Uur Mumcu _ Kzm Karabekir Anlatyor

UYARI:
www.kitapsevenler.com
Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin
yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz
sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden,
engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici
program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc
aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda,
tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme
engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar,
"engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin,
tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever
arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin
istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya
kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek
tm yasal sorumluluklar kullanana aittir.
Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.
www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve
zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir.
Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi,
bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme
engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar
katklardan tr teekkr ediyorum.
Bilgi paylamakla oalr.
Yaar Mutlu
LGL KANUN:
5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK
MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve
edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar
ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii
tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf
veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi
ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen
izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz,
ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz.
Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas
ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir.

Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne
mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab
okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu
mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com
adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz.
Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek,
ltfen bu aklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan

ediniz...
Teekkrler.
Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.
www.kitapsevenler.com

Uur Mumcu _ Kzm Karabekir Anlatyor

ISBN 975-478-064-1
Kzm Karabekir Anlatyor, Uur Mumcu / 5. Basm, 1993 / Kapak, Erkal Yavi /
Kapak Basks, zylmaz Matbaas / Bask, Yaylack Matbaas / Cilt, Aziz-Kan
Mcellithanesi / Kitab Yaymlayan Tekin Yaynevi, Ankara Cad. No: 43 STANBUL
Tel: 527 69 69 - 512 59 84
Yayna Hazrlayan: UUR MUMCU
KAZIM KARABEKR ANLATIYOR
Beinci Basm
TEKN YAYINEV
[Kzm Karabekir Anlatyor balkl yaz dizisi 10-29 Haziran 1990 gnleri
arasnda Cumhuriyet Gazetesi'nde yaynlanmtr.]
N D E K t L E R
Sunu

7
BR
11
Paalar Bolevizmi
16
Boleviklik ilan
19
K
.
.
20
Tartma Sertleiyor
23

28
DRT
37
Yol Ayrm
38
Tehlikeli Bir Cumhuriyete Doru
BE
.
44
ALTI
52
Meclisteki Grme
..
53
Kulis ve Grme
58
YED
60
Saltanat Kaldrlyor
63
Halk Frkas
65
SEKZ
.
67
Asla Camilerle Deil
76
DOKUZ
.
77
Yeni Seime Doru
79
ON
86
kinci Meclis Toplanyor
ONBR
95
Hocalar Toptan Kaldralm
Eser Kimin?
99

40

91
97

Birinci Ordu Mfettilii

101'
ONK
105
M. Suphi Olay
105
Cumhuriyetin ilan
108
ON
110
Erzurumdan Ayrl
112
Karabekir, Halife ile Gryor
115
ONDRT
118
stanbul'a istikll Mahkemesi Gnderiliyor

120

ONBE
126
Harp Oyunu
129
ONALTI
135
Karabekir Grev Kabul Etmiyor
138
ONYED
.
144
Komplo
146
Mfetti Paa
149
ONSEKZ
152
zmir Suikast
.
154
nn Alyor
.
155
O M. Kemal, arlnca Gidilir
157
Harp Akademisi'nde Tolstoy
160
ONDOKUZ
161
Nutuk'a Yant
163
Prof. Karal Karabekir'in iddialar Dayanksz
YRM
..
169
NOTLAR
187
Ad Dizini
201

165

SUNU
Kzm Karabekir, Ulusal Kurtulu Savamzn en nemli komutanlardan
birisidir.
1882 ylnda stanbul'da doan Karabekir, 1902'de Harp Okulu'nu, 1905 ylnda
da Harp Akademisi'ni birincilikle bitirdikten sonra Manastr'a atanm; Enver
Bey ile sonradan ttihat ve Terakki adn alan Osmanl Hrriyet Cemiyetini
Manastr merkezini kurmu; blgede Rum ve Bulgar etelerine kar savam;
1907'de de ttihat ve Terakki Dernei'nin stanbul'daki rgtlenmelerinde grev
almtr.
Merutiyet'in ilan ve 31 Mart gerici ayaklanmasnn bastrlmasnda etkin
grevler almtr.
l. Dnya Sava'nda ran ve Irak cephelerinde savam; 1918 ylnda Erzincan
ve Erzurum'u, Rus ve Ermeni ordularndan kurtaran birliklere kumanda etmi;
ngilizlere kar Azerbaycan seferini dzenlemitir.
1919 ylnda da Erzurum'daki 15. kolordu komutanlna atanan Karabekir,
Erzurum Kongresinin toplanmasna nclk etmi ve kolordusu ile birlikte
hakknda stanbul hkmetine tutuklama karar kartlan M. Kemal Paa'nn
emrine girmitir.
Kzm Karabekir Paa, Sarkam, Kars ve Gm-r kalelerini Ermenilerden geri
alm; Ermeni Ta-nak hkmeti ile yaplan bar grmeleriyle Sov-yetler'le
yaplan Kars Muahedesinde Murahhas Heyeti Reisi olarak grev yapmtr.
Dou'da sava yllarnda ana ve babalarn yitiren 4000 kimsesiz ocuk iin
okullar kurmutur.
Karabekir, Kurtulu Savas ile Cumhuriyet'in ilk yllarnda Edirne ve
stanbul milletvekillii yapmtr.
1926 ylnda Atatrk'e kar dzenlenen zmir suikast nedeniyle stiklal
Mahkemesi'nce tutuklanm,- yaplan yarglama sonunda aklanmtr.
Cumhuriyet'in ilnndan sonra Birinci Ordu Mfettiliine atanan Karabekir,
1927 ylnda emekliye ayrlm ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adyla
kurulan partinin de liderliine getirilmiti.
1938 ylnda yeniden TBMM'ne giren Karabekir, 1948 ylnda TBMM bakanlna
seilmi,- 1948 ylnda da lmtr.
Her ihtill, atmalar ve alkantlar iinde oluur! Bu alkant ve
atmalar, ihtillcileri kar karya da getirir.
Mustafa Kemal ve Karabekir Paa, Ulusal Kurtulu Savamz kesin utkuya
ulatran iki eski dost, iki eski arkada, iki eski asker ve iki eski
ihtillcidir.
Yollar, hilfetin kaldrlmas ve Cumhuriyet'in iln ile birlikte
ayrlmtr.
Karabekir, Atatrk'e neden kar kmt?
Bu iki eski dost, bu iki kahraman asker niin kar karya gelmilerdi?

Bu atmann nedenlerini, Karabekir'in gn gnne yazd inklp

Hareketleri neden oldu, nasl oldu? adl anlarndan reneceiz.
Bu anlan, Kzm Karabekir'in kzlar sayn Hayat Karabekir Feyziolu ile
sayn Timsal Karabekir ile Karabekir'in bir sre nce len kz Emel zerengin'in ei sayn Prof. Faruk zerengin'den aldm.
Kendilerine teekkr ediyorum.
Atatrk ile Karabekir arasnda kamuoyu nndeki ilk tartma 1933 yl mays
aynda Milliyet Gazetesi'nde olmu. Tartma srasnda Millici takma adyla
yazlar yazan yazar, Karabekir'e u ary yapm. Herhalde muhterem Paa nerettikleri (ark8
l ibret) eseri yerine stiklal Harbi'nin birka safhasna varan ocuklarna
retecek baka eser hediye etseydi, tarih ve hakikat namna daha byk hizmet
grm, efkr- umumiyenin kendi haklarnda, milli mcadeledeki hizmet ve
tesirleri hakknda kafalarda yaratt mphem hkmlere kendi dilleriyle, kendi
yazlar ile hakiki istikametlerini vermi olurlard!
Karabekir, bu ak ar zerine Milliyet Gazete-si'ne 7 mektup gndermi, bu
mektuplarn alts yaynlanm; yedincisi ise yaynlanmam.
Tartmann kesilmesi zerine Karabekir, stiklal Harbimizin Esaslar adl
kitab yazm; bu kitap, daha baskdayken toplatlp yaklm; Paa'nn stanbul Erenky'deki kk baslarak kitabn kayna olan belgelere el konmu.
1933'de yaklan bu kitap, 1951 ylnda yeniden yaynlanm.
Atatrk, yaklan bu kitab inceleyerek Kzm Ka-rabekir'e 9 sayfa tutan
yantlar vermi.
Atatrk'n el yazs ile yazd bu notlar Trk milli eitiminin unutulmaz
ad eski Milli Eitim bakanlarndan Hasan Ali Ycel'in kz sayn Canan Eronat'dan aldm.
Sayn
Eronat'a
teekkr
borluyum;
kamuoyu nnde kendisine
teekkr ediyorum.
Karabekir, yaarken anlarnn serbeste okunmasna tank olamam.
Gazeteci Hikmet Mnir, Kzm Karabekir ile 1939 yl ubat aynda Yedign
adl dergisinde rportaj yapm; ancak bu yayn da devrin hkmetinden geldii
ileri srlen bask ile kesilmi.
Karabekir, daha sonra istikll Harbimizin Esaslar adl kitabn genileterek
istikll Harbimiz adl kitab hazrlam. Bu kitap ancak 1960 ylnda
yaynlanabilmi, Bu kitap hakknda da dava alm; ancak yaplan yarglama sonunda davann dmesine karar verilmi.
Karabekir'in anlarn yayna hazrlarken o dnemlerin Meclis tutanaklarnn
ve gazete kolleksiyon-larnn da incelenmesinde bana yardmc olan TBMM
Kitapl mdr yardmcs sayn Ali Rza Cihan ve kitaplk grevlilerine
teekkr ediyorum.
Enver Paa'nn mektuplarn zel arivini aarak inceleme olana salayan
tarih aratrmacs sayn Ar nan'a da teekkr borluyum.
Karabekir'in anlan Devrim Tarihimizin bir boluunu dolduruyor. Amacmz
yakn tarihin karanlkta kalan bir blmnn aydnlatlmasna yardmc olmaktr.
Bu anlarda Anadolu ihtillini balatanlarn yol ayrmlarn ve Devrim
yllarnn dalgalanmalarn g-receksiniz.
ihtill evltlarn yer!
Bu bir deimez kuraldr. Anadolu ihtilli, Trkiye'de bir yeni dnem am;
bir a deitirmitir. Bylesine bir olayda ihtillcilerin yollarnn
ayrlmalar doaldr. Doal olmayan bu olaylar zerindeki yasaklarn u ya da bu
nedenle bugn bile srmesi ve srdrlmesidir!
Ulusal Bamszlk Savann bakomutan ve -devrimlerin lideri Gazi Mustafa
Kemal Atatrk ile akszl asker ve yurtsever komutan Kzm Kara-.-bekir'i
bugn bir kez daha saygyla anyoruz.
Uur Mumcu
10
BR

nk her gittiiniz yerde aleyhte bulundunuz. Yazk deil mi? Tarihe

geecek O'nun yapt eyler.
Bu szler Mustafa Kemal Paa'nnd.
Mustafa Kemal'in TBMM'deki gizli oturumda savunduu komutan da ark Cephesi
Komutan Kzm Karabekir Paa'yd.
Gnlerden cumartesiydi.
Tarih de 22 Ocak 1921.
Kzm Paa'y iinizde tanyanlar ve tanmayanlar vardr. Karabekir Paa,
gayet zeki, stn ahlkl, namuslu, fevkalde iyi huylu, namuskr, tedbirli bir
adamdr.
Mustafa Kemal Paa, arkada Kazm Karabekir Paa'y komnistlikle
sulayan Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey'e kar bu szlerle savunuyordu.
Bursa milletvekili ve Diyarbakr istikll Mahkemesi yesi eyh Servet
Efendi'nin komnizm propagandas Yaptna dair ifreli telgraf m Genelkurmay
Bakan Vekili Fevzi Paa'nn -yazs zerinde ihbar zerine o gn TBMM'de gizli
grme balamt.
Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey, Kzm Karabekir Paa'y o gnk moda
ve yaygn deyile bolevik-likle suluyordu.
Hseyin Avni Bey, Karabekir Paa'nn bolevik olduundan kukulanm; bu
kukusunu da gizli oturumda yle dile getirmiti:
Erzurum'a girdiimiz zaman eitli akmlar vard. lerine girdim.
Birtakm subaylar arasnda (bolevikliin)
11
..askere de yansyacandan korkuyorlard. ..Ordunun bandaki Kzm Paa
Hazretlerine bavurduk. Orduda bir dzen olabilir mi?., dedik.
Mamafih dedi., kanma gelince:
Belki efendiler, garip gelecektir szm, benim kanma kalrsa, islmiyetle
boleviklik arasnda pek az fark vardr., dedi.
Bunda miras, zekt yoktur Paam., dedim. Bizim ilkelerimize uymaz. Beni mi
kandryorsunuz? Yoksa ne buyuruyorsunuz?
Kzm Paa dedi ki:
Bugn iki siyaset vardr: Bat ve Dou siyaseti. Bizim, Bat ile
ngilizlerle anlamamz olasl var mdr?
Yoktur., dedim.
O halde bizim Dou ile anlamamz zorunludur. Dou siyasetini izlemek
zorundayz... dediler. (..) Bizim iin baka kurtulu yolu yoktur. Ve bana
bolevikler sz verdi. Ben,asker delege olarak atandm. Bu rgt lke iinde
kuracam., buyurdular.
Erzurum milletvekili Hseyin Avni Bey, Trkiye Komnist Partisi kurucusu
Mustafa Suphi'nin yksek zevat ile temas ettiini rendiini ve Mustafa Suphi
ile Kzm Karabekir Paa'nn ilikileri olduunu sylyor ve Paa'y aka
komnistlik ile suluyordu.
Hseyin Avni Bey, szlerini Dou Cephesi'ne bir heyet gnderin., ben
gerei sylyorum. Sylediklerimin tersi karsa namussuzum diyerek
noktalyordu.
Hseyin Avni Bey'in bu ar sulamalarna kim yant verecekti?
Mustafa Kemal!
Mustafa Kemal Paa, krsye geliyor ve amalarnn mill snrlar iinde
bamszlk olduunu anlattktan sonra yle konuuyordu:
Efendiler,
Bu esas zerinde yryen insanlar, dnen beyinler, doal olarak,
komnizmin geni ve kayt tanmayan esaslar ile uyumazlar. Bu nedenle yksek
kurulunuzun izledii siyaset, hibir zaman komnistlik esasna dayal
12
deildir. Bu byledir, bunu tekrar ediyorum, bir defa daha. Fakat yine
bilmektesiniz ki ve btn dnya bilmektedir ki, bu mill esaslara derin balar
bulunan Meclisiniz ve Hkmetiniz, bamsz bir devlet olarak Rusya Bolevik
devletle ilikilerinde hibir zaman komnistlik ve boleviklik esaslarn azna
bile almamtr.

Mustafa Kemal Paa, daha sonra Rusya iinde bu milletin soysuz, herhalde
sersem birtakm evltlar oralarda serseriliklerine devam etmilerdir diyor ve
sz Trkiye Komnist Partisi'ne ve Mustafa Suphi'ye getiriyordu.
te bu serseriler, bir i yapmak hlyasna kaplarak grnte
memleketimize ve milletimize yararl olmak amacyla TKP diye bir parti
kurmular; bu partinin banda da Mustafa Suphi ve benzerleri var. Bunlar,
dorudan doruya Vatanseverlik duygulan ile gerek mill duygular le deil,
benim kanmca, belki kendilerine para veren, kendilerini koruyan ve bunlar
koruyan Moskovadaki prensip sahiplerine yaranmak iin birtakm serserice
giriimde bulunmulardr. Bunlarn yaptklar giriim, Rus Bolevizmi-ni eitli
kanallardan memleket iine sokmak olmutur.
Mustafa Kemal, daha sonra Efendiler diyordu, iki nlem olabilirdi.
Birisi, dorudan doruya komnizm diyenin kafasn krmak; dieri,
Rusya'dan gelen her adam derhal, denizden gelmi ise vapurdan karmamak!
karadan gelmi ise snrn dna karmak gibi iddet nlemlerine bavurmak.
Bu nlemlere bavurmakta iki noktadan saknca grdk:
Birincisi, siyseten iyi ilikilerde bulunmay gerekli grdnz Rusya
cumhuriyeti tmyle komnisttir. Eer byle iddet nlemlerine bavurursak,
Ruslarla ilikide bulunmamak gerekir. Oysa biz, birok siyasal dnce ve
nedenle Ruslarla temas etmeyi, iliki kurmay istedik ve istiyoruz, isteyeceiz.
O halde uygulayacamz nlemler de dostluunu istediimiz bir milletin, bir
hkmetin prensiplerini aalamamak zorundayz.
13
ikinci gr asndan da iddet nlemlerine bavurmay yararl grmedik:
Bildiiniz gibi dnce akmlarna kar dnceye dayanmayan gle karlk
vermek o dnceyi ortadan kaldrmadktan baka, herhangi bir insanla
konuulduu zaman onun herhangi bir fikrini kuvvet zoru ile reddederseniz
srar eder. Israr ettike kendi kendini aldatmakta ok daha ileri gidebilir.. Bu
nedenle dnce akmlar cebir ve iddetle yokedilmez, tersine glendirilir.
Mustafa Kemal, niin komnist partisi kurdurduunu da gizli grmede" yle
aklyordu:
..Komnizmin memleketimiz iin, milletimiz iin, din gerekleri iin
uygulama olana olmadn anlatmak, kamuoyunu aydnlatmak en yararl are
grlmtr. te hkmet, byle bir zm yoluna bavurmakla beraber, phe yok
ki, gelen akmlar zamanndan nce, zararl hale gelmeden, bir taraftan da
gerekli nlemleri almtr. Hkmet, aydnlatma yoluyla bu akmn nne gemeyi
dnd srada ayn biimde dnen birtakm kymetli ahlkl ve her bakmdan
gvenilir arkadalar bana bavurdular. Bunlar, bu adan bu memleket ve milletin
yararna en ok ne yolla hizmet edebileceklerini dnyorlard, ite bu
dncenin rn olarak Ankara'da Komnist Frkas ad altnda bir frka (parti)
olutu.
Gizli grmede Mustafa Kemal komnizm diyordu sosyal bir sorundur. Bu
nedenle komnizmin dayand ilkeleri anlatmakta saknca yoktur.
Yalnz diyordu;
Yalnz amalan belli olmayan, yerleri bile bilinmeyen bir takm kimseler
komnizm ad altnda, bolevizm ad altnda rgt kurmalarn menetmek istedik.
Bu gr asndan ileri Bakan btn yksek memurlara dedi ki:
(Komnistim diyen hkmetin resmen program grlm ve varl resmen
tannan rgte girebilir. Fakat kendi kendine kurulan frkann hkmete verdii
bir gvence vard ki, o, nne geleni rgte almayp, belki akit banda, genel
koullan, din gereklerini, kutsal mill da14
vay, millet ve devlete inanm insanlar ancak bu ulusal davaya bal kalma
koulu He kamuoyunu aydnlatabilirlerdi. Ve ben eminim ki, arkadalar, Rus
bolevizminin yapm olduu yknty biroklarmzdan daha iyi
bitmektedirler.)
eyh Servet Efendi'nin komnizm propagandas yapp yapmad konusu
Komnist Frkas ile Halk tirakiyyun Frkasnn niin kurulduklar
konularn da konuulmasna yol aar.

Mustafa Kemal, Bak'de Komnist Frkas adyla bir baka parti daha
kurulduunu anlatr ve Ankara'da Trkiye Komnist Partisi adyla bir parti
kurulmasyla talimat dardan alan bir frka da reddedilmi oldu der.
Hkmet izniyle kurulan. Trkiye Komnist Frkas ile Halk tirakiyyun
Frkas arasnda ne gibi farklar vard?
Mustafa Kemal, gizli grmede bu ayrm u yargsyla birlikte aklar:
Trkiye Komnist Frkas, Trkiye iin Trkiye iinde alan bir parti
biimindedir. Halk tirakiyyun Frkas, dorudan doruya komnizm nitelii
gsterir bir partidir, kantlanm bilgilere gre burada bulunan Rus
Bykelilii ile bile temas halindeler. Bu konuda fazla birey sylemek
istemiyorum.
Mustafa Kemal, bunlar akladktan sonra sz Erzurum milletvekili Hseyin
Avni Bey'in Kzm Karabekir Paa'y sulayan konumasna getirir.
..Ufak bir tereddt olanlar, Kzm Karabekir Paa Hazretlerinin bir buuk
yldr Dou'nun durumu hakknda her gn vermi olduklar raporlarn tmn
okuduktan sonra bir karara varmalar ve ondan sonra konumalar gerekir. O zaman
bu gr ileri sren kimse, bu gteki bir kimse hakkndaki, Kzm Karabekir
Paa Hazretlerinin kymetlerini takdirde ne dereceye kadar hata etmi olduklarm
anlayacaklardr.
Mustafa Kemal, Kzm Karabekir Paa'nn Mustafa Suphi olaynda oynad
rol de aklar; der ki:
15
Mustafa Suphi'yi Dou'da Hseyin Avni Bey'den nce ortaya kartan Kzm
Karabekir Paa'dr. Bu adamn memlekete girmesinin sakncal olduunu takdir
eden Kzm Karabekir Paa'dr. Bunun memleket dna, snr dna karlmas
gerekeceini bilen de Kzm Karabekir Paa'dr. Bunun plann yapan da Kzm
Karabekir Paa'dr; yoksa Erzurum valiliiniz deildir. Biz deiliz efendiler.
Akllca yapt planla, herkesten nce gerekenleri harekete geiren Kzm
Karabekir Paa'dr: Bilmem, bol-eviklere eilimliymi. Mustafa Suphi'nin bilmem
nesiy-mi. Herkesten nce gl nlemler alan Kzm Karabekir Paa'dr1.
(..) Kzm Paa'nn komnistlerle temasta olanlara kar komnist grnmesi
doru olabilir; memleket ve millet iin yararl bir siyasal amac salamak
iindir; gerekte komnist ve bolevik olduu iin deildir-.
Paalar Bolevizmi
Enver Paa, o gnlerde Moskova ve Bak'dedir. Rus marksisti Karl Radek ile
iliki kuran Enver Paa ve ttihatlar, Leninin nclnde toplanan Baku
Kurultayna katlrlar.
Enver Paa, bir de 3. Enternasyonalin ideolojik dorultusunda komnist
partisi kurar. Bu komnist partisinin ad Halk ralar Frkasdr.
Frka programnn birinci maddesinde hkimiyet-i milliyeyi dorudan doruya
kendi sa'y ve emelleriyle ik-tisab- hayat eden snf ahalinin elinde bulunmas
gerei yazldr.
Bugnk Trke ile Halk ralar Frkas'nn amac ulusal egemenliin kendi
emek ve eylemleri ile yaamlarn kazanan snflarn elinde olmasdr.
Enver Paa Halk ralar Frkas'n niin kurmutu?
Bu soruyu ark Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa, Byk Millet Meclisi
Riyaseti ile Erkn- Harbi15
ye Reisi Fevzi Paa Hazretlerine gnderdii 5 Mays 1922 tarihli telgrafta
yle yantlyor:
Tamamiyle bolevizm ve komnizm esaslarn ihtiva eden seksen be maddelik
programn ismine (Halk ralar Frkas) nam verilerek Anadolu'ya gnderilmeye
balanmtr. (..). ngilizlerin bar olaslna kar ierin bile Enver'in
Anadolu'da devrim yapmas iin yardmda bulunuyormu. (..} Bolevikler, Mustafa
Suphi ve benzerleri ile yapamadklarn Anadolu kzl devrimini Enver Paa ve
arkadalar aracl ile yaptrmaya alacaklar; doal olarak hemen egemenlii
ellerine alarak devrimi yapanlar da ortadan kaldracaklardr, nitekim
Ermenistan'da olay aynen byle olmutur.

Fevzi Paa, Karabekir'in bu telgrafna 29 Mays 1922 gn gizli ifre ile u

yant verir:
ngilizlerin bu kez de komnistliin yaylmas gibi bir maske altnda
Anadolu'ya zellikle yer yer ayaklanmalar dzenlemeye alacaklar baz
kimseleri yurda soktuklar haber alnmtr.
Ayn zamanda Enver Paa'nn da komnistlik lehine baz giriimlerde
bulunduu ve kendisinin u anda Moskova'dan bilinmeyen br yere gittii tahakkuk
etmitir. Gerek kendi adna sahillerimize ve kara snrlarmza gelecek
kimselerin ve gerekse kendisinin tutuklanarak sk gvenlik nlemleri altnda
Ankara'ya getirilmesi gereini ilgili memurlara ok gizli kaydyla
bildirilmesini rica ederim.
ark Cephesi Komutan Kzm Karabekir, Enver Paa'nn komnist olduu
kansndadr. Enver Paa da Mustafa Kemal Paa ile Kzm Paa'nn komnist
esaslarn kabul eder gibi grnmelerinden yaknr!
Enver Paa'nn 16 Temmuz 1921'de Mustafa Kemal , Paa'ya Moskova'dan
gnderdii Muhterem Paam diye balayan mektubunda Mustafa Kemal Paa'nn,
Enver Paa ve arkadalarnn Anadolu hesabma birey yapmamalarn
istediinden yaknrken nce u gelimeleri anlatr:
Ben (Moskova'ya) geldiim zaman Bekir Sami Bey
17
F.: 2
ve arkadalarn buldum4. ki aydan beri Moskova'da bulunuyorlard. Ben bu
arzunuzu haber alnca ierin'in sualine kar resmen vazifem olmadn, yalnz
bugn her surette Anadolu'ya yardm edilmesine taraftar olduumu syledim. Bekir
Sami Bey'in arzusu zerine bir kerre i-erin'e Anadolu hkmeti taraftar
olduunu gstermek iin beraberce gittim. (..). Ruslar henz mzakereye bile
balamamlard. nk Yusuf Kemal Bey biraderimiz (bunlar Anadolu'nun komnist
olmasn isteyecekler, biz de olmaya karar verdik. Binaenaleyh, yine bizden
mzakere olunmuyor) diyorlar ve sabrszlanyorlard.. (..) Ben hususi olarak
Berlin'de hapishanede altmz Radek ve dier liderlerle iin biran evvel
halline altm. Ve nihayet mzakere balad. Ve Yusuf Kemal Bey'in zann gibi
boleviklik teklif edildi.
Enver Paa, daha sonra, Sovyetler'den yardm gelirse bunun gerektiini,
bylece Avrupa, Anadolu Sov-yetler'le anlat diye Anadolu hkmetini daha
gl greceini anlatr ve gerek Mustafa Kemal'i, gerek Kara-bekir'i
komnistlikle sular.
/
..Sonra Bak'ye geldiimde deil yalnz Trkiye'de fakat btn islm
memleketlerinde derhal aks! tesiri grleceine ve bylece ngilizlere yardm
edileceine kani olduumdan Trkiye ve ark bolevizmi taraftar olmadm
alenen kongrede sylediim gibi, Anadolu halknn menfaatna daha uygun ve
cidden ezilen halk dnr idare esasna dayanan bir program ile Talt Bey'i ve
dier iki arkada Anadolu'ya gndermeye karar verdik.
O zaman, Kzm Karabekir Paa ve zat- samileri (yksek ahsnz) komnist
esasn kabul eder gibi grnm olduunuzdan tabii bu hususta yaptmz deil
yalnz size fikrimi yazmakla yetinmitim. Bilhare, Ankara'dan aldm mektupta
ve buraya 3. Enternasyonal'e gelen delegelerden ztliniz diktatrleri olmak
zere erke Ethem ve dier baz arkadalarn Ankara Komnist Frkas'n tekil
buyurduunuzu anladm1.
18
Boleviklik lan
- Mustafa Kemal ve Kzm Karabekir iki eski arkadalar; arkadalklar,
dostluklar, gizli rgtlerde, ihtilllerde, savalarda pekimiti.
31 Mart gerici ayaklanmasnn bastrlmasnda Mustafa Kemal ve Kzm
Karabekir beraberdirler; Mustafa Kemal, kolaas rtbesi ile Hseyin Hsn Paa
komutasndaki Redif Frkas kurmay bakandr; Mrettep ikinci Frka Komutan
evket Turgut Paa'nn kurmay bakan da Kzm Karabekir'dir.

Mustafa Kemal, ordudaki grevinden ekilip ferd-i millet olarak Anadolu'da

rgtlenme almalarna baladnda Erzurum'daki ark Ordusu Komutan olarak
em-rinizdeyim Paam diye yardma koan da Kzm Karabekir Paa'dr.
Her devrimde ve her toplumsal olayda .yaand gibi Cumhuriyetin ilk
yllarnda da ulusal kurtulu liderlerinin yollan ayrlacak ve Kzm Karabekir,
1933 ylnda yazd ve yaynlamak istedii stikll Harbimizin Esaslar adl
kitapta arkada Mustafa Kemal'in Kurtulu Sava yllarnda boleviklik iln
etmeyi dndn yazacakt.
Karabekir Paa'nn 1933 ylnda yazd kitap yayn-lanamaz; kitap
matbaadayken toplanr ve yaklr.
1933 ylnda yaynna izin verilmeyen stikll Harbimizin Esaslar adl
kitabn 54. sayfasndaki u satrlarn birlikte okuyalm:
..Boleviklik fikrinde olanlar ikaz ettim. (Boleviklik fikrinin tekrar
alevlenerek Amasya itimanda dahi mnakaa ve kabul edildiini ve fakat
ikazmla tekrar milli hkmet esasna rcu edildii grlecektir.)
Mustafa Kemal'in, Karabekir'in bu satrlarna kar Yant ok serttir.
Mustafa Kemal, kitabn ilk formalarm okuyup, el yazs He 9 sayfalk tutan
notlar alr. Bu notlarn 14. srasnda yer alan blm yledir:
19
S. 54.. Boleviklik., ok alaka uydurmak istedii bir hikye (bana
yaptrmak istiyor).
K
ki arkadan yollar Cumhuriyet'in kurulu yllarnda ayrlmt.
Kamuoyu nndeki ak tartmada Siirt Milletvekili Mahmut Bey'in sahibi
olduu Milliyet Gazetesi'nin 27 Nisan 1933 gnl saysnda Ankaral'nn
defteri kesinde Millici imzasyla yaynlanan Tek cepheli sadakat byle mi
olur? balkl yazyla balamt.
Millici imzal yazlar yazan Atatrk'n kendisi miydi?
Belki kendisiydi; kendisi olmasa bile bu yazlar kendisinin bilgisi altnda
ve kendisine ok yakn kimselerce yazlyordu.
Belki Mazhar Bey, belki de Falih Rfk (Atay).
Tek cepheye sadakat byle mi olur? balkl yazda Cellettin Arif Bey ile
Hseyin Avni Bey'in; 1920 yl Kasm aynda Erzurum'a giderek Erzurum'da ordu
ambarlarnda suistimal yapldn ileri srd ve Vali Kzm Paa'nn (Kzm
Dirik) grevden alnmasn istedii. Kzm Karabekir Paa'nn nce Cellettin
Arif Bey'in nerisi dorultusunda -hareket ettii, sonra da bu nerilere kar
kt yazlyordu.
Millici ertesi gn de Karabekir Paa'nn, bu olaylar srasnda Mustafa
kemal Paa'ya ektii ifrede' Cellettin Arif Bey'i, daha Ankara'dayken klah
kapmak isteyen baz adamlarla anlaarak bu tertibi yapm; Hseyin Avni Bey,
Erzurum Valisi olacak, o da ark Vilyetlerinin Umumi Valisi.. Herhalde
Cellettin Arif Bey ya bir oyuncak olarak oynatlyor ya kendisi birey yapmak
istiyor dediini de yazar.
20
Millici Kzm Karabekir Paa'nn tek cephede birlik stratejisine pek
atak uydurmadn st kapal biimde de olsa ileri srmekteydi.
1
Mustafa Kemal - Karabekir tartmas bu noktadan sonra alevlenir.
Karabekir Paa'nn bu yazlara kar gnderdii yant 5 Mays 1933 gnk
Milliyet Gazetesi'nde yaynlanr.
Tartmann can alc noktalarndan biri Anadolu'ya geme dncesinin nasl
olutuuydu.
Karabekir, bu konuyu yantlarnda yle anlatyordu:
Ben, daha mtarekenin balangcnda mill istikllimizin ancak mill bir
kuvvetle kurtarabileceini, bunun da Erzurum'da yaplacak mill bir teekklle
mmkn olabileceini, birok zatlara ve bu meyanda Mustafa Kemal Paa
Hazretlerine de ili'deki evinde bizzat sylemi ve kendilerini ark'a davet
etmitim.
Karabekir Paa. ilk mektubunda unlar yazar:

..Mustafa Kemal Paa Hazretleri henz stanbul'da iken ben ark'ta ie

balam ve Erzurum Kongresi'yle mill nveyi hazrlamtm.
iki buuk ay sonra Erzurum'a gelen Mustafa Kemal Paa Hazretleri ile
tekliflerimle tekiden (salamlatrarak) mutabk kalm ve bu suretle ben
ark'ta, kendileri de Garp'taki siyaset ve hareketi idare etmeyi mill planmz
olarak tesbit etmitik.
(..) Ankara'da Millet Meclisi alncaya kadar bu fikirde bulunan Mustafa
Kemal Paa Hazretleri bundan sonra nedense bu fikirlerinden sarfnazar ettiler.
Cellettin Arif Bey'in getirdii malmata gre ark'-taki kurtarc
vazifemden mahrum edilecektim. Bunun, mill felketin balangc olaca
hakkndaki kanaatim ise deimemiti. Bunu Cellettin Arif Bey'e anlattm.
Tasavvur Olunan Umumi Valilie benim deil kendisinin tayininin muvaffak olaca
fikrini o da kabul etti.
Teklifimden sonra Mustafa Kemal Paa Hazretlerinden aldm ifrede
Cellettin Arif Bey'in (Kolordu ambarlarnda suistimal var) diye Kolordu Komutan
Vekili Manas21
trl Kzm Bey'e hcumunu rendim, Cellettin Arif Beye silh ambarlarn
gezdirdim ve hatasn gsterdim.
Kzm Karabekir, yantnda M. Kemal ile Cellettin Arif Bey'in aralarnn
iyi olmadm TBMM ikinci bakan Cellettin Arif Bey'in, Meclis aracl ile
nce kendisinin, sonra da Erzurum halk aracl ile de Mustafa Kemal'in
drleceini rendiini, buna gre nlemler aldn da bildiriyor.
Karabekir, 5 Mays 1933 gnl yantn yle noktalar -.
Milli istikllimizi kurtarmak iin canla bala uraanlarn bu hizmetlerini
yazmayabilirsiniz; fakat bari bunlar borlu karmaynz.
Bu tarihten sonra Millici ile Kazp Karabekir Paa arasnda sert
tartmalar srer.
6 Mays 1933 tarihli Ankaralnn Def teri nde u satrlar yazlr:
^Hayatta en kolay ey, insann byk iddialarda bulunmasdr; kendi nefsine
ve ilerine olduundan fazla kymet vermesidir; her msbet rolnn, tesirin
mhim olduunu sylemesidir. Fakat bunlar kadar kolay olmayan birey var ki
bunlarn ahitlerle, vesikalarla teyit edilmesidir.
Millici bu savn kantlamak iin belge de sunar. Belge sunmadan nce de
u aklamay yapar:
Herkes bilir ki, Gazi Mustafa Kemal Hazretleri; Anadolu'ya gemeden evvel
stanbul'da aylarca urat; pek ok temaslar yapt. Yerli ve yabanc birok
dmla grt; halkn, halk iinde yaayanlarn, i banda olanlarn
temayllerini aratrd, tad emniyet ve itimada gre herkese derece derece
ald. Anadolu'da aaca mcadelede kendilerine kimlerin yardm edebileceini,
stanbul'da kalabilenlerden hangilerine bel balayabileceini anlamaya alt.
Btn bu zevat arasnda hatta hepsinden evvel, Anadolu'da bir kolordunun banda
bulunan Kzm Karabekir Hazretleri gibi ayn zamanda yakndan tand bir
kumandanla grmesinden, anlamasndan tabii birey olur mu?
22
Millici, u kandayd:
(Anadolu'da mill kuvvetlerin nvesini hazrladm) diyen Kzm Karabekir
Paa, pekala bilirler ki, kurtulu gayesiyle teekkl eden her cemiyet, hatta bu
gaye iin savamay gze alan her vatanda milli davann mdafaas iin ihmal
edilmez bir kuvvetti. Bu bakmdan Erzurum'da kurulan (Vilyet-i arkiye Mdafaai Hukuk Cemiye-ti)'nden istifade etmek tabii idi. Fakat, daha ziyade mahall
ihtiya ve sebeplerle kurulmu olan bu tekilt - Karabekir Paa'nn sand
gibi - memleketi kurtarmaya kfi gelemezdi.
Millici, daha sonra Mustafa Kemal Paa'nn btn yurdu kapsayan rgtler
kurmaya baladn; Erzurum ve Sivas Kongrelerinin bu amala toplandn
yazyor ve Karabekir'! yle eletiriyordu :
(ark Vilyetlerinde mutlaka ben kalmal idim; burada bakas muvaffak
olamazd. Halkn bana itimad vard,) diyen muhterem Karabekir Paa, hatrlarlar
ki, Gazi Mustafa Kemal'in Sivas ve ondan sonra da Ankara'ya gitmeye karar

vermesi, kendilerini fazla tela drm, ciddi endielerini mucip olmutu.

Karabekir Paa'nn o vakitki grne ve dnne nazaran Mustafa Kemal
Paa'nn ark havalisinden uzaklamas, buradaki tekiltn zayflamasna sebep
olabilirdi.
Ankaralnn Defteri yazar, yazdklarn kantlamak iin bir de belge
sunuyordu. Belge, Karabekir'in Mustafa Kemal'e ektii u telgraft:
Kuvayi Milliye'yi temsil eden yksek heyetin deil Ankara'ya, hatta
Sivas'n batsna bile gememesi dncesindeyim.
Tartma Sertleiyor
Kzm Karabekir, bu yaynlar 11 Mays 1933 tarihinde yantlar.
Karabekir Paa, ulusal dava iin tek cephenin kurulmasna ve yaamasna
nasl hizmet ettiini anlatrken belgeler de sunar.
23
Bu belgelerden biri Mustafa Kemal'in 3. Ordu Mfettii Fahr-i Yaveri
Hazret-i ehriyr- Mirliva imzasyla 15. Kolordu Komutan Karabekir Paa'ya
ektii, 11 Haziran 1919 tarihli ifredir.
Mustafa Kemal, bu ifrede unlar syler:
Vermi olduum kararn milletin hukuk ve istikllini tayin urunda millet
ile almaktan ibret bulunduunu zat- biraderlerine evvel ve ahar arzetmitim.
Bu gaye, milletin sinesine iltica ederek vazife-i namus ve vicdan ifaya
fedakraneye devam etmeyi amirdir. Emsalimiz vehile, ngilizlere esir olmak
zere stanbul'a gitmekte mazurum. Vaziyet-i vataniyeme devam edebilmekliim
bittabi zat- liniz gibi ayn fikir ve kanaatte bulunan kardelerimin de
herhalde yardmlarna baldr.
Karabekir Paa'nn sunduu bir baka belge Mustafa Kemal Paa ile Rauf
Bey'in (Orbay) tutuklanmalarn isteyen stanbul Hkmeti'ne gnderdii 1
Austos 1919 gn ve 2733 sayl ifredir.
Bu ifrede Kzm Karabekir Paa. Hkmetin karar ve siyasetini bilemiyorsam
da Erzurum'da bulunan Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey'in hareket ve
davranlarnda vatan ve milletin varl ve karlarna hibir hal ve hareketi
olmadn gryorum der ve tutuklama emrini yerine getirmeyeceini bildirir.
Karabekir Paa, ayn yantnda 5 Austos 1919 tarihinde Harbiye Nezareti1 ne
gnderdii bir baka ifrede de yegne are ancak Meclis-i Milli'nin
toplanmasnn olduunu yazdn da aklar.
Kzm Karabekir, mektubunu yle bitirir:
stikll Harbi'nin esrarna vakf olmayanlarn ii kolayca kavramas mmkn
deildir. Bunun iin hadiselerin tahlilinde yanl grlerle hakkmda u veya
bu iltifatlarda acele buyurulmasn. Bunlarn cevabndan sonra ibzal (bol bol
harcamak) buyurulsun efendim.
Tartma sert polemiklere dnmt.
9 Mays 1933 gnk Ankaralnn Defteri u manetle kar:
Kzm Karabekir Paa, en karanlk gnde derviha24
ne bir tevekklle vatan davasn yarda brakmay bile dnmt.
Yazda. Karabekir'in Mustafa Kemal'e Erzurum'dan, gnderdii bir
telgrafndan sz edilir.
Telgraf yledir:
stanbul'da Meclis-i Milli'de tahasul eden (sonulanan) cereyana kar
Heyet-i Milliye'nin ve Kuvayi Mil-liye'nin makus (ters) ve mtebakim bir vaziyet
almasn doru bulmuyorum. (..) Yalnz Heyet-i Temiliye bu iin iinden krl
kmak ve iin mesuliyetini takdir keyfiyetini Meclis-i Mill'nin uhde-yi namus
ve hamiyetine brakmay mtala ediyorum. (..) Heyet-i Temsiliye'nin artk
Meclis-i Milli'ye tevdi-i mukadderat ederek dalmasn ve mevki-i faaliyetten
ekilmesini yazar ve bir de teekkr eder..
Millici, bu telgraf yle yorumlar:
Muhterem Karabekir Paa'nn en buhranl, en nazile vaziyetler karsnda
karar ve tedbir namna neler dndn bu yazsndan anlayanlar., iddialar
hakknda da kolay kolay hkmlerini verebilirler. Paa Hazretlerinin o kadar
emekle, lmlerle gz gze gelerek vcude getirilmi buyurduu tedbirler:

(Heyet-i Temsiliye'nin stanbul'daki Meclis-i Mill'ye-tevdi-i mukadderat

ederek dalmas).
(Vaziyet ve hareket-i mstakbelemiz iin zuhurata tbi klnmas) gibi
derviane bir teekklden ibaret oluyor.
Ankara Defteri'nde 13 Mays gn Karabekir'in Erzurum Kongresi'nin
hazrlklarnda bulunmadn, kongrenin toplanmasnda glk kardn ileri
sryordu.
Tartmalar devam ediyor; gerek Mill'ci, gerek Karabekir, ard arda
sunduklar belgeler ile birbirlerini suluyorlard.
Karabekir Paa, 3. 'mektubunda Mustafa Kemal'i i-li'deki evinde niin
ziyaret ettiini yle aklyordu :
..Yldrm ordularnn grubunun lav zerine akta kalm olan Mirliva
Mustafa Kemal Paa Hazretleri'ni ziyaret ettim. Bu ziyaret sebeplerinden biri de
marniley (anlan kiiyi) stanbul'da kalp Kabineye girmek hu25
ssndk! arzularndan sarfnazar ettirmek gayesine matuftu..
(...) Milli dava hakkndaki fikrimi anlattm.
Paa Hazretleri'nin bilhare, tekliflerimi kabulden sarfnazar ettiklerini
ve bir ay sonra da stanbul'dan uzaklatrldklarn u yazlarndan rendim.
1
Gazi'nin Nutku, sahife 7:
(Beni stanbul'dan nefy ve ted'ib maksadyla Anadolu'ya gnderdiler.)
2
Gazi'nin Hayat isimli eserin 79. sahifesi:
(Mustafa Kemal Paa, Anadolu'ya kendisini uzakla
trmak isteyen hasmlar tarafndan gnderilmitir.)
13
Mays gnk Milliyet gazetesinde Mazhar Mfit
(Kansu)'in tartmalara katld grlyordu. Mazhar M
fit Bey, Erzurum Kongresi hazrlklarn yle anlatyor
du :
..3 Temmuz'da Paa Hazretleri geldiler. Kzm Paa'nn hazrladm dedii
kongreden eser olmad grld. On gn teahhurla (gecikmeyle) kongrenin
krat olabilmesine ancak Gazi Hazretleri muvaffak oldular. u halde Gazi
gelmeden evvel Kzm Paa'nn hazrlad mill nve ve kongre nerede idi?
(..) Kzm Karabekir Paa iin bir milli nveyi, kongreyi, hazrladn
kabul etmek bile mesele msbet neticelenirse (ben de beraberdim, ben yaptm),
menf zuhur ederse (ben kumandandm, karmadm) diyerek ortadan syrlmak gibi
iki cepheli Hareket eden Paa'nn bir mill nvesi ve kongresinden bir fayda
bekleyenleri ve (Paa bugn ben, hep ben yaptm) demek eyhin kerameti kendinden
menkul demek olmaktan baka birey deildir.
14
Mays 1933 tarihli Ankaralnn Defteri Karabe
kir'i tarihe ve hakikata kar saygszlk ile suluyordu.
Tartma iyice sertlemiti. Millici soruyordu.
Acaba Kzm Karabekir Paa ne sanyor? Mektubu okuyacak olanlar ayn
zamanda byk nutkun yedinci sayfasndaki o yaznn altn ve stn
okumayacaklar m? Onu bulup okuduktan sonra tarihi hakikat namna aldatl26
mak istenen efkr- umumiyenin takdirine arzetmeyecek midir?
Millici Karabekir Paa'nn mugalata yaptn. Trkiye'nin kurtulu
yolunu Gazi Mustafa Kemal gibi doru gremediin! ileri sryordu.
Karabekir Paa Milliciyi 4., 5. ve 6. mektuplar ile yantlyor ve 1919
Nisan'nda Trabzon'da Muhafaza- Hukuk Cemiyetleri'nin birletirilmelerine
altn, bu gr-meler srasnda direni kararnn halkn ruhundan kopacak
mill gaye ve millet iradesiyle kendisine emir verilmi eklinde
yorumlandn, igal kuvvetlerine kar savama kararnn Erzurum'da bulunan
ngiliz kontrol heyetinin haberi olmamas iin kongre hazrlklarn gizli
yrttklerini anlatyor ve eitli yazmalardan rnekler veriyordu.
Milliyet Gazetesi, Karabekir Paa'nn Millicinin sor-duu sorulara verdii
yantlar kapsayan 7. mektubunu da yaynlamad.
Gazete, bu mektubun baz blmlerinin beynelmilel siyasetimize taalluk
ettiini ileri sryordu8,

Kzm Karabekir Paa'nn en son mektubu 15 Mays 1933 gn yaynlanmt.

Milliyet Gazetesi, Karabekir Paa'nn 7. mektubunu devletin beynelmilel
menfaatlerine aykr bularak yaynlamamt ama bu mektupta yer alan konular
21 Mays tarihli gazetede Ermenistan'a taarruz emrini veren bizzat Mustafa
Kemal'dir diye yantlamakta bir saknca grmyordu.
Milliyet'de ayn gnlerde Kzm Paa (Dirik), Gaziantep Milletvekili Nuri
Bey (Conker) ve Falih Rfk Bey (Atay)'in de yantlar yaynlanyordu.
Bu yantlar arasnda en serti de Mustafa Kemal'indi:
Bu mektubu yazan zerinde akl doktorlarnn dikkat nazarn celbederim.
Tartmann kesilmesi zerine Kzm Karabekir Posa, hazrlamakta olduu
stikll Harbimizin Esaslar adl Kitab bitirir. Kitap, yaync Sinan Omur'a
verilir. Sinan Omur. Milliyet Gazetesi'ndeki tartmalar srasnda kitapta yer
alan belgelerin hangisinin devletin beynelmilel
27
menfaatine aykr olduunu renmek ister. Ancak yant alamaz. Yaync Sinan
mr, kitap baslrken bir gn zorla Kl Ali Bey gtrlr9.
Sonrasn kestirmek hi de g deildir. Kitabn baslan formalar Topkap
dndaki ukurlarda yaklr. 4 Haziran 5 Hazirana balayan gece de
Karabekir'in stanbul Erenky'deki kk Emniyet Mdr Fehmi Bey
bakanlndaki bir grup polis tarafndan baslr. Karabekir Paa ve o gece
kkte kalan Cafer Tayyar Paa (Eilmez) polise ne aradklarn sorarlar. Polis
kkte stikll Harbimizin Esaslar kitabnn yaklmaktan kurtulan basklarn
aramaktadr10.
Karabekir Paa, savcla ve en yakn arkada Babakan smet Paa'ya
bavurursa da bir sonu alamaz. Yollar bir byk yol ayrmnda artk iyice
ayrlmtr!

