Osman Nuri Aras - Karabağ Savaşı by Türkçü Betik

KRRRBRI BRVRll Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Kafkasya Araştırmaları Enst:ltQsQ Yayınları BakQ - 2008

KRRRBRI BRVRQI Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

EDITÔR Dr. Osman Nuri ARAS

YAZ.ARLAR Dr. Osman Nuri ARAS Dr. Bilal DEDEYEV Dr. Reha YILMAZ Dr. Vefaddin İBAYEV

Oafqaz

Üniversitesi

Kafkasya Araştırmaları EnstitlisQ Yayınları BakQ - 2008

KRRRBRI BRVRQI Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

a.rqu Onıv.nıtaı ıc.rıc-ya Arapırnıallırı YAYIN NO: 004

EnstltOsO Yayınları

Baku-Sumgayıt Yolu. 16. km AZotot. Hırdalan. Baku. Azerbaycan Tek Faks,

(+99412) (+99412)

448 28 62/66 448 28 61/67

www.qafqaz.edu.az info@qafqaz.edu.az

E ditör:

Dr. Osman Nuri ARAS

Yazarlar:

Dr. Osman Nuri ARAS er. aıı.ı oeoevev Dr. R.tıa YILMAZ Dr. V.taddln IBAYEV

Kapak ve iç tasarım:

Sahlb

KAZIMOV

Basım:

111ıy MMC" M.ttı.ası a.kO -Az..aı.ymn

ISBN:

978-9952-25-080-0

© Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü Yayınları - Ocak 200B Copyright ©Bu kitabın. Azerbaycan'da yayın hakları Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü'ne aittir. Enstitü'nün yazılı izni olma dan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz. Hiçbir şekilde kopya edilemez fotokopi: faksimile veya başka bir şekilde çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.

SPONSOR

Boya ve Kimya Sanayii

lTD.

iÇiNDEKiLER .

GİRİŞ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

BİRİNCİ BÖLÜM DAGLIK KARABAG SORUNU'NUN TARİHİ ARKA PLANINA BAKIŞ 1 . ERMENİLERİN DAGLIK KARABAG'DA YAPTIGI ASİMİLASYON FAALİYETLERİ ( 8- 1 0. YÜZYILLAR ) .. 1 6 2 . ORTAÇAG VE HANLIK DÖNEMi KARABAG'IN ETNiK DURUMU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 8 3 . ERMENİLERİN 1 9. YÜZYILDAN İTİBAREN KARABAG' A YERLE ŞTİRİLME Sİ .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 a . 1 805 - 1 828 Yılları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 b . 1 828'den Sonraki Göçler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 4 . ERMENİ MİLLİYETÇİLİGİNİN YAPILANMASI: KANLI OLAYLAR VE SİYASİ GELİ ŞMELER . . . . . . . . . . . . . . . . 24 a. Ermeni Örgütleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 5 b. 1 905 - 1 906 Kanlı Karabağ Olaylan ve Sonrası. . . . . . . . . . . 26 c. Sovyet Dönemi Dağlık Karabağ Meselesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 SONUÇ

.................................................................................

İKİNCİ BÖLÜM DAGLIK KARABAG SAVAŞI'NIN SİYASİ VE HUKUKİ BOYUTLARI GENEL OLARAI<

.................................................................

l . KARABAG SAVAŞI'NIN E SASINI OLU ŞTURAN TEMEL I<AVRAMLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2 . SİLAHLI ÇATI ŞMALARIN SEBEBLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 a. Dı§ Müdahaleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 b . Soğuk Sava§ın Sona Ermesi c . Azınlık Sorunu d. Din Sava§ları

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.41

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. DAGLIK KARABAG ANLAŞMAZLIGININ ULU SLARARASI HUKUKTA YERİ . . SONUÇ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. 49

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DAGLIK KARABAG SAVAŞI'NIN İNSAN HAKLARI AÇISINDAN ANALİZİ GENEL OLARAI<

.................................................................

l. I<ARABAG SAVAŞI YA DA ERMENİLERİN AZERBAYCANLILARI SOYKIRIMI SİYASETİNİN YENİ ADIMI

....................................................................

2 . I<ARABAG SAVAŞI'NDA ETNİK TEMİZLİK

................

68 73

3. KARABAG SAVAŞI'NDA İNSAN HAKLARI İHLALİ

.....

a. Ya§am Hakkının İhlali.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 b. İ§kence

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c. Sivil Halkın Haklarının İhlali

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d. Yaralı ve Hasta Haklarının İhlali

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 05

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 07

...............................................................................

1 16

e. Esir Haklarının İhlali . . SONUÇ

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM I<ARABAG EI<ONOMİSİ VE I<ARABAG SAVAŞI'NIN EI<ONOMİI< ETKİLERİ l . HANLIK DÖNEMİ'NDEN SOVYETLER BİRLİGİ'NE KARABAG EKONOMİ Sİ 127 ..............................................

2 . SOVYETLER BİRLİGİ'NDE KARABAG EKONOMİ Sİ

..............................................

Dağlık Karabağ-Azerbaycan Ekonomik İli§ kileri

127

.....

131

..............................................

132

3 . ERMENİ İ ŞGALİ SONRASI KARABAG EKONOMİ Sİ

4 . KARABAG SAVAŞI V E İ ŞGALİNİN EKONOMİK ETKİLERİ

................................................

140

a. Sava§ ve İ§galin Azerbaycan Ekonomisine Etkileri Kaybedilen Ekonomik İmkanlar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

142

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

142

İ§galin Makro Ekonomik E tkileri . . Sava§ ve İ§galin Sek törel E tkileri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 50

Sava§ ve İ§galin Uluslararası Ekonomik İli§ kilere Etkisi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 52

b. Sava§ ve İ§galin Ermenis tan Ekonomisine E tkileri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 54

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

156

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

158

Ermenistan'ın Bölgedeki Büyük Projelerden Dı§lanması Ekonomide Dı§a Bağımlılık

Enerjide Rusya'ya Bağımlılık

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161

Ermenistan'ın İ§gal Edilen Bölgelerdeki Üretim Faaliyetleri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 68

Sınır Kapılarının Kapalı Olmasının Ermenis tan Ekonomisine E tkileri Yabancı Yatırımlara Etkisi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c . Sava§ ve İ§galin Türkiye Ekonomisine E tkileri. . .

1 69 1 71

. . . . .

