Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
k
Peygamber Efendimiz r buyuruyor:
“Benden önceki peygamberler, sadece mil let
lerine gönderilirlerdi. Ben ise, bütün insanlığa pey
gamber olarak gönderildim.” (Buhârî, Teyemmüm, 1)
k
Hazret-i Mevlânâ buyuruyor:
“Bu can bu tende oldukça, Kur’ân’ın kulu-kö
lesiyim; Hazret-i Muhammed Muhtâr’ın mübârek
yolunun toprağıyım.”
ÖNSÖZ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25
“İslâm Dünya Görüşü”nü Bilmenin Lüzûmu��������������������������������������������������������������� 29
Felsefeyle Dînin Farkı����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 31
Kültürün Üç Unsuru�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 32
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN İKİ FÂRİK VASFI������������������������������������������������������ 37
A) İLÂHÎLİK��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38
B) İKİ VEÇHELİLİK������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 42
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN MÜCERRED PRENSİPLERİ�������������������� 47
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ����������������������������������������������������������������������������� 51
Gönüllülük�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������59
Beşerî İrâdenin Mâhiyeti ve Hudutları������������������������������������������������������������������������������������ 60
Beşerî İrâde Üzerindeki Muhtemel Müessirler�������������������������������������������������� 64
Kader Sırrı������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 64
Kader ve Hâle Rızâ�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������69
Allah Katında Kıymet��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������74
Boş Vesveseler���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 77 5
İslâm Tefekkür Ufku
Vazifen Nedir?������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 79
Faydalı Tesellîler������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 83
İRÂDE ve KUVVELER���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 87
TASAVVUF ve İRÂDE EĞİTİMİ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 101
Nefs Mertebeleri�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 107
Cüz’î İrâde ve Teslîmiyet�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������120
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ������������������������������������������123
Arap Peygamberi İftirası�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������128
Cihan-şümûl Adâlet��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������133
Cihan-şümûllüğün Sırları����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������135
Tarihselcilik Safsatası�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������138
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 143
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ����������������������������������������������������������������� 165
Hümanizm Mavalı��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 169
GERÇEK RAHMET İSLÂM’DA��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������177
Gayr-i Müslimlere de Rahmet�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 178
Rahmet Dolu Harp Hukuku������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 185
Düşmanın Dahî Îtiraf Ettiği Fazîletler�������������������������������������������������������������������������������������188
Azınlık Hakları������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 191
KÖLELİK ve CÂRİYE MESELESİ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 193
İslâm Köleliği Niçin Doğrudan Kaldırmadı?���������������������������������������������������������� 194
Câriye Meselesi:�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������201
6 HAYVANÂTA MERHAMET��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 203
İÇİNDEKİLER
10
ÖNSÖZ
14 1. B
kz. el-Mâide, 13, 41.
ÖNSÖZ
23
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ
İslâm, vahiy kaynaklı olması sebebiyle, aslâ
beşerî bir ideoloji değildir. Her suâle en doğ-
ru ve mükemmel cevâbı veren yegâne “ilâhî ni
zam”dır.
Bir müslüman münevverin, İslâm’ı bir
“dünya görüşü” vasfında idrâk etmesi zarûrî
dir. Bir muallim, bir imam-hatip, bir vâiz veya
hangi meslekten olursa olsun, etrafına İslâm’ı
anlatan, tebliğ ve temsil eden, tahsilli ve kültür
lü bir müslümanın, ana prensipleri itibârıyla
dînimizin, hayat, kâinat ve insanın mâhiyetini
nasıl îzah ettiğini bilmesi gerekir. İslâm’ı anlayıp
kalben hazmetmekte en temel mesele, bu tefekkür
ufkuna sahip olmaktır.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ
Kültürün Üç Unsuru
İslâmî bilgilerin tatbik sahasına intikâlinden evvel, onla-
rın nazarî muhtevâsıyla tebliğ ve telkini şarttır. Bu vazifeyi icrâ
edecek olanların tam bir muvaffakıyet için mutlak sûrette şu
üç ilimde, hatırı sayılır bir seviyede mâlumat sahibi olmaları
gerekir:
2. Bkz. Batı Tefekkürü ve İslâm Tasavvufu, sf. 14, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul
32 2012.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ
36
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN İKİ FÂRİK VASFI
A) İLÂHÎLİK
İslâm’ı vaz eden Cenâb-ı Hak’tır. Şâri‘ yani şerîat koyan
O’dur. Diğer beşerî sistemler ve muharref dinler ise, belirli şa-
hıslar tarafından geliştirilmişlerdir.
Meselâ komünizm; Marks, Engels, Lenin ve Mao gibi filo-
zof ve devlet adamları tarafından kurulmuş ve geliştirilmiştir.
Budizm, adından da anlaşılacağı üzere Buda tarafından
vaz edilmiştir.
Günümüzdeki şekliyle Hristiyanlık, önce Pavlos tarafından
temeli atılmış, sonra konsiller, daha sonra ise papalar tarafın-
dan dâimâ beşerî müdâhalelerle şekillendirilmiştir. Devrimiz-
de de hâlâ bu şekillendirme ve değiştirme faâliyetlerine de-
vam edilmektedir. Bir insanın, kendisi gibi bir insanın günahını
çıkartması nevinden bâtıl akîde ve tatbikatlar oluşturulmuştur.
Yahudîlik de benzeri şekilde beşerî müdâhalelerle günü-
müze gelmiştir. Meselâ, günahlar bir keçiye yüklenir. O keçi
çöle salıverilir. Buradan hareketle halk arasında bütün suçları
alâkasız bir kişiye yüklemenin adına “günah keçisi” tabiri kul-
lanılır. Günümüzde bazı yahudî mezheplerinde bu günah yük-
leme işi, tavukla yapılmaktadır.
Diğer taraftan ise Yahudîlik, ırkî asabiyete dayanan bir din-
dir. Bu bakımdan ırken yahudî olmayanları, kendi dinlerine gir-
meye davet etmezler. Hattâ yahudî olmayanları, sâir mahlûkat
gibi görürler.
İslâm’ın aslî menbaı olan Kur’ân-ı Kerîm ise, hiçbir tahrife
uğramadan, bir harfi dahî değişmeden, ilâhî muhafaza altında
günümüze ulaşmıştır.
Kur’ân-ı Kerîm, diksiyonu yani kelime tayinine varıncaya
38 kadar Allah Kelâmı’dır.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ
الل
َ ّٰ اع
َ ط َ َم ْن يُ ِط ِع الر ُس
َ َول َف َق ْد ا َّ
“Kim Rasûlʼe itaat ederse Allâhʼa itaat etmiş olur...” (en-Nisâ, 80)
Bu salâhiyet de, aslında vahye istinâd eder. Bu sebeple
Sünnet tarafından belirlenen ahkâmda da fâil, dolaylı olarak
Cenâb-ı Hak’tır.
3. B
u hususta geniş mâlumat için Rahmet Esintileri ve Kur’ân Mûcizesi ile Mekteb-i
Âlem adlı eserlerimize bakılabilir.
4. B
kz. Şaban Kuzgun, “Hâmân” DİA, XV/437. 39
İslâm Tefekkür Ufku
B) İKİ VEÇHELİLİK
İslâmiyet, îtidâl ve muvâzene dînidir.
Bütün beşerî sistemler, teksif oldukları sahada aşırılık gös-
termiş, diğer sahaları ihmal etmişlerdir.
Meselâ kapitalizm için insan; sadece çalışan, artı değer
üreten, maddeden ibaret, iktisâdî bir varlıktır.
Freud’un psikanalizi açısından ise insan, sadece cinsî temâ
yüllerinden ibârettir.
Materyalizm, ruh ve mânâya kör kalmıştır.
Muharref Hristiyanlık, ahkâm ve muâmelâtı kaybetmiş, sa-
dece sevgi ve tasdikten ibâret olan, âdeta bir tabela dînine dö-
nüşmüştür.
42 Budizm, sadece aşırı bir zühdde takılıp kalmıştır.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ
Tek bir meseleyi ele alıp, her şeyi onunla izah etmeye ça-
lışmak (monizm), İslâm dışındaki hemen hemen bütün dünya
görüşlerinin hatâsı olmuştur.
Evet, bu dünya görüşlerinin hayata yaklaştıkları cihet, bel-
li ölçüde bir hakîkat ifade eder.
Meselâ iktisat, insan için bir hakîkattir, fakat yegâne hakî
kat değildir. Yüzde üç, yüzde beş, hattâ kişiden kişiye değişebi-
len, izâfî bir hakîkattir.
Mevlânâ Hazretleri, her şeyi tek taraflı tahlil etme gafle-
tinden sakındırmak için şu îkazlarda bulunur:
“Güzelliği ile iftihâr eden, Ay gibi parlak olan güzel yüze
bak! Fakat onun evvelini gördükten sonra sonuna da nazar et
ki, şeytan gibi tek gözlü, yani bir şeyin sırf dünya tarafını görüp
âhiret tarafını görememe ahmaklığına düşmeyesin...”
“Şeytan, Âdem’in çamurunu gördü; yüceliğini göremedi. Bu
dünyaya âit olan çamuru seyretti. Fakat öteki âleme âit olan
mâneviyâtına âmâ oldu…”
İslâm, ümmet-i vasat, yani mûtedil bir toplum inşâ eder.
Her meselede ifrattan da tefritten de uzak durur. Dikkate alın-
ması gereken hiçbir vâkıayı görmezden gelmez, ihmal etmez.
İslâm; “Esas hayat âhirettir.” der, fakat dünyayı da ihmâl et-
mez, onu da tanzim eder. Mü’mine dâimâ, dünyâ ve ukbâ den-
gesi içinde bir kulluk istikâmeti telkin eder.
Nitekim âyet-i kerîmede:
“Allâh’ın sana verdiğinden (O’nun yolunda harcayarak)
âhiret yurdunu iste; ama dünyadan da nasibini unutma!..” (el-
Kasas, 77) buyrulmaktadır. Yani İslâm, bir tarafa teksif olup diğer
tarafı büsbütün ihmal etmeyi doğru bulmaz. 43
İslâm Tefekkür Ufku
Yine İslâm;
• Cennet’e mukâbil, Cehennem’i de gösterir.
• Mükâfata mukâbil, cezâî müeyyidesi de vardır.
• Lâyıkına muhabbeti de, müstahakkına nefreti de öğretir.
• Ferdî hayatı da ihmal etmez, içtimâî hayatı da.
• Avâmı da gözetir, havâssı da.
• Aklı da tatmin eder, rûhu ve gönlü de doyurur. Nefsin ve
bedenin hakkını da ihmal etmez.
Bu prensipten mahrum sistemler, dâimâ “ğuluvv”e/aşırılı-
ğa düşmüşler ve hakîkatten uzaklaşarak fıtratı değiştirmeye
yönelmişlerdir. Hadîs-i şerîflerde “aşırılık”, önceki ümmetlerin
helâk sebepleri arasında zikredilmiştir. 6
Düşünce sisteminde olduğu gibi, tatbikat sahasında da
îtidâl ve madalyonun iki tarafını da görebilme meselesi büyük
bir ehemmiyet arz eder.
Meselâ Hristiyanlık, evlilik müessesesini sadece cinsî çer
çeveden görerek ona soğuk bakmıştır. Keşiş, papaz ve râhi
beler, evlenmeden manastırlara kapanmıştır. Hâlbuki bu ta-
vır, aile müessesesini tahrip eder. Üstelik Kur’ân-ı Kerîm’in ifa-
desiyle, uydurdukları bu fıtrata aykırı ruhbanlığa da hakkıyla
uyamadıkları için, 7 bu sefer, tam zıddı olan cinsî sapkınlıklara
dûçâr olmuşlardır.
Yine Katolik mezhebi, boşanmayı reddeder. Bu aşırılığın
neticesi, evli fakat ayrı yaşayan insanların varlığını doğurmuş,
bu da yine ailevî fâcialara sebebiyet vermiştir.
6. B
kz. İbn-i Mâce, Menâsik, 63.
44 7. Bkz. el-Hadîd, 27.
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜ
8. B
kz. el-Hucurât, 1. 45
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN
MÜCERRED PRENSİPLERİ
50
V
1 - İRÂDECİLİK
(VOLONTARİZM)
PRENSİBİ
54 9. B
kz. el-En‘âm, 59.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
10. P
ragmatist: Kıymeti, fayda ile ölçen; faydacı, menfaatçi.
11. Oportünist: Günlük ve şahsî menfaatler peşinde koşan, bunun için her türlü fır-
sattan istifâde etmekten kaçınmayan, menfaatini elde etmek için her yolu mu-
bah sayan, köklü değil geçici çözümlerle idâre-i maslahat eden, günü kurtar-
56 maya çalışan, eyyamcı.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
ret olan bir ibadetin kıymeti yoktur. Zira ibadetler, âdeta rûha
verilen mânevî vitaminler mesâbesindedir.
Bütün bu hassâsiyetler, diğer din ve sistemlerde görülmez.
Orada kerhen de olsa vazifeyi yerine getirmek kâfi görülür.
İrâdeye yapılan saygısızlık ve hıyânetlerden biri de kandır-
maca ve sahtekârlıklardır. Hristiyanlıktaki misyonerlik teşki
lâtı; haksız menfaat sağlamaktan yalan ve hileye kadar bütün
metotları kullanarak, âdeta muhataplarını kandırarak ve son-
rasında da yalanlarla beyin yıkayarak müntesipler elde etme-
ye çalışır. 12 “Akılcılık” prensibinde anlatılacağı üzere, îzah is-
teyene cevap verilmez, engizisyon ve benzeri tehditlerle sin-
dirilir.
İslâm’da ise inanç kalpten beklenir. Îman, dil ile ikrâra ilâve
ten kalp ile tasdik neticesinde gerçekleşir. Hidâyet adı verilen
şuurlanma ve intibâhın gönülde tahakkuku için, İslâm’ı kāl ve
hâl ile tebliğ ve temsilden başka yapılabilecek bir şey yoktur.
Dolayısıyla İslâm, gönülleri fethe tâliptir. Zira;
“Dîni kabul ettirmekte ikrah (zorlama) yoktur.” (Bkz. el-Baka
ra, 256; el-Ğâşiye, 22)
12. Bu hususta geniş mâlumat için kitabımızın 332. sayfasında bulunan “Misyonerlik
ve Benzeri Dinamik Yapılar” bahsine bakınız. 57
İslâm Tefekkür Ufku
Gönüllülük
Günümüzde, “gönüllülük” denilince, “yapsan da olur, yap-
masan da olur” tarzında bir serbestlik akla gelmektedir.
Hâlbuki İslâm’da, her şeyin “gönülden” yani “kalpten” bek-
lenmesi, keyfîlik meydana getirmek için değil, bilâkis “keyfiyet
ve husûsiyet” arz etmesi içindir.
Yani gönülsüz, cebrî, baştan savma, riyâkârâne değil; bilâ
kis samimiyetle, içten ve gönülden gelerek yapılması içindir. 59
İslâm Tefekkür Ufku
Kader Sırrı
Kişinin kendi irâdesi dışında olduğu hâlde, irâdesine tesir
64 eden hususlar, kaderin sahasına girer.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
66 13. B
kz. Sâd, 30, 44.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
14. 19. yüzyıl Avrupa’sında Pozitivist Kriminoloji ekolü, zemininde Darwin ve onun
meşhur “evrim teorisi” olan “biyolojik pozitivizm” adlı bir görüş geliştirmişlerdir.
Buna göre; suçluluğun temelinde, fâildeki bir anormallik vardır ve bu gibi kim- 67
İslâm Tefekkür Ufku
seler biyolojik olarak normal insanlardan daha aşağı bir seviyededir. Fizikî ola-
rak geri kalmış bu tür kişiler büyük bir ihtimalle suç işleyecektir. (Bkz. Ali Emrah
BOZBAYINDIR, Kriminoloji. T.C. Anadolu Üniv. Yay. Eskişehir 2017; Füsun Sokullu AKINCI,
Kriminoloji, Beta Yay. İst. 2017)
Yine, evrim teorisini esas alan İtalyan Kriminolog Lombrosso’ya göre, suçluların
çoğu, irsî olarak evrim aşamalarının önceki safhalarında kalmış insan tipleridir.
(Bkz. Tülin Günşen İÇLİ, Kriminoloji, Seçkin Yay. 2013)
Lombrosso’ya göre bir suçluyu dış görünüşünden ayırt etmek mümkündür. Yani
suçlular, suç işlemeyen normal insanlara nazaran daha vahşidir ve bu tarif (ev-
rim teorisinden mülhem) maymunumsu bir görünüme uymaktadır. Bir kişi doğuş-
tan suçlu olma özelliklerine sahipse, artık bu kişinin değişmesini beklemek an-
lamsızdır. Dolayısıyla bu kişilerin toplumdan ayıklanmaları gerektiği düşünce-
68 si, biyolojik pozitivizmin tabiî bir sonucudur. (Bkz. BOZBAYINDIR, Kriminoloji, sf. 36)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
15. B
kz. el-Enfâl, 24. 71
İslâm Tefekkür Ufku
16. B
kz. Bursevî, Rûhu’l-Beyân, el-Bakara, 3; Ramazanoğlu Mahmud Sâmî, Bakara
72 Sûresi Tefsîri, s. 33-34.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
17. B
kz. Ahmed, Zühd, s. 125; Şehbenderzâde Ahmed Hilmi, Târîh-i İslâm, I, 367. 73
İslâm Tefekkür Ufku
وبا َو َقب ٓ ِائ َل يا ايها الناس ِانا خلقناكم ِمن ذكرٍ وانثى وجعلناكم شع
َ ً ُ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ ٰ ْ ُ َ َ َ ْ ْ ُ َ ْ َ َ َّ ُ َّ َ ُّ َ ٓ َ
يكم ِ ِلتعارفوا ِان اكرمكم ِعند
الل اتق
ْ ُ ٰ ْ َ ّٰ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ
“Ey insanlar! Doğrusu Biz, sizi bir erkekle bir dişiden yarat-
tık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabîlelere
ayırdık. Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız, O’ndan
en çok korkanınızdır...” (el-Hucurât, 13)
Bu âyet-i kerîme, Medîne pazarında satılan bir köle hakkın-
da nâzil olmuştur:
Herkesin talip olduğu bu güçlü-kuvvetli köle, hizmetinde
bulunacağı kişiden tek bir şey istiyordu:
“Namazlarını Allah Rasûlü ile birlikte, cemaatle kılmasına
müsâade edilmesi.”
Nitekim bu şartı kabul edilerek satın alınan köle, beş vakit
namazını büyük bir vecd ve şevk ile Peygamber Efendimiz’in
ardında kılmaya başladı.
Rasûlullah r Efendimiz de; bu sâlih mü’mine çok alâka
gösterir, mescide geldiğinde mutlaka gözleri onu arardı. Öy
le ki bu hizmetkâr hastalandığında, ashâbıyla ziyaretine git-
ti. Vefât ettiğinde ise, defnine kadar her şeyiyle alâkadar
oldu. Muhâcir ve Ensâr, bu köleye gösterilen iltifat ve ihti
mâma hayret ettiler ve bu âyet-i kerîme nâzil oldu. (Vâhidî, s.
411-412)
Boş Vesveseler
Gâfil insan; içinde bulunduğu hâlin kıymetini idrâk ede-
mez, perverde olduğu nîmetlere şükretmek ve onlarla Allâh’ın 77
İslâm Tefekkür Ufku
Vazifen Nedir?
Mü’min düşünmelidir: 79
İslâm Tefekkür Ufku
Faydalı Tesellîler
Hâle rızâ için, şu telkinlere ihtiyaç vardır:
Meselâ yoksul bir kişi, kalbine şunu söylemelidir:
“Allâh’ın benim için takdir ettiği hâl, benim için en iyisidir.
Zengin olsam belki de; Kārun’un durumuna dûçâr olup ömrü- 83
İslâm Tefekkür Ufku
84 18. B
kz. el-Fecr, 28.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
Rasûlullah r Efendimiz:
“–Önce onu bağla, sonra Allâh’a tevekkül et!” buyurdu. (Tir
mizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 60)
İRÂDE ve KUVVELER
İnsanın suç veya günahı işlerken, vücudundaki birtakım
hormonların yahut beyin fonksiyonlarının devreye girmesi de,
irâdenin terbiyesine ışık tutan hakîkatlerdir. Zira insan, üç te-
mel kuvve ile hareket eder:
1. Kuvve-i Akliyye
2. Kuvve-i Gadabiyye
3. Kuvve-i Şeheviyye
İmâm-ı Gazâlî g , bu üç kuvvenin ifrat ve tefritten kurtarı-
larak, îtidâl noktasına getirilmesinin ehemmiyetini bildirir.
Aklın Sınırında
Filozoflar, akılla gidiyorlar, netice idlâle çıkıyor.
Kelâmcılar, vahyin içinde akılla gidiyorlar, fakat onlar da
bir noktada kalıyorlar.
İşte bu sebeple tasavvuf ehli, aklın gücünün bittiği yerde
teslîmiyetle kulluğun kemâline eriyor. Zira İslâm, teslîmiyet ile
müsemmâdır. Bu açıdan ehl-i tasavvuf, Allâh’a, Peygamber’e
ve Kitabullâh’a teslîmiyet göstererek yola devam ettiğinden,
Allah ile cidâle girmiyor.
Allah ile ilk cidâle, kibri sebebiyle kuvve-i akliyyede ifrata
sürüklenen şeytan cür’et etti ve mânen helâk oldu, ebedî haya-
tını mahvetti. O, aklının kifâyetsizliğini idrâk edemeyip Allâh’ın
emrine karşı çıktı:
“–Ben, Âdem’den üstünüm.” dedi. Hâlbuki Allah ona:
“–Sen mi üstünsün, Âdem mi?” diye sormadı. Sadece; “İta-
at et!” buyurdu.
Bugün de aynı şekilde Allâh’ın emirlerinden taviz vererek:
“–Bu zamanda başka türlü olmaz. Bana göre böyle olma-
sı lâzım. Bugün peygamber gelseydi, o da benim düşündüğüm
96 gibi yapardı.” demek, ucu küfre varan akıl tutulmalarıdır.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
Kuvve-i Şeheviyye
Şehvet; ilâhî yasak ve haramların cazibesine kapılan bü-
tün nefsânî isteklerin genel ifadesidir. Gerçekten de haramlar-
da ayrı bir cazibe vardır ki, insana azâb-ı ilâhîyi bile unuttura-
cak ve hattâ umursatmayacak derecede onu tesiri altına alır.
Yoksa peşinden gelecek onca azap karşısında haramlara kim
talip olurdu ki? Hiç kimse.
Eğer haramlardaki cazibe olmasaydı, imtihan sırrı da ol-
mazdı. Çünkü cezbedici olmayan bir şeye kimse yaklaşmaz.
Hiç iştahla toprak yemeye kalkan akıllı bir insan var mı? Hiç
98 zevkle odun kemiren akıllı bir insan olabilir mi?
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
19. B
kz. eş-Şems, 8. 99
İslâm Tefekkür Ufku
102 20. B
kz. Tezkiretü’l-Evliyâ, 469.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
Tasavvuf Tarifleri
Tasavvuf, kalben safâya ermektir. Zâhir ve bâtını, iç ve dış
âlemi Peygamber Efendimiz r ’in hâline benzetebilme gayre-
tidir. Zira hadîs-i şerîfte buyrulmuştur:
Nefs Mertebeleri
Nefs-i Emmâre: Kulu, Rabbinden uzaklaştırarak kötülükleri
işlemeye tahrik eden, en süflî durumdaki isyankâr nefistir. Bu
sıfatı hâiz olan nefsin yegâne maksadı, hevâ ve heveslerini öl-
çüsüzce tatminden ibarettir.
Bu mertebedeki nefs, Kur’ân-ı Kerîm’de “katılaşmış kalp”
olarak ifade edilen bir nevi “canlı cenâze” durumundadır.
Nefs-i emmâre, kâfirlerin ve münâfıkların “gaflet”e dûçâr
olmuş kalbidir.
Gaflet ise şu çirkin ahvâldir:
Gaflet; kalp gözünün önüne perde çekilmesidir. Gözün
önüne iki parmak konulunca hiçbir manzaranın görülmemesi
gibi, gâfil kimse de hakkın ve hayrın dâvetine sağır, hikmet ve
hakîkatin nûruna âmâdır. 107
İslâm Tefekkür Ufku
الد ْنيا َوا ْط َماَنُّوا ب َِها ِ ون ِل َقٓاء َنا ور ُضوا بِا ْلحي
وة ۪ ِ
َ ُّ َٰ َ َ َ َ ين َل َي ْر ُج
َ ا َّن ا َّلذ
َ ين ُه ْم َع ْن ٰا َي ِات َنا َغ ِاف ُل
ون ۪
َ َوا َّلذ
“Huzûrumuza çıkacaklarını beklemeyenler, dünya haya-
tına râzı olup onunla rahat bulanlar ve âyetlerimizden gâfil
olanlar yok mu?!” (Yûnus, 7)
Lâkin mahşer yerinde “gaflet” bir mazeret olarak kabul
görmeyecektir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Onlar orada (Cehennem’de);
«–Rabbimiz! Bizi buradan çıkar ki (dünyada iken) yaptı-
ğımız amellerin yerine sâlih ameller işleyelim!» diye feryâd
ederler.
108 (Cenâb-ı Hak da onlara iki soru sorar:)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
• Geminin su alması;
“Su, geminin içine girerse gemiyi batırır; geminin altında-
ki su ise gemiye istinâd olur, onu istediği menzile kavuşturur.”
(Mesnevî)
• Timsahın hilesi;
“Timsah, ağzını açar; dişlerinin arasında uzun uzun kurt-
lar vardır! Küçük kuşlar; timsahın dişleri arasındaki kurtları gö-
rürler, onları yiyerek karınlarını doyurmak için oraya girerler.
Ağzı kuşlarla dolan timsah da, birdenbire ağzını kapatır, onla-
rı yutuverir!
Sen; ekmekle, yiyecek hoş şeylerle dolu olan dünyayı da,
bir timsahın ağzı bil! Ey yiyecek peşinde koşan, yiyecek için
çırpınıp duran kişi; lokma peşinde koşarken zaman timsahın-
dan emin olma!” (Mesnevî)
ِ ع ِاملة ن
اصب ٌة
َ َ ٌَ َ
112 “Çalışmış; fakat boşuna yorulmuştur.” (el-Ğâşiye, 3)
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
ون
َ ودا َو َع ٰلى ُجنُوبِهِ ْم َو َي َت َف َّك ُر ِ ّٰ ون ۪
ً الل ق َي ًاما َو ُق ُع
َ َ ين َي ْذ ُك ُر
َ اَ َّلذ
ِ ات و ْالَر ِض رب َنا ما َخ َل ْق َت ٰه َذا ب
اط ًل ِ ۪فى َخ ْل ِق السمو
َ َ َّ َ ْ َ َ ٰ َّ
ِالنار ِ
َّ ابَ ُس ْب َحا َن َك َفق َنا َع َذ
“O (akıl sahipleri) ki ayakta dururken, otururken ve (hattâ
dinlenmek için) yanları üzerine yatarken (her vakit) Allâh’ı zik-
rederler; göklerin ve yerin (akıllara durgunluk veren o muh-
teşem) yaratılışın(daki hikmeti) tefekkür eder ve Allâh’a şöy-
le niyâz ederler:
«Ey Rabbimiz! Sen bunları hikmetsiz yaratmış olamaz-
sın. (Çünkü Sen, abesle iştigal etmekten berîsin. Her türlü ek-
sik ve yanlıştan münezzehsin.) Sen’i tesbîh ederiz. (Hikmet ve
adâletinin gereği olarak Cennet de haktır, Cehennem de hak-
tır.) O hâlde, bizi Cehennem azâbından koru!»” (Âl-i İmrân, 191)
İnsan, Hâlık’ına yakınlaştıkça, her varlık hâl lisânıyla onun-
la konuşur. Abdülkâdir Geylânî Hazretleri’nin Hak katından
mânen işittiği nakledilen;
“Ben insanın sırrıyım, insan da Ben’im sırrımdır.” 21 hikme-
ti tecellî eder.
Bu mertebeden nasîb alan gönül ile; yağmur konuşur, gül
konuşur, dağ konuşur, arı konuşur. Velhâsıl insan, kâinat kitabı-
nın sayfalarını çevirip kevnî âyetleri okumaya başlar.
Nefs-i Râdıye: Dâimâ Hakk’a yönelmek sûretiyle Allah ile
beraber olma şuuruna erişmiş, hikmetine ve hükmüne râm ola-
116 21. A
hmed Avni Konuk, Fusûsu’l-Hikem Terc. ve Şerhi, I, 48.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
ِ و َل َنب ُلو َّن ُكم ب َِشى ٍء ِمن ا ْل َخو ِف وا ْلجو ِع و َن ْق ٍص ِمن ْالَمو
ال َْ َ َ ُ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َ
ين ِ ِ َّ و ْالَ ْن ُف ِس و
َ ۪الصابِر
َّ ِالث َم َرات َو َب ّشر َ َ
“Sizi mutlaka biraz korku ve açlık ile; biraz da mallardan,
canlardan ve ürünlerden noksanlaştırmak sûretiyle imtihan
edeceğiz. Sabredenleri müjdele!” (el-Bakara, 155)
Bu makamın imtihanları öncekilere nisbetle daha ağırdır.
Zira insan mânen yükseldikçe iptilâlar artar. Nitekim Allah
Rasûlü r Efendimiz şöyle buyurur:
“İnsanlar içinde en şiddetli iptilâlara uğrayanlar peygam-
berlerdir. Sonra da onlara yakınlık derecesine göre diğer kim-
selerdir. İnsan, dindarlığı ölçüsünde iptilâlara mâruz kalır.”
(Tirmizî, Zühd, 57)
22. B
kz. Buhârî, Rikāk, 38.
118 23. Y
ûsuf 18, 83.
1 - İRÂDECİLİK (VOLONTARİZM) PRENSİBİ
24. B
kz. Yâsîn, 26-27.
25. e
l-A‘râf, 126. 119
İslâm Tefekkür Ufku
121
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK
(ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
İslâm, belli bir coğrafya veya muayyen bir za
mana mahsus değildir. Kıyâmete kadar bütün za
manlarda hükmü geçerli olan tek dîndir ve bütün
insanlığa gönderilmiştir.
Diğer peygamberler geçici bir zaman için ve
belli bir kavme gönderilmişlerdir. Âlemlere rah-
met olan Rasûl-i Ekrem r Efendimiz ise, bütün
insanlara ve cinlere gönderilmiştir.
Her peygamberin mûcizesi kendi zamanına
münhasırken, Hazret-i Peygamber r ’in en bü-
yük mûcizesi olan Kur’ân-ı Kerîm kıyâmete ka-
dar cârîdir.
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
(Her Yerde ve Her Zamanda Geçerlilik)
ين ۪ ِ ِ
َ َو َ ٓما اَ ْر َس ْل َنا َك ا َّل َر ْح َم ًة ل ْل َعا َلم
“(Rasûlüm!) Biz Sen’i bütün âlemlere ancak rahmet olarak
gönderdik.” (el-Enbiyâ, 107)
Rasûl-i Ekrem r Efendimiz, “Rasûlü’s-sekaleyn”dir, yani bü-
tün insanlara ve cinlere rahmet olarak gönderilmiştir. 26
Diğer peygamberler geçici bir zaman için ve bazıları da
münhasıran bir kavme gönderilmişlerdir.
Bu hakîkati Efendimiz r şöyle ifade buyurur:
“Bana, benden önceki peygamberlerden kimseye verilme-
miş olan beş husûsiyet verildi:
• Bir aylık mesafeden düşmanın kalbine korku salmakla
yardım olundum.
26. B
kz. el-Ahkāf, 29; el-Cin, 1-19. 125
İslâm Tefekkür Ufku
ani dînin temeli olan akâid/inanç kısmı Hazret-i Âdem u ’dan Rasûlullah r
27. Y
Efendimiz’e kadar hep aynı kalmakla birlikte, Cenâb-ı Hak, farklı ümmetlere
şer’î ahkâmda birtakım farklı hükümler de tayin buyurmuştur.