Kzm Karabekir'in 1933 ylnda yazd stikll Harbimizin Esaslar

balkl kitab yaynlanmadan toplatlm ve yaklmt.
Kitabn bir basks da Atatrk'n eline ulatrlmt.
Atatrk, Karabekir'in yazdklarna el yazs ile 9 sayfa tutan yantlarn
NOT bal altnda toplar ve bu notlar byk olaslkla Babakan smet
Paa'ya verir.
Bu notlar, eski Mill Eitim Bakanlarndan Hasan Ali Ycel'in lm zerine
Ycel'in evinde yatan yanndaki ekmecesinde bulunur.
Atatrk'n notlarn okuyoruz:
1) K.K. Paa'nn eserleri bal altnda (10) numa
rada ktisad Esaslarmz 1923'de zmir'de basld eseri
kendisinin deildir. Benimsemeye hakk var mdr?
2) (13) numaradaki de byle. Sanayi projeleri.
28
Karabekir'in kitabnda Bir ihtiya, eserimden iki para bal altnda
yaynlad Hakikat Bir Nurdur iirinde u satrlar yer alyordu :
Cihana feyz saan varlk hakikat nurudur her dem Ancak, bu nurla kurtuldu beer
zulm ve esaretten Hakikat olmayan yerde seciye ve ilim kalmaz nk bunlar
hakikatten baka eyden gda almaz.
Bunun iin;
Terakki eyleyen millet neme lzm diye yatmaz Arar, sorar, syler, yazar,
hakikat kaybolup batmaz. Hakikat nuruna bir nur eklemek iin btn millet
Birbiriyle yar yapar, bunun ad byk hizmet
ite byle bir diyarda
riya, yalan
propagandalar falan
Avutmaz, uyutmaz, dnceyi1 daraltmaz, hakikati
karartmaz
^
halde;
Sen de arkn evld! Bu yoldan dnme, dndrme!
Hakikat nurunu parlat! Onu gafletle sndrme!
Onu sndren fet: Riya, yalan, korku, susmak

Gibi tesirlerle yalnz boa giden eyi basmaktr ki

felkettir; fakat
Bugn sesin kmyorsa yaz ve yazdr hakikati
unutma ki zaman onun sadk ve mttefiki ve
kuvvetli muhafz.
Karabekir kitabna Uyand m Beer adl bir iirini daha alm.
Bu iirinde de u satrlar var:
Neden uyand halde beer: Neden ykar, yakar, asar, keser? Ayn milletin
fertleri bile
29
Kurtuluun aresi diye! Binlerce nurlu rkn bodu? oluk ocuu bir eysiz
kovdu? Maksat ykmak m yoksa yapmak m? Hakk brakp gce tapmak m?
Atatrk soruyor:
3)
Bir ihtiya, eserinden iki para bal altn
daki manzumeler neyi istihdaf ediyor? ,
Atatrk, Karabekir'in kitabnn balang blmndeki satrlara da kar
kyor.
4)
Balang (sayfa 21 son iki satr ve 22'dekl not
lar.
Sayfa 21 ve 22'de unlar yazlm: Okuyoruz:
Milletin ve tarihin hakk olan hakikati beraber gmmek feci bir cinayettir.
Ve nk:
Bu hakikatler, yani tarih haklar, bilhassa medeniyet ann henz ilk
yalarnda bulunan bizim gibi millet iin' can verici birer gdadr.
Vatanda!
Yanl bilgi felket kaynadr. Her iin evvel hakikatini ara ve ren!
Sonra mnakaasn istediin gibi yap! Birincisi vicdanna, ikincisi seciye ve
irfanna dayanr.
stikll Harbimizin Esaslar adl kitabnda 1918'de komutanln Mustafa
Kemal'in yapt 7. Ordu'nun ngilizler karsnda yenildii ve geri ekilmek
zorunda kald yazlyor.
Atatrk, Karabekir'e bu konuda da kar kyor ve unlar yazyor:
6) S: 37'de 7. Ordu hakkndaki szleri yalandr. Kat
ma srtlarndaki muharebeyi yapan 7. Ordu'dur. 2. Ordu
Adana havalisine nakil olunmutur.
7) S: 38. 21 Eyll'de taarruz edecek dman bu
lunmayan ngilizler.. Yalan!. ngilizler 7. Ordu tarafndan
muhasara edildikleri iin durduruldular; aksi takdirde ni
in Adana'ya kadar yrmeyeceklerdi?!
30
Karabekir, kitabnn 42. sayfasnda smet Paa ile grmesini yle yazar:
29 Terinisani 334 (918) Zeyrek'de Klie camii karsndaki aabeyimin
evinin bahesinde ziyaretime gelen Harbiye Nezareti mstear en yakn aziz
arkadam Miralay smet Bey'e milletin istikllini kurtarmak iin dncelerimi
ylece izah ettim:
(Gen kumandanlarn stanbul'da toplanmasna ve hususu ile beni ark'tan
ayrmak byk bir gaflet olmutur. Beni derhal ark'a iadeye al. Ben orada
milleti tenvir ve onlara yardm ederek memleketin inhlline (yok olmasna)
kar ark'ta yeni bir mill Trk hkmeti vcuda getirerek ark' tehlikeden
kurtardktan sonra Garp tehlikesi bertaraf edilebilir ve bu surette mtareke
hududu dahilinde kalan anavatanmz kurtulabilir, itilf devletlerinin harekt
idame ettirmeyip bizimle mtarekeyi kabul etmelerinden itilfn bu hudud
dahilinde yeni bir cidale kalkacan tahmin etmiyorum).
Atatrk, Karabekir'in bu satrlarna u sert yant verir :
8) 42 nci s: smet Paa'ya sylediini iddia ettii dnceleri batan
aa beyinsizcedir. .. iine alnacak..
Karabekir, 6 Kanunuevvel 334'de (1918) Padiah ile grtklerini ve
Padiah'a gen kumandanlarn i bandan ayrlmamalar) ve Anadolu'ya
ordularna iade edilmeleri nerisinde bulunduunu yazyor..

Atatrk'n bu konudaki yorumu yle; el yazsndan okuyalm:

10) S: 44. 6 Kanunuevvel 334'te Padiahla grm; gen kumandanlar
Anadolu'ya ordularnn bana gnder demi... 'Zaten gen komutanlar Anadolu'da
idi.
Karabekir, yaklan kitabnn 45. sayfasnda Mustafa Kemal Paa'nn Osmanl
hkmetine nazr olmay planladn ileri sryor.
nce Karabekir'in kitabn okuyalm:
23 Mart 1935. Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Ahmet Rza Bey'le grerek
marileyhin riyasetin31
de stanbul'da bir kabine tekili ve kendilerinin Harbiye Nazrlna gemesi ve
benim de kabinede bir mevki al-maklm arzu ettiklerini rendim. Ve smet Bey
vastasyla bu yolda bir teklif aldm. Bunun felketi milliyeyi tacilden baka
bir ie yaramayacan, bir an evvel gene komutanlarn Anadolu'ya atlmasndan
baka are olmad hakkndaki nokta-i nazarm te'kiden smet Bey'e syledim.
Kzm Karabekir, yaklan kitaptan bir tanesini saklayabilmitir. Karabekir.
45. sayfadan aldmz bu paragrafn yannda sonradan eski yaz ile u notu
eklemitir:
ngilizlerin mandasn kabul. Bunu kabul eden Hrriyet ve tilf erkn
ngilizler ilerine daha elverili buldular ve bu kombinezonu yaptrmadlar.
M. Kemal Anadolu'ya karlncaya kadar Harbiye Nazrlnda srar etti.
Sayfa 44'de bir baka not var. bu notu da okuya-,hm:
Mlakattan sonra M. Kemal sordu:
Uzun zaman ne grtnz?
Mtalam syledim, dudak bkt.
Atatrk bu blmler iin u notu yazyor:
12) Benim Ahmet Rza B. Har. Naz. onu da kabinede vaz.. smet Paa
sylemi.
Fevzi Paa'ya am. akir Paa'y ikna etmi (Kzm Paa'dan tahkik)..
Kzm Karabekir, istikll Harbimizin Esaslar adl kitabnda, Mustafa
Kemal Paa'y ili'deki evinde ziyaret ettii ve aralarnda yle konumalar
getii yazldr:
Karabekir:
Evvel ark teekkllerini Erzurum'da birletirerek herhangi bir tehlikeye
kar bir mill taarruz hazrlamay dnyorum. Yeni bir Trk hkmeti esas.
Eer istikllimize dokunulmaz, yalnz ark vilyetleri tehlikeye derse derhal
Erzurum'da bir milli hkmet faaliyete balar ve ben de mill hkmetin emrinde
bir ordu komutan olarak ark'n mdafaasn deruhte ederim. Eer tah32
minim vehile tehlike btn vatan iin grlrse kacak hkmet yeni bir Trk
mill devleti olur ve bizler de btn vatann mdafaa vazifesini deruhte ederiz.
Byle bir ekilde meselenin halli tabii daha gtr ve btn arkadalarmzn
Anadolu'da ktalarnn banda bulunmalar lzmdr. Derhal ilk frsatta
tehlikeyi, bertaraf ederiz. Btn kuvvetler Garp'a tevcih olunabilir. Ben bu
vaziyette ark'taki rolm muvaffakiyetle yapabilirim. Garp meselesi ak
kalmyor. Zat- samilerinden ricam da biran evvel sizin de Anadolu'ya
gemekliinizdir. Her makamn namuslu gen simas kumandanlarn Anadolu'ya
atlmasna taraftarda. Bunun iin derhal sizin de bir vazife ile gelmeniz
mmkndr. Eer mmkn olmazsa hususi bir tarzda da gelebilirsiniz. Evvel
Erzurum'da toplanalm ve mill hkmet esasn kuralm.
Ben Trabzon ve Erzurum'da siz gelinceye kadar bu esas hazrlarm.
Mustafa Kemal :
Evet bu da bir fikirdir.
Karabekir:
Paam, fikir deil karardr.. Ben, ie balayacam ve ikmal-i namus iin
uraacam. Eer, i tasavvur ettiim gibi basit kmaz da tilf kuvvetleri
igalleri balasa bile ark'taki Mill Trk Hkmeti kolay kolay mah-volmaz. Ve
bu surette Trkln lm, mukadderse pek pahalya mal edilir. Erzurum
dalarnda duramazsak Ermenistan dalarnda bu yeni Trk hkmeti yine yaar.

Paam; stanbul'da ok kalmaynz. Ve buradaki dier komutanlar zerinde de

messir olarak bir an evvel Anadolu'yu kuvvetlendirelim. Birok batm milletler
istiklllerine kavuurken asrlar doldurucu muazzam tarihi olan Trk milletini
kurtaralm.
Mustafa Kemal:
Vaziyet size hak verdiriyor. yi olaym gelmeye alrm.
Karabekir:
Paam, o halde tek da ba mezar oluncaya kadar mcadeleyi ahs ve milli
namusumuzu ikmal iin (ya is33
F.: 3
tikll, ya lm) andnda birletik deil mi?, dedim ve sarlp perek veda ile
ayrldm. En son ziyaretimde smet Bey ile Hasbihal oldu.
(Anadolu'da bir vazife almasn, mmkn olmad taktirde stanbul'da hibir
siyasi cereyana karmayarak ark'daki neticeye intizar etmesini ve hale gre
Anadolu'ya atlamasn) kendisinden rica ettim ve iki karde gibi sarlarak veda
ile ayrldm.
Atatrk, Kzm Karabekir'in bu satrlar iin neler yazmt?
Atatrk'n el yazs ile hazrlad notun 3. sayfasn okuyoruz;
13) ^S: 46-49.. (11 Nisan cuma gn) beni ziyareti batan yalan, sonradan
uydurma bir tiyatro paras.. smet Paa'ya sylediini tahkik (12 Nisan 335'te
stanbul'dan km.. 19 Nisan 335 Trabzon).
Karabekir, kitabnda 19 Nisan 1919 gn Trabzon'da Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti
ile grtn, Trabzon heyetinin bat dnyasndan merhamet ve< adalet
istemek zere giriimlerde bulunduunu, kendisinin bu szlere Vatanmz ancak
silh kuvvetiyle kurtarabilecei biiminde yant verdiini aklyor. Ayrca,
Erzurum'daki Fransz Konsolosu ile yapt grmeyi aktaryor.
Atatrk, kitabn bu blmne de yle kar kyor:
16) 60. s. Trabzon heyetine.., szlerindeki mantkszlktr. 61. s. Fransz
hikyesi ocuka. (
Karabekir, zmir'in igalini yle anlatyor:
15 Mays 1335'de mill iktisadmzn can evi olan sevgili zmir'imizi
Yunanllarn igal ettiini 16 Mays 335'-de haber aldk. Her tarafta halk ve
ordu mensuplar mthi bir galeyanla hamiyetle rpndlar. Gnlerce halkn
feryatlar, mitingleri devam etti. Erzurum'da binlerce halk kararghta
topland.. (Tek da ba mezar oluncaya kadar mcadeleye) tekrar ant verildi.
Atatrk'n 20 numaral notu da zmirin igali ile ilgili :
20) zmirin igali (15 Mays 335) iin mitingler ben emir verdikten
sonradr. O zamana kadar hatta ondan sonra da Trab... yaptrmad..
34
Karabekir, kitabnda benim planm etrafnda ilk kimler topland ve bu
plann tatbiki esnasnda fikirler daima mutabk m kald? blmnde Erzurum ve
Sivas kongrelerini ve kendi hazrlklarn anlatyor.
Karabekir'in kendi hazrlklar ile ilgili 3. maddeye Atatrk kar kyor.
3. madde yle:
Milli taarruzun her sahada inkiaf iin orduca muavenet..
Atatrk'n bu konuyla ilgili notu da yle:
21) nc esas) Benim planm etrafnda ilk evvel kimler topland?..
Anlalamad.
Karabekir, kitabnn 76. sayfasnda smet Bey'in (nn) kendisine yazd
mektupta Vaziyet-i hariciye karanlktr. Bsbtn imha ve stanbul'dan ihra
olunmaklmzn ihtimalt zail olmamtr diye endielerini belirttiini
anlatyor ve u yorumu yapyor:
Bizi nasl mahvedebilirlerdi?
Atatrk, Karabekir'in bu szlerini de yantlyor:
25)
S: 76. smet Paa'nn ona mektubunda syle
dii ok doru; ama hl onu anlayamam.

Karabekir, igal kuvvetlerinin stanbul'a zaten hkim olduklarn, dnya

kamuoyu nnde hakkmzdaki hsnniyetin ifls etmesi n i beklediklerini,
bunun iin de boleviklik ilnn krklediklerini yazyor.
Karabekir u kandadr:
ngilizler, Anadolu'da selhiyet sahibi grlen bir simann boleviklik
iln ile amalarna ulaacak ve dnya kamuoyunu bylece arkalarna
alacaklardr.
Atatrk, Karabekir'in bu dncesini sama bulur ve syle yantlar:
26)
Bu da Anadolu'da selhiyet sahibi gibi gr
len bir simann boleviklik ilan ne ile mmkn olur....
Herzesi ile beni murad ediyor.
Rauf Bey'in dikkatini ekmi..
Karabekir, Mustafa Kemal Paa'nn Sivas Kongresi srasnda kendisine ektii
23 Haziran 1935 (1919) tarihli ifreden de sz eder.
ifrenin 3. maddesi yledir:
35
Bolevizmin sret-i telkki ve tecellisi dahi mzakere edilerek esasen
Kazan, Orenburg, Krm vesaire gibi ahali-i islmiye bunu kabul ederek an'ane
gibi ilerle zaten alkadar olmadndan.bunun memleket iin bir mahsuru
olmad dnld. Yalnz 17 Haziran 335 ve bil numaral ifreli mtala-
liyeleri etrafnda dnlerek hakikaten boleviklerin daha messir bir
vaziyete girmeleri halinde bitaraf grnmek azmiyle tilf kuvvetlerini
memleketimizden uzaklatrmaya icbar ve aksi takdirde vatanmzn boleviklik
pay istilsnda kalmak tehlikesine sebebiyet vereceklerini iddia etmek ve ona
gre icabat- fiiliyesine kalkmak muvaffk olacaktr.
Atatrk, bu ifreye dayal boleviklik savn .ve Kzm Karabekir'in Erzurum
Kongresi hazrlklar ile ilgili blmlerini yle yantlyor:
27) S: 77, 21-22'de Mustafa Kemal Paa Sivas Kon-gresi'ne karar veriyor.
Burada seri bir karara giderek mill varlmz tehlikeye drebilecek bir
karar verebilir mi? te bu endieler iinde iken aldm 23 Haziran 335 tarihli
ifrenin nc maddesi dava-y milliyemizi hezimetten kurtarm olduumu
gsterdi...!
Diyerek malm boleviklik meselesi..
Halbuki bu 3. maddenin Sivas Kongresi ile bir alkas yok, bir baka birey.
Onun mtalas aranacak.
30) S: 82. Son yazs Raf et Paa'nn ifresi tetkik
olunacak.

31) S: 85, 86, 87'de ok yalan var.

9
Temmuz'da beni reis intihap ettiler, 9 T. bildirdiler.
32) S: 88. Yalan ve ayp...
33) S: 89, 90. Sama ve antaj!
36
DRT
Paam, siz askerlikten istifa ettiniz. Benim bundan sonra bu vazifeme devam
imknm kalmad. Msaadenizle Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa'dan askeri
bir vazife isteyeceim. Evrak kime teslim etmemi emrediyorsunuz?
Ya yle mi efendim? Peki efendim. Evrak Hsrev Bey'e devir edin
efendim...
Bu konuma, Erzurum'da bugn Atatrk Evi olarak bilinen evde 10 Temmuz
1919 gn Mustafa Kemal Paa ile Miralay Kzm Bey arasnda geiyordu.
Mustafa Kemal Paa ile Samsun'a kan 3. Ordu Kurmay Bakan Miralay Kzm
Bey (Dirik) Erzurum'da askerlikten ekilen Mustafa Kemal Paa'ya artk kendisi
ile alamayacan bildirmekteydi13.
Kzm Bey, selm verip odadan kar. Mustafa Kemal zgndr, Rauf Bey'e
(Orbay) dnerek Rauf grdn, ben hakl deil mi idim? Devlet makam ve mesnedini

grdn m? Dn benimle en yksek gayret ve phe gtrmeyecek kadar samimiyetle

alan bu adamn hareketi beni teyid etmedi mi? der,
Yaveri Cevat Abbas, tella odaya girer ve Kolor- du 'Komutan Kzm
Karabekir'in geldiini haber verir.
Hobiye Nazr evket Turgut Paa, Mustafa Kemal 1le Rauf Bey'in
tutuklanmalarn isteyen emri Karabekir1 e ulamtr Mustafa Kemdi, bu yzden
tedirgindir. Rauf Bey'e dediklerim doru deil miymi dercesine bakar ve
yaveri Cevat Abbas'a Buyursunlar der.
Mustafa Kemal, tutuklanmay beklemektedir.
Karabekir, odaya girerek Mustafa Kemal Paa'y saygyla selmlar ve unlar
syler:
Kumandamda bulunan zabtan ve efradn hrmet ve tazimlerini arza geldim.
Siz bundan evvel olduu gibi bundan byle de muhterem kumandanmsnz. Kolordu
komu37
tanna mahsus araba ile maiyetinize bir takm svari getirdim. Hepimiz
emrinizdeyiz",
Mustafa Kemal, Karabekir'in stne atlayarak bu eski arkadann boynuna
sarlr ve birka kez per.
Yazg deimitir. ,
Ayn gnlerde Ali Fuat Paa (Cebesoy), da ordudan istifa eden M. Kemal
Paa'ya ballklarn bildiriyor, Rauf Bey de yaynlad bildiride u sz
veriyordu :
Vatan ve milletin hals ve istiklli ve makam- saltanat ve hilfetin
masuniyeti bilfiil temin edilinceye kadar Mustafa Kemal Paa ile ulaacama
mukaddesad namna ahd peyman eylediimi arz ve iln ederim14.
Birbirlerine bu kadar bal insanlar neden sonra kar karya gelmilerdi?
Bu sorunun yantn Atatrk Sylev'de yle veriyor:
Baar iin uygun ve gvenilir yol her evreyi vakti geldike uygulamakt.
Ulusun gelimesi ve ykselmesi iin esenlik yolu buydu. Ben de byle yaptm.
Ancak tuttuum bu uygun ve gvenilir yolu; yakn alma arkadalarm olarak
tannm kiilerden kimileriyle aramzda zaman zaman grlerde, davranlarda,
yaplan ilerde beliren temelli ve ikinci derecedeki birtakm anlamazlklarn,
krgnlklarn, ayrlklarn da nedeni ve aklamas olmutur. Ulusal savamza
birlikte balayan yolculardan kimileri giderek ulusal yaamn bugnk cumhuriyet
yasalarna dek uzayan gelimelerinde kendi dn ve ruh yeteneklerinin kavrama
snn bittike bana direnmeye ve kart olmaya balamlard15.
Yol Ayrm
Kurtulu Sava'n birlikte yapanlar bir yol ayrmnda baka baka yollara
sapmlardr. Atatrk'n tuttuu yol, laik Cumhuriyetti. Devleti biimlendiren
siyasal ereve ve ideoloji de buydu.
Peki Karabekir, ne dnyor ve ne istiyordu?
imdi Karabekir'in yazd bugne kadar hi yayn38
(anmayan nklp Hareketleri neden oldu, nasl oldu, nasl idare olundu adn
verdii anlarn okuyarak bu sorular yantlayacaz.
Karabekir, anlarnda 31 Mart olay He ilgili ksa deerlendirmelerini
yaparak balyor1".
ttihat ve Terakki rgtnn Manastr merkezini Osmanl Hrriyet Cemiyeti
adyla kurup, bu gizli dernein stanbul rgtnde oluturduunu, 2.
Merutiyet'den sonra Selanik Kongresi'ne stanbul delegesi olarak katldn.
31 Mart ayaklanmasn bastran harekt ordusunda m-rettep frkann kurmay
bakan olarak grev yaptn. Atatrk'n Osmanl Hrriyet Cemiyeti adndaki
rgtn kurulmasna hibir etkisi olmadn, 31 Mart ayaklanmasnn
bastrlmas srasnda kendisinin 2. Frka Komutan evket Turgut Paa'nn
Mustafa Kemal'in de 1. Frka Komutan Hseyin Hsn Paa'nn kurmay bakan
olduunu anlattktan sonra u deerlendirmeyi yapyor:
Merutiyetle Cumhuriyet inklplar arasnda hamle

ler ve bu hamleleri yapmak iin tekilt bakmndan b

yk farklar vardr. Bunlar ksaca belirttikten sonra Cum
huriyet inklbmzn hakkndaki bilgileri STKLL HARB
MZ hakknda olduu gibi vesikalarmla ve ahitlerimle arz
ediyorum.
Bizde Merutiyet, Hilfet ve saltanat makamnn zulm ve istibdadna,
Cumhuriyet ise o makamn aciz ve meskenetine kar yaplm bir inklptr.
Merutiyetin alnmas, her mterekki (ilerleyen) millete olduu gibi zulme kar
intikam ve istibdada kar nefret duygular herhangi hadiselerle ve o hadiseleri
daha kuvvetli canlandrarak aksettiren szler ve yazlarla halk arasnda kk
saldktan sonra balayan teekkllerin vakit vakit andklar veya atmak
istedikleri hamlelerin istibdat kuvvetiyle arpmas, boumas ve en son
aadan yukar yaplan kuvvetli bir teekkln hrriyeti zorla almasdr. Bir
irticai da bastrp mstebit padiahla hal edilince artk Merutiyet memlekette
kklemi oldu.
Hrriyet akna verilen kurbanlar ve zdrap eken vatandalar hrriyetin
ebed olarak manev kurucusudur, ko39
ruyucusudur. Zulmn, istibdadn, Trk milletinin ilerlemesine ve medeniyet
camiasnda hakiki olan yeri almasna ne derece engel olduunu ve netice deerli
vatandalarmzn mahv ve perian ettii hakkndaki yazlarda yine
hrriyetimizin en kuvvetli muhafzlardr. En kahir (ezici, stn) olan
muhafzn da Trk ordusu olduu eserleriyle ortadadr. te bu kuvvetlerin
sahibi olan Trk milleti artk eline ald hrriyeti Merutiyet idaresi ile
korumak kudretinde bulunduundan zaten ksa sren Merutiyet devrinde Cumhuriyet
hamlesine hi ihtiya duymad. Ve tabii de byle bir hamle iin aadan
yukars tekilt da yapmad. Cumhuriyet hamlesi, istikllimizin d darbelerle
tehlikeye dmesi karsnda mstevlilere kar yaplan milli tekiltn aciz ve
meskenet iinde teslimiyeti kabul eden ve sulhten sonra da teceddt (yenileme)
hareketlerimize engel olaca anlalan padiahln devrilmesinden ibarettir.
Tehlikeli Bir Cumhuriyete Doru
Kzm Karabekir, Mtareke'nin memleketin gayri Trk ksm igal
altndayken imzalandn, igalcilerin Trk yurdundan paralar koparmak
amacnda olduklar anlalnca bir takm kurulularn olutuunu, bu
kurulularn saldrganlar tarafndan ho grldkleri ve belki de igalcilerin
bu kurululara hz verdiklerini; Anavatann paralanma tehlikesi bsbtn
belirince yurt parasnn bir ynetim altnda toplanmas gerektiinin
duyulduunu anlattktan sonra unlar yazyor:
Hilfet ve saltanat makam, Trk milletini, Trk vatann etrafnda
toplayamamt. Bu ii baaracak mucize lzmd. Bu da kendiliinden ortaya
yayld.
Boleviklik iln.
Byle bir Cumhuriyet derhal Sovyet Rusya'dan da her trl yardm grd
halde dinini ve milliyetini kaybetmeyecek ve istiklline sahip olunacaktr
denildi.
Bu yle cezbedici (ekici) ve ikna edici bir ekilde iti40
mada deer kaynaklardan gelmitir ki, Mustafa Kemal Paa bile bunu kurtarc bir
forml olarak stanbul'da ele alarak gelmi ve Amasya'da baz arkadalarmzla
mzekkere ve karar vermiti,. (..) Dmanlarmzn bizi birletirmek deil tam
bir inhille (dalmaya) srklemek ve bu surette istikllimizi yle dursun
mill mevcudiyetimizi dahi tehlikeye drmek iin kurduklar bu pusudan tam
zamannda bir mdahalemle kurtuldu.
Burada Sivas Kongresi'nin, bir taraftan da Amerikan mandasn kurtarc bir
are gibi kabulleri ve tehlikeyi de nasl atlattmz zerinde yeniden
durmayarak srf hadiselerin akn takip iin kaydettikten sonra asl konumuza
geiyorum-.

Bayburt civarndaki Mehdi'yi17 tenkil (cezalandrma) ettiimizin ertesi gn

ngiliz Kaymakam Rawlinson stanbul'dan Erzurum'a geldi. Ve beni hemen
makammda ziyaret etti (27.11.1919). Tam bir saat grtk".
Anlattklarnn hlsas unlardr, Lord Curzon diyor ki:
a) imdiye kadar sulh yapmadmzn sebebi Trkiye'de imdiye kadar
kuvvetli bir hkmet grmediimiz-dendir. Hakiki ngiliz dostu olacak simalarla
anlamak istiyoruz. Mustafa Kemal Paa sulh konferansnda bulunsun veyahut sulh
mukarreratma (kararlar) mutabk kalsn.
b) Endiemiz Trkiye'nin yine bir gn ngilterenin
dmanlar tarafna gecivermesidir. Padiah hkmeti bu
nu yapabilir. Artk krallk ve imparatorluk modas gemi
tir. Birok debdebe ve masraf yerine millet kendi iini
kendi gren cumhuriyette taraftardr. Bizim de padiah
hkmet ve siyasete kartrmayp halife olarak istedii
yerde oturmasna taraftar olmaklmz.
c) Geri stanbul bir Trk ehri olarak kabul olun
mutur. Ancak anakkale itilf Devletleri tarafndan i
gal olunacak - ihtimal stanbul etrafnda itilf askeri bu
lunur-. Zaten Trkiye bir Asya devletidir,
stanbul bir
kedir. Anadolu'nun idaresi ve terakkiye evki
(ilerle
meye yneltilmesi) stanbul'dan gayri mmkndr. Bu hu41
susta ne dnyorsunuz? Mesel Bursa'da olacak bir hkmet serbesttir.
Kzm Karabekir, Lord Curzon'un akrabas olan Raw-linson'a u yantlar
verir:
a) Trk milleti Sivas Kongresi'nde kararn vermitir. Hi kimsenin bunu
deitirmeye selahiyeti yoktur. Yaknda milletin itimadn kazanan Mebuslar
Meclisi stanbul'da toplanacaktr. Sulhumuzu milletin itimadna mazhar olan bir
hkmetle bu hkmetin tayin edecei bir heyet yapabilir.
b) Trk dostluu ngilizler iin ok faydal, dman
l o derece zararldr. Bugn milletimizin her ferdi n
giliz dostluu taraftardr. Avrupa'da cumhuriyet olmayan
pek az millet kald. Fakat henz on yllk idareye mali
kiz. Bunun iin Avrupallar gibi pek ileri dnemeyiz.
c) Hkmet merkezini deitirmekle dahi ahs d
ncem hi kalr. Yalnz memleketin idaresi bakmndan
bile Bursa'dan stanbul herhalde her tarafa muvassalat
(ulamas) daha kolay bir yerdir. Siyasi bakmdan ise s
tanbul'da hkmetimizi serbest bulundurmayacak olanlar
Bursa'y da uzak grmezler.
Karabekir, daha sonra, Ravvlinson'un kendisine talyanlar ile Yunanllarn
anlatklarn, talyanlarn paraszlk, Yunanllarn da arlatanlklar
nedeniyle sava srdremeyeceklerini, Boleviklerin de on yl kendilerini toparlayamayacaklarn anlattn, Amerikallarn da VVilson prensiplerini
beenmediklerini sylediini, bunun zerine kendisinin Ya zmir, Antalya, Adana
ne olacak? Ermeni hkmeti teekkl edecek mi? diye sorduunu, Ravvlin-sonun
da u yant verdiini yazyor:
zmir iin srar edenler oksa da Yunanllarn ne paras var ne adam.. Biz
de btn kuvvetlerimizi ektik, ngiliz efkr Yunanllarn aleyhine dnmtr.
Nasl olsa zmir'den kartlacaklardr. zmirin tahliyesi ile beraber Antalya
ve Adana da kolaylkla tahliye olur. Ermenilerin kendi taraflarnda dahi hkmet
tekil etmeleri zordur. Ben hududun Ara nehrinden gemesini teklif ettim. Pontus falan da yoktur. Rumlarn ne arlatan millet oldukla42
\
rn bilirsiniz. Bavekilimizin bir mlakatta syledii (Trkiye'de zayf
hkmetin nihayet bulmasn grmek isteriz) tzn baz gazeteler (Zayf

Trkiye'nin nihayet bulmas) gibi yazdlar - Bavekil maksadnn bu olmadn

hassaten syledi-. ngilizler iktisaden de size byk yardm yapacaklar..
Karabekir, bu grmesini ifre ile M. Kemal Paa'ya bildirdiini; M.
Kemal'den Ravvlinson Heyet-i Temsiliye He grmeye yetkili ise ve Sivas
Kongresi kararlan ile snrl olarak kendisi ile grlebilecei, yoksa
buraya gelmesine lzum yoktur yantn aldn yazyor.
Karabekir, M. Kemal'den bu ifreden sonra 9.1.1920 tarihli bir ifre daha
alr.
ifre aynen yledir:
ngiltere hkmeti bavekili Loyd George'un stanbul ve Boazlarn
beynelmilel bir hale ifran (biimlendirme) Trk hkmetinin yeni merkezinin
Anadolu'da olacana, stanbul'un yalnz makkar- hilfet (hilfet bakenti)
olarak bir payitaht- dini (dinsel bakent) olarak kalacana dair stanbul
konferansna teklifatta bulunaca gazetelerde grld. Ananat- milliye (ulusal
gelenekler) ve diniyemize mugayir olan byle bir kararn milletimizce asl mut'a
olamayaca (boyun eilmeyecei) tabiidir. Mmessillere bu babta edit
(iddetli) protestolarda bulunulmas ve bir suretinin de bera- malmat (bilgi
iin) Heyet-i Temsiliye'ye keidesi rica olunur.
Karabekir, bu ngiliz nerisini yle yorumlar:
ngiliz siyasetilerinin milli hkmetimize ve nihayet 16 Mart'ta Meclis-i
Mebusan'a kar yaptklar tecavzler ve Padiah' da bizi (Cumhuriyet
kuracaklar) diye inandrarak Damat Ferit Hkmeti'ni i bana getirip ii Sevr
Muahedesi'ne gtrdkleri grld. Asl mhim olan bir meselede stikll
Harbi'nin temelinin atld Erzurum'da ve bu iteki rehberliini ve Mustafa
Kemal Paa'ya yapabileceim tesiri bilerek kongrelerin mukerrat- hilfna
olarak beni vakitsiz bir cumhuriyet ilnna doru tevik ederlerken stanbul'da
gizlice Damat Ferit'in padiah hkmetini aleyhimize hazrladklar gibi
Konya'da da bir
43
Seluklu devleti kurulmasna alyorlard. Eer (parala, hkim ol)
manevrasna kaplsaydk vaziyete hkim olacak ortada bir kuvvet kalmayacandan
fikir ayrl ve fikir perianl ile istenen tuzaa dm olacaktk.
BE
Mustafa Kemal ile Kzm Karabekir'in yollan ne zaman ayrlmt?
Anlara bakarsak bu yol ayrm 1921 ylnn ilk aylarnda beliriyor Hem de
asker hareket aamalarnda.
Karabekir, anlarnn bu blmne u bal semi:
Ankara milli hkmetinin Cumhuriyet'e doru gidii.
Karabekir, yanllar Cumhuriyet'in iln kararnda buluyor :
stanbul'dan, her ne ekilde olursa olsun bir Cumhuriyet kurma fikriyle
gelen Mustafa Kemal Paa, Raw-linson'un da benim vastamla ileri srd
(hilfetin ayrlmas ve Cumhuriyet1 in kabul teklifini) samimi bulmu olacak
ki, 19 Kanunusani 1336 - (19 Ocak 1920) stanbul'da Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne
dayanan Mebusan Meclisi'nin almasna ve meruti bir hkmetin faaliyete
gemesine ve 28 Kanunusani'de Mebusan Meclisi'nin Misak- milliye
beyannamesini kabul ve iln ettiine 9 Kanunusa-ni'de kendi imzasyle ner
ettii asker plandaki sarahate ramen Boleviklerin Kafkasya'ya gelmekte
olduklar haberi gelince bana 6 ubat'ta Kafkasya hareketini teklif etti.
Bu hal, stanbul'daki Merutiyet hkmetimize kar fiil bir isyanla Heyeti Temsiliye'nin Mustafa Kemal Paa'nn diktatrlnde bir Cumhuriyet ekline
dnmesi demekti. Hem de boleviklerle birleme felketine doru!
Kzm Karabekir, 23 Nisan'da kurulan Meclisin bir
44
kurucu meclis olmas gerektiini, oysa Meclisin olaanst yetkilerle
donatld, Mustafa Kemal'in de bu olaanst yetkilerle donatlm Meclisin
bakanlna gemesi ve ilk i olarak yeni anayasa hazrlatlmasn!, Cumhuriyet'in iln yolunda aamalar olarak grdn ve M. Kemal ile bu konuda
tartmalar yaptn yazyor.

Karabekir, o aamada Cumhuriyetin ilnnn kongrelerde alnan kararlara ve

asker plandaki imzalarna kar olduunu dnmektedir.
O aamada, birbirlerine bu kadar gvenen, birbirlerine bu kadar sayg dolu
olan iki asker arasndaki gr ayrl ne gibi atmalara dayanmaktayd?
Karabekir, anlarnda bu soruyu yle yantlyor:
Aramzda byk gr fark vard. O itilf devletlerinin byk kuvvetleri
karsnda mill kuvvetlerimize kar duramayacamzdan bir d siyasete
dayanarak kendi diktatrl altnda kuraca bir Cumhuriyet'le uyumak cihetine
gidiyordu. Herhangi bir inklbn mill ve asker birliimizi sarsarak mukavemet
kudretimizi mahv edeceini, byk kuvvetlerin gelmesi ihtimali ok zayf
olduunu, mtareke mucibince diye silhlarmz ve tekiltmz azaltma gayreti
gsterdiini, ve esasen anavatan mdafaas iin byk kuvvetler gelse dahi
kmal-i namus mecburiyetinde olduumuzu ve milletin de bu azimli karar kabul
edeceini daha stanbul'dayken kendisine sylemitim.
Peki, yanlg neredeydi? Mustafa Kemal yanl admlar atmsa bu yanl
admlar ne gibi olaylara yol amt.
Karabekir'e gre bu yanllarn dourduu sonular unlard:
M. Kemal Paa'nn asker mukavemetten vaz getii manzarasn gsteren
Bakomutanl almayarak TBMM Reisliine gemesi ve vakitsiz yan en zayf
vaziyetimizde ve itilf propagandalarna ve bundan haber alan Pdih
Hkmetinin fetvalar, emirleri, tevikleriyle Anadolu birbirine girdi. Eer
kalpleri milletimizin hrriyet ve istikll akyla rpnan arkadalarmzn
feragati ve kazanm ol45
duklar mill itimat ve candan sevgi ve sayg kudreti olmasayd, M. Kemal
Paa'nn att vakitsiz adm Sivas'a kadar yaylan isyanlar ark'a kadar
yayacak ve nne geilmez darbeleri altnda her ey daha balangta yok
olacakt.
Garp'daki isyanlarn nne durulmaz hal ald ve kendilerine yardm iin
ark'n tahliyesi kararna gidilmesi zerine 16 Mays 1921'de bildirdiim 11
maddelik teklifimin 4. maddesinde apak yle dedim:
Din ve manev Anadolu'nun ayrann kabartmamak lzmdr..
Karabekir, ark harekt yaplmayp ktalarmz Garp'a alnsayd diyor.
Krtlk de dahil olduu halde btn ark'n bana olan itimat ve ball
geveyecek ve herey altst olacaktr. ,
..Nitekim ark harekt muvaffakiyetle bittikten sonra dahi 20 Kanunusani
1337 - 20 Ocak 1921'de Tekilt- Esasiye Kanunu Meclisten kar kmaz bana
dahi haber vermeye lzum grmeden Erzurum'daki Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
merkezi nvann deitirerek Muhafaza-i Mukaddesat adn alm ve cemiyet
nizamnamesinin bana hilfet ve saltanat makamn ve devlet eklinin mahfuziyetine dair ilveler konmutur, iin daha vahim ciheti de bu teebbslerini
yalnz ark vilyetlerine deil dier btn vilyetlerin Mdafaa-i Hukuk
merkezlerine bildirmilerdi1".
Mustafa Kemal Paa, Londra Konferans'nda bir Cumhuriyet tipi ile klrsa
tehlikeli asker mdahaleler yerine siyas yollardan mill muvaffakiyet
kazanlaca midini hl besliyordu. Fakat 1922 yl 27 ubat'ndan 12 Mart'a
kadar devam eden Londra Konferans'nda bize aa yukar yine Sevr Muahedesi
erevesi iinde yaptklar teklifleri ve bunun cevabn bile beklemeyerek daha
murah-hslarmz yolda iken Yunan ordusunu btn cephelerde taarruza geirmeleri
tilf devletlerinin, zaferini mill kudretle temin etmeyen bir Trk devletiyle,
ekli ne olursa olsun, erefli bir sulha yanamayacan ve istikllimize asla
hrmet etmeyeceini gstermiti20.
46
Cumhuriyet esas zerine bir Tekilt- Esasiye Kanunu TBMM'nin alnda
teklifine ramen dokuz ay sonra 20 Ocak 1921'de Meclisten kmasndan ikyet
eden M. Kemal Paa, bir taraftan da Mdafaa-i Hukuklarn Muhafaza-i
Mukaddesat cemiyeti haline dnmesinden endie ile bana bunun nne gemekliimi
rica ettii gibi, kendisi de gerek bir aksiamelden (tepkiden) ve gerekse
Moskovadaki Enver Paa ve arkadalarnn Halk ralar Frkas diye Bolevik

Cumhuriyeti esasnda bir teekkl yapmalar ve programlarn da tab ederek

(basarak) faaliyete balamas haberinden tehlikeyi grerek istikametini
deitirmitir.
M. Kemal, halife mi olmak istiyordu? Karabekir, bu-kandayd.
Mustafa Kemal. Karabekir'in1 Muhafaza-i Mukadde
sat Cemiyetleri konusundaki ifresine verdii yantlarda
u gvenceleri verir:
.
Bu kanunda mn-i Cumhuriyet ifade eden bir ey mevcut deildir.
Trkiye'nin banda halife.-i islm olacak bir hkmdar, sultan
bulunacaktr.
Mustafa Kemal, ayrca 20 Temmuz 1922 tarihli telgrafnda da Rauf Efendi'nin
saltanat eklinin Cumhuriyetilie kalb (dnmesi) mahsus olduu hakkndaki
fikri vahimdir deme gereini de duyar.
Karabekir, Mustafa Kemalin halife olmak isteinden niin bu kadar emindi?
Paa, kukusunu yle dile getiriyor:
(Mefkure Hatras el yazsyla imzasn tayan sarkllar arasndaki
sarkl resmi Mustafa Kemal Paa'nn hilfet ve saltanat kendisine almak
mefkuresinde olduu neticesinde karar klyordu. 12 Mays 1922 tarihli el
yazlarn ve imzalarn tayan bir fotoraf iliiktir. Cumhuriyet fikrinden
kendi uhdesine hilfet ve saltanata dn btn cihana kar ok garip birey
olacakt. Ben, bizim iin hilfeti ayrmak ve saltanat lv etmek, bu suretle
Cumhuriyet'e gitmeyi i ve d siyasetimize daha uygun buluyordum. Fakat bunu
da, en son zaferden son47
ra ortaya atabilirdik. Hkmet merkezinin de artk stanbul'da i ve d basks
altnda tutulmamas fikrinde idim. 9 Ekim 1922'de Erkn- Harbiye Umumiye
Riyasetinin (Genelkurmay Bakanlnn) stanbul ve Boazlarn muahe-de-i
vaziyeti hakkndaki mtalam sormalarna kar verdiim cevapta (stanbul'a
makam- hilfet) denilmesini teklif etmi ve hkmet merkezinin de Ankara Kayseri - Yozgat sahasnda mnasip bir yer olarak tesbitinin muvaffak olacan
ayrca bildirmitim.
Hilfet ve saltanatn bekas taraftar deilken bu sefer bunu bir kumandana
vermeye hi taraftar olamazdm!
M. Kemal Paa'nn Trkiye'nin banda hilfet-i islm olacak bir hkmdar
bulunacaktr ifadesinin dellet ettii mn bu Mefkure hatral fotoraftan
daha iyi anlalyordu.
Eer Sakarya zaferinde Mir ve Gazilik gibi son unvan da M. Kemal Paa,
son zaferde yeni mefkuresine ulamak iin resimde grlen muhafazakrlar Millet
Meclisi'ne doldurursa mtak (zleyen, can atan) ve muhta bulunduumuz
teceddde (yenilenmeye) imkan olmayacandan kendilerine u mtalam
bildirdim :
Bakomutan Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
Sarkam
18/19 ubat 1338 (1923)
Umur- idaremizin vehi teekkl hakkndaki mnakaalar bize vasl
olmaktadr. Hal-i sulhun tesisinden sonraki intihapta, birok kymetli zatlar
yerine bir takm MUHAFAZAKRLARIN TOPLANMASINA kar imdiden alnacak tedbiri
en mhimi bulurum. Meclis-i Milli, kymettar ahsiyetleri olmazsa iki byk
mahsur memleketi bugnk harabisinden kurtaramayacaktr. Birincisi fikri
teceddt olmayacak; ikincisi en mhim lyihalar herhangi bir hisse kaplarak
mnakaaya dahi lzum grmeden red edilecektir. Byle bir Meclise kar azas
byk mtehassslardan mrekkep ikinci Meclis bulunmasn faideli gryorum....
48

Karabekir, bu uzun telgrafnda muhafazakrlardan

oluacak Meclis yerine uzmanlardan seilecek yelerin ya-

rarl olacan, ilerlemenin ancak byle salanacan yazyor.

Mustafa Kemal, Karabekir'e verdii yantta Millet Meclisi'ne seilecek olanlarn elden geldiince nitelikli kiilerden ve uzmanlardan olmalarn salayacaklarn, seilmitir Meclisin bir baka seilmi Meclise denetlenmesinin ikilik yaratacam, hazrlanacak itzkle komisyon;
(ara uzman kiilerin seilebilecekleri kaydedilerek Karabekir'in nerilerini benimsemedii bildiriliyor.
Karabekir, bu yazmalar aktardktan sonra u yorumu yapyor:
Gerek hilfet ve saltanat meselesi ve gerekse teceddt (yenilenme) hareketlerimiz hakknda diktatrlkle
veya mtehassslarmzla yrmek meselesi Ankara'ya
geldikten sonra anlamazlklarmzn esasn tekil etmitir.
Saltanat Lav ve Hilfetin l-i Osman'da Braklmas
Kzm Karabekir ne istiyordu?
Saltanatn kaldrlmasn ancak hilfetin Osmanl sultanlarnn birinde kalmas!
Karabekir, hangi dncelerle bu grn savunuyordu?
...Hkmet eklinde, ben, tetkik ve tetebbularma (incelemeler) ve grg ve tecrbelerime dayanarak hilfet
ve saltanat ekillerinin bir arada devamn, kalknmamz
iin olduu kadar d siyasetimiz iin de zararl gryordum. Hele hanedan deitirmek, hem mill birlii sarsacak, hem de meden cihana kar bir gerilik gsterecekti. Kalknmamz iin zararldr. nk her kim olursa olsun, halk iinden uzun mddet ekilip, saraylarda, ancak
muhitin gzleriyle ve kulaklaryla vatan ve milletin halini seyir etmek artk bu asrda ileri milletler iin bile
zarar grnrken bizim gibi medeniyet camiasnda gerilerde kalm olan bir millet iin daha zararl olacak idi.
49
Devlet reisinin etrafn birtakm dalkavuk almasna ve bunlarn milletle devlet
reisi arasnda sar bir sed tekil etmesine mani olabilmek iin hilfet ve
saltanat bir elde toplamamak en bata gelen bir tedbirdir. Bundan baka,
hilfet dinle, padiahlk ise dnya ileriyle ilgili olduundan biribirine
zddr. Bunun iin iki ayr ahsiyete ih tiya vardr.
D siyasetimiz iin zararldr. nk Papa'nn ayn zamanda kral olmas
bize ne kadar garip grnrse halifenin padiah olmas da mterekki milletlere
(ileri milletlere) o kadar garip grnr. Bu halin devam yine aleyhimize
neriyat ve propagandaya sebep olacakt.
u halde saltanat hilfetten ayrmamz lzmd.
Bu lzumu halkmza kolaylkla anlatabiliyorduk. Esa
sen Milli Hkmet ile baarlan stikll Harbi de bize hak
veriyordu. imdi mesele ayrlan saltanat ne yapmakta idi?
Bu mevkiye yeni bir hanedan m getirecektik? Yoksa es
ki hanedandan bir bakasn m koyacaktk?
Her iki sk da milleti ikiye ayrabilirdi. Ve gnn bi
rinde kuvvetli bir ahsiyet kimse teki hanedann elinden
dier unvan da almaya kalkabilir ve tarihimizin seyri bir
daire zerinde yryerek ayrldmz noktaya gelebilirdi.
slam leminde Osmanl Hanedan mevkisini daha ziya
de hilfet makam ile tanmt. u halde saltanat lv edi
lerek en tekml eden bir idare sistemi olan cumhuriyete
gitmek ve hilfeti de olduu yerde ve ahsiyetlerde brak
mak bize en uygun bir tarz olacakt. Zaten fiil sahada
dahi bu i kvamna gelmi bulunuyordu. ark halknn ve
ordumuzun bu ekil hazm ve kabul edeceini ve hatta

memnuniyetle karlayacan da yakndan biliyordum.

