefekkür Ufku

düşünmezlerdi. Büyük bir îman celâdetiyle yola koyulurlar-

dı. Kralların huzûruna dimdik vaziyette çıkarlar ve cellâtların
hunhar bakışlarından hiçbir ürperti duymazlardı. Canları pa-
hasına da olsa, Efendimiz’in hidâyete davet mektubunu İslâm
şahsiyetine yaraşır bir vakar ile okurlardı.
Çünkü Allah ve Rasûl’ünün muhabbeti, onlarda fânîlere
olan korkuyu sıfırlamıştı.

Kuvve-i Gadabiyyede Îtidâl:

Şecaattir. Yüksek bir irâde ile, gücü yerli yerinde ve gerek-
tiği ölçüde kullanmaktır. Cezâlandırmada aşırılığa kaçmamak-
tır. Öfkeye kapılarak nefse mağlûp olma zaafını bertaraf et-
mektir.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Güçlü ve kuvvetli pehlivan, herkesi sallayıp yere yatıran
değildir. Asıl kahraman kişi, öfke zamanında kendini tutandır.”
(Buhârî, Edeb, 102; Müslim, Birr, 106-108)

Kuvve-i Şeheviyye
Şehvet; ilâhî yasak ve haramların cazibesine kapılan bü-
tün nefsânî isteklerin genel ifadesidir. Gerçekten de haramlar-
da ayrı bir cazibe vardır ki, insana azâb-ı ilâhîyi bile unuttura-
cak ve hattâ umursatmayacak derecede onu tesiri altına alır.
Yoksa peşinden gelecek onca azap karşısında haramlara kim
talip olurdu ki? Hiç kimse.
Eğer haramlardaki cazibe olmasaydı, imtihan sırrı da ol-
mazdı. Çünkü cezbedici olmayan bir şeye kimse yaklaşmaz.
Hiç iştahla toprak yemeye kalkan akıllı bir insan var mı? Hiç
98 zevkle odun kemiren akıllı bir insan olabilir mi?
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

İşte bu yüzden Cenâb-ı Hak, insanoğlunu imtihan etmek

üze­re haramların ve yasakların içine ayrı bir câzibe koymuş ve
in­sa­na kuvve-i şeheviyye denen bir özellik vermiştir. Bu özelli-
ğin yoğunlaştığı ve insanların en çok cazibesine kapıldığı hu-
suslar ise ekseriyetle şu üç nokta etrafında toplanır:
• Servet
• Şöhret
• Şehvet
Bu üç husus, nefsâniyetin insanlığa kolaylıkla galebe ça-
labildiği üç imtihan vesîlesidir. İnsanlar için ebedî kayıpların
da kazançların da anahtarı bunlar olmuştur. Îmandan kaynak-
lanan güçlü bir irâde ile bunlara aldanmayıp istikâmetini ko-
ruyanlar kazanırken, nefsine yenik düşerek haram yollara sa-
panlar da dâimâ hüsrana uğramışlardır.
Zayıf irâdeleri eriterek kendine râm etmesi sebebiyle nice-
leri, bir mücadelede karşı tarafa galebe çalabilmek için “ser-
vet, şöhret ve şehvet”i birer tuzak olarak kullanmışlardır.

Kuvve-i Şeheviyyede İfrat:

Fücur, yani günahlara dalmaktır.
Cenâb-ı Hak, insanoğlunu imtihan için onun yapısına fü­cû­
ru da takvâyı da ilham ettiğini beyan buyurmaktadır. 19 Bu de-
mektir ki, fücûrun tedavisi takvâdır.
Takvâ, Allâh’ın rızâ ve muhabbetini kaybetme korku ve en-
dişesiyle O’nun sevmediği hâl ve davranışlardan titizlikle sa-
kınmaktır. Yine Cenâb-ı Hakk’ın sevip râzı olduğu hâl ve davra-
nışlara sımsıkı sarılmaktır. Bu sayede nefsâniyeti bertaraf edip
rûhâniyeti inkişâf ettirmektir.

19. B
 kz. eş-Şems, 8. 99
 İslâm Tefekkür Ufku

İnsan ancak takvâ hayatı içerisinde yaşadığı takdirde, kuv­

ve-i şeheviyye hususunda ifratlardan kendisini muhafaza ede-
bilir, günahlara sürüklenmekten kurtulabilir. Gafleten bir gü-
naha düşmüşse, hemen tevbe eşiğine baş koyar. Müttakî bir
kulun bütün hazzı; helâle, sevâba ve ecr-i ilâhîye yönelik olur.
Velhâsıl insanlık haysiyetini zedeleyen şehvetin; edepsiz-
lik, hayâsızlık ve iffetsizlik gibi âfetlerinden korunmak için,
takvâ kıvamında bir kulluk hayatı yaşamak zarurîdir.
Zira takvâdan uzak bir gönül, nefs-i emmârenin girdap-
larında mânen intihar ederek ebedî hayatını mahvetmiş olur.
Allâh’ın rızâsına uygun düşmeyen bir hayat yaşar da ömür
boyu çöllerdeki seraplara aldanır. Aldandıkça haktan, hayır-
dan ve ebedî kurtuluş yolundan ayrı düşer. Şayet biraz tefek-
kür edip düzelmeye niyet etse bile, küçük bir şeytanî tahrikte
yine tevbesini bozar. Günahlardan bir türlü el çekemez.
Dolayısıyla takvâ, ebedî kurtuluş için yegâne çıkar yol ve
mutlak bir mecburiyettir. Yoksa insan, kuvve-i şeheviyyede
dengeyi kuramaz. İfrattan kaçayım derken tefrite düşer.

Kuvve-i Şeheviyyede Tefrit:

Cümûd, yani donukluktur. Beşerî hayatta cansızlık, hare-
ketsizlik ve pasiflik demektir ki, bu da aslâ makbul değildir. Bir
yanlıştan diğer bir yanlışa kapılmaktır. Hristiyanlıktaki evlen-
meyi yasaklayan ruhban hayatının birtakım çirkin fiillere se-
bebiyet vermesi gibi.
Bütün bunlar, insanın ilâhî ölçü ve denge içerisinde eğitil-
memesinden kaynaklanmaktadır.

Kuvve-i Şeheviyyede Îtidâl:

İffet, hayâ ve edep ölçüleriyle helâl dairesi içinde yaşa-
100 maktır. Bu ölçüler, kuvve-i şeheviyyenin insana veriliş gâyesi
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

olan neslin devamı ve imtihân-ı ilâhîde kalbin kıvamı hususun-

da İslâm ahlâkının en temel şartıdır. Öyle ki tasavvuf büyükleri:
“Yolumuzun başı da sonu da edeptir.” buyurmuşlardır.
Hazret-i Mevlânâ bunu şöyle ifade eder:
“«Îman nedir?» diye aklıma sordum. O da kalbimin kulağı-
na eğilip; «Îman edepten ibarettir...» diye fısıldadı.”
Velhâsıl ifrat ve tefritlerden kurtulup îtidâli bulmak, ancak
mânevî terbiye neticesinde hâsıl olur. İşte bu terbiyenin adı
“tasavvuf”tur.

TASAVVUF ve İRÂDE EĞİTİMİ

Tasavvuf, irâde eğitimidir. İrâdenin merkezi olan, kalp ve
nefsin tasfiye ve tezkiyesidir.
Bunun için seherler gibi belirli zaman dilimlerinde Cenâb-ı
Hakk’a secde, tevbe, istiğfar ve zikre devam edilir. Zikir ve seyr
u sülûk, tedricî olarak terakkî ettirilir.
Sâlik, fâsıklarla beraberlikten muhafaza edilerek, takvâya
alıştırılır. Bu yolda kalbin korunması elzemdir. Nasıl bir mücev-
her ortalık yerde bırakılmaz, bir pamuğun içinde, zarif bir kutu-
ya konulur ve hırsız çalmasın diye kasalarda saklanırsa, kalbi
de koruyup çaldırmamak gerekir. Çünkü kalbin hırsızları vardır.
Bunlar fâsıklardır, nefsânî câzibelerdir, şeytanî vitrinler veya
ekranlardır…
Yine sâlik, sohbet ve sâlihlerle beraberlik sayesinde, mâ­ne­
vi­yâta adım adım ısındırılır. Hizmet ve gayretlerle, güzel ahlâk
aşılanır.
Tasavvufî terbiyede, günahkâra bir gönül doktoru merha-
metiyle yaklaşılır. Öfke ve hiddet gösterilerek uzaklaştırılmaz. 101
 İslâm Tefekkür Ufku

İnsan, irâde zaafına düşerek, bin kere de hata etse ve tevbesi-

ni bozsa, tasavvufî irşad ve ıslahın ümit kapısı yine de açıktır.
Rivâyete göre birbiriyle yakın dost olan iki dervişin biri is­
ti­kâmetini kaybettiği için, diğerine:
“–Artık bu kardeşinden vazgeç!” derler. O ise:
“–Ne münâsebet! Bilâkis o, asıl şimdi bana muhtaç oldu.
Böyle bir zamanda onu terk etmek doğru olur mu hiç?! Ben
şimdi ona öğüt vereceğim ve hâlini ıslah etmesi için Allâh’a
duâ edeceğim.” der.
Cüneyd-i Bağdâdî Hazretleri’nin bir talebesi de, düştüğü
bir zaaf neticesinde son derece mah­cup olup dergâhtan kaçar.
Bir müddet sonra, gönlü harâbeye dönmüş bu talebe, dostla-
rıyla çarşıdan geçmekte olan Cüneyd-i Bağdâdî Hazretleri’nin
gözüne ilişiverir. Talebe, hocasını fark edip utancı sebebiyle
derhal uzaklaşır. Durumu sezen Cüneyd-i Bağdâdî g , yanın-
dakilere:
“–Siz dönün, benim yuvamdan bir kuşum kaçmış!” deyip
talebesinin ardınca gider. Geri dönüp bakan talebe, hocasının
kendisini takip ettiğini görünce heyecana kapılarak adımları-
nı sıklaştırır. Girdiği bir çıkmaz sokakta mahcûbiyetin verdiği
telâşla, gayr-i ihtiyârî başını duvara çarpar. Hocasını karşısın-
da gördüğünde ise renkten renge girip başını önüne eğer. Haz-
ret müşfik sesiyle:
“–Evlâdım! Nereye gidiyorsun, kimden kaçıyorsun?! Bir ho-
canın talebesine yardım ve himmeti asıl böyle zor günlerde
ve müşkül zamanlarda olur.” der ve onu gönül sarayına alıp
dergâhına götürür. 20

102 20. B
 kz. Tezkiretü’l-Evliyâ, 469.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

İşte tasavvufî hayatta, mahlûkâta Hâlık’ın şefkat ve merha-

met nazarıyla bakılır. Bir insan ne kadar günaha batmış olur-
sa olsun, onun özündeki mükemmelliğe îtibâr edilir. Ona sırt
çevrilmez. Onun tevbeye yönelmesi arzu edilir. Ebedî hayatı-
nı kurtaracak bir can simidi olmaya gayret edilir. Şu misal, bu
hakîkati ne güzel îzah etmektedir:

Mevlânâ Hazretleri’nin dergâhındaki bir sohbet yahut zikir

esnâsında, sarhoşun biri çıkagelir. Dervişler onu inciterek dışa-
rı çıkarmak isterler. Hazret-i Mevlânâ, o sarhoşun hakîkati ara-
mak için dergâha sığınan bir insan olduğunu düşünerek onu in-
citenlere hitâben;

“–Şarabı o içmiş, fakat âdeta siz sarhoş olmuşsunuz!” îkâ­

zın­da bulunur.

Zira mahlûkâta Hâlık’ın şefkat nazarıyla bakabilmek; gü-

naha olan nefreti günahkâra taşırmamayı gerektirir. Gü­nah­
kâ­ra öfkelenmek yerine, bilâkis onu yaralı bir kuş gi­bi şef-
kat ve tedaviye muhtaç görüp ona acımayı îcâb ettirir. Îman
nîmetinden mahrumlara veya irâde zaafına uğrayıp nef­sine
uyanlara, yılanların soğuk ve zehir saçan diliyle değil, rah­met
lisânıyla yaklaşarak evvelâ gönüllerini fethetmek gerekir.

Mevlânâ Hazretleri’nin gönül ufkundaki şefkat ve merha-

meti gösteren şu duâ ne kadar mânidardır:

“Rabbim! Eğer Sen’in merhametini yalnız sâlih kullarının

ümid etmesi gerekiyorsa, mücrimler kime gidip sığınsınlar?

Ey Yüce Allâh’ım! Eğer Sen, yalnız has kullarını kabul edi-

yorsan, mücrimler kime gidip yalvarsınlar?.. (Muhakkak ki Sen,
merhametlilerin en merhametlisisin!..)” 103
 İslâm Tefekkür Ufku

Tasavvuf Tarifleri
Tasavvuf, kalben safâya ermektir. Zâhir ve bâtını, iç ve dış
âle­mi Peygamber Efendimiz r ’in hâline benzetebilme gayre-
tidir. Zira hadîs-i şerîfte buyrulmuştur:

‫َا ْل َمر ُء َم َع َم ْن َا َح َّب‬

ْ
“Kişi sevdiği ile beraberdir.” (Buhârî, Edeb, 96)
Allah Rasûlü r ile beraberlik için de O’nunla hâl, amel, his-
siyat ve fikriyat beraberliği içinde bulunmak elzemdir.
Tasavvuf, Allah Rasûlü’nün kalbî hayatını, kalbimize nak-
şedebilmenin, O’nun gönül dokusundan hisseler alabilmenin
eğitimidir.
Tasavvuf, hayatı baştan sona, Peygamber Efendimiz’in ya-
şadığı gibi îtidâl üzere yaşayabilmektir. Zira O r , beşeriyete
rehber ve âlemlere rahmet olarak gönderildi.
Yeri geldi, bir insanın başından geçebilecek en ağır imti-
hanlardan geçti. Lâkin tevekkül ve teslîmiyetini bir an dahî
kaybetmedi.
Yeri geldi, taşlandı. Kendisine bu zulmü revâ görenlere
bedduâ etmedi. Bilâkis nesillerinden İslâm’a hâdim neferler çı-
karması için Rabbine ilticâ etti.
Yeri geldi, binbir çile çemberinden geçirildi. Fakat sabır ve
şükürde zirve bir örnek oldu.
Yeri geldi, putperest kavmi tarafından en ağır hakaret ve
zulme mâruz kaldı. Fakat dâvâsından aslâ vazgeçmeyip dâimâ
Rabbine sığındı ve O’na teslim oldu.
Hiçbir zaman kibirlenmedi. Hayatının hiçbir ânında “ben-
104 lik, enâniyet, gurur ve ucub” olmadı. Bilâkis dâimâ tevâzuun
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

zirvesinde yaşadı. Nâil olduğu nîmet ve muvaffakıyetleri aslâ

nef­­sine mâl etmedi. Daima:
“–Sen lûtfettin yâ Rabbi! Sen’in ihsânın, Sen’in ikrâmındır...”
dedi.
Bütün mahlûkâta karşı kalp âlemi, pamuktan daha yumu-
şaktı. Dâimâ merhamet ummânı oldu. Kendisi ihtiyaç içerisin-
de olsa dahî infak hâlinde idi.
Her zaman kendinden önce ümmetini düşündü. Elindeki
bütün imkânlarla bir “cömertlik âbidesi” hâlinde yaşadı.
Dâimâ gayret ve cesaretin zirvesinde idi.
Hazret-i Ali t buyurur:
“Bedir’de savaş bütün şiddetiyle devam ederken, biz bazen
Peygamber Efendimiz’in arkasına sığınıyorduk. Hepimizin en
cesuru O idi. Düşman saflarına en yakın yerde O bulunurdu.”
(Ahmed, I, 86)
Beşerî hayatta incelik ve zarâfet, tabiat-i asliyesi idi.
Hazret-i Peygamber r , son derece rakik ve hassas bir kal-
be sahipti. Bir gün mes­cidin kıble duvarında bir tükrük gördü ve
o kadar müteessir oldu ki mübârek yüzü bir anda kıpkırmızı ke-
sildi. Ensar’dan bir kadın hemen kalkarak tükrüğü kazıdı ve ora-
ya güzel bir ko­ku sürdü. Bunun üzerine Rasûlullah r Efendimiz
rahatla­yıp; “Ne güzel oldu.” buyurdu. (Nesâî, Mesâcid, 35; Bkz. Müs-
lim, Mesâcid, 13)
Peygamber Efendimiz r etrafına servet dağıtmadı. O’nun
tevzî ettiği, İslâm’ın muhteşem şahsiyet ve karakteriydi.
İlk tebliğinde dahî, evvelâ şahsiyetini tescil ettirdi, sonra
insanları ebedî kurtuluşa davet etti.
Bir mü’minin de, mü’minlerden “hüsn-i şehâdet” alabilme-
si çok mühimdir. 105
 İslâm Tefekkür Ufku

Bütün evliyâullah, Hak yolundaki kahramanlar ve cihan-

girler dâimâ müslümanlar tarafından hayırla yâd edilmişler-
dir. Onlara yapılan duâlar; “ ‫ ” َع َلي ِه الر ْحم ُة َوا ْل ُغ ْفرا ُن‬yani “Allâh’ın
َ َ َّ ْ
rahmet ve mağfireti üzerlerine olsun” sözleriyle devam et-
mektedir. Cenâb-ı Hak bizden de böyle bir şahsiyet arzu
ediyor.
Tasavvufun gâyesi, kalp âlemini Cenâb-ı Hakk’ın râzı ola-
cağı selîm bir hâle getirmektir. Rasûlullah r Efendimiz’in gö-
nül ikliminden hissedâr olabilmenin gayreti içinde bulunmak-
tır. Yani gönlü, “muhabbetullah” ve “mârifetullah”ta merhaleler
katedecek bir kıvama ulaştırabilmektir.
TASAVVUF: Takvâ üzere yaşama sanatıdır.
TASAVVUF: Hayatın med-cezirlerine ve acı-tatlı sürprizleri-
ne takılmama sanatıdır.
TASAVVUF: Değişen şartlar altında şikâyeti unutma, mu­vâ­­
ze­neyi koruma ve dâimâ Allâh’ın takdîrine râzı olma sanatıdır.
TASAVVUF: Güzel ahlâka kavuşabilme sanatıdır.
TASAVVUF: Mukaddes bir eğitimdir.
TASAVVUF: Zâhiren ve bâtınen kendini ikmâl eden mü’mi­
nin mahlûkâta yönelerek onların eksiğini-noksanını telâfi gay-
retine girmesidir.
TASAVVUF: Kulu kalben Allâh’a vâsıl ederek huzura kavuş-
turan yoldur.
TASAVVUF: Kitap ve Sünnet’i kalbî derinlikle hissedip vecd
içinde yaşamaktır.
TASAVVUF: Ömrü ebedî saâdet müjdeleriyle gelen bir son
106 nefese hazırlamaktır.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

TASAVVUF: Hayatı ihsan duygusu içerisinde, yani ilâhî ka-

meraların gözetimi altında olduğumuzun şuur ve idrâkiyle ge-
çirebilmektir.
TASAVVUF: Süflî duyguların temizlenmesi ve ulvî duygula-
rın inkişâfı neticesinde, ilâhî azamet tecellîleri ve kudret nakış-
larının hayranlığı içerisinde, büyük bir aşk, vecd ve istiğrâk ile
yaşayabilmektir.
Böyle bir kalbî kıvamın mektebi olan tasavvuf, diğer adı ile
takvâ, ihsân ve zühd; muhabbetullah ve mârifetullah bahsin-
de, gönüllerden mîrâca doğru açılmış mânevî bir pencere ma-
hiyetindedir.
Tasavvufta verilen irâde eğitimiyle, nefsin mertebeleri te­
rak­kî ettirilir.

Nefs Mertebeleri
Nefs-i Emmâre: Kulu, Rabbinden uzaklaştırarak kötülükleri
işlemeye tahrik eden, en süflî durumdaki isyankâr nefistir. Bu
sıfatı hâiz olan nefsin yegâne maksa­dı, hevâ ve heveslerini öl-
çüsüzce tatminden ibarettir.
Bu mertebedeki nefs, Kur’ân-ı Kerîm’de “katılaşmış kalp”
olarak ifade edilen bir nevi “canlı cenâze” durumundadır.
Nefs-i emmâre, kâfirlerin ve münâfıkların “gaflet”e dûçâr
olmuş kalbidir.
Gaflet ise şu çirkin ahvâldir:
Gaflet; kalp gözünün önüne perde çekilmesidir. Gözün
önüne iki parmak konulunca hiçbir manzaranın görülmemesi
gibi, gâfil kimse de hakkın ve hayrın dâvetine sağır, hikmet ve
hakîkatin nûruna âmâdır. 107
 İslâm Tefekkür Ufku

Niçin dünyaya geldi, kimin mülkünde yaşıyor, dünyaya ge-

liş ve gidiş niye, bu akış nereye?.. Farkında değil!
Cenâb-ı Hak gâfilin hâlini şöyle tasvîr eder:
“Şüphesiz ki yeryüzünde yürüyen canlıların Allah katında
en kötüsü, düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.” (el-Enfâl, 22)
Sağırlar, vahyin sesini duymayanlar; dilsizler de ağzında
hiçbir Hak kelâmı olmayanlardır.
Gaflet; fıtrattaki meziyetlerin körelmesidir.
Gaflet; günün ortasında Güneş’i kaybetmeye benzer. Gafle-
te dûçâr olan insan, okyanus ortasında dümeni kırılmış bir ge-
miden farksızdır.
Gaflet; yaratılış sebebini unutmak, dünya hayatına aldan-
mak ve âhiretten bîgâne kalmaktır. Âyet-i kerîmede buyrulur:

‫الد ْنيا َوا ْط َماَنُّوا ب َِها‬ ِ ‫ون ِل َقٓاء َنا ور ُضوا بِا ْلحي‬
‫وة‬ ۪ ِ
َ ُّ َٰ َ َ َ َ ‫ين َل َي ْر ُج‬
َ ‫ا َّن ا َّلذ‬
َ ‫ين ُه ْم َع ْن ٰا َي ِات َنا َغ ِاف ُل‬
‫ون‬ ۪
َ ‫َوا َّلذ‬
“Huzûrumuza çıkacaklarını beklemeyenler, dünya haya-
tına râzı olup onunla rahat bulanlar ve âyetlerimizden gâfil
olanlar yok mu?!” (Yûnus, 7)
Lâkin mahşer yerinde “gaflet” bir mazeret olarak kabul
görmeyecektir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Onlar orada (Cehennem’de);
«–Rabbimiz! Bizi buradan çıkar ki (dünyada iken) yaptı-
ğımız amellerin yerine sâlih ameller işleyelim!» diye feryâd
ederler.
108 (Cenâb-ı Hak da onlara iki soru sorar:)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

• «–Size düşünecek kimsenin düşünüp (öğüt alabileceği)

kadar bir ömür vermedik mi?
• Size îkaz edici (bir peygamber) gelmedi mi? (Niçin inan-
madınız?)»
Şimdi tadın (azâbı)! Zâlimlerin yardımcısı yoktur.” (Fâtır, 37)
İnsanı gaflete dûçâr eden sebeplerden biri, dünya hayatın-
da elde ettiği imkânlarla, kendini Rabbinden müstağnî görme-
sidir. Her derdine çare bulan insanın nefsi kabarık olur. Çaresiz-
liği tanımayan ham bir nefs, azgınlaşır ve artık “Yâ Rabbi!” de-
meyi unutur. Firavun gibi kendini “‫ َل يس َئ ْل‬: sorumsuz” addetme-
ُْ
ye, hevâ ve heveslerini putlaştırmaya başlar.
Niçin dünyaya geldiğinin, kimin mülkünde yaşadığının, bu
dünyaya geliş ve gidişteki sır ve hikmetin farkında olmayan
biri, gafletin pençesinde bir nâdan demektir.
Nefsânî arzuları kabaran insan, başına gelecek tehlikeleri
fark edemez. Hazret-i Mevlânâ ve emsâli Hak dostları, gâfilin
hâlini şu teşbihlerle ifade ederler:

• Balığın olta üzerine gitmesi;

“Nice balık vardır ki su içinde her şeyden eminken boğa-
zının hırsı yüzünden oltaya tutulup kendini helâk etmiştir.”
(Mesnevî)

Hırs ve tamah, kulu mânen helâk eden büyük iptilâlardır.

• Kuzunun kurda sevdâlanması;

“Kuzunun kurttan kaçmasına şaşılmaz. Zira kurt, kuzunun
düşmanı ve avcısıdır. Asıl hayret edilecek şey; kuzunun kurda
sevdâlanıp gönül kaptırmasıdır…” (Mesnevî) 109
 İslâm Tefekkür Ufku

Şeytanın insana, ilk yaratıldığı zamandan beri haset ve kini

vardır. Bu nefret yüzünden, bütün hayatını insana düşmanlık
etmeye harcamış bir müflistir. Buna rağmen, insanın şeytana
mağlup ve meclûb olması ne büyük bir gaflettir!

• Geminin su alması;
“Su, geminin içine girerse gemiyi batırır; geminin altında-
ki su ise gemiye istinâd olur, onu istediği menzile kavuşturur.”
(Mesnevî)

Burada su, dünya imkânlarıdır. Mü’min o imkânları âhiret

için malzeme olarak kullanırsa, onu maksadına ulaştırır. Fakat
vâsıtayı gâye hâline getirip kalbini âdeta dünyalıkların kasası
yaparsa ebedî hayatını mahveder.

• Timsahın hilesi;
“Timsah, ağzını açar; dişlerinin arasında uzun uzun kurt-
lar vardır! Küçük kuşlar; timsahın dişleri arasındaki kurtları gö-
rürler, onları yiyerek karınlarını doyurmak için oraya girerler.
Ağzı kuşlarla dolan timsah da, birdenbire ağzını kapatır, onla-
rı yutuverir!
Sen; ekmekle, yiyecek hoş şeylerle dolu olan dünyayı da,
bir timsahın ağzı bil! Ey yiyecek peşinde koşan, yiyecek için
çırpınıp duran kişi; lokma peşinde koşarken zaman timsahın-
dan emin olma!” (Mesnevî)

• İnsanın sefâletini saâdet zannederek kaybolmaya

mahkûm gölgelere râm olması;
“Dünyaya gönül verenler, tıpkı gölge avlayan avcıya ben-
zerler. Gölge nasıl onların malı olabilir? Nitekim budala bir
avcı, kuşun gölgesini kuş zannetti de onu yakalamak istedi. Fa-
110 kat dalın üzerindeki kuş bile bu ahmağa şaştı kaldı.” (Mesnevî)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Esas hayat, âhiret hayatıdır. Dünya, âhiretin ancak gölge-

si mesâbesindedir. Deryayı bırakıp damlaya, hakîkati bırakıp
gölgeye aldanmak; hakîkaten büyük bir gaflet ve hamâkattir.
Gâfiller, farkına varmadan nasıl Cehennem’e sürüklendik-
lerini, Müddessir Sûresi’nde beyân edildiği üzere, şöyle anla-
tacaklardır:
“–Biz namaz kılanlardan değildik,
–Yoksulu yedirmezdik (fukarâya infâk etmezdik),
–Bâtıla dalanlarla birlikte biz de dalardık,
–Cezâ gününü de yalanlardık.
–O hâldeyken ölüm bize gelip çattı.” (el-Müddessir, 43-47)
Nefs-i Levvâme: Yaptığı kötülüklerden, Allâh’ın emir ve
yasak­larına karşı gösterdiği ihmal ve kusurlardan dolayı piş-
manlık duyarak vicdanı muazzeb olan ve bu sebeple de kendi-
sini şiddetle kınayan nefistir.
Levvâme, unutkan kalbe tekābül eder. Günahkâr müslü-
manların kalbidir. Ancak nasuh bir tevbeyle huzur bulur.
Nitekim Hazret-i Âdem’in yasak ağaca yaklaşması hakkın-
da âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:

‫َف َن ِسى َو َلم َن ِج ْد َل ُه َع ْز ًما‬

ْ َ
“…Ne var ki o, (ahdi) unuttu. Onda azim (kararlılık) da bul-
madık.” (Tâhâ, 115)

‫اب َع َلي ِه َو َه ٰدى‬‫ثم اجتبيه ربه فت‬

ْ َ َ َ ُ ُّ َ ُ ٰ َ ْ َّ ُ
“Sonra Rabbi onu seçkin kıldı; tevbesini kabul etti ve doğ-
ru yola yöneltti.” (Tâhâ, 122) 111
 İslâm Tefekkür Ufku

Levvâme seviyesindeki, zikzak çizen, davranışlarıyla tutar-

sızlık sergileyen, istikrarsız pişmanlığı; dâimî, samimî, kararlı
ve kalıcı bir tevbe ve istiğfâra dönüştürmek elzemdir.
Cenâb-ı Hak, istiğfârın en feyizli vaktini de şöyle ifade bu-
yurur:
ِ‫ين ب ِْالَ ْس َحار‬ ِ
َ ۪‫َوا ْل ُم ْس َت ْغفر‬
“…Seherlerde istiğfâr ederler.” (Âl-i İmrân, 17)
Levvâme seviyesinde, mü’min kulu nisyâna düşüren husus;
“Nasıl olsa sonra tevbe ederim, Allah Ğafur’dur, Rahîm’dir,
affeder.” şeklindeki aldanıştır.
Hazret-i Yusuf’un kardeşleri de;
“Yusuf’tan kurtulalım, sonra sâlih kişiler oluruz!” demişlerdi.
Âyet-i kerîmede bu telkini insana şeytanın fısıldadığı, do-
layısıyla ondan sakınmak gerektiği şöyle beyan edilmektedir:
“…Şeytan, Allâh’ın affına güvendirerek sizi kandırmasın!”
(Lokmân, 33)

Mü’min, bu aldanış ve nisyandan kurtulabilmek için, esmâ-i

ilâhiyyenin tamamını tefekkür etmelidir. Cenâb-ı Hakk’ın; “bağış-
layıcı, merhamet edici, affedici...” sıfatlarının yanında, “suçluları
kahredici, azap edici...” sıfatları da bulunduğunu unutmamalıdır.
Levvâme; kulun, hayatın bazı safhalarında Allâh’ın tâli­mat­
la­rını unutmasıdır. Hesaba çekileceğini düşünmeden yanlış
yollara gitmesidir. Bu sebeple, yaptığı -kendine göre- güzel iş-
ler bile hep boşa gider. Âyet-i kerîmede buyrulur:

ِ ‫ع ِاملة ن‬
‫اصب ٌة‬
َ َ ٌَ َ
112 “Çalışmış; fakat boşuna yorulmuştur.” (el-Ğâşiye, 3)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Bir başka âyet-i kerîmede;

“…İpliğini sağlamca büktükten sonra, çözüp bozan (ahmak
kadın) gibi olmayın!..” (en-Nahl, 92) buyrulur.
Levvâmedeki kişi; hayatın aile, ticaret, muâşeret ve benzeri
safhalarında İslâm’ın bazı kâidelerine riâyeti ihmal eder. Eğer
bu hâli düzeltebilirse, “mülheme”ye geçer.
Bu unutkan kalbin şifâsı, şunlara devam etmesindedir:
• Helâl gıda
• Kul ve hayvan haklarına riâyet
• İnfak
• Kur’ân ile ülfeti artırmak
• İbadetleri rûhânî bir kıvamda îfâ edebilmek için seherle-
rin ihyâsı
• Tefekkür-i mevt / ölümü düşünmek
Bütün bunların neticesinde;
• Ahlâk-ı Muhammedî ile ahlâklanabilmek.
Nefs-i Mülheme: Allâh’ın lûtfuyla hayır ve şerri hassas bir
sûrette ayırt edebil­me ve şehevî duygularının aşırılıklarına di-
renebilme dirâyetine kavuşmuş nefis seviyesidir.
Nefs-i mülheme, ibadetlere karşı şevk dolu bir kalbe tekā­
bül eder. İtaatkâr mü’minin kalbidir. Böyle kalpler, Allâh’ı an-
makla huzur bulur:

ِ ّٰ ِ‫اَ َّل ۪ذين ٰامنوا و َت ْطم ِئن ُق ُلوبهم ب ِِذ ْكر‬

‫الل‬
ُُْ ُّ َ َ ُ َ َ
“Bunlar, îman edenler ve gönülleri Allâh’ın zikriyle sü­kû­ne­
te erenlerdir...” (er-Ra‘d, 28) 113
 İslâm Tefekkür Ufku

Nefs-i mülhemede kötülüklerden sakınma ve ibadetlere

sarılma duygusu kuvvetlenmiştir. Fakat nefsâniyetten tama-
men kurtulma hâsıl olmamıştır. Bu sebeple, mutmainne sevi-
yesine doğru mesafe katedilmez ise, yerinde sayma ve geriye
gitme tehlikesi vardır.
Nefs-i Mutmainne: Cenâb-ı Hakk’ın emirlerine lâyıkıyla
uyup men ettiklerinden titizlikle sakınmak sûretiyle mânevî
has­ta­lıklardan kurtulmuş, hakikî ve kuvvetli bir îman ile de hu-
zur, sükûn ve itmi’nâna kavuşmuş nefistir.
Nefs-i mutmainne, Rabbânî kalbe tekābül eder. Peygam-
berler ve seçkin velîlerin kalpleridir. Bu kalp de Allâh’ın sıfatla-
rıyla huzur bulur. Nitekim İbrahim u bu mânâda;

‫ِلي ْط َم ِئ َّن َق ْلب۪ ى‬

َ
“…Kalbimin mutmain olması için (ölüleri nasıl dirilttiğini
görmek istedim)…” (el-Bakara, 260) buyurmuştur.

‫وب‬ ِ ِ ّٰ ِ‫اَ َل ب ِِذ ْكر‬

ُ ‫الل َت ْط َمئ ُّن ا ْل ُق ُل‬
“…Bilesiniz ki, kalpler ancak Allâh’ı anmakla huzur bulur.”
(er-Ra‘d, 28)

Cenâb-ı Hak, Fecr Sûresi’nin son âyetinde “nefs-i mut­ma­in­

ne”ye hitâb ederek; “Cennetime gir!” müjdesini vermiştir. Bura-
dan hareketle, mutmainne mertebesinden önceki seviyelerin,
ebedî kurtuluşa kâfî gelmediği mânâsı çıkarılmıştır.
Nefs-i mutmainneye ermiş olanlar, şer’î hükümlerin zâ­hi­
riy­le beraber bâtınına da vâkıf olmuşlardır. Cenâb-ı Hakk’ın
lûtf u keremiyle, hakîkat, se­kînet ve yakîne kavuşarak keder
ve endişelerden kurtulmuş, bazı keşif ve ilhamlara da nâil ol-
114 muşlardır.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

Muhammed Mâsum Hazretleri şöyle der:

“Nefs-i mutmainne makamına gelinceye kadar insan
İslâm’ın ancak sûretini yaşayabilir. Meselâ namaz kıldığında ve
oruç tuttuğunda, ancak bunların zâhirlerini ve sûretlerini yap-
mış olur. Nefs-i mutmainne seviyesine geldiğinde ise, (taklitten
tah­­ki­ke geçerek) dînin hakîkatine yükselir; îman, namaz, oruç,
hac, zekât ve diğer emirlerin hakîkatini yaşamaya başlar.”
Bu seviyede kul, Allah katında “kerem/değer” kazanır. Ce­
nâb-ı Hakk’ın isimlerinden biri de “el-Kerîm”dir. Rabbimiz kulu-
nun da “kerîm” olmasını arzu etmekte ve bunun yolunu şöyle
haber vermektedir:

‫يكم‬ ِ ‫ِان اكرمكم ِعند‬

‫الل اتق‬
ْ ُ ٰ ْ َ ّٰ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ َّ
“…Allah katında en keremliniz, en çok müttakî olanınız-
dır…” (el-Hucurât, 13)
Bu mertebede yüksek ahlâktan nasipler tecellî etmektedir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
ٍ ‫و ِا َّن َك َلع ٰلى ُخ ُل ٍق َع ۪ظ‬
‫يم‬ َ َ
“Ve Sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin.” (el-Kalem, 4)
Rasûlullah r Efendimiz’i terbiye eden Cenâb-ı Hak’tır.
Rab­­bi­miz, kullarının da Rasûlullah r Efendimiz’in terbiyesine
gir­me­lerini arzu etmektedir.
Nefs-i mutmainne mertebesinde kötü ve çirkin va­sıflar, ye-
rini güzel ahlâka terk etmiştir. Davranış olgun­luğunda zirveyi
teşkil eden ve bütün insanlığa örnek şahsiyet olan Rasûlullah
r ’in yüksek ahlâkı, tarifsiz bir zevk ile güzelce yaşanmaktadır.
Böyle kimselerin gönülleri dâimâ Hakk’ın zikriyle meşgul-
dür. Bu mertebede gönül ufukları açılır, kâinâtı “Yaratan Rab- 115
 İslâm Tefekkür Ufku

bin adıyla okumak” husûsiyeti tezâhür eder. Âyet-i kerîmede

buyrulur:

‫ون‬
َ ‫ودا َو َع ٰلى ُجنُوبِهِ ْم َو َي َت َف َّك ُر‬ ِ ّٰ ‫ون‬ ۪
ً ‫الل ق َي ًاما َو ُق ُع‬
َ َ ‫ين َي ْذ ُك ُر‬
َ ‫اَ َّلذ‬
ِ ‫ات و ْالَر ِض رب َنا ما َخ َل ْق َت ٰه َذا ب‬
‫اط ًل‬ ِ ‫۪فى َخ ْل ِق السمو‬
َ َ َّ َ ْ َ َ ٰ َّ
ِ‫النار‬ ِ
َّ ‫اب‬َ ‫ُس ْب َحا َن َك َفق َنا َع َذ‬
“O (akıl sahipleri) ki ayakta dururken, otururken ve (hattâ
dinlenmek için) yanları üzerine yatarken (her vakit) Allâh’ı zik-
rederler; göklerin ve yerin (akıllara durgunluk veren o muh-
teşem) yaratılışın(daki hikmeti) tefekkür eder ve Allâh’a şöy-
le niyâz ederler:
«Ey Rabbimiz! Sen bunları hikmetsiz yaratmış olamaz-
sın. (Çünkü Sen, abesle iştigal etmekten berîsin. Her türlü ek-
sik ve yanlıştan münezzehsin.) Sen’i tesbîh ederiz. (Hikmet ve
adâletinin gereği olarak Cennet de haktır, Cehennem de hak-
tır.) O hâlde, bizi Cehennem azâbından koru!»” (Âl-i İmrân, 191)
İnsan, Hâlık’ına yakınlaştıkça, her varlık hâl lisânıyla onun-
la konuşur. Abdülkâdir Geylânî Hazretleri’nin Hak katından
mânen işittiği nakledilen;
“Ben insanın sırrıyım, insan da Ben’im sırrımdır.” 21 hikme-
ti tecellî eder.
Bu mertebeden nasîb alan gönül ile; yağmur konuşur, gül
konuşur, dağ konuşur, arı konuşur. Velhâsıl insan, kâinat kitabı-
nın sayfalarını çevirip kevnî âyetleri okumaya başlar.
Nefs-i Râdıye: Dâimâ Hakk’a yönelmek sûretiyle Allah ile
beraber olma şuuruna erişmiş, hikmetine ve hükmüne râm ola-

116 21. A
 hmed Avni Konuk, Fusûsu’l-Hikem Terc. ve Şerhi, I, 48.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

rak Rabbinin her türlü takdîrinden râzı ve hoşnud hâle gel­miş

olan nefistir.
Bu mertebeye yükselen kul, kendi irâdesinden vaz­geçip
Hakk’ın irâdesinde fânî olmuştur. Bu rızâ hâli, Hak’tan gelen
bütün çileli imtihanlara karşı sabır göster­mek ve bu hususta
O’nun irâdesini cân u gönülden ka­bullenmektir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:

ِ ‫و َل َنب ُلو َّن ُكم ب َِشى ٍء ِمن ا ْل َخو ِف وا ْلجو ِع و َن ْق ٍص ِمن ْالَمو‬
‫ال‬ َْ َ َ ُ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َ
‫ين‬ ِ ِ َّ ‫و ْالَ ْن ُف ِس و‬
َ ۪‫الصابِر‬
َّ ِ‫الث َم َرات َو َب ّشر‬ َ َ
“Sizi mutlaka biraz korku ve açlık ile; biraz da mallardan,
canlardan ve ürünlerden noksanlaştırmak sûretiyle imtihan
edeceğiz. Sabredenleri müjdele!” (el-Bakara, 155)
Bu makamın imtihanları öncekilere nisbetle daha ağırdır.
Zira insan mânen yükseldikçe iptilâlar artar. Nitekim Allah
Rasûlü r Efendimiz şöyle buyurur:
“İnsanlar içinde en şiddetli iptilâlara uğrayanlar peygam-
berlerdir. Sonra da onlara yakınlık derecesine göre diğer kim-
selerdir. İnsan, dindarlığı ölçüsünde iptilâlara mâruz kalır.”
(Tirmizî, Zühd, 57)

Nefs-i Merdıyye: Allâh’ın da kendisinden râzı olduğu kim-

selerin makamıdır.
Bu mertebeye nâil olan bir kul, artık hâdisâtı “hak­ka’l-ya­
kîn” mertebesinden seyretmektedir. Allâh’ın iz­niyle bazı le­dün­
nî sırlara vâkıf olabilir.
Cenâb-ı Hak rızâ, tevekkül ve teslîmiyetleri sebe­biyle böy-
le kullarının -âdeta- gören gözü, işiten kulağı, konuşan dili, tu- 117
 İslâm Tefekkür Ufku

tan eli... olur. 22 Onların hâline, kāline ve güzel ahlâkına tesir

kuvveti ihsân eder.
Bu makama erişen kul;

‫َو ُه َو َم َع ُكم أَ ْي َن َما ُك ْنتُم‬

ْ ْ
“...Nerede olursanız olun, O sizinle beraberdir...” (el-Hadîd, 4)
âyetinde beyan edilen maiyyet-i ilâhiyyeyi idrâk hâlinde olur.
Yaptığı her işi Cenâb-ı Hakk’ın huzûrunda bulunduğunun şuuru
içerisinde îfâ eder. Hattâ;

‫َو َن ْح ُن اَ ْقر ُب ِا َلي ِه ِم ْن َحب ِل ا ْل َور۪ ِيد‬

ْ ْ َ
“...Biz ona şah damarından daha yakınız.” (Kāf, 16) âyetinde
ifade edildiği üzere Cenâb-ı Hakk’ı, kendi canından daha ya-
kın bilir.
Peygamberlerin ve Hak dostlarının yüce ahlâkından bu
kalbî kıvâma dâir birkaç misal şöyledir:
• Hazret-i Yâkub u üst üste gelen musîbetler se­bebiyle
hâlini, “…Bana düşen ancak sabr-ı cemîldir…” 23 diye­rek beyân
eder.
• Dayanılmaz hastalık ve iptilâlara mâruz kalan Eyyûb u ,
hanımının:
“–Rabbine duâ et de bu muzdarip hâlin son bul­sun.” şeklin-
deki talebine:
“–Hak Te­âlâ ba­na sek­sen se­ne sıh­hat­li bir ömür ver­di. He­
nüz o ka­dar has­ta­lık çek­me­miş­ken sıh­hat is­te­mek­ten ha­yâ
ede­rim.” mu­kâbe­le­sin­de bu­lun­muş­tur. (Süyûtî, Dürru’l-Mensûr, En­
bi­yâ, 83)

22. B
 kz. Buhârî, Rikāk, 38.
118 23. Y
 ûsuf 18, 83.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

• Hazret-i İb­rahim u da ate­şe atı­lır­ken yar­dı­ma ge­len me­

lek­le­re:

“–Ate­şi yan­dı­ran kim­dir? O be­nim hâ­li­mi bi­li­yor. Siz­den bir

ta­le­bim yok!” bu­yur­muş­tur. (Süyûtî, Dürru’l-Mensûr, Enbiyâ, 68-70)

• Habîb-i Neccar, kavmi tarafından şehid edilirken hâlinden

şikâyet etmedi. Kavmine bedduâ etmedi. Aksine;

“Keşke kavmim, Rabbimin bana ne tür ikramlarda bulun-

duğunu bilselerdi. Böylece onlar da hidâyet nîmetinden mah-
rum kalmasalardı. Onlar da Allah yolunda canlarını seve seve
vermeye can atsalardı.” dedi. 24

• Firavun’un sihirbazları, elleri ve ayakları çaprazlama ke-

silip şehid edilirlerken:

“…Rabbimiz üzerimize sabır yağdır ve bizi müslüman ola-

rak vefat ettir.” 25 diye duâ ederek Allah’tan râzı ve mutmain bir
hâlde îmanlarının derdine düşmüşler, son nefeslerini îmanla
verebilmekten başka bir şey düşünmemişlerdir. Meselâ Fi­
ravun’a bedduâ etmek bile akıllarına gelmemiştir.

• Rasûlullah r Efendimiz’in ashâbı, Kur’ân’ı gökten inen bir

sofra olarak telâkkî eder ve ondan kâmil mânâda istifade et-
mek için gayret gösterirlerdi.

Hazret-i Ömer t anlatıyor:

“Ensâr’dan bir komşum ile beraber Medîne’nin yüksek ta-

raflarında kalan Ümeyye ibni Zeyd oğulları yurdunda otu-
ruyorduk. İlim öğrenmek için Rasûlullâh’ın yanına nöbetleşe
inerdik. Bir gün o iner, bir gün ben inerdim. Ben indiğim zaman,

24. B
 kz. Yâsîn, 26-27.
25. e
 l-A‘râf, 126. 119
 İslâm Tefekkür Ufku

o gün vahiy veya başka ne duyarsam haberini komşuma geti-

rirdim; o da indiği zaman böyle yapardı...” (Buhârî, Kitâbü’l-İlm, 27)

• Arınmış bir ruh, dâimâ Allâh’ın rızâsını celbedecek bir hiz-

met arar. Bahâüddin Nakşibend Hazretleri yedi sene hastalar-
la ilgilenmiş, sahipsiz hayvanlara sahip çıkmış ve insanların
geçeceği yolları temizlemiştir.
Nâil olduğu ilâhî azamet tecellîleri karşısında ise hiçliğe
bürünerek şöyle demiştir:
Âlem buğday ben saman,
Âlem yahşi ben yaman!
Nefs-i Kâmile: Nefs-i kâmile, tezkiye neticesinde arınmış,
saf, berrak, ulvî ve ol­gun nefistir. Bütün mârifet sırlarının tah­sil
edildiği ve ancak Cenâb-ı Hak tarafın­dan vehbî olarak lût­fe­di­
len bir makamdır; Hak vergisidir, sırf çalışmakla elde edil­mez.
Kader sırrına mebnî, ilâhî bir ihsandır.

Cüz’î İrâde ve Teslîmiyet

19. asrın meşhur mutasavvıflarından Şeyh Muhammed
Nûru’l-Arabî’nin “beşerî/cüz’î irâde”yi inkâr ettiği yolunda bir
dedikodu yayılır. Bunu duyan Sultan Abdülmecid Han, Şeyh
Efendi’nin “huzur dersi”ne çağrılmasını ve orada kendisine bu
meselenin sorulmasını emir buyurur. Şeyh Muhammed Nûru’l-
Arabî davet edilir. Huzur dersine iştirâk eden Şeyh Efendi, ken-
disine meselenin keyfiyeti suâl olunduğunda şu cevâbı verir:
“–Kulda cüz’î bir irâde elbette mevcuttur. Mes’ûliyetin kay-
nağı da budur. Ancak herkeste ve her zaman değil.
Meselâ ben, elbette cüz’î bir irâdeye sahibim. Lâkin bura-
ya pâdişahın emriyle geldim. Buradan kalkıp gitmek ise be-
120 nim elimde değildir. «Gel» denilir geliriz; «git» denilir gideriz.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ

İrâdemizi, bizi kuşatan pâdişah irâdesine rağmen, istediğimiz

gibi kullanmamız mümkün değildir. Demek ki burada benim
irâdem -belli bir hususta- yok hükmündedir. Oysa bir de dı-
şarıdaki gâfillere ve diğer mahlûkâta bakın; gâyet serbest ve
irâdelerinde hürdürler.
Aynı şekilde bizler pâdişahın huzûrunda bulunduğumuz-
dan dolayı, yapabileceğimiz hareketler de sınırlıdır. Bazı
kimseler de aynen bu misalde olduğu gibi, dâimî bir sûrette
Rab’lerinin huzûrunda bulunduklarının idrâki içinde ömür sü-
rerler.
Allah her yerde hâzır ve nâzır olduğu hâlde, pek çok kim-
se, kendilerini sadece namazda huzûr-i ilâhîde kabûl ederler.
Hâlbuki belli bir mânevî mertebeye yükselmiş olanlar, her an
huzûr-i ilâhîde bulunduklarının idrâki içinde yaşarlar. Böyle
kimselerde cüz’î irâdenin var sayılıp-sayılmayacağını ise, va-
rın siz takdîr edin.”
Aldığı bu cevaptan son derece hoşnud olan pâdişah, Şeyh
Efendi’ye ikram, ihsan ve iltifatlarda bulunur.
İşte Hak dostları, ilâhî irâdeye öyle râm olurlar ki artık ken-
di nefislerine âit bir irâdeleri kalmaz. “Sen çıkınca aradan, kalır
seni Yaratan.” sırrına mazhar olurlar. Cenâb-ı Hakk’a yakınlık-
ları arttıkça, gönül âlemlerinde öyle mârifetullah ufukları açı-
lır ki, onlar umum insanlığın farkında olmadığı nice sır, hikmet
ve hakîkatlere âşinâ olurlar.

121
 2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK
(ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
İslâm, belli bir coğrafya veya muayyen bir za­­
ma­­na mahsus değildir. Kıyâmete kadar bütün za­
manlarda hükmü geçerli olan tek dîndir ve bütün
insanlığa gönderilmiştir.
Diğer peygamberler geçici bir zaman için ve
belli bir kavme gönderilmişlerdir. Âlemlere rah-
met olan Rasûl-i Ekrem r Efendimiz ise, bütün
insanlara ve cinlere gönderilmiştir.
Her peygamberin mûcizesi kendi zamanına
münhasırken, Hazret-i Peygamber r ’in en bü-
yük mûcizesi olan Kur’ân-ı Kerîm kıyâmete ka-
dar cârîdir.
 2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
(Her Yerde ve Her Zamanda Geçerlilik)

İ slâm, belli bir coğrafya veya muayyen bir zamana mah-

sus değildir. Kıyâmete kadar bütün zamanlarda hükmü
geçerli olan tek dîndir ve bütün insanlığa hattâ bütün âlemlere
gönderilmiştir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:

‫ين‬ ۪ ِ ِ
َ ‫َو َ ٓما اَ ْر َس ْل َنا َك ا َّل َر ْح َم ًة ل ْل َعا َلم‬
“(Rasûlüm!) Biz Sen’i bütün âlemlere ancak rahmet olarak
gönderdik.” (el-Enbiyâ, 107)
Rasûl-i Ekrem r Efendimiz, “Rasûlü’s-sekaleyn”dir, yani bü-
tün insanlara ve cinlere rahmet olarak gönderilmiştir. 26
Diğer peygamberler geçici bir zaman için ve bazıları da
mün­ha­sıran bir kavme gönderilmişlerdir.
Bu hakîkati Efendimiz r şöyle ifade buyurur:
“Bana, benden önceki peygamberlerden kimseye verilme-
miş olan beş husûsiyet verildi:
• Bir aylık mesafeden düşmanın kalbine korku salmakla
yardım olundum.

26. B
 kz. el-Ahkāf, 29; el-Cin, 1-19. 125
 İslâm Tefekkür Ufku

• Bana yeryüzü mescid ve temiz kılındı. Binâenaleyh üm-

metimden herhangi bir mü’min, namaz vakti gelince, hemen
olduğu yerde namazını kılsın!
• Benden önce hiçbir peygambere helâl kılınmayan gani-
met, bana helâl kılındı. 27
• Şefaat izni verildi.
• Benden önceki peygamberler, sadece milletlerine gönde-
rilirlerdi. Ben ise, bütün insanlığa peygamber olarak gönderil-
dim.” (Buhârî, Teyemmüm, 1)
Yani Rasûlullah r Efendimiz’in devr-i risâletinden itibâren
kıyâmete kadar gelecek bütün insanlık, O’nun ümmetidir. O’na
inanıp ebedî kurtuluş davetine uyanlar “ümmet-i icâbe”, diğer-
leriyse “ümmet-i gayri icâbe”dir.
Yine her peygamberin mûcizesi kendi zamanına münhasır-
ken, Hazret-i Peygamber r ’in en büyük mûcizesi olan Kur’ân-ı
Kerîm kıyâmete kadar cârîdir. Hakîkaten Kur’ân-ı Kerîm, kı­yâ­
me­te kadar tahriften korunmuş olarak var olmaya devam ede-
cektir. Zira bu bir ilâhî vaaddir. 28
Peygamber Efendimiz’in Hâtemü’n-Nebiyyîn / Peygamber-
lerin Sonuncusu ve Mührü olması, kendisinden sonra başka bir
peygamberin gelmeyecek olması da O’nun şerîatinin kıyâmete
kadar geçerli olduğunun ispatıdır.
Kur’ân-ı Kerîm’de, risâletin cihan-şümûl olduğunu ve bütün
insanlığı ihâta edecek şekilde geniş bir mâhiyetinin bulundu-
ğunu ifade eden âyet-i kerîmeler vardır:

 ani dînin temeli olan akâid/inanç kısmı Hazret-i Âdem u ’dan Rasûlullah r
27. Y
Efendimiz’e kadar hep aynı kalmakla birlikte, Cenâb-ı Hak, farklı ümmetlere
şer’î ahkâmda birtakım farklı hükümler de tayin buyurmuştur.
126 28. B
 kz. el-Hicr, 9.
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

“Biz Sen’i BÜTÜN İNSANLARA, ancak müjdeleyici ve inzâr

edici (uyarıcı) olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu
bilmezler.” (Sebe’, 28)
“De ki: Ey insanlar! Muhakkak ben, Allâh’ın hepinize gön-
derdiği Rasûl’üyüm...” (el-A‘râf, 158)
Peygamber Efendimiz’in Arap yarımadasında, Mekke’de
gönderilmiş olması, sadece risâletinin başlangıç noktasını ifa-
de eder. 29
Vahyin başlangıcı için Arabistan’ın seçilmiş olmasında;
• Hazret-i Âdem ve Hazret-i İbrahim’den beri tevhîd mer-
kezlerinden biri olan Kâbe’nin burada bulunması,
• Son peygamber için, Hazret-i İbrahim ve Hazret-i İsmail’in
zürriyetinin seçilmiş olması,
• Son vahiy için, mücerred mefhumları ifade edebilen ve
ilâ­hî takdir ile bilhassa gelişmesi sağlanan Arapça lisanının se-
çilmiş olması,
• Hicaz’ın, Dünya’nın merkezinde olmasına rağmen, çöller-
le çevrili ve çok câzip olmayan coğrafî yapısından dolayı, çev-
resindeki bozuk kültürlerden muhafaza olmuş bulunması,
• Ümmî olan Arapların da aynı şekilde, o tarihe kadar yer-
yüzünde yayılmış bozuk cereyanlara, felsefî ve zihnî mânâda
karışmamış olmaları,
• Ziraate elverişli olmayan bu topraklardaki halkın, seya-
hate alışkın olmaları sebebiyle, İslâmiyet’i yaymak için dün-
yanın her yerine kolayca yayılmalarının hedeflenmesi gibi se-
bepler vardır.

29. B
 kz. el-En‘âm, 19, 92; eş-Şûrâ, 7; el-Cuma, 2-3. 127
 İslâm Tefekkür Ufku

Nitekim bu sebepler tahakkuk etmiş, daha Peygamber

Efendimiz r hayattayken yazdırıp gönderdiği mektuplar va-
sıtasıyla, İslâmiyet çevrede duyulmuş, Hulefâ-i Râşidîn devrin-
de Kuzey Afrika, İran, Azerbaycan ve Anadolu’nun içlerine ka-
dar olan coğrafya, İslâm ile şereflenmişti. İslâmiyet çok kısa
müddet içinde;
• Doğuda Çin ve Hindistan,
• Batıda Fas ve Endülüs,
• Kuzeyde Balkanlar ve
• Güneyde Afrika’nın içleri ve Endonezya’ya kadar yayıldı.
Günümüzde, Kur’ân’ın tercüme edilmediği -neredeyse-
hiçbir lisan kalmamıştır. Yeryüzünde İslâmiyet’in bilinmediği,
müs­­lü­­manların bulunmadığı -hemen hemen- hiçbir yer yoktur.

Arap Peygamberi İftirası

Bazı hristiyan müsteşrikler, güyâ sûret-i haktan görünerek,
Hazret-i Peygamber’i, sadece Araplara gönderilmiş bir pey-
gamber olarak göstermiş ve risâletinin şümûlünü daraltmaya
kalkmışlardır. Rasûlullah r Efendimiz’in dünyayı teşrîfinden
sonra Yahudîlik ve Hristiyanlığın hükmü bittiği hâlde, bunların
İslâm’dan sonra da geçerli olduğunu iddia edenlerin de bu sap-
kın görüşe sahip oldukları anlaşılmaktadır.
Hâlbuki İslâmiyet, başlangıcından itibaren sadece Arap
kavmine değil, bütün insanlığa hitâb etmiştir. Peygamber
Efendimiz r ; Bizans İmparatoru Herakliyüs’e, İran (Sâsânî)
Kisrâsına, Habeş Necâşîsine, Bizans’ın İskenderiye Vâlisi
Mukavkıs’a ve daha birçok kavmin reisine hitâben İslâm’a dâvet
mektupları göndermiştir.
Ashâb-ı kirâm, tâ Semerkand’a, Çin’e, Kafkaslara, Afrika’ya,
128 velhâsıl ulaşabildikleri bütün insan toplumlarına hidâyet nû­ru­
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

nu taşımak için uzun yolculuklara çıkmışlar ve birçoğu da git-

tikleri son noktada defnedilmişlerdir. Vedâ Haccı’nda 120.000
sahâbî varken, Mekke-Medîne’de medfun sahâbî sayısının
20.000’i geçmemesi, bunun açık bir göstergesidir.
Nitekim daha Mekke devrinde İslâm, Hristiyan Habe­şis­
tan’da yayılmaya başlamıştır. Peygamber Efendimiz’in Habeşli
Bilâl, Fârisî Selman ve yahudî Abdullah bin Selâm y ve emsâli
Arap olmayan ashâbı da bunun en bâriz şâhididir.
Âyet-i kerîmede insanların millet ve kavim bakımından
eşit­liği şöyle ifade edilmiştir:
“Ey insanlar! Doğrusu Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarat-
tık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabîlelere
ayırdık. Muhakkak ki Allah yanında en kıymetli olanınız, O’na
karşı en çok takvâ sahibi olanınızdır. Şüphesiz Allah bilendir,
her şeyden haberdardır.” (el-Hucurât, 13)
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Ey insanlar! Dikkat edin: Rabbiniz birdir, babanız (Âdem)
birdir.
Dikkat edin! Arab’ın Arap olmayana, Arap olmayanın Arab’a,
kırmızı tenlinin siyah tenliye, siyah tenlinin kırmızı tenliye hiç-
bir üstünlüğü yoktur. Bunlar birbirlerine karşı ancak tak­vâ ile
üstün olabilirler.” (Ahmed, V, 411)
Buna mukâbil, tahrif edilmiş olan Yahudîlik, sadece İsrâil­
oğul­ları ırkına mahsus hâle getirilmiştir. Muharref kitaplarında
şu ifadeler yer almaktadır:
“Siz Rabbiniz olan Allâh’ın oğullarısınız. Çünkü sen, Rabbin
olan Allâh’a mukaddes bir kavimsin ve Rab bütün kavimlerden
üstün olarak kendisine has bir kavim olmak üzere seni seçti.”
(Tesniye, Bâb 14) 129
 İslâm Tefekkür Ufku

Yani yahudîlerde âdeta din bir ırk, ırk da bir din hâline gel-
diği için, kendilerinden olmayanı istihkār ve istihfâf ederler,
hattâ kimi zaman insan yerine bile koymazlar. Zira Tevrât’ın
tefsiri olan Talmut’ta, yahudî olmayanlara yapılan bazı zulüm
ve haksızlıklar ile onlar üzerinde işlenen birtakım günahlar
câiz görülmektedir. Hristiyanlık’ta olduğu gibi, dinlerini yay-
maya çalışan bir misyonerlik teşkilâtı Yahudîlik’te yoktur. An-
cak Siyonizm esaslı Masonluk ile Yahudî kavmine hizmet eden
bazı cemiyetler vardır.
Burada yegâne hak din İslâm’ın kavmiyet anlayışına nasıl
baktığı hususuna da kısaca temas edelim:
Yukarıda geçen âyet ve hadîsten gâyet sarih bir şekilde an-
laşılmaktadır ki, İslâm’da kavmiyet üstünlüğü anlayışına hiç-
bir şekilde yer yoktur. Gerek ferden, gerekse ırken kibir ve bö-
bürlenmeyi reddeden, tevâzu ve mahviyeti emreden İslâm
ahlâkının da elbette, biyolojik ırkçılığı tasvip etmeyeceği, açık
bir husustur.
Irkçılığın hiçbir mantıkî tarafı da yoktur. Her milleti Allah
yaratmıştır. Bir ırkın diğerine üstünlüğü olsaydı, bu bir adâ­
let­sizlik olurdu. Cenâb-ı Hak ise her türlü noksan sıfattan mü-
nezzehtir. Rabbimiz dileseydi bütün insanlığı tek bir ırk olarak
dünyaya gönderebilirdi. Nitekim bütün insanlık Hazret-i Âdem
ile Havvâ Vâlidemiz’den gelmektedir. Fakat maalesef toplum-
larda dînî duygular zayıflayınca, insanları bir arada tutabilmek
için ırk asabiyeti ön plâna çıkarılmaktadır.
Fakat İslâmiyet, insanın kendi kabîlesini, milletini ve tari-
hini sevmesini de reddetmez. Hayır-hasenatta bulunacak ki-
şinin, yakın akrabalarından başlamasını telkin buyurur. İslâm,
insanların içindeki rekabet hissini, hayırda yarış sırrı içinde, bir
130 teşvik unsuru olarak istihdâm eder. Yeter ki, bu kendi grubuna
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

duyulan muhabbet ve bağlılık, diğer gruplardaki “ibâdullâh’ı

istihkār” noktasına getirilmesin, zulüm ve tekebbüre sebep teş-
kil etmesin.
Bu kavmiyet asabiyetinin kötü numûnesi, Emevîler olmuş-
tur. Ömer bin Abdülaziz g devri hâriç tutulursa, Emevîlerin,
Araplığı üstün tuttukları, bu sebeple birçok isyan ve muhalefet
hareketleriyle karşılaştıkları ve neticesinde de fazla bir ömür
sürmeden, 92 sene zarfında tarihe karıştıkları mâlumdur.
Buna mukâbil, târihî an’anelerinden kopmadan, fakat Eme­
vî­ler gibi başka milletleri de aslâ tahkir ve tezyif etmeden, hiz-
met şuuruyla hareket eden Osmanlı, tarihte hiçbir hânedâna
nasîb olmayan, 620 senelik, bereketli bir ömür sür­müş­tür. Arab’ı,
Boşnak’ı, Arnavut’u, Çerkez’iyle her millet­ten insan, kâ­bi­li­yet­
lerine göre devletin yüksek makam ve mev­kî­le­rinde yer almış-
lar, ümmet şuuruyla birlik ve beraberlik içinde yaşamışlardır.
Kültür, tarih, lisan ve edebiyat bakımından, milletlerin ken-
di mefâhirinden ilham alması ve istikbâle doğru, diğer millet-
lerle adâlet ve hakkâniyet içinde yarışması, İslâm’ın “Gerçekçi-
lik” prensibine de muvâfıktır.
İslâmiyet, nesep/soy hakîkatini de sosyal verâsetin eğitim-
deki faydası cihetinden ele alır. Nesep üstünlüğünü kabul et-
mez, fakat nesebin ehemmiyetini bildirir. Nesebin ehemmiye-
ti de mensuplarına, doğru bir istikâmet telkin ettiği nisbettedir.
Aksi hâlde bir kıymeti yoktur.
Nitekim Ebû Leheb, Peygamber Efendimiz’in amcası oldu-
ğu hâlde, Kur’ân-ı Kerîm’de tel’în edilmektedir.
Fakat diğer taraftan Allah Rasûlü’nün mü’min akrabaları
olan Ehl-i Beyt’e muhabbet beslemek, Efendimiz’e muhabbe-
tin bir gereğidir. 131
 İslâm Tefekkür Ufku

Tek başına kan bağı ve biyolojik yakınlık, hiçbir şey ifade

etmez. Ancak îman ve takvâ ile müzeyyen bir aile ve akraba-
lık bağları, kişinin sâlih ve sâliha olarak yetişmesinde pek mü-
essirdir.
Efendimiz r ’e bir sahâbî;
“–Yâ Rasûlâllah! Muhammed’in âli, Ehl-i Beyt’i kimlerdir?”
diye sordu.
Efendimiz cevâben şöyle buyurdular:
“–Muhammed’in âli/âilesi bütün müttakîlerdir, bütün takvâ
sahipleridir.” (Taberânî, Evsat, III, 338)
Bir başka hadîs-i şerîf de şöyledir:
“Dikkat edin, benim dostlarım, babamın âilesi değildir. Be-
nim asıl dostlarım, Allah Teâlâ ve sâlih mü’minlerdir.” (Müslim,
Îmân, 366; Buhârî, Edeb, 14)

Yine Peygamber Efendimiz r , Selmân-ı Fârisî t hakkında;

“Selman bizdendir, Ehl-i Beyt’imizdendir…” buyurmuştur.
(Ahmed, II, 446-447)

Hulâsa; eğer kalbî beraberlik yoksa, biyolojik ve genetik

yakınlık hiçbir şey ifade etmez.
Kur’ân-ı Kerîm, bu hakîkati ifade sadedinde Nuh u ’ın, ken­
di­­sine inanmayan oğlu Ken‘an’ı misal verir. Îman etmeyen bu oğ­
lu­nun, ailesinden olduğunu söyleyerek, kurtuluşu için Ce­nâb-ı
Hakk’a niyâz eden Hazret-i Nûh’a Rabbimiz şöyle buyurdu:
“–Ey Nuh! O aslâ senin ailenden değildir. Çünkü onun yap-
tığı, amel-i gayr-i sâlihtir (kötü bir iştir, çünkü inkâr üzeredir).
O hâlde hakkında bilgin olmayan bir şeyi Ben’den isteme! Ben
132 sana câhillerden olmamanı tavsiye ederim.” (Hûd, 45-46)
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

Hadîs-i şerîfte buyrulur:

“…Amelinin kendisini geride bıraktığı kişiyi, nesebi öne ge-
çiremez.” (Müslim, Zikir, 38; İbn-i Mâce, Mukaddime, 17)

Cihan-şümûl Adâlet
Peygamber Efendimiz, ashâbına ve ümmetine, kıyâmete
kadar yaşanacak birçok hâdiseyi haber vermiştir. Yaşanabi-
lecek fitne ve musibetlerde, Kur’ân ve Sünnet’e sarılarak, da­
lâ­let­ten yani bâtıla düşmekten muhafaza olacaklarını bildir-
miştir.
Peygamberimiz’in “Vedâ Hutbesi”, en mükemmel ve müs­
tes­nâ “İnsan Hakları Beyannâmesi”dir. Kıyâmete kadar değiş-
mez bir anayasadır.
Günümüzde hukukî buhranlar sebebiyle hukukçular top-
lanır, anayasalar yazılır, fakat çok geçmeden boşluklar, nok-
sanlıklar, yanlışlıklar ortaya çıkar. Tekrar tekrar değişiklik ve
düzeltme ihtiyacı hâsıl olur. Hâlbuki Peygamber Efendimiz’in
ilâhî te’yide mazhar olan anayasası, hiçbir değişikliğe muhtaç
olmayan, kıyâmete kadar devam edecek en muhteşem anaya-
sadır.
Allah Rasûlü’nün bu cihana getirdiği ulvî hakîkat ve te-
sis ettiği muazzam adâlet, gayr-i müslimler tarafından dahî
medh ü senâ edilmiştir.
Nitekim 1789 Fransız İhtilâli’nin fikrî temellerini hazırla-
yanlardan biri olan filozof La Fayette (ö. 1834); meşhur “İnsan
Hakları Beyannâmesi” neşredilmeden, bütün hukuk sistemleri-
ni tedkik etmiş ve İslâm hukukunun üstünlüğünü görünce -Pey-
gamber Efendimiz’i kastederek- şöyle demekten kendini ala-
mamıştır: 133
 İslâm Tefekkür Ufku

“Ey şanlı ve büyük insan! Sen ne kadar takdîr edilsen azdır!

Zira Sen adâletin ta kendisini bulmuşsun. (Bugüne kadar hiç
kimse, Sen’in tevzî ettiğin adâlet seviyesine ulaşamadı!)” 30
İngiliz yazar Thomas Carlyle ise şöyle demiştir:
“Başında taç bulunan hiçbir imparator, kendi eliyle yama-
dığı hırkayı giyen Hazret-i Muhammed kadar sevgi ve saygı
görmemiştir.”
Alman devlet adamı Bismark’ın hayranlık ifadeleri de şöy-
ledir:
“Yâ Muhammed! Sen’inle aynı asırda yaşayamadığımdan
dolayı mahzunum. (...)
İnsanlık Sen’in gibi mümtaz bir kudreti bir defa görmüş,
bun­dan sonra bir daha da göremeyecektir. Bundan dolayı, hu­
zû­run­da kemâl-i hürmetle eğilirim.”
Alman ediplerden Johann Wolfgang von Goethe ise Pey-
gamber Efendimiz’i şöyle takdir eder:
“Hiç kimse Hazret-i Muhammed’in prensiplerinden daha
ileri bir adım atamaz. Avrupa’ya nasîb olan bütün başarıla-
ra rağ­men Avrupalıların koymuş olduğu bütün kanun ve ni-
zamlar, İslâm kültürüne göre eksiktir. Biz Avrupa milletleri,
medenî im­kânlarımıza rağmen Hazret-i Muhammed’in son
basamağına varmış olduğu merdivenin daha ilk basamağın-
dayız. Şüphe yok ki, hiç kimse bu yarışta O’nu geçemeyecek-
tir. Ve bu kitap (Kur’ân) da son derece pratik olduğundan, ebe-
diyyen tesirini kaybetmeyecek ve diğer milletleri etrafında
toplayacaktır.”

134 30. K
 âmil MİRAS, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, IX, 289.
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

Hâfız-ı Şîrâzî’nin dîvânını okuyarak epeyce tesirinde ka-

lan bu meşhur Alman şair, Peygamber Efendimiz’e hitâben şu
mânâya gelen mısrâları da yazmıştır:
“Sen koca bir dağ pınarısın! Sen’den herkes istifâde eder.
Kardeşlerini bağrına alarak, yakıcı çöllerin kumlarından kur-
tarırsın.
Çağlayarak dağlar aşar, ebediyet ummânına ulaşırsın.”
Yine 1979’da gayr-i müslimler tarafından bilgisayar ve ista­
tis­tik hakîkatler kullanılarak dünya tarihinin en müessir şahsi-
yetleri araştırılmış, insanlık üzerinde en büyük tesiri bırakan
şahsiyetin, Hazret-i Muhammed Mustafâ r Efendimiz olduğu
ilân edilmiştir.

Cihan-şümûllüğün Sırları
İslâmiyet’in akîde/inanç kısmı, zaten ilk insan ve ilk pey-
gamber Hazret-i Âdem’den itibâren aynıdır ve değişmemiştir.
İslâm’ın amelî tarafı, yani şerîat/fıkıh kısmı ise, getirdiği
pren­sipler sayesinde cihan-şümûldür.
İslâmiyet’te ahkâmın, her yerde tatbik edilebilecek ve bütün
mahallî şartlarda yaşanabilecek şekilde takdir edildiği görülür.
Meselâ, Cenâb-ı Hak âyet-i kerîmede şöyle buyurmaktadır:
“Ey Peygamber! Eşlerine, kızlarına ve müʼminlerin hanım-
larına söyle, (bir ihtiyaç için dışarı çıktıkları zaman) cilbabla-
rına bürünsünler. Onların (iffetli kadınlar olarak) tanınması ve
incitilmemesi için en elverişli olan budur...” (el-Ahzâb, 59)
Âyette buyrulan cilbab; normal elbise üzerine giyilen, vü-
cut hatlarını belli etmeyen ve kadını şehevî bakışlardan koru-
ma vazifesi gören bir dış giysidir. 135
 İslâm Tefekkür Ufku

Anlaşılmaktadır ki tesettür; vücudun örtülmesi gereken kı-

sımlarının, dar ve şeffaf olmamak şartıyla örtülmesidir. Bunun
hangi eşya ile gerçekleştirileceği, mü’minlerin yaşadığı coğraf-
ya ve iklime göre serbest bırakılmıştır.
Buna göre soğuk iklimlerde bu; kalın, post ve kürk gibi kı-
yafetlerle sağlanabilir, sıcak iklimlerde ise pamuklu veya ke-
ten kumaşlarla gerçekleştirilebilir.
Yani İslâmiyet; örfî, mahallî ve târihî unsurları, şerîatin şar-
tı kılmayarak, âlem-şümûllük vasfını bizzat muhafaza etmiştir.
Orucun Kamerî takvim sistemiyle, her sene Güneş takvi-
mine göre 10-11 gün öne gelen, yani bütün mevsimleri dola-
şan bir yapıda emredilmesi de, kuzey yarımküre ve güney ya-
rımkürede yaşayan insanlar için bu ibadetin tam bir adâletle
tayin ve takdir edilmesinden dolayıdır. Bu da İslâm’ın âlem-
şümûl vasfını te’yid eden diğer bir hakîkattir. Eğer Güneş sis-
temine göre kış mevsiminde sabit kılınsa idi, diğer yarımküre-
de tam tersi, yaz olacak, orada oruç, sürekli zor şartlarda tu-
tulacaktı. 31
Kıyâmete kadar insanlığın karşılaşacağı her mesele, Kitap,
Sünnet, İcmâ-i Ümmet ve Kıyâs-ı Fukahâ şeklindeki aslî delil-
ler ve diğer fer’î delillerle çözüme kavuşturulur. Böylece hiçbir
mesele aslâ cevapsız kalmaz. (Bu delillerden, kitabımızın “Ger-
çekçilik” bölümünde etraflıca bahsedilecektir.)
İçtihad kapısının açık tutulması, gelecekte karşılaşılacak
meselelerin de çözümsüz bırakılmadığı hakîkatini bildirir.
İslâmî hükümlerin cihan-şümûllüğünü sağlayan hususlar-
dan biri de, bazı hükümlerin “illet”lerinin, yani sebep ve gerek-
çelerinin bildirilmiş olmasıdır.

136 31. Bkz. Tâhiru’l-Mevlevî, Müslümanlık’ta İbadet Tarihi, s. 117.

2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

Meselâ, Kur’ân’ın nâzil olduğu devirde “hamr” adı verilen

şarap biliniyordu. Dînimiz hamrı içmeyi yasakladı. Fakat, ge-
rek Kur’ân-ı Kerîm’deki işaretler ve gerekse hadîs-i şerîflerdeki
sarih ifadeler, bu yasağın illetinin “iskâr” yani “sarhoşluk ver-
mek” olduğunu bildirdi. Bu sebeple kıyâmete kadar, sarhoşluk
verici her şeye kıyas yoluyla hüküm verilecektir. Sonradan çı-
kan farklı türlerdeki içki ve uyuşturucular, asr-ı saâdette yoktu
denilerek, hükümsüz kalmayacaktır.
Aynı muhtevâda, kıyâmete kadar geçerliliği sağlayan bir
başka husus, şerîatin ana gâyelerinin bildirilmiş olmasıdır.
Buna göre şer’î hükümler, dâimâ şu beş hedefi gerçekleştirmek
için konulmuştur:
• Dîni muhafaza
• Canı muhafaza
• Malı muhafaza
• Aklı muhafaza
• Nesli muhafaza
Bu umûmî hükümler de İslâm fıkhının donuklaşmamasını,
dâimâ dinamik bir yapıda kalmasını ve yeni ihtiyaçlara cevap
verir hâlde bulunmasını sağlar.
Usûl-i fıkhın imkânları tam ve doğru olarak kullanıldığında,
aslâ İslâm ahkâmının donuklaşması ve zamana yenik düşmesi
mevzubahis olmayacaktır.
Kur’ân-ı Kerîm büyük bir kültür inşâ etmiştir. Nüzûlü 23 se-
nede tamamlanmıştır. Allah Rasûlü yaşayarak ve yaşatarak
ashâbına bu kültürü tâlim buyurmuştur. İslâm’dan evvel yarı
vahşî olan insanlar, İslâm’dan sonra büyük bir fazîletler me-
deniyeti inşâ ettiler ve asr-ı saâdetin hayat veren ölçülerini,
kıyâmete kadar gelecek bütün insanlığa miras bıraktılar. 137
 İslâm Tefekkür Ufku

Hiç kimse; “İslâm’da benim yaşadığım problemin çözümü

yok!” diyemez. Onun bir benzeri mutlaka asr-ı saâdette geç-
miştir, Kur’ân ve Sünnet’te muhakkak bir çözümü vardır.

Tarihselcilik Safsatası
İslâmiyet’in âlem-şümûl vasfına rağmen, son asırlarda,
müs­teş­riklerin tesiriyle bazı ehl-i sünnet dışı şahıslar, “tarihsel-
cilik” diye bir safsatayı ileri sürmüşlerdir.
Bu bâtıl anlayış, Kur’ân ahkâmının, hattâ neredeyse anlattı-
ğı kıssalara varıncaya kadar birçok muhtevâsının, indiği döne-
me has ve bölgenin şartlarına münhasır olduğunu iddia eder.
Sahibini küfre götürecek olan bu bâtıl anlayışa göre, Kur’ân’ın
ahkâmı âdeta emekliye ayrılmıştır!.. Onun yerine insanlar, sa-
dece Kur’ân’ın ahlâkî görüşlerinden ilham alarak, kendileri hu-
kuk geliştirebilirler.
Meselâ, Kur’ân’ın bütün tafsilâtıyla bildirdiği miras hüküm-
lerini 32 bir kenara kaldırıp, beşerî bir düzenle miras taksimine
girilmesini teklif etmektedirler.
Bu tarafıyla aslında tarihselcilik, tamamen lâiklik ve sekü-
lerizm karşısında mağlûbiyet psikolojisiyle, Kur’ân ahkâmını
rafa kaldırmak demektir. Tarihselcilik, tıpkı Hristiyanlık’ta ol-
duğu gibi, ahkâmın Sezar’a (yani siyâsî otoriteye) bırakılıp,
dînin sadece mâbede ve vicdana hapsedilmesidir.
İslâm, kıyâmete kadar geçerlidir ve tarihselcilik, dînimizde
aslâ kabul edilemez.
Tarihselciler, görüşlerini kabul ettirmek için, bazı hakî­kat­
leri sû-i istîmâl etmekte ve çarpıtarak nakletmektedirler. Me­se­
lâ, Mecelle’deki umûmî kâidelerden biri şöyledir:

138 32. B
 kz. en-Nisâ, 11-14.
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

“Ezmânın tegayyürü ile, ahkâmın tegayyürü inkâr olun-

maz.”
Yani; “Zamanların değişmesiyle, hükümlerin de değişece-
ği inkâr olunmaz.”
Ancak bu hüküm, Kur’ân ve Sünnet ile sâbit olan taabbüdî
ve tevkîfî hükümlerle alâkalı değildir.
Yani zamanın değişmesiyle, Kur’ân ve Sünnet ile sâbit olan
namaz, oruç, hac ve zekât gibi ibadetlerde bir değişme olmaz.
Haramlar helâl olmaz, helâller de haram olmaz.
Bu değişim, örf ve maslahat gibi fer’î deliller ile, içtihad
yoluyla konulmuş hükümlere mahsustur. Değişiklik; hükmün
özünde değil, tafsilâtında meydana gelir.
Zira aynı Mecelle;
“Mevrid-i nasta ictihâda mesâğ yoktur.” kâidesini de orta-
ya koymuştur.
Yani; “Hakkında âyetin nâzil olduğu veya hadîsin vârid ol-
duğu bir hükümde, aksi yönde içtihad yapılamaz.”
Eğer Kur’ân ve Sünnet’le sâbit hükümlerde içtihad yapıla-
bilecek olsa, din Hristiyanlık ve Yahudîlik gibi, sözde din adam-
larının oyuncağı olurdu. Sayısız dînî anlayış ortaya çıkardı. Ma-
alesef günümüzde bu kabilden birçok bâtıl anlayış ortaya çık-
maya devam etmektedir.
Allah Rasûlü r bir îkaz mâhiyetinde şöyle buyurmuştur:
“–Ümmetim, yetmiş üç fırkaya ayrılacak, bunların içinden
bir fırkası kurtulacaktır.”
Ashâb-ı kirâm sordular: 139
 İslâm Tefekkür Ufku

“–Yâ Rasûlâllah! O kurtulan fırka, hangi fırka olacaktır?”

Fahr-i Kâinat Efendimiz şu cevâbı verdi:
“–Benim ve ashâbımın takip ettiği yolu izleyenler...” (Tirmizî,
Îmân, 18; İbn-i Mâce, Fiten, 17)

Hadîs-i şerîfte bildirilen 73 sayısı, kesretten kinâye olabile-

ceği gibi, hakikî bir sayı da olabilir.
Fırka-i nâciye, yani ebedî kurtuluşa giden yegâne yol, Ki-
tap ve Sünnet istikâmetinde devam eden “Ehl-i Sünnet ve’l-
Cemaat” yoludur.
Zamanın değişmesiyle değişen içtihâdî hükümlere bir mi-
sal verelim:
Rasûlullah Efendimiz zamanında seferler daha ziyade ka­
ra yoluyla yapılıyordu. Deniz yolculukları varsa da mahduttu.
Günümüzde ise, hepsi çok hızlanıp geliştiği gibi, bunlara hava
yolculuğu da ilâve oldu.
O devirlerde, seferîliğin ölçüsü 3 günlük yolculuk olarak
belirlenmişti. Günümüzde ise seferîlik, geçmişte üç günde ka-
tedilen mesafe demek olan 90 km. olarak hesaplanmıştır.
Burada akla şu suâl gelebilir:
Kur’ân-ı Kerîm’in nâzil olduğu 15 asır öncesiyle günümüz
ara­sında, gerçekten insanların yaşayışı, keşifler, hız vb. çok
bü­yük gelişmeler oldu. Hiç mi, târihî gelişme ve değişme yok-
tur?
Buna şu cevâbı vermek gerekir:
Değişim eğer, “bedîhî” denilen, yani apaçık görünen bir de-
ğişim ise, zaten onu akl-ı selîm doğrudan kabul eder. Meselâ,
140 bugün artık kılıç, ok, at gibi âlet ve edevatla savaş yapılma-
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ

maktadır. Bu sebeple bunlardan bahseden âyet ve hadisler-

deki hükümleri, zihnimiz otomatik olarak, günümüzdeki savaş
âlet ve edevâtıyla değiştirir.
Yine bir asırdan fazla zamandır, kölelik müessesesi kaldırıl-
mıştır. Dolayısıyla, âyet ve hadislerde geçen kölelerle alâkalı
hükümler, günümüzde tatbik edilmeyecektir.
Bunlar İslâmiyet’in -hâşâ- zamanın geçmesiyle eskidiğini
değil, bilâkis cihan-şümûllüğünü ispatlamakta, zamanın ilerle-
mesiyle fıkhın tazelenebildiğini göstermektedir.
Şöyle izah edelim:
Köle âzâdı, Kur’ân’da birkaç keffârette geçer. Fakat her bi-
rinde; “eğer bulamazsanız” diyerek başka yol da gösterilmiştir. 33
Yani; “Kölelik kaldırıldı, şimdi Kur’ân’ın emrini nasıl yerine
getireceğiz?” şeklinde bir tıkanıklık ve bir çözümsüzlük mey-
dana gelmemiştir.
Bilâkis, köle bulunamayacak bir zamanın geleceği Kur’ân-ı
Kerîm’de işaretle bildirilmiş, başka keffâret yollarına da yer ve-
rilmiştir.
Yine, cihadla alâkalı olarak Rabbimiz; “kuvvet” hazırlama-
yı emretmiştir. 34
Peygamber Efendimiz ise;
“Dikkat edin; kuvvet, atmaktır.” 35 diyerek, âdeta asırlar son-
rasında îcad edilecek; top, tüfek, füze ve benzeri silâhlara işa-
ret buyurmuştur.

33. B
 kz. en-Nisâ, 92; el-Mâide, 89; el-Mücâdele, 3-4.
34. B
 kz. el-Enfâl, 60.
35. E
 bû Dâvûd, Cihâd, 23. 141
 İslâm Tefekkür Ufku

İslâm’ın;
“Zaruretler, mahzurlu hususları mubah kılar.”
“Âmme zararını def için, zarar-ı hâs tercih olunur.”
“Ehvenü’ş-şerreyn (yani mecbur kalınan iki kötülükten hafif
olanı) tercih edilir.” ve benzeri usûl-i fıkıh kâideleri de, değişen
şartlarda hükümlerin çıkmaza girmesine mânî olur.
Meselâ kutuplara yakın kuzey ülkelerinde, yaz boyunca
yatsı namazının şartlarının meydana gelmediği bildirilmekte-
dir. O hâlde yatsı namazı nasıl kılınacaktır?
Usûl-i fıkıh âlimleri, burada yatsı namazı için “sebep” kı-
lınan, yıldızların zuhur edeceği derecede havanın kararması
hâdisesini, gerçekleştiği en yakın yere kıyaslayarak namazla-
rın kılınması gerektiğini söylemek sûretiyle meseleyi çözmüş-
lerdir. Zira havanın kararmasıyla yatsı namazı arasında, sade-
ce ibadetin zamanlaması bakımından bir bağ vardır.
Meselâ bir kişi kıbleyi tam olarak tespit edemese de, zannî
olarak bir kıble belirler ve namazı kılar. Kıbleyi tam olarak tes-
pit edemediği için, namazı terk etmez.
Su bulamayan, teyemmüm alır. Ayağa kalkamayacak de-
recede hasta olan, oturarak kılar; buna da gücü yetmeyen, îmâ
ederek kılar.

142
 3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
İslâm; mü’minleri nefsâniyetten ve dünya ihti­
râ­sın­dan uzaklaştırıp Rabbânî bir istikâmete yön-
lendirmek için, maddî hâdiseleri dahî, mânevî bir
gâyeye bağ­layarak, onlara ulvî bir muhtevâ kazan-
dırır. İnsanın, yalnız ibadet ve ahlâka dâir fiilleri-
ni değil, bedenî ve beşerî ihtiyaçlarından doğan fiil-
lerini dahî idealize eder. Meselâ yiyip içmek, insanın
biyolojik bir ihtiyacıdır. Fakat İslâm, bu maddî ihti-
yacı da idealize ederek onu ibadetlere kuvvet olması
niyetiyle, bir ecir ve­sî­lesine dönüştürür.
İslâm’ın idealize etme husûsiyeti, başka hiçbir
dünya ni­zâ­mında yoktur. Bu sebeple hiçbir sistem,
insandaki rûhî açlığı, İslâm kadar tatmin edemez.
 3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
(İslâm Derinlik ve Mâneviyattır.)

D ünya görüşleri, metafiziğe değer atfedenler ve atfet-

meyenler olarak ikiye ayrılır.
Bir kısmı fiziğe/maddeye ehemmiyet verip metafiziği/mâ­
ne­viyâtı ihmal ederken, diğer kısmı da metafiziğe ağırlık ve-
rip fiziği ihmal etmektedir. İslâm ise fizik ile metafiziği, mad-
de ile mânâyı, zâhir ile bâtını, beden ile rûhu, ilâhî bir denge ve
âhenk içinde, en mükemmel ölçülerle mezcetmiştir.
Eflâtun gibi filozoflar dahî, bu maddî âlemin esas âlem ol-
madığını, gerçek bir âlemin gölgesi olduğunu hissetmişlerdir.
Lâkin vahiyden uzak oldukları için şirke düşmekten kurtulama-
mış; bütün kâinâtın, Allâh’ın parçası olduğunu iddia etmişlerdir.
Yani “Panteizm” denilen inkâr türüne kapılmışlardır. 36

36. E
 flâtun (Platon) hissî ve aklî olarak kavrayabildiğimiz bu görünen âlemden baş-
ka, gerçek ve esas bir âlemin var olduğu (“ide”ler, “form”lar âlemi), dünyanın
da o âlemin yansımasından ibaret bulunduğu fikrine varmıştır. Gerçeğe tefek-
kür ve tahayyül yoluyla ulaşılabileceğini, insan rûhunun ölümsüzlüğünü, bede-
nin ölümünden sonra rûhun ideler âlemine gideceğini savunmuştur. Ancak va-
hiyden kopuk olduğu için bir Yaratıcı fikrine ulaşamamış ve ideler âlemini ka-
dim zannetmiştir.
Eflâtun’un hocası Sokrates, aklı ve vicdanı ile düşünerek; kâinâtın insan için ya-
ratıldığını, görünen her şeyin arkasında başka bir sebep olduğunu, sebepsiz hiç-
bir şey yaratılmadığını keşfetmiştir. Fakat Sokrates, Atina site devletinin belirle-
yip dayattığı tanrı inancına karşı çıkıp, herkesin içine doğan sese kulak vermek
sûretiyle huzur bulacağını savunduğu için, zehir içirilerek îdam edilmiştir. 145
 İslâm Tefekkür Ufku

Hâlbuki Cenâb-ı Allah müteâldir, O’nun Zât’ı eşyada zuhûr

etmez. Kâinat ise Cenâb-ı Hakk’ın Zât’ının değil, esmâ ve sıfat-
larının tecellîsidir. Nasıl ki Güneş’in ışığına Güneş denilemezse,
Cenâb-ı Hakk’ın esmâ ve sıfat tecellîlerinden ibaret olan yara-
tılmışlar âlemine de -hâşâ- Yaratıcı’nın Zât’ı veya parçası deni-
lemez.
Kâinatta Zâtî tecellîye müsâit bir varlık yaratılmamıştır. İn-
san idrâki ise bu âlemden aldığı intibâlarla düşünebildiği için-
dir ki Cenâb-ı Hakk’ın Zât’ı üzerinde değil, sıfatları üzerinde te-
fekkür etmemiz emredilmiştir.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Allâh’ın yarattıkları üzerinde tefekkür edin, Zât-ı üzerinde
düşünmeyin. Zira siz O’nun kadrini (O’na lâyık bir sûrette) aslâ
takdir edemezsiniz...” (Deylemî, Müsned, II, 56; Heysemî, Mecmau’z-
Zevâid, I, 81)

Bu ifadeler de, Cenâb-ı Hakk’ın Zâtî mâhiyetini kavrama-

nın, beşer idrâkinin üstünde bir keyfiyet olduğunu beyan et-
mektedir.
Akıl, “muhdes”tir, yani sonradan yaratılmıştır. Bu muhdes
varlığın kadim varlığı, sınırlının sınırsızı, damlanın uçsuz bucak-
sız okyanusu lâyıkıyla idrâk ve ihâta edebilmesi, elbette müm-
kün değildir.
Allah Teâlâ, zaman ve mekândan münezzehtir. İnsan idrâki
ise, zaman ve mekânla şartlanmış olduğundan, beşerî mantık,
ancak zaman ve mekân kayıtları içinde bir faâliyet göstere-

Sokrates’e göre iyi olan, bedenin değil mânevî yapının iyiliğidir. Bu müsbet
düşüncelere rağmen, takipçileri vahiyden kopuk bir yorumlama ile, “iyi” ve
“doğru”ya ancak akıl ve düşünce ile ulaşılabileceğini, en büyük fazîletin akılla
elde edilebilen “bilgi” olduğunu savunarak, mutlak hakîkatin ancak vahiy ile bi-
146 linebileceği gerçeğini ihmal etmişlerdir.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

bilir. Bir şeyi kavrayabilmek için o şeyin görülebilen âlemde

bir benzerinin yahut zıddının ve bunun da zihinde bıraktığı bir
intibâın olması lâzımdır.
Allah ise, “muhâlefetün lil-havâdis” yani yarattıklarına ben-
zememe sıfatına sahiptir. Bu, sonradan meydana gelmiş olan
her şeyden mutlak sûrette farklı, üstün ve mükemmel olmayı
ifade eder.
Nitekim İslâm âlimleri, Cenâb-ı Hakk’ın, beşerî idrâk ve ta-
savvurun çok çok ötesinde olduğunu ifade etmek için şu veciz
kelâmı söylemişlerdir:

‫اللُ َو َر َاء ٰذ ِل َك‬

ّٰ ‫ُك ُّل َما َخ َط َر ب َِب ِال َك َو‬
“Allâh’ın Zât’ı ile alâkalı aklına hangi düşünce gelirse gel-
sin, bilesin ki Yüce Allah onun dışındadır.”
Hâlık Teâlâ Hazretleri, -hâşâ- eseriyle aslâ mukâyese edi-
lemez. O, bütün yaratılmışların üzerinde bir kemâl, azamet ve
kudret sahibidir. Böyle olması lâzım geldiği de, aklî ve mantıkî
bir zarûrettir. Bu itibarla eşi ve benzeri bulunmayan Allâh’ın
Zâtî mâhiyeti hakkında fikir yürütmek, beşer için ne mümkün
ne de doğrudur.
Yine İslâm âlimleri;
“Cenâb-ı Hak o kadar zâhirdir ki, zuhûrunun şiddetinden
gâib­­dir.” diyerek, O’nun Zât’ını kavrayabilmenin, insanın sınır­
lı idrâk kapasitesini aşan bir durum olduğunu ifade etmişlerdir.
Diğer taraftan, yegâne hak din olan İslâm, neredeyse ta-
mamen metafizik hakîkatler üzerine kuruludur. İslâm’daki bü-
tün îman esasları, gayba îmânı temel alır. İslâm ile müşerref
olabilmenin ilk adımı sayılan kelime-i şehâdet getirmek de, bu 147
 İslâm Tefekkür Ufku

esasları kalben kabul edip dil ile ikrâr etmektir. Yani müslüman
olmak, bir ön kabuldür, vahyin bildirdiği gaybî hakîkatlere kal-
ben teslîmiyet göstermektir.
Dıştan bakınca şeklî birtakım hareketlerden ibaret gibi
gö­rünen namazda bile, onun müşahhas tarafını fersah fer-
sah aşan mücerred bir muhtevâ ve ulvî bir mânâ iklimi mev-
cuttur. Namaz, hayatın akışından uzaklaşarak, Cenâb-ı Hakk’ın
rızâsını temsilen Kâbe’ye yönelmek sûretiyle, mekân ve cihet-
ten münezzeh olan Rabbimiz’in huzûrunda kıyâm, rükû, sücûd
ve diğer rükünler ile âdeta bir ruh mîrâcı yaşamaktır.
Oruç, zekât, hac gibi mâlî ve bedenî ibadetlerde bile, dün­
ye­vî olandan uhrevî olana, fizik âlemden metafiziğe, gönül
dünyasında derinleşmeye, Cenâb-ı Hakk’a kalben yakınlaşma-
ya, huşû, vecd ve rûhâniyete bir yönelme vardır.
Istılâhî mânâda idealizmin muhtevâsında bulunan fedâ­
kâr­lık, îsar, dâvâ uğrunda şehîd olmak gibi esaslar da İslâm’da
kâmil mânâda mevcuttur.
İslâm, bir hayat nizâmıdır. Hayatın hiçbir sahasını ve ömrün
hiçbir ânını boş bırakmadan, Kur’ân ve Sünnet ölçüleriyle tan-
zim eder. Bunu yaparken de her şeyin maddî ve müşahhas var-
lığını aşan bir îzah üslûbuyla, onlara ulvî bir gâye ve mânâ ka-
zandırır. Yani hayatın bütün îcaplarını idealize eder.
Bunun yolu ise, hâlisâne bir niyettir. Yani mü’min, günlük
ha­ya­tının îcap ve ihtiyaçlarını bile, Hak Teâlâ’nın râzı olaca-
ğı hâlis bir niyetle yerine getirdiği takdirde, o davranışlarını da
âde­ta bir ibadet mâhiyetine dönüştürmüş olur.
Yüce dînimiz İslâm; mü’minleri nefsâniyet ve mâsivâdan
uzaklaştırıp Rabbânî bir istikâmete yönlendirebilmek için,
148 maddî ve zâhirî hâdiseleri dahî, mânevî bir gâyeye bağlaya-
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

rak, onlara ulvî bir muhtevâ kazandırır. İnsanın, yalnız ibadet

ve ahlâka dâir ulvî fiillerini değil, bedenî ve beşerî ihtiyaçların-
dan doğan günlük meşgalelerini dahî idealize eder.
Meselâ yiyip içmek, insanın bedenî/biyolojik bir ihtiyacı-
dır. Fakat İslâm, bu maddî ihtiyacı da idealize ederek, onu iba-
detlere kuvvet olması niyetiyle, bir ecir vesîlesine dönüştürür.
Yani tamamen fizikî bir hâdiseye dahî, metafizik bir mâhiyet
kazandırır.
Yine bu çerçevede, yemeğe besmele ile, yani Allâh’ın adını
anarak başlamayı, yenilen her lokmada Allâhʼın lûtuf ve ihsan-
larının büyüklüğünü tefekkür etmeyi, bütün bunlara mukâbil,
Oʼna hamd, şükür ve zikirde bulunmayı telkîn eder. Yani İslâm,
alınan bir gıdanın vücuda sağlayacağı maddî faydanın yanı
sıra, onu mâneviyatla mezcederek bir nevi ibadet hükmüne
girmesini de temin eder.
Aynı şekilde; evlilik de, nefsânî duygu ve arzuları idealize
etmek sûretiyle, güzel bir neslin yetişeceği aile yuvasının ku-
rulmasını sağlar. Toplumu iffetli, temiz ve nezih bir hâle getirir.
Anne, baba, evlâtlar ve akrabalar arasında; muhabbet ve hür-
metle birlikte, mânevî hak ve mes’ûliyetleri meydana getiren
bağlar kurulmuş olur.
Diğer taraftan, nikâhsız beraberliklerine; “Bizim bir kâğıt
üzerindeki imzaya, şeklî bir merasime ihtiyacımız yok!” şek-
linde âmiyâne bir izah getirmeye çalışan zinâkârların yaptı-
ğı, idealizmin ters yorumlanmasından doğan bir sahtekârlıktır.
Hâlbuki nikâh, sadece kâğıda atılmış bir imzadan ibaret
değildir. Onun büyük bir mânâsı vardır. Nikâh, iki tarafın Allah
adına söz vermesidir. Bu akit neticesinde, pek çok hak ve hu-
kuk terettüb edecektir. 149
 İslâm Tefekkür Ufku

Nikâhın olmadığı bir toplumda zinâ vardır. Bu da, ailenin

çöküşüne, neslin bozulup toplumun fesâda uğramasına sebep
olan bir fâciadır ve çok büyük bir günahtır. Çünkü insanı, diğer
canlılar seviyesine düşürür. İnsan toplumu; aile olmazsa, hay-
van sürülerinden farksız, hattâ daha aşağı bir hâle gelir. Nesep,
iffet, haklar ve mes’ûliyetler ayaklar altında çiğnenir.
Aile, toplumu ayakta tutan en temel unsurdur. 1839 tarih-
li Tanzîmat’tan itibâren cemiyetimizdeki maddî ve zâhirî sar-
sıntılar dâimâ, sağlam aile yapımız sayesinde atlatılabilmiş-
tir. Çanakkale Zaferimiz, İstiklâl Harbimiz ve son olarak 15
Temmuz’da halkımızın mukâvemeti, bunun en güzel misalleri-
dir. Çünkü Tanzîmat’tan beri toplumda meydana gelen bozul-
malar, aileye sirâyet edememiş, sadece Avrupâî tahsil görmüş
olan belli bir kesimde kalmıştı.
Ancak üzülerek görmekteyiz ki, günümüzde, internet, tele­
viz­yon, moda ve reklâmlardaki menfîlikler, aileye de sirâyet
et­meye başladı. Eğer onu koruyamazsak, aile yapısı bozulur-
sa -Allah muhafaza buyursun- toplum, istikbâldeki sarsıntılara
ta­hammül edemez hâle gelir.
Diğer bir misal:
Kazanılan paranın durumudur. Zira dürüstçe çalışarak ve
ticarî faaliyetlerde bulunarak da para kazanılır; bunun zıddına
faiz, karaborsacılık, gabn-i fâhiş ve aldatma sûretiyle de para
kazanılır. İkisi de zâhiren paranın miktarını artırır. Lâkin biri
helâldir, diğeri ise haramdır.
Vahyin rehberliğinden mahrum bir akıl, helâl-haram deme-
den ne elde edebilirse onu kâr zanneder. Hâlbuki bir mü’min
için helâlden kazanılan bir kuruş, haramdan gelecek milyon-
150 lardan daha değerlidir. Mü’min için hesabını kolay verebilece-
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

ği helâl mal, hayırlı maldır. Hesabını veremeyip azâbını çeke-

ceği haram mal ise tam bir baş belâsıdır.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Allah Teâlâ, kulunu helâl peşinde koşmaktan yorulmuş
vaziyette görmeyi sever.” (Süyûtî, Câmiu’s-Sağîr, I, 65)
Bunun zıddına faiz ise, Kur’ânî tâbiriyle, “Allah ve Rasûlü
ile harp etmek” 37 kadar ağır bir cürümdür. Helâl de haram da
zâhiren kazanç kapısı olabilir. Lâkin biri Allâh’ın rahmetini celb
ederken, diğeriyse gazabına müncer olur.
Bir başka misal:
Kâtil ile gâzi, dıştan bakıldığında her ikisi de aynı fiili işler-
ler. Fakat biri cinayet iken, diğeri ise fedakârlık ve kahraman-
lıktır. Yani ikisinin fiilleri arasında Cennet ve Cehennem kadar
muazzam bir mânâ ve mâhiyet farkı vardır.
Bir savaş; insan topluluklarının birbirlerinden bir şeyleri
gasp etmek için yaptıkları kavga olduğunda, en süflî ve en zâ­
li­mâne neticelerle dolu bir vahşettir. Meselâ daha güçlü, daha
zengin ve daha büyük olmak gibi siyâsî emeller, maddî men-
faatler ve nefsânî ihtiraslar için yapılan 1. ve 2. Cihan Harbi, 70
milyon insanın canına mâl olmuştur. Bu, insanlık adına büyük
bir yıkım ve fâciadır.
Fakat “i‘lâ-yı kelimetullah” ve “nizâm-ı âlem” için gerçekleş­
ti­rilen, neticede insanlığa sulh, sükûn, adâlet, emniyet ve huzur
ge­tiren cihâd ise, Allah katında çok değerlidir. 38
Tabiî ki İslâm’da cihad; kan dökmek, toprak almak için sa-
vaşmak ve toprağı kanla sulamak değildir. Bu, yasaktır ve ha-

37. B
 kz. el-Bakara, 279.
38. B
 kz. et-Tevbe, 111. 151
 İslâm Tefekkür Ufku

ramdır. Kılıç, ancak zulmü kaldırmak ve hidâyetlere vesîle ola-

bilmek için kullanılır. Bu gâyeye hizmet etmeyen bir kılıç, an-
cak bir şer âletidir.
İşte yüce dînimiz İslâm -bu misallerde olduğu gibi- beşerî
hayatın bütün îcaplarını ulvî bir gâyeye raptederek müʼminlere
her an Cenâb-ı Hakkʼın rızâsını tahsil edebilme fırsatları tak-
dim etmiştir.
Böylece bütün bir hayatın ibadet vecdi içinde idrâk ve ihyâ
edilmesinin feyizli zeminini hazırlamıştır.
Bu fırsatları değerlendirebilecek derecede gönül uyanıklı-
ğına sahip olan mü’minlerin helâl kazanmak için çalışmaları,
yiyip içmeleri, oturup kalkmaları, selâmlaşmaları, hattâ uyu-
maları bile -niyetlerindeki hâlisiyet bereketiyle- ibadet hük-
müne girer.
Muhammed bin Ali Tirmizî g (vefatı hicrî 285) buyurur ki:
“Bir kimsenin himmeti (yani bütün gayretini teksif ederek
en çok ehemmiyet verdiği husus) din olursa, himmeti hürme-
tine bütün dünyevî işleri de dînî hâle gelir. (Bunun zıddına) bir
kimsenin himmeti de dünya olursa, niyeti sebebiyle bütün dînî
işleri dahî dünyevî hâle gelir.” 39
Bunun için İslâm, gönüllere mânevî bir terbiye ile güzel bir
“niyet şuuru” kazandırmayı hedefler. Zira hadîs-i şerîfte buy-
rulduğu üzere;
“Mü’minin niyeti (maksat ve ihlâsı) amelinden hayırlıdır.”
(Süyûtî, Câmiu’s-Sağîr, II, 194)

Nitekim diğer bir hadîs-i şerîfte, bu hakîkat şöyle misallen-

dirilmektedir:

152 39. F eridüddin Attar, Tezkiretü’l-Evliyâ, s. 566, İlim ve Kültür Yay. Bursa 1984.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

“Kim Allâh’a gerçekten inanarak ve vaadine gönülden

bağlanarak O’nun yolunda cihâd etmek için at beslerse, o
atın yediği, içtiği, (hattâ) gübresi ve bevli kıyâmet gününde o
kimsenin sevapları arasında olacaktır.” (Buhârî, Cihâd, 45; Nesâî,
Hayl, 11)

Horasan melik ve kahramanlarından Amr bin Leys’in şu

hâli de, hâlis niyetin Allah indindeki yüksek kıymetine güzel
bir misaldir. Vefâtından sonra onu sâlih bir zât rüyasında gör-
müştü. Aralarında şu konuşma geçti:
“–Allah sana nasıl muâmele etti?”
“–Allah beni affetti.”
“–Hangi amelin sebebiyle affetti?”
“–Bir gün bir dağın zirvesine çıkmıştım. Yüksekten askerle-
rime bakınca, sayılarının çokluğu hoşuma gitti ve:
«–Keşke Rasûlullah r zamanında yaşasaydım da O’na yar-
dım edip destek olsaydım, (O’nun yolunda fedâ-yı cân eyle-
seydim)...» diye duygulandım. İşte bu niyet ve iştiyâkıma karşı-
lık, Yüce Allah beni af ve mağfiretine mazhar eyledi.” 40
Demek ki mânevî derinlik ve kalbî kıvam, İslâm’da çok
mühimdir. Esas olan, şekilden ziyâde özdür; amelden ziyâde,
ameldeki niyetin hâlisiyetidir.
Kıyâmetten bir manzarayı anlatan şu hadîs-i şerîf, amel-
lerdeki niyetin ehemmiyetini, çok bâriz bir sûrette ortaya koy-
maktadır:
“Kıyâmet günü hesabı ilk görülecek kişi, şehid düşmüş bir
kimse olup huzûra getirilir. Allah Teâlâ ona verdiği nîmetleri
hatırlatır, o da hatırlar ve bunlara kavuştuğunu îtiraf eder.

40. K
 adı Iyâz, Şifâ, II, 28-29. 153
 İslâm Tefekkür Ufku

Cenâb-ı Hak:
«–Peki, bunlara karşılık ne yaptın?» buyurur.
«–Şehid düşünceye kadar Sen’in uğrunda cihâd ettim.»
diye cevap verir.
«–Yalan söylüyorsun. Sen; ‘babayiğit adam’ desinler diye
savaştın, o da denildi.» buyurur.
Sonra emrolunur da o kişi yüzüstü Cehennem’e atılır.
Bu defa ilim öğrenmiş, öğretmiş ve Kur’ân okumuş bir kişi
huzûra getirilir. Allah ona da verdiği nîmetleri hatırlatır. O da
hatırlar ve îtiraf eder. Ona da:
«–Peki, bu nîmetlere karşılık ne yaptın?» diye sorar.
«–İlim öğrendim, öğrettim ve Sen’in rızân için Kur’ân oku-
dum.» cevâbını verir.
«–Yalan söylüyorsun. Sen; ‘âlim’ desinler diye ilim öğren-
din; ‘Ne güzel okuyor!’ desinler diye Kur’ân okudun. Bunlar da
senin hakkında söylendi.» buyurur.
Sonra emrolunur, o da yüzüstü Cehennem’e atılır.
(Daha sonra) Allâh’ın kendisine her çeşit mal ve imkân ver-
diği bir kişi getirilir. Allah verdiği nîmetleri ona da hatırlatır. O
da hatırlar ve îtiraf eder. Cenâb-ı Hak:
«–Peki ya sen bu nîmetlere karşılık ne yaptın?» buyurur.
«–Verilmesini sevdiğin, râzı olduğun hiçbir yerden esir-
gemedim; sadece Sen’in rızânı kazanmak için verdim, harca-
dım.» der.
«–Yalan söylüyorsun. Hâlbuki sen, bütün yaptıklarını (îti­
bar kazanmak ve); ‘Ne cömert adam!’ desinler diye yaptın. Bu
154 da senin için zaten söylendi.» buyurur.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

Emrolunur, bu da yüzüstü Cehennem’e atılır.” (Müslim, İmâre

152)

İslâm’ın idealize etme husûsiyeti, başka hiçbir dünya nizâ­

mın­da yoktur. Bu sebeple hiçbir sistem, insandaki rûhî ve de­rû­
nî açlığı, İslâm kadar tatmin edemez.
İnsandaki ruh ve nefs gibi bu fizikî âlemle iktifâ edemeyen
yapı, ancak bâkî olanla huzura kavuşup tatmin olur.
Nefsin mayasında, fânîliğe isyan vardır. Hazret-i Âdem ile
Havvâ Vâlidemiz’in Cennet’te yasak meyveye meyletmeleri
de, orada ebedî kalacaklarını söyleyen şeytanın bu iğvâsına
aldanmaları neticesinde gerçekleşmişti. Ham bir nefs; ölüm-
den hoşlanmaz, fânî misafirhanede yerli edâsıyla oturmak is-
ter, malına-mülküne, makamına-mevkiine sığınarak bunların
kendisini kalıcı kılacağını zanneder. Fânî haz ve eğlencelerle
meşgul olsa da, sürekli bir tatminsizlik içindedir. Var olanla ye-
tinemeyip hep daha fazlasını ister. Bu ise sınırları zorlamaya,
hattâ hayvanlar gibi ölçü ve kâide tanımayan bir hayat arzu-
suna götürür.
Nitekim nefsânî arzuların tatmininde aşırı serbestliğin bu-
lunduğu Batı ülkelerinde, uyuşturucu, sapkınlıklar ve intihar
çok yaygındır. Uyuşturucu kullananlar, aslında hayatın ağır
çalkantıları ve med-cezirlerle dolu gerçeklerinden sıyrılmak,
sahte ve vücudu öldürücü bir hayal âleminde dolaşmak için,
hayatlarını ve istikbâllerini ziyan etmektedirler.
Terör gruplarının da bu tarz ilaçlarla mensuplarını kandı-
rarak, intihar saldırısı gibi faaliyetleri gerçekleştirebilecek hâle
getirdikleri bilinmektedir.
Hâlbuki insanın gerçek tatmini, mânevî ve rûhîdir. Âyet-i
kerîmede buyrulur: 155
 İslâm Tefekkür Ufku

‫وب‬ ِ ِ ّٰ ِ‫َا َل ب ِِذ ْكر‬

ُ ‫الل َت ْط َمئ ُّن ا ْل ُق ُل‬
“…Bilesiniz ki, kalpler ancak Allâh’ı anmakla mutmain olur
(huzura kavuşur).” (er-Ra‘d, 28)
İnsan, bu mânevî tatmine ulaşamadığı müddetçe, yanlış li-
manlarda dolaşmaktan, sefâlet çarşısında saâdet aramaktan
kurtulamayacaktır.
İslâm’ın maddî hususları da ihmal etmeyerek idealize etme-
si, çok mühimdir. Çünkü, Budizm ve muharref Hristiyanlığın bil-
hassa Katolik şubesi gibi yollar, beşeriyeti mutlak bir zühde ça-
ğırmışlardır. Vahyin dışında saâdet arayıp fıtratın zıddına hare-
ket ettikleri için, çok menfî neticelere dûçâr olmuşlardır. Bede-
ne ıztırap vermek, ölüyü yakmak gibi yanlışlıklara sapmışlardır.
İslâm’da ise ifrat derecesinde bir zühd hayatı demek olan
“ruhbanlık” yoktur. Ruh ve beden âhengi içinde huzurlu ve den-
geli bir hayat vardır. Bir tarafa ehemmiyet verip diğer tarafı ih-
mal etmek yoktur. Her iki tarafın da hakkını gözetmek vardır.
Zira insanın rûhu gibi bedeni de kendisine ilâhî bir emânet ola-
rak verilmiştir.
Şu hâdise ne kadar ibretlidir:
Rasûlullah r bir gün ashâb-ı kirâma kıyâmetten bahset-
mişti. Onlar da çok duygulanıp ağladılar. Sonra içlerinden on
kişi Osman bin Maz’ûn’un evinde toplandı. Aralarında Hazret-i
Ebû Bekir ve Hazret-i Ali de vardı. Yaptıkları istişâre neticesin-
de, bundan böyle dünyadan el etek çekmeye, kendilerini ha-
dım ettirmeye, gündüzlerini oruçla, gecelerini de sabaha ka-
dar ibadetle geçirmeye, et yememeye, eşlerine olan muhab-
bet ve alâkayı azaltmaya, güzel koku sürünmemeye ve yeryü-
zünde gezip dolaşmamaya karar verdiler.
Bu haber Peygamber Efendimiz’e ulaşınca, kalkıp Osman
156 bin Maz’ûn’un evine gitti, fakat kendisini evde bulamadı. Ha-
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

nımına, Osman ve arkadaşlarının kendisine gelmeleri için ha-

ber bıraktı. Onlar da bir müddet sonra Peygamber Efendimiz’in
huzûruna çıktılar. Efendimiz, karar aldıkları hususları kendileri-
ne tek tek sayarak:
“–Bu konularda ittifak etmişsiniz, öyle mi?” dedi. Onlar da:
“–Evet yâ Rasûlâllah! Bizim böyle karar almakta hayırdan
başka bir gâyemiz yoktur.” dediler. Efendimiz r şöyle buyurdu:
“–Şüphesiz ki ben bunlarla emrolunmuş değilim. Elbette si-
zin üzerinizde nefislerinizin hakkı vardır. Bazen oruç tutun, ba-
zen tutmayın. Gece hem ibadet edin hem uyuyun. Ben hem iba-
det ederim hem de uyurum. Oruç tuttuğum günler de olur, tut-
madığım günler de. Et yediğim gibi hanımlarımla da alâkadar
olurum. Kim benim sünnetimden yüz çevirirse benden değildir.”
Sonra ashâb-ı kirâmı toplayıp onlara bir konuşma yaptı ve
şunları söyledi:
“Birtakım kimselere ne oluyor ki hanımlarıyla alâkadar ol-
mayı, yeme-içmeyi, güzel koku sürmeyi, uyumayı ve meşrû
olan dünya zevklerini kendilerine haram kılıyorlar!
Şüphesiz ki ben size keşiş ve ruhban olmanızı emretmiyo-
rum. Benim dînimde et yemeyi terk etmek, kadınlardan uzak-
laşmak bulunmadığı gibi, dünyadan el etek çekip manastırla-
ra kapanmak da yoktur. Ümmetimin seyahati oruç, 41 ruhban-
lıkları (takvâları) ise cihaddır.

41. Nefsi tezkiye etmek, riyâzat ve mücâhede ile mânen tekâmül edebilmek, ibret
alıp tefekkür etmek gibi gâyelerle, eskiden bir hayli zor olan, uzun ve meşakkat-
li seyahatlere çıkmak tavsiye edilirmiş.
Peygamber Efendimiz r bunun yerine, mü’minin çoluk-çocuğunun yanında ve
toplumun içinde kalarak bu riyâzat hâlini oruçla yaşamasını tavsiye etmiştir.
İbn-i Abbas v’dan rivâyete göre Kur’ân-ı Kerîm’de geçen her “seyahat” kelime-
siyle de “oruç” kastedilmektedir. 157
 İslâm Tefekkür Ufku

Allâh’a ibadet ediniz, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayınız,

hac ve umre yapınız, namazlarınızı kılınız, zekâtınızı veriniz,
Ramazan orucunu tutunuz. Siz dosdoğru olunuz ki başkaları
da öyle olsun.
Sizden önceki ümmetler, aşırılıkları yüzünden helâk ol-
dular. Dîni kendilerine zorlaştırdılar, Allah da onlara zorlaş-
tırdı. Bugün kilise ve manastırlarda bulunanlar, onların baki-
yeleridir.”
Bu hâdise üzerine şu âyet-i kerîme nâzil oldu:
“Ey îmân edenler! Allâh’ın size helâl kıldığı güzel ve temiz
şeyleri kendinize haram etmeyin, haddi aşmayın. Çünkü Allah,
haddi aşanları sevmez.” (el-Mâide, 87) (Vâhidî, s. 207-208; Ali el-Kārî,
el-Mirkāt, I, 182-183)

Vehb bin Abdullah t şöyle anlatır:

Rasûlullah r , Selmân-ı Fârisî ile Ebu’d-Derdâ v’yı kardeş
yapmıştı. Bu sebeple Selman, Ebu’d-Derdâ’yı ziyaret ederdi. Bir
ziyaret esnâsında onun hanımı Ümmü’d-Derdâ’yı oldukça eski-
miş elbiseler içinde gördü. Ona:
“–Bu hâlin ne?” diye sorunca, kadıncağız:
“–Kardeşin Ebu’d-Derdâ dünya malına ve zevklerine önem
vermez.” dedi.
O esnâda Ebu’d-Derdâ hazırlattığı yemeği Selman’a ikram
edip:
“–Buyrun, yemeğinizi yiyin, ben oruçluyum.” dedi.
Selman:
“–Sen yemedikçe ben de yemem.” diye karşılık verdi. Bu-
158 nun üzerine Ebu’d-Derdâ sofraya oturup yemek yedi.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

Gece olunca Ebu’d-Derdâ teheccüd namazı kılmaya hazır-

landı. Selman ona:
“–Uyu!” dedi. Ebu’d-Derdâ uyudu. Bir müddet sonra tekrar
kalkmaya davrandı. Selman yine:
“–Uyu!” diyerek onu kaldırmadı. Gecenin sonlarına doğru
Selman:
“–Şimdi kalk!” dedi ve her ikisi birlikte namaz kıldılar. Son-
ra Selman, Ebu’d-Derdâ’ya şöyle dedi:
“–Senin üzerinde Rabbinin hakkı vardır, nefsinin hakkı var-
dır, âilenin hakkı vardır. Her hak sahibine hakkını ver.”
Ebu’d-Derdâ t , gidip olanları haber verince Rasûlullah r
Efendimiz:
“–Selman doğru söylemiş.” buyurdu. (Buhârî, Savm 51, Edeb 86)
Yani İslâm’da, ifrat ve tefritten sakınarak îtidâl/denge üze-
re bir kulluk yaşamak esastır. Bu dengenin ölçüsü de Kur’ân ve
Sünnet’tir.
Ahmed Hamdi AKSEKİ dinlerin keyfiyetlerini, hulâsaten
şöyle ifade etmiştir:
“Budizm, insana pasif, donuk ve âciz bir hiçliği tattırır.
Âdeta miskinliği tâlim eder. (Nefsin arzularını terbiye etmek
yerine yok ederek Nirvana’ya ulaşma gâyesiyle ruhları tatmin
etmeye çalışır.)
Buna karşılık; hakkı tutup kaldırmak, mazluma yardım et-
mek, adâleti tesis etmek gibi aktif ve canlı olmayı, kudret ve
faaliyeti gerektiren vazifeler, Budizm’de yoktur. Tek taraflıdır.
Bunun tam tersi olarak; Yahudîlik, beşer tabiatının yalnız
maddî tarafını tatmin eder. Yahudîlik’te de insanî, derûnî, hissî 159
 İslâm Tefekkür Ufku

ve vicdanî tecrid kaybolmuştur. Dinleri, dünyada azınlık olan

bir toplumun, her türlü entrikayla siyâseten var olma mücade-
lesine dönüşmüştür. (Geriye yalnız) kavmî bir hamâset kalmış-
tır. Bu dinden, mâneviyat silinmiştir.
Hristiyanlık ise, beşer tabiatının muhabbet ve şefkat tara-
fını tatmin etmek ister, kudret tarafını tatmin edemez. İncil’in
«Sağ yanağına bir tokat atana, sol yanağını çevir!» meâlinde
olan nassı, bunun en bâriz delilidir. Hristiyanlık’ta ruhbanlık
esası, beşerî temâyülleri baskı altına alan veya yok sayan ve
tabiata aykırı olan bir şeydir. (Helâl de olsa bütün) dünyevî
zevkleri kötü görmek, iyi bir hristiyan olmak için şarttır.
[Meselâ, beşerî müdâhalelerle aslından tamamen uzaklaş-
mış olan muharref Hristiyanlığın bozuk telâkkîsine göre, yıkan-
mak ve temizlenmek, dünyaya değer vermek demekti.
Müslümanlara ağır zulüm, işkence ve katliamlarıyla bili-
nen Kastilya Kraliçesi İzabellâ, koyu Katolik idi. Hiç yıkanma-
dığı için yanına yaklaşılmayacak derecede rezil kokardı. Tari-
he Kirli İzabellâ diye geçmiştir. Ömrü boyunca sadece 2 kez yı-
kanmıştı. Bu ahmakça anlayış sebebiyle halk; Hristiyanlık ta-
assubu yüzünden pis kokan hanımlarını bırakmış, sırf yıkan-
maları sebebiyle hayat kadınlarına meyletmiş, yani toplumun
uru olan fâhişelik revaç bulmuştu. Böylece aileyi çökerten zinâ
hastalığı, ruhları ve nesilleri perişan etmişti. Tahrif edilmiş, in-
san mahsûlü bir dînin zavallı hâli!..
Katolik ruhbanlar da evlenmezler. Fıtrata aykırı bir hayat
sürdükleri için, ruhban sınıfı arasında, eşcinsellik ve çocukları
istismar gibi çirkin hâdiseler vukû bulmuştur.
Yine Hristiyanlık, “Diğer yanağını çevir!” şeklindeki, -güya-
160 saldırmaz duruşu da sürdürmemiştir. Haçlılar, dünyada eşi-
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

benzeri görülmemiş vahşetlere imza atmış, hattâ mezhebi

farklı olan kendi dindaşlarına bile katliamlar yapmaktan geri
durmamışlardır.
Katolik Latinlerin, dördüncü haçlı seferinde (mîlâdî 1204) Or-
todoks İstanbul’da yaptıkları zulüm, talan, katliam ve yıkım,
hâfızalarda öyle yer etmişti ki, iki buçuk asır sonra Fatih Sultan
Mehmed’in İstanbul muhâsarası esnasında;
“–Katoliklerden yardım isteyelim.” teklifine karşı Grandük
Notaras;
“–İstanbul’da kardinal şapkası görmektense, Türklerin sarı-
ğını görmeyi tercih ederim!..” demişti.]
İslâm dînine gelince; bu din, insan tabiatını ve yaratılış-
tan gelen fıtrî temâyüllerini tatmin etmekte, her birine meşru
bir şekil vermekte ve bunlardan hiçbirini baskı altında hapset-
meyip yok saymamaktadır. O, insanlar arasında Allah sevgisi-
ne dayanan bir kardeşlik ve buna göre bir yardımlaşma esa-
sı kurmuştur. Böylece şefkat ve sevgiyi tahkim etmiştir. Bunun-
la beraber fıtratımızın en ince noktalarına kadar bütün duy-
gularımızı tatmin eden ve aynı zamanda beşerî tabiatımızın
öbür tarafını, yani kudret ihtiyacını da temin eden kâideler
koymuştur.” 42
Daha önce de ifade ettiğimiz gibi İslâm’da “iki veç­helilik”
ve bu veçheler arasında “îtidâle riâyet”, en mühim esaslardan-
dır. Bu sebeple İslâmiyet, tecrid prensibini de îtidâlde tutar. İba-
detlerde kalbî keyfiyet kadar, şeklî hu­sû­si­yet­le­re de ehemmi-
yet verir. Sadece gönül temizliği veya hükmî te­mizlik ile iktifâ
etmez, necâsetten tahâreti de şart koşar.

42. A
 . Hamdi Akseki, İslâm Fıtrî, Tabiî ve Umûmî Bir Dindir, İstanbul 2004, sf. 31-32. 161
 İslâm Tefekkür Ufku

Âyet-i kerîmede buyrulur:

“Ey îmân edenler! Allah ve Rasûl’ünün önüne geçmeyin!..”
(el-Hucurât, 1)

Buna riâyet edilmediğinde, gözle görülmeyen ideal unsur-

lar, en ağır istismarlara uğrayabilmektedir.
Bazı sahte sûfîlerin ve istikâmetten sapmış kimselerin; “Biz-
den şeklî ibadet kaldırıldı.” gibi hezeyanları, bu tecrid ve idea-
lizmin ifratıdır. Mâneviyatta en ileri terakkîye sahip olan Allah
Rasûlü’nden kalkmamış bulunan şeklî vazifeler, hiçbir kuldan
da kalkmayacaktır.
Şu hâdise, bu hakîkati ne güzel îzah etmektedir:
Abdülkâdir Geylânî Hazretleri der ki:
“Bir gün gözümün önünde bir nur peydâ olmuş ve bütün
ufku kaplamıştı. Bu nedir diye bakarken, nurdan bir ses geldi:
«–Ey Abdülkâdir, ben senin Rabbinim. Bugüne kadar yap-
tığın amel-i sâlihlerden öyle hoşnudum ki, bundan böyle sana
haramları helâl eyledim.» dedi.
Ancak hitap biter-bitmez, ben bu sesin sahibinin şeytan
-aleyhillâne- olduğunu anladım ve:
«–Çekil git ey mel’un! Gösterdiğin nur, benim için ebedî bir
zulmettir/karanlıktır.» dedim.
Bunun üzerine şeytan:
«–Rabbinin sana ihsân ettiği hikmet ve firâsetle yine elim-
den kurtuldun! Hâlbuki ben yüzlerce kimseyi bu usûl ile yol-
dan çıkarmıştım.» diyerek uzaklaştı.
Ellerimi yüce dergâha açtım; bunun, Rabbimin bir fazl u ke-
162 remi olduğu idrâki içinde şükürler eyledim.”
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ

Bu sözleri dinleyen cemaatten biri sordu:

“–Ey Abdülkâdir! Onun şeytan olduğunu nereden anladın?”
Abdülkâdir Geylânî Hazretleri cevap verdi:
“–Sana haramları helâl kıldım, demesinden!..”
İşte bu, her mü’minin ömrü boyunca muhtaç olduğu bir fi­
râ­settir. Zira bir kul, sâlih amelleri ve güzel ahlâkı sebebiyle
he­lâl-harama riâyet mükellefiyetinden muaf tutulacak olsay-
dı, evvelâ insanlığın Hakk’a kulluktaki zirvesi olan Rasûlullah
r Efendimiz muaf tutulurdu. O’na bile böyle bir imtiyaz tanın-
madığına göre, hiç kimseye de tanınacak değildir.
Bunun içindir ki Cüneyd-i Bağdâdî Hazretleri:
“Bir ki­şi­yi ha­va­da uçar­ken bile gör­se­niz, hâ­li Ki­tap ve Sün­
ne­tʼe uy­mu­yor­sa bu bir (kerâmet değil) istidraç­tır.” 43 buyur-
muştur.
Velhâsıl İslâm’daki tecrid/idealizm, hiçbir zaman gerçek-
lerden kopmaz. Zâhir ile bâtın arasında, ifrat ve tefritten uzak
bir âhenk ve denge tesis eder.

43. İstidraç: Kerâmetin zıddı olarak; kâfir, münâfık, fâsık ve müteşeyyih kimselerden
zuhûr eden bazı hârikulâde hâllerdir. Bu hâller birer ilâhî imtihan olup onları ka-
deme kademe helâke sürükler. (Bkz. el-A’râf, 182-183) 163
 4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM)
PRENSİBİ
İslâm’da insan, mükerrem bir varlıktır. İslâm’ın in-
sana verdiği değer karşısında, hümanizm bir hiç hük-
mündedir.
Hümanizm, Avrupalının kendi egosunu, he­vâ­sını
ve aklını putlaştırmasıdır. Hümanist Batı; savaşlarda,
köy ve şehirlerin üzerine bombalar yağdırıyor. Kadın,
çocuk, ihtiyar, hasta ayırt etmeden yakıp yıkıyor.
Savaştan, açlıktan, yokluktan ve zulümden ka­çıp
kendilerine sığınan zavallı mültecilere, gad­darca muâ­
meleleri revâ görüyor. Hattâ onların boğulup ölme­le­
rini istiyor. Akdeniz’i âdeta bir mül­teci kabristanı hâ­li­
ne getirdiler.
İşte Batı’nın gerçek yüzü budur. “Hümanizm” ve
“in­san hakları” gibi lâfları ise, ancak bir mavaldan
iba­ret­tir.
 4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ
(İslâm Her Varlığa, Bilhassa İnsana Rahmettir.)

İ slâm, rahmet dînidir.

Cenâb-ı Hak; güzel esmâsı içinde, besmele-i şerîfede ve
Kur’ân-ı Kerîm’inde insana en çok “Rahmân” ve “Rahîm” isim­
lerini telkin eder.
• Rahmân; “rahmeti bol ve sonsuz olan”,
• Rahîm ise; “rahmeti ebedî ve dâimî olan” demektir.
Rahmet, Rabbimiz’in şiârıdır. Âyet-i kerîmelerde buyrulur:

‫َك َت َب َع ٰلى َن ْف ِس ِه الر ْح َم َة‬

َّ
“...O, merhamet etmeyi kendi Zât’ına farz kıldı...” (el-En‘âm, 12)

‫َو َر ْح َم ۪تي َو ِس َع ْت ُك َّل َشي ٍء‬

ْ
“...Rahmetim, her şeyi kuşatır...” (el-A‘râf, 156)

‫َف ُق ْل َر ُّب ُكم ُذو َر ْح َم ٍة َو ِاس َع ٍة‬

ْ
“...De ki: «Rabbiniz geniş bir rahmet sahibidir...»” (el-En‘âm, 147)

‫ين‬ ۪ ِ
َ ‫الراحم‬ ‫وهو ارحم‬
َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ
“...O, merhamet edenlerin en merhametlisidir.” (Yûsuf, 64) 167
 İslâm Tefekkür Ufku

Peygamber Efendimiz r de mahzâ rahmettir. Hem de bü-

tün âlemlere rahmettir. Rabbimiz buyurur:

‫ين‬ ۪ ِ ِ
َ ‫َو َما ٓ اَ ْر َس ْل َنا َك ا َّل َر ْح َم ًة ل ْل َعا َلم‬
“(Rasûlüm!) Biz Sen’i ancak âlemlere rahmet olarak gön-
derdik.” (el-Enbiyâ, 107)
Yine Tevbe Sûresi’nin 61’inci âyet-i kerîmesinde; Fahr-i Kâi­
nat Efendimiz; “mü’minler için rahmet” olarak vasfedilmiştir:

‫ين ٰا َمنُوا ِم ْن ُكم‬ ۪ ِ

َ ‫َو َر ْح َم ٌة ل َّلذ‬
ْ
“...O (Hazret-i Peygamber), sizden îman edenler için bir
rah­mettir...”
Şu âyet-i kerîmede ise, Peygamber Efendimiz; birçok sû­re­
de Rabbimiz’in yüce Zât’ını vasfetmek için kullandığı “raûf ve
rahîm” sıfatlarıyla tavsif edilmiştir:

‫ول ِم ْن اَ ْن ُف ِس ُكم َعز۪ ٌيز‬

ٌ ‫َل َق ْد َ ٓج َاء ُك ْم َر ُس‬
ْ
‫ين َر ُۧؤ ٌف َر ۪حيم‬ ِ۪
َ ‫يص َع َل ْي ُك ْم بِا ْل ُم ْؤمن‬
ِ ِ
ٌ ۪‫َع َل ْيه َما َعن ُّت ْم َحر‬
ٌ
“Andolsun size kendinizden öyle bir Peygamber gelmiş-
tir ki, sizin sıkıntıya uğramanız O’na çok ağır gelir. O; size çok
düşkün, mü’minlere karşı çok şefkatli ve merhametlidir.” (et-
Tevbe, 128)

“Raûf ve rahîm” sıfatları, Kur’ân’da sadece Peygamber

Efen­di­miz r için zikredilmiştir. Başka peygamberler hakkında
Kur’ân-ı Kerîm’de bu sıfatlar kullanılmamıştır. Bu da göster­mek­
te­dir ki, ümmeti olmakla şereflendiğimiz Fahr-i Kâinat Efendi-
168 miz r , merhamet ve şefkatin zirvesidir.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Rabbimiz, Zât’ını rahmet ile, Fahr-i Kâinat Efendimiz’i de

şef­kat ve merhamet ile zikrederek; mü’minlere de “rahmet in-
sanı” olmaları tâlimâtını vermektedir.
Rahmet insanı;
–Her işini ivazsız ve garazsız, “hasbeten lillâh” yapar. Onun
amellerinde ihlâs ve samimiyet olur.
–Çorak insan değil, diğergâm, cömert ve fedakâr insan olur.
–Yağmur gibi, girdiği her yere hayat verir.
–Güneş gibi, en kuytu ve ücrâ köşeleri dahî aydınlatır.
–Müsterşidi, yani irşad bekleyenleri ihyâ eder.
Fetih Sûresi’nin son âyet-i kerîmesinde Cenâb-ı Hak; Allah
Rasûlü’nün beraberindeki ashâb-ı kirâmı, mümtaz vasıflarla ta-
rif eder. İkinci vasıf şudur:

‫ُر َح َ ٓم ُاء َبي َن ُهم‬

ْ ْ
“...(Rasûlullâh’ın beraberindeki mü’minler) birbirlerine kar-
şı çok merhametlidirler...” (el-Fetih, 29)

Hümanizm Mavalı
Batı’da 15’inci asır, “Hümanizm”in doğduğu devir olarak gö-
rülmektedir. Hümanizm kelimesi, “human/insan” kelimesinden
türetilmiştir. Bu sebeple, “insancıllık, insânîlik” gibi karşılıklar
verilmeye çalışılmıştır. İlk bakışta, Hümanizm’in insana değer
veren, insanı ve insan sevgisini yücelten, ona şefkat, merha-
met, hürmet ve muhabbetle yaklaşmayı esas alan bir cereyan
olduğu düşünülür.
Hâlbuki Hümanizm’in doğru karşılığı, “insan-mer­kez­ci­
lik”tir. Hayat ve kâinâtı anlamada, kıymet hükümlerini belirle­ 169
 İslâm Tefekkür Ufku

me­de, kânun ve kâideleri tâyinde, vahyi değil insan aklını esas

almaktır. Yaratıcı’yı değil, yaratılmış olan insanı temel kabul et-
mek demektir. Dünyanın, hattâ bütün kâinâtın, âdeta “insan”ın
etrafında döndüğünü varsaymaktır.
Şüphesiz ki bu akım, Orta Çağ Avrupa’sına hâkim olan, tah-
rif edilmiş Hristiyanlık kaynaklı baskıcı düşünceye, yani kilise
taassubuna karşı îtirâzın bir neticesiydi.
Zira Orta Çağ Avrupa’sında kilise yalnızca bir ibadethane
olmaktan ibaret değildi. Feodal sistem, güçlü bir siyasî iktidar
tesis edememişti. Merkezî iktidârın boşluğunu ise Hristiyanlı-
ğın teşkilâtlı gücü olan Kilise doldurmaktaydı.
Krallara tâcını papalar giydiriyordu. Hükümdarların, hâki­
mi­yetlerini kilise vâsıtasıyla Tanrı’dan aldıklarına inanılıyordu.
Dolayısıyla onlar da dînî otoritenin kontrol ve denetimine tâbî
idiler.
Böyle bir yapı içinde hak ve hürriyetler, ancak kilisenin be-
lirleyip izin verdiği nisbette kullanılabiliyordu. Kilisenin izin
vermediği fikirleri dile getirenler ise engizisyon mahkemele-
rince asılarak, hattâ yakılarak îdam ediliyor, eserleri de yok
ediliyordu. Bu devirde âdeta akıl zincire vurulmuş, fikir köle ol-
muş, ilim ve fen ise karanlık zindanlara hapsedilmişti.
Feodalitenin yıkılıp yerine güçlü merkezî devletlerin kurul-
masıyla evvelâ kilisenin nüfûzu sarsıldı. Kilise baskısına karşı
asırlardır biriken tepki, Reform ve Rönesans hareketleri ile bir-
leşerek, yeni gelişen ekonomik sınıfın (burjuvanın) şahsında, in-
san hak ve hürriyetlerini de geliştirmeye başladı.
Fakat bu gelişim, kiliseye bir aksülamel/tepki hareketi ola-
rak doğduğu için, tabiî bir hak ve hürriyet arayışından ibaret
170 kalmadı. Tıpkı baskıcı ve totaliter Yunan Site Devleti’ne kar-
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

şı bir tepki olarak doğan ve insanın belirlediği “doğru, ger-

çek ve iyi”nin dışında herhangi bir bağlayıcı değer tanımayan
“sofizm” 44 hareketi gibi, kiliseye karşı birikmiş hınç ve kin sebe-
biyle, ilâhî menşeli olan her şeyi reddetti. Kilise taassubuna bir
infiâl olarak, kitâbî (yahudî, hristiyan) kültürden daha geriye
gidip pagan/putperest kültüre yöneldi. Sofist felsefeden besle-
nerek, hayatın merkezine insanı koydu ve Eski Yunan’ın sanat,
şiir ve felsefesini yüceltti. Böylece modern Batı felsefesi ile lâik
ve seküler zihniyetin temellerini attı.
Nitekim Orta Çağ Avrupa’sında papalığın desteği ile hal-
ka zulmeden kralların ağır baskısından kurtulma arayışla-
rı neticesinde, İngiliz John Locke, Thomas Hobbes, İsviçreli
bir yahudî olan Rousseau gibi siyaset felsefecileri, kaynağını
ilâhî vahiyden alan devletin ve kralların hâkimiyeti telâkkîsini
red­dettiler. Bunun yerine hâkimiyetin kaynağını in­sa­na bıra-
kan, lâik ve seküler devlet anlayışını geliştirdiler. Po­zi­tif bi-
limlerdeki gelişmelerle de desteklenen bu yeni dönem­de, Re-
form ve Rönesans hareketleri neticesinde “hümanizm” akımı
gelişti.
Bu telâkkîye göre; her şeyin mutlak ölçüsü “insan”dır. İnsan
neyi doğru ve iyi kabul ederse, doğru ve iyi odur. Başka bir oto-
ritenin koyduğu hükümlere ihtiyaç yoktur. Hakîkat, sadece in-

44. “Sofizm” tâbirini, tasavvufî hayatı yani mutasavvıflığı ifade için kullanılan “su-
fizm” ile karıştırmamak gerekir. Sofizm, tasavvufla tamamen ayrı, hattâ birbirine
muhâlif denilebilecek mefhumlardır. Zira sofistler; hakîkat, değer, ahlâk, din ve
mukaddesat gibi kavramların insan ürünü olduğunu, bu sebeple mutlak ve tek
bir gerçekliğin olmadığını, gerçeğin insana, topluma ve zamana göre değişebile-
ceğini savunmuşlardır. Yine sofistler, özellikle münâzara tekniklerinde ustalaş-
mış, herhangi bir fikri doğru olup olmadığına bakmadan sırf diyalektik/mantık
oyunlarıyla savunup karşı tarafı bastırabilmeyi meziyet saymışlardır. Hattâ bu
hususta Yunan site devletlerindeki gençlere ve soylulara, para karşılığı dersler
vermişlerdir. Eflâtun, sofistleri; “Rûhun beslenmesi için gerekli olan gıdayı para
ile satan tüccarlardır.” diyerek tenkit etmiştir. 171
 İslâm Tefekkür Ufku

sanın beş duyusu ile algılayabildiklerinden ibarettir. Bunun dı-

şında, hakîkate referans olabilecek bir kaynak yoktur(!)
Velhâsıl, sahih bir vahiyden mahrum kalan Batı aklı, ifrat
ve tefrit çalkantıları içinde savrulmaktan, insanın mâhiyetini ve
mev­kiini yanlış anlamaktan kurtulamamıştır. Bunun neticesin­
de insanı ya aşırı baskı altında tutulması gereken âdeta kötü-
lük kaynağı bir canavar gibi görerek ezmiş, ya da bunun aksi-
ne onu her değerin yegâne mihengi ve hakîkatin tek ölçüsü ka-
bul ederek aşırı yüceltmiştir.
Bu itibarla hümanizm, Avrupalının kendi egosunu, hevâsını
ve aklını putlaştırmasıdır. Hümanizm; varoluşçuluk, individüa-
lizm (ferdiyetçilik), liberalizm gibi her biri insana aşırı serbest-
lik ve bomboş bir kudsiyet atfeden hastalıklı cereyanlara dö-
nüşerek devam etmiştir.
Hakîkatte ise Avrupa ve Batı, hiçbir zaman insana değer
vermemiştir. Nitekim:
–Haçlı seferlerinde büyük katliamlara imza atmışlardır.
–Coğrafî keşif adını verdikleri istilâ ve sömürgecilik hare-
ketleriyle, Amerika ve Afrika kıtalarında yüz milyonlarca insa-
nı katletmiş ve köleleştirmişlerdir.
–Bu dönemin Avrupalısının gözünde, kendileri dışındaki in-
sanlar âdeta bir hayvan türüdür. Hümanizm yaftasıyla övü-
nen Batılılar, zamanında Afrika’dan getirdikleri siyâhîleri ve
Avustralya’dan getirdikleri Aborjinleri, kafesler içinde ve peri-
şan hâlde Avrupa şehirlerinde teşhir etmişlerdir. Yani insanlık
şeref ve haysiyetini ayaklar altına alarak, o mazlumlara âdeta
bir hayvan gibi davranmayı revâ görmüşlerdir.
–Afrika’daki müstemlekelerinde de kabîleleri birbirleri-
172 ne düşürmüş, onları geri bırakmış, daha sonra yer altı ve yer
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

üstü zenginliklerini, madenlerini, her türlü imkânlarını sömür-

müşlerdir. Onları dünyanın gerisinde bırakarak istedikleri gibi
istismâr etmişlerdir.
Eski Yunan felsefesinin en mühim özelliklerinden biri de,
geliştirdikleri değer ve fikirlerin sadece kendi site devletle-
ri içerisinde geçerli olmasıdır. Bu tuhaflık, Batı felsefesinde de
kendini göstermektedir. Buna göre, Batı’nın ürettiği bütün de-
ğerler, sadece Batılıları ilgilendirir. Ahlâk, fazîlet, insan hakları,
demokrasi, hürriyet, adâlet vesâir değerler; kendi ırklarından,
kendi dinlerinden, hattâ kendi mezheplerinden olmayan kim-
seler için bir mânâ ifade etmez.
Nitekim Fransa’da Saint Barthalmy’de bir gecede on bine
yakın protestan katledilmiş, İngiltere’nin ünlü kraliçelerinden
8. Henry’nin kızı Marry, yaptığı protestan katliamları yüzünden
Bloody Marry (Kanlı Marry) lakabı ile anılmıştır.
Kendi gibi olmayanı dışlayan bu tavrın ideolojik kökenleri-
ni Darwin’de de görmekteyiz.
Charles Darwin’e göre kâinatta ilâhî bir nizam yoktur. Can-
lılar, güyâ kendi kendine var olmuş ve zaman içinde geçirdik-
leri evrimle tekâmül etmişlerdir. Evrim hâlâ devam etmektedir.
Evrimini tamamlayamayan veya geri kalan canlıların yok ol-
maları gâyet normaldir.
Batılı sosyolog ve siyaset bilimciler de bu teoriyi sosyal bi-
limlere tatbik etmişler, adına da “sosyal Darwinizm” demişler-
dir. Bu bâtıl anlayışa göre; geri kalmış toplum ve milletler, ev-
rimini tamamlayamamış demektir. Bu sebeple de yok edilme-
yi hak ederler(!)
Yine bu bâtıl anlayışa göre, Avrupalı, en çok tekâmül etmiş
insandır. Diğerleri ise, geri kalmış, tekâmülünü tamamlayama- 173
 İslâm Tefekkür Ufku

mış, yarı vahşî insanlardır. Dolayısıyla Avrupalılar, onları katle-

dip istedikleri gibi köleleştirme hakkına sahiptirler. Bundan do-
layı kendilerini suç işlemiş saymazlar(!)
Batılılar; sömürgeciliklerini, diğer medeniyetlere karşı yü-
rüttükleri saldırgan tavrı, bu safsatalarla destekleyerek, kuru-
muş vicdanlarını rahatlatmaya çalışırlar.
Hakîkaten Batı’nın elinde Hümanizm, hiçbir zaman insana
insan olduğu için değer veren, insanlık için müsbet ve faydalı
bir görüş olmamıştır.
Son asırlarda teknik kuvveti de eline geçiren Batı, dünya-
da hâkim güç hâline geldi. Fakat o “Hümanist Batı”, kendi için-
de çıkardığı iki dünya savaşında, Bolşevik ihtilâlinde, sömürge-
cilik faaliyetlerinde 200 milyondan fazla insanın ölümüne se-
bebiyet verdi.
Meselâ 1945’te Japonya’ya iki atom bombası atıldı. Kadın,
çocuk, yaşlı, savaşla hiç alâkası olmayan, hiçbir şeye iştirâk et-
memiş mâsum insanlar, hattâ hayvanlar ve ağaçlar katledildi,
toz hâline getirildi.
Bu nasıl bir insanlıktır, nasıl bir medeniyettir?!
Yine, petrol kaynaklarını ele geçirmek için, mazlum kanı
dök­meyi mubah saydılar. Nitekim 1. Dünya Savaşı devam eder­
ken, Fransa Başbakanı Georges Clemenceau; “Bir damla pet­rol,
bir damla kan değerindedir.” diyor ve bu görüşü savunu­yordu.
Hümanist Batı, bîçâre Afrikalıları gemilere doldurup köle ola-
rak Güney Amerika’daki kolonilerinde zorla çalışmaya götürdü.
Yolda hastalanan veya problem çıkaran olursa, doğrudan
okyanusa atıldı.
Kölelerine kendi yediklerinden değil, hayvanlarına verdik-
174 lerinden yedirdiler. Onları insan yerine koymadılar.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Fransızlar; yer altı yollarında çalıştırdıkları Afrikalı köleler-

den itiraz edenleri, yer altındaki betonların içine gömdüler.
Fransız Kongosu’nda yaşanan bir hâdise:
Yapılan zulümlere karşı halk biraz direnince, gelecek ne-
sillerin gözünü korkutmak için bütün hâmile kadınları bir yere
topladılar. Sonra içlerinden bir hâmile kadını tutup mancınıkla
fırlattılar. Zavallı kadıncağız, düştüğü yerde karnındaki çocu-
ğu ile birlikte paramparça oldu.
Elbette bunu gören diğer hâmile kadınların yürekleri ağzı-
na geldi, ödleri patlayacak gibi oldu. Daha sonra o hâmile ka-
dınlardan doğan bütün çocuklar; beyazlara karşı korkak, ürkek
ve sinmiş bir vaziyete dûçâr oldular.
Müstemlekeci (sömürgeci) devletlere baktığımızda, gittik-
leri ülkelere kendi dinlerini, dillerini ve kültürlerini dayattıkla-
rını ve o ülkelerin mahallî kültürlerini de baskı ve zulümlerle
yok ettiklerini görüyoruz.
Felsefenin getirdiği “hümanizm”i esas alan Batı; savaşlar-
da, köy ve şehirlerin üzerine bombalar, roketler yağdırmakta
bir beis görmüyor. Bomba düştüğü yerde; kadın, çocuk, ihtiyar,
hasta kim varsa yakıp kavuruyor. Bugün dünya, bilim ve tek-
nolojiyi silah olarak kullanan zâlimlerin modern zulmünü ya-
şıyor. Güçlü eziyor, mazlum perişan oluyor.
İslâm’ın insana verdiği değer karşısında, hümanizm bir hiç
hükmünde...
Batı’nın maskeli medeniyeti; kendi dünyalarında dahî zen-
gini daha zengin, fakiri daha fakir kılan kapitalizmi tervic etti.
İnsanları kredi ve fâiz borçlarını ödemek için sonu gelmez bir
fâsit daire içinde çalışmaya mahkûm olan birer gönüllü köle
hâline getirdi. 175
 İslâm Tefekkür Ufku

Hoyratça bir nefsânî hürriyet ile aileyi çürüttü. Toplumu

uyuşturucu bağımlısı, alkolik, kumarbaz, her şeyiyle şiddete
meyyâl bir vaziyete getirdi. Maddî menfaati uğruna kadını yu-
vasındaki ulvî mevkiinden ederek, âdeta bir vitrin malzemesi
ve ticarî bir metâ hâlinde, dış dünyanın zebûnu eyledi.
Maskeleri îcâbı; televizyon, sinema, medya ve internet
vâsıtasıyla, dünyaya sefâletlerini saâdet olarak takdim etme
rezâletini de irtikâb ettiler.
Dün Endülüs’te, Balkanlarda, Kırım’da, Orta Asya’da, Afri­
ka’da bugün de Orta Doğu’da, Suriye’de, Arakan’da, Afga­nis­
tan’da, Keşmir’de, velhâsıl müslümanların mazlum ve mağ-
dur kaldığı her yerde, en acımasız şekilde saldırdılar; be-
bek, kadın, ihtiyar demeden kan döktüler; ırza tasallut ettiler,
mukaddesâtı çiğnediler.
Kendi emellerine hizmet edecek zâlimleri destekleyip hi-
maye ettiler; mazlumların göz göre göre ezilmesine ses çıkar-
madılar.
Dünyada nice savaşları durdurabilecek gücü olduğu hâlde
Batı; silâh satıp kesesini daha çok doldurmak ve bunun için fit-
ne-fesat çıkarıp harpleri kızıştırmakla meşgul. Savaştan, açlık-
tan, yokluktan ve zulümden kaçıp Avrupa devletlerine sığın-
maya çalışan zavallı mültecilere, gaddarca muâmeleleri revâ
görüyorlar. Hattâ onların boğulup ölmeleri için çalışıyorlar.
Akdeniz’i âdeta bir mülteci kabristanı hâline getirdiler.
İşte Batı’nın gerçek yüzü budur! Onların “hümanizm” ve “in-
san hakları” gibi süslü lâfları ise, ancak bir mavaldan ibarettir.
Mehmed Âkif’in hissiyâtıyla:
Tükürün Ehl-i Salîbin o hayâsız yüzüne,
176 Tükürün onların aslâ güvenilmez sözüne,
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Medeniyyet denilen maskara mahlûku görün

Tükürün maskeli vicdânına asrın tükürün!..

GERÇEK RAHMET İSLÂM’DA

Batı, bu katliamlarla dolu karnesine rağmen, bir de tutup
İslâm’ı terör ve şiddet dîni olarak göstermeye kalkışmakta-
dır. Bunun sebebi, insanlığın tek çaresi olan İslâm ile insanla-
rın arasına girmeye çalışmaktır. Kendi îcatları olan “İslamofo-
bi” projesi dâhilinde estirdikleri yalan ve iftira rüzgârlarıyla,
insanları İslâm’ı inceleyip araştırmaktan uzak tutmaya uğraş-
maktadırlar.
Bu iftiralara rağmen İslâm, hâlen en çok teveccüh gören
dindir.
İslâm’da insan, mükerrem bir varlıktır. Cenâb-ı Hak âyet-i
ke­rî­mede:

‫َو َل َق ْد َكر ْم َنا َب ۪نى ٰا َد َم‬

َّ
“Andolsun Biz, insanoğlunu şerefli kıldık...” (el-İsrâ, 70) bu-
yurmaktadır.
Aslında İslâm’da, Yaratan’dan ötürü yaratılanlara, yani
bitkilere, hayvanlara, hattâ cemâdâtı da içine alacak şekil-
de her şeye şefkat ve merhamet ile yaklaşmak esastır. Eşref-i
mahlûkat olan insana ise çok daha müstesnâ bir hürmet ve
merhametle bakmak şarttır.
İslâm’daki insâniyet prensibi, âlem-şümûllük bahsinde de
ifade ettiğimiz üzere, İslâm’ın hükümlerinin; kavimler, coğraf-
yalar ve kültürler üstü bir mantıkla vaz edilmiş olmasını da
ihtivâ eder. İslâm; dar, ırkî, mahallî veya kültürel muhtevâların
çerçevesini aşarak, bütün insanlığı “Benî Âdem” vasfıyla, tek 177
 İslâm Tefekkür Ufku

bir âilenin fertleri gibi telâkkî eder. Îman edenleri “dinde kar-
deşi” bilmeyi, hidâyet bekleyenleri ise “insanlıktaki eşi” olarak
görmeyi telkin eder.
Âyet-i kerîmedeki tâlimat çok mühimdir:

‫وبا َو َقب ٓ ِائ َل‬‫يا ايها الناس ِانا خلقناكم ِمن ذكرٍ وانثى وجعلناكم شع‬
َ ً ُ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ ٰ ْ ُ َ َ َ ْ ْ ُ َ ْ َ َ َّ ُ َّ َ ُّ َ ٓ َ
‫يكم‬ ِ ‫ِلتعارفوا ِان اكرمكم ِعند‬
‫الل اتق‬
ْ ُ ٰ ْ َ ّٰ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ
“Ey insanlar! Doğrusu Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarat-
tık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabîlelere
ayırdık. Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız, O’ndan
en çok korkanınızdır...” (el-Hucurât, 13)
Hakîkaten İslâm nazarında insan, mahlûkâtın en şereflisi-
dir. Bunun sebebi, Cenâb-ı Hakk’ın kâinâtı yaratma gâyesine
muvâfık olarak en mücehhez sûrette yarattığı varlığın “insan”
olmasıdır.
Bir başka ifadeyle, her mahlûkatta Cenâb-ı Hakk’ın es­
mâ­sından bir kısmı, o varlığın fıtratı ve istîdâdı nisbetinde te­
cel­lî eder. İnsan ise kendisinde tecellî eden esmâ-i ilâhiyye
itibârıyla, mevcudat silsilesinin zirvesini temsil eder.
Fakat bi’l-kuvve / potansiyel olarak mevcut olan bu yüce-
lik; ancak îman, kulluk ve takvâ ile kuvveden fiile çıkarak, ger-
çek mânâda bir kıymet ve mükerremlik ifade edebilir. Îman,
kulluk ve takvâ yoksa, insan Hak katındaki kıymetini “esfel-i
sâfilîn”e, yani “aşağıların aşağısı”na düşürmüş olur.

Gayr-i Müslimlere de Rahmet

İnsan, Cenâb-ı Hakk’ın nefhasından bir nasip taşıdığı için,
ayrı bir mükerremlik sahibidir. Gayr-i müslim de olsa, son ne-
178 fese kadar mü’min olma imkân ve ihtimâli dâimâ mevcuttur.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Gayr-i müslimlere; “nasıl olsa müslüman değiller” deni-

lerek adâletsizlik ve haksızlık yapılması câiz değildir. Hattâ
Kur’ân-ı Kerîm, kendilerinden olmayanlara haksızlık yapmayı
mubah gören yahudî ve hristiyanları, bu davranışları sebebiy-
le kınamıştır. 45
Hicret edeceği zaman Peygamber Efendimiz’de birçok
gayr-i müslimin emânetleri vardı. Fahr-i Kâinat Efendimiz on-
ları sahiplerine ulaştırmak için Hazret-i Ali’yi vazifelendirmişti.
Peygamber Efendimiz sefer esnâsında, çölde bir cesetle
karşılaşsalar, hangi dinden olursa olsun, onun defnedilmesini
emrederdi.
Dînimizde gayr-i müslimleri dost ve sırdaş edinmek, onlara
kalben muhabbet duymak ve hayran olmak yasaktır. Din düş-
manlarına îtibar kazandıracak en ufak bir övgüde bulunmak
dahî, îmâna zarar verir.
Nitekim hadîs-i şerîflerdeki şu îkazlar son derecede mâ­ni­
dar­dır:
“Fâsık bir kimse methedildiğinde Cenâb-ı Hak gazaplanır
ve bu davranış sebebiyle Arz sarsılır.” (Beyhakî, Şuab, IV, 230)
“Münâfığa «efendi» demeyin. Eğer onu efendi sayacak
olursanız, Aziz ve Celil olan Rabbiniz’in gazabını üzerinize
çekmiş olursunuz.” (Ebû Dâvûd, Edeb, 83; Ahmed, V, 346)
Yine Rasûlullah r Efendimiz’in şöyle bir duâsı nakledil-
mektedir:
“Allâh’ım! Bana ne bir fâcirin ne de bir fâsıkın, ne bir yar-
dımını ne de bir nîmetini nasîb etme (ki kalbim onlara meylet-
mesin)!..” (İbn-i Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Mücâdele, 22)

45. B
 kz. Âl-i İmrân, 75. 179
 İslâm Tefekkür Ufku

Ancak; müslümanlara düşmanlık etmeyen gayr-i müslim-

lere iyilik yapmak, yasak değildir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Allah sizi, din hakkında sizinle savaşmayan ve sizi yurtla-
rınızdan çıkarmayan kimselere iyilik etmekten, onlara adâletli
davranmaktan men etmez. Çünkü Allah, âdil davrananları se-
ver.” (el-Mümtehine, 8)
Nitekim hicretin yedinci senesinde Mekke’de kuraklık ve
kıtlık baş göstermişti. Fahr-i Kâinat r Efendimiz, kendisine yir-
mi senedir amansız bir şekilde düşmanlık eden Mekkelilere
yardım elini uzattı. Onlara altın, arpa ve hurma gönderdi. Ebû
Süfyân, bunları fakir Kureyşlilere dağıttı.
Allah Rasûlü r ’in Mekke fukarâsına yaptığı bu infâkı dola-
yısıyla Ebû Süfyân bile, kalbindeki katılık ve düşmanlık azaldı-
ğı için;
“–Allah, kardeşimin oğlunu hayırla mükâfatlandırsın! Çün-
kü O, akrabalık hakkını gözetti!” diyerek minnet ve şükran his-
lerini dile getirmiştir. 46
Âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Peygamber
Efendimiz’in, düşmanını dahî kuşatan insânî yardımları, bun-
dan ibaret değildir.
Bedir Harbi’nde müslümanlar erken gelip Bedir Kuyuları’nın
bulunduğu mevkie yerleşmiş, kuyu sularından istifâde için bir
havuz teşkil etmişlerdi.
Kureyş ordusu gelince Hakîm bin Hizâm’ın da aralarında
bulunduğu bir grup müşrik, müslümanların havuzundan su iç-
meye geldi. Müslümanlar onlara mânî olmak istedikleri zaman
Allah Rasûlü r ;

180 46. Y
 âkûbî, Târîh, II, 56.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

“–Bırakınız içsinler!” buyurdu. Gelip içtiler.

Saatler sonra kılıç kılıca harbe tutuşacakları insanlara ik-
ramda bulunmak, İslâm şahsiyetinin ve îman asâletinin ne
müthiş bir tezâhürüydü.
Nitekim o gün o sudan içen Hakîm sonradan müslüman
oldu. Hakîm, sözünü yeminle kuvvetlendirmek istediğinde;
“–Beni Bedir’de öldürülmekten kurtararak îman nîmetine
kavuşturan Allâh’a yemin ederim ki!” diye kasem ederdi. 47
O gün, Bedir’de cihânın en müthiş zaferi gerçekleşti. 14 se-
nedir Hazret-i Peygamber’e ve müslümanlara; alay, hakaret, if-
tira, zulüm, şiddet ve işkencenin her türlüsünü revâ gören Mek-
keli müşriklerin birçok azılı elebaşı Cehennem’i boyladı. Yetmiş
kişi de esir alındı.
Esirlere gösterilen muâmele ise İslâm’ın insanlığa bakışta-
ki nezâket ve zarâfetinin ayrı bir tescili oldu.
Bedir’den dönüşte Medîne’ye 150 kilometre mesafe vardı.
Binek yetersizdi. Ashâb-ı kirâm; zaman zaman develerinden
indi, esirleri bindirdi, kendileri yürüdü.
Ashâbı bu fedakârlığa sevk eden âmiller şunlardı:
• Hâlık’ın şefkat nazarıyla mahlûkâta bakış...
• Onlara İslâm karakter ve şahsiyetini sergilemek...
• Onların hidâyete ve ebedî kurtuluşa erişmeleri ümidi...
Mus‘ab bin Umeyr t’ın kardeşi Ebû Azîz de henüz müş-
riklerden olup, Bedir Savaşı’nda esir düşenler arasındaydı.
Esâretten kurtuluş fidyesi olarak çocuklara, okuma-yazma öğ-

47. İ bn-i Hişâm, II, 261. 181

 İslâm Tefekkür Ufku

retecekti. Ensârdan fakir bir eve verildi. O ev halkı; temini zor

olan yiyecekleri, çocuklarına okuma-yazma öğreten esire ik-
ram eder, kendileri ise hurma ve su ile idare ederlerdi.
Ebû Azîz şöyle anlatıyor:
“O aile sadece hurma yiyip su içerken, buldukları en iyi yi-
yecekleri bana vermelerinden dolayı utanırdım:
«–Böyle yapmayın. Ben de sizin gibi hurma yiyip su içe-
yim, bu getirdiğiniz lezzetli yiyecekleri çocuklarınıza verin.»
desem de:
«–Olmaz, Allah Rasûlü bize böyle emretti.» derlerdi.” 48
Bu eşsiz insaniyet, merhamet ve mes’ûliyet manzarala-
rı karşısında, Ebû Azîz gibi niceleri çok geçmeden İslâmiyet’le
müşerref oldu. Yarı vahşî ve kaba-saba câhiliye insanından;
Allah için gözyaşı döken, rakîk, vicdanlı, yıldız şahsiyetlerden
müteşekkil bir asr-ı saâdet toplumu vücuda geldi.
Fahr-i Kâinât Efendimiz; Mekke’nin Fethi’nde de aynı in-
sanlığı, aynı cömertliği gösterdi. Fetihten önce kıtlık yaşayan
Mekke’ye yardımlar gönderdiği gibi, fethe giden hâdiselerin
akışında da, silâhlı bir çarpışma olmaması için her türlü tedbi-
ri aldı.
Nitekim fethe giderken sancağını Sa‘d bin Ubâde t’a ver-
mişlerdi. O, ordunun önündeydi. Sa‘d t , Nebiyy-i Ekrem r
Efendimiz’in sancağıyla Ebû Süfyan’ın yanından geçerken;
“–Ey Ebû Süfyan! Bugün «Yevmü’l-Melhame» yani «ölüle-
rin yere serileceği bir gün»dür! Harem’in haramlığının helâl
olacağı bir gündür! Bugün Allah Kureyş’i zelil kıldı!” diye nidâ
etti.

182 48. H
 eysemî, VI, 86; İbn-i Hişâm, II, 288.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Rasûlullah r Efendimiz bundan haberdar olunca;

“–Bugün «Yevmü’l-Merhame» yani «merhamet günü»dür!
Bugün Allah Teâlâ’nın Kureyş’i aziz kıldığı gündür!” buyurdu
ve Sa‘d bin Ubâde’ye bir elçi göndererek onu kumandanlıktan
azledip sancağı oğlu Kays bin Sa‘d’a verdi. (Vâkıdî, Meğâzî, II, 821-
822)

Fetih gerçekleşmiş; 20 senelik zulüm, fitne, fesat ve katli-

amların kısas imkânı doğmuştu. Mübârek kızının şehâdetine
sebep olanlar, sevgili amcasının naaşını dahî vahşîce parçala-
yanlar; muzaffer İslâm ordusunun kumandanı Rasûl-i Ekrem r
Efendimiz’in karşısında, O’nun iki dudağı arasından çıkacak fer-
manı bekliyorlardı.
Fakat O Merhamet Ummânı, onlara şöyle sordu:
“–Ey Kureyş topluluğu! Şimdi benim, sizin hakkınızda ne
yapacağımı sanırsınız?”
Kureyşliler;
“–Biz Sen’in hayır ve iyilik yapacağını umarak; «Hayır ya-
pacaksın!» deriz. Çünkü Sen, kerem ve iyilik sahibi bir kardeş-
sin! Kerem ve iyilik sahibi bir kardeş oğlusun!..” dediler.
Bunun üzerine Hazret-i Peygamber r ;
“–Ben de Hazret-i Yusuf’un, kardeşlerine dediği gibi;

‫ين‬ ۪ ِ ‫ل تثر۪ يب عليكم اليومۘ يغ ِفر الل لك ۘم وهو ارحم‬

َ ‫الراحم‬
َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ ّٰ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ
«...Size bugün hiçbir başa kakma ve ayıplama yok! Allah
sizi affetsin! Şüphesiz O, merhametlilerin en merhametlisidir.»
(Yûsuf, 92) diyorum. Haydi gidiniz, artık serbestsiniz!” buyurdu. 49

49. B
 kz. İbn-i Hişâm, IV, 32; Vâkıdî, II, 835; İbn-i Sa’d, II, 142-143. 183
 İslâm Tefekkür Ufku

Bu güzel davranış ve âlîcenaplık karşısında, kısa sürede bü-

tün Mekke müslüman oldu.
Yine Efendimiz’in gönlü affedicilikte muazzam bir derya
misâliydi. Kızı Zeyneb’i hicret esnâsında deveden düşürerek
şehid eden Hebbar bin Esved; “Lâ ilâhe illâllah, Muhammedü’r-
Rasûlullah!” diyerek gelince, onu da affetti.
“Niçin kızımı deveden düşürüp şehid ettin.” dahî demedi,
bu çirkin hareketini yüzüne vurmadı. Hattâ ona hakaret edil-
mesini ve târizde bulunulmasını bile yasakladı. 50
Fahr-i Kâinat Efendimiz kimseyi incitmedi, kimseden şahsı
için incinmedi. Canına kasteden Hayberlileri; kovup uzaklaştır-
mak yerine, kendi topraklarında işletmeci ortak olarak bıraktı.
Huneyn’de elde edilen muazzam ganimetleri, koca koca
sürüleri, İslâm’a kalbini ısındırmak istediği insanlara cömert-
çe dağıttı.
Yine Huneyn Gazvesi neticesinde bir savaş ganimeti ola-
rak kendilerine verilen köleleri âzâd edince, sahâbîler de aynı
fazîletten nasîb alabilmek için gönül hoşnutluğu içinde;
“–Bizler de esirlerimizi Allâh’ın Peygamberi’ne hibe ettik!”
diyerek esirleri âzâd ettiler. 51
O gün 6.000 esir, karşılıksız serbest bırakıldı. Ayrıca gani­
met olarak alınan mallardan 24.000 deve, 40.000 koyun ve
4.000 ûkıyye (yaklaşık 500 kg.) gümüş iâde edildi. 52
Cihad bahsinde de ifade edileceği üzere, Peygamber
Efendimiz’in gazveleri umûmiyetle müdâfaa harbidir. Bedir,
Uhud ve Hendek’te olduğu gibi...

50. B kz. Vâkıdî, II, 857-858.

51. B uhârî, Meğâzî, 54; İbn-i Hişâm, IV, 134-135.
184 52. İ bn-i Hişâm, IV, 135; Vâkıdî, III, 943, 950-954.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Mûte ve Tebük, muhtemel bir saldırıyı bertaraf etmek için

ya­pı­lan bir müdâfaadır. Mekke’nin fethi ise, müslümanların
gasp edilmiş haklarının geri alınması düşüncesiyle ve Mekkeli-
lerin müslümanlarla yaptıkları antlaşma şartlarını ihlâl etme-
leri üzerine vukû bulmuştur.
Yani “Rahmet Peygamberi” olan Allah Rasûlü r ’in bütün
harplerinin temelinde, engin bir merhamet ve adâlet düşünce-
si yer almış ve insanlık için birer rahmet olmuştur.
İslâm’da haksız yere bir cana kıymak, bütün insanlığa kıy-
mak gibidir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“...Kim, bir cana kıymayan veya yeryüzünde bozgunculuk
çıkarmayan bir kimseyi öldürürse, bütün insanları öldürmüş
gibi olur.
Her kim de bir canı kurtarırsa bütün insanları kurtarmış
gibi olur...” (el-Mâide, 32)
Bu sebeple sulhü muhafazayı esas alan İslâmiyet, harbin
zaruret olduğu hâller için de, hassas bir harp hukuku vaz et-
miştir.

Rahmet Dolu Harp Hukuku

Daha evvel de zikrettiğimiz üzere, îtidâl dîni olan İslâm,
aynı zamanda iki veçhelidir. Sulhü esas almakla birlikte, ge-
rektiğinde yine insanlığın hayrı için harbe de izin verir. Çün-
kü kangren olan bir uzvu kesmemek, vücudun geri kalanına
zulümdür. Bir kötülüğü bertaraf etmenin, savaştan başka yolu
kalmamışsa, harbe izin vermemek, hakkın ziyân olmasına se-
bebiyet verir.
Harp, acı bir ilâç gibidir. Eğer şifâ için o acı ilâçtan başka
çare kalmamışsa, o acılığa katlanmak zarûrî olur. 185
 İslâm Tefekkür Ufku

Her zaman sulhü ve selâmeti, barış ve âfiyeti muhafaza et-

meyi hedefleyen İslâm, zaruret hâlini aldığında, bu acı ilâcı
kullanmakta da tereddüt etmez. Fakat ona mükemmel bir hu-
kuk getirir:
Sulh ve anlaşma ile bertaraf edilemeyen ve mücbir sebep-
lerle gerçekleşen bir savaş durumunda Peygamber Efendimiz
r ; kadınlara, çocuklara, yaşlılara, nebâtâta, kilise, manastır,
havra gibi mâbedlere çekilerek ibadetle meşgul olanlara aslâ
dokunulmaması, mâbedlerin yıkılmayıp ağaçların köklerinden
kesilmemesi gerektiğini bildirmiştir. 53 Harp edilecek olanlar,
sadece İslâm askerlerine karşı savaşanlardır.
İslâm tarihi boyunca da müslümanlar bu kâidelere riâyet
ettiler.
Sultan Alparslan, Bizans ordusunu Malazgirt Ovası’nda
mağlûp ettikten sonra; hezimete uğrayıp esir düşmüş olan İm-
parator Diyojen’e insaniyetle muâmelede bulunmuş ve onu
serbest bırakmıştı.
Yıldırım Bâyezid Hân’ın, karşısında özürler dileyerek; “Bir
daha gelmeyeceğiz!” diye yemin eden Fransız şövalyelerine
muâmelesi de böyleydi.
Fatih Sultan Mehmed Hân’ın, mağlûp Bizans’ın hakir vazi-
yetteki patriğine muâmelesi de böyleydi.
İstanbul fethini müteâkip yaşanan şu hâdise, asıl fethin gö-
nül fethi olduğu hakîkatinin ne güzel bir şâhididir:
Fetihten sonra büyük bir resmigeçit tertip edilmişti. Sultan
Fatih, orada askerlerine bizzat hizmette bulundu. Onlara pek

53. Bkz. Ahmed, I, 300; Taberânî, Kebîr, XI, 224/11562; Buhârî, Cihâd, 148; Müslim,
Cihâd, 24, 25; Taberânî, Evsat, I, 48/135; İbn-i Mâce, Cihâd, 30; Vâkıdî, III, 912;
186 Abdürrezzak, Musannef, V, 220.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

çok hediye ve ihsanlar dağıttı. O gün Akşemseddin Hazretleri

ayağa kalkarak şöyle hitâb etti:
“−Ey kahraman İslâm askerleri!.. Elde ettiğiniz ganimetle-
ri israf etmeyiniz, hayra ve iyi yerlere sarf ediniz! Allah Rasûlü
sizi senâ ettiği için, bunun şükrânesi olarak siz de İstanbul
fukarâsına infâk edin! Bu memleketin halkına infâk edin!” 54
Osmanlı fetihlerinde kılıç; sadece zulüm zindanlarının kilit-
lerini kırıyor, mazlumları kurtarıyor, haksızlıkları bertaraf edi-
yor ve insanlar ile uhrevî saâdetin tek yolu olan İslâmiyet ara-
sında bir mânia kalmamasına hizmet ediyordu.
Fethedilen coğrafyalara Anadolu’dan İslâm’ın nezâket ve
zarâfetini tabiat-i asliye hâline getirmiş müslüman halk yerleş-
tirildi. Onların İslâm’ı güzelce temsil etmeleri en tesirli tebliğ
yerine geçti ve nasipli Makedonya, Kosova ve Arnavutluk hal-
kı İslâm ile müşerref oldu.
Fatih Sultan Mehmed Hân’ın Bosna fethi de aynı gâye, va-
sıta ve neticelerle tahakkuk etti. Boşnaklar da tekkeler, cami-
ler ve imâretlerin etrafında gördükleri; zarif, rakîk ve sâlih müs-
lümanlara hayranlık duyarak, akın akın İslâm’a dâhil oldular.
Fatihlerin kılıçları, o mazlum milletleri; Kazıklı Voyvodalar-
dan, zâlim ve zorba derebeyilerinden muhafaza etti.
Osmanlı’nın adâlet tevzî eden orduları, çoğu kez mazlum-
ların davetleriyle beldeler fethetti. Osmanlı -gücü yettiği öl-
çüde- dâimâ mazlumların imdâdına koştu, zâlimlerin zulmü-
ne mânî oldu.
O kadar ki, tâ İspanya’da katolik hristiyanların zulmüne uğ-
rayan ve sürgün edilen yahudîleri, Barbaros Hayreddin Paşa

54. Mustafa RUNYUN - Osman KESKİOĞLU, Fatih Devrinde İlim ve O Devirde Yetişen
İlim Adamları, s. 18-19. 187
 İslâm Tefekkür Ufku

gemilerle kurtardı ve İstanbul’a getirdi. Müslüman halk; “Bun-

lar mazlumdur.” diyerek onlara merhamet ve alâka gösterdi.

Düşmanın Dahî Îtiraf Ettiği Fazîletler

Bir şahsın fazîletinin en bâriz göstergesi, düşmanlarının
mecbur kaldığı îtiraflardır. Osmanlı’nın engin adâletine şahit-
lik eden birkaç îtirafnâme:
Çığırından çıkmış olan Hristiyanlık’ta akıl ve mantık dışı zu-
lüm ve yanlışlıklara isyân ederek protestan mezhebini kurmuş
olan Alman reformist Martin Luther;
“Yâ Rabbi! Büyük Türkleri bir an önce başımıza getir de,
Sen’in ilâhî adâletinden onlar sâyesinde nasiplenelim!..” de-
miştir.
Ayrıca Martin Luther, halkını acımasızca sömüren kendi
idarecilerini de şu sözlerle îkaz etmiştir:
“–Sizin gibi gözü doymaz prenslerin, toprak ağalarının ve
burjuvaların idaresinde yaşamaktansa, Osmanlılar’ın idaresini
tercih ederiz. Çünkü onlar, fakirlere sizden daha şefkatlidirler.”
16. asırda Osmanlı ile bir hayli mücâdele edip “Hristiyan
Şövalye” ünvânını alan, ancak Osmanlı’nın eşsiz adâletinin de
farkında olan Boğdan beyi Stefan da, ölüm döşeğinde iken
oğullarına şu vasiyette bulunmuştur:
“–Belki de yakında himâyeye muhtaç kalacaksınız! Böy-
le bir durumda aslâ Rus’a yanaşmayın; hâindir, sizi yok eder!
Fakat kendinizi Osmanlılar’a emânet edin; âdil ve merhamet-
lidirler!..”
Şüphesiz ki bu ifadeler, Osmanlı’nın hristiyan âleminde dahî
tesis ettiği îtimad, emniyet, doğruluk, hakkâniyet ve adâletin
188 sayısız delillerindendir. Yine bu durumun bir neticesidir ki, haç-
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

lı ordularına karşı yapılan pek çok harp esnâsında Osmanlı te-

baası olan hristiyanların, haçlılara herhangi bir sûrette yardım-
cı olduklarına dâir, tarihimizde en küçük bir kayıt yoktur.
Fakat Osmanlı’nın güçten düşerek sahneden çekilmesiyle,
İslâm dünyası, mâtem ülkelerine döndü. Çünkü aslan ölünce,
sırtlanlar sahipsiz buldukları müslüman memleketleri târumâr
ettiler. Savaş ve işgallerle -petrol başta olmak üzere- yer altı
ve yer üstü zenginliklerini gasp ettiler.
Osmanlı üç kıt’ada hâkimiyet sahibi olmuş, nüfuz sahası 24
milyon kilometrekareyi aşmıştı. Fakat Osmanlı, hiçbir zaman
müstemlekeci / sömürgeci olmadı. Osmanlı’nın fârik vasfı; te-
baası olan her milletin kendi din, dil, örf ve kültürü içinde ya-
şamasına müsaade etmesiydi…
Osmanlı’nın son devrine âit bazı Batılı gazeteci ve sefirlerin
intibâları da; son demlerine kadar İslâm şahsiyet ve asâletinin,
bu millette ne kadar diri olduğunun şahitleridir.
Nitekim, İsveç’in İstanbul sefirliğini yapan ve bu esnâdaki
tedkikleri ile Osmanlı müesseseleri ve teşkilâtı hakkında yedi
ciltlik bir eser kaleme alan Mouradgea d’Ohsson anlatır:
“Osmanlı Türkleri; diğer fazîletleri kadar namuskârlık, dü-
rüstlük ve doğruluk gibi Kur’ân’ın en kıymetli ahkâmına da-
yanan meziyetleri itibârıyla da şâyân-ı takdirdirler. Onların
medh ü senâ edilecek meziyetlerinden biri de, verdikleri söze
sâdık olmalarıdır.
Onlar, başkalarını aldatmaktan ve emniyeti sû-i istîmâl
ile bir kısım insanların saflığından istifâdeye kalkışmak ve
istismâr etmekten büyük bir vicdan azâbı duyarlar.
Kendi aralarındaki bütün muâmelelerine yerleşmiş bulu-
nan bu kemâli; hangi din ve mezhebe mensup olursa olsun, 189
 İslâm Tefekkür Ufku

bütün yabancılara karşı da aynı şekilde gösterirler. Bu nokta-

da müslimle gayr-i müslim arasında hiçbir fark gözetmezler.
Çünkü onlar, her türlü gayr-i meşrû kazançları İslâmiyet
bakımından haram sayarlar ve meşrû olarak kazanılmamış bir
servetin ne bu dünyada, ne de âhirette hiçbir hayrı olmayaca-
ğına kat’î sûrette îmân ederler.”
Charles Mac-Farlane, bir Türk düşmanıdır. Buna rağmen şu
itirafı yapmaktan kendini alamaz:
“Dostum M. W.’nin yemiş mevsiminde Çeşme ile İzmir ara-
sında ekseriyetle ulak olarak kullandığı Bucalı Mustafa ismin-
de fakir bir köylü vardı.
Bu adamcağız altın torbalarını yüklenerek İzmir’den
umûmiyetle akşamları hareket eder, bütün gece yol yürür ve
sarp dağlar aşmak sûretiyle otuz fersah gittikten sonra, ertesi
sabah kıymetli yüküyle Çeşme’ye varırdı. (...)
İşin asıl şaşılacak tarafı, yol boyunca herkesin onu tanıma-
sı ve taşıdığı yüklerin ne olduğunu bilmeyen kalmamasıydı.
Buna rağmen İzmir tâcirleri içinde, parasını o kadar tehlikeli
bir yoldan göndermekte tereddüt eden yoktu...”
Yine esirlere gösterilen insanî muâmelenin şahidi bir An-
zak askerinin beyânı:
“Sahip olduğumuz bütün teknolojik imkânlara ve sayı üs-
tünlüğüne rağmen Türklerin cesaret ve gayretleri karşısında
durmadan geri püskürtülüyor, tekrar taarruz ediyorduk. Bu ta-
arruzlardan birinde, başımdan yediğim şiddetli bir dipçikle ya-
ralanıp bayılmışım.
Kendime geldiğimde Türklerin arasında olduğumu an-
ladım. Önce çok korktum. Çünkü İngilizler, bize Türkleri çok
190 vahşî ve barbar insanlar olarak tanıtmıştı. Fakat iyice kendime
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

gelince gördüm ki, yaralarımı sarmış, beni tedavi etmişler. Hiç-

birinin yüzünde bana karşı öfke yoktu. Üstelik bana çantala-
rındaki yiyeceklerden ikram ettiler. İyi biliyordum ki, yiyecek-
leri yok denecek kadar azdı. Şok derecesinde bir şaşkınlık ya-
şadım. Burada âdeta bir misafir gibiydim. Artık içimden;
«Yazıklar olsun bana! Yazıklar olsun yalancı İngilizlere!»
diyordum.”

Azınlık Hakları
İslâm hâkimiyeti altına giren topraklarda, gayr-i müslim-
ler, burunları dahî kanamadan asırlarca hür bir şekilde yaşa-
mışlardır.
Bunun sebebi, İslâm’ın koyduğu kâideler ve İslâm ahlâkıyla
yaşayan müslüman idarecilerin merhametidir. İslâm, bilhassa
ehl-i kitâbın, fethedilen topraklarda “cizye” adı verilen vergiyi
ödeyerek yaşamalarına izin verir. 55
Cizyenin alınması, tebaanın can, mal ve namus emniyeti-
nin müslüman idare tarafından tekeffül edilmesi mânâsına ge-
lir. Hattâ bu kişilerin emniyeti müslümanlara zimmetli olduğu
için, cizye ödeyerek, müslüman coğrafyasında yaşayan gayr-i
müslimlere “zimmî” denilmiştir.
Bu kişilere zorla İslâm’a girme baskısı yapılamaz. Kendi
dinlerini yaşamalarına da mânî olunmaz. Hattâ onların içki iç-
meleri ve hınzır eti yemelerine de müdâhale edilmez. Muhar-
ref dinlerini ve kötülüğü yaymalarına ise mânî olunur.
Sadece târihî seyrin tefekkürüyle dahî, İslâm’ın, hâkimiyeti
altındaki gayr-i müslimlere gösterdiği hürriyeti takdir ve tes-
lim etmek lâzım gelir. Çünkü on dört asırdır müslümanların

55. B
 kz. et-Tevbe, 29. 191
 İslâm Tefekkür Ufku

hâkimiyeti altında bulunan Şam, Mısır ve benzeri bölgelerde,

hâlâ geniş hristiyan, yahudî, ezîdî vb. gruplar, varlıklarını sür-
dürmektedirler.
Eğer zaman zaman bazı nâdan müfterilerin ileri sürdü-
ğü gibi, İslâm kılıç zoruyla yayılmış olsa idi, buralarda hiçbir
gayr-i müslim nüfus bulunmaması îcâb ederdi.
Osmanlı’nın hâkimiyet dönemi için de aynı hakîkat geçerli-
dir. Asırlarca kudretinin zirvesindeki Osmanlı hâkimiyeti altın-
da kalan Balkanlarda, Ortodoks ve Katolikler, mevcudiyetleri-
ni muhafaza etmişlerdir.
Asırlar sonra bile, Macaristan Cumhurbaşkanı Pal Schmitt,
Osmanlı kontrolünde kaldıkları 150 seneyi, milletlerinin be­kā­
sının yegâne sebebi olarak minnetle yâd etmiştir.
Şu hâdise de Osmanlı’nın adâlet ve hakkâniyetinin müs­tes­
nâ bir misâlidir:
Plevne, Rus muhâsarası altında kalınca, Gâzi Osman Paşa,
üç ay mukâvemet etti. Fakat beklenen yardımlar gelmeyince,
huruç harekâtıyla muhâsarayı yarma kararı alındı. Bunun üze-
rine Osman Paşa hristiyan halkın temsilcilerini çağırdı. Çünkü
onları korumak maksadıyla kendilerinden cizye almaktaydı.
Kaleden çıkılması meselesini açarak:
“–Ben, sizi muhafaza etmek için sizlerden cizye (vergi) al-
dım. Fakat sizi bugün muhafaza etme gücüm kalmadı. Bu ciz-
yeleri size iade ediyorum.” dedi. Bu hakkâniyet ve âlîcenaplık
karşısında hristiyan halkın temsilcileri duygulanarak:
“–Bizi bırakıp nereye gidiyorsunuz? Biz de sizinle gelece-
ğiz.” demiş, hakîkaten huruç harekâtına binlerce Bulgar katıl-
192 mıştır.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Bu adâlet ve âlîcenaplığın aynısı, asırlar önce Suriye bölge-

sinde de yaşanmıştı.
Müslümanlar, Bizans ordusunun üzerlerine gelmekte oldu-
ğunu haber alınca, himâye ve idareleri altında bulunan Humus
ahâlisinden almış oldukları vergileri iâde ettiler ve:
“–Biz şu anda büyük bir saldırıya mâruz kaldığımız için sizi
muhafaza etme imkânından mahrumuz. (Bu vergileri ise sizi
muhafaza etme karşılığında almıştık.) Artık serbestsiniz, dile-
diğiniz gibi hareket edebilirsiniz.” dediler.
Humus ahâlisi:
“–Vallâhi sizin idareniz ve adâletiniz, bizim için daha önce
içinde bulunduğumuz zulüm ve zorbalıktan çok daha iyidir. Si-
zin vâlinizle birlikte şehri Bizans’a karşı müdâfaa edeceğiz.”
dediler.
Kendileriyle sulh yapılmış olan diğer şehirlerin hristiyan ve
yahudî ahâlisi de aynı şekilde hareket etti. Neticede İslâm or-
dusu gâlip gelince de, şehirlerini tekrar müslümanlara açtılar,
huzur içinde yaşayıp vergilerini ödemeye devam ettiler. 56

KÖLELİK ve CÂRİYE MESELESİ

İnsan hakları mevzubahis olduğunda “kölelik” müessesesi
de hemen akla gelmektedir.
Şurası aslâ unutulmamalıdır ki; köleliği îcâd eden, İslâm
değildir. Kölelik İslâm’dan önce de vardı.
Tarihte kölelik, savaşlar neticesinde ele geçirilen esirlerin,
tekrar düşmanlık edecekleri düşüncesiyle, serbest bırakılma-
masından kaynaklanıyordu.

56. B
 elâzurî, Fütûhu’l-Büldân, Beyrut 1987, s. 187. 193
 İslâm Tefekkür Ufku

Fidye karşılığı serbest bırakma mevcut ise de, her zaman

her esire karşılık para verecek bir hâmî bulunamıyordu.
Bilâ-bedel serbest bırakmak mümkünse de, bu düşmana
destek olarak telâkkî ediliyordu.
Hizmet almadan, esirleri sürekli hapiste tutmak da mantı-
ğa uymayacak bir davranıştı. Ancak mühim bir husûsiyeti olan;
kumandan, prens vb. esirlere köleleştirmek yerine hapis ceza-
sı tatbik ediliyordu.
Esirlerin köle olarak istihdâmı, aslında esirlerin canını ba-
ğışlamak mânâsına da geliyordu. Çünkü savaş esirlerini ölüm
cezasına çarptırmak da, harp hukukunda tercih edilebilecek
maddelerden biriydi.
Harplerde insan unsurundan çok, teknik ve silâhların öne
çıkmaya başladığı son asırlarda ise devletler, savaşlarda ele ge-
çirdikleri esirleri mübâdele vb. usullerle harbin sonunda karşı
tarafa iade etmeye başladılar. Böylece kölelik ortadan kalktı.
Köleliği, dünya efkâr-ı umûmiyesinde menfur hâle getiren
asıl gerçek ise, Batılıların harp hukuku dışında da gasp ve in-
san kaçakçılığı sûretiyle köle edinmeleri, ayrıca köleliği ağır
zulüm, hakâret, eziyet ve hattâ işkencelerle tatbik etmeleriydi.
Köle olarak Amerika kıtasına götürülen Afrika asıllı siyâhîlere
karşı, hâlâ ırkçı bakış devam etmektedir.
Hâlbuki kölelik kaldırıldığında, İslâm toplumlarında, zaten
neredeyse kaldırılmış gibiydi.

İslâm Köleliği Niçin Doğrudan Kaldırmadı?

İslâm, idealizm ile realizm arasında bir denge tesis eder.
İslâm’ın geldiği dönemde köleliğin kaldırılması bir ütopya, yani
194 hayal olurdu. İçtimâî gerçeklere muvâfık düşmezdi.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Nitekim efendileri tarafından âzâd edilen birçok köle, gi-

decek yer dahî bulamaz, yine mevlâsının (kendisini âzâd eden
eski efendisinin) hizmetinde kalmaya devam ederdi. Onların
destekleriyle hayatlarını sürdürürlerdi.
Ayrıca kölelik, beynelmilel (milletler arası) bir müesse-
sedir. Onu tek taraflı olarak kaldırmak mümkün değildir. Şa-
yet İslâm, köleliği doğrudan kaldırsaydı, harplerde esir düşen
müslümanlar köleleştirilir, fakat İslâm orduları, aldıkları esir-
leri serbest bırakmak zorunda kalırlardı. Bu ise müslümanla-
rın aleyhine bir durum olurdu. Hâlbuki milletler arası mese-
leler, mütekābiliyet kâidesine, yani muhâtabına onun yaptığı
muâmelenin dengiyle karşılık verme esâsına dayanır.
İslâm, kendi îcâd etmediği kölelik müessesesini, en âdil ve
merhametli şartlarla yeniden tesis etmiştir. Şöyle ki:
• İslâm, köleleri âzâd etmeyi kuvvetle teşvik etmiştir:
Köle âzâdı çok büyük bir sevap kaynağıdır. Âyet-i kerîmede
buyrulur:
“Fakat o (insan), sarp yokuşu aşamadı. O sarp yokuş ne-
dir bilir misin? Köle âzâd etmek veya açlık gününde yakını
olan bir yetimi yahut aç-açık bir yoksulu doyurmaktır.” (el-
Beled, 11-16)

Hatâen öldürme, yemin ve zıhâr keffâreti için gerekli vecî­

be­lerden biri, köle âzâd etmektir. 57
Mükâtebe, yani kölenin efendisiyle anlaşarak, çalışması
ve para karşılığında âzâd olması, âyet-i kerîme ile teşvik edil-
miştir. 58

57. B
 kz. en-Nisâ, 92; el-Mâide, 89; el-Mücâdele, 3-4.
58. B
 kz. en-Nûr, 33. 195
 İslâm Tefekkür Ufku

• Köleler hizmette tutulacak ise, insanca davranılacaktır:

Câhiliye devrinde kölelere insan gibi davranılmazdı. Hattâ
Ebû Süfyan’ın karısı Hind’in, İslâm’ın tebliğâtını duyunca;
“–Böyle din mi olur? Ben bir köleyle bir mi olacağım?!” de-
diği rivâyet edilir.
Dînimizde kölelere iyi davranmak, onlara eziyet etmemek,
yediğinden yedirmek, giydiğinden giydirmek, yapamaya­cağı
kadar ağır bir işi vermemek şeklinde yüksek ölçüler getiril-
miştir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“...Sahip olduğunuz kölelere iyilikte bulunun!..” (en-Nisâ, 36)
Bilâl t azılı müşriklerden Ümeyye bin Halef’in kölesiydi.
Hazret-i Ebû Bekir t onu âzâd ederek, Ümeyye’nin zulmün-
den kurtardı. Müteâkip yıllarda, güzel sesi dolayısıyla Hazret-i
Bilâl, Peygamberimiz’in müezzini oldu.
Dolayısıyla İslâm, toplumda efendi ve köle şeklindeki sınıf
farkını, bir nevi “kast sistemi”ni sona erdirdi.
Buna rağmen câhiliyenin izleri hemen silinemedi. Hazret-i
Bilâl, Habeş asıllıydı ve siyâhî idi. Bir gün Ebû Zer t ona bir
kız­gınlık ânında;
“–Ey kara kadının oğlu!” diye hitâb etmişti. Rasûlullah r
Efen­dimiz, onu ağır bir şekilde îkaz etti.
Ebû Zer t’ın daha sonraki bir hâlini Ma’rûr bin Süveyd şöy-
le anlatır:
“Bir gün Ebû Zer t ile karşılaştım. Üzerinde değerli bir el-
bise vardı. Aynı elbiseden kölesinin üzerinde de olduğunu gö-
196 rünce, kendisine bunun sebebini sordum. Ebû Zer t Rasûlullah
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

r zamanında bir kişiye hakaret ettiğini ve onu annesinden do-

layı ayıpladığını anlattı. Bunun üzerine Nebî r ona şöyle bu-
yurmuş:
«Sen, kendisinde câhiliye huyu bulunan bir kimsesin!
Onlar sizin hizmetkârlarınız ve aynı zamanda kardeşleri-
nizdir. Allah onları sizin himâyenize vermiştir.
Kimin himâyesinde bir kardeşi varsa, kendi yediğinden
ona yedirsin, giydiğinden de giydirsin. Onlara üstesinden ge-
lemeyecekleri şeyleri yüklemeyin. Şayet yükleyecek olur-
sanız kendilerine yardım edin.»” (Buhârî, Îmân 22, Itk 15; Müslim,
Eymân, 40)

Rasûlullah r Efendimiz, efendisi tarafından yüzüne bir to-

kat vurulan kölenin derhâl âzâd edilmesini emretmiştir. (Müs-
lim, Eymân, 32-33)

Ebû Mes’ûd el-Bedrî t şöyle anlatmıştır:

“Kölemi kamçı ile döverken arkamdan;
«–Ey Ebû Mes’ûd, bilesin ki...» diye bir ses duydum. Ancak
kızgınlığımdan sesin sahibini çıkaramadım, sözün gerisini de
anlamadım. Yaklaşınca bir de ne göreyim; Rasûlullah r değil
mi! Ve bana;
«–Ey Ebû Mes’ûd! Bilesin ki Allâh’ın gücü sana, senin bu kö-
leye gücünün yettiğinden çok daha fazla yeter!» diyordu.
O’nun heybetinden elimdeki kırbaç yere düşüverdi.
Bunun üzerine ben;
«–Bundan böyle bir daha aslâ köle dövmeyeceğim!»
(Diğer bir rivâyette); 197
 İslâm Tefekkür Ufku

«–Ey Allâh’ın Rasûlü! Allah rızâsı için bu köleyi âzâd et-

tim!» dedim.
Rasûl-i Ekrem r de şöyle buyurdu:
«–Bak! Eğer böyle yapmasaydın, seni mutlaka Cehennem
ateşi sarardı.»” (Müslim, Eymân, 34-35)
Yine bir gün Rasûlullah r Efendimiz’e gelen bir adam:
“–Ey Allâh’ın Rasûlü! Benim kölelerim var. Durmadan bana
yalan söylüyor, ihânet ediyor ve başkaldırıyorlar. Ben de onla-
rı azarlıyor ve dövüyorum. Onlar yüzünden benim durumum
ne olacak?” diye sordu.
Efendimiz r şöyle buyurdu:
“–Onların sana karşı yaptıkları hıyânet, isyan ve yalanlar
ile senin onlara verdiğin cezâ hesaplanacak, eğer senin verdi-
ğin cezâ onların suçuna eşit olursa senin lehine veya aleyhine
bir şey yoktur. Eğer senin verdiğin cezâ, onların suçundan az
ise, bu senin lehine bir fazîlet olacaktır. Eğer verdiğin cezâ, on-
ların suçunu aşarsa, o fazlalığı ödemek zorunda kalacaksın ki,
bu senden kısas yoluyla alınacaktır.”
Adam bir kenara çekilerek hüngür hüngür ağlamaya baş-
ladı.
Bunun üzerine Rasûlullah r Efendimiz şöyle buyurdu:
“–Allah Teâlâ’nın; «Biz, kıyâmet günü için adâlet terazileri
kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez. (Yapı-
lan iş,) bir hardal tanesi kadar dahî olsa, onu (adâlet terazisine)
getiririz. Hesap gören olarak Biz (herkese) yeteriz.» 59 âyet-i
kerîmesini okumuyor musun?”

198 59. e
 l-Enbiyâ, 47.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

Adam bunun üzerine şöyle dedi:

“–Vallâhi yâ Rasûlâllah, hem kendim hem de onlar için bir-
birimizden ayrılmaktan daha hayırlı bir yol kalmadı. Şâhid olu-
nuz, onların hepsi de hürdür.” (Tirmizî, Tefsîr, 21/3165)
Allah Rasûlü r ’in vefâtı esnâsındaki şu son sözleri de çok
mânidardır:
“Namaza, özellikle namaza dikkat ediniz. Elinizin altında
bulunanlar hakkında da Allah’tan korkunuz.” (Ebû Dâvûd, Edeb,
123-124/5156; İbn-i Mâce, Vasâyâ, 1)

İslâm’ın kölelere dâir getirdiği bu hak ve hukuka riâyet

edildiğinde, neredeyse köle edinmemek, köle almaktan daha
hayırlı hâle gelmiş, köle sahibi olmak da bir bakıma köle ol-
mak mânâsı taşımıştır. Takvâ sahibi birçok müslüman, bu ağır
şartlardan korkarak ve Cenâb-ı Hakk’ın rahmetini umarak kö-
lelerini âzâd etmişlerdir.
Şu hâdise ne kadar ibretlidir:
Hak dostlarından Câfer-i Sâdık Hazretleri’nin bir kölesi var-
dı. O, ibrikten su döküyor, Hazret de leğende ellerini yıkıyordu.
Birden su elbisesine sıçradı. Câfer-i Sâdık Hazretleri köleye bi-
raz kızarak baktı. Bunun üzerine köle:
“–Efendim, Kur’ân-ı Kerîm’de «‫ظ‬ َ ‫ين ا ْل َغ ْي‬ ِ ‫ وا ْل َك‬: Öfkelerini
‫اظ ۪م‬
َ َ
yutanlar» 60 Allâh’ın mağfireti ve Cennet’le müjdeleniyor.” dedi.
O zaman Câfer-i Sâdık Hazretleri:
“–Öfkemi yuttum!” dedi. Köle, âyetin devamını okudu:
ِ ‫ وا ْلع ۪افين ع ِن الن‬: İnsanları affedenler.”
“–‫اس‬ َّ َ َ َ َ
60. Â
 l-i İmrân, 134. 199
 İslâm Tefekkür Ufku

Câfer Hazretleri:
“–Haydi seni affettim.” dedi. Köle yine âyetin devamını
oku­du:
“–‫ين‬ ِ۪ ِ ّٰ ‫ و‬: Allah ihsanda bulunan, iyilik eden
َ ‫اللُ يُح ُّب ا ْل ُم ْحسن‬ َ
kim­­­seleri sever!”
Bunun üzerine Câfer-i Sâdık Hazretleri:
“–Haydi git; bundan böyle sen, Allah rızâsı için hürsün! Şu
bin dinar para da senin!” buyurdu. 61
Diğer taraftan, İslâm tarihinde kölelik müessesesi, rahmet
dergâhı gönüller tarafından, mühim bir tahsil ve terbiye vası-
tası olarak da kullanılmıştır.
Abdullah ibn-i Ömer v Hazretleri, namaza başlayan köle-
lerini âzâd ederdi. Dostlarından biri onu uyarma gereği duydu.
Kölelerinden bir kısmının sırf âzâd edilmek için camiye gittiği-
ni söyleyince ona şu cevâbı verdi:
“–Bizi Allah ile aldatmak isteyenlere aldanmaya (yani te­
câ­hül gösterip, aldanıyormuş gibi yapmaya) râzıyız!”
Abdullah ibn-i Ömer Hazretleri, çeşitli vesîlelerle 1000’den
fazla köle âzâd etmiştir. 62
Sahâbîlerin âzatlıları, onların en meşhur talebeleridir. Bu
tarz yetiştirilen âlimlere, “Mevâlî: Âzatlılar” denilirdi.
Ayrıca Osmanlı’da da devşirme metodu, gayr-i müslim un-
surlardan alınan kâbiliyetli evlâtların kıymetli bir eğitimden
geçirilerek, asker ve devlet adamı olmalarına vesîle olmuş-

61. İ bnü’l-Cevzî, Bahru’d-Dümû’, s. 142.

200 62. R
 iyâzu’s-Sâlihîn Tercüme ve Şerhi, c. 1, sf. 139, Erkam Yay. İstanbul 2001.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

tur. Târihî kaynaklara baktığımızda görmekteyiz ki bu evlâtlar,

yüksek kaliteli bir tahsile seçildikleri için, aileleri de bundan
memnun oluyordu.

Câriye Meselesi:
Câriye, kadın köle demektir. İslâm’dan önce de var olan,
câriyelerin odalık olarak istihdâmını da İslâm, mümkün olan
en iyi şartlarla düzenleyerek sürdürmüştür.
Bu, câriyelerin hepsinden, evlilik gibi istifade edildiği mâ­
nâ­sına gelmez. Bu, bütün câriyelerin ancak bir kısmı için ve ge-
rekli şer’î kayıt ile vukû bulmuştur.
Aslında, câriyelerin eş olarak istihdâmı, köleliğin son bul-
masına da katkı sağlamıştır. Zira efendisinden çocuk doğu-
ran bir câriye, “ümmü’l-veled” yani “çocuğun annesi” statü-
sü kazanır ki, neredeyse hürdür. Artık efendisi tarafından el-
den çıkarılamaz, mirasla intikal etmez. Daha evvel âzâd edil-
memişse, efendisinin ölümüyle birlikte tamamen hürriyetine
kavuşur.
Dolayısıyla yüce dînimiz İslâm, kendi îcat etmediği köle-
lik müessesesi sebebiyle aslâ tenkit edilemez. İslâm, şartlarını
şer’î ve ahlâkî esaslara bağlayarak ve dâimâ âzâd etmeyi teş-
vik ederek, zaten kölelik müessesesinin menfî taraflarını bü-
yük ölçüde izâle etmişti. Kölelerin efendisi katındaki mevkii-
ni, günümüzdeki bir patron nezdindeki işçi mevkiine yaklaştır-
mıştı.
Şu gerçeği de göz ardı etmemek lâzım gelir ki:
Köleliğin kaldırılmasının üzerinden bir asırdan fazla zaman
geçtiği hâlde, hâlen dünya üzerinde; 201
 İslâm Tefekkür Ufku

• Ağır şartlar altında çalıştırılan işçiler,

• Hiçbir yere kabul edilmeyen, perişan kamplarda hayatta

kalma mücâdelesi veren vatan-cüdâ mülteciler,
• Temiz su ve yeterli gıda bulamayan yüz binlerce insan,
• Fuhşa zorlanan çocuk ve kadınlar bulunmaktadır.
Evet, bugün kölelik kaldırılmıştır. Fakat günümüzün modern
câhiliyesinde, insanlık haysiyetine yaraşır şekilde hakkâniyetli
bir paylaşım gerçekleştirilmediği için, adı konulmamış bir kö-
lelik düzeni devam etmektedir. Zira kapitalist ve materyalist
dünya âdeta;
“Mazlumlar, açlar ve bîçâreler, tâlihine küssün!” demekte-
dir.
Hattâ bir ömür bankaya fâiz borcu ödemeye mahkûm in-
sanların hâline de -mecâzen- “modern kölelik” denilmektedir.
Üstelik bu köleler, kendilerini ne kadar hür hissetseler de, ağır
fakat gizli boyunduruklar altında yaşamaktadırlar.
Velhâsıl dünya, zâlimâne tatbik ettiği kendi kölelik siste-
mini kaldırmış, İslâm diyarları da tabiî olarak buna uymuştur.
Zira başta da söylediğimiz üzere, kölelik hususu, milletler ara-
sı bir meseledir. Tek taraflı kaldırılması mümkün olmayan bir
müessesedir.
Fakat insanın şeref ve haysiyetini yücelten İslâmiyet, ge-
tirdiği ulvî prensiplerle, köleliğin giriş kapılarını mümkün oldu-
ğunca kapatmış, çıkış kapılarını da sonuna kadar açmış ve bu
durumdaki insanların hürriyete kavuşturulmalarını her fırsatta
teşvik ve tervic etmiştir. Köleliğe son vermek için bundan daha
202 güzel bir metot olabilir mi?..
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

HAYVANÂTA MERHAMET
Batı hümanizmi; insanı, kulluk ve takvâ ile yahut ahlâk ve
fazîlet ile değil, âdeta putlaştırarak yüceltir. Bunu da sadece
kendi ırkı ve kendi bölgesi için hak görür.
Bu azgınlık neticesinde, Batı bilim ve tekniği, binlerce mah­
lû­kâtın soyunun tükenmesine, karada, denizde ve hattâ atmos-
ferde fesâdın, kirlenme ve bozulmaların zuhûr etmesine sebep
olmuştur. Denizler kirlenmiş, ozon tabakası delinmiş, kutupla-
rın hiç erimeyen buzları dahî erimeye başlamıştır.
Çünkü Batılı, karşılaştığı insan, hayvan, bitki ve eşya, her
şeyi talan edilecek, sömürülecek, satılacak bir metâ olarak
görmüştür.
Hâlbuki İslâm’daki insanîlik prensibi, insana vazifeler ve
mes’ûliyetler yükler. Zira bütün mahlûkat, insan için yaratıl-
mıştır. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“O; göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir
lûtfu olmak üzere) size âmâde kılmıştır. Elbette bunda düşü-
nen bir topluluk için ibretler vardır.” (el-Câsiye, 13)
Bilhassa can taşıyan mahlûkat, yani hayvanların hakkına
âzamî derecede riâyet etmek gerekir.
Bu mahlûkat içinde;
• Tavuk, koyun, sığır ve benzerleri; gıdâ ihtiyacımızı karşı-
lar.
• Tavuslar, bülbüller ve ceylânlar gibi zarif mahlûklar; Ce­
nâb-ı Hakk’ın sanatını temâşâ ettirir.
• Yılanlar, çıyanlar ve akrepler gibi ürpertici mahlûkat ise;
azâb-ı ilâhîyi hatırlatacak ibret levhalarıdır. 203
 İslâm Tefekkür Ufku

• Mikro-organizmalardan devâsâ balinalara kadar her biri,

kudret-i ilâhiyye için muhteşem birer delil ve şahittir.
Ancak hepsi, insana emânet ve insana zimmetlidir. Onları
da, bizi de Allah yaratmıştır. Mü’mine düşen, bütün mahlûkâta
merhametle davranmaktır. Onlara aslâ zarar vermemektir.
Rasûlullah r Efendimiz, insana saldıran zehirli bir hayva-
nın bile eziyet verilmeden, bir vuruşta öldürülmesini emret-
mektedir. 63
Hayvan hakkı çok dikkat etmemiz gereken bir meseledir.
Meselâ günümüzde; hasat sonrasında zahmet çekmeden anızı
yok etmek için, tarlalar ateşe verilmektedir.
Unutmamak gerekir ki, kimseye bir zararı olmadığı hâlde,
o tarlalarda yanarak ölen kaplumbağalar, karıncalar ve böcek-
ler, yarın diriltilecek ve hakkını isteyecektir.
Avcılık ise dînimizde, ancak gıda için mubah kılınmıştır.
Onun muayyen mevsimleri vardır. Yavrular annesiz, anneler
yav­rusuz bırakılmamalıdır.
Eğer gıda ihtiyacı yoksa; insan, keyif için avcılık yapmama-
lı, işi sadizm ve tiryâkiliğe dönüştürmemelidir. Zira hadîs-i şe­
rîf­lerde, hayvanların ok hedefi olarak kullanılması men edil-
miştir. 64 Zevk için avlanmanın da bundan farkı yoktur.
Mahşer yerinde hayvanlar da, aralarındaki haksızlıkların
adâlete kavuşturulması için haşredilecektir. 65 Daha sonra; zul-
me uğrayanlar, kendilerine zulmedenlerden hakkını alacak ve
akabinde hepsi toprak olacaktır. İşte kâfirler bu manzarayı gö-

63. B
 kz. Müslim, Selâm, 147.
64. B
 kz. Müslim, Sayd, 59.
204 65. Bkz. el-En’âm, 38; Müslim, Birr, 15, 60; Tirmizî, Kıyâmet, 2.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

rünce, ilâhî azaptan kurtulmak için o hayvanlar gibi olmayı

arzu ederek şöyle diyecekler:

‫ت ُتر ًابا‬ ‫يا ليت ۪ني كن‬

َ ُ ُْ َ َْ َ
“...Keşke toprak olsaydım.” (en-Nebe, 40) 66
Âhirette bu nevi pişmanlıklara dûçâr olmamak için, Ce­
nâb-ı Hakk’ın emir ve yasaklarına riâyet edip Oʼnun bütün
mah­­lû­kâtının hak ve hukukuna da son derece riâyet etmeliyiz.
Peygamber Efendimiz r , mahlûkâtın üzerimizdeki hakla-
rını ashâbına sık sık hatırlatırdı:
Bir defasında Fahr-i Kâinât Efendimiz, ateşe verilmiş bir ka-
rınca yuvası gördü. Bütün âlemler için şefkat ve merhametle
çarpan rakîk yüreği mahzun oldu, bu hâli kabullenemedi. Bü-
yük bir teessürle şöyle buyurdu:
“Kim yaktı bunu?! Ateşle azap vermek sadece ateşin Rab-
bine mahsustur.” (Bkz. Ebû Dâvûd, Cihâd 112/2675, Edeb 163-164/5268)
Bir defasında da açlıktan âdeta karnı sırtına yapışmış bir
deve gördüğünde şöyle buyurmuştu:
“Bu dilsiz (derdini söyleyemeyen) hayvanlar hakkında
Allah’tan korkun!” (Ebû Dâvûd, Cihâd, 44)
Yine Rasûlullah r Efendimiz Ensâr’dan birinin bahçesine
girmişti. Baktı ki orada bir deve var. Deve, Peygamber Efen­
dimiz’i görünce inledi ve gözleri yaşardı. Peygamber Efendi-
miz; devenin yanına gitti, hörgücünü ve kulaklarının arkasını
şefkatle okşadı. Deve inlemesini kesti. Bunun üzerine Hazret-i
Peygamber r ;

66. Bkz. Taberî, Tefsîr, Nebe 40. 205

 İslâm Tefekkür Ufku

“–Bu deve kimindir?” diyerek devenin sahibini aradı. Medî­

ne­lilerden bir delikanlı çıkageldi ve;
“–Bu deve benimdir, ey Allâh’ın Rasûlü!” dedi. Rasûlullah
r de şöyle buyurdu:
“–Allâh’ın seni sahip kıldığı şu hayvan hakkında Allah’tan
korkmuyor musun?! O senin kendisini aç bıraktığını ve çok
yorduğunu bana şikâyet ediyor.” (Ebû Dâvûd, Cihâd, 44)
Yine Efendimiz r , on bin kişilik ordusuyla Mekke Fethi’ne
giderken, yolda yavrularının üzerine gerilmiş ve onları emzir-
mekte olan bir köpek gördü. Efendimiz r ashâbından Cuayl
bin Sürâka t’ı yanına çağırarak onu bu köpek ve yavrularının
başına nöbetçi dikti. Onların İslâm ordusu tarafından ürkütül-
memesi hususunda tembihte bulundu. (Vâkıdî, II, 804)
Sevâde bin Rebî t şu muhteşem incelik ve merhamet
misâlini nakleder:
“Peygamber Efendimiz’in huzûr-i âlîlerine çıkıp kendisin-
den bir şeyler istedim. Bana birkaç tane (3 ile 10 arasında) deve
verilmesini söyledi. Sonra da bana şu tavsiyede bulundu:
«–Evine döndüğün zaman hâne halkına söyle, hayvanla-
ra iyi baksınlar, yemlerini güzelce versinler! Yine onlara tır-
naklarını kesmelerini emret ki hayvanları sağarken memele-
rini incitip yaralamasınlar!»” (Ahmed, III, 484; Heysemî, V, 168, 259,
VIII, 196)

Yine hadîs-i şerîflerde -hulâsaten- şöyle buyruluyor:

“Bir kadın, bir kediyi hapsedip açlıktan ölmesine sebep
ol­ması yüzünden Cehennemlik oldu.
Bir günahkâr ise, susuz bir köpek gördü. Ona su vermek
206 için, zor şartlarda kuyuya indi, (başka kap bulamadığı için)
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

ayakkabısıyla su çıkarıp ona içirdi. O da ilâhî affa nâil oldu.”

(Bkz. Buhârî, Enbiyâ, 54; Müslim, Selâm, 151-152)

Rabbimiz’in rızâsı da gazabı da; bazen büyük, bazen orta,

bazense küçük gibi görünen amellerde gizlidir. Bu sebeple hiç-
bir hayrı da hiçbir günahı da önemsiz görmemek gerekir.

Efendimiz’in tâlim buyurduğu bu şuurla;

Bir “vakıf medeniyeti” diyebileceğimiz Osmanlı’da hayvan

haklarına son derece riâyet edilmiştir. Binalara zarif kuş evle-
ri eklenmiş, çeşmelere kedi ve köpeklerin su içebileceği yalak-
lar yapılmıştır. Hastalanan göçmen kuşları tedavi eden vakıf-
lar kurulmuştur.

Kanunî Sultan Süleyman, Süleymâniye’nin inşâsında çalış-

tırılan at, merkep ve katırların dinlenme ve çayırda otlama sa-
atlerine dahî dikkat etmiş, böylece hiçbir mahlûkâtın hakkının
yenmemesine âzamî gayret göstermiştir.

Bu şefkat ve merhametin bir tezâhürüdür ki, o devirlerde

ülkemizi ziyaret eden yabancı seyyahlar, hâtıralarında, müslü-
man mahallelerinde bulunan kedi ve köpeklerin insanların et-
rafında döndüklerini, gayr-i müslim mahallelerinde ise insan
görünce hızla kaçtıklarını anlatırlar.

Allah rızâsına endeksli bir hayatın yaşandığı İslâm’da hay-

vanat hakkına bu derece ehemmiyet verilip onlara Yaratan’ın-
dan ötürü şefkat ve merhametle muâmele edilirken, “hüma-
nist Batı”nın hayvan severliği ise, yine bencilce duygulardan
kaynaklanmaktır. Zira vahiyden kopuk oldukları için, her şeyin
merkezine kendi “ene”sini / “ego”sunu koyarak “ben” merkezli
bir âlem tasavvuru geliştirmişlerdir. 207
 İslâm Tefekkür Ufku

Bunun içindir ki Batılı insanın güyâ “hayvan sevgisi” de as-

lında kendi egosunu sevmesinden ileri gelir. Hoşuna giden hay-
vanı sahiplenir, sahiplendiği hayvanı sever. Fakat bu hayvan ile
arasında bir hak-hukuk münâsebeti bulunduğunu düşün­mez.
Canı çeker bir hayvanı sahiplenir, hevesini alınca da sokağa bı-
rakıverir.
Yalnızlık duygusundan kurtulmak, tahakküm arzusunu tat-
min etmek, eğlenmek veya başkalarına gösteriş yapmak gibi
nefsânî menfaatler için edindiği evcil hayvanı kuaföre götüre-
rek, elbise giydirerek, âdeta bir aksesuar malzemesi gibi “ilgi
çekme” aracı olarak kullanır. Kendi hayvanına israf derecesin-
de ihtimam gösterirken, sahiplenmediği ve “benim” demediği
hayvanlara ise bir kap su bile vermez.
Bu sebeple pek çok evcil hayvan dükkânı, hattâ kuaförü
olan Avrupa şehirlerinde, sokakta serbestçe gezen hiçbir ke-
di-köpek görülmez. Zira böyle sahipsiz kalan hayvanlar, ba-
rınaklara toplanıp itlâf edilirler. Nitekim Avustralya kıtasında
da yakın zaman önce, çok su tüketmeleri sebebiyle devele-
rin itlâf edilmesi, aynı acımasızlığın tipik örneklerinden biri ol-
muştur.

NEBÂTAT ve CEMÂDÂTA DAHÎ RAHMET

Bütün âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Peygam-
ber Efendimiz r hayvanlarına yedirmek için elindeki sopayla
bir ağacın dallarına vurarak yapraklarını dökmeye çalışan bir
bedevîyi görmüştü. Yanındakilere;
«–O bedevîyi bana getirin, fakat ona yumuşak davranın,
onu korkutmayın!» buyurdu.
208 Bedevî yanına geldiğinde nâzik bir üslûpla;
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ

«–Ey bedevî! Yumuşak bir şekilde ve tatlılıkla sallayarak

yaprakları dök, vurup kırarak değil!» buyurdu. (İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-
Gâbe, Beyrut 1417, VI, 378)

Yaş bir dalın bile gereksiz yere kırılmasına gönlü râzı olma­
yan Efendimiz r ümmetini her fırsatta ve her şeye karşı ne­
zâ­ket, zarâfet, letâfet ve merhamete dâvet ediyordu. Ne­bâ­tâ­
ta karşı bile hassas davranmamız gerektiğini ifade sadedinde
şöyle buyuruyordu:
“Yerde bitmiş olan hiçbir bitki yoktur ki, onu nezâretçi bir
melek, kanatlarıyla korumuş olmasın. Bu durum bitkinin hasat
edilmesine kadar devam eder. Kim bu bitkiye basıp ezerse, me-
lek ona lânet eder.” (Ali el-Müttakî, Kenz, III, 905/9122)
Peygamber Efendimiz r , amcası Hazret-i Hamza’nın ve
pek çok güzîde sahâbîsinin şehid düştüğü mekân olan Uhud
Dağı’na dahî muhabbet nazarıyla bakmış;
“–Uhud öyle bir dağdır ki, o bizi çok sever, biz de onu seve-
riz.” buyurmuştur. (Buhârî, Cihâd, 71; Müslim, Hacc, 504)
Hutbe verirken dayandığı hurma kütüğünün, yeni bir min-
ber yapılınca ayrılık acısıyla inlemesi ve Efendimiz’in onu ok-
şayarak teskin etmesi de Fahr-i Kâinat Efendimiz’in cemâdâta
dahî gösterdiği merhametin en güzel tezâhürlerindendir. 67
İslâm’da israfın men edilmiş olması, çevrenin bilhassa te-
miz suların muhafazasına büyük ihtimam gösterilmesini temin
etmiştir:
“Akarsudan abdest alırken dahî suyu israf etme!” düsturu,
kâ‘bına varılmaz bir çevrecilik esâsıdır. 68

67. B
 kz. Buhârî, Cuma, 26; Tirmizî, Menâkıb, 6/3627.
68. B
 kz. İbn-i Mâce, Tahâret, 48. 209
 İslâm Tefekkür Ufku

İslâm, dâimâ zarâfet ve inceliği telkin etmektedir. Hadîs-i

şerîfte bildirildiği üzere, yoldaki bir taşı başkalarına eziyet ver-
mesin diye kaldırıvermek dahî bir sadakadır. 69
Velhâsıl, İslâm rahmet dînidir. Rahmet insanını inşâ eder.
İslâm tarihi, bu merhametin en canlı şâhididir.
Zâhiren insancıl, müsâmahakâr/hoşgörülü, vicdanlı, mer-
hametli görünen “Hümanizm” ve emsâli hiçbir beşerî sistem,
hakikî mânâda rahmet tevzî edememiştir. Vahye istinâd etme-
yen sözde acıyışlar, mutlaka bir başkası için zulüm ve gaddar-
lık ifade etmiştir. Birtakım filozofların fildişi kulelerindeki ba-
rış, insanlık ve benzeri ifadeleri de, içi boş temennîlerden öte-
ye gitmemiştir.

210 69. B
 kz. Tirmizî, Birr, 36/1956.
 5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM)
PRENSİBİ

İslâm fıtrî bir dindir. Zaman ve mekânın

şart­ları değişse de insanın fıtrî husûsiyetleri,
aslî mâ­hi­yeti itibârıyla, hep aynı kalır.
Bu sebeple insan fıtratını dikkate alan
İslâmî emir ve nehiyler, hiçbir zaman değer
kaybına uğramaz. İslâm, kıyâmete kadar ge-
lecek bütün insanlığın huzur ve saâdetine
vesîle olan yegâne dindir.
Muharref ve bâtıl dinler ile beşerî sis-
temler ise bu mükemmellikten mahrumdur.
 5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ
(İslâm; Hak ve Hakîkat Dînidir.)

İ slâm prensipleri, insanın saâdetini temine medâr olacak

hükümler getirir ve bu hükümlerinde dâimâ realiteyi/
gerçekleri dikkate alır. Ayrıca İslâmî hükümler, insan tabiatı-
nın değişmeyip hep aynı kalan fıtrî husûsiyetlerine göre oldu-
ğundan, bunlar zaman ve mekân değişikliğiyle muallâkta kal-
mayıp dâimâ ehemmiyetlerini devam ettirirler. Bu bakımdan
İslâmî hükümler için eskimek, geçerliliğini yitirmek söz konu-
su değildir.
Beşerî dünya görüşleri, teorik/nazarîdir. Meselâ komünizm
hiçbir zaman Marks’ın masa başında düşündüğü ve zannettiği
gibi tatbik edilememiştir. Çünkü realist/gerçekçi değildir. İnsan
fıtratına ve hayatın hakîkatlerine aykırıdır.
Nitekim Marks, insanların farklı istîdatlarla yaratılmış ol-
duğu gerçeğini görmezden geldi. Meselâ bir atletizm yarışın-
da hakem düdüğü çalar, bütün atletler var güçleriyle koşmaya
başlar, en hızlı koşan da kazanır. Fakat Marks âdeta; “Böyle ol-
masın, herkes eşit olsun.” dedi.
Komünizm; müteşebbis, çalışkan, cesur ve azimli bir in-
san ile bu vasıflara sahip olmayan pasif bir insanı, iktisâdî ve
içtimâî mânâda eşitlemeye kalktı. Müdür, patron veya sanatkâr
olacak seviyedeki bir insanı, sıradan ve vasıfsız çalışanın şart- 213
 İslâm Tefekkür Ufku

larına mahkûm etti. Bir sene fabrikanın müdürü olan, öbür

sene bekçisi olsun, dedi. İnsanların istîdat farkını görmezden
gelen, dolayısıyla kâbiliyetlerin körelmesine yol açan bu yapı
da tabiî olarak nefret uyandırdı.
Diğer dünya görüşleri de hayatın gerçeklerinden uzaktır.
Kapitalizm, insan nefsindeki ihtirasların, kontrolsüz bir ser-
bestlik durumunda daha fazla zulüm ve haksızlıklara yol aça-
cağı hakîkatini görmezden gelir.
Liberalizm, hürriyetin sadece iyilik getireceği şeklindeki
gerçek dışı bir safsataya dayanır.
Hristiyanlık, ruhbanlıkla insanın beşerî ihtiyaçlarından
kurtulacağı hayâline inanır.
Zihinde şekillendirilirken, -felsefede ütopya denildiği gibi-
farazî olarak düşünülen ideolojiler, insan ve hayatın gerçekle-
riyle karşılaştıklarında insicam ve bütünlüklerini kaybetmiş ve
dağılmışlardır. Bu sebeple de saâdet değil, sefâlet getirmişlerdir.
İnsanın nasıl saâdete kavuşacağını en iyi şekilde bilen, in-
sanın yaratıcısı olan Allah Teâlâ’dır. İslâm, Cenâb-ı Hakk’ın son-
suz ilmine istinâd ettiği için, insanın yaratılış gâyesine ve bu
gâyeyi gerçekleştirmek üzere donatıldığı fıtrî temâyüllere uy-
gun olarak emir ve nehiylerini tâyin etmiştir. Bu sebeple insa-
nın gerçek huzur ve saâdeti ancak, fıtrî ve şer’î olan hüküm ve
kâideler ile temin edilebilir.
Fıtrî; Allâh’ın yaratırken verdiği husûsiyetlere muvâfık,
Şer’î; Allâh’ın gönderdiği dînî esaslara muvâfık demektir.
Cenâb-ı Hakk’ın küllî ilmine dayanan İslâm, bozulmamış bir
insan fıtratının ve selîm bir aklın çirkin görüp reddettiği şeyleri
214 yasaklamış, faydalı ve makbul gördüğü şeyleri de emretmiştir.
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ

Diğer taraftan, İslâm’da gerçekçiliğin bir mânâsı da, her

esa­sın hak ve hakîkat ölçülerine istinâd etmesidir. “İlimcilik”
pren­sibinde de îzah edileceği üzere; İslâm’da hayatın her saf-
hasını tanzim eden esaslar, aslâ hurâfe, mesnetsiz rivâyet, -il-
let ve hikmeti olmayan- kulaktan dolma gelenek ve görenek-
lere istinâd etmez. Usûl-i fıkıh ilmiyle çerçevesi belirlenen hak
ve hakîkat ölçülerine dayanır.
Buna göre İslâm’da her hükmün; tespit edilebiliyorsa illet-
leri, değilse hikmetleri vardır. Maslahatı, yani müslümanların
dînî ve dünyevî menfaatlerini gözetmek; buna mukâbil mefse-
detlerden, yani müslümanları dînî ve dünyevî bakımdan zara-
ra uğratacak hâllerden korumak esastır.

Fıtrîlik
İslâm fıtrî bir dindir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“(Rasûlüm!) Sen yüzünü hanîf olarak dîne, Allah insanla-
rı hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allâh’ın yaratışında
değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu
bilmezler.” (er-Rûm, 30)
Zaman ve mekânın şartları değişse de insanın doğuştan
gelen fıtrî husûsiyetleri, aslî mâhiyeti itibârıyla hep aynı kalır.
Bu durum, ilk insan olan Hazret-i Âdem u ’dan kıyâmeti göre-
cek son insana kadar değişmez.
1400 sene evvel nasıl câhiliye insanı varsa, bugün de
câhiliye insanı var. O gün nasıl fazîlette zirveleşen insanlar var-
sa, bugün de var. Yani Allâh’ın kullarına verdiği fıtrî temâyüller
zamanla değişmez. Bu sebeple insan fıtratını dikkate alan
İslâmî emir ve nehiyler de, hiçbir zaman değer kaybına uğra- 215
 İslâm Tefekkür Ufku

maz. İslâm, kıyâmete kadar gelecek bütün insanlığın huzur ve

saâdetine vesîle olan yegâne dindir. Muharref ve bâtıl dinler
ile beşerî sistemler ise bu mükemmellikten mahrumdur.
İslâm’ın fıtrî oluşunun en bâriz alâmetleri şunlardır:
İslâm, insandaki beşerî ihtiyaçları görmezden gelmez, on-
ları dikkate alır. Evvelâ onları, insanın ebedî saâdetine medâr
olacak ölçülerle tanzim eder. Sonra da -tecrid prensibinde izah
ettiğimiz üzere- idealize eder, yani ulvî bir gâyeye bağlar.
Yine İslâm, insanlardaki fıtrî farklılıkları gözeterek, “azîmet”
ve “ruhsat” şeklinde tercihlere yer verir. Zaruretler karşısında
ve lüzûmu hâlinde, hükümlerinde esneklik gösterir, kolaylıklar
sağlar. Meselâ;
• Su bulunamaz veya bulunduğu hâlde kullanılması müm-
kün olmaz ise teyemmüm ile abdest almaya cevaz verir.
• Namazı ayakta kılacak gücü olmayana oturarak, ona da
gücü yetmeyene îmâ ile edâ edebilme imkânı verir.
• Farz olan Ramazan orucunu tutmakta zorlanan has-
ta veya yolcunun, oruç borçlarını sonradan kazâ etmesine
müsâade eder. Kazâ etme imkânı dahî olmayacak derecede
hasta veya yaşlı olana da, fukarâya fidye vermek sûretiyle bir
telâfi yolu gösterir.
Yani mükellefiyetleri kaldırmaz, her hâlükârda kulluğun
yerine getirilmesini ister. Fakat bunu mümkün kılacak şekilde
de kolaylıklar ihsân eder.
Yine İslâm, hak ve mükellefiyetleri tayin ve taksim eder-
ken, fıtratı gözetir:
• Çocukları, bülûğ çağına kadar mükellef tutmaz. Onlara,
216 terbiye edilmeleri için zaman tanır.
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ

• Kadınlardan; annelik vazifesini zorlaştıracak ve nârin bün-

yelerini zorlayacak olan, nafaka temini ve cephede cihad gibi
vazifeleri istemez.
Buna mukâbil, yine gerçekçi olarak, kadının mirastaki pa-
yını, erkek kardeşinin yarısı olarak tanzim eder. Fakat bunu
dengeleyecek şekilde erkek kardeşe de, kız kardeşe yükleme-
diği bazı mükellefiyetler yükler.
Ayrıca mirastaki bu taksimin bir hikmeti de; evlilikler ek-
seriyetle küfüv/denk âileler arasında gerçekleştiğinden, kadı-
nın kocasına bağlılık ve îtimâdını bir de iktisâdî bakımdan tak-
viye ederek âile yapısının daha da sağlamlaşmasının teminidir.
Bunlar; kadını alçaltmakla alâkası olmayan, bilâkis onu
daha da korumayı hedefleyen ve hayatın hakîkatlerini göz
önünde bulundurmaktan kaynaklanan, gerçekçi/realist tavır-
lardır.
Günümüzün seküler dünyasında ise, sanki kadın ve erkeğin
fıtrî husûsiyetleri eşitmiş gibi hak ve mükellefiyetler tayin edil-
miş, yaratılış itibârıyla nârin olan kadın, erkekle rekabete zor-
lanmıştır. Bu durum ise aileyi bitme, toplum ahlâkını da çökme
noktasına getirmiştir.
Hâlbuki fıtrata, yani yaratılışa bakıldığında, Batı ni­zâ­mı­
nın, insanlığı gerçek dışı bir gerekçe ile ifsâda zorladığı görü-
lecektir.
Bünyesinin erkek kadar dayanıklı olmayışı, rûhundaki
letâfet ve hislerindeki rikkat sebebiyle, kadın fıtratı her şeyiy-
le, aile ve çocuk için yaratılmış gibidir. Fıtratı bozup, kadının
rûhunu erkekleştiren, hislerini körelten ve hattâ vücudunu da
kimyevî maddelerle tağyir eden Batı medeniyeti ise, toplumu
ifsâd edecek bir yapı ortaya çıkarmıştır. 217
 İslâm Tefekkür Ufku

Sâliha hanım, bir milleti âbâd edecek mânevî güç iken, fıt-
ratı bozulmuş kadın ise, toplumu berbâd edecek bir fitne kay-
nağı olmaya namzet hâle gelir.
Aslî mevkiini kaybederek kaldırımlarda çiğnenen çiçekle-
rin ve çöpe atılmış pırlantaların hâli ne kadar hazindir!..
İslâm’ın gerçekçi ve fıtrî oluşunun bir başka misâli de, teşrîi
esnâsında, yani emir ve nehiylerini tayin ve tebliğ ederken,
tedricîliği gözetmiş olmasıdır. İnsan tabiatının hâdiselere ya-
vaş yavaş intibak edip alışabilmesi sebebiyle, meselâ içkinin
yasaklanması, dört merhalede gerçekleşmiştir.
“İnsaniyetçilik” bahsinde ifade ettiğimiz üzere, İslâm’ın kö-
leliği kaldırmamış fakat şartlarını olabilecek en iyi hâle getir-
miş olması da, gerçekçi/realist olmasına bir başka misaldir.
İslâm’ın gerçekçi yapısına bir başka misal de şudur:
“Tamamı elde edilemeyen bir şey, tamamen terk de edil-
mez.” (Mümkün olan kısmı elde edilmeye çalışılır.)
Meselâ namazlarında arzu edilen mükemmelliğe ulaşa-
mamış olanlar, bu hâle bakıp ümitsiz olmamalı ve yollarına
devam etmelidirler. Bir gram altın elde etmek için nasıl ki ton-
larca toprak elenirse, namazı mükemmel kıvamda kılabilmek
için de -sathî ve taklidî mâhiyette de olsa- ona sabır ve sebat-
la devam etmek lâzımdır.
İslâm’ın tamamının yaşanmasına müsaade edilmeyen ko-
münizm gibi baskıcı rejimlerde de müslümanların varlıklarını
sürdürebilmeleri ve ellerine geçen ilk fırsatta, yeniden dinleri-
ni hayatlarının her safhasına tatbik etme gayretine dönmeleri
de bu prensibin bir tezâhürüdür.
İslâm’ın bütün tâlimatlarında insan fıtratına uygunluk gö-
218 rülür. Fakat burada; “İnsan aklı da bu fıtrî ve tabiî esasları bu-
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ

lamaz mı?” şeklinde bir suâl akla gelebilir. Buna cevâben de-
riz ki:
Beşerî sistemler, dâimâ ifrat ve tefritlere sürüklenmekten
kur­tu­la­madıkları için fıtrata uygunluğu kaybederler. Kimi insan
için % 5, kimi insan için % 10 geçerli olan bir hakîkati kendi göz-
lerinde büyüterek neredeyse % 100 yerine koyarlar. Me­se­lâ;
• Komünizm ve Kapitalizm insanı sadece iktisâdî bir varlık, 70
• Psikanaliz sadece bir şehevî varlık,
• Katoliklik ve Budizm sadece rûhânî bir varlık şeklinde
görme hatasına düşer.
Yine beşerî sistemler; gaybı, istikbâli ve içtimâî hamlelerin
neticelerini bilemedikleri için, zihinlerinde plânladıkları gibi
neticelere ulaşamazlar. Çünkü beşerî ilmin insana dâir keşfet-
tiği bilgiler, âdeta bir buz dağının görünen kısmı kadar bile de-
ğildir. İnsan, hâlâ büyük bir muammâdır. Onu Hâlık’ından baş-
kası kâmil mânâda bilemez, tanıyamaz.
Bu sebeple, hayatın tanzîminde fıtrî ve tabiî gerçeklere uy-
gun bir netice elde edebilmek için, vahyin rehberliğine ihtiyaç
vardır.
İslâm, kâinâtı yoktan var eden Cenâb-ı Hakk’ın aslâ bo-
zulmamış dînidir. Bu sebeple fıtrî gerçeklerle, şer’î hakîkatler
tam bir mutâbakat içindedir. Bunu idrâk edemeyenler, ancak
nefsâniyet, gaflet veya tarafgirlikle bakanlardır.

70. E
 skiden bostan kuyuları vardı. Dolap beygiri de denilen bir atı bağlayıp gözünü
kapatırlar, onu kuyu etrafında döndürerek su çıkartırlardı. Bağ ve bahçeler bu
şekilde sulanırdı. O at, bazen kırbaç zoruyla bazen de yem torbası göstermek
sûretiyle harekete geçirilirdi. İşte Komünizm, ekonomi çarkının dişlileri olarak
gördükleri insanları âdeta kırbaç zoruyla, Kapitalizm de yem torbası gösterip
kandırmak sûretiyle harekete geçiren, metotları farklı olsa da neticede insanı
ezip sömüren iki beşerî sistemdir. 219
 İslâm Tefekkür Ufku

EDİLLE-İ ŞER’İYYE
İslâm, hayatı beşikten mezara kadar tanzim eden bir sis-
temdir. Bu sebeple Cenâb-ı Hak kullarına, zamanla ortaya çı-
kan yeni ihtiyaçları için içtihad kapısını açık bırakmıştır. Bu iç-
tihad izni, Cenâb-ı Hakk’ın kullarına büyük bir lûtfudur. Zira bu,
insanlar için büyük bir rahmet ve kolaylık vesîlesidir. Nitekim
içtihad, İslâm’a esneklik kazandırmış, değişik toplum ve çev-
relerde yayılmasını kolaylaştırmış ve İslâmî hükümlerin yeni
hâdiselere rahatlıkla tatbikini sağlamıştır.
Rasûlullah r Efendimiz şöyle buyurmuştur:
“Bir hâkim hükmedeceği zaman içtihâd eder, yani hakkı
arayıp hükmeder de sonra bu hükümde isabet ederse, o hâ­ki­
me iki ecir vardır (hakkı aramak ve isabet etmek sevapları).
Eğer hâkim hükmedeceği zaman hakkı içtihâd edip arar,
fakat sonunda hatâ ederse, bu hâkime de bir ecir (hakîkati ara-
ma sevabı) vardır.” (Buhârî, İ‘tisâm, 21; Müslim, Akdiye, 15)
Şer’î delillerden hareketle içtihadda bulunan, yani hak ve
hakîkati araştırıp dînî hükmü beyân eden kimseye müçtehid
denir.
Müçtehid, dînî meselelerde maddî ve mânevî bakımdan
sa­lâ­hiyetli kimsedir. Bir hususta içtihadda bulunmak için,
istin­bât metodunu kullanır. İstanbât, kelime mânâsı itibârıyla
kuyudan su çekip çıkarmak demektir. Müçtehid bir âlim de bir
meseleyle ilgili muhaddislerin, müfessirlerin hazırlamış oldu-
ğu eserlerden bütün şer’î delilleri toplar, inceler ve oradan hü-
küm çıkarır.
Nasıl ki tıp ilminde salâhiyeti olmayan bir kişi doktorluk
ya­pa­mazsa, içtihadda bulunma salâhiyeti de o sahanın üstad-
220 ları olan müçtehidlere âittir. Fakihler de meselelerle ilgili müç-
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ

tehidlerin içtihadlarına bakarak, zamanın şart ve zaruretlerine

göre fetvâ verirler. Bütün bunlar, ciddî bir İslâm kültürü ve usûl
bilgisi gerektirir.
Dolayısıyla dînî ilimlerde bu seviyeye ulaşmamış bir kim-
senin, sırf Kur’ân meâline bakarak veya bir hadîse dayana-
rak kendi kendine hüküm çıkarması, pekçok yanlışa sebebi-
yet verebilir. Müslümana düşen, müçtehid imamlara ve fetvâ
salâhiyetine sahip fakihlere tâbî olmaktır.
İslâm’da dört aslî delil vardır:
1. Kitap (Kur’ân-ı Kerîm)
2. Sünnet (Rasûlullah r Efendimiz’in hadisleri)
3. İcmâ
4. Kıyas
Kitap ve Sünnet; ilâhî ve nebevî tâlimatlardır, âyet-i ke­rî­
me­ler ve hadîs-i şerîflerdeki hükümlerdir.

İcmâ:
Bir asırdaki müçtehid âlimlerin, bir meselenin hükmünde
ittifak etmesidir. İcmâın varlığı, hüküm için ayrı bir kuvvet teş-
kil eder, hükmün sonraki asırlarda farklı şekillerde te’vil edil-
mesine mânî olur.

Kıyas:
Sonradan ortaya çıkan ve şerîatte hükmü belirtilmeyen
meseleler nasıl vuzuha kavuşturulacaktır?
Müçtehid, hükmü bildirilmemiş mesele ile, şerîatte hükmü
bildirilmiş bir mesele arasında, ortak nokta (illet) tespit edebi-
lirse, onun hükmünü diğerine de teşmil eder. Buna kıyas denir. 221
 İslâm Tefekkür Ufku

Meselâ, Peygamber Efendimiz r zamanında olmayan çok

farklı içki türleri ve uyuşturucular, sonraki asırlar içinde îcâd
edilmiş veya bulunmuştur. Asr-ı saâdette ise hurma ve üzüm-
den yapılan şarap biliniyordu ve bu haram kılınmıştı. Bu haram
kılmanın illeti, hadîs-i şerîflerin de yardımıyla; “iskâr” yani “sar-
hoş edicilik” olarak tespit edildi.
Kıyas sayesinde, sarhoş edici her maddeye kıyâmete kadar
“hamr/içki”nin haram olma hükmü tatbik edilecektir.

k
Müçtehidler, evvelâ aslî delillere bakarlar. Fakat bir mese-
lede aslî delillerde hüküm bulamazlarsa, bu defa “fer’î delil-
ler” denilen ikinci dereceden delillere müracaat ederler. Bun-
ları da şöyle hulâsa edebiliriz:

İstihsân:
Kıyâsın daha derin ve zor anlaşılan şeklidir. Çeşitli zaruret-
ler ve zorluklar sebebiyle, umûmî kâidelerin dışında bir hükme
varmayı mümkün kılar.
İstihsân, müçtehidin daha kuvvetli gördüğü bir husustan
dolayı, bir meselede benzeri hükümlerden başka bir hükme
başvurmasıdır.
Meselâ umumî kâideye göre, bir hayvanın ağzının değdiği
su veya gıda artığının temizlik durumu, o hayvanın etinin yeni-
lip yenilmemesine kıyâs edilir. Dolayısıyla, eti yenmeyen hay-
vanların artığı yani ağzının değdiği su veya gıda bakiyesi de
necistir.
Fakat açık alanlarda, eti yenmesi haram olan yırtıcı kuş-
ların artığının necis sayılması, bir güçlük meydana getirmiştir.
222 İnce bir kıyas yapıldığında, bu kuşların gagalarının suyu kirlet-
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ

meyen bir yapıda olduğu görülür. Kara hayvanlarının artıkla-

rının pis olması, salyalarının suya karışmasındandır. Fakat kuş-
larda bu durum yoktur. Gagaları kemik/kıkırdak yapısındadır.
Bu sebeple yırtıcı kuşların artığı, necis değil mekruhtur.
İstihsân, Kur’ân ve Sünnet ile sâbit bazı hükümlerin îzâhında
da kullanılır:
Meselâ; umumî kâideye göre, oruç tutanın bir şey yiyip iç-
mesi orucunu bozar. Fakat oruçlu olduğunu unutarak yiyip iç-
mesi, hadîs-i şerîfin hükmüyle, orucu bozmaz. Hadîs-i şerîfteki
hüküm, umûmî kâideye bir istisnâ getirmiştir. Çünkü dinde ağır
meşakkat vermek yoktur.

Istıshâb:
Lügatte, beraberce bulunma (musâhabet) veya beraber ol-
manın devam etmesi (sohbet) mânâsına gelir. Istılahta ise şöy-
le tarif edilmiştir:
Mâzide sâbit olup sonradan değiştiği bilinmeyen bir şeyin,
hâl-i hazırda da aynen kalmasına hükmetmektir. Istıshab, bü-
tün mezheplerin kabul ettiği bir delildir.
“Eşyâda aslolan, ibâhadır / mubah kılmadır.”
Meselâ, aksine bir hüküm yoksa, yeni bulunmuş bir meyve
veya sebzeden istifade etmek, mubah kabul edilecektir. Çünkü
bitkilerde haram yoktur.
Yeni bir ticârî metot ortaya çıksa, bakılır; şayet muh­te­vâ­
sın­da fâiz, ihtikâr, gabn-i fâhiş gibi, İslâm’ın yasakladığı mah-
zurlu bir durum yoksa, mubah olması esas kabul edilecektir.
Istıshâbın farklı hükümlerine misal verelim:
Bir insan ortadan kaybolsa, derhâl öldüğüne hükmedil-
mez; nikâhı devam eder, bakmakla mükellef olduğu kişilere 223
 İslâm Tefekkür Ufku

malından nafaka verilmeye devam edilir. Uzun süre gelmez-

se, öldüğüne hükmedilebilmesi için fukahânın koyduğu birta-
kım esaslar vardır.
Diğer bir misal:
“Berâet-i zimmet esastır.”
Bu, aynı zamanda muhâkeme usûlünün mühim bir pren-
sibidir. Yani aksi ispatlanmadıkça bir kişinin mâsum ve borç-
suz oluşu esastır. Bir kişi dâvâ açıp, bir başka şahsın suçlu veya
borçlu olduğunu iddiâ ediyorsa, bunun ispatı, iddiâ sahibinden
(dâvâcıdan) istenir. Dâvâlıdan mâsumiyetini veya borçsuzluğu-
nu ispatlaması istenemez.

Örf:
Toplum vicdanından doğan, akıl yönünden de dînî bakım-
dan da güzel olan, selîm tabiat (sağduyu) sahipleri tarafından
yadırganmayan, sürekli tatbik edilerek alışkanlık hâline gel-
miş olan, yazılı olmasa da insanların umûmiyetle riâyet ede-
geldikleri, hakkâniyete uygun, mâkul ve münâsip davranış ka-
lıpları, yaygın kanaat ve kâideler bütünüdür. Böyle örf, âdet
ve teâmüller de, ihtiyaç hâlinde kendilerine müracaat olunan
şer’î birer delildir.
Mecelle’de yer alan bir kâidedir:
“Âdet, muhakkemdir.”
Yani âdet îcâbı olan bir şey, sağlam bir şart gibi dikkate alınır.
Fakat örfün meşrû bir delil sayılabilmesi için, aslî kaynak-
lar olan Kur’ân ve Sünnet’e muhâlif olmaması, dar değil geniş
bir çevrede insanlarca benimsenmiş olması gerekir.
Meselâ kız çocuklarına miras vermemek ve kan dâvâsı gibi
224 kötü gelenekler, İslâm nazarında reddedilmiştir.
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ

Maalesef bu iki husus, Anadolu’da hâlâ kanayan bir yaradır.

Miras hakkında Kur’ân’ın apaçık hükmü ortadayken, kız çocuk-
larının mirastan mahrum bırakıldığı, hattâ bu haklarını talep
etmelerinin dahî ayıp karşılandığı yöreler mevcuttur. Hâlbuki
bu bir hak gasbıdır, kişinin âcizliğinden istifadeyle malını çal-
maktan farksızdır. Ne yazık ki bu mevzuda örfî hukuk, şer’î hu-
kuka tercih edilerek ağır bir kul hakkına girilmektedir.
Kan dâvâsı da böyledir. Bu da açık bir cinayettir. İslâm, bu
nevî uygulamaları, toplumlarda ne kadar yaygınlaşmış olursa
olsun reddetmiş, bâtıl ve geçersiz örfler olarak kabul etmiştir.
Zira İslâm’da şer’î hüküm varken örfî teâmüllere îtibar edi-
lemez. Örfler, ancak Allâh’ın hükümleriyle çelişmediği ve in-
sanlığın huzur ve saâdetine hizmet ettiği nisbette makbul ve
mûteberdir.
Diğer taraftan örfler, daha ziyade muâmelât sahasında de-
lildir. Meselâ alışveriş akitlerine, nakliyeyi şart olarak dâhil et-
mek, uygun görülmemiştir. Fakat beyaz eşya, odun ve kömür
gibi malların satışında, nakliyenin satıcıya âit olması bir örf
hâline gelmiştir. Bu sebeple bunun şart koşulması, akde zarar
vermez.
Evlilikte de zevcin zevceye küfüv/denk olması meselesin-
de nelerin ölçü alınacağına dâir, yine örfün, yani toplumdaki
umûmî kanaatlerin mühim bir yeri vardır.

Mesâlih-i Mürsele:
Mesâlih; bir şeyin maksada uygun özellikte olması, fe­sâ­dın
zıddı, iyi, uygun, elverişli, faydalı, sâlih olana ulaştıran, mâ­nâ­sı­
na gelen “maslahat”ın cemîsidir (çokluk hâlidir).
Kitap ve Sünnet ile sâbit hükümlerde de, mü’minlerin dün­
ye­vî ve uhrevî menfaatinin gözetildiği, her hükümde hikmet ve 225
 İslâm Tefekkür Ufku

illetlerin bulunduğu bilinmektedir. Bunlar zaten şer’an mûteber

maslahatlardır.
Buna mukâbil İslâm, bazı maslahat ve menfaatleri, karışık
bulundukları mefsedetten dolayı, reddeder. Bunlara da mülgâ
maslahatlar denir. Meselâ, haram olan içkinin, onunla meşgul
olan kişilere ticarî menfaatleri olabilir. Fakat içkinin zararının
giderilmesinin lüzumu, bütün o faydaları hükümsüz kılar.
Mesâlih-i mürsele ise, Şâri‘in (hüküm koyucunun) îtibar et-
tiği de iptal veya ilgâ ettiği de bilinmeyen maslahatlardır. Bu
menfaatlerin; umûmî, mâkul ve kat’î olması şarttır.
Meselâ yangınları söndürmek için bir itfâiye teşkilâtı kurul-
ması, Kur’ân ve Sünnet’te emredilmemiştir. Fakat mü’minlerden
zararı defetmek ve onlara fayda sağlamak bakımından meşrû
görülmüştür.
Yine, müslüman erkeklerin ehl-i kitap kadınlarla evlenme-
leri şer’an câizdir. 71 Fakat Hazret-i Ömer t yabancı kadınlar-
la evlenmenin yaygınlaşarak müslüman kadınlara rağbet edil-
memesi endişesiyle, buna fazla meyledilmemesini tavsiye et-
miştir. 72 Böylece hem müslüman kadınların hakkını hem de
İslâm toplumundaki nizâmı koruma maslahatını gözetmiştir.
Yine Hazret-i Ömer t’ın hilâfeti zamanında şiddetli bir
ku­­rak­lık ve kıtlık olmuştu. Öyle ki dokuz ay boyunca yağmur
yağ­­mamış, nice hayvan telef olmuş, pekçok insan yiyecek bir
şey bulamaz hâle gelmişti. Hazret-i Ömer t o kıtlık zama-
nında yiyecek çalan hırsızlara el kesme cezasını tatbik etme-
miştir. 73

71. B kz. el-Mâide, 5.

72. İ bn-i Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Beyrut, 1966, I, 257.
226 73. B kz. Ahmed es-Serahsî, el-Mebsût, Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1993, 9/140.
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ

Zira İslâm, açlıktan ölümle burun buruna gelindiği takdirde

gayr-i meşrû bir yoldan karnını doyurmayı suç saymaz. Böyle
yapan birine cezâî müeyyide uygulamaz.
Nitekim Peygamber Efendimiz r zamanında başından ge-
çen bir hâdiseyi Abbâd bin Şurahbîl t şöyle anlatır:
“Bir zamanlar çok fakir düşmüştüm. Bunun üzerine Medîne
bahçelerinden birine girdim. Başak ovup hem yedim hem de
torbama aldım. Derken bahçe sahibi gelip beni yakaladı, döv-
dü, torbamı elimden aldı ve Rasûlullâh’a götürüp şikâyet etti.
Allah Rasûlü r , bahçe sahibine (benim hâlimi kastederek):
«−Câhilken öğretmedin, açken doyurmadın!» buyurdu.
Sonra bahçe sahibine, torbamı bana iâde etmesini söyledi.
Daha sonra da Rasûlullah r bana bir veya yarım sa‘ 74 miktarın-
da yiyecek verdi.” (Ebû Dâvûd, Cihâd, 85/2620-2621; Nesâî, Kudât, 21)

Sahâbî Kavli:
Bir müçtehid, karşılaştığı mesele ile ilgili aslî kaynaklarda
bir delil bulamazsa, o hususta mevcut olan bir sahâbî sözüne
îtibâr edebilir. Çünkü sahâbîler, Rasûlullah r Efendimiz’i göz-
leriyle görmüşler; O’nun ilim, irfan ve feyzinden bizzat istifa-
de etmişlerdir.
Onlar, Kur’ân’ın nüzûlüne şahit olmuş ve âyetlerin sebeb-i
nüzûl (iniş sebeplerini) yakînen idrâk etmişlerdir.
Bu hususta farklı görüşler olmakla beraber, sahâbî kavli de
fer’î deliller arasında zikredilmiştir.
Meselâ Hanefî mezhebi, kadınlardaki mâzeret günlerinin
alt ve üst hududunu, Abdullah ibn-i Mes’ud t’ın kavline göre
tayin etmiştir.

74. S a‘: 3,328 kg.’lık bir ağırlık ölçüsü. 227

 İslâm Tefekkür Ufku

Sedd-i Zerâyi‘:
Sedd, kapatmak demektir. Zerâyi‘ ise, vesîle mânâsına ge-
len “zerîa”nın cemîsidir.
Kötülüğe giden yolları kapatmaya sedd-i zerâyi‘ denir. Bu­
na mukâbil, hayra giden yolları açmaya da feth-i zerâyi‘ tâbir
edilir.
Kur’ân ve Sünnet ile sâbit olan birçok hükümde, bu prensi-
bin hikmet olarak mevcut bulunduğu görülür.
Bu delilin tatbikinde de bazı ölçüler vardır. Meselâ şarap
îmâlâtına sebebiyet verir diyerek, üzüm yetiştirmek yasakla-
namaz. Çünkü üzüm, kendisinden türlü şekillerde istifade edi-
lebilen, helâl bir nîmettir.
Fakat kumar yasaklandığı gibi, kumar kartları ve zar ile,
kumar olmayan oyunları dahî oynamak yasaklanmıştır. Çünkü
bunun kumara alıştıracağı âşikârdır.

228
 6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM)
PRENSİBİ
Vahyin rehberliğinden mahrum bir ilim, insan-
lığa saâdet getiremez. Hattâ böyle bir ilim; zulüm ve
haksızlıkların daha büyük çapta ve daha ağır şekilde
irtikâb edilmesini mümkün kılan bir âlete dönüşür.
Nitekim bilim ve teknikte ulaşılan yüksek seviye-
nin bir ürünü olan atom bombasının Hiroşima ve
Nagaza­ki’de yaptığı yıkım, bunun en bâriz misâlidir.
Bugün bilim ve teknolojinin insanlığı yaşatmak ka-
dar yok etme hususunda da geliş­miş olması, İslâm’ın
hayat veren ölçülerinden mah­rum kalındığında il-
min nasıl saâdet yerine felâket âmili olabileceğinin,
acı bir göstergesidir.
 6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
(İslâm, İlm-i Nâfîye Dayanır.)

S iyantizm; beşerî ilmin, insanın bütün ihtiyaçlarını kar-

şılayacağını iddia eden bir fikir akı­mıdır. İnsanın ha-
yatta karşılaşacağı bütün problemleri bilim sayesinde çöze-
bileceği, hayatı tanzim için bilimin yeterli olduğu, dolayısıy-
la vahyin rehberliğine ihtiyaç bulunmadığı görüşünü savunur.
Hattâ bilimi -âdeta- ilâh mevkiine koyar.
Freud, Marks ve emsâli bazı felsefecilerin tespit ettikleri
küçük bir doğru­yu zihinlerinde aşırı büyüterek, her şeyi izah
etmeye kâfî görmeleri şeklindeki hastalıklı bakış açısı, siyan­
tizm akımında da mevcuttur.
İslâm ise ilme büyük değer vermekle birlikte onu yücelt-
mede aşırılığa kaçmaz. Ona hadd-i lâyığında bir kıymet ve-
rir. İlim ancak vahyin rehberliğinde, ahlâkî me­ziyetlerle mü-
zeyyen olarak tahsil edilip kullanıldığında, “ilm-i nâfî / fayda-
lı ilim” vasfını kazanabilir. Aksi takdirde insanlık için maddî ve
mânevî bakımdan faydasız, hattâ zararlı bile olabilir.

Taassuptan Putlaştırmaya
Orta Çağ boyunca Avrupa, skolastisizm ve dogmatizmin
baskısı altında, cehâlet içinde yaşadı. Mu­harref Hristiyanlık,
en küçük ilmî faaliyeti dahî men ediyordu. Muharref kitaba, 231
 İslâm Tefekkür Ufku

geçmiş asırların iptidâî telâkkî ve hurâfelerine, katı bir taassup

ile bağlanılıyor, aksini iddia edenler ise engizisyona verilerek,
ağır cezalara çarptırılıyordu.
Fakat müslüman âlimlerden tercüme edilen eserler saye­
sinde, Avrupa’da astronomiyle alâkalı hakîkatler yayıl­maya
başladı. Galileo (1564-1642), kilisenin iddia ettiğinin aksi­ne,
Dünya’nın döndüğünü söyledi. Bu sebeple engizis­yon mah-
kemesine verildi. Ömür boyu hapse mahkûm edildi. Galileo,
cezadan kurtulmak için ifadesini değiş­tirdi. Kapıdan çıkarken
yine şöyle demekten kendini alamadı:
“–Ben dönmüyor desem de Dünya dönüyor!”
İslâm diyarları ise bu dönemde, Bağdat Medeniye­ti’nin
muhteşem meyvelerinden istifade ediyordu. İslâm’ın tahriften
korunmuş kitabı Kur’ân-ı Kerîm, ilmî gerçeklerle tenâkuza düş-
müyor, hattâ emekleyen bilime yol gösteriyordu. İslâm’ın ilmî
araştırmayı men eden hiçbir hükmü bulunmadığı, bilâkis onu
teşvik ettiği için, bugün Batı’ya âit zannedilen birçok ilmî keşif
ve îcat, aslında ilk olarak müslümanlar tarafından ortaya kon-
muştur.

Misaller:
• Cebir ilmi, sıfır ve rakamlar; müslümanlar tarafın­dan bu-
lunmuş ve Avrupa’ya müslümanlar vasıtasıyla ulaşmıştır.
Meselâ 388 sayısı, Roma rakamları ile CCCLXXXVIII şeklin-
de yazılmakta idi. Bu iptidâî sayılarla matematik işlemi yap-
mak mümkün değildi. Hattâ bir müddet, ondalık sistem müslü-
manlardan geldiği için, bunu kullanmak şeytan işidir diyen, ki-
lise taassubu sebebiyle, İslâm medeniyetinden gelen her şeye
232 karşı çıkan, peşin hükümlü Avrupalılar bile oldu.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

• Ekvatorun uzunluğunu, Abbâsî Halîfesi Me’mûn (786-833)

zamanında; Ahmed bin Musa ve kardeşleri, Sincan’da ve Kû­
fe’de yaptıkları ölçümler ve hesaplar neticesinde, % 2,5’luk bir
yanılma ile 39.000 kilometre olarak hesaplamışlardır.
Matematikte Hârizmî, kimyada Câbir bin Hayyân, me-
kanikte Ebu’l-İzz İsmail el-Cezerî, astro­nomide Fergânî ve
Battânî, tıpta İbn-i Sînâ gibi nice müslüman dehâlar, ilim tarihi-
nin çok mühim buluşlarına imza atmışlardır.
Mutaassıp Orta Çağ Avrupa’sında eczacılık ve tıbba bakı-
şı, hristiyan din adamı Tatian’ın şu ahmakça sözü hulâsa eder:
“Dünyevî ilâçlar Tanrı’ya güvensizliktir. Neden köpekler
gibi otlarla tedavi oluyorsunuz?”
Hâlbuki İslâm, ölümden başka her hastalığın devâsı oldu-
ğunu bildirmiş ve hastaları tedavi olmaya teşvik etmiştir.
Abbâsî halîfesi Harun Reşid’in elçilerinden Ab­dullah, 807
yılında Aachen’de, Kayzer Karl’a müslü­manların îcâd ettiği bir
çalar saati hediye etmişti.
Yine coğrafyanın ilim hâline gelmesini sağla­yanlar da
müs­lü­manlardır. 29 sene hiç durmadan bir kıtadan diğerine
yol­culuk eden İbn-i Battuta’nın (1304-1369) ve Dünya’nın pek
çok ülkesini köşe-bucak dolaşan Evliyâ Çelebi’nin (1611-1682)
seyahatnâmeleri, birer tarih ve coğrafya hazinesidir.
Ünlü kâşif Cristof Colomb da (1446-1506) bilhassa İbn-i
Rüşd’ün görüşlerine dayanarak Dünya’nın yuvarlak olduğunu
ve İspanya’dan batıya doğru gidilince Hindistan’a ulaşılabile-
ceğini düşünerek Amerika’ya ayak basmıştı.
Bîrûnî (973-1048) keşfedilmesinden asırlar önce Amerika’nın
varlığın­dan söz etmiş, Pîrî Reis (1465-1554) Kitâb-ı Bahriye isimli
eserinde, Avrupa’nın haritasını çizmiştir. Ayrıca Pîrî Reis’in Dün- 233
 İslâm Tefekkür Ufku

ya haritası, bugün dahî tarih ilminin çözemediği hâdiselerden

biridir. Bu haritada “Grönland Adası” aslına uygun olarak üç
parça hâlinde gösteril­mektedir. Hâlbuki bu, ancak insanoğlu-
nun Ay’a ayak basması ile tespit edilebilmiş bir hakîkattir.
İdrisî (1100-1166), günümüzden 800 küsur sene önce, zama-
nımızın Dünya haritalarına benzer haritalar çizebil­miştir.
Şunu unutmamak lâzımdır ki;
Cristof Colomb, Macellan, Amerigo Vespucci gibi Batılı
kâşiflerin çoğu, hiçbir insânî ve ahlâkî kaygı taşımayan, mâ­
ce­raperest eşkıyâlardır. Hakîkaten bunlar Afri­ka’nın ve Ame­ri­
ka’nın mazlum insanlarını yıllarca sö­müren, köleleştiren, katle-
den, harâmî ve hırsızlardır.
Asıl kâşifler ise; İbn-i Battuta, Evliyâ Çelebi ve emsâli İslâm
şahsiyetleridir. Bunlar gittikleri her coğrafyadan, ilim dünyası-
nı haberdar etmişlerdir.
Bir başka ilim dalında; tarih felsefesinin en seçkin sîmâ­la­
rın­dan olan İbn-i Haldun (1332-1406), sosyoloji ilminin kurucusu
olarak anılmakta, meşhur Mukaddi­me adlı eseriyle bugün bile
ilim dünyasına ışık tutmaktadır.
Mimarî denilince de dünyada ilk akla gelen, muh­teşem
eser­leriyle hâlâ gönüllerde yaşayan Mimar Si­nan’dır (1489-
1588).

Astronomi’de Uluğ Bey ve Ali Kuşçu’nun kur­dukları rasat-

haneler ve çıkardıkları gökyüzü haritaları, ilim tarihinde öncü
gayretlerdir.
Maalesef günümüzde Batı’ya karşı aşağılık komp­leksiyle
kaleme alınan ilim tarihine dâir eserlerde, bunlar­dan hiçbir şe-
kilde bahsedilmez de dâimâ ehl-i küfrün îcatları öne çıkarılma-
234 ya çalışılır.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Bu inkâr, aldıkları ilmin müslümanlara âit kaynak­lardan ik-

tibas edilmiş olduğunu gizleyen Batı’nın nan­körlüğünün de bir
tezâhürüdür.
Kendi değerlerinden habersiz Şark için ise; bu gaflet, aşağı-
lık kompleksinin bir neticesidir.
Hâlbuki Batı, ulaştığı terakkîyi müslümanların meydana
getirdiği ilmî zenginliğe borçludur. Gerek haçlı seferlerinde ge-
rek Endülüs üniversitelerinde Batı­lılar, ilmî keşiflerle tanışmış
ve ancak ondan sonra kendilerini geliştirebilmişlerdir.
Merhum Fuad SEZGİN, ömrünü bu hakîkatin ispat ve be­yâ­
nı­na vakfetmiş bir âlim idi. Onun yaptığı çalışmalar da gös­ter­
mektedir ki;
• Günümüzde Batı hayranı bir kesim tarafından, matemati­
ğin ilk kez tabiat ilimlerinde kullanılması Roger Ba­con’a (1219-
1292), optik ilminin ve fotoğraf makinesinin temeli olan “karan-
lık oda”nın îcadı da Levi ben Gerson’a (1288-1344) mâl edilmekte-
dir. Hâlbuki her ikisinde de öncelik İbn-i Heysem’e (v. 1041) âittir.
• Trigonometri’nin müstakil ilim olarak inşâsı, Re­gi­omon­ta­
nus’a (v. 1476) izâfe edilmektedir. Hâlbuki bu pâye, Nasîruddin
Tûsî’ye (v. 1274) âittir.
Fuad SEZGİN, Avrupalıların Arapça’dan tercüme ettikleri
eserleri, kendilerine veya Yunanlara nisbet ettiklerini söyler.
Yani İslâm âlimlerinin isimlerinin bilim tarihinden silinmeye
çalışılması da kasıtlı bir tavırdır.
Güneş merkezli âlem tasavvuru, ilk olarak Koper­nik ve
Kepler’e isnâd edilmektedir. Hâlbuki bu ilim adamları, Endülüs­
lü ez-Zerkālî (11. asır) gibi âlimlerin tesiri altındadırlar. Her sa-
hada daha yüzlerce misal verilebilir. 75

75. F uad SEZGİN, İslâm’da Bilim ve Teknik, 2008, Kültür A.Ş., c. I, s. 163-166. 235
 İslâm Tefekkür Ufku

Dolayısıyla, ilmî ve fennî terakkî hususunda da müslüman-

ların Batı’ya karşı aşağılık kompleksi duyma­larını gerektire-
cek hiçbir sebep yoktur. Bilâkis İslâm medeniyeti, sayısız ilmî
mefâhire sahiptir.
Bir misal olarak, Avrupa’nın önemli mütefekkirleri olan
Thomas Aquinas, Pascal, Descartes ve David Hume, düşünce
sistemlerini oluştururken, İmâm Gazâ­lî’nin eserlerinden istifa-
de etmişlerdir.
Bu bahiste hulâsa olarak şu itiraf kâfîdir:
“Batı; cebirden, kahveden gitara, optikten üni­versiteye ka-
dar birçok şeyi Hilâl’in insanlarına borçludur.
Bin yıl önce, Batı karanlıkla örtülmüşken, İslâm altın çağı-
nı yaşıyordu.
Londra barbar bir bataklık iken müslüman Kordo­ba’nın so-
kakları ışıl ışıldı.
York’tan Viyana’ya kadar plânlı katliamlar yaşa­nır­ken (En-
dülüs yönetimindeki) Toledo’da dînî müsâ­maha vardı.
Klâsik mirasımızın muhafızları olan Araplar, bizim Röne-
sans’ımızın ebeleriydiler.” 76
Batı dünyasında bilim ile meşgul olan kişiler, zamanla Ka-
tolik kilisesinin baskılarından kurtuldular ve kiliseye de hâkim
hâle geldiler. Ancak asırların getir­diği, “Bilim ve Din” arasında-
ki münâferet, yani karşılıklı nefret yüzünden, muharref Hristi-
yanlığın şahsında bütün dinlere düşman oldular. Dînin yerine
bilimi koymaya kalkıştılar.
İlmin menşeinin Allah olduğunu tasdik etmek, her şeyden
önce bir îman meselesidir ve bir “ön kabul”ü gerektirir. Re-

236 76. G
 eorge Rafael “A is for Arabs”, Jan. 8, 2002.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

form döneminde, kilise baskılarına duyulan nefret sebebiyle

Allah ile irtibâtını koparan Batı düşünce sistemi, ilmin men-
şei ile ilmi elde etme vâsıtalarını birbirine karıştırma hatâsına
düştü. Sebebi müsebbib, eseri müessir, sanatı sanatkâr yeri-
ne koydu.
Pozitivist akıl, Cenâb-ı Hakk’ın varlıklar âlemine koyduğu
kâideleri keşfettikçe, maddî âlemdeki işleyişin “nasıl” gerçek-
leştiğini görmeye başladı. Fakat bu “nasıl”ların îzahını, “niçin”
suallerinin cevabı zannetti. Tabiattaki hâdiselerin ve varlıklar-
daki kâidelerin, sonsuz ilim ve kudret sahibi bir Yaratan’ı bulun-
duğu gerçeğini görmezden geldi. Kendi aklınca mekanik bir se-
bep-sonuç münâsebeti kurdu ve kâinâtı, pozitif bilimlerin pren-
sipleriyle işleyen, kendi kendine var olmuş, gâyesiz bir düzen
olarak gördü.
Pozitivist akıl, meselâ yağan yağmura baktığında sadece
suyun buharlaşma ve yoğunlaşması gibi maddî âleme âit pren-
sipleri seyrederken, vahyin nûruyla aydınlanmış bir mü’min,
bu prensipleri var eden Allâh’ın sonsuz ilim, kudret ve sanatına
hayranlık duyarak, yağan yağmurdaki ilâhî rahmeti müşâhede
etme derinliğini yaşar. Ağaca, kuşa, toprağa, suya, atmosfere,
kendi vücuduna, velhâsıl neye baksa, Cenâb-ı Hakk’ın o varlık-
lardaki ilâhî kudret mührünü müşâhede eder.
Fakat; “İlmin kaynağı olan Allâh’ı değil, onun bahşettiği bil-
gi kırıntılarını ilâh edinen Batı ise, Descartes’in tâbiriyle «ta-
biatın efendileri olacağız» diyerek yola çıkıp fiziğin-kimyanın
kulu olmuştur.” 77
Bugün maalesef, din ile bilim arasında bir tezat varmış ve
müsbet ilimlerle iştigâl edenlerin ateist olması lâzımmış gibi,

77. B
 kz. Halit Serhan Ercivelek, “Bilginin Kârun’u Olmak” Altınoluk, Ekim 2020. 237
 İslâm Tefekkür Ufku

son derece yanlış bir zihniyet, Batı’nın menfî tesirlerine mâruz

kalmış olan birçok çevreye hâkimdir. Onlara göre, “din” beşerî
bir îcat idi ve artık geride kaldı. Bundan sonra toplumlar dîne
göre değil, bilimin esaslarına göre hareket edecektir.
Batılılaşmanın hüküm sürdüğü Tanzîmat ve sonra­sında
bu hastalıklı anlayış, maalesef bizim coğrafyamızdaki bazı
münev­verlere(!) de sirâyet etmiştir.
Tevfik Fikret, İslâm Âmentüsü’ne -hâşâ- alternatif gibi yaz-
dığı “Haluk’un Âmentüsü” adlı şiirinde;
Bir gün yapacak fen, şu siyah toprağı altun
Her şey olacak kudret-i irfanla inandım...
tarzındaki mısrâlarıyla, fenni yani tecrübî ilimleri âdeta putlaş-
tıranlar kervanına katılmıştır.
Hâlbuki aradan geçen asırlara rağmen, günümüzde bilim
ve teknik, çok daha ilerlediği hâlde, aslâ dînin vazifelerine ben-
zer bir vazife deruhte edememiştir. Yegâne hak din olan İslâm
ve hattâ muharref ve bâtıl dinler bile varlıklarını sürdürmeye
devam etmişlerdir.
Bilim ve teknikteki gelişmeler, insanlığa doğrudan bir hu-
zur ve saâdet de getirmemiştir. Onun getirdiği, sadece ten ra-
hatı olmuştur. İnsanı ise nâdan, egoist ve pragmatist hâle getir-
miş, psikiyatrik rahatsızlıkları artır­mıştır.
Rahmetli Nurettin Topçu (v. 1975) İmam Hatip Lisesi’nde ho-
camızdı. Bize bir gün bir soru sordu:
“–Çocuklar!” dedi; “Dünkü insan mı daha mesuttu, bugün-
kü insan mı?”
Biz de:
238 “–Hocam, tabiî ki bugünkü insan daha mesut.” dedik.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

“–Niye oğlum?” deyince biz de:

“–Bugünün insanı eskilerin üç aylık yolunu üç saatte gidi-
yor. Eskiden bir hanım, çamaşırı teknede yıkar, bu iş yarım gü-
nünü alırdı. Şimdi ise çamaşır makinesinde kolayca yıkıyor...”
şeklinde birtakım gerekçeler bildirdik.
Hoca ise itiraz etti:
“–Makinenin terakkîsi, insanın rûhunu allak bullak etti.
Amerika 1945ʼte iki atom bombası patlattı, iki şehri kömür etti
çıktı. Toprağı kömür etmeye hakkı yoktu kimsenin. Kadınları,
çocukları, yaşlıları, hayvanat ve nebâtâtı katletmeye hiç kim-
senin hakkı yoktu...
Velhâsıl eski insan bu kadar zâlim değildi. Çektiği meşak-
katlere rağmen bugünün insanından çok daha mesuttu. Çünkü
insan rûhunu felce uğratan materyaliz­min demir pençesi yok-
tu o zamanlar...” şeklinde uzun uzun îzahlarda bulundu.
Günümüzde de makinenin terakkîsi ile meydana gelen
icatlar “medeniyet” zannedilmektedir. Ruhsuz bir demir par-
çası olan makineden, ahlâkî değer tanımayan elektronik
âletlerden, insâfı, iz’ânı ve vicdânı olmayan sanal zekâdan me-
det umulmaktadır. Maddiyâtın gücüne dayanan ham nefisler,
kendi menfaat ve mutluluklarını her şeyin üstünde tutan bir
egoizme, başkalarına karşı da zulüm ve haksızlıklara sürük-
lenmektedirler. Böylece âdeta şu âyet-i kerîmelerin târif ettiği
bedbahtlığa misal teşkil etmek­tedirler:
“(Vay hâline) o (kimsenin) ki, mal toplamış ve onu sayıp
durmuştur. (O,) malının kendisini ebedî kılacağını zanneder.”
(el-Hümeze, 2-3)

Hakîkaten, günümüzün modern câhiliyesinde de; bilimin

ilerlemesiyle, hastalık, kıtlık ve savaşların sona ereceği, salgın- 239
 İslâm Tefekkür Ufku

ların biteceği ve insanın ölümsüzleşerek âdeta Tanrı hâline ge-

leceği fikirleri bazı kesimlerde revaç bulmuş durumdadır. 78
Maalesef bu fikirler, dînî kültürden mahrum gençler ara-
sında tehlikeli bir salgın hâlinde yayılıyor. Çünkü mânevî
mes’ûliyetlerden uzak ve başıboş bir hayat fikri, nefislere hoş
geliyor.
Yine bu seküler ve materyalist zihniyet, insanın fıtratın-
da bulunan fânîliğe isyan duygusunu tahrik ederek, muhâ­tap­
la­rını sahte bir ölümsüzlük vaadiyle kandırıyor. Tıpkı şeytan
-aley­hillâne- gibi. Nitekim şeytan da Hazret-i Âdem ile Haz­
ret-i Havvâ’yı Cennet’te ebediyyen kalacakları vaadiyle yasak
meyveyi yemeye iknâ etmişti. 79
Günümüzün modern câhiliyesi de, bilimin, teknolojinin, sa-
nal zekânın, zaman içinde -ihtiyarlık ve ölüm dâhil- her mese-
leyi çözeceği, ölümsüz ve âhiretsiz bir dünya hayatı yaşanaca-
ğı, dolayısıyla insana uhrevî mes’ûliyet­ler yükleyen dînin ta-
mamen devre dışı kalacağı şeklinde bir ham hayal ile insanlı-
ğı idlâle devam ediyor.
Hâlbuki beşerî ilmin kudreti mahduttur. Zira Cenâb-ı Hak
insana sınırlı bir akıl, idrâk ve ilim vermiştir. Bununla, ilm-i kül
sahibi Cenâb-ı Hakk’ın eşyâ ve hâdisâta koyduğu sonsuz sır,
hikmet ve hakîkatlere bütünüyle vâkıf olunamaz. Çünkü sınırlı
olan, sınırsızı ihâta edemez.
Nitekim insanlık tarihi, bilimde ne kadar ilerlerse ilerlesin,
karşılaştığı yeni problemler sebebiyle, içine düştüğü sayısız
acziyet manzaralarıyla doludur:

 itekim bugün pek çok ülkede kitapları çok satanlar arasına giren İsrailli Yuval
78. N
Noah Harari, “Homo Deus: Yarının Kısa Bir Tarihi” adlı kitabında bu nevi sapkın
fikirleri savunmaktadır.
240 79. B
 kz. Tâhâ, 120.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Meselâ seksenli yıllarda bir HIV virüsü ortaya çıktı, bugü-

ne kadar 30 küsur milyon insan bu virüsün yol açtığı AIDS has-
talığından öldü. Tıp buna çareler arayıp tedaviler geliştirme-
ye çalışırken, diğer taraftan bugünkü Kovid-19 gibi başka vi-
rüsler ortaya çıkıyor. Zira insan, o âlemi tam mânâsıyla idrâk
ve ihâta edemiyor.
Ruh, melek, cin gibi gözle görülme­yen, mânevî varlıkları
inkâr eden materyalist bilim, ne ibretlidir ki, çıplak gözle göre-
mediği hâlde virüs ve bakterilerin insana tesir edebildiğini ka-
bullenmek zorunda kalıyor.
“Artık mâzide kaldı, bilimsel gelişmelerle yok edildi…” deni-
len salgın hastalıklar, yepyeni sûretlere bürünerek var olmaya
devam ediyor. Hattâ bu satırların yazıldığı günlerde Kovid-19
salgını, Dünya çapında bir âfete dönüşmüş durumdaydı.
Ayrıca bu durum, insanoğlunun bilim ve teknikte inanıl-
maz bir seviyeye ulaştığı, nano teknolojide, tıpta, kimya ve
ilaç sanâyiinde muazzam gelişmeler kaydettiği, ölümsüzlüğün
yollarının araştırıldığı, Dünya dışında dahî hayat imkânlarının
arandığı bir zamanda gerçekleşti.
Fakat parayı, gücü ve bilimi âdeta putlaştıranlar; güçlü-za-
yıf, meşhur-garip, zengin-fakir ayırt etmeyen bir virüs karşısın-
da derin bir hayal kırıklığına uğradılar.
Allâh’ı ve âhireti unutarak bilime âdeta bir din gibi sarı-
lan zihniyet, hiç düşünmüyor mu ki; bugün Kovid-19 virüsünün
aşısı-ilâcı bulunup hastalık tamamen bertaraf edilse bile, yarın
yeni bir virüsün veya başka bir umûmî iptilânın ortaya çıkma-
yacağının garantisi mi var?
Cenâb-ı Hak, îkaz üslûbuyla soruyor:
“Yoksa o ülkelerin halkı, geceleyin uyurlarken kendilerine
azâbımızın gelmeyeceğinden emin mi oldular? 241
 İslâm Tefekkür Ufku

Ya da o memleketlerin halkı, kuşluk vakti eğle­nirlerken

ken­­dilerine azâbımızın gelmeyeceğinden emin mi oldular?
Allâh’ın azâbından emin mi oldular? Fakat ziyana uğrayan
topluluktan başkası, Allâh’ın (böyle) mühlet vermesinden emin
olamaz.” (el-A‘râf, 97-99)
Velhâsıl yerden ve göklerden gelen âfetler, kuraklıklar, kıt-
lıklar, savaşlar, salgın hastalıklar vs. insana bu dünyanın fânî
bir imtihan âlemi olduğunu, asıl hayatın ise âhiret hayatı oldu-
ğunu ihtar eden ilâhî îkazlardır.
İnsanın vazifesi; bu îkazlardan gerekli ibretleri alarak ha-
yat mücadelesini ve kulluk mes’ûliyetlerini yerine getirmek-
tir. Cüz’î irâdesiyle tedbirlerini aldıktan sonra Cenâb-ı Hakk’ın
küllî irâdesine teslîmiyet göster­mektir. Böylece en yüce kud-
ret sahibine sığınmanın verdiği sekînet ile gönül huzurunu mu-
hafaza etmektir.
Yine en mühim vazifemiz; Kur’ân’ın kavlî âyetleri gibi kâinat
kitabının kevnî âyetlerinde verilen ilâhî mesajları da okumak-
ta acze düşen ateizm, deizm, materyalizm, pozitivizm ve emsâli
ideolojilerin -hâşâ- “Allâh’ı dünya hayatına müdâhale ettirme-
yen” bâtıl hezeyanlarından kendimizi ve nesille­rimizi korumaktır.
Günümüzde ateistler ve deistler; “Din mi, bilim mi?” sloga-
nıyla genç nesillerin zihin ve gönül dünyalarına yeni bir fitne
tohumu ekmeye çalışmaktadırlar.
Bunun cevâbı gâyet basittir:
Evvelâ, din ve bilim birbirinin alternatifi değildir. Bilim de-
diğimiz şey, Cenâb-ı Hakk’ın kâinâta koyduğu kâidelerin tespi-
tinden ibarettir. Nasıl ki Kur’ân-ı Kerîm, Cenâb-ı Hakk’ın kavlî
âyetlerinden oluşuyorsa, kâinat da onu yaratan Rabbimiz’in
242 kevnî âyetlerinden oluşan diğer bir kitaptır.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Kur’ân-ı Kerîm, kâinat kitabındaki kevnî âyetler üzerinde

dü­­şünmeyi teşvik etmektedir. Böylece kulun eserden Müessir’e,
sa­nattan Sanatkâr’a intikâl ederek mârifetullah’ta mesafe al-
masını murâd etmektedir. Kulun gördüğü her varlıkta Cenâb-ı
Hakk’ın kudret ve azamet tecellîlerini hatırlamasını telkin et-
mektedir.
Cenâb-ı Hak, kâinâta bu kâideleri koymasa, bunları keşfe­
de­cek idrâk kâbiliyetlerini insana vermese, insan nasıl “bilim”
diye bir şey ortaya koyacaktı?! Nitekim Cenâb-ı Hak, kulluk
mes’ûliyeti yüklemediği diğer mahlûkâta ilimle iştigâl edebi-
lecek kâbiliyetleri vermiyor. Bunu yalnız insana bahşediyor.
Âyet-i kerîmede de “…Size ilimden ancak az bir şey verdik.” bu-
yuruyor. (Bkz. el-İsrâ, 85)
Dolayısıyla bu kırıntı bilgilerle, sonsuz ve mutlak bilgi sa-
hibi olan Cenâb-ı Hakk’a karşı bilimi putlaştırmak; ancak bunu
yapan ateist ve deistlerin ne derin bir gaflet ve hamâkat çuku-
runa düşmüş olduklarının bir göstergesidir.
İnsanlığa dîni vaz eden de Cenâb-ı Hak’tır, bilimi ihsân
eden de. İkisi birbirinden ayrı değildir. İslâm, tarih boyunca bi-
limi teşvik etmiştir. Batı dünyası cehâlet ve hurâfelerin karan-
lıkları içindeyken İslâm âlemi, ilim ve medeniyette göz kamaş-
tıran bir seviyeye ulaşmıştır. Zira Kur’ân âyetleri ilme ve fenne
ışık tutmuştur. Yapılan keşifler, hiçbir Kur’ân âyetini tekzip ede-
memiş, bilâkis te’yid etmiştir.
Dolayısıyla yegâne hak dîn olan İslâm’ın bilimle hiçbir
problemi yoktur. Bilâkis Kur’ân-ı Kerîm önden gitmekte, bilim
ise onu tasdik ederek ardından gelmektedir.
Nitekim insanın yaratılışı, anne sütü, daktiloskopi, derma-
toloji, genetik, hıfz-ı sıhha (koruyucu hekimlik), botanik, ast-
ronomi, jeoloji, fizik, coğrafya, tarih ve benzeri ilimlere dâir 243
 İslâm Tefekkür Ufku

Kur’ân-ı Kerîm’de 14 asır evvelden bildirilen gerçekler, ancak

yakın zamanda bilim çevrelerince tespit edilebilmiş ve günü-
müzde Kur’ân’ın yegâne hak kitap olduğu, tekrar tekrar ispat
edilmiştir.
Batı’da ise din tahrif edilmiş olduğu için ilmî keşiflerle te­
nâ­kuza düşmüş, topluma ve yönetime hâkim olan kilise oto-
ritesi bu durumu örtbas edebilmek için, bilime köstek olmuş-
tur. Dolayısıyla bilimi savunarak dîne cephe almak, Batı’da re-
vaç bulan ve oradan dünyaya yayılan bir tavırdır. Fakat İslâm
dünyasında bu tavrın mâkes bulacağı haklı bir zemin mevcut
değildir.
Dolayısıyla “din mi bilim mi” suâli; sînesi îman dolu genç
nesillerin temiz dimağlarına şüphe ve inkâr tohumları at-
mak isteyen şer odakların kustuğu zehirlerden biridir. Bu gibi
mânevî virüslere karşı da son derece dikkatli ve tedbirli olmak,
her müslümanın vazifesidir.
Şunu da unutmayalım ki:
Allah Teâlâ -imtihan hikmetine binâen- hayatı da ölümü de
her insanın mukadderâtı kılmıştır. Bu hususta Cenâb-ı Hak ile
cidâle giren kim kazanmış ki ölümsüzlüğü bulacağı iddiasıyla
bilimi putlaştıranlar kazanabilsin?!.
Bilim ve tekniği geliştirecek akıl, zekâ, idrâk, ilham ve ke-
şif gücünü insana ihsân eden de Cenâb-ı Hak’tır. Bilim sayesin-
de îcad edilen teknolojik ürünlerin, îmâl edilen eşyanın muh-
teviyatını teşkil eden maddelerin yaratıcısı da Cenâb-ı Hak’tır.
O’nun insanlığa lûtfettiği muazzam ilimler, Yüce Zât’ının sahip
olduğu sonsuz ilim karşısında, deryadan bir damla bile değil-
dir. Bu kadarcık ilimle insanoğlunun Yaratan’ına başkaldırması
244 kadar dehşetli bir ahmaklık düşünülemez.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Hazret-i Mevlânâ ilim ve imkânlarına güvenerek gurur ve

kibir şaşkınlığı içinde Cenâb-ı Hak’tan uzaklaşanların gafletini,
sineğin hikâyesiyle îzah eder:
“Bir sinek, küçük bir su birikintisi üzerindeki saman çöpü-
nün üstüne konduğunda, kendisine büyük bir mevkî biçerek
kaptanlık hevesine düşer.”
“Der ki: Denizi de, gemiyi de en iyi ben bilirim. Çünkü ben
şu an, koca bir deryâ üzerinde, sağlam bir gemide, işinin ehli,
doğru düşünen ve yerinde karar veren bir kaptanım!”
“Ey küçücük hacmini bir sinek gözüyle seyreden kişi!
Azrâil, altındaki saman çöpünü çektiği zaman, hâlinin nice ola-
cağını hiç düşünmez misin?..”
Rabbimiz, yarattığı insanoğlunu haddini bilmeye davet sa-
dedinde şöyle buyurur:
“İnsan görmez mi ki, Biz onu bir nutfeden yarattık. Bir de
bakıyorsun ki, apaçık düşman kesilmiş!” (Yâsîn, 77)
Asıllarının “hiçlik ve yokluk” olduğunu unutan gâfiller, en
büyük mânevî felâket olan benlik, enâniyet ve kibir girdabına
kapılmaktan kurtulamazlar.
Nitekim İblis, benliğinden dolayı Allah Teâlâ ile cidâle kal-
kıştı. Âdem u hakkında, “Ben ondan üstünüm.” dedi, kahrol-
du gitti.
İlâhî bir imtihan îcâbı hazinelere gark edilen Kârun, ze­kâ­tı­
nı hesap edip tahsil etmek isteyen Hazret-i Mûsâ’ya karşı çıktı,
tavır koydu ve büyüklenerek:
“–Bu hazineleri ben kendi ilmimle kazandım.” dedi. O hazi-
nelerin, Rabbinin lûtfu ve imtihanı olduğunu unuttu. Güvendiği
hazineleriyle birlikte yerin dibine gömüldü. 245
 İslâm Tefekkür Ufku

Bel’am bin Bâûra, nâil olduğu mânevî mazhariyetleri ken-

dine izâfe etti, mağrur bir şekilde hevâsına meyletti. Cenâb-ı
Hak da onu, dilini çıkarmış soluyan bir kelp gibi ahmaklaştıra-
rak helâk etti.
1912 yılında Titanic denilen devâsa gemi ilk seferine çı-
karken; “Bu gemiyi hiçbir güç batıramaz.” denildi. Gemi, ilk se-
ferinde buz dağına çarparak içindekilerle beraber okyanusun
derinliklerine gömüldü.
1986’da, “meydan okuyan” mânâsında Challenger adı veri-
len uzay mekiği, fırlatıldıktan 73 saniye sonra infilâk etti, bü-
tün mürettebâtı öldü.
18 Mart 1915’te Fransızların “eğilmez, bükülmez, inatçı”
mâ­nâsına gelen “Inflexible” adlı dev savaş gemisi, Ça­nak­ka­
le’de ağır yaralanıp safdışı kaldı. Aynı gün, İngilizlerin, “karşı
konulmaz, dayanılmaz” mânâsına gelen “Irresistible” adlı dev
savaş gemisi de mayına çarparak battı.
Yine Îtilâf Devletleri donanmasının, vaktiyle küfür ordusu-
nun yenilmez bir devi olarak meşhur olan zâlim Câlut’u kaste-
derek “Goliat” adını verdikleri dev savaş gemisi, kendisiyle kı-
yaslanamayacak kadar küçük ve güçsüz görünen Muâvenet-i
Milliye Fırkateyni tarafından 13 Mayıs 1915’te boğazın serin
sularına gömüldü.
Bunlar gibi sayısız misalleriyle tarih şâhittir ki, Cenâb-ı
Hakk’ın azamet ve kibriyâ sıfatıyla yarışa kalkışan, Hakk’a kar-
şı “ben” diyen zâlimler, “Bizden daha güçlü kim var?” diye övü-
nen Âd ve Semud gibi güçlü-kuvvetli kavimler, Allâh’ın verdiği
zihnî melekelerle îcâd ettiği vâsıtalara güvenerek gurur ve kib-
re kapılanlar, dâimâ ilâhî kahır ve intikamın en ibretli misalleri
246 olarak azap kamçıları altında helâk olmuşlardır.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Velhâsıl mü’min, bir nîmete eriştiğinde dâimâ;

“‫ ٰه َذا ِم ْن َف ْض ِل َر ّب۪ى‬: Bu Rabbimin fazl u keremindendir.” 80 di-
yerek nîmeti asıl sahibine izâfe edip şükretmelidir. Kibir ve şı-
marıklık içinde; “Ben kendi gücümle kazandım, ben kendi ilim
ve kâbiliyetimle başardım.” diyerek nefsin hoyratlığına dûçâr
olmak yerine; “Bütün nîmetler Sen’in lûtfundur yâ Rabbi!”
hissiyâtı içinde, kula yakışan tevâzu, mahviyet, hiçlik, hamd
ve şükür hâlini sergilemelidir.

İslâm’da İlim
İlim, Cenâb-ı Hakk’ın sübûtî sıfatlarından biridir. Bu kâi­
nat­taki, bizim bildiğimiz ve bilmediğimiz bütün varlıklar, ilâhî
esmâ ve sıfat terkiplerinin tecellîlerinden ibaret olduğu gibi,
ilim de Cenâb-ı Hakk’ın “el-Alîm” sıfatının bir tecellîsidir.
Cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân-ı Kerîm’de bildirilen 99 esmâsı var-
dır ve bu isimler İslâm âlimleri tarafından 700’e kadar çıka-
rılmaktadır. Bunun dışında peygamberlerin bildiği, yalnız-
ca Rasûlullah r Efendimiz’in bildiği, bir de sadece Cenâb-ı
Hakk’ın bildiği esmâ mevcuttur. Bunların sayısının 4000’e ka-
dar ulaştığı bildiriliyor.
Cenâb-ı Hakk’ın yarattığı bütün varlıklar, bu esmâ ve sıfat-
ların farklı terkiplerinden meydana gelmiştir. Bunu şu misalle
daha rahat îzah edebiliriz:
Kimyada bir formülü alın ve o formülün içindeki maddele-
rin birini ya miktar olarak yahut başka bir madde ile değişti-
rin, bambaşka özelliklere sahip yeni bir maddenin formülünü
elde edersiniz.

80. Bkz. en-Neml, 40. 247

 İslâm Tefekkür Ufku

Meselâ sülfürik asit (H2SO4) terkibindeki hidrojen veya ok-

sijenin değerleri artırılsa, ortaya başka bir terkip çıkar. Sülfü-
rik asit, şayet kükürt, karbon, demir, alüminyum vs. ile kimyevî
reaksiyona girse, daha başka terkipler ortaya çıkar. Bu böyle
sonsuza kadar gider.
Bunun içindir ki kâinatta mutlak mânâda ikiz varlık yok-
tur. Sayısız varlık âleminden sadece insanlık âleminde dahî
sîmâlar ayrı, parmak izleri ayrı, huylar, sıfatlar ayrı ayrıdır. Her
günün kaderi farklıdır. İki koyunun kaderi dahî aynı değildir.
Bütün bunlar, Cenâb-ı Hakk’ın sonsuz ilim, kudret ve azameti-
nin tezâhürlerindendir.
Bu itibarla, varlık âlemi ile onun Yaratıcı’sı arasında kop-
maz bir bağ vardır. Nasıl ki Kur’ân-ı Kerîm Cenâb-ı Hakk’ın kavlî
âyetleriyse, fiilî bir kitap olan kâinat da O’nun kevnî âyetleridir.
Kur’ân ve kâinat, birbirini tefsir eden iki ilâhî kitaptır. Fennî ilim-
ler, Cenâb-ı Hakk’ın maddî varlıklara koyduğu kâidelerin keşif
ve tespitinden ibarettir.
İslâm’da ilmin nihâî gâyesi, kulu “mârifetullâh”a ulaştırma-
sıdır. Zira vahyin rehberliği olmadan, mânevi­yat ve ahlâktan
mahrum, mârifetullah’tan uzak bir ilim, insanlığa saâdet getir-
mez. Hattâ elde edilen bilgiler; sahibinin enâniyete kapılma-
sına sebebiyet verir, ona kötülükte mahâret kazandırır, zulüm
ve haksızlıkların daha büyük çapta ve daha ağır şekilde irtikâb
edilmesini mümkün kılan bir âlete dönüşür.
Nitekim bilim ve teknikte ulaşılan yüksek seviyenin bir
mahsulü olan atom bombasının Hiroşima ve Nagaza­ki’de yap-
tığı yıkım, bunun en bâriz misâlidir. Bugün bilim ve teknoloji-
nin insanlığı yaşatmak kadar yok etme hususunda da gelişmiş
248 olması, İslâm’ın hayat veren ölçülerinden mahrum kalındığın-
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

da ilmin nasıl saâdet yerine felâket âmili olabileceğinin, acı bir

göstergesidir.
Rahmet dîni İslâm; ilme, araştırmaya, gelişmeye son de-
rece kıymet vermekle birlikte, ona ulvî bir gâye, doğru bir
istikâmet ve yüce bir ahlâk kazandırır. “İlm-i nâfî”, yani insan­
lı­ğa maddî ve mânevî bakımdan faydalı olan ilme tâbî olmayı,
buna mukâbil, ilim adı altında insanlığın dünyasına ve âhi­re­ti­
ne zarar verecek keyfiyetteki faaliyetlerden ise titizlikle kaçın-
mayı telkin eder.

k
Bilgi üç kademedir:
1) Âmiyâne Bilgi: Bu, sebepleri kavranmamış olan bilgi-
dir. Bir câhilin şimşek çaktıktan bir müddet sonra gök gürleye-
ceğini bilmesi gibi... Bu bilgi seviyesi, tekerrür ile öğrenilir ve
avâmın bilgisidir.
2) İlmî Bilgi: Bu, sebep-netice münâsebeti kavranmış olan
bilgidir. Bu seviyedeki bilgiye ulaşan kişi, şimşeğin bulutlar-
daki elektrik yükünden meydana geldiğini bilir. Gök gürül-
tüsünün aynı hâdisenin sesi olduğu hâlde, sesin intikal hızı-
nın ışığa göre yavaşlığın­dan dolayı, şimşekten geç duyuldu-
ğunu bilir.
3) İrfan: Aklın ve kalbin; sebepten Müsebbib’e, eserden
Müessir’e, fiilden Fâil-i Mutlak’a, sanattan Sa­natkâr’a, velhâsıl,
yaratılmış olandan Yaratan’a intikâl edebilmesidir. İlmi bu de-
rinlikle idrâk edip şahsiyete mâl edebilmek gerekir.
Nitekim Cenâb-ı Hakk’ın râzı olduğu bir kul olabilmek de
Kur’ân ve Sünnet’i aklen ve kalben hazmedip bir İslâm şahsiye-
ti inşâ etmekle mümkündür. 249
 İslâm Tefekkür Ufku

Cenâb-ı Hak âyet-i kerîmede;

“Ben cinleri ve insanları, ancak Bana kulluk etsinler diye

yarattım.” (ez-Zâriyât, 56) buyuruyor.

İbn-i Abbas v bu âyet-i kerîmede geçen “‫ون‬ ِ ‫ ِليعب ُد‬: Bana iba-
َُْ
ِ ‫ ِليعرِ ُف‬: Ben’i tanıyıp
det/kul­luk etsinler diye” ifadesini; “‫ون‬ bilsin-
َْ
ler diye” şeklinde tefsîr etmiştir. 81

İrfan, Cenâb-ı Hakk’ın kalben tanınıp bilinmesidir.

İlim, umûmiyetle zâhirî bilgilere denir. Böyle bilgiler de

akla, nakle ve dış tecrübeye dayanır. İrfan ise keşfe, ilhama ve
iç tecrübeye dayanır.

İrfânın üstünde üç kademe hâlinde bir bilgi daha vardır ki,

buna da “mârifet” denir.

Mârifette birinci kademe;

• Bir oluşta fâilin irâdesine ilâveten Allâh’ın irâdesinin de

ِ
mevcûdiyetini idrâk etmektir. “‫الل َتعا ٰلى‬ ِ ۪ ۪
َ ّٰ ‫“ ” َخ ْيرِ ه َو َش ِّره م َن‬Hayır ve
şer, Allah Teâlâ’dandır.” inancı, bunu gerektirir.

• Buna ilâveten, bir oluşta tecellî eden esmâ-i ilâhiyyeyi

bilmek, mârifette ikinci kademedir.

• Üçüncü ve son kademe ise, bir oluştaki “murâd-ı ilâhî”yi

bilmektir. Beşerî bilginin zirvesi ve nihâî hududu budur.

k
İlim ve tahsil, iki uçlu bir bıçak gibidir, hayra da kullanılabi-
lir, şerre de. Nitekim;

250 81. B
 kz. İbn-i Kesîr, IV, 255.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Hastaları üzerine bir ibadet heyecanıyla eğilen îmanlı ve

vicdanlı bir doktor, şifâ ve merhamet tevzî eder. Bunun aksine,
kalbi mânevî hayata kapalı bir doktor ise, tıp bilgisini kullana-
rak merhametsiz bir insan kasabı hâline gelebilir. Laboratuvar-
da hastalıklara şifâ arayacağı yerde, virüsleri geliştirerek biyo-
lojik silâh üretmeye çalışabilir.

Hukuk tahsili gören biri, vicdanı hak ve adâlet duygusun-

dan mahrum ise zâlim bir cellât hâline gelebilir...
Atom ve hidrojen bombaları gibi en gelişmiş silâhlar, bi-
lim adamları tarafından yapılmıştır. Yine tahsilli kişiler tarafın-
dan, suçlu-suçsuz, asker-sivil ayrımı yapmadan, şehirlerin üze-
rine atıl­mıştır.
Demek ki mâneviyattan uzak ve mârifetullâh’a ulaştırma-
yan ilmî faaliyetler, insanı hayır yerine şerre, saâdet yerine
felâkete de götürebilmektedir.
Bu tehlikeden kurtulmanın yolu, evvelâ ilmin gâyesini
doğ­ru tespit edebilmektir. Zira dünya hayatında, ilâhî imti­
han maksadıyla verilen nîmetler, gâyesine muvâfık kullanılır-
sa hayra vesîle olur. Maksadından uzaklaştırılır ise, ferde ve
top­­lu­­ma zarar verir.
Âyet-i kerîmede insana “az bir ilim verildiği” 82 bildirilmek-
tedir. Verilen bu “az bilgi”nin gâyesi; insana tefekkür vesîlesi ol-
ması, ilâhî hakîkatlere basamak teşkil etmesidir.
Zihnî bilgiler, kalbî bilgilere zemin hazırlamalıdır. Zihnî bil-
giler, vahyin rehberliğindeki bir kalp ile hazmedilirse, irfâna
dönüşür. Bu ise insana en büyük mânevî tatmini temin eder.
Âyet-i kerîmede buyrulur:

82. B
 kz. el-İsrâ, 85. 251
 İslâm Tefekkür Ufku

‫وب‬ ِ ِ ّٰ ِ‫َا َل ب ِِذ ْكر‬

ُ ‫الل َت ْط َمئ ُّن ا ْل ُق ُل‬
“…Bilesiniz ki kalpler ancak Allâh’ı anmakla mutmain olur
(huzur bulur).” (er-Ra‘d, 28)
İlmin menşei Cenâb-ı Hak’tır. İlimle meşgul olan akıl ve
kalpler, Allah’tan gâfil bırakılmamalıdır. Aksi hâlde kökünden
koparılmış bitkiler gibi, gerçek mânâda bir hayâtiyet göstere-
mezler.
Dînî ilimleri tahsilin de takvâ ile, ihlâs ve samimiyetle, ih-
san şuuru ile yapılması gerekir. Aksi takdirde böyle bir tahsi-
lin âkıbeti, Cuma Sûresi’nde buyrulan; “kitap yüklü merkepler
gibi” 83 olur.
Yahut böyle bir tahsilin âkıbeti; «‫يل‬ً ‫“ » َث َم ًنا َق ۪ل‬Allâh’ın âyet­le­
rini, fânî ve süflî menfaatler karşılığında satanlar”ın 84 fecî vazi-
yeti gibi olur.
Dînî tahsilde kalbî hayatın faaliyete geçmesi, duyuşlar ba-
kımından da çok mühimdir.
İşte asıl okuma, tahsil ve ilmî faâliyet; bütün bu hakîkatleri
idrâke götüren ve bu idrâk muktezâsınca nezih bir yaşayışı te-
min eden okumadır. Okumanın gâyesi; hayata, o hayatı var
edenin murâdınca bir nizam vermek, hâl ve davranışları tan-
zim etmek, kulu takvâya ulaştırmaktır. Âyet-i kerîmede:

ّٰ ‫الل َويُ َع ِّل ُم ُك ُم‬

ُ‫الل‬ َ ّٰ ‫َو َّات ُقوا‬
“…Allah’tan ittikā edin (O’na karşı gelmekten sa­kının)!
Allah size gerekli olanı öğretiyor…” (el-Bakara, 282) buyrulmak-
tadır.

83. B
 kz. el-Cum’a, 5.
252 84. B
 kz. el-Bakara, 174; Âl-i İmrân, 187; el-Mâide, 44; en-Nahl, 95; et-Tevbe, 9…
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Meselâ Hazret-i Mevlânâ, Selçuklu Medresesi’nin der­siâ­

mıy­dı, yani ilmin zirvesindeydi. Buna mukâbil Şems-i Tebrîzî
ise, gönlünden rahmet taşıran, kendi hâlinde bir derviş idi.
Mahdut bir ilmi vardı, yazılı bir eseri yoktu. Lâkin gönül âlemi
hikmetlerle doluydu.
Hazret-i Mevlânâ’ya nice sırları, hikmetleri ve mânevî de-
rinlikleri, otuz yaşlarında karşılaştığı Hazret-i Şems öğretti.
Mev­lâ­nâ’nın kalbindeki prangaları kırdı, ilmini hakikî ilme yani
mâ­ri­fetullâh’a çevirdi. Tefekkür ufkuna sonsuz bir genişlik ve
de­rinlik kazandırdı. Muzdaripler üşürken ısınamamayı, onlar
gibi üşümeyi, yani onların derdiyle dertlenmeyi, merhameti ve
fe­dakârlığı, bütün bunların kazandırdığı gönül feyzini Hazret-i
Mev­lânâ’ya, Şems öğretti. O günden sonra Hazret-i Mevlânâ,
sıcak odada bile üşümeye başladı.
Hakikî ilim ve mârifetullah, kulu takvâya; takvâ ise Cenâb-ı
Hakk’a dostluk yolunda mesafe almaya sevk eder.
Nitekim Hazret-i Mevlânâ, ilmin hakîkatinde zirveleştikten
sonra;

ْ ‫َم ْن َب ْن َد ِۂ ُق ْرآ َن ْم َا َك ْر َج‬

‫ان َد َار ْم‬
‫ـار ْم‬ ِ ِ
َ ‫َم ْـن َخــاك َره ُم َح َّـم ْد ُم ْخ َـت‬
“Bu can bu tende oldukça, Hazret-i Kur’ân’a kulum-köle-
yim; Hazret-i Muhammed Muhtâr r ’in mübârek yolunun top-
rağıyım.” demiştir.
Mârifetullah ve muhabbetullâh’ın müstesnâ tecellîlerine
mazhar olan Allah dostları, hacmine ve derinliğine vâkıf olu-
namayan bir okyanus gibidirler. Herkes o okyanusun derinliği-
ne istîdâdı nisbetinde dalabilir ve ondan nasiplenebilir. 253
 İslâm Tefekkür Ufku

Nitekim Mev­lâ­nâ âşı­ğı bir mü­te­fek­kir, on­da­ki de­rû­nî hâl­le­ri

lâyıkıyla id­râ­k edebilme hususunda insanların çoğunlukla ac­
ziyet için­de ol­du­ğu­nu ifade kabîlinden şöy­le demiştir:
“Biz, Mevlânâ Celâleddîn’in vecdinin feryatlarını dinledik.
Daldı­ğı huzur denizinin derinliklerini görmemize imkân yok.
Denizin tâ dibinden sıyrılıp, tâ suyun yüzüne ne vurdu ise onu
görüyoruz. Biz Hazret-i Mevlânâ’nın aşkını değil, sadece aşkı-
nın dile gelen feryatlarını elde ettik. Peltek dilimizle anlatma-
ya çalıştığımız, bütün bundan ibâret. Huzur denizine yalnız o
daldı. Bize vecdinin fırtınasından çıkan sesler kaldı. Heyhât;
onu Mevlânâ zannediyoruz!” 85
Bir kudsî hadiste Rabbimiz şöyle buyuruyor:
“Her kim Ben’im velî bir kuluma düşmanlık ederse, Ben
ona karşı harp îlan ederim. Kulum, Bana en çok kendisine em-
rettiğim farzları îfâ ederek yaklaşır. Farzlara ilâveten işledi-
ği nâfile ibadetlerle de yaklaşmaya devam eder; nihayet Ben
onu severim. Kulumu sevince de Ben, âdeta onun işiten kula-
ğı, gören gözü, tutan eli ve yürüyen ayağı olurum. Ben’den ne
isterse mutlaka veririm, Bana sığınırsa onu korurum.” (Buhârî,
Rikāk, 38)

Meryem Sûresi’nin 96. âyet-i kerîmesinde buyrulur:

ِ ‫ِا َّن ا َّل ۪ذين ٰامنُوا وع ِم ُلوا الص ِالح‬

‫ات َسي ْج َع ُل َل ُهم الر ْح ٰم ُن ُو ًّدا‬
َّ ُ َ َ َّ َ َ َ َ
“Îmân edip de sâlih ameller işleyenlere gelince; onlar için
çok merhametli olan Allah, (gönüllerde) bir sevgi yaratacaktır.”
Cenâb-ı Hak bir kulunu severse o kulu arz ve semâ ehli-
ne sevdirir. O sâlih kişiler de, muhabbetle kendisine yönelen

254 85. N
 uret­tin Top­çu, Mev­lâ­nâ ve Ta­sav­vuf, s. 139.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

mü’minlere rehber olurlar. Rabbimiz’in ilkā buyurduğu bu sev-

gi o kadar tesirlidir ki, o zevâtın mânevî hizmetleri fânî hayat-
larından sonra da devam eder.
Günümüzde, her gün binlerce ziyaretçisini ağırlayan Ebû
Eyyûb el-Ensârî, Hazret-i Mevlânâ, Aziz Mahmud Hüdâyî, Yah-
ya Efendi gibi zâtları mânen ölü saymak, aslâ mümkün değil-
dir. Bu itibarla; en uzun ömürlü kullar, “evliyâullah”tır.
Hak dostlarının, mârifetullah yolunda mesâfeler katet-
meden evvel, halkı irşâd eden kuvvetli eserleri yoktur. Ancak
bu mânevî yolculuktan sonra, İhyâ, Mesnevî, Mektûbât gibi
mârifetullah mahsulü eserler vücuda gelmiştir.
Yunus Emre Hazretleri ancak, dergâha yıllarca odun taşı-
dıktan sonra o ilâhîleri söylemeye başlamıştır.
Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretleri de ancak, kaftanıyla ciğer
satıp dergâh tuvaleti temizleyerek enâniyeti bertaraf ettikten
sonra, halka ve cihan padişahlarına istikâmet veren sohbetler
îrâd edecek dereceye ulaşmış, istikbâldeki meçhul muhatapla-
rını irşâd edecek eserler kaleme almıştır.
Kur’ân-ı Kerîm ve hadîs-i şerîflerde ilmin kıymetine dâir bir-
çok beyan vardır. Bu ilim, kalben hazmedilmiş, mârifetullâh’a
basamak olmuş ilimdir.
Âyet-i kerîmelerde buyrulur:
“…Kulları içinden ancak âlimler, Allah’tan (gereğince) kor-
kar…” (Fâtır, 28)
“…Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak akl-ı selîm
sahipleri ibret ve öğüt alır.” (ez-Zümer, 9)
Bu âyetlerde bahsedilen bilmek; sırf zihne kuru bilgileri is-
tiflemek değildir. 255
 İslâm Tefekkür Ufku

Bilmek; dünyaya geliş ve gidişin sebebini kavramaktır, var-

lıkların hâl lisânından anlamaktır, hikmete vâkıf olarak ilâhî
esrârı okumaktır.
Bilmek; ilâhî azamet tecellîlerine ve kudret nakışlarına
âşinâ olup bunlarda sergilenen ibret ve hikmetlerden kalben
nasîb alabilmektir. Kur’ân âyetleri gibi kâinat kitabında sergi-
lenen kevnî âyetleri de gönül gözüyle okuyabilmektir.
Bilmek; asıl ihtiyaca cevap vereni bulmaktır. Asıl ihtiyaç
ise, âyet-i kerîmede bildirildiği üzere “müslüman olarak can
verebilmek”tir. 86
Bilmek; ölmeden evvel nefsin esaretinden kurtularak
hakîkat sabahına uyanabilmektir.
Bilmek; ilâhî hesâba çekilmeden evvel, kendini hesâba çe-
kebilmektir...
Hakikî bilmenin çileli yolculuğunu Mevlânâ Hazretleri,
“ham­­dım, piştim, yandım” diyerek hulâsa etmiştir. Yani zâ­­hi­rî
ilim­le­rin zir­ve­sin­deki hâ­li­ni “ham­dım”; mârifetullah te­cel­lî­le­ri­
ne nâil olup kâinattaki sırlar kendisine ayân olmaya başladı-
ğındaki hâlini “piş­tim”; Zâ­tî mu­hab­bet, yani Cenâb-ı Hak’ta fâ­
nî oluş hâ­li­ni ise “yan­dım” di­ye ifade etmiştir.
Maalesef günümüzde bu gönül ufkundan uzak bir şekilde,
sırf bir meslek edinmek, dünyevî makam ve mevkî elde etmek
veya sadece entelektüel bilgiçlik sergilemek için yapılan tah-
sillerle, Kur’ân ve Sünnet’te emredilen ve yüceliği ifade buyru-
lan ilim birbirine karıştırılmaktadır. Mektepler açılırken, hutbe
ve vaazlarda bu husustaki âyet ve hadisler okunarak, “İslâm’ın
ilme verdiği değer” hakkında konuşulmaktadır.

256 86. B
 kz. Âl-i İmrân, 102.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

Bunun üzerine belki birçok insan;

“Mâdem İslâm ilme değer veriyor, öyleyse evlâdıma tahsil
yaptırmalıyım.” diye mevzuyu yanlış yahut eksik anlıyor. Ço-
cuklarını, dünyevî bilgilerin verildiği fakat mânevî bakımdan
birçok tehlikenin bulunduğu yerlere kendi elleriyle gönderi-
yor. Yabancı ülkelere yahut yabancı bir rûhun hâkim olduğu
mekânlara yolluyor.
Bu durumun bir benzeri, Tanzîmat’ta yaşanmıştı. Avru­
pa’dan geri kalmayalım, onların ilim ve fennini tahsil edelim
de­­ni­lerek, nice vatan evlâdı, Paris, Viyana gibi Batı şehirleri-
ne gönderildi. Onlar orada sahipsiz bir şekilde, asimile oldu-
lar. Birçoğu döndüğünde, Osmanlı kıyâfeti içerisinde bir Avru-
palı hâline gelmişti. Bize âit değerleri tahrip etmek üzere, ken-
di özüne düşman hâle getirilmişlerdi.
Günümüzde de üniversite bitirmiş, yüksek tahsil yapmış,
bilgili, kültürlü nice gençler görüyoruz. Ne yazık ki Kur’ân ve
Sünnet kültüründen haberleri yok. Yaptıkları tahsilin de, Kur’ân
ve Sünnet’te medhedilen ilim olduğunu zannediyorlar. Hâlbuki
insanın zihnini ve kalbini Allâh’a götürmeyen, O’nun kudret ve
azamet-i ilâhiyyesini idrâke ulaştırmayan bilgiler, kişiye belki
bu dünyada bir etiket ve apolet kazandırabilir, fakat onu ebedî
bir hüsrana düşmekten kurtaramaz.
Hazret-i Mevlânâ’nın buyurduğu gibi:
“Çok âlim vardır ki, irfandan nasîbi yoktur. İlim hâfızı ol-
muştur (zihnini bilgi deposu hâline getirmiştir de) Allâh’ın
habîbi olamamıştır!”
Dolayısıyla bir müslümanın her şeyden evvel tahsil etme-
si gereken, İslâm kültürüdür. En mühim ve öncelikli tahsil, Pey-
gamber Efendimiz’in 23 yıl boyunca ashâbına tâlim buyurdu-
ğu Kur’ân ve Sünnet’tir, İslâm ahlâkıdır. Üstelik bunların da sa- 257
 İslâm Tefekkür Ufku

dece zihne depo edilmesi değildir, kalben hazmedilmesi, aşk,

vecd ve şevkle hayata geçirilmesidir.
Bu gerçekleştirildikten sonra dünyevî ilimler de fayda ve-
rir. Aksi hâlde, kendisinden Allâh’a sığınılması gereken bir za-
rar olur. Nitekim Rasûlullah r Efendimiz;
“Yâ Rabbi! Faydasız ilimden Sana sığınırım!” ilticâsında bu-
lunmuştur. (Müslim, Zikir, 73)

İlm-i Ledün
İslâm’da vehbî olarak Allah katından lûtfedilen ilme, “ilm-i
ledün” ismi verilmiştir. Bu ilim, cehd ile, gayretle kazanılmaz.
Ancak Cenâb-ı Hakk’ın lûtfuyla nasîb olur.
Ümmî olan Peygamber Efendimiz’in ilmi de, bizzat Rabbi
tarafından tâlim buyrulmuştur.
Hızır u ’a verilen ilim de ledünnîdir. O, yaptıklarıyla, şerîat
bakımından o devirde insanların en âlimi olan Hazret-i Mûsâ’yı
hayretler içinde bırakmıştır. 87
Mutasavvıflar, keşf ve müşâhede yoluyla, yani takvâ ve
mârifetullah’ta derinleşerek nâil oldukları irfân ile, Kur’ân-ı
Kerîm’i, “işârî” olarak tefsir etmişlerdir. Bir başka ifadeyle
Cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân’a meknuz olarak koyduğu sır ve hik-
metlerin örtüsünü kaldırmışlardır.
Âlimler, “işârî tefsir” için;
• Zâhirî mânâ ile tezat oluşturmamak,
• Siyâka (cümlenin gelişine) uygun olmak,

87. H
 âdisenin tafsilâtlı îzâhı için Îmandan İhsâna Tasavvuf adlı eserimizin 345-356.
258 sayfalarına bakılabilir.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ

• Kur’ân ve Sünnet’in muhtevâsına aykırı olmamak şartları-

nı tayin etmişlerdir.
Meselâ;
“(O mü’minler ki) namazlarında devamlıdırlar.” 88 âyeti
zâhiren, “Namazlarına riâyet ederler, terk etmez, unutmaz ve
kaçırmazlar.” demektir.
Ârifler ise bu âyet-i kerîmeyi işârî mânâda;
“Namazdaki hâli, yani Cenâb-ı Hakk’ın huzûrunda bulunma
şuurunu, namazdan sonra da muhafaza ederler. Diğer bir ifa-
deyle her an ilâhî kameralar altında bulunma (ihsân) duygusu-
nu kalplerinde sabit kılarlar.” şeklinde tefsir etmişlerdir.
Hazret-i Mevlânâ şöyle der:
“Öyle bir abdest al ki, hiç bozulmasın. Öyle bir namaz kıl
ki, hiç bitmesin. Âşığa beş vakit namaz yetmez; beş yüz bin va-
kit ister. Gerçek âşık, vuslatın bitmesini hiç ister mi?”
Tefekkür olunursa, beş vakit namazdan ilâhî gâyenin de bu
olduğu anlaşılır. Zira âyet-i kerîmede;
“...Beni hatırlamak (hiç unutmamak, dâimâ zikretmek) için
namaz kıl!” (Tâhâ, 14) buyrulmuştur.
Ledünnî ilimde, hazmedilmesi çok zor olan sırrî bilgiler
vardır. Nitekim bir hadîs-i şerîflerinde Rasûlullah r Efendimiz
şöyle buyurmuşlardır:
“Benim bildiğimi siz bilseydiniz, az güler çok ağlardınız...
Sahrâlara dökülüp Allâh’a yüksek sesle (heyecan ve duygu de-
rinliği içinde) yakarışta bulunurdunuz.” (İbn-i Mâce, Zühd, 19)

88. e
 l-Meâric, 23. 259
 İslâm Tefekkür Ufku

Hallâc-ı Mansur’a, geçtiği mânevî merhaleler neticesinde

mâverâya âit birtakım bilgiler verildi. Lâkin o, bu mahrem bil-
gileri kalbinde taşıyamayıp ifşâ etti. Bu sebeple halk; “Şerîate
uymuyor!” diyerek onu taşladı. Fakat Hallâc-ı Mansur, onların
bu davranışına mukâbil, gönül âlemindeki engin sır ve hikme-
tin bir tezâhürü sadedinde şöyle duâ etti:
“Yâ Rabbi! Benden evvel, beni taşlayanları affet...”
Ledün ilmi, İslâm’ın temel esaslarını belirleyen Kur’ân ve
Sünnet’in zâhiriyle tezat teşkil etmez. Bu bakımdan, sûfîlerden
sâdır olup, İslâm’a uymayan şatahat gibi sözler, onların için-
de bulundukları “sekr” yani mânevî sarhoşluk hâliyle îzah edil-
miştir.
Ancak, kalben öyle bir mânevî hâli bulunmamasına rağ-
men, sırf sûfîleri taklîden bu kabil sözler sarf edenler ise, bu-
nun vebâliyle karşı karşıya kalır, mânen zarar görürler.
Tasavvufun gâyesi, ledünnî sırlara nâil olmaya çalışmak
de­ğil­dir. İmâm-ı Rabbânî Hazretleri’nin buyurduğu üzere;
“Ta­savvuf, şerîati kâmil mânâda yaşamaya çalışmaktan ibâ­
ret­tir.”

260
 7 - AKILCILIK (RASYONALİZM)
PRENSİBİ
İslâm, aklın boyunu aşan sularda kalben tes­lî­mi­yet­
le mesafe almamızı istiyor. Nitekim îman, “dil ile ikrar-
la birlikte -aklen değil- kalben tasdik” neticesinde ger-
çekleşir. Cenâb-ı Hak da ilâhî hakîkatler karşısında biz­
den akıl yürütmemizi istemiyor. Bilâkis âyet-i ke­rî­me­de:
“(Ey Rasûlüm!) De ki: Siz dîninizi Allâh’a mı öğ-
retiyorsunuz? Oysa Allah göklerde olanları da bi-
lir, yerde olanları da. Allah her şeyi hakkıyla bilen-
dir.” (el-Hucurât, 16) buyuruyor.
Cenâb-ı Hak bize aklı, vahyin rehberliğinde, dün-
yamıza ve âhiretimize faydalı ve zararlı olan şeyle-
ri ayırt edebilelim diye lûtfetti. Yoksa ilâhî hakîkatleri
aklın zayıf terazisiyle tartıp kaldıramadıklarını red ve
inkâr edelim diye değil!..
 7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ
(İslâm, Akla Hak Ettiği Mevkii Verir.)

B u prensip, felsefede olduğu gibi aklı, hakîkate ulaş-

mak için en büyük vâsıta addetmek veya Rasyona-
lizm’deki gibi ona her şeyi kavrayabilen sonsuz bir kudret
izâfe etmek yerine, onu tabiî hudutları içinde, nakle yardımcı
kabul etmekten ibârettir. Zira İslâm, tekrîm ettiği aklı, Kur’ân
ve Sünnet’i yani nakli anlamak için zarûrî bir vasıta olarak ka-
bul eder.
Rasyonalist felsefeciler ise akıllarının almadığı, mâkul ve
mantıklı kabul etmedikleri hiçbir şeyin varlığını dahî kabul et-
mezler. Bu bakımdan vâsıtayı gâye hâline getirme dalâletine
düşerek âdeta aklın putperesti olmuşlardır.
Kelâmcılar, aklı Kur’ân ve Sünnet içinde kullanırlar.
Mutasavvıflar ise aklın tıkandığı noktada kalben tes­lî­mi­
yet­le ilerlemeye devam ederler.
Hüdâyî Hazretleri’nin şu beyti, ehl-i tasavvufun bu bakış
açısının güzel bir misâlidir:
İkāl-i akl-i cüz’îden halâs ol,
Efendi, bâde-nûş-i bezm-i hâs ol.
“Ey efendi! Sana (Hakk’a vuslat yolunda bir noktadan son-
ra) köstek olmaya başlayan cüz’î aklın bağlarından kurtul da 263
 İslâm Tefekkür Ufku

Hakk’a vâsıl olan has kulların meclisinde ikram edilen ilâhî aşk
şerbetini (teslîmiyetle) içenlerden ol.”
Nasıl ki gözün görme, kulağın işitme gücü sınırlıysa, aklın
tâkati de sınırlıdır. Gözün görme kapasitesinin üstünde olduğu
için görüle­meyen sayısız varlık mevcuttur. Kulağın işitme se-
viyesinin dışında kaldığı için işitilemeyen pek çok ses vardır.
Bunun gibi, aklın da idrâk gücünün üstünde olduğu için kav-
ranamayan nice hakîkatler bulunmaktadır. Akıl, bu hakîkatleri
kâmil mânâda kavramaktan âcizdir. İslâm o noktada vahyin
rehberliğine tam bir teslîmiyeti emreder.
Mü’min, ilmin mutlak kaynağının Allah olduğuna inandığı
için, onun ilminin sınırı da Allâh’ın çizdiği çerçeve kadar geniştir.
Mü’min, Allâh’ın bildirdiğine, aklın gücü kâfî gelmese de inanır.
Rasyonalist düşünce ise, aklı mutlak değer olarak gördü-
ğünden, akılla idrâk edebildiğini kabul eder, edemediğini yok
sayar.
Tarih felsefesi ve sosyolojinin babası kabul edilen büyük
İslâm âlimi İbn-i Haldun, bu hususta şöyle der:
“Akıl, sağlam bir terazidir. Ama onunla Allâh’a ve âhirete
âit meseleleri, peygamberlik hakîkatlerini, akıl ötesi gerçekle-
ri ölçemezsiniz. Bu boş bir gayret olur ve bir kişinin; «Ne kadar
da hassas tartıyor!» diye, kuyumcu terazisiyle dağları tartmak
istemesine benzer. Terazinin sağlamlığına bir şey denilemez
ama, onun gücünün bir sınırı vardır. Aynı şekilde aklın «bilme,
bulma, anlama» gücünün de bir sınırı vardır, onun dışına adım
atamaz.” 89
Şair Ziya Paşa, bu hakîkati ne güzel ifade eder:

264 89. İ bn-i Haldun, Mukaddime, s. 473.

7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

İdrâk-i maâlî 90 bu küçük akla gerekmez,

Zîrâ bu terâzî o kadar sıkleti çekmez.
Yani aklın idrâk gücü sınırlıdır. Dolayısıyla o sınırın ardına
geçmeye çalışmak, aklı ya cinnete yahut da dalâlete sürükler.
Meselâ 220 volt elek­trikle çalışmak üzere îmâl edilmiş bir
cihazı, 2200 volt elektrikle çalıştırmaya kalkarsak, o âlet -ne
kadar mükemmel olursa olsun- derhâl infilâk edecektir. İşte
bunun gibi, aklın salâhiyetini hudutsuz kabul eden bazı fel­se­
fe­cile­rin, ömürlerini akıl hastahanelerin­de veya intihar ederek
tamam­lamış olmaları da, bu gerçeğin bir tezâhürüdür.
Nasıl ki koca bir deryayı bir bardağa doldurmak mümkün
değilse, sonsuz ilâhî hakîkatler karşısında aklın kapasitesi de bu
durumdadır. Onunla elde edilebilecek bilgiler, ilâhî hakîkatlerin
sonsuzluğu karşısında ancak deryadan bir damladır.
Şu hadîs-i şerîf, bu hakîkati ne güzel îzah etmektedir:
“(Hızır u ’ın, Mûsâ u ’a acâyip, garâip ve hikmeti meç-
hul hâdiseler gösterdiği seyahat esnâsında) bir serçe kuşu ge-
lerek, bindikleri geminin kenarına kondu. Sonra denizden ga-
gasıyla su aldı. Hızır u , bu manzarayı Mûsâ u ’a göstererek
şu teşbihte bulundu:
«–Allâh’ın ilmi yanında senin, benim ve bütün mahlûkâtın
ilmi, şu kuşun denizden gagasıyla aldığı su kadardır.»” (Buhârî,
Tefsîr, 18/2-4)

Demek ki akıl gibi sınırlı, sonlu, mahdut bir vâsıtayla sınır-

sız ve sonsuz hakîkatleri idrâk edebilmek mümkün değildir.
Dolayısıyla evvelâ aklın hakkını ve haddini doğru tespit etmek
gerekir. Bunun en doğru ve yanılmaz ölçülerini de, aklı yaratıp
insana bahşetmiş olan Cenâb-ı Hak bildirebilir. Bu itibarla aklı,

90. M
 aâlî: Yüksek ve derin fikirler; ulvî/yüce âleme dâir hakîkatler. 265
 İslâm Tefekkür Ufku

vahyin muhtevâsında ve rehberliği altında kullanmak, insanın

dünya ve âhiret saâdeti için elzemdir.
Aklı hakîkatin tek ölçüsü kabul eden rasyonalizm, duyula-
rı güvenilmez addeder. Bu anlayışa karşı, empirizm yani eşya
üzerinde tecrübe/deney yaparak ve müşâhede/gözlemde bu-
lunarak bilgi sahibi olma akımı ortaya çıkmış, bu anlayış da
duyuları esas almıştır.
Rasyonalistler, insanda doğuştan gelen bir akıl ve doğruyu
tespit husûsiyeti var olduğunu iddia ederken; empiristler, do-
ğuştan gelen bir akıl olmadığını, ancak beş duyu ve tecrübey-
le bilgi edinildiğini söylerler.
İslâm ise, her ikisinin de dünyevî bilgileri elde etmeye ya-
rayan vasıtalar olduğunu ve derin metafizik hususlarda mutla-
ka vahye ihtiyaç bulunduğunu beyân eder. İnsanda fıtrî fakat
mahdut bir aklın yaratılmış olduğunu kabul eder. Yine beş duyu
ile dünyevî bilgilerin geliştirilmesinin önünü açar. Aklın, ifrat ve
tefritten sakınarak, îtidâl üzere kullanılmasını telkin eder.
Endülüslü mütefekkir İbn-i Tufeyl, Hay bin Yakzan adlı ese-
rinde, bir adada yalnız başına büyüyen bir çocuğun, beşerî bir
çevre tesiri olmaksızın fıtrî akıl ve duyuları yardımıyla -temel
seviyede de olsa- maddî-mânevî birtakım hakîkatleri bulma-
sını işlemiştir. Yani aklın, kâinatta sergilenen kevnî âyetlerden
hareketle eserden Müessir’e, sanattan Sanatkâr’a ulaşma
vâsıtası olduğuna işaret etmiştir. Bu eserin, düşünce dünyası-
na ciddî tesirleri olmuştur.

Hangi Akıl?
İslâm’ın akla verdiği kıymeti ele almadan evvel; “Han-
gi akıl?” diye sormak îcâb eder. Mevlânâ Hazretleri Dîvan-ı
266 Kebîr’inde:
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

“Sizin iki başınız vardır. Biri dünyaya âit top­raktan baş,

öbürü ise göğe âit tertemiz baş.” buyurmuştur.
Bunun gibi, İslâm âlimleri de iki tip akıldan söz ederler:
1. Akl-ı meâş
2. Akl-ı meâd

• Akl-ı Meâş (Dünyevî Geçim ve Menfaat Aklı):

İnsanın dünyevî menfaatlerini gözetmesini ve kendi-
ni maddî tehlikelerden korumasını, yani cismânî bakımdan
hayâtiyetini devam ettirmesini sağlayan basit akıldır. Bu akıl,
hayvanatta dahî bir miktar vardır.
Yine bu akıl, dünyevî ilimlerdeki asırlarca birikmiş bilgiyi
tahsil ederek, dünya hayatında insan için pek çok fayda sağ-
layabilir. Fakat bu akıl mahduttur ve çeşitli hatâ, noksanlık ve
zaaflarla mâlûldür.
Hakîkaten, aklın ortaya koyduğu bilgiler; şüphe, tereddüt,
noksanlık ve yanılma tehlikelerinden hiçbir zaman tam olarak
arınmış olamaz. Zira akıl; enfüsî/sübjektif kanaatlerin, kalıplaş-
mış düşüncelerin, zamanla değişebilen fikirlerin ve dış çevre-
den gelen müsbet ve menfî telkinlerin -az ya da çok, ama mut-
laka- tesiri altında kalır. Hırs, öfke, heves gibi zaaflardan; unut-
ma, dalgınlık ve hatâ gibi kusurlardan bütünüyle kurtulamaz.
Onun ulaştığı pek çok hüküm, bu dış renklerle boyanmış ve ka-
rışmış olarak ortaya çıkar.
Bu bakımdan akıl, bilgiye ulaşmada hatâsız bir kaynak de-
ğildir.
Nitekim aklın yanlış hüküm vermesine mânî olmak için,
dü­şün­menin usûl ve prensiplerini belirlemek üzere “mantık”
adıy­la bir ilim dalı geliştirilmiştir. Fakat, bilinen gerçeklerden 267
 İslâm Tefekkür Ufku

yola çıkarak bilinmeyenleri keşfetmek üzere akıl yürütmenin

kâidelerini tespit eden bu ilmî disiplin de aklın zaaflarını ber-
taraf etmeye tam olarak kâfî gelmemiştir.
Zira mantık ilmi, dayandığı temel gerçeklerin doğruluğu
hususunda da yine pek çok zaafla mâlûl olan aklı kullanmak-
tadır. Bu sebeple ortada hâlâ aklî ve mantıkî olan, fakat doğ-
ru olmayan pek çok felsefî görüş ve beşerî sistem mevcuttur.
“Mantığın ve akıl yürütmenin kifâyetsizliğine en mükem-
mel misal, sofist filozoflardır. Onlar doğru olan veya doğru ol-
duğu zannedilen birtakım mukaddemeleri (küllî önermeleri)
kullanarak adam aldatmak veya menfaat temin etmek yolu-
na giderler. İstidlâlin şeklî kâidelerine riâyet etmekle beraber,
vâsıl oldukları netice, mugâlata ve safsatadır.” 91
Yani sofist felsefeciler bile, yaptıkları mantık oyunlarıyla
aklın hakka ve hayra ulaşmada, doğruyla yanlışı ayırt etmede
kâfî olmadığını ispat etmişlerdir.
İslâm âlimleri de akıl ve mantığı kullanırlar. Fakat onların
temel aldığı gerçekler; aslâ yanılmayan küllî akla, yani vahye
dayandığından; dâimâ doğru olana, iyiye, güzele ve fazîlete
ulaştırmaktadır.
Bu sebeple vahyin rehberliğinden mahrum bir akıl ve
man­tık, eğriyi-doğruyu ayırt etmeye kâfî değildir. Ham bir
nef­sin hizmetine girmiş olan bir akıl, maddî ve dünyevî men-
faatine uygun, fakat hakîkatte yanlış, çirkin ve gayr-i ahlâkî
olan pek çok işi yaptırabilir. Hattâ bundan hiçbir suçluluk his-
si duymaz, onu âdeta tatlı bir mûsikî gibi, gâyet tabiî olarak
te­lâkkî eder.

268 91. K
 adir Mısıroğlu, İslâm Dünya Görüşü, sf. 268, dipnot 303.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

Ayrıca akıl, kimi zaman çıkmaza girerek kendini kilitleye-

bilen bir zaaf ile de mâlûldür. Nitekim aklın bu vasfını îzah sa-
dedinde, Antik Yunan’da yaşanmış olan şu hâdise meşhurdur:
Bir genç, hukuk tahsil etmek için meşhur sofistlerden (belâ­
gat filozofu, safsatacı, demagog) Protagorasʼa mürâcaat eder.
Bunun için kararlaştırılan ücretin yarısı peşin ödenecek, di-
ğer yarısı ise, talebe ilk aldığı dâvâyı kazandığı takdirde öde­
necektir. Bunun mânâsı, talebe ilk dâvâyı kazandığı takdirde,
tâlim ve tedrisi mükemmel ol­muş ve hoca ikinci takside hak
kazanmış demek olacaktır.
Lâkin tahsil nihâyete erdik­ten sonra, talebe hocasına ver-
diği ilk taksidi kâfî sayıp ikinci taksitten vazgeçmesini ister. Bu
istek yüzünden ilk dâvâ, hoca ile talebesi arasında gerçekleşir.
Duruşmada talebe, hâkimler heyetine:
“–Ben bu dâvâyı kazansam da kaybetsem de bu parayı
vermemem gerekir.” der. Hâkimin:
“–Neden?” diye sorması üzerine de şu îzahta bulunur:
“–Dâvâyı kazanırsam, kararınız gereğince; yok eğer kaybe-
dersem, ilk dâvâyı kaybetmiş olduğum için, dâvâlıyla aramda-
ki anlaşma gereğince bu parayı vermemem gerekir.”
Buna mukâbil, hocası olan filozof da aynı şekilde:
“–Ben bu dâvâyı kaybetsem de kazansam da bu parayı al-
mam gerekir.” der. Yine hâkimin:
“–Niçin?” suâline şu karşılığı verir:
“–Kazanırsam, kararınız gereğince; kaybedersem, dâ­vâ­lıy­la
aramdaki anlaşma gereğince, parayı almam lâzım. Çünkü ben 269
 İslâm Tefekkür Ufku

kaybettiğim takdirde, dâvâyı o kazanmış olacak ve ikin­ci taksit

için gereken şart gerçekleşmiş ve borç doğmuş ola­cak­tır.” 92
Görüldüğü üzere her ikisinin iddiâsı da gâyet aklî ve man­
tı­kîdir. Demek ki akıl ve mantık, bu misalde olduğu gibi, zaman
zaman kendi ördüğü duvarların içine kendini hapsedip çıkmaz
sokaklara girebilir. Tıpkı bir duvara; “Buraya ilân asmak yasak-
tır!” diye, kendisi de ilân olan bir levha asarak, kendi kendini
tekzip etmek gibi...
Buna benzer nice beşerî ihtilâfı bile çözmekte acziyete dü-
şüp kilitlenen aklın, sonsuz ilâhî hakîkatleri bütün yönleriyle
kavrayabilmesi, hiç mümkün olabilir mi? Dünyevî bir mesele-
de insanın vaziyeti böyle olursa; vahyin yardımı olmadan bili-
nemeyecek olan sayısız uhrevî, semâvî, rûhî ve dînî meselede
hâli nice olur? Tabiî ki acziyet, zaaf ve noksanlık olur.
Dolayısıyla aklın çıkmazlardan kurtuluşu; onun vahiyle
ter­biye edilmesine ve hudûdunu aşan hakîkatlere karşı, kal-
ben teslîm olmak gerektiğini kavramasına bağlıdır.
Meselâ akıl; “kader” ve “rûhun mâhiyeti” gibi mevzular-
da tıkanmaktadır. İslâm ise, aklın tıkandığı bu gibi hususlarda
“teslîmiyet” kanatlarıyla kula ilerleme imkânı sunar.
Bu itibarla İslâm âlimleri, aklı vahyin rehberliğinde kullan-
manın zarurî olduğunu ifade etmişlerdir. Nitekim Şa‘bî g bu-
yurur:
“Vallâhi vahye teslîm olmayan aklın kıyaslarına uyacak
olursanız; haramı helâl, helâli haram sayarsınız.” (Dârimî, Mu-
kaddime, 22/198)

92. Bkz. K. Mısıroğlu, İslâm Dünya Görüşü, sf. 267-268; N. F. Kısakürek, Batı Tefekkürü
270 ve İslâm Tasavvufu, sf. 22-23.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

İbn-i Sîrîn g buyurur:

“(Vahiy hâricindeki aklın) kıyâsını ilk kullanan İblisʼtir. İn-
sanları Güneş’e ve Ay’a tapmaya sevk eden de (vahye teslim
olmayan bu aklın) kıyaslarıdır.” (Dârimî, Mukaddime, 22/196)
Akl-ı meâş, sadece dünyada tecrübe edilebilen şeyler üze-
rinde çalışabilir, zanlarda bulunur, tahminler yapar, teoriler ge-
liştirir. Bunların doğru olup olmadığını da çeşitli tecrübelerle/
deneylerle test eder. İspatlayabildiklerinin üzerine yeni tezler,
teoriler, nazariyeler inşâ eder.
Fakat insan, uhrevî ve gaybî hakîkatler sahasında, böyle
deneme, tecrübe etme, nazariyeler geliştirme imkânına sahip
değildir. Bu hususta akıl, dînin ve vahyin verdiği sahih nakle,
yani Kur’ân ve Sünnet’e mutlak sûrette muhtaçtır.
Nitekim yarattığı kullarının husûsiyetlerini hiç şüphesiz ki
onlardan çok daha iyi bilen Allah Teâlâ, aklın hakîkate ulaşma-
daki zaaf ve kifâyetsizliğini telâfi için, insanlık tarihi boyunca
-rivâyete göre- 124.000 küsur peygamber göndermiş, vahyet-
tiği suhuf ve kitaplarla da insanlığı hakîkate ulaştırmak için bü-
yük yardımlarda bulunmuştur.
Bu keyfiyet bile, aklın hakka ve hayra ulaşmada tek başı-
na kâfî olmadığını göstermektedir. Akıl bu hususta yeterli bir
vâsıta olsaydı, Cenâb-ı Hak insanlığa bunca kitap ve peygam-
ber göndermezdi.

• Akl-ı Meâd (Uhrevî Akıl):

Bu akıl ise, ilâhî vahye teslim olan, hikmete râm olan, Rab-
bi karşısında haddini bilen, nefsin hizmetine girmeyen, hevâ ve
heveslerine esir olmayan akıldır. 271
 İslâm Tefekkür Ufku

Hadîs-i şerîfte buyrulur:

“Akıllı kişi, nefsine hâkim olup onu hesaba çekerek ölüm
ötesi için çalışandır.
Ahmak da nefsini hevâsına tâbî kıldığı hâlde Allah’tan (ha-
yır) umandır.” (Tirmizî, Kıyâmet, 25/2459; İbn-i Mâce, Zühd, 31)
Kur’ân-ı Kerîm, bu uhrevî aklı medhetmiştir. İnsanlara;

َ ‫اَ َف َل َت ْع ِق ُل‬
‫ون‬
“...Akletmez misiniz?” (el-Bakara, 44; Âl-i İmrân, 65; el-A‘râf, 169...)

‫ون‬
َ ‫َا َف َل َت َت َف َّك ُر‬
“...Hiç düşünmez misiniz?” (el-En‘âm, 50) buyurur. Bu îkazlar,
dâimâ Cenâb-ı Hakk’ın varlığını, birliğini, kudret ve azametini
ifade eden âyet-i kerîmelerin sonlarında yer almaktadır.
Yine birçok hakîkati;
“Bunu ancak akl-ı selîm sahipleri anlar.”
“Bunda akleden bir topluluk için ibretler ve işaretler var-
dır.” gibi ifadelerle beyan eder.
Dolayısıyla Cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân’daki kavlî, kâinattaki
kev­nî âyetlerinde sergilediği sayısız kudret ve azamet te­zâ­
hürlerine rağmen İslâmʼdan ve îmandan uzak kalma da­lâ­le­ti,
ateizme ve deizme kayma gafleti, ancak dehşetli bir akıl tutul-
masıyla îzah edilebilir. 93
Şu âyetlerde ise, ehl-i küfrün akıllarının hakîkate ulaşma-
daki kifâyetsizliği ifade edilmiştir:

93. Bu hususlarda daha tafsîlatlı mâlumat için Aklın Cinneti Deizm adlı kitabımı-
272 za bakılabilir.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

“Âhirete inanmayanlar, meleklere dişilerin adlarını takı-

yorlar.
Hâlbuki onların bu hususta hiç bilgileri yoktur. Sadece
zanna uyuyorlar. Zan ise hiç şüphesiz hakîkat bakımından bir
şey ifade etmez.
Onun için Sen Bizʼi anmaktan yüz çeviren ve dünya haya-
tından başka bir şey istemeyen kimselere yüz verme.
İşte onların erişebilecekleri bilgi budur. Şüphesiz ki Senʼin
Rabbin, evet O, yolundan sapanı daha iyi bilir. O, hidâyette
olanı da çok iyi bilir.” (en-Necm, 27-30)
Âyet-i kerîmelerde ifade edildiği üzere, meleklerin mâhiyeti
ve âhiret âlemi, vahiyden mahrum bir aklın en derin tefekkür
ve mütâlaalarla bile herhangi bir bilgi elde edemeyeceği bir
sahadır. Çünkü melekler ve âhiret, gayb âlemine âittirler. Akıl
ise gayba âit meselelerde tam bir acziyete mahkûmdur ve vah-
ye teslîm olmak mecburiyetindedir.
Cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân-ı Kerîm’de medhettiği akıl, dînî ve
uhrevî akıldır.
Yine âyet-i kerîmelerde buyrulur:
“...İnsanların çoğu bilmezler. Bildikleri, sadece dünya ha-
yatının dış görünüşüdür; ama âhiretten habersiz, gâfildirler.
Kendi kendilerine, Allâh’ın, gökleri, yeri ve ikisinin arasın-
da bulunanları ancak hak olarak ve muayyen bir süre için ya-
rattığını hiç düşünmediler mi? İnsanların birçoğu, Rabʼlerine
kavuşmayı gerçekten inkâr etmektedirler.” (er-Rûm, 6-8)
Yani dünyadan birtakım zâhirî bilgilere sahip olan, fakat
âhi­reti düşünmeyen, yaratılış gâyesini tefekkür etmeyen kişiler,
Allah katında; aklı ermeyen, câhil, nâdan ve gâfil kimselerdir. 273
 İslâm Tefekkür Ufku

Dînimizde temel seviyede bile olsa akıl sahibi olmak ve

bülûğa ermek, mükellefiyetin iki zarûrî şartıdır. Çocuklar ve
mecnunlar, şerîatin yani dînî sorumlulukların muhâtabı değil-
dirler.
İlâhî tâlimatlardaki hikmet ve illetlerin birçoğu, akıl tara-
fından idrâk edilebilir, yani “mâkul”dür.
Meselâ alkolün niçin haram olduğunu selîm bir akıl, kolay-
ca idrâk eder. Çünkü sarhoşluk, aklı devre dışı bırakarak insanın
davranışları üzerindeki kontrolünü gidermekte ve ahlâksızlık,
düşmanlık, kendine ve başkalarına zarar veren işler yapması-
na sebebiyet vermektedir.
Yine zinânın niçin haram olduğunu, selîm bir akıl idrâk
eder. Zira zinâ; aileyi, nesli, nesebi, toplumu ve neticede insan-
lığı perişan eden çirkin bir yoldur.
İslâmî hükümlerin mâkul oluşu, yani hedeflenen faydanın
ve giderilmek istenen zararın anlaşılabilir oluşu, bir dereceye
kadardır.
Meselâ akıl, namazın insanın rûhâniyetini tazelemek nok-
tasındaki faydasını idrâk edebilir. Fakat niçin 5 vakit olduğunu
veya sabah namazının farzının niçin 2 rekât olduğunu, orucun
niçin başka bir ayda değil de Ramazan’da farz olduğunu, se-
bep-netice irtibatı gibi bir bağ içinde idrâk edemez. Bu sebep-
le dînin hükümlerine -hikmetini idrâk edemese de- teslîm olur.
İnanç esaslarına da selîm akıl zâviyesinden bakıldığında,
hiçbir zaman akıl dışı olmadıkları görülür.
Meselâ kâinatta “tek bir ilâh”ın var olması, aklın da man-
tıklı bulup tasdik edeceği bir neticedir. Zira birden fazla ilâhın
274 varlığı; aralarında güç mücadelesine, bu da fesâda sebebi-
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

yet verirdi. 94 Hâlbuki kâinatta son derece hassas bir nizâmın

âhenkli bir sûrette işleyişine şâhit olmaktayız. Faraza, bir-
den fazla ilâhın aralarında anlaşması ihtimali ise, ulûhiyetin
mâhiyetine uymayan tâvizler verdikleri mânâsına gelirdi ki,
bu da mâkul değildir.
Yine Yaratıcı’nın insanlara peygamberler göndermesi, ki-
taplar indirmesi de mâkuldür ve akıl dışı değildir. Âyet-i ke­rî­
me­de buyrulur:
“İçlerinden bir adama;
«–İnsanları uyar ve îman edenlere Rab’leri katında onlar
için yüksek bir doğruluk makamı olduğunu müjdele!» diye vah-
yetmemiz, insanlar için şaşılacak bir şey mi oldu ki, o kâfirler:
«–Bu elbette apaçık bir sihirbazdır!» dediler?” (Yûnus, 2)
Nitekim müşrikler, Mîrâc gibi akıl üstü bir hâdise gerçekleş­
ti­ğinde, hemen Hazret-i Ebû Bekir Efendimiz’e koştular. Zira ak-
lına, zekâsına, bilgi ve tecrübesine îtimâd ettikleri Ebû Bekir
Efendimiz’i kendilerince bu “akıl dışı” hâdise sebebiyle îmandan
döndürebileceklerini zannetmişlerdi. Bu gaflet şaşkınlığı içinde:
“−Sen hâlâ O’nu tasdîk ediyor, bir gecede Beytü’l-Makdis’e
gidip geldiğine inanıyor musun?” dediler.
Hazret-i Ebû Bekir t ise:
“−Evet! Bunda şaşılacak ne var? Vallâhi O bana, gece veya
gündüzün herhangi bir vaktinde kendisine Allah’tan haber gel-
diğini söylüyor da ben yine O’nu tasdîk ediyorum.” dedi.
Daha sonra Ebû Bekir t , o sırada Kâbe’de bulunan Pey-
gamber Efendimiz’in yanına gitti. Olanları bizzat O’nun mü­bâ­
rek fem-i saâdetinden dinledi ve:

94. B
 kz. el-Enbiyâ, 22. 275
 İslâm Tefekkür Ufku

“–Sadakte (doğru söyledin), yâ Rasûlâllah!..” dedi.

Allah Rasûlü r de, O’nun bu tasdîkinden gâyet memnun
kalarak cihânı aydınlatan tebessümüyle Hazret-i Ebû Bekir’e:
“–Ebû Bekir! Sen «Sıddîk»sın!..” buyurdu. (İbn-i Hişâm, II, 5)
Yine “âhiretin varlığı” da aslâ akla muhâlif değildir. Hattâ
bu dünyada işlenen sâlih amellerin mükâfatının, günahların da
cezâlarının verilmesi için bir âhiret hayatının varlığı, aklen de
gereklidir.
Basit ve cüz’î akıl, dünyevî tecrübeleri ışığında, ölülerin di-
rileceğini kabul etmez. Bunu imkânsız görür. Aslında bu, dün-
yada, insanların elinde ölüleri diriltme imkânının bulunmama-
sından kaynaklanmaktadır. Nitekim fânîliğe isyan hâlindeki in-
sanoğlu “âb-ı hayat, ölümsüzlük iksiri” gibi şeylerin peşinden
koşmuş, fakat hiçbir zaman dünyada fânîlik hükmünün dışına
çıkamamıştır.
Geniş bir zâviyeden bakılırsa, bir canlıyı ilk kez yaratıp ona
can verenin, onu tekrar yaratıp yeniden can verebileceğini de
kabul etmek gerekir. Yani “ba‘sü ba‘de’l-mevt / ölümden sonra
diriliş” hakîkati de mâkuldür, akla aykırı değildir.
Lâkin Cenâb-ı Hak bunu nasıl yapacaktır? İşte dünyevî
intibâlarla düşünen bir akıl, bu noktayı kavrayamaz. Çünkü
sonsuz ve sınırsız bir kudreti, mahdut ve noksan bir kudretin
idrâk ve ihâta edebilmesi mümkün değildir.
Mûcizelerin varlığı da böyledir. İnsan, sadece fizik kanunla-
rına uyan varlık ve hâdiselere şahitlik ettiği için, bu kanunların
dışındaki bir oluşu, gayr-i aklî görür. Fakat her şey Allâh’ın kud-
reti dâhilindedir. Cenâb-ı Hak, peygamberlerini tasdik ve te’yid
etmek için bu mûcizeleri yaratır ki, bu da mâkul bir esbâb-ı
276 mûcibedir.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

Burada şu inceliğin de farkına varmak gerekir:

Mantık, aklı hatâya düşmekten korumak için geliştirilmiş
bir ilimdir. Aklın doğru çalışma prensiplerini göstermeyi he-
defler.
İmâm Gazâlî’den itibâren kelâm âlimleri mantık ilmini tah-
sil etmiş ve İslâmî ilimlerde tatbik etmişlerdir.
Mantık ilmine göre, “aklen muhâl”, yani “imkânsız” denilen
bir hüküm vardır. Dinde ise “aklen muhâl” olan hiçbir şey yok-
tur. Cenâb-ı Hak için imkânsız diye bir şey olmadığı için, din de
muhâli reddeder.
Fakat din düşmanları kelime oyunları yaparak;
“–Allâh’ın her şeye gücü yeter diyorsunuz. Allah kendisi
gibi bir Allah daha yaratabilir mi?” derler. 95
Hâlbuki bu, aklen muhâldir. Kelâm ilminde bu husus, “Allah
muhâlden râzı değildir.” diye formüle edilmiştir.
Bir de “âdeten imkânsız” vardır. Yani bir şeyin olağan, tabiî
ve normal olmamasıdır. Meselâ, bir insanın bir aylık mesafe-
yi, bir günde veya birkaç saatte katetmesi, âdeten imkânsız idi.
Hazret-i Süleyman ise, kendisine lûtfedilen ilim ve mûcizelerle
buna güç yetirebiliyordu.

95. Cenâb-ı Hakk’ın zâtî sıfatlarından biri de “muhâlefetün li’l-havâdis” yani yarat-
tıklarına benzememektir. Dolayısıyla Cenâb-ı Hakk’ın kendisi gibi bir ilâh yarat-
ması, O’nun bu zâtî sıfatıyla tezat teşkil eder. Ayrıca âyet-i kerîmede buyruldu-
ğu üzere:
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düze-
ni bozulurdu…” (el-Enbiyâ, 22)
Zira Allah Teâlâ, “Kibriyâ” sıfatına sahiptir. -Haşa- birden fazla ilâh olsaydı, ara-
larında nizâ/anlaşmazlık zuhur eder ve kâinâtın düzeni yok olurdu. Dolayısıyla
Allâh’ın kendisi gibi bir başka ilâh yaratıp yaratamayacağı suâli, aklen muhâldir. 277
 İslâm Tefekkür Ufku

Günümüzde de bilim ve teknik; uçak, hızlı tren gibi vasıta-

ları îcat etmiştir. Eskiden bir ayda gidilen mesafeler, artık bir-
kaç saatte gidilir hâle gelmiştir.
Yani eskiden hârikulâde/olağanüstü görülen bir şey, günü-
müzde alelâde/olağan hâle gelmiştir.
Dolayısıyla, yegâne hak dîn olan İslâm’ın muhtevâsında
“akıl üstü” hakîkatler vardır, fakat “akıl dışı” hiçbir şey yoktur.
Bu mânâda, bâtıl ve muharref dinlerde, akıl dışı hurâfeler,
mantık kabul etmez uydurma mitolojiler, efsaneler vs. vardır.
Meselâ muharref Tevrât’ta, Yâkub u ’ın, Tanrı Yahova ile
olan mücâdelesine yer verilmektedir ki, bu da hayli câlib-i
dikkat bir hâdisedir. Buna göre, âile efrâdıyla birlikte Hazret-i
Yâkûb, dayısının yanından Kenan diyârına dönerken çölde bir
adamla karşılaşır ve tan yeri ağarıncaya kadar onunla güreşir.
Yâkub u :
“–Bırak gideyim!” dediği hâlde, güreş tuttuğu kimse onu bı-
rakmaz ve daha sonra o kişi Yâkub u ’a:
“–Artık sana Yâkub değil, İsrâîl (yahûdîlere göre: Tanrı ile
güreşen) denecek. Çünkü sen, Allah ile ve insanlarla uğraşıp
yendin!” der. (Tekvîn, 32/22-32)
Tevrat’taki; “Tanrı, âdeta bir insan şeklinde tecessüm ede-
rek Yâkub u ile güreş yaptı.” ifadeleri, açıkça antropomorfik
bir akîde sergiler. Bu ise, tevhidden bütünüyle uzak, kemâl sı-
fatlardan mahrum ve noksan sıfatlara sahip bir Allah inancı-
nın ifadesidir.
Antropomorfizm, Tanrı’yı insan veya yaratılmış bazı varlık-
lara benzer şekillerde tarif eden bir inançtır. Tevhid dinlerin-
278 de ise “müteâl” yani bütün âlemlerden müstağnî, beşerî zaaf-
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

lardan münezzeh ve idrâk ötesi mükemmelikte bir Allah inan-

cı vardır. Bu inanç, insan zihnini maddeden uzaklaştırarak mü-
cerred mânâlara yönlendirir, maddenin hudutlarını aşan, sınır-
sız ve sonsuz mânevî hakîkatleri kavratmaya çalışır.
Fakat insan zihni bu mertebeye ulaşma yerine kolaya ka-
çarak evvelâ Allâh’ı kendi dünya boyutları ve intibâları için-
de -hâşâ- cisimlendirme ve yaratılmış varlıklara benzetme
hatâsına düşer. İnsanlığın putçuluğa sapmasının en mühim
âmili de bu olmuştur.
Buna benzer bir düşünce Hinduizm’de de vardır. Orada da
Tanrı bir insan veya hayvan şekline bürünerek yeryüzüne in-
miştir. Bu inanç, Hinduizm’de “Tanrı’nın Avatarası” olarak ifa-
de edilmektedir.
Yahudî din adamları, Eski Ahid’de yer alan bu tür kıssala-
rı, farklı şekillerde yorumlamaya çalışmışlardır. Nitekim bu
hâdise, Tevrat tefsirlerinde; “Yâkub’un güreştiği kişi Tanrı değil,
Tanrı şeklinde gözüken bir melektir.” denilerek te’vil edilmeye
çalışılmıştır. Durum böyle olsa bile, bu sefer de yaratılmış bir
varlığın Tanrı şekline girebileceği düşüncesi ortaya çıkar ki, bu-
nun da mâkul bir te’vili mümkün değildir.
Meselâ Hristiyanlık’ta da, Yaratıcı Tanrıʼnın aynı zamanda
Îsâ ile bedenlendiği, sonra da onun insanlık için kendini kurban
ettiği şeklinde akıl dışı bir inanış vardır.
Matta ve Markos’a göre Hazret-i Îsâ çarmıha gerildiği sırada:
“–Allâh’ım, Allâh’ım! Niye beni terk ettin?” 96 demiştir ki, bu
ifade, bir peygamberin söyleyebileceği bir söz olamaz. Çün-
kü bu bir nevi Allâh’a karşı bir isyan, îtiraz ve şikâyet ifadesidir.

96. M
 atta, 27/46; Markos, 15/34. 279
 İslâm Tefekkür Ufku

Üstelik bu durum, hristiyanların iddiâ ettiği gibi Hazret-i

Îsâ’nın insanlığın günahlarına keffâret olmak üzere kendini
kurbân ettiği düşüncesiyle de çelişmektedir.
Ayrıca Hazret-i Îsâ’ya hem ilâhlık izâfe edip hem de ondan
böyle bir acziyet ifadesinin sâdır olabileceğini kabul etmek de
akıl ve mantık dışı bir durumdur.
Hâlbuki Îsâ u , bir beşerdir ve bir peygamberdir. Meselenin
bu gerçek şekli akla da uygundur. Fakat beşer müdâhalesiyle
tahrif edilmiş Hristiyanlık’taki Hazret-i Îsâ telâkkîsi, akla da
mantığa da terstir. Zira Allâh’ın hem kendi Zâtʼında hem de bir
başka canlıda ayrı ayrı Zât tecellîsinin olması akla aykırıdır.
Fakat sıfat tecellîsi mâkuldür. Bir peygamberin sözlerin-
de ve fiillerinde, Allâh’ın “Hâdî” isminin yoğun tecellîleri var-
dır. Fakat bu, hulûl yani “enkarnasyon / rûhun bedenlenmesi”
demek değildir.
İslâm’da haram olan ve insanı sarhoş edip aklı devre dışı
bıraktığı için pek çok günah ve kötülüklerin anası sayılan şa-
rap içmek, bugünkü Hristiyanlık’ta bir tür ibadet hâline getiril-
miştir. Hristiyanlar, Îsâ u ’ın son gece yediği yemeği sembo-
lize etmek üzere, ekmeği ufalayıp üstüne şarap dökerek yer-
ler. “İşâ-i Rabbânî” dedikleri bu âdetlerine göre güyâ ekmek,
Hazret-i Îsâ’nın etini; şarap da kanını temsil etmektedir. Bun-
ları yiyerek Hazret-i Îsâ ile bütünleştiklerine inanmaktadırlar.
Evharistiya olarak da bilinen bu âyin, vaftizden sonra gelen
en önemli ibadetleridir. Önceleri senede bir defa yapılırken,
sonradan her hafta yapılmaya başlanmış ve Hristiyanlığın bir
akîdesi hâline gelmiştir.
Yine ilk asırlarda Hazret-i Îsâ u ’ın insan mı, tanrı mı oldu­
ğu hususu konsillerde tartışılmış ve kendi akıllarınca hükme
280 bağ­lanmıştır. Yani bu mantık dışı hususları akîde hâline geti­
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

ren­ler, yine insanlardır. Günümüzde birçok papaz, bu aklî çe-

lişkileri cevaplamakla karşı karşıya kalınca;
“–Biz sorgulamadan inanıyoruz!” diyerek, aklı kullanmak-
tan kaçınırlar. Dînî sahada, bu gibi beşerî müdâhalelerden do-
ğan hurâfeleri teslîmiyetle kabullenmek, elbette doğru olmaz.
Bu sebeple İslâm’daki teslîmiyet, Kur’ân ve sahih Sünnet
çerçevesindedir.
Âlimlerin, müçtehidlerin kendi görüşleri, sorgusuz suâlsiz
kabul edilmez. Onlar yine şer’î usul çerçevesinde, tenkide tâbî
tutulabilir. Ancak onların görüşleri, şer’î naslara istinâd ediyor-
sa, bu istidlâlleri de doğru ve sâbit ise, o görüşlere ancak daha
güçlü bir şer’î görüş varsa îtiraz edilebilir.

Dîni Akla Arz Etme Şaşkınlığı

Günümüzde ilâhiyat sahasında dahî aklın rolünü genişlet-
meye çalışan modernist zihniyetler türemiş durumdadır.
Meselâ bunlar, hadisleri akla arz etmeyi ve akıllarına uy-
mayanları bertaraf etmeyi teklif etmektedirler. Hâlbuki bah-
settikleri akıl, derin bilgiye dayanmayan şahsî görüşler, taraf-
gir kanaatler, ideolojik yorumlar, günümüzün ilim ve fikir dün-
yasında psikolojik baskısı hissedilen Batılı telkinler ve nefsânî
hevâ ve heveslerdir. Yani selîm bir akıl değil, birçok zaafla
mâlûl bir akıldır. Bu durum, âdeta hastanın doktoru tedaviye
yeltenmesi gibi bir “abesle iştigal” örneğidir.
Hâlbuki İslâm âlimleri, hadisleri, senedleri itibârıyla tedkik
eder, eğer sağlam râvî zincirleriyle Rasûlullah r Efendimiz’e
ulaşıyorsa, onunla amel etmek gerektiğini bildirirler.
İslâm tarihinde muhaddislerin gösterdiği ilmî titizlik ve
gayret, her türlü takdîrin üstündedir. Hadis âlimleri; bir hadis 281
 İslâm Tefekkür Ufku

sahih midir, merfû mudur, âhâd mıdır, mütevâtir midir; bunları

büyük bir titizlikle tasnif etmişlerdir.
Muhaddisler o kadar hassas davranmışlar ki, râvîleri pek
çok yönden âdeta kılı kırk yararcasına incelemişlerdir. Hattâ
râ­vînin namazını nasıl kıldığına, binek hayvanına nasıl muâ­me­
le ettiğine kadar dikkat etmişlerdir. En ufak bir men­fî­lik­le kar-
şılaştıklarında, onu hadis rivâyetine ehil görmemişlerdir. Ayrı-
ca hadis metninin Allah Rasûlü’nün üslûbuna uyup uymadığını
dikkatle incelemişlerdir.
İşte muhaddis ulemânın bu kadar titiz inceleme safhaların-
dan geçen hadisler, müçtehidlerin içtihadları için sağlam bir
bilgi hazinesi teşkil etmiştir. Müçtehidler de muhaddislerin ka-
naatlerine göre hadislerden istidlâlde bulunmuşlardır.
Bu itibarla, meselâ ümmetin ittifakla sahih kabul ettiği
Buhârî ve Müslim gibi sağlam kaynaklarda yer alan, güveni-
lir râvîler tarafından mütevâtire yakın bir şekilde bize akta­rı­
lan bir hadîs-i şerîfi, “Bana göre akla uymuyor!” diyerek ber­
taraf etmeye kalkmak; dînin kaynaklarını tahrip etmektir ve
tıpkı Yahudîlik ve Hristiyanlıkʼta olduğu gibi, dîni beşer mü­dâ­
ha­lesiyle bozmaktır.
Zira hadîs-i şerîfleri îtibarsızlaştırıp reddetmek, onlardan
istidlâl ile yapılan içtihadları ve fıkhî hükümleri de devre dışı
bırakmak demek olacağından, büyük bir tahrif hareketidir.
Daha önce de belirttiğimiz üzere, “muhal” seviyesinde akla
aykırı bir beyânın Rasûlullah Efendimiz’in sözleri içerisinde
geçmesi zaten mümkün değildir.
Rasûlullah r Efendimiz’in dîne ve gayba âit bildirdiği hu-
282 suslarda ise, aklın söz söyleme hakkı yoktur.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

Hazret-i Ali t’ın şu sözü de bu hakîkatin güzel bir ifadesidir:

“Eğer din, rey ile (aklın görüşüne göre) olsa, ayakların altı-
na mesh etmek, üstüne mesh etmekten daha evlâ olurdu.” (Ebû
Dâvûd, Tahâret, 63)
Hazret-i Mevlânâ buyurur:
“Dînin aslını anlamaya imkân yoktur, ona ancak hayran
olunur.”
Teâruz denilen, hadîs-i şerîflerin kendi arasında veya
âyetlerle hadisler arasında, birbirini nakzeden ifadeler varsa,
bu hususta muhaddisler ve usûlcüler, teâruzu giderme yolun-
da araştırmalar yaparlar.
Evvelâ sıhhat bakımından hangisi kuvvetli diye araştırırlar.
Eğer sıhhat bakımından eşit iseler;
“Acaba aralarında nâsih-mensuh münâsebeti mi var? Yani
bir hüküm daha sonra gelerek, öncekini kaldırdı mı?” şeklinde
çözmeye çalışırlar.
Yahut cem ve te’lif etmeye çalışırlar, yani çelişiyor gibi gö-
rünen hükümlerden birinin farklı ve dar bir çerçeveye mahsus
olduğu, diğerinin ise umûmî hükmü ilân ettiği yolunda çözüm-
ler teklif ederler.
Yahut hükümlerden güçlü olanı esas alıp, diğerini teʼvil
ederler.
Hiçbir yol bulamazlarsa tevakkuf eder, her ikisiyle de amel
etmezler. Fakat bu teâruzu mutlaka çözerler, görmezden gel-
mezler.
Bazen de çözülemeyen bir meseleyi “zaman” tefsir eder.
Yani zamanla kaydedilen ilmî terakkî, o mevzu üzerindeki
meçhûliyet perdesini kaldırır, meselenin hikmet veya hakîkati
ortaya çıkar. 283
 İslâm Tefekkür Ufku

Fakat zamanı gelmedikçe hikmeti bilinemeyen meseleler-

de takınılması gereken İslâmî tavır; îtiraz ve inkâr etmek yeri-
ne, teslîmiyet göstermektir. Tıpkı Hızır u ile Mûsâ u kıssa-
sında olduğu gibi. Mûsâ u da Hızır u ’a ilk bakışta akıl dışı
gibi görünen davranışları sebebiyle îtiraz etmiş, fakat mesele-
lerin iç yüzünü öğrendiğinde, farklı yollardan aynı kapıya va-
rıldığını görerek kalbi mutmain olmuştur.
Dolayısıyla aklın çözmekten âciz kaldığı mevzulardaki
İslâmî hükümlere teslîmiyet göstermek gerekir.
Akıl dışı, muhal/imkânsız hususları zaten İslâm da red-
deder. Meselâ hristiyanların “Tanrı üçtür” demeleri, kendile-
ri bile günahtan sâlim olmayan insanların günah çıkarmala-
rı, Hazret-i Îsâ evlenmedi diye râhip ve râhibelerin evlenme-
lerinin yasaklanması, güyâ dünyaya meyletmemek için yıkan-
mamak gibi fıtrata aykırı hükümler koymaları, akıl üstü değil,
akıl dışıdır.
Nitekim suyun tabiî akışının önüne set çekmek, nasıl ki onu
başka mecrâlar bulmaya sevk ederse, Hristiyanlık’taki bu fıtra-
ta aykırı uygulamalar da, daha beter sapkınlıklara yol açmıştır.
Velhâsıl İslâm, “akıl dışı” şeyleri reddeder, lâkin “akıl üstü”
hakîkatler hususunda red ve inkâr değil, teslîmiyet ister. Aklın
kavramaktan âciz kaldığı meseleleri, bazen zaman tefsir edip
hakîkatini ortaya çıkarır, bazen de “kader” mevzuunda olduğu
gibi, imtihan hikmetine binâen, teslîmiyet gösterilmesi gere-
ken ilâhî bir sır olarak bırakır.
Dînî hükümlere “akıl tenkidi” adı altında yaklaşarak onu
bozmaya çalışmak, aslında devrimizdeki, şarkiyatçı, İslâm düş-
manı cereyanların yaptıkları menfî telkinlerin bir neticesidir.
Nitekim hadislerin bir bölümünün akla aykırı olduğunu id-
284 dia eden Sünnet-i Seniyye muhâlifleri;
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

“Sizden birinin yemek kabına sinek düşerse onu hemen

bütünüyle o kabın içine batırsın. Sonra da sineği alıp atsın.
Zira onun iki kanadından birinde şifa, diğerinde zehir vardır.” 97
meâlindeki hâdisi de reddetmektedirler.
Doktor Âsaf Ataseven Bey, Tıp Fakültesi’nde okudukları yıl-
larda bu hadîs-i şerîfi duyunca, o zamanlar müftü olan Ömer
Nasûhi Bilmen Hocaefendi’ye giderek:
“–Hocam, biz doktor olacağız, bu nasıl bir hadistir?” diye
sormuş. Müftü efendi de:
“–Bu, sahih bir hadistir, Buhârî hadîsidir.” demiş.
Dr. Âsaf Bey kendi kendine:
“Ben bu mevzuyu şimdilik kapatayım. Belki bilmediğim bir
tarafı vardır.” demiş.
Daha sonra, Kuzey Afrikalı bir gencin sinekler üzerine yap-
tığı doktora tezi eline geçmiş. Orada görmüş ki sineğin bir ka-
nadı altında zararlı bakteriler, mikroplar, virüsler var; diğerin-
de ise onun panzehri olan faydalı bakteri var. Dolayısıyla her
iki kanat da bir suya değdiği zaman, birbirini nötralize ediyor,
yani birinin menfî tesirini diğeri izâle ediyor. Anladım ki diyor;
bu hadîs-i şerîf, Peygamber Efendimiz’in ancak bugünün ilmiy-
le hikmet ve hakîkati tam olarak anlaşılabilen bir mucizesidir.
Ayrıca bu tip hadîs-i şerîfleri de yanlış değerlendirmemek
gerekir. Zira çöl şartlarında kimi zaman bir bardak su, hayatî
derecede kıymetli olabilir. Bu hadîs-i şerîf, çölde veya çok sı-
cak bir yerde susuzluktan ölmektense, sinek konmuş bir suyu
nasıl kullanarak hayatta kalınacağını öğretme gâyesiyle zikre-
dilmiş de olabilir. Yoksa başka suyun bulunduğu bir yerde ille
de içine sinek düşmüş bir suyu içmeye kimse mecbur değildir.

97. Buhârî, Tıb, had. nmr: 5782. 285

 İslâm Tefekkür Ufku

Yine Peygamber Efendimiz’in, sineğin bir kanadında hasta-

lık, diğerinde ise şifa olduğunu bildirmesi, aslında ilim adamla-
rına sineğin kanatlarındaki mikrop ve panzehri bulup sinek yo-
luyla bulaşan hastalıklara karşı ilaç îmâl etme çağrısı olarak
da değerlendirilmelidir.
Aynı şekilde Sünnet muhâliflerinin “akla aykırı” diyerek
reddet­­­tikleri diğer bir hadîs-i şerîf de “deve idrarı”yla ilgili
olan­­­dır. Enes t şöyle nakleder:
“Ukl veya Ureyne kabîlelerinden bazı kimseler (Medîne’ye)
geldiler. Yakalandıkları mide ağrısından dolayı Medîne’de ikâ­
met etmek istemediler. Rasûlullah r (Beytülmâl’e âit) sütlü de-
velerin bulunduğu yere gidip develerin bevillerinden ve sütle-
rinden içmelerini söyledi. Onlar da oraya gittiler. Bir müddet
sonra sıhhat buldular…” (Buhârî, Vudû’ 66, Tıb 5, 6)
İmâm-ı Âzam, İmâm Şâfiî ve diğer müçtehidler, bütün be-
villerin necis olduğuna fetvâ vermişler, ancak eti yenen hay-
vanların bevlini hafif necâset olarak görmüşlerdir. Bununla
birlikte, zaruret hâlinde ve bazı şartlar dâiresinde haram ile
tedâvinin câiz olduğuna neredeyse bütün fakihler fetvâ ver-
mişlerdir. Bevlin necis ve haram olduğunu söyleyen âlimler,
Peygamber Efendimiz’in bu izninin de zârûrete binâen olduğu-
nu kabul etmişlerdir. 98
Sinek kanatlarıyla ilgili hadîs-i şerîfte olduğu gibi bu hadis-
te de Allah Rasûlü r Efendimiz bunu, umumî ve her zaman ya-
pılması gereken bir tedavi metodu olarak tavsiye etmiş değil-
dir. Başka tedavi imkânlarının bulunduğu bir durumda hiç kim-
se bu şekilde bir tedaviyi tercih etmek zorunda değildir.
Ayrıca bu nevi hadîs-i şerîflerdeki tavsiyelerin, günümüz in-
sanına itici geldiğini, dîne karşı soğukluk uyandırdığını söyle-

286 98. B
 kz. Ahmed Naîm Efendi, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, I, 181-188.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

yenler, bugünkü modern tıpta bile; akrep, yılan, sinek larvası,

alkol, küf mantarı gibi, mâhiyeti itibârıyla insana çok daha se-
vimsiz gelen varlıkların, nice ilâcın îmâlâtında ve hastalıkların
tedavisinde kullanıldığını görmezden gelmiş oluyorlar. Bunlara
ses çıkarmayıp da Peygamber Efendimiz’in hadîs-i şerîflerinde
haber verdiklerine karşı menfî bir dil kullanmaları, bu şahısla-
rın asıl dert ve maksadının Sünnet’e muhâlefet olduğunu ifşâ et-
mektedir.
Hâlbuki bugün de bu konuyla ilgili tıbbî araştırmalar mev-
cuttur. İdrarın faydalarıyla ilgili bir kitap bile yazılmıştır. 99 Si-
neğin kanatlarındaki zehir ve panzehri hakkında -müslüman ve
gayr-i müslim- çok sayıda ilim adamı araştırma yapmış, araştır-
maların tamamı hadîs-i şerîfin bir mucize olduğunu ortaya koy-
muştur.
Bu nevi hadîs-i şerîflerde esas gözden kaçırılmaması gere-
ken de; 14 asır evvel yaşamış ümmî bir Peygamber’in bu nevi
bilgileri, vahyin yardımı olmaksızın bilmesinin mümkün olup
olmadığıdır.
Âyet-i kerîmelerde buyrulduğu üzere:

‫وحى‬ ِ ِ ِ
﴾4﴿ ٰ ُ‫﴾ ا ْن ُه َو ا َّل َو ْح ٌي ي‬3﴿ ‫َو َما َي ْنط ُق َع ِن ا ْل َه ٰوى‬
“O, kendi hevâsına göre konuşmaz. O (bildirdikleri) vahye-
dilenden başkası değildir.” (en-Necm, 3-4)
Aslında, İslâm’ın bazı emirleri ve yasakları, selîm akla de-
ğil, devrimizdeki modern câhiliye zihniyetine uymamaktadır.
Meselâ:
• İslâm’daki fâiz yasağı, baştan sona fâize batmış kapitalist
ekonominin zulüm düzenine uymamaktadır.

99. B
 kz. Carmen Thomas, Çişteki Mucize, trc. Leman Çalışkan, 1995. 287
 İslâm Tefekkür Ufku

• İslâm’daki içki yasağı, kitleleri uyuşturuculara müptelâ

ederek kolayca uyutan ve kandıran düzenlere uymamaktadır.
• İslâm’daki zinâ yasağı, aileyi yok etmeye çalışan ahlâk
düşmanı mihrakların plânlarına uymamaktadır.
• İslâm’daki cihad emri, müslüman beldeleri işgal ve istilâ
etmek, yer altı ve yer üstü kaynaklarını kolayca sömürmek,
müslümanları modern çağın köleleri hâline getirmek isteyen-
lerin emellerine uymamaktadır.
• İslâm’ın kadına verdiği şerefli mevkî, onu vitrin süsü ve
şehvet mezesi yapmak isteyenlerin rezil projelerine uyma-
maktadır.
Velhâsıl İslâm’ın bütün kâideleri, selîm akla tam mutâbıktır.
Zira aklı yaratan da Allah’tır, dîni gönderen de...
Dîne akıl tenkidiyle yaklaşanlar ise, bu çağın -belki de za-
manla yanlışlığı anlaşılıp terk edilecek- görüşlerine göre, Kitap
ve Sünnet’in hükümlerini yeniden yorumlamaya kalkışmakta-
dır. Buna göre, birtakım ahlâkî prensipler dışında hiçbir şey bı-
rakmayıp her şeyi kendi hevâları ve şahsî kanaatleriyle yeni-
den şekillendirmeye çalışmaktadır. Bu da Protestanlıkta oldu-
ğu gibi, sayısız din anlayışı demektir.
Daha evvel de ifade ettiğimiz gibi, aklın bir noktaya kadar
mesafesi var, o kadar! İslâm, aklın boyunu aşan sularda kalben
teslîmiyetle mesafe almamızı istiyor. Nitekim îman, “dil ile ik-
rarla birlikte -aklen değil- kalben tasdik” neticesinde gerçek-
leşir. Cenâb-ı Hak da ilâhî emir, nehiy ve sâir tebliğâtı karşısın-
da bizden akıl yürütmemizi istemiyor. Bilâkis âyet-i kerîmede
288 şöy­le buyuruyor:
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ

ِ ‫الل يع َلم ما ِفى السمو‬

‫ات‬ ِ ۪ ّٰ ‫ون‬ ِ
َ ٰ َّ َ ُ ْ َ ُ ّٰ ‫الل بِدين ُك ْم َو‬
َ َ ‫ُق ْل َا ُت َع ّل ُم‬
‫ِك ّ ِل َشي ٍء َع ۪ليم‬ ّٰ ‫َو َما ِفى ْالَ ْر ِض َو‬
ُ ‫اللُ ب‬
ٌ ْ
“(Ey Rasûlüm!) De ki: Siz dîninizi Allâh’a mı öğretiyorsu-
nuz? Oysa Allah göklerde olanları da bilir, yerde olanları da.
Allah her şeyi hakkıyla bilendir.” (el-Hucurât, 16)
Cenâb-ı Hak bize aklı, Kur’ân ve Sünnet’in rehberliği için-
de, dünyamıza ve âhiretimize faydalı ve zararlı olan şeyleri
ayırt edebilelim diye lûtfetti. Yoksa ilâhî hakîkatleri aklın za-
yıf terazisiyle tartıp kaldıramadıklarını red ve inkâr edelim
diye değil!..

k
Akıl hususunda, “Hangi akıl?” diye sormak lâzımdır demiş-
tik. Hakîkaten görüyoruz ki; her biri akla tâbî olduğunu iddiâ
ettiği hâlde, birbiriyle tenâkuz hâlinde bulunan ve yekdiğerini
tekzip eden birçok beşerî sistem ve anlayış vardır. Birinin “ak”
dediğine diğeri “kara” diyebilmektedir.
Aklın kişiden kişiye değişen, izâfî, rölatif, sübjektif bir var-
lık olduğu âşikârdır. Bu sebeple her insanın aklı, fıtrî kâ­bi­li­yet­
lerine, yetişme şartlarına, aldığı eğitime, kazandığı tecrübe­
le­re, yaşadığı hâdiselere ve buna benzer daha nice müessi-
re göre farklı fikirler üretebilir. Hâlbuki hakîkat tektir. Dolayı­
sıyla vahyin rehberliği olmadan mutlak hakîkate ulaşmak
imkânsızdır.
Eğer akıl ile; hiçbir şeyden tesir almayan, tarafsız, objek-
tif ve fıtrî bir mekanizma kastedilse idi, aklı kendine referans
alan bütün beşerî sistemlerin hep aynı neticeyi vermesi gere-
kirdi. Fakat vermiyor. Çünkü akıl adı altında, nice hevâ ve he- 289
 İslâm Tefekkür Ufku

vesler, şeytânî ve nefsânî telkinler, dünyevî menfaat ve kaygı-

lar devreye giriyor.
Diğer taraftan “akıl” kelimesi, yaygın kullanılışı itibârıyla,
“anlayış, zihniyet, yaklaşım, felsefe, bakış açısı, fikir tarzı” gibi
mânâlara da gelmektedir.
Dolayısıyla, -daha önce de ifade ettiğimiz gibi- Allâh’ın hü-
kümleri, elbette şu veya bu beşerî sistemin zihniyetine uyma-
yabilir. Meselâ, İslâm’ın kadın anlayışı, feminizmin felsefesine
elbette uymaz. Bu, akla uymamak değil, feministlerin anlayış
tarzına uymamak demektir.
Yine İslâm’ın zekât, infak, mülkiyet ve israf gibi mâlî husus-
lardaki ölçüleri, kapitalizm ve komünizme uymaz. Bu da akla
uymamak değil, bu beşerî sistemleri geliştiren âciz insanların
nâkıs anlayışlarına uymamak demektir.
Burada elbette; “İslâm üstündür, ona hiçbir şey üstün gele-
mez!” hakîkati geçerlidir. İslâm mükemmeldir. Onun beşer ak-
lıyla te’vil edilmeye zorlanması, aslâ kabul edilemez. 100

100. İslâmʼda aklın yeri, vasıfları, hududu ve beşer mahsûlü felsefelerdeki akıl
telâkkîleriyle farkı gibi hususlarda daha geniş mâlumat için; İslâm Nazarında
290 Akıl ve Felsefe adlı kitabımıza bakılabilir.
 8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM)
PRENSİBİ
İslâm, insana ümitsizlik ve karamsarlığı de-
ğil; hayırhahlık ve iyimserliği telkin eder. Meşhur
misâliyle, yarısı boş bir bardağın evvelâ dolu kıs-
mını görmeyi sağlar. Her hâlükârda şükredebil-
me hasletini kazandırır. Her hâdiseye iyi tarafın-
dan baktırarak; insanı yeis, stres, buhran, şikâyet
ve isyandan kurtarır.
Mü’min ne kadar ağır meşakkatlerle karşıla-
şırsa karşılaşsın;
“–Benim her şeye gücü yeten bir Rabbim var,
Allah var keder yok, îmânım varsa im­kâ­nım da
vardır.” diyerek muazzam bir huzur hazinesine sa-
hip olur.
 8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ
(İslâm, Ümit Aşılar.)

İ slâm, insana bedbinliği, ümitsizliği ve karamsarlığı de-

ğil; dâimâ nikbinliği, hayırhahlığı ve iyimserliği telkin
eder. Meşhur misâliyle, yarısı boş bir bardağın evvelâ dolu kıs-
mını görmeyi sağlar. Her hâlükârda şükredebilme hasletini ka-
zandırır. Her hâdiseye iyi tarafından baktırarak; insanı yeisten,
stresten, buhrandan, şikâyet ve isyandan kurtarır.
Mâlik bin Dînâr g şöyle anlatır:
Hazret-i Îsâ u havârîleriyle giderken bir köpek ölüsüne
rastladılar. Havârîler;
“–Ne kadar da kötü kokuyor!” dediler.
Hazret-i Îsâ ise:
“–Dişleri ne kadar da beyaz!” buyurdu. (Ebû Nuaym, Hilyetü’l-
Evliyâ, II, 382)

Yani Hazret-i Îsâ u , her varlık ve hâdisede, yalnızca men­

fî­likleri değil, müs­bet­leri de görebilme basîretini; her şeyin iyi
ve güzel taraf­la­rı­nı takdîr edebilme fazîletini, kötü vasıflara
takılarak iyi vasıflara karşı âmâ kalmaktan sakınma firâsetini
tâlim etti.
Meselâ yılan, insana soğuk ve korkunç gelen bir hayvan-
dır. Fakat ona dahî ârifâne bir nazarla bakabilenler, başkaları- 293
 İslâm Tefekkür Ufku

nın duyduğu ürküntü yerine, bu hayvanın derisindeki hârelere,

eli-ayağı bulunmamasına rağmen hareketlerindeki sür’at ve
cevvâliyete meftûn olurlar. Onu kâinat kitabındaki sayısız
kevnî âyetten biri olarak telâkkî edip gönül gözüyle okurlar.
Cenâb-ı Hakk’ın bu mahlûkunda sergilediği ilim, sanat ve kud-
ret tecellîlerini ibret ve hikmet nazarıyla seyrederler.
Nitekim yılanın kendisi korkunç olsa da derisinin güzelli-
ği sebebiyle pekçok eşya ve aksesuar îmâlinde kullanılması,
hattâ öldürücü zehrinden de bazı ilâçlar yapılıyor olması, her
varlığa iyimser (optimist) bakabilmenin olumlu neticelerine
dâir güzel bir misaldir.
Bunun içindir ki; “Güzel bakan güzel görür.” denilmiştir.
İşte bu bakış açısının, hayatın her safhasında pek çok müsbet
tezâhürü olur. Meselâ aile müessesesinin zayıflayıp boşanma-
ların artmaya başladığı günümüzde, şu hadîs-i şerîfin verdiği
gönül ufkuna, ne kadar büyük bir ihtiyaç vardır:
“Bir mü’min, hanımına buğzetmesin. Onun bir huyunu be-
ğenmezse, bir başka huyunu beğenir.” (Müslim, Radâ, 61)
Hadîs-i şerîfin mefhûm-i muhâlifinden anlaşılacağı üzere,
bir hanım da beyinin kusurlarını gözünde büyütmemeli, onun
iyi yönlerini ve âilesi için gösterdiği gayret ve fedakârlıkları
daha çok düşünerek, muhabbetini muhafaza etmelidir.
Hakîkaten, günümüzde evliliklerin sıhhatli bir şekilde
hayâtiyetini sürdürmesine kasteden en tehlikeli virüslerden
biri de; zevc ve zevcenin, birbirlerinin kusurlarına odaklanıp
güzel yönlerini göremeyecek hâle gelmeleridir. Rasûlullah r
Efendimiz’in tavsiye buyurduğu bu iyimser bakış açısı ve olum-
lu düşünebilme meziyeti; nice aile yuvasını dağılmaktan kurta-
294 rıp ihyâ edebilecek bir âb-ı hayattır.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

Esâsen İslâm’ın bütün emir ve nehiyleri, dünyevî ve uhrevî

huzur ve saâdetimiz için bir âb-ı hayat gibi diriltici, yapıcı ve
inşâ edici vasıftadır. Nitekim âyet-i kerî­mede:
“Ey îmân edenler! Hayat verecek şeylere sizi davet ettiğin-
de, Allâh’ın ve Rasûl’ünün davetine icâ­bet edin…” (el-Enfâl, 24)
buyrulmaktadır.
Allah ve Rasûl’ünün bizi uymaya davet ettiği her düsturun,
maddî ve mânevî dünyamız için ihyâ edici olduğuna samimi-
yetle inanmak da gönüller için ayrı bir huzur, sükûn, saâdet ve
selâmet vesîlesidir.
Beşerî sistemler ekseriyetle akla istinâd ederler. Akıl ise şüp-
heci olduğundan, nikbin değil bedbindir, optimist değil pesimist-
tir, yani iyimser değil kötümserdir. Bu ise insanı yapıcı olmak ye-
rine yıkıcı olmaya, inşâ edici değil imhâ edici olmaya sevk eder.
İslâm ise, en zor şartlar altında dahî îman muhabbetiyle
iyilik ve güzellikleri görebilmeye, hamd ve şükretmeye, dola-
yısıyla hâle rızâ ve gönül huzûruna sevk eder. Rabbine cân u
gönülden teslim olup tevekkül eden sâlih mü’minler ne kadar
ağır meşakkatlerle karşılaşırsa karşılaşsınlar:

ُ ‫اللُ َو ِن ْع َم ا ْل َو ۪ك‬
‫يل‬ ّٰ ‫َح ْس ُب َنا‬
“…Allah bize yeter. O ne güzel vekîldir!” (Âl-i İmrân, 173)

‫ون‬
َ ‫اج ُع‬ ِ ّٰ ِ ‫ِا َّنا‬
ِ ‫ل َو ِا َّنـا ِا َلي ِه َر‬
ْ
“…Biz şüphesiz (her şeyimizle) Allâh’a âidiz ve şüphesiz
O’na döneceğiz.” (el-Bakara, 156)
“Bizim her şeye gücü yeten bir Rabbimiz var, Allah var ke-
der yok, îman varsa imkân da vardır.” diyerek muazzam bir hu-
zur hazinesine sahip olurlar. 295
 İslâm Tefekkür Ufku

Şâzelî meşâyıhından Derkāvî g anlatıyor:

“Üstâdım beni bir kabîleye gönderiyordu. Dedim ki:
«–Gideceğim yerde mânevî sohbetler yapıp hasbihâl ede-
bileceğim bir Allâh’ın kulu bile yok! Orada yapayalnız kalaca-
ğım...»
Üstâdım bana şu karşılığı verdi:
«–Muhtaç olduğun insanı kendin doğuracaksın! (Yani ken-
din arayıp-bulup yetiştireceksin)»”
Hakîkaten, mahrûmiyetler ve zor şartlar altında dahî ümit-
le gayret etmek, -Allâh’ın lûtf u keremiyle- nice imkân ve fır-
satların doğmasına vesîle olur. İhlâsla gayret edenleri, Cenâb-ı
Hak mahrum bırakmaz.
Atâullah el-İskenderî Hazretleri’nin buyurduğu gibi:
“Yâ Rabbi! Sen’i bulan neyi kaybetti? Sen’i kaybeden neyi
buldu?..”
Ârif bir zât da şöyle der:
“O sâlih kul ki, Allâh’a îmânın gönül huzuruna mâliktir, ne-
den mahrumdur? O gâfil kimse ki Allah’tan mahrumdur, neye
mâliktir?..”
Düşünmek gerekir ki, trilyonları olan bir kimse, yolda gi-
derken on lira düşürüp kaybetse dönüp ona üzülür mü? O tril-
yonlar karşısında on liranın ne hükmü olur?
Sâlih bir mü’min de, dünyevî bir sıkıntı veya musibete mâruz
kaldığında; Allâhʼa kul, Rasûlullah r Efendimizʼe ümmet ol-
manın, kendisi için en muhteşem zenginlik, en büyük saâdet
ve bahtiyarlık olduğunu düşünüp sabreder. Bu şuur içinde,
Allâh’ın mü’minlere müstesnâ bir lûtuf ve ihsânı olan Peygam-
296 ber Efendimiz’e ümmet olmanın sevinciyle, dünyevî hüzünlerini
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

bertaraf eder. Fânî sıkıntı ve kayıplar sebebiyle haddinden faz-

la üzülüp kendini harap etmeyi, şikâyet ve sızlanmayı unutur.
Nitekim sahâbe-i kirâm efendilerimiz, müşriklerin ağır işken-
celerine, zulümlerine, ambargolarına Allah için sabrettiler. Sayı-
sız musibet ve felâkete îman metânetiyle göğüs gerdiler. Allah
ve Rasûlullah muhabbeti sayesinde, bütün dünyevî meşakkat-
ler, gözlerinde ve gönüllerinde ehemmiyetini kaybetti. Dünyevî
mahrûmiyetlerine rağmen öyle bir îman lezzeti içindeydiler ki:
“–Canım, malım, her şeyim Sana feda olsun yâ Rasûlâllah!”
diyorlardı.
Nitekim müşrikler, esir ettikleri Hubeyb t’a sordular:
“–Hayatının kurtulmasına mukâbil, senin yerinde Peygam-
ber’inin olmasını ister miydin?”
Hubeyb t ise bu suâli soran Ebû Süfyan’a acıyarak baktı ve:
“–Benim, çoluk-çocuğumun arasında olup Peygamber’imin
burada olmasını istemek şöyle dursun, (benim ölümden kur-
tulmama karşılık) O’nun şu an bulunduğu yerde ayağına diken
batmasına bile aslâ gönlüm râzı olmaz.” dedi.
Bu eşsiz muhabbet manzarası karşısında hayretten dona-
kalan Ebû Süfyan:
“–Hayret doğrusu! Ben, dünyada Muhammed’in ashâbının
O’nu sevdiği kadar, birbirini seven iki kimse daha görmedim.”
dedi. (Vâkıdî, I, 360; İbn-i Sa‘d, II, 56)
Zira o mübârek sahâbîler;

‫ين ِم ْن َا ْن ُف ِسهِ م‬ ِ۪
ْ َ ‫َا َّلنب ُِّى َا ْو ٰلى بِا ْل ُم ْؤمن‬
“Peygamber, mü’minlere kendi canlarından daha önce ge-
lir…” (el-Ahzâb, 6) âyetini canları pahasına hayatlarına tatbik edi-
yor ve bu âyetin canlı bir tefsîri oluyorlardı. 297
 İslâm Tefekkür Ufku

Yine aynı gönül ufkuyla, Uhud’da kılıç darbelerinden vücu-

du delik deşik olmuş bulunan Sa‘d bin Rebî t son nefeslerini
verirken, kendini değil Allah Rasûlü’nü düşünüyordu. Buyurdu-
ğu şu son sözleriyle de mü’min gönüllerde Rasûlullah muhab-
betinin hangi seviyede olması gerektiğine dâir muhteşem bir
ders veriyordu:
“–Vallâhi gözleriniz kımıldadığı müddetçe, Rasûlullah
Efendimiz’i düşmanlardan korumaz da başına bir musîbet gel-
mesine mahal verirseniz, sizin için Allah katında ileri sürü-
lebilecek hiçbir mâzeret yoktur!” (Muvatta, Cihâd, 41; Hâkim, III,
221/4906; İbn-i Hişâm, III, 47)

Ashâb-ı kirâmın, bütün meşakkatlere rağmen Allah ve Ra­

sû­l’üne sadâkatten ayrılmamaları hususunda sayısız fe­da­kâr­
lık misâli zikredilebilir.
Îmânı aşkla yaşayan o örnek nesle güzellikle tâbî olan bir
mü’min de, fânî dünya imtihanlarındaki meşakkatlere mukâbil,
yegâne hak dîn olan İslâmʼın bir mensubu ve Âlemlere Rahmet
Efendimizʼin ümmeti olmanın huzur ve saâdetiyle tesellî bul-
malıdır.
Yine mü’min düşünmelidir ki; hiçbir bedel ödemediğimiz
hâlde, meccânen, yoktan var edildik. Varlıklar içinde yılan-çı-
yan, kurt-kuş, toprak-yaprak değil de eşref-i mahlûkât olan “in-
san” kılındık. İnsanlar içinde ehl-i îman, ehl-i îmân içinde 124
bin küsur peygamberin imâmı ve sertâcı olan Hazret-i Muham-
med Mustafâ r Efendimizʼin ümmetinden olma bahtiyarlığına
eriştik. Bütün bu nîmet ve mazhariyetler, şükründen âciz oldu-
ğumuz, muazzam ilâhî lûtuf ve ihsanlardır.
Cenâb-ı Hak bu ikram ve ihsanlar karşısında insanı gaflete
298 düşmekten îkaz mâhiyetinde:
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

“Şüphesiz Biz ona (doğru) yolu gösterdik. İster şükredici ol-

sun ister nankör!” (el-İnsân, 3) buyurmaktadır.
Îman, Kur’ân ve Rasûlullah r Efendimiz, bizim en büyük
mânevî servetimizdir. Bütün fânî nîmet ve imkânlar bizim olsa ve
dünyada bin yıl yaşasaydık, fakat îman ve Kur’ân’dan mahrum
olup Allah ve Rasûl’ünü tanımamış olsaydık, bunun ne kıymeti
olurdu?! Neticede bu dünyadaki ömrümüz de, dünya da fânîliğe
mahkûm… Fakat Allâh’ı ve Rasûl’ünü tanıyıp İslâm’a cân u gönül-
den tâbî olmanın kazandıracağı huzur ve saâdet ise sonsuz...
Sadece bunlar için bile şükür secdesine kapanıp bir ömür
başımızı kaldırmasak, yine de az, yine de noksan, yine de “hiç”
hükmünde…
İşte İslâm, gönüllere böylesine müstesnâ bir gönül ufku ka-
zandırır. Yine İslâm, her varlık ve hâdisedeki hayrı görüp her
hâlükârda hamd ve şükretme hassâsiyeti kazandırır.
Buna mukâbil beşerî sistemler ve muharref dinler ise, men-
suplarını her şeyde bir kusur görmeye, dolayısıyla hâlinden
şikâyet etmeye, memnuniyetsizlik, yeis, korku, stres, depres-
yon ve buhrana sevk eder.
Nitekim İngiliz siyaset bilimci ve filozof Thomas Hobbes
(1588-1679) Leviathan adlı eserinde; “İnsan, insanın kurdudur.”
diyerek böyle bir insan tipinin, bencil, güvenilmez ve vahşî
hâlet-i rûhiyesini ortaya koymaya çalışır.
Beşerî müdâhalelerle Hristiyanlık da bedbin bir hâle bürün-
müş, insanı doğuştan günahkâr (aslî günah sahibi) saymıştır.
Yegâne hak dîn olan İslâm ise; insanın saf, tertemiz ve gü-
nahsız olarak dünyaya geldiğini beyân eder. Hattâ şirk ve
inkâr üzere ömür süren bir insanın dahî îmanla şereflendiği
takdirde, bu mânevî doğum bereketiyle âdeta yeniden dünya- 299
 İslâm Tefekkür Ufku

ya gelmiş gibi, Allah katında tertemiz bir kul sayılacağını îlân

eder. Günahkâr bir insanın da nasûh, yani pişmanlıkla yapaca-
ğı samimî bir tevbe neticesinde, önceki günahlarını hiç işleme-
miş gibi olacağı müjdesini verir. Nitekim bir hadîs-i şerîfte:
“Günahlarına (nedâmetle) tevbe eden, hiç günah işleme-
miş gibi olur!” buyrulmaktadır. (İbn-i Mâce, Zühd, 30)
Fakat Mevlânâ Hazretleri bu lûtfa kavuşmanın âdeta şartı-
nı ifade sadedinde:
“Nedâmet ateşiyle dolu bir gönülle ve nemli gözlerle tevbe
et! Zira çiçekler, güneşli ve ıslak yerlerde açar…” buyurmuştur.
Yine kulun tevbedeki ihlâsı ve kusurlarını telâfi etme gayreti
nisbetinde seyyiâtının hasenâta (günahlarının sevâba) dönüşe-
bileceği 101 şeklindeki müstesnâ lûtuf ve ihsanlar da insana hâlini
ıslâh edebilmesi için son derece müsbet duygular kazandırır.
Âyet-i kerîmede buyrulur:

ِ ّٰ ‫ُق ْل يا ِعب ِادى ا َّل ۪ذين اَسر ُفوا ع ٰلى اَ ْن ُف ِسهِ م َل َت ْقنطُوا ِمن رحم ِة‬
‫الل‬ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ
‫ور الر ۪حيم‬ ‫ِان الل يغ ِفر الذُّ نوب ج ۪ميعا ِانه هو الغف‬
ُ َّ ُ ُ َ ْ َ ُ ُ َّ ً َ َ ُ ُ ْ َ َ ّٰ َّ
“De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım!
Allâh’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün gü-
nahları bağışlar. Şüphesiz ki O, çok bağışlayan, çok esirgeyen-
dir.” (ez-Zümer, 53)
Bir sonraki âyet-i kerîmede ise, bu ilâhî rahmetten nasîb
alabilmenin yolu şöyle beyân edilmektedir:

300 101. B
 kz. el-Furkân, 70.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

‫ِكم َو َا ْس ِل ُموا َل ُه ِم ْن َقب ِل‬ ‫وا ۪نيبوا ِالى رب‬

ْ ُْ َّ ٰ ُ ََ
‫ون‬َ ‫اب ثُ َّم َل ُت ْن َص ُر‬ ِ
ُ ‫اَ ْن َي ْات َي ُك ُم ا ْل َع َذ‬
“Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün, O’na
teslim olun, sonra size yardım edilmez.” (ez-Zümer, 54)
Bütün bu telkinler, yeis karanlığına gömülmüş sînelere,
tevbe edip hâllerini ıslâh edebilmeleri ve ebedî kurtuluşa ere-
bilmeleri için, muazzam bir ümit ışığıdır.
Yine İslâm, önceki prensiplerde de ifade ettiğimiz üzere, in-
sanı iki veçheli olarak ele alır ve nefsin menfî sıfatlarına mu­kâ­
bil, rûhun ve kalbin, fazîletlere istîdatlı olan müsbet hu­sû­si­yet­
le­rini de ortaya koyar.
Felsefenin kötümserliği, kâinâta bakışta da devam eder:
Onlara göre kâinatta, düzen değil kaos hâkimdir. Tabiatta ise
güçlünün zayıfı ezmesi kâidesi geçerlidir.
İslâm ise, kâinatta huzur, sükûn ve âhengin galebe­sini ka-
bul eder. Allâh’ın Zât’ında ise rahmetin gazabı aştığını ilân
eder. 102
Yine rahmet dîni olan İslâm, müslümanları da “rahmet in-
sanı” olmaya davet eder. Mü’mini mü’mine zimmetli kılar.
Mü’min gönüllerin; içinde bütün zayıfların, âcizlerin, mahrum-
ların ve mazlumların huzur bulduğu bir rahmet dergâhı olma-
sını ister. Kullukta kemâle ermek için, zayıfları şefkat ve mer-
hametle himâye etmenin zarûrî olduğunu tâlim ve telkin eder.
Nitekim bu sebeple İslâm âlemi, tarih boyunca, şefkat ve
merhamet müessesesi olan vakıflarla donatılmış, içtimâî hu-
zur ve sükûn temin edilmiştir.

102. B
 kz. Buhârî, Tevhîd, 22; Müslim, Tevbe, 14-16. 301
 İslâm Tefekkür Ufku

Diğer taraftan, imtihan dünyasında zâhiren kötü, zor ve

ağır hâdiseler yok mudur? Elbette vardır. Bir mü’min, yara-
tılan her şeyin bir hikmetle yaratıldığı şuuruyla, hiçbir şey-
de mahzâ kötülük olamayacağını bilir. Bu idrâk sayesinde,
hâdisatta karşılaştığı en menfî görünen manzaralar karşısın-
da dahî; “Olanda hayır vardır.” der ve ümitsizliğe düşmekten
kendini korur.
Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri, müslümanın bu ümit-
var hâlini ne güzel ifade eder:
Hak şerleri hayreyler,
Zannetme ki gayreyler,
Ârif ânı seyreyler,
Mevlâ görelim n’eyler,
N’eylerse güzel eyler!..
Mü’min; bu fânî cihânı, bir imtihan âlemi olarak kabul etti-
ği için, onda birtakım zorlukların, musibetlerin ve çilelerin ol-
masına şaşırmayacak, üzülmeyecek ve onları rızâ hâli ile kar-
şılayacaktır. Çünkü onlara sabrettiği takdirde, zorluklarla be-
raber kolaylıkların, sabırla beraber ecirlerin tecellî edeceğine
îmân etmiştir.
Bu îman huzurundan mahrum bulunan pek çok filozof ise
bedbinliğe sürüklenerek;
“Bu hayat, acı çekmekten ibarettir.” demişlerdir. Bazı filo-
zoflar da o acıdan kurtulmak için hayatın bütün gâyesini “haz”
olarak ilân etmişlerdir. Bu sebeple birçok felsefî cereyan,
“Nihilizm”e 103 dûçâr olmuş, gâyesiz ve mânâsız bir red ve inkâr

103. Nihilizm, hiççilik, yokçuluk: Doğru ve genel geçerliliği olan hiçbir bilginin var
olmadığını, her türlü inanç, gelenek ve toplum düzeninin bir aldatma olduğu-
nu, insanın davranış ölçülerini belirleyen din, devlet, aile gibi herhangi bir de-
ğerin bulunmadığını savunan ve hiçbir şeye inanmayan, şüpheci/kuşkucu, eleş-
302 tirici, karamsar/bedbin bir felsefî akımdır.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

girdabında boğulmuştur. Bu boşluk duygusunun neticesinde

niceleri intihara sürüklenmiş, alkol ve uyuşturucu iptilâsına
dûçâr olmuştur.
Bugün bilim ve teknolojinin, hız ve haz odaklı, nef­sânî bir
ha­yat yaşamayı kolaylaştırmış olmasına rağmen, insanlık gele­
cek­ten ümitvar olamamaktadır. Gelecek tasavvurlarına, dâi­mâ
daha fazla yıkım ve daha karanlık bir dünya manzarası hâ­kim­
dir. Bilim ve teknikteki ilerlemeler, insanlığın geleceğe gü­venle
ba­kabilmesini temin edemediği gibi; iklim değişiklikleri, robot-
ların yaygınlaşıp işsizliğin artması, ekonomik krizler, dün­ya ça-
pındaki virüs salgınları, biyolojik ve nükleer savaş riskleri vs. ile
daha da korkunç bir gelecek tasavvuruna müncer olmuştur.
Geleceğe dâir ümitvar bakış ve gerçek gönül huzuru ise,
ancak İslâm’ın değerlerinde mevcuttur.
İslâm, insanı kaygılandıracak ve ümitsizliğe sevk edecek
“teşe’üm” yani “uğursuz sayma ve şerre yorma” gibi davranış­
ları dahî yasaklamıştır. Buna mukâ­bil, “tefe’ül”, yani “hayra yor­
ma”yı makbul görmüştür.
Meselâ rahatsız edici bir rüya gören kişi, onu anlatmamalı
ve “eûzü-besmele” çekerek onun menfî tesirini hemen üzerin-
den atmalıdır.
Nitekim Rasûlullah r Efendimiz:
“Sizden biri hoşlanmadığı bir rüya görünce, sol tarafına üç
defa (hafifçe) tükürsün; şeytanın şerrinden de üç defa Allâh’a

Nihilist felsefe; Friedrich Nietzsche, Max Stirner, Albert Camus, Arthur

Schopenhauer, Jean-Paul Sartre ve Herbert Spencer gibi düşünürlerin tesirin-
de kalmıştır.
Nihilizm; 19. asrın ortalarında Rusya’da, özellikle genç entelektüel kesim ara-
sında revaç bulmuştur. Latincede “hiç” mânâsına gelen “nihil” kelimesinden tü-
retilen nihilizm, en geniş târifiyle, her şeyin mânâsız ve kıymetsiz olduğunu sa-
vunan felsefî görüştür. 303
 İslâm Tefekkür Ufku

sığınsın; yattığı tarafından da öbür yanına dönsün.” buyurmuş-

lardır. (Müslim, Rü’yâ, 5)
Zira şeytan, insanı korkutmak, mahzun etmek veya rûhuna
sıkıntı vermek maksadıyla rüyalara musallat olabilir. Mü’min,
böyle rüyalara îtibar etmemeli, bunu kimseye anlatmamalı,
şeytanın iğvâsından Allâh’a sığınmalıdır.
Yine Rasûlullah r Efendimiz:
“Sizden biri hoşuna giden bir rüya görünce, (bilsin ki) o,
Allah Teâlâ’dandır. Bu sebeple Allâh’a hamd etsin ve o rüyası-
nı anlatsın.”
(Diğer bir rivâyete göre ise:)
“O rüyayı sadece sevdiğine söylesin. Hoşlanmadığı bir
rüya görürse o da şeytandandır. Onun şerrinden Allâh’a sığın-
sın ve onu hiç kimseye söylemesin. O zaman o rüya kendisine
zarar vermez.” buyurmuşlardır. (Buhârî, Ta‘bîr, 3, 46; Müslim, Rü’yâ, 3)
Yine bir başka hadîs-i şerîfte de:
“...Rüya, ilk tabirciye göre tahakkuk eder.” 104 buyrulduğu için,
rüya muhakkak anlatılacaksa, ancak mânen ehil olan sâlih kim-
selere anlatılmalıdır. 105 Fakat hayra yorup geçmek daha evlâdır.

104. İ bn-i Mâce, Ta‘bîr, 7.

105. Tâbir ilminin büyük bir kısmı keşfe dayanır. Bunun için de tâbircinin mânevî
bir derecede olması gereklidir. Nitekim İstanbul İmam Hatip Mektebi’nde
okuduğumuz sırada hocalığımızı yapmış bulunan merhum Celâleddin Ökten
Hocaefendi, vaktiyle rüyâ tâbirinde gerçek bir üstad imiş. Kendileri, rüyâ
tâbirinin berrak ve rûhânî bir kalp ile yapılabileceğini ifade eder, tâbirin
isâbetini tâbircinin takvâsına bağlardı. Celâleddin Ökten Hocamız, gençlik yıl-
larında idâdîlerde (liselerde) din dersleri okutur ve diri bir gönülle takvâ üzere
bir hayat yaşarmış. O yıllarda, isâbetli tâbirleriyle meşhur olmuş. Böyle isâbetli
tâbirlerinden pek çok misâl anlattıktan sonra hocamız derdi ki:
“–Bir zaman geldi ki, bu perde bana kapandı. Çünkü din dersleri lağvedildi.
Beni de felsefe hocası olarak tâyin ettiler. Akıl mahsulü olan felsefî nazariye-
304 ler içinde yüzmeye başlayınca, gönül pınarlarım kurudu.”
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

Zira rüyaları fazla önemseyip onlarla amel etmek de pek

çok mahzuru beraberinde getirebilir. Mü’min için her hususta
belirleyici ölçü, Kur’ân ve onun hayata tatbik şekli demek olan
Sünnet-i Seniyye olmalıdır.

k
Şu kıssa, bir Hak dostunun zâhirî zorluk ve meşakkatler
karşısındaki dirâyet, metânet ve gönül huzurunu ne güzel ifa-
de eder:
İbrahim bin Edhem Hazretleri, hacca niyetlenir ve yaya
olarak yola çıkar. Yolda giderken, cins devesi üzerine kuru-
lu, mağrur bir kabîle reisine rastlar. Reis, İbrahim bin Edhem
Hazretleri’nin yaşlı hâliyle tek başına yola çıkmasına ve görü-
nürde de bir azığının olmamasına çok şaşırır. Bu sebeple de tu-
haf bakışlarla sorar:
“–Ey ihtiyar, nereye gidiyorsun böyle?”
İbrahim bin Edhem Hazretleri ise sükûnetle:
“–Haccetmek niyetiyle Kâbe’ye gidiyorum.” der.
Aldığı bu cevap üzerine kabîle reisinin tuhaf bakışları, yeri-
ni alaycı bir tebessüme bırakır. Bir müddet böyle devam eder.
Sonra da küçümseyici bir tavırla:
“–Be hey ihtiyar! Deli misin, dîvâne misin?! Bineğin yok,
azığın yok! Yol ise uzun, hem de çook uzun! Sen bu zayıf ve ih-
tiyar hâlinle Kâbe’ye nasıl varacaksın? Bu uzun yola nasıl da-
yanacaksın?..” der.
İbrahim bin Edhem Hazretleri, karşısındaki gâfil insanın
gönlünü uyandırabilmek ümidiyle:
“–Aslında benim birçok bineğim var; ama sen onları göre-
miyorsun…” cevâbını verir. 305
 İslâm Tefekkür Ufku

Bu sözler üzerine reis, alaycı tavrına devamla:

“–Ne olur onları açıkla da ben de bileyim…” der.
İbrahim bin Edhem Hazretleri anlatmaya başlar:
“–Benim «sabır» adlı bir bineğim vardır ki, başıma bir belâ
geldiğinde onunla yoluma devam ederim.
«Şükür» adlı bir bineğim vardır ki, nîmete kavuştuğum za-
man onunla nice menziller geçerim.
Yine önleme imkânım olmayan ve kusurum bulunmayan
bir kazâya uğradığım zaman kendi kendime; «Ben gaybı bilmi-
yorum, olanda benim için hayır vardır.» derim, «rızâ» adlı uysal
bineğimle maksûduma ererim.”
Bunları dinleyen reisin alaycı tavrı, yerini şaşkınlığa bırakır.
Hayretle tekrar sorar:
“–Daha başka neyin var?”
“–Bir de şu var ki, nefsim dünyevî bir arzuya yöneldiği va-
kit; kabirlerde benden çok daha küçük yaşta, hattâ gencecik
insanların yattığını düşünerek, nefsime uymaktan sakınırım.
Zira her insan ölecek yaştadır!”
Bu sözlerle derin bir tefekküre dalan kabîle reisi, İbrahim
bin Edhem Hazretleri’ne uzun uzun bakar ve sonra dudakların-
dan şu sözler dökülür:
“–Desene, asıl yaya benmişim de hakîkatte binekli olan
senmişsin ey muhterem pîr! Var yoluna devam et. Zira bu zarif
ve hakîkate vâkıf gönlünle sen, nasıl olsa murâdına ereceksin.”

306
 Bir Ümit Aşısı: Âhiret İnancı

Âhiret inancından mahrum olanlar, ölümü bir yok oluş ola-

rak gördüklerinden, ona yaklaştıklarını hissettikleri zaman ya
rûhî buhranlara sürüklenmiş ya da ölümü unutturacak sahte
tesellî arayışlarıyla sefahat ve taşkınlıklara dalmışlardır.
Hâlbuki âhiret inancı, mü’minleri dünya hayatında ümitvar
olmaya sevk eden en mühim âmillerden biridir. Zira ölüm bir
yok oluş değil, esas ve sonsuz hayata doğuştur. Ayrıca bu dün-
yadaki her fiil, âhirette mutlaka karşılığını bulacaktır. Zulüm-
ler, zâlimlerin yanına kâr kalmayacak; yapılan hiçbir iyilik ve
fedâkârlık da mükâfatsız bırakılmayacaktır.
Hattâ İslâm’ın kötülüklere ancak misli kadar cezâ, iyilikle-
re ise on katından yedi yüz katına kadar ecir vaad etmesi de,
mü’min gönüller için büyük bir ümit, ferahlık ve huzur kayna-
ğıdır.
Bu mânâda kul, bu imtihan yurdunda, elindeki her türlü
imkânla âhirete hazırlık yapmalıdır. Hiçbir şart onun, ecir ve
sevap kazanmasına mânî değildir.
İslâm’ın aşıladığı ümidin zirvesi, şu hadîs-i şerîfte görülmek­
tedir:
“Kıyâmet kopuyorken bile, elinde bulunan fidanı dik!” (Ah-
med, III, 183, 191) 307
 İslâm Tefekkür Ufku

Bir fidan belki yıllar sonra ağaç olur ve meyve verir. Fa-
kat işlediği amelin, kalbindeki niyete göre değerlendirileceğini
bilen bir mü’min; hiçbir zaman hayata küsmez, yılgınlığa düş-
mez, gayreti elden bırakmaz.
İyimserlik prensibi, müslümanı dâimâ zinde, gayretli, me­tâ­
net­li ve dinamik tutar. En ağır şartlar altında dahî müslümanlar,
gelecekten ümitvar olurlar. Zâhiren büyük yıkım ve kayıpla-
ra uğrasalar dahî, içlerindeki îman, onlara âdeta yeniden kül-
lerinden doğarak ayağa kalkma azim ve heyecanı bahşeder.
Bu hususta ilâhî ve nebevî müjdeler de ümit aşılayıcıdır.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“…Yeryüzüne sâlih kullarım vâris olacaktır.” (el-Enbiyâ, 105)
Nitekim batıdan Haçlı seferleri, doğudan Moğolların isti­lâ­
larıyla büyük felâketlere mâruz kalan İslâm dünyasından, is­
tik­bâle ümitle yürüyen bir Osmanlı çınarı doğmuştur. Yine Ede-
bali silsilesinin terbiyesinde, ilim, irfan ve îmanla yoğrulan Os-
manlı, Peygamber Efendimiz r ’in;
“İstanbul elbette fetholunacaktır. Onu fetheden kumandan
ne güzel kumandan, onu fetheden asker ne güzel askerdir!” 106
müjdesine nâil olmak için ümitle gayret etmiş ve Avrupa’nın
ortalarına kadar İslâm’ın hâkimiyetini genişletmiştir.
Yine, komünizmin 80 yıl boyunca âdeta silindir gibi ezip
geçtiği ülkelerde İslâm’ın nûru yeniden neşv ü nemâ bulmaya
başlamıştır.
Bugün de İslâm âleminin içinde bulunduğu zor şartlara
rağmen bizlere düşen vazife, müslüman ecdâdımıza yakışan
nesiller olup onların bizlere miras bıraktığı “Kızıl Elma” idea-

308 106. A
 hmed, IV, 335; Hâkim, IV, 468/8300.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

lini, gönüllerimizde her dâim canlı tutmaktır. Roma’nın fethi,

İslâm’ın gece ve gündüzün ulaştığı her yere ve eve ulaşacağı 107
ve Allâh’ın nûrunu tamamlayacağı 108 gibi müjdelerle, ümitvar
bir şekilde, elimizden gelen gayreti göstermektir.
Unutmayalım ki esas hayat âhirettir. Âhiret hususunda ise,
müttakîler ve Allâh’ın dostluğunda mesafe katedebilenler için,
ümitsizliğe aslâ yer yoktur.
Âyet-i kerîmelerde buyrulur:
“...Sabret! Âkıbet (hayırlı netice ve kazanç) müttakîlerindir.”
(Hûd, 49)

“Bilesiniz ki, Allâh’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzül-

meyecekler de.” (Yûnus, 62)

107. B
 kz. Ahmed, IV, 103.
108. B
 kz. es-Saff, 8; et-Tevbe, 32. 309
 Ümit ve Korku Dengesi

Ümit, insanın kuvve-i mâneviyyesini takviye ederek onun

hayat enerjisini, şevk, gayret ve azmini artırıcı bir tesire sahiptir.
İnsan, hata yapabilir. Tabiatındaki “nisyan/unutma” vas-
fından dolayı, zaman zaman esas var oluş gâyesi olan kulluk-
tan uzaklaşabilir. Bu noktada İslâm’ın telkin ettiği “recâ” yani
Allâh’ın af ve merhametine kavuşma ümidi devreye girmezse,
bu uzaklaşma gitgide artarak, insanı geri dönüşü olmayan bir
yola sokabilir. Allâh’ın rahmetinden ümit keserek ye’se kapılan
insan da, iblis gibi ilâhî rahmetten kovulur.
Nitekim “iblis” kelimesinin, “ümitsizlik” mânâsına gelen
“iblâs” masdarından geldiği, kâmuslarda ifade edilmektedir. 109
Cenâb-ı Hakk’ın rahmeti, gazabını geçmiştir. O U tevbeleri
kabul eder. Azâbı tehir eder, hemen cezalandırmaz, kula hâlini
ıslah edebilmesi için mühlet verir, sabır ve hilm sahibidir.
Bu sebeple, kulun kendi âkıbeti için ümitsizliğe kapılması-
na hiçbir sebep yoktur. Hadîs-i şerîfte 100 cinayet işlemiş bir
kulun dahî, tevbe sayesinde ilâhî affa nâil oluşu bildirilmiştir. 110
Ebû Saîd bin Ebu’l-Hayr’a âit olmasına rağmen, his ve fi-
kir dünyasına uygunluğu sebebiyle zaman içinde Mevlânâ
Hazretleri’ne izâfe edilmiş bulunan şu rubâî de, İslâm’ın en

109. Bkz. es-Semîn el-Halebî, Umdetü’l-Huffâz, “BLS”.

310 110. B
 kz. Buhârî, Enbiyâ, 54; Müslim, Tevbe, 46-48.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

günahkâr insandan bile ümit kesmeyip ona dahî ebedî kurtu-

luşu için bir cankurtaran simidi attığını ne güzel ifade eder:

‫َبازآ َبازآ َهر آ ْن ِچه َه ْس ِتی َبازآ‬

ْ
‫َگر َک ِافر و َگبر و ُب ْت پَر ْستی َبازآ‬
ِ
َ ُْ ُ ْ
‫ین َد ْر َگ ِه َما َد ْر َگ ِه َن ْو ِم ِیدی ِن ْیس ْت‬
ْ ‫ا‬
ِ
‫َص ْد َب ْار اَگَر َت ْو َبه ِش َک ْس ِتی َبازآ‬
ْ
“Gel! Gel! Ne olursan ol, yine gel!
Kâfir, mecûsî veya putperest olsan da gel!
Bizim dergâhımız (olan İslâm), ümitsizlik dergâhı değildir.
Yüz kere tevbeni bozsan, yine de gel!..”
İslâm’ın bu nevi müsâmahakâr davetleri, artık ebedî kurtu-
luş ümidini yitirmiş mücrimlere âdeta bir can suyu vermek için-
dir. Dolayısıyla bu tarz rahmet ve ümit davetleri, insanın nefsi
için bir tembellik mâzeretine veya şeytanî bir vesvese malze-
mesine dönüştürülmemelidir.
Zira İslâm’ın telkin ettiği ümit ve iyimserlik; ihtiyatlı, den-
geli ve îtidâl üzere bir kulluk gayretini gerektirir. Zira insanları
ayartıp yoldan çıkarmak için yemin etmiş olan şeytan;
“–Nasıl olsa Allah Ğafûr ve Rahîm’dir. Sen şimdi nefsânî ar-
zularını tatmin etmeye bak, sonra tevbe edersin!” şeklinde,
rûha zehir saçan telkinlerde bulunabilmektedir.
Nitekim âyet-i kerîmede:
“…Şeytan sizi Allâh’ın affına güvendirerek kandırmasın!”
(Lokman, 33) buyrulmaktadır.

Yine âyet-i kerîmelerde, “ümniyye ve emel” adıyla anılan

temelsiz ümitler, içi boş kuruntular ve ham hayallerin; insa- 311
 İslâm Tefekkür Ufku

nı gaflete sürükleyip oyaladığına ve hakikî îman ve takvâdan

uzaklaştırdığına dikkat çekilmektedir. 111
Meselâ yahudîlerin; “Bize Cehennem ateşi, sayılı günler dı-
şında dokunmayacak!” şeklindeki hayal ve kuruntuları da bun-
lardan biridir. 112
Yine gayret-i dîniyyeyi elden bırakıp rehâvete kapılan bazı
müslümanların söyleyegeldikleri;
“–Beni şeyhim kurtarır…”
“–Benim babam hacı, dedem müftü…”
“–Benim kalbim temiz... Dolayısıyla Allah beni cezalandır-
maz.” gibi gaflet lâkırdıları da bu kabilden, temelsiz ümitlerdir.
Demek ki; recâ/ümit duygusu, havf/korku duygusuyla den-
gelenmelidir. Mü’minin kalbi dâimâ “beyne’l-havfi ve’r-recâ”
yani Allâh’ın rızâ ve muhabbetinden mahrum kalma korkusu
ile ilâhî rahmete nâil olma ümidi arasında bir teyakkuz hâlinde
olmalıdır.
Havf/korku; insana bir takvâ hassâsiyeti ka­zandırıp onu
aşırılıktan ve azgınlıktan korumak için ge­reklidir. Yine bu kor-
ku, kula her an Allâh’ın huzûrunda bulunduğunu, O’nun verdi-
ği nîmetlerle perverde oldu­ğunu, Allâh’ın bu nîmetleri istediği
zaman geri alabile­ceğini düşündürerek onu gaflet ve şımarık-
lıktan koru­mak için lüzumludur.
Cenâb-ı Hak, ilâhî teminâtı altında olan peygamberleri
hak­­kın­da bile şöyle buyurmaktadır:
“Elbette kendilerine peygamber gönderilen kimseleri de,
gönderilen peygamberleri de mutlaka sorguya çekeceğiz!” (el-
A‘râf, 6)

111. B
 kz. el-Bakara, 78, 111; en-Nisâ, 123; el-Hicr, 3; en-Necm, 24; el-Hadîd, 14.
312 112. B
 kz. Âl-i İmrân, 24.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ

Yani ebedî kurtuluşları hususunda ilâhî teminat altında bu-

lunan peygamberler dahî, vazifelerinde herhangi bir kusur ve
noksanlık göstermiş olma ihtimâlinden endişe duyarak tevbe
ve istiğfâra sarılmışlardır.
Nitekim Rasûlullah r Efendimiz hadîs-i şerîflerinde şöyle
buyurmuşlardır:
“Vallâhi ben günde yetmiş defadan fazla, Allah’tan beni
bağışlamasını diler, tevbe ederim.” (Buhârî, Deavât, 3)
“Ey insanlar! Allâh’a tevbe edip O’ndan af dileyiniz. Zira
ben O’na günde yüz defa tevbe ederim.” (Müslim, Zikir, 42)
Nitekim Hazret-i Ömer t’ın da şöyle buyurduğu rivâyet
edilir:
“Gökten gelen bir ses;
«–Ey insanlar! Sadece bir kişi Cehennem’e girecek.» dese,
acaba o kimse ben miyim diye korkarım. Yine o ses;
«–Ey insanlar! Sadece bir kişi Cennet’e girecek.» dese, o za-
man da acaba o kişi ben miyim diye ümîd ederim.” (Ebû Nuaym,
Hilye, I, 53)

Velhâsıl, dengeli ve ihtiyatlı bir ümit ve iyimserlik, bir îman

alâmetidir. Buna mukâbil, fıtrî muvâzenenin kaybedilmesinden
doğan yeis ve bedbinlik ise bir küfür alâmetidir.
Nitekim âyet-i kerîmede buyrulur:
“...Kâfirler topluluğundan başkası Allâh’ın rah­metinden
ümit kesmez.” (Yûsuf, 87)

313
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN
MÜŞAHHAS ve AMELÎ
PRENSİPLERİ
1. Teaddî (Dinamizm) Prensibi
2. İçtimâîlik (Sosyal Adâlet) Prensibi
3. Nizam Prensibi
4. Adâlet Prensibi
5. Hürriyet Prensibi
6. Cihad Prensibi
7. Ahlâk Prensibi
8. Fiilî Kıstas Prensibi
 İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN MÜŞAHHAS
ve AMELÎ PRENSİPLERİ

İ slâm, bir hayat dînidir. Beşerî felsefeler gibi hayatın rea-

liteleri/gerçekleri içinde tatbiki mümkün veya doğru ol-
mayan, ütopik/hayâlî, teorik/nazarî bir sistem değildir.
Kur’ân-ı Kerîm, yaşanmak üzere gönderilmiş, hayatın her
safhasını ve her sahasını tanzim eden, Allâh’ın emir ve ne-
hiyleri muhtevâsında nasıl yaşanacağını tâlim buyuran son
ilâhî kitaptır. Sünnet-i Seniyye de, Kur’ân-ı Kerîm’de bildiri-
len tâlimâtın hayattaki müşahhas tatbikâtını gösteren, fiilî bir
Kur’ân şerhidir.
Ashâb-ı kirâm, her inen âyeti hemen tatbik etmeye ça­lış­
mış­lar­­dır. Rasûlullah r Efendimiz de Kur’ân’ın ahlâk ve ah­kâ­
mı­­nı bizzat yaşayıp örnek olarak ve ashâb-ı kirâma da tatbik
etti­re­rek/yaşatarak tâlim etmiştir.
Sırf mücerred görüşlerden ibaret olan felsefe kitapları, kü-
tüphane raflarında tozlanmaya mahkûm iken, Kur’ân-ı Kerîm,
kendisine cân u gönülden râm olarak hayatına tatbik eden
fert, toplum ve devletleri yükseltip âbâd etmiştir.
İslâm dünya görüşünün mücerred prensipleri; İslâm’ın ha-
yat, hâdisat ve kâinâta bakıştaki zihnî ve kalbî tavrını, hissiyat
ve fikriyâtını îzah sadedindeki ölçülerdi. İslâm dünya görüşü- 317
 İslâm Tefekkür Ufku

nün müşahhas prensipleri ise o mücerred prensiplerin hayat-

ta ne şekilde vücut bulacağını, nasıl kuvveden fiile çıkarılaca-
ğını, hangi düsturlarla gerçekleştirileceğini hulâsa eden ölçü-
ler manzûmesidir, diyebiliriz.

318
 1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
Kâinâta baktığımız zaman görürüz ki; hiçbir şey-
de hantallık, donukluk ve atâlet yoktur. Dünya, Güneş,
Ay, yıldızlar ve bütün canlılar, ilâhî tayinle belirlenmiş
vazifelerini inkıtâsız yerine getiriyor; bunun için dur-
maksızın hareket ediyor.
Mikro âlemde bile durum aynı. Meselâ bir atomun
içine bakıldığında; proton, nötron, elektron ve diğer
kuarkların, müthiş bir hızla ve dâimî bir sûrette hareket
hâlinde olduğu görülür. Cansız zannedilen cemâdat
bile dâimî bir hareketle Allâh’ın takdir ettiği nizâma
boyun eğmiş hâldedir.
İnsanoğlunun bu ilâhî tanzîmin dışında; gayret,
faâliyet ve sâlih amellerden uzak kalması, ne büyük bir
gaflettir!
 1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
(İslâm, Harekete Geçirir!)

İslâm’ın teaddîsi; mevcudun ötesine geçmeyi, var olanı

aşmayı, harekete geçmeyi, dâimâ terakkî etmeyi ve her
an hazırlıklı olmayı gerektirir. 113
Zira İslâm, mensuplarını dâimâ iyilik ve takvâda yarışma-
ya, hayır yolunda daha da ileri gitmeye, mevcut güzellik ve ha-
yırları hiçbir zaman kâfî görmeyip mümkün oldukça bunların
üzerine bir şeyler daha ilâve edebilmeye teşvik eder.
Nitekim Peygamber Efendimiz r bir gün:
“–Ölüp de pişmanlık duymayacak hiçbir kimse yoktur.” bu-
yurmuşlardı. Ashâb-ı kirâm:
“–Onun pişmanlığı nedir yâ Rasûlâllah?” diye sordular.
Efen­dimiz r :
“–(Şayet ölen) muhsin bir kişi ise, bu hâlini daha fazla artır-
mamış olduğuna pişman olacaktır…” buyurdular. (Tirmizî, Zühd, 59)
Diğer bir hadîs-i şerîfte de şöyle buyrulur:
“Mü’min, sonunda varacağı yer Cennet oluncaya kadar,
işittiği hiçbir hayra aslâ doymaz.” (Tirmizî, İlim, 19/2686)

113. “ Teaddî” kelimesi, lügatlerde ilk olarak “geçme, öteye geçme” (Bkz. Ferit
Develioğlu, Ansiklopedik Lügat, Taaddî mad.) mânâsına gelmekle beraber, “sal-
dırmak, haddi aşmak, zulmetmek, adâletsizlik” gibi mânâlar da ihtivâ etmek-
tedir. Biz burada bu tâbiri “faallik, aktiflik, hamle, aksiyon, hareket, ilerleme,
azim ve gayret” mânâlarını kastederek kullanmış olan Kadir Mısıroğlu’nun bu
tercihine îtibar etmiş bulunuyoruz. 321
 İslâm Tefekkür Ufku

Dolayısıyla İslâm, sürekli artan bir hareket, faaliyet ve gay­­

ret içinde bulunmayı telkin eden bir dindir. Bazı Uzak Do­ğu din
ve felsefeleri gibi, dünyadan el çekmek, atâlet, pasiflik ve mis-
kinlik dîni değildir.
Zira İslâm’da;
• Islah ve îmar gâyesi vardır.
• Zulme mânî olmak, bâtılı, şerri, haksızlığı, hayâsızlık ve
fenâlığı bertaraf edip hakkı, adâleti, güzel ahlâk ve fazîleti
hâkim kılma gâyesi vardır.
• Hidâyet mahrumlarına İslâm’ı tebliğ etme, müslüman ol-
muş fakat gaflet içinde yaşayanları irşâd ederek takvâ ile do-
natma hedefleri vardır.
• Fakir, yoksul, yolda kalmış, yetim, dul gibi yardıma muh-
taç kesimlere ulaşma ve onları âbâd etme gâyesi vardır.
Bu gâyelerin gerçekleştirilmesinde, her ferde mes’­ûliyet
yüklenir. Emr-i bi’l-mâruf ve nehy-i ani’l-mün­ker, cihad, i‘lâ-yı
kelimetullah ve infak gibi içtimâî vazifeler, İslâm’ın teaddîsini/
dinamizmini sağlayan başlıca vecîbelerdir.
Bu vazifeleri, Peygamber Efendimiz’den alan sahâ­be, çok
kısa bir müddet içinde doğuda Çin ve Semerkand’a, batıda Kay­re­
van’a, Atlas Okyanusu’na ve Endülüs’e, güneyde Afri­ka’nın içleri-
ne, kuzeyde de Anadolu ve Kafkaslara kadar İslâm’ı yay­mışlardır.
İslâm gittiği her yere barış, huzur ve adâlet götürmüştür.
Dünya tarihinde kalıcı olmak şartıyla, böylesine hızlı, geniş ve
büyük bir fütuhâtın emsâli yoktur.
Fransız siyasetçi, tarihçi ve edebiyatçı Lamartine şöyle der:
“Şayet gâyenin büyüklüğü, vasıtaların küçüklüğü ve neti-
322 cenin azameti, insan dehâsının üç ölçüsü ise; modern tarihin
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

en büyük şahsiyetlerini (Hazret-i) Muhammed’le kıyaslamaya

kim cesaret edebilir?
O şahsiyetlerin en meşhurları, ancak ordular teşkil ettiler,
kanunlar çıkardılar, imparatorluklar kurdular. Fakat neticede,
çoğu kez gözleri önünde ufalanan maddî kuvvetler meydana
getirebildiler.
Hâlbuki O, sadece orduları, hukuk sistemlerini, imparator-
lukları, kavimleri ve hânedanları değil, dünyanın üçte biri üze-
rindeki milyonlarca insanı da harekete geçirdi.” 114
Bir yabancının gözüyle, İslâm’ın harekete geçirici, dinamik
yönü böyle itiraf edilmektedir.
Bazı dinler yayılmacı değildir. Yani akîdelerini yaymaya,
yeni müntesipler bulmaya çalışmazlar. Bir kavim dînine dö-
nüşen Yahudîlik böyledir. Yahudîlikte din ırk, ırk da din hâline
geldiğinden, bu soydan olmayanları Yahudîliğe davet etmez-
ler. Kendilerinden olmayan insanları sadece yahudî emellerine
hizmet eden teşkilâtların emri altına almaya gayret gösterirler.
Uzak Doğu dinlerinde de -kendilerine bizzat başvuranlar
hâriç- herhangi bir tebliğ faaliyeti görülmez. Dînî faaliyetle-
ri birtakım meditasyonlardan 115 ibarettir. Hattâ “pasifliği” yer
yer mukaddes görürler.

114. A
 . de Lamartine, L’histore de la Turquie.
115. M
 editasyon: Birçok Batı dilinde “derin düşünme” mânâsına gelen meditasyon,
lügatlerde, “kişinin iç huzuru, sükûnet, farklı şuur hâlleri elde etmesi ve öz var-
lığına ulaşmasını hedefleyen, zihnini denetleme tekniklerine verilen ad” ola-
rak tarif edilir. Uzak Doğu din ve felsefelerinde yaygın olan meditasyonda, iç
âleme teksif olma (konsantrasyon) çalışmalarıyla kişinin kendini toplayıp zih-
nini ve rûhunu dinlendirmesi arzu edilmektedir.
İslâm mükemmeldir, mükemmelin ise eksik ve kusurlu olandan herhangi bir
takviyeye, proteze ihtiyacı yoktur. Dolayısıyla bu hususta da namazdaki “huşû
ve kalp huzuru”, tasavvuftaki “zikir, tefekkür ve murâkabe”, elbette bu gâyeleri
elde etmek için çok daha üstün, tesirli ve faydalıdır. 323
 İslâm Tefekkür Ufku

Buna mukâbil her müslüman, İslâm’ın neşri için bir arzu ve

heyecan taşır. Hakkın yeryüzünde hâkim olmasını arzu eder.
Îmânın ilk meyvesi olan merhameti sebebiyle, Cehennem’den
kurtulan her bir ferde sevinir. Bir insanın ebedî kurtuluşuna
vesîle olmayı, kendisi için en büyük lezzet ve saâdet olarak
telâkkî eder.
Nitekim Peygamber Efendimiz r , ebedî kurtuluşa davet
etti­ği Tâifliler tarafından taşlanmış ve mahzun olmuştu. Lâkin
ora­da Addas isimli bir kölenin müslüman olmasıyla sevin­miş­
ti. Yine Medîne’de yahudî bir çocuğun müslüman olması, Efen­
dimiz’i sevince gark etmişti.
Zira Efendimiz’in mübârek yüreği, insanlığın ebedî saâdet
ve selâmeti için çarpıyordu. Bundan dolayıdır ki tebliğ gayre-
tinin ehemmiyetine dâir, Hazret-i Ali t’ın şahsında bütün üm-
mete;
“Bir insanın, senin vâsıtanla hidâyete ermesi, senin için (en
kıymetli dünya nîmeti olan) kızıl develere sahip olmandan
daha hayırlıdır.” buyurmuştur. (Buhârî, Cihâd, 143)
Yine bir müslüman, kendi gayretsizliği yahut yanlış temsili
sebebiyle, muhâtaplarının dinden uzaklaşmasından endişe du-
yar, bunun vebâline girmekten sakınır.
Nitekim Ebû Hüreyre t şöyle buyurmuştur:
“(Ashâb-ı kirâm arasında şu hakîkati) duyardık:
Kıyâmet gününde bir kişinin yakasına, hiç tanımadığı biri
gelip yapışır. Adam şaşırarak:
«–Benden ne istiyorsun? Ben seni hiç tanımıyorum ki!» der.
324 Yakasına yapışan kişi ise:
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

«–Dünyada iken beni hatâ ve çirkin işler üzerinde görür-

dün de îkaz etmez, beni o kötülüklerden alıkoymazdın.» diye-
rek ondan dâvâcı olur.” 116
İşte bu tür hakîkatler her bir müslümanı, âdeta dünyanın
akışından kendini mes’ûl hissetmeye ve İslâm’ın gayretli bir
hizmetkârı olmaya davet eder.
Nitekim âyet-i kerîmede mü’minlerin bu vasfı şöyle beyân
edilmektedir:
“Siz, insanların iyiliği için ortaya çıkarılmış en hayırlı üm-
metsiniz; iyiliği emreder, kötülükten men eder ve Allâh’a ina-
nırsınız...” (Âl-i İmrân, 110)

116. Münzirî, et-Terğîb ve’t-Terhîb, Beyrut 1417, III, 164/3506; Rudânî, Cem’u’l-Fevâid,
trc. Naim Erdoğan, İstanbul ts., V, 384. 325
 Mücadele Dinamiği

İlâhî imtihanların mekânı olan dünyada, sürekli hak ile bâ­

tı­lın, îman ile küfrün, hayır ile şerrin mücâdelesi vardır.
Bu mücâdelenin doğru tarafında peygamberler, sıddîklar,
şehidler ve sâlih mü’minler vardır. Yanlış tarafında da şeytan ve
avenesi, yani din düşmanları yer alır.
İşte bu mücâdelede bir mü’minin atâlet sergilemesi, his-
siz, alık ve abus kalması, gerçek bir îman şuuruyla bağdaşmaz.
Bunun için mü’min; canıyla, malıyla, kâbiliyetleriyle, emekle-
riyle, çevresi üzerindeki tesiriyle, velhâsıl sahip olduğu bütün
imkânlarla İslâm’ın muzafferiyeti uğrunda gayret sarf etme-
lidir. Zira bu gayretler, hem kulun ebedî kurtuluşuna hem de
Allah katında büyük ecirler kazanmasına vesîle olur.
Hâlid bin Velid t , İslâm’ın hareket ve aksiyon yönünü en
güzel temsil eden kumandan sahâbîlerdendir. O, kader îcâbı
ölümü yatağında karşılarken hüzünlenmiş ve kılıcına yaslana-
rak son nefesini ayakta vermek istemiştir. Onun son sözleri, bir
mü’minin gayret heyecanını ne güzel yansıtır:
“Nice kılıçlar elimde parçalandı. Beni en çok müteessir
eden şey, yatağımda ölmemdir. Rasûlullâh’ın ashâbından hiç-
biri rahat döşeğinde ölmedi. Ya cihad meydanlarında veya
uzak beldelerde İslâm dînini yaymak uğrunda garîb olarak
326 (gurbette) şehîd oldular.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

Âh Hâlid! Âh Hâlid!.. Ömrü savaş meydanlarında at koştur-

makla, kılıç sallamakla geçen birinin sonu böyle yatakta mı
olacaktı?! Hayır! İşte ben de ölümü savaştaymışım gibi ayak-
ta karşılayacağım.
Mâlik bulunduğum tek varlığım olan atımı ve şu dayandı-
ğım kılıcı, savaşlarda tehlikelere atılmaktan korkmayan bir yi-
ğide verin. Mezarımı da bu kılıcımla kazın ki cengâverler kılıç
şakırtısından zevk duyarlar.”
• Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb el-Ensârî t’ın seksen küsur ya-
şında İstanbul seferine katılması,
• Fatih Sultan Mehmed Hân’ın Trabzon fethine giderken,
sarp geçitlerde elleri kanaya kanaya çektiği zahmetler,
• Kanunî Sultan Süleyman’ın yetmiş küsur yaşındayken or-
dusunun başında Zigetvar Seferi’ne çıkması, bu sefer esnasında
bataklığa saplanan bir topu, vezirlere, paşalara çıkarttırması,
• Yavuz Selim Hân’ın Sînâ Çölü’nü aşan muazzam Şark Se-
feri ve daha nice misaller, İslâm’ın müslümanlara aşıladığı
heyecan, çalışkanlık, dinamizm ve gayret-i dîniyyenin târihî
tezâhürlerindendir. 117
Velhâsıl sâlih bir mü’min, idealist insandır. Gayret-i dîniyye
sahibi, fedakâr insandır. Allah rızâsı uğrunda yaptıklarını hiçbir
zaman yeterli görmeyip dâimâ daha fazlasını yapabilmek için
çırpınan insandır.
Dünyacıların, neticesi boş bir dâvâ uğrunda gösterdikleri
canhıraş gayretlere ibret nazarıyla bir bakalım: Onlar Dünya’yı
elde etseler, doymak bilmeyen bir ihtirasla; “Acaba Ay’dan da
bir parsel alabilir miyim?” düşüncesi içerisindedirler.

117. B
 u hususta daha geniş mâlumat için Cihad Prensibi’ne bakınız. 327
 İslâm Tefekkür Ufku

Peygamber Efendimiz r bu tip insanların bitmek-tüken-

mek bilmeyen ihtirâsını bir hadîs-i şerîflerinde şu teşbihle îzah
buyurmuşlardır:
“İnsanoğlunun bir vâdi dolusu altını olsa, bir vâdi daha is-
ter. Onun gözünü topraktan başka bir şey doyurmaz...” (Buhârî,
Rikāk, 10)

Allâh’a ve âhirete îmânın gönül huzurundan mahrum bir in-

san, o huzuru fânî dünyalıklara sarılmakta arar. Malına, mev-
kiine, gücüne sığınır, bunların kendisini ebedî kılacağını zan-
neder. Bu gaflet ve zavallılık içinde oyalanırken bir gün fânîlik
hükmüne mecburen boyun eğer. Kendisinin zannettiği dünya-
lıkları ardında bırakıp onların hesabını vermek üzere âhiret
yolcusu olur.
Bunun için Hazret-i Ali t şu nasihatte bulunmuştur:
“Dünya arkasını dönmüş gidiyor. Âhiret ise yüzünü dön-
müş geliyor. Her birinin kendine has evlâtları (tâlipleri) vardır.
Siz âhiretin evlâtları olun, dünyanın evlâtlarından olmayın!..”
(Buhârî, Rikāk, 4)

Mü’min, dünyaya değil âhirete îman etmiştir. Dolayısıyla o,

ehl-i dünyanın fânî varlıkları elde etmek için sarf ettiği gayret-
ten daha fazlasını, esas ve ebedî hayat olan âhiret için sarf et-
mesi gerektiğine inanmış kimsedir.
İşte bu inanç, mü’mine tükenmek bilmeyen bir kulluk gay-
reti aşılar. Sâlih bir mü’min, hiçbir zaman boşluk ve atâlet için-
de olamaz, mâlâyânîye dalamaz. Her hâlükârda; “Bugün Allah
rızâsı için ne yapabilirim?” arayışı içinde olur.

V
328
 İnfak Dinamizmi

Daha evvel dile getirdiğimiz üzere, iktisat hususu da

İslâm’da, adâlet, merhamet ve kardeşlik esaslarıyla birlikte ele
alı­nır. Bu sebeple maddî gücü olanlara; fakirleri arayıp bulma
ve zekâtı hak sahiplerine doğru bir şekilde ulaştırma vazifesi
yük­lenmiştir. Âyet-i kerîmede bu gayret;

‫ون‬ ِ ‫وة َف‬

َ ‫اع ُل‬ ِ ‫وا َّل ۪ذين ُهم ِللز ٰك‬
َّ ْ َ َ
“Onlar zekât hususunda faaldirler.” (el-Mü’minûn, 4) ifadesiy-
le tarif edilir.
Yani imkân sahipleri, sadece isteyene vermekle yetinemez,
istemekten çekindikleri için yoksulluklarını gizleyen mahrum-
ları da arayıp bulur, onları dahî sîmâlarından tanıyarak âbâd
etme gayret ve azmi içinde olurlar. 118
Ayrıca İslâm; “Veren el, alan elden daha hayırlıdır.” 119 pren-
sibiyle, çalışıp helâlden kazanmayı ve ihtiyaç fazlasını Allah
rızâsı için infâk ederek 120 muhtaçlara sığınak, barınak ve daya-
nak olmayı teşvik eder.
İslâm’ın beş şartından ikisi olan “zekât” ve “hacc”ın dînen
zengin sayılan kimselere farz kılınmış olması da, mâlî bakım-

118. B
 kz. el-Bakara, 273.
119. B
 kz. Buhârî, Vesâyâ, 9; Vâkıdî, III, 945.
120. B
 kz. el-Bakara, 219. 329
 İslâm Tefekkür Ufku

dan güçlü olmanın, İslâm’ın telkin ettiği “zühd” ve “takvâ”ya

aykırı bir durum olmadığını açıkça ortaya koymaktadır.
Yani bir kimsenin bağı-bahçesi yahut fabrikası, işletme-
si vs. olması, bunları işletecek sermayesinin bulunması, İslâm
ahlâkının zühd ve takvâ ölçülerine aykırı değildir. Mü’min,
sermayesini Cenâb-ı Hakk’ın râzı olduğu şekilde çalıştırıp
helâlinden kazanmakla, israf ve cimrilikten sakınıp iktisatlı ya-
şamak ve infâk etmekle mükelleftir.
Zira zühd ve takvâ, dünyadan el-etek çekmek değil, dünya
ile meşgul olurken onun sevgisini kalbe sokmamaktır. Yani kal-
bi, dünyalıkların kasası kılmamaktır.
Bu hususta muazzam bir dünya saltanatına sahip kılındığı
hâlde, Cenâb-ı Hakk’ın “ne güzel kul” 121 iltifatına mazhar olan
Hazret-i Süleyman’ın hâli müşahhas bir misaldir. Zira Süley-
man u hiçbir zaman mağrur olmamış, dünya nîmetleri aslâ
kalbini işgal etmemiş, nîmetlerin asıl sahibi olan Allâh’a dâimâ
hamd ve şükür hâlinde yaşamıştır.
Yine Cenâb-ı Hak, dünya ile meşguliyetin kendilerini kul-
luktan, zikirden, ibadetten alıkoyamadığı kimseleri de Kur’ân-ı
Kerîm’inde medhetmektedir. 122
Şu hâdise, bu hakîkatin ne güzel bir misâlidir:
Şâh-ı Nakşibend Hazretleri’nin yetiştirdiği büyük velî­ler­
den Muhammed Pârisâ Hazretleri, hacca giderken uğradığı
Bağ­dat şehrinde nur yüzlü genç bir sarrafa rastlar. Gencin bir-
çok müşteriyle durmadan alışveriş hâlinde olup zamanını aşı-
rı şekilde dünyevî meşgûliyetlerle geçirdiğini düşünerek üzü-
lür. İçinden:

121. B
 kz. Sâd, 30.
330 122. B
 kz. en-Nûr, 37.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

“Yazık! Tam da ibadetin en verimli çağında kendisini dünya

meşgalesine kaptırmış!” der.
Bir an murâkabeye varınca da, altın alıp satan bu gencin
kalbinin Allah ile beraber olduğunu hayretle müşâhede eder.
Bu sefer:
“–Mâşâallâh! El kârda, gönül Yar’da!..” buyurarak genci tak­
dîr eder.
İşte bu hâl, tasavvuftaki “halvet der encümen”, yani halk
içinde bile kalben Hak ile beraber kalabilmek ve kesrette vah-
det hâlini yaşayabilmektir.

331
 Misyonerlik ve Benzeri Dinamik Yapılar

Hristiyanlık da misyonerlik teşkilâtı ve dîni yayma heye­

canı bakımından bir dinamizme sahiptir. Ancak onların fe­da­
kâr­lık gibi gözüken bütün çalışmaları, kendi dindaşlarının yap-
tığı sömürü, yıkım ve talanların önünü açıp devletlerinin nü-
fuz alanını genişletmek gibi siyâsî ve iktisâdî maksatlarla ka-
rışıktır.
Nitekim tarih boyunca, ücret mukâbili günah çıkarıp men-
suplarını sömürmek başta olmak üzere, muhtelif gelirler saye-
sinde zenginleşen kilise, ayrıca bu parayı yahudî tefeciler eliy-
le nemâlandırmış ve devasa bir ekonomik güce ulaşmıştır.
Yine Hristiyanlık, bir merhamet dîni olduğunu iddiâ eder.
Lâkin Hristiyan Haçlı ordularının girdiği coğrafyalarda yaptı-
ğı yıkım, talan ve yağmalar, merhamet yerine kan ve gözya-
şından başka bir şey getirmemiştir. Bunu görmek için, bugün
bile hristiyan devletlerin sömürdükleri mazlum ve muzdarip
coğrafyalara bakmak kâfîdir. Yani Hristiyanlığın dinamizmi, in-
sanlığın huzurunu değil, dâimâ kendi menfaatini hedeflemiştir.
Zira kapitalist zihniyetin tesiri altındadır.
Ayrıca hristiyan misyonerlerin yaptığı, kepçeyle alıp çay
kaşığıyla ikram etmek ve bir eliyle yaralayıp diğer eliyle teda-
vi eder gibi yapmak kabîlinden, riyakârca bir aldatma hareke-
332 tinden ibarettir.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

Afrika’da hristiyanların kurmuş olduğu hastahanelerle ilgi-

li olarak Burkina Fasolu Dr. Halid Sânâ’nın naklettikleri, orada-
ki misyonerlik faaliyetlerinin hangi metotlarla icrâ edildiğine
dâir çarpıcı bir misaldir. Dr. Halid Sânâ şöyle diyor:
“Batılı devletlerce desteklenen söz konusu hastahanelerde
müslüman hastalara iki resim gösteriyorlar. Biri Mesih diğeri
de Hazret-i Muhammed diye.
«–Şayet Muhammed’e inanmaya devam edersen hastalı-
ğından kurtulamayacaksın!» deniyor. İyileşmesi için de gere-
ken tedaviyi başlatmıyorlar.
Ne zaman ki «Beni hastalığımdan ancak Mesih kurtarabi-
lir.» şeklinde inanmaya başladığını söylerse, gereken tedaviyi
başlatıyorlar. Hasta iyileşince de:
«–Gördün mü, Muhammed hastalığını gideremedi ama se-
nin imdadına Mesih yetişti!» diyerek halkımızı hristiyanlaştır-
mak için akıl almaz metotlar uyguluyorlar.”
Hakîkaten Afrika, çok büyük yeraltı zenginliklerine sahip
olması sebebiyle Batılı devletlerin iştahını kabartmakta ve
maalesef sömürülmektedir. Avrupa’nın Afrika’ya bakış açısını
göstermesi bakımından Kenya’nın kurucu devlet başkanı olan
Jomo Kenyatta’nın şu sözü çok mânidardır:
“Avrupalılar geldiklerinde onların elinde İncil, bizim elimiz-
de ise topraklarımız vardı. Bize gözlerimizi kapatıp duâ etmeyi
öğrettiler. Gözlerimizi açtığımızda baktık ki; İncil bizim elimiz-
deydi, topraklarımız ise beyazların olmuştu.”
Yani günümüzde Afrika’nın hem maddî zenginlikleri elin-
den alınmış hem de misyonerlik faâliyetleriyle muharref bir
dîne inanmaları sağlanmıştır. Böylece hem dünyaları hem de
ukbâları mahvedilmiştir. 333
 İslâm Tefekkür Ufku

Yapılan araştırmalar göstermektedir ki, geçen asrın başla-

rında Afrika’nın nüfusu 300 milyon iken hristiyanların sayısı 9
milyondu ve bunun bütün nüfusa oranı sadece % 3’tü. Buna
karşılık müslümanların sayısı 165 milyon ve toplam nüfusa
oranı ise % 55’ti.
2010 yılında nüfusu 1 milyar 13 milyon olan Afrika’da 577
milyon hristiyana (% 57) karşılık 293 milyon müslüman (% 29)
bulunmaktaydı.
Bugün Hristiyanlık Batı’da neredeyse çökmüştür. Kiliselere
umûmiyetle yaşlıların dışında kimse gitmemektedir. Hattâ ki-
liselerin birçoğu satışa çıkarılmaktadır.
Dolayısıyla da hristiyan misyonerler bütün güçlerini Batı-
lı devletlerin sömürüp fakir ve câhil bıraktığı Afrika’nın hristi-
yanlaşması için sarf etmektedirler. Üstelik muharref ve bâtıl
bir akîdeyi yaydıkları için, devâ ikram eder gibi yaparken as-
lında zehir saçmış olmaktadırlar. Bu hususta da, kandırma, al-
datma ve olduğundan farklı görünme yollarına başvurmaktan
çekinmemektedirler.
İslâm’ın fütuhâtında ise, mücâhidler de dervişler de aynı
gâyenin samimî neferleridir. Fethedilen yerlerde adâleti te-
sis eder, hakkâniyetle davranır, cömertçe ikram eder, fakat bu
gayretlerini hiçbir zaman o belde halkının müslüman olmala-
rı için bir icbar ve ikrah, yani zorlama ve dayatma sebebi kıl-
mazlar.
Faşizm ve Komünizm de yayılmacı ve dinamiktir. Fakat on-
larda insanların gönüllerine hitap etme husûsiyeti yoktur. Bu
sebeple zorbalık, gaddarlık, zoraki dayatmacılıkla kısa sürede
334 zulüm bataklıklarına saplanmışlardır.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

Aksiyon ve gayretlerin, doğru bir niyet ve haklı bir dâvâ

etrafında kıymeti olur. Sadece dünyevî veya nefsânî menfaa-
ti için yahut bâtıl bir dâvâ uğruna ömürlerini tüketen ve kendi-
lerince fedakârâne gayret gösterdiklerini düşünenler, âhirette
faydasız bir yorgunluktan başka bir şey elde edemeyecekler-
dir. Nitekim âyet-i kerîmede buyrulur:

ِ ‫ع ِاملة ن‬
‫اصب ٌة‬
َ َ ٌَ َ
“Çalışmış; fakat boşuna yorulmuştur.” (el-Ğâşiye, 3)
Hazret-i Ömer t bir gün arkadaşlarıyla beraber yolda yü-
rürken, bir manastır görür. Manastıra iyice yaklaştığında du-
rur ve:
“–Ey râhip, ey râhip!” diye seslenir.
Bir müddet sonra râhip, yukarıdaki pencereden başını uza-
tarak; “Ne istiyorsun?” dercesine Hazret-i Ömer’e bakar. Onu
gören Hazret-i Ömer ise, yüksek merhametinden dolayı ken-
disini tutamayarak arkadaşlarının önünde ağlamaya başlar.
Hem râhibe bakmakta, hem de içli içli ağlamaktadır. Çevresin-
dekiler büyük bir merakla:
“–Ey Mü’minlerin Emîri! Bu râhip sebebiyle sizi ağlatan ne-
dir?” diye sorduklarında Hazret-i Ömer t şu cevâbı verir:
“–Râhibi gördüğüm esnâda, Allah Teâlâ’nın; «Çalışmış, fa-
kat boşuna yorulmuştur. Kızışmış bir ateşe atılır.» (el-Ğâşiye, 3-4)
âyetlerini hatırladım. (İslâm ile şereflenemediği takdirde, râhip
de bu âyetin muhâtabı olacak.) İşte beni ağlatan budur.” (İbnü’l-
Cevzî, Menâkıb, s. 210)

Bazen insan, bütün gayretini güzel ve doğru olduğunu

zannettiği bir gâye uğruna sarf eder. Lâkin gittiği yol, İslâm’a 335
 İslâm Tefekkür Ufku

ters olduğundan, bu gayreti onu sadece hakîkatten daha da

uzaklaştırır. Âhiret saâdetini ziyan edenler de işte bu kimse-
lerdir.
Kur’ân-ı Kerîm’de, Allâh’a makbul bir îman olmadan yapı-
lan gayretlerin, Allah katında hiçbir kıymetinin olmadığı, mü-
teaddit âyetlerle ifade edilmektedir:
“De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana
uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını san-
dıkları hâlde, dünya hayatında gayretleri boşa giden kim-
selerdir. İşte onlar, Rab’lerinin âyetlerini ve O’na kavuşma-
yı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki,
Biz onlar için kıyâmet gününde (tartılmaya değecek bir ha-
yırlı amelleri olmadığı için) hiçbir terazi kurmayacağız.” (el-
Kehf, 103-105)

336
 Atâlet Yok

İslâm dünya nizâmının içtimâî bakımdan son derece dina-

mik olan yapısı, ferdi de dinamik ve çalışkan olmaya sevk eder.
İslâm, âtıl bir şey kabul etmez. Cenâb-ı Hakk’ın yarattığı
hiçbir varlık, selîm yapısı itibârıyla âtıl değildir. Canlı ve cansız
bütün âlem, dâimî bir hareket hâlindedir.
Cenâb-ı Hakk’ın bir imtihan âlemi ve mârifetullah mekte-
bi olarak yarattığı kâinâta baktığımız zaman görürüz ki; hiç-
bir şeyde hantallık, donukluk ve atâlet yoktur. Milyonlarca se-
nedir yörüngesinde dönmekte olan Güneş ve Ay, ayrıca diğer
yıldızlar, gökyüzü, yeryüzü ve bütün canlılar, ilâhî tayinle be-
lirlenmiş olan vazifelerini inkıtâsız yerine getiriyor; bunun için
durmaksızın hareket ediyor.
Mikro âlemde bile durum aynı. Meselâ bir atom deşifre edi-
lip içine bakıldığında; proton, nötron, elektron vesâir kuarkla-
rın, müthiş bir hızla ve dâimî bir sûrette hareket hâlinde oldu-
ğu görülür.
Cansız zannedilen cemâdatta bile boş ve âtıl hiçbir şey
yoktur. Her şey dâimî bir hareketle Allâh’ın takdir ettiği nizâma
boyun eğmiş hâldedir.
İnsanoğlunun bu ilâhî tanzîmin dışında; gayret, faâliyet ve
sâlih amellerden uzak kalması, ne büyük bir gaflettir! 337
 İslâm Tefekkür Ufku

Cenâb-ı Hak, Rahmân Sûresi’nde buyuruyor:

“Göğü (Allah) yükseltti ve mîzânı (dengeyi, ölçüyü) koydu.
Sakın dengeyi bozmayın!” (er-Rahmân, 7-8)
Yani insan da irâdî fiillerinde, kâinattaki bu ilâhî denge ile
âhenk teşkil edecek şekilde, ölçülü bir dinamizm hâlinde ol-
malıdır.
İnsan vücudu, gayr-i irâdî, bu dinamizmin bir parçasıdır. İn-
san mecburen istirahat etse de, kalbi, ciğerleri vesâir uzuvları
dinlenmez. Teneffüs ve kan deverânı devamlı faal durumdadır.
Kâinattaki bütün bu hareketlilik ve dinamizm, mü’mine sü-
rekli bir faaliyet içinde olmasını telkin etmektedir.
Eğer insan, kâinattaki bu son derece dinamik ilâhî nizâma
aykırı şekilde, nefsânî bir atâlet içinde kalırsa yahut gücünü
vahyin hilâfına ve bâtılın emrinde kullanırsa, kendine yazık et-
miş olur. Cenâb-ı Hakk’ın lûtfettiği ömür nîmetini de israf et-
miş olur.
Âyet-i kerîmelerde buyrulur:

‫َف ِا َذا َفر ْغ َت َفا ْن َص ْب‬

َ
“Boş kaldın mı hemen (başka) işe koyul.” (el-İnşirâh, 7)

‫َو ِا ٰلى َر ّب َِك َف ْار َغ ْب‬

“Ve yalnız Rabbine yönel!” (el-İnşirâh, 8)
Bu itibarla, bir müslümanın “boş vakti” olamaz. Nitekim
vakti en iyi şekilde değerlendirmekte de ümmetine numûne-i
imtisâl olan Peygamber Efendimiz r ömrü boyunca bir kez
338 olsun;
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

“–Bir hurma ağacının gölgesinde üç gün tatil yapayım.” de-

medi. Allah yolundaki gayret ve fedakârlıkları sebebiyle hiçbir
zaman yorgunluk, bezginlik ve bıkkınlık göstermedi. Bir hayrı
bitirince, hemen diğer bir hayra koştu. Efendimiz’in gönlü; iba-
detle, zikrullâh ile, infakla, tebliğ ve irşad faaliyetleriyle hu-
zur buldu.
Ashâbının da aynı şekilde vaktini dolu dolu geçirmesini is-
teyen Efendimiz r sık sık sorardı:
“Bugün kim bir yetim başı okşadı?
Bugün kim bir cenaze namazına iştirâk etti?
Bugün kim bir yoksulu doyurdu?
Bugün bir hasta ziyaretinde bulunan var mı?”
Sonra da:
“Kim bu sâlih amelleri bir araya getirirse o mutlaka
Cennet’e girer.” buyururdu. (Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 12)
Zira bütün bu sâlih ameller, âhiret kazançlarıdır ve; “Esas
hayat da âhiret hayatıdır.” (Buhârî, Rikāk, 1)
Zaten temel prensip şudur:

‫ان ِا َّل َما َس ٰعى‬ ِ ِ

ِ ‫ل ْنس‬
َ ْ ‫َو َا ْن َل ْي َس ل‬
“İnsan için çalıştığından başka elde edeceği bir şey yok-
tur!” (en-Necm, 39)
Hayat nîmeti bittikten sonra, kabir ve kıyâmette çalışıp ka-
zanma imkânı yoktur. Bu yüzden ömür sermâyesinin her ânını
büyük bir gayretle ihyâ etmek gerekir.
Unutmayalım ki, Hazret-i Ali t’ın ifadesiyle: 339
 İslâm Tefekkür Ufku

“Bugün amel işleme günüdür, hesap yoktur. Yarın ise he-

sap vardır, amel işleme imkânı yoktur.” (Buhârî, Rikāk, 4)
Rivâyete göre İlyas u , Ölüm Meleği’ni görünce dehşete
kapılarak ürperir. Azrâil u , bunun sebebini merak ederek:
“−Ey Allâh’ın Peygamberi! Ölümden mi korktun?” diye so-
rar.
İlyas u cevâben:
“−Hayır! Ölümden korktuğum için değil, dünya hayatına
vedâ edeceğim için bu hâldeyim…” der. Sonra da sözlerine şöy-
le devam eder:
“−Dünya hayatında Rabbime kulluk yapmaya, iyilikle-
ri emredip kötülüklerden men etmeye gayret ediyor, vaktimi
ibadet ve amel-i sâlihlerle geçiriyor, güzel ahlâk ile yaşama-
ya çalışıyordum. Bu hâl benim huzur kaynağım oluyor, gönlüm
sürur ve neşelerle doluyordu. Ölünce bu zevk ve lezzetlerden
mahrum olacağım ve kıyâmete kadar mezarda rehin kalaca-
ğım için mahzun olmaktayım!”
Bu sebeple ölüm gelmeden evvel, fırsat eldeyken, bütün
gayreti sâlih ameller işlemeye sarf etmek gerekir. Zira âhiret
azığını tedârik etmek için gün bugündür. Ecel gelip çattıktan
sonra ne kabirde ne de mahşerde sâlih amel işleme imkânı
yoktur.

340
 Vazife Çeşitliliği

İslâm’ın dinamizmini sağlayan hususlardan biri de, vazife

çeşitliliğidir:
Ferdî ibadetler, içtimâî ibadetler, mâlî ve bedenî ibadet-
ler, virdler, ziyaretler, doğrudan Allâh’a karşı vazifeler, anne-
baba, hısım-akraba, konu-komşu, çoluk-çocuk vs. gibi kullara
karşı hizmetler... Farz, vâcib ve nâfile ibadetler... Bütün bu çe-
şitlilik, mü’minin her ânını hayırlı bir faaliyetle doldurabilme-
sine vesîle olur.
Şu âyetlerde de Cenâb-ı Hak, gündüz içtimâî, gece ise ferdî
iba­detlerin ihyâsını Peygamber Efendimiz’den talep eder:
“(Geceyi ihyâ et!) Şüphesiz gece kalkışı, (kalp ve uzuvlar
arasında) tam bir uyuma ve sağlam bir kıraate daha elveriş-
lidir.
Zira gündüz vakti, Sana uzun bir meşguliyet var.” (el-Müz­
zem­mil, 6-7)

Yani gece, sakin ve huzurlu hâliyle ferdî ibadete daha uy-

gundur. Gündüz ise, içtimâî canlılığı yönüyle, insanın diğer va-
zifeleriyle doldurulmalıdır.
Dolayısıyla, sadece ferdî ibadetlere ağırlık verip içtimâî
gayretleri ihmal etmek, reddedilmiştir. Ebû Hüreyre t’ın nak-
lettiği şu hâdise, bu hakîkati ne güzel hulâsa eder: 341
 İslâm Tefekkür Ufku

Rasûlullah r ’in ashâbından bir kişi, içinde tatlı su gözesi

bulunan bir dağ yo­lundan geçmişti. Burası çok hoşu­na gitti ve:
“–Keşke insanlardan ayrılıp şu vâdide otursam. Ama Rasû­
lullah r ’den izin almadan bunu aslâ yapmam.” dedi. Sonra ar-
zusunu Rasûlullah r ’e anlat­tı. Peygamber Efendimiz:
“–Böyle bir şey yapma. Çünkü sizden birinin Allah yolunda
çalı­şıp gayret sarf etmesi, evinde otu­rup yetmiş sene namaz
kılmasından daha faziletlidir.
Allâh’ın sizi bağışla­masını ve Cennet’e koymasını iste­mez
misiniz? O hâlde Allah yolunda cihâda çıkınız. Kim devenin sa-
ğılacağı kadar bir süre bile olsa, Allah yolunda cihâd ederse,
mutlaka Cennet’e girer.” buyurdu. (Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 17)
Hak dostlarından Ubeydullah Ahrâr Hazretleri de şöyle
buyurur:
“Zamanın îcâbı ve zarûreti ne ise onunla meşgul olmak
lâzımdır. Zikir ve murâkabe dahî, bir müslümanı huzura kavuş-
turacak olan bir hizmet bulunmadığı zaman yapılır. Bir insanın
sıkıntısını giderip gönlünü kazanmaya vesîle olacak olan hiz-
met; zikir ve murâkabeden daha önde gelir.
Bazıları nâfile ibadetle meşgul olmayı, hizmetten daha mü-
him zannederler… Hâlbuki nâfilelerin neticeleri, mü’minlerin
sevgisinin neticeleriyle aslâ bir olamaz... Ben bu yolu sûfîlerin
kitaplarından öğrenmedim, halka hizmetle elde ettim.” 123
Yine Allah için yapılacak içtimâî gayretlerin, nâfile ibadet-
lerden kat kat daha kıymetli olduğunu, şu hâdise ne güzel îzah
etmektedir:

123. Mîr Abdülevvel, Mesmû‘ât, İstanbul 1993, s. 16, 89; Safî, Reşahât, I, 94, II, 407-
342 408.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

İbn-i Abbâs t bir gün Peygamber Efendimiz’in mescidin-

de îtikâfta iken bir kimse yanına gelerek selâm verdi. İbn-i
Abbâs t :
“–Kardeşim, seni yorgun ve kederli görüyorum.” dedi.
Adam:
“–Evet, ey Rasûlullâh’ın amcasının oğlu, kederliyim! Falan
şahsın benim üzerimde velâ hakkı var (yani mal mukâbilinde
beni âzâd etmişti), fakat şu kabrin sahibi (Allah Rasûlü) hak-
kı için söylüyorum ki, ona borcumu ödeyemiyorum.” deyince
İbn-i Abbâs t :
“–Senin için o şahısla konuşayım mı?” diye sordu. Adam:
“–Olur.” deyince de hemen ayakkabılarını alıp mescitten
çıktı. Adam:
“–Îtikâfta olduğunu unuttun mu, niçin mescitten çıktın?” di­
ye ardından seslendi. İbn-i Abbâs t ise:
“–Hayır! Ben, şu kabirde yatan ve henüz aramızdan yeni
ayrılmış olan muhterem zâttan duydum ki, (bunları söylerken
gözlerinden yaşlar akıyordu):
«Her kim, din kardeşinin bir işini tâkip eder ve o işi görür-
se, bu kendisi için on yıl îtikâfta kalmaktan daha hayırlıdır.
Hâlbuki bir kimse Allah rızâsı için bir gün îtikâfa girse, Cenâb-ı
Hak o kimse ile Cehennem arasında üç hendek yaratır ki, her
hendeğin arası doğu ile batı arası kadar uzaktır.»” (Beyhakî, Şuab,
III, 424-425)

Yani İslâm, nâfile ibadetlere fazlaca teksif olarak hayattan

kopmayı değil, bilâkis hayatın içinde olmayı, içtimâîleşmeyi
tâlim eder. Hayatın eskāline rızâ ve ıslâhına gayreti; yani kar-
şılaşılan sıklet ve meşakkatlerin rûhî sıkıntısını takdîre rızâ ile 343
 İslâm Tefekkür Ufku

aşmayı, kötülükle de mücâdele edip iyiliğin galebesi için çalış-

mayı telkin eder.
Bütün bunlar ise, aktif, canlı, hareketli ve dinamik bir hayat
yaşamayı îcâb ettirir.
Bunun içindir ki İslâm’da, Hristiyanlık’taki gibi pasif ve du-
rağan bir ruhbanlık anlayışına yer yoktur. İslâm’da; “halvet der
encümen”, yani “halk içinde Hak ile beraberlik” esastır.
Yine İslâm’da, çalışıp elinin emeğiyle geçinmek medhedil-
miş, dilencilik -zarurî hâller dışında- men edilmiş, insana dâimâ
gayret tavsiye edilmiştir.
Hazret-i Ömer t , “Biz tevekkül ehliyiz.” diyerek, mescid-
de gelen gidenin sadakasıyla geçinmeyi alışkanlık hâline geti-
renleri; “Siz teekkül ehlisiniz! (Hazır yiyicilersiniz!)” diyerek da-
ğıtmıştır. 124
Zira gerçek bir tevekkül, öncesinde samimî bir gayret, ka-
rarlılık, emek ve azmin bulunduğu bir kalp amelidir. Âyet-i ke­
rî­mede de:
ِ ّٰ ‫َف ِا َذا عزمت َفتو َّك ْل ع َلى‬
‫الل‬ َ ََ َ ََْ
“…(Bir iş hususunda) karar verip azmettin mi, artık Allâh’a
dayanıp güven…” (Âl-i İmrân, 159) buyrularak, tevekkülden önce
azmin gerekli olduğu beyân edilmektedir.
İyimserlik/optimizm bölümünde de dile getirdiğimiz üze-
re, hiçbir menfî hâdise, kâmil bir mü’minin dinamizmine mânî
olamaz, faaliyetlerini durduramaz. Cenâb-ı Hak, bazen bir ta-
şın içinden incir ağacı çıkararak en elverişsiz görünen şartlarda
bile nice hayırlar yaratabileceğinin misâlini vermektedir.

124. Bkz. İbn-i Ebi’d-Dünyâ, et-Tevekkül, s. 45, thk. Câsim Süleyman el-Füheyd ed-
344 Devserî, Beyrut 1407/1987.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

Kâinat kitabındaki bu kevnî âyeti gönül gözüyle okuyabi­

len gerçek mü’minler de, şartlar ne kadar nâmüsâit görünür-
se görünsün, Allâh’ın rızâsını tahsil için bir hizmet ve gayret
vesîlesi bulurlar. Bu gönül ufkundan nasipsiz olan gâfiller ise
en müsâit şartlar altında dahî Allah için gayret edebilme nî­me­
tin­den mahrum kalırlar.
Hadîs-i şerîfte şöyle buyrulmuştur:
“Herhangi birinizin elinde bir hurma fidanı varken, kıyâmet
kopacak olsa, derhal onu diksin!” (Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, IV, 63)
Yani mü’min, şartların müsâit olmayışına bakarak rızâ-yı
ilâhîyi tahsil arayışından vazgeçmemelidir. Zira mü’min, zafer-
le değil, seferle memurdur. Kul, elinden gelen gayreti göster-
mekle mükelleftir. “Tevfik/başarı, Allah’tandır.” 125 Cenâb-ı Hak
dilerse netice almayı lûtfeder, dilerse etmez.
Mü’min, mes’ûl olduğu tedbir ve gayreti gösterdikten sonra
ilâhî takdîre teslîmiyet göstererek gönül huzuruna da nâil olur.
Meselâ; üslûp, usul ve esaslarına riâyet etmek şartıyla, teb-
liğ veya irşad vazifesini gerçekleştiren bir kişi, muvaffak ola-
masa da, hem vebalden kurtulur, hem de ihlâsı nisbetinde ecir
alır.
Yine, Allah yolunda cihâda giden kişinin elde edeceği şey
de “iki hayırdan biri” yani ya “şehidlik” ya da “gâzilik”tir. 126
Bu sebeple mü’min için gayret ve faâliyete mânî olacak
hiç­bir endişeye mahal yoktur.

125. B
 kz. Hûd, 88.
126. B
 kz. et-Tevbe, 52. 345
 İslâm ve Maddî Terakkî

Dinamizm prensibine rağmen İslâm âlemi niçin geri kal-

mıştır?
İslâm terakkîye mânî midir?
Hâşâ!..
Muharref Hristiyanlık sebebiyle, asırlar boyunca Avrupa,
cehâlet ve sefâlet karanlıkları içinde kalmıştır. Bu ise Batılı fi-
lozof ve fikir adamlarında, dînin beşerî ve medenî ilerlemeye
engel olduğu yönünde menfî bir telâkkî oluşturmuştur.
Osmanlı’nın son döneminden itibâren, bazı Batı hayranı si-
yasetçi ve muharrirlerde de, İslâm’ı Hristiyanlık’la aynı kefeye
koyma gafletine düşerek, dînin terakkîye mânî olduğunu iddiâ
etme garâbeti baş göstermiştir.
Ziya Paşa bundan şöyle şikâyet eder:
İslâm imiş devlete pâ-bend-i terakkî, 127
Evvel yoğ idi işbu rivâyet yeni çıktı!..
Evvelâ şunu ifade etmek gerekir ki İslâm’daki dinamizm,
illâ dünyevî bir îmar, maddî bir terakkî ve teknolojik bir üstün-
lük demek değildir. Ancak çalışkan insanlar, bunlarda da müs-
bet neticeler elde ederler.

346 127. P
 â-bend-i terakkî: İlerlemeyi engelleyen ayak bağı.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ

Nitekim müslümanların İslâm’a sımsıkı sarıldığı asırlar bo-

yunca İslâm âleminde büyük keşifler ve ilmî gelişmeler yaşan-
mıştır. Muazzam fetihler yapılmış, hâlen ayakta olan hâri­ku­lâ­
de mîmarî eserler inşâ edilmiştir.
Ecdâdımız Osmanlı, İslâm’ın hayat veren ölçüleriyle yaşa-
yıp cihad rûhuyla hareket ettiği zaman, kısa bir süre içinde kü-
çücük bir aşiretten 24 milyon kilometrekarelik muazzam bir ci-
han devletine ulaşmıştır.
Fakat müslümanlar, geçtiğimiz asırlarda ecdâdın büyük fe-
tihlerinin gölgesinde Lâle Devri gibi rehâvet ve atâlet zaman-
larına girmişler ve ehl-i küfrün bu dönemde gerçekleştirdiği
maddî terakkînin gerisinde kalmışlardır.
Velhâsıl İslâm’ın telkin ettiği gayret ve dinamizmi yitirmek;
İslâm âlemi için duraklamayı ve nihâyetinde çöküşü berabe-
rinde getirmiştir. İslâm âlemi o büyük ihmâlin ağır faturasını
bugün bile ödemeye devam etmektedir.
Mehmed Âkif, Safahat’ında Şark’ı atâlet ve miskinlikten
uyandırmaya ve gayrete getirmeye çalışır:
Yer çalışsın, gök çalışsın, sen sıkılmazsan otur!
Bunların hakkında bilmem bir bahânen var mı? Dur!
Mâsivâ 128 bir şey midir, boş durmuyor Hâlık bile:
Bak tecellî eyliyor bin şe’n-i gûnâgûn 129 ile.
Ey, bütün dünyâ ve mâfîhâ 130 ayaktayken yatan!
Leş misin davranmıyorsun? Bâri Allah’tan utan!
Hâlbuki Cenâb-ı Hak, ümmet-i Muhammed’i, dâimâ düşma-
na karşı zamanın gerektirdiği şekilde kuvvet hazırlamakla me-

128. M
 âsivâ: Allah’tan gayrı bütün varlıklar.
129. Ş e’n-i gûnâgûn: Türlü türlü yeni iş.
130. M âfîhâ: 1. Bir şeyin içinde bulunanlar. 2. Öteki dünya, âhiret. 347
 İslâm Tefekkür Ufku

mur kılmıştır. 131 Yahudîleri, korkaklıklarından ve düşman kar-

şısında meskenet ve zillete düşmelerinden dolayı kınamıştır. 132
Lâkin meseleye kader sırrıyla da bakmak îcâb eder. Zira
galebe nöbetinin, insanlar arasında tedâvül etmesi, bu dünya-
da cârî olan ilâhî bir kâidedir. 133
Günümüzde galebe nöbetinin ehl-i küfürde olması ve kü-
resel güçlerin dünyayı âdeta modern bir câhiliye devrine dön-
dürmüş olması, aslâ onların haklılığını göstermez. İnşâallah,
nöbet tekrar ehl-i İslâm’a gelecektir. Bunun işaretleri de vardır.
Mü’mine düşen, çalışıp gayret etmektir. Zira “Takdîr-i ezel,
gayrete âşıktır.” denilmiştir.
Bu hususta belki de en acı mukayese; dalâlet ve küfür
ehlinin bâtıl bir dâvâ uğruna gösterdikleri gayretler ile, bir
mü’minin hak dâvâsı için kendi gayretlerinin noksanlığını kar-
şılaştırması olacaktır.
Yine Mehmed Âkif şöyle der:
Misyonerler, gece-gündüz yeri devretmedeler,
Ulemâ vahy-i ilâhîyi mi bilmem, bekler?!

131. B kz. el-Enfâl, 60.

132. B
 kz. el-Mâide, 21-25; el-Bakara, 61; Âl-i İmrân, 112.
348 133. Bkz. Âl-i İmrân, 140.
 2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL
ADÂLET PRENSİBİ
İslâm’ın merhamet ve infak ahlâkının müessese-
leşmiş şekli olan vakıfların âdeta bir ağ gibi ördüğü
toplumlarda, krizler ve dramlar görülmemiştir.
Cemil Meriç’in güzel bir tespiti vardır:
“Namaz, psikiyatrik bir tedavidir. Çünkü na-
maz kılan, kendini yalnız hissetmez. O, en büyük
güce bağlıdır. O gücün inâyeti içindedir. Namazı
huşû içinde kılan bir toplumda psikiyatrik hastalık
olmaz…
Oruç, (zekât ve infak) gibi ibadetlere devam
(ederek İslâm kardeşliğini yaşayan) bir toplumda da
sosyolojik patlamalar olmaz. Bu sayede büyük buh-
ranlar yaşanmaz, zulüm olmaz.”
 2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
(İslâm, İçtimâîleştirir.)

C enâb-ı Hak, insanoğlunu birbirine muhtaç olarak hal-

ketmiştir. İnsan, muhtaç olduğu şeyleri tek başına,
ferdî olarak temin edebilmekten âcizdir. Bu fıtrî ihtiyaç sebe-
biyle, insanlar bir arada yaşayıp toplum ve medeniyet kurma
mecburiyeti hissetmişlerdir.
Diğer taraftan, her fert -nefsâniyeti gereği- hür, serbest
ve kendi menfaatini düşünerek hareket etmek ister. Fakat her
bir fert, her arzusunu yerine getirmek isterse, toplumda ni-
zam diye bir şey kalmaz, anarşi hâkim olur. Anarşi hâkim ol-
duğunda ise, fertlerin hakkı gasp edilmiş olacağı için, insanlar,
içtimâî kâidelerle sınırlandırılmış haklarını bile kullanmaktan
mahrum kalırlar.
Bu yüzden “her ferdin hürriyeti, bir başkasının hürriyet sa-
hasının başladığı yerde biter” düşüncesi, tabiî hukuk anlayışı-
nın temelini teşkil etmiştir. Zira ferdin hürriyeti, başkasının hür-
riyet sahasını ihlâl ettiğinde, zulüm ve haksızlığa döner. Dola-
yısıyla ölçüsüz veya sınırsız bir hürriyet, dünya hayatının insi-
cam ve intizâmını yok eder.
Bu itibarla insanoğlunun toplumda huzur içinde yaşama-
sı; fertlerin haklarının, toplumun menfaatine uygun şekilde dü-
zenlenmesiyle mümkündür. 351
 İslâm Tefekkür Ufku

Nitekim aile, mahalle, şehir, devlet ve insanlık, birlikte ya-

şamanın gerektirdiği örf-âdet, ahlâk, hukuk gibi kâidelerle te-
şekkül eder ve varlığını sürdürür.
Fert ve toplum dengesi, bütün sistemlerin en mühim mese-
lelerinden biri olmuştur. Zira bazı sistemlerde toplumun fayda-
sı için, fertten fedakârlık ve ferâgat istenmiş, hattâ bazı hakları
zorla gasp edilmiştir. Komünizm, sosyalizm ve faşizm gibi ce-
reyanlarda fert ezilmiştir.
Buna mukâbil; kapitalizm, liberalizm, individüalizm (fer­
di­yetçilik) 134 ve egzistansiyalizm (var oluşçuluk) 135 gibi felsefî
sistemlerde ise, ferdin serbestlik ve hürriyetine aşırı derecede
ehemmiyet verilmiş, hattâ toplumun bundan zarar görmesine
aldırış edilmemiştir.
Meselâ, zina ve eşcinsellik gibi sapmaların, toplumun çe-
kirdeği olan aile müessesesine zarar vereceği âşikârdır. Ancak
bugün Batı’da; liberalizm adına, bazı fertlerin bu sapıklığı ter-
cih etmelerine “insan hakları” çerçevesinde saygı duyulması
gerektiği fikri zorla dayatılmaktadır.
Bu ise, azgın bir azınlığın nefsânî menfaati uğruna, toplum-
ları ayakta tutan mânevî değerlerin âdeta dinamitlenmesine
göz yummaktır. Belli bir kesimin keyfi için çoğunluğun rahat-
sız olmasını görmezden gelmektir. Bu da başlı başına bir zu-
lüm ve haksızlıktır.
İslâm; fertleri tekâmül ettirerek, toplumu ıslah eder. Is-
lah olmuş bir toplumdan da hayırlı fertler yetişir. İslâm, aldığı

134. İ ndividüalizm: Ferdi tamamen bağımsız ve hür gören, egoistliği yücelten, din,
devlet ve toplum değerlerinin kişiyi sınırlandırmasına tamamen karşı çıkan,
topluma değil ferde üstünlük tanıyan felsefe.
135. Egzistansiyalizm: İnsanın kendi değerlerini kendinin oluşturabileceğini; gele-
352 ceğini yine kendi kararlarıyla kurabileceğini iddiâ eden felsefe.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

maddî ve mânevî tedbirlerle; sosyal adâlet, muvâzene ve den-

geyi tesis eder.
Bir Mecelle kâidesidir:
“Âmme zararını def için, zarar-ı hâs tercih edilir.”
Yani İslâm’da, topluma gelecek bir zararı önlemek için; bel-
li bir şahıs veya gruba gelecek zarar göze alınır. Meselâ;
• Bir evin balkonu veya duvarı, umuma âit bir yolu daraltıp
insanlara eziyet veriyorsa, onu yıkıp yolu açmak, şahsın zara-
rına da olsa gerekli görülmüştür. 136
• Fâhiş fiyatla satılan bir mala râyiç koymak, her ne kadar
satıcının zararına gibi görünse de, umûmun menfaatini gözet-
mek için gerekli bir tedbirdir.
İslâm fıkhında, fiyatların piyasada oluşması ve buna mü­dâ­
hale edilmemesi esastır. Bununla birlikte, mutlak mânâda bir
piyasa serbestîsi de yoktur. Kamu menfaati gereği, temel ihti-
yaçların piyasa fiyatlarına devlet tarafından müdâhale edile-
rek belli sınırları aşmasına mânî olmak maksadıyla “tavan fi-
yat” belirlenmesi şeklinde bir tedbir alınabilir. Buna “narh” de-
nilmektedir.

136. Hazret-i Ömer tʼın şu hâli, yoldan gelip geçen insanların hakkını gözetme hu-
susunda ne kadar ibretli bir misaldir:
İyâs bin Seleme t, babasından şöyle nakleder:
“Hazret-i Ömer t çarşıya uğradı. Elinde bir asâ vardı. Asâyı bana doğru sal-
layarak;
«–Ortada durma, müslümanların yolunu kapatma!» dedi. O sırada asâsı elbise-
min ucuna dokundu. Bir sonraki sene tekrar karşılaşınca bana:
«–Seleme, hacca gidecek misin?» diye sordu. Ben de:
«–Evet.» dedim. Elimden tutup beni evine götürdü. Bana 600 dirhem verdi ve:
«–Bunları hac yolunda kullanırsın. Bunlar, sana salladığım asâya karşılıktır!»
dedi. Ben:
«–Ey Mü’minlerin Emîri! Bahsettiğin asâ meselesini hatırlayamadım?» dedim.
O da:
«–Ben ise hiç unutamadım!» dedi. (Taberî, Târîh, IV, 224) 353
 İslâm Tefekkür Ufku

Toplumun kıtlığa düşmeden hayatını devam ettirebilme-

si, İslâm iktisat nizâmının temel düsturlarından biridir. Zira
İslâm’da halk, idarecilere Allâh’ın bir emanetidir. Dolayısıyla
idareciler, toplumun huzur ve refahı için; karaborsacılık, tekel-
cilik, aşırı fiyat dalgalanmaları, hile, aldatma, arz-talep denge-
sizliği gibi iktisâdî hayatın istikrarlı işleyişini bozan menfî du-
rumlara karşı tedbir almakla mükelleftir.
Yine İslâm’da, aklen olgunlaşıncaya kadar yetimlerin ve ço-
cukların, ölüm yatağındaki hastaların, iflâs etmiş borçluların
malları üzerindeki tasarruf salâhiyeti de belli ölçüde kısıtlanır.
Bunun gibi “sefih”lerin de, yani kendi parasını ölçüsüzce harca-
yan, müsrifçe saçıp savuran veya malını fısk u fücur ve bâtıl yol-
larına sarf edenlerin tasarruf hakkı da bütünüyle kendilerine
bırakılmaz. Bunlara da “hacir” 137 denilen bir sınırlama getirilir.
Çocuk, deli/mecnun veya kölenin yaptığı alışveriş, çocuk
ve mecnun için velîsi tarafından, köle için ise efendisi tarafın-
dan iptal edilebilir veya sınırlandırılabilir. Zira bunların, gabn-i
fâhiş 138 yoluyla hem aldanma, hem de müşterilerini aldatma
ihtimalleri mevcuttur.
Bunun içindir ki Hazret-i Ömer t :
“Bizim çarşımızda, dîni bilen kimseler satıcılık yapsın!” bu-
yurmuştur. (Tirmizî, Vitr, 21/487)
Zira aklı yahut dînî bilgisi kifâyetsiz kişilerin malları üzerin-
deki tasarrufları, hem kendilerine hem de topluma zarar vere-
cektir. Bu durum, zâhiren bir kısıtlama gibi görünse de ha­kî­kat­
te hem o şahısların hem de toplumun menfaatinin korunma­sı
için gereklidir.

137. Hacir: Hakları kullanma ehliyetinin yokluğu, kaldırılması veya kısıtlanması-

dır. Tafsîlatlı mâlumat için bkz. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 14, Hacir Maddesi.
354 138. Gabn-i fâhiş: Alışverişte hile, aldatma, kandırma ile elde edilen aşırı kazanç.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

Âyet-i kerîmede; borçlunun da sefih, aklı zayıf veya câhil ol­

ması durumunda, velîsinin onun hukukunu koruması emredile­
rek şöyle buyrulmuştur:
“…Eğer borçlu, aklı ermeyen veya zayıf bir kimse ise ya
da (borç sözleşmesini kendisi) yazdıramıyorsa, velîsi adâletle
yaz­dırsın…” (el-Bakara, 282)
Şu hâdise de, akıl zayıflığı veya cehâletin istismâr edilerek
insanların mağdur edilmesine karşı İslâm’da alınan tedbirlere
bir misal mâhiyetindedir:
Habbân bin Münkız adlı sahâbînin ailesi, Habbân’ın alış-
verişlerinde devamlı aldandığını söyleyerek Peygamber
Efendimiz’den onun hacir altına alınmasını istemişti. Rasûlullah
r Efendimiz de bu sahâbînin ehliyetini kısıtlamak yerine, ona
yaptığı alışverişler için üç gün muhayyerlik (yani beğenilme-
diği takdirde iâde) hakkı tanınacak şekilde bir çözüm yolu tav-
siye buyurmuştur. 139
Bu ve benzeri âyet ve hadisler, hangi şartlarda kişilerin
hukukî bir tasarrufta bulunma salâhiyetinin kaldırılacağı veya
kısıtlanacağına dâir yapılan içtihatlara temel teşkil etmiştir.
• Yine İslâm’da, toplumun hukukunu muhafaza için, insan-
ları yanlış yönlendiren bazı muhteris âlimleri (mâcin müftü 140)
yahut câhil doktorları meslekten men etmek veya konuşma
yasağı getirmek de, bazı fertlere getirilen hacir tedbirleri cüm-
lesindendir. 141
Öte yandan İslâm, ferdin ve toplumun dünya ve âhiretine
zarar verecek şeyleri yasakladığı gibi, o cürümlerin işlenme-

139. Bkz. Buhârî, Büyû‘, 48; Ebû Dâvûd, Büyû‘, 66; Şevkânî, V, 206-208.
140. M âcin: Hileyi gösteren, hile yolunu öğreten. Müftü-i mâcin: Yanlış fetvâlar ve-
ren müftü.
141. B
 kz. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 14, Hacir Maddesi. 355
 İslâm Tefekkür Ufku

sine zemin hazırlayan yolları da kapatır. Meselâ İslâm’da ku-

mar haram olduğu gibi, iskambil kâğıdı ve sâir kumar malze-
melerinin îmâlâtı da haramdır. İçki içmek haram olduğu gibi,
içki îmâlâtı da haramdır. İslâm böyle tedbirlerle, toplumdaki
menfîlikleri asgarîye indirmeyi hedeflemiştir.
Toplumun huzuru için, hukuk şarttır. Hukukun müessir ola-
bilmesi için de insanlar tarafından ya sevilerek yahut da kor-
kularak riâyet edilmesi gerekir.
İslâm, takvâ hassasiyetinden mahrum kimseler için, toplu-
mun maddî-mânevî huzurunu bozmalarına engel olmak mak­­
sa­dıyla ağır cezalar getirmiştir. Bunlar suçluyu cezâ­lan­dır­mak­
tan ziyâde, suçun vukû bulmasına engel olmak gâ­ye­siyle ko-
nulmuş caydırıcı hükümlerdir.
Samimî müslümanlar ise, toplumun hayrı için konulmuş
olan kâide ve yasakları zâten cân u gönülden benimser ve
bunlara seve seve riâyet ederler. Çünkü sâlih bir mü’min bilir
ki; âmme hakkı, ilâhî affın dışında bırakılan “kul hakkı”na kıyas-
la, helâlleşme ve telâfi imkânı olmadığı için, çok daha ağır bir
vebâle girmek demektir.
Fakat ne yazık ki günümüzde kalplerdeki takvâ hassâsiyeti
zayıfladığından, gündelik hayatta -çoğu defa farkında bile ol-
madan- pek çok âmme hakkına girilmektedir. Meselâ;
–Alt katlarda oturan komşuların camlarını veya balkonları-
nı kirletecek şekilde apartmanların balkon ve pencerelerinden
halı-kilim vs. silkelenmesi,
–Trafikte arabaları usûlüne aykırı ve tehlikeli şekilde solla-
yıp öne geçmek,
–Gecenin geç vakitlerinde havaî fişekli, gürültülü eğlen-
celerle bilhassa hastaları, uyuyan çocukları, hâmile kadınları,
356 mâtemli insanları rahatsız etmek,
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

–Gereksiz yere havayı, suyu, toprağı, çevreyi kirletmek,

–Başkalarının beden ve ruh sağlığını tehlikeye atacak şe-
kilde dikkatsiz, tedbirsiz, fevrî ve çirkin davranışlar sergilemek
ve emsâlleri, birer âmme hakkı ihlâlidir.
Bütün bu haklar, âhirette kişinin karşısına çıkacaktır. Do-
layısıyla kul ve âmme haklarına titizlikle riâyet etmek, her
mü’minin vazgeçilmez bir hayat düstûru olmalıdır.
Diğer taraftan İslâm, toplumun menfaatini gözeteyim der-
ken ferdi ezmez, bilâkis onun haklarını da korur.
Meselâ Hazret-i Ömer t halîfe iken; nikâhta kadınların
çok fazla mehir istemeleri sebebiyle evlenmenin zorlaştığına
dâir kendisine şikâyetler gelmeye başlamıştı. Bunun üzerine
Hazret-i Ömer t , bekârların evlenebilmelerini kolaylaştırmak
ve gençlerin harama meyletmelerini önlemek gibi içtimâî fay-
daları da gözeterek, mehire en fazla 400 dirhemlik bir üst sı-
nır getirmeye karar verdi. Minbere çıkıp bunu ilân ettiği sıra-
da Kureyşli bir hanım Kur’ân’dan delil göstererek 142 îtiraz etti.
Hazret-i Ömer de hemen kararından vazgeçti. 143
Bu hâdise, İslâm’da kadınların haklarına ne kadar titizlik
gösterildiğinin de açık bir delilidir.
Yine Hazret-i Ömer t , Mescid-i Nebevî’yi genişletmek için
Hazret-i Abbâs t’ın evini, bedeli mukâbilinde istimlâk etmek is-
temişti. Fakat Hazret-i Abbas; şahısların mülkiyet hakkının do­
kunulmaz olduğu ve bu hakkın devlet gücünün icbârıyla ih­lâl
edilemeyeceği açıkça mâlum olsun diye, bu istimlâk kara­rı­nı ka-
bul etmedi. Hakem olarak başvurulan Übey bin Ka’b t da buna
izin vermeyince, Hazret-i Ömer t geri adım attı ve her­han­gi bir

142. B
 kz. en-Nisâ, 20.
143. B
 kz. İbn-i Hacer, Metâlib, II, 4, 5. 357
 İslâm Tefekkür Ufku

müdâhalede bulunmadı. Bunun üzerine Hazret-i Abbâs, hiçbir

zorlama olmaksızın, evini kendi arzusuyla bağışladı. 144
Câmi inşâsı veya genişletilmesi için, istimlâk yoluyla zor-
la kimsenin malının alınmaması, dolayısıyla umûmun menfaa-
tini korurken kul hakkına girmekten de titizlikle kaçınılmasına
dâir, İslâm tarihinde birçok misal mevcuttur. 145
Yine tarihimizde umûmun hak ve menfaatini gözetmek uğ-
runa fertleri ezmeme hassâsiyetinin bir tezâhürü sadedinde 2.
Murad Hân’ın, halktan ağır vergiler toplamayı teklif eden bir
veziri yanından uzaklaştırdığı nakledilmektedir. 146
Yavuz Sultan Selim de, yapılan hatâ ve gâfilâne hareketle-
re karşı tahammülü olmayan, son derece celâlli bir pâdişahtı.
Ancak bu celâli de, cemâli gibi şerîat dâiresi içinde eriyip yok
olmuştu. Bir defasında hazinedeki ihmallerinden dolayı vâkî
olan hırsızlık sebebiyle, kırk kişinin öldürülmelerini emret-
mişti. Durumu öğrenen Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi, ka-
rar icrâ edilmeden buna mânî olabilmek için alelacele ve des-
tursuz şekilde Yavuz’un huzûruna çıktı. Hâdisenin aslını bir de
Sultan’dan dinlemeyi talep etti. Yavuz:
“–Efendi Hazretleri! Duyduklarınız doğrudur, ancak sizin
devlet işlerine karışmaya hakkınız yoktur!..” şeklinde sert bir
cevap verdi.
Bunun üzerine Şeyhülislâm, aynı sertlikle şu mukâbelede
bulundu:
“–Sultânım! Ben size şer’î hükümleri bildirmeye geldim.
Zira bizim vazifemiz sizin âhiretinizi korumaktır...”

144. B kz. İbni Sa‘d, Tabakāt, IV, 19-20; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, XIII, 505-506.
145. Bkz. Âbide Şahsiyetleri ve Müesseseleriyle Osmanlı, sf. 412-413, Erkam Yay.
İstanbul, 2019.
358 146. Bkz. Âşıkpaşazâde, s. 196-197.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

Şerîatin kıldan ince, kılıçtan keskin ölçüsü karşısında sâ­kin­

le­şen Yavuz Sultan Selim Han:
“–Umûmî ahvâlin düzelmesi için bir fırkanın öldürülmesine
cevaz yok mudur?” diye sordu. Zenbilli Ali Efendi:
“–Bunların öldürülmesi ile âlemin düzelmesi arasında bir
alâka yoktur. Suçlarına göre cezâ gerekir.” dedi.
Koca orduları dize getiren Pâdişah, başını önüne eğdi ve
îdam kararını hapse çevirdi. Bundan son derece memnun olan
Zenbilli, tam huzurdan ayrılıyordu ki tekrar geri döndü. Kendi-
sine merakla bakan Yavuz’a:
“–Sultânım! Birinci talebim, şerîatin tebliği idi. İkinci bir ta-
lebim daha var ki, bu da sadece bir ricâdır.” dedi ve ekledi:
“–Sultânım! Bu mücrimlerin suçları kendilerine âittir. Ancak
onlar hapisteyken mâsum âilelerine kim bakacak? Dolayısıy-
la sizden ricam, verilecek cezâ bitene kadar, bu mücrimlerin
âilelerine nafaka bağlamanızdır.”
Bu ikinci talebi de yerine getiren Yavuz, hiç şüphesiz ki far-
kında olduğu mânevî mes’ûliyetin îcâbını îfâ ediyordu. 147

147. Bkz. Âbide Şahsiyetleri ve Müesseseleriyle Osmanlı, sf. 161-162, Erkam Yay.
İstanbul, 2019. 359
 Sosyal Adâletin/Dengenin Tesisi

Hemen hemen her din ve beşerî sistem, başkalarına iyilik

yapmayı ve elindeki imkânları bölüşmeyi tavsiye etmiştir. Fa-
kat sadece İslâm bunu tavsiye safhasında bırakmamış, asgarî
bir kısmını farz, âilevî kısmını vâcip ve geri kalan kısmını da
müstehap kılmıştır.
İnfâkın asgarî ve farz kısmı zekâttır. Zekât, her yıl nisâb
mik­tarından fazla mala sahip olanların, mallarının kırkta biri-
ni muhtaçlara vermeleridir. “Kırkta birlik” 148 bir infak, ilk bakış-
ta az gibi görünse de, havâic-i asliye dışındaki malın kârından
veya gelirinden değil, kendisinden verilmesi ve bunun her
yıl tekrarlanması sebebiyle toplum için muazzam bir sosyal
adâlet vesîlesidir.
Yapılan araştırmalar, herkesin zekâtı verdiği bir toplumda,
gelir dağılımı adâletsizliğinin büyük ölçüde giderileceğini or-
taya koymaktadır.
Nitekim İslâm tarihinde zekât verecek fakir bulunamayan
şehirler olmuştur.
İnfâkın ailevî ve vâcip kısmı ise, mes’ûliyetlerle alâkalıdır.
İslâm’a göre herkes “raiyye”sinden, yani kendisine emânet
edilenlerden mes’ûl birer çobandır.

148. Tarım mahsullerinin zekâtı demek olan öşür ise % 10 veya % 5 olarak verilir.
360 Madenlerin zekâtı da % 20'dir.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

Hadîs-i şerîfte buyrulur:

“Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürünüzden mes’ûlsünüz.
• İmam (her türlü idareci) çobandır ve sürüsünden mes’ûl­dür.
• Erkek, ailesinin çobanıdır ve sürüsünden mes’ûldür.
• Kadın, kocasının evinde çobandır, o da sürüsünden mes’ûl­dür.
• Hizmetçi, efendisinin malından sorumludur ve sürüsün-
den mes’ûldür.” (Buhârî, Ahkâm, 1; Müslim, İmâret, 20)
Bu bakımdan, imkân sahibi bir kişi, evvelâ bakmakla mü-
kellef olduğu kişilerin nafakasını karşılamaya mecburdur.
Yine imkân sahibi bir aile reisinin, kendisiyle birlikte aile-
sinde yer alan her bir fert için Ramazan ayında fıtır sadakası
vermesi de vâcip, hattâ bazı mezheplere göre farzdır.
İnfâkın üçüncü seviyesi ise müstehap olan kısmıdır. Farz
infakta miktarlar tayin edilmiştir. Fakat müstehap infâkın ucu
açık bırakılmıştır. İdeal olanı; -Kur’ânî tâbiriyle- “‫ ”اَ ْلع ْفو‬yani ih-
َ َ
tiyaçtan arta kalanı Allah yolunda infâk etmektir. 149 Fakat bu
ihtiyacın seviyesi de kifâyet ve riyâzat ölçüleri ile belirlenme-
li, sahâbe neslinin tanımadığı bir hayat tarzı olan “lüks, israf ve
şatafat”tan bilhassa kaçınılmalıdır.
Zira İslâm’da, çok mala sahip olmak veya çok kazanıyor ol-
mak, haddinden fazla ve aşırı harcama yapmayı aslâ haklı kıl-
maz. Mü’min, saraylara bile sahip olsa, İslâm ahlâkının belirle-
diği hudutlar içinde, sade ve ölçülü bir hayat yaşamalıdır. İn-
faktan uzak kalarak nefsinin her istediğini elde etmeye çalışan
biri, ne kadar zengin olursa olsun, mânen fakir sayılır.
Kur’ân âyetlerine göre infâkın dört derecesi vardır:
1. İsteyeni geri çevirmemek. Malından “sâil” için pay ayırmak.

149. B
 kz. el-Bakara, 219. 361
 İslâm Tefekkür Ufku

2. Yüksek edep ve hayâ duygusu sebebiyle ihtiyacını arz

etmekten çekinen “mahrum”u arayıp bulmak.
3. İmkânlarını “muhtaç”larla bölüşmek.
4. “Îsar”da bulunmak, yani kendi ihtiyacından vazgeçip,
muhtacı kendi nefsine tercih etmek.
Ayrıca infak, zenginiyle-fakiriyle bütün müslümanların
mesʼû­li­yetidir. Bir hurması bulunan bile yarım hurmayla infak
ker­va­nına katılmalıdır.
Nitekim Suffe Ashâbı, infak âyetleri nâzil olduğunda, dağ-
lardan odun kesmiş, sırtlarında taşıyıp pazarda satmış, kazan-
dıklarını Rasûlullah r Efendimiz’e getirerek infak âyetlerinin
şümûlüne girebilme gayret ve heyecanını sergilemişlerdir.
Ebû Zer t fakir bir sahâbî idi. Fahr-i Kâinat Efendimiz, ona
şöyle buyururdu:
“−Yâ Ebâ Zer! Çorbana su kat (çünkü tane katacak imkânı
yoktu), sonra da komşularını gözden geçir ve nezâketle infâk
et.” (Müslim, Birr, 142, 143)
Nitekim Peygamber Efendimiz r infak seferberliği başlattı-
ğında bir avuç buğdayı olan sahâbî, gönül huzuruyla onu getirdi.
Ebû Mes’ûd el-Bedrî t anlatıyor:
“Sadaka vermeyi emreden âyet 150 nâzil olduğu zaman biz
sır­tı­mızda yük taşıyor (kazandıklarımızdan sadaka veriyor)duk…”
(Buhârî, Zekât 10, İcâre 13; Müslim, Zekât, 72)

Hem ashâbın cömertlik ufkunu hem de infâkın bereketini

Ebû Mes’ûd el-Ensârî t şöyle ifade eder:
“Rasûlullah r , bize tasaddukta bulunmayı emredince, biz-
den biri çarşıya gider, sırtında yük taşıyarak bir ölçek (mal) ka-

362 150. B
 kz. et-Tevbe, 103.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

zanır ve ondan infâk ederdi. Bugün onlardan bir kısmının yüz

bin (dinarı) var.” (Buhârî, Zekât, 10)
Demek ki hakikî cömertlik; mal çokluğu ve cüzdan kabarık-
lığına değil, gönül zenginliğine bağlıdır. Allah katında mühim
olan da, tasadduk edilen malın miktârından ziyâde, tasadduk
edenin fedakârlık seviyesidir.
Meselâ Yermük Harbi’nde, can çekişip susuzluktan inler-
ken, bir başka yaralı din kardeşini kendilerine tercih ettikle-
ri için susuz hâlde şehâdet şerbetini içen üç şehîdin ortasın-
da kalan bir kırba su, belki nicelerinin dağlar misâli büyük gö-
rünen hayır-hasenâtını -fazîlet bakımından- geride bırakmıştır.
Zira bir pınarın başında ikram edilen su ile Güneş’in kavurduğu
bir çölün ortasında susuzluktan ölmek üzere olan birine ikram
edilen su arasında, maddî bakımdan bir fark olmasa da, muaz-
zam bir kıymet ve ehemmiyet farkı vardır.
Velhâsıl İslâm, maddî durumu ne olursa olsun, her müʼminin
merhamette mesafe katetmesini ister. Gönlünü, içinde bütün
mahlûkatın huzur bulduğu bir rahmet dergâhı hâline getirme-
sini; rakîk, diğergâm, merhametli, müşfik, cömert ve fedakâr
bir insan olmasını ister.
Ham insan, bencil ve aç gözlüdür. Elindekini başkasıyla
bölüşmek istemez. İslâmiyet ise, îman ve nefis terbiyesi saye-
sinde, insanların içindeki bu menfî duyguları ıslah eder. Zira
Cenâb-ı Hak, mü’minleri birbirine zimmetli kılmıştır. Bu sebep-
le mü’minlerin birbirlerinin dertlerine bîgâne kalmaları düşü-
nülemez.
Nitekim Rasûl-i Ekrem r Efendimiz hadîs-i şerîflerinde
şöy­le buyurmuşlardır:
“Komşusu açken tok yatan kimse (kâmil) mü’min değildir.”
(Hâkim, II, 15) 363
 İslâm Tefekkür Ufku

“Mü’minlerin dertleriyle dertlenmeyen, onlardan değildir.”

(Bkz. Hâkim, IV, 352; Heysemî, I, 87)

Din kardeşlerinin acısına bîgâne kalmak, çok ağır bir cü-

rümdür. Nitekim bu duygusuzluğu, bir anlık gaflete düşerek
yaşamış olan Seriyy-i Sakatî Hazretleri, o hâlinden duyduğu
nedâmeti şöyle ifade etmiştir:
“Bir gün Bağdat çarşısı yanmıştı. Bir talebem koşarak bana
geldi ve;
«–Üstad! Bütün Bağdat çarşısı yandı, bir tek sizin dükkânınız
kurtuldu. Gözünüz aydın!» dedi.
Ben de dükkânı yanan kardeşlerimi düşünmeden kendi
nefsim adına; «el-hamdü lillâh» dedim. Ancak otuz yıldan beri
bu gaflet ânım için istiğfâr ederim.” 151
Bir anlık da olsa sırf kendini düşünüp felâkete uğrayan din
kardeşlerinin ıztırâbına bîgâne kaldığı için, otuz sene o gafle-
tin tevbesi içinde olabilmek... İşte İslâm’ın gönüllere kazandır-
mak istediği diğergâmlık ufku...
Diğer taraftan, âhirete îman, yapılan infâkın Cenâb-ı Hak
ta­ra­fın­dan en az on misliyle mükâfatlandırılacağı ve fânî dün­
ya­daki maddî-mânevî gayret ve fedakârlıkların ebedî Cen­
netʼle karşılık bulacağına gönülden inanmak, İslâm toplumla-
rında hayır-hasenâtın kuvvetli bir sosyal adâlet vesîlesi olma-
sını da temin etmiştir. Nitekim İslâm medeniyetinin âdeta bir
“Vakıf Medeniyeti” olması da bunun bâriz bir göstergesidir.

364 151. H
 atîb el-Bağdâdî, Târih, IX, 188; Zehebî, Siyer, XII, 185, 186.
 Vakıf Medeniyetimiz

Gelir dağılımı adâletsizliği, zengin ve fakir arasındaki uçu-

rum, günümüzün kapitalist dünyasının en büyük zulümlerin-
dendir. 152
Toplumda huzur, emniyet ve refahı yaygınlaştırmak için
gerekli tedbirleri alan, vatandaşlarının iktisâdî, içtimâî ihtiyaç-
larıyla alâkadar olan devlete “Sosyal Devlet” denilmektedir.
Ancak bu yapının özü, yine vatandaşın ödediği vergilere
dayanmaktadır. Dolayısıyla sigorta primini ödeyemeyen düş-
kün kişiler, birçok hizmetten mahrum bırakılmaktadır. Meselâ
günümüzün gelişmiş denilen nice ülkelerinde, sigortası olma-
yan bir hasta, külliyetli bir meblâğ ödemezse tedavisini ola-
mıyor.
Ayrıca bu sistemler, aslâ vicdan ve merhamete dayanma-
dığı için, bunlarda konforu yaşayanlar, dışarıdan gelecek yok-
sul kimseleri içlerine kabul etme husûsunda son derece katı ve
acımasız bir tavır sergilemektedir.
Meselâ fakirlik, açlık ve iç savaşlar ile perişan olmuş ülke-
lerden nice insan, sosyal devletin, işsizlik maaşı vb. imkânların

152. İngiltere merkezli uluslararası yardım kuruluşu Oxfam, 2017 yılında yayınladığı
raporda, dünya nüfusunun yarısının sahip olduğu kadar servetin 8 kişinin elin-
de olduğunu ve küresel sermayenin % 82ʼlik bölümünün, en zengin % 1ʼlik ke-
sime âit bulunduğunu açıklamıştır. 365
 İslâm Tefekkür Ufku

var olduğu Avrupa ve Batı ülkelerine göç etmeye çalışmak-

tadır. Fakat Avrupa ve Batı ülkeleri, bu insanlarla imkânlarını
paylaşmamak için, onları yokluğa ve hattâ ölüme mahkûm et-
meye varacak derecede, hodgâmlık ve cimrilik göstermekte-
dir. Göçmen/sığınmacı kabul etmemek için çok sert tedbirler
almaktadır.
Bizim medeniyetimizde ise, mazlum, mağdur ve muhtaç
insanlara yönelik hizmetler, ekseriyetle hayır-hasenat sahip-
lerinin hayrâtıyla gerçekleştirilmiştir. Üstelik minnet yükleye-
rek değil, kabulü için teşekkür edilerek, büyük bir nezâket ve
zarâfetle îfâ edilmiştir.
İslâm âleminde Yaratan hürmetine yaratılanlara şefkat
düstûrunun cemiyet plânındaki en müşahhas tezâhürlerinden
biri de “vakıf” müesseseleridir.
Vakıf, Yaratan’dan ötürü yaratılanlara merhamet, şefkat
ve sevginin bir tezâhürü olan infâkın devamlılık arz ederek
müessese hâlini almasıdır. Bu da bir malın Allâh’a adanma-
sını, yani temlik ve temellükten 153 men olunarak, ebediyyen
mânevî bir gâye için kullanılmasını ifade eder. Gâye ise, bü-
tün mahlûkâtın muhtaç olanlarına cömertçe ikramda bulunup
şefkat ve merhametle yaklaşarak, Cenâb-ı Hakk’ın rızâsını ka-
zanabilmektir.
Muhtaçlarla imkân sahipleri arasında bir köprü olan vakıf-
lar, toplumu âdeta bir merhamet ağıyla örerek sosyal dengeyi
muhafaza eden bir sigorta vazifesi îfâ ederler.
Vakfın mâhiyetini ve gâyesini şu misal ne güzel îzah et-
mektedir:

153. T
 emlik; bir malı başkasına mülk olarak vermek demektir. Temellük ise; o mül-
366 ke sahip olmayı ifade eder.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

Hazret-i Ömer t , Rasûlullah r Efendimiz’e gelerek;

“–Yâ Rasûlâllah! Hayber’de bir yer edindim ki bugüne ka-
dar onun gibi kıymetli bir yer elde edememiştim. Onu ne yap-
mamı emredersiniz?” dedi.
Fahr-i Kâinat Efendimiz de şöyle buyurdu:
“–İstersen onun aslını (Allah için) muhafaza et ve onu(n ge-
lirini) vakfet!”
Bunun üzerine Hazret-i Ömer t , arazisini şu şartlarla vak-
fetti:
“Onun aslı satılamaz, hibe edilemez ve ona vâris oluna-
maz. O; fakirler, yakın akrabalar, köle âzâd etmek, Allah yo-
lunda harcamak ve yolda kalmış kimseler içindir.” (Buhârî, Şurût,
19; Müslim, Vasiyet, 15)

Ashâb-ı kirâm için, böyle bir sadaka-i câriye vesîlesine sa-

hip olmak, o kadar kıymetli görülmüştür ki, sahâbeden Câbir t :
“Muhâcirler ve Ensâr’dan imkân sahibi olup da vakfı bu-
lunmayan bir tek kişi bilmiyorum.” buyurmuştur. (İbni Kudâme,
el-Muğnî, V, 598)

Bilhassa Müslüman Türk medeniyeti, “Vakıf Medeniyeti”

diye adlandırılsa yeridir.
1300’lü yıllarda Anadolu’yu gezen İbn-i Batûta ve arkadaş-
ları, o dönemde Lâdik ismiyle anılan Denizli’ye uğrarlar. Bun-
dan sonrasını kendisi şöyle anlatır:
“Şehre girdiğimiz sırada, çarşıdan geçerken dükkân­lardan
çıkan birtakım insanların hayvanlarımızı çevirerek yularlarına
asıldıklarını gördük. Bir başka grup da gelerek bunları durdur-
du ve çekişmeye başladılar. Ne konuştuklarını anlayamadığı-
mızdan, korkmaya başladık. Bunların yol kesen Germiyanlar 367
 İslâm Tefekkür Ufku

olduğu kuşkusuyla, bu şehrin onlara âit bulunduğu, malımıza

ve canımıza kastedecekleri kaygısına düştük.
Sonra Allah Teâlâ bize Arapça bilen, hacca gitmiş bir
adam gönderdi. Ona bunların ne istediklerini sordum. Bunların
Ahî dervişleri olduğunu söyledi. Bizimle ilk karşılaşanlar Ahî
Sinan’ın, sonradan gelenler ise Ahî Duman’ın dervişleri imiş.
Her iki taraf da bizim kendi zâviyelerinde misafir olmamızı is-
tedikleri için çekişirlermiş.
Onların göstermekte oldukları yüksek misafirperverliğe
hayran olmamak elde değildi. Nihâyet işi kur’a çekmek sû­re­
tiyle halletmeyi kabul edip sulh oldular. Kim kazanırsa önce
o tarafın tekkesine misâfir olmamız kararlaştırıldı. Kur’a Ahî
Sinan’ın tarafına düştü. O bunu haber alınca yanında dervişle-
rinden bir grupla gelip bizi karşıladı ve onun tekkesine misafir
olduk. Bize çeşitli yemekler ikram ettiler.
Biraz dinlendikten sonra Ahî Sinan hepimizi hamama gö-
türdü ve benim hizmetimi bizzat kendisi gördü. Öteki derviş-
lerden üçü-dördü ise bir arkadaşımın hizmetini üzerine almış
bulunuyordu. Hamamdan çıkınca tekrar büyük bir sofra kurdu-
lar. Yemekten sonra güzel sesli hafızlardan Kur’ân-ı Kerîm din-
ledik, zikirler yaptık. Ertesi gün Ahî Duman ve müridlerinin bizi
götürmek için beklediklerini gördük. Orada da pek çok cömert-
likle karşılaştık.” 154
Evliyâ Çelebi’nin Sokullu Mehmed Paşa vakfiyesindeki mi­
sa­firhâne ile alâkalı vermiş olduğu şu mâlumat da ne kadar gü-
zeldir:
“...Eğer gece yarısı taşradan misafir gelirse kapıyı açıp
içeri alalar. Hazırda bulunandan yemek ikram edeler. Fakat

368 154. İ bn-i Batûta, Rihletü İbn-i Batûta, Beyrut, ts., s. 305-306.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

cihan yıkılsa geceleyin içeriden dışarıya bir kimse bırakma-

yalar.
Sabahleyin ayrılma vakti geldiğinde de hancılar tellâllar
gibi:
«–Ey ümmet-i Muhammed! Malınız, canınız, atınız ve elbi-
seleriniz tamam mıdır, bir ihtiyacınız var mıdır?» diye nidâda
bulunalar.
Misafirler hep birden:
«–Tamamdır. Allah Teâlâ, hayır sahibine rahmet eyleye!»
dediklerinde, kapıcılar şafak vaktinde kapıların iki kanadını
açarak:
«–Gâfil gitmeyin! Dikkat edin, bisâtınızı 155 kaybetmeyin!
Tanımadığınız kimseleri arkadaş edinmeyin! Yürüyün, Allah
kolay getire!..» diye duâ ve nasihat ile uğurlayalar.”
Tarihimizde vakıf medeniyetinin müstesnâ örnekleri vardır:
• Hizmetkârların rencide edilmemeleri için, kırdıkları ta-
bak-çanak vb. eşyanın tazmin edilmesini üstlenen vakıflar...
• Fakir kızların çeyizlerinin hazırlanarak gelin edilmelerini
sağlayan vakıflar.
• Kandil gecelerinde, çeşmelerden bal şerbetleri ikram
eden vakıflar.
• Yaralı göçmen kuşların tedavisini üstlenen vakıflar...
Hattâ günümüzde bile bu vakıfların bazıları hizmetlerine
devam etmektedir. Meselâ 2. Abdülhamid Hân’ın 1895’de kurdu-
ğu Dâru’l-Aceze’de, din, dil, ırk, mezhep ve sınıf ayrımı yapılmak-
sızın, çocuk ve yaşlı bütün âciz insanların tedavi ve barınma hiz-
metleri verilmiş, hâlen de verilmeye devam edilmektedir.

155. B
 isât: Kilim, minder, yaygı. 369
 İslâm Tefekkür Ufku

Ecdâdımız Osmanlı, âlemlere rahmet olarak gönderilmiş

olan Peygamber Efendimiz r ’den aldığı merhamet mayası ile,
Yaratan’dan ötürü yaratılanlara şefkatte zirveye ulaşan 26.000
küsur vakıf kurmuştur. Bu şefkat müesseseleri ile, insana hiz-
metin yanı sıra hayvanâtın dahî huzur ve sıhhati temin edil-
miştir.
Velhâsıl vakıflar; maddî sıkıntı içinde olanların, hırsızlık,
rüşvet ve iffetsizlik gibi haram yollara tevessül etmelerine
mânî olmuş, toplumun can, mal, ırz ve nâmus emniyetinin ya-
nında, ahlâk ve haysiyetini de koruma altına almıştır.
Bu sebeple, İslâm’ın merhamet ve infak ahlâkının müesse-
seleşmiş şekli olan vakıfların âdeta bir ağ gibi ördüğü toplum-
larda, krizler ve dramlar görülmemiştir.
Cemil Meriç’in bu hususta güzel bir tespiti vardır:
“Namaz, psikiyatrik bir tedavidir. Çünkü namaz kılan, ken-
dini yalnız hissetmez. O, en büyük güce bağlıdır. O gücün
inâyeti içindedir. Namazı huşû içinde kılan bir toplumda psiki-
yatrik hastalık olmaz…
Oruç, (zekât ve infak) gibi ibadetlere devam (ederek İslâm
kardeşliğini yaşayan) bir toplumda da sosyolojik patlamalar
olmaz. Bu sayede büyük buhranlar yaşanmaz, zulüm olmaz.”

370
 Toplum Vazifeleri

İslâm’da toplumun irşâdı, maddî ve mânevî ihtiyaçlarının

görülmesi hususu çok büyük ehemmiyet arz eder. Tebliğ, emr-i
bi’l-mârûf ve nehy-i ani’l-münker vazifeleri farz-ı kifâyedir. Ter-
ki hâlinde bütün toplum mes’ûl ve muazzeb olur.
Teaddî (dinamizm) bahsinde de temas ettiğimiz üzere,
bir mü’minin, köşesine çekilip sadece ferdî ibadetler ve şahsî
tekâmülüyle meşgul olması, ebedî saâdet ve selâmeti için
makbul ve yeterli değildir. Zira müʼmin, kendi kurtuluşunun,
başkalarının da kurtuluşuna hizmet etmekten geçtiğini bilen,
diğergâm insandır. Bu sebeple münzevî bir hayat yaşamak de-
ğil, halk içinde Hak ile beraber olmak makbul görülmüştür.
Rasûlullah r Efendimiz şöyle buyurmuştur:
“...Cemaat hâlinde olmanızı ve ayrılığa düşüp dağılmaktan
şiddetle kaçınmanızı isterim. Zira şeytan, yalnız başına yaşa-
yan kimselerle beraberdir. İki kişi de olsa, beraber yaşayanlar-
dan ise uzaktır. Cennetʼin ortasında bulunmak isteyen kimse,
cemaate devam etsin...” (Tirmizî, Fiten, 7/2165)
Özü itibârıyla ferdî bir ibadet olan “namaz”ın beş vakit farz
olan kısmının, cemaatle kılınmasının müekked bir sünnet ol-
ması da İslâm’ın içtimâîleşmeye verdiği ehemmiyetin bir baş-
ka tezâhürüdür. 371
 İslâm Tefekkür Ufku

Nitekim Peygamber Efendimiz r ’in namazı cemaatle kıl-

maya dâir sayısız teşvikleri olduğu gibi, mâzeretsiz şekilde ce-
maatten ayrı kalanlara dâir de pek çok îkâzı bulunmaktadır.
Şu hâdise ne kadar ibretlidir:
Âmâ sahâbî Abdullah ibn-i Ümmi Mektûm t :
“–Yâ Rasûlâllah! Medîne’nin zehirli haşereleri ve yırtıcı
hayvanları çoktur. (Ben bu hayvanların zarar vermesinden kor-
karım, benim cemaate çıkmayıp evde namaz kılmama izin var
mı?)” diye sordu.
Rasûlullah r Efendimiz:
“–Hayye ale’s-salâh ve hayye ale’l-felâh’ı işitiyor musun?
Öyleyse durma mescide gel.” buyurdu. (Ebû Dâvûd, Salât, 46/553)
Hac ve umre ibadetleri de, dünya çapında bir içtimâîleşme
imkânı oluşturmakta, bir nevi İslâm ümmetinin senelik kongre-
sini meydana getirmektedir.
Yine İslâm’ın içtimâîleşmeye verdiği ehemmiyetin bir ifa-
desi sadedinde, hadîs-i şerîfte şöyle buyrulmaktadır:
“Mü’min, başkalarıyla ülfet eder (hoş geçinir) ve kendisiyle
ülfet edilir. Kimseyle ülfet etmeyen ve kendisiyle de ülfet edil-
meyen kişide hayır yoktur.” (Ahmed, II, 400; V, 335; Hâkim, I, 73/59)
İslâm, müslümandan, kendisine faydalı olduğu gibi çevresi-
ne de faydalı olmasını ister. Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“İnsanların en hayırlısı, insanlara faydalı olandır.” (Beyhakî,
Şuab, VI, 117; İbn-i Hacer, Metâlib, I, 264)

Medenî olmak; içtimâî hayatta, kişinin kendisine yapılma-

sını istemediği bir şeyi başkasına da yapmamasıdır. Yahut ken-
disine nasıl davranılmasını istiyorsa, başkalarına da öyle dav-
372 ranmasıdır. Nitekim hadîs-i şerîfte:
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

“Kendi nefsi için arzu ettiği bir şeyi, din kardeşi için de arzu
etmeyen kimse, gerçek mü’min olamaz.” buyrulmuştur. (Buhârî,
Îmân, 7)

İslâm’ın mü’minden istediği ahlâk, âdab, zarâfet, nezâket

ve incelik hasletleri, içtimâî hayata mükemmel bir nizam ve-
rir. Nitekim şanlı tarihimizde yabancı seyyahlar, İslâm beldele-
rindeki içtimâî âhengi hayranlıkla seyretmiş ve hâtıratlarında
nakletmişlerdir. 156
İçtimaî hayatta dürüstlük, sözünü tutmak, kandırmamak,
dakiklik, konuşurken yumuşak, gönül alıcı ve iltifatkâr sözler
söylemek, sesini ölçülü tutmak, mütevâzı yürümek, bu cümle-
dendir.
Merhum Mûsâ Efendi g anlatırdı:
“–Ticaret hayatında yahudîler -menfaatleri îcâbı- sözlerin-
de durmaya çok dikkat ederlerdi. Fakat hocanın birine rande-
vu verdiğimizde ya yarım saat erken gelir veya yarım saat geç
gelirdi. Sâmi Efendi Hazretleri g ise şayet kendisine bir rande-
vu verilmişse tam vaktinde o kişinin kapısında olurdu. Ne bir
dakika erken ne de bir dakika geç. Tam vaktinde gelirdi. Âdeta
saat gibiydi.”
Dînimiz; içtimâî mes’ûliyetleri tanzim etmiş ve şu vazifeleri
müslümanın müslüman üzerindeki hakları olarak bildirmiştir:
• Selâmlaşmak,
• Nasihat istediğinde nasihat etmek,
• Hasta ve tâziye ziyaretlerinde bulunmak,
• Dâvetine icâbet etmek,

156. Yabancı seyyahların İslâm beldelerindeki bu tür müşâhedeleriyle ilgili misal-

ler için Âbide Şahsiyetleri ve Müesseseleriyle OSMANLI adlı eserimizin “Ahlâkî
Fazîletler” bahsine bakılabilir. 373
 İslâm Tefekkür Ufku

• Aksırdığı zaman duâ etmek,

• Sıla-i rahimde bulunmak... 157
Rasûlullah r Efendimiz, ashâbının, bu vazifeleri îfâ edip et-
mediğini kontrol etmek ve bunları edâya teşvik için sık sık; ye-
timler, açlar, hastalar ve vefat eden din kardeşleriyle alâkadar
olup olmadıklarını sorardı. 158
Hayata gözlerini yetim olarak açmış olan Fahr-i Kâinat
Efendimiz, ümmetinin yetimleriyle bizzat alâkadar olur ve şöy-
le buyururdu:
“Ben her mü’mine kendi nefsinden daha ileriyim, daha ya-
kınım. Bir kimse ölürken mal bırakırsa, o mal kendi yakınları-
na âittir. Fakat borç veya yetimler bırakırsa, o borç bana âittir;
yetimlere bakmak da benim vazifemdir.” (Müslim, Cum’a, 43; İbn-i
Mâce, Mukaddime, 7)

Enes bin Mâlik t da şöyle der:

“Rasûlullah r , din kardeşlerinden birini üç gün göremezse,
onu sorardı. Uzaktaysa onun için duâ eder, evindeyse ziyaret
eder, hasta ise şifa dilemeye giderdi.” (Heysemî, II, 295)
Fahr-i Kâinat Efendimiz, bizzat dâvetlere icâbet ederdi. Bu
hususta sosyal statü ayrımı da yapmazdı.
Rasûlullah r Efendimiz’in bütün bu söz ve davranışları, bir
müslümanın içtimâî mes’ûliyetler hususunda ne kadar geniş bir
gönül ufkuna sahip olması gerektiğinin müşahhas misalleridir.
İçtimâîleşmenin Allah katındaki kıymetini ifade için, son
söz olarak şu kudsî hadîs-i şerîf kâfîdir:
“Allah Teâlâ, kıyâmet gününde şöyle buyurur:

157. B
 kz. Buhârî, Cenâiz, 2; Müslim, Selâm, 4-5. Ayrıca bkz. İbn-i Mâce, Cenâiz, 1.
374 158. B
 kz. Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 12.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ

«–Ey Âdemoğlu! Hastalandım, Ben’i ziyaret etmedin!»

Âdemoğlu:
«–Sen Âlemlerin Rabbi iken ben Sen’i nasıl ziyaret edebi-
lirdim?» der.
Allah Teâlâ:
«–Falan kulum hastalandı, ziyaretine gitmedin. Onu ziya-
ret etseydin, Ben’i onun yanında bulurdun. Bunu bilmiyor mu-
sun?
Ey Âdemoğlu, Ben’i doyurmanı istedim, doyurmadın.» bu-
yurur.
Âdemoğlu:
«–Sen Âlemlerin Rabbi iken ben Sen’i nasıl doyurabilir-
dim?» der.
Allah Teâlâ:
«–Falan kulum senden yiyecek istedi, vermedin. Eğer ona
yiyecek verseydin, verdiğini Ben’im katımda mutlaka bulacak-
tın. Bunu bilmez misin?
Ey Âdemoğlu! Senden su istedim, vermedin.» buyurur.
Âdemoğlu:
«–Ey Rabbim! Sen Âlemlerin Rabbi iken ben Sana nasıl su
verebilirdim?» der.
Allah Teâlâ:
«–Falan kulum senden su istedi, vermedin. Eğer ona iste-
diğini verseydin, verdiğinin sevâbını katımda bulurdun. Bunu
bilmez misin?» buyurur.” (Müslim, Birr, 43)

V
375
 3 - NİZAM PRENSİBİ
İbret nazarıyla bakıldığında görülür ki, bü-
tün kâinatta muhteşem bir nizam vardır. Kul-
luk imtihanına tâbî olan insan ve cin dışında-
ki bütün varlıklar, o ilâhî nizâma doğrudan ita-
at etmektedir. Bir yaprak dahî, ilâhî irâde ve ilim
hâricinde düşmez. Su, gökten ilâhî bir ölçü ile
iner. Kâinatta nizamsızlık olsaydı, hiçbir canlı
var olamaz ve hayâtiyetini sürdüremezdi.
İşte Cenâb-ı Hak bütün varlıklara, kâi­nat­
ta­ki büyük nizâma hizmet eden vazifeler, kâbili­
yet­ler, ölçüler vermiş ki insan da bu manzaralar-
dan ibret ve ders alsın. Hayatını, kâinattaki ilâhî
nizâm ile âhenk teşkil edecek şekilde tanzim etsin.
 3 - NİZAM PRENSİBİ
(İslâm, Islah Eder.)

İ slâm, sırf bir inanç sisteminden ibaret değildir. O, fert ve

top­lum hayatına dâir ilâhî hükümleriyle bir nizam tesis
eder. Yani hak din İslâm; iki cihanda saâdetin yolunu gösteren
kâideler manzûmesidir. Bu sebeple İslâm’ı kabul eden fert ve
toplumlar, onun hayatı tanzim eden hükümlerini de kabul et-
miş olurlar.
İnsan başıboş yaratılmamıştır. Onun hayatının her safhası-
na kâideler, esaslar ve prensipler konulmuştur.
İbret ve tefekkür nazarıyla bakıldığında görülür ki, bütün
kâinatta muhteşem bir nizam vardır. Kulluk imtihanına tâbî olan
insan ve cin dışındaki bütün varlıklar, o ilâhî nizâma doğrudan
itaat etmektedir. Bir yaprak dahî, ilâhî irâde ve ilim hâricinde
düşmez. Su, gökten ilâhî bir ölçü ile iner. Mikrodan makroya,
atomlardan galaksilere kadar kâinatta bir nizamsızlık olsaydı,
hiçbir canlı var olamaz ve hayâtiyetini sürdüremezdi.
Semâda muhteşem bir nizam var. Ay ve Güneş her gece ve
gündüz sanki vardiya değiştiriyor, şaşmaz bir hesapla semâvî
birer takvim vazifesi görüyor.
Atmosferde ayrı bir nizam var. Hiçbir insan, hattâ bir ateist
bile; “Acaba yarın havadaki gazların dengesi değişir mi, bir ok-
sijen tüpü almalı mıyım?” diye bir endişe duymaz. Atmosfere 379
 İslâm Tefekkür Ufku

konulmuş olan ilâhî nizam ve programa îtimâd ederek hayatı-

nı sürdürmeye devam eder.
Hayvanlar âlemine de ayrı bir nizam manzarası hâkim. Her
tür hayvanın kendine has bir hayat tarzı var. Hepsinin farklı gı-
dası, toplum biçimi, ekolojik denge içindeki vazifesi, ömür tak-
vimi ve kaderi var.
Muhteşem nizam ve âhengiyle âdeta ilâhî bir manzûmeyi
andıran kâinat, almasını bilen her insana kevnî âyetlerle hik-
met dersleri veriyor. Renk renk, desen desen kanatlarıyla za-
rif kelebekler, çiçek özlerini toplayıp şifâlı ballar yapan arılar,
muhrik nağmelerle şakıyıp ruhları dinlendiren bülbüller, diğer
taraftan insanı kahır ve azap tecelliyâtının tefekkürüne sevk
eden yırtıcı hayvanlar ve ürkütücü haşerâtın hepsi, ayrı ayrı ib-
ret manzaraları sergiliyor.
İşte Cenâb-ı Hak bütün varlıklara, kâinattaki büyük nizâma
hizmet eden vazifeler, kâbiliyetler, ölçüler vermiş ki insan da
bu manzaraları seyredip ders ve ibret alsın. Nasıl ki insan,
kendisini yansıtan bir aynaya bakarak üstünü-başını düzeltir-
se; kendisi için âdeta bir endam aynası kılınan kâinattaki ilâhî
nizâma bakarak da onunla âhenk teşkil edecek şekilde hayatı-
na çeki düzen vermelidir.
Zira -irâdecilik ve teaddî prensibinde de açıkladığımız üze-
re- Cenâb-ı Hak, en güzel kıvamda yaratıp varlıkların en şeref-
lisi kıldığı insanın, kâinattaki mükemmel ve muntazam ekolo-
jik düzen ile âhenk içinde olmasını ve ilâhî irâdeye râm olarak
bu nizâmı aslâ bozmamasını arzu etmektedir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Allah semâyı yükseltti ve mîzânı (dengeyi, ölçüyü) koydu.
380 Öyleyse sakın (taşkınlık edip) ölçüyü bozmayın.” (er-Rahmân, 7-8)
3 - NİZAM PRENSİBİ

Allah Teâlâ’nın çizdiği sınırların hâricine çıkıldığında, den-

ge kaybolur, her şey kargaşa ve fesâda sürüklenir.
İslâm, nizâmın ihmâline ve anarşiye aslâ müsâade etme-
yen, bunun için de ferdî ve içtimâî hayatı hassas bir sûrette
tan­zim eden bir dindir.
İslâm’da îmandan sonra her kuldan istenen “sâlih amel”
mef­humu, çok şümullüdür. Sâlih amel; her şeyin sulh u salâh
için­de, ilâhî ölçüler istikâmetinde, düzgün ve her iki cihan için
fay­dalı olmasını ifade eder.
İslâm’da hukuk;
• İnsanların Allah ile,
• İnsanların birbirleriyle ve
• İnsanların sâir canlılar ile hattâ cansız varlıklarla olan
münâsebetlerini tanzim eder.
İslâm’a göre keyfî olarak avcılık yapıp bir hayvanı öldür-
mek, hattâ nâ-hak yere bir ağacın dalını kırmak dahî zulümdür.
Rahmet dîni olan İslâm, günümüzde İslamofobi projeleri
neticesinde terörle yaftalanmak istense de, âlemlere rahmet
olarak gönderilen Rasûlullah r Efendimiz’in 23 senelik nebevî
hayatı; âdeta insana, hayvana ve nebâta karşı yapılan terörle
mücadele mâhiyetindedir.
İslâm’da, insanın doğduğu andan vefât edip kabrine konul-
duğu âna kadar her safhada yapılması gerekenler tayin ve tes-
pit edilmiştir. İslâm’ın hayatı tanzim eden tâlimatlarının bütü-
nüne “şerîat” adı verilir.
Şer’î emirlerin zarûrî olanları farzlardır ve bunlarda, toplu-
mun en zayıf ferdinin dahî yapabileceği seviye esas alınmıştır.
Farzların dışında da ilâhî ve nebevî tâlimatlara riâyet et-
mek isteyenler için, sünnetler, müstehaplar ve âdâb ile çerçeve 381
 İslâm Tefekkür Ufku

genişler ve bütün hayatı kuşatır. Müslümanlar bu esaslara zor-

la değil; bilâkis îman muhabbetiyle, Cenâb-ı Hakk’ın rızâsına
nâil olma arzusuyla itaat ederler.
Asgarî ölçüleri esas alan “şerîat” dairesinden daha fazlası-
na istîdâdı olanlar için, “tarîkat ve hakîkat” mertebeleri vardır.
Kul, Cenâb-ı Hakk’a yakınlık kazandıkça gönlünde apayrı ufuk-
lar açılır ve avam insanlara göre çok daha hassas ölçülerle ha-
yatını tanzim eder.
Dîni idrâk edip yaşamak hususundaki bu kalbî derinlik ve
edep farkını, şu meşhur misallerle hulâsa edebiliriz:
• Şerîatte senin malın senin, benim malım benimdir.
• Tarîkatte senin malın senin, benim malım da senindir.
• Hakîkatte ise ne senin malın senin, ne de benim malım
benim; hepsi Allâh’ındır.
Yine:
• Şerîatte doyduktan sonra yemek israftır.
• Tarîkatte doyuncaya kadar yemek israftır.
• Hakîkatte ise kifâyet miktarını Allâh’ın huzûrundan gâfil
olarak yemek israftır.
Nitekim bazı sahâbîler, Rasûlullah r Efendimiz’in terbi-
yesinde öyle bir mânevî seviyeye ulaşmıştı ki, Abdullah bin
Mes’ûd t bu durumu:
“–Biz yenilen lokmaların tesbihlerini duyar hâle gelmiştik!”
sözleriyle ifade etmiştir. 159

382 159. B
 uhârî, Menâkıb, 25.
 Şerîat ve Ukûbat

İslâm’ın akîde, ibadet, muâmelât ve ukûbat şeklindeki bü-

tün esasları birbiriyle insicam içindedir, muntazam ve mükem-
meldir.
Müslüman, “Rabbine teslim olan” demektir. Allâh’ın ah­kâ­
mı­na îtirazsız, cân u gönülden riâyet etmesi gerekir.
Bununla birlikte İslâm’da, bazı büyük suçları işleyenler
için, fesâdı engelleme ve ıslah etme gâyesiyle cezalar da ko-
nulmuştur.
Günümüz dünyasında âhiret unutulduğu ve nefsânî bir ser-
bestlik hâkim olduğu için, kimileri bu vazife, yasak ve cezaları
anlamakta güçlük çekmektedir. Din sadece vicdanlara hapse-
dilmek istenmektedir.
Hâlbuki dînin bütün prensipleriyle hayatı tanzim edebil-
mesi lâzımdır. Çünkü din, bir hayat nizâmıdır.
Muharref Hristiyanlık, içi boşaltılmış bir din olduğu için;
inanç, ibadet ve muâmelât gibi her sahada boşluklar, te­nâ­kuz­
lar ve nizamsızlıklar meşheridir. Meselâ Hristiyanlık’ta insan-
ların günahkâr olarak doğup vaftizle o günahtan temizlenece-
ğine inanılması ve kendileri bile günahtan sâlim olamayan pa-
pazların başkalarının günahlarını çıkarmaları gibi mantık dışı
uygulamalar mevcuttur. 383
 İslâm Tefekkür Ufku

Bu hususta Necip Fâzıl Kısakürek’ten duyduğum bir hâ­tı­ra­

yı nakletmek isterim:
Meşhur İngiliz tarihçi Toynbee, Mısır’a gider. Kendisi sosyo-
log olduğu için, garip bir dilencinin yanına yaklaşır ve:
“–Sana para versem ne yaparsın?” diye sorar. Dilenci de:
“–Senin için Allâh’a duâ ederim.” der.
“–Peki, senin duânı Allah kabul eder mi?” diye tekrar sorar
Toynbee. O dilenci de der ki:
“–Beyim, ben duâ ederim, gerisine karışmam. Allah dilerse
kabul eder, dilerse etmez.”
Toynbee bunun üzerine şöyle der:
“–Bizim tahsilli dediğimiz papazlar, kendileri gibi bir insa-
nın günahını çıkardıklarını söylüyorlar. Burada ise bir dînin en
garip insanı; «Allah dilerse kabul eder, dilerse kabul etmez.»
diyor.”
Bugünkü tahrif edilmiş Hristiyanlık, içinde böyle mantık
dışı uygulamaların bulunduğu bir yapıya bürünmüş hâldedir.
Fakat Hristiyanlığın bu mes’ûliyetsiz hâli, nefsânî hayatı rahat-
ça yaşayabilmeye imkân tanıdığı için, pek çok mensubuna da
câzip geliyor.
Bir misyoner, İslâm’la şereflenmişti. Hattâ daha sonra ki-
taplarımızı Fransızca’ya tercüme etti. Bu kardeşimiz, bir görüş-
memizde şöyle anlatmıştı:
Ben, Afrika’da bir câminin önünde İncil dağıtıyordum. Câ­
mi­ye gelip giden müslümanlara:
“–Bakın, siz câmiye gidiyorsunuz ama esas din budur.” di-
yerek onları Hristiyanlığa çağırıyordum. Bana bir müslüman
384 geldi ve:
3 - NİZAM PRENSİBİ

“–Burada bu İncil’leri teşhir ediyorsun ama, sen hiç Kur’ân-ı

Kerîm’i okudun mu?” dedi. Ben:
“–Hayır, okumadım.” deyince;
“–O zaman git câmiden Kur’ân-ı Kerîm’in Fransızca meâl ve
tefsirini al ve onları okuduktan sonra bu İncilleri dağıt.” dedi.
Ben de kendi kendime;
“–Doğru, İslâm hakkında düzgün bir mâlumâtım yok.” de-
dim ve Kur’ân-ı Kerîm’i incelemeye başladım.
Hristiyanlıkta kafama takılan bazı meseleler vardı. Biri gü-
nahın teselsül etmesiydi.
“Nasıl olur da Hazret-i Âdem u ile Havvâ Vâlidemiz’in gü-
nahı sonraki nesillere teselsül eder, niye her insan günahkâr
doğar? Bir insan başkasının günahından dolayı nasıl suçlanabi-
lir? Vaftiz ve günah çıkarma nasıl insanı temizleyebilir? Bu man-
tıken nasıl olabilir?..” gibi birçok sual, zihnimi meşgul ediyordu.
Kur’ân-ı Kerîm’in sayfalarını çevirdikçe kalbimi ve zihnimi
kurcalayan daha pek çok suâlin cevaplarıyla karşılaştım. Çok
etkilendim ve müslüman olmaya karar verdim.
Sonra eve gittim. Hanımım da misyonerdi. Kararımı açık-
layınca bana bağırıp çağırdı; “Senin içine şeytan girmiş!” dedi.
Beni evden kovdu. Ben de teşkilâta gittim ve müslüman ol-
duğumu söyleyip misyonerlik vazifemi bıraktığımı bildirdim.
Bana;
“–Sen aklını mı kaçırdın? Seni bir psikiyatriste gönderelim.”
dediler. Ben de;
“–Bilâkis şimdi aklım başıma geldi.” dedim.
Hanımı iknâ ederim ümidiyle tekrar eve gittiğimde, eşyala-
rımı kapıda buldum. Afrika’da bir garip gibi kalıvermiştim. 385
 İslâm Tefekkür Ufku

İşte hidâyet yolculuğunu bize böylece hulâsa eden bu kar-

deşimize sordum:
“–Bugün Hristiyanlığın içi boşaldı; doğru-dürüst bir akîde,
ibadet, muâmelât, ukûbat yok, âdeta bir tabela dîni hâline gel-
di, ismi var cismi yok, cemaatsiz kalan kiliseler satışa çıkarılı-
yor. Evet, belli bir zümrede İslâmiyet’e yöneliş oluyor ama, bu
niye büyük kitleler hâlinde gerçekleşmiyor?”
Dedi ki:
“–Çünkü İslâm rûha huzur veriyor ama tatbikâtı için de
bazı gayret ve fedakârlıklar gerekiyor. Hristiyanlık ise bomboş!
Ne doğru dürüst bir ibadet hayatı var, ne de günahları önleyici
herhangi bir müeyyidesi. Her şey serbest.
Müslümana ise günde beş vakit namaz var, sonra oruç var,
zekât var, infak var, cömertçe paylaşmak var. Bunun yanında
içki, kumar, iffetsizlik yasak; ahlâkî, ticarî, hukukî hükümler var.
Bunların hiçbiri bugünkü Hristiyanlık’ta yok. Bu da nefse
hoş geliyor…”
Bu gerçeğe rağmen, hakikî saâdeti arayan ve sırât-ı müs­ta­
kî­me tâlip olan nice insan, dünyanın bir ucunda da olsa İslâm’ı
araştırıyor, inceliyor, onun dünya nizâmındaki üstünlüğü, ha-
yat ve kâinâtı îzah tarzındaki mükemmelliği görerek hidâyetle
şerefleniyor.

386
 Şekilcilik

İslâm’daki kâideler, şekilcilik olarak telâkkî olunmamalıdır.

Şekilcilik, taklitten doğar. Taklit ise insanın öğrenme yolunda
tahkîke doğru giderken mürâcaat ettiği bir usuldür.
Bu sebeple, insanlığa üsve-i hasene olan Rasûlullah r
Efendimiz’in hayatından ölçüler, Kur’ân’ın fiilî bir şerhi ve tefsîri
demek olan “Sünnet-i Seniyye” hâlinde dînin kâideleri arasın-
da yer almıştır. Ancak bu esasların temelinde, ilâhî vahiy ve
nebevî hikmet vardır.
Meselâ; bir bardak su içme fiilinde, Rasûlullah r Efen­di­
miz’den gelen çok sayıda incelik vardır:
• Besmele, hamdele gibi zikirler vardır.
• Ayakta ve tek dikişte içmemek, kaba üflememek, üç yu-
dumda içmek gibi sıhhat tavsiyeleri vardır.
• Şükür ve tefekkür vardır.
• İsraf etmemek vardır.
Yani İslâm’da kuru bir taklit yoktur. Ancak şekilsizlik de
yoktur.
Zira ibadet, muâmelât ve bütün kulluk vazifeleri beden ile
yapılır. Namazın, orucun, haccın zâhirî kısmı, bedenin belli dav-
ranış kalıplarını yerine getirmesiyle îfâ edilebilir. Lâkin matlup 387
 İslâm Tefekkür Ufku

olan; bedenle kalbin âhenk teşkil etmesi, madde ile mânânın,

şekil ile rûhun dengeli bir sûrette mezcolmasıdır.
Beden, rûhun giydiği bir elbise mâhiyetindedir. Dolayısıy-
la ruh ve bedenin muvâzenesi şarttır. Bütün İslâmî davranış şe-
killeri, bir rûhu temsil eder. Hangi şekil emredilmişse, onun mu-
hakkak bir ruh, mânâ, nizam ve hikmetten doğduğunu görürüz.
Müslümanlar, âlemlere rahmet ve ümmete muallim olarak
gönderilen Efendimiz’in sünnetine tâbî olmayı, aslâ basit bir
taklit olarak görmezler. Zira O’nun muallimi Allah Teâlâ’dır.
Bir gün Selmân-ı Fârisî t’a bir müşrik, alaycı bir edâ ile
şöyle dedi:
“–Görüyorum ki dostunuz Muhammed ( r ); size her şeyi,
ama her şeyi, hattâ helâya nasıl oturacağınızı bile öğretiyor?”
Hazret-i Selmân, gâyet ciddî bir şekilde;
“–Evet, gerçekten de öyle...” diye onu tasdik ettikten sonra
Hazret-i Peygamber’in tuvalet âdâbıyla ilgili tavsiyelerini sıra-
ladı. (Bkz. Müslim, Tahâret, 57-58)
Âlem-şümûllük prensibinde îzah edildiği üzere, İslâm, esas
kâideyi koyduktan sonra, tesettür gibi birçok meselede şekli;
örf, belde ve mevsim gibi şartlara bırakır. Katı bir şekilcilik em-
retmez.
İslâmî kâidelerinin tanzîminde, “sadece kendi şahsiyet ve
ka­rakterine benzemek, gayr-i müslimlere benzememek” has­
sâ­si­yeti vardır.
Ezanın şekli henüz bildirilmemişken, ibadet vakitlerini ilân
etmek için çan veya boru kullanmak gibi âdetler teklif edilmiş,
fakat gayr-i müslimlere benzememek için Peygamber Efendi-
388 miz tarafından reddedilmiştir. (Bkz. Buhârî, Ezân, 1; Müslim, Salât, 1)
3 - NİZAM PRENSİBİ

Hangi günler nâfile oruç tutulacağından, cenâze defni es­

nâ­sında ayakta beklememeye varıncaya kadar birçok hususta,
“gayr-i müslimlere benzememek” prensibiyle İslâm şahsiyet ve
karakterinin tanzîmi yapılmıştır.
Ölçü şu hadîs-i şerîftir:
“Kim bir kavme benzemeye çalışırsa, o da onlardandır.”
(Ebû Dâvûd, Libâs, 4/4031)

Bir müslüman, her zaman ve mekânda İslâm’ın vakar, izzet,

şeref ve haysiyetini temsil etmekle mükelleftir. Namazın her
rekâtında okuduğumuz Fâtiha Sûresi’nin son âyetinde;

‫ين‬ ۪ َّ ‫وب ع َليهِ م و َل‬ ۪ َ ‫ِصر‬

َ ّ‫الضال‬ َ ْ ْ َ ِ ‫ين َا ْن َع ْم َت َع َل ْيهِ ْم َغ ْيرِ ا ْل َم ْغ ُض‬
َ ‫اط ا َّلذ‬ َ
“Kendilerine lûtuf ve ikramda bulunduğun kimselerin yo-
luna; gazaba uğramışların ve sapmışların (yoluna) değil!” (el-
Fâtiha, 7) diyerek, İslâm dışındakilerin yoluna uymaktan, onların
hâline benzemekten Cenâb-ı Hakk’a sığınıyoruz.
Cenâb-ı Hak, dalâlette bulunanlardan uzak durmamızı,
on­ların örf, âdet, giyim-kuşam, hayat tarzlarına özenmeyip
İslâm şahsiyet ve karakterini vakar ile temsil etmemizi istiyor.
Zira îman; lâyıkına muhabbet, müstahakkına nefreti gerektirir.
Gayr-i müslimlere benzememek de bir îman alâmetidir.
Tabiî ki gayr-i müslimlere benzemenin de îtikad ve şahsi-
yeti alâkadar eden ve etmeyen noktalarına dikkat etmek ge-
rekir. Meselâ gayr-i müslimlerin îcâd ettiği faydalı bir makineyi
câhilâne bir bakış açısıyla, “gâvur îcâdıdır” diye kullanmamak,
onlara benzememe hususunda ifrata kaçmak olur. Nitekim
Peygamber Efendimiz de, Mescid’i aydınlatmak için Şam’dan
getirilen lambalara hüsn-i kabul göstermiştir. (Bkz. İbn-i Hacer,
el-İsâbe, I, 184) 389
 İslâm Tefekkür Ufku

Meselâ Rasûlullah r Efendimiz diğer bir hadîs-i şe­rîf­le­rin­

de:
“Müşriklerin ateşiyle aydınlanmayın!” buyurmuşlardır.
(Nesâî, Ziynet, 51; Ahmed, III, 99)

Bu ise; onların yakınında oturmayın, onlarla fazla içli-dışlı

olmayın, onlarla mesafenizi koruyun, onların tesir dairesi için-
de bulunmayın, demektir.
Bu hususta son derece tehlike arz eden;
• “Zünnar ve haç” gibi sembol ve alemleri taşımak,
• Ecnebî lisânıyla ve gayr-i İslâmî mesajların yazılı olduğu
elbiseleri giymek,
• Yılbaşı, sevgililer günü ve benzeri hristiyan âdeti günle-
ri kutlamak ve,
• Her türlü gayr-i müslim menşeli moda ve reklâmların teş-
vik ettiği lüks ve israfların zebûnu olmak gibi, İslâm şahsiyeti-
ni zedeleyici hâl ve davranışlardan titizlikle uzak durmak îcâb
eder.

390
 İçtimâî Hayatta Nizam

Toplumda nizâmı sağlayan husus, kuvvetli bir idaredir.

Fert­lerin tamamını eğitmek bir idealdir fakat gerçekleşme-
si im­kânsız gibidir. Dolayısıyla içtimâî hayatı fitne ve fesattan
ko­rumak için, mutlaka idareye itaat gerekir.
İslâm’da bu sebeple, müslümanların idarecilere itaat etme-
leri emredilmiştir. Lâkin âyet-i kerîmede:

‫ول َواُوۨ ِلى ْالَ ْمرِ ِم ْن ُكم‬

َ ‫يعوا الر ُس‬ ۪ ّٰ ‫يا ٓ اَيها ا َّل ۪ذين ٰامنُوا اَ ۪طيعوا‬
ُ ‫الل َواَط‬
َ ُ َ َ َ ُّ َ
ْ َّ
“Ey îmân edenler! Allâh’a itaat edin. Peygamber’e ve siz-
den olan ülü’l-emre (idarecilere) de itaat edin…” (en-Nisâ, 59)
buyrulmaktadır. Burada “‫كم‬ ‫ ِمن‬: sizden olan” ifadesi, idarecile-
ُْ ْ
rin müslümanlardan olmasını şart koşmaktadır.
Zira ilâhî tâlimatların mühim bir kısmı ancak, müslüman bir
idarecinin varlığı hâlinde icrâ edilebilir. Bu sebeple, müslüman­
la­rın başsız kalmamaları, idarî bakımdan birlik-beraberlik içe-
risinde olmaları zarûrîdir. Hicretin emredilmesi de bu hikme-
te mebnîdir.
Peygamberimiz, üç kişi sefere çıktığında dahî içlerinden bi-
rini emir tayin etmelerini tavsiye buyurmuştur. (Bkz. Ebû Dâvud,
Cihâd, 87) 391
 İslâm Tefekkür Ufku

Allah Teâlâ, insanlar arasında fitne ve fesat çıkaran boz-

guncuları sevmez. 160 İlâhî tâlimat şöyledir:
“Islah edilmesinden sonra yeryüzünde bozgunculuk yap-
mayın!..” (el-A‘râf, 56)
Peygamber Efendimiz r ’in toplumda kardeşlik ve huzu-
ru hâkim kılmak; fitneyi, anarşiyi, hercümerci engellemek ve
içtimâî nizâmı korumak hususunda pek kıymetli îkaz ve tavsi-
yeleri vardır.
Bu îkaz ve tavsiyelere rağmen, Hazret-i Osman’ın şehîd
edil­­mesiyle başlayan “Fitne-i Kübrâ / Büyük Fitne” hâdisesi,
baş­sızlığa ve çok başlılığa yol açarak, mühim sıkıntılara sebe-
biyet vermiştir.
1243 yılında Kösedağ Muhârebesi’ndeki mağlûbiyet neti-
cesinde Anadolu Selçuklu Devleti’nin otoritesinin zayıflaması,
Anadolu beylikleri arasında çekişmelerin başlamasına sebebi-
yet vermiştir. Osmanlı’nın 1402 senesinde Ankara Savaşı’nda
mağlup olmasından 1413’de Sultan Çelebi Mehmed’in başa
geçip yeniden nizâmı tesis etmesine kadar geçen fetret dev-
rinde yaşanmış olan kardeşler arasındaki taht kavgaları, karı-
şıklıklar, yağma ve yıkımlar, siyasî nizâmın zaruretini gösteren
târihî misallerdir.
Bu sebeple İslâm, müslümanlar arasında başsızlık veya çok
başlılıktan kaynaklanan otorite boşluğunu ve kargaşa ortamı-
nı aslâ tasvip etmez.
Bunun içindir ki ecdâdımız Osmanlı’da bir padişah vefât et-
tiğinde, henüz o defnedilmeden, başsızlığa meydan vermemek
için, derhâl veliahda bîat edilirdi. Nitekim bu nizam prensibi-
nin halk tarafından benimsenmesi sebebiyledir ki, Osmanlı ta-

392 160. Bkz. el-Bakara, 205; el-Mâide, 64.

3 - NİZAM PRENSİBİ

rihinde şehzâdeler ve vâlideler arasında birtakım çekişmeler

yaşanmışsa da, halk ile devlet arasında büyük çapta problem-
ler görülmemiştir.
Yine nizam prensibi muktezâsınca İslâm, toplumdaki veya
idaredeki bir bozukluğu da, acele ve şiddet yoluyla yıkarak de-
ğil; sabırla, irşad ve teennî yoluyla, tedrîcen ıslah ederek dü-
zeltmeyi hedefler. Zira bu ikinci yol, çok daha selâmetlidir.
Buna karşılık, sosyalizm, nasyonalizm gibi birçok dünya
görüşü, emellerine ulaşmak için ihtilâl/devrim yapmayı ve bu
uğurda nice kanlar döküp haklar çiğnemeyi meşrû görür.

393
 Ferdî Hayatta Nizam

Ferdin hayatını, doğumundan vefâtına kadar tanzim eden

İslâm, bu hususta aile müessesesine büyük bir ehemmiyet ve-
rir. Tecrid/idealizm prensibinde de îzah edildiği gibi, İslâm,
nefsânî bir ihtiyacı dahî, mâneviyatla idealize ederek intizâma
sokar.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Kişi evlendiği zaman dîninin yarısını korumuş olur. Geriye
kalan yarısı için de Allâh’a karşı gelmekten sakınsın.” (Heysemî,
Mecmau’z-Zevâid, IV, 252, hd. no: 7310)

İdeal bir evlilik, kişinin dînî hayatının yarısını tanzim etme-

si demektir. Diğer yarısında da zevc ve zevce birbirine destek
olur.
Cinsler arasındaki cezb ve incizâb kanununu nikâh ile ni-
zam altına alan İslâm, eşler arasında karşılıklı hak ve hukuku
tesis eder. Aile yuvasını hayırlı nesillerin yetişmesine vesîle kı-
lar. Hakîkaten huzurlu bir aile yuvası, gelecek nesillere İslâm
şahsiyetinin kazandırıldığı bir mektep vazifesi icrâ eder.
Dolayısıyla İslâm’da evlilik ve âile müessesesi, hayatın
nizâmı için mühim bir zaruret olarak görülmüştür.
Bununla birlikte, sebeplerine tevessül etmesine rağmen
394 kendisine izdivaç nasîb olmayan bir kimse de üzülmemelidir.
3 - NİZAM PRENSİBİ

Zira gaybı Allah’tan başkası bilemez. Şayet evlenseydi, bunun

kendisi hakkında hayır mı, şer mi getireceği meçhuldür. Bel-
ki Cenâb-ı Hak onu bu sûretle kaldıramayacağı bazı sıkıntılar-
dan muhafaza buyurmaktadır. Dolayısıyla, evlenemeyen biri
“Bunda da bir hayır vardır.” diyerek, ilâhî takdîre rızâ göster-
melidir.
Fakat bekârlara yardımcı olup evlenmelerine vesîle olmak
da en mühim sadaka-i câriyelerden biridir.
Öte yandan İslâm, erkeklerin iş-güç sahibi olmasını, bak-
makla mükellef bulundukları kişilerin nafakasını helâl yoldan
kazanmasını emreder, atâleti reddeder. Toplumda herkes yek-
diğerine zimmetlidir. Sahipsiz kimse bırakılmaz. Velîsi olmaya-
na, ülü’l-emr / idareci sahip çıkar.
Nitekim bir hadîs-i şerîflerinde Rasûlullah r Efendimiz
şöyle buyurmuşlardır:
“Ben her mü’mine kendi nefsinden daha ileriyim, daha ya-
kınım. Bir kimse ölürken mal bırakırsa o mal kendi yakınlarına
âittir. Fakat borç veya yetimler bırakırsa, o borç bana âittir; ye-
timlere bakmak da benim vazifemdir.” (Müslim, Cuma, 43)
İşte âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Rasûlullah
r Efendimiz kendi şahsında ümmetine böylesine muhteşem
bir merhamet ve vicdan ufku sergilemiştir.
Cenâb-ı Hak, ilâhî imtihan ve içtimâî nizam gereği, insanları
muhtelif istîdatlarda yaratmıştır. Zira herkes aynı istîdatta ya-
ratılmış olsaydı toplum düzeni gerçekleşemezdi. İstîdatlardaki
çeşitlilik sebebiyle herkes farklı meslek ve sahalara yönelmiş,
hayatın hiçbir alanında bir boşluk bırakılmamıştır.
Toplumda ilâhî imtihan gereği; âmir de vardır memur da,
zengin de vardır fakir de, sıhhatli de vardır, hasta da… 395
 İslâm Tefekkür Ufku

İslâm; yoksulların, muhtaçların, hastaların, sakatların, bil-

hassa dul ve yetimlerin toplum içinde ezilmemesi, zillete düş-
memesi, hor ve hakir görülmemesi için gerekli olan şefkat ve
merhamet tedbirlerini almıştır. İmkân sahibi mü’minlere, yok-
luk ve darlık içindeki din kardeşlerini veya insanlıktaki eşleri-
ni, âdeta kendilerine zimmetli olarak görmelerini telkin etmiş-
tir. Komşusu açken tok uyumayı bir îman zaafı olarak beyan et-
miştir.
Nitekim, mârifetullah’ta mesafeler kateden Mevlâ­nâ ve
emsâli Hak dostları, yeryüzünün bir köşesinde üşüyen varsa
ısınamamış, bir müslümanın ayağına batan dikenin acısını ken-
di yüreklerinde hissetmişlerdir.
Ayrıca İslâm ahlâkı, zayıf ve muhtaçların kalplerini kırma-
mayı, onları aslâ hor ve hakir görmemeyi, kendisi onların ye-
rinde olsa nasıl muâmele görmek isterse, onlara da öyle dav-
ranmayı gerektirir.
Rivâyete göre bir gün Hazret-i Mevlânâ, kızı Melike Ha­
tun’un, hizmetçisini azarladığını görür. Ona şöyle nasihat eder:
“–Onu niçin incitiyorsun? Acaba sen onun hizmetçisi ol-
saydın ne yapardın? Kızım, Allah’tan başka hiç kimsenin ger-
çek mânâda kulu-kölesi yoktur. Sana hizmette bulunanlar, aslâ
hizmetçilerimiz değil, hepsi de ancak kardeşlerimizdir.” 161
Böyle bir şefkat ve merhametle kucaklanan zayıf, çâresiz
ve muhtaç kimselerin gönüllerinde, varlıklı kimselere karşı kin
ve husûmet yerine, muhabbet ve hürmet duygularının neşv ü
nemâ bulacağı, dolayısıyla o toplumda huzur ve emniyetin
hâkim olacağı muhakkaktır.

396 161. A
 hmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, c. I, s. 626.
3 - NİZAM PRENSİBİ

Şefkat müesseseleri olan vakıfların bir ağ gibi ördüğü Os-

manlı toplumu, bir dergâh rûhuyla faaliyet gösteren Ahîlik gibi
bir esnaf teşkilâtıyla da tanzim edilmekteydi. Mesleğe adım
atanlar, mânevî mes’ûliyeti idrâk ettirici merasimlerle vazife-
ye başlarlardı. Bunu idrâk edemeyenlere ise ciddî müeyyide-
ler vardı: Meselâ müşterisini aldatan bir esnaf, îtibârını kaybe-
der ve bu herkese ibret olurdu. Bir daha hiç kimse o yanlışı
yapmaya cür’et edemezdi.
Bunun yanında, mücrimleri dışlamak yerine şefkat ve mer-
hamet üslûbuyla kucaklayıp yumuşak bir lisanla ıslah ve irşâd
ederek onları sâlih birer mü’min hâlinde topluma kazandıran
dergâhlar vardı.
Velhâsıl;
• Helâl ve haram ölçüleri, İslâm toplumunu tanzim eden en
büyük değerlerdir.
• Abdest, gusül, necâsetten tahâret esasları; temizlik ted-
birlerini ve su bulundurma zaruretini düşünüp geliştirmeyi te-
min eder.
• Zekât hesaplama zarureti, bir müslümanın iktisâdî haya-
tını tanzim eder.
• İsraftan sakınmak, oruç ve riyâzat gibi kâideler; yiyip
içme hususunda, nice faydalarla dolu bir nizam getirir.
• İbadetler ve bilhassa beş vakit namaz, müslümana gün-
lük hayatta bir vakit disiplini, dakiklik ve tertipli olma şuuru ka-
zandırır. Hakîkaten, vakti girmemiş bir namaz kılınamaz. Oruca
imsaktan iki saat evvel başlansa, iftardan iki dakika evvel biti-
rilemez. Vâcip kurban ibadeti, bayram namazı kılınmadan ye-
rine getirilemez. 397
 İslâm Tefekkür Ufku

Yani İslâm, ibadet hayatında yaşattığı bu intizam ve disip-

lin ile bir bakıma hayatın hiçbir sahasında rastgele ve gayr-i
nizâmî hareket etmemek gerektiğini tâlim ve telkin eder.
Buna göre bir müslümanın yirmi dört saati plânlı-prog­ram­
lı, tertipli ve düzenli olmalıdır. Hayatının; aile, iş ve benzeri her
sahası nizam içinde bulunmalıdır.
Bir müslümanın tertipli ve düzenli olması, bilhassa söz ver-
diği saatte olması gereken yerde bulunması, onun güzel ahlâk
sahibi olduğunun göstergelerindendir.

398
 Mâneviyatta Îtidâl

İslâmiyet nizâma fevkalâde ehemmiyet veren bir den-

ge dînidir. Buna rağmen mâneviyatta muvâzeneyi kaybedip
meczup olanlar, cezbeye kapılıp şatahat ve benzeri gayr-i
meşrû ve gayr-i nizâmî söz ve davranışlara sürüklenenler de
olmuştur.
Ancak İslâm’da makbul olan, meczup olmak değil câzip ol-
maktır. Bunun yanında meczuplar da -merhameten- mâzur gö-
rülmüşlerdir.
Cezbe, bir tecellî karşısında âdeta sarhoş olmaktır. Aklı, şu-
uru, idrâki kaybolup ne yaptığını bilmeyen, cezbeye kapılana
meczup denir. Onlar mâzurdur demek; onlar haklıdır mânâsına
gelmez. Bu ancak onların özür sahibi olduklarını ve yaptıkları-
nın kabahat sayılmayacağını ifade eder.
Bu sebeple meczuplara hürmet edilir ama meczupluk
makbul ve matlup bir durum değildir. 162
Meczupların mevcûdiyeti, nizam prensibine aykırı da de-
ğildir. Çünkü meczupluk asıl değil, istisnâî bir durumdur. Mec-

162. İ bn-i Haldun Mukaddime’sinde meczuplar hakkında epey mâlumat verir.

Meczuplar, mükellefiyetin şartı olan akıl bakımından hasta sayıldıkları için
mâzur görülürler. Fakat kalben ilâhî aşkın cezbesine tutulmuş kimselerdir.
Sadaka ve güleryüzle onların gönüllerini hoş tutmak gerekir. Bununla birlikte,
zaman zaman şerîate mugâyir bazı söz ve davranışlarından bir in’ikâs almamak
için de kendilerine karşı temkinli ve mesafeli kalmak îcâb eder. 399
 İslâm Tefekkür Ufku

zup, hasta gibi kabul edilmelidir. Onu, cezbeyi hazmedemeyip

taşkınlığa sürüklenmiş biri olarak görmek gerekir.

k
İslâm dünya görüşünün nizam ölçülerine dâir sözlerimizi
şu ârifâne tespitle nihâyetlendirelim:
Filibeli Ahmed Hilmi Efendi, A‘mâk-ı Hayâl adlı eserinde,
temsîlî olarak bütün dinlerin ve peygamberlerin “saâdet” reçe-
telerini tâdâd ettikten sonra peygamberlerin imâmı ve hâtemi
olan Hazret-i Muhammed Mustafâ r Efendimiz’in “saâdet” ta-
rifini şöyle hulâsa eder:
“–Ey beşeriyet! Saâdet; hayat ve vukuâtı olduğu gibi kabul
etmek ve onun eskāline (ağır yük ve zorluklarına) rızâ, ıslâhına
da gayret göstermektir.”

400
 4 - ADÂLET PRENSİBİ
Vahyin rehberliğinden mahrum seküler ana­ya­sa­
lar, değişen şartlar karşısında kifâyetsiz kalmaya mah­­
kûmdur. Bu sebeple sürekli değiştirilmeye muhtaç­tır.
Lâkin Rasûlullah r Efendimiz’in Vedâ Hut­besi,
kı­yâ­mete kadar değişmeden kalacak bir hak, hukuk,
adâ­let ve insanlık beyannâmesidir.
Merhum Necip Fazıl ne güzel hulâsa etmiş:
Her fikir, her inanış, tek mevsimlik vesselâm;
Zaman ve mekân üstü biricik rejim, İslâm...
 4 - ADÂLET PRENSİBİ
(İslâm, Gerçek Adâleti Tevzî Eder.)

A dâlet, İslâm medeniyetinin âdeta rûhunu teşkil eden

bir prensiptir. Adâletsiz bir dünyada huzur ve sükûn
mümkün olamayacağı için, İslâm’ın her kâidesinde hak ve
adâleti korumak temel esastır.
İslâm’a göre adâlet, her hak sahibine hak ettiği kadarını
ver­mektir. Fazlasını da eksiğini de vermek, adâlete aykırıdır.
Zira bir kimseye hak ettiğinden fazla vermek, başkalarının
hakkını çiğnemektir. Eksik vermek de, hakkı gasp etmektir. Bu
sebeple adâlet, herkese ve her şeye karşı hakkını vererek, öl-
çülü, dengeli, doğru şekilde muâmele edebilmektir.
Mevlânâ Hazretleri, adâlet ve onun zıddı olan zulmü şu
çarpıcı teşbihlerle îzâh eder:
“Adâlet nedir? Meyve ağaçlarını sulamaktır. Zulüm nedir?
Dikenleri sulamaktır.”
“Adâleti bilmeyen kişi, kurt yavrusunu emziren keçiye ben-
zer.”
Yani besleyip büyüttüğü zulüm, kendi helâkini hazırlar,
gün gelir onu paramparça ederek ortadan kaldırır. 403
 İslâm Tefekkür Ufku

Tarih şahittir ki, fânî menfaatleri için adâletten saparak

hakkı ihlâl edenler, ancak kendi âkıbetlerini hüsrâna çevirir ve
so­nunda helâk olup giderler.
O hâlde, nefse ne kadar ağır gelse de, dâimâ adâlet üze-
re bulunmak ve hakkâniyeti vazgeçilmez bir şiâr edinmek îcâb
eder.
İslâm, adâleti tekrîm ederek onun huzur ve saâdet için ne
büyük bir müessir olduğunu belirtmekle kalmaz, bunu sağla-
yacak emir ve nehiyleri, hiçbir beşerî sistemde hâlâ ulaşılama-
mış olan bir seviyede ortaya koyar.
Adâlet mefhumu; insaf, hakkâniyet ve müsâvat (eşitliği gö-
zetme) prensipleriyle de yakından alâkalıdır.
Cenâb-ı Hakk’ın isimlerinden biri “el-Adl”, bir başkası da
“el-Hak”tır. Cenâb-ı Hak, kullarına zulmetmez, 163 adâleti em­
re­der, 164 adâletli olanları, hak ve hakîkatin yanında duranları,
hakkı tevzî edenleri sever. 165
Adâlet; “davranış ve hükümde doğru olmak, istikâmetli ol-
mak, hak ve hakîkate göre isâbetli hüküm vermek” demektir.
Bu tarifteki “doğru, istikâmet, hak ve hakîkat”in ne olduğunu
ise, İslâm’ın temel kaynakları belirler.
Zira hak ve hakîkatlerin merkezi ve kaynağı, Allah Teâlâ’dır.
Kâinâtın yaratıcısı ve sahibi, bize hak ve hakîkat nâmına neyi
bildirmiş ise, hak ve hakîkat odur.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“…De ki: Allâh’ın hidâyeti, doğru yolun ta kendisidir. Bize
Âlemlerin Rabbi’ne teslim olmamız emredilmiştir.” (el-En‘âm, 71)

163. e
 n-Nisâ, 40, 77.
164. e
 n-Nahl, 90; el-A‘râf, 29.
404 165. e
 l-Mâide, 42; el-Hucurât, 9; el-Mümtehine, 8.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Meselâ İslâm, zenginlere her yıl mallarının kırkta birini

zekât olarak vermelerini emreder. Bunu vermeyen zengin, fa-
kirin hakkını gasp etmiş sayılır.
Hattâ pederim Mûsâ Efendi g derdi ki:
“En kötü hırsızlık, zenginlerin zekât vermemek sûretiyle fa-
kirlerin malını çalmasıdır.”
Zira Cenâb-ı Hak zekâtı, zenginlerin malındaki fakirin hak-
kı olarak tayin etmiştir.
Fakat şefkat, merhamet, diğergâmlık, fedakârlık, ahlâk ve
vicdan gibi İslâmî değerler bir kenara bırakılıp sadece “dünyevî
akıl”la düşünülürse; “Fakir nereden bu malı hak etti?” diye bir
suâl hatıra gelebilir. Demek ki, burada neyin “hak” olduğunu
ortaya koyan, vahiydir.
Günümüzde sırf akıl kaynaklı seküler hukuk ve adâlet an-
layışları, kendilerine göre “doğru, haklı ve eşit” gibi kıymet hü-
kümleri geliştirmekte, bu ise kimi zaman şeklen doğru gibi gö-
rünse de hakîkati ve neticesi itibârıyla yanlış ve zararlı olabil-
mektedir. Beşerî hukukun bazı “eşitlik” anlayışları da, hakîkatte
bir haksızlık ve adâletsizliğe dönüşebilmektedir.
Meselâ komünizmi benimsemiş bir akıl, özel mülkiyeti ya-
saklarken; kapitalist bir akıl da, kendi refah ve menfaati uğruna
fakir-fukarânın ezilmesini görmezden gelmektedir. Vicdansız-
lık ve merhametsizliği âdeta hukûkî hâle getirmektedir.
Mülkün Allâh’a âit olduğunu beyân eden İslâm ise, bilhas-
sa şefkat, merhamet ve diğergâmlığı telkin ederek, zenginlere
mallarının belli bir kısmını fakirlere aktarmalarını “zekât” nâ­
mıy­la bir “farz” kılmıştır. Daha fazla cömertliği de bir “fazîlet”
olarak teşvik etmiştir. 405
 İslâm Tefekkür Ufku

Toplumda sosyal adâleti zedeleyen en büyük felâketlerden

biri de israf çılgınlığıdır. İsraf çılgınlığı; “mülk benimdir” diye-
rek ölçüsüzce harcamaktır. Hâlbuki mülk Allâh’ındır. Her nîmet,
kula bir emanettir.
Cenâb-ı Hak, mal-mülk emânetini hayır yollarına sarf et-
meyi, ihtiyaç fazlasını infâk etmeyi 166 emir buyurur. Buna mu­
kâ­bil, nefsânî arzularla israf çılgınlığına dalanlar için âyet-i
kerîmede şu îkazda bulunur:
“Saçıp savuranlar, şeytanların kardeşleridirler. Şeytan ise
Rabbine karşı çok nankördür.” (el-İsrâ, 27)
Hazret-i Ali t’ın buyurduğu gibi:
“Zenginler israf ettiği ölçüde, toplumda insanlar aç kalır.”
Merhameti yok edip birçok mânevî hasleti de zedeleyen is-
raf çılgınlığının ve cimrilik hastalığının tedavisi de, yine İslâm’ın
zekât ve infak emirlerine riâyetle mümkündür.
Zekâttaki hikmetlerden biri de, malın yalnızca kârından
değil kendisinden de verilmesi sebebiyle, ferdî sermâyenin
anor­mal derecede büyümesine mânî olmaktır.
İslâm, bir toplumda, yardım eden ve edilen bütün fertleri,
birbirlerine zimmetli kılmıştır. Fakir, zenginin maddî yardımına
muhtaç olduğu gibi, zengin de fakirin hayır-duâlarıyla uhrevî
yardımlarına muhtaçtır. Zengin ve fakir arasındaki bu yardım-
laşma, gönüllerde kin ve haset duyguları yerine muhabbet ve
huzurun hâkim olmasını da temin eder. Bu ilâhî tanzim, sosyal
adâlet için muazzam faydalar ihtivâ etmektedir.
Öte yandan, çok geniş bir mefhum olan adâlet, ferdî iba-
detlerde bile kendini gösterir. Meselâ namazda rükünlerin hak-

406 166. B
 kz. el-Bakara, 219.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

kını vermeye de, adâlet kökünden “tâdîl-i erkân” adı verilir. Bu

hakkın ölçülerini ortaya koyan da Sünnet-i Seniyye’dir.
Bu bakımdan adâlet, -Seyyid Şerif Cürcânî’nin târifiyle-;
“Dînen mahzurlu şeylerden uzak durarak, hak yol üzere
istikâmetlenmek”tir.

k
İslâm dünya görüşünde “adâlet” başlıca üç sahada zarûrî
addedilir:
–İdare (Toplumun yönetilmesi)
–Kazâ (Yargı)
–Muâmelât (Beşerî münâsebetler, aile, iş hayatı vb.)
İslâm’ın bu sahalardaki adâlet hassâsiyetinin hayata yansı-
malarını biraz îzah edelim:

407
 A. İDARE

“İçtimâîlik” prensibinde de zikredildiği üzere, insan toplu-

luk hâlinde yaşamaya mecbur bulunduğundan, bir devlet hu-
kukunun tesis edilmesi zarurîdir.
İslâmiyet, bu gerçek karşısında;
• Halkın, kendilerinden olan âdil idarecilere itaat etmesi-
ni vâcip kılmış,
• İdarecinin de halkına âdil davranmasını, karar ve icraatle-
rinde meşveretle yani ehil şahıslara danışarak hareket etmesi-
ni emretmiştir.
Tarih boyunca idarenin nasıl şekilleneceği, toplumların hâ­
ki­mi­yetin kaynağı olarak neyi esas aldıklarına göre belirlen-
miştir. Kadim medeniyetler, ekseriyetle hâkimiyetin kaynağı-
nın ilâhî olduğunu kabul etmişlerdir. İslâm’da da hâkimiyetin
yegâne kaynağı Allah’tır.
Orta Çağ boyunca, muharref Hristiyanlığın baskısından bu-
nalmış olan Batı fikir dünyası ise, “Reform” hareketleri ile girdi-
ği “Aydınlanma” döneminde, kiliseye duyduğu tepkinin bir ne-
ticesi olarak, hâkimiyetin kaynağını ilâhî olmaktan çıkarıp in-
sanlara bağlamıştır. Bu hümanist, lâik ve seküler anlayışa göre,
hükmetme gücünün kaynağı “insan”dır. Hak ve hakîkatin esası
olarak ilâhî beyanlar değil, insanların umûmî kabulleri belirle-
408 yicidir. Halk ne isterse o doğrudur(!)
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Yegâne hak dîn olan İslâm’da ise, hakîkatin mutlak menbaı

da, hâkimiyetin asıl kaynağı da Allah Teâlâ’dır. Devlet de bu
hâkimiyeti, Allâh’ın koyduğu hükümler istikâmetinde, insanlı-
ğın huzuru, âlemin nizâmı, adâletin tesisi, bâtıl ve zulmün ber-
taraf edilmesi gâyesiyle kullanmalıdır.
Fakat İslâm, bunun hangi idare rejimi ile gerçekleşeceği-
ni belirlemeyi; zamanın şartları ve insanlığın maslahatı îcâbı,
şer’î esaslara uygun olan örfî hukuka bırakmıştır.
Tarih boyunca çeşitli idare şekilleri görülmüştür. Bunları şu
üç maddeyle hulâsa edebiliriz:
1. Mutlâkiyet (Bir hükümdarın tam salâhiyetli idaresi.)
2. Meşrûtiyet (Hükümdarın salâhiyetlerinin çeşitli şûrâlarla
sınırlandırılması.)
3. Cumhûriyet (Halk temsiline dayanan meclislerce hükû­
met­lerin tesis edilmesi.)
“Nizam” prensibinde de ifade edildiği üzere, İslâm şekilci
değildir. Hâkimiyeti elinde bulunduran gücün, bu usullerden
hangisiyle iktidara geldiği hususuyla alâkadar olmaz. Ancak,
orada nasıl hükmettiğine bakar. Bu idareden, İslâm ahkâmını
korumak, tenfîz etmek ve insanlar arasında adâletle hükmet-
mek vazifelerini ister.
İslâm’a göre bir toplum, ister mutlâkî, ister meşrûtî, ister-
se de cumhûrî idareye sahip olsun, eğer irâde Allâh’ın ise, yani
hukuk ve kânunlar şer’î hükümlere muvâfık ise meşrûdur, de-
ğilse gayr-i meşrûdur.
Meselâ Osmanlı Devleti mutlâkiyetle yönetilen otoriter bir
idareye sahipti. Fakat bu otoriterlik, pâdişâha sınırsız ve diledi-
ği gibi bir tasarruf hakkı vermezdi. Pâdişâhın yanında onu de-
netleyen ve gerektiğinde tashih eden bir Şeyhülislâmlık mü- 409
 İslâm Tefekkür Ufku

essesesi vardı. Hattâ 36 Osmanlı pâdişâhının 6’sı, şeyhülislâm

fetvâsıyla hal‘ edilmiş, yani tahttan indirilmişti.
Bu bakımdan denilebilir ki Osmanlı’da en nüfuzlu insan pâ­
di­şah değil, şeyhülislâmdı. Fakat şeyhülislâm da tek başına de-
ğildi, onun da bir şûrâsı vardı. Kuruluş ve yükseliş devrinin sonu-
na kadar, pâdişahların şeyhülislâmları azletme salâhiyeti yoktu.
Fakat şeyhülislâmlar pâdişahları hal‘ etme salâhiyetine sahipti.
Ayrıca pâdişahlar dahî devletin en büyük kontrol mercii
olan “adliye”ye müdâhale edemezlerdi. Hattâ kendi aleyhle-
rinde bile olsa, adâletin verdiği hükme boyun eğmek zorun-
da kalırlardı.
Yine pâdişah bir sefer kararı almak istese, muhakkak Şey­
hül­is­lâm’dan fetvâ almak zorundaydı. Hattâ Yavuz Sultan Se­
lim’in Çaldıran Seferi’ne fetvâ alabilmek için üç gün mü­zâ­ke­
relerde bulunduğu bildirilmektedir.
Meşrûtî idarede ise bir hükümdarla birlikte, seçimle iş ba-
şına gelen bir meclise dayanan “yürütme” (icrâ) müessesesi
mevcuttur.
Tıpkı mutlâkî idare gibi meşrûtî ve cumhûrî idare de, şayet
Allâh’ın irâdesine râm olmuş ise meşrûdur, aksi hâlde gayr-i
meşrûdur.
Bunlar; devlet sınırlarının genişliğine, toplumdaki dînî ve
etnik grupların çeşitliliğine ve şartların zaruretlerine göre be-
nimsenebilen farklı idare şekilleridir.
Meselâ Osmanlı’da cumhûrî idare şekli mümkün değildi.
Zira, neredeyse müslüman nüfus kadar gayr-i müslim nüfus
vardı.
Fakat devlet küçükse ve toplumun kâhir ekseriyeti müslü-
410 man ise meşrûtî veya cumhûrî idare şekli de mümkündür.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Hulefâ-i Râşidîn devri, âdil bir idare bakımından en huzur­lu

devirdi. Onlar büyük fetihlere, muazzam muvaffakıyetle­re im­
za attıkları hâlde, son derece mütevâzı yaşadılar ve adâ­let­ten
zerrece ayrılmadılar.
Hazret-i Ebû Bekir t’ın halîfe olduğunda minbere çıkarak
söylediği şu sözler, idarede adâletin hulâsası mâhiyetindedir:
“–Ey insanlar! En hayırlınız olmadığım hâlde sizin başınıza
halîfe seçilmiş bulunuyorum. Şayet vazifemi hakkıyla yapar-
sam bana yardım ediniz. Yanlış hareket edersem bana doğru
yolu gösteriniz.” (İbn-i Sa‘d, III, 182-183)
Bunu söyleyen;
–Hicret’te ve Sevr Mağarası’nda Allah Rasûlü’nün sâdık yol
arkadaşı olan Hazret-i Ebû Bekir t’tır.
–Kur’ân-ı Kerîm’de kendisinden “ikinin ikincisi” diye bahse-
dilen, Peygamber Efendimiz’in en yakını ve müşâviri, ümmetin
en hayırlısı olan Hazret-i Sıddîk t’tır.
Dolayısıyla bir idareci ne kadar sâlih bir insan olursa olsun,
ehil kimselerin îkazlarına, nasihatlerine, tavsiyelerine dâimâ
açık olmalıdır.
Hazret-i Ebû Bekir t , halîfe olduktan sonra, maîşetini sağ-
lamak için ticarete devam edecekti. Hazret-i Ömer t , bunun
doğru olmayacağını, vaktini mü’minlerin işlerine tahsis edip,
kendisine Beytülmâl’den bir ücret belirlemesi gerektiğini söy-
ledi. Hazret-i Ebû Bekir cüz’î bir maaş aldıysa da, vefatından
önce, bu meblâğın dahî Beytülmâl’e iâdesini vasiyet etti.
Zira İslâm, emânetlere büyük bir titizlikle riâyeti emre-
der. İdare mes’ûliyeti ise en büyük emânetlerdendir. Dolayı-
sıyla İslâm’da insanların idârî mes’ûliyetini yüklenmek, aslâ bir
övünme ve böbürlenme vesîlesi değildir. Bilâkis toplumu ken- 411
 İslâm Tefekkür Ufku

dine zimmetli olarak telâkkî edip kendini insanların hâdimi

olarak görmeyi gerekli kılar.
Hazret-i Ömer t , hidâyete nâil olup da Hazret-i Peygam-
ber r ’in ahlâk ve terbiyesi ile yetiştikten sonra, şefkat, merha-
met, diğergâmlık, mes’ûliyet, hak ve adâlet âbidesi bir devlet
reisi oldu.
Öyle ki, Medîne’ye yüzlerce kilometre uzaklıktaki Dicle’de
bile bir koyuna vahşi bir kurt tarafından eziyet edilmesine da-
yanamayan bir gönül hassâsiyetine erdi.
Mehmed Âkif onun ağzından bu hassâsiyeti şöyle ifade
eder:
Kenâr-ı Dicle’de bir kurt aşırsa bir koyunu,
Gelir de adl-i ilâhî sorar Ömer’den onu...
Onun bu adâleti, kendisinin “Ömerü’l-Adl” diye anılmasına
vesîle olmuştur.
Bununla birlikte Hazret-i Ömer t idârî mes’ûliyetinin ağır-
lığından ve onu îfâ ederken yanlış bir harekette bulunmaktan
dolayı dâimî bir endişe içindeydi.
Onu bu hâlde gören ve üzüntüsünün sebebini öğrenen Hu-
zeyfe t ;
“–Bu mu seni üzen şey, vallâhi yanlış bir iş yaptığını gördü-
ğümüzde seni düzeltiriz.” dedi.
Halîfe buna çok sevindi, Huzeyfe t’a bu sözünü yeminle
tekrarlattı ve;
“–Allah’a hamd olsun ki içimizde, Hazret-i Muhammed r ’in
ashâbından, yanlışımı gördüğünde beni îkaz edecek kardeşle-
rim var.” diyerek şükretti. (İbn-i Ebî Şeybe, Musannef, VIII, 154)
412 Nitekim Hazret-i Ömer t’ın:
4 - ADÂLET PRENSİBİ

“En çok sevdiğim kimse bana ayıp ve kusurlarımı haber ve-

ren kimsedir.” buyurduğu da nakledilir. Tabi bu nevî îkazların
tenhâda, başbaşa iken ve lisân-ı münâsip ile yapılması gerekir.
Yine Mü’minlerin Emîri Hazret-i Ömer t müstesnâ bir te­
vâ­zu ve mahviyet içinde yaşardı. Mesnevî’de geçen şu kıssa,
onun bu hâlini ne güzel aksettirir:
Rum elçisi, Medîne-i Münevvere’ye siyâsî bir görüşme için
gelir. Halîfe Hazret-i Ömer’in sarayını sorar. Sorduğu kimseler
ona:
“–Halîfe’nin adı emîr ve halîfe olarak bütün cihâna yayıl-
mışsa da, onun dünyaya âit bir köşkü yoktur. Parlak bir gönül
sarayı vardır. Kendisinin dünyaya âit yalnız, fakirlerin ve garip-
lerin barındığı gibi bir kulübesi vardır. Fakat sen gözündeki has-
talıkla, onun mânevî ve rûhânî sarayını göremezsin!” derler.
Bu sözler üzerine Rum elçisinin merak ve hayreti artar. Yü-
künü, atını, hediyelerini başıboş bırakır. Hazret-i Ömer’i arama-
ya koyulur. Her tarafta Halîfe’yi sorar. Hayretle kendi kendine:
“–Demek dünyada böyle bir hükümdar var ki, aynı ruh
gibi, etrafın nazarlarından gizli kalabiliyor!..” diye mırıldanır.
Halîfe’ye râm olmak için, onu aramaya devam eder. Bir Arap
kadın:
“–İşte senin aradığın Halîfe, şu hurma ağacının altındadır!
Herkes yatakta, döşekte yatarken; o, bunların zıddına, kumla-
rın üzerindedir!.. Git de, hurma ağacının gölgesinde yatan zıll-i
İlâhî’yi (Hakk’ın gölgesini) 167 gör!..” der.

167. “ Zıll-i İlâhî” veya “Zıllûllah” tâbirleri, hak ve adâlet tevzî eden sâlih hükümdar-
lar hakkında bazı hadîs-i şerîflerde zikredilmektedir. (Bkz. Beyhakî, Şuab, VI, 15, 16,
nu: 7369-7377; Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, V, 196; Deylemî, Müsned, II, 343) Bu mecâzî
tâbir; âdil idarecilerin, yeryüzünde Allâh’ın şâhidi ve halifesi mesâbesinde bu-
lunduğunu vurgulayan bir taltif ifadesidir. 413
 İslâm Tefekkür Ufku

Uyumakta olan Hazret-i Ömer’den elçiye heybet ve rûhuna

hoş bir hâl gelir. Elçi, muhabbet ve heybet birbirinin zıddı iki
haslet olduğu hâlde, bu tezadın kendi rûhunda nasıl olup da
birleşebildiğine hayret eder. Kendi kendine;
“–Ben imparatorlar görmüş ve onların nezdinde takdir top-
lamış bir kimseyim! Onlarda hiçbir heybet görmediğim hâlde,
bu kişinin heybet ve muhabbeti aklımı başımdan aldı.” der.
“Bu Halîfe, silâhsız, müdâfaasız, yerde yatıyor ve uyuyor.
Ben ise, karşısında bütün bedenim ile titriyorum! Bu hâl neyin
nesidir?!. Demek ki bu heybet, Hak’tandır. Şu aba giyen kimse-
den değildir!..” der.
Rum elçisi, böyle rûhî ihtilâçlar yaşarken, Hazret-i Ömer
uykudan uyanır. Rum elçisi, Hazret-i Ömer’e tâzîm ile selâm
verir. Halîfe, selâma mukâbele eder. Ondan sonra yüreği ye-
rinden oynamış elçiyi can sarayına alır, vîrâne gönlünü tamir
eder. Ona derin ve esrarlı sözler söyler.
Elçi, hâl ve makam müşâhede eder. Hazret-i Ömer’e ağyar
(yabancı) sûretinde gelen elçi, yâr olur. Bu sohbetin neşvesiyle
kendinden geçer. Hatırında ne elçilik kalır, ne de bir haber ve-
rip almak...
Ondaki bu hâli sezen Hazret-i Ömer t da, ayrı bir vecd ile
sohbetine devam eder. Nihayet elçinin gönlünde îman güne-
şi parıldar ve Halîfe’nin huzûrunda kelime-i şehâdet getirerek
saâdet kervanına katılır.

k
Rasûlullah r Efendimiz’in terbiyesinde yetişen ashâb-ı
kirâmın adâlet hassâsiyetini şu hâdise ne güzel sergilemek-
414 tedir:
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Hayber’in fethinden sonra, Rasûlullah Efendimiz, Abdullah

bin Revâha t’ı oradaki vergi ve benzeri işlerle vazifelendir-
mişti. Abdullah t , alınması gereken miktarı büyük bir titizlik-
le hesap edip bunu tahsil ederdi.
Hayber arazisini işleyen yahudîler, Abdullah bin Revâha’nın
hesap ve tahsilâtta gösterdiği titizlikten rahatsız oldular. Hattâ
bir ara, kadınların süs eşyalarından biraz mücevherat topladı-
lar ve:
“–Bunlar senin, vazifeni yaparken bizim lehimize davran ve
bize biraz göz yum!” dediler. Abdullah ise onlara:
“–Vallâhi birçok menfîlikleriniz sebebiyle size duyduğum
buğz, size karşı âdil davranmama mânî olamaz. Sizin bana teklif
ettiğiniz, rüşvettir. Rüşvet ise haramdır, biz onu yemeyiz!” dedi.
Yahudîler, Abdullah t’ı iknâ edemeyeceklerini anladılar
ve onun kendilerine karşı bu hakkâniyetli muâmelesini takdîr
ederek şu îtirafta bulundular:
“–İşte bu adâlet ve doğrulukla gökler ve yer nizâm içinde
ayakta durur.” (Muvatta, Müsâkât, 2)
Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:
“Ey îmân edenler! Allah için adâletle şâhitlik eden kimse-
ler olunuz. Bir topluluğa karşı duyduğunuz kin, sizi adâletten
saptırmasın. Âdil davranın, zira takvâya en yakışanı budur...”
(el-Mâide, 8)

Kendi düşmanlarına karşı bile, binbir îtinâ ile adâleti emre-

den dînimiz ne yücedir! Mü’min, kâfire bile yapılsa, zulümden
mutlaka hesaba çekileceğini düşünerek dâimâ hakka riâyet
eder, adâlet üzere hareket eder.
Yani bir müslüman, gayr-i müslimlerin dahî hakkını gözet-
mek mecburiyetindedir. Onlara da en ufak bir zulüm ve haksız- 415
 İslâm Tefekkür Ufku

lıkta bulunmamalıdır. Onlara karşı gönlünde muhabbet besle-

mekten sakınmakla beraber, insanlıkta eşi ve ümmet-i gayr-i
icâbe olan bu tâlihsiz kişilerin hidâyetine duâ etmelidir. Hattâ
Osmanlı’da zimmîlerin, yani gayr-i müslim tebaanın fakirlerine
de hayrattan yardımlarda bulunulmuştur.
Hazret-i İbrahim u , Keldânî kavmine gönderilmiş ve ken-
disine on suhuf indirilmişti. Ebû Zer t’ın Allah Rasûlü r ’den
naklettiğine göre, bu sahîfelerde şu nasihatler ve ibretli sözler
yer almaktaydı:
“Ey saltanat verilen, imtihan edilen ve aldanan kral!
Ben seni dünya metâlarını birbiri üzerine yığasın diye gön-
dermedim. Fakat mazlumun duâsını Ben’den geri çeviresin, maz-
lumu Bana yalvarmak zorunda bırakmayasın diye gönderdim.
Çünkü Ben, mazlumun duâsını -velev ki o bir kâfir de olsa-
geri çevirmem.” (Ebû Nuaym, Hilye, I, 167; İbn-i Esîr, el-Kâmil, I, 124)
Rasûlullah r Efendimiz’in, Muâz t’ı Yemen’e vâli olarak
gönderirken verdiği öğütlerden biri de şudur:
“…Mazlumun bedduâsını almaktan son derece çekin, çün-
kü onun bedduâsı ile Allah arasında bir perde yoktur.” (Buhârî,
Zekât 41, 63, Meğâzî 60, Tevhîd 1)

Tarih boyunca, Ömer bin Abdülaziz devri, Endülüs’ün

ve Osmanlı’nın ilk üç asrı gibi devirler, adâletin en güzel
numûnelerine sahne olmuştur.
Ömer bin Abdülaziz g , adâletle hükmetmek için ne yap-
ması gerektiğini sorunca, Muhammed bin Ka’b Kurazî g şu
cevâbı vermiştir:
“Müslümanların ihtiyarlarını baban, gençlerini kardeşin ve
416 küçüklerini evlâdın bil!”
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Ömer bin Abdülaziz g , müstesnâ davranış güzellikleri ser-

gileyerek toplumda huzur ve sükûneti hâkim kılmış, tarihin şe-
refle yâd ettiği ulvî bir makâma yükselmiştir. Onun, ümmetin
mes’ûliyetini yüklenmek hususunda taşıdığı yüksek emânet şu-
urunu aksettiren sayısız fazîlet manzaralarından birini, hanımı
Fâtıma şöyle anlatır:
“Bir gün Ömer bin Abdülaziz’in yanına girdim. Namaz­gâ­
hın­da oturmuş, elini alnına dayamış, durmadan ağlıyor, göz-
yaşları yanaklarını ıslatıyordu. Ona:
“–Nedir bu hâlin?” diye sordum. Şöyle cevap verdi:
“–Yâ Fâtıma! Bu ümmetin en ağır yükünü omuzlarımda taşı-
yorum. Ümmet içindeki açlar, fakirler, hasta olup da ilâç bula-
mayanlar, yalnız başına terk edilmiş dul kadınlar, hakkını ara-
yamayan mazlumlar, küfür ve gurbet diyârındaki müslüman
esirler, ihtiyaçlarını karşılayabilmek için çalışma tâkatinden
kesilmiş muhtaç yaşlılar ve âile efrâdı kalabalık fakir âile reis-
leri beni üzüntüye gark ediyor.
Yakın ve uzak diyarlardaki böyle mü’min kardeşlerimi dü-
şündükçe yükümün altında ezilip duruyorum.
Yarın hesap gününde Rabbim bunlar için beni sorguya çe-
kerse, Rasûlullah r bunlar için bana itâb ve serzenişte bulu-
nursa, ben nasıl cevap vereceğim?!” (İbn-i Kesîr, el-Bidâye, IX, 208)
İslâm’a göre, devlet başkanı, velâyet-i âmme sahibidir. Bu-
nun îzâhı şudur:
İslâm herkesi yekdiğerinden mes’ûl addeder. “Hepiniz ço-
bansınız.” hadîs-i şerîfi 168 bu hakîkati beyân eder.

168. B
 uhârî, Ahkâm, 1; Müslim, İmâret, 20. 417
 İslâm Tefekkür Ufku

Meselâ her baba, evlâdının velîsidir. Fakat devlet başkanı,

bütün yetim ve öksüzlerin velisidir.
Her zevc, zevcesinin nafakasından mes’ûldür. Fakat devlet
başkanı, bütün dullardan, yaşlılardan, kimsesizlerden mes’ûl­dür.
Bu mes’ûliyetin ağırlığı sebebiyle, Hazret-i Ömer t , gece-
leri Medîne sokaklarında dolaşırdı. Hattâ onun şu temennîsi,
taşıdığı yüksek mes’ûliyet duygusunun bir tezâhürüdür:
“Hayatta olursam -inşâallah- halkın içinde bir sene geze-
ceğim. Biliyorum ki insanların, bana ulaşmayan ihtiyaçları var.
Vâlileri o ihtiyaçları bana bildirmiyor, kendileri de bana ulaşa-
mıyorlar.
Şam’a gideceğim, iki ay orada kalacağım.
Sonra Cezîre’ye gidip iki ay orada kalacağım.
Sonra Mısır’a gidip iki ay orada kalacağım.
Sonra Bahreyn’e gidip iki ay orada kalacağım.
Sonra Kûfe’ye gidip iki ay orada kalacağım.
Sonra Basra’ya gidip iki ay orada kalacağım.
Vallâhi o sene ne güzel bir sene olacak!” 169
Yine Hazret-i Ömer t ;
“Adâlet mülkün temelidir.” buyurmuştur.
Burada mülk; idare ve hükümranlık demektir. Yani devletle-
ri ayakta tutan temel direk, adâlettir. Öyle ki; “Küfr ile pâyidâr
olunur, zulm ile olunmaz!” sözü meşhurdur. Bir idare, ancak
adâlet ile ayakta kalabilir.
Hakîkaten milletler ve devletler, güç ve iktidârı elde tutan
idarecilerle ayakta dururlar. Ancak bir güç ve iktidârın mak­bû­

418 169. T
 aberî, Târih, Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387, IV, 201-202.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

liyeti, hak ve adâlete riâyeti nisbetindedir. Hak ve adâletten

mahrum bir kuvvet; ancak zulüm ve zorbalık doğurur. Nitekim
Hazret-i Ebû Bekir t :
“Kuvvete dayanmayan (ve hakkı tevzî edemeyen) adâlet
âcizdir. Adâlete dayanmayan kuvvet ise zâlimdir.” buyur-
muştur.
Yani hak ve adâlet ölçüleriyle dizginlenmemiş güç ve kuv-
vet, ancak bir zulüm vâsıtası olur. Ayrıca adâlet, ancak onu
tevzî edebilecek dirâyetli ve âdil ellerde bütün ihtişâmıyla
tezâhür eder. Zayıf ve ehil olmayan kimseler elinde ise zillet
ve acziyete dönüşebilir.
Kur’ân-ı Kerîm’de adâlet terazisi ile birlikte demirin insan-
lığa lûtfedilmesi zikredilmiştir. 170 Bazı müfessirlere göre, bura-
da demirden maksat, kendisiyle cihâd edilecek kılıç ve benze-
ri silâhlardır. Adâleti, devleti, hukuku korumak, fesâdı önlemek
için kuvvetin hazırda tutulması gerekir.
Toplumda adâlet tesis edilirse;
• Emniyet sağlanır, herkes birbirine güvenir.
• Nîmetlerde bolluk, ticarette bereket olur.
• Halk ve idareciler arasında îtimat kuvvetlenir.
Velhâsıl içtimâî hayatta nizam, huzur ve sükûn hâli hâkim
olur.

170. Bkz. el-Hadîd, 25. 419

 B. KAZÂ (Yargı)

Devlet; “velâyet-i âmme” sebebiyle, toplumun bütün ihti-

yaçlarını gidermek mecburiyetindedir. Fertler arasında mey-
dana gelebilecek anlaşmazlıkları, adâlet ve hakkâniyetle çö-
züme kavuşturmak, devletin vazifesidir.
Bunun için mahkemeler tesis etmeli, adâletli hâkimler ta-
yin etmeli ve kontrol etmelidir. Aksi takdirde, toplumda hukuk-
suz muâmeleler, gasplar, mafya ve benzeri istenmeyen teş­ki­
lât­lar zuhur eder.
Hazret-i Ebû Bekir t halîfe olduğunda şöyle hitap etmiştir:
“Güçsüz olanınız şayet haklı ise, hakkını alıncaya kadar
benim yanımda en güçlü olanınızdır.
Sizin güçlü olanınız da şayet haksız ise hak sahibine hakkı-
nı verinceye kadar benim yanımda en güçsüzünüzdür.”
Adâletli muhâkemenin önünde en büyük engel olan; rüşvet
ve iltimas, İslâm’da şiddetle reddedilmiştir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle yemeyin! Kendi-
niz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram
yollardan yemeniz için o malları hâkimlere (idarecilere veya
420 mahkeme hâkimlerine) vermeyin.” (el-Bakara, 188)
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Hadîs-i şerîfte buyrulur:

“Rüşvet veren de alan da ateştedir.” (Taberânî, Evsat, II, 296)
Yalancı şâhitlik de şiddetle reddedilmiş, şâhitliğin kabûlü
için birtakım esaslar getirilmiştir. Meselâ “kazif” suçunu işle-
yen, yani namusa iftira ettiği sâbit görülenlerin şâhitliği ebe-
diyyen kabul edilmez.
Yine topluma fısk u fücûru yayan fâsıkların da şâhitliği ka-
bul edilmez. Zira âyet-i kerîmede şöyle buyrulmaktadır:
“Ey îmân edenler! Eğer bir fâsık size bir haber getirirse
onun doğruluğunu araştırın. Yoksa bilmeden bir topluluğa kö-
tülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz.” (el-
Hucurât, 6)

Şâhitliği kabul edilecek kimsenin amel-i sâlih sahibi olma-

sı gerekir. Zira amelleri sâlih olan bir kimsenin hayatında ya-
lan, aldatma, kandırma gibi mezmum huyların bulunmaya-
cağı ümid edilir. Bu sebeple kişinin fâsık mı sâlih mi olduğu,
şâhitlikte bir tercih sebebidir.
Günümüzün seküler hukuk sistemlerinde ise iki tane yalan-
cı şahit birleşip mâsum bir insanı mahkûm edebiliyor.
İslâm dışı sistemler, hak ve hakîkati tâyin ederken, bir gö-
rüşün doğruluğundan ziyade onu benimseyen insanların sayı-
sının çokluğuna îtibar ederler. Merhum Necip Fâzıl’ın ifadesiy-
le; iki fâsık birleşip koskoca bir Ebû Hanîfe Hazretleri’ni bastı-
rabilir.
Diğer taraftan, şer’î hukukla beşerî hukukun karşı karşıya
geldiği pek çok durum vardır. Bunun sayısız misallerinden biri,
“miras hukuku”dur. Meselâ bir kimsenin evlâdı vefat ederse,
İslâm hukukunda onun mirasından “usûl”e yani anne-babaya 421
 İslâm Tefekkür Ufku

da pay verilir. Beşerî hukukta ise usûle değil; “fürû”a, yani kişi-
nin soyundan gelen evlâtlara, torunlara pay verilir.
Hâlbuki bu, gerçek bir adâlet duygusunu zedeleyen, ah­lâ­ka
da vicdâna da aykırı bir durumdur. Zira bir evlât üzerinde en bü-
yük hak sahibi insan, anne-babasıdır. Anne-baba, çocu­ğu­nu bü-
yütmek için pek çok zorluğa katlanmış, onun yetişmesi için bü-
yük fedakârlıklarda bulunmuştur. Evlâdını bir müddet cis­minde,
bir müddet kollarında, ömür boyu da kalbinde taşımıştır. Dola-
yısıyla bir insan üzerinde en büyük hak sahibi olan, onun an-
ne-babasıdır. Buna rağmen seküler hukuk sistemleri bu ger­çeği
görmezden gelerek, anne-babaya haksızlık etmektedirler.
Bu nevi misaller çoktur. Diğer bir misal:
İslâm hukukunda “hapishane” müessesesi gâyet azdır. Kı-
sas gibi cezalar, insanları suçtan caydırmaya yöneliktir. Bu se-
beple toplumu ihyâ eder. Gâyet az görülen suçlar da en kısa
zamanda cezalandırılıp bitirilir. Zira uzun yıllar hapsedilen
kimsenin yedirilip içirilmesi, gözetimi vs. toplum için ağır bir
yüktür. İslâm bunu topluma bir haksızlık olarak görür. Fakat
zaman zaman da yine toplumun maslahatı gözetilerek birta-
kım tâzir cezâları da tatbik edilebilir.
Bu yönüyle de İslâm hukuku, beşerî hukuklarla kıyas kabul
etmeyecek derecede yüksek bir hassâsiyete sahiptir.
Peygamber Efendimiz r , şahsına karşı işlenen suçlarda
müsâmaha gösterse de umûma karşı bir hakkın çiğnenmesi du-
rumunda hiddetlenir, ancak suçlu cezalandırılıp hak yerini bu-
lunca sakinleşirdi.
Yine Efendimiz r , hiç kimsenin adâlet karşısında soyu-so-
pu, makamı-mevkii veya maddî gücü sebebiyle ayrıcalıklı gö-
422 rülemeyeceğini beyan buyururdu.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Nitekim asr-ı saâdette bir gün, Benî Mahzûm Kabîlesi’nden

hatırı sayılır bir aileye mensup bir kadın hırsızlık yapmıştı. Ka-
dının yakınları:
“Kimi aracı gönderelim ki Rasûlullah r onu affetsin?” diye
düşünmeye başladılar. Sonunda Peygamber Efendimiz’in çok
sevdiği sahâbîlerden biri olan Üsâme bin Zeyd’i göndermeye
karar verdiler.
Üsâme t , Peygamber Efendimiz’e giderek kadının affe-
dilmesini talep etti. Bu talep karşısında Peygamber Efendimiz
r ’in mübârek yüzünün rengi değişti. Çok sevdiği Üsâme’ye si-
tem dolu nazarlarla bakarak sordu:
“–Allâh’ın koyduğu cezalardan birinin tatbik edilmemesi
için aracılık mı yapıyorsun?!.”
Üsâme t , Peygamber Efendimiz’in ne kadar üzüldüğünü
görünce son derece pişman oldu ve derhâl özür dileyerek;
“–Ey Allâh’ın Rasûlü! Benim bağışlanmam için duâ et!”
dedi. (Buhârî, Megâzî, 53; Nesâî, Kat‘u’s-Sârik, 6, VIII, 72-74)
Daha sonra Efendimiz r ayağa kalktı ve halka şöyle hitâb etti:
“–Sizden önceki milletler, şu sebeple helâk olup gittiler:
Aralarından soylu, makam-mevki sahibi biri hırsızlık yapın-
ca onu bırakıverirler, zayıf ve kimsesiz biri hırsızlık yapınca da
onu hemen cezalandırırlardı.
Allâh’a yemin ederim ki, Muhammed’in kızı Fâtıma hırsız-
lık yapsaydı, elbette onun da elini keserdim!” (Buhârî, Enbiyâ, 54;
Müslim, Hudûd, 8, 9)

Âyet-i kerîmede buyrulur:

“Ey îmân edenler! Adâleti titizlikle ayakta tutan, kendi-
niz, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde bile olsa Allah için 423
 İslâm Tefekkür Ufku

şâhitlik eden kimseler olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz)

zengin olsunlar, fakir olsunlar, Allah onlara (sizden) daha ya-
kındır. Hislerinize uyup adâletten sapmayın!..” (en-Nisâ, 135)
İslâm’ın getirdiği “adâlet” anlayışı, her türlü sınıf farkını sı-
fırlayıp eşitler. Buna dâir bir misal şöyledir:
Bedir Harbi’nde çarpışma başlamadan evvel Rasûlullah r ,
elindeki ok ile mücâhidleri; “Beri gel, geri git!” gibi tâlimatlarla
hizâya getirdi ve saydırdı. Bu esnâda saftan ileri çıkmış bulu-
nan Sevâd bin Gaziyye’nin karnına dokunup:
“–Ey Sevâd! Hizâya gel!” buyurdu. Sevâd t ise:
“–Yâ Rasûlâllah, canımı acıttın! Allah seni hak ile gönder-
di. Kısas isterim!” dedi. Peygamber Efendimiz hemen gömleği-
ni açtı ve:
“–Haydi, kısas yap!” buyurdu. Ensâr endişelenerek:
“–Ey Sevâd! O Allâh’ın Rasûlü’dür!” diye onu kendine getir-
meye çalıştılar. Sevâd t ise:
“–Adâlette hiçbir beşerin diğerine karşı üstünlüğü yoktur!”
dedi. Allah Rasûlü r tekrar:
“–Haydi, kısas yap!” buyurdu. Sevâd, Peygamber Efen­di­
miz’in mübârek bedenini öptü. Rasûlullah r :
“–Ey Sevâd! Niçin böyle yaptın?” diye sordu. Sevâd t :
“–Görüyorsunuz ki savaşa hazırlanıyoruz. İstedim ki, benim
en son ânım, Sana dokunduğum ân olsun!” dedi.
Rasûlullah r Efendimiz ona hayır duâda bulundu. 171

171. İbn-i Hişâm, II, 266-267; Vâkıdî, I, 57; İbn-i Sa‘d, III, 516. Krş. Ebû Dâvûd, Edeb 148-
424 149/5224, Diyât 14/4536.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Hayatı boyunca bütün mahlûkâtın hakkına, fevkalâde îtinâ

gösteren Peygamber Efendimiz r , vefâtı esnâsında bile kul
hakkını gündeminde tutmuş ve mecâlsiz olduğu hâlde minbe-
re çıkarak:
“Ashâbım, kimin malını farkında olmadan almış isem, işte
malım, gelsin alsın!.. Kimin sırtına sehven (bilmeyerek) vurmuş-
sam, işte sırtım, gelsin vursun!..” buyurmuştur. 172
İşte örnek hayatı âdeta canlı bir Kur’ân tefsîri mâhiyetinde
olan Efendimiz r , adâlet önünde kendisinin bile bir imtiyâzının
bulunmadığını çok açık bir üslûb ile beyân etmiştir. Böylece
toplumdaki güçlü kimselere iltimas geçilemeyeceğini kat’î bir
sûrette îlân etmiştir.
Peygamber Efendimiz’in, daha risâletle vazifelendirilme-
den evvel iştirâk ettiği “Hılfü’l-Fudûl” adlı cemiyet de, ticârî ve
içtimâî hayatta adâleti hâkim kılma gâyesine hizmet etmek-
teydi. Herhangi bir haksızlığa mâruz kalan ve hakkını araya-
mayan zayıf ve yabancı kimselere yardımcı olunur; zayıfın
gasp edilen hakkı, güçlüden alınıp kendisine iâde edilirdi.
Bu hassâsiyetin tezâhürleri, Rasûlullah r Efendimiz’in bü-
tün hayatında görülmekteydi. Nitekim bu hâl, O’nun hadîs-i
şerîflerine de şöyle aksetmişti:
“…İçindeki zayıfların, haklarını incitilmeden alamadıkları
bir toplum iflâh olmaz...” (İbn-i Mâce, Sadakât, 17)
“…Güçsüzlerin hakkının güçlülerden alınmadığı bir toplu-
mu Allah nasıl temize çıkarır?!” (İbn-i Mâce, Fiten, 20)
“Kıyâmet gününde insanların Allah Teâlâ’ya en sevgili ola-
nı ve O’na en yakın yerde bulunanı, âdil idarecidir. Kıyâmet

172. B
 kz. İbn-i Sa‘d, II, 255; Taberî, Tarih, III, 190; Ahmed, III, 400. 425
 İslâm Tefekkür Ufku

gününde insanların Allah Teâlâ’ya en sevimsiz olanı ve O’na

en uzak mesafede bulunanı da zâlim idarecidir.” (Tirmizî, Ahkâm,
4/1329; Nesâî, Zekât, 77)

Velhâsıl İslâm’da, güçlünün haklılığı değil, haklının güçlü-

lüğü ve adâletin üstünlüğü esastır.
Nitekim tarihimizde, kadıların yani hâkimlerin adâlet ve
hakkâniyeti müdâfaa için, tâbî oldukları idare karşısında bile
cesaret ve hürriyetlerine şahitlik eden sayısız misal vardır:
Fatih Sultan Mehmed Han, İstanbul’un fethinden sonra, va-
zifesini emrinin hilâfına yapan bir hristiyan mimarın kolunu
kestirmişti.
İstanbul kadısı Hızır Bey, Fatih’in en yakın arkadaşı ve dos-
tu idi. Kendisini İstanbul kadılığına da Fatih tayin etmişti.
Eli kesilen hristiyan mimar, Kadı Hızır Bey’e gidip Fatih’i
dâvâ etti. O zamanlar Fatih’e hitap tarzı:
“es-Sultân İbnü’s-Sultân el-Gâzî Ebu’l-Feth Muhammed
Hân-ı Sânî” iken, kadı Hızır Bey, tebaanın herhangi bir insanı-
na kullanılan hitapla:
“Murad oğlu Mehmed, şu saatte mahkemeye gelin!” yazılı
celpnâmeyi padişaha gönderdi.
Sultan Fatih, murâfaa/duruşma günü mütevâzı bir ferd-i
millet gibi alâyişsiz bir sûrette mahkemeye gitti. Maznun/sa-
nık mevkiine oturdu.
Hızır Bey, büyük bir vakar ile makâmındaki yerini aldı ve
mu­hâ­keme başladı.
Mahkemelerde hâkim, adâlet tevzî ettiği için oturur, diğer-
leri ayağa kalkarak, ayakta ifade verirdi. Hızır Bey, Fatih’i otu-
426 rurken görünce ona:
4 - ADÂLET PRENSİBİ

“–Suç murâfaası üzeresin, ayağa kalk!” diye ihtâr etti.

Bu îkaz üzerine Fatih, ifade için ayağa kalktı. Kadı Hı-
zır Bey, muhâkeme neticesinde Fatih’i suçlu, hristiyan mimarı
maz­lum buldu. Kısas âyetini okudu ve Fatih’in kolunun aynı şe-
kilde kesilmesine karar verdi.
Bütün dünyayı dize getiren cihan padişahı Fatih, kararı
sükûnet ve tevekkülle karşılayarak:
“–Hüküm şer’-i şerîfindir!..” dedi.
Hristiyan mimar, bu ulvî adâlet sahnesinden fevkalâde
duygulanarak gözyaşları içinde:
“–Hakkımdan vazgeçiyor, diyet kabul ediyorum!..” dedi.
İş, bu sûretle tatlıya bağlandıktan sonra Fatih, Hızır Bey’e:
“–Benden değil de Allah’tan korktuğun için seni tebrik ede-
rim!..” dedi.
Kadı Hızır Bey de, oturduğu minderin altından bir topuz çı-
kardı:
“–Eğer verdiğim hükmü kabul etmeseydin, bununla kafana
vuracaktım.” dedi.
Fatih de, buna cevâben kaftanının altında sakladığı kılıcı
gösterdi ve:
“–Sen de eğer adâlet üzere hükmetmeseydin, bununla ka-
fanı uçuracaktım…” dedi.
Ayrıca Fatih, şahsî malından hristiyan mimara bir ev bağış-
ladı.
Bunun üzerine hristiyan mimar:
“–Dünyada böyle bir adâletin eşi yoktur. Ben artık bu an-
dan itibâren müslümanım…” diyerek kelime-i şehâdet getirdi. 427
 İslâm Tefekkür Ufku

Fatih, adâlete ve adâleti tevzî eden kadılara çok ehemmi-

yet verir, onların hakkı ve hukuku tenfîz etmesi için kendilerine
dâimâ yardımcı olurdu.
Batı’da gelişen devlet hukukunda, icrânın (yürütmenin) ka­
zâ­ya (yargıya) müdâhale etmemesi düşünülemeyeceğinden,
“güçler ayrılığı” bir prensip hâline getirilmiştir. Yani idarede-
ki hükûmetin, mahkemelere müdâhale etmemesi için tedbirler
alınmaya çalışılmıştır. Lâkin bu hususta tam bir muvaffakıyet
hiçbir zaman elde edilememiştir.
Nitekim Orta Çağ Avrupa’sında derebeyiler dâimâ zulüm
ve despotlukla hukuku kendi menfaatlerine uydurmuşlar, adâ­
le­tin tevziine imkân vermemişlerdir. Bu ağır zulüm ve baskılar-
dan bunalan halklar, Osmanlı’nın âdilâne idaresi altında yaşa-
yabilmek için onları ülkelerine davet etmişlerdir.
Çok tanrılı bir inanca sahip olan eski Yunan’da, belki de
memleketinin en sâdık adamı olan Sokrates, Atina site devleti-
nin belirleyip dayattığı tanrıya inanma mecbûriyetine karşı çık-
tığı zaman, “gençlerin inancını fikirleriyle zehirliyor” denilerek,
Atina şûrâsı tarafından zehir içirilmek sûretiyle îdam edilmiştir.
Yine Orta Çağ Avrupa’sının Engizisyon mahkemeleri de
adâleti tevzîden âciz kalmış ve tarihte bir zulüm ve haksızlık
sembolü olarak yerini almıştır.
Bizim medeniyetimizde ise, mutlâkıyet rejiminde bile, ic­râ­
nın (yürütmenin) başı olan pâdişâhın dahî, adâlet karşısında eli-
kolu bağlıdır. İdare, atacağı her adımda, Şeyhülislâmlık ma­ka­
mından, şer’-i şerîfe uygunluk raporu almak mecburiyetin­de­dir.
Daha evvel “İçtimâîlik” (Sosyal Adâlet) prensibinde taf­si­lâ­
tıy­la naklettiğimiz gibi Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efen­di’nin, çok
428 celâlli bir padişah olan Yavuz Sultan Selim Hân’ın bazı tasar-
4 - ADÂLET PRENSİBİ

ruflarına gâyet dirâyetli bir şekilde karşı çıktığına dâir, târihî

kayıtlar mevcuttur. Bu vak’alarda, bütün celâline rağmen, Ya-
vuz da şerîatin hükmü karşısında boyun bükmüştür.
Kânûnî’nin, Avusturya Seferi dönüşünde karşısına bir ihti-
yar kadın çıkar. Padişahın atının dizginlerine yapışır ve:
“–Senden dâvâcıyım!..” der.
Sultan tebessüm ederek:
“–Kimi kime şikâyet edeceksin. Ben cihan sultanıyım? Beni
kime dâvâ edeceksin?” diye sorar.
Kadın:
“–Sultanım, seni ilâhî mahkemede dâvâ edeceğim. Çünkü
askerin tarlamı çiğnedi. Ekinlerim mahvoldu...” der.
Bu sözler üzerine duygulanan ve tebaasının hakkı söyleme
cesaretinden memnun olup Cenâb-ı Hakk’a hamd eden Sultan,
kadının tarlasına verilen zararı derhâl tazmin eder. İhtiyarın
gönlünü hoş eder ve helâlleşir. 173
Hayatını böyle bir hak ve adâlet şuuruyla yaşayan Kânûnî
vefat ettiğinde naaşı kabre indirilirken bir sandık getirildi.
“Hünkârın vasiyeti gereğidir!” denilerek, o da kabre konulmak
istendi. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, bu duruma müdâhale
etti. Cenaze ile beraber kıymetli bir şeyin gömülmesinin câiz
olmadığını bildirdi.
Ebussuûd Efendi merakla sandığı açtı. Kendisinin Hünkâr’a
verdiği fetvâlarla karşılaştı. Hayretler içinde âdeta donakaldı:
“–Sen kendini kurtardın ulu Hâkan! Biz yarın âhirette ne
yapacağız?!.” diyerek hüzünlendi ve ağlamaya başladı.

173. B
 üyük Doğu Mecmuası’ndan iktibas edilmiştir. 429
 İslâm Tefekkür Ufku

Zira Kânûnî, hayatı boyunca yapacağı her işin fetvâsını al-

mış, ondan sonra icrâ etmişti.
Şu hâdise de çok câlib-i dikkattir:
Fatih Sultan Mehmed Han, İstanbul’u fethedince umûmî af
çıkardı. Bizans döneminde hapsedilenler bu aftan yararlana-
caklardı. Bir yandan da suçluların dökümünü hazırlattı. Liste-
de üç de filozof olduğunu gören Fatih, bu filozofların ne suç iş-
lediğini merak ederek bunları çağırttı. Filozoflar gelince Fatih:
“–Ne suç işlediniz ki Konstantin sizi hapsetti?” diye sordu.
Filozoflar:
“–Biz Konstantin’e devletinin batacağını söylediğimiz için
zindana atıldık.” dediler.
Fatih sordu:
“–Neye istinâden böyle söylediniz?”
Filozoflar:
“–Biz Konstantin için hazırladığımız raporda, ortada adâlet
diye bir şeyin kalmadığını ve adâletsiz bir ülkenin pâyidâr ola-
mayacağını, olsa da zulüm ile kalamayacağını bildirdik.” de-
diler.
Fatih:
“–O hâlde, benim ülkemi de gezin ve bir rapor da benim
için hazırlayın.” dedi.
Filozoflar ülkeyi gezmeye çıktılar. Bursa mahkemelerinden
birinde bir dâvâya girdiler. Adamın biri yeni satın aldığı arsada
bir küp altın bulmuş. Arsayı satan adama:
“–Bu altınlar senin. Ben başkasının hakkını yiyemem. Al al-
430 tınlarını.” diyorsa da arsayı satan adam:
4 - ADÂLET PRENSİBİ

“–Bu arsayı sana altında-üstünde, bildiğim-bilmediğim ne

varsa hepsiyle beraber sattım. Bilseydim satmazdım. Fakat ço-
luk-çocuğuma bunu yediremem, helâl olmaz.” der.
Öteki de:
“–Ben bu arsayı satın aldım, çıkacak altını değil. Bunlar için
benim şu kadar daha para vermem lâzım, onun için bu bana
helâl olmaz.” der. Tartışma böyle devam eder.
Kadı Efendi ise soruşturmaları neticesinde dâvâlı ve dâ­vâ­
cı­nın birinin evlenme çağında olan kızı diğerinin de oğlu oldu-
ğunu öğrenir ve her iki tarafa:
“–Gelin bunları evlendirelim ve bu altınları da onlara çeyiz
yapalım.” der. 174
Filozoflar, bu dâvâda şahit oldukları halkın ahlâkî seviye-
sinin yanında, kadıdaki adâlet duygusuna da hayran kalırlar.
Zira fırsatı ganimet bilip adamlara;
“–Öyleyse mal hazineye âittir, verin bakalım altınları.” di-
yecek diye bekliyorlardı.
Filozoflar bir başka yerde de şöyle bir dâvâya şahit olurlar:
Adamın biri, arası bozuk olan birisinden at satın alır. At, or-
tada bir sebep yokken ölür. Hâlbuki iki yaşında, genç ve sıh-
hatli bir attır. Adam, atı satın aldığı şahsın atı uzun vâdede ze-
hirleyecek bir şeyler yedirdiğinden şüphelendiğini, atı bayta-
ra götürdüğünde, baytarın da aynı kanaati bildirdiğini söyler.
Atın ağzından üç gün salya geldiğini, ata bizzat kendisinin bak-
tığını, dolayısıyla kendisindeyken de zehirlenmiş olamayaca-
ğını bildirir.

174. B u hâdisenin bir benzeri, geçmiş ümmetlerde yaşanmış ve Rasûlullah r

Efendimiz tarafından anlatılmıştır. (Bkz. Buhârî, Enbiyâ, 54; Müslim, Akdiye, 21; İbn-i
Mâce, Lukata, 4) 431
 İslâm Tefekkür Ufku

Sözün burasında Kadı Efendi:

“–Peki, mâdem baytara sordun, niye o zaman bana gelme-
din de çâresine bakmadık?” der. Şikâyetçi de:
“–Efendim! Falan günler, üç gün üst üste makâmınıza gel-
dim. Fakat siz yoktunuz.” karşılığını verir.
Bunun üzerine Kadı:
“–Haklısın. O vakit memleketimdeydim. Çünkü anacığım
vefât etmişti. O hâlde mesele anlaşılmıştır. Yaz kâtip! Vazife
mahallinde bulunmadığı için zararın kadıdan tazmînine...”
Filozoflar adâletin bu muhteşem manzaraları karşısında
hayretten hayrete düşerler. Daha pek çok müşâhedelerde bu-
lunup bunları rapor hâline getirerek padişaha takdîm ettikten
sonra Fatih’e, bu adâlet var oldukça mülkünün de pâyidâr ola-
cağını söylerler.
Hakîkaten Osmanlı, adâleti başına tâc ettiği müddetçe pâ­
yi­dâr olmuştur.

Muhâkemede Firâset
Cenâb-ı Hak bazı kullarına müstesnâ bir firâset bahşetmiş-
tir. Onlar bu sâyede hikmet ve inceliklere vâkıf olarak son de-
rece isâbetli hükümler verirler.
Kur’ân-ı Kerîm’de Hazret-i Süleyman’ın hâkimliği medh ü
senâ edilmiştir. Hakîkaten Süleyman u henüz küçük yaş-
ta iken bile yüksek bir anlayış ve keskin bir zekâya sahipti.
Pey­gamber Efendimiz r onun bu vasfını şöyle beyan buyur-
muştur:
“…Vaktiyle iki kadın ve beraberlerinde iki çocuk vardı. Yol-
432 da giderlerken bir kurt gelip kadınlardan büyük olanın çocu-
4 - ADÂLET PRENSİBİ

ğunu alıp götürdü. Bunun üzerine bu kadın, arkadaşı (olan kü-

çük) kadına:
«–Kurt, senin çocuğunu götürdü.» dedi. Öbür kadın:
«–Hayır, senin çocuğunu götürdü!» dedi.
Nihayet bu iki kadın, aralarında hükmetmesi için Dâvud
u ’a mürâcaat ettiler. Dâvud u , çocuğun büyük kadına âit
olduğuna hükmetti. Onlar muhâkemeden çıkıp, Dâvud u ’ın
oğlu Süleyman u ’a gittiler. Dâvud u ’ın hükmünü söyledi-
ler. Süleyman u da:
«–Bana bir bıçak getirin! Çocuğu (bu) iki kadın arasında
paylaştırayım!» dedi.
Bunun üzerine küçük kadın:
«–Aman öyle yapma! Allah sana rahmet eylesin! (Büyük
kadını işaret ederek) çocuk bu kadınındır!» dedi.
Bunun üzerine Süleyman u , çocuğun küçük kadına âit ol-
duğuna hükmetti.” (Buhârî, Enbiyâ, 40)
Zira yüksek şefkat ve merhameti dolayısıyla hiçbir anne
yüreği, evlâdının en ufak bir acı çekmesine dahî râzı olmaz.
Yine Süleyman u ’ın adâlette firâsetiyle alâkalı bir başka
rivâyet de şöyledir:
Bir koyun sürüsü bir tarlaya girer ve oradaki mahsule za-
rar verir. Tarla sahipleri, Dâvud u ’a mürâcaat ederek sürü sa-
hibinden şikâyetçi olurlar. Dâvud u da bakar ki, telef olan
tarladaki zarar-ziyan, koyun sürüsünün kıymetine eşit. Bunun
üzerine, koyunların tarla sahibine verilmesine hükmeder.
Süleyman u ise bir yol daha olduğunu söyleyerek şöy-
le der: 433
 İslâm Tefekkür Ufku

“–Koyunları tarla sahibine emanet olarak verelim; sütün-

den ve yününden istifâde etsin. Bu arada tarlasını da düzenle-
sin. Tarla eski hâline gelinceye kadar koyunlar kendisinde kal-
sın. İşleri yoluna girince de, sürüyü sahibine teslim etsin!”
Dâvud u bu teklifi çok beğenir ve öyle hükmeder.
Diğer taraftan, adâleti tevzî mevkiinde bulunan kimsenin
şer’î hükümleri iyi bilmesi ve muhataplarının hâlet-i rûhiyesini
doğru bir şekilde tahlil edebilecek kadar firâset, basîret ve kes-
kin zekâya sahip olması îcâb eder.
Hicrî birinci asırda yaşamış bir Kadı İyas vardır. İslâm huku-
kunda psikolojiye dikkat ederek pek çok dâvâyı hall u fasleden
büyük hukukçulardan biridir.
Bir gün kendisine bir dâvâ gelir. Adamın biri seyahate çı-
karken bir şahsa bin altın emânet eder. Ancak dönüp geldiğin-
de parasını bir türlü alamaz. Vaziyeti Kadı İyâs’a anlatır. Kadı
İyas sorar:
“–Altınları nerede verdin?” Adamcağız:
“–Şehrin dışında bir ağaç var, onun altında verdim.” der.
Kadı İyas:
“–Yanınızda kim vardı, hiç şâhit yok mu?” deyince, adam:
“–Allah’tan başka şâhidim yok.” der.
Kadı, emânete hıyânet eden adamı çağırır, yüzleştirir. Son-
ra zanlının yanında şikâyetçiye:
“–Sen git o ağaçtan bir dal getir. Ben onu konuştururum.
Eğer haklıysan o ağaç sana şâhitlik edecektir.” der. Altınları al-
dığını inkâr eden şahsa da:
“–Burada otur, o gelene kadar sen bir yere gidemezsin.”
434 der.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Aradan yarım saat, bir saat, iki saat geçtiği hâlde şikâyetçi
gelmez. Suçlu oturuyor, Kadı ise hiç ondan tarafa bakmıyor, iş-
lerini görüyordu. Nihâyet suçlu oflayıp puflamaya başlar ve:
“–Kadı efendi! Ben ne zamana kadar burada böyle bekle-
yeceğim?!” der. Kadı ise aldırışsız bir edâ ile:
“–Adam ne zaman gelirse.” karşılığını verir. Bunun üzerine
zanlı:
“–Efendim, o ağaç o kadar yakın değil ki hemen gelsin.” de-
yince, beklediği açığı yakalayan Kadı:
“–İşte şimdi oldu. Bak o ağaç daha gelmeden konuştu.” der
ve adamcağızın bin altınını ödetir.

435
 C. MUÂMELÂT

Adâlet mefhumu, ilâhî emir ve yasakların merkezindedir.

Dolayısıyla bu da, mü’minin; önce Yaratan’ına, sonra Allah in-
dindeki kıymet derecelerine göre bütün mahlûkâta, sonra da
kendi nefsine karşı âdil davranmasını gerektirir.
Dolayısıyla bir mü’min, ölçüp tartarken, insanlar arasında
hüküm verirken, konuşurken, yazarken, şâhitlik ederken âdil ve
hakkâniyetli davranmak mecburiyetindedir.
Ayrıca ilâhî hakîkatlere ve ibadetlere de gereken ehem-
miyeti göstermek ve onların hakkına riâyet etmek mecburi-
yeti de vardır. Çünkü bu, Cenâb-ı Hak için bir hak, kul için de
Allâh’ın ihsân ettiği nîmetlere karşı bir şükür borcudur. Kulun
bu ilâhî borç ve vazifelerini ihmâl etmesi, kendisini elîm bir
azâba sürükleyeceği için kendisine karşı bir adâletsizlik, hak-
sızlık ve zulümdür.
İslâm’da hak ve hukuk titizliği, çok geniş ve şümûllüdür. Bir
mü’min, hayatının her sahasında ve dâimâ hak-hukûka riâyetle
mükelleftir. Meselâ;
–Ev temizliği yaparken alttaki komşusunun balkonuna halı
silkeleyen biri, bundan mes’ûldür.
–Trafikte haksız şekilde arabaları sollayıp öne geçmek, bir
436 kul hakkı ihlâlidir.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

–Her fert, aç ve muhtaç komşusundan, hattâ kapısındaki

kedi-kö­pekten mes’ûldür…
Velhâsıl bir müslümanın ebedî hüsrandan kurtuluşu; dâimâ
hak, adâlet ve merhamet tevzî etmesine bağlıdır. Nitekim
âyet-i kerîmede:

ِ‫ِالصبر‬
ْ َّ َ ‫اص ْوا بِا ْل َح ِّق َو َت َو‬
‫اص ْوا ب‬ َ ‫َو َت َو‬
“…Birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edenler.” (el-Asr, 3) buy-
rularak, hak ve hakîkati yaşayıp, yaşanması için de gayret gös-
termenin ehemmiyeti bildirilmektedir.
Mü’min, üzerindeki hakların doğurduğu mes’ûliyetin şuur
ve idrâki içinde bir ömür sürmelidir. Bu hakların neler olduğu-
nu da, îman ölçüleriyle takdir etmelidir. Buna göre kulun üze-
rindeki en büyük hak:

Cenâb-ı Hakk’ın Hakkı:

Kendisini yoktan var eden, varlıklar içinde en güzel kıvam-
da yaratılmış ve mahlûkâtın en şereflisi kılınmış bir “insan”
olarak dünyaya gönderen Allâh’ın tâlimatlarına riâyet etmek,
kul üzerindeki en büyük haktır. Kul, Cenâb-ı Hakk’ın sayısız
nîmetlerinin tefekküründe derinleşerek şükretmeli, ibadetleri-
ni eksiksiz yerine getirmeli, haramlardan titizlikle sakınmalıdır.
–Îtikadda adâlet; şirk koşmamak ve tevhîdi ne pahasına
olursa olsun korumaktır. Zira şirk, en büyük zulümdür.
–İbadetlerde adâlet, tâdîl-i erkâna riâyettir. Her vazifenin
hakkını vermektir.
–Ukûbatta adâlet, Allah hakkı için konulmuş esasları ya-
şatmaktır. 437
 İslâm Tefekkür Ufku

Peygamber Efendimiz’in Hakkı:

Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Andolsun ki içlerinden, kendilerine Allâhʼın âyetlerini oku-
yan, (inkârdan ve kötülüklerden) kendilerini temizleyen, kendi­
le­rine Kitap ve hikmeti öğreten bir Peygamber göndermekle
Allah, müʼminlere büyük bir lûtufta bulunmuştur…” (Âl-i İmrân, 164)
Hakîkaten, Cenâb-ı Hakkʼın insanlıkta tecellî etmiş bir
mûcizesi ve bir sanat hârikası olan Rasûlullah r Efendimiz, bi-
zim en kıymetli gönül servetimizdir.
Bütün dünya nîmetleri bizim olsa, fakat Allah Rasûlü’nü ta-
nımamış olsaydık, bunun ne kıymeti olurdu?! Zira bu dünyada-
ki ömrümüz de, dünya da fânîliğe mahkûm… Fakat Rasûlullah
r Efendimiz’i tanıyıp O’na cân u gönülden tâbî olmanın getire-
ceği huzur ve saâdet ise, sonsuz...
Ümmetine çok düşkün olan ve tebliğ yolunda en büyük
çile ve meşakkatlere katlanmış olan Peygamber Efendimiz’in
ümmeti üzerinde hakkı çoktur. O’nun ise ümmetinden istedi-
ği şudur:
“Sakın (günah işleyerek) mahşer gününde yüzümü kara çı-
karmayın! (Beni mahcup etmeyin!)” (İbn-i Mâce, Menâsik, 76)

Mü’minlerin Hakkı:
Her mü’min, kardeşlerini kendine zimmetli bilmelidir. Has-
talandığında ziyaretine gitmekten, vefâtında cenâzesini kaldır-
maya kadar, mü’minlerin birbirleri üzerinde sayısız hakkı var-
dır. Aç ise doyurmak gibi maddî haklar yanında, müsterşidi ir-
şad gibi mânevî vazifeler de vardır.
Kul hakkı, İslâmiyet’te en mühim meselelerdendir. Hakları
438 hak sahiplerine ödemek ve helâlleşmek çok mühimdir. Maddî
4 - ADÂLET PRENSİBİ

haklar derhâl sahibine iâde edilmelidir. Gıybet eden, gıybetini

yaptığı kişiden özür dilemelidir.
Peygamber Efendimiz r ümmetini bu hususta şöyle îkaz
buyurmuştur:
“Kimin üzerinde din kardeşinin ırzı, nâmusu veya malıyla
ilgili bir hak varsa, altın ve gümüşün bulunmayacağı kıyâmet
günü gelmeden evvel o kimseyle helâlleşsin. Yoksa kendisi-
nin sâlih amelleri varsa, yaptığı zulüm miktârınca sevapların-
dan alınır, (hak sahibine verilir.) Şayet iyilikleri yoksa, zulmetti-
ği kardeşinin günahlarından alınarak onun üzerine yükletilir.”
(Buhârî, Mezâlim 10, Rikāk 48)

Diğer bir hadîs-i şerîfte de şöyle buyrulmaktadır:

“Ey insanlar! Kimin üzerine geçmiş bir hak varsa onu he-
men ödesin, dünyada rezil rüsvâ olurum diye düşünmesin! İyi
biliniz ki dünya rüsvâlığı âhirettekinin yanında pek hafif kalır.”
(İbn-i Esîr, el-Kâmil, II, 319)

Yine Efendimiz r , üzerinde borç olan bir mevtânın cenâze

namazını kıldırmazdı. İmkânı varsa, o borcu kendisi üstlenirdi.
Zulmetmek yasaklandığı gibi zulme rızâ göstermek de ya-
saktır. 175 Zulme uğrayanların haklarını aramaları ve adâletin te-
mini için onların kısas haklarını “İslâm fıkhı” korur ve te’yid eder.
“İslâm ahlâkı” ise zulme uğrayan kişilerin, “kötülüğe kar-
şı iyilik” yapmalarını, bilhassa haksızlık yapanlar pişman ol-
muşlarsa, onları affetmelerini, büyük bir fazîlet sayarak tavsi-
ye eder.
Bunun içindir ki îman ve ahlâkta yüksek bir görüş ufkuna
ulaşan fazîlet sahibi mü’minler, kendilerine karşı işlenen ku-

175. e
 l-Bakara, 279. 439
 İslâm Tefekkür Ufku

surlara, adâlet yerine, af ve merhametle mukâbele etmeyi ter-

cih ederler. Zira âhiretteki ilâhî mahkemede Cenâb-ı Hakk’ın,
kendilerine adâletle değil; af, merhamet, lûtuf ve ihsân ile
mukâbele etmesini ümîd ederler.
Esâsen bir mü’min için bütün mesele, âhirette Hak Teâlâ’nın
lûtf u keremiyle mukâbele görmek değil midir?
Bunun için sâlih kullar, bugün kendi şahıslarına yapılan
ezâ ve cefâlara aynıyla mukâbele etmezler ve nefsânî bir in-
tikam hırsıyla cezâlandırmaya yönelmezler. Allah için sabre-
dip öfkelerini yutarlar. Dâimâ af ve müsâmaha yolunu tutarlar.
Böylece Allâh’ın kullarını affede affede, ilâhî affa lâyık hâle
gelmeye çalışırlar.
İşte bu düsturla Hazret-i Ebû Bekir t , kızı Âişe Vâlidemiz’e
iftirâ atan şahsı affetmiş ve ona sadaka vermeye devam et-
miştir. Bu yüce ahlâkı teşvik eden şu âyet-i kerîme ne kadar
mânidardır:
“İçinizden fazîletli ve servet sahibi kimseler, akrabaya,
yoksullara, Allah yolunda göç edenlere (mallarından) verme-
yeceklerine yemin etmesinler; bağışlasınlar; ferâgat göster-
sinler. Allâh’ın sizi bağışlamasını istemez misiniz?..” (en-Nûr, 22)
Bu itibarla ârif kullar;
“İyilikle kötülük bir olmaz. Sen (kötülüğü) en güzel bir şekil-
de önle. O zaman seninle arasında düşmanlık bulunan kimse,
sanki candan bir dost olur.” (Fussilet, 34) âyetinin muktezâsınca
hareket ederler.
Nitekim suçlular hakkında adâleti merhamete dönüştüre-
rek onları affedebilmek, apayrı bir ıslah ve irşad metodudur.
440 Tabi suçlunun pişmanlık duyması şartıyla…
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Unutmamalı ki, suçlu şahsın bir daha o suçu işlememeye

dâir samimî pişmanlık duyması hâlinde onu affetmek, ce­zâ­
landırmaktan çok daha hayırlıdır. Fakat suçlunun böyle bir ne­
dâ­met göstermediği durumlarda affetmek, bir fazîlet olmak-
tan çıkar, zillete dönüşür.
Hattâ suçundan pişmanlık duymayan ve hatâsında ısrar
eden birini affetmek, onu daha büyük zulüm ve haksızlıklara
cesaretlendirmekten başka bir işe yaramaz. Bu sebeple, şah-
sa karşı işlenen kusurları affetmede, bir ıslah ihtimâli görün-
müyorsa, suçlunun cezâlandırılmasını istemek, mağdurun en
tabiî hakkıdır.

Mahlûkâtın Hakkı:
İnsan, yaratılmışların en şereflisi olarak bütün varlıkların
kendisine âmâde kılınması dolayısıyla onların hak ve hukukla-
rının mes’ûliyetini de üzerine almıştır. Yani insan, sadece ken-
dine âit hakları değil, bütün varlıkların haklarını da korumakla
mükelleftir. Bitkilerin, hayvanların, eşyanın haklarını muhafa-
za mes’ûliyeti, insana âittir.
İslâm büyükleri, diğer varlıkların haklarına riâyet hususun-
da da son derece hassâsiyet göstererek bizlere örnek olmuş-
lardır. Şu misal pek mânidardır:
Hak dostlarından Bâye­zîd-i Bis­tâ­mî Hazretleri, bir ye­re se­
ya­hat eder­ken bir ağaç al­tın­da du­rur ve ye­mek yer. Ardından
yoluna devam eder. Bir müddet gittikten sonra, tor­ba­sı­nın üze­
rin­de bir ka­rın­ca gö­rür ve:
“–Al­lâh’ın bu mah­lû­ku­nu va­tanından ayrı düşürdüm.” di­ye­
rek o kadar yolu ge­ri dö­ner. Ka­rın­ca­yı tek­rar o ağa­cın al­tı­na bı­
ra­kır. 441
 İslâm Tefekkür Ufku

Şair Firdevsî, Şehnâme adlı eserinde ne güzel söyler:

‫از ْار ُمورِ ى ِكه َدا َنه َك َش ْس ْت‬

َ ‫َم َي‬
‫وش ْس ْت‬
َ ‫ين ُخ‬ ِ ِ ْ ‫ِكه َج‬
ْ ِ‫ان َد َار ْد و َجان شير‬
“Bir yem tanesi çeken karıncayı dahî incitme! Çünkü onun
da canı vardır. Can ise, tatlı ve hoştur.”
Üstelik kıyâmet günü insanoğluyla beraber hayvanat da
diriltilecektir. Onlar, dünyada iken çiğnenen haklarını alacak
ve ardından toprak olacaklar. Hattâ kâfirler bu manzarayı gö-
rünce, ilâhî azaptan kurtulmak için o hayvanlar gibi olmayı
arzu ederek;

‫ت ُتر ًابا‬ ‫يا ليت ۪نى كن‬

َ ُ ُْ َ َْ َ
“…Keşke toprak olsaydım.” (en-Nebe, 40) diyecekler.
Âhirette bu nevi pişmanlıklara dûçâr olmamak için, Cenâb-ı
Hakk’ın emir ve yasaklarına titizlikle riâyet edip Oʼnun bütün
mahlûkâtının hak ve hukukuna da son derece dikkat etmek ge-
rekir.
Bu itibarla meselâ bir yük veya binek hayvanını haddin-
den fazla yorup ona ezâ vermek, lüzumsuz yere yaş bir dalı
kırmak, sebepsiz yere bir çiçeği koparmak bile, dînen yasaktır.
Hattâ zararlı bir mahlûku zarûret dolayısıyla öldürürken dahî
zulmetmek câiz değildir. Bir yılanı bertaraf ederken bile, ezi-
yet etmeden, bir vuruşta öldürmek emredilmiştir.
Hayvanat, insanlar için yaratılmıştır. Dertlerini dile geti-
remeyen bu zavallılara haksızlık etmekten şiddetle kaçınmak
îcâb eder. Âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Rasûlullah
442 r Efendimiz, develeri üzerinde sohbete dalanları îkaz etmiştir.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

Yakılmış karınca yuvası görünce, son derece mahzun olmuştur.

Bu hususta çok sayıda misal mevcuttur.
Uçsuz-bucaksız deryalarda dolaşmak üzere yaratılmış
balıkların günümüzde küçücük akvaryumlara kapatılması;
semâlarda hür şekilde uçmak üzere yaratılmış olan kanarya-
ların, bülbüllerin, papağanların zevk için kafeslerde hapsedil-
mesi de bir hürriyet gaspıdır ve hayvanat hakkıdır.
İnsanların hayvanlardan istifade etmesi, şer’î ölçüler ve
vicdânî hassâsiyetler içerisinde olmalıdır. Meselâ gıda ihtiyacı-
nı karşılama yolu olduğu müddetçe avlanmak mubahtır. Lâkin
günümüzde hiçbir ihtiyaç olmadığı hâlde, keyif için avlanmak,
büyük bir vicdansızlıktır. Annesi vurulan bir yavrunun, yavru-
sundan mahrum bırakılan annenin hakkı, âhirette o avcılara
sorulacaktır.
Hayvanat ve nebâtat gibi cemâdâtın da hakkı vardır. Ab-
dest için dahî, haddinden fazla su kullanılamaz. Bütün insanla-
rın ve canlıların kullandığı suyu, havayı, toprağı kirletecek dav-
ranışlar, ağır bir kul ve mahlûkat hakkıdır.
Maalesef günümüzde bilim ve teknoloji, mânen ham insan-
ların hırsına âlet olmuş, bu sayede atmosfere, kutuplardaki bu-
zullara, okyanusun dibindeki balıklara dahî zulmedilmiştir. Hi-
roşima ve Nagazaki’ye atılan bombalarla; insan, hayvan, bit-
ki, toprak bile mahvedilmiştir. Gurur ve taşkınlık için patlatı-
lan havâî fişeklerle gökyüzünde uçan kuşlara dahî ezâ ve cefâ
edilmektedir.
İnsanın bunları yapmaya aslâ hakkı yoktur. İslâm’ın müslü-
mana tâlim ve telkin ettiği hissiyat ve fikriyât, her varlığın hak-
kına-hukukuna son derece saygılı olmayı gerektirir.

443
 ADÂLETTE MÂNEVİYAT VEÇHESİ

Adâletin hukuk ve kanun veçhesi, güçlü devlet otoritesi

ile bir yere kadar faydalı olabilir. Hâlbuki adâletin tam olarak
tecellîsi için, onun mânevî değerlere ihtiyacı vardır.
Günümüzün mer’î hukuk sistemleri, bu mâneviyat kısmını,
“Ahlâkın sahasıdır.” diyerek gündemlerine almazlar. Bunun ne-
ticesinde de hukuk, vicdanları tatmin edemez.
Şu hususu iyi anlamak lâzımdır ki, îmânın en büyük alâ­
met-i fârikası “güzel ahlâk”tır. Onun en mühim tezâhürleri de;
merhamet, şefkat, edep, hayâ, iffet, namus, insaf, iz’an, adâlet
ve hakkâniyettir. Bu hasletleri terk etmiş bir toplumda gerçek
bir insanlıktan bahsedilemez.
Dolayısıyla gerçek bir hukuk, evvelâ ahlâka dayanır. Ahlâk
varsa hukuk vardır. Hak ve hukuku tevzî edebilmek, ahlâk ve
vicdânın bir gereğidir. Ahlâk ile adâlet, birbirinin ayrılmaz bi-
rer parçasıdır. Bunun içindir ki İslâm’da ahlâkı bozuk, fâsık bir
kimse hâkim de olamaz, şâhit de. 176
Ahlâkın ve mâneviyâtın saf dışı edildiği bir hukuk sisteminde;
• Zenginler en güçlü avukatları tutabilir, kânunlardaki boş-
luklardan yararlanarak yaptıkları zulmü, dünya plânında ört-
bas edebilir, haksız iken kendilerini haklı gösterebilirler.

444 176. B
 kz. el-Hucurât, 6.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

• Hâkimlere rüşvet verebilirler.

• Yalancı şahitler bulabilirler.
• Hattâ bazen lobi faaliyetleriyle meclislere tesir ederek
kanunları da kendi menfaatleri doğrultusunda değiştirebilirler.
Böyle bir durumda ortaya çıkan hukuk ise adâleti tesis
edemez. “Hukûkî” fakat “âdil” olmayan kararlar, vicdanları sız-
latmaya devam eder.
Meselâ 2020’nin Mayıs ayında ABD’de, polis tarafından bir
siyahî vatandaş öldürüldü. Daha evvel de benzerleri yaşan-
mış olan bu cinayetlerin fâilleri olan beyaz polisler aleyhine
umûmiyetle dâvâ dahî açılmaması üzerine büyük infialler ve
protestolar yaşandı.
İslâm toplumlarında, dînimizin telkin ettiği kardeşlik ve
adâlet prensiplerinin büyük ölçüde benimsenmiş olmasından
dolayı, böyle infialler pek nâdirdir.
Çünkü her mü’min bilir ki;
Dünyada bir mahkemeye götürülmese de, her haksızlık
mutlaka Mahkeme-i Kübrâ’da, zerreleri dahî tartan bir terâzide
tartılacak ve en adâletli hüküm verilecektir.
Bu dünya bir “imtihan yurdu” olduğu için, adâletin tam ve
kâmil mânâda tecellîsi, esas hayat olan âhirette gerçekleşecek-
tir. Nitekim âyet-i kerîmede Cenâb-ı Hak şöyle buyurmaktadır:
“Biz, kıyâmet günü için adâlet terazileri kurarız. Artık kim-
seye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez. (Yapılan iş,) bir hardal
tanesi kadar dahî olsa, onu (adâlet terazisine) getiririz. Hesap
gören olarak Biz (herkese) yeteriz.” (el-Enbiyâ, 47)
Yani bu dünyada hak, hukuk ve adâleti çiğnediği hâlde
bir şekilde yakayı kurtardığını zanneden gâfiller, bir gün 445
 İslâm Tefekkür Ufku

“‫اك ۪مين‬
ِ ‫ أَح َكم ا ْلح‬: Hâkimlerin Hâkimi” olan Allah Teâlâ’nın hu­zû­
َ ُ ْ
run­da boyun büküp hesap vereceklerdir.
Buna cân u gönülden inanan mü’minler;
–Bilerek bir zulüm ve haksızlık yapmaktan kaçınırlar.
–Uğradıkları haksızlıkları dünyada ispatlayamasalar dahî,
âhirette karşılığını alacak olmanın huzur, sükûn ve tesellîsini
yaşarlar.
Mücrimler de dünya mahkemelerinde beraat da etseler,
ceza da alsalar, bu işin dünyada bitmediğini, bir de ilâhî adâlet
önünde uhrevî hesabının bulunduğunu bilirler.
Elmalılı Tefsîri’nde nakledildiğine göre;
Abdân el-Hadremî, İmriülkays el-Kindî’den bir arâzi dâvâ
etmişti ve delili yoktu. Bunun üzerine Rasûlullah r , İm­riül­
kays’a yemin ettirmeye karar verdi, o da yemin etmek istedi.
Fakat Efendimiz r derhâl;
“Allâh’a karşı verdikleri sözü ve yeminlerini az bir bedelle
değiştirenlere gelince, işte bunların âhirette bir payı yoktur…”
(Âl-i İmrân, 77) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.

Bu îkaz üzerine İmriülkays, yeminden çekindi ve o arâziyi

Abdân’a teslim etti. Bunun üzerine Bakara Sûresi’nin 188. âyet-i
kerîmesi nâzil oldu:
“Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle yemeyin! Kendi-
niz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram
yollardan yemeniz için o malları hâkimlere (idarecilere veya
mahkeme hâkimlerine) vermeyin!”
Bir de Peygamber Efendimiz’in huzûruna iki hasım mu­hâ­
446 ke­me olmaya gelmişlerdi. Rasûlullah r Efendimiz buyurdu ki:
4 - ADÂLET PRENSİBİ

“Ben de sizin gibi bir beşerim. Sizler bana (aranızdaki ih­

ti­lâflar sebebiyle) muhâkeme olmak üzere geliyorsunuz. Bel-
ki biriniz, delilini getirmekte diğerinden daha becerikli olabilir
ve merâmını daha iyi anlatabilir. Ben de dinlediklerime göre o
kimsenin lehinde hüküm veririm. Kimin lehine kardeşinin hak-
kını alıp hüküm vermişsem, ona Cehennemʼden bir pay ayırmış
olurum.” (Buhârî, Şehâdât, 27; Müslim, Akdiye, 4)
Bunun üzerine iki taraf da gözyaşları içinde:
“–Benim hakkım arkadaşımın olsun!” dedi.
Rasûlullah r Efendimiz de:
“–Haydi bakınız, araştırınız, sonra kur’a çekiniz, sonra da
birbirinizle helâlleşiniz!” buyurdu. (Bkz. Hak Dîni Kur’ân Dili, Baka-
ra 188)

Dolayısıyla adâleti yanıltmak için muhtelif yollara sap-

mak, ağır bir hak ihlâli ve âhiret vebâlidir. Hâkim huzûrunda
baş­ka birinden hak talep eden kişinin, gerçekten haklı olup ol-
madığını vicdan terazisinde çok dikkatli tartması elzemdir.
İslâm ile sâir adâlet sistemleri arasındaki mâneviyat farkı-
nı gösteren diğer bir husus da isimlendirmedir:
İslâm medeniyetinde, “hukuk” yerine “fıkıh” tâbiri kullanıl-
mıştır. “Hukuk”, “hakk”ın cemîsidir. Hâlbuki mesele sadece hak-
lar da değildir. Vazifelerin bilinmesi ve yerine getirilmesi de
adâletin noksansız tecellîsi için elzemdir.
Ebû Hanîfe Hazretleri, fıkhı;
“Kişinin, lehine ve aleyhine olan şeyleri (yani hak ve vazife-
lerini) bilmesi...” şeklinde tarif eder.
Dikkat edilirse, bu tarif çok daha şümullüdür. Nitekim, akâide
“fıkh-ı ekber”, tasavvufa da “fıkh-ı bâtın” isimleri verilmiştir. 447
 İslâm Tefekkür Ufku

Meselâ, eski Yunan’da, düşman toplumlardan yapılan gasp

ve yağmacılığın bir hırsızlık olarak değil, ganimet elde etme ve
hattâ kahramanlık olarak telâkkî edildiği söylenir.
Hâlbuki fıkıh nazarında, haksız kazancın her türlüsü
“haram”dır. Bunun gibi beşerî hukuka göre “legal” olan bir şey,
İslâm fıkhına göre helâl olmayabilir. Bu hususun; faizden zina-
ya, içkiden kumara kadar pek çok misâlini verebiliriz.
Bu sebeple Peygamber Efendimiz r , hak ve hukuk arayı-
şında, işin mânevî ve uhrevî tarafını ihmal etmemek gerektiği-
ni şöyle izah buyurmuştur:
“Kalbine danış!
İyilik, kalbin uygun gördüğü ve yapılmasını tasdik etti-
ği şeydir. Günah ise içini tırmalayan ve başkaları sana; «Yap!»
diye fetvâlar verseler bile, içinde şüphe ve tereddüt uyandıran
şeydir.” (Ahmed ibn-i Hanbel, IV, 227–228; Dârimî, Buyû, 2)

448
 CENÂB-I HAKK’IN ADÂLETİ

İslâm’da “adâlet, hak ve hukuk” ölçüsünün “vahiy” olduğu-

nu daha önce de ifade etmiştik. Cenâb-ı Hak, âdildir ve aslâ
zulmetmez.
Ancak günümüzde ateizm ve deizmi yaymaya çalışan mih-
raklar, Allâh’ı -hâşâ- adâletsizlikle ithâm etmeye kalkmakta-
dırlar.
Bunlar ekseriyetle, “eşitlik” ile “adâlet” mefhumlarını birbi-
rine karıştırırlar.
İmtihan dünyasında her ferdin, farklı şartlarda dünyaya
gel­mesi vâkıası bir eşitsizliktir, fakat adâletsizlik değildir. Zira
adâ­letsizlik, hakkın verilmemesi demektir. Hâlbuki, imtihan
şart­larının şu veya bu ölçülerde olması, kimsenin hakkı değildir.
Ancak bir kişi, diğerine bakarak, onunla eşit olmadığını ile-
ri sürebilir. Evet, bu bir eşitsizlik olabilir, fakat adâletsizlik de-
ğildir.
Bu hususta yapılan îtirazlar, ilâhî hüküm karşısında rı­zâ­sız­
lık ve hasetten doğmaktadır. Ayrıca; “Keşke imtihan olmasay-
dı!” temennîsine dayanmaktadır. Kulluk vazifelerinden kaçmak
için uydurulmuş, nefsânî ve şeytânî vesveselerden ibarettir. 177

177. B
 u hususta tafsîlâtlı mâlumat için Aklın Cinneti DEİZM adlı kitabımıza bakıla-
bilir. 449
 İslâm Tefekkür Ufku

Şunu çok iyi anlamak îcâb eder ki, Cenâb-ı Hakk’ın imtihanı
ferdîdir. Herkesin değerlendirilmesi, kendisinin tâbî olduğu im-
tihan şartlarıyla mütenâsip bir şekilde yapılacaktır.
Meselâ bu dünyada âmâ olan bir kişi, şayet sabredip hâline
rızâ göstermişse, âhirette hem bunun ecrine nâil olacağı için,
hem de görme nîmetinin hesabından ve bakılması haram olan
şeytânî vitrinlerin sorgu-suâlinden muaf tutulacağı için sevinç
duyacaktır.
İlâhî imtihan hikmetine binâen başa gelen bazı musîbet ve
mahrûmiyetleri “haksızlık ve adâletsizlik” olarak görenler, şu
hususu da gözden kaçırıyorlar:
Nice insan; sıhhat, âfiyet ve bollukla imtihan edildiğinde,
kulluk istikâmetini koruyamayıp nankörlük ve isyana sürük­
len­mektedir. Dolayısıyla bir insanı sıkıntılarla terbiye edip
ken­dine getirmek, aslında onun ebedî saâdet ve selâmeti için
müstesnâ bir rahmet tecellîsi de olabilmektedir. Yaşanan mah­
rû­miyetleri, bu gözle de okumak gerekir.
Ayrıca lûtuflarda, eşitlik aramak da abestir. İnsanlara hak
ettikleri ücretin dışında bir iyilik yapan kişi, bunda dilediği gibi
taksimatta bulunabilir. Meselâ bir fakire üç lira, diğerine beş
lira veren biri, bu ihsanlarındaki eşitsizlik sebebiyle aslâ yadır-
ganamaz.
Bu yönüyle “ilâhî adâlet” anlayışı, günümüzde pek çok in-
sanın hatâya düştüğü mühim bir meseledir. Çünkü bu dünya-
da herkes eşit imkânlara sahip değildir. Kimi insan zengin, kimi
fakir, kimi doğuştan sakat, kimi sıhhatli, kimi uzun ömürlü, kimi
kısa ömürlüdür. Bunu takdîr eden de Allah Teâlâ olduğu için;
kaba bir akıl, düz bir mantık ve ham bir nefisle bakıldığında bu
450 durum, ilâhî adâlete zıt gibi görünmektedir. Ancak sûret-i hak-
4 - ADÂLET PRENSİBİ

tan görünen bu iddiâlara, îman ve hikmet penceresinden bakıl-

dığında mesele tamamen vuzûha kavuşmaktadır. Zira;
“Adâlet, istihkāk ile kāimdir!..”
Yani hiçbir insan, hak etmiş olmasından dolayı yaratılmış
değildir. İnsanın yoktan var edilişi, şükründen âciz kalınacak
kadar büyük bir ilâhî lûtuftur. Yokluktan varlık âlemine çıkmak,
varlıklar içinde de; yılan-çıyan, taş-toprak veya ot-yaprak de-
ğil de varlıkların en şereflisi kılınan “insan” olarak var edilmek,
ne muazzam bir ilâhî ikramdır!
Bu ve benzeri daha nice mazhariyetler, tamamen ilâhî
bir lûtuf olarak, meccânen bahşedilmiş değil midir? Bizler bu
nîmetlere nâil olmak için acabâ hangi bedelleri ödedik?
Hâl böyleyken, yaşadıkları birtakım fânî mahrûmiyetler
sebebiyle Cenâb-ı Hak’tan -hâşâ- hesap sorarcasına bir gaflet
içerisinde adâlet isteyenler, aslında yok olmayı istemiş olur-
lar! Çünkü kulun var olmak için bir hakkı ve sermayesi yok-
tur ki, Allah’tan adâlet istemeye hakkı olsun! Zira adâlet, an-
cak istihkāk ile, yani çalışmak, kazanmak, bedel ödeyip hak et-
mekle kāimdir.
Düşünmeliyiz ki:
Biz insan olarak yaratılmak için hangi bedeli ödedik, han-
gi gayreti gösterdik?
Herkesin cevâbı belli:
“Hiç! Kocaman bir hiç!..”
O hâlde şunu iyi idrâk etmeliyiz ki:
Hayatı, “dünya” ve “ukbâ” olarak iki safha hâlinde murâd
eden Cenâb-ı Hak, bunların birincisinde “latîf”, ikincisindey-
se “âdil” sıfatını daha bâriz tecellî ettirmektedir. Yani âlemi 451
 İslâm Tefekkür Ufku

ve insanı var eden, Allâh’ın “âdil” sıfatı değil, “latîf” sıfatıdır.

Mahlûkâtın yaratılıştan gelen ne sermayesi varsa, hepsi de
Allâh’ın bir lûtfudur.
Bu durumda Allah Teâlâ, nîmetlerini eşit vermeye -hâşâ-
mecbur değildir. Zaten yaratılanlar içinde sadece iki varlık
bile mutlak mânâsıyla eşit yaratılmış olsaydı, onlardan birinin
varlığı abes, yani hikmetsiz olurdu. Abesle iştigal ise, kâinâtı
son derece hassas dengeler içinde yaratıp tanzim eden Allah
Teâlâ’nın “Müteâl” yani hayal ötesi mükemmellik sıfatı için bir
noksanlık teşkil ederdi. Allah Teâlâ ise bütün noksanlıklardan
münezzehtir.
Bu itibarla hiç kimse;
“Benim ne kabahatim vardı da kısa boylu oldum? Niye bir
âlimin değil de bir câhilin çocuğu olarak doğdum? Niye zen-
gin değil de fakir bir ailede dünyaya geldim?” diyemez. Çün-
kü bütün bunlar, tamamen ilâhî lûtfun dağılımındaki farklı
tecellîlerden ibarettir.
Bu itibarla;
“Nihayet o gün (dünyada yararlandığınız) nîmetlerden el­
bette ve elbette hesaba çekileceksiniz.” (et-Tekâsür, 8) âyet-i ke­
rî­mesini hiçbir zaman hatırdan çıkarmamak îcâb eder.
Bir kul hakkında, ilâhî lûtuf ve ikramların azlığının mı, çok-
luğunun mu daha hayırlı olduğu, ancak âhiretteki mîzanda
belli olacaktır. Zira az nîmetin doğurduğu borç az, çok nîmetin
doğurduğu borç ise çoktur.
Bunun içindir ki; “Şükredeceğin az bir mal, şükredemeyece-
ğin çok maldan hayırlıdır.” buyrulmuştur. (İbn-i Kesîr, Tefsîr, II, 388)
Toplumlarda “ağniyâ-i şâkirîn” yani şükreden ve infâk eden
452 zenginler de, “fukarâ-i sâbirîn” yani sabreden yoksullar da
4 - ADÂLET PRENSİBİ

nâdir bulunan insanlardır. Bu sebeple her iki grup mü’minler

de Allah katında makbul kullardır. Şükür ehli cömert zengin-
ler ile sabırlı ve haysiyetli fakirler, insanlık şerefinde ve ilâhî
rızâda beraberdirler. Ancak İslâm’da, kibirli ve hasis zenginler
ile hakkında takdîr edilene sabredemeyip isyanda bulunan fa-
kirler zemmedilmiştir.
Bu bakımdan, lûtfedilen nîmetlerde eşitlik olmaması, aslâ
bir adâletsizlik değildir. Allah Teâlâ bir kulunu sıhhatli, diğeri-
ni sakat yaratabilir. Birini çok akıllı, diğerini az akıllı yaratabi-
lir. Yarattıklarından birini yılan yapar süründürür, birini kuş ya-
par uçurur. Bundan dolayı mahlûkattan herhangi birinin aslâ
îtiraz hakkı yoktur.
Esâsen hayvanatta da ancak hayatını idâme ettirebilecek
derecede bir akıl, idrâk ve hissiyat bulunduğu için, hepsi de
hâlinden memnundur. Midelerini doyurup fıtratlarındaki tabiî
arzularını tatmin etmekten başka bir dertleri yoktur. Bu yüz-
den, “Niçin insan olarak yaratılmadım?” diye düşünmeleri veya
bunun ıztırâbını duymaları söz konusu bile değildir.
Bir hayvanın veya bitkinin; “Niye ben insan olarak yaratıl-
madım?” deme hakkı olamayacağı gibi; sakatlık, hastalık, fa-
kirlik, mahrûmiyet gibi birtakım sıkıntılar içinde bulunanların
da, Allâh’ı -hâşâ- adâletsizlikle ithâm etmeleri, en başta akla,
mantığa, iz’an ve vicdana zıt bir durumdur.
Diğer taraftan, Cenâb-ı Hakk’ın kullarına muâmelelerini
değerlendirmeye kalkmak, kullar için doğru bir davranış ol-
maz. Zira bu cihanda Cenâb-ı Hak kullarını imtihan etmekte-
dir, -hâşâ- kullar Rab’lerini değil. Bunun aksine, kulluğu red-
dedip Cenâb-ı Hakk’ı sorgularcasına tavırlara girmek, insanın
kendi hevâ ve hevesini putlaştırması ve nefsine kul-köle olma-
sı demektir. 453
 İslâm Tefekkür Ufku

Bir mü’min, huzûr-i kalp ile emindir ki, Allah azâb ediyorsa
adâletinden, Cennet’ine alıyorsa, rahmet ve lûtfundandır.
Bu hususta ileri sürülen isyankâr iddiâların ve boş lâ­kır­dı­
ların hepsi, Allâh’ın sonsuz ilim, kudret ve azametini idrâk ede-
meyip O’nu dünyevî varlıklarla kıyaslama gaflet ve ce­hâ­le­
tinden neş’et etmektedir.
Esâsen bütün günah ve isyanların temelinde de, mâ­ri­fe­tul­
lah’tan mahrûmiyet, yani Cenâb-ı Hakkʼı lâyıkıyla tanıyama-
mak zaafı yer almaktadır.
Nitekim Kâsım bin Muhammed g , bir kişinin:
“–Falanca şahıs, Allâh’a karşı ne kadar da cürʼetkâr!” dedi-
ğini işitince, onu şöyle îkaz etmiştir:
“–Allâh’a karşı cürʼetkâr olmak, Âdemoğlunun haddine de-
ğildir! Onun hakkında ancak; «Allâh’ı ne kadar da az tanıyor!»
diyebilirsin.” 178
Dolayısıyla Allah Teâlâʼyı kalben tanıyan bir müʼmin, Oʼna
hiçlik, yokluk ve acziyet duyguları içinde ilticâ etmeyi Cenâb-ı
Hak için bir hak, kendisi için de zarûrî bir kulluk edebi ve şükür
borcu bilir.

454 178. İbn-i Asâkir, Târîhu Dımaşk, c. 49, s. 180.

 İslâm Adâlet Nizâmının Bazı Fârikaları

İslâm, kıyâmete kadar hükmü geçerli olan yegâne hak din-

dir. Âlem-şümûllük prensibinde de îzah ettiğimiz üzere, “kıyas”
ile beraber, “içtihad” kapısının açık oluşu sebebiyle İslâm, be-
şeriyetin adlî ve hukûkî bütün ihtiyaçlarına da kâfî gelir. 179
Hazret-i Mûsâ u , şerîat peygamberiydi. Hazret-i Îsâ u
ise ahlâkî kâidelere ağırlık vermişti. Fahr-i Kâinat Efendimiz r
ise her ikisini de cem etmiştir.
Allah Rasûlü’nün terbiyesinde yetişen İbn-i Mes’ûd Hazret-
leri, Kûfe Hukuk Mektebi’nin temelini atmıştır. O mektepten Ebû
Hanîfe Hazretleri ve talebeleri yetişmiştir. Hammurabi ve Solon
gibi hukuk dehâları, Ebû Hanîfe Hazretleri’nin eline su dökemez.

179. Ş eyh Seyfüddîn Hazretleri’nin irşâdından müstefîd olan Bâbürlü Sultanı

Âlemgîr Evrengzîb (hükümdarlığı: 1658-1707), adâleti hakkıyla tevzî edebil-
mek için, Hanefî fıkıh kitaplarında dağınık hâlde bulunan kuvvetli görüşlerin
hüküm ve fetvâlara esas olacak şekilde yeniden tasnif ve tanzim edilmesini
emretti. Bu maksatla 40 kişilik bir heyet kurdu. Bu âlimlerin ortak çalışmasıy-
la 1664-1672 seneleri arasında el-Fetâva’l-Hindiyye (Âlemgîriyye) adlı eser ka-
leme alındı. Fetvâlar için, çokça tercih edilen ve kuvvetli rivâyetlere dayanan
görüşler esas alındı. Sultan, ilmî çalışmalara bizzat nezâret etti ve eserin hazır-
lanması için hiçbir masraftan kaçınmadı. Eser tamamlandıktan sonra Sultân’ın
emriyle devletin resmî makamlarınca tatbîke konuldu.
el-Fetâva’l-Hindiyye, müslüman Hint-Türk devletlerinde asırlarca adlî ve idârî
sisteme esas teşkil etmiştir. Hemen hemen İslâm dünyasının her tarafında ya-
pılan hukûkî düzenleme ve kanunlaştırma faaliyetlerinde ve İslâm hukûkuyla
alâkalı araştırmalarda başvurulan temel kaynaklardan biri olmuştur. 455
 İslâm Tefekkür Ufku

Abbâsî Halîfesi Ebû Câfer Mansur, fıkıhta muhteşem bir se-

viyeye ulaşan Ebû Hanîfe Hazretleri’nin ilmî otoritesini, kendi
iktidarına payanda yapmak istedi. Ona bu sebeple Bağdat ka-
dılığını teklif etti. Fakat Ebû Hanîfe Hazretleri, ilmini siyasetin
kirli emellerine kullandırmamak için bu teklifi reddetti ve bu
sebeple zindana atıldı.
İslâm fıkhı, Mecelle’ye 180 kadar, kazuistik/meseleci bir me-
tot içinde tekâmül etmiştir. Yani her mesele emsalsizdir. Bu se-
beple fıkıhta, sabit kanunlar çıkarılmaz, milyonlarca ihtimal
göz önünde bulundurulur.
Kadı; meseleyi, şahıslardan tecrîd ederek müftüye arz eder.
Müftü, mahkemede zanlıların sergileyebileceği yanıltıcı psiko-
lojik tavırlardan âzâde olarak meseleyi hükme bağlar. Bu yapı,
Roma hukukunda da vardı. Ancak bu sistemin, hukukî alt yapısı
çok güçlü olan hâkimlere ihtiyaç duyduğu, îzahtan vârestedir.
Günümüzde ise, “kanunlaştırmacı hukuk” vardır. Hâkimlerin
vazifesi; bu sistemde, sadece dâvâları, kanunlarda tarif edilmiş
maddelerle eşleştirmekten ibarettir. Kanaatleri son derecede
sınırlandırılmıştır. Ancak hudutsuz çeşitlilikteki meselelerin,

180. Ahmed Cevdet Paşa’nın (1823-1895) adliye nâzırlığı, Osmanlı müesseselerine

yeniden ve Avrupaî bir şekil verme temâyülünün kuvvetlendiği bir hengâma
rastlamıştı. Bu temâyül, adlî hayatımızı da tesiri altına almıştı. Bu tesir öyle bir
safhaya geldi ki, asırlardan beri teşekkül etmiş olan ve örfümüzle yoğrulup
dînî olduğu kadar aynı zamanda millî bir karakter de taşıyan hukukumuz için
Batı’dan kânun ithal etme arzuları başgösterdi. Napolyon Code Civil’i denilen
Fransız Medenî Kanunu aynen tercüme edilip alınarak, müslüman halka tatbik
edilmesi gibi gâfilâne arzular belirmişti. Ancak Ahmed Cevdet Paşa, kendi ih-
tisas sahasındaki bu temâyülü büyük bir basîret ve firâset göstererek aslâ doğ-
ru bulmadı. Sarsılmaz bir dirâyetle bu yanlış gidişin önüne geçti. Zira aksi du-
rumda ortaya çıkabilecek mahzurları açıkça idrâk etmekteydi.
İşte bu yoldaki gayretlerinin neticesi olarak, onun başkanlığında bir ilim heyeti
tarafından hazırlanan ve muazzam bir hukuk âbidesi olan “Mecelle-i Ahkâm-ı
456 Adliyye”, yani kısaca “Mecelle” denilen İslâm Medenî Kanunu meydana geldi.
4 - ADÂLET PRENSİBİ

mahdut kanunlarla çözüme kavuşturulması gibi bir problem

söz konusudur.
Bu sebeple, günümüzde neredeyse her dâvâ, üst mahke-
melere gitmekte, orada zaman zaman yeni içtihatlarla karşı-
laşmaktadır. Zaman zaman da bu yönlendirmeler sayesinde
farklı bir ihtiyacın farkına varılarak yeni kanunî düzenleme-
lere gidilmektedir. Böylece, her kanunun tatbikat bakımından
dâimâ eksik olduğu îtiraf edilmiş olmaktadır.
Hak Teâlâ ile irtibâtını koparmış bir muhâkeme sisteminin
tam ve gerçek bir adâlete hizmet etmesi zaten beklenemez.
Dolayısıyla vahyin rehberliğinden mahrum seküler ana­
ya­salar, değişen şartlar karşısında kifâyetsiz kalmaya mah­
kûm­dur. Bu sebeple her devirde bu yasaları değiştirme ihtiya-
cı hâsıl olmaktadır.
Lâkin örnek yaşayışıyla fiilî bir Kur’ân tefsiri olan Ra­sû­lul­
lah r Efendimiz’in Vedâ Hutbesi ise, muhteşem bir anayasadır.
Kıyâmete kadar değişmeden kalacak bir hak, hukuk, adâlet ve
insanlık beyannâmesidir.
Merhum Necip Fazıl ne güzel hulâsa etmiş:
Her fikir, her inanış, tek mevsimlik vesselâm;
Zaman ve mekân üstü biricik rejim, İslâm...

457
 5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

İslâm’ı kabul eden bir müslüman, ilâhî

ve ne­be­vî ölçülere riâyet etmeye mecburdur.
Yani irâ­de ve tercih hürriyeti, İslâm’ı kabul
edip etmeme safhasında mevcuttur. İslâm’ı
kabul ettikten sonra ancak irâde ve tercihini
ilâhî irâdeye seve seve râm etmekle gerçek bir
müslüman olunabilir.
Yalnız Allâh’a kul olmak; servet, şehvet
ve şöh­ret gibi nefsânî ihtiraslara kulluktan
kurtulmaktır. Dolayısıyla Hakk’a kulluk, en
büyük hürriyet ve şereftir.
 5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
(İslâm; İkrah ve Cebretmez!)

İ slâm, mes’ûl tuttuğu insanı, Allâh’ın belirlediği sınırlar

içinde hür kabul eder.
İnsan, İslâm karşısında hürdür, fakat mes’ûldür. Zaten insa-
nın hürriyeti, mes’ûliyetinden doğar.
Şöyle ki; insan (ve cin) dışındaki varlıklar, fıtrî olarak, yani
yaratılıştan itaatkârdır. Yaratılışlarında isyâna ihtimal yoktur.
Melekler, yalnızca kendilerine emredilenleri yaparlar. Hayva-
nat da fıtratlarına konulan insiyak (içgüdü) ile hareket eder-
ler. Yani Cenâb-ı Hakk’ın koyduğu programın dışına çıkamaz-
lar. Dolayısıyla onların irâdesinden ve hürriyetinden bahsedi-
lemez.
Kur’ân-ı Kerîm’de insan dışındaki varlıkların “emânet”i yük-
lenmekten çekindikleri ve korktukları bildirilmiştir. 181
Müfessirlere göre bu emânet; “Yeryüzünde Hakk’ın halîfesi
olma vazifesiyle mükellef tutulmaktır.” Akıl ve irâde de bu hik-
mete binâen insana lûtfedilmiştir.
Ancak; insan bu irâde ve tercihini hayra kullanmaz ise, ken-
disine tanınan hürriyeti sû-i istîmâl etmiş, yani kötüye kullan-

181. B
 kz. el-Ahzâb, 72. 461
 İslâm Tefekkür Ufku

mış olur. Böylece mükellefiyet emânetini yüklenmekten kaçı-

nan varlıklardan daha aşağı bir seviyeye düşer. 182
Günümüzün modern câhiliye anlayışında; “Liberte, Libe­
ra­lizm, Özgürlük” mefhumları; ilâhî tâlimatlara, ahlâk kâi­de­
le­rine, mânevî değerlere, hattâ insanlığa karşı bir kayıtsızlık
ve sorumsuzluk olarak telâkkî edilmektedir. Bu ise insanlığa
saâdet yerine ancak sefâlet getirmektedir.
Meselâ birçok Batılı ülke, vatandaşlarının uyuşturucu kul-
lanmasını serbest bırakmakta, sadece satışını kontrol etmeye
çalışmaktadır.
Kezâ Batı dünyası, birer cinâyet olan kürtajı, ötanaziyi ve
intiharı, şahsın hürriyeti olarak görme dalâletine düşmektedir.
Yine aileyi tahrip ederek toplumu zehirleyen zinâyı ve cinsî
sapkınlıkları da “hürriyet” sınırları içerisinde mütâlaa etme
gafleti sergilemektedir.
Hâlbuki hürriyet; şer’î, ahlâkî, hukukî ve içtimâî kayıtlarla sı-
nırlandırılmazsa, bundan herkes mağdur olur. Bir fert veya top-
luluğun kullandığı başına buyruk, kontrolsüz ve aşırı bir hürri-
yet, bir başka fert veya toplumun hürriyet sahasını tehdit eder.
İslâm; ıslahçıdır, fesâdın yayılmasını engeller. Bu sebeple,
akla zarar veren, toplumu ifsâd eden içkiyi, aileyi tahrip eden,
nesilleri ahlâkî çöküşe götüren zinâyı, iktisâdî zulüm türleri
olan fâiz, karaborsacılık, stokçuluk ve vurgunculuğu men eder.
Bazı yasakları işleyenlere hadler (şer’î cezâlar) tatbik edilme-
sini emreder.
Velâyet-i âmmeyi (devlet otoritesini) kullanan idareye de,
fitne ve fesâdı önlemesi için, şer’î ölçüler dâhilinde bir “tâzir
cezâsı” uygulama yetkisi verilmiştir. Bunlar, hürriyete mânî de-

462 182. ( ‫ض ُّل‬

َ ‫َا‬ ‫ ) َب ْل ُهم‬Bkz. el-A‘râf, 179; el-Furkân, 44; Muhammed, 12.
ْ
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

ğildir. Bilâkis umûmî hürriyeti temin maksadına hizmet etmek-

tedir.
Unutulmamalıdır ki insan, irâde ve tercihlerinde hürdür.
Hattâ küfrü, isyanı ve günahı seçmekte de hürdür. Fakat ne-
ticesine katlanmak şartıyla!.. Bu sebeple insanın hür irâdesini
ilâhî ölçülere uygun bir yaşayışı tercihten yana kullanması, en
akıllıca yoldur.
Zira Cenâb-ı Hak buyurur:
“…Hak, Rabbinizdendir. Öyleyse dileyen îmân etsin, dile-
yen inkâr etsin!..
Biz, zâlimlere öyle bir Cehennem hazırladık ki, onun du-
varları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. (Susuzluktan) imdat
dileyecek olsalar, imdatlarına, erimiş maden gibi yüzleri haş-
layan bir su ile cevap verilir. Ne fena bir içecek ve ne kötü bir
kalma yeri!” (el-Kehf, 29)
Burada kader bahsine tekrar girmeyeceğiz. Ancak; insan
cüz’î bir irâde sahibidir. Fiil ve tercihlerinin kaderde kayıtlı ol-
ması, insanın hürriyetine halel getirmez. Yani kul, irâdesinde
serbesttir. Zamandan ve mekândan münezzeh olan Cenâb-ı
Hakk’ın, bizim için gayb muhtevâsında bulunan istikbâldeki
hâdiseleri ezelî ve ebedî ilmi ile biliyor olması, insanın irâdesini
istediği gibi kullanmasına mânî değildir.
Dolayısıyla insanın cüz’î irâdesinden doğan fiillerine, ilâhî
ilmin baskısından söz edilemez.
Cenâb-ı Hak; îman ve küfür, takvâ ve fücur, hayır ve şer bü-
tün müsbet ve menfî hâlleri insanın irâdesine sunmuştur. İnsan,
cüz’î irâdesiyle bunlardan istediğini tercih eder ve bu tercihle-
rinin karşılığını da muhakkak görecektir.

463
 Sapkın Hürriyet: Ulûhiyet Taslamak

Vahyin rehberliğinden uzak bir hayat yaşayanlar, sürekli

ifrat ve tefrit arasında bocaladıkları için, “hürriyet” hususunda
da îtidâli bulamamışlardır.
Geçmişte muharref Hristiyanlık; skolastisizm ve engizisyon
gibi vasıtalarla insanlara rahat bir nefes aldırmamıştır.
Nazizm ve faşizm gibi aşırı devletçi yapılar da ferdi birer
piyon gibi görmüş ve ezmiştir. Geçmişte Firavun ve Nemrut
idareleri de böyledir. Kıssada, Nemrud’un “Ben de öldürür ve
diriltirim!” diye iddia edip hapishaneden bir kişiyi çıkartarak
öldürmesi, diğerini ise serbest bırakması, 183 halkın zâlim idare-
ciler karşısındaki hâline bir misaldir.
Bilhassa Orta Çağ boyunca Katolik Kilisesi ve zâlim derebe-
yilerin baskısından kaçan insanlık, ferdiyet ve hürriyet düşün-
cesini zaman içinde kuvvetlendirdi. İnsan hak ve hürriyetleri,
milletler arası sözleşmelerle teminat altına alınmaya çalışıldı.
Ancak, zâlim idarelere ve kiliseye karşı gösterilen bu menfî
tavır, hayatı tanzim eden dîn, ahlâk ve örfe karşı da teşmil edil-
di. İlâhî hükümler dışlandı.
Meselâ günümüzde çıplak gezmek, bir hak ve hürriyet me-
selesi gibi müdâfaa edilmektedir. Hâlbuki insan fıtratı, örfü ve
an’anesi, bu hâli çirkin görür. Aslında ailenin yapısını ve toplu-

464 183. B
 kz. el-Bakara, 258.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

mun iffetini zedeleyen çıplaklık, diğer insanları da rahatsız ve

tâciz edicidir. Fakat günümüzün modern câhiliye anlayışında
bu, ferdin hürriyeti diye korunmaya çalışılmaktadır.
Yine bu bozuk anlayışa göre, “ferdin bir şeyi yapmak is-
temesi”, onu yapabilmekte hür olmasının ölçüsü olarak ka-
bul edilmektedir. Her türlü marjinallik ve aşırılık, hattâ aile ve
ahlâka en ağır darbeyi vuran eşcinsellik gibi bir sapkınlık bile
müsâmaha ile karşılanmaktadır. Üstelik bu rezillikler bir “insan
hakkı” olarak gösterilip bunlara karşı çıkmanın bir hak ihlâli ol-
duğu kabul ettirilmeye çalışılmaktadır.
Günümüzde hürriyetin sınırları, sadece beşerî hukuk ile
çiziliyor. Beşerî hukuk ise -yukarıda misalleri verildiği üzere-
kürtajı, bir kadının doğurmak istememe hürriyeti olarak göre-
biliyor.
Seküler hukuk sisteminde dînin muâmelât ve ukûbâtı dış-
landığı için, geriye sadece “akıl ölçüsü” kalıyor. Akıl ise, hevâ
ve hevesin esaretine düşmekten kurtulamıyor.
Şunu iyi anlamak gerekir ki seküler sistemlerde, fert; nef-
sin ve şeytanın tasallutları karşısında yalnız, çaresiz ve savun-
masızdır.
Hâlbuki İslâm; şer’î hükümleriyle, emr-i bi’l-mârûf ve nehy-i
ani’l-münker ile, ahlâkî tedbirleriyle, ferde, nefsiyle mücadele-
sinde de yardımcı olmaya çalışır.
Meselâ, bağımlılık yapan uyuşturucu, alkol ve kumar gibi
zararlı maddelerin toplumda kolayca ve bolca bulunabilmesi,
sapkın bir hürriyet anlayışının neticesidir.
Hâlbuki İslâm, günahları yasakladığı gibi, o günaha gi-
den yolları da kapatır. İçilmesi haram olan şeylerin îmâlâtını
da, satışını da haram sayar. Kumar haram olduğu gibi, kumar 465
 İslâm Tefekkür Ufku

âletlerinin îmâlâtı da haramdır. Zinâ yasak olduğu gibi evliliğe

teşvik de zarûrîdir.
İslâm bu nevi tedbirlerle, insanın irâdesine yardımcı ola-
rak toplumda menfîliklerin asgarîye inmesini hedefler. Zira
irâdesiyle problem yaşayan, meselâ sık sık alkolizm vb. bağım-
lılık nöbetlerine zebûn olan bir insanın, bu günahları toplumda
çokça görmesi, kendini kontrol etmesini zorlaştırır, hattâ nere-
deyse imkânsız hâle getirir.
Demek ki böylesi bir hürriyet, bazı fertleri bağımlı ve köle
hâline getirmektedir.
Hürriyeti, mes’ûliyet ve mükellefiyetin ortadan kaldırılıp,
ölçüsüz, kâidesiz, hayâsız ve iffetsiz bir yaşayış olarak görmek,
günümüzün modern câhiliyesinde giderek artmaktadır.
İslamofobi gibi tâbirlerin de işaret ettiği üzere, nefsânî ar-
zulara mânî olan İslâm’a gösterilen düşmanlık da bundandır.
Nefislerinin esiri olan birtakım zayıf irâdeli müslümanların; de-
izm, modernizm, tarihselcilik gibi “sulandırılmış, şerîatten kıs-
men veya tamamen koparılmış, sözde ılımlı dîn” arayışları da
bu sebepledir.
Hâlbuki; “Lâ yüs’el” yani “sorgulanamaz” olmak ve hesap
verme mecburiyetinde bulunmamak, sadece Allâh’ın şâ­nın­
dan­dır. Yüce Rabbimiz, dilediğini yaratır, dilediğini yapar. O’na
hiç kimse -hâşâ- hesap soramaz. 184
Lâkin Cenâb-ı Hak dahî, sonsuz hikmeti, ilmi, izzeti ve
adâleti sebebiyle, aslâ zulmetmez, vaadinden dönmez, abesle
iştigâl etmez. Hikmetsiz ve mânâsız iş yapmak gibi noksan sı-
fatlardan münezzehtir.

466 184. B
 kz. el-Enbiyâ, 23; Hûd, 107; el-Burûc, 16.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

Akl-ı selîm ile düşünüldüğünde; bir insan için de, insan-

lık haysiyetine yakışmayan hayâsız, rezil, çirkin işlerden uzak
durmak, bir esaret değil, bilâkis bir nezâhet, nezâfet, şeref ve
izzettir. Hattâ mutasavvıflar gerçek hürriyeti, “insanın nefsânî
arzulardan âzâde olması” şeklinde tarif etmişlerdir.
Nitekim hadîs-i şerîflerde de böyle esâretler, “kölelik” ben-
zetmesiyle anlatılmıştır:
“Altın ve gümüş paranın kulu, kibir ve gurur izleri taşıyan
elbisenin kölesi olan, helâk olsun!..” (Buhârî, Rikāk 10, Cihad 70; İbn-i
Mâce, Zühd, 8) 185

Şair de şöyle der:

Kimsenin lûtfuna olma tâlip;
Bedeli, cevher-i hürriyyettir!
Yani insanlara el açmak, onlara karşı hürriyeti kaybettirir.
Bu itibarla insanlara karşı müstağnî davranmak, rızkı yalnızca
Allah’tan bilerek kanaatkâr ve gönül zengini olmak, en büyük
hürriyet vesîlelerinden biridir.
Nitekim Hazret-i Ömer t :
“Dünyaya dâir arzularını azalt ki hür olarak yaşayasın!”
tavsiyesinde bulunur.
Gazâlî Hazretleri de şöyle der:
“Kanaatte hürriyet ve izzet vardır.” (İhyâ, III, 242-243)
Mevlânâ Hazretleri’nin anlattığı şu kıssa, gerçek hürriye-
tin, nefsânî duygulara esâretten kurtulmakla mümkün olduğu-
nu ne güzel îzah eder:
“Bir padişah söz arasında şeyhin birine:

185. A
 yrıca bkz. el-Mâide, 60. 467
 İslâm Tefekkür Ufku

«–Dile benden ne dilersen!» dedi.

Şeyh Efendi:
«–Ey padişah!» dedi. «Sen bana bağışta bulunacak güçte
değilsin. Biraz daha yüksel, biraz daha güçlen, ondan sonra iyi-
lik yapmaya kalk!»
Padişah bu cevâba şaşırınca, Şeyh Efendi sözlerini şöyle
îzah etti:
«–Senin iki kölen vardır. Onların ikisi de hor ve hakir kişi-
lerdir. Ama onların her ikisi de sana emir vermektedirler. Sen
pâdişahsın; fakat o iki kölenin kölesi olmuşsun, haberin yok!»
Pâdişah:
«–Kölelerin bana emir vermeleri, benim için zillettir!.. O iki
köle kimlerdir?» diye sordu.
Şeyh de:
«–O iki köleden birinin adı öfke (hiddet), öbürünün adı şeh-
vettir.» cevâbını verdi.
Hiddet ve şehvetini yenerek dünya pâdişahlığından ferâgat
eden dervişi sen gerçek pâdişah bil ki; onun nûru, Ay ve Güneş
olmaksızın da parlar durur.”
Yine Mesnevî’de “ölü taklidi yaparak kafesten çıkarılan ve
hürriyetine kavuşan papağan” 186 hikâyesinde, ölmeden evvel
ölmenin, yani ölünce zaten son bulacak olan nefsânî arzula-
rın esâretinden kurtulmanın, gerçek hürriyet olduğu anlatılır.
Maalesef, sefâletini saâdet zanneden günümüzün câhiliye
insanı ise, nefsânî arzuların esiri olmayı hürriyet zannetmektedir.
Hâlbuki bu dünyada inkâr da etse;

468 186. B
 kz. Mesnevî Bahçesinden Bir Testi Su, sf. 205-211, Erkam Yay. İstanbul 2017.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

“Herkes yaptığı işler karşısında bir rehindir.” (et-Tûr, 21)

Çok sayıda âyet-i kerîmede tekrar tekrar hatırlatıldığı üzere;
“...Sonra görüleni ve görülmeyeni bilen Allâh’a döndürü-
leceksiniz de O size yapmakta olduklarınızı haber verecektir.”
(et-Tevbe, 105)

Bu dünyada, nefis ve şeytanın telkinleriyle başına buyruk,

kayıtsız bir bohem hayatı yaşayanların “hürriyet” zannettiği
şey aslında; kanun elinden kaçmış bir mahkûmun yakalanınca-
ya kadar yaşadığı, sıkıntılarla dolu bir firar hâlinden ibarettir.
Yakalandığında hürriyetin yerini, demirden prangalar ve alev-
den zincirler alacaktır!.. Ki mutlaka bir gün yakalanacaktır.
Böyle bir kayıtsızlık ve kâidesizlik, Kur’ân nazarında, çok
çirkin bir hâldir. Zira âyet-i kerîmelerde:
“İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanır?!” (el-
Kıyâmet, 36)

“Sizi boşuna yarattığımızı ve bize tekrar döndürülmeyece-

ğinizi mi sandınız?” (el-Mü’minûn, 115) buyrulmaktadır.
İslâmiyet, insanın ve aslında bütün mahlûkâtın, Hâlık kar-
şısındaki hâlini “Abd: Kul” mefhumuyla ifade eder. Bu kelime,
“köle” mânâsına gelmektedir. Zira köle, efendisine teslîmiyet
gösterip itaat eder.
Yani İslâm, gerçek sahibimiz ve Hâlık’ımız olan Rabbimiz’e
teslîmiyettir. Lâkin İslâm’da Allâh’a kul olmak, gönüllü ve mu-
habbetli bir itaattir. Dolayısıyla hürriyete muhâlif değildir.
Mevlânâ Hazretleri de bu şuur içinde, kulluk şevkini şöy-
le dile getirir:
“Ben kul oldum, kul oldum! Rabbimin kapısında vasıfsız bir
kul oldum! 469
 İslâm Tefekkür Ufku

Her kul âzâd edilmekle sevince gark olur, ben ise O’nun ka-
pısında kul olmaktan mutluyum.”
Mahmud Sâmi Ramazanoğlu g ’in şu ifadeleri de, kulluğun
gerçek mâhiyetini ne güzel izah etmektedir:
“Herkes Cenâb-ı Hakk’ın kulu değildir, mahlûkudur. Hakikî
kul olan, Cenâb-ı Hakk’ın emirlerini kâmilen îfâ eder ve nehiy-
lerinden külliyyen sakınır. İşte kul budur. Yoksa gaflet ile va-
kit geçiren, ibadet ve tâate ehemmiyet vermeyen kimseler, kul
olamazlar.” 187
Yalnız Allâh’a kul olmak; servet, şehvet ve şöhret gibi nef­
sâ­nî ihtiraslara kulluktan kurtulmaktır. Dolayısıyla Hakk’a kul-
luk, en büyük hürriyet ve şereftir.
Âyet-i kerîmede, Allâh’ın kulları olan Cebrâil u ve Haz­
ret-i Îsâ’yı tanrılaştıranlara karşı şöyle buyrulur:
“Mesîh de, Allâh’a yakın melekler de, Allâh’a kul olmaktan
aslâ çekinmezler. Kim Allâh’a kulluk etmekten çekinir ve bü-
yüklük taslarsa, bilsin ki, (Allah) onların hepsini huzûruna top-
layacaktır.” (en-Nisâ, 172)
Kelime-i şehâdette, Rasûlullah r Efendimiz’in “Allâh’ın
kulu ve Rasûlü” olduğu bildirilirken dahî, kulluk vasfı önce zik-
redilir.
Nitekim Rasûlullah r Efendimiz, Cenâb-ı Hakk’a kul olma-
yı her şeyin üzerinde tutmuşlardır. Efendimiz’in bu tercihini an-
latan rivâyetlerden biri şöyledir:
Bir gün Allah Rasûlü r , Cebrâîl u ile oturmuş sohbet edi-
yorlardı. O anda semâdan bir melek indi. Cebrâîl u bu mele-
ğin dünyaya ilk defa indiğini söyledi. Melek:

470 187. M
 . Sâmi Efendi, Musâhabe, VI, 217.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

“–Yâ Muhammed! Beni Sana Rabbin gönderdi. Melik bir

peygamber mi yoksa kul bir peygamber mi olmak istediğini
soruyor.” dedi.
Efendimiz r Cebrâîl u ’a baktı. O da:
“–Ey Allâh’ın Rasûlü! Rabbine karşı mütevâzı ol!” dedi. Ra­
sû­lullah r de:
“–Kul bir peygamber olmayı isterim.” buyurarak müstesnâ
bir tevâzu numûnesi sergilediler. (Ahmed, II, 231; Heysemî, IX, 18, 20)
Yine Rasûlullah r Efendimiz, kendisine aşırı tâzim göste-
ren kimselere:
“Siz beni, hakkım olan derecenin üzerine yükseltmeyiniz!
Çünkü Allah Teâlâ beni Rasûl edinmeden önce kul edinmişti.”
îkâzında bulunurlardı. (Heysemî, IX, 21)
Şu âyet-i kerîme de, kulluk ve hürriyet münâsebetini çok
güzel izah etmektedir:
“İmrân’ın hanımı şöyle demişti:
«Rabbim! Karnımdakini (‫حر ًرا‬ ‫ )م‬âzatlı bir kul olarak (her ka-
َّ َ ُ
yıttan âzâde olarak) sırf Sana adadım. Adağımı kabul buyur.
Şüphesiz (niyâzımı) hakkıyla işiten ve (niyetimi) bilen Sen’sin.»”
(Âl-i İmrân, 35)
Meryem Vâlidemiz’in annesi Hanne Hâtun; evlâdının sade-
ce ibadet ve hizmete adanmasını, dünya kayıtlarından ve mec-
buriyetlerinden “hürriyet” olarak ifade etmektedir. Yani şöyle
demektedir:
“Karnımdaki çocuğu mâbede verdikten bir süre sonra; «Gel-
sin bana baksın, şu vazifesini yapsın…» demeyeceğim. Onun
ibadetten başka bir vazifesi olmayacak. Ben annesi olarak bu
nevi şahsî taleplerimden ferâgat ediyorum.” 188

188. B
 kz. Fîrûzâbâdî, Basâir, «Hrr». 471
 İslâm Tefekkür Ufku

Dolayısıyla Allâh’a kulluk, gerçek hürriyettir. En hür insan-

lar, sâlih insanlardır. Çünkü onlar, dünya alâkalarından, insan-
ların takdir ve kınamalarından, fuzûlî ihtiyaçlardan müstağnî
ve âzâdedirler.
Necip Fâzıl’ın dediği gibi;
Hürriyet nerde, söyleyeyim:
Hakk’a esâret halkasında!..
Tasavvuftaki “zühd” anlayışı da, hiçbir şeye sahip olma-
mak değil, hiçbir fânî varlığın mü’min kula sahip olamamasıdır.
Dünyevî ve nefsânî câzibelerin, onu kulluk istikâmetinden ayı-
ramaması demektir.
Yani Cenâb-ı Hakk’a kâmil mânâda kul olabilmek, insanı
fânîlere kulluktan kurtaran gerçek hürriyettir. Âyet-i kerîmede
kâmil mü’minlerin bu vasfına şöyle işaret edilmektedir:
“Onlar, ne ticaret ne de alışverişin kendilerini Allâh’ı an-
maktan, namaz kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı
insanlardır. Onlar, kalplerin ve gözlerin allak bullak olduğu bir
günden korkarlar.” (en-Nûr, 37)
Yine tasavvufta, gönlünü dünya muhabbetlerinden, nefsânî
arzulardan ve iki cihan kaygılarından âzâde kılarak tamamen
Allâh’a tahsis edebilen yüksek ruhlara da “ahrâr” yani “hürler”
tâbiri kullanılmıştır.
Diğer taraftan, İslâm’da “haddini bilmek” hürriyetten çok
daha mühim ve öncelikli bir prensiptir. Hürriyet prensibini, ku-
lun Allâh’a karşı serbest ve sorumsuz olması şeklinde telâkkî
etmek, haddi aşmaktır. Evet, imtihan vesîlesiyle, kul bu küs-
tahlığı işlemekte de bir müddet hür ve serbest bırakılır. Fakat
hatâsından dönmediği takdirde, bu tercihinin uhrevî karşılığını
472 muhakkak görecektir.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

İfade ettiğimiz üzere, kendi hevâ ve hevesine köle olmuş

bir insanın “hürriyet” zannettiği hâl, Allâh’ın sabır ve hilmin-
den dolayı mühlet vermesinden neş’et etmektedir. Yoksa Rab-
bimiz, isyan etmeyi zihninden geçiren bir varlığı daha o anda
kahredebilecek kudrettedir. Fakat imtihan sırrına binâen, bunu
tehir etmektedir.
Allâh’a kulluk, hürriyeti yok etmez; bilâkis insanı, haddi aş-
maktan muhafaza eder. Çünkü bütün şer’î yasaklar, insanın
haysiyetini rencide eden ve onu Cehennem yolcusu kılan, iğ-
renç fiilleri hedef alır.
Dürüst bir insan, hırsızlığın yasak olmasını, “hürriyetine
müdâhale” olarak görmez. Bu yasağın, onun malını da korudu-
ğunu bilerek rahat eder.
Helâl-haram ölçüleri güzelce öğrenilirse, aslında Cenâb-ı
Hakk’ın her hususta haramlara mukâbil, helâl alternatifler
ihsân ettiği görülecektir. Meselâ;
• Zinâ haramdır, fakat nikâh serbest, hattâ sünnettir.
• Fâiz haramdır, fakat alışveriş helâldir.
Hürriyeti tahdit ediyor gibi görünen yasakların her biri,
toplum ve ferdin menfaatinedir. Dolayısıyla, gönüllü olarak bu
yasaklara uyan kişi, aslında kendi hürriyetinden toplumun fay-
dası için ferâgat etme sevâbı elde eder.
Meselâ sokağa çıkarken tesettüre riâyet eden bir hanım,
hem Allâh’ın emrini yerine getirmekte, hem de gözlerini ha-
ramdan korumakla mükellef olan toplumdaki erkeklere yar-
dımcı olmaktadır. Tersini yapan ise, ağır bir vebal yüklenmek-
tedir.

473
 İnanç Hürriyeti

İslâm, inançta zorlamayı aslâ kabul etmez. 189

Tarih boyunca İslâm memleketlerine pek çok defa saldı-
ran ve müslüman orduları karşısında ekseriyetle mağlûp edi-
len Haçlı dünyası, İslâm’ın kılıç zoruyla yayıldığı iftirasında bu-
lunmuştur.
İslâm’da “Cihâd”ı müstakil bir prensip olarak işleyeceğiz.
Ancak burada, kılıç zoruyla İslâmlaştırmanın dînimizde kesin-
likle kabul edilmediğini ifade etmekle yetinelim.
İslâm; aklı delillerle ikna etme ve gönülleri îmâna ısındırma
yoluyla tebliğ edilir. Muhâtabın durumuna göre, üslûpta yumu-
şaklık ve tatbikatta tedrîcîlik gözetilir. Fakat İslâm’ın muhtevâsı
gizlenmez. Müslüman olan kişi, hür irâdesiyle şehâdet getire-
rek dîne girer.
Asr-ı saâdetin Mekke devrinde müslüman olmak isteyenle-
re aileleri ve Mekke idarecileri ağır baskılar, zulümler ve işken-
celer uygulamıştır. Zincirlere vurularak hicret etmekten alıko-
nan müslümanlar olmuştur. Endülüs’ün yıkılışında müslüman-
lara yapılan sürgünler, katliamlar, Bosna’da yakın zaman önce
yaşanan soykırımlar, komünist rejim altında yaşamak zorunda

189. B
 u hususta tafsîlâtlı izahat için İrâdecilik/Volontarizm bölümünün 57-60. say-
474 falarına bakınız.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

kalan müslümanlara revâ görülen eziyetler, günümüzde Doğu

Türkistan’da müslümanlara yapılan asimilasyon çalışmaları da
göstermektedir ki, tarih boyunca toplumların zorla müslüman
yapılmaya değil, bilâkis zorla İslâm’dan koparılmaya çalışıldı-
ğı ortadadır.
İslâmiyet, ikrâhı/zorlamayı men etmiştir. Âyet-i kerîme
şöy­­­le­dir:
“Dinde zorlama yoktur. Gerçekten îman ile küfür apaçık
mey­dana çıkmıştır. Artık kim tâğûtu tanımayıp da Allâh’a îmân
eder­se o, muhakkak ki kopması olmayan en sağlam kulpa yapış-
mıştır. Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.” (el-Bakara, 256)
Bu âyetin sebeb-i nüzûlü de İslâm’daki inanç hürriyetini
gözler önüne sermektedir:
Câhiliye devrinde çocukları yaşamayan bazı Medîneli ka-
dınlar, çocuklarının uzun ömürlü olmasını dileyerek:
“–Eğer bir çocuğum olursa onu yahudîler içinde bırakaca-
ğım.” diye adakta bulunurlardı.
O zaman onlar şirk içinde oldukları için, ehl-i kitâbın kendi-
lerinden üstün olduğunu zımnen îtiraf ediyorlardı.
Peygamber Efendimiz r Medîne’ye hicret ettiğinde En­sâr­
dan bazılarının çocukları bu şekilde yahudîler arasında idiler.
Yahudî Nadîroğulları kabîlesi, müslümanlarla yaptıkları
anlaşmayı çiğneyip hıyânetleri sebebiyle Medîne’den sürgün
edilirken, bu çocukların aileleri Hazret-i Peygamber r ’e gel-
diler ve:
“–Ey Allâh’ın Elçisi! Onları (hıyânetleri sebebiyle Medî­
ne’den) çıkarıyorsun ama onlar içinde bizim çocuklarımız ve
kardeşlerimiz var. Onlar ne olacak?” diye sordular. 475
 İslâm Tefekkür Ufku

Hazret-i Peygamber r cevap vermedi (vahyi bekledi). “Din-

de zorlama yoktur...” 190 âyeti nâzil oldu.
Efendimiz r :
“–Arkadaşlarınız muhayyer bırakıldılar:
Eğer sizi seçerlerse (müslüman olurlarsa) sizdendirler, (Me­
dî­ne’de kalabilirler.)
Yok onları (yahudîleri) seçerlerse o zaman da onlardandır-
lar.” buyurdu ve yahudîlerle kalmayı tercih edenleri, onlarla
birlikte Medîne’den sürgün etti. (Taberî, Câmiu’l-Beyân, III, 10)
Bu âyetin sebeb-i nüzûlü olarak zikredilen diğer bir rivâ­
yet de Husayn veya İbnü’l-Husayn adlı sahâbî hakkındadır.
Rasûlullah r Efendimiz’in hicretinden önce, bu kişinin iki oğlu,
Şamlı tüccarların tesiriyle hristiyan olmuştu.
Oğulları bir ara Medîne’ye gelince, İbnü’l-Husayn, onla-
rı zorla müslüman yapmaya çalıştı. Artık yetişkin kişiler olan
oğulları, müslüman olmayı reddettiler. Babası, Peygamber
Efendimiz’e müracaat ettiğinde ise; “Dinde zorlama yoktur…” 191
âyet-i kerîmesi nâzil oldu. Yani evlâtlarını müslüman olmaya
zorlaması reddedildi.
Burada, küçük çocuklarımızı İslâm ahlâkı ve Kur’ân kültü-
rüyle terbiye etmemizin ve onları gayr-i müslim yahut gâfil
çevrelerle ihtilâttan korumamızın ehemmiyeti daha iyi anla-
şılmaktadır. Çünkü evlâtlar büyüdükleri zaman anne-babala-
rın onlar üzerindeki tesiri, bir hayli azalmaktadır.
Bu itibarla evlâtların küçük yaştaki terbiyesi çok mühimdir.
Onları Allah ve Rasûlullah sevgisiyle yetiştirmek, namaza alış-

190. e
 l-Bakara, 256.
476 191. e
 l-Bakara, 256.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

tırmak, edep, hayâ, cömertlik, merhamet gibi güzel huylarla

tezyin etmek, her anne-babanın en mühim vazifesidir.
Zira İslâm fıtratıyla doğan evlâtların kalpleri, tertemiz bir
toprak gibidir. İşlenmeye muhtaç, ham bir cevherdir. İstikbâlde
onların gül veya diken olması, acı veya tatlı meyveler vermesi,
üzerlerine atılan tohumların, bilhassa da anne-babaların yap-
tıkları telkinlerin keyfiyetine bağlıdır.
Bir çocuğun velâyet-i hâssası, velîsi olarak ebeveyni üze-
rindedir. Dolayısıyla, anne-babası evlâdını en güzel şekilde ye-
tiştirmek üzere muhabbet ve fedâkârlıkla gayret etmelidir.
Fakat zamanında bu terbiye verilmezse, artık mükellef
hâle geldikten sonra, evlâtlar anne-babalarının telkinlerini
dinlemeyecektir. Kıssada bahsedilen babanın:
“–Ey Allâh’ın Elçisi! Gözlerimin önünde bir parçam Ce­hen­
nem’e mi girsin?” diye sızlandığı bildirilmektedir. 192
Lâkin gönüllü ve samimî olarak müslüman olmuyorsa, ya-
pacak bir şey yoktur. Zorlama ile kalpte inanç gerçekleşmez.
Meselâ, Nûh u ’ın dördüncü oğlu Kenan da bir peygam-
ber evlâdı olmasına rağmen, babasının ısrarlı îkazlarına rağ-
men îmâna gelmedi. İnkâr edenlerle birlikte, o büyük tûfanda
ilâhî kahra dûçâr oldu.
Velhâsıl îman, dil ile ikrardan önce kalp ile tasdikten do-
ğar. Kalben tasdik etmeyen birini müslüman olmaya zorlamak,
İslâm’ın usûlü de değildir, talebi de. İslâm, ilâhî hakîkatlerin gü-
zelce tebliğini emreder. Kabul edip etmemek, kişinin kendi ter-
cihidir.

192. P
 rof. Dr. Bedreddin Çetiner, Sebeb-i Nüzul, İstanbul 2002, sf. 110-111 . 477
 İslâm Tefekkür Ufku

Bunun içindir ki Peygamber Efendimiz r :

“–İstemeyenler dışında, ümmetimin tamamı Cennet’e gi-
rer.” buyurmuştur. Ashâb-ı kirâm:
“–Ey Allâh’ın Elçisi! Cennet’e girmeyi kim istemez ki?” de-
yince Efendimiz r :
“–Bana itaat edenler Cennet’e girer; bana karşı gelenler,
Cennet’i istememiş demektir.” buyurmuşlardır. (Buhârî, İ‘tisâm, 2)
Ayrıca, kalben tasdik etmeyen birini müslüman olmaya
zorlamak, esâsen onu münâfıklığa itmek olur ki bu da aslâ
makbul ve matlup değildir. Bu sebeple gönülden istemeyen hiç
kimse zorla müslüman yapılamaz.
Fakat İslâm’ı kabul eden bir müslüman, artık ilâhî ve nebevî
ölçülere riâyet etmeye mecburdur. Yani irâde ve tercih hürri-
yeti, İslâm’ı kabul edip etmeme safhasında mevcuttur. İslâm’ı
kabul ettikten sonra ancak irâde ve tercihini ilâhî irâdeye râm
etmekle gerçek bir müslüman olunabilir.
Zira İslâm; Allâh’a ve Rasûl’üne cân u gönülden teslîm ol-
maktır, hayatını Kur’ân ve Sünnet ölçüleri içinde yaşamayı seve
seve kabul etmektir.

478
 Zimmîlik

İslâm’ın tanıdığı inanç hürriyetinin bir şâhidi de, “zim­

mî­lik” statüsüdür. İslâm devletinin, tebliğ mes’û­li­yetini îfâ
ve adâleti temin için fethettiği topraklardaki ehl-i kitâb ve
mecûsîler gibi gayr-i müslimlere, belirli şartlar altında vatan-
daşlık verilir.
• Mâbedlerine dokunulmaz.
• İslâmî kâidelere muhâlif olduğu hâlde, kendi aralarında
içki ve hınzır eti alışverişleri yasaklanmaz.
• Aralarındaki şahsî ve husûsî hâlleri, cenâzeleri, evlâtlarının
eğitimi gibi hususlarda hür bırakılırlar.
Sadece müslümanlara zarar verecek tarzda din propa-
gandası ve İslâm’a dil uzatma gibi hareketlerine müsaade
edilmez.
Askerlik yapmalarına izin verilmediği hâlde, canları ve
malları İslâm devletinin muhafazası altındadır. “Zimmî” keli-
mesi de buradan gelir. Yani onlar müslüman idarenin zimme-
tindedirler. Bu sebeple, “cizye” öderler.
Tarihte, savaş gibi mücbir sebeplerle gayr-i müslim tebaa-
larını korumaktan âciz kalan müslüman idareciler, zimmîlere 479
 İslâm Tefekkür Ufku

cizyelerini iâde etmişlerdir. Bu da gayr-i müslimlerin hukuku-

na riâyetin muhteşem bir tezâhürüdür. 193

k
İnanç hürriyetinin teminâtı altında, Osmanlı toprakların-
da yüz binlerce Rum, Ermeni ve benzeri gayr-i müslim unsur-
lar asırlar boyu burunları bile kanamadan, kiliseleriyle, ibadet
serbestîsiyle hür olarak yaşamışlardır.
Birinci Cihan Harbi’nin sonunda yapılan nüfus mübâdelesi
neticesinde, Anadolu ve İstanbul’daki birçok gayr-i müslim Bal-
kanlara, Yunanistan ve benzeri ülkelere göç etmiştir. Şu anda
ülkemizde gayr-i müslimlerin az olmasının sebebi mübâdeledir.
Mısır, Suriye ve Irak gibi ülkelerde ise, 14 asırlık kesintisiz
İslâm hâkimiyetine rağmen, ciddî rakamlarda hristiyan ve di-
ğer gayr-i müslim unsur, kültürlerini koruyarak var olmaya de-
vam etmektedir.
İslâm’ın “kılıç zoruyla” yayıldığı iftirasını atan hristiyan
dünyası ise, Endülüs ve Sicilya gibi asırlarca İslâm diyarı olmuş
ve yüz binlerce müslüman nüfusla hristiyan idareye geçmiş ül-
kelerde, zorla hristiyanlaştırma yapmışlardır. Direnen müslü-
manlar; “Kuzey Afrika’ya götürüyoruz.” denilerek kandırılmış,
bindirildikleri gemilerden Akdeniz’e atılmış, soykırıma mâruz
kalmışlardır. Akdeniz âdeta bir müslüman mezarlığı olmuştur.
Yine İspanya’da zorla hristiyanlaştırılan tebaanın, sırf bas-
kıcı idareyi hristiyan olduklarına inandırabilmek için, dük­kân­
la­rının önüne hınzır eti asmak mecburiyetinde kaldıkları nak-
ledilmektedir.

193. B
 u hususta tafsîlâtlı mâlumat için “İnsaniyetçilik” prensibinin “Azınlık Hakları”
480 bahsine bakılabilir.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

Bugün İspanya ve Sicilya’da kayda değer bir müslüman nü-

fus bırakılmamıştır. 194
Aynı kandırma, zorlama ve fakirliği istismar gibi baskılar,
hâlen Batılılar tarafından sömürülen Afrika ve benzeri coğraf-
yalarda maalesef devam etmektedir.
Tarihte Balkanlardaki ve Sovyet zulmü altındaki müslü-
manların, günümüzde de Çin işgali altındaki müslümanların
yaşadığı dînî baskılar, dehşet verici seviyededir.
İslâmiyet ise, inancı kalbî bir karar olarak gördüğü için,
ikrâha izin vermemiştir.
Ecdâdımız; İslâm’ın en güzel temsil ve tebliği demek olan
nezih yaşayışlarıyla gayr-i müslim tebaanın gönüllerine tesir
etmiş ve bu sûretle, nasîbi olan nice gönüllerin kendi rızâ ve
irâdeleriyle müslüman olmalarına vesîle olmuşlardır.

194. Endülüslü müslümanların gördüğü zulümler hakkında daha fazla mâlumat için
şu adrese de bakılabilir: https://islamansiklopedisi.org.tr/moriskolar 481
 İrtidad

İrtidad; İslâm’dan çıkmak, dinden dönmek demektir. İslâm’a

girip girmemekte insanların -neticesine katlanmak şartıyla-
hür olduğunu, kimsenin müslüman olmaya zorla­na­mayacağını
belirtmiştik. Lâkin müslüman olduktan sonra İslâm’dan vazgeç-
mek, inanç hürriyeti muhtevâsında görülmemiş, müslümanla-
rın İslâm’dan çıkışlarına hukukî serbestlik tanınmamıştır.
Hattâ alenî ve siyâsî bir huruç/isyan mânâsında bir irtidad
hareketinde bulunanlara, bir nevi “vatana ihânet” mâhiyetinde
bir ölüm cezası konulmuştur. Ancak bu hüküm, infâzı fertle-
re değil, devlete âit bir cezadır ve pek çok şartı vardır. Nitekim
İslâm tarihinde nâdiren tatbik edilmiştir.
Müslümanlar, toplumda yaşayan fertlerin inanç dünyaları-
nı tecessüs etmekle / gizli hâllerini araştırmakla emrolunma-
mış, bilâkis bundan men edilmişlerdir.
Hattâ Medîne dönemi incelendiğinde, İslâm toplumunda
her zaman münâfıkların mevcut olduğu bilinmektedir. Fakat
onlara karşı bir “tespit ve imha” yoluna gidilmemiştir.
“Tekfir” yani “kâfirlikle suçlama” da mü’minlerin sakındırıl-
dığı bir davranıştır.
Yine ehl-i sünnetten uzak görüşlerde olan fırkalara men-
sup olanlar da, siyâsî bir isyana girişmedikçe, mürted yani
482 irtidâd etmiş ve dinden çıkmış olarak kabul edilmemişlerdir.
Eğer böyle olmasaydı, sayısız fırka ve grup aslâ günümüze ka-
dar ulaşamazdı. Çünkü imha edilmiş olurlardı.
Dolayısıyla irtidad cezası, daha ziyade siyasî bir isyanı en-
gelleme ve inanca karşı bir fitne hareketini durdurma gâyesine
mâtuftur.
Bu cezanın tatbiki de merhamet ve teennî üzeredir. Şöyle ki:
İrtidâd eden kişiye, idare tarafından, İslâm âlimleri gönde-
rilir. Aklî dengesinin yerinde olup olmadığı kontrol edilir. Ves-
veseleri dinlenir ve giderilir. Orada “Şüphelerim zâil oldu.” der
ise, serbest bırakılır. Hattâ samimî olmadığına dâir emâreler
olsa bile, zâhirle hükmedilir. Osmanlı’da Sabetay Sevi bağlıla-
rı olan “avdetîler” yani “dönmeler”in varlığı biliniyor, fakat on-
lar hakkında tâkibat yapılmıyordu.
Ancak mürted; ilzâm edildiği hâlde, yani iddiâları ilmen çü-
rütülüp şüphelerini giderecek îzahlar kendisine yapılmasına
rağmen hâlâ küfründe inat ederse, onun bu tavrının İslâm top-
lumunu ifsâd edici bir harekete dönüşmesine müsaade edilmez.
Tarih boyunca İslâm toplumlarında irtidad sebebiyle îdam
pek nâdirdir. Mevcut örnekler, saltanat arzusunu şeyhliğe ter-
cih ederek isyan eden Şeyh Bedreddin misâlinde görüleceği
üzere, daha ziyâde siyâsî ve askerî gâyelere mâtuftur. Diğerle-
ri de toplumda infiâle yol açmış sapkınlıklarla alâkalıdır.
Toplumda kargaşaya sebep olan, halkı kin, düşmanlık ve
anarşiye sevk eden, suikast ve benzeri suçlara karışan, sapkın,
hurûfî, bâtınî dalâlet ehlinin, toplumu ifsâd etmelerinin önüne,
irtidad cezâsı ile geçilebilmiştir.
Mer’î hukukta da inanç istismârı ile alâkalı düzenlemeler
bulunmaktadır.

483
 Kölelik

Kölelik mevzuunu, “İnsaniyetçilik” bahsinde etraflıca ele

almıştık. Burada “Hürriyet” prensibiyle mü­nâ­se­be­tini kısaca
îzah edeceğiz.
İslâm, toplumda var olan vâkıa ve müesseselere karşı üç
tavır geliştirmiştir:
1. İbkā etmek. (Tasvip ettiği hususları devam ettirmek. Me­
se­lâ nikâhtaki mehri sürdürmüştür.)
2. İlgâ etmek. (Reddettiği hususları kaldırmak. Meselâ kız
çocuklarının diri diri gömülmesi, fal okları, kadınlara miras ve-
rilmemesi, üvey anneyle evlilik gibi uygulamaları kaldırmıştır.)
3. Islah etmek.
İslâm, “kölelik” hususunda üçüncü tavrı benimsemiştir. Zira
milletler arası meseleler, mütekābiliyet yani misliyle karşılık
verme esâsına dayandığı için, diğer milletlerin zıddına, tek ta-
raflı şekilde köleliği kaldırmak, müslümanların aleyhine ola-
caktı. Zira savaşlarda esir düşen müslümanlar serbest bırakıl-
mazken, müslümanlar ise aldıkları esirleri iâde etmek duru-
munda kalacaklardı.
O şartlarda köleliğin kaldırılması, insan hak ve hürriyetle-
484 rine de faydalı olmayacaktı. Çünkü esir almanın maddî bir fay-
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

dasının kalmaması, savaşlarda daha fazla kan dökülmesine se-

bebiyet verecekti.
Bunun içindir ki İslâm, kölelerin durumunu ıslah etti. Savaş
esirliği dışında kölelik sebeplerinin önünü kesti. Hattâ kölelik
müessesesi, bir eğitim ve topluma kazandırma yolu hâline ge-
tirildi. Meselâ Abdullah İbn-i Ömer v’nın bu şekilde yetiştirip
İslâm toplumuna kazandırdığı binden fazla âzatlısı vardı.
İslâm, her vesîleyle köle âzâdını teşvik etti. En ufak bir suç
işlendiğinde, “keffâret olarak köle âzâd et” buyurdu. Kölenin
sahibine pek çok mes’ûliyet yükledi. Yediğinden yedirmek, iç-
tiğinden içirmek, haddinden fazla iş yüklememek, hattâ mem-
nun kalınmadığı takdirde şiddetle cezalandırmak yerine güzel-
ce salıvermek gibi gâyet insanî muâmele şartları getirdi. Köle
sahibi olmak, neredeyse bir külfet hâlini aldı.
Peygamber Efendimiz r harp esirlerinden kendi hissesine
düşenleri çoğu zaman hürriyete kavuştururdu. Sahâbe-i kirâm
efendilerimiz de Allah Rasûlü’nün bu sünnetine uyabilmek için,
harp esirlerini bilâ-bedel âzâd etmişlerdi.
Dolayısıyla kölelik müessesesini tanzim ve ıslah ederek
sürdürmüş olması, İslâm dünya görüşünün hürriyet prensibine
hiçbir şekilde halel getirmez.
Cenâb-ı Hak, Firavun gibi tâğutların insanları köleleştirme-
sine karşı, mazlumlara yardım etmiştir. 195
İslâm; ırk, cins ve sınıf ayrımcılığını reddetmiş, insanları
Allâh’ın huzûrunda bir tarağın dişleri gibi eşit kabul etmiştir.
Buna tipik bir misal olarak; İslâm fıkhında anne-babası bi-
linmeyen “lakît/buluntu” çocuklar, prensip olarak hür kabul

195. B
 kz. eş-Şuarâ, 22; el-Kasas, 4. 485
 İslâm Tefekkür Ufku

edilir. Çünkü insanoğlunda aslolan hürriyettir. Hürriyet, çocu-

ğun menfaatinedir. 196
Yirminci asrın başlarında insanlık köleliği kaldırdığında,
İslâm memleketlerinde zaten vicdanları yaralayacak bir köle-
lik problemi yoktu. Günümüzdeki hizmetçiler ve işçilere ben-
zer bir statüleri vardı. Yani İslâm, köleliği neredeyse kaldırıl-
maya hazır hâle getirmişti. Beynelmilel (milletler arası) irâde
bunu kaldırınca, kolayca kalktı.
Hâlbuki Batı’da, köleliğin evvelâ sebebi problemliydi. Ta-
rafların kabul ettiği savaşlarda esir almak yoluyla değil, in-
san kaçakçılığı ve gasbı ile yüz binlerce Afrikalı köleleştiril-
di. Gemilere doldurulan sözde kölelerden hastalananlar, ya-
hut îtiraz için sesini biraz yükseltenler, diğerlerinin gözünü kor-
kutmak için doğrudan okyanusa atılıyordu. Afrika’dan getirilen
siyâhîler, Avrupa’da âdeta bir hayvan muâmelesi yapılarak ka-
fesler içinde ve perişan bir vaziyette halka teşhir ediliyordu.
Velhâsıl, bütün dünyaya “insan hakları” ve “hümanizm”
masalları okuyan Batı’nın karnesi, insanlığa karşı bunun gibi
sayısız ayıplar ve kırık notlarla doludur.
Hattâ bu eseri hazırlamaya başladığımız 2020 yılında, hâlâ
ABD’de, o kölelerin evlâtları olan siyâhîler, kendilerine yapılan
haksızlık ve ayrımcılıkları protesto etmekteydiler.

486 196. B
 kz. Mevsılî, İhtiyar, II, 482, Beyrut, 1430, Thk. Şuayb Arnavud vd.
 Diğer Hürriyetler

İslâm toplumunda şer’î, içtimâî, hukukî ve örfî kayıtlar yok-

sa, her fert, yapmak istediği her şeyi yapmakta hürdür.
Seyahat ve yerleşme hürriyeti, meslek seçme hürriyeti,
eğitim hürriyeti vb. hak ve hürriyetleri İslâmiyet korur. Ailevî,
iktisâdî vb. tasarruflarında insanlara ikrahta bulunabilecek
mafya ve benzeri zorbalıkları da men eder.
Şer’î kayıtlar dışında, iki merciin hürriyeti sınırlandırması
meşrû kabul edilir:
• Velî - Vasî (Küçük çocuklar ve mahcurlar, yani hacir sınır-
laması konulmuş kimseler için)
• Devlet (Herkes için)
Küçükler ve aklî melekeleri muhtel kişiler üzerinde ve­lâ­
yet-i hâssa (baba, yoksa dede ve benzeri akraba veya devletin
tayin ettiği vasînin salâhiyeti) vardır.
Meselâ küçük çocuk, malı üzerinde tasarrufta hür değildir.
Bu kısıtlama, onun menfaatinedir ve büyüyene kadardır.
Toplumda ise velâyet-i âmme salâhiyetini kullanan devlet
idaresi vardır. “Nizam” maddesinde izah ettiğimiz üzere, top-
lum düzenini sağlamak için müslümanlardan olan ülü’l-emre
itaat, farz kılınmıştır. Fakat emirlerinin şer’î ahkâma muhâlif ol-
maması şarttır. 487
 İslâm Tefekkür Ufku

Ayrıca bu idareciler, idareleri altındakilerin hürriyetlerini

keyfî olarak sınırlandıramaz, ancak meşrû sebeplere dayana-
rak birtakım kâide ve uygulamalar getirebilirler. İdarecilerin
bu tasarrufları da kazâya/yargıya açık olur.
Osmanlı’nın son döneminde; “Hürriyet, Müsâvât, Adâlet,
Uhuvvet!” mefhumları ileri sürülerek, genç nesiller devlete ve
pâdişâha karşı komitacılığa sevk edildi. Yabancı devletlerin hi-
mayesinde, devlet aleyhine çalışan bu gençlerin sözde “hür-
riyet” arayışı, maalesef Osmanlı’nın yıkılmasına ve nice İslâm
beldesinin esâretine sebebiyet verdi.
Meşrû idareye karşı “huruç ve isyan” aslâ câiz değildir. An-
cak gayr-i meşrû idareye karşı hurûca cevaz verilir ki onun da
pek çok şartı vardır.
İnsanın hak ve hürriyetlerine konulan hudutlar, toplumun
diğer fertlerinin de hak ve hürriyetlerini korumak için alınmış
tedbirlerdir.
İslâm’da ayrıca hürriyetin, kul hakkı prensibi ile de denge-
lenmesi esastır. Meselâ;
Peygamber Efendimiz r bir gün:
“–Yol ve sokaklara oturmaktan sakınınız!” buyurmuştu.
Ashâb-ı kirâm dediler ki:
“–Yâ Rasûlâllah! Bizim yol ve sokaklara oturmaktan vaz-
geçmemiz mümkün değil, çünkü lüzumlu işlerimizi orada ko-
nuşuyoruz.”
Bunun üzerine Efendimiz r :
“–Vazgeçemiyorsanız ve mutlaka oturmak zorunda kalı-
488 yorsanız, o hâlde yolun hakkını veriniz!” buyurdu.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ

“–Yolun hakkı nedir yâ Rasûlâllah?” diye sorulunca da

Efendimiz r şu cevâbı verdi:
“–(Yolun hakkı);
• Gözü haramlardan korumak,
• Gelip geçene eziyet vermemek,
• Verilen selâma mukâbelede bulunmak,
• İyiliği tavsiye ve
• Kötülükten sakındırma vazifesini yerine getirmektir.” (Bu­
hâ­rî, Mezâlim, 22)

Ve de;
• “Güzel şeyler söylemektir.” (Müslim, Selâm, 2)
Görüleceği üzere; müttakî bir müslümanın yolda her man-
zaraya bakma hürriyeti yoktur! Yolu kirletmeye, yolu kesme-
ye, daraltmaya, işgal etmeye hakkı yoktur.
Bunun ahlâkî zemini şudur:
“Kendine yapılmasını istemediğin şeyi başkasına yapma-
mak, kendin için istediğin şeyleri başkaları için de istemek.”
Meselâ bir arsaya sahip olan kişi, oraya komşusunun evi-
ni Güneş’siz, rüzgârsız, manzarasız bırakacak derecede yüksek
bir bina dikme hürriyetine sahip değildir.
Bu işleri düzenlemek üzere, velâyet-i âmme sahibi idareci-
ler gerekir. Onların da adâleti gözetmesi îcâb eder.
Hürriyet, başkasına zarar verme hakkı doğurmamalıdır.
Dînimizin koyduğu yasak ve müeyyidelerin hikmetini lâyıkıyla
idrâk edebilmemiz için şu hadîs-i şerîf çok mânidardır: 489
 İslâm Tefekkür Ufku

“Gemi yolcuları alt ve üst katlara yerleştiler. Geminin alt

katında seyahat edenler:
«–Su ihtiyacımızı karşılamak için ikide bir yukarı çıkıyor,
üsttekileri rahatsız ediyoruz. Geminin tabanında bir delik açıp
suyu oradan alalım.» diye konuştular.
Bu durumda üst kattakiler onlara mânî olmazsa, hepsi bir-
den boğulup giderler. Şayet onlara gemiyi delmenin yanlış ol-
duğunu anlatırlarsa, hem kendilerini, hem diğerlerini boğul-
maktan kurtarırlar.” (Buhârî, Şehâdât, 30; Tirmizî, Fiten, 12)
Bu hadîs-i şerîf muktezâsınca; emr-i bi’l-mâruf ve nehy-i
ani’l-münker vazifesini yerine getirmek de hürriyete muhâlif
görülmemelidir. Ancak bu vazifenin tatbikinde salâhiyetler,
mes’ûliyete göre değişir. Yine bu vazifenin yerine getirilmesin-
de, üslûba son derece dikkat etmek gerekir.

490
 İktisâdî Mânâda Liberalizm

Liberalizm’in kurucusu Adam Smith;

“Laissez faire, laissez passer: Bırakınız geçsinler, bırakınız
yapsınlar.” diyerek iktisâdî görüşünü özetlemiştir.
Bunun mânâsı; sermayedarlara hiçbir gümrük, kâide ve
benzeri tahdit konulmazsa ve teşebbüs hürriyetinin alanı ge-
nişletilirse, ekonomi kendi kendine doğru çizgiyi bulur, serbest-
lik sayesinde mal bollaşır, kalite artar, fiyatlar ucuzlar ve bun-
dan herkes istifade eder, iddiasıdır. Özel mülkiyeti yasaklayan
Komünizm’in tam zıddıdır.
Son asırlarda dünyada kapitalist ve liberal politikalar tat-
bik edilmiştir. Ancak vaat ettikleri refah gerçekleşmemiştir.
Tröstler, monopoller, kendi aralarında anlaşarak, dâimâ fiyat-
ları kendileri belirlemişler ve zayıfları ezmişlerdir. Bu serbest-
liğin neticesi; “Altta kalanın canı çıksın!” olmuştur. 197

197. O
 rta Çağ Avrupa’sında muharref Hristiyanlığa dayanan mutlâkî monarşiler ve
onun hâkim sınıfı olan aristokratlar mevcuttu. Okyanuslardaki ticaret yolları-
nın keşfi ile zenginleşmeye başlayan burjuva sınıfı ise, kilisenin baskısından
artık kurtulmak istiyordu. Nitekim bu maksatla da ilâhî kaynaktan kopartılmış
bir hâkimiyet anlayışını benimseyen, ekonomik güce dayanan, seküler ve lâik
devletleri kurdular. Bu yeni sınıf ve devlet anlayışının temel prensibi; “ticarî ve
ekonomik hürriyet”ti. “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler.” sloganı ile zen-
gin burjuva sınıfının hürriyet alanını daha da genişleten bu anlayış, kapitaliz-
min en vahşî sûrette tatbikine zemin hazırladı. Yani vahiyden kopuk Batı aklı-
nın “hürriyet” mâcerâsı, daha da zenginleşen burjuva sınıfının fakir halk taba-
kalarını daha çok sömürebilme hürriyeti olarak tezâhür etti. 491
 İslâm Tefekkür Ufku

İslâm, önceki bahislerde de ifade edildiği üzere, serbest pi-

yasayı ve özel mülkiyeti desteklemekle birlikte, zenginden fa-
kire doğru sürekli bir infak intikâli ve akışı ister. Bunun bir kıs-
mını farz kılarak mecburî tuttuğu gibi, müstehaplarla da teşvik
eder. Uhrevî mükâfâtını hatırlatarak bu hayırlara olan rağbe-
ti kuvvetlendirir.
Ayrıca İslâm; fâiz, stokçuluk, karaborsacılık, spekülâsyon,
vurgunculuk, gabn-i fâhiş gibi yasakların işlenip işlenmediği
noktasında piyasaları serbest bırakmaz, kontrol eder. Çiftçi,
üretici, işçi ve tüketici haklarını korur.
Devrimizde liberal ekonomi, küresel şirketlerin mâlî güç
bakımından devletleri de aşmasıyla devâsâ bir problem hâline
gelmiştir. Bütün dünyayı bir avuç küresel şirket sömürmekte-
dir. Borsa ve hisse senedi îcâdıyla, bu şirketlerin arkasındaki
kuvvetli ailelerin kim olduğunu tespit etmek de güçleştirilmiş-
tir. Devletler üstü davrandıkları için hukuk da onlara karşı işle-
mez hâle gelmiştir.
Âhireti unutmuş ve ahlâkî değerlerden kopmuş bulunan bu
düzende, fakir her geçen gün daha fakir, zengin daha zengin
hâle gelmektedir.

492
 Özel Hayatın Korunması

İslâm’ın hürriyet prensibini en güzel şekilde gösteren hu-

suslardan biri de mahremiyetler sahasında koruyup gözettiği
hak ve hürriyetlerdir.
İslâmiyet, toplumda fücûrun alenen işlenmesine karşı ya-
sak ve cezalar getirmiştir. Fakat insanların hususî hayatlarında
tâkibâtı ve tecessüsü men etmiştir.
Demek ki İslâm, menhiyyâtı tamamen yok etmeye değil,
onun toplumda yayılmasını ve revaç bulmasını önlemeye ça-
lışmaktadır. Kötülükleri yok etmese de asıl azaltacak gayret,
toplumdaki takvâ ve ahlâkın güçlendirilmesi olacaktır. Bu da
İslâm dünya görüşünün realizm ve idealizm dengesine güzel
bir misaldir.
Halîfe Hazret-i Ömer t , Medîne’de geceleyin dolaşıyor-
du. Bir evde şarkı söyleyen bir erkek sesi işitti. Duvardan atla-
yıp içeriye girdi. Baktı ki, erkeğin yanında bir kadın, bir de şa-
rap var. Bunun üzerine:
“–Ey Allâh’ın düşmanı, sen günah işleyeceksin de, Allah
seni gizleyecek mi sandın?!” dedi.
Adam cevâben:
“–Hakkımda hüküm vermek için acele etme ey Mü’minlerin
Emîri! Ben Allâh’ın bir emrine isyan ettim, sen ise üç hususta
Allâh’a karşı günah işledin.
Allah Teâlâ: 493
 İslâm Tefekkür Ufku

«Başkalarının gizli ve ayıp hâllerini merak edip araştırma-

yın!» (el-Hucurât, 12) buyuruyor, sen ise tecessüs ettin.
«Evlere kapılardan girin!» (el-Bakara, 189) buyuruyor, sen ise
duvardan atladın.
«Kendi evlerinizden başka evlere, sahipleri sizi bilmeden,
selâm verip izni olmadan girmeyin!» (en-Nûr, 27) buyuruyor, sen
ise benim evime izinsiz girdin.”
Bu cevap üzerine Hazret-i Ömer (sakinleşti):
“–Ben seni affedersem, sende bir hayır olur mu, tevbe
eder misin?” dedi ve tevbe etmesi şartıyla onun hâlini setretti.
(Harâitî, Mekârimü’l-Ahlâk, s. 152)
Görüldüğü üzere Hazret-i Ömer t ; “Ben halîfeyim, baskın
yapmaya salâhiyetim var!” dememiştir.
Ancak âmme hukukuna halel getirecek bir suç işlendiğine
dâir kuvvetli bilgi varsa, elbette evlere ve sâir husûsî yerlere
de usûlünce girilebilir.
İbn-i Atâullah el-İskenderî Hazretleri’nin şu hikmetli sözle-
rini, hürriyet bahsinde son söz olarak zikredebiliriz:
“Allah Teâlâ, kulların sâlih amel işleme arzusunun az oldu-
ğunu bildiği için, ibadeti farz kılmış ve onları farziyet zincirle-
rine vurarak Cennet’ine sevk etmiştir.
Cenâb-ı Hak sana hizmeti (ibadeti) farz kılmakla aslında
Cennet’ine girmeyi farz kılmıştır.”
Yani Cenâb-ı Hakk’ın, hürriyeti tahdit ediyor gibi görünen
emir ve nehiylerinin hepsi, kullarının faydasınadır. Bu mükelle-
fiyetleri muvakkat bir ömürde yerine getiren insan, -inşâallah-
sonsuz Cehennem esâretinden âzâd olur ve Cennet’te, arzu et-
tiği nîmetlerle dolu ebedî bir hürriyete kavuşur.
Cenâb-ı Hak cümlemize nasîb eylesin…
494
 6 - CİHAD PRENSİBİ
Kur’ân-ı Kerîm’in istediği cihad:
• Evvelâ Kur’ân ve Sünnet’in feyz ve rûhâniyeti
için­de mü’minin gönül âlemini ihyâ etmesidir.
• Mü’minin canıyla, malıyla ve bütün im­kân­la­rıy­
la, Allah yolunda gayret etmesidir.
• Dâru’l-Erkam ve Ashâb-ı Suffe gibi Kur’ân ve
Sün­net’in tahsil edileceği müesseseleri inşâ ve ihyâ ede-
rek İslâm’ı temsil ve tebliğ edecek müslümanlar yetiştir-
mektir.
• Dünyanın her tarafına giderek hidâyetlere ve­sî­le
olmaya çalışmaktır.
• İslâm’ı yaşama ve yaşatma yolunda; hitâbet, ki­tâ­­
bet ve her türlü neşriyat vasıtasını kullanmaktır.
• İnsanlar ile İslâm’ın arasına giren mâniaları,
fitne ve zulümleri bertaraf etmektir.
 6 - CİHAD PRENSİBİ
(İslâm; Cehd ve Gayret Dînidir.)

T eaddî (Dinamizm) prensibinde İslâm’ın atâlet dîni ol-

madığını, Nizam prensibinde de İslâm’ın toplumda dü-
zeltilmesi gereken her hususu ıslah etmeyi hedeflediğini ifade
etmiştik.
İslâm, beşeriyetin saâdetini gâye edinir. Bu gâyenin ta­
hakkuku için de her ferdine cehd, gayret ve hizmet etmeyi farz
kılar.
İlk insandan itibâren, hak ve bâtıl arasında bir mücadele
başlamıştır. Gerçekten de imtihan dünyasında; îman ve küfür,
hidâyet ve dalâlet, tevhid ve şirk, hayır ve şer, ihlâs ve nifak,
salâh ve fesad, şükür ve nankörlük şeklinde birbirinin zıddı ola-
rak ikiye ayrılmış mefhumlar ve onların mensupları dâimâ var
olagelmiştir.
Birinin mükâfâtı Cennet, diğerinin fecî âkıbeti Cehennem
olan bu iki grup; insanlık tarihi boyunca mücadele hâlinde ol-
muş ve kıyâmete kadar da mücadeleye devam edecektir.
Ehl-i îman, Cenâb-ı Hakk’ın yeryüzündeki şahitleridir. Bu-
nun aksine; iblis, avenesi ve şeytanlaşmış insanlar ise, Allâh’ın,
Rasûlullâh’ın, İslâm’ın, müslümanların, îmânın ve güzel ahlâkın
düşmanlarıdır. 497
 İslâm Tefekkür Ufku

Kur’ân-ı Kerîm’de bu düşmanlığın nasıl başladığı şöyle bil-

dirilir:
“İblis dedi ki:
«–Öyle ise beni azdırmana karşılık, andolsun ki, ben de on-
ları saptırmak için Sen’in doğru yolunun üstüne oturacağım.
Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağların-
dan, sollarından sokulacağım ve Sen, onların çoklarını şükre-
denlerden bulmayacaksın!»” (el-A‘râf, 16-17)
Bir tarafta; peygamberler, sıddîklar, şehidler ve sâlihler
vardır. Diğer tarafta ise; küfür ve dalâlet ehli, kibirli tâğutlar ve
aveneleri bulunmaktadır. Bu zıtlıklar, Cenâb-ı Hakk’ın “Hâdî ve
Mudill” 198 esmâsının birer tezâhürüdür ve kıyâmete kadar da
devam edecektir.
Meselâ;
• Âdem u ve İblis...
• Hâbil ve Kābil...
• İbrahim u ve Nemrud...
• Mûsâ u ve Firavun...
• Rasûlullah r Efendimiz ve Ebû Cehil... Ve günümüze ka-
dar devam eden temsilcileri, takipçileri...
Dış dünyada yaşanan bu mücadele, insanın iç dünyasında
da devam eder. Hazret-i Mevlânâ bunu şöyle anlatır:
“Nefis sahibi olan kimse, Mûsâ u gibidir. Teni ise onun Fi-
ravun’udur. Nefis sahibi bir kimse, kendi içindeki nefsi bırakır
da; «Düşman nerede?» diye hâriçte aranır durur.”

198. H
 âdî; lâyık olana hidâyet veren, doğru yola sevk eden. Mudill; müstahakkını
498 dalâlete/sapıklığa götüren.
6 - CİHAD PRENSİBİ

“Ey Hak yolcusu! Gerçeği öğrenmek istiyorsan; Mûsâ da Fi-

ravun da ölmediler; bugün senin içinde yaşıyorlar, senin varlı-
ğına gizlenmişler, senin gönlünde savaşlarına devam ediyor-
lar! Bu sebeple, birbirinin düşmanı olan bu iki kişiyi kendinde
araman gerekir!”
Demek ki mü’min, hem iç dünyasında nefse ve şeytana
karşı, hem de dış dünyada, kendisinin ve Allâh’ın düşmanlarına
karşı mücadele etmek mecburiyetindedir.
Hak ve bâtıl mücadelesinde, bir müslümanın; pasif, bîgâne
ve bîtaraf kalması mümkün değildir. Zira zulme rızâ da zu-
lümdür. Hakkın zâyî olacağı yerde yanlışa müdâhale etme-
yip sessiz kalmak, ağır bir vebaldir. Nitekim Ebû Ali ed-Dekkâk
Hazretleri’nin buyurduğu gibi:
“Hakkı söyleme mevkiinde olup da susan, dilsiz şeytan gi-
bidir.” (Abdülkerîm el-Kuşeyrî, er-Risâle [nşr. Abdülhalîm Mahmûd], I, 245)
Zulüm ve haksızlıklara karşı mücadeleye Kur’ân-ı Kerîm,
“cihâd” adını vermiştir.
Cihad, “kıtâl”den, yani “harp”ten çok daha geniş bir mânâ
ihtivâ eder. Nitekim müslümanların ciddî bir harp gücünün ol-
madığı ve savaşmalarına izin verilmediği Mekke döneminde
bile, cihâdı emreden âyet-i kerîmelerin nâzil olması, bunun
açık bir delilidir. Rabbimiz buyurur:
“Kâfirlere boyun eğme ve bununla (Kur’ân ile) onlara karşı
olanca gücünle büyük bir cihadda bulun!” (el-Furkân, 52)
Mekke devrinde mü’minler, câhiliye insanlarının terörüne
karşı İslâm şahsiyet ve karakterini fiilen temsil ederek, yani
Kur’ânî hakîkatleri, güzel ahlâkı, hakkı, hayrı, adâleti, velhâsıl 499
 İslâm Tefekkür Ufku

gerçek insanlığı tebliğ ederek ve ne pahasına olursa olsun tev-

hidden tâviz vermeyerek, sabır ve sebatla büyük bir cihadda
bulunuyorlardı.
Demek ki âyet-i kerîmelerde ve hadîs-i şerîflerde ifade
buyrulan can ve mal ile cihaddan maksat, sadece kılıç har-
bi değildir. Kılıç, zulmü kaldırmak, hakkı tevzî etmek gibi za-
ruret hâllerinde kullanılan bir demir parçasıdır. Esas fetih ise,
İslâm’ın güzellikleriyle gönüllerin fethidir.
Allah yolunda cihâdın ne kadar geniş bir mânâ ve muh­te­
vâya sahip olduğunu şu hadîs-i şerîf ne güzel îzah etmektedir:
Ebû Hüreyre t anlatıyor:
“Biz, Rasûlullah r ile birlikte otururken, Seniyye Tepe­
si’nden bir genç çıkıp geldi. Onu gördüğümüz zaman:
“–Bu genç, gençliğini ve kuvvetini Allah yolunda kullansa
(ne kadar sevap kazanır.)” dedik.
Bizim böyle dediğimizi işiten Rasûlullah r şöyle buyurdu:
“–Allah yolu sadece savaşmak mıdır?
Anne-babasına bakmak için çalışan kişi, Allah yolundadır.
Çocuklarının rızkını kazanmak için çalışan kişi, Allah yo-
lundadır.
Başkalarına muhtaç olmamak gâyesiyle kendisi için çalı-
şan kişi, Allah yolundadır.
(Bunun zıddına, sırf) malını çoğaltmak için çalışan kişi ise,
şeytanın (tâğûtun) yolundadır.” (Taberânî, Evsat, IV/284; Ebû Nuaym,
Hilye, VI/212)

Cihad; cehd (gayret etmek) ve içtihad (çalışkanlık, bir gâye

500 için bütün aklî ve bedenî gücü sarf etmek) kelimeleriyle aynı
6 - CİHAD PRENSİBİ

köktendir. “Cühd” kelimesi ise, “insanın yapabileceği her şey,

bulabileceği bütün kuvvet” demektir.
“Cihad, mücâhede”, müşâreket/ortaklık ifade eder. Yani
hakka düşman olan ve bâtılı temsil eden bir rakibe karşı îfâ
edilir.
Dolayısıyla cihad; bedenî, mâlî, ilmî ve fikrî, ferdî ve içtimâî
her türlü cehd ve gayreti içine alan çok geniş bir muhtevâya
sahiptir.
İ‘lâ-yı kelimetullah için karşılaşılacak her türlü çileye ta-
hammül göstermeyi içine alır.
Peygamber Efendimiz ve sahâbe-i kirâm, Mekke devrinde
müşriklerin zulmüne karşı müthiş bir sabır ve metânet sergile-
mişlerdir. Sayısız hâdiseden birkaç misal zikredelim:
Rasûlullah r Efendimiz;
• “Yalancı, kâhin, şair, mecnun” gibi nice hakaretlere uğradı.
• Kâbe’de namaz kılarken, üzerine deve işkembesi atıldı.
• Geçtiği yollara dikenler döküldü.
• Yıllarca boykota mâruz kaldı.
• Tâif’te taş yürekli müşrikler tarafından taşlandı.
• Sayısız tehditlere ve suikastlere uğradı.
Nitekim Efendimiz r , en çok çile çemberinden geçen pey-
gamberin kendisi olduğunu ifade sadedinde;
“…Allah yolunda hiç kimsenin görmediği eziyetlere mâruz
kaldım.” buyurmuşlardır. (Tirmizî, Kıyâmet, 34/2472)
İlk müslümanlar da benzer şekilde nice çilelere katlandı-
lar. Bilâl-i Habeşî, Ammâr bin Yâsir, Habbâb bin Eret, Abdullah 501
 İslâm Tefekkür Ufku

ibn-i Mes‘ûd y gibi sahâbîler, nice işkencelere mâruz kaldılar.

Yâsir t ve Sümeyye c hunharca şehîd edildiler.
Hani sahillerde bazı taşlar vardır. Dalgalar tarafından
asırlardır dövüle dövüle bütün sivrilikleri yontulmuş, pürüz-
lerinden kurtulmuş, buna mukâbil granit gibi de sağlamlaşa-
rak mukâvemet kazanmışlardır. Onlar artık kolay kolay kırı-
lamazlar.
“Hak (hakîkat, haklı olan) yumruklandıkça güçlenir.” denil-
diği gibi, bâtılın temsilcilerinden gördükleri zulüm ve işkence-
ler de, 13 senelik Mekke devrinde sayıca az ve maddî bakım-
dan son derece zayıf olan ilk mü’minlerin îmânını muazzam
derecede kuvvetlendirdi. Onlar en zorlu akâid imtihanlarında
muvaffak oldular, en ağır îman testlerinden yüz aklığıyla geç-
tiler. Tarihteki emsalleri olan;
• Hazret-i Mûsâ’ya îmân ettikleri için Firavun tarafından
kolları ve bacakları çaprazlama kestirilerek hurma dallarına
astırılan sihirbazlar,
• Ashâb-ı Uhdûd’un hendeklerde yaktığı mü’minler,
• Taşlanarak katledilen Habîb-i Neccâr,
• Dakyanus’un zulmü yüzünden mağaraya sığınan Ashâb-ı
Kehf ve;
• Arenalarda aslanların dişleri arasında îmanlarını koruyan
ilk Îsevîler gibi,
Mekkeli ilk müslümanlar da sergiledikleri tâvizsiz duruş ile
îmanda zirveleştiler. Nâil oldukları îmânın bedelini; ağır işken-
celere, baskılara tahammül ederek ödediler.
Önce Habeşistan’a, sonra Medîne’ye hicret ettiler, vatan-
502 cüdâ oldular. Mallarını ve evlerini geride bıraktılar. Eşyala-
6 - CİHAD PRENSİBİ

rı gasp edildi. Kan bağının yerine îman bağını koydukları için,

müslüman olmalarına karşı çıkan ailelerini ve akrabalarını terk
etmek zorunda kaldılar.
İşte bunlar, Kur’ân’da övülen, Allah ve Rasûl’ü­nün tezkiye-
siyle iç ve dış dünyada yaşanan mukaddes bir cihâd idi.
Yine Mekke’de nâzil olan Ankebût Sûresi’nde buyrulur:
“(Nefsiyle yahut İslâm düşmanlarıyla) cihâd eden, an-
cak kendisi için cihâd etmiş olur. Şüphesiz Allah, âlemlerden
müstağnîdir (O’nun hiçbir şeye ihtiyacı yoktur).” (el-Ankebût, 6)
Bu cihad, hem nefse karşı yapılan mücâhede hem de İslâm
düşmanlarına karşı yapılan mücadeledir. İslâm düşmanları-
nın, alay, hakaret, işkence, mâlî ambargo ve içtimâî muhâsara,
hattâ cinayetlere varan baskılarına karşı koymak; bu baskıla-
rın insanın iç dünyasında meydana getirebileceği korku, endi-
şe, vehim ve vesveseleri bertaraf edebilmek, hem içte hem de
dışta büyük bir mücadele gerektirir.
Aynı sûrenin sonunda da şöyle buyrulur:
“Biz’im uğrumuzda cihâd edenleri elbette kendi yollarımı-
za eriştireceğiz. Hiç şüphe yok ki Allah, ihsan sahipleriyle be-
raberdir.” (el-Ankebût, 69)
Bu âyet-i kerîmede cihad; zâhirî ve bâtınî bütün düşmanla-
rı içine alacak şekilde, geniş bir muhtevâ ile zikredilmiştir. Do-
layısıyla cihad iki türlüdür:
1. Nefse ve nefsânî duygulara karşı cihad:
Nefsin arzularıyla; şehvet, öfke, ihtiras gibi duygularıyla
mücâhede ederek, nefsi dizginleyip müsbet yönde terakkî et-
tirmektir. Şu hadîs-i şerîfler de bu mânâyı te’yid eder: 503
 İslâm Tefekkür Ufku

“Gerçek mücâhid, nefsine (hevâ ve heveslerine) karşı cihâd

edendir.” (Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 2/1621)
“Güçlü ve kuvvetli pehlivan, herkesi sallayıp yere yatıran
değildir. Asıl kahraman kişi, öfke zamanında kendini tutandır.”
(Buhârî, Edeb, 102; Müslim, Birr, 106-108)

2. İslâm’a ve vatana yapılan mütecâviz saldırılara karşı ci-

had:
İslâm düşmanlarına karşı yüce dînimizi en güzel müdâfaa
şekli; onu bütün insanlığa hâlimiz, kālimiz ve güzel ahlâkımızla
tebliğ ve temsil etmemizdir.
Dînin yaşandığı vatanın müdâfaası ise, daha ziyade silâhlı
mücâdele mânâsındaki cihâdı gerekli kılar.

504
 Cihâdın Fazîleti

Kur’ân-ı Kerîm’de; Mekke’den Medîne’ye hicretten sonra,

tedrîcî olarak müslümanların savaşmalarına izin verildi.
Mekke’de sabır, sebat ve tahammül şeklinde gerçekleşen
cihad; Medîne’de artık bir “İslâm site devleti”ne kavuşan müs-
lümanlar için nizâmî bir hâl aldı. Mekkeli müşriklerin tehditleri-
ne karşı, Peygamber Efendimiz r , mü’minleri cihâda hazırladı.
Nitekim daha Akabe Bey‘atlerinde Abdullah bin Revâha t
ayağa kalkarak, Rasûlullah r ’e:
“–Yâ Rasûlâllah! Rabbin ve kendin için bize istediğin şartı
koşabilirsin.” demişti.
Efendimiz r şöyle buyurdu:
“–Rabbim için şartım, O’na ibadet etmeniz ve hiçbir şeyi
O’na şirk koşmamanızdır.
Kendi hakkımdaki şartım ise, canlarınızı ve mallarınızı na-
sıl koruyorsanız, beni de öylece korumanızdır.”
Medîne’den gelen mübârek sahâbe topluluğu sordular:
“–Böyle yaparsak karşılığında bize ne var?”
Hazret-i Peygamber r cevâben:
“–Cennet var!” buyurunca oradakiler: 505
 İslâm Tefekkür Ufku

“–Ne kârlı bir alışveriş! Bundan ne döneriz ne de dönülme-

sini isteriz!” dediler. (İbn-i Kesîr, Tefsîr, II, 406)
Âyet-i kerîmede şöyle buyrulur:
“Allah, mü’minlerden canlarını ve mallarını kendilerine (ve-
rilecek) Cennet karşılığında satın almıştır. Çünkü onlar Allah
yolunda savaşırlar, öldürürler, ölürler. (Bu;) Tevrat’ta, İncil’de
ve Kur’ân’da Allah üzerine hak bir vaaddir. Allah’tan daha çok
sözünü yerine getiren kim vardır?! O hâlde O’nunla yapmış ol-
duğunuz bu alışverişinizden dolayı sevinin. İşte bu, (gerçekten)
büyük kazançtır.” (et-Tevbe, 111)
Cenâb-ı Hak, Mekkeli Muhâcirleri malları ve canlarıyla ci­
hâd edenler olarak tarif etti ve onların Medîneli Ensâr ile kar-
deşliklerini medh ü senâ buyurdu:
“Îmân edip de hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla,
canlarıyla cihâd edenler ve (Muhâcirleri) barındırıp yardım
edenler var ya, işte onların bir kısmı diğer bir kısmının dostla-
rıdır…” (el-Enfâl, 72)
Bedir Gazvesi, mü’minlerin ilk harbi ve ilk zaferi oldu. Îman
asabiyeti, ırkî asabiyeti bertaraf etti. Öyle ki, akrabalar, kar-
deşler, hattâ baba ile oğul, hak ve bâtıl dâvâları uğruna kılıç
kılıca geldi.
Uhud’da ise cihad hususunda bazı imtihanlar yaşandı:
• Başta istişâre esnasında Peygamber Efendimiz’in müdâ­
faa­yı tercih eden görüşüne muhalefet,
• Daha sonra harp esnasında okçuların mühim bir kısmının
mevzîlerini terk etmesi ve,
• Müşriklerin orduyu arkadan kuşatması esnasında bazı
506 müslümanların dağılması gibi birtakım imtihanlar yaşandı.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Uhud Gazvesi’nden sonra Saff Sûresi nâzil oldu. Bu sûrede;

mü’minlere cihad hususunda “yapamayacakları iddiâlı şeyle-
ri söylememeleri” 199 tâlim edildi. Cenâb-ı Hakk’ın böyle iddiâlı
tavırlarla konuşanları değil, “bünyân-ı mersûs” / duvarları bir-
birine kenetlenmiş bir bina gibi, saf bağlayarak savaşanları
sevdiği bildirildi. 200
Ashâbın cihâd hususundaki îman heyecanını gösteren bir
sahne:
Abdullah bin Sehl ile kardeşi Râfî v , Uhud’da Fahr-i Kâinat
Efendimiz’le birlikte müşriklere karşı savaşmışlar ve yaralı ola-
rak Medîne’ye dönmüşlerdi. Allah Rasûlü’nün düşmanı tâkip
için müslümanları dâvet ettiğini işittikleri zaman:
“–Vallâhi bir binitimiz yok, yaramız da ağır. Fakat
Rasûlullah r ’in bulunduğu bir seferi hiç kaçırır mıyız?!” diye-
rek hemen yola çıktılar. Yarası diğerine göre hafif olan, ağır ya-
ralı olanın kâh yürümesine yardım etti, kâh onu sırtında taşı-
dı. Bu şekilde, Peygamber Efendimiz’in yanından ayrılmadılar. 201
Bu fedakârlıkları sergileyen mü’minler, şu ilâhî iltifata maz-
har oldular:
“Yara aldıktan sonra yine Allâh’ın ve Peygamber’in çağrı-
sına uyanlar, (bilhassa) içlerinden iyilik yapanlar ve takvâ sa-
hibi olanlar için pek büyük bir mükâfat vardır.” (Âl-i İmrân, 172)
Uhud Gazvesi’nden sonra nâzil olan Saff Sûresi’nin sonun-
da da cihâda teşvik sadedinde şöyle buyruldu:
“Ey îmân edenler! Sizi acı bir azaptan kurtaracak ticareti
size göstereyim mi?

199. B
 kz. es-Saff, 2.
200. B kz. es-Saff, 4.
201. İ bn-i Hişâm, III, 53. 507
 İslâm Tefekkür Ufku

Allah ve Rasûl’üne îmân eder, (îmânın göstergesi olarak)

mallarınız ve canlarınızla Allah yolunda cihâd edersiniz. Eğer
bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.
İşte bu takdirde Allah; sizin günahlarınızı bağışlar, sizi ze-
mininden ırmaklar akan Cennetlere, Adn Cennetleri’ndeki o
güzel meskenlere koyar. İşte bu, en büyük kurtuluştur.
Seveceğiniz başka bir şey daha var:
Allah’tan yardım ve yakın bir fetih. Mü’minleri (bunlarla)
müjdele!” (es-Saff, 10-13)
Hicretin altıncı senesinde; umre için çıkılan yolun sonun-
da, Saff Sûresi’nde müjdelenen “Fetih ve Zafer”e bir adım daha
yaklaşılmış, Hudeybiye Musâlahası akdedilmişti.
Bu dönemde civar kabîlelerin pek çoğu İslâm’a girdi.
Mûte’nin akabinde, dokuzuncu yılda; Bizans’ın büyük hazır-
lıklarına karşı, Tebük Seferi kararlaştırıldı. “Gazvetü’l-Usra: Zor-
luk Gazvesi” denilen bu sefer, mü’minleri Allah yolunda cihâda
davet eden şu âyet-i kerîmelerle duyuruldu:
“(Ey mü’minler!) Gerek hafif gerek ağır olarak savaşa çıkın,
mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihâd edin!
Eğer bilirseniz, bu sizin için çok hayırlıdır.” (et-Tevbe, 41)
Tebük’e katılmayanların; cihâdı kerih görmeleri ve korkak-
lıkları şu âyetle kınandı:
“Allah Rasûlü’ne muhalefet etmek için geri kalanlar (sefe-
re çıkmayıp) oturmaları ile sevindiler; mallarıyla, canlarıyla
Allah yolunda cihâd etmeyi çirkin gördüler:
«–Bu sıcakta sefere çıkmayın!» dediler.
508 De ki:
6 - CİHAD PRENSİBİ

«–Cehennem ateşi daha sıcaktır!»

Keşke anlasalardı!” (et-Tevbe, 81)
Samimî mü’minler ise, büyük bir îman vecdiyle, fedakârca
cihâda koştular ve ilâhî müjdelere nâil oldular:
“Fakat Peygamber ve O’nunla beraber inananlar; mallarıy-
la, canlarıyla cihâd ettiler. İşte bütün hayırlar onlarındır ve on-
lar kurtuluşa erenlerin kendileridir.” (et-Tevbe, 88)
Abdullah Zü’l-Bicâdeyn t bu seferde şehîd olmak için duâ
istemiş, Peygamber Efendimiz de onu şehâdetle müjdelemiş-
ti. Sıcak çatışmanın olmadığı bu seferde, bu sahâbî hastalana-
rak şehîd oldu. Peygamber Efendimiz, onu kabrine bizzat ken-
di elleriyle koydu.
Ebû Hayseme t başlangıçta seferin zorluğu sebebiy-
le Medîne’de kalmış, orduya iştirâk edememişti. İslâm ordusu
yola çıktı. O günlerden birinde; bahçesindeki çardakta ailesi
ken­disine mükellef bir sofra hazırlamış, onu da davet etmişti.
Ebû Hayseme; ikramlara bakarken, Allah Rasûlü r ve
ashâbının kızgın çöllerdeki hâlini tefekkür etti. Bir anda aklı
başına geldi ve kendi kendine:
“–Onlar bu sıcakta Allah yolunda zorluklara katlanmak-
tayken, benim bu yaptığım olacak şey mi?!.” dedi.
Sofraya elini bile sürmeden derhâl yola düştü, Tebük’te
İslâm ordusuna yetişti. Onun geldiğini gören Allah Rasûlü r
sevindi ve:
“–Yâ Ebâ Hayseme! Az kaldı helâk olacaktın!..” buyurarak
onun affı için Cenâb-ı Hakk’a duâ etti. (İbn-i Hişâm, IV, 174; Vâkıdî,
III, 998) 509
 İslâm Tefekkür Ufku

Tebük Seferi’ne mâzeretsiz olarak katılmayan üç sahâbî

ise, dönüşte çetin bir imtihanla karşı karşıya kaldı. Peygamber
Efendimiz r bu üç sahâbî ile görüşme yasağı koydu. İhtilâttan
men edildiler. Kimse onlarla muhatap olmadı. Selâmlarını bile
almadılar. Âyet-i kerîmenin ifadesiyle, “yeryüzü bütün genişli-
ğine rağmen onlara dar geldi”. 202 Elli beş gün süren bu tecrîdin
ardından, onların tevbelerinin kabulünü müjdeleyen âyetler
nâzil oldu.
Ne kadar ibretlidir ki bu sahâbîler, o güne kadar gerçek-
leşen bütün harplere katılmışlardı. Biri hâriç, İslâm’ın ilk har-
bi olan Bedir’e dahî iştirâk etmişlerdi. Fakat yalnızca Tebük’e
katılmamaları üzerine böyle ağır bir şekilde cezâlandırıldılar.
Demek ki, cihâd emrinin gerçekleştirilmesi hususunda;
“Ben şu kadar gayret ettim, bu bana yeter!” gibi bahaneler,
Allah katında aslâ makbul değildir.
Nitekim âyet-i kerîmede buyrulur:
“Allah yolunda infâk ediniz de, kendi ellerinizle kendinizi
tehlikeye atmayınız. Bir de ihsanda bulununuz. Zira Allah (iyi-
likte bulunan ve ihsan şuuru ile yaşayan) muhsinleri sever.” (el-
Bakara, 195)

Bu âyet-i kerîmenin sebeb-i nüzûlünü bildiren şu kıssa da

çok ibretlidir:
Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb el-Ensârî t iki kez İstanbul’a
ger­çekleştirilen seferlere katıldı. Bir defasında Rumlar, ar-
kalarını şehrin surlarına vermiş savaşırlarken; Medîneli bir
cengâver, atını Bizanslıların ortasına kadar sürdü. Bunu gören
mü’minler hayretler içinde;

510 202. B
 kz. et-Tevbe, 118.
6 - CİHAD PRENSİBİ

“–Lâ ilâhe illâllah! Şuna bakın! Kendini göz göre göre teh-
likeye atıyor!” demişlerdi.
Bunun üzerine Ebû Eyyûb el-Ensârî şöyle dedi:
“–Ey mü’minler! (Yanlış anlaşılmasın!) Bu âyet, biz Ensâr
hakkında nâzil oldu. (Biz Ensâr, Allah Rasûlü’ne misafirperver-
lik ettik, O’nunla gazvelere iştirâk ettik. Neyimiz varsa, Allah
Rasûlü’nün yoluna bezlettik. Fakat daha sonra, yani) Allah,
Peygamberi’ne yardım edip dînini gâlip kıldığında biz; «Artık
mallarımızın (ve hurma bahçelerimizin) başında durup onların
ıslâhı ile meşgul olalım.» demiştik. Bunun üzerine Allah Teâlâ,
bu âyeti vahyetti.
Bu âyet-i kerîmedeki «kendi eliyle kendini tehlikeye at­
mak»tan maksat; bağ ve bahçe gibi dünya malıyla uğraşmaya
dalıp, Hak yolunda gayreti terk ve ihmâl etmemizdir.”
İşte bu ilâhî îkâza bütün samimiyetiyle kulak verip ittibâ
eden Ebû Eyyûb el-Ensârî Hazretleri; dünyanın süsüne ve ra-
hatına hiçbir zaman iltifat etmedi. Allah yolunda hizmetten
geri kalmadı. Nihayet katıldığı İstanbul seferi esnasında şehîd
olarak, surların yakınına (bugün kendi adıyla anılan Eyüp Sul-
tan semtine) defnedildi. (Bkz. Ebû Dâvûd, Cihâd, 22/2512; Tirmizî,
Tefsîr, 2/2972)

Zira cihad emrinde, namazdaki gibi vakit ve rekât sayısı;

farz oruçtaki gibi gün tahdidi; zekâttaki gibi ne miktarda veri-
lirse mes’ûliyetinden kurtulacağımızı belirleyen nisâb ve nis-
betler yoktur. Hac gibi, ömürde bir kez edâsı da mükellefiyeti
ortadan kaldırmaz.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Allah uğrunda, hakkını vererek cihâd edin!..” (el-Hacc, 78) 511
 İslâm Tefekkür Ufku

Cihâdın hakkı ise, yakîn gelene kadar, yani son nefese ka-
dar her türlü imkânla bütün gayretlerin Allah yolunda sarf
edilmesidir.
Nitekim bir hadîs-i şerîfte;
“Mü’min, sonunda varacağı yer Cennet oluncaya kadar,
işittiği hiçbir hayra aslâ doymaz.” buyrulmuştur. (Tirmizî, İlim,
19/2686)

İşte cihad nisâbının meçhul bırakılması sebebiyledir ki sa­

hâ­be-i kirâm son nefeslerine kadar Allah yolunda bütün güç­
leriyle gayret göstermişlerdir. Ebû Eyyûb el-Ensârî Haz­ret­
leri’nin İstanbul’a gelmesi gibi, Vehb bin Kebşe t o zama-
nın zor şartları altında Çin’e gitmiş, İbn-i Abbas’ın kardeşi Ku-
sam t ve Hazret-i Osman’ın oğlu Muhammed t Semerkand’a
İslâm’ın nûrunu taşımışlardır.
Bizler de kendimizi asr-ı saâdet toplumuyla mîzân ederek
hâlimizi muhâsebe etmek durumundayız:
Ashâb-ı kirâmın bu cihâd aşkına mukâbil bizler, îman gay-
ret ve heyecanımızı ne kadar artırabiliyoruz? Bilhassa emr-i
bi’l-mârûf ve nehy-i ani’l-münker hizmetlerine ne kadar îtinâ
gösterebiliyoruz?..
Cihadsız bir müslümanlığın olamayacağını Peygamber
Efendimiz r açıkça beyân etmişlerdir:
Beşîr bin Hasâsiyye t anlatıyor:
“Rasûlullah r ’e bey‘at etmek için geldim. Bana, Allah’tan
başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in de O’nun kulu ve
Rasûlü olduğuna şehâdet etmemi, namaz kılmamı, zekât ver-
memi, İslâm üzere haccetmemi, Ramazan orucunu tutmamı ve
512 Allah yolunda cihâd etmemi şart koştu.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Ben de şöyle dedim:

«–Ey Allâh’ın Rasûlü! Vallâhi bunlardan ikisine gücüm yet-
mez. Onlar da cihad ve sadakadır.
İnsanlar cihaddan kaçan kimseye Allâh’ın gazab ettiği-
ni söylüyorlar. Ben ise cihad meydanına gelince nefsimi ölüm
korkusu kaplayıp kaçmaktan endişe ediyorum.
Sadakaya gelince, benim malım küçük bir koyun sürüsü ve
on deveden ibarettir. Onlar da ehlimin maîşet kaynağı ve bi-
nek hayvanlarıdır.»
Rasûlullah r elimi tuttu, salladı ve şöyle buyurdu:
«–Cihad yok, sadaka yok; peki o hâlde nasıl Cennet’e gire-
ceksin?!.»
Bunun üzerine;
«–Yâ Rasûlâllah! Bey‘at ediyorum.» dedim ve Allah
Rasûlü’ne, koştuğu bütün şartlar üzerine bey‘at ettim.” (Ahmed,
V, 224)

Tebük’ten sonra nâzil olduğu bildirilen şu âyet-i kerîmeler

de, cihâdın üstünlüğünü tebârüz ettirdi:
“Mü’minlerden -özür sahibi olanlar dışında- oturanlarla,
malları ve canlarıyla Allah yolunda cihâd edenler bir olmaz.
Allah; malları ve canları ile cihâd edenleri, derece bakımından
oturanlardan üstün kıldı.
Gerçi Allah hepsine de güzellik (Cennet) vaad etmiştir;
ama mücâhidleri, (özür veya vazife îcâbı Medîne’de bırakı-
lanlar hâriç) oturanlardan çok büyük bir ecirle üstün kılmış-
tır. Kendinden dereceler, bağışlama ve rahmet vermiştir. Allah
çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” (en-Nisâ, 95-96) 513
 İslâm Tefekkür Ufku

Rivâyete göre bu âyet ilk nâzil olduğunda “özür sahibi

olanlar dışında” ibâresi mevcut değildi. Âmâ sahâbî Abdullah
ibn-i Ümmi Mektûm t üzüntüsünü belirtince, bu ifade ile âyet
tekrar nâzil oldu. (Bkz. Buhârî, Tefsir 4/18)
İbn-i Ümmi Mektûm t ; yine de bu fazîletten mahrum kal-
mamak için, o günden sonra yapılacak savaşlara katılacağını
söyleyip sancağın kendisine verilmesini istemiştir.
Âmâ olduğu için harpten muaf olduğunu söyleyenlere şöy-
le dediği rivâyet edilir:
“–Benim bu hâlimle de size büyük bir faydam dokunabilir.
Çünkü ben âmâ olduğum için, düşman kılıçlarını ve harp mey-
danının dehşetli manzarasını göremem. Bu yüzden de cesare-
tim kırılmadan en önde sancağı taşırım. Sancağın korkusuzca
düşman üstüne ilerlediğini gören müslümanların da kuvve-i
mâneviyyesi ziyâdeleşir, cesaret, metânet ve yiğitlikleri artar.” 203
Ne büyük bir îman heyecanı!..

514 203. Bkz. Zehebî, Siyerü A’lâmi’n-Nübelâ, Beyrut 1401-1405/1981-85, c. I, 364.

 Kur’ân-ı Kerîm’in İstediği Cihad

Kur’ân-ı Kerîm’in istediği cihad:

• Evvelâ Kur’ân ve Sünnet’in feyz ve rûhâniyeti içinde
mü’mi­­­nin gönül âlemini ihyâ etmesidir.
• Mü’minin canıyla, malıyla ve bütün imkânlarıyla, Allah
yolunda gayret etmesidir.
• Dâru’l-Erkam ve Ashâb-ı Suffe gibi Kur’ân ve Sünnet kültü-
rünün tahsil edileceği müesseseleri inşâ ve ihyâ ederek İslâm’ı
tebliğ ve temsil edecek müslümanlar yetiştirmektir.
• İslâm’ın istikbâli için kendini mes’ûl görmektir.
• Dünya’nın her tarafında hidâyetlere vesîle olmaya çalış-
maktır.
• İslâm’ı yaşama ve yaşatma yolunda; hitâbet, kitâbet ve
her türlü neşriyat vâsıtasını kullanmaktır.
• Bu gâye istikametinde insanlar ile İslâm’ın arasına giren
mâniaları, fitne ve zulümleri bertaraf etmektir.
Evet, yeri geldiğinde “kıtâl” yani savaşmak da cihâdın muh­
te­vâsına girer. Lâkin, muârızlarının İslâm’a iftira olarak isnâd
et­tikleri üzere, kılıç zoruyla müslümanlaştırmak yahut toprak
el­de etmek için savaşmak, İslâm’ın tatbikâtında yoktur.
Bu hakîkati Fransız sosyolog ve antropolog Gustave Le Bon
şöyle îtiraf eder: 515
 İslâm Tefekkür Ufku

“Kur’ân’ın yayılmasında (askerî) kuvvetin hiçbir tesiri olma-

mıştır. Çünkü Araplar (müslümanlar) her zaman mağlup millet-
leri, dinlerini muhafaza etmekte serbest bırakmışlardır.
Eğer (mağlup olan) hristiyan milletler, gâliplerinin dînini
kabul etmişlerse bunun sebebi, bu gâliplerin kendilerine kar-
şı eski hükümdarlarından daha âdil ve müsâmahalı davranma-
ları ve müslümanlığın din olarak o güne kadar ve kendilerine
öğretilenden çok daha sade olmasıdır. Kur’ân zorla değil, (fazi-
lette örnek olarak) ikna yoluyla, inandırma yoluyla yayılmış-
tır. Eğer (gerçek âmil ikna ve) inandırma olmasaydı, sonradan
Arapları yenmiş olan Moğollarla Türklerin, Müslümanlığı ka-
bul etmemeleri gerekirdi.” 204
Aynı yazar, hiçbir zaman İslâm orduları tarafından fethe-
dilmeyen Çin’de milyonlarca müslümanın var oluşunu da mi-
sal verir.
Aynı misâle, Endonezya, Afrika ve Filipinler gibi İslâm’ın
tüc­carlar vasıtasıyla yayıldığı coğrafyalar da ilave olunabilir.
İslâm’ın kılıç zoruyla yayıldığı iddiası, bu inancın hızlı bir şe-
kilde intişârını hazmedemeyen Haçlıların iftirasından ibarettir.
Ayrıca Haçlıların, din adına hangi vahşetlere imza attıkları,
bizzat kendi tarihçileri tarafından kaleme alınmıştır. Kudüs’ün
Haçlılar tarafından işgali esnasında, şehirdeki bütün müslü-
manlar katledilmiş, bunun yanında yahudîler ve kendi mez-
heplerinden olmayan hristiyanlar da kılıçtan geçirilmiştir. Yedi
asır İslâm beldesi olan, daha sonra Katolik işgaline uğrayan
Endülüs’te müslüman nüfus bırakılmamıştır.

k
516 204. G
 ustave Le Bon, La Civilisation des Arabes, Paris 1884, s. 107-108.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Peygamber Efen­

dimiz r , -daha evvel “İnsaniyetçilik” prensibinde de izah et­ti­
ğimiz üzere- savaşa bile rahmet ölçüleriyle bir hukuk getirmiş­
tir. Çocuk, kadın, yaşlı, harbe katılmayan din adamı gibi siville-
rin incitilmesini yasaklamıştır.
İslâm’ın harp hukukuna dâir muhteşem bakış açısını yansı-
tan şu hâdise ne kadar ibretlidir:
Rasûlullah r Efendimiz, Uhud Savaşı’nda amcası Hazret-i
Hamza’yı müşrikler tarafından burnu ve kulakları kesilmiş, ci-
ğeri çıkarılmış bir şekilde görünce çok üzüldü ve:
“–Allâh’a andolsun ki eğer Allah bana zafer verirse, senin
yerine yetmiş kişiyi böyle yapacağım!” diye yemin etti. Bunun
üzerine şu âyet-i kerîme nâzil oldu:
“Eğer cezâ verecekseniz, size yapılan eziyetin misliyle cezâ
verin. Ama sabrederseniz, elbette o, sabredenler için daha ha-
yırlıdır.” (en-Nahl, 126)
Rasûlullah r Efendimiz yeminine keffâret verdi ve onu uy-
gulamaktan vazgeçti. 205
1992-1995 yılları arasında, dünyanın gözleri önünde katli-
am ve vahşetlere mâruz bırakılan Bosna’nın büyük mücâhid ve
mütefekkiri Aliya İzzetbegoviç’in çok isabetli bir tespiti vardır:
“Savaş, harpte yenilince değil; düşmana benzeyince kay-
bedilir.”
Yani düşman zulmediyor, işkence ediyor, kalleşlik yapı-
yor, vahşet ve dehşet saçıyor, alçakça ırza tasallut ediyor diye,
müslüman da onlara bakarak zâlim, vahşî ve gâsıp bir canava-
ra dönüşemez. Çünkü zâlimin zulmünü bertaraf etmekte gayr-i

205. B
 kz. Hâkim, Müstedrek, III, 218/4894. 517
 İslâm Tefekkür Ufku

İslâmî ve insanlık dışı usullere başvuranın, mücâdele ettiği o

zâlimlerden bir farkı kalmaz.
Günümüzde bile müslümanlarla gayr-i müslimler arasın-
da vukû bulan savaşlarda, gayr-i müslimlerin, cephe dışında-
ki beldelerde yaşayan sivil müslümanları acımadan hedef al-
dıkları görülmektedir. Fakat müslümanların sadece kendileriy-
le savaşanlarla mücâdele edip sivillere herhangi bir zarar gel-
memesi için âzamî gayret gösterdikleri, hattâ bu uğurda pek
çok defa kendi canlarını tehlikeye attıkları ve şehidler verdik-
leri mâlumdur.
2020 yılında kardeş Azerbaycan’ın kendi toprağı olan Ka­ra­
bağ’ı Ermeni işgalinden kurtarırken ve daha önce Suriye’nin ku-
zeyinde Mehmetçiğin yaptığı harekâtlarda yaşanan hâdiseler,
bu hakîkatin bâriz birer misâlidir.
Küresel koalisyon güçleri, güyâ demokrasi getirme adı-
na Irak’ta yüz binlerce müslümanı katletti, on yıllardır bitme-
yen bir fitne ve hercümercin fitilini ateşledi. Yine aynı güçler
Suriye’de birçok beldeyi -güya terörden arındırmak için- tank-
la, topla, uçakla bombardıman etmek sûretiyle yakıp yıktılar,
mahvettiler. Asker-sivil ayrımı yapmadan, beşikteki mâsumları
dahî acımadan katlettiler.
Buna mukâbil, aynı coğrafyada Mehmetçiğin bir beldeyi
terörden arındırmak için yaptığı harekâtlarda, bu yıkım ve kat-
liamların aslâ yaşanmadığı görüldü. Bu tablo bile, müslim ve
gayr-i müslimlerin savaş hukuklarındaki kıyas kabul etmez far-
kı açıkça gözler önüne sermektedir.
Velhâsıl müslüman, düşmanı ne kadar gayr-i insânî usulle-
re başvursa da mücadelesini dâimâ İslâmî, insânî ve ahlâkî çer-
518 çevede sürdürmekle mükelleftir.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Diğer taraftan İslâm’da cihad, aslâ beldeler elde etmek için

toprakları kanla sulama faaliyeti değildir. İslâm’da harpler ek-
seriyetle tedâfüîdir, yani müdâfaa/savunma maksadıyla ger-
çekleştirilmiştir. Medîne devrine baktığımız zaman; tâ 450 ki-
lometreden müşrikler kalkıp Bedir’e savaşmak için gelmişler-
dir. Uhud’da, Hendek’te hâkezâ!..
Mûte ve Tebük ise hristiyan âleminin İslâm’ı imhâ maksa-
dıyla başlattıkları Haçlı seferine mânî olmak gâyesiyle, yine
bir müdâfaa mâhiyetinde gerçekleşen seferlerdir.
Mekke’nin Fethi de müşriklerin müslümanlarla yaptıkla-
rı antlaşmayı bozmaları üzerine, müslümanların gasp edilmiş
hak­larını geri almalarından ibarettir.
Başta da ifade ettiğimiz üzere; her zaman îman-küfür mü-
cadelesi sürdüğü için, dâimâ müslümanların üzerine hücumlar
olmuş, müslümanlar da bunlara karşı durmak mecburiyetinde
kalmışlardır. İslâm tarihini insaf nazarıyla inceleyen herkes, bu
hakîkati îtiraf etmek zorunda kalacaktır.
İslâm’da cihâdın hedefi, gönülleri fethetmektir. İslâm fü­tu­
hâ­tının kalıcı olmasının sebebi de budur. İslâm fetihleri, Atillâ
ve İskender istilâları gibi parlayıp sönen değil; kalıcı ve muaz-
zam fetihler olmuştur.
Zira dostluğun Allahʼtaki kaynağına ulaşan büyük İslâm
şahsiyetlerinden olan Şâh-ı Nakşibend, Abdülkâdir Geylânî,
Mevlânâ, Yûnus, Hüdâyî ve emsâli Hak dostları ile onların gö-
nül ikliminden feyz alan büyük İslâm fatihleri, ebediyyen bü-
tün insanlığın dostu oldular. Sevdiler, sevildiler. Dünya hayatla-
rından sonra da dostluk ve muhabbette ebedîleştiler, fânî gök
kubbede hoş bir sadâ bıraktılar.
Tarihteki büyük zâlimlerden Firavun, Nemrut, Ebrehe, Hü­
lâ­gu ve günümüze kadar gelen bütün benzerleri ise, insanlı- 519
 İslâm Tefekkür Ufku

ğın düşmanı ve yüz karası oldular. Hiç sevilmedikleri gibi, ha-

tırlarda zulüm sembolü olarak kaldılar. Saltanatları da hüsran-
la son buldu.
İslâm’ın fetihleri ise, evvelâ İslâm ahlâkının, bilhassa da
hak ve adâlet düstûrunun, gayr-i müslimlerin gönüllerini fet-
hetmesiyle başlamıştır. Öyle ki; fethedilen birçok beldenin hal-
kı, müslümanları bizzat davet etmiş ve onların gelişini sevinç
ve huzurla karşılamıştır.
Suriye, Anadolu, Balkanlar’da Bosna ve birçok yerde, böl-
ge halkı, başlarındaki zorba idarecilerin baskısından kurtula-
bilmek için, fâtihlerine yardım etmiştir. Bu vesîleyle İslâm ora-
larda kalıcı olmuştur.
Çünkü müslüman idareciler:
–Adâlet ve insafla hükmetmişlerdir.
–Din ve vicdan hürriyeti tanımışlardır.
–Merhamet ve şefkatle idare etmişlerdir.
Bu sebeple Lehistan (Polonya)’da;
“Osmanlı atları Vistül Nehri’nden su içmedikçe bu ülke, is­
tik­lâl ve hürriyetine kavuşamaz!” sözü, bir darb-ı mesel hâ­li­ne
gelmiştir.
Dolayısıyla, bugün gayr-i müslim toplumları İslâm’dan uzak
tutmak ve müslüman beldelere saldırmayı dünya kamuoyu
nezdinde meşrulaştırmak için îcâd edilen “İslamofobi” projele-
ri, İslâm’ın târihî gerçekleriyle aslâ bağdaşmayan çirkin ifti­ra­
lardan ibarettir.

Kılıcın Rolü:
Akla şu suâl gelebilir:
“Dinde zorlama olmadığına göre, İslâm’ın tebliğinde ci­hâ­
520 dın rolü nedir?”
6 - CİHAD PRENSİBİ

İslâm’ın tebliğine başlandığı devirde, “din hürriyeti” diye bir

telâkkî mevcut değildi. Nitekim yukarıda ifade edildiği üzere,
Peygamber Efendimiz’e ve ashâb-ı kirâma, sırf müslüman ol-
dukları için ağır işkence ve baskılar yapıldı. Müslümanlar güç-
lenip İslâm düşmanlarına karşı kendilerini müdâfaa edebilecek
hâle gelinceye kadar, bu baskılar şiddetini artırarak devam etti.
Cihâdın, İslâm’ı tebliğe mânî olan engelleri kaldırdığının en
bâriz misâli, asr-ı saâdettir. Nübüvvetin 13 sene süren Mekke
döneminde müslüman olanların sayısı son derece mahduttur.
Çünkü alay, hakâret, işkence, tehdit ve boykot gibi ağır baskı-
lar uygulanmıştır. Fakat Hudeybiye Musâlahası’ndan ve Mekke
Fethi’nden sonra insanların geniş kitleler hâlinde İslâm’a gir-
diklerini görüyoruz.
Demek ki o zamana kadar Mekke’deki müşrik idarenin teh-
didi sebebiyle müslüman olamayan veya îmânını gizleyen bü-
yük topluluklar, İslâm’ın güç ve kuvvet bulması sayesinde müs-
lümanlıklarını îlan edebildiler.
İşte cihâdın tebliğdeki rolü bundan ibarettir.
Necip Fazıl bu hususu şöyle izah eder:
“İslâm düşmanlarının anlayamadıkları ve anlayamayacak-
ları şudur ki, bir operatörün elindeki neşter gibi, İslâm ordusu-
nun kılıcı, yalnız merhametin, âzamî lûtuf ve ihsânın âletidir.
Zira, ameliyat olmamak için tepinen bir ölüm hastasından
farksız olanları, istedikleri kadar tepinsinler ve çatlasınlar, kur-
taracak, hem de zorla kurtaracaktır.
İslâm’ın gönül ve îman tarafında zora yer yoktur ve dinde
ikrah olmadığı, Allâh’ın emridir.
Fakat son safhada işi gönlün nihâî hükmüne bırakan İslâm,
ilk safhada, gönlü karartan bütün pasları kaldırıcı ve onu bütün 521
 İslâm Tefekkür Ufku

menfî tesirler dışında kendi kararıyla baş başa bırakıcı maddî

tedbirleri bilfiil almakla mükelleftir.
Ameliyattan sonra saâdete kavuşan hastanın doktora min-
nettarlığını düşünelim!..
İslâm’ın kılıcı bizzat merhamettir. Hristiyanlıktaki sun’î
merhamet edebiyatı değil.” 206
Cihadda haddi aşarak, kılıcı haksız bir saldırı maksadıyla
ölçüsüz ve nizamsız kullananlara Peygamber Efendimiz r biz-
zat karşı çıkmıştır.
Bi’r-i Maûne Fâciası’nda 70 İslâm mualliminin katledilme-
si ve daha başka katliam ve suikastlerin yaşanması üzerine
Hazret-i Peygamber r kabîlelere gönderdiği muallim heyetle-
rine, onları muhafaza için bir miktar asker vermekteydi. Bu as-
kerlere de muallimlerin hayatlarını koruma zarureti hâsıl olma-
dıkça silahlarını kesinlikle kullanmamalarını tembih etmekteydi.
Fakat bu muhafızlardan Hâlid bin Velid, Benî Cezîme
Kabîlesi’nde, tembih edilen bu ölçünün dışında kılıcını kullan-
dı. Bundan haberdar olan Allah Rasûlü r , büyük bir üzüntüy-
le kıbleye dönerek:
“–Yâ Rabbi! Hâlid’in bu yaptığından berîyim; aslâ râzı deği-
lim!” cümlesini üç defa tekrar etti.
Ardından, hâdisenin yaşandığı yere Hazret-i Ali’yi büyük
bir meblağ ile göndererek, yalnız insanların değil, hayvanla-
rın, hattâ köpeklerin bile diyetini ödedi. Ganimet olarak alın-
mış veya zarar verilmiş bütün malları tazmin etti. Hayvanların
su içtiği yalakları dahî tamir ettirdi. 207

206. N . F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 133, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul 1998.
207. Bkz. Buhârî, Meğâzî, 58, Ahkâm, 35; Nesâî, Âdâbu’l-Kudât, 16; İbn-i Hişâm, IV,
522 53-57; Vâkıdî, III, 875-884.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Müslim bin Hâris t anlatır:

“Rasûlullah r bizi bir seriyye ile gazveye göndermişti. An-
cak ben gazve mahalline yaklaşınca atımı hızlandırıp arka-
daşlarımı geçtim ve bizimle karşılaşacak olan köy halkının
hidâyetlerine vesîle oldum. Böylece muhârebe olmadı. Ancak
bazı arkadaşlarım bu davranışım sebebiyle beni:
«–Bizi ganimetten mahrum ettin!» diyerek ayıpladılar ve
Rasûlullah r ’in yanına dönünce, yaptığımı O’na haber verdi-
ler. Efendimiz r beni yanına çağırttı ve bu davranışımdan do-
layı takdir ederek şöyle buyurdu:
«–Bilesin ki, Allah senin için o kurtardığın insanlardan her
birisi sebebiyle şu kadar sevap yazmıştır.»
Sonra Rasûlullah r bana:
«–Seni benden sonra gelecek mü’minlerin idarecilerine
tavsiye eden bir mektup yazdırayım!» dedi ve yazdırıp üzeri-
ni de mühürleyerek bana verdi.” (Ebû Dâvûd, Edeb, 110; İbn-i Sa‘d,
Tabakāt, VII, 419-420)

523
 Din, Savaş Gibi Kötü Bir Şeyi Niçin Emrediyor?

Bazı ateist ve deistler; dünya tarihindeki savaşlardan, din-

leri mes’ûl tutarlar. Dinleri; insanları savaştıran, kin ve nefreti
çoğaltan zararlı bir şey olarak takdim ederler. Bu, dinlere duy-
dukları kinden kaynaklanan apaçık bir iftiradır.
Şunu belirtmeliyiz ki insanın yapısında, ihtiras vardır. Sa-
vaşların sebebi de çoğu zaman bu ihtiraslardır. Zaten hak
dînin indirilmesinin bir sebebi de, insanın yapısındaki zulüm ve
cehâletten kaynaklanan bu ihtirasları bertaraf etmektir.
Yeryüzünde ilk cinayet; Kābil’in, kardeşi Hâbil’i katletme-
siyle işlenmiştir. Bu hâdisede, dindar ve müttakî olan Hâbil
şöyle demiştir:
“–Sen bana beni öldürmek için elini uzatsan da, ben sana
elimi uzatmayacağım!” (Bkz. el-Mâide, 28)
Krallar; başkalarının elindeki mal, mülk vb. imkânları gasp
etmek ve onlara hükmetmek ihtirâsı sebebiyle savaşmışlardır.
Bu ihtirasla yola çıkanlar, bilhassa muharref dinleri de bir
vasıta olarak kullanmışlardır. Çoğu kez bunun bir bahane oldu-
ğu tespit edilebilir.
Meselâ Abbâsî devrinde; güya Şia’yı dâvâ eden isyancı-
larla, merkezî hükûmet arasındaki harplerin tek sebebi, siya-
set ve ihtiras idi. Çünkü Abbâsîler de, Ehl-i Beyt’i dâvâ ederek,
524 Emevîleri yıkmışlardı.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Vehhâbîler ise, mallarına göz diktikleri Câferîleri tekfir

ede­rek, yani “bunlar kâfirdir” diyerek, ganimet hırsıyla binler-
cesini katletmişlerdir.
Yüce dînimiz İslâm, bütün haksız tasallutların karşısında
olmuştur. Fitne ve zulümlere mânî olmak için, kaçınılmaz ise
savaşı da emretmiş, fakat ona rahmet dolu bir hak ve hukuk
nizâmı getirmiştir.
Âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Peygamber
Efen­di­miz’in tâlimatları son derece açık ve nettir:
“(Ey ümmetim! Savaş hâlinde iken bile);
• Zulmetmeyiniz!
• İşkence etmeyiniz!
• Çocukları öldürmeyiniz!” (Müslim, Cihâd, 3; Ahmed, V, 352, 358)
“(Ey ümmetim! Savaş hâlinde iken bile);
• Çocukları,
• Mâbedlerine çekilip ibadetle meşgul olan kişileri,
• Kadınları,
• Yaşlıları ve
• Savaş hârici işler için çalıştırılan kişileri öldürmeyiniz!
• Kiliseleri yakıp yıkmayınız,
• Ağaçları köklerinden kesmeyiniz!” 208
İnsaf nazarı ile tarihi gözden geçirenler; müslümanların sa-
vaş hukukuna riâyetini, fethedilen bölgelerdeki halkın sevinci-
ni, İslâm ile idare edilen yerlerdeki din ve vicdan hürriyetini,
yaşanan huzur ve saâdeti inkâr edemez!

208. Ahmed, I, 300; Taberânî, Kebîr, XI, 224/11562; Buhârî, Cihâd, 148; Müslim,
Cihâd, 24, 25; Taberânî, Evsat, I, 48/135; İbn-i Mâce, Cihâd, 30; Vâkıdî, III, 912;
Abdürrezzak, Musannef, V, 220. 525
 İslâm Tefekkür Ufku

Tarihteki savaşları bir düşünelim:

Papalar, Haçlı seferleri düzenliyordu. Fakat bu seferler dînî
duygulardan ziyade, çapulculuk ve macera arayan gözü dön-
müş kitlelerin hukuk ve ahlâk tanımayan zulümlerinden iba-
retti.
Elbette ki bu haksız hücumlar karşısında, müslümanlar
ken­dilerini ve vatanlarını müdâfaa ettiler.
Dolayısıyla; “Din, savaş gibi kötü bir şeyi niçin emrediyor?”
diyenlere sormak gerekir:
• Haklı-haksız ayırt etmeden bütün savaşanları, gerekçele-
rine bakmadan aynı kefeye koyarak değerlendirmek, haksız-
lık değil midir?
• İşgal etmek için saldıranla; kendini, ailesini, dînini, vatanı-
nı ve malını muhafaza için savaşanlar aynı mıdır?
• İmtihan dünyasında hayır ve şer, hak ve bâtıl arasındaki
mücadele kıyâmete kadar devam edecektir. Devam ettiği müd-
detçe de savaşlar var olacaktır. Böyle bir gerçeğe rağmen; “Sa-
vaşmayalım! Din savaşa izin vermesin!” demek, ancak zâlim iş-
galcilerin işine yarayacak olan bir hilekârlık değil midir?
• Yoksa İslâm’ın savaşı emretmesini kınayanlar, insanların
vatanlarını işgale kalkışan düşmanlarına mukâ­vemet etmele-
rini mi ayıplıyorlar?
Günümüzde kan gölüne dönen Dünya’nın hâlinden aslâ
İslâm Dîni mes’ûl gösterilemez. Bilâkis Dünya; kapitalizm, sos-
yalizm, faşizm, materyalizm, siyonizm vb. beşerî sistemlerin
menfaatperest ve egoistçe savaşlarıyla bu hâle gelmiştir.
Yeryüzündeki en kanlı ve en acımasız silâh olan atom bom­­
526 ba­sını; dindarlar değil, güyâ insan aklı ve vicdânıyla hare­ket
6 - CİHAD PRENSİBİ

eden bilim adamları üretmiş ve demokrasi, insan hakları gibi

mefhumların sözcülüğünü kimselere bırakmayan ülkeler kul­
lan­mışlardır.
O bombanın atıldığı yerde; mâsum yaşlılar, kadınlar, ço-
cuklar, bebekler, hayvanlar ve bitkiler de ölmüş, toprak bile
kömür olmuştur.
İslâm’ın, zulmü bertaraf etmek için izin verdiği, zaruretten
kaynaklanan savaşlar dışında, yeryüzünde nice harpler yaşan-
mıştır ki bunların temel sebebi ihtiraslardır. Din, ırk ve benze-
ri diğer hususlar, bu ihtiraslara bahane edilmiştir. Neticede en
büyük katliamların yaşandığı cihan harplerinin sebepleri ara-
sında aslâ din gösterilemez.
Dinlerin savaşı körüklediğini iddiâ edenler, insaf ile söyle-
sinler;
• Yunanistan’dan Hindistan’a kadar işgal ederek giden ve
ardında kan ve gözyaşından başka bir şey bırakmayan Make-
donyalı İskender, din adına mı hareket etti? Yoksa talebesi ol-
duğu Aristo’nun felsefesiyle mi hareket etti?
• Milyonlarca insanın öldürüldüğü 2. Dünya Savaşı’nın en
ufak bir dînî sebebi var mıydı?
• Hitler’in, Mussolini’nin herhangi bir dînî gâyesi bulunu-
yor muydu?
• Yüz binlerce insanın kellesiyle, kendisine hâkimiyet ku-
leleri kuran Stalin’in bir dîni var mıydı? Yoksa bunlar birer din
düşmanı mıydı?
• Yaklaşık iki asırdır da, müslümanlar mazlum ve mağdur
durumdadır.

k 527
 İslâm Tefekkür Ufku

Ferdin de toplumun da yegâne kurtuluşu, İslâmiyet’in bü-

tün muhtevâsıyla yaşanmasındadır.
İslâm, bir mânâsı da “barış” olan “selâm” kelimesinden tü-
retilmiştir. Hakîkaten İslâm; savaşı değil, sulh ve selâmeti esas
alır.
İslâm nazarında “insan” mükerrem ve muhterem olduğun-
dan, onun ölümüne sebep olan harp, aslında kabîh/çirkin bir
şeydir.
Nitekim bir âyet-i kerîmede Cenâb-ı Hak, yahudîler hakkın-
da şöyle buyurur:
“...Ne zaman savaş için bir fitne ateşi körükledilerse, Allah
onu söndürdü...” (el-Mâide, 64)
Yani Cenâb-ı Hak, savaş çıkarılmasından râzı değildir.
Ancak böyle olduğu hâlde, zulmü bertaraf etmek, haksız iş-
gal ve saldırıları defetmek, mükerrem olan insanın hak ve hür-
riyetlerini, namus ve vatanını korumak gâyesiyle savaş meş­rû
hâle gelir.
İslâm nazarında harp “li-aynihî değil, li-gayrihî hasen”dir.
Yani İslâm, savaşı aslı itibârıyla değil, yöneldiği gâye itibârıyla
iyi ve güzel olarak kabul eder.
Cihâdın gâyesi, “i‘lâ-yı kelimetullâh” yani Allâh’ın sözünü
(Kur’ân’ı, İslâm’ı) yüceltmek ve tevhîd inancını koruyup hâkim
kılmaktır.
Bunun aslî yolu ve metodu ise, güzel öğüt ve hikmetli söz-
lerle tebliğdir. Fakat bu yol tıkandığı zaman, engelleri kaldır-
mak îcâb eder.
Milletler arası meseleler, mütekābiliyet yani misliyle mu­
528 kâ­bele / kısas prensibi üzerinden yürür.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Sizi işgale kalkışan, haklarınızı gasp etmeye yeltenen bir

düşmana; “Ben savaşa karşıyım.” demek, aslâ mâkul ve man-
tıklı değildir.
Tevfik Fikret ve benzeri bazı şair ve felsefeciler ise, savaşa
tamamen karşı olduklarını ifade ederek savaş aleyhtarlığı fikri-
ni savundular. Ancak onların, hayatın gerçeklerinden kopuk ve
hayalden ibaret olan bu fikirlerini dinleyen olmadı.
Mâhir İz, hissî fakat mantıksız bir şekilde savaş aleyhtarlığı
yapan Tevfik Fikret’i şu mantıklı îzahlarla tenkit etmiştir:
“İki cins insan var; biri iyi, diğeri kötü. İyi insanı temsil eden
«Hâbil», kötüyü temsil eden ise «Kābil»dir. Dünya kuruldu ku-
rulalı işte bu iki cins insan çarpışmaktadır. Bütün dinlerdeki
ahkâm, herkesin Hâbil fıtratında olmasını ister...
Hissi bir tarafa bırakacak olursak; dünyada, kan dökme-
den insanların yaşayamadıklarını, beşer tarihi boyunca tesel-
sül eden binbir hâdise meydana koymuştur.
Şu hâlde ortada acınacak ve korunacak mazlum insan-
lar vardır. Zâlimin varlığı fıtrî olduğuna ve bütün dinler ve ka-
nunlar tarafından mazlum himaye görüp zâlim ceza çektiğine
göre, muhârebeye ve kumandana hücum etmek, hissî bir zaaf-
tan ibaret kalıyor.” 209

209. M
 âhir İZ, Üstadım Mehmed Âkif, [Haz. Ertuğrul DÜZDAĞ] s. 51. 529
 Farklı Sahalarda Mücadele

Günümüzde dinler arasında savaş gerçekleşmiyor. Zira

Haçlılar bugün metot değiştirdiler. Artık vekâlet harpleriyle,
daha ziyâde müslümanı müslümana kırdırmayı tercih ediyor­
lar. İslâm beldelerine fitne ve fesat tohumları ekerek askerî
mü­dâhale ve işgallerine zemin hazırlıyorlar. Müslüman ülke-
lerin başına çeşitli darbeler ve siyasî entrikalarla kendilerine
bîat etmiş zorba diktatörleri musallat ediyorlar. Dünyanın en
büyük silâh tüccarları da, güyâ savaşa karşı olduklarını söyle-
yen, aynı din düşmanlarıdır.
Ayrıca, hak ve bâtılın mücadelesi; kültür, sanat, ekonomi,
neş­riyat ve fikriyat sahalarında da bütün hızıyla devam etmek-
tedir.
Bir müslümanın malıyla, canıyla, eliyle, diliyle, kalemiy-
le, velhâsıl her türlü imkânıyla bu mücadelede yerini alma-
sı îcâb eder. Tabi bunun için evvelâ kendisini İslâm ve Kur’ân
kültürüyle mücehhez hâle getirmesi lâzımdır. Bu da nefisle
mücâhedenin bir parçasıdır.
Zira mücâhede-i nefs dört merhaledir:
Birincisi: Hak ve hakîkati öğrenmek, Kur’ân ve Sünnet kül-
türünü tahsil etmek için gösterilen cehd ve gayret.
530 İkincisi: Öğrenilen ilmi tatbik etmek, ihlâsla amel etmek.
6 - CİHAD PRENSİBİ

Üçüncüsü: Başkalarını İslâm’a davet etmek.

Dördüncüsü: Davet yolunda karşılaşabileceği meşakkatle-
re sabır ve sebat göstererek tahammül etmek.

Lisanla Cihad
Hak ve hakîkati müdâfaa etmek için medenî cesaret gös-
termek de İslâm nazarında en fazîletli bir cihaddır.
Peygamber Efendimiz r buyurur:
“Cihâdın en fazîletlisi, zâlim sultânın karşısında hakkı ve
adâleti söylemektir.” (Ebû Dâvûd, Melâhim, 17)
Osmanlı sultanları ise, her dâim hak ve adâlet üzere kala-
bilmek için, zaman zaman îkaz edilmelerini, kendi rızâları ile
bizzat arzu etmişlerdir. Bunun için devletin kuruluşundan yıkı-
lışına kadar maaşlı askerlerine her cuma selâmlığına gidip ge-
lirken:
“Mağrur olma pâdişâhım, senden büyük Allah var!..” diye
bağırtarak, kendilerine yapılan îkazların bu şeklini res­mî­
leştirme yoluna gitmişlerdir.
Diğer taraftan lisan ile cihâd, İslâm düşmanlarıyla mücâ­de­
le­nin en mühim yollarından biridir. Nitekim bir hadîs-i şerîfte:
“Kâfirlerle, elleriniz ve dillerinizle cihâd edin.” 210 buyrula-
rak, onlara karşı yerine göre fikirle, yerine göre de hicivle kar-
şılık vermek gerektiği bildirilmektedir.
Yahudî şair Ka‘b bin Eşref, Peygamber Efendimiz’i hicveder
ve Kureyş müşriklerini O’nun aleyhine tahrik ederdi. Kureyş’in
müşrik şairleri de Rasûlullah r aleyhine şiirler söylerlerdi.
Ensâr’ın en güçlü şairi Hassân bin Sâbit t , Mekkeli müşrikleri

210. E
 bû Dâvûd, Cihâd, 18; Nesâî, Cihâd, 1; Müsned, III, 124. 531
 İslâm Tefekkür Ufku

hicvetmek için Peygamber Efendimiz’den izin istedi. O da izin

verdi. 211
O devirde şiir, günümüzdeki medya gibi güçlü bir tesire sa-
hipti. Allah Rasûlü r , şair Hassân bin Sâbit için mescide husûsî
bir minber koymuştu. Hassân t , orada Rasûlullâh’ı sözleriyle
inciten kimseleri hicvederdi. Efendimiz r de:
“Allâh’ın Rasûlü’nü müdâfaa ettiği müddetçe Rûhu’l-Kudüs
(Cebrâil) Hassân ile birliktedir.” buyururdu. (Ebû Dâvûd, Edeb,
87/5015)

Yine emr-i bi’l-mârûf ve nehy-i ani’l-münker faaliyetlerinin

cihad cümlesinden olduğunu, şu hadîs-i şerîften de anlamak-
tayız:
“Allah Teâlâ’nın benden önceki her bir ümmete gönderdiği
peygamberin, kendi ümmeti içinde, sünnetine sarılan ve emri-
ne uyan ihlâslı ve seçkin, yakın çevresi ve ashâbı vardı.
Bu samimî çevre ve ashâbından sonra, yapmadıklarını söy-
leyen ve emrolunmadıklarını yapan kimseler onların yerini
aldı.
Böyle kimselere karşı, eliyle cihâd eden mü’mindir, diliy-
le cihâd eden mü’mindir, kalbiyle cihâd eden de mü’mindir.
Bu kadarcığı da bulunmayanda, hardal tanesi ağırlığında bile
îman yoktur!” (Müslim, Îmân, 80)

532 211. B
 uhârî, Menâkıb, 16; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 156-157.
 Kimlerle Cihâd Edilir?

Silâhlı mücadele mânâsındaki cihâdı, onu meşrû kılan se-

beplere göre şu başlıklar altında sınıflandırmak mümkündür:

• Müslümanlara harp açan, İslâm’a düşmanlık gösteren

gayr-i müslimlere karşı cihad:
Âyet-i kerîmelerde buyrulur:
“Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınız-
dan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranma-
nızı yasaklamaz. Çünkü Allah, adâletli olanları sever.
Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtla-
rınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım eden-
leri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa, işte
zâlimler onlardır.” (el-Mümtehine, 8-9)
Bu cihad, iki türlüdür:
Biri mecburî / farz-ı ayn olan cihaddır. Ülkenin işgale uğra-
ması, seferberlik îlan edilmesi gibi durumlarda herkes o cihâda
katılmak mecburiyetindedir.
Diğeri ise, farz-ı kifâye olan cihaddır. Toplumda kâfî mik-
tarda kişinin bu vazifeyi îfâ etmesiyle, diğerleri üzerinden far-
ziyet kalkar. Bu ikinci tarzda cihâda katılmak için izin isteyen
bazı gençlere, Peygamber Efendimiz r , anne-babalarından 533
 İslâm Tefekkür Ufku

izin alıp almadıklarını sormuş, izin almayanları geri çevirerek,

anne-babalarına hizmet etmelerini emretmiştir. 212

• Bâğîlerle (isyancılarla) cihad:

Meşrû otoriteye silâhlı bir şekilde isyan edenlere karşı ya-
pılan cihaddır.
Bunlara karşı evvelâ îkaz ve ihtarda bulunulur. Öncelikle
onları imha etmek değil, tuttukları yanlış yoldan dönmeleri-
ni temin etmek için gayret gösterilir. Bütün gayretlere rağmen
yine de isyanda inat ederlerse, bu iç düşmana karşı savaşılır.
Fakat bu savaşta da kâfir ve mürtedlere karşı yapılan sa-
vaştan çok farklı bir hukuk gözetilir. Maksat, onları öldürmek
değil, ıslah etmektir. Kaçarlarsa, öldürmek için peşlerine dü-
şülmez. Yaralıları ölüme terk edilmez. Esirleri öldürülmez. Ço-
cukları esir edilemez. Onlara karşı mücâdelede gayr-i müslim-
lerden yardımcı kuvvet istenemez. Daha bunun gibi pek çok
usûl ve kâidelere riâyet edilir.

• Mürtedlerle cihad:
Daha evvel “Hürriyet” prensibinin “İrtidad” bahsinde de te-
mas ettiğimiz üzere, mürtedlere / dinden dönenlere meşrû ida-
re tarafından İslâm âlimleri gönderilip gerekli îkaz ve tebliğler
yapılır, şüphe ve vesveseleri giderilmeye çalışılır. Buna rağmen
isyanda ısrar edip bunu da din aleyhine bir harekete döndür-
dükleri takdirde, kendilerine karşı cihad meşrû ve zarûrî hâle
gelir.
Nitekim Hazret-i Ebû Bekir t zamanında yaşandığı üzere,
İslâm’a girdikten sonra zekât vermeyi reddeden ve bunu bir is-
yana dönüştüren iç düşmana karşı cihâd edilmiştir. Zira onlara

534 212. B
 kz. Buhârî, Cihâd 138, Edeb 3; Müslim, Birr, 6; Ebû Dâvûd, Cihâd, 31/2530.
6 - CİHAD PRENSİBİ

tâviz verilseydi, İslâm’ın bir farzı zaafa uğrayacak, bu da dînin

tahrîfine kapı açmış olacaktı.
Bu cihad türlerinin tatbik usûlü ve muhâtaplarına ne şe-
kilde davranılması gerektiği hususunda pek çok kâide bulun-
maktadır. Bunların tafsîlâtı için Ahkâmü’s-Sultâniyye ve ben-
zeri eserlere mürâcaat edilmelidir.

k
Ezcümle, İslâm’da savaş mânâsındaki cihad dahî, öldürmek
değil; ıslah etmek, yaşatmak ve ihyâ etmek gâyesine mâtuftur.
Mevlânâ Hazretleri’nin de edebî ifadelerle tezyîn ederek
anlattığı şu kıssa, İslâm’ın cihad hususundaki gönül ufkunu ne
güzel aksettirir:
Bir gazâda Hazret-i Ali t , bir düşman neferini altına almış,
onu öldürmek üzereydi. Ölümün pençesine kendisini kaptıran
adam, âcizlik içinde iğrenç bir davranışa meylederek Hazret-i
Ali’nin mübârek yüzüne tükürdü.
Ehl-i Beyt’in bahâdır bir ferdi ve Allâh’ın arslanı olan Haz­
ret-i Ali için, cihad meydanında alt ettiği kâfirin kellesini bir
hamlede uçuruvermek, işten bile değildi. Fakat o, nefsinin ga-
lebesinden endişe ederek birdenbire durdu ve elindeki Pey-
gamber armağanı olan Zülfikâr’ı yavaşça yere indirip düşma-
nını öldürmekten vazgeçti.
Yerde perişan vaziyette yatan ve rakibinin son bir ham-
lesiyle ölümü bekleyen adamcağız, bu hâle pek şaşırdı. Zira
o, tükürmek sûretiyle yaptığı çirkin hareket neticesinde
Hazret-i Ali’nin büyük bir öfkeyle öncekinden daha şiddetli bir
mukâbele göstererek kendisini öldüreceğini düşünmüştü. Fa-
kat düşündüğü gibi olmadı. Hayâl edemeyeceği bir hakîkatle 535
 İslâm Tefekkür Ufku

karşılaştı. İslâm ve gönül kahramanı olan Hazret-i Ali’nin bu

davranışına akıl erdiremeyen o düşman kişi, hayret ve merak-
la sordu:
“–Yâ Ali! Beni tam öldürecekken niye durdun? Niçin öldür-
mekten vazgeçtin? Ne oldu ki, şiddetli bir hiddetten târifsiz bir
sükûna geçtin? Neden bir şimşek gibi çakmakta iken bir anda
fırtınasız, sâkin bir hava gibi duruluverdin?..”
Hazret-i Ali t şöyle dedi:
“–Ben Hazret-i Peygamber’in bana armağan ettiği bu
Zülfikâr’ı Allah yolunda sallarım. Kâfir ve münâfık düşmanla-
rın başını yine O’nun rızâsı için keserim. Buna da aslâ nefsimi
karıştırmam. Çünkü ben, Allâh’ın arslanı ve O’nun kılıcıyım; nef-
simin, kibir ve gururumun değil!
Sen yüzüme tükürmekle beni kızdırmak ve hakâret etmek
istedin. Ben o an hiddete kapılsaydım, seni nefsime tâbî olmak
gibi, bir mü’mine aslâ yakışmayan âdî bir sebeple öldürecek-
tim. Hâlbuki ben, gururumu tatmin için değil, Allah için gazâ
etmekte idim.”
Neticede bu ulvî ahlâk karşısında o düşmanın gönlü dirildi.
Ardından dostluk sırrını kavradı ve Hazret-i Ali’nin yüksek ilim,
irfan ve ahlâkından hisse alarak îmân ile şereflendi.

536
 7 - AHLÂK PRENSİBİ
Her seviye ve mizaçta insanın yer aldığı toplum
hayatı, âdeta en mûnisinden en vahşîsine kadar her
türlü hayvanın barındığı bir ormana benzer. Orada
bulunan insanların kimi tilki gibi kurnaz, kimi sırt-
lan gibi yırtıcı, kimi karınca gibi muhteris bir mal
biriktirici, kimi de yılan gibi zehirleyicidir. Kendini
nefsinin esâretinden kurtaramamış bir insan da çev-
resindeki sefih huyların girdabı içindedir.
Bu gerçekten hareketle diyebiliriz ki, bir topluma
kurbağa karakterli kimseler hâkim olursa, ortalık ba-
taklığa döner. Yılan ve çıyan ruhlu insanlar hâkim
olursa, bütün bir millet zehirlenir, terör ve anarşi
başlar. Bunun aksine, şayet gül tabiatlı, merhamet
ve şefkat sahibi gönül insanları hâkim olursa, bü-
tün memleket bir gülistana döner, huzur ve saâdete
kavuşur.
 7 - AHLÂK PRENSİBİ
(İslâm; Nezâket ve Zarâfettir.)

A hlâk, mahlûkat içinde yalnız insana âit bir keyfi-

yettir. Hayvanatta “ahlâk” diye bir mefhumdan söz
edilemez. Onlar yaratılışlarına kodlanmış olan sevk-i tabiîler
(içgüdüler) ile hayatlarını idâme ettirirler. Bu sebeple ahlâk
kâidelerine tâbî değildirler.
Denilebilir ki insanı insan yapan ve onu sâir mahlûkattan
ayıran en mühim alâmet-i fârika ahlâktır.
İslâm, her işte güzel ahlâkı esas alır. İslâm’ın inançta “tev­
hîd”den sonra en mühim gâyesi, amelde “güzel ahlâk”tır.
Kâinâtın ve insanın yaratılış gâyesi de, “‫ اَ ْحس ُن َعم ًل‬: en güzel
َ َ
davranan” kulları tespit ve mükâfatlandırmak olarak beyân
edilmiştir. 213
İslâm, her müslümandan, ilk olarak samimiyetle îmân et-
mesini, hemen ardından da sâlih amellerle müzeyyen, nezih
bir kulluk hayatı yaşamasını ister. “Sâlih amel” ise, ibadet ve
tâatin yanı sıra, muâmelât ve muâşeret gibi sahalarda “güzel
ahlâkı” da ihtivâ eder.
İslâm’da ibadetler de, yüksek ahlâka götüren bir irâde eği-
timi vasfındadır. Meselâ namazda Cenâb-ı Hakk’a tam bir tes­lî­

213. B
 kz. Hûd, 7; el-Kehf, 7; el-Mülk, 2. 539
 İslâm Tefekkür Ufku

mi­yetle râm olup rükû ve secde eden bir kişi, Rabbinin yasakla­
dığı kötülüklerden de uzak durma hassâsiyeti kazanır.
Nitekim âyet-i kerîmede buyrulur:
“…Namazı kıl. Çünkü namaz, insanı hayâsızlıktan ve kötü-
lükten alıkoyar…” (el-Ankebût, 45)
Kalp ve beden âhengi içinde kılınan bir namaz, hem Allâh’a
kulluğunu arz etme vesîlesidir, hem de mü’minler için büyük
bir mânevî eğitimdir. Zira huşû içinde namaz kılan bir mü’min,
her şeyden önce kalbinden geçenlere dahî vâkıf olan Cenâb-ı
Hakk’ın huzûruna durmanın heyecanını yaşar. Yine mü’min, bu
hissiyat ile, Cenâb-ı Hakk’a arz edilmeye lâyık olmayan bütün
fâsit düşünceleri, kötü niyetleri ve nefsânî arzuları gönlünden
çıkarmaya gayret gösterir.
Yani tâdîl-i erkân ile kılınan namaz, bir tür mânevî arınma
terbiyesidir. Günahlara karşı mukâvemeti artıran bir irâde eği-
timidir. Namaz, ihsan duygusunu, yani kendimizi her an ilâhî
kameraların gözetimi altında bilme şuurunu kazandıran bir
ibadettir. Rabbinin huzûrunda bu gönül mîrâcını yaşayan bir
kul, namazdan sonra da O’nun râzı olmadığı her hâl ve davra-
nıştan titizlikle sakınma hassâsiyeti kazanır.
Oruç ve zekât, Allâh’ın nîmetlerini tefekkür ettirerek, nî­
met­lerin gerçek sahibi olan Allâh’a şükür duygularını bileyler,
o nîmetlerden mahrum olanlara karşı da merhamet ve şefka-
ti artırır.
Bembeyaz ihramlarla edâ edilen hac ibadeti de, âdeta bir
kefen iklimine girmektir. İnsana bu dünyaya niçin geldiğini, bu-
radan nereye gideceğini, ilâhî kudret ve azamet karşısındaki
hiçliğini hatırlatır. Fânî dünyaya aldanmaktan, hırs, haset ve
gaflete dalmaktan uzaklaştırarak, sâlih amellere rağbeti, iyi-
540 lik ve ihsanda bulunma gayretini ziyâdeleştirir.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Zikir ibadetiyle Cenâb-ı Hakk’ı hatırlayan, kalben O’nunla

beraber olan bir mü’minde de ahlâk tekâmül eder. Bir mü’min,
besmele çekerek bir kardeşine çelme takamaz. Kalbinde Allah
varken, O’nun kullarının kalbine bir diken batıramaz. Hattâ Ya-
ratan’ından ötürü bütün mahlûkâta şefkatle nazar eder, bir ka-
rıncayı dahî incitmekten titizlikle sakınır.
Dolayısıyla ibadetlerini lâyıkıyla îfâ eden bir mü’minde;
kaba-saba, nezâketsiz, nâdan ve kırıcı davranışlar görülmez.
Şayet görülüyorsa, o kimse ibadetlerini gözden geçirmeli, ne-
rede hatâ ettiğine bakıp kusurlarını telâfîye yönelmelidir.
Velhâsıl İslâm’ın ibadet hayatı, aynı zamanda kulu yüksek
ahlâka kavuşturan ve bunu sürekli takviye eden mânevî bir ter-
biye, tezkiye ve terakkî vesîlesidir.
Diğer taraftan, tarihimizde dergâhlar da toplumdaki ahlâkî
seviyenin yükselmesinde mühim bir vazife görmüştür. İnsan-
lar problemlerini dergâhın mânevî ikliminde çözmüş ve güzel
ahlâk ile donanmış hâlde topluma huzur vesîlesi olmuşlardır.
Bâtıl ve muharref dinler ile beşerî sistemlerde ise, ne doğru
düzgün bir ibadet hayatı vardır, ne de ahlâkî tekâmül gibi ulvî
bir gâye mevcuttur.
İnsanoğlunun yapısında, yaratılışı itibârıyla müsbet/olum-
lu özellikler var olduğu gibi, menfî/olumsuz vasıflar da mev-
cuttur. Çünkü Cenâb-ı Hak imtihan hikmetine binâen kullarına
fücûru da takvâyı da ilham etmiştir. 214 İnsan, bu dünyada kul-
luk imtihanını kazanmak için, iç âlemindeki menfîlikleri berta-
raf edip müsbet vasıfları inkişâf ettirmekle mükelleftir.
Bu mükellefiyeti hakkıyla yerine getirebilmek için de insa-
nın evvelâ kendi mâhiyetini vahyin ışığında doğru bir şekilde

214. B
 kz. eş-Şems, 8. 541
 İslâm Tefekkür Ufku

tanıması gerekir. Zira içindeki nefs yılanından habersiz bir in-

san, ona karşı tedbir alamaz. Mânevî terbiye ile nefsini hamlık-
tan kurtaramadığı takdirde, bir gün o yılanın zehriyle mânen
helâk olup gider. Bu sebepledir ki;

‫َم ْن َعر َف َن ْف َس ُه َف َق ْد َعر َف َر َّب ُه‬

َ َ
“Nefsini/kendini tanıyan, Rabbini de tanır.” buyrulmuştur.
Hazret-i Mevlânâ, bu gerçek ışığında insanın kendini ta-
nıyabilmesi için, onun ahlâkî yapısına ayna tutarak şöyle bu-
yurur:
“İnsan bir ormana benzer. Nasıl ki, ormanda binlerce do-
muz, kurt, temiz ve pis huylu hayvan varsa, insanın iç dünya-
sında da her türlü güzellik ve çirkinlik vardır.”
“Ey sâlik!.. Mûsâ da, Firavun da senin varlığında mevcuttur.
Bu iki hasmı kendinde araman gerekir.”
“Vahyin ışığında aydınlan ki, sendeki Mûsâ, sendeki Fira­
vun’a gâlip gelsin!..”
İnsanın enfüsî âleminde / iç dünyasında derin bir şekilde
ya­şa­dığı tezatlar, âfâkî âlemde / dış dünyada da kendini göste-
rir. Bir taraftan îmânın kemâl ve huzuru içinde yaşayan gönül
er­leri, diğer taraftan da küfrün girdaplarında insanlığını kaybe-
denler, aynı toplumda hayâtiyetlerini devam ettirirler.
Bu iki uç nokta arasında, her seviye ve mizaçta insanın yer
aldığı toplum hayatı da, âdeta en mûnisinden en vahşîsine ka-
dar her türlü hayvanın barındığı bir ormana benzer. Orada bu-
lunan insanların kimi tilki gibi kurnaz, kimi sırtlan gibi yırtıcı,
kimi karınca gibi muhteris bir mal biriktirici, kimi de yılan gibi
zehirleyicidir. O ormandaki mahlûkâtın kimi okşayarak ısırır,
542 kimi sülük gibi kan emer, kimi önden güler arkadan kuyu kazar.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Kendini mânevî bir terbiye ile nefsinin esâretinden kurtara-

mamış, dolayısıyla müsbet bir karakter inşâ edememiş bir in-
san da, çevresindeki sefih huyların tasallutu altında kalmış de-
mektir.
Bu gerçekten hareketle diyebiliriz ki, bir topluma kurbağa
karakterli kimseler hâkim olursa, ortalık bataklığa döner. Yı-
lan ve çıyan ruhlu insanlar hâkim olursa, bütün bir millet ze-
hirlenir, terör ve anarşi başlar. Bunun aksine, şayet gül tabi-
atlı, merhamet ve şefkat sahibi gönül insanları hâkim olursa,
bütün memleket bir gülistana döner; toplum, gerçek huzur ve
saâdete kavuşur.
İslâm ahlâkının gâyesi de, insanlığı her iki cihanda huzur
ve saâdet içinde yaşatmaktan ibarettir.

k
Bir dünya görüşünün nihâî hedefi nedir?
Beşerî sistemlerin muhtevâsına nazar edildiğinde, onla-
rın ancak; nefsâniyeti palazlandıracak olan “maddî zenginlik,
ten rahatı, bedenî hazlar” gibi birtakım dünyevî hedefler pe-
şinde koştukları, ömürlerini servet, şöhret ve şehvet gibi süflî
gâyelerin çalkantısı içinde ziyan ettikleri görülür.
Hakîkaten materyalist ve pragmatist beşerî sistemler, top-
lumlar içinde ekseriyetle nefsâniyete râm olmuş mutlu bir
azınlığı, daha rahat, daha konforlu, daha lüks yaşayabilecek
dünyevî imkânlara sahip hâle getirmişlerdir.
Fakat insanların daha olgun, daha ahlâklı, daha vicdanlı ve
şahsiyetli hâle gelmeleri gibi bir hedefi, gündemlerine dahî al-
mamışlardır. Zira nefsine râm olmuş insanların böyle ulvî endi-
şe ve hedeflerinin olması, zaten düşünülemez. 543
 İslâm Tefekkür Ufku

Onlar sadece, zihne bilgi depolamak ve onu bir güç olarak

kullanmak mânâsında; güyâ daha bilgili, daha zekî, daha ay-
dın(!) fertler yetiştirmeyi hedeflemişlerdir.
Ahlâkî kıymetlerden mahrum oldukları için; bilgi, ilerleme,
zenginlik vb. hedefler de insanlığa saâdet değil hüsran getir-
miştir. Üretim ve tüketimi artırarak bilim ve teknoloji ile maddî
refahı yükseltme hayalleri; beraberinde toprağın, suyun, ha-
vanın daha çok kirletilerek, Dünya’nın dengesini tehdit edecek
noktalara gelinmesine sebep olmuştur.
Meselâ kapitalizm, bir kısım insanları zengin etmiş, onlara
mal-mülk, servet kazandırmıştır. Fakat bunu yaparken onlara
merhamet, şefkat, fedakârlık ve cömertlik gibi ahlâkî vasıfları
kazandıramamış, bilâkis onları nefsânî arzularının putperesti
hâline getirmiştir. Onların zenginliği topluma yeterince akset-
mediği için, yoksul insanları daha da ezmiş ve müşkül durum-
da bırakmıştır. Bu ise toplumda huzur ve sükûn yerine, bilâkis
kin, nefret ve husûmetin çoğalmasına sebep olmuştur.
Yani kapitalizm, toplumlara huzur getirmemiştir. Aksine
pek çok menfî ve gayr-i ahlâkî durumun ortaya çıkmasına se-
bebiyet vermiştir. Diğer beşerî sistemlerin durumu da netice
itibârıyla bundan farksızdır.
Bugün beşerî dünya görüşlerini benimseyip onları destek-
leyen bazı kimseler, zaman zaman vicdan azâbı duyar ve sis-
tem tenkitleri yazarlar. Birtakım rötuşlarla, temeldeki ârızayı
gidermeyen pansuman mâhiyetindeki tedbirlerle, sistemdeki
ahlâkî eksikliği gidermeye çalışırlar. Fakat bu çabalar fayda
vermez. Zira;
–Ahlâkın ilâhî menbaından nasipsizdirler.
–Sistemleri tamamen egoizm ve pragmatizm gibi gayr-i
544 ahlâkî temeller üzerine binâ edilmiştir.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Batı’nın şu an içinde bulunduğu ahlâkî seviye, muharref de

olsa Hristiyanlığa daha sıkı bağlı oldukları geçmiş asırlarda-
ki hâllerinden de kötüdür. Çünkü o muharref din dahî, hakikî
hâlinden kalma birtakım kırıntı kabîlinden ahlâkî esaslarla,
hiç değilse bir miktar hayâ sahibi, bir nebze merhametli ve
fedakâr olmayı telkin ediyordu.
Bugünkü Batı ise pragmatist ve oportünist zihniyetin
ihtilâçları içinde, gitgide daha katı, daha kaba, daha egoist,
bencil, gaddar ve vicdansız bir insan tipi üretmektedir. Yalnız
kendilerini düşündükleri için, yüreklerindeki merhamet ve şef-
kat damarları kurumuştur. Öyle ki zayıf ve mazlum toplumları
acımasızca sömürdükleri hâlde, onların ıztıraplarından en ufak
bir vicdan azâbı duymamaktadırlar. Maalesef bu vicdansızlık,
bütün Dünya’ya sirâyet etmiş durumdadır. Meselâ;
–1945’te Japonya’ya atılan atom bombaları,
–Lenin ve Stalin devrinde kellelerden yapılan kuleler,
–Günümüzde Uygur Türklerine yapılan Çin işkenceleri,
–Myanmar, Suriye ve emsâli beldelerde müslümanlara ya-
şatılan çileler, bu vicdansızlığın acı tezâhürlerindendir.
Nurettin Topçu, bu vaziyeti şöyle hulâsa etmiştir:
“Devrimiz makine gıcırtılarının, ahlâk ilâhîlerini susturdu-
ğu devirdir. Gâfil makine hayranlarının (makineden medet bek-
leyenlerin), ahlâkın vakti geçmiş şeylerden olduğu iddiâları
ve hasta ruhların ümitsizlik telkinleri ile ahlâkımız ve bütün
mânevî yapımız, bugünkü hayat akışının dışında kalmıştır.” 215
Bu yönüyle güzel ahlâktan mahrum toplumlar, insanlık
adı­na bir hüsran manzarası sergilemektedir.

215. N
 urettin TOPÇU, Ahlâk Nizâmı, 28, 29. 545
 İslâm Tefekkür Ufku

Yine Nurettin Topçu Hocamız derdi ki:

“Bir toplumda merhamet yoksa, orada insan yoktur. Orada
ancak sürü vardır, vahşet vardır.”
Îmânın ilk meyvesi; ahlâkın da zirvesi olan “merhamet”tir.
Peygamber Efendimiz r , âlemlere rahmet olarak gönderilmiş-
tir. Dolayısıyla bir mü’min de Rasûlullah r Efendimiz’in âyette
medhedilen “en yüce ahlâk”ından 216 hisseler alarak, topluma
elinden, dilinden ve gönlünden rahmet taşıran bir mü’min ol-
makla mükelleftir.
Allah Teâlâ, insana yeryüzündeki “halîfe”si vasfını lâyık
görmüştür. 217 Bu da insana, Cenâb-ı Hakk’ın cemâlî sıfatlarını,
beşeriyet sınırları dâhilinde de olsa hayata geçirebilecek kud-
ret ve kâbiliyetin bahşedildiği mânâsına gelmektedir. Nitekim
tasavvufta insanın bu vazife ve mes’ûliyetine; “Allâh’ın ah­lâ­kıy­
la ahlâklanmak” adı verilmiştir.
Yani İslâm; egoist, hodgâm, menfaatperest, iffet mahrumu,
edepsiz ve merhametsiz bir insan tipini reddeder. Bir mü’min,
hem dindar hem de kaba, geçimsiz ve nezâketsiz olamaz.
Şeytanı huzûr-i ilâhîden kovduran; ilim veya amel noksan-
lığı değil, kibir mahsûlü olan edepsizliğiydi. Bu yüzden şeyta-
nı mahveden en güzel fazîlet, “edep”tir. İslâm da insana güzel
bir ahlâk ile yüksek bir edep duygusu kazandırmayı hedefler.
Nitekim Rasûlullah r Efendimiz de, gönderiliş gâyesini
şöyle bildirir:
“Ben ancak mekârim-i ahlâkı (en yüce ahlâkı) tamamla-
mak için gönderildim.” (Muvatta, Hüsnü’l-Hulk, 8)

216. B
 kz. el-Kalem, 4.
546 217. B
 kz. el-Bakara, 30.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Müteâkip prensipte îzah edileceği üzere, İslâmiyet, güzel

ahlâkı sırf bir nazariyat olarak vaz etmemiştir. Onu peygam-
berlerin tatbikâtıyla fiilen sergileyerek, yaşanabilir ve huzurlu
bir hayat nizâmı sûretinde insanlığa takdim etmiştir.
Her medeniyet kendi insan tipini vücuda getirir. İslâm dün-
ya görüşünün, diğer bütün din ve dünya görüşlerine karşı en
büyük üstünlüğü; meydana getirdiği insan tipinin yüksek ka-
rakter, şahsiyet ve ahlâkındadır.
Peygamberler, sıddîklar, şehidler ve sâlihler, İslâm mede-
niyetinin yetiştirdiği ideal şahsiyetlerdir ki, tarihimiz onların
güzel ahlâkına dâir müstesnâ numûnelerle doludur.
Adâlet bahsinde de ifade ettiğimiz üzere, beşerî sistem-
ler, insanlar arasında cereyan eden hak ve muâmelât mese-
lelerine, sadece mer’î ve beşerî hukuk zâviyesinden yaklaşır-
lar. Hukukun dışında bıraktığı ahlâk meselelerini, fertlerin vic-
danlarına havâle ederler. O sahadaki problemlere çare bula-
mazlar. Bu sebeple de fert ve toplumu, zâhiren hukûkî sayı-
lan, fakat hiç de ahlâkî olmayan pek çok vaziyetle karşı kar-
şıya bırakırlar.
Meselâ, insanlık dışı bir sapkınlık olan eşcinselliği bir “in-
san hakkı” olarak kabul ederler.
Yine, bir insanın içip içip sarhoş olmasına karışmaz da, sa-
dece sarhoşken direksiyon başına geçmesine mânî olmaya ça-
lışırlar.
İslâmiyet ise, hukuku en ince ölçülerle tevzî ettiği gibi,
ahlâkı da gerek fertlerin vicdanlarında, gerekse aile ve top-
lumda; tâlim, terbiye, tebliğ ve irşad ile tatbik ettirir. Deyim
yerindeyse, sivrisinekleri öldürmekten ziyade, bataklığı kurut- 547
 İslâm Tefekkür Ufku

manın tedbirlerini alır. Yani İslâm; ahlâksızlığı yasakladığı gibi,

ona götüren şeylerin de önünü keser. Meselâ;
–Kumar oynamak haram olduğu gibi, kumar âletlerinin
îmâ­lât ve ticâretini de yasaklar.
–İçki içmek haram olduğu gibi, içki îmâlini ve satışını da ya-
saklar.
–Zinâ haram olduğu gibi, zinâya götüren çıplaklık, müsteh-
cenlik vs. hayâsızlıkları da yasaklayıp toplum ahlâkını koruyan
evliliği teşvik eder.

548
 İSLÂM AHLÂKININ TEMEL VASIFLARI

A. İslâm Ahlâkı, İlâhî Menşelidir

Filozoflar, her sahada akla istinâd ederek çözümler bulma-

ya çalışırlar. “Etik” adını verdikleri alanda da, dînin vaz ettiği
vahiy kaynaklı ahlâka mukâbil, vahyin aydınlığından mahrum
bir beşerî akla dayanan esaslar geliştirirler.
Fakat bu felsefecilerin birçoğu, kendi hayatlarında bile
derbeder, tutarsız, gayr-i ahlâkî hâl ve davranışlar içerisinde
kalmaktan kurtulamamışlardır. Geliştirdikleri ahlâk sistemleri,
kendilerine dahî faydalı olamamıştır.
Zira ilâhî menbâdan mahrum oldukları için, nâkıs akılla-
rı, beşerî zaafların noksanlıklarıyla mâlûl durumdadır. Meselâ
-Adâlet prensibinde de ifade ettiğimiz gibi- eski Yunan’da, düş-
man toplumlardan yapılan hırsızlık, suç sayılmaz, bilâkis bir
ganimet elde etmek gibi mahâret olarak telâkkî edilirdi. Tıpkı
günümüzde beşerî kânunlardaki açık noktaları istismâr ederek
haksız menfaat elde edip bundan hiçbir vicdan azâbı duyma-
yanların mevcûdiyeti gibi…
Yine günümüzde sahtekârlıkla iflâs eden veya kendini iflâs
etmiş gibi göstererek alacaklılardan malını kaçıran bir kimse-
nin konkordato 218 imkânlarından istifade etmesi, yahut sigor-

218. K
 onkordato: Borçlarını ödeyemeyecek hâle düşmüş bir iş adamının alacaklıla-
rı ile yaptığı, borçları ödeme şartlarını yeniden düzenleyen ve ekseriyetle ala-
caklılardan mevcut alacaklarının mühim bir kısmından vazgeçmelerini iste-
yen anlaşma. 549
 İslâm Tefekkür Ufku

tadan para almak için malını yakması veya kendini maddî ba-
kımdan sağlama alan bir patronun, anonim şirketinin batması-
nı umursamaması gibi… Bütün bunlar, beşerî hukuka göre suç
sayılmasa da esâsen insanları mağdur eden, gayr-i ahlâkî birer
istismar yoludur ve ağır bir kul hakkıdır.
Meşhur feylesof Aristo, bir “ahlâk felsefesi” tanzim etmiş-
tir. Fakat bugüne kadar onu tatbik ederek saâdete kavuşmuş
bir toplum görülmemiştir. Hattâ Aristo’nun talebesi İskender, tâ
Hindistan’a sefer etmiş, fakat ardında sadece kan, irin ve göz-
yaşı bırakmıştır.
İslâm ahlâkıyla inkişâf eden ecdâdımızın îmanlı orduları
ise, arkalarında çil çil kubbeler, ilim ve irfan yuvası külliyeler,
hanlar, hamamlar, şifâhaneler, imâretler, velhâsıl insanın huzur
ve saâdetine hizmet eden müesseseler bırakmışlardır. İnşâ et-
tikleri fazîletler medeniyetiyle gönüller fethetmişlerdir.
Gayr-i müslim ahâliye bile “insanlıkta eşimizdir” diyerek ve
İslâm’ın güler yüzünü sergileyip hidâyete kavuşmalarını ümit
ederek ev yardımlarına varıncaya kadar büyük ikram ve ih-
sanlarda bulunmuşlardır. Bu nevi güzel ahlâk tezâhürleriyle
ecdâdımız, tarihin şeref levhalarına adlarını altın harflerle yaz-
dırmışlardır.
İslâm ahlâkı -İslâm dünya görüşünün tamamı gibi- “ilâhî
menşeli”dir. İnsanı en iyi bilen, ona neyin saâdet, neyin felâket
getireceğini en doğru şekilde tespit edebilecek olan, onu yara-
tan yüce Rabbidir.
Dolayısıyla gerçek ve mükemmel bir ahlâk nizâmının esas-
ları vahye dayanmalıdır. Nitekim İslâm’da ahlâkın tatbikâtı,
yine Cenâb-ı Hak ile vahiy irtibâtı içinde bulunan Peygamber
550 Efendimiz r vâsıtasıyla insanlığa sergilenmiştir.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Bu gerçek sebebiyledir ki, Peygamber Efendimiz’in vefâ­

tından sonra Hazret-i Âişe Vâlidemiz, kendisine Allah Ra­sû­
lü’nün ahlâkını soranlara:
“O’nun ahlâkı, Kur’ân-ı Kerîm’den ibaretti.” cevâbını vermiş-
tir. (Müslim, Müsâfirîn, 139; Nesâî, Kıyâmü’l-Leyl, 2)
Bugün ateizm propagandası yapanlar, ahlâk hususunda
büyük bir çıkmaza girmektedirler.
Yaratıcı’yı kabul etmedikleri için, insanı sâir mahlûkattan
biri olarak gören ateistler, insanın diğer mahlûkata tahakküm
etme salâhiyetinin ahlâkî temelini îzah edemezler. Onlara göre
mâdem insan da bir hayvandır, o hâlde insan kendisini sokmaya
gelen bir yılanı dahî öldürme davranışını ne ile îzah edebilir? İn-
sanı, diğer mahlûkların üstüne çıkaran husus, sadece aklının ge-
lişmiş olması mıdır? Böyle bir görüş de ahlâkî olamaz.
Bu vicdânî sorgulamalar neticesinde Batı âleminde, -Hin­du­
izm’de olduğu gibi- hayvanî gıdaları reddeden kişiler zuhur et-
miştir. (Veganlar, vejetaryenler.) Hâlbuki onlar da ihtiyaçları se-
bebiyle, yine bir canlı türü olan nebâtattan da istifadeye mec-
bur kalmaktadırlar. “Hiçbir canlıya zarar vermeyeyim.” diyen in-
san, bakteri ve mikropları öldüreceği için temizlik bile yapamaz.
İslâm ise, insanın mükerrem olduğunu, bu kâinâtın insan
için yaratıldığını, göklerde ve yerde ne varsa hepsinin insana
âmâde kılındığını 219 ifade eder. Böylece mâkul ve şer’î ölçü-
ler dâhilinde, onun diğer mahlûkattan istifade etmesini ve za-
rarından başka türlü kurtulma imkânı bulunmayan hayvanla-
rı imhâ etmesini meşrû ve ahlâkî sayar. Fakat diğer taraftan da
Yaratan’dan ötürü yaratılanlara şefkat ve merhamet nazarıyla
bakabilmeyi, mahlûkâtı ilâhî bir emânet olarak görebilmeyi in-
sana bir vazife olarak yükler.

219. B
 kz. el-Câsiye, 13. 551
 İslâm Tefekkür Ufku

Vahyin rehberliğinden mahrum bir aklın, ahlâk hususunda

tek başına hüküm veremeyeceğine dâir, bir başka misal zikre-
delim:
Günümüzün Batı tarzı eğitim sisteminde, hem de “kişisel
gelişim” adı altında, insan şahsiyet ve karakterini âdeta zehir-
leyen “gurur ve kibir” mikrobu aşılanmaktadır. “Özgüven” ve
“medenî cesaret” maskeleri altında, her insanın aşırı derecede
kendini beğenmesi, diğer insanlara kendini yüksek perdeden
anlatarak âdeta “arz-ı endâm” etmesi gerektiği öğretilmektedir.
Esâsen aşırı çekingen, ezik ve silik bir karakteri doğru tel-
kinlerle tedavi etmek, ona güzel işlere teşebbüs cesareti aşıla-
mak, gâyet mâkul ve gerekli bir davranıştır.
Fakat bir hastaya verilecek ilâcın dozajı iyi ayarlanamayın-
ca o ilâcın şifâ yerine zehre dönüşmesi gibi, özgüven ve cesa-
ret telkinleri de ifrata götürülünce; maalesef egosu şişmiş, ken-
di kusurlarını göremeyen, kimseyi beğenmeyen, ucûbe şahsi-
yetler ortaya çıkmaktadır.
Elde ettiği bilgi, zenginlik, şöhret veya güç nisbetinde
“ibâdullâhı istihkār eden”, yani insanları küçük gören, narsist 220
bir insan tipi meydana gelmektedir.
Hâlbuki insanın, kendi gözünde büyük ve kıymetli olup,
Allah indinde küçük ve değersiz olması ne kadar hazin bir du-
rumdur. Nice azamet taslayan mağrur insan vardır ki; Allah ka-

220. N
 arsist: Kendini aşırı beğenen, kendine âşık olan. Bu kişilik bozukluğunun be-
lirtileri; kendini kusursuz gördüğü için bütün problemleri kendinin dışından bil-
mek, nasihat kabul etmemek, tenkit ve îkaza tahammül edememektir. Narsist
insan, cehâletinin ortaya çıkacağından korkarak soru bile soramaz. Kendisinin
başkalarına muhtaçlığı belli olacağı için kimseden yardım isteyemez, kimse-
ye teşekkür edemez. Bu gurur ve kibir şaşkınlığı içinde de kendi hiçlik, yok-
luk, muhtaçlık ve acziyetini unuttuğu için, Cenâb-ı Hakk’a duâ edemez, şük-
552 redemez.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

tında üstünlüğün asıl kriterleri olan îman, irfan, takvâ, ihlâs,

cömertlik, şefkat, merhamet, vicdan ve haysiyet barometresin-
de sıfırın altında sıralanmışlardır.
Vahyin rehberliğinden uzak Batı kaynaklı “kişisel gelişim”
uygulamaları da, işte böyle “kişilik bozuklukları” ile sonuçla-
nabilmektedir.
Dolayısıyla ilâhî menşeli İslâm ahlâkının kıymetini lâ­yı­kıy­
la idrâk etmeliyiz. Hazine üzerinde oturup aç ölme gafletin-
den, saâdeti sefâlet çarşısında arama şaşkınlığından, engin ok-
yanusları bırakıp sığ derelerde inci bulmaya çalışma ha­mâ­ka­
tinden sakınmalıyız. Hak dîn İslâm’ın değerleriyle inkişâf etmiş
olan öz kültürümüzün kıymetini bilmeliyiz.
Batı edebiyatı, romanı ve sineması, kendini beğenmiş in-
sanları, hayran olunacak modellermiş gibi takdim eder.
Hâlbuki İslâm ahlâkı, insana dâimâ tevâzu ve hiçliği tel-
kin eder. Nâil olduğu nîmet ve muvaffakıyetlerden nefsine
pay çıkarmamasını, hepsinin Allâh’ın lûtfu olduğunu îtiraf ede-
rek hamd, şükür ve mahviyet içinde yaşamasını öğütler. Çün-
kü Allah Teâlâ, insandaki “nefs”in, kendini beğenme hastalığın-
dan göreceği zararı, en iyi bilendir.
Necip Fâzıl, İslâm ahlâkının yüceliğini şöyle ifade eder:
“İlk Peygamber’den Sonuncu’suna, en doğrusu, ilklerin ilki
ve sonların sonuna kadar, ahlâkı getiren, gösteren, vaz eden,
esaslandıran, yalnız İslâm’dır...” 221

221. N
 . F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 115, B.D. Yayınları, İstanbul 1998. 553
 B. İslâm’da Ahlâk, Vahye Râm Olmuş Bir Akıl
ve Vicdâna Dayanır

Cenâb-ı Hak, insanda “vicdan” denilen bir mânevî kılavuz

halketmiştir. Vicdan, insanlığımızın şâhididir. Vicdânın olmadı-
ğı bir yerde, insanlıktan da bahsedilemez.
Şu hadîs-i şerîf, insandaki bu hakîkat pusulasına işaret et-
mektedir:
Vâbisa bin Ma’bed t der ki:
“Peygamber Efendimiz’in huzûruna varmıştım. Bana:
«–Birr’in/iyiliğin ne olduğunu sormaya mı geldin?» buyur-
du. Ben de:
“–Evet.” dedim.
O zaman Rasûlullah r şunları söyledi:
«–Kalbine danış! İyilik, nefsin uygun gördüğü ve yapılması-
nı kalbin tasdik ettiği şeydir. Günah ise içini tırmalayan ve baş-
kaları sana yap diye nice fetvâlar verse bile içinde şüphe ve te-
reddüt uyandıran şeydir.»” (Ahmed, IV, 227-228; Dârimî, Büyû’, 2)
Bu demektir ki her insan, iç dünyasında hayrı şerden ayırt
eden bir haslete sahiptir. Fakat bu gerçeği gözünde büyüterek,
insan aklının veya vicdânının, vahyin yardımı olmadan, doğru
ve mükemmel bir ahlâk nizâmı tesis edebileceğini söylemek
554 yanlış olur.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Çünkü insanda ilâhî bir mevhibe olarak mevcut bulunan

hasletler, pek çok hâricî tesire mâruzdur. Bunların kötü tesiriy-
le akıl ve vicdan terazisinin dengesi bozulabilir.
Büyük İslâm âlimi Ahmet Hamdi Akseki, insanın bu fıtrî
has­­le­­tini bir mahkemeye benzetir. Bir mahkemenin âdilâne
hü­­küm verebilmesi için, onu hatâya yönlendirecek tesirlerden
na­sıl sâlim olması gerekirse, insan fıtratının da doğruyu tespit
ede­­bil­mesi için, bâtıl îtikatlardan, yanlış âdetlerden, ce­hâ­let­
ten, kötü arkadaşların ve çevrenin zararlı tesirlerinden korun-
muş olması îcâb eder.
Aksi hâlde vicdan körelir ve yanlış hükümler verir. Bu yüz-
den vicdan tek başına kişiyi güzel ahlâk sahibi kılamaz.
Ahmet Hamdi Akseki sözlerine şöyle devam eder:
“Bunun içindir ki, bazı insanların en ufak bir şefkatsizlikten
yürekleri sızladığı hâlde, bir kısım insanların en büyük cinayet-
ten ufacık bir acı, bir teessür duymadıklarını görüyoruz.
Asırların, mekânların değişmesiyle vicdanların değiştiği,
bir zamanlar insanlar tarafından fena görülmeyen şeylerin,
sonraları çok fena telâkkî edildiği de tarihin şehâdetiyle sabit-
tir. Bunun aksi de böyle!
Binâenaleyh «vicdan» dediğimiz bu kuvvet, hayır ve şerrin,
mutlak olarak, ne miyârı ne de müeyyidesi olamaz. Şahsî vic-
dan böyle olduğu gibi, vicdân-ı âmme (mâşerî vicdan, kamuo-
yu) da böyledir.
Vicdan; hükmünde aldanmamak için yolunu aydınlatan ve
kendisini irşâd eden mânevî bir ışığa muhtaçtır ki, o da menbaı
ulûhiyet olan dindir. Ancak kudsî bir varlığa dayanan vicdandır ki,
hayır ve şerrin tam bir miyârı, ahlâkî vazifenin murâkıbı olabilir.” 222

222. A . Hamdi Akseki, İslâm, Fıtrî, Tabiî ve Umumî Bir Dindir, İstanbul 2004, sf. 128 vd. 555
 İslâm Tefekkür Ufku

Nitekim âyet-i kerîmelerde insan nefsinin mertebeleri ifa-

de edilmiştir:
Nefis, “emmâre” mertebesinde dâimâ kötülüğü emreder. 223
Bir nebze tezkiye ile “levvâme” mertebesine ulaşınca, yap-
tığı kötülüklerden pişman olup kendini kınamaya/ayıplamaya
başlar. 224
Bir miktar daha terakkî ile “mülheme” seviyesine varınca;
fücur ve takvânın ne olduğu bilgisi nefse ilhâm edilir. 225 Fakat
“mutmainne” mertebesine erişmedikçe, fücurdan tamamen
kurtulamaz.
Şu âyet-i kerîmede ise takvâ sahibi olanlara hak ve bâtılı
ayırt etmeye yarayan bir idrâk bahşedileceği bildirilmiştir:
“Ey îmân edenler! Eğer Allah’tan korkarsanız (takvâ üzere
yaşarsanız) O, size bir furkan (iyi ile kötüyü, hak ile bâtılı ayırt
edecek bir anlayış) verir...” (el-Enfâl, 29)
Demek ki insandaki vicdan, nefis tezkiyesiyle hassasiyet
kazanmakta ve kuvvetlenmekte, bunun ihmali durumunda ise
körelmekte ve zayıflamaktadır.
Kelâm âlimleri, aklın “hüsn ve kubh”u, yani mutlak güzellik
ve çirkinliği tespit edip edemeyeceği hususunu da tartışmışlardır.
Akıl tek başına ahlâk nizâmı tesis edemez. Fakat vahy-i
ilâhînin getirdiği ahlâkı, akıl idrâk edebilir. Ondaki hikmetle-
ri anlar. Görür ki İslâm’ın bütün emirlerinde “dîni, canı, malı,
aklı ve nesli” koruma gâyesi taşınmaktadır. Bu maksada hizmet
eden bütün davranışlar, hem aklî ve hem de ahlâkîdir.

223. B
 kz. Yûsuf, 53.
224. B
 kz. el-Kıyâme, 2; Ayr. bkz. el-Kıyâme, 12; el-Âdiyât, 6-7; el-İsrâ, 14.
556 225. B
 kz. eş-Şems, 8; Ayr. bkz. el-Beled, 10.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Velhâsıl insan, hem güzel ahlâk prensiplerini tespit edebil-

mek, hem de o prensiplerle müzeyyen bir hayat yaşayabilmek
için vahyin rehberliğine mutlak sûrette muhtaçtır.
Mehmed Âkif ne güzel söyler:
Ne irfandır veren ahlâka yükseklik, ne vicdandır,
Fazîlet hissi insanlarda Allah korkusundandır!

k
Güzel Ahlâkın Ehemmiyeti
Cenâb-ı Hak; dînini tebliğ ve temsil edecek elçilerini en
sâlih, en temiz, en güzel ahlâklı, en kâmil şahsiyete sahip in-
sanlar arasından seçmiş ve onları husûsî terbiyesi ile kemâle
erdirmiştir. Nitekim Peygamber Efendimiz r :
“Beni Rabbim terbiye etti, terbiyemi de pek güzel kıldı.”
buyurmuşlardır. (Süyûtî, Câmiu’s-Sağîr, I, 12)
Demek ki hak din İslâm, en güzel ve en muhteşem bir ahlâk
üzerine binâ edilmiştir.
Peygamber Efendimiz r , nübüvvetten önceki kırk yıllık
ömrü boyunca muhteşem ahlâkını toplumda tescil ettirmişti.
Müş­rikler; şirk, dalâlet ve bâtılda oldukları hâlde, dâimâ Fahr-i
Kâinat Efendimiz’in ahlâkını tasdik hâlinde oldular.
Ebû Cehil bile O’na:
“–Sen yalan söylüyorsun!” diyemedi. Bunun yerine:
“−Biz Sana yalancısın demiyoruz. İçimizde en doğru insan
Sen’sin. Fakat Sana bu haberleri getirenler Sen’i kandırıyor. Biz
Sen’in getirdiğini istemiyoruz.” diyebildi. (Bkz. Vâhidî, s. 149)
Bu hakîkat, âyet-i kerîmede şöyle bildirilmektedir: 557
 İslâm Tefekkür Ufku

“Onların söylediği sözlerin Sen’i hakîkaten üzmekte oldu-

ğunu biliyoruz. Aslında onlar Sen’i yalanlamıyorlar, fakat o
zâlimler, açıkça Allâh’ın âyetlerini inkâr ediyorlar.” (el-En‘âm, 33)
Kırk senelik bu ahlâk üzerine, nübüvvetle beraber evvelâ
akâid geldi, tevhîd inşâ edildi. Bu sahih îman kalplerde güçlen-
dikten sonra da, bunun üzerine ibadet ve ahkâm geldi, hukuk
tesis edildi.
Asr-ı saâdette olduğu gibi, her ferdin şahsiyet inşâsında da
bu tedricî akıştan ders ve ibret almak gereklidir. Mükemmel bir
mü’min şahsiyeti; sahih îman, sâlih amel ve nezih bir muâmelât
ile inşâ olmaktadır.
Rasûlullah r Efendimiz;

‫َا ْل َمر ُء َم َع َم ْن أَ َح َّب‬

ْ
“Kişi sevdiğiyle beraberdir.” buyuruyor. (Buhârî, Edeb, 96)
Buradan hareketle, bir müslüman için ilk vazife; Rasûlullah
Efendimiz’in ahlâkıyla ahlâklanmaktır. O’nunla hissiyat bera-
berliği, fikriyat beraberliği, hâl beraberliği, amel beraberliği,
istikâmet beraberliği içinde olmaya gayret göstermektir.
Nasıl ki bir binanın temelinin sağlam atılması zarûrî ise, in-
san şahsiyetinde de temel, Rasûlullah r Efendimiz’in tâlim bu-
yurduğu “güzel ahlâk”tır.
Dolayısıyla bir mü’min dâimâ Allah Rasûlü ile kalben irti-
bat hâlinde olmalıdır. “Peygamber Efendimiz şimdi yanımda
olsaydı benim bu hâlime tebessüm eder miydi?” diyerek ken-
dini hesaba çekmeli, davranışlarına çekidüzen vermelidir.

558 k
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Ahlâk Değişir mi?

Ahlâk, “hulk” veya “huluk” kelimesinin çoğuludur. Hulk ise
yaratılış, huy, tabiat ve seciye mânâsına gelir.
Huy, yaratılıştan geldiğine ve fıtrî olduğuna göre, değişme
kabul eder mi?
Peygamber Efendimiz r , bir hadîs-i şerîflerinde şöyle bu-
yururlar:
“Bir dağın yerinden oynadığını işitseniz, inanınız. Fakat bir
insanın ahlâkını değiştirdiğini duyarsanız, inanmayınız.” (Ah-
med, VI, 443)

Bu hadîsi, insandaki huyların terbiye edilemeyeceği

mânâsında değil, bu işin zorluğunu ifade mânâsında anlamak
mümkündür.
Diğer bir îzah ise şudur:
İnsandaki karakter yapısı değişmez. Fakat onu yönlendir-
mek ve irâde ile kontrol altına almak îcâb eder.
Meselâ çabuk asabîleşen bir mizaç, her zaman öyle kala-
caktır. Fakat kişi, irâdesini kontrol ederek, öfke ânında elini, di-
lini ve davranışlarını muhafaza ederek, kalbinde meydana ge-
len duyguyu fiile dökmekten kendisini men edecektir.
Kişi, öfkelenmesini gerektiren bir durumla karşılaştığında,
öfke duygusunun meydana gelmesini belki önleyemez; fakat
terbiye neticesinde, öfke ânında elini ve dilini tutmayı, kendini
kontrol etmeyi öğrenebilir.
Ahlâk-ı hamîdeyi / övülmüş ahlâkı emreden hadîs-i şerîfler
de bu murâkabe ve tezkiyeyi tâlim ve teşvik etmektedir. Nite-
kim Rasûlullah r Efendimiz bir gün ashâb-ı kirâma:
“–Siz aranızda kimi pehlivan addedersiniz?” diye sordu. 559
 İslâm Tefekkür Ufku

Ashâb:
“–Yiğitlerin yenmeye muvaffak olamadığı kimseyi!” deyin-
ce, Allah Rasûlü r :
“–Hayır! Gerçek pehlivan, öfkelendiği zaman nefsine
hâkim olabilen kimsedir.” buyurdu. (Müslim, Birr, 106)
Görüldüğü üzere hadîs-i şerîfte öfkelenmeyen değil, öf-
kelendiğinde nefsine hâkim olan kimse medhedilmektedir.
Zira öfke, az veya çok her insanın fıtratında bulunan bir huy-
dur. Bunu yok etmek mümkün değildir. Zaten matlup olan da
o huyu yok etmek değil, kontrol altına almak ve gerektiğinde
meşrû ve makbul bir gâye için kullanmaktır.
Meselâ, Hazret-i Ömer t , müslüman olmadan evvel kırıcı,
yıkıcı bir “öfke”ye sahipti. İslâm ile müşerref olduktan sonra, bu
husûsiyeti; şeytana yolunu değiştirten, hakkın ve adâletin mu-
hafızı olan, hayırlı bir “celâl” vasfına büründü.
İmâm Gazâlî Hazretleri, insanın fıtrî vasıflarını terbiye edip
güçlü bir irâde ile kendini kontrol etmesinin lüzûmuna dâir şu
misâli verir:
“Ruh bir süvârî, beden ise bir at gibidir. Süvârînin mâhir,
atın da zinde ve sıhhatli olması gerekir. Eğer süvârî mâhirse,
atı istediği tarafa yönlendirir. Şayet âciz ve bilgisiz ise, an ge-
lir sâkin gibi gözüken at, onu kendisiyle beraber uçurumlardan
aşağıya yuvarlar.”
Yine insan, âdeta bir ayna mâhiyetindedir. Çevresinden
ciddî mânâda tesir alır. Sâlih insanlarla beraber olan bir kişi-
nin huylarında zamanla hayırlı bir değişim meydana gelir. Ta-
rih boyunca dergâhlar bu mânâda bir nevi rehabilite merkezi
560 vazifesi görmüştür.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

İnsanın fıtratında bulunan huyların terbiye edilerek hakka

ve hayra yönlendirilmesi elzemdir. Zira İmâm Gazâlî Haz­ret­
le­ri’nin tâbiriyle;
“İnsan bal mumu gibidir. Terbiye ile ona -müsbet veya
menfî- istenilen şekil verilebilir.”
Meselâ hırs, dünyevî hedeflere tevcih edildiğinde çirkin ve
boştur. Fakat terbiye edilip ulvî ve uhrevî gâyelere tevcih edil-
diğinde, hayırlı neticelere sevk eder. Bunun gibi;
• İnat ve azim,
• Kibir ve vakar,
• Zillet ve tevâzu,
• Savurganlık ve cömertlik,
• Cimrilik ve iktisat,
• Cür’etkârlık ve cesaret,
• Lâubâlîlik ve samimiyet gibi huyların, aynı cevherin farklı
terbiye neticesinde ortaya çıkan birbirine zıt tezâhürleri oldu-
ğu, câlib-i dikkat bir husustur.
Bunlarda hakkı bâtıldan, doğruyu yanlıştan, güzeli çir-
kinden ayırt eden kırmızı çizgi nedir? Mü’min bunu; Cenâb-ı
Hakk’ın emsalsiz bir örnek şahsiyet olarak insanlığa armağan
ettiği Rasûlullah r Efendimiz’in hayatından tahsil etmelidir.

561
 C. İslâm Ahlâkı, Diğergâmlık Esâsına Dayanır

İslâm, nefis tezkiyesini emreder. Nefse muhâlefet etmek ve

onun arzularını sağlam bir irâde ile helâl dairesine tahsis ede-
bilmek, İslâm ahlâkının temel kâidelerinden biridir.
Nitekim bütün kötü huylar, nefsânî arzulara taalluk eder:
Cimrilik; nefsin nîmeti kendine tahsis etmek istemesidir.
İsraf; nefsin aşağılık duygusunu bastırıp kendini göstermek
için malını ölçüsüzce saçıp savurmasıdır.
Haset; nefsin, başkalarına takdîr olunmuş nîmetlerden ve
ilâhî taksimattan rahatsız olmasıdır.
Kibir; nefsin kendini büyük görmesi ve başkalarını tahkir
etmesidir.
Bu misalleri artırmak mümkündür.
İslâm ahlâkı; nefsin “ihtiyaç miktarı” hakkını verdikten son-
ra, ihtiyaç fazlasını infâk etmeyi emreder. 226 Hodgâm (bencil/
egoist) olmak yerine, dâimâ diğergâm olmayı, başkalarını da
düşünüp onlara faydalı olmayı emreder. Zira îmânın ilk mey-
vesi, merhamettir.
İslâm ahlâkıyla terbiye olan gönül, öyle bir rahmet dergâhı
hâline gelmelidir ki, kişi başkasını doyurmakla kendi açlığını
unutmalı, başkasının saâdetiyle sevinmeli, kardeşinin hüsranı-
na kendisinden fazla üzülmelidir.

562 226. B
 kz. el-Bakara, 219.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Dînin ve bilhassa onu takvâ ölçüleri ile yaşamak demek

olan tasavvufun gâyesi, nefsi kötü huylardan temizleyerek
Allâh’a itaat ettirmektir. Nitekim âyet-i kerîmelerde buyrulur:
“Nefse ve ona birtakım kâbiliyetler verip de iyilik ve kötü-
lüklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden
arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan et-
miştir.” (eş-Şems, 7-9)
Nefiste en köklü menfî temâyül ise, egoizm/bencilliktir.
Onu diğergâm hâle getirmek ise dînin en mühim gâyelerinden
biridir.
Cenâb-ı Hak buyurur:
“Sevdiğiniz şeylerden infâk etmedikçe birre (yani îmanda,
ibadette, ahlâkta iyilik ve hayrın kemâline) erişemezsiniz...”
(Âl-i İmrân, 92)

Bir insanın;
• Kendisinin de muhtaç olduğu veya çok sevdiği bir nîmeti
din kardeşine devretmesi demek olan “îsâr”,
• Kendisine kötülük yapmış olanlara iyilikle mukâbele etmesi,
• İntikam almaya muktedir olduğu hâlde şahsına yapı-
lan kötülüğü unutup affetmesi gibi zirve fazîletler, ancak
hodgâmlığı yenip diğergâmlığa ulaşmakla elde edilebilir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“İyilikle kötülük bir olmaz. Sen (kötülüğü) en güzel bir şe-
kilde önle. O zaman seninle arasında düşmanlık bulunan kim-
se, sanki candan bir dost olur.” (Fussilet, 34)
Diğergâmlığın hâkim olduğu bir cemiyet ise, huzurla dolar.
Orada maddî ve mânevî dramlar yaşanmaz.
563
 D. İslâm Ahlâkında Ferdîlik ve İçtimâîlik

Ahlâk, esasen ferdîdir. Hattâ bir davranışın sâlih amel ola-

bilmesi için, kalpten inanarak ve samimiyetle gerçekleştirilme-
si gerekir.
Bir kişinin, bazı ahlâkî davranışları sadece toplum baskısıy-
la gerçekleştirmesi, meselâ kalben hiç istemediği hâlde, sırf kı-
nanmamak için komşusunun düğününe hediye götürmesi ya-
hut kendi menfaatini düşünerek bir hasta ziyaretinde bulun-
ması, bu davranışlarının Allah katındaki değerini çok düşürür.
Bu mânâda ahlâk kalbîdir, ferdîdir, niyetlerle alâkalıdır. Sa-
mimiyet, sun’îliği ve riyâkârlığı ortadan kaldırır.
İslâm’ın ahlâk esasları, büyük ölçüde topluma hizmet eder.
Nitekim, inzivâya çekilmiş bir kişi yerine, içtimâîleşen ve çev-
resine karşı vazifelerini yerine getiren müslüman daha mak-
buldür.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Mü’min, başkalarıyla ülfet eder (hoş geçinir) ve kendisiyle
ülfet edilir. Kimseyle ülfet etmeyen ve kendisiyle de ülfet edil-
meyen kişide hayır yoktur.” (Ahmed, II, 400; V, 335; Hâkim, I, 73/59)
Hattâ, hemen hemen bütün ahlâkî vasıfların bir mü’minde
bulunup bulunmadığı, ancak içtimâî hayatta test edilerek or-
564 taya çıkar.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Hazret-i Mevlânâ ne güzel buyurmuştur:

“Yoksul kişi, cömertlerin aynasıdır. Sakın aynaya karşı gö-
nül kırıcı sözler söyleyerek onu buğulandırma.”
“Yoksul kişi nasıl cömertlik ve iyiliğe muhtaç ise, cömertlik
ve iyilik de yoksul kişiye muhtaçtır.
Güzeller, güzelliklerini seyretmek için nasıl tozsuz, passız,
parlak bir ayna ararlarsa, cömertlik de yoksulları, zayıfları öy-
lece aramaktadır.”
Muhammed İkbal de temsîlî bir hikâye ile, kişinin ahlâkî
olgunluğunun ve sahip olduğu yüksek fazîlet ve meziyetlerin,
ancak içtimâî hayatın zorluk ve meşakkatleriyle imtihan edile-
rek ortaya çıkacağını şöyle anlatır:
“Bir ceylân, diğer bir ceylâna dert yanıyordu:
«–Artık ben bu avcıların şerrinden bıktım. Zira ovalarda
av­cılar pusu kurmuşlar, gece-gündüz biz âhûların izinde do-
laşıyorlar. Bundan sonra Kâbe’de, Harem’de yaşayacağım.
Mekke’de avcıların avlanması yasaktır. Orada yatar-kalkar,
orada otlarım. Artık avcı derdinden eman bulmak istiyorum.
Gönlüm biraz da huzura kavuşsun!..»
Bunları dinleyen tecrübeli ve güngörmüş diğer ceylân ise
dedi ki:
«–Ey akıllı dostum! Yaşamak istiyorsan tehlike içinde yaşa!
Kendini dâimâ bileyi taşına vur; cevheri temiz olan kılıçtan
daha keskin yaşa! Tehlike, kudreti imtihan eder.
Mekke’de yaşamak kolaydır. Fakat sen kalbini ve îmânını,
zorluklar içinde test et! Yüreğini çilelerin ortasında test et!
(Tehlikeler, çileler ve iptilâlar; senin şahsiyetini, karakterini ve
îmânını imtihan eder.) Cisim ve canın nelere kâdir olduğunu,
sana o çileler bildirir.»” 565
 İslâm Tefekkür Ufku

Hak dostlarının tercüman oldukları bu hakîkati, Peygam-

ber Efendimiz r de şöyle dile getirmiştir:
“İnsanların arasına karışıp onların ezâlarına katlanan bir
müslüman, onlara karışmayıp ezâlarına katlanmayandan
daha hayırlıdır.” (Tirmizî, Kıyâmet, 55/2507)
Şu hâdise de, bu nebevî ahlâkın ashâb-ı kirâmdaki muhte-
şem tezâhürlerinden biridir:
Bir kişi, İbn-i Abbâs t’a çirkin sözler söyledi. İbn-i Abbâs
ise sükût etti. Adam hayretler içinde İbn-i Abbâs’a, niçin sözle-
rine karşılık vermediğini sordu. İbn-i Abbâs da:
“–Bende üç haslet vardır ki, bunlar sana cevap vermeme
mânîdir.” buyurdu ve o hasletleri şöyle sıraladı:
“–Birincisi, Allâh’ın Kitâbı’ndan bir âyet okundu­ğunda; keş-
ke bütün insanlar, benim şu duyduğumu bilseler, diye temennî
ederim.
İkincisi, müslüman bir hâkimin adâleti tevzî ettiğini duyun-
ca çok sevinirim. Hâlbuki, o hâkimle hiçbir maddî-mânevî alâ­
kam yoktur. (Ben, sadece İslâm’ın güzellikleri neşrolunduğu ve
adâlet tevzî edildiği için sevinirim.)
Üçüncüsü, müslümanların beldesine yağmur yağınca da
çok sevinirim, hâlbuki o beldede ne otlayan bir hayvanım,
ne de bir arâzim vardır. (Zira din kardeşlerimin sevinci, beni
mes’ûd etmeye yeter.)” (Heysemî, IX, 284)
İbn-i Abbâs t ; “…Câhiller onlara lâf attığında (incitmek-
sizin) «Selâm!» derler (geçerler.)” (el-Furkân, 63) âyet-i kerîmesi
mûcibince amel ediyordu. Muhâtabına hâl lisânıyla:
“Benim gönlüm bu hâldeyken, sana cevap vererek nasıl
566 olur da bir müslümanın gönlünü incitebilirim!..” diyordu. O, bu
7 - AHLÂK PRENSİBİ

hâliyle, câhiller karşısında kitap gibi sessiz olmanın misâlini

sergiliyordu.

k
Diğer taraftan, insandaki taklit temâyülünü hayırda is­tih­
dâm eden İslâm ahlâkı; riyâyı reddeder, fakat kalbi korumak
kay­dıyla güzel örnek olmayı teşvik eder.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Kim bir hayrı başlatır ve başkaları da onu devam ettirir-
se, o kimse yaptığı hayrın sevâbını eksiksiz alır ve o hayrı ta-
kip edenlerin sevâbının bir misli de kendisine verilir. Fakat on-
ların ecirlerinden hiçbir şey eksilmez.
Kim de kötü bir çığır açar ve bu çığırdan başkaları da gider-
se, bu kişiye, o kötü işin günâhı eksiksiz verilir; ayrıca başlattı-
ğı kötü yoldan gidenlerin günâhının bir misli de yazılır. Fakat
onların günahlarından da hiçbir şey noksanlaşmaz.” (İbn-i Mâce,
Mukaddime, 14)

Aynı şekilde, müslümanları topluma hizmete teşvik eden

bir hadîs-i şerîf de şöyledir:
“İnsan ölünce, bütün amellerinin sevâbı kesilir. Ancak şu üç
şey müstesnâ:
• Sadaka-yı câriye (dâimî hizmette olan hayratlar),
• Kendisinden istifâde edilen ilim,
• Ardından duâ eden sâlih bir evlât...” (Müslim, Vasiyet, 14;
Tirmizî, Ahkâm, 36)

V
567
 E. İslâm’da Ahlâk, İnsan Şeref ve Haysiyetini
Koruyucudur

İslâm, insanı “mükerrem” addeder. İslâm ahlâkının birçok

maddesi, insanın bu yüksek kıymet, izzet, şeref ve haysiyetini
muhafazaya hizmet eder.
Meselâ İslâmiyet;
• İnsanı, ölüm tehlikesi gibi zarûretler olmadıkça, haysiyet
kırıcı bir davranış olan dilenmekten, başkalarına el açmaktan
men eder. İstiğnâ ve kanaati teşvik eder.
• Veren el olmayı tâlim ve telkin eder. 227
• İnfâk edenleri ise, eziyet vermekten, minnet altında bırak-
maktan ve başa kakıcı hâl ve davranışlardan men eder. Âyet-i
kerîmelerde buyrulur:
“Mallarını Allah yolunda harcayıp da arkasından başa kak-
mayan, fakirlerin gönlünü kırmayan kimseler var ya, onların
Allah katında has mükâfatları vardır. Onlar için korku yoktur,
üzüntü de çekmeyeceklerdir.
Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen
bir sadakadan daha hayırlıdır. Allah Ganî’dir, Halîm’dir.

568 227. M
 üslim, Zekât, 97; Tirmizî, Zühd, 32.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Ey îmân edenler! Allâh’a ve âhiret gününe inanmadığı

hâlde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa kakmak
ve incitmek sûretiyle, yaptığınız hayırlarınızı boşa çıkarmayın.
Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan düz kaya-
ya benzer ki, sağanak bir yağmur isabet etmiş de onu çıplak,
pürüzsüz bir kaya hâline getirivermiştir. Bunlar kazandıkların-
dan hiçbir şeye sahip olamazlar…” (el-Bakara, 262-264)
Yani İslâm, toplumdaki zayıfların, muhtaçların, yoksulların
haysiyetlerinin rencide edilmesine kesinlikle rızâ göstermez.
Bu hususta vakfiyelerde de çok güzel hassâsiyet misalle-
ri vardır:
–Fatih Sultan Mehmed Hân’ın bir vakfiyesinde, şehid aile-
lerine dağıtılan erzâkın, havanın loş karanlığında götürülmesi
şart koşulmuştur.
–Şam’da kurulan bir vakıfta, hizmetkârların sehven/yanlış-
lıkla kırdıkları eşya sebebiyle azarlanıp gönülleri incitilmesin
diye, zararlarını tazmin için tahsisat ayrılmıştır.
• Gıybet, nemîme ve tecessüs gibi yasaklar da, toplumda
sulh, sükûn ve kardeşliği muhafazayla beraber, müslümanın
gıyâbında dahî haysiyetini korumaya mâtuftur.
Nitekim İslâm’ın bu nevi güzel ahlâk telkinleri, bir gönlü
rencide etmektense bazı külfetlere katlanma sûretinde pekçok
fazîlet tabloları sergilenmesine vesîle olmuştur.
Nitekim Rasûlullah r Efendimiz ashâbıyla birlikte deve
etinden yapılmış bir yemek yemişti. Tam namaza duracakla-
rı esnâda bir yellenme kokusu duyuldu. Fahr-i Kâinat Efendi-
miz, o kişinin toplum içinde küçük düşmemesi için muhteşem
bir nezâket sergileyerek;
“–Deve eti yiyenler abdest alsın!” buyurdu. 569
 İslâm Tefekkür Ufku

Bütün sahâbîler yeniden abdest aldılar. Yani bir kişinin

mah­cup olmaması için Efendimiz r bütün cemaate tekrar ab-
dest aldırdı.
Buna benzer bir nezâket ve inceliği şu hâdisede de görü-
yoruz:
Hazret-i Ömer t bir evde insanlarla birlikte bulunuyor-
du. İçlerinde Cerîr bin Abdullah t da vardı. O esnâda Hazret-i
Ömer bir koku duydu. Oradakilere:
“–Bu kokunun sahibi hemen kalkıp abdest alsın!” dedi.
Cerîr t ise nâzik bir üslûpla:
“–Ey Mü’minlerin Emîri! Buradaki herkes abdest alsa daha
iyi olmaz mı?!” dedi.
Bu ince anlayışa hayran kalan Hazret-i Ömer t ona:
“–Allah sana rahmet eylesin! Sen câhiliye devrinde de gü-
zel bir efendiydin, İslâm döneminde de güzel bir efendisin!”
buyurarak iltifat etti. (Ali el-Müttakî, Kenz, no: 8608)
Yine Hak dostlarından Hâtem-i Esam Hazretleri’nin şu hâli
de, bu güzel ahlâkın şâheser bir misâlidir:
Hâtem-i Esam g , zayıf, dertli ve perişan bir kadınla konu-
şuyordu. Kadın büyük bir heyecanla derdini anlatırken, ken­
disinden -gayr-i ihtiyârî- çirkin bir ses duyuldu. Kadın, mah­cû­
bi­yetten bir mum gibi eridi, ezildi, mahvoldu. Şeyh Hazretle-
ri ise, hiçbir şey duymamış ve fark etmemiş gibi muhteşem bir
tecâhül-i ârifâne ile kadına baktı ve elini kulağına götürerek:
“–Söylediklerinizi duymuyorum, çok ağır işitiyorum, yük-
sek sesle konuşunuz! Ben sağırım!” dedi.
Kusurunun gizli kaldığını zanneden kadıncağız, bir anda
570 hayâta yeniden avdet etmiş gibi ferahladı.
7 - AHLÂK PRENSİBİ

Hiçbir milletin muâşeret edebinde bir benzeri daha görül-

memiş olan bu nezâketi, Hâtem Hazretleri’ne “Esam” yani “Sa-
ğır” lâkabını taktırdı. Zira bu hâdiseden sonra da Hâtem Haz-
retleri, o kadın duyup da mahcup olmasın diye halk arasında
kendini sağır olarak gösterdi. Ancak kadının vefâtından sonra
etrafındakilere:
“–Artık kulaklarım işitiyor; normal sesle konuşabilirsiniz!”
dedi.

k
İnsanlara Muâmelede Adâlet ve İhsan
İslâm ahlâkının bazı esasları “azîmet” 228 ve “ruhsat” 229 gibi
iki kademelidir. Kişinin bunlardan birini seçme hakkı bulunur.
Fakat fazîlet ve ihsânı arayanlar için, azîmet yolu teşvik edilir.
Misaller verelim:
• Haksız yere öldürülen bir kişinin velîsi, kâtile kısas tat-
bik edilmesini isteyebilir. Buna ruhsatı vardır ve bununla amel
etmesi, adâlet gereğidir. Lâkin kâtil pişman olup af dilemişse,
maktulün velîsine azîmeti tercih ederek onu affetmesi tavsiye
olunur ki, bu da fazîlet ve ihsân ahlâkının bir gereğidir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:

228. A zîmet; meşakkat, zaruret ve ihtiyaç gibi ârızî bir sebebe bağlı olmaksızın ilk
olarak konulmuş olan aslî hükümdür. Azîmet; farz, vâcip, sünnet, müstehap ni-
teliğindeki bir davranışın yapılmasını; haram, mekruh gibi davranışların da ya-
pılmamasını ifâde eden bütün teklifî hükümleri, yani mükellefiyeti gerektiren
mecburiyetlerdir.
229. Ruhsat; meşakkat, zaruret, ihtiyaç gibi ârızî bir sebebe bağlı olarak azîmet hük-
münü terk etme müsaadesi veren ve yalnız söz konusu ârızî durumla sınırlı bu-
lunan, hafifletilmiş, geçici hüküm, izin ve cevazlardır. 571
 İslâm Tefekkür Ufku

“Bir kötülüğün cezâsı, ona denk bir kötülüktür. (Misliyle mu­

kâ­beledir. Fakat) kim bağışlar ve barışı sağlarsa, onun mü­kâ­fa­tı
Allâh’a âittir. Doğrusu O, zâlimleri sevmez.” (eş-Şûrâ, 40)
• Borcunu vaktinde ödeyemeyene mühlet vermek gerekir.
Zor durumda ise, borcu tamamen affetmek daha hayırlıdır. 230

k
Velhâsıl mü’min, ahlâkıyla, edebiyle, örnek yaşayışıyla
dâi­­mâ hayırlara anahtar, şerlere kilit olmalıdır. Âlemlere rah-
met olarak gönderilmiş olan Peygamber Efendimiz r ’in gönül
do­­kusundan hisseler alarak, girdiği her yere huzur ve rahmet
tev­zî etmeli, İslâm’ı hâliyle, kāliyle ve güzel ahlâkıyla temsil ve
teb­liğ etmeye gayret göstermelidir.
Rabbimiz cümlemize hayırlara anahtar, şerlere kilit olarak
rızâsını tahsil edebilmeyi nasip ve müyesser eylesin.

572 230. B
 kz. el-Bakara, 280.
 8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
Pek çok dünya görüşü, kendi prensiplerini kâmil
mâ­­nâda yaşayan birini gösterme veya ideallerinin mu­­
vaffak oluşunu fiilî misallerle sergileyebilme tâ­li­­hin­
den uzaktır. Bu tâlih, yalnız İslâm’a mahsus bir üstün­
lüktür.
Feylesofların teorileri çoğunlukla kütüphanelerin
tozlu raflarında kalmıştır. Kurdukları sistemler de, nu-
tuk attıkları salonlardan dışarıya çıkamamıştır. Bu se-
beple onların görüşlerini tatbik ederek saâdete kavuş-
muş bir topluluk gösterilemez.
Toplumlar, felsefe kitaplarının üzerine abanmış bil­
giçlerle selâmete eremez. İnsanlığı hakikî saâdet ve se­
lâmete kavuşturacak olan, Kur’ân ve Sünnet kültürüy-
le yoğrularak kemâle ermiş olan takvâ sahibi âlim ve
âriflerin yoludur.
 8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
(İslâm, Mükemmelen Tatbik Edilmiştir.)

B eşerî dünya görüşleri, başlangıçta tamamen na­za­

rî­dir. “Realizm” prensibinde genişçe anlatıldığı üze-
re, bu nazarî prensipler de ekseriyetle insan fıtratından ve ha-
yatın realitesinden uzaktır. Bu yüzden fiiliyâta yansıması, aslâ
fikriyatta anlatıldığı gibi tezâhür etmemiştir. Hayal edilenden
uzak, hattâ ters yönde neticeler vermiştir.
Nazariyâtı ortaya koyanların ise, çoğu kez tatbikâtı olma-
mıştır. Yani feylesofların teorileri çoğunlukla kütüphanelerin
tozlu raflarında kalmıştır. Kurdukları sistemler de, nutuk attık-
ları salonlardan veya kitap satırlarından dışarıya çıkamamış-
tır. Bu sebeple onların felsefelerini tatbik ederek saâdete ka-
vuşmuş bir topluluk gösterilemez.
Toplumlar, felsefe kitaplarının üzerine abanmış bilgiçlerle
selâmete eremez. İnsanlığı hakikî saâdet ve selâmete kavuştu-
racak olan, Kur’ân ve Sünnet kültürüyle yoğrularak kemâle er-
miş olan takvâ sahibi âlim ve âriflerin yoludur.
Fiilî kıstastan mahrûmiyet, muharref dinlerde de, tahrif se-
bebiyle karşımıza çıkar:
Elimizde Hazret-i Mûsâ, Hazret-i Îsâ ve diğer ehl-i kitâb
peygamberlerinin sünnetleri, yani fiilî tatbikatlarına dâir gü-
venilir bilgiler yoktur. Çünkü kitapları tahrif edilmiş, dînin hü-
kümleri din adamları tarafından “‫يل‬ ً ‫ َث َم ًنا َق ِل‬: az bir dünyalık” kar-
şılığında değiştirilmiştir. 575
 İslâm Tefekkür Ufku

Yahudîlik tahrif edilerek sadece belli bir ırkın dîni hâline

getirilmiştir.
Pavlos, Hristiyanlığın içini boşaltmış; muâmelât, muâşeret
ve ukubâtı olmayan, sadece kulun kalbi ile Allah arasına hap-
sedilmiş, toplumda herhangi bir tanzim ve tatbikâtı olmayan,
hiçbir müeyyide gücü bulunmayan, âdeta etiketten ibaret bir
dîne dönüştürmüştür. Muâmelât ve ukubâtı belirlemek, kral-
ların salâhiyetine verilmiş; “Îsâ’nın hakkı Îsâ’ya, Sezar’ın hakkı
Sezar’a!” denilmiştir.
Yegâne hak dîn olan İslâm ise, hem prensiplerini insan fıtra-
tına en uygun şekilde tâyin etmiş, hem de bunların tatbikâtını
Hazret-i Peygamber r ’in hayatında en güzel bir sûrette misal-
lendirerek müşahhas hâle getirmiştir.
Hakîkaten, tarihte hayatının tamamı en ince teferruâtına
kadar tespit edilebilen tek peygamber ve tek insan Hazret-i
Muhammed Mustafâ r ’dir. O’nun bütün fiil, söz ve duyguları
anbean kaydedilerek tarihe bir şeref levhası hâlinde geçmiştir.
Efendimiz’in bütün davranışları, İslâm’ın ideal mânâda hayata
tatbiki için fiilî bir kıstas hükmündedir. O’nun 23 senelik nebevî
hayatı, Kur’ân-ı Kerîm’in canlı bir tefsîri mâhiyetindedir.
Cenâb-ı Hak buyurur:
“(Rasûlüm!) Onu (Kurʼânʼı) Rûhuʼl-Emîn (Cebrâ­il) uyarıcılar-
dan olasın diye, apaçık Arap diliyle, Senʼin kalbine indirmiştir.”
(eş-Şuarâ, 193-195)

Bu itibarla Efendimiz’in hayatı, ahlâkı, hâl ve davranışları

takvâ derinliği ile bilinmediği takdirde, Kur’ânʼın mânâları hak-
kıyla idrâk edilemez. Efendimiz’in Sünnet-i Seniyye’si bilinme-
den ve takvâ hassâsiyetiyle hayata aksettirilmeden Kur’ân-ı
576 Kerîm tam olarak idrâk edilemez, İslâm lâyıkıyla yaşanamaz.
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

Abdullah bin Deylemî g , ümmete fiilî bir kıstas teşkil eden

Peygamber Efendimiz’in sünnetine büyük bir aşk, sadâkat, gay-
ret ve titizlikle ittibâ etmenin ehemmiyetini şöyle ifade eder:
“Bana ulaştığına göre dînin (yok olup) gitmesinin başlan-
gıcı, sünnetin terk edilmesiyle olacaktır. Halatın lif lif çözülüp
nihâyetinde kopması gibi, din de sünnetlerin bir bir terk edil-
mesiyle ortadan kalkar.” (Dârimî, Mukaddime, 16)
Bu sebeple, günümüzde “Kur’ân İslâm’ı” adı altında Sün-
net düşmanlığı yapanların, İslâm’ı tahrif hareketlerinin öncü-
leri olduğunu unutmayalım. Sünnet düşmanlarının asıl hede-
fi, İslâm’ın içini boşaltmaktır. Tıpkı dinler tarihinde Yahudîlik
ve Hristiyanlığın bozulması gibi. Bu muharref dinlerde evvelâ
peygamberlerin sünnetleri terk edilmiş, daha sonra da îtikad
ve ibadetler tahrif edilmiştir.
Nitekim önceden mühim bir rahip olan ve Hristiyanlığın
en eski nüshalarını, hattâ Pavlos’un mektuplarını inceledikten
sonra İslâm ile şereflenen ve Hristiyanlığa reddiye yazan Ab-
dülehad Dâvûd Efendi 231 (1866-1930) diyor ki:
“Hristiyanlıktaki tahrif şöyle başladı:
• Sünnet kaldırıldı yerine vaftiz geldi,
• Namaz kaldırıldı yerine âyin geldi,
• Oruç kaldırıldı yerine perhiz geldi…”
Hattâ son asırlarda tesettür de terk edilerek yalnızca
râhibelere mahsus bırakıldı. Günümüzde ise güyâ insanlara
dîni daha câzip kılmak maksadıyla bazı râhibelerin dahî teset-
türü kaldırılmaya başlandı. Böylece Hristiyanlık, içi boşaltılmış
bir marka, bir tabelâ dîni hâline getirildi.

231. H
 akkında tafsilâtlı mâlumat için bkz. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. I, sf. 177-178. 577
 İslâm Tefekkür Ufku

Bugün yegâne hak dîn olan İslâm’a da aynı tuzak kurulma-

ya çalışılıyor. Sünnet-i Seniyye’yi dışlamak sûretiyle İslâm’a da
bu hristiyanî tahrifat yapılmak isteniyor. Mü’minler olarak bu
nevi gizli ve açık din düşmanlarına karşı son derece uyanık ol-
mamız şarttır. Unutmayalım ki Sünnet, Kur’ân’ın fiilî bir tefsiri-
dir, hayata tatbik şeklidir.
Nitekim Cenâb-ı Hak:
“Kim Rasûlʼe itaat ederse Allâhʼa itaat etmiş olur…” (en-Nisâ, 80)
“(Rasûlʼüm!) De ki: Eğer Allâhʼı seviyorsanız bana uyunuz ki
Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın…” (Âl-i İmrân, 31)
buyurmaktadır.
Dolayısıyla dînin doğru bir şekilde yaşanabilmesi için onun
hayata aksedişi demek olan Sünnet-i Seniyye’nin bilinmesi ve
yaşanması zarûrîdir.
Yine Cenâb-ı Hak, yalnız Peygamber Efendimiz r için;
“‫ك‬
َ ‫ َل َع ْم ُر‬: Sen’in ömrüne yemin ederim ki…” (el-Hicr, 72) buyurarak
O’nun örnek sîretinin kıymet ve ehemmiyetine dikkat çekmiştir.
Mü’min, bu şuur ve idrâk içerisinde dâimâ:
“Acaba Allah Rasûlü r benim yanımda olsaydı, hâlime te­
bes­süm eder miydi? Benim hâlim, ahlâkım, davranışlarım Efen­
dimiz’in Sünnet-i Seniyyesi’ne ne kadar uyuyor?” diyerek vazi-
yetini gözden geçirmelidir.
Diğer taraftan, kıyâmete kadar örnek alınacak en güzel
toplum da, Allah Rasûlü’ne cân u gönülden itaat ve teslîmiyet
göstererek, ahlâk, fazîlet ve medeniyette zirveleşen “asr-ı saâ­
det toplumu”dur.
Ashâb-ı kirâm, nasıl ki Peygamber Efendimiz’in rahle-i ted­
rîsi önünde muhabbetle diz çökmüş talebeleriyse, bizler de
578 ashâbın muhâtap olduğu aynı âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflere
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

14 asır sonra muhâtap olan, Allah Rasûlü’nün âhir zamandaki

ümmeti ve talebeleriyiz.
Bugün artık “sahâbî” olma imkânımız bulunmuyor. Fakat
Peygamber Efendimiz’i ve O’nun yetiştirdiği güzîde ashâbını
kendimize fiilî kıstas almakla Allâh’ın rızâsına nâil olabiliriz.
Zira Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen; “Muhâcirler ve Ensâr’a gü-
zelce tâbî olan ihsan sahipleri”nden 232 olma imkânı, bütün
ümmet-i Muhammed için kıyâmete kadar bâkîdir.
• Şayet bizler de Muhâcir efendilerimiz gibi bâtıldan hak-
ka, şerden hayra, bencillikten fedakârlığa hicret edebilirsek;
• Ensâr efendilerimiz gibi Allâh’ın dînine hizmet için bütün
gücümüzü seferber edip mazlum ve mağdur din kardeşlerimiz-
le imkânlarımızı cömertçe paylaşabilirsek;
• Onların îman heyecanlarını ve din gayretlerini örnek
ala­­rak kendimizi toplumdan ve hattâ dünyanın gidişâtından
mes’ûl görebilirsek;
İşte o zaman bizler de ashâb-ı kirâmın izini güzelce takip
eden ihsân ehli mü’minlerden olabiliriz.

k
Yeryüzünde var olan pek çok dünya görüşü, kendi ihdâs
ettiği prensipleri bütün veçheleriyle ve kâmil mânâda yaşa-
yan birini gösterme veya ideallerinin zirve noktada muvaf-
fak oluşunu pratik hayattan, fiilî misallerle sergileyebilme
tâlihinden uzaktırlar. Bu tâlih, yalnız İslâm dînine mahsus bir
üstünlüktür.
Cenâb-ı Hakk’ın beşeriyete meleklerden değil de kendile-
ri gibi insanlardan peygamberler göndermiş olması da, ilâhî

232. B
 kz. et-Tevbe, 100. 579
 İslâm Tefekkür Ufku

emir ve nehiylerin beşer tâkati dâhilinde yaşanabilir olduğunu

gösterme hikmetine mebnîdir.
Hazret-i Peygamber r , mü’minler için apaçık bir fiilî kıs-
tastır. O, ümmetine bir şeyi emredince, onu evvelâ kendisi ve
yakınları tatbik etmiş, bir şeyden nehyedince de evvelâ kendi-
sini ve yakınlarını ondan sakındırmıştır. Böylece İslâm’ın, insan
fıtratına uygun ve yaşanabilir bir hayat dîni olduğunu bizzat
kendi hâl ve davranışlarıyla ispat etmiştir.
Meselâ Peygamber Efendimiz r , kul hakkından sakınma-
yı, adâlet ve hakkâniyeti insanlığa tebliğ ettiği gibi, bu husus-
taki en hassas tatbikâtı bizzat kendinden misal vererek sergi-
lemiştir. Nitekim ashâbına:
“Aranızda bazı kimselerin bana hakkı geçmiş olabilir. Ki-
min sırtına vurmuşsam, işte sırtım; gelsin vursun! Kimin malı-
nı sehven almışsam, işte malım; gelsin alsın!” buyurmuştur. (Ah-
med, III, 400)

Adâlet karşısında hiç kimsenin bir ayrıcalığı bulunmadığını

ifade ederken, yine kendi âilesinden misal vererek;
“Allâh’a yemin ederim ki, Muhammed’in kızı Fâtıma hır-
sızlık yapsaydı, elbette onun da elini keserdim!” buyurmuştur.
(Buhârî, Enbiyâ, 54; Müslim, Hudûd, 8, 9)

Gurur ve kibirden sakınıp mütevâzı olmayı ashâb-ı kirâma

tavsiye ederken, buna en büyük örnek, yine kendileri olmuştur.
Nitekim Efendimiz r , tarihin bir benzerine daha şahit ol-
madığı büyük bir fâtih olarak Mekke-i Mükerreme’ye girer-
ken, muzaffer bir kumandanın mağrur edâsını taşımıyor, za-
fer işaretleri yapmıyordu. Bilâkis, devesinin üzerinde secdeye
kapanmış vaziyette, Cenâb-ı Hakk’a bu büyük nîmetinden do-
layı şükrünü edâ etme gayreti içinde idi. En küçük bir benlik
580 tezâhürüne ve dünya meyline mahal vermemek için sık sık:
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

“Allâh’ım! Gerçek hayat, ancak âhiret hayatıdır!” niyâzında

bulunuyordu. (Bkz. Buhârî, Rikāk, 1; Vâkıdî, II, 824)
Yine Mekke’nin fethi günü Rasûlullah r Efendimiz’in hu­
zû­runa bir kişi gelmişti. Adamcağız, Allah Rasûlü’nün maddî-
mânevî heybetinden dehşete kapılıp titremeye başladı. Onun
bu hâlini gören Rasûlullah r , gâyet yumuşak ve tatlı bir lisanla:
“–Sâkin ol, sıkılma! Ben bir hükümdar değilim. Ben Kureyş
Kabîlesi’nden, kurutulmuş et yiyen bir kadının oğluyum!” bu-
yurdu. (İbn-i Mâce, Et‘ime, 30; Hâkim, III, 50/4366)
Yine Allah Rasûlü’nün, dört kişinin taşıyabildiği “garrâ” adlı
bir yemek kabı vardı. Kuşluk vakti girip duhâ namazı da kı­lın­
dık­tan sonra, içinde tirit bulunan bu yemek kabını getirdi­ler. As­
hâb-ı kirâm da etrafına toplandı. Sahâbîler çoğalınca Ra­sû­lul­lah
r de diz çöküp oturdu. Bunu gören bir bedevî, böyle mü­te­vâ­
zı bir oturuş karşısında hayret ederek ve biraz da yadırgayarak:
“–Bu nasıl bir oturuş böyle?!” dedi.
Bunun üzerine Rasûlullah r Efendimiz:
“–Allah Teâlâ beni cömert ve güzel ahlâk sahibi bir kul ola-
rak yarattı, zorba ve inatçı bir zâlim kılmadı.” buyurdu. (Ebû
Dâvûd, Et‘ime, 17/3773)

Ebû Mûsâ t da şöyle buyurur:

“Rasûlullah r merkebe biner, kaba yünden elbise giyer,
otu­rup koyunun sütünü sağar, misafirleriyle ilgilenir, onlara
(bizzat) hizmet ve ikram ederdi.” (Hâkim, I, 129/205)
Peygamber Efendimiz r , yüksek bir koltuk veya taht üze-
rinde değil, ashâbının arasında otururdu. Bu sebeple, bir ya-
bancı geldiğinde, hangisinin Efendimiz olduğunu sormadan bi-
lemezdi. (Bkz. Nesâî, Îmân, 6) 581
 İslâm Tefekkür Ufku

Yine Efendimiz r ashâb-ı kirâma bir hizmeti tavsiye buyur-

duğunda o hizmet kervanının en önünde kendisi olurdu.
Nitekim Kuba Mescidi ve Ravza-i Mutahhara inşâ edilirken
bizzat taş taşımıştı.
“–Yâ Rasûlâllah! Siz taşımayın, biz kâfîyiz, biz Siz’in yerini-
ze de taşırız.” diyen bir sahâbîsine de şöyle buyurmuştu:
“–Sen taşını taşımaya devam et. Zira ben, Allâh’a senden
daha az muhtaç değilim.” (Bkz. İbn-i Hişâm, I, 496)
Yine Efendimiz r ashâbına infâkı tavsiye buyurur, fakat
bu hususta da kendisi kâ‘bına varılmaz bir zirve teşkil eder-
di. Hâne-i saâdetlerinde çoğu zaman sudan başka bir şey ol-
mazdı. Gelen ganimet ve hediyeleri, ümmetinin muhtaçlarına
infâk etmeden huzur bulamazdı. Ümmetinin açlarını doyurma-
nın mânevî hazzıyla âdeta kendi açlığını unuturdu.
Bir sefere giderken en önden gider, ashâbına cesaret ve şe-
caat telkin eder; sefer dönüşü ise en arkadan gelerek yaralı ve
mahzun kalpleri tesellî ederdi.
Ümmete emsalsiz bir örnek şahsiyet olan Efendimiz’in ne-
zih hayatında bu nevi misallerin nihâyetine varmak mümkün
değildir…

k
Rasûlullah r ’in ahlâk-ı hamîdesi, ilâhî terbiye neticesi ve-
rilmiş müstesnâ bir nîmettir. Efendimiz r ümmî bir peygam-
berdi. O’nun yegâne muallimi Cenâb-ı Hak idi. O, hiçbir beşer-
den ders almadı, fakat bütün beşeriyetin muallimi oldu. Mu-
haddisler, müfessirler, âlimler, ârifler, mütefekkirler, bütün o
ilim ve irfanlarını Rasûlullah r Efendimiz’e borçludurlar.
Bu itibarla diyebiliriz ki, İslâm tarihinde neşredilen bü-
582 tün eserler, âdeta bir kitabın ve bir insanın şerhidir. O kitap;
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

kıyâmete kadar devam edecek bir mûcize olan Kur’ân-ı Ke­

rîm’dir. O insan da Kur’ân’ın fiilî bir tefsiri olan Rasûlullah r
Efen­dimiz’dir.
O gönüller sultânı; zâhirî hayatı, yani akvâl ve ef’âli kadar,
bâtınî hayatı, yani ahvâl ve hissiyâtıyla da bütün bir insanlık
için örnek alınması gereken fiilî bir kıstastır.
Nitekim tasavvuf ilmi; Rasûlullah r ’in ahvâlini, bâtınî vec-
hesini, gönül dokusunu ve duygularını da kıstas alma gayreti-
nin adıdır. Zira Efendimiz r ; kalbî istîdat bakımından çok fark-
lı seviyelerde bulunan avâma, havâssa, havâssü’l-havâssa da
örnek teşkil ederdi. Çölden gelen câhil bir bedevîye de örnek-
ti, Hazret-i Ebû Bekir ve Muaz bin Cebel gibi yüksek istîdatlara
da numûne-i imtisaldi.
Denilebilir ki İslâm’ın mü’minlere telkin ettiği dünya görü-
şü, tefekkür ufku ve bakış tarzı, Rasûlullah r Efendimiz’in bü-
tün davranışlarının nazariyât tarafıdır.
Filozof Nietzsche, mükemmel insanı, bizim tâbirimizle in­
sân-ı kâmili, beşer üstü bir varlık olarak tasavvur eder. Ama an-
lattığı bu insân-ı kâmil için hayattan fiilî ve müşahhas örnekler
bulması mümkün değildir. Hayâlî/ütopik kalmaya mahkûmdur.
Hâlbuki İslâm’da, Peygamber Efendimiz r her fazîletin
fiilî örneğini vermiştir. Sırf mücerred muhtevâya vâkıf olup da
onların fiilî tatbik örneklerine sahip olamayanların elindeki
kâideler, asıl maksadına ulaşamaz. Zira insan müfekkiresi, mü-
cerred hakîkatleri anlamakta zorlanır. O hakîkatleri ne zaman
fiilî misallerle müşahhas kalıplar içinde görürse, o zaman idrâk
berraklaşır, tam mânâsıyla bir kavrayış gerçekleşir.
Bunun içindir ki Peygamber Efendimiz r , sahâbenin eli-
ne defter-kalem vermedi. Bizzat ve fiilen örnek olarak, onlara 583
 İslâm Tefekkür Ufku

ilâhî hükümleri yaşayıp yaşatarak tebliğ ve tâlim etti. Zira O,

Kur’ân’ı yalnız lafzen öğreten bir muallim değil, aynı zamanda
Kur’ân’ı yaşayan canlı bir örnek idi.
Cenâb-ı Hak, Peygamber Efendimiz’i “üsve-i hasene: em-
salsiz bir örnek şahsiyet” olarak insanlığa armağan etti. Murâd
ettiği ideal insan modelini, Peygamber Efendimiz’in şahsında
sergiledi. Nitekim âyet-i kerîmede şöyle buyurdu:

ِ ّٰ ‫ول‬
‫الل اُ ْس َو ٌة َح َس َن ٌة‬ ِ ‫ان َل ُكم ۪في رس‬ ‫لقد ك‬
ُ َ ْ َ َ ْ ََ
‫الل َك ۪ثيرا‬ ‫ان َير ُجوا الل واليوم ْال ِخر وذكر‬ ‫ِلمن ك‬
ً َ ّٰ َ َ َ َ َ ٰ َ ْ َ ْ َ َ ّٰ ْ َ َ ْ َ
“Andolsun ki Allâh’ın Rasûlü, sizin için -Allâh’a ve âhiret
gününe kavuşmayı umanlar ve Allâh’ı çok zikredenler için- gü-
zel bir örnektir.” (el-Ahzâb, 21)
Dolayısıyla, gücümüz ve istîdâdımız nisbetinde Peygam-
ber Efendimiz’i taklit ve takip edip O’nun örnek şahsiyetinden
hisse almaya çalışmamız, dünya ve âhiret saâdetimiz için el-
zemdir.
Bu hakîkate binâendir ki aziz ve necip milletimiz de askeri-
ne Mehmetçik (Küçük Muhammed) adını vermiştir. Her askerin
umûmî adı Mehmetçiktir. Bu demektir ki, hiç kimse bir Hazret-i
Muhammed r olamaz ama, herkes kendi istîdat ve iktidârı nis-
betinde O’nun izinden giderek kendi âleminde bir küçük Mu-
hammed olmaya gayret göstermekle mükelleftir.
Velhâsıl İslâm’ı en mükemmel bir sûrette anlayıp yaşama-
nın yegâne yolu, Peygamber Efendimiz r ’i zâhiren ve bâtınen
yakından tanıyıp O’nun izinde bir hayat yaşamaktan geçmek-
tedir.

584
 Herkese Örnek

Rasûlullah r Efendimiz her müslümana fiilî kıstastır. Ce­

nâb-ı Hak O’nu kıyâmete kadar gelecek insanlara numûne kıl-
dığı için, hayatın en alt tabakasından en üst mertebesine kadar
her safhasından geçirmiştir. Zira zengin bir insan ancak zen-
ginlere, fakir bir insan da ancak fakirlere örnek olabilir. Öm-
ründe hiç zorluk, meşakkat, yokluk görmemiş biri; hayatı çile-
ler içinde geçmiş birine emsal teşkil edemez. Bunun zıddı da
aynen geçerlidir.
Peygamber Efendimiz r ise, bir yetim olarak dünyaya gel-
miş, boykot yıllarında mahrûmiyetin en ağırını yaşamış, zul-
mün envâını tatmıştır. Buna mukâbil, kendisine ikbâl kapıları
da açılmış, “peygamberlik” ve “devlet reisliği” gibi en kudret-
li mevkîlere kadar hayatın hemen hemen bütün mertebeleri-
ni yaşamıştır.
Efendimiz’in bu özelliği, toplumda her tabakadan insanın
O’nun hayatına mürâcaat ederek aradığını O’nda bulabilmesi
ve kendine O’nu örnek alabilmesi içindir.
Peygamber Efendimiz r ; bizler için, en mükemmel nu­mû­
ne-i imtisaldir. Her ayrıntısı nezih, tertemiz hayatıyla, sîretiyle,
sûretiyle ve sünnetiyle yediden yetmişe, garip bir yetimden
muktedir bir hükümdara kadar her fert için, saâdet ve selâmet
yollarının yegâne mürşidi ve rehberidir. 585
 İslâm Tefekkür Ufku

O’nun irşad halkası, insanlığın bütün tabakalarından her

tâifeyi içinde toplayan bir külliye hâlinde idi. Bütün milletler,
lisanlarının, renklerinin ve sınıflarının farklılığına, içtimâî du-
rum ve kültürlerinin çeşitliliğine rağmen orada toplanıp birle-
şiyordu. Herhangi bir insanın oraya girmesini engelleyen hiç-
bir kayıt mevcut değildi. Orası sadece bir kavme veya belli bir
zümreye mahsus olmayıp, insana sırf insan olmak haysiyetiyle
değer verilen bir ilim ve irfan ziyafetiydi. O ziyafete iştirak hu-
susunda zayıfla güçlünün, birbirinden farkı yoktu.
Nitekim Peygamber Efendimiz’e tâbî olanlara bir bakacak
olursak; aralarında Habeşistan Necâşîsi Ashama, Mean ulusu
Ferve, Himyer reisi Zülkılâ, Fîrûz-i Deylemî, Yemen ulularından
Merkebud, Umman vâlilerinden Ubeyd ve Câfer gibi mümtaz
şahsiyetleri görürüz.
Tekrar baktığımızda ise, bu hükümdar ve reislerin yanı sıra
Bilâl, Yâsir, Suheyb, Habbâb, Ammâr, Ebû Fukeyhe ve emsâli
köle ve zayıflardan olan kimsesizleri; Sümeyye, Lübeyne,
Zinnîre, Nehdiyye, Ümmü Übeys gibi câriyeleri ve himâyesiz
kalmış kadınları görürüz.
Bu itibarla, her ne vaziyette olursak olalım, kendi duru­
mu­mu­zu Peygamber Efendimiz’in hâliyle mîzân edip is­ti­kâ­
me­timizi gözden geçirmeliyiz. Zira İslâm, hayatımızın bütün
muhtevâsını O’nun örnek hayatıyla tanzim etmemizi isteyerek
bize âdeta şöyle seslenmektedir:
• Eğer servet sahibi, zengin bir kişi isen, bütün Arabistan’a
hâkim olan, bilumum Arap ulularını kendisine muhabbetle râm
eden O yüce Peygamber’in tevâzu ve cömertliğini tefekkür et!..
• Eğer zayıf tebaadan biri isen, Mekke’de zâlim ve gâsıp
müşriklerin zulüm ve baskısı altında yaşayan Peygamber’in
586 hayatından örnek al!
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

• Eğer zulüm ve haksızlığa mâruz kalmış bir tebliğci isen,

Tâif’te taş kalpli müşriklerin taşladığı, fakat yine de hâlinden
şikâyet etmeyip Cenâb-ı Hak’tan af ve merhamet dileyen rah-
met Peygamberi’nin hâlini düşün!
• Eğer muzaffer bir fâtih isen, Bedir ve Huneyn’de düşma-
nına galebe çalan cesaret ve teslîmiyet Peygamber’inin haya-
tından ibret al!
• Allah göstermesin, eğer mağlûbiyete uğradığın olursa, o
zaman da Uhud Harbi’nde yaralanan, şehîd sahâbîleri arasın-
da metânetini kaybetmeden şecaat ve cesaretle dolaşan mü-
tevekkil Peygamber’i hatırla!
• Eğer muallim isen, mescidde Suffe Ashâbı’na ince, rakîk
ve hassas gönlünün feyzini aktararak ilâhî emirleri öğreten
Peygamber’i düşün!
• Eğer bir talebe isen, kendisine vahiy getiren Cibrîl-i
Emîn’in önünde oturan Peygamber’i tasavvur et!
• Eğer öğüt veren bir vâiz ve sözüne îtimâd edilen bir mürşid
isen, Mescid-i Nebevî’de ashâbına hikmet saçan Peygamber’i
dinle! O’nun tatlı sesine kulak ve gönül ver!
• Eğer ilâhî hakîkatleri tebliğ etmek, hakkı tutup kaldır-
mak istiyorsan ve bu hususta seni destekleyen bir yardımcın
dahî yoksa, Mekke’de her türlü yardımdan mahrum bir hâlde
iken zâlimlere hakkı ilân edip onları hidâyete davet eden
Peygamber’in hayatına bak!
• Düşmana galebe çalıp onun belini kırdınsa, karşındaki-
nin inadını kırıp ona üstün geldinse, bâtılı perişan edip hakkı
yücelttinse, Mekke’nin fethi günü mukaddes beldeye gâlip bir
kumandan olduğu hâlde, büyük bir tevâzu ile devesi üzerinde 587
 İslâm Tefekkür Ufku

secde edercesine giren şükür hâlindeki Peygamber’i gözünün

önünde canlandır!
• Eğer çiftlik sahibi bir kişi isen ve oradaki işlerini yoluna
koymak istersen, Benî Nadîr, Hayber ve Fedek arâzisine mâlik
olduktan sonra onları ıslah ve en iyi yolda idâre edecek şahıs-
ları iş başına getiren Peygamber’den örnek al!
• Eğer kimsesiz biri isen, Abdullah ve Âmine’nin yetimleri,
ciğerpâreleri olan biricik Mâsum’u, nurlu Yetim’i düşün!
• Eğer yetişmiş bir genç isen, Mekke’de amcası Ebû Tâlib’in
sürüsüne çobanlık yapan peygamber namzedi gencin hayatı-
na dikkat et!
• Eğer huzurlu bir aile yuvası kurmak isteyen bir genç isen,
Allah Rasûlü r ’in aile hayatına ve tavsiyelerine dikkat et! Bu
işte tercihin takvâ olsun ki, iki cihan saâdetine eresin!
• Eğer ticaret kervanlarıyla yola çıkan bir tâcir isen, Sûri­
ye’den Busra’ya giden kâfilenin en ulusu olan Zât’ın ahvâlini
mülâhaza et!
• Eğer kadı ve hâkim isen, Mekke uluları birbirine girip vu-
ruşacağı sırada Hacer-i Esved’i Kâbe’deki yerine koyma husu-
sunda O’nun âdil ve firâsetli hakemliğini düşün!
• Ve tekrar gözünü tarihe çevirerek Medîne’de, Mescid-i
Nebevî’de oturup darlık içindeki fakirle varlık sahibi zengini,
huzûrunda eşit tutarak insanlar arasında en âdilâne bir sûrette
hüküm veren O Peygamber’e bir bak!
• Eğer bir zevc isen, Hazret-i Hatice’nin ve Hazret-i Âişe’nin
zevci olan O mübârek Zât’ın temiz sîretine, derin hissiyâtına ve
588 şefkatine dikkat et!
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

• Eğer bir baba-dede isen, Fâtımatü’z-Zehrâ’nın babası ve

Hazret-i Hasan ile Hazret-i Hüseyin’in dedesi olan bu Zât’ın
onlara karşı davranışlarındaki incelikleri öğren!
Velhâsıl, senin sıfatın ne olursa olsun, hangi ahvâl içinde
bulunursan bulun, akşam-sabah, her vakit ve anda Hazret-i
Muhammed r ’i kendin için en mükemmel bir mürşid ve en gü-
zel bir rehber olarak bulursun…
O öyle bir mürşiddir ki, O’nun sünnetleri vâsıtasıyla, her
yanlışı düzeltebilirsin… Çığırından çıkan işlerini yoluna koyar,
hâlini ıslâh edersin. O’nun nûru ve rehberliği sâyesinde haya-
tın engellerini aşıp gerçek saâdeti bulursun!..
Görüldüğü gibi Peygamber Efendimiz r ’in hayatı, toplu-
mun muhtelif mevkîlerinde, hattâ birbirine zıt noktalarında bu-
lunanlara dahî en mükemmel bir örnektir. Efendimiz’in ömrü
boyunca yaşadığı muhtelif devreler, insan hayatındaki her tür-
lü med ve cezir tecellîleri için pek çok ideal davranış örnekle-
ri ihtivâ eder. Bu sebeple O’nun sîreti, nâdîde ve zarif çiçekler-
den, misk kokulu güllerden yapılmış bir bukete benzer ki, ara-
yan her insan, Efendimiz’in sîretinde kendisine örnek alabilece-
ği davranışların en güzelini ve mükemmelini bulabilir.
Bu itibarla hiç kimse kalkıp da;
“–Benim başımdan şu hâl geçti de buna dâir Allah Rasû­
lü’n­de, O’nun yetiştirdiği ashâb-ı kirâmda yahut Kur’ân-ı Ke­
rîm’de kıssaları zikredilen peygamberlerin ve sâlihlerin hayat-
larında örnek alabileceğim fiilî bir kıstas yok!” diyemez.

k
Kur’ân-ı Azîmüşşân’ın üçte biri, kıssalardan müteşekkildir ki,
bu da şer’-i şerîfin tatbikâtında fiilî misal olmasına hizmet eder. 589
 İslâm Tefekkür Ufku

Nitekim “fıkıh usûlü” ilminde “‫ َشر ُع َم ْن َقب َل َنا‬: bizden öncekile-

ْ ْ
rin şerîati” prensibiyle, Kur’ân’daki geçmiş peygamberlerin ha-
yatlarından da şer’î/fıkhî esaslar çıkarılmıştır.
Âyet-i kerîmelerde buyrulur:
“Andolsun, onlarda (İbrahim ve beraberindekilerde) sizin
için -Allâh’ı ve âhiret gününü arzu edenler için- güzel bir ör-
nek vardır...” (el-Mümtehine, 6)
“İşte o peygamberler Allâh’ın hidâyet ettiği (doğru yola
ilettiği) kimselerdir. Sen de onların yoluna uy!..” (el-En‘âm, 90)
Nebîler silsilesindeki asıl örneklik ise, onların fârik vasıfla-
rı itibârıyladır. Şöyle ki:
• Yapılan hatada ısrar etmeyerek tevbe ve istiğfar ile hâlini
ıslah etmekte Hazret-i Âdem u ,
• Her türlü inatçılığa ve meşakkate sonsuz bir tahammülde
Hazret-i Nuh u ,
• Can, mal ve evlât imtihanında fedakârlık ederek muvaf-
fak olmakta Hazret-i İbrahim u ,
• Teslîmiyetin zirvesinde Hazret-i İsmail u ,
• Hastalık, evlâdın kaybı ve benzeri iptilâları rızâ ile karşı-
layıp sabır ve tahammül göstermekte Hazret-i Eyyûb u ,
• Tebliğ vazifesini son âna kadar devam ettirmenin ehem-
miyetini idrâk edip, aslâ ümit kesmemekte Hazret-i Yûnus u ,
• Tebliğ için sınır tanımayıp tevhid sancağını bütün cihâna
taşıma gayretinde Hazret-i Zülkarneyn u ,
• Nesil endişesinde ve canı pahasına şer’-i şerîften tâviz
590 vermemekte Hazret-i Zekeriyyâ u ,
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

• İdeal bir gencin müstesnâ bir numûnesi olmakta Hazret-i

Yahyâ u ,
• En problemli toplulukları dahî terbiye etmek vazifesiyle
mükellef olmakta Hazret-i Mûsâ u ,
• En büyük servet ve saltanatta dahî kalbini kasa etmeye-
rek, gerçek zühdü ve tevâzuu yaşamakta Hazret-i Süleyman
u,
• Maddiyâtın pençesinden kurtulup, hiçlik ve mâneviyâtın
zirvesine ulaşmakta Hazret-i Îsâ u kıyâmete kadar bütün in-
sanlığa numûnedir.
Bütün peygamberlerin zirvesi ise Rasûlullah r Efen­di­
miz’dir. O, Kâinâtın Fahr-i Ebedîsi’dir. Sadece bize değil, bütün
âlem­lere rahmettir. Nitekim âyet-i kerîmede:

‫ين‬ ۪ ِ ِ
َ ‫َو َماۤ اَ ْر َس ْل َنا َك ا َّل َر ْح َم ًة ل ْل َعا َلم‬
“(Rasûlüm!) Biz Sen’i ancak âlemlere rahmet olarak gön-
derdik.” (el-Enbiyâ, 107) buyrulmuştur.
Yine Rasûlullah r Efendimiz’in yolu, sünneti ve güzel
ahlâkı; karanlıkları aydınlatan, gönülleri ve hayatları nurlandı-
ran bir ebedî saâdet kandilidir. Âyet-i kerîmede buyrulur:

‫اجا ُم ۪نيرا‬ ِ ۪ ِ ِ ِ ّٰ ‫ود ِاعيا ِا َلى‬

ً ً ‫الل بِا ْذنه َوس َر‬ ً َ َ
“(Sen’i ey Habîbim) Allâh’ın izniyle, bir davetçi ve nur saçan
bir kandil olarak (gönderdik).” (el-Ahzâb, 46)

V
591
 Hasâisü’n-Nebî

Rasûlullah r Efendimiz’in bazı fiilleri, sâir insanlar için em-

sal değildir. Bunlara “Hasâisü’n-Nebî” denilir. Zira bunlar, an-
cak nübüvvet kudretiyle icrâ edilebilecek olan, yalnız Efen­di­
miz’e has, O’na mahsus amellerdir. Bunları kısaca şöyle sırala-
yabiliriz:
1. Peygamber Efendimiz r , maddî bir miras bırakmamış-
tır. Ancak bu hâli, ümmetine tavsiye etmemiştir. Bütün malı-
nı vasiyet etmeyi de men etmiş, üçte birden fazlasını vasiyet
edebilmeyi, vârislerinin de bunu kabul etmesi şartına bağla-
mıştır. 233
Peygamberlerin mirası; ilim, irfan ve yetiştirdikleri kâmil
insanlardır. Dolayısıyla her mü’minin, evlâdına İslâm karakter
ve şahsiyetini miras bırakma azminde olması gerekir.
2. Peygamber Efendimiz r “savm-ı visâl” yani üst üste if-
tarsız birkaç gün oruç tutmuş, fakat ümmetini böyle yapmak-
tan men etmiştir. 234
Teheccüdün de Rasûlullâh’a farz olduğu bildirilmiş, ümme-
te ise müekked bir sünnet kılınmıştır. 235

233. Bkz. Buhârî, Cenâiz 36, Vesâyâ 2; Müslim, Vasıyyet, 5.

234. B kz. Buhârî, Savm, 48.
235. Teheccüdün fazîletine dâir pek çok hadîs-i şerîf mevcuttur. Bunlardan ikisinde
592 şöyle buyrulmaktadır:
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

3. Peygamber Efendimiz r kendisi ve âile efrâdı için “zekât”

almayı yasaklamıştır. Hayatı boyunca ne kendisi zekât almış
ve ne de âile efrâdına aldırmıştır. Hattâ bu yasağın, kıyâmete
kadar bütün nesline de şâmil olduğu, İslâm âlimlerince ittifak-
la kabul edilmiş bir husustur.
Bugün bile Hazret-i Hasan’ın zürriyetinden gelen “şerifler”
ve Hazret-i Hüseyin’in neslinden olan “seyyidler” zekât kabul
etmezler.
Bunun bir hikmeti de şudur ki, eğer Ehl-i Beyt zekât alsa,
herkes zekâtlarını onlara vermek ister ve ümmetin fakirleri
mahrum kalırlardı.
Ayrıca ümmetin en şereflileri olan Ehl-i Beyt’in, zengin
müs­lümanların zekâtıyla geçiniyor olması gibi bir vaziyette
bulunmaları da arzu edilmemiştir. Nitekim Osmanlı’daki “Na­kî­
bü’l-Eşraflık” sistemi, Ehl-i Beyt’in maddî ve mânevî bakımdan
kötü bir duruma düşmelerine mahal vermemek için kurulmuş
olan hususî bir müessesedir.
Peygamber Efendimiz ve Ehl-i Beyt’in zekât husûsundaki
bu durumu da ümmet-i Muhammed için emsal değildir.
4. Peygamber Efendimiz r ’in ümmete emsal teşkil etme-
yen diğer bir husûsiyeti de, O’nun dörtten fazla hanımla ev-
lenmesi ve mübârek zevceleri, ümmetin anneleri oldukları için,
onların kendisinden sonra ümmete haram olmalarıdır. 236

“Yeniden dirilme günü çok sıcak bir gündür. O gün ferahlamak için şimdiden
oruç tut! Kabir yalnızlığı için gece karanlığında iki rekât (teheccüd) namazı
kıl!..” (İbn-i Ebi’d-Dünyâ, Kitâbü’t-Teheccüd; Gazâlî, İhyâ, I, 354)
“Gece ibadetine dikkat ediniz! Çünkü o, sizden önceki sâlih kimselerin âdetidir.
Şüphesiz gece ibadete kalkmak, Allâh’a yaklaşmaya vesîledir. (Bu ibadet) gü-
nahlardan alıkoyar, hatâlara keffâret olur ve bedenden dertleri giderir.” (Tirmizî,
Deavât, 101)
236. T
 afsilât için bkz. Erdinç AHATLI, “Hasâisü’n-Nebî”, TDV, XVI/277-281. 593
 İslâm Tefekkür Ufku

Peygamber Efendimiz’in Çok Evlenmesi

Rasûlullah r 25 yaşına kadar iffetli bir bekârlık hayatı ya-
şamıştır. 50 yaşına kadar da Hazret-i Hatice Vâlidemiz ile tek
eşli olarak yaşayıp huzur dolu bir evlilik hayatının muhteşem
bir numûnesi olmuştur.
Ancak 55 yaşından sonra, birden fazla hanımla evlenmiş-
tir. O’nun her bir evliliğinin pek çok sebep ve hikmeti vardır.
Cenâb-ı Hakk’ın;

ٍ ‫و ِا َّن َك َلع ٰلى ُخ ُل ٍق َع ۪ظ‬

‫يم‬ َ َ
“(Ey Rasûlüm) Şüphesiz ki Sen, yüce bir ahlâk üzeresin...”
(el-Kalem, 4) buyurup insanlığa model şahsiyet olarak takdim et-
tiği bir insan hakkında sû-i zanda bulunmak ve hattâ iftirâ et-
mek, ancak dînî hakîkatlerden gâfil olmanın ve câhillikten öte
bir kötü niyetin alâmetidir.
Zira Cenâb-ı Hak, bize Sevgili Peygamberimiz’i hayatın
her sahasında örnek kılmıştır. Bunların en başta geleni ve en
önemlisi ise aile hayatıdır.
İnsanda nefsânî arzuların en canlı olduğu dönem, şüphesiz
ki gençlik dönemidir. Rasûlullah r Efendimiz’in gençlik devresi
gözden geçirildiğinde, O’nun hakkında söylenebilecek yegâne
söz; O’nun büyük bir hayâ, iffet ve nâmus timsâli olduğudur.
Bu, Mekkelilerin O’na vermiş olduğu “el-Emîn” isminden de ko-
layca anlaşılabilir. Yine müşrikler, Peygamber olduğunu îlân
ettiği andan vefâtına kadar, hiçbir zaman Allah Rasûlü hakkın-
da bu yönde çirkin bir ithamda bulunmamışlardır.
Peygamber Efendimiz r , Mekke devri boyunca iki defa
evlenmiştir. Hazret-i Hatice Vâlidemiz ile vukû bulan evlili-
594 ği esnâsında Efendimiz 25 yaşında, Hazret-i Hatice Annemiz
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

ise 40 yaşında, dul ve çocuklu bir hanımdı. Hatice Vâlidemiz’in

vefâtına kadar, tam 25 yıl süren bu evlilik hayatı boyunca,
Allah Rasûlü r başka bir hanımla evlenmedi. Hâlbuki o za-
manki örf ve gelenekler, aynı anda başka kadınlarla evlenme-
sine de gâyet müsâitti.
Ancak Hatice Annemiz’in vefâtından sonra, yine yaşlı ve
dul bir hanım olan Hazret-i Sevde ile evlendi. Hazret-i Sev­
de’nin kocası, Habeşistan hicretinden sonra orada vefât et-
miş, Hazret-i Sevde yalnız başına ve himâyesiz kalmıştı. Müş-
rik akrabaları da, müslüman olduğu için ona baskı yapıyor-
lardı. Peygamber Efendimiz r , yalnız kalan bu muhtereme
hanımı himâye ve taltîf etmek gâyesiyle kendisiyle evlen-
miştir.
Bu evlilik, nübüvvetin onuncu senesinde vukû bulmuştur.
Hazret-i Hatice ve Hazret-i Sevde Vâlidelerimiz hâriç, diğer bü-
tün annelerimizin Allah Rasûlü ile evlilikleri hep Medîne döne-
minde gerçekleşmiştir.
Medîne’ye hicretle yepyeni bir dönem başlamaktaydı.
Efen­di­miz r bir peygamber olmanın yanı sıra, bir kumandan
ve yeni kurulan devletin başkanı idi. Kıyâmete kadar her türlü
in­sa­na mesajını en güzel şekilde ulaştırması gereken bir eği­
tim­ciydi. Bütün bu vasıfların evliliklerine de yansıdığı, çok ra-
hat bir şekilde fark edilir. O’nun evlilikleri; dînî, içtimâî, ik­ti­sâdî,
si­yâ­sî ve ahlâkî birçok sebep ve hikmete dayanmaktaydı.
Peygamber Efendimizʼin evlendiği hanımlar arasında, yal-
nız Hazret-i Âişe c genç ve bâkire idi. Bu evlilik de hicrî birinci
senede Medîneʼde vukû bulmuştur. Çok zeki ve anlayışlı olan
Âişe Vâlidemiz sâyesinde, hanımlara âit fıkhî kâide ve hüküm-
ler öğrenilmiş, Peygamber Efendimiz’in vefâtından yaklaşık
elli-altmış yıl sonraya kadar bu fıkhî meseleler birinci ağızdan 595
 İslâm Tefekkür Ufku

ashâb-ı kirâma, onların hanım ve kızlarına, hattâ torunlarına

ulaştırılmıştır. Efendimiz r :
“Dîninizin üçte birini Âişe’nin evinden öğrenin!” buyurmak
sûretiyle bu hakîkate işaret etmiştir. (Deylemî, II, 165/2828)
Nitekim Hazret-i Âişe Vâlidemiz, kendilerine “Müksirûn” de-
nilen, yani Peygamberimiz’den en çok hadîs rivâyet eden yedi
şahıstan biridir. 2210 hadîs rivâyet etmiştir. Bunlardan 194’ü
hem Buhârî, hem de Müslim tarafından (müttefekun aleyh ola-
rak) nakledilmiştir.
Hakîkaten Hazret-i Âişe Vâlidemiz, Kur’ân-ı Kerîm’i, he­lâl­
le­ri, haramları, fıkhı, tıbbı, şiiri, Arap hikâyelerini, neseb ilmi-
ni çok iyi bilirdi. Ashâb-ı kirâm hangi konuda ihtilâfa düşse he-
men ona mürâcaat ederdi. Hattâ ashâbın ileri gelenleri dahî
çö­ze­medikleri meselelerde ona danışırlardı.
Nitekim Ebû Mûsâ t :
“Rivâyet edilen herhangi bir hadiste bir müşkülât görürsek
onu Âişe’ye sorardık. Mutlaka onda bunun bir açıklamasını bu-
lurduk.” demiştir. (Tirmizî, Menâkıb, 62)
Yine talebelerinden Kûfe fakîhi Mesrûk’un söylediğine
göre, ashâbın büyükleri, ferâize dâir meseleleri hep ondan
so­rarlardı… Tâbiîn devrinin birçok hukukçusu, yüksek seviye­
deki hukuk bilgisinden faydalanmak üzere kendisiyle ilmî is­ti­
şâ­relerde bulunmuşlardır. İslâm hukuku sahasındaki görüşle-
ri, yeğenleri Kâsım, Urve ve diğer talebeleri tarafından nakle-
dilmiştir. 237
Ayrıca Rasûlullah r Efendimiz, Hazret-i Âişe c Vâlidemiz
ile izdivâcı sâyesinde, dostluğu çok eskilere dayanan Hazret-i

596 237. D
 İA. c. II. sf. 204.
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

Ebû Bekir t ile bir de akrabalık bağı tesis ederek yakınlığını

per­çinlemiştir.
Aynı minvâl üzere Peygamber Efendimiz r , Hazret-i Ömer’in
kızı Hazret-i Hafsa c ile hicrî üçüncü senede vukû bulan evlili-
ğinde de bu akrabalık bağını gözetmiştir.
Hazret-i Ömer t , kocası Bedir’de yaralanıp sonra da şehîd
olan kızı Hafsa’yı, sırasıyla Hazret-i Ebû Bekir ve Hazret-i
Osman’la nikâhlamak istemiş, fakat onların bu teklifi karşılık-
sız bırakmaları üzerine, çok mahzun olmuştu. Nihâyet hicre-
tin üçüncü senesinde Peygamber Efendimiz, Hazret-i Hafsa’yla
evlendi. Ve bu evlilik, eski dostların arasını da düzeltmiş oldu.
Peygamber Efendimiz’in hicrî beşinci senede vukû bu-
lan Hazret-i Zeyneb c ile izdivâcı ise en çok tartışılan, fakat
pek çok hikmetleri bulunan bir evliliktir. Zira Peygamber Efen-
dimiz, halasının kızı olan Zeyneb’i, -onun çok fazla gönlü ol-
mamasına rağmen- âzatlı kölesi ve evlâtlığı Zeyd ile evlendir-
miş ve böylece “zengin-fakir, asîl-köle” ayrımına son verdiği-
ni, insanların bir tarağın dişleri gibi eşit olduğunu, en yakınları
vâsıtasıyla îlân etmiştir.
Daha sonra bu evlilik, Zeyneb Vâlidemiz’in ve akrabâlarının
ısrarlı muhâlefetleriyle dayanılmaz bir hâle gelmiştir. Kocası
Zeyd t’ın Allah Rasûlü’ne yaptığı boşanma mürâcaatları da
sonuçsuz kalmıştır. Ancak Zeyd t bu hâle dayanamayarak,
sonunda Zeyneb c ’yı boşamıştır.
Müteâkip günlerde nâzil olan âyetlerle, halasının kızı Zey­
neb’le Peygamber Efendimiz’in evlenmesi, Allah tarafından
emredilmiştir. Böylece Peygamber Efendimiz, câhiliye devri-
nin, “evlâtlığın eski hanımı ile evlenme yasağı”nı bu tatbikâtıyla
fiilen ortadan kaldırmış ve “öz evlât” ile “evlâtlık”ın birbirinden
farklı olduğunu açıkça ilân etmiştir. 597
 İslâm Tefekkür Ufku

Bu hâdise, “fiilî kıstas” prensibini gâyet iyi anlamamızı sağ-

lar. Rasûlullah r Efendimiz, sınıf farkını kaldırmak için en ya-
kınındaki Zeyd ile halasının kızı Zeyneb’i seçmiştir. Evlâtlık
(tebennî) müessesesinin kaldırılması üzerine, bu noktadaki
fıkhî düzenlemeyi de bizzat Efendimiz tatbik etmekle emro-
lunmuştur.
Bu husustaki âyette, münâfıkların üreteceği asılsız iddi­â­
lar­dan ve onların zayıf mü’minlere verebileceği mânevî zarar-
dan Peygamber Efendimiz’in ne kadar endişelendiği bildiril-
mektedir.
Buna rağmen hâdise hakkında; “Hazret-i Peygamber, Zey­
neb’in güzelliğine hayran kalıp da onunla evlenmiştir.” şeklin-
de ileri geri ve cür’etkâr bir tavırla konuşanlar, şu hususları kas-
ten görmezden gelmektedirler:
Birincisi; Hazret-i Zeyneb, Peygamber Efendimiz’in halası-
nın kızıdır. Çocukluğundan beri onu defalarca görmüştür.
İkincisi; Peygamber Efendimiz, Zeyd ile evlendirmeden
önce evlilik teklif etse, Zeyneb Vâlidemiz bunu seve seve kabûl
ederdi ve evlenmesine de herhangi bir mânî yoktu. Fakat Efen-
dimiz r , onu bizzat kendisi başka birisiyle evlendirmiş ve
Zeyd’in boşanma taleplerini de defalarca reddetmiştir.
Kısacası, bütün bu hâdiseler olacaktı ki, İslâm hukûkunun
bazı kâideleri Rasûlullah r Efendimiz’in hayatındaki tat­bi­kâ­
tıy­la teessüs etsin ve bunlara dâir şer’î bir mesned meydana
gelsin.
Peygamber Efendimiz’in Hayber’deki yahudî liderinin kızı
Safiyye Vâlidemiz ile evliliği ise yahudîlerle mevcut mü­nâ­se­
598 bet­leri -bir sıhriyet tesis etmek sûretiyle- düzeltmek içindir.
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

Hicrî yedinci senede vukû bulan bu evlilik de siyâsî bir gâyeye

mâtuftur. 238
Yine bir kabîle reisinin kızı olan Cüveyriye c ile izdivâcı da
binlerce harp esirinin aynı anda hürriyete kavuşmasına ve he-
men ardından hidâyetle şereflenmesine vesîle olmuştur. 239
Allah Rasûlü’nün Ebû Süfyân’ın kızı Ümmü Habîbe ile evli-
liğinde ise, bu cefâkâr mü’minenin taltîf edilmesi söz konusu-
dur. Zira Ümmü Habîbe c , kocası Habeşistan’da irtidâd ettiği
ve kendisi çok müşkül durumda kaldığı hâlde, îmânını muhafa-
za etmiş ve o sırada Mekke’nin lideri olan babası Ebû Süfyân’a,
îman hassâsiyeti ve vakârından dolayı mürâcaat etmemişti.
Peygamber Efendimiz r kendisiyle evlenerek, onu himâyesiz
bir hâlde ortada kalmaktan kurtarmıştı. Aynı zamanda bu ev-
lilik sebebiyle, Mekke müşrikleriyle müslümanlar arasındaki
düşmanlık da azalmıştı. 240
Allah Rasûlü r , şayet şehevî arzuları için evlenmiş olsay-
dı, Medîne’de Muhâcirler ile Ensârın yetişmiş ve çok güzel kız-
ları vardı. Herhangi bir müslüman, kızını Hazret-i Peygamber’e
vermeyi büyük bir şeref sayar, kızlar da “Peygamber zevcesi”
ve “mü’minlerin annesi” olmaya can atarlardı. Fakat Rasûl-i Ek-
rem r Efendimiz bu yola hiç mürâcaat etmemiştir.
İşte bütün bu ve benzeri birçok dînî, ahlâkî, içtimâî ve siyâsî
sebeplerle ve bilhassa İslâm hukûkunda kadınları ilgilendiren
hususlarda kâfî derecede bilgili, tecrübeli, yetişmiş insana olan
ihtiyaç sebebiyle, Rasûl-i Ekrem r , Cenâb-ı Hakk’ın izni ve em-
riyle birden çok hanımla evlenmiştir.

238. B kz. İbn-i Hacer, el-İsâbe, 4, 347.

239. Bkz. Ebû Dâvûd, Itk, 2.
240. B kz. el-Mümtehine, 7; Vâhidî, s. 443. 599
 İslâm Tefekkür Ufku

Zira bazı fıkhî meselelerde yalnız bir kadının kanaati kâfî

gelmeyebilirdi. Bütün iklim, zaman ve mekânları içine alacak
olan İslâm’ın, kadın ve âile ile alâkalı hukuk anlayışı, bir kişi-
den tam mânâsıyla bize kadar intikâl edemeyebilirdi. Üstelik
o hanımın, Rasûlullah r Efendimiz’den önce vefât etmeyece-
ği hususunda da kimse teminat veremezdi. Bu ise, İslâm’da ka-
dınlara dâir hükümlerin tam mânâsıyla teşekkül edememiş ol-
ması mânâsına gelirdi.
Pek çok mesele vardır ki, hanımlar bunu erkeklere sormak-
tan utanıp çekinirler. Fakat bir hanım, aynı meseleyi bir başka
hanıma rahatlıkla açabilir. Bu sebeple İslâm cemiyetinin her
zaman, yetişmiş, bilgili, müslüman hanımlara ihtiyacı vardır.
Acaba bu hususlarda, Peygamber u ile birlikte yaşamış, me-
seleleri bizzat O’ndan öğrenmiş ve O’nun iltifatkâr nazarlarına
muhâtap olmuş zevcelerinden daha bilgili ve tecrübeli bir ka-
dın düşünülebilir mi?
Bütün bunların ötesinde, onların tamamı, yaşadıkları zühd
ve takvâ hayatlarıyla da bizlere ve âile efrâdımıza en güzel ör-
nek olmuşlardır.

k
“Teaddüd-i zevcât / çok eşlilik” hususunun dînimiz açısın-
dan hükmüne gelince:
Evvelâ şunu ifade etmek gerekir ki; çok evliliği İslâm baş-
latmamış, bu hususta mevcut olan bir düzeni, belli sınırlamala-
ra tâbî tutarak ıslah etmiştir. İslâm’dan evvel, evlilikte bir sayı
tahdîdi yoktu. İslâm bu gayr-i hukûkî durumu, temel kâide ola-
rak en fazla “dört” ile sınırlandırmış ve hukûkî bir hâle getir-
600 miştir. Hanımlar arasında adâletin sağlanamayacağından kor-
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

kulduğunda, “bir” hanımla evlenmenin daha iyi olduğunu açık-

ça beyan etmiştir. 241
İkinci olarak; dört hanıma kadar evlenebilmek, bütün
mü’min erkekler için bir “emir” değil, bazı durumlarda tanın-
mış olan bir “ruhsat/izin”dir.
Elmalılı Muhammed Hamdi Efendi bu hususu şöyle açıklar:
“Birden fazla kadınla evlenmeye gelince:
Bunun esas itibârıyla yalnız bir müsâade ve mubah kıl-
mak olduğunda ve haksızlık etme endişesi bulunduğu takdir-
de mekruh olduğu hususunda söylenecek bir söz yoktur.
Bununla beraber âyet, birden fazla kadınla evlenmenin
bazı durumlarda mendub olduğunu ve hattâ vâcib olduğunu
bildirmekten de uzak değildir ki, bunu da en fazla -gerek er-
kekler ve gerek kadınlar için- fuhuş ve zinâ tehlikesinin ortaya
çıkacağı durumlarda aramak gerekir.” 242
Bu ruhsat; savaş, hastalık, sakatlık, uzun ayrılıklar, himâye
vb. birçok sebep neticesinde âilelerin parçalanmaması, ka-
dınların sahipsiz ve hâmîsiz kalmaması için tatbik edilmekte-
dir. Meselâ çocuk doğuramayan veya fizikî-biyolojik durumu
müsâit olmayan bir kadınla evlenmiş olan bir kişi, o hanımı bo-
şamaksızın ikinci bir kadınla daha evlenebilir. Böyle zarûretler
devam ettiği takdirde, âileler çoğaltılmakla beraber bu sayı da
“dört” ile sınırlandırılmıştır. Böylece bir âilenin yıkılmasından
doğacak maddî-mânevî zararlar asgarîye indirilmiştir.
Gerçekten, harp görmüş bir memlekette birden fazla evli-
liği teşvik, azalan nüfusun telâfisi ve açlık, yokluk gibi zaruret-

241. B
 kz. en-Nisâ, 3.
242. H
 ak Dîni Kur’ân Dili, II, 1290. 601
 İslâm Tefekkür Ufku

ler sebebiyle sahipsiz insanların kötü yola düşmesini ve fuh-

şun yaygınlaşmasını önlemek için, bir zarûret hâline gelebi-
lir. İslâm, böyle fevkalâde durumlarda gayr-i ahlâkî ve gayr-i
hukûkî şekilde vukû bulabilen istismarların önüne geçmek için
-adâleti gözetmek kaydıyla- birden fazla evliliğe izin vererek,
hukûkî ve ahlâkî olan çözüm yolunu göstermiştir.
İnsanlığın saâdet ve selâmetine medâr olacak esasları
muhtevî bulunan İslâm’da, bu şekilde ârızî sebeplerin ortaya
çıkması hâlinde ârızî hükümlerin tatbik imkânı, “ruhsat”lar yo-
luyla açılmış olmaktadır. Hayatı rahatlatan ve tabiî seyrinde
devamını sağlayan bu kâide, sadece evlilik için değil, pek çok
hususta geçerlidir.
Hayatın her sahasını tanzim eden İslâm, bütün zaman ve
mekânların problem ve ihtiyaçlarına fiilî çözümler sunar. Ba-
zen birden fazla evlilik, toplum hayatının maslahatı için mü-
him bir zarûret hâline gelebilir. Meselâ 2. Cihan Harbi’nde Al-
manlar, on altı milyon erkek nüfus kaybetmiştir. Bu nevî du-
rumlar, geçmişte yaşandığı gibi gelecekte de birçok toplumun
başına gelebilir.
İşte bu keyfiyet, İslâm’ın her zaman ve mekân için hayâtî
zarûretleri karşılayabilecek bir vasıfta olduğunun bir başka de-
lilidir.
Birden fazla (dörde kadar) evlenen erkeklere de eşleri ara-
sında “adâleti temin etme” sorumluluğu yüklenmiştir. Aksi tak­
dirde Allâh’ın azâbıyla îkaz edilmişlerdir. Nitekim âyet-i ke­rî­
me­de şöyle buyrulmuştur:
“Eğer, velîsi olduğunuz mal sahibi yetim kızlarla evlen-
mekle onlara haksızlık yapmaktan korkarsanız, onlarla değil,
602 hoşunuza giden başka kadınlarla, iki, üç ve dörde kadar ev-
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

lenebilirsiniz. Şâyet aralarında adâletsizlik yapmaktan kor-

karsanız bir tane ile veya elinizin altındaki (sahip olduğunuz
câriye) ile yetinin. Adâletten ayrılmamak için bu daha elveriş-
lidir.” (en-Nisâ, 3)
Diğer bir âyet-i kerîmede de şöyle buyrulmuştur:
“Ne kadar gayret ederseniz edin, kadınlar arasında adâlete
güç yetiremezsiniz. Binâenaleyh, birine büsbütün meyledip
diğerini askıya alınmış gibi bırakmayınız. Eğer nefsinizi ıslâh
eder, Allah’tan korkup haksızlıktan sakınırsanız; hiç şüphesiz
ki Allah Gafûr ve Rahîm’dir.” (en-Nisâ, 129)
Peygamber Efendimiz r de bir hadîs-i şerîflerinde:
“Bir erkeğin nikâhında iki kadın bulunur da, aralarında
adâleti gözetmezse, kıyâmet gününde bir tarafı felçli olarak
diriltilir.” buyurmuşlardır. (İbn-i Mâce, Nikâh, 47)
Bununla birlikte erkeğin birden fazla evlenme ruhsatını
kul­­lanması, kadının nikâh esnâsında ileri süreceği şartla engel­
le­nebilir veya sınırlandırılabilir. Bu da kadınlara tanınmış bir
haktır. 243
Yaratılıştaki ilâhî gâye ve tanzimi dikkate almadan sırf düz
bir mantıkla bakıldığında, kimilerine göre kadının da birden
fazla kocasının olması mâkul(!) görülse bile, bu aslâ doğru de-
ğildir. Çünkü bu takdirde, doğacak çocuğun nesebi ihtilâflı olur.
Kime nisbet edilmesi lâzım geldiği bilinemez.
Üstelik kadının fıtratı, böylesine çirkin bir hayat tarzı-
nın ağır yükünü kaldırabilecek güçte de değildir. Bu yüzden
“fücûr” denilen bu evliliğe hiçbir dîn, hattâ hiçbir lâ-dînî hukuk
sistemi cevaz vermediği gibi İslâmiyet de vermez.

243. B
 kz. Hayrettin Karaman, Mukâyeseli İslâm Hukûku, c. I, s. 290, İst. 1996. 603
 İslâm Tefekkür Ufku

Bütün bu şartlar göz önünde bulundurulduğunda, İslâm’ın,

hayâtın her safhasını ve her türlü ahvâlini düşünerek “teaddüd-i
zevcât”a izin vermiş olmasının hikmeti anlaşılabilir.
Gerçekten de İslâm, sadece genç, sağlıklı ve güçlü olanla-
rın değil, yaşlı, hasta ve güçsüzlerin de dînidir. O sadece nor-
mal ve rahat zamanların değil, bütün sıkıntılarıyla birlikte
istisnâî durumların ve zor şartların da dînidir. O sadece erkeğin
değil, -gözetilmesi gereken bütün haklarını ve ihtiyaçlarını ko-
rumak sûretiyle- kadının da dînidir.
Velhâsıl İslâm, ailenin sebepsiz yere yıkılmasına, çoluk-ço-
cuğun sefâlet ve felâkete sürüklenmesine göz yummayacak
kadar fert ve toplumu düşünen, insanlığın iffet ve haysiyetini
koruyan yegâne dîndir.

604
 Fiilî Kıstas Prensibinden Alacağımız Ders

Bütün fikirlerin kusuru, teoride kalmak ve plânlandığı gibi

tatbik edilememektir.
İslâmiyet’te, amel-i sâlihler ile tescil ve te’yid edilmeyen
îman, bir rüzgârla sönebilecek olan, muhafazasız bir lamba
gibi kabul edilir.
Amelsiz ilim, yani hayata aksetmeyen kuru bilgi, faydasız-
dır. Bunun için amel, uygulama, tatbikat şarttır. Hattâ amelle-
rin de ihlâs ile edâ edilmesi elzemdir.
Yönetim ve eğitim sahasında, aslâ “uzaktan kumanda” gibi,
icraatin içinde bulunmadan sevk ve idare, makbul değildir. Ni-
tekim râşid halîfeler, müçtehid imamlar ve cümle Hak dostla-
rı; yaptıkları içtihadların, verdikleri emir ve nasihatlerin en mü-
kemmel uygulayıcısı, bizzat kendileri olmuşlardır. Hattâ müç-
tehid imamlar, verdikleri içtihadlar içinde kolaylık ihtivâ eden
ruhsatlarla değil, daha zor olan azîmetler ile amel etmeyi ter-
cih etmişlerdir.
Onlar, Rasûlullah r Efendimiz’i göremeyenler için, nebevî
ahlâkın zamana yayılmış zirve temsilcileri mevkiindedirler. Bu
yönüyle de İslâm ahkâmının ve ahlâkının canlı birer temsilcisi
olarak ümmete rahmet vesîlesi olmuşlardır.
Dînimizde ruhban sınıfı olmadığı için, dînin tatbikâtı sade-
ce din adamlarına âit bir sorumluluk değildir. Hristiyanlık ve 605
 İslâm Tefekkür Ufku

Yahudîlik gibi muharref dinlerde ise, dînin tatbikâtı sadece din

adamlarına terk edilmiştir. 244
Hattâ muharref Yahudîlik’te, zor emirler ve ağır vecîbeler
halka yaptırılıp türlü tahriflerle, eşrâfa / üst tabakaya iltimas
geçilir. 245

244. “Kohenler ve Levililer, Yahudîlik’teki din adamları sınıfı olup Mâbed’de vazife
yapmaktaydılar. Levililer, Hz. Yâkub’un oğlu Levi’nin soyundan gelen insanlar-
dır ve Tanrı tarafından dînî hizmet için seçilmişlerdir. Kohenler ise Levililerin
Hârun soyundan gelen neslidir. Kohenler, ibadetlerin icrâsından sorumluyken,
Levililer temizlik, tertip-düzen ve ilâhî söylemek gibi konulardan sorumluydu-
lar…” (Prof. Şinasi Gündüz, Dünya Dinleri, sf. 82, MilelNihal Yay. İst. 2019)
245. Y
 ahudîlik’te beşer eliyle yapılan tahrifat neticesi ortaya çıkan, toplumda îtibar
sahibi kesimi kayırma uygulamalarına şu hâdise tipik bir misaldir:
Berâ bin Azib t’tan nakledildiğine göre; zinâ ettiği için kendisine celde (so-
pa) cezası uygulanmış ve yine ceza olarak yüzü siyaha boyanmış bir yahudî,
Efendimiz r ’in yanından geçiyordu. Allah Rasûlü r onların âlimlerinden bir
adamı çağırıp:
“–Tevrat’ta zinâ edenin cezasını böyle mi buluyorsunuz?” diye sordu. Adam:
“–Evet.” dedi. Efendimiz r :
“–Mûsâ’ya Tevrât’ı indiren Allah adına doğru söyle! Tevrat’ta zinâ edenin ceza-
sı bu mudur?” diye sorusunu tekrarladı. Adam:
“–Hayır, eğer Allah adına diye yeminle sormasaydın, Sana bunu söylemezdim.
Mâdem böyle yeminle sordun, doğruyu söyleyeceğim; onun cezası recmdir.”
deyip şöyle devam etti:
“–Eşraf ve ileri gelenler arasında zinâ çoğalınca, onlara recmi uygulamak iste-
medik ve eşraftan biri zinâ eder de zinâsını yakalarsak, ona recmi uygulamayı
bıraktık. Sıradan birisinin zinâsını yakaladığımızda da ona recmi uygulamaya
başladık. Ancak bu ikilik, bizi de rahatsız edince orta bir yol aradık ve; «Gelin,
recm yerine herkese, yani ileri gelenlere de sıradan kimselere de uygulayabile-
ceğimiz bir ceza koyalım.» dedik ve işte bu celde ve tahmîm’i tespit ettik. Celde,
sopa vurmak (ki liflerden yapılmış ve zifte bulanmış bir kamçı ile kırk kamçı vu-
rulurmuş), tahmîm de yüzünü siyaha boyamaktır.”
Peygamber Efendimiz r yahudînin bu îtirâfı üzerine:
“–Ey Allâh’ım! Sen’in, yahudîler tarafından terk edilen emrini ilk ihyâ eden be-
nim.” deyip o yahudînin recmedilmesini emretti ve recmedildi. Bunun üzerine
Allah Teâlâ:
“Ey Rasûl! Kalpleri îman etmediği hâlde ağızlarıyla «inandık» diyen kimseler-
den ve yahudîlerden küfür içinde koşuşanlar(ın hâli) Sen’i üzmesin. Onlar dur-
606 madan yalana kulak verirler ve Sana gelmeyen (bazı) kimselere kulak verirler;
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ

İslâmiyet’te ise, âlimler ve ârifler, temsil makamındadır.

Hem dîni en zirve seviyede hayatlarına tatbik eder, hem de bu
hu­­susta çevrelerine örnek olurlar.
Bununla birlikte, İslâmî emir ve nehiylere riâyet edip dînî
hükümleri hayatına aksettirmek hususunda, akıl-bâliğ olan her
müslüman mes’ûl ve mükelleftir.

kelimeleri yerlerinden kaydırıp değiştirirler…” (el-Mâide, 41) âyet-i kerîmesini in-

dirdi. (Müslim, Hudûd, 28; Taberî, VI, 150) 607
 SONSÖZ

İ slâm; hayatın bütün muhtevâsında, her bakımdan mü-

kemmel prensiplere sahiptir. Onun tanzim etmediği bir
saha, çözüme kavuşturmadığı bir mesele yoktur. Kitabımızda
bu hususları misalleriyle îzah etmeye çalıştık.
İslâm’ın insanlığa hayat veren ölçü ve prensiplerini, evvelâ
Rasûlullah r Efendimiz en mükemmel şekilde bizzat ha-
yata geçirdi, sahâbe-i kirâm toplumu da bu prensiplerle bir
“fazîletler medeniyeti” sergiledi.
İslâm tarihi boyunca bu prensiplerin mükemmele yakın de-
recede tatbik edildiği şanlı devirler yaşandı. Ömer bin Abdüla-
ziz g devri, Abbâsîler, Endülüs, Selçuklu ve Osmanlı devletle-
rinin bazı dönemlerinde, âdeta hulefâ-i râşidîn devrini hatırla-
tan, yüksek mâneviyatlı, huzurlu, feyizli, bereketli, gönül fetih-
leriyle dolu, güzel ahlâk, kardeşlik ve tesânüdün had safhada
yaşandığı zamanlar görüldü. Bunların en şüphe götürmez şa-
hidi, yabancı seyyahlar oldu.
Buna mukâbil, prensiplerin bazılarının tatbikinde zaman
zaman aksaklıklar, eksiklikler de zuhur etti. Fitneler, iç karışık-
lıklar da yaşandı.
Yani İslâm her açıdan mükemmeldir; fakat fert ve toplum
olarak müslümanların bu mükemmelliği hayatlarına ne kadar
608 aksettirebildikleri meselesi, bahs-i diğerdir.
SONSÖZ

Zira müslümanlar, peygamberler gibi “mâsum / günah işle-

mekten korunmuş” değildirler. Hatalar, kusurlar, günah ve gaf-
letler sergilemeleri her zaman ihtimal dâhilindedir. Dolayısıy-
la İslâm tarihinde, beşer kaynaklı uygulama hatalarının olma-
sı tabiîdir.
Müslümanların, İslâm’ın mükemmel prensiplerine uyma-
yacak şekilde yaptıkları hatalar; “Sû-i misal, emsâl olmaz.”
kâidesince, dînimize ve medeniyetimize mâl edilmemelidir.
Nitekim -daha evvel de ifade ettiğimiz üzere- Peygamber
Efendimiz r , gönderdiği bir seriyyenin işlediği cinâyet husu-
sunda; “Allâh’ım, ben bu yapılandan berîyim!” demiştir. 246
Meselâ tarihte Emevîlerin dönem dönem ırkçılık sergile-
dikleri bilinmektedir. Ancak onların bu gayr-i İslâmî tavrı, ne
İslâm’ın gerçek temsilcileri olan Hak dostları ve sâlih âlimler
tarafından benimsenmiştir, ne de müslüman halk tarafından.
Bilâkis Emevîlerin bu ırkçı tavırları reddedilmiş ve saltanatları-
nın yıkılışında en mühim âmillerden biri olmuştur.
Yani müslümanların belli dönemlerde işledikleri hata-
lar kâideleşmemiş, dâimâ bir menfî istisnâ olarak kalmış ve
İslâm’ın prensiplerine zarar verememiştir.
Ayrıca toplumlarda örfî uygulamalar her zaman var ola-
gelmiştir. Cihan-şümûl İslâm hukukunda, şerîate muhâlif olma-
dığı müddetçe, örfe de hukukî bir değer verilmiştir.
Lâkin toplumlar, İslâm’ı tam mânâsıyla idrâk edememek-
ten kaynaklanan sebeplerle bazen şer’an problemli birtakım
örfleri de tatbik etmeye devam etmişlerdir.
İslâmiyet, her ne kadar örfü, şerîat dairesinde şekillen-
dirmeyi gâye edinmişse de, zaman zaman yine dünyaya râm

246. H
 âdisenin tafsîlâtı için bkz. sf. 522. 609
 İslâm Tefekkür Ufku

olma gafletinden dolayı, kimileri tarafından örfî hukuk, şer’î

hukukun önüne geçirilmiştir.
Meselâ tarihimizde hiçbir isyana kalkışmadığı, hattâ bu
yönde bir alâmet de bulunmadığı hâlde, şehzâdelerin tedbi-
ren katledilmesi tatbikâtına rastlanması, buna misal verilebilir.
Vicdana sığmayan bu uygulama, idarecilerin de halkın da nef-
retini mûcib olmuş ve zamanla terk edilmiştir.
Miras emrinin lâyıkıyla tatbik edilmemesi, hattâ kız evlât­
la­ra miras vermemek gibi örfleri de İslâm aslâ tasvip etmez.
Bu ve benzeri hâdiseler, medeniyetimize mâl edilmemeli,
ancak müslümanların bir gaflet ve kusuru olarak görülmelidir.
Toplumda yine İslâmî esaslara uymayan bid’atler zuhur
ede­­bilmiştir. Peygamber Efendimiz r , ümmetini bid’atlere kar-
şı îkaz buyurmuştur. Fakat ilim ve irfânın, toplumun her tabaka-
sına yeterince neşredilmemesi, eğitimsizlik ve cehâlet sebebiy-
le, hurâfe ve bid’atlerin önüne tam mânâsıyla geçilememiştir.
Meselâ Ay veya Güneş tutulduğunda teneke çalmak, me-
zarlara, ağaçlara çaput bağlamak ve bilhassa velîlerin kabirle-
rini ziyaret ederken yapılan duâlarda, medfun olan zâttan ta-
lepte bulunarak şirke kapı aralamak gibi hurâfeler, bütün gay-
retlere rağmen, kısmen de olsa var olmaya devam etmiştir.
Ancak dînimizde bid’atler hiçbir zaman, Hristiyanlık ve
benzeri muharref dinlerde olduğu gibi, dînin aslî naslarının ye-
rini alabilecek derecede güçlenmemiştir. Zira aslî kaynaklar,
büyük bir ciddiyetle muhafaza edilmiştir. Dolayısıyla bid’at,
hurâfe ve yanlış uygulamalara bakılarak da İslâm hakkında
hüküm verilemez.
Bilhassa son asırlarda İslâm beldelerini esir alan Batı tak-
610 litçiliği, kültür emperyalizmi, ideolojiler, modalar, menfî med-
SONSÖZ

ya, radyo-televizyon ve internetin olumsuz programlarının te-

siri; müslüman toplumları şekillendirmede -maalesef- dînin te-
sirinden çok daha fazla öne geçmiştir.
Bir taraftan İslâmî eğitim zayıflatılmış, bir taraftan da eski-
den halkı irşad ve terbiye eden medreselerin, dergâhların, yani
ilim ve irfan ocaklarının müsbet tesirlerinden toplumlar mah-
rum bırakılmıştır.
Bu acı sebeplerle, bugünkü müslüman toplumların içinde
bulunduğu vaziyet, İslâm medeniyetinin gerçek ve ideal man-
zarasını vermekten uzaktır.
İslâm bir rahmet dînidir. Lâkin İslâm adına hareket ettiğini
söyleyen birtakım menşei karanlık örgütler, İslâm’ın aslâ tas-
vip etmeyeceği şekilde, sivilleri hedef alan şiddet faaliyetleri
tertip edebilmektedir. Meselâ günümüz Afrika’sında medrese
basıp kız çocuklarını kaçıran güyâ müslüman örgütlerin mev-
cudiyeti gibi.
İslâm, hak ve adâlet dînidir. Fakat ne acıdır ki, bugün silâh
tüccarları ve sömürgeciler tarafından tefrikaya düşürülerek
mâtem ülkeleri hâline getirilmiş müslüman beldelerde, hak ve
adâlete mugâyir pek çok manzarayla karşılaşılmaktadır.
İslâm, ilme ve akla değer verir. Fakat câhil bırakılmış müs-
lüman topluluklar, gizli ve açık İslâm düşmanları tarafından
kandırılarak istismar edilebilmektedir.
İslâm sosyal adâleti ve İslâm kardeşliğini tervic etmiş,
müslümanı müslümana zimmetli kılmıştır. Fakat Batı’dan esti-
rilen tefrikacılık, müslüman beldelerde ırkçılığı körüklemiş, ka-
pitalizmin en vahşî ve çirkin tatbikâtını yaygınlaştırmıştır.
Sözün özü, yüce dînimiz İslâm hakkında gerçek bilgile-
re ve doğru prensiplere; onun temel kaynakları olan Kur’ân-ı 611
 İslâm Tefekkür Ufku

Kerîm’den, Peygamberimiz’in Sünnet’inden ve bunları lâyıkıyla

hazmetmiş sahâbîlerin, halîfelerin, müçtehidlerin, âlimlerin ve
tertemiz bir İslâm ahlâkıyla yaşayan toplumların hayatından
ulaşabiliriz.
İslâm âleminin mevcut durumuna bakarak İslâm hakkında
menfî görüşler ortaya koymak, ancak garazkâr ve kasıtlı bir ta-
vır olacaktır.
Diğer taraftan, müslümanların içinde bulunduğu buhran-
lara karşı da yegâne çare, İslâm âleminin kendi dünya görü-
şünü, hayat ve hâdisâta İslâmî bakış açısını, kaynağını Kur’ân
ve Sünnet’ten alan tefekkür ufkunu yeniden keşfetmesidir. Bu
mânâda, okuduğunuz bu eser;
–Bir nevi “aslımıza dönüş” çağrısıdır.
–Kur’ân-ı Kerîm’in ahkâmını, ahlâkını ve hayat nizâmını
doğru bir şekilde anlamaya davettir.
–Âlemlere rahmet ve yediden yetmişe her ferde emsalsiz
bir örnek şahsiyet olan Rasûlullah r Efendimiz’in Sünnet’ini
yaşamaya ve yaşatmaya davettir.
–Îtikādî ve amelî mezheplerimizin sistemleştirici ve tanzim
edici içtihad ve gayretlerinin özünü ve rûhunu yeniden keşfet-
meye davettir.
Bu davete icâbet ettiğimizde anlarız ki İslâm;
–İlâhî menşei,
–Hayata en mükemmel şekilde tatbik edilebilen nebevî re-
çetesi ve,
–On beş asırlık muazzam tecrübesiyle;
Hiçbir ideoloji, din, yahut dünya görüşüne muhtaç olma-
612 dan, kıyâmete kadar bütün beşeriyetin ihtiyaçlarına kâfî ge-
SONSÖZ

lecek olan yegâne dünya görüşüdür, tefekkür ufkudur, hayat

nizâmıdır.
İslâm; kâinat ve insanın yaratılması hususundaki murâd-ı
ilâhînin bizâtihî kendisi ve yeryüzündeki fiilî tezâhürüdür.
Menşei Cenâb-ı Hak olduğu için, İslâm’ın hakîkatinden gâfil
fânîlerin tasdik ve tensibine de muhtaç değildir. İlâhî men-
şei ve beşerî tahriften korunmuş muhtevâsıyla İslâm, mutlak
hakîkatin şaşmaz pusulasıdır.
Dolayısıyla İslâm’dan gayrı bir hakîkat yolu aramak, ebedî
saâdeti sefâlet çarşılarında arayıp beyhûde yorulmak demek-
tir. Âyet-i kerîmede buyrulduğu üzere:
“Kim, İslâm’dan başka bir din ararsa, bilsin ki kendisinden
(böyle bir din) aslâ kabul edilmeyecek ve o, âhirette hüsrana
uğrayanlardan olacaktır.” (Âl-i İmrân, 85)
Bir şeyi olmadığı yerde aramak, aslında onu aramamak de-
mektir. Dolayısıyla, İslâm’dan başka bir din ve Allah’tan başka
sığınak, barınak ve dayanak aramak; ham hayaller peşinde ko-
şarak ömrü ziyan etmek demektir. Böyle kimselerin bütün ça-
ِ ‫ ع ِاملة ن‬: Çalışmıştır, bo-
baları boşa gitmiştir. Kur’ânî tâbirle; “‫اصب ٌة‬
َ َ ٌَ َ
şuna!” (el-Ğâşiye, 3)
İnsana ebedî selâmet ve saâdeti bahşedebilecek yegâne
mercî, Allah Teâlâ’dır. Dergâh-ı ilâhîden başka kapılara sığınıp
oralardan medet ummak, hazin bir hayal kırıklığı ve ağır bir
hüsrandan başka bir netice hâsıl etmez.
Dolayısıyla insanlığın huzur ve saâdeti, İslâm’ın muhte-
şem düsturlarına muhtaçtır. Böylesine kıymetli bir mirasa sa-
hip iken, dünya ve âhiret saâdetini başka dünya görüşlerinde
aramak, bir definenin üstünde oturduğundan habersiz, aç ve
bî-ilâç kalıp başkalarına el açan, zavallı bir dilencinin hâline
benzer. 613
 İslâm Tefekkür Ufku

İnsanlık, İslâm’ın güneş gibi aydınlık hakîkatlerine gözleri-

ni kapatıp vahiyle irtibatı koparılmış nâkıs bir aklın cılız ve tit-
rek mum ışığıyla yönünü bulmaya çalıştıkça, çıkmaz sokakla-
rın karanlıklarında duvarlara toslamaktan kurtulamayacaktır.
Eski Fransız Komünist Partisi Sekreteri Roger Garaudy, müs-
lüman olduktan sonra İstanbul’a gelmiş ve Yıldız Sarayı’nda bir
konferans vermişti. O konferansta -hasbelkader- ben de bulun-
muştum. Garaudy’ye:
“–Siz önce bir katolik hristiyandınız. Ardından komünist ol-
dunuz. Hem de Marks’ın bütün fikirlerini yeni baştan tedvin
edecek derecede koyu bir komünisttiniz. Şimdi ise müslüman-
sınız. Acaba Hindistan taraflarına doğru da bir seyahat yapa-
cak mısınız?” diye kinâyeli bir soru sordular. O da:
“–Anlatayım.” dedi. “Ben katoliktim. Amerika’ya tahsile git-
tim. ABD’deki büyük kartel ve tröstlerin piyasayı tekellerinde
tutmak (monopol) ve fiyatları istedikleri gibi ayarlamak için
milyonlarca ton sütü döktüklerini, milyonlarca ton buğdayı
yaktıklarını görünce, bu acımasız, vicdansız ve vahşî kapita-
lizm manzarasına duyduğum nefret ve isyan, beni komüniz-
me itti. Baktım; komünizm de kuru, ruhsuz, hiçbir mânevî ta-
rafı yok. Hristiyanlık ile komünizm arasında bir köprü kurma-
ya, ona mâneviyat katmaya çalıştım, ama bu da mümkün de-
ğildi, olmadı.
O dönemlerde Fransızlar benim için «vur» emri çıkardılar.
Cezâyirli müslüman bir askerin yardımıyla bu bâdireden kur-
tuldum. Fakat beni niçin bıraktığını merak ettiğimden, daha
sonra o müslüman askeri arayıp buldum ve:
«–Fransız subayı benim vurulmamı emretmişken, beni ne-
614 den kurtardın?» diye sordum.
SONSÖZ

«–Ben müslümanım, senin suçunun ne olduğunu bilmiyo-

rum. Bunu bilmeden, Allâh’ın verdiği cana kıymaya râzı ola-
mam. Bunun uhrevî mesʼûliyetinden korkarım.» dedi.
Ben o zamana kadar İslâm’ı basit bir aşîret dîni zannediyor-
dum. Bu hâdise beni İslâm’ı araştırmaya sevk etti. İktisatçı oldu-
ğum için ilk olarak İslâm’ın iktisâdî yapısını inceledim. Bilhas-
sa bir istismar/sömürü vâsıtası olan ve komünizmde bile yasak
olan fâizin İslâm’daki hükmünü ve benzeri hususları inceledim.
Bilâl-i Habeşîʼnin yaşadığı bir hâdise beni selâmete kavuş-
turdu. Bilâl t , Allah Rasûlüʼne güzel bir hurma götürür. Efen-
dimiz r hurmaya bakar ve:
«–Bunu nereden buldun?» diye sorar. Bilâl de:
«–Bizde âdî hurma vardı. Rasûlullah r `in yemesi için on-
dan iki ölçek vererek bundan bir ölçek satın aldık.» der.
Bunun üzerine Hazret-i Peygamber r :
«–Eyvah! Bu ribânın/fâizin ta kendisi, sakın öyle yapma!”
buyurur. Sonra da helâl yolu gösterir:
«–Şayet iyi hurma satın almak istersen, elindekini ayrıca
sat; sonra onun parasıyla iyi hurmayı al.» (Müslim, Müsâkât, 96)
Gördüm ki Allah Rasûlü r , fâize açılan her kapının anahtar
deliğini bile kapatmış. İslâm’da fâize karşı en ufak bir tâviz yok.
Bunun üzerine İslâm’ı daha yakından araştırmaya başladım.
«İslâm’da iktisat, hukuk nedir?» sorularının cevapları-
nı ararken orada büyük bir dehâ ile karşılaştım. O dehâ Ebû
Hanîfe idi. O ne muazzam bir hukuk mantalitesidir! O beni fe-
rahlattı, bana yol gösterdi.
Fakat şunu söylemeliyim ki, bugün maalesef İslâm dünya-
sı Ebû Hanîfe gibi dünya çapındaki bir hukukçuyu lâyıkıyla ta- 615
 İslâm Tefekkür Ufku

nımıyor. Ebû Hanîfe’nin hukuk mantalitesini ve dehâsını müs-

lümanlara ben anlatıyorum. Hâlbuki ben daha yeni müslüman
oldum.
Şunu unutmayın ki, asıl hasta olan, Batı’nın kendisidir. Siz-
ler hak dîn üzere olduğunuz için, aslında sapasağlamsınız. Ma-
alesef bu sağlamlığın farkında olmadığınız için, Batı’yı taklit
ediyorsunuz. Hiç sağlam insan, hastayı taklit eder mi?!.” dedi.
Gerçekten, hayatın her sahasını en güzel şekilde tanzim
edecek bütün düsturlar, yüce dînimiz İslâm’ın engin muh­te­vâ­
sın­da mevcuttur. Biz evvelâ kendi mânevî değerlerimizin far-
kına varmalı, mukaddesâtımızın kıymetini bilmeliyiz. Bizler,
İslâm kaynaklarını lâyıkıyla ve usûlünce okuyup hayatımıza
tatbik etmediğimiz müddetçe, sefâlet çarşılarında saâdet ara-
ma şaşkınlığından kurtulamayız.
Aliya İzzetbegoviç’in -daha evvel de zikrettiğimiz- müthiş
bir tespiti vardır:
“Savaş, harpte yenilince değil; düşmana benzeyince kay-
bedilir.”
Gerçekten de bugün İslâm dünyası, maalesef hayatın bir-
çok sahasında gayr-i müslimlere özenerek kendi şahsiyet ve
karakterine yabancılaşmanın ağır faturasını ödüyor.
Necip Fazıl’ın ifadesiyle;
“Biz, asırlar boyunca cebimizdeki delikten astarın dibine
kaçmış hakîkat mücevherini, her an üstümüzde taşıdığımızdan
habersiz, hep dışımızda arıyoruz!” 247
Yine Necip Fazıl, beşeriyetin aradığı hakîkatlerin İslâm’da
olduğunu şöyle ifade eder:

616 247. N
 . F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 108, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul 1998.
SONSÖZ

“Sosyalizma ve komünizmanın var etmek isteyip de yok

ettiği içtimâî adâlet ve tesviye (eşitlik) ölçüsünün hakîkati,
İslâm’da.
Liberalizma ve kapitalizmanın yedire yedire ferdi çatlat-
masına veya mukâbil fertten her hakkı çaldırmasına mânî öl-
çüler, İslâm’da.
Demokrasya ve fikir hürriyetinin en nazik sınırları ve özü,
İslâm’da.
Aynı demokrasya ve fert hürriyetinin başıboşluğa ve kar-
gaşalığa sarkan aşırılığını köstekleyici fikir ve şahsiyet hakkı,
İslâm’da.
Nazizma ve faşizmanın kâzip (yalancı) rüyasını gördüğü
üstün nizam ve rûhî müeyyidecilikteki esas, İslâm’da.
Batı’nın her sahada arayıp bulamadığı Cennet, İslâm’da.
Her şey İslâm’da...” 248
Maalesef bugün dünya, İslâm medeniyetinden habersiz.
Üs­telik modern Haçlı ittifâkının yeni îcâdı olan “İslamofobi”
pro­jesiyle İslâm ve müslümanlar, terörle, şiddetle, vahşetle
yaftalanıyor. Böylece hem küresel güçlerin İslâm coğrafyala­
rı­nı sömürüp talan etmelerine meşrûiyet kazandırılıyor, hem
de insanlık bu menfî şartlandırmalarla İslâm’ın nûrundan uzak
tu­tul­maya çalışılıyor.
Böyle bir zaman ve zeminde;
–İslâm’ın rahmet dîni olduğunu ilân etmek,
–İnsanlığın ihtiyaç duyduğu gerçek huzur, şefkat, merha-
met ve fazîletlerin İslâm’ın prensiplerinde bulunduğunu insan-
lığa duyurmak,

248. N
 . F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 108-109, B.D. Yayınları, İst. 1998. 617
 İslâm Tefekkür Ufku

–İslâm aleyhinde yapılan kirli propagandaların zihinlerde

ve gönüllerde bıraktığı yanlış anlayışları gidermek ve
–Yegâne hak dîn olan İslâm’ı aslî berraklığıyla insanlığa
takdim edebilmek, çok daha hayâtî bir kıymet ve ehemmiyet
arz ediyor.
Bunun için, gerçek huzurun İslâm’da olduğunu önce bizim
görmemiz, sonra da onu asrın idrâkine göstermemiz gerekiyor.
Mehmed Âkif’in mısrâlarında ifade ettiği gibi:
Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhâmı,
Asrın idrâkine söyletmeliyiz İslâm’ı.
İşte bu eserin de, İslâm’ı asrın ve neslin idrâkine söyletme
yolundaki gayretler silsilesinin küçük bir halkası olabilmesini
temennî ederiz. Bâtıl dinlerin ve beşer mahsulü felsefelerin kıs-
kacında maddî-mânevî buhranlardan kurtulamayan insanlığa,
İslâm’ın hayat veren ölçülerini, rahmet dolu bakış açısını, kâinat
kitabındaki kevnî âyetleri doğru okuyabilmek için gerekli olan
tefekkür ufkunu sergileme yolunda faydalı olmasını dileriz.
Yine Rabbimiz’den niyâzımız; hatâ ve kusurlarımızı bağış-
layıp, bu nâçizâne eserimizi, lûtf u keremiyle hayırlara vesîle
kılmasıdır.
Rabbimiz, ehl-i İslâm’ı aslî hüviyetine döndürsün. Yeniden
cihâna adâlet ve merhamet tevzî eden, Hakk’ın yeryüzünde-
ki şahidi olan, fazîletler medeniyeti inşâ eden hayırlı bir üm-
met eylesin.
Âmîn!..

618
 LÜGATÇE

âbâd: Mâmur, şen, bayındır. alâyiş: Debdebe, süs, gösteriş.

âfak: 1. Ufuklar. 2. Görüş ve dönüş sınırları. alem: 1. İşaret, alâmet, nişan, iz. 2. Bayrak,
3. Dış âlem. sancak. 3. Minare ve bayrak direklerinin
âhâd (hadis): Râvî sayısı bakımından mütevâtir tepesindeki hilâl, lâle vb. şekillerdeki te-
derecesine ulaşmayan, yani ilk kaynağın- pelik.
dan itibaren her nesilde yalan üzere birleş- âlem-şümûl: Âlemi kaplamış, dünya çapında,
meleri aklen mümkün olmayan bir kalaba- cihan-şümûl.
lık tarafından rivayet edilmeyen, râvî sayı- alenen: Açıktan, açıkça, gizlemeden.
sı herhangi bir nesilde üç veya altına dü- aleyhillâne: “Lanet onun üzerine olsun!”
şebilen hadisler. mânâsında şeytandan bahsedilirken kul-
ahî: 1. Kardeş. 2. Ahî ocağına mensup kişi. lanılan bir söz.
ahkâm: Hükümler, emirler. âlî: Yüksek, yüce, büyük, ulu.
ahlâk-ı hamîde: Medhedilen güzel huylar, gü- âlîcenaplık: İyilikseverlik, fa­zi­let­kâr­lık, cömert-
zel ahlâk. lik.
ahvâl: 1. Hâller. 2. Oluşlar, durum, vaziyet. amel-i sâlih: İhlâsla ve sırf rızâ-yı ilâhî için ya-
akâid: Akîdeler, İslâm’ın inanç ve îman esas- pılan, farz, vâcib, sünnet veya müstehab
ları. hükmü bulunan, hayırlı iş, ibadet, yüksek
akdetmek: Mukâvele, muâhede, sözleşme ahlâk tezâhürleri.
yapmak. amelî: 1. Amelle, işle, fiille ilgili. 2. İşe daya-
âkıbet: 1. Son, nihâyet, âhir, netice. 2. Sonun- nan; nazarî, teorik olmayan, tatbikî.
da. âmil: 1. Sebep. 2. İşleyen, yapan.
akıl-bâliğ: Ergenlik çağına gelmiş, bülûğa er- âmiyâne: Bayağı, âdice, kabaca.
miş olan. âmme: Umum, toplum, kamu.
akîde: İtikad, îman, dînî inanış. an’ane: Nesilden nesile aktarılagelen örf, âdet,
akl-ı selîm: Doğru karar verebilen, selâmete gelenek.
ermiş akıl; sağduyu. apolet: 1. Resmî ve daha çok askerî üniforma-
aksiyon: 1. Bir düşünce veya görüşü fikrî ların omuz kısmına takılan, rütbe durumu-
plândan fiilî plâna aktarma. 2. Başkasın- na göre değişiklik gösteren yün, ipek ve-
da veya başka bir şeyde değişiklik yapma, ya sırma parça. 2. Mecazen; mevki, ma-
tesir etme gücü. kam, unvan, titr.
akvâl: Kaviller, sözler. ârızî: 1. Tabiî, irsî olmayıp sonradan meyda-
alâmet-i fârika: 1. Ayırıcı, ayrılmasına sebep na gelen. 2. Sıradışı, fevkalâde. 3. Geçi-
olan vasıf. 2. Karakteristik özellik. ci, eğreti. 619
 İslâm Tefekkür Ufku

ârif: 1. Bilen, âşinâ. 2. Hakk’ı ve eserini lâ­yı­ basîret: 1. Kalp ile görme, doğru görüş, uya-
kıyla anlayıp bilen, mârifet ve hakikat bil- nıklık. 2. Sezgi, uzağı görme.
gisine erişen. bâtıl: 1. Boş, beyhûde, yalan, çürük. 2. Doğru
Arz: Dünya, yeryüzü. ve gerçeğin zıddı. 3. Hükümsüz.
arz-ı endâm: 1. Boy gösterme, ortaya çıkma, bâtın: 1. İç. 2. İç yüz. 3. Gizli, görünmeyen.
görünme. 2. Gösteriş. bâtınî: 1. İçte olan, iç âlemle, sırla ilgili. 2.
asabiyet: 1. Sinirlilik, asabî mizaçlılık. 2. Akra- Kur’ân-ı Kerîm’i, zâhirî mâ­nâsı üzerin-
balık, soy yakınlığı. 3. Akraba, soy, kavim, de durmayıp dînî emir­leri gereksiz saya-
vatan, millet, din vb. gayreti gütmek. cak şekilde me­câ­zî mânâlar vererek te’vil
asimilasyon: Kendine benzetme, benzetiş. ve tefsir eden bâtıl mezhep, sapık fırka,
asimile olmak: Benzeşmek, bir topluluk bâtıniye.
içinde kaybolmak. bedbin: Kötümser, karamsar.
âşinâ: 1. Tanıdık, bildik, yabancı olmayan. 2. bedîhî: İspat ve delil gerektirmeyecek kadar
Bilgi sahibi, anlayacak kadar bilen, vâkıf. açık, besbelli.
atâlet: 1. İşsizlik, boş durma. 2. Tembellik. beis: Zarar, ziyan, mahzur.
ateizm: Allâh’ın varlığını inkâr etme, Tanrı ta- bekā: 1. Bâkîlik, ebedîlik, sonu olmama. 2. Ka-
nımazlık. lıcılık, devamlılık, zevâl bulmama.
âtıl: İşsiz, işlemez, battal, tembel. belâgat: Edebiyat kâideleri ilmi. Söz ve yazıda
avam: 1. Halk, halkın büyük kısmı. 2. Aşağı ta- düzgün, sanatlı ve tesirli ifâde.
baka, câhil kesim. berâet-i zimmet: 1. Borcu olmama, borçsuz-
avdet: Geri geliş, dönüş. luk. 2. Aksi ispat edilinceye kadar suçsuz
avene: 1. Yardımcılar, arkadaşlar, yanında bu- sayılma.
lunanlar. 2. Kötü işte yardım edenler. 3. berekât: 1. Bolluklar. 2. Hayırlar, saâdetler.
Kafadarlar, yardakçılar. berî: 1. Kirli işe karışmamış, temiz, pâk. 2. Kur-
ayân: Belli, açık, meydanda. tulmuş, âzâde, sâlim.
âzâde: Kayıtlardan, bağlardan kurtulmuş; ser- beşer: İnsan, Âdemoğlu. beşerî: İnsana has,
best, hür. insanla ilgili. beşeriyet: İnsanlık, insano-
azamet: 1. Büyüklük, ululuk. 2. Kibir, gurur, bü- ğulları, Âdem­oğul­ları.
yüklenme. bevl: İdrar, çiş.
azîmüşşân: Şânı büyük olan. beytülmâl: İslâm hukûkunda mâliye hazinesi.
bahs-i diğer: Başka bir konu. bîat: 1. Devlet reisine sa­dâ­kat ve itaati bildi-
bâkī: 1. Dâimî, kalıcı, ölümsüz. 2. Allâh’ın sı- ren ve ekseriyetle el tutma sû­re­tiyle yapı-
fatlarından. lan ahitleşme. 2. Bir kimsenin hâkimiyetini
bakiye: Artan, geri kalan, artık. tanıma, itaat bildirme.
bâr: 1. Ağırlık, yük. 2. Sıkıntı, üzüntü. bid’at: 1. Sonradan meydana çıkan şey. 2.
Peygamber Efendimiz zamanından sonra
barem: 1. Her işlem için ayrı hesap yapılma-
dinde ortaya çıkan şey.
dan, belli formülleri rakam ve oranlara uy-
gulama esasına göre hazırlanan cetvel. 2. bîgâne: 1. Tanıdık olmayan, yabancı. 2. İlgisiz.
Maaş ve derece miktarlarını belirtmek için bihakkın: Hakkıyla, tamamıyla, lâyıkıyla.
hazırlanan cetvel. bilâ-bedel: Bedelsiz.
bâriz: Açık, besbelli, âşikâr, zâhir. bi’l-kuvve: Düşünce ve tasavvur hâlinde, fii-
barometre: 1. Hava basıncını ölçen âlet. 2. le dönüşmemiş, potansiyel olarak; bi’l-fiilin
620 Hassas âlet. zıddı.
LÜGATÇE

binâenaleyh: Bundan dolayı, bundan ötürü. çekmesi ve bundan doğan mânevî hâl,
bîtaraf: Tarafsız. vecd hâli.
bizâtihî: Kendisi, kendiliğinden, kendinden. cidâl: 1. Kavga, mücâdele. 2. Tartışma.
bohem: Daha ziyâde, mâneviyattan uzak fikir cihan-şümûl: 1. Her yanı kaplayan. 2. Dünya
ve sanat çevrelerinde yaşanan başıboş, çapında, Dünya ölçüsünde.
serseri hayatı. cizye: İslâm ülkelerinde hristiyanlardan veya
buğz: Düşmanlık hissi, nefret, kin. müslüman olmayanlardan, himâye ve as-
burjuva: 1. Orta tabaka, Avrupa’da işçi sınıfıy- kerlikten muâfiyet karşılığı alınan baş ver-
la aristokrasi arasındaki sınıf, tüccar ve sa- gisi.
nayici sınıfı. 2. Şehirli. 3. Zengin. cuma selâmlığı: Padişahın cuma namazına
Câferî: İmam Câfer-i Sâdık’a bağlı olanların gitmesi dolayısıyla düzenlenen tören, cu-
kurduğu Şiî mezhebinden olan kimse. ma alayı.
câlib-i dikkat: Dikkat çeken. cüz’î irâde: Allah Y tarafından insanlara ve-
cârî: 1. Cereyân eden, akan, akıcı. 2. Geçer- rilmiş olan irâde, insanın tercih gücü.
li, yürürlükte. cüz’î: Az, pek az, az miktarda.
cebir: 1. Zor, zorlama, baskı. 2. Sayılar ilmi. daktiloskopi: Antropoloji ilmi araştırmaların-
Matematiğin meseleleri denklemlere çevi- da, kimlik tespitinde ve özellikle adlî olay-
rerek çözen kolu. larda suçluyu bulmaya yardımcı olan par-
cebrî: Cebir kullanarak, mecburî, zorla. mak izi incelemesi usûlü.
cehd: Çalışma, çabalama. dalâlet: Sapıtma, doğru yoldan ayrılma, azma,
bâtıla yönelme.
celâdet: Yiğitlik, kahramanlık, me­tâ­net.
darb-ı mesel: Özlü söz, atasözü.
celâl: 1. Ululuk, büyüklük, azamet. 2. Allâh’ın
“Kahhâr, Cebbâr, Mütekebbir” gibi sertlik deizm: Allâh’ın varlığını ve tabiî dîni kabul
ve büyüklük ifâde eden sıfatları (celâl sı- eden, vahyi ve peygamberleri reddeden
fatları). felsefî doktrin, Yaratancılık.
celpnâme: Celp kağıdı, yazılı mahkeme çağ- demagog: Halkın hoşuna gidecek şekilde ko-
rısı. nuşarak onu avlayan, demagoji yapan,
cem: Toplama, toplanma, bir araya getirme. mugâlatacı.
cemâdat: Cansız varlıklar. derebeyi: 1. Ortaçağ Avrupasında feodal hü-
kümdar, toprak soylusu. 2. Zorba.
cemâl: 1. Yüz güzelliği. 2. Güzellik, iç ve dış
güzelliği. 3. Allâh’ın rahmetiyle tecellîsi. dermatoloji: Cilt hastalıkları, cildiye.
Celâl’in karşılığı. dersiâm: Talebeye, medreseliye ve herkese
cemâlî sıfat: Allah Teâlâ’nın lûtuf, ihsan ve ders vermeye yetkili bulunan kimse.
merhametine delâlet eden vasıfları. deruhte: Üstlenme, taahhüd etme.
cemî: Çokluk. derûnî: İçten, gönülden.
cevaz: Câiz olma, yasak olmama, izin, devr-i risâlet: Rasûlullah r Efen­di­miz’in in-
müsâade. sanları îmâna dâvet ettiği peygamberlik
cevvâliyet: Çok hareketlilik, canlılık, akışkan- günleri.
lık. diğergâm: Başkalarını düşünen.
cezb: Kendine çekme. dinamizm: 1. Dinamiklik, hareketlilik, faallik. 2.
cezbe: 1. Rûhî heyecan ve coşkunluk. 2. Ta- Dinamik olmayı sağlayan âmil.
savvufta Allah Teâlâ’nın kulunu kendine dirâyet: Zekâ, bilgi, kavrayış. 621
 İslâm Tefekkür Ufku

dogmatizm: Dogmaya bağlı düşünce şekli, esmâ: İsimler. esmâ-i ilâhiyye: Allah Teâ­
tenkitsiz ve delilsiz tasdik etme, dogmacı- lâ’nın isimleri.
lık, nascılık. eşref-i mahlûkat: Yaratılmışların en şerefli-
dûçâr: Giriftâr olmuş, mübtelâ olmuş, tutul- si insan.
muş. etik: Ahlâk, ahlâk bilimi, ahlâk felsefesi.
ecnebî: 1. Yabancı, garip, bîgâne. 2. Başka bir evham: Vehimler, kuşkular, endişeler, kurun-
devletin tebaası olan. tular.
edille-i şer’iyye: Fıkhın esas dayanakları, Ki- evlâ: 1. Birinci, daha önce gelen. 2. Daha iyi,
tap, Sünnet, İcmâ ve Kıyas. daha uygun.
ef’âl: Fiiller, işler. ezcümle: 1. Bu cümleden olarak, örnek olarak
efkâr-ı umûmiye: Umûmun düşüncesi, genel 2. Özellikle, bilhassa.
kanaat, kamuoyu, halk efkârı. ezel: 1. Başlangıçsızlık; öncesi olmamak. 2.
ego: 1. Ben, öz benlik. 2. Nefs. egoist: Bencil, Ruhların yaratıldığı zaman.
dâimâ kendini düşünen kimse. egoizm: fâil: Yapan, eden, işleyen, âmil.
Bencillik, egoistlik. Fâil-i Mutlak: Fiillerin hakikî, gerçek sahibi
ehl-i kitâb: Tevrat, Zebur, İncil ve Kur’ân’dan Allah Teâlâ.
birine inanan. (Daha ziyade yahudî ve hris- fâ­nî olmak: 1. Ölümlü, gelip geçici olmak. 2.
tiyanları ifade etmek için kullanılır.) Bir şeyin içinde kaybolmak.
ehl-i salîb: Haçlılar, hristiyanlar. faraza: 1. Farz edelim ki, tutalım ki, sayalım ki,
ekber: Daha büyük, en büyük, âzam. bilfarz. 2. Söz gelişi.
ekseriyâ: En çoğu, en fazlası, en çok; çokluk. farazî: Farz etme esasına dayanan, var say-
maya dayalı, zannî, tahminî.
emannâme: Düşmana verilen emniyette ol-
duklarını bildirir kâğıt. fârik (fârika): Fark eden, ayıran.
emâre: Alâmet, nişan, iz, eser, ipucu. farz-ı ayn: Mükellef olan herkes tarafından
mutlaka yerine getirilmesi îcâb eden farz.
emperyalizm: 1. Sınır genişletme, yayılma hır-
sı; istilâ siyaseti. 2. Başka ülkeleri ve top- farz-ı kifâye: (Cenaze namazı gibi) bir veya
lumları siyasî, iktisadî, dinî ve kültürel ba- yeterli sayıda kişi tarafından yerine getiril-
kımdan tesir altına alma faaliyeti; sömür- mesi ile başkaları üzerinden kalkan farz.
gecilik. farziyet: 1. Farz hükmü. 2. Terki günah ve
emr-i bi’l-mâruf ve nehy-i ani’l-mün­ker: İyi- cezâyı mûcip bir şeyin yapılmasındaki
liği emretmek ve kötülükten sakındırmak. mecburiyet.
fâsık: Allâh’ın emirlerini tanımayan, sapkın,
enâniyet: Bencillik, hodgâmlık, egoistlik.
günahkâr, kötülük eden.
enfüs: Ruhlar, canlar, yaşayanlar, hayat sa-
fâsit: 1. Kötü, fenâ, yanlış, bozuk. 2. Münâfık,
hipleri.
fesat çıkaran.
engizisyon: Eskiden hristiyan âleminde fark-
faşizm: Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra
lı inanç taşıyanları cezalandırmak maksa-
İtalya’da ortaya çıkan, antikomünist, dev-
dıyla kurulan mahkeme. letçi, toplumcu ve milliyetçi hareket ve ida-
entelektüel: Fikrî meseleler veya bununla uğ- re tarzı. Alman Nazizmi, İspanyol Falanjiz-
raşan kişi, münevver, ziyâlı, aydın. mi, Arjantin Peronizmi gibi bazı hareketler
envâ: Neviler, çeşitler. de bu adla anılmışlardır.
esbâb-ı mûcibe: Gerekçe. fâzıl: Fazîlet sahibi, fâik, üstün.
622 eskāl: Ağırlıklar, ağır yükler. fazl u ihsan: Bolca lûtuf ve hayırda bulunmak.
LÜGATÇE

fazl u kerem: İyilik, fazîlet, lûtuf, cömertlik. gâib: 1. Bulunmayan, hazır olmayan, kayıp. 2.
fem-i saâdet: Efendimiz r ’in mübarek ağzı. Bilinmeyen âlem.
feminist: 1. Feminizm taraftarı. 2. Erkek düş- galebe: Gâlip gelme, üstünlük, zafer.
manı (kadın). garâbet: Tuhaflık, yadırganacak hâl, gariplik.
feminizm: 1. Toplumda cinsiyet farklarına da- garâip: 1. Garip, acayip, şaşılacak şeyler. 2.
yanan rol ve işbölümünü reddederek kadın Tuhaflıklar.
haklarını ve kadın-erkek eşitliğini savunan garaz: 1. Kötü kasıt, düşmanca niyet. 2. Mak-
akım. 2. Erkek düşmanlığı. sat, gâye, niyet. 3. Hınç. garazkâr: Gara-
feodal: Topraklarını feodalite sistemine göre zı olan, kötü kasıt sahibi.
idare eden büyük toprak sahibi, derebeyi. gâsıp: Gasp eden, zorla alan, zorba.
ferâgat: 1. Hakkından isteyerek vazgeçme. 2. gayb: 1. Bulunmayan, gizli olan, kayıp, gö-
Affetme. ze görünmeyen şey. 2. Bilinmeyen âlem,
ferâiz: 1. Farîzalar. 2. Ölen bir kimsenin ardın- meçhul şeyler. gaybî: Gayba âit, gayba
da bıraktığı malların taksimi ile ilgili İslâmî mahsus, gayba bağlı.
ilim. 3. Miras payları. gayr-i irâdî: Elinde olmadan, istemeksizin, far-
fer’î: 1. Aslî olmayan, kısmî, ikinci derecede. 2. kında olmadan.
Teferruat, detay. gayr-i meşrû: Meşrû olmayan, yolsuz.
fevrî: 1. Ansızın, birdenbire. 2. Hiddetle, dü- gayr-i sahih: Doğru olmayan, yanlış, hatalı.
şünmeden, hesaplamadan (yapılan hare-
ket). gazve: 1. Akın, gazâ, cenk, savaş. 2. Din düş-
manları üzerine yapılan sefer.
fırka: 1. Topluluk, insan kalabalığı. 2. Cemaat,
cemiyet, parti. gıyâb: Bulunmama, hazır olmama, uzakta olma.
fısk u fücur: 1. Hak yolundan çıkma, Allah giriftâr: 1. Tutulmuş, yakalanmış, esir. 2. Müp-
Teâlâ’ya karşı nankörlük ve isyân etme. 2. tela, tutkun, düşkün.
Sefâhate dalma. 3. Ahlâksızlık. güzîde: Seçkin, mümtaz.
fıtrat: Yaratılış, tabiat. fıtrî: Yaratılıştan olan, Ğafûr: Bağışlaması, affı, mağfireti bol olan
tabiî, doğuştan. (Allâh’ın sıfatlarından).
fiiliyat: Fiil olarak gerçekleştirilen, yapılan, habîb: 1. Sevilen, sevgili. 2. Habîbullah
lâfta kalmayanlar. “Allâh’ın sevgilisi” sözünün kısaltılmışı ola-
fikriyat: 1. Fikre âit işler, fikrî işler. 2. İdeolo- rak Hazret-i Muhammed r .
ji, fikir sistemi. hacir: Bir şahsın bunama, mahkûmiyet vb. se-
firâset: Mânen kavrama, anlama, sezme beplerle kendi malları üzerindeki tasarruf
kâbiliyeti. hakkını kullanmasının kanun yoluyla ya-
saklanması, kısıt.
fukahâ: Fakihler, fıkıh âlimleri.
hadd-i lâyık: Gerektiği miktar, kararında ölçü.
fuzûlî: 1. Lüzumsuz, gereksiz, yersiz, boşuna.
2. Haksız, haksız yere. hâdim: Hizmetkâr.
fücur: 1. Günah, zinâ. 2. Günahkârlık, ahlâkça hâdisat: Hâdiseler, olaylar.
düşkünlük. hâiz: Mâlik, sahip, taşıyan.
fütuhât: Fetihler, zaferler, muvaffakıyetler, hâkezâ: Böylece, bu sûretle, bunun gibi.
mânevî açılımlar. hak­ka’l-yakîn: Gerçekliğine hiç şüphe olma-
gabn-i fâhiş: Çok aşırı kâr. yan.
Gafûr: Bağışlaması, affı, mağfireti bol olan; hakkâniyet: Hakka uygunluk, dürüstlük, adâ­
Allâh’ın sıfatlarından. let, insaflı hareket. 623
 İslâm Tefekkür Ufku

hâlet-i rûhiye: Ruh hâli, insanın psikolojik du- havâs: 1. Seçkinler, büyükler, haslar, üstün
rumu. olanlar. 2. Okumuş, kültürlü, münevver
Hâlık: Allah Teâlâ’nın isimlerinden; yaratan, kimseler. 3. Tarikat mensupları.
yoktan var eden. havâssü’l-havâs: Dînî ve mânevî hayatı en
hâlisâne: Samimî ve iyi hislerle dolu olarak. kâmil şekilde yaşayan, en seçkin, yüksek
hâlisiyet: Doğruluk, hilesizlik, hâlislik. hassâsiyet sahibi kimseler.
halketmek: Yaratmak, yoktan var etmek. havra: Yahudilerin ibadethanesi, sinagog.
hall u fasl etmek: Sona erdirmek, müsbet bir hayırhah: Herkesin iyiliğini isteyen, hayır dile-
neticeye bağlamak, açıklayarak bitirmek. yen, iyilik sever.
hamâkat: Anlama kıtlığı, bönlük, ahmaklık. hayrat: 1. Hayırlar, hayır işleri. 2. Hayır yapılan
yer. 3. Zekât dışındaki infaklar, bağışlar.
hamâset: 1. Yiğitlik, kahramanlık. 2. Savaşta
gösterilen kahramanlık, cesaret. 3. Müba- hayru’l-halef: 1. Hayırlı evlât. 2. Bir kişiden
lağalı, boş övünmeler. sonra onun yerine gelen hayırlı kimse.
hamdele: “Elhamdülillâh”ın kısa şekli. Kitap- haysiyet: Değer, kıymet, şeref, îtibar.
ların başında besmeleden sonra gelen, hâzır: İstenen yerde bulunan, mevcut olan.
Allâh’a hamd ifadeleri. hengâm: Zaman, çağ, sıra.
hâmî: Himâye eden, koruyan, sahip çıkan, gö- hercümerc: Karışıklık, kargaşa, alt üst olma.
zeten. hevâ: 1. Nefse âit şeylere duyulan istek, arzu.
hanîf: 1. Allâh’ın birliğine inanan; Hak dine 2. Nefsânî zevkler, düşkünlükler.
tâbî olan, Hazret-i Muhammed’in tebliğin- hezeyan: 1. Saçmalama, abuk sabuk konuş-
den önce de tek Allâh’a inanan. 2. İslâm ma, herze. 2. Sayıklama.
inancına sıkı ve samimî olarak bağlanan.
hikmet: 1. Yüksek bilgi. 2. Sebep, gizli sebep.
hâre: Bazı cisimlerin ve eşyaların üzerinde gö- 3. Öğüt verici, kısa ve öğretici ahlâkî söz.
rülen damar damar dalgalı çizgiler.
hilâf: 1. Karşı, zıt, aykırı, ters. 2. Anlaşmazlık,
hâs: 1. Bir kimseye, bir şeye âit, mahsus;
muhalefet. 3. Cayma, vazgeçme.
hususî. 2. İyi cins, yüksek kalite, hâlis. 3.
İleri gelen, seçkin. hilm: Yumuşak huyluluk, sakinlik, halim-se-
limlik.
hasbeten lillâh: Allah rızâsı için, maddî karşı-
lık beklemeden. himmet: 1. Yardım, ihsan. 2. Mânevî yardım,
rûhânî imdat.
hasenât: İyilikler, hayırlı işler.
hissiyat: Hisler, duyuşlar.
hasım: 1. Düşman. 2. Bir işte, yarışta veya
dâvâda karşı taraf, dâvâlı, rakip. hodgâm: Bencil, sırf kendi menfaatini düşü-
nen.
haslet: 1. Yaratılıştan, doğuştan gelen
husûsiyet, huy. 2. Güzel huy, iyi husûsiyet. hoyrat: 1. Kaba-saba, biçimsiz. 2. Sert dav-
ranan, hırpalayan, muâmele bilmez, neza-
hâtem: 1. Mühür, damga. 2. Son, en son.
ketsiz. 3. Huysuz.
havâic-i asliye: Aslî ihtiyaçlar. Bir kimse-
nin aslî ihtiyacı kabul edildiği için dînen hulefâ-i râşidîn: Râşid halîfeler, ilk dört İslâm
zekâttan muaf tutulan ev, ev eşyası, halîfesi.
dükkân, elbise, araba vs. eşyalar. hunhar: Kan içen, kan döken, zâlim.
havârî: 1. Yardımcı. 2. Peygamberlerin hurâfe: 1. Dînî bilgiler arasına karışmış olan
tebliğâtını yaymada yardımları dokunan yanlış, bâtıl inanç. 2. Mânâsız söz.
kimseler. 3. Hazret-i Îsâ’nın on iki yardım- huruç: 1. Çıkma, dışına çıkma, çıkış. 2. İsyan,
624 cısından her biri. ayaklanma.
LÜGATÇE

hurûfî: Harflerden varlık ve yaratılış hakkında ülkücülük. 2. İdeali hedef alma; bir ideale,
mânâlar çıkarma esasına dayanan tarikatı davaya, ülküye bağlı olma.
benimsemiş kimse. idefiks: Sabit fikir, saplantı.
husûmet: 1. Düşmanlık, hasımlık. 2. Zıddiyet, ideoloji: Kendi içinde bütünlüğü olan siyasî,
karşıtlık. iktisadî, içtimâî sistem düşüncesine sahip,
husûsiyet: Ayırıcı vasıf, özellik. inanç, his ve fikir bütünü.
huşû: Allah Teâlâ’ya karşı korku ve sevgi ile idlâl: Dalâlete düşürme, doğru yoldan çıkar-
boyun eğme. ma, azdırma.
huzur dersi: Padişahın huzûrunda yapılan ifrat: Aşırılık, haddi aşmak.
ders ve ilmî münâzara. ifsâd etmek: Fesat çıkarmak, bozmak, karış-
hüsn-i kabul: İyi karşılama, saygı ve sevgi tırmak.
gösterme. iğvâ: Azdırma, yoldan çıkarma, ayartma.
hüsn-i şehâdet: Bir şey veya kişi hakkında ihâta: 1. Bir şeyi kuşatma, çevirme, kavrama.
güzel ve iyi şâhitlikte bulunma. 2. Zihnen, aklen kavrama, anlama.
hüsn-i zan: Bir şey veya bir kimse için iyi ka- ihdâs: Meydana getirme, ortaya çıkarma.
naate sahip olma. ihsan: 1. Bağış olarak verme, yardım, iyilik,
ıstılah: 1. İlim, sanat, ihtisas kelimesi. 2. lûtuf. 2. Bağışlanan şey. 3. Allâh’ı görüyor-
Hususî mânâda kullanılan, herkesçe an- muş gibi yaşanan kulluk hayatı ve kalbî kı-
laşılmayan tâbir. vam.
ibâdullâh: Allâh’ın kulları, insanlar. ihtikâr: Halkın yiyecek ve içecek gibi zarurî ih-
ibkā: Bırakma, yerinde durdurma. tiyaçlarını ucuz ucuz toplayıp fırsat bulun-
icbar: Cebretme, zorlama, mecbur etme. ca pahalı satma, vurgunculuk.
icmâ-i ümmet: Ümmetin, bütün müslüman- ihtilâç: 1. Çalkantı, karmaşa, çarpıntı, buh-
ların daha çok da meseleye vâkıf olan ran. 2. Seğirme, kasların gayr-i ihtiyârî ka-
âlimlerin bir konuda ittifak etmeleri. sılması.
içtihad: Fıkıhta söz sahibi büyük âlimlerin ihtilât: Karışıp görüşme, beraber yaşama.
Kur’ân ve Sünnet’e dayanarak ortaya koy- ihyâ: 1. Hayat verme, canlandırma, diriltme,
dukları şer’î düstur. güçlendirme, tazeleme, onarma, şenlen-
içtimâî: Sosyal, toplumla alâkalı. dirme. 2. Bir vakti ibadetle geçirme.
idâme: Devam ettirme, sürdürme. ikbâl: 1. Baht, tâlih. 2. Birine doğru dönme. 3.
ide: Fikrin yöneldiği şey, zihnin bir konuda sa- İşlerin yolunda gitmesi.
hip olduğu fikir, tasavvur. ikrah: 1. Birine zorla iş yaptırma. 2. İğrenme,
ideal: 1. Sadece düşüncede var olan. 2. En tiksinme.
kusursuz, güzel ve olgun örnek, mükem- ikrar: 1. İnancını, fikrini açıkça söyleme. 2.
mel. 3. Ulaşılmak istenen örnek, varılmak Tasdîk, kabul. 3. Îtiraf.
istenen gâye, mefkûre. iktibas: 1. Ödünç alma. 2. Bir kelimeyi, bir
idealize: 1. İdeal hâlde olan. 2. Varlıklara onla- cümleyi veya bunların mânâlarını olduğu
rın maddî varlığını aşan ulvî bir mânâ ka- gibi alma, aktarma.
zandırma. iktifâ: Kâfî bulma, yeter sayma, yetinme, ka-
idealizm: 1. Varlığı fikre dayandıran, fikir dı- naat.
şında objektif gerçeğin olamayacağını ileri iktisâdî: 1. Ekonomik. 2. İktisatla, tutumluluk-
süren felsefî doktrin, fikircilik, mefkûrecilik, la ilgili. 625
 İslâm Tefekkür Ufku

i‘lâ-yı kelimetullah: Allah Y ’nun kelâmı îrâd etmek: Söylemek.

Kur’ân’ı ve İslâmiyet’i yüceltme. irâde: Bir şeyi yapıp yapmama hususunda
ilgâ: Lağvetme, varlığını kaldırma, hükümsüz karar verebilme ve bu kararı yürütebilme
kılma, iptal etme, feshetme. kudreti.
ilkā: 1. Koyma, bırakma, atma. 2. İndirme. irsî: 1. İrsle, soyaçekimle ilgili, soydan geçme.
illet: 1. Hastalık, maraz. 2. Sakatlık, bozukluk. 2. Mirasla ilgili.
3. Sebep. irşad: 1. Hak yolu, doğru yolu gösterme, uyar-
ilm-i kül: Cenâb-ı Hakk’ın her şeyi kuşatan ma. 2. Tasavvufta, mürşidin Allah yolunu
sonsuz ilmi. göstermesi.
ilm-i nâfî: Faydalı ilim. irtidad: İslâm dînini bırakmak, dinden dön-
iltimas: 1. Tutma, kayırma, arkalama. 2. Rica. mek.
ilzâm: Tartışmada mat etme, cevap veremez irtikâb: Kötü, fenâ, günah teşkil edecek bir şey
duruma düşürme. yapma.
imâret: 1. Mimarî eserler. 2. Hayrat, yoksulla- îsâr: Kendisi muhtaç olduğu hâlde nefsinden
ra yardım etmek maksadıyla meydana ge- ferâgat edip bir başka muhtacın ihtiyacını
tirilen kuruluş. gidermeyi tercih etme.
imtiyaz: 1. Başkalarına tanınandan fazla hak isnâd: 1. Bir durumu bir şahsa ve sebebe bağ-
ve imkân tanıma. 2. Fark, ayrıcalık, üstün- lama. 2. Peygamberimiz’e âit hadislerin
lük. 3. Bir iş konusunda sadece bir kurulu- kimlerin rivâyeti olduğunu gösterme.
şa veya kişiye verilen ruhsat. istîdat: 1. Bir şeyin kabûlüne, kazanılmasına
inâyet: 1. Dikkat, gayret, özenme. 2. Lûtuf, ih- olan tabiî meyil, kâbiliyet. 2. Akıllılık. 3. An-
san, iyilik. layışlılık.
incizâb: Cezbedilme, çekilme. istidlâl: Delile dayanma, delile dayanarak so-
nuç çıkarma.
infiâl: Bir tavır veya durum karşısında kırıl-
ma, gücenme, içerleme ve buna karşı tep- istiğnâ: 1. Aza kanaat etme, tok gözlü olma.
ki gösterme. 2. İhtiyaçsızlık.
inhiraf: Doğru yoldan çıkma. istiğrak: 1. Dalma, içe gömülme. 2. Kendinden
geçip dünyayı unutma. 3. Boğulma.
in’ikâs: Akislenme, yansıma.
istihdam: Hizmete alma, bir işte çalıştırma.
inkıtâ: 1. Devamlı olmama, kesinti. 2. Sona er-
me. istihfâf: Hafife alma, önemsiz görme, alay et-
me.
inkişaf: 1. Açılma. 2. Büyüme, gelişme. 3.
Meydana çıkma. istihkāk: 1. Hak etme, hak kazanma. 2. Hiz-
met karşılığı istenen ücret.
insicam: Düzgün gidiş, uyumluluk.
istihkār: Küçümseme, hor ve hakir görme.
insiyâkî: His ve sevk-i tabiî ile vâkî olan.
istimlâk: Bir mülkün, devlet tarafından toplu-
intibâ: Bir eşya, kişi veya hâdisenin zihinde bı- luğun menfaati için satın alınması, kamu-
raktığı iz, tesir. laştırma.
intibah: 1. Uyanma, uyanıklık. 2. Göz açıklığı. istinâd: 1. Dayanma. 2. Güvenme. 3. Senet,
intibak: Çeşitli durumlara uyum kâbiliyeti. delil, hüccet. istinâden: Dayanarak, güve-
intişar: 1. Yayılma, dağılma. 2. Neşrolunma, nerek, delil kabul ederek.
yayımlanma. 3. Yaygınlaşma. istismâr: 1. İyi niyeti kötüye kullanma. 2. Fay-
intizam: Düzenlilik, düzgünlük, tertip. dalanma. 3. Menfaat sağlama.
iptidâî: 1. İlkle, başlangıçla ilgili. 2. Basit. 3. işârî: İşareten, asıl mânânın ihtivâ ettiği diğer
626 Ham, işlenmemiş. mânâlar.
LÜGATÇE

iştiyak: Çok arzu etme, özleme, tahassür. kamerî: Ay’la ilgili, Ay’a âit, Ay’a has.
ithâm etmek: Töhmet altında tutmak, suçla- kâmus: Sözlük, lügat.
mak, suç veya kabahat isnâd etmek. kartel: Ticârî veya sınâî müesseselerin, baş-
îtidâl: 1. Aşırı olmama, ortalama hâlde olma, ka müesseseleri güçsüz bırakmak ve daha
ölçülülük. 2. Uygunluk. 3. Eşit olma, den- fazla kâr sağlamak maksadıyla meydana
ge. getirdikleri haksız rekabete dayanan birlik.
îtikad: 1. Bir fikre, bir inanca bağlanma, inan- kasem: Yemin, and.
ma. 2. Bir din veya mezhebin temel inanç kasvet: İç sıkıntısı, gam keder, tasa.
değerleri. 3. Allâh’a kalbî bağlılık, kesin kavl: 1. Söz. 2. Karar, sözleşme. 3. Fiiliyâta
inanma. dökülmeyen, sözde kalan şey. kavlî: Söz-
itmi’nân: Huzur bulma, sekînete erme, emîn le ilgili, söz olarak.
olma, birine inanma, güvenme, kat’î ola- kavmiyet: Kavmine bağlı olma hâli, milliyet-
rak bilme. çilik.
ittibâ: Tâbî olma, uyma, ardı sıra gitme. keffâret: Yanlışlıkla veya mecbûriyet sonucu
ivaz: 1. Bedel, karşılık, bir şeye karşılık olarak işlenen günahın bağışlatılması için şer’î
verilen şey. 2. Taviz. olarak verilen sadaka veya tutulan oruç.
iz’an: 1. Anlayış, kavrayış, akıl. 2. Terbiye, kelp: Köpek.
edep. kemâl-i hürmet: Bir şeye veya bir kimseye de-
izâfe: 1. Yakıştırma, bağlama. 2. Katma, ek- ğer vermekten ileri gelen ölçülü davranma
leme. hissinin zirvesi, çekinme ile karışık bir sev-
izâfî: Bir şeye bağlı olarak değişebilen, değiş- ginin verdiği dikkat ve îtinâ duygusunun en
ken. üst derecesi.
izâle: Giderme, ortadan kaldırma. kerâhat: 1. İğrenme, nefret etme, tiksinme. 2.
Bir işi zorla, mecbûriyet yüzünden yap-
izdivaç: Evlilik, evlenmek. ma. 3. Dinî bakımdan haram sayılmamış
jeoloji: Yerkürenin ve yeryüzü şekillerinin geç- olmakla beraber, harama yakın sayılan fi-
miş devrelerini ve bugüne kadarki gelişimi- il veya şey.
ni inceleyen ilim dalı. kerhen:1. İğrenerek, tiksinerek. 2. İstemeye-
kâ‘bına varılmaz: Topuğuna bile ulaşılamaz rek, zor gücüyle.
yücelikte olan, erişilmez derece ve üstün- kerih: İğrenç, tiksindirici, çirkin, pis, murdar,
lük. menfur.
kabîl: Cins, soy, tür, sınıf, çeşit. kesret: 1. Çokluk, bolluk, fazlalık. 2. Vahdetin
kadim: Çok eski zamanlara âit, târihî. zıddı, kalabalık.
kahır: Büyük üzüntü, derin acı. keşiş: Hristiyan rahibi, papaz, evlenmeyen
kâhin: Gâipten haber verme, gelecekle ilgili manastır rahibi.
şeyleri bilme iddiasında bulunan, kehânet kevnî: Varlık âlemiyle, mevcûdiyetle, yaratılış-
yapan kimse. la ilgili.
kâhir: Üstün, ezici, baskın. keyfiyet: 1. Bir şeyin nasıl olduğu, hâl, durum,
kāim: 1. Kıyamda olan, ayakta duran. 2. Bir ki- nitelik, kalite. 2. İş, hâdise.
şinin yerini tutan, yerine geçen. kezâ: Böyle, aynı şekilde.
kāl: Söz, lâf, söz dizisi. kıstas: 1. Ölçü, miyar, nisbet. 2. Büyük tera-
kalb-i selîm: Allâh’ın râzı olduğu temiz gönül, zi, mizan.
fıtrî sâfiyeti bozulmamış kalp. kıtâl: Vuruşma, cenk, savaş; birbirini öldürme. 627
 İslâm Tefekkür Ufku

kıyâs-ı fukahâ: Hakkında açıkça âyet ve hadis Latîf: 1. Bir bedel mukâbili olmaksızın lûtuf
bulunmayan meselelere dâir, üzerine âyet ve ihsanda bulunan. 2. Esmâ-i hüsnâdan,
ve hadis olan benzerlerine göre âlimler ta- Allah Y’nun isimlerinden.
rafından verilen hüküm. ledünnî: 1. Allah bilgisine ve sırlarına âit,
Kızıl Elma: 1. Ulaşılması gereken, varılmak is- O’nunla alâkalı. 2. Allah katından verilen.
tenen hedef, büyük ülkü, yüce ideal. 2. Es- legal: Yasaya uyan, yasa dışı olmayan, yasal.
kiden Bizans (İstanbul) ve İstanbul’un fet- leh: 1. Onun için, onun tarafına. 2. Birinin fay-
hinden sonra Roma şehri. dasına yapılan hareket.
kibriyâ: Büyüklük, ululuk, azamet. letâfet: 1. Latîflik, hoşluk. 2. Güzellik. 3.
kifâyet: Kâfî miktarda olma, yetme, yeterlik. Nezâket. 4. Yumuşaklık.
kinâye: 1. Maksadı kapalı bir şekilde ve dola- liberal: 1. Kişi hürriyetlerine uygun. 2. Kişi hür-
yısıyla anlatan söz. 2. Üstü örtülü, doku- riyetlerine taraftar olan. 3. Geniş mezhep-
naklı söz. li, toleranslı.
koloni: 1. Sömürge, müstemleke. 2. Başka bir maârif: 1. Marifetler, bilgiler. 2. Eğitim ve öğre-
memlekete göç eden topluluk veya bu top- tim, talim ve terbiye sistemi. 3. Tahsille el-
luluğun yerleştiği yer. de edilen bilgi. 4. Kültür.
komita: Siyâsî bir maksatla gizli, silahlı müca- mahdut: 1. Tahdîd edilmiş, sınırlanmış. 2. Sı-
dele yürüten kuruluş, çete. nırlı. 3. Belirli.
kompleks: 1. Bir çok unsur, kısım ve parçadan mâhiyet: Bir şeyi tayin eden aslî unsur, bir şe-
meydana gelen, içinde çok ve farklı şeyler yin hakikati, nitelik.
barındıran, karmaşık, girift. 2. Çok amaç-
mahviyet: Tevazu, hiçlik, yokluk.
lı yapılardan meydana gelen bina maksat-
lı, külliye. mahzâ: 1. Ancak, yalnız, tek, sâde. 2. Hâlis,
katkısız, tam.
kuark: Proton ve nötronların temel yapı taşı
olan farklı spinli elemanter parçacık. maîşet: 1. Yaşayış, geçim. 2. Geçinmek için
gerekli şey.
kudsiyet: 1. Kudsîlik, mukaddeslik, muazzez-
lik, azizlik. 2. Arınmışlık, temizlik. maiyyet-i ilâhiyye: Her an Allah ile beraber
olduğu hakikatinin gönülde bir idrâk ve şu-
kuvve: 1. Kuvvet. 2. Fikir, düşünce, tasavvur,
ur hâline gelmesi.
niyet. 3. Meleke. 4. Gerçekleşmemiş fakat
gerçekleşme imkânı ve ihtimali olan, po- mâkes bulmak: Aksetmek, yankılanmak.
tansiyel. maksûd: 1. Kastedilen, murâd olunan. 2. Mak-
kuvve-i mâneviyye: Mânevî kuvvet, mânevî sad. 3. Varılmak istenen.
direnç, moral. mâlâyânî: Mânâsız, faydasız, boş iş veya söz.
küllî irâde: Allâh’ın mutlak irâdesi. mâlik: 1. Sahip, efendi. 2. Tasarruf eden, elin-
küllî: 1. Bütünle ilgili, bütüne âit, umûmî, hep- de bulunduran.
si, tamamı. 2. Çok miktarda. mâlûl: İlletli; kendisinde bir hastalık bulunan.
külliye: 1. Bir çok unsur, kısım ve parçadan manastır: Rahip ve rahibelerin, dünyadan el
meydana gelen, içinde çok ve farklı şeyler etek çekerek yaşadıkları, ekseriyâ yerleş-
barındıran. 2. Çok amaçlı yapılardan mey- me merkezlerinden uzak bina.
dana gelen bina topluluğu, kompleks. mânia: 1. Mânî, engel, önleyici. 2. Güçlük, zor-
külliyyen: Büsbütün, tamamıyla. luk.
lâ-dînî: Dinle ilgili olmayan, din dışı. mantalite: Anlayış, zihniyet.
lağvetmek: Kaldırmak, hükümsüz kılmak, fes- manzûme: 1. Sıra, dizi, takım. 2. Vezinli, kâ­fi­
628 hetmek. ye­li söz veya yazı.
LÜGATÇE

marjinal: 1. Kenarda, uçta, sınırda olan. 2. mekruh: 1. Şer’î olarak haram edilmemekle
Toplum dışı, toplumla bütünleşememiş. birlikte, ancak zarurî hâllerde câiz olan ve
mâsivâ: Allah’tan gayrı bütün varlıklar. normal hâllerde terk edilmesi iyi görülen
maslahat: 1. Yerine göre îcâb eden iş, söz, şey. 2. Tiksindiren, iğrenç, kerih, menfur.
davranış. 2. İyilik, düzen, âsâyiş, barış yo- menbâ: 1. Suyun çıkış yeri, pınar. 2. Çıkış ye-
lu. 3. Uygun, kârlı iş. ri, kaynak.
mâşerî: Topluluğa, kamuya âit, ortaklaşa. mendub: Hakkında kesin bir emir bulunmadı-
ğı halde dînin temel prensiplerine uyduğu
materyalist: Materyalizmi benimseyen, mad-
için beğenilen, tavsiye edilen, sevap ka-
deci.
zandıran, dince makbul (iş ve davranış),
materyalizm: Maddeden başka varlık ve kuv- müstehap.
vet tanımayan felsefî ekol, maddecilik.
menfur: Nefret uyandıran, tiksinti veren, iğ-
matlup: 1. Talep edilen, aranan şey. 2. Alacak. renç.
mâverâ: 1. Bir şeyin ötesinde, arkasında, ge- menhiyyât: Dînin yasak ettiği şeyler.
risinde olan. 2. Görülen, yaşanan âlemin
mensuh: Neshedilmiş, hükmü kaldırılmış, ge-
ötesi.
çersiz kılınmış.
mazhariyet: Mazhar olma hâli, nâil olma, ka-
menşe: Neş’et edilen yer, çıkış yeri, kök, kay-
vuşma, şereflenme. nak, başlangıç.
mebnî: 1. Bir şeye dayanan. 2. -den dolayı, menzil: 1. Konak, ev. 2. Hedef, gâye.
-den ötürü.
mer’î: 1. Riâyet edilen, uygulanan. 2. Yürür-
meccânen: Ücretsiz olarak, bedava. lükte olan.
meclûb: 1. Celbolunmuş, başka yerden geti- merci: 1. Müracaat edilecek makam. 2. Dönü-
rilmiş olan. 2. Taraftarlığı kazanılmış bulu- lecek yer.
nan. 3. Tutkun, âşık.
merfû: Hadis ilminde; sahâbenin Hazret-i Pey­
mecûsî: Ateşe tapan, Zerdüşt dinini benim- gam­ber’e isnâd ettiği bildirilen, senedi ol-
seyen. sun veya olmasın, sahih yahut uydurma
medâr olmak: 1. Dayanak noktası, sebep, söz veya haberlerden müteşekkil bütün ri­
vesîle. 2. Faydası dokunmak. vâ­yetler.
med-cezir: 1. Denizin ay çekimi tesiri ile alça- mesâbe: Değer, hüküm, derece, mertebe, mi-
lıp yükselmesi, gel-git. 2. İniş-çıkış. sil.
medfun: Defnedilmiş, gömülmüş. mesh etmek: 1. Abdestte ıslak eli başa sür-
medh ü senâ: Övme, iyilik ve güzelliklerini an- mek. 2. Sıvazlamak.
latma. meskenet: 1. Miskinlik, âcizlik. 2. Beceriksiz-
mefâhir: İftihar edilecek, övünülecek şeyler. lik. 3. Yoksulluk, fakirlik.
mefhum: Bir sözün ifade ettiği mânâ, kavram. mesned: 1. İsnâd edilen, dayanılan şey. 2.
mefhûm-i muhâlif: Bir sözün zıddından çı- Rütbe, makam, gâye.
kan mânâ. meşâyıh: Şeyhler, ulular.
mefsedet: Fesatlık, münâfıklık, bozgunculuk. meşher: Teşhîr yeri, sergi.
meftun: 1. Gönül vermiş, vurgun, müptelâ, meşrû: 1. Şeriate uygun. 2. Kanuna uygun. 3.
düşkün. 2. Şaşkınlık derecesinde beğen- Haklı.
miş, hayran. metâ: Mal, servet, ticarî değeri bulunan varlık.
meknuz: 1. Hazînede gizlenen, gömülü olan. metafizik: Fizik ötesi, duyularla idrâk edile-
2. Saklanan, gizlenen. meyen. 629
 İslâm Tefekkür Ufku

metânet: Metinlik, dayanıklılık, sağlamlık. mugâyir: Uygun olmayan, başka türlü olan,
mevcudat: Bütün varlıklar, yaratılmış şeylerin farklı, zıt, muhâlif.
tamamı, kâinat. muhaddis: 1. Hadis âlimi. 2. Hadis nakil ve
mevhibe: Bahşiş, ihsan, bağış, Allah vergisi. rivâyet eden kimse.
meyyal: Meyli fazla olan, arzulu. muhâkeme: 1. Hâkim huzurunda yapılan du-
mezc: Katma, karıştırma, birleştirme. ruşma. 2. Düşünme, anlama.
meziyet: Bir kimseyi başkalarından ayıran ve muhakkem: Sağlamlaştırılmış, muhkem.
yücelten vasıf, üstünlük. muhal: Mümkün olmayan, olmaz.
mezmum: Zemmedilen, yerilen, ayıplanan. muharref: Tahrif edilmiş, bozulmuş, özünden
mihrak: Merkez nokta, orta kısım, odak. uzaklaştırılmış, değiştirilmiş.
mitoloji: Mitlerin tamamı, efsane, hurâfeler. muharrir: 1. Yazar. 2. Müellif, kitap veya ga-
zete yazarı.
miyar: 1. Kıymetli madenlerin ayar ölçüsü. 2.
Bir şeyin kıymet ve saflık derecesini gös- muhâsara: Bir bölgeyi ele geçirmek maksa-
teren âlet. 3. Ağırlık ölçülerinin kanunî ör- dıyla yapılan kuşatma ve dışarı ile bağlan-
neği. 4. Ölçü. tılarını kesme.
modernist: Modernizm taraftarı. muhâtap: Hitap edilen, kendisine söz söyle-
modernizm: 1. Modern, asrî şeylere düşkün- nen, konuşulan kimse.
lük. 2. Yenilikçilik, gelecekçiliğe karşılık. muhayyer: Seçip tercih etmekte, almakta, ka-
monopol: Tekel, inhisar, bir kuruluş veya şah- bul etmekte serbest olunan.
sa ticarî bir konuda verilen rakipsiz imtiyaz. muhrik: 1. Yakan, yakıcı. 2. Yanık.
motivasyon: Fertleri belli gâyeye yönelik şe- muhsin: 1. İhsân eden, iyilik eden, hayırsever.
kilde hareket etmeye sevk eden sâik. 2. Yaptığı işi, en güzel şekilde yapan. 3.
muallâk: 1. Herhangi bir yere dayanmadan Allâh’ı görüyormuş gibi kullukta bulunan.
boşlukta duran. 2. Belirsiz, kesinleşmemiş. muhtâr: 1. Seçilmiş, seçkin. 2. Hükmü elinde
muâmelât: 1. Muâmeleler, işlemler. 2. Fıkıhta olan, istediği gibi hareket edebilen.
şahıs ve âile hukuku, aynî haklar, miras, ti- muhtel: 1. İyi ve değerli vasıflarını kaybetmiş.
caret, borçlar ve iş hukukuyla ilgili konular. 2. Bozulmuş, bozuk; karışmış.
muammâ: 1. Karışık, mânâsı zor anlaşılır şey. muhteris: İhtiraslı, aşırı derecede arzulu, hırs-
2. Bilmece. lı.
muârız: Muhalefet eden, karşı çıkan. mukâbele: Karşılık, cevap.
muâşeret: Bir arada hoşça geçinerek yaşa- mukâbil: 1. Karşı, bedel. 2. Karşılık olarak,
ma, âdâb-ı muâşeret, görgü. muâdil.
muayyen: Tâyin edilmiş, belli, belirli. mukadderât: Allah tarafından ezelde takdir
muazzeb: Azap çeken, acı ve sıkıntı içinde olunmuş şeyler, ileride meydana gelecek
olan, eziyet gören. hâller ve olaylar, alın yazıları.
mubah: İşlenmesinde günah veya sevap ol- mukaddes: Takdîs olunmuş, mübarek, kutlu,
mayan. kudsî, aziz.
mûcip: Îcâb eden, lâzım gelen, gereken, ge- mukaddesat: Mukaddes şeyler, kudsî, müba-
rektiren. rek kavramlar.
mugâlata: 1. Yanıltıcı, kandırıcı konuşma. 2. mukâvemet: Bir gücün tesirine karşı koyan
Delilsiz veya uydurma delillere dayandırı- güç, direnç.
630 lan münakaşa. muktedir: İktidarlı, güçlü, kuvvetli.
LÜGATÇE

muktezâ: İktizâ eden şeyler, gerekenler. müekked: 1. Kuvvetlendirilmiş, sağlamlaştırıl-

mûnis: 1. Cana yakın, ünsiyetli. 2. Alışmış, alı- mış. 2. Tekrarlanmış, tembih edilmiş.
şılan. müessir: 1. Tesir eden, eser bırakan. 2. Sözü
murâd-ı ilâhî: Cenâb-ı Hakk’ın istediği, murâd geçen, hükmü yürüyen.
ettiği, kastettiği şey. müeyyide: Yaptırma gücü.
murâkabe: 1. Bakma, gözaltında bulundurma, müfekkire: Düşünme gücü, düşünme hâssası.
kontrol. 2. Kendi iç âlemine bakma, tefek- mükellef: Üzerine düşen sorumlulukları yerine
küre dalma. getirmeye mecbur olan, yükümlü.
murâkıp: Murâkabe eden, denetleyen, denet- mükellefiyet: Mükellef olma, yükümlülük.
çi. mükerrem: Tekrîm edilmiş, hürmet gören, ik-
musâlaha: Sulh, barış. ram edilmiş.
mutaassıp: 1. Taassubu olan, bir meseleyi mülâhaza: Dikkatle ve teferruatıyla düşünme.
müdafaada ifrata varan. 2. Dînine ve ge- mülgâ: İlgâ edilmiş, kaldırılmış, iptal olunmuş,
leneklerine bağlı, dindar. feshedilmiş.
mutâbakat: 1. Uygunluk, uygun gelme, uyuş- mülkiyet: Sahiplik, mülk sahipliği.
ma, muvâfakat. 2. Tutarlılık. mutâbık: Uy-
mümtaz: 1. Seçkin. 2. İmtiyazlı.
gun, muvâfık, tutarlı.
münâfık: 1. İki yüzlü, dış görünüşü müslüman
mûteber: 1. İtibarlı, değeri, kıymeti bulunan,
olmakla birlikte içi kâfir olan. 2. Nifak çı-
hatırı sayılır. 2. Güvenilir. 3. Geçerliliği
karan.
olan. 4. Makbûl.
münâzara: Belli kâide ve usûller çerçevesinde
mûtedil: 1. Îtinâlı, orta hâlde, aşırıya kaçma-
yapılan ilmî-fikrî tartışma.
yan. 2. Ölçülü.
müncer: 1. Bir tarafa çekilip sürüklenen. 2.
mutmain: Emin, kānî, müsterih, şüphesi ol- Neticelenen.
mayan.
münevver: 1. Bilgili, kültürlü, aydın. 2. Işıklı,
muvâfık: Uygun, yerinde. aydınlık, parlak.
muvakkat: Vakitli, devamlı olmayan, belirli bir münezzeh: 1. Bir şeye ihtiyacı bulunmayan.
süre devam eden, süreksiz, geçici. 2. Arınmış, temiz, berî, sâlim. 3. Kusursuz,
muvâzene: İki şeyin eşit olma hâli, denk, noksansız.
denklik. münhasır: 1. Hasredilmiş, ayrılmış, bir şeye
mübâdele: Karşılıklı olarak değiştirme, değiş veya bir kimseye mahsus. 2. Kuşatılmış.
tokuş, trampa. münhasıran: 1. Hasredilerek, ayrılarak,
mücâhede: 1. Mücadele, çaba, gayret. 2. Kişi- bir şeye veya bir kimseye mahsus olarak.
nin nefsin istemediklerini yapmak sûretiyle 2. Sınırlanmış olarak, sınırlı bir şekilde.
kendini terbiye etmesi, nefis ile savaşma. münkir: 1. İnkâr eden, kabûl ve tasdîk etme-
mücbir: İcbar eden, zorlayan, zorlayıcı. yen. 2. Allah Y ’nun varlığını kabûl ve
mücehhez: Donatılmış, noksanlıkları gideril- tasdîk etmeyen, îmansız.
mek sûretiyle hazır hâle getirilmiş. müntesip: 1. İntisâb etmiş, bağlanmış. 2. Men-
mücerred: Cisim hâlinde bulunmayan, saf, sup.
hâlis, tecrîd edilmiş, soyulmuş. (Uydurma münzevî: İnzivâya çekilmiş, herkesten uzakla-
dilde soyut.) şıp bir köşeye çekilmiş bulunan.
mücrim: 1. Günahkâr. 2. Kabahatli, suçlu. mürettebat: Gemi, uçak vb. vasıtalardaki bü-
müctehid: Âyet ve hadislere dayanarak hü- tün personel.
küm çıkaran âlim. mürted: İrtidâd eden, İslâm dînini terk eden. 631
 İslâm Tefekkür Ufku

müsâ­maha: Göz yumma, hoş görme, aldır- müteaddit: Taaddüt eden, çok, birden fazla,
mama. çeşitli.
müsâmahakâr: Müsâmaha eden, hoş gören, müteâkip: Birbiri ardından gelen, tâkip eden.
göz yuman, toleranslı. müteâl: Yüksek, yüce, ulvî, ulu, aşkın. (Allah
müsâvât: Her bakımdan aynı derecede olma, Teâlâ’nın idrâk ötesi mükemmellik vasfı.)
müsâvîlik, eşitlik. mütecâviz: Belli bir sınırı aşan, geçen, hudut
müsbet: 1. Delili gösterilmiş, delilli, doğruluğu tanımaz.
anlaşılmış, ispat edilmiş. 2. Sağlam, kavî. mütenâsip: Münâsip, uygu, denk.
3. Menfî olmayan, olumlu, pozitif.
müteşebbis: 1. Teşebbüs eden, girişken kim-
müsebbib: Sebep olan, ortaya çıkmasına yol se. 2. İş adamı.
açan, meydana getiren.
müteşekkil: 1. Teşekkül etmiş, şekillenmiş. 2.
müsemmâ: 1. Adlandırılmış, isimlendirilmiş, Meydana gelmiş, kurulmuş.
adlı. 2. Adı konulmuş, belirli, muayyen.
müteşeyyih: Şeyh gibi görünen, şeyh tavrı ta-
müstağnî: 1. Minnetsiz, ihtiyacı olma- kınan, sahte şeyh.
yan. 2. Tenezzül etmeyen. 3. Tok gözlü,
kanâatkâr. 4. Nazlı davranan. mütevâtir: 1. Tevâtür yoluyla duyulan, ağızdan
ağıza geçen, rivâyet şeklinde dolaşan. 2.
müstahak: Bir karşılığı hak etmiş kişi. Bir hadîsin, her nesilde -yalan üzere bir-
müstehap: 1. Sevilen, hoşa giden şey. 2. Ya- leşmeleri aklen mümkün olmayan- büyük
pılması dînen zorunlu olarak emredilmedi- bir kalabalığın şahitliğiyle rivâyet edilmesi.
ği hâlde makbul sayılan fiiller. İşleyen se-
mütevekkil: Allâh’a tevekkül eden, işini O’nun
vap kazanır, işlemeyen günaha girmez.
irâdesine, kadere bırakan, Allâh’tan gele-
müstehcen: Edep ve ahlâk dışı, uygunsuz, iğ- ne râzı olan.
renç.
müttakî: 1. Sakınan, çekinen. 2. Allah’tan
müstemleke: İskân edilerek sahip olunmuş korktuğu ve O’nu sevdiği için günahlardan
memleket, koloni, sömürge. uzak duran.
müsterşid: İrşad edilmesini, doğru yolun gös- müttefekun aleyh: Üzerinde ittifak edilen, fikir
terilmesini isteyen. birliğine varılan.
müsteşrik: Doğu milletlerinin din, dil, kültür ve müyesser: 1. Kolay olan, kolaylıkla gerçekle-
tarihi ile uğraşan kimse, oryantalist. şen. 2. Nasîb olan.
müşâhede: 1. Bir şeyi gözle görme. 2. Mânevî müzeyyen: Tezyîn edilmiş, bezenmiş, süslen-
seyir.
miş, donanmış, tezyînatlı.
müşahhas: 1. Şahıslandırılmış, cisimlendiril-
nâçizâne: Nâçiz olana yakışır tarzda, değer-
miş, şekillendirilmiş. 2. Gözle görülüp, el-
sizce.
le tutulur hâlde bulunan. (Uydurma dilde
somut.) nâdan: 1. Bilmez, câhil. 2. Kaba, terbiyesi kıt.
müşâvir: Fikrine mürâcaat edilen, kendisine nâdîde: 1. Zor bulunur, ender rastlanır, eşi gö-
danışılan kimse. rülmedik. 2. Çok değerli.
müşerref: Şereflendirilmiş, kendisine şeref ve- nâ-hak: Haksız, adâletsiz.
rilmiş. nâkıs: Noksan, tam olmayan, eksik.
müşkül: 1. Güç, zor, çetin. 2. Güçlük, zorluk, nakl: 1. Kur’ân-ı Kerîm, hadîs-i şerîf,
engel. müşkülât: Müşküller, zorluklar. İslâmiyet’in aslî kaynakları, akılla bilinme-
mütâlaa: 1. Bir konuda karar verebilmek için yecek şeyler. 2. Aktarma.
iyice düşünme. 2. İyice düşünülerek veri- nakzetmek: 1. Bozmak, çözmek, kırmak. 2.
632 len karar. Bir sözleşmeyi yok saymak.
LÜGATÇE

nâmütenâhî: Sonsuz, uçsuz bucaksız. neşr: 1. Yayma, dağıtma, saçma. 2. Yayım, ya-
namzet: Bir memuriyete veya mevkiye tayini yın. 3. Herkese duyurma. 4. Kıyâmette in-
yahut geçmesi düşünülen, aday. sanların dirilmesi.
nas (nass): 1. Açık hüküm, kesin delil, hüccet, neşv ü nemâ: Büyüme, boy atma, yetişme,
burhan. 2. Kesin ve muhkem hüküm geti- gelişme.
ren âyet veya hadis. neşve: Sevinç, keyif, mutluluk sarhoşluğu. (Di-
nâsih: Nesh eden, bozan, değiştiren, sonra- limizde “neş’e” şeklinde kullanılmaktadır.)
dan gelerek öncekinin hükmünü geçersiz nezâfet: Temizlik, paklık.
kılan. nezâhet: 1. Nezihlik, temizlik, paklık. 2. İffet.
nasuh: 1. Hâlis, temiz, samimî. 2. Tevbe-i na- nezâret: 1. Bakma, görme, seyretme. 2. Göze-
suh: Pişmanlık ve samimiyetle yapıldığı tim altında tutma, yoklama, kontrol.
için bozulması imkânsız tevbe. nezih: 1. Temiz. 2. Güzel, kibar.
nasyonalizm: Milliyetçilik, ırkçılık. nifak: 1. Münâfıklık, iki yüzlülük, ara bozuklu-
nazarî: 1. Bakışla ilgili. 2. Denemeye ve uy- ğu. 2. Müslüman görünüp kâfir olma.
gulamaya dayalı olmayan, sadece ilmî nihilizm: 1. Her şeyin, bütün gerçeklerin
kâidelere ve fikre dayanan, teorik.
inkârı. 2. Bütün inançların ve gerçeklerin
nazariyat: Görüşler, düşünüşler, teoriler. na- inkâr edilmesini esas alan doktrin, hiççilik.
zariye: Görüş, düşünce, teori. 3. Aşırı ferdiyetçilik.
nâzır: 1. Bakan, nazar eden. 2. Bir işin yöne- nikbin: İyimser.
timine memur olan kimse. 3. Bakan, vekil.
nirvana: Budizm’de bencilliğin ve nefsânî ar-
nâzil: Nüzûl eden, inen, yukarıdan aşağı doğ- zuların yok edilmesi ile ulaşılan hâl.
ru hareket eden.
nisâb: 1. Bir şeyin aslı, esası. 2. Sınır, işaret. 3.
Nazizm: Hitler tarafından geliştirilen Alman Miktar, hisse. 4. Fıkıhta, şer’î olarak zengin
nasyonalizmi, nasyonal sosyalizm. sayılmanın asgarî sınırı.
nebâtat: Nebâtlar, bitkiler. nisbet etmek: 1. İlgi, bağ, râbıta. 2. Karşılaş-
nebevî: Nebî’ye, Peygamber’e âit, O’nunla il- tırmak, mukayeseli ölçüm yapmak.
gili. nisyân: Unutma, hatırlamama, akla gelmeme.
necâset: 1. Pislik, murdarlık. 2. Ters, kazûrat. nizâm-ı âlem: Osmanlı’da, dünyaya adâletle
necip: 1. Necâbet sahibi, asil, soylu. 2. Temiz, nizâm verme düşüncesi.
saf, arı. nötralize: 1. Nötr hâle gelme, tepkisizleşme.
necis: Pis, temiz olmayan, murdar. 2. Tarafsızlaşma.
nefha: 1. Soluk, üfürük. 2. Esinti. 3. Güzel koku. numûne-i imtisâl: Kendisine uyulmaya, örnek
nefsâniyet: Kin, garez, husûmet, gizli düş- alınmaya lâyık kimse veya şey.
manlık. nusret: 1. Yardım. 2. İlâhî yardım. 3. Üstün-
nehiy: 1. Yasak etme. 2. Dînen yasak olan lük, zafer.
şeylerden men etmek. nutfe: 1. Döl suyu. 2. Duru, saf su.
nemâ: 1. Artma, çoğalma, büyüme. 2. Para- nübüvvet: Nebîlik, peygamberlik.
nın kazancı. oryantalist: Şarkiyatçı, doğu bilimci, müsteş-
nemîme: Söz taşıma, kovuculuk, dedikodu. rik.
nesep: Soy. örfî hukuk: Şer’î kaynaktan değil, toplumda
neş’et etmek: 1. Meydana gelmek, ileri gel- var olagelen umûmî kabullerden doğan
mek. 2. Çıkmak, yetişmek. kâideler, âdetler, alışkanlıklar, töre. 633
 İslâm Tefekkür Ufku

ötanazi: Öleceği kesinleşen bir hastanın, raptetmek: Bir şeyi bir yere bağlamak.
ıztırâbının dindirilmesi için kendisinin veya rasyonalist: 1. Rasyonalizmi benimseyen kim-
âilesinin başvurusu üzerine doktor tarafın- se, akılcı. 2. Rasyonalizmle ilgili.
dan hayatına son verilmesi. râşid: Akıllı, doğru yola giden, Hak yolunu ka-
panteizm: Tanrı ile kâinâtın tek varlık olduğu- bul etmiş olan.
nu iddia eden felsefî akım, vücûdiye. râvî: 1. Rivâyet eden, anlatan, haber veren,
pâyidâr: Devamlı, sağlam, sürekli. nakleden. 2. Hazret-i Peygamber’den işit-
perverde: Beslenmiş, terbiye ile yetiştirilmiş, tiği bir hadîsi başkalarına nakleden.
büyütülmüş. râyiç: 1. Geçerli olan, halk arasında sürümü
potansiyel: 1. Güç hâlinde, kuvve hâlinde. 2. olan, rağbet gören. 2. Piyasa fiyatı, kıy-
Bir cisimde mevcut olan fakat engel orta- met, değer.
dan kalkınca veya cisim hâl değiştirince reaksiyon: Tepki, aksülamel.
ortaya çıkan güç. realite: Gerçek, gerçeklik.
pozitivist: Pozitivizmi benimseyen. poziti- recm: 1. Taşa tutma, taşlama. 2. Zina suçu iş-
vizm: Hakikatin deneme ve müşâhede ile leyenlere uygulanan, beline kadar topra-
elde edilebileceği görüşünde olan felsefî ğa gömülüp taşlayarak idam etme cezası.
doktrin, ispatçılık. referans: 1. İşe yararlık ve uygunluk belgesi.
pragmatist: Kıymeti, fayda ile ölçen; faydacı, 2. Kaynak. 3. Delil.
menfaatçi. pragmatizm: Değeri faydaya reform: Daha iyi, daha düzgün hâle getirmek
bağlayan doktrin, faydacılık. için yapılan değişiklik, ıslahat.
pratik: 1. Uygulamaya, tatbikata âit, amelî. 2. rehabilite: Bir kimseyi iş görür hâle getirebil-
Uygulama kolaylığı olan. mek için sakatlığını veya yetersizliğini gi-
protez: Eksik veya sakat bir uzvun yerini tut- dermek maksadıyla uygulanan tedâvi.
mak üzere takılan sun’î uzuv. reşid: İyi ve doğruyu seçebilen, malını idare
Rabbânî: 1. Rab’la alâkalı. 2. Kendini olanca gücü olan, rüşt yaşına ulaşmış âkil ve ba-
gücüyle Rabb’e veren. liğ kişi.
radyasyon: Bir enerjinin ışık demeti şeklinde rikkat: 1. İncelik, yufkalık. 2. Nezâket. 3. İfade-
yayılması. de incelik. 4. Merhamet etme.
Rahîm: 1. Merhametli, esirgeyen, koruyan, risâlet: 1. Rasûllük, peygamberlik, nebîlik. 2.
acıyan. 2. Âhirette mü’min kullarına kere- Elçilik.
miyle muâmelede bulunan Cenâb-ı Hak. riyâ: İki yüzlülük, gösteriş, sahte davranış.
rahle-i tedrîs: Bir muallimin veya mürebbînin riyâzat: Az yiyip, az uyuma ve sürekli ibadet
terbiyesinden geçme; eğitim, terbiye ve ederek nefsi terbiye etme, nefsin arzula-
düşünce bakımından feyz alma, istifâde rına karşı kendini tutma, riyâzet kelimesi-
etme. nin çoğulu.
rahmet: 1. Acıma, merhamet etme, bağışla- rölatif: Mutlak olmayan, izâfî.
ma, esirgeme, şefkat gösterme, iyilikte bu- rönesans: Yeniden doğuş, 16. asırda İtalya’da
lunma. 2. Faydalı yağmur. başlayan, Yunan ve Roma sanatına dönüş
rakîk: 1. Çok ince, yufka, nâzik, nârin. 2. Yu- hareketi, aydınlanma dönemi.
muşak kalpli, yufka yürekli, hisli. rötuş: Fotoğraf, resim, yazı veya başka bir işin
râm olmak: İtaat etmek, boyun eğmek, bütün kusurlarını sonradan düzeltme.
varlığıyla bağlanmak, kendini başkasının rubâî: 1, 2 ve 4. mısrâları kâfiyeli, aruzun belli
634 emrine bırakmak. kalıplarıyla yazılan 4 mısrâlı şiir.
LÜGATÇE

rûhâniyet: 1. Rûha âit mânevî atmosfer, rûhu sebat: Sözde durma, ahde vefâ, kararlılık,
takviye eden mânevî hâller. 2. Vefât etmiş tâvizsizlik.
olan bir şahsiyetin devam eden mânevî sebeb-i nüzûl: Kur’ân âyetlerinin iniş sebebi.
kuvveti. seciye: 1. Yaratılış, huy, ahlâk, karakter, tabi-
ruhban: Rahipler, papazlar. at. 2. İyi huy.
rükün: 1. Bir şeyi meydana getiren esas un- sefâlet: 1. Süflîlik, aşağılık, düşkünlük. 2. Aşı-
surlardan her biri. 2. İbadetlerin farzların- rı fakirlik, şiddetli maddî sıkıntı.
dan her biri. 3. Esas, kâide, prensip. sefih: 1. Malını alabildiğine israf ederek kulla-
sabr-ı cemîl: Halka şikâyet etmeyerek, rızâ ve nan. 2. Zevk, eğlence ve süse aşırı dere-
tevekkülle gösterilen güzel sabır. cede düşkün olan. 3. İrâdesiz.
sadaka-i câriye: Sürekli ecir ve sevâba vesîle sefir: Elçi.
olan hayır-hasenât. (Câmî, mektep, çeş-
sehven: Yanılarak, unutarak, bilmeden.
me vb.)
se­kînet: 1. Sâkinlik, sükûnet. 2. Huzur, gönül
saded: Niyet, maksat, esas konu.
rahatlığı.
sâdır olmak: Çıkmak, meydana gelmek.
seküler: 1. Dünyevî, cismanî. 2. Lâik. 3. Dînî
sadizm: Acı çektirmek, ıztırap vermekten zevk ol­mayan. sekülerizm: 1. Dünyevîlik, cis­
almak şeklinde beliren psikolojik sapkınlık. ma­nîlik. 2. Lâiklik.
safâ: 1. Üzüntüden uzak kalma, endişesiz- selîm: 1. Temiz, samimî. 2. Kusuru, noksanı
lik, huzur, iç ferahlığı. 2. Eğlence. 3. Saf- olmayan, sağlam, doğru. 3. Tehlikesiz, za-
lık, berraklık. rarsız.
safsata: 1. Gerçek dışı fikri, muhâtabına kabul semâ: Gök, gökyüzü. semâvî: Semâya âit,
ettirmek için başvurulan, görünüşte doğru, gökyüzüne dâir, semâya bağlı.
hakikatte yanlış kıyas. 2. Boş, asılsız, ger-
çek dışı söz. senâ: Överek anma, medhetme.
sahih: Doğru, gerçek, sağlam, geçerli. sened: Yalnız İslâm dînine mahsus olan
rivâyet sisteminde bir hadis metninin doğ-
sâil: İsteyen, dileyen, ihtiyacını arz eden. ruluğunun belgesi sayılan ve hadîsi en son
sâkıt olmak: Düşmek. nakledenden başlayarak Hazret-i Muham-
salâh: 1. İyileşme, düzelme. 2. İyi hâlli olma. 3. med r ’e kadar ulaşan isimler zinciri.
Barış içinde olma. 4. Âsâyiş. serbestî: Serbestlik, hürlük.
salâhiyet: Bir şeyi yapıp yapmamaya izni ve serdetmek: İleri sürmek, îzah etmek, teklif et-
hakkı olma, yetki. mek.
sâlih: 1. Allâh’ın emir ve yasaklarına güzelce seriyye: Akıncı birliği.
riâyet eden, güzel ahlâk sâhibi. 2. Elveriş-
sertâc: Baş tâcı olan, çok sevilen, sayılan.
li, uygun. 3. Yetkili.
setretmek: Örtmek, gizlemek.
sâlik: 1. Yolcu. 2. Bir yola girmiş olan. 3.
Tarîkat yolcusu, derviş, mürîd. seyr u sülûk: Tarîkate giren kimsenin Hakk’a
vuslat için yaptığı mânevî yolculuk.
sâlim: 1. Hasta veya sakat olmayan, sağlam.
2. Kusursuz, noksansız. 3. Korkusuz, en- sıddîk: Çok doğru olan, hiç yalan söylemeyen.
dişesiz. (Hazret-i Ebû Bekir’in lakâbı.)
sarih: 1. Açık belli, âşikâr, tartışılmayacak sıhriyet: Evlilik neticesinde meydana gelen
açıklıkta. 2. Karışık olmayan, sâde, saf. akrabalık.
sathî: Satıhta kalan, derine inmeyen, üstün- sıklet: 1. Ağırlık, yük. 2. Sıkıntı.
körü, baştan savma. (Uydurma dilde yü- sıla-i rahim: Akraba ziyareti, hâl-hatır sorma
zeysel.) ve yardımda bulunma. 635
 İslâm Tefekkür Ufku

sırât-ı müstakîm: 1. Allah Y’nun râzı olduğu meydana getirdiği âdetleri, O’nun farz ve
dosdoğru yol. 2. Sırat köprüsü. vâcib olmayan fiilleri.
silsile: 1. Tarîkatlarda Hazret-i Peygamber’e sünnetullah: 1. Allâh’ın sünneti, Allâh’ın koy-
kadar dayandırılan şeyh ve pir zinciri. 2. duğu nizâm. 2. Allâh’ın kâinat ve tabiata
Birbirini takip eden şeylerin meydana ge- koyduğu kânunlar.
tirdiği dizi, zincir. sürur: Sevinç.
sirâyet: Birinden diğerine geçme, bulaşma. şâmil: İçine alan, kaplayan, çevreleyen.
skolasti­sizm: Kilisenin hâkimiyetinde bulunan şark: 1. Güneş’in doğduğu taraf. 2. Doğuda
Avrupa Ortaçağı’ndaki okullarda öğretilen kalan bölgeler. 3. Avrupa’ya göre Asya.
inançla bilgiyi kilisenin kanaatleri ve Aristo
mantığının kuralları doğrultusunda birleş- şarkiyatçı: Şarkiyatla uğraşan kimse, şarkiyat
tirmeye çalışan düşünce tarzı. âlimi, müsteşrik, oryantalist, doğu bilimci.
sosyalizm: 1. Üretim vâsıtalarının ferdî olmak- şatahat: Vecd ve istiğrak hâlinde iken söyle-
tan çıkarılıp kamuya mal edilmesi ve ge- nen muvâzenesiz sözler.
lir bölüşümünün düzenlenmesi esasları- şâyân-ı takdir: Takdir edilmeye, beğenilme-
na dayanan doktrin. 2. Ferdiyetçiliğin zıd- ye lâyık.
dı olan doktrin. şecaat: Yiğitlik, yüreklilik, cesaret.
spekülâsyon: 1. Faraziye ve tahmîne daya- şekvâ: Şikâyet, isyan, yakınma.
nan, ispatlanmamış ve bir kesinlik kazan- şer’an: Şerîat hükmüne göre, dînî bakımdan.
mamış düşünce, iddia, faraziye. 2. Borsa-
da tahvil, para ve çeşitli menkul değerler şer’-i şerîf: İslâm şerîati.
üzerinde çeşitli iddia ve oyunlardan fayda- şer’î: 1. Şerîatle alâkalı. 2. Dîne uygun.
lanarak sağlanan haksız kazanç. 3. Kara- şerh: 1. Açma, yarma. 2. Açıklama, îzâh etme.
borsacılık, vurgunculuk, ihtikâr. 3. Bir eserin zor anlaşılan yerlerini açıkla-
statü: 1. Belirli esaslar içinde süregelen du- ma, bu maksatla yazılan eser.
rum, statüko. 2. Bir kimsenin kazandığı şirk: Müşriklik, Allâh’a ortak koşmak, Allah’tan
mevki, seviye, îtibar, saygınlık. başka bir ilâh bulunduğuna inanmak.
suhuf: 1. Sayfalar. 2. Kitap indirilmeyen pey- şûrâ: 1. Danışma, istişâre. 2. Danışma meclisi.
gamberlere gelen Allah emirleri. şuyû: Yayılma, herkes tarafından bilinme.
sû-i istîmâl: Görev, hak ve yetkisini kötüye şümûl: İçine alma, kaplama.
kullanma, yolsuzluk yapma.
taabbüdî: İbadetle ilgili.
sû-i misal: Kötü örnek.
taalluk: İlgi, alâka, münâsebet, irtibat.
sû-i zan: Fenâ düşünme, kötü zannetme.
taassup: 1. Aşırı taraftarlık, sorgulamadan
sulh u salâh: Huzur, sükûn, barış, âsâyiş ve
emniyet. bağlılık. 2. Bâtılda ısrar.
sûret-i hak: Zâhiren doğru ve samimî görüntü. tâat: Allâh’ın emirlerini yerine getirme.
sübjektif: 1. Fâil, özneye âit; nesnelerin kendi tabiat-ı asliye: Aslî karakter, esas huy, fıtrat.
gerçeği yerine, fâilin düşünce ve duygula- Tâbiîn: Sahâbe-i kirâm ile görüşen ve onlar-
rına dayanan. 2. Şahsî, ferdî. dan hadis nakledenler.
sübûtî: Gerçeğe, zâhire, açığa çıkmak, mey- tâciz: 1. Rahatsız etme, sıkma. 2. Âciz bırak-
dana gelmekle ilgili. ma.
süflî: 1. Aşağılık, pespâye. 2. Kötü, pis. tâdâd etmek: Saymak, tek tek zikretmek.
sünnet: 1. Âdet, yol, davranış. 2. Peygamber tâdîl-i erkân: İbadetleri usûl ve esaslarına
636 Efendimiz’in söz, fiil veya tasdik yoluyla riâyet ederek düzgünce edâ etmek.
LÜGATÇE

tafsilât: 1. Etraflıca açıklamalar, izahat. 2. Ay- tarihselcilik: İslâm’ın bazı şer’î emirlerini,
rıntılar. -hâşâ- zamana uygun bulmayarak iptal
tâğut: 1. Azgın, sapık. 2. Kötülük ve sapıklık yahut değiştirmeye kalkan akım.
önderi, zorba, şeytan, put. 3. Allâh’ın hü- târiz: Üstü kapalı şekilde, kinâye yollu söz do-
kümlerine sırt çeviren kişi ve kuruluşların kundurma, tenkit ve iğneleme.
tamamı. tasadduk: Sadaka verme.
tağyir etmek: 1. Değiştirmek, başkalaştırmak. tasallut: Musallat olma, sataşma, başına ek-
2. Bozmak, ifsâd etmek. şime.
tahakkuk: Gerçekleşme, meydana gelme. tasavvur: 1. Zihinde canlandırma, tahayyül et-
tahakküm: 1. Hükmü altına alma. 2. Zor gü- me, göz önüne getirme. 2. Yapılmasını dü-
cüyle hüküm sürme. şünme.
tahâret: Temizlik, maddî ve mânevî pislikler- tasfiye: Saf hâle getirme, arıtma, temizleme.
den arınma. tashih: Yanlışın yerine doğrusunu koyma, dü-
tahassür: 1. Hasret çekme. 2. Çok istenen ve zeltme.
elde edilemeyen şeye üzülme.
tasvip: Doğru bulma, uygun görme.
tahayyül: Tasavvur etme, hayalde vücut ver-
tasvîr: 1. Resmini yapma. 2. Resim, figür, port-
me, zihinde canlandırma.
re.
tahdîd: Hudutlandırma, sınırlama, kısıtlama.
tatbikât: Uygulama, icraat.
tahkîk: 1. Mâhiyetini araştırıp soruşturma. 2.
tavsif: Vasıflandırma, mâhiyetini ve sıfatlarını
Doğruluğunu ispatlama. 3. Sır ve hikmet-
lere vâkıf olma. ortaya koyma.
tahkim: Muhkem hâle getirme, sağlamlaştır- tâzîm: Hürmet, saygı, yüceltme.
ma. tâzir: 1. Azarlama. 2. İslâm hukukunda, hak-
tahkir: Hakaret etme, şeref ve haysiyetini dü- kında belirli bir şer’î cezâ (hadd-i şer’î)
şürme. bulunmayan suçlardan dolayı bir suçluya
devlet başkanı veya vekili tarafından veri-
tahrif: 1. Kelimede harflerin yerini değiştire-
len azarlama, sert bir tavır takınma, dayak
rek mânâyı bozma. 2. Bozma, değiştirme.
veya hapis şeklindeki ihtar cezâsı.
tâife: 1. Grup hâlindeki insan topluluğu. 2.
teâmül: Öteden beri olagelen muâmele, yer-
Kabîle, kavim.
leşmiş olan örf, âdet.
takdim: 1. Sunmak. 2. Öne geçirmek.
teâruz: 1. Birbirine zıt olma. 2. Çatışma.
tâkibât: Suç konusunda yapılan soruşturma
ve araştırma, kovuşturma. tebaa: 1. Bir devletin idaresi altında bulunan-
lar, tâbî olanlar. 2. Halk, ahâli.
takvâ: Allah’tan korkma, Allah korkusuyla
dînin yasaklarından kaçınma. tebârüz: Belirgin hâle gelme, bârizleşme.
tâlim: 1. Bir işi öğrenmek veya alışmak için ya- tebliğ: 1. Ulaştırma. 2. Bir dîni başkalarına an-
pılan çalışma, meşk. 2. Yetiştirme, öğre- latma ve böylece onun yayılmasına çalış-
tim. ma.
taltif: 1. İltifatta bulunma, gönül okşama. 2. tebliğât: Tebliğler.
Rütbe, nişan, maaş artırımı gibi şeylerle tecâhül: Bilmez gibi görünme.
sevindirme. 3. Lûtuf ve bağışta bulunma. tecâhül-i ârifâne: Bilinen bir şeyi, edebî bir
tamah: Hırs, açgözlülük. nükte ile bilinmiyormuş veya başka türlü
tanzim: Nizâma koyma, düzenleme, tertiple- biliniyormuş gibi gösterme sanatı.
me, ıslah etme. tecdid: Yenileme, tazeleme. 637
 İslâm Tefekkür Ufku

tecellî: 1. Görünme, belirme. 2. Allâh’ın lûtfuna tel’în: Lânetleme.

nâil olma. telkin: 1. Fikrini kabûl ettirme, aşılama. 2. Öl-
tecessüs: 1. Bir şeyin iç yüzünü araştırıp sırrı- mek üzere olan kimsenin başında kelime-i
nı çözmeye çalışma. 2. Merak. şehâdet getirerek tekrarlamasını sağlama-
tecrid: 1. Soyma, soyutlama, mânevîleştirme. ya çalışma.
2. Ayırma, bir tarafta tutma. 3. Tasavvufta temâyül: 1. Bir tarafa doğru yönelme, meylet-
her şeyden el ayak çekip Allâh’a yönelme. me. 2. Bir kimse veya şeye taraftar olma,
teçhiz: Lüzumlu şeyleri tamamlama, donatma. ilgi duyma.
tedâvül etme: 1. Elden ele geçme, kullanılma. temsîlî: 1. Temsille ilgili. 2. Sembolik.
2. Geçerli olma. tenâkuz: İki sözün birbirine uymaması, çelişki.
tedbir etmek: 1. İdare etmek, çekip çevir- tenâsüp: Uyma, uygunluk, birbirini tutma.
mek. 2. Bir işin sonunu hesaplayıp gerekli
çâreleri önceden düşünmek. tenfîz: İnfâz etme, hükmü yerine getirme.
tedkik: İnceleme. tensip: Uygun bulma, münâsip görme.
tedrîcen: Derece derece, yavaş yavaş. teori: Yalnızca aklî ve zihnî esaslara dayan-
tedricî: Tedriçle olan, azar azar yapılan. dırılan fikir; ilmin amelî olmayan yönü, na-
zariye. teorik: Denemeye ve uygulamaya
tedris: Ders verme, öğretme, okutma. dayalı bulunmayan, sadece ilmî kâidelere
tedvin: 1. Bir konudaki hükümleri toplayıp ka- ve fikrî gayrete dayanan, nazarî.
nun hâline getirme. 3. Kitap hâline getir-
terakkî: 1. Artma, ilerleme, yükselme. 2. Daha
me.
iyi hâle gelme.
teennî: Acele etmeden, ihtiyatlı, düşünceli ha-
reket etme, temkinli davranma. terettüb etmek: Îcâb etmek, gerekmek.
teessür: Üzüntü, karamsarlık. terfî-i derecât: Mânevî derecenin yükselmesi.
teessüs: Meydana gelme, oluşma. terkip: 1. Birkaç şeyin birleşerek meydana ge-
tirdikleri yeni şey, sentez. 2. Tamlama, ta-
tefessüh: Çürüyüp dağılma, bozulma, kokuş-
ma. kım.
tefrika: 1. Ayrılma, anlaşmazlık. 2. Süreli ya- tesânüd: Birbirine yardımcı olma, dayanışma.
yınlarda parçalar hâlinde yayınlanan eser. tesbîh etmek: Allâh’ı noksan sıfatlardan
tefrit: Aşırı derece ihmâl ve gevşeklik. tenzîh etmek ve ululamak. “Sübhânallah”
diyerek Allâh’a tâzîm etmek.
tekābül: Karşılık olma, yerini tutma.
tekâmül: Basamak basamak meydana gelen tescil: Sicile kaydetme, resmen onaylatma.
gelişme, olgunlaşma. teselsül: Ardı ardına gelme, birbirini takip et-
tekebbür: Büyüklenme, kibir gösterme. me, zincirleme.
tekeffül: Kefil olma. teskin: Sâkinleştirme, yatıştırma.
tekerrür: Yine olma, tekrarlama. teslîmiyet: Teslîm olma, boyun eğme, rızâ
tekrîm etmek: Yüceltmek, değer vermek, say- gösterme.
gı göstermek. teşbih: Benzetme.
teksif: Yoğunlaşma, koyulaşma, odaklanma. teşhir: Sergileme, gösterme.
tekzip: Yalan olduğunu ilân etme, yalanlama. teşmil: Şümullendirme, yayma, genişletme.
telâkkî: Anlayış, görüş. tevakkuf: 1. Durma, bekleme. 2. İlgili olma,
te’lif: 1. Uzlaştırma, bağdaştırma. 2. Eser yaz- bağlı olma.
ma, toplama, düzenleme. 3. Yazılmış, or- tevârüs: 1. Miras yoluyla geçme. 2. Birinden
638 taya konulmuş eser. diğerine irsen geçme.
LÜGATÇE

tevcih etmek: 1. Belli bir yöne döndürmek, uhuvvet: Kardeşlik, sadâkat.

çevirmek. 2. Bir kimseye hitap etmek. 3. ukbâ: Âhiret.
Açıklamak, tefsîr etmek. ukûbat: 1. Cezâlar. 2. Eziyetler, işkenceler,
tevdî: 1. Emânet etme. 2. Teslîm etme. azaplar.
teveccüh: 1. Yönelme. 2. Güler yüz gösterme, ulûhiyet: İlâhlık, tanrılık.
sevgi ve muhabbet. ulvî: Yüksek, yüce.
tevessül etmek: 1. Vesîle saymak. 2. Başvur- umde: 1. Düstur, prensip. 2. Dayanak.
mak, girişmek. 3. Sarılmak.
usûl-i fıkıh: Fıkhın kaynaklarını ve bunlardan
tevhid: 1. Birleştirme. 2. Bir olduğuna inan- hüküm çıkarma metotlarını inceleyen ilim
ma, birleme. 3. Allâh’ın birliğine inanma dalı.
ve bunu ifade etme. 4. Allâh’ın birliğini ifa-
de eden “Lâ ilâhe illâllah” sözünü söyleme. uzlet: İnsanlardan uzak durma, bir köşeye çe-
kilme, inzivâ.
te‘vil: Bir söz veya hareketi görünen mânâsı
dışında yorumlama. ülü’l-emr: Emir sahipleri, halîfe veya halîfe
adına hüküm ve idare edenler.
tevkîfî: İslâmiyet’in bildirmesine bağlı olan ve
değiştirilmesi câiz olmayan. ümmet-i gayr-i icâbe: Peygamberin davetine
uymayanlar, îman etmeyenler.
tevzî: 1. Dağıtma. 2. Herkese payına düşeni
dağıtma. ümmî: Okur-yazar olmayan.
teyakkuz: Uyanıklık, uyanık bulunma. ütopik: Ütopya ile ilgili, ütopyaya dayanan.
ütopya: 1. Gerçekleşmesi mümkün olma-
te’yid: 1. Doğrulama, destekleme. 2. Kuvvet- yan ancak düşünülen, ideal idare ve ülke,
lendirme, sağlamlaştırma. hayal ülkesi. 2. Gerçekleşme imkânı olma-
tez: 1. Tartışılıp ispat edilmek üzere ortaya atı- yan fikir veya tasarı.
lan ve aksi iddiâlar karşısında savunulan vahdet: 1. Birlik, teklik. 2. Allâh’ın birliği.
görüş. 2. Bir fikrin ispatı veya müdâfaası
için ortaya konulan eser. vakfiye: Vakıf şartlarının yazıldığı kâğıt,
vakıfnâme.
tezkiye: 1. Nefsi, her türlü kötü sıfatlardan ve
menfî temâyüllerden temizleme, aklama vâkıa: 1. Vukû bulan, olan, geçen şey. 2. Ger-
ve güzel ahlâk ile tezyîn etme. 2. Temiz- çek.
leme, aklama, suçsuzluğunu beyân etme. vâkıf olmak: Bilmek, öğrenmek, haberdar ol-
tezyif: 1. Alay etme. 2. Zayıf gösterme, küçük mak.
düşürme. vâreste: 1. Kurtulmuş. 2. Serbest, âzâde.
tirit: Et suyu ile haşlanmış kızarmış ekmekten vârid olmak: Bir şey hakkında söylenen, ol-
yapılan yemek. ması beklenen, olabileceği düşünülen şe-
totaliter: Hukukî bütün muhalefet yollarını red- yin gerçekleşmesi.
dedip herkesi devlet otoritesinin hizmetin- vâsıl: Varma, kavuşma, ulaşma.
de sayan idârî sistem. vatan-cüdâ: Vatandan ayrı, gurbet.
tröst: Büyük şirketlerin fiyatları belirleme, piya- vaz etmek: 1. Koyma, atma. 2. Belirleme, tâyin
sayı kontrol ve rekabeti yok etme konula- etme.
rında anlaşarak meydana getirdikleri men- vâzıh: 1. Açık, âşikâr, belli. 2. Kolay anlaşılır.
faat birliği. vecd: 1. Kendini kaybedercesine ilâhî aşka dal-
ucub: Kendini beğenmişlik. ma. 2. Şiddetli dînî duygu ve heyecan hâli.
ucûbe: Çok acayip, garip ve tuhaf şey. vecîbe: Vâcib olan, gereken, yerine getirilme-
uhrevî: Âhiretle alâkalı. si borç hükmünde olan iş. 639
 İslâm Tefekkür Ufku

veçhe: 1. Yüz. 2. Yan, taraf, yön. zâhir: 1. Görünen, meydanda olan, belli, açık,
vegan: Hayvan kökenli gıda, giyecek ve sâir âşikâre. 2. Dış görünüş.
ürünleri kullanmayı reddeden. zâil: Zevâl bulan, yok olan.
vehbî: 1. Allâh’ın ihsânı sonucu olan. 2. Allah zannî: Zanna bağlı, tahminle ilgili.
vergisi, fıtrî. zâviye: 1. Köşe, açı. 2. Küçük tekke.
Vehhâbî: Abdülvehhab tarafından geçen asır- zebûn: 1. Zayıf, argın. 2. Güçsüz, kuvvetsiz. 3.
da Arabistan’da meydana getirilen mezhep Bîçâre, zavallı, düşkün.
ve bu mezhebe mensup olan. zelil: Zillete uğramış, hor, hakir, alçalmış.
vejetaryen: Et yemeyen kimse. zemmetmek: Ayıplamak, kötülemek, yermek.
vekîl: 1. Başkasının yerine ve adına hareket zevât: Zâtlar, şahıslar.
eden. 2. Bir kimsenin adına hareket etme
yetkisi olan şahıs. zevc: Koca, eş.
velâyet-i âmme: Toplum adına iş görme yetki zevce: Nikâhlı kadın, eş.
ve sorumluluğu, devlet otoritesi. zıhâr keffâreti: Zıhâr yemini yapan kimsenin
velâyet-i hâssa: 1. Husûsî mânâdaki velâyet. karısıyla tekrar bir araya gelebilmesi için
2. Canlarını ve mallarını korumak üzere ödemesi gereken kefâretin adıdır.
tam ehliyetsizler ve eksik ehliyetliler üze- zımnen: Açıktan olmayarak, üstü kapalı, do-
rindeki sorumluluğu üstlenme, onlar adına layısıyla.
iş görme yetkisi. zihniyet: Görüş, inanç ve alışkanlıkların etki-
verâset: 1. Vâris olma, mirasçılık. 2. Soydan siyle oluşan düşünme tarzı.
intikal eden bedenî veya rûhî yapı, irs. zimmî: Müslümanların hâkim olduğu bir ülke-
vird: 1. Kur’ân-ı Kerîm’den her gün okunmak de müslüman olmayan tebaa, İslâm huku-
üzere ayrılan kısım; belli vakitlerde düzen- kuna göre yönetilen bir devlete tâbi olan,
li olarak okunan âyet, salevat ve duâlar. 2. vergi veren ve korunan gayr-i müslimler.
Mürîdin her gün tekrarladığı ders. zühd: Dünyaya ve maddeye hak ettiğinden
vukuat: Vuku bulan şeyler, olaylar. fazla değer vermeme, rağbet etmeme,
vukûfiyet: Derinlemesine anlama, bilme, ha- kanaatkâr olma. Dünyevî menfaatler uğ-
berli olma. runa dîninden tâviz vermeme, her türlü
dünyevî ve nefsânî zevke karşı koyarak
vuzûh: 1. Vâzıh olma hâli, açıklık. 2. Kolay an- istikâmet üzere bir kulluk hayatı yaşama.
laşılırlık.
Zülfikâr: Hazret-i Peygamber’in Hazret-i Ali’ye
yahşi: Yakışık alan, iyi, güzel, mükemmel. hediye ettiği çatal ağızlı kılıç.
yakîn: 1. Şüpheden kurtulmuş, sağlam ve ke- zünnar: Keşişlerin bellerine bağladıkları ve
sin bilgi. 2. Kuvvetle bilme, mutlak kanaat hristiyanlık sembolü olan uzun kuşak.
ve tam bir itmi’nân.

640