126 28. B
kz. el-Hicr, 9.
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
29. B
kz. el-En‘âm, 19, 92; eş-Şûrâ, 7; el-Cuma, 2-3. 127
İslâm Tefekkür Ufku
Yani yahudîlerde âdeta din bir ırk, ırk da bir din hâline gel-
diği için, kendilerinden olmayanı istihkār ve istihfâf ederler,
hattâ kimi zaman insan yerine bile koymazlar. Zira Tevrât’ın
tefsiri olan Talmut’ta, yahudî olmayanlara yapılan bazı zulüm
ve haksızlıklar ile onlar üzerinde işlenen birtakım günahlar
câiz görülmektedir. Hristiyanlık’ta olduğu gibi, dinlerini yay-
maya çalışan bir misyonerlik teşkilâtı Yahudîlik’te yoktur. An-
cak Siyonizm esaslı Masonluk ile Yahudî kavmine hizmet eden
bazı cemiyetler vardır.
Burada yegâne hak din İslâm’ın kavmiyet anlayışına nasıl
baktığı hususuna da kısaca temas edelim:
Yukarıda geçen âyet ve hadîsten gâyet sarih bir şekilde an-
laşılmaktadır ki, İslâm’da kavmiyet üstünlüğü anlayışına hiç-
bir şekilde yer yoktur. Gerek ferden, gerekse ırken kibir ve bö-
bürlenmeyi reddeden, tevâzu ve mahviyeti emreden İslâm
ahlâkının da elbette, biyolojik ırkçılığı tasvip etmeyeceği, açık
bir husustur.
Irkçılığın hiçbir mantıkî tarafı da yoktur. Her milleti Allah
yaratmıştır. Bir ırkın diğerine üstünlüğü olsaydı, bu bir adâ
letsizlik olurdu. Cenâb-ı Hak ise her türlü noksan sıfattan mü-
nezzehtir. Rabbimiz dileseydi bütün insanlığı tek bir ırk olarak
dünyaya gönderebilirdi. Nitekim bütün insanlık Hazret-i Âdem
ile Havvâ Vâlidemiz’den gelmektedir. Fakat maalesef toplum-
larda dînî duygular zayıflayınca, insanları bir arada tutabilmek
için ırk asabiyeti ön plâna çıkarılmaktadır.
Fakat İslâmiyet, insanın kendi kabîlesini, milletini ve tari-
hini sevmesini de reddetmez. Hayır-hasenatta bulunacak ki-
şinin, yakın akrabalarından başlamasını telkin buyurur. İslâm,
insanların içindeki rekabet hissini, hayırda yarış sırrı içinde, bir
130 teşvik unsuru olarak istihdâm eder. Yeter ki, bu kendi grubuna
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
Cihan-şümûl Adâlet
Peygamber Efendimiz, ashâbına ve ümmetine, kıyâmete
kadar yaşanacak birçok hâdiseyi haber vermiştir. Yaşanabi-
lecek fitne ve musibetlerde, Kur’ân ve Sünnet’e sarılarak, da
lâletten yani bâtıla düşmekten muhafaza olacaklarını bildir-
miştir.
Peygamberimiz’in “Vedâ Hutbesi”, en mükemmel ve müs
tesnâ “İnsan Hakları Beyannâmesi”dir. Kıyâmete kadar değiş-
mez bir anayasadır.
Günümüzde hukukî buhranlar sebebiyle hukukçular top-
lanır, anayasalar yazılır, fakat çok geçmeden boşluklar, nok-
sanlıklar, yanlışlıklar ortaya çıkar. Tekrar tekrar değişiklik ve
düzeltme ihtiyacı hâsıl olur. Hâlbuki Peygamber Efendimiz’in
ilâhî te’yide mazhar olan anayasası, hiçbir değişikliğe muhtaç
olmayan, kıyâmete kadar devam edecek en muhteşem anaya-
sadır.
Allah Rasûlü’nün bu cihana getirdiği ulvî hakîkat ve te-
sis ettiği muazzam adâlet, gayr-i müslimler tarafından dahî
medh ü senâ edilmiştir.
Nitekim 1789 Fransız İhtilâli’nin fikrî temellerini hazırla-
yanlardan biri olan filozof La Fayette (ö. 1834); meşhur “İnsan
Hakları Beyannâmesi” neşredilmeden, bütün hukuk sistemleri-
ni tedkik etmiş ve İslâm hukukunun üstünlüğünü görünce -Pey-
gamber Efendimiz’i kastederek- şöyle demekten kendini ala-
mamıştır: 133
İslâm Tefekkür Ufku
134 30. K
âmil MİRAS, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, IX, 289.
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
Cihan-şümûllüğün Sırları
İslâmiyet’in akîde/inanç kısmı, zaten ilk insan ve ilk pey-
gamber Hazret-i Âdem’den itibâren aynıdır ve değişmemiştir.
İslâm’ın amelî tarafı, yani şerîat/fıkıh kısmı ise, getirdiği
prensipler sayesinde cihan-şümûldür.
İslâmiyet’te ahkâmın, her yerde tatbik edilebilecek ve bütün
mahallî şartlarda yaşanabilecek şekilde takdir edildiği görülür.
Meselâ, Cenâb-ı Hak âyet-i kerîmede şöyle buyurmaktadır:
“Ey Peygamber! Eşlerine, kızlarına ve müʼminlerin hanım-
larına söyle, (bir ihtiyaç için dışarı çıktıkları zaman) cilbabla-
rına bürünsünler. Onların (iffetli kadınlar olarak) tanınması ve
incitilmemesi için en elverişli olan budur...” (el-Ahzâb, 59)
Âyette buyrulan cilbab; normal elbise üzerine giyilen, vü-
cut hatlarını belli etmeyen ve kadını şehevî bakışlardan koru-
ma vazifesi gören bir dış giysidir. 135
İslâm Tefekkür Ufku
Tarihselcilik Safsatası
İslâmiyet’in âlem-şümûl vasfına rağmen, son asırlarda,
müsteşriklerin tesiriyle bazı ehl-i sünnet dışı şahıslar, “tarihsel-
cilik” diye bir safsatayı ileri sürmüşlerdir.
Bu bâtıl anlayış, Kur’ân ahkâmının, hattâ neredeyse anlattı-
ğı kıssalara varıncaya kadar birçok muhtevâsının, indiği döne-
me has ve bölgenin şartlarına münhasır olduğunu iddia eder.
Sahibini küfre götürecek olan bu bâtıl anlayışa göre, Kur’ân’ın
ahkâmı âdeta emekliye ayrılmıştır!.. Onun yerine insanlar, sa-
dece Kur’ân’ın ahlâkî görüşlerinden ilham alarak, kendileri hu-
kuk geliştirebilirler.
Meselâ, Kur’ân’ın bütün tafsilâtıyla bildirdiği miras hüküm-
lerini 32 bir kenara kaldırıp, beşerî bir düzenle miras taksimine
girilmesini teklif etmektedirler.
Bu tarafıyla aslında tarihselcilik, tamamen lâiklik ve sekü-
lerizm karşısında mağlûbiyet psikolojisiyle, Kur’ân ahkâmını
rafa kaldırmak demektir. Tarihselcilik, tıpkı Hristiyanlık’ta ol-
duğu gibi, ahkâmın Sezar’a (yani siyâsî otoriteye) bırakılıp,
dînin sadece mâbede ve vicdana hapsedilmesidir.
İslâm, kıyâmete kadar geçerlidir ve tarihselcilik, dînimizde
aslâ kabul edilemez.
Tarihselciler, görüşlerini kabul ettirmek için, bazı hakîkat
leri sû-i istîmâl etmekte ve çarpıtarak nakletmektedirler. Mese
lâ, Mecelle’deki umûmî kâidelerden biri şöyledir:
138 32. B
kz. en-Nisâ, 11-14.
2 - ÂLEM-ŞÜMÛLLÜK (ÜNİVERSALİZM) PRENSİBİ
33. B
kz. en-Nisâ, 92; el-Mâide, 89; el-Mücâdele, 3-4.
34. B
kz. el-Enfâl, 60.
35. E
bû Dâvûd, Cihâd, 23. 141
İslâm Tefekkür Ufku
İslâm’ın;
“Zaruretler, mahzurlu hususları mubah kılar.”
“Âmme zararını def için, zarar-ı hâs tercih olunur.”
“Ehvenü’ş-şerreyn (yani mecbur kalınan iki kötülükten hafif
olanı) tercih edilir.” ve benzeri usûl-i fıkıh kâideleri de, değişen
şartlarda hükümlerin çıkmaza girmesine mânî olur.
Meselâ kutuplara yakın kuzey ülkelerinde, yaz boyunca
yatsı namazının şartlarının meydana gelmediği bildirilmekte-
dir. O hâlde yatsı namazı nasıl kılınacaktır?
Usûl-i fıkıh âlimleri, burada yatsı namazı için “sebep” kı-
lınan, yıldızların zuhur edeceği derecede havanın kararması
hâdisesini, gerçekleştiği en yakın yere kıyaslayarak namazla-
rın kılınması gerektiğini söylemek sûretiyle meseleyi çözmüş-
lerdir. Zira havanın kararmasıyla yatsı namazı arasında, sade-
ce ibadetin zamanlaması bakımından bir bağ vardır.
Meselâ bir kişi kıbleyi tam olarak tespit edemese de, zannî
olarak bir kıble belirler ve namazı kılar. Kıbleyi tam olarak tes-
pit edemediği için, namazı terk etmez.
Su bulamayan, teyemmüm alır. Ayağa kalkamayacak de-
recede hasta olan, oturarak kılar; buna da gücü yetmeyen, îmâ
ederek kılar.
142
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
İslâm; mü’minleri nefsâniyetten ve dünya ihti
râsından uzaklaştırıp Rabbânî bir istikâmete yön-
lendirmek için, maddî hâdiseleri dahî, mânevî bir
gâyeye bağlayarak, onlara ulvî bir muhtevâ kazan-
dırır. İnsanın, yalnız ibadet ve ahlâka dâir fiilleri-
ni değil, bedenî ve beşerî ihtiyaçlarından doğan fiil-
lerini dahî idealize eder. Meselâ yiyip içmek, insanın
biyolojik bir ihtiyacıdır. Fakat İslâm, bu maddî ihti-
yacı da idealize ederek onu ibadetlere kuvvet olması
niyetiyle, bir ecir vesîlesine dönüştürür.
İslâm’ın idealize etme husûsiyeti, başka hiçbir
dünya nizâmında yoktur. Bu sebeple hiçbir sistem,
insandaki rûhî açlığı, İslâm kadar tatmin edemez.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
(İslâm Derinlik ve Mâneviyattır.)
36. E
flâtun (Platon) hissî ve aklî olarak kavrayabildiğimiz bu görünen âlemden baş-
ka, gerçek ve esas bir âlemin var olduğu (“ide”ler, “form”lar âlemi), dünyanın
da o âlemin yansımasından ibaret bulunduğu fikrine varmıştır. Gerçeğe tefek-
kür ve tahayyül yoluyla ulaşılabileceğini, insan rûhunun ölümsüzlüğünü, bede-
nin ölümünden sonra rûhun ideler âlemine gideceğini savunmuştur. Ancak va-
hiyden kopuk olduğu için bir Yaratıcı fikrine ulaşamamış ve ideler âlemini ka-
dim zannetmiştir.
Eflâtun’un hocası Sokrates, aklı ve vicdanı ile düşünerek; kâinâtın insan için ya-
ratıldığını, görünen her şeyin arkasında başka bir sebep olduğunu, sebepsiz hiç-
bir şey yaratılmadığını keşfetmiştir. Fakat Sokrates, Atina site devletinin belirle-
yip dayattığı tanrı inancına karşı çıkıp, herkesin içine doğan sese kulak vermek
sûretiyle huzur bulacağını savunduğu için, zehir içirilerek îdam edilmiştir. 145
İslâm Tefekkür Ufku
Sokrates’e göre iyi olan, bedenin değil mânevî yapının iyiliğidir. Bu müsbet
düşüncelere rağmen, takipçileri vahiyden kopuk bir yorumlama ile, “iyi” ve
“doğru”ya ancak akıl ve düşünce ile ulaşılabileceğini, en büyük fazîletin akılla
elde edilebilen “bilgi” olduğunu savunarak, mutlak hakîkatin ancak vahiy ile bi-
146 linebileceği gerçeğini ihmal etmişlerdir.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
esasları kalben kabul edip dil ile ikrâr etmektir. Yani müslüman
olmak, bir ön kabuldür, vahyin bildirdiği gaybî hakîkatlere kal-
ben teslîmiyet göstermektir.
Dıştan bakınca şeklî birtakım hareketlerden ibaret gibi
görünen namazda bile, onun müşahhas tarafını fersah fer-
sah aşan mücerred bir muhtevâ ve ulvî bir mânâ iklimi mev-
cuttur. Namaz, hayatın akışından uzaklaşarak, Cenâb-ı Hakk’ın
rızâsını temsilen Kâbe’ye yönelmek sûretiyle, mekân ve cihet-
ten münezzeh olan Rabbimiz’in huzûrunda kıyâm, rükû, sücûd
ve diğer rükünler ile âdeta bir ruh mîrâcı yaşamaktır.
Oruç, zekât, hac gibi mâlî ve bedenî ibadetlerde bile, dün
yevî olandan uhrevî olana, fizik âlemden metafiziğe, gönül
dünyasında derinleşmeye, Cenâb-ı Hakk’a kalben yakınlaşma-
ya, huşû, vecd ve rûhâniyete bir yönelme vardır.
Istılâhî mânâda idealizmin muhtevâsında bulunan fedâ
kârlık, îsar, dâvâ uğrunda şehîd olmak gibi esaslar da İslâm’da
kâmil mânâda mevcuttur.
İslâm, bir hayat nizâmıdır. Hayatın hiçbir sahasını ve ömrün
hiçbir ânını boş bırakmadan, Kur’ân ve Sünnet ölçüleriyle tan-
zim eder. Bunu yaparken de her şeyin maddî ve müşahhas var-
lığını aşan bir îzah üslûbuyla, onlara ulvî bir gâye ve mânâ ka-
zandırır. Yani hayatın bütün îcaplarını idealize eder.
Bunun yolu ise, hâlisâne bir niyettir. Yani mü’min, günlük
hayatının îcap ve ihtiyaçlarını bile, Hak Teâlâ’nın râzı olaca-
ğı hâlis bir niyetle yerine getirdiği takdirde, o davranışlarını da
âdeta bir ibadet mâhiyetine dönüştürmüş olur.
Yüce dînimiz İslâm; mü’minleri nefsâniyet ve mâsivâdan
uzaklaştırıp Rabbânî bir istikâmete yönlendirebilmek için,
148 maddî ve zâhirî hâdiseleri dahî, mânevî bir gâyeye bağlaya-
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
37. B
kz. el-Bakara, 279.
38. B
kz. et-Tevbe, 111. 151
İslâm Tefekkür Ufku
152 39. F eridüddin Attar, Tezkiretü’l-Evliyâ, s. 566, İlim ve Kültür Yay. Bursa 1984.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
40. K
adı Iyâz, Şifâ, II, 28-29. 153
İslâm Tefekkür Ufku
Cenâb-ı Hak:
«–Peki, bunlara karşılık ne yaptın?» buyurur.
«–Şehid düşünceye kadar Sen’in uğrunda cihâd ettim.»
diye cevap verir.
«–Yalan söylüyorsun. Sen; ‘babayiğit adam’ desinler diye
savaştın, o da denildi.» buyurur.
Sonra emrolunur da o kişi yüzüstü Cehennem’e atılır.
Bu defa ilim öğrenmiş, öğretmiş ve Kur’ân okumuş bir kişi
huzûra getirilir. Allah ona da verdiği nîmetleri hatırlatır. O da
hatırlar ve îtiraf eder. Ona da:
«–Peki, bu nîmetlere karşılık ne yaptın?» diye sorar.
«–İlim öğrendim, öğrettim ve Sen’in rızân için Kur’ân oku-
dum.» cevâbını verir.
«–Yalan söylüyorsun. Sen; ‘âlim’ desinler diye ilim öğren-
din; ‘Ne güzel okuyor!’ desinler diye Kur’ân okudun. Bunlar da
senin hakkında söylendi.» buyurur.
Sonra emrolunur, o da yüzüstü Cehennem’e atılır.
(Daha sonra) Allâh’ın kendisine her çeşit mal ve imkân ver-
diği bir kişi getirilir. Allah verdiği nîmetleri ona da hatırlatır. O
da hatırlar ve îtiraf eder. Cenâb-ı Hak:
«–Peki ya sen bu nîmetlere karşılık ne yaptın?» buyurur.
«–Verilmesini sevdiğin, râzı olduğun hiçbir yerden esir-
gemedim; sadece Sen’in rızânı kazanmak için verdim, harca-
dım.» der.
«–Yalan söylüyorsun. Hâlbuki sen, bütün yaptıklarını (îti
bar kazanmak ve); ‘Ne cömert adam!’ desinler diye yaptın. Bu
154 da senin için zaten söylendi.» buyurur.
3 - TECRİD (İDEALİZM) PRENSİBİ
41. Nefsi tezkiye etmek, riyâzat ve mücâhede ile mânen tekâmül edebilmek, ibret
alıp tefekkür etmek gibi gâyelerle, eskiden bir hayli zor olan, uzun ve meşakkat-
li seyahatlere çıkmak tavsiye edilirmiş.
Peygamber Efendimiz r bunun yerine, mü’minin çoluk-çocuğunun yanında ve
toplumun içinde kalarak bu riyâzat hâlini oruçla yaşamasını tavsiye etmiştir.
İbn-i Abbas v’dan rivâyete göre Kur’ân-ı Kerîm’de geçen her “seyahat” kelime-
siyle de “oruç” kastedilmektedir. 157
İslâm Tefekkür Ufku
42. A
. Hamdi Akseki, İslâm Fıtrî, Tabiî ve Umûmî Bir Dindir, İstanbul 2004, sf. 31-32. 161
İslâm Tefekkür Ufku
43. İstidraç: Kerâmetin zıddı olarak; kâfir, münâfık, fâsık ve müteşeyyih kimselerden
zuhûr eden bazı hârikulâde hâllerdir. Bu hâller birer ilâhî imtihan olup onları ka-
deme kademe helâke sürükler. (Bkz. el-A’râf, 182-183) 163
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM)
PRENSİBİ
İslâm’da insan, mükerrem bir varlıktır. İslâm’ın in-
sana verdiği değer karşısında, hümanizm bir hiç hük-
mündedir.
Hümanizm, Avrupalının kendi egosunu, hevâsını
ve aklını putlaştırmasıdır. Hümanist Batı; savaşlarda,
köy ve şehirlerin üzerine bombalar yağdırıyor. Kadın,
çocuk, ihtiyar, hasta ayırt etmeden yakıp yıkıyor.
Savaştan, açlıktan, yokluktan ve zulümden kaçıp
kendilerine sığınan zavallı mültecilere, gaddarca muâ
meleleri revâ görüyor. Hattâ onların boğulup ölmele
rini istiyor. Akdeniz’i âdeta bir mülteci kabristanı hâli
ne getirdiler.
İşte Batı’nın gerçek yüzü budur. “Hümanizm” ve
“insan hakları” gibi lâfları ise, ancak bir mavaldan
ibarettir.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ
(İslâm Her Varlığa, Bilhassa İnsana Rahmettir.)
ين ۪ ِ
َ الراحم وهو ارحم
َّ ُ َ ْ َ َ ُ َ
“...O, merhamet edenlerin en merhametlisidir.” (Yûsuf, 64) 167
İslâm Tefekkür Ufku
ين ۪ ِ ِ
َ َو َما ٓ اَ ْر َس ْل َنا َك ا َّل َر ْح َم ًة ل ْل َعا َلم
“(Rasûlüm!) Biz Sen’i ancak âlemlere rahmet olarak gön-
derdik.” (el-Enbiyâ, 107)
Yine Tevbe Sûresi’nin 61’inci âyet-i kerîmesinde; Fahr-i Kâi
nat Efendimiz; “mü’minler için rahmet” olarak vasfedilmiştir:
Hümanizm Mavalı
Batı’da 15’inci asır, “Hümanizm”in doğduğu devir olarak gö-
rülmektedir. Hümanizm kelimesi, “human/insan” kelimesinden
türetilmiştir. Bu sebeple, “insancıllık, insânîlik” gibi karşılıklar
verilmeye çalışılmıştır. İlk bakışta, Hümanizm’in insana değer
veren, insanı ve insan sevgisini yücelten, ona şefkat, merha-
met, hürmet ve muhabbetle yaklaşmayı esas alan bir cereyan
olduğu düşünülür.
Hâlbuki Hümanizm’in doğru karşılığı, “insan-merkezci
lik”tir. Hayat ve kâinâtı anlamada, kıymet hükümlerini belirle 169
İslâm Tefekkür Ufku
44. “Sofizm” tâbirini, tasavvufî hayatı yani mutasavvıflığı ifade için kullanılan “su-
fizm” ile karıştırmamak gerekir. Sofizm, tasavvufla tamamen ayrı, hattâ birbirine
muhâlif denilebilecek mefhumlardır. Zira sofistler; hakîkat, değer, ahlâk, din ve
mukaddesat gibi kavramların insan ürünü olduğunu, bu sebeple mutlak ve tek
bir gerçekliğin olmadığını, gerçeğin insana, topluma ve zamana göre değişebile-
ceğini savunmuşlardır. Yine sofistler, özellikle münâzara tekniklerinde ustalaş-
mış, herhangi bir fikri doğru olup olmadığına bakmadan sırf diyalektik/mantık
oyunlarıyla savunup karşı tarafı bastırabilmeyi meziyet saymışlardır. Hattâ bu
hususta Yunan site devletlerindeki gençlere ve soylulara, para karşılığı dersler
vermişlerdir. Eflâtun, sofistleri; “Rûhun beslenmesi için gerekli olan gıdayı para
ile satan tüccarlardır.” diyerek tenkit etmiştir. 171
İslâm Tefekkür Ufku
bir âilenin fertleri gibi telâkkî eder. Îman edenleri “dinde kar-
deşi” bilmeyi, hidâyet bekleyenleri ise “insanlıktaki eşi” olarak
görmeyi telkin eder.
Âyet-i kerîmedeki tâlimat çok mühimdir:
وبا َو َقب ٓ ِائ َليا ايها الناس ِانا خلقناكم ِمن ذكرٍ وانثى وجعلناكم شع
َ ً ُ ُ ْ ُ َ ْ َ َ َ ٰ ْ ُ َ َ َ ْ ْ ُ َ ْ َ َ َّ ُ َّ َ ُّ َ ٓ َ
يكم ِ ِلتعارفوا ِان اكرمكم ِعند
الل اتق
ْ ُ ٰ ْ َ ّٰ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ َ
“Ey insanlar! Doğrusu Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarat-
tık. Ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabîlelere
ayırdık. Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız, O’ndan
en çok korkanınızdır...” (el-Hucurât, 13)
Hakîkaten İslâm nazarında insan, mahlûkâtın en şereflisi-
dir. Bunun sebebi, Cenâb-ı Hakk’ın kâinâtı yaratma gâyesine
muvâfık olarak en mücehhez sûrette yarattığı varlığın “insan”
olmasıdır.
Bir başka ifadeyle, her mahlûkatta Cenâb-ı Hakk’ın es
mâsından bir kısmı, o varlığın fıtratı ve istîdâdı nisbetinde te
cellî eder. İnsan ise kendisinde tecellî eden esmâ-i ilâhiyye
itibârıyla, mevcudat silsilesinin zirvesini temsil eder.
Fakat bi’l-kuvve / potansiyel olarak mevcut olan bu yüce-
lik; ancak îman, kulluk ve takvâ ile kuvveden fiile çıkarak, ger-
çek mânâda bir kıymet ve mükerremlik ifade edebilir. Îman,
kulluk ve takvâ yoksa, insan Hak katındaki kıymetini “esfel-i
sâfilîn”e, yani “aşağıların aşağısı”na düşürmüş olur.
45. B
kz. Âl-i İmrân, 75. 179
İslâm Tefekkür Ufku
180 46. Y
âkûbî, Târîh, II, 56.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ
182 48. H
eysemî, VI, 86; İbn-i Hişâm, II, 288.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ
49. B
kz. İbn-i Hişâm, IV, 32; Vâkıdî, II, 835; İbn-i Sa’d, II, 142-143. 183
İslâm Tefekkür Ufku
53. Bkz. Ahmed, I, 300; Taberânî, Kebîr, XI, 224/11562; Buhârî, Cihâd, 148; Müslim,
Cihâd, 24, 25; Taberânî, Evsat, I, 48/135; İbn-i Mâce, Cihâd, 30; Vâkıdî, III, 912;
186 Abdürrezzak, Musannef, V, 220.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ
54. Mustafa RUNYUN - Osman KESKİOĞLU, Fatih Devrinde İlim ve O Devirde Yetişen
İlim Adamları, s. 18-19. 187
İslâm Tefekkür Ufku
Azınlık Hakları
İslâm hâkimiyeti altına giren topraklarda, gayr-i müslim-
ler, burunları dahî kanamadan asırlarca hür bir şekilde yaşa-
mışlardır.
Bunun sebebi, İslâm’ın koyduğu kâideler ve İslâm ahlâkıyla
yaşayan müslüman idarecilerin merhametidir. İslâm, bilhassa
ehl-i kitâbın, fethedilen topraklarda “cizye” adı verilen vergiyi
ödeyerek yaşamalarına izin verir. 55
Cizyenin alınması, tebaanın can, mal ve namus emniyeti-
nin müslüman idare tarafından tekeffül edilmesi mânâsına ge-
lir. Hattâ bu kişilerin emniyeti müslümanlara zimmetli olduğu
için, cizye ödeyerek, müslüman coğrafyasında yaşayan gayr-i
müslimlere “zimmî” denilmiştir.
Bu kişilere zorla İslâm’a girme baskısı yapılamaz. Kendi
dinlerini yaşamalarına da mânî olunmaz. Hattâ onların içki iç-
meleri ve hınzır eti yemelerine de müdâhale edilmez. Muhar-
ref dinlerini ve kötülüğü yaymalarına ise mânî olunur.
Sadece târihî seyrin tefekkürüyle dahî, İslâm’ın, hâkimiyeti
altındaki gayr-i müslimlere gösterdiği hürriyeti takdir ve tes-
lim etmek lâzım gelir. Çünkü on dört asırdır müslümanların
55. B
kz. et-Tevbe, 29. 191
İslâm Tefekkür Ufku
56. B
elâzurî, Fütûhu’l-Büldân, Beyrut 1987, s. 187. 193
İslâm Tefekkür Ufku
57. B
kz. en-Nisâ, 92; el-Mâide, 89; el-Mücâdele, 3-4.
58. B
kz. en-Nûr, 33. 195
İslâm Tefekkür Ufku
198 59. e
l-Enbiyâ, 47.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ
Câfer Hazretleri:
“–Haydi seni affettim.” dedi. Köle yine âyetin devamını
okudu:
“–ين ِ۪ ِ ّٰ و: Allah ihsanda bulunan, iyilik eden
َ اللُ يُح ُّب ا ْل ُم ْحسن َ
kimseleri sever!”
Bunun üzerine Câfer-i Sâdık Hazretleri:
“–Haydi git; bundan böyle sen, Allah rızâsı için hürsün! Şu
bin dinar para da senin!” buyurdu. 61
Diğer taraftan, İslâm tarihinde kölelik müessesesi, rahmet
dergâhı gönüller tarafından, mühim bir tahsil ve terbiye vası-
tası olarak da kullanılmıştır.
Abdullah ibn-i Ömer v Hazretleri, namaza başlayan köle-
lerini âzâd ederdi. Dostlarından biri onu uyarma gereği duydu.
Kölelerinden bir kısmının sırf âzâd edilmek için camiye gittiği-
ni söyleyince ona şu cevâbı verdi:
“–Bizi Allah ile aldatmak isteyenlere aldanmaya (yani te
câhül gösterip, aldanıyormuş gibi yapmaya) râzıyız!”
Abdullah ibn-i Ömer Hazretleri, çeşitli vesîlelerle 1000’den
fazla köle âzâd etmiştir. 62
Sahâbîlerin âzatlıları, onların en meşhur talebeleridir. Bu
tarz yetiştirilen âlimlere, “Mevâlî: Âzatlılar” denilirdi.
Ayrıca Osmanlı’da da devşirme metodu, gayr-i müslim un-
surlardan alınan kâbiliyetli evlâtların kıymetli bir eğitimden
geçirilerek, asker ve devlet adamı olmalarına vesîle olmuş-
Câriye Meselesi:
Câriye, kadın köle demektir. İslâm’dan önce de var olan,
câriyelerin odalık olarak istihdâmını da İslâm, mümkün olan
en iyi şartlarla düzenleyerek sürdürmüştür.
Bu, câriyelerin hepsinden, evlilik gibi istifade edildiği mâ
nâsına gelmez. Bu, bütün câriyelerin ancak bir kısmı için ve ge-
rekli şer’î kayıt ile vukû bulmuştur.
Aslında, câriyelerin eş olarak istihdâmı, köleliğin son bul-
masına da katkı sağlamıştır. Zira efendisinden çocuk doğu-
ran bir câriye, “ümmü’l-veled” yani “çocuğun annesi” statü-
sü kazanır ki, neredeyse hürdür. Artık efendisi tarafından el-
den çıkarılamaz, mirasla intikal etmez. Daha evvel âzâd edil-
memişse, efendisinin ölümüyle birlikte tamamen hürriyetine
kavuşur.
Dolayısıyla yüce dînimiz İslâm, kendi îcat etmediği köle-
lik müessesesi sebebiyle aslâ tenkit edilemez. İslâm, şartlarını
şer’î ve ahlâkî esaslara bağlayarak ve dâimâ âzâd etmeyi teş-
vik ederek, zaten kölelik müessesesinin menfî taraflarını bü-
yük ölçüde izâle etmişti. Kölelerin efendisi katındaki mevkii-
ni, günümüzdeki bir patron nezdindeki işçi mevkiine yaklaştır-
mıştı.
Şu gerçeği de göz ardı etmemek lâzım gelir ki:
Köleliğin kaldırılmasının üzerinden bir asırdan fazla zaman
geçtiği hâlde, hâlen dünya üzerinde; 201
İslâm Tefekkür Ufku
HAYVANÂTA MERHAMET
Batı hümanizmi; insanı, kulluk ve takvâ ile yahut ahlâk ve
fazîlet ile değil, âdeta putlaştırarak yüceltir. Bunu da sadece
kendi ırkı ve kendi bölgesi için hak görür.
Bu azgınlık neticesinde, Batı bilim ve tekniği, binlerce mah
lûkâtın soyunun tükenmesine, karada, denizde ve hattâ atmos-
ferde fesâdın, kirlenme ve bozulmaların zuhûr etmesine sebep
olmuştur. Denizler kirlenmiş, ozon tabakası delinmiş, kutupla-
rın hiç erimeyen buzları dahî erimeye başlamıştır.
Çünkü Batılı, karşılaştığı insan, hayvan, bitki ve eşya, her
şeyi talan edilecek, sömürülecek, satılacak bir metâ olarak
görmüştür.
Hâlbuki İslâm’daki insanîlik prensibi, insana vazifeler ve
mes’ûliyetler yükler. Zira bütün mahlûkat, insan için yaratıl-
mıştır. Âyet-i kerîmede buyrulur:
“O; göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir
lûtfu olmak üzere) size âmâde kılmıştır. Elbette bunda düşü-
nen bir topluluk için ibretler vardır.” (el-Câsiye, 13)
Bilhassa can taşıyan mahlûkat, yani hayvanların hakkına
âzamî derecede riâyet etmek gerekir.
Bu mahlûkat içinde;
• Tavuk, koyun, sığır ve benzerleri; gıdâ ihtiyacımızı karşı-
lar.
• Tavuslar, bülbüller ve ceylânlar gibi zarif mahlûklar; Ce
nâb-ı Hakk’ın sanatını temâşâ ettirir.
• Yılanlar, çıyanlar ve akrepler gibi ürpertici mahlûkat ise;
azâb-ı ilâhîyi hatırlatacak ibret levhalarıdır. 203
İslâm Tefekkür Ufku
63. B
kz. Müslim, Selâm, 147.
64. B
kz. Müslim, Sayd, 59.
204 65. Bkz. el-En’âm, 38; Müslim, Birr, 15, 60; Tirmizî, Kıyâmet, 2.
4 - İNSANİYETÇİLİK (HÜMANİZM) PRENSİBİ
Yaş bir dalın bile gereksiz yere kırılmasına gönlü râzı olma
yan Efendimiz r ümmetini her fırsatta ve her şeye karşı ne
zâket, zarâfet, letâfet ve merhamete dâvet ediyordu. Nebâtâ
ta karşı bile hassas davranmamız gerektiğini ifade sadedinde
şöyle buyuruyordu:
“Yerde bitmiş olan hiçbir bitki yoktur ki, onu nezâretçi bir
melek, kanatlarıyla korumuş olmasın. Bu durum bitkinin hasat
edilmesine kadar devam eder. Kim bu bitkiye basıp ezerse, me-
lek ona lânet eder.” (Ali el-Müttakî, Kenz, III, 905/9122)
Peygamber Efendimiz r , amcası Hazret-i Hamza’nın ve
pek çok güzîde sahâbîsinin şehid düştüğü mekân olan Uhud
Dağı’na dahî muhabbet nazarıyla bakmış;
“–Uhud öyle bir dağdır ki, o bizi çok sever, biz de onu seve-
riz.” buyurmuştur. (Buhârî, Cihâd, 71; Müslim, Hacc, 504)
Hutbe verirken dayandığı hurma kütüğünün, yeni bir min-
ber yapılınca ayrılık acısıyla inlemesi ve Efendimiz’in onu ok-
şayarak teskin etmesi de Fahr-i Kâinat Efendimiz’in cemâdâta
dahî gösterdiği merhametin en güzel tezâhürlerindendir. 67
İslâm’da israfın men edilmiş olması, çevrenin bilhassa te-
miz suların muhafazasına büyük ihtimam gösterilmesini temin
etmiştir:
“Akarsudan abdest alırken dahî suyu israf etme!” düsturu,
kâ‘bına varılmaz bir çevrecilik esâsıdır. 68
67. B
kz. Buhârî, Cuma, 26; Tirmizî, Menâkıb, 6/3627.
68. B
kz. İbn-i Mâce, Tahâret, 48. 209
İslâm Tefekkür Ufku
210 69. B
kz. Tirmizî, Birr, 36/1956.
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM)
PRENSİBİ
Fıtrîlik
İslâm fıtrî bir dindir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“(Rasûlüm!) Sen yüzünü hanîf olarak dîne, Allah insanla-
rı hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allâh’ın yaratışında
değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu
bilmezler.” (er-Rûm, 30)
Zaman ve mekânın şartları değişse de insanın doğuştan
gelen fıtrî husûsiyetleri, aslî mâhiyeti itibârıyla hep aynı kalır.
Bu durum, ilk insan olan Hazret-i Âdem u ’dan kıyâmeti göre-
cek son insana kadar değişmez.
1400 sene evvel nasıl câhiliye insanı varsa, bugün de
câhiliye insanı var. O gün nasıl fazîlette zirveleşen insanlar var-
sa, bugün de var. Yani Allâh’ın kullarına verdiği fıtrî temâyüller
zamanla değişmez. Bu sebeple insan fıtratını dikkate alan
İslâmî emir ve nehiyler de, hiçbir zaman değer kaybına uğra- 215
İslâm Tefekkür Ufku
Sâliha hanım, bir milleti âbâd edecek mânevî güç iken, fıt-
ratı bozulmuş kadın ise, toplumu berbâd edecek bir fitne kay-
nağı olmaya namzet hâle gelir.
Aslî mevkiini kaybederek kaldırımlarda çiğnenen çiçekle-
rin ve çöpe atılmış pırlantaların hâli ne kadar hazindir!..
İslâm’ın gerçekçi ve fıtrî oluşunun bir başka misâli de, teşrîi
esnâsında, yani emir ve nehiylerini tayin ve tebliğ ederken,
tedricîliği gözetmiş olmasıdır. İnsan tabiatının hâdiselere ya-
vaş yavaş intibak edip alışabilmesi sebebiyle, meselâ içkinin
yasaklanması, dört merhalede gerçekleşmiştir.
“İnsaniyetçilik” bahsinde ifade ettiğimiz üzere, İslâm’ın kö-
leliği kaldırmamış fakat şartlarını olabilecek en iyi hâle getir-
miş olması da, gerçekçi/realist olmasına bir başka misaldir.
İslâm’ın gerçekçi yapısına bir başka misal de şudur:
“Tamamı elde edilemeyen bir şey, tamamen terk de edil-
mez.” (Mümkün olan kısmı elde edilmeye çalışılır.)
Meselâ namazlarında arzu edilen mükemmelliğe ulaşa-
mamış olanlar, bu hâle bakıp ümitsiz olmamalı ve yollarına
devam etmelidirler. Bir gram altın elde etmek için nasıl ki ton-
larca toprak elenirse, namazı mükemmel kıvamda kılabilmek
için de -sathî ve taklidî mâhiyette de olsa- ona sabır ve sebat-
la devam etmek lâzımdır.
İslâm’ın tamamının yaşanmasına müsaade edilmeyen ko-
münizm gibi baskıcı rejimlerde de müslümanların varlıklarını
sürdürebilmeleri ve ellerine geçen ilk fırsatta, yeniden dinleri-
ni hayatlarının her safhasına tatbik etme gayretine dönmeleri
de bu prensibin bir tezâhürüdür.
İslâm’ın bütün tâlimatlarında insan fıtratına uygunluk gö-
218 rülür. Fakat burada; “İnsan aklı da bu fıtrî ve tabiî esasları bu-
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ
lamaz mı?” şeklinde bir suâl akla gelebilir. Buna cevâben de-
riz ki:
Beşerî sistemler, dâimâ ifrat ve tefritlere sürüklenmekten
kurtulamadıkları için fıtrata uygunluğu kaybederler. Kimi insan
için % 5, kimi insan için % 10 geçerli olan bir hakîkati kendi göz-
lerinde büyüterek neredeyse % 100 yerine koyarlar. Meselâ;
• Komünizm ve Kapitalizm insanı sadece iktisâdî bir varlık, 70
• Psikanaliz sadece bir şehevî varlık,
• Katoliklik ve Budizm sadece rûhânî bir varlık şeklinde
görme hatasına düşer.
Yine beşerî sistemler; gaybı, istikbâli ve içtimâî hamlelerin
neticelerini bilemedikleri için, zihinlerinde plânladıkları gibi
neticelere ulaşamazlar. Çünkü beşerî ilmin insana dâir keşfet-
tiği bilgiler, âdeta bir buz dağının görünen kısmı kadar bile de-
ğildir. İnsan, hâlâ büyük bir muammâdır. Onu Hâlık’ından baş-
kası kâmil mânâda bilemez, tanıyamaz.
Bu sebeple, hayatın tanzîminde fıtrî ve tabiî gerçeklere uy-
gun bir netice elde edebilmek için, vahyin rehberliğine ihtiyaç
vardır.
İslâm, kâinâtı yoktan var eden Cenâb-ı Hakk’ın aslâ bo-
zulmamış dînidir. Bu sebeple fıtrî gerçeklerle, şer’î hakîkatler
tam bir mutâbakat içindedir. Bunu idrâk edemeyenler, ancak
nefsâniyet, gaflet veya tarafgirlikle bakanlardır.
70. E
skiden bostan kuyuları vardı. Dolap beygiri de denilen bir atı bağlayıp gözünü
kapatırlar, onu kuyu etrafında döndürerek su çıkartırlardı. Bağ ve bahçeler bu
şekilde sulanırdı. O at, bazen kırbaç zoruyla bazen de yem torbası göstermek
sûretiyle harekete geçirilirdi. İşte Komünizm, ekonomi çarkının dişlileri olarak
gördükleri insanları âdeta kırbaç zoruyla, Kapitalizm de yem torbası gösterip
kandırmak sûretiyle harekete geçiren, metotları farklı olsa da neticede insanı
ezip sömüren iki beşerî sistemdir. 219
İslâm Tefekkür Ufku
EDİLLE-İ ŞER’İYYE
İslâm, hayatı beşikten mezara kadar tanzim eden bir sis-
temdir. Bu sebeple Cenâb-ı Hak kullarına, zamanla ortaya çı-
kan yeni ihtiyaçları için içtihad kapısını açık bırakmıştır. Bu iç-
tihad izni, Cenâb-ı Hakk’ın kullarına büyük bir lûtfudur. Zira bu,
insanlar için büyük bir rahmet ve kolaylık vesîlesidir. Nitekim
içtihad, İslâm’a esneklik kazandırmış, değişik toplum ve çev-
relerde yayılmasını kolaylaştırmış ve İslâmî hükümlerin yeni
hâdiselere rahatlıkla tatbikini sağlamıştır.
Rasûlullah r Efendimiz şöyle buyurmuştur:
“Bir hâkim hükmedeceği zaman içtihâd eder, yani hakkı
arayıp hükmeder de sonra bu hükümde isabet ederse, o hâki
me iki ecir vardır (hakkı aramak ve isabet etmek sevapları).
Eğer hâkim hükmedeceği zaman hakkı içtihâd edip arar,
fakat sonunda hatâ ederse, bu hâkime de bir ecir (hakîkati ara-
ma sevabı) vardır.” (Buhârî, İ‘tisâm, 21; Müslim, Akdiye, 15)
Şer’î delillerden hareketle içtihadda bulunan, yani hak ve
hakîkati araştırıp dînî hükmü beyân eden kimseye müçtehid
denir.
Müçtehid, dînî meselelerde maddî ve mânevî bakımdan
salâhiyetli kimsedir. Bir hususta içtihadda bulunmak için,
istinbât metodunu kullanır. İstanbât, kelime mânâsı itibârıyla
kuyudan su çekip çıkarmak demektir. Müçtehid bir âlim de bir
meseleyle ilgili muhaddislerin, müfessirlerin hazırlamış oldu-
ğu eserlerden bütün şer’î delilleri toplar, inceler ve oradan hü-
küm çıkarır.
Nasıl ki tıp ilminde salâhiyeti olmayan bir kişi doktorluk
yapamazsa, içtihadda bulunma salâhiyeti de o sahanın üstad-
220 ları olan müçtehidlere âittir. Fakihler de meselelerle ilgili müç-
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ
İcmâ:
Bir asırdaki müçtehid âlimlerin, bir meselenin hükmünde
ittifak etmesidir. İcmâın varlığı, hüküm için ayrı bir kuvvet teş-
kil eder, hükmün sonraki asırlarda farklı şekillerde te’vil edil-
mesine mânî olur.
Kıyas:
Sonradan ortaya çıkan ve şerîatte hükmü belirtilmeyen
meseleler nasıl vuzuha kavuşturulacaktır?
Müçtehid, hükmü bildirilmemiş mesele ile, şerîatte hükmü
bildirilmiş bir mesele arasında, ortak nokta (illet) tespit edebi-
lirse, onun hükmünü diğerine de teşmil eder. Buna kıyas denir. 221
İslâm Tefekkür Ufku
k
Müçtehidler, evvelâ aslî delillere bakarlar. Fakat bir mese-
lede aslî delillerde hüküm bulamazlarsa, bu defa “fer’î delil-
ler” denilen ikinci dereceden delillere müracaat ederler. Bun-
ları da şöyle hulâsa edebiliriz:
İstihsân:
Kıyâsın daha derin ve zor anlaşılan şeklidir. Çeşitli zaruret-
ler ve zorluklar sebebiyle, umûmî kâidelerin dışında bir hükme
varmayı mümkün kılar.
İstihsân, müçtehidin daha kuvvetli gördüğü bir husustan
dolayı, bir meselede benzeri hükümlerden başka bir hükme
başvurmasıdır.
Meselâ umumî kâideye göre, bir hayvanın ağzının değdiği
su veya gıda artığının temizlik durumu, o hayvanın etinin yeni-
lip yenilmemesine kıyâs edilir. Dolayısıyla, eti yenmeyen hay-
vanların artığı yani ağzının değdiği su veya gıda bakiyesi de
necistir.
Fakat açık alanlarda, eti yenmesi haram olan yırtıcı kuş-
ların artığının necis sayılması, bir güçlük meydana getirmiştir.
222 İnce bir kıyas yapıldığında, bu kuşların gagalarının suyu kirlet-
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ
Istıshâb:
Lügatte, beraberce bulunma (musâhabet) veya beraber ol-
manın devam etmesi (sohbet) mânâsına gelir. Istılahta ise şöy-
le tarif edilmiştir:
Mâzide sâbit olup sonradan değiştiği bilinmeyen bir şeyin,
hâl-i hazırda da aynen kalmasına hükmetmektir. Istıshab, bü-
tün mezheplerin kabul ettiği bir delildir.
“Eşyâda aslolan, ibâhadır / mubah kılmadır.”
Meselâ, aksine bir hüküm yoksa, yeni bulunmuş bir meyve
veya sebzeden istifade etmek, mubah kabul edilecektir. Çünkü
bitkilerde haram yoktur.
Yeni bir ticârî metot ortaya çıksa, bakılır; şayet muhtevâ
sında fâiz, ihtikâr, gabn-i fâhiş gibi, İslâm’ın yasakladığı mah-
zurlu bir durum yoksa, mubah olması esas kabul edilecektir.
Istıshâbın farklı hükümlerine misal verelim:
Bir insan ortadan kaybolsa, derhâl öldüğüne hükmedil-
mez; nikâhı devam eder, bakmakla mükellef olduğu kişilere 223
İslâm Tefekkür Ufku
Örf:
Toplum vicdanından doğan, akıl yönünden de dînî bakım-
dan da güzel olan, selîm tabiat (sağduyu) sahipleri tarafından
yadırganmayan, sürekli tatbik edilerek alışkanlık hâline gel-
miş olan, yazılı olmasa da insanların umûmiyetle riâyet ede-
geldikleri, hakkâniyete uygun, mâkul ve münâsip davranış ka-
lıpları, yaygın kanaat ve kâideler bütünüdür. Böyle örf, âdet
ve teâmüller de, ihtiyaç hâlinde kendilerine müracaat olunan
şer’î birer delildir.
Mecelle’de yer alan bir kâidedir:
“Âdet, muhakkemdir.”
Yani âdet îcâbı olan bir şey, sağlam bir şart gibi dikkate alınır.
Fakat örfün meşrû bir delil sayılabilmesi için, aslî kaynak-
lar olan Kur’ân ve Sünnet’e muhâlif olmaması, dar değil geniş
bir çevrede insanlarca benimsenmiş olması gerekir.
Meselâ kız çocuklarına miras vermemek ve kan dâvâsı gibi
224 kötü gelenekler, İslâm nazarında reddedilmiştir.
5 - GERÇEKÇİLİK (REALİZM) PRENSİBİ
Mesâlih-i Mürsele:
Mesâlih; bir şeyin maksada uygun özellikte olması, fesâdın
zıddı, iyi, uygun, elverişli, faydalı, sâlih olana ulaştıran, mânâsı
na gelen “maslahat”ın cemîsidir (çokluk hâlidir).
Kitap ve Sünnet ile sâbit hükümlerde de, mü’minlerin dün
yevî ve uhrevî menfaatinin gözetildiği, her hükümde hikmet ve 225
İslâm Tefekkür Ufku
Sahâbî Kavli:
Bir müçtehid, karşılaştığı mesele ile ilgili aslî kaynaklarda
bir delil bulamazsa, o hususta mevcut olan bir sahâbî sözüne
îtibâr edebilir. Çünkü sahâbîler, Rasûlullah r Efendimiz’i göz-
leriyle görmüşler; O’nun ilim, irfan ve feyzinden bizzat istifa-
de etmişlerdir.
Onlar, Kur’ân’ın nüzûlüne şahit olmuş ve âyetlerin sebeb-i
nüzûl (iniş sebeplerini) yakînen idrâk etmişlerdir.
Bu hususta farklı görüşler olmakla beraber, sahâbî kavli de
fer’î deliller arasında zikredilmiştir.
Meselâ Hanefî mezhebi, kadınlardaki mâzeret günlerinin
alt ve üst hududunu, Abdullah ibn-i Mes’ud t’ın kavline göre
tayin etmiştir.
Sedd-i Zerâyi‘:
Sedd, kapatmak demektir. Zerâyi‘ ise, vesîle mânâsına ge-
len “zerîa”nın cemîsidir.
Kötülüğe giden yolları kapatmaya sedd-i zerâyi‘ denir. Bu
na mukâbil, hayra giden yolları açmaya da feth-i zerâyi‘ tâbir
edilir.
Kur’ân ve Sünnet ile sâbit olan birçok hükümde, bu prensi-
bin hikmet olarak mevcut bulunduğu görülür.
Bu delilin tatbikinde de bazı ölçüler vardır. Meselâ şarap
îmâlâtına sebebiyet verir diyerek, üzüm yetiştirmek yasakla-
namaz. Çünkü üzüm, kendisinden türlü şekillerde istifade edi-
lebilen, helâl bir nîmettir.
Fakat kumar yasaklandığı gibi, kumar kartları ve zar ile,
kumar olmayan oyunları dahî oynamak yasaklanmıştır. Çünkü
bunun kumara alıştıracağı âşikârdır.
228
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM)
PRENSİBİ
Vahyin rehberliğinden mahrum bir ilim, insan-
lığa saâdet getiremez. Hattâ böyle bir ilim; zulüm ve
haksızlıkların daha büyük çapta ve daha ağır şekilde
irtikâb edilmesini mümkün kılan bir âlete dönüşür.
Nitekim bilim ve teknikte ulaşılan yüksek seviye-
nin bir ürünü olan atom bombasının Hiroşima ve
Nagazaki’de yaptığı yıkım, bunun en bâriz misâlidir.
Bugün bilim ve teknolojinin insanlığı yaşatmak ka-
dar yok etme hususunda da gelişmiş olması, İslâm’ın
hayat veren ölçülerinden mahrum kalındığında il-
min nasıl saâdet yerine felâket âmili olabileceğinin,
acı bir göstergesidir.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
(İslâm, İlm-i Nâfîye Dayanır.)
Taassuptan Putlaştırmaya
Orta Çağ boyunca Avrupa, skolastisizm ve dogmatizmin
baskısı altında, cehâlet içinde yaşadı. Muharref Hristiyanlık,
en küçük ilmî faaliyeti dahî men ediyordu. Muharref kitaba, 231
İslâm Tefekkür Ufku
Misaller:
• Cebir ilmi, sıfır ve rakamlar; müslümanlar tarafından bu-
lunmuş ve Avrupa’ya müslümanlar vasıtasıyla ulaşmıştır.
Meselâ 388 sayısı, Roma rakamları ile CCCLXXXVIII şeklin-
de yazılmakta idi. Bu iptidâî sayılarla matematik işlemi yap-
mak mümkün değildi. Hattâ bir müddet, ondalık sistem müslü-
manlardan geldiği için, bunu kullanmak şeytan işidir diyen, ki-
lise taassubu sebebiyle, İslâm medeniyetinden gelen her şeye
232 karşı çıkan, peşin hükümlü Avrupalılar bile oldu.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
75. F uad SEZGİN, İslâm’da Bilim ve Teknik, 2008, Kültür A.Ş., c. I, s. 163-166. 235
İslâm Tefekkür Ufku
236 76. G
eorge Rafael “A is for Arabs”, Jan. 8, 2002.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
77. B
kz. Halit Serhan Ercivelek, “Bilginin Kârun’u Olmak” Altınoluk, Ekim 2020. 237
İslâm Tefekkür Ufku
itekim bugün pek çok ülkede kitapları çok satanlar arasına giren İsrailli Yuval
78. N
Noah Harari, “Homo Deus: Yarının Kısa Bir Tarihi” adlı kitabında bu nevi sapkın
fikirleri savunmaktadır.
240 79. B
kz. Tâhâ, 120.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
İslâm’da İlim
İlim, Cenâb-ı Hakk’ın sübûtî sıfatlarından biridir. Bu kâi
nattaki, bizim bildiğimiz ve bilmediğimiz bütün varlıklar, ilâhî
esmâ ve sıfat terkiplerinin tecellîlerinden ibaret olduğu gibi,
ilim de Cenâb-ı Hakk’ın “el-Alîm” sıfatının bir tecellîsidir.
Cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân-ı Kerîm’de bildirilen 99 esmâsı var-
dır ve bu isimler İslâm âlimleri tarafından 700’e kadar çıka-
rılmaktadır. Bunun dışında peygamberlerin bildiği, yalnız-
ca Rasûlullah r Efendimiz’in bildiği, bir de sadece Cenâb-ı
Hakk’ın bildiği esmâ mevcuttur. Bunların sayısının 4000’e ka-
dar ulaştığı bildiriliyor.
Cenâb-ı Hakk’ın yarattığı bütün varlıklar, bu esmâ ve sıfat-
ların farklı terkiplerinden meydana gelmiştir. Bunu şu misalle
daha rahat îzah edebiliriz:
Kimyada bir formülü alın ve o formülün içindeki maddele-
rin birini ya miktar olarak yahut başka bir madde ile değişti-
rin, bambaşka özelliklere sahip yeni bir maddenin formülünü
elde edersiniz.
k
Bilgi üç kademedir:
1) Âmiyâne Bilgi: Bu, sebepleri kavranmamış olan bilgi-
dir. Bir câhilin şimşek çaktıktan bir müddet sonra gök gürleye-
ceğini bilmesi gibi... Bu bilgi seviyesi, tekerrür ile öğrenilir ve
avâmın bilgisidir.
2) İlmî Bilgi: Bu, sebep-netice münâsebeti kavranmış olan
bilgidir. Bu seviyedeki bilgiye ulaşan kişi, şimşeğin bulutlar-
daki elektrik yükünden meydana geldiğini bilir. Gök gürül-
tüsünün aynı hâdisenin sesi olduğu hâlde, sesin intikal hızı-
nın ışığa göre yavaşlığından dolayı, şimşekten geç duyuldu-
ğunu bilir.
3) İrfan: Aklın ve kalbin; sebepten Müsebbib’e, eserden
Müessir’e, fiilden Fâil-i Mutlak’a, sanattan Sanatkâr’a, velhâsıl,
yaratılmış olandan Yaratan’a intikâl edebilmesidir. İlmi bu de-
rinlikle idrâk edip şahsiyete mâl edebilmek gerekir.
Nitekim Cenâb-ı Hakk’ın râzı olduğu bir kul olabilmek de
Kur’ân ve Sünnet’i aklen ve kalben hazmedip bir İslâm şahsiye-
ti inşâ etmekle mümkündür. 249
İslâm Tefekkür Ufku
İbn-i Abbas v bu âyet-i kerîmede geçen “ون ِ ِليعب ُد: Bana iba-
َُْ
ِ ِليعرِ ُف: Ben’i tanıyıp
det/kulluk etsinler diye” ifadesini; “ون bilsin-
َْ
ler diye” şeklinde tefsîr etmiştir. 81
k
İlim ve tahsil, iki uçlu bir bıçak gibidir, hayra da kullanılabi-
lir, şerre de. Nitekim;
250 81. B
kz. İbn-i Kesîr, IV, 255.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
82. B
kz. el-İsrâ, 85. 251
İslâm Tefekkür Ufku
83. B
kz. el-Cum’a, 5.
252 84. B
kz. el-Bakara, 174; Âl-i İmrân, 187; el-Mâide, 44; en-Nahl, 95; et-Tevbe, 9…
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
254 85. N
urettin Topçu, Mevlânâ ve Tasavvuf, s. 139.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
256 86. B
kz. Âl-i İmrân, 102.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
İlm-i Ledün
İslâm’da vehbî olarak Allah katından lûtfedilen ilme, “ilm-i
ledün” ismi verilmiştir. Bu ilim, cehd ile, gayretle kazanılmaz.
Ancak Cenâb-ı Hakk’ın lûtfuyla nasîb olur.
Ümmî olan Peygamber Efendimiz’in ilmi de, bizzat Rabbi
tarafından tâlim buyrulmuştur.
Hızır u ’a verilen ilim de ledünnîdir. O, yaptıklarıyla, şerîat
bakımından o devirde insanların en âlimi olan Hazret-i Mûsâ’yı
hayretler içinde bırakmıştır. 87
Mutasavvıflar, keşf ve müşâhede yoluyla, yani takvâ ve
mârifetullah’ta derinleşerek nâil oldukları irfân ile, Kur’ân-ı
Kerîm’i, “işârî” olarak tefsir etmişlerdir. Bir başka ifadeyle
Cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân’a meknuz olarak koyduğu sır ve hik-
metlerin örtüsünü kaldırmışlardır.
Âlimler, “işârî tefsir” için;
• Zâhirî mânâ ile tezat oluşturmamak,
• Siyâka (cümlenin gelişine) uygun olmak,
87. H
âdisenin tafsilâtlı îzâhı için Îmandan İhsâna Tasavvuf adlı eserimizin 345-356.
258 sayfalarına bakılabilir.
6 - İLİMCİLİK (SİYANTİZM) PRENSİBİ
88. e
l-Meâric, 23. 259
İslâm Tefekkür Ufku
260
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM)
PRENSİBİ
İslâm, aklın boyunu aşan sularda kalben teslîmiyet
le mesafe almamızı istiyor. Nitekim îman, “dil ile ikrar-
la birlikte -aklen değil- kalben tasdik” neticesinde ger-
çekleşir. Cenâb-ı Hak da ilâhî hakîkatler karşısında biz
den akıl yürütmemizi istemiyor. Bilâkis âyet-i kerîmede:
“(Ey Rasûlüm!) De ki: Siz dîninizi Allâh’a mı öğ-
retiyorsunuz? Oysa Allah göklerde olanları da bi-
lir, yerde olanları da. Allah her şeyi hakkıyla bilen-
dir.” (el-Hucurât, 16) buyuruyor.
Cenâb-ı Hak bize aklı, vahyin rehberliğinde, dün-
yamıza ve âhiretimize faydalı ve zararlı olan şeyle-
ri ayırt edebilelim diye lûtfetti. Yoksa ilâhî hakîkatleri
aklın zayıf terazisiyle tartıp kaldıramadıklarını red ve
inkâr edelim diye değil!..
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ
(İslâm, Akla Hak Ettiği Mevkii Verir.)
Hakk’a vâsıl olan has kulların meclisinde ikram edilen ilâhî aşk
şerbetini (teslîmiyetle) içenlerden ol.”
Nasıl ki gözün görme, kulağın işitme gücü sınırlıysa, aklın
tâkati de sınırlıdır. Gözün görme kapasitesinin üstünde olduğu
için görülemeyen sayısız varlık mevcuttur. Kulağın işitme se-
viyesinin dışında kaldığı için işitilemeyen pek çok ses vardır.
Bunun gibi, aklın da idrâk gücünün üstünde olduğu için kav-
ranamayan nice hakîkatler bulunmaktadır. Akıl, bu hakîkatleri
kâmil mânâda kavramaktan âcizdir. İslâm o noktada vahyin
rehberliğine tam bir teslîmiyeti emreder.
Mü’min, ilmin mutlak kaynağının Allah olduğuna inandığı
için, onun ilminin sınırı da Allâh’ın çizdiği çerçeve kadar geniştir.
Mü’min, Allâh’ın bildirdiğine, aklın gücü kâfî gelmese de inanır.
Rasyonalist düşünce ise, aklı mutlak değer olarak gördü-
ğünden, akılla idrâk edebildiğini kabul eder, edemediğini yok
sayar.
Tarih felsefesi ve sosyolojinin babası kabul edilen büyük
İslâm âlimi İbn-i Haldun, bu hususta şöyle der:
“Akıl, sağlam bir terazidir. Ama onunla Allâh’a ve âhirete
âit meseleleri, peygamberlik hakîkatlerini, akıl ötesi gerçekle-
ri ölçemezsiniz. Bu boş bir gayret olur ve bir kişinin; «Ne kadar
da hassas tartıyor!» diye, kuyumcu terazisiyle dağları tartmak
istemesine benzer. Terazinin sağlamlığına bir şey denilemez
ama, onun gücünün bir sınırı vardır. Aynı şekilde aklın «bilme,
bulma, anlama» gücünün de bir sınırı vardır, onun dışına adım
atamaz.” 89
Şair Ziya Paşa, bu hakîkati ne güzel ifade eder:
90. M
aâlî: Yüksek ve derin fikirler; ulvî/yüce âleme dâir hakîkatler. 265
İslâm Tefekkür Ufku
Hangi Akıl?
İslâm’ın akla verdiği kıymeti ele almadan evvel; “Han-
gi akıl?” diye sormak îcâb eder. Mevlânâ Hazretleri Dîvan-ı
266 Kebîr’inde:
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ
268 91. K
adir Mısıroğlu, İslâm Dünya Görüşü, sf. 268, dipnot 303.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ
92. Bkz. K. Mısıroğlu, İslâm Dünya Görüşü, sf. 267-268; N. F. Kısakürek, Batı Tefekkürü
270 ve İslâm Tasavvufu, sf. 22-23.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ
َ اَ َف َل َت ْع ِق ُل
ون
“...Akletmez misiniz?” (el-Bakara, 44; Âl-i İmrân, 65; el-A‘râf, 169...)
ون
َ َا َف َل َت َت َف َّك ُر
“...Hiç düşünmez misiniz?” (el-En‘âm, 50) buyurur. Bu îkazlar,
dâimâ Cenâb-ı Hakk’ın varlığını, birliğini, kudret ve azametini
ifade eden âyet-i kerîmelerin sonlarında yer almaktadır.
Yine birçok hakîkati;
“Bunu ancak akl-ı selîm sahipleri anlar.”
“Bunda akleden bir topluluk için ibretler ve işaretler var-
dır.” gibi ifadelerle beyan eder.
Dolayısıyla Cenâb-ı Hakk’ın Kur’ân’daki kavlî, kâinattaki
kevnî âyetlerinde sergilediği sayısız kudret ve azamet tezâ
hürlerine rağmen İslâmʼdan ve îmandan uzak kalma dalâleti,
ateizme ve deizme kayma gafleti, ancak dehşetli bir akıl tutul-
masıyla îzah edilebilir. 93
Şu âyetlerde ise, ehl-i küfrün akıllarının hakîkate ulaşma-
daki kifâyetsizliği ifade edilmiştir:
93. Bu hususlarda daha tafsîlatlı mâlumat için Aklın Cinneti Deizm adlı kitabımı-
272 za bakılabilir.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ
94. B
kz. el-Enbiyâ, 22. 275
İslâm Tefekkür Ufku
95. Cenâb-ı Hakk’ın zâtî sıfatlarından biri de “muhâlefetün li’l-havâdis” yani yarat-
tıklarına benzememektir. Dolayısıyla Cenâb-ı Hakk’ın kendisi gibi bir ilâh yarat-
ması, O’nun bu zâtî sıfatıyla tezat teşkil eder. Ayrıca âyet-i kerîmede buyruldu-
ğu üzere:
“Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, kesinlikle ikisinin de düze-
ni bozulurdu…” (el-Enbiyâ, 22)
Zira Allah Teâlâ, “Kibriyâ” sıfatına sahiptir. -Haşa- birden fazla ilâh olsaydı, ara-
larında nizâ/anlaşmazlık zuhur eder ve kâinâtın düzeni yok olurdu. Dolayısıyla
Allâh’ın kendisi gibi bir başka ilâh yaratıp yaratamayacağı suâli, aklen muhâldir. 277
İslâm Tefekkür Ufku
96. M
atta, 27/46; Markos, 15/34. 279
İslâm Tefekkür Ufku
286 98. B
kz. Ahmed Naîm Efendi, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, I, 181-188.
7 - AKILCILIK (RASYONALİZM) PRENSİBİ
وحى ِ ِ ِ
﴾4﴿ ٰ ُ﴾ ا ْن ُه َو ا َّل َو ْح ٌي ي3﴿ َو َما َي ْنط ُق َع ِن ا ْل َه ٰوى
“O, kendi hevâsına göre konuşmaz. O (bildirdikleri) vahye-
dilenden başkası değildir.” (en-Necm, 3-4)
Aslında, İslâm’ın bazı emirleri ve yasakları, selîm akla de-
ğil, devrimizdeki modern câhiliye zihniyetine uymamaktadır.
Meselâ:
• İslâm’daki fâiz yasağı, baştan sona fâize batmış kapitalist
ekonominin zulüm düzenine uymamaktadır.
99. B
kz. Carmen Thomas, Çişteki Mucize, trc. Leman Çalışkan, 1995. 287
İslâm Tefekkür Ufku
k
Akıl hususunda, “Hangi akıl?” diye sormak lâzımdır demiş-
tik. Hakîkaten görüyoruz ki; her biri akla tâbî olduğunu iddiâ
ettiği hâlde, birbiriyle tenâkuz hâlinde bulunan ve yekdiğerini
tekzip eden birçok beşerî sistem ve anlayış vardır. Birinin “ak”
dediğine diğeri “kara” diyebilmektedir.
Aklın kişiden kişiye değişen, izâfî, rölatif, sübjektif bir var-
lık olduğu âşikârdır. Bu sebeple her insanın aklı, fıtrî kâbiliyet
lerine, yetişme şartlarına, aldığı eğitime, kazandığı tecrübe
lere, yaşadığı hâdiselere ve buna benzer daha nice müessi-
re göre farklı fikirler üretebilir. Hâlbuki hakîkat tektir. Dolayı
sıyla vahyin rehberliği olmadan mutlak hakîkate ulaşmak
imkânsızdır.
Eğer akıl ile; hiçbir şeyden tesir almayan, tarafsız, objek-
tif ve fıtrî bir mekanizma kastedilse idi, aklı kendine referans
alan bütün beşerî sistemlerin hep aynı neticeyi vermesi gere-
kirdi. Fakat vermiyor. Çünkü akıl adı altında, nice hevâ ve he- 289
İslâm Tefekkür Ufku
100. İslâmʼda aklın yeri, vasıfları, hududu ve beşer mahsûlü felsefelerdeki akıl
telâkkîleriyle farkı gibi hususlarda daha geniş mâlumat için; İslâm Nazarında
290 Akıl ve Felsefe adlı kitabımıza bakılabilir.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM)
PRENSİBİ
İslâm, insana ümitsizlik ve karamsarlığı de-
ğil; hayırhahlık ve iyimserliği telkin eder. Meşhur
misâliyle, yarısı boş bir bardağın evvelâ dolu kıs-
mını görmeyi sağlar. Her hâlükârda şükredebil-
me hasletini kazandırır. Her hâdiseye iyi tarafın-
dan baktırarak; insanı yeis, stres, buhran, şikâyet
ve isyandan kurtarır.
Mü’min ne kadar ağır meşakkatlerle karşıla-
şırsa karşılaşsın;
“–Benim her şeye gücü yeten bir Rabbim var,
Allah var keder yok, îmânım varsa imkânım da
vardır.” diyerek muazzam bir huzur hazinesine sa-
hip olur.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ
(İslâm, Ümit Aşılar.)
ُ اللُ َو ِن ْع َم ا ْل َو ۪ك
يل ّٰ َح ْس ُب َنا
“…Allah bize yeter. O ne güzel vekîldir!” (Âl-i İmrân, 173)
ون
َ اج ُع ِ ّٰ ِ ِا َّنا
ِ ل َو ِا َّنـا ِا َلي ِه َر
ْ
“…Biz şüphesiz (her şeyimizle) Allâh’a âidiz ve şüphesiz
O’na döneceğiz.” (el-Bakara, 156)
“Bizim her şeye gücü yeten bir Rabbimiz var, Allah var ke-
der yok, îman varsa imkân da vardır.” diyerek muazzam bir hu-
zur hazinesine sahip olurlar. 295
İslâm Tefekkür Ufku
ين ِم ْن َا ْن ُف ِسهِ م ِ۪
ْ َ َا َّلنب ُِّى َا ْو ٰلى بِا ْل ُم ْؤمن
“Peygamber, mü’minlere kendi canlarından daha önce ge-
lir…” (el-Ahzâb, 6) âyetini canları pahasına hayatlarına tatbik edi-
yor ve bu âyetin canlı bir tefsîri oluyorlardı. 297
İslâm Tefekkür Ufku
ِ ّٰ ُق ْل يا ِعب ِادى ا َّل ۪ذين اَسر ُفوا ع ٰلى اَ ْن ُف ِسهِ م َل َت ْقنطُوا ِمن رحم ِة
الل َ ْ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ
ور الر ۪حيم ِان الل يغ ِفر الذُّ نوب ج ۪ميعا ِانه هو الغف
ُ َّ ُ ُ َ ْ َ ُ ُ َّ ً َ َ ُ ُ ْ َ َ ّٰ َّ
“De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım!
Allâh’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün gü-
nahları bağışlar. Şüphesiz ki O, çok bağışlayan, çok esirgeyen-
dir.” (ez-Zümer, 53)
Bir sonraki âyet-i kerîmede ise, bu ilâhî rahmetten nasîb
alabilmenin yolu şöyle beyân edilmektedir:
300 101. B
kz. el-Furkân, 70.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ
102. B
kz. Buhârî, Tevhîd, 22; Müslim, Tevbe, 14-16. 301
İslâm Tefekkür Ufku
103. Nihilizm, hiççilik, yokçuluk: Doğru ve genel geçerliliği olan hiçbir bilginin var
olmadığını, her türlü inanç, gelenek ve toplum düzeninin bir aldatma olduğu-
nu, insanın davranış ölçülerini belirleyen din, devlet, aile gibi herhangi bir de-
ğerin bulunmadığını savunan ve hiçbir şeye inanmayan, şüpheci/kuşkucu, eleş-
302 tirici, karamsar/bedbin bir felsefî akımdır.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ
k
Şu kıssa, bir Hak dostunun zâhirî zorluk ve meşakkatler
karşısındaki dirâyet, metânet ve gönül huzurunu ne güzel ifa-
de eder:
İbrahim bin Edhem Hazretleri, hacca niyetlenir ve yaya
olarak yola çıkar. Yolda giderken, cins devesi üzerine kuru-
lu, mağrur bir kabîle reisine rastlar. Reis, İbrahim bin Edhem
Hazretleri’nin yaşlı hâliyle tek başına yola çıkmasına ve görü-
nürde de bir azığının olmamasına çok şaşırır. Bu sebeple de tu-
haf bakışlarla sorar:
“–Ey ihtiyar, nereye gidiyorsun böyle?”
İbrahim bin Edhem Hazretleri ise sükûnetle:
“–Haccetmek niyetiyle Kâbe’ye gidiyorum.” der.
Aldığı bu cevap üzerine kabîle reisinin tuhaf bakışları, yeri-
ni alaycı bir tebessüme bırakır. Bir müddet böyle devam eder.
Sonra da küçümseyici bir tavırla:
“–Be hey ihtiyar! Deli misin, dîvâne misin?! Bineğin yok,
azığın yok! Yol ise uzun, hem de çook uzun! Sen bu zayıf ve ih-
tiyar hâlinle Kâbe’ye nasıl varacaksın? Bu uzun yola nasıl da-
yanacaksın?..” der.
İbrahim bin Edhem Hazretleri, karşısındaki gâfil insanın
gönlünü uyandırabilmek ümidiyle:
“–Aslında benim birçok bineğim var; ama sen onları göre-
miyorsun…” cevâbını verir. 305
İslâm Tefekkür Ufku
306
Bir Ümit Aşısı: Âhiret İnancı
Bir fidan belki yıllar sonra ağaç olur ve meyve verir. Fa-
kat işlediği amelin, kalbindeki niyete göre değerlendirileceğini
bilen bir mü’min; hiçbir zaman hayata küsmez, yılgınlığa düş-
mez, gayreti elden bırakmaz.
İyimserlik prensibi, müslümanı dâimâ zinde, gayretli, metâ
netli ve dinamik tutar. En ağır şartlar altında dahî müslümanlar,
gelecekten ümitvar olurlar. Zâhiren büyük yıkım ve kayıpla-
ra uğrasalar dahî, içlerindeki îman, onlara âdeta yeniden kül-
lerinden doğarak ayağa kalkma azim ve heyecanı bahşeder.
Bu hususta ilâhî ve nebevî müjdeler de ümit aşılayıcıdır.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“…Yeryüzüne sâlih kullarım vâris olacaktır.” (el-Enbiyâ, 105)
Nitekim batıdan Haçlı seferleri, doğudan Moğolların istilâ
larıyla büyük felâketlere mâruz kalan İslâm dünyasından, is
tikbâle ümitle yürüyen bir Osmanlı çınarı doğmuştur. Yine Ede-
bali silsilesinin terbiyesinde, ilim, irfan ve îmanla yoğrulan Os-
manlı, Peygamber Efendimiz r ’in;
“İstanbul elbette fetholunacaktır. Onu fetheden kumandan
ne güzel kumandan, onu fetheden asker ne güzel askerdir!” 106
müjdesine nâil olmak için ümitle gayret etmiş ve Avrupa’nın
ortalarına kadar İslâm’ın hâkimiyetini genişletmiştir.
Yine, komünizmin 80 yıl boyunca âdeta silindir gibi ezip
geçtiği ülkelerde İslâm’ın nûru yeniden neşv ü nemâ bulmaya
başlamıştır.
Bugün de İslâm âleminin içinde bulunduğu zor şartlara
rağmen bizlere düşen vazife, müslüman ecdâdımıza yakışan
nesiller olup onların bizlere miras bıraktığı “Kızıl Elma” idea-
308 106. A
hmed, IV, 335; Hâkim, IV, 468/8300.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ
107. B
kz. Ahmed, IV, 103.
108. B
kz. es-Saff, 8; et-Tevbe, 32. 309
Ümit ve Korku Dengesi
111. B
kz. el-Bakara, 78, 111; en-Nisâ, 123; el-Hicr, 3; en-Necm, 24; el-Hadîd, 14.
312 112. B
kz. Âl-i İmrân, 24.
8 - İYİMSERLİK (OPTİMİZM) PRENSİBİ
313
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN
MÜŞAHHAS ve AMELÎ
PRENSİPLERİ
1. Teaddî (Dinamizm) Prensibi
2. İçtimâîlik (Sosyal Adâlet) Prensibi
3. Nizam Prensibi
4. Adâlet Prensibi
5. Hürriyet Prensibi
6. Cihad Prensibi
7. Ahlâk Prensibi
8. Fiilî Kıstas Prensibi
İSLÂM DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN MÜŞAHHAS
ve AMELÎ PRENSİPLERİ
318
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
Kâinâta baktığımız zaman görürüz ki; hiçbir şey-
de hantallık, donukluk ve atâlet yoktur. Dünya, Güneş,
Ay, yıldızlar ve bütün canlılar, ilâhî tayinle belirlenmiş
vazifelerini inkıtâsız yerine getiriyor; bunun için dur-
maksızın hareket ediyor.
Mikro âlemde bile durum aynı. Meselâ bir atomun
içine bakıldığında; proton, nötron, elektron ve diğer
kuarkların, müthiş bir hızla ve dâimî bir sûrette hareket
hâlinde olduğu görülür. Cansız zannedilen cemâdat
bile dâimî bir hareketle Allâh’ın takdir ettiği nizâma
boyun eğmiş hâldedir.
İnsanoğlunun bu ilâhî tanzîmin dışında; gayret,
faâliyet ve sâlih amellerden uzak kalması, ne büyük bir
gaflettir!
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
(İslâm, Harekete Geçirir!)
113. “ Teaddî” kelimesi, lügatlerde ilk olarak “geçme, öteye geçme” (Bkz. Ferit
Develioğlu, Ansiklopedik Lügat, Taaddî mad.) mânâsına gelmekle beraber, “sal-
dırmak, haddi aşmak, zulmetmek, adâletsizlik” gibi mânâlar da ihtivâ etmek-
tedir. Biz burada bu tâbiri “faallik, aktiflik, hamle, aksiyon, hareket, ilerleme,
azim ve gayret” mânâlarını kastederek kullanmış olan Kadir Mısıroğlu’nun bu
tercihine îtibar etmiş bulunuyoruz. 321
İslâm Tefekkür Ufku
114. A
. de Lamartine, L’histore de la Turquie.
115. M
editasyon: Birçok Batı dilinde “derin düşünme” mânâsına gelen meditasyon,
lügatlerde, “kişinin iç huzuru, sükûnet, farklı şuur hâlleri elde etmesi ve öz var-
lığına ulaşmasını hedefleyen, zihnini denetleme tekniklerine verilen ad” ola-
rak tarif edilir. Uzak Doğu din ve felsefelerinde yaygın olan meditasyonda, iç
âleme teksif olma (konsantrasyon) çalışmalarıyla kişinin kendini toplayıp zih-
nini ve rûhunu dinlendirmesi arzu edilmektedir.
İslâm mükemmeldir, mükemmelin ise eksik ve kusurlu olandan herhangi bir
takviyeye, proteze ihtiyacı yoktur. Dolayısıyla bu hususta da namazdaki “huşû
ve kalp huzuru”, tasavvuftaki “zikir, tefekkür ve murâkabe”, elbette bu gâyeleri
elde etmek için çok daha üstün, tesirli ve faydalıdır. 323
İslâm Tefekkür Ufku
116. Münzirî, et-Terğîb ve’t-Terhîb, Beyrut 1417, III, 164/3506; Rudânî, Cem’u’l-Fevâid,
trc. Naim Erdoğan, İstanbul ts., V, 384. 325
Mücadele Dinamiği
117. B
u hususta daha geniş mâlumat için Cihad Prensibi’ne bakınız. 327
İslâm Tefekkür Ufku
V
328
İnfak Dinamizmi
118. B
kz. el-Bakara, 273.
119. B
kz. Buhârî, Vesâyâ, 9; Vâkıdî, III, 945.
120. B
kz. el-Bakara, 219. 329
İslâm Tefekkür Ufku
121. B
kz. Sâd, 30.
330 122. B
kz. en-Nûr, 37.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
331
Misyonerlik ve Benzeri Dinamik Yapılar
ِ ع ِاملة ن
اصب ٌة
َ َ ٌَ َ
“Çalışmış; fakat boşuna yorulmuştur.” (el-Ğâşiye, 3)
Hazret-i Ömer t bir gün arkadaşlarıyla beraber yolda yü-
rürken, bir manastır görür. Manastıra iyice yaklaştığında du-
rur ve:
“–Ey râhip, ey râhip!” diye seslenir.
Bir müddet sonra râhip, yukarıdaki pencereden başını uza-
tarak; “Ne istiyorsun?” dercesine Hazret-i Ömer’e bakar. Onu
gören Hazret-i Ömer ise, yüksek merhametinden dolayı ken-
disini tutamayarak arkadaşlarının önünde ağlamaya başlar.
Hem râhibe bakmakta, hem de içli içli ağlamaktadır. Çevresin-
dekiler büyük bir merakla:
“–Ey Mü’minlerin Emîri! Bu râhip sebebiyle sizi ağlatan ne-
dir?” diye sorduklarında Hazret-i Ömer t şu cevâbı verir:
“–Râhibi gördüğüm esnâda, Allah Teâlâ’nın; «Çalışmış, fa-
kat boşuna yorulmuştur. Kızışmış bir ateşe atılır.» (el-Ğâşiye, 3-4)
âyetlerini hatırladım. (İslâm ile şereflenemediği takdirde, râhip
de bu âyetin muhâtabı olacak.) İşte beni ağlatan budur.” (İbnü’l-
Cevzî, Menâkıb, s. 210)
336
Atâlet Yok
340
Vazife Çeşitliliği
123. Mîr Abdülevvel, Mesmû‘ât, İstanbul 1993, s. 16, 89; Safî, Reşahât, I, 94, II, 407-
342 408.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
124. Bkz. İbn-i Ebi’d-Dünyâ, et-Tevekkül, s. 45, thk. Câsim Süleyman el-Füheyd ed-
344 Devserî, Beyrut 1407/1987.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
125. B
kz. Hûd, 88.
126. B
kz. et-Tevbe, 52. 345
İslâm ve Maddî Terakkî
346 127. P
â-bend-i terakkî: İlerlemeyi engelleyen ayak bağı.
1 - TEADDÎ (DİNAMİZM) PRENSİBİ
128. M
âsivâ: Allah’tan gayrı bütün varlıklar.
129. Ş e’n-i gûnâgûn: Türlü türlü yeni iş.
130. M âfîhâ: 1. Bir şeyin içinde bulunanlar. 2. Öteki dünya, âhiret. 347
İslâm Tefekkür Ufku
134. İ ndividüalizm: Ferdi tamamen bağımsız ve hür gören, egoistliği yücelten, din,
devlet ve toplum değerlerinin kişiyi sınırlandırmasına tamamen karşı çıkan,
topluma değil ferde üstünlük tanıyan felsefe.
135. Egzistansiyalizm: İnsanın kendi değerlerini kendinin oluşturabileceğini; gele-
352 ceğini yine kendi kararlarıyla kurabileceğini iddiâ eden felsefe.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
136. Hazret-i Ömer tʼın şu hâli, yoldan gelip geçen insanların hakkını gözetme hu-
susunda ne kadar ibretli bir misaldir:
İyâs bin Seleme t, babasından şöyle nakleder:
“Hazret-i Ömer t çarşıya uğradı. Elinde bir asâ vardı. Asâyı bana doğru sal-
layarak;
«–Ortada durma, müslümanların yolunu kapatma!» dedi. O sırada asâsı elbise-
min ucuna dokundu. Bir sonraki sene tekrar karşılaşınca bana:
«–Seleme, hacca gidecek misin?» diye sordu. Ben de:
«–Evet.» dedim. Elimden tutup beni evine götürdü. Bana 600 dirhem verdi ve:
«–Bunları hac yolunda kullanırsın. Bunlar, sana salladığım asâya karşılıktır!»
dedi. Ben:
«–Ey Mü’minlerin Emîri! Bahsettiğin asâ meselesini hatırlayamadım?» dedim.
O da:
«–Ben ise hiç unutamadım!» dedi. (Taberî, Târîh, IV, 224) 353
İslâm Tefekkür Ufku
139. Bkz. Buhârî, Büyû‘, 48; Ebû Dâvûd, Büyû‘, 66; Şevkânî, V, 206-208.
140. M âcin: Hileyi gösteren, hile yolunu öğreten. Müftü-i mâcin: Yanlış fetvâlar ve-
ren müftü.
141. B
kz. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 14, Hacir Maddesi. 355
İslâm Tefekkür Ufku
142. B
kz. en-Nisâ, 20.
143. B
kz. İbn-i Hacer, Metâlib, II, 4, 5. 357
İslâm Tefekkür Ufku
144. B kz. İbni Sa‘d, Tabakāt, IV, 19-20; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, XIII, 505-506.
145. Bkz. Âbide Şahsiyetleri ve Müesseseleriyle Osmanlı, sf. 412-413, Erkam Yay.
İstanbul, 2019.
358 146. Bkz. Âşıkpaşazâde, s. 196-197.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
147. Bkz. Âbide Şahsiyetleri ve Müesseseleriyle Osmanlı, sf. 161-162, Erkam Yay.
İstanbul, 2019. 359
Sosyal Adâletin/Dengenin Tesisi
148. Tarım mahsullerinin zekâtı demek olan öşür ise % 10 veya % 5 olarak verilir.
360 Madenlerin zekâtı da % 20'dir.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
149. B
kz. el-Bakara, 219. 361
İslâm Tefekkür Ufku
362 150. B
kz. et-Tevbe, 103.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
364 151. H
atîb el-Bağdâdî, Târih, IX, 188; Zehebî, Siyer, XII, 185, 186.
Vakıf Medeniyetimiz
152. İngiltere merkezli uluslararası yardım kuruluşu Oxfam, 2017 yılında yayınladığı
raporda, dünya nüfusunun yarısının sahip olduğu kadar servetin 8 kişinin elin-
de olduğunu ve küresel sermayenin % 82ʼlik bölümünün, en zengin % 1ʼlik ke-
sime âit bulunduğunu açıklamıştır. 365
İslâm Tefekkür Ufku
153. T
emlik; bir malı başkasına mülk olarak vermek demektir. Temellük ise; o mül-
366 ke sahip olmayı ifade eder.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
368 154. İ bn-i Batûta, Rihletü İbn-i Batûta, Beyrut, ts., s. 305-306.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
155. B
isât: Kilim, minder, yaygı. 369
İslâm Tefekkür Ufku
370
Toplum Vazifeleri
“Kendi nefsi için arzu ettiği bir şeyi, din kardeşi için de arzu
etmeyen kimse, gerçek mü’min olamaz.” buyrulmuştur. (Buhârî,
Îmân, 7)
157. B
kz. Buhârî, Cenâiz, 2; Müslim, Selâm, 4-5. Ayrıca bkz. İbn-i Mâce, Cenâiz, 1.
374 158. B
kz. Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 12.
2 - İÇTİMÂÎLİK veya SOSYAL ADÂLET PRENSİBİ
V
375
3 - NİZAM PRENSİBİ
İbret nazarıyla bakıldığında görülür ki, bü-
tün kâinatta muhteşem bir nizam vardır. Kul-
luk imtihanına tâbî olan insan ve cin dışında-
ki bütün varlıklar, o ilâhî nizâma doğrudan ita-
at etmektedir. Bir yaprak dahî, ilâhî irâde ve ilim
hâricinde düşmez. Su, gökten ilâhî bir ölçü ile
iner. Kâinatta nizamsızlık olsaydı, hiçbir canlı
var olamaz ve hayâtiyetini sürdüremezdi.
İşte Cenâb-ı Hak bütün varlıklara, kâinat
taki büyük nizâma hizmet eden vazifeler, kâbili
yetler, ölçüler vermiş ki insan da bu manzaralar-
dan ibret ve ders alsın. Hayatını, kâinattaki ilâhî
nizâm ile âhenk teşkil edecek şekilde tanzim etsin.
3 - NİZAM PRENSİBİ
(İslâm, Islah Eder.)
382 159. B
uhârî, Menâkıb, 25.
Şerîat ve Ukûbat
386
Şekilcilik
390
İçtimâî Hayatta Nizam
393
Ferdî Hayatta Nizam
396 161. A
hmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, c. I, s. 626.
3 - NİZAM PRENSİBİ
398
Mâneviyatta Îtidâl
k
İslâm dünya görüşünün nizam ölçülerine dâir sözlerimizi
şu ârifâne tespitle nihâyetlendirelim:
Filibeli Ahmed Hilmi Efendi, A‘mâk-ı Hayâl adlı eserinde,
temsîlî olarak bütün dinlerin ve peygamberlerin “saâdet” reçe-
telerini tâdâd ettikten sonra peygamberlerin imâmı ve hâtemi
olan Hazret-i Muhammed Mustafâ r Efendimiz’in “saâdet” ta-
rifini şöyle hulâsa eder:
“–Ey beşeriyet! Saâdet; hayat ve vukuâtı olduğu gibi kabul
etmek ve onun eskāline (ağır yük ve zorluklarına) rızâ, ıslâhına
da gayret göstermektir.”
400
4 - ADÂLET PRENSİBİ
Vahyin rehberliğinden mahrum seküler anayasa
lar, değişen şartlar karşısında kifâyetsiz kalmaya mah
kûmdur. Bu sebeple sürekli değiştirilmeye muhtaçtır.
Lâkin Rasûlullah r Efendimiz’in Vedâ Hutbesi,
kıyâmete kadar değişmeden kalacak bir hak, hukuk,
adâlet ve insanlık beyannâmesidir.
Merhum Necip Fazıl ne güzel hulâsa etmiş:
Her fikir, her inanış, tek mevsimlik vesselâm;
Zaman ve mekân üstü biricik rejim, İslâm...
4 - ADÂLET PRENSİBİ
(İslâm, Gerçek Adâleti Tevzî Eder.)
163. e
n-Nisâ, 40, 77.
164. e
n-Nahl, 90; el-A‘râf, 29.
404 165. e
l-Mâide, 42; el-Hucurât, 9; el-Mümtehine, 8.
4 - ADÂLET PRENSİBİ
406 166. B
kz. el-Bakara, 219.
4 - ADÂLET PRENSİBİ
k
İslâm dünya görüşünde “adâlet” başlıca üç sahada zarûrî
addedilir:
–İdare (Toplumun yönetilmesi)
–Kazâ (Yargı)
–Muâmelât (Beşerî münâsebetler, aile, iş hayatı vb.)
İslâm’ın bu sahalardaki adâlet hassâsiyetinin hayata yansı-
malarını biraz îzah edelim:
407
A. İDARE
167. “ Zıll-i İlâhî” veya “Zıllûllah” tâbirleri, hak ve adâlet tevzî eden sâlih hükümdar-
lar hakkında bazı hadîs-i şerîflerde zikredilmektedir. (Bkz. Beyhakî, Şuab, VI, 15, 16,
nu: 7369-7377; Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, V, 196; Deylemî, Müsned, II, 343) Bu mecâzî
tâbir; âdil idarecilerin, yeryüzünde Allâh’ın şâhidi ve halifesi mesâbesinde bu-
lunduğunu vurgulayan bir taltif ifadesidir. 413
İslâm Tefekkür Ufku
k
Rasûlullah r Efendimiz’in terbiyesinde yetişen ashâb-ı
kirâmın adâlet hassâsiyetini şu hâdise ne güzel sergilemek-
414 tedir:
4 - ADÂLET PRENSİBİ
168. B
uhârî, Ahkâm, 1; Müslim, İmâret, 20. 417
İslâm Tefekkür Ufku
418 169. T
aberî, Târih, Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387, IV, 201-202.
4 - ADÂLET PRENSİBİ
da pay verilir. Beşerî hukukta ise usûle değil; “fürû”a, yani kişi-
nin soyundan gelen evlâtlara, torunlara pay verilir.
Hâlbuki bu, gerçek bir adâlet duygusunu zedeleyen, ahlâka
da vicdâna da aykırı bir durumdur. Zira bir evlât üzerinde en bü-
yük hak sahibi insan, anne-babasıdır. Anne-baba, çocuğunu bü-
yütmek için pek çok zorluğa katlanmış, onun yetişmesi için bü-
yük fedakârlıklarda bulunmuştur. Evlâdını bir müddet cisminde,
bir müddet kollarında, ömür boyu da kalbinde taşımıştır. Dola-
yısıyla bir insan üzerinde en büyük hak sahibi olan, onun an-
ne-babasıdır. Buna rağmen seküler hukuk sistemleri bu gerçeği
görmezden gelerek, anne-babaya haksızlık etmektedirler.
Bu nevi misaller çoktur. Diğer bir misal:
İslâm hukukunda “hapishane” müessesesi gâyet azdır. Kı-
sas gibi cezalar, insanları suçtan caydırmaya yöneliktir. Bu se-
beple toplumu ihyâ eder. Gâyet az görülen suçlar da en kısa
zamanda cezalandırılıp bitirilir. Zira uzun yıllar hapsedilen
kimsenin yedirilip içirilmesi, gözetimi vs. toplum için ağır bir
yüktür. İslâm bunu topluma bir haksızlık olarak görür. Fakat
zaman zaman da yine toplumun maslahatı gözetilerek birta-
kım tâzir cezâları da tatbik edilebilir.
Bu yönüyle de İslâm hukuku, beşerî hukuklarla kıyas kabul
etmeyecek derecede yüksek bir hassâsiyete sahiptir.
Peygamber Efendimiz r , şahsına karşı işlenen suçlarda
müsâmaha gösterse de umûma karşı bir hakkın çiğnenmesi du-
rumunda hiddetlenir, ancak suçlu cezalandırılıp hak yerini bu-
lunca sakinleşirdi.
Yine Efendimiz r , hiç kimsenin adâlet karşısında soyu-so-
pu, makamı-mevkii veya maddî gücü sebebiyle ayrıcalıklı gö-
422 rülemeyeceğini beyan buyururdu.
4 - ADÂLET PRENSİBİ
171. İbn-i Hişâm, II, 266-267; Vâkıdî, I, 57; İbn-i Sa‘d, III, 516. Krş. Ebû Dâvûd, Edeb 148-
424 149/5224, Diyât 14/4536.
4 - ADÂLET PRENSİBİ
172. B
kz. İbn-i Sa‘d, II, 255; Taberî, Tarih, III, 190; Ahmed, III, 400. 425
İslâm Tefekkür Ufku
173. B
üyük Doğu Mecmuası’ndan iktibas edilmiştir. 429
İslâm Tefekkür Ufku
Muhâkemede Firâset
Cenâb-ı Hak bazı kullarına müstesnâ bir firâset bahşetmiş-
tir. Onlar bu sâyede hikmet ve inceliklere vâkıf olarak son de-
rece isâbetli hükümler verirler.
Kur’ân-ı Kerîm’de Hazret-i Süleyman’ın hâkimliği medh ü
senâ edilmiştir. Hakîkaten Süleyman u henüz küçük yaş-
ta iken bile yüksek bir anlayış ve keskin bir zekâya sahipti.
Peygamber Efendimiz r onun bu vasfını şöyle beyan buyur-
muştur:
“…Vaktiyle iki kadın ve beraberlerinde iki çocuk vardı. Yol-
432 da giderlerken bir kurt gelip kadınlardan büyük olanın çocu-
4 - ADÂLET PRENSİBİ
Aradan yarım saat, bir saat, iki saat geçtiği hâlde şikâyetçi
gelmez. Suçlu oturuyor, Kadı ise hiç ondan tarafa bakmıyor, iş-
lerini görüyordu. Nihâyet suçlu oflayıp puflamaya başlar ve:
“–Kadı efendi! Ben ne zamana kadar burada böyle bekle-
yeceğim?!” der. Kadı ise aldırışsız bir edâ ile:
“–Adam ne zaman gelirse.” karşılığını verir. Bunun üzerine
zanlı:
“–Efendim, o ağaç o kadar yakın değil ki hemen gelsin.” de-
yince, beklediği açığı yakalayan Kadı:
“–İşte şimdi oldu. Bak o ağaç daha gelmeden konuştu.” der
ve adamcağızın bin altınını ödetir.
435
C. MUÂMELÂT
ِِالصبر
ْ َّ َ اص ْوا بِا ْل َح ِّق َو َت َو
اص ْوا ب َ َو َت َو
“…Birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edenler.” (el-Asr, 3) buy-
rularak, hak ve hakîkati yaşayıp, yaşanması için de gayret gös-
termenin ehemmiyeti bildirilmektedir.
Mü’min, üzerindeki hakların doğurduğu mes’ûliyetin şuur
ve idrâki içinde bir ömür sürmelidir. Bu hakların neler olduğu-
nu da, îman ölçüleriyle takdir etmelidir. Buna göre kulun üze-
rindeki en büyük hak:
Mü’minlerin Hakkı:
Her mü’min, kardeşlerini kendine zimmetli bilmelidir. Has-
talandığında ziyaretine gitmekten, vefâtında cenâzesini kaldır-
maya kadar, mü’minlerin birbirleri üzerinde sayısız hakkı var-
dır. Aç ise doyurmak gibi maddî haklar yanında, müsterşidi ir-
şad gibi mânevî vazifeler de vardır.
Kul hakkı, İslâmiyet’te en mühim meselelerdendir. Hakları
438 hak sahiplerine ödemek ve helâlleşmek çok mühimdir. Maddî
4 - ADÂLET PRENSİBİ
175. e
l-Bakara, 279. 439
İslâm Tefekkür Ufku
Mahlûkâtın Hakkı:
İnsan, yaratılmışların en şereflisi olarak bütün varlıkların
kendisine âmâde kılınması dolayısıyla onların hak ve hukukla-
rının mes’ûliyetini de üzerine almıştır. Yani insan, sadece ken-
dine âit hakları değil, bütün varlıkların haklarını da korumakla
mükelleftir. Bitkilerin, hayvanların, eşyanın haklarını muhafa-
za mes’ûliyeti, insana âittir.
İslâm büyükleri, diğer varlıkların haklarına riâyet hususun-
da da son derece hassâsiyet göstererek bizlere örnek olmuş-
lardır. Şu misal pek mânidardır:
Hak dostlarından Bâyezîd-i Bistâmî Hazretleri, bir yere se
yahat ederken bir ağaç altında durur ve yemek yer. Ardından
yoluna devam eder. Bir müddet gittikten sonra, torbasının üze
rinde bir karınca görür ve:
“–Allâh’ın bu mahlûkunu vatanından ayrı düşürdüm.” diye
rek o kadar yolu geri döner. Karıncayı tekrar o ağacın altına bı
rakır. 441
İslâm Tefekkür Ufku
443
ADÂLETTE MÂNEVİYAT VEÇHESİ
444 176. B
kz. el-Hucurât, 6.
4 - ADÂLET PRENSİBİ
“اك ۪مين
ِ أَح َكم ا ْلح: Hâkimlerin Hâkimi” olan Allah Teâlâ’nın huzû
َ ُ ْ
runda boyun büküp hesap vereceklerdir.
Buna cân u gönülden inanan mü’minler;
–Bilerek bir zulüm ve haksızlık yapmaktan kaçınırlar.
–Uğradıkları haksızlıkları dünyada ispatlayamasalar dahî,
âhirette karşılığını alacak olmanın huzur, sükûn ve tesellîsini
yaşarlar.
Mücrimler de dünya mahkemelerinde beraat da etseler,
ceza da alsalar, bu işin dünyada bitmediğini, bir de ilâhî adâlet
önünde uhrevî hesabının bulunduğunu bilirler.
Elmalılı Tefsîri’nde nakledildiğine göre;
Abdân el-Hadremî, İmriülkays el-Kindî’den bir arâzi dâvâ
etmişti ve delili yoktu. Bunun üzerine Rasûlullah r , İmriül
kays’a yemin ettirmeye karar verdi, o da yemin etmek istedi.
Fakat Efendimiz r derhâl;
“Allâh’a karşı verdikleri sözü ve yeminlerini az bir bedelle
değiştirenlere gelince, işte bunların âhirette bir payı yoktur…”
(Âl-i İmrân, 77) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.
448
CENÂB-I HAKK’IN ADÂLETİ
177. B
u hususta tafsîlâtlı mâlumat için Aklın Cinneti DEİZM adlı kitabımıza bakıla-
bilir. 449
İslâm Tefekkür Ufku
Şunu çok iyi anlamak îcâb eder ki, Cenâb-ı Hakk’ın imtihanı
ferdîdir. Herkesin değerlendirilmesi, kendisinin tâbî olduğu im-
tihan şartlarıyla mütenâsip bir şekilde yapılacaktır.
Meselâ bu dünyada âmâ olan bir kişi, şayet sabredip hâline
rızâ göstermişse, âhirette hem bunun ecrine nâil olacağı için,
hem de görme nîmetinin hesabından ve bakılması haram olan
şeytânî vitrinlerin sorgu-suâlinden muaf tutulacağı için sevinç
duyacaktır.
İlâhî imtihan hikmetine binâen başa gelen bazı musîbet ve
mahrûmiyetleri “haksızlık ve adâletsizlik” olarak görenler, şu
hususu da gözden kaçırıyorlar:
Nice insan; sıhhat, âfiyet ve bollukla imtihan edildiğinde,
kulluk istikâmetini koruyamayıp nankörlük ve isyana sürük
lenmektedir. Dolayısıyla bir insanı sıkıntılarla terbiye edip
kendine getirmek, aslında onun ebedî saâdet ve selâmeti için
müstesnâ bir rahmet tecellîsi de olabilmektedir. Yaşanan mah
rûmiyetleri, bu gözle de okumak gerekir.
Ayrıca lûtuflarda, eşitlik aramak da abestir. İnsanlara hak
ettikleri ücretin dışında bir iyilik yapan kişi, bunda dilediği gibi
taksimatta bulunabilir. Meselâ bir fakire üç lira, diğerine beş
lira veren biri, bu ihsanlarındaki eşitsizlik sebebiyle aslâ yadır-
ganamaz.
Bu yönüyle “ilâhî adâlet” anlayışı, günümüzde pek çok in-
sanın hatâya düştüğü mühim bir meseledir. Çünkü bu dünya-
da herkes eşit imkânlara sahip değildir. Kimi insan zengin, kimi
fakir, kimi doğuştan sakat, kimi sıhhatli, kimi uzun ömürlü, kimi
kısa ömürlüdür. Bunu takdîr eden de Allah Teâlâ olduğu için;
kaba bir akıl, düz bir mantık ve ham bir nefisle bakıldığında bu
450 durum, ilâhî adâlete zıt gibi görünmektedir. Ancak sûret-i hak-
4 - ADÂLET PRENSİBİ
Bir mü’min, huzûr-i kalp ile emindir ki, Allah azâb ediyorsa
adâletinden, Cennet’ine alıyorsa, rahmet ve lûtfundandır.
Bu hususta ileri sürülen isyankâr iddiâların ve boş lâkırdı
ların hepsi, Allâh’ın sonsuz ilim, kudret ve azametini idrâk ede-
meyip O’nu dünyevî varlıklarla kıyaslama gaflet ve cehâle
tinden neş’et etmektedir.
Esâsen bütün günah ve isyanların temelinde de, mârifetul
lah’tan mahrûmiyet, yani Cenâb-ı Hakkʼı lâyıkıyla tanıyama-
mak zaafı yer almaktadır.
Nitekim Kâsım bin Muhammed g , bir kişinin:
“–Falanca şahıs, Allâh’a karşı ne kadar da cürʼetkâr!” dedi-
ğini işitince, onu şöyle îkaz etmiştir:
“–Allâh’a karşı cürʼetkâr olmak, Âdemoğlunun haddine de-
ğildir! Onun hakkında ancak; «Allâh’ı ne kadar da az tanıyor!»
diyebilirsin.” 178
Dolayısıyla Allah Teâlâʼyı kalben tanıyan bir müʼmin, Oʼna
hiçlik, yokluk ve acziyet duyguları içinde ilticâ etmeyi Cenâb-ı
Hak için bir hak, kendisi için de zarûrî bir kulluk edebi ve şükür
borcu bilir.
457
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
181. B
kz. el-Ahzâb, 72. 461
İslâm Tefekkür Ufku
463
Sapkın Hürriyet: Ulûhiyet Taslamak
464 183. B
kz. el-Bakara, 258.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
466 184. B
kz. el-Enbiyâ, 23; Hûd, 107; el-Burûc, 16.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
185. A
yrıca bkz. el-Mâide, 60. 467
İslâm Tefekkür Ufku
468 186. B
kz. Mesnevî Bahçesinden Bir Testi Su, sf. 205-211, Erkam Yay. İstanbul 2017.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
Her kul âzâd edilmekle sevince gark olur, ben ise O’nun ka-
pısında kul olmaktan mutluyum.”
Mahmud Sâmi Ramazanoğlu g ’in şu ifadeleri de, kulluğun
gerçek mâhiyetini ne güzel izah etmektedir:
“Herkes Cenâb-ı Hakk’ın kulu değildir, mahlûkudur. Hakikî
kul olan, Cenâb-ı Hakk’ın emirlerini kâmilen îfâ eder ve nehiy-
lerinden külliyyen sakınır. İşte kul budur. Yoksa gaflet ile va-
kit geçiren, ibadet ve tâate ehemmiyet vermeyen kimseler, kul
olamazlar.” 187
Yalnız Allâh’a kul olmak; servet, şehvet ve şöhret gibi nef
sânî ihtiraslara kulluktan kurtulmaktır. Dolayısıyla Hakk’a kul-
luk, en büyük hürriyet ve şereftir.
Âyet-i kerîmede, Allâh’ın kulları olan Cebrâil u ve Haz
ret-i Îsâ’yı tanrılaştıranlara karşı şöyle buyrulur:
“Mesîh de, Allâh’a yakın melekler de, Allâh’a kul olmaktan
aslâ çekinmezler. Kim Allâh’a kulluk etmekten çekinir ve bü-
yüklük taslarsa, bilsin ki, (Allah) onların hepsini huzûruna top-
layacaktır.” (en-Nisâ, 172)
Kelime-i şehâdette, Rasûlullah r Efendimiz’in “Allâh’ın
kulu ve Rasûlü” olduğu bildirilirken dahî, kulluk vasfı önce zik-
redilir.
Nitekim Rasûlullah r Efendimiz, Cenâb-ı Hakk’a kul olma-
yı her şeyin üzerinde tutmuşlardır. Efendimiz’in bu tercihini an-
latan rivâyetlerden biri şöyledir:
Bir gün Allah Rasûlü r , Cebrâîl u ile oturmuş sohbet edi-
yorlardı. O anda semâdan bir melek indi. Cebrâîl u bu mele-
ğin dünyaya ilk defa indiğini söyledi. Melek:
470 187. M
. Sâmi Efendi, Musâhabe, VI, 217.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
188. B
kz. Fîrûzâbâdî, Basâir, «Hrr». 471
İslâm Tefekkür Ufku
473
İnanç Hürriyeti
189. B
u hususta tafsîlâtlı izahat için İrâdecilik/Volontarizm bölümünün 57-60. say-
474 falarına bakınız.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
190. e
l-Bakara, 256.
476 191. e
l-Bakara, 256.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
192. P
rof. Dr. Bedreddin Çetiner, Sebeb-i Nüzul, İstanbul 2002, sf. 110-111 . 477
İslâm Tefekkür Ufku
478
Zimmîlik
k
İnanç hürriyetinin teminâtı altında, Osmanlı toprakların-
da yüz binlerce Rum, Ermeni ve benzeri gayr-i müslim unsur-
lar asırlar boyu burunları bile kanamadan, kiliseleriyle, ibadet
serbestîsiyle hür olarak yaşamışlardır.
Birinci Cihan Harbi’nin sonunda yapılan nüfus mübâdelesi
neticesinde, Anadolu ve İstanbul’daki birçok gayr-i müslim Bal-
kanlara, Yunanistan ve benzeri ülkelere göç etmiştir. Şu anda
ülkemizde gayr-i müslimlerin az olmasının sebebi mübâdeledir.
Mısır, Suriye ve Irak gibi ülkelerde ise, 14 asırlık kesintisiz
İslâm hâkimiyetine rağmen, ciddî rakamlarda hristiyan ve di-
ğer gayr-i müslim unsur, kültürlerini koruyarak var olmaya de-
vam etmektedir.
İslâm’ın “kılıç zoruyla” yayıldığı iftirasını atan hristiyan
dünyası ise, Endülüs ve Sicilya gibi asırlarca İslâm diyarı olmuş
ve yüz binlerce müslüman nüfusla hristiyan idareye geçmiş ül-
kelerde, zorla hristiyanlaştırma yapmışlardır. Direnen müslü-
manlar; “Kuzey Afrika’ya götürüyoruz.” denilerek kandırılmış,
bindirildikleri gemilerden Akdeniz’e atılmış, soykırıma mâruz
kalmışlardır. Akdeniz âdeta bir müslüman mezarlığı olmuştur.
Yine İspanya’da zorla hristiyanlaştırılan tebaanın, sırf bas-
kıcı idareyi hristiyan olduklarına inandırabilmek için, dükkân
larının önüne hınzır eti asmak mecburiyetinde kaldıkları nak-
ledilmektedir.
193. B
u hususta tafsîlâtlı mâlumat için “İnsaniyetçilik” prensibinin “Azınlık Hakları”
480 bahsine bakılabilir.
5 - HÜRRİYET PRENSİBİ
194. Endülüslü müslümanların gördüğü zulümler hakkında daha fazla mâlumat için
şu adrese de bakılabilir: https://islamansiklopedisi.org.tr/moriskolar 481
İrtidad
483
Kölelik
195. B
kz. eş-Şuarâ, 22; el-Kasas, 4. 485
İslâm Tefekkür Ufku
486 196. B
kz. Mevsılî, İhtiyar, II, 482, Beyrut, 1430, Thk. Şuayb Arnavud vd.
Diğer Hürriyetler
Ve de;
• “Güzel şeyler söylemektir.” (Müslim, Selâm, 2)
Görüleceği üzere; müttakî bir müslümanın yolda her man-
zaraya bakma hürriyeti yoktur! Yolu kirletmeye, yolu kesme-
ye, daraltmaya, işgal etmeye hakkı yoktur.
Bunun ahlâkî zemini şudur:
“Kendine yapılmasını istemediğin şeyi başkasına yapma-
mak, kendin için istediğin şeyleri başkaları için de istemek.”
Meselâ bir arsaya sahip olan kişi, oraya komşusunun evi-
ni Güneş’siz, rüzgârsız, manzarasız bırakacak derecede yüksek
bir bina dikme hürriyetine sahip değildir.
Bu işleri düzenlemek üzere, velâyet-i âmme sahibi idareci-
ler gerekir. Onların da adâleti gözetmesi îcâb eder.
Hürriyet, başkasına zarar verme hakkı doğurmamalıdır.
Dînimizin koyduğu yasak ve müeyyidelerin hikmetini lâyıkıyla
idrâk edebilmemiz için şu hadîs-i şerîf çok mânidardır: 489
İslâm Tefekkür Ufku
490
İktisâdî Mânâda Liberalizm
197. O
rta Çağ Avrupa’sında muharref Hristiyanlığa dayanan mutlâkî monarşiler ve
onun hâkim sınıfı olan aristokratlar mevcuttu. Okyanuslardaki ticaret yolları-
nın keşfi ile zenginleşmeye başlayan burjuva sınıfı ise, kilisenin baskısından
artık kurtulmak istiyordu. Nitekim bu maksatla da ilâhî kaynaktan kopartılmış
bir hâkimiyet anlayışını benimseyen, ekonomik güce dayanan, seküler ve lâik
devletleri kurdular. Bu yeni sınıf ve devlet anlayışının temel prensibi; “ticarî ve
ekonomik hürriyet”ti. “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler.” sloganı ile zen-
gin burjuva sınıfının hürriyet alanını daha da genişleten bu anlayış, kapitaliz-
min en vahşî sûrette tatbikine zemin hazırladı. Yani vahiyden kopuk Batı aklı-
nın “hürriyet” mâcerâsı, daha da zenginleşen burjuva sınıfının fakir halk taba-
kalarını daha çok sömürebilme hürriyeti olarak tezâhür etti. 491
İslâm Tefekkür Ufku
492
Özel Hayatın Korunması
198. H
âdî; lâyık olana hidâyet veren, doğru yola sevk eden. Mudill; müstahakkını
498 dalâlete/sapıklığa götüren.
6 - CİHAD PRENSİBİ
504
Cihâdın Fazîleti
199. B
kz. es-Saff, 2.
200. B kz. es-Saff, 4.
201. İ bn-i Hişâm, III, 53. 507
İslâm Tefekkür Ufku
510 202. B
kz. et-Tevbe, 118.
6 - CİHAD PRENSİBİ
“–Lâ ilâhe illâllah! Şuna bakın! Kendini göz göre göre teh-
likeye atıyor!” demişlerdi.
Bunun üzerine Ebû Eyyûb el-Ensârî şöyle dedi:
“–Ey mü’minler! (Yanlış anlaşılmasın!) Bu âyet, biz Ensâr
hakkında nâzil oldu. (Biz Ensâr, Allah Rasûlü’ne misafirperver-
lik ettik, O’nunla gazvelere iştirâk ettik. Neyimiz varsa, Allah
Rasûlü’nün yoluna bezlettik. Fakat daha sonra, yani) Allah,
Peygamberi’ne yardım edip dînini gâlip kıldığında biz; «Artık
mallarımızın (ve hurma bahçelerimizin) başında durup onların
ıslâhı ile meşgul olalım.» demiştik. Bunun üzerine Allah Teâlâ,
bu âyeti vahyetti.
Bu âyet-i kerîmedeki «kendi eliyle kendini tehlikeye at
mak»tan maksat; bağ ve bahçe gibi dünya malıyla uğraşmaya
dalıp, Hak yolunda gayreti terk ve ihmâl etmemizdir.”
İşte bu ilâhî îkâza bütün samimiyetiyle kulak verip ittibâ
eden Ebû Eyyûb el-Ensârî Hazretleri; dünyanın süsüne ve ra-
hatına hiçbir zaman iltifat etmedi. Allah yolunda hizmetten
geri kalmadı. Nihayet katıldığı İstanbul seferi esnasında şehîd
olarak, surların yakınına (bugün kendi adıyla anılan Eyüp Sul-
tan semtine) defnedildi. (Bkz. Ebû Dâvûd, Cihâd, 22/2512; Tirmizî,
Tefsîr, 2/2972)
Cihâdın hakkı ise, yakîn gelene kadar, yani son nefese ka-
dar her türlü imkânla bütün gayretlerin Allah yolunda sarf
edilmesidir.
Nitekim bir hadîs-i şerîfte;
“Mü’min, sonunda varacağı yer Cennet oluncaya kadar,
işittiği hiçbir hayra aslâ doymaz.” buyrulmuştur. (Tirmizî, İlim,
19/2686)
k
516 204. G
ustave Le Bon, La Civilisation des Arabes, Paris 1884, s. 107-108.
6 - CİHAD PRENSİBİ
205. B
kz. Hâkim, Müstedrek, III, 218/4894. 517
İslâm Tefekkür Ufku
Kılıcın Rolü:
Akla şu suâl gelebilir:
“Dinde zorlama olmadığına göre, İslâm’ın tebliğinde cihâ
520 dın rolü nedir?”
6 - CİHAD PRENSİBİ
206. N . F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 133, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul 1998.
207. Bkz. Buhârî, Meğâzî, 58, Ahkâm, 35; Nesâî, Âdâbu’l-Kudât, 16; İbn-i Hişâm, IV,
522 53-57; Vâkıdî, III, 875-884.
6 - CİHAD PRENSİBİ
523
Din, Savaş Gibi Kötü Bir Şeyi Niçin Emrediyor?
208. Ahmed, I, 300; Taberânî, Kebîr, XI, 224/11562; Buhârî, Cihâd, 148; Müslim,
Cihâd, 24, 25; Taberânî, Evsat, I, 48/135; İbn-i Mâce, Cihâd, 30; Vâkıdî, III, 912;
Abdürrezzak, Musannef, V, 220. 525
İslâm Tefekkür Ufku
k 527
İslâm Tefekkür Ufku
209. M
âhir İZ, Üstadım Mehmed Âkif, [Haz. Ertuğrul DÜZDAĞ] s. 51. 529
Farklı Sahalarda Mücadele
Lisanla Cihad
Hak ve hakîkati müdâfaa etmek için medenî cesaret gös-
termek de İslâm nazarında en fazîletli bir cihaddır.
Peygamber Efendimiz r buyurur:
“Cihâdın en fazîletlisi, zâlim sultânın karşısında hakkı ve
adâleti söylemektir.” (Ebû Dâvûd, Melâhim, 17)
Osmanlı sultanları ise, her dâim hak ve adâlet üzere kala-
bilmek için, zaman zaman îkaz edilmelerini, kendi rızâları ile
bizzat arzu etmişlerdir. Bunun için devletin kuruluşundan yıkı-
lışına kadar maaşlı askerlerine her cuma selâmlığına gidip ge-
lirken:
“Mağrur olma pâdişâhım, senden büyük Allah var!..” diye
bağırtarak, kendilerine yapılan îkazların bu şeklini resmî
leştirme yoluna gitmişlerdir.
Diğer taraftan lisan ile cihâd, İslâm düşmanlarıyla mücâde
lenin en mühim yollarından biridir. Nitekim bir hadîs-i şerîfte:
“Kâfirlerle, elleriniz ve dillerinizle cihâd edin.” 210 buyrula-
rak, onlara karşı yerine göre fikirle, yerine göre de hicivle kar-
şılık vermek gerektiği bildirilmektedir.
Yahudî şair Ka‘b bin Eşref, Peygamber Efendimiz’i hicveder
ve Kureyş müşriklerini O’nun aleyhine tahrik ederdi. Kureyş’in
müşrik şairleri de Rasûlullah r aleyhine şiirler söylerlerdi.
Ensâr’ın en güçlü şairi Hassân bin Sâbit t , Mekkeli müşrikleri
210. E
bû Dâvûd, Cihâd, 18; Nesâî, Cihâd, 1; Müsned, III, 124. 531
İslâm Tefekkür Ufku
532 211. B
uhârî, Menâkıb, 16; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 156-157.
Kimlerle Cihâd Edilir?
• Mürtedlerle cihad:
Daha evvel “Hürriyet” prensibinin “İrtidad” bahsinde de te-
mas ettiğimiz üzere, mürtedlere / dinden dönenlere meşrû ida-
re tarafından İslâm âlimleri gönderilip gerekli îkaz ve tebliğler
yapılır, şüphe ve vesveseleri giderilmeye çalışılır. Buna rağmen
isyanda ısrar edip bunu da din aleyhine bir harekete döndür-
dükleri takdirde, kendilerine karşı cihad meşrû ve zarûrî hâle
gelir.
Nitekim Hazret-i Ebû Bekir t zamanında yaşandığı üzere,
İslâm’a girdikten sonra zekât vermeyi reddeden ve bunu bir is-
yana dönüştüren iç düşmana karşı cihâd edilmiştir. Zira onlara
534 212. B
kz. Buhârî, Cihâd 138, Edeb 3; Müslim, Birr, 6; Ebû Dâvûd, Cihâd, 31/2530.
6 - CİHAD PRENSİBİ
k
Ezcümle, İslâm’da savaş mânâsındaki cihad dahî, öldürmek
değil; ıslah etmek, yaşatmak ve ihyâ etmek gâyesine mâtuftur.
Mevlânâ Hazretleri’nin de edebî ifadelerle tezyîn ederek
anlattığı şu kıssa, İslâm’ın cihad hususundaki gönül ufkunu ne
güzel aksettirir:
Bir gazâda Hazret-i Ali t , bir düşman neferini altına almış,
onu öldürmek üzereydi. Ölümün pençesine kendisini kaptıran
adam, âcizlik içinde iğrenç bir davranışa meylederek Hazret-i
Ali’nin mübârek yüzüne tükürdü.
Ehl-i Beyt’in bahâdır bir ferdi ve Allâh’ın arslanı olan Haz
ret-i Ali için, cihad meydanında alt ettiği kâfirin kellesini bir
hamlede uçuruvermek, işten bile değildi. Fakat o, nefsinin ga-
lebesinden endişe ederek birdenbire durdu ve elindeki Pey-
gamber armağanı olan Zülfikâr’ı yavaşça yere indirip düşma-
nını öldürmekten vazgeçti.
Yerde perişan vaziyette yatan ve rakibinin son bir ham-
lesiyle ölümü bekleyen adamcağız, bu hâle pek şaşırdı. Zira
o, tükürmek sûretiyle yaptığı çirkin hareket neticesinde
Hazret-i Ali’nin büyük bir öfkeyle öncekinden daha şiddetli bir
mukâbele göstererek kendisini öldüreceğini düşünmüştü. Fa-
kat düşündüğü gibi olmadı. Hayâl edemeyeceği bir hakîkatle 535
İslâm Tefekkür Ufku
536
7 - AHLÂK PRENSİBİ
Her seviye ve mizaçta insanın yer aldığı toplum
hayatı, âdeta en mûnisinden en vahşîsine kadar her
türlü hayvanın barındığı bir ormana benzer. Orada
bulunan insanların kimi tilki gibi kurnaz, kimi sırt-
lan gibi yırtıcı, kimi karınca gibi muhteris bir mal
biriktirici, kimi de yılan gibi zehirleyicidir. Kendini
nefsinin esâretinden kurtaramamış bir insan da çev-
resindeki sefih huyların girdabı içindedir.
Bu gerçekten hareketle diyebiliriz ki, bir topluma
kurbağa karakterli kimseler hâkim olursa, ortalık ba-
taklığa döner. Yılan ve çıyan ruhlu insanlar hâkim
olursa, bütün bir millet zehirlenir, terör ve anarşi
başlar. Bunun aksine, şayet gül tabiatlı, merhamet
ve şefkat sahibi gönül insanları hâkim olursa, bü-
tün memleket bir gülistana döner, huzur ve saâdete
kavuşur.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
(İslâm; Nezâket ve Zarâfettir.)
213. B
kz. Hûd, 7; el-Kehf, 7; el-Mülk, 2. 539
İslâm Tefekkür Ufku
miyetle râm olup rükû ve secde eden bir kişi, Rabbinin yasakla
dığı kötülüklerden de uzak durma hassâsiyeti kazanır.
Nitekim âyet-i kerîmede buyrulur:
“…Namazı kıl. Çünkü namaz, insanı hayâsızlıktan ve kötü-
lükten alıkoyar…” (el-Ankebût, 45)
Kalp ve beden âhengi içinde kılınan bir namaz, hem Allâh’a
kulluğunu arz etme vesîlesidir, hem de mü’minler için büyük
bir mânevî eğitimdir. Zira huşû içinde namaz kılan bir mü’min,
her şeyden önce kalbinden geçenlere dahî vâkıf olan Cenâb-ı
Hakk’ın huzûruna durmanın heyecanını yaşar. Yine mü’min, bu
hissiyat ile, Cenâb-ı Hakk’a arz edilmeye lâyık olmayan bütün
fâsit düşünceleri, kötü niyetleri ve nefsânî arzuları gönlünden
çıkarmaya gayret gösterir.
Yani tâdîl-i erkân ile kılınan namaz, bir tür mânevî arınma
terbiyesidir. Günahlara karşı mukâvemeti artıran bir irâde eği-
timidir. Namaz, ihsan duygusunu, yani kendimizi her an ilâhî
kameraların gözetimi altında bilme şuurunu kazandıran bir
ibadettir. Rabbinin huzûrunda bu gönül mîrâcını yaşayan bir
kul, namazdan sonra da O’nun râzı olmadığı her hâl ve davra-
nıştan titizlikle sakınma hassâsiyeti kazanır.
Oruç ve zekât, Allâh’ın nîmetlerini tefekkür ettirerek, nî
metlerin gerçek sahibi olan Allâh’a şükür duygularını bileyler,
o nîmetlerden mahrum olanlara karşı da merhamet ve şefka-
ti artırır.
Bembeyaz ihramlarla edâ edilen hac ibadeti de, âdeta bir
kefen iklimine girmektir. İnsana bu dünyaya niçin geldiğini, bu-
radan nereye gideceğini, ilâhî kudret ve azamet karşısındaki
hiçliğini hatırlatır. Fânî dünyaya aldanmaktan, hırs, haset ve
gaflete dalmaktan uzaklaştırarak, sâlih amellere rağbeti, iyi-
540 lik ve ihsanda bulunma gayretini ziyâdeleştirir.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
214. B
kz. eş-Şems, 8. 541
İslâm Tefekkür Ufku
k
Bir dünya görüşünün nihâî hedefi nedir?
Beşerî sistemlerin muhtevâsına nazar edildiğinde, onla-
rın ancak; nefsâniyeti palazlandıracak olan “maddî zenginlik,
ten rahatı, bedenî hazlar” gibi birtakım dünyevî hedefler pe-
şinde koştukları, ömürlerini servet, şöhret ve şehvet gibi süflî
gâyelerin çalkantısı içinde ziyan ettikleri görülür.
Hakîkaten materyalist ve pragmatist beşerî sistemler, top-
lumlar içinde ekseriyetle nefsâniyete râm olmuş mutlu bir
azınlığı, daha rahat, daha konforlu, daha lüks yaşayabilecek
dünyevî imkânlara sahip hâle getirmişlerdir.
Fakat insanların daha olgun, daha ahlâklı, daha vicdanlı ve
şahsiyetli hâle gelmeleri gibi bir hedefi, gündemlerine dahî al-
mamışlardır. Zira nefsine râm olmuş insanların böyle ulvî endi-
şe ve hedeflerinin olması, zaten düşünülemez. 543
İslâm Tefekkür Ufku
215. N
urettin TOPÇU, Ahlâk Nizâmı, 28, 29. 545
İslâm Tefekkür Ufku
216. B
kz. el-Kalem, 4.
546 217. B
kz. el-Bakara, 30.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
548
İSLÂM AHLÂKININ TEMEL VASIFLARI
218. K
onkordato: Borçlarını ödeyemeyecek hâle düşmüş bir iş adamının alacaklıla-
rı ile yaptığı, borçları ödeme şartlarını yeniden düzenleyen ve ekseriyetle ala-
caklılardan mevcut alacaklarının mühim bir kısmından vazgeçmelerini iste-
yen anlaşma. 549
İslâm Tefekkür Ufku
tadan para almak için malını yakması veya kendini maddî ba-
kımdan sağlama alan bir patronun, anonim şirketinin batması-
nı umursamaması gibi… Bütün bunlar, beşerî hukuka göre suç
sayılmasa da esâsen insanları mağdur eden, gayr-i ahlâkî birer
istismar yoludur ve ağır bir kul hakkıdır.
Meşhur feylesof Aristo, bir “ahlâk felsefesi” tanzim etmiş-
tir. Fakat bugüne kadar onu tatbik ederek saâdete kavuşmuş
bir toplum görülmemiştir. Hattâ Aristo’nun talebesi İskender, tâ
Hindistan’a sefer etmiş, fakat ardında sadece kan, irin ve göz-
yaşı bırakmıştır.
İslâm ahlâkıyla inkişâf eden ecdâdımızın îmanlı orduları
ise, arkalarında çil çil kubbeler, ilim ve irfan yuvası külliyeler,
hanlar, hamamlar, şifâhaneler, imâretler, velhâsıl insanın huzur
ve saâdetine hizmet eden müesseseler bırakmışlardır. İnşâ et-
tikleri fazîletler medeniyetiyle gönüller fethetmişlerdir.
Gayr-i müslim ahâliye bile “insanlıkta eşimizdir” diyerek ve
İslâm’ın güler yüzünü sergileyip hidâyete kavuşmalarını ümit
ederek ev yardımlarına varıncaya kadar büyük ikram ve ih-
sanlarda bulunmuşlardır. Bu nevi güzel ahlâk tezâhürleriyle
ecdâdımız, tarihin şeref levhalarına adlarını altın harflerle yaz-
dırmışlardır.
İslâm ahlâkı -İslâm dünya görüşünün tamamı gibi- “ilâhî
menşeli”dir. İnsanı en iyi bilen, ona neyin saâdet, neyin felâket
getireceğini en doğru şekilde tespit edebilecek olan, onu yara-
tan yüce Rabbidir.
Dolayısıyla gerçek ve mükemmel bir ahlâk nizâmının esas-
ları vahye dayanmalıdır. Nitekim İslâm’da ahlâkın tatbikâtı,
yine Cenâb-ı Hak ile vahiy irtibâtı içinde bulunan Peygamber
550 Efendimiz r vâsıtasıyla insanlığa sergilenmiştir.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
219. B
kz. el-Câsiye, 13. 551
İslâm Tefekkür Ufku
220. N
arsist: Kendini aşırı beğenen, kendine âşık olan. Bu kişilik bozukluğunun be-
lirtileri; kendini kusursuz gördüğü için bütün problemleri kendinin dışından bil-
mek, nasihat kabul etmemek, tenkit ve îkaza tahammül edememektir. Narsist
insan, cehâletinin ortaya çıkacağından korkarak soru bile soramaz. Kendisinin
başkalarına muhtaçlığı belli olacağı için kimseden yardım isteyemez, kimse-
ye teşekkür edemez. Bu gurur ve kibir şaşkınlığı içinde de kendi hiçlik, yok-
luk, muhtaçlık ve acziyetini unuttuğu için, Cenâb-ı Hakk’a duâ edemez, şük-
552 redemez.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
221. N
. F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 115, B.D. Yayınları, İstanbul 1998. 553
B. İslâm’da Ahlâk, Vahye Râm Olmuş Bir Akıl
ve Vicdâna Dayanır
222. A . Hamdi Akseki, İslâm, Fıtrî, Tabiî ve Umumî Bir Dindir, İstanbul 2004, sf. 128 vd. 555
İslâm Tefekkür Ufku
223. B
kz. Yûsuf, 53.
224. B
kz. el-Kıyâme, 2; Ayr. bkz. el-Kıyâme, 12; el-Âdiyât, 6-7; el-İsrâ, 14.
556 225. B
kz. eş-Şems, 8; Ayr. bkz. el-Beled, 10.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
k
Güzel Ahlâkın Ehemmiyeti
Cenâb-ı Hak; dînini tebliğ ve temsil edecek elçilerini en
sâlih, en temiz, en güzel ahlâklı, en kâmil şahsiyete sahip in-
sanlar arasından seçmiş ve onları husûsî terbiyesi ile kemâle
erdirmiştir. Nitekim Peygamber Efendimiz r :
“Beni Rabbim terbiye etti, terbiyemi de pek güzel kıldı.”
buyurmuşlardır. (Süyûtî, Câmiu’s-Sağîr, I, 12)
Demek ki hak din İslâm, en güzel ve en muhteşem bir ahlâk
üzerine binâ edilmiştir.
Peygamber Efendimiz r , nübüvvetten önceki kırk yıllık
ömrü boyunca muhteşem ahlâkını toplumda tescil ettirmişti.
Müşrikler; şirk, dalâlet ve bâtılda oldukları hâlde, dâimâ Fahr-i
Kâinat Efendimiz’in ahlâkını tasdik hâlinde oldular.
Ebû Cehil bile O’na:
“–Sen yalan söylüyorsun!” diyemedi. Bunun yerine:
“−Biz Sana yalancısın demiyoruz. İçimizde en doğru insan
Sen’sin. Fakat Sana bu haberleri getirenler Sen’i kandırıyor. Biz
Sen’in getirdiğini istemiyoruz.” diyebildi. (Bkz. Vâhidî, s. 149)
Bu hakîkat, âyet-i kerîmede şöyle bildirilmektedir: 557
İslâm Tefekkür Ufku
558 k
7 - AHLÂK PRENSİBİ
Ashâb:
“–Yiğitlerin yenmeye muvaffak olamadığı kimseyi!” deyin-
ce, Allah Rasûlü r :
“–Hayır! Gerçek pehlivan, öfkelendiği zaman nefsine
hâkim olabilen kimsedir.” buyurdu. (Müslim, Birr, 106)
Görüldüğü üzere hadîs-i şerîfte öfkelenmeyen değil, öf-
kelendiğinde nefsine hâkim olan kimse medhedilmektedir.
Zira öfke, az veya çok her insanın fıtratında bulunan bir huy-
dur. Bunu yok etmek mümkün değildir. Zaten matlup olan da
o huyu yok etmek değil, kontrol altına almak ve gerektiğinde
meşrû ve makbul bir gâye için kullanmaktır.
Meselâ, Hazret-i Ömer t , müslüman olmadan evvel kırıcı,
yıkıcı bir “öfke”ye sahipti. İslâm ile müşerref olduktan sonra, bu
husûsiyeti; şeytana yolunu değiştirten, hakkın ve adâletin mu-
hafızı olan, hayırlı bir “celâl” vasfına büründü.
İmâm Gazâlî Hazretleri, insanın fıtrî vasıflarını terbiye edip
güçlü bir irâde ile kendini kontrol etmesinin lüzûmuna dâir şu
misâli verir:
“Ruh bir süvârî, beden ise bir at gibidir. Süvârînin mâhir,
atın da zinde ve sıhhatli olması gerekir. Eğer süvârî mâhirse,
atı istediği tarafa yönlendirir. Şayet âciz ve bilgisiz ise, an ge-
lir sâkin gibi gözüken at, onu kendisiyle beraber uçurumlardan
aşağıya yuvarlar.”
Yine insan, âdeta bir ayna mâhiyetindedir. Çevresinden
ciddî mânâda tesir alır. Sâlih insanlarla beraber olan bir kişi-
nin huylarında zamanla hayırlı bir değişim meydana gelir. Ta-
rih boyunca dergâhlar bu mânâda bir nevi rehabilite merkezi
560 vazifesi görmüştür.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
561
C. İslâm Ahlâkı, Diğergâmlık Esâsına Dayanır
562 226. B
kz. el-Bakara, 219.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
Bir insanın;
• Kendisinin de muhtaç olduğu veya çok sevdiği bir nîmeti
din kardeşine devretmesi demek olan “îsâr”,
• Kendisine kötülük yapmış olanlara iyilikle mukâbele etmesi,
• İntikam almaya muktedir olduğu hâlde şahsına yapı-
lan kötülüğü unutup affetmesi gibi zirve fazîletler, ancak
hodgâmlığı yenip diğergâmlığa ulaşmakla elde edilebilir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“İyilikle kötülük bir olmaz. Sen (kötülüğü) en güzel bir şe-
kilde önle. O zaman seninle arasında düşmanlık bulunan kim-
se, sanki candan bir dost olur.” (Fussilet, 34)
Diğergâmlığın hâkim olduğu bir cemiyet ise, huzurla dolar.
Orada maddî ve mânevî dramlar yaşanmaz.
563
D. İslâm Ahlâkında Ferdîlik ve İçtimâîlik
k
Diğer taraftan, insandaki taklit temâyülünü hayırda istih
dâm eden İslâm ahlâkı; riyâyı reddeder, fakat kalbi korumak
kaydıyla güzel örnek olmayı teşvik eder.
Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Kim bir hayrı başlatır ve başkaları da onu devam ettirir-
se, o kimse yaptığı hayrın sevâbını eksiksiz alır ve o hayrı ta-
kip edenlerin sevâbının bir misli de kendisine verilir. Fakat on-
ların ecirlerinden hiçbir şey eksilmez.
Kim de kötü bir çığır açar ve bu çığırdan başkaları da gider-
se, bu kişiye, o kötü işin günâhı eksiksiz verilir; ayrıca başlattı-
ğı kötü yoldan gidenlerin günâhının bir misli de yazılır. Fakat
onların günahlarından da hiçbir şey noksanlaşmaz.” (İbn-i Mâce,
Mukaddime, 14)
V
567
E. İslâm’da Ahlâk, İnsan Şeref ve Haysiyetini
Koruyucudur
568 227. M
üslim, Zekât, 97; Tirmizî, Zühd, 32.
7 - AHLÂK PRENSİBİ
k
İnsanlara Muâmelede Adâlet ve İhsan
İslâm ahlâkının bazı esasları “azîmet” 228 ve “ruhsat” 229 gibi
iki kademelidir. Kişinin bunlardan birini seçme hakkı bulunur.
Fakat fazîlet ve ihsânı arayanlar için, azîmet yolu teşvik edilir.
Misaller verelim:
• Haksız yere öldürülen bir kişinin velîsi, kâtile kısas tat-
bik edilmesini isteyebilir. Buna ruhsatı vardır ve bununla amel
etmesi, adâlet gereğidir. Lâkin kâtil pişman olup af dilemişse,
maktulün velîsine azîmeti tercih ederek onu affetmesi tavsiye
olunur ki, bu da fazîlet ve ihsân ahlâkının bir gereğidir.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
228. A zîmet; meşakkat, zaruret ve ihtiyaç gibi ârızî bir sebebe bağlı olmaksızın ilk
olarak konulmuş olan aslî hükümdür. Azîmet; farz, vâcip, sünnet, müstehap ni-
teliğindeki bir davranışın yapılmasını; haram, mekruh gibi davranışların da ya-
pılmamasını ifâde eden bütün teklifî hükümleri, yani mükellefiyeti gerektiren
mecburiyetlerdir.
229. Ruhsat; meşakkat, zaruret, ihtiyaç gibi ârızî bir sebebe bağlı olarak azîmet hük-
münü terk etme müsaadesi veren ve yalnız söz konusu ârızî durumla sınırlı bu-
lunan, hafifletilmiş, geçici hüküm, izin ve cevazlardır. 571
İslâm Tefekkür Ufku
k
Velhâsıl mü’min, ahlâkıyla, edebiyle, örnek yaşayışıyla
dâimâ hayırlara anahtar, şerlere kilit olmalıdır. Âlemlere rah-
met olarak gönderilmiş olan Peygamber Efendimiz r ’in gönül
dokusundan hisseler alarak, girdiği her yere huzur ve rahmet
tevzî etmeli, İslâm’ı hâliyle, kāliyle ve güzel ahlâkıyla temsil ve
tebliğ etmeye gayret göstermelidir.
Rabbimiz cümlemize hayırlara anahtar, şerlere kilit olarak
rızâsını tahsil edebilmeyi nasip ve müyesser eylesin.
572 230. B
kz. el-Bakara, 280.
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
Pek çok dünya görüşü, kendi prensiplerini kâmil
mânâda yaşayan birini gösterme veya ideallerinin mu
vaffak oluşunu fiilî misallerle sergileyebilme tâlihin
den uzaktır. Bu tâlih, yalnız İslâm’a mahsus bir üstün
lüktür.
Feylesofların teorileri çoğunlukla kütüphanelerin
tozlu raflarında kalmıştır. Kurdukları sistemler de, nu-
tuk attıkları salonlardan dışarıya çıkamamıştır. Bu se-
beple onların görüşlerini tatbik ederek saâdete kavuş-
muş bir topluluk gösterilemez.
Toplumlar, felsefe kitaplarının üzerine abanmış bil
giçlerle selâmete eremez. İnsanlığı hakikî saâdet ve se
lâmete kavuşturacak olan, Kur’ân ve Sünnet kültürüy-
le yoğrularak kemâle ermiş olan takvâ sahibi âlim ve
âriflerin yoludur.
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
(İslâm, Mükemmelen Tatbik Edilmiştir.)
231. H
akkında tafsilâtlı mâlumat için bkz. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. I, sf. 177-178. 577
İslâm Tefekkür Ufku
k
Yeryüzünde var olan pek çok dünya görüşü, kendi ihdâs
ettiği prensipleri bütün veçheleriyle ve kâmil mânâda yaşa-
yan birini gösterme veya ideallerinin zirve noktada muvaf-
fak oluşunu pratik hayattan, fiilî misallerle sergileyebilme
tâlihinden uzaktırlar. Bu tâlih, yalnız İslâm dînine mahsus bir
üstünlüktür.
Cenâb-ı Hakk’ın beşeriyete meleklerden değil de kendile-
ri gibi insanlardan peygamberler göndermiş olması da, ilâhî
232. B
kz. et-Tevbe, 100. 579
İslâm Tefekkür Ufku
k
Rasûlullah r ’in ahlâk-ı hamîdesi, ilâhî terbiye neticesi ve-
rilmiş müstesnâ bir nîmettir. Efendimiz r ümmî bir peygam-
berdi. O’nun yegâne muallimi Cenâb-ı Hak idi. O, hiçbir beşer-
den ders almadı, fakat bütün beşeriyetin muallimi oldu. Mu-
haddisler, müfessirler, âlimler, ârifler, mütefekkirler, bütün o
ilim ve irfanlarını Rasûlullah r Efendimiz’e borçludurlar.
Bu itibarla diyebiliriz ki, İslâm tarihinde neşredilen bü-
582 tün eserler, âdeta bir kitabın ve bir insanın şerhidir. O kitap;
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
ِ ّٰ ول
الل اُ ْس َو ٌة َح َس َن ٌة ِ ان َل ُكم ۪في رس لقد ك
ُ َ ْ َ َ ْ ََ
الل َك ۪ثيرا ان َير ُجوا الل واليوم ْال ِخر وذكر ِلمن ك
ً َ ّٰ َ َ َ َ َ ٰ َ ْ َ ْ َ َ ّٰ ْ َ َ ْ َ
“Andolsun ki Allâh’ın Rasûlü, sizin için -Allâh’a ve âhiret
gününe kavuşmayı umanlar ve Allâh’ı çok zikredenler için- gü-
zel bir örnektir.” (el-Ahzâb, 21)
Dolayısıyla, gücümüz ve istîdâdımız nisbetinde Peygam-
ber Efendimiz’i taklit ve takip edip O’nun örnek şahsiyetinden
hisse almaya çalışmamız, dünya ve âhiret saâdetimiz için el-
zemdir.
Bu hakîkate binâendir ki aziz ve necip milletimiz de askeri-
ne Mehmetçik (Küçük Muhammed) adını vermiştir. Her askerin
umûmî adı Mehmetçiktir. Bu demektir ki, hiç kimse bir Hazret-i
Muhammed r olamaz ama, herkes kendi istîdat ve iktidârı nis-
betinde O’nun izinden giderek kendi âleminde bir küçük Mu-
hammed olmaya gayret göstermekle mükelleftir.
Velhâsıl İslâm’ı en mükemmel bir sûrette anlayıp yaşama-
nın yegâne yolu, Peygamber Efendimiz r ’i zâhiren ve bâtınen
yakından tanıyıp O’nun izinde bir hayat yaşamaktan geçmek-
tedir.
584
Herkese Örnek
k
Kur’ân-ı Azîmüşşân’ın üçte biri, kıssalardan müteşekkildir ki,
bu da şer’-i şerîfin tatbikâtında fiilî misal olmasına hizmet eder. 589
İslâm Tefekkür Ufku
ين ۪ ِ ِ
َ َو َماۤ اَ ْر َس ْل َنا َك ا َّل َر ْح َم ًة ل ْل َعا َلم
“(Rasûlüm!) Biz Sen’i ancak âlemlere rahmet olarak gön-
derdik.” (el-Enbiyâ, 107) buyrulmuştur.
Yine Rasûlullah r Efendimiz’in yolu, sünneti ve güzel
ahlâkı; karanlıkları aydınlatan, gönülleri ve hayatları nurlandı-
ran bir ebedî saâdet kandilidir. Âyet-i kerîmede buyrulur:
V
591
Hasâisü’n-Nebî
“Yeniden dirilme günü çok sıcak bir gündür. O gün ferahlamak için şimdiden
oruç tut! Kabir yalnızlığı için gece karanlığında iki rekât (teheccüd) namazı
kıl!..” (İbn-i Ebi’d-Dünyâ, Kitâbü’t-Teheccüd; Gazâlî, İhyâ, I, 354)
“Gece ibadetine dikkat ediniz! Çünkü o, sizden önceki sâlih kimselerin âdetidir.
Şüphesiz gece ibadete kalkmak, Allâh’a yaklaşmaya vesîledir. (Bu ibadet) gü-
nahlardan alıkoyar, hatâlara keffâret olur ve bedenden dertleri giderir.” (Tirmizî,
Deavât, 101)
236. T
afsilât için bkz. Erdinç AHATLI, “Hasâisü’n-Nebî”, TDV, XVI/277-281. 593
İslâm Tefekkür Ufku
596 237. D
İA. c. II. sf. 204.
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
k
“Teaddüd-i zevcât / çok eşlilik” hususunun dînimiz açısın-
dan hükmüne gelince:
Evvelâ şunu ifade etmek gerekir ki; çok evliliği İslâm baş-
latmamış, bu hususta mevcut olan bir düzeni, belli sınırlamala-
ra tâbî tutarak ıslah etmiştir. İslâm’dan evvel, evlilikte bir sayı
tahdîdi yoktu. İslâm bu gayr-i hukûkî durumu, temel kâide ola-
rak en fazla “dört” ile sınırlandırmış ve hukûkî bir hâle getir-
600 miştir. Hanımlar arasında adâletin sağlanamayacağından kor-
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
241. B
kz. en-Nisâ, 3.
242. H
ak Dîni Kur’ân Dili, II, 1290. 601
İslâm Tefekkür Ufku
243. B
kz. Hayrettin Karaman, Mukâyeseli İslâm Hukûku, c. I, s. 290, İst. 1996. 603
İslâm Tefekkür Ufku
604
Fiilî Kıstas Prensibinden Alacağımız Ders
244. “Kohenler ve Levililer, Yahudîlik’teki din adamları sınıfı olup Mâbed’de vazife
yapmaktaydılar. Levililer, Hz. Yâkub’un oğlu Levi’nin soyundan gelen insanlar-
dır ve Tanrı tarafından dînî hizmet için seçilmişlerdir. Kohenler ise Levililerin
Hârun soyundan gelen neslidir. Kohenler, ibadetlerin icrâsından sorumluyken,
Levililer temizlik, tertip-düzen ve ilâhî söylemek gibi konulardan sorumluydu-
lar…” (Prof. Şinasi Gündüz, Dünya Dinleri, sf. 82, MilelNihal Yay. İst. 2019)
245. Y
ahudîlik’te beşer eliyle yapılan tahrifat neticesi ortaya çıkan, toplumda îtibar
sahibi kesimi kayırma uygulamalarına şu hâdise tipik bir misaldir:
Berâ bin Azib t’tan nakledildiğine göre; zinâ ettiği için kendisine celde (so-
pa) cezası uygulanmış ve yine ceza olarak yüzü siyaha boyanmış bir yahudî,
Efendimiz r ’in yanından geçiyordu. Allah Rasûlü r onların âlimlerinden bir
adamı çağırıp:
“–Tevrat’ta zinâ edenin cezasını böyle mi buluyorsunuz?” diye sordu. Adam:
“–Evet.” dedi. Efendimiz r :
“–Mûsâ’ya Tevrât’ı indiren Allah adına doğru söyle! Tevrat’ta zinâ edenin ceza-
sı bu mudur?” diye sorusunu tekrarladı. Adam:
“–Hayır, eğer Allah adına diye yeminle sormasaydın, Sana bunu söylemezdim.
Mâdem böyle yeminle sordun, doğruyu söyleyeceğim; onun cezası recmdir.”
deyip şöyle devam etti:
“–Eşraf ve ileri gelenler arasında zinâ çoğalınca, onlara recmi uygulamak iste-
medik ve eşraftan biri zinâ eder de zinâsını yakalarsak, ona recmi uygulamayı
bıraktık. Sıradan birisinin zinâsını yakaladığımızda da ona recmi uygulamaya
başladık. Ancak bu ikilik, bizi de rahatsız edince orta bir yol aradık ve; «Gelin,
recm yerine herkese, yani ileri gelenlere de sıradan kimselere de uygulayabile-
ceğimiz bir ceza koyalım.» dedik ve işte bu celde ve tahmîm’i tespit ettik. Celde,
sopa vurmak (ki liflerden yapılmış ve zifte bulanmış bir kamçı ile kırk kamçı vu-
rulurmuş), tahmîm de yüzünü siyaha boyamaktır.”
Peygamber Efendimiz r yahudînin bu îtirâfı üzerine:
“–Ey Allâh’ım! Sen’in, yahudîler tarafından terk edilen emrini ilk ihyâ eden be-
nim.” deyip o yahudînin recmedilmesini emretti ve recmedildi. Bunun üzerine
Allah Teâlâ:
“Ey Rasûl! Kalpleri îman etmediği hâlde ağızlarıyla «inandık» diyen kimseler-
den ve yahudîlerden küfür içinde koşuşanlar(ın hâli) Sen’i üzmesin. Onlar dur-
606 madan yalana kulak verirler ve Sana gelmeyen (bazı) kimselere kulak verirler;
8 - FİİLÎ KISTAS PRENSİBİ
246. H
âdisenin tafsîlâtı için bkz. sf. 522. 609
İslâm Tefekkür Ufku
616 247. N
. F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 108, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul 1998.
SONSÖZ
248. N
. F. Kısakürek, İdeolocya Örgüsü, sf. 108-109, B.D. Yayınları, İst. 1998. 617
İslâm Tefekkür Ufku
618
LÜGATÇE
ârif: 1. Bilen, âşinâ. 2. Hakk’ı ve eserini lâyı basîret: 1. Kalp ile görme, doğru görüş, uya-
kıyla anlayıp bilen, mârifet ve hakikat bil- nıklık. 2. Sezgi, uzağı görme.
gisine erişen. bâtıl: 1. Boş, beyhûde, yalan, çürük. 2. Doğru
Arz: Dünya, yeryüzü. ve gerçeğin zıddı. 3. Hükümsüz.
arz-ı endâm: 1. Boy gösterme, ortaya çıkma, bâtın: 1. İç. 2. İç yüz. 3. Gizli, görünmeyen.
görünme. 2. Gösteriş. bâtınî: 1. İçte olan, iç âlemle, sırla ilgili. 2.
asabiyet: 1. Sinirlilik, asabî mizaçlılık. 2. Akra- Kur’ân-ı Kerîm’i, zâhirî mânâsı üzerin-
balık, soy yakınlığı. 3. Akraba, soy, kavim, de durmayıp dînî emirleri gereksiz saya-
vatan, millet, din vb. gayreti gütmek. cak şekilde mecâzî mânâlar vererek te’vil
asimilasyon: Kendine benzetme, benzetiş. ve tefsir eden bâtıl mezhep, sapık fırka,
asimile olmak: Benzeşmek, bir topluluk bâtıniye.
içinde kaybolmak. bedbin: Kötümser, karamsar.
âşinâ: 1. Tanıdık, bildik, yabancı olmayan. 2. bedîhî: İspat ve delil gerektirmeyecek kadar
Bilgi sahibi, anlayacak kadar bilen, vâkıf. açık, besbelli.
atâlet: 1. İşsizlik, boş durma. 2. Tembellik. beis: Zarar, ziyan, mahzur.
ateizm: Allâh’ın varlığını inkâr etme, Tanrı ta- bekā: 1. Bâkîlik, ebedîlik, sonu olmama. 2. Ka-
nımazlık. lıcılık, devamlılık, zevâl bulmama.
âtıl: İşsiz, işlemez, battal, tembel. belâgat: Edebiyat kâideleri ilmi. Söz ve yazıda
avam: 1. Halk, halkın büyük kısmı. 2. Aşağı ta- düzgün, sanatlı ve tesirli ifâde.
baka, câhil kesim. berâet-i zimmet: 1. Borcu olmama, borçsuz-
avdet: Geri geliş, dönüş. luk. 2. Aksi ispat edilinceye kadar suçsuz
avene: 1. Yardımcılar, arkadaşlar, yanında bu- sayılma.
lunanlar. 2. Kötü işte yardım edenler. 3. berekât: 1. Bolluklar. 2. Hayırlar, saâdetler.
Kafadarlar, yardakçılar. berî: 1. Kirli işe karışmamış, temiz, pâk. 2. Kur-
ayân: Belli, açık, meydanda. tulmuş, âzâde, sâlim.
âzâde: Kayıtlardan, bağlardan kurtulmuş; ser- beşer: İnsan, Âdemoğlu. beşerî: İnsana has,
best, hür. insanla ilgili. beşeriyet: İnsanlık, insano-
azamet: 1. Büyüklük, ululuk. 2. Kibir, gurur, bü- ğulları, Âdemoğulları.
yüklenme. bevl: İdrar, çiş.
azîmüşşân: Şânı büyük olan. beytülmâl: İslâm hukûkunda mâliye hazinesi.
bahs-i diğer: Başka bir konu. bîat: 1. Devlet reisine sadâkat ve itaati bildi-
bâkī: 1. Dâimî, kalıcı, ölümsüz. 2. Allâh’ın sı- ren ve ekseriyetle el tutma sûretiyle yapı-
fatlarından. lan ahitleşme. 2. Bir kimsenin hâkimiyetini
bakiye: Artan, geri kalan, artık. tanıma, itaat bildirme.
bâr: 1. Ağırlık, yük. 2. Sıkıntı, üzüntü. bid’at: 1. Sonradan meydana çıkan şey. 2.
Peygamber Efendimiz zamanından sonra
barem: 1. Her işlem için ayrı hesap yapılma-
dinde ortaya çıkan şey.
dan, belli formülleri rakam ve oranlara uy-
gulama esasına göre hazırlanan cetvel. 2. bîgâne: 1. Tanıdık olmayan, yabancı. 2. İlgisiz.
Maaş ve derece miktarlarını belirtmek için bihakkın: Hakkıyla, tamamıyla, lâyıkıyla.
hazırlanan cetvel. bilâ-bedel: Bedelsiz.
bâriz: Açık, besbelli, âşikâr, zâhir. bi’l-kuvve: Düşünce ve tasavvur hâlinde, fii-
barometre: 1. Hava basıncını ölçen âlet. 2. le dönüşmemiş, potansiyel olarak; bi’l-fiilin
620 Hassas âlet. zıddı.
LÜGATÇE
binâenaleyh: Bundan dolayı, bundan ötürü. çekmesi ve bundan doğan mânevî hâl,
bîtaraf: Tarafsız. vecd hâli.
bizâtihî: Kendisi, kendiliğinden, kendinden. cidâl: 1. Kavga, mücâdele. 2. Tartışma.
bohem: Daha ziyâde, mâneviyattan uzak fikir cihan-şümûl: 1. Her yanı kaplayan. 2. Dünya
ve sanat çevrelerinde yaşanan başıboş, çapında, Dünya ölçüsünde.
serseri hayatı. cizye: İslâm ülkelerinde hristiyanlardan veya
buğz: Düşmanlık hissi, nefret, kin. müslüman olmayanlardan, himâye ve as-
burjuva: 1. Orta tabaka, Avrupa’da işçi sınıfıy- kerlikten muâfiyet karşılığı alınan baş ver-
la aristokrasi arasındaki sınıf, tüccar ve sa- gisi.
nayici sınıfı. 2. Şehirli. 3. Zengin. cuma selâmlığı: Padişahın cuma namazına
Câferî: İmam Câfer-i Sâdık’a bağlı olanların gitmesi dolayısıyla düzenlenen tören, cu-
kurduğu Şiî mezhebinden olan kimse. ma alayı.
câlib-i dikkat: Dikkat çeken. cüz’î irâde: Allah Y tarafından insanlara ve-
cârî: 1. Cereyân eden, akan, akıcı. 2. Geçer- rilmiş olan irâde, insanın tercih gücü.
li, yürürlükte. cüz’î: Az, pek az, az miktarda.
cebir: 1. Zor, zorlama, baskı. 2. Sayılar ilmi. daktiloskopi: Antropoloji ilmi araştırmaların-
Matematiğin meseleleri denklemlere çevi- da, kimlik tespitinde ve özellikle adlî olay-
rerek çözen kolu. larda suçluyu bulmaya yardımcı olan par-
cebrî: Cebir kullanarak, mecburî, zorla. mak izi incelemesi usûlü.
cehd: Çalışma, çabalama. dalâlet: Sapıtma, doğru yoldan ayrılma, azma,
bâtıla yönelme.
celâdet: Yiğitlik, kahramanlık, metânet.
darb-ı mesel: Özlü söz, atasözü.
celâl: 1. Ululuk, büyüklük, azamet. 2. Allâh’ın
“Kahhâr, Cebbâr, Mütekebbir” gibi sertlik deizm: Allâh’ın varlığını ve tabiî dîni kabul
ve büyüklük ifâde eden sıfatları (celâl sı- eden, vahyi ve peygamberleri reddeden
fatları). felsefî doktrin, Yaratancılık.
celpnâme: Celp kağıdı, yazılı mahkeme çağ- demagog: Halkın hoşuna gidecek şekilde ko-
rısı. nuşarak onu avlayan, demagoji yapan,
cem: Toplama, toplanma, bir araya getirme. mugâlatacı.
cemâdat: Cansız varlıklar. derebeyi: 1. Ortaçağ Avrupasında feodal hü-
kümdar, toprak soylusu. 2. Zorba.
cemâl: 1. Yüz güzelliği. 2. Güzellik, iç ve dış
güzelliği. 3. Allâh’ın rahmetiyle tecellîsi. dermatoloji: Cilt hastalıkları, cildiye.
Celâl’in karşılığı. dersiâm: Talebeye, medreseliye ve herkese
cemâlî sıfat: Allah Teâlâ’nın lûtuf, ihsan ve ders vermeye yetkili bulunan kimse.
merhametine delâlet eden vasıfları. deruhte: Üstlenme, taahhüd etme.
cemî: Çokluk. derûnî: İçten, gönülden.
cevaz: Câiz olma, yasak olmama, izin, devr-i risâlet: Rasûlullah r Efendimiz’in in-
müsâade. sanları îmâna dâvet ettiği peygamberlik
cevvâliyet: Çok hareketlilik, canlılık, akışkan- günleri.
lık. diğergâm: Başkalarını düşünen.
cezb: Kendine çekme. dinamizm: 1. Dinamiklik, hareketlilik, faallik. 2.
cezbe: 1. Rûhî heyecan ve coşkunluk. 2. Ta- Dinamik olmayı sağlayan âmil.
savvufta Allah Teâlâ’nın kulunu kendine dirâyet: Zekâ, bilgi, kavrayış. 621
İslâm Tefekkür Ufku
dogmatizm: Dogmaya bağlı düşünce şekli, esmâ: İsimler. esmâ-i ilâhiyye: Allah Teâ
tenkitsiz ve delilsiz tasdik etme, dogmacı- lâ’nın isimleri.
lık, nascılık. eşref-i mahlûkat: Yaratılmışların en şerefli-
dûçâr: Giriftâr olmuş, mübtelâ olmuş, tutul- si insan.
muş. etik: Ahlâk, ahlâk bilimi, ahlâk felsefesi.
ecnebî: 1. Yabancı, garip, bîgâne. 2. Başka bir evham: Vehimler, kuşkular, endişeler, kurun-
devletin tebaası olan. tular.
edille-i şer’iyye: Fıkhın esas dayanakları, Ki- evlâ: 1. Birinci, daha önce gelen. 2. Daha iyi,
tap, Sünnet, İcmâ ve Kıyas. daha uygun.
ef’âl: Fiiller, işler. ezcümle: 1. Bu cümleden olarak, örnek olarak
efkâr-ı umûmiye: Umûmun düşüncesi, genel 2. Özellikle, bilhassa.
kanaat, kamuoyu, halk efkârı. ezel: 1. Başlangıçsızlık; öncesi olmamak. 2.
ego: 1. Ben, öz benlik. 2. Nefs. egoist: Bencil, Ruhların yaratıldığı zaman.
dâimâ kendini düşünen kimse. egoizm: fâil: Yapan, eden, işleyen, âmil.
Bencillik, egoistlik. Fâil-i Mutlak: Fiillerin hakikî, gerçek sahibi
ehl-i kitâb: Tevrat, Zebur, İncil ve Kur’ân’dan Allah Teâlâ.
birine inanan. (Daha ziyade yahudî ve hris- fânî olmak: 1. Ölümlü, gelip geçici olmak. 2.
tiyanları ifade etmek için kullanılır.) Bir şeyin içinde kaybolmak.
ehl-i salîb: Haçlılar, hristiyanlar. faraza: 1. Farz edelim ki, tutalım ki, sayalım ki,
ekber: Daha büyük, en büyük, âzam. bilfarz. 2. Söz gelişi.
ekseriyâ: En çoğu, en fazlası, en çok; çokluk. farazî: Farz etme esasına dayanan, var say-
maya dayalı, zannî, tahminî.
emannâme: Düşmana verilen emniyette ol-
duklarını bildirir kâğıt. fârik (fârika): Fark eden, ayıran.
emâre: Alâmet, nişan, iz, eser, ipucu. farz-ı ayn: Mükellef olan herkes tarafından
mutlaka yerine getirilmesi îcâb eden farz.
emperyalizm: 1. Sınır genişletme, yayılma hır-
sı; istilâ siyaseti. 2. Başka ülkeleri ve top- farz-ı kifâye: (Cenaze namazı gibi) bir veya
lumları siyasî, iktisadî, dinî ve kültürel ba- yeterli sayıda kişi tarafından yerine getiril-
kımdan tesir altına alma faaliyeti; sömür- mesi ile başkaları üzerinden kalkan farz.
gecilik. farziyet: 1. Farz hükmü. 2. Terki günah ve
emr-i bi’l-mâruf ve nehy-i ani’l-münker: İyi- cezâyı mûcip bir şeyin yapılmasındaki
liği emretmek ve kötülükten sakındırmak. mecburiyet.
fâsık: Allâh’ın emirlerini tanımayan, sapkın,
enâniyet: Bencillik, hodgâmlık, egoistlik.
günahkâr, kötülük eden.
enfüs: Ruhlar, canlar, yaşayanlar, hayat sa-
fâsit: 1. Kötü, fenâ, yanlış, bozuk. 2. Münâfık,
hipleri.
fesat çıkaran.
engizisyon: Eskiden hristiyan âleminde fark-
faşizm: Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra
lı inanç taşıyanları cezalandırmak maksa-
İtalya’da ortaya çıkan, antikomünist, dev-
dıyla kurulan mahkeme. letçi, toplumcu ve milliyetçi hareket ve ida-
entelektüel: Fikrî meseleler veya bununla uğ- re tarzı. Alman Nazizmi, İspanyol Falanjiz-
raşan kişi, münevver, ziyâlı, aydın. mi, Arjantin Peronizmi gibi bazı hareketler
envâ: Neviler, çeşitler. de bu adla anılmışlardır.
esbâb-ı mûcibe: Gerekçe. fâzıl: Fazîlet sahibi, fâik, üstün.
622 eskāl: Ağırlıklar, ağır yükler. fazl u ihsan: Bolca lûtuf ve hayırda bulunmak.
LÜGATÇE
fazl u kerem: İyilik, fazîlet, lûtuf, cömertlik. gâib: 1. Bulunmayan, hazır olmayan, kayıp. 2.
fem-i saâdet: Efendimiz r ’in mübarek ağzı. Bilinmeyen âlem.
feminist: 1. Feminizm taraftarı. 2. Erkek düş- galebe: Gâlip gelme, üstünlük, zafer.
manı (kadın). garâbet: Tuhaflık, yadırganacak hâl, gariplik.
feminizm: 1. Toplumda cinsiyet farklarına da- garâip: 1. Garip, acayip, şaşılacak şeyler. 2.
yanan rol ve işbölümünü reddederek kadın Tuhaflıklar.
haklarını ve kadın-erkek eşitliğini savunan garaz: 1. Kötü kasıt, düşmanca niyet. 2. Mak-
akım. 2. Erkek düşmanlığı. sat, gâye, niyet. 3. Hınç. garazkâr: Gara-
feodal: Topraklarını feodalite sistemine göre zı olan, kötü kasıt sahibi.
idare eden büyük toprak sahibi, derebeyi. gâsıp: Gasp eden, zorla alan, zorba.
ferâgat: 1. Hakkından isteyerek vazgeçme. 2. gayb: 1. Bulunmayan, gizli olan, kayıp, gö-
Affetme. ze görünmeyen şey. 2. Bilinmeyen âlem,
ferâiz: 1. Farîzalar. 2. Ölen bir kimsenin ardın- meçhul şeyler. gaybî: Gayba âit, gayba
da bıraktığı malların taksimi ile ilgili İslâmî mahsus, gayba bağlı.
ilim. 3. Miras payları. gayr-i irâdî: Elinde olmadan, istemeksizin, far-
fer’î: 1. Aslî olmayan, kısmî, ikinci derecede. 2. kında olmadan.
Teferruat, detay. gayr-i meşrû: Meşrû olmayan, yolsuz.
fevrî: 1. Ansızın, birdenbire. 2. Hiddetle, dü- gayr-i sahih: Doğru olmayan, yanlış, hatalı.
şünmeden, hesaplamadan (yapılan hare-
ket). gazve: 1. Akın, gazâ, cenk, savaş. 2. Din düş-
manları üzerine yapılan sefer.
fırka: 1. Topluluk, insan kalabalığı. 2. Cemaat,
cemiyet, parti. gıyâb: Bulunmama, hazır olmama, uzakta olma.
fısk u fücur: 1. Hak yolundan çıkma, Allah giriftâr: 1. Tutulmuş, yakalanmış, esir. 2. Müp-
Teâlâ’ya karşı nankörlük ve isyân etme. 2. tela, tutkun, düşkün.
Sefâhate dalma. 3. Ahlâksızlık. güzîde: Seçkin, mümtaz.
fıtrat: Yaratılış, tabiat. fıtrî: Yaratılıştan olan, Ğafûr: Bağışlaması, affı, mağfireti bol olan
tabiî, doğuştan. (Allâh’ın sıfatlarından).
fiiliyat: Fiil olarak gerçekleştirilen, yapılan, habîb: 1. Sevilen, sevgili. 2. Habîbullah
lâfta kalmayanlar. “Allâh’ın sevgilisi” sözünün kısaltılmışı ola-
fikriyat: 1. Fikre âit işler, fikrî işler. 2. İdeolo- rak Hazret-i Muhammed r .
ji, fikir sistemi. hacir: Bir şahsın bunama, mahkûmiyet vb. se-
firâset: Mânen kavrama, anlama, sezme beplerle kendi malları üzerindeki tasarruf
kâbiliyeti. hakkını kullanmasının kanun yoluyla ya-
saklanması, kısıt.
fukahâ: Fakihler, fıkıh âlimleri.
hadd-i lâyık: Gerektiği miktar, kararında ölçü.
fuzûlî: 1. Lüzumsuz, gereksiz, yersiz, boşuna.
2. Haksız, haksız yere. hâdim: Hizmetkâr.
fücur: 1. Günah, zinâ. 2. Günahkârlık, ahlâkça hâdisat: Hâdiseler, olaylar.
düşkünlük. hâiz: Mâlik, sahip, taşıyan.
fütuhât: Fetihler, zaferler, muvaffakıyetler, hâkezâ: Böylece, bu sûretle, bunun gibi.
mânevî açılımlar. hakka’l-yakîn: Gerçekliğine hiç şüphe olma-
gabn-i fâhiş: Çok aşırı kâr. yan.
Gafûr: Bağışlaması, affı, mağfireti bol olan; hakkâniyet: Hakka uygunluk, dürüstlük, adâ
Allâh’ın sıfatlarından. let, insaflı hareket. 623
İslâm Tefekkür Ufku
hâlet-i rûhiye: Ruh hâli, insanın psikolojik du- havâs: 1. Seçkinler, büyükler, haslar, üstün
rumu. olanlar. 2. Okumuş, kültürlü, münevver
Hâlık: Allah Teâlâ’nın isimlerinden; yaratan, kimseler. 3. Tarikat mensupları.
yoktan var eden. havâssü’l-havâs: Dînî ve mânevî hayatı en
hâlisâne: Samimî ve iyi hislerle dolu olarak. kâmil şekilde yaşayan, en seçkin, yüksek
hâlisiyet: Doğruluk, hilesizlik, hâlislik. hassâsiyet sahibi kimseler.
halketmek: Yaratmak, yoktan var etmek. havra: Yahudilerin ibadethanesi, sinagog.
hall u fasl etmek: Sona erdirmek, müsbet bir hayırhah: Herkesin iyiliğini isteyen, hayır dile-
neticeye bağlamak, açıklayarak bitirmek. yen, iyilik sever.
hamâkat: Anlama kıtlığı, bönlük, ahmaklık. hayrat: 1. Hayırlar, hayır işleri. 2. Hayır yapılan
yer. 3. Zekât dışındaki infaklar, bağışlar.
hamâset: 1. Yiğitlik, kahramanlık. 2. Savaşta
gösterilen kahramanlık, cesaret. 3. Müba- hayru’l-halef: 1. Hayırlı evlât. 2. Bir kişiden
lağalı, boş övünmeler. sonra onun yerine gelen hayırlı kimse.
hamdele: “Elhamdülillâh”ın kısa şekli. Kitap- haysiyet: Değer, kıymet, şeref, îtibar.
ların başında besmeleden sonra gelen, hâzır: İstenen yerde bulunan, mevcut olan.
Allâh’a hamd ifadeleri. hengâm: Zaman, çağ, sıra.
hâmî: Himâye eden, koruyan, sahip çıkan, gö- hercümerc: Karışıklık, kargaşa, alt üst olma.
zeten. hevâ: 1. Nefse âit şeylere duyulan istek, arzu.
hanîf: 1. Allâh’ın birliğine inanan; Hak dine 2. Nefsânî zevkler, düşkünlükler.
tâbî olan, Hazret-i Muhammed’in tebliğin- hezeyan: 1. Saçmalama, abuk sabuk konuş-
den önce de tek Allâh’a inanan. 2. İslâm ma, herze. 2. Sayıklama.
inancına sıkı ve samimî olarak bağlanan.
hikmet: 1. Yüksek bilgi. 2. Sebep, gizli sebep.
hâre: Bazı cisimlerin ve eşyaların üzerinde gö- 3. Öğüt verici, kısa ve öğretici ahlâkî söz.
rülen damar damar dalgalı çizgiler.
hilâf: 1. Karşı, zıt, aykırı, ters. 2. Anlaşmazlık,
hâs: 1. Bir kimseye, bir şeye âit, mahsus;
muhalefet. 3. Cayma, vazgeçme.
hususî. 2. İyi cins, yüksek kalite, hâlis. 3.
İleri gelen, seçkin. hilm: Yumuşak huyluluk, sakinlik, halim-se-
limlik.
hasbeten lillâh: Allah rızâsı için, maddî karşı-
lık beklemeden. himmet: 1. Yardım, ihsan. 2. Mânevî yardım,
rûhânî imdat.
hasenât: İyilikler, hayırlı işler.
hissiyat: Hisler, duyuşlar.
hasım: 1. Düşman. 2. Bir işte, yarışta veya
dâvâda karşı taraf, dâvâlı, rakip. hodgâm: Bencil, sırf kendi menfaatini düşü-
nen.
haslet: 1. Yaratılıştan, doğuştan gelen
husûsiyet, huy. 2. Güzel huy, iyi husûsiyet. hoyrat: 1. Kaba-saba, biçimsiz. 2. Sert dav-
ranan, hırpalayan, muâmele bilmez, neza-
hâtem: 1. Mühür, damga. 2. Son, en son.
ketsiz. 3. Huysuz.
havâic-i asliye: Aslî ihtiyaçlar. Bir kimse-
nin aslî ihtiyacı kabul edildiği için dînen hulefâ-i râşidîn: Râşid halîfeler, ilk dört İslâm
zekâttan muaf tutulan ev, ev eşyası, halîfesi.
dükkân, elbise, araba vs. eşyalar. hunhar: Kan içen, kan döken, zâlim.
havârî: 1. Yardımcı. 2. Peygamberlerin hurâfe: 1. Dînî bilgiler arasına karışmış olan
tebliğâtını yaymada yardımları dokunan yanlış, bâtıl inanç. 2. Mânâsız söz.
kimseler. 3. Hazret-i Îsâ’nın on iki yardım- huruç: 1. Çıkma, dışına çıkma, çıkış. 2. İsyan,
624 cısından her biri. ayaklanma.
LÜGATÇE
hurûfî: Harflerden varlık ve yaratılış hakkında ülkücülük. 2. İdeali hedef alma; bir ideale,
mânâlar çıkarma esasına dayanan tarikatı davaya, ülküye bağlı olma.
benimsemiş kimse. idefiks: Sabit fikir, saplantı.
husûmet: 1. Düşmanlık, hasımlık. 2. Zıddiyet, ideoloji: Kendi içinde bütünlüğü olan siyasî,
karşıtlık. iktisadî, içtimâî sistem düşüncesine sahip,
husûsiyet: Ayırıcı vasıf, özellik. inanç, his ve fikir bütünü.
huşû: Allah Teâlâ’ya karşı korku ve sevgi ile idlâl: Dalâlete düşürme, doğru yoldan çıkar-
boyun eğme. ma, azdırma.
huzur dersi: Padişahın huzûrunda yapılan ifrat: Aşırılık, haddi aşmak.
ders ve ilmî münâzara. ifsâd etmek: Fesat çıkarmak, bozmak, karış-
hüsn-i kabul: İyi karşılama, saygı ve sevgi tırmak.
gösterme. iğvâ: Azdırma, yoldan çıkarma, ayartma.
hüsn-i şehâdet: Bir şey veya kişi hakkında ihâta: 1. Bir şeyi kuşatma, çevirme, kavrama.
güzel ve iyi şâhitlikte bulunma. 2. Zihnen, aklen kavrama, anlama.
hüsn-i zan: Bir şey veya bir kimse için iyi ka- ihdâs: Meydana getirme, ortaya çıkarma.
naate sahip olma. ihsan: 1. Bağış olarak verme, yardım, iyilik,
ıstılah: 1. İlim, sanat, ihtisas kelimesi. 2. lûtuf. 2. Bağışlanan şey. 3. Allâh’ı görüyor-
Hususî mânâda kullanılan, herkesçe an- muş gibi yaşanan kulluk hayatı ve kalbî kı-
laşılmayan tâbir. vam.
ibâdullâh: Allâh’ın kulları, insanlar. ihtikâr: Halkın yiyecek ve içecek gibi zarurî ih-
ibkā: Bırakma, yerinde durdurma. tiyaçlarını ucuz ucuz toplayıp fırsat bulun-
icbar: Cebretme, zorlama, mecbur etme. ca pahalı satma, vurgunculuk.
icmâ-i ümmet: Ümmetin, bütün müslüman- ihtilâç: 1. Çalkantı, karmaşa, çarpıntı, buh-
ların daha çok da meseleye vâkıf olan ran. 2. Seğirme, kasların gayr-i ihtiyârî ka-
âlimlerin bir konuda ittifak etmeleri. sılması.
içtihad: Fıkıhta söz sahibi büyük âlimlerin ihtilât: Karışıp görüşme, beraber yaşama.
Kur’ân ve Sünnet’e dayanarak ortaya koy- ihyâ: 1. Hayat verme, canlandırma, diriltme,
dukları şer’î düstur. güçlendirme, tazeleme, onarma, şenlen-
içtimâî: Sosyal, toplumla alâkalı. dirme. 2. Bir vakti ibadetle geçirme.
idâme: Devam ettirme, sürdürme. ikbâl: 1. Baht, tâlih. 2. Birine doğru dönme. 3.
ide: Fikrin yöneldiği şey, zihnin bir konuda sa- İşlerin yolunda gitmesi.
hip olduğu fikir, tasavvur. ikrah: 1. Birine zorla iş yaptırma. 2. İğrenme,
ideal: 1. Sadece düşüncede var olan. 2. En tiksinme.
kusursuz, güzel ve olgun örnek, mükem- ikrar: 1. İnancını, fikrini açıkça söyleme. 2.
mel. 3. Ulaşılmak istenen örnek, varılmak Tasdîk, kabul. 3. Îtiraf.
istenen gâye, mefkûre. iktibas: 1. Ödünç alma. 2. Bir kelimeyi, bir
idealize: 1. İdeal hâlde olan. 2. Varlıklara onla- cümleyi veya bunların mânâlarını olduğu
rın maddî varlığını aşan ulvî bir mânâ ka- gibi alma, aktarma.
zandırma. iktifâ: Kâfî bulma, yeter sayma, yetinme, ka-
idealizm: 1. Varlığı fikre dayandıran, fikir dı- naat.
şında objektif gerçeğin olamayacağını ileri iktisâdî: 1. Ekonomik. 2. İktisatla, tutumluluk-
süren felsefî doktrin, fikircilik, mefkûrecilik, la ilgili. 625
İslâm Tefekkür Ufku
iştiyak: Çok arzu etme, özleme, tahassür. kamerî: Ay’la ilgili, Ay’a âit, Ay’a has.
ithâm etmek: Töhmet altında tutmak, suçla- kâmus: Sözlük, lügat.
mak, suç veya kabahat isnâd etmek. kartel: Ticârî veya sınâî müesseselerin, baş-
îtidâl: 1. Aşırı olmama, ortalama hâlde olma, ka müesseseleri güçsüz bırakmak ve daha
ölçülülük. 2. Uygunluk. 3. Eşit olma, den- fazla kâr sağlamak maksadıyla meydana
ge. getirdikleri haksız rekabete dayanan birlik.
îtikad: 1. Bir fikre, bir inanca bağlanma, inan- kasem: Yemin, and.
ma. 2. Bir din veya mezhebin temel inanç kasvet: İç sıkıntısı, gam keder, tasa.
değerleri. 3. Allâh’a kalbî bağlılık, kesin kavl: 1. Söz. 2. Karar, sözleşme. 3. Fiiliyâta
inanma. dökülmeyen, sözde kalan şey. kavlî: Söz-
itmi’nân: Huzur bulma, sekînete erme, emîn le ilgili, söz olarak.
olma, birine inanma, güvenme, kat’î ola- kavmiyet: Kavmine bağlı olma hâli, milliyet-
rak bilme. çilik.
ittibâ: Tâbî olma, uyma, ardı sıra gitme. keffâret: Yanlışlıkla veya mecbûriyet sonucu
ivaz: 1. Bedel, karşılık, bir şeye karşılık olarak işlenen günahın bağışlatılması için şer’î
verilen şey. 2. Taviz. olarak verilen sadaka veya tutulan oruç.
iz’an: 1. Anlayış, kavrayış, akıl. 2. Terbiye, kelp: Köpek.
edep. kemâl-i hürmet: Bir şeye veya bir kimseye de-
izâfe: 1. Yakıştırma, bağlama. 2. Katma, ek- ğer vermekten ileri gelen ölçülü davranma
leme. hissinin zirvesi, çekinme ile karışık bir sev-
izâfî: Bir şeye bağlı olarak değişebilen, değiş- ginin verdiği dikkat ve îtinâ duygusunun en
ken. üst derecesi.
izâle: Giderme, ortadan kaldırma. kerâhat: 1. İğrenme, nefret etme, tiksinme. 2.
Bir işi zorla, mecbûriyet yüzünden yap-
izdivaç: Evlilik, evlenmek. ma. 3. Dinî bakımdan haram sayılmamış
jeoloji: Yerkürenin ve yeryüzü şekillerinin geç- olmakla beraber, harama yakın sayılan fi-
miş devrelerini ve bugüne kadarki gelişimi- il veya şey.
ni inceleyen ilim dalı. kerhen:1. İğrenerek, tiksinerek. 2. İstemeye-
kâ‘bına varılmaz: Topuğuna bile ulaşılamaz rek, zor gücüyle.
yücelikte olan, erişilmez derece ve üstün- kerih: İğrenç, tiksindirici, çirkin, pis, murdar,
lük. menfur.
kabîl: Cins, soy, tür, sınıf, çeşit. kesret: 1. Çokluk, bolluk, fazlalık. 2. Vahdetin
kadim: Çok eski zamanlara âit, târihî. zıddı, kalabalık.
kahır: Büyük üzüntü, derin acı. keşiş: Hristiyan rahibi, papaz, evlenmeyen
kâhin: Gâipten haber verme, gelecekle ilgili manastır rahibi.
şeyleri bilme iddiasında bulunan, kehânet kevnî: Varlık âlemiyle, mevcûdiyetle, yaratılış-
yapan kimse. la ilgili.
kâhir: Üstün, ezici, baskın. keyfiyet: 1. Bir şeyin nasıl olduğu, hâl, durum,
kāim: 1. Kıyamda olan, ayakta duran. 2. Bir ki- nitelik, kalite. 2. İş, hâdise.
şinin yerini tutan, yerine geçen. kezâ: Böyle, aynı şekilde.
kāl: Söz, lâf, söz dizisi. kıstas: 1. Ölçü, miyar, nisbet. 2. Büyük tera-
kalb-i selîm: Allâh’ın râzı olduğu temiz gönül, zi, mizan.
fıtrî sâfiyeti bozulmamış kalp. kıtâl: Vuruşma, cenk, savaş; birbirini öldürme. 627
İslâm Tefekkür Ufku
kıyâs-ı fukahâ: Hakkında açıkça âyet ve hadis Latîf: 1. Bir bedel mukâbili olmaksızın lûtuf
bulunmayan meselelere dâir, üzerine âyet ve ihsanda bulunan. 2. Esmâ-i hüsnâdan,
ve hadis olan benzerlerine göre âlimler ta- Allah Y’nun isimlerinden.
rafından verilen hüküm. ledünnî: 1. Allah bilgisine ve sırlarına âit,
Kızıl Elma: 1. Ulaşılması gereken, varılmak is- O’nunla alâkalı. 2. Allah katından verilen.
tenen hedef, büyük ülkü, yüce ideal. 2. Es- legal: Yasaya uyan, yasa dışı olmayan, yasal.
kiden Bizans (İstanbul) ve İstanbul’un fet- leh: 1. Onun için, onun tarafına. 2. Birinin fay-
hinden sonra Roma şehri. dasına yapılan hareket.
kibriyâ: Büyüklük, ululuk, azamet. letâfet: 1. Latîflik, hoşluk. 2. Güzellik. 3.
kifâyet: Kâfî miktarda olma, yetme, yeterlik. Nezâket. 4. Yumuşaklık.
kinâye: 1. Maksadı kapalı bir şekilde ve dola- liberal: 1. Kişi hürriyetlerine uygun. 2. Kişi hür-
yısıyla anlatan söz. 2. Üstü örtülü, doku- riyetlerine taraftar olan. 3. Geniş mezhep-
naklı söz. li, toleranslı.
koloni: 1. Sömürge, müstemleke. 2. Başka bir maârif: 1. Marifetler, bilgiler. 2. Eğitim ve öğre-
memlekete göç eden topluluk veya bu top- tim, talim ve terbiye sistemi. 3. Tahsille el-
luluğun yerleştiği yer. de edilen bilgi. 4. Kültür.
komita: Siyâsî bir maksatla gizli, silahlı müca- mahdut: 1. Tahdîd edilmiş, sınırlanmış. 2. Sı-
dele yürüten kuruluş, çete. nırlı. 3. Belirli.
kompleks: 1. Bir çok unsur, kısım ve parçadan mâhiyet: Bir şeyi tayin eden aslî unsur, bir şe-
meydana gelen, içinde çok ve farklı şeyler yin hakikati, nitelik.
barındıran, karmaşık, girift. 2. Çok amaç-
mahviyet: Tevazu, hiçlik, yokluk.
lı yapılardan meydana gelen bina maksat-
lı, külliye. mahzâ: 1. Ancak, yalnız, tek, sâde. 2. Hâlis,
katkısız, tam.
kuark: Proton ve nötronların temel yapı taşı
olan farklı spinli elemanter parçacık. maîşet: 1. Yaşayış, geçim. 2. Geçinmek için
gerekli şey.
kudsiyet: 1. Kudsîlik, mukaddeslik, muazzez-
lik, azizlik. 2. Arınmışlık, temizlik. maiyyet-i ilâhiyye: Her an Allah ile beraber
olduğu hakikatinin gönülde bir idrâk ve şu-
kuvve: 1. Kuvvet. 2. Fikir, düşünce, tasavvur,
ur hâline gelmesi.
niyet. 3. Meleke. 4. Gerçekleşmemiş fakat
gerçekleşme imkânı ve ihtimali olan, po- mâkes bulmak: Aksetmek, yankılanmak.
tansiyel. maksûd: 1. Kastedilen, murâd olunan. 2. Mak-
kuvve-i mâneviyye: Mânevî kuvvet, mânevî sad. 3. Varılmak istenen.
direnç, moral. mâlâyânî: Mânâsız, faydasız, boş iş veya söz.
küllî irâde: Allâh’ın mutlak irâdesi. mâlik: 1. Sahip, efendi. 2. Tasarruf eden, elin-
küllî: 1. Bütünle ilgili, bütüne âit, umûmî, hep- de bulunduran.
si, tamamı. 2. Çok miktarda. mâlûl: İlletli; kendisinde bir hastalık bulunan.
külliye: 1. Bir çok unsur, kısım ve parçadan manastır: Rahip ve rahibelerin, dünyadan el
meydana gelen, içinde çok ve farklı şeyler etek çekerek yaşadıkları, ekseriyâ yerleş-
barındıran. 2. Çok amaçlı yapılardan mey- me merkezlerinden uzak bina.
dana gelen bina topluluğu, kompleks. mânia: 1. Mânî, engel, önleyici. 2. Güçlük, zor-
külliyyen: Büsbütün, tamamıyla. luk.
lâ-dînî: Dinle ilgili olmayan, din dışı. mantalite: Anlayış, zihniyet.
lağvetmek: Kaldırmak, hükümsüz kılmak, fes- manzûme: 1. Sıra, dizi, takım. 2. Vezinli, kâfi
628 hetmek. yeli söz veya yazı.
LÜGATÇE
marjinal: 1. Kenarda, uçta, sınırda olan. 2. mekruh: 1. Şer’î olarak haram edilmemekle
Toplum dışı, toplumla bütünleşememiş. birlikte, ancak zarurî hâllerde câiz olan ve
mâsivâ: Allah’tan gayrı bütün varlıklar. normal hâllerde terk edilmesi iyi görülen
maslahat: 1. Yerine göre îcâb eden iş, söz, şey. 2. Tiksindiren, iğrenç, kerih, menfur.
davranış. 2. İyilik, düzen, âsâyiş, barış yo- menbâ: 1. Suyun çıkış yeri, pınar. 2. Çıkış ye-
lu. 3. Uygun, kârlı iş. ri, kaynak.
mâşerî: Topluluğa, kamuya âit, ortaklaşa. mendub: Hakkında kesin bir emir bulunmadı-
ğı halde dînin temel prensiplerine uyduğu
materyalist: Materyalizmi benimseyen, mad-
için beğenilen, tavsiye edilen, sevap ka-
deci.
zandıran, dince makbul (iş ve davranış),
materyalizm: Maddeden başka varlık ve kuv- müstehap.
vet tanımayan felsefî ekol, maddecilik.
menfur: Nefret uyandıran, tiksinti veren, iğ-
matlup: 1. Talep edilen, aranan şey. 2. Alacak. renç.
mâverâ: 1. Bir şeyin ötesinde, arkasında, ge- menhiyyât: Dînin yasak ettiği şeyler.
risinde olan. 2. Görülen, yaşanan âlemin
mensuh: Neshedilmiş, hükmü kaldırılmış, ge-
ötesi.
çersiz kılınmış.
mazhariyet: Mazhar olma hâli, nâil olma, ka-
menşe: Neş’et edilen yer, çıkış yeri, kök, kay-
vuşma, şereflenme. nak, başlangıç.
mebnî: 1. Bir şeye dayanan. 2. -den dolayı, menzil: 1. Konak, ev. 2. Hedef, gâye.
-den ötürü.
mer’î: 1. Riâyet edilen, uygulanan. 2. Yürür-
meccânen: Ücretsiz olarak, bedava. lükte olan.
meclûb: 1. Celbolunmuş, başka yerden geti- merci: 1. Müracaat edilecek makam. 2. Dönü-
rilmiş olan. 2. Taraftarlığı kazanılmış bulu- lecek yer.
nan. 3. Tutkun, âşık.
merfû: Hadis ilminde; sahâbenin Hazret-i Pey
mecûsî: Ateşe tapan, Zerdüşt dinini benim- gamber’e isnâd ettiği bildirilen, senedi ol-
seyen. sun veya olmasın, sahih yahut uydurma
medâr olmak: 1. Dayanak noktası, sebep, söz veya haberlerden müteşekkil bütün ri
vesîle. 2. Faydası dokunmak. vâyetler.
med-cezir: 1. Denizin ay çekimi tesiri ile alça- mesâbe: Değer, hüküm, derece, mertebe, mi-
lıp yükselmesi, gel-git. 2. İniş-çıkış. sil.
medfun: Defnedilmiş, gömülmüş. mesh etmek: 1. Abdestte ıslak eli başa sür-
medh ü senâ: Övme, iyilik ve güzelliklerini an- mek. 2. Sıvazlamak.
latma. meskenet: 1. Miskinlik, âcizlik. 2. Beceriksiz-
mefâhir: İftihar edilecek, övünülecek şeyler. lik. 3. Yoksulluk, fakirlik.
mefhum: Bir sözün ifade ettiği mânâ, kavram. mesned: 1. İsnâd edilen, dayanılan şey. 2.
mefhûm-i muhâlif: Bir sözün zıddından çı- Rütbe, makam, gâye.
kan mânâ. meşâyıh: Şeyhler, ulular.
mefsedet: Fesatlık, münâfıklık, bozgunculuk. meşher: Teşhîr yeri, sergi.
meftun: 1. Gönül vermiş, vurgun, müptelâ, meşrû: 1. Şeriate uygun. 2. Kanuna uygun. 3.
düşkün. 2. Şaşkınlık derecesinde beğen- Haklı.
miş, hayran. metâ: Mal, servet, ticarî değeri bulunan varlık.
meknuz: 1. Hazînede gizlenen, gömülü olan. metafizik: Fizik ötesi, duyularla idrâk edile-
2. Saklanan, gizlenen. meyen. 629
İslâm Tefekkür Ufku
metânet: Metinlik, dayanıklılık, sağlamlık. mugâyir: Uygun olmayan, başka türlü olan,
mevcudat: Bütün varlıklar, yaratılmış şeylerin farklı, zıt, muhâlif.
tamamı, kâinat. muhaddis: 1. Hadis âlimi. 2. Hadis nakil ve
mevhibe: Bahşiş, ihsan, bağış, Allah vergisi. rivâyet eden kimse.
meyyal: Meyli fazla olan, arzulu. muhâkeme: 1. Hâkim huzurunda yapılan du-
mezc: Katma, karıştırma, birleştirme. ruşma. 2. Düşünme, anlama.
meziyet: Bir kimseyi başkalarından ayıran ve muhakkem: Sağlamlaştırılmış, muhkem.
yücelten vasıf, üstünlük. muhal: Mümkün olmayan, olmaz.
mezmum: Zemmedilen, yerilen, ayıplanan. muharref: Tahrif edilmiş, bozulmuş, özünden
mihrak: Merkez nokta, orta kısım, odak. uzaklaştırılmış, değiştirilmiş.
mitoloji: Mitlerin tamamı, efsane, hurâfeler. muharrir: 1. Yazar. 2. Müellif, kitap veya ga-
zete yazarı.
miyar: 1. Kıymetli madenlerin ayar ölçüsü. 2.
Bir şeyin kıymet ve saflık derecesini gös- muhâsara: Bir bölgeyi ele geçirmek maksa-
teren âlet. 3. Ağırlık ölçülerinin kanunî ör- dıyla yapılan kuşatma ve dışarı ile bağlan-
neği. 4. Ölçü. tılarını kesme.
modernist: Modernizm taraftarı. muhâtap: Hitap edilen, kendisine söz söyle-
modernizm: 1. Modern, asrî şeylere düşkün- nen, konuşulan kimse.
lük. 2. Yenilikçilik, gelecekçiliğe karşılık. muhayyer: Seçip tercih etmekte, almakta, ka-
monopol: Tekel, inhisar, bir kuruluş veya şah- bul etmekte serbest olunan.
sa ticarî bir konuda verilen rakipsiz imtiyaz. muhrik: 1. Yakan, yakıcı. 2. Yanık.
motivasyon: Fertleri belli gâyeye yönelik şe- muhsin: 1. İhsân eden, iyilik eden, hayırsever.
kilde hareket etmeye sevk eden sâik. 2. Yaptığı işi, en güzel şekilde yapan. 3.
muallâk: 1. Herhangi bir yere dayanmadan Allâh’ı görüyormuş gibi kullukta bulunan.
boşlukta duran. 2. Belirsiz, kesinleşmemiş. muhtâr: 1. Seçilmiş, seçkin. 2. Hükmü elinde
muâmelât: 1. Muâmeleler, işlemler. 2. Fıkıhta olan, istediği gibi hareket edebilen.
şahıs ve âile hukuku, aynî haklar, miras, ti- muhtel: 1. İyi ve değerli vasıflarını kaybetmiş.
caret, borçlar ve iş hukukuyla ilgili konular. 2. Bozulmuş, bozuk; karışmış.
muammâ: 1. Karışık, mânâsı zor anlaşılır şey. muhteris: İhtiraslı, aşırı derecede arzulu, hırs-
2. Bilmece. lı.
muârız: Muhalefet eden, karşı çıkan. mukâbele: Karşılık, cevap.
muâşeret: Bir arada hoşça geçinerek yaşa- mukâbil: 1. Karşı, bedel. 2. Karşılık olarak,
ma, âdâb-ı muâşeret, görgü. muâdil.
muayyen: Tâyin edilmiş, belli, belirli. mukadderât: Allah tarafından ezelde takdir
muazzeb: Azap çeken, acı ve sıkıntı içinde olunmuş şeyler, ileride meydana gelecek
olan, eziyet gören. hâller ve olaylar, alın yazıları.
mubah: İşlenmesinde günah veya sevap ol- mukaddes: Takdîs olunmuş, mübarek, kutlu,
mayan. kudsî, aziz.
mûcip: Îcâb eden, lâzım gelen, gereken, ge- mukaddesat: Mukaddes şeyler, kudsî, müba-
rektiren. rek kavramlar.
mugâlata: 1. Yanıltıcı, kandırıcı konuşma. 2. mukâvemet: Bir gücün tesirine karşı koyan
Delilsiz veya uydurma delillere dayandırı- güç, direnç.
630 lan münakaşa. muktedir: İktidarlı, güçlü, kuvvetli.
LÜGATÇE
müsâmaha: Göz yumma, hoş görme, aldır- müteaddit: Taaddüt eden, çok, birden fazla,
mama. çeşitli.
müsâmahakâr: Müsâmaha eden, hoş gören, müteâkip: Birbiri ardından gelen, tâkip eden.
göz yuman, toleranslı. müteâl: Yüksek, yüce, ulvî, ulu, aşkın. (Allah
müsâvât: Her bakımdan aynı derecede olma, Teâlâ’nın idrâk ötesi mükemmellik vasfı.)
müsâvîlik, eşitlik. mütecâviz: Belli bir sınırı aşan, geçen, hudut
müsbet: 1. Delili gösterilmiş, delilli, doğruluğu tanımaz.
anlaşılmış, ispat edilmiş. 2. Sağlam, kavî. mütenâsip: Münâsip, uygu, denk.
3. Menfî olmayan, olumlu, pozitif.
müteşebbis: 1. Teşebbüs eden, girişken kim-
müsebbib: Sebep olan, ortaya çıkmasına yol se. 2. İş adamı.
açan, meydana getiren.
müteşekkil: 1. Teşekkül etmiş, şekillenmiş. 2.
müsemmâ: 1. Adlandırılmış, isimlendirilmiş, Meydana gelmiş, kurulmuş.
adlı. 2. Adı konulmuş, belirli, muayyen.
müteşeyyih: Şeyh gibi görünen, şeyh tavrı ta-
müstağnî: 1. Minnetsiz, ihtiyacı olma- kınan, sahte şeyh.
yan. 2. Tenezzül etmeyen. 3. Tok gözlü,
kanâatkâr. 4. Nazlı davranan. mütevâtir: 1. Tevâtür yoluyla duyulan, ağızdan
ağıza geçen, rivâyet şeklinde dolaşan. 2.
müstahak: Bir karşılığı hak etmiş kişi. Bir hadîsin, her nesilde -yalan üzere bir-
müstehap: 1. Sevilen, hoşa giden şey. 2. Ya- leşmeleri aklen mümkün olmayan- büyük
pılması dînen zorunlu olarak emredilmedi- bir kalabalığın şahitliğiyle rivâyet edilmesi.
ği hâlde makbul sayılan fiiller. İşleyen se-
mütevekkil: Allâh’a tevekkül eden, işini O’nun
vap kazanır, işlemeyen günaha girmez.
irâdesine, kadere bırakan, Allâh’tan gele-
müstehcen: Edep ve ahlâk dışı, uygunsuz, iğ- ne râzı olan.
renç.
müttakî: 1. Sakınan, çekinen. 2. Allah’tan
müstemleke: İskân edilerek sahip olunmuş korktuğu ve O’nu sevdiği için günahlardan
memleket, koloni, sömürge. uzak duran.
müsterşid: İrşad edilmesini, doğru yolun gös- müttefekun aleyh: Üzerinde ittifak edilen, fikir
terilmesini isteyen. birliğine varılan.
müsteşrik: Doğu milletlerinin din, dil, kültür ve müyesser: 1. Kolay olan, kolaylıkla gerçekle-
tarihi ile uğraşan kimse, oryantalist. şen. 2. Nasîb olan.
müşâhede: 1. Bir şeyi gözle görme. 2. Mânevî müzeyyen: Tezyîn edilmiş, bezenmiş, süslen-
seyir.
miş, donanmış, tezyînatlı.
müşahhas: 1. Şahıslandırılmış, cisimlendiril-
nâçizâne: Nâçiz olana yakışır tarzda, değer-
miş, şekillendirilmiş. 2. Gözle görülüp, el-
sizce.
le tutulur hâlde bulunan. (Uydurma dilde
somut.) nâdan: 1. Bilmez, câhil. 2. Kaba, terbiyesi kıt.
müşâvir: Fikrine mürâcaat edilen, kendisine nâdîde: 1. Zor bulunur, ender rastlanır, eşi gö-
danışılan kimse. rülmedik. 2. Çok değerli.
müşerref: Şereflendirilmiş, kendisine şeref ve- nâ-hak: Haksız, adâletsiz.
rilmiş. nâkıs: Noksan, tam olmayan, eksik.
müşkül: 1. Güç, zor, çetin. 2. Güçlük, zorluk, nakl: 1. Kur’ân-ı Kerîm, hadîs-i şerîf,
engel. müşkülât: Müşküller, zorluklar. İslâmiyet’in aslî kaynakları, akılla bilinme-
mütâlaa: 1. Bir konuda karar verebilmek için yecek şeyler. 2. Aktarma.
iyice düşünme. 2. İyice düşünülerek veri- nakzetmek: 1. Bozmak, çözmek, kırmak. 2.
632 len karar. Bir sözleşmeyi yok saymak.
LÜGATÇE
nâmütenâhî: Sonsuz, uçsuz bucaksız. neşr: 1. Yayma, dağıtma, saçma. 2. Yayım, ya-
namzet: Bir memuriyete veya mevkiye tayini yın. 3. Herkese duyurma. 4. Kıyâmette in-
yahut geçmesi düşünülen, aday. sanların dirilmesi.
nas (nass): 1. Açık hüküm, kesin delil, hüccet, neşv ü nemâ: Büyüme, boy atma, yetişme,
burhan. 2. Kesin ve muhkem hüküm geti- gelişme.
ren âyet veya hadis. neşve: Sevinç, keyif, mutluluk sarhoşluğu. (Di-
nâsih: Nesh eden, bozan, değiştiren, sonra- limizde “neş’e” şeklinde kullanılmaktadır.)
dan gelerek öncekinin hükmünü geçersiz nezâfet: Temizlik, paklık.
kılan. nezâhet: 1. Nezihlik, temizlik, paklık. 2. İffet.
nasuh: 1. Hâlis, temiz, samimî. 2. Tevbe-i na- nezâret: 1. Bakma, görme, seyretme. 2. Göze-
suh: Pişmanlık ve samimiyetle yapıldığı tim altında tutma, yoklama, kontrol.
için bozulması imkânsız tevbe. nezih: 1. Temiz. 2. Güzel, kibar.
nasyonalizm: Milliyetçilik, ırkçılık. nifak: 1. Münâfıklık, iki yüzlülük, ara bozuklu-
nazarî: 1. Bakışla ilgili. 2. Denemeye ve uy- ğu. 2. Müslüman görünüp kâfir olma.
gulamaya dayalı olmayan, sadece ilmî nihilizm: 1. Her şeyin, bütün gerçeklerin
kâidelere ve fikre dayanan, teorik.
inkârı. 2. Bütün inançların ve gerçeklerin
nazariyat: Görüşler, düşünüşler, teoriler. na- inkâr edilmesini esas alan doktrin, hiççilik.
zariye: Görüş, düşünce, teori. 3. Aşırı ferdiyetçilik.
nâzır: 1. Bakan, nazar eden. 2. Bir işin yöne- nikbin: İyimser.
timine memur olan kimse. 3. Bakan, vekil.
nirvana: Budizm’de bencilliğin ve nefsânî ar-
nâzil: Nüzûl eden, inen, yukarıdan aşağı doğ- zuların yok edilmesi ile ulaşılan hâl.
ru hareket eden.
nisâb: 1. Bir şeyin aslı, esası. 2. Sınır, işaret. 3.
Nazizm: Hitler tarafından geliştirilen Alman Miktar, hisse. 4. Fıkıhta, şer’î olarak zengin
nasyonalizmi, nasyonal sosyalizm. sayılmanın asgarî sınırı.
nebâtat: Nebâtlar, bitkiler. nisbet etmek: 1. İlgi, bağ, râbıta. 2. Karşılaş-
nebevî: Nebî’ye, Peygamber’e âit, O’nunla il- tırmak, mukayeseli ölçüm yapmak.
gili. nisyân: Unutma, hatırlamama, akla gelmeme.
necâset: 1. Pislik, murdarlık. 2. Ters, kazûrat. nizâm-ı âlem: Osmanlı’da, dünyaya adâletle
necip: 1. Necâbet sahibi, asil, soylu. 2. Temiz, nizâm verme düşüncesi.
saf, arı. nötralize: 1. Nötr hâle gelme, tepkisizleşme.
necis: Pis, temiz olmayan, murdar. 2. Tarafsızlaşma.
nefha: 1. Soluk, üfürük. 2. Esinti. 3. Güzel koku. numûne-i imtisâl: Kendisine uyulmaya, örnek
nefsâniyet: Kin, garez, husûmet, gizli düş- alınmaya lâyık kimse veya şey.
manlık. nusret: 1. Yardım. 2. İlâhî yardım. 3. Üstün-
nehiy: 1. Yasak etme. 2. Dînen yasak olan lük, zafer.
şeylerden men etmek. nutfe: 1. Döl suyu. 2. Duru, saf su.
nemâ: 1. Artma, çoğalma, büyüme. 2. Para- nübüvvet: Nebîlik, peygamberlik.
nın kazancı. oryantalist: Şarkiyatçı, doğu bilimci, müsteş-
nemîme: Söz taşıma, kovuculuk, dedikodu. rik.
nesep: Soy. örfî hukuk: Şer’î kaynaktan değil, toplumda
neş’et etmek: 1. Meydana gelmek, ileri gel- var olagelen umûmî kabullerden doğan
mek. 2. Çıkmak, yetişmek. kâideler, âdetler, alışkanlıklar, töre. 633
İslâm Tefekkür Ufku
ötanazi: Öleceği kesinleşen bir hastanın, raptetmek: Bir şeyi bir yere bağlamak.
ıztırâbının dindirilmesi için kendisinin veya rasyonalist: 1. Rasyonalizmi benimseyen kim-
âilesinin başvurusu üzerine doktor tarafın- se, akılcı. 2. Rasyonalizmle ilgili.
dan hayatına son verilmesi. râşid: Akıllı, doğru yola giden, Hak yolunu ka-
panteizm: Tanrı ile kâinâtın tek varlık olduğu- bul etmiş olan.
nu iddia eden felsefî akım, vücûdiye. râvî: 1. Rivâyet eden, anlatan, haber veren,
pâyidâr: Devamlı, sağlam, sürekli. nakleden. 2. Hazret-i Peygamber’den işit-
perverde: Beslenmiş, terbiye ile yetiştirilmiş, tiği bir hadîsi başkalarına nakleden.
büyütülmüş. râyiç: 1. Geçerli olan, halk arasında sürümü
potansiyel: 1. Güç hâlinde, kuvve hâlinde. 2. olan, rağbet gören. 2. Piyasa fiyatı, kıy-
Bir cisimde mevcut olan fakat engel orta- met, değer.
dan kalkınca veya cisim hâl değiştirince reaksiyon: Tepki, aksülamel.
ortaya çıkan güç. realite: Gerçek, gerçeklik.
pozitivist: Pozitivizmi benimseyen. poziti- recm: 1. Taşa tutma, taşlama. 2. Zina suçu iş-
vizm: Hakikatin deneme ve müşâhede ile leyenlere uygulanan, beline kadar topra-
elde edilebileceği görüşünde olan felsefî ğa gömülüp taşlayarak idam etme cezası.
doktrin, ispatçılık. referans: 1. İşe yararlık ve uygunluk belgesi.
pragmatist: Kıymeti, fayda ile ölçen; faydacı, 2. Kaynak. 3. Delil.
menfaatçi. pragmatizm: Değeri faydaya reform: Daha iyi, daha düzgün hâle getirmek
bağlayan doktrin, faydacılık. için yapılan değişiklik, ıslahat.
pratik: 1. Uygulamaya, tatbikata âit, amelî. 2. rehabilite: Bir kimseyi iş görür hâle getirebil-
Uygulama kolaylığı olan. mek için sakatlığını veya yetersizliğini gi-
protez: Eksik veya sakat bir uzvun yerini tut- dermek maksadıyla uygulanan tedâvi.
mak üzere takılan sun’î uzuv. reşid: İyi ve doğruyu seçebilen, malını idare
Rabbânî: 1. Rab’la alâkalı. 2. Kendini olanca gücü olan, rüşt yaşına ulaşmış âkil ve ba-
gücüyle Rabb’e veren. liğ kişi.
radyasyon: Bir enerjinin ışık demeti şeklinde rikkat: 1. İncelik, yufkalık. 2. Nezâket. 3. İfade-
yayılması. de incelik. 4. Merhamet etme.
Rahîm: 1. Merhametli, esirgeyen, koruyan, risâlet: 1. Rasûllük, peygamberlik, nebîlik. 2.
acıyan. 2. Âhirette mü’min kullarına kere- Elçilik.
miyle muâmelede bulunan Cenâb-ı Hak. riyâ: İki yüzlülük, gösteriş, sahte davranış.
rahle-i tedrîs: Bir muallimin veya mürebbînin riyâzat: Az yiyip, az uyuma ve sürekli ibadet
terbiyesinden geçme; eğitim, terbiye ve ederek nefsi terbiye etme, nefsin arzula-
düşünce bakımından feyz alma, istifâde rına karşı kendini tutma, riyâzet kelimesi-
etme. nin çoğulu.
rahmet: 1. Acıma, merhamet etme, bağışla- rölatif: Mutlak olmayan, izâfî.
ma, esirgeme, şefkat gösterme, iyilikte bu- rönesans: Yeniden doğuş, 16. asırda İtalya’da
lunma. 2. Faydalı yağmur. başlayan, Yunan ve Roma sanatına dönüş
rakîk: 1. Çok ince, yufka, nâzik, nârin. 2. Yu- hareketi, aydınlanma dönemi.
muşak kalpli, yufka yürekli, hisli. rötuş: Fotoğraf, resim, yazı veya başka bir işin
râm olmak: İtaat etmek, boyun eğmek, bütün kusurlarını sonradan düzeltme.
varlığıyla bağlanmak, kendini başkasının rubâî: 1, 2 ve 4. mısrâları kâfiyeli, aruzun belli
634 emrine bırakmak. kalıplarıyla yazılan 4 mısrâlı şiir.
LÜGATÇE
rûhâniyet: 1. Rûha âit mânevî atmosfer, rûhu sebat: Sözde durma, ahde vefâ, kararlılık,
takviye eden mânevî hâller. 2. Vefât etmiş tâvizsizlik.
olan bir şahsiyetin devam eden mânevî sebeb-i nüzûl: Kur’ân âyetlerinin iniş sebebi.
kuvveti. seciye: 1. Yaratılış, huy, ahlâk, karakter, tabi-
ruhban: Rahipler, papazlar. at. 2. İyi huy.
rükün: 1. Bir şeyi meydana getiren esas un- sefâlet: 1. Süflîlik, aşağılık, düşkünlük. 2. Aşı-
surlardan her biri. 2. İbadetlerin farzların- rı fakirlik, şiddetli maddî sıkıntı.
dan her biri. 3. Esas, kâide, prensip. sefih: 1. Malını alabildiğine israf ederek kulla-
sabr-ı cemîl: Halka şikâyet etmeyerek, rızâ ve nan. 2. Zevk, eğlence ve süse aşırı dere-
tevekkülle gösterilen güzel sabır. cede düşkün olan. 3. İrâdesiz.
sadaka-i câriye: Sürekli ecir ve sevâba vesîle sefir: Elçi.
olan hayır-hasenât. (Câmî, mektep, çeş-
sehven: Yanılarak, unutarak, bilmeden.
me vb.)
sekînet: 1. Sâkinlik, sükûnet. 2. Huzur, gönül
saded: Niyet, maksat, esas konu.
rahatlığı.
sâdır olmak: Çıkmak, meydana gelmek.
seküler: 1. Dünyevî, cismanî. 2. Lâik. 3. Dînî
sadizm: Acı çektirmek, ıztırap vermekten zevk olmayan. sekülerizm: 1. Dünyevîlik, cis
almak şeklinde beliren psikolojik sapkınlık. manîlik. 2. Lâiklik.
safâ: 1. Üzüntüden uzak kalma, endişesiz- selîm: 1. Temiz, samimî. 2. Kusuru, noksanı
lik, huzur, iç ferahlığı. 2. Eğlence. 3. Saf- olmayan, sağlam, doğru. 3. Tehlikesiz, za-
lık, berraklık. rarsız.
safsata: 1. Gerçek dışı fikri, muhâtabına kabul semâ: Gök, gökyüzü. semâvî: Semâya âit,
ettirmek için başvurulan, görünüşte doğru, gökyüzüne dâir, semâya bağlı.
hakikatte yanlış kıyas. 2. Boş, asılsız, ger-
çek dışı söz. senâ: Överek anma, medhetme.
sahih: Doğru, gerçek, sağlam, geçerli. sened: Yalnız İslâm dînine mahsus olan
rivâyet sisteminde bir hadis metninin doğ-
sâil: İsteyen, dileyen, ihtiyacını arz eden. ruluğunun belgesi sayılan ve hadîsi en son
sâkıt olmak: Düşmek. nakledenden başlayarak Hazret-i Muham-
salâh: 1. İyileşme, düzelme. 2. İyi hâlli olma. 3. med r ’e kadar ulaşan isimler zinciri.
Barış içinde olma. 4. Âsâyiş. serbestî: Serbestlik, hürlük.
salâhiyet: Bir şeyi yapıp yapmamaya izni ve serdetmek: İleri sürmek, îzah etmek, teklif et-
hakkı olma, yetki. mek.
sâlih: 1. Allâh’ın emir ve yasaklarına güzelce seriyye: Akıncı birliği.
riâyet eden, güzel ahlâk sâhibi. 2. Elveriş-
sertâc: Baş tâcı olan, çok sevilen, sayılan.
li, uygun. 3. Yetkili.
setretmek: Örtmek, gizlemek.
sâlik: 1. Yolcu. 2. Bir yola girmiş olan. 3.
Tarîkat yolcusu, derviş, mürîd. seyr u sülûk: Tarîkate giren kimsenin Hakk’a
vuslat için yaptığı mânevî yolculuk.
sâlim: 1. Hasta veya sakat olmayan, sağlam.
2. Kusursuz, noksansız. 3. Korkusuz, en- sıddîk: Çok doğru olan, hiç yalan söylemeyen.
dişesiz. (Hazret-i Ebû Bekir’in lakâbı.)
sarih: 1. Açık belli, âşikâr, tartışılmayacak sıhriyet: Evlilik neticesinde meydana gelen
açıklıkta. 2. Karışık olmayan, sâde, saf. akrabalık.
sathî: Satıhta kalan, derine inmeyen, üstün- sıklet: 1. Ağırlık, yük. 2. Sıkıntı.
körü, baştan savma. (Uydurma dilde yü- sıla-i rahim: Akraba ziyareti, hâl-hatır sorma
zeysel.) ve yardımda bulunma. 635
İslâm Tefekkür Ufku
sırât-ı müstakîm: 1. Allah Y’nun râzı olduğu meydana getirdiği âdetleri, O’nun farz ve
dosdoğru yol. 2. Sırat köprüsü. vâcib olmayan fiilleri.
silsile: 1. Tarîkatlarda Hazret-i Peygamber’e sünnetullah: 1. Allâh’ın sünneti, Allâh’ın koy-
kadar dayandırılan şeyh ve pir zinciri. 2. duğu nizâm. 2. Allâh’ın kâinat ve tabiata
Birbirini takip eden şeylerin meydana ge- koyduğu kânunlar.
tirdiği dizi, zincir. sürur: Sevinç.
sirâyet: Birinden diğerine geçme, bulaşma. şâmil: İçine alan, kaplayan, çevreleyen.
skolastisizm: Kilisenin hâkimiyetinde bulunan şark: 1. Güneş’in doğduğu taraf. 2. Doğuda
Avrupa Ortaçağı’ndaki okullarda öğretilen kalan bölgeler. 3. Avrupa’ya göre Asya.
inançla bilgiyi kilisenin kanaatleri ve Aristo
mantığının kuralları doğrultusunda birleş- şarkiyatçı: Şarkiyatla uğraşan kimse, şarkiyat
tirmeye çalışan düşünce tarzı. âlimi, müsteşrik, oryantalist, doğu bilimci.
sosyalizm: 1. Üretim vâsıtalarının ferdî olmak- şatahat: Vecd ve istiğrak hâlinde iken söyle-
tan çıkarılıp kamuya mal edilmesi ve ge- nen muvâzenesiz sözler.
lir bölüşümünün düzenlenmesi esasları- şâyân-ı takdir: Takdir edilmeye, beğenilme-
na dayanan doktrin. 2. Ferdiyetçiliğin zıd- ye lâyık.
dı olan doktrin. şecaat: Yiğitlik, yüreklilik, cesaret.
spekülâsyon: 1. Faraziye ve tahmîne daya- şekvâ: Şikâyet, isyan, yakınma.
nan, ispatlanmamış ve bir kesinlik kazan- şer’an: Şerîat hükmüne göre, dînî bakımdan.
mamış düşünce, iddia, faraziye. 2. Borsa-
da tahvil, para ve çeşitli menkul değerler şer’-i şerîf: İslâm şerîati.
üzerinde çeşitli iddia ve oyunlardan fayda- şer’î: 1. Şerîatle alâkalı. 2. Dîne uygun.
lanarak sağlanan haksız kazanç. 3. Kara- şerh: 1. Açma, yarma. 2. Açıklama, îzâh etme.
borsacılık, vurgunculuk, ihtikâr. 3. Bir eserin zor anlaşılan yerlerini açıkla-
statü: 1. Belirli esaslar içinde süregelen du- ma, bu maksatla yazılan eser.
rum, statüko. 2. Bir kimsenin kazandığı şirk: Müşriklik, Allâh’a ortak koşmak, Allah’tan
mevki, seviye, îtibar, saygınlık. başka bir ilâh bulunduğuna inanmak.
suhuf: 1. Sayfalar. 2. Kitap indirilmeyen pey- şûrâ: 1. Danışma, istişâre. 2. Danışma meclisi.
gamberlere gelen Allah emirleri. şuyû: Yayılma, herkes tarafından bilinme.
sû-i istîmâl: Görev, hak ve yetkisini kötüye şümûl: İçine alma, kaplama.
kullanma, yolsuzluk yapma.
taabbüdî: İbadetle ilgili.
sû-i misal: Kötü örnek.
taalluk: İlgi, alâka, münâsebet, irtibat.
sû-i zan: Fenâ düşünme, kötü zannetme.
taassup: 1. Aşırı taraftarlık, sorgulamadan
sulh u salâh: Huzur, sükûn, barış, âsâyiş ve
emniyet. bağlılık. 2. Bâtılda ısrar.
sûret-i hak: Zâhiren doğru ve samimî görüntü. tâat: Allâh’ın emirlerini yerine getirme.
sübjektif: 1. Fâil, özneye âit; nesnelerin kendi tabiat-ı asliye: Aslî karakter, esas huy, fıtrat.
gerçeği yerine, fâilin düşünce ve duygula- Tâbiîn: Sahâbe-i kirâm ile görüşen ve onlar-
rına dayanan. 2. Şahsî, ferdî. dan hadis nakledenler.
sübûtî: Gerçeğe, zâhire, açığa çıkmak, mey- tâciz: 1. Rahatsız etme, sıkma. 2. Âciz bırak-
dana gelmekle ilgili. ma.
süflî: 1. Aşağılık, pespâye. 2. Kötü, pis. tâdâd etmek: Saymak, tek tek zikretmek.
sünnet: 1. Âdet, yol, davranış. 2. Peygamber tâdîl-i erkân: İbadetleri usûl ve esaslarına
636 Efendimiz’in söz, fiil veya tasdik yoluyla riâyet ederek düzgünce edâ etmek.
LÜGATÇE
tafsilât: 1. Etraflıca açıklamalar, izahat. 2. Ay- tarihselcilik: İslâm’ın bazı şer’î emirlerini,
rıntılar. -hâşâ- zamana uygun bulmayarak iptal
tâğut: 1. Azgın, sapık. 2. Kötülük ve sapıklık yahut değiştirmeye kalkan akım.
önderi, zorba, şeytan, put. 3. Allâh’ın hü- târiz: Üstü kapalı şekilde, kinâye yollu söz do-
kümlerine sırt çeviren kişi ve kuruluşların kundurma, tenkit ve iğneleme.
tamamı. tasadduk: Sadaka verme.
tağyir etmek: 1. Değiştirmek, başkalaştırmak. tasallut: Musallat olma, sataşma, başına ek-
2. Bozmak, ifsâd etmek. şime.
tahakkuk: Gerçekleşme, meydana gelme. tasavvur: 1. Zihinde canlandırma, tahayyül et-
tahakküm: 1. Hükmü altına alma. 2. Zor gü- me, göz önüne getirme. 2. Yapılmasını dü-
cüyle hüküm sürme. şünme.
tahâret: Temizlik, maddî ve mânevî pislikler- tasfiye: Saf hâle getirme, arıtma, temizleme.
den arınma. tashih: Yanlışın yerine doğrusunu koyma, dü-
tahassür: 1. Hasret çekme. 2. Çok istenen ve zeltme.
elde edilemeyen şeye üzülme.
tasvip: Doğru bulma, uygun görme.
tahayyül: Tasavvur etme, hayalde vücut ver-
tasvîr: 1. Resmini yapma. 2. Resim, figür, port-
me, zihinde canlandırma.
re.
tahdîd: Hudutlandırma, sınırlama, kısıtlama.
tatbikât: Uygulama, icraat.
tahkîk: 1. Mâhiyetini araştırıp soruşturma. 2.
tavsif: Vasıflandırma, mâhiyetini ve sıfatlarını
Doğruluğunu ispatlama. 3. Sır ve hikmet-
lere vâkıf olma. ortaya koyma.
tahkim: Muhkem hâle getirme, sağlamlaştır- tâzîm: Hürmet, saygı, yüceltme.
ma. tâzir: 1. Azarlama. 2. İslâm hukukunda, hak-
tahkir: Hakaret etme, şeref ve haysiyetini dü- kında belirli bir şer’î cezâ (hadd-i şer’î)
şürme. bulunmayan suçlardan dolayı bir suçluya
devlet başkanı veya vekili tarafından veri-
tahrif: 1. Kelimede harflerin yerini değiştire-
len azarlama, sert bir tavır takınma, dayak
rek mânâyı bozma. 2. Bozma, değiştirme.
veya hapis şeklindeki ihtar cezâsı.
tâife: 1. Grup hâlindeki insan topluluğu. 2.
teâmül: Öteden beri olagelen muâmele, yer-
Kabîle, kavim.
leşmiş olan örf, âdet.
takdim: 1. Sunmak. 2. Öne geçirmek.
teâruz: 1. Birbirine zıt olma. 2. Çatışma.
tâkibât: Suç konusunda yapılan soruşturma
ve araştırma, kovuşturma. tebaa: 1. Bir devletin idaresi altında bulunan-
lar, tâbî olanlar. 2. Halk, ahâli.
takvâ: Allah’tan korkma, Allah korkusuyla
dînin yasaklarından kaçınma. tebârüz: Belirgin hâle gelme, bârizleşme.
tâlim: 1. Bir işi öğrenmek veya alışmak için ya- tebliğ: 1. Ulaştırma. 2. Bir dîni başkalarına an-
pılan çalışma, meşk. 2. Yetiştirme, öğre- latma ve böylece onun yayılmasına çalış-
tim. ma.
taltif: 1. İltifatta bulunma, gönül okşama. 2. tebliğât: Tebliğler.
Rütbe, nişan, maaş artırımı gibi şeylerle tecâhül: Bilmez gibi görünme.
sevindirme. 3. Lûtuf ve bağışta bulunma. tecâhül-i ârifâne: Bilinen bir şeyi, edebî bir
tamah: Hırs, açgözlülük. nükte ile bilinmiyormuş veya başka türlü
tanzim: Nizâma koyma, düzenleme, tertiple- biliniyormuş gibi gösterme sanatı.
me, ıslah etme. tecdid: Yenileme, tazeleme. 637
İslâm Tefekkür Ufku
veçhe: 1. Yüz. 2. Yan, taraf, yön. zâhir: 1. Görünen, meydanda olan, belli, açık,
vegan: Hayvan kökenli gıda, giyecek ve sâir âşikâre. 2. Dış görünüş.
ürünleri kullanmayı reddeden. zâil: Zevâl bulan, yok olan.
vehbî: 1. Allâh’ın ihsânı sonucu olan. 2. Allah zannî: Zanna bağlı, tahminle ilgili.
vergisi, fıtrî. zâviye: 1. Köşe, açı. 2. Küçük tekke.
Vehhâbî: Abdülvehhab tarafından geçen asır- zebûn: 1. Zayıf, argın. 2. Güçsüz, kuvvetsiz. 3.
da Arabistan’da meydana getirilen mezhep Bîçâre, zavallı, düşkün.
ve bu mezhebe mensup olan. zelil: Zillete uğramış, hor, hakir, alçalmış.
vejetaryen: Et yemeyen kimse. zemmetmek: Ayıplamak, kötülemek, yermek.
vekîl: 1. Başkasının yerine ve adına hareket zevât: Zâtlar, şahıslar.
eden. 2. Bir kimsenin adına hareket etme
yetkisi olan şahıs. zevc: Koca, eş.
velâyet-i âmme: Toplum adına iş görme yetki zevce: Nikâhlı kadın, eş.
ve sorumluluğu, devlet otoritesi. zıhâr keffâreti: Zıhâr yemini yapan kimsenin
velâyet-i hâssa: 1. Husûsî mânâdaki velâyet. karısıyla tekrar bir araya gelebilmesi için
2. Canlarını ve mallarını korumak üzere ödemesi gereken kefâretin adıdır.
tam ehliyetsizler ve eksik ehliyetliler üze- zımnen: Açıktan olmayarak, üstü kapalı, do-
rindeki sorumluluğu üstlenme, onlar adına layısıyla.
iş görme yetkisi. zihniyet: Görüş, inanç ve alışkanlıkların etki-
verâset: 1. Vâris olma, mirasçılık. 2. Soydan siyle oluşan düşünme tarzı.
intikal eden bedenî veya rûhî yapı, irs. zimmî: Müslümanların hâkim olduğu bir ülke-
vird: 1. Kur’ân-ı Kerîm’den her gün okunmak de müslüman olmayan tebaa, İslâm huku-
üzere ayrılan kısım; belli vakitlerde düzen- kuna göre yönetilen bir devlete tâbi olan,
li olarak okunan âyet, salevat ve duâlar. 2. vergi veren ve korunan gayr-i müslimler.
Mürîdin her gün tekrarladığı ders. zühd: Dünyaya ve maddeye hak ettiğinden
vukuat: Vuku bulan şeyler, olaylar. fazla değer vermeme, rağbet etmeme,
vukûfiyet: Derinlemesine anlama, bilme, ha- kanaatkâr olma. Dünyevî menfaatler uğ-
berli olma. runa dîninden tâviz vermeme, her türlü
dünyevî ve nefsânî zevke karşı koyarak
vuzûh: 1. Vâzıh olma hâli, açıklık. 2. Kolay an- istikâmet üzere bir kulluk hayatı yaşama.
laşılırlık.
Zülfikâr: Hazret-i Peygamber’in Hazret-i Ali’ye
yahşi: Yakışık alan, iyi, güzel, mükemmel. hediye ettiği çatal ağızlı kılıç.
yakîn: 1. Şüpheden kurtulmuş, sağlam ve ke- zünnar: Keşişlerin bellerine bağladıkları ve
sin bilgi. 2. Kuvvetle bilme, mutlak kanaat hristiyanlık sembolü olan uzun kuşak.
ve tam bir itmi’nân.
640