Fakat M. Kemal Paa'nn hilfet ve saltanat almas ha
linde fikren ve fiilen aleyhte tezahrat da phesiz g
ryordum.
Karabekir, bu dncelerle Ankara'ya gelir. Bugnk Dkap semtinin bulunduu
yerde Karabekir, M. Kemal Paa ve arkadalarnca tren ktas ile karlanr.
Sarlr; prler. Ertesi gn M. Kemal Paa ile birlikte Bursa'ya gitmek
50
zere trene binerler. Yanlarnda Rafet Paa (Bele) ve Mill Savunma Bakan Kzm
Paa (zalp) da vardr.
M. Kemal Paa, yannda Rafet ve Kzm Paa olmak zere Karabekirin
kompartmanna gelirler.
M. Kemal Paa sorar:
Refet Paa, Padiaha ne diyecek?
Karabekir:
Halife Hazretleri, derler.
M. Kemal Paa:
Bu ekil iyi. (Halife Hazretleri) dersiniz olmaz m Rafet Paa?
Karabekir, trende, Mustafa Kemal Paa'ya saltanat ve hilfet konusundaki
dncelerini aar. Sonrasn Ka-rabekir'den renelim:"
O, henz kati olarak teklifimi beenmi grnmyor; fakat itiraz da
etmiyordu. Bursa'da Fevzi ve smet Paalarn da fikirlerini alacakt. Bu
mtalam bu arkadalara da syledim. Onlar da ayrca M. Kemal Paa ile
grtler.
Ortaya yeni bir forml kt:
Mustafa Kemal Paa'y en kk ehzadeye hilfet ve saltanat naibi ve ayn
zamanda diktatr yapmak!
Naiblii smet, diktatrl de Fevzi Paa bana syledi.
Ben de uzun uzadya i ve d mahsurlar izah ettim. Ve ehzadeye naibliin
hilfet ve saltanat makamna kmak iin bir basamak olacan, hrriyeti en
gaddar bir hkmdardan kurtaran ve istikllini de btn cihana gs gererek
kendi kanyla kazanan milletimizin vasiye muhta olmadn izahla bu gibi geri
fikirlere ordu komutanlar sfatyla zahir olmamaklmz (farka kmamamz,
destek olmamamz) lzumunu ileri srdm.
51
ALTI

Lozan Konferans'nda TBMM hkmeti Hilfet ve Saltanat konularnda hangi

gr savunmalyd?
Karabekir, M. Kemal Paa'ya saltanat lv ve hilfeti l-j Osman'da
brakarak gidilmesini uygun grdn anlatyor. Karabekir, o sralarda
kullanlan Kemalist szcne de u gereke ile kar ktn yazyor:
stanbul'da ortaya kan ve Sarkam'taki Varlk gazetesinde tenkide
urayan Kemalist tabirinin ecnebi gazetelerde de gittike yayld hakknda
mtalam ylece syledim :
(Daima iftihar edeceimiz Trk milliyetilii ve Trk demokratl, mill
birliimizi ve mill kuvvetimizi perinleyen, bir dze de artran amilleridir.
Bu gzel vasflarmz, Trk varln ve Trk kudretini mterakki cihana
(ilerleyen dnyaya) en doru ve en kolay anlatlabilir. Kayna bilinmeyen
Kemalist tabiri21 etrafnda toplanm bir azlk ifade ediyor. Halbuki, btn
millet etrafmzdadr. Bunun iin dar ereveli bir tabire iltifat buyurmayn.)
Mustafa Kemal Paa, hakkmdaki dncesini apak ylece ifade etti. Ve
baka mtalada da bulunmad:
Sulh heyetimize seni ba murahhas olarak gndere-mem. nk kafanla hareket
edersin, smet Paa'y gndereceim, nk szmden kmaz.
Ben de u cevab verdim:
Hakkmdaki tevecchlerinize teekkr ederim. Zaten Gmr ve Kars
konferanslarnda ba murahhas olarak tayinime kar diplomat olmadm iin
atfm rica etmitim. Israr buyurduunuz iin kabul etmek zaruretinde kaldm.
Avrupa diplomatlarna kar yine beni karmanz Trkiye'nin biricik

diplomatnn bir ordu kumandan olduu manzarasn arz edeceinden mill

menfaatlerimize uygun dmezdi.
Karabekir grlerinin M. Kemal, Fevzi ve smet Pa-alarca kabul edildikten
sonra srann kim halfe olaca konusuna geldiini anlatr.
52
Atatrk. Sultan Vahdettin'in, Karabekir de Mecit Efendi'nin halife olmasn
isterler.
M. Kemal Paa, Vahdettin'in halifelii iin u gerekeyi ileri srer:
Karabekir olay yle anlatr:
Mustafa Kemal Paa, Vahdettin'in kalmasn istiyordu. Sebep olarak da sulu
olduundan szmzden kmayacan, eer Mecit Efendi halife olursa, bize
zorluk karabileceini ileri sryordu. Buna kar benim mtalam uydu:
Millete bai (serke) diyen, bizi asi diye fetva kararak idama mahkm eden
.ve dmanlarmzla birleerek mill hkmetimize kar halife ordusu gnderen
bu adam tutmak millete kar olduu kadar tarihe kar da bizi kk drr.
Yeni halifenin kyafet ve vazifelerini tesbit etmekle ona bir hat
izebiliriz.
Fevzi Paa da benim mtalam kabul etmekle karannz :
Padiahln lav ve hilfetin l-i Osman'da kalmas ve halife olarak Mecit
Efendi'nin getirilmesi.
Meclisteki Grme
M. Kemal Paa, Karabekir, Fevzi ve smet Paalar. Ankara'ya dnerler.
Karabekir, Hamdullah Suphi Bey (Tanrver) TBMM krssne arlr.
Karabekir. TBMM krssnde u konumay yapar: ... en acemi neferinden kalbinde
Allah korkusu, sonra sevgili Peygamberimizin ak, ondan sonra da Byk Millet
Meclisi'mize hrmet ve itaat yatyor.. Bugn milletimizin birliini temsil eden
bu nurlu meclisimizin yaratt milli zaferlerle, arkta ve garpta milletimizi
saran esaret zinciri nasl krld ise inallah son halkalar olan ve stanbul
zerinde kalan bakiyesi de pek yaknda bu surette paralanacaktr. (..).
nallah mill zaferlerimiz gayesini tamamen idrak ettikten sonra ordularmz
tabiatyla hal-i sulhe geerken bu mill birliimiz sayesinde ilim ve irfan
53
ordularnn da seferberlii balar ve hariten bizi sarsmak isteyen esaret
zinciri gibi dahilde de bizi ayn surette saran fakir ve cehle kar ayn
surette her taraftan hcum ederiz. Ve Cenb- Allah'n inayeti ve sevgili
Peygamberimizin bize olan yardm ve byk milletimizin birlii sayesinde
yaknda refaha ve saadete ve lm-i irfana kavuuruz. Ve biz de bu surette
ebediyyen mesut oluruz21.
TBMM'nin 30.10.1922 gnl oturumu ilgintir.
Meclis, Mustafa Kemal Paa'nn bakanlnda toplanr, gndemde iki konu
vardr:
Sadrazam Tevfik Paa'nn TBMM'ne ektii telgraflar ve Hilfet sorunu.
stanbul (hkmeti Sadrazam Tevfik Paa'nn mektubu okunur. Tevfik Paa,
Lozan Konferans'na stanbul hkmetinin katlmasn istemektedir. M. Kemalpaa
da Tevfik Paa'ya verdii yant okur. tartma alr! Milletvekilleri stanbul
hkmetini sert dillerle eletirirler.
Karabekir, o gnk oturumu yle anlatr:
Orada Dr. Rza Nur Bey2- de vard. Bana mtalam sordu:
(Saltanatn lav ile hilfetin l-i Osman'da braklmas kararmzn
Meclis-i Ali'ye teklif zamandr) dedim.
Mustafa Kemal Paa da Dr. Rza Nur Bey'e O takriri yaz dedi. R. Nur Bey
pekiyi diyerek kt. kimiz yalnz kalnca M. Kemal Paa bana yle dedi:
Krsden Padiah hkmeti hakknda iddetli beyanatta bulunman, fakat
hilfetin f-i Osman'da braklmas hakkndaki fikrini izhar etmemeni rica
ederim.
Ben de pekiyi Paam dedim.
Ve Meclise giderek sz aldm ve aynen unlar syledim :
stikll Harbimizde dmanlarmzn mesaisini tekil eden ve milletimize
kar her fenal yapmaktan ekinmeyen bir gurubun bugn de anl sulhumuzu

bozmak ve kartrmak iin ayn fenala kar adm attn gryoruz. Ervah-
habise (kt ruhlar) gibi karmza kan bu ehinah vekilleri, eer stikll
Harbi'nin balangcnda yalnz orada deil arkn en cra yerlerine ve en ma54

sum halkn arasna kadar fesat fillerini salmasa idi, hatta benim ktamn, benim
kararghmn iine kadar Ferit Paa melunu zehirli mektuplar gndermemi olsa
idi, bugn bu erefli gnlere biz iki sene evvel kavuacak idik.
Bugn bu adamlarn bizimle beraber sulh salonuna, hatta kapsna kadar
girmesine pek byk bir iddetle mukabele etmeliyiz. Zira, bizim bu mukaddes
at altnda, bizim milletimizin akan kanlar, masumiyetlerini biz cihana lzm
kadar doyuramyoruz. Binaenaleyh, eer bu herifler, bizim anl milletimizin
anl sulh heyeti ile Avrupa'da grnecek olursa cihan efkr- umumiyesine,
(te Trkiye denilen iki kuvvet mevcuttur, aralarnda ittifak yoktur) eklini
verecektir. Bunlar, yazdklar eyde, Babali kelimesini Byk Millet Meclisi'ne
takdim etmek eytanlm da brakmyorlar.. Bize Antanta'nn Ermeni ve Yunan
kuvvetlerini kendi kuvve-i tedibiyesi (terbiye gc) gibi meydana kard
zaman., daha ilk gnde ervah- ha-biseyi (kt ruhlar) unutmadk.
Ferit Paa devresi kapandktan sonra 2. Tevfik Paa perdesi alyor. Bunlar
birer kukla, birer Karagz gibi idrakten mahrum, vicdandan mahrum bir takm
insanlardr. Binaenaleyh, gerek fetvalar gerek bu muhaberat (yazmalar),
ihanet dosyasna koymakla beraber, bugn TBMM kati emriyle ve ilk frsatta
stikll Mahkemesiyle bu adamlara lzm olan muamele yaplmaldr. Bugn
stanbul'un milyonla mazlum insanlar bizimle beraberdir. Ve inliyorlar.
Binenaleyh, zan ediyorum ki, buradan kacak ufak bir iaret bu melunlar ayak
altnda inete-cektir.. Bu telgrafn metninde, eer Babali gitmezse islm
leminde byk bir tesir yapaca beyan ediliyor.
Harb- Umumi'de (1. Dnya Sava'nda) cihat iln edilmiken, ben mtemadiyen
- kendi ahsma kumandan olarak sylyorum - gerek anakkale gerekse Irak'da
islm askeri ile harp ettim. Halbuki bugn stikll Harbi'ni yaparken ve
aleyhimize bir cihat fetvas karlm iken arkta telm kardelerimizle en
yakn temasta idim. Onlar ilk ellerini bize, Anadolu milletine uzatmlar ve
stanbul hkmetini telin etmilerdi. Demek oluyor ki, oradan
55
kan cihadn deil millet birliinin, milletin ruhundan doan azmin kymeti
vard.
te buna en gzel misal ran, Afgan gibi islm kardelerimizin Ankara'da
bulunmasdr... Milyonla ehl-i islm bu -be habisi (ala) tel'in ediyorlar.
Bu kadar felketli gnler geirdikten sonra, onlarn telgraflarn, hl bir
kbus gibi bu millet zerine ken bu zulmlerini sessiz sedasz brakmamal,
onlarn hi olduunu btn lem-i slama gstermeli ve katiyen sulh mahalline
bunlarn ayaklarn attrmamaya almalyz"".
Karabekir, alklarla karlanan bu konumadan sonra krsden iner inmez M.
Kemal, 63 milletvekili tarafndan imzalanan hilfetin kaldrlmasna ilikin
yasa nerisini Karabekir'e uzatarak imzalamasn ister.
Esbab- mucibesini ve 6 maddesini gzden geirdim. (4. maddesinde):
Hanedan l-i Osman madum (yok olan) ve tarihe mntekildir (devredilen)
kaydn grnce M. Kemal Paa'ya dedim ki:
Paam, kararmz bu mu idi? Hilfetin Osmanl hanedanna ait olduu
hakknda apak bir takrir daha verilmek artyla imzalarm.
Bir endieniz mi var? diye sordu.
Bu cmleyi okuyan herkeste ayn endieyi tabii bulurum, dedim.
Ve takriri 64. imza olarak imzaladm. Benden sonra Dr. Adnan Bey'e (Advar)
ve daha mebusa imzalatt. Bir aralk odaya cra Vekilleri Reisi Rauf Bey
(Orbay) girdi. Takrir ona da imzalattrlmak istendi. Rauf Bey o cmleyi grnce
(ne oluyoruz, nereye gidiyoruz?) diye bard.
Mustafa Kemal Paa, iin ters bir mecraya geleceini grnce takriri ald ve
:

 Ben sizin endienize hak verdim. Durun, o cmleyi silip tashih edeyim,
diyerek masann stnde (Hanedan l-i Osman) kaydn sildi (stanbul'daki
Padiahlk) diye yazd.
56
Bundan sonra 69. olmak zere Rauf Bey'e de imzalatt. Ve sonra 81. olmak
zere kendileri imzalad. Ve takrir Meclise arz olunmak zere itima salonuna
gtrld.
Belki bizim mnakaalarmzn da etkisiyle ortaya u sz yayld:
(Mustafa Kemal Paa. hilfeti ve saltanat alyor.)
Tandm ve tanmadm baz mebuslar buna mani olmaklm aksi halde
birok fenalklar kabileceini sylediler.
Ben de onlara (Saltanatn kaldrlmas ve Hilfetin de (Osmanl Hanedannda
kalmas) fikrinde olduumu ve bu esasta bir takrir hazrlamak zere bana bir gn
kazandrmalarn rica ettim.
Bunun zerine birok mebus Meclisi terk etti. Bunun iin takrir tayini
esamiye (ad okunarak) reye konunca 132 kabul, 2 red, 2 de mstenkif olmak zere
reye itirak edenlerin 136 olduu grld.
Nisap iin 25 reye lzum olduundan yarn tekrar
reye vaz edeceiz diyen Reise yarn itima yok sesleri
cevap verdi.
O halde aramba gn olur cevab verildi.
Mustafa Kemal Paa bu vaziyetten can ok sklmt. Beni odasna ard
ve bu vaziyetin mnsn sordu. Ben de ylece syledim:
Memlekete olan ballm ve size olan samimiyetim her zaman olduu gibi
imdi de fikrimi apak sylemeye beni mecbur klar. Meclisin ekseriyetini kayp
etmi olmas bir tezahrdr. Bu takrirle sizin hilfet ve saltanat almak
olduunuz kanaati belirmitir. Kk de salmaktadr, korkarm ki, bu takrir
aramba gn itimanda galiba daha az rey bulacaktr. ok nazik bir i
zerindeyiz. Hilfet ve saltanatn hanedan deitirilmesine kar vakit vakit
beliren tezahrn f'ili bir ekilde inklbndan (dnmesinden) korkarm.
Garp halk ve ordusu hakknda sz syleme selhi-yetim yoksa da iin vahim
bir neticeye varabileceini temasa geldiim mebuslarn hlet-i ruhiyesi
gstermektedir.
57
Ya fikren ve fiilen tezahrattan endie ederek arktan geldiniz, diye
kzgn cevap aldm. Dedim ki:
Evet, sizin Hilfet ve Saltanat almanz arzusunu haber aldm. Buna kar
arkta emrivaki (oldubitti) beklemek ve zuhura gelecek tezahrat karsnda iin
nerelere kadar varabileceini kestiremediimden halimize ve tarihimize kar
fikrimizi Byk Millet Meclisi'nde beyan etmek ve daha nce sevgi ve sayg ile
bal bulunduum bakomutanm ikaz etmek istedim.
Kulis ve Grme
Meclis, tarihsel gnlerini yaamaktadr. Karabekir, M. Kemal Paa'ya kar
olan milletvekillerinin M. Kemal Paa'nn Mecliste dinsel ierikli
konumalarndan rnekler getirdiklerini anlatr.
Bu kulis almalarnda M. Kemal Paa'nn u konumalar konu edilir:
1 Mart 1922 tarihli nutkunda :
Efendiler, stanbul Cenb- Peygamberimizin bizzat alka gsterdii Eb
Eyyb Ensar Halid Hazretleri'nin on drt asrdan beri mehedinin temas ve
nezaret-i ma-neviyesi altnda tuttuu bir ehirdir. Milletimiz bu ehr-i
dilrada (gnl alan ehir) be asr makam muall- hilfeti (yce hilfet
makam) muhafaza etmektedir.
20 Temmuz 1922 tarihli nutuklarndan :
Meclis-i linizin ilk itima gnlerinde kabul ettii bir esas vardr ki, o
esas ananat- milliye ve mukaddesat- diniyemize tamamen mahfuz bulundurur.
imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da o olmasa tevfik-i hareket ederek
neticeyi mesudiyeye (mutlu sonuca) vasl olacandan phe yoktur.
Daha buna mmasil beyanat ve mefkure hatral ve imzal ayrca sarkl
fotoraflarn gsterdiler.

Bunlar vaktiyle benim de rendiimi ve ayn karar beslediimden yeni

kararlarla aralarnda bulunmak iin geldiimi syledim.
Herkes benden medet umuyordu. Benim, saltanat kaldrmak ve hilfeti de
Osmanl Hanedannda brakmak hususundaki fikrime itiraz edene rastlamadm. u
halde 1 Kasm iin bu esasta bir takrir hazrlanmasn ve benim de ayrca
teebbste bulunacam baz arkadalara syledim.
Bu zatlar ileri giderek M. Kemal Paa'ya 20 Temmuz 1922 celsesinde
bakomutanlk kendisine tevcih olunurken, zaferle beraber diktatr olarak
istediini yapacandan endie edenleri tatmin iin verdii vaadi kendisine
hatrlatmay istiyorlar ve nutkunun u parasn okuyorlard :
{..Makam- riyasetinizde bulunmakla mubahi olan (gnah ve sevab olmayan)
acizleri o gn iki kere mesut olacam. kinci saadetimi temin edecek husus,
benim bundan sene evvel dava-y mukaddesimize (kutsal davamza) baladmz
gn bulunduum mevkie rcu edebil-mekliin olacaktr... Hakikaten sine-
millette serbest bir ferd millet olmak kadar dnyada bahtiyarlk yoktur. Vakf Hakayk (gerekler) olarak hak ve vicdannda manev ve mukaddes haklardan
baka zevk tanmayan insanlar iin ne kadar yksek olursa olsun madd makamatn
bir kymeti yoktur.)
Bir de suretini aldklar, Rza Nur Bey'in yazdrd takriri okuyorlard.
Esbab- mucibede mhim olan u kayt vard:
Eski Osmanl mparatorluu mnhedim (yklm) olup yerine yeni ve milli
bir Trkiye devleti, yine o zamandan beri padiah merfu (kaldrlm) olup
yerine Byk Millet Meclisi kaim olmutur, deniyor ve sonunda binaenaleyh
bervechi (olduu gibi) ati (gelecek) kararn ittihazn rica ederim.
Maddeler aynen yledir:
1 Osmanl imparatorluu otokrasi sistemi ile be
raber mnkariz (tkenmi) olmutur.
2 Trkiye devleti namyla gene. dine, mill bir halk
hkmeti esaslar zerinde messis Byk Millet Meclisi
hkmeti teekkl etmitir.
59
3 Trkiye
Cumhuriyeti
Hkmeti
mnkariz
Os
manl mparatorluu yerine kaim olup hudud-u mill da
hilinde yegne varisidir.
4 Tekilt-
Esasiye
Kanunu'yla
hukuk
hkm
ran milletin nefsine verildiinden stanbul'daki padiahlk
madun ve tarihe mntekildir.
5 stanbul'da meru bir hkmet mevcut olmayp
stanbul ve civar da Byk Millet Meclisi'ne aittir. Bina
enaleyh aralarnda umur- idaresi de Byk Millet Mec
lisi Hkmeti memurlarna verilmelidir.
6 Trkiye Hkmeti hakk- meru olan makam-
hilfeti esir bulunduu ecnebiler elinden kurtaracaktr..
YED
Sorun nasl zlecekti?.
Kartlar alm; kprler de atlmt.
Karabekir, bu gelimeleri yle anlatyor:
Vaziyet ok nazikti.
Sakarya zaferinden sonra rtbe alarak mir olmu olan ve en byk unvan
saylan Gazilii de alm bulunan herhangi bir bakumandann daha byk ve son
olan bir zaferden dolay alaca rtbe ay nce Meclis krssnden yapt
vait mucibince sine-i millete bir fert olmasnn hakikatte kolay olmadn
gsteriyordu.
Geri ben buna bir are bulmutum: nce saltanatn ilgas ile Hilfeti
Osmanl Hanedannda brakmak suretiyle sulhumuzu akdetmek.
Bundan sonra Cumhuriyet'! ilan etmek ve cumhurre-isliine srf tarihi bir
nam almak suretiyle mkfatlandrmak ve madd olarak da lnceye kadar bu

makamn terfihlerinden istifade etmek zere M. Kemal Paa'y intihap etmek ve

millet krssnden verdii vait mucibince
60

istifasndan sonra halka serbest cumhurreisini intihap ettirmek.

Fakat birtakm kollayclar, bunu, benim kendi yerine gemekliim iin bir
tertip olduu hakknda Gazi'ye lf yetitirmilerdi. Gyabmda (Karabekir'le ok
.etin uraacam) dediin] de iittiimden ok nazikleen vaziyetimi hn-
idare ve ayn zamanda milletimizin menfaatlerine uygun grdm fikrin kabuln
temine urayordum.
lk i, herkesin iyi karlad ve milletin selmetine en uygun formln
Gazi'ye kabul ettirilmesiydi. 31 Ekim sabah smet Paa'y buldum ve ona
Meclisin ekseriyetinin bulunmamasnn yarn daha fena bir ekilde tecelli
edeceini, o kadar byk tehlikeleri atlatp byk zaferler kazandktan sonra
siyaset sahasnda beceriksizlik neticesi halk ve orduyu dile getirmenin madd
ve manev mesuliyetinin ark ve Garp Cephesi kumandanlarnn birinci derecede
omuzlarna ykleneceini uzun uzadya anlattm.
smet Paa Biz ne yapabiliriz? dedi.
Ben Birlikte ankaya'ya Gazi'yi ziyarete gideriz ve
unu syleriz:
(ark ve Garp Cephesi Kumandanlar sfatyla Bakomutanmza arz ederiz ki,
yazdrp imzalattrdnz takrir, herkeste hilfet ve saltanat sizin
alacanz endiesini dourmutur. Mebuslarn ou bunun -aleyhindedir. Ve
mesuliyetten korkarak memleketlerine gitmek zere hazrlanyorlar. ark ve
Garp'ta halkn, vukku tabii olacak olan tezahrata kar ordularmzn kar
durmas imkn yoktur. Bilkis ordunun bu tezahrata itiraki mmkndr. Bunun
iin bu takririn geri alnmasn ve bunun yerini (Saltanatn kaldrlmas ve
hilfetin Osmanl hanedannda braklmas) esasnda yeni bir takririn ortaya
konmas lzmdr. Aksi halde hibir mesuliyet kabul etmiyoruz.
smet Paa, teklifimi muvaffk buldu; fakat sz kendisinin idare edecei,
benim mmkn olduu kadar skt-u
61
muhafaza ile Gazi'mizi kzdrp ii inadna fena mecraya dkmek tehlikesine
maruz brakmamaklmz teklif etti. Ben de bunu - maksad temin etmeleri
artyla - kabul ettim.
31 Ekim sabah ankaya'da Gazi'yi ziyaret ettik. Salona girince:
Hayrola, ark ve Garp Cepheleri komutanlar bir
arada, ne haber?., dedi.
smet Paa da ziyaretimizin maksadn teklif ettiim tarzda apak syledi.
Gazi sknetle dinledi. Fakat renkten renge giriyordu. Kzd zamanlardaki
mutat uzun i ekileri ile sigarasn da iiyordu. smet Paa'nn sz
bittikten sonra eline bir kt kalem ald ve bana sert sert bakarak:
y
Peki Paam, ne tarzda -istiyorsanz syleyin yazaym., dedi.
Paa Hazretleri, umumun arzusu: (Saltanat ml
gadr; Hilfet Hanedan l-i Osman'a aittir)'den ibarettir.
Rza Nur Bey takririn 6. maddesini tadil edici yeni bir
takrir teklif eder. Netice esasl ve btn milletin sevinle
kabul edecei bir kanun yaplmas ve kabul edilmesiyle
mesele gzel hal olur., dedim.
Bunun zerine bu tadil takririni her mzn de sze karmasyla tesbit ettik.
Gazi bana u teklifi yapt:
Yarn Meclis'te ekseriyeti temin iin ikinci Grup24
azasyla da grerek tadil teklifini anlat. Herhalde yarn
ekseriyeti temine almalsnz..
te ortaya koyduum forml nihayet bu surette ark ve Garp Cephesi
komutanlar arasnda Bakumandann kendi eliyle yazarak 1 Kasm iin hazrlanm
oldu.

leden sonra 4'de 3. kolordu komutanlndan mebus olan Selhattin Bey'in23

evinde kinci Grup'un ileri gelen ve eskiden tandm arkadalarla grtm. Ve
yarn iin hazrladm tadil teklifini ve esas formlmz uzun uzadya
mnakaa ettik. Muvaffk grdler. Ve akam gruplarnda greceklerini ve
yarn Meclis'te ekseriyetin teminini ve hayrl kanun karacamza yardm
edecekle62
rini vaad ettiler. Ben de ayrca dier bildiklerimi yarn iin temin ettim.
Saltanat Kaldrlyor
TBMM 1 Kasm 1922 aramba gn alr. Sinop Milletvekili Dr. Rza Nur ve
54 arkadann verdikleri deiiklik nergesi okunur.
Saltanatn ve hilfetin kaldrlmasn dzenleyen yasa nerisinin 6. maddesi
u biimde deitirilmektedir:
Hilfet Trklere, hanedan l-i Osman'a aittir. Trkiye devleti makam-
hilfetin istinatgahdr (dayanadr).. Halifelie TBMM tarafndan hanedann
ilmen ve ah-lkan eslh ve eret (iyi ve ergin) olan intihap olunur.
TBMM hkmeti hakk- meruu olan mkam- hilfeti esir bulunduu ecnebilerin
elinden kurtaracaktr..'
kinci grupta Selhattin, Hseyin Avni ve arkadalar olmak zere 26 imzal
- ayn mealde - bir takrir verdiler.
lk sz Gazi ald.
Peygamberimizi ve hilfeti medh ve sena etti. ok uzun sren szlerinin
sonlarnda : ,
(Bundan sonra makam- hilfetin dahi Trkiye devleti iin ve btn islm
lemi iin no kadar feyizkr olacan da istikbal btn vuzuhla gsterecektir..
Trk ve islm lemi devleti bu iki saadetin tecelli ve tezahrne menba ve mene
olmakla da dnyann en bahtiyar devleti olacaktr) dedi28.
Takrirler, eriyye, Adliye ve Kanun-u Esas Encmenlerine havale olundu.
Encmenler birarada toplanarak mzakereye baladlar. Biz komutan bu tarih
mzakerede bulunduk. Mustafa Kemal ve smet Paalar da sz sylediler. Bana
azm amaya hacet kalmad. Uzun mzakere ve mnakaalardan sonra istediimiz
iki maddelik bir kanun lyihas vcuda geldi. Guruptan sonra da Meclise arz
olundu. Ve okunduktan sonra tayin-i esamiyle (ad okunarak) reye konulmasna Gazi
itiraz etti. Bunun zerine Reis:
63
( encmenin mttefikan ihzar ettikleri beyanname ve mevad kabul
buyuranlar ltfen ellerini kaldrsnlar efendim. Mttefikan kabul edilmitir.)
Bu akam mevlit kandili idi. Bu tarihi amelenin hayrl olmasna bearettir
(mjdedir) denildi. Bu akam ve ertesi gn bayram kabul edildi.
5 Kasm akam smet Paa heyeti tren ile hareket ettiler. 17 Kasm'da
Vahdettin bir ngiliz zrhlsyla kat. 18 Kasm'da Millet Meclisi'nde
Vahdettin'in halline ve halife olarak Mecit Efendi'nin ilnna mevcut 162 reyden
148 reyle karar verildi. 9 mstenkif, 3 rey Selim Efendi'ye, 2 rey de Abdlrahim
Efendi'ye verilmiti.
stikll Harbi'nde olduu gibi bu inklp hareketlerimizde de fikirlerimizi
serbeste bildirmek ve mnakaadan ekinmemek suretiyle ben vazifemi byk bir
vicdan hazzyla yaptm gibi kendisini ilk gnden gerek stanbul Hkmetine ve
gerekse henz tanyan halka kar muhafaza ve tanttrmaya altm
Bakomutanm ve eski silah arkadam Gazi Mustafa Kemal Paa da benim fikir ve
mnakaalarma kymet ve ehemmiyet vererek hepsini kabul etmilerdi.
smet Paa'nn gaybubeti (yokluu) mddetince yanndan ayrlmamaklm
istemeleri ve beni her seyahatlerinde beraberinde gezdirmeleri de sulhten
sonras iin de birlik ve beraberliimiz iin mit verici bir bearet telkki
ederek emniyetlerini daha ziyade kazanacak vec-hile samimi maviri olmutum. Bu
halin devamn ekemeyenleri ve istemeyenleri de daima hesaba katarak hatt-
hareketimi tayin ediyordum. Bunun iin de mesaimi maarif cephesine tevsik
etmitim.

Karabekir, Dou'dan beraber getirdii ocuklara Cebeci'de at talimleri

yaptrttn, mill talim ve terbiyenin planlanmas iin programlara beden
terbiyesi derslerinin konmasn nerdiini yazyor.
Mustafa Kemal, 4 Kasm gn Trk Oca'nda Kara-bekir'in sz ve mziini
yapt Sanayi adl oyunu izler ve oyundan sonra Karabekir'e Bolevikler bu
kadar
64
gzel ve tesirli bir oyun yapp da esas meslekleri propaganday yapamyorlar
der..
Karabekir, savatan sonra Genelkurmay bakan olmay beklemektedir. Bu
niyetini M. Kemal Paa'ya aar. M. Kemal Paa, Karabekir'e Mill Savunma
Bakanln nerir. Karabekir, Genelkurmay Bakanln ister.
M. Kemal Paa da mtalam muvaffk bularak birlikte mesai ve seyahat
yapmaklmz bildirdiler. Hkimiyet-i Milliye Gazetesi'ne milli talim ve
terbiye hakknda makaleler yazmaklma msaade buyurdular. Ben de bir seri
makale yazdm. Maarifimizle ve mekteplerimizle de sk temaslarda bulundum.
Mustafa Kemal Paa gelenee ok riyetkr bulunuyordu. Kalpan yemekte bile
karmyordu. Resmi balk kumatan idi. Bursa'da Fevzi ve smet Paalarla hep
beraber bir arada bulunurken ben de kalpak aleyhinde bulundum. Ve kapal
yerlerde ba ak bulunmann fayda ve lzumunu da sylemitim.
Ben, teden beri yanlarna ba ak girerdim. Bunu hl temin edememitim.
M. Kemal Paa da benimle ltife edip duruyordu.
Karabekir'in kusuruna bakmayn, o teden beri ba ak yanmza gelir...
Halk Frkas...
M. Kemal Paa, parti kurmak kararndayd. Bu parti nasl bir parti olacakt?
Mdafaa-i Hukuk rgtleri partiye mi dnecekti? Partinin ideolojisi ne
olacakt?
Karabekir bu konuda da endielidir:
Gazi'nin ne yapmak istediini herkes merakla bekliyordu. Bunu ben de ok
merak ediyordum. Siyas bir frka tekil etmek fikrinde olduunu rendim.
Frkaya (Mdafaa-i Hukuk) adn vermek arzusundayd.
ttihat ve Terakki'nin yapt hatay yapmamalyz. Keke onlar da ok srar
ettiim tarzda baka isim alsalard da ttihat ve Terakki herhangi bir mill
tehlike karsnda
65
F.: 5
mll birlie yarasayd ve tarihte hep yksek kalsayd. stikllimizi
kurtardmz bir nam siyas bir cemiyete vermek doru olmaz mtalasnda
bulundum.
(Halk Frkas) ad muvafk grld. 2 Aralk'da Gazi bana Halk Frkas'n
iln edeceini syledi ve program msveddesini de verdi.
Lozan sulhu bitmeden ,acele edilmese iyi olur...
fikrinde bulundum. 7 Aralk'da o teebbsn matbuatla
iln etti. 11 Aralk'da Mecliste grlrken ortaya (Pa
yitaht neresi olmal?) sualini attlar. Nafia vekili Feyzi (mer
hum) :
Meclis ne diyecek? Sen emir et olur biter... dedi.
tiraz ettim ve evvelce takarrr ettirdiimiz (kararlatrdmz) vehile
(stanbul hilfet merkezidir. Ankara da hkmet merkezi, payitaht tabiri artk
kalkmtr) dedim.
Birey sylemediler. Fakat stanbul'u tercih ettiklerini his ettim.
(Mefkure Hatras) ve Rza Nur'un takriri kafamda canland.
TBMM ikinci Grup'u, Karabekir'! ikinci bakanlna setirmek ister.
Karabekir bu neriyi uygun bulmaz.
Mecliste bir cereyan hasl olmutu:
Beni ikinci reis yapmak!
Bilhassa kinci Grup bunu srarla istiyordu. Sebep olarak da (Gazi'yi iyi
idare edebileceimi) sylyorlard, ya-hut beni O'nun karsna dikmek
istiyorlard..
Bunun doru olmadn, uhdemde ark komutanl olduu gibi M. Kemal Paa
-seyahatlerinde benim birlikte bulunmaklm arzu ettiklerinden beraberlerinde

daha faydal olabileceimi syleyerek beni intihap etmemelerini, isteyenlere

bildirdim. Ve namzetliini koyan Ali Fuat Paa'ya rey vermelerini rica ettim.
Buna ramen 11 Kasm intihabnda bana 64 rey verdiklerinden krsde beyanatta
bulunmak zaruretinde kaldm. kinci Grup'daki arkadalarla ortada ayrlkgayrlk kalmamasnn ite ve dta u aralk iyi tesir yapacan Gazi'ye
syledim. Ve muvaffakiyetle onlarla arasn bulmaya hayli uratm.
1 Ocak 1923'de be haftalk Lozan sulhunun hi bir
66
neticeye varmadn Maliye Maviri Hasan Bey (Saka)'-in Mecliste izah etmesi
mesaimin pek yerinde olduunu gsterdi.
6 Ocak'ta Gazi ile sulhten sonras iin hayli grtk. Sulhten sonra
hereyin ilme dayanabilmesi iin geen 18 ubat'ta teklif ettiim (mtehassslar
meclisi) lzumunu atm. Ve diktatrln mill birlii sarsacan ve fikir
hrriyetini hrpalayacan ileri srdm. Fikirlerime yanamyorlard.
9 Ocak'ta telefonla, yaknda seyahate birlikte kacamz, verecekleri
nutuklar hakknda esaslar hazrla-; maklm bildirdiler. 10 Ocak'ta Mecliste,
benim Mdafaa-i Hukuk grubu reisliini kabul etmekliim hakknda teklifler
karsnda kaldm. Gya M. Kemal Paa da bu reisliin komutanlkla birarada
olacan sylemi. Bana birey sylemediklerini ve benim bu makamlara gelmek-'
ligimin henz sulh mzakereleri etin safhalar arz ederken komutanlar siyasete
kartlar diye fena tesir yapacan syleyerek bu teklifi kabul etmedim. f
Akam zeri Gazi de Meclise geldi. Seyahat iin hazrladm notlarm verdim. Ve mtehasslara kymet ver- melerini de notlarma
ilve etmitim.
SEKZ
Talim Terbiye'de birlik lzmdr. Mekteplerimiz her birinden ok
farkldr.
lk tedrisatta birlik temin olunmaldr.
Eski usul mektepler...
Medreseler bulunmamaldr.
Dilimiz ve kitaplarmz arap ve acem kisvesinden kur-tarlmaldr.
Bunlar, Karabekir'in Hkimiyet-i Milliye Gazetesi'nde Yaynlad, sonra da
zmir ktisat Kongresi'nde savunduu grleridir.
67
Bakomutan ile ark Cephesi komutan arasnda geri gr ayrlklar
belirmitir ama dostluklar bu gr ayrlklarn unutturmaktadr.
M. Kemal Paa o gnlerde her gittii yere Karabekir'! de gtrr. Aralarnda
gven duygusu tamdr. M. Kemal Paa Karabekir'e. Karabekir de M. Kemal Paa'ya
iten ve yakn davranrlar.
14
Ocak 1923 gn M. Kemal, Karabekir ve Fevzi Pa
a ile trenle zmir'e gider. Gazi o gn ok fkelidir. f
kesinin nedeni de Trabzon Milletvekili Ali kr Bey'in
karaca gazete iin Ankara'ya matbaa makinas getir
mesidir.
Gazi pek asabi idi. Muhaliflerden Ali kr Bey27, (Ankara'ya matbaa
makinas getirmi.. Tan adnda bir gazete karacakm, siz hl uyuyorsunuz)
diye yaver! Hseyin Abbas Bey'e verdi; veritirdi. Ve (yakn, ykn) diye
kt.
Yalnz kalnca kendilerini teskin ettim. Bu tarzdaki beyanatnn darya
aks edebileceini ve pek de doru olmadn ahlattm.
15
Ocak'ta Eskiehir'deyken gelen
haberde Afyon
mebusu kr Efendi'nin (Hilfetin saltanat- havi olmas)
hakknda tab ettirdii risalenin bugn Ankara'da intiar
ettii (yaynland) haberi geldi.
Gazi buna ok kzacak diye beklerken daha ok dnmeye dalyordu. Ve
hilfetin lzumundan bahsediyordu!
zmit'de de stanbul'dan gelecek gazetecilerle grecekti28.
1 Kasm 1922 kararnda Meclis krssnden hilfet ve islmiyet hakkndaki
nutuklarm gzden geirdii zaman kendilerine din bahislerini mhmel brakarak
(ihmal ederek) ilm esaslarda grmelerin daha muvaffk ve kuvvetli olacan

teklif ettim. Ondan da, bundan da bahisle mnakaay idare etmeyi tercih
ettiini syledi. Ve bol bol da her yerde Hilfet-i slmiye'den daha ok bahis
etti.
1 Kasm nutkunun mhim yerlerini okuyalm:
68
{...Efendiler.
Bu dnyay beeriyette asgari 100 milyonu mtecaviz nfusta mrekkep bir
Trk millet-i azimesi vardr, yine 100 milyonluk Arap kitlesi vardr. Mazhar-
Nbvvet ve Risa- let olan Fahr-i lem Efendimiz bu kitle-i arap iinde Mekke'de dnyaya gelmi bir vcud-i mbarek idi. Ey arka-dalar, tanr birdir:
byktr, dat- ilhinin tecelliyatna s bakarak diyebiliriz ki, insan iki
snfta, iki devirde mtala olunabilir.
ilk devir beeriyetin sabavet ve ebabet devridir (in-sanln genlik
devridir..)., ikinci devir, beeriyetin rt- . kemal devridir (olgunlua
eritii devirdir). Beeriyetin bi- rinci devrinde tpk ocuk gibi, tpk gen
gibi yakndan madd vastalarla kendisiyle itigal edilmeyi istilzam eder
gerektirir). ..Allah kullarnn lzm olan nokta-i tekmle vusulne kadar
ilerinden vastalarla dahi kullaryla iti-ali lzme-i ulhiyetten
addeylemitir, (Allah' tanmak).. Onlara Hazret-i lem Aleyhisselm'dan
itibaren mazbut gayr- mazbut ve ona mtenahi (sonsuz) denecek ka-|dar nebiler,
peygamber ve resuller gndermitir. Fakat Peygamberimiz vastasyla en son
hakayk- diniye ve me-deniyeti verdikten sonra artk beeriyet ile bilvasta
temas-bulunmaya lzum grememitir. Beeriyetin derece-i id-3ki (anlay
derecesi) tenevvr ve tekaml (aydnlanma gelimeyi)., her kulun dorudan
doruya ilhamat- ilhiye ile temas kabiliyetine vasl olduunu kabul
buyurmutur. Bu sebepledir ki, Cenb- Peygamber Hatem'l-Enbiy olmutur. Ve
kitab, Kitab- Ekmel'dir. Son peygamber olan Muhammed Mustafa (Sallllah
Aleyhi ve Selm)... diyerek doumlarn, nbvvet, risalet ve vefatlarn izah ve
bir vcudu mbarek olduunu beyanla doumunun bugne tesadfne Inaallah bu
hayrl tesadftr diyerek huu ile duada bulundular.
Hilfet intihab tafsil olunduktan sonra :
(..Emr-i hilfet milel-i islmiyece en byk maslahat-r. nk efendiler,
Hilfet-i Nebeviye ehl-i islm arasn-rabta olan bir emanettir. Ve ehl-i
islmn kelime-i vah69
det zere itimalarn temin eden bir emanettir. Emanet ise Cenb- Hakk'n bir
sr ve hikmetidir ki teesss daima satfet ve kudret ile meruttur (kurulmas
iddet ve gce baldr).. Ve ondan maksad- asl de def-i fesat ve hfz u
asayii bilt ve tanzim umur- cihat ile mesalih- mmeyi tanzim ve tesviyeden
ibarettir. Bu dahi ancak Satvet ve kudret ile mesnuttur. Adellh bu vehile cari
olagelmitir.)
Halifeliin zaman tafsil edilirken:
(..Hazret-i mer'in zaman: hilfetinde memalik-i is-lmiye fevkalde
denecek derecede sratle tevess (genilemek) etti. Servet oald. Halbuki, bir
milletin iinde servet ve gna (bolluk) husul- beynennnas araz- bnyeviyenin
hudusunu (sonradan olan) ve bu da ihtill ve fitnenin zuhuruna bais olmak zere
bu lem gn ve fesadn mutaza- ahvalindendir.)
Vecizesinden sonra:
(..imdi efendiler,
,
Makam- hilfet mahfuz olarak onun yannda hkimiyet ve saltanat- milliye
makam ki -TBMM'dir- elbette yan yana durur... Btn Trkiye halk, btn
kuvvas ile o makam- hilfetin istinatgah olmay dorudan doruya yalnz
vicdan ve din bir vazife olarak taahht ve tekeffl ediyor.)
islm ve Trk tarihine ve hilfetle saltanatn asrlarca yan yana fakat ayr
bulunduunu izahtan sonra:
(...bugn dahi saltanat ve hkimiyet makam- hil-. fetin yan yana
bulunabilmesi en tabii? halattandr, u farkla, Badat'ta ve Msr'n saltanat
makamnda bir ahs oturuyordu. Trkiye'de o makamda asil olan milletin kendisi
oturuyor. Makam- hilfette dahi Badat ve Msr'da olduu gibi bir kudret ve

mlteci bir ahs- aciz deil istinatgah Trkiye devleti olan bir ahs- li
oturacaktr..
Bu suretle Trkiye Halk asr bir devlet-i mtemeddine her gn daha rasim
olacak, her gn daha- mesut ve m70
reffeh olacak, her gn daha ok insanln ve benliini anlayacak, ehasn
hyanet-i tehlikesine kendisini maruz bulundurmayacak, dier taraftan makam-
hilfette btn lem-i Islhn ruh ve vicdannn ve imannn nokta-i rabtas,
kulb-u slamiyetin bedi inirah (almas) olabilecek bir izzet ve ulviyette
tecelli edecektir. Bundan sonra makam- hilfetin dahi Trkiye devleti iin ve
btn islm lemi iin ne kadar feyizkr olacan da istikbal btn vuzuhuyla
gsterecektir. Trk ve islm Trkiye devleti, iki saadetin tecelli ve tezahrne
menba ve mene olmakla dnyann en bahtiyar devleti olacaktr.)
28 Ocak zmir nutuklarndan :
(..TBMM Hkmetinin er-i erif ahkmndan ibaret bulunan ra, adalet ve
ul'l-emre itaat esasna tevfikan teekkl ettii ve Trkiye devleti iin
hilfet mevzuu bah olmayp ancak bu zan, lem-i islm nazar- dikkate alnd
zaman varit olabilecei, nk makam- hilfetin yalnzca Trke deil yce lemi islma aittir. lem-i islm eyevm hali esarette bulunmasna' binaen hilfet
meselesi hal ve tesbit edecek seviyeye vasl oluncaya kadar TBMM'-nin makam-
hilfeti bir nokta-i mit olarak muhafaza edecektir.)
Bursa'da 23 Ocak 1923'de :
(..Hilfetin yalnz Trkiye halkna deil btn islm lemine mul olmas
hasebiyle bu makam hakknda karar vermek Trk milletinin selahiyeti
haricindedir.)
zmir'de 3 ubat 1923'de:
(..Bizim dinimiz en makbul, en tabi bir dindir. Ve ancak bundan dolaydr
ki, son din olmutur". 5.ir dinin tabi olmas iin akla, fenne, ilme ve manta
tetabuk etmesi lzmdr. Bizim dinimiz tamamen bunlara mutabktr.)
zmir'de iken 29 Ocak'da M. Kemal Paa ile Ltife Hanm'n nikhlar
yaplmt. Fevzi Paa ve bert, Gazi'nin ahidi olarak iki yannda oturmutuk.
5 ubat'ta Akhisar'da iken smet Paa'dan 4 ubat'ta sulh mzakeresinin
inktaa urad hakknda ifreli tel71
graf geldi. Yine bu arada Ankara'dan Meclis ikinci reisi Ali Fuat Paa'dan mhim
bir ifreli telgraf geldi:
Gazi'nin geen yl millete verdii sz mucibince bir tarafa ekilmesi
artyla kendisine bir saray ve ayda on bin lira muahhassasat (denek) verilesi
hakknda riyasete bir takrir verilmitir, mzakereye koyalm m?
Gazi buna ok kzd. Rengi kat. ifreyi bana da okuttu. Mtalam sordu. O
hl hilfeti uhdesine almaya ve eski mefkuresine kavumaya urarken kendisine
bu tavsiye ok ac geldi. Geri gyabnda bu tarzda ve d siyasetimiz henz
takarrr etmeden bu teebbs doru deildi. Bunun iin mtalam ylece
syledim :
Henz sulhumuz takarrr etmediinden hali harpteyiz demektir, bunun iin bu
meselenin ortaya kmas mevsimsizdir. Sulhun aklinden sonra bu karar kimsenin
teklifine lzum kalmadan siz verirsiniz.
Ve cevabm beendi. ifreyi getiren yaveri Mahmut Bey (Siirt Mebusu,
Milliyet Gazetesi sahibi) u emri verdi :
Paa'nn dedii gibi bir cevap yaz.
Mahmut Bey gittikten sonra M. Kemal Paa'dan baz mtalalarm
sylemekliime msaade alarak dedim ki:
Gryorum ki, bakumandanlk uhdenizde bulunduu halde siyas bir frka
kurmakla megul olmanz aksi tesirler yapyor. Bunun memleket dndaki
akislerinin daha fena olacan tahmin ederim. Bunun iin sulhun akdine kadar bu
gibi hareketle megul olmaktan sarf- nazar buyursanz.. Bunu Ankara'da frkay
tesis kararnz matbuaya aks etmeden nce de rica etmitim.
Gazi mtalama cevap vermedi. O hl Ankaradaki havann halin! dnyordu.

Benim bu son mtalam kabul etmediini mefkuresine daha iddetle sarldm

Balkesir'de grdm.
7 ubatta Ulucami'de le namazn kalabalk bir cemaatle kldk. Sonra
mevlt okundu. Bundan sonra da M. Kemal Paa minbere karak mkemmel bir hutbe
okudu.
Tarih hutbeyi aynen veriyorum:
(..Millet. Allah birdir, an byktr, Allah'n selmeti,
72
atfeti ve hayri zerinize olsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenb-
Hak tarafndan insanlara hakayk- di-niyeyi teblie memur resul olmutur.
Kanun-u Esas cm lenizce malmdur ki Kur'an- Azimn'daki nusus (aklk)'tur. insanlara feyz vermi olan dinimiz son dindir, ek-mel (eksiksiz)
dindir. nk dinimiz akla, manta ve hakikate tamamen tevafuk ve tetabuk
ediyor, eer akla, manta ve hakikate tevafuk etmemi olsayd, bununla dier
kavain tabbiyeyi ilhiye beyninde tezat olmas icap ederdi. nk bilcmle
kavanin kevniyeyi (dnya ve ahiret yasalar) yapan Cenb- Hak'tr.
Arkadalar;
Cenb- Peygamber, mesaisinde iki dareye (daire), iki haneye malik
bulunuyordu. Biri kendi hanesi, dieri Allah'n evi idi. Millet ilerini,
Allah'n evinde yapard. Hazret-i Peygamber'in eser-i mbareklerine iktifaen bu
dakikada milletimize, milletimizin hal ve istikbaline ait husu-sat grmek
maksadyla bu dr- kudside Allah'n huzurunda bulunuyoruz. Beni mazhar eden,
Balkesir'in dindar ve kahraman ihsanlardr. Bundan dolay ok memnunum. Bu
vesile ile byk bir sevaba nail olacam mit ediyorum. Efendiler, camiler
birbirimizin yzne bakmakszn yatp kalkmak iin yaplmamtr. Camiler, itaat
ve ibadet ile beraber din ve dnya iin neler yaplmak lzm geldiini dnmek
yalnz meveret iin yaplmtr. Millet ilerinde her ferdin zihni bal bana
faaliyette bulunmak iin-elzemdir, ite biz de burada din ve dnya iin,
istikbal ve istikllimiz iin. bilhassa hkimiyet iin neler dndmz
meydana koyalm. Ben kendi dncemi sylemek istiyorum. Hepinizin
dndklerini anlamak istiyorum. mal- milliye, irad- milliye yalnz bir
ahsn dncesinden deil bilmum efrad- milletin arzularnn, emellerinin
muhasalasndan ibarettir. Binaenaleyh benden ne renmek, ne sormak
istiyorsanz, serbeste sormanz rica ederim.
Gazi minberden indi ve mihrabn nnde, namaz kldmz yerde yanma geldi.
Halkn sorularna cevap verirken su szleri ile, hutbe-l sena ile izah etti:
73
Biliyorsunuz ki, Hazret-i Peygamber, zaman- saadetlerinde hutbeyi kendisi
irat ederdi. Gerek Peygamber Efendimiz ve gerek Hulef-i Raidn (ilk drt
halife) hutbelerini okuyacak olursanz, grrsnz ki, gerek Peygamber'in ve
Hulef-i Raidn'in syledii eyler, o gnn meseleleridir. O gnn asker,
idar, mal, siyas ve itima hu-susatdr. mmet-i islmiye tekessr (oalma)
ve mema-lik-i islmiye tevessse balaynca Cenb- Peygamber'in ve Hulef-i
Raidn'in hutbeyi her yerde bizzat kendilerinin irat etmelerine imkan
kalmadndan halka sylemek istedikleri eyleri ibla birtakm zevat memur
etmilerdi. Bun-dan herhalde en byk resayd (bakanlar). Onlar cami-i erifte
ve meydanlarda ortaya kar, halk tenvir ve irat iin ne sylemek lazmsa
sylerlerdi. Bu tarzda devam edebilmesi iin bir art lzmd. O milletin reisi
olan zatn halka doru sylemesi, halk dinlemesi ve halk aldatmamas, halk
ahval-i umumiyeden haberdar etmek son derece haiz-i ehemmiyettir.
nk herey ak sylendii zaman halkn dima hal-i faaliyette bulunacak,
iyi eyleri yapacak ve milletin zararna olan eyleri red ederek unun veya
bunun arkasndan gitmeyecektir
diyerek padiahlarn hutbeyi arapa okumalarn istibdatlarn idame iin
olduunu, taunun iin hutbenin Trke olmas lzumunu bildirdi.
Lozan'daki sulh mzakerelerinden de biraz bahis ettikten sonra (Halk
Frkas) hakkndaki suale geti:

Bu milletin siyas frkalardan ok can yanmtr. unu arzedeyim k,

memalik-i sairede frkalar behemehal iktisad maksatlar zerine teesss etmitir
ve etmektedir
diyerek bizim gibi zengin olmayan Balkan hkmetlerinin nasl kurulduundan
ve halkn siyas ve iktisad terbiye aldndan haberi yok., gibi ifadelerde
bulundu.
u szleri ilerisi iin dncelerini gstermek itibariyle dikkati eker:
Halk Frkas halkmza terbiye-i siyasiye vermek iin mektep olacaktr.
Beni seven ve hayatm dnen arka74
dostlarm bana byle bir frka-i siyasiye tekil etmemeklii-mi tavsiye
etmilerdir. Filhakika vazife-i milliyenin hitamnda keye ekilerek istirahat
etmekliim benim iin bir menfaattir, bunu yapabilmek iin imdiye kadar
istihsal olunan neticelerin tesbit olunduu gibi devam edeceine itimat etmek
icap eder, fakat, bu hususta henz b endie olamam. Hibirinizin de b endie
olmamanz tavsiye ederim.
(..). te bu nokta-i nazardan milletin iinde bir fert olarak ve tekrar
milletin intihabna nail olursam TBMM'de aza sfatyla almay vazife telkki
ediyorum. Efendiler, ne ben ne siz ahslarmz zerinde vaziyetler ihdasna
kalkmayalm. Biz hepimiz o surette alalm ki, kuracamz ey mill bir
messese olsun. Bu da millete terbiye-i siyasiye vermekle olur.
M. Kemal Paa, minberde mkemmel bir hutbe okumakla bu tarzdaki mesaisine
taraftar olmadm hakkndaki beyanatma halk huzurunda verdikleri cevap apak
da (beni ok seven ve hayatm dnen baz arkadalarm byle bir frka-i
siyasiye tekil etmemekliimi tavsiye etmilerdir.) beyanatyla da benim 17
Temmuz 1921 mnakaalarmzda arktan yaptm teklifi (..bendeniz zat- samilerlnin bu kabil siyas frkalara... itirakten bari kalmasna hasseten
taraftarm) ve bu kerre Halk Frkas meselesinde dahi sulhun takarrrne kadar
olsun bakomutan sfatyla bu kabil cereyanlara girimemesini tavsiyeme de kat'
cevabn vermi oldu. Gerek mutaassp bir dil ve eda ile islamcl ele almas
ve gerekse siyas bir frka tekiline ve onun bana gemeye karar verdiini
iln etmesi bende u kanaati tamamlad:
Napolyon, vaktiyle bakomutanlktan (muhalif frka yapan bir diktatr bana
neler geldiini grr) fikrine dayanarak nasl bir frka ile imparatorlua
kmsa imdi de, Mustafa Kemal Paa'da ayn surette bakomutanlktan tek frka
ile - nlemekliime ramen - hilfet ve saltanat almak mefkuresine
yryecektir. Bu yolda benim vatan ve millete kar vazifem de imdiye kadar
olduu gibi imdiden sonra da bu tehlikeli yolu nlemek olacaktr. phesiz
75
ki, samimiyet ve ikna He sonuna kadar uramak ve mmkn olmazsa cephe
almakla...
Asla Camilerle Deil!
M. Kemal Paa, Balkesir'de verdii hutbeden sonra Kzm Karabekir^
dncelerini renmek ister.
Akam M. Kemal Paa bugnk beyanatn nasl bulduumu sordu. Ben de
kendilerine olan samimi ballm kadar kendilerinden ayn karl grdme
dayanarak fikrimi syleyeceimi bildirdim ve dedim ki:
Dnya ilerini camilere soktuumuzun acsn ektiimiz yetmez mi Paam?
Mill ilerimizi neden yine camilere sokuyoruz? Ve neden siz bakumandan
olduunuz halde dinle, hilfetle bir din adam gibi hatta daha ileri giderek
megul oluyorsunuz? Mnevverlerimiz hakl olarak bu gidii iyi telkki
etmeyecei gibi bu yol da esasen tehlikelidir. 1921 ubat'nda arktan
teklifimde -birtakm muhafazakrlarn yine ie kararak teceddd
hareketlerinden (yenilenme hareketlerinden) mahrum kalacamz endiesini arz
etmi ve memleketin yksek mtehassslaryla esasl programlar yaplarak
bunlarn tatbikinde sebat ve sadakat lzumunu bildirmitim.
Paam, gryorum ki, siz din ve hilfet kuvvetlerine ok ehemmiyet
veriyorsunuz; u halde muhafazakrlara dayanmak istiyorsunuz. Size bu vesile ile

bir daha o eski teklifimi arz edeyim. Yanmda bir sureti var -cep czdanmdan
kardm verdim -, bir daha ltfen okuyunuz. <
Trk milleti teceddde muhtatr. Ve bunu da mtehassslarla baarabiliriz.
Asla camilerle deil, asla muhafazakrlarla deil.
Din, vicdan kanaatidir; mnakaaya gelmez, ilim adam olan bizlerin ve hele
sizin bunu ele almanz katiyen doru bulmuyorum. Bunu tamamiyle mhmel
brakmalsnz. Bu mtalalarm daima size ak kalbimle syleyeceim.)
M. Kemal Paa mtalaalarm samimi karlad. Ertesi
76
gn yaverlerinden naklen benim yaverim, Gazi'nin u ifadesini bildirdi -.
Ben, Karabekir'in bana bu kadar samimi olduunu zan etmediimden ok
ekieceimizi tahmin ediyordum. Halbuki o ok ak yrekli ve candan insanm.
Beraber alacamz grerek memnun oluyorum.
DOKUZ
Balkesir'den sonraki, ilk durak zmir'dir.
zmirde ktisat kongresi toplanacaktr.
Bakomutan ve ark Cephesi Komutan birlikte z-.mir'e giderler. Yolda din
konular hi konumazlar.
Manisa'da karlayclar Karabekir'den kongreye Manisa delegesi olarak
katlmalarn isterler. Karabekir cephe komutan olduunu, bu nedenle
kendisinin mazur -grlmesin ister.
Manisallar srarldr.
Ertesi gn Manisallar bir oldu-bitti ile Kzm Paa'y delege seerler. Bir
grup da baz yabanc ajanlarn .kongreye gelip Trklerin askerlikten baka
birey beceremeyeceklerini kantlamak amacyla kongrede karklklar
karacaklarn bildirir.
nlem almak gerekecektir.
Karabekir, M. Kemal'in TBMM reisi ve bakomutan sfatlaryla kongre
bakan olmasn sakncal bulur. Gazi, Manisallarn srarna gre siz
kongreye girin ve idare edin der.
Kongre M. Kemal'in fahri reislii altnda alr. Kongre bakanlna
Karabekir seilir. Karabekir, kongre kararlarn kitap halinde bastrr1".
iktisat kongresinden sonra Karabekir Ankara'ya d-ner.
77
smet Paa da Lozan'dan dnmtr.
smet Paa. Kzm Karabekir'e Lozan sulh kongresi azalarnn Trk
milletinin igalden kurtulan ksmlarnn da katlacaklar bir seim
istediklerini bildirir.
Konu grupta da grlr ve kabul edilir.
O gn Ankara'da tatsz bir gn yaanmaktadr. Trab- zon Milletvekili Ali
kr Bey ortadan kaybolmutur. Mecliste, ikinci grup milletvekilleri krsden
hkmete sert eletiriler yneltmektedirler.
Sonrasn Karabekir'den renelim :
Ne kt tesadftr ki, bugn Trabzon mebusu Ali kr Bey'in ortadan
kaybolmas ve bunun.da Mustafa Kemal Paa'nn muhafz taburu komutan Topal
Osman Aa'nn bir cinayeti olarak ortaya yaylmas, Ankara havasnda bir
samimiyetsizlik ve itimatszlk uyandrmaya sebep oldu. Yeni intihaba karar
verildii bir gnde, Ankara'da matbaa am ve gndelik bir siyas gazete
karmaya balam bulunan bir muhalif mebusun ortadan yok edilmesi irkin
olduu kadar tehlikeli bir iti. Bunu muhalif mebuslar, dorudan doruya
Gazi'den biliyorlar ve tevkif mzekkeresi karmaya kadar da ileri gidiyorlard.
2 Nisan sabahleyin ikamet ettii daireden Bavekil Rauf Bey, Mdafaa-i
Milliye Vekili Kzm Paa telefonla yaverime unu yazdrm:
(Bugn saat 6'dan beri ankaya'da Gazi'nin kk civarnda Muhafz taburuyla
Osman Aa taburu arasnda msademe balad. Osman Aa ve en kymetli heyeti
maktul dm. Gazi. Ltife Hanm ile birlikte istasyonda Rauf Bey'in yannda.
smet ve Kzm Karabekir Paalarn da gelmelerini istiyorlar.)
Derhal gittim.

Gazi'yi ok mteessir buldum. Muhafz Nizamiye taburunun kendi dairesini

delik deik ettiklerini anlatt. Neticede Osman Aa taburuyla anlar m? diye
endie ediyorlard.
Kars'tan gnderdiim bu bin kiilik Giresun taburunun talihinin sonunu byle
grmek beni ok mteessir etti. 14 Ocak gn trenle Bursa'ya ayrldmz gn
Gazi'78
nin Cevat Abbas Bey'e, Ali kr Bey ve matbaas hakknda Syledii iddetli
szler ve benim kendilerini teskinim gzlerimde canland.
Bu aralk Muhafz tabur komutan smail Hakk Bey30 geldi. Gazi, endiesini
ona da syledi ve taburundan emin misin? diye sordu. O da emin olduunu
syledi.
Nihayet mesele birok masumun lm ile neticelendi. Ali kr Bey'in cesedi
de ertesi gn ortaya kt. Ali kr Bey de telefon telleriyle boulmu ve
ankaya gerilerinde bir yere gmlm.
4 Nisanda Ali kr Bey'in cenazesi kinci Grup'un elleri stnde Meclis
kapsna getirildi ve ikinci kurban gidiyor diye haykrmalar oldu11.
Ali kr'nn cenazesi stanbul'dan geilerek Trabzon'a gtrlmek
isteniyordu. Bunun u aralk sebep olabilecei tezahrler memleket hesabna ok
zararl olabilirdi. Cenaze, hkmetin karar ile nebolu zerinden Trabzon'a
gtrld.
Akamst de Millet Meclisi'nin karar ile Topal Osman'n cesedi Meclis
binas nnde asld.
Yeni Seime Doru
Birinci Grup ad verilen grup yneticileri, -Bat ve Dou Cephesi
komutanlar biraraya gelecek yeni seim sistemini saptarlar. Bu ilkeler
saptanrken Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin Halk Frkasna dnmesi 'de
kararlatrlr. Yaynlanan bildirgede hilfetin beynelislm ve dayanann da
TBMM olduu duyurulur.
M. Kemal, 8 Nisan 1923 gn Halk Frkas umdele-rini aklar. Bu
ilkelerden 5.si yledir:
(stinatgah TBMM olan makam- hilfet beynelislm bir makam- mualldr.
slm dininde btn namazlar ce-'maatla eda olunur. Cemaatn bir emeli vardr
ki, cemaat terkip eden btn fertler ona iktida ederler (uyarlar).. Bu suretle
imam, cemaatn timsali olmu olur. Cemaatn fertler arasndaki tesand imamn
ahsnda tecelli eder. Her
79
imamn kendi cemaat namaz esnasnda birletirerek bir ok ruhtan tek bir ruh
meydana getirmesinde kk bir tesant husule gelir. slmiyette bundan baka
bir de byk" tesant vardr ki, btn mmeti tek bir ruh haline getirir. Bunun
ekli de btn insanlarn manev bir surette bir imam- ekbere (byk imama)
iktida eylemeleridir. te bu imamlara ondan (Halife) nam verilir.
O halde namaz klnrken yalnz gzmzn nndeki cemaatn imamda temerkz
eden ruh vahdetini (imamda toplanan birliini) grmekle iktifa etmemeliyiz.
Bilmeliyiz ki, bu cemaattan baka milyonlarca cemaatlar da ayn zamanda bir
mmet halinde birlemilerdir. Bu birleme btn milletin bir byk imam
etrafnda yani (Ha-life)'nin evresinde birlemesiyle husule gelir. Demek ki,
kk imamlar, kk cemaatlar temerkz ettirerek kk tesantler
(dayanmalar) vcuda getirdii gibi imam da btn mmeti temerkz ettirerek
islm alemindeki umum tesand husule getirmitir.
Yeryznde bir hilfet makam bulunmazsa islm lemi kendisini imamesiz
kalm bir tebih gibi dalm, perian grr.
Bu ifadeden anlalyor ki, mutlaka islm mmetinin banda (Halife) nam
verilen ahs bir timsalin bulunmas lzmdr. Fakat bu yksek makam hangi
mslman millet kendi iinden bir ahsiyet seerek vcuda getirebilir? Dinen
halifenin gayr-i mslim hibir devlete tbi olmamas art olduundan halifeyi
kendi iinden douracak milletin mutlaka kuvvetli bir orduya ve tam bir
istiklle malik olan mcahit bir islm milleti olmas lzmdr.., Birok
asrlardan beri bu artlar haiz olan millet Trk milleti olduu gibi bugn de

bu artlar haiz olan millet, yalnz yeni Trkiye'dir. Buna binaen TBMM bizzat
halife hazretlerini intihap ederek kendisini bu muazzez ve muhterem makama
istinatgah yapmtr.)
Bir aralk ankaya'da ifte minareli byk bir cami yapmak hevesi de uyand
ve gazetelerde de nerolundu.
M. Kemal Paa, Halk Frkas Reisinin kendisi olduunu ve uzun vadeli bir
programn tatbiki vazifesini ze80
rine aldn iln etmekle 20 Temmuz 1922 Bakomutanlk Kanunu mzakeresinde
Millet Meclisi krssnden va-it ve iln ettii (sine-i millete bir fert olarak
kalaca) meselesinden vaz getiini de bildirmi oldu.
Baz vekillerin de dahil olduklar bir intihap komitesi tekil etti. Ve
reisliini de kendisi deruhte etti. Bu komitede benim de bulunmaklm arzu
ettiler. stasyon'daki malm binada toplandk. Gazi'nin ilk teklifi u oldu:
Millet bana itimat reyi versin, mebuslarn seimini
bana braksn.
Bu teklife itiraz ettim.
Milletin size itimat etmesi tabidir. Fakat bu iti
mat onun Hukuk-u esasiyesine hkim olmasn icap ettir
mez. Byle bir intihaba mill intihap denilmez ve bu tarz
da toplanacak Meclise de Millet Meclisi denmez., dedim.
Mtalam kabul edip bana iltihak edenler grlnce Gazi de bu fikrinden vaz
geti. Fakat her taraftan kendisine en ok emniyeti verenler listeye girdiler.
Ve hatta hkmet ve Mdafaa-i Milliye vekilinin dahi yardm ile seime arz
olundular.
kinci gruptan kimse namzet gsterilmedi. Halbuki, bunlarn ou stikll
Harbi'ne ilk gnden beri canla bala hizmet etmi insanlard. Bu hususta
aramzda mnakaa da oldu. Gazi:
Ben muhalif istemiyorum... diyor ve kendisine sz
le ve yazyla en ok sadakat gsterenleri, birinci Meclis'
te fiiliyatyla bu emniyeti kazananlar ve hemen btn
karargh mensuplarn namzet gsteriyordu.
Ben de:
Byle emre ram bir Meclis ile dnyaya hkim olan
itilf
milletlerinin
emniyetini
kazanamayacam
ve da
hilde de hrriyet mefhumunu kaldracamz ve belki da
ha iddetli bir muhalefete yol alacan., syleyerek iti
raz ediyordum.
Nihayet ntisap Komitesine gitmedim.
Fakat Ltife Hanm ile birlikte Kubbeli Balar'da oturduum havuzlu kke
gelerek ben! aldlar ve ayrlmamak-lm rica ettiler.
81
Ben de artk muntazam beraberlerinde oldum.
(...)
18 Temmuz'da Trabzon'dan gelen haberler Gazi'nin cann ok skt. Ali kr
Bey cinayeti, gazete stunlarnda kendisine atf olunuyordu. Trabzon hakknda
Sivas Kongresi srasnda da ok sert hareket etmek istedikleri zamanda mani
olmu ve ikna hereyin badr diyerek icap eden iyi tedbirlerle ileri
yrtmtm. imdi vaziyet daha da naziklemiti.
M. Kemal Paa bana unu syledi:
Trabzon'da kaynayan bir kazan var. en bunu
vaktiyle sndrmedin. imdi de yine kaynamaya balad.
Bu sefer kuvvetli bir yumruk hak ettiler. Bunu nasl yap
may muvafk bulursun?.. Mdafaa-i Hukuk merkezinin b
yk suistimalleri de varm.
Gayr-i kanun hibir icraata taraftar deilim. Bil
hassa u aralk. Bunun iin arkadalardan mrekkep bir
heyet gndeririz. htilas varsa tetkik eder; bulur. Halkn
sknetini bozmak isteyenler hakknda da lzum grlr

se kanun takibat yaplr... cevabn verdim.

Bu tarz muvafk grld.
Trabzonlular Kzm Karabekir'den milletvekilleri olmalarn isterler.
Karabekir, doduu ve byd ehir olan stanbul'dan milletvekili olmay
arzular. Edirne ve Aydn'dan illerinden milletvekili olmas 'iin neriler
gelir.
ikinci Meclis'e girebilmek iin kulis almalar hzlanmtr. Karabekir,
bu kulislerden tedirgin olur;
O gnleri anlarnda yle anlatr:
..bir taraftan kinci Meclis'e girebilmek iin, bilgi, emek ve seciyesi ile
tannm olmaktan ziyade sadakat ve mutavaatla (baeme) temayz etmi olmak ve
trl vastalarla Gazi'ye hulul etmek (evresine sokulmak) ise yaramt.
Mektuplarla, iirlerle M. Kemal Paa'nn bir dzye tekrarlanan szler
muayyendi.
(Bizi sen kurtardn, ne emir buyurulursa keramettir.)
Ve bir sr methiyeler.
82
stikll Harbi nasl balad? Nasl bir seyir takip etti? Bugnk durum
nedir? istikbal iin planmz ne olmaldr? Artk kimseyi ilgilendirmiyordu.
Biricik dnce Gazi'nin tevecchn kazanmak ve mebus olmak ve memleketin
nimetlerinden istifade edebilmekte idi. stikll Har-bi'mizin neticesini
grnceye kadar stanbul hkmetinin ve Padiah dalkavuklarnn bile gnahlarn
af ettirebili-yorlar ve yeni devlet kuruluunun n saflarnda yer
alabiliyorlard.
Saadet avcl dehetli bir yar halinde balamt.
Tehlike bykt.
stikll Harbi'nin fedakr ve feragatli arkadalaryla Gazi'nin arasna her
gn yeni simalar giriyor ve yerleiyordu. Ve artk stikll Harbi'ndeki gibi
fikir sahipleri ile i birliinden ziyade mutavaat ve alka hazr bir zmreye
roller verilmeye hazrlk grnyordu.
Artk Gazi hangi yolu tutarsa yeni Meclis O'nun istedii suretle hedefine
gtrecekti.
Koyu mutaassplar da din ve hele islm aleyhindeki yeni yolda birbiriyle
atacak bir halde deildiler!
Dier taraftan da Ankara'da yeni bir hava esmeye , balad: "
slmlk terakkiye mani imi!
Halk Frkas l dini (din d) ve l ahlki (ahlk d) 'olmal mi..
Macarlar ve Bulgarlar gibi ufak milletler bizim gibi Almanya tarafnda bulunarak
malp olduklar halde istiklllerini muhafaza ediyorlarm.. Medeniyete
girmilermi.. Trkiye islm kaldka Avrupa ve ngiltere .mstemlekelerinin
ounun halk islm olduundan bize dman kalacakm. Sulh yapmayacaklarm.
10 Temmuz 1923'de Ankara stasyon'undaki Kalem [mahsus binasnda frka
nizamnamesini mzakereden son-Gazi ile yalnz kalarak hasbhallere balamtk.
Dini ve ahlk olanlar a kalmaya mahkmdurlar.. dediler.
Kendisini hilfet ve saltanat makamna lyk gren ve bu hususlarda
teebbslerde de bulunan din ve namus
83
lehinde trl szler syleyen ve hatta hutbe okuyan, benim kapal yerlerde ba
aklmla ltife eden, fes ve kalpak yerine kuma balk teklifimi ho
grmeyen M. Kemal Paa, benim hayretle baktm grnce u izahat verdi:
Dini ve namusu olanlar kazanamazlar, fakir kal
maya mahkmdurlar. Byle kimselerle memleketi zengin
letirmek mmkn deildir. Onun iin nce din ve namus
telkkisini kaldrmalyz. Partiyi, bunu kabul edenlerle kuvvetlendirmeli ve bunlar abuk zengin etmeliyiz. Bu suretle
kalknma kolay ve abuk olur..
Geri smet Paa da 5 Ocak 1923 tarihinde bana yazd mektupta (vatanmz
ne zaman mamur olacak? Bir tek ve asl mesele budur. Sulh olsa da olmasa da..)
demiti. Fakat iki Lozan arasnda Ankara'ya geldii zaman kendisinden bu garip

mnda mtala iitmemitim. Zengin olmak, mamur olmak, planl bir alma ve
zamanla olurdu.
Gazi'ye u mtalam syledim:
Nereden, ne maksatla geldii 'bilinmeyen ve ze
rinde kendi mill kudretimizle ilenmeyen fikirler mill bn
yemizi sarsar. Tanzimatn da bu surette kurban olduk.
Bizi kuvvetle zemeyenler yaldzl formllerle cevherimi
zi eritebilirler. Harben kazandmz, sulhteki yanl ve va
kitsiz admlarmzla daha dorusu Avrupallara aldanmak
la elimizden kardmz onlar pek iyi bilirler. Bunun iin
ilim ve ihtisasa hrmet etmek ve bilgili ve seciyeli adam
larmzla zerinde ilenmemi fikirleri program diye ka
bul etmemek, yeniden aldanmamak iin biricik yoldur.
Kendi ilim messeselerinde ilenmemi veya kontrol edil
memi baya fikirlerin tatbiki dier bir bakmdan da teh
likelidir. Emirle yaptrlacak, yani iddetle tatbik oluna
cak demektir. Bu tarz belki itaat temin eder fakat sevgi
asla!
Bu hususta kendi-tecrbelerime de dayanarak diyebilirim ki, itaat grntedir
ve muvakkattir. M. Kemal Paa:

Din ve ahlk inklp yapmadan nce birey yap84

mak doru deildir. Bunu da ancak bu prensibi kabul edebilecek gen unsurlarla
yapabiliriz.
Ben:
Dinsiz ve ahlksz bir millete bu dnyada hayat hakk olmadn tarih
gsteriyor. Paam, bu akide bizi bolevizme gtrr, ngilizler, mtarekenin ilk
zamanlarnda bizi boleviklie tevik ediyorlard. Demek bizi baka yoldan yine
oraya srmek istiyorlar? Bunun mns aktr:
Trkiye'yi Ruslarla paylamak.
Bu hususta Erzurum'da da ayn fikrimi izah etmi olduumu ve daha nce de
Amasya kararnza mani olmu bulunduumu hatrlarsnz. Sonra siz Meclis
krssnden haykrdnz:
(Sulhten sonra millet saflar iine ekilerek bir ferd-i millet gibi
yaayacam.)
Halbuki imdi halkn asla houna gitmeyecei ve benim bile ucunu bir uurum
grdm bir forml halka kabul ettirecek bir idare kurmaya gidiyorsunuz. Bunu
yapmaynz. Mill birliimiz sarslr; bir tufeyli tabaka halkn bana geer
kann emer. Hibirimizin hayat uzun deildir. Bu milletin yeni sarsntlara
tahamml yoktur, zmir ktisat Kongresi iktisad ihtiyalarmz tesbit etti.
Bir heyet-i' milliyemiz maarif programn tesbit edecek. Mtehasss bir asker
heyetle (ordunun ilim ve irfann) tesbit ettiriniz. Bu suretle planl ve
programl olarak stiklal Har-bi'ni canyla, bayla kurtaran milletimize
hrriyet ve ak saadetini tattralm.
Gazi beni sknetle dinledi. Mnakaay uzatmad. Anladk ki, yeni bir muhit
onu yeni havaya ekmek istiyor. Fakat kati kararn vermi deil.
85
ON

Karabekir, gelien yeni koullardan ve oluan ortamdan iyice kukulanmtr.

Din konusunda kan tartmalar Karabekir'! adm adm M. Kemal'den
uzaklatrmaktadr.
ark Cephesi komutan, boleviklii de din kart dnce sahiplerinin de.
ngilizlerce kkrtt kansndadr.
Karabekir, bugn mze olarak kullanlan Ankara Ga-rndaki zel Kalem
mdrlne urar. Odaya girdiinde Tevfik Rt Bey, Ben kanaatimi Meclis
krssnden de haykrrm, kimseden korkmam diye konumaktadr.
Karabekir sorar:.

Nedir o kanaat?
Mahmut Esat (Bozkurt) yant verir:
slmln terakkiye mani olduu kanaati.. slam kaldka yzmze kimsenin
bakamayaca kanaati1..
Karabekir anlarnn bu blmne unlar yazar:
Mustafa Kemal Paa'y bu sefer de kimlerin nerelere gtrmek istedii
grlyordu.
Sylei balamtr. Karabekir, islmln gelimeye engel olduu yolundaki
dncelerini Avrupal diplomatlar tarafndan ortaya atldn syler. Bu
yorumunun tartlabileceini de anlatr.
Ve devam eder:
..Mnakaaya tahamml olmayan bir mesele varsa o da din deitirme
gayretidir. Bence slm kalrsak mahv olmayz. Bilkis yaarz, hem de yakn
tarihlerdeki misalleri gibi itibar grerek yaarz. Fakat din deitirme oyunu
ile birliimizi ve selabatimizi krarak bizi mahv edebilirler.
Tartmaya Fethi Okyar da katlr. Okyar, Karabe-kir'in mtahakkim bir eda
diye tanmlad biimde unlar syler:
Evet Karabekir, Trkler islml kabul ettiklerinden
byle geri kaldlar ve slam kaldka da bu halde kalmaya mahkmlar.
Karabekir, bu tartmann nasl sonulandn anlarnda yle anlatr:
Gazi riyaset yerinde Fethi Bey. O'nun Yolundayd. Beri de kapdan girince
hemen onun soluna oturmutum. Fethi Bey. son olarak bana kesin cevap verince ben
de bam saa evirerek O'na ve ayn zamanda Gazi'ye hitaba baladm:
nce Trklerin islm dinini kabul etmeleri saye
sindedir ki. Bizans Imparatorluu'nu ortadan kaldrdlar
ve bize bugnk hkim vaziyeti verdiklerini, aksi halde
Bizans medeniyeti ve dini iinde Kayseri Rumlar halinde
kalacamz., anlattm.
Sonra da:.
Bu baya fikri iddetle red ederim. Geri kalmaklmza amil olan ey bir deildir. Ftuhattk, temsil kud
retini gstermemek. Avrupa'nn ilim ve fen cephesiyle temasszlk.. gibi mhim sebeplerdir. Ayn yanllklar ya
pan hristiyan devletlerinin de yklp gittiini bilmez deil
siniz. Bu zelzelenin hakl sebeplerini aratrmayp onu g
ln bir sebebe balamak kadar bu (islmlk terakkiye
manidir) fikrini garip buluyorum. Bu baya ve tehlikeli
fikrin aramzda da ilm mnakaaya tahamml edemeye
cek kadar taraftar bulmasndan da ok mteessir ol
dum.
Fakat ben de iddia ediyorum ki. Trk milleti ne dinsiz olur, ne Hristiyan
olur. Hakikat budur. Bir milletin asrlardan beri en mukaddes duygularn bir
hamlede atabileceinize inannz objektif bir gr deil; hlyanzdr. Byle
bir harekete cret memleketimizde kanl bir istibdatla balar ve stikll
Harbi'nin samimi birliini de birbirine katar. Nerede ve nasl karar
klnacan da kesti-remezsek bile mill bir dram olacandan phe etmeliyiz.
M. Kemal Paa'ya hitaben szlerime yle devam ettim:
Paam, madd cephemiz zaten zayftr. Gvenebi87
leceimiz manev cephemizi de dmanlarmzn yaldzl propagandasna kurban
edersek dayanabileceimiz nemiz kalr? Bizi, silh kuvvetiyle paralayamayan
dmanlarmz gryorum ki, artk fikir kuvvetiyle mahv edeceklerdir. Siz
millete kar bizi bu hale getiren gailenin istibdat olduunu, zaferden sonra
millet tamamiyle iradesine sahip olarak yryeceini, millet krssnden dahi
defalarca haykrdnz. Millet Meclisi'ni tekbirler ve sellar arasnda atnz.
slmln en byk din olduunu hutbelerle de iln ettiniz. imdi ne yzle ve
ne hakla bir kanl maceraya atlacaz?
M. Kemal Paa szm keserek :
Mzakere ok hararetlendi, burada kesiyorum., dedi.

Atatrk, ertesi gn Karabekir'e haber vermeden zmir'e gider.

O gnlerde Babakan Rauf Bey ile smet Paa'nn aralar acktr. Karabekir,
Rauf Bey ile smet Paa'y bartrmak isterse de bunda baar salayamaz.
Rauf Bey, babakanlktan ayrlr. - M. Kemal Paa, Rauf Bey'in yerine kimi
atayacaktr? Konu, ankaya'da sofrada gndeme gelir.
M. Kemal Paa:
Baveklet mnhaldir. Fevzi ve Kzm Karabekir Paalar ile Ali Fethi
Bey'den birinin bavekil olmas cap ediyor diye konuyu aar.
Fevzi ve Kzm Paalar, asker kalmak istediklerini bildirerek af
buyurulmalarn isterler. Fethi Bey de kendisinde babakan olacak nitelikleri
grmediini belirterek aczimi itiraf ederim der.
M. Kemal Paa, Fevzi Paa'nn zrn kabul eder ya Karabekir'in ya Fethi
Bey'in babakan olmas gerektiini syler, Fethi Bey bavekleti idare edemem,
aczimi tekrar ederim diyerek yeniden zr diler.
M. Kemal Paa srarldr:
O halde Kzm Karabekir Paa bavekleti kabul etmelidir diyerek
tartmay noktalar.
Karabekir, bu olay yle yorumlar:
M. Kemal Paa'nn zerimdeki srarnda samimi ol88
mas ancak 18 Temmuz'da Tekilt- Esasiye mnakaasnda ileri srlen fikir
karsndaki (Meclisin muhafazakrlardan deil uzmanlardan olumas nerisi)
mtalalarm kabul etmesiyle anlalabilirdi. Aksi halde benim hkmet
reisliim hrsyla o tehlikeli yola atlacam sanarak teklifi yapm oluyordu.
Bunun iin kendilerine u teklifi yaptm:
Paam, kati kararnz vermeden nce Fethi Bey'
in benim 18 Temmuz'daki mtalalarmz dnmeniz iin
bu karar yarn akam vermenizi rica ederim.
Ertesi gn yemekte buluulur.. M. Kemal Paa eski grnde direnir. Ya
Fethi Bey babakan olmaldr ya Karabekir.
Fethi Bey yeniden zr diler, bu grevi yapamayacan bildirir. M. Kemal
Paa o halde der:
Bavekil Kzm Karabekir'dir.
Karabekir, teekkr eder ve M. Kemal Paa ile yalnz konumak istediini
syler.
Babaa kalnca M. Kemal, Karabekir'den nce sze balar:
Karabekir, unu nce syleyim; eer ben siyasetten, ekilirsem yerime Fevzi
Paa'y geiririm. imdi sen mtalan syle bakaym.
Karabekir, olayn sonrasn yle anlatyor:
Benim aklma hi de M. Kemal Paa'ya ekilmesini teklif etmek gelmemiti.
O'nun bu szne gre byle bir teklifin nlendiini anladm. ster istemez bu
meseleyi de grmek zaruri oldu. Mtalam yle zetledim:
Eer vaktiyle sylediklerinize ve Millet Meclisi kr
ssnden dahi beyanatnza ve Millet Meclisi azalarnn
bazlarnn bu husustaki tekliflerine kar zmir'de verdi
iniz cevaba gre ekilmek kararnda iseniz milleti ka
rarnda serbest brakmanz erefli tarihiniz iin de siz
den rica ederim.
Yok; bavekilinizi tayin hususundaki kararma gre e-kilmeyecekseniz benimle
Fethi Bey ahslarndan nce fikirlerimizden hangisini kabul ettiinizi tesbit
ettikten sonra bavekilinizi semenizi rica ederim.
89
18 Temmuz'da istasyon binasndaki tartmalarmz malmunuzdur. imdiye
kadar defalarca sylediim fikir-lerimi bir daha hlsa ediyorum:
Ben, mill istikllimiz gibi mill hrriyetimizi de en mukaddes bir gaye
tanrm. Bunun iin meden hedeflerimizde srat fakat itima gayelerimizde
tekml taraftarym. Hibir sebep ve bahane ile halk tazyike ve idareyi
istibdada evirmeye taraftar deilim. Ne Fethi Bey ve arkadalarnn ve ne de

hilfet ve saltanatn herhangi bir tarzda yeniden bir elde toplanmasna taraftar
olanlarn fikrinde deilim.
Benimle ayn dncede olan ve yksek htisas olan ve benimle ayn hz ve
ayn intizamla almak kudretinde olan arkadalardan yeni bir kabine yaparm.
Esasl, ,bir program da tertip ettikten sonra el ve fikir birlii ile samimi
alrz. Ancak bu artlar altnda Tekilt- Esasiye ile kaytl olan vazifemi
ifa edebileceimi mit ederim..
Mustafa Kemal Paa:
Eski Kabine arkadalar yerinde kalmaldr. n
k bunlar ben baka trl memnun edemem. Programa
gelince: istikll Harbi'nde olduu gibi ahvale gre yapl
masn lzumlu grdnz iler hakknda fikirlerimi ben
bildiririm. Senin artlarn ok ar. Fethi Bey daha mspet fikirde.
Ben:
O halde beni affedersiniz.
M. Kemal Paa:
Haydi arkadalarn yanma gidelim... dedi.
Bizi merakla gzleyen heyetin yanna gelince unu sylediler:
Karabekir de kabul etmiyor. u halde Fethi Bey'
le aralarnda kura ekeceim, kim karsa o itiraz etme
den hkmet reisliini kabul eder. Haydi bakalm hepiniz
dar kn, yalnz Mdafaa-i Milliye Vekili Kzm Paa
(zalp) bana yardm iin benimle kalsn.
90
Balkonumsu yere knca Fevzi Paa'ya sordum:
Paam, hkmet reisliini siz neden kabul etmi
yorsunuz?
Fevzi Paa:
Oraya insan drmek iin getirir de ondan.. (..)
siz Hkmet reisliini istemediinize gre baka bir ar
zunuz var m?
Ben:
Eer siz hkmet reisliini kabul ederseniz, Er
kn- Harbiye Umumiye Reisliini isterim..
Karabekir, Fevzi Paa'ya niin Genelkurmay Bakanln .istediini anlatr.
Fevzi Paa, Karabekir'e babakanlk iin smet Paa'y nerdiini syler.
Karabekir:
Makamnzn vazifesi daha da arlaacaktr demektir. Bu tabii zatalinize
ait bir mesele kalr. Bir hafta nce hkmet reislii ve Erkn- Harbiye
Reislii meselelerini hallettiinize gre dndenberi bu komedya nedir diye
sorduunu; Fevzi Paa'nn da Benden bahis etmesi aznz aramak iin olacak.
Aramzdaki mnasebetin derecesini anlamak istiyor. Senin baveklete tayinini de
yine fikrini anlamak iin zannediyorum karln verdiini anlatyor.
Bir sre sonra M. Kemal Kura ektik, Fethi Bey kt, mbarek olsun
der1"/1.
Babakan Fethi Bey'dir'3.
kinci Meclis Toplanyor:
Karabekir, anlarnn bundan sonraki blmnde 17 Austos gn, parti
grubunun toplandn, toplantda (Erzurum Kongresi esas deildir; bu Balkesir
Kongresi gibi bireydir. Esas Sivas Kongresi'dir. Fakat burada muhalefetler
Amerikan mandas istediler..) gibi konumalar yapldndan yaknr ve iine
srklendii d krklklar iinde bu toplanty syle anlatr:
91
..Ne sylenirse sylensin alklamaya hazr olanlarn banda yeni meclise
seilen btn karargh heyetiyle hazra konmu devletliler vard. Yeni Trk
devletinin kuvvetli temeli atlacana hakikatlere ve hadiselerin yetitirdii
ahsiyetlere kar vurulan bu tahrip kazmas cokun alklarla tesbit olundu. M.
Kemal Paa, kendini barna basan ve bana kadar da karan Erzurum Kongre-

si'nin toplanmasnda fikir ve emei olmadndan onu en tehlikeli ve karanlk

gnlerde toplayan ve himaye edenleri ve topyekn azalarn kltyor ve Sivas
Kongresi ve azalarn da -kendisini iin iinden syrarak- Amerikan mandas
istediler diye lekeliyordu. Bu surette btn stikll Harbi'nin fikir ve i
banisi olarak ortada yalnz kendisini brakyordu.
Halbuki, kazanlan zaferlerde ve eriilen Trkn kurtulu bayramnda derece
derece herkesin hissesi vard. Ve herkes grd hizmet derecesinde sevinmek ve
vnmekte hakl idi. Bu hakikatleri ve yksek fikir ve kaabiliyetleri ile mill
ahsiyet olmu bulunan kimseleri millete ve cihana gstermek ve bu surette yeni
devletin bnyesinde hakl olarak onlara kar sevgi ve sayg uyandrmak ve bu
surette birtakm tredilere, dalkavuklara meydan ak brakmamak vazifesi
birinci derecede mill ve asker ba olan tutulmu M. Kemal Paa'ya dyordu.
Bu onun tarih (..) borcu idi. Bu borcu demekle o, millet ve tarih karsnda
daha da ykselecek ve insanln da en byk payesini alacakt.
Yazk ki, Mustafa Kemal Paa, bunu yapmad. Ve hatta tersini yapt.
Kendisini en yksek makamdan mahrum ettii kadar fedakr ve feraarkr
arkadalarnda da daima artan zdraplar yaratt...
Karabekir, M. Kemal Paa'nn kinci Meclis'! aarken yapt konumada
edinilen baarlarn medeniyete doru bir yol atn sylediini anlattktan
sonra yeni yolun al merasimi ne zaman ve ne tarzda olacan merakla
beklediklerini yazarak anlarn yle srdryor:
18 Temmuz'da islmln terakkiye mani olduunu haykran Fethi Bey ve
arkadalar bu maniay nasl ve
92
ne zaman kaldracaklard? Hkmet program ile mi, yoksa Gazi'nin herhangi bir
hamlesiyle mi?.
Bu bekleyi uzun srmedi. Hemen bu akam (14 Austos) heyet-i ilmiye
erefine Trk Oca'nda verilen ay ziyafetinde ilk tehlikeli hamle grnd.
yle ki:
Ziyafete M. Kemal Paa da, ben de davet edilmitik. Vekillerden kimse yoktu.
Hayli ge gelen M. Kemal Paa Heyet-i lmiye'nin imdiye kadarki mesaisi ile
ilgili grnmeyeni Kur'n' Trkeye aynen tercme ettirmek arzusunu ortaya
att.
Bu arzusunu ve hatta mcbir olan sebebini baka muhitlerde de sylemi
olacaklar ki, o gnlerde bana Seriye Vekili Konya Mebusu Hoca Vehbi Efendi
vesair szne inandm baz zatlar u malmat vermilerdi:
(Gazi, Kur'an- Kerim'i baz islmlk aleyhtar zppelere tercme ettirmek
arzusundadr. Sonra da Kur'an'n arapa okunmasn namazda dahi men ederek bu
tercmeyi okutacak .O zppelerle de ii alaya boarak aklnca Kur'n' da
islml da kaldracaktr. Etrafnda byle bir muhit kendisini bu tehlikeli
yola srklyor.)
Baz yeni simalardan da bah ettikleri gibi bu akam da bu fikre mumaaat
eden (beraber olan) baz kimseler grnce bu tehlikeli yolu nlemek iin M.
Kemal Paa'ya yle cevap verdim:
Devlet reisi sfatyla din ilerini kurcalamaklnz
ierde ve dardaki tesirleri ok zararmza olur. i al
kadar makamlara brakmal. Fakat, rastgele, unun bunun
iinden kabilecei basit bir i olmad gibi kt poli
tika zihniyetinin de ie karabilecei gz nnde tutula
rak ilerinde arapaya ve din bilgilere de hakkyla vakf
deerli ahsiyetlerin de bulunaca yksek ilim adamlar
mzdan mrekkep bir heyet toplanmal ve bunlarn kara
rna gre tefsir mi? Tercme mi yapmak muvafktr? Ona
gre bunlar harekete geirmelidir.
Din adamlarna ne lzum var? Dinlerin tarihi ma
lmdur. Dorudan doruya tercme ettirmeli... gibi baz
93
hoa giden bir fikir ortaya atlnca buna kar yle ko
nutum:

 Mstemlekeleri islm halkyla dolu olan bu mil

letler kendi siyas karlarna gre Kur'n' dillerine ter
cme ettirmilerdir. slam dinine ve arap diline hakkyla
vakf kimselerin bulunamayaca herhangi bir heyet bu
tercmeyi, mesel. Franszcadan da yapabilir. Fakat ben
ce burada Maarif programmz tesbit etmek iin toplanm
bulunan bu yksek heyetten vicdan olan din bahsinden
deil itim cephesinden istifade hayrl olur. Kur'an'n ya
plm tefsirleri var, lazmsa yenisini de yaparlar. Devlet
otoritesini bu yolda ypratmaktansa mill kalknmaya hasr
etmek daha hayrl olur.
M. Kemal Paa, beyanatma kar hiddetle btn zamirlerini (iyzn) ortaya
att:
Evet Karabekir, arap olunun yavelerini Trk oul
larna retmek iin Kur'n' Trkeye tercme ettire
ceim. Ve bylece de okutacam. Ta ki budalalk edip
de aldanmakta devam etsinler...
in bir Heyet-i lmiye huzurunda berbat bir ekle dndn gren Hamdullah
Suphi ve Ruen Eref:
Paam, ay hazr, herkes sofrada sizi bekliyor..
diyerek bahsi kapattlar.
Bizler de hususi masadan kalkarak sofraya oturduk ve yedik itik. Fakat
Heyet-i lmiye'nin btn azalar mteessir grnyordu.
phe yok ki, yakn gnlere kadar Kur'n' ve Peygamber'! her yerde medh-
sena eden ve hatta hutbe okuyan bir insandan bu szleri beklemek herkese eza
(incinme duygusu) veriyordu.
94
ONBR
Karabekir, din ve devrim konularndaki endielerini her yerde anlatr..
Uzmanlar der fikirleri ilesinler. Yoksa din ve ahlk konularnda atlacak
yanl admlar genlii zppeletirir.
Paa endielidir. yle dnr:
Din ve ahlk devrim, bilim adamlarna dayanmadna gre nereden geldii
belli olmayan bu fikir toplumda hem de her eye msait bir muhitte yaman
hadiselere yol aabilir.
Karabekir, konuyu yakn arkada smet Paa ile de
grr.
16 Austos'ta smet Paa ile grtm. 18 Tem-muz'da Tekilt- Esasiye
mnasebetiyle Fethi Bey ve arkadalaryla yaptmz (islmlk terakkiye
manidir) mnakaasn ve Gazi'nin yakn zamanlara kadar her yerde islm dinini,
Kur'n' ve hilfeti medh- sena ettii ve pek fazla olarak Balkesir'de minbere
kp ayn esaslarda hutbe dahi okuduu halde dn gece Heyet-i ilmiye
muvacehesinde Peygamberimiz ve Kur'an hakknda hatr ve hayale gelmeyecek
tecavzde bulunduunu anlattm ve bu tehlikeli havann Lozan'dan yeni geldii
hakkndaki kanaatin umumi olduunu da syledim.
smet Paa, Macarlar ve Bulgarlar, ayn saflarda itilf Devletlerine kar
harp ettikleri ve malp olduklar halde istiklllerini muhafaza etmi olmalar
hristyan olduklarndan, bize istikll verilmemesi de islm olduumuzdan ileri
geldiini bugn kendi kuvvetimizle yllarca uraarak kurtulduksa da islm
kaldka mstemlekeci devletlerin ve bu arada bilhassa ngilizlerin daima
aleyhimizde olacaklarn ve istikllimizin de dalma tehlikede kalacam., bana
anlatt.
Ben de bu fikre itirak etmediimi u mtalalar
ma dayanarak syledim:
Byle bir fikrin douraca hareket milletin bana
85
yeniden daha korkun ve daha meum bir istibdat idaresi getirecektir. Daha
kazanamadmz milli nee kaacak, birok emekle kurulan milli birliimiz de
bozulacaktr. Biz ierde birbirimizi boarken bize bu kurtulu yolunu gsteren

politikaclar da (Trkler hristiyan oldular) diye btn islm lemini bizden

nefret ettireceklerdir. Bu surette bizi tedip etmek iin islm lemi ruhlarnda
isyan duyacaklardr. Artk tilf Devletleri Yunan ve Ermeni kuvvetleriyle
baaramadklar emellerini, islm ordularn ve hele araplar, (salli l
Muhammed) diye zerimize saldrmakla istihsale kalkacaklardr.
Sultan Mahmut devrinde' (Trkler hristiyan oluyor) diye arap ordularn
Anadolu ilerine sevk eden ve ordular idare eden Franszlar deil miydi? Trk
donanmasn ifsat eden ve Msr'a teslimine sebep olan politika ayn oyun deil
miydi? teden beri bir taraftan hkmete (Avrupal olun, garp hayatn aynen
aln, baka kurtuluunuz yoktur) derler. Dier taraftan da attmz admlara
tevik ederler ve islm lemine de (Trkler hristiyan oluyor) diye aleyhimizde
nefret uyandrrlar.
Esasen imknsz olan birey! yapyor grnmek bile maddi ve manev btn
kudret kaynaklarmz mahv ve harap eder, Neticesi bu ii benimseyeceklerin
hayatlar ve prestijleri de kfi gelmeyeceinden kendi elimizle milleti anariye
srkleriz. Neticede boleviklik cereyanlar arasnda mahv olmak veya mstemleke
olarak istikllimizi kaybetmek de ok uzun srmez. M. Kemal Paa'nn son
beyanat btn ilim adamlarmz hayret ve korku iinde brakmtr. ok vahim
neticeler dourabilecek bu fikir hep birarada mzakere ve mnakaa etsek millet
ve memleketin hayrna olur.
Lozan bize istibdat ve tehlike getirmesin!
smet Paa'dan bir noktann daha aydnlanmasn sordum :
Lozan Sulh Muahedesi'nde boazlarn tbi olaca usule dair mukavelenin 8.
maddesi aynen yledir:
(Madde 8: Payitahtn ihtiyac iin stanbul. Beyolu, Galata, skdar ile
Adalar dahil olduu halde stanbul
96
ve mezkr ehrin civr kurbunda (yaknnda) azami 12 bin kiilik bir kuvve-i
askeriye bulunabilir. stanbul'da bir tersane ve ss- bahri muhafaza
edilebilecektir)33.
Halbuki, daha 12 Kasm 1921'de Erkn- ,Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paa'nn
Boazlar hakknda ne dnld sorusuna cevap olarak (stanbul'un makam-
saltanat olaca kaldrlarak makam- hilfet) denilmesini teklif ettiim gibi
yine teklifim zerine saltanat ilga ve hilfet l-i Osman'da ve stanbul'da
braklmt. Bu kanun halinde kabul olunmu ve 2. TBMM esas olan Halk Frkas
umdelerinde de yer tutmutu. En sonra da 11 Ocak 1922'de M. Kemal Paa
muvacehesinde (payitaht neresi olmal?) diye ortaya atlan sualde O'nun arzusu
ne ise onu yapmak isteyenlere kar (stanbul hilfet merkezidir, Ankara da
hkmet merkezi. Payitaht tabiri artk kalkmtr) demitim.
Bu sefer karmza (stanbul'un payitaht olduu) sulh muahedesi ile ortaya
kyor. Bunun sebebi nedir?
smet Paa iyi dinledi; fakat hibir cevap vermedi.
Bunu M. Kemal Paa'nn arzusuyla yaptndan benim phem, yoktu. Nitekim
bir mddet sonra onun bu arzularndan ebediyen uzaklatracak bir teebbste
bulunmaya mecbur kaldm. Az aada gelecektir.
Hocalar Toptan Kaldralm!
Karabekir, o gnlerde, Ankara'nn Keiren semtinde Kubbeli Kk diye
bilinen bir kk kkte kira ile oturmaktadr. 19 Austos 1923 gn M. Kemal,
Ltife Hanm ve smet Paa bu kke yemee gelirler.
Yemekte tartma kar. Tartma Karabekir ve smet Paa arasndadr. M.
Kemal, tartmay sessizce izler.
..smet Paa mthi bir inklp hamlesi teklif etti:
Hocalar toptan kaldrmadka hibir i yapamayz. Bugnk kudret ve
prestijimizle bugn bu inklb yapmazsak hibir zaman yapamayz..
ilk Fethi Bey grubundan iittiim bu yeni inklp zih97
niyetini smet Paa da bir rpda tamamlyordu. Aradaki zaman faslalar
kendiliinden ortadan kalkarak bu ahsiyetin maddelik program
kulaklarmda tekrarland :
1 slmlk terakkiye manidir.

2 Arap olunun yavelerini Trklere retmeli.

3 Hocalar toptan kaldrmal.
Peki ama ne olmak istiyorsunuz? dedim, hristiyan m? Dinsiz mi?
Hibirine imkn olmamakla beraber her iki yol da hem tehlikeli hem de
geridir. Mnevver hristiyanlk lemi ilim zihniyetine daha uygun bir din
esaslar aratrrken bizim, onlarn khne messeselerini benimsemekliimiz
mthi tehlikesi ile beraber geri bir hareket olur. Dini kaldrmak ise yine
mthi tehlikesi ile beraber medeniyet leminin nefret ettii geri bir yol
olduundan maksatsz bir hareket olur. Bir millette duygu birlii, itikat
birlii ve menfaat birlii olmazsa idare edenlerle edilenler arasnda bir uurum
alr ve bu uurum gnn birinde o millete mezar olabilir. Ben, her frsatta
sylediim gibi dinle uramann bizi daha ziyade terakkiden alkoyaca ve daha
ziyade geri gtrebilecei kanaatindeyim. Dini olduu gibi brakmal ve hkmet
ne buna tesir yapmal ve ne de tesiri altnda kalmaldr!
Biz mill istikllimiz gibi mill hrriyetlerimizi de en mukaddes gaye
tanmalyz ve bunun zevkini btn millete tattrmalyz. Bunun iin meden
hedeflerimizde srat, fakat itima gayelerimizde tekml yolunu tutmalyz.
Ben, taassuptan uzak ve terakki sever bir insan olduumu eserlerimle de
gsterdim. Zaten yakndan biliyorsunuz. Din hakkndaki dncemi arkta iken
ocuklar iin yazdm (tlerim) balkl eserimde de yl nce neretmi
bulunuyorum. Msaadenizle okuyalm.
Din ve mezhep dn okudum, sknetle dinlediler, hi cevap vermediler.
Bahis de kapand.
M. Kemal Paa'nn byk bir dikkat ve sknetle beni dinleyiinden ve ara
sra da smet Paa'y szmesinden ve ayrlrken de bana kar gsterdii
samimiyetten 96
kardm mn beni hakl bulduu idi. Fakat mtalalarma hak vermekle tekrar.
Mefkure Hatras'na dneceini hi aklma getirmemi idim.
Eser Kimin?
21 Austos gn TBMM Lozan Antlamas ile ilgili grmeleri yapar.
Dileri Komisyonu Bakan Yusuf Kemal (Tengirek)84 krsde Kurtulu
Savas'nn M. Kemal Paa'nn eseri olduunu syler. Dileri Bakan Tevfik
Rt Ara da Yusuf Kemal Bey'in dncelerine katldn aklar.
Grmeler bitince Yusuf Kemal Bey, Karabekir ile karlar.
Aralarnda u konuma geer:
Paa, sizi de tebrik ederim. Bu eserde en byk
hisse sizindir.
Millet krssnden en kk hisse vermeniz da
ha kymetli olurdu..
Kzm Karabekir, ertesi gn bu konumay smet Pa-a'ya da aktarr.
Kzm Karabekir, krlmtr. Tek adam dnemine gi-riliyor kukusu
iindedir.
smet Paa ile yapt konumada bu duygu ve d-ncelerini yle anlatr:
Ve eer smet de ayn eyi Gazi'ye millet krssn-den bah ederse tarihe
kar hakszlk edecei gibi is-tikbal iin Gazi'ye istediini yapabilecek bir
kudret ver-mi olacan ve bunun nne hibirimizin geemeyeceini anlattm.
Hereyi ben yaptm diyebilen bir adamn, bundan sonra da hereyi ben
yapacam iddiasyla ne tehlikeli maceralara atlabileceini tekrar -nk
teden beri bu bahis zerinde mutabktk- Enver Paa'y misal gstererek smet
Paa'nn dikkatini ektim. smet Paa da hi merak etme. Bu mhim noktay
99
unutmadm demekle beraber bu husustaki szleri aynen unlar oldu:
Arkadalar;
Bir vazife-i esasiye ifa etmek iin unu sylemek isterim. Gerek mcadele-i
harbiye esnasnda ve gerek sulh mzakkerat esnasnda evk-i kaderle ar
mesuliyetler altnda bulundum. Ar mesuliyetler altnda memleketin hayat-
menafiine taallk edebilecek ar kararlar vermek vaziyetinde bulundum ve
bunlarn hepsinde merkez-i idareden ayr olarak ya dman karsnda veya sulh

mzakke-ratnda olduu gibi Avrupa ortasnda idim. -Siyas tabir ile-siyasi

musahmlarm arasnda bulundum. Bu kadar ar mesuliyetleri biheba almak iin ve
bunlarn en byk mkilt karsnda dahi hedefe kar yrmek iin malik
olduu menba- kuvvet bilhassa Byk Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal
Paa'dr.
Arkadalar;
Yalnz ahs bir minnet ve kran iade etmek iin sylemiyorum. Vazife ve i
nokta-i nazarndan bir hakikati ifade etmek iin sylyorum. nsan ok bunald
bir zamanda en muvaffk tedbirin daha byk ve samimi birisi tarafndan teyid
edilmesine muhtatr. Byk ve kark vaziyetler ierisinde en byk tedbir o
kadar basittir ki, ekseriya onu bulmak ok mkildir. Fevkalde kark,
dolak, bulutlarda mestur (rtl, gizli) bir muhit ierisinde yol gsterecek
bir isabet-i nazar lzmdr.,
Bu isabet-i nazar gerek muharebe hayatnda ve gerek sulh hayatnda bize
gsteren M. Kemal Paa olmutur. Aldm vazifelerde muvaffakiyet hasl olduysa
gerek harpte ve gerek sulhte balca amil olarak M. Kemal Paa'y muvacehe-i
millete (millet nnde) ifade ediyorum-'"..
M. Kemal Paa bu takdir yarn byk bir zevkle dinledikten sonra milli ve
asker ilerimizi kuranlar, canla bala alanlar ksaca olsun millet
krssnden millete ve tarihe tevdiye arlk lzm grmedi. Bundan en ok,
etrafna toplad deersiz kimseler istifadeye koyuldu.
100
M. Kemal Paa'dan baka ortada kimse braklmad:
O kurtard ve O kurtaracak., teranesi, hazra konmak isteyen dalkavuklarn
dillerinde destan oldu.
Artk her akam leminde O'nun yzne kar methiye yar ald; yrd.
Btn bu muhit kinci Millet Meclisi'nde kazanmt. Meclisin ehresi pek
garipdi:
Sarkl, sarksz muhafazakrlar, terakki taraftarlar, din ve ahlk
aleyhtar zppeler suni bir birlik gsteriyorlard. Meclis umum heyeti M. Kemal
Paa'nn emrine ram (boyun een) idi. O saa da gitse, sola da gitse hep beraber
O'na ayak uyduracaklard. Darda kendi emekleriyle hayatlarn fakirce
kazanabilen bu zmre, pek az mstesnasyla, imdi devlet hazinesinden
zenginleiyor ve ihsanlara da gark olarak aristokrat bir tabaka halini alyordu.
Bunlar da mensuplarn memuriyetlere kayrarak veya kazandrarak etraflarnda
tabakalar tekil ediyorlard.
te Cumhuriyet hkmeti, Trk milletine feyzini bu surette datyordu.
Trenlerle demir, fabrikalarna gtrlen maden crufunu mknatslayan elik
levhalar nasl bir vinle vagonlardan kendisine ekip yaptryorsa, M. Kemal
Paa da btn stikll Harbi'ni banisi sfatyla taknnca byle bir kudretin
sahibi olmutu. O'nun ekemedii mahdut ar paralard.
istikll Harbi'mizin bu uursuz ve suni neticesinden mteessir olan
vatanseverler vard, fakat ok azd.
Birinci Ordu Mfettilii
O gnlerde komutanlar ayn zamanda milletvekili de oluyorlard. Karabekir,
askerlii yeliyordu. Amac, - komutanlarn milletvekili olmamalar iin bir de
nerge hazrlar- Genelkurmay Bakan olmakt. Ancak, bu arzusu yerine gelmez.
Ordu mfettii olarak kalr. Ordu mfettiliinin merkezi Ankara'da olduundan
Karabekir Ankara'da oturacaktr.
101
Karabekir, ark Cephesi'ni dolamak ve birliklerine veda etmek ister.
1 Eyll'de Ankara'da ved ziyaretlerine balar, smet Paa ile grr,
smet Paa. Karabekir'! uyarr:
Kzm, ok korkuyorum. Seni Erzurum'da vura
caklar...
Karabekir, arkada smet Paa'ya u yant verir:
Beni ne Erzurum'da vurabilirler ve ne de Erzu
rumlu beni baka bir yerde.