1 72

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 74

Sınır Kapılarının Kapalı Olmasının Türkiye Ekonomisine Etkileri

Türkiye'nin Ermenistan'dan Talepleri SONUÇ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 77

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 78

GİRİŞ Azerbaycan, Ermenistan ve İran arasında jeopolitik ve jeostratejik öneme sahip olan Dağlık ( Yukarı) Karabağ, bölgesel bir sorun olarak Azerbaycan ve Ermenistan arasın da uzun bir tarihi geçmişe s ahiptir. Hukuken Azerbaycan sınırları içerisinde yer alan Dağlık Karabağ'a, Rusya'nın Kafkasya'da izlediği politikanın bir parçası olarak 1 9. yüzyıl başlarından itibaren, hem İran hem de Anadolu'dan getirilen Ermeniler yerleştirilirmiştir. Uygulanan politika sonucunda bölgede Ermeni nüfusu artmış, nü-fus dengesinin değişmesiyle Ermeniler Dağlık Karabağ toprakları üzerinde hak iddia etmeye başlamış tır. Bölgede nüfus yoğunluğu git tikçe artan Ermeniler, 1 83 0, 1 905, 1 9 1 8 ve 1 920 yıllarında bölgenin denetimini ele geçirmek amacıyla Türk yerleşim alanlarına karşı çeşitli s aldırılarda bulunmuştur. Bölgeye ilişkin sözkonusu Rus politikası 2 0 . yüzyılın başlarından itibaren ise Azerbaycan Türklerinin bölgeden s ürgün ve göçünü de amaç edinmiştir. Ermeniler,

Sovyet

Sosyalist

Cumhuriyetler

Birliği

( S S C B ) döneminde de "Büyük Ermenis tan" hayallerinin bir parçası olarak gördükleri Dağlık Karabağ' ı E rmenistan'a bağlama mücadelesine devam etmiştir. Rusların desteğini arkasına alan Ermeniler, Kafkaslar da rahat hareket etme imkanı bularak adım adım bölgeye yerleşmiş tir. 11

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

S SCB'nin dağılma sürecine g irdiği 80'li yıllarda ise E rmenistan'ın bölgedeki hak iddiası yeni bir ivme kazana rak Ermenistan ve Azerbaycan arasında savaş'a dönüş müştür. Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ Savaşı, her iki ülkenin de henüz S SCB'nin bir parçası olduğu 1 988 yılında başlamış ve 1 992 yılında genel bir hal almıştır. Savaş sonucunda Rusya'nın aktif desteği ve katılımı ile Azerbaycan topraklarının beşte biri Ermenistan tarafından işgal edilmiştir. Bu savaş sonucu yaklaşık bir milyon insan öz vatanlarından göç ederek, sığınmacı durumuna düş müştür. Sürgünler ve savaş sürecinde hile, baskı ve Rus deste ğinden yararlanarak Karabağ'da yaşayan Türk halkını soy kırıma tabi tutan Ermeniler, planlarını gerçekleştirme, emellerine varma adına bölgede birçok katliam yapmıştır. Savaşta Ermeniler tarafından bölgede işlenen en acımasız uluslararası suçlardan biri, 2 5-26 Şubat 1 992 gecesi Hocalı şehrinde gerçekleştirilen katliamdır. Hocalı katliamında Ermenistan silahlı güçleri, Rus birliklerinin yardımıyla Hocalı'ya saldırarak şehri terk edememiş suçsuz ve silahsız masum insanları acımasız şekilde katletmiştir. O gece esir alınan sivil halkın çeşitli işkencelerle öldürüldüğü, bölgede daha sonra yapılan tetkikatlardan anlaşılmıştır. Canlı şa hitlerin ifadeleri ve basın organlarında yayımlanan film ve resimlerde görünen insanlık dışı cinayetler, Ermenilerin soykırım amacıyla bu operasyonu gerçekleştirdiğini açıkça göstermektedir. 12

Giriş

1 2 Mayıs l 994'te ise Azerbaycan ve Ermenistan ara sında ate§kes imzalanmı§tır. İ ki ülke arasında a te§kesin imzalanmasının üzerinden 14 yıl geçmesine rağmen Erme nistan, Azerbaycan topraklarının yüzde 20'sinin i§galini yasadı§ı olarak hala sürdürmekte ve sava§ dolayısıyla va tanlarından sürgün edilmi§ yakla§ ık bir milyon sivil halk, Azerbaycan geneline dağılmı§ geçici mülteci kamplarında ya§ amaya

devam

etmektedir.

Azerbaycan yönetiminin

özveriyle yürüttüğü bazı sosyo-ekonomik kalkınma prog ramlarına rağmen, ülkede mülteci durumuna dü§mÜ§ bir milyondan fazla insan halen birçok haktan mahrum olarak ya§amaktadır. Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ Sava§ı'nın ve sava§ sonrası i§galin bölgeye birçok etkisi olmu§tur. Sava§ sona ermekle birlikte i§gal sürecinin birçok olumsuz yansıması bulunmaktadır. Sava§ ve i§galin siyasi, hukuki, insan hakları ve ekonomik boyutları bölgeye tesir eden esas faktörlerdir. Bölgede siyasi istikrarın en büyük tehdidi olan bu an la§mazlık beraberinde birçok insan hakları ihlalini getir mi§tir. Uluslararası hukuk açısından bakıldığında E rme nilerce bir çok sözlqme ve protokolün ihlal edildiğini gör mek mümkündür. Ekonomik açıdan ba§ta sava §a taraf ülkeler olmak üzere, bölge ülkelerini ve bölge ile i§birliği yapan birçok ülkeyi olumsuz §ekilde etkilemektedir. Soru nun varlığı, aynı zamanda ülkelerinin bölgesel ve uluslar arası ekonomik entegrasyonunu da engellemektedir. 13

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

" Karabağ Sava§ı: siyasi-hukuki-ekonomik analiz" adlı bu es erde, E rmenilerin Karabağ Sava§ ı'nda yaptıkları etnik temizlik ve soykırıma dair faaliyetleri ile sava§ sonrası Karabağ ve civarındaki bölgelerin i§galinin siyasi, hukuki, insan hakları ve ekonomik olarak etkilerinin analizi amaç lanmı§tır. Çalı§manın; Karabağ Sava§ ı ve i§galinin siyasi, hukuki, insan

hakları ve ekonomik etkilerinin doğru §ekilde

anla§ılına sına ve Karabağ Sorunu'nun en kısa zamanda, Azerbaycan'ın toprak bütünlüğü prensibi içerisinde ve adaletle çözüme kavu§masına vesile olması temennisiyle.

BİRİNCİ BÖLÜM DAGLIK I{ARABAG SORUNU'NUN TARİHİ ARI{A PLANINA BAKIŞ Bilal DEDEYEV*

Tarihin hemen her döneminde Kafkasya'da çok büyük s tratejik önem ta§ıyan ve aynı zamanda Türk kültür dün yasının sınırları içinde kalan Karabağ, Azerbaycan'ın eski yerlqim merkezlerinden biridir. Karabağ, zengin doğal ya pısı ve s tra tejik önemine göre, tarih boyu birçok devletin haya tında önemli rol oynamı§, yüzyıllarca Türklere kı§la olmu§ ve birçok Türk hükümdarına da karargah görevi yapmı§ tır. Örneğin, Gürcistan seferinden dönen Alparslan ( 1 063 - 1 072 ), burayı kı§la olarak kullanmı§ ( 1 064 ) 1 , Timur ( 1 3 70- 1 405 ) ise, Anadolu seferinden dönerken Muğan'a gelmi§, bu sırada Karabağ'ı yakından tanıma fırsatı bul mu§ tur2. Karabağ tarihinin en önemli meselelerinden biri ise Karabağ'ın etnik yapısı ile ilgilidir. Günümüzde devam eden Dağlık Karabağ sorununun temelinde de Karabağ'ın etnik yapısına dair farklı iddialar yatmaktadır. Öyleyse burada; "Karabağ toprakları, Azeri Türklerinin ana yurdu mu? Yoksa Ermeni vatanı mı?" Sorusuna cevap aramak gerekmektedir.

Dr., Qafqaz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Öğretim Üyesi

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

1. ERMENİLERİN DAGLIK KARABAG'DA

YAPTIGI ASİMİLASYON FAALİYETLERİ (8-10. YÜZYILLAR) M.Ö. 4. yüzyılda, Azerbaycan'ın kuzey kısmında, Aras nehrinin yukarılarında 26 ayn kavim birle§erek Albaniya Devleti'ni kurmu§tur. Karabağ vilayeti de o zamanlar bu devletin içinde yer almı§tır. İlk ba§larda İran hakimiyetini kabul eden ve vergi veren Alban D evleti, daha sonralan bağımsız hareket ederek Roma Devleti'yle dostluk içinde ya §amı§tır. M. S . 3. yüzyılda, İran'da hakimiyet kuran Sasaniler, kısa zaman da Albaniya ile beraber tüm Azerbaycan'ı top raklarına ka tmı§tır. Bu durum, Azerbaycan'da 7. yüzyıldan ba§lamı§ olan İ s lam fütuhatına kadar devam etmi§tir. Albaniya Devleti, Karabağ bölgesinin tümünü içine almak ta idi. Aynca, bu devletin etnik yapısı da Ermenilerle ya kından uzaktan ilgisi olmayan Kafkas kökenli, Türk ve İran asıllı kavimlerin birle§mesinden olu§mU§tu3. Dağlık Karabağ'ı kendi yurtlan olarak göstermeye çalı§an Ermeniler ise, Avrupa kökenli olup, yakla§ık M.Ö. 7. yüzyılın sonlarında B alkanların Frakya B ölgesi'nden Doğu Anadolu Bölgesi'nin Van Gölü civarlarına yerlqmi§ veya yerle§tirilmi§lerdir4 • Muhtemelen Roma İmparatorluğu tarafından gerçekle§tiri len bu göç hadisesi, İran'a ( Midya Devleti'ne) kaqı ön sa vunma amacıyla yapılmı§ tır. 1 9. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın ba§lannda Ti1lis'te ya §amı§ Rus tarihçi Veliçko'ya göre, Ermenilerin bir kısmı Kudüs'ün dağılmasından sonra Yahudilerle karı§mı§tır. Aynca, Rus yazar, Ermenilerin kendi kaynaklarından ve diğer ara§ tırmacılardan örnekler 16

Dağlık Karabağ Sorununun Tarihi Arka Planına Bakış

vererek 1 9. yüzyılın sonlarında kaqımıza çıkan Ermenile rin, artık "saf kan E rmeniler" olmadığını bildirmektedir. 5 Azerbaycan, Hz. Ömer devrinden ( 634- 644 ) itibaren Müslümanlar tarafından fethedilmeye ba§lamı§tır. ô Fetih s ürecinde Azerbaycan halkı İslam dinini kabul etmi§tir. Ancak bu süreçte Azerbaycan'ın daha çok iç ve kuzey taraf larındaki dağlık bölgelerde gayri Müslimler varlığını sür dürmü§tür. Halkı gayri Müslim olarak ya§ayan bölgelerden biri de Dağlık Karabağ'dır. İ s lam fütuhatından sonra bölgedeki Albaniya Devleti' ne son verilmi§ ve Alban adı yerine Arran ( Aran) kullanıl maya ba§lanmı§tır. Bu ad, aynı zamanda Kür ve Aras ne hirleri arasındaki bütün bölgeye de ait edilmi§tir7. Alban adı ise Arran'ın dahilinde Karabağ ahalisinden yalnız Hıristiyan zümrenin ya§adığı Dağlık Karabağ bölgesi için kullanılmı§tır. 8 Söz konusu dönemde Ermenilerin hilesi s onucu, Alban Kilisesi Ermeni Kilisesi'ne bağlanmı§tır. B undan sonra Alban a sıllı papazların yerine, Ermeni asıllı lar göreve getirilmi§tir. Ardından, Alban eserlerinin bir kısmı yakılmı§ ve bir kısmı da Ermeniceye çevrilmi§ti9. Bu tarihten itibaren Dağlık Karabağ kilise olarak E r menilere bağlandığından dolayı E rmeniye'nin bir parçası sanılmı§ ve birçok Arap kaynağında öyle gösterilmi§tir. Örneğin, Belazuri Fütuhu'l-Büldan adlı eserinde bu bölge den dördüncü İrmeniye toprakları diye bahsetmektedir 1 0 • Bu durum gerçekleri saptırmak için birçok Ermeni tarihçisi tarafından mesnetsiz iddialarını kanıtlamak için de kulla nılmı§tır. Oysa o zamanlar Karabağ dahil Arran'ın bağımsız olarak kendi dili ve kültürü vardı. Aynı zamanda ne etnik 17

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

ne de siyasi bakımdan Ermenistan'ın bir parçası değildi 1 1 . Ermenilerin siyasi oyunları ve Ermeni Kilisesi'nin baskıları sonucu Hıristiyan Dağlık Karabağ ahalisi, 8. yüzyıldan ba§ layarak 1 0. yüzyılın sonlarına kadar tam anlamıyla medeni ve ideolojik asimilasyona uğramı§, zamanla Ermeni dilini ve kültürünü benimsemi§ ve "Grigoryanla§ma"ya yüz tutmu§tur 1 2 . Böylece Alban halkı zamanla "Grigoryanla§ tırılmı§" yani, Ermenile§tirilmi§tir. Bu asimilasyon i§inin kalıntıları Karabağ Hanlığı ( 1 747- 1 822 ) ve Rus i§gali dev rinde de Ermeni Şovenistler tarafından devam ettirilmi§tir. Ermeniler, hile dolu siyasi manevralarını 1 8. yüzyılda hami olarak kabul ettikleri Ruslara kar§ı da ba§anyla yürütmü§tür. 2.

ORTAÇAG VE HANLII< DÖNEMi KARABAG'IN ETNII< DURUMU

Arap Hilafeti'nin zayıflayarak geri çekilmesinden sonra, Kara bağ bölgesi, sırasıyla 9- 1 O. yüzyıllarda Saciler ( 87994 1 ) ve Slariler ( 94 1 - 98 1 ), 1 0- 1 1 . yüzyıllarda Şeddadiler ( 970- 1 088 ) , 1 2 - 1 3 . yüzyıllarda Atabey- İldenizler ( 1 136 1 22 5 ), 1 3 . yüzyılın ikinci yarısından ba§layarak 14. yüzyıla kadar İlhanlılar ( 1 2 5 6- 1 3 5 7 ) , 1 5 . yüzyılda ise Karakoyunlu ( 1 4 1 0- 1467) ve Akkoyunlu ( 1468- 1 50 1 ) gibi Azerbaycan devletlerinin sınırları içinde yer almı§tır 1 3 . 1 50 l 'de Azer baycan' da kurulan Safevi Devleti ( 1 50 1 - 1 736 ), çok geçme den Karabağ'ı da kendi hakimiyetine katını§ ve bölgeyi merkezi Gence olan Karabağ Beyler Beyliği haline getirmi§ tir 1 4. 16 ve 1 8. yüzyıllarda, zaman zaman Osmanlı Devleti' nin hakimiyetine geçen Kara bağ, Nadir Şah ( 1 736- 1 74 7 ) döneminde tekrar İran topraklarına katılmı§ tır 1 5 . Nadir Şah'ın hakimiyete geli§i Azerbaycan'da birtakım olayların 18

Dağlık Karabağ Sorununun Tarihi Arka Planına Bakış

çıkmasına neden olmu§tur. Şöyle ki, Muğan'da §ahlık tö renleri yapıldığı sırada, Karabağ Beyler Beyliği'ni yöneten Ziyadoğulları ve Karabağ Türk a §iretlerinden Cavan§ir, Otuziki ve Kebirli a §iretleri, Nadir Şah'a kar§ı çıkıp, onun hakimiyetini istemediklerini ilan etmi§lerdi. Bunun üzerine Nadir Şah, Gence hakiminin g örevlerini kısıtlamı§, Kazak ve Barçalı bölgelerini Gürcistan'a, Karabağ Hamse melikle rini ise buraya dı§arıdan gelip yerlqen Ermenilere teslim ederek, onları kendisine bağlamı§tır1 6 • Alınan bu karar za manla

Azerbaycan'ın

aleyhine

dönü§mÜ§tür.

Karabağ

Hamse meliklerine tanınan bu imkanlar Ermeniler tarafın dan 8- 1 0. yüzyıllarda olduğu gibi Karabağ halkına kaq ı kullanılmı§ tır. 1 747-de kurulmu§ Karabağ Hanlığı'nda az miktarda Ermeni nüfusunun ya§adığı ve bunların da "asimilasyon devri Ermenileri" olduğu bilinmektedir. Karabağlı oldukları ileri sürülen bu Ermeniler, yine Hamse dediğimiz bölgeler de meskCmla§mı§tır. Kaynaklarda verilen bilgiye bakılırsa, burada "Haçperestler" yani Hıristiyanlar ya§amı§tır17• Halk arasında ve kaynaklarda "Hamse" ( be§lik ) diye tabir edilen bu mahalli idareler ise a§ağıdakilerdi: 1.

Dizak. Buranın ba§ında Melik Yegan bulunuyordu. O, Lori'den kaçıp gelmi§ti. Nadir Şah döneminde onun emriyle melik olmu§ tur.

Verende. Bunun ba§ındakiler Melik Şahnazarli'ler süla lesindendi. Aslen Göğçe tarafından olup, sonradan Kara bağ' a yerlqmi§lerdir.

Haçın. Burada Melik Hasan Calalyan evladı bulunu yordu. Bu sülale eskiden Karabağ'da Hıristiyan Alban Devletinin hakimleri idi. 19

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Çilebörd. Ba§ında Melik Allahkulu vardı. Aslen Mağavizli ' dir. Nadir Şah'la Osmanlı Devleti arasında vukuu bu lan sava§larda Şah' a sadık olduğundan buraya yönetici olarak tayin edilmi§tir.

Talı§ ( Gülistan ) . Burada Melik Usub bulunuyordu. O, Şirvan'dan Karabağ'a gelmi§tir18•

Görüldüğü gibi Karabağ Hamse mahalli idarecileri, Karabağlı olmayıp, buraya ba§ka yerlerden getirilerek, Nadir Şah döneminde yerle§mi§lerdir. Aslına bakılırsa onlar Azer baycan'a bile İran-Bizans, daha sonra ise Hilafet-Bizans sava§ları döneminde diğer memleketlerden kaçıp gelıni§ ve buralara yerlqmi§ Ermenilerdir19• Ayrıca, Osmanlı kayıtla rından faydalanarak, Hanlık döneminden önceki Karabağ' ın etnik yapısını ara§tırmı§ tarihçi Geybullayev'e göre, Kara bağ' da bulunan köylerin ancak bir kaçında Ermeniler ya§amı§tır. Karabağ Hanlığı döneminde buralarda bu ahali den ba§ka Ermeni topluluğu da olınamı§tır. Ayrıca, Kafkasya ve Karabağ'la ilgili, dönemin Osmanlı belgelerinde de Gürcü, Lezgi, Avar20 ve diğer Kafkasya kavimlerinden bahsedilıne sine rağmen, Ermenilerin adı bu belgelerde geçmemekte dir. Dolayısıyla Karabağ Hanlığı'nın kurulması ve idaresi Azerilere mahsus olduğu gibi, buradaki ahalinin büyük kıs mını da Azeri Türkleri olu§turmu§lardır. 3.

ERMENİLERİN 19. YÜZYILDAN İTİBAREN KARABAG'A YERLEŞTİRİLMESİ

I . Petro ( 1 689- 1 72 5 ) devrinden geli§meye ba§layan ve 1 8. yüzyılın sonlarına doğru dünyanın güçlü devletlerinden birine çevrilen Rusya, İran ve Orta Doğu üzerinden sıcak denizlere ula§mak için güneye açılmak niyetinde idi. B u 20

Dağlık Karabağ Sonununın Tarihi Arka Planına Bakış

durum 1. Petro'nun vasiyetinde de açıkça belirtilmi§tir21 • Rusya,

bu dü§üncesini gerçeklqtirmek

için

ilk

önce

Kafkasya'yı daha sonrada kom §U İran ve Osmanlı devlet lerini i§gal etmek zorunda idi. Bu yüzden Rusya, 1 8. yüz yıldan ba§ layarak Kafkasya'yı i§gal etme siyasetinde Erme nilerdeki milliyetçilik hırsını devamlı kullanmaya ba§lamı§ tır. Bu tek taraflı geli§me, zamanla kaqılıklı olarak i§birli ğine dönü§mÜ§tür22 • Rusya, onlara bu bölgelerde devlet kurmaları için imkan vereceğini vaat etmi§; hatta 1 8. yüz yılda Dağlık Karabağ'da Ermenile§mi§ melikleri (bölgeleri) birle§tirerek "Küçük Ermenistan" kurma dü§üncesi bile olmu§tur23• Genel olarak, Ermenilerin toplu halde Azerbaycan top raklarına göçü ve yerlqtirilmesi i§i Rusya'nın Kafkasya'yı i§galiyle birlikte ba§lamı§tır. Rusya,

bu iskan politikasını

iki a§amada gerçeklq tirmi§tir. Birincisi 1 80 5 - 1 828 yıllar arası, ikincisi ise 1 828'den sonra yapılmı§tır. a.

1805-1828 Yılları

l 799'un sonlarından Kafkasya'yı i§gale ba§layan Rusya, Gürcü ve Ermenilerle i§birliğini de ihmal etmedi. 1 803'ün Şubatında Azerbaycan'a gönderilen Gürcü asıllı general Sisianov'un yardımcılarından biri de Yuannes adında bir Ermeni idi24• 1 805 yılında Kürekçay antla§masıyla Karabağ Hanlığı'nı ele geçiren Rusya, Ermenileri buralara celp ede rek onların gücünden kendi i§galcilik prensipleri için isti fade etmi§ tir. İ§gal ederek Ka fka slar üzerinde hakimiyet kurmak iste yen İran ve Rusya arasında 1 804'te ba§layan sava§ 1 8 1 3'de yapılan bir anla§ma ile sona ererken Kafkaslar da İran ve 21

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Rusya arasında payla§ılmı§ oluyordu25• İran ve Rusya ara sında 12 Ekim 1 8 1 3 ' te yapılan Gülistan Barı§ Antla§ması sonucu Ka fkasya bütünü ile (Erivan ve Nahçıvan hariç ) Rusya'ya terk edilmi§ tir26• Rusya Kafkasya'yı i§galinden sonra buralarda korkusuz ve rahat hareket etmeye, bu arada sö mürgecilik politikasını da uygulamaya ba§lamı§tır. Bu dö nemde bir defaya mahsus 390 Ermeni ailesi Şu§a'ya geti rilmi§tir 27. Bu da yakla§ık 1 500-2 000 Ermeni'nin buraya yerlqtirilmesi demektir. Böylesine toplu göçlerin yanında Karabağ'a kendi ba§ına gelen Ermeni aileleri de az olma mı§tır. Ermeniler de kendi çıkarları doğrultusunda "sadakat borcu" olarak Ruslara hizmet etmeye ba§lamı§tır. Karabağ 'da yapılan bu "iskan politikası" iki tarafın da planlı hazır lıklarıyla hayata geçirilmekte idi. Bu geli§meler kaqısında, yanıldıklarını geç de olsa anlayan Han ailesi duruma itiraz larını bildirmi§ se de sonunda yurtlarını terk etmek zorunda kalmı§tır. Sonuçta, Rusların Karabağ'da ba§lattığı iskan siyaseti kısa bir zamanda etkili olmu§tur. Nitekim 1 823'de Karabağ 'daki 642 köyün 1 5 5'i Ermenilere, 487'si ise Azerilere ait olduğu görülmektedir28• Bu da yapılan göç siyaseti sonu cunda, daha 1 805'te sayıları çok az olan Ermeni nüfu sunun, kıs a bir zamanda artığını göstermektedir. b. 1828'den Somaki Göçler

1 82 6'da ikinci defa ba§layan İran-Rusya ( 1 826- 1 82 8 ) sava§ından sonra, imzalanan Türkmençay Mukavelesi (1 O

Şubat 1828) sonucu Azerbaycan ikiye ayrılarak, kuzey kıs mı Rusya'ya, güney kısmı ise İran'a bırakılmı§tı. Bu antla§ manın 1 5 . maddesinde en geç bir yıl içinde İran' da ya§ayan 22

Dağlık Karabağ Sonununın Tarihi Arka Planına Bakış

Ermenilerin Rusya tarafına yerlq tirilmesi izninin verildi ğini görmekteyiz29• Bu dönem Rusya'nın İran büyük elçisi A. Griboyedov'un Çar'a yazını§ olduğu mektubunda da göçle ilgili epey bilgi verilmektedir30 • Ermeni yanlısı biri olarak tanınan Griboyedov, İran'da bulunduğu dönemler de Ermeni haklarını savunarak bu konuda İran Şahı'na defalarca baskıda bulunduğu bilinmektedir31 • Büyükelçinin ve ba§ka bir gözlemci Rus yazarın notlarına bakılırsa, göç i§leriyle ilgilenmek için Rusya Devleti tarafından özel orga nizasyon komitesi kurulmu§tur. Ayrıca, komite tarafından devlet hazinesinden, göçmen Ermenilere ki§i ba§ına 2 5 ruble yardımda bulunulmu§tur. Yine verilen bilgiye göre, İran' dan getirilen Ermeniler Azerbaycan'ın Yukarı Aras bölgesine, yani daha çok Erivan ve Karabağ vilayetlerine yerlqtirilmi§tir32• Ba §ka bir Rus yazarı N . Şavrov'un yazdı ğına göre, 1 828-30 yılları arasında 40.000 İranlı, 84.000 Osmanlı Ermeni'si Azerbaycan'a yerle§ tirilmi§tir. Bu rakam 1 9. yüzyılın sonlarına doğru bir milyona ula§nıı§tır33• Rusya'nın bu iskan politikasını yapmasında iki amacı olmu§tur. Birincisi, bu göç siyaseti ile Kafka sya'daki etnik yapıyı deği§ tirerek, buralarda uzun süreli hakimiyet kurma yoluna gitmi§ olmasıdır. Bunun için Kafkasya dı§ından getirilen Gayr-i Müslim zümre bu bölgeye yerlqtirilmi§, bu yolla Ka fka sya'daki Müslüman halkın kolayca yönetilmesi sağlanmı§tır34• Ba§langıçta, Ka fka sya'daki Rus ordusunda Ermeni ve Gürcü subaylarına öncelik tanıma politikası zamanla geni§letilmi§, Kafkasya'daki Rus yönetimi bu züm reden olanlara emanet edilmi§tir. Lazarevler, Madatov, İvan Korganov, Cem§id Şahnazar, Vasili Bebudov gibi Ermeni asıllı Rus subayları bunlardandır 35• 23

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

İkincisi ise, daha sonraki yıllarda kom§U ülkelerin ( Osmanlı ve İran) i§gal edilmesinde orada ya§ayan Erme nilerin gücünden is tifade etmeyi planlamasıdır. Bu amaçla, Ermenilerin Kafkasya'ya toplanılması i§i sadece İran' dan değil, Osmanlı Devleti'nden de yapılmı§tır. Rusya, 1 829 Edirne Antla§ması'na Hıristiyan halkın serbestçe Rus top raklarına göç edebilmeleriyle ilgili madde koydurmu§tU. Osmanlı Devleti bu maddenin etkisini ilk defa 1 877- 1 878 Osmanlı-Rus sava§ında hissetti. Rusya, bu sava§ta Doğu Anadolu bölgesindeki i§gal sürecinde Ermenileri Osmanlı Devleti aleyhine kı§kırtmaya ba§lamı§tı36• Böylece, bu tari he kadar iyi giden Türk-Ermeni ili§kileri bozulmaya yüz tutmu§tur. 4.

ERMENİ MİLLİYETÇİLİGİNİN YAPILANMASI: I<ANLI OLAYLAR VE SİYASİ GELİŞMELER

Yukarıda anlatılan tarihi analizden görüldüğü gibi Er meni milliyetçiliğinin olu§um ve faaliyet tarihi 1 9. yüzyıl dan çok öncelere kadar gitmektedir. Sadece 19 . yüzyıldan ba§layarak emperyalist devletler ( Rusya, İngiltere, Fransa, ABD gibi) artık var olan Ermeni milliyetçiliğini aktif1e§tir mi§ ve kendi çıkarları amacıyla kullanmaya ba§lamı§tır. Tabii olarak bu durum Ermenilerin de i§ine gelmi§ ve onlar tarafından da bu fırsat değerlendirilmi§tir. Kafkasya cephesinde ise Ermenileri kendi menfaatleri için kullanan devlet Rusya olmu§ ve Ermenilere bu bölge lerde ( Erivan, Nahçıvan ve Karabağ'da ) devlet kurma fır satı vereceğini vaat etmi§tir. Böylece, 1 9. yüzyılın sonlarına doğru bölgedeki bütün Ermenileri organize edebilecek mil liyetçi grupların kurulması ve faaliyete geçmesi sağlan24

Dağlık Karabağ Sorununun Tarihi Arka Planına Bakış

mı§tır. Bu dönemle birlikte hem Azerbaycan'da, hem de Osmanlı Devleti'ndeki kanlı olaylar ba§lamı§, 1 9. yüzyılın sonları ve bütün 20. yüzyıl boyu sürmü§ tür37. a.

Ermeni Örgütleri

Ermeni milliyetçilerinin örgütlenmesi 1 9. yüzyılın ikin ci yarısında, görünürde hayır cemiyetleri §eklinde ba§lasa da, daha sonra farklı amaçlar için faaliyet göstermi§tir. Sayıları çok olan bu cemiyetlerin konumuz açısından en önemlileri ise Hınçak ve Ta§naksutyun komiteleridir. Hınçak Komitesi'nin anlamı "Çan Sesi" ( sesleni§, hay kırı§ ) olup, Kafkasya Ermenileri tarafından 1 886- 1 887'de İsviçre'de kurulınu§ tur. Amaçları Rusya, Osmanlı ve İran topraklarında ya§ayan Ermenileri birle§ tirip "Büyük Erme nistan" kurmaktır. İçlerinde Rusyalı Ermenilerin bulunma sına rağmen, komitenin merkezi sonradan Londra'ya ta§ınmı§tır. Böylece, İngilizlerin etkisi altına girmi§tir. Ta§naksutyun C emiyeti ( İhtilal Cemiyetleri B irliği ) ise 1 890'da Tiflis'te kurulmu§tur. Amacı faaliyet gösteren Ermeni derneklerini birle§tirerek Türklere kar§ı isyan çıkar maktır38 . Daha çok Kafkaslarda aktif faaliyette oldukları görülmü§tür. B u iki cemiyetin amacı ve tarih boyu yaptığı i§ler böl gedeki Müslümanlara kar§ı kanlı olaylar ve özellikle de Osmanlı Devleti sınırları dahilinde İngiltere, Fransa ve Rusya adına isyanlar çıkarmak olmu§ tur. Sadece 1 890- 1 892 yılları arasında Hınçak tqkila tının düzenlediği kanlı olay larda 65000 sivil Müslüman (Türkler ve Kürtler ) öldürül mü§tür. B unun devamı olarak 1 894'den ba§layan Sasun 25

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

isyanları da bu cemiyetler tarafından düzenlenmi§ ve on seneden fazla sürmü§tür 39• Bu kanlı olayların aynısı 1 90 5 1 906 yıllarında Azerbaycan' d a d a yapılmı§tır.

b. 1905-1906 I<anlı I<arabağ Olayları ve Sonrası Karabağ'daki ilk Azeri-Ermeni çatı§ması 1 905 Rus ihti lalinden sonra görülmü§ tür. Şubat 1 905 yılında Ermenile rin Bakü'de yaptığı kanlı olaylar kısa sürede bütün bölge lere olduğu gibi Karabağ'a da sıçramı§tır. Bu olaylar esna sında Ermeniler, Karabağ ve Tiflis'teki Rus garnizonundan da destek görmü§tür. Karabağ'da ise en fazla zarar çeken bölge Şu§a olmu§ tur. Ahalisinin tümüne yakınını Azeriler olu§turan bu §ehirde iki sene içinde binlerce Azeri Türkü ka tledilmi§ tir40• 1 90 5 - 1 906 yılları kanlı Azerbaycan olaylarını en iyi §e kilde anlatan M. Said Ordubadi'nin "Kanlı Yıllar" eseridir. Yazar, hadiselere canlı §ahit olmasının yanında, dönemin basınına çıkan haberlerden, Rus subaylarının protokol bil gilerinden ve mağdurların gönderdikleri mektuplardan faydalanarak yazdığı kitabında, bu olayların dört ba§lama nedeninin olduğunu kaydetmektedir. Bu nederıler §Unlardır: ı.

Ermeni Ta§naksutyun cemiyetinin faaliyetleri; Azerbaycan'ın çe§itli bölgelerinde 400- den fazla kanlı olayın çıkarılmasında doğrudan i§tirak etmeleri;

Çar Rusyası'nın Ermenileri desteklemesi ve devlet me murlarının Ermeni silahlı çetelerinin yaptıklarına göz yummaları;

Azerilerin cahilliği, yani her türlü siyasi oyun ve provo kasyonlara inanmaları;

Dağlık Karabağ Sorununun Tarihi Arka Planına Bakış

Ermenilerin bölgede bağım sız Ermeni devleti kurmak is temeleri ve bu konuda dı§ ülkelerden ( Rusya, İngil tere, Fransa ve ABD ) destek almalarıdır41.

Rus bilim adamı Skibitskinin verdiği bilgiye göre 20. yüzyılın ba§larında Dağlık Karabağ bölgesinde ya§ayan Ermenilerin nüfusunun %25 civarında olduğunu kaydet mektedir42 . Buna rağmen, Kafkasya'daki genel nüfusunu çoğaltan Ermeniler, Rusların desteğiyle bölgede sözü geçen milletlerden biri olmaya ba§lamı§lardır. Özellikle, 1 90 5 1 906. yılı olaylarından sonra Ka fka sya' d a etkili olan Erme niler, zamanla bazı meseleleri siyasile§ tirmeyi ba§armı§lar dır. B unun sonucu, Rusya Duması'na ( Parlamentosu) bağlı Transkafkas

Seymi'nde Ermeni milletvekillerine temsil

olunma hakkı verilmi§tir. Artık, Ermeniler Kafkasya'nın "haklarını savunan" üç milletten biri durumuna gelmi§ti. Bu sırada I. Dünya Sava§ı ( 1 9 14- 1 9 1 8 ) devam etmek teydi. Sava§ durumundan faydalanan Ermeniler, Doğu Anadolu ve bunu takiben Azerbaycan'da Mart- 1 9 1 8'den ba§layarak iç ürpertici katliamlar yapmı§lardır. Antranik adlı bir Ermeni haydudun, Karabağ'daki Müslüman nü fusu yok edip bu bölgeni tümüyle yeni kurulmu§ Erivan merkezli Ermenistan'a birle§tirmek dü§üncesi yüzünden, 1 9 1 8- 1 9 1 9. yıllar arasında sadece Karabağ bölgesinde 1 5 0 Azeri köyü insanlarıyla birlikte tamamıyla mahvedilmi§ti43. Bu dönem Ermenilerin yapını§ olduğu katliamlar, ancak Türk ordusunun Azerbaycan'a yardımı sayesinde durduru labilmi§tir. Osmanlı ve Azerilerden olu§ turulan Kafkas İslam Ordusu, Gence-Bakü istikametindeki yol boyu mın tıkaları, 1 5 Eylül 1 9 1 8' de Bakü'yü ve daha sonra da Karabağ'ı Ermeni i§galinden kurtarmı§ tır44. 27

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz c.

Sovyet Dönemi Dağlık I<arabağ Mesele si

Rusya'da gerçeklqtirilen 1 9 1 7 Bol§evik ihtilali bölgede siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel dengelerin deği§mesine sebep olmu§tur. Sovyet Rusya sı Çar Rusyası'ndan devral dığı müstemleke siyasetini ba§ka bir §ekilde devam ettir mek dü§üncesindeydi. Bu yüzden ilk yıllarda Kafkasya halklarına tanınan bağımsızlık hakkı daha sonra gasp edil mi§tir. Bu dönemde Azerbaycan'da 23 ay ya§ayan Azer baycan Halk Cumhuriyeti ( 1 9 1 8- 1 92 0 ) 28 Nisan günü Rusya'nın 1 ı. Kızıl Ordusu tarafından i§gal edilerek yerini Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bırakmı§tır. Azerbaycan'la birlikte Gürcistan ve Ermenistan Sovyet Sos yalist Cumhuriyetleri de kurulmu§tur. Ermeniler yüzyıllardır sürdürdükleri hileli siya setlerini Sovyet döneminde de devam ettirmi§tir. Bu defa yayılmacı siyasetin kağıt üzerinden, Moskova'dan yürütüldüğü görül mektedir. Bu dönemde, Ermeniler, bin türlü oyunla Dağlık Karabağ bölgesinin Ermenistan'a bağlanmasını Moskova' dan istemeye ba§lamı§tır. Bu konuda iki sene süren verilsin - verilmesin tartı§ması Moskova'ya bağlı Kafkas Bürosu'nda alınan bir kararla, bölgeye özerklik statüsü tanınması §ek linde sonuca bağlanmı§tır. Böylece, 7 Temmuz l 923'te Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti dahilinde Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi resmen kurulınu§tur. Karabağ, tari hinde ilk defa Dağlık ( Yukarı) ve Ova ( A§ağı)

Karabağ

coğrafi adı altında bölünmü§ ve bir nevi meseleye siyasi boyut kazandırılmı§tır. Bundan sonra Ermeniler Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'nde nüfus olarak çoğalmaya ba§la mı§ ve Türkçe yer adlarını Ermenilqtirerek medeni asimi lasyon i§ini yine devam ettirmi§lerdir. Bölgenin merkezi 28

Dağlık Karabağ Sorununun Tarihi Arka Planına Bakış

olan Hankendi'nin adı Stepanakert ve be§ ilçeden üçü ise Mardakert, Hadrut ve Martuni §eklinde Ermenice adlarıyla deği§tirilmi§tir45• Sovyet dönemi Dağlık Karabağ'ın etnik yapısına gelince ise, Ermenilerin Dağlık Karabağ'daki sayısı hızla artını§,

l 939'dan

l 939'a

kadar

sonra ise inmeye ba§lamı§tır. İstatis

tik! rakamlara bakılırsa, Ermenilerin buradaki nüfusu 1 959- 1 979 yılları arasında ortalama % 1 0- 1 2 azalmı§tır. Bu dü§Ü§ l 980'li yıllarda Dağlık Karabağ sorunun ortaya çık masına kadar devam etmi§tir.46

SONUÇ Sonuç olarak Dağlık Karabağ sorunun tarihi alt yapısı olabilecek olayların, aslında 8. yüzyıldan ba§ladığı söylene bilir. O dönemlerden ba§layarak dağlık Karabağ'da sayıları çok az olan Ermeniler, güçlü Azerbaycan devletlerinin ha kimiyetinde sesini çıkarmadan, yerli halkın ba§ına bin türlü oyun açmaktan da geri kalmamı§lardır. 1 9. yüzyılın ba§larında ise birlik ve beraberlikten yok s un olan Azerbaycan Hanlıkları'nın durumundan faydala narak bütün Kafkasya'yı i§gal eden Rusya, Ermenilerle i§ birliğine girmi§; kom§u ülke ve bölgelerden topladığı E rme nileri, i§gal ettiği Azerbaycan topraklarına toplamaya ba§la mı§tır. B öylece, 1 9. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı'dan ve İran'dan toplam bir milyon kadar Ermeni, Azerbaycan 'ın Erivan ve Karabağ, kısmen de Gence ve Nahçıvan böl gelerine yerle§ tirilmi§tir. Azerbaycan'da yapılan bu "iskan politikası" iki tarafın da ( Rusya ve Ermeniler) planlı hazır lıklarıyla hayata geçirilmi§tir. Bu da, bölgede Ermenilerin 29

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

ciddi bir §ekilde örgütlenmesi ve kanlı olaylan çıkaran silah lı çetelerin kurulmasıyla sonuçlanmı§tır. Sovyet döneminde ise, Ermeni-Rus i§birliği devam ettirilerek, bir oldu-bittiyle Dağlık Karabağ meselesine siyasi boyut kazandırılmı§tır. Sonuç itibariyle, yukarıda anlatılan bu tarihi gerçekler den sonra Anadolu ve Azerbaycan'da siyasi ve sosyo ekonomik dengeler alt üst olmu§ ve bu yapılanmaların etkisiyle günümüzde süren "sözde Ermeni soykırımı" ile Dağlık Karabağ düğümü gibi ciddi sorunların ortaya çık masına zemin olu§turulmu§tur.

Dağlık Karabağ Sorumınun Tarihi Arka Planına Bakış

Birinci Bölüm Dipnotları 1 Komisyon, Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlık/an Arasındaki Münasebetlere dair Arşiv Belgeleri, C . 1, Ankara, 1 992, s. 1 9. Abbaskulu Ağa Bakıhanov, Gülüstani-İrem, Bakü 195 1, s. 1 3 3; Hasan Ali Karadaği, "Karabağ Vilayetinin Gedim ve Cedid Keyfiyet ve Övzaları . . . ", Karabağnamaler_, C . 11, Bakü 199 1, s . 3 5 3 .

3 Feride Memmedova, Politiçeskoya İstoriya İstoriçeskaya Geografya Kavkazkoy Albani (III. Do n.e.VIII . e.), Bakü 1 986, s. 104; Ayrıca bk. Yaşar Bedirhan, "Efsane ve Tarihi Kaynaklara Göre Kafkasya'nın Türkleşmesi Süreci", Yeni İpek Yolu , S. 142 , Aralık 1 999, ss. 4 1 -42 .

4 Mehmet Saray, "Ermenistan Yol Ayrımında", Kafkas Araştırmaları, S.2, 5

İstanbul, 1 996, s .3. Vasi! Lvoviç Veliçko, Kajkaz (Rus İşi ve Tayfalar Arası Meseleler), Çeviren: Vasif Kuliyev, Bakü, 1 995, ss.46-47. Yaşar Bedirhan, " Selçuklu Fetihlerine Kadar Kafkasya'nın İslamlaşma Süreci ", Yeni İpek Yolu, S. 1 3 9 , Eylül - 1 999 , s.3 1 . Giyaseddin Geybullayev, Karabağ ( Etnik ve Siyasi Tan"hine Dair ) , Bakü 1 990, s . 1 36. Ziya Bünyadov, Azerbaycan VII-IX Asırlarda, Bakü 1 98 9, s.93.

9 Aynı eser, ss.95-99. 10 Belazuri, Fütuhu'l-Büldan, İstanbul, 1956, s . 3 1 3. 1 1 Veliçko, a .g.e. s.48-49. 12 Memınedova , a.g.e. , s . 105. 13 Komisyon, " Azerbaycan", Türk Ansiklopedisi, C . IV , İst. 1 989, ss.410-420. 14 Oqtay E fendiyev, "Azerbaycan XVI. Esrde. Azerbaycan Safeviler 15 16

17 18

Dövleti", Azerbaycan Tarıh " i, C.III, Bakü 1 999, s.2 1 9. Mirza Bala, "Karabağ", İA, C . Vl, İst. 1 988, s.2 14. Mirze Yusif Karabaği, "Tarihi Safi", Karabağnameler, Derleğen: Nazim Ahundov, C. il, Bakü 1 99 1 , s . 1 1 . Y.Karabagi, a.g.m., s . 1 2 . Mirze Adıgözel Bey, " Karabağrıaıne ", Karabağnameler, C. I, Bakü 1 989, ss.36-37; Y.Karabagi, a.g.m., 1 2 - 14; Mir Mehdi Hazani, "Kitabi-Tarihi Karabağ", Karabağnameler, Derleğen: Nazim Ahundov, C. II, Bakü

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

1 99 1, s . 1 1 1 . Buradan anlıyoruz ki, Karabağlılar, eskiden bu bölgelerde Ermenilerin değil, Alban asıllı Hıristiyarılar'ın yaşadığını bilmektelermiş.

19 Bünyadov, a.g.e.,s.93. 20 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hattı Hümayun (BOA. HH.) Nr., 9 10; 1 10. 21 Boris Mouravief, Deli Petro'nun Vasiyetnamesi, İstanbul, 1 966, s.60; Süleyman Kocabaş, Tarihte Türk-Rus Mücadelesi, İst. 1 989, s. 92.

22 Güntekin Necefli, "Karabağın Hıristiyan Melikleri ve Ermenilerin Karabağda Devlet yaratmak Cehdleri", Renessans , M 3-4, Bakü, 2006, ss.64-68.

23 Veliçko, a.g.e. s . 5 1 ; Güntekin Necefli, Azerbaycan Hanlıklannın Osmanlı Devleti ile Siyasi Alakaları ( XVIII asnn II yarısı), Bakii, 2002, ss.80-8 1 .

24 BOA. HH. Nr. 6677-A. 25 Vidadi Umudlu, Şimali Azerbaycanın Çar Rusiyası tere/inden işğalı ve müs temlekeçilik aleyhine mübarize (1801-1828), Bakü, 2004, ss. 104- 105.

26 Bakıhanov, a.g.e., s. 203; Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhunyetlen· Tarihi, Ankara 1 996, s.25; A. Zeki Velidi Togan, "Azerbaycan", İA, C .II, İstanbul 1 970, s . 1 1 5 .

27 Firidun Esedov -Sevil Kerimova , Çarizmi Azerbaycan'a Getirenler, Bakü 1 993, s. s. 70.

28 Geybullayev, a.g.e., s. 1 5 1 . 29 Komisyon,"Türkmençay Mukavelesi", Azerbaycan Tarihi üzre kaynaklar, Bakü, 1 989, s . 2 77-283.

30 A. S.Griboyedov, Gore ot Uma Pisma i Zapiski, Bakü 1 989, s.387. 31 Nesir Necmi, Abbas Mirze (XIX esr Rusya-İran-Azebaycan münasebetleri.), Bakü 1 993, s . 1 1 8 .

3 2 Griboyedov, a.g.e., s .388; S. H . Glinka, Azerbaycan Ermenilerın " in Rusya Hüdudlarına Göçürülmesinin Tasvirı,· Çeviren: Vasif Kuliyev, Bakü, 1 995, ss.42-46.

33 N . N . Şavrov, Novya

Ugroza Russkomu Delu Zakavkaze: Prestoyaşaya Rasprodaja Mugani İnorodçam, Bakü 1 990, ss.63-64.

34 Yusuf Küçükdağ-Bilal Dedeyev, "XIX. Yüzyılın Başlarında Rusyanın Kafkasyaya Yerleşme Siyaseti", Genel Kurmay Başkanlığı VIII. Askeri Tarih Sempozyumu 24-26 Ekim- İstanbul, 200 1 .

3 5 Esedov-Kerimova, a.g.e., s s . 3 5 - 5 5 .

Dağlık Karabağ Sorumınun Tarihi Arka Planına Bakış

36 Rifat Uçarol, Siyasi Tan·h (1789-1994), İstanbul, 1 995, s.375. 37 Geniş bilgi için bkz. Komisyon, Ermeni Terörü ve Kuldur Birleşmelerinin Beşeriyete karşı Cinayetleri (XIX-XX) -Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, Azerbay can Milli İlimler Akademisi İnsan Hukukları Enstitüsü, Bakü, 2003.

38 Uçarol, a.g.e., s . 377; Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, ss. 1 3 - 1 8 . 3 9 Geniş bilgi için bkz. Rusya'nın Erzurum'daki Konsolosu Mayevski'nin Hatıraları, Ç eviren: Vasif Kuliyev, Bakü, 1994.

40 M . Said Ordubadi, Kanlı Yıllar, Hazırlayan: Ekrem Bağırov, Bakü, 1 99 1, ss.52 -63; Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, ss.36-37, 40-4 1 .

41 Ordubadi, a.g.e., s .5 - 1 1 . 42 Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, s.36. 43 Uçarol, a.g.e., s.485 -49 1 ; Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, ss.42 - 1 00. 44

Geniş bilgi için bkz. Mehman Süleymanov, Kajkaz İslam Ordusu ve Azerbaycan, Bakü, 1 999; Nasir Yüceer, Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı, Ankara, 2002, ss.83- 1 39.

45 Vagif Piriyev, Azerbaycanın Tarıh " i Coğrafyası, Bakii, 2002, ss. 1 36- 140. 46 Ç .A. Bakışov, İzminenniