Sören Kierkegaard
Kahkaha Benden Yana İngilizce’den Çeviren: Nedim Çatlı Lacivert Kitaplar
SÖ R E N A A B Y E K IE R K E G A A R D 1 8 1 3 ’te K op en h ag'da doğdu. 1 8 5 5 ’te yine K op en h ag’da öldü. Ç ocu k lu ğu insanlardan uzak ve m utsuz geçti. A nn esin i, ablalarını, iki ağabeyini daha yirm i birini bitirm eden kaybetti. Babası 1 8 3 8 ’de öldüğünde geride S ören ’e v e ağabeyine büyük bir servet bırakmıştı. Bu sayede K ierkegaard hayatını maddi sıkıntı çekm eden yazarak geçirdi, am a babasından kalan p sik olojik m irasın çok daha ön em li sonuçları oldu. O rtodoks Luth er'ciliğ e çok bağlı olan babasının güçlü k işiliği ve dindarlığının derin lerinde yatan m elankolisi tüm hayatı boyunca etkisini sürdürdü. A ğırb aşlılık la um ursam azlığın birbirine karıştığı bir gen çlik dönem inden sonra, nişanlısı R egine O lsen 'd en ayrıldı. Her iki tarafın da büyük acı çektiği bu olaydan sonra yaşam ını felsefi düşü n ceye adadı. 1 8 4 1 ’de İ r o ni K a vra m ı başlığını taşıyan doktora tezini verdikten iki yıl sonra pek çok kitap yayım ladı. Bunların hem en hepsinde takma ad kullandı. Bu takma adlar kâh editör kâh yazar oluyor, birbirlerine gönderm elerde bu lunup p o lem iğ e de giriyorlardı. Bir yandan resm i K ilise ’ye. öbür yandan H e g e l’e karşı olm ak üzere iki cepheli bir p o lem iğ e girişti. A m acı, inan cın özü açısından özn el olduğunu ileri sürerek H ıristiyanlığı onu karika türleştiren H ıristiyanlara karşı savunm aktı. Bu tutum aynı zam anda Heg e i’in sistem atik id ealizm in e karşı çıkm ak anlam ına geliyordu. Kierkegaard d evlet dinlerine karşı olduğu kadar sistem atik düşüncelere karşı da bireysel varlığın tek liğin i ileri sürer, İsa'nın ölüm d en eyin d e H ıristiyan lığın yen i bir boyutunu görerek bunu inceler. E k siksiz sistem ler ve k işi lik sizleştirici kavramlar karşısında ö zn elliğ in "gerçeğin kendisi" old u ğu nu söylerken, bir yandan da Tanrının aşkınlığı karşısında özn elliğin ba şıb oşluğu üzerinde durur. K ierkegaard'ııı felsefesi varoluşçuluğun kaynağını oluşturur. Kendi za m anında fazla tanınm ayan felsefesi, kim i çağdaş düşünürleri, özellik le H eid egger'i, J.-P. Sartre’ı, K. Jaspers’i, K. Barth'ı derinden etkilem iştir. B A Ş L IC A YAPITLARI: Om B e g re b e t irim i [1841; İroni K avram ı, çev.: Sıla Okur. Türkiye İş Bankası Kültür Y ay.. 2 0 0 3 J; E nten-EU er [1843]; F ry g t o g B a even [1843: Korku ve T itrem e, çev.: İbrahim Kapaklıkaya, A nka Y ay., 2002]: G jeııta g elsen [1843]: P h ü osoph iske Sm ııler [1844: F elsefe Parçaları ya da Bir Parça F elsefe, çev.: D oğan Şahiner, Türkiye İş Bankası Kültür Y ay.. 2005]; B e g reb et A ııg esl [1844; K aygı Kavram ı, çev.: Türker Armaner. Türkiye İş Bankası Kültür Y ay.. 2003]; S ta d ie r p a a L iv ets vei [1845]: S ygdom m en til D iklen (1849; Ö lüm cül H astalık U m utsuzluk, çev.: M ehm et M ukadder Y akupoğlu. Ayrıntı Y ay., 1997]: F orfpren s D a g b o g [Baştan Çıkarıcının G ünlüğü, çev.: Süha Sertabiboğlu, Ayrıntı Y ay.. 1996],
Ayrıntı: 296 Lacivert K itaplar D izisi: 4 K ahkaha Benden Yana Sören K ierkegaard İngilizceden Çeviren N edim Çatlı Y ayım a H azırlayan Serdar R ifat Kırkoğlu Çeviride kullanılan m etin A K ierkegaard R eader-Texts & Narratives E ditörler: R oger Poole ve H enrik Stangerup © Roger Poole and H enrik Stangerup & Onk Ajans Bu kitabın Türkçe yayım haklan A yrıntı Y ayınları’na aittir K apak İllüstrasyonu Sevinç Altarı Kapak Düzeni D eniz Çelikoğhı Düzelti M ehm et Celep Baskı Kayhan M atbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. D avutpaşa Cad. Güven San. Sit. C B lok N o.: 244 Topkapıiİstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım 2000 İkinci Basım 2005 Ü çüncü Basım 2013 ISBN 975-539-312-4 SERTİFİK A NO: 10704
A Y R IN TI YA Y IN LA RI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Cağaloğlu - İstanbul Tel.: (0 212) 512 15 00 Faks: (0 212)512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Sรถren Kierkegaard
Kahkaha Benden Yana
AKINTI
İŞ İŞ T E N G E Ç T İK T E N S O N R A V E R İL E N S Ö Z L E R
DÜŞ SÖ Y LEM LERİ
Dariim Leader
Pierre Sortin
S E V G İN İN H A L L E R İ
A P T A L L IK A N S İK L O P E D İS İ
Stephanie Dowrick
Matthijs \wı Boxsel
Ö PÜ ŞM E M etafizik ten E rotiğe
Ö P Ü Ş M E . G ID IK L A N M A V E S IK IL M A Ü Z E R İN E H ay atın D id ik len m em iş Y an ların a D air P sik an alitik D en em eler
Adriuntıe Blıte
K AHKAHA BENDEN YANA Sören Kierkegaard
A R İS T O S Y aşam Ü zerin e N otlar
Adam Phillips
K A R Ş IL IK S IZ A ŞK K o v ala m ak ve K ov alanm ak Ü zerine Gregary D an
John Fnwles
SALO M E Y aşam ı ve Y apıtları
LANET ^ S on T abuy la Y üzleşm e: A det K an am ası Karen Houppen
Ançela Livingstone
B A Ş T A N Ç IK A R M A Ü Z E R İN E Jean BaıtdriHard
BENİ A YA K TA GÖM ÜN Ç in g en eler vc Y olculuk ları isabet Fonsecu
GECE G ece H av atı. G ecenin D ili, U yku ve R üy alar A. Alvares
COOL B ir T av rın A natom isi Dick Pouıılain & David Rahim
H A Y A T IM IN F İL O Z O F U N A A ŞK M E K T U P L A R I Monique Charles
C O O L A N IL A R ( 1990-2000) Jean Baudrillurd
K E N D İN İ A L D A T M A Herherl Fingarette
GÖĞÜ DELEN ADAM Papaları
ŞÖHRET Chris Rojek
A N A H T A R L A R V E K İL İT L E R K ı^a D ü zyazılar Michel Tournier
T İK T A K Z am an a K açam ak B ir B ak ış Ja \ Griffifhs
V A M P İR K A Z A N O V A S usie Orhach Griffiths
K Ö T Ü L Ü Ğ Ü N Ş E F F A F L IĞ I A şın F en o m en ler Ü zerine B ir D en em e Jean BaıtdriHard
B İR Ç İF T S Ö Z Julian Barnes
ÜÇLÜ D u y gu sal B ir L ab o ra tu v ar Brianı & Cretinan & Sîoessei
İM K Â N S IZ T A K A S Jean BaıtdriHard
B ir a d a m v a r ki, D a n im a r k a d a n h e r n e v e s ile y le s ö z e d ilir s e e d i l sin , a d ın ı a n m a d a n g e ç m e k im k â n sız ; a m a y e r in i b e lir le m e k b e lk i d a h a d a z o r ; S ö re n K i e r k e g a a r d ' ı k a s te d iy o r u m . F a k a t e s e r le r i, ö y le y a d a b ö y le ç o ğ u n lu k la d in s e l e ğ ilim li o ld u ğ u n d a n , K ie r k e g a a r d ila h iy a tç ıla r a r a s ın d a b ir y e r e k o n a b ilir . S ü r e k li in sa n k a lb in i te m a a la n , h a tta bu k o n u d a d u r d u r a k b ilm e d e n y a z a n , H ır is tiy a n f e l s e f e y a z a r ı. O n d a n d a h a c id d i b ir D a n im a r k a lI y a z a r d a h a y o k ; b u n u n la b ir lik te , p o p ü l e r o lm a y o lu n d a ö n ü n e b u k a d a r ç o k e n g e l ç ık a n b a ş k a k im se d e y o k . Z a m a n z a m a n o la ğ a n ü s tü b i r g ü z e llik te y a z ıy o r , a m a ç o ğ u n lu k la d a h a lk a itic i g e le n a b a r tılı b i r m a n tık s e r g iliy o r . P o p ü le r b i r y a z a r o lm a s a h a v a h o ştu , f a k a t a m a ç la d ığ ı ş e y o. B a z ı k ita p la r ın d a n ç o k b ü y ü k h a z a ld ım . F a k a t b u n la r d a n h iç b ir in i so n u n a k a d a r z e v k le o k u y a m a d ım . “W o r k s o f L o v e ” ; en p o p ü l e r o la n ıy d ı g a lib a , b e lk i d e ç o k a y r ı b ir k ita p o la n E ith er/O r';;. B e n im
orada
k a ld ığ ım
s ır a d a
y a y ım la n a n
küçük
ç a lış m a s ı
S y g d o m m e n til D ö d e n b a n a ç o k k e y if v e r d i. K i e r k e g a a r d ’m h a y a tta k i a lış k a n lık la r ı, y a p ı p e ttik le r in e ( b e lk i y a n lış ) ilg i u y a n d ır a c a k k a d a r b e n z e r s iz d ir . K im s e le r e g itm e z , k e n d i e v in d e d e k im s e y le g ö r ü ş m e z , k i bu d a g ö r ü n m e z b i r m e s k e n in b ü tü n a m a ç la r ım a ç ık lıy o r ; iç e r iy e h iç g ir e n o ld u m u a s la ö ğ r e n e m e d im . B u n a r a ğ m e n , o n u n te k b ü y ü k ç a lış m a a la n ı in sa n d o ğ a s ı d ır ; k im s e o n u n k a d a r ç o k s a y ıd a in sa n ta n ım a z . A s lın d a g ü n b o y u n c a şe h ir d e d o la şır durur, g e n e llik le d e y a n ın d a b ir i v a r d ır ; s a d e c e a k ş a m la n ¡o k u y u p y a z a r . Y ü rü rk en ç o k k o n u ş k a n d ır v e a y n ı z a m a n d a k e n d is in e y a r a r lı o lm a s ı m u h te m e l h e r ş e y i y a n ın d a k in d e n ç e k ip a lm a y ı d a b a ş a r ır . O n u n la ta n ış m a d ım . S o k a k ta h e m e n h e r gü n g ö r ü r d ü m , y a ln ız o ld u ğ u z a m a n la r d a h e p y a k la ş ıp k o n u ş m a y ı a k lım d a n g e ç ir m iş im d ir , a m a b u n u h iç g e r ç e k le ş tir e m e d im . B a n a “so h b e t" in in ç o k h o ş o ld u ğ u n u s ö y le m iş le r d i. E ğ e r b e n d e , a ğ z ım d a n a c ım a s ız c a l a f a l ı n ıp e le k te n g e ç ir ild iğ im d u y g u s u n a k a p ılm a d a n bu s o h b e tin ta d ın ı ç ık a r a b ile c e k o ls a y d ım h e r h a ld e ç o k h o şu m a g id e r d i.
A n d re w H a m ilto n , S ix te e n M o n th s in th e D a n is h Is le s (1 8 5 2 )
* Ö lüm cül Hastalık Um utsuzluk, çev.: M ehm et M ukadder Yakupoğlu, Ayrıntı Yay,, 1997.
İç in d e k ile r
— Ö n s ö z ........................................................................................................................... 11
B ir in c i B ö lü m
Çatal I. H er yerde zorluklar ya ra tm a k ........................................................................... 33 II. İnsan yürüyor da yürüyor ..................................................................................35 III. D en iz h o r tu m u ........................................................................................................ 36 IV . A rk h im ed es'in o dayanak n o k ta s ı.................................................................. 37 V . B e r lin ’e k açış ..........................................................................................................38 Yİ. E ve m ek tu p la r..........................................................................................................42
VII. Tekrar m üm kün d e ğ i l .......................................................................................... 45 VIII. Ç ek m eceli yazı m a s a s ı.........................................................................................49 IX. R otasyon y ön tem i ................................................................................................. 53 X . K en d im i in celiyoru m .......................................................................................... 68 X I. “İyi bir parça... fazla da yağlı o lm a sın ” ...................................................... 69 X II. Y eryü zü n d ek i varolu şu m u z bir tür h astalık ................................................ 69 X III. K ör kem ancılar ...................................................................................................... 71 X IV . D o n G io v a tm i için bir yer b u lm aya çalışırk en .........................................71 X V . P işm an o lu r su n ........................................................................................................ 73 X V I. Ş e y t a n ilik .................................................................................................................. 75 /. Kapanıklık ............................................................................................................... 75 II. A n ilik ....................................................................................................................... 79 X V II. S o eb o rg G ö lü ’n d ek i b ilim adam ı .................................................................. 82 X V III. Durm adan yürü! .....................................................................................................86 X IX . Her şey d en yürüyerek uzaklaşabilirim ! ...................................................... 88 X X . A lm a n y a k o r k u su ................................................................................................... 91 X X I. D anim arka K ralı’y la konuşm alar .................................................................. 92 X X II. A h bir D o ğ u d esp otizm i olsa! ......................................................................... 99
İk in c i B ö lü m
Kadınlar I. Orm andaki se k iz p a tik a ....................................................................................105 II. C on stan tin e’in konuşm ası: K adın latifedir ..............................................107 III. B ir kadın terzisinin k ü çü m seyen k o n u ş m a s ı.......................................... 115 IV. Baştan çıkarıcı Johannes: K adınlar kullanm ak iç in d ir ........................121 V . Z e v k li bir ev lilik ................................................................................................. 130 VI. T a rifsiz bir s e v i n ç ............................................................................................... 135 VII. A h , e v lilik h a y a tı! ............................................................................................... 136 VIII. B ir A ktrisin H a y a tı’ndaki kriz ......................................................................138
Ü ç ü n c ü B ö lü m
Gece
Yarısı
vakti
I. Kara d e l i k ...............................................................................................................165 II. K üçük t a b u t ............................................................................................................166 III. U ğrunda y a şa y ıp ö le b ile c e ğ im f i k i r ............................................................167
IV. Moriya Dağı: Dört olası anlatım ....................................................... 172 V. Y a İbrahim yanılıyorsa? ..................................................................................177 VI. Suskunluğun g e r e k liliğ i....................................................................................184 V II. İm an ş ö v a ly e s i...................................................................................................... 193 VIII. S ok rates'in olum lu dış görünüşü .................................................................2 0 0 IX . Taham m ülün sın ırla rı.........................................................................................2 0 2
Dördüncü Bölüm
1848
-
1984
I. H e g e l’ci bir bastonla s o h b e t ............................................................................213 II. Bütün çürüm e B ilim ’den g e le c e k .................................................................215 III. A v u stra ly a ’da, A y 'd a .........................................................................................21 9 IV . 1848 -y ü r ü y ü ş ve s iy a s e t- üç m ektup .......................................................221 V . Y a şa d ığ ım ız ç a ğ ...................................................................................................233 VI. Ş e h r a z a d .................................................................................................................. 273 \ II. Tekrar k e n d im im ................................................................................................. 2 7 4 VIII. K ahkaha benden y a n a ....................................................................................... 27 7
— K a y n a k ç a .................................................................................................................278
Önsöz
/ " T \ an im ark a adası M 0 n ’d ek i M a rie n b o rg adlı k ü ltü r m erk ezin d e, L / H e n r i k S tan g eru p ve ben, p ik a p ta M o z art v e M o n te v erd i ç a la rk e n D anim ark alI b ü y ü k y az ar S ö ren K ie rk e g a a rd ’d an aşağ ıd ak i m e tin le ri d erledik. 1983 yazıydı. M a rien b o rg , d ü n y an ın dö rt b ir yan ın d an g etirilm iş ağ açların d i k ili old u ğ u g eniş to p rak larla b ir çiftlik ten o luşan ta şra m a lik â n esi dir. M a lik â n en in ortasın d a, g eçm işi on d o k u zu n cu y ü zy ılın b a şla rı n a uzan an , İtaly an tarzı m u h teşem b ir şato vard ır. İtaly an aşıb o y ası v e k ırm ız ım sı k ah v e ren g in in h a fif to n la rın d a b o y an m ış o lan bu şa to b oştu. F ak at m alik ân e, son sahibi K o n t P ete r M o ltk e tarafın d an sanat ça lışm ala rı m e rk e zi olarak d ev lete bırak ılm ıştı; sessizlik , y a l n ızlık ve y o ğ u n la şm a isteyen ç a lışm ala r için. E v in etrafın d ak i u çsu z
bu ca k sız arazi yaz g ü n le ri b o y u n c a ıpıssızdı; boş şato g ö zlerin i aşa ğ ıd ak i araziy e çevirm işti. F ak at m a lik ân ed ek i çeşitli k u lü b e lerd e ve ek b in a lard a ça lışm ala r d ev a m ed iy o rd u . A k şam se rin liğ in d e m a li k ân e n in çeşitli b ö lg e lerin d e n bir aray a gelen in sa n la r içki içip so h bet ediyorlardı. K ü çü k b ir g ölü say m azsak , m alik â n en in en çek ici özelliğ i dizi dizi sıralanm ış m u azzam ağaçlarıy d ı. B u ağ a çlar M oltke ailesin in seyahat eden çeşitli b irey leri ta ra fın d an d ü n y an ın d ö rt b ir y an ın d an alın arak y en id en to p rağ a k av u ştu ru lm u ştu . İçle rin d en ö zellik le b ir tan esi g ö ze çarp ıy o rd u ; ağu sto s so n ların d ay k en alab ild iğ in e ve g ö rü lm e d ik m ik tard a çiçe k açm ış, etra fa tatlı k o k u la r y ay a n k o ca m a n b ir b alsam k avağıydı bu. B ütün sıcak y az g ü n leri b o y u n ca p olen to p la m a k için ağacın etra fın d a v ızıld ay ıp duran arıların ev d ek i h e sabı ça rşıy a uym u y o rd u . B in lercesi yere d ü şm ü ştü , y ab a n arıla rı ta rafın d an b ağ ırsa k la rı d eşilirk en yerd e öyle ça resiz y atıy o rlard ı. A deta b ir “ g eçen y az” d u y g u su n u ta sv ir eden esra re n g iz b ir olaydı bu. M e ğ er y ab an arıları g elecek ten h ab e r veriy o rm u ş. O g eçen yazı tak ip ed en ilk b a h ard a P ete r M o ltk e ’nin şatosu k u rşu n gülle ve b u l do zerle yerle b ir edildi ve k o cam an b ir çu k u ru n içine süp ü rü ld ü . B a zı tek n ik h u k u k i m e se le le r y ü zü n d e n , erte lem ey e y ö n elik dört tem yiz b aşv u ru su n a rağ m en D an im ark a b ü ro k ra sisi d arb ey i indirdi. Y ık ım ek ip leri içeri girdi. B u k ü ltü r b ö lgesi so n su za dek ortad an kayboldu. F a k a t işte orada, M a rie n b o rg ’da, o 1 9 8 3 'ü n son ya zın d a H en rik S ta n g e ru p ’la b irlik te K ie rk e g a a rd ’m eserlerin i, b aşlan g ıçta , y u rtta ş ların a y en i ve zevkli b ir k ılık ta ta n ıtm a k am acıy la b ir seçk i o lu ştu r m uştuk. M a rie n b o rg ’un m ü z ik le k u şatılm ış bu g ü zel ve ferah o rta m ın d a bu eseri b irlikte k esip biçtik; ve b u ruh h alin d en b ir şey lerin , k en d ilerin e sun u lan bu k ita p la İn g iliz ve A m erik a lıla ra d a g eçm esi um u d u n u taşıyoruz.
Y ani bu seçki b aşlan g ıçta D an im ark alI o k u rlar d ü şü n ü le re k o lu ştu ruldu, 1985’te de D a n c ad a y ay ım lan d ı. G arip tir b u g ü n bile D a n i m ark alIlar K ierk eg aard okum ak istem iyor. 18 5 5 ’te ö lm ü ş o lm asın a
rağ m en , n ere d ey se ö lü sü de d irisi k a d a r k en d ilerin i ö fk ele n d iren b ir ad a m a karşı d u y d u k la rı o esk i k ız g ın lık ların ı h âlâ k o ru y o rlar. S a ğ k en , K ierk e g aard D a n im a rk a h la r’ın hiç in a n m ad ık ları şey lerin ü z e rin d e ısrarla d u rm u ş, so n ra da D ev let ve K ilise k u ru m u n u n h e r b i çim in e saldırm ıştı. Ş im d iy se D an im ark alIla r b ütün y irm in ci y ü zy ıl b o y u n ca , hepsi S ören K ie rk e g a a rd ’m to p rak ların a h ac ca g elm iş olan ardı ark ası k esilm e y en dizi dizi y ab a n cılara k atlan m ak z o ru n d a k alıy o rlar. A m erik a lıla r, Ja p o n lar, A lm an lar, İtaly an la r, İn g ilizler; âlim ler, araştırm acılar, yazarlar, ö ğ ren c iler - h â lâ d a g eliy o rlar, k ita b ev lerin i d id ik d id ik edip S ören K ierk e g aard h ak k ın d a so ru so ru y o rlar, b itm ez tü k e n m ez şekilde o n u n la ilgilen iy o rlar. K ierk eg aa r d ’ı ve b ütün eserlerin i k esin lik le b en im se m em iş b ir h alk için g e r çek ten bu kadarı da fazla. D a n im a rk a lIla r’m k afaların d ak i K ierk e g aard resm i, m e tin le rd e k i b irin c i elden g elen b ilg ilere d ay an m ıy o r, daha ço k 1 8 5 0 'le rin k a rik atü rle rin d en ve genel b ir sevm em e, b en im se m em e tav rın ın b u g ü n e ak tarılışın d an b ir aray a getirilm iş. D an im ark alIlar (bunu seve se ve k en d ileri de d o ğ ru lar) m a tery alisttir. K ierk e g aard id ealistti, tin m e selele rin e inanırdı. D an im ark alIla r y asala ra uy arlar, y ö n e tic ile ri n e ve siyasi k u ru m la rın a saygı duyarlar. K ierk e g aard o n lara sa h te k âr m u a m elesi yap ıp aşağ ılard ı. D an im ark alIlar h u zu rlu , sakin bir h ay atı severler, m utab ık k alm an , an laşılan ve g elen ek sel olan şe y lerd en hoşlanırlar. K ierk e g aard b ir k ita p ta n ö tekine istisn a o lanı, b i rey sel o lanı ve kişisel sah iciliğ i savunurdu. D an im ark alIlar b e d e n sel h az d an zevk alırlar. K ierk e g aard n efsin e hâk im o lu p b ek â r k a la cağ ı b ir d ü n y a için, "e v re n se l” dediği b ü tü n bu h azlard an v a z g e ç m işti. D anim arkalIlar, b ir D ev let K ilis e s i’ne sahip o lm a la rın a ve b ü tü n ço cu k larım v aftiz ettirm elerin e rağ m en genel o larak T an rıy a in an m azlar; vaftiz o ld u k ları zam an, k ilisey i son k ez g ö rd ü k leri z a m an d ır, tabii b ir de ayakları önde, cen azeleri için içeri g eld ik leri z a m an. K ierk e g aard T an rıy a inanıyordu, hem de D a n im a rk a lıla r'ın tu h a f b u ld u ğ u b ir tutku ve iç eb ak ışla inanıyordu. D a n im ark alIla r d em o k ra ttır, o rtan ın so lu n d ad ır, so sy a listtir ve refah d ev letin e inanır. K ierk e g aard (K ralın k en d isin e pek saygı d u y m a m ış o lsa da) m iz aç olarak m u h a fa za k ârd ı ve 1848 a y a k la n
m a ların ı d eh şetle k arşılam ış, h alk d a y a n ışm a sın ın b u şe k ild e k i te z a h ü rü n ü “k a n la n d o n d u ra n b ir g e lg it”in b a ş la n g ıc ı o la ra k g ö r m üştü. D a n im ark alIla r k a m u n u n o rtak d o ğ ru ların a , şek lin e, ta rz ın a v e ta v rın a in a n ırla r - k i b ü tü n b u n la rın tu ta rlı b ir k o n fo rm iz m o lu ş tu rd u ğ u sö y le n eb ilir. K ie rk e g a a rd b ü tü n to p lu m sal ak itle ri v e a n la şm a ları h a v a y a sa v u ru p “b ire y ” k a te g o risin in m u tlak ö n ce liğ in i v u rg u lu y o rd u . D an im ark alIla r k e n d ile rin i y a sa la rla sın ırla n m ış g ö rü rle r. K ie rk e g a a rd y a sa la rın “istisn a la rı o ld u ğ u ”n u, iç ten gelen in a n ç la rı sonucu y asay ı çiğ n em e si y a d a g ö z ard ı etm esi g erek en bazı b irey lerin o ld u ğ u n u ileri sü rü y o rd u . D a n im ark alIla r a k a d em ik sa y g ın lığ a in a n ırlar. K ie rk e g a a rd P r iv a t D o ç e n t d ed iğ i k işile ri a la b ild iğ in e aşağ ılard ı; b u n la r, K ie rk e g a a rd ’ın b a şa rısız “b ire y le r” o la ra k g ö rd ü ğ ü ü n iv e rsite h o ca la rıy d ı. D a n im ark alIla r fik ir h a y a tın d a d a im a A v ru p a m o d a sın a u y arla r, bu y ü zd e n 1 8 4 0 ’la rd a d a H e g e l’c iliğ e ay ak u y d u rm a y a ça lışıy o rlard ı. K ie rk e g a a rd ’a g öre H eg el şa rla ta n d ı; J.L . H eib e rg ve P isk o p o s M a rte n se n g ib i D a n i m arkalI H e g e l’c ile r de g ü lü n ç y a d a aşağ ılık tı, y a d a h er ik isi b ir den. Şu h ald e, o g ün de b u g ü n de K ierk e g aard ile D an im ark alIla r a ra sın d a p ek o rtak y an yok. B u y ü zd en , K ie rk e g a a rd ’m n asıl biri o ld u ğ u n a d air bu k a d a r ço k a p rio r i d ü şü n c ele re sah ip o lu n c a D a n im a r k alIlar onu o k u m a y a n a d ire n v ak it ay ırıy o rlar. İ n c il’den b irk aç p a saj g ibi K ie rk e g a a rd ’in belli “ü n lü ” m etin leri (ü n lü “ D an c ay a m eth iy e ” si g ibi -a s lın d a d ild e k i d ar k a fa lılığ a d air sert b ir eleştiri y a z ı sıdır) o k u ld a ok u n u r, so n ra İncil g ibi b ir d ah a o k u n m az. Y irm i c ilt lik u cu z b ask ısı, 1 9 6 0 ’la rın b aşların d a G y ld en d a n ta ra fın d an y a yım lan m ış; F io lstra e d e ’d ek i sa h afların ark a rafların d a eld e k alm ış k ita p la r ara sın d a g ö rm ek m ü m k ü n . D a n im a rk a ’d ak i tip ik b ir k ita p lık ta D an im ark a k la sik le ri uzu n b ir sıra o lu ştu ru r, h ep si b irb irin in ay n ı p la stik ciltleri v a rd ır ve elb ette K ie rk e g a a rd ’dan d a b ir iki g ö s te rm elik cilt y er alır; fak a t bu ciltle r asla o k u n m az, o n la rla y an y a n a d u ran H o lb erg ve O eh le n sc h läg e r için de du ru m ay n ıd ır. E d e b i y attaki “A ltın Ç a ğ ” h e r D a n im a rk a lI’n ın ö v ü n d ü ğ ü b ir şey d ir, fak at m e tin le rin e hiç m ü rac aa t etm ez. K ierk eg aard , b ü tü n eserleriy le b ir lik te a slın d a D a n im a rk a ’d a o k u n m am ış b ir yazardır.
İşte H en rik S ta n g e ru p ’la b en im 1 9 8 3 ’te karşı çık tığ ım ız d u ru m b u y d u . N ed e n K ie rk e g a a rd ’m en iyi m e tin le rin d en b ir seçk i o lu ştu r m a y alım diye d ü ş ü n d ü k - a ğ ır , “H e g e l’c ile ştirilm iş” an laşılm az m e tin lerd en d eğ il de, öncek i d ö n em e ait, d ah a h afif, 1 8 4 0 ’ların b a ş la rın d ak i nü k teli m etin lerd en . T am d a K ie rk e g a a rd ’in, k o ltu ğ u n u n a l tın d a y eni d o k to rasıy la ze n g in b ir genç ad am o la ra k b o y g ö sterd iğ i ve R e g in e O lsen adın d ak i g ü zel b ir k ız la n işa n lı o ld u ğ u d ö n em ler. D an im ark alIlar b ü y ü k y az arla rın ı yeni b ir şekilde su n u ld u ğ u n d a se v m ez ler m iydi? H atta im lasın ı d a m o d e rn leştirse k ne o lu rd u (ç ü n kü o n d o k u zu n c u y ü zy ıl D an c ası göze, o n d o k u zu n c u y ü zy ıl İn g i liz cesin d en ço k d ah a esk i g elir)? D en em ey e değerdi. H e n rik ’le p ay laştığ ım ız iki tem el saik vardı. B u n lar ta H en rik S ta n g e ru p ’un P a r is ’te g az etec i o la ra k ça lıştığ ı, b irlik te şeh ird e u zu n y ü rü y ü şlere çık ıp ed e b iy a t ve siyaset k o n u ştu ğ u m u z 1 9 7 8 ’de o lu ş m ay a b aşlam ıştı. O ta rih ten y ıllar önce K ie rk e g a a rd ’in ism i İn g ilte r e ’de d ah a yeni y en i d u y u lu rk en , o n u n “do lay lı iletişim ” i ü zerin e b ir ara ştırm a tezi y azm ıştım . F a k a t İn g ilte re ’deki felsefe ta rtışm a la rın ın acım asız p o zitiv ist ik lim i b en i ö teki te m alara sü rü k lem işti ve P a ris ’teki y ü rü y ü şlerim izd e lafı d ö n d ü rü p d o la ştırıp K ie rk e g a a rd ’a g etirm em iz ik im izi de şaşırtan b ir şey oldu. A slın d a ro m an cı o lan H en rik , H o lb e rg ’in E ra sm u s M o n ta n u s'u ü ze rin e B re z ily a ’d a y ap tığı film d e n h en ü z d önm üştü. B re z ily a ’y la o lan b u tem ası, zih n in de, son d erece b aşarılı ro m an ı V ejen til L a g o a S a n ta 'd a (1981) z ir v ey e çık ac ak o lan o d ü şü n ce zin cirin i b aşlatm ıştı. V ejen til L a g o a S an ta, ev lilik sonucu K ie rk e g a a rd ’la ak ra b a olan P e te r W ilh elm L u n d ’u n ö y k ü sü n ü anlatır: B re z ily a ’d a on d o k u zu n cu y ü zy ılın ilk y arısın d a y ap tığ ı b az ı k eşiflerd e D a rw in ’in h ab ercisi o lan d o ğ ab ilim ci ve paleo n to lo jist. G en ç S ören K ierk eg aard , P.W . L u n d ’un bilim sel şö h retin d en o k ad a r etk ilen m işti ki k en d isi de b ir ara b ilim d e k ariy e r yapm ay ı d ü şü n m ü ştü (bkz. Ü çü n cü B ölüm , 3. M etin). K eşfetm iş olduğu şey lerle şaşk ın lığ a u ğ ray a n P .W . L und, B re z ily a ’nın ü cra b ir k ö şesin e çekilip m ü n zev i gibi yaşadı. V arlığ ı ve şö h reti b ir esra r p erd esiy le örtüldü. B irb irle rin d en A tla n tik O kyan u s u ’y la ayrılm ış olan L und ve K ierk eg aard en telek tü el alan d a ro l leri d eğiştiler. L u n d genç K ie rk e g a a rd ’ı az kalsın b ilim se l b ir k a ri
yere çekerk en , yaşlı L u n d (b aşk a şeylerin y an ı sıra) S ören K ierkeg a a rd ’ın eserlerin d e n etk ilen erek k en d i kariy erin i so n a erdirdi. H e n rik ’le ben im o za m a n p a y laşm ay a b aşlad ığ ım ız ilk tem el sa ik, K ie rk e g a a rd ’ı b ir y az ar olarak ta n ıtm a arzu su y d u . D an im ark alI la r K ie rk e g a a rd ’m g erç ek te n ne k ad a r güzel y azab ild iğ in i b iliy o rlar m ıy d ı? İkinci tem el saik de ilkinden çıktı. P a ris ’te y ap tığ ım ız y ü rü y ü şlerd e b izim ilg im izi çek en , siyasi m eselelerd ek i d âh i y az ar K ierk e g a a rd ’dı. D an im ark alIla r hep K ie rk e g a a rd 'm siy aset h ak k ın d a sö yleyeceği h iç b ir şey o lm a d ığ ın a in an m ışlard ır. F ak at b iz dö n ü p d o laşıp K ie rk e g a a rd 'm b u n u n tersin i ispat ed en m e tin leriy le k a rşı la şm ay a başladık, ö ze llik le de Y aşa d ığ ım ız Ç a ğ (D ö rd ü n cü B ö lü m , 5. M etin) adlı m etin. H e n rik ’in d aire si B assa n o S o k a ğ ı’nday d ı ve y ü rü y ü şlerim izd e G e s ta p o ’nun P aris işgali sırasın d a k ara rg â h o la rak kullan d ığ ı b inanın yan ın d an d efa larca geçtik . F ak at K ierk eg aard b ütün bunları ö n ce d en g örm üştü. Z am an tü n e lle rin in tu h a f bir k esişm e n o k ta sın d a n b ak a rak yirm in ci y ü zy ılım ızın to taliterciliğ i k ad a r ilerisini gö rm ü ştü - a s lın d a Y a şa d ığ ım ız Ç ağ (D an cad a Nııtiden ) başlığı bile bize o ld u k ç a esra re n g iz b ir çifte değ ere sah ip m iş g ib i göründü. K ierk e g aard o za m a n lar hang i öncül k o şu llard an ve v a rsa y ım la rd a n y o la çık arak böy lesin e do ğ ru ta h m in le rd e b u lu n m a yı başarm ıştı? K ierk e g aard b ir kere d ah a ed e b iy a t çev resin d ek i y erin i aldı: G eorge OrvveU’ııı 1 9 8 4 'ü elbette; peki ya P aste rn a k ve A h m ato v a? Y a S o lje n itsin ’in eseri G u la g T akım A d a la rı (S a n a tkâ rca A ra ştırm a D en e m e si alt b aşlığ ıy la)? A y rıca K ierk eg aard H en ry M ille r’ın c a k asın d an da b ir şeylere sahip değil m iydi? M etin sel ald atm acaların ı D e rrid a ’nın d ah a y ak ın lard a su n m ay a ve analiz etm ey e b aşlad ığ ı b i çim lerd e k u rm u y o r m u y d u ? İki tem el saik im iz - K ie r k e g a a r d ’ı önce y azar olarak, sonra da siyaset h ak k ın d a söyley ecek şeyleri olan b ir y az ar olarak su n m a k - b ir aray a gelm ey e başlam ıştı. Ş urası açıktı ki K ie rk e g a a rd ’ı yeni b ir biçim d e su n m am ız g erek iy o rd u .
S ö re n K ie rk e g a a rd İ n g ilte re 'd e k i e d e b iy a t ve fe lse fe sa h n e sin e g eç ç ık tı, A m e r ik a ’d a d a n isp e te n d a h a y a k ın la rd a . 1 8 5 5 ’te ö lm e
siy le a d ı sanı o rta d a n silin m e y e b a şla d ı. B u sü re c i k ısm e n y a v a ş la ta n K a ri Ja sp e rs, M a rtin H e id e g g e r, D ie tric h B o n h o e ffe r, Je an P au l S a rtre ve d iğ e rle rin in o n d a n a ld ık la rı d ü ş ü n c e le r o ld u . D il e n g e li ö n e m liy d i; A lm a n c a y ı r a h a tlık la o k u y a b ile n v e h e r a n la m d a u lu sla ra ra sı k ü ltü re sa h ip o la n b ir a d a m ın , F ra n sız c a , A lm a n ca y a d a İn g iliz c e k o n u şm a y ı y a d a y a z m a y ı h iç ö ğ re n m e m iş o l m a sı ş a şırtıc ı. O b ü y ü k d ilse l v e fe lse fi s o y u tla n m a d u y g u su n u a z a ltm ış o lu rd u h e rh a ld e . F a k a t sa d e c e 1.3 m ily o n k a d a r in sa n ın (o z a m a n la r) k o n u ştu ğ u D a n c a d a y a z d ı d u r d u ra k d e m e d e n , b u in s a n la rd a n p e k azı g e rç e k te n K ie r k e g a a r d ’ı iste k le o k u m a k n iy e tin d e y d i. S ö ren A ab y e K ierk e g aard 1 8 1 3 ’te Ju tlan d fu n d alık ların d a n z e n g in b ir ço ra p çın ın y ed in ci ve son ço cu ğ u o la ra k d ü n y ay a g eldi. F a k at M ich ael P ed erse n K ierk e g aard , o ld u m olası ze n g in b ir ad am d e ğildi. Ç o cu k k en ac ın a ca k d ere ced e yo k su ld u ve h ep ço k aç k ald ığ ı ve ü şü d ü ğ ü için Ju tlan d fu n d a lık la rın d a T an rıy a söv ü p sa y m asıy la h atırlan ır. B u v esile y le T an rıy ı g erç ek te n ö fk ele n d ird iğ i k o rk u su onu hiç bırak m ad ı. M ich ael P e d e rse n K ierk e g aard , S ö re n ’in annesi A n e L u n d ’la, ilk k a rısı K ristin e R 0 y e n ’in ö lü m ü n d en h em en so n ra b iraz aceley le ev len d i. S ö ren K ie rk e g a a rd ’m b asılı y irm i b eş ciltlik d e v a sa G ünlü k ’ü y le ilgili en ilginç o lg u la rd an b iri de, iç erisin d e an n e sin d en b ir k ere b ile söz etm em iş olm asıdır. B a b asıy la ken d i ilişk isin in h er y ö n ü n ü d ü şü n m ey i se v en b ir ad a m ın bu tu tu m u , b ab a sın ın an n esin e n asıl d a v ra n d ığ ın ı h erh a ld e b ir d ere cey e k a d a r y an sıtıy o rd u n E rk e n g elişm iş, soğ u k ta v ırlı, kibirli ve n ü k te ci b ir ço c u k olan S ö ren K ierk e g aard , seçkin b ir K o p en h a g o k u lu n a gitti. M u tsu z, a r k a d a şla rın ı h o r g ö ren y aln ız b ir d elik an lıy d ı. E n iyi ark ad aşı - b e lk i - b ab asıy d ı. B irlik te uzun y ü rü y ü şlere çık arlar, g ö rd ü k leri h e r şey h ak k ın d a k o n u şu rlard ı - f a k a t bu y ü rü y ü şlerin tu h a f y an ı bu ik ilin in N y to rv ’daki ev lerin in o tu rm a o d asın d an hiç ay rılm am ış o lm a la rı dır. T artıştık la rı h e r şey h ay al ü rünüydü. S ö re n ’in b ab a sı sapkın b ir dü şü n ü rd ü . Z en g in b ir ad am o ld u ğ u 1 8 1 3 "teki (S ö re n ’in d o ğ d u ğ u yıl) b o rsam n çö k ü şü n d en itib aren fu n d alık ta k i ço c u k su k ü fü rleri için T an rın ın kö tü b ir in tik am p lan lad ı-
g ın a o lan in an cın ı hiç y itirm ed i. Z en g in leşip re fa h a u la ştık ç a M ic hael P ed erse n K ierk eg aard , T an rın ın n iy e tin d e n d ah a da k u şk u la n ır oldu. T an rın ın b ir şek ild e in tik am alac ağ ın d a n em in d i. V e 1 8 3 2 ’de T anrı vurdu. İh tiy ar ad am d em ek k i h ak lıy d ı. K ızı N ico lin e C h ristin e otuz üç y aşın d ay k e n d o ğ u m d a öldü. 1 8 3 3 ’te o ğ lu N iels A n d reas y irm i dö rt y a şın d a öldü. 1 8 3 4 ’te ikinci k arısı ve b ü tü n ço c u k la rın ın annesi A ne L u n d d a öldü. S ad ece altı ay g e ç m iş ti ki 18 3 4 ’ün aralık ay ın d a kızı P e tre a S ev erin e tıp k ı iki yıl ö n c e sin d e ab lasın ın b aşın a g eldiği gibi otuz üç y a şın d a d o ğ u m d a öldü. B u iki fela k et y ılın ın ard ın d an g eriy e sadece iki ço cu k k alm ıştı: P e te r C h ristian ve S ören. E v d e h erh a ld e ses so lu k k esilm işti. H e r k es M ichael P e d e rse n ’in b aştan beri h ak lı o ldu ğ u k an a atin e v a rm ış tı: T an rı g erç ek te n de fu n d alık ta k en d isin e k ü fre d erek işled iğ i g ü nah tan d o la y ı o nu n ih a y et cezalan d ırm ıştı. A nnesi ö ld ü ğ ü n d e S ören K ierk e g aard y irm i b irin d ey d i. B a b a sıy la olan ilişkisi h ep ço k yoğun olm uştu. S ö ren 1 8 3 5 ’te K u zey S jaelland’d a G ille le je ’de d en iz k ıy ısın d ak i b ir tatil y erin e gitti. B u rad a k en d isi için nasıl b ir k a riy e r isted iğ i k o n u su n d a k afa yordu. P e te r W ilh elm L u n d ’a uzun ve ay rın tılı b ir m ek tu p yazdı; ö n ü n d ek i seçen ek leri içten içe ta rtıştığ ı b u m e k tu p ta v aro lu ş felse fesin in ana k ateg o rile rin in o rtay a çık ışı aç ık ça görülebilir. S o n ra da, h ak k ın d a k esin olarak h iç b ir şey sö y le y em ey ec eğ im iz b ir olay m e y d an a gelir. K ierk e g aard , G ü n lü k ’ü n d ek i 1838 tarih li bir y a z ısın d a o ld u k ç a e sk iy e d ay a n an b ir d ö n em e b ak a rak , “b ü y ü k depre m ”den söz eder: “B ü y ü k d ep rem işte o zam an o ld u , b ü tü n o lg u la rın yeni ve şaşm az b ir y o ru m u n u ü ze rim e an id en y ü k le y en o k o r ku n ç d evrim . B a b am ın ilerlem iş y aşın ın ilahi b ir lü tu f o lm ay ıp ak sine b ir la n et o ld u ğ u n d a n o zam an şü p h e len d im ...T ü m ailen in işle diği b ir suç o lm alıy d ı, T an rı bunu ce za la n d ırm alıy d ı; T an rın ın k u d retli eliy le o rtad an y ok ed ilm eli, silin ip atılm a lıy d ı.” İn san ı d a rm a d ağ ın ed en b u olay ın ne o ld u ğ u n a d air y ap ılan sp e k ü lasy o n lar hiç b itm ed i, fak a t K ierk e g aard artık k esin lik le ay n ı K ierk e g aard d e ğ il di. K ö tü b ir alın y az ısın d a n şü p h elen m ey e b aşlad ı, so y d an gelm e k ö tü b ir m irastan . M ic h ae l P ed erse n K ie rk e g a a rd ’m k en d isi de 1838 A ğ u sto s’u n d a öld ü ve S ören de vicd an az ab ın ın zo rla m asıy la
y ü k se k lisans te zin i y azıp sundu, tez E y lü l 1 8 4 1 ’de O m B e g re b e t ironi" b a şlığ ıy la basıld ı. Y az ıla rın ın izley eceğ i y ö n için y eterli b ir te m a ve b ir yol gösterici bulm u ştu . B asılı k ita p la rın d a k i h iç b ir şey, h a tta G ü n lü k ’ün özel içeriğ in d ek i h iç b ir şey iro n id en n asib in i a lm a d an o k u n am az. İro n i o n u n m ask esi ve kılıcıydı. “ S o k ra te s’e y o ğ u n g ö n d e rm e le r” ö m ü r b o y u sürdü. H ay a tın d a iro n ik b ak m ay ıp tersin e son d erece cid d i ele aldığı tek o lay R eg in e O ls e n ’le o lan nişanıdır; h er iki ta ra fa d a b ü y ü k a c ı lar y aşatarak b o z u lm a y a m ah k û m olm uş b ir nişan. S ö re n ’in k e n d i ni b ilip d u ru rk en ve ailenin kö tü m ira sıy la ilgili y ap tık la rın d a n şü p h elen irk en nasıl olup da cid d i ciddi k en d in i bö y le b ir d u ru m u n iç i n e so k tuğu p ek aç ık değil. Ö yle g ö rü n ü y o r ki, G ü n lü k ’te k en d i a n la ttık la rın a göre, b ir y a d a iki gün so n ra ç o k p işm a n lık d u y d u ğ u ani b ir istek m iş bu. Y in e de 1840 E y lü l’ün d e R e g in e ’ye ev len m e te k lif e d e r ve 1841 E k im ’inde nişan ı b o zu p B e rlin ’e kaçar. Y an m a ço k m ik tard a taslak alm ışsa da E n te n -E lle r [Y a/Y a da] d iy e b ild iğ im iz k itab ı süratle ve b ü y ü k stres altın d a işte o rad a to p arlam ıştır. K itap Ş u b at 1843’te y ay ım lan d ı, k ay ıtla ra g eçen en uzun aşk m ek tu b u u n v an ın ı alm ası g erekir. F ak at R e g in e b u n u an lay a m az d ı - y a d a anlam a d ı- ve b aşk a b iriy le n işa n lan d ı. A şk ilişk isin d ek i bu iki yıkıcı şo k tan so n ra K ierk e g aard K o p en h ag so k a k ların d a y ü rü y en b ir g i zem oldu. K ierk e g aard kim d i? N işa n ı n eden b o zm u ştu ? B u tu ğ la k a lın lı ğ ın d ak i k itap ne h a k k ın d a y d ı? S orular akm akın g elm ey e başladı. D aim a sıkıcı b ir taşra kasab ası olarak g ö rd ü ğ ü yerde seb ep o ld u ğ u san sasy o n u sevip, intikam d u y g u su y la ken d i ro lü n ü o y nadı. G ize m leri artırm a y a b a y ılıy o r ve çö z m e k ten n efret ediyordu . B ö y lece c id di ciddi gezgin filo z o fu n g iz em in i y a ra tm ay a koyuldu. A rt arda k ita p la r y ay ım la m ay a başlad ı, hepsi aynı g ö ste rişli y a p ıd ay d ı, H e g e l’ci te rm in o lo jiy le ve S okrates m iz ah ıy la y ü k lü y d ü ve h ep si de tak m a adla yazılm ıştı. Y ıllar g eçtik çe tak m a ad lard an b a yağı b ir ekip oluştu. Y a/Ya d a ’m n resm i “e d itö r”ü V icto r E rem it a ’d an sonra Jo h a n n es de S ilen tio F ryg og B a e v e n ’i" y ay ım la d ı ve * iro ni Kavramı, çev.: Sıla Okur, Türkiye iş Bankası Kültür Yay., 2003. * Korku ve Titreme, çev.: İbrahim Kapaklıkaya, Anka Yay., 2002.
C o n stan tin e C o n stan tiu s T ekra r ı çıkardı. B u 1 8 4 3 ’te old u , o tu ğ la kalın lığ ın d ak i Y a/Ya d a ’y la aynı yıl; ve bu iki k ita p aynı g ün, 16 E k im ’de y ay ım lan d ı. S ad ece b u değil, yine ay n ı g ü n k en d i im z a sıy la çıkan T re o p b yg g e lig e T a ler de [D ini D u y g u ları K u v v etlen d iric i Ü ç N u tu k ] y ay ım lan d ı. T ek b ir g ü n d e üç k itap , h e r biri fark lı b ir “ y az ar”dan, hepsi de S ören K ie rk e g a a rd 'd a n . 1 8 4 4 ’te Jo h a n n es C lim acu s F e lsefe P a rça la rı y a da B ir P a rça F elsefe"yi y ay ım lad ı ve sad ece dö rt gün so n ra - a lt ta k alm am ak iç in - V ig iliu s H au fn ie n sis B e g re b e t A n g e s t’i' çık ard ı. O n u n altın d a k alm am ak için N ico las N o tab e n e aynı gün, 17 H a z ira n ’d a F o r o r d ’u [Ö nsözler] yay ım lad ı. N isa n 1 8 4 5 ’te H ilariu s B o o k b in d e r S ta d ie r p a a L iv e ts V e i'y l [Y aşam Y o lu n u n U ğrak ları] y ay ım lad ı. Ş ubat 1846’d a Jo h an n es C lim a cu s h ep sin i d ev a sa A fslu tten d e U vid en ska b elig E tte r s k r ift'in [F elsefe P a rç a la n ’na B ilim sel O lm ay an N ihai E k] altın d a ez e re k susturdu. B ir E k o la m ay a ca k k a d a r u zu n o lan k i tap h iç b ir şek ild e b ilim se llik te n uzak [yalın] d eğ ild i, hele nihai hiç değil. B u ilk ed eb i ü retim d ö n em i b o y u n ca , aslın d a ikiye k atlan m ış b ir d iy a lek tik çifti vardı. K ierk e g aard , ta k m a ad la y azılm ış k ita p la rla yan y an a Ü ç N u tu k 'un ciltlerin i b irb iri ard ın a y ay ım lıy o rd u ; b u n la rın h ep si de b ab a sın ın an ısın a ith a f ed ilm işti. T ak m a adla y a y ım la n m ış k ita p la rla kendi im z asıy la y ay ım la n an la r arasın d ak i te za t m ü m kü n o ld u ğ u n c a göze ça rp aca k şek ild e ay arlan m ıştı. T ak m a ad la y a zılm ış k ita p la r, adeta b u n la rın h ep si kellesi u çu ru la ca k ay d ın larm ış gibi, d e ry a g ib i alışılm ad ık b ir b ilg iy le ve alab ild iğ in e ak a d em ik bir m iz ah la k alem e alın m ışk en , Ü ç N u tu k b ir tü r a ş ın d in d a rlık la y a z ıl m ıştır. T a k m a ad lar so y u t so ru n lara soyut se v iy elerd e sa ld ırırk en Üç N u tu k b asit, p ratik ve u y g u la n ab ilird ir. T ak m a ad lar za m a n b a k ım ın d an ü zerlerin d e b ir baskı y ok gibi d av ran ırk en , Üç N u tu k g e çen h e r d ak ik an ın b ilin cin d ed ir. T a k m a ad lar h asm an e b ir ta v ır b e nim serk en , Üç N u tu k ’un y azarı y ard ım cı o lm a k için son d erece g ö n ü llü g ö rü n m ek ted ir. İki tü r yazı ara sın d ak i bu d iy a lek tiğ in k en d isi de, sözü ed ilen bu eserler ile filo z o fu n şeh ird ek i v a rlığ ın ın ve y ü rü y ü şlerin in v aro lu ş* Kaygı Kavramı, çev.: Türker Armaner, Türkiye iş Bankası Kültür Yay., 2003.
sal m etn i arasın d ak i b ir d iy a lek tiğ in k arşısın a k onuy o r. K ita p ların y az ılı m etin, g ez in tilerin ise o n ların ü ze rin e karşıt o la ra k k o n m u ş v aro lu şsal y a da k an lı can lı m e tin le r o ld u ğ u n u sö y le m e k le K ierk eg a a rd ’ın m a k sad ın d an u za k la şılm ış olm az. K ita p lar b ir an lam d a tez, b ed e n ise antitezdir. Ş ehrin b u d ö n em in d e etra fın d a b u lu n a n su rlar b ir za m a n lar K o p e n h a g ’ı d en izd e n k o ru m ak için y ap ılm ış o eski d u v arlard ır, etra fı ağ açlarla çe v rili olup d aim a sert rü zg â rla r alır, işte b u n la r gezg in filo z o f için id eal b ir gezi alanı o lu ştu ru y o rd u . K o p e n h ag y eni bir A k ad e m iy e d ö n ü şm ü ştü . D ar so k ak ve m ey d an lar, e s ki k an a lla rın k ald ırım ta şlı rıh tım ları, resto ra n ları ve tiy a tro ları d a av are ve d ağ ın ık b ir k am u b ilin cin i b asılı eserlerin üzerin e çek m ey i h ed e fley e n v aro lu şsal b ir tiy atro için ideal ortam lard ı. K u şk u su z m a su m a n e sa y ıla b ilec ek b ir plandı, am a k u m a zc ay d ı. H alk b asılı ve “ y a ş a n m ış” m e tin le r ara sın d ak i aşırı g erg in ilişk in in k esin lik le fa r k ın d a y d ı, ne v ar ki bu ilişk in in k en d isin e tam b ir d eğ e r v erem iy o rlardı. M e tin leri karşı k arşıy a k o y m a tek n iğ i h iç b ir zam an K ierk eg aa r d ’ın h ay a tın d a k i, sonuç itibarıyla, tam k o n tro lü n d e o lm a y an o p a sajla rla m ü zak ere ettiğ i za m an k i k ad a r işe yaram ad ı. N işan ın b o z u l m a sın d a n son rak i dön em d e B e rlin 'd e n K o p e n h a g 'a d ö n m e sin in a r d ın d an R eg in e O ls e n 'le olan ilişkisi b u n a b ir örnektir. R egine O ls e n ’i onsuz d ah a iyi d u ru m d a o ld u ğ u n a, k en d isin in de ö y le zalim ce n işan ı b o zarak , kendi "B a şta n Ç ık a r ıc f ’sın d an an cak b ir g ö m lek üstün o ld u ğ u n a ik n a etm e y o lu n d ak i - k u ş k u s u z y an lış ilk e d en y o la çıkıp, u y g u la m ad a da başarı u m u d u o lm a y a n - a m a c ı n ın b ir parçası olarak. “B a şta n Ç ık arıcın ın G ü n lü ğ ü ”nü de içeren o m e şh u r Y a/Y a ela'sın ı yay ım lad ı. N e v ar ki, R eg in e O ls e n ’in T e m m u z 1 8 4 3 ’te y en id en n işa n lan d ığ ın ı d u y u n ca . T ekra r ile K o rku ve T itre m e 'n in b ö lü m lerin d e onu sa d ak a tsiz liğ in d e n do lay ı sert bir d il le p ay lam a k ta n k en d in i alam adı. B u çifte sa d ak atsizliğ in etk isin i b elirg in leştirm ek için Ü ç N u tu k 'u y ay ım la m ay a b aşlad ı, hepsi de d esp o t ih tiy ar b ab asın ın am sın ay d ı, böy lece bir oğ u l v efası ve tem el g ü v en ilirlik izlen im i yaratıy o rd u . B u iki k itap d izisi artık art arda ç ık m ay a b aşlad ıy sa d a K ierkeg aa rd şehrin etra fın d a y ap tığ ı g ü n d elik uzu n y ü rü y ü şlerin i sü rd ü r
m ey e ve elin d e zam anı oldu ğ u n a, h iç b ir za h m etli iş y ap m ad ığ ı izle nim ini v erm eye özen g ö steriy o rd u . K endi d ey im iy le “h alk b an y o su ”n d a d o la şırk en h erk e sle ve h er k esim d e n in sa n la k o n u şm a k ta n b ü y ü k zev k alıy o rd u , b ir y an d a n d a an laşılm az b ir şek ild e k en d in i uzak tutu y o rd u . O raları gezm ey e gid en İskoç A n d rew H a m ilto n ’ın g ö zlem led iğ i gibi K ierk e g aard şeh ird ek i en iyi k o n u şm acı o la ra k ta n ın ıy o rd u , an cak hiç kim se hiçb ir zam an evin e so k u lm am ıştı. S adık uşağı A n d ers h erkesi geri çe v irm ek üzere ta lim a t alm ıştı. B ir v a r bir y ok o y u n u y la, y azılan ve “y a şa n a n ” m e tin le r arasın d ak i d iy a le k ti ğin üzerin e bir d iy a lek tik d ah a m e y d an a geldi. B u d iy a lek tik le r to p lu lu ğ u n u n tü m ü ço k k arm aşık b ir iletişim n o sy o n u n u ve “ sü p er-v arolu şsal m e tin ” d en ileb ilec ek b ir şeyi o rtay a k o y d u . F elsefi eseri, ö z e llik le bu a m a ç la ta sa rla n m ış, d e v a sa F elsefe P a r ç a la r ı'n a B ilim se l O lm a ya n N ih a i E k o la ra k çık tı o rtay a . Bu e se rd e b ir ö z n e llik fe lse fe sin in m e rk e z i y ap ıları g ü zel ve özlü bir şe k ild e se rg ilen d i. K ita p , ta k m a ad ların k e n d i a ra la rın d a y a p tık la rı çe şitli ta rtışm a la rı ta tm in k â r b ir so n u c a b a ğ lıy o rd u ve K ie rk e g a ard k ita b ın so n u n d a k i “ İlk ve S on D e k la ra s y o n ”d a ta k m a ad la y az d ığ ı b ü tü n k ita p la rın y a z a rlığ ın ı ü stle n iy o rd u . Y a z a rlık ta m a m la n m ıştı. F ak at so n ra felak et geldi. S ta d ie r p a a L ive ts V e i’d ek i B aştan Ç ı k arıcı Jo h a n n es için m odel o lu ştu rd u ğ u d ü şü n ü len P.L . M 0 İler son d erece içe işleyici ve ren cid e ed ici b ir şekild e K ie rk e g a a rd ’ın k ita bını A ralık 1845’te G a e a 'da tanıttı. E leştirisi ö y lesin e iyi h e d e fle n m işti ki canı y anan K ierk e g aard P.L. M 0 lle r ’in C o rsa ren ad ın d ak i adi b ir siyasi g az eten in ed itö rü old u ğ u n u ifşa etti. B ö y le y ap arak M ö lle r’in özellik le istediği b ir k ü rsü y ü alm a şan sın ı yok etti. M 0 ller ve ark ad aşı M e ier G o ld sc h m id t, K ie rk e g a a rd ’m k en d isin i hiç g ö r m e k istem ed iğ i bir şek ild e se rg iley e n K lae stru p ad ın d a b ir k a rik a tü rist tu ta rak sert b ir k a rşı atağ a geçti: G iy sileri, şapkası, şem siyesi v e h ep sin d en öte h a fif b ü k ü lm ü ş sırtıy la b ir k arik atü r. K ierk e g aard çılg ın a d önm üştü. F ak at k arik a tü rler acım a sız ca b ir yılı aşk ın süre C o r s a r e n 'de çık m ay a dev am etti. K ierk eg aard o ço k sevdiği şehir y ü rü y ü şlerin i b ırak m ak zo ru n d a kaldı; sokak tak i sıradan in san larla k u rd u ğ u kolay tem as kesild i; ta şra y a yap ılan g ez ile r de tek in d e ğ il
di -fiz ik s e l taciz bile söz k o n u su y d u (bkz. D ö rd ü n c ü B ö lü m ’deki epigraf). B u afişe ed ilm e ve y aln ızlık an ın d a K ierk e g aard k en d isin i ta n ı y an lard an b iraz d estek u m uyordu; nü fu zlu H eib e rg çe v resin d e n g e lecek b ir p arç a y ard ım hiç de b o şa gitm ezdi. F ak at k im se K ierk eg aa rd 'ı sık ın tıd an k u rtarm a k için k esin lik le b ir adım atm ad ı. K endi felsefesinin ana k ateg o risi, “ o b irey ” o lm a n ın g erçek ten n ey e m al o ld u ğ u n u keşfetti. D u v ara sık ışın ca bug ü n b izim tip ik b ir “m o d e rn ” d u ru m olarak g ö rd ü ğ ü m ü z şeyin an alizin i k ateg o rile r h alin d e g e liş tirdi: Y ine de b asın sald ırd ığ ın d a, o rta d a bu sald ırın ın so ru m lu su o larak g ö rü len belli b ir kişi y ok gibidir. K ierk e g aard bu şekliyle “ k am u ” fen o m en in i ve b asın ın k im sey e k arşı sorum lu o lm adan am a satış ve k âr p eşin d e k o şarak nasıl k a m u n u n gayri şahsi b ir aracı o ld u ğ u n u analiz etm eye zo rlan d ı. B u ra dan d a k âr g ü d ü sü n ü ara ştırm ay a y ö n eld i - k i bu güd ü zaten b ü tü n etik y ak laşım ları yok sayıyordu. H ep sin d en öte, k am u y u tem sil ed en b asın ın nasıl gayri şahsi o ld u ğ u n u gördü: İn citen k im se yo k , o h ald e in c in en de yok. K ierk e g aard , F ru G y lle m b o u rg ’un To T id sa ld re [İki Çağ] adlı ro m an ın ın tan ıtım y azısı olan 1847 tarihli b ir m etne, acı k işisel d e n ey im lerin d en to pladığı b ütün yeni içgörüleri boşalttı (bkz. D ö r d ü n cü B ölüm , 5. M etin). “ Y aşad ığ ım ız Ç a ğ ” analizi k u su rsu zd u r; k en d i g ö rd ü ğ ü şek liy le b ir b aşk a yü zy ıl daha, b ö y lesin e aleni o lm a y acak b ilinç b iç im le ri, rek lam ve zulüm üzerin d e durur. G erçe k ta r tışm a y era ltın a çe k ilm ek z o ru n d a kalır. K ie rk e g a a rd ’ın b asın ve h alk la yap ılan m ü c ad e ley e v erd iğ i ken d i tepkileri G ü n lü k ’üne g ir m iştir. P rin c e to n ’d an çıkan K ie r k e g a a r d 's W r itin g s 'm T he C o rsa ir A ffa ir (1982) [C orsaren O layı] başlıklı X III. C ildi, ç o ğ u n lu k la k e n di b a şın a yap ılm ış b ir döv ü ş için p ah a b iç ilm e z b ir k ay n a k k itap tır. B u n u n la birlikte, felsefi açıdan yazarlık sona erm işti. Ç eşitli ta rz lard a b aşk a eserler çıktı: 1847’de W orks o f L o ve [A şk E serleri]; 1 8 4 9 ’d a Ö lüm cül H a sta lık ; 1850’de Indfivelse i C hristen d o m [H ıris tiy an lık E ğitim i], T ek istisna 1848 T e m m u z ’u nda b ir g azeted e te fri k alar h alinde yayım lanan, aktris Joh an n e L u ise H e ib e rg ’e k ü çü k b ir ö v g ü y azısı, T he C risis a n d a C risis in the L ife o f an A c tre ss (bkz.
İkinci B ö lü m , 8 . M etin) oldu. B u, ö n ce k i k ita p la rın ın b elirg in ö z e l liğ i o lan b ü tü n zek ây ı ve sevgi do lu b ir k a rşılığ a d u y u la n özlem i içeriy o rd u ; fak at asıl gösteri b ittik te n so n ra te sad ü fen p atlam ay a b aşlay a n son b ir ç a rk ıfe le k g ib iy d i ve ark a sın d an k ara n lık geldi. B u y ıllar literatü rd e “ su sk u n y ılla r” diye ad lan d ırılır -1 8 5 0 -5 4 yılları. Y ü rü y ü şler im k â n sız k ılın m ıştı, y aln ızlık h ad safh ad ay d ı. F ak at 30 O ca k 1854’te P isk o p o s M y n ster öld ü . K ie rk e g a a rd ’m b a b asın ın y ak ın d o stu y d u ve K ierk e g aard , b ab a sın ın an ısın a o lan sa y g ısın d an d o la y ı ih tiy ar p isk o p o s h ak k ın d ak i d ü şü n c ele rin i h iç dile getirm em işti - y a n i onun ey y a m c ı, b en cil, d ü ze n b az d ev let u şağ ı o l duğunu. H alk a h ita b en y ap ılan k o n u şm a la rd a n biri, K ie rk e g a a rd ’ın H egel d ersleri veren eski h o cası P ro fesö r M a rte n se n ’e d ü ştü , “b u n a b ir [anm a] h atırlam a k o n u şm a sı d en e b ilird i, ç ü n k ü P ro fesö r M a rte n s e n ’e b oş P isk o p o slu k K o ltu ğ u n u h atırla tm ıştı” . M a rte n se n ’e göre M y n ster “h ak ik atin g erç ek ta n ık la rın d a n b iri” o lm u ştu ve “ H a v a ri lerin za m an ın d an bu y an a y ü zy ılla r b o y u n c a u zan an h ak ik at ta n ık ları kutsal z in c irin e ” intikal etm işti. B u k ad a rı yeterliydi. K ierk e g aard resm i ik iy ü z lü lü k ve sa h te k â r lığ a karşı son b ir saldırı için ileri fırladı, h atta k am p an y a sın ı sü rd ü r m ek için kendi g az etesin i, 0 ie b lik k e t'i [An] k u rd u . M a rten sen m ü k em m el b ir hedefti; K u ru m la r’ı, statü k o y u , D ev le t K ilis e s i’ni ve F la u b e rt’in B e y lik F ik irle r A n sik lo p e d isi’n in tam am ı gibi b ir şe y le ri tem sil ediyordu. F ak at K op en h ag halkı on yıl k ad ar ö n cesin d e h içb ir h arek ete g eç m ed en k az an ab ileceğ in i öğrenm işti. O halk ikinci kez bu tak tiğ i u y g u lam ay a k ara r verdi. S uskun ve tepkisizdi. G azeteleri g ö rm ed i, görd üyse de k en d in i sa v u n m a ihtiyacı h issetm ed i. K ierk eg aard . sadece o rtada çarp ışılacak b ir düşm an olm ad ığ ı için yenildi. “A n ” , K ie rk e g a a rd ’ın son k ateg o rile ştirm e lerin e göre, so n su z lu ğ u n za m a n la k esiştiğ i, hayati b ir k ara r anı, in san ın h an g i ta rafta sa v aşac ağ ın a n ih a y et k a ra r vereceğ i andır. K ierk e g aard h iç b ir zam an 0 ie b lik k e t'te y azdığı k ad a r güzel y azm am ıştı. S em b o l, aleg o ri, m e ta fo r ve m e sel sa n atın d ak i b ü y ü k b ir u stan ın b ü tü n ih tişam ı ve g ö s terişiy le, sürü d av ra n ışın a sebep o lan g enel v asatlık , tu tk u su zlu k .
b ey lik fik irle r ç a ğ ın ın za v allılığ ın ı y e rle re vurdu. H a v a d a ağ ır d ü ş m a n lık k o k u su v ard ı. F a k a t ta b ii ki tek b ir ak ıllı ce v ap g e lm e m iş ti. N e cev ap g eleb ilird i ki? K ierk e g aard K o p e n h a g ’ın kab u l e tm e ye h a z ır o lm ad ığ ı b ir şek ild e açıkça h ak lıy d ı, K o p en h a g d a K ierk eg a a rd ’ın m ü zak ere etm ey e h a z ır olm ad ığ ı b ir şek ild e aç ık ça h a k lıy dı. B u k ay b e d en lerin b ir savaşıydı. K ierk e g aard , 0 i e b l i k k e f in b a s k ıy a h az ır son sayısı m a sasın d ay k e n so k a k ta yere y ığ ıld ı, B red g ad e ’d ek i h astan e y e kald ırıld ı ve o rad a öldü. K o p en h ag , k atlan m ak z o ru n d a o ld u ğ u eleştirid en sabrı ta şm ışk e n en büy ü k v atan d a şım ve o ğ lu n u k ay b e tm işti, k ay b ın ın n ite liğ in i de asla anlay am ad ı. Şu gün d e an lıy o r değil.
Y az ar o la ra k K ierk e g aard , sonra da siyasi d ü şü n ü r olarak K ie r k eg aard: K ie rk e g a a rd ’ı estetik açıd an en iyi şek ild e g ö ste re ce k m e tin lerin seçim i, b ü tü n d id a k tik am aç b ir y an a b ırak ılın ca zor o lm a dı. B u m etin seçkisi tutarlı bir d ü şü n ce çizg isin i su n m a am acım ta şım ıy or, zira m e tin le r azam i tezadı y aratacak şekild e d ü zen len d i. F ak at m erak lı o k u r her b ir m etin le K ie rk e g a a rd ’ın d ü şü n ce la b ire n t lerin e sü rü k len eb ilir. B ir ilk ham le de, sentez ve d u y g u d aşça y e n i den in şa etm ey e yönelik, bu g ü n e k ad a r y aratılm ış en ö nem li e s e r lerd en b irini o k u m a şeklinde olabilir: A lex a n d er D ru ’d an T he J o u r n als o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1 8 5 4 (O xford U niv ersity P ress, 1938). B u k itab ın g iz em lerin e karşı k o y ab ilen herk es K ie rk e g a a rd 'a da k arşı k oyabilir. E lin izd ek i kitab ın ilk b ö lü m ü S ö re n ’in ok u ld ak i tak m a ad ın d an d o lay ı ‘"Ç atal” b aşlığ ın ı ta şıy o r -ş id d e tle d ü rtm e y e y aray an şek ild e k esk in , sivri ve b irkaç uçlu. D ah a o k u ld a y k en bile S ö ren K ierk e g a ard g ö n ü lsü z k ü çü k ark a d aşla rı ü zerin d e S o k ra te s’in k en d in i-so rg u lam a y ö n tem in i u y g u la m a y eten eğ in e sahipti, on lar d a bu iltifata, b ab a sın ın işine istin ad en , o n a S ören S ok [çorap] d iy erek k arşılık v erd iler - b o l k azan çlı am a sıradan b ir iş. Ç atal ve ço rap , k esici ve y ü n lü olan arasındaki bu d iy alek tik . K ierk e g aard "ın y u rttaşların ı “ b ilin ç le n d irm e ” g ay re tlerin in ta m am ın a k arşılık g elec ek k ü çü k bir
m eto n im i olarak k u llan ılab ilir. B u n u n K ie rk e g a a rd ’ın k en d i g ü c ü nü n ö tesin d e b ir ödev o ld u ğ u anlaşıldı. “ Ç a ta l,” K ie rk e g a a rd ’m ön cek i d ö n em lerd ek i, “u ğ ru n d a y aşay ıp ö le b ile ce ğ i b ir fik ir” aray ışın ı y a n sıta n m etin leri içeriyor, ay rıc a d a h a sonraki y az ıla rın d a çok gü çlü b ir k av ra m o lacak o lan v aro lu şsal sah icilik ara y ışın ın b aşlan g ıcın ı ve y irm in ci y ü zy ıld a A v ru p a ü z e rin d ek i etk isin i yan sıtan m e tin le ri kapsıy o r. B u b ö lü m d e zam an ın eg em en H e g e lc i’liğiyle olan yarı k o m ik b ağ ın a g ö n d erm e ler var, dış gö rü n ü şle iç gerçek liğ in b ir ve aynı o lm a d ığ ın d a ısrara d ö n ü şen b ir bağ. Y arı k o m ik ti çü n k ü K ierk e g aard H e g e l’i hiç cid d iy e a la m ı yordu. H ans L assen M a rte n se n adın d ak i, d ah a so n ra S ealan d P isk o p o slu ğ u m a y ü k selen birin in ü n iv ersited ek i ders v erm e tek n iğ i k a r şısında kıv ran ıy o rd u . M a rten sen d ersle rd e insan ı çiled en ç ık a rırc a sın a H e g e l’ci d ü şü n cen in “ daha da ile ri” g itm ek üzere o ld u ğ u n u sö y lem e alışk a n lığ ın a sahipti. G enç K ie rk e g a a rd ’a g öre b irincil g e rek lilik , geriy e dön ü p in san ın an lay ab ileceğ i bazı ö n erm e lerd e n y e n id e n b aşlam ak tı. F ak at zam an ın H e g e lc i’liğine g öre bu g ere k siz ve kılı kırk y ara n b ir uygu lam ay d ı. İkinci b ö lü m “ K ad ın lar” m çift anlam ı var. “ K ad ın lar” K ie rk e g a ard için neydi? B ü tü n y az ıla rın d a an n e sin d e n hiç söz etm em iş o l m a sın d a n ço k şey çık arsan ab ilir. A nn esi asıl m e v cu d iy e t o lm alıy d ı, tem el eksiklik, köken. F ak at y azıd a bir y o k lu k o larak , h iç b ir zam an y az ılm am ış b ir m etin olarak işlev görü y o r. R e g in e O lsen ilk g ö rd ü ğü and an itibaren K ie rk e g a a rd ’ın kafasını m eşg u l etm işti. K ierk eg a a rd ’m o n u n la olan ero tik am a soğuk biçim d e en telek tü el, tu tk u lu am a içine k ap a n ık ilişkisi, d ev asa d iy alek tik m e tin le r ağ ın ı yavaş yavaş e tra fın a to p la y an v aro lu şsal noktadır. K u şk u su z Y a lY a da ve S ta d ie r p a a L ive ts V e i'deki B aştan Ç ık a rıc ı’nın ilham k ay n ağ ı olan ve H en rik S ta n g e ru p ’u n ro m an ı D e t er sv œ rt a t d 0 i D ie p p e ’deki a n a k arak teri o lu ştu ra n hakiki “ D o n Ju a n ” P .L . M 0 ller, K ierk eg aa r d ’ın te k ra r te k ra r in celed iğ i b ir tü r o la sılığ ı b iç im len d ird i. F ak at F o rf0 re n s D a g b o g g erç ek te n b ir sad izm başy ap ıtıd ır, D e S a d e ’dan d ah a zalim ce, çü n k ü v erilen ez iy e t sad ece sanal u za y d a g erçek leşi* Baştan Çıkarıcının Günlüğü, çev.: Süha Sertabiboğlu, Ayrıntı Yay., 1996.
yor. M 0 lle r ’in gittiği y erlere K ierk e g aard gid em ezd i. K ierk eg aa r d ’m eserlerin d e k i b ed en in fen o m e n o lo jisi o ld u k ça b ü y ü ley icid ir. İşte Z iy a fe t'te n seçilen üç k o n u şm a dış referan s n o k talarım y a n sıtır, v aro lu şsal g erç ek lik leri değil. B u üç k o n u şm a n ın h içb iri K ierk e g a a rd ’m sahici izlerin in k o p y aları d eğildir; fak at h ep si de tak m a ad d ır n asıl olsa. K ierk eg aard A lm an R o m an tik İro n istle rin in etk isi altın d a y azıyordu. F ried rich S c h le g e l’in L u c iııd e 'sı n ered ey se, K i erk e g aard oradadır. F ak at erk en bir vakitte b ah ç ey e o tu rm u ş, sabahın serin liğ in d e kah v altı yapan Y argıç W ilh e lm 'i anlatan m etin d e, K ie rk e g a a rd 'd a ki b ir arzu n o k ta sın ın izini bulabiliriz: M u tlu b ir ev liliğ in etik sa ğ lam lığ ı. Jo h an n e L uise H eib erg h akkm daki m etin d e de bir b aşk ası n ın izini buluruz: G erçek te olm ası hiç m u h tem el o lm ay an am a içd ü n y ad a son d erece hoş o lan bir " te k ra r”ın, belli b ir zev cey le, Regine O lse n /S c h le g e l'le o lan b ir te k rarın olasılığı. (İsim le n d irm e d e ki k elim e oyunu karm aşık, am a kesinlikle ironik b ir yanı var.) Ü çüncü bö lü m . "G e ce Y arısı V ak ti" v aro lu şsal m etin leri b ir aray a g etiriyor. B uradaki an a h ta r k elim e sahicilik: İn san ın k en d isi nin kişisel olarak sorum lu o lduğu ve b aşk a k im sen in azaltıp k a ld ır m asın ın m ü m k ü n olm ad ığ ı sahicilik. S ah iciliğ e acı çe k ilerek u la şı lır ve bu b ütün m a sk elerin dü şeceğ i v ak itte olur. H eid e g g er ve S art re g ib i sonraki d ö nem y azarları, k u rn az ca K ie rk e g a a rd 'ın te o risin den ço k şey süzm ü şlerd ir, ç o ğ u n lu k la da k aynak b elirtm ed en , o n la rın y en id en y az m a larıy la Y a/Ya da. K orku ve T itrem e ve K a yg ı K a v ram ı y irm in ci yüzyıl m etin leri oldular. Y irm inci y ü zy ıld a m erkezi ro lü o lan A bsürd k avram ı bile K ie rk e g a a rd 'a aittir. K en d isiy le pek ço k ortak yanı olan F laubert g ibi K ierk eg aard da kend i y ü zy ılın d a n ço k y irm in ci yüzyılı etkilem iştir. A v ru p a d ev rim in in tarihi ile, pek ço k an lam d a h âlâ y ö n e ld iğ i m iz b ir tarih ara sın d a te d irg in bir salın ım yap an d ö rd ü n cü b ö lü m , “ 1 8 4 8 :1984”te, K ierk e g aard yine b ilg e liğ i bizim ark a m ızd a değil ö n ü m ü z d e o la n b ir d ü şü n ü r o la ra k çık ar o rtaya. T o p y ek û n b ü ro k ra tik b ir d en etim k âb u su ve u lu slararası d ev a sa finans g ü çlerin in g a y ri şahsi ve acım asız d alav ereleri, K ie rk e g a a rd ’ın bilip isim le n d ird i ği o g ü çlerin g ü n ce lle n m iş b iç im le rid ir sadece. “O b ire y ’’in h a k la n
hiç bu k ad a r te h lik e y e atılm am ıştır, sad ece “ in sa n h a k la rı”n m h er gün te h lik e y e so k u ld u ğ u o ü lk e lerd e değil, ta n ın m a sın ı sağ lay acak ek o n o m ik g ü ç o lm a k sız ın h ak ların p ek v aro lm ad ığ ı g elişm iş ü lk e lerde de d u ru m aynı. “ 1984”e d o ğ ru gid en u ğ u rsu z k a y ışa k arşı k o y m a y a y ard ım ı o la ca k çağdaş b ir d ü şü n ü r y o k diye g ö rü leb ilir ço ğ u kez. F ak at K ie rk e g a a rd ’ın m e tin le ri d iren iş b iç im le ri b a k ım ın d an zengindir. R oger P o o le , 1989
Birinci Bölüm
Çatal
1836 Az önce insanların neşesine neşe kattığım bir partiden geldim; dudaklarımdan nükte ler döküldü, herkes güldü ve bana hayran kaldı -fakat ben ayrıldım- bu çizgi dünya nın yörüngesi kadar uzun olmalı-----------ve kendimi vurmak istedim.
Her
yerde
zorluklar
yaratmak
/ " l I az arlık ta şansım ı d en e m e fikri, bu n d an dö rt yıl k a d a r ö n cesin e M dayanır. G ay et net h atırlıy o ru m ; b ir p az ar g ü n ü y d ü , evet, b ir p az ar öğle sonu. H er za m an k i gibi F re d erik sb e rg P a r k ’tak i k afen in d ışarısın a otu rm u ştu m ; b u rası ç o c u k la r için K ralın K raliçey le b ir likte y aşad ığ ı b ir m asal âlem i olan h a rik a b ir p ark tır; g en ç le r için, in sa n la rın cü m b ü şü n ü n o rtasın d a h o şç a v ak it geçirm e y eri olan şi rin b ir park; g en ç lik çağını g eride bırak m ış b ir ad am için se b u rad a, d ü n y an ın ve d ü n y ay a ait olan h er şeyin ü stü n d e h ü zü n lü co şk u n lu ğun g ö ste rişsiz duy g u su vardır, k raliy et sa y g ın lığ ın ın g ıp ta ed ilen
şanı bile orad a k raliçed e n m erh u m k o ca sın a b ir h atıray a d ö n ü şerek sön ü p g itm iştir. O rad a h e r zam an k i gibi o turup p u ro m u içtim . N e y azık ki, m in ik felsefi ça b am ın b aşlan g ıcıy la o d estan k ah ra m an ın ın m u cizev i d o ğ u şu arasın d ak i k eşfe d eb ild iğ im te k b en z erlik h e r ik isi nin de b ir din len m e y erin d e olm asıydı. B u n u n ö tesin d e h iç b ir b e n zerlik yok ve F elsefe P a r ç a la r ın ın yazarı o lm a m a rağ m en o k ad ar ö n em siz im ki ed e b iy a tın d ışın d a k alıy o ru m , edeb iy atı ab o n elik a ç ı sın d an bile artırm ay a y ö n elik b ir katkım o lm ad ı, d o ğ ru su n u sö y le m ek gerek irse b u n d a d a ö nem li b ir y erim old u ğ u sö y len em ez. O n y ıllık b ir ö ğ ren c ilik h ay a tım olm u ştu . H içb ir zam an tem b el o lm a d ıy sa m da b ütün ey lem im g ö sterişli b ir ey lem sizlik ten ibaret g ibiydi; hâlâ b ü y ü k d ü şk ü n lü ğ ü m o lan b ir tür m e şg u liy et, b elk i bu k o n u d a b iraz deh am da var. Ç ok oku d u m , günü n k alan k ısm ın ı ay la k lık ed e rek ve d ü şü n erek geçird im , ya d a d ü şü n e re k ve ay lak lık ed erek , fak at hepsi bu kadardı; ü retk e n liğ im in ilk filizlen m eleri g ü n lü k ih tiy acım ı zar z o r k arşılıy o rd u ve d ah a başın ı g ö ste rir g ö s term ez tü k en iy o rd u . A n laşılm a z ikna ed ici b ir güç b en i sü rek li tu tu y ordu, ceb ren ve hileyle. B u güç benim te m b elliğ im d i. C o şk u n aşk ilh am ı gibi b ir şey değil, ne de h ey e ca n ın güçlü zo rlam ası g ib i b ir şey; d ah a ço k insanı fre n ley e n b ir k âh y a y a b en z iy o r, o n u n la o k a d ar iyi, o k ad a r iy isin iz d ir ki ak lın ıza ev len m ek hiç gelm ez. E n a z ın d an şu kad arı kesin ki, hayatı k o la y laştıran şeylere ve rah a tlığ a y a b ancı olm asam da, b u n la rın içinde insanı en rah atlatan ı te m b e llik tir. İşte o rad a o tu rm u ş p u ro m u içerek d ü şü n c ele re d alm ıştım . B aşk a d ü şü n c ele rin y anı sıra şunları hatırlıy o ru m : “A rtık ih tiy a rlıy o rsu n .” d ed im ken d i k en d im e, “h iç b ir şey olm ad an , g erç ek an lam d a h iç b ir işi ü stlen m ed en . Ö te y an d an , etrafın d a nerey e bak san , ed e b iy a tta ve h ayatta, ün lü isim ler ve şah siy etler g ö rüyorsun; şö h ret b as am a k ları nı tırm an ıp , sık sık g az etelerd e boy g ö steren d eğ erli, ço k k o n u şu lan adam ları g ö rüyorsun; kim i tren yo llarıy la, kim i o m n ib ü slerle ve ç a tan alarla, kim i telgrafla, kim i ö ğ ren m ey e d eğ e r h e r şeyin k o la y ca an laşılır özeti ve k ısa an latım la rıy la hayatı gittik çe k o la y laştırarak in sa n lığ a nasıl y ararlı olacağ ın ı b ilen çağ ın y ard ım sev erlerin i ve en n ih a y et d ü şü n ce say esin d e tinsel v arlığ ı gittikçe k o la y laştıran , am a 34
F 3 A R K .A /K a h k a h a B e n d e n Y a n a
d ah a d a önem li k ılan çağın hak ik i y ard ım sev e rle rin i gö rü y o rsu n . Peki sen ne y a p ıy o rsu n ? ” P u ro m sö n d ü ğ ü n d en ve yeni b ir tan esin i y ak m am g ere k tiğ in d e n tirad ım b u rad a kesildi. S onra te k ra r p u ro iç m eye b aşlad ım , d erk en k afa m d a b irden şim şek g ibi b ir fik ir çaktı: ' ‘B ir şe y ler y ap m alısın , fakat sınırlı k ap asiten i göz ö n ü n e alırsan, y ap ılm ış o lan ları d ah a d a k o lay laştırm an im k ân sız olacak tır, sen de d iğ erleri g ibi insancıl b ir co şk u y la b ir şeyleri d ah a zor y ap m ay ı ü st le n m elisin .” B u fik ir beni alab ild iğ in e m utlu etti, aynı za m a n d a b e nim de d iğerleri gibi b ütün b ir to p lu m ta ra fın d an sevilip sa y ıla cağ ı mı d ü şü n m e k g ö n lü m ü okşadı. Ç ü n k ü h erk e s h e r b iç im d e h e r şeyi k o la y laştırm ak için b ir aray a gelin ce, g eriy e olası tek b ir te h lik e k a lır; yani rah at o k ad a r m üthiş olu r ki hepsi b irle şin ce fazla gelir; o zam an, h en ü z fark ın a v arılan b ir ek sik lik d eğ ilse de, te k b ir eksik k alır g eriye: İn san la r zorluk ister. İn san lık aşk ıy la ve içinde b u lu n d u ğ u m m ah cu p d u ru m u n ça resizliğ iy le -ç ü n k ü h iç b ir şey b aşara m am ıştım ve h iç b ir şeyi o ld u ğ u n d an d ah a da k o la y la ş tıra m a z d ım ve de h e r şeyi k o la y laştıran la ra k arşı içten g elen ilgiden etk ilen erek h er y erd e zo rlu k lar y aratm ay ı k en d im e b ir görev bildim . B u g ö re vin b an a düşm esi için aslın d a te m b elliğ im e te şek k ü r b o rçlu o lup o l m a d ığ ım gibi b ir de g arip bir d ü şü n c ey e kap ıld ım . A la e d d in ’in lam b ası g ib i ben im onu b ulm uş olm am k esin lik le söz k o n u su d eğil, sa n ırım te m b elliğ im işleri k o la y laştırm ak için uy g u n zam anı b en d en sa k lay arak g eriye k alan tek g örevi b an a zo rla verdi.
insan
yürüyor
da y ü r ü y o r
F u n d a lık ta bir y ürüyüş. (H ald y ak ın ların d a k i ağ açlık alan. B en g elirk en ça lılığ a g izlen m iş olan k ad ın la k ü çü k oğlan, y ü zü m e d o ğ ru d ü rü st b ak m ad ılarsa da sorum u ce v ap lad ılar.) Y o lu m u k ay b e t m iştim ; u za k ta bir ileri b ir geri d alg alan an k aran lık b ir k ü tle b elir di. K o ru lu k o ld u ğ u n u düşü n d ü m . Ş aşk ın a d ö n m ü ştü m , çü n k ü bu çev red e b en im az önce ay rıld ığ ım k o ru lu k ta n b aşk a b ir k o ru lu ğ u n
d ah a o lm ad ığ ın ı b iliy o rd u m . S ıcak tan k av ru la n fu n d alık ta y a ln ız dım , tam k arşım d ak i d alg ala n an d en iz d ışın d a d ö rt b ir y an ım tıpatıp lık la çe v riliy d i. C id d i cid d i d en iz tu ttu ve b ü tü n am an sız y ü rü y ü şüm e rağ m e n k o ru y a y a k laşa m ay a ca ğ ım d iye ü m itsiz liğ e k ap ıld ım . S o n u çta u la şam ad ım da; çü n k ü V ib o rg ’a gid en an a y o la çık tığ ım d a h âlâ g ö rü n ü y o rd u , fak at b ey a z yolu b aşlam a n o k tası a ld ığ ım a g ö re, o ran ın V ib o rg G ö lü ’n ü n ö tek i y ak a sın d a k i fu n d alık lı te p ele r o ld u ğ u n u anladım . İn san fu n d a lık ta sırf g eniş b ir m a n za ra y a sah ip o ld u ğu n d an ölçü m için k u lla n ac ağ ı b ir şeyi olm u y o r; y ü rü y o r d a y ü rü yor, o b je ler d e ğ işm iy o r çü n k ü g erç ek te o b -je [G j e n -stand] y o k tu r (b ir o b je n in o b -je [G j e n -stand] o la b ilm e si için ö te k i'y e ih tiy aç vardır. F a k a t bu [öteki] g ö z değ ild ir; göz b irle ştirici etm en d ir).
ııı.
Deniz
hortumu
“İn san h iç b ir za m a n c e sa re tin i y itirm em e lid ir; ta lih siz lik le r en k o rk u n ç şe k ild e ü stü n e ü şü şse b ile , g ö k te o n a u za n an b ir y ard ım eli b e lirir.” B ö y le b u y u rd u P e d e r Je sp e r M o rten g e ç e n v aa zın d a. B e n im h a v a aç ık k en y ü rü m e a lışk a n lığ ım v ard ır, am a hiç b ö y le b ir şey g ö rm ed im . F ak at b irk a ç g ün ö n ce y ü rü y ü ş tu rla rım ın b irin d e b ö y le si b ir olay c e rey an etti. T am o la ra k b ir el d eğ ild i, fa k a t g ö k y ü z ü n d e n u za n m ış b ir k o la b en z iy o rd u . K a fa y o rm a y a b aşlad ım ; K eşk e Je sp e r M o rte n b u ra d a o lsa y d ı d iy e g eç ti ak lım d a n , b a h s e tti ği şeyin bu o lu p o lm a d ığ ın a k a ra r v ere b ilird i. O ra d a d ü şü n c ele re d a lm ışk e n y o ld a n g eç en b iri seslen d i. G ö ğ ü g ö ste re rek , “ Şu d en iz h o rtu m u n u g ö rü y o r m u su n u z ? ” dedi, “ B u b ö lg e lerd e p e k n ad ir olur; b a z e n k o c a ev leri bile alıp g ö tü rü r.” “T an rı b iz i k o ru su n ,” d i ye g eç ird im iç im d e n , “ bu d en iz h o rtu m u m u şim d i? ” S o n ra d a v ar g ü cü m le ta b a n la rı y ağ lad ım . P ed er Je sp e r M o rte n b en im y erim d e o lsa ne y ap ard ı acaba?