M. Kemal Paa. Karabekir'! le yemeine alkoyar. Karabekir, ordu

mfettilii yannda ayrca bir ordu bamfettilii kurulmasn nerir. M.
Kemal Paa bu neriyi benimsemez.
Karabekir, hkmet merkezinin Ankara olmasn da nerir. M. Kemal Paa bu
konuyu dneceini syler.
Sonra aralarnda u konuma geer:
Sz sras ark seyahatine gelince M. Kemal Paa bana unlar syledi:
Paam, dikkat et. Erzurum mebuslar aramz boz
maya alyorlar.
Aramzdaki samimiyetin stiklal Harbi'nin binbir
zorluu ve tehlikesi karsndaki mterek azmimizle da
ha ziyade perinletii kanaatim besliyorum. Herhangi bir
nc ahsn buna dokunmamas iin ok hassas bulu
nuyorum. Feragatimi ve ak yrekli olduumu herkesten
ok siz grdnz ve tecrbe ettiniz. Bundan byle de yi
ne byleyimdir. Fikir ayrlklarm olsa dahi iten sevgi ve
sayg duygularm asla azalmayacaktr. Sizden karlk di
leimde bir kerre de arktan yazdm vehile yeter ki
bana sizin itimadnz azalmasn., dedim.
Ve aramz bozmaya alan Erzurum mebuslarnn kimler olduunu sordum.
smet Paa ile Rauf Bey arasndaki soukluu kaldrarak stikll Harbi erknnn
samimi birliini tutmaklmz da diledim.
M. Kemal Paa, Rauf Bey'in smet Paa'nn aleyhinde sylediklerinin smet
onda birini bilmiyordu. Bize gelince:
102
kimiz de dikkat edelim, dedi. Ve sorduum isimlerden bahsetmedi..
Bakomutan ile Dou Cephesi komutan arasndaki bu iten dostluk, gr
ayrlklarna karn Cumhuriyet'in ilnndan bir ay ncesine kadar yine
srmektedir.
Bu dostluk, 1926 ylnda Karabekir'in Ali Fuat Paa ile birlikte tutuklanp
cezaevine gtrlmeleriyle en byk darbesini yiyecek; Karabekir yllarca
stanbul polisince adm adm izlenecek ve 1933 ylnda da kk baslp
kitaplar yaklacaktr.
Aradan yllar geecek, Karabekir'e lm deindeki Atatrk'n kendisiyle
grmek istedii haberi gelecektir. Karabekir, gidecek misiniz? sorularna
kar O Mustafa Kemal. arlnca gidilir. O benim en iyi arkadamdr
yantn verecektir.
ONK
.
Erzurum
mebuslar
aramz
aacak...
Erzurum'da beni vuracaklar.
Karabekir., kendi kendine bu sorular sorar. Erzurum milletvekillerinden
yaknan M. Kemal Paa'dr; Erzurum'da Karabekir'in vurulacan syleyen de
smet Paa.
Kafasnda kendi kendine bu sorulan soran Karabekir beynimde bir imek akt;
fakat kendimi bu imein tesirinde brakamadm diye yazar. Sonrasn
kendisinden dinleyelim : abuk toparlandm ve kendi kendime : (Hisle deil
hesapla hal olunmaldr) dedim. kametghma gelince gvendiim Erzurum
mebuslarndan ve silh arkadalarmdan bir kan arttm. Ve onlara geen bu
hadiselerin bilmedikleri safhalarn anlattm:
ark harekt hakkndaki muhaberemizi okudum. Ce103
llettin Arif meselesinde o zamanki Erkn- Harbiye Reisi olan smet Bey'e bu
zatla M. Kemal Paa'nn aras nasldr? diye sorduum ifreye aldm cevapta
(iyi olmadn, nce bana hcumla beni drdkten sonra Erzurumlular
vastasyla M. Kemal Paa'y da drmek istediklerini) bildirdiimi syledim.
Hasbhallerimizde M. Kemal Paa'nn frka komutanlarmdan Halit Bey'e ifre
ile (Cellettin Arif ile Karaba-kir'in arasn a) dediini ve Erzurum'a ilk
geldii zaman Halit Bey'le grmelerine O'na (seni de beni de stanbul hkmeti
istiyor. Bir gn Kzm bizi tevkif ederek gnderebilir. Birbirimizi tutalm ve

daima muhabere edelim., icap ederse (..) yerine sen geersin) tavsiyesini tesbit
ettik.
Enver Paa'nn baz arkadalaryla Moskova'da (Halk ralar Hkmeti) diye
bir program bastrp Anadolu'ya soktuu zaman Erkn- Harbiye Umumi Reisi Fevzi
Paa'nn (bunlarn isyan karacan, gelirse Enver Paa'nn tevkifi emrini, bu
arada Garp Cephesi Komutan smet Paa'nn 24.5.1921 tarihli ifresini ve
cevabn okudum:
(Enver Paa'nn slm htilli Cemiyeti namyla gizli bir tekilt
genileterek orduyu, ele almak fikrini takip ettii anlalyor. Bunlar tabii
ark ordumuzdan balarlar. Bizim Garp Cephesi'ndeki harektmz ok imtidat
edebileceinden (uzun sreceinden) ark'ta Ruslar dahi uzun mddet serbest
kalrlar. Hasl ttihatlar, Ruslar, Erzurum'un maht mfsitleri her birisi
baka maksat iin ordumuza hcum edeceklerdir. Bu hcumlarn kaffesine (hepsine)
mani olan yalnz sensin. Binaenaleyh, muha-cemat mtemerkizen sana tevecch
ediyor (saldrlar sana yneliyor). Ak tedbir ile hcumlardan endie etmeyiz.
Fakat ihanet ile hileye gelmekten endie ederim. Kendine gayet salam bir muhit
temin etmeli ve son derece mvesvis (kukucu, kuruntulu olmalsn..)
Buna kar cevabm:
(Mevkiimin nezaketini tamamiyle takdir ederek muhitimi ve orduyu salam
tutuyorum.)
Bunlara ramen M. Kemal Paa'nn ttihat ve Terak104
ki Merkezi Umumisi'nde azalk yapm bulunan Ardahan Mebusu Hilmi Bey'i bana
haber vermeden Trabzon yoluyla Enver Paa'ya gndermek istedii, Hilmi Bey'in de
Trabzon'daki mnasebetsizliini haber alnca bana itimatszln douraca
vehameti belirten ifremi ve cevabn okudum. Ve o gnk mlakatmda kendilerine
hatrlattm da syledim.
M. Suphi Olay
Uyumazlk konusu Ardahan Milletvekili Hilmi Bey'in Ankara'ya ektii
telgraftr. Hilmi Bey, bu telgrafnda Ka-rabekir'den yaknr.
Karabekir, M. Kemal Paa'ya 23 Aralk 1921 gn Kars'tan ektii telgrafta
stanbul. hkmeti eliyle yaplmayan fenalklarn ve anarinin birtakm
kimselerce sahnelenmek istendiinden yaknarak Kuvvetli.bir hkmetle i
grlecek bir zamanda Envercilik devrine let olmak isteyenlerin nazarmda irfan
ve ehliyetleri ile tutamadklar mevkileri etecilikle iktisaba altklarn
syler ve M. Kemal Paa'dan itimadn tekrar rica eder.
M. Kemal Paa, aralarndaki sevgi ve saygdan sz eden ve Karabekire
istedii nlemi almakta serbest olduunu bildiren bir telgraf eker.
Gven yeniden tazelenmitir.
Karabekir, Erzurum'da yakn evresine bu gelimeleri anlatr.
Karabekir anlarnn bu blmnde M. Suphi olayn da yle anlatr
yorumlar:
..Elaz Valisi Ali Galip'in vurdurulmas teebbs, M. Suphi heyetinin
Trabzon'da urad feci kbet, sonra onun mrettibi olan Konya'nn 8 Temmuz
1922'de ldrlmesi, arkasndan da (Herif Sivas mahkemesinde beraat kazanmtr,
bunu askerler ldrd) diye orduya leke srlmesi ve 20 Temmuz'da Bakomutanlk
mzakeresinde i Byk Millet Meclisi'nin el koyarak mebus gndermeleri ve
ii bu kanaldan orduya dolaysyla da
105
bana tevcih etmek istemeleri, fakat sonra bu ii Ankara'dan gnderilen Osman
Aa'nn adamlar tarafndan yapld ortaya k, bunu karan Trabzon mebusu
Ali kr Bey'in bouluu, Osman Aa ve baz adamlarnn ldrl hep bir
sinema eridi gibi gzmn nnden geti.
Sra bugnk mtalalara geldi.
Bana ne sylediler, ben ne cevaplar verdim, aynen syledim.
Paa, kukulanmaya balamtr.
Karabekir, evresindekilere u sorular aka sorar:
Kimlerdir benim M. Kemal ile aramz aacaklar?
Ve kimdir beni Erzurum'da vuracak?

Kzm Karabekir, kararn vermitir: artk Erzurum'da kalmayacaktr.

Neydi Karabekir'e byle bir karar aldran nedenler?
1 Mecliste bir dziye bilhassa ark Mebuslar aleyhime tahrik
olunmutur.
2 Orduda baz madunlarm (aslarm) ve bu arada
bilhassa frka komutan Halit Paa17 aleyhime tevdii olun
mutur.
3 Meclis vastasyla Trabzon'daki Khya'nn katli
hadisesi bana istinada allmtr.
4 Son seferde Trabzon'da bulunuumdan endie
edilerek Erzurum mebusu Asm Bey Erzurum'a gnderil
mi ve benim vaziyet alarak memlekette ikilik yapacam
dan korkutarak Kolordu komutan vekili Rt Paa18 ve
Erzurumlular aleyhime tevik edilmek istenmitir.
5 Ben, arktan Ankara'ya gelirken Kastamonu'da
beni ldrmek zere bir fedai gnderilmi -bu adam An
kara'dan gelen bir Trktr. Kendisinin bir Ermeni olduu
ve bir Amerikan torpidosu ile nebolu civarna karld
renilmitir -, misafir kaldm konakta abdesthanede ya
kalannca rezalet ortaya km ve rtbas edilmi.
6 (Karabekir'e itimadmz yok) diyerek bine yakn
muhitiyle bir dzye takip ettiriliim, bu ie memur edi
lenlerin banda mebus ve asker hsan Bey (Bahriye ve
killii de yapan) bulunuyormu.
106
7 Otuz
kii
Gazi'nin
etrafnda toplanm
imi.
Tekilt- Esasiye ne demek? Gazi istediini yapar diyorlarm.
8 Bugnk vaziyette Gazi (Erzurum'da Karabekir'i
istemeyiz) diye bir telgraf ektirmeye alyormu (...)
Bu konumalar, sylentiler kukularla sarmalanr. Erzurumlular Karabekir'e
gvence verirler:
Sana uzanacak eli ona uzatacaklar da 24 saat iinde Erzurumlular karr
ve yok eder.
Karabekir. Erzurum ve Kars'da halka konuur; onlarn dertlerini dinler.
Halka stiklal Sava'n anlatr. Halktan da byk ilgi grr.
Bana her yerde byk sevgi ve sayg gsteriyorlard. (..) Sahillerde
apak Gazi'ye aleyhtarlk da grlyordu, Erzurum'da ise kongre sralarndan
balayarak vaziyeti bilenler ve zaferden sonra kongre azasnn bile meclise
alnmadn grenler (..) ok kt surette aleyhtarln yapyorlard.
Ben, Gazi'nin hilfet ve saltanat almak meselesinin henz Anadolu'ya
yayldn sanyor ve heyet-i ilmiye huzurundaki ar tecavzne bakarak eski
mefkuresine dneceini hi sanmyordum. Bunun iin de bu endieyi gsterenleri
teskin ve aleyhtarl gidermeye alyordum.
Tam bu srada Sefahattin Adil Paa'dan40 Karabekir'e bir telgraf gelir.
Selhattin Adil Paa, M. Kemal Paa'nn Hilfet ve saltanat almak iin
giriimlerde bulunduunu bildirmektedir: Karabekir, 16 Ekim 1923 gn Fevzi Paa'ya bir telgraf ekerek hkmet kart dedikodulardan .sz eder.
Fevzi Paa, bu dedikodularn kimler tarafndan karldn sorar.
Karabekir, 21 Ekim 1923 gn Fevzi Paa'ya u yant gnderir:
Seyahat ettiim Orta Anadolu ve bilhassa sahillerde yaplmakta olan
propagandalar dorudan doruya Gazi Hazretlerinin ahslarna mteveccihtir.
Dedikodunun esasn Gazi Paa'nn Mecliste her emrine amade mu107
ayyen bir zmreye istinaden milli iradeyi bazice ederek mtehakimane idaresi
(mill iradeye kar baskc ynetim kurarak) rivayetleri tekil ediyor.
Trabzon'a geldiim vakit Cumhuriyet eklinin kabul edilmek zere olduunu
gazeteler yazd. Bu havadis dedikodularn artmasna mucip oldu.

Byk Millet Meclisi ekli hkmetinin Trkln ibda ettii (yaratt) en

gzel tarz idare olduu marn-aleyh (anlan) tarafndan beyan edilirken...
idare eklimiz gitgide Avrupa cumhuriyetlerinden farksz bir ekil alacam
sylemeleri garip bir tezat tekil ettii sylenmeye baland. Ve bir hkmdar
lazmsa bunun hanedan- saltanat olmas gibi mnakaalar oluyor. Bu kabil
dedikodular Kars'da dahi ayidir. Trabzon'da kan mizah Kahkaha Gazetesi'nin 4
Ekim 1923 tarihli nshas bu noktadan pek manidar grlmeye lyktr.
Gazetelerin son gnlerdeki tenkidad bu btn dedikodular artrmaktadr, arz
ederim.
Kahkaha Gazetesi'ndeki41 resim, millet de, Millet Meclisi de, hkmet de hep
Gazi eklinde gsterilerek artk o ne isterse yapacak, st taraf kukla gibi
oynatlacak fikrini tasvir ediyordu.
Kzm Karabekir, Cumhuriyetin iln edildii gn Trabzon'da Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti yneticileri ile konumaktadr. Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
yneticileri, M. Kemal Paa'y eletirip. Kzm Paa'dan bu gidie dur
demesini isterler.
Fethi Okyar kabinesi ekilmi, Karabekir de Birinci Ordu mfettiliine
atanmtr. Karabekir, Trabzonlular yattrmaya alr. Trabzonlulara, smet
Paa'nn babakan olacan sandn, smet Paa ile olan ok eski ve samimi
hukuku dolaysyla hrriyet ve hkimiye-i milliye-mizin masun kalaca umudunda
olduunu anlatr.
Cumhuriyet'in ln
30 Ekim sabah, Bahriye mfrezesi komutan Kzm-Karabekir'e Ankara'dan
ak bir telgrafn geldiini, bu
108
telgrafta Cumhuriyet'in ilan olunduunu, bu nedenle yz pare top atlmasnn
istendiini bildirir.
Karabekir Vali ile grp size emir verir.
Vali Hazm Bey Tepeytran) haberi aknlkla karlar. Valinin Cumhuriyet'in
ilnndan haberi yoktur.
Karabekir, hem arm hem krlmtr. Bu duygularn yle dile getirir:
Ben hem mebus ve hem de bir ordu kumandan olduum halde bana da kimse
birey bildirmemiti. Bu vaziyet hakl olarak halk da orduyu da tel ve
endieye drd. Daha dn yreklerine ferahlk verdiim zatlar benden bu eklin
mnsn soruyorlard. Bu vaziyette tabii Cumhuriyet'in ilnn ertesi gn dahi
kutlayamadk. Bugn Kars'n zabt- yldnmn Sultann Mektebi meydannda
asker, halk ve mektep ocuklaryla birlikte kutladk.
Karabekir. Fevzi Paa'ya telgraf ekerek cihat- mlkiyeye ve askeriyeye
Cumhuriyet'in iln edildiini bildiren bir buyruk gelmediini yazyor.
Ertesi gn buyruk geliyor.
31 Ekim sabah ajanslarla beraber Vilyete de tebligat geldiinden top
atlmasna emir verdim. Hkmet avlusunda resm bir surette kutladk. Belediye
reisi vali beye, (aksi nutuk syleyecekler de olabilir. Bunun iin hi nutuk
sylenmemesi mnasip olur) demi. Hazm Bey de muvaffk bulmu.
Yalnz bir dua okundu. Mlki ve askeri heyetler, mektep ocuklar, bir blk
asker, pek az da halkn ileri gelenleri bulundu.
Ajans u malmat bildiriyordu :
M. Kemal Paa reisicumhur olmu; smet Paa'y bavekil tayin etmi.
Kabineyi- itimadda 160 mebus bulunmu ve mttefikan itimat reyi vermiler.
smet Paa'nn bavekillie getirileceini biliyordum. Cumhuriyet'in iln
ile artk hilfet ve saltanat mefkuresine son verildiini grerek her iki habere
de sevindim. nk artk hkimiyet-i milliye devam edecek ve diktatrle meydan
verilmeyecini umdum.
109
Bu duygularm u tebrik telgraflarna da yazdm:
Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine
Trabzon, 31.10.192

Hkimiyet-i milliyenin mn- tamm telkki edilebilecek Cumhuriyetimizin

necip milletimiz hakknda saadetler getirmesini temenni eder; Cumhurriyasetinizi
tebrik ve Cenb- Hak'tan muvaffakiyetler dilerim efendim,
Kzm Karabekir
Bavekil smet Paa Hazretlerine
Milletin bilkayd- art hkimiyeti telkki edilebilecek olan
Cumhuriyetimizin ilk bavekilini tebrik ve muvaffakiyetlerini dilerim.
Kzm Karabekir
smet Paa'nn cevab pek samim olarak yle idi:
Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Tebrikat- devletlerine ruhumun btn samimiyeti ile arz- kran eder ve
muvaffakiyet-i celilelerinin temadi ve tevalisini dilerim.
smet
M. Kemal Paa, Trabzon'a ekilmi dier tebrikler verdii sathi cevabn bir
suretini de bana yazmt.
ON
Karabekir, Cumhuriyet'in ilnn Trabzon'da Bahriye mfreze
kumandanlndan haberi almasndan yaknr.
110
Ve Bakomutan M. Kemal Paa'y yle eletirir:
stikll Harbi'nin tehlikeli gnlerinde sonuna kadar feragat, fedakr
arkadalarnn rey ve iradna ihtiya gsteren M. Kemal Paa artk muzaffer bir
bakomutan sfatyla maiyet komutanlarna Cumhuriyeti dikte ettirmitir. Eski
arkadalarnn rakip olabilecei endiesi ile sui ahsiyetler icad da lzm
gelmiti; bunun iin eski arkadalarn ktlemek lzmd. Bunu da hakkyla
yapmtr.
Atatrk, Sylev'de Cumhuriyet'in ilnna karar verilirken Ankara'da bulunan
arkadalar ile konutuunu yle anlatr:
Gece olmutu, ankaya'ya gitmek zere Meclis'ten ayrlrken koridorlarda
beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit Paalara rastladm. Ali Fuat Paa,
Ankara'dan ayrlrken bunlarn Ankara'ya geldiklerini o gnk gazetede (uurlama
ve karlama) bal altnda okumutum. Daha kendileriyle grmemitim.
Benimle grmek iin o zamana dein orada beklediklerini anlaynca akam
yemeine gelmelerini Mill Savunma Bakan Kzm Paa'ya sylettim, smet Paa
ile Kzm Paa'ya ve Fethi Bey'e de ankaya'ya benimle birlikte gelmelerini
syledim. ankaya'ya varnca orada beni grmek iin gelmi bulunan Rize
milletvekili Fuat, Afyonkarahisar milletvekili Ruen Eref Bey'e rastladm42.
Onlar yemee alkoydum.
Kemalettin Sami43 ve Halit Paalar, Karabekir'in kolordusunda grevli
komutanlardr.
Atatrk, Karabekir'e Sylev'de u yant verir:
Baylar, gryorsunuz ki, Cumhuriyet'in ilnna karar vermek iin Ankara'da
bulunan btn arkadalarm armay ve onlarla grp tartmay hi de
gerekli grmedim. nk, onlarn teden beri ve doal olarak bu konuda benim
gibi dndklerinden kukum yoktu. Oysa, o srada Ankara'da bulunmayan kimi
kiiler hibir yetkileri yokken, kendilerine bilgi verilmeden, dnceleri ve
uygun grp grmedikleri sorulmadan Cumhuriyet'in iln edilmi olmasn gcenme
ve ayrlma nedeni saydlar.
111
Karabekir. Atatrk'n bu szlerini anlarnda yle yantlar:
Halbuki selahiyeti} olmadn syledikleri arasnda hem mebus hem de
kolordu komutanlar vardr.
Yol ayrm Cumhuriyetin iln ile artk iyice belli olmutur.
Erzurum'dan Ayrl
Karabekir, 4 Kasm 1923 gn Trabzon'dan ayrlrken yaynlad bildiride
krgnln ve ksknln ip ular 'grnyor:
Muhterem halkmza veda ederken gemi gnlerde el ve kalp birliiyle
mazhar olduumuz muvaffakiyetleri anmakla beraber Cenb- Hak'tan yalvaryorum
ki, bu masum halk bir daha felket grmesin. ektikleri azap ve Izdrap bitmi

olsun. Kahraman orduma berri ve bahri (Kara ve Deniz) silh arkadalarma ved
ederken herbi-rini barma basp yksek alnlarndan ruhumla pyorum. Ve
onlarn erefle dolu menkbelerini yad ederek mazide olduu gibi istikbl iinde
btn ark mntkasna yaslanm olan pek heybetli bir arslan timsalinin
dimama ebed hatlarla nak edildiini gryorum.
Kzm Karabekir, 5 Kasm gn vapurla Trabzon'dan ayrlr. Vapur 9 Kasm
gn stanbul'da olacaktr. Vapur kaptan yolda emir almtr. Vapur, bir gn
sonra stanbul'da demirleyecektir.
Karabekir, bu gecikmenin nedenini halkn kendisini karlamasna engel
olunmas biiminde yorumlar.
10 Kasm sabah vapurumuz Boaz'a girdi. Kavak'ta ayr ayr istikametlerde
Rauf Bey ve Refet Paa" ve stanbul gazete muhabirleri vapurumuza ktlar. Her
biri bir sual soruyor, beni arkadalarmla grmeye ve be yldan beri
grmediim irin yerlerimizi seyr etmeye frsat vermiyorlard. Endieleri
Cumhuriyet'in iln eklinden douyordu.
112
Bir sabah top sesleriyle endie ile uyandk. Me
er Cumhuriyet iln oluyormu. Ankara'dan gelen haberler
M. Kemal Paa'nn yeni topland bir muhit ile tam bir
diktatrle gittiidir. Mill hkimiyet yerine ahs h
kmranlk kurulmutur, istikllimizi kurtaranlar hrriyeti
mizi boacaklar myd?
Gazetecilere ksaca u cevab verdim:
Ferd veya zmreyi tahakkmler bir milleti mahv
iin kfi sebeplerdir. Buna misal isterseniz biz ve btn
mslman hkmetlerdir. Hepsi birer mstebit idarede
uyumu kalmlardr. Milletin kuvveti, halkn kuvvetidir.
Bunun da mns Cumhuriyet'! ifade eder.
Rauf Bey ile Refet Paa'dan rendiimde Cumhuriyet ad altnda ahs
saltanat kurulmu olduu ve halk ve matbuann da kurtulduklar bir istibdattan
dier bir yenisine dtklerinden feryat ettikleridir.
istikll Harbi'nde Birinci derecede vazife grm bu arkadalar dahi
sabahleyin top sesleriyle uyandktan sonra Cumhuriyetin iln olduunu
renmilerdir. M. Kemal Paa, mefkuresi olan hilfet ve saltanat makamna
gemesini arkadalarnn nlediini grnce Cumhurreislii-ne de mani olacaklar
endiesi ile ii sert bir kapatma suretiyle Millet Meclisi'nin daha vahim ciheti
de kayd- hayat art ile mevkiinde kalabilmek iin eski arkadalarn
Cumhuriyet aleyhten ve padiah taraftar gstermesidir.
le zeri vapur Galata rhtmna yanar. Rhtmda kalabalk bir halk ve
halkn nnde de resm grevliler Karabekir'i karlamaktadr. Halk, Karabekir'i
cokun gsterilerle kalaca yer olan bugn stanbul niversitesi'-nin bulunduu
Harbiye Nezareti'nin d kapsndaki kke kadar getirir.
leden sonra gazeteciler Karabekir'i soru yamuruna tutarlar.
Sorular genellikle Hilfet sorunu ile ilgilidir.
Karabekir. Hilfet ile ilgili sorulan malmatm yoktur diye yantlamak
istemez ve Cumhuriyetin feyzinden sz eder, kendisinin de Cumhuriyeti
olduunu syler.
113
F.: 8
Karabekir, Ali Fuat Paa ve Adnan Bey'in de" son gelimeler konusunda
kendisi ile ayn kayglar tadklarn renir:
Hepsi de M. Kemal Paa'nn bu hareketinden teessr duymulard. Ve
istikbalde keyf hareket edeceinden endieli idiler. Halka ve matbuata kar
zor durumda bulunduklarn ve sevinli gnlerin herkese zehir edildiini
anlatyorlard. Ankara'dan esen havann kanl bir istibdat hakareti ile mebu
(dolu) olduunu intihaba esas olan umdelerin 2. maddesine ramen Osmanl
hanedan aleyhine de atp tutmalar baladn ve ilk gnden beri kendisini

tutan bizler aleyhine M. Kemal Paa'nn fikr ve fiil aleyhtarlk uyandrmaya

baladn rendim.
Koca stikll < Harbi, daha sevinlerine doyamadk. Urunda fedakrlk
edenleri ne abuk elem ve zdraba drdn!
M. Kemal Paa, Fevzi ve smet Paalarn bir arada l resimleri
bastrlmt, istikll Harbi'ni bu ban idare ettii propagandas yaplyor
ve ark Cephesi adet kltlyor; adet istikll Harbi kadrosundan benimle
birlikte kartlyordu!
Fedakr ve vefakrlklaryla bu davaya hizmet edenler yerine yeni
ahsiyetler Deliriyordu. M. Kemal Paa, Meclis Reisi olarak sama Fethi
Bey'i4", bavekil olarak da soluna smet Paa'y alm, her n de dillerine
doladklar tehlikeli bir yolculua kmlard.
Erkn- Harbiye Reisi Fevzi Paa da ordu ile arkalarnda sessiz sedasz
yryecekti.
Uzun harp yllarnn elem ve zdraplarn ve ac ve tatil binbir
hatralaryla vcut bulan mill birliimiz ve mill salbetimiz (salamlmz),
mill seciyemiz (karakterimiz) ve mill hrriyetimiz, imdi son
muvaffakiyetlerin sarholuu ve ihtirasyle geveyecek, zlecek ve bozulacak
m idi? Bu hal silhla emellerine kavuamayan dmanlarmz er ge emellerine
kavuturacak bir tefrikaya (blmeye), bir ypranmaya, bir kntye sebep
olmayacak m idi?
Karabekir, bu kayglarla kararn verir:
114
Ankara'ya gidecek uzlatrc ve birletirici rol oynamak ve bylece dnce
birlii salamaya almak.
Karabekir, kurulan yeni rejimin bir bakomutanlk tahakkm yaratacandan
kuku duyuyor, ittihat ve Terakki gnlerinde ettii yeminleri anmsyordu.
ki arkada, artk kar karya geliyorlard. Bir siyasal kavga balamak
zereydi.
O gnlerde neler dnyordu Karabekir?
unlar:
stikll Harbi'nin birinci derece mesul bir ahsiyeti ve milletin hrriyeti
ve ocukluundan beri ant imi bir vekili sfatyla karma dikilenlerin
suallerine ve endielerine hakl cevaplar vermek kolay birey deildi. Hilfet
ve saltanat almak iin koyu bir mutaassp ehre ile minberlere kadar kp
hutbeler okumak, muvaffak olamaynca da bizzat medh sena edilen mukaddesata
dil uzatmak ve bunlar altst etmek zere bir diktatrle kmak gibi iki
tehlikeli ifradn birinden dierine atlamak herkesin yapabilecei bir i
deildi. Fakat bu felaha (kurtulua) doru bir gidi de deildi.
Geldiim gnk ikyetler arasnda (hkmetin s- tanbul matbuatna kar
iddetle hareket edecei) endiesi de vard. Fakat kimsenin de bundan yld
yoktu.
Gazeteler, o gnlerde bir hkmet bildirisini yaymlar. Anadolu Ajans'ndan
gelen bildiri, hkmetin basn zgrlne saygl olduu ve basn zgrln
kstlayc hibir nlem dnmedii yazlmaktadr.
Karabekir, bu bildiriden sz ettikten sonra unlar yazar:
Bu vait ve ilna ramen iki hafta sonra stanbulda bir stikll Mahkemesi
gelmi ve matbuata kar iddetini gstermitir.
Karabekir, Halife le Gryor
Kzm Karabekir, stanbul'da okullar ziyaret eder, gazete bayazarlar ile
grr. 12 Kasm gn de Halife Abdlmecit Efendi ile grmeye gider.
115
Bu grmede neler konuulduunu yine Karabekir'-in anlarndan renelim:
12 Kasm'da Halife Mecit Efendi'yi ziyaret ettim. Beni birbuuk saat
yannda alkoydu. Gzlerini daima yere tesbit ediyor; ara sra te beriye
bakyor ve bir dziye babas Abdlaziz'in iyiliinden ve Vahdettin'in
ktlnden bahis ediyordu. Birka kere msaade istediysem de salvermedi. Ve
sonunda korkak bir eda ile unlar syledi :

 Benim bu sarayda resim takmlarmla bir iki boham var. stemezlerse

bunlar alr giderim.
Bu szleriyle, hal ve tavrlaryla tehdit edildiini anlatmak istiyordu.
Gerek arkadalarmdan gerekse gazetecilerimizden aldm havadislerle de
karlatrlnca M. Kemal Paa'nn kamad bir makam ykmak kararn vermi
ve fiiliyatna da gemi olduuna phe kalmad.
Evet, siyasal kavga balamt. Bu kavga ne yolla ve nasl yaplacakt?
Karabekir, Gazi'yi uyarmaya karar vermiti. Uyarlarn yarar olmazsa ne
yapacakt?'
Btn sorun da buydu.
Karabekir gnlerdir hep ayn konuyu dnmektedir: Mill hkmetin kurulu
gnlerindeki dindarane szleri ve hareketleri.. 2. TBMM Intihabndaki umdenin
ikinci maddesindeki (hilfetin l-i Osman'da kalmas deimez dsturdur)..
kararn ve Mustafa Kemal'in Balkesir'de verdii hutbeyi..
Karabekir bu kayglarla ve bu dncelerle Gazi'yi uyarmaya karar verdiini
yazyor.
Tahin Gazetesi'nde 11 Kasm gn u satrlar yaynlanr :
Arkadan arkaya verilmi bir karar karsndayz. Millet Meclisi'nin bu
kadar kayt altnda kaldn, hariten ve-rilen kararlar tescil mevkiine
indirildiini grmek cidden elm oluyor. Hilfet bizden giderse, be-on
milyonluk Trkiye Devleti'nin, lem-i islm iin hi ehemmiyeti kalmayacam,
Avrupa siyaseti nazarnda da en kk ve kymetsiz bir hkmet mevkiine
debileceimizi anlayabilmek iin byk dirayete lzum yoktur.
116
Milliyetperverlik bu mudur?
Hakiki hilfet hissini kalbinde duyan her Trk makam- hilfete drt elle
sarlmak mecburiyetindedir. Hanedan- Osmn de kabul edilmese ve binaenaleyh
ilelebet Trkiye'de kalmas taht- temine girmi hilfeti elden karmak
tehlikesini icat etmek, akl ve hamiyet ile hiss milliyet ile zerre kadar
kabili telif deildir.
Karabekir, bu satrlar btn seyahat ettiim yer erdeki ikyetlerin
hlsas diye tanmlar.
15 Kasm gn Halife. Rauf Bey ile Adnan Bey'i akam yemeine arr.
Yemekte Romanya'dan gelen bir slam Cemaat da bulunur.
24 Kasm gn stanbul Fatih Belediyesi'nin verdii yemekte TBMM Bakan
Fethi Bey ile karlarlar.
Yollarn ayrld o yemekte bir kez daha anlalr
Karabekir, Edirne'de Fethi Bey ile grmesini yle anlatr:
O'ndan da Gazi Paa nezdinde samimi birliin hrpalanmamasna ifrat
fikirlerin tepeden inme bir eklin mucip olabilecei tehlikeleri nlemeye
almasn rica et' mistim. Fakat seyahatte grdm hali ricalarmn aksi
fikirde olduunu bana anlatt. Geri kendileriyle Ankara'da fikir arpmamz
olmutu. Fakat kendi fikirlerinin yrmesi iin stikll Harbi'nde kendilerinden
ok daha byk fedakrlklar yapan arkadalarn haklan olan mevkileri igalden
sonra onlar kk grmek ve gstermek ne arkadala ve ne de insanla
yakrd!..
Karabekir ve Fethi Bey4, 24 Kasm gn ayn trenle Edirne'ye doru yola
koyulurlar. stasyon'da halk toplanmtr.
Karabekir, Fethi Bey heyeti 12 mebustu. Meclis reisi olduundan daima lzm
gelen hrmeti gsteriyor ve ilk nce onun inip binmesine dikkat ediyordum. Ben
hem mebustum, hem de niformal ordu mfettii. Fethi Bey'i tanyan yoktu. diye
anlatr o gnk Edirne gezisini.
Yolda Muradl'da Karabekir"i (Yaasn Ermenistan fatihi) diye karlarlar.
Hadmky'de Mill Eitim mdr. Fethi Bey'i, Karabekir sanarak Karabekiri
ver.
117
Fethi Bey. trende Karabekir'e sorar: Biz iki heyet halinde mi gidiyoruz?
Edirne'ye byle mi gireceiz? Bu nasl olur Paam?
atma burada da bagstermitir.

Fethi Bey ve Karabekir, Edirne'nin kurtulu gnnde Sultan Selim Camii

nnde birer konuma yaparlar. Karabekir konumasnda bizi kurtarm olan
yegne kuvvet der Trkn birliidir.
Devam eder.
Btn millet yrekten cancier olup elele verirse herhalde memleketimiz
bugnden daha mesut bir halde yaar. Bundan sonra en byk vazifemiz asrn icap
ettirdii terakkiyete (ilerlemeye) sarlmak .ve cehaletten kurtulmak olmaldr.
Btn millet birlii ile ve azimle komaldr. unu da unutmamal ki, Edirne'nin
ok kuvvetli kaleleri sukut etti (dt). Fakat Sultam Selim Camii bu muazzam
bide sukut etmedi. Trkn en byk kalesi bu mbarek mabet ve onun
erefelerinden fkran ilh seslerdir. Bizler bu ilh gayeye btn ruhumuzla
sn-malyz.
Efendiler, Trkn birlii ve dini, bu iki muazzam kuvvet bizi saadete
erdirecek ve Allah'n inayeti ile hznl yalarmz dindirecektir.
ONDRT
Askerlik mi? Siyaset mi?
Karabekir, yeni bir yol azndadr.
O gnlerde halktan grd scak ilgiden M. Kemal'in ekindii kansndadr.
M. Kemal Paa'nn Cumhuriyet"i kendilerine sormadan iln etmesini buna balar.
Ne yapmaldr?
Ayrlp kesine ekilse, bu bir dargnlk gibi telk118
ki olunarak yeni ve iinden klmaz olaylara yol aabilecektir. Byle dnr.
Geriye bir olaslk kalyor: Askerlii yeleyerek siyasetten ekilmek.
Bu dncesini Fethi Bey'e yle aar.
Merutiyet'in ilnndan sonra Selanik'te toplanan 1. ttihat ve Terakki
Kongresi'nde yaptm ve sonra da srarla zerinde durduum askerin siyasetle
uramamas esasna tekrar dnmeliyiz. Zaruri olarak 1. TBMM zamannda fiil
hizmetteki askerler ayn zamanda mebus da olabildiler. Fakat sulhe kavutuk.
Cumhuriyet hkmetinin normal olarak yryebilmesi iin asker arkadalarn ya
mebusluu, ya askerlii tercih etmeleri usuln yeni Tekilt- Esasiye'ye
koymaldr. Bu hususta stanbul'a dner dnmez Byk Millet Meclisi reisliine
ve askeri makamlara yazyla da teklif etmek fikrindeyim. Bu suretle ben
askerlikte kalmay tercih ederim. Ortada endie edecek bir ey de kalmaz.
Bu mtalam, Fethi Bey'ce olduu kadar dier asker ve mebus arkadalarca da
isabetli grnd.
Karabekir, gezisine devam eder. Edirne'de okullar, asker birlikleri,
hastaneleri ziyaret eder. Kararn vermitir.
Siyasetten ayrlacaktr.
7 Aralk 1923 gn TBMM Bakanl, Genelkurmay Bakanl ve Mill Savunma
Bakanl'na u telgraf eker :
(Asker mebuslarn frka siyas mcadeleleri ile lfet ettikten ve icabnda
ordunun en byk makamlar olan Erkn- Harbiye Umumiye Reisini ve Mill Mdafaa
Vekilini istihza ettikten sonra ikinci intihapta orduya avdetlerinin zabt-
rapta vuraca darbenin ne elm olaca teemml buyurulmaldr.
Binaenaleyh asker mebus arkadalarn ya mebusluu veyahut askerlii tercih
ederek dierinden affedilmeleri selmeti millet ve memleket namna elzem
olduunu arz ederim. Bu husus Tekilt- Esasiye'nin bu babtaki noktasna da
tevafuk etmi olur.
119
Karabekirin telgrafna yalnzca TBMM Bakan Fethi Bey'den yant gelir.
Fethi Bey. bu konudaki bir nergenin ilgili komisyonda grldn dolaysyla
Kara-bekir'in nerisinin ileme konmayacan bildirir.
Bu yazmalardan yaklak 11 ay sonra ayn neri bu kez M. Kemal'den gelir.
Karabekir, bu gelimeleri yle yorumlar:
Bu tarihten on bir ay sonra hadiselerin tesiri altnda ahs emirle bu yola
dnmek vakit ve zamanyla ii kavramamak deil midir?
stanbul'a stikll Mahkemesi Gnderiliyor:

8 Ocak gn Karabekir bir haber alr: Ankara'dan stanbul'a Topu ihsan Bey
bakanlnda bir stikll Mahkemesi gnderilmitir.
Karabekir'in bundan haberi yoktur!
kr 'Naili Paa, Mahkemeyi Haydarpaa garnda karlam. Mahkeme yeleri
de kr Naili Paa'ya iade-i ziyaretde bulunuyorlard.
Ne Ankara'daki st makamlar ne de stanbul'daki madun bir kumandanm olan
Paa bu heyetin geleceini bana bildirmemilerdi diye yazar Karabekir.
ipler., tam anlamyla kopmutur. Ankara Karabekir'! gzden karmtr.
Ankara'daki ahsiyetler, Cumhuriyetin ilnnda olduu gibi bu sefer de
bulunduum bir yere stikll Mahkemesi gnderdikleri halde bana haber
vermemeleri ok ar bir hava yaratyordu. Bunun reisine de bu yolda emir
verilmi olacakt ki, ok eskiden tandmza ve ne de madun kumandanm
ziyarete giderken bir ordu mfettii sfatma hrmeten beni ziyarete gelmediler.
Bu irkin vaziyeti Ankara makamlarna protesto ettiim gibi kr Naili
Paa'y da ararak neden dolay bana haber vermediini sordum. Bu zat
cevabnda (Ankara'nn size haber vermemi olaca aklma gelmemi120
ti) diyerek iin iinden kmak istedi. Bunun askerce bir cevap olmadn,
Haydarpaa'ya olsun giderken bana haber verebileceini kendisine ihtar ettim.
Benim kanaatim M. Kemal Paa'nn Selanik'te ocukluundan beri arkada
olduundan hususi bir itimada mazhard. Ondan, bu hususta dier makamlar gibi
bana haber vermemek suretiyle beni kk drme emrini almt. Fakat benim,
mevkiimin eref ve selhiyetimden en ufak bireyi ihmal etmeyeceimi
arkadalarm imdiye kadar ok grmlerdi. u halde maksadn beni tahrik ederek
beraber almaya imkan brakmamaya almak olduu apak grnyordu. Ben,
tabii mmkn olduu kadar sabr ederek ve samimi ve feragatli almaya devam
edecektim. Fakat, stikll Harbi'ni zaferle kapattktan sonra ise stikll
Mahkemeleri ile balamay hele Bavekil smet Paa'ya hi yaktramyordum.
Sonra bu benim en eski ve en samimi arkadamd. Beni, Erkn- Harbiye Umumiye
Reisliine getirmeyi, gya, dnyordu. Vaktiyle ark hareketini muvaffakiyetle
bitirdiimi tebrik ederken bana en yksek mevkilerin mevut (sz verilmi)
olduunu yazyordu.
imdi iki satr birey yazmyor; azdan birey gn-dermiyordu. Hatta resmi
sfatm, resmi hakkma riayetsizlii ho gryordu. Sulhten sonra onlarn ucan
fikirlerini ben tehlikeli bir d entrikas gryordum. Demek, onlar da bu yolu
stikll Mahkemelerine dayanarak, durdurmakta srar ediyorlar ve bata benim
gibi vefakr ve feragatli bir arkadalarn ak ve merte olmayan sinsi bir
usul ile ezmekten ekinmeyeceklerdi. Benim imdilik yapacam ey, Ankara'ya
dnte bilhassa smet Paa ile ok ak konumak olacakt. Sonrasn da
hadiseler tayin edecekti.
O gnlerde Fevzi akmak, stanbuldadr. Karabekir, Fevzi Paa'ya Kurtulu
Sava ile kazanlan saygnln stikll Mahkemeleriyle yitirileceini anlatr.
Fevzi akmak, Karabekir'e hak verir.
16 Aralk 1923 gn Karabekir, Ankara'ya gitmek zere trene biner. Bu arada
Karabekir, Dou Cephesi'n121
den Bat Cephesi'ne gnderdii frka komutanlarndan Osman Bey'in (Koptagel)47
yeniden Dou'ya gnderildiini renir.
Olay yle yorumlar:
Bana haber verilmemi olmasna da dier hadise-lerdekinden ziyade atm.
ifaen de Fevzi Paa birey sylememiti.
Asl tarih rezalet! Kemalettin Sami Paa ile yalnz kalnca rendim. Fevzi
Paa'nn imzasn tayan zata mahsus bir emirde; eer stanbul'da padiahlk
lehine bir isyan karsa kolordusu ile stanbul zerine harekete gemesi emir
olunuyordu!
Onbirinci frkann alelacele ark'a evki de bu frkann ark seferlerinde
emrimde bulunmas dolaysyla herhangi bir hareketle benim emrime geecei
endiesi imi!

Ankaradaki Cumhurreisi, bavekil ve Erkn- Harbiye Reisi, yani M. Kemal,

smet ve Fevzi Paalar gibi her birine kar ayr hukukum, ayr feragatim ve
ayr samimiyetim vard... bir arada dnyorlar ve karar veriyorlar ki,
stanbul'da bir ihtill kacak ve bir padiah ordusu kurulacak ve ben bunu
idare edeceim!
Bu karara kar u tertibi kararlatryorlar:
Maiyet komutanm olan merkezi Eskiehir'deki 4. Kolordu Komutan Kemalettin
Sami Paa, komutasndaki bir ordu ile stanbul'a yryecek.. Bu kolorduya mensup
olan fakat ark'tan geldiinden bana iltihak- tehlikesi bulunan Osman Paa
frkas derhal vapurlarla ark'a iade olunacak.. Erkn- Harbiye Umumiye Reisi
Fevzi Paa da bizzat stanbul'a gelerek ahvali gzleri ile grecek ve icabn
yapacak.
Fevzi Paa, gzleriyle grp, kulaklaryla ahvali anladktan ve benim de
orduyu siyasetten ayrmaya uratma da kani olduktan sonra atlan bu adm
haber alacam tahmin ederek hi deilse Ankara'ya hareketim srasnda mnasip
bir ekilde bana haber vermemesi, ok defalarca grdm asker nfuzumun
derecesini le-meyecek kadar duymaz m sand, yoksa M. Kemal ve
122
smet Paalarn tevecchlerini kayp m edeceine inandn kestiremedim.
Her ne olursa olsun bu bir, skandald.
Cumhuriyet idaremize ve bunu ellerine alanlara asla yakmazd.
Kemalettin Sami Paa'nn ald emri, mir olan, bana bildireceini hesaba
katmayanlar bu zatn, daha Harb- Umum'den nce maiyetimde istihbarat ubesinde
altn ve benim pek eski bir arkadam olduunu bilmeli idiler.
smet Paa bunu bilirdi. Bunu yaknen bildiine gre ii baka bakmdan
dnmek zaruretinde kaldm :
Beni ordudan istifaya mecbur etmek iin sebepler hazrlamak.
imdiye kadar bu sebepler numara alacak kadar oalmt. Bunu ben apak
birinci derecede smet Paa'ya, ikinci derecede Fevzi Paa'ya sylemeye karar
verdim.
Karabekir, bu kararla Ankara'ya gelir. Garda, smet Paa, Rauf Bey, Mill
Savunma Bakan Kzm zalp ve" baz milletvekilleri ve paalarca asker trenle
karlanr.
17 Aralk akam Rauf Bey ile yemek yerler, konu siyasettir. Sofrada
konuulan konular Karabekir, anlarnda yle anlatr:
Hasbhallerimizin esasn yeni l manzumenin, yani M. Kemal, smet ve
Fevzi Paalarn bize kar aldklar tavr tekil etti. Ak grlen manzara u
idi:
M. Kemal Paa, ilk istikll Harbi arkadalarndan kayor.. smet Paa da
O'nu karyor. Fevzi Paa da bu uysal ruhu4" ile bu yolculua katlyor ve
istikll Harbi'nin banisi gibi grnmesi de ayrca O'na haz verdiinden o da
bizim uzaklatrlmamza ve kltlmemize yalnz seyirci deil bizzat amil de
oluyordu. stikll Harbi'nin ilk kurtulu ylndaki menf hareketler, bu surette
yalnz saklanmyor, bizim fedakrlklarmz da onlarn hesabna geirilmi gibi
oluyordu.
Bizim bu tahlilimize kuvvet veren ok deliller vard. Hele M. Kemal Paa'nn
smet Paa'ya (Benden sonra se123
nin gelmen iin lzmn yapmalyz) dediini arkadalar kulaklaryla
duymulard.
Bu vaziyet karsnda ne yapsak botu. Fakat sonuna kadar samimi balar
krmamaya ve dost dmana kar mill birlii korumaya almak da vazifemizdi.
Hususiyle,
(Trkler, ancak balar skya gelince birleirler ve ancak asker! bir
kudret tekil edebilirler; meden bir hkmet kuramazlar. nk ruhlarnda
tahakkm ve istibdat kklemitir. Baa gelen olunu, kardeini bile zan ve
vehim uruna ldrmekten zevk alr...) gibi telkkileri yeniden canlandrmamaya
almamz mill bir bortu.

Bu dnce ile Rauf Bey ile smet Paa'y bartrmay ve M. Kemal Paa ile
de samimi grmeyi birinci plana aldm. Rauf Bey de fikrimi kabul etti. Ve
smet Paa'ya kar gayet samimi davranacan ve kusuru varsa sylendii anda
tarziye vereceini (zr dileyeceini) syledi.
18 Aralk'ta resm ziyaretlerimi yaptm. smet Paa yerinde yokmu; kartm
braktm.
M. Kemal le yemeine ard. Hasbihallerimizde kendilerine samimi
duygularmza emniyet etmesini beyandan sonra iki ricada bulundum :
1 Ordunun siyasetle uramamas iin kumandan
larn ayn zamanda mebus olmamalar hakkndaki tekli
fimin kabul.
2 stanbul'a gnderilen stikll Mahkemesi nam
ve ahslar bakmndan halka ok fena tesir ettiini eer
bu ekil devam ederse eski halifelik devri aynen balaya.candan normal idare eklinden ayrlnmamas ve adliye
mize itimat olunmas ve ona kudret verilmesi.
stanbul'da korkulacak birey olmadn, gazetecilerin kendilerini
gstermek ve satlarn oaltmak gayretiyle at klan mnakaada Ankara'daki
Yenign Gazetesinin4.. (..) atp tutmalarn, herkes Cumhuriyet hkmetinin ve
hususile sizin emrinizle yaplyor telkkisi halk ok mteessir ettiini, bunun
iin Ankara gazetelerinin ok arbal hareket etmeleri lzumunu belirttim.
124
Ve btn bunlarn stnde bana olan itimadnn k-rlmamasn ve emirleri ne
olursa apak tebli buyurmalarn hasseten rica ettim.
Ertesi gn Karabekir. smet Paa ile de grr. Karabekir, smet Paa'ya
Cumhuriyet'in ilnnn kendisine daha nce haber verilmemesi ve stanbul'a
kendisinden habersiz stikll Mahkemesi gnderilmesinin itimatszlk eseri
olduunu syler.
smet Paa Trabzon'a emin bir adam gndererek vaziyeti sana bildirmemekle
hata ettiimizi kabul ediyorum der.
Karabekir, smet Paa ile 21 Aralk 1923 gnl grmesini anlarnda yle
anlatr:
stikll Mahkemelerinin memleketin emniyet ve iktisad hayatn
hrpalayacan ve harice kar da Cumhuriyet idaresinin istikll Mahkemeleriyle
tutunabildii zannm vereceini, nitekim stanbul iktisadiyatnn sarsldn
ve i uzarsa baz iflslarn da vukua geleceini izah ettim. Ve teden beri M.
Kemal Paa'ya yazdm veya sylediim u dsturu smet Paa'ya da tekrar ettim:
Sevgi ve sayg ikna ile kazanlr. Korkutmaktan, sindirmekten doacak olan
ancak nefrettir..
Bu esasta uzun uzadya grtk.
stikll Mahkemeleriyle ie balamalarndan M. Kemal Paa'ya ve kendisine
kar kalplerdeki byk sevginin sarsldn ve hele mahkemeler keyf kararlar
verirlerse deil stanbul'un, btn vatandalarn endieye derek ayn
duygulara kaplacaklarn, bunun iin bu mahkemenin hibir tesire kaplmadan
asilne i grmesini ve ii abuk bitirip geri gelmesini ve artk u veya bu
sebeplerle bu mahkemeleri bir vsta olarak kullanmamalarn ve meselenin Trk
milletinin ve Trk vatannn erefi olduunu ve Cumhuriyet idaremizi zayf
gsterecek olan bu cebir ve iddet vastas yerine halka Cumhuriyet'in feyz ve
hrriyet getirdiini fiilen gstermekliimiz lzumunu izah ettimw
125
ONBE
Karabekir, eski ve yakn arkada smet Paa'ya btn kayglarn,
dncelerini tek tek anlatr. Rauf Bey ile aralarn da dzeltmek,ister. ster
ama smet Paa kararldr.
Rauf Bey ile grmem ve anlamam., der"1.
Kendisine niin gvenilmediini sorar. smet Paa sana zamannda haber
verilmemi olmas itimatszlktan ziyade ait olduu makamlarn hatasdr
yantn verir. Ve kendisinin bu ie kartrlmasnn hakszlk olduunu
syler.

Sz, Kemalettin Sami Paa komutasndaki kolordunun Padiah yanls olmas

bir ihtille kar stanbul'a gnderilme hazrlklarna gelir.
Karabekir, kendisinin Padiah yanls gibi grlmesinden duyduu acy
anlatr. Durumdan uzun uzun yaknr. Olay kendisine kar bir komplo olarak
yorumlar. Milletvekilliinden ayrlarak askerlie dnme kararndan bu yolda
yapt neriden sz eder. Karabekirin anlatmlarna gre renkten renge giren
smet Paa ne sylersen haklsn der. Ve Karabekir'in mebuslarn ayn zamanda
komutan olmamalar nerisini de destekleyeceine sz verir.
Kzm Paa, stanbul'a dner, stanbul'da Rauf Bey. Paa'ya ileri Bakan
Fethi Bey'in baz mebuslarn mektuplarn almak iin verdii mahrem emri
gsterir.
Karabekir, bu olay yle yorumlar:
..Mtarekenin ilk zamanlarnda smet Paa bana Erzurum'a yazd mektubunda
Ferit Paa hkmetinin mektuplarmz atrd phesini yazyor ve mundar
idare diye bu ii nefretle yad ediyordu. imdi bu ii daha geni mikyasta ve
millet mebuslarna kendi bavekillii zamannda kendisi yaptryordu. Damat
Ferit, mstebit bir hkmdar sadrazam idi; fakat kendisi Cumhuriyet'in birinci
bavekili!
126
Kzm Karabekir Paa, bu kayglarn smet Paa ile de grtn yazyor.
< smet Paa, bu emirden haberi olmadn syler, ama daha ok bu gizli
yaznn Rauf Bey'in eline gemesi zerinde durur. Karabekir, smet Paa'ya M.
Kemal'in evresini saranlardan yaknr.
Eski arkadalaryla Karabekir arasndaki bir tartma da, orduya alnacak
ara ve gereler konusundadr. Karabekir, smet Paa'ya bir mektup gndererek
unlar, yazar:
(Orduya ait ilerden ve hele tayyare, mhimmat fabrikalarnda hakknda
gazetelerde grdm birtakm irketlerin talip oluundan resmen bizlere haber
verilmemesinin mahzurlu olduunu ve ilerin Enver Paa'nn zamanndaki gibi dar
bir ereve iinde yaplmasnn nne geilmesi.)
smet Paa, Karabekir'in evine gelir. Karabekir, yine uzun uzadya konuur.
u kaygsn da dile getirir:
Siz ak sylemiyorsunuz. Fakat herkesin kanaati udur: M. Kemal Paa'y
siz Lozan'dan aldnz ilhamlarla bir inklba tevik ediyorsunuz. Ve bunda
stikll Har-bi'nde ilk M. Kemal Paa'y tutan arkadalarnn uzakta kalmalarn
ve hatta ezilmelerini istiyorsunuz. Bu arada ben de dahil olduum halde
mahvmza kadar yrmek isteyenler grlmektedir, dikkat edin. Bu milletin
istikbali ok zararl olacak.
Konuma daha da uzar. smet Paa'ya Karabekir emeksiz klah kapan sekiz on
kalem sahibi ile yirmi otuz silhre dayanyorsunuz der. Ve bu uyarlar, bu
eletirileri kardelik vazifesi gerei yaptn da syler.
smet Paa:
Seni kukulandracak yeni bir delil mi var? Mektubunda Enver Paa'nn
zaman gibi oluyor, diyorsun, bundan birey anlamadm diye sorar.
Karabekir, yle devam eder:
smet Paa'ya dnk Hkimiyet-i Milliye gazetesindeki (nn
Muzafferiyeti'nin yldnm mnasebetiyle M.
127
Kemal, Fevzi ve smet Paa'larn beyanat) balkl yazlan ve buna kar
gazetenin de mtalasn gsterdim.. ark zaferi sfra indirilmi, adet
stikll Harbi'nden karlm, hele smet Paa'nn beyanat, sanki Kars'n
zabt Ermeni ordusuna da nn nne getirtmi gibi bir sulu hareket derecesine
indirilmi.

stikll Harbi byle mi oldu Paam?., dedim.

Beni kltmek iin Trk milletinin tarihini yalanlyor.
Sizlerin grd byk ilerin daha parlak grnmesi iin bu gnah ilemeye ne
lzum var? Benim en gcme giden canm kadar sevdiim senin de hakikata ve bu
arada bana varncaya kadar bu millete en tehlikeli gnlerde canla bala hizmet
edenlerin eref ve canlarna kar vaziyet almandr. Bunun gidecei yer, Fransa

Byk n-klabnn kin ve iftiralarla dolu kanl tarihidir. Hibirimizin hayat

uzun yllar srecek deildir. Kuvvetli bir parti, kuvvetli bir millet meclisi
yerine bir askeri karargh kurulmas ok tehlikeli neticeler verebilir. Birok
kymetli balar boarak yapabileceiniz iler yine birok balarn boulmas
ile altst olabilir. Bunun iin dayanlacak kuvvet szde olduu kadar i
sahasnda da olmaldr. Bugn mecliste byk mtehassslar yok gibidir. Buna
kar ok zabit vardr. Bunlarn orduya karlmas hem melisi bunlardan
kurtarmak hem ordu saflarndaki boluklar doldurmak bakmndan faydaldr. Bu
surette ahs arzular yerine ilm programlar tanzim edilebilir ve mill bir
cephe ile yenilie brnebilir.
Bu szlerden sonra Fransa Byk nklb'na ait eserlerden kardm iki
makaleyi okudum. Kanl bir yoldan yryenlerden ibret alalm, dedim.
smet Paa, sabit bir fikrin esiri idi. Uzun muhasebelerimizden sonra sonucu
yine yle balad:
Kzm, eer hkmetten ekilirsem muhalif bir par
ti yaparm.
O'nun bir endiesini seziyorum: Mustafa Kemal Paa'nn kendisinden bakasn
bavekil yapmas ihtimali O'nu dndryordu. Kabinesindeki
128
baz tadilta raz oluyordu. Fakat, bavekillikten ekilmeye tahammll
grnmyordu. Derhal muhalif bir parti yapacakt. Ben ii tatlya balamak iin:
Ne yaparsan yap; yalnz her iinde samimiyeti siyasete hkim kl., bir de
benim asker sahadaki mesaime yardm et. Bana bunlar yeter.. .
Harp Oyunu
Yl 1924; gnlerden 9 ubat.
Kzm Karabekir, anlarnda beni hayrete drd diye yazd bir haber
alr:
smet Paa ve Mill Savunma Bakan Kzm Paa, kendisine haber vermeden
zmire gitmilerdir. zmir'de harp oyunlar yaplacaktr.
Karabekir ve Fevzi Paalar da zmir'e giderler. Harp oyunlarna M. Kemal de
katlr.
ki mhim nokta garibime gitmiti diye yazar Karabekir.
Biri madem ki mesele harita zerinde hal olunacaktr. Ne diye bu kadar
masraf ve rahatszlk kabul olundu? Ankara'da daha rahat ve istifadeli olurdu.
kincisi de meselelerde, harp oyunlarnda ve manevralarda daima krmz ve mavi
taraf denir ve bu devlet, -u devlet diye isim bildirilmezdi. nk bu ayi
olacandan d ve i , siyaset bakmndan mahzurlu ve hatta tehlikeli
saylrd. zmir'de toplanmak ve talyanlarn Ege sahillerine kacan apak
ortaya koymann herhalde bir sebebi olacakt.
Bunu Fevzi Paa'dan sordum. Ve harp oyunu bittikten sonra arazi seyahati
yaplmasn teklif ettim.
Mesele Ankara'da teklif olunmu; kendisi de yolda Okumu!.. Bunun iin
malmat yokmu.. Ve hatta reyi bile alnmam.. Seyahat hakknda da bir arzusu
yokmu. . Bu konuda bir tartma kar.
Karabekir, M. Kemal'e on yl sava tehlikesi grmeli diini, Almanlarla,
talyanlarn ilerde anlaacaklarn ve
129
F.: 9
Arnavutlua saldracaklarn, Trkiye'ye saldrmalarnn talyanlar iin felket
olacan ileri srer.
M. Kemal Arnavutluk talyanlar tatmin eder mi? diye sorar.
ki komutan sava taktikleri ve olas gelimeler zerinde konuurlar. Harp
oyunlarnda bakomutanlk Kara-bekir'e verilir.
Karabekir, harp oyunlarnn arazide yaplmasn nerir. neri kabul olmaz.
M. Kemal Paa ve Mill Savunma Bakan zalp, trenle Ankara'ya dnerler.

29 ubat gnl gazeteler, Osmanl Hanedannn memleket hududu dna

karlmas ve hilfetin Meclise intihab cihetine gidilecei hakknda
grmeler yapldn yazarlar"2.
Karabekir, o gnk duygularn yle anlatr:
Tpk Cumhuriyetin ilnnda olduu gibi hilfetin lav ve hanedann yurt
d edilmesi karar da bir ka kii arasnda kararlatrlyor ve Halife benim
mntkamda olmasna ramen bana bu hususta haber bile verilmiyordu. Biz bu mhim
ii de madunlarmzdan (aslarmzdan) ve onlar da sivil makamlardan
reniyorlard. Bu hareket tarzndan benim kadar dier asker arkadalarm da
teessr ve elem duyuyorlard. Hususiyle daha neler yaplacan kimse
kestiremediinden herkesin endie ve hiddeti artyordu. Meclisin verdii karar,
daha evvelinden valilere tamim olunuyordu. O Meclis ki, umdelerde bir madde
olarak hilfetin Osmanl hanedanna ait olduunu deimez bir karar olarak kabul
ederek milletten rey alm bulunuyordu. (..) 6 Mart'ta aldm tarih haber
udur: 5/6 gece yarsndan sonra Halife atalcadan eksprese bindirilmi ve
hudud dna karlm. Hanedan da yz kadar 'erkek ve kadn da
karlmaktadr.
Bu arada Bakanlar Kurulunda da deiiklikler olmutur.
Yine Karabekir'e haber verilmez. Paa, fkelenir. Emrivakilere boyun
emeyeceim diye yemin eder.
stanbul'a gider ve Fevzi Paa ile grr. Fevzi Pa130
sa'y eletirir. Fevzi Paa'ya Ordu komutanlar arasna ikilik konmutur.
Aleyhimize padiaha, halifeci diye dedikodular, ne yazk ki, en yksek
makamlardan kyor diye kr.
Fevzi Paa:
Hilfetin lav hakkndaki fikrini M. Kemal Paa
bana zmir'de syledi. Ben sizin de haberiniz var., yantn
verir.
Tartma uzar. Karabekir, bir diktatrlk devrinin baladndan yaknr.
Bu millet, ancak demokrasi esaslar ile mesut yaar der. Genliklerinde
verdikleri zgrlk savamndan sz. ede r.
Konu kapanr.
Ertesi gn Erkn- Harp Mektebi (Harp Akademisi'nde Karabekir'in konferans
vardr. Fevzi Paa. konferanstan nce Karabekir'! uyarr:
Paam, ark Harektnn yalnz askeri ksmlarn
dan bah ederseniz, ileri geri uzun muhaberattan katiyyen
bah etmemenizi rica ederim..
Karabekir krgn ve kzgndr.
Olay yle anlatr:
Hayretimden dona kaldm. Bu bir mirin emri idi. taate mecburdum. Fakat
konferans vereceim kimseler Trk Ordusunun mukadderatn ellerine alacak olan
gen Erkn- Harp zabitleri idi. Bunlardan bu ileri saklamak byk bir
cinayetti. Bu hakikati bunlarn renmesi haklar idi. Bizim de bunlar retmek
vazifemizdi. (..) Gen Erkn- Harplilerin kaps nnden dnemezdim. Onlara
irkin bir misal de gstermemek iin Mareal ile mnakaa da edemezdim. u halde
iten gelen bir karehatn (istemeyerek) tabii bir inikas (yansmas) olan bak
ve tavrmla :

Emriniz zerine ii ksa keserim efendim... dedim.

13 Nisan 1924 gn Karabekir. M. Kemal tarafndan
ankaya Kk'ne arlr. Bayaver Salih Bozok. M. Ke-mal Paa'nn odasnda
megul olduunu bildirerek Paa'-dan beklemesini rica eder.
131
M. Kemal Paa, odasnda, Terzi Altn Makas'a Mir niformasn diktirmekte
ve niformann provas yaplmaktadr.
Salih Bey, M. Kemal Paa'nn alma masasnda bulunan bir resimli albm
Karabekir'e uzatr. Karabekir, albmde kendisi ile ilgili vgl szleri okur.
Albmde unlar yazldr:

ark Cephesi'nin gzide komutan yalnz iyi bir asker, mmtaz bir kumandan
deil ayn zamanda muktedir bir idare adamdr da. Mtarekenin bidayetinden beri
Erzurum ve havalisini fevkalde hsn- surette idare etmi, hastaneler,
mektepler am, Ermenilerin harap ettikleri bu gzel cz' vatan imara
almtr.
Trk milleti, Kzm Karabekir Paa gibi rical yetitirmi olmakla ne kadar
iftihar etse sezadr.
Karabekir, albm okumaya dalar.
Sonrasn Kzm Karabekir'den renelim :
Artk benim de sabrmn tkendii bir srada idi ki, Salih Bey tekrar
gelerek :

Gazi Paa buyursunlar diyor... dedi.

Yanna girdiim zaman elimi skarak mhim meguliyetini syledi:
Sizi fazla beklettim, ama bizim terzi ile yeni yaptr
makta olduum mir elbisesi hakknda gryorduk. Se
ni, sklrsn diye armadm.
Ben;
Eer benimle bunun yar kadar zaman grmek
ltfunda bulunursanz u iki kt zerinde grme rica
edecektim.,
diyerek bir (G.M. Kemal) imzasn" ve 1923
tarihli mebusluumu bildiren tezkerenin, dieri de benim
imzam tayan 1919 tarihli Harbiye Nezareti'ne ra-y s
keriye" Tekili hakknda yazdm hususi tekliflerimin suretini Gazi'ye verdim.
Mustehsi bakla sordu :
Nedir bunlar? Mfettilik umum lyihas ise o ma
kam bakomutanlk demektir. Bu hazerde ve seferde be
nim makammdr. Hazerde bana niyabeten Erkn- Harbi
ye Umumiye Reisi, yani Mir Fevzi Paa bu vazifeyi g132
recektir. Bunu Erkn- Harbiye riyaseti kanunuyla da tesbit ettik. Siz hl o
makam ve rtbeyi mi kurcalyorsunuz? Ben :
Hayr efendim. Ben bugnk mevkiimde uhdeme
den vazifelerden uzak bulundurulmakta olduumdan i
kyet ediyorum. Takdim ettiim vesikalardan biri benim
Byk Millet Meclisi azalna seiliimden dolay kymetli
imzanz tayan iltifatnamenizdir. Dieri de ura-y Aske
riye Tekili lzumu hakknda teden beri yazdm ve sy
lediim fikirlerimdir. Son gnlerde ne siyas ne de aske
r teebbs ve kararlarnz hakknda fiiliyata kmadan n
ce bir haber dahi alamyorum. Uhdemdeki mebusluk ve
askerlik vasflarndan hangisi arz buyurulursa, orada mevkiimin hak ve mesuliyeti olan vazifeyi grmek istiyorum.
stikll Harbi'nde her iki selhiyetimi hsn- istimal etti
imi ve her zaman takdirlerinize lyk hizmetler grd
m her zaman byk bir evkle hatrlyorum.
Bakomutanlk meselesine gelince:
Benim ahsm kaale alnmayarak unu arz edeyim k, istikll harplerinde
reisicumhurumuzun ayn zamanda bakumandan olmas ok mahzurlu olacaktr. Her
tarafla siyas mnasebetlerimiz kesilmi halde iken srf dahil ilerle uramak
yznden zat- samileri stikll Harbi'nde asker planlarmzn icab vehile
bakomutanl zamannda uhdenize almadnz. Ve bu yzden Garp Cephesi ordusu
cephecilie dkld ve stikll Harbi de beyhude bir yere en az bir yl uzad.
M. Kemal Paa:
Muntazam tuttuunuzu iittiim hatratnz, vesaikleriyle birlikte getir de greyim. Hibir tarafta herkes gi
bi benim stikll Harbi'nin banisi olduumu ve Trk mil
letini lmden kurtararak ona istikllini bah ettiimi sy
leyeceine kendini de benim payeme kartacak propagan
dalar yaptryorsun. Bir millete ancak bir Gazi olur. Bu y-

rye ayak uydurmaya al, istikll Harbeni" nasl emir

lerimle baardysak bundan sonras da bundan baka ola
maz. Ben sana erefli bir vazife dnyorum. erde Fet
hi Bey var, birlikte konualm.
133
(...)
Terfi mddetim geldii halde aldr etmeyen, aleyhimde bir dziye stikll
Harbi'nde naslsa ark'ta bulundu. Bana mkilt gstermekten baka birey
yapmad propagandas yapan ve etrafmdan hafiyelerini eksik etmeyen M. Kemal
Paa, bugn benim hatratma da el atmak kararnda idi. Buna muvaffakat
edemezdim. (Hatratm elimden almak iin kere evimi basp aratt. 3 bin
nsha eserimi yaktrtt. Ve bir hayli evrakm ald, Fakat o ancak
glge yakalamt.)
* * *
Salonda Fethi Bey de eiyle mevcuttu. Gazi:
Haydi size yukar kattaki ktphanemi gezdireyim.
diyerek Fethi Bey'le beni beraberinde alarak yukarya
kard.
Ltife Hanm'n da birok zarif ciltli kitaplarn tayan ve btn
duvarlar kaplayan kitaplarn temaa ederken Gazi dedi ki:
Musul hakknda Hali konferansnda Fethi Bey si
yaset yoluyla muvaffak olamad. Sra Karabekir'e geldi. O
bu meseleyi asker kuvvetiyle baaracaktr.
Ben:
ngilizlere harp amak felketli bir i olur. Yuna
nistan'n yapamadn bu sefer talyanlara da teklif ede
bileceklerini hesaba katarak zmir harp oyununda tehli
keyi belirttiiniz halde imdi byle bir istilya kendimi
zin sebebiyet vermesi doru mudur? Lozan'da Musul meselesinin halli sonraya; siyas bir yoldan halle braklmad
m? Bu meselenin daha ne alnarak hilfetin lavnda ace
le buyurulmamal idi. Eer mtalam sorulsayd, belki bu
teklifimi siz de kabul buyururdunuz. Bugn stikll Harbi
zamanndan daha zayf bir halde olduumuzu iddia edebi
lirim. Herhangi bir muvaffakiyetsizliin bilhassa
kurtluk
mntkasndaki akisleri pek zararl olabilir. ark'n slh
na yazk ki, hi ehemmiyet verilmiyor, itima dzenimiz
ve dolaysyla ahlk durumumuz gnden gne her taraf
ta bozuluyor.
134
Benim Gazi ve mirliimden bah eden' albm bana gstermekten maksad da
galiba beni Musul Harekt yapmaya itahlandrmak olacakt. Buna kymet
vermediimi grnce ii ksa tutarak :
Sen bu ileri smet ve Fevzi Paalarla grrsn, haydi artk salona
inelim., dedi.
ONALTI
Lozan Antlamas'nda Musul sorunu zme balanmamt. Grmelerin uzamas
zerine smet Paa, bir konunun Trkiye ile ngiltere arasnda zlmesini
nermi; bu nerisi de taraflarca benimsenmiti"3.
Musul konusundaki ilk grme 19 Mays 1924 gn stanbul'da yapld.
Hali konferans diye bilinen bu konferanstan sonu alnamad. ngilizler
Sleymaniye, Kerkk ve Musul kentlerini Trkiye'ye brakmak istemiyorlar; Trk
delegasyonu bakan Fethi Bey de Musul li nfusunun Trk ve Krtlerden
olutuunu ileri srerek Trk tezinde direniyordu.
ngilizler, Musul dnda ayrca Nasturi Hristiyanlar nedeniyle de Hakkari
lini de istemekteydiler.
Sorun, Hali konferansnda zlemedi. zlemeyin-ce konu ngilizler
tarafndan Milletler Cemiyeti'ne gtrld. Milletler Cemiyeti, 30 Eyll 1924
gn bir komisyon kurarak konunun bu komisyonca incelenmesi kararn verdi.

Komisyon dzenledii raporda Musul'un Irak'ta ngiliz manda ynetimini 25 yl

daha uzatlarak Krtlere verilmesi koulu- ile Musul'un manda ynetimine
braklmas, bu olmazsa, Musul'un Irak'a devredilmesi gr benimsenmiti.
Trkiye bu raporu tanmayacan iln etti.
Milletler Cemiyeti'nde konuan Dileri Bakan Tev135
fik Rt (Ara) ngilizlerin Musul'daki Krtleri ilerde Trkiye aleyhine
kullanacaklarn syledi.
Tam bugnlerde eyh Sait isyan patlak verdi. 23 Temmuz 1924 gn
stanbul'dan Mr. Henderson'un ngiliz Babakan Mac Donald'a gnderdii gizli
yazda Dou'daki Krtlerin yerel rgtler kurarak harekete gemek zere
olduklar ve Krtlerle temas iin bir yetkilinin stanbul'a gnderildii
bildiriliyordu.
eyh Sait'in olu Ali Rza da ngilizlerin desteini salamak zere
Tebriz'deki ngiliz konsolosluuna bavurmutur.
eyh Sait ayaklanmas 1925 yl ortalarnda bastrla-bildi-.
Trkiye, 1925 yl Eyll'nde Milletleraras Adalet Di-van'na bavurdu.
Diplomatik grmelerden sonra gerek Divan ve gerekse Milletler Cemiyet Meclisi
kararlarn vermilerdi :
Musul Irak'a balanacakt.
16 Aralk 1925 gn Milletler Cemiyeti Meclis karar verilmi; Musul
Trkiye'nin elinden kamt. Trkiye, bu karara kar tepki gsterdi. Ayrca
Sovyetler'le de 17 Aralk 1925 gn Dostluk ve Tarafszlk Antlamas imzaland.
5 Haziran 1926 gn, Trkiye, Irak ve ngiltere ile imzalad snr ve iyi
komuluk antlamas ile Musul'u ter-ketmiti.
te M. Kemal ile Karabekir'in konumalar Musul sorununun tartld
gnlere rastlar.
Trkiye, Musul'u diplomatik yollarla alamazsa asker yolla alacaktr. M.
Kemal bu asker sefer iin de Karabekir'! grevlendirmeyi uygun grmektedir.
Yeniden Karabekirin anlarna dnelim:
Musul meselesinin siyas yoldan hal olunamayaca Fethi Bey'in tekrar
tekrar beyan ettii Hali konferansnda ngiliz delegelerinin szlerinden
anlalyordu. Daha ilk szde:
Musul Kraliyet hkmeti iin pek lzmdr., diye ilk ve son szlerini
sylemilerdi.
Fethi Bey'in
136
Bizim Cumhuriyet hkmetimiz iin de pek lzmdr... tarzndaki cevabna
yine ayn cevab vermiler.
Gazi, Fethi Bey'i dinledike dnceye dalyordu. Bilmem hilfeti lv
etmekte acele ettiini syledike hak m veriyordu? Yoksa, henz kuvvetini
muhafaza eden asker mantkla ii kuvvetle neticelendirmeyi mi dnyordu?
Karabekir, yakn arkada smet Paa ile sk sk grr. Bir grmelerinde
smet Paa birdenbire:
Kzm, Musul bo., unu igal ediversene... der.
Karabekir, smet Paa'ya u yant verir:
Bu hareket ngilizlere kar ilansz bir harp demek olur. Oradaki ktalar
az da olsa tayyare kuvvetleri stndr. Ksa bir zamanda takviye edebilirler.
Sevk olunacak kuvvetlerimizin orada dahi muvaffakiyetlerini mit etmem. Fakat,
iin tehlikeli ciheti bu hareketin ngilizlerin btn sahillerimizde faaliyete
gemelerine mucip olur. in daha felketli ciheti de Ermeni ve Yunan
ordularyla yapamadn bu sefer Suriye'den Franszlarla ve zmir'den de
talyanlarla yapmaya kalkmasdr. zmir harp oyununda talyanlarn byle bir
hareketi misl olarak yaptrld halde imdi onun fiilen tatbikini grmek
istiyorsunuz. Yunanistan bile derhal ark Trakya'y igale can atacaktr. Bu
suretle tarih haceletten (utanmadan) kurtulmak isteyecektir. Nitekim zmir harp
oyununda bu hareket do hesaba katlmt. Bundan baka cihan efkr- umumiyesinde Trklerin her frsatta harbe atldklar ekli gstereceinden siyas

ve asker dzenimiz ve neticede Musul uruna kazandmz istikllimiz de

tehlikeye der.
Lozan Muahedesini siz yaptnz; (sret-i msha-nede) hal olunacan, hal
olunmazsa Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce hal olunacan ve asker harekt
yaplmayacan siz imzanzla kabul ettiniz. Bu sulh muahedesini Byk Millet
Meclisi kabul etti. Reisicumhur M. Kemal Paa da tasdik etti.
Bana geen gn M. Kemal Paa da byle bir teklifte bulunduu zaman O'na da
uzun uzadya bu mtalalarm arz etmitim. Siz, hkmet reisi sfatyla, O'nun
byle bir arzusuna kar sulh muahedesinin 3. maddesini
137
okuyarak benim serdettiim tarzda mtala beyan edeceinize Musul'u igal etmeye
kalkyorsunuz.
Karabekir Grev Kabul Etmiyor:
Karabekir", savatan yana deildir. Musul iin yap-lacak bir savan
Trkiye'yi ykma srkleyecei kansndadr.
Paa. anlarna o gn smet Paa'ya u kaygularn da bildirdiini yazar:
teden beri madiye ve melek civarndaki kylerde (Londra Bapiskoposu
murahhas) namyla ngiliz misyonerleri Nasturileri aleyhimize yetitirmiler ve
te-kiltlandrmlardr. Bunlar daha bize ok zorluklar karabilirler. Bundan
baka Krtlk slh in ilk tedbirler dahi alnmamtr. Bu hususta benim
muhtelif zamanlarda mhim tekliflerim vardr. Bu Krtlerle de tehlikeli . iler
yapabilirler. Onlarn stikll Harbi'mizde pek ba kal-drmamalar bizzat
aldm esasl tedbirlerle beraber kklmden tandm o muhit Cihan
Harbi'nde de emrimde bulunduundan beni yakndan tandlar. Ve mtarekede de
bana kar mtavaatkr kaldlar. Onlara kar ahs itimad da tedbirler kadar
tesirli olur. Ne Dahiliye ve ne de Milli Mdafaa Vekletleri onlarla bilerek
megul deillerdir. Hlsa asker muvaffakiyet mit etmiyorum. ve d siyas
vaziyetlerin felaketli bir sekile srkleneceine ise hi phe etmiyorum.
Mustafa Kemal Paa'ya da syledim:
Siz Musul'u belki hilfeti lvda acele etmeyerek herhangi bir ekilde
almaya belki muvaffak olurdunuz. Fakat, ark ilerini birinci derecede idare
eden bir arkadamz sfatyla bana haber vermeden bir emrivaki yaptnz. imdi
bu ii devlet adamlarna yakmayacak tarzda ve hem de ii benim bama
dolayarak hl yoluna gidiyorsunuz. Ben, kati olarak vazife kabul etmem. Size de
tavsiyem bu uuruma milleti srklemeyin. mzaladnz Lozan Muahedesi'nin 3.
maddesini tekrar tek133
rar okuyun ve M. Kemal Paa'ya da okutun. Bu ii benden ziyade sizin birinci
derecede greceiniz bir itir.
Karabekir, anlarnn bu blmnde smet Paa'nn kendisini her zaman
cankula ile dinlediini, ancak bu grlerini anlatrken tedirgin olduunu
anlatr.
Kzm Paa, en yakn dostu smet Paa hakkndaki yarglarn yle anlatr:
..te imdi tam milletin rahat ederek medeniyet yolunda hz alaca bir
srada, yeni hadiseleri kolay bulduundan m? Yoksa M. Kemal Paa'nn kuvvetli
iradesine, artk oturduu makamn da nfusu eklenerek yeniden daha kudretli bir
cazibe yaptndan m nedir, bana kar mhim hadiselerde yan izmeye balad
gibi uzun sre ene alarak sylediim u Musul hareketini nlemek hakkndaki
mtalalarm da pek houna gitmedi. Gsterdii tavrdan ve 'kelime ile
mtalalarma cevap ver-meyiinden bunu anladm.
smet Paa, mteessir grnd ve uzun boylu sustu. Bu halde msaadesini
istiyerek ayrldm.
4 Mays Ramazan Bayramnn ilk gn idi. Reisicumhur Gazi Mustafa Paa'y
herkes gibi ben de ankaya Kk'nde tebrik ettim. Erkn- Harbiye Umumiye Reisi
ve Mdafaa-i Milliye Vekili'ni de makamlarnda tebrik ettim. Bugn Fevzi- Paa,
beni Etlik'de Aa ncirlik mevkiindeki kkmde iade-i ziyarete geldi.
Fevzi Paa'ya smet Paa'nn bana Musul'u almay teklif ettiini, bunun daha
nce de Gazi tarafndan yapldn anlattm. Hayret etti ve bana u cevab
verdi:

 Tuhaf ey! Benim byle bireyden haberim yok. Bir harekt yaplaca
konusunda benimle birey grmemilerdi.
Bu cevaba benim hayretim daha byk oldu.
nk her asker ve siyas byk mhim iler bu ler arasnda grld
ve kararlatrldna - geen misallere bakarak - kanaatim vard.
Karabekir, kararn vermitir:
Askerlikten ayrlmak!
139
u halde bizlere tutulacak biricik doru yol Meclisteki mill
vazifelerimizi ele almak ve bu surette gerek cihana ve gerekse kendi milletimize
kar Byk Millet Meclisi'nin sesini duyurmak ve kudretini gstermek kalyordu.
Bu suretle Cumhuriyet'in salam surette kurulmu olmasna ve laiklik esasndan
aykr tasavvurlarn nlenmesini temin edebilirdik.
Orduda kalarak o kuvvetle bu ileri grmek, orduyu siyasetle uratrmak,
onun birlik ruhunu bozmak gibi tehlikesine yakn tarihimizde kendimiz de ahit
olduumuz facialar tekrar ettirmek olurdu.
Karabekir, stanbul'un kurtulu gnnde Mill Savunma Bakan Kzm Paa
(zalp) ile Perapalas otelinde grr. Bakana, ngiliz uaklarnn
snrlarmzda asker birliklerimize saldrdklarn syle/.
Ve u uyary yaptn yazar:
Durup dururken bunun vaki olamayacan, ngilizlerin herhalde bireyden
kukulanm olabileceini., bir harbe sebebiyet vermenin felket olacan
syledim.
Kzm Paa fazla birey bilmiyor grnd. Ve Fethi Bey'in Cemiyet-i Akvam
nezdinde teebbste bulunduunu syledi.
8 Ekim'de Erkn- Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paa'dan bir ifre aldm:
ngilizlerle bir harp ihtimali mevcut olduundan hemen Ankara'ya hareketim
emr olunuyordu.
9 Ekim'de le vakti trenle hareket ettim. 11'de An
kara'ya vardm. Fevzi Paa'y ziyaretimde vehameti
rendim.
yle ki:
Nasturi eteleri asayii bozuyormu. Bunun iin bir piyade ve svari
frkasyla tediplerine balandn, bir piyade frkasnn da ihtiyat olarak o
mntkada hazrlandn, ngilizlerin stat hattn geerek tayyarelerle
ktalarmza hcum ettiklerini, svari frkasndan da baz zayiatlarn olduunu
ve ngilizler, hareketi durdurmazsak iln- harp edecekleri hakknda ltimatom
verdiklerini, vaziyetin bir harbe gitmek ihtimalini Fevzi Paa anlatt.
140
Kendilerine unu sordum:

Ordulara hareketi daha nce neden bildirmediniz?

ngilizler, ltimatom vermeden sahillerimize saldrda bulunsalard Ege
sahillerini tefti halindeyken rk gambotlarla, ben dahi feci vaziyete
decekmiim.
Fevzi Paa:
Dahil bir meselemiz olduu iin daha nce ha
ber vermeye lzum grmedik.
Ben:
Ne diyorsunuz Paam? Meselenin bir Musul ha
reketi olduunu hl bir ordu mfettiinden gizlemek is
tiyorsunuz. Bu ie beni tayin etmek arzusuna kar ver
diim mantki cevaplar da biliyorsunuz, demek. Ben, bu
harektn aleyhindeyim diye bu ii benden sakladnz. Me
sele dahili bir tedip harekt olsa bu kadar byk bir
kuvvete lzum grlnce kumandanlarnza iin banda
haber vermek ve hatta onlarn mtalalarn dahi sormak
yerinde olurdu, fikrindeyim. ngilizlerin ltimatom verince
tela derek acele armanz daha ho bir vaziyet

dourmu deildir. Bana itimatszln bu halde, apak

delilidir.
Fevzi Paa, buna verecek cevap bulamad. (timadmz olmasa sizi terfi
ettirmezdik) gibi bir garibe savurdu. Ben:
Paam, hangi terfiden bahsediyorsunuz!. stikll
Harbi ierisindeki Garp Cephesi'nde ikier-er derece terfilerinize karlk ben yalnz Kars'n zabt zerine feriklie
terfi olundum. Fakat ben, Cihan Harbi iinde Livala harp
meydannda terfi etmitim. Ve bu mddeti de doldurduum
iin yaptnz terfii benim iin mkfat saymak hakszlktr.
Bugn asgari mddeti oktan doldurduum ve yllardan
beri ordu komutan olduum halde terfi ettirmemekliiniz
de bana kar haksz olarak itimat gstermediinize bir de
lildir. Bilmekte hakkm olan iler de tekerrr edip durmak
tadr.
Fakat bugn iin yaplacak ey ngilizlerle harbin nn almakladr. Her
tarafta her yeri gezdim. Ve halkla her yerde temas da ettim. Halk bitkin
haldedir. Elinde avu141
cunda birey kalmamtr. Sekiz yldr srp gitmekte olan harp milleti uzun bir
sulh zamanna mtak klmtr. Musul'u yeniden harp ile almaya kalkmak yeniden
vatanmz ve milletimizi perian edecek ve belki de felket uurumuna
srkleyecektir. ngilizler bu sefer, geen yl zmir'de yaptrdnz harp
oyunundaki endieleri tahakkuk ettirecek yani talyanlar zerimize saldrtacak
ve kendisi de fiilen harbe giriecektir. Franszlar da stikll Harbi'-mizde
uradklar muvaffakiyetsizliinin intikamn almak iin o zaman elde
edemedikleri hedeflere yryeceklerdir. Fevzi Paa:
cap ederse, yeni bir harbi de gze aldk. Musul
bizimdir. Madem ki, sulhen vermiyorlar; harben almak iin
Gazi srar ediyor. Hkmet de bu fikirde. Bizde muvaffak
olacamza phe yok. cap ederse Musul deil daha
uzaklara da gideriz.
Ben:
Demek, zmir harp oyununda talyanlarn Ege sa
hillerine kmas esasnda yani harp oyunlar kaideleri
ne uygun olmayarak mavi-krmz yerine apak talyan
lar dman gstermeniz, icabnda bunu gze alm oldu
unuzu iln iin bir gsteri mi idi? Paam, siyas hata
lar st ste yaplmtr:
Birincisi, Musul ii Lozan Konferans'nda hal olunma-yarak sonradan sulhen
hal kabul edilmi ve nihayet ise Cemiyet-i Akvam'n hakemlii ile karar
verilecei tesbit olunmutur.
kincisi, hilfetin lavnda acele edilerek bu messese havadan gitmitir.
Karabekir, Musul'un igali ve ngilizlerin yenilmesiyle M. Kemal'in
imparatorluunu iln edecei kansndadr.
Bu kukusunu Fevzi Paa'ya da anlatr.
Fevzi Paa. bizim vazifemiz hkmetin emrine itaattir der.
Karabekir, Fevzi Paa'nn Diyarbakr'daki Kolordu Komutan Cafer Tayyar
Paa'ya (Eilmez) verdii son emri de renir. Bu son emir yledir56:
142
(cap ederse ekiyay Londra'ya kadar takip edeceiz.)
Gnlerden 18 Ekim'dir.
Mustafa Kemal, dou gezisinden Ankara'ya dnmektedir. Karabekir, M. Kemal
Paa'y Ayranc srtlarnda karlar.
M. Kemal, Karabekir'! grnce arabasn durdurur. Arabada smet Paa da
vardr.
Karabekir, M. Kemal Paa'ya :
Paa Hazretleri; bir harp tehlikesi karsnda ol
duumuzu ve. zat- samilerine dahi arz ettiim mtalala

rma ramen Musul Harekt'na balamann buna sebep

olduunu rendim. Paam, netice felket olur.
Mustafa Kemal, Karabekir'in szn keserek unlar syler:
Byk Millet Meclisi'ni acele topladk. Sz mille
tindir!
Karabekir, bu konumadan sonra gnlne u notlan der:
Artk kararm vermitim. Sz milletindir; sz milletin, kabul!
Karabekir, drt gn nce de Mill Savunma Bakanl btn kolordulara gizli
bir emir yollamtr:
1643 sayl emirde, ordu mfettilerinin Bakanlktan izinsiz gezilere
kmamalar gerei bildiriliyordu!
Karabekir, Ali Fuat Paa ve Rauf Bey'le de konumu ve kararlarn
vermilerdi.
Parti kuracaklard!
u satrlar Karabekir'indir:
Harp felketinin nne ancak Byk Millet Meclisi'nde bir blok halinde
grnebilirsek durabiliriz. Esasen Cumhuriyet'in kklemesi iin icabnda bir
parti halinde kmaya da karar vermi bulunuyorduk.
143
ONYED
Ordu mfettiliinden ekilmeden nce kimi komutanlarla kendileriyle birlik
olmaya kandrmak iin altlar. Bu bir yl iinde, Cumhuriyetin iln,
halifeliin kaldrlmas gibi ilerimiz, ortaklaa dzen kuranlar birbirlerine
daha ok yaklatrd ve birlikte almalara yol at. e, siyasadan
balayacaklard. Bunun iin uygun zaman ve frsat bekliyorlard. Siyasa
alanndaki ve ordudaki hazrlklarn yeterli gryorlard. Gerekten- Rauf Bey
ve benzerleri parti iinde srdrmeye baladklar durumlaryla. Meclisin
dinlenme dnemine rastlayan zamanda milletvekilleri zerinde ve yeni seimde
baar kazanamayan kinci Grup yeleri aracl ile btn yurtta, ulusu bize
kar kkrtmak iin almak frsatn elde ettiler. Yurt iinde birtakm
gizli rgtler kurmaya ve giriimler yapmaya da baladlar57
Kurtulu Sava'na balarken birbirlerine bu kadar gvenen, birbirlerine bu
kadar inanan iki komutan arasnda gven duygusu kalmamt.
Karabekir, kendisinin devre dna karld ve kendisine hi
gvenilmedii kansndadr. Bu kanlar kukulara dnr.
M. Kemal de Karabekir'in kendisine kar komplo dzenlediinden
kukulanmaktadr.
Erzurum'da birleen yollar Ankara'da ayrlmtr.
Karabekir'in anlatt olaylar bir de Sylev'den izleyelim.
Atatrk diyor ki:
Hakkari blgesinde Nasturi ayaklanmasn bastrmaya altmz bir srada
ngiltere hkmeti de hkmetimize kesin bir nota verdi.
ngilterenin kesin notasna bildiiniz biimde yant verdik, sava bile
gze aldk, ite Sz konusu ettiimiz kiiler, bu etin gnlerde, bir yabanc
devletin bize sal-drabilecei gnlerde kendilerinin de bize saldrarak erek144
lerine kolaylkla ulaabilecekleri kuruntusuna kapldlar. Savaa hazr bir
durumda bulundurmaya zorunlu olduk-, lar ordularn basz brakp, daha nce
sevmediklerini syledikleri siyasa alanna kotular.
Atatrk, Sylev'de Karabekir'in ordudan ayrlmasn byle anlatr.
Olay M. Kemal Paa'nn Sylev'deki tanlarna gre bir komplo muydu? Yoksa
Karabekir'in ileri srd gibi bir sava tehlikesini nleyen hareket mi?
Bu soruya yant verebilmek g; g deil olanaksz.
Gelin o zaman olaylarn akn hem Sylev'den hem Karabekir'in anlarndan
izleyelim:
Karabekir, Fevzi Paa'ya giderek ordudan ayrldn bildirmi; Fevzi Paa,
Karabekir'! kararndan caydrmaya almtr..

Karabekir, anlarnda Fevzi Paa'ya M. Kemal ve evresi ile ilgili

eletirilerini yinelediini; Fevzi Paa'nn da kendisine hak vererek ordudan
ayrlma dediini yazyor.
Evet; kprler atlm; gven duygular yok olmutur.
Karabekir. Fevzi Paamdan btn bu olaylara kar tavr almasn ister. Olup
bitenlerden ac ac yaknr. Sert eletiriler yapar.
Fevzi Paa'ya ordunun ba sfatyla susuyor ve daha fenas bizi hie
sayyorsunuz diye sitem eder.. Kendi durumundan yaknr; ordu mfettilii
emir zabitlii .vaziyetinde.. der.
Fevzi Paa'y do Milli Mdafaa Vekleti de sizin ka-lem-i mahsusunuz
halinde diye eletirir.
Dnce ayrlklar gven bunalmna/gven bunalmlar kukuya; kuku da
duygusal tepkilere dnmtr.
Evet, sava balamtr.
Bu savata Kurtulu Sava'nn bakomutan ile Dou Cephesi komutan artk
iyice kar karyadrlar.
145
F.: 10
Komplo
Atatrk, Sylev'de Karabekir. Ali Fuat Paa ile Re-fet ve Cafer Tayyar
Paa'larn bir komplo dzenledikleri kansndadr.
Bu olaylar ve duyduu kukular yle anlatr:
Sylev'in bu blmn bugnk Trkeye yaplan evirisinden okuyalm:
imdi sayn baylar, isterseniz, size byk bir komplo zerine bilgi
vereyim.
1924 yl Ekim'inin 26. gn ge saatlerde birinci ordu mfettiinin
grevinden ekildiini bana bildirdiler. Mfetti Paa'nn Genelkurmay
Bakanlna verdii ekilme dilekesi udur:
Genelkurmay Bakanlna
26.10.1924
Bir yllk ordu mfettiliim srasnda gerek teftilerim sonunda verdiim
raporlarn gerekse ordumuzun ykselmesi ve glendirilmesi iin sunduum
tasarlarn dikkate alnmadn grmekle zntm ve kaygm ok byktr.
zerime den grevi milletvekili olarak daha ok gnl rahatl ile yapacama
inandm iin ordu mfettiliinden ekildiimi bilgilerinize sunarm efendim.
Milli Savunma Bakanlna da yazlmtr.
Kzm Karabekir
Bu ekilme yazsnn altnda renkli kalemle unlar yazldr:
ekilmesini uygun bulmadm bildirdim. Dncesinde direndi. Yarn
milletvekillii grevine dneceini bildirdi.
Bu satrlarn altnda imza yoktur; ama Genelkurmay Bakannn yazd
anlalyor. Daha aada da krmz mrekkeple yazlm u notlar vardr:
(Gelen rapor ve taanlarn hepsini greyim. Bunlarn hangi maddeler zerinde
neler yaplm ve hangi maddeleri yaplmam; onlar da dosyalattr da greyim.)
146
Bu notlarn altndaki tarih 28 Ekim'dir.
Baylar, Kzm Karabekir Paa'nn raporlar ve tasarlar Genelkurmay'da
ilgili blmlerde incelenmi, bunlardan kabul edilip uygulanabilecek olanlar
dikkate alnm ve uygulanm idi. Ancak uygulanmas devletin gc dnda
bulunan ya da bilimsel deeri olmayp kendi kiisel ve d gcne dayanan
nerileri doallkla dikkate alnmamt. Kzm Karabekir Paa'ya raporlar ve
tasarlarndan dolay bir beence verilmesi de gerekli grlmemiti.
30 Ekim gn de 2. Ordu Mfettii Ali Fuat Paa'nn Konya'dan geldii
bildirildi. Kendisini akam yemeine ankaya'ya ardm. Ge vakte kadar
bekledimse de Paa gelmedi. Kendisini aratrken rendim ki, Fuat Paa'y
Ankara'ya geliinde Rauf Bey karlam, Fuat Paa Mill Savunma Bakanl'na
uradktan ve kimi arkadalarla da ksa grmeler yaptktan sonra Genelkurmay

Ba-kanl'na gitmi, bir sre Fevzi Paa ile grm, karken de Fevzi
Paa'nn emir subayna u kd brakm :
Genelkurmay Bakanl Yksek Katna
30.10.1924
Milletvekili grevime balayacamdan 2. Ordu mfettilii grevimden
balanmam sayg ile dilerim efendim.
Ankara Milletvekili Ali Fuat
Baylar, milletvekilliinden ekildiini Meclis Bakanlna bildirmi olan
Refet Paa'nn da ekilme yazsn Rauf Bey'in geri aldrdn renmitim.
Atatrk, bu geliimlerden kukulanm ve olaylara u tany koymutur:
Komplo!
Sylevde komplo olarak nitelenen bu olaylara kar u nlemler alnd
anlatlr:
147
ilk i, Genelkurmay Bakan Fevzi Paa'nn milletvekilliinden ayrldn
TBMM bakanlna telefonla bildirmesidir. M. Kemal Paa, bundan sonra ikinci
admn atar. ikinci adm, milletvekili de olan komutanlar Cevat Paa, zzettin
Paa, Ali Hikmet Paa. kr Naili Paa, Fahrettin Paa ve Cafer Tayyar
Paa'lara ivedi telgraflar ekerek, bu komutanlardan ya milletvekilliini ya da
komutanl semelerini istemek olur.
izzettin Paa, Ali Hikmet. kr Naili ve Fahrettin Paalar, orduda kalmak
istediklerini bildirirler.
Diyarbakr'da bulunan 3. Ordu Mfettii Cevat Paa'-dan68 gelen yant
olduka serttir:
Yksek kiiliinize kar olan gvenime ve sevgime inanmanz sayg ile
dilerim. Ancak, byle bir yurt grevinden ivedilikle ekilerek ulusa ve seim
blgem halkna kar sorumlu ve sulu duruma dmemekliim iin ekilmemi
gerektiren nedenlerin aklanmasna yksek buyruklarnz saygyla rica ederim..
Ayn ierikteki' bir telgraf da yine Diyarbakr'daki Yedinci Kolordu
Komutan Cafer Tayyar Paa'dan gelmitir.
1 Siz yce Cumhurbakanna kar beslediim sayg ve sevgiye
gvenilmesin! rica ederim.
2 Bu dakikada seim blgem halk ile grme
den yksek nerinizi kabul etmekliim beni ulus nnde
sorumlu duruma drebilir.
3 _ Yurdun ve ulusun karlar milletvekilliinden he
men ekilmemesini gerektiriyorsa, kesin karar verebilmekliim iin durumun aydnlatlmasn sayg ile rica ederim.
M. Kemal Paa ertesi gn Cevat ve Cafer Tayyar Paalara u telgraf
gnderir:
Komutanlarn milletvekili de olmalarnn orduda ve komuta ilerinde
beklenilen dzenba ile badamad kansna varlmtr. 1. ve 2. Ordu
mfettiliklerinin grevlerinden ekilip Meclise dnerek ordular elverisiz bir
zamanda basz brakm olmalar bu gr pekitirmitir. Seim blgeniz halk,
ordu dzenbann esenlii
148
iin vereceiniz karardan kukusuz kvan duyar. Daha nce yazld zere
kararnz bildirmenizi rica ederim.
Mfetti Paa
ikinci adm da baaryla sonulanm; sra nc adm atmaya gelmiti.
Cevat ve Cafer Tayyar Paalar, grlerinde direnirler.
nc adm atlr.
nc adm, Cevat ve Cafer Tayyar Paalarn ordu ile ilikilerinin
kesilmeleriydi. Hemen bu ilemlere bavuruldu.
Karabekir, anlarnda, ordudan ekilme kararn ngilizlere kar Musul
nedeniyle alacak sava nedenine balar. Ve komutanlarn ordudan ekilmesinin
bu sava tehlikesini nlediini yazar.
M. Kemal Paa da olay i siyasete dnk bir komplo olarak grr.

Siyaset bir satran oyunudur. M. Kemal, bu satran oyununda Karabekir'in

komutanlarn siyasetten ayrlmas taktiini Karabekir ve arkadalarna kar
uygular!
M. Kemal, siyasal sava da kumanda eder.
Mill Savunma Bakanl, Karabekir ve Ali Fuat Pa-a'dan grevlerini yeni
komutanlara devir etmeleri buy- ruunu verir.
Ordudan ayrlan Karabekir ve Ali Fuat Paa hemen Meclise girerler. Mecliste
o gn kendilerini bir srpriz beklemektedir:
Meclis bakanlnca TBMM salonundan karlrlar!
Karabekir, durumdan yaknr. TBMM'deki grevini yelediini,, bu nedenle
yerine atanan komutan beklemenin uydurma bir neden olacan syler.
M. Kemal'in yant ac ve serttir: ,
Ordumuzun (ykselmesi ve glendirilmesi iin) tasarlar sunduundan sz
eden ve onlar dikkate alnmad iin (zntm ve kaygm byktr) diyen eski
M148
fetti Paa, yurdun te birini kaplayan koskoca bir orduyu gnlnn istediianda, be satrlk bir yaz yazarak basz brakmann ne denli yeni ve ordunun
ykseltilip glendirilmesi bakmndan temel olan dzenban ne kertede bozucu
bir davran olduunu kavram grnmyor. Dikkate alnmadn savlad rapor
ve tasarlaryla yapamad ii; devletin kesin sreli bir nota ald ve bundan
dolay olaanst toplantya ard Mecliste yapmaya kalktn ileri sren
Mfetti Paa, kendisi gibi davranan arkadalaryla birlikte, pek elverisiz bir
zamanda, orduya ne kt kargaa rnei gsterdiini anlamak istemiyor.
Karabekir, gereken devir-teslimden sonra TBMM'de-ki grevine balar. Ve
arkadalaryla birlikte Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adyla bir parti
kurar.
Karabekir, anlarnda bu oluumu yle anlatr:
Az sonra biz Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adyla Mecliste faaliyet iin
resmen Dahiliye Vekletine mracaat edince M. Kemal Paa da Halk Frkas'nn
bana Cumhuriyet kelimesini koydurarak Cumhuriyet Halk Frkas adn verdi. 21
Kasm'da da smet Paa bavekillikten, hastal bahanesiyle istifasn verdi.
Yerine Fethi Bey bavekillie getirildi.
Ben, frkann liderliine, Rauf ve Adnan Beyler ikinci liderlie, Ali Fuat
Paa da Umum Ktiplie intihap olunarak Meclis nnde hrmet edilmesi lzm
gelen bir frka He ise baladk.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas nasl bir partiydi? deolojisi neydi?
M. Kemal, o etkili ve hnerli konuma biimi (slbu) ile bu sorular yle
yantlyor:
(Parti dinsel dnce ve inanlara. saygldr) szlerini ilke edinip
bayrak gibi kullanan kiilerden, uzdilek (iyiniyet) beklenebilir mi idi? Bu
bayrak yzyllardan beri, ^bilgisizleri, banazlar ve bo inanlara saplanm
olanlar aldatmaya kalkm kimselerin tadktan bayrak deil mi idi? Trk
ulusu yzyllardan beri sonu gelmeyen ykmlara, iinden kabilmek iin byk
zveriler isteyen
150
pis bataklara, hep bu bayrak gsterilerek srklenmemi miydi?
Cumhuriyeti ve ilerici olduklar sansn vermek isti-yenlerin, yine bu
bayrakla ortaya atlmalar; dinsel banazl coturarak, ulusu, cumhuriyete,
ilerlemeye ve yenilemeye kar kkrtmak deil miydi? Yeni parti, dinsel
dnce ve inanlara sayg' perdesi altnda (Biz halifeliin yeniden kurulmasn
isteriz. Biz yeni yasalar istemeyiz. Bize din yasalar yeterlidir. Medreseler,
tekkeler, bilgisiz softalar, eyhler, mritler, biz sizi koruyacaz; bizimle
birlik olunuz! nk M. Kemal Paa'nn partisi halifelii kaldrd, mslmanl
zedeliyor, sizi gvur yapacak, size apka giydirecek) diye barmyor muydu?
Yeni partinin ilke edindii bu^ szler, bir gerici haykrlarla dolu deildir
denebilir mi?
(Parti dinsel dnce ve inanlara saygldr) ki, Terakkiperver Cumhuriyet
Partisi izlencesi en yaygn kafalarn rndr. Bu parti, yurtta can

kyclarn, gericilerin sna ve dayana oldu; d dmanlarn yeni Trk

Dev-leti'ni, krpe Trk Cumhuriyeti'ni ykmay ngren planlarnn kolaylkla
uygulanmasna yardm etmeye alt. Tarih; gizli amalarla dzenlenmi genel ve
gerici dou ayaklanmasnn nedenlerini inceleyip aratrd zaman, onun nemli
ve belirli nedenleri arasnda. Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin dinsel
konularda verdii szleri ve douya gnderdii sorumlu yazmann kurduu
rgtleri ve yapt kkrtmalar bulacaktr.
Karabekir, ordudan ayrlmalaryla Trkiye Cumhuri-yeti'nin bir savaa
girmesinin nlendii kansndadr.
yle yazar:
ok etin mcadelelere ve iftiralara uradk"0. Yarnmz mahv oldu. Fakat
ylmadm. Hakikat ve hrriyet uruna lm de hie sayarak sonuna kadar
diditim. Geri ben ve arkadalarm sa kalanlar da ok ektik. 44 yamda gen
bir kumandan ve btn rtbelerini ate altnda ve millet iin feda etmi olan
ben ve emsalim eski tekat kanunu mucibince tekade sevk olunduk. Tevkif
olunarak stikll Mahkemesine verildik. n be yl bir
151
dziye takip ve taciz olduk. Btn bunlar ok acdr. (..). Sine- millete biz
girmekle (..) ok daha mesut ve bahtiyar olduk.
Karabekir, anlarn yle bitirir:
Vatanda,
Milletin hrriyetini tehlikede grrsen karsndaki kim olursa olsun tek
da ba mezar oluncaya kadar mcadelene devam etmek vazifendir. nk
insanlarda hayat denen "eyin kymeti ancak hrriyet iledir.
Hr ol, esir yaama!
ONSEKZ
ocuklarmn adn domalarndan birka yl evvel koydum. ..arkta
yetitirdiim yetimler iin yaptm sanat oyununda (let ve sanat)'l
medeniyetin iki sembol olarak (Hayat ve Emel) diye isimlendirmitim. Bu oyunda
sanatkrlar, kullandklar leti ve kardklar ii seyircilere gstererek:
te hayat, ite emel Vatan iin salam temel
derler. Bunu yaptm zaman iime bir his geldi: iki ocuum olsa da birine
(Hayat), birine (Emel) ad versem demitim81.
Karabekir'in kz var. Emel ve Hayat adl ikizler ile Timsal Karabekir2.
Emel Karabekir, lm; Timsal Karabekir, babas ldnde yedi yandaym.
Hayat Karabekir Feyziolu ile konuuyorum.
Hayat Hanm, bugn 63 yanda. Babasn, babasnn arkadalarn, olaylar,
Erenky'deki kkteki yaantlarm, 30'lu ve 40'l yllan bugn gibi anmsyor.
152
1933 ylnda kk nasl aranm; babasnn belgeleri ve kitaplar nasl
gtrlmt?
Sabahleyin ok erken, grltlerle uyandk, iki karde bir odada yatardk.
Odadan kp, ne oluyor diye katl evden aa inmeye altk. Her katn
merdiveni banda iki tane polis var. inemezsiniz diyor. Peki, annem babam
nerede, diye bir heyecanlandk. 'Sonra annem, gelin ocuklar, dedi. Gelin, biz
buradayz. Bugn aa kata inemezsiniz. Babann evrakn almaya gelmiler. Evin
ii polisle dolu. Bir uvala babamn kitaplarnn konulduunu grdk... Bir
dolap vard. Gelenler dolap olduunu anlamazlard. Babam en son bu dolab at.
(Bak evldm, burada kitaplar var. Hani bunu grememisen, onun iine de bak)
dedi. (Madem ki her tarafa bakyordun, bunun iine de bak).
Galiba .40 uval kadard. 40 uval gzmzn nnde aldlar gtrdler.
Annem, bbrek hastas. Yukar katta. Aada bfede ilc kalm, kahvaltdan
sonra alacak. Hayr, aa kata inemezsiniz.. Peki neden korkuyorsunuz?. Bir
kt, bir kitap saklarsnz.. Belgeleri gtrmler, 5 tane-kitab kalm
'babamn. O kitaplar ararlarm. Kitabn ka tane basldn matbaadan
renmiler. 5 tanesi muhakkak ki bir yerlerde. Onu aryorlar. Polis m-, dr
srarla anneme sormu. Annem bu 5 kitab kendisinin yaktn sylemi. Polis
mdr (bu devirde kitap-yaklr m?) deyince annem (nasl byle konuuyorsunuz^

Siz hepsini yaktktan sonra, ben de yaktm.). Hibir zaman bulamamlar bu 5

kitab.
Karabekir, srekli polise izlenirmi. Her gn. nereye gitse, kke kim
gelse, bunlar tek tek rapor edilirmi. Hayat Hanm'n ocukluk anlarnda
babasn izleyen sivil polisler ile ilgili anlar, zaman zaman zntyle, zaman
zaman da glerek anlyor izleyen polisleri.
Karabekir, Erenky'deki kknde gnlerini nasl geirirdi?
Kz Hayat Karabekir Feyziolu anlatyor; teki kz Timsal Karabekir. Hayat
Hanm'n kz cll Cankorel ve ben dinliyoruz:
153
Sabah kalkar, jimnastik yapar. Kahvaltdan sonra ben alma odama
ekiliyorum) der. Muntazam odasnda Yazar. Hatta biz ocuk olarak almasna
engel olduumuz zaman (benim almama mani olmayn, imdi anlayamazsnz, ama
bunlar yazp sizlere brakacam. Bun-lar, sizlerden sonrakilerin ilerine
yarayacak dokmanlardr. Ben zamannda milletime asker olarak hizmet ettim;
imdi de tarihimizi yazarak brakacam) derdi.
Her gn mutlaka keman alard. Klasik mzik, alaturka paralar da alard
ama zellikle bat mzii paralarn sever ve piyanoda bize elik ederdi. Annem
de 'piyano alard. Birlikte bat mziinden paralar alarlard. Babam (ben
birok skntya uradm; benim en byk ansm ve mutluluum senin gibi
birisiyle evlenmi olmam. Biz kapmz kapattmz zaman dardaki zntler
darda kalr, hibir zaman dardaki zntleri ieriye szdrmazdk) derdi.
Biz, ok mutlu olarak ve - Allah'n bir ltf olaraktan -emekli olur olmaz
biz domuuz, ikiz ocuk, para yok! Skntlar iinde bizi yetitirmitir.
Annemin dedemden kalan birka parasn satyorlar. Ve babam, bir annenin
bakaca kadar bizlere bakm.
Polis tarafndan adm adm izlendii gnlerde kimler gelirmi Karabekir'in
kkne:
Cafer Tayyar Paa.. Muayyen zamanlarda Ali Fuat Paa, Refet Paa, Rauf
Orbay., eski yaveri Rt Erkmen -korgeneraldi. Merkez komutanyd, asker
elbisesiyle e-kinmeden gelirdi -, Nevzat Ayazbeyolu- felsefe retmeniydi karmzda otururdu.
General Seyfi Dzgren de yakn arkadaym.
zmir Suikast:
Karabekir Paa'y en ok zen olay, Atatrk'e kar dzenlenen zmir suikast
nedeniyle tutuklanmasym. Kz, o gnleri yle anlatyor:
154
smet Paa'nn ayna aryoruz diye Etlik'teki evinden almlar zmirde
Elhamra sinemasndaki mahkemeye kncaya kadar tahtakurular iinde Emniyet
Mdrlnde yerde yatrmlar. Yukarda bir pencere varm, o pencereyi de
demirle kapatmlar. Pencereyi de ivilemiler. Yer iltesi vermiler. Mahkeme
balyor, salon subayla dolu. Mahkeme bakan Kel Ali subaylara oturun diyor,
oturmuyorlar. Karabekir Paa dnm, eliyle iaret, etmi, oturmular. Mahkeme
olurken de uaklar uabilecekleri en alak seviyeden umular. (Karabekir
susuz, Karabekir susuz) diye ktlar atmlar.
Beraatndan sonra ok tezahrat yaplm. Beraat ettii zaman halk galeyana
gelmi1.
nn Alyor
Atatrk lnce smet nn, bu yakn arkadana bir mektup yazp, birlikte
almalarn nermiti, sonrasn biliyorsunuz. Karabekir, nce milletvekili,
sonra da TBMM bakan oldu.
Hayat Hanm'a Karabekir'in yaamndaki bu devreyi soruyorum; anlatyor:
Atatrk'n lmnden sonra smet Paa da imdiye kadar olan hakszlklardan
rahatsz olmutu ki, telgraf ekti. (Karabekir gemii unutalm, bundan sonra
eskiden olduu gibi, iki kymetli arkada olarak devam ettirelim) deyip babam
milletvekili olarak Ankara'ya ard.. Babama stanbul milletvekilliini
verdikten sonra bekledii ok yakn ilgiyi smet Paa gstermedi. Mesel, 2.
Dnya Sava gnlerinde babam srarla smet Pa-a'dan randevu almak ister; smet
Paa randevu vermezdi. Yine bir gn Meclis'te mecbur oldu (Trkn Boaz. Kars

ve Ardahan belkemiidir; Trklerin Ruslara verecei hibir ey yoktur) dedii

zaman da randevu istedi smet Paa ile konumak iin. 11 gn sonra - hi unutmam
-Amerikan gazetelerinde (Karabekir klcn tekrar knnda oynatt) diye yaz
ktktan sonra smet Paa, Karabekir'e (gel konualm) dedi.
155
Ve bylece, evresinden uzaklatrma, izleme, sindirme deil de (sana bir
milletvekillii verdik orada otur) gibisinden birey oldu smet Paa'nnki de
smet nn, cumhurbakanyken Karabekir'in kkne hi gelmi miydi?
Hayat Karabekir Feyziolu:
smet Paa bizim kke geldi. smet Paa, babamn lmnden sonra da kke
geldi. Kardeimin kznn dnnde smet Paa'y davet etmitim. Geldi;
fotoraflar ekildi. Paa fotoraflar getirin dedi. Ve ben smet Paa'ya
fotoraflar gtrdm. erde evket Sreyya Bey (Aydemir) var. Mevhibe Hanm
haber yollad. (Karabekir Paa'nn kz burada) dedi.
Odaya girdim, ikiz Kardeim Emel ile birbirimize ok benzerdik. (Sen bir
kerre hangisisin. Hayat msn. Emel misin?).. (Hayat'm, Paam) dedim.
Fotoraflar verdim; memnun oldu.
(arta birey sylemek istiyorum. Sizin bildiiniz gibi baz eyleri
sylemek istiyorum. Rahat edeceim bunlar sylersem) dedi. (Annen bana kzgn
ld) dedi.
Annemi gen yata, 54 yanda kaybetmitik.
(Btn gemilerimize ramen baban bana krgn deildi. Belki siz
Karabekir'in bana krgn olduunu zannedersiniz, ama Karabekir bana krgn
deildi. O anlamt hereyi. stikll Mahkemesinde zmir'de susuz olduunu,
beraat iin ne kadar ok uratm Karabekir de bilirdi. Baz hadiselerde
O'nun tarafn tutmaymn sebebini de kendisi bilirdi. zldm, annenin bana
krgn lmesidir. Ben isterdim ki, bu hakikatleri, annene de syleyim ama annen
zamansz ve olmadk yata ld.)
smet Paa alyordu. Ben de duygulandm.
(Bunlar annene anlatmak istiyordum. Olmad. Annene anlatmadklarm sana,
Karabekir'in kzna anlataym da rahat edeyim.)
156
O M. Kemal, artnca Gidilir!
Karabekir, evde, Atatrk'ten nasl sz ederdi? Kara-bekir'in devrimlerine
kar myd?. rnein laiklik, rnein giysi devrimi konusundaki tavr neydi?
Bunlar en iyi bilecek olan kz Hayat Karabekir Fey-ziolu'ydu.
(Mustafa Kemal benim en iyi arkadam derdi). Biz hereyi O'nunla anlaarak
yapmaya altk. Aramzda anlaamadmz noktalar olsa bile birbirimizi iknaya
altk.)
Biz, ocuk olarak M. Kemal hakknda ileri-geri lflar ederdik. Holanmazd.
M. Kemal ile Atatrk' iki ayr ahsiyet olarak grrd. M. Kemal'i her zaman
sevgi ve saygyla anard.
(Daha sonra tarih boyunca greceksiniz, M. Kemal'i beenmesek, sevmesek, biz
O'nu kumandanmz yapar, baa getirir miydik?) derdi. (Saydmz, sevdiimiz
bir kumandanmzd.)
Babam, Atatrk'n evresinden ikyetiydi.
Size bir hadisesini anlataym:
Atatrk'n ok hasta olduunu. Dolmabahe Saray'nda ok ar ekilde hasta
yattn biliyoruz. Rivayet olunur ki (Karabekir'! getirin, grp helllemek
istiyorum) demi.
Bunu ok yaknndakiler, banda duranlar, sonradan babama anlatmlar!
Atatrk'n lmnden -nce babama kimse gelip de bunlar sylemedi.
Etrafndaki e, dost, akraba, (Paa enite, Paa amca Atatrk artm,
gittiniz mi?) diye sorarlard. Babam (Atatrk armad, gitmedim) derdi.
Ben o zaman ilkokulun drdnc-beinci snfndaydm. (Babacm, arsa
gider miydin?.) diye sordum.
(arsa, sizin bu kadar haklarnz elinizden alm, o o kadar skntlar
ekmisiniz, bizim btn ocukluumuzu Erenky'de menkup (gzden den) bir
vaziyette geirtmi kimse hastalmda sizi arsa gider miydiniz?)

(Giderdim kzm) derdi.

157

(Giderdim. 'nk o benim

ok eski arkadamd. Onun bana yaptklarn o etrafnn tesiriyle yapmtr. O

bizim istikll Harbi'mizi beraber yaptmz, sevdiimiz bakomutanmzd. O
bizim cihat ar-kadamzd. O Mustafa Kemal'dir, arlnca gidilir, benim en
yakn arkadamd. Ama armadlar. ok iyi biliyorum.)
Peki, Karabekir devrimler konusunda ne dnrd?
Babamn Atatrk devrimlerine kar olduunu zannedenlerin hatas urada:
Babam devrimlere kar deildi. Devrimlerin hepsini kabul ediyordu: btn
devrimleri de beeniyordu. Babamn itiraz, devrimlerin yapl eklindeydi.
Babamn arzusu, devrimlerin ilelebet kalabilmesi iin tepeden inme deil, zorla
deil, halk eiterek yaplmasyd. Devrimlere kar deildi. Yaplanlar zorla
yapld iin devrimlerin yerlememesinden korkard.
O yllarda belki baka are de yoktu.
Sanmasnlar ki, Karabekir devrimlere karyd. Devrimlerden o kadar
ilerisini dnyordu ki, (50-60 senelik olmasn bunlar, ilelebet olsun)
istiyordu.
(Zorla yaplan, halk eitmeden yaplan devrimler, geri teper) derdi.
Korkusu buydu, (imknn bulunca, gene biz bunu yaparz, gene bunu giyeriz
derler) derdi. (Ellerine imkn gese her taraf kara arafllar alr) derdi.
Bizim evimizde bir ii kadn vard.. Kadn gelip giderken kara araf
giyerdi. Bir kere babam (bir daha kara arafla gelirsen yrttrrm o araf.,
ya araf giy-mezsin ya da almazsn. Bu kap kapanm olur sana) dedi.
Ve kadna annemin mantosunu verdi.
(Halka benimsetilmeyen devrimler tutmaz) derdi. Bunu anlamayanlar (Kzm
Paa reformlara kar. Paa ar- saf giysinler derdi) derler, deil. Halk
eiterek reform yaplmal derdi. Olmazsa, etkisi kalmaz, ite bugn gryoruz.
Babamn korkusu buydu. Her taraf kara arafl, Eyp taraflarna gidin bakn!
Karabekir laiklik konusunda ne dnrd? Evde ya da camide namaz klar
myd? Oru tutar myd? iki ier miydi?
158
Kz anlatyor:
Babam (dinsiz insan olmaz) derdi., herkeste bir Allah inanc var, herkesin
bir dini var. En gelimi memleketlerde de., her neyse; dini, iyi yetimi din
adamlar tarafndan ele alnmasn salarsak -ki bunlar istikll Sava'nda
syledii szlerdir- dinimiz de reforme olur. (Bir dini tamamen kaldrdk, laik
olmak en gzel ey, hi dinle ilgilenen yok. Din alannda iyi yetimi
kimselerle din hizmeti olsun. Biz bunu yapmazsak, en olmadk kimseler dini ele
alr ve kt yollara gider) derdi.
Babam, Allah'a ve dine inanrd. Fakat dini bir korku eklinde, bir yobazlk
eklinde, smr arac olarak do kabul etmezdi. Dinsiz bir insann her trl
ktl yapabileceine inanm gerek bir mslmand. Fakat her gn unu
yapacaksn, bunu yapacaksn diye ekillere karyd. Hatta ocukken devaml
olarak oru tutmak istediimiz zaman (okuyan bir kimsenin devaml olarak orututtuu zaman beynini lzumu kadar altramaz. Siz. inancnz, Allah'a kar
ballnz vicdanlarnzda daima hr tutun, temiz tutun ve Allah'a olan
inancnz hibir zaman kaybetmeyin) derdi.
(Herhangi bir ktl yapan, bir kimse de ben oru tutuyorum diyen - bunu
ok sylerdi -, ben namaz klyorum diyen, ben unu unu yaparm, Allah beni
affeder diyen., katiyyen byle eye inanmayn) derdi.
(Bizim dinimizde byle ey yoktur, ilknce kendi vicdannzla muhasebe
yapn) derdi.
Paa, evde namaz klmaz, oru da tutmazm!
Syle dnrm:
(Drstlkten, salamlktan, seciye kuvvetinden hibir zaman en ufak bir
taviz vermeyin; hakknz her yerde arayn ve inancnz kendi dorultunuzda,
hibir zaman tesir altnda kalmadan, din! ve mill inanlarnz kendi
inandnz ve gvendiiniz ekilde devam ettirin.)

Kz Hayat Karabekir Feyziolu, babasnn demokrasiyi benimsemi bir insan

olduunu, evde, herhangi bir konuda herkesin fikrini aldn ve aile nvesi
neyse bunu
159
bytn, devlet de byle idare olunur. Benim fikrim budur. Ben beendim, bunu
yaptm, aile iinde de olmaz, devlet idaresinde de olmaz diye dndn
anlatyor.
Peki iki ier miymi?
ermi, raky hi sevmez, arap ve bira iermi. Evde, sofrada ocuklara
(itah aar) diye arap verdii bile olurmu. Emel ve Hayat, 18 yalarna
basnca ilk sigaralarnz ben vereceim diye kzlarna sigara da iir-mi.
Ei cll Hanm ban rter miymi?
Hayr.
Harp Akademisi'nde Tolstoy
Kzm Karabekir, ittihat ve Terakki anlarnda stanbul'da Erkn- Harp
snflarnda arkada Seyfi (Dz-gren)'in Tolstoy'un sosyalizm esaslarna
uygun olarak yazd diye tanmlad kitaplarn Franszcasn gizlice Harp
Akademisi'ne getirdiini ve smet Bey (nn) ile birlikte okuduklarndan da sz
eder84.
Kzm Karabekir, ilk genlik yllarndan beri zgrlk tutkusu ile silha
sarlm bir yurtsever subaydr.
Abdlhamid ynetimine kar gizli rgtler kuran, 31 Mart gerici
ayaklanmasna kar Harekt Ordusunda yz-.ba rtbesiyle Abdlhamid'in Yldz
Saray'n kuatan, camilerle, muhafazakrlarla asla yenileme olamaz diyen,
irticay en byk su sayan, Harp Akademisi'nde sosyalist kitaplar okuyan, dou
ve bat uygarl yoktur, bir tek uygarlk vardr diye dnen, 1920'lerde
Mild takvime geilmesini neren, medreselerin kapatlmasn, arap etkisinden
kurtulunmasn isteyen bir batl aydn gibi yaayan, okuyan ,yazan. Kurtulu
Sava'nn Dou Cephesi Komutan nasl olur da Padiah, dinci, eriat paa
diye bilinir?
Buna nce kzlar isyan ediyor!
Karabekir, ne eriatdr, ne dinci, ne padiahc.
M. Kemal ile Karabekir arasndaki bu atmann ne160
etenlerini her devrimde yaanan olaanst koullarda aramak gerekir.
Kz Hayat Hanm, babas Karabekir'in Demokrasiyi yerletiremedik. tabii
ki, bir devlet, bir kurulu, bir idare yeni ekle girerken birok sallant da
olacak. Bizden ok ileri gitmi devletler bunlar yzlerce sene nce yaamlar.
Biz bu sarsntlar ta batan geirseydik, demokrasi imdiye kadar oturmu
olurdu diye dndn anlatyor.
ONDOKUZ
Tarih: 27 Mart 1945.
Yer: Mill Eitim Bakanl Bakan odas.
Odadaki kii derin bir tartmaya dalmlardr.
Mill Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, stanbul milletvekili emekli General
Kzm Karabekir ve Prof. Dr. Enver Ziya Karal, Cumhuriyet ve Devrim tarihi
konularn tartmaktadrlar.
General Kzm Karabekir, Prof. Dr. Enver Ziya Karal tarafndan yazlan
Cumhuriyet Tarihi kitabnn hangi kaynaklara dayanarak hazrlandn
sormaktadr.
Karal u yant vermektedir:
En ok Atatrk'n nutkundan ve Tarih Kurumu'
nun yaynlad Tarih Cilt IV'den, Genel Kurmay Harp Ta
rihi Encmeni Neriyat'ndan, gazete koleksiyonlarndan
ve inklp Tarihi Enstits'ne gelen vesikalardan yarar
landm.
General Karabekir, Prof. Karal'n bu yantndan sonra u yorumu yapmaktadr:
Elimdeki
mevcut vesikalarla
bunlarn
benzerleri
neredilmedike Trk nklp Tarihi doru drst yazla

maz.
Bakan Ycel, Karabekir'e u yant vermektedir:
161
- Cumhuriyet Tarihi, bir okul kitabdr. Bu itibarla inklbmzn btn
tafsiltn ihtiva etmez. Bu hereyden nce anahatlar belirtmek amacyla
yazlmtr. Vesikalar neredildike etrafl bir cumhuriyet tarihi yazlmas ve
yazdrlmas daima mmkndr.
Karabekir, yeniden sz alr.
Cumhuriyet Tarihi, ok allarak yazlm bir eserdir. Tarih Kurumu'nun
Cilt IV'den zihniyet itibariyle ok ileri olduunu kabul ediyorum. Ancak,
kitapta inklbmzn esaslar deil teferruatlar yazlm..
Karabekir, daha sonra, Kurtulu Sava ile ilgili deerlendirmelerini yapar.
Ycel. Karabekir ve Prof. Karal arasnda geen konumalar bir tutanakla
saptanr66.
Toplantlar, 30 Mart gn de srer.
30 Mart 1945 gnk toplantda Karabekir u aklamay yapar:
Ben ortada bir boleviklik temayl grnce bunu yoketmek iin M. Kemal
Paa'nn bir Bolevik Partisi kurmasn ve bu surette bu teebbs zararsz hale
getirmesini teklif ettim. Kabul etti. Fakat ordu mmessili olarak partide
bulunmam istedi, reddettim. nk ordunun bu ile megul olmamasn istiyordum.
Yine bu sralarda Cellettin Arif Erzurum'a geldi. Esas maksadnn
Erzurum'da bir kuvvet tekil ederek Enver Paa'y artmak olduunu sonradan
anladm, smet Paa ok ge olarak M. Kemal Paa ile Cellettin Arif Bey'in
aralarnn ak olduunu syledi. Cellettin Arif ve taraftan krk imzal sahte
bir telgraf ile M. Kemal Paa'y tehdit etmiler. Ben mdahale ettim. M. Kemal
Paa, Kzm Dirik'e bu krk kiinin ellerini bala Ankara'ya sevk et demi.
Benim mdahalem ile mesele tavazzuh etti.
Mustafa Kemal'in durumu ok zayflamt. Kendisine destek olacak bir
kuvvet, Topal Osman' ve kuvvetlerini gnderdim1.
Bakan Ycel. General Karabekir ve Prof. Karal arasn-daki grmeler, 2
Nisan 1945 gn de devam eder. Ka162
rabekir, bu toplantda da ileri srd savlarla ilgili aklamalar yapar.
Karabekir, 9 Nisan gnk drdnc toplantda u gr ileri srer:
Nutuk ok yanl ve tarafgiranedir. Nutuk'ta daha ziyade teferruat zerinde
durulmu ve esaslar kamilen ihmal edilmitir. Benim yaklan krk kitabm iinde
biri de Nutuk'un hata ve sevap cetveli adn tamaktayd. Bun-Ha Nutuk'un
yanllar bir bir gsterilmiti.
Nutuk'a Yant
1945 ylndan, dilerseniz, ksa bir sre iin ayrlalm ve 1927 ylna
dnelim:
Atatrk. Nutuk'u. 1927 ylnn 15-20 Ekim gnleri arasnda CHP Kurultaynda
okumu; Nutuk, ilk kez 1927 ylnda yaynlanmtr.
Kzm Karabekir Paa. Nutuk'un ilk basks zerinde el yazlar ile notlar
dm ve Hakikat mihveri yahut hata-sevap cetveli bal ile Nutuk'a
yantlar vermitir.
(Osmanl Ordusu her tarafta zedelenmi)..
sz doru deildir. arktaki ordu ran ve Kafkas Azerbeycan'nda birok
zaferler kazanarak oralara yerlemi bulunuyordu. Hatta imal Kafkasya'ya bile
hkim olmaya balamt. Malp ve perian olan Filistin'deki Yldrm Ordusu
idi. Az sonra Musul, cenubundaki ordu perian olmutu.
(Ordunun elinden esliha ve cephanesi alnm ve alnmakta.)
Bu szden, arktaki, adna Onbeinci Kolordu nam verilen Dokuzuncu Kolordu
(4 frkal) mstesnadr. Ben silh vermediim gibi stanbul dahilinde olduu
halde dier kolordularn da elinden silh ve cephaneleri alnmyordu.
(...)
(Beni stanbul'dan neyf ve ted'ib maksadyla Anadolu'ya gnderenler...)
163

kaydnda, bana Anadolu'ya geleceini vaad ettii halde neden nce Konyadaki
ordu mfettiliine (kendi harp ettii ordu bakiyesi) tayin olunduu halde,
hastaym, terfi isterim diyerek kabul etmediinin hakiki sebebini yazmyor.
Sebep, hl stanbul'da Harbiye Nazrln alarak kalmaya almas ve Padiah
Vahdettin'e damat olmaya uramasdr. (...) Nitekim Konya'ya gitmeyi kabul
etmeyince oraya yine Filistin'de ordu komutan bulunan Mersinli Cemal Paa
gnderildi81. Bu vaziyette M. Kemal'in de benim mntkama gelmesini baz
arkadalarmz srarla kendilerinden rica ettiler. Hl stanbul'da Harbiye
Nazrl ile uramasn artk btn muhiti ayplyordu. Gel dedii gibi arka
gelmek hususunda hl srar ediyor idiyse zamann rical ve Padiah benim
ikazma uymayan M. Kemal'i zorla gndermi olduklar anlalyor ki, kendileri
iin elm bir vaziyettir.
(..). M. Kemal Paa, itilf Devletleriyle baa kamayacamzdan mill
mcadeleye taraftar deildi. Benim (tek da ba mezar oluncaya kadar ya
stiklal, ya lm) teklifime delilik diyordu.
(...)
14. sayfada mill tekilt ve mitinglerin kendi tamimi ile yapldn
anlatmak istiyor. Halbuki, kendileri Samsun'a ktklar 19 Mays'da bu tamimi
yapmalar icap ederdi. On gn sonra tamim etmesinin sebebi ne olabilir?
(Verdiim talimat zerine her yerde mitingler yaplmaya baland diyorlar.
Halbuki, Erzurum'daki mitingi 18 Mays'ta yani M. Kemal Paa daha Samsun'a
kmadan nce yaptrmtm. Trabzon'a gelince buras M. Kemal'in tamiminden
sonra da yapmamtr (..) asab mizal olan halkn miting neticesinde Rumlara
saldrmas tehlikesinden korkutmutur:
Karabekir, Nutuk'a dt notlarda Atatrk'n Kurtulu Savann banda
Amerikan mandas ve bol-eviklik ilnn zm olarak dndn de yazm!
11"
M. Kemal, Karabekir'in bu savlarna el yazlar ile tuttuu notlarda u
yantlar veriyor:
164
Yldrm Ordularnn savata geri ekilmek zorunda kald savna karlk:
S: 37'de 7. Ordu hakkndaki szleri yalandr. Katma srtlarndaki
muharebeyi yapan 7. Ordu'dur. 2. Ordu oradan Adana havalisine nakil
olunmamtr.
S: 38 (1 Eyllde taarruz edecek dman bulamayan ngilizler.
Yalan! ngilizler 7. Ordu tarafndan malp edildikleri iin durduruldular.
Aksi takdirde niin Adana'ya kar yrmeyeceklerdir?
Boleviklik ile ilgili savlara verdii yant:
S: 54.. Boleviklik... ok alaka uydurmak istedii bir hikye (bana
yaptrmak istiyor).
S: 76.. (Bu da Anadolu'da selhiyet sahibi gibi grnen bir simann
bolevikliin iln ile mmkn olur...) herzesiyle de beni murat ediyor.
Anadolu'ya gei ile ilgili savlar:
S: 46-49 (11 Nisan cuma gn) beni ziyareti. Batan yalan, sonradan uydurma
ve bir tiyatro paras.
zmirin igali zerine dzenlenen mitingler ile ilgili savlar:
zmirin igali (15 Mays 335) iin mitingler ben emir verdikten sonradr.
O zamana kadar hatta ondan sonra da Trabzon yaptrmad.
Prof. Koral: Karabekir'in ddalar Dayanksz
Yeniden 1945 Nisan ayna dnyoruz:
Mill Eitim Bakanlndaki bu tartma Ve deerlendirme toplantlarndan
sonra Prof. Karal, General Karabekir ve Bakan Hasan Ali Ycel'e grlerini
bildirir.
Tutana olduu gibi yaynlayalm:
165
Enver Ziya Karat'n, General Kzm Karabekir Paa'ya cevaplar
General Kzm Karabekir'in tenkitlerinin z.

General Kzm Karabekir Cumhuriyet Tarihi tenkitlerini, bitirdikten sonra

sayn Bakan Enver Ziya Karal'a, tenkitler zerindeki dncelerini sylemesi
iin izin verdi. Enver Ziya Karal da tenkitlere yle cevap verdi :
Sayn Generalin tenkitlerini drt ana dnce etrafnda toplamak mmkndr:
1 Olaylarn psikolojik izahlarnn hatal oluu.
2 Olaylarn seyrinde iki tarih simann belirtilerek
dierlerinin silik gsterilmesi veya hi gsterilmemi olmas.
3
Olaylarn, geree hi de uymyan bir ekilde
sistemli yaplm bulunmas, tarih kritie hi yer verilmemi olmas.
4
Cumhuriyet tarihinin
yazlmasnda
esas
olan
nutkun yanllar ile dolu olmas ve esastan ziyade teferruat ihtiva etmesi.
Bu dncelerden birincisini ele alalm.
Sayn General psikolojik izahtan bahsederken en ok unu belirttiler:
Mustafa Kemal genel harbin sonunda ordular yenilmi malp bir generaldir.
Padiaha bar yaplmas iin telgraf ekmitir. Halbuki Anadolu'nun dousundaki
ordular ve komutanlar yenilmemitir. Bu itibarla yenilmi bir komutanda yok
farzetmemiz gereken savamak istek ve heyecan malp olmyan komutanda vardr.
Sayn Generalin bu izah geree uymaz. nk malp olan ordu, tek bana
yaayan mcerret bir onay deildir. Bu ordu bir devletin ordusu. Byle bir
ordunun banda ve iinde bulunmyan ve dolaysiyle yenilmeden kendisini sorumlu
saymyan komutanlar da mteessir olur. Bu itibarla Anadolu'nun dousunda bulunan
ordu komutanlarnn Mustafa Kemal'den daha az mteessir olma166
lar g kabul edilir. Kald ki bir ordu komutan yalnz banda bulunduu
ordunun mukadderat ile ilgili deil-dir. Komutan mensup olduu milletin btn
ordulariyle yakndan alkal olmak gerektir. Komutanlk devleri bunu emreder.
Madem ki bu byledir. Mustafa Kemal'in yenilen ordularnn yaratt yeni
artlar btn ordu komutanlarna kabul edilir. Zaten bu artlarn General Kzm
Karabekir tarafndan kabul edildii de aikrdr. nk Mondros Mtarekesi
imzalanrken General, mtareke imzalanmasn diye bir itirazda bulunmu deildir,
Mustafa Kemal'in padiaha sulh yaplmas iin ektii telgraftan bir yl
nce Enver Paa'ya verdii bir raporda harbin kaybedildii ve sulh yaplmas
gereini mdafaa ettiini de biliyoruz. Paa imknlarn Birinci Cihan Sava'na
devam edemiyeceimizi grd anda sulh yaplmasn teklif etmesi tabiidir.
Fakat onun kafasnda ve yreinde bu sulh memleketin igalini ve milletin
esaretini tazammun etmez. Bu sebepledir ki Paa, Mondros M-tarekesi'nin
artlarna itiraz etmi ve mill mcadelenin bana gemitir. Eer Mustafa
Kemal'de savamak arzusu ve hakszla kar isyan temayl olmasayd; bu yolda
yaptklarn izah etmek mmkn deildir.
Bu dncelere dayanarak General Kzm Karabekir'-in Cumhuriyet tarihinde
psikolojik izah hatas diye ileri srd fikre itirak edemiyoruz.
2 Olaylarn seyrinde iki tarih simann belirtilmesi, dierlerinin silik
gsterilmesi veya hi gsterilmemesi.
General Kzm Karabekir, Cumhuriyet tarihinde olaylarn Atatrk ile nn
etrafnda toplandna ve inklp tarihimizin seyrinde onlardan baka daha pek
ok kimsenin emekleri olduu halde bu cihetin iaret edilmediine itiraz
etmektedir.
Buna cevabmz udur:
Yazlan tarih devlet tarihidir. Tarih olaylarnn devlet bakanlar etrafnda
top.'onmas btn devlet tarihlerinde gze arpan bir gerektir. Bu ayn zamanda
bir metod
167
meselesidir. Klsik bir ders kitabnda bir olayn btn kahramanlarn saymak
imkn yoktur. Bu imknszlk ders kitabnn anonim olmasn gerektirir. Kald
ki Trk inklbnda Atatrk ile nn arasnda mevcut lk ve ibirlii o kadar
kuvvetli ve yapcdr ki bu hususta srar etmek tarih gereini belirtmekten
baka bir ey deildir.
3
Olaylarn geree uymyacak ekilde
sistemli
yaplmas ve tarih kritiine yer verilmemi olmas.

General Kzm Karabekir'in bu hususta yapt itiraza cevabmz udur: ders

kitabnn yazlmasnda zel bir me-tod vardr. Bu tarih kritiine yer vermez.
Tarih ders kitab olaylar sistemletirdii takdirde ancak byk bir devri
ksaltarak alabilir. Zaten tarih ders kitabndan maksat rencilere tarih
hakikatlerini daha ziyade yapc cepheleri ile ve sonulariyle retmektir. Bu
itibarla, tarih ders kitabnda olay hercmercini -kritie tbi tutarak ve
ksalt-myarak yazmak, maksat ve metodu feda etmekten baka bir netice
douramaz. "
4
Cumhuriyet tarihinin
yazlmasna esas olarak
alnan Nutkun hatal ve yanllarla dolu olmas.
General Kzm Karabekir'in bu hususta ileri srd dnceleri kabul
etmemekte mazuruz. nk hata ve yanl olarak gsterdii eylerin gerekten
yle olduklarn tevsik edecek delilleri yoktur. Her ne kadar M. Kemal'in manda
fikrine taraftar olduunu nutkun baz sa-trlariyle isbat etmek istedilerse de,
bu satrlarn gerek mns hi bir tefsire tahamml edemiyecek kadar aktr ve
bu mndan da Generalin karmak istedii netice kmamaktadr.
168
YRM
Aziz Kardeim Mahmut Esat Beyefendi; zmir Mebusu
5.4.934
31.3.1934 tarihli mektubunuzu byk bir sayg ile aldm ve okudum.
Erzurum'dan itibaren tuttuum hatra defterinden sualinize temas eden ksm
aaya aynen yazmakla emrinizi ifa etmi oluyorum, zannndaym.
Hatra defterimin o mevzua ait olarak kaydettii sa- trlar unlardr:
20 Temmuz 1335 (1919)
Bugn M. Kemal Paa ile le yemeinden sonra baz meseleler hakknda
mzakerelerde bulunduk. Kongrenin Temmuzun 23. gn almasn muhakkak
sayyoruz. Mzakerenin sona ermesinden sonra yine kafamdaki her vakitki sabit
fikri harekete gemi olmal ki. yine bir frsatn getirerek:
Paam, muvaffak olacanza inanyorum. Bu ka
naatim katidir. Bunun iin emriniz altnda bulunuyorum.
Refakatinizde sonuna kadar almaya ve gereinde l
meye azim ve yemin etmi bulunuyorum. Arkadalarm
da bu inan ve iman muhafaza ediyorlar.
Aramzda hereyi grtk. Grmeye de devam ediyoruz. Fakat, muvaffakiyet
takdirinde.ki bundan phem yok, hkmet ekli ne olacak?
Diye bir kere daha sordum. Ve ilve ettim:
Muhakkak ki. mevcut ekl hkmet bu memleke
tin refah, saadet ve terakkisine kfi gelmeyecektir. Ba
ka bir hkmet ekli arayp bulmamz lzm geldii kanaatndaym.
Paa, devaml bir ekilde benim bu nokta zerinde dolamamdan usanm olacak
ki glerek ve fakat kat ifadesini vererek:
Aka syleyim: ekl hkmet zaman gelincecumhuriyet olacaktr.
169
Dedi. ok sevinliyim. Nihayet, btn katiyeti ve ciddiyeti ile Paa'ya bunu
syletmi bulunuyordum. Bu satrlarm yazarken gzlerimden adet sevin yalar
boanyor.
Mustafa Kemal'e inanyorum; muvaffak olacana inanyorum, dediini
yapacana inanyorum ve ..ben imdiden Cumhuriyet rejiminin baladn kabul
ediyorum. st taraf resm ve fiil tatbikat ve nihayet zaman meselesi; Allah o
gn bana gstersin.
Muhterem Mahmut Esat Beyefendi;
Hatratm arasndan sualinize temas eden noktay ite bylece size nakletmi
bulunuyorum.

Derslerinizde aziz genlie ve byk milletime ok

byk hizmetlerde bulunduunuza eminim. Muvaffakiyet
ve himmetinizin devamn kalpden diler, hatratmdan na
kil ve arzettiim vehile hkmetin Cumhuriyet olacan
20 Temmuz 1335 gn Erzurum'da renmi bulunduu
mu bildirerek gzlerinizden .perim.
Mazhar Mfit
Eski Adalet Bakanlarndan Mahmut Esat Bey (Bozkurt) bir gn Atatrk'e
bavurur:
Paam, niversite'de nklp derslerinde okutmak zere tarafnzdan
(Cumhuriyet) szlerini ilk nce nerede, ne ekilde ve kimler arasnda telffuz
buyurduunuzu renmek istiyorum.
Atatrk, Mahmut Esat Bey'e u yant verir:
Bunu Mazhar Mfit Bey'den reniniz. O, gn gnne btn hadiseleri not
etmitir.
Mahmut Esat Bey de bu yant zerine Mazhar Mfit Bey'e (Kansu) mektup
yazarak Atatrk'n Cumhuriyet szcn ilk kez nerede ve nasl kullandn
sorar.
Mazhar Mfit Bey de o tuttuu gnle bakar ve yantn verir:
20 Temmuz 1929 gn Erzurum'da!
Mazhar Mfit Bey, Bitlis valisi iken Damat Ferit hkmetince grevinden
alnp hakknda tutuklama karar kartlm; Mazhar Mfit Bey de Erzurum'a
geip M. Kemal ve arkadalarna katlmt.
170
O gnden sonra hep Atatrk'n yannda olmu, grdklerini, duyduklarn gn
gnne saptayan gnlk tutmutu.
Mazhar Mfit Bey, M. Kemal Paa'nn Erzurum Kongresi'ni aarken yapt
konumann sonunda u szlere yer verdiini yazar:
En son olarak niyazm udur ki. Cenb- Vacib'l-Amal Hazretleri, Habib-i
Ekrem'i hrmetine, bu mbarek vatann sahip ve mdafii ve diyabeti celile-i
Ahmediye'nin ilyevnilkyme- haris-i estak olan millet-i necibemizi ve makam-
saltanat ve hilfet-i kbry masun ve mukaddesatmz dnmekle mkellef olan
heyetimizi muvafk buyursun.
Mazhar Mfit, bu konumay yadrgayarak Paa'ya niin byle bir konuma
yaptn sorar.
..Kongre akam Paa'ya
Erzurum, nutkunuzun sonunu mft efendinin duas gibi bitirdiniz.
Dedim. Bu tarz konumam ho grd iin sadece gld ve:
Maksadn anlyorum, anlyorum amma imdi va
zifemiz halk, vatan ve esir padiah kurtarmaya inandr
maktan ibarettir.
Cevabn verdi ve ilve etti:
Zamannda hibir eyi karmamak ve zamansz
hibir eye uzaktan yakndan tevessl etmemek balca
dikkatimizi tekil etmelidir70..
Bu szler, 'Atatrk'n Kurtulu Sava'nda izledii taktikleri anlatyor.
Mustafa Kemal, bilge ozan Ceyhun Atuf Kansu'nun o nl deyii ile Kurtulu
Sava ustasdr.
Lider, uluslararas delegeleri, i ve d koullar, elikileri, asker ve
siyasal koullar zamannda ve yerinde saptayan ve amacna adm adm ulaan
nder insan demektir.
M. Kemal, Kurtulu Sava'nn banda iln etmeyi dnd Cumhuriyeti bir
ulusal giz gibi vicdannda
171
saklam ve dncelerini aama aama gerekletirmitir.
Bugn elikili gibi grnen konumalar ve zaman zaman uygulad siyaseti
byle yorumlayabiliriz. M. Kemal Paa. bu siyaseti bir ulusal giz gibi
vicdannda sak-lamasayd; bu amaca ulamas gt. Belki de olanakszd.
Atatrk', yakn silh ve dnce arkadalarndan ayran zellik, stn
liderlik yetenei ve bu yetenekle oluan taktikleriydi.

M. Kemal o gnlerde iki sulama ile kar karyayd:

Boleviklik ve dinsizlik.
igalci emperyalist ordular ve stanbul hkmeti. M. Kemal'e ve
arkadalarna kar bu iki silh kullanyorlard.
Damat Ferit Kuvayi Milliyecilere isyanclar adn takyor; isyanclarn
boleviklerden yardm aldklarn ileri sryor; Sultan Vahdettin de M. Kemal
ve arkadalarnn bolevikden baka birey olmadklarn sylyordu71.
Bat basn da M. Kemal ve arkadalarnn bolevik olduklar kansndayd.
The New York Times'in 11 Mart 1919 gnl yorumu yleydi:
Trk milliyetiliinin tamamen ortadan kalkmakta olduu gnlerde urada
burada dank halde bulunan ttihatlarn tek umudu bolevizmin lkeye
yaylmasdr. Trkler, bolevizmin iktisad, sosyal ve siyas doktrininden ve
pratiinden birey anlamazlar. Fakat bolevizmin doktriner yann bir tarafa
brakarak onu yalnzca bir yama katliam biimi olarak kabul edersek bu ilerde
yzyllarn tecrbesine sahip Trklerin bolevizmi kolaylkla benimsiyeceklerini
syleyebiliriz72.
ABD, Van ve Trabzon illerini de iine alan bir Ermenistan kurdurmaya
alyordu.. ABD ve ngiltere arasnda Trabzon ve evresinde bir Ermeni devleti
kurulmas drt ilde de Krt devleti kurulmas iin anlama da yaplmt..
ngilizler, Karadeniz blgesinde ayrca bir Lzistan devleti kurup, bu devleti
de Ermeni mandasna balamak istiyorlard78.
172
ngiliz gizli belgelerinde stanbul'daki Krt kulb bakan Said
Abdlkadir ile Paris'deki Krt delegesi erif Paa'nn emirlerinde olduklar
yazlmaktayd74
Bu boleviklik ve dinsizlik sulamalarna Aksz Alemdar ve Peyam- Sabah
gazetesi de katlyordu. Peyam- Sabah gazetesinde Krt 'Teali Cemiyeti'nin u
bildirisi yaynlanmaktayd:
Millici rgte aldrmayn. Bunlar, boleviklerin kafasn tayan yurtsuz
serserilerdir71.
Mustafa Kemal'in karsnda ngiliz gizli istihbarat rgn, Amerikan
hkmeti, Ermeni ve Krt rgtleriyle Padiah, Hilfet, dinsel banazlk, i
ayaklanmalar ve siyasal ekimeler gibi engeller ve sorunlar vard.
M. Kemal'i kayglandran bir baka gelime de Enver Paa'nn Sovyetler'le
olan yakn ilikisiydi. M. Kemal, Sakarya Sava'nda yenilse, Lenin, Enver
Paa'y msl-manlardan oluan bir kzlordu ile Anadolu'ya gnderecekti.
Halife ordusu, Kuvayi Milliyecilerin dinsiz olduklarn yayyor; Dzce ve
Hendek'te ayaklanan gericiler, ehit ettikleri Yarbay Mahmut Bey'in cenazesini
boleviktir diye kldrmyorlar; ayn gnlerde Bolu Mutasarrf Osman Kadri de
M. Kemal ve arkadalarn devlet dmanmz olan Moskoflardan km, eriata
kar ve kanuna aykr gre kaplan bolevkler olarak suluyordu77.
Bu darboaz, ancak M. Kemal gibi bir lider ile alabilirdi.
Liderleri koullar yaratr.
O koullarda ulusal kurtulu yolu ancak birletirici bir komutan ve siyasal
lider tarafndan izilebilirdi.
Bu lider de M. Kemal'di.
Hilfet ordular, ngiliz gizli servisinin Krt airetleri He giritikleri
komplolar, i ayaklanmalar, emperyalist devletlerin Trkiye zerindeki oyunlar,
Ulusal Kurtuluun ancak M. Kemal apnda bir lider tarafndan ynetilmesini
gerektirmekteydi.
Bu savan yrtlmesinde de elbette siyasal taktikler 'Uygulanacakt.
173
M. Kemal ve arkadalar stanbul hkmetince dinsizlik ve boleviklik ile
sulanyorlard. M. Kemal, bu propagandalara kar nlemlerini almak zorundayd.
u szler M. Kemal Paa'nn kartlarndan Rauf Or-bay'ndr:
M. Kemal Paa mcadeleye amasayd bu memleket kurtulamazd. Anadolu'nun
tehlikeye den yerlerinde, Bat'da, Dou'da ve Gneydou'da balayan ve bir
yurtsever dncenin mahsul olan zayf fiili mukavemet hareketleri, her biri
ayr ayr kolayca bastrlabilirdi.

Atatrk, Sylev'de yakn alma arkadalaryla sonradan yollarnn niin

ayrldn yle anlatr:
Ulusal savaa birlikte balayan yolculardan kimileri, ulusal yaamn
bugnk cumhuriyete ve cumhuriyet yasalarna dein uzanan gelimelerinde kendi
dnce ve ruh yaplar kavrama snr bittike bana direnmeye ve kar kmaya
balamlardr. (..}
Bu son szlerimi zetlemek gerekirse diyebilirim ki, ben, ulusun vicdannda
ve geleceinde sevdiim byk gelime yeteneini, bir ulusal giz gibi vicdanmda
tayarak yava yava btn toplumumuza' uygulatmak zorundaydm.
Sanyorum ki, Atatrk'n bu szleri M. Kemal - Karabekir atmasn
yeterince aklyor.
Karabekir, yaamnn her dneminde ilticaya, dinsel gericilie hep kar
km; 31 Mart gerici ayaklanmasnn bastrlmasnda etkin rol stlenmitir.
Karabekir, 1933 ylnda toplatlp yaklan stikll Harbimizin Esaslar adl
kitabnda irticay ulusal tarihimizi lekeleyen ve mill bnyemize ac veren
olaylar olarak tanmlam, panislmizm ve pantrkizme hep kar kmtr79..
Kzm Karabekir, ilk TBMM'nin alnda yaplan dinsel trenleri de yle
eletirir:
Tarihimizde bu kadar koyu bir taassupla, din merasimle hibir meclis
almamtr. Fetvalar takip eden bu muazzam ihtifaller acaba yer yer balayan
ayaklanmalara kar bir sigorta m olaca dnld? Ne olursa olsun, inanla
taassubu Milli Meclis'in balang gnnde
174
ayrmak daha ihtiyatl olurdu. Yani ne cuma gnn semeye ve ne de bu kadar
velveleye lzum yoktu. Gzel bir dua iyi tesir yapabilirdi. Gsterilen bu
taassubun devam mmkn olmayacandan aksi tesiri daha tehlikeli olabilir80.
Bu inandaki bir insan eriat, padiah, dinci olabilir mi?
htill evltlarn yer!
Bu deimez kuraldr. Mustafa Kemal - Karabekir atmasnn nedenlerini bu
ihtill yasasnda aramak doru olur.
Ulusal kurtulutan sonra iki komutann yollan ayrlr.
M. Kemal kktenci yntemlere bavuran devrimci; Karabekir ise devrimleri
demokratik yollarla benimsetmek isteyen bir evrimcidir!
Devrimciler kktenci olurlar, devrimlerin sarsc toplumsal etkilerinden,
ekinen evrimciler de demokrat grnrler.
Devrimciler ve evrimcilerin yollar bir yerde atr, bir yerde birleir.
Evrimciler, bu toplumsal atmalarda zaman zaman kar devrimcilerin
kurduklar tuzaklara da debilirler.
Her devrim kar devrimcisini de yaratr. Atatrk dneminde de kar
devrimciler, Karabekir'in Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n destekledikleri
gibi Atatrk'n en yakn arkadalarndan Fethi Bey'in kurduu Serbest Cumhuriyet
Frkas'n da desteklemiler, devrimlere kar, bu siyasal partilerin evresinde
toplanmay uygun grmlerdi81.
Devrimci-evrimci atmas ihtillini o kzgn ortamnda ve devrimin ilk
cokulu yllarndadr; birleme de devrimlerin yerlemesinden sonraki aamalarda
olur.
Zora, iddete, tepeden inme yntemlere dayanan devrim, bir sre iinde ilk
yllarndaki gcn, hzn ve cokusunu yitirerek zamanla evrime dnr.
nsanlk, bugnk kl kilometre talarn ihtilllere borludur.
175
Bugn 1789 devrimi olmasayd; insanlk ada de-mokrasiye ulaamazd. 1917
devrimi yaanmasayd, insanlk bugn sosyalizme ve sosyal demokrasiye de
geemezdi.
htilller, uygarln kanlmaz depremleridir. Bu dipten gelen dalgalara
kar durulamaz. Bu dalgalar, tahtlar, talar ykar geer.
Bugn 21. yzyln eiinde insanlk ve uygarlk ne 1789 devriminin
yinelenmesini ister, ne Sovyet Devriminin. nk bu her iki devrimde zamanla
birer evrime dnerek insanla mal olmutur.

Atatrk devrimleri de bir evrim aamas iinde demokratik devrimlere, evrime

dnmtr. Bu yzden Atatrk dneminde uygulanan tek parti yntemlerinin bugn
'de uygulanmas dnlemez.
Toplumda Devrim, o koullarda, elbette zora dayana-rak yaplmtr. O gn
iin bakaca zm yolu da grn-myordu.
Karabekir'in anlar, ulusal kurtuluu yurtsever bir komutann kayg ve
dncelerini yanstt kadar Atatrk'n liderlik yeteneini, o koullarda ne
gibi dar boazlardan geildiini, bu dar boazlarda niin Mustafa Kemal apnda
bir lidere gerek duyulduunu, M. Kemal'in bu taktiklere niin bavurduunu da
anlatyor.
Bir kez daha anlalyor ki, Atatrk'n tuttuu yol o gnler iin gereki,
hakl ve salklyd. Bugn, ada uygarlk adna elde ne varsa, bunlar,
Atatrk'n o gn iin geerli olan, bugn ise yadrganan yntemleriyle benimsetilmitir.
M. Kemal - Karabekir atmasnn kkeninde bu kktenci yntemler yatar. M.
Kemal devrim yasalar btn yasalarn stnde grr, Karabekir ise istikll
Mahkemeleri ile esenlik olmayacan savunur.
Karabekir, cumhuriyetidir; hilfetin de Musul sorunu zldkten sonra
kaldrlmasndan yanadr. Dou Cep-. nesi komutannn btn kaygs ngiliz
emperyalizminin Trkiye zerindeki olas oyunlardr.
176
Ulusal kurtulu savalarnda bu savan komutanlar arasnda byle gr
ayrlklarnn olmas doaldr.
Her devrim, takn sular gibi bir sre sonra durulur ve doal yataklar
iinde tarihsel akn srdrr, ihtilllerin ve devrimlerin o kzgn
gnlerinde ihtillciler birbirlerini daraalarna da gnderirler. Fransz
htilli ve Sovyet Devrimi kanl rneklerle doludur.
Trk devrimine bu adan bakarsanz - zmir suikast dnda- ihtillciler
arasnda bir kanl atma da.olmad grlr.
Devrim, sarsc deiimlerden sonra evrim iinde yrr ve kk salar.
Mustafa Kemal. Kurtulu Sava'ndan sonra yurt dna srdrd
150'likleri bile balamtr.
Bu da devrimin 20. yzyln teki devrimlerine ve iktidar deiikliklerine
kyasla ok daha yumuak olduunu gsteriyor.
M. Kemal - Karabekir atmas ok daha dramatik biimde sonulanabilirdi.
Devrimci ve evrimci dnceler ayn denize akan nehirler gibidir.
Bu devrim-evrim bulumas, Karabekir'! de devrim dneminin babakannn
Cumhurbakanl gnlerinde .laik Cumhuriyetin TBMM bakanlna da getirmi,
bylece gemiin krgnlklar unutturulmak istenmitir.
Kzm Karabekir'in Atatrk'n lmnden sonra balayan siyasal yaamnda
dinsel gericilie.destek olucu ya da laiklie aykr bir tavr hi olmamtr.
M. Kemal - Karabekir atmas, ideolojik olmaktan ok kiisel ve duygusal
nedenlere dayanmtr3.
Dinsel gericilik, Atatrk'n son babakan Cell Ba-yar'n cumhurbakanl
gnlerinde siyasal iktidarca desteklenmi ve 12 Eyll dneminde de MGK dneminde
etkileri bugnlere kadar uzanan devlet destei salanmtr!
Gericilik ve bu gericilie tannan devlet destekleri, ir-ticaya kar gen
yalarndan balayarak rgtlenen 31 Mart Gerici ayaklanmasn bastran ve
Emperyalist ordulara, Hilfet ordusuna ve Halife fermanlarna kar sava177
R: 12
an Kurtulu Sava Paalarnda deil Cumhuriyet tarihimizin ok daha sonraki'
yllarndaki oluumlarda aranmaldr.
M. Kemal - Karabekir elikisi Ulusal Kurtulu kavgas ve devrim sresi
iindeki kanlmaz atmalardr. Daha sonraki yllarda balayp. 1990'larda
doruk noktalara ulaan gericilik ve bu gericilie verilen dnler de kardevrim
srecinin azgn dalgalandr.

Ulusal Kurtulu Savamzn ve devrimlerin nderi Gazi Mustafa Kemal ile

Kurtulu Savamzn Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir'! bugn yeniden
saygyla anyoruz.
M. Kemal ve Kzm Karabekir, ulusal kurtuluun deiik yntemler savunan ve
bu yntemlerini kiisel ve duygusal nedenlerle kar karya getirdii iki
yurtsever komutandr.
Bata Atatrk olmak zere Kurtulu Savamzn btn komutanlar Tam
bamsz bir devlet ve laik cumhuriyet kurulmas aamalarnda birbirleriyle
zaman zaman alsalar da tarih iinde birbirlerini tamamlam nderlerdir.
Bu komutanlar ve, nderler, devrim ve evrim srelerinin kanlmaz buluma
noktalarnda bugn yine beraberdirler.
Evet. biz gazeteci olarak grevimizi yapmaya altk; imdi sz artk
tarihilerindir!
178
NOTLAR
1 TKP liderlerinden Mustafa Suphi ve 15 arkada, 28-29
Ocak 1921 gn Trabzon'da Enver
Paa'nn
yandalarndan
Yahya Khya tarafndan ldrlmlerdi. Cinayetin kimin em
riyle ilendii konusunda eitli varsaymlar bugn de tart
lyor, bkz. Hikmet Mayur, Mustafa Suphi ve Milli Mcadeleye
El Koymaya alan Ba Darda Akmlar, Belleten, say 140
Ekim 1971 s: 587 vd. Mustafa Suphi ve Yoldalar, Brksel 1975,
ndo-Trk Ajans; Tuncay Mete, Trkiye'de Sol Akmlar, Bil
gi Yay. 1978. 3. bas. s: 218 vd.
2 TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye Bankas Kltr
Yay. Cilt l, s: 325 vd.
3 Karabekir Kzm, istikll Harbimizde Enver Paa ve it
tihat ve Terakki Erkan, Mente Kitabevi, 1967. s: 132-33.
4 Bekir Sami (Kunduh) Anadolu hkmetinin temsilcisi
olarak Moskova'ya gnderilen kurulun bakan. Sonradan D
ileri Bakanl da yapan Bekir Sami Bey, Terakkiperver Frka'nn kurucular arasnda yer ald. Bekir Sami Bey, 1933 yln
da ld.
5 Sovyet hkmetinin o tarihteki Dileri komiseri.
6 Trkiye Komnist Frkas idare Heyetinde Fevzi Paa
(akmak), AH Fuat Paa (Cebesoy), Refet (Bele), smet (n
n). Mahmut Cell (Bayar), Dr. Adnan (Advar). Tevfik R
t (Aras), Yunus Nadi (Abalolu), Mahmut Esat
(Bozkurt),
Hakk Behi (Bahi), Refik Koraltan, Eyp Sabri (Akgl) ve
Sreyya (Yiit) gibi Mustafa Kemal'in yaknlar yer almlar
d, erke Ethem, bu resmi TKP'nin kurucular arasnda yer
alm deildi., bkz, Sayilgan Aclan, Solun 94 Yl, Mars Matba
as, 1968, s: 145; Tuncay Mete, a.g.k. s: 163; Gololu Mahmut,
Cumhuriyete Doru. 1921-1922, Banur Matbaas s. 11 vd: Kutay
Cemal, erke Ethem Dosyas, Boazii Yay. s: 292, erke Et
hem. Resmi, hususi, ikar gizli bir tekilt ve cemiyete dahil
olmadk.
Enver Paa'nn Mustafa Kemal Paa'ya yazd bu mektup Trk Tarih Kurumu
arivlerindedir.
7
Celaleddin Arif Bey: Son Osmanl Meclis-i Mebusan'n
187
Bakan, ilk TBMM'inde Erzurum milletvekili ve TBMM kinci Bakan. 1921'de Roma
Bykeliliine atand, bu tarihten sonra yurda dnmedi, 1930 ylnda da ld.
Hseyin Avni Bey (Ula) ilk TBMM'sinde Erzurum Milletvekili. 1921
Anayasasn hazrlayan komisyonun sekreteri, ikinci Grup olarak bilinen
muhalefet grubu liderlerinden. 1923'-de milletvekili seilemeyerek siyaset
dnda kald, 1945 ylnda ' Milli Kalknma Partisi kurucular arasna katld.
1948 ylnda ld.
8 Bu tartmalar iin bkz. Milliyet Gazetesi, 8-21 Mays

1933.
9 Karabekir Kzm, stikll Harbimizin Esaslar,
Matbaas ve Neriyat Evi, 1933-1951, s: 190 vd.

Sinan

10 Kandemir, Siyasi Dargnlklar, cilt 5, Ekicigil Yay. 1955,

11 Milli Savunma Bakan Kzm zalp
,
s: 73 vd.
12 Korgeneral Kzm
Dirik,
19 Mays
1919'da
Mustafa
Kemal Paa ile Samsun'a kt. M. Kemal'in istifasna kadar 3.
Ordu Kurmay Bakan olarak grev yapt. Daha sonra, Erzu
rum'da 15. Kolordu Komutan Vekillii, TBMM Grcistan tem
silciliinde bulundu. Bitlis ve zmir valilikleri yapt, 1941 y
lnda ld.
13 Karabekir Kzm, istikll Harbimiz, s: 1137.
14 Cebesoy Ali Fuat, Mill Mcadele Hatralar, Vatan Ne
riyat, 1953, s: 100.
15 Atatrk,
Gazi Mustafa Kemal.
Sylev.
Velidedeolu
Hfz Veldet, ada Yay. s: 46.
16 Karabekir'in ittihat ve Terakki Anlar iin bkz: Kara
bekir Kzm, ittihat ve Terakki Cemiyeti, 1896 - 1909, ist. 1982.
17 Trk istikll Harbi. 6. cilt. istikll Harbinde Ayaklan
malar (1919-1921) Gen. Kur. Yay. s. $0. eyh Eref Ayaklan
mas, 26 Ekim-24 Aralk 1919.
18 Rawlinson. Alfred, Adventures in the near East, Andrew
Melrose, London/New york, 1924, s: 180 -181.. ngiliz yarbay,
kitabnda Karabekir ve Atatrk' vyor.
19 Atatrk, Sylev'de Hoca Raif Efendi'nin bu giriimleri
zerine Karabekir'den Raif Efendi'nin uyarlmasn isteini an
latr. Atatrk, Sylev, TDK Yay. s. 438.
20 itilf Devletlerince Londra'da 27 ubat - 12 Mart 1921
tarihleri arasnda toplanan bu konferansda Ankara ve Istan
bul hkmetleri ayr ayr temsil edildiler. Konferans bir sonu
vermedi; vermedii gibi Yunan saldrlar da konferans biter
bitmez balad...
Atatrk. Sylev s: 419, Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu,
ist. 1978, s: 403.
188
21
Kemalist, Kurtulu Sava yllarnda ilk kez Amerikan
basnyla ngiliz gizli belgelerinde kullanlmtr: bkz. Gotthard
Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, TTK Yay.
s: 158.. Ulagay Osman, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sa
va, Yelken Matbaas, Ulubelen Erol, ngiliz Gizli Belgelerinde
Trkiye, ada Yay. s. 270.
Karabekir, M. Kemal Paa'nn Bursa'ya gelen Fransz Kadn Yazar Gaulis'e
stiklal Harbimizi ve kendisini bat dnyasna tantmak iin 15 bin lira
verdiini yazyor.
22
Dr. Rza Nur, 1879'da dodu. 1913 ylnda ttihat ve
Terakki dneminde hapis yatt. Bir sre yurt dnda yaad.
Bu srede ttihat ve Terakki hkmetinden gizlice aylk ald
(Cemal Paa, Hatralar, ada Yay. s: 19). Son Osmanl Mec
lis-i Mebusanna seildi. lk TBMM'ne katld. Milli Eitim ve
Salk Bakanlklar yapt. Lozan bar grmelerine katld.
zmir suikastndan sonra yurt dna kat. Atatrk'n lm
zerine Trkiye'ye dnd, 1942 ylnda ld. 1929-1935 yllarn
da Fransa'da yazd anlarn 1960 ylnda yaynlanmak ze
re Brtsh Museum'e verdi. Brtsh Museum'da R 12588 say
snda kaytl anlar, 1960 ylndan sonra baslarak Trkiye'ye
sokuldu.
Batan aa Atatrk' karalayan Dr. Rza Nur'un anlar, Suudi Arabistan'da
baslp dinci rgtlere parasz datlyor!

23 TBMM tutanaklar, i: 129' 30.10.1338 (1922) c: 1. s: 354

ve c: 3, s: 280.
24 lk Byk Millet Meclisi'nde M. Kemal Paa'nn li-.
derliindeki Mdafaa-i Hukuk grubuna kar oluan muhale
fet grubu.
25 olak Selhattin diye bilinen Mersin milletvekili ve
3. Kolordu komutan, Kurmay Albay Selhattin Kseolu.
26 Atatrk'n l Kasm 1922 tarihli konumas iin bkz:
Atatrk'n Sylev ve Demeleri, Trk nklp Tarihi Enstit
s yay. 1989, s: 287 vd.
M. Kemal Paa, Vahdettin'in kamas zerine TBMM gizli oturumunda yapt
konumada ..Trkiye devletinin ve halknn bu noktadaki vazifet-i diniye ve
vicdaniyesi... (..) btn kudreti ile, btn kuvvetiyle (Hilfetin)...
kuvvetini, kudretini, erefini, btn lem-i islm nazarnda ve gayr-i mslim
nazarnda masn bulundurmakdr der. Gizli tutanaklar, 1: 140, 18.11.1338, c: 5,
s: 1051.
27 Trabzon milletvekili AH kr Bey. 27 Mart 1922 gn
Topal Osman tarafndan boularak ldrld. Topal Osman
yakalanarak ldrld ve cesedi de Ulus Meydan'nda asld.
11 kr cinayetinin Mustafa Suphi ve arkadalarn ldren
Yahya Khya'nn ldrlmesi olayn gndeme getirdii s189
rada ldrlmesi, eitli yorumlara yolat. Atatrk'n muhafz birlii komutan
olan Topal Osman'n, Ali kr Bey'i bir arazi uyumazl nedeniyle ldrd
de ileri srld.. Kandemir, Feridun, Cumhuriyet Devrinde Siyas Cinayetler,
Ekicigil Tarih yay. 1955, st. s: 44. Kandemir. Hatralar ve Sylemedikleri He
Rauf Orbay, Sinan yay. s: 108. ayrca bkz: TBMM Zabt Ceridesi, D: l, 29.3.1923,
c: 28, s: 227.
28 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 1959, s: 98 vd. inan; n, Gazi M. Kemal
Atatrk'n 1923 Eskiehir-zmit Konumalar, TTK yay. s: 71 vd. Atatrk, islm
lkelerinin (en fel-ketli anlarda... aleyhimize harp ettiklerini) syleyerek
hilfetin (zaaf) getirdiini bildiriyor. Ayn konumada Atatrk (ben hocalar
sevmem), s: 72.
28 zmir iktisat Kongresi iin bkz: okun. Gndz, Tr
kiye iktisat Kongresi, 1923-zmir, SBF yay. 1968, Ank. Ka
rabekir'in Kongreye Bakan Seimi, s: 269 vd.
29 General smail Hakk Teke, Teke'nin Anlan iin bkz:
Gnaydn, 4 Aralk 1977.
30 .Yahya Khya, 3 Temmuz 1922 gn Trabzon'da Souksu'da evine giderken zerine sklan 40 kurunla ldrl
d.
O gnlerin Trabzon valisi Ebubekir Hazm Tepeyran. cinayetin Bolevikler
tarafndan ilendiinin sanldn, sonradan kukularn Topal Osman zerinde
toplandn. Kahya'-nn kardeinin de kladaki askerlerden phe ettiini
yazd (Tepeyran, Belgelerle Kurtulu Sava, ada yay. 1982, s: 125).
General Teke, Gnaydn Gazetesi'nde yaynlanan anlarnda M. Suphi'yi
ldren Yahya Khya'nn, Topal Osman'n iki adam ile birlikte kendisinin
ldrdn aklad.
31
Karabekir'in anlatt tartmay M. Esat Bozkurt, Ata
trk ihtilli adl kitabnda yle dorular :
Dinle devlet ilerinin biribirlerine karmas Trk milletinin felket
sebebi olduunu ileri srmtm. (..) General Karabekir fikrime asabiyetle hcum
etti. Bozkurt Mahmutr Esat, Atatrk ihtilli, l.. inklp Enst. yay. 1940, s:
439.
Karabekir, bu kitabn 213 ve 214. sayfalarnda anlatlan Erzurum Kongresi
ile ilgili olaylarn doru olmadn da yazmaktadr.
31/1 Fethi Okyar'n anlarnda bu tartmadan sz edilmiyor.. Okyar, Fethi,
Devirde Bir Adam, yayna hazrlayan Cemal Kutay, ist. 1980, s: 335.
32
Okyar, Rauf Bey kabinesinde iileri Bakanyd. M.
Esat Bozkurt, hem Rauf Bey, hem de Fethi Bey kabinelerinde

iktisat Bakan olarak grev yapt. Kzm zalp her iki ka190
binede de Milli Savunma Bakanyd. Her iki hkmetin Dileri Bakan da smet
Paa'yd TBMM, Dnem' l, c: 21, s: 358-362; Dnem 2, c: l, s: 60-62.
33 Lozan Bar Konferans iin bkz: Meray S.L., Lozan
Bar Konferans, Ank. S.B.F. yay. Parla Reha, Lozan Montr,
Lef koa 1987, s: 53.
34 Tengirek, Yusuf Kemal (1878-1969), Dileri, ktisat
ve Adalet bakanlklar yapt. Franszlar ile yaplan Ankara Anlamas'n imzalayan diplomat, bykeli ve siyaset ve bilim
adam.
35 Atatrk ile smet nn'nn dostluklar hep srd,
nn, lmne kadar Atatrk'e iten duygularla bal kald.
Bakomutanlk-Atatrk arivindeki u iki mektup bu yaknla
kantlyor.
Atatrk'ten nn'ye 6.8.1933 :
Bavekil smet Paa Hazretlerine;
smet; sen byk adamsn. Hassas olduun kadar his veren adamsn. Sen benim
szlerimi okurken gzlerin yaarm; ya ben seni okurken hkrklarla
aladm sylersem, inanr msn?
Bu duygularm sonrada deil, kimsenin yannda deil, yatak odama
ekildikten sonra mahremimde yazyorum. Sen ben muhakkak ok seviyorsun. Ya ben
seni!
Buna cevap istemez.
Gzlerinden perim. . nn'den Atatrk'e 5.10.1938 :
Sevgili Atatrk; sevgili velinimetim;
Muhterem Cell Bayar bana sizin selmnz getirdi. ok sevindim. Bir souk
algnlndan yatakta Izdrap ekerken sizden ltufkr ve efkatli bir haber
bana ihya edici bir il gibi geldi. Yreimin ta iinden btn muhabbet
hislerini szlad. Btn mrmn en aziz hatrasn tekil eden hadiseler
hafzamda canland, Aziz varlnz dncelerimin alicenap-timsalidir. Sizin
biran evvel afiyet bulmanz yegne ve samimi dileimdir. Sizi kudret ve shhatle
ve an ve erefle aramzda grmek midi her zamankinden salamdr.
iki mbarek elinizden, sevgili ve can verici yznzden doymadan binlerce
perim, sevgili Atatrk, byk Atatrk, velinimetim Atatrk.
Tazim ile.
smet nn.
Tarih aratrmacs emekli Albay Kemal Tfekiolu'nun arivinden alnan bu
iki mektup ilk kez 11 Kasm 1986 gn Cumhuriyet Gazetesi'nde yaynland (Mumcu
Uur, Atatrk ve nn).
191
36
Damat Ferit Paa tarafndan Sivas Kongresi'ni basp
JA. Kemal Paa'y tutuklamak ile grevlendirilen Harput Va
lisi.
Kurmay Albay Ali Galip, Malatya'da Bedirhani ad ile bilinen kurt
airetinden Kmuran, Cellet, Halil ve Cemil Beyler ve ngiliz Binba Noel ile
Malatya'da buluurlar. M. Ke-.mal Paa'nn da kar nlemleri almas zerine,
Ali Galip, Binba Noel ve Bedirhani aireti temsilcileri kaarlar.
Ali Galip, Kurtulu Sava'ndan sonra Adapazar Asker Mahkemede yarglanm
ve aklanmtr. 150'likler listesine konularak yurt dna srlm, 1932
ylnda Romanya'da lmtr, Feyziolu, Feyzi Necmettin. nklp Tarihi, c: 1.
s: 105.
37
Halit Paa (Karsalan), Deli Halit Paa diye bilinen
Halit Paa 3 ubat 1925 gn TBMM'nde Ali etinkay (Kel
Ali) tarafndan ldrld. (TBMM, Zabt Ceridesi, c: 13, D: 2.
1: 2, B: 46, 3.2.1924, s: 121-122; ayrca 50. Birle$im, s: 217 vd.;
Kandemir, Feridun, Siyasi Cinayetler, 1955, s: 82; Kutay, Ce
mal, Halit Paa - Ali etinkaya Vurumas, ist. s: 53).
38 Rt Paa, 1873 ylnda dodu. Kafkas tmeni ve 15;

kolordu komutan vekillii yapt, ikinci meclise Erzurum mil

letvekili olarak girdi. 1926 ylnda zmir suikastna kart
gerekesiyle istikll Mahkemesi karar ile idam edildi.
39 ihsan Bey (Eryavuz). Topu ihsan Bey diye de bi
linir. 1873'de dodu, istikll Mahkemesi bakanl ve Bah
riye bakanl yapt. Yavuz gemisiyle ilgili bir yolsuzluk ne
deniyle mahkm oldu. 1947 ylnda ld.
40 eitli savalara
katld.
Kurtulu Sava'nda
Adana
cephesi komutanl yapt. Milli Savunma Bakanl Mstear
l grevinde bulundu. 1961 ylnda ld.
41 M. Kemal, 17 Eyll 1924 gn iileri Bakanlna gn
derdii gizli yaz ile Trabzon'da kan Kahkaha gazetesinin
kapatlmasn istemitir.
Trabzon'da Kahkaha namnda bir mizah gazetesini karanlar boleviktir.
Orada kimseye birey demedim. Fakat bi-dare edenlerin gafleti... Uyku
halindeler.
Alakadar olunuz; tahkikat yapnz. Bu gazeteyi karanlar anlamakla beraber
gazetenin kmamasn temin ediniz.>
Nazmi Nail tarafndan karlan Kahkaha 9 Mart 1925 tarihinde hkmete
kapatlmtr.
Tuncay Mete, Eski Sol zerine Yeni Bilgiler, Belge yay. 1982, s: 346.
Kahkaha ile birlikte Trabzon'da, istikbal ile zmir'de kan Seda-y Hak
ve stanbul'daki Press du Sotr gazeteleri de kapatlmt. Yalman, Ahmet Emin,
Grdklerim ve Geirdiklerim, c: 3, s: 164.
192
42
Atatrk, Sylev, 2. cilt TDK yay. 1981, s: 586.
Fuat Bey
(Bulca): Albay ve 2. ve 4. dnem milletvekili
(1881-1962). Ruen Eref naydn, Tasvir-i Evkar gazetesi yazar. 2., 3. ve 4.
dnem milletvekili (1892-1959).
43 Kemalettin Sami Paa
(Gken):
Balkan,
1. Dnya
ve Kurtulu Sava'nda bulundu. Kafkas Tmen Komutanl
ve Ankara komutanl grevlerinde bulundu. 1922'de ordudan
ayrld. 1934 ylnda Berlin bykelisiyken ld.
44 Rauf Bey:
1881 ylnda dodu. Osmanl mparatorluu'nda Bahriye Nazrl yapt. Erzurum ve Sivas kongreleri
ne katld. Bayndrlk Bakanl, TBMM ikinci bakanl ve
babakanlk yapt. Lozan Anlamas sonunda smet Paa ile
uyumazla derek bu grevinden istifa etti. 1924 ylnda Ka
rabekir ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kurdu. zmir
suikastndan sonra yurt dna kat. Londra'da bykelilik
yapt. 1967 ylnda ld.
Refet Paa (Bele): Refet Paa, 1919'da M. Kemal ile Samsun'a kanlar
arasnda yer ald. Kurtulu Sava'nda ileri ve Milli Savunma Bakanlklar ve
Bat Cephesi'nin gney ke-simi komutanln yapt. 1922'de TBMM tarafndan
Trakya'y teslim almakla grevlendirildi. 1926'da kendi istei ile askerlikten
ayrld. 1924'de Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na girdi. 1963'de ld.
45 Dr. Adnan Bey (Advar): TBMM 2. bakanl ve Sa
lk Bakanl yapt. Atatrk ile uyumazla derek 1926 y
lnda ei Halide Edip Advar ile yurt dna gitti. 1939'da yur
da dnd. 1955 ylnda da ld.
46 Fethi Okyar'n kurduu Serbest Frka da irtica ne
deniyle kendi kendini fesih karan alacaktr. Fethi Okyar, an
larnda unlar yazar :
Gazi, bu teebbs baarl olmaz ve muhtelif frkalar memlekette fikir ve
felsefelerini sylemek ve tatbik etmek iin kanunlarn teminat altnda mcadele
etmezlerse rejimin diktatrlk olacan ve lmnden sonra bir istibdat
mcadelesi brakmak istemediini ka defa sylemiti.
Okyar, bu deerlendirmesinden sonra bugn hakikatleri teferruat ile
gelecek nesillerinin dikkat ve uyarsna tam olarak yanstamadm, bunun elemi
iinde olduunu da yazyor. Devirde Bir Adam, s: 529.

47
Tmgeneral Osman Nuri Koptagel, 1874'de dodu, 1942
ylnda ld. Kurtulu Sava'nda Dou ve Bat Cephelerinde
Tmen komutanlklar yapt. 1927'de Genelkurmay Asker! Mah
kemesi bakanlna atand. Askeri yargtay yesi de olduk
tan sonra 1934 ylnda ordudan ayrld. Malatya milletvekili ola
rak TBMM'ye girdi.
193
F.: 13
48 Eski yazda (kuzu) ile (Fevzi) yazllarndaki ben-zerlikler ve Fevzi
Paa'nn uysall nedeniyle o gnlerde kart gruplarca (Kuzu Paa) diye de
anlrm.
49
Yunus Nadi tarafndan karlan Atatrk'n dncelerini savunan
gazete.
50 Karabekir, Takrir-l Skun Yasas TBMM'de grlr
ken de ayn dnceleri savunmutur :
stiklal Mahkemeleri., istikll Harplerimiz esnasnda yaplm ve yaplmas
lzmgelen bir mahkeme idi. Binaenaleyh, bunlarn tarihe kartrlmas da
Meclis-i liniz iin bir ereftir. smet Paa Hazretleri, eer stikll
Mahkemelerini slahat leti zannediyorlarsa pek ziyade yanlyorlar. TBMM, :
69, 4.3.1341 (1925), c: 2, s: 135.
51 nn artlarnda Rauf Orbay'n zmir suikastna ka
rmadn yle anlatr :
Rauf Bey'in suikast hadisesini sezmi olabileceini kabul edebilirim, ama
kendisinin byle bir tertip iinde bulunduunu hibir zaman kabul etmemiimdir.
Onun hakknda zaten, bulunduu zaman tekrar muhakeme edilmek zere hkm
verilmiti. Sonra bunun artk hibir hkm kalmadn sorumluluu zerime
alarak iln edip bertaraf etmeye altm. nn, smet, Hatralar, Bilgi yay.
2. kitap, s: 214.
nn, anlarnda istikll Mahkemesi yesi Kl Ali'nin zmir suikast
davasnda yarglanp aklanan Karabekir'e (smet Paa'ya dua edin) dediini,
Karabekirin de (en eski arkadam) yantn verdiini de anlatyor, s: 214.
52 Atatrk, Sylev'de Rauf Bey'in Karabekire (Cumhu
riyetin ilnn nlersen byk i yapm olursun) dediini ak
taryor. Atatrk, Sylev, s: 611.
53 Atatrk, Sylev'de halifelik konusunda u aklamay
yapmtr:
Baylar, halifelik katnn korunmasnda dinsel ve siyasa] yarar ve
zorunluluk bulunduu sansnda olan birtakm kiiler bilginize sunduum
kararlarn alnd son dakikalarda halifelik grevini zerime almam nerdiler.
(...). Baylar, ak ve kesin syleyim ki, mslman halk bir halife korkuluu
ile uratrmay ve kandrmay srdrmek abasnda bulunanlar, yalnz ve ancak
mslmanlarn ve Trkiye'nin dmanlardr. Byle bir oyuna kaplmak da ancak ve
ancak bilgisizlik ve aymazlk belirtisi olabilir. Atatrk, Sylev, s: 621.
.53 Krkolu mer, Trk-ngiliz ilikileri (1919-1926), Ank. SBD yay. s:
287.
54 Sryani papazlarndan Nastorisun tarafndan kurduu
Nastur mezhebine bal hristiyanlar.. Musul sorunu grlr194
ken balayan ve 12-28 Eyll 1924 tarihleri arasnda sren Nas-turi ayaklanmas
7. kolordu komutan Cafer Tayyar Paa'nn komutasndaki birlikler tarafndan
bastrlmtr.
55
eyh Sait, hilfetin kaldrlmasndan sonra, islmn
Krtler ile Trkler arasnda tek ba olduu biiminde ko
nutuu ngiliz Dileri Bakanlnn 24 ubat 1925 tarihli
ve 154 sayl gizli belgesinde yazldr. Bkz: imir Bill, ngi
liz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu, Dileri Bakanl yay.
1975, s: 21; eyh Sait isyan hakknda ayrca bkz: Cemal Beh
et, eyh Sait syan, Sel yay. 1955; Toker Metin, eyh Sait
ihyan. Akis yay. 1968.

Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi'nce 1972 ylnda yaynlanan

Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) balkl kitap Genelkurmay
Bakanl tarafndan toplattrldndan bu konuda bu kitaba herhangi bir
yollama yapamadk. Trkiye Cumhuriyeti tarihinin bu blmn okumak yasaktr!.
56 Cafer Tayyar Eilmez, 1878-1958 yllar arasnda yaa
d. Kurtulu Sava'nda Trakya cephesindeki birliklere kumanda
etti. 1920'de Yunanllara esir dt. 7. Kolordu komutan ola
rak Diyarbakr'da grev yapt, l ve 2. dnem TBMM'sinde Edir
ne milletvekili.. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn da kuru
cularndandr. zmir suikast nedeniyle de istikll Mahkemesin
ce yarglanan General Eilmez, Karabekirin en yakn dostlarndand.
57 Atatrk, Sylev, 2 TDK, 650 vd.
58 Cevat obanl. 1870'de dodu, 1938 ylnda ld. Os
manl imparatorluunda Harp Akademisi Komutanl, Genel
kurmay Bakanl ve Harbiye Nazrl yapt. 1920'de ngilizler
tarafndan Malta'ya srld, yurda 'dnnce Elcezire Cephesi
komutan oldu. 1924'de 3. Ordu mfettiliini brakarak TBMM
yeliini yeledi, iki ay sonra TBMM yeliinden ayrlarak As
keri ra yeliine getirildi. Musul sorunu ile ilgili grmeler
de asker! mavir olarak grev yapt. 1926'da stanbul General
ler Mahkemesi Bakanlna atand. 1935 ylnda ya dolumu
nedeniyle emekli oldu (Trk istikll Harbi'ne katlan tmen
ve daha st kademelerdeki komutanlarn biyografileri - Genel
kurmay Bakanl, 1989, s: 21).
59 Tuncay Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Y
netiminin Kurulmas (1923-1931), Yurt yay. e: 99 vd; Gololu
Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), s: 63 vd.
60 Karabekir, anlarnda yle yaknr :
Krt isyann tahrik etmiiz. ehzade Selim Efendi ile muhabere etmiim..
Bunlarn yalan olduu tesbit edilince zmir suikast vesilesi ile istikll
Mahkemesine verildim. Buradan da
196
temize kmakla klmedim. Millet ve tarih huzurunda manen bydm. Geri maddi
olarak uzun yllar ok tazyik olun-dum.t
Karabekir, 1938 ylna kadar srekli polis izlemesi altndayd. stanbul
Valisi namna rza imzal 3.7.1933 gn ve 9040 sayl rapor syle :
Mstemiiren takip ve tarassut edilen 7 ahsn 2.7.933 sabahndan 3.7.933
sabahna kadar geen 24 saat zarfndaki hareketlerine dair alnan rapor
hlsalar aaya yazlmtr :
l Kzm Karabekir Paa, gndz ve gece dar kmamtr. Saat 13'de
yalnz refikas ve bir ocuu ile beraber kk ten km ve tren ve vapurla
stanbul cihetine giderek paann biraderi olup Fatih'de Sinan Aa Mahallesi,
Iba'dethane So-ka'nda 1/6 numaral hanede oturan Hamdi Bey'in hanesine
gitmitir. Burada saat kadar kalan mezbure 18.50'de ayn vesaitle kke
dnmtr, leden sonra Erenky'e gazeteci Feridun Bey gelmi ise de Paa'nn
ikametghna uramakszn tekrar trenle stanbul'a dnm ve kke hariten
baka bir kimse de gelmemitir.>
Ayn raporda Cafer Tayyar ve Refet Paa ile ilgili izleme notlan da
bulunmaktadr.
61 Yedign, On ikinci Kanun 1939.
62 Hayat Karabekir Feyziolu, stanbul Hukuk Fakltesi
retim yelerinden Prof. Feyzi Necmettin Feyziolu'nun ei.
Prof. Feyziolu, 12 Eyll 1980 sonrasnda kurulan Danma Mec
lisine ye oldu. 1982 ylnda uak kazasnda ld. Hayat Karabekir'in ikiz kardei Emel Feyziolu, Prof. Faruk zerengin le
evlendi. Emel Karabekir zerengin, getiimiz yllarda ld. K
zm Karabekirin kk kz Timsal Karabekir, babasnn arka
da Nevzat Ayazbeyolu'nun olu ile evlenip ayrlm. Timsal
Karabekir stanbul'da yayor.

63 Ziya Hurit ve arkadalarnca 17 Haziran 1926 gn iz

mir'de dzenlenen suikast daha nce haber alnm ve suikast
lar, zmir'de silhlaryla yakalanmlard. Bu suikast giriimi,
M. Suphi'nin Yahya Khya, Trabzon milletvekili Ali kr'nn
Topal Osman tarafndan ldrlmesi; Topal Osman'n Ankara'daki atmadan sonra l olarak ele geirilip aslmas ve
Yahya Khya'nn da Muhafz Alay komutanlarndan 1. Hak
k Teke tarafndan ldrlmesi olaylar ile balantl gren
tarihiler de vardr (Gololu Mahmut, Devrimler ve Tepkileri,
s: 191).
Kel Ali diye bilinen Ali etinkaya bakanlndaki istikll Mahkemesi, 15
kii hakknda lm cezas verdi. Bunlardan Rt Paa, smail Canpolat ve Halis
Turgut, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucularndand. Ayn davada
yarglanan
106
Kzm Karabekir, Cafer Tayyar, Ali Fuat Rafet ve Mersinli Cemal Paalar
aklandlar.
stiklal Mahkemesi yelerinden Kl Ali, stikll Mahkemesi Htralar'nda.
Babakan smet Paa'nn stiklal Mahkemesi karar ile tutuklanan Karabekir'!
Ankara'da serbest braktrmas zerine smet Paa hakknda da tutuklama karar
aldklarn, araya M. Kemal Paa'nn girmesi zerine smet Paa'nn zmir'e
gidip, mahkeme yeleri ile grtn ve bu grmeden sonra da mahkemeyi
destekleyen bir aklama yaptn yazyor (s: 45-46).
Karabekir, istikll Mahkemesi'nde yapt savunmada unlar sylemiti:
Her devrimde olduu gibi ilk zamanlarda beraber alanlar sonradan amaca
vardktan sonra, araya giren bu tufeyliler yznden paralanrlar. Lozan
Bar'na kadar elele alan arkadalar arasnda o tarihten sonra bir atma
balad, ilk uyumazlk Rauf Bey ile smet Pasa arasnda oldu. iimize yle
kiiler kart ki, ne Gazi, ne smet Paalar yannda bu eski arkadalar eski
yola yneltmek olana kalmad. Her gn zerimize saldrld. Sanki biz cahil
kafal yobazlardan da daha ba-nazmz. Gazetelerde yazlmadk sama
brakmadlar (Kl Ali, s: 68).
Mahkeme bakan Ali etinkaya, Karabekir'e niin parti kurduunu sorar. Ve
u yorumu yapar: Bence memleketin byle partilere tahamml yoktur. Karabekir,
mahkemede u yant verir: Ben ters dncedeyim. Memleket demokrasiye
lyktr. Millet anlayldr (Gololu, s: 204; Cebesoy Ali Fuat'n Siyasi
Hatralar, 1957, c: 2, s: 222 vd.).
64
Karabekir Kzm, ittihat ve Terakki Cemiyeti, s: 71.
Bugn asker! okullardaki yasaklar grnce insan ac ac
dnyor!
65 Bu tutanaklar Hasan Ali Ycel'in kz sayn Canan
Eronat'dan aldm. Kendisine bir kez daha teekkr ediyorum.
66 M. Suphi - Yahya Khya - Ali kr - Topal Osman
ilikileri ile bu cinayetler arasndaki ilikileri ilgintir.
Karabekir, M. Suphi olay ile ilgili olarak Benim bu isten haberim
olmadn ve kahpece adam ldrmek ftratnda olmadm ve bunun iindir ki
Kahya'y resmen derdestle mahkemeye gnderdiimi anlattm... Katiller Ankara'dan
gelmi, Osman Aa'nn adamlarym diye yazyor (istikll Harbimiz, s: 1092).
67
Korgeneral Cemal Mersinli (1873-1941), Yldrm Ordu
lar Komutanl yapt. Konya'da 12. Ordu Mfettii iken s
tanbul'da Ali Rza Paa hkmetinde Harbiye Nazrl'na geti
rildi. Osmanl Meclis-i Mebusan'nn feshi zerine ngilizler ta197
rafndan Malta'ya srld. Yurda dnte TBMM l ve 4. devre milletvekillii
yapt (zerdim Sami, Aklamal Sylev Szl, TDK yay. s: 24; Kurtulu Bki,
Tarihsel Olaylarla Sylev, Kurtulu yay. s: 340; imir Bill, Malta Srgnleri,
Bilgi yay. s: 22 Vd.).
68
7 Haziran 1336 Hkimiyet-i Milliye :
M. Kemal Paa'nn beyanat:

(...) ngiltere ve mttefiklerinin bir millet sfatyla yasayabilmek iin

lzm olan artlan ve hududu bize verdikleri takdirde milliyetperverlerin harici
bir kuvvete istinat etmeyeceklerini anlarlar zannediyorduk. te ondan dolay
biz bu vaziyeti muhafaza ettik: Aksi takdirde boleviklerden yardm almak bizim
iin kolayd.
Trkiye'de Amerikan mzhareti hakknda ne dnd n Paa'ya sorduum
zaman dedi ki:
Biz, buna vaktiyle taraftardk. Fakat, vaziyet-i hazra seraiti ilerledike tabii bu imkn kalmad. Milliyetperverlerin nok
t-i nazar u idi:
' Trkiye, Trkler iindir; ve Trkiye mstakil olmaldr-,.. () bu bir halk
harektdr. Ve lem-i islamn yardmna istinad ediyoruz. Trkler, en son
mslman milleti olduu iin mstakil kalacaktr. Dier yerlerdeki mslmanlar
da dmanlarmza kar mcadele edeceklerdir; Bunlar ekseriya ngiliz idaresindedir. Ve bizi mahvetmek isteyenlerde ngilizlerdir. Biz bu salip
harektnn en son salvetine maruz bulunuyoruz. Fakat alem-i islm muhlik bir
surette uyanmtr.
Sivas Kongresi'ndeki manda tartmalar hakknda bkz: idemir, Ulu, Sivas
Kongresi Tutanaklar, TTK yay. 1969, s: 50 vd. '
: Atatrk Sylevde bu konuda
unlar syler :
Birincisi ngiltere'nin koruyuculuunu istemek;, ikincisi Amerika'nn
gdmn istemek.
Bu iki trl karara varm olanlar, Osmanl devletinin bir btn olarak
kalmasn dnenlerdir. Osmanl lkesinin eitli devletler arasnda
paylalmasndan ise bu lkeyi btn olarak bir devletin kanad altnda
bulundurmay yeleyenlerdir.
(..).
Baylar, bu durum karsnda bir tek karar vard. O da ulus egemenliine
dayanan tam bamsz yeni bir Trk devleti kurmak.
ite daha stanbul'dan kmadan nce dndmz ve Samsun'da Anadolu
topraklarna ayak basar basmaz uygulamaya baladmz karar bu karar rtmtr
(Sylev, s: 9-10).
69 Kansu, Mazhar Mfit, Erzurum'dan lmne Kadar
Atatrk ile Beraber, TTK yay. 1986, c: l, s: 72-73.
198
70 Kansu; s: 85.
71 Jaeschke, Kurtulu Sava ile ilgili ngiliz Belgeleri,
s: 272-273.
72 Ulagay Osman, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sa
va, 1974, s: 44.
,
73 Ulubelen Erol, ngiliz Belgelerinde Trkiye, ada yay.
s: 196 ve 217.
5 Nisan 1920. Mr. Lindsay'den Lord Curzon'a : Amerika senatosu Ermenistan'n
mandas iini grt. Be ylda 757 milyon dolar verecekler, ilk balangta
50.000 kiilik bir ordu yollanacak, daha sonra 200.000 kiiye kacak s: 259.
74
Ulubelen, s: 257. 20 Mart 1920, belge no: 33, sayfa no:
49. Amiral ir F. Robeck'ten Lord Curzon'a :
Krdistan, Trkiye'den ayrlp zerk olmaldr. Ermeniler
le kltlerin karlarn badatrabiliriz. stanbul'daki Krt Ku
lb Bakan Sait Abdlkadir ve Paris'deki krt delegesi erif
Paa emrimizdedir.
75 Avcolu Doan, Mill Kurtulu Tarihi, Tekin yay. 2
kitap, s: 656.
76 Cebesoy Ali Fuat, Milli Mcadele Hatralar, s: 450.
1. Cihan Harbi'nin siyasetini idare etmi olan ve o sralarda harite
bulunan ittihat ve Terakki Frkas erknnn Anadolu'daki millicilere haber
vermeden boleviklerle birlikte emperyalizme kar hazrlamaya altklar
mukavemet yuvalar da garbn Trk istiklline olan dmanln
iddetlendirmitim Bkz: ayrca Aydemir, evket Sreyya, Enver Paa, Remzi

Kitabevi, c: 3, s: 601 vd; Mumcu Uur, 40'larm Cad Kazan, Tekin yay. 1990, s:
25-36.
77
Avcolu, s: 661-662; idemir Ulu, Sivas Kongresi Tu
tanaklar, s: 85-87; idemir Ulu, Hey'et-i Temsiliye Tutanakla
r, s: 13, Rauf Bey :
Aksi takdirde aleyhimizde stanbul'da Padiah ve hilfet aleyhtarl ve
Cumhuriyet ve Boleviklik propagandalar yap-lacaktr.
78 Selek Sabahattin, Anadolu ihtilli, Burak yay. s: 143.
79 Karabekir Kzm, istikll Harbimizin Esaslar, Sinan
Matbaas ve Neriyatevi 1933-1951, s: 24-25 ve 154.
80 Karabekir, Kzm, istikll Harbimiz, Merk yay. 1988,
s: 627.
81 Esasen Fethi Bey, bu inklplarn taraftar ileri fikir
li, irtica teebbslerinde hibir istida yok ve geici menfaatler
iin vasta olarak kullanlmaya da istida yok. nn smet,
Hatralar, Bilgi yay. s: 230; Yetkin etin, Serbest Cumhuriyet
' Frkas Olay, Karacan yay. s: 231. S.C.F.'nn kapatlmasnn
199
gerek ve tek nedeni budur, yani irtica tehlikesi; Okyar, Fethi. Devirde Bir
Adam, s: 499 vd.
82 Soysal lhami, 150'likler, Gr yay. s: 142 vd.
83 Kandemir Feridun, Siyasi Dargnlklar, Ekicigil yay.
c: l, s: 29, c: 3, s: 7, 31 vd.
200
Uur Mumcu _ Kzm Karabekir Anlatyor
UYARI:
www.kitapsevenler.com
Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin
yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz
sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden,
engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici
program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc
aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda,
tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme
engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar,
"engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin,
tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever
arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin
istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya
kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek
tm yasal sorumluluklar kullanana aittir.
Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir.
www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve
zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir.
Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi,
bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme
engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar
katklardan tr teekkr ediyorum.
Bilgi paylamakla oalr.
Yaar Mutlu
LGL KANUN:

5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK

MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve
edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar
ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii
tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf
veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi
ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen
izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz,
ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz.
Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas
ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir.

Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne
mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab
okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu
mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com
adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz.
Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek,
ltfen bu aklamalar silmeyiniz.
Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan
ediniz...
Teekkrler.
Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara.
www.kitapsevenler.com

Uur Mumcu _ Kzm Karabekir Anlatyor