A r k h i m e d e s ’ in o d a y a n a k
noktası
2 9 T em m uz. H an d a n çık ıp da S o rte b ro ’y a do ğ ru b o ş ta rlala rın ü ze rin d en kıyı b o y u n c a g id in ce, iki k ilo m etre k ad a r k u ze y d e b ö lg e n in en y ü k sek n o k ta sın a , G ilb je rg ’e ulaşılır. E n sev d iğ im y erlerd en biri o lm u ştu r b u rası hep. S ak in b ir akşam o ra d a ay a k ta d u ru rk en , d en iz d erin ve d u rg u n v ak a rıy la şarkısını sö y lü y o rd u , u çsu z b u c a k sız su ların ü ze rin d e g ö zü m tek b ir y elk en liy e ilişm edi, d en iz g ö k y ü züne, g ö k y ü zü de d en ize sın ır k o y u y o rd u ; öte yan d an , h ay a tın koşu ştu rm acası d in m iş, k u şla r ak şam d u aların ı o k u y o rlard ı -c a n ım b ild iğ im üç beş k işi m eza rla rın d an çıkıp geldi, d ah a d o ğ ru su sanki b an a ö lm e m işler g ibi geldi. A ra la rın d a ö y le sin e m u tlu y d u m ki, b a na sarılışla rıy la d in le n d im , sanki b ed e n im d e n çık m ış g ib iy d im , o n larla b irlik te sü z ü lerek y u k arıd a k i açık g ö k y ü zü n e y ü k se ld im - d e r k en m artıların bo ğ u k , k esk in çığ lık la rıy la o ra d a tek b a şım a d ik ild i ğim i ve g ö zü m ü n ö n ü n d ek i h er şeyin k a y b o ld u ğ u n u g ö rd ü m , y ü re ğim k ab a rm ış b ir halde d ü n y an ın k o şu ştu rm a ca sın a k atılm a k üzere geri d ö n d ü m , am a elb ette bu lü tu f dolu anları un u tm ad ım . - O r a d a sık sık d u ru p geçm iş h ay a tım ı, ü ze rim d e g ü çlerin i d en e m iş çeşitli çe v rele ri d ü şü n m ü şü m d ü r; ve h ay a tta ço ğ u zam an insanı k ıran b a y ağ ılık la r, do ğ ru a n laşıld ığ ın d a hiç k o p m a y ac ak b a ğ la rla b irb irle ri ne b ağ lan a ca k b ey in leri sık sık b irb irin d en ay ıran sayısız y an lış a n lam alar g ö zü m ü n ö n ü n d en k a y b o lu p gittiler. B u p ersp e k tifle b a k ın ca sad ece g eniş ve gü çlü dış çiz g ile r g ö rü n ü y o rd u ve b en sık sık b a şım a g eldiği gibi k en d im i o an k ay b e tm e d im , aksine h er şeyi b ir b ü tün o la ra k g ö rd ü m ve h er şeyi fark lı b ir şek ild e anlay acak , ne ço k g a f y ap m ış o ld u ğ u m u itira f ed ecek , b aşk aların ı affed ecek güce sa hip oldum . K en d im i g en e llik le çe v rem d ek i in sa n la rın b ir u zan tısı olarak gö rm em e sebep olan o h ü zü n ve u m u tsu zlu k d u y g u su o lm ad an , b e ni k ü çü k b ir çem b eri şe k ille n d iren p ren sip h alin e getiren g u ru r d u y g u su o lm a d an o rad a ö yle d ik ilirk en - o ra d a y aln ız ve terk ed ilm iş d u ru rk en , d en izin gücü, elem e n tle rin savaşı ken d i h iç liğ im i h a tırla t tı ve öte y an d a n k u şla rın em in uçu şu İ s a ’nın sözlerin i ak lım a getir-
di: T ek bir serçe T an rın ız o lm a d an yere düşm ez: İşte o zam an k en d im in hem ne k ad a r büy ü k hem de ne k ad a r k ü çü k o ld u ğ u n u h isse t tim ; o zam an o iki b ü y ü k güç, gurur ve alça k g ö n ü llü lü k m u tlu b ir şek ild e d o stlu k ta birleşti. H ay atın ın h e r an ın d a b u n u m ü m k ü n k ılan in san a ne m utlu; bu iki fak tö r, o k işin in sinesin d e sad ece a n laşm a y a v arm a y ıp ellerin i de b irle ştirerek e v len irle r - n e m a ria g e d e c o n ve n a n ce [m antık evliliği] ne de m ésa llia n ce [den k o lm ay an ev lilik ], k alb in in en gizli o d ac ığ ın d a tu ttu ğ u sakin b ir aşk ev liliğ id ir b u, k u t salların ku tsalı, p ek az şahidin old u ğ u am a her şeyin, C en n et B ahç e s i’ndeki ev liliğ in tek şahidi olan T an rın ın gözleri ö n ü n d e g e lişti ği b ir e v lilik - m e y v esiz de değil, aksine d ü n y ad ak i te crü b eli b ir g ö zlem cin in g ö reb ilece ğ i k u tsal m e y v ele ri olan b ir evlilik; çün k ü , b itk ilerd ek i k rip to g a m lar gibi, y ığ ın ların d ik k a tin d e n k açarlar, o n ları sadece m eraklı m ün zev i b u lu r ve bu k eşfiyle coşar. H ay atı h u zu r ve sükûn içinde ak acak tır, ne g u ru ru n baş d ö n d ü rü cü k ad eh in i d ik e ce k tir tep esin e, ne de u m u tsu zlu ğ u n acı k ad eh in i. H esa p la rıy la d ü şm a n ın savaş araçlarını im ha etm eyi başarm ış o lan o b ü y ü k filo zofun arzu lad ığ ı şeyi, tüm d ünyayı k ald ırab ile ce ğ i A rk h im e d e s’in o d ay a n ak no k tasın ı b u lm u ştu r, ki bu d ay an ak n o k tası d a sırf bu se bep ten dolayı, d ü n y an ın dışın d a, u zay ve zam an sın ırların ın d ışın d a b u lu n m a k zo rundadır.
V.
B e r l i n ’ e kaçış C onstantine C onstantius imzasıyla yazılmış olan zekâ ürünü ince kitap Tekrar (1843) b ir d i z i çözülemez sorunu çözmeyi amaçlar. Genç adam kızla evlenmek istiyor mudur, yoksa en korktuğu şey bu m udur? Onunla b ir gelecek is tiyor mudur, yoksa bitmez tükenmez bir geçm i ş i tekrar mı yaşam ak istiyordur? Harika anlar
tekrar edilebilir mi, yoksa daima düş kırıklığı mı yaratır? K im sey e h ab e r v erm e d en (d ed ik o d u lar bu d en ey im için b a n a en g el o lup b en d e te k ra r'a k arşı b ir tik sin ti y ara tm asın diy e), g em iy le S tra lsu n d ’a gittim ve orad a B e rlin ’e giden b ir p o sta a ra b asın a b in dim . K ü ltü rlü in san lar arasın d a b ir p o sta ara b asın d a en rah at yerin n eresi o ld u ğ u n a d a ir çe şitli g ö rü şler vardır. B en im A n s ic h t'im [gö rüş] o ran ın h erkes için b ir eziyet o lduğudur. Ö nceki y o lc u lu ğ u m d a arab an ın içinde öne y ak ın olan uç ta ra fa o tu rm u ştu m (b azıları b u nun b ü y ü k ikram iy e o ld u ğ u n u dü şü n ü r), so n ra da otuz altı saat y a nı b aşım d a k ilerle iç içe öyle sallan ıp durd u m ki H a m b u rg ’a v ard ı ğ ım d a sadece aklım ı d eğ il b ac ak larım ı d a k ay b etm iştim . A rab an ın içinde o tu ran altı kişi tek bir vü cu t o lm u ştu k , işte o zam an çok uzun süre birlikte o tu rd u k ta n sonra kendi b ac ak ların ı ayırt ed e m e y en M ol h alk ın ın b aşın a g elen le ri çok g üzel anladım . H iç değ ilse k ü çü k bir b ed e n in üyesi olm ak için b ir k u p a ara b ad a y er seçtim . D eğ işik lik o l du. N e v ar ki h er şey te k rarlan d ı. A rab acı b o raz an ın ı çald ı, ben g ö z lerim i k ap attım , böyle d u ru m la rd a alışkın o ld u ğ u m üzere, u m u tsu z lu ğ a ve d ü şü n c ele re d ald ım , " B e rlin ’e ulaşıp u laşam ay ac ağ ın ı T a n rı b ilir, u laşsan bile yalnız k alm an ın b irey se lliğ in d e k en d in i ö z g ü r le ştirm e y i b aşarab ilec ek b ir ad am o la b ile ce k m isin tekrar, y o k sa d a h a b ü y ü k b ir b ed en in b ir üyesi old u ğ u n u ak lın d an çık arm ay acak m ısın ?" H er şeye rağm en B e rlin 'e vard ım ve tek rarın ne d ere cey e k ad ar m ü m k ü n o la b ile ce ğ i k o n u su n d a ken d im i ik n a etm ek için h em en es k id en k iralad ığ ım yere koştum . B ü tü n sevgili o k u rları tem in ed erim ki ilk g id işim d e B e rlin ’deki en uyg u n d aireyi tutm ayı b aşarm ıştım ve şim di bunu d ah a bir g ü venle teyit ed eb ilirim , çünkü b u g ü n e k a d ar bir sürü gördüm . Ja n d arm a M ey d an ı B e rlin 'd e k i en güzel yer k u şk u su z. T iy atro ve iki kilise hoş b ir g ö rü n ü m o lu ştu ru y o r, ö z e l likle de ay ışığında p en c ered e n bakarken. B unu h atırlam am ad ım la rım ın d ah a da h ız lan m asın ı sağladı. G az la m b asıy la ay d ın latılm ış evde b ir k at m e rd iv en çık ılır, k ü ç ü k bir kapı aç ılın ca h o le girilir. S o ld a k üçük b ir o d ay a açılan cam lı b ir kapı vardır. D osd o ğ ru g id in
ce antrey e çıkılır. B u n d an sonra, sanki k arşısın a ay n a k o n m u ş gibi g ö rü n en b irb irin in tıpatıp aynı, tıp a tıp ay n ı d ö şe n m iş iki o d a vardır. İçtek i o d a zev k li b ir şekilde ay d ın latılm ıştır. Y azı m asasın ın ü z e rin de birkaç k o llu şam d an durur, y an ın d a d a k ırm ız ı k ad ife y le kaplı h o ş bir koltu k . İlk o d ad a ışık yoktur. O d an ın bu rad ak i so lu k ışığ ı iç o d ad a k i gü çlü ışık la kay n aşır. P en ce ren in y an ın d ak i b ir san d aly ey e o tu ru lu r, büy ü k m e y d an a b ak ılır, acele acele geçen y ay a la rın d u v a r la ra v uran g ö lg e leri görülür. H er şey b ir tiy atro d ek o ru n a d ö n ü ş m ü ştü r. R u h u n ark a p la n ın d a h ülyalı b ir g erç ek lik b elirir. İn san ü s tü ne b ir pelerin atıp d u v arla r b o y u n c a sessizce sü zü lm e arzu su d u y ar, g ö zler etra fta, k u la k en u fak seste. A m a insan b u n u y ap m az, sa d ec e ta ze len m iş b ir g en çlik le k en d isin i b ö y le y ap a rk en görür. P u ro su nu içm iştir, iç o d ay a çek ilip ç a lışm ay a başlar. V ak it g ece y arısın ı g eçm iştir. M u m la r söndü rü lü r, k ü çü k b ir gece lam b ası y akılır. Ay ışığı k atışık sız b ir halde zaferin i ilan eder. T ek b ir g ö lg e d ah a d a k a ran lık görü n ü r, tek b ir ay ak sesin in k ay b o lm ası d ah a u zu n sürer. B u lu tsu z gö k k u b b e h ü zü n lü ve d ü şü n celi görü n ü r, san k i d ü n y an ın so nu gelip g eç m iştir de kılı k ıp ırd a m ay a n g ö k y ü zü sad ece k e n d is iy le ilg ilen m ek ted ir. T ek rar antreye çık ılır, hole, o k ü çü k od ay a, y a t m a y a g id ilir - e ğ e r kişi u y u y ab ilen o talih li kim selerd en se. F ak at ne y az ık ki, b u ra d a te k ra r m ü m k ü n d eğ ild i. M a tery alist ev sahibim , A lm a n ların k u llan d ığ ı a n lam d a “ d e ğ işm işti” [hatte sich v e ra n d re t]. E ğ er b an a doğru söylen d iy se, K o p e n h a g ’ın b azı ç e v re lerin d e de ev len m e k an lam ın d a k u lla n ılıy o r bu ifade. O n a bol şans d ile m e k istedim ; fakat A lm an dilini m eram ım ı an lata ca k k ad a r b il m e d iğ im d e n ve de elim in altın d a b ö y le d u ru m la ra u y g u n sö zler b u lu n m a d ığ ın d a n p an d o m im e b aşv u rd u m . E lim i k alb im in ü zerin e k o y u p o n a b ak tım , b ir y an d an da y ü zü m d e gözle g ö rü lü r b ir şek ild e sı ca k b ir y ak ın lık b elirdi. O da elini elim in ü stü n e ko y d u . B u şekilde b ir an laşm ay a v ard ık tan sonra ev liliğ in estetik g eç erliliğ in i isp ata girişti. B u n d a o la ğ an ü stü b aşarılıy d ı - tıp k ı ö n ce le ri b ek â rlığ ın m ü k em m elliğ in i isp atlark en k i gibi. B en A lm a n ca k o n u şu rk en d ü n y a n ın en uysal adam ıyım dır. E sk i ev sahibim b an a h izm et etm eyi seviyo rd u , ben de o n u n ev in d e k alm ay ı seviyordum ; o y ü zd en b ir o d ay la h o lü aldım . İlk ak
şam ev e gelip m um ları yak ın ca, k en d i k en d im e, “H ey h at, te k ra r bu m u ? ” d iy e d ü şü n d ü m . K ederli b ir ru h hali için d ey d im , y a d a tam d a güne u y an b ir ru h hali d iy elim isterseniz; k ad e r garip b ir şe k ild e b e ni B e rlin ’e B ü y ü k P e rh iz ’in ilk günü n d e, ev re n sel oruç ve n ed am et g ü n ü n d e getirm işti. D o ğ ru d u r, M em en to , o hom o, q u o d cin es est et in cin erem riv erta ris [Ey insan o ğ lu , u n u tm a ki to p rak tan g eldin, te k ra r to p rağ a dönecek sin ] sö zleriy le in san ın g ö zlerin e to z to p rak atm ad ılar, am a y ine de bütün bir şehir tek b ir toz bulutu y d u . Ö n c e leri b ü tü n bun ları h ü k ü m etin ay a rlad ığ ın d an em in d im , fak at so n ra b u n u n so ru m lu su n u n rü zg â r o ld u ğ u n a k an a at getird im , in sa n la ra ald ırm a k sızın h ev esin i ya da kö tü alışk an lığ ın ı y erine g etiriy o rd u ; çünkü B e rlin ’de en azın d an iki g ünde b ir K ü lle n m e Ç arşam b ası y a şanır. F a k a t tozu n ben im k o n u m la pek alakası yok. B u k eşfin “te k r a r c a h iç b ir ilgisi y oktu, çünkü ilk g id işim d e bu fen o m en i g ö zlem le m em iştim , m u h te m e len kış o ld u ğ u için. İn san m e sk en in e rahat ve h u z u r içinde y erle şin c e, b u şek ild e d ı şarı fırlay a b ile ceğ i bir sabit n o k tası, avını yalnız yiyip y u tab ilm ek için çe k ile ce ğ i güv en li b ir g izlen m e yeri o lu n c a (ö zellik le d eğ er v erd iğ im b ir şey. ç ü n k ü bazı yırtıcı h ay v a n la r gibi b en de b aşk aları b ak a rk en y iy em em ) - o zam an şeh rin gö rü lecek yerlerin i tanır. E ğ er bu k işi e.\ p ro fe sso [p rofesyonel] gezg in se, d u rm ad an b aşk ala rın ın k o k u ttu ğ u şey lerin k o k u su n d a d ü n y ay ı g ez iy o rsa, ya d a g ü n lü ğ ü n e g ö rü lec ek belli başlı y erlerin adını y az m a k için ya d a otel k ay d ın a k en d i adını g eç irm ek için d o la şıy o rsa, o zam an b ir L o h ııd ie n er tu tar ve 4 G ro sch en verip D a s g a n ze B erlin alır. B en im y ö n tem im le insan, b ütün polis tu ta n a k la rın d a ifadesi delil sayılan ta ra fsız b ir gö zlem ci olarak kalır. Ö te y an d an , eğ er h iç b ir acil gerek çe o lm a k sızın sey ah at ed iy o rsa, d ile d iğ in i yap ab ilir, b aşk ala rın ın g ö rm ed iğ i b ir şeyi arad a b ir göreb ilir, ön em li şeyleri göz ardı ed e b ilir ve sa d e ce k en d i için önem i olan rastg ele b ir izlenim ed in eb ilir. B ö y le k ay gısız b ir avarenin b aşk ala rın a an lata ca ğ ı b ir şey g en ellik le olm az, eğ er o lu rsa iyi in sa n la rın onun erd em liliğ i ve ahlâkı h a k k ın d ak i iyi d ü şü n c ele rin i bozm a risk in i seve seve göze alm ış dem ek tir. E ğ er b ir adam u zu n süre y u rtd ışın d a seyahat etm işse ve h iç b ir zam an d em ir y o lu n u k u lla n m a m ışsa b ütün iyi to p lu m lard an ihraç edilm esi g ere k
m ez m i? Y a b ir ad am L o n d ra ’d a b u lu n u p da T ün ele hiç b in m ed iy se! P ek i ya b ir ad am R o m a ’y a gelip şeh rin tü k e n m ez zev k k ay n ağ ı sunan bir k ö şe sin e âşık o lup tek b ir tu ristik y er g ö rem e d en ay rılm ak z o ru n d a kalırsa!
VI.
Eve
mektuplar
Kierkegaard bozulan nişanının acısından Ber lin ’e kaçtıktan sonra hayatının en yalnız kışını geçirdi. Bütün gün oturup birbiri ardı sıra R eçi ne O isen’e her şeyi açıklamayı amaçlayan Ya/Ya d a ’n/n taslaklarını yazdı. Akşamları y e meğe b ir Alman restoranına gidiyordu, daima yalnız. Erkek yeğeni Cari (11 yaşında) ve kız ye ğeni Henriette (12 yaşında) için eve yazdığı m ektuplar sıla hasretinin derinliğini ve mizacın daki az insanın tahmin edeceği yeğen sevgisi yanını gösterir. Jette adını verdiği H enriette’e bayılıyordu ve bu duygu da fazlasıyla karşılığını buluyordu. Henriette, otobiyografisi Memories from M y H om e’daki (1909) [Evimden Anılar] pek çok örnekte görülebileceği g ib i Kierkega a rd ’/ hayatına giren bütün kadınlardan daha iyi tanımıştı. B erlin . 8 A ralık. '41
S E V G İL İ C A R L ,
B a n a y az m a y a k ara r verin cey e k ad a r epey b ir ter d ö k m ü şsü n dür, çünkü y az ac ak bir şeyin o lm a d ığ ın d a n , ya d a y eterin ce güzel y azam ay a cağ ın d an , ya da im la h atası y ap a ca ğ ın d a n k o rk m u şsu n dur. B unları d ert etm ene hiç gerek yok, sen y azm an a bak. A slın d a
çok güzel y az ıy o rsu n , b ir k elim e d ışın d a h er şey g ram e r ve k a lig ra fi b ak ım ın d a n o k ad a r do ğ ru ki b ir m a g iste r artiım ı [yü k sek lisans m ezunu] seve seve altın a im zasını atardı. İşte tam da u ğ raşm a n g e reken d ah a fazla engel çık ab ilec eğ in d e n , m e k tu b u n u ald ığ ım d a d u y d u ğ u m h azzm sü rm esi için b ir teşvik g ö rm en gerek iy o r. Z am an h e r şeyi d eğiştirir; y az d ığ ın çok ö nem li d ip n o tu n d a n an lad ığ ım k ad a rıy la seni de d eğ iştirm iş: P an to lo n lu ve g ö m lek li C arl\ U n u tu lm a m a lı ki benim evde olm ay ı u m d u ğ u m za m a n a k ad a r en çok d eğ işec ek kişi sen olabilirsin . B elki de seni tan ıy am am , çü nkü o za m a n a k ad a r artık y elek de g iy m ey e başlarsın . B u rad an , bu topy ekûn d eğişim e, m e tam o rfo za rağ m en (bu k elim e y i belki tab iat b il g isin d e ö ğ ren m işsin iz d ir), ben im le olan ilişk in d e d eğ işm e d iğ in e ne kad ar sevin d iğ im i de çık arab ilirsin . Y u rtd ışın d a y eterin ce u zu n k a lırsam cek etin d e k u y ru k lar bile o labilir. E yvah! Eyvah! E yvah! E ğ er sen el sallay ıp k en d in i belli etm ez sen b en seni nasıl ta n ıy ac a ğım ? F ak at şurad an bu rad an k üçük h ab erlere g eçm ed en önce, ilk ve son k ez senden ve d iğ e rlerin d en , y azd ığ ım m e k tu p la rın sah ip lerin e ulaşıp u la şm a d ığ ın ı b an a h ab e r v erm en izi istiyorum . H em H enr ic h 'e h em de M ic h a e l’e yazm ıştım , am a m e k tu p la rın sağ salim K o p e n h a g 'a varıp v arm a d ığ ın d a n hab erim yok. Ş im d i ne an latay ım tuis a u rib u s d ig n u m [kulaklarına lay ık ]? B u rad a B e rlin 'd e k i k ö p ek lerin K o p e n h a g 'd a k ile rd e n çok farklı bir rol o y n ad ık ların ı m ı anlatsam ? O nları arab aları çe k m e k için k u lla n ıy o r lar. B ir, iki, b azen de üç k ö peği, taşrad an b aşk en te süt taşıy an k ü çü k ara b ala ra koşu y o rlar. K ö p ek b ir ta n ey k e n adam ya d a k arısı g e n ellik le arabayı çe k m ey e katılıy o r, fakat ikiyse, k ö p ek ler ve arab a ca d d en in o rtasın d a gid erk en sürücü de g en ellik le k ald ırım d a sakin sakin y ü rü y o r. F ak at b ir gün k ü çük b ir ço c u ğ u n böyle b ir arab ay a sürücü v erild iğ in i gö rd ü m , o da arab ay a o tu rm u ş sütlerle b irlikte son sürat gidiy o rd u . K ö p ek le r a ra b ay a tıpkı atlar gibi k o şu lu y o r, fa kat d u rd u k ların d a o tu ru p d in le n eb ilsin le r diye biraz d ah a g evşek b ağ lan ıy o rlar. B u k ö p ek ler g en ellik le g ü v en ilir ve ağırb aşlı o lu y o r lar. sü rü cü sü n ü n istediği yönden b aşk a yöne gitm ek isteyen k öpeğe n ad iren rastlanıyor.
T h ie rg a rte n ’d ek i b ir sürü sin c ab ın g ü rü ltü p atırtısı etra fta d o la ş m ay ı çok eğ len c eli h ale g etiriy o r, ö ze llik le de u za k b ö lg elerin d e. F re d erik sb e rg P ark ları g ibi T h ie rg a rte n de b ir su k a n a lıy la ik iy e b ö lü n ü y o r, fak a t suyu ev d e k i sudan d ah a tem iz. S u y u n için d e say ısız k ırm ız ı b alık var. E m in im k ırm ız ı b alık la rı b iliy o rsu n d u r; b ilm iy o r san d a N 0rre g a d e ’de esk i ev im in ç a p razın d ak i b ak k a lın v itrin in d e g ö reb ilirsin . G ü n eş açtığ ın d a, su b errak ve d u rg u n k en ço k h o ş g ö rünür. A rtık y a z ac ak y erim k alm ad ı, çü n k ü son sa y fa S o p h ie ’nin. S ö y le d iğ im g ibi b an a y az m a k la çok iyi ettin sevgili C a rl’cığ ım . S an a se v g ilerim i y o llu y o ru m , tabii H e n ric h ’e, M ic h a e l’e, S o p h ie ’ye, Jett e ’ye ve W ilh e lm ’e de se v g ile rim i iletirsin. L ü tfen b a b a n a sa y g ıla rım ı ilet. L ü tfen k âh y a y a say g ılarım ı ilet. A m can K.
B erlin , 13 A ralık
S E V G İL İ JE T T E ’C İĞ İM ,
25 K a sım ’d ak i m e k tu b u n sağ salim elim e geçti, ta rih in d en a n la d ığım k ad a rıy la uzun za m a n önce yazm ışsın . B u n a ço k sev in d im , sevgili Jette. S ophie o n a y az d ığ ım m e k tu p ta n d o la y ı b ir şek ild e b a n a y azm an için k u lağ ın ı çek ec ek olursa, artık b iliy o ru z ki o lu m lu an lam d a iş işten geçm iş olacak. B an a y az m ış o lm a n a se v in m e m in y an ı sıra, b en i n ere d ey se k e n di el y az ım a ö zen g ö ste rm ey e teşvik ed e ce k k ad a r tertip li ve güzel y az m ış o lm a n a d a sevindim . B u m ek tu b u alışılm ad ık b ir cins k âğ ıd a y az ıy o ru m - e l y azım ı g eliştirm ek için değil, b en im y o k lu ğ u m d a K o p e n h a g ’d a d o ğ u m g ü n ü n ü n geçtiğ in i b ild iğ im için. O g ün şeh ird e olsay d ım , b ü y ü k bir ih tim alle san a k ü çü k b ir h ed iy e getirird im . A m a şim d i b u n u y a p a m am . D ah a b u g ü n K ö n ig stra s se ’de d o la şıp esn afların v itrin lerin d e se rg iled ik leri b ir sürü g ü zel şeye b ak tım , fakat e ğ e r K o p e n h a g ’a g erç ek te n sağ salim u la şm a sın ı istiy o rsan bö y le şey leri p o sta y la g ö n d erm e k ak ıllıc a olm az. B u y ü zd en bu p la n d an v azg eçtim . O n u n
için lü tfe n b u ö zel k â ğ ıtla d o ğ u m g ü n ü n ü k u tla m a m ı k ab u l et. A y rıca B e rlin ’d en bö y le b ir m ek tu p alm an sen in için o la ğ an ü stü b ir şey d eğ il m i k ü ç ü k Jette? E n az ın d an d ah a önce hiç y aşam a d ığ ın b ir şey. S eni ev d e o tu rm a o d asın d a o y n ark e n g ö zü m d e c a n la n d ırıy o rum , d erk e n anid en k apı zili ça lıy o r, b asa m a k la rd a k ırm ız ı ceketli, g ö ğ sü n d e g ü m ü ş arm alı b ir ad am b ir sürü m ek tu p ç ık arıy o r v e iç le rin d en b ir tanesi de Je tte L u n d ’u n d eğ il m iy m iş, so n ra b o rcu n u zu n üç sk illin g o ld u ğ u n u söylüyor, b u n u n üzerin e b ab an üç sk illin g ’i tak d im e d iy o r ve şim di m ek tu b u alıy o rsu n ve m ü h rü n ü k en d i b a ş ı n a açıy o rsu n , sana y az d ık la rım ı d ik k a tle ve g ay re tle o k u m a y a ç a lı şıyorsun. B u m e k tu b u n etra fın d ak i b o rd ü r, senin de h em en h em en b en im k ad ar iy i b ild iğ in B e rlin ’in üç b ü y ü k b in a sın ı ta sv ir ed iy o r. B e r lin ’de U n ter den L in d en diye b ir y e r var, b u ra d a d ü n y an ın üç b ö l gesin d e u y g u n fiy atlara sey ah at edilebilir. B u resim lerle sen ev d ek i o tu rm a o d asın d ay k e n B e rlin ’de d ah a da u cu z a g ez eb ilecek sin . Çizim lerd e m ü z en in ö n ü n d e ağ a çlar görecek sin . O rası o ld u k ç a b a k ım sız k ü ç ü k b ir park. F ak at m ü ze k ap ısın ın y ak ın ın d a d ev a sa bir taş h av u z var, G am m el T o rv ’d ak i fısk iy e d e h er g ün gö rd ü ğ ü n k ü n den ço k d ah a büyük. T aştan y ap ılm ış am a b ir ay n a k ad a r p ü rü zsü z ve ço k güzel. K ü çü k y az ışm a k u lü b ü n d e n d ah a önce ö ğ ren d iğ im g ib i T ro els L u n d ’un n işa n la n d ığ ın ı söylü y o rsu n . S an a onu b en im ad ım a k u tla m a fırsatın ı v erm e k için senin m e k tu b u n u bek liy o rd u m . S ev g ili Jette, san a sev g ilerim i y o llu y o ru m , aynı za m a n d a H enrich, M ich ael, C arl, S oph ie ve W ilh e lm ’e de . A m c a n S .K .
V II.
Tekrar
mümkün
değil
Constantine Constantius b ir zam anlar aldığı hazzı tekrar alıp alamayacağını görm ek için B erlin’e kaçar. Alamayacağını anlar. M etinde
tekrarlama olasılığı üzerine aralıksız kelime oyunu var. Bu kelime oyunu başarılı olur; çün kü zamanda iki yön vardır, kelime de iki anlam taşım aktadır [gentagelse: “tekrarlam a" ve “ye niden elde etm e”] ve de iki zıt duygu durmadan birbiriyle ilişki içine girmektedir. Yazar bu İkili den birini onaylarken ötekini sürekli zayıflatır. B erlin’deki üç tiyatronun tasviri ve yüksek kül türlü eğlence ile hoplamalı zıplamalı kom edi ve farsın sağladığı rahatlama arasındaki fark, gay ri şahsilik için yeni b ir m etaforun keşfi olabilir, hatta eğlencenin b ir coğrafyasını bile çizebilir, fakat insan her şeyi b ir yana bırakıp tekrarlama yı arıyorsa ve aynı zamanda imkânsız olduğun dan da eminse, eğlenmek İçin gösterilen en azimli çabalar bile boşa çıkabilir. Benliğin b öy le iradeyle zorla ayrılması sonucu hayat bütün çeşnisini kaybeder.
K ö n ig stâ te r T iy a tro s u ’n d a “T ılsım ” oyn u y o rm u ş. H atırası ru h u m d a ca n la n ıv erd i, g eç en sefer tiy a tro d an ay rılırk en k i gibi g ö zlerim in ö n ü n d e ö ylece ca p ca n lı duru y o rd u . K o şar adım tiy a tro y a gittim . T ek b aşım a o tu rab ilec eğ im b ir loca k alm am ıştı, so ld ak i 5 ve 6 n u m a ra lıla rd a bile. S ağ ta ra fa g itm ek z o ru n d a kaldım . O rad a, eğ len seler m i sık ılsalar m ı tam b ile m e y en b ir g ru p la karşılaştım . B ö y le b ir to p lu lu ğ u insan k esin lik le sıkıcı b u labilir. B oş lo ca y o k gibiydi. G en ç kız g ö rü n ü rle rd e d eğ ild i, y a da o rad a y d ı da y an ın d a b iri o ld u ğu için ben ta n ıy am am ıştım . B eck m an n b en i gü ld ü rem iy o rd u . Y a rım saat d iren d im sonra d a tiy a tro d an ayrıldım . “T ek rar d iy e b ir şey y o k ,” diye düşü n d ü m . B u b en im ü zerim d e çok d erin b ir etki b ıra k tı. G en c ec ik b iri değilim , h ay atı hiç ta n ım ıy o r da d eğ ilim , d ah a B e r lin ’e son g elişim d en ep ey önce b elirsizlik le re g ü v en m e a lışk a n lı ğ ım d an k en d im i çekip k o p arm ıştım . Y ine de, o tiy a tro d a b ir za m a n lar ald ığ ım h az zm d ah a uzu n ö m ü rlü tü rd en o lm ası g ere k tiğ in e in a
n ıy o rd u m , çünkü insan h ay a tın g erç ek te n nasıl b ir şey o ld u ğ u n u k av ra m ad a n önce, v aro lu şu n p ek çok biçim de yarattığı h ay al k ırık lık ların a k atlan m ay ı ö ğ ren m iş o lu y o r ve yine de idare ed e b iliy o r tabii bu m ütev azı b ek len tiy le h a y a t d ah a güvenli oluyor. V aro lu ş h i leli iflas etm iş bir tü ccard an d ah a sah tek âr o la b ilir m i? H iç d eğ ilse o y ü zd e 5 0 ’sini ya da yü zd e 3 0 ’unu öder, en az ın d an b ir şey öder. K o m ik lik istem ek şu n u n şu rasın d a n e d ir ki —o b ile o lsu n te k ra rla n a m az m ı? K afam d a bu d ü şü n c ele rle eve gittim . Y azı m asam h e r zam anki y erin d ey d i. K adife k o ltu k h âlâ duru y o rd u . F ak at onu g ö rü n ce ö y le sine d eliy e dön d ü m ki n ere d ey se p ara m p arça ed ecek tim -ç ü n k ü e v d ek i h erk es yatm ış o ld u ğ u n d a n o nu o radan alacak kim se de yoktu. Ç ev resin e uym ay an b ir kadife k o ltu ğ u n b u rad a ne işi var? Ü ç k ö şe li şap k ala rd a n tak m ış b ir ad am ın çıp lak yürü m esi gibi b ir şey. T ek b ir m ak u l düşü n ce ak lım a g elm ed en y atağ a g ittiğ im d e o d a o k ad ar ay d ın lık tı ki sürekli k ad ife k o ltu ğ u g ö rü y o rd u m , ister u y an ık o la y ım ister rüyada; tab ii ertesi sabah k alk ın ca k ara rım ı u y g u la m ay a ko y u p k o ltu ğ u sandık o d asın a attırdım . E v im d e neşe k alm am ıştı, b u n u n da tek sebebi b ir te k rarın te rsi ni y aşıy o r olm asıy d ı, zih n im b ir şey ü retm iy o rd u , sıkıntılı h ay al g ü cüm , ö n cek i d u ru m la rd a k i zengin d ü şü n c ele rin anısını T a n ta lu s ’un h az la rm a d ö n ü ştü rm e k le m eşg u ld ü ; am a bu an ıların gür, y ab an i o t ları h er d üşü n cey i d ah a d o ğ ark en boğuyordu. Ç ay ev in e g ittim , öncek i g elişim d e key ifle k ah v e içm ek için her g ü n g id erdim ; şairin sö zleriy le k ah v e , “ saf, sıcak ve esaslıy sa, tadı d a k a ç m a m ışsa ” , şairin k arşılaştırd ığ ı şeyin, y an i “ d o stlu ğ u n ” y a n ın d a y erini alabilir. H iç d eğ ilse iyi k ah v e d e ısrar ediy o ru m . B elki k ah v e ön ceki k ad ar iyiydi, p ek tab ii böyle d ü şü n ü leb ilir, fak at ben h o şlan m ad ım . G üneş d ü k kânın cam ların ı ca y ır ca y ır y ak ıy o rd u , iç e risi h av a sız d ı, tıpkı te n ce re n in içindeki h a v a gibiydi, p işm ek için ideal. A lize rü zg â rla rı gibi bir h av a ce rey an ı h er yeri d o ld u ru y o r ve b ir fırsat çık sa bile b en im h erh a n g i b ir tek rarı d ü şü n m em i y a sa k lı yordu. O ak şam önceki g elişim d e g ittiğ im resto ran a gittim , herh ald e alışk an lık tan olsa g erek yem ek m id e m e iyi geldi. H er akşam gide
gele o ray ı ço k iyi ta n ım ıştım ; erk en g elen m ü şterile rin y an ların d an ay rıld ık ları k ard e şlerin i n asıl se lam lad ık ların ı, şap k aların ı içtek i o d a d a m ı y o k sa so n d ak in d e m i, y o k sa sad ece k ap ıy ı aç tık ların d a m ı y o k sa d ışa rıd a m ı g iy d ik lerin i b iliy o rd u m . H içb ir şey g ö zü m d en k açm ıy o rd u . P ro se rp in a g ibi h er k afa d an b ir saç teli çe k iy o rd u m , k ellerd en bile. - H e r zam an ayn ıy d ı, aynı şakalar, ay n ı n ez ak e t s ö z leri, ay n ı d o stlu k ifad eleri; h e r y an ıy la çev re ayn ıy d ı, k ısa ca “ ay n ı lık taki a y n ılık ” . S ü ley m an d iy o r ki, “ in san ın k arısın ın çe k işm ele ri ard ı k esilm e z bir d a m la m a d ır” , bu ölü h a y a ta uyuyor. K o rk u n ç b ir dü şünce! İşte b u ra d a b ir te k ra r m ü m k ü n olm uştu! E rtesi g ece K ö n ig stâ te r T iy a tro s u ’n d ay d ım . T e k ra r ed en tek şey te k rarın im k ân sızlığ ıy d ı. U n ter den L in d e n 'd e k i to z d ay an ılm azd ı. İn san la rın ara sın a dalıp b ir insan b a n y o su y la to z d an k u rtu lm a g iri şim lerin in h içbiri k â r etm edi. N e ta ra fa d ö n ü p k ıv ra n d ım sa b oşun ay dı. B en i d ah a önce za rafetiy le b ü y ü le m iş olan k ü çü k d an sçı kız, şim di sahnede te p in ip d u ru y o rd u . B ra n d e n b u rg er T h o r ’u n d ışın d a d u ran k ö r ad am ın , yani ben im h a rp ç ım m (çünkü o n u n la ilg ilen en tek kişi k esin lik le b en d im ) ü zerin d ek i p alto , h ü zü n lü h asre tim e u y a ca k aç ık y eşil y erin e -ç ü n k ü o zam an sa lk ım sö ğ ü d e [“ ağ la y a n ” sö ğüt] b e n z iy o rd u - hareli gri renkteydi. O nu ben k ay b e tm iştim , e v ren sel in san lık k az an m ıştı. R a h ip y ard ım cısın ın p ek sev ilen bu rn u so lm uştu. P ro fe sö r A .A . k en d isin e bir ask er havası v eren y en i bir p a n to lo n giym işti... B u d en e y im b irk aç g ün te k ra r ed in ce ö y lesin e çiled en çık tım , tek ra rd a n ö y le sin e b ık tım ki, y in e y u v am a d ö n m e y e k a ra r verdim . K eşfim in b ir ön em i yoktu, am a yine de tu h a f b ir k eşifti; çü n k ü te k rar diye b ir şeyin o lm ad ığ ın ı k eşfe tm iştim ve olası h e r şekilde b u n u te k ra rlam a y a çalışarak k en d im i ik n a etm iştim . Ü m id im i ev im e bağlad ım . Ju stin u s K e m e r b ir y erd e, ev in d en b ık m ış b ir a d a m d a n söz eder, adam k o ca d ü n y a y a aç ılm ak için a tı n a ey erini vurur. B irazcık yol alın ca at ad am ı ü stü n d e n atar. O lay ın bu şek ild e g elişm e si h er şeyi belirler. A tm a b in m ek için d ö n d ü ğ ü n de gö zü te rk etm ek istediği eve takılır, b ak a r ve o d a ne! Ö y lesin e g ü ze ld ir ki h em en geri döner. E v im d e h e r şeyi te k ra ra h azır b u la c a ğ ım a n ered ey se em in d im . B ü y ü k d eğ işik lik lerd en ö ted en beri h o ş
lan m am , h atta o k ad ar ileri gid erim ki h er tür tem izlik ten , h ep sin den ö n em lisi ev d ek i fırç alam a ve ov m a işlerin d en n efret ed erim . O y ü zd en y o k lu ğ u m d a bile m u h a fa za k âr p ren sip lerim in sü rd ü rü lm esi için en sıkı talim atım ı v erm iştim . A m a ne olm uş! S ad ık uşağım b en d en farklı görü ştey m iş. E ğ er büyük karg aşay ı ben im h a re k e ti m in h em en ard ın d an b aşlatırsa ben d ö n m e d en kesin b ite r d iy e d ü şünm üş ve tabii h er şeyi m ilim i m ilim in e yerine k o y acak k ad a r da d elik an lıy m ış. E ve varıy o ru m , zili çalıy o ru m , u şağ ım açıyor. O an o lağ an ü stü b ir andı. U şağım ın beti benzi attı, yarı açık k ap ıd an o k o rk u n ç m an zaray ı gördüm : H er şeyin altı ü stü n e gelm işti. T aş k e sildim . U şağ ım d eh şet içinde ne yap acağ ın ı b ile m e d i, art niyeti onu çarp m ıştı, o da k ap ıy ı y ü zü m e çarptı. B u kadarı da fazlay d ı, ıs tıra bım had safhaya u laşm ıştı, d ah a da k ö tü sü n ü b ek lem eliy m işim , C o m m erzien rat G rü n m ey e r gibi bir h o rtlak sanılm ak d a varm ış. T ek rar d iye b ir şeyin o lm a d ığ ım k av ra m ıştım , önceki h ay at g ö rü şüm g alip gelm işti.
VI I .
Çekmeceli
yazı
masası
Ya/Ya d a ’n/n editörü Victor Eremita dâhiyane b ir meselle, yayımlamak üzere olduğu kitabın el yazmalarını nasıl bulduğunu anlatır. S E V G İL İ O K U R : Şu ünlü, "dışı nevsc içi odur. içi n eyse dışı o d u r." felsefi ilkesinin d o ğ ru lu ğ u n d an kim i zam an k u şk u y a d ü şer gibi o ld u n m u acaba? B elki k alb in d e, b ütün ac ısıy la ve sev in ciy le, b aşk asın a açam ay a cak k ad a r kıym etli bild iğ in bir sırrı k u tsadın. B elki h ay at seni bu tü r b ir şeyi o ld u ğ u n d an şü p h e len d iğ in b irisiy le k arşılaştırd ı, am a sırrın ı ne ceb ren ne de h iley le elin d en alabildin. B elk i de bu v arsa y ım la rd a n hiçbiri san a ve h ay a tın a u y m u y o r, am a yine de bu şüpheye hiç yab an cı değilsin; zam an zam an ak lın d a a n lık bir gö lge gibi uçup gidiyor. B ö y le bir şüphe h ep g elir gider, am a
n ere d en gelip nerey e gittiğini k im sele r bilm ez. B en şahsen fe lse fe deki bu n o k ta y a sapkın b ir şekilde b ak ıy o ru m , bu y ü zd en de ö n c e den k en d im i m üm k ü n o ld u ğ u n c a b u k o n u d a g ö zlem ve ara ştırm alar y a p m ay a alıştırdım . B u k o n u d a g ö rü şlerin i p ay laştığ ım y azarlard an yol b u lm a y a çalıştım ; k ısacası, felsefi eserlerd ek i ek sik liğ i g id e r m e k için elim d en gelen h er şeyi yaptım . Z a m a n la işitm e d u y u su en sev d iğ im duyum h alin e geldi; zira insan sesi n asıl d ışa rıy la k ıy a sla n a m a y a c a k b ir içeb ak ışın aç ığ a v u ru lm a sıy sa , k u la k d a k en d isin e tah sis ed ilm iş d u y u y u işiterek bu iç eb a k ışın k av ra n m asın ı sağ lay an araçtır. İşte ne za m a n g ö rd ü k le rim le d u y d u k la rım ara sın d a b ir çelişk i b u lsam , o zam an bu şü p h e m in do ğ ru çık tığ ın ı g ö rü rü m ve so rg u lam ay a d u y d u ğ u m h ey ecan alev len ir. R a h ip günah ç ık a rtm a b ö lm e sin d e n e d a m e t g etiren d en b ir p erd e y le ayrılır; g ö rm ez, sadece d uyar. D in le rk e n y av aş y av aş d u y d u ğ u sese uy an b ir dış g ö rü n ü ş in şa eder. S o n u ç o la ra k h iç b ir çe lişk iy le k arşılaşm az. F a k a t aynı an d a d u y u p g ö rü rk e n b ir de k e n d in iz ile k o n u şa n k işin in ara sın d a b ir p erd e alg ıla rsa n ız o zam an d u ru m başk ad ır. S onuç itib a rıy la b en im bu y ö n d ek i ça b alarım çok çeşitli so n u ç lara vardı. B azen talih b en d e n y an a o ld u , b azen o lm a dı, in san ın bu y o ld a sonuç elde ed e b ilm esi için talih li o lm a sı g e re kir. N e v ar ki, a ra ştırm alarım ı sü rd ü rm e arzu m u asla y itirm ed im . N e zam an a z m im d en p işm a n lık d u y m a n o k ta sın a g eld iy se m , b e k le n m ed ik b ir b aşarı ça b alarım ı ta çla n d ırd ı. Ş im d i o k u r k itlesin e su n m a şerefin e sahip o ld u ğ u m b u k â ğ ıtla rın ço k tu h a f b ir b iç im d e e lim e g eç m e sin i sağ lay an , işte bö y le b ek le n m e d ik b ir şanstır. B u k â ğ ıtla r b an a iki ad am ın h ay a tın ı k av ra m a fırsatı v erd i, ki bu d a b e n im , d ışı n ey se içi o d eğ ild ir sezgim i d o ğ ru lam ış oldu. B u o n lard an b irisi için ö ze llik le geçerli. O n u n dış g ö rü n ü ştek i h ay at tarzı iç d ü n y a sıy la tab an tab an a zıt. A ynı şey b ir d ere cey e k ad a r öteki için de g eç erli, çü n k ü sıradan b ir d ışsa llık a ltın d a d ah a ö n em li b ir içselliği g izlem iş. Y ine de en iyisi, bu k âğ ıtların n asıl elim e g eçtiğ in i açık lay arak sıray la g ideyim . Y ak laşık yedi yıl k ad a r önce, şeh ird ek i b ir eskici d ü k k ân ın d a d ah a ilk andan itibaren ilgim i çeken çek m eceli b ir yazı m asası g ö züm e çarp m ıştı. M odern b ir işçiliği yoktu. E p ey u zu n bir
süre k u lla n ılm ıştı am a y ine de beni büy ü lem işti. B u etk ilen m en in seb eb in i açık lam am m ü m k ü n değil, fakat h ay atları b o y u n ca pek ço k kim se böyle b en z er şey ler y aşam ışlard ır. H er günkü yo lu m bu d ü k kân ın ö n ü n d en geçiy o rd u , b en de bir gün bile, durup g ö zlerim e b a y ram ettirm ed e n o radan geçm ezd im . Z am an la ona b ir g eçm iş u y d u r dum ; onu g ö rm ek gü n d elik b ir ihtiyaç haline gelm işti, ben de sırf onu g ö reb ilm ek u ğ ru n a eğ er alışılm ad ık b ir g ü ze rg âh ta y sam y o lu m u d eğ iştirm ek te te red d ü t etm edim . O na b ak tık ça d ah a d a çok sa hip o lm ak istiyordum . B unun çok garip b ir arzu o ld u ğ u n u n farkınday d ım . çünkü böyle bir m o b ily ay a hiç ihtiyacım yoktu ve satın a l m am m ü sriflik olacaktı. F ak at arzu çok incelikli b ir tu tk u d u r. D ü k kân a g irm ek için b ir bahane b uldum , öteki şeyleri so rd u m , a y rılır ken m a sa için dükkân sahibine öylesine çok düşü k b ir fiy at verdim . K abul ed eceğ in i sanıyordum ; o zam an şans benden y an a o lacaktı. B öyle d av ran m am ın sebebi p ara değildi, v icdanım ı rah atlatm ak tı. P lan işe yaram ad ı, satıcı g ö rü lm e d ik dereced e inatçıyd ı. O rad an h er gün g eçip m asay a sevgi dolu gö zlerle b ak m ay a devam ettim . " K a rarım v erm e lisin .’" diye düşü n d ü m , "y a satılırsa, o zam an iş işten geçm iş olacak. T ek rar eline geçecek olsa bile o n a karşı asla aynı şeyleri h isse tm e y e c e k sin .” K albim küt küt atıyordu: so n ra d ü k k ân a girdim . P arasını verip satın aldım . "B u son m ü srifliğ in o lsu n ;" diye g eçird im içim den, "a slın d a onu aldığın için g erçek ten şanslısın, çü n k ü o n a h er b ak tığ ın d a ne k ad a r m ü srif o ld u ğ u n u d ü şü n ecek sin ; bu m asanın alın m a sıy la h ay a tın d a yeni bir d ö n em b aşlam alı." E y vah. arzu n u n sözleri insanın içine işliyor, ciddi kararların d a h er z a m an eli kulağ ın d ad ır. M asa lay ık ıv la evim e kuruldu, aşkım ın ilk d ö n em in d e o na c a d ded en b akarken nasıl haz ald ıy sam şim di de evin içinde m asan ın ö n ü n d e bir ileri b ir geri gidip g eliyordum . Y avaş yavaş zen g in iç e riğiyle. p ek çok çek m ecesi ve gizli b ö lm e sin e aşin a hale g eld im ve m asam d an her bak ım d an ho şn u ttu m . Y ine de h er şey bö y le devam ed em ezdi. 1836 y az ın d a bir h afta lığ ın a ta şray a g itm ek için işlerim i ay arlad ım . A ra b ac ıy la sabahın beşi için k onuştum . G erekli eşy alar bir ak şam ö n ceden to p lan d ı ve h e r şey hazırlan d ı. Saat d ö rtte u y an dım . fak at gezeceğ im taşra b ö lg esin in güzel hayali beni öylesin e
b ü y ü le m işti ki te k ra r u y k u y a ya da rü y ay a daldım . B elli ki u şağ ım , u y k u m u alan a k ad a r d o k u n m a m ası g ere k tiğ in i d ü şü n m ü ştü , çü n k ü b en i ça ğ ırd ığ ın d a saat altı b u çu k olm uştu. A rabacı ço k tan b o ra z a n ı nı ça lm a y a b aşlam ıştı bile, ben b aşk ala rın ın b u y ru k la rın a g e n e llik le u y m a eğ ilim in d e o lm asam da, arab acı ve m ü ziğ in i b u n d an hep ayrı tutarım . Ç ab u ca k g iy in ip k ap ıd a b ittiğ im d e, “ C eb in d e y e te rin ce p ara n v a r m ı? ” d iye so rd u m kendi kendim e. F azla b ir şey yo k tu . M a say ı açıp evde ne k ad a r p ara v arsa alm ak için p ara çe k m ecesin e asıldım . T abii çek m ece k ım ıld am ad ı. N e y ap tıy sam işe y aram ad ı. O lab ilec ek lerin en kötü sü olm uştu. T am d a bu sırad a, k u la k larım arab acın ın d a v e tk â r n o ta larıy la çın lark en , böyle zo rlu k larla k a rşı laşm ak o la ca k şey değildi! K an b ey n im e sıçram ıştı, k ızm ıştım . K se rk se s’in d en izin k ırb aç lan m asın ı em re tm e si g ib i ben de k o rk u n ç b ir intikam alm ay a k ara r verd im . B ir b a lta getirttim . O n u n la m a sa y a m ü th iş b ir d arb e indirdim . K ızg ın lığ ım la yanlış b ir y ere m i v u r d u m , y o k sa çek m ece ben im k ad a r inatçı m ıy d ı b ilm iy o ru m , v u ru şum b ek len e n sonucu verm ed i. Ç e k m ece k ap alıy d ı, k ap alı d a k aldı. F ak at b aşk a b ir şey oldu. T am y erin e m i isab et ettirm iştim , y o k sa m a san ın b ü tü n k afe sin in sa rsılm asın d an m ıd ır b ile m e m , am a b ild i ğim b ir şey var ki d ah a önce hiç g ö rm ed iğ im bir gizli k ap a k fırlay ıp açıldı. B u d a d ah a önce doğal olarak fark etm ed iğ im b ir m ek tu p g ö zünü açtı. B u rad a hay retle b ir to m a r k âğ ıt b u ld u m , y an i elin iz d ek i e serin içeriğini o lu ştu ran kâğıtları. G ezi p lan ım d eğ işm ed i. İlk g e l d iğ im istasy o n d a kredi ay a rlay acak tım . İçin d e g en e llik le b ir çift ta b a n c a b u lu n d u rd u ğ u m m a u n b ir k u tu aceley le b o şa ltıld ı ve y erin e k â ğ ıtla r kondu. Z ev k ten u çuyordum , sevincim de g itg id e artıy o rd u . K ab a d av ran ışım için k alb en m a sad a n a f diledim ; aklım da, dışı n ey se içinin de o o lm ad ığ ı k u şk u su n u g ü çlen d irm işti, aynı z a m a n d a bö y le k e şifle r için şan sın gerekli o ld u ğ u n u söy ley en am p irik g e n ellem em de do ğ ru lan m ıştı. D ah a öğlen o lm a d an H ille rö d ’e u la ştım , p ara işini h allettim ve m u h te şe m m a n zaray ı şöy le b ir seyrettim . E rtesi sabah d erh al a ra ş tırm a gezim e b aşlad ım , tabii b aşlan g ıçta p la n lad ığ ım d a n ço k fark lı b ir k ara k tere b ü rü n m ü ştü artık. U şağ ım m a u n k u tu y la beni tak ip e t ti. M üm k ü n o ld u ğ u n c a sü rp rizd en u zak ta o la b ile ce ğ im ro m a n tik bir
y er arad ım ve d o k ü m a n ları çık ard ım . M aun k u tu y la sık sık y ap tığ ım bu g ez ile rin fark ın d a o lan han cım , atış y eten e ğ im i g eliştirm e y e ç a lıştığ ım a d air b ir söz söyledi. B u tah m in i için ona şü k ran b o rç lu y d u m , onu öyle in an d ığ ı gibi bıraktım . K âğ ıtlara şöyle aceley le b ir göz atınca, dış fark lılık ları d a b elir gin olan iki ayrı e serd en m e y d an a geld iğ in i anladım . B ir tanesi p a r şö m en k âğ ıtta n dö rt y ap ra k lık fo rm alara, k en a rlar g en işçe b ırak ıla rak y azılm ıştı. E l y azısı o k u n ak lıy d ı, h a tta y er y er b iraz zarifti de, tek bir yerd e de özensizdi. Ö tek isi, tam say fa çizgili d o sy a k â ğ ıtla rın a y az ılm ıştı, resm i b elg ele r ve b en z erle rin d e k u lla n ıla n la r gibi. El y azısı açık, o ld u k ç a y ayvan, tek tip ve d ü zg ü n d ü , b elli ki b ir işa d am ın ın el yazısıydı. İçe rik lerin in de b en z eşm ez oldu k ları çıktı o r taya. B ir b ö lü m ü d eğ işik u zu n lu k lard ak i b irta k ım estetik ü zerine d e n e m e lerd en o lu şu rk en , öteki b ö lü m iki uzu n ve b ir k ısa in c e le m e d en o lu şu y o rd u , g ö rü n ü şe b ak ılırsa hepsi etik iç erik liy d i ve m ek tu p fo rm u n d ay d ı. B u b en z eşm ez lik d ah a y ak ın d an b ak ın ca tam am en d o ğ ru lan d ı. İkinci dizi, ilk dizin in y az arın a y azılm ış m e k tu p la rd a n o lu şu y ordu.
IX.
Rotasyon
yöntemi
Y a/Y a d a ’n/n ilk yarısı d ü n yanın “e s te tik ” a çı d a n ele alınışıdır, d e n e m ele rin en m arifetlilerin d e n bir ta n e si aynı za m a n d a en sapkını. A b sürdlük, sıkıntı, h a ya tta n bıkkınlık; h e m e n h e p sinin ü s te s in d e n k e y fi bir z e k â ed im iyle g e lin e bilir. F akat insan çalışıyorsa p e k bir ş e y g ö r e m e z: E v d e oturup, sıkıntıdan k e ş if yapm alıdır. T ecrü b e sahibi in san lar bir ilkeden yola çık m ay ı çok ak ıllıca b u lu r lar; ben de onların g önlü o lsun diye, “b ü tü n in san lar sık ıcıd ır” ilk e siyle b aşlıyorum . B u ko n u d a b an a karşı çık acak k ad ar sıkıcı biri
y o k tu r herhalde. B u ilke, harek et ilkesini sağlayan “ n e g a tif in tem el şartı olan iticilik gücüne en yüksek dereced e sahiptir. S adece itici d e ğil, son derece ürkütücüdür de; ve bu ilkeyi arkasın a alan k işinin k e şifler yapacak sonsuz bir itm e gücüne sahip olm ası k açınılm azdır. Z ira, eğer ben im ilkem doğruysa, sıkılm anın insan lık için ne kad ar y ıkıcı olduğunu şöyle b ir düşünüp, bu tem el hak ik at ü zerin d ek i y o ğ u n laşm anızı uygun şekilde ayarlayarak istediğiniz d ereced e b ir m om en tu m elde edebilirsiniz. E ğ er h areket g ü cü n ü n k en d isin e zarar v erm e pahasına son sürat g itm ek istenirse, insanın k en d isin e şunu söylem esi yeterlidir: S ıkılm ak bütün k ö tülüklerin anasıdır. Ö ylesine sakin ve durağ an olan sıkıntının böyle harekete g eçirici bir g ü ce sa hip olm ası şaşılacak şey. S ıkılm anın yarattığı etki b ü tü n ü y le sihirli bir şeydir, ne var ki çekiciliğin değil, iticiliğin getird iğ i bir etki. S ık ılm an ın ne denli ta h rip k âr old u ğ u ço c u k la rd a d a h erk es ta ra fından gözlem len ir. Ç o c u k lar eğ len d ik leri sürece d aim a u sludurlar. B u n u n d o ğ ru lu ğ u su götü rm ez; çü n k ü b azen o y n ark en bile y a ra m azlık y ap a rlarsa, bunun sebebi artık sık ılm ay a b aşlam ış o lm a la rı dır. S ıkıntı, b aşka bir b içim de olsa da, artık d ev rey e g irm iştir. Bu y ü zd e n bir dadı seçerk en sadece vak arın a, d ü rü stlü ğ ü n e ve te rb iy e sine bakılm az; aynı za m an d a estetik açıdan ço cu k ları eğ len d irm e b ecerisi de dik k ate alınır; bu ko n u d a eksiğ i varsa, aran an d iğ e r b ü tün ö zellik lere sahip o lsa bile te re d d ü tsü z işten atılır. D em ek ki ilke bu n o k ta d a aç ık ça kabul görm üş oluyor; fakat d ü n y a işleri ço k il ginçtir, alışk an lık ve sık ın tın ın etkisi o kad ar y ay ılm ıştır ki, estetik b ilim in e sadece bu tek o la y d a hakkı verilir. E ğ er b irisi k arısın ın sı kıcı o lm asın d an dolayı b o şa n m ak istese, ya da g ö rü n ce içi sıkıldığı için b ir kralın tah ttan inm esini, ya d a dinlem esi sıkıcı o ld u ğ u için b ir v aizin sü rgüne g ö n d erilm esin i, y a d a k o rk u n ç sık ıcı old u k ları için b ir b aşb ak a n ın g ö revden alın m asın ı, bir g az etec in in m ü eb b et h ap sin i istese, sonuç alam a y ac ağ ın ı görecek tir. B u y ü zd en de d ü n y an ın g itgide k ö tü y e g itm esin d e, sık ın tı arttık ça k ö tü lü k lerin g itg i de artm asın d a şaşılacak b ir yan yoktur. C an sıkın tısı b ü tü n k ö tü lü k lerin anasıdır. B u n u n tarihi ta d ü n y an ın b aşlan g ıcın a dayanır. T an rıla r sık ıld ı lar, insanı yarattılar. A d em y aln ızlık ta n sık ılın ca H av v a yaratıld ı. O
zam an d an beri sık ın tı d ü n y ay a girm iş ve n ü fu sa o ran la artm ıştır. A dem tek b aşın a sıkılıy o rd u ; sonra A d e m 'le H av v a b irlik te sık ıld ı lar; so n ra A d e m ’le H avva ve H a b il’le K abil e n fa m iü e [ailecek] sı kıldılar; so n ra d ü n y a n ü fu su arttı ve h alk lar en m a sse [kitleler h a lin de] sıkıldı. K en d ilerin i eğ len d irm e k için başı göğe değen bir kule yap m a fikrine kapıldılar. B u fik rin bizatih i k en d isi k u len in b o y u n ca sık ıcıy d ı ve sık ılm an ın n asıl üste çık tığ ın ın kork u n ç b ir d eliliy d i. S onra uluslar, şim di tıpkı in sa n la rın y u rtd ışın a çıkm aları gibi, y e r yüzü n e dağ ıld ılar, am a sık ılm a y a dev am ettiler. B u sık ın tın ın y ara tacağı so n u ç lan bir düşünün! İn san lık o yüce yerin d en aşağ ılara düştü, önce H a v v a ’yla, sonra da B abil K u le s i'y le . P eki am a öte y a n dan R o m a 'n ın çö k ü şü n ü g ecik tiren neydi, p a n is ve circe n ses [ek m ek ve sirkler] değil m i? P eki şim di bir şe y ler y ap ılıy o r m u? K e n dini eğ len d irm e y o lla n d ü şü n ü lü y o r m u? T am tersine, bu y ık ım h ız lan d ırılıyor. B ir anay asal m eclis kurulm ası te k lif ediliy o r. H em b u rad a y er alan b ey e fen d ile r için, hem de o n ların y ap tık ların ı d u y acak ve o k u y ac ak lar için b u n d an d ah a sıkıcı bir şey d ü şü n ü le b ilir m i? D ev letin m ali d u ru m u n u dü zeltm esi için tasarru fa g id ilm esi te k lif ediliyor. B u n d an d ah a sıkıcı b ir şey o la b ilir m i? U lusal b o rcu a rtır m ak y erin e tam am ın ın öden m esi te k lif ediliyor. S iy asetten a n la d ı ğım k ad a rıy la D a n im a rk a ’nın on beş m ily o n lu k b ir k red i ay a rla m a sı hiç de zor b ir m esele olm azdı. N ed en kim se bunu d ü şü n m ez? B o rcu n u ö d em ey en b azı d âh iler o ld u ğ u n u du y arız ara sıra - h e rk e s h em fik ir old u k tan sonra, n için aynı şeyi d ev let de y ap m asın ? O h a l de on beş m ily o n b orç alalım ve b o rçla rım ız ı ö d em ek y erin e h alk ın eğ len cesi için kullanalım . Bin yıllık saadet d ö n em in i zev k ve sefa içinde k utlay alım . H er yere k u tu la r k oyalım ; şim di old u ğ u gibi ö y le p ara atılm ası için değil, p aran ın serbestçe d ağ ıtılm ası için. H er şey b ed a v a olsun; tiy a tro lar bed av a, h a fif m e şre p k ad ın lar bedava; p ark ta ara b ay la g ezm ek b edava; g ö m ü lm ek bed av a, tab u tu b aşın d a ö v g ü le r sö y len m esi b edava; b e d a v a diy o ru m çünkü in san ın elin d e h er za m a n p ara v arsa b ir an lam d a h e r şey p ara sız dem ek tir. K im se ye m ü lk iy et hak k ı verilm em eli. S adece b en im d u ru m u m b ir istisn a o lm alı. L o n d ra B a n k a s ı’n d a g ü n d e yüz d o la r olm ak ü zere sürekli b ir p ara m bulu n m alı; b u n u n sebebi k ısm en , d ah a az ıy la y ap a m a y a
cağ ım d an , k ısm en de fik ir b an a ait o ld u ğ u için ve son o larak d a on b eş m ilyon yen ip b ittiğ in d e yeni b ir fik irle o rtay a çık ıp ç ık a m a y a cağ ım kesin olm ad ığ ı için. B ütün bu refahın sonucu ne olurdu acaba? M ü th iş olan h er şey K o p e n h a g ’a akın ederdi, en büyük sanatçılar, en b ü y ü k aktörler, en b ü y ü k dansçılar. K openhag ikinci A tin a olurdu. S onrası m ı? A ra la rın d a tran Şahı ve İn g iltere K ralı da olm ak üzere varlık sahibi in sa n lar bu şehre y erleşirlerdi. İşte ikinci fikrim . Ş a h ’ı k açıralım . B elki d i y eceksiniz ki, İ ra n ’da ay a k la n m a çıkar, yerine de d ah a önce h ep o l du ğu gibi başka b ir şah tah ta geçer, o zam an da eski şahın fiy atı d ü şer. T am am o zam an, ben de onu T ü rk le r’e satm ayı ö n eriy o ru m ; onu p aray a nasıl çevirecek lerin i onlar iyi bilir. A yrıca p o litik acılarım ızın tam am en g ö zden kaçırd ık ları b ir b aşk a h u sus d ah a var. A v ru p a ’d a ki dengeyi D anim ark a elinde tutuyor. B undan d ah a talihli b ir durum d ü şünülem ez; bunu kendi te crü b em d en biliyorum ; ben b ir zam an lar b ir ailede güç d engesini elim de tu tu y o r ve d iled iğ im i y ap ıyordum ; k ab a h at hiç bende o lm uyordu, d aim a ö tekilerde o luyordu. E y bu sözlerim i işiten o yüksek m evkilerdeki yönetici ve d an ışm an lar, k ra lın adam ları ve halk ın adam ları ve b ü tü n sınıflardan anlayışlı ve z e ki vatan d aşların hepsi! Şu o lan a b ir bakın! Y aşlı D an im ark a m ahvın eşiğinde; ne feci! S ıkıntıdan batacak. F elak etlerin en büyüğü! K a dim zam anlarda, ölm üş krala m eth iy ey i en güzel şekilde o k uyanı kral y aparlarm ış; b izim za m a n ım ız d a da en iyi nük tey i dile getireni kral, en iyi n ükteye ortam yaratanı da prens yapm alıyız. A h canım d u y g u sallık , n asıl da alıp g ö tü rü y o rsu n beni! Ç a ğ d a ş larım a böyle k o n u şa ra k b ilg e liğ im in sırlarını m ı açık lam alıy ım ! A s la! B enim b ilg eliğ im zum G eb ra u ch f ü r Je d erm a n n [h erk esin k u l lan m ası için] d eğ ild ir ve insanın ihtiyat ilkelerini k en d in e s a k la m a sı d aim a d ah a ih tiy atlıcad ır. M ürit de istem em ; am a ö lü m d ö şe ğ im de te sad ü fen biri b u lu n a ca k o lu rsa ve ben de so n u m u n g eld iğ in d en em in olu rsam , o zam an b ir h a y ırse v erlik aşkına k ap ılarak ö ğ retim i k u la ğ ın a fısıld a y ab ilirim , tabii b u n u n la ona iyilik mi y o k sa k ö tü lü k m ü yap tığ ım ı bilem ed en . İn san ın to p lu m sal b ir h ay v a n o ld u ğ u k o n u şu lu p d u ru y o r hep; insan tem eld e y ırtıc ı b ir h ay v a n d ır, b u n u n d e lili de sadece d işlerin in şekliyle sınırlı değildir. B ütün bu to p lu m ve
to p lu m sallık k o n u şm aları k ısm en k alıtsal riy ak ârlık , k ısm en de iç ten p azarlık lı kurnazlıktır. B ü tü n in sa n la r sıkıcıdır. S ıkm ak, k en d in i ve b aşk ala rım sık m ak d iy e ikiye ayrılabilir. B aşk aların ı sık an lar ayak tak ım ı, y ığ ın la r ve genel o la ra k b ü tü n insanlık k afilesid ir. K en d ilerin i sık a n la r ise se ç k in ler. aristo k ra tla rd ır; şu g arip b ir g erç ek ki. k en d ilerin i sık m ay a n la r g en ellik le b aşk ala rın ı sık arlar, k en d ilerin i sık an lar d a b a şk a la rı nı eğ len d irirle r. K en d ilerin i sık m ay an in sa n la r gen ellik le şu y a da bu şek ild e ken d ilerin i son d erece m eşgul eden insanlard ır; bu in sa n lar tam d a bu seb ep ten en sıkıcı, en çe k ilm ez olan lard ır. H ay v an lar âlem in in bu türü, erkeğin arz u su y la kadın şeh v etin in o rtak m ey v esi o lam az herh ald e. B ü tü n alt hayat b iç im le ri gibi, y üksek d o ğ u rg a n lık o ran ıy la göze ça rp ar ve y ılm ad a n ço ğ a lırla r. D oğ an ın bö y le v a r lıkları d ü n y ay a getirm esi için d okuz ay a ihtiyaç d u y m ası an laşılır gibi d eğil; aslın d a b u n la rd a n d ü zin elerce çık m ası bek len ir. İkinci grup, aristo k ratlar, k en d ilerin i sıkanlardır. Y u k arıd a d eğ in ild iğ i g i bi, g en ellik le b aşk ala rın ı eğ len d irirle r -b a z e n dıştan b ak ıld ığ ın d a ay a k tak ım ım , d ah a içten b ak ıld ığ ın d a ise sadece yeni ark ad aş ü y e lerini. K en d ilerin i ne kad ar d erin d e n sık arlarsa, b aşk ala rın ın e ğ le n m e sin e o d erece g ü çlü h iz m et ederler, h atta sık ılm a ların ın d o ru ğ a u la ştığ ı za m an lar ya sık ın tıd an ö lü rler (p a sif yapı) ya d a sırf m e ra k tan k en d ilerin i v u ru rla r (ak tif yapı)A y lak lığ ın k ö tü lü k lerin anası o lduğu sö y le n ir g en ellik le. B u k ö tü lü ğ ü n önüne g eçm ek için ça lışm a öğütlenir. N e v a r ki h em k o rk u lan k ö tü lü ğ ü n d o ğ asın d an , hem de ö ğ ü tle n en ça red en an lam ak m ü m k ü n ki bu g ö rü şü n tam am ı alt ta b ak a kö k en lid ir. A y lak lık h iç b ir şek ilde öyle k ö tü lü ğ ü n anası değildir; aksine tam am en y ü ce bir h ay a t tarzıdır, y eter ki insan ken d i sıkılm asın. A y lak lık elb ette in sa n ın servetini k ay b e tm e sin e yol açabilir, şu olu r bu olur, fak at yüce g ö n ü llü insan bö y le te h lik e lerd en korkm az; onun k o rk tu ğ u sık ıl m aktır. O lim p o s’taki ta n rılar sık ılm ıy o rla rd ı, m utlu ay lak lık ları içinde m u tlu m u tlu y aşay ıp gidiy o rlard ı. N e dik iş bilen , ne ip lik e ğ i ren. ne yem ek pişiren, ne o k u y an , ne p iy a n o çalan güzel b ir kadın, sık ılm a d ığ ı için ay lak lığ ıy la m utludur. A y lak lığ ın b ü tü n k ö tü lü k le rin an ası old u ğ u şöyle d ursun, aslın d a hak ik i iyiliktir. B ü tü n k ö tü
lü k lerin anası sıkıntıdır, u z a k ta tu tu lm ası g erek en de odur. A y lak lık b ir k ö tü lü k d eğildir; h atta, aylak lık h issin d en y o k su n h er insan bu ö zelliğ iy le an cak b ilin cin in insanlık sev iy esin e h en ü z y ü k se lm e d i ğini gösterir. B ir insanı tin d ü n y asın d an ayrı tutup , içg ü d ü leri d aim a h are k et isteyen h ay v a n la rla aynı sın ıfa k o y an b itm ek tü k e n m ek b il m eyen b ir h are k etlilik vardır. H er şeyi bir iş m eselesin e d ö n ü ştü r m ede o lağ an ü stü yeteneği olan in san lar vardır, h ay atları iştir, âşık o lu rlar, ev len irler, fık ra d in le rler ve m esai saatlerin d e sa rf ettik leri aynı şevkli ç a b alarla b ir sanat eserin e h ay ran k alırlar. L atin atasö zü o tium est p u lv in a r d ia b o li [aylaklık şeytanın y astığ ıd ır] k esin lik le d o ğ ru d u r, fakat insan sık ılm ad ığ ı zam an şeytan başın ı o y astığ a k o y acak zam an bulam az. N e v a r ki bazı in sa n la r h ay a tın g ay e sin in ç a lışm ak o ld u ğ u n u d ü şü n d ü ğ ü için ay lak lık /ça lışm a k arşıtlığ ı k e sin likle d oğrudur. B ense in sa n ın g ay esin in k en d in i eğ len d irm esi o ld u ğ u nu v arsay ıy o ru m , o zam an b en im k o y d u ğ u m k arşıtlığ ın d a o n d an geri k alır yanı olm uyor. S ıkıntı, p an teiz m in şey tan i yüzüdür. E ğ er sıkın tı içinde b ö y lece k alırsak , k ö tü lü k ilkesine d önüşür; y ok edersek, onu h ak ik i y erin e k o y m u ş oluruz; fakat sıkıntıyı ancak eğ len erek yok ed e b iliriz - e r g o [o halde], e ğ len m e k bizim görev im izd ir. S ıkıntın ın ç a lışm ak la yok o lacağını sö y lem ek kafa k arışık lığ ın ı o rtay a koyar; çü n k ü ç a lışm a y la, zıddı old u ğ u için, ay lak lık y ok olur, sıkıntı d eğil; ay rıca te c rü b ey le sabittir, aralıksız k o şu ştu rm a la rı tıpkı b ö ce k le rin vızıltısın ı an d ıran en çalışk an işçiler içlerinde en sıkıcı o lan ıd ır; eğ er k e n d ile rini sık m ıy o rlarsa, bu n u n sebebi sık ın tın ın ne o ld u ğ u n a d air b ir fi k irleri o lm adığı içindir; fak at o zam an da sıkıntıy ı alt ettik leri p ek sö ylenem ez. S ık ılm ak k ısm en d o ğ u şta n g elen b ir y eten ek , k ısm en de se z g i sel o la ra k k az an ılm ış bir şu u rd u r [a cq u ired im m ed ia cy]. İn g iliz ler g en e l olarak ö rn ek b ir u lu stu r. A y lak lığ a d o ğ u şta n y eten e k li kim se p e k n a d ir çıkar; d o ğ ad a hiç k arşılaşılm az , ay lak lık tin d ü n y asın a aittir. Y ine de b az en ad e ta b u y e te n e ğ in can lı sim g esi o lan b ir İn g iliz y o lc u y la k arşıla şa b ilirsin iz - a ğ ır , h an tal b ir h ay v an ; b ü tü n dil ze n g in liğ i, tek h eceli b ir k elim e y le, en b ü y ü k h ay ra n lığ ın ı ve en d erin k a y ıtsız lığ ın ı g ö ste re n b ir n id a y la tü k e n iv erir, çü n k ü h a y ra n
lık ve kayıtsızlık sıkıntının birliğinde ayırt edilmez olmuştur. Baş ka hiçbir ulus böyle doğa harikaları yetiştiremez; başka ulusların yurttaşları daima bir parça daha canlıdırlar, böyle tümden ölü doğ muş olmazlar. Bildiğim tek analoji, boş heyecanın havarisidir, ki o da hayatında yolunu bir nidayla bulur. Heyecanı her yerde meslek edinmiş kişidir bu; Oo! ya da, Aman! diye bağırır, ister önemli is ter önemsiz olsun, aradaki fark onun için, kör ve gürültülü heyeca nın boşluğunda kaybolmuştur. İkinci sıkılma biçimi çoğunlukla eğ lenmek için sarf edilen yanlış çabanın sonucudur. Sıkıntıya karşı sunulan çarenin de sıkıntı üretmeye sebep olabileceği şüpheyle karşılanabilir; fakat bu ancak yanlış uygulandığı zaman böyle olur. Yanlış planlanmış, genellikle eksantrik eğlence biçiminin içinde de sıkıntı vardır ve bu şekilde yüzeye çıkıp dolaysız olduğunu ispat lar. Atlarda kör delibaş ve uykulu delibaş hastalığı diye ikiye ayı rırız. fakat ikisine de delibaş deriz; öyleyse, her ikisi de ortak bir belirten altında birleşse de, sıkılmanın da iki türü arasında bir ay rım yapabiliriz. Panteizmin tipik özelliği genel olarak doluluğudur; sıkıntıda ise durum tersidir, çünkü onun tipik özelliği boşluktur, işte tam da bu yüzden sıkıntı panteistik bir kategoridir. Sıkıntı, gerçekliğe sinmiş olan hiçliğe dayanır. Ucu bucağı görünmeyen dipsiz bir kuyuya bakarkenki gibi baş döndürücüdür ve bu baş dönmesi sonsuzdur. Yu karıda sözü edilen tuhaf eğlenme biçimi tek bir yankı yapmadan ses çıkarır, bu da onun hiçlik üzerine dayandığım ispatlar; çünkü hiçlik te tek bir yankı bile üretilemez. Madem sıkıntı yukarıda gösterildiği gibi bütün kötülüklerin ana sıdır. o halde onu alt etmeye çabalamaktan daha doğal ne olabilir? Şimdi burada, her yerde olduğu gibi, meseleye sakin bakmak gere kir: yoksa tam kaçayım derken insan kendini sıkıntının şeytani ba tağında buluverir. Sıkılan herkes "değişiklik" diye haykırır. Bu ta lebi kesinlikle hoş karşılıyorum, fakat oturmuş bir ilkeyle hareket etmek gerekir. Genel görüşten ayrıldığım nokta "rotasyon" kelimesiyle yeterin ce ifade ediliyor. Bu kelime bir anlam belirsizliğini gizliyor gibi gö
rünebilir, eğer genel yönteme de yer açacak olursam, toprak değişi mi olarak tanımlamam gerekir. Fakat çiftçiler kelimeyi bu anlamda kullanmaz. Ne var ki bir süreliğine bu kelimeyi, değişikliğin sınır sız sonsuzluğuna, geniş boyutuna dayanan rotasyondan söz ederken kullanacağım. Bu rotasyon kaba ve sanattan yoksun bir yöntemdir ve yanılsa maya ihtiyaç duyar. İnsan taşrada yaşamaktan sıkılır şehre taşınır; vatanından sıkılır yurtdışına çıkar; europamüde [Avrupa bıkkını] olur, Am erika’ya gider vesaire; en nihayetinde insan bir yıldızdan bir yıldıza sonsuz yolculuk hülyalarının tadını çıkarır. Ya da hare ket farklıdır ama hâlâ geniş bir alanı kapsar. Porselen tabakta ye mekten usanır gümüşte yer; gümüşten usanır altına döner; Truva’mn yanışı nasıl bir şeydi diye R om a’nın yarısını yakar. Bu yön tem kendini boşa çıkarır; bu düpedüz sonsuzluktur. Peki N eron’un eline ne geçti? Flayır, Antonine daha akıllıydı; diyor ki: “Hayatını gözden geçirmek, daha önce gördüğün her şeye, başka bir açıdan bakmak senin elinde.” Benim yöntemim toprak değişimine dayanmıyor, gerçekten ekin rotasyonundaki [ekim nöbeti] gibi toprağı işleme yönteminin ve ekin cinsinin değiştirilmesine dayanıyor. İşte burada devreye he men kısıtlama ilkesi giriyor, dünyadaki tek kurtarıcı ilke. Kendini zi ne kadar kısıtlarsanız, keşif bakımından o kadar verimli olursu nuz. Müebbet hapsin münzeviliğindeki bir mahkûm çok keşfedici olur, bir örümcek onun için büyük eğlence kaynağı olabilir. Okul günlerine şöyle bir bakmak yeterli. Öğretmenlerimizin seçiminde estetik kaygının göz ardı edildiği bir yaştaydık, o yüzden de çoğu sı kıcıydı, o zaman insan nasıl keşifler yapıyordu! Bir sinek yakalayıp fındık kabuğuna hapsetmek ve sonra kabuğu sağa sola oynatışını seyretmek ne kadar eğlenceliydi; sıraya delik açarak içine bir sine ği hapsedip bir kâğıtla içeriyi dikizlemek ne eğlenceliydi! Çatıdan damlayan monoton su sesini dinlemek bazen ne eğlencelidir! Böy le durumlarda insan ne kadar sıkı bir gözlemci olur, en ufak bir ses. en ufak bir kıpırtı dikkatinden kaçmaz! Burada, sonuca yaygın şe kilde değil, yoğun şekilde varmayı hedefleyen yöntemin aşırı bir uygulamasını görüyoruz.
Toprağı işleme yöntemini değiştirmede ne kadar becerikli olu nursa o kadar iyi; fakat her tür değişiklik daima hatırlama ve unut ma kategorileri altında toplanacaktır. Hayat bir bütün olarak bu iki akımla hareket eder, o halde onları kontrol altına almak şarttır. İn san umudunu kesmeden sanatsal olarak yaşayamaz; çünkü umut in sanın kendini kısıtlamasını engeller. Umudun güzel rüzgârıyla de nize açılmış insanı görmek ne hoş bir manzaradır, insan yedekte çe kilme fırsatını bile değerlendirebilir; fakat umudun gemiye çıkma sına asla izin vermemek gerekir, hele kılavuz kaptan olarak hiç; çünkü umut sadakatsiz bir dümencidir. Umut Prometheus’un güve nilmez hediyelerinden biriydi; ölümsüzlerin önceden bilme yetene ği yerine insanlara umudu verdi. Unutmak -bütün insanlar unutmak isterler, hoş olmayan bir şey olduğunda daima, “Ah bir unutabilsem,” derler. Fakat unutmak, ön ceden pratiği yapılması gereken bir sanattır. Unutabilme her zaman insanın nasıl hatırladığıyla bağlantılıdır, fakat buna karşılık hatırla ma da insanın gerçeği yaşayış tarzına bağlıdır. Yaşadıklarına umu dun itici gücüyle dalan kimse asla unutmayacak biçimde hatırlar. Bu nedenle, nil adm irari [hiçbir şeye şaşma] hakiki hayat bilgeliği dir. Hiçbir an’a, zamanı geldiğinde unutulmayacak kadar büyük bir önem yüklenmesine izin verilmemelidir; fakat her an, istenildiğin de hatırlanacak kadar büyük öneme sahip olmalıdır. İnsanın en iyi hatırladığı ve en çok unuttuğu çağ çocukluk çağıdır. İnsan ne kadar şiirsel hatırlarsa, o kadar kolay unutur; çünkü şiirsel olarak hatırla mak unutuşun başka bir adıdır. Şiirsel hatırlayışta, yaşanılan şeyler bütün acılarını kaybederek bir dönüşüme uğramıştır. Bu şekilde ha tırlamak için insanın nasıl yaşadığına, özellikle de nasıl zevk aldığı na dikkat etmesi gerekir. Yaşanılan bir şeyden son anma kadar do lu dolu zevk almak hem hatırlamayı hem de unutmayı imkânsız kı lacaktır. Çünkü o durumda insanın unutmayı arzuladığı, iradedışı bir hatırlamayla gelip zihinleri bulandıran belli bir doymuşluktan başka hatırlanacak şey kalmaz geriye. Bu yüzden, eğer belli bir hazzm ya da yaşanılan şeyin akılda fazla yer ettiğini sezmeye başlarsa nız, hatırlamak için bir an durun. Başka hiçbir yöntem bu deneyimi fazla uzun sürdürmeye karşı bir tiksinti yaratamaz. İnsan daha en
başından hazzı kontrol altına almalıdır, karar verilen her şeye bütün yelkenleri açmamalıdır; eğer, “hiç kimse hem kekine sahip olup hem yiyemez,” atasözünü yalancı çıkarmak istiyorsa, kendini arzu ya belli bir şüpheyle bırakmalıdır. Gizli silahların taşınması yasak tır, fakat hatırlama sanatı kadar tehlikeli bir silah daha yoktur. Eğ lenip dururken, hatırlamak gayesiyle dönüp o an yaşadığına bakmak tuhaf bir duygudur. Hatırlama ve unutma ikiz sanatlarında ustalaşmış biri, bütün va roluşla “badminton” oynayacak bir konumdadır. İnsanın esnekliği gerçekten unutma gücüyle ölçülebilir. Unutamayan kişiden bir şey olmaz. Bir unutuş ırmağının [Lethe] aktığı yer var mıdır, bilmiyorum; fakat bildiğim bir şey var ki, unutuş sa natı geliştirilebilir. Fakat bunun yolu, izlenimlerin tamamen orta dan kaybolmasından geçmiyor; unutkanlık başka şey, unutma sa natı bambaşka bir şey. İnsanların bu sanattan pek anlamadıklarını görmek kolay; çünkü sadece hoş olmayan şeyleri unutmayı diler ler, hoş olanları değil. Bu tam bir tek yanlılıktır. Unutuş, yaşanıla nın, ruhun kendi müziği için bir yankı levhasına indirgendiği ideal bir asimilasyon işleminin gerçek ifadesidir. Doğanın muhteşemliği, bir zamanlar kaos olduğunu unutmuş olmasından gelir: fakat bu düşünce her an yeniden canlanabilir. Pek çok insan sadece hoş ol mayanı unutmaya çalışmanın sonucunda unutuşu, geçmişi gürültü süyle boğan dizginlenemez bir güç olarak algılar. Fakat unutmak gerçekten sessiz sakin bir iştir, fakat hoş olmayanla olduğu kadar hoş olanla da pratiği yapılması gereken bir iş. Geçmişte kalan hoş bir şeyin bir de hoş olmayan yanı vardır ki o da bir yoksunluk duy gusunu uyandırmasıdır; bu hoş olmayanın üstesinden unutarak ge linir. Herkesin kabul ettiği gibi hoş olmayan can yakıcıdır. Bu da unutma sanatıyla ortadan kaldırılabilir. Fakat, unutma sanatındaki acemilerin çoğunun yaptığı gibi, eğer hoş olmayan akıldan tama men çıkarılmaya kalkışılırsa kısa sürede pek işe yaramadığı görü lür. Savunmasız bir anda sürpriz bir ziyaret yapıverir, işte o zaman beklenmeyenin bütün dayatmacılığıyla donanır. Bu, düşünen bir kafadaki bütün oturmuş düzene kesinlikle terstir. Hiçbir talihsizlik ya da güçlük o kadar sevgiden yoksun, yalvarışlara o kadar sağır
değildir; yeter ki biraz pohpohlansın; Kerberos bile ballı kekleri kabul etti, hem insan sadece genç kızları kandırmaz. Böyle tecrü beleri ele alma sanatı enine boyuna onlardan bahsetmekten geçer, böylece acılarından kurtulunur; tümden unutarak değil, hatırlamak uğruna unutarak. İnsanın ancak sonsuza dek unutması halinde ken dini güvende hissedeceğini düşündüğü anılarda bile bir parça hile ye kaçılabilir ve becerikli olanlarda bu aldatmaca işe yarar. Unut mak, kullanamayacağını kesip atmaktır -fakat dikkatinizi çekerim, yine belleğin üstün gözetimi altında. Unutma ve bellek, demek ki aynı şey; beceriyle elde edilmiş bu aynılık, insanın bütün dünyayı kaldırabileceği Arkhim edes’in dayanak noktasıdır. Bir şeyi unutu luşa bıraktığım ın söylediğimizde, aynı zamanda onun hem unutul duğunu hem de korunduğunu ima ederiz. Hatırlama ve unutma sanatı, hayattaki bazı durumlara sıkı sıkıya takılıp kalmayı önleyecek ve böylece tam bir özgürlük sağlayacaktır. İnsan kendini arkadaşlığa karşı korumalıdır. Arkadaş nasıl ta nımlanır? Arkadaş felsefedeki “zorunlu öteki” değil, lüzumsuz üçüncüdür. Arkadaşlığın merasimleri nelerdir? Birbirinizin sağlığı na içersiniz, bir atardamar açar kanınızı arkadaşınkiyle karıştırırsı nız. Bunun için uygun anın ne zaman geleceğini kestirmek güçtür, fakat esrarengiz bir biçimde o kendini belli eder; bir şekilde artık birbirinize resmi hitap edemediğinizi hissedersiniz. Bir kere bu duy guyu hissedince o zaman hata yapmış olacağınız hiç aklınıza gel mez, cellatla dostluğa içmiş olduğunu sonradan anlayan Geert Vestphaler gibi. Arkadaşlığın şaşmaz belirtileri nelerdir? Cevabı antikçağ versin: idem velle. idem nolle, ea demum firm a amicitia [aynı şeyi istemek ve aynı şeyi istememek çok sıkı bir arkadaşlığın yolunu tutar] ve aynı zamanda son derece sıkıcıdır. Arkadaşlığın şaşmaz belirtileri nelerdir? Sözde ve eylemde karşılıklı yardımlaş madır. İki arkadaş birbirlerinin her şeyi olmak için yakın bir işbirli ğine girer, oysa bir insan başka bir insana engel olmak dışında hiç bir şey olamaz. Elbette para yardımında bulunabilir, giyerken çıka rırken paltosunu tutabilir, sadık hizmetkârı olabilir, yeni yılda, ni kâhta, çocuğun doğumunda samimi kutlamalarda bulunabilir, cena zede taziyede bulunabilir.
Fakat arkadaşlıktan uzak durmak sosyal ilişkilerden uzak dur mak anlamına gelmez. Tam aksine, bu tür sosyal ilişkiler bazen da ha derin bir karaktere bürünür; yeter ki, bir süreliğine ortak hareke tin hızım paylaşmış olsanız da, elinizde istediğiniz zaman kaçabile ceğiniz yeterli lıız bulunsun. Böyle davranışların akılda hoş olma yan anılar bıraktığına inanılır; anlamı olan bir ilişkinin artık kaybol ması ve bir hiçe dönüşmesinden kaynaklanan bir nahoşluk. Fakat bu bir yanlış anlamadır. Nahoşluk hayatın karşıtlıklarındaki ilginç bir öğedir. Ayrıca, ay nı ilişkinin başka bir şekilde olsa da, yine önemli bir rol oynaması mümkündür. Esas mesele hiçbir zaman bağlanmamaktır, bunun için de unutuş insanın bir köşesinde durmalı. Tecrübeli çiftçi arada bir toprağını nadasa bırakır; toplumsal basiret teorisi de aynı şeyi salık verir. Her şey kuşkusuz geri dönecektir, fakat başka bir biçimde: bir zamanlar rotasyona tabi olmuş olan yine orada kalacak, fakat işle me tarzı değişecek. O yüzden gayet tutarlı bir şekilde arkadaşlarını zı ve tanış.arınızı daha iyi bir dünyada görmek istersiniz, fakat ka labalığın korkusu olan, onların değişeceği ve de tanıyamayacağınız korkusunu taşımadan; sizin korkunuz daha çok onların tümden de ğişmeden kalması yönünde olacaktır. Er. önemsiz insanın bile böy le rasyonel bir yöntemle nasıl önem kazandığı çok kayda değer bir şeydir. İnsan asla evlilik ilişkisine girmemelidir. Karı koca sonsuza dek birbirlerini seveceklerine söz verirler. İyi hoş da, pek anlamı yok: çünkü zamanla aşkları bittiğinde, elbette ki sonsuzluk içinde bitmiş olacak. O yüzden taraflar, “sonsuza dek” yerine “Paskalya'ya ka dar” ya da “Bahar Bayramı’na kadar” deseler hiç değilse sözlerinin bir anlamı olurdu; çünkü o zaman gerçekten belirli bir şey. belki fi ilen yerine getirebilecekleri bir şey söylemiş olurlardı. Peki bir ev lilik genellikle nasıl işler? Taraflardan biri bir süre sonra bir şeyle rin ters gittiğini fark eder, sonra öteki taraf sızlanır ve “sadakatsiz, sadakatsiz!” diye haykırır. Bir süre sonra öteki taraf da aynı duruş noktasına gelir ve karşılıklı sadakatsizliklerin iki tarafı da memnun edecek şekilde dengelendiği bir tarafsızlığa ulaşılır. Fakat artık çok geçtir, zira boşanmanın önünde büyük güçlükler vardır.
Evlilikteki durum böyle olunca, ahlâki desteklerle pek çok şekil de teşvik etme girişimleri şaşırtıcı olmaz. Bir adam karısından ay rılmak istediğinde hemen kıyamet kopar, “Ahlâksız, alçak," vs. Ne kadar aptalca ve de evliliğe ne kadar dolaylı bir saldırı! Eğer evlili ğin bir gerçekliği varsa, adam bu mutluluğu teperek zaten yeterince cezalanmış olacaktır; yok eğer yoksa, başkalarından daha akıllı ol duğu için kiifür etmek saçma olur. Bir kişi paradan bıkıp pencere den attığında ona alçak diye bağırmıyoruz; çünkü ya paranın ger çekliği var, böylece ondan yoksun kalarak yeterince cezasını çeki yor. ya da yok, ki o zaman da akıllı bir adamdır. İnsan çok üyeliğin söz konusu olduğu hiçbir ilişkiye girmemek için özen göstermelidir. Bu yüzden arkadaşlık tehlikelidir, evlilik daha da beter. Karı kocanın tek bir vücut olduğu söylenir, fakat bu çok karanlık ve esrarengiz bir deyiştir. Birden fazla olduğunuzda o zaman özgürlüğünüzü kaybedersiniz, dilediğiniz zaman çizme sipa riş edemezsiniz, dünyayı aylak aylak gezemezsiniz. Karınız varsa zor; eğer karınız ve belki çocuğunuz da varsa can sıkıcı; eğer karı nız ve çocuklarınız varsa imkânsız. Evet, bir Çingene kadının koca sını ömrü boyunca sırtında taşıdığı doğrudur; fakat bir kere bu pek nadir olur, İkincisi de uzun vadede -koca için- sıkıcı olabilir. Evli lik insanı gelenek ve görenekle ölümcül bir ilişkiye sokar, gelenek ler ve görenekler rüzgârla hava gibidir, ele geçiremezsiniz. Bana söylendiğine göre Japonya'nın geleneklerinde loğusa yatağında ko calar da yatarmış. Avrupa'nın, yabancı ülkelerin geleneklerini uy gulamaya başlayacağı bir zaman acaba gelmeyecek mi? Arkadaşlık tehlikelidir, evlilik daha da beter; çünkü erkek kadın la sürekli bir ilişkiye girer girmez kadın erkeğin mahvı olur ve öyle de kalır. Arapatı gibi ateşli bir genç adamı alın, evlensin, mahvolur. Kadın önce gururludur, sonra zayıflar, sonra bayılır, sonra adam ba yılır. sonra bütün aile bayılır. Kadının aşkı riya ve zayıflıktan başka bir şey değildir. Fakat bir erkeğin evlenmemesi, hayatının erotik unsurdan tüm den yoksun olması anlamına gelmez. Erotik olanın da sonsuz olma sı gerekir; fakat bir saatle ya da bir ayla sınırlanabilecek şiirsel bir sonsuzluk. İki insan âşık olup da birbirleri için yaratıldıklarını dii-
şünmeye başladıklarında, ayrılma cesaretini gösterme vakti gelmiş tir; çünkü devam ederlerse her şeyi kaybedip hiçbir şey kazanama yacaklardır. Paradoks gibi gelebilir, duygu açısından öyle; fakat an layış açısından öyle değil. Bu alanda insanların kendi ruh hallerin den yararlanması özellikle gereklidir; bu ruh hallerinin yardımıyla insan bitip tükenmeyen çeşitte kombinasyonların farkına varabilir. İnsan asla resmi bir görevi kabul etmemelidir. Eğer ederseniz, Bilmemkim Efendi olarak, siyasal topluluk çarkının içindeki minik bir dişli olmaktan öteye gidemezsiniz; kendi davranışınızda bile söz sahibi olamazsınız ve bu durumda teorileriniz pek yardımcı olmaz. Bir unvanınız olur ve bunun içinde her günah ve kötülük beraberin de gelir. Altında köle olduğun yasa da aynı derecede sıkıcıdır, terfin ister hızlı ister yavaş olsun. Unvandan kurtulamazsınız, şayet halkın huzurunda kırbaçlanmayı gerektiren bir suç işlemezseniz; o zaman bile emin olmayın, çünkü unvan, kraliyet affıyla tekrar iade edilebilir. İnsan resmi bir işe girmekten kaçınsa bile hareketsiz olmamalı, aylaklıkla aynı anlama gelecek işleri takip etmeli; ekmek kazandır mayan zanaatlarla uğraşmalı. Bu bağlamda kendini geliştirme yay gın değil, yoğun olmalı ve olgun yaşına rağmen, “çocuklar çıngı rakla eğlendirilir, samanla gıdıklanır,” atasözünü haklı çıkarabilmelidir. Eğer birisi, toplumsal basiret teorisine uygun olarak toprağı de ğiştirirse -çünkü eğer sadece bir kişiyle teması varsa o zaman rotas yon yöntemi, tıpkı bir dönümlük arazisi olduğu için nadasa bıraka mayan çiftçi gibi başarısızlığa uğrayacaktır, bu da son derece önem li bir husustur- o zaman kendisini de durmadan değiştirmesi gere kir, işin asıl sırrı da burada gizlidir. Bu amaçla insan, ruh hallerinin kesin hâkimi olmalıdır. Ruh hallerini istenilen zamanda ortaya çı karmak anlamında hâkimiyet imkânsızdır, fakat basiret o andan na sıl yararlanacağını öğretir. Tecrübeli bir denizcinin gözü nasıl hep suyun üstünde olup çok uzaklardan gelen borayı görüyorsa, insan da daima biraz öncesinden ruh halini görebilmelidir. İnsan ruh hali ni takınmadan önce kendisini ve başkalarını nasıl etkilediğini bil melidir. Tam tonları çalmak ve bir kişide ne olduğunu görmek için
önce bir ya da iki notaya vurulur; ara tonlar ardından gelir. Tecrü beniz arttıkça hiç aklınıza gelmeyen bir kişide genellikle çok şey ol duğuna daha kolay ikna olursunuz. Böyle son derece sıkıcı olan duygusal insanlar kızdıklarında genellikle çok eğlenceli olurlar. Kızdırmak özellikle verimli bir araştırma yöntemidir. Bütün sır keyfilikte yatıyor. İnsanlar genellikle keyfi olmanın kolay olduğunu sanırlar; fakat keyfilikte başarılı olmak, içinde kay bolmadan ondan tatmin sağlamak çok çalışma gerektirir. İnsan bun dan doğrudan bir zevk almaz fakat ona yüklediği bambaşka bir şey den zevk alır. Bir oyuna ortasında girersiniz, bir kitabın üçüncü bö lümünü okursunuz. Bu şekilde, yazarın sizin için emek emek hazır ladığından çok farklı bir hazzı elde edersiniz. Tamamıyla tesadüfi şeylerden zevk alırsınız; bütün varoluşu bu bakış açısıyla değerlen dirirsiniz; varoluşun gerçekliğini bunun üzerinde karaya oturtursu nuz. Bir örnek vereyim. Bazı şartlardan dolayı gevezeliğini çekmek zorunda kaldığım bir adam vardı. Her fırsatta uzun uzun felsefe nu tukları atmaya can atıyordu, son derece sıkıcıydı. Neredeyse umut suzluğa kapılmak üzereyken adamın konuşurken su gibi terlediğini fark ettim. İnci taneleri halindeki terler kaşının üzerinde toplanıyor, bir derecik oluşturuyor, burnundan aşağı kayıyor ve burnunun ucunda damla şeklinde bir kütle halinde asılı kalıyordu. Bu keşfi yaptıktan sonra her şey değişmişti. Hatta felsefe nutuklarını atması için kışkırtmaktan zevk alır oldum, sırf kaşındaki ve burnunun ucundaki terleri gözlemlemek için. Şair Baggasen bir yerde bir adamdan söz eder, kuşkusuz iyi bir adamdır; fakat ona karşı tek bir itirazı vardır: İsmiyle hiçbir şey uyaklı değildir. Hayatın gerçekliklerinin böylesi keyfi bir ilgi alanı üzerinde etkisiz hale gelmesine izin vermek son derece yararlıdır. Tesadüfi olan bir şeyi mutlak olana ve aslında, hayranlık nesnenize dönüştürüyorsunuz. Bu mükemmel işe yarar, özellikle insan heye canlıyken. Bu yöntem pek çok kimse için uyarıcı özelliğe sahiptir. Hayattaki her şeye bir bahisçinin gözüyle bakar vesaire. Keyfiliği nize ne kadar sıkı bir tutarlılıkla yapışırsanız, ortaya çıkan kombi nasyon o kadar eğlenceli olur. Tutarlılık derecesi daima sizin bir sa natçı mı yoksa bir hevesli mi olduğunuzu ortaya koyar. Gerçeğe
baktığınız göz sürekli değişmelidir. Yeni Platoncular dünyada daha az mükemmel olan insanların öldükten sonra hak ettikleri şeye gö re az çok mükemmel hayvanlar olduklarım düşünüyorlardı. Sözge limi, yurttaşlık meziyetlerini daha alt düzeyde icra etmiş olanlar (perakendeciler) arı gibi çalışkan hayvanlara dönüştürülmüş. Bu dünyadaki herkesi hayvan ve bitkilere (Plotinos bazılarının bitkile re de dönüştüğünü düşünüyordu) dönüşmüş olarak gören böyle bir hayat anlayışı zengin ve çeşitli imkânlar sunar. Ressam Tischbein her insanı bir hayvanda idealleştirmeye çalışıyordu. Yöntemindeki hata fazla ciddi olmasıydı, gerçek bir benzerlik bulma çabası için deydi. Kişinin kendisindeki keyfilik dış dünyadaki tesadüfe karşılık ge lir. O yüzden insanın gözü her an tesadüflerde olmalıdır, bir şey çı kacak olursa daima e.\peditus [yürümeye hazır] olmalıdır. Bir iki hafta öncesinden hazırlık yaptığımız sosyal denen hazların esamesi okunmaz; öte yandan en önemsiz şey bile tesadüfen zengin bir eğ lence kaynağı olabilir. Burada ayrıntılara girmek imkânsız, çünkü hiçbir teori o kadar uzağa gidemez. En eksiksiz teori bile, dâhi bir adamın her-an-ve-her-yerdeliğiyle ortaya çıkardıkları yanında fakir kalır.
X.
Kendimi
inceliyorum
İnsan sadece başkaları için değil, kendi için de bir gizem olmalı. Kendimi inceliyorum; bundan sıkılınca vakit geçsin diye bir puro yakıp düşünüyorum: Tanrının benimle ne kastettiğini ya da benden ne yapmak istediğini sadece O biliyor.
“ İ yi
bi r
parça...
fazla
da yağl ı
olmasın”
İnsanın, sanki kaderini değiştirecekmiş gibi, dünyada bağırıp çağı rarak bir şeyler elde edeceğine inanması için çok saf olması gerekir. Her şeyi olduğu gibi kabul edip yaygara koparmamak daha iyi. Gençliğimde bir lokantaya gittiğim zaman garsona, “İyi bir parça, çok iyi bir parça, filetodan, fazla da yağlı olmasın,” derdim. Garson, isteğime dikkatini vermek şöyle dursun belki de beni duymazdı bi le ve sesimin mutfağa ulaşıp aşçıyı etkileme ihtimali daha da zayıf tı, tut ki ulaştı, belki rostonun tamamında iyi bir parça yoktu. Artık hiç bağırmıyorum.
XII.
Yeryüzündeki varoluşumuz bir t ür hastal ık... Bir mizahçı varolurken kendini de ifade eder; hayatta insan bazen bir mizahçının konuştuğunu duyar, sözleri kitaplarda sık sık çarpı tılır. Şimdi bir mizahçı kendini ifade etsin, şu şekilde konuşacaktır: “Hayatın anlamı nedir? Evet, söyleyin bana; ben nereden bileyim, dün doğmuşuz ve hiçbir şey bilmiyoruz. Fakat bildiğim bir şey var ki o da şudur, dünyayı kimseye tanınmadan arşınlamak en rahatı, kimse tarafından bilinmeden. Kral hazretleri, Kraliçe hazretleri, Ana Kraliçe hazretleri, Prens Ferdinand hazretleri tarafından tanın madan; zira böyle aristokratik tanışıklıklar hayata ancak dert ve ta sa getirir, tıpkı bir taşra kasabasında darlık içinde yaşayan bir pren sin, kraliyet ailesi tarafından tanınması kadar pis bir durum.” Bana öyle geliyor ki Tanrı tarafından tanınmak da zamanla hayatı daya nılmaz derecede çetin bir hale getirir. O her nerede olursa, orası her yarım saat müthiş bir önemdedir. Fakat bu şekilde yaşamaya altmış yıl boyunca katlanılamaz; meslek sınavları için gereken zorlu çalış maya üç yıl bile dayanmak pek mümkün değil, üstelik böyle geçen yarım saatlik sıkıntının yanında onun lafı bile olmaz.
Her şey kendini zıtlıklara ayırır. Şimdi bize sonsuzluğun bütün tutkusuyla yaşamamız ve ebediyeti satın almamız vaaz ediliyor. Pe kâlâ, insan bu görevi üstlenip sonsuzluğun bütün gayretini gösterir, en uç ve tutkulu bir telaşla koşturur, öyle ki bombardıman altındaki hiç kimse bundan daha hızlı koşamaz, bir tiyatronun en üst balko nundan aşağı düşmüş Yahudi bu kadar tepetakla olamaz. Ne olur? İşte o zaman açık artırmanın ertelendiği haberi gelir, tokmak bugün inmeyecektir, ama belki altmış yıl sonra. Bunun üzerine insan vali zini hazırlamaya başlar; sonra ne olur? Daha aynı saniye içinde ha berci koşarak gelip der ki: “Fakat hâlâ her şeyin ölüm hükmüyle so nuçlandırılması mümkün, belki şu an bile.” Bunun anlamı nedir? Son tahlilde bütün insanlar eşit derecede uzaklaşırlar. Varoluşla durum neyse doktorumla da o. Kendimi has ta hissediyorum diye şikâyet ettim. “Muhtemelen çok kahve içiyor sun ve yeterince de hareket etmiyorsun,” diye cevap verdi. Üç haf ta sonra yine başvurdum ve gerçekten iyi olmadığımı; fakat bu se fer kahveden olamayacağını çünkü ağzıma sürmediğimi, hareket sizlikten de olamayacağını çünkü her gün yürüdüğümü söyledim. “O zaman sebep, kahve içmemen ve fazla hareket etmendir,” diye cevapladı. İşte gördük; sağlığın yerinde olmaması durumu aynıydı ve aynı kaldı, fakat kahve içtiğim zaman kahve içtiğimden oluyor, kahve içmediğim zaman kahve içmediğimden oluyordu. Biz insan ların durumu da genel olarak işte böyle. Yeryüzündeki bütün var oluşumuz bir tür hastalıktır. Eğer biri sebebini merak ederse, insan önce ona hayatını nasıl düzenlediğini sorar; bunu anlatır anlatmaz cevabı yapıştırır: “Yaa işte; işte o yüzden.” Sonra da büyüklenme havalarıyla yürür gider, sanki her şeyi açıklamış gibi, köşeyi dönün ce de kuyruğunu bacaklarının arasına kıstırıp sinsi sinsi uzaklaşır. On dolar verseler varoluş bilmecesini açıklamayı üstlenmezdim. Hem niye üstleneyim ki? Eğer hayat bir bilmeceyse, bu bilmecenin yazarı hiç şüphe yok sonunda açıklayacaktır. Fani hayatı ben icat et medim, fakat bilmece yayımlamayı âdet edinmiş gazete ve dergiler de çözümler genellikle bir sonraki sayıda verilir. Elbette evde kal mış bir kızın ya da bir emeklinin bir gün önceden bilmeceyi çözdü ğünden, yani çözümü bildiğinden söz edildiği olur -b u kesinlikle bir şeyi değiştirmez.
XII.
Kör
kemancılar
Bu iki aşina keman ezgisi! Bu iki aşina ezgi, burada, bu saatte, so kağın ortasında. Duyularımı mı kaybettim? M ozart’ın müziğinin aş kından işitmez olan kulağım mı bu sesleri yaratıyor; tanrılar bana, tapınağın kapısındaki mutsuz dilenciye -duyduğu bu sesi üreten bir kulak mı verdiler? Sadece iki ezgi, başka hiçbir şey duymuyorum. Tıpkı ölümsüz uvertürün derin koro nağmelerinden dolup taştıkları gibi burada da sokağın gürültüsünden ve karmaşasından kendilerini sıyırıyorlar, bir vahyin bütün şaşırtıcılığıyla. -B urada yakınlarda ol malı, çünkü dans müziğinin hafif melodilerini duyuyorum. -D em ek bu coşkuyu size borçluyum mutsuz sanatçı ikili. -B irisi on yedisindeydi, yeşil kalmuk bir palto giymişti, büyük, kemik düğmeleri var dı. Palto ona çok büyük geliyordu. Kemanı çenesinin altına iyice dayamıştı, şapkası gözlerini kapatıyordu, eli parmaksız bir eldiven de gizliydi, parmakları soğuktan kızarıp morarmıştı. Öteki adam da ha büyüktü; saçaktan bir şal giymişti. İkisi de kördü. Küçük bir kız, herhalde rehberleri, önlerinde duruyordu, elleri atkısının altınday dı. Yavaş yavaş etraflarında toplandık, bu müziğin birkaç hayranı: Çantasıyla bir postacı, küçük bir çocuk, bir hizmetçi kız, birkaç amele. Dayalı döşeli arabalar gürültüyle yanımızdan geçtiler, ağır arabalar ezgileri bastırdı, fakat ezgiler saniyeler sonra tekrar sıyrılıp geldiler. Mutsuz sanatçı İkilisi, bu nağmelerin dünyanın bütün gör keminin somut bir örneği olduğunu biliyor musunuz? -N asıl da giz li bir vuslat anma benziyor!
XIV.
Don Giovanrıi için bir yer b u l m a y a çalışırken Eğer bu açıklamayı Don Juan operasına uygularsak, onu hakiki kla sik geçerliliği içinde görme fırsatını buluruz. Don Juan operanın kahramanı, asıl ilgi odağı; sadece bu değil, bütün öteki karakterlere
karşı da ilgi uyandırıyor. Fakat kahramanın aynı zamanda öteki ka rakterlere hayat veren bir güç olduğu sadece yüzeysel bir şekilde anlaşılmamalı, çünkü operanın sırrı burada yatıyor. Don Juan’m ha yatı, onların içinde bulunan yaşama ilkesidir. Onun tutkusu bütün ötekilerin tutkularını harekete geçiriyor; onun tutkusu her yerden yankı getiriyor; Komutan’m ciddiyetinde. Elvira’mn öfkesinde. Anna’nın nefretinde, Ottavio’nm kendini beğenişinde, Zerlina’mn kaygısında, M azetto’nun kızgınlığında ve Leporello’nun kafasının karışıklığında çınlıyor ve güç veriyor. Kahramanlarda genellikle hep olduğu gibi oyuna ismini veren bir kahraman; fakat kendisi bir isimden çok daha fazla, deyim yerindeyse bir ortak payda. Onun kiyle kıyaslandığında ötekilerin varlıkları sadece türemiş bir varo luş. Bir operanın ana temasını bütünlüğü oluşturuyorsa, o zaman ra hatlıkla görürüz ki bir opera için Don Juan’dan daha mükemmel bir konu hayal edilemez. Bu ana tema gerçekten de, oyundaki güçler bakımından, onları destekleyen bir üçüncü güç olabilir. Böyle bir operaya örnek olarak La D am e Blanche'dan söz etmeliyim; fakat operada böyle bir bütünlük, daha öte bir lirik yan ortaya koyar. Don Juan 'da ana tema operanın kendisindeki ilkel güçten başka bir şey değildir; bu da Don Juan’dır, ama yine -o bir karakter olmayıp esa sen hayat olduğu için- kesinlikle müzikseldir. Operadaki öteki kişi ler de karakter değil, esasen Don Juan’m aracılığıyla yerleştirilmiş tutkulardır ve yine bu ölçüde müzikseldirler. Yani Don Juan onların hepsini çevrelerken, onlar da buna karşılık onu çevreler; onlar onun hayatının sürekli olarak ortaya koyduğu dış sonuçlardır. İşte onun, hiçbir operada bulunmayan bir illüzyon gücü yaratmasını, Don Ju an’m müziksel hayatının operadaki bu merkezi yeri sağlar ve onun hayatı, insanı oyunun hayatına alıp götürür. Bu müzikte müziksellik her yerde hazır ve nazır olduğundan insan her zerresinden zevk alıp onunla hemen kendinden geçebilir. İnsan oyunun ortasında ge lip anında merkezine düşebilir, çünkü Don Juan’m hayatı olan bu merkez her yerdedir. Tecrübeyle biliriz ki iki duyuyu aynı anda zorlamak hoş olmaz, kulaklarımız meşgulken gözlerimizi zorlarsak çoğunlukla kafamız karışır. Bu yüzden müzik dinlerken gözlerimizi kapatma eğilimimiz
vardır. Bu hemen hemen bütün müzikler için geçerlidir, Don Juan içinse sensu eminentiori [en üst anlamda]. Gözler işin içine girer girmez, etkilenim karışmaya başlar; kendini göze sunan dramatik birlik, aynı anda duyulan müziğe kıyasla daima ikincil ve kusurlu dur. En azından benim deneyimim böyle oldu. Salonda hemen uca oturduğum oldu, ta arkalara oturduğum oldu, tamamen müzikle kendimden geçeyim diye bir kuytu köşeyi de denedim. Ne kadar uzaktaysam, soğukluktan değil sevgiden, o kadar iyi anlıyordum ya da anladığıma inanıyordum, çünkü uzaktayken daha iyi anlaşılır. Bunun hayatım için tuhaf bir gizemi oldu. Bir bilet için her şeyimi vereceğim zamanlar oldu. Ama şimdi tek bir kuruş bile harcamam gerekmiyor. Koridorun dışında dikiliyorum; beni salondan ayıran bölmeye dayanıyorum ve o zamanki etkilenim en güçlüsü; kendi başına koskoca bir dünya; hiçbir şey göremiyorum, hem duyacak kadar yakın, hem de sonsuza kadar uzağım.
XV.
Pişman
olursun!
YA/YA DA Coşturucu bir söyler
Evlenirsen, pişman olursun; evlenmezsen, yine pişman olursun; evlen ya da evlenme, pişman olursun; ister evlen, ister evlenme pişman olursun. Dünyanın aptallıklarına gül geç, pişman olursun; gözyaşı dök. yine pişman olursun; dünyanın aptallıklarına gül geç ya da gözyaşı dök. pişman olursun; dünyanın aptallıklarına ister gül geç ister gözyaşı dök, pişman olursun. Bir kadına inan, pişman olursun; inanma, yine pişman olursun; bir kadına inan ya da inan ma pişman olursun; bir kadına ister inan ister inanma, pişman olur sun. Kendini as, pişman olursun; kendini asma, yine pişman olur sun; kendini as ya da asma pişman olursun; kendini ister as ister as
ma, pişman olursun. Bu, beyler, bütün felsefenin toplamı ve özü dür. Ben her şeyi Spinoza’nın söylediği gibi sadece belli anlarda aeterno modo [sonsuza dek] görmem, sürekli aeterno modo yaşa rım. Böyle yaşadığını sanan pek çok kimse var, çünkü bir şeyi ya da ötekini yaptıktan sonra zıtlıkları birleştirir ya da bağdaştırırlar. Fakat bu bir yanlış anlamadır; çünkü gerçek sonsuzluk ya/ya d a ’nın ardında yatmaz, önündedir. Böylece, onların sonsuzluğu, ıs tıraplı bir geçici anlar dizisidir; çünkü iki misli bir pişmanlıkla ken dilerini yiyip bitirirler. Benim felsefem hiç değilse kolay anlaşılır; çünkü tek bir ilkem var, üstelik ondan da hareket etmiyorum. Ya/ya d a’daki ardışık diyalektikle burada öne sürülen sonsuz diya lektik arasındaki farkı ayırt etmek gerek. İlkemden hareket etmiyo rum derken bundan, ondan-hareket-ediyorum’un zıddı anlaşılma malı, bu sadece ilkemin olumsuz ifadesi olur, bundan anlaşılması gereken; bunun ondan-hareket-etmek ile ondan-hareket-etmemenin aynı derecede zıddı olduğudur. İlkemden hareket etmiyorum, çünkü; eğer edersem pişman olurum, etmezsem yine pişman olu rum. O yüzden, beni dinleyen saygıdeğer insanlardan biri ya da ötekine söylediğim şeyde bir şey varmış gibi geliyorsa, bu ancak onların felsefeye yeteneği olmadığım gösterir; eğer argümanım ilerliyormuş gibi görünüyorsa, bu da aynı şeyi gösterir. Fakat hiç bir ilerleme katetmiyorsam da, şimdi beni takip edebilenler için felsefemin kendi içinde kalmasını sağlayan ebedi hakikatin sırrım açacağım. Çünkü, eğer ilkemden hareket etseydim, durmam im kânsız olacaktı; çünkü durursam, pişman olurdum, durmazsam, yi ne pişman olurdum vs. Fakat hiç başlamadığım için, hiç duramam; sonsuz yolculuğum sonsuz duruşumla aynıdır. Tecrübe göstermiş tir ki felsefenin başlaması hiçbir şekilde zor değildir. Alakası yok. Felsefe hiçlikle başlar, dolayısıyla da her zaman başlayabilir. Fakat hem felsefe hem de filozoflar için asıl güçlük durmaktır. Benim felsefemde bu güçlük çözüldü; çünkü ben şimdi durduğumda, ger çekten durduğuma inanan olursa o zaman spekülatif anlayıştan yoksun olduğunu gösterir. Çünkü şimdi durmuyorum, başladığım zaman durmuştum. Bu nedenle felsefemin kısalık üstünlüğü var, ayrıca çürütülmesi de imkânsız; çünkü bana karşı çıkacak olan
olursa, ona deli demek hakkımdır. Böylece görülüyor ki filozof sü rekli aeterno m odo yaşar, kutsal Sintenis gibi belli saatler sonsuza dek yaşamamıştır.
XVI.
Şeytanilik Kaygı K avram ı’nc/a (1844) Vigilius Haufniensis
(Kopenhag’ın Bekçisi) “şeytaniliğin” iyilik ko r kusu olduğu yönünde b ir teori geliştirir. “Şeyta niliğin” biçim leri çeşitlidir, “Kapanıklık”; “A n i lik ”; “Boşluk, Bıkkınlık". Burada ilk iki biçim tas vir ediliyor. “Kapanıklık,” işkenceciyle kurbanı arasındaki ilişkileri ve oradan çıkarılan beklen m edik sonucu işliyor (“ Vicdan azabı olan hiç kimse suskunluğa dayanamaz"). “Şeytaniliği,” “A n ilik” olarak sunan İkincisi, tiyatro dünyasın da ço k konuşulm uş b ir fenomeni örnek olarak alıyor. Büyük bale dansçısı Bournonville, kulis lerin üzerinden doğrudan sahneye atlayıp yere düştüğü pozisyonda öylece hareketsiz kalabili yordu. Bu hüner bütün K openhag’ın dilindeydi. I: Kapanıklık
Şeytanilik istem dışı açığa vurulmuş kapanıklıktır [det Indesluttede ya da Indesluttedhed], Bu iki ayırt edici özellik, olması gerek tiği gibi, aynı şeyi gösterir; çünkü kapanık tam olarak dilsizdir ve kendini ifade etmek zorunda kalsa, bunun kendi iradesine karşı meydana gelmesi gerekir, çünkü özgür-olmayışm üzerinde yüzüko yun yatmış olan özgürlük, dışarıdaki özgürlükle iletişime girince is yan eder ve özgür-olmayışa öyle bir şekilde ihanet eder ki, kaygı içinde iradesine karşı kendine ihanet eden birey olur. “Kapanık” ke
limesi, bu yüzden, kesin sınırları içinde alınmalıdır; çünkü genelde kullanıldığı gibi ketumluk anlamında en yüksek özgürlüğe işaret edebilir. Brutus, Galler Prensi olarak İngiltere Kralı V. Henry vs. bu anlamda kapanıktılar, ta ki iyilik ile bir ahitleri olduklarının anlaşıl dığı vakit gelene kadar. Böyle bir kapanıklık bu yüzden dışa açık lıkla [expansion] aynıydı ve hiçbir şahsiyet, büyük bir fikrin rah minde kapanık olan birinden, kelimenin daha ince ve soylu anla mıyla, asla daha dışa açık olamaz. Özgürlük tam da dışa açıklık ha lidir. “Kapanık” kelimesini buna zıt anlamda kullanıyorum, “saygın bir anlamda,” “özgür-olmayış” karşılığı olarak. Kötülük için yaygın olarak daha metafizik bir terim kullanılır. Buna “olumsuzlama,” de nir. Tam buna karşılık gelen etik terim, bireyin üzerindeki etkisi dü şünüldüğünde, kapanıklıktır. Şeytanilik kendisini bir şeyle kapat maz [susturmaz], kendisini kapatır [susturur]; varoluşun gizemi bu rada yatar: Özgür-olmayış tam da kendini bir mahkûm yapar. Öz gürlük sürekli iletişim halindedir (bu kelimenin dini önemini bile hesaba katmanın hiç zararı olmaz); özgür-olmayış gitgide daha ka panık kalır ve hiçbir iletişim istemez. Bunu her alanda gözlemlemek mümkün. Kendini hipokondriyaklarda, saplantılı titizliklerde göste rir, müthiş bir yanlış anlama sonucu suskunluğu bir sistem olarak sunduklarında kendini en yüksek tutkularda gösterir. O zaman öz gürlük kapanıklık ile temasa geçtiğinde, kapanıklık kaygıya [angest] dönüşür. Gündelik konuşmada son derece manidar bir deyiş var. Bir kişiden bahsederken ağzından laf çıkmayacağı söylenir. Kapanık tam da dilsizdir; konuşulan kelime tamamen kurtarıcı şey dir, insanı kapanığın dilsiz soyutlanışmdan kurtarır. Şeytanilik bu rada x anlamına gelsin; özgürlüğün onunla dışarıdan kurduğu ilişki de, x olsun: Şeytaniliğin açığa vurulmasını yöneten yasa, iradesine rağmen onu ağzından çıkarmasıdır. Çünkü konuşmayla ima edilen şey iletişimdir. Bir şeytani bu yüzden Yeni Ahit’te İsa’ya, “Benden ne istiyorsun?” der; sonra İsa’nın onu yok etmeye geldiğini söyler (iyi korkusu). Ya da bir şeytani İsa’ya başka tarafa gitmesi için yal varır. (Korku, kötü korkusu olunca -I. kısımla karşılaştırın- birey kurtuluşa sığınır.)
Hayat mümkün olan her alanda ve derecede bunun örnekleriyle dolup taşar. Azılı bir suçlu günah çıkarmaya gitmez (şeytanilik tam da buradadır, adam ıstırap cezası aracılığıyla iyilikle iletişim kur mak istemez). Böyle bir durum için belki nadir kullanılan bir yön tem vardır: Suskunluk ve gözün gücü. Eğer bir sorgucunun dayana cak fiziksel gücü ve manevi esnekliği varsa, on altı saat bile olsa, sonunda iradedışı ifşaatla ödüllenecektir. Vicdan azabı olan hiç kimse suskunluğa dayanamaz. Tek başına bir yere hapsedin, kayıt sız kalacaktır. Fakat bu suskunluk, yargıcın huzurunda, kâtip ifşa atını kayda geçmek için beklerken, en zamansız sorgulama ve en korkunç işkencedir, ama yasaldır da; fakat bunu gerçekleştirmek sanılacağı kadar kolay değildir. Kapanıklığı konuşmaya zorlayabile cek tek güç. ya daha üst bir şeytan [demoıı| (çünkü her şeytanın hükmedeceği bir zaman gelir) ya da mutlak olarak susmayı bilen iyiliktir. Ve eğer bu suskunlukla yapılan sorgulamada herhangi bir kurnazlık adamı utandıracak olsaydı, sorgucunun kendisi utanırdı ve en sonunda kendinden korkup suskunluğu bozardı. Ast konum daki bir şeytanla ya da Tanrı bilinci fazla gelişmemiş ast konumda ki bir insanla karşı karşıya kaldığında, kapanıklık kesin zafer kaza nır: çünkü ilki dayanamaz, İkincisi de bütün masumiyetiyle kıt ka naat yaşamaya, diline her geleni söylemeye alışmıştır. Kararlı ke tumluğun böyle insanların üzerine nasıl bir güç uyguladığı, onların sonunda suskunluğu bozacak tek bir kelime için nasıl yalvarmaya başladıkları inanılır gibi değildir. Zayıfları bu şekilde ayak altında ezmek de çok şaşırtıcıdır. Belki böyle şeylerin sadece prensler ve Cizvitler arasında olduğu ve bunu daha net anlayabilmek için Domitianus'u. Cromvvell'i. Alba Dükü'nü ya da Cizvit Tarikatından bir generali (ki bu isimler neredeyse bu alanda nam salmışlardır) düşünmek gerektiği zannedilebilir. Hiç öyle değil, çok daha sık olu yor. Ne var ki. bu fenomen hakkında yargıda bulunurken ihtiyatlı olmak gerekir: çünkü fenomen aynı olsa da sebebi tam tersi de ola bilir. çünkü başkalarını kapanıklığın despotluk ve işkencesine m a ruz bırakan bireyin kendisi konuşmak isteyebilir, ifşayı meydana getirecek üst bir şeytanı kendisi bekliyor olabilir. Fakat işkenceci kendi kapanıklığıyla bencilce ilintilenebilir.
Fakat, çelişkisi kapanıklığın kendisi kadar korkunç olan tek bir çatışma göstereceğim. Kapanığın içinde sakladığı belki o kadar kor kunçtur ki kendisinin bile duyacağı bir şekilde dile getirmeye cesa ret edemez, çünkü dile getirdiği an yeni bir suç işliyormuş gibi ge lir ya da tekrar baştan çıkacakmış gibi. Bu fenomenin meydana gel mesi için, bireyin nadiren karşılaşılan bir şekilde arılığın ve kirlen mişliğin bir harmanlaması olması gerek. O yüzden bunun meydana gelmesi çok büyük ihtimalle bireyin korkunç edimi işlemiş olduğu anda kendisinde olmamasıyla mümkündür. Sözgelimi bir adam, sarhoşluk anında sadece hayal meyal hatırladığı şeyleri yapmış ola bilir; ama yine de bunun, kendinin bile neredeyse tanımayacağı ka dar vahşi bir şey olduğunu bilir. Aynı şey, bir zamanlar akli denge si yerinde olmayan, önceki durumunu belleğinde tutan bir adam için de söz konusu olabilir. Fenomenin şeytani olup olmadığına karar verecek olan, bireyin ifşaya karşı tutumudur, o olguyu özgürlüğe nüfuz ettirmede, onun özgürlükteki sorumluluğunu üstlenmede is tekli olup olmadığıdır. Eğer onu yapmada istekli değilse o zaman fenomen şeytanidir. Ayrım keskin bir şekilde tutulmalıdır, zira, sırf ifşayı isteyen adam bile yine de esasen şeytanidir. Aslında iki irade si vardır, bir tanesi ifşayı ister, ikincil ve yetersizdir, bir de kapan mayı isteyen daha güçlü bir irade vardır; fakat bunun daha güçlü ol ması esas olarak onun şeytani olduğunu gösterir. Sıkı ketumluk iradedışı ifşadır. Kişilik başlangıçta ne kadar zayıfsa, sıkı ketumluğun hizmetinde tüketilen özgürlüğün esnekliği oranında, sırrın en so nunda açığa vurulacağı o kadar kesindir. En önemsiz temas, geçerkenki bir bakış vs. o korkunç monologu başlatmaya yeter; ya da sı kı ketumluğun içeriğine bağlı olarak komik de olabilir. Vantrilokluk açıkça bir bildiride bulunuyor olabilir, ya da dolaylı olabilir, bir delinin başka bir kişiyi göstererek, “O bana çok nahoş geliyor, her halde deli,” demesi gibi. İfşa kendini sözlerde bildirebilir, talihsiz adamın kendi sırrım herkese dayatmasında olduğu gibi. Kendisini bir bakışta ortaya koyabilir, insanın neredeyse anlamaktan korktu ğu şeyi açığa vuran suçlayıcı bir bakış vardır; merak duygusunu bu iradedışı işareti araştırmak için pek ayartamayacak, suçlu ve yalva ran bir bakış. Korkunun iradesine karşı açığa vurdukları; gülünç
olaylar, bayağılık, kibir, eşek şakaları, iğrenç hasetler, tıp ve sağlık la ilgili uçuk fikirler olduğunda, sıkı ketumluğun içeriğine bağlı ola rak bütün bunlar komik bile sayılabilir. II: Anilik
Şeytanilik aniliktir. Anilik, başka bir açıdan, sıkı ketumluğa kar şılık gelen yeni bir ifadedir. İnsan içerik üzerinde derin düşünmeye başladığı zaman şeytani, kapanık olarak nitelenir; insan zaman üze rinde derin düşündüğünde anilik olarak nitelenir. Sıkı ketumluk, bi reysellikteki egonun daralmasının olumsuzlanmasımn sonucuydu. Ketumluk kendini iletişime gitgide daha da fazla kapamıştır. Buna karşılık iletişim, sürekliliğe karşılık gelen bir ifadedir ve süreklili ğin olumsuzlanması aniliktir. Sıkı ketumluğun olağanüstü bir sü rekliliği olacağı sanılabilir. Geriye insanın sadece duyularla edine ceği izlenimler kalacak biçimde kendini boşluğa yayışıyla kıyaslan dığında bir süreklilik görüntüsü vermesine rağmen durum bunun tam tersidir. Sıkı ketumluğun sahip olabileceği süreklilik, bir topa cın kendi ekseninde durmadan dönerken hissetmesi gereken baş dönmesiyle kıyaslanabilir. Bu sıkı ketumluğun tümden delirecek kadar ileri gitmemesi durumunda, -delilik burada tekdüze kayıtsız lığın perpetuum mobile'&i [sürekli hareket kaynağı]- bireysellik in san hayatının geri kalanıyla belli bir sürekliliği elinde tutacaktır. Bu sürekliliğin aynası karşısında o sıkı ketumluğun görünüşteki sürek liliği kendisini anilik olarak gösterecektir. Bir an orada olup, bir sonraki an kaybolacaktır ve daha kaybolur kaybolmaz capcanlı yi ne orada olacaktır. Herhangi bir sürekliliğin üzerine işlenemez, içi ne de sokulamaz, işte anilik tam da böyle bir şeydir. Şeytanilik bedensel bir şey olsaydı o zaman anilik asla varolmazdı. Bir ateş, delilik vs. nüksettiğinde insan en sonunda bir yasa yı keşfeder ve bu yasa bir ölçüde ani olanı yürürlükten kaldırır. Fa kat ani olan yasa tanımaz. Doğal fenomenler arasında bir yeri yok tur, o ruhsaldır, özgürlüksüzlüğün ifadesidir. Şeytanilik gibi ani olan da iyilikten korkmadır. İyilik bu bağlam da süreklilik demektir, çünkü kurtuluşun ilk ifadesi sürekliliktir. Bi
reyin hayatı belli bir dereceye kadar diğer insan hayatıyla birlikte bir süreklilikte geçerken, sıkı ketumluk o bireyin içinde kendini sü rekliliğin sadece kendisiyle iletişim kuran abrakadabrası olarak sür dürür ve bu yüzden de anilik olması sona ermez. Sıkı ketumluğun içeriğine bağlı olarak, anilik korkunç olanı ifa de edebilir, fakat aynı zamanda gözlemci için sonuç komik görüne bilir. Bununla bağlantılı olarak şuna dikkat etmeliyiz ki her bireyde bu anilikten biraz bir şeyler vardır, tıpkı her bireyde bir parça ïid é e fixe 1sabit fikirj olduğu gibi. Bunu daha öteye götürmeyeceğim, fakat kategorimi destekle mek için ani olanın daima iyilikten korkma yüzünden olduğunu ha tırlatacağım: çünkü özgürlüğün nüfuz etmek istemediği bir şey var. Kötülükten korkmada yatan oluşumların arasında, burada '’anilik" dediğimiz şeye karşılık gelen zayıflıktır. Şeytani olanın nasıl anilik olduğunu farklı bir şekilde kendim i ze açıklamak istersek, salt estetik bir bakış açısıyla soruyu şeytani olanın sahnede en iyi şekilde nasıl temsil edileceği şeklinde düşü nebiliriz. Eğer birisi M efisto’yu sunacaksa ona replikleri vermek yeterlidir, tabii onun karakterini uygun bir şekilde sergilemekten çok, dramatik olayda etkin bir kuvvet olarak kullanılması isteni yorsa. O durumda Mefisto gerçekten temsil edilmiş olmaz, sadece belli belirsiz kötü niyetli, nükteci, entrikacı keskin bir zekâ olarak gösterilir. Bu, popüler bir efsanenin çoktan aştığı bir yüzeyselleştirmedir. Hikâyeye göre şeytan oturup 3 bin yıl boyunca insanı na sıl alaşağı ederim diye düşünmüş durmuş -v e sonunda bulmuş. Bu rada vurgu 3 bin yıl üzerinde ve zihinde canlandırdığı resim tam da şeytani olanın kara kara düşünen kapanıklığıdır. Eğer Mefisto'nıın yukarıda gösterildiği şekilde yüzeyselleştirilmesi istenmiyorsa, başka bir temsil biçimi seçilebilir. Bunda M efisto'nıın özde mimik olduğu görülecektir. Kötü niyetin dipsiz kuyusundan çıkıp gelen korkunç sözler bile, pandomim sanatının kapsamında yer alan sıç rayışın aııiliğinin yarattığı etkiyi yaratamaz. Suskunluğu bozan ke lime daha korkunç da olsa, bir Shakespeare de olsa ya da bir Byron, bir Shelley, kelime daima koruyucu gücünü muhafaza eder; zira tek bir kelimeyle ifade edilmiş olan bütün umutsuzluk ve kö
tülüğün bütün dehşeti bile suskunluk kadar korkunç olamaz. Pandomim sanatı aniliği ifade etme yetisine sahiptir, tabii bu sanatın anilik olduğu anlamına gelmez. Bu bakımdan Bale Ustası Bournonville, Mefisto yorumu için büyük takdire değer. M efisto'nun pencereden sıçrayıp yere indiği konumda hareketsiz kalmasını gö rünce insanı saran o dehşet! Yırtıcı kuşların dalışını ya da genelde hiç kımıltısız dururlarken ileri fırladıkları için iki kere daha dehşet verici olan vahşi hayvanların sıçramasını hatırlatan bu sıçrayış, bu yüzden insanda sonsuz bir etki yaratır. O halde Mefisto mümkün olduğunca az yürümelidir; çünkü yürümenin kendisi sıçrayışa bir geçiştir, o ihtimalin bir önsezisini ima eder. M efisto’nun Faust ba lesindeki bu ilk sahneye çıkışı bir coup de théâtre [beklenmedik bir şey] değil; ancak, çok derin bir düşüncedir. Sözler ve tiratlar, kısa olsalar da, soyut olarak bakıldığında daima belli bir sürekliliğe sa hiptirler, çünkü zamanla duyulurlar. Fakat anilik süreklilikten ta mamen kopmuştur, ister geçmişte olsun, ister gelecekte. M efis to ’nun durumu da böyledir. Onu henüz kimse görmemiştir -orada dikilirken, tepeden tırnağa tamamen kendisi; ve sürat, orada tek sıçrayışla durması olgusundan daha güçlü ifade edilemez. Eğer bu bir yürüyüşe geçerse, etki zayıflar. M efisto’nun bu şekilde temsil edilmesiyle, sahnedeki görünüşü, şeytani etkisi yaratır, gece gelen hırsızdan daha ani gelir; çünkü insan genelde hırsızı usulca hareket ederken düşünür. Bu şekilde Mefisto doğasını ortaya koyar, şeyta ni doğa gibi anidir. Demek ki şeytani olan ileriye dönük hareketin de anidir, bu şekilde insanın içindeki varoluşun içine sıçrar ve bu şekilde insanın kendisi şeytani olduğu sürece anidir, ister bu güç onu tamamen ele geçirsin isterse onda kısmen bulunsun. Şeytani hep böyledir ve özgürlüksüzlük aniden böyle korkuya dönüşür. İş te şeytaninin pandomim sanatındaki ustalığı; güzel anlamında de ğil, anilik, hazırlıksızlık, hayatın bize daima gözlemleme fırsatı verdiği bir şey anlamında.
Soeborg
G ö l ü ’ ndeki
bilim
adamı
Dönemin tipik edebi hilelerinden biri, um ulm a dık b ir yerlerden bulunan b ir yığın kâğıdın “Editö r”ü olarak ortaya çıkmaktı. S ta d ie r paa Livets Vei ’deki “Suçlu m u?/Suçsuz m u ? ” - B ir Tutku
Anlatısı- Psikolojik Bir Deney adlı bölüm ün edi törlüğünü güya Frater Taciturnus (Suskun Er kek Kardeş) diye biri yapmış, burada Kierkegaard külliyatındaki en kişisel ve kışkırtıcı m etin lerden bazıları bulunuyor. Frater’in G ünlük’le ilk kez nasıl karşılaştığının tasviri, altın bulmuşa dönm edeki hazzın sınırlarını zorlar.
Her çocuk S0eborg Kalesi’nin, sahilden yaklaşık bir kilometre ka dar uzakta, Sealand’ın kuzey bölümünde uzanan aynı adlı küçük bir kasabanın yakınındaki harabe olduğunu bilir. Kale çok zaman önce harap edilmiş olmasına rağmen, hâlâ ulusun belleğindeki yerini ko rur, çok zengin ve şiirsel bir geçmişi olduğu için de korumaya de vam edecektir. Bir anlamda aynı şey kalenin yakınındaki Söeborg Gölü için de söylenebilir. Eskiden dört beş kilometre uzunluğunda ve beş on metre derinliğindeydi; bu yüzden henüz ortadan kaybol madı, anakaranın gölü gitgide daha fazla ele geçirmesine, gitgide daha acı bir şekilde daraltmasına rağmen, daha uzun bir süre göl olarak varlığını sürdürecektir. Geçen yaz doğabilimci eski bir arkadaşımla tesadüfen karşılaş tım, su bitkilerini gözlemlemek uğruna Kopenhag’dan kuzeye bu noktaya kadar kıyıyı takip etmiş. S0eborg’un etrafındaki kırsal ala nı gezmeye kararlıydı, buradan zengin ürünler çıkarmayı umuyor du. Geziye benim de katılmamı teklif etti, kabul ettim. Gölün yanma gitmek kolay değil, çünkü etrafı bayağı geniş bir bataklıkla çevrili. İşte gölle anakaranın gece gündüz yaşadığı sınır çatışması burada oluyor. Herhangi bir yıkımın iziyle olmasa da, bu çatışmanın üzücü bir yanı var; çünkü ana toprağın gölden kazandık-
lan, güler yüzlü ve son derece verimli tarlalara dönüşüyor. Fakat ne yazık ki zavallı göl böyle yok olup gidiyor! Kimse ona merhamet etmiyor, kimse acımıyor; tarlaları bir yakasına sınır olan papaz da, tarlaları öteki kıyısına sınır olan köylüler de, art arda toprak kazan maktan rahatsız değiller. Zavallı göl her iki yandan kendi haline terk edilmiş! Gölün, kapalı kalmış havasını daha da artıran şey bataklığın ko ca koca sazlıklarla kaplanmış olması. Danim arka’da bir benzeri da ha yok, en azından doğabilimci arkadaşım öyle söyledi. Sadece tek bir yerde açık bir kanal var ve burada altı düz bir sandalla ikimiz (o bilim uğruna, bense arkadaşlık ve merak) göle doğru yola koyul duk. Sandalı güçlükle hareket ettirebildik, çünkü kanalda bir karış su vardı. Sazlık yaklaşık dört metre boyundaki bir orman kadar sık tı ve insan içine saklanınca artık sonsuza dek dünyadan kopmuş, sessizlik içinde unutulup gitmiş gibi oluyordu; bu sessizlik sadece sandalla boğuşmalarımızla ya da bir balabankuşunun, çöldeki o gi zemli sesin, üç kez ötüp ardından bir üç kez daha ötmesiyle bozulu yordu. Tuhaf kuş, neden böyle iç çekip figan edersin? Tek gayen yalnız başına kalmak değil midir! Nihayet sazların arkasına geçtik, önümüzde göl uzanıyordu, ay na gibi berraktı, öğle sonu ışığında parıldıyordu. Her şey çok dur gundu! Gölün üzerine sessizlik çökmüştü. Sıkı sazlıkların arasından kendimize yol açmaya çalıştığımızda kendimi adeta Hindistan’ın bereketli topraklarının ortasına götürülmüş gibi hissetmiştim, hal buki şimdi Pasifik Okyanusu’na açılmış gibi hissediyordum. İnsan lardan alabildiğince uzakta, uçsuz bucaksız bir okyanusun üzerin deki bir fındık kabuğuna uzanmış olmaktan neredeyse paniğe kapıl dım. Derken, karışık bir ses, her türlü kuşun birbirine karışmış ba ğırışları duyuluyordu, sonra yine sessizlik hüküm sürüyordu; o de rece ki ses aniden kesilip kulak boş yere sonsuzluktan gelecek bir desteğe sarıldığında kaygıya kapılıyordum. Doğabilimcisi arkadaşım sualtı bitkilerini çektiği aygıtını çıkar dı, suyun üzerine atıp işine koyuldu. Bense bu arada sandalın öte ki ucuna oturup doğanın güzelliklerine dalıp gittim. Arkadaşım çoktan bir yığın malzeme çıkarmıştı bile, o ganimetleriyle ilgilen
meye başlarken aygıtı vermesi için rica ettim. Eski yerime geçip suya fırlattım. Boğuk bir sesle derinlere battı. Belki de aygıtı nasıl kullanacağımı iyi bilmediğim içindi, her neyse, yukarı çekmek is teyince o kadar büyük bir direnişle karşılaştım ki ondan daha zayıf olduğum ortaya çıkacak diye korktum. Tekrar asıldım, o zaman de rinlerden yukarı bir baloncuk çıktı, bir an durdu sonra patladı -so n ra da başardım. Çok tuhaf bir histi, fakat ne tür bir bulgu elde etti ğim hakkında en ufak bir fikrim yoktu. Şimdi dönüp bakınca her şeyi biliyorum, anlıyorum; aşağıdan gelen, bir iç geçirmeymiş, de rinliklerin iç geçirmesi, gölden hâzinesini çekip almamın iç geçir mesi, çekingen ve münzevi gölden sırrını çekip almamın iç geçir mesi. Eğer iki dakika öncesinde bunu sezmiş olsaydım çekmeye cesaret edemezdim. Doğabilimci oturup kendini tamamen çalışmasına vermişti, sa dece öylesine bir şey yakalayıp yakalamadığımı sordu, cevap bek lemeyen bir nida gibi; çünkü haklı olarak benim balık avlama gay retlerimin bilime etkisi olabileceğini düşünmüyordu. Aslında onun aradığı şeyi bulmamıştım, aksine tamamıyla farklı bir şeydi. İşte böyle sandalın birer ucuna oturup kendi bulduklarımızla kafamızı meşgul ediyorduk, o bilim uğruna, bense arkadaşlık ve merak. Mu şambaya sarılmış, kat kat mühürlenmiş gül ağacından bir kutu çık tı. Kutu kilitliydi, zorla açınca anahtarın içinde yattığını gördüm -işte o hastalıklı ketumluk daima içedönüktür. Kutunun içinde, in ce kâğıda çok özenli ve temiz bir el yazısıyla yazılmış bir kitap var dı. İçi tamamen tertipli düzenliydi, ama sanki Tanrının huzurunda yazılmış gibi ciddi bir kutsallık havası da vardı. Ya müdahalemle ilahi adaletin arşivlerinin düzenini bozduysam! Ama artık çok geç, şimdi Tanrıdan ve meçhul yazardan bağışlanma diliyorum. Gizleme yerinin çok iyi seçilmiş olduğu inkâr edilemez, ayrıca Söeborg Gö lü “tam bir suskunluk” sözü veren en ciddi beyandan daha güveni lirdir; çünkü göl böyle bir beyanda bulunamaz. Gariptir, mutluluk la mutsuzluk farklı olmasına rağmen, bazen suskunluğu dilemekte birleşirler. Loto idaresi çekiliş ikramiyelerini dağıtırken talihlilerin adları konusundaki suskunluğundan dolayı büyük övgü alır, böylece iyi talihleri insanlara sıkıntı yaratmayacaktır; fakat bütün serve
tini kumarda yitirmiş talihsiz kişi de isminin sessizlik içinde geçip gitmesini arzular. Kutuda birkaç parça mücevher de vardı, bir kısmı epey değerliy di: Süsler ve değerli taşlar -am an, gerçekten değerli, çok pahalıya alındı, derdi sahibi, bunları zaten elinde tutabilecek olduğu halde! Kıymetli bir bulgu, ben de onun reklamını yapmak zorunda hissedi yorum kendimi. İçine tarih kazınmış yassı altın bir yüzük, açık ma vi bir ipek kurdeleye bağlı haçtan oluşan bir kolye. Geriye kalanlar kısmen hiç değeri olmayan şeylerdi: Bir tiyatro oyununun progra mından bir parça, Yeni A hit’ten koparılmış bir parça (her biri par şömen bir zarfın içinde ayrı duruyordu), gümüş yaldızlı kutsal ek mek kabı içerisinde solmuş gül yaprağı, hepsi birlikte sadece ve sa dece sahibine, ekmek kabını süsleyen iki kıratlık elmaslar değerin de olabilirdi. İşte bu vesileyle Soeborg Gölü'nde ’44 yazında bulunan kutu nun sahibinin Reitzel Kitabevi aracılığıyla F.T. rumuzuyla şahsıma başvurabileceğini açıklıyorum. Herhangi bir gecikmeyi hemen ber taraf etmek için bu başvurudaki el yazısının, sahibini hemen ele ve receğini, herkesin yazarak beni onurlandıracağını, eğer cevap al mazlarsa bundan el yazısının doğru olmadığı sonucunu güvenle çı karabileceklerini, sadece doğru olanın cevaplanacağını beyan ede yim. Öte yandan, sahibinin rahatı için diyelim el yazmasını yayım lamakta bir sakınca görmedimse de, başvurunun içeriği, el yazısının aksine, kimseyi ele verecek türden değil; onu kimseye gösterme cü retinde bulunmadım, tek bir kimseye bile, ne el yazısını, ne elmas haçı, ne de öteki şeyleri. *
* *
Aday Bonfils, haftanın ve ayın herhangi bir günü verildiğinde yılın hesap edilmesine yardımcı olan bir tablo yayımladı. Bu alandaki be cerileri bana da yaradı; hesapladım hesapladım, sonunda yüzükteki kazınmış tarihe karşılık gelen yılın 1751 olduğunu keşfettim, Gregory Rothfischer’in Lutherciliğe döndürüldüğü anılmaya değer bir yıl, dünya tarihinin harikulade akışını derin bakışlarıyla Tepegözva-
ri düşünen birisi için de aynı zamanda önemli bir yıldı; çünkü tam beş yıl sonra Yedi Yıl Savaşları patlak vermişti. İşte insan, zaman içinde oldukça uzak bir döneme gitmeye zorlanıyor, tabii bu bulgu ya ya da benim hesabıma bir hatanın bulaştığı akla gelmezse. İnsan herhangi bir şeyi zorla yapmayı reddederse, en azından, psikolojik deneylere ve hayali yapılara pek fazla bel bağlamayan zavallı bir psikologun bunlara hafif bir romantizm katarak ve o şeyin geçmiş bir çağa ait olduğu masalını uydurarak, her ikisine de biraz hayat vermeye giriştiğini varsayabilir. Çünkü, böyle bir insanın gerçekte hiç yaşayıp yaşamadığını sormayan bir öykü, psikolojik bakımdan ne kadar doğru olursa olsun, belki çağımızın hiç ilgilenmediği bir şeydir, hatta şiirin gerçeklik etkisi yaratma çaresine sarıldığı zaman da böyledir. Bir parça psikoloji, bir parça sözde gerçek insanlar is tiyorlar hâlâ, fakat bu sanat ya da bilim kendi planını izlediğinde, gerçekliğin sunduğu türlü türlü psişik durum ifadelerinden başını çevirdiğinde, kendi bilgisiyle kendi başına bir birey oluşturmak için kaçıp gittiğinde ve bu bireyde gözlemleri için bir nesne bulduğun da, o zaman pek çok insan bezginleşir. Aslında, gerçek hayattaki tutkularda, psişik haller vs. sadece belli bir noktaya kadar taşınırlar. Bu da psikologu sevindirir, fakat tutkunun en uç sınırına kadar ta şınmasını görmede aldığı zevk çok daha farklıdır. Tanıtım yazısı yazanlara gelince; duamın, bütün yalınlığıyla ve sözlerimin samimi maksadına uygun olarak anlaşılmasını dileyebi lirim ve sonucun da duanın arzusuna karşılık gelmesini: Yani, kita bın ister olumlu ister olumsuz hiçbir eleştiriye maruz kalmamasını. İnsan bir adamın minnettarlığından bu kadar kolay bir şekilde hak talebinde bulunabilirse onu zorunlu da tutabilir.
XVIII.
Durmadan
yürü!
Kierkegaard için yürümenin önem i hem fiziksel hem metafizikseldi. Bu onun gündelik egzersiz biçim iydi. İnsanlarla temasını sağlıyordu (yolda
durup herhangi biriyle konuşmasıyla m eşhur du, son sefer konuşmayı nerede bıraktılarsa tam oradan alırdı). Kendi m etinleriyle b ir karşı denge kurm a yoluydu. Siyasi konuşmalara (Kolderup-Rosenvinge ile) ayak uydurma yolu olduğu kadar b ir edebi form du da. Fakat hep sinden öte, onun için bizatihi hareketin sem bo lüydü. Blake gib i Kierkegaard için de “Enerji sonsuz hazdır”. 1847 SE V G İL İ JE T TE ,
H er şey bir yana, yürüme arzunu kaybetme: Ben her gün sağlı ğıma yürüyor ve her türlü hastalıktan yürüyerek uzaklaşıyorum; en iyi düşüncelerime kendimi yürüyerek götürdüm ve şim di insanın yü rüyerek kurtulamayacağı hiçbir can sıkıcı düşünce bilmiyorum. İn
san sağlığı için yürüyecekse ve o da sürekli bir istasyon ötedeyse -Y ine de derdim ki: Yürüyün! Ayrıca insanın yürümeyle sağlıklı ol
maya, tam yakalayamasa da, mümkün olduğunca yaklaştığı aşikâr -fakat hareketsiz oturunca, ne kadar hareketsiz oturulursa hasta lanmaya o kadar yaklaşılır. Sağlık ve kurtuluş yalnızca harekette
bulunabilir. Eğer birisi hareketin varlığını inkâr ederse, Diogenes’in yaptığı gibi, yürürüm. Eğer biri sağlığın harekette olduğunu inkâr ederse, o zaman bütün hastalıklı itirazlardan yürüyerek uzaklaşırım. Yani insan durmadan yürürse, her şey yoluna girer. Hem orada taş rada bütün fırsatlar elinde; bahçe kapısının dışarısında güvenli ve mutlu olmanın engellenme riski yok, evine dönerken yolunun kesil me riski de yok. Bir süre önce başıma ne geldiğini ve ondan beri sık sık neler geldiğini iyi hatırlıyorum. Bir buçuk saat yürümüş ve bir hayli de düşünmüştüm, hareketin sayesinde kendimle gerçekten uyumlu bir kişi olmuştum. Ne saadet, ayrıca tahmin edeceğin gibi bu saadeti sağ salim eve götürmek için elimden gelen her şeyi yap tım da. İşte böyle gözlerim yerde sokaklardan aceleyle adeta süzü lerek geçiyorum; kaldırımın bana ait olduğundan emin bir şekilde, etrafa bakmayı hiç gerekli görmüyorum (çünkü insan tam etrafına
bakarken yolu rahatça kesilebilir - bundan kaçınmak için), böylece saadetimle koşar adım kaldırımda giderken (kaldırımda bir şey taşı ma yasağı bu saadete uygulanamaz, çünkü insanı hafifleten bir şey) küt diye karşıma, hep hastalık çeken, bu yüzden de gözleri yere ba kan, hastalığından dolayı küstah, kaldırım sanki boşmuşçasına etra fına bakmayı bile düşünmeyen bir adam çıktı. Beni durdurdu. Soh betiyle beni onurlandıran oldukça coşkulu bir beyefendiydi. Böyle ce her şey uçup gitmişti. Konuşma bittiğinde geriye benim için ya pılacak tek bir şey kalıyordu: Eve gitmek yerine tekrar yürüyüşe çıkmak. Gördüğün gibi mektupta gerçekten yer kalmadı, o yüzden soh beti burada kesiyorum -b ir anlamda sohbet oldu; çünkü seni sürek li karşımdaymışsın gibi düşündüm. Kendine iyi bak! SE V G İL E R , S. K IE R K E G A A R D
XIX.
Her
şeyden
yürüyerek
uzaklaşabilirim! A ğustos 1848
S E V G İL İ C O N F E R E N T S R A A D ,
“Siyaset konuşacak fırsatımız olmadı,” diyorsun. Hiç şaşırma dım! O kadar kibarsın ki benim kendi başıma uzun uzun nutuklar at ma kabalığımı unutuyorsun -gerçi yanında yapılan münzevi yürü yüşte başka türlü de olam azdı- hem ayrıca kulaklarımı açmış din lerken bana siyasetten haberler veren de genellikle sensin. Yok, siyaset bana göre değil. Siyaseti takip etmek, sadece iç si yaseti bile takip etmek benim için bugünlerde imkânsız zaten. Ne zaman çabucacık bir şeyler olsa -insan onu takip etmeye kalkışıyor; ne zaman bir şeyler çok ağır gitse -e h o zaman da onu takip etme sıkıntısına katlanıyor. Fakat ne zaman bir şey ileri geri dalgalanma ya başlasa, yukarı aşağı ve aşağı yukarı ve sonra durulsa, sonra yi
ne dolanıp yukarı ve aşağı geriye gelse, gönüllü olarak takip etme yi beceremiyorum. Gerekirse evde oturup onu takip etmek yerine “zoraki gönüllü” olarak savaşa gitmeyi tercih ederim. Bu koşullar da savaşa giden birini, evde oturup olanları takip eden biri kadar yurtsever görmüyorum. Uzun süredir savaşta değiliz, fakat bu ben de hiçbir zaman gerçek bir savaş izlenimi bırakmadı. Bütün bu olanlar bana, deneylerin yapıldığı ya da sunumun deneylerle göste rildiği bir dersmiş gibi geliyor (0 rsted ’den fizik üzerine bir ders gi bi). Benim kanaatimce bu savaş daima bir çeşit barış yapma ya da barış sağlama halini aldı -bildiğim en tuhaf savaş türü. Bu yüzden, bu işlerde çok ustalaşmış olduğu için siyaseti iyi ta kip eden birini konuşurken dinlemekten ne kadar hoşlansam da, si yasetten uzak duruyorum. Muhtemelen çok az bildiğim için bana iyi gelm iyor, öyle ki sıradan küçük bir Danim arka haritasıyla Sjaelland’da dolaşmak isteyen biri gibi oluyorum. Siyaset beni çok aşar. Dikkatimi daha küçük şeylere odaklamayı seviyorum, ki insan bazen orada da tamamen aynı şeyle karşılaşıyor. Böylece dünya sahnesini, savaş alanım terk edip Kopenhag’a dönüyorum, fakat deyim yerindeyse Kopenhag’ı da terk ediyorum. Yürüyüşe çıkıyorum, ama belki yine de aynı şeye varacağım. Yeni sayfiye evlerinin yakınındaki yörelerden birine giderken sana eşlik edeceğim, orada pek çok küçük ailenin çıkardığı sessiz gürültüler var. -I. Perde- İki köpek dalaşmaya başlamıştır. Bu olay acayip bir heyecan yaratır. Seyretmek için pencerelerde inanılmaz sayıda kafa belirir. Devam ettiği süre boyunca bütün işler durur. Her şey terk edilir. -II. Perde- dövüşün olduğu yere en yakın iki evin kapısından iki ev kadını çıkar. Bu iki ev kadını köpeklerin sahibidir herhalde. Biri kavgayı ötekinin köpeğinin başlattığını iddia eder. Buna çok kı zan kadınlar kavga etmeye başlarlar. -B undan ötesini hiç gözlemle medim ancak kolayca devam edilebilir. -E vet, III. Perde- Kadınla rın kocalan gelir. Biri kavgayı ötekinin karısının başlattığını ileri sürer. İki koca o kadar sinirlenir ki kavga etmeye başlarlar. Bunun üzerine öteki karı kocaların da kavgaya katıldığı varsayılabilir -işte artık bu bir Avrupa savaşıdır. Savaşın sebebi, kimin başlattığı soru sudur. Bunda ikinci derece savaşın formülünü görürsünüz. Birinci
derece savaş, savaştır; ikinci derece savaş, ilk savaşı kimin çıkarttı ğı sorusunun sebep olduğu bir savaştır. Fakat artık çok daha önemli bir konuya geçelim. Yazdığından dehşetle anlıyorum ki yürüyüşü bırakmışsın. Her şey bir yana bu böyle olmamalı. Kendi iyiliğin için, sevgili C onferentsraad, bir de benim iyiliğim için, böylece vicdanım rahat olur. Yürüyüşlerine devam etmeni istirham ediyorum. Aslında böylesine inatla ısrar et memin bir sebebi daha var. Tek arzuları senin iyiliğin olan her za man en yakınındaki o insanlar, belki benim gelip seni dışarı çıkm a ya ikna ettiğim için ara sıra içlerinden teşekkür etmişlerdir. Evet, bu böyle. Seninle yürüme zevkine erdim ve bir de fazladan ailenin minnetini kazandım. Onun için -bunu söylemem tuhaf gelebilir sem yoldan çıkarmama, gibi daha da büyük bir sorumluluğum var, çünkü önce -benden gelen bir m ektubu- okuman, sonra da -b u çok daha büyük bir sorumsuzluk olurdu- bana yazman için oturduğun yerde oturmanı sağlasam o zaman yoldan çıkmış olurdun. Yok, yok! Yürümen gerek. Ayrılırken birbirlerine, dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar her dolunayda aya bakacaklarına söz veren o iki âşık Charles ile Emeline gibi, biz yürüyüşçüler de ne zaman bir mektup alsak -h av a ve yürüyüş koşullarına aldırm aksızın- yürüyü şe çıkacağımıza dair birbirimize söz verelim. Bir dahaki yazdığım da öyle ayarlayacağım ki dıştaki zarfın içinde bir zarf daha olacak, üzerinde de “gönderen: Magister Kierkegaard,” yazacak, böylece mektubu açmadan kimden geldiğini bileceksin. Sonra, şayet ben den gelen bir mektubu yük olarak görürsen, lütfen hemen oku -o n dan sonra mektubun sana verdiği zararı yok etmek için harekete geç. Fakat öte yandan, şayet mektubun bu bütün dünyaların en iyi sindeki diğer sıkıntı ve vasatlıkla kıyaslandığında nispeten iyi bir şey olduğunu düşünürsen, o zaman önce yürü sonra oku. Hangi yo lu seçersen seç, senden rica ettiğim şey gerçekleşecek -çünkü yü rümen çok önemli. Ben siyasetten anlamam, ama öte yandan yü rümeden çok iyi anlarım: Benim hayat görüşüm papazınki gibidir: “Hayat bir yoldur.” O yüzden yürüyüşe çıkıyorum. Yürüyüşe çıka bildiğim sürece, hiçbir şeyden korkmuyorum, ölümden bile. Çün kü yürüyebildiğim sürece, her şeyden yürüyerek uzaklaşabiliyo
rum. Yürüyüşe çıkamadığım zaman, her şeyden korkuyorum, özel likle de hayattan; çünkü yürüyemediğim zaman benim için hiçbir şey iyi gitmiyor. Burada durayım, bahçe kapında. Bana müsaade. Bugün için te şekkür ederim, yürüyüş için teşekkür ederim, bana seve seve göster diğini bildiğim nezaketin, dostluğun için teşekkür ederim. Şimdi yollarımız ayrılıyor. Kapı kapanıyor. Bir kere daha dönüp arkama bakıyorum. Sonra ayrılıyorum, ama kalıyorum. SÖ R EN K IE R K E G A A R D
XX.
Almanya
korkusu
Bütün bu Almanya korkusu bir fantezi, bir oyun, ulusal kibri poh pohlamak için yeni bir girişim. Küçük bir ulus olduklarını dürüstçe itiraf eden bir milyon insan, ayrıca Tanrı önünde herkes olduğu gi bi olmaya karar vermişse: Müthiş bir kuvvet; orada hiç tehlike yok. Hayır, talihsizlik çok başka bir yerde; talihsizlik, bu küçük ulusun moralinin bozulmasında, kendine karşı bölünmesinde, birbirini iğ renç şekilde kıskanmakta, iktidardaki herkese başkaldırmakta, önemli olan herkese karşı bayağı, küstah, haddini bilmez olmakta, bir çeşit alt tabaka tahakkümüne doğru kışkırtılmakta yatmaktadır. Bu, vicdan azabı yaratır, o yüzden insanlar Almanya’dan korkarlar. Fakat talihsizliğin nerede yattığını söylemeye kimse cesaret edemez -o zaman da insanlar bu sağlıksız tutkuları pohpohlar ve Almanlar’a karşı savaşarak kendilerini önemserler. Danimarka rezil bir dönemden geçiyor. Taşra kafalılık ile aksi dar kafalılık aralarında kavga ediyor; bu işin sonu, belli bir tür şap ka vs. vs. giymeyenin Alman olduğundan şüphelenilmesine kadar gidecek. Öteki tarafta komünistler yükseliyor; bir parça bir şeyi olan damgalanıp basın yoluyla zulme uğrayacak. Bu Danim arka’nın talihsizliği -y a da Danim arka’ya verilmiş bir ceza, gerçek Tanrı korkusu olmayan bir halk, ulusal bilinci küçük
kasaba dedikodularından ibaret olan bir halk, okul çocuklarının yar gıç olduğu, hiçliği idealleştiren bir halk, yöneticilerinin korkması gereken, yönetilenlerin küstah olduğu bir halk, içlerinde bu toprak ta kamu ahlâkının olmadığına dair her gün delillerin bulunduğu bir halk -yalnızca bir zorbanın ya da birkaç şehidin kurtarabileceği bir halk.
XXI.
Danimarka
K r a l ı ’ yla
konuşmalar
Kierkegaard’ın bütün üstün nitelikli mizahı ve iğneleyici nükte anlayışı, Danimarka Kralı VIII. C hristian’la olan konuşmalarının y e r aldığı bu üç G ünlük kaydında ortaya çıkar. Çok ünlü bir vatandaş olm aktan ziyadesiyle gururu okşan mış olan Kierkegaard yine de K ral’m saygınlığı nı korumasına p ek izin vermez, onun sınırlarını göstererek üste çıkmaktan zevk alır. Kraliçe’ye karşı daha da acımasızdır. Konuşmaları gelip komünizm e dayanır. Kierkegaard elbette sadık b ir kralcıdır!
1
VIII. Christian’a o zaman dediğim gibi, bir taşra kasabasında dâhi olmak berbat bir durum. Doğal olarak bunu ona iltifat gibi söyle dim, dedim ki: Majestelerinin tek talihsizliği zekânız ve basiretini zin fazla büyük, ülkenin de fazla küçük olmasıdır; bir taşra kasaba sında dâhi olmak talihsizlik. Buna şöyle cevap verdi: İnsan birey için daha da çok şey yapabilir. Onunla ilk kez konuşuyordum. Gu rurumu okşayan pek çok şey söyledi ve kendisini ziyaret etmemi is tedi, ben de cevap olarak: Ben kimseyi ziyaret etmem, majesteleri, dedim. Bunun üzerine şöyle dedi: Evet, fakat emir yollarsam itiraz
etmeyeceğini biliyorum. Ben de şöyle söyledim: “Ben bir tebaayım, emir majestelerinindir; fakat buna karşılık ben de bir şart koşayım.” “Pekâlâ, neymiş?” “Sizinle yalnız konuşmama izin verin.” Bunun üzerine elini uzattı ve ayrıldık. Başlarda, konuşmanın akışı içinde, benim pek çok fikrimin olduğunu ve bunlardan bazılarını kendisine bahş edip etmeyeceğimi de sormuştu, ben de başka şeylerin yanı sı ra bütün çabamın her hükümetin yararına olduğunu düşündüğümü; fakat burada önemli olanın benim özel bir birey olarak kalmam ol duğunu, yoksa insanların hemen araya bir yorum sıkıştıracağını söyledim. Ayrıca şunu da ekledim: “Uğruna hayatımı ortaya koydu ğum daha yüce bir güce hizmet etme onuruna erdim.” Kapıdan içeri girip adımı söylediğimde şöyle dedi: Seni gör mek çok özel bir zevk, senin hakkında çok iyi şeyler duydum. Bu na cevap verdim (ben ki antrede oturmuş korku ve titremeyle, ba şımın üzerinde mi girsem yoksa ayaklarımın üzerinde mi diye bek lemiştim. [Dışarıda benimle dikilen biri az önce, içeri girerken üç kere mi eğileceğim diye sormuştu; ben de bunun bana sorulması nın gülünç olduğunu, yaşlı bir saray adamının önceden böyle bir şeyi bilebileceğini, fakat benim içeri ellerimin üzerinde mi yoksa ayaklarımın üzerinde mi girmem gerektiğini bilmediğimi söyle dim] fakat odaya girince ona o kadar yaklaştım ki, bir adım geriye gitti, ben de bakışını yakaladım, orada neyi aradığını gördüm): “ve ben majesteleri, her zaman kendime demişimdir ki sonunda en iyi geçineceğiniz adam Kral olacaktır; çünkü bu isteğimin gerçekleşe bilmesi için yeterince zeki ve bana oranla önemsiz olduğunu aklı na bile getiremeyecek kadar yüce bir mevkiye atanmış birini bul mam gerekiyordu.” Sonuçta onunla olan bütün konuşmalarım kaydetmeye değerdi.
2
VIII. Christian’la ikinci kez konuşmam aylar sonrasında Sorgenfrie’de gerçekleşti. Zaten onun konuşması bir anlamda benim için önemli değildi, çünkü o benim konuşmamı istiyordu. Fakat onunla konuşmanın insanı canlandırıcı bir etkisi vardı, yaşlıca bir adamı
hiç böyle canlanmış görmemiştim, neredeyse bir kadın gibi, heye candan kıpır kıpırdı. Bir çeşit manevi ve entelektüel hazcıydı. Der hal bir tehlike olduğunu gördüm, o yüzden de mümkün olduğunca ondan uzakta durmaya özen gösterdim. Bir kralın huzurunda ayrık sılığımı onu ziyaret etmemek için bir bahane olarak kullanmayı uy gun bulmadım, onun için başka taktikler kullandım ve rahatsızlan dığımı söyledim. VIII. Christian çok yetenekliydi ama artık tohuma kaçıyordu, aynı ölçüde ahlâki bir temeli yoktu. Güneydeki bir ülkede yaşamış olsaydı, VIII. Christian’ın kurnaz bir rahibin şaşmaz bir avı olaca ğım tahmin edebiliyorum. Hiçbir kadın gerçekten onun üzerinde bir hâkimiyet kuramazdı, en yeteneklileri bile, kısmen fazla zeki oldu ğundan, kısmen de erkeğin kadından daha zeki olduğu yolundaki erkek hurafesine bir parça inandığı için. Fakat bir Cizvit - VIII. Christian’ı istediği şekilde evirip çevire bilirdi, fakat Cizvit’in ilginç olan konusunda tam hâkimiyeti olma sı şarttı; çünkü onun asıl can attığı şey buydu. Fakat hiç şüphesiz büyüleyici biriydi, olağanüstü ince zekâsı vardı ve bireye, ama özel likle o bireye, zevk veren ya da tatmin eden her şeye karşı alışılma dık bir görüş gücü vardı. İşte içeri girdim. “Seni burada son gördüğümden bu yana çok uzun zaman geçti,” dedi. Ben de daha kapıdayken şöyle cevapladım: “Majesteleri belki önce açıklamama izin verirler. Bana göstermiş ol duğunuz lütuf ve ihsana ne kadar müteşekkir olduğuma dair majes telerini temin etmek isterim; fakat sağlığım yerinde değil, o yüzden nadiren geliyorum, antrede beklemeye dayanamıyorum, beni bitkin düşürüyor.” Beklemem gerekmediğini söyledi, ayrıca bunu ona ya zabilirmişim de. Teşekkür ettim. Bunun üzerine konuşmaya başla dık, bazen de etrafta gezindik. Hep hükümetin işlerinden konuşmayı tercih ediyordu, ya da siyasi bir konu ya da başka bir şey üzerine ge nel şeyler söylüyordu. O gün lafı komünizme getirdi, epey korku ve endişe duyduğu ortadaydı. Anladığım kadarıyla ufukta beliren bu hareketin krallara dokunacak bir hareket olmadığını söyledim. Sınıf lar arasında olacak bir kavgaydı bu, fakat kavga eden taraflar kralla iyi geçinmeyi daima çıkarlarına uygun bulacaklardı. Antik döneme
ait sorunların geri dönüşüydü ve o yüzden bir anlamda kralın bunla rın dışında kalacağım görmek zor değildi. Bir evdeki kilerle zemin kat arasındaki kavga gibi bir şey olacaktı ve bunlarla birinci kat ara sındaki bir kavga, fakat ev sahibine saldırılmayacaktı. Daha sonra “kitlelerde nasıl savaşılacağından söz ettim: Hiç sesinizi çıkarmayın yeter; “kitleler” kadın gibidir, asla doğrudan dövüşülmez, dolaylı dövüşülür, onlara gaf yapmaları için yardım edin, zekâdan yoksun olduklarından sonunda hep kaybederler -siz sağlam durun yeter. Bu noktada şöyle konuştu: “Evet, bunu herkesten çok bir kral yapmalı.” Buna bir karşılık vermedim. Bütün bu çağın ihtiyacı olan şeyin eği tim olduğunu, büyük bir ülkede şiddet olan şeyin Danimarka’da ka balık olduğunu söyledim. O zaman benim aklım vs. hakkında bazı il tifatlarda bulundu. Durumdan istifade edip şöyle söyledim: Majeste leri söylediğimin doğru olduğunu en iyi benden bilir; çünkü benim le ilgili her şey aslında iyi yetiştirilmeme bağlı, bu yüzden de aslın da babama bağlı. Bunun üzerine Guizot’dan konuşmaya başladık, kısa süre önce ona saldırmışlardı. Modem devletlerde insanın top lumdaki yerinin ne kadar belirsiz olduğunu açıkladım, skandala dü pedüz resmi bir mevki veriliyordu, bu nedenle de doğru taktik göz ardı etmekti; fakat bir gün aniden böyle bir saldırıyı ciddiye almak gelmişti akıllarına. “Guizot’yu gözümde canlandırıyorum, yapılan saldırıyı okuyor, sonra belki, en fazla, aynaya bakıp gülümseyişinin ve görünüşünün her zamanki gibi olduğunu görüyor -derken insan lar bu saldırıyı ciddiye alma fikrine kapılıyorlar; oysa, eğer böyle bir saldırıyı ciddiye almış olsaydı, büyükşehir hayatına ayak uydurama mış hödük diye kaale bile almazlardı.” Sonra biraz Soro hakkında konuştu, adeta bir konferans verdi, bana da sordu: Sor0 hakkında hiç düşünmemiş olduğumu söyledim. Orada bir mevki arzu edip etmeyeceğimi sordu. O sabah balıktan döndüğünü bildiğim için cevabımda ona bir gönderme vardı. Ger çek oltanın yanında balıkçıların bir de özel küçük bir oltaları olur du, en iyi balıkları bazen bununla yakalarlardı -ben de o tür bir kü çük oltaydım. Sonra geçenlerde ona getirdiğim kitap için teşekkür etti, kitapta, “çok derindi ama onun üstündeydi,” yazıyormuş. Şöyle cevapla
dım: “Majestelerinin doğal olarak kitap okuyacak çok vakitleri yok, benim yazdıklarım da size yönelik değil. Öte yandan yakınlarda doğabilimcileriyle birlikteydiniz, bu size göre bir şey, aynı zamanda güzellik anlayışınızı tatmin eden bir şey.” Belli ki buna biraz bozul du: Evet, evet, öteki de iyi olabilir, dedi. Birkaç kez kalkacakmış gibi yapıp onu fazla tutmayacağımı söy lemiştim. Her seferinde: Yok, yok, benim zamanım bol, diye cevap verdi. Üçüncü kez aynı şey olduğunda şöyle söyledim: Evet, majes teleri benim yeterince vaktim olduğunu anlayacaklardır, benim kor kum majestelerinin vakti olmaz diye. Daha sonra bunu naklettiğim daha tecrübeli bir adamdan öğrendim ki büyük pot kırmışım, o şe kilde bir krala kibar olmaya çalışarak kabalık edilirmiş; çünkü o eğilene kadar sadece beklenirmiş. Sonunda ayrıldım. Beni görmekten büyük zevk alacağını söyle di. Ardından eliyle bir hareket yaptı, önceki seferden bildiğim kada rıyla bana elini uzatmak istiyordu; fakat aynı adamın bana söyledi ğine göre kral elini verdiğinde elini öpmek âdetmiş, bunu kendime yedirem eyeceğim için anlamamış gibi yapıp eğildim. Bu arada ziyaretine mümkün olduğunca seyrek gitmeye karar verdim.
3
Üçüncü ziyaretim Sorgenfrie’de oldu, Works o f L ove'i verdim. Rahip Ibsen beni anlayamayacağını bir kere kafasına koyduğunu söylemişti, ben de bir daha fikrini değiştirememiştim. Aklımda bu vardı. İçeri girip kitabı verdim, biraz baktı, ilk bölümdeki düzenle me dikkatini çekti (Seveceksin, komşunu seveceksin, komşunu se vecek.»'«) ve hemen anladı; gerçekten çok yetenekliydi. Ardından kitabı geri alıp birinci bölümü açarak (s. 150) bir pasaj okuyabilir miyim diye sordum. Bu onu duygulandırdı, zaten her zaman kolay ca duygulanıyordu. Sonra pencereye doğru yürüdü, ben de arkasından gittim. Hükü meti hakkında konuşmaya başladı. Ona belki başka türlü hiç öğre-
ilemeyeceği bir iki şey söyleyebileceğimi bildirdim, çünkü ona so kaktan bakıldığında nasıl göründüğünü söyleyebilirdim. “Fakat ko nuşayım mı, konuşmayayım mı; çünkü eğer konuşursam dosdoğru konuşacağım.” “Devam et o zaman,” diye cevap verdi. Özel yete nekleriniz sizi baştan çıkarıyor, bir kralın bu bakımdan, yetenekle rini gizleyerek sadece evinin kadım olan bir kadın gibi davranıp sa dece kral olması gerektiğini söyledim. “Bir kralın nasıl olması ge rektiği konusunda uzun uzun kafa yordum. Bir kere, pekâlâ çok çir kin olabilir; sonra sağır ve kör olmalı ya da en azından öyleymiş gi bi yapmalı, çünkü bu sayede pek çok güçlüğün üstesinden gelinir, krala yöneltilen densiz ve aptalca bir söz en iyi, ‘Efendim ?’le savuş turulur -yani, kral onu duymamıştır. Son olarak da, kral fazla ko nuşmamalıdır; fakat her vesileyle kullanabileceği, sonuçta anlamı olmayan söyleyecek bir iki sözü olmalıdır.” Güldü ve çekici bir kral portresi, dedi. Ben de şöyle devam ettim: “Evet, doğru; bir şey da ha: Kral sempati uyandırmak için arada bir hastalanmaya özen gös termelidir”. O zaman neşe ve hazzın birleştiği bir ifadeyle sözümü kesti: “Haa, sen o yüzden bir hastalıktır tutturmuşsun, ilgi uyandır mak istiyorsun.” Sahiden de bir kadınla konuşmak gibiydi, yüzünde güller açı yordu. Sonra huzuruna çağırdıklarıyla kendine nasıl zarar vermiş olduğunu gösterdim, T onrla, Dick’Ie ve Harry’yle fazla samimiy di; böyle yaparak, özellikle yetkisiz insanların tesadüfi etkilerine ta hammülü olmayan üst kademedeki görevli kesimini kendinden soğuturdu, zaten bu şekilde tebaasındaki herkesle konuşarak ülkeyi yönetemeyeceğini kendi de itiraf ederdi. Belki farkında değildi ama konuştuğu herkes gidip dedikodu yapıyordu. Benim burada dikilip onunla konuştuğum şu anda da hata barizdi, gerçi dini sebeplerden dolayı ağzımdan laf çıkmayacağı için ben kesinlikle bir istisnay dım. (Gerçekten de öyle, yaşadığı sürece onun hakkında kimseye tek kelime etmedim, ondan sonra da sadece birine ve sadece bir kıs mım anlattım.) Cevabı şu oldu: Meselenin sadece kendisinin muh temel yeteneklerinden kaynaklandığını düşünmemeliydim, tahta geldiğinde kral olmanın artık bir saygınlık meselesi olmadığı fikrin deymiş; fakat yavaş yavaş fikrini değiştirmiş.
Daha tahta oturduğu ilk gün bu gözlemlerden bazılarına şahit ol duğumu söylemiştim. Buna karşılık: Evet, dedi, şu senin başkanı ol duğun genel bir toplantıda değil miydi? -Kesinlikle iyi bir hafızası vardı.-O sırada yan kapılardan biri açıldı, fakat tekrar hemen kapan dı. Ben bir metre geriye çekildim. Kapıya doğru gitti, fakat giderken, kesin Kraliçe’dir, dedi: Seni görmeyi çok istiyor, şimdi onu getire ceğim. Bunun ardından Kraliçe’yi elinden tutarak geldi -ben de eği lerek selam verdim. Uygun bir şekilde giriş yapmayan Kraliçe için bu hiç de kibar olmadı, hatta Kraliçe oldukça önemsiz görünüyordu -fakat bir kraliçe öyle aniden çıkıverirse başka ne olabilir ki? Kral Kraliçe’ye yeni kitabımı gösterdi, bunun üzerine ben de: Majesteleri, Kraliçe’ye de bir tane getirmediğim için beni mahcup ediyorlar, dedim. Kral şöyle cevapladı: Yok, bunu paylaşırız. Kraliçe beni önceden tanıdığını söyledi, beni bir keresinde sur larda görmüş (kaçıp Tryde’ı yüzüstü bıraktığım yer), “Ya ve Ya d a 'nın bir kısmım okudum, ama anlayamadım,” dedi. Cevap olarak ben de: Majesteleri takdir ederler ki bu benim için çok daha kötü, dedim. Fakat bu durumun çok daha dikkat çekici bir yanı vardı. VIII. Christian “Ya ve Ya da”daki yanlışı hemen duymuştu, tabii ben de; Kraliçe’nin hizmetçi kızlar gibi konuşmasına şaşırdım. K ral’la göz göze geldik; başımı çevirdim. Biz bir iki laf ettikten sonra Kral Kraliçe’ye, Juliana odasında yalnız mı?, diye sordu. Kraliçe “evet” dedi -v e gitti. Kralla konuşmaya devam ettim. Bu yıl bir yere gidip gitmeyece ğimi sordu. Eğer gidersem çok kısa bir süreliğine B erlin’e gidece ğimi söyledim. “Orada bir sürü ilginç insan tanıyorsundur.” “Hayır majesteleri Berlin’de tamamen çevreden soyut yaşıyorum ve her za mankinden daha sıkı çalışıyorum.” “O zaman pekâlâ Sm0rum-Ovre ’ye de gidebilirsin” (sonra da kendi esprisine güldü). “Hayır ma jesteleri, ister Sm0rum-Ovre’ye, ister Sm0rum-Nedre’ye gideyim 400 bin insandan saklanacak bir yer, başka biri olma şansı bulamı yorum.” Şimdi de biraz iğneli konuşmuştum: Evet, dedi kesinlikle doğru. Sonra bana Schelling’i sordu. Ona kabaca anlatmaya çalıştım. Bana Schelling’in saraya karşı kişisel tavrını ve üniversitedeki şöh
retini sordu. Ben de, Schelling’in tıpkı Ren Nehri gibi ağız kısmın da durgun olduğunu söyledim -Schelling yozlaşıp Prusyalı bir “Ek selans” olmak üzereydi. Hegel’ci felsefenin hükümetin felsefesi ye rine geçmesinden ve şimdi de hükümet demenin Schelling demek olmasından da söz ettim biraz. Bu son ziyaret VIII. Christian’in herkese kesinlikle doğru ilgiyi göstermesindeki inceliğine bir örnekti, bunu bir tür aile ziyaretine dönüştürmek olabildiğince gurur okşayıcıydı. Onunla tekrar konuşmadım. Mümkün olduğunca az ziyaret et meye karar vermiştim; tercihan, verecek bir kitabım olduğunda. Fa kat onu görmek zorunda kalmış olmaktan pişmanlık duymadım; çok tatlı bir anı. Daha uzun yaşamış olsaydı benim için uygunsuz olurdu; çünkü özel bir birey olarak kimseye tahammülü olmazdı, herkesin ne yapması gerektiğini göstermeyi kralın haklarından biri olarak görüyordu. Onu görmeye gittiğimde resmi bir görev almayı ilk düşündüğüm zaman öyle olmuştu. Bütün bu serüven büyüleyici bir anıdır, Kral bir coşku ortamı dı şında hiçbir durum yaratmadı; onu sadece cazibe ve canlılığın ken disi olarak gördüm.
XXII.
Ah
bi r
Doğu
despotizmi
olsa!
Eski hikâyedir. Bir keşif yapılır -insan ırkının zaferidir; heyecanla dolup taşarak keşfi daha da kusursuz kılmak için her şey seferber edilir. İnsan ırkı kendinden geçip kendisine tapar. En sonunda bir duraklama olur -insanlar durur; fakat o keşif özellikle de bu olağa nüstü mükemmelliği içinde bir iyilik midir! Bunun üzerine, en seç kin beyinler bunu tekrar durdurabilmek için emniyet supapları, alev tanzim kelebekleri, hava direnci vs. keşfederek, tabii mümkünse, bir kere daha kendilerini neredeyse aptal yerine koyarlar ve böylece o insan ırkının gururu, benzeri görülmemiş, tek kelimeyle mü kemmel olan keşfin kaçıp giderek bütün dünyayı çöle dönüştürme
sine engel olurlar. Matbaanın icadını düşünmeniz yeter, yüksek hız la çalışan basımevi halini alacak şekilde mükemmelleştirildi, böyle ce hiçbir pisliği ya da tortuyu kaçırmıyoruz. Demiryollarını düşü nün. Liberal oluşumları düşünün, o kıyas kabul etmez mükemmel likteki keşifler -insan ırkının gururu-, çatısı altında yaşanacak daha güzel bir şey olarak bir Doğu despotizmine özlem uyandırıyor.
İkinci Bölüm
Kadınlar
Hıristiyanlığa aykırı diyerek evlenmediğimi hiçbir zaman iddia etmedim, etmiyorum; sanki benim evlenmeyişim Hıristiyanlıkta mükemmelliğin bir yoluymuş gibi. Hayır, hiç ilgisi yok. Kendimi kadınlara fazla kap tıran bir erkek olm uş olsaydım, beni bekle yen tehlike kesinlikle başka bir şey olurdu, muhtemelen de bir baştan çıkarıcı olur dum.
Ormandaki
sekiz
patika
K openhag’ın kuzeyinde G ribskov adında b ir koruluk uzanır. O korunun ortasında sekiz p a ti ka yolun birleştiği olağanüstü b ir ye r var. Bura ya Sekiz Patika Kuytusu adı verilmiş. Hemen yanı başında, efsaneye göre, çok nezih b ir res toran ya da ziyafet salonu varmış ve b ir zam an lar orada çok özel b ir ziyafet verilmiş.
ribs-Orm anı’nda Sekiz Patika Kuytusu adı verilen bir yer var; orayı sadece hakkıyla arayan bulabilir, çünkü hiçbir haritada gösterilmemiş. İsmin kendisinde de bir çelişki var gibi. Çünkü, na sıl olur da sekiz patikanın birleştiği yer, bir kuytu yer oluşturur? Her yöne yolculuğu ima eden bir şey ile yalnız ve saklı olan nasıl bağ daşır? Münzevi adamın kaçtığı şeye adını veren sadece üç patikanın kavuştuğu yerdir: Üçyol ağzı [triviality] -o halde sekiz patikanın kesiştiği nokta ne kadar sıradandır [trivial] kim bilir! Fakat öyle: Gerçekten sekiz patika var, ama çok ıssız patikalar. Görünüşe göre ücra, saklı ve yalnız olmasına rağmen, arazinin Talihsizlik Çiti adı verilen çitine yakın oluyorsunuz. Yani isimdeki çelişki, bu yeri da
9
ha da ıssızlaştırıyor, zaten çelişkiler hep böyledir. Sekiz patika, faz la trafik, yalnızca bir ihtimal, düşüncede bir ihtimal, çünkü kimse ler gelip geçmiyor bu patikalardan, yalnızca üzerlerinde lente festinans [kâh yavaş kâh hızlı] koşuşturan minik bir böcek hariç; kimse ler gelip geçmiyor, yalnızca durmadan dört bir yanına bakman ace leci yolcu hariç, birini aradığı için değil, herkesten kaçtığı için, sa dece ölüm saçan kurşunun yakalayabileceği o kaçak -aslında erkek geyiğin şimdi neden durgun olduğunu bu açıklıyor, ama neden huy suzdu, onu açıklamıyor; kimseler gelip geçmiyor, yalnızca rüzgâr, onun da nereden gelip nereye gittiğini kimse bilmiyor. Yolcuyu ya kalamak peşinde olan hastalıklı ketumluğun cezbedici telkinine ka pılan adam bile, insanı ormanın içlerine doğru ayartan dar patikayı izleyen adam bile -o bile kimsenin gelip geçmediği sekiz patikalar daki biri kadar yalnız değildir! Gerçekten de sanki dünyadaki her şeyin soyu tükenmiş de geride kalan insan kendisini gömecek kim senin olmaması sıkıntısıyla karşı karşıyaymış gibi; ya da bütün bir kafile sekiz patikadan geçip gitmiş de geride bir üyelerini bırakmış lar gibi. -E ğer şairin dediği doğruysa, bene vi.xit qui bene latuit [kendini iyi saklayan iyi yaşar], o zaman ben iyi yaşadım, zira be nim kuytum iyi seçilmiş. Şu da kesin ki, dünya ve içindeki her şey hiçbir zaman bir kuytudan bakıldığı zamanki kadar yararlı görün mez, ayrıca gizlice de bakmak gerek. Şu da kesin ki, dünyada kuy tu bir köşeden, gizlice duyulan ya da duyulabilen her şey kulağa çok büyüleyici ve nefis gelir. O yüzden sık sık bu kuytu köşeme çekili rim. Burayı önceden de biliyordum, çok önceden, fakat sessizliği bulmak için artık geceye ihtiyacım olmadığını şimdi öğrendim; çünkü burası her zaman sessiz, her zaman güzel, hasat güneşinin akşam duası yaptığı, gökyüzünün soluk bir maviye dönüştüğü, can lıların sıcağın ardından rahat bir soluk aldığı, serinliğin serbest kal dığı, otlağın şehvetle titrediği, ormanın hışırtılar yaydığı, güneşin akşam inince kendini serinleteceği okyanusu düşündüğü, toprağın istirahat için kendini hazırlayıp şükranı düşündüğü, ayrılmadan ön ce bu ikisinin ormanı karanlığa boğan, otlağın yeşilini parlatan şef katli bir birleşmede uzlaştıkları şu anda bana çok daha güzel görü nüyor.
C o n s t a n t i n e ’ in k o n u ş m a s ı : Kadın lati fedi r Ziyafette görkemli, fakat birbirine hiç benzeme yen beş konuşma yapılır. İkinci konuşmacı da ha önce T e k ra r’/n (1843) yazarı olarak tanıdığı mız Constantine C onstantius’tur. Cüretkâr bir tonda konuşur: Kadın onun için b ir latifedir (Belli ki aşk macerasının um utsuz ve beklenm e dik sonundan hâlâ acı çekmektedir).
Constantine şöyle konuştu: “Susmanın bir zamanı vardır, konuşmanın bir zamanı ve şimdi de öyle görünüyor ki kısa konuşmanın zamanı; çünkü genç dostu muz çok uzun ve tuhaf konuştu. Onun vis com ica’sı [komedi gücü] bizi ancipiti proelio [belirsiz dövüşte] çarpıştırdı, çünkü konuşması da kendi karakteri gibi belirsizdi; işte gördüğünüz gibi orada otur muş gülse mi ağlasa mı, yoksa âşık mı olsa bilemeyen şaşkın bir adam. Aslında aşkı bu kadar ısrarlı isteyen konuşmasını önceden görmüş olsaydım, onu konuşmaktan men ederdim; ama artık çok geç. Şimdi dostlar hepinizden ‘burada şen şakrak olmanızı' istirham ediyorum, yok eğer bu ruh hali istirhamla gelecek bir şey değilse, o zaman ben de sizden her konuşmayı, yapılır yapılmaz tek bir yu dumda yutarak unutmanızı istirham ediyorum. Ve şimdi de üzerinde konuşacağım konu olan kadına gelelim. Ben de kadınlara çok kafa yordum ve hangi kategoride olduklarının sırrına da erdim; ben de aradım, ama buldum da, şimdi size nakle deceğim emsalsiz bir keşif yaptım. Kadın, hakkıyla ancak latife ka tegorisi altında değerlendirilebilir. Mutlak olmak, mutlak biçimde hareket etmek, mutlaklığı ifade etmek erkeğin rolüdür; kadın, varlı ğını ilişkilerde bulur. Böylesine farklı iki varlık arasında gerçek an lamda karşılıklı hiçbir eylem gerçekleşemez. Latifeyi ortaya çıka ran tam da bu uyuşmazlıktır ve latife dünyaya ilk defa kadınla gir miştir. Fakat şu iyi anlaşılmalıdır ki, erkek kendini mutlakın kate
gorisi altında tutm ayı bilm elidir, aksi takdirde bundan bir sonuç çık m az, yani bundan çıksa çıksa fazlasıyla kabul görm üş bir şey çıkar: Erkek, yarım -erkek; kadın da yarım -erkek olarak birbirleriyle uyu şurlar. Latife estetik değil, kusurlu bir etik kategoridir. Onun düşünce üzerindeki etkisi, konuşm aya başlayıp bir iki kelim e ettikten sonra ‘H m m ’ diyen, ardından da çıt çıkarm ayan bir adam ın üzerim izdeki etkisi gibidir. K adında da durum böyledir. İnsan onda etik bir kate goriyi hedefler, gözlerini kapatır, gereklilikler açısından m utlakı düşünür, erkeğin düşüncesini düşünür, gözlerini açar ve gereklilik leri karşılıyor mu diye sınadığı uslu küçük hanım a gözlerini diker; rahatsız olur ve kendi kendine, ‘Of, bu kesin latife,’ der. Çünkü la tife, bu kategoriyi kadına uygulam ada, onu bu kategoriyle ölçm ede yatar, çünkü ciddilik kadınla asla ciddilik olamaz; am a latife işte tam da budur, çünkü biri kadından ciddi olm asını isteyebilse, o z a m an latife olm azdı. O nu bir hava pom pasının altına koyup bütün havasını alm ak ona karşı zalim lik olurdu, hiçbir eğlenceli tarafı da olm azdı, fakat içini havayla doldurm ak, onu doğaüstü bir boyuta şi şirm ek, on altı yaşındaki küçük bir hanım efendinin ulaşm ayı hayal edebileceği bütün idealliğe ulaştığını sanm asına izin verm ek -b u daha gösterinin başıdır, hem de epey eğlendirici bir gösterinin başı. H içbir delikanlıda, genç bir kızdaki hayali idealliğin yarısı bile yok tur. Fakat terzinin söylediği gibi ‘hepim iz eşit olacağız", çünkü kı zın bütün idealliği yanılsam adan ibarettir. E ğer kadına bu şekilde bakılm azsa, kadın onarılm az yaralar aça bilir; oysa benim yorum um la zararsız ve eğlendirici olur. B ir erkek için kendini saçm alarken bulm aktan daha korkunç bir şey yoktur. B ununla bütün sahici ideallik sıfıra iner; çünkü insan yapm ış oldu ğu düzenbazlıklardan vicdan azabı çekebilir, bütün söylediklerinin içinde kastetm ediği bir kelim eden pişm anlık duyabilir, fakat söyle m ek istediği her şeyi söyleyip bir de saçm alam ış olm ak -p işm anlık bile tiksintiyle başını çevirir. Fakat kadında durum farklıdır. Kadın team ül gereği yirm i dört saat geçm eden en m asum ve affedilir zır vaları söyleyebilen birine dönüşm eye hak kazanır; o dürüst ruhunun kim seyi aldatm ak istem esinden değil; önceki söylediği şeylerde sa
m im idir, şim di de tersini söylem ektedir, fakat aynı sevim li açıkkalplilikle, çünkü bu son söylediği için hayatını ortaya koym aya ha zırdır. B ir erkek bütün ciddiyetiyle aşka teslim olduğunda, güvendi ği bir sigortası varsa şanslı addedilebilir -ta b ii bu riski göze alabi lecek bir sigorta şirketi bulabilirse, çünkü kadın gibi çok yanıcı bir m adde sigortacıyı daim a düşündürür. Erkek ne yapm ıştır? Kendini kadınla özdeşleştirm iştir: Y ılbaşı gecesi kadın havai fişek gibi uçup giderse, erkek de onunla gider, eğer gitm ezse yine de tehlikeyle bu run buruna gelm iştir. Erkek neleri kaybedebilir? H er şeyi kaybede bilir; çünkü m utlakın karşısında sadece tek bir m utlak vardır, o da saçm alıktır. Erkek ahlâktan yoksun insanların toplum unda kendine bir sığınm a aram az, çünkü ahlâktan yoksun değildir, ilgisi yok, er kek sadece absürdüm'a. indirgenm iş ve saçm alıkla m esut kılınm ış tır, kendini budala yerine koym uştur. Erkeklerin kendi aralarında böyle bir durum asla m eydana gelm ez. Bu şekilde bir erkek saçm a layıp fos çıkarsa, onu aşağılarım ; eğer beni kurnazlığıyla kandırırsa ona sadece etik kategoriyi uygularım am a tehlike çok önem sizdir; eğer m esele iyice büyürse - o zam an ben de kafasına kurşunu sıka rım. Fakat bir kadım düelloya davet etm ek de ne dem ektir? Bunun latife olduğunu kim anlam az ki? Tıpkı K serk ses’in denizi kırbaçlat ması gibi. O thello D esdem ona’yı öldürdüğünde, D esdem ona’nın gerçekten suçlu olduğunu farz etsek bile, eline hiçbir şey geçmez; bir kere kendini budala yerine koym uştur ve budala olarak da kalır. Onu öldürdüğünde bile bütün dikkatleri, başlangıçta kendisini gü lünç durum a düşüren olayın sonuçlarına çeker, oysa Elvira, tam ter sine, intikam ım alm ak için eline hançer alınca her zam an dokunak lı görünebilir. Ö fkeden yüzü kıpkırm ızı kesilen bir erkek belki tra jik olabilir, fakat kendisinden esprit [tin] beklenen bir erkek, ya kıs kanm az ya da kıskanırsa gülünç durum a düşer: en çok da elinde bir hançerle koşarak geldiği zaman. S hakespeare’in, bir kadının sada katsizliğiyle m eydan okum asının bir ironiyle reddedildiği böyle bir tem a üzerine bir oyun yazm am ış olması ne kötü; çünkü bu durum un kom ikliğini gören, hatta tasvir edebilen herkes dram atize etm e ye teneğine sahip olam az. Fakat Sokrates’in K santhippe’yi tesadüfen infla g ra n te [iş üstünde] yakaladığını bir hayal edin -'te sa d ü fe n ' di
yorum çünkü Sokrates’in K santhippe’nin sadakatiyle özellikle ilgi lendiğini, hatta daha da kötüsü onu gözetlediğini hayal bile etm ek esasen Sokratesçe olmazdı. K anaatim ce, A tin a’daki en çirkin adamı en yakışıklıya çeviren o ince tebessüm ilk defa bir kahkaha tufanı na dönüşürdü. Bazen Sokrates’le dalga geçm ekten hoşlanan Aristo phanes’in neden onu sahneye fırlatıp, ‘N erede o kadın? nerede? Söyleyin de öldüreyim ,’ -y a n i K santhippe, sadakatsiz K santhippediye bağırtm ayı düşünm em iş olm ası anlaşılır gibi değil. Sokrates’in boynuzlanıp boynuzlanm am asm ın gerçekten bir önem i yok. K sant h ip p e’nin bu bakım dan yapacağı her şey boşa zahm ettir, insanın ce binde parm aklarını şıklatm ası gibi bir şey, Sokrates de yine aynı en telektüel kahram an olarak kalır, başında boynuzlar olsa bile. Fakat kıskanm ası, K santhippe’yi öldürm ek istem esi -ey v ah , eyvah, o za m an K santhippe koca Y unan devleti gibi onun üzerinde bir güce sa hip olurdu ve ölüm cezası Sokrates’i gülünç yapm azdı. D olayısıyla boynuzlu kişi karısıyla olan ilişkisinde kom iktir, fakat öteki erkek lerle olan ilişkisinde trajik görülebilir. B una en güzel örnek İspan y o lla rın nam us anlayışıdır. Fakat buradaki trajik unsur tem el ola rak şudur, incinm iş koca ödeşem ez, çektiği ıstırabın anlam ı yoktur - b u kadarı da zaten yeterince korkunç. B ir kadım vurm ak, onu dü elloya çağırm ak, onu aşağılam ak, zavallı adam ı daha da gülünç du rum a düşürür; çünkü kadın zayıf cinstir. Bu yaklaşım her yerde öne sürülür ve her şeyi karıştırır. E ğer kadın m uhteşem bir şey yaparsa bir erkekten daha fazla hayran kalınır, çünkü insanlar bunu ondan hiç beklem ezler; eğer kadın aldatılırsa bütün m erham et ondan yana dır, oysa bir erkek aldatılınca, insanlar yanındayken biraz anlayış, biraz sabır gösterir, gidince de arkasından gülerler. Bu yüzden geç kalm adan kadını latife olarak görm ekte yarar var. Y aşanacak eğlencenin eşi benzeri yok. Kişi kadını sabit bir ni celik olarak görsün, kendisini de nispi bir nicelik haline getirsin. Söylediği hiçbir şeyin aksi iddia edilm esin, bu onun işine yarar an cak. K adına birazcık karşı çıkıldığında, ciddi konuşacak olursak, sırf kendine sınırlar koyam adığından dolayı hava atar. Söylediği hiçbir şeyden kuşku duyulm asın, her kelim esine inanılsın. Saadet sarhoşluğuyla kendinden geçm iş gözlerle bakarak, tapınanlarm naz
lı adım larıyla el pençe onun telinde oynansın -d izlerin in üzerine yı ğılm ak, gözleri m ecalsiz kaldırıp ona bakm alı, tekrar nefes almalı. Sözünden çıkm ayan bir köle gibi söylediği her şey yapılm alı. Şim di sıra işin kaym ağında. K adının konuşabildiğini ispata gerek yok, yani kelim eleri kullanabiliyor. Ne yazık ki, eğer erkek onunla çeli şerek ona yardım etm ezse, kadın kayda değer bir süre - e n fazla bir h a fta - kendisiyle çelişm eye karşı korunacak düşünm e gücüne sahip değildir. Bunun sonucunda da çok geçm eden şaşkınlık had safhaya varacaktır. Eğer onun istediği yapılm am ış olsa şaşkınlık fark edil meden geçm iş olurdu, çünkü konuştuğu kadar çabuk unutur. Fakat ona tapınan kişi istediği her şeyi yaptığı ve el pençe divan durduğu için buradaki şaşkınlık hissedilir. Kadın ne kadar yetenekliyse o ka dar da eğlendiricidir. Ne kadar yetenekliyse hayal gücü de o kadar geniştir. H ayal gücü ne kadar genişse o an o kadar otoriterdir, son raki anda da şaşkınlık kendini daha çok ortaya koyar. H ayatta bu eğlenceye nadiren şahit olunur, çünkü bir kadının kaprisine böylesi kör bir itaat çok nadirdir. Eğer aşkından iğne ipliğe dönm üş bir ço banda rastlanırsa, o da eğlenceyi algılayacak zekâya sahip değildir. Yaşanacak eğlencenin, söylediğim gibi, eşi benzeri yok; gerçek ten biliyorum , çünkü bazen sevgilim in ve onu m em nun etm ek için kul köle oluşum un yarattığı, başka ne şaşkınlıklar daha göreceğim diye geceleri uyku tutturam adığım oldu; çünkü loto oynayan hiç kim se bu oyuna tutkusu olan bir erkekten daha fazla kom binasyon düşünem ez. Çünkü kesin olan bir şey var ki, istisnasız her kadının havalara uçup yücelerek saçm alığa dönüşm e ihtim ali m evcuttur, za yıf cinse uyan sevim lilik, kayıtsızlık ve güvenle. G erçek bir âşık sevgilisinde hayal edilebilecek bütün çekicilikleri keşfeder. Bunun üzerine bu konuda biraz yetenekli olduğunu görünce bunu sadece bir ihtim al olarak bırakm az, bir virtüozluğa dönüştürür. Başka bir şey söylem em e gerek yok, genel ifadelerle başka bir şey söylene mez, ne dem ek istediğim i herkes anlıyor. Tıpkı burnunda bastonu durdurm aktan, su dolu bir bardakla dökm eden daireler çizm ekten, ya da yum urtaların arasında dans etm ekten ya da eğlenceli olduğu kadar yararlı da olan öteki egzersizlerden aldığı zevki keşfeden bir adam gibi, âşık da aynen böyle, ilişki içinde olduğu kadınla en ben
zersiz eğlenceye ve en ilginç incelem e konusuna sahip olur. Erotik durum lar söz konusu olduğunda ona kayıtsız şartsız inanm ak gerek -sa d e c e sadık olduğuna değil, çünkü insan kısa sürede bu oyundan bıkar, fakat insan bütün o dokunulm azlığı olan rom antizm çığlıkla rına kesinkes inanm alıdır, eğer iç çekm elerin ve dum anın, ‘R om an tizm aryasının’ tapm anı m utlu ederek fışkıracağı bir güvenlik supa bı açılm azsa, kadın bu rom antizm den dolayı yok olup gidecektir. Onu doruklara çıkarıp bir Jülyet yapm ak gerekir - te k fark hiç kim senin R o m eo ’nun başındaki tek bir saç teline bile dokunm ayı dü şünm em iş olm asıdır. Entelektüel açıdan onu her şeye kadir görm ek gerek ve insan doğru kadını bulacak kadar şanslıysa, saniye geçm e den yanında asık suratlı bir kadın yazar buluverir ve elini gözlerine siper edip küçük karatavuğun daha neler yum urtlayacağına hayran lıkla bakm alıdır. Sokrates’in K santhippe’yi azarlam ak yerine neden böyle bir rolü üstlenm ediğini anlam ak güç -e h , herhalde pratik yap m ak istiyordu, tıpkı iyi eğitilm iş ata sahip olduğu halde tekrar terbi ye etm ek için bahane olsun diye atını nasıl kızdıracağını bilen seyis gibi. Ö zel ve oldukça ilginç bir vakayı aydınlatm ak için biraz daha som ut konuşayım . Kadının sadakati hakkında çok şey söylendi, fa kat pek sağduyuyla değil. K adının sadakati, bütünüyle estetik açı dan bakıldığında şairin teatral kurm acasına girer, sahneyi arşınlaya rak sevgilisini arayan bir hayalet, ya da çıkrığın yanına oturm uş, sevdiğini bekleyen hayalet -z ira kadın sevgilisini bulduğunda ya da adam geldiğinde artık estetiğin durum la ilgisi kalm az. Öte yandan kadının sadakatsizliği önceki sadakatiyle kıyaslandığında temel ola rak etik bir bakış açısıyla değerlendirilir, sonra da kıskançlık trajik bir tutku olarak çıkar ortaya. Üç ihtim al söz konusu, iki sadakatlilik örneğine karşılık sadece bir sadakatsizlik örneği olduğu için durum kadının lehinedir. Erkeğinden em in olm adığı sürece kadının sada kati inanılm az derecede büyüktür, erkek onun sadakatini geri çevir diğinde de yine aynı inanılm az ölçüde büyüktür. Üçüncü ihtim al k a dının sadakatsizliği olacaktır. E ğer düşünecek kadar esprit ve nes nelliğe sahip olunursa, daha önce söylenenlerde ‘latife’ kategorisi nin haklılığını bol bol görm ek m üm kündür. K onuşm asının daha ilk
başlarında bir an beni yanıltan genç arkadaşım ız sanki bu tem adan yola çıkm ak istem işti de zorluğunu görünce caydı. Y ine de açıkla ması zor değil, yeter ki ölüm le m utsuz aşkı bir tutm akta ciddi olun sun, yeter ki bu düşüncenin arkasında ciddi ciddi durulsun -latife uğruna çok daha büyük ciddiyet gerekecek. Bütün bu tür konuşm a lar elbette ya kadından ya da kadınım sı erkekten çıkar. B unun kay nağını anlam ak hiç zor değil, çünkü bu, o anda kendine güvenle atıl mış, o an büyük alkış koparacağından em in olunan o m utlak çığlık lardan biridir; her ne kadar ölüm kalım m eselesiyse de, o anlık eğ lence için yapılm ıştır, sufle gibi; bütün bir öm rü ilgilendirse bile ölen kişinin üzerine hiçbir zorunluluk yüklem ez, sadece dinleyenin o an ölenin yardım ına koşturm asını zorunlu kılar. E ğer bir erkek böyle bir konuşm a yapacak olsaydı, hiçbir surette eğlendirici ol m azdı, çünkü gülünem eyecek kadar rezil olurdu. O ysa kadın bir dâ hidir, bu niteliğinden ötürü sevilir, baştan sona eğlendiricidir. O hal de kadın aşktan ölür. Tabii ki -z a te n öleceğini söylem em iş miydi? Onun dokunaklılığı burada yatar; çünkü kadın erkektir -e n azından hiçbir erkeğin yapm aya cesaret edem eyeceğini söylem eye cesaret edecek kadar erkektir. Ne erkekm iş! Bunu söylerken ona etik bir yargıda bulundum . Sizler de böyle yapın dostlar, böylece anlayın A ristoteles’i. Haklı olarak kadının trajedide iyi kullanılam ayacağı nı söylüyor. Bu gerçekten de çok açık, kadının yeri acıklı ve ciddi divertissem en f dır [antrakt gösterisi], yarım saatlik bir farstır, beş perdelik bir dram a değil. D ediği gibi ölür. Fakat böyle oldu diye tekrar sevem ez mi? N eden olm asın? - B irinin onu tekrar hayata ge tirmesi durum unda olur. E ğer tekrar hayata gelirse artık gerçekten yeni bir kişi olur, yeni bir kişi, bir başka kişi, yeniden başlar, ilk kez âşık olur, bunda öyle kayda değer bir şey yok. Ey ölüm, sen nelere kadirsin! En tesirli kusturucu ilaç, en güçlü m üshil bile bu kadar arındırıcı bir etkiye sahip değildir. Ş aşkınlık m üthiştir, yeter ki gözler tetikte olsun ve unutulm a sın. Ö lm üş bir kişi insanın hayatta karşılaşabileceği en eğlendirici karakterlerden biridir. Ne garip ki sahnede çok sık kullanılm ıyor, gerçek hayatta ara sıra böyle bir şey görülür. H atta bir zam an ölü sanılan bir adam bile tem elde bir kom ik ilgi nesnesidir, fakat ger
çekten ölm üş b ir kişi insanın isteyebileceği bütün eğlenceyi sunar. Tetikte olun. D oğrusu bunun benim dikkatim i çekm esi ilk kez bir gün bir ahbapla yolda yürürken oldu. Y anım ızdan bir çift geçti. A hbabım ın bakışından onları tanıdığını çıkardım ve öyle olup ol m adığını sordum . ‘H em de n a sıl,’ diye cevapladı, ‘onları gayet iyi tanıyorum , özellikle de hanım ı, çünkü o benim m erhum .’ ‘Senin m erhum n e y in ? ’ diye sordum . ‘A m an Tanrım , benim m erhum ilk aşkım . Evet, garip b ir hikâye. Ö lüyorum , dedi ve daha o an yolcu oldu -ö lü m e tabii, üzerine hayat sigortası yaptıracak zam anım bile olm adı, artık çok geçti; ölm üştü ve ölü kaldı; bense şim di, şairin dediği gibi, gözyaşı dökm ek için sevdiğim in m ezarını beyhude ara yıp d uruyorum .’ Böyle konuştu dünyada yapayalnız kalm ış hüzün lü adam , yine de m erhum aşkının hayatta kalm ış olm ası onu rahat lattı, birinin yardım ıyla değilse bile birinin yanında. K ızların her öldüklerinde göm ülm ek zorunda olm am aları iyi bir şey diye dü şündüm . Bu durum da, bugüne kadar oğlan çocuklarını hep kıym et li gören ana babalar da artık kızlarını daha da kıym ete bindirebilirler. Basit bir sadakatsizlik durum u kesinlikle öyle eğlenceli değil dir -y a n i, genç bir kadın başka bir adam a âşık olup kocasına, ‘elim de değil, beni kendim den k u rta r,’ dediği zam an. Fakat sevgi lisinin B atı H int A d aları’na yolculuk yaparak kendisinden ayrılm a sına dayanam adığı için kederden ölm ek, onun gidişine katlanm ak zorunda kalm ak am a döndüğünde ölm ediği gibi sonsuza dek başka biriyle birleşm ek - b ir âşık için gerçekten tuhaf bir kader. O zam an bu kalbi kırık adam ın zam an zam an kendini eski bir şarkının nakaratıyla teselli etm esine şaşm am ak gerek: Ne m utlu sana ve b a na, o gün hiç unutulm az! Beni bağışlayın dostlar, çok konuştuysam eğer; şimdi de aşk ve kadın için boşaltın kadehleri. K adın güzel ve sevim lidir estetik açı dan -k im se inkâr edem ez. Fakat sık sık söylendiği için ben de söy leyeceğim : D urup beklem em ek gerek, ‘ileri gitm eli.’ Yani ona etik açıdan bakın, o zam an latifeye dönüşür. H atta P lato n ’la A ristoteles de kadının tam am lanm am ış bir form olduğunu söylüyor, yani irras yonel bir nicelik, ki belki bir ara daha iyi bir varoluşta tekrar erkek form una getirilebilir. Bu hayatta onları olduğu gibi kabul etm ek ge
rek. Bunun ne olduğu yakında ortaya çıkar, çünkü o da estetik çer çevede olm aktan m em nun değil, ‘ileri g id er,’ özgürlüğüne kavuşur -b u n u söyleyecek kadar erkektir. B ırakın istediği olsun, o zam an la tife bütün sınırları aşacaktır.”
Bir k a d ı n t e r z i s i n i n küçümseyen konuşması Dördüncü konuşmacı Kadın Terzisi ya da M o da D esinatörü’dür. Bu adam muhtemelen ka dınlara p e k bayılmıyor, kadınlar da onun sadist eğilimlerinin gönüllü kurbanları olmuş. Modaya köle olmaları dem ek her türlü dalavereye kolay lokma olm ak demek. M odayı takip etme şeh vetinin en kinayeli simgesi, burna takılan bir halka bugün gerçekleştirilm iş durumda. Terzi nin konuşmasında, çekilen acı ve uygulanan sadizm bütünüyle dengelenmiş.
V ictor daha konuşm asını bitirir bitirm ez Kadın Terzisi, önünde duran bir şişe şarabı devirerek ayağa fırladı ve şunları söyledi: “G üzel konuşuyorsunuz, dostlar, güzel konuşuyorsunuz, sizi dinledikçe hepinizin işbirliği ettiğine daha da çok inanıyorum ; sîz leri böyle selam lıyorum , sizleri böyle anlıyorum , çünkü işbirlikçi ler birbirlerini uzaktan tanırlar. Peki ya siz ne biliyorsunuz? T ecrü be süsü verdiğiniz o teori parçanızın ya da teoriye dönüştürdüğü nüz tecrübe parçanızın ne kadarlık bir değeri var? Zaten ara sıra k a dına bir anlığına inanıp, bir anlığına büyüleniyorsunuz. Hayır, ben kadının zayıf tarafını tanıyorum , yani onu tanıyorum . A raştırm ala rım ın peşinden giderken hiçbir şey korkutam az beni, öğrendikleri mi doğrulayacak hiçbir yoldan kaçınm am . Çünkü ben deli bir ada m ım . onu anlam ak için deli olm ak gerekir, eğer insan önceden d e
li değildiyse onu anlayınca delirecektir. Nasıl ki soyguncunun sık uğradığı yer gürültülü anayolsa, karınca aslanının yuvası yum uşak kum sa ve korsanın gizlenm e yeri gürleyen denizin yakınındaysa, işte benim m oda m a is o n um [ev] da insan sürülerinin ortasındadır; baştan çıkarıcıdır, kadınlar karşı koyam az, erkekler için V enusberg neyse kadınlar için de burası o. İşte böyle bir m odaevinde insan te orik yaygaralar koparm adan kadını tepeden tırnağa pratikten öğre niyor. E ğer m oda, kadının arzu ateşiyle bütün giysilerini fırlatıp at m ası olsaydı, eh o zam an bir anlam ı olurdu. Fakat durum bu değil, m oda açığa vurulm uş b ir şehvet değil, hoşgörülen sefahat de değil, m uaşeret adı altında izin verilm iş kaçak edepsizlik ticaretidir. P ut perest P ru sy a ’da evlilik çağındaki bir kızın erkeklere işaret olsun diye zil takm ası gibi, m odayı takip eden kadınların varlığı da son suz bir zil çalm adır, sefahat düşkünleri için değil, azgın şehvet d ü ş künleri için. T alihin bir kadın olduğuna inanılır - a , evet, talih de ğişkendir, şüphe yok, fakat bir şeyin içinde değişkendir, çünkü faz la verm eye m uktedirdir, o ölçüde de bir kadın değildir. H ayır, m o dadır kadın, çünkü m oda saçm alık içinde değişir, kadın m antıksal açıdan sadece gittikçe çılgınlaşm asında tutarlıdır. Kadını öğren m ek için benim m aison’um daki b ir saat, dışarıda geçirilen bir yıl bir günden fazlasına değer. Benim m a iso n ’um da diyorum , çünkü D anim arka’nın başkentinde o tektir, kim se rekabet etm eyi düşün m üyor. K endini tüm üyle feda etm iş ve bu putperestliğin başrahibi olarak feda etm eye de devam eden biriyle kim rekabeti göze alırdı ki? H ayır, sohbetin benim adım la başlayıp benim adım la bitm edi ği tek bir saygın m eclis yoktur, adım anıldığında K ralın adıym ış gi bi kutsal b ir saygıdan gelen korkunun hissedilm ediği tek bir orta sınıf m eclis de yoktur ve ne kadar budala görünüm lü olursa olsun benim adım ı taşıyan hiçbir elbise salonda fısıldaşm alara yol açm az ve asil doğum lu tek bir hanım efendi bile benim m aison'um un y a nından geçip gitm eye cesaret edem ez ve burjuva sınıfından tek bir kız bile yanından geçerken, ‘Ah, alacak bir param olsa! ’ diye iç g e çirm eden edem ez. K andırılm am ıştır da. Ben kim seyi kandırm am ; en güzel m alları, en pahalı olanları en düşük fiyatlara tem in ed e rim , hatta m aliyetinin altına satarım , yani kâr peşinde değilim , h a
yır, her yıl büyük bir m eblağ yatırırım . A m a yine de kazanacağım , kazanm ak istiyorum , param ı son kuruşuna kadar m odanın araçları ndan çıkar sağlam ak, fiyat kırm ak için harcam aya hazırım , böylece oyunu ben kazanacağım . B enim için tasviri m üm kün olm ayan bir hazdır en pahalı kum aşları getirm ek, kesip biçm ek, hakiki B rüksel dantelinden parçalar kesip yam alı bohça giysiler yapmak; en son m oda hakiki m alzem eleri en düşük fiyatlara satıyorum . B el ki kadının sadece belli durum larda m odaya uym ak istediğini düşü nüyorsunuz; hiç öyle değil, m oda her zam an istediği bir şeydir, onun biricik ve tek düşüncesidir. Çünkü kadının tini vardır, am a onu hem en hem en M irasyedi O ğ u l’un serveti gibi kullanır; ve ka dının inanılm az derece yüksek bir düşünm e gücü vardır, çünkü o kadar kutsal hiçbir şey yoktur ki gösterişli elbiselerle bir tutm asın -g ö sterişli elbiselerin en gururlu ifadesi m odadır. B ir tutm asında şaşılacak ne var, m oda onun için kutsal değil m i? Ve hiçbir önem siz ayrıntı yoktur ki elbisesiyle ilişkilendirm esin -g ö sterişli elbise lerin en anlam sız ifadesi m odadır. B ütün kıyafetinde hiçbir şey, m odayla ilişkisi hakkında kesin bir görüşe sahip olm adığı hiçbir şey yoktur; yanından geçen hanım ın fark edip fark etm ediğini d e netlediği en küçük kurdele bile. Zaten sonuçta kim in için giyini yorlar, öteki hanım lar için değil m i? M odaya uygun giyinm ek üze re geldiği benim m aison um da bile, orada bile m odaya uygun giyi niyor. N asıl ki yüzm ek için m ayo, ata binm ek için binici kıyafeti varsa benim m aison um da da giyilm esi m oderne olan özel bir tür elbise var. Bu elbise, bir kadının sabah vakti üzerindeyken sürpriz le karşılaşm aktan hoşlandığı fantezi sabahlık türünden bir özensiz liği ifade etm iyor. O radaki p ü f noktası sürprize uğradığı zam an or taya koyduğu dişiliği ve cilvesidir. Fakat terzideki kıyafetin ger çekten özensiz olm ası planlanır ve biraz da utanm ayacağı kadar hoppacadır, çünkü m odacının onun yanındaki konum u kavalyesi nin konum undan farklıdır. B uradaki cilve, konum u gereği kadın dan dişiliğini istem eye cesaret edem eyeceği bir erkeğin önünde kendini bu şekilde sergilem esinde yatar. Terzi payına düşen bol m iktardaki teselli ikram iyeleriyle idare edecektir; fakat bunu kadın görm ez, bir terzinin gözünde kadın olm a isteği akim a bile gelm ez.
O halde buradaki m esele, dişiliğin bir şekilde devre dışı bırakılm a sıdır; cilvenin, böyle bir ilişki im a edildiğinde gülüp geçecek olan saygın hanım efendinin kibriyle iptal edilm esidir. Sabahlığı üzerin deyken biri ziyarete geldiğinde kendini gizlem eye çalışarak bu şe kilde cazibesini ortaya koyar; benim dükkânım da kendini bütün kayıtsızlığıyla sergiler, çünkü şunun şurası adam bir terzidir - o ise bir kadın. B ir bakm ışsın şalı biraz aşağı kaym ış, bir yerleri görün m üş -b u n u n ne anlam a geldiğini ve onun ne istediğini bilm esem şöhretim tehlikeye girerdi. B ir bakm ışsın dudağını a priori yukarı büzm üş, bir bakm ışsın a posteriori bir şekilde elini kolunu oynatı yor; bir bakm ışsın kalçalarını sağa sola kıvırıyor, sonra aynada kendisine bakıp arkada benim m ayışm am ı görüyor; kâh peltek ko nuşuyor kâh kelim eleri eziyor, kâh dikilip duruyor kâh hafifçe aya ğını sürüyor; bir bakm ışsın koltuğa yığılıyor, bense naçizane bir duruşla bir şişe tuzruhu uzatıyorum ve hayranlığım la ateşini indiri yorum , eliyle bana şakacıktan vurm aya başlıyor; bir bakıyorsun m endilini düşürüyor, yerinden hiç kıpırdam adan kolunu öylece sarkıtıyor, bense yerlere kadar eğilerek m endili aldıktan sonra ona takdim ediyorum , karşılığında da kafasıyla hafiften aferin diyor. İşte bir m oda hayranı kadın benim m aison um da böyle davranır. D iogenes, uygunsuz bir biçim de yere yüzüstü uzanıp dua eden k a dına ‘T anrıların seni arkadan hiç görem ediğini mi sanıyorsun?' di ye sorduğunda onun üzerinde bir etki yaratm ış m ıdır bilm iyorum : fakat bildiğim bir şey var ki, dua için diz çökm üş hanım efendi haz retlerine, ‘Elbisenizin plileri m odaya uygun bir şekilde bükülm e m iş,’ deseydim , bundan tanrıları kızdırm aktan daha fazla korkardı. Bunu anlam ayan süprüntülerin vay haline. Pro di i im m orteles [ölüm süz tanrıların adına] m odaya uym ayan kadın nedir? P er deos obsecro [tanrılara yalvarıyorum ] m odaya uyduğunda nedir?! Doğru olup olm adığım m ı m erak ediyorsunuz? O halde sınayın: D elikanlının sevgilisi saadetle başını göğsüne koyup yüzünü göğ sünde saklarken belli belirsiz, ‘Sonsuza dek şeninim .’ diye fısıldadı ğında, ‘Y avrucuğum ,’ desin delikanlı, ‘saç kesim in m odaya uygun değ il.’ Erkekler belki bunu düşünm ez, fakat bunu bilen ve bunu bil m esiyle ün yapm ış olan erkek, krallıktaki en tehlikeli erkektir. Er
kek düğünden önce sevgilisiyle ne kadar saadet dolu saatler geçirir bilm iyorum , ama kızın benim dükkânım da geçirdiği saadet dolu sa atler hakkında erkeğin en ufak bir fikri olmaz. Benim özel iznim ve onayım olm adan düğün geçersizdir ya da en azından aşağı tabaka işidir. Diyelim ki kızla erkeğin birlikte rahibin karşısına çıkm a za manı geldi, diyelim ki her şeyin benim dükkânım dan alındığını ve huzurum da provasının yapıldığım bilerek dünyanın en içi rahat kızı olarak yürüm eye başladı, ben de koşa koşa gidip. ‘A m an Allahım! Sayın Hanım efendi, çiçek tacınız eğik duruyor!' diyeyim -b elk i de o zam an tören iptal olurdu. Fakat erkekler bu tür şeylerden anlam az lar. bunu anlam ak için modacı olm ak gerek. Kadın düşüncesinin izi ni sürm ek öylesine olağanüstü bir tefekkür gerektirir ki sadece ken dini bu göreve adam ış bir erkek başarılı olur, o da doğuştan yetenekliyse. O yüzden bir kadınla hiç arkadaşlık etm eyen erkek şanslıdır, zaten kadın ona asla ait olm az, başka bir erkeğe ait değilse bile, ka dın düşüncesinin kadın düşüncesiyle doğal olm ayan ilişkisinden doğmuş o hayalete aittir, yani modaya. Bu yüzden bir kadın daim a moda üzerine yem in etm elidir, o zaman yem ininin bir etkisi olur; çünkü m oda düşündüğü tek şeydir, her şeyle ve her şeyde düşündü ğü tek şey. Zarafet dünyasındaki bütün seçkin hanım efendilere be nim m aison de m o d e’umdan [moda evi] mutlu haberler yollanarak m odanın buyruğu olan, kiliseye giderken özel bir tür başörtüsü ve yine resm i ayine ya da akşam duasına giderken çok farklı bir başör tüsü giyme gerekliliği iletilir. Ç anlar çalınırken arabalar dükkânım ın önünde durm aya başlar -çü n k ü aynı zam anda başörtüsünü benim , yani m odada son söz sahibi kişinin dışında kim senin uygun ayarlayam ayacağı da duyurulm uştur. H anım efendi hazretleri iner, ben de dışarı fırlayıp yerlere kadar eğilerek selam layıp salonum a buyur ederim. O isteksizce oyalanırken ben de her şeyi gereği gibi ayarla rım. İş biter, aynada kendisine bakar. Tanrıların elçisi gibi çevikçe önünden fırlarım , salonun kapısını açıp eğilirim , dükkânın kapısına koşarım , Doğulu bir köle gibi kollarım ı göğsüm de kenetlerim , fakat hoş bir reveranstan cesaret alarak hayranlık ve sevgi dolu bir öpü cük gönderm eyi bile göze alırım - o arabadaki yerini alır, hay aksi! Dua kitabını unutm uştur, aceleyle koşar arabanın penceresinden ki
tabı uzatırım , başını biraz daha sağa doğru tutm asını, inerken başlı ğın biraz bozulacak olm ası durum unda kendisinin çekidüzen verm e sini hatırlatırım . Sürüp gider, karakteri yücelm iştir. Belki de siz sadece yüksek sosyeteden hanım ların m odaya taptı ğını sanıyorsunuz. Hiç değil. Dikişçi kızlarım a bir bakın, m oda dog m aları dükkânım dan güçlü bir şekilde duyulsun diye tuvaletleri üzerinde hiçbir zahm etten kaçınm ıyorum . B ir şapşallar korosu oluş turuyorlar, başrahip bendeniz ise, m odanın yardım ıyla her kadım gülünç durum a düşürm ek için bütün servetim i çarçur etm eye hazır, önlerinde parlak bir örnek olarak yürüyorum . Çünkü bir baştan çı karıcı, her kadının erdem inin bir fiyatı olduğunu söyleyerek övün düğü zaman ona inanm am , fakat inandığım bir şey var ki, her kadın çok geçm eden m odanın öğrettiği çılgın ve kirletici içgözlem in kur banı olacaktır, baştan çıkm ış olm asından çok daha ahlâk bozucu bir durum. Bunu birden fazla defa sınadım . Eğer kendim yapam azsam , kendi sınıfından m oda kölesi kadınların yardım ıyla onu teşvik ede rim. Çünkü insanın fareleri fare ısırm ak üzere eğitm esi gibi, işte de lirm iş bir kadının sokm ası da tarantulanın sokması gibidir, işin için de bir erkek yer alıyorsa çok daha tehlikelidir. Şeytana mı yoksa T anrıya m ı hizm et ediyorum , bilm iyorum ; fakat haklıyım , haklı olacağım , bunu istiyorum , son kuruşum a kadar istiyorum , parm ak larım dan kan fışkırana kadar istiyorum . Fizyolog korsenin korkunç etkilerini gösterm ek için bir kadın figürü çizer, yanına da norm al bir figür. Hepsi iyi güzel de, o figürlerden sadece biri doğrudur -çü n k ü hepsi korse giyer. M oda delisi kadının sefil, güdük sapkınlığını bu şekilde tarif edin, kendini yiyip bitiren sinsi içgözlem ini tarif edin ve kendisi hakkında en az bildiği kadın vakarını tarif edin; böyle ya pın, o zam an kadın üzerinde bir yargıda bulunm uş olursunuz, hem de yıkıcı bir yargıda. E ğer kadınlarla uygunsuz ilişkilere henüz gir m em iş, hoşnut ve ağırbaşlı bir kız keşfedecek olursam , yine de tu zağa düşecektir. Onu ağım a sararım , artık kurban yerinde durm ak tadır, yani benim m aison’da. K ibirli bir kayıtsızlığın bürünebilece ği en küçüm seyici bakışla ölçülerini alırım , korkudan yok olm ak üzeredir, eğitim li yardım cılarım ın oturduğu yan odadan gelen bir kahkaha patlam ası onu yok eder. M odaya göre giyinip kuşatılınca
bir kaçık gibi deli görünür, bir akıl hastanesine kabul edilm eyecek kadar deli. Sonra büyük saadetle benden ayrılır, hiçbir erkek, hatta bir tanrı bile onu korkutam az, çünkü gerçekten m odaya göre giyin miştir. Şim di beni anlıyorsunuz, sizlere neden işbirlikçileri dediğim i benden çok uzakta olsanız da anlıyorsunuz. A rtık benim kadın yo rum um u anlıyorsunuz. H ayattaki her şey bir m oda m eselesidir, Tanrı korkusu bir m oda m eselesidir; ve aşk ve çem berli etek ve bu rundaki halka. Bu yüzden, hayvanların en gülüncüne gülm eyi arzu layan yüce dâhiye bütün gücüm le destek olacağım . K adın her şeyi m odaya indirgediği için, ben de m odanın yardım ıyla onu hak ettiği gibi pazarlayacağım . D ur durak bilm em ; ben, Kadın Terzisi; göre vimi düşününce ruhum a sıkıntı basar, kadın daha burnuna halka takm a noktasına gelecektir. O yüzden, sakın sevgili aram ayın, en tehlikeli m ahalleden kaçar gibi uzak durun aşktan; çünkü sizin sev giliniz de burnuna halka takm a noktasına gelecektir.”
IV.
Baştan Kadınlar
Çıkarıcı
Johannes:
kullanmak
içindir
Kierkegaard’ın bütün yazdıkları içinde en erotik olan pasaj, kadınları sadece zevk aracı olarak görüp kullanan profesyonel baştan çıkarıcının zihnine yapılan bu dalıştır. Baştan Çıkarıcı J o hannes belki kısmen P.L. M oller m odel alınarak yaratılmış, kadınları fethedişindeki rahatlığı Ki erkegaardi elinde olm adan hayran bırakan b ir baştan çıkarıcı. Johannes’in bu konuşması Ki erkegaard’a pahalıya m al olacaktır.
Bunun üzerine B aştan Çıkarıcı Johannes şöyle konuştu: “ Saygıdeğer dostlar, başınıza Şeytan mı m usallat oldu? T utul m uş ağıtçılar gibi konuşuyorsunuz, gözleriniz ağlam aktan kan ça-
nağm a dönm üş, şaraptan değil. N eredeyse beni de ağlatacaksınız, çünkü talihsiz bir âşık hayatta çok kederli bir yere gelm iş. H ine iilae lacrym ae [gözyaşları bu yüzden]. Bense şanslı bir âşığım , tek arzum da daim a öyle kalm ak. B elki kadına verilen bir tavizdir bu, V icto r’un çok korktuğu. N eden olm asın? B ırakın taviz olsun. Şu şam panya şişesinin kapağını açm am da bir tavizdir, köpüğünü k a dehin içine fışkırtm am da bir taviz, kadehi dudaklarım a kaldırm am da bir taviz -iş te b itird im - concedo [itiraf ediyorum ]. Fakat şim di kadeh boş, dem ek ki artık başka taviz verm iyorum . İşte kızlarla da durum tıpkı böyle. E ğer talihsiz bir âşık bir öpücüğü pahalıya mal etm işse, bence bunun anlam ı; o ne yem ek yem esini biliyordur ne de yem ekten uzak durm asını. Bana asla pahalıya mal olm az, ben bu işi kızlara bırakırım . B unun anlam ı ne m i? B unun anlam ı benim için en güzel, en lezzetli ve neredeyse en ikna edici argum entum ad hom inem dir [kişiyi hedef alan argüm an]; fakat her kadın en azın dan hayatında bir kez argüm anın bu ilkel gücüne sahip olduğu için, neden beni ikna etm esine izin verm eyim ? G enç dostum uz bu şeyi düşünm ek ister. T atlıcının, ağzını tatlandır diye verdiğini sırf bak m ak için satın alabilir. B ense zevk alm ak istiyorum . B oşuna ko nuşm uyorum ! Ö pücüğü anlatan eski bir şarkıda olduğu gibi, E s İst kaum zu sehen, es İst nur fü r Lippen, die genau sich verstehen [G ö ze görünm ez pek, birbirini tam olarak anlayan dudaklar içindir sa dece] -b irb irlerin i o kadar m ükem m el anlıyorlar ki bunun üzerine düşünm ek küstahlık ve aptallık olur. Yirmi yaşına gelip de şu şaş maz em ir kipi, “eğlenm ene b ak ”tan haberi olm ayan adam budala dır. Ve fırsatı değerlendirem eyen, H e rm h u t’lu bir sofudur [Christiansfelder]. A m a siz hepiniz talihsiz âşıklarsınız, bu yüzden kadı nı yeniden şekillendirm ek istiyorsunuz. Tanrı korusun. Ben kadını olduğu gibi seviyorum , tam olduğu gibi. C o n stantine’in latife yo rum unda bile gizli bir dilek var. O ysa ben centilm enim -h e m n e den olm ayım ki? C entilm enlik parayla değil ki, istediğin her şeyi de sağlıyor, bütün erotik hazlar için de şart. C entilm enlik kadınla erkek arasındaki bedensel haz ve şehvete karşılık gelen sem bolik dildir. D oğanın ilkel bir dilidir, aşkın genel dili gibi. Seslerden de ğil m askelenm iş arzulardan ve sürekli değişen dileklerden oluşur.
Talihsiz bir âşığın, bütçe açığını sonsuzluk cinsinden paraya dö nüştürm ek isteyecek kadar centilm enlikten uzak olduğunu gayet iyi anlıyorum . A m a yine de anlam ıyorum , çünkü benim için kadı nın kendi doğasından gelen büyük değeri var. Bunu her kadın için iddia edebilirim , doğru da, fakat bu doğruya kanm ayan tek kişinin ben olduğu da doğru. Kızlığı bozulm uş b ir kadının erkekten daha az değerli olup olm adığı konusu, benim fiyat listem de yer alacak bir kalem değil. Ben kırılm ış çiçekleri koparm am , onu evli erkek lere bırakırım , Büyük P erh iz'in arifesi için süslem e yapsınlar. Söz gelimi Eduard m eseleyi bir daha düşünüp C o rd elia’ya tekrar âşık olur m u, yoksa aşk m acerasını sadece kalbinde mi yaşar, bu onun bileceği iş. Başka insanların işine neden karışayım ? K ızın hakkın da ne düşündüğüm ü zam anında kıza anlattım , o da beni gerçekten ikna etti; centilm enliğim in çok yerinde olduğuna beni tam tatm in edici bir şekilde ikna etti. C oncedo. C oncessi. [İtiraf ediyorum . İti raf ettim .] Eğer yeni bir C o rd elia’yla daha karşılaşsam , o zam an “2 N o ’lu K apıyı Ç al” kom edisini sahneye koyarım . Fakat sizler talih siz âşıklar ve işbirlikçilersiniz ve zengin yeteneklerle donanm ış ol m anıza rağm en kızlardan daha fazla kandırılıyorsunuz. Fakat ka rarlılık, arzu konusunda kararlılık, hayatın özüdür. G enç dostum uz her zam an dışarıda bir seyirci olarak kalır, V ictor pratiği olm ayan bir m eraklı, C onstantine sağduyusunu çok pahalıya mal etti, Kadın Terzisi de delinin teki. B ütün bunların ne yararı var? D ördünüz bir olup bir kızın peşinden koşsanız yine hava. İdealini gerçekleştir mek için yeterince şevkli olm alı, kadeh şıkırtılarının şenlikli hava sında yer alacak kadar zevk sahibi, bir ölünün bırakıp gittiği kesin likte bırakıp gidecek kadar akıllı olm alı, tekrar eğlenm eyi isteye cek kadar da deli -iş te o zam an tanrıların ve kızların sevgilisi olu nur. Fakat burada konuşm anın ne yararı var? K im seyi inancından döndürm ek istem iyorum , burası yeri de değil. Şarabı sevdiğim ke sin, ziyafetteki bolluğu da seviyorum , am a yanım a bir kız alıp ko nuşayım . C onstan tin e’e ziyafet için, şarap için, sofrayı harika do nattığı için teşekkür ederim , fakat konuşm alar pek övünülecek gi bi değildi. Y ine de, böyle bitm esin diye kadınları öven bir konuş m a yapacağım .
İlahi olandan konuşm ak isteyen kim se kıym ete değer bir şey söyleyecekse ilahi bir ilham gerekir, yani insanın ne söyleyeceğini ilahilik öğretir, kadınlarda da durum aynı böyledir. Çünkü kadın er keğin beynindeki bir heves olm ak bakım ından dahiliğin de ötesin dedir, bir hayal, insanın kendi başına düşünüp p ro et contra [aleyh te ve lehte] tartıştığı bir şeydir. H ayır, insan kadın hakkında konuş m ayı sadece kadından öğrenir. Ne kadar çok sayıda kadından öğre nirse o kadar iyi. Bir erkek ilkinde sadece öğrencidir, İkincisinde çoktan eğitilm iştir, tıpkı insanın son rakibinin argüm anını bir son rakinin karşısına koyabildiği bir kültür tartışm asında olduğu gibi. Fakat kaybedilen bir zam an yok. Çünkü, bir öpücüğü dudakların şa pırdam ası, kucaklaşm ayı zorlanm a olarak gören bakış açısı, g e om etrideki bir önerm enin harfler değişse de aynı kalan ispatı gibi bu dersin de çoktan tam am landığını savunan bakış açısıyla aynı saçm alıktadır. Böyle bakış açıları sadece m atem atik ve hayaletler için geçerlidir, aşk ve kadın için değil, ki aşk ve kadın söz konusu olduğunda her yeni tecrübe yeni bir ispattır, aynı önerm enin başka bir şekilde doğruluğunu gösterir. B ana sevinç veren şey, şu ki bıra kın kadın cinsinin erkekten daha kusurlu olm asını, aksine en kusur suzudur. Ne var ki konuşm am ı bir m itin içine saracağım ve eğer be densel haz gözlerinizin önüne getirildiği halde T antalus'un m eyve leri gibi sizden kaçtığından dolayı konuşm am ruhlarınızı kınarsa, haksızca gücendirdiğiniz kadının adına sevineceğim , çünkü siz bu zevkten kaçarak kadına hakaret ettiniz. Çünkü, kadın her ne kadar övgülerle hakaretten uzak tutulsa ve ona hakaret etm eye kalkışan herkes cezasını bulsa da, o sadece bu şekilde hakarete uğrar. Ben kim seye hakaret etm em . H akaret ettiğim in düşünülm esi evli erkek lerin uydurduğu bir iftira, oysa ben kadının kıym etini evli erkekten daha çok bilirim. B aşlangıçta tek bir cins vardı, yani erkek cinsi -e sk i Yunan öy le anlatıyor. M uhteşem özellikler bahşedilm işti ona, öyle ki onu ya ratan tanrılara şeref kazandırm ıştı, ona öylesine m uhteşem özellik ler bahşedilm işti ki tanrılar onun yanında kendilerini, bazen bir şa irin bir şiirin yaratım ında bütün gücünü tükettiği zam anki gibi his sediyorlardı: Erkeği kıskanm aya başladılar. D aha kötüsü, em irleri
ne gönüllü itaat etm ez diye ondan korktular. Sebepsiz yere de olsa, cenneti çökertir diye korktular. Yani kendilerinin bile dizginleyebileceklerini pek düşünm edikleri bir güç yaratm ışlardı. Bunun üzeri ne tanrıların konseyine endişe ve kargaşa hâkim oldu. Erkeğin ya ratılışında her şeyi savurganca kullanm ışlardı, yüce gönüllülüktü bu; şimdi her şey göze alınm alıydı, çünkü her şey tehlikedeydi, nef si m üdafaaydı bu. Böyle düşündü tanrılar. A rtık erkeği, şairin keş fini iptal etm esi gibi iptal etm ek de im kânsızdı. Zorla boyun eğdirilem ezdi, öyle olsa tanrılar kendileri bunu yapabilirlerdi, zaten kuş kuları da buydu. O halde kendinden daha zayıf am a öte yandan da ha kuvvetli, onu tutsak edip zorlayacak kadar kuvvetli bir güç tara fından olm alıydı bu. Ne m uhteşem bir güç olm alıydı! Fakat, zorun luluk tanrılara bile keşifte kendilerini aşm asını öğretir. D üşündüler taşındılar ve buldular. Bu güç kadındı, yaratılış harikası, tanrıların gözünde bile erkekten daha büyük bir m ucizeydi, öyle bir keşifti ki tanrılar saf saf kendilerini alkışlam adan edem ediler. Tanrıların ken dilerinin bile yapabileceklerini düşünm edikleri şeyi yapacak güce sahip olm asından başka kadını onurlandıracak ne söylenebilir ki, m uktedir olduğu şeyden başka ne söylenebilir? Bunu yapabilm esi için ne m uhteşem dir kim bilir? Tanrıların bir hilesiydi bu. Büyücü kadın kurnazca şekillendirildi: erkeği büyüler büyülem ez kendini dönüştürdü ve sonluluğun bütün laf kalabalığıyla onu elinde tuttu. Tanrıların istedikleri de buydu. Tanrılar kendi üstünlükleri için sa vaşırlarken erkeği tuzağa düşürecek tek şey olarak icat ettikleri bu şeyden daha nefis, daha zevkli, daha büyüleyici ne olabilir? Sahiden de öyle, çünkü kadın yeryüzündeki ve cennetteki tek. en ayartıcı güçtür. K adınla kıyaslandığında erkek fazlasıyla kusurludur. Ve tanrıların hilesi başarılı oldu, fakat her zam an değil. H er ne silde bu kandırm acanın farkına varan bazı erkekler, bireyler oldu. K adının güzelliğini algıladılar, doğru, başka herkesten daha fazla, fakat olup bitenlerden şüphelendiler. Ben bunlara erotik m izaçlar diyorum , kendim i de onların arasına koyuyorum ; erkekler onlara baştan çıkarıcı diyorlar, kadınlarınsa onlara verdikleri bir isim yok; böyle bir tipi ağızlarına alam azlar. Bu erotik m izaçlar talihli olan lardır. Tanrılardan daha lüks yaşarlar, çünkü onlar hep ambro-
sia ’dan daha hasını yerler, nektardan daha nefisini içerler; tanrıların en dâhiyane düşüncesinin eseri olan en ayartıcı imgeyi yerler, ken dilerine hep lezzetli yem lerle ziyafet çekerler. Of, lüksün haddi h e sabı olmaz! Of, ne saadet dolu hayat! D urm adan lezzetli yem lerle kendilerine ziyafet çekerler ve hiç yakalanm azlar. Ö teki erkekler oturup bu yem leri dağdan inm işçesine yerler ve yakalanırlar. Sade ce erotik m izaçlar bilir kıym etini bu yem lerin, onları sonsuza dek yüceltir. K adın bunu sezer ve bu nedenle onunla erkek arasında giz li bir anlayış vardır. Fakat erkek onun bir yem olduğunu da bilm ek tedir, bu sırrı da kendine saklar. K adından daha harika, daha lezzetli, daha ayartıcı hiçbir şeyin icat edilem eyeceğini tanrılar garanti eder, bir de onların icat gücü nü keskinleştiren zorunluluk; buna karşılık kadının bu durum u da, tanrıların her şeylerini riske attıklarım ve onun doğasını şekillendir m eyle yeryüzünü ve cenneti kargaşaya soktuklarını garanti eder. M iti bir an bırakıyorum . E rkek kavram ı tam am en erkek fikrine karşılık gelir. O nedenle insan varolan tek bir erkeği düşünebilir. H albuki kadın fikri bir genellem edir, hiçbir kadında bütünü sergi lenm ez. K adın erkekle ebenbürtig [aynı zam anda olan] değildir, erkeğin bir parçasıdır, fakat erkekten daha tam dır. İster tanrılar e r kekten uyurken bir parçasını alm ış olsun (çok fazla alırsak uyandı rırız diye korkularından), ister iki eşit parçaya bölm üşler de kadın da yarısı olsun - h e r halükârda bölünen erkek olm uştur. D em ek ki kadın sadece bir alt grup olarak erkeğin eşi konum undadır. Kadın bir kandırm acadır, fakat bu sadece ikinci aşam asında ve de kandır dığı erkek için öyledir. K adın sonluluktur, fakat ilk aşam asında bü tün ilahi ve insani göz bağının yanıltıcı sonsuzluğundaki en yüksek güce yükseltilm iş sonluluktur. Fakat henüz kandırm aca değildir -a m a tek bir olay daha m eydana gelirse, işte bir erkek kandırılm ış tır. K adın sonluluktur, dem ek ki genel bir terim dir, bir kadın d e m ek pek çok kadın dem ek. Bunu sadece erotik m izaçlar anlar, o nedenle pek çoğunu sevm ekte atiktirler, asla kandırılm adan, fakat kurnaz tanrıların hazırlayabildikleri bütün şehvet hazlarını soğurarak. Bu yüzden kadın hiçbir form ülle kesin olarak ifade edilem ez, o sonlulukların bir sonsuzluğudur. K adın ideasını düşünm eye eğ i
len erkek, sürekli değişen belirsiz şekiller denizine gözlerini dik miş biri gibidir, ya da büyük dalgaların köpüklü tepelerine bakarak şaşkına dönen biri gibidir; çünkü kadın ideası ihtim allerin atölye çalışm asıdır, erotik m izaç için bu ihtim aller asla dinm eyen heyecan kaynağıdır. Tanrılar kadını böyle şekillendirdi: İnce ve b ir yaz gecesinin b u ğusu gibi uçucu, am a olgun bir m eyve gibi dolgun; koca bir arzu dünyası taşım asına rağm en kuş gibi hafif, h afif çünkü kuvvetlerin oyunu kadının kendisiyle ilişkilendiği negatif bir ilişkinin görün mez m erkezinde bütünleşm iştir; zarif bir beden, belirgin hatlar, ama göze güzellik kıvrım larıyla dolup taşıyor gibi gelir; eksiksiz am a yi ne de her an sanki henüz tam am lanm ış gibi, serinletici, lezzetli, ye ni düşm üş kar gibi zindelik katar, dingin bir saydam lıkla yüzü kıza rır; insana her şeyi unutturan bir latife kadar şen, arzunun hedefi ol duğu için sakinleştirici, arzunun kışkırtılm asının kendisi olm asın dan dolayı tatm in edici. Tanrıların güvendiği de işte buydu; onu gö ren erkek sanki aynada kendini görm üş gibi şaşkına dönecekti, ama bir yerden de tanıdık bir görüntüydü, sanki kendinin m ükem m elleş miş bir yansım asını görm üş gibi şaşıracaktı; aklına bile getirm edi ğini görm üş gibi şaşıracaktı, am a yine de orada ne varsa onu göre cekti; varoluşun gerekli bir parçasını, am a bunu varoluşun bilm ece si olarak görecekti. İşte erkeğin arzusunu ortaya çıkaran tam da şaş kınlığındaki bu çelişkidir; bu şaşkınlık onu gitgide daha da yaklaş m aya iter, böylece o da bakm aktan kendini alam az, bu görüntünün tanıdık olduğu fikrinden kurtulam az, arzulam aktan vazgeçem ese de yaklaşm aya tam cesaret edemez. T anrılar kadının form unu bu şekilde öngördüklerinde onlar bile bunu ifade edem eyeceklerinden korktular. Fakat en çok korktukla rı, kadının kendisiydi. Haberi olursa hilelerini bozar diye ne kadar güzel olduğunu bilm esine cesaret edem ediler. Sonra bu eseri tam a m ına erdirdiler: Tanrılar onu kusursuz kıldı, fakat bütün bu olup bi teni m asum iyetinin cehaleti altında ondan gizlediler ve alçakgönül lülüğünün erişilm ez gizem i altında bir kere daha gizlediler. Kadın kusursuzdu, zafer kesindi. A yartıcı bir şeydi kadın, belli bir an bir erkekten uzak durup kaçarak ayartıyordu, karşı konulam azdı çünkü
karşı koyan kendisiydi. T anrılar bayram ediyordu. G erçekten de dünyada kadın kadar büyüleyici bir şey daha keşfedilm em iştir, m a sum iyet kadar m utlak bir büyüleyicilik, alçakgönüllülük kadar cezbedici bir ayartm a ve kadınla kıyaslanabilecek bir aldatm aca daha yoktur. K adın hiçbir şey bilm ez, am a alçakgönüllülük içgüdüsel bir önseziyi içerir, erkekten ayrıdır; alçakgönüllülüğün duvarı, Alaedd in ’in kendini G ülnar’dan ayıran kılıcından daha kesin bir ayırıştır -o y s a erotik m izaç, alçakgönüllülüğün ayıran duvarlarına kulağını dayayan Pyram us gibi, onun ardındaki bütün şehveti çok uzaktan algılayan bir önseziye sahiptir. K adın işte böyle ayartır. E rkekler tanrıları eğlendirm ek için el lerindeki en değerli şeyleri sunarlar, daha azı olm az. K adın da ay nı şekilde gösterm elik m eyvedir, tanrılar onu hiçbir şeyle kıyasla m azlar. O vardır, buradadır, m evcuttur, am a yine de, alçakgönül lülükte gizlendiği zam an son derece uzaktadır, ta ki saklandığı ye ri ele verene kadar, bunu nasıl yaptığını bilm ez, doğanın kendisi sinsice ihbar eder onu. K adın oyun oynayan çocuklar gibi haylaz dır, saklandığı yerden dikizler, fakat onun haylazlığı açıklanam az, çünkü kendisi de farkında değildir, her zam an esrarengizdir, gözle rini saklarken esrarengiz, bir bakışla m esaj gönderdiğinde esraren giz; bu bakışı değil bir kelim e, hiçbir düşünce takip edem ez. A m a bakışlar ruhun yorum cusudur -y o ru m c u bile anlaşılm az konuşursa açıklam a nerede kaldı o zam an? K adın tek bir yaprağın kım ıldam a dığı akşam vakti kadar sakindir, henüz hiçbir şeyin farkına varm a m ış bilinç kadar sakin, kalp atışları sanki kalbi var değilm iş gibi düzenlidir; fakat erotik m izaç stetoskop hassasiyetiyle dinleyerek, farkında olm adan eşlik eden tutkunun coşkulu atışım keşfeder; rü z gârın esişi gibi gelişigüzel, derin okyanus kadar doygun, am a açık lanam ayan derinliklerde hep olduğu gibi özlem le dolu. K ardeşle rim , zihnim rahatladı, anlatılm az b ir biçim de rahatladı; beni anlam asanız bile ben kendi hayatım ın da bir ideyi ifade ettiğini k av rı yorum . Ben de varoluşun sırrını buldum . Ben de ilahi bir şeyin h iz m etindeyim , em in olun boşuna değil bu hizm etim . K adının tanrıla rın b ir aldatm acası olm ası, onun baştan çıkarılm ak istediğinin ger çek ifadesidir ve kadın bir ide olm adığından, bu sefer hakikat,
m üm kün olduğu kadar çok sayıda kadın sevm ek isteyen erotik m i zaçtan yanadır. K andırılm adan kandırm acanm tadını çıkarm anın ne büyük coş ku olduğunu sadece erotik m izaç anlar. Baştan çıkarılm anın ne sa adet olduğunu da sadece kadınlar bilir. Bunu kadınlardan biliyo rum, hiçbirine asla bana bunu açıklayacak kadar zam an verm edim se de öcüm ü aldım ve ölüm kadar ani bir kopuşla bu fikre hizm et et tim; çünkü bir gelinle [en brüt] bir kopuş [et brüt], dişiyle erkek gi bidir. Bunu sadece kadınlar bilirler ve bunu baştan çıkarıcıları ara cılığıyla öğrenirler. H içbir evli erkek böyle bir şeyi anlamaz; kadın asla ona bundan söz etm ez. K aderine razı gelir, böyle olm ası gerek tiğini sezinler, sadece bir kere baştan çıkarılabileceğini düşünür. O nedenle baştan çıkarıcısına aslında hiç kızgın değildir. Yani erkek gerçekten onu baştan çıkarm ış ve bu fikri ifade etm işse. Evlilik ye m inlerinin bozulm ası ya da onun gibi şeyler tabii zırvadır ve baştan çıkarm a da değildir. D em ek ki kadının baştan çıkarılm ası öyle bü yük bir talihsizlik de değil, hatta şans bile sayılır. H ayran kalınacak şekilde baştan çıkarılm ış bir kızdan, hayran kalınacak bir eş olur. Eğer baştan çıkarm ada çok iyi olm asaydım (gerçi bu açıdan kendi mi ikinci derece görm ekten derin üzüntü duyuyorum ) ve eğer evli bir erkek olm ak isteseydim , daim a baştan çıkarılm ış bir kadını se çerdim , böylelikle işe karımı baştan çıkararak başlam ak zorunda kalm azdım . Evlilik de bir ideyi ifade eder; fakat evlilik idesi söz ko nusu olduğunda o nitelik [m asum iyet] tüm den önem sizdir, ki bu da benim idem için m utlak gerekli olan şarttır. B ir evlilik, o yüzden, asla bir baştan çıkarm a hikâyesinin başlangıcı gibi başlam am alıdır. Şu kadarı kesin ki her kadına göre bir baştan çıkarıcı vardır. K adı nın talihi, tam da kendi baştan çıkarıcısıyla karşılaşm asına bağlıdır. Öte yandan, evlilik aracılığıyla tanrılar zafer kazanır. Önceden baştan çıkarılm ış kadın hayat yolunda kocasının yanında yürür, ba zen özlem le geçm işe bakar, hayatın sınırına gelene kadar kaderine katlanır. Ölür, am a erkeğin öldüğü anlam da değil; buharlaştırılıp tekrar tanrıların onu ilk yoğurduğu o esrarengiz elem ente dönüştü rülür, bir rüya gibi kaybolur, m iadını doldurm uş geçici bir şekil gi bi. Zaten kadın rüya değildir de nedir? -a m a en yüce gerçektir de!
Erotik m izaç işte onu böyle anlar, ona rehberlik eder, baştan çıkar ma anında ondan rehberlik alır - b ir gözbağı olarak ait olduğu yer de, zam anın dışında. Bir kocayla fani olur, kocası da onunla. Ey m uhteşem D oğa, eğer ben sana hayran olm asaydım bana bu nu bir kadın öğretirdi, çünkü o varoluşun sultanıdır [venerabile]. Onu m uhteşem donatm ışsın, ama hiçbir kadını bir diğerine benzet m eden yaptığın için daha da m uhteşem . E rkeklerdeyse esas olan şey, esastır, o yüzden daim a aynıdır; kadın içinse, tesadüfi olan esastır, işte size bitm ez tükenm ez bir çeşitlilik. Kadının ihtişam ı kısa sürer, fakat aynı ihtişam bana tekrar sunulduğunda acısını san ki hiç çekm em iş gibi hem en unuturum . D oğrudur, ben de daha son ra ortaya çıkacak nahoşluğun farkındayım ; fakat baştan çıkarıcısıy la böyle olm az.
v.
Zevkli
bir
evlilik
Ziyafette çarpıcı konuşm alar bittikten sonra, p astoral ruh hali hâkim olur. Ziyafetçiler Gribskov içinde dolaşırlar ve b ir bahçeye gelirler, b u rada sabahın erken vaktindeki sükûnette Yar gıç W ilhelm’e (Ya/Ya d a ’n/n karakterlerinden biri) karısı çay ikram etmektedir. Akşamın taş kın fantezileri üzerine gelen böylesi etik b ir y o rum, ziyafetçilerin şaşkın ve saygılı bir biçim de çitin üzerinden bakakalmalarına yol açar.
M asadan kalktılar. C onstantine’in bir işareti yetm işti; iştirakçiler “Geriye! D ön!” vaktinin geldiğini kendi aralarında askeri bir dakik likle anlam ışlardı. Constantine, bir olta kam ışı kadar esnek olan elindeki bu görünm ez kom uta çubuğuyla onlara bir kere daha do kundu, konuşm acıların beyinsel çabalarından dolayı kısm en gölge de kalm ış olan ziyafeti ve saf eğlence ruhunu tekrar hatırlatm ak,
kaybolm uş olan şenliğin havasım rezonans fenom eninde olduğu gi bi, kısacık bir yankıyla konuklara tekrar döndürm ek için ağzına ka dar dolu bir kadehle ayrılış selam ı verdi, kadehi tepesine dikti, son ra arkasındaki duvarda bulunan kapıya fırlattı. Ö tekiler de onu ör nek alıp bu sem bolik hareketi bir gruba yeni giren üyelerin ciddiye tiyle gerçekleştirdiler. Y arıda bırakm anın zevki bu şekilde hakkıyla yerine getirildi; bu yüce zevk, diğerlerinden daha kısa sürse de, ondaki özgürleştirici güç hiçbirinde yoktur. Sofradaki her eğlence tan rılara adanan bir şarapla başlam alı, kadehini yok olm aya ve unutuşa fırlatarak, sanki ölüm tehlikesindeym işçesine bütün anılardan kendini hırsla söküp alarak yerine getirilen bu adak yeraltındaki tanrılar içindir. Yarıda bırakm ak, bunu yapm ak güç ister, bir kördü ğümü kılıçla kesm ekten daha büyük bir güç ister; çünkü kördüğü mün zorluğu insanda tutku yaratır, fakat yarıda bırakm ak için gere ken tutkuyu insanın kendisinin sağlam ası gerekir. D ışarıdan bakıl dığında bir anlam da sonuç aynıdır, sanatsal açıdan bakıldığında bir şeyi sonuna getirm ekle (bitirm ekle), özgür iradeyle yarıda bırak mak arasında dağlar kadar fark vardır; ister tesadüfi ister tutkulu bir karar olsun, ister arkası olm adığı için bitiveren bir okul şarkısı ol sun, ister zevkin yüce kılıç darbesiyle sona erdirilm iş olsun, ister herkesin yaşadığı alelade şeyler olsun, ister çoğunluktan kaçan gi zem olsun. C onstantine’in kadehi fırlatışı sem bolik b ir hareketti, am a başka bir anlam da bu fırlatış sonuca götüren bir darbeydi, çünkü bu son darbeyle kapılar hızla açıldı ve orada ölüm kapısını m ağrurca çal mış olan kendisi de. kapı açılınca konuklarıyla birlikte her şeyi yok etmeye hazır duran im ha kuvvetlerini gördü -ziy afetçileri akabinde oradan kaçıran bir ikazdı bu ve aynı anda her taraf adeta bir harabe ye dönüverdi. Bir araba kapıda hazır duruyordu. C onstantine’in davetiyle yer lerini alıp neşeyle hareket ettiler, çünkü arkada bıraktıkları o yıkım tablosu ruhlarına yeni bir esneklik kazandırm ıştı. Bir iki kilom etre kadar gittikten sonra araba durdu. Constantine burada ev sahibi olarak izin istedi, beş arabanın hizm etlerinde oldu ğunu söyledi, böylece herkes istediğini yapabilirdi, ister yalnız gi
der, ister yanına istediği birini alırdı. H avai fişek de böyledir ya, ba rutun gücüyle tek bir m erm i gibi dönerek yükselir, bir anlığına tek vücut olarak kalır, sonra rüzgârlara yayılır gider. A tlar arabalara bağlanırken gecenin konukları yol boyunca biraz gezindiler. Tem iz sabah havasının serinliği sıcak kanlarını arındırdı, kendilerini tam am en bu zindeliğe bıraktılar, duruşları ve birlikte oluş turdukları grup, üzerim de fantastik bir etki yarattı. Çünkü tarlalara, otlaklara ve güneşle beraber sevinç içinde kalkm ak için gece dinlenip güç toplayan her canlının üzerine sabah güneşi vurunca -b u n d a bir hoşluk, karşılıklı bir anlayış vardır; fakat geceden kalm a bir meclisi iç açıcı bir kırsal çevrede sabahın ışığıyla görm ek insanın üzerinde tu h af bir etki bırakıyor. İnsan gün ağardığında şaşkına dönen hayaletle ri düşünm eye başlıyor, hep arasından geçip kayboldukları çatlakları sadece karanlıkta gördükleri için bulam ayan cinleri, acılarının tekdü zeliğinden gecesi gündüzüne karışmış talihsizleri düşünüyor. B ir patika yol onları çitle çevrili bir bahçeye götürdü, çitin arka sında uzakta m ütevazı bir taşra evi görünüyordu. Tarlanın yakının daki bahçenin sonunda ağaçların oluşturduğu bir çardak vardı, hep si m erakla dikkat kesildi, gözetleyen insanların araştıran bakışlarıy la kuşatıcılar bu dostane kuytuluğun etrafını çevrelediler. Birini kurnazlıkla alt etm ek üzere olan sivil polisler gibi gergin görünü yorlardı. Sivil polisler gibi mi -e h , itiraf etm eliyim ki dış görünüş lerine bakılınca sivil polislerin onları arıyor olm a ihtim ali daha b ü yüktü. H er biri dikizlem ek için pozisyonunu alm ıştı, V ictor bir adım geri atıp yanındakine, “A m an tanrım! Bu Yargıç W ilhelm 'le karısı!” dedi. Şaşırm ışlardı -a ğ a ç yapraklarının gizlediği m utlu çifti kastetm i yorum , onlar kendilerini ev saadetine fazla kaptırm ışlardı, tatlı bir esinti başlarındaki d allan sallarken ve etraflarındaki her şey gibi bu radaki ıssızlık da bu küçük çardağı korurken, büyük bir keyifle uğ ram ış sabah güneşinin dışında onları seyredecek birilerinin olabile ceği akıllarına gelm eyecek kadar güvenliklerinden em indiler. M ut lu evli çift, hiç şaşırm adı ve hiçbir şeyi fark etm edi. Evli bir çift ol dukları belliydi, bir bakışta anlaşılıyordu, heyhat! insanın gözetleyenle kan bağının olması! Şu koca dünyada hiçbir şey, açık ya da
gizli hiçbir şey sevgililerin m utluluğunu tehdit etm ese bile birbirle rinin yanında otururken bu denli güvenli hissetm ezler; içleri saadet doludur, am a yine de sanki onları ayırm ak isteyen bir güç varm ış gi bidir, birbirlerine sıkıca sarılırlar, am a yine de kapıda kendilerini korum aları gereken bir düşm anları varm ış gibidir, am a hiçbir za man da yeterince em in olam azm ış gibidirler. Evli insanlarda böyle olm az, o çardağın altındaki evli çiftte de böyle olmaz. Ne kadar za m andır evli olduklarını tam kestirm ek m üm kün değildi. K adının çay m asasındaki hareketlerine bakılırsa uzun alıştırm alardan sonra güven sağlanm ış gibi görünüyordu, ama kadın yine de bu işte nere deyse çocuksu bir heveslilik gösteriyordu: adeta daha evliliğin oyun mu yoksa ciddi bir şey mi. ev kadınlığının bir iş mi, bir oyun mu yoksa hoşça vakit geçirilen bir uğraş mı olduğunu tam bilm eyen ye ni evlenm iş bir kadının bulunduğu o orta aşam adaym ış gibiydi. Bel ki de bayağı bir süredir evliydi am a genellikle çay m asasının başına oturm azdı, belki de sadece burada, taşrada böyle yapıyordu, ya da belki de sadece o sabah öyle yaptı, belki de onlar için özel bir anla mı vardı. Kim bilebilir? Eğer söz konusu kişinin özgün bir kişiliği varsa bütün tahm inler bir dereceye kadar boşa çıkar, çünkü böyle bir kişilik zam anın kendinde iz bırakm asını önler. Güneş yazın ihti şam ıyla parıldayınca, insan hem en bunun ciddi bir şeylerin kutla ması olduğunu düşünür (gündelik kullanım için böyle parlam az her halde). ya da güneş ilk kez böyle pırıl pırıl açıyordur, ya da ilk kezlerden biri (elbette uzun bir süre boyunca tekrarlanam az). Bunu sa dece bir kez gören böyle düşünür, ya da ilk kez gören -b e n im de Y argıcın karısını ilk görüşüm dü. Bu görüntüyü her gün gören birisi farklı düşünebilir -ta b ii gerçekten aynı şeyi gördüğünü varsayarsak. Fakat elbette ki bu Yargıcın bileceği bir şey. D ediğim gibi, sevim li ev hanım ım ız m eşguldü: İki fincana kay nam ış su doldurdu (herhalde her tarafı iyice ısınsın diye), sonra bo şalttı. fincanın birini bir tepsiye koydu, içine çay doldurdu, çeşnile ri koydu, artık her şey hazırdı - b u oyun m uydu, ciddi m iydi? Eğer biri norm alde çayı sevm iyorsa. Y argıcın yerine oturm alıdır, çünkü bu içecek o anda bana çok davetkâr gelm işti, ne var ki kibar hanı mın davetkâr bakışı bana daha da davetkâr geldi.
Belli ki o ana kadar konuşm aya vakti olm am ıştı, suskunluğu bozdu ve çayı uzatırken, “A cele et canım , çayını soğutm adan iç; ne de olsa sabah havası serin, elim den gelen en küçük şey sana biraz özen gösterm ek ." “En küçük m ü ?” diye konuştu Y argıç sö zü uzatm adan. “B elki de en büyüğü ya da h e p si.” Y argıç m erak la ona baktı, kadın kendine çay alırken devam etti, “ Dün ben söy leyecekken lafım ı kestin, fakat tekrar düşündüm , tekrar tekrar d ü şündüm , özellikle de şim di -b u n u benim aklım a neyin getird iğ i ni b iliy o rsu n - her neyse eğer evlenm em iş olsaydın hayatta çok daha büyük b ir adam olurdun, bu kesinlikle d o ğ ru .” Y argıç, fin canı hâlâ tepsinin üzerindeyken belirgin b ir hazla ağız dolusu bir yudum aldı, ferahladı -y o k s a o güzel kadının coşkusu mu buna sebep olm uştu? G aliba öyleydi, fakat kadın sadece onun çayın ta dını beğenm iş olm asından sevinç duyuyordu. Y argıç sonra fin ca nı yanındaki m asaya koydu, bir puro çıkarıp, “ Sem averinden y a k ab ilir m iy im ?” diye sordu. “E lb e tte ,” diye cevapladı kadın, kor halindeki bir köm ürü çay k aşığ ıy la alıp uzattı. Y argıç purosunu yaktı, karısı om zuna d ayanırken kolunu beline doladı, dum anı ü f lem ek için başını öbür yana çevirdi, sonra gözlerini bir bakışın ifade edebileceği tam bir bağlılıkla k arısının üzerine çevirdi; g ü lüm sedi, fakat bu sevinç tebessüm ünün içinde b ir parça hüzünlü ironi de vardı; nihayet şöyle konuştu, “ B una gerçekten inanıyor m usun, y av ru cu ğ u m ?” “N eye inanıyor m u y u m ?” dedi kadın. Y argıç yine sustu, tebessüm daha baskındı, am a yine de sesi son derece ciddiydi: “O halde önceki aptallığını bağışlıyorum , çünkü kendin de çabucak unutuverdin, çünkü sen de ahm ak kadınlardan biri nasıl k onuşursa öyle kon u şu y o rsu n - n e tür bir büyük adam olacakm ışım h ay atta?” K arısı bir an bu ters cevaptan utanm ış g i bi göründü, fakat hem en cecik kendini toparlayıp kadınca bir belagatle söylem ek istediğini açıkladı. Y argıç dosdoğru önüne b a kıyordu, sözünü kesm edi, karısı konuşm asını sürdürürken o da sağ elinin parm ak larıy la m asada ritim tutuyordu, bir m elodi m ı rıldandı, baladın sözleri bir an işitildi; tıpkı bir şam kum aşındaki dokulu desenlerin bir açıdan bakınca görünüp bir başka açıdan kaybolm ası gibi, sözler de yeniden baladın m ırıltıları içinde k a y
bolup gitti: “ K ocası orm ana gitm iş ve kendine beyaz sopalar k e s m iş.” Bu m elodram atik hitaptan sonra, yani kadının davasını açıklam asına Y argıcın m ırıltısın ın eşlik etm esinden sonra, diy a log tekrar başladı. “H âlâ farkında d eğ ilsin ,” dedi Y argıç, “ D ani m arka yasaları erkeğe karısını dövm e hakkı tanıyor, tek m esele, hangi vesileyle o labileceğini açık lam ıy o r.” K arısı bu tehdide gü lüm seyip devam etti. “Fakat neden ben bundan b ahsettiğim de se ni hiç ciddi bulam ıyorum ? B eni anlam ıyorsun. İnan bana, çok ciddiyim , bana çok hoş bir düşünce gibi geliyor. Tabii eğer benim kocam olm asaydın, bunu düşünm eye bile cesaret edem ezdim , am a şim di düşündüm , hem senin hem benim iyiliğim için, n ’olur ciddi ol, benim hatırım için, bana dürüstçe cevap v er.” “ H ayır, beni ciddi bulam azsın, ciddi bir cevap da alam azsın. Sana ya gü lüp daha önce de olduğu gibi bunu u n utturm alıyım , ya da sopa at m alıyım , ya da artık bundan söz etm em elisin, yoksa seni sustur m anın başka bir yolunu bulm am gerekecek. G örüyorsun ki bu bir şaka, işte o yüzden pek çok çıkar yol v a r.” A yağa kalktı, karısı nın alnına b ir öpücük kondurdu, koluna girdi ve çardaktan uzanan sık ağaçlıklı bir yolda gözden kayboldu.
vı.
Tarifsiz
bir
sevinç
19 Mayıs. Sabahın on bııçıığıı. Havarinin nedensiz haykırışı duyulur ken içimizde bizi anlatılm az bir biçim de ateşleyen tarifsiz bir sevinç var: "N eşelenin diyorum sizlere. bir daha söylüyorum neşelenin." -B undan ya da şundan duyulan bir sevinç değil, "dille ve ağızla." söylenen, "kalbin derinliklerinden" gelen ruhun kudretli şarkısı: “Se vincim den dolayı, sevincim de, sevincim den, sevincimle sevinçli yim " -ad e ta ilahi bir nakarat gibi öteki şarkımızı aniden kesti; bizi Mamre ovalarından ebedi ikam etgâhlara esen alize rüzgârlarından gelme bir esinti, bir hava dalgası gibi serinletip ferahlattı.
VII.
Ah,
evlilik
hayatı!
E vet sevgili dostum , b ir kadının doğuştan ne virtüöz olduğuna akıl sır erm ez; pek çok filozofun aklına m al olm uş zam an p ro b le m ini en ilginç ve en güzel şekilde açıklar. İnsanın pek çok filo zoftan la f kalabalığı içinde boş yere cevap aradığı bir problem i o, günün her saatinde hiç yay g ara koparm adan açıklar. Bu problem i açıklarken yanı sıra en derin hayran lık lar u yandıracak şekilde başkalarım da açıklar. Çok uzun süreli bir ev lilik geçm işim y o k sa da bunun hakkında kitap yazabilirim . A m a yapm ayacağım , onun yerine bana pek çok şey anlatan b ir öyküyü nakletm ek isti yorum . H o lla n d a ’da bir yerde bir âlim yaşarm ış, oryantalistm iş ve evliym iş. Bu âlim b ir gün çağrıldığı halde öğlen yem eğine g e l m ez. K arısı yem eklere bakarak özlem le bekler, bu bekleyiş u z a dıkça kadının adam ın gelm eyişine anlam verm esi o kadar z o rla şır. N ihayet odasına kadar gidip listelem eye karar verir. A dam orada, çalışm a odasında oturm aktadır, yanında kim se yoktur. K endini D oğu çalışm aların a k ap tırm ıştır. Ben de gözüm de canlan d ırabiliyorum . A dam ın üzerine eğilir, kolunu om zuna dolar, kitaba şöyle b ir göz atar ve ardından adam a dönüp, "S evgili d o s tum , neden yem eğe g elm iy o rsu n ?” der. A lim belki söyleneni d a ha tam dinlem eden karısın a bakıp şöyle kon u şm uştur herhalde: “B ak yavrucuğum , şim di yem eğin sırası değil, burada daha önce hiç görm ediğim b ir seslendirm e işareti var, bu alıntılanan pasajı defalarca gördüm , am a hiç böyle değildi, bendeki de m ükem m el b ir H ollanda basım ı. Şuradaki nok tay a baksana! İnsanı deli ed e r!” K arısının yarı g ülüm seyerek, yarı onaylam ayarak ona b a kışını hayal ed ebiliyorum , böyle küçücük bir nokta, evin dü zen i ni bozsun, olacak şey mi; anlatılana göre kadın şöyle cevap ver ir: “ O kadar kendini yiyip b itirm ene d eğ er mi? İnsanın nefesine y azık .” D ediğini de derhal yapar. Ü fler ve işe bakın, nokta k a y bolur, çünkü bu nokta enfiyeden düşen bir toz zerreciğidir. A lim sevinçle, koşar adım yem ek m asasının yolunu tutar, noktanın kaybolm asına sevinm iştir, daha da çok karısına sevinm iştir.
Bu hikâyeden alınacak dersi anlatm am a gerek var mı? Eğer o âlim evlenm em iş olsaydı belki delirecekti, belki yanına birkaç or yantalisti de katacaktı, çünkü hiç şüphem yok ki edebi yayın organ larında herkesi ayağa kaldırırdı. İşte benim neden karşı cinsle iyi geçinm ek gerek dediğim i anlıyorsunuz, çünkü (aram ızda kalsın) genç bir kız her şeyi açıklar ve koskoca Ü niversite K urulu ona vız gelir, eğer bir erkek onunla iyi geçinirse ondan gelecek bilgilerle coşar, am a geçinm ezse, kadın onu oyuncak yapar. Fakat bu hikâye aynı zam anda kadınla hangi şartlarda iyi geçinm ek gerektiğini de öğretir. E ğer o âlim evlenm em iş olsaydı, elinde bütün aranan özel likleri olan bir estet olsaydı, belki o zam an o harika bakirenin ait ol m ak istediği şanslı adam olacaktı. Evli olm ayacaktı, duyarlıkları bunu kaldırm ayacak kadar üstündü. Ona bir saray yapacak ve haya tında eğlenceyi zengin kılacak hiçbir incelikten kaçınm ayacaktı, onu şatosunda ziyaret edecekti; çünkü kadın öyle istemişti; uşakla rı arkadan arabayla gelirken o erotik bir aylaklıkla ona yürüyerek gidecekti, zengin ve pahalı hediyeler getirecekti. A m a işte Doğu kültürü çalışm aları sırasında o seslendirm e işaretine takıldı kaldı. Ona bir anlam verem eden bakıp kalacaktı. Fakat sevgilisini ziyaret vakti gelm işti. Bu işi bir kenara bırakırdı, yoksa nasıl olurdu da onun çekiciliği ve ona olan aşkı dışında düşüncelerle sevgilisini zi yarete gidebilirdi? Elinden gelen en büyük sevim lilik havasını takı nırdı. her zam ankinden daha büyüleyici olurdu, sevgilisine kıyaslanam az hazlar verirdi çünkü sesinde pek çok tutkunun uzaktan gelen titreşim leri vardı, çünkü um utsuzluktan dolayı neşeli olm ak için çarpışm ak zorundaydı. A m a şafakta ondan ayrıldığı zaman, ona son öpücüğü kondurup arabasına bindiği zam an, alm karardı. Eve geldi, çalışm a odasındaki panjurlar kapalıydı, lam balar yanıyordu, üstünü değişm eden oturup anlam verem ediği noktaya gözlerini dikti. G er çekten sevdiği bir kız vardı, evet, hatta belki de tapıyordu ona. ama ona sadece ruhu zengin ve güçlüyken gidiyordu, ama içeri gelip öğ len yem eğe çağıran bir yardım cısı, noktayı üfleyip savuran bir karı sı yoktu.
Bi r
Aktrisin
H ayatı’ ndaki
kriz
Kopenhag Kraliyet Tiyatrosu’nun yönetm eni J.L. Heiberg ve karısı yetenekli aktris Johanne Luise Heiberg, K openhag’ın kültür hayatında söz sahibiydiler. Heiberg Danim arka’nın önde gelen HegeTcilerinden olduğu için Kierkegaa rd ’ın özel b ir nefretini kazanmış olmasına rağ men Kierkegaard onlardan büyülenmişti. J o hanne Luise Heiberg on altı yaşındayken Shakespeare’in Romeo ve Juliet 'inde Ju lie t’i oyna mıştı. 1847 Ocağında bu rolü tekrar oynadı, bu sefer otuz d ört yaşında. Bu tür b ir “tekrar" fikri Kierkegaard’m büyük il gisini çekiyordu. Olgun bir kadının on d ört ya şındaki b ir a şk macerasını on altı yaşındaki b ir kızdan daha iyi oynayabilm esi Kierkegaard’m ayrıntıyla incelem ekten kendini alamadığı bu temaya b ir örnek teşkil ediyordu. B ir “tesirini artırma [potentiation], ilk duruma daha da güçlü b ir d ön üş” söz konusu. On altısındayken balkondan sadece yetenekli ve hoş bir kız olarak algılanmışken, şim di Jü lye t’in tu t kusundaki esas im geyi canlandıran olarak g ö rülüyor. Bu “m etam orfoz,” ideallikteki geriye dönüşle ortaya çıkan bu tesirin artışı, denem e nin son iki sayfasında farklı b ir tür “m etam orfoz”la karşılaştırılıyor, Johanne Luise Heiberg ’in Kopenhag sahnesindeki ezeli dostane rakibi Asta Nielsen’ınkiyle. Onun başarısı “süreklili ğ in ” başarısı. Her iki yaşta da “dişilik im gesi”ni canlandırıyor. Altmışında, Stadier paa Livets vei ’deki uzun b ir dipnottan öğrendiğim ize göre,
kusursuz büyükanneyi oynayacaktır. İki yana da çekilebilecek bu iltifat, Johanne Luise Heib e rg ’i de kaçınılmaz b ir şekilde kendi sınıfına yerleştiriyor: Zaten Kierkegaard’ın olmasını is tediği de bu. ilk aşk im gesini zenginleştiren bir kadın, b ir yandan da zamanın ilerlem esini olumsuzlayarak “tekrar” ihtim alini açık bırakı yor. B ir kere daha Regine O lsen’in gölgesi say fanın üzerine düşüyor.
1 Birinci sınıf aktris denince insanlar galiba onun hayat şartlarının öy lesine büyüleyici, öylesine harika olduğunu hayal ediyorlar ki, ge nellikle m eselenin dikenli tarafını unutup gidiyorlar: Bir aktrisin m ücadele etm ek zorunda kalabileceği akıl alm az sayıda bayağılık lar, haksızlıklar ya da en kritik andaki yanlış anlaşılm alar. M üm kün olan en olum lu durum u düşünelim . D iyelim ki bir aktris kendisini birinci sın ıf yapacak her şeye tartışm asız sahip; diyelim ki beğeni ve alkış toplam ış, bir de, şu ya da bu kindar bir kişinin eziyetine m aruz kalm ayacak kadar da şanslı (hiç kuşkusuz en büyük bah tiy arlık lard an biri). B öylece y ıllar yılı, gıpta ed ile rek. başarıyla, apaçık b ir h ayranlığın nesnesi olarak yaşayıp g i der. D urum tek kelim eyle m uhteşem görünüyor; sanki çok önem li bir yere gelecekm iş gibi. Fakat insan daha yakından bakıp da bu açık hayranlığın ne tü r bir parayla ödendiğini keşfedince, se fil bayağılık lard an oluşan düşük bir tutar g eçer eline; tiyatro d ü n yasında bunların fonunu eleştirm en ler cici ıısus pııblicos [halkın yararına yönelik] o lu ştu rm ak tad ır (gerçekten de değişm ez açık hayranlık düzenli olarak bu fondan karşılanır), o zam an bir aktris için en şanslı durum bile artık bayağı ve zavallıcadır. K raliyet Tiy atro su 'n u n kostüm lerinin çok pahalı ve kıym etli olduğu kulağa geldiğinde ne kadarı d oğrudur bilinm ez, fakat kesin olan bir şey var ki gazete eleştirm en lerin in kostüm leri korkunç derecede d ö küntüdür.
Dahası var. Sevilen sanatçı yıllar yılı yaşam aya devam eder. N a sıl ki bir burjuva evinde insan her akşam yem ekte ne olacağını önce den tam olarak bilirse, o da sezonun ona ne getireceğini önceden tam olarak bilir. H er hafta iki üç kez övülüp beğenilecek, alkışlardan ku lakları duym az olacaktır; daha ilk üç ayın içinde gazete eleştirm eni nin basm akalıp laflar repertuarından en az bir kere geçm iş olacaktır. Aynı cüm leler özel vurgularla tekrarlanıp durur. Bir iki kere, ya da iyi yıllarda üç kere, sefih, işe yaram az bir şair bozuntusunun şarkı sında kutlanacaktır. H er sanat sergisinde portresi sergilenecektir; taşbaskısı yapılacaktır, eğer şansı iyiden iyiye yaver giderse m endille re, şapkaların tepelerine basılacaktır. O da bir kadın olarak ismi k o nusunda hassastır -sad ece kadın olduğundan h assastır- isminin dil lerde olduğunu bilir, hatta m endilleriyle ağızlarını silerlerken bile! H erkesin kendinden hayranlıkla bahsettiğini bilir, zinhar konuşacak bir konu bulam ayanlar da dahil. Bu şekilde yıllarca yaşar. Durum tek kelim eyle m uhteşem görünüyor; sanki çok önemli şeyler olacakmış gibi. Fakat daha ileri bir anlam da, bu hayranlığın zengin gıdalarıyla beslenm ek zorunda kalsaydı, bundan cesaret alsaydı, yeni çabalar için güç ve ilham bulsaydı - v e en üstün yetenekleri olan bir insan bi le, özellikle de bir kadın, zayıf anında gerçek değeri bilinm ediğinden dolayı um utsuzluğa kapılabileceği iç in - böyle bir zam anda kuşkusuz defalarca hissettiği şeyi hissedecektir, yani bütün bu olup bitenlerin ne kadar boş olduğunu, onun bu külfetli ihtişam ına gıpta etm enin ne kadar büyük bir hata olduğunu hissedecektir. Bu arada, yıllar geçtikçe, böyle dikiz altında ve sabırsızlıkla ge çen yılların sayısı çok olm asa da, artık yaşlanm aya başladığı yönün deki zırvalar konuşulm aya başlar. Böyle olunca - a evet, Hıristiyan topraklarında yaşıyoruz, fakat estetik kabalık örneklerini sıkça gör düğüm üz gibi, H ıristiyan âlem inde de insanı yam yam ca kurban et me şehvetinin m odası hiç geçm edi. Onu yüceltm ek için çalan o ko cam an zevksizlik davulunu ve bilinçsizce saygı gösteren zilleri hiç susturm ayan bu aynı bayağılık, şimdi o putlaştırdığı sanatçıdan b ı kmış. Ondan kurtulm ak istiyor, gözünün önünden gitsin istiyor; ölüm ü istenm ediği için sanatçının T anrıya şükretm esi gerekir. Bu aynı bayağılığın şimdi on altı yaşında yeni bir idolü var, onun on u
runa eski büyük idolün, bayağılığın tam am en gözünden düşüşünü hissetm esi gerekiyor -b ir idol olm anın en büyük güçlüğü budur, ya ni böyle bir konum dan onurla çekilm eye izin verilm esi insanın dü şünem eyeceği bir şeydir. Böyle olm asa bile, öyle çok kaba bir şey yapılm asa bile yine de bazen başka bir şey olur, çok daha iyi gibi görünür fakat tem elde aynı derecede kötüdür. Bu durum da, bayağı zevksizlik önceki hayranlıkla o kadar seri akıp gider ki, idol (insan ların ifade ettiği şekliyle) yaşlandıktan sonra da bir süre aynı hızla taşınm aya devam eder. B ayağılığın putlaştırılm ış sanatçıya ilişkin taşkınlıklarında bariz bir değişiklik gözlenm ez; yine de belli bir te reddüt var gibidir. Bu da, saygıdeğer R osiflengius’un sanatçıya bir hizm ette bulunduğu vehm ine kapıldığını ve aynı şeyleri söylem ek le centilm enlik yaptığını ortaya koyar. Fakat bir sanatçıya karşı cen tilm en olm ak küstahlığın dik âlâsıdır, sulu bir haddini bilm ezlik, iğ renç bir patavatsızlıktır. B ir değeri olan herkes eo ipso [tam da bu yüzden] bu özel değerinin eksiksiz tanınm asını hak iddia edebilir. Tiyatro, eğer dedikleri gibi kutsal bir yerse, o zam an burada epey küfre girildi. İnsanın on altı yaşında sanat eleştirisi adı altında kel ve aklı kıt ihtiyar eleştirm enlerden gelen ikiyüzlü reveranslara ve ilanı aşklara katlanm ası ne kadar ağır ve ıstıraplıdır; ve daha sonra sında centilm enlik yüzsüzlüğüne katlanm ak ne acıdır! Kendini sanatın hizm etine adam ış kadınlara karşı bu denli hak sızlık hatta zulüm uygulayan bu insanlık dışı davranışın sebebi ne dir? İnsanlarda çok ender bulunan estetik görgüden başka ne sebep olabilir. Söz konusu kadın olduğunda pek çok insanın sanat anlayı şı tem el kategori düzeyindedir, bu konudaki düşünüş tarzı da, her kasap çırağının, bekçinin ya da bakkalın, süper güzel ya da on se kizlik hayat dolu bir taze diye heyecanla konuşurlarkenki gibidir. Bu on sekiz yaş, bu süper güzellik, bu m üthiş canlılık, işte sanat an layışı -a y n ı zam anda kabalığı. Öte yandan, estetik kaygı gerçekten başlayınca, içebakış kendini kanıtlayınca, büyük önem iyle m eta m orfozda ortaya çıkınca; o zam an insan yığınları ilgisini kaybeder. E ğer insan beğenm eye devam ederse, o zam an onun centilm en ya da hoşgörülü olduğu anlam ı çıkar; çünkü aktris daha otuzundayken bile aslında passee [geçmiş] olm uştur.
Gönül istiyor ki, özellikle de insanların kendi iyiliği için, en zen gin hazlardan m ahrum kalm asınlar ya da kendilerini m ahrum bırak m asınlar ve bu önyargının tam am en kökü kazınsın. G erçekten de bir önyargı, hem de görgüsüzce bir önyargı, çünkü bir kadın on se kizinde aktris olm az. M uhtem elen otuzunda ya da daha sonrasında olur, tabii o da olursa; çünkü on sekiz yaşındaki oyunculuk estetik bakım dan sallantıda olan bir m eziyettir. Sonraki gelişm e dönem in de bir aktrise hayranlık duym aya başlam anın centilm enlikle hiç il gisi yoktur; fakat bunun tersi, yani on altı yaşındaki bir kıza hayran olm ak gerçekten yağcılıktır. K ültürlü bir estetin on altı yaşındaki bir aktrisi eleştiri yazısına konu edebileceğine inanam ıyorum , özellikle de kız çok güzelse vs. K uşkusuz böyle belirsiz bir durum dan kaçı nacaktır. Evet, genç kızken fırtınalar koparm ış birinin arkasını geti rem ediği olur. B elki öyledir, fakat o zam an da esasen bir aktris ol m am ıştır, tıpkı sosyal çevrelerde bir iki kış fırtınalar koparm ış genç bir kız gibi o da sahnede fırtınalar koparm ıştır. Öte yandan şu da doğrudur ki eğer m etam orfoz başarılı olursa o zam an centilm enlik konuşm aları ortadan kalkar; çünkü hayranlık, estetik bakım dan işte sadece o zam an gerçekten yerini bulur. Elbette tiyatrodaki aktrislerin geleceğini güvenceye alm ak için çok şey yapılıyor. Sanırım bu on sekiz yaşla ilgili son derece gayri estetik hurafeden kurtulunursa da çok yararlı olacaktır ve en önem li anm çok daha sonra geleceği iyi bir şekilde anlatılm alıdır -b u da aktrislerin geleceği için bir güvence sağlayacaktır. Hem bu m esele nin sadece estetik değil aynı zam anda büyük psikolojik önem i var. Hatta sık sık düşünm e konusu yapılm adığı için şaşıyorum . İlginç olan şey, salt estetik bakım dan ama psikolojinin de yardım ıyla m e tam orfozu önceden görebilm ek ya da en azından oluştuğunda açık layabilm ektir. N e var ki, gazetedeki kısa bir m akale çeşitli vakaları ayrıntılı bir şekilde irdelem ek için uygun bir yer değil. B urada, salt psikolojik ve estetik bir bakış açısıyla sadece tek bir m etam orfozu anlatm aya çalışacağım , kesinlikle çok zor bir m etam orfoz, am a tam da bu se bepten aynı zam anda güzel ve önem li. İnsan kendini ilk safhaya ne kadar çok feda ederse ve ne kadar çok adarsa, yeni bir safha yarat
m ak o kadar güçleşir. Ve gayri estetik halk ilk safhayı ne kadar çok putlaştırır ve yaygara koparırsa, aynı halkın m etam orfoza karşı tav rının tedirgin, güvensiz ve hatta küskün bir itiraza dönüşm esi o de rece kolaydır. Gayri estetik seyircileri m üthiş bir şekilde kavrayıp büyüleyen özelliklere tartışm asız sahip olm a şansını hiç elde ede m em iş bir aktris, buna karşılık suskunluk içindeki m etam orfozunu oynayacak kadar şanslı olabilir. Bu da güzeldir, hem de çok sessiz bir şekilde m eydana geldiği için. A yrıca daha kolaydır da, çünkü m etam orfoza götüren sessiz dönüşüm ne m eraklı bakışlarla m ahvo lur ne de yanlış anlaşılm alara m aruz kalır, halkın kaprislerinden kendini uzakta tutar. Çünkü halk tuhaftır. Sözgelim i zam an, kabul görm üş gözdeyi on yıl zarfında on yıl daha yaşlandırm aya cüret eder: O zam an halk gözdeye kızar.
2
Şimdi bir aktrisi, daha kariyerinin en başında hayal ediyorum , ilk gençliğinin ilk zaferinde, sahneye ilk kez çıktığı, ilk kez büyük bir başarıya im za attığı anda. Bu durum dan söz edişim , zevkle söz edi şim, estetik bakım dan doğrudur, çünkü benim incelem em ideal tür den; on altı yaşındaki çağdaş bir aktrisle hiç ilgisi yok. Benim böy le bir taze başlangıçtan söz etm em in estetik bakım dan uygun oluşu nun başka bir sebebi daha var: İncelem enin konusu m etam orfozun kendisi olduğundan, bu denem ede onun gençlik safhasıyla doğru dan ilgileniyor değilim . İlk safhanın sergilenişi, temel atm ak için, şiirsel ve felsefi bir hatırlayış, am a kesinlikle hüzün olm adan. İlk safhanın üzerinde öyle uzun uzadıya durm ayız, daha ziyade ötesine koştururuz; çünkü insan genellikle daha yüce olana doğru koşturur ve bu satırların yazarı m etam orfozun en yüce olduğu konusunda es tetik açıdan em indir. Sahneye ilk kez on yedi yaşında çıkar. Ö yle bir şeye sahiptir ki -aslın d a sahip olduğu şeyi tanım lam ak çok zor, çünkü henüz belir li değildir, am a yine de kendini baskın bir şekilde ortaya koyar ve kayıtsız şartsız bir tepki talep eder. En donuk, en aksi insanın bile ona karşı kendini kasm ası boşunadır, ille tepki verecektir. Bir m ate
m atikçiyi düşünün. Arka ayaklan üzerine dikilip bunun neyi ispat ettiğini sorabilir, am a yararı yok, tepki verm ek zorundadır, kalben ikna olm uştur: ergo [o halde] bu aktris öyle bir şeye sahiptir ki - a s lında sahip olduğunu tanım lam ak çok zor, çünkü henüz belirli de ğildir. Şaşırtıcı. Başka durum larda bir kişinin ne tür özellikleri ol duğunu kolayca belirleyebilirsiniz, bunu yapınca da o kişinin elindekilerle ne kadar şey yaptığını tam olarak görebilirsiniz. Fakat tam aksine, bu tanım lanam az niteliğe sahip genç bir aktrisin yanında, bütün mal m ülk sahipleri hem en fakir kalır. Fakat bu tanım lanam az özelliği tanım lam aya biraz yaklaşm ak için buna Şans diyelim . Sahip olduğu şey şanstır. Buradaki şanstan kasıt, onun iyi dostlan ve nüfuzlu ilişkileri olacak kadar talihli ol m ası değildir, ya da tiyatroya kazançlı şartlar altında ginniş olm ası ya da yönetm en ve eleştirm enlerin ilgisini çekecek kadar talihli ol m ası değil. Flayır, burada şans, S ezar’ın gemi kaptanına söylerken kastettiği anlam dadır: S ezar’ı taşıyorsun - v e onun şansını. H atta eğer şansını zorlam ak anlam ına gelm eseydi her akşam oynadığı oyun program ına düşüncesizce şunları yazm aya cüret edebilirdi: B ayan N.N. ve şansı - b u derecede şansa sahiptir. M esele şansın on dan yana olm asından ibaret değil, bu her şeye kadir kudretin bir genç kıza eşlik etm ekten m utluluk duym ası zaten büyük bir şeyken, şans bir de onun em irlerine am ade durum undadır. Eğer kızın bu şansa sahip olm adığı söylenirse, bunun tek sebebi şansın kıza sahip olm asıdır. Şans o nereye gitse, nerede dursa yanında hazır ve nazır, üstlendiği her sorum lulukta, elini h afif bir oynatışında, gözünü her kırpışm da ya da başını her geriye atışında, vücudunun her dönüşün de, hareketinde, sesinde, yüz ifadesindedir. Kısacası şans onunla öyle sarmaş dolaştır ki, şanstan ayrıyken nasıl bir şey olacağını has sas eleştirm enin tespit etm esine bir saniye bile izin verilmez; eleş tirm en, kadının sanatçılığındaki en iyi yanların bile başka bir an lam da ona ait olm adığının estetik bakım dan farkında olsa bile. Tanım lanam az özelliğini tanım lam aya biraz daha yaklaşıp buna bir de G ençlik diyelim . Bu, sayı olarak algılanm am alıdır, yani on yedisini bir hafta önce pazartesi günü bitirdi şeklinde. Bu, güzelliği gibi şeylerin teşhire sunulduğu, o ölçüde de tam anlam ıyla aktris de-
nilem eyecek genç bir kız olduğu anlam ına da gelm iyor. Hayır, onun gençliği yine tanım lanam az bir hazinedir. En önem lisi, hayati güç lerin bir oyunudur bu, gençliğin şen şakraklığı ya da bitip tükenm e yen hareketliliği de denebilir; bundan her zam an içten gelen bir sev ecenlikle bahsedilir, yetenekli çocuğun ailedeki en hareketli kişi ol duğu söylenirkenki gibi. Tabii kısa süre sonra hareketlilik fazla ge lebilir, sonluluğun azm ası anlam ında. Fakat örtülü anlam ıyla hare ketlilik, sonsuzluğun hareketliliği; gençleştiren, ferahlatan, iyileşti ren güçlerle suları canlandıran coşkulu, şen şakrak özgünlük, işte böyle bir hareketlilik daha öte, daha büyük bir anlam taşır: Bu, ger çek bir dâhinin ilk alevlenişi dem ektir. Ve bu hareketlilik rastlantı sal bir şey değildir, genç kızın yerinde duram adığı anlam ına da gel mez. Tam aksine, yerinde dururken bile, insan onun bu duruşunda dahi hareketliliğini sezer. Sahneye koşarak girdiği anlam ına da gel mez, aksine, sadece kıpırdadığında bile insan onda sonsuzluğun çe vikliğini tespit edebilir. Çok hızlı konuştuğu için kim senin onu ta kip edem ediği anlam ına da gelm ez, tam aksine oldukça yavaş ko nuşsa bile insan onun nefesindeki ve ruhundaki canlılığı hissedebi lir. Bu hareketlilik onun çabucak yorulacağı anlam ına da gelmez, tam tersi: D oğadan gelen bir yorulm azlığı gözler önüne serer, rüz gâr gibi, doğa sesleri gibi. Ondaki canlılığın bitip tükenm ez zengin likte olduğunu ortaya koyar, sadece ne kadar enerjiye daha sahip ol duğunun ipucunu verir. O ndaki cilvenin (tabii böyle bir şahsiyetin bütünüyle cilveden uzak kalm ası düşünülem ez), taşkın ve masum bir beynin sevinç ve başarıyla, kendi tarif edilem ez şansının bilin cinde olm asından ibaret olduğunu gösterir. O yüzden de aslında cil ve bile değildir, fakat seyirciyi daha da teşvik eden bir şeydir; yani, bütün perform ansın güvenilirliğine onu tem in eder, aktrisin taşkın lığının kesinlikle güvenli olduğuna ikna eder . Bir yanda güvenilirlik, bir yanda şen şakraklık, canlılık, şans, gençlik, bunların hiçbir surette yan yana gelem eyecek nitelikler ol duğu varsayılabilir. Fakat durum asla böyle değil; bunlar kesinlikle bir yerdedirler. Eğer onun şen şakrak oluşundan ve canlılığından kesinlikle em in olam azsanız, eğer kendisi ve başka bir sürü kişi için de bunlara yeterince sahip olduğu konusunda ona güvenem ezseniz,
o zam an onun perform ansı eo ipso [tam da bu yüzden] bir başarısız lık olur ve haz tüm den ortadan kaybolur. Bu niteliklerin durum u da şen şakraklığın güvenilirlik çağrışım ıyla algılanm ası gibidir: Yaşlı am a hâlâ neşesi yerinde bir adam ın şen şakrak bir kız için tam am en sevgiyle söylediği gibi, “Tanrı bilir ya o küçük hanım a güvenebilir sin!” Onun şen şakrak olduğunu değil güvenilir olduğunu söyler, am a bu aynı zam anda onun şen şakrak olduğunu da söylem ek olur. Çünkü bu güvenilirlik onun keşfettiği bir şey değildir, bu ifadeyi adam dan şen şakrak oluşuyla o kız çıkartm ıştır. Taşkınlık bir yanda ve m utlak özgüven öte yanda, yine bunların da bir araya gelm eyecek heterojen nitelikler olduğu, ya da sadece budalalığın onları bir araya getireceği söylenebilir. O ysa onlar bir birlerinden ayrılam azlar, bu kom binasyonu m eydana getiren de di yalektiktir. D oğaya ait her olgu, böyle tek ve basit, tam am en güven li olm alıdır. Birleşik olan her şey bir eksiğiyle varolabilir; fakat tek bir birim halindeki bir şey, bir dolaysızlık, m utlak olm alıdır, ya da aynı şeyi söyleyecek olursak, ne zam an böyle olursa m utlak olur. Taşkınlığın azı sevim siz olarak tüm den reddedilm elidir. Bu sebep le gerçek taşkınlık, tam am en m utlak özgüveni sayesinde seyircinin üzerinde her şeyden öte bir yatıştırıcı etkiye sahiptir; fakat bu, bel ki taşkın olan her şeyin uyarıcı bir etkisi olduğunu düşünen pek çok insanın dikkatinden kaçabilir, oysa bu ancak yapay taşkınlıkta ya da az taşkınlıkta söz konusudur. Sıradan kom ediden, m uziplikten bir örnek verelim . R osenkilde’nin bütün m uzipliklerini takınm ış bir şe kilde, sanki dosdoğru sonsuzluktan ve sonsuzluğun çevikliğinden geliyorm uşçasına sahneye çıktığını gördüğünüz bir gece, onu ilk gördüğünüz anda kendinize şöyle dersiniz, “İşte bu akşam yine her zam anki fırtınasını koparacak” : Sonra eo ipso [bununla] tarifsiz bir şekilde sakinleşirsiniz. B ir iç çekip gevşem ek için kendinizi koltu ğa bırakırsınız; rahat bir pozisyon alırsınız, sanki aynı pozisyonda uzun zaman oturm aya niyetliym işsiniz gibi; neredeyse yanınıza yi yecek bir şeyler alm adığınız için pişm an olursunuz, çünkü durum o kadar üm it ve güven vericidir ve dolayısıyla da o kadar dinginlik vericidir ki, tiyatroda sadece bir saatinizin geçeceğini unutuverirsi niz. A rt arda kahkahalar atarken ve m uzip taşkınlıklardan sessizce
zevk alırken, kendinizi sakinleşm iş hissedersiniz, adeta Rosenkild e’nin m utlak özgüveniyle tarifsiz bir biçim de ikna olmuş ve donakalm ışınızdır; çünkü onun m uziplikleri size istediğiniz kadar devam edebilirm iş izlenim ini verir. A m a bir kom edyen o anda m utlak bir rahatlatm a etkisi yaratm ıyorsa ve seyirci m uzipliklerinin her an bi teceği endişesini hissediyor gibiyse, o zam an haz tüm den kaybolur. G enellikle bir kom edyenin seyircisini güldürebilm esi gerektiği söy lenir, fakat her şeyden önce m utlak biçim de sakinleştirm esi gerek tiğini, kahkahanın bunun ardından geleceğini söylem ek daha doğru olur. Çünkü gerçek kahkaha, yürekten gelen kahkaha, uyarılm akla gelmez, tam am en rahatlam ış olm akla gelir. Taşkınlıktaki durum da böyledir: H er şeyden önce m utlak özgüvenle sakinleştirm elidir; ya ni, eğer bir aktriste bu gerçekten varsa, her şeyden önce yatıştırıcı bir şekilde işlev görebilir. Seyirci onun m utlak özgüveninin ve gü venilirliğinin yarattığı bu kafa dinginliğinde kendini taşkınlığa bıra kabilir. İşte görüyorsunuz yine karşım ızda: Taşkınlık ve güvenilir lik tuhaf bir kom binasyon, taşkınlığın güvenilir olduğunu söylem ek acayip olur; am a doğru, şen şakraklığa karşılık gelen yeni bir deyim sadece, çünkü güvenilir taşkınlık tam da şen şakraklıktır. Onun tanım lanam az m ülkiyetini tanım lam aya biraz daha yak laşmak için bir de içlilik diyelim . Bunun anlam ı, o anki tutkusu içinde, düşünce ve ideyle uyum lu olduğudur; henüz düşünce dolu olm ayan içebakışı esasen ideallikle işbirliği halindedir; öyle ki her düşünce ya da fikir zerresi bir nota çalar, tok bir tınlam a yaratır; ya ni o, özgün, spesifik bir duyarlılıktır. Bu şekilde kendisini oyun ya zarının sözlerine anlam lı bir biçim de ilintiler; fakat her bir tirada ayarlı ses tonuyla ve bir bütün olarak her bir karaktere ayarlı ahenk le kendini kendisiyle ilintilendirm ede daha da ileri gider. Yazarın sözlerini ağzından doğru olarak kapm akla kalm az, kendi dehasının farkında oluşunun ve canlılığının çıkardığı sesler eşliğinde bu söz leri ona öyle bir biçim de geri verir ki sanki bir de, “ Bakayım nasıl taklit ediyorsun” der gibidir. Tanım lanam az m ülkiyeti en nihayet şunu belirtir: Sahne gerilimiyle tam bir uyum içindedir. D iyalektiğin kendi diyalektiğine gö re her gerilim in iki farklı etkisi olabilir. Yarattığı gerginliği ortaya
çıkarabilir, am a aynı zam anda tam tersini de yapabilir, gerginliği gizleyebilir; gizlem ekle de kalm az onu sürekli dönüştürür, değişti rir ve yücelterek hafifliğe ulaştırır. Böylece hafiflik, gerilim in üret tiği gerginlikte görünm ez bir biçim de yer alm ıştır, bu gerginlik ne görünür ne de varlığından şüphelenilir; sadece hafiflik ortaya çıkar. A ğır bir cisim bir şeyi aşağı çekebilir. Fakat buna karşılık ağır oldu ğunu gizleyebilir de; ağırlığını bunun tersi bir şekilde, bir şeyi h a vaya kaldırarak da ifade edebilir. İnsanlar genellikle sanki üzerle rindeki yükü atarak hafiflem ekten söz ederler; m eseleyi böyle gör m ek bütün hayata sıradan bakışların tem elini oluşturur. Fakat daha üst, şiirsel ya da felsefi bir anlam da durum tam tersidir: İnsan ağır lık sayesinde hafifler. B askı sayesinde özgürce salınır. G ök cisim le ri büyük bir ağırlık sayesinde uzayda süzülür; kuşlar m uazzam bir basınç yardım ıyla uçarlar: İnancın hafifçe süziilüşü akıllara durgun luk verecek bir ağırlık yardım ıyla olur; üm idin en yükseklere tırm a nışı tam am en zorluklarla ve sıkıntının baskısı yardım ıyladır. Ne var ki, sahnedeki gözbağını sürdürm ek ve bütün bakışların ağırlığını kaldırm ak zorunda kalm ak insanın üzerine m uazzam bir yük bindi rir. Bu nedenle, uygun bir ahengin kurulm am ası durum unda, en bü yük m esleki ustalıklar bile bu yükün ağırlığını pek gizleyem ez; fa kat uygun ahenk kurulm uşsa, yükün ağırlığı sürekli olarak hafifliğe dönüşür. G enç aktrisin durum u da böyledir. Sahnenin gerilim inde rahat soluk alır, sadece orada kuş gibi hafifler. Onu hafifleten kesin likle ağırlıktır, öyle yukarılara sıçratan da baskı. Tek bir kaygı em a resi yoktur. Sahne arkasında kulislerde kaygılı olabilir, fakat sahne de, yeni özgür bırakılm ış bir kuş kadar m utlu ve hafiftir; çünkü sa dece şimdi, baskı altındayken serbesttir ve özgürlüğüne kavuşm uş tur. Evde, çalışm a odasında ya da kulislerde kaygı olarak ortaya çı kan şey güçsüzlük değil, tam tersidir. E snekliğidir onu kaygılandı ran, çünkü üzerinde hiçbir baskı yoktur. Tiyatronun gerilim inde bu kaygı m uhteşem bir şekilde güç olarak çıkar ortaya. Bir sanatçının kaygılı olm am ası gerektiği fikri genelde çok dar kafalıca bir görüş tür, zaten kaygısız olm ak, her şeyden öte. sanatsal büyüklüğün yan lış bir göstergesidir. Çünkü ne kadar çok güce sahip olursa, kaygısı o kadar büyük olur, yeter ki yeteneklerine tam olarak karşılık gelen
gerginliğin dışında dursun. Bir an, gök cisim lerini ayakta tutan do ğa gücünün ete kem iğe büründüğünü düşünün ve görevinden bir sü reliğine kurtulduğunu am a tekrar başlam ayı beklediğini hayal edin: En ölümcül kaygının pençesinde bulurdu kendini ve bu yükü ancak tekrar üstlendiği anda kaygısız ve hafif olurdu. B undan dolayı, bir insanın çekebileceği en büyük işkencelerden biri, üzerinde yaşadığı küçük dünyanın gerilim ine oranla fazla büyük bir esnekliğe sahip olmasıdır; böyle m utsuz bir kişi hiçbir zam an kendini tam olarak özgür hisseder hale gelem ez, sırf üzerinde yeterince ağırlık olm adı ğı için. Önem li olan tam yeterli derecede kaygının olm asıdır, aktö rün bunu sahne dışında tutm ası gerekir; sahne dışında kaygılanm a yan kişide olduğu gibi bu kaygı asla sahnede ortaya çıkm am alıdır. Tanım lanabilir m ülkiyetin i belirtm ek elbette kolay. Sadece do ğal zarafeti yok, eğitim i de var. Sanatının bir alt kolu olarak bir dansçının bütün dağarcığındakilerin büyük kısm ına sahip. D iksiyo nu düzgün ve tam; sesi kaba değil, terbiyeli, kelim eleri dolu dolu ve açık seçik şekillendirir, çığlık atm adan, ezip bozm adan, kendine ya da kendi için saklam adan, çekingenlik etm eden kendinden boşluğa yayar. Son derece açık seçik ifade eder, fısıldarken bile. Sesini na sıl kullanacağını bilir, onun vasıflarını en iyi anlatacak şey, en önem siz kısım larda, aralara öylesine serpiştirilm iş diyalog parçala rında bile, sesini kullanabilm e tarzıdır. On yedi yaşında çıkar ilk kez sahneye. Sahneye çıkışı doğal ola rak bir zaferdir; o anda varlığı ulusal bir ilgiye dönüşür. Nasıl ki ala yın kızı bütün alayın bir kızı olarak görülürse, o da ulusun kızı ol muştur. D aha görünür görünm ez herkes, bir kuşakta bu kadar m üs tesna ve uygun yetenekleri olan birden fazla kadının zor bulunaca ğı kanaatine varır. Bu yüzden ona hayran olmak ulusal bir görev, bu nadide çiçeği korum ak da ortak bir kaygı haline gelir. A yrıca, insan zayıflığının olağan bir sonucu olarak, onun böyle daha ne kadar ka labileceğini görm ek, görev değilse de m eraklı bir ilgi m eselesi olur. Evet, insanın m üstesna olandan zevk alması tuhaf; neredeyse alman zevkin ilk ve en yüksek anından itibaren m eraklılık pusuyu kurm a ya başlam ıştır. Haset değildir bu, hiç değildir, hayranlıkla karışm ış bir çeşit baş dönm esidir ve sevinçle kendinden geçer, ta ki daha ilk
yılında bu ölüm cül gerilim i ortaya çıkarıp sırf hayranlıktan dolayı neredeyse şüpheli bir şekilde hayran olm aya başlayana kadar. Şim di de daha önce birkaç yerde ileri sürdüğüm üz şeyi hatırla yalım : Eğer bu arada bir de gerçek bir estet yaşasaydı ve ondan bu aktrisi ya da oyunlarından birini eleştirel olarak değerlendirm esi istenseydi, kesinlikle şöyle söylerdi: H ayır, onun vakti aslında daha gelm edi.
i
On dört yıl geçer ve otuz bir yaşına gelir. Bütün bu yıllar boyunca daim a kabul görm üş ve beğenilm iştir. Bu zam anın geçişini bazı gözlem leri aktaracağım fasıla olarak kullanarak kısaca ifade etm e me izin verin. G örünürdeki im tiyazlarım üstünkörü değerlendirip yanılgıya düşm eyelim , yoksa ona duyulan hayranlığı haksız yere kıskanırız. Biz daha çok, bu kıym eti olm ayan kabul görm enin dur m adan hırpalanışına ne kadar m ankafalık karıştığına bir bakalım ; ve hepsinden önem lisi, bunun ne anlam a geldiğini unutm ayalım : Bu on dört yıl boyunca ona hayran olm ak çağdaşları için fiilen bir alış kanlık halini almıştır; eğer m eseleyi doğru değerlendirecek olursak, hayranlığın sözde ihtişam ından bu unsuru çıkarm ayı unutm am alı yız, yoksa ona büyük haksızlık etm iş oluruz. Ah, alışkanlığın dü zenbazlığına boyun eğm eyecek, bırakın belli bir yaşı, genel olarak kaç insan bulunur; öyle ki, ifade değişm ese bile, bu değişm em iş ifa de alışkanlığın zoruyla yine de başka bir şey olur; tastam am aynı olan bir şey yine de insana çok cılız, çok m ekanik, çok cansız gelir; aynı şey söylense bile. Ah, baştan çıkarıcılar ve baştan çıkarm a ko nusunda ne çok şey söylendi şu dünyada: A m a söyler m isiniz alış kanlıkla kendilerini kandırm ayan kaç kişi vardır; öyle ki değişm e miş görünürler fakat gerçekte içlerindeki insan ufalanıp gitmiştir; öyle ki hâlâ aynı insanları severler, severler am a çok yavan, çok paspal bir şekilde; öyle ki hâlâ aynı sevgi ifadelerini kullanırlar, am a çok sönük, çok m ekanik, çok cansız bir biçim de. Diyelim ki bir kral m ütevazı bir aileyi ziyaret etm eye karar verdi -e v e t, aile onur, gurur duyacaktır, bu güzel talihlerinden dolayı neredeyse sevince
boğulacaklardır. Fakat diyelim ki M ajesteleri aynı aileye her gün gitm eye karar verdi. Kralın, aileyi ziyaretine bir parça olsun önem kazandırm ak için neredeyse gayret sarf edeceği günler ne kadar uzaktadır? O ysa aile değişm eden kalacak ve alışkanlıkla, “Bizi onurlandırdığınız için teşekkür ederiz,” dem eye devam edecektir. Bütün sofistlerin içinde en tehlikelisi zam andır ve tehlikeli sofistle rin içinde en düzenbazı da alışkanlık. İnsanın yıllar geçtikçe azar azar değiştiğini fark etm ek zaten zor. Fakat alışkanlığın düzenbaz lığı insanın değişm eden kaldığı, aynı şeyleri söylediğidir, oysa ger çekte büsbütün değişm iştir ve bunu bam başka bir şekilde söylüyor dur. Sırf bu sebepten dolayı, hakikate gerçekten beyhude hizm et eden herkes, yani onu kendi bencil am açları için kullanm ayanlar; hayatı, varoluşun sofist kandırm acalarıyla bir m ücadeleden ibaret görenler; kendilerini en iyi şekilde nasıl yararlandıracaklarını değil, en dürüst şekilde hakikate nasıl hizm et edeceklerini ve gerçekten insanlığa nasıl yararlı olacaklarını dert edinm iş olanlar: Böyle kişi ler kandırm acalarm kullanım ı hakkında çok bilgilidirler -in san lığ ı sınamak için. Sözgelim i ünlü biri tam bir m ünzevi hayatı yaşayın ca, kendini nadiren gösterince, o zam an insanlar onu fazla görüp şı m arm azlar. Tersine, harika ya da yararlı bir kandırm aca gelişir: Bu m ükem m el adam ın gerçekten olağanüstü biri olması gerektiği düşü nülür. Peki neden? İnsanlar onun m uhteşem vasıflarını değerlendirebildikleri için mi? Ne gezer -o n u o kadar seyrek görürler ki bu seyrek görülm e olağanüstü bir etki yaratır. G eçm işten gelen sayısız tecrübeler bunun olabileceğini gösteriyor. Shakespeare tarafından IV. H enry ’nin Prens H en ry ’ye hitabında ustaca ifade edilm iş olan bu yöntem sayısız kral, im parator, kilise görevlisi, Cizvit, diplom at ve keskin zekâ vs. ordusu tarafından başarıyla kullanılm ıştır. İçle rinde belki pek çok üstün kişi de vardır, bunlardan birçoğu hakika te de hizm et etm ek istem iş, ne var ki hepsi bir aldatm acanın yardı mıyla hareket etm e isteğinde birleşm işlerdir. Ya kitlelerde korku ve saygınlık uyandırarak kendilerine yarar sağlam aya çalışm ışlar ya da belki de dindarlıkla am a kurnazca - b ir aldatm acanın yardım ıylahakikati genel dolaşım a sokmayı um m uşlardır. H akikatin m utlak
diğerkâm hizm etçileri ise, insanlar arasında sık sık dolaşm ayı b e nim sem işlerdir daim a. K itlelerle hiçbir zam an saklam baç oynam a m ışlardır, kendilerini ender zam anlarda “hayrete düşüren nesneler” olarak göstererek yeniden şaşırtm aca oyunu oynam am ışlardır. A k sine, kendilerini her zam an gösterm işlerdir, gündelik kıyafetlerle, sıradan insanla birlikte yaşam ış, yolda sokakta sohbet etmiş, bütün prestiji reddetm işlerdir -çü n k ü kitleler bir insanı her gün gördükle rinde kendi kendilerine şöyle düşünürler: Hepsi bu mu? Eh, “m im dus vult decipi" [dünya aldatılm ak istiyor]. Fakat hakikatin tarafsız şahitleri, cüm lenin kalanını, “decipiatıır ergo” [öyleyse bırak alda tılsın] diye tam am layarak kitlelerle orta yolda buluşm ayı istem e m işlerdir. Tersine, onlar karşıt bir yönde aldatm ışlardır, yani önem siz görünerek dünya hakkında hüküm verm işlerdir. Diyelim ki bir yazar, ne kayda değer bir fikir dağarcığına sahip ne de çok çalışkan, ama kırk yılda bir kere süslü bir güzel yazı kita bı yayım lıyor, içinde bir sürü boş sayfasıyla çok şık ve zarifçe der lenmiş: O zam an kitleler bu süslü fenom ene hayret ve hayranlıkla bakacaklardır. Şöyle düşünürler: Bunu yazm ası çok uzun zaman al dığından, sayfalarda çok az yazı olduğundan, gerçekten çok değerli bir şey olmalı. B ir de buna karşılık diyelim ki çok üretken bir yazar var. süslü olup aldatm acadan yararlanm aktan başka düşündüğü şey ler var, canını dişine takıp m üstesna bir hızla çalışıyor. Yığınlar çok geçm eden buna alışıp şöyle düşünürler: Özensiz bir iş olmalı. Ç ün kü yığınlar bir şeyin gerçekten iyi planlanıp planlanm adığını bilmez, bu nedenle onlar aldatm acaya tutunurlar. Diyelim ki bir papaz. Ber lin ’deki m erhum Saray Papazı gibi, başka açılardan büyük yetenek leri olan Therem in, sadece avın sekizine denk gelen pazar günleri vaaz veriyor ya da hatta on ikisine, fakat bunu M ajestelerinin ve bü tün kraliyet ailesinin yüce huzurlarında yapıyor: Böyle bir Saray Başpapazıyla ilgili aldatm aca hemen başlayacaktır. Bu papaz ne mi o lu r-ta b ii ki aslında neyse öyle kalır, çok yetenekli bir adamdır. Fa kat yığınların gözünde sadece Saray Başpapazı olarak kalmaz, bir de Pek Saygıdeğer Beyefendi olur, ya da Pek Gösterişli Saray B aşpapa zı, Pek M uhteşem bir şey. insanın senede sadece birkaç kez korku ve hayranlıkla gördüğü kralın altın faytonu gibi. Y ığınlar derinden et
kileneceklerdir. bilgelikleriyle şöyle düşüneceklerdir: Böyle bir va izin bir vaazı hazırlam ası ve ezberlem esi için üç aya ihtiyaç var, o halde olağanüstü olmalı. Durun daha, uzun süre beklenm iş pazar gü nü ayın sekizi ya da on ikisinde meraklı kalabalık o kadar büyüktür ki Saray Başpapazı kürsüye zar zor sığışır -e ğ e r sadece yılda bir kez vaaz verseydi bu sefer hiç sığamazdı ya da Pek Saygıdeğer Başpa p a z ın geliş gidiş güvenliğini polis ve silahlı zangoçların alması ge rekirdi. Ve eğer izdiham yaşanıp da birisi ve çiğnenip ölürse o za m an kalabalık bir dahaki sefere daha da artardı. Çünkü şu deyiş sa dece hakikat açısından değil m erak açısından da doğru: “Sanguis m artyrum cst semen ecclesiae." [Şehidin kanı kilisenin tohumudur.] İşte on dört yıl boyunca hiç durm adan herkesin beğendiği bir aktris. D efalarca görülm üş, geceleri yatağa aynı hayranlık duygula rıyla gidilm iş. Taşrada kaldığı gayet iyi biliniyor. Ah bir de A vru p a ’yı gezen o şahıslardan biri olsa, o zam an hâlâ aldatm acadan bir yardım um abilirdi. Fakat onun şehirde kalm ası gerektiği bilinir, çünkü D anim arka’da sadece bir şehir ve bir tiyatro varchr; oynam a sı gerektiği de bilinir, çünkü işi budur. H ayranlıklarına rağm en, bel ki çoğu onun oynam ak zorunda olduğunun farkında olacak kadar utanm azdır da. çünkü hayatını böyle kazanm aktadır: genellikle haf tada iki kere görm eye gidilebileceği gayet iyi bilinir. Sürekli hayran kalındığını varsaysak bile; bir nesilde kaç kişi hayranlığının on dör düncü yılında onu aynı orijinallikte ve aynı tazelikte görebilecek kadar coşkusunu ve seçiciliğini korum ayı bilir! Hayır, insanoğlu bu bakımdan pazar yerindeki çocuklara benzer. Bir şeye sahip olduk larının farkına vardıklarında ve onu kendilerine saklayabilecekleri ni öğrendiklerinde nankör olurlar, ya da bütünüyle nankör olm azlar sa da en azından hayranlık alışkanlığıy la m iskinleşirler. Bu yüzden insanoğlu Tanrıya olduğu kadar hiç kim seye nankör değildir, sırf ne zam an istese O 'n u bulabilir diye -ta b ii, insanlar ne kaybettiklerinin farkına varsın diye bir gün ölem ez de. Ey insanın hayranlığı, sen ki birden ibaretsin, hele aynı kalm ayı istediğin zam an daha da beter! H ayranlığın ve kabul görm enin ifade edilişinde tonlam ası dışın da bir değişiklik olm am ıştır, İlk izlenim in spiritus a sper'i [sert so luma]. kibirli, alışılm ış bir hayranlığın "rahat solum a"sına dönüşe
rek gevşem iştir. A ktrisin hisse senedi söylenen fiyatta değişm eden durm aktadır, am a pek sağlam değil; sinsi, hevesli, iyi niyetli fakat m eraklılığı yüzünden hâlâ hain düşünceler onun yaşlandığım m ırıl danm aya başlar. K im se itiraf etm ek istem ez, ama yine de söylenir, fakat kim se söylediğini itiraf etm ek istem ez. Sıkıntının gerilim i da ha da çok acı vericidir, sırf varlığı ulusal bir ilgi m eselesi olduğun dan. Onun açısından insanların niyetleri doğrudur (çünkü burada böyle bir düşüncenin kökeninde birinin kıskançlığının rol oynadığı noktası üzerinde durm ayacağız); bir kere onu sonsuza dek on seki zinde yapacak bir hayranlık alışkanlığına rahatça kurulunca, onu yaşlandırdığı için zam ana karşı gerçekten öfke duyarlar. Kimse onun m etam orfozunu gittikçe zorlaştırm anın ne kadar nankörce ol duğunu, seven hafızanın kritik anda m uhalefete geçm esiyle ona na sıl nankörlük edildiğini düşünm ez. Ve kim se bu bütün olup bitenle rin, hiçbir yerde, özellikle de estetikte yeri olm ayan bir zırvalık ol duğunu ve ancak m etam orfozla onun gerçek vaktinin geleceğini dü şünmez.
4
(Son Makale)
Şim di sıra m etam orfozda. Bu aktrisin yapısını dişi gençliği oluştu ruyor, am a alışıldık anlam ıyla değil. N orm alde gençlik diye anılan şey yıllara yem olur; çünkü zam anın pençesi sevecen ve özenli ola bilir, fakat fani olan her şeyi aynı şekilde tutar. A ncak bu aktriste, bizatihi dişi gençliği fikrine karşılık gelen tam bir deha var. Bu bir fikirdir ve bir fikir on yedi yaşında olm a fenom eninden oldukça farklı bir şeydir. Ne de olsa bir kız her tür fikirden tam am en yoksun olabilir am a yine de on yedi yaşındadır. Bir fikre karşılık gelen bu deha olm aksızın bir m etam orfozdan söz edilem ez. Fakat sırf durum böyle olduğu için ve fikir de uzlaşm asız neyse o olduğu için m eta m orfoz m üstesnadır. D oğa sürekliliğini nasıl ki önceden sezme ve hatırlam ayla, öngörü ve sonradan görüyle, yani doğabilim cilerin verdikleri isabetli adlarla P rom etheus’vari ve E pim etheus’vari ko
ruyorsa; m etam orfozu oluşturacak olan tinsel diyar da baştan beri var olm alıdır, fakat ancak bir süre geçtikten sonra kesin olarak oyu na sokulabilir ya da kesin olarak kendini gösterebilir. Onun kendini gösterm esi m etam orfozun ta kendisidir. Alışılm ış anlam ıyla sadece dişi gençliğine sahip olan bir kadın m etam orfoza ulaşam az, çünkü bu anlam ıyla dişi gençliği kendi içinde diyalektik değildir. Sadece tek bir hayatı vardır, o da bir ke nara ayrılıp seçileceği yerde, diyalektiğin girişiyle yok olur. Zam an yoktan m eydana gelen diyalektiktir, o yüzden bu diyalektik-olm ayan gençliği er ya da geç tüketir. Fakat diyelim ki gençlik başka bir boyutta da canlı; o durum da zam an, doğal gençliğin bir şeyini yok ederek dehanın daha da belirgin olarak ortaya çıkm asına yarar, idealliğin bu fikirle olan salt estetik ilişkisinde ortaya çıkar. A ktris ta bii ki gülünç anlam ıyla tekrar gençleşecek değildir, bu anlam ıyla kasap çırakları ve halk, süper güzel bir kızdan konuşurlar, oysa o sa dece ideallik anlam ında genç olacak ya da gençleşecektir. Aktris şimdi esaslı bir eleştiri yazısı için gerçekten uygun bir konu olm uş tur. çünkü aynı fikirle ikinci defa ilişkilenir hale gelm iş ve ikinci kuvveti alınm ıştır; ya da daha kesin olarak ifade edilm iştir, kesin olarak diyorum çünkü salt ideal biçim de ikinci kez kendini bu fikir le ilişkilendirm iştir. M esele oldukça basit. Şu sorulabilir: Fikri dişi gençliği olan bir dehaya esasta hangi ortam karşılık gelir? Pek çok insan m uhtem elen en kötü cevabı verecektir: Dişi gençliğinin ken disi. ya da on yedi yaşında olm a durum u, diyecektir. Fakat bu, di yalektiğin kendi düşünce devinim iyle çelişen kesin bir yanlış anla m adır. Salt ideal ve diyalektik gereklilik, ortam ın - y a da fikrin için de bulunduğu şe y in - fikirle, fikirden m esafeliyken ilişkili olm ası dır. Bütün doğal özellikler açısından ilk seferkinin en yüksekte, zir vede olduğu doğrudur. Fakat ideallik bakım ından ikinci sefer en yüksektir; çünkü ideallik "‘ikinci defamdan başka bir şey değildir. İdealliğin duruş noktasından bakıldığında, oldukça genç olmak, gençlik fikrinin bir rolde gerçekleştirilm esi için hiç de uygun değil dir. Estetikten yoksun seyirciler öbür türlü düşünür, çünkü bir yanıl sama içindedirler; Bayan N .N .’nin fenom enal gençliğinden aldıkla rı zevki, aktrisin esas idealliğinin değerini anlam akla karıştırırlar.
Bir başka örneği ele alalım . G ençlik lirizm i denilebilecek bir lirizm form u var. E rectio n s ingenii [yüksek seciyeli] olan her genç kişide ondan biraz vardır. Fakat bir de genç bir kişi vardır ki genç oluşu sayesinde bu gençlik lirizm ine sahiptir, ayrıca fikri gençliğin liriz mi olan bir dehaya sahiptir. Şimdi soralım, en iyi lirik şiirlerini ne zam an üretecektir, yirm i yaşında mı sanıyorsunuz? K esinlikle h a yır. En iyi şiirleri, zam anın gençliğin nim etlerini ondan aldığı daha olgun bir yaşında gelecektir, böylece kendini salt ideal şekilde ken di fikriyle ilişkilendirecektir ve daha derin bir anlam da onun uşağı olacaktır. Sadece ilk gençliklerinin nim etlerinden zevk alanlar este tik görgüden yoksundurlar, o yüzden de bu hazlarm tesadüfi, geçici olana ait olduğunu, oysa dehanın ve fikirle ilişkilenm enin ebedi ve esas olduğunu keşfetm ezler. Dişi gençliği fikrini en lirik güç kazanım ı [potentiation] içinde vücuda getiren bir aktrise verilebilecek en zorlu rol kesinlikle R o meo ve JiiIyet,teki Jü ly et’tir. On yedi yaşındaki bir aktrisin Jü ly et’i oynayabileceği bir estetin aklına gerçekten hiç gelebilir iniydi aca ba? G erçekten m elekelerin toplam rolü, heyecan, azim ve bu tür pek çok başka şey hakkında epey bir yaygara koparıldı; fakat bu şeyler gerçekten balkon kategorisinde konuşulan şeyler, ki bu da bir Jülyet yorum unu değerlendirm eye pek yetmez. Balkonun görm eyi istedi ği şey elbette ideal bir yorum değil, idealin sergilenm esidir. Balkon Bayan Jülyet'i görm ek ister, on sekiz yaşında süper güzel ve hayat dolu bir kız görm ek ister, o Jü ly et’çilik oynarken ya da Jülyet'm iş gibi yaparken, balkon onun gerçekten Bayan N.N. olduğunu düşü nerek eğlenir. Bu yüzden balkon doğal olarak şunu kafasına asla so kam az; Jü ly et’i canlandırm ak için bir aktrisin yaşça Jiilyet’ten uzakta olması şarttır. Bu böyle, ayrıca, on sekiz yaşın hayran kalı nan taşkın yetenekleri estetik bakım dan bir yanlış anlam adır. Ç ün kü ideallikte, en önem li yeteneğin bilinç ve saydam lık olduğu doğ rudur; bu, tem el m elekeleri -b u ra sı ö n e m li- bir fikrin hizm etinde nasıl kontrol altında tutacağını bilir. On sekiz yılın bir aktriste quod clesideratur [arzulanır nitelikte] olacağı roller kesinlikle vardır, fa kat bu roller göze batacak derecede zorlu roller değildir. İlk genç likle iyi uyuşan bu taşkın yeteneklerin zevkli bir oyundaym ışçasına
kullanılabileceği roller vardır. A ktrisim iz gerçekten bu rolleri üstle nebilir ve bu durum , o önem li rolleri kaldırabilm ek için gerekli ye teneği elde edecek olgunluğa erişene kadar hem hoş, hem de zah mete değer bir vakit geçirm e yolu olarak görülebilir. Bir Fransız oyununda on altı yaşındaki bir bakireyi canlandırm ak uygun bir rol olabilirdi. Fakat bu kısa süreli, rahatsız edici kırılganlık da, Jüly e t’in güçlü doluluğunun ağırlığına dayanm anın yanında önem siz olarak düşünülm elidir. N eredeyse yüzeysel denilebilecek böyle bir rolü bir zam anlar canlandırabilen herkesin zam anla önem li rolleri de üstlenebileceğini varsaym ak, elbette bir yanlış anlam a olurdu. Hiç ilgisi yok. Fakat sırf bu yüzden, kendini geçici masal karakter lerinin hafif form larında yetiştirm iş, kesinlikle m utlu ve sürekli genç ve dinç bir kişinin ileriki zam anlarda önem li bir hypostasis'e [başkarakter] dönüşm esi bir istisnadır. M etam orfoz, en yüce anlam da onun ilk durum una bir dönüş ola caktır. Bu şimdi, m etam orfozdaki diyalektik belirleyiciler sergilene rek daha detaylı aydınlatılacak. Söylediğim iz gibi, zaman yoktan ge len diyalektiktir, fakat başlangıçta aktris kendisiyle diyalektikti. Sırf bu sebepten zam ana karşı durabilir, böylece ancak zam anın diyalek tiği aktristeki -m etam o rfo zd ak i- diyalektiği ortaya çıkarır. Zam an haklarını istem iştir; kızdan hem en bazı şeyleri almıştır, onun ilk, dolaysız, tesadüfi gençliğini alm ıştır. A m a yine, böyle ya parak zam an ondaki dehayı daha da belirgin ortaya çıkarm ıştır. Bal kon seyircilerinin gözünde kaybolm uş, ideal anlam da kazanm ıştır. Balkon kargaşalarının zamanı geçti; eğer Jü ly et’i oynam ası gereki yorsa, artık Bayan Jülyet olarak fırtınalar koparm asıyla ilgili konuş m alar olam az. E ğer Jü ly et’i oynayacaksa, önemli bir takdim olm a lıdır. daha doğrusu önem li anlam da bir takdim . İşte m etam orfoz tam da budur. Güce karşı güç, denir, burada da öyle: D iyalektiğe di yalektik, öyle ki artık zam anın gerçekten bir şeyler çalacak gücü yoktur, sadece ortaya çıkm asına yardım cı olacak itaatle hizm et eden bir güçtür. Zam an haklarını istem iştir; o ilk gençliğin şanslı tesadüflerinden ya da tesadüfi şansından bir şeyler eksiltm iştir. Fakat aynı zam anda onu geliştirm iştir de, işleyip inceltm iştir, böylece dolu dolu ve bi
linçli, esas yetenekleri üzerinde hak edilm iş ve kendini adamış bir hâkim iyetle fikrinin hizm etçisi olabilir. Bu temel estetik ilişkidir ve on yedi yaşındaki kızın kendi gençliğiyle olan dolaysız ilişkisinden esasen farklıdır. Zirve gerçekten fikre karşı itaatkâr olunan bu iliş kidir, fikrin altındaki bu bilinçli feragat tam da onun takdim inin yü celişinin ifadesidir. On yedi yaşın gençliği, en derin ya da (zaten ay nı şey) en yüksek anlam da hizm et edem eyecek kadar m üşkülpesent, kibirli ve şanslıdır. Fakat bütünüyle itaatle hizm et etm ek gerçek içebakıştır. On yedi yaşın içebakışı gerçekte dışarıya yöneltilm iş bir um ut bekleyişidir, bu içebakış bütün şansına rağm en şu ya da bu te sadüfe karşı asla güvende olamaz; tesadüften kaçılabilse dahi, yine de sürekli bir olasılık olarak kalır, öyle ki insan her seferinde şöyle söyleyecektir: Şans eseri oldu. Fikirle ancak m utlak bir itaatkâr iliş ki içindeyken tesadüf tüm den im kânsız kılınır. Zam an haklarım istem iştir; geçm işe sevk edilm iş bir şey vardır. A m a öte yandan bir hatırlam a idealliği bütün bu takdim üzerine son derece yüksek nitelikli bir ışık düşürecektir, ilk gençliğin o günle rinde varolm ayan bir cisim leşm edir bu. Sadece hatırlam ayla m utlak bir dinginlik olur ve dolayısıyla ebediyetin durgun ateşi, eriyip kay bolm ayan alevi. Ve kız özdeki dehasının sonsuzluğunda yatışır. Ç o cukça ya da kederli bir şekilde geçm iş zam anın parıltılarına hasret duym az, çünkü m etam orfozla bunu yapm ayacak kadar sıcak ve zengin olm uştur. Bu arı, acıları dindiren, gençleştiren hatırlayış, idealize eden bir ışık olarak bütün takdim in içine nüfuz edecektir, ve bu ışık içinde tam am en saydam olacaktır. Bu m etam orfozun etkileri böyledir. B elirleyici niteliğini b aş ka bir yandan b ir kere daha aydınlatm ak için sonuç olarak k arşı laştırm a am acıyla başka b ir m etam o rfo zla yan yana koyalım . N i teliksel olarak farklı olan bir tanesini seçelim ; bu, kıyaslam aya kaçınılm az b ir önem k azandıracak, bir yandan da hangisi daha end er b ulunur diye işi rak am lara dökm enin önünü kesecek vs. Bu öteki m etam orfoz sü rekliliğin m etam orfozudur, yine daha y ak ın dan tanım landığında, y ıllar boyu m eydana gelen bir süreç, bir d i zi kararlı dönüşüm dür, öyle ki aktris yaşlan d ık ça yavaş yavaş ala nını değiştirip daha yaşlı ro ller alır, elbette yine ilk yıllarda daha
genç rolleri doldurduğu m ükem m ellikle. Bu m etam orfoza, “d o ğ rudan g eliştirile b ilirlik ” denebilir. Ö zellikle etik bir yanı var, bu yüzden hayata bakış açısını savunm ak için böyle b ir fenom eni za feri olarak işaret eden ve sessiz ve yoğun bir m inn ettarlıkla b ö y le bir aktrisi kendisinin h er şeye kad ir dostu olarak gören belli bir etikçiye son derece zevkli ve m akul gelecektir; çünkü o aktris onun teorisini ondan daha iyi ispat eder, hem de teorinin en teh likeli noktaların d an birinde. Ö te yandan, daha önce sözünü ettiğ i m iz m etam orfoz güç k azanm a m etam orfozudur, ya da başlan g ıç taki durum a gittikçe daha güçlü b ir dönüştür. Bu m etam orfoz bir estet için m utlak b ir ilgi alanıdır, çünkü güç kazanm anın d iyalek tiği tüm üyle estetik -m etafizik diyalektiktir. Bu fenom ene işaret ederken A rk h im e d e s’ten daha büyük bir co şkuyla “E u reka!” diye bağıracaktır. H ayranlıktan sarhoş am a diyalektik serinkanlılıkta ayık, gözleri sadece tek bunda o lacaktır, bu harik a şeyin görülüp böyle hayran kalınm asını sağlayacak bir durum yaratm ayı bir gö rev bilecektir. Sürekliliğin metamorfozu yılların akışı içinde kadınlık fikrinin içinde bulunan rollerin temel yelpazesi üzerinde kendini düzenli bi çimde geliştirecektir; güç kazanma metamorfozu ise yılların akışı içinde kendini aynı fikre, dikkat ediniz, estetik bakımdan kadınlık im gesine seıtsu eminentissimo [en üstün anlamda] gittikçe daha sıkı ilişkilendirecektir. Sürekliliğin metamorfozunu temsil eden aktris için, zaman bakımından yaşlanmasa da ideallik bakımından yaşlanır de mek istenirse, o zaman öteki için de gençleşir denebilir. Fakat her iki si için de zamanın onlar üzerinde bir gücü olmadığı söylenebilir. Ya ni, yılların gücüne karşı tek bir direniş vardır ve bu da kendini yıllar geçtikçe ortaya koyan geliştirilebilirliktir ve yılların gücüne karşı bir başka direniş de güç kazanmadır, tamamen yıllar geçtikçe ortaya çı kar. Her iki fenomen de gerçekte istisnadır ve ikisinin de ortak nokta sı her geçen yıl daha da müstesna olmalarıdır. Sırf diyalektik bakım dan karmaşık oldukları için, varlıkları da yıllar geçtikçe diyalektik olarak kalacaktır. Her yıl, yılların gücüyle ilgili tezini ispat için bir gi rişimde bulunacak, fakat mükemmelleştirme ve güç kazanma yılların tezini zaferle çürütecektir. Bu durum seyircide mutlak bir sükûneti
sağlar, çünkü on yedi yaşın gençliği gerçekten kırılgandır, fakat geliştirilebilirlik ve güç kazanma kesinlikle güvenilirdir. Um arım bu küçük m akale aktrisin yıllara rağm en geleceğinin ne kadar güvende olduğunu gösterm eyi başarm ıştır. Eğer öyleyse bun dan m em nun olacağım , bir aktrisin geleceğinin doğru kavranm ayıp, çok çeşitli yanlış anlam alara m aruz kalındığına kanaat getirdiğim için daha da çok sevineceğim . Estetik olm ayan biçim de yanlış yo rum layan ve başlangıca aşırı değer veren bu yanlış anlama, aynı za m anda ondan daha sonra geleni, yani en yücesini de yanlış yorum layıp estetik olm ayan biçim de ezer bozar. Yaz 1847
Inter et Inter
Ü çü n cü Bölüm
Gece Yarısı Vakti
Herkesin maskesini çıkarıp atmak zorunda kalacağı bir gece yarısı vaktinin geleceğini bilmiyor musun? Hayatın her zaman kendi siyle alay ettireceğini mi sanıyorsun? Bun dan kaçmak için gece yarısından biraz ön ce sıvışabileceğim mi zannediyorsun? Yoksa ondan dehşete kapılmıyor musun? Gerçek hayatta insanlar gördüm, öylesine uzun zamandır başkalarını kandırmışlar ki en sonunda gerçek mizaçları ortaya çıka maz olmuş; saklambaç oynayan insanlar gördüm, o kadar uzun zaman oynamışlar ki en sonunda delirip o ana kadar gururla sakladıkları gizli düşüncelerini iğrenç bir şekilde başkalarının gözünün içine sok muşlardı. Peki, sonunda mizacının bir çok luğa dönüşmesinden, açıkçası çok sayıda olmaktan, o mutsuz şeytaniler gibi bir lej yon oluşturmaktan ve bu şekilde bir insan da bulunan en içteki, en kutsal şeyi, kişili ğin birleştirici gücünü kaybetmiş olmaktan daha korkutucu bir şey düşünebiliyor mu sun? Doğrusu, ciddi olduğu kadar dehşet verici de olan o şeyle dalga geçmemelisin.
Kara
delik
1843
/"T N en, bir anlam da, olağanüstü sıkı yetiştirildim . Bazen kara deD l i ğ i n içine konulurdum , orada büyük ıstırapla sürünürdüm , hiçbir şey görm eden, çıkış yolu bilm eden; derken ruhum da aniden bir düşünce uyanıverirdi, sanki daha önce hiç bilm iyorm uşum gibi canlı, belki bilm iyor değilsem de, adeta o ana kadar onunla sadece sol elim le bağlıym ışım da, şim diyse sağım la bağlanm ışım gibi. İçi me kök salm ış olduğunda bir parça okşanıyordum , kucağa alm ıyor dum; çekirge gibi büzülm üş olan ben. o zam an yeni doğm uş bir be bek kadar sağlıklı, gürbüz, m utlu, ılık kanlı, yum uşak oluyordum . Sonra bu düşünceyi sonuna kadar takip edeceğim e, uğruna hayatı mı ortaya koyacağım a söz verm em gerekiyor, sonra da ona koşulu-
yorum . D uram am ve kuvvetim tükenm ez. B öylece sona gelirim , o zam an her şey tekrar baştan başlar. 1847
İyice sona kadar gidince, sıkıntıların yolu aynı derecede uzun ve ka ranlık kalır - a z a r azar aydınlanan farklı bir yol olmalı bu. Ne deği şikliğin ne zam an olacağı bilinir, ne de tam olarak ne kadar yakla şıldığı (karanlıkta nasıl bilinsin). Fakat değişikliğin olacağına inanı lır, sonsuzluğun m utluluğuyla. Karanlıktaki çocuk kapının açılıp bütün o um ut edilen saadetin kendini gösterm esini beklerken, kapı açılm adan bir saniye öncesinde bile her zam anki kadar karanlıktır. A na babayla çocuk arasında ne kadar bekleyeceğine dair bir anlaş m a olm adığı sürece, beklem esi gereken uzun bir zam anın olup ol m adığını hâlâ bilmez. Fakat kapının açıldığı saniyede saadetin ken dini göstereceği kesindir. A m a belki çocuğun akim a hüzünle unu tulm uş olduğu gelebilir. O zam an çocuk kendi kendine şöyle der: A na babam ın öyle davranacağına nasıl inanabilirim ki? Bunun üze rine çocuk sabırla dayanır; unutulm uş olm ak korkusuyla gürültü çı karm anın her şeyi bozacağını iyi bilir. Ah, ne var ki insan için böy le dayanm ak ve her şeyi son ana göre ayarlam ak öyle zor ki, azar azar olsun kendini gösterm esini ne kadar isteriz, yani önceden biraz elde ederek bunu kendim iz bozm ak isteriz.
Küçük
tabut
Neden N yboder’de doğmamışım? Neden bebekken ölmemişim? O zaman babam beni küçük bir kutuya koyar, koltuğunun altına alır, bir pazar günü m ezara götürür, tabutun üstüne toprağı kendi atardı ve sa dece kendinin anlayabileceği birkaç kelime mırıldanırdı. Sadece dün yanın genç olduğu o mutlu günlerde insanlar, bebeklerin çok genç öl dükleri için E lysium ’da gözyaşı döktüklerini hayal edebiliyorlardı.
Uğrunda
yaşayıp
ölebileceğim
fikir
Genç Kierkegaard kendini anlamayan insanlar yüzünden acılar içinde Kuzey Sealand’deki sa hil boyunca yalnız başına yürürken, bütün varlı ğına haklı b ir gerekçe sağlayacak b ir amaç bul maya karar verir: O insanlar bu amacın ne o ldu ğunun farkına varmasalar bile. Gilleleie. 1 Ağustos 1835
D aha önceki sayfalarda gösterm eye çalıştığım gibi, gerçekten her şey bana öyle görünüyordu. Fakat kendi hayatım ı açık bir biçim de anlam aya çalışınca her şey farklı görünüyor. Tıpkı çocuğun kendi ni diğer nesnelerden ayırm ayı, çevresinden kendini ayırt etm eyi öğ renm eden çok önceleri edilgen tarafı vurgulayıp m esela, “bana vur du. a t,” dem esi gibi, aynı fenom en daha yüksek, tinsel bir alanda kendini tekrarlar. Bu yüzden ben de, başka bir konu seçersem ya da belirgin bir hedefe yönelirsem huzura daha çabuk kavuşabileceğim e inanm ış tım. Bir süreliğine belli bir huzursuzluğu uzak tuttuğum su götür mez, am a her zam ankinden daha şiddetli olarak geri dönüyordu, içi len soğuk suyun ardından gelen hararet gibi. Benim açıklığa kavuşturm am gereken şey, neyi bilm em gerekti ği değil, ne yapm am gerektiğidir', tabii her eylem öncesinde belli bir bilginin zorunluluğunu saym azsak. Asıl mesele kendim i anlamak. Tanrının gerçekten benden ne yapm am ı istediğini görm ek; asıl m e sele, benim için doğru olan bir hakikati bulm ak, uğrunda yaşayıp öleceğim fikri bulm ak. N esnel gerçeklik denilen şey neye yarar ki, bütün felsefi sistem leri didik didik etm ek, gerekirse hepsini gözden geçirip her bir sistem deki tutarsızlıkları bir bir sergilem ek; -b ir dev let teorisi geliştirip bütün ayrıntıları tek bir bütünde toplayıp içinde yaşam adığım bir dünya kurup sadece başkalarının görüşüne sunm a nın bana ne yararı dokunurdu: -e ğ e r benim için ve hayatım için hiç-
bir derin önem i yoksa H ıristiyanlığın anlam ını açıklayabilm enin ba na ne yararı dokunurdu; -e ğ e r hakikat, onu tanıyıp tanım adığım um urunda olm aksızın bütün çıplaklığıyla önüm de duruyorsa ve bende güvenli bir dindarlık yerine korkudan titretm e yaratıyorsa ba na ne yararı dokunurdu? Bir anlam a buyruğunu ve bunun aracılı ğıyla insanlar üzerinde etkili olunabileceğini hâlâ onayladığım ı ke sinlikle inkâr ediyor değilim , fa k a t bu hayatım a geçirilm eli ve be nim en önemli olarak gördüğüm şey işte bu. A frika çölünün suya özlem i gibi benim de ruhum un özlem ini çektiği şey bu. Benim ek siğim bu, bir ev tutm uş, bütün eşyasını m obilyasını bir araya getir miş am a hayatındaki sevinci, kederi paylaşacak sevdiği kişiyi henüz bulam am ış bir adam gibi öyle ortada kalm am bu yüzden. Fakat o fikri bulm ak için, daha doğrusu kendim i bulm ak için kendim i daha da hayatın içine atm anın bir yararı yok. O ysa bugüne kadar yaptı ğım tam da buydu. K endim i hukuk çalışm alarım a verm em in iyi ola cağını bu yüzden düşünm üştüm , hayatın karm aşıklıklarına karşı ze kâm ı keskinleştirsin diye. Burada içinde kaybolacağım yığınla ay rıntı vardı; burada sunulan verilerden tam bir bütün oluşturm anın yollarını, karanlık yüzünü takip ettiğim hırsızlığın ilkeler sistemini araştırabilirdim (ve burada belli bir birlik ruhu son derece dikkate değerdir). Bu yüzden avukat olm aya karar verdim , böylece kendim i başka bir adam ın yerine koyarak adeta kendi hayatım için bir çeşit yedek oluşturabilirdim , dışsal bir değişiklikle eğlenebilirdim . Tanı bir insan hayatı sürdürebilm em i engelleyen bendeki eksiklik buydu ve sadece anlam akla ilgili değildi bu. Öyle ki bunun sonucu olarak düşüncem in gelişim ini zaten benim olm ayan bir şeyin -e h . nesnel denilen bir şe y in - üzerine dayandırm am alıydım , bunun yerine h a yatım ın en derin kökleriyle birlikte büyüyen bir şeyin, sayesinde be nim ilahi olanın üzerine adeta aşılandığım , tüm dünya param parça olsa bile sıkıca sarıldığım bir şeyin üzerine dayandırm alıydım . B en deki eksiklik bu. uğruna çaba s a r f ettiğim şey de. U ğruna her şeyi, hayatlarını bile sattıkları o kıym etli taşı böyle bulm uş olan o büyük adam ları sevinçle düşünüyorum , ister onları hayata güçlü bir şekil de m üdahale ederken ve duraksam adan kendileri için çizilm iş y o l da ilerlerken göreyim , ister onları anayoldan uzakta, kendilerini
kaptırm ış bir halde, asil am açları için çalışırken bulayım . Yanı ba şında duran hatalara bile saygıyla bakarım . İnsanın bu ilahi yanı, içedönük bu eylem idir önem li olan, yoksa bir yığm bilgi değil; zira o zaten arkadan gelir ve işte o zam an bütün o bilgi sistem siz, odak noktasız tesadüfi bir küm e ya da bir dizi ayrıntı olm aktan çıkar. Ben de elbette böyle bir m erkezi aradım . H azzın sınırsız denizlerinde ve bilginin derinliklerinde boşuna bir lim an aradım durdum ; bir hazzın öteki hazza uzandığı neredeyse o karşı konulm az gücü hissettim; yaratm a yetisinin sahip olduğu o bir tür gösterişli am a yanıltıcı coş kunluğu hissettim , fakat aynı zam anda onun ardından gelen sıkıntı yı [emmi] ve kafa karışıklığını da hissettim . Bilgi ağacının m eyve sini tattım ve genellikle tadına bayıldım . Fakat aldığım haz, kavra ma anından uzun sürm edi ve üzerim de hiçbir derin iz bırakm adı. Sanki bilgelik kupasından içm em iştim de, içine düşm üştüm . Her şey değiştirilem ez yasalarla yürüdüğüne göre hiçbir şeyin başka tür lü olam ayacağına inanm aya çalışarak, hırsımı ve kibrim in antenini köreltip teslim iyetle hayatım ın ilkesini aradım . Ve her şeyi kendi aklım a uyarlayam adığım dan, kendi yeteneğim in farkında olarak, tıpkı em ekli m aaşı bağlatarak istifa eden tükenm iş bir papaz gibi geri çekildim . Ne buldum ? Benliğim i değil, oysa aradığım oydu (ruhum u adeta yaylı kilidi olan bir kutunun içinde düşünüyordum , dış şartlar kilide basınca açılacaktı). K arar verilecek ilk şey G ökle rin K ra llığ fm arayıp bulm aktı. Fakat nasıl ki bir gök cism i, eğer kendini oluşturduğu süreçte hayal edersek, ilk önce yüzeyinin ne büyüklükte olacağını ve hangi cism in etrafında döneceğini belirle mek yerine ilk önce varlığını m erkezcil ve m erkezkaç kuvvetlerin ahenkli hale getirm esine izin verip sonra da geri kalanı kendi hali ne bırakırsa -b e n z e r şekilde bir insanın ilk önce bütün dışsal ve son raki ilkeleri belirlem esi yararsızdır. İnsan başka hiçbir şeyi bilm e den önce kendini bilm elidir ("K endini tanı"). Bir insan ancak ken dini böyle içedönük olarak anladıktan ve yolunu böyle gördükten sonra hayatı huzura ve öneme kavuşur: ancak o zaman o sıkıcı, uğursuz yol arkadaşı, kendini idrakin alanında gösteren, hakiki id rakin Tanrının dünyayı yoktan varetm esi gibi, cehaletle başlayaca ğını em reden (Sokrates) hayatın ironisinden kurtulur. Fakat aslında
o, hâlâ erdem in alize rüzgârları içinde yer alm ayanlarla birlikte ah lâkın sularına aittir. O rada insan dehşet verici biçim de sağa sola savrulur; bir olur onu belirlediği am açla doğru yolda ilerlem ekten m em nun, m utlu kılar, bir olur onu um utsuzluğun dipsiz kuyusuna savurur. Onu genellikle “nasılsa hiçbir şey olduğundan farklı ola m az” diye uyutur, sırf birdenbire en zorlu sınava uyandırm ak için. Genellikle geçm işin üzerine bir unutkanlık perdesi çeker, sırf her önem siz şeyi bir kere daha canlı bir ışık altında tutm ak için. K avga sını o yol boyunca sürdürürken ve ayartm ayı yenm iş olm asına sevi nirken, belki de tam bu anda, en büyük zaferin ateşi daha soğum a dan görünüşte önem siz bir dış koşul, Sisyphos gibi onu kayanın zir vesinden aşağı fırlatıverir. G enellikle insan bütün kuvvetini bir şe yin üzerinde yoğunlaştırdığı zam an her şeyi yok eden küçük bir dış koşulla karşı karşıya gelir. (Örneğin: hayattan bıkıp kendini Tham es’ın sularına atm ak isteyen birinin tam o kritik anda bir atsineğinin sokm asıyla durdurulm ası gibi). V erem de olduğu gibi sık sık in sanın en kötü olduğu zam anda en iyi hissetm esini sağlar. İnsan ona karşı boşuna döner; kuvveti yoktur, aynı deneyim i defalarca yaşa m ış olm asının ona hiçbir faydası da olm az: o şekilde edindiğinin ne tür bir tecrübe olduğunun önem i yoktur. Tıpkı, tecrübeyle kendisi nin sudan h afif olduğuna m utlak biçim de em in olan kişi dışında hiç kim senin, ne kadar yüzm e tecrübesi olursa olsun, fırtınada su üstün de kalam ayacağı gibi aynı şekilde hayata içedönük bir biçim de tu tunm ayan insan hayatın fırtınasında batm adan kalam az. B ir kişi kendini sadece o biçim de anladığı zam an bağım sız bir varoluş ya ratabilir ve böylece kendi benliğini terk etm ekten kurtulur. Ne çok görüyoruz -(orijinaline şaşırtıcı derecede benzeyen yabancı bir üs lubu nasıl taklit edeceğini bilen eski Y unan tarihçisini kınam ak ye rine göklere çıkardığım ız bir zam anda; çünkü bir yazarın en değer li niteliği daim a kişisel bir üsluba, yani kendi kişiliğinin şekillendir diği bir ifade ya da sunum biçim ine sahip o lm asıdır)- ya beyin tem belliğinden dolayı başkalarının sofrasından düşen artıklarla besle nen, ya da daha bencil sebeplerle başkalarının hayatlarına aşina olan ve en nihayetinde yalancının sıkça tekrarladığı hikâyelerde olduğu gibi onlara inanan insanları ne sık görm üşüzdür. K endim i bütünüv-
le anlam aktan hâlâ çok uzak olm am a rağm en, önem ine duyduğum derin saygıyla, kendi kişiliğim i korum aya çalıştım -m e çh u l T anrı ya ibadet ettim. Tam olgunlaşm am ış bir kavrayışın uyarısıyla belki de çekim kuvveti üzerim de aşırı etki yaratacak o fenom enlerle faz la yakın tem asa geçm ekten kaçınm aya çalıştım . O nlara hâkim ol m aya çalıştım , onları birer birer inceledim ve onların insanların ha yatları üzerindeki önem ini araştırdım , fakat aynı zam anda pervane gibi ateşin yanına fazla gitm ekten geri durdum . Sıradan insanlara göre kazanacak da kaybedecek de az şeyim vardı. Kısm en onları m eşgul eden her şeyin -p ra tik hayat dedikleri ş e y - beni çok az ilgi lendirm esinden; kısm en daha derin ve m anevi duyguları ele aldık ları soğukluk ve kayıtsızlığın beni daha da yabancılaştırm ış olm a sından. Bir iki istisna dışında arkadaşlarım ın benim üzerim de belli bir etkisi olm adı. K endisi hakkında net olm ayan bir hayat kaçınıl maz olarak pürüzlü bir yüzey gösterir; belli olguları ve aşikâr uyum suzluklarını göze alm aktan kaçındılar; bunları daha yüksek bir anlaşm ada çözm eyi deneyecek ya da bunun iç gerekliliğini algıla yacak kadar benim le ilgilenm ediler. Bu yüzden benim hakkım daki görüşleri hep tek taraflı oldu, ben de, bunun sonucu olarak onların sözlerine çok fazla ya da çok az bir ağırlık verdim . A rtık onların te sirinden ve yaşam a alanım üzerindeki m uhtem el yanıltıcı etkisinden geri çekildim . Böylece bir kere daha hayatım a başka bir şekilde baş lamam gereken noktada duruyorum . Şimdi kendim e sakin bir bakış ayarlayıp ciddi hareket etm eye başlayacağım ; çünkü ancak bu şekil de. çocuğun ilk bilinçli eylem iyle kendisine “ben" demesi gibi, ken dime daha derin bir anlam da “ben" diyebileceğim . Fakat bunun için sabır gerekir, insan ekin eker ekm ez biçemez. M üritlerine üç yıl suskun durm alarını em reden, bu sürenin sonunda her şeyin yoluna gireceğini söyleyen filozofun yöntem ini aklım da tutacağım . İnsan şölene şafakta değil güneş batınım da başlar. T in sel âlemde de böyledir. ışığın parlayıp belirm esi ve güneşin bütün ihtişam ıyla parlayıp çıkm ası için ilk önce biraz çalışm ak gerekir. Her ne kadar Tanrının güneşi iyinin üstüne de kötünün üstüne de doğurduğu, yağm uru haklının üzerine de haksızın üzerine de indir diği söylense de tinsel âlem de durum böyle değildir. Ve zarlar atıl
dı - b u yolun dönüşü yok artık! Bu yol beni kesinlikle m ücadeleye götürür; am a vazgeçm eyeceğim . G eçm iş için yas tutm ayacağım -n e d e n yas tutayım ki? Enerjiyle çalışacağım , o sırada daha da de rine gittiğini unutup ne kadar göm üldüğünü hesaplam aya başlayan bataklığa saplanm ış adam gibi yas tutarak zam anı boşa harcam aya cağım . K eşfettiğim yol üzerinde hızla yol alacağım , L u t’un karısı nın yaptığı gibi dönüp arkam a bakm adan, yolum da karşım a çıkan ları selam layacağım , fakat m ücadelem izin yokuş yukarı olduğunu unutm ayacağım .
IV.
Moriya
Dağı:
Dört
olası
anlatım
İbrahim ’in, oğlu İshak’ı kurban etmeye hazırlan dığı Moriya Dağı. Korku v e T itre m e (1843), ele aldığı Moriya Dağı g ib i b ir esrar bulutuyla çevri lidir. Belli ki metinde, Kierkegaard’m sonunda açıklığa kavuşm ayacak şekilde hazırladığı özel şifrelenmiş b ir m esaj var. İbrahim ’le isha k’ın öyküsü Kierkegaard’a, kur ban eden B a ba ’y la kurban edilen Oğul arasın daki ilişkileri incelem ek için benzersiz b ir fırsat sağlamış. Tanrı ile İsa; İbrahim ile ishak; M ichael Pedersen Kierkegaard ile Sören Aabye Kier kegaard ...Y a B a ha ’nın b ir oğulu kurban etm e ye hakkı yoksa? Etiği yürürlükten kaldırmak da mı Teoloji ’nin elindedir? Eserin edebi formu b ir tür kadanstan geri kal mıyor. Johannes de Silentio b ir “m ukaddim e” ya da prelüd olarak aynı eylem dizisinin görü nüşte basit d ört tasvirini yapıyor. Fakat tekrar lanan yeni okumalarla bu d ört anlatımın her b i rinin Moriya Dağı’na gidişin yarattığı sonuç b a
kımından farklı b ir felaketi ortaya koyduğu g ö rülüyor. Askıda kalan paragraflar, sütten kesme teması üzerine yapılan çeşitlem eler bizatihi, b ir birlerine hiç benzemeyen türde bedel ödeme yorumları oluşturuyor.
B ir zam anlar çocukken, Tanrının İbrah im ’i nasıl sınadığını, onun da bu sınava nasıl dayandığını, im anını koruduğunu ve beklentisinin aksine nasıl ikinci kez bir oğula kavuştuğunu anlatan o güzel öykü yü duym uş bir adam vardı. Çocuk büyüdükçe aynı öyküyü daha da artan bir hayranlıkla okudu, çünkü çocuğun dindar yalınlığını kuran şeyleri hayat ayırm ıştı. Yaşı büyüdükçe dönüp dolaşıp aklını o öy küye takıyordu, heyecanı gitgide artıyor am a öte yandan öykü git gide daha az anlaşılır hale geliyordu. Sonunda onu düşüne düşüne başka her şeyi unuttu; ruhunun tek bir dileği vardı, İbrahim ’i ger çekten görm ek; tek bir özlem i vardı, o olaya tanıklık etm iş olmak. A rzusu, D o ğ u ’nun güzel diyarlarını görm ek değildi ya da Vaat Edilm iş T op rak lar’ın dünyevi ihtişam ını, ya da Tanrının ilerlemiş yaşlarını kutsam ış olduğu o dindar yaşlı çifti, ya da o saygıdeğer ih tiyar aile reisini, ya da Tanrının İbrah im ’e bahşettiği İshak’ın dina m ik gençliğini -a y n ı şey D anim arka’daki çıplak bir fundalıkta da m eydana gelm iş olabilirdi. Adam , o üç günlük yolculukta, kederli İbrahim önünde eşek sırtında, İshak da yanında giderken onlara eş lik etm ek için yanıp tutuşuyordu. Tek dileği, İbrah im ’in gözlerini kaldırıp çok ötelerdeki M oriya D a ğ ı’nı gördüğü, eşekleri arkada bı rakıp İsh ak ’la yalnız başına dağa tırm andığı o anda orada olmaktı; çünkü bu adam ın zihnini m eşgul eden şey, hayal gücünün ince iş lenmiş dokum ası değil, düşüncenin ürpertisiydi. Bu adam bir düşünür değildi, im anın ötesine geçm eye hiç ihti yaç duym adı; onun için im anın babası olarak hatırlanm ak en büyük şerefti, kim se bilm ese bile bu im ana sahip olm ak kıskanılacak bir talihti. Bu adam bilgili bir tefsirci değildi, İbranice bilm ezdi; eğer İbranice bilseydi, belki de öyküyü ve İbrah im ’i rahatlıkla anlardı.
“Ve Tanrı İbrahim ’i sınayıp ona şöyle dedi, serdiğin biricik oğlun Ish a k ’ı yanm a al ve M oriya diyarına git ve sana göstereceğim da ğın üzerinde onu yakılan kurban olarak su n .” Sabahın erken saatiydi, İbrahim erkenden kalktı, eşekleri hazır lattı, İsh ak ’ı yanm a alarak çadırından ayrıldı, fakat Sara pencerede arkalarından bakıyordu, onlar vadiden geçip gözden kaybolana ka dar baktı. Üç gün konuşm adan eşek sırtında gittiler. D ördüncü gü nün sabahı İbrahim hâlâ tek kelim e etm eden gözlerini kaldırdığın da, çok ötelerdeki M oriya D a ğ ı’m gördü. D elikanlıları arkada bıra kıp İsh ak ’la yalnız başına dağa doğru tırm andı. Fakat İbrahim ken di kendine şunu söyledi: “İsh ak ’tan bu gidişin nereye olduğunu sak lam ayacağım .” K ıpırdam adan durdu, elini İsh ak ’ın başı üstüne ko yarak kutsadı, İshak da eğilerek kutsam ayı kabul etti. İbrahim ’in yüzü babacandı, bakışı yum uşak, konuşm ası cesaret verici. Fakat İshak onu anlayam ıyordu, ruhu yücelem iyordu; İbrahim ’in dizleri ne sarıldı, ayaklarına kapandı, gençliğini, istikbal vaat eden gelece ğini bağışlam ası için yalvardı, doğduğunda İbrahim ’in evindeki se vinci hatırlattı, yokluğundaki kederi ve yalnızlığı hatırlattı. Sonra İbrahim çocuğu ayağa kaldırdı, elinden tutup yanında yürüdü, söz leri teselli ve nasihat doluydu. Fakat İshak onu anlayam ıyordu. M o riya D ağ ı’na tırm andı, am a İshak onu anlam ıyordu. D erken İbrahim bir an başını çevirdi, İshak ikinci kez gördüğünde İbrahim ’in yüzü değişm işti, bakışı vahşiceydi, çehresi dehşet verici. İshak’ı boğazın dan yakalayıp yere fırlattı ve şöyle söyledi: “A ptal çocuk, benim se nin baban olduğum u m u sanıyorsun? Ben bir putperestim . Bunun Tanrı buyruğu olduğunu m u sanıyorsun? Hayır, bu benim kendi ar zum .” O zam an İshak titreyip dehşetle bağırdı: “Ey Tanrım , sen b a na acı. İbrahim ’in Tanrısı, bana m erham et et. Eğer yeryüzünde hiç babam yoksa, o zam an benim babam Sen o l!” Fakat İbrahim alçak bir sesle kendi kendine şunları söyledi: “Ey Tanrım , Sana şükürler olsun. Sana olan inancını yitireceğine benim bir canavar olduğum a inanm ası daha iyi.” *
Çocuk sütten kesileceğinde anne göğsüne kara çalar; çocuğun alm a ması gerekirken m em enin lezzetli görünm esi gerçekten kötü olur du. B öylece çocuk m em enin değiştiğine, am a annenin aynı kaldığı na inanır, annenin bakışı her zam anki kadar sevgi dolu ve şefkatli dir. Ç ocuğu sütten kesm ek için daha dehşet verici yollara başvur m ayana ne mutlu!
2
Sabahın erken saatiydi, İbrahim erkenden kalktı, ilerlem iş yaşında aldığı karısı S ara’yı kucakladı, Sara da kendisini utançtan kurtaran, gururu ve bütün nesillerin ümidi olan İshak’ı öptü. Eşek sırtında ko nuşm adan yola koyuldular ve İb rah im ’in gözleri yere dikilm işti, ta ki dördüncü gün başını kaldırıp çok ötelerdeki M oriya D ağ ı’m gö rene kadar, am a sonra tekrar gözlerini yere çevirdi. K onuşm adan odunları yerleştirdi, İsh ak ’ı bağladı, konuşm adan çekti bıçağı - o za m an Tanrının hazırlam ış olduğu koçu gördü. B unun üzerine kurban olarak onu sunup evine döndü... O günden sonra İbrahim ihtiyarla dı, Tanrının ondan bunu istem iş olm asını unutam adı. İshak her za m anki gibi büyüyüp serpildi, am a İbrahim ’in gözleri karardı ve bundan böyle sevinç nedir bilm edi. * Çocuk büyüyüp de sütten kesilm esi gerektiğinde, annesi bekârkenki gibi saklar m em elerini, o zam an çocuğun artık annesi yoktur. A n nesini başka bir şekilde kaybetm eyen çocuğa ne mutlu!
5
Sabahın erken saatiydi, İbrahim erkenden kalktı, genç anne S ara’yı öptü, Sara da h er daim sevinci, neşesi olan İsh ak ’ı öptü. İbrahim yol boyunca düşünceliydi, H acer’i ve çöle sürdüğü oğlunu düşündü, M oriya D a ğ ı’na tırm andı, bıçağını çekti. Sakin bir akşam vakti İbrahim tek başına eşek sırtında ilerliyor du, M oriya D ağ ı’na gidiyordu; yüzüstü yere kapanıp günahlarını af
fetm esi için T anrıya dua etti; İshak’ı kurban etm eyi istem işti, baba nın oğluna karşı olan görevini unutm uştu. Ç oğunlukla yalnız gitti am a hiç huzur bulam adı. Sahip olduğu en iyi şeyi Tanrıya kurban olarak sunm ak istem enin bir günah olduğunu kavrayam ıyordu, o ki uğrunda pek çok kez seve seve hayatını verirdi; eğer bir günahtıysa, eğer İshak’ı böyle sevm iyorduysa o zam an da bunun affedilebileceğini anlayam azdı. Ç ünkü bundan daha dehşetli başka hangi gü nah olurdu? * Çocuğun sütten kesilm esi gerektiği zam an anne de, kendisiyle ço cuğun gitgide ayrıldığı düşüncesiyle kederlidir; önce kam ında yat m ış, sonra da göğsünde dinlenm iş olan çocuk artık ona o kadar ya kın olm ayacaktır. Bu şekilde birlikte o kısa süreli yası tutarlar. Ç o cuğu yanı başında tutup artık kederlenm eyecek kişiye ne mutlu!
4
Sabahın erken vaktiydi, İbrahim ’in evinde yolculuk için her şey ha zırlanmıştı. Sara’ya veda etti, sadık uşağı Eleazar yol boyunca arka sından gitti, sonra o da döndü. İbrahim ’le İshak eşek sırtında M oriya D ağı’na gelene kadar uyum içinde gittiler. Fakat İbrahim sessiz sakin her şeyi kurban için hazırlamıştı; ancak dönüp de bıçağını çekince, İs hak İbrahim ’in sol elinin çaresizlik içinde donakaldığını ve tüm vü cudunu bir titrem e aldığını gördü -fa k a t İbrahim bıçağı çekti. Sonra tekrar eve döndüler, Sara onları karşılam aya koştu, fakat İshak im anım yitirm işti. K oca dünyada buna dair tek bir kelim e edilm edi, İshak da gördüklerini kim seye anlatm adı, İbrahim de bu nu gören olduğundan hiç şüphelenm edi. * Ç ocuğun sütten kesilm esi gerektiğinde, annenin eli altında daha güçlü yiyecekler vardır, çocuk eriyip gitm esin diye. Elinin altında daha güçlü yiyecek olan kişiye ne mutlu!
Sözünü ettiğim iz adam bu olayı, bu ve benzeri pek çok durum da düşündü. M oriya D ağ ı’nda dolaşıp her eve dönüşte, yorgunluk tan yere yığdırdı ve ellerini kenetleyip şöyle derdi, “İbrahim kadar büyüğü yok! Onu kim anlayabilir k i?”
v.
Ya
İbrahim
yanılıyorsa?
Korku v e T itr e m e ’deki temel anlatı, Tanrının İb
rah im ’e, imanına kanıt olarak oğlu ish a k’ı kur ban etmesi için verdiği em irlerdir (Tekvin, Bap 22). Fakat Johannes de S ilentio’nun üç S o run ’luk b ir dizide ortaya koyduğu mesele, Tan rının iman kanıtı olarak böyle b ir şey istemeye hakkı olup olmadığı ve İbrahim ’in de böyle bir emre uyma hakkının olup olmadığıdır. Çünkü Tanrının talebi etik, dinsel, m edeni ve ailevi ya saları b ir çırpıda geçersiz kılıyor. Johannes de S ilentio’nun sırf genel kabul görm üş ahlâk y a sası olduğu için “evrensel” dediği ahlâk yasası tabii ki h içbir istisna kabul etmez. O zaman na sıl oldu da Tanrı İbrahim ’den böyle b ir şey iste me hakkına sahip oldu? Ahlâk yasasıyla ahlâk yasasını b ir kenara atan, sözde “daha yü kse k” b ir yasa arasındaki bu acı çelişkiden Kierkegaa rd ’ın temel kategorisi “b irey” ortaya çıkar: Ey lemlerinden emsalsiz ve dehşet verici b ir şekil de sorum lu -sadece Tanrıya karşı sorumlu, bu yüzden eşinden dostundan gelecek ilgi ve an layıştan yoksun. M etindeki karmaşık soyutlama oyunlarının ardında Kierkegaard için son dere ce som ut olarak kendini gösteren iki soru var
dır ki, Kierkegaard bunları bütün eserlerinin te meline oturtm uştur: Babası, katı, suçluluk ta kıntısı olan, aşırı dindar M ichael Pedersen Kier kegaard’ın, oğlu S ören’i neşesiz b ir gençliğe ve bizatihi kendisi b ir çarmıha geriliş olan imana “kurban etm e”ye hakkı var mıydı? İkinci olarak da, genç ve güzel Regine Olsen’in Kierkegaa rd ’ın kendisi tarafından “kurban” edilmesi ger çekten “gerekli” m iydi? Kierkegaard’m ömrünü verdiği işin yerine getirilm esi için bu gerçekten m ecburi m iydi? Ya İbrahim y a n lış d u y m u ş s a ? Ya em ri yanlış anlamışsa? 1. SO R U N
Etiğin teleolojik olarak askıya alınması diye bir şey var mıdır?
Etik olan aslında evrensel olandır, evrensel olan da herkes için geçerlidir, ya da başka bir şekilde ifade etm ek gerekirse, her an geçerlidir. İçkin olarak kendine dayanır, kendisi dışında telos'u [amaç, hedef] olan hiçbir şey yoktur, dışarıdaki h er şeyin telos'u kendisi dir, etik olanla birleşince de artık daha öteye gidem ez. Fiziksel ve ruhsal bir varlık olduğu dolaysız olarak kavranan tikel birey, telos'u evrenselde olan bireydir ve etik ödevi, kendini sürekli onun içinde ifade etm esidir, evrensel olabilm ek için tekilliğini yürürlükten kal dırm asıdır. Birey, evrensele karşı koyarak tikelliğindeki kendini üs tün görür görm ez günaha girer ve ancak bunu kabul ederek evren selle tekrar barışabilir. Birey evrensele girdikten sonra ne zam an ti kel olm akta hak iddia etm ek için bir dürtü hissetse, o zam an bir ayartm a sınavının [A nfechtung) içindedir ve bundan ancak, neda m etle tikelliğini evrensele teslim ederek kurtulabilir. Eğer bu. bir insan ve varoluşu için söylenebilecek en yüce şeyse, o zam an etik olan, insanın ebedi huzuruyla aynıdır, ebediyen ve her an onun te/o s’udur: Z ira bu durum da o re/o.v'un teslim edildiğini (yani, tele olojik olarak askıya alındığını) söylem ek çelişki olurdu: çünkü te los'u askıya alınca onu kaybetm iş olunur, oysa bu anlam da askıya
alındığı söylenen şey kaybedilm ez, daha yüce bir şeyin içinde koru nur, bu da onun ?p/o.v'udur. İman tam da bu paradokstur, tikel olarak bireyin evrenselden da ha yüce olm ası, evrenselle m ukayese edildiğinde haklı çıkm ası, ast değil üst olm ası -fa k a t öyle bir şekilde ki, dikkat ediniz, tikel ola rak evrenselin altına girdikten sonra, evrensel aracılığıyla tikel ola rak evrenselden daha üstün durum daki bireye dönüşen, tikel birey dir; çünkü tikel konum daki birey m utlak ile m utlak bir ilişki içinde dir. Bu konum a aracı girem ez, çünkü bütün aracılıklar evrensel sa yesinde m eydana gelir; bu bir paradokstur ve bütün ebediyet boyun ca paradoks olarak kalacak, düşünceye erişem eyecektir. Fakat iman bu paradokstur -y o k sa (bunlar, her vesilede tekrar tekrar dile getir mek benim için fazla zor olsa da, okurlardan her noktada akılların da tutm alarını rica edeceğim m antıksal çıkarsam alardır) -y o k sa hiç bir zam an im an diye bir şey olm azdı, çünkü bu paradoks her zam an varolm uştur. Başka bir deyişle İbrahim yoldan çıkm ıştır. Tikel bireyin bu paradoksu bir ayartm a sınavıyla kolayca karış tırabileceği gerçekten doğrudur, fakat buna dayanarak onu gizlem e mek gerekir. Pek çok insanın bu paradoksa doğal bir nefretle baka bileceği de doğrudur; fakat bu, im anı sahip olabilecekleri farklı bir şekle dönüştürm ek için de bir sebep değildir, sahip olm adıklarını itiraf etmeleri daha yerinde olur, öte yandan im an sahipleri de para doksu ayartm a sınavından ayırt edecek belli kriterler ortaya koym ak için hazırlanm alıdır. İşte İbrahim ’in öyküsü etiğin böyle bir teleolojik askıya alm ışı nı içerir. Bu gerçek üzerine analojiler bulan keskin zekâlar ve derin araştırm acılar hiç eksik olmadı. O nların bilgelikleri her şeyin tem el de aynı olduğunu söyleyen o sefil önerm eden devşirilm iştir. Eğer biraz daha yakından bakılacak olursa, bütün dünyada tek bir analo jinin bulunam ayacağı konusunda pek kuşkum yok (hiçbir şey ispat etm eyen sonraki bir örnek hariç). İbrahim imanı tem sil eder ve iman gerçek ifadesini onda bulur, ki onun hayatı düşünülebilecek en pa radoksal hayat değil, hiç düşünülem eyecek kadar paradoksal hayat tır. İbrahim absürdün sayesinde hareket eder, tikel olarak evrensel den yüce olması tam am en absürddür. Bu paradoksa aracılık edile
m ez; bunu yapm aya kalkışır kalkışm az bir ayartm a sınavında oldu ğunu kabul etm ek zorunda kalır, o durum da asla İshak’ı kurban et m e noktasına gelm ez, ya da İsh ak ’ı kurban etm işse, pişm anlık du yarak evrensele dönm elidir. A bsürd sayesinde İshak’a tekrar kavu şur. Bu sebeple İbrahim hiçbir anda trajik bir kahram an değildir, bam başka bir şeydir, ya bir katildir ya da bir m üm in. Trajedi kahra manım kurtaran orta terim e İbrahim sahip değildir. Trajedi kahra manını anlayabilip İbrahim ’i anlayam ayışım bundan kaynaklanı yor, gerçi çılgın bir şekilde ona dünyadaki herkesten daha fazla hay ranlık duyuyorum . Etik açıdan baktığım ızda İbrah im ’in İsh ak ’la olan ilişkisi, bir baba oğlunu kendi canından çok sever diye basitçe ifade edilebilir. Fakat etik, kendi sınırları içinde çeşitli derecelendirm elere sahiptir. Etik açıdan onun davranışım açıklayacak, oğluna karşı olan etik yü küm lülüğü askıya alm asını etik açıdan haklı çıkaracak daha yüce bir etik ifade var mı diye bu öyküye bir bakalım , tabii bu arayışta etik olanın teleolojisinin ötesine geçm eden. A gam em non’un, Y eftah’m, B rutus’un, o can alıcı anda acılarını kahram anca yendikleri, sevdiklerini kahram anca yitirdikleri ve geri ye sadece dıştan görülen fedakârlıkları kaldığı zaman, dünyada onla rın acısına duydukları m erhametten ve yürekliliklerine duydukları hayranlıktan gözyaşı dökm eyecek tek bir soylu ruh kalmayacaktır. Oysa öte yandan bu üç adam o can alıcı anda o kahram anca davranış larına şu küçük sözü ekleselerdi, “A m a her şeye rağmen gerçekleş m eyecek,” kim o zaman anlardı onları? Ve eğer açıklamak için şunu da ekleselerdi, “Biz buna absürd sayesinde inanıyoruz,” onları kim daha iyi anlardı? Çünkü bunun absürd olduğunu zaten kim kolayca bilmezdi, fakat kim insanın o zaman ona inanabileceğim anlardı? Trajedi kahram anıyla İbrah im ’in arasındaki fark açıkça ortada. Trajedi kahram anı yine de etiğin içerisinde kalır. Etiğin ifadelerin den birinin kendi telos'unu etiğin daha yüce bir ifadesinde bulm ası na izin verir; babayla oğul, ya da babayla kız arasındaki etik ilişki yi, diyalektiğini ahlâklılık fikriyle olan ilişkisinde bulunduran bir duyguya indirger. Burada etiğin kendisinin teleolojik bir askıya alı nışı söz konusu değildir.
İbrahim ’in durum u farklıydı. Edim iyle etiği tüm den çiğneyip onun dışında daha yüce bir le lo s'a. sahip oldu ve onunla olan ilişki sinde etiği askıya aldı. İbrahim ’in edim inin evrenselle ilişki haline nasıl getirileceğini çok bilm ek isterdim , yani İbrah im ’in yaptığıyla evrensel arasında (onu çiğnem iş olm ası hariç) herhangi bir bağ bul manın m üm kün olup olm adığını. Bunu bir halkı kurtarm ak uğruna yapm adı, devlet fikrini sürdürm ek için de değil, kızgın tanrıları ya tıştırm ak için de değil. E ğer bir tanrının kızgınlığı söz konusu olsay dı. o sadece İbrah im ’e kızgın olacaktı, İbrah im 'in eylem i ise bir bü tün olarak evrenselle hiç ilintili değil, tam am en kişisel bir sorum lu luk üstleniş şekli. Bu yüzden, trajedi kahram anı ahlâki erdem inden dolayı büyükken, İbrahim tam am en kişisel erdem inden dolayı bü yüktür. İbrah im ’in hayatında etiğin bundan daha yüce bir ifadesi yok: Baba oğlunu sevecek. Bu örnekte ahlâklılık anlam ında etik söz konusu değildir. Evrensel m evcut olduğu sürece, gerçekten de İshak’ta örtülü olarak vardı, adeta İsh ak ’ın böğründe gizliydi, o yüz den de İshak ’ın ağzıyla bağırm alıydı, “Yapma! H er şeyi boşa çıka racaksın.” Peki İbrahim bunu neden yaptı o zam an? Tanrı için ve (bununla tam özdeş olan) kendi için. Bunu Tanrı için yaptı, çünkü Tanrı im a nını böyle ispatlam asını istedi; bunu kendi için yaptı, ispatı sağla mak için. Bu iki görüşün birliği bu durum u nitelem ek için daim a kullanılagelen kelim eyle m ükem m el bir şekilde ifade edilir: Bu bir sınam adır, bir ayartm a [Fristelse], A y a rtm a -fa k a t anlam ı ne? N or malde bir insanı ayartan şey onu görevini yapm aktan alıkoyar. fakat bu örnekte onu Tanrının isteğini yapm aktan alıkoyacak olan ayart manın kendisi etiktir. O halde görev denilen şey nedir? Görev tam olarak Tanrı iradesinin ifadesidir. İbrahim ’i anlam ak için burada yeni bir kategorinin gerekliliği açıkça ortaya çıkıyor. İlahlarla olan böyle bir ilişkiyi putperestler bilmezdi. Trajedi kahram anı ilahlarla özel bir ilişkiye girm ez, am a onun için etik olan ilahidir, böylece onun durum undaki ima edilen paradoks, evrenselin içinde aracılık bulabilir. İbrahim 'e aracılık yapılam az, aynı şey onun konuşam ayacağı söylenerek de ifade edilebilir. K onuşur konuşm az evrenseli ifade
ederim , eğer öyle yapm azsam , kim se beni anlayam az. Bu yüzden, eğer İbrahim kendisini evrensel deyim lerle ifade edecek olursa, du rum unun bir ayartm a sınavı olduğunu söylem esi gerekir; çünkü o, çiğnediği evrenselin üzerinde duran o evrensel için daha yüce bir ifadeye sahip değildir. Bu yüzden, İbrahim bende hayranlık uyandırsa da, aynı zam an da beni dehşete düşürüyor. Görev için kendini inkâr edip kurban eden kişi, sonsuzu yakalayabilm ek için sonluyu bırakır, bu adam yeterince em indir. Trajedi kahram anı kesin olanı daha kesin olan için bırakır, seyredenin gözü onun üzerine güvenle yönelir. Fakat evrensel olm ayan daha yüce bir şeyi yakalam ak için evrenseli bıra kan kişi - o ne yapıyordur? Bunun bir ayartm a sınavından [Anfech tung] başka bir şey olması m üm kün miidür? Ve şayet m üm kün se...ve birey yanılm ışsa -o n u ne kurtarabilir? Trajedi kahram anının bütün acılarını çeker, dünyadaki neşesini boşa çıkarır, her şeyden vazgeçer...belki de aynı anda sahip olm ak için her şeyini verecek kadar değerli olan yüce coşkudan kendini m ahrum eder. O kişiyi ona bakan anlayam az, gözlerini üzerine güvenle yöneltem ez. Belki de inananın önerdiği şeyi yapm ak im kânsızdır, ne de olsa gerçekten düşünülem ez bir şey. Ya da, eğer yapılabilirse, am a birey ilahı yan lış anlam ışsa -o n u ne kurtarabilir? Trajedi kahram anının gözyaşla rına ihtiyacı vardır, hakkıdır da, A gam em non’la birlikte gözyaşı dökm eyecek kadar kuru bir göz olabilir mi; fakat İbrahim için göz yaşı dökm e küstahlığı gösterecek kadar şaşkın ruhlu kim vardır? Trajedi kahram anı edim ini zam an içinde belli bir anda tamamlar; fakat zam an akışı içinde yaptığı şey daha az önem li değildir, yüre ği keder dolu, hıçkırıklara boğulduğu için nefes alam ayan, gözyaş larına gebe düşünceleri üzerine yığılm ış adam ı ziyaret eder, karşısı na çıkar, keder büyüsünü çözer, yüreğinin daralm asını rahatlatır, öyle tatlı bir şekilde gözyaşı döker ki onun çektiği acı karşısında m ustarip kişi kendi acısını unutur. İbrahim için ağlanam az. O na İs ra il’in Sina D a ğ ı’na yaklaştığı gibi horror religiosus [kutsal dehşet] ile yaklaşm ak gerekir. -P e k i, ya zirvesi Aulis O vası'nın üzerinde göklere kadar yükselen M oriya D a ğ ı’m n eteklerinde durm uş onu seyreden biri korkudan ve saygıdan titreyip seslenm eye bile cesaret
edem ezken dağa tırm anan o m ünzevi adam uçurum un tepesinde gü venli adım larla yürüyen bir uyurgezer değilse - y a bu adam ın aklı karışm ışsa, ya yanlış yapm ışsa! H ayatın acılarının saldırıp çıplak bıraktığı bu adam a perişanlığım kapatm ası için kelim eden incir yaprağı uzatan insana defalarca defalarca teşekkürler. Sana da te şekkürler büyük Shakespeare, her şeyi ama her şeyi olduğu gibi ifa de edebilen sana -fa k a t neden hiçbir zam an bu acıyı telaffuz etm e din? Belki de kendine sakladın -in san ların adını anm asına dayana mayacağı sevgili gibi? Çünkü ozan kendisi dile getirem ediği küçük bir sırrın fiyatına, başkalarına ait bütün korkunç sırları dile getirm ek için kelim elerin bu gücünü satın alır ve ozan havari değildir, cinle ri ancak cinlerin gücüyle kovar. Fakat şimdi, etik bu şekilde teleolojik olarak askıya alınınca, üzerinde etiğin askıya alındığı birey nasıl varolur? Evrensele karşıt tikel olarak varolur. O halde günah mı işlemiş olur? Çünkü bu. ide al olarak bakıldığındaki günah biçim idir. Tıpkı, kendi varlığının he nüz bilincinde olm adığı için günah işlem eyen çocuk gibi, fakat ide al olarak bakıldığında varlığının günah olm adığı ve etiğin her geçen an ondan talepte bulunm adığı anlam ı çıkmaz. Bu biçim in [yetişkin de] günah sayılm ayacak şekilde tekrarlanabileceği inkâr edilirse, o zam an İbrah im ’in m ahkûm iyet hükm ü verilir. Peki o zam an İbra him nasıl var oldu? İnanıyordu. Onu tam sınırda tutan bu paradoks tur, onu kim seye izah edem ez, çünkü buradaki paradoks onun ken disini birey olarak m utlak ile m utlak bir ilişkiye kovm asıdır. Bunu yapm akta haklı m ıdır? Onun haklılığı bir kere daha paradokstur; çünkü eğer haklı çıkarsa hiçbir şekilde evrensel olan bir şey saye sinde değil, tikel birey olm a sayesindedir. O zam an birey kendisinin haklı çıktığından nasıl em in olabilir? Bütün varoluşu devlet fikrine ya da toplum fikrine indirgem ek çok basit. E ğer bunu yaparsa o zaman aracılık etm ek de basit olur, çün kü o durum da bireyin birey olarak evrenselden üstün olduğu para doksuyla hiç karşılaşm az. Fakat şimdi İbrah im ’e dönüyorum . Sonuçtan önce, İbrahim ya her dakika bir katildi, ya da bütün aracılıklardan daha yüce bir pa radoksla karşı karşıyayız.
İbrahim ’in hikâyesi bu yüzden etiğin teleolojik askıya almışını içerir. Birey olarak evrenselden daha üstün olm uştur. A racılığa izin verm eyen paradoks budur. Bunun içine nasıl girdiği ne kadar açıklanam azsa, içinde nasıl kaldığı da aynı derecede açıklanam az. Eğer İbrahim ’in durum u bu değilse, o zam an trajedi kahram anı bile de ğil, bir katildir. O nu im anın babası diye anm aya devam etm ek, k e lim elerden başka hiçbir şeyle ilgilenm eyen insanlara bundan söz et m ek düşüncesizliktir. Bir insan kendi gücüyle trajedi kahram anı olabilir -a m a bir iman şövalyesi olam az. B ir insan trajedi kahram a nının bir anlam da çetrefil yoluna girince, yol göstereni çok olacak tır; im anın dar yollarını takip eden bir kişiye hiç kim se yol göstere mez, hiç kim se onu anlayam az. İm an bir m ucizedir, fakat bundan hiç kim se dışlanm am ıştır; çünkü bütün insan hayatının aynılaştığı yer tutkudur ve im an da bir tutkudur.
VI.
Suskunluğun
gerekliliği
K orku v e T itre m e ’de derinlemesine irdelenen
üç S o r u n ’un üçüncüsü konuşma ile susma ara sındaki ilişkiyle ilgilidir. III. S o r u n şudur: “İbra h im ’in, n iy e tiy le ilgili o larak S a r a ’nın, E le a z a r ’ın, İ s h a k ’ın k a r şısın d a k i s u s k u n lu ğ u sa v u n u la b ilir m i? ” Y a /Y a d a ’daki ‘A ntigone’ ve S ta d ie r p a a L iv ets v e i ’dek/' ‘Süleym an’ g ib i İbrahim ’in de neden konuşamayacağı hakkında gerekçeleri vardır. B ildiği şeyin doğasından dolayı suskun
luğa mahkûmdur. Kierkegaard’ın, babası M ichael Pedersen Kierkegaard hakkında kendini zorladığı suskunluğun benzeri tartışılıyor bura da. Tekvin Bap 2 2 ’de İbrahim sadece tek b ir cüm le eder: “Oğlum, yakılan kurban için kuzuyu
Tanrının kendisi tedarik eder” (8. ayet). Onun dışında konuşmaz. Johannes de Silentio Tev ra t’taki İbrahim ’in ağzından çıkan bu tek cüm leye bir ironi olarak bakmayı tercih eder; “çün kü ben b ir şey söyleyip de h içb ir şey söylem e diğim zaman daima b ir ironidir. ” Fakat Johan nes de S ilentio’yu büyüleyen İbrahim ’in sus kunluğudur. Çünkü -Y a İbrahim yanılmışsa?
Şimdi gelelim İbrahim ’e -İb rah im nasıl hareket etti? Çünkü ben h a tırlıyorum , belki okurlar da hatırlarsa, bütün yukarıdaki tartışm aya bu noktaya gelm ek için girdim -İb ra h im ’in sanki bu şekilde daha anlaşılabilir olabilm esi için değil, anlaşılm azlığın daha farklı açılar dan görülm esi için. Zira, söylediğim gibi, İb rah im ’i anlayam ıyo rum, sadece hayran olabiliyorum . Tasvir ettiğim aşam aların hiçbiri nin İbrahim ’e bir analoji oluşturm adığı da belirtilm işti. Ö rnekler sa dece, kendi kapsam ı içinde gösterilirken [İbrahim ’in durum undaki] çeşitlilik anlarında adeta o m eçhul toprağın sınırına işaret edebilir diye verilm iştir. Eğer bir analoji teşkil edebilirse bu. günah para doksunun içinde bulunm alıdır, fakat bu da yine başka bir alanda yer aldığından İbrahim 'i açıklayam az ve kendisini açıklam ak İbrahim ’i açıklam aktan çok daha kolaydır. Dem ek ki İbrahim konuşm adı, S ara’yla konuşm adı, E leazar’la da. İshak’la da, üç etik otoriteyi atladı; çünkü İbrahim için etik, ai le hayatından daha yüce bir şeyi ifade etm iyordu. Estetik, birey susarak başka birini kurtaracağını bildiğinde sus kun kalm asına izin veriyordu, aslında, ondan bunu istiyordu. Bu da İbrahim 'in estetik çerçevede bulunm adığını yeterince kanıtlıyor. Onun suskunluğu hiçbir şekilde İsh ak 'ı kurtarm aya yönelik değildi. Genel olarak kendi için ve Tanrı aşkı için bütün o İsh ak ’ı kurban et me görevi estetiğe karşı bir suçtur; çünkü estetik kendim i kurban et memi gayet iyi anlar, am a kendi iyiliğim için başkasını kurban et memi değil. Estetik kahram an suskundu. Etik onu m ahkum etti, çünkü tesadüfi tikelliğiyle suskun kalm ıştı. Suskun kalm ası gerek tiğini belirleyen onun insan öngörüsiiydü. Bunu etik affedem ez, bu
tür bütün insan bilgileri sadece bir yanılsam adır, etik sonsuz bir de vinim ister, ifşa ister. Yani estetik kahram an konuşabilir, fakat ko nuşm ak istemez. Hakiki trajedi kahram anı kendini ve kendine ait her şeyi evren sel olan için feda eder, eylem i ve her duygusu evrensele aittir, açı ğa vurulm uştur, bu kendini açığa vuruşta o, etiğin sevgili evladıdır. Bu İbrahim ’in durum una uym uyor: O evrensel için hiçbir şey yap m az, ayrıca gizlenm iştir de. Şimdi paradoksa ulaşıyoruz. Y a birey, birey olarak m utlak ile m utlak bir ilişki içinde durur (o zam an etik en yüce olan değildir)/ya da İbrahim yolunu şaşırm ıştır - n e trajedi kahram anıdır ne de estetik kahram an. İşte paradoks yine burada sanki dünyanın en basit ve en kulla nışlı şeyiym iş gibi görünebilir. Fakat şunu hatırlatm alıyım ki. buna kanaat getirm iş olan her kişi bir im an şövalyesi değildir, zira sıkın tı ve kaygı düşünülebilecek tek haklı gerekçelerdir ve bunlar genel bakış açısıyla düşünülem ez, çünkü o zam an paradoks yürürlükten kalkar. İbrahim susar -fa k a t konuşam az ki. S ıkıntı ve kaygı işte b u ra da yatar. Z ira ben konuştuğum da kendim i anlaşılır kılam ıyorsam o zam an konuşm u y o ru m d u r -is te rs e m gece gündüz hiç durm adan konuşayım . İb ra h im ’in durum u budur. H er şeyi dile getirm eye m uktedirdir, fakat söylem eyeceği tek bir şey vardır, yani b aşk a sının anlayabileceği bir şekilde dile g etirem eyeceği bir şey. onun için de susar. K onuşm anın verdiği rahatlık, beni evrensele terc ü m e etm esidir. İbrahim İs h a k ’ı nasıl sevdiğine dair bir dilin ifade edebileceği en güzel şeyleri söylem eye m uktedirdir. Fakat y ü re ğinde söylem ek istediği şey bu değil, bu bir sınam a olduğu için onu kurban ed eceğinin daha derin düşüncesidir. Bu ikinci d ü şü n ceyi hiç kim se anlayam az, bu yüzden herkes olsa olsa ilkini y a n lış anlayabilir. T rajedi kahram anı bu ıstırabı bilm ez. Trajedi k a h ram anı her şeyden önce b ütün karşı argüm anların düşünülm üş o l m asının verdiği büyük rah atlığ a sahiptir, yani k endisine karşı ç ı kılm ası için K ly ta im e stra ’ya, İp h ig e n e ia ’ya, A k h illeu s’a, koroya, yaşayan h er canlıya, in sanlığın y üreğinden gelen her sese, k u r
naz, dehşete düşüren, suçlayan, m erham et eden h er düşünceye fırsat tanım ıştır. O na karşı sö ylenebilecek h er şeyin, sakınm adan, acım asızca söylenm iş olm asından em in o lab ilir -in s a n ın bütün dünyayla çekişm esi bir tesellidir, am a k endisiyle çekişm esi k o r kunç bir şey. H erhangi bir şeyi göz ardı etm iş olm a korkusu y o k tur, öyle ki, C la re n c e 'ın ölüm haberini alan K ral IV. E dw ard g i bi sonradan feryat etm esi gerekm ez: Clarence için kim yalvardı bana, öfkem e kapıldığım da? Kim di: çökiip iyi düşünm em i diledi? Kim söz etti kardeşlikten? Sevgiden kim söz etti? Trajedi kahram anı yalnızlığın m üthiş sorum luluğunu bilm ez. D a hası K lytaim estra ve İphigeneia için, ağlayıp yas tu tabilecekleri nin avuntusu vardır -g ö z y a şla rı ve ağlam alar acıyı dindirir, fakat dile getirilem ez iç çekişler işkencedir. A gam em non çabucak h are kete geçeceğinin kesinliğiyle ruhunu toparlayabilir, hem avutm ak ve nasihat etm ek için hâlâ zam anı vardır. İbrahim bunu yapam az. Y üreği etkilendiğinde, sözleri bütün diinya için huzurlu bir teselli taşıdığında, o zam an avuntu sunm aya cesaret edem ez; çünkü o za m an Sara, E leazar, İshak, “N iye yapacaksın ki? V azgeçebilirsin," dem ezler m iydi? Ve o sıkıntılı halinde duygularına yenilip de son adım ı atm adan önce bütün sevdiklerini kucaklaşa, o zam an bu d u rum korkunç bir sonuç doğurabilir ve Sara, E leazar, İshak ona gü cenip onun riyakâr olduğuna inanırlardı. O nun konuşm ası m ü m kün değil, insanların dillerinden hiçbirini bilm iyor. K endisi dü n yanın dillerini anlıyorsa da, sevdikleri de o dilleri anlıyorsa da, o yine de konuşam ıyor - o ilahi bir dil konuşur...o [bilinm eyen] “dil lerle konuşur." Bu sıkıntıyı iyi anlayabiliyorum , İb ra h im ’e hayran olabiliyo rum , hiç kim senin bu anlatıya kanıp kaygısızca o birey olm ayı is teyebileceğinden korkm uyorum , am a aynı zam anda itiraf etm eli-
* Alıntı Shakespeare’in, dilim ize Berna Moran tarafından çevrilm iş III. Richard oyunundan (Adam Yay., 1992, s. 71).
yim ki benim buna cesaretim yok ve daha ileri gitm enin getirece ği her um uttan seve seve vazgeçiyorum -k e şk e bir şekilde, ne ka d ar geç olursa olsun, o noktaya kadar gidebilm em m üm kün olsa. İbrahim her saniye vazgeçm eye m uktedirdir, bütün bu olup biteni bir ayartm a sınavı olarak görüp pişm anlık duyabilir, o zam an ko nuşabilir, o zam an herkes onu anlayabilir - a m a o zam an artık İb rahim olam az. İbrahim konuşam az, çünkü her şeyi açıklayan kelim eyi dile ge tirem ez (yani, anlaşılabilir şekilde), bunun bir sınam a olduğunu söyleyem ez, böylesi bir sınam a olduğunu, dikkat edin, etiğin ayart m a [Versuchung] olduğunu söyleyem ez. K onum u böyle olan birisi evrenselin alanından gelme bir göçm endir. Fakat sonraki kelimeyi söyleyebilm esi daha da zordur. Zira daha önce yeteri kadar ifade edildiği gibi, İbrahim iki ham lede bulunur: Sonsuz teslim iyet ham lesiyle İshak'tan vazgeçer (bunu kim se anlayam az çünkü bu kişisel bir risktir); fakat daha sonra, her an iman ham lesinde bulunur. Bu onun tesellisidir, çünkü şöyle der: “Fakat bu vuku bulm ayacak, ya da, şayet vuku bulursa, o zam an Tanrı bana yeni bir İshak verir, ya ni absürdden dolayı.” Trajedi kahram anı en nihayetinde hikâyenin sonuna gelir. İphigeneia babasının kararına boyun eğer, kendisi tes lim iyetin sonsuz ham lesini yapar ve artık birbirleriyle iyi geçinm ek tedirler. A gam em non'u anlayabilir, çünkü onun üstlendiği sorum lu luk evrenseli ifade eder. O ysa, eğer A gam em non ona. “Tanrılar se ni kurban olarak istem esine rağm en, belki de absürdden dolayı iste m em iş de olabilirler,” deseydi, o an İphigeneia açısından anlaşılm az olurdu. Fakat eğer bunu insan dalaverelerinden dolayı söyleyebilseydi, İphigeneia kesinlikle anlardı, am a o zam an da Agam em n o n'u n sonsuz teslim iyet hareketinde bulunm am ış olduğu ortaya ç ı kardı, o zam an o kahram an değildir, kâhinin söyledikleri bir m asal dır ve bütün olup bitenler de bir vodvil. İbrahim konuşm adı. Sadece tek bir sözü korundu, İshak'a verdi ği tek cevap, ki bu da daha önce konuşm am ış olduğunun yeterli ka nıtıdır. İshak İb rahim 'e, yakılan kurban için gerekli kuzunun nere de olduğunu sorar. “Ve İbrahim şöyle dedi, yakılan kurban için ku zuyu Tanrının kendisi tedarik eder, oğlum .”
İbrahim ’in bu son sözünü biraz daha yakından inceleyeceğim . E ğer bu son söz olm asaydı bütün bu olayda bir eksiklik olurdu; baş ka bir kelim e olsaydı, belki her şey karm akarışık olurdu. Bir trajedi kahram anının, trajedisinin doruğa çıkm ası ister acı çekm esinden olsun ister bir eylem den, son bir söz söylem esinin ge rekip gerekm ediği konusunda sık sık kafa yorm uşum dur. K ana atim ce bu, ait olduğu hayat alanına bağlı, hayatının entelektüel bir öneme sahip olup olm am asına ya da ıstırabının ya da eylem inin tin le ilintili olup olm am asına bağlı. Trajedi kahram anının, konuşm aktan aciz olm ayan her insan gi bi. acısının doruğunda birkaç söz. hatta birkaç uygun söz edebilece ği aşikârdır, fakat asıl sorun onun bu sözleri söylem esinin uygun olup olm adığıdır. Eğer hayatının anlam ı görünüşteki bir edim de ya tıyorsa, o zam an söyleyecek bir şeyi yoktur; çünkü söyleyeceği her şey yarattığı etkiyi zayıflatacak gevezelik olur, oysa trajedi m erasi mi. onun görevini suskun yapm asını gerektirir, ister bir eylem olsun ister acı çekm ek. Öyle uzağa gitm eden konum uza çok yakın bir ör nek vereceğim . E ğer İphigeneia’ya bıçağı Kalkhas değil de A ga m em non'un kendisi çekm iş olsaydı, o zam an son dakikada birkaç şey söylem ek için kendini küçük düşürm üş olurdu. Herkes onun ey lem inin anlam ını biliyordu, bütün o dindarlık, acım a, duygulanm a ve gözyaşları süreci tam am lanm ıştı, ayrıca hayatının tinle bir ilinti si yoktu, yani bir öğretm en ya da tine tanık olan biri değildi. Ama öte yandan, kahram anın hayatının anlamı tine doğru yöneliyorsa, son sözün eksikliği, yarattığı etkiyi zayıflatırdı. Söyleyeceği şey birkaç uygun söz. küçük bir nutuk değildir, bu sözün anlam ı o can alıcı anda kendini tam am a erdirdiğini gösterm esidir. Böyle bir en telektüel trajedi kahram anı, insanların çoğunlukla gülünç şekillerde can attığı şeyi, yani son sözü söylem iş olm ayı seçm elidir. Her kah ram ana yakıştığı gibi ondan bu yüce duruşu bekleriz, ancak hepsin den öte bir söz bekleriz. Yani entelektüel trajedi kahram anı kahra m anlığını ıstırap çekerek (ölerek) tam am a erdirirse, bu son sözünde ölm eden önce ölüm süzleşir, oysa sıradan bir trajedi kahram anı sa dece öldükten sonra ölüm süzleşir.
Ö rnek olarak Sokrates alınabilir. O entelektüel bir trajedi kahra m anıydı. Ölüm hükm ü ona bildirilm işti. Sokrates o an ölür. Ö lm ek için tinin bütün gücünün gerektiği, kahram anın daim a ölüm ünden önce öldüğü anlaşılm adıkça, hayatın kavranışında pek bir yere geli nem ez. O yüzden bir kahram an olarak Sokrates’in sakin kalm ası ge rekir, fakat entelektüel trajedi kahram anı olarak son dakikada ken dini tam am a erdirecek tinsel güce sahip olm ası gerekir. Bu sebeple, sıradan bir trajedi kahram anı gibi kendini ölüm le yüz yüze getirm e ye yoğunlaşam az; onun bu hareketi o kadar hızlı yapm ası gerekir ki, aynı anda bilinçli olarak o çatışm anın üzerinde kalıp hakkını savun mayı sürdürm elidir. Sokrates ölüm krizinde suskun kalm ış olsaydı, hayatının yarattığı etkiyi zayıflatırdı, ondaki ironi esnekliğinin, te m el önem de bir kuvvet olm ayıp bir oyundan ibaret olduğu kuşku sunu uyandırırdı, o kritik anda kendini duygusal olarak desteklem ek için kullandığı oyunun esnekliği. Burada kısaca değindiğim şey, şayet benzerlik kurarak İbrahim için de uygun bir söz bulunabileceği düşünülüyorsa, gerçekten İbra him için geçerli değil; fakat İbrahim ’in son anda nasıl kendisini ta m am a erdirm esinin gerekli olduğunu, bıçağını konuşm adan çekm e mesi gerektiğini, söyleyecek bir şeyinin olması gerektiğini kavraya cak ölçüde ona uyarlanabilir, çünkü im anın babası olarak tinsel an lam da m utlak bir önem i vardır. Ne söylem esi gerektiğine gelince, önceden hiçbir fikir oluşturam ıyorum . Onu bir kere söyledi mi hiç kuşku yok anlarım , hatta bir anlam da İbrahim ’i söylenen şeyde an larım, yine de ona yukarıda anlatılandan daha fazla yaklaşam am . Eğer Sokrates hiç bir şey dem em iş olsaydı, kendim i onun yerine ko yup bir şey söylerdim , eğer ben yapam azsam bir şair yapardı. Fakat İbrah im ’e hiçbir şair erişem ez. İb ra h im ’in son sözünü daha yakından incelem eye geçm eden önce, ilkin İb ra h im ’in herhangi bir şey söylem edeki güçlüğüne dikk at çekm eliyim . P aradokstaki acı ve kaygı (önce de b e lirtild i ği gibi) suskunlukta yatıyor -İb ra h im konuşam az. Bu bakım dan ondan konuşm asını istem ek bir çelişkidir, tabii yine, son anda onu askıya alm ası anlam ında, paradokstan kurtarılm ak istenm i yorsa, böylece İbrahim olm aktan çık ar ve o ana kadar getirdiği
her şey boşa gider. Y ani İbrahim son anda İs h a k ’a, ‘‘K urban ed i lecek olan sensin,” deseydi bu sadece b ir zayıflık olurdu. Çünkü eğer k o nu şab iliy o rd u y sa çok önceden k o nuşm alıydı ve bu d u rum daki zayıflık onun tin olgunluğuna ve bütün acıyı önceden düşünm e y oğunluğuna sahip olm am asından kayn ak lanır, onu bir kenara itm iş, böylece gerçek acı hayal edilen acıdan daha büyük olm uştur. D ahası, böyle b ir k o nuşm ayla paradoks rolünün dışına çıkardı ve İsh a k ’la gerçekten k o nuşm ak isteseydi, kendi durum u nu bir ayartm a sınavına dönüştürürdü. A ksi takdirde hiçbir şey söyleyem ezdi ve durum unu o şekilde d eğ iştirirse de o zam an bir trajedi kahram anı b ile olm az. Ne var ki, İbrahim ’in son bir sözü korunm uş bulunuyor ve para doksu anladığım kadarıyla İbrahim ’in bu sözdeki bütün m evcudiye tini de anlayabilirim . H er şeyden önce, aslında bir şey söylemez; bu, onun söyleyeceği şeyi söylem e biçim idir. İsh ak ’a verdiği cevap iro ni form undadır. çünkü bir şey söyleyip de hiçbir şey söylem em ek daim a bir ironidir. İshak İbrahim ’in bildiğini düşündüğü için onu sorgular. İşte o zam an İbrahim , “H içbir şey bilm iyorum ,” diye ce vaplayacak olsaydı, doğru olm ayan bir şey söylem iş olurdu. Hiçbir şey söyleyem ez, çünkü bildiğini söyleyem ez. O nun için şöyle ce vaplar. “O ğlum , yakılan kurban için kuzuyu Tanrının kendisi teda rik eder.” İbrah im ’in ruhundaki çifte hareket, daha önce belirtildiği gibi, burada aşikâr. Eğer İbrahim sadece İsh ak ’a hak iddia etm ekten vazgeçip de başka bir şey yapm am ış olsaydı, bu son sözünde doğru olm ayan bir şey söylüyor olurdu; çünkü Tanrının İsh ak’ı kurban olarak istediğini bilm ektedir ve o anda onu kurban etm eye kesinlik le hazır olduğunu da bilm ektedir. O zam an şunu açıkça görüyoruz ki. bu hareketi yaptıktan sonra her an sonraki hareketi, yani absürd sayesindeki im an hareketini yapm ıştır. Bu yüzden doğru olm ayan bir şey söylem ez, zira absürd sayesinde elbette T an rı’nm tüm üyle farklı bir şey yapabilm esi m üm kündür. Bundan dolayı doğru olm a yan bir şey söylem ez: fakat başka bir şey de söylem ez, çünkü ya bancı bir dil konuşm aktadır. İshak"ı kurban görevini yerine getirm e si gerekenin İbrahim 'in kendisinin olduğunu düşündüğüm üzde bu daha da aşikâr olur. Görev bundan farklı olsaydı. Tanrı İbrahim ’e
İshale’ı M oriya D a ğ ı’na getirm esini em redip İshak'ı Kendisi yıldı rım la çarpıp onu bu şekilde kurban kabul etseydi, o zam an, onun sözlerini düz olarak anladığım ızda İbrahim yapm ış olduğu gibi es rarengiz konuşm akta haklı olabilirdi, zira ne olacağını kendisi de bilm ezdi. Fakat görevin İbrah im ’e anlatıldığı biçim iyle onun kendi sinin harekete geçm esi gerekiyordu, ve can alıcı anda kendisinin ne yapacağını bilm esi gerekiyordu, İsh ak ’ın kurban edileceğini bilm e si gerekiyordu. Bunu kesin olarak bilm em esi durum unda, o zaman ebedi teslim iyet hareketini yapm am ış olurdu, o zam an bu söz aslın da doğru olm ayan bir söz değilse de, İbrahim olm aktan çok uzakta olurdu; trajedi kahram anından daha az önem li, evet, ne buna ne öte kine karar verebilen ikircikli biridir, bu sebepten dolayı daim a bil m ece gibi konuşacaktır. Fakat böyle bocalayan bir kişi bir im an şö valyesinin parodisinden ibarettir. B urada yine İbrahim anlaşılabilecekm iş gibi görünüyor, fakat ancak paradoksun anlaşılabileceği şekilde. Şahsen ben İbrahim ’i bir şekilde anlayabilirim , am a aynı zam anda konuşm aya cesaretim ol madığını da kavrarım , onun gibi hareket etm em daha da im kânsız -fa k a t bununla hiçbir şekilde onun yapm ış olduğunun önem siz ol duğunu söylem ek istem iyorum , aksine biricik ve tek şaşılacak şey dir bu. Peki çağdaşlar trajedi kahram anı için ne düşündüler? Onun bü yük olduğunu düşünüp hayran oldular. Ve o saygıdeğer soylular topluluğu, selefleri üzerinde yargıda bulunm ası için her neslin ata dığı jüri aynı hükm e vardı. A m a kim se İbrahim ’i anlayam adı. Bir de başardığı şeye bakın! Sevgisine sadık kaldı. Fakat Tanrıyı seve nin gözyaşlarına ihtiyacı yoktur, aşkıyla çektiği acıyı unutur, evet, öylesine unutur ki sonunda Tanrı tekrar hatırlatm azsa en ufak bir izi bile kalmaz; çünkü Tanrı gizliden görür ve sıkıntıyı bilir ve gözyaş larını sayar ve hiçbir şeyi unutm az. Sonuçta ya paradoks var, birey birey olarak m utlak ile mutlak bir ilişki içindedir, ya da İbrahim yolunu şaşırm ıştır.
vı ı .
iman
Şövalyesi
iman Şövalyesi, ya da "ebedi teslim iyet” şöval yesi, bağlanmanın görCınmezliğinin güçlü ve ayrıntılı bir tasviridir. Ebedi teslim iyet edimini yerine getirm iş şövalye (bir nişanlıdan ayrılmak gibi) tekrar dönm eyi ummaz, sevgiliyi yeniden elde etm eyi ummaz. Edimi, b ir kere gerçekleşti mi, artık kendi sorumluluğudur. Ne var ki bu ta rif özellikle etkili; çünkü okuru bir iman şövalyesinde garip karşılanacak hiçbir şey olmadığına, onun, ıslah olmaz insanlığın geri kalanından ayırt etmeye yarayacak ufak bir “halesi" ya da “karizm a”sı bulunmadığına ikna ediyor. O tıpkı b ir tahsildara benzer. Ama kendi hayatının tamamı görünmeyen ebedi ve içedö nük b ir bağıtlanma üzerine temellendirilmiştir. Y a /Y a d a ’daki yazı masasının içeriği teması b u
rada yeniden karşımıza çıkar. Fakat gazetedeki küçük bir haberin ortasında felaket gelir. “Prenses”in (Regine Olsen’e apa çık b ir gönderme) evlendiği ortaya çıkar. Artık ebedi teslim iyet edimi hedefinden m ahrum kal mış gib i görünmektedir. Gerçekten öyle m idir? Hayır, çünkü imana uygun biçim de hareket eden birey, belli bir anlamda, kararlarında yanıl gıya düşmez: En azından h içb ir sosyal ya da in sani kanaat onun yargısını artık etkileyemez. Fakat, bu pasajda bile göm ülü olarak -gören gözler iç in - “tekrar” ihtim ali vardır. Bu kitap da, diğer hepsi gibi, Regine için yazılmıştır.
Sam im iyetle itiraf edeyim ki kendi tecrübelerim de güvenilir bir iman şövalyesi örneğine rastlamadım, ama buna dayanarak her iki kişiden birinin böyle bir örnek olabileceğini de inkâr ediyor değilim. Yine de bir tanesini bulabilm ek için yıllarca boş yere iz peşinde koştum. İn sanlar genellikle dünyayı, nehirler, dağlar, yeni yıldızlar, gösterişli kuşlar, tuhaf balıklar ve gülünç insan türleri görmek için dolaşır - v a roluşun karşısında ağızlan açık kalıp hayvansal bir sersemliğe düşer ler ve bir şey gördüklerini sanırlar. Bu benim ilgimi çekmiyor. Fakat böyle bir iman şövalyesinin varolduğunu bilseydim, yürüyerek ona giderdim, çünkü beni bu m ucize mutlak olarak ilgilendiriyor. Onu bir an bile bırakm azdım , her an ham leleri nasıl yaptığını izlerdim, kendi mi öm ür boyu güvende hissederdim ve zamanımı ona bakmak ile pra tiğini yapm ak arasında ikiye ay m r ve böylece bütün zamanımı ona hayran olm akla geçirirdim. D aha önce söylediğim gibi, böyle birini bulm adım , am a yine de onu gayet iyi hayal edebiliyorum. İşte bura da. Tanış olduk, tanıştık. Gözlerim ona değer değm ez onu itiyorum, kendim de geriye fırlıyorum ve ellerimi kavuşturup hafif yüksek ses le şöyle diyorum, “Aman Tanrım , o kişi bu mu, gerçekten o mu? Tıp kı bir vergi tahsildarına benziyor!” Ne var ki adam odur. Ona yakla şırım, sonsuzdan gelen küçük, birbirine uym ayan kısacık bir mesaj görebilir m iyim diye en ufak ham leleri bile izlerim, sonlulukla olan uyuşm azlığı içindeki sonsuzluğunu ele veren bir bakış, bir yüz ifade si, bir jest, bir hüzün, bir tebessüm. Hayır! Tepeden tırnağa inceleyip sonsuzluğun başını gösterdiği bir yarık olabilir mi diye bakarım. H a yır! İçi tam am en dopdolu. Yürüyüş tarzı mı? Dinç, bütünüyle sonluluğa ait; bir pazar öğle sonu Fresberg’e gezm eye giden hiçbir şık gi yim li şehirli yere ondan daha emin adım larla basam az, tam am en dün yaya aittir, hiçbir p etit bourgeois [küçük burjuva] onun kadar olamaz. Onda iman şövalyesini işaret eden hiçbir m esafelilik ya da üstünlük bulunam az. H er şeyden zevk alır, ne zaman belli bir haz yaşarken gö rülsün, bunu ruhu bu tür şeylere gömülm üş dünyevi adamın inadıyla yapar. İşini önemser. O yüzden biri onu gördüğünde, ruhunu çok kar m aşık bir m uhasebe işinde yitirmiş bir kâtip zanneder. Pazarları tatil yapar. Kiliseye gider. H içbir ilahi bakış ya da kıyaslanam azlık işare ti onu ele vermez; insan onu tanım asa onu cem aatin geri kalanından
ayırmak imkânsız olurdu, çünkü yürekten ve coşkuyla ilahi okuması olsa olsa güçlü bir nefesinin olduğunu ispatlar. Öğleden sonra koru lukta yürüyüşe çıkar. Gördüğü her şeyden zevk alır, kalabalıklardan, yeni omnibüslerden, Ö resund’un sularından -S tran d v eien’de karşılaşsanız alışveriş çabasında olan biri sanırsınız, onun eğlenme tarzı budun çünkü o bir şair değildir ve ben onda şiirsel bir kıyaslanmazlığı boşuna aradım. A kşam a doğru evine gider, ayakları bir postacınınki gibi yorulm ak nedir bilmez. Yolda, karısının ona dönüşü için yiye cek özel sıcak bir şeyler hazırlayacağı aklına gelir, m esela sebzeli da na rosto. Eğer kafa dengi biriyle karşılaşırsa, onunla bu yemeği bir otelin aşçıbaşısm a uyan heyecanla konuşm ak için 0 ste rp o rt’a kadar gidebilir. Tesadüf bu ya tek kuruşu yoktur ama yine de karısının o ne fis yemeği ona hazırladığına kesinlikle inanır. Eğer hazırlamışsa, onu yemek yerken görm ek üstün insanlar için kıskançlık, sıradan insanlar için esin kaynağı olur; çünkü iştahı E sav'ınkinden daha çoktur. K arı sı eğer hazırlamamı şsa garip bir şekilde o yine aynıdır. Yolda bir in şaatın yanından geçerken başka bir adam la karşılaşır. Bir an beraber konuşurlar. Göz açıp kapayana kadar yeni bir bina diker, bunun için gerekli bütün güçler elindedir. Yabancı onun kesinlikle bir kapitalist olduğunu düşünerek oradan ayrılır, oysa benim hayran olduğum şö valye şöyle düşünür, “Evet, eğer mesele paraysa onu elde edebili rim .” A çık bir pencereye kurulup aşağıya m eydana bakar, hareket eden her şeyle ilgilenir, kaldırım taşının altına sıvışan bir sıçanla, oy nayan çocuklarla ve bunu da on altı yaşındaki bir kızın kayıtsızlığıy la yapar. Yine de o bir dâhi değildir, onda bir dâhinin kıyaslanamazlığını boşuna aradım. Akşam leyin purosunu içer, onu görseniz alaca karanlıkta ot gibi yaşayan karşıdaki bakkal diye yem in edersiniz. İşe yaramaz biri kadar kaygısızdır, am a yine de yaşadığı her anı, uygun anı en pahalı bedele satın alır, çünkü absürdden yola çıkmadan en ufak bir şey yapmaz. Yine de, yine de -gerçekten buna öfkelenebili rim, hiçbir sebepten olm asa kıskançlıktan- bu adam sonsuzluk ham lesi yapmış ve her an yapmaktadır. Ebedi teslimiyetle varoluşun de rin hüznünü içine boşaltmış, ebediyetin saadetinden haberdar, her şeyden, dünyadaki en sevdiği şeylerden vazgeçm enin acısını duyu yor, am a yine de sonluluk ona, daha yücesini hiç bilm em iş birine ve
receği kadar tat veriyor; çünkü sonluluktaki sürekliliği eğitim süreci nin yarattığı sinmiş ve korkm uş bir tinin izini taşımıyor: yine de bun dan güvenle zevk alm a anlayışı içinde, sanki fani hayat her şeyin en güvenlisi gibi. Ama, ama, sergilediği dünyevi biçim in bütünü absür dden dolayı meydana gelm iş yeni bir yaratım. Her şeyden sonsuza dek feragat etmiş ve her şeyi yine absürdden dolayı yeniden kazan mış. A ralıksız ebediyet hamlesi yapmakta; fakat bunu öyle bir doğru luk ve özgüvenle yapm akta ki bundan aralıksız faniliği elde etmekte, başka bir şeyden bir saniye bile şüphelenilmez. Bir dansçı için en zor lu işin belli bir duruşa sıçraması olduğu sanılır, öyle ki bir saniye bi le bu konum da kalabilm ek için çabalamam alıdır. bu konum da sabit kalması sıçramanın kendisi sayesinde olur. Belki bunu hiçbir dansçı yapam az -y a n i bu şövalyenin yaptığı şeyi. İnsanların çoğu dünyevi sevinç ve kederi bezgin bir halde yaşar; bunlar duvar boyunca oturup dansa katılmayanlardır. Ebediyetin şövalyeleri dansçıdırlar ve yüksek m evkidedirler. Hamlelerini yukarı doğru yaparlar, sonra yine aşağıya düşerler; bu da hiç basit bir vakit geçirme şekli değildir, seyretmesi nahoş da değildir. Fakat ne zaman düşseler hemen aynı duruşu alm a ya m uktedir değildirler, bir an sallanırlar, bu sallanış onların ne de ol sa bu dünyanın yabancıları olduğunu gösterir. Bu. sahip oldukları be ceriye bağlı olarak aşağı yukarı belirgindir, fakat en becerikli şöval yeler bile bu sallanmayı tüm den gizleyemez. Onlara havadayken bak mak gerekmez, sadece tam yere değerken ya da değmişken tanınır onlar. Fakat saniyesinde sanki ayakta dikiliyormuş da yürüyormuş gi bi düşebilmek, hayattaki sıçrayışı bir yürüyüşe çevirmek, yüce olanı yaya gidende m utlak olarak ifade etmek -b u n u ancak iman şövalyesi yapabilir- işte biricik ve tek mucize budur. Ne var ki mucize kolayca aldatabilir. O yüzden, gerçeklikle olan ilişkilerini örnekle açıklamak için, belli bir durumdaki hamleleri tarif edeceğim, çünkü her şey bunlara bağlı. Genç bir delikanlı bir prense se âşık olur ve hayatının bütün içeriği bu aşkta yatmaktadır: fakat öy le bir durum dur ki gerçekleşmesi imkânsızdır, ideallikten gerçekliğe tercüme edilmesi imkânsızdır. Sefaletin köleleri, hayatın batağındaki kurbağalar elbette şöyle bağıracaklardır: “Böyle bir aşk aptallıktır. Zengin biracının dul eşi de tam sana göre." Bırakın onlar bataklıkta vı-
raklayıp dursun. Ebedi teslimiyet şövalyesi için durum böyle değildir, dünyanın bütün nimetlerini verseniz o aşkından vazgeçmez. Aptalın teki değildir. Öncelikle bunun onun hayatının içeriği olduğundan emindir, ruhu sarhoşlukla kendinden geçer en ufak şeyi bile çarçur et meyecek kadar sağlıklı ve gururludur. Korkak değildir, aşkın, en sır dolu, en gizli düşüncelerine sızmasından, kendisini bilincinin her bir kirişinde sayısız boğumlarla dolanmasına izin vermekten korkmaz -e ğ e r aşk m utsuz bir aşksa kendini ondan hiçbir zaman kurtaram aya caktır. Aşkın tüylerini diken diken etmesiyle kendinden geçer; ama ru hu. zehirli kadehi içmiş ve zehrin her bir kan damlacığına karışmasını hisseden adam kadar vakurdur -çünkü bu an ölüm ve hayattır. Dola yısıyla aşkın tamamını emip kendini içinde kaybettiğinde her şeyi de neme ve her şeye kalkışma cesaretinden yoksun değildir. Hayatındaki koşullar üzerinde düşünür, evcil güvercinler gibi her işaretine itaat eden çevik düşünceleri çağırır, sihirli çubuğunu sallar, onlar da dört bir yana atılır. Fakat hepsi, acı haber ulakları gibi geri döndüklerinde ve ona bunun imkânsız olduğunu bildirdiklerinde, o zaman suskunlaşır, onları başından atar, yalnız kalır ve hamleleri yerine getirir. Eğer söy lediklerimin bir anlamı olacaksa hamlenin doğal biçimde gelmesi şart tır. O zaman şövalye ilkin, hayatın bütün içeriğini ve gerçekliğin bü tün anlamım tek bir dilekte yoğunlaştıracaktır. Eğer bir kişide bu yo ğunlaştırma. bu odaklanma yoksa, eğer ruhu başlangıçtan beri çeşitli likte dağılmışsa, asla hamleyi yapma noktasına gelmez, birinde kaybe derse ötekinde kazanmak için paralarını her tür hisse senedine yatıran kapitalistler gibi, hayatta ihtiyatla hareket edecektir -kısacası şövalye değildir. İkinci olarak, şövalye bütün düşünüp taşınmalarının sonucu nu tek bir bilinç edimine yoğunlaştırma kuvvetine sahip olacaktır. Eğer bu odaklanmadan yoksun kalırsa ruhu daha baştan dağılır ve o zaman hamleyi gerçekleştirecek zamanı olmaz, hayatta sonsuza dek işlere koşturacaktır, asla sonsuzluğa girmeyecektir; çünkü oraya en vakm olduğu anda bile tekrar geriye dönüp alması gereken unuttuğu bir şey olduğunu hatırlar. Ebediyete girmenin bir dahaki sefer m üm kün olduğunu düşünecektir, o da tamamen doğrudur; fakat böyle de ğerlendirmelerle insan asla hamleyi yapm a noktasına erişemez, onla rın yardımıyla ancak gitgide batağa daha fazla batar.
İşte böylece şövalye ham leyi yapar -a m a ne ham lesi? Her şeyi unutacak m ıdır? (Çünkü bunda da aslında bir tür yoğunlaşm a var dır.) Hayır! Çünkü şövalye kendisiyle çelişm ediği için ve insanın ha yatının bütün içeriğini unutm ak da bir çelişki olacağı için aynı adam olarak kalır. Başka biri olmak için hiçbir eğilimi yoktur, ne de buna büyüklük olarak bakar. Sadece alt türler kendilerini unutup yeni bir şey olurlar. Kelebek bir zam anlar tırtıl olduğunu bu şekilde tümden unutmuştur, belki sonra da kelebek olduğunu tüm den unutup bir ba lık olabilir. Derin türler kendilerini asla unutm azlar ve asla oldukla rından başka bir şey olmazlar. Yani şövalye her şeyi hatırlar, fakat tam da bu hatırlam adır acı veren, ama yine de ebedi teslimiyet saye sinde varoluşla barışık kalır. O prensese duyduğu aşk onun için ebe di bir aşkın ifadesi olm uş, dinsel bir niteliğe bürünüp Ebedi Varlığa duyulan bir aşka dönüşm üştür. Aşkını doyasıya yaşam ayı ondan ke sinlikle esirgeyen o Ebedi Varlık, yine de bu aşkın hiçbir gerçekliğin elinden alam ayacağı, ebediyet form undaki geçerliliğinin ebedi bilin ciyle, onu bir kere daha kendine dost etmiştir. A ptallar ve genç in sanlar, bir insan için m üm kün olan her konuda konuşurlar. Ne var ki bu, büyük bir hatadır. Tinsel anlam da söyleyecek olursak her şey m üm kündür, fakat sonluluk âlem inde m üm kün olm ayan pek çok şey vardır. Ancak, bu m üm kün olmayanı şövalye tinsel olarak ifade ede rek m üm kün kılar, fakat ondan feragat ederek tinsel olarak ifade eder. Onu gerçekliğe taşıyacak olan, am a im kânsızlığa çarpmış bu lunan dilek, artık içe dönm üştür, fakat bu yüzden kaybolm uş da de ğildir, unutulm uş da. Kimi zam an hatırayı uyandıran onun içindeki arzunun bilinçdışı işleyişidir, kimi zam an da onu uyandıran kendisi dir; çünkü hayatının bütün içeriğinin geçici bir heves gibi görünm e sini istem eyecek kadar gururludur. Bu aşkı genç tutar, aşk onunla birlikte yıllar boyunca hem büyür hem güzelleşir. Öte yandan aşkı nın daha da büyüm esi için sonluluğun devreye girm esine ihtiyacı yoktur. H am lesini yaptığı andan itibaren prenses onun için artık kay bolmuştur. Sevdiğini gördüğünde hissettiği erotik ürpermeye ihtiya cı yoktur artık vs., fani anlam da ondan sürekli ayrılm ak zorunda da değildir; çünkü onu ebedi anlam da hatırlam aktadır, veda etm ek için birbirlerini bir kere daha görm eye istekli olan sevgililerin böyle dav
ranmakta, bunun son defa olacağım düşünm ekte haklı olduklarını gayet iyi bilir; zira belki de birbirlerini hem en unutacaklardır. Başka birini sevm ede bile, insanın kendisine yeterli olm ası gerektiği derin sırrını kavram ıştır. Prensesin yaptığı şeylere artık hiçbir fani ilgi gös termez. işte bu da onun ebedi ham leyi yapm ış olduğunun tam ispa tıdır. Burada belli bir bireyin yaptığı ham lenin gerçek mi yoksa m a sal mı olduğunu görme fırsatı doğabilir. Bu ham leyi yapm ış olduğu na inanmış biri vardı: zam an geçince prenses başka bir şey yaptı, ev lendi - b ir prensle d iy elim - o zam an adam ruhunun teslim iyet esnek liğini kaybetti. Bunun üzerine ham leyi uygun biçim de yapmadığını anladı; zira sonsuz teslim iyet edim ini yapm ış olan o adam kendi kendine yeterlidir. Şövalye teslim iyetini iptal etmez, aşkını ilk anda ki gençliğinde korur, hiçbir zam an bırakm az; çünkü ham leleri son suza dek yapar. Prensesin yaptığı onu rahatsız edem ez, eylemleri için başka insanlarda yasa arayanlar ancak alt türlerdir, eylemlerine dayanak noktasını kendilerinin dışında ararlar. Fakat öte yandan eğer prenses de benzer düşünceye sahipse ardından güzel bir sonuç gelir. İnsanın oyla kabul edilm ediği, kendisini takdim etm e cesareti olan herkesin doğal üyesi olduğu o şövalyelik tarikatına takdim edecek tir. ölüm süzlüğünü kadın erkek ayrımı yapm ayışıyla ispatlayan o şö valyelik tarikatına. İkisi aşklarını genç ve sağlıklı tutacaklar, prenses de acılarını yenm iş olacak, şarkıda söylediği gibi "her gece efendisi nin yanında yatm asa" da. Bu ikisi ile çok iyi zam anlanm ış bir har monía praestabilita [önceden kurulm uş uyum j. ebediyen birbirleriyle uyum içinde olacaklar, öyle ki eğer aşkın ifade edileceği o an ge lecek olsa, ki bu an aslında onları fani olarak ilgilendirm iyor (çünkü o zaman yaşlanıyor olacaklar), eğer aşkın ifade edileceği zaman bir gelecek olsa, başlangıçta gerçekten birleşm iş olm aları durum unda başlayacak oldukları tam o noktadan başlam aya m uktedirdirler. Bu nu anlayan kişi, ister kadın ister erkek olsun asla aldatılam az, çünkü aldatıldıklarını hayal edenler yalnızca alt türlerdir. O kadar gururlu olmayan hiçbir kız gerçekten nasıl seveceğini bilmez: ama o kadar gururluysa o zam an dünyanın bütün taktikleri ve kurnazlıkları onu kandırm aya yetmez.
S o k r a t e s ’ in
olumlu
dış
görünüşü
Y a /Y a ö a ’daki, içeriği, dışarıdan bakıldığında
sanılacağından son derece farklı olan Yazı M a sası gibi, S okrates’in kaba ve çarpık çurpuk dış görünüşü, içindeki öznelliğin zenginliğini m as keler. F a k a t ş im d i tek rar S o k r a t e s ’e d ö n e lim . Ö y le ta sv ir e d ild iğ i g ib i u y g u n b ir d ış g ö r ü n ü ş ü p e k y o k tu ; ç o k ç ir k in d i, b iç im s iz a y a k la n v a r d ı, h e p s in d e n ö n e m lis i, a ln ın d a v e b a şk a h e r y e r in d e b ir ta k ım urlar v a r d ı, k im g ö r s e a h lâ k ta n y o k s u n b ir te b a a o ld u ğ u n a k a n a a t g e tir ir d i. S o k r a t e s ’in k e n d i o lu m lu d ış g ö r ü n ü şü n d e n a n la d ığ ı b u y d u , o n u n la o k a d a r m u tlu y d u k i e ğ e r k e n d is in e k itara ç a lg ıc ıs ı g ib i k a d ın s ı ç e k ic i b ir g ö r ü n ü m , ç o b a n ç o c u ğ u n u n e r ite n b a k ışla r ı, Y a r d ım la ş m a D e r n e ğ i'n d e k i d a n s u s ta sın m k i g ib i k ü ç ü k a y a k la r v e in
toto [ ö z e t o la ra k ] g a z e t e y le iş a ra y a n b ir in in y a d a ü m id in i ö z e l bir z iy a r e te b a ğ la m ış bir t e o lo ğ u n arzu e d e b ile c e ğ i k ad ar o lu m lu bir g ö r ü n ü m v e r ilm iş o ls a y d ı, b u n u a h lâ k h o c a s ı o lm a s ın a e n g e l o lu n m a sı iç in y a p ılm ış ila h i b ir o y u n o la r a k d e ğ e r le n d ir ir d i. B u ih tiy a r h o c a , b u n u n ö ğ r e n c iy i b e lli b ir m e s a f e d e tu tm a y a y a r a y a c a ğ ın ı a n la d ığ ı iç in d e ğ i ls e e ğ e r , o lu m lu g ö r ü n ü ş ü n d e n n e d e n o d e n li m e s u t tu; h e r h a ld e b ö y l e c e ö ğ r e n c i ö ğ r e t m e n le d o ğ r u d a n b ir iliş k iy e s ı k ı c a sa r ılm a y a c a k , b e lk i h a y r a n o lu p g iy s ile r in i a y n ı ta r zd a k e s tir m e y e c e k ti. T e z a t lığ ın g e tir d iğ i itic i e t k iy le ö ğ r e n c i - k i d a h a y ü k s e k b ir d ü z le m d e S o k r a t e s ’in ir o n is in in o y n a d ığ ı rol d e b u y d u - a sıl m e s e le n in k e n d is iy le ilg ili o ld u ğ u n u v e h a k ik a tin iç e b a k ış m ın iki c a n d o s tu n k o l k o la y ü r ü d ü k le r i a rk a d a ş iç e b a k ış ı o lm a y ıp a y r ılık o ld u ğ u n u a n la m a y a z o r la n a c a k tı, h e r b ir in i h a k ik a tte k e n d is i iç in var e d e n a y r ılık . Ö z n e lliğ in , y a n i iç e b a k ış ın , h a k ik a t o lm a s ıy d ı b e n im te z im v e ta k m a a d lı y a z a r la r ın o n u n la b ir i liş k iy i d e s t e k le m e s i ç a b u c a k a l g ı la n ıy o r , e ğ e r h iç b ir ş e y d e n d e ğ ils e o n la r ın k o m e d iy e o la n d u y a r lı lık la r ın d a n . K o m e d i d a im a o lg u n lu k işa retid ir; fa k a t b u o lg u n lu ğ u n
altında yeni filizlerin verm esi önem lidir ve vis com ica acıklı olanı bastırm am alıdır, tersine yeni bir dokunaklılığın başladığına işaret etmelidir. Kom edi silahını kullanm a gücüne, çağım ızda tin âlem in de söz sahibi olunacaksa eğer, herkes için vazgeçilm ez bir m eşru luk olarak bakıyorum . Bir çağ, bizim çağım ız gibi ya da söylendiği gibi, çok derin düşünüyorsa, kom iklik, eğer bu doğruysa, herkes ta rafından keşfedilm iş olm alı ve bir şeyler söylem eye niyetlenen her kes tarafından başlangıçtan beri keşfedilm iş olm alı. Fakat paralı ho calar \Docents] mizah anlayışından insanı dehşete düşürecek kadar yoksundurlar; Hegel bile, ateşli bir H eg el’cinin iddiasına göre, ko m iklik unsurundan tüm den yoksunm uş. Bir D o ç e n t'i. H olberg'in dışında bir m uhasebeciye şaşırtıcı derecede benzeten gülünç, kasıl mış vakar ve ağırbaşlılık havalarına, paralı hocalar ciddiyet der. Bu korkunç ciddiyete sahip olm ayan herkes suludur. Belki. Fakat bir adam, kom edi âlem inde ustalığa erişm eden kendini fiilen dolaysı zın alanından yansıttığını söylerse bu ne dem ek olur? Yalan söylü yor dem ek olur. B ir adamın yolunu dolaysızdan bulduğunu söyle mesi, sonra da bunu direkt bir biçim de bilgi olarak iletmesi ne de mek olur? A dam kafadan atıyor dem ek olur. T inler âlem inde çeşit li aşam alar bir yol güzergâhındaki şehirler gibi değildir, yolcunun şehirlerden direkt olarak bahsetm esi yerindedir: Ö rnekse. "Pekin 'den ayrıldık ve C an to n ’a geldik, ayın 14’iinde C anton'daydık." Yolcu bu şekilde m ekânları değiştirir, kendini değil, böylece bun dan direkt olarak, değiştirm eden söz etm esi, değişikliği böylece ak tarması uygundur. Fakat tin dünyasında bir yer değişikliği kişinin kendinde bir değişiklik dem ektir, bu yüzden bu ya da şu aşam aya ulaşm a hakkm daki bütün direkt tem inatlar M unchhausenlik yap maktan başka bir şey değildir. Bir adam ın tin dünyasında şu ya da bu uzak bir noktaya ulaştığının kanıtı bunu sunm a biçim idir: eğer bu tersini ispat ederse, bütün direkt tem inatlar sadece kom ediye kat kıda bulunm akla kalır. Kom edi silahını kullanm a gücü polisin kal kanı gibidir, yetki arm asıdır, öyle ki güç sahibi her kişi -k i çağım ız da her kişi bir güç sah ib id ir- bunu taşım alıdır. Fakat bu kom iklik ti ni vahşi ya da şiddetli değildir, kahkahası tiz değil: aksine, bir ke nara koyduğu dolaysızlığa karşı dikkatlidir. H arm an tırpanına bir
çerçeve yerleştirilir, keskin ağzına paralel giden ahşap çubuklar; tır pan dik duran hububatı biçerken, neredeyse şehvetli bir biçim de bu destekleyen beşiğin üzerine çöker, anızın üzerine m untazam an ve güzel bir şekilde düşer. Biçilecek olgunluğa erişm iş dolaysızlıkla ilintisi bakım ından m eşru kom edi ruhunun durum u da böyledir. Biçm e görevi şölensel bir eylem dir, biçen sert bir hasat eli değildir, dolaysızı boyun eğm eye zorlayan kom edinin keskin bıçağı ve sivri ağzı olsa da, boyun eğişi nahoş değildir, düşerken bile biçen tarafın dan desteklenir. Kom edi ruhu esasta m izahtır. K om iklik soğuk ve huzursuzsa, filizlenen yeni bir dolaysızlık yok dem ektir, o zam an kom ik, hasat işlevi görm ez, çıplak araziler üzerinde şiddetle esen m eyvesiz bir rüzgârın tatm insiz tutkusu işlevini görür. B ir şeyle ayırt edilm ek daim a iyidir; şu ciddi çağım ızda ciddi ol m ayan biri olarak parm akla gösterilm ekten başka istediğim bir şey yok. Bu yargıda herhangi bir değişiklik yapm a isteği şöyle dursun, saygıdeğer D oçentlerin, hem ex cathedra [yetkili olarak] el kol h a reketi yapanların, hem de sesleri çay m asalarında çınlayanların yar gılarının arkasında durup takm a adlı yazarlara ciddi cüm lelerle sık sık yönelttikleri özel nutukları birdenbire unutm ayıp tam tersine, kom ikliği ciddilikte bir kararlılık yapm ayı önerenlerin ve latifede bütün zulüm lerin en üzücüsünden kurtuluşu bulanların bu yazarlar olduğunu net olarak hatırlam alarını isterim: A ksiliğin, aptallığın ve esnek olm ayan tinin zulm ü. Takm a isim li yazarların, ben de dahil, hepsi özneldir; şu nesnel çağım ızda nesnel olam ayan tek kişi olarak ayırt edilm ekten daha iyi bir şey istem iyorum .
IX.
Tahammülün
sınırları
Regine O lse n ’le nişan bozulm uştur.
Fakat
Constantine Constantius her şeye rağmen bir “Tekrar”dan üm idini kesmiş değil. Yine de en çok korktuğu şey bir tekrar. Onu sadece Eyüp
karakteri teselli edebiliyor, çünkü onun ıstırabı da tarif edilir gib i değildi ve Eyüp de çevresin deki herkes tarafından yanlış anlaşılmıştı.
1 11 Ekim S U S K U N SIRD AŞIM :
H ayatım bir çıkm aza girdi, varoluştan iğreniyorum , tatsız tuzsuz anlam sız bir şey. P ie rro f dan daha aç olsaydım , insanların sunacağı açıklam aları yem eye yeltenm ezdim . İnsan parm ağını toprağa batı rıp kokusundan hangi diyarlarda olduğunu anlar -b u hiçbir şey kok m uyor. N eredeyim ben? D ünya denen bu şey nedir? Bu kelim enin anlamı nedir? Beni bunun içine kim çekti de şimdi orada bırakıp gi diyor? Ben kim im ? D ünyaya nasıl geldim ? Bana neden sorulm adı, neden yolu yordam ı öğretilm eden sanki bir “ruh satıcısı’’ndan alın mış gibi bir kenara itildim ? G erçeklik dedikleri bu büyük müesseseye ilgim nasıl doğdu? Neden ona ilgim olsun ki? Bu içten gelecek bir ilgi değil mi? Eğer bu işte zorla yer alacaksam , yönetici kim? Ona bir şey söylem ek isterim . Y önetici yok m u? Şikâyetim i kime bildireceğim ? Varoluş hiç kuşkusuz bir m üzakere -görüşüm ün dik kate alınm asını rica edebilir m iyim ? E ğer insan dünyayı olduğu gi bi kabul etm ek zorundaysa, o zam an bunun ne olduğunu öğrenm e m ek daha iyi olm az m ıydı? Sahtekâr nedir? Sahtekârın ne olduğu nun cni bono [kimin yararına] sorusu sorularak bulunacağını söyle m iyor mu Cicero? Herkesin sorm asına izin veriyorum ve herkese soruyorum kendim i ve bir kızı m utsuz yapm akla ne kârım oldu? Suçluluk - b u ne dem ektir? Büyücülük mü? B ir insanın nasıl suçlu olacağı belli değil m idir? Biri cevap verebilir mi? Bu şeye karışm ış beyefendiler için en büyük önemi haiz olduğu doğru değil mi? Zihnim bir duraklam a noktasında, daha doğrusu ondan sıyrılıyo rum. Kâh yorgun ve bitkinim , evet sırf kayıtsızlıktan ölü gibiyim; kâh çılgın gibi gazabım ı üzerine yönelteceğim birini bulm ak için şaşkın şaşkın dünyanın bir ucundan öteki ucuna seyahat ediyorum. V arlığım ın bütün özü kendisiyle çelişerek çığlık çığlığa feryat edi
yor. Nasıl oldu da ben suçlu oldum ? Y oksa suçsuz m uyum ? O za m an neden bütün dünya dillerinde öyle anılıyorum ? İnsan dili ne re zil bir icat: B ir şey söylüyor, başka bir şey kastediyor! Başım a gelen bir şeyden ibaret değil mi, bütün bunlar bir kaza değil mi? B ütün m izacım ın bir değişikliğe uğrayacağını, başka bir adam olacağım ı önceden bilebilir m iydim ? Belki de ruhum da gizli yatan şey fırlayıp çıktı. Fakat orada fark edilm eden yatıyorduysa, onu nasıl önceden görebilirdim ? M adem önceden görem iyorum , o zam an suçlu değilim . Eğer felç geçirm iş olsaydım da yine suçlu mu olacaktım ? Dil dedikleri insan konuşm ası nedir, sadece bir kliğin anladığı sefil bir jargondan başka nedir? D ilsiz hayvanlar böyle şey leri konuşm adıkları için daha akıllı değil m idirler? -B e n sadakatsiz m iyim ? Beni sevm eye devam etmesi ve başka kim seyi sevm em esi durum unda bana sadık kalırdı. E ğer sadece onu sevm eyi dilem eye devam edersem , sadakatsiz m i oluyorum ? A slında ikimiz de aynı şeyi yaptık; o zam an neden ben sadakatim i aldatarak gösteriyorsam aldatan oluyorum ? Neden o haklı oluyor da, ben haksız oluyorum ? İkim iz de doğruysak o zam an neden insan dilinde onun sadık benim de aldatan olduğum ifade ediliyor? Bütün dünya üstüm e gelse, bütün skolastikler benim le tartışsa, hayatım tehlikede olsa yine de haklı olduğum u iddia ederim. Bu inancı benden kim se zorla alam az, am a bunu dile getirebileceğim hiçbir dil yok. Ben doğru hareket ettim . Benim aşkım kendini bir evlilikte ifade edem ez. Eğer onunla evlenseydim m ahvolurdu. B el ki evlilik olasılığı onu çekm iştir. Elim den bir şey gelm ez -b e n i de çekm işti. G erçeğin söz konusu olduğu daha ilk anda, her şey kay boldu, am a artık çok geç. O nun anlam kazanacağı gerçeklik benim için, tinsel gerçekliğim le yan yana giden bir gölgeden ibaretti, kâh beni güldüren kâh davetsiz bir şekilde varlığım ı rahatsız eden bir gölge. Sonunda ona dokunm ayı isterdim , el yordam ıyla, adeta bir gölgeyi kavrar gibi, ya da elim i bir gölgeye uzatır gibi. Hayatı m ah volm az mıydı? A slında o benim için ölm üş gibi, gerçekten de ru hum da ölüm ünü dilem em için bir ayartm ayı uyandırabilir. Onu m ahvedecek olsaydım , onu bir gerçekliğe kavuşturur kavuşturm az uçup giderdi -o y s a öteki türlü onu hakiki bir gerçeklik olarak tutu
yorum , am a başka bir anlam da dehşet dolu bir gerçeklik. N e olacak o zam an? O zam an dil benim suçlu olduğum u söylüyor, çünkü bu nu önceden görm eliydim . O nurum u ve gururum u benden alacak ne tür bir güç bu, hem de böyle saçm a bir şekilde? O halde ben bir ka der kurbanı m ıyım ? O zam an her ne yaparsam yapayım suçlu ve sahtekâr m ıyım , hiçbir şey yapm asam bile mi? -Y o k sa deli miyim ? O zam an en iyisi beni susturm ak; çünkü insanlar özellikle delilerin ve ölm ek üzere olanların söylediklerinden korkarlar. Deli -n e de mek? Halkın saygısına m azhar olm ak ve akıllı biri olarak görülm ek için ne yapm am gerekiyor? N eden hiç cevap yok? Yeni bir kelime bulana m akul bir doıtceur [armağan] vereceğim . A lternatifleri ifade ettim. İkiden fazlasını bilecek kadar zeki kim se var mı? Eğer bili yorsa. o zam an benim deli, sadakatsiz ve sahtekâr olduğum , kızın da sadakatli, aklı başında olduğu ve herkesçe sayıldığı saçma. Y ok sa ilişkim izin ilk dönem ini o kadar güzel kılm ış olmam mı kabahat? İltifatınıza teşekkürler! Sevildiği zam anki coşkusunu gördüğüm za man. kendim i ve onun gösterdiği her şeyi aşkın büyüsünün sihirli gücü altına koyuyordum . Bunu yapabilm em ya da yapm am hata mıydı? E ğer kızın kendinde ve kim senin tanım adığı, sihirli çubu ğuyla bana dokunup değiştiren üçüncü şahısta değilse, hata kimde o zaman? Benim yaptıklarım ı başkalarında övüyorlar. -Ş a ir olm am mı benim tazm inatım ? H er tür tazm inatı reddediyorum , ben hakla rımı istiyorum , yani onurum u. Ben şair olmak için dua etm edim , üs telik bu hediyeyi o bedele alm azdım . -Y o k eğer suçluysam o zaman kesinlikle nedam et getirip telafi etm eliyim . Nasıl olacak onu söyle yin? Belki hayatın, bir çocuğun bokböceğiyle oynam ası gibi keyfi ne göre benim le oynam asından da pişm anlık duym alıyım . -Y o k sa en iyisi hepsini unutm ak mı? Unut! Eğer bunu unutursam varlığım sona erer. Ya da, sevdiğim le birlikte onurum u ve gururum u da kay bettiğim hayat neye benzerdi -h e m de kim senin, telafi edem eyece ğim bu şeyin nasıl m eydana geldiğini bilm ediği bir şekilde kaybet tim. O zaman dışarıya mı atılm alıyım ? A m a o zam an neden içeriye atılm ıştım ? Ben istemedim ki? Sadece ekm ek ve suyla beslenenlerin durum u benim kinden da ha iyi. D üşüncelerim , insanca ölçülerde söylersek, hayal edilebile
cek en az gıdayla besleniyor; am a yine de, m ikrokozm ik oranlarım a rağm en m üm kün olduğunca m akrokozm ik biçim de davranm aktan m em nuniyet duyuyorum . K im seyle konuşm uyorum ; am a insanlarla iletişim i tüm den kes m em ek için, ya da paralarına karşılık bir şeyler verm ek için, şiirler den, özlü deyişlerden, atasözlerinden ve her devirde hayran olun muş ölüm süz Eski Y unan ve Latin yazarların kısa parçalarından h a tırı sayılır bir derlem e yaptım. Bu antolojiye Y etim ler Y urdu’nun desteğiyle basılm ış B alle’m D ers K itab ı’ndan bazı m ükem m el alın tılar ekledim . Y ani bana kim bir soru sorsa cevabı hazır. Klasikle r’den ben de Peer Deacon kadar alıntılar sunabilirim , buna ilave ten B alle’ın Ders K itab ı’ndan da alıntılar söyleyebilirim . “İnsanın isteyebileceği en büyük onura ulaşsak da, kendim izi gurura ve k ib re kaptırm am alıyız.” K im seyi kandırm am . Şunun şurasında doğru yu konuşacak ya da doğru dürüst bir söz edecek kaç kişi var? “ ‘D ü n y a’ kelim esi, yeryüzü, gökyüzü ve onların arasındaki her şe yi tam am en içine alır.” B ir şey söylesem ne yararı olurdu ki? Beni anlayabilecek kim se olm azdı. Çektiğim acının ve ıstırabın adı yok, benim gibi -b e n ki is m im olm asa da, yine de senin için belki bir şeyler ifade edecek şe kilde kalırım , her halükârda kalırım. SA D IK D O S T U N
19 Eylül S U S K U N SIRD AŞIM :
Eyüp! Eyüp! Eyüp! Eyüp! G erçekten şu güzel sözlerden başka bir şey söylem edin mi, “Tanrı verdi, Tanrı aldı, Tanrının ismi m ü barek olsun”? O bütün acıların içinde sadece bu sözleri m i tekrar et tin? N eden yedi gün yedi gece sustun? R uhunda neler oldu bitti? B ütün dünya başında darm adağın olup yerde etrafında çanak parça ları gibi durduğunda hem en bu insanüstü soğukkanlılığa mı sahip oldun, sevginin yorum una ve özgüvenin ve im anın açıkkalpliliğine m i sahip oldun birden? O halde kapını acı çeken insana kapattın mı.
o insan hayatın m ükem m elliğine dair dünyevi bilgeliğin bir parag ra f okum akla sunduğu acınası teselliden başka bir rahatlam a bekle yem ez mi? Söyleyecek başka bir şeyin yok m u? Sahte tesellicilerin bireye bir iki kelim eyle dağıttıklarından, tören şefi gibi kaskatı sah te tesellicilerin bireye reçete olarak yazdıklarından fazlasını söyle meye cesaretin yok mu? Hani ıstırap anında, “Tanrı verdi, Tanrı al dı, Tanrının adı m übarek olsun" denir -n e az ne fazla, tıpkı hapşı ran birine “Çok yaşa” dem ek gibi bir şey! Hayır, sen ki olgun gün lerinde, eziyete uğrayanlar için bir kılıç, ihtiyarlar için bir değnek, kocam ışlar için bir asaydın, her şey darm adağın olduğunda insanla rı hayal kırıklığına uğratm adın -sık ın tıd a olanın ağzı dili, pişm anlık duyanın ağlam ası, kederli olanın feryadıydın, işkencelerle dilsiz kalm ış herkesin acısını dindirendin, bir yüreğin barındırabileceği acı ve kederin en yakın şahidiydin, “ can sıkm tısı”yla şikâyet etm e ye ve Tanrıyla çekişm eye cesaret edecek kadar güvenilir bir savu nucuydun. İnsanlar bunu neden gizliyorlar? Dul ve yetim in hakkını silip süpürene ve m iraslarına konanlara yazıklar olsun, am a aynı za m anda insanın yüreğinden ve “T anrıyla çekişm e”nden çektiği ezi yeti dindirm enin geçici tesellisini kurnazca elinden alanlara da ya zıklar olsun. Y oksa zam anım ızda Tanrı korkusu o kadar büyük de, ıstırap çeken kişi o eski günlerde gelenek olan şeye ihtiyaç m ı duy m uyor? Belki insan Tanrı huzurunda şikâyet etm eye cesaret edemiyordur? Şim di büyüm üş olan T anrı korkusu m u, yoksa korku ve korkaklık mı? Bugünlerde insanlar kederin doğal ifadesinin, tutku nun üm itsiz dilinin şairlere bırakılm ası görüşünde, onlar bir alt m ahkem enin avukatları olarak insan m erham eti m ahkem esinde ıstı rap çeken için dava açıyor. B undan ötesine geçm eyi kim se göze ala maz. K onuş o halde, Ey silinem ez belleğin E y ü p ’ü! Söylediğin her şeyi anlat uzun uzadıya, en yüksek m ahkem eye çıkm ış kudretli avu kat, kükreyen bir aslan kadar korkusuz. Senin konuşm anda ruh var, yüreğinde Tanrı korkusu, konuşm alarıyla sana gaspçılar gibi saldır m ak için ayağa kalkan arkadaşlarına karşı ıstırabını haklı çıkaraca ğın zam an şikâyet ettiğinde bile, arkadaşların seni kışkırttığında b i le onların bilgeliğini ayaklarının altında ezer, onların Tanrıyı savu nuşlarını küçüm sersin, bunu eski bir saray adam ının ya da dünya iş
lerini bilen bir devlet bakanının gelip geçici kurnazlığı gibi görür sün. Sana ihtiyacım var, yüksek sesle nasıl şikâyet edeceğini bilen bir adam a; öyle ki şikâyeti, Tanrının Şeytanla bir, insana karşı plan kurmayı görüştükleri C en n et’te yankılansın. Şikâyet et! Tanrı korkm az, kendini pekâlâ savunabilir, fakat hiç kim se bir insana yakıştığı gibi şikâyet etm eye cesaret edem ezse kendini savunm ak için nasıl konuşabilir? K onuş, sesini yükselt, Tanrı elbette daha yüksek sesle konuşabilir, onun yıldırım ı var - f a kat o da bir cevaptır, bir açıklam a, güvenilir, dürüst, hakiki, T anrı nın kendisinden gelen bir cevaptır, bir insanı çarpsa bile Tanrının haklılığı hakkm daki, insan zekâsının keşfedip kadınsı yaratıklarla harem ağalarının aracılığıyla etrafa yayılan dedikodudan daha gör kem lidir. Silinm ez belleğin yardım severi, büyük acılar çekm iş Eyüp, ben de bu m eclise katılabilir m iyim , ben de seni dinleyebilir miyim ? B e ni itme. Senin kül yığının yanında sahtekâr biri olarak dikilm iyo rum , gözyaşlarını sahte değil, ne var ki elim den seninle gözyaşı dökm ekten başka bir şey gelm iyor. N eşeli insan m utluların arkadaş lığını arar, gerçi onu en içten mutlu eden şey kendi içinde bulunan sevinçtir; işte ıstırap çeken insan da kederin arkadaşlığını arar. D ün ya benim olm adı, yedi oğlum ve üç kızım olmadı; fakat çok az şe ye sahip olan da her şeyini kaybedebilir, sevdiğini kaybeden de ade ta oğullarını ve kızlarım kaybetm iştir, onurunu, gururunu ve yanı sı ra yaşam a arzusunu ve hayatın anlam ını yitiren insan da adeta “ur larla vurulm uştur.” A D SIZ D O S T U N
D ö r d ü n c ü B ö lü m
1848:1984
SEKİZ PATİKA KUYTUSUNU YENİDEN ZİYARET
B enim e k siğ im fiziksel g ü ç . Zihnim dingin. K endimi h e p kurban e d ile c e k m iş gibi h issetm işim dir; em irler şim di elim e g e ç m iş d e , b en d e verilen b u yru ğa u yacak m ışım . N orm ald e bunu kaldırabilirim. Fakat d in len m ek e ğ le n m e k am a cıy la , m e s e la ara banın için d e oturup tatlı d ü ş ü n c e le r e d a la rak 3 0 -3 5 kilom etrelik bir y o lc u lu ğ a çıktı ğ ım d a , v ü c u d u m k ısm en yolcu lu k tan , k ıs m en d e sırf zih in sel zo rla m a d a n g itg id e zayıf d ü şer; ara b a d a n in in ce d e b a z e n yı lışan, sırıtan bir kalabalık karşılar beni, h a t ta içlerind en bazıları s ö z le sataşır, o z a m an fiziksel b ü n y em gü çlü b iç im d e e tk ile niyor. Y a d a, ıssız patika yollarda uzun bir y ü rü y ü şe çıkıp d ü şü n c e le r im e d ald ığım d a, orad a yap a y a ln ızk en a n id en karşım a üç dört se r ser i çıkıp s ö z le s a ta ş m a y a b a ş la yın ca, fiziksel durum um gü çlü b iç im d e e t kileniyor. K avga e d e c e k fiziksel g ü c ü m yok - b ö y le bir m an zarad an d a h a fazla c a nımı sık an bir ş e y bilm iyorum . H er k e se s ö zü m ü d in le tm e y e te n e ğ im var, a m a y o n tu lm am ış se r ser i hariç -b a s ın d a n em irler alan d iğer üç ta n esin i hiç sa y m ıy o r u m on u n la k o n u şu lm a z.
H e g e l ’ ci
bir
bastonla
sohbet
elki burada, nesnel bir çağda tüm den de lüzum suz sayılm aya cak bir görüşü ileri sürm eyi göze alabilirim . İçebakışm yoklu ğu da deliliktir. Nesnel doğruluk aslında, onu dile getirenin akıllı ol duğunu belirlem eye hiçbir surette yeterli değildir; aksine, insanın söylediği tam am en doğru da olsa -ö zellik le de nesnel olarak d o ğ ru deli olduğunu bile ele verebilir. Burada bir öykü anlatayım , benim hiçbir eklem em yok, dosdoğru bir akıl hastanesinden naklediyorum . Böyle bir kurum daki bir hasta kaçm anın yollarını arar ve gerçekten de bir pencereden atlayarak am acına ulaşır, yolda özgürlüğüne koş mak için hazırlanırken birden kafasına (akıllıca mı desem , yoksa delice m i?) şu fikir dank eder: “Şehre inince tanıyacaklar ve akabin de buraya geri gönderecekler; o yüzden söylediklerinin nesnel doğ-
ruluğuna, akıl sağlığının yerinde olduğuna herkesi ikna etm eye iyi ce hazırlıklı olm an gerek.” B ir yandan yürüyüp bir yandan bunları düşünürken yerde duran bir top görür, eğilip alır ve paltosunun ar ka cebine koyar. H er adım attığında top, kibarca söylem ek gerekir se, oturm a yerine vurur, o da her seferinde, “Güm, dünya yuvarlak tır,” der. Şehre gelir ve hem en arkadaşlarından birine uğrar; deli ol m adığına onu ikna etm ek istem ektedir, o yüzden bir ileri bir geri yürüyüp durm adan, “Güm , dünya yuvarlaktır!” der. A m a dünya da yuvarlak değil mi zaten? Akıl hastanesi, herkesin dünyanın tepsi gi bi düz olduğuna inandığı zam anlardaki gibi bu görüşten dolayı biri nin daha kurban olm asına mı can atm aktadır? Y oksa, herkesin ka bul ettiği ve saygı gösterdiği nesnel bir hakikati dile getirerek akıl lı olduğunu kanıtlam ayı um an bir adam deli midir? Fakat doktor açısından hastanın henüz iyileşm em iş olduğu açıktır; am a tedavisi nin, adam a dünyanın düz olduğu görüşünü kabul ettirm eye bağlı ol duğu düşünülm ez. Fakat herkes doktor değil ki, görünüşe bakılırsa çağın gerektirdikleri, deliliğin ne olduğu sorusu üzerinde hatırı sa yılır bir etkiye sahip. Evet, insanın bazen, H ıristiyanlığı m odernleş tiren m odern çağm , neredeyse Pontius P ilatu s’un sorusunu da m o dernleştirdiğine inanası geliyor, çağm kendini dayayacağı bir şey aram a dürtüsü şu soruda ilan ediliyor: D elilik nedir? Privatdoc e n f in biri, de om nibus dubitandum est [her şeyden şüphe etm ek gerek] dediğinde -ak ad em ik cüppesi her zam an bir şeyler söylem e si gerektiğini h atırlatır- ve aynı zam anda iki cüm lede bir kendisinin hiçbir zam an hiçbir şeyden şüphelenm ediğine dair bir sürü içsel d e liller sunan bir sistem yazıverdiğinde ona deli olarak bakılmaz. Don K işot öznel deliliğin bir prototipidir, burada içebakış tutku sunun, belli bir sonlu sabit fikri kucaklam ası vardır. Fakat, öte yan dan içebakışm yokluğu bize deli saçm asını verir, o da aynı ölçüde kom iktir; eğer bir deneysel psikolog bunu, böyle bir avuç filozofu alıp bir araya getirerek gösterecek olursa çok arzu edilen bir şey ola bilir. Sapkın bir içebakış olarak ortaya çıkan delilik türünde, trajik ve kom ik unsur, talihsiz birey için son derece önem li olan bir şeyin aslında kim seyi ilgilendirm eyen özel bir saplantı olm asıdır. İçeba kışm yokluğundan m eydana gelen delilik türündeki kom ik unsur,
mutlu bireyin bildiği şeyin gerçekten hakikat olm asına, herkesi ilgi lendiren hakikat olm asına rağm en, o çok saygı duyulan zırvacıyı en ufak derecede bile ilgilendirm eyişidir. Bu tip delilik ötekinden da ha insanlık dışıdır. İnsan birinci türden bir delinin gözlerinin içine, orada hezeyanının en derin noktasına ulaşm ak zorunda kalırım diye bakm aya çekinir; fakat insan ikinci türden deliye, gözlerinin cam dan, saçının halı saçaklarından yapıldığını, yani kısaca yapay bir ürün olduğunu keşfederim korkusuyla hiç bakm aya cesaret edemez. Eğer böyle duygusal dengesi bozulm uş biriyle karşılaşırsanız, duy guları olm adığı için dengesi bozulm uş biriyle, onun bir insan mı yoksa içinde konuşan b ir m akinenin kurnazca gizlendiği bir baston mu olduğunu pek bilem eden, soğuk ve ürpertici bir dehşet içinde söylediklerini dinlersiniz. O nurlu bir adam ın bilm eden cellatla kar deşliğe kadeh kaldırdığını öğrenm esi daim a nahoştur; fakat insanın kendisini bir bastonla akılcı ve felsefi bir sohbet yaparken bulm ası neredeyse aklını kaçırm asına sebep olur.
Bütün
çürüme
bilimden
gelecek
B ugünlerde bilim adı altında serpilip gelişen (özellikle doğabilim i) hem en hem en hiçbir şeyin bilim le hiç ilgisi yok, sadece m eraktan ibaret. -S o n u n d a bütün çürüm e doğa bilim lerinden gelecek - H ay ranlarından pek çoğu, eğer bir incelem e m ikroskopla yürütülüyorsa, o zam an bunun ciddi bir bilim olduğuna inanıyor (un sot trouve to ujours un autre sot qui l ’adm ire) [bir aptal daim a kendine hayran olacak başka bir aptal bulur]. M ikroskopa duyulan aptalca ve batıl bir inanç; m ikroskopla yapılan gözlem sadece m erakı her zam an kinden daha saçm a kılar. Bir adam ın yalınlık ve sam im iyetle, bilincin nasıl varolduğunu anlayam adığını söylem esi son derece doğaldır. Fakat bir adamın gözünü bir m ikroskopa yapıştırıp uzun uzun baktıktan sonra hâlâ nasıl olduğunu görem em esi gülünçtür ve özellikle de ciddi olm ası
gerektiği zam an çok gülünçtür. B ir eğlence, bir vakit öldürm e aracı olarak bakıldığında m ikroskopun keşfi gayet m antıklı, fakat onu ciddiye alm ak aptallığın dik âlâsı. M atbaanın icadı bile neredeyse hicvidir, am an tanrım o zam andan beri söyleyecek sözü olan ne çok insan varmış. O m üthiş icat, daha doğarken ölüm e m ahkûm bir sü rü zırvanın yayılm asına yaradı. E ğer Tanrı elinde bir sopayla etrafta dolaşsaydı, m ikroskopun yardım ıyla k eşif yapan o ağırbaşlı insanların işi bayağı bir zorlaşırdı. Tanrı onlardan ve doğabilim cilerinden ikiyüzlülüklerinin acısını döve döve çıkarırdı. Çünkü ikiyüzlülük, doğabilim inin insanı T an rıya götürdüğü söylenerek yapılıyor. Elbette Tanrıya götürür -d a h a üstün bir biçim de, o da haddini bilm ezliktir. Bilim adam larının iki yüzlü olduğunu görm ek kolay; çünkü biri onlara L u th er’in küçük il m ihalinin ve vicdanının herkese yeteceğini söylese, burunlarını kıvırırlardı. Tanrıyı üstün bir kişiye, herkesin anlayam ayacağı rezil bir herife çevirm ek istiyorlar -fa k a t ilahi ve basit gerçek şu ki onu hiç kim se anlayam az, zeki olan da basit insan gibi aynısına sarılır. Sokratesvari cehaletin derinliği burada görülebilir; Tanrının hu zurunda cahil kalm ak için tutkuyla bütün fazla m erakın bilgisinden vazgeçm ek; şunun şurası iki kul arasında olan bu görüntüden vaz geçm ek; yani, her şeyi m ikroskopla incelem ekten - halbuki, dindar olm ayan G oethe, bu ayırt edici bilgiye seve seve bağlı kaldı. Bu gibi bilim sel yöntem lerin hepsi özellikle tinsel alanlara el uzattıklarında tehlikeli ve zararlı olurlar. Bitkiler, hayvanlar ve yıl dızlar o şekilde ele alınabilir, fakat insanın tinini bu biçim de ele al m ak küfürdür; bu da sadece ahlâki ve dinsel tutkuyu zayıflatm aya yarar. Y em ek yem ek bile, m ikroskop yardım ıyla sindirim hakkında tahm ini fikirler ileri sürm ekten daha akıllıcadır. Tanrıya dua etmek, yem ek yem ek gibi, gözlem den daha aşağı bir şey değil, bütün her şeyin en yücesidir. Fizyologlardan öğrendiğim ize göre bilinçdışı bilinçten önce ge liyorm uş; fakat nasıl oluyor da ilişki tersine dönüyor ve bilinç, bi linçdışı üzerinde henüz şekillenm em iş kısm i bir etkide bulunuyor? Fizyoloji sonra da estetik ve duygusal bir hal alıp, gelişm iş kişiliğin, davranışın vs. soyluluğundan söz ediyor. Tanrı aşkına, ne anlam a
geliyor bütün bunlar? B ir parça sefillik ve en fazla da bir parça put perestlik (içi neyse dışı da odur). A ziz Pavlus dua ve vaazla güzel olunacağından bahsetm iyor. B ırakın dışsal adam yok olsun, içsel adam yenilensin. M ateryalist fizyoloji kom ik (hayat veren tini bulm a yolunun öl dürm ekten geçtiğine inanılm ası); daha m odem , tinsel fizyoloji, da ha kurnaz olsa da safsatadan ibaret. M ucizeyi açıklayam ayacağını itiraf ediyor, am a yine de devam etm ek istiyor; ciltler dolup taşıyor ve ciltler şunu yazıyor bunu yazıyor, hepsi de çok tuhaf ve ilginç -a m a yine de m ucizeyi açıklam ıyor. İşte safsatacı fizyoloji diyor ki, bilincin varolm ası bir m ucizedir, fikrin bir ruh olm ası, o ruhun da tin olm ası (kısaca niteleyen değişi yor). Fakat bu tam ciddiye alınacak olursa o zam an bütün bilim in sonu gelm iş dem ektir -ö y le olunca da bilim bir sürü latifeden baş ka bir şey olm uyor. B ilim in asıl sorunu, o açıklayam adığı m ucize dir: o zam an açıkladığı bütün şeyler ne işe yarar? Safsata yaratm a fırsatını elde etm ek için, daha doğrusu ciltler dolusu bir bilim olm ak için bilim in yaptığı şu: Geçiş, diyor kesinlikle bir m ucize (bilinçdışından bilince vs.) fakat çok yavaş yavaş oluyor, azar azar. D iyalek tik açıdan safsatanın nerede yattığını görm ek kolay. Asıl sorun bu nun kısa vadede mi yoksa uzun vadede mi m eydana geldiği değil, m eydana geldiğinde bunun bir m ucize olup olm adığı. İşte safsata odur: bütün bilim bir parantezdir. M eydana gelm esinden önce uzun ya da kısa zam an geçm iş olm asına göre az ya da çok m ucize değil dir. O yüzden bir doktorun kafatası açm a tarihini iki bölüm de yaz m asının. neden o bilim le gayet tutarlı olduğu anlaşılabilir; tabii ilk bölüm kafatası açm a tekniğinin bilinm ediği dönem ini ele alıyor. Fizyolojinin tam am ı gerçekten nitelik bakım dan konunun dışındaki şeylerle ilgileniyor. A m a buna bilim demek safsata olur. "Y avaş y av aş'’ dem ek farklı alanlarda farklı anlam lara gelebilir; bitkiler âlemi ya da hayvanlar âlem i, ya da dünyanın 6 bin yılı an lam ına gelebilir; doğurm a istatistikleri anlam ına gelebilir ve Tanrı bilir daha neler neler: fakat m ucizenin açıklanam az olduğu doğruy sa nitelik bakım dan bu hiçbir anlam a gelm iyor. Bütün hepsi yakla şık tahm inlerden ibaret: N eredeyse, yaklaşık olarak, adeta neredey
se yaklaşık olarak... İşte m ikroskopun kullanım da olduğu, o ciltler dolusu kitaplarda işlenen konu bu. Safsata fizyolojiden öğrendiğim ize göre, “ruhun bilinçli hayatı na dair bilginin anahtarı bilinçdışm da yatıyor” (Carus). İyi de, bilinçdışm dan bilince geçiş açıklanm adıktan sonra anahtar tam olarak ne anlam a geliyor? Bu geçiş, hiçbir anahtarın açam ayacağı (m uci zeyi açıklayan) bir sıçrayıştır. Yine öğreniyoruz ki, da s G esetz des G eheim nisses [sırrın yasa sı] açıklam aya yardım cı oluyor. O yasa m ucizenin varlığını doğru lam aktan başka pek bir şey yapam az - o halde neyi açıklıyor? D og m atik olarak insan m ucizenin m ucize olarak açıklandığını am a an laşılam az olduğunu anlayabilir; fakat m üspet bilim böyle hareket edem ez. Bunun sonucu olarak da görünüşte hokkabazlıklar yaparak neredeyse, yaklaşık olarak, hem en hem en -m u cizey i açıklar. Böylece fizyoloji, bitkiler ve hayvanlar âlem ine yayılıp analoji üstüne analoji gösteriyor, oysa bunlar gerçek analojiler değil; çün kü insan, bitki ve hayvanlardan niteliksel olarak farklıdır. A h iğrenç safsatacılık, m ikroskobik ve teleskopik bir biçim de yurtdışına ciltler dolusu yayılıyor; nitelik açısından konuşacak olur sak, kesinlikle ortaya hiçbir şey koym uyor; fakat insanları, dünya daki şeylere yalın ve içten gelen tutkuyla hayran olup hayrete düş m ekten vazgeçirdiği kesin; oysa bu, etiğe teşvik eden itici bir güç tür. Etik ve din tek kesinliktir. D iyorlar ki: İm an edeceksin. Eğer bi ri bana, o inanç yardım ıyla m ı hayatın toz pem be olduğunu soracak olursa, cevabım şu olurdu: Hayır, am a her şeyin güzel. Tanrının da sevgi olduğu gerçeği tarif edilm ez bir şekilde im renilecek bir şey; işlerin kötü gitm esi ya benim hatam -d o lay ısıy la Tanrı sevgidir; ya da işler düzelecek ve kötülük bir anlam ifade edecek -a m a o zam an da Tanrı sevgidir. Şu ikiyüzlü duygusallıkla dalga geçelim , diyelim ki: Bütün prob lem senin bağırsaklarını boşaltm am ış olm andan kaynaklanm ıyor mu? O anlam sız m ikroskobik ciddiyete gülm eyi asla unutm ayalım . Fakat gerçeklik ve oluş ortam ında iş ciddiye bindiğinde, fizyo loji ve doktor gerçekte ne biliyorlar ki? Bedenle ruhun çelişm ediği
ni, gelişm ekte olan bir ide olduğunu ve bu nedenle, aralarındaki iliş kide birinin ötekinin içinde olduğunu - h e r şeyin hareketsiz olduğu hayal o rtam ın d a- gözlem lem ek ve açıklam ak kolay. Fakat gerçek durum da yapılm ası gereken nedir? M ustarip olan kişi işe dam la ala rak mı başlam alı, yoksa önce im an m ı etmeli? Ah, ne tarafa döne ceğini bilm eyen bir doktoru tekrar tekrar ustaca hicvettin. Fakat ah lâkçı diyor ki, “İman edeceksin”. Sadece ahlâkçı heyecanla konuşa bilir, doktor ne yazdığı ilaçlara inanır, ne de -im a n eder. Ahlâkçı heyecanla şunu söyleyebilir; belli bir anlam da bütün ilaçlar bir lati fedir. Bir insanın hayatını birkaç yıllığına korum a zevki sadece bir latifedir: Ciddi olan şey ise huzurlu ölm ektir.
ııı.
A v u s t r a l y a ’ da,
A y ’ da
D oğabilim ine kendini kaptırm anın hiç yararı yok. İnsan orada sa vunm asız ve kontrolsüz kalıyor. Bilim adam ı bütün ayrıntılarıyla hem en dikkatleri dağıtm aya başlıyor, bir bakm ışsınız A vustral y a ’dasınız, bir bakm ışsınız A y 'd a, yerkürenin derinliklerinde ve şeytan bilir başka nerede -b ir şerit kurdunun peşinden gidiyorsu nuz: bir bakm ışsınız bir teleskop kullanm anız gerekiyor, bir bak m ışsınız bir m ikroskop, böyle bir şeye kim dayanır ki. Fakat şaka bir yana; karışıklık, neyin ne olduğunun, felsefenin doğabilim inden nasıl yararlanacağının diyalektik bakım dan hiçbir zam an açık olm am asından kaynaklanıyor. B ütün bu her şey harika bir m etafor m u (o zam an insan pekâlâ bilm ese de olur)? Bir örnek ya da analoji mi? Y oksa uygun biçim de teori oluşturulacak kadar çok önemli bir şey mi? Bir düşünür için, ayrıntıların bir bir ortaya çözülüp sanki düşün ce her an ortaya çıkm ak üzereym iş gerginliği altında yaşam ayı sür dürm ekten daha korkunç bir işkence olam az. Eğer doğabilim cisi o işkenceyi hissetm iyorsa bir düşünür olam az. Entelektüel bakım dan en korkunç üm it eziyeti! B ir düşünür tinsel bir kesinlik bulana ka
dar adeta cehennem dedir: his R hodus, hic salta [işte R odos, burada atla (H alep ordaysa arşın burada)], dünya un ufak olsa, m addeler erişe yine de inanacağın im an alanı. İnsan orada son haberleri bek leyem ez, ya da gem isinin yurduna gelm esini. K ibirli bir tine en çok ıstırap veren (çünkü bir m ikroskoptan bakm ak m üthiş bir üstünlük tür), o tinsel kesinlik, her şeyin en alçakgönüllüsü, m evcut tek k e sinliktir. Asıl itiraz, doğabilim ine bütün itiraz, yalın ve biçim sel olarak şu şekilde ifade edilebilir, evet: B ir tin olarak kendisi hakkında uzun uzun düşünm üş bir insanın, hayatının işi ve am acı olarak (ampirik m alzem e içeren) doğabilim ini seçm eyi düşünebilm esi inanılır gibi değil. D ikkatli bir bilim adam ı ya bir yetenek ve içgüdü adamı ol m alıdır, çünkü yetenek ve içgüdünün özelliği temel olarak diyalek tik olm am asıdır, bir şeyler araştırıp bulup zeki olm aktır -kendini anlam ak değil (ve bu şekilde, hiçbir şeyin ters gittiğini hissetm eden, m utlu m utlu yaşayıp gitm ektir; çünkü gözlem lerin ve keşiflerin ya nıltıcı çeşitliliği her şeyin karm aşasını sürekli örter); ya da ilk genç liğinden beri yarı bilinçdışı şekilde bir bilim adam ı olm uş ve alış kanlıkla da öyle yaşam ayı sürdüren biri olm alıdır -e n korkutucu ya şam tarzı: D ünyayı keşifleri ve zekâsıyla büyülem ek am a kendini anlam am ak. Şu apaçık ortada ki böyle bir bilim adam ı bilinçlidir, yeteneklerinin sınırları içinde bilinçlidir, belki de şaşırtıcı derecede kavrayıcı bir zihin, şeyleri bir araya getirm e ve fikirleri ilişkilendirm ede neredeyse sihirli bir gücü vardır vs. Fakat ilişki en fazla şöy le olacaktır: Seçkin bir beyin, yetenekleri bakım ından eşsiz, doğa nın bütününü açıklar -a m a kendini anlam az. Tinsel olarak yetenek lerinin ahlâki kullanım ında kendine saydam olmaz. Fakat bu ilişki kolayca anlaşılacağı üzere septisizm dir (çünkü septisizm dem ek, bir bilinm eyenin, bir x ’in. her şeyi açıklam ası dem ektir. A çıklanm ayan bir x tarafından her şey açıklandığında sonuçta hiçbir şey açıklan m am ış olur). Eğer septisizm değilse o zam an batıl inançtır.
1 848
-yürüyüş
ve
siyaset-
üç
mektup
Kierkegaard’ın apolitik olduğu sık sık ileri sürü lür, Bunun gerçekle uzaktan yakından ilgisi yok. 1848 olaylarını tutkuyla ve büyük b ir zekâ kıv raklığıyla takip etmiştir. Hayatının bu dönem in de arkadaşı J. L. A. Kolderup-Rosenvinge ile uzun edebiyat ve siyaset yürüyüşlerine çıkmayı âdet edinmişti. Aslında bu “yürüyüş”ün kendisi b ir edebi form oldu, g eçtiğ i ye r ve zamanıyla, g elişim i ve sonucuyla -ço ğ u n lu k la K open h ag ’daki bazı coğrafi noktalarla kesişiyordu, Kopenhag veda için her ikisine de aynı derece de uygun b ir noktayı oluşturdu. Kolderup-R o senvinge bu yeni edebi formun eğlencesi içine topyekûn girdi, hayatında b ir kez ve de ço k kı sa
süreliğine
(zira
K olderup-R osenvinge
1850’de öldü). Kierkegaard zeki birini buldu ğunda g ün de lik h ayattaki şakalaşm alardan zevk alırdı. Bununla birlikte, m ektuplar Kierke gaard ’ın kö k salmış yalnızlığına tanıklık ediyor; onun için böyle b ir arkadaşlık, eski Kopen h a g ’ın caddelerinde, m eydanlarında, yalnız surları boyunca öm ür boyu süren m ünzevi bir yürüyüşte ancak kısa b ir araydı.
1 J. L. A. K olderup-R osenvinge’ye 1848 S E V G İLİ C onferentsraad, Önceki gün caddede yürürken aklım a ne geldi -y o k , öyle Sibb e m ’in aklına geldiği gibi değil, hani insanlar, “Sibbem ne diyor
acaba?” diye so ruyorlardır- yok, H olberg’in H ieronym us’u şimdi yaşıyor olsaydı bu devir hakkında ne söylerdi diye düşündüm , hani şu daha kendi devrinde bile dünyanın Paskalya’ya kadar kalm aya cağına inanan kişi. Bu fikir şuradan çıktı: B ir gazetede, “atsineği” adı verilen bir şeyin trenleri durdurm ak için kullanıldığını okum uş tum, evet, ne delilik değil mi? Aslında ne kadar delice olsa o kadar iyi. B undan daha akılsızca bir şey hayal edebilir m isin? O zam an dünyanın Paskalya’ya kadar ayakta kalm ası im kânsız bir şey değil mi -m ad em durm ak için bir atsineği kullanılabiliyor? M arangozun atsineğinin sayesinde treni durdurm ada sadece kısm en başarılı ol duğu doğru, çünkü kullanm ak istediği atsineğinden dolayı ezilm iş -m uh tem elen aynı haberi sen de okudun. Berlingske Tidende habe rini, başka bir gelişm enin henüz olm adığını ekleyerek bitiriyor. Ah, B erlingske T idende’m n bundan haberi yok ama, bir düşünüre öm ür boyu yetecek m alzem eyi sağladı bile. M arangoz atsineğini doğru dürüst kullanm asını bilm ediği için, durum da bir değişiklik yok: D ünya delilikte o kadar ilerledi ki durm ak için atsineği kullanıyor, bu böyleyken, tekrar H ieronym us’a dönecek olursak, dünyanın Pas k alya’ya kadar dayanm ası ihtim al dahilinde değil. Bu yüzden insan zavallı m arangoza daha az acıyor, çünkü nasıl olsa P askalya’ya k a dar bütün dünya yok olacak ya da, - b u şimdi özellikle uygun görü n ü y o r- çiğnenecek; o zam an m arangoza çok ağıt yakm ak gerekm i yor. G erçekten dünya Paskalya’dan önce yok olacak, am a biri çıkıp, dünyanın çoktan yok olduğunu, buradaki talihsizliğin bir atsineği yardım ıyla durm aya çalışm ak arzusu olduğunu, böyle olm aya da devam edeceğini söyleyebilir - y a böyle bir şey im kânsız olduğun dan ya da at sineğinin doğru şekilde kullanılm ası bilinm ediğinden. Ben de düşüncelerim e tem el olarak şu cüm leyi alm ak niyetinde yim: “Bir atsineği nasıl olur da durdurm ak için kullanılabilir?” İlk bakışta öyle gelm ese de, yakından bakınca bu değerlendirm enin son tefekkür saatim izde konuşm uş olduğum uz konuyla ilgili ve tutarlı olduğu görülecek. Benim "hareket partisine ait” olduğum u söylerken çok haklısın Conferentsvaad, tabii gizliden gizliye değil, yok, aleni; çünkü ben bütün hareketlerim i açıkta yaparım . Am a, bu parti taraftarları ko
nuşm ası bir yürüyüşçü için ne kadar davetkâr görünürse görünsün, kesin olan bir şey var: Hiç kim se bir partiye benden daha az m en sup olam az, çünkü ben durm adan yürüyorum . Y ürüyüşe gidem eyen ya da belli bir yere gitm ek gerektiği zam anlar haricinde dışarı çıka mayan insanlardan bir yürüyüşçü olarak nasıl farklıysam , aynı şe kilde partiyle ilgili olan her şeye de kayıtsızım ! -P a rti taraftan her kes, partiyle ilgili her şey belli bir yere gider, gidip oturur. Parti ta raftarına -b a k a n lık ta - daha bir yer verilir verilm ez, sanki öm ür bo yu oturup kalm ayı istiyor ya da niyet ediyorm uşçasm a yerleşir, öy le ki insan bacaklarını kaybettiğine inanır (ad m odum : burnunu kay betm ek, aklım kaybetm ek vs.) ya da sadece belli dönem ler kanatla rı olan bazı böcekler gibi sadece belli bir dönem bacakları olduğu na. O rada oturur kalır, o m ahalden ayrılm az -g erçek ten de onu ye rinden kıpırdatm ak için, dedikleri gibi, insanın (işte yine geliyor!), insanın ona yürüm esi için ayak ve bacak verm esi gerek. Fakat şimdi tekrar atsineğine ve bir atsineği yardım ıyla durdur ma isteğine dönelim , geçen seferki konuşm am ızla ilgili olduğunu göreceksin. Bu, A v ru p a’da son zam anlarda yaşanan olayları yön lendiren karışıklık yasası değil m i? Bir devrim le durdurm ak istiyor lar, bir devrim i de karşı bir devrim le. Fakat karşıdevrim de bir dev rim değilse nedir? Ve bir devrimi at sineğinden başka neye benze tebiliriz? Yani bir atsineğiyle mi durdurm ak istiyorlar? A vrupa’da ki bütün bu gelişm eyi koskoca bir septisizm ya da bir girdap olarak değerlendirm em e hak vereceğinden em inim . B ir girdap ne arar? -D urabileceği sabit bir nokta. (O yüzden, işte, ben de —in parerıthesi [parantez a ra sı]- “o tekil birey”i arıyorum .) H epim iz bir durağın gerekli olduğunda hem fikirm işiz gibi görünüyor. Fakat o kişi, dur m ak isterken sabit bir nokta bulm ayı başaram ıyor -b a şk a bir deyiş le hareket ettirilen ya da eden yardım ıyla durm ak isteyen o kişi gir dabı genişletiyor. U zun süreler boyunca, kurulu olana göre hareket ihtiyacı tartışıldı durdu, fakat harekete göre kurulu olanın ihtiyacı tüm den unutuldu. Ne var ki, A v ru p a’da şu an bir uçtan bir uca ger çek anlam da hiçbir şey kurulm uş değil - h e r şey hareket. İnsan yo ruluyor, başı dönüyor, ayak direyecek bir dayanak, bir durak arıyor. Havayı kavrayıp bir “atsineği” kullanıyor, evinde yangın çıkınca
panikle m aşasını kurtaran kadın gibi. F ran sa’da olan bu. Lam artine çürüm eyi vs. bir atsineği yardım ıyla durdurm ak istedi, ne yazık ki tıpkı m arangoz gibi o da çiğnendi. V atandaşların üzerine ateş açıldı -y in e de Cum huriyet bu bedele alındı, bu yüzden m uhtem elen ate şin açılm asına onlar sebep oldu, diye savunm a yapılabilir. Bu ne denle, bir yasayla durdurm ak istediler, siyasi suçlarda ölüm cezası nı kaldıran ilk yasayı C um huriyet çıkardı. Fakat ne yazık ki, Cumh u riy et’in kendisi kurulu bir düzen değildi ki, bir atsineğiydi -b ö y lece bir at sineği yardım ıyla durdurm ak istiyorlardı. Bu çok barizdi, binlerce vatandaş üzerlerine ateş açılarak yere serildi. İşte bir kere daha bir atsineği yardım ıyla gelen bir durdurm aydı b u Ben de şim di duracağım , zira ikim iz de m uhtem elen bu düşün ceyi daha ileriye götürm ekten yorulduk. Bu, işte, güvenilir bir du raktı. A m a hayır, dur bakalım ! Fransa, devrim lerden çok önceleri bıkm ış diye düşünsem de onlar bu sebepten durm adı. Eyvah, kolay olm ayacak. A v ru p a’nın çekecek cezası var. Ve belki de, Conferentsraad, senin de çekeceğin bir cezan var, çünkü benim le tanıştın, beni dinlem ekten bıkıp usanm ış da olsan, beni durduram azsın. O yüzden devam ediyorum . B ütün bu durm a ve bir atsineği yar dım ıyla durulabileceğine ilişkin yanlış inanç yürüm eyle ilgili. Sade ce yürüyüşün esasını anlayan kişi (biliyorsun ki, siyasetten anlam a yan ben bundan anlıyorum ) bunun durm akla bağlantılı olduğunu da anlayabilir. G eçen sefer söylediğin gibi eğer ben yürüyüşü sistemleştirdiysem , o zam an, durdurm a kategorisinin de ait olduğu küçük bir “hareket” teorisi denem esinde bulunm am a lütfen izin ver. Pek çok kim se, insanın gitm ek istediği sabit bir nokta varsa, o zam an ha reketin girdap olm adığına inanır. A m a bu bir yanlış anlam adır. H er şey hareket etm ek için çıkacağınız sabit bir noktaya sahip olm anıza bağlı. D urm ak ileri bir noktada değil, gerideki bir noktada m üm kün olur. Yani, durm ak hareketin içindedir, hareketi pekiştirir. Siyasi ve dini bir hareket arasındaki fark da budur. Buna göre dini unsurdan yoksun olan ya da Tanrının terk ettiği salt siyasi hareketlerin hepsi bir girdaptır, durdurulam az ve ileride sabit bir nokta isteme yanılsa m asına kurban gider, bu da bir atsineği yardım ıyla durm ayı iste m ektir; çünkü sabit nokta, tek sabit nokta arkadadır. Bu yüzden, be
nim A vru p a’daki bütün karışıklıklarla ilgili görüşüm bunun din dı şında bir m etotla durdurulam ayacağıdır; ayrıca, kanaatim o ki -b ir zam anlar çok garip bir şekilde R efo rm ’un da daha önce dini bir h a reket gibi görünüp sonra siyasi harekete dönüşm esi g ib i- aynı şekil de, tam am en siyasi görünen zam anım ızın hareketi aniden dini bir harekete dönüşüverecek ya da dine duyulan bir ihtiyaca. Ve yine de. yine de H ieronym us’un. dünyanın P askalya’ya ka dar kalm ayacağı görüşüyle tam am en uyum içinde olan, bir atsineği yardım ıyla durm ayı istem edeki karışıklığın içindeki sır, derinden kavrandığında, hakikatin daim a bir paradoks olduğu kabul edilirse, aslında hakikati içeren bir paradokstur. Sokrates'in kendine “atsine ği" dediğini biliyoruz. K uşkusuz bunu uyanm a anlam ında açıklıyor (o da bir devrim ciydi). A m a başka bir anlam da o da durduran bir ki şiydi. çünkü bir sofist girdabı durdurdu. Sofistleri pusuya düşürdü; atsineği iğnesiyle onları ileriye öyle bir püskürttü ki gerçekten geri hareket etm ek zorunda kaldılar, öyle ki sofizm yok oldu ve tekil bi rey arkadaki sabit noktada ayıldı, kendine geldi. Sofizm aynı za m anda ileride hareketin yönleneceği bir noktayı belirlem eye de ça lıştı ve orada girdaba dönüşm ekten kurtulacağını ileri sürdü. Fakat Sokrates diyalektiği hiçbir şeyin bu şekilde sabit kalm adığını açık seçik ortaya koym ada bitip tükenm ez bir kaynaktı. Bunun aksine Sokrates'in sabit noktası arkadaydı. H areket noktası kendinde ve tanrıda yatıyordu. Yani kendini tanıyordu, kendine hâkim di. Siya set gibi daim a insanın ne zam an hareket edeceğini değil de nereye gideceğini soran sofizm i bu sayede durdurdu. Ah şu zam anım ızın karm aşık m ücadelesinde S okrates'in dingin zihniyle m odern koşturm acanın "nereye“sine tümden karşı çıkacak, zam anı tekrar buna döndürecek böyle bir atsineği olsa, ne zam an yola çıkılacağı sorusu söz konusu olduğuna göre. Sokratesçe söylersek, bütün bilgi hatır lam a olduğuna göre, o zam an bütün hakiki hareket arkadaki sabit bir noktaya dönüş ya da o noktadan ayrılış olur. S okrates'in de çiğ nenip altta kaldığı doğrudur, bu şekilde kullanılacak herkesin başı na aynı şey gelirdi. Fakat, bir atsineğiyle durdurm a arzusunun deli ce bir im kânsızlık m ı yoksa hakikatin derinliği mi olduğunu da b e lirleyecek fark şurada yatıyor: D urdurm ak için kullanılan kişi ken
dinin kurban edileceğini kabul m u edecek, yoksa zafer kazanacağı nı sanarak kendini kandıracak mı? H er ikisi de çiğnenecek, am a za fer kazanacağını sanarak kendini kandırm ış olan çiğnendiğinde, her şey kaybolur, oysa kurban edileceğini önceden kabul etm iş olanın bir düşüncesi daha vardır, en iyi düşüncesi; çiğnenirken zafer kaza nır. Şehidin üstünlüğü hayatını yere serm esinde yatar. Ö lü adam ın geri dönüşü gibi zafer kazanır. Ölü Sokrates girdabı durdurdu, y a şayan Sokrates’in yapam adığı bir şey. Fakat yaşayan Sokrates ente lektüel açıdan şunu anladı ki sadece ölü bir adam bir kurban olarak zafer kazanabilir -e tik açıdan da hayatını böyle bir şey olm ası için nasıl yönlendireceğini kavram ıştı. Sevgili C onferentsraad, um arım seni yürüterek bitkin düşürm e dim; çünkü şim di yola çıkm an gerek. Çünkü anlaşm am ıza göre eğer m ektubum sana bir yük olursa önce okuyup sonra yürüyecektin. -B u yüzden, G üle güle! U m arım yürüyüş iyi gelir, dönüp en sevdi ğin konum u alınca, yani kanepeye uzanınca, olasılıkların uçsuz bu caksız diyarlarında hayal gücünü yürüyüşe çıkarınca ya da eğer is tersen şehre gönderip birkaç iş yaptırınca o zam an m ektubun ve yü rüyüşün sebep olduğu zahm ete pişm an olm ayacaksın. H epsinden önem lisi, beni um arım sabırsızlıkla cehennem e lanetlem ezsin - e y vah! eyvah! O zam an çok daha delice bir şey olur, çünkü kalm ak tan başka bir şey gelm ez elim den. D O S T U N S. K I E R K E G A A R D 2
J.L.A K olderup-R osenvinge’ye Ağustos 1848
Sevgili C onferentsraad, Ö nce giriş babından bir küçük hikâye. B üyük kom edi oyuncula rının sık sık kendi özel eğlenceleri için, bir oyun sırasında karşısın dakini ne dereceye kadar güldürebileceklerini görm eye çalıştıkları söylenir. A ynı şey Frydendahl için de anlatılır, adını şimdi çıkara m ayacağım başka yaşlıca bir aktörle belli bir oyun sırasında kim ki mi daha önce güldürecek diye bir bahse girm işler. H angi oyundu
hatırlayam ıyorum , zaten önem i de yok. Frydendahl Z erdüşt’ü oynuyorm uş, ya da onun gibi birini, uzun sakallı, sarıklı, cüppeli bir tür D oğulu başpapaz. G örm ediysem de Frydendahl gözüm ün önünde capcanlı duruyor, kim senin gülm eye karşı koyam ayacağı bir tip, gerçi öbür aktörü güldürm eyi başaram am ış. İki perde çoktan bitmiş ve Frydendahl hâlâ am acına ulaşam am ış. Fakat üçüncü perdede herhalde kendisi de Zerdüşt kılıklı biri olan öteki kom edyene hita ben şu dizeyi söylem esi gerekiyor: “K endini bir aziz sanıyorsun, am a yanlış tanrılara tapıyorsun!” F rydendahl’m, karşısındakini iyi ce aşağılayan bu sözleri söyledikten sonra yürüyüp sahneden çık m ası gerekiyor. Ö yle de yapıyor. Fakat tam çıkm ak üzereyken bir kere daha arkasına dönüyor ve bütün vis com icasm ı [komedi gücü] toplayıp “P öhh!” diyor. Bu, senaryoda yok, am a o çok dokunaklı sözüyle (“Y anlış tanrılara tapıyorsun”) F rydendahl’ın ustalığı birleşince arzu edilen etkiyi yaratıyor, öteki kahkahayı patlatıyor. Ah, sevgili C onferentsraad, seninle geçen sefer sözünü ettiğin kötü ruh halindeyken yüz yüze karşılaşacak olsam ben de bunun ay nısını yapardım . Bu kötü ruh halini kovalam ak için h er şeyi dener dim . B aşaram azsam en sonunda, “Pöhh!” derdim . G ençleştiğin ve gençleşm eye devam ettiğin, her nasılsa, bende idée fix e olm uş -b ir şekilde (böyle konuştuğum için beni bağışla ama, benim idée f i x e 7imle bağlantılı bu) o ruh haline boyun eğdiğinde o zam an genç leşm iyorsun. A m a artık bitti, değil m i? H afif bir rüzgârdı -şim d i ye niden gençleşm e sürecindesin, seni şahsen görerek bundan em in ol m ak için can atıyorum , yanında “dinleyici” olarak yürürken. Fakat şim di başka bir şeye geçeceğim . Sen ki günün olaylarını önem sersin ve hâlâ takip edersin, en yeni halk m eclislerinin burada şehirde bir hipodrom da toplanm asının ne kadar isabetli olduğu her halde dikkatinden kaçm am ıştır. D evrin işaretlerini nasıl yorum laya cağını bilen (Cand kadar derin olm asa da. C hristensen, in parenthe sis benim için, önce sekreterim olarak Ya/Ya d a 'yı daktilo etme, sonra da K irketidenden'de açık açık bana saldırm a ayrıcalığına sa hip, ne tuhaf ki gerekçesi, “bana, bana karşı yazm a cesaretini gös term ek”), yakın zam anlarda yavaş yavaş “insan” kelim esinin kaldı rılıp yerine “beygir” kelim esinin konduğunu dikkate değer buluyor-
dur. Böyle olunca, eski zam anlarda olduğu gibi insan gücünden, Danim arkalI H olger’in kuvvetinden vb. söz edilm iyor; hayır, daim a beygir gücünden, şu kadarlık bu kadarlık beygir gücünden söz edi liyor. Fakat sadece bir kalabalık işlevi gören, num erus [sayıj olan, bir grup insan da sadece bir makine gibi işler. Buna uygun olarak yeni bir dilsel kullanım ın ortaya konulm asını öneriyorum . D iyelim ki elli insan = bir beygir gücü olsun, o zam an, “Dün gece hipodrom da bin kişilik bir toplantı vardı,” dem ek yerine, “Dün gece hipod rom da yirm i beygirlik bir toplantı vardı -B a lth a sa r Christensen baş kanlık ediyordu," denir. Dahası, eğer birisi, çeşitli am açlar için kaç beygirlik gücün gerekli olduğunun görülüp fikir edinileceği bir tab lo, bir tür regula Petri hazırlayabilirse, zam ana ayak uydurm uş da olunur. İşte bir regula P etri toplam ına sadece bir örnek: Eğer so kaklardaki on ila yirm i bin insan -y a n i 200 ila 300 beygir g ü cü - bir bakanın değiştirilm esi için yeterliyse, C ancelliraad [müsteşar] de ğişim i için ne kadarlık bir beygir gücüne ihtiyaç vardır: yani, bir C ancelliraad'\ atıp yerine yenisini koym ak için? Sahiden de böyle! B eygir gücü, bu beygir gücü m odern zam anların harika bir buluşu ve gururu. Bu toplantılardaki m esele tinin ve beynin gücüyle ilgili değil; çünkü durum L ichtenberg'in harikulade ifade ettiği gibi. “O hne Hände (yani oy atm ak am acıyla) ist nichts anzufangen, aber der K opf ist nur eine Art von Hut. den man zw ar zuw eilen trägt, der aber bei den eigentlichen G ala-B egebenheiten unseres Lebens ab gelegt w erden m uss.” Fakat ilerlem eden önce, daha doğrusu ilerlerken, çünkü zaten şu an yürüyoruz: G eçen sefer konuştuğum uzda senin benden bir daha ki sefere açıklam am ı istediğin bir şeyin olduğu doğru: “ Bir döküm hane işçisiyle tenekeci arasındaki fark nedir?” -R a h b e c k 'in Lars M athiesen’e verdiği cevabı hatırlayacaksın: Lars M athiesen. kendi siyle (L.M .) bir eşek arasındaki farkın ne olduğu sorusuna, “bilm i yorum .” deyince o zam an R ahbeck, “ben d e!” der. - Fark eğitim de değil, çünkü ikisi de tahsilli, ikisi de o siyasi değerler m anzum esi * Eller olm adan hiçbir şey yapılamaz, fakat kafa zaman zaman giyilen bir şapka dır ve hayatımızdaki gerçek gala anlarında çıkarm ak gerekir.
içinde eğitim gördüler, “bu yıl basıldı" diye çıkm aya devam eden o tuhaf kitapçık. Fark, birinin dem ir soba, diğerinin m aşrapa döküm ü yapm asında da değil, çünkü bu sadece tesadüfi bir fark; halbuki benzerlik esas unsurdur, çünkü ikisi de durum lara şekil veriyorlar, yine benzerlik esas faktör, böyle yaparak dem ir soba ya da m aşra panın döküm ünün nasıl yapılacağını ikisi de unutabilir, böylece ön ceki farklılığı tüm den ortadan kaldırırlar. Yine de. sonuçta küçük bir fark var. Tenekeci siyasi değerleri kendi başına öğrenm iş, ken dini yetiştirm iş biridir, oysa döküm işçisinin m utlaka ödevinin üze rinden beraber geçen bir hocası vardır, bu beylik değerleri ezberle yip tekrar çıkarabilene kadar prova yaptırır. Bu bakım dan döküm iş çisi neredeyse tenekecinin m üstakbel dam adına benzer, tenekeci onunla her gece prova yapm ak ister. Buna göre döküm işçisi tene kecinin dam adıdır. Dahası, şöyle bir fark var. tenekeci belli bir gör kemle tenekeciyi ve tenekecileri akla getiren her şeyi tüm den unu tur. oysa döküm işçisi hiçbir surette döküm işçisini unutam az ve devleti döküm işçilerini kayırm ası yönünde şekillendirm ek ister. Fakat döküm işçilerine gelince, başka bir deyişle senin görüşüne göre A vrupa'daki işleri yoluna koym ak için bir döküm işçisi olmasa da kesinlikle bir dem ir yumruk ya da dem ir yumruklu zorba bir hü kümdar. dem ir yumruklu askeri bir despot gerekiyor. Fakat sen ken din de Cavaignac konusunda kuşkulusun, çok da yerinde bir sebeple. Bildiğimiz gibi sadece tek bir kolu var. ama yeterli olabilir, yeter ki o tek kolunda dem ir bir yumruk olsun. Çünkü insanın demir yumruğa sahip olması için sadece tek bir kol yeter: bir sürü kola sahip olmak neye yarar ki? Bu kolaylıkla bir çelişkiye dönüşebilir, tıpkı bir za manlar bana çelişik göründüğü haliyle bir yandan herkes harıl harıl orduya çorap örerken. Berlingske Tidcnde'nin. aynı şekilde Fıvdrekm det'm de. hepimizin birleşip tek vücut olarak ölmeye kararlı oldu ğum uza bizi her gün inandırm aya çalışması gibi - o zaman sadece bir çift çorap yeterli olurdu. Fakat C avaignac'ın tek koluna dönecek olur sak. gerçekten de sorunu keşfetmişsin: Evlendi, o yüzden artık o tek kolu da serbest değil -a m a aynı zam anda öteki kolunu kurtarmış ol du. Demir yum rukla yönetecek olan bir hüküm dar asla evlenmemeli. fakat illa olacaksa, o zaman sol eline evlilik dışında hiçbir akit bağla
mamalı. Am a onun sol eli yok, o zaman evlendiğinde sağ elini ver miş oluyor -tab ii sevgilisine kesik kolunun kalan kısmını vermediyse. Eğer durum buysa, o zaman Cavaignac için hâlâ umudun olduğu böylesine “elinin tersiyle verilmiş bir evlilik yem ini” ve böylesine tıknaz bir ilişki söz konusu, bu arada ben şahsen ondan hiç ümitli de ğilim; çünkü onu sadece T hiers’in yeni m aşası olarak görüyorum. Fakat şaka faslı bir yana, ben bir şehit beklerken senin bir tiran beklediğini nereden bilebilirdim ? Bunu küçük bir şiirden öğrendim, bunun önem ini ve benim için önem ini birkaç şekilde hakkıyla bili yorum . Benim siyasi şiirlerle bir dostluğum olup olm adığını bilm e diğini söylüyorsun, fakat bu küçük şiiri nasıl siyasi şiir diye adlan dırıyorsun bilm iyorum . Çünkü dingin bir ruhun özü o kadar açık se çik belli ki, siyaseti bir fikirde algılasa da, yine de bütün siyasi pa tırtı ve gürültüden taşradaki evin kadar uzak, hatta daha da uzak -se n in ikam et ettiğin o uzaklık kadar siyasetin koşuşturm acasm dan uzak. D aha ziyade, siyasi şiir olarak fikirden uzaklığı aram ayıp kar gaşanın içinde kükrem ek isteyenler gösterilir. Senin şiirine gelince: Gizli doğm uş ve gizli anlatılm ış bir ruh hali. Bu yüzden bana karşı gösterdiğin kibarlığın bir delilini daha görüyorum bunda, çünkü ba na bütün güveninle şiirini gönderiyorsun. O halde teşekkür ediyorum ! Senden gelen bütün öyle güzel m ektuplar için teşekkür ederim . Bunun benim değişm eyeceğim i gösterm esine izin verdiğin için teşekkür ederim. D O S T U N S. K I E R K E G A A R D
i
J .L A . K oklerup-R osenvinge'ye 28 T em m u z '49
Sevgili C onferentsraad, G erçekten önem li bir yıldı, 1848 yılı. Bu konuda profesör Lam artin e'e tam am en katılıyorum ; kendileri, dikkat ediyorum da. çoktandır bu yılı harıl harıl kesip biçerek tarihe hazırlam akla m eş gul. Harika! G aliba en sonunda Y eni Yıl için hediyelik kitaplar ve
benzeri şeylerin başına gelenlerin aynısı tarihin de başına gelecek, b unlar genellikle bir yıl önce çıktığından sonunda biz de ’51 ’in ta rihini ’50 Y eni Y ılı için verilen bir hediye kılığında göreceğiz. Kim bilir, belki bu ikinci adım ı L am artine atıp öyle yapacaktır. Belki im kânsız da değil, çünkü ’4 8 ’den beri acı olan her şey m üm kün oldu. P rofesör L am artin e’in bu kadar h eyecanlanm asında şa şılacak bir şey yok. B ir tarih profesörünün ’48 yılında birkaç aylı ğına kendisinin tarihsel bir konu olduğunu hayal et. M uhtem elen şöyle düşünür, “B ırak öteki tarihçiler kendi konularını seçsin -b e n kendim inkini seçeceğim , extra ordinem [olağandışı] bildiğim ve iyi hazırlandığım , bu yüzden de derhal tarihe aktarm am gereken bir şey.” Dediğim gibi önemli bir yıldı, ’48 yılı. H er zam an söylediğim iz gibi her şeyin her bakım dan altını üstüne getirdi ya da “karm an çorman etti.” Bir bakım a aynısı bana da oldu. D iyelim ki bir yazar ’4 8 ’in The C ata stro p h e'sim dram atik bir form da yeniden yaratm ak istedi ve dram asım n bir şekilde gerçeklerle uyuşm ası da gerekiyor du, o zam an tüm den yepyeni bir tür dram a yaratm ası gerekirdi, bir ucube, bütün kurallarla dalga geçen bir dram a, beş buçuk perdelik bir drama. Bu yarım perde onun en tipik özelliği, bu yarım perde den kasıt, yarım perde kalm ış da sonra bitecek değil, hiç değil, da ima kalacak olan yarım perde. Felaketin başının da kuyruğunun da olm adığı söylenem ez, başı olm asa da -sö z ü n g e lişi- kesinlikle bir kuyruğu var. Bittiği hayal edilebilir -fa k a t bakın, işte kuyruğu!böyle durm adan devam ediyor. Hem gayri insani hem de tüketici bir şey var onda. Uzun, incecik parçaların olduğu bir yemeği (sebze mesela) yem ek gibi geliyor bana. İnsan çatalını batırır, o da ne! Tam ağzına bir lokm a alırken dışarıda kocam an bir parça sallanıp kalmış, öyle ki tekrar çatalla sarkan kısm ı toparlam ak gerekir; am a yeterli olm az, bıçağa da ihtiyaç duyulur, iki elin de kullanılm ası gerekir; am a yetm ez, sonunda garsonun altına bir tabak ya da tas tutması ge rekir -Ic h m öchte rasend werden [insanı deli ederj. Buna yem ek ye m ek m i diyorsun! Z am anım ızdaki olaylar da aynen böyle. Benim gibi zam ana ayak uydurm a davetini reddetm iş insanlara ne mutlu. Savaş bitti mi dersin?
A m a bu kadarı yeter. Y ürüyüşlerim iz ne olacak? Siz dostane güçler, siz yürüyenleri koruyan, bir araya gelm elerine yardım eden iyiliksever cinler! Bana m erham et edip C onferentsraad'\a bir yürü yüş ayarlayam az m ısınız? A m a doğrusunu söylem ek gerekirse, ola ğanüstü bir şey olm adıkça hiçbir olasılık görm üyorum . İnsan iki yü rüyüşçünün bir araya gelm esinin kolay olacağını düşünür. Hapiste olan biri için ya da bazı dış güçlerin engel olduğu biri için durum un tüm den farklı olduğu, fakat iki yürüyüşçü için önce bir araya gel m ekten (karşılaşm ak) sonra da beraber yürüm ekten daha kolay bir şeyin olm adığı söylenebilir. Ne var ki, bu benim için bir yürüyüşçü olarak geçerli değil. Çok basit bir m esele. Zeki ve kültürlü insanla rın buyurduğu ve herkese tavsiye ettiği şeyi doğa bana iyiliksever likle çok yakın kılmış: yani, sınırımı geçm eyecek şekilde. Onu çok yakınım a yerleştirm iş -ey v ah , sınırımı çok yakına koyarak bana ne redeyse hiç spatiunı [yer] bırakm am ış -y o ld a n çıkm ak ve benzeri şeyler için. O yüzden bir gün evim de oturuyorken arzu uyanıyor ve beni çağırıyor. Kendim e şöyle söylüyorum : “Bugün Conferentsraad ile yürüyüşe çıkm ak gerçekten çok güzel olurdu. Am a nasıl ? Ben onun yanm a yürüyerek gidebilirim ." diye düşünüyorum , sonra da yürüyüş başlıyor. Am a yine de. o sınırı, o sınırı aşamıyorum! O la m az, onca yolu gittikten sonra yürüyüşe çıkm ak için kendimi yeni den zinde hissetm em . Bunun üzerine oturup buna kafa yoruyorum ve kafa yorm aktan yorgun düşüyorum . “E. o zam an." diye düşünü yorum , ‘‘oraya arabayla gidebilirsin -h arik a, bu olabilir. Ama o za m an ne olacak? O sınır, o sınır, respice finem [amacı diişünj! Ya eve de arabayla döneceğim ya da yürüm ek zorunda kalacağım . Eğer yü rüdükten sonra eve arabayla dönersem soğuk alm aktan korkarım. Yürürsem , eve o kadar yorgun dönerim ki yürüm enin hazzını kay bederim ." Sonra oturup buna kafa yoruyorum , ta ki kafa yorm aktan iyice bitkin düşene kadar. Sonunda bir karara varıyorum . Şehirden birkaç kilom etre uzak ta oturduğun varsayım ıyla -g erçek bir yürüyüş um udum kalmıyor: kalem i elime alıyorum ve kalem şimdi kayıp gidiyor {cúrrente ca íanlo]- sen yorulm adığın sürece ben kesinlikle yorulm am .
Yaşadığımız
çağ
K ie rke g aa rd 1 8 4 6 ’da yazarlık hayatının b ittiğ i sonu cu n a varmıştı. Ne var ki, için d e n gelen yazm a iste ğ in d e n kurtulam ıyordu. B u nun üzeri ne, ya zm a d a n yazm anın b ir yo lu n u b u ld u : kita p eleştirisi.
T hom asine G y lle m b o u rg ’un rom anı
iki Çağ (1845) onun için id e a l b ir fırsattı. D evrim Ç a ğ in ın g ö rk e m i ve tu tku su n u n karşısına k e n d i Çağının b ir ta sviri ko n a b ilird i. F a ka t o tasvir, keha n e tsi b ir güçle, b ir tü r m e ta -ta s v ir yarattı; y a n i Y irm inci Yüzyıi ola ra k b ild iğ im iz ü ç ü n c ü b ir Çağın tasvirini.
Y aşadığım ız çağ esasen akıl ve tefekkür çağıdır: tutkudan yoksun, bir hey ecanla parlayıp, sonra uslu uslu tekrar istirahata çekilen bir çağ. Eğer elim izde, içkilerde olduğu gibi, nesillere göre zekâ tüketi mini gösteren istatistik tabloları olsaydı, kendi halinde yaşayıp gi den küçük, varlıklı ailelerin tükettiği tereddüt etme ve kafa yorm a miktarını ve gençlerin, hatta çocukların kullandığı miktarı görünce hayrete düşerdik. Çünkü, nasıl ki çocukların idealleri uğruna giriş tikleri m ücadele ortaçağın tipik özelliği denilebilirse, erken geliş miş çocuklar da yaşadığım ız çağın tipik özellikleridir. G erçekten de. hâlâ akıl almaz bir delilik y apacak tek bir kişi kalmış m ıdır di ye insanın sorası geliy or. Bugünlerde intihar eden hiç kimse gözü dönm üş bir şekilde in tihar etm iyor. İlk adımı atm adan önce o kadar ince eleyip sık doku yor ki resm en düşüncelerle nefesi kesiliy or. Hatta intihar ettiği bile tartışılır, çünkü canını alan düşüncedir. Fazla inceleyip ölm ez, faz la incelemekten ölür. Bu y üzden bugünkü nesli kovuşturm ak, hukuki laf dolam baçla rı yüzünden çok zor olurdu: çünkü aslında bu neslin yeteneği, virtü özlüğü ve sağduyusu, eylem boyutuna gelm eden bir yargıya ya da
karara varm ada yatıyor. E ğer devrim dönem i için “hiddetli geçiyor” denebilirse, yaşadığım ız dönem için “pek geçm iyor” dem ek zorun da kalınacaktır. B irey ve ait olduğu nesil daim a araya girip birbirle rini duraklatır, bu da savcının hiçbir gerçeğin itirafını elde edem e yişiyle sonuçlanır -ç ü n k ü gerçekte hiçbir şey olm uyordur. Sayısız belirtilerden yola çıkarak insan şu yargıya varabilir: O ldukça m üs tesna bir şey ya az önce oldu ya da olm ak üzere. Fakat böyle sonuç lar çıkarm ak oldukça yanlış olurdu. B elirtiler aslında çağın tek ba şarısıdır; büyüleyici yanılsam aları yaratm asındaki beceri ve keşif gücü, biçim de değişiklik planlam ayı yalancı bir kaçış olarak kulla nan anlık heyecan parlam aları, kurnazlık ve kuvvetin negatif kulla nım ı bakım ından, devrim çağındaki tutkulu ve yaratıcı enerjiyle ay nı derecede yüksek tutulm alıdır. Fakat bugünkü nesil, hayali çaba larından usanm ış bir halde tam bir tem belliğe sapıyor. Onun duru mu, ancak sabaha karşı uykuya dalm ış bir adam ın durum udur: Ö n ce m üthiş rüyalar gelir, ardından bir uyuşukluk hissi, son olarak da. yatakta kalabilm ek için kurnazca ya da zekice bir bahane. Birey ne kadar iyi niyetli ve güçlü olursa olsun (gücünü bir kullanabilse), yine de kendini derin düşünm enin sarm allarından ve ayartıcı belirsizliğinden çekip alacak kadar tutkuya sahip değildir. Çevresi de, ne onu özgürleştirm ek için gerekli olayları sağlar, ne de genel bir heyecan yaratır. Sosyal ve kültürel çevresi, yardım ına gel m ek yerine, onun etrafında negatif bir entelektüel karşıtlık oluştu rur, bir an aldatıcı bir beklentiyle hokkabazlık eder, asıl amacı güç lükten kurtaracak harika bir çıkış yolu göstererek sonunda onu kan dırm aktır -o n a gösterdiği şey yapılacak en kurnazca şeyin hiçbir şey yapm am ak olduğudur. Çünkü yaşadığım ız çağın kaçam ak tav rının tem elinde vis iııertiae [eylem sizlik gücü] vardır ve tutkusuz herkes bunu ilk keşfeden olm asından dolayı kendini kutlar, böylece daha da zeki olur. Devrim dönem inde silahlar serbestçe dağıtılm ış tı, tıpkı Haçlı Seferleri sırasında insanlara fetih nişanları bağışlan m ası gibi; fakat yaşadığım ız çağda karar verm eyi kolaylaştırm ak için insanlara dikkatli davranm a kuralları ve hesap cetvelleri sunu luyor. Eğer bir nesle bir eylem i, her an olacakm ış görünüm ü vere cek biçim de ertelem ek üzere diplom atik bir görev verilseydi, o za
man çağım ızın devrim çağı kadar hatırı sayılır bir ustalık sergiledi ğini itiraf etm ek zorunda kalırdık. Diyelim ki birisi bu çağa ilişkin bildiği her şeyi ve aşinalıktan dolayı iyice güçlenm iş gerçek göreli liğini unuttu ve adeta başka bir dünyadanm ış gibi buraya geldi: Eğer bir kitap ya da gazetelerde bir m akale okuyacak olsa, ya da sa dece yoldan geçen biriyle konuşacak olsa izlenim i şöyle olurdu: “Am an Tanrım , bu gece bir şeyler olacak - y a da önceki gece bir şeyler olm uş.” R eklam çağı
Devrim çağı bir eylem çağıdır; bizim kisi reklam ve tanıtım çağı. H içbir şeyin olduğu yok, fakat her yerde anında reklam var. Y aşa dığım ız çağda en akıl alm ayacak şey isyandır. Böyle bir güçlülük ifadesi bizim devrin hesapçı beyinlerine gülünç gelirdi. Am a öte yandan siyasi bir virtüöz hem en hem en aynı m uhteşem iikte bir ba şarı sağlayabilir. İnsanları isyan kararı alacakları bir genel toplantı ya çağıran bir bildiri yazar ve bunu öyle özenle kalem e alır ki san sürden bile geçer. İnsanlar toplandığında da, öyle bir izlenim yara tır ki katılım cılar isyan etm iş olduklarına inanırlar, sonra da herkes sessiz sakin evinin yolunu tutar -ta b ii dışarıda çok hoş bir akşam geçirdikten sonra. Bugünün gençleri arasında derin ve şaşılacak bir bilgiye sahip olanını bulm ak neredeyse imkânsız; bunu gülünç bu lurlardı. O ysa bir bilim virtüözü yazm ayı am açladığı, her şeyi ku caklayan bir sistem in ana hatlarını çizen bir tanıtım broşürü hazırla yabilir, dahası, öyle bir şekilde yazar ki okur, sistemi önceden oku muş olduğu hissine kapılır; insanların canını dişine takıp devasa ciltler hazırladığı ansiklopedi yazarlarının devri kapanm ıştır artık. Şimdi sıra, her tür bilim le ve bütün varoluşla ilgilenen hafif sıklet ansiklopedi yazarlarında. Yine bugünün gençleri arasında rastlam a sı aynı ölçüde im kânsız olan bir şey de hakiki dinsel anlam da, her gün değişm eyen bir nefis hâkim iyetiyle dünya hayatından el çek medir. A m a öte yandan her ilahiyat öğrencisi bundan çok daha m uhteşem ini yapm aya m uktedirdir. Tek gayesi kaybolm uşları bul m ak olan bir dernek kurabilir. Büyük ve güzel eylem lerin çağı geç
ti, yaşadığım ız çağ, ödülü önceden gelse bile, bekleyiş çağıdır. Kim se belirli bir şey yapm akla tatm in olm uyor, herkes hiç değilse yeni bir kıtayı keşfetm iş olm a kuruntusuyla gururunun okşandığım hissetm ek istiyor. Sınavı için çalışm aya büyük bir ciddiyetle 1 E y lü l'd e başlam aya karar veren am a bu azm ini güçlendirm ek için ağustosu tatilde geçiren genç bir adam gibi, bugünkü nesil de - g e r çi bunu anlam ak kesinlikle daha z o r- gelecek neslin çalışm ası için ciddi bir şekilde karar verm iş gibi görünüyor, gelecek nesli rahatsız etm ek ya da geciktirm ekten kaçınm ak için de şölenlere katılıyor. Sadece tek bir fark var: Genç adam kendini gençliğin kaygısızlığın da görm ektedir, am a bizim neslim iz ciddidir -şö lenlerde bile. "B ir şeyler yapılm alı!"
Günüm üzde sığ sularda yüzm ekten alınan tehlikeli haz dışında bir eylem ya da kararlılık yok. Fakat tıpkı dalgaların içinde zevkle bo ğuşan bir yetişkinin kendinden küçüklere, “Hadi gelin, atlayın he m en,” diye seslenm esi gibi -d ey im yerindeyse, varoluştaki kararlı lık (aslında bireydeki kararlılık), aşırı tefekkürden yıpranm am ış ya da düşünüp taşınm a yanılsam asıyla sıkıntıya girm em iş gençlere sesleniyor: Hadi, neşeyle sıçrayın, kaygısız bir sıçram a bile olsa önem li değil, yeter ki kararlı olsun. Eğer bir adam olabilm e gücüne sahipseniz, o zaman tehlike ve varoluşun düşüncesizliğiniz üzerin deki sert yargısı, bir adam olm anıza yardım eder. Eğer herkesin sahip olm ayı arzuladığı m ücevher, buz tutm uş bir gölün ilerisinde, buzun inceldiği yerde duruyor olsa, kıyıya yakın ken tam am en güvenil olan buz, uzaklarda insanı ölüm le tehdit etse, o zam an tutkulu bir çağda kalabalıklar, tehlikeyi göze alan adamın cesaretini alkışlardı, onun için ve onun bu kararlı eylem indeki teh likeden dolayı onunla birlikte titrerdi, boğulursa yas tutar, m ücev heri kurtarırsa ilahlaştırırdı. Fakat tutkudan yoksun, derin düşünce lere dalan bir çağda başka türlü olurdu. İnsanlar, o kadar uzaklara gitm enin saçm a olacağında, hatta harcanan em eğe değm eyeceğinde hem fikir olup kendilerini zeki bulurlardı. Ve bu şekilde, bir şeyler yapm ak adına, cesaret ve heyecanı hiiııer gösterisine dönüştüriirler-
di; çünkü ne de olsa “bir şeyler y a p ılm a lf’ydı. K alabalıklar, gidip güvenli bir yerden seyrederek uzm an gözüyle başarılı patencinin neredeyse ta uca kadar yaklaşıp (yani, buz hâlâ sağlam ken ve tehli ke başlam am ışken) sonra geri dönüşünü değerlendirirlerdi. En ba şarılı patenci çok daha ileri noktalara gitm eyi başarır ve sonra daha da tehlikeli görünen bir tur atar, böylece seyirciler nefeslerini tutup, “Aman! Ç ılgına bak; hayatını riske atıyor," derlerdi. A m a bakın, becerisi o kadar hayret verici ki buz hâlâ çok güvenliyken ve hâlâ tehlike söz konusu değilken tam zam anında dönm eyi başardığını göreceksiniz. K alabalık, tiyatrodaym ış gibi alkışlayıp tezahürat ya par, kahram an sanatçıyı aralarına alıp onuruna m uhteşem bir şölen verm ek için eve doğru yol alırlardı. Çünkü zekâ, üstünlüğü o dere ce ele alm ıştır ki. gerçek ödevi gerçekdışı bir num araya, gerçeği de oyuna dönüştürür. Şölen sırasında hayranlık doruğa çıkacaktır. A r tık hayran olan ile hayranlık nesnesi arasındaki hakiki ilişkide, hay ran olan, o kahram an gibi biri olduğunu düşünerek yücelir, ama böyle büyük eylem ler yapam ayacağı için boynunu büker, yine de yetenekleri açısından onu geçm eye teşvik edilir; fakat zekânın üs tünlüğü ele geçirdiği yerde hayranlığın niteliği tam am en değişir. Şölenin doruklarında bile, alkışla yer gök inlerken hayran olan ko nukların hepsi, adam ın bütün saygıyı toplayan eylem inin aslında pek de öyle olağanüstü olm adığı fikrine kapılır, bunun sadece şans eseri olduğunu; çünkü ne de olsa biraz pratikle herkesin yapabilece ğini düşünürler. K ısacası konuklar, ayırt ediciliklerinde güçlenm ek ya da iyilik yapm aya özenm ek yerine, m uhtem elen hastalıkların en tehlikelisine, aynı zam anda en saygıdeğerine, daha da yatkın bir şe kilde evlerine giderler: Ö zelde önem siz hissedilene halk arasınday ken hayran olm ak -ç ü n k ü her şey bir şakaya dönüştürülm üştür. H ayranlık coşkusuyla hepsi gönül rahatlığıyla pekâlâ kendilerine de hayran olabileceklerine kanaat getirir. Önceleri bir insanın, yaptığı eylem leri sonucunda ayakta duraca ğına ya da düşeceğine inanılırdı; bugünlerdeyse, tersine, herkes et rafta aylaklık ediyor ve biraz düşünm eyle başarılı oluyor, ne yapıl m ası gerektiğini gayet iyi biliyor. Fakat birlikte sohbet eden iki ki şi ya da bir toplantıdaki konuşm acılar, kendilerine bir düşünce ya da
gözlem olarak sunulduğunda çok iyi anladıkları şeyleri bir eylem biçim inde kesinlikle anlayam azlar. E ğer biri insanların yapılm ası gerekir dedikleri şeye kulak m isafiri olsa ve sırf m uziplik olsun di ye buna göre hareket etse, herkes şaşırırdı. Bunu acelecilik olarak görürlerdi, am a konuşm aya başlar başlam az yapılm ası gereken şe yin bu olduğunu söylerlerdi. K o m ik unsur
A ni heyecanların ardından gelen duyarsızlığı ve m iskinliğiyle, ya şadığım ız çağ kom ediye çok yakındır; fakat kom ediyi anlayanlar açık seçik görürler ki, kom edi yaşadığım ız çağın hayalindeki nokta değildir. Şimdi hicvin, sayısız zararlara yol açm aksızın bir parça ya rarı olacaksa eğer, tutarlı bir etik hayat görüşü üzerine - a n ’in başa rısından elini çeken doğal bir a y rım - sağlam bir şekilde oturtulm a sı gerekir; aksi halde tedavi, hastalıktan son derece daha kötü ola caktır. G erçekten kom ik olan şey, böyle bir çağın nükteli ve m izahi olm aya çalışm asıdır; çünkü bu hiç kuşkusuz, çıkm azdan kurtulm a nın en son ve en akrobatik yoludur. B ir tefekkür ve düşünce çağının m izahla m eydan okuyacağı ne olabilir ki? Zira, tutkudan yoksun ol duğu için eros değerlerine, siyasette ve dinde heyecan ve sam im iye te, ya da dindarlığa, gündelik hayattaki hayranlık ve ev hayatına olan duyarlığım yitirm iştir. K aba bir gülüş bile olsa, hayat hiçbir değer tanım ayan nükteyle alay eder. İçebakışm zenginliğine sahip olm adan nükteli olm ak, ihtiyacı olan şeyleri dağıtıp lükse para har cam ak gibi bir şeydir, ya da atasözünde dendiği gibi, peruk alm ak için pantolonunu satm aya benzer. Fakat tutkusuz bir çağın hiçbir değer yargısı yoktur, her şey tem sili fikirlere dönüşür. Bu yüzden, ortalıkta dolaşan belli sözler ve deyişlerin, bir ölçüde doğru ve akla yatkın olsa da, içinde hayat olm az. Öte yandan, hiçbir kahram an, hiçbir âşık, hiçbir düşünür, hiçbir im an şövalyesi, hiçbir gururlu adam , hiçbir um utsuz adam bunları tam am en ve bizzat yaşadığım iddia edem ez. N asıl ki şim di kâğıt paraların hışırtısından sonra in san gerçek paranın şıngırtısını özlüyorsa, insan bugünlerde birazcık özgünlüğün hasretini çekiyor. Fakat nükteden daha ani gelen bir şey
var mı? Baharın ilk goncasından, ilk tahıl filizlerinden bile daha ani, en azından daha şaşırtıcıdır. B ahar m utabakatla gelse bile yine ba hardır, am a m utabakatla gelen nükte iğrenç olur. Fakat diyelim ki ateşli ve ani heyecanlardan bir rahatlam a sağ lam ak için işler o kadar ileri gitti ki, nükte, o ilahi tesadüf -ta n rıla r dan, açıklanam ayanın gizem li kaynağından bir işaret olarak gelen ek bir çeşni, öyle ki insanların en nüktelisi bile “yarın” dem eye ce saret edem ez, fakat şunu hayranlıkla söyler: Tanrıların hoşuna gitti ği zam an -fa k a t diyelim ki nükte en paspal karşıtına, önem siz bir gerekliliğe dönüştürüldü, öyle ki, eski yeni nükteli sözlerin imal edildiği, hazırlandığı, yeniden yapıldığı ve hepsinin satın alındığı kârlı bir ticaret dalı o ld u - nükteli bir çağ için ne m üthiş bir epigram! Bu sebeple, sonunda insanların arzu edeceği tek şey para olacak, zaten o da sadece bir tem sil, bir soyutlam adır. B ugünlerde genç bir adam kim senin yeteneklerini, sanatını, güzel bir kızın aşkını ya da şöhretini pek kıskanm az; sadece onun parasını kıskanır. B ana para ver, diyecektir, o zam an kurtulurum . Fakat genç adam isyan etm e yecektir, nedam etin ödüllendireceği şeye layık olm ayacaktır. K en dini ayıplayacağı bir şey olm adan şu düşünceyle ölecektir: E ğer bir parası olsaydı, o zam an gerçekten yaşar ve hatta önem li bir şeyler de başarırdı. Tefekkür Bu genel gözlem lerden ve yaşadığım ız çağın devrim çağıyla kıyas lanm asından sonra, belli bir anda m evcut olup olm adıklarına bak m aksızın, tekrar yaşadığım ız çağın diyalektik ve kategorik tanım la rına dönm ek uygun olacak. B urada çağın “nasıl”ıyla ilgileniyoruz ve bu “nasıl,” evrensel bir duruşla tanım lanm alı; bunun sonuçlarına çıkarsam ayla ulaşılabilir, a posse a d esse [ihtim alden gerçeğe], göz lem ve tecrübeyle de doğrulanabilir ab esse a d p osse [olandan bil giye]. Önemi söz konusu olduğunda, yaşadığım ız çağın önündeki ödev olan derin düşünm e işi, en nihayetinde, daha yüksek bir varoluş bi çim inde açıklanabilir elbette. N iteliğine gelince, tefekküre dalmış bi
reyin, kararını verm iş tutkulu bir adam kadar iyi niyetli olabileceği ne kuşku yok; buna karşılık, tutkuları kontrolünden çıkmış bir adam için de, hatası hiçbir zaman ortada görünm eyen adam için de aynı öl çüde m azeret bulunabilir, gerçi bu İkincisi tefekkürle kendisini kan dırdığını kurnazca bilm ektedir. Tefekkürün sonuçları hem tehlikeli hem de um ulm adıktır, çünkü insan bir adamı kötülükten kurtaran ka rara derin düşüncenin ardından mı varıldığını, yoksa sadece tefekkü rün sebep olduğu bitkinliğin mi onu yanlış yapm aktan alıkoyduğunu kestirem ez. A m a bir şey kesin ki, artan bilgi gibi artan tefekkür gü cü de sadece insanın sıkıntısına sıkıntı katar ve hepsinden önemlisi, birey için olduğu kadar nesil için de tefekkürün ayartm alarından kaçm aktan daha zor bir görev yoktur; çünkü bunlar çok diyalektiktir ve zeki bir keşfin sonucu bütün soruna yeni bir bakış getirebilir; çün kü tefekkür herhangi bir anda her şeyi bam başka açıklayabilm e gü cüne sahip olup insana bir tür kaçış yolu sağlar; çünkü -in san karak terli bir adamı işlerin ortasına koym ak için gereğinden çok daha bü yük gayretler gösterdikten so n ra- tefekkürle gelen bir kararın son anında tefekkür her şeyi değiştirm eye m uktedirdir. Fakat bunlar sadece tefekkürün m azeretleridir, tefekkürdeki ger çek konum, olduğu yerde durm aktadır; çünkü sadece düşüncenin içinde değişebilir. Y aşadığım ız çağa, bütün ve kapanm ış bir dönem le kıyaslayarak belli bir haksızlık yapılsa bile (yaşadığım ız çağ hâ lâ “olu f un güçlükleriyle m ücadele ediyor), böyle bir nitelem e sa dece tefekkürün getirdiği bir nitelem edir; o zaman da belirsizliği umutla doludur. Tutkulu, kargaşalı bir çağ her şeyi devirecektir, her şeyi alaşağı edecektir; fakat bir tefekkür çağı, yani aynı zam anda düşünen ve tutkusuz olan bir çağ. o güç ifadesini bir diyalektik m aharete dönüş türür: H er şeyi ayakta bırakır fa k a t kurnazca içlerini boşaltıp an lam sızlaştırır. B ir ayaklanm ayla doruğa tırm anm ak yerine, bütün ilişkilerdeki iç gerçekliği düşünsel bir gerilim e indirger, bu da her şeyi ayakta bırakırken havatın bütününü belirsiz hale getirir: Öyle ki. her şey olgusal olarak varolm aya devam ederken bir yandan da diyalektik bir aldatm acayla, privatissim e. gizli bir yorum da bulunur -a slın d a [hiçbir şey] var değildir.
A hlâk karak terd ir, k arak ter bir şeyin üzerine oyulm uş olandır; fa kat deniz ve kum un karakteri y oktur ve ikisinin soyut zekâsı da yoktur, çünkü k arak ter gerçekte içebakıştır. A hlâk sızlık da enerji olarak karakterdir; fakat ne ahlâklı ne de ahlâksız olm a durum u tam bir belirsizlik tir ve belirsizlik, niteliksel fark lılık ların sıkıntı veren bir tefekkürle zay ıflatıld ığ ı zam an h ay ata girer. T utkuların isyanı basit am a çok güçlüdür, b elirsizliğ in yarattığı çözülm e, g e ce gündüz süren sessiz b ir zincirlem e k ıy astır [sorites], İyiyle kö tü arasındaki fark, hem kötülük hakkm daki yüzeysel, üstün ve te orik bir bilgiyle; hem de, bu düny ad a iyiliğin d eğerinin bilin m e diğinin ve gösterilen çabaya d eğm eyeceğinin, bunun aptallıkla aynı şey o lduğunun fark ın d a olan k ib irli b ir k u rn azlık la zay ıflatı lır. A rtık hiç kim se büyük şeyler yapm ak için iyiliğe duyduğu ar zuyla heyecan a kap ılm ıy o r, hiç kim se kötülükle aşağılık günah lara sürüklenm iyor, yani sonuçta ne iyi ne de kötü h akkında k o n u şulacak b ir şey var, am a yine de sırf bu sebepten insanlar daha da fazla dedikodu yapıyor; çünkü b elirsizlik fevkalade uyarıcı bir güçtür ve iyiliğe sevinm ek ya da kötülükten p işm anlık duym ak tan çok daha fazla gevezelik içerir. H ayatın yayları -tu tk u n u n niteliksel ayırt edici gücünden dola yı, neyse o d u rla r- esnekliklerini kaybederler. B ir şeyi nitelik ba kım dan karşıtından ayıran m esafe, şeylerin iç ilişkisini artık düzen lem ez. B ütün içebakış kaybolm uştur, o ölçüde de ilişki artık y o k tur, ya da renksiz bir kenetlenm e oluşturur. N egatif yasa şudur: Z ıt lıklar birbirlerinden kopam azlar ve bir araya gelem ezler. Pozitif yasaya göre de, birbirlerinden kopabilirler ve bir araya gelebilirler, ya da p o zitif şekilde ifade edilirse: Z ıtlıklar, aralarındaki bağlantı sebebiyle birbirlerinden kopam azlar. Fakat iç ilişki eksik olunca yerini bir başkası alır: B ir nitelik artık karşıtıyla ilişki içinde değil dir; bunun yerine, tarafların ikisi de dikilip birbirlerini gözlem ler ve bu şekilde ortaya çıkan gerilim hali gerçekten ilişkinin sonudur. Ö rneğin, hayran olan kişi hem en teşekkürünü ifade edip ardından bu büyüklüğün gururuna ve kibrine başkaldırarak artık büyüklüğe neşeyle ve m utlulukla m innet duym ayacaktır. İlişki hiçbir anlam da karşıt da değildir. H ayran olan ile hayranlık nesnesi iki kibar akran
gibidir, birbirlerini gözlem ler. Bir tebaa kralını artık özgürce onore edem ez ya da onun hırsına öfkelenem ez. T ebaa olm ak bam baş ka bir anlam a bürünm üştür; üçüncü şahıs olm ak anlam ına gelm ek tedir. T ebaa ilişki içinde yer alm ayı bırakır; kralla doğrudan bir ilişkisi yoktur, sadece bir gözlem ci olarak kalır ve bile isteye soru nu çözm eye çalışır; yani, bir tebaanın kralıyla olan ilişkisi sorunu nu. B ir süre, heyet üstüne heyet kurulur, tabii hâlâ tutkuyla, olm a ları gereken şeyi olm ayı isteyen insanlar olduğu sürece; fakat so nunda bütün çağ bir heyete dönüşür. B ir baba artık bütün babalık yetkisini kullanarak öfkeyle oğluna lanet okum az, ne de oğul baba sına karşı gelir, bağışlam anın öznelliğinde sona erebilecek bir ça tışm a; aksine, ilişkileri kusursuzdur, çünkü aslında bu ilişki varlı ğını sona erdirecek bir süreçtedir, çünkü artık ilişki içinde birbirleriyle ilintili değillerdir; iki tarafın birbirleriyle ilişkiye girm ek ye rine bir oyundaym ış gibi birbirini izledikleri ve sıkı bir bağlılık gösterm ek yerine birbirlerinin sözlerini not ettikleri bir soruna dö nüşm üştür. G ittikçe daha fazla insan hayatta çok önem li olan ve Tanrının hoşuna giden yalm ve m ütevazı ödevlerini terk ediyor; bunu daha üst bir ilişkideki hayatın ilişkilerine kafa yorm ak için yapıyor; ta ki sonunda bütün nesil bir tem sil olana kadar, kim i tem sil ettiğini söylem ek zor; bu ilişkileri kim in iyiliği için düşündüğü nü keşfetm ek kolay değil. İtaatsiz bir genç artık öğretm eninden korkm uyor -b u rad ak i ilişki daha çok, öğretm enle öğrencinin iyi bir okul nasıl idare edilm eliyi tartıştıkları bir kayıtsızlık ilişkisi. O ku la gitm ek artık öğretm enden korkm ak anlam ına gelm iyor, ya da sa dece öğrenm ek anlam ına; daha çok, eğitim sorunuyla ilgilenm eyi içeriyor. Yine, erkeğin kadınla olan ayırt edici ilişkisi asla arsız ve şehvetli bir şekilde bozulm uyor; terbiye öyle bir şekilde korunuyor ki insan sınırlarda dolaşan bu m asum kur yapm aları, sadece önem sizm iş gibi tasvir ediyor. Böyle ilişkilere gerçekten ne ad verm ek gerekir? Bir gerilim de mek, en iyi tanım olurdu sanırım , fakat kuvvetleri kırılm a noktası na çeken bir gerilim değil; bu gerilim daha çok, hayatın kendisini tüketir ve onunla birlikte, bağım lılığın prangalarını ve hüküm darın tacını hafifleten, çocuğun itaatini ve babanın otoritesini sevinçli k ı
lan, tebaanın hayranlığını ve büyük olanın coşkunluğunu korkusuz kılan, ustaya saygıyla önem kazandıran, böylece m üride öğrenm e ortam ı sunan, kadının zayıflığıyla erkeğin kuvvetini bağlılığın eşit kuvvetinde birleştiren o heyecan ve içebakış ateşini de söndürür. A slında ilişkiler hâlâ varlığım sürdürm ektedir; fakat, onları içebakışta birbirine yaklaştıran ve ahenkle birleştiren güçten yoksundur lar. İlişki varlığını ve yokluğunu aynı zam anda ifade eder; fakat bü tün olarak değil, daha çok, kelim eleri yayarak, yarı uyanık halde ve kesintisiz. Belki ne dem ek istediğim i çok basit bir örnekle açıklayabilirim . Bir zam anlar sarkaçlı bir saati olan bir aile tanım ıştım , nasıl olduy sa saatin bir arızası vardı. Fakat arıza saatin zem bereğinin aniden boşalm ası değildi ya da zincirin kırılm ası ya da çalm asına engel olacak şekilde sarkacın kolundaki bir sorun; aksine saat tuhaf, soyut ama kafa karıştırıcı bir şekilde çalm aya devam ediyordu. Saat on ikide on iki kere ve saat birde bir kere vurm uyordu; bütün gün bo yunca düzenli aralıklarla bir kere çalıyordu. Gün boyunca çalm aya devam ediyordu am a asla belli bir saati söylem iyordu. Aynı şey tükenm iş bir gerilim için de geçerlidir: İlişki sürer; her hangi bir gerçek ara verm eyi engelleyen soyut bir süreklilikle bir şeyler ifade edilir, fakat bunun ilişkinin bir ifadesi olarak tasvir edil mesi gerekse de, ilişki sadece belirsiz bir biçim de ifade edilm ez, ay nı zam anda neredeyse anlam sızdır. İlintiyi bir olgu olarak sürdürten. ilişkideki bu aldatıcı suskun luktur; buradaki tehlike, tefekkürün kurnazca sebep olduğu m ahru m iyetleri desteklem esidir. Bir ayaklanm aya karşı insan güç kullana bilir ve bariz bir kalpazanlık sadece cezasını bekler; fakat diyalek tik kom plikasyonların kökünü kazım ak zordur, tefekkürü, kendi gizli ve belirsiz yolları boyunca takip etm ek için daha da iyi kulak kesilm ek gerek. Şeylerin kurulu düzeni varlığım sürdürür, fakat bizim düşünce li ve tutkusuz çağım ızı tatm in eden onun belirsizliğidir. Örneğin kim se kralın iktidarından kurtulm ak istem iyor; fakat azar azar ta m am en kurm aca bir şeye dönüşebilse. o zam an insan kralı alkışa hazırdır. Ö rneğin hiç kim se seçkinlerin alaşağı edilm esini istem i
yor; fakat üstünlüğün tam am en bir kurm acadan ibaret olduğu gösterilebilse, o zam an onu alkışlam aya hazır olurlar. A ynı şekilde in sanlar H ıristiyan term inolojiye el sürm em eye hazırlar, fakat gizli den gizliye h içbir kesin düşüncesinin olm adığını söyleyebilirler. B öylece nedam et getirm eden kalırlar, çünkü zaten hiçbir şeyi yıkm am ışlardır ki. G üçlü bir kralı kurtarıcı bir kahram an ya da dini bir otoriteden daha fazla arzulam azlar. B ütün m asum iyetleriyle kuru lu düzenin sürm esini isterler, fakat bunun artık varolm adığına dair tefekkürden gelen neredeyse kesin bilgiye sahiptirler. O zam an gu rurla tavırlarının ironik olduğunu hayal ederler -s a n k i gerçek ironi n egatif bir çağdaki gizli bir heyecan değilm iş gibi (tıpkı kahram a nın p o zitif bir çağda, heyecanın kendini gösterm esi dem ek olduğu gibi), sanki ironi, en büyük ustası öldürüldüğünde, fedakârlığı içer m ezm iş gibi. Haset Bu düşünceli gerilim , sonunda kendine bir ilke oluşturur ve nasıl ki tutkulu bir çağda heyecan birleştiren ilkeyse, çok düşünen ve tutku dan yoksun olan bir çağda da haset negatif bir birleştirici ilkedir. A ncak bu, etik bir suçlam a olarak yorum lanm am alıdır; tefekkür fik ri, böyle söylenebilirse eğer, hasettir, o yüzden de eylem i bakım ın dan iki yönlüdür: Bireyin içinde bencildir ve çevresindeki toplum un bencilliğine yol açar, bu şekilde de ona karşı işler. T efekkürdeki haset (bireyin içindeki) onun tutkulu bir karar al m asına engel olur. Eğer birey bir an tefekkürün boyunduruğundan kurtulm ayı başaracakm ış gibi görünürse, hem en etrafını çevreleyen tefekkürün karşıtı tarafından durdurulur. Tefekkürden fışkıran haset insanın iradesini ve kuvvetini hapseder. B ireyin önce kendi tefekkü rünün bağlarından kendini kurtarm ası gerek, am a o zam an bile ser best değildir. K endisini, etrafm dakilerin tefekkürüyle oluşm uş uç suz bucaksız bir hapishane içinde bulur, çünkü kendi tefekkürüyle olan ilişkisi yüzünden kendi çevresindeki tefekkürle de belli bir iliş kisi vardır. Bu ikinci hapislikten, durum un yanlışlığım ne kadar açık seçik algılarsa algılasın, ancak dinsel içebakış aracılığıyla k a
çabilir. Tefekkür, elindeki bütün araçları kullanarak insanların, hem bireyin hem de çağın bu şekilde hapsolduğunu anlam asına engel olur; despotlarla ya da rahiplerle ya da soylularla ya da gizli polisle değil, tefekkürün ta kendisiyle hapistir ve bunu, tefekkür ihtim ali nin tek bir karardan çok daha üstün olduğunu dile getiren gönül ok şayıcı ve kibirli bir görüşle yapar. B encilce bir haset bireyden öyle taleplerde bulunur ki, çok fazla şey isteyerek onu hiçbir şey yapa m az hale getirir. Onu çocuğuna düşkün bir anne gibi şım artır, çün kü adam ın içindeki haset kendini başkalarına adam asına engel olur. Dahası, onu çevreleyen haset, ki burada başkalarını haset ederek yer alır, olum suz ve ciddi anlam da kıskançtır. Fakat daha ileri götürüldükçe tefekkürün kıskançlığı daha açık biçim de m anevi bir hınç [m isundelse: haset, hınç] olur. K apatılm ış bir yerdeki hava nasıl zehirli hale gelirse, tefekkür tutsaklığı da, eğer eylem ya da herhangi bir olayla havalandırılm azsa suçlanm ayı hak eden bir hınç geliştirir. Tefekkürde gerilim in durum u (ya da de diğim iz gibi gerginlik) bütün yüksek güçlerin etkisini yitirm esine yol açar, nerede ne kadar aşağı ve iğrenç şey varsa hepsi öne çıkar, yüzsüzlüğü aldatıcı kuvvet etkisini gösterir, kendi aşağılıklığıyla korunurken hıncın dikkatini çekm ekten kaçınır. İnsanın sürekli yükseklerde kalam ayacağı, herhangi bir şeye hayran olm ayı sürdürem eyeceği insan doğasının tem el bir gerçeği dir. İnsan doğası çeşitlilik ister. En heyecanlı çağlarda bile insanlar kıskançlıkla kendilerinden üstün olanlarla ilgili şakalar yapm aktan hep hoşlanm ışlardır. Bu son derece norm al ve tam am en savunulabi lir bir şeydir, yeter ki büyük olana güldükten sonra onlara bir kere daha hayranlıkla bakabilsinler; aksi halde attığınız taş ürküttüğünüz kurbağaya değm ez. Bu şekilde heyecanlı bir çağda bile hınç kendi ne bir çıkış kapısı bulur. D aha az heyecanlı bile olsa bir çağ hınca uygun karakterini verecek kuvvete sahip olduğu sürece ve bunun ne ifade ettiği konusunda kararını verm işse, hınç, tehlikeli olsa da, kendi önem ine sahiptir. Ö rneğin eski Y unan’da hınç sürgüne gön derm e [ostracism] biçim ini alm ıştı, yığınların seçkin olanın göze batan nitelikleri karşısında kendi dengelerini korum ak için başvur dukları adeta bir nefsi m üdafaa gayreti. G öze çarpan adam sürgüne
gönderiliyordu; fakat herkes ilişkinin ne kadar diyalektik olduğunu anlıyordu, sürgün üstünlük işareti olarak kalıyordu. Bu yüzden, A ristophanes ruhunun çok önceki bir dönem ini tem sil edecek şekil de, tam am en önem siz bir kişinin diktatör olm asındansa sürgüne gönderilm esi daha ironik olurdu, çünkü sürgün büyüklüğün negatif işaretidir. A m a yine de hikâyenin sonunu, insanların sürgüne gön derm iş oldukları adam ı onsuz yapam ayacakları için geri çağırm ala rıyla bitirm ek çok daha iyi olurdu, o zam an sürgüne gittiği ülke için tam bir gizem olurdu; çünkü onun hakkında kayda değer bir şey bu lam am ış olacaklardı. A ristophanes “A tlılar"da -tıp k ı T ib e t’te Dalai L am a'n ın dışkısına tapm aları g ib i- yozlaşm anın son halinin bir res m ini çizer; bayağı ayaktakım ı, tem silcilerinde kendi kirlerini akılla rına getirdikleri zam an biterler; ve bu, bir dem okraside bir m onarşi deki tahtı açık artırm a usulü satm ayla kıyaslanabilecek bir yozlaş m a derecesidir. Fakat hınç hâlâ bir karaktere sahip olduğu sürece, sürgün negatif bir üstünlük işaretidir. A ristides’e, “A ristides’in tek dürüst adam olduğunu duym aya taham m ül edem ediği için” sürgü ne gitm esi yönünde oy kullandığını söyleyen adam, A ristides'in seçkin bir kişi olduğunu yalanlam ıyordu, kendisi hakkında bir şeyi itiraf ediyordu. K endisinin üstünlükle olan ilişkisinin, hayranlığın m utlu aşkı yerine, kıskançlığın m utsuz aşkı olduğunu itiraf ediyor du; am a bu üstünlüğü küçüm sem eye kalkışm ıyordu. Öte yandan, tefekkür ne kadar üste çıkar ve böylece insanları tem belleştirirse, hınç da o kadar tehlikeli hal alır; çünkü artık kendi önem inin farkında değildir. O karakterden yoksun olan tefekkür korkaktır ve bocalar, durum a göre de aynı şeyi değişik şekillerde yorum lar. B una bir şakaym ış gibi davranm aya çalışır, o olm azsa h a karet gibi bakar, o da olm azsa hiçbir şey değilm iş gibi başından at m aya çalışır; aksi halde bu şeye bir espri gibi bakacaktır, o olm az sa o zam an dikkate değer bir ahlâki hicvi kastettiğini söyler, o da başarılı olm azsa, boşver gitsin diyecektir. Bu şekilde hınç karakter eksikliğini oluşturan ilke olur, acınası biçareliğinden dolayı gizlice belli bir yer edinm eye çalışır, sürekli hiçbir şey olm adığını kabul ederek kendini korur. K arakter eksikli ğinin yol açtığı hınç üstünlük farkının gerçekten fark olduğunu asla
anlayam az, üstünlüğü negatif (sürgünde olduğu gibi) kabul ederek kendini de anlayam az, onu aşağıya çekm ek ister, farklılık ortadan kalkacak şekilde küçüm sem ek ister. Ve hınç kendini sadece bütün varolan üstünlük biçim lerine karşı korum akla kalm az, ayrıca hâlâ gelecek olana karşı da korur. B i r-hizaya-getirm e
K endini tem ellendirm ekte olan hınç, bir-hizaya-getirm e \levelling] sürecidir, tutkulu bir çağ yeni şeyler kurup eskilerini devirerek, git tiği yerlerde bir şeyleri yükseltip yıkarak fırtına gibi eserken, dü şünceli ve tutkusuz bir çağ tam tersini yapar: Bütün eylem leri en geller ve bastırır; bir seviyeye indirir. Aynı hizaya getirm e, büyük değişikliklerden kaçm an sessiz, m atem atiksel ve soyut bir uğraştır. Anlık bir heyecan parlam asıyla insanlar, um utsuzluk anında haya tın güçlerini hissedebilm ek için bir talihsizliğin bile özlem ini çeke bilirler; fakat ardından gelen kayıtsızlığa bir karışıklığın faydası, bir m ühendisin bir arazi parçasını düzleştirm esi kadar olur ancak. En şiddetli halinde bir ayaklanm a volkanik bir patlam a gibidir, di ğer bütün sesleri boğar. B ir-hizaya-getirm e projesi zirvedeyken in sanın kendi kalp atışlarını duyduğu bir ölüm sessizliğidir, hiçbir şeyin nüfuz edem eyeceği, her şeyi içine göm en, karşı konulm az bir sessizlik. B ir insan bir ayaklanm anın başında olabilir, fakat hiç kim se tek başına hizaya getirm e sürecinin başında bulunam az; çünkü o zam an lider olurdu ve böylece bir-hizaya-getirilm ekten kaçardı. H er birey kendi çapında bu bir-hizaya-getirm e sürecinde yer alabilir, fakat o soyut bir güçtür, bir-hizaya-getirm e soyutlam a nın bireye karşı kazandığı bir zaferdir. M odern zam anların tefek kürdeki bir-hizaya-getirm e süreci antikçağm kader anlayışına kar şılık gelir. A ntikçağm diyalektiği liderliğe yöneliyordu (önem li birey ve k itleler -ö z g ü r insan ve köleler); H ıristiy an lığ ın diyalektiği şu ana kadar tem sile yön eliy o r (çoğunluk kendini tem silcisinde gö rüyor ve tem sil edilenin çoğunluk olduğu bilinciyle özgür k a lı yor, bir çeşit kendi durum unu ölçen bir bilinçle); y aşadığım ız ça-
ğm diyalek tiğ i eşitliğe y ö n eliy o r ve yan lış olsa d a en m antıklı ic rası b ir-h izay a-g etirm ed ir, b irey ler arasındaki n eg a tif ilişkinin n eg a tif birliği olarak. B ir-hizaya-getirm e sürecinin derin anlam ının “nesil” kategorisi nin “bireylik” kategorisine egem en olm asından geldiğini herkes açıkça görüyordur. A ntikçağda bireylerin toplam sayısı adeta seç kin bireyin değerini ifade ediyordu. Şim dilerde değer standardı de ğişti, öyle ki, eşit olarak, yaklaşık olarak şu kadar insan bir birey ediyor, önem e sahip olabilm ek için doğru sayıyı bulm anız yeterli. A ntikçağda yığınların içindeki bireyin hiçbir surette değeri yoktu; hepsini önemli kılan seçkin bireydi. Y aşadığım ız çağ m atem atiksel bir eşitliğe doğru gidiyor; eşit olarak bütün sınıflarda yaklaşık şu kadar insan bir birey ediyor. Ö nceleri seçkin birey kendine her şeyi verir ve yığınlar içindeki bireye hiçbir şey verm ezdi. Şimdi herkes şu şayıda insanın bir birey yaptığını biliyor ve gayet de tutarlı bir şe kilde en önem siz işler için birbirlerini topluyorlar (bir araya gelme deniyor buna, am a bu sadece kibarcası). Sırf geçici bir hevesi uygu lam aya koym ak için birkaç insan birbirlerini topluyor ve iş yapılı yor -so n ra bunu yapm aya cesaretleri oluyor. Bu sebeple, üstün ye tenekli tek bir insan bile kendini tefekkürden kurtaram az, çünkü çok kısa süre içinde kendinin abuk sabuk bir m eselenin içinde bir kesir olduğunun farkına varır, böyle olunca da dinin sonsuz özgürlüğüne ulaşam az. Birkaç insanın bir araya gelince ölüm le karşılaşm aktan korkm ayacağı olgusu, bugünlerde bunlardan her birinin birey ola rak cesareti olduğu anlam ına gelm iyor; çünkü birey ölüm den de çok, kendi başına bir şeyi riske sokm a dileğine yönelik tefekkür yargısından ve itirazından korkuyor. Birey artık Tanrıya ait değil dir, kendine, sevgilisine, sanatına ya da bilim ine de ait değildir; bü tün şeylerde tefekkürle tabi olduğu bir soyutlanm aya ait olduğunun bilincindedir, tıpkı bir toprak kölesinin bir m alikâneye ait olm ası gi bi. İşte insanlar birden fazla olm anın m utlak bir çelişki olduğu du rum larda bunun için bir araya gelirler. Pozitif birleşm e ilkesinin ilahlaştırılm ası bugünlerde tefekkürün köleliğinde erdem leri bile vitia splendida’ya [tam bir yozlaşm ışlık] dönüştüren silip süpürücü, cesaret kırıcı ilkedir. Bunun sebebi, ebedi sorum luluğun ve T anrı
nın huzurunda bireyin dini anlam da seçilip ayrılm asının göz ardı edilişidir. O noktada yozlaşm a yerleşirse insanlar grup içinde tesel li arar, böylece tefekkür bireyi öm ür boyu yakalar. Bu krizin daha başlangıcının bile farkına varam ayanlar, hiç sesini çıkarm adan dü şünceli ilişki içine göm ülürler. Bir-hizaya-getirm e süreci bir bireyin eylem i değil, soyut bir gü cün ellerindeki tefekkürün işidir. Bu yüzden onu yöneten yasa, tıp kı paralelkenar kuvvetlerin köşegeninin hesaplanm ası gibi hesapla nabilir. Aynı seviyeye indirilm iş bireyin kendisi bu sürecin içine göm ülür vs. Ne yaptığını bencilce biliyor gibi görünse de, kitle ha lindeki insanlar için sadece ne yaptıklarını bilm edikleri söylenebi lir; çünkü tıpkı kolektif heyecanın bireyden gelm eyen bir artık özel lik olması gibi, bu durum da da bir artık özellik vardır. H içbir bire yin üzerinde etkisi olm ayan bir şeytan vücuda getirilir, bir-hizayagetirm enin soyutlanm ası bireye bir tür anlık ve bencilce bir haz ver se de, aynı zam anda kendi ölüm ferm anını im zalıyordun Heyecan felaketie sonuçlanabilir, fakat bir-hizaya-getirm e bireyin eo ipso yıkım ıdır. H içbir çağ, dolayısıyla yaşadığım ız çağ da dahil, bu sü recin septisizm ini durduram az; çünkü durdurm aya kalkışır kalkış maz bir-hizaya-getirm e süreci yasası tekrar göreve çağrılır. O ne denle, bunu ancak bireysel olarak dini yalnız yaşam asından kaynak lanan dinsel cesarete sahip birey durdurabilir. Bir keresinde üç adam ın utanm az biçim de tek bir kişiye saldır dığı bir sokak kavgasına tanık olm uştum . K alabalık durm uş, bu haksızlığa duyduğu öfkeyle seyrediyordu; nefret ifadeleri sahneyi canlandırm aya başladı; sonra seyredenlerden birkaçı üç saldırgan dan birine saldırdı ve yere yıkıp dövdü. İntikam alanlar aslında sal dırganlarla aynı kuralları uygulam ıştı. Eğer izin verirseniz ben de naçizane kendim i hikâyeye katıp devam edeceğim . İntikam alanlar dan birinin yanına gidip yaptığı şeyin ne kadar m antıksız olduğunu argüm anlarla açıklam aya çalıştım ; fakat m eseleyi tartışm ak onun için im kânsızdı: Böyle bir alçağın üç kişinin saldırısını fazlasıyla hak ettiğini söyleyip duruyordu sadece. A rbedenin başlangıcını gör m em iş olan biri için durum un kom ikliği daha da belirgin olurdu; bir adam ın, (yalnız olan) başka bir adam dan, “üç kişiye karşı tek” diye
söz ettiğini duyduğunu düşünün, hem de bunu durum tam tersiyken duysun -o n la r adam a karşı üç kişiyken. İlkin içerdiği çelişki bakı m ından kom ikti, polis sokakta dikilen bir adam a “kibarca dağılm a sını” söylerken. İkinci olarak da kendisiyle çelişm enin bütün ko m ikliğini taşıdığı için. Fakat bundan öğrendiğim şey, bu septisizm e bir son verm e üm itlerim in hepsinden vazgeçm em in iyi olacağıydı, yoksa benim üzerim e gelecekti. Tek bir birey bile (yani tek bir seçkin birey -liderlik anlamında ve diyalektik “kader” kategorisine uygun düşünülerek) soyut bir-hizayagetirm e sürecinin önünü almayı başaram ayacaktır, çünkü negatif ola rak daha yüksek bir şeydir ve de artık şövalyelik zamanı gerilerde kalmıştır. Hiçbir topluluk ya da dem ek o soyut gücü durduramaz, çünkü dem ek denilen şeyin zaten kendisi bir-hizaya-getirme süreci nin hizmetindedir. Farklı ulusların bireylikleri de bunun önünü ala maz, çünkü bir-hizaya-getirm e süreci daha üst bir düzlemde arı duru insanlığın negatif bir temsilidir. Soyut bir-hizaya-getirme süreci, ya ni bireyin dini anlam da seçilip ayrıldığı biri olarak varlığının sona er m esinden kaynaklanan sürtünmenin yarattığı o insan ırkının içten yanm alı m otoru devam etmek, alize rüzgârları gibi her şeyi yakıp kül etm ek zorundadır. Fakat onun aracılığıyla her bir birey kendisi için bir kere daha dini bir eğitim alabilir ve bir-hizaya-getirme sürecinin examen rigorosumu [zorlu sınav] yardım ıyla esasta dinsel bir tavır kazanabilir. Seçkin diye hayran oldukları şeye kişisel olarak ne kadar güçlü sarılırlarsa sarılsınlar, başlangıçtan beri bir-hizaya-getirme sü recinin hem bencil bireyde hem de bencil nesilde kötü olduğunun; fa kat aynı zamanda, Tanrı huzurunda dürüstçe isterlerse en yüce hayat için bir başlangıç noktası da olabileceğinin farkında olan daha genç insanlar için bir-hizaya-getirm e çağında yaşamak gerçekten bir eğiti ni olacaktır. Ç ağlan en yüce anlam da onları dini bakım dan geliştire cek ve aynı zam anda estetik ve entelektüel bakım dan eğitecektir, çün kü bu şekilde komedi mutlak ifadesini bulacaktır. Komedinin en yü ce formu, tam da bireyin sonsuz “salt insanlık” soyutlaması altına gelm esiyle ortaya çıkar; burada insanın durum unun m izahını yum u şatan, dokunaklılığını güçlendiren o aracı vasıflardan hiçbiri bulun maz, bir hizaya getirm e sürecinin yok ettiği düzenin somut aynntıla-
rınm da hiçbiri yoktur. Fakat bu yine, insanın tek kurtuluşunun her bir birey için dinin gerçeğinde yattığının başka bir şekilde ifadesidir. Bireyin en yüce olana kavuşm asına izin verilm esinin aslında bir hata sonucu olduğunu anlam ak heyecanlarını körükleyecektir, eğer birey cesurca bunu arzularsa. Fakat bir-hizaya-getirm e süreci devam etm ek zorunda kalacak ve tam am lanacak, tıpkı skandalin dünyaya zorunlu olarak gelm iş olması gibi, tabii onu getirene yazıklar olsun. Her insanın kendisini reform e ederek bir reform un başlam ası ge rektiği söylendi hep. Ne var ki, fiiliyatta böyle olm adı, zira reform, kahram anlık konum unu Tanrıya epey pahalıya ödeyen bir kahra man yarattı. İnsanlar ona doğrudan katılarak onun çok pahalıya mal ettiği şeyi ucuza, hatta kelepir fiyatına alıyorlar; fakat her şeyin en yücesini satın alm ıyorlar. Bunun aksine, soyut bir-hizaya-getirm e ilkesinin, sert doğu rüzgârları gibi, hiçbir bireyle kişisel bir ilişkisi yok, sadece herkes için aynı olan soyut bir ilişkiye sahip. Orada hiç bir kahram an, başkaları için acı çekm ez ya da onlara yardım etmez; herkesin iş dağıtıcısı onların eğitim ini üstlenen düzleştirm e süreci dir. Ve bir-hizaya-getirm e ve kendisinden en çok şeyi öğrenen in san seçkin biri ya da bir kahram an olm az - b u ancak, sonuna kadar katı tutarlılığı olan bir-hizaya-getirm e sürecini engellem eye yarar d ı- bunun olm asını bireyin kendi engeller, çünkü bir-hizaya-getirmenin anlam ını kavram ıştır; bütünüyle eşitlikçi anlam da sadece bir insan olur, başka hiçbir şey değil. Din fikri budur. Fakat o şartlar al tında eşitlikçi düzen katıdır ve elde edilen kâr da görünüşte çok kü çüktür; görünüşte diyorum , çünkü şayet birey Tanrı huzurunda di nin gerçekliğinde kendisinden m em nun olm ayı öğrenm ezse ve baş kalarına hükm etm ek yerine, kendi kendinin dinleyicisi bir papaz ve kendi kendinin okuyucusu bir yazar olm aktan m utlu olarak kendine hükm etm eyi öğrenm ezse, eğer en yüce şey olarak bundan tatm in ol mayı öğrenm ezse, -çü n k ü bu, bütün insanların Tanrı nezdindeki eşitliğinin ve başkalarına benzeyişim izin ifad esid ir- o zam an tefek kürden kaçm ayacaktır. Ö yle olabilir ki, yanıltıcı bir anda yetenekle ri bakım ından ona bir seviyeye iniyorm uş gibi gelebilir; fakat so nunda batıp bir-hizaya-getirm e sürecinin altında kalacaktır. Bir H olger Danske ya da bir M artin L u th er’e çağrıda bulunm anın fay
dası yok; onların zam anı geçti ve derinde onlara tekrar kavuşm a öz lem inin altında yatan bireyin tem belliğidir, her şeyin en yücesini çok pahalıya ve birinci elden alm ak yerine, bir şeyi ucuza ve ikinci elden alm ayı yeğleyen dünyevi bir sabırsızlık. Art arda toplum lar kurm ak hiçbir işe yaram az; çünkü olum suz konuşacak olursak, top lum un m iyop gözlü üyesi görem ese de onların üzerinde olan bir şey var. D olaysız ve güzel oluşum u içinde bireylik ilkesi, nesil için seç kin ve saygın bireyde sem bolleşir; tem silcinin etrafında ast bireyle ri grup halinde toplar. E bedi gerçekliğinde bu bireylik ilkesi, bir-hizaya-getirm e için neslin soyutlam a ve eşitliğini kullanır ve bu şekil de bireyi dinsel anlam da gerçek bir insana doğru geliştirm ekte işbir liği eder. Zira bir-hizaya-getirm e süreci fani şeyler söz konusu ol duğunda ne kadar güçlüyse, ebedi şeyler söz konusuyken o kadar güçsüzdür. Tefekkür insanın kapıldığı bir tuzaktır; fakat bir kere he yecan “sıçram ası” yapıldı mı, o zam an ilişki farklılaşıp insanı ebe diyete sürükleyen bir ilm iğe dönüşür. T efekkür varoluştaki en sert alacaklıdır ve öyle de kalacaktır; şu ana kadar m evcut bütün hayat görüşlerini kurnazca toptan satın alm ıştır, fakat esas olarak dini ve ebedi olan hayat görüşlerini satın alam az; öte yandan, insanları baş döndüren pırıltısıyla yoldan çıkarabilir ve bütün geçm işi hatırlata rak onları um utsuzluğa düşürebilir. Fakat insan kibirli ve gururlu olm akla suçlansa bile -ç ü n k ü yardım ı kabul etm eyecektir- ya da bencillikle suçlansa bile, -çü n k ü insanlara yardım ederek, yani en yüce ahnyazılarm dan kaçm alarına yardım ederek onları kurnazca aldatm ay acak tır- derinliklere sıçrayarak kendine yardım etmesini öğrenir, başkalarını kendisi kadar sevm esini öğrenir. E ğer şu ana kadar söylediklerim in zaten herkesçe bilindiğinden ve de herkes tarafından dile getirilebileceğinden yakm an olursa, o zam an cevabım şudur: N e kadar çok olursa o kadar iyi -b e n seçkin bir konum istem iyorum , herkesin benim görüşüm ü bilm esine karşı da değilim , tabii eğer bunun anlam ı görüşlerim in benden alınıp ne gatif bir ortaklığın eline verilm esi olm adıkça. G örüşlerim i elim de tutm a iznim olduğu sürece, herkes tarafından bilinm ekle değerlerin den bir şey kaybetm ezler.
Pek çok değişikliklerin ardından m odem zam anlardaki eğilim , birhizaya-getirm e olarak kaldı. G erçi bu değişikliklerin kendileri birhizaya getirm e değildi, çünkü onların hiçbiri yeterince soyut değil di, her birinin belli bir som ut gerçekliği vardı. Şu bir dereceye ka dar doğrudur ki büyük bir adam başka büyük bir adam a saldırıp iki si de zayıf düşünce ya da birisi öteki tarafından etkisiz hale getiri lince ya da kendi başlarına zayıf olan bir insan topluluğu seçkin ki şiden daha güçlü hale gelince bir-hizaya-getirm e süreci devam et m ektedir. B ir-hizaya-getirm e aynı zam anda belli bir sınıf tarafından da gerçekleştirilebilir; m esela ruhban sınıfı, burjuvazi, köylüler ya da insanların kendileri. Fakat bütün bunlar bireyliğin som utluğu içindeki soyut bir gücün ilk hareketleridir. Kam u
Fler şeyin aynı seviyeye indirilebilm esi için ilk önce bir hayalet, bir ruh, yaratm ak gerekiyor, devasa bir soyutlam a, her şeyi kucaklayan, am a aslında hiçbir şey olan bir şey, bir serap -iş te o hayalet kam u dur. Sadece, tutkusuz am a düşünen bir çağda bir hayalet kendini Basının yardım ıyla geliştirebilir, ki böylece Basının kendisi de bir soyutlam aya dönüşür. Tutku, kargaşa ve heyecan zam anlarında, bir halk içi boş bir fikri gerçekleştirm ek isteyip de her şeyi yakıp yıksa bile: O zam an bile böyle kam u diye bir şey olm az. Partiler vardır ve som utturlar. Öyle zam anlarda Basın, partilerin bölünüşüne göre, so m ut bir karaktere bürünür. Fakat, tıpkı m asa başında çalışan insan ların önlerine çıkan ilk fantastik hayale sarılm ası gibi, sadece B ası nın az buçuk hayat belirtisi gösterdiği tutkusuz. kım ıltısız, düşünen bir çağ da, böyle bir hayaleti besler. Kam u aslında bir-hizaya-getire n ’den ziyade, gerçek B ir-H izaya-G etirm e-E fendisi’dir; çünkü birhizaya-getirm e ne zam an sadece yaklaşık olarak gerçekleşse, bu bir şey tarafından yapılır, oysa kam u dev bir hiçtir. K am u antikçağda olm ayacak bir kavram dır; çünkü kitle halinde, tek vücut [en masse, in corpore] olan insanlar ortaya çıkan her durum da yer alıyorlardı, aralarındaki bireyin eylem lerinden de sorum luydular, dahası, birey şahsen orada m evcuttu ve kararını kabul ya da ret için sunm ak zo
rundaydı. Basın, ancak ve ancak toplum daki birlik anlayışının artık som ut gerçeklere hayat verecek güçte olm adığı zam an, o soyut kav ram “kam u”yu yaratabilir; gerçek bir durum da ya da örgütte asla yer alm ayan ve asla bu am açla bir araya getirilem eyecek, gerçek ol m ayan bireylerden oluşm uş -a m a yine de bir bütün olarak bir arada tu tu la n - kam uyu. K am u bir çokluktur, bütün halkları bir araya getirseniz sayıca daha fazladır, asla incelenem eyecek bir kitledir, tem sil dahi edile mez, çünkü soyutlam adır. Ne var ki, çağ düşünen ve tutkusuz bir çağ ise ve som ut olan her şeyi yıkıyorsa, o zam an kam u her şey olur ve her şeyi içine aldığı sanılır. Ve bu da yine bireyin nasıl kendi ha line bırakıldığını gösterm ektedir. H er biri önem li olan gerçek insanlarla eşzam anlı, gerçek an ve gerçek durum : İşte bireyi güçlü tutm aya yardım eden şey. Fakat bir kam unun varlığı ne bir durum üretir ne de eşzam anlılık. B ası nın bireysel okuru kam u değildir, azar azar insanların bir kısm ı, hatta hepsi okusa bile eşzam anlılık eksik kalır. K am uyu bir araya getirm ek y ıllar sürer ve o halde bile orada olm ayacaktır. B ireyle rin o kadar m antıksız b ir şekilde oluşturdukları bu soyutlam a g a yet haklı olarak bireyin yardım ına gelm ek yerine onu iter. B ir ola yın vuku bulduğu anda hiçbir görüşü olm ayan adam çoğunluğun görüşünü kabul eder, ya da kavgacı biriyse, azınlığın görüşünü. Fakat şu unutulm am alı ki hem azınlık hem de çoğunluk gerçek in sanlardır, bireyin onlara b ağlanm asına yardım cı olunm asının se bebi de budur. O ysa kam u bir soyutlam adır. Şu ya da bu adam ın düşüncesini benim sem ek, onların da kendisiyle aynı tehlikelere m aruz kalacağını bilm esi dem ektir, eğer görüş yanlışsa onlar da o kişi gibi yanlışa sapacak dem ektir. Fakat kam uyla aynı görüşü be nim sem ek aldatıcı bir tesellidir, çünkü kam u orada sadece abstracto [soyut] olarak vardır. Bu nedenle, hiçbir çoğunluk kam u k a dar haklı ve m uzaffer olduğundan bu kadar em in olm azken, bura da bireyin tesellisine pek bir şey düşm ez; çünkü kam u bütün k işi sel tem ası yasaklayan bir hayalettir. V e eğer bir kişi bugün kam u oyunu benim serse ve yarın da ıslıklarsa, o da kam u tarafından ıs lıklanır.
B ir nesil, bir halk, bir halk m eclisi, toplantı yapan bir grup insan ya da tek bir insan, kendilerinden sorum ludur ve eğer dönek ve ve fasızlarsa m ahcup edilebilirler; fakat kam u, kam u olarak kalır. Bir halk, bir m eclis ya da bir insan b ir dereceye kadar değişebilir, öyle ki insan o zam an şunu söyleyebilir: A rtık aynı değiller; fakat kam u, tam tersi bir hale gelse bile, yine aynı kalır -y a n i, kam u olur. Fakat bireyin oluşm ası zaten tam da bu soyutlam a ve bu soyut disiplin aracılığıyla olacaktır (şayet birey kendi iç dünyasıyla çoktan oluşm adıysa), tabii eğer bu sürece boyun eğm ezse, en yüce dini anlam da, kendisinden ve T anrıyla olan ilişkisinden m em nun olm a öğreti lirse ve; hayattaki görece, som ut ve kendine özgü olanı yok eden bir kam uyla uyuşm ak yerine kendisiyle barışık olm ası öğretilirse; el saym ak yerine, kendi içinde ve Tanrıyla huzur bulm ası yönünde eğitilirse. M odern dünyayla antikçağ arasındaki en büyük fark şu dur: “B ütün,” som ut değildir, o yüzden de bireyi destekleyem ez, ya da som ut bir şeyin yapm ası gerektiği gibi (onu m utlak olarak geliş tirm ese de) eğitem ez, o bir soyutlam adır, soyut eşitliğiyle o kişiyi iter ve böylece onun m utlak olarak eğitilm esini sağlar -e ğ e r süreç içinde boyun eğm ezse. A ntikçağdaki hiç değişm eyen hayat sıkıntı sı [taedium vitae] seçkin bireyin başkalarının olam ayacağı biri ol m ası yüzündendi; m odern zam anların telkiniyse, kendini dinsel ba kım dan bulan herkes, herkesin başarabileceği bir şeyi başarm ış ola cak. Kam u ne bir ulustur, ne nesil, ne cem aat, ne cem iyet, ne dernek, ne de şuradaki insanlar, zira bütün bunlar som ut oldukları için var dırlar; kam uya ait tek bir birey bile gerçek bir sorum luluk davranı şı gösterem ez; belki günün bazı saatlerinde kam uya aittir -y a n i baş ka hiçbir şey olm adığı anlarda, çünkü gerçekten kendisi olsa, kam u nun bir parçasını oluşturm az. Böyle bireylerden, hiçbir şey olm a dıkları anlardaki bireylerden oluşm uş kam u, bir tür devasa bir şey dir, hem her şey hem hiçbir şey olan soyut, ıssız bir boşluktur. Fa kat buna istinaden herkes kendine bir kam u m al edebilir, nasıl ki K atolik Kilisesi, piskoposları in partibus infideliıım [kâfirlerin b u lundukları yerlerde] atayarak sınırlarını hayali biçim de genişlettiyse, kam u da herkesin hak iddia edebileceği bir şeydir, film m akine
siyle erotik resim ler gösteren sarhoş bir denizci bile diyalektik ba kım dan m utlak olarak en büyük adam kadar kam uda hak iddia ede bilir; bütün o hiçleri kendi tek kişilik topluluğunun önüne koym a hakkı aynı ölçüde m antıklıdır. Kam u h er şey ve hiçbir şeydir, bütün güçlerin en tehlikelisi ve en önem sizidir: İnsan bütün bir ulusa kam u adına seslenebilir, ama yine de kam u tek bir gerçek adam dan, ne kadar önem siz olursa ol sun, daha azdır. “K am u” vasfını, bir tefekkür çağının aldatıcı hok kabazlığı yaratır; tefekkür çağı kam uyu bireyin gönlünü okşuyor muş gibi göstererek, som ut gerçekliklerin buna kıyasla zavallı gö ründüğü ortam da bireyin bu canavarı kendine m al edebilm esini sağ lar. K am u akıl çağının peri m asalıdır, bireyi hayal âlem inde kraldan ve halkından çok daha büyük bir şeye dönüştürür; kam u aynı za m anda bireyin dini şekillenişini alacağı - y a da bireyin b atacağ ıtüyler ürpertici bir soyutlam adır. B asın soyutlam ası
Basın bir soyutlam adır (çünkü bir gazete bir ulusun som ut bir par çası değildir ve sadece soyut anlam da bir bireydir), çağın tutkusuz ve düşünceli karakteriyle birleşince o soyut hayaleti yaratır; yani, gerçekten bir-hizaya-getirici güç olan bir kam uyu. Bunun sonucu olarak negatif dini önem inden ayrı bir önem e sahiptir. H erhangi bir zam anda ne kadar az fikir olursa, tem bellik ve he yecan parlam alarıyla gelen o kadar bitkinlik olacaktır; bununla bir likte, hiçbir olayın ya da fikrin çağı yakalayam ayışı yüzünden Bası nın gittikçe zayıfladığını hayal edersek, bir-hizaya-getirm e sürecinin zararlı bir hazza dönüşmesi; kötüyü daha kötü, kurtuluşu daha zor ve düşüş ihtim alini de daha kesin yapan, bir an parlayıp geçen bir tür şehvet sarhoşluğu biçimini alm ası daha da kolaylaşacaktır. O tokra sinin getirdiği manevi yıkım ve devrim dönem lerinin çöküşü sık sık tasvir edilm işse de, tutkusuz bir çağın çöküşü, belirsizliği bakım ın dan daha az göze batıyor olm asına rağm en aynı ölçüde zararlıdır. Bu noktayı ele alm ak yararlı olabilir. G ittikçe daha fazla sayıda insan ruhsuz tem bellikleri sayesinde hiçbir şey olm ak için can ata-
ç a k tır-y a n i kam u olm ak için: H er üyenin üçüncü şahıs olduğu (se yirci) en gülünç biçim de oluşm uş o soyut bütün. H içbir şey anlam a yan ve kendi hiçbir şey yapm ayan bu tem bel yığının, bu ucuz bal kon seyircilerinin gözü eğlencededir ve çok geçm eden, “her kim ne yaparsa, kam uya dedikodu çıkm ası için yapar” diye bir fikre kapı lırlar. O tem bel yığın, bir büyüklenm e havası takınarak bacak bacak üstüne atıp oturur ve her kim ki çalışm aya kalkışır, ister kral olsun, ister mem ur, ister öğretm en ya da iyi bir gazeteci, ister şair, ister sa natçı olsun, kam uyu kendisiyle birlikte sürüklem ek için m ücadele verecektir; kam u da bu arada kendi üstün tarzıyla atın kendisi oldu ğunu düşünecektir. S a h ip siz bir kö p e k
Kam uyu belli bir kişi olarak hayal etm eye çalışsam (nispeten iyi olan bazı bireyler geçici olarak kam uya ait olsalar da, yüce dini tu tum a ulaşm am ış olanlarında bile onları sıkı sıkı tutan som ut bir şey ler vardır), belki R om a im paratorlarından bir tanesini düşünürdüm , tanrı vergisi akıl yeterince m evcut olm adığından sadece kahkahanın şehvetli sarhoşluğunu arayan, iri. besili bir tip. D eğişiklik olsun di ye etrafta dolaşır, kötü olm aktan çok. tem beldir, fakat hükm etm ek için olum suz bir arzusu vardır. Klasik dönem yazarlarını okumuş olan herkes bir Sezar'ın vakit öldürm ek için neler neler deneyebile ceğini bilir. Aynı şekilde kamu, kendisini eğlendirm ek için bir kö pek besler. Köpek edebiyat dünyasının kir tabakasıdır. Eğer birisi diğerlerinden üstünse, m esela büyük bir adam, köpek üzerine salı nır ve eğlence başlar. Köpek ona saldırır, dişlerini geçirip ceketinin eteklerini yırtar, her türlü laubaliliği reva görür - ta ki kamu usanıp artık bırakabileceğini söyleyene kadar. Bu. kam unun nasıl bir-hizava-getirdiğine bir örnektir. Onların büyükleri ve güç bakım ından üstleri hor kullanılm ıştır -k am u iğrenç bulsa da köpek yine köpek kalır. B ir-hizaya-getirm e. bu nedenle, üçüncü şahıs tarafından yapı lır: önem bakım ından bir hiç bile olm ayan ve kendisi çoktan bir-hizaya-getirilm iş üçüncü şahsın yardım ıyla bir-hizaya-getirm eyi ger çekleştiren. varolm ayan bir kamu. Ve kam u pişm anlık duymaz.
çünkü zaten eylem i yapan kam u değil, köpektir; tıpkı çocuklara, “kedinin annesi yaptı,” denm esi gibi. K am u pişm anlık duym az -g erçek te hiç kim seyi küçüm sem iyordun sadece biraz eğlenm ek is tem iştir. Zira, eğer bir-hizaya-getirm e vasıtası olağanüstü enerjik olsaydı, tem bel kam u kendini kandırm ış olurdu, çünkü o zam an va sıtanın kendi bir engel teşkil ederdi; fakat onların büyükleri, önem sizler tarafından, önem sizler de kendileri tarafından sınırlanırsa, o zam an kim se hiçbir şeyden kendini kurtaram az. K am u pişm an olmaz, çünkü köpeğin sahibi o değildir -sad ece abonedir. Ne doğrudan köpeği birisinin üzerine salarlar ne de ıslık la durdururlar. Sorulduğunda şöyle söylerler: Köpek benim değil, sahibi yok. E ğer köpeğin öldürülm esi gerekse, o zam an da şöyle söylerlerdi: O huysuz köpeğin sesinin kesilm esi iyi oldu, herkes öl dürülm esini istiyordu -a b o n e le r bile. K endisini böyle bir durum a alıştıran ve dikkatini kam unun elinden eziyet çeken seçkin bireye yöneltm eye m eyleden birisi, belki böyle çetin bir sınavın büyük b ir talih sizlik olduğu görü şü n dedir. B öyle b ir görüşe kesinlikle katılam am , en yükseğe u la ş m ak için gerçekten yardım isteyen herkes, aslında böyle bir talih sizlikten y ararlan ır ve h atta insanlar bu durum a karşı isyana sürüklense bile o bunu arzu etm elidir. K orkunç olan şey, bütün h a y atların k olayca harap olm ası ya da olabileceği düşüncesidir. O kaybolm uş insanların, ya da en azından, iyice yoldan çıkm ışların -p a ra için köpek rolünü üstlenen o k iş ile rin - sözünü bile etm eye ceğim ; fakat çoğu aciz, düşüncesiz ve beden zevklerine düşkün, üstün tem bel h ay atlar süren ve h içb ir zam an bu anlam sız sırıtm a dan daha derin b ir varoluş izlenim i ed in m eyenlerden ve ay artm a nın daha da ilerisine sürüklenip ap tallıklarıyla, saldırıya u ğ ray a nın acısını pay laşarak kendilerin i fazla ö nem seyen bütün o kötü insanlardan söz edeceğim , onlar böyle b ir durum da saldırılan k i şinin d aim a daha güçlü olduğunu bile anlam azlar, bu m eselede şu korkunç ve ironik gerçeğin geçerli olduğunu bilm ezler: Siz ona değil kendinize ağlayın. B ir-hizaya-getirm e sürecinin en alt seviyedeki halidir bu, çünkü bu süreç kendini daim a herkesi ortak paydaya indirgeyen bölenle
eşitler. Ebedi hayat da bir tür bir-hizaya-getirm edir, ama yine de o şekilde değil; çünkü ortak payda, herkesin gerçekten ve esasen dini bir anlam da insan olm asıdır.
Buraya kadar olan bölüm de diyalektik kategorileri ve vasıfları ele aldım, bir de onların sonuçlarını; ister belli bir anda gerçekten va rolsun ister olm asın. Y aşadığım ız çağın diyalektik analizini, günde lik hayat bakım ından som ut teyitlerine diyalektik olarak ulaşm ak için şimdi bir yana bırakıyorum . K aranlık yüzünün görüleceği yer burası; fakat bu inkâr edilem ese de, tıpkı tefekkürün kendisinin bir kötülük olm am ası gibi, çok düşünen bir çağın da aydınlık bir yanı vardır, çünkü yüksek derecedeki bir tefekkür anlık tutkudan daha büyük bir önem i im a eder; çünkü heyecan, tefekkürün güçlerini bir karara varm ak için bir araya topladığında ve tefekkür, ortalam a ola rak, eylem için daha büyük bir kapasite sağladığında - o zam an, din içeri geldiği zam an, o artmış eylem kapasitesinin kom utasını ele alır. Kötü olan tefekkür değildir; kötü olan, düşüncelere dalm a duru mu ve onun içerdiği çıkm azdır, eylem kapasitesini eylem den kaçm a yoluna çevirir, hem yoz, hem tehlikelidir ve en sonunda gerileyen bir harekete sürükler.
Yaşadığım ız çağ esasen tutkudan yoksun bir akıl çağı, bu yüzden de çelişki ilkesini yürürlükten kaldırm ış. Tutkulu bir çağla kıyaslandı ğında tutkusuz bir çağ, yoğunlukta kaybettiğini kapsam da kazanı yor. Fakat bu kapsam bir kere daha, eğer buna karşılık gelen yoğun luk, kullanım ına sunulan genişletilm iş etkinlik alanının kontrolünü eline alırsa, daha da yüksek bir form un şartı olabilir. Ç elişki ilkesi nin yürürlükten kalkm ası, varoluş açısından ifade edildiğinde, insa nın kendisiyle çelişki içinde yaşam ası dem ektir. Bireyi tam am en kendisiyle barışık yapan tutkunun ayırt edici gücünün yaratıcı sınır sız kudreti, tefekkürle gelen kavrayışın genişletilm iş kapsam ına dö nüştürülür: M üm kün olan her şeyi bilm enin ve olm anın sonucunda,
kişi kendisiyle çelişkidedir, yani hiçbir şeydir. Çelişki ilkesi bireyin kendine olan bağlılığını kuvvetlendirir ve onu, Sokrates’in çok gü zel söylediği gibi, dört ya da başka büyük yuvarlak bir rakam ol m aktansa her şeye katlanm aya razı olan üç rakam ı kadar sabit kılar ve aynı şekilde birey, kendisiyle çelişen binbir türlü bir şey olacağı na acı çekip kendisiyle uyum lu olm ayı tercih edecektir. Gevezelik G evezelik nedir? K onuşm akla susm ak arasındaki hayati farkın kal dırılm asının sonucudur. Sadece gerçekte nasıl suskun kalacağını bilen bir kişi gerçekten konuşabilir - v e gerçekte hareket edebilir. Suskunluk içebakışın, iç dünyanın özüdür. D edikodu gerçek ko nuşm adan önce davranır ve hâlâ düşüncede olanı ifade etm ek onun önüne geçerek eylem i zayıflatır. Fakat gerçekten konuşan biri, n a sıl suskun kalacağını bildiği için, envai çeşit şeylerden konuşm aya caktır, sadece bir şey hakkında konuşacaktır ve ne zam an konuşa cağını ve ne zam an susacağını bilecektir. S ırf kapsam ın söz konu su olduğu yerde, zafer gevezeliğin olur, hiç durm adan her şey ve hiçbir şey hakkında lafları ağzında geveleyip durur. İnsanların dik kati artık içlerine dönm üyorsa, kendi içsel dini hayatlarında artık m em nun değillerse, ilişkinin entelektüel olduğu bu yerde o tatmini aram ak için başkalarına ve kendileri dışındaki şeylere yöneliyor larsa, hayatı düzene sokacak bir afet kadar kesin ve önemli hiçbir şey m eydana gelm iyorsa: İşte şimdi gevezeliğin zam anıdır. T utku lu bir çağda büyük olaylar (çünkü birbirlerine karşılık gelirler) in sanlara konuşulacak bir şeyler verir. Öte yandan gevezeliğin, bam başka bir anlam da, bir sürü konuşulacak şeyi vardır. V e olay bitip de sessizlik geldiğinde, insan suskunken hâlâ hatırlanacak ve düşü nülecek bir şey vardır. Fakat gevezelik, boşluğunu ortaya çıkaran suskunluktan korkar. Sanatsal üretim i yöneten yasa, daha küçük bir ölçekte, gündelik hayatta herkes için geçerlidir. G erçekten bir şey yaşam ış kişi aynı zam anda bu tecrübesinin ideal anlam da bütün olasılıklarını da y a şar, karşıt olasılığı da dahil. Estetik bakım dan bu olasılıklar onun
m eşru m alıdır. Fakat özel ve kişisel gerçekliği öyle değil. Hem ko nuşm ası hem de üretim i suskunluğuna dayanır. K onuşm asının ve üretim inin ideal m ükem m elliği onun suskunluğuna karşılık gele cektir ve o suskunluğun m utlak ifadesi, idealin niteliksel bakımdan karşıt olasılığı içerm esi olacaktır. Fakat sanatçı kendi gerçekliğini satışa çıkarır çıkarm az artık gerçekte üretken değildir. Başlangıcı onun sonudur ve ağzından çıkan ilk kelim e, idealin tevazuuna karşı işlenm iş bir günah olacaktır. Bu yüzden, böylesi bir sanatsal üretim bile, estetik bakım dan, bir tür dedikodudur. Bu kolayca teşhis edi lir. çünkü karşıtıyla dengelenm iş değildir, zira ideallik karşıtların dengesidir. Sözgelim i, m ustarip olduğu için yazm aya yönelen adam gerçekten idealler âlem ine girerse, yaşadığı tecrübenin acısı kadar sevincini de aynı sevgiyle yeniden üretecektir. O nun bu ideale ulaş ma koşulu kendi gerçek kişiliğini susturduğu sessizliktir. Aksi tak dirde. sahneyi A frik a’ya çevirm ek gibi, alınan bütün önlem lere rağ men onun tek yanlı özel tutkusu kişisel olarak kabul edilebilir ola caktır. Çünkü bir yazarın, herkes gibi, kendine özgü bir kişiliği ol m alıdır; fakat bu onun kendi “K utsalların K utsalı" olm alıdır; ve tıp kı bir evin girişi m uhafızların çapraz süngüleriyle kapatmıyorsa, bir insanın kişiliğine yaklaşm ak da ideal bir dengede niteliksel karşıt lıkların diyalektik çaprazlarıyla kapatılır. D aha büyük ilişkiler için geçerli olan ve bu am açla örnek ola rak verilm iş yukarıdaki durum larda çok açık görülen ne varsa, da ha küçük bir ölçüde küçük ilişkiler için de geçerlidir: ve bir kere daha, suskunluk, bütün okum uşların sosyal ilişkilerinde sine qua n o n ' dur [olm azsa olm az]. Bir kişi ideali ve ideyi ne kadar tam kav rarsa -s u s k u n k e n - gündelik hayatını yeniden üretm eye o kadar m uktedir olacaktır, böylece sadece belli bir m esafeden belli bazı şeylerden konuşuyorm uş gibi görünecektir. K onuşm ası daha az ideal, daha çok yüzeysel ve sohbeti, isim lerin, şu ya da bu kişinin -isim lerin i an a ra k - söylem iş olduğu vs. vs. hakkındaki "kesinlikle güvenilir" m ahrem bilgilerin anlam sız bir tekrarı olacaktır ve soh bet genel olarak, birinin ne yapıyor olduğu ya da ne yapacağı, bel li bir durum da ne söyleyeceği, birinin hangi kızla seviştiği, am a ne den buna rağm en evlenm ediği hakkındaki gevezece bir gizli nota
dönüşür. Suskunluğun içgözlem i bütün m edeni sosyal ilişkinin k o şuludur; içebakışın dışavurulm uş karikatürü bayağdık ve geveze liktir. Benim sözünü ettiğim türdeki gevezeliğin m ükem m el örnekleri rom anda bulunur. T am am en havadan sudan şeylerle doludur, insan ların ismi daim a anılır ve abuk sabuk hayat tarzları, isim leri saye sinde önem li olan insanlardır bunlar. G eveze insanlar elbette bir şey hakkında çene çalar, zaten tek dilekleri daha fazla dedikodu için b a hane bulm aktır; fakat konu, ideal olarak bakarsanız, nam evcuttur. D aim a ipe sapa gelm ez bir konusu vardır, m esela. Bay M adsen ni şanlandı ve nişanlısına bir İran şah aldı; şu Petersen, şair, yeni şiir ler yazacak, ya da, şu M arcussen, aktör, dün gece bir kelim eyi yan lış telaffuz etti. Eğer bir anlığına insanların konuşm asını yasaklam a yan, am a hakkında konuşulan her şeyin sanki elli yıl önce m eydana gelm iş gibi düşünülm esini em reden bir yasa hayal edebilsek. dedi koduların sonu gelirdi, üm itsizliğe kapılırlardı. Öte yandan bu yasa gerçekten konuşabilen insana karışm ayacaktı. Bir aktörün bir keli meyi yanlış telaffuz etm esi, bu yanlış telaffuzun kendisinde ilginç bir şey varsa ilginç olabilirdi ancak; ki bu durum da geçen elli yılın hiçbir önemi olm az -fak at, sözgelim i, o gece A lderm an W aUer'in karısıyla tiyatroda bulunan Bayan G usta üm itsizliğe kapılırdı; çün kü dil sürçm esini fark eden hatta korodaki birinin gülüm sem esini vs. vs. de fark eden o değil m iydi? Bütün o aptal aptal dedikodu ya pan insanlara karşı ayıp ve zulüm olurdu, onların da her şeye rağ men yaşam aya hakları v a rd ı- bu şekilde yasanın doğruluğu çıkar ortaya. Bu yüzden, mahrem olanla halka açık olan arasındaki hayati fark, dedikoduyla ortadan silinir ve her şey bir tür m ahrem -kam usal dedi koduya indirgenir, ki bu da aşağı yukarı onun bir parçasını oluştur duğu kam uya karşılık gelir. Kamu, en m ahrem m eselelerle ilgilenen kam uoyudur. Kim senin bir topluluğa söylemeye asla cesaret edem e yeceği, kim senin konuşam ayacağı, hatta dedikoducuların dedikodu sunu yaptıklarını itiraf edem eyeceği bir şey. kamu için gayet güzel yazılabilir ve kamunun bir üyesi olarak insanlar onu öğrenebilir.
Şekilsizlik nedir? Şekil ile içerik arasındaki hayati farkın ortadan kaldırılm asının sonucudur. Bu yüzden şekilsizlik, delilik ve aptallı ğın aksine, gerçek olan bir içeriğe sahip olabilir; fakat içerdiği ha kikat asla esasen gerçek olam az. H er şeyi içine alacak ya da her şe ye temas edecek şekilde genişletilm eye m üsaittir, oysa gerçek bir içerik, yoğunluğu ve kendi içine göm ülm üşlüğü yüzünden açıkça ve sefilce sınırlıdır. Tutkusuz am a düşünceli bir çağdaki şekilsizliğin yaygınlığı, sa dece en değişik fikirlerin aynı m ecliste ortalıkta dolaşm asıyla değil, onun tam karşıtı bir sebeple insanların "prensip olarak hareket et m ek" için yüce bir özlem ve haz duym alarıyla ortaya serilir. Pren sip. adından da anlaşılacağı gibi, ilk gelendir, yani özdür, bireyi kendi içsel gücüyle ileri iten gelişm em iş duygu ve heyecan şeklin deki fikirdir. Tutkusuz bir bireyde bunun eseri bile yoktur. Onun için prensip tam am en dışsal bir şeydir ve onun için her bir şeyi se ve seve yapar, onların tersini de yapm ası cabası. Tutkusuz bir bire yin hayatı, kendini bütünüyle ortaya koyan bir prensibin gelişimi değildir. Aksine, o bireyin iç dünyası aceleyle koşuşturan bir şeydir, daim a hareket halinde, daim a bir şeyleri "prensip olarak" yapm a telaşındadır. Bu anlam ıyla prensip, canavar gibi bir şey olur, bir so yutlam a olur, tıpkı kamu gibi. Kam u nasıl ki şu ya da bu şekilde öy lesine devasa bir şey olup dünyadaki bütün ulusların ve bütün ebe di ruhların toplam ından daha da çok sayıdaysa, herkesin, sarhoş bir denizcinin bile bir kam usu olabiliyorsa. aynı şey “bir prensip" için de geçerlidir. Ö ylesine devasa bir şev dir ki, en önem siz bir adam bi le en önem siz eylem e bir şeyler ekleyebilir, böylece korkunç dere cede kendini önemser. Ö nem siz dürüst bir kişi bir prensip uğruna aniden bir kahram an olursa, m odanın herkesin, siperi on metre olan bir kasket giym esini em retm esi kadar kom ik olur. Eğer bir adam paltosunun iç cebine "prensip gereği" küçük bir düğm e diktirse. norm alde önem siz ama kolaylık sağlayan bu eylem ine önem yakıştırılırdı -b u n u n bir toplum un oluşturulm asına kadar gitm esi hiç de olm ayacak bir şey değildir.
Terbiyeyi teşkil eden hayati farkı ortadan kaldıran şey “prensip gereği” hareket etm ektir. Çünkü terbiye dolaysızdır [immediate] (dolaysızlık ister doğuştan olsun ister öğrenilm iş). D uyguda, bir iç heyecanın itici gücünde ve tutarlığında yerini almıştır. İnsan “pren sip gereği” her şeyi yapabilir, ne yaptığı temel olarak kim senin um urunda değildir, tıpkı bir adamın hayatının, bütün “zam anın ge reklerine” "prensip gereği” destek verm esine rağmen önem siz kal m ası gibi, hatta dilsiz biri olm ası sayesinde ve "kam uoyu organı” sı fatıyla, laterna üzerinde elinde tabakla ileri hareket edip eğilen fi gürler kadar iyi tanınırken bile. Bir insan “prensip gereği” her şeyi yapabilir, herhangi bir şeyde yer alabilir ve bu arada kendisi gayri insani ve kararsız kalabilir. "Prensip gereği” bir kişi bir randevuevinin açılm asıyla ilgilenebilir (sağlık yetkilileri tarafından bu konu hakkında yapılm ış sayısız araştırm alar var)., aynı kişi "prensip gere ği” zam anın önem li bir ihtiyacı varsayıldığı için yeni bir İlahi K ita bının basılm asına da yardım cı olabilir. Fakat ilkinde onun sefih bi ri olduğu sonucuna varm ak, İkincisinde de ilahi okuduğu ya da söy lediği sonucuna varm ak kadar yanlış olur. Bu şekilde her şey eğer “prensip gereği” yapılıyorsa serbesttir. Polis başka kim senin gide m eyeceği yerlere "resm i görevli olarak” gider, fakat onların orada bulunm alarından kim se bir sonuca varamaz. Aynı şekilde bir kişi, her şeyi “prensip gereği" yapabilir ve her türlü kişisel sorum luluk tan kaçabilir. İnsanlar kişisel olarak hayran oldukları her şeyi "pren sip gereği” yerden yere vurur, oysa bu saçm adır, zira yaratıcı olan her şeyin, dünyaya getirm ekte olduğu yeni şeye yer açm a zorunlu luğundan dolayı tartışm alı olduğu doğrudur ama, sırf yıkıcı olan bir süreç hiçbir şey değildir ve prensibi de boşluktur - o zam an neye yer açacak ki? Fakat tevazu, nedam et ve sorum luluk her şeyin “prensip gereği” yapıldığı yerde kolay kök şakımaz. Yüzeysellik
Yüzeysellik ve gösteriş yapm a arzusu nedir? Y üzeysellik, gizleme ile ortaya koym a arasındaki hayati farkın kaldırılm asının sonucu dur. B oşluğun tezahürüdür, fakat sadece kapsam ın söz konusu oldu
ğu yerde o kazanır; çünkü parlak taklitleriyle insanların başını dön dürme üstünlüğü vardır. Gerçek tezahür hom ojendir, çünkü gerçek ten derindir, oysa yüzeysellik çeşitli ve o m n iım gatherum fher tel den] bir görünüşe sahiptir. Ondaki gösteriş aşkı, tefekkürdeki kibrin kendini beğenişidir. İçebakışın gizlenm esi ve geri tutulm asına te mel bir gizem i kavram ak ve böylece ortaya çıkm asını sağlam ak için zam an verilmez, aksine o zaman gelm eden çok önce rahatsız edilir ve bir ödül olarak tefekkür egoizm in bakışını m üm kün olan her yer de kendi çeşitli taklitleri üzerine çeker. K urhışm a
Kur yapm ak nedir? G erçek aşk ile gerçek sefahat arasındaki hayati farkın kaldırılm asının sonucudur. Ne gerçek âşık ne de gerçek sefih kur yapm aktan suçludur. Kur yapm ak sadece olasılıkla oynayıştır ve bu yüzden de kötülüğe dokunm aya cüret edip iyilik yapam ayan bir tür iptila biçim idir. "Prensip gereği” hareket etm ek de bir lür kur yapm adır, çünkü ahlâki eylemi bir soyutlam aya indirger. Fakat sa dece kapsam bakım ından kur yapm a bütün üstünlükleri elinde tutar; çtinkli insan her şeye kur yapabilir, fakat insan sadece tek bir kızı sevebilir. Aşk açısından bakıldığında iyi anlaşılm alıdır ki her ekle me bir çıkarm adır (karışık bir çağda kaprisli bir adam zevkten kör olabilse dahi bu böyledir). ne kadar eklenirse o kadar eksiltilir. A kıl yürütm e
Akıl yiiriitme nedir? Ö znellik ile nesnellik arasındaki hayati farkın kaldırılm asının sonucudur. Akıl yürütm e, bir soyut düşünce biçimi olarak tam diyalektik sayılm az: bir görüş ve kanaat olarak katışık sız bireylikten yoksundur. Fakat sadece kapsam ın söz konusu oldu ğu yerde, akıl yürütm e görünüşte bütün üstünlüklere sahiptir: zira bir düşünür bilim ini kuşatabilir, bir insan belli bir konuda bir görü şe ve belli bir hayat görüşü sonucunda bir kanaate sahip olabilir, fa kat insan her şey hakkında akıl yürütebilir.
G ünüm üzde ad gizlem e belki fark edildiğinden daha da im alı bir önem e kavuştu: N eredeyse epigraf gibi bir önem i var. İnsanlar sa dece adlarını gizleyerek yazm ıyorlar, adsız eserlerini im zalıyorlar da: H atta adlarını gizleyerek konuşuyorlar. Bir yazarın ruhu üslu buna girm elidir ve bir kişi bütün kişiliğini konuşm a üslubuna ko yar, tabii bu da M atthias C lau d iu s’un dikkat çektiği şu istisnayla sınırlıdır: H er kim ki [ruh çağırır gibi] bir kitap çağırsa, [kitabın] ruhu görünm elidir -ta b ii içinde ruh varsa. B ugünlerde insan h e r kesle k onuşabiliyor ve itiraf etm ek gerekir ki insanların görüşleri son derece akla yatkın, ne var ki, biriyle konuşm anın ardından in sanın k afasında sanki “ anonim " bir kişiyle konuşm uş gibi bir iz lenim kalıyor. Aynı kişi en çelişik şeyleri söyleyecektir, hem de en sakin biçim de, kendi hayatı hakkında sert bir hiciv yapacaktır. Söylediği söz akla yatkın olabilir, b ir toplantıda kulağa hoş gelen türden olabilir ve bir tartışm anın b aşlangıcında bir karara varm a y a hizm et edebilir, tıpkı kâğıdın paçavralardan yapılm ası gibi. Fa kat bütün bu görüşleri üst üste koyduğunuzda tek bir insan yap m ı yor, çok az konuşan am a gerçekten konuşan oldukça sıradan bir insandan duyabileceğiniz türden kişisel bir görüş oluşturm uyor. İnsanların sözleri çok nesnel, çok her şeyi kapsayıcı, öyle ki kim in ifade ettiği önem siz kalıyor ve insan konuşm ası söz konusu o ld u ğunda, o zam an “prensip gereği" hareket etm ekle aynı oluyor. Y a ni konuşm alarım ız kam uya benziyor, tam am en bir soyutlam a. N a sıl konuşacağını bilen kim se yok artık, nesnel düşünce insanın ko nuşm asını lüzum suz kılan b ir atm osfer, soyut bir ses yaratıyor, tıpkı m akinenin insanı lüzum suz kılm ası gibi. A lm a n y a'd a âşık la rın kullanm ası için konuşm a kitapları bile var, işin sonunda âşık lar yan yana oturup “anonim " kişiler olarak konuşm aya başlaya caklar. A slında her şey için kılavuz kitap lar var. pek yakında tüm dünyada eğitim , az ya da çok sayıda yorum u ezbere bilm ekten oluşacak, insanlar bir m atbaacının harfleri seçip alm ası gibi çe şit li olguları seçip alm a kapasitelerine göre başarıya ulaşacaklar, hiçbir şeyin anlam ını zinhar bilm eden.
İşte bizim çağım ız esasen akıl çağı ve o rtalam a olarak önceki n esillerden belki daha bilgili, fakat tutkudan yoksun. H erkes çok şey biliyor, hepim iz ne tarafa gitm em iz g erektiğini ve gid eb ilece ğim iz bütün farklı y o llan b iliyoruz, fakat kim se bir yere k ım ıld a m ak istem iyor. E ğ er biri en sonunda içindeki tefekkürü yenip hasbelkader hareket etse, o zam an hem en binlerce tefekkür bir dış engel oluştururdu. Sadece bir planı yeniden gözden geçirm e teklifi h ey ecan la k arşılanıyor; eylem in k arşısın a tem bellik çık ı yor. Ü stün ve kendi kendine yeten insanlardan bazıları gülünç h a reket etm eye çalışan bir adam ın heyecanını hisseder, ötekiler de o b ir başlangıç yaptığı için bunu çekem ezler; çünkü ne de olsa onlar da tıpkı onun gibi ne yapılm ası gerektiğini biliyorlardır -a m a yap m am ışlardır. B ir kısım insan da birisinin hareket etm e sini, sayısız eleştirel g özlem ler üretm ek ve o şeyin daha akıllıca nasıl yap ılabileceğini g ö stererek bir sürü argüm an yaratm ak için kullanır; yine b aşkaları da sonucun ne olacağını tahm inle ve şa yet m üm künse olayları kendi h ip otezleri d o ğrultusunda e tk ile m eyle m eşguldür. iki Ingiliz soylu
Bir zam anlar iki İngiliz soylu bir yolda atlarıyla giderken, başını alıp kaçan atı üzerinde düşme tehlikesiyle ‘‘İm dat” diye bağıran bir adam la karşılaşırlar. İngilizlerden biri ötekine dönüp şöyle söyler. "D üşeceğine yüz şilin bahse girerim ." “K abul." der öteki de: Bunun üzerine geçiş kapılarını ve kaçak atın önüne çıkacak bütün engelle ri kaldırm ak için atlarını dörtnala önden koştururlar. Aynı şekilde, o destansı, m ilyonerlere özgü kaçıklığı olm asa da, bizim düşünceli ve akıllı çağım ız, en fazla bir bahse girecek kadar canlılık gösteren, m eraklı, eleştirel ve dünyevi bir kişiye benziyor. Hayatın varoluşsal görevleri gerçekliğin ilgisini yitirm iş; gözba ğı, karar verecek şekilde olgunlaşacak içebakışın ilahi gelişim i için bir tapınak inşa edem ez. Bir kişi başka birini m erak eder, herkes ka rarsızdır ve kaçış yolları bir şeyler yapacak birinin gelm esi gerekti ğini söylem ektir -so n ra da onun üzerine bahse girerler.
Toplum un ya da birlik fikrinin çağım ızı kurtarm ası imkânsız. Aksine, septisizm birliktir, bireyliğin düzgün gelişebilm esi için ge reklidir, böylece birey ya kaybolacak ya da böyle soyutlam alarla ter biye olup dinsel olarak kendini bulacaktır. Bugünlerde birlik ilkesi (en fazla m addi çıkarlar söz konusu olduğunda geçerlidir) pozitif de ğil negatiftir: bir kaçıştır, dikkat dağıtıcı bir şey, bir gözbağıdır. D i yalektik bakım dan durum şövledir: Birlik ilkesi, bireyi kuvvetlendi rerek onun enerjisini tüketir; sayısal bakım dan kuvvetlendirir, fakat etik açıdan zayıflatır. Birey ancak bütün dünyaya karşı etik bir bakış açısı edindikten sonra, gerçek anlam da bir araya gelm ekten söz edi lebilir. Aksi halde kendi başlarına zayıf olan bireylerin birleşm eleri çocukların evlenm eleri kadar iğrenç ve zararlıdır. Eskiden hüküm darın ya da büyük zatın kendi görüşleri olur ve geri kalanlar da bir görüşe sahip olm aya cesaret edem eyeceklerini ya da sahip olam ayacaklarını anlayacak kadar hallerinden m em nun ve kararlı olurlardı. Şimdi herkesin bir görüşü olabiliyor; fakat bir görüşe sahip olm ak için sayısal bakım dan bir araya toplanm aları ge rekiyor. Yirm i beş imza en korkunç aptallığı bir görüşe çeviriyor, birinci sınıf bir beynin saygıdeğer görüşü bir paradokstan ibarettir. Fakat bağlam anlam sız olunca geniş bir araştırm a yapm anın yararı yoktur. Y apılabilecek en iyi şey her bir konuşm ayı kendi başına ele almaktır. Bir adam ın ağzından sadece saçm alık dökülüyorsa, tutar lı bir konuşm a yapm aya çalışm anın yararı olm az, her bir kelimeyi ayrı ayrı almak daha iyi -b irey leri de öyle. Tanınır ya da tanınm az
G erçekleşecek olan değişim şudur. Eski düzende (bireyle nesil ara sındaki ilişkiden ortaya çıkm ıştır) subaylar, generaller, kahram anlar (yani, seçkin kişi, kendi çevresindeki lider) tanınırdı ve herkes oto ritesi oranında, küçük m üfrezesiyle, pitoresk ve organik olarak bü tüne sığar, hem bütünü destekler hem de ondan destek alırdı. A rtık büyük şahsiyet, lider (konum una göre) yetkisiz olacaktır, çünkü birhizaya-getirm e sürecinin şeytani ilkesini ilahi bir şekilde anlam ış olacaktır; tanınm a: olacaktır; farklılığını sivil polis gibi gizli tuta-
çaktır, desteği de sadece negatif olacaktır, yani insanları itecektir, oysa soyutlam anın sonsuz kayıtsızlığı her bireyi yargılayıp onu kendi yalnızlığında inceler. Bu diizen diyalektik bakım dan Peygam berler ve Y argıçların düzeninin tam tersidir, onları bekleyen tehlike nasıl ki tanınm am akta yatıyorsa, işte bugünlerde tanınm ayanlar, ta nınm ak tehlikesiyle karşı karşıyadır, ayrıca bir otorite olarak tanın m a ve önem e sahip olm aya ikna edilm e tehlikesiyle karşı karşıya dır, ki bu da ancak en büyük gelişm eye engel olabilir. Çünkü onlar tanınm azlar ve işleriyle gizli ajan gibi m eşgul olurlar. Tanrıdan ki şiye özel talim at aldıklarından değil! -ç ü n k ü Peygam berlerle Y ar gıçların durum u b ö y led ir- tanınm azlar (otoriteleri yoktur) çünkü Tanrı huzurunda eşitlikteki evrenseli anlam ışlardır, çünkü bunun ve sorum lulukların her an farkına varıp bu şekilde, bu tutarlı algılayışı tutarsız bir algılam a biçim inde düşüncesizce anlam anın suçluluğun dan kurtulurlar. Bu düzen, seçkin kişinin şahsında sem bolleşen, örgütleyici düzenin diyalektik bakım dan tersidir, bu örgütleyici düzen bütün bir nesli bireyi destekler hale getirir, oysa şimdi, bir soyutla ma gibi, nesil tanınm azlar tarafından olum suz biçim de desteklen mekte ve çekişm eli şekilde bireye karşı çıkm aktadır - her bir bire yi dinsel bakım dan kurtarm ak için. İşte b ir-hizaya-getirm eyi ve serbest kalm ayı, o toriteyi k en d i siyle birlikte yok etm eyi kendi arzulam ış olan nesil, birlik ilkesi nin septisizm i aracılığ ıy la soyutlam anın üm itsiz orm an yangınını başlatm ıştır; nesil, bu septisizm le bir seviyeye gelm enin bir sonu cu olarak bireyi, organik ve som ut olan her şeyi başından atıp onun yerine "‘in san lığ ı” ve insan la insanın sayısal eşitliğini yer leştirdiğinde: N esil, bir an en ufak bir saygınlığın bile din d irm e diği, en ufak bir ilginin bile rahatını kaçırm adığı soyut so n su zlu ğun sınırsız p anoram asıyla, bir çöl deniziyle coştuğunda, işte o zam an işe k oyulm anın zam anı gelm iştir, çünkü her bireyin kendi için çalışm ası gerekir, h er biri kendi için. A rtık birey eski z am an larda olduğu gibi kafası karışın ca yardım alabilm ek için büyük şahsiyete dönem ez. O nun zam anı geçti; ya sonu gelm eyen soyut lam anın baş dönm esinde kaybolacak ya da dinin gerçekliğinde ebediyen kurtulacak. B elki pek çoğu u m utsuzlukla feryat edecek.
fakat bunun onlara yararı olm ayacak -a r tık zam anı çoktan geç m iş olacak. E ğ er eski zam anlarda yetk ilerin ve iktidarların k ö tü ye kullanılarak devrim cezasını kendilerinin g etirdiği doğruysa, bu nihai cezayı onların başına getiren tek b aşına kalm a arzusun daki zay ıflık ve iktidarsızlıktır. T anınm ayanların hiçbiri yığ ın la rın başın d a onların kararlarını yönlendirm ek için doğrudan y ar dım edecek ya da doğrudan konuşacak ya da doğrudan bir şeyler öğretecek de değildir, bunun yerine n e g a tif destek verip böylece bireyin, kendisinin vardığı karara ulaşm asına yardım cı olacaktır; bunun dışındaki bütün y ollar onun sonu olurdu, ilahın, kızgın am a bağışlay an b ir ilahın düzeni yerine insanın uzağı görem eyen m erham etinde k e y if çatacaktı. Ç ünkü gelişm e, h er şeye rağm en bir ilerlem edir; çünkü kurtarılm ış olan bütün b ireyler dinin özel ağırlığını, özünü ilk elden, T anrının k endisinden alacaktır. O za m an şöyle denilecek: “B akınız, h er şey hazırlandı, soyutlam anın zalim liğinin, dünyeviliğin gerçek biçim ini nasıl da aleni ortaya koyduğunu görünüz, ebediyetin uçurum u önünüzde açılıyor, birh izay a-g etiricin in keskin tırpanı h erkesin birey olarak tırpanın üstünden atlam asını im kânsız k ılıy o r - v e bakınız, bekleyen T an rı. A tlayın, o zam an, T anrının k o lların a.” F akat “tam n m ay an ”ın hiç kim seye, en sadık m ü ridine bile, annesine ya da seve seve ca nını v ereceği k ıza bile yardım etm ek ne elinden gelir ne de buna cesaret edebilir: B u sıçrayışı onların kendilerinin yapm ası gere kir, çünkü T anrının sevgisi eskiciden alınm ış b ir hediye değildir. N e v ar ki, “tam n m ay an ”ın (derecesine göre) “ seçk in ” adam a (ay nı dereceden) k ıy asla iki kat işi vardır, çünkü o sadece durm adan çalışm ayacak, aynı zam anda işini gizlem e çabasına da girecektir. F akat b ir-hizaya-getirm e sürecinin terk edilm iş soyutlam ası eski düzen tekrar gelm esin diye uşakları tarafından daim a sürdürüle cektir. B ir-hizaya-getirm e sürecinin u şakları kötülük güçlerinin uşaklarıdır, zira b ir-hizaya-getirm enin kendisi ilahtan gelm ez ve b ütün iyi insan lar zam an zam an onun terk edilişine üzü lecek ler dir, fak at ilah buna izin v erir ve en yüce olanı bireyle ilişkiye so k m ayı arzular, yani tek tek her b ir insanla. B ir-hizaya-getirm e sü recinin uşaklarım “tan ın m az” olan bilir, ancak onlara karşı ne güç
ne de yetki kullanm aya cesaret eder; çünkü o durum da “tan ın m az” olanın bir y etkili olduğu hem en üçüncü b ir kişi tarafından anlaşılacaktır, o zam an da o üçüncü şahsın en yüce olana k av u ş m ası engellenm iş olur. “Tanınm az” bir-hizaya-getirm e sürecine ancak acı çekerek yar dım etm e cesaretini gösterebilir, aynı acı çekm e eylem iyle araçları yargılar. B ir-hizaya-getirm e sürecinin doğrudan üstesinden gelm e ye cesaret edem ez, o zam an bu onun sonu olur; çünkü bu, yetkiyle hareket etm ekle aynı anlam a gelir. Fakat o bunun üstesinden acı çe kerek gelir ve bu şekilde varlığının yasasını bir kere daha ifade eder: Tahakküm etm em ek, yol gösterm em ek, önderlik etm em ek, acı çe kerek hizm et edip dolaylı olarak yardım etm ek. O sıçrayışı yapm a mış olanlar onun tanınm az eylem ine, acı çekişine başarısızlık ola rak bakacaklar; sıçrayışı yapm ış olanlar bunun bir zafer olduğundan kuşku duyacaklar, am a hiçbir şekilde em in olam azlar, çünkü emin olm alarını sadece o sağlayabilir, o da tek bir kişinin em in olmasını sağlasaydı, bu onun sonu olurdu, çünkü yetkili olm ayı oynam ak is tediği için ilaha karşı ihanet etm iş olacaktı: Bu onun başarısız oldu ğu anlam ına gelir; sadece yetki kullanm aya kalkışarak Tanrıya kar şı ihanet ettiği için değil, bir de kendini zorlayarak Tanrıya itaat et m eyip insanlara birbirlerini sevm elerini öğretm ediği için. Yani on lar bunu yapm ası için ona yalvarsalar da, yetki kullanarak onları kandırm am alıydı. B urada bırakıyorum . Bütün bunlar kandırm aca, çünkü eğer bir insanın kendi kurtuluşu için çalışm ası gerektiği doğruysa, o zam an dünyanın geleceği hakkındaki bütün kehanetler sadece eğlence ya da şaka için bir değer taşır; kriket oynam ak gibi, kâğıt oynam ak gi bi. Fakat unutulm am alıdır ki tefekkür kendi başına zararlı bir şey değildir, aksine, insanın eylem inin daha güçlü olm ası için tefek kürle çalışılm alıdır. H eyecanla yerine getirilen bütün eylem lerin aşam aları şu şekilde olur: İlk önce dolaysız heyecan gelir, ardından akıllılık aşam ası gelip -çü n k ü dolaysız heyecan hesap b ilm ez - he saplı bir akıllılıkla daha yüce olanın görünüşüne bürünür; ve en son, akıllılık aşam asının ardından en yüce ve en güçlü heyecan ge
lir, bu yüzden de en kurnazca eylem planını görebilecek yetenek tedir, fakat ona tepeden bakar ve bundan ebedi bir heyecanın gücü nü alır. Şim dilik ve önüm üzdeki bir süre boyunca, bu gerçekten güçlü heyecan tam am en yanlış anlaşılm ış olarak kalacaktır; ama asıl sorun bunun tekrar popüler olup olm ayacağıdır, yani ortalam a insandaki böyle bir akıllılık derecesine, akıllılığın artık onu baştan çıkarm ayacağı ve büyülem eyeceği konusunda güvenilip güvenilm eyeceği, en yiice heyecan biçim ine kavuşup, adeta çarçur edip -çü n k ü heyecanlı bir eylem daim a kurnazlığın tersid ir- ona hâkim olacağına güvenilip güvenilm eyeceği hiçbir zaman açık değil. Sokra te s'in heyecanı dolaysız değildi. A ksine, kaçm ak için ne yapm a sı gerektiğini görecek kadar akıllıydı, am a o görüşe göre hareket etm eyi hor gördü, tıpkı ona son dileği olarak önerilen konuşm ayı reddetm esi gibi. İşte bu yüzden onun kahram anca ölüm ünde hiçbir şey açık değildir, ölüm ünde bile uyanıklara ve kurnazlara şu soru yu bırakarak ironik kaldı: A caba gerçekten akıllıca davranam az m ıvdı? Çünkü tersini yapm ıştı. A kıllılığın, kendi tefekküründen gelen yargı ve onun etrafındaki yargı ile havada sallanıp kaldığı nokta burasıdır; akıllılığın gücüne rağm en gerçekleştirilm iş bir ey lem, akıllılık olm adan gerçekleşm iş bir eylem le karıştırılabilir diye korkm asıdır. D olaysız bir heyecan böyle bir tehlike tanım az, o yüzden de hayatta kalm ak için en yoğun heyecanın itme gücüne ih tiyacı vardır. Böyle bir heyecan “yüksek ciddiyet," "daha yüksek ciddiyet" ve “en yüksek ciddiyet"le ilgili belagat saçm alığından ibaret değildir. Ait olduğu kategoriden anlaşılabilir: A nlam aya kar şı hareket eder. T efekkürün tehlikesini dolaysız iyilik de bilm ez -b u ra d a iyilik ve zayıflık birbirine karışm ıştır; tam da bu sebepten tefekkür sonrasında iyiliği tekrar yüzer durum a getirm ek için dini bir itme gücüne ihtiyaç vardır. Çok az şey yapılan devrim izde olağanüstü sayıda kehanetler, vahiyler geleceğe dair çalışm alara b akışlar çıkıyor ortaya. İştirak edip diğer herkesle bir olm aktan başka yapılacak bir şey kalm ıyor. Fakat benim , kehanetler ederek ikazlarda bulunarak büyük sorum luluklar altında kalan çoğunluklara göre üstünlüğüm var; çünkü hiç kim senin bana inanm ayacağından zerre kadar kuşkum olmaz.
B öylece hiç kim seden takvim lerine bir çarpı koym asını istem em ya da sözlerim in yerine getirilip getirilm ediğini görm e zahm etine girm em . E ğer yerine getirilm işse o zam an insanlar düşünm ek için benim tesadüfi varlığım dan daha başka şeyler bulacaklardır, eğer yerine getirilm em işse, eh o zam an da kelim enin m odem anlam ıy la bir peygam ber o lacağım dır -ç ü n k ü peygam ber bugünlerde sa dece kehanette bulunm ak anlam ına geliyor, başka bir şeye değil. Bir anlam da peygam ber başka bir şey de yapam az. Ö nceki pey gam berlerin sözlerini yerine getiren T anrıydı, o zam an belki de biz m odern peygam berler, tanrıdan gelecek ilaveden yoksun ola rak T h ales’le aynı şeyi söyleyebiliriz: T ahm in ettiğim iz şey ya olur ya olm az; çünkü bize de peygam berlik Tanrı tarafından arm a ğan edildi. VI.
Şeh razad Çok öncelerden beri hayatım ın parçası olm uş o karanlık fonu bir an bile düşününce korkunç oluyor. Babam ın ruhum u doldurduğu deh şet. kendi korkunç m elankolisi ve bununla bağlantılı, kaydını bile tutm adığım bütün her şey. H ıristiyanlıktan dehşete kapıldım , ama yine de güçlü bir şekilde ona doğru çekildiğim i hissettim . Ve sonrasında hastalıklı biçim de dindar olduğunda Peter yüzün den çektiklerim . Söylediğim gibi, kalbim in ta içinde gizlice yaşadığım hayatı, za man zaman düşünm ek korkunç, tabii kim seye bir kelim e etm edim , bunun hakkında en ufak bir şeyi kaydetm eye bile cesaret edem edim -b u hayata dışından, canlı ve neşeli bir varoluş giydirm eyi başar dım. Kendim hakkım da sık sık söylediğim sözler ne kadar doğru. Şehrazad hayatını m asal anlatarak kurtarm ıştı, ben de hayatım ı ya zarak kurtarıyorum ya da bu şekilde sağ kalıyorum .
VII .
Tekrar
kendimim
Regine Olsen Haziran 1843’te Fritz Schegel’le nişanlanınca, “tekrar’’m b ir olasılık olarak sunul duğu T ekrar ’ın ince diyalektik amaçlarını m ah vetti. Artık böyle bir olasılık yoktu. Kierkegaard o kadar öfkelenm işti ki dosdoğru matbaaya g i dip eserin son on sayfasını geri çekti ve kitaba onun yerine önceden tasarlanmamış a d h o c bir sonuç ilave etti. Kitabın tutarlı olarak yorumlanamayışının sebebi budur, çünkü orijinal tasa rım yazar tarafından bozulmuştur. M etindeki çe şitli çatışan terimler b ir bağlamdan yoksundur. Fakat Genç Adamın bu dram atik anda neler hissettiği kitabın son mektuplarında çeşitli şe killerde yansımaktadır: Rahatlama, sorundan kurtulduğu için; aşağılama, kendisine saygısız ca davran ildiği için ; çileden çıkma, yaralı ve d ik başlı b ir kızın hareketleri sonucu boşa çıkan onca edebi plan (Tek rar kadar K orku v e T itre m e de buna dahil).
Yine de, bütün karşılıklı suçlam alar ve gönül yaraşma rağmen baskın olarak hissedilen d uy gu tam b ir rahatlamadır. İbrahim ve sonsuz tes lim iyet Şövalyesinin ikisi de sonuçta doğru ka ran vermişti. Artık yazar kendini bekleyen göre ve hazırdı. Bu özgürlük uğruna etik adamın, ev li adamın ve insan sevgisi dünyasının fani kay gılarını geride bırakması gerekiyordu, insandan kurtulmanın verdiği rahatlıkla Kierkegaard ken di “A ntigone"si gibi, mezarın sessizliğine ve yalnızlığına adımını atar.
S U S K U N SIRD AŞIM :
Evlenm iş -k im in le bilm iyorum , çünkü gazetede okuyunca bey nim den vurulm uşa dönüp ilanı kaybetm iştim , daha yakından baka cak sabrım da olm adı. Ben yine kendim im , burada tekrar var, her şeyi anlıyorum , varoluş her zam ankinden daha güzel görünüyor. N eticede yıldırım gibi düştü, gerçi bunun oluşunu onun yüce gönül lülüğüne borçluyum . H er kim i seçm işse (“tercih etm işse” bile de m eyeceğim , çünkü koca olarak her erkek bana tercih edilir), bana karşı yüce gönüllülük gösterm iş. O erkek dünyadaki en güzel erkek de olsa, iyi huyluluğun tim sali, her kızı büyüleyebilen biri de olsa, ve o [R. O.] da ona “evet” diyerek bütün bu cinsi um utsuzluğa sü rüklem iş de olsa -h iç b ir açıdan değilse bile en azından beni tüm den unuttuğu iç in - bana karşı yüce gönüllülük etti. Bir kadının yüce gö nüllülüğü kadar güzel başka ne var! Bırakın güzelliğin dünyevi kra liçesi solsun, bırakın gözlerinin parıltısı sönsün, bırakın dik vücudu yılların yüküyle eğilsin, bırakın bukleleri m ütevazı bonesine gizle nince insanı büyüleyen gücünü kaybetsin, bırakın dünyaya hükm e den şahane bakışı şim di koruduğu aile çevresini annelik sevgisiyle kuşatıp kollasın -b ö y le yüce gönüllü bir kız asla yaşlanm az. Bıra kın varoluş onu ödüllendirsin, daha çok sevdiği şeyi versin ona - b a na da verdi daha çok sevdiğim i... kendim i, bunu onun yüce gönül lülüğü aracılığıyla verdi. Tekrar kendim oldum . Başka birinin yoldan eğilip alm ayacağı bu benlik, yine benim oldu. M izacım daki ihtilaf çözüldü, tekrar bü tünleştim . G ururum da destek bulan ve beslenen korkular artık alı koym ak ya da ayırm ak için devreye girm iyorlar. O halde burada bir tekrar yok m u? H er şeyi iki kere yeniden kur m adım mı? K endim i yeniden elde etm edim mi, tam da önemini iki kere hissedecek bir biçim de? Hem, tine yararı olm ayan dünyevi iyi liklerin tekrarından ne olacak -b ö y le bir tekrarın yanında onlar ne dir ki? Eyüp sadece çocuklarını çifter çifter alm adı, çünkü insan ha yatı kopyalanacak bir şey değildir. Bu durum da, fani hayatta, ebe diyette olduğu kadar asla m ükem m el olm asa da, sadece tek hakiki tekrar olan m anevi tekrar m üm kündür.
Tekrar kendim oldum , m akine harekete başladı. İçine dolaştığım tuzaklar param parça oldular, kendim e dönem eyecek şekilde beni büyüleyen büyü artık bozuldu. A rtık onun [R.O.] ellerini bana kar şı kaldıran kim se yok, özgürlüğüm kesin, kendim e doğdum; çünkü Eileithyia ellerini kenetlediği sürece doğum sancıları çeken biri do ğum yapam az. Bitti, yelkenlim yüzüyor, akabinde, ruhum un can attığı yerdeyim, burada fikirler şiddetli bir öfkeyle köpürüyor, düşünceler göç eden uluslar gibi patırtılı kütürtülü yükseliyor, başka bir mevsimde Güney D enizi’nin derin sessizliği gibi bir sakinlik var, öyle ki insan, hareket kendi içinde sürse de, kendi konuştuğunu duyabiliyor -o rad a insan her an hayatını riske atar, her an kaybeder ve tekrar kazanır. Ben fikre aidim. Beni çağırdı mı giderim , bir gizli buluşm a ayar ladı mı gece gündüz beklerim , gün ortasında çağıranım yok, akşam sofraya bekleyenim yok. Fikir çağırdığında her şeyden vazgeçerim , daha doğrusu vazgeçeceğim hiçbir şey olm az, kimseyi kandırm am , fikre sadık kalarak kim seyi üzm em , başka birini üzmek zorunda ka larak ruhum üzülm ez. Eve döndüğüm de kim se bakışlarım ı okum az, kim se yüzüm ün rengini deşifre etm ez, kim se benim varlığım dan b e nim bile başkasına verem eyeceğim bir açıklam ayı söküp almaz: A caba saadet içinde m iyim , um utsuzluk içinde mi, hayatı kazandım mı yoksa kayıp mı ettim ? Sarhoşluk kadehi yine uzatıldı bana, şim diden içime çekiyorum kokusunu, şim diden hissediyorum köpüren m üziğini -a m a önce um utsuzluğun yalnızlığında oturm uş bir ruhu kurtaran ona bir şarap sunacağım. Selam olsun kadın yüce gönüllülüğüne! Çok yaşa sen düşüncenin yüce uçuşu, fikrin hizm etindeki manevi tehlike! Selam sana kavganın tehlikesi! Selam sana zaferin kutsal coşkusu! Selam sana sonsuzluğun girdabındaki dans! Selam sana beni uçurum da kaplayan azgın dalga! Selam sana beni yıldızların üzerine fırlatan azgın dalga!
VIII.
Kahkaha
benden
yana
Başım a harika bir şey geldi. G öğün yedi kat yukarılarına çekildim. Tanrılar orada saf saf dizilip oturuyorlardı. Bana özel bir lütufla bir dilekte bulunm a ayrıcalığı bahşedildi. “Ne dilersin?’- dedi M erkür, “G ençlik mi, güzellik mi; güç m ü, uzun bir öm ür mü; en güzel ba kireyi mi, yoksa sandığım ızda bulunan öteki nim etlerden birini mi? Sadece bir tanesini seçeceksin am a." Bir an şaşırdım kaldım . Sonra tanrılara şu şekilde hitap ettim: “Çok saygı değer çağdaşlar, dileğim tek şudur ki, kahkaha hep benden yana olsun." Tanrılardan hiçbiri tek kelim e etm edi; hepsi gülm eye başladı. B undan dileğim in kabul edildiği sonucuna vardım ve anladım ki tanrılar kendilerini zarafet le nasıl ifade edeceklerini biliyorlardı; zira ciddi bir tavırla, “D ile ğin kabul oldu,’’ dem ek onlara pek yakışm azdı.
Kaynakça
BİRİNCİ BÖLÜM
E pigraf: İ have just re tu rn e d ...', T he J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd ¡ 8 3 4 -1 8 5 4 . çev. ve yay.: A le x an d e r D ru (O x fo rd U n iv ersity Press, 1938). s. 27. I. 'I t is now about four years a g o ...’, C o n clu d in g U n scien tific P ostcript. çev.: D a vid S w en so n & W alter L ow rie (P rin ceto n . P rin ceto n U niversity P ress, 1941), ps. 164-6. II. 'A w alk on the h e a th ...', S o ren K ie rk e g a a rd 's Jo u rn a ls a n d P apers, yay. ve çev.: H o w ard V . H ong vc E d n a H. H o n g (B lo o m in g to n , In d ia n a U niversity P ress, 1967-178), cilt 2, s. 259. III. 'A m an should n e v er lose his c o u ra g e ...'. Either/Or, çev.: D .F. & L.M . S w en so n (N ew Y o rk , D o u b led ay A n c h o r B o o k s, 1959), cilt 1, s. 26-7. IV . "July 29. A s one g o e s...'. The Jo u rn a ls o f K ie rk e g a a rd , 1834-1854, s. 12-13. V. 'W ith o u t letting an y b o d y k n o w ...', R ep etitio n , A n E ssa y in E xp erim en ta l P sych o lo g y, çev.: W alter L ow rie (N ew Y ork. H arp er T o rch b o o k s. 1964), s. 547 .’ V I. 'L e tters h o m e ...’, K ierkeg a a rd : L e tte rs a n d D o c u m e n ts, çev.: H enrik R osenm eier (K ie rk e g a a rd 's W ritings, cilt 25) (P rin ceto n . Prin ceto n U niversity Press. 1978), s. 98 -1 0 0 , 100-1. ’ V II. ‘The T a lism a n w as to be p e rfo rm e d ...’, R e p e titio n , s. 73-7. V III. ‘D ear R ead er: I w o n d er if...', E ith er/O r. cilt 1, s. 3-7. IX. 'S ta rtin g from a p rin c ip le ...', age., s. 281-96. X . 'O n e o u g h t to be a m y s te ry ...', age., s. 26. XI. ‘O n e m u st be very n a iv e ...', age., s. 32. X II. 'A s a h u m o rist e x ists...', C o n clu d in g U n sc ien tific P o stcript, s. 402-3. X III. 'T h e se tw o fa m ilia r stra in s...’. E ith eriO r, cilt 1. s. 29-30. X IV . ‘If w e ap p ly this e x p la n a tio n ...’, age., s. 118-19. X V . 'I f you m a rry ...', age., s. 37-39. X V I. ‘T he d em o n iacal is s ln tt-u p -n ess...’, The C o n ce p t o f D rea d, çev.: W alter L ow rie (P rin ceto n U n iv ersity P ress. 1944, 1957), s. 110-12, 114-15: ve ‘T he d e m o n i acal is th e s u d d e n ...', age., s. 115-18. X V II. 'E v e ry ch ild k n o w s...’, S ta g es on L ife ’s W ay, çev.: W alter L o w rie (L ondra, O x fo rd U n iv ersity P ress, 1945), s. 181-5. X V III. ‘D e ar Jette, A b o v e a ll...’. K ierkeg a a rd , L e tte rs a n d D o cu m ents, s. 214-15. X IX . ‘D e ar C o n fe re n tsra a d ...’, age., s. 252-5. X X . ‘A ll this fear o f G e rm a n y ...', T h e J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854, s. 230. X X I. ‘It is m ise ra b le e x iste n c e ...', age., s. 282-3: ve 'T h e seco nd tim e I ta lk e d ...’, a ge., s. 2 83-6; ve ‘T he th ird tim e I v isited h im ...’, age., s. 286-9. X X II. ‘T h at is the o ld sto ry ...’, age., s. 379.
İKİNCİ BÖLÜM
Epigraf: T do n o t m a in ta in ...’, 'The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854, s. 334-5. I. ‘In G rib s F o rest...’. S ta g es on L ife 's Way, s. 60-7. II. 'C o n sta n tin e spoke as fo llo w s...’, age., s. 60-7. III. 'H a rd ly had V icto r fin ish e d ...’, age., s. 76-80. IV. 'T h e re u p o n Jo h an n e s the S e d u c e r...', age., s. 81-8. V. 'T h e y rose from the ta b le ...’, age., s. 88-92. V I. 'M a y 19. H a lf p a st te n ...'. T he J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-54, s. 59. V II. 'Y e s. m y good w ise m a n ...’, Either/Or, cilt 2, s. 313-15. V III. ‘I su p p o se that w h e n ...'. C risis in the Life o f an A ctress, çev.: S tephen C rites (L on d ra, C o llin s, 1967). s. 67-91. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Epigraf: 'D o you not k n o w ...', E ith er/O r. cilt 2, s. 164. I. 'It is e x tra o rd in a ry ...'. The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1854. s. 117-118 ve 'T h e w ay o f trib u la tio n ...', age., s. 215. II. 'W h y w as I n o t b o m ...’, E ith erlO r. cilt 1. s. 39. III. 'A s I tried to s h o w ...', The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1 8 3 4 -1854. s. 15.20. IV. 'O n c c upon a tim e ...'. F e a r a n d T rem b lin g , çev .: W alter L o w rie (N ew Y ork, D o u b le d ay /A n c h o r B o o k s 1954). s. 26-9. V. ‘P ro b lem I: Is th ere such a th in g ...’, s. 6 4-5. 66-7, 69-73, 76-7. VI. ‘B ut n o w as fo r A b ra h a m ...', age., s. 121-9. V II. ‘I can d id ly a d m it...’, s. 49-56. V III. ‘B ut b a ck to S o c ra te s...’, C o n clu d in g U n scien tific P o stcrip t. s. 222, s. 250-1. IX . 'M y life has b e en b ro u g h t to an im p a sse ...'. R ep etitio n , s. 104-8: ve 'Jo b ! Job! Job! J o b !...'. age., s. 101-3. DÖRDÜNCÜ
BÖLÜM
Epigraf: ‘W h at I do la c k ...'. The C o rsa ir A ffa ir, çev.: H o w ard V. H o n g ve E d n a H. H o n g (K ie rk e g a a rd 's W ritin g s, cilt 13) (P rin ceto n U n iv ersity P ress, 1982). s. 226. 1. ‘P erh ap s I m ay v en tu re to o ffe r...’, C o n clu d in g U n sc ien tific P o stcript, s. 174-5. II. 'A lm o st e v ery th in g that flo u rish e s ...'. The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 1834-1854. s. 181-4. III. 'T h e re is no use at a ll...’, age., s. 185-6. IV . 'A s I w as w alk in g do w n the s tre e t...', K ierkeg a a rd , L e tte rs a n d D o cu m en ts, s. 2 59-64; ve ‘F irst a little s to ry ...’, age., s. 2 67-71; ve ‘It w as indeed a rem arkable y e a r...’, age., s. 299-301. V . ‘O u r age is esse n tia lly o n e ...’. T he P re se n t A ge, çev. ve yay.: A le x an d e r D ru ve W. L o w rie (L o n d ra, C o llin s, F o n ta n a L ibrary. 1962). s. 33-99. (İlk basım O x fo rd U n iv ersity P ress, 1944.) VI. ‘It is terrib le w hen I th in k ...’, The J o u rn a ls o f K ie rk e g a a rd 18 3 4 -1 8 5 4 , s. 274. V II. 'M y silen t con fid an t. She is m a rrie d ...', R ep etitio n , s. 125-7. V III. ‘S om eth in g w o n d e rfu l...', E ith er/O r, cilt 1, s. 41-2.
B ü yü k bir dehanın tanınm am ası elb ette üzücü; am a yan lış tanın m ası daha da beter. N e y a zık k i K ierk egaard bu iki durumu da dramatik şekillerde yaşadı v e bu durum kısm en de o lsa h alen d evam ed iyor. Y a ş a d ığ ı d ö n e m o la n X I X . y ü z y ıld a k en d i in sa n la rı tarafından anlaşılam adı; çünkü d ü şü n celeri, eserleri onları kat k at a şıy o r d u . K ie r k e g a a r d ’m ü z e r in e se r p ile n ö lü toprağından sıyrılıp v arlığın ı yen id en gösterm esi için X X . y ü z y ı l ı n b a ş la r ın ı b e k le m e k g e r e k ti: Y a n i “ b ir e y ” kavram ının yavaş yav a ş uç verdiği, özleri bir “sistem ” inşa etm e y e dayalı fe lse fe le r in ç ö z ü lm e y e b aşlad ığı bir zam an d ilim in i. G e ç tiğ im iz y ü z y ıla d am g a sın ı vuran p ek ço k düşünür ve yazar K ierk eg a a rd ’dan ö n em li ö lç ü d e yararlan m ışsa da, K ie r k e g a a r d ’ı m era k e d e n ok u rlar o n u n “ y a n lış ” bir kitabından b aşlam ak y a da hakkındaki yan ıltıcı yorum ları c i d d i y e a lm a k s u r e t i y l e b ir a n la m d a o n u g ö z d e n k a çırm ışla rd ır. İşte bu k itap K ie r k e g a a r d ’ı ta n ıd ığ ın ı sananlar, hakkında şö y le bir fikri olanlar ya da hiçbir fikri o lm ayanlar için id eal bir “tanıtım ” kitabı. Tanıyanlara ise k esin lik le “y en i bir b a k ış” kazandıracak bir eser. K ierkegaard okuru birkaç şek ild e şaşırtıyor: Ö n celik le yüz e lli y ılı aşk ın zam an ö n c e k a lem e a lm ış o ld u ğ u kon u lar h alen g ü n celliğ in i sürdürüyor. S ö z g e lim i kam u, basın, ö zel h ayat g ib i kavram ları d erin lem esin e e le alırken b u gü n de ö n e m in i k o ru y a n o la ğ a n ü stü te sp itle r y a p ıy o r . B u n u n dışın d a d eğ işik karakterlerin ağzın d an tartışm a yaratacak sözler sarf ediyor. Örneğin, “Can sıkıntısı bütün kötülüklerin a n a sıd ır” d iy e r e k e ğ le n m e n in g ö r e v im iz o ld u ğ u n u ilan ediyor. D ö n em in etik , estetik , d ü şü n sel v e doğrudan h ayata dair alanlarında bayağılıklara karşı tek başına k ıyasıya m ücadele e tm iş bir ad am ı (y e n id e n ) tan ım ak , “ s o h b e t”in d en h az alm ak v e e n n ih a y etin d e K ierk eg a a rd ’a h ak k ın ı verm ek için K a h k a h a B en d en Y ana diyoruz.
AYRINTI»LACİVERT ISBN: cl76-'175-S3‘ l-3:LS-4
I
7 8 9 7 5 5 3 9 3 1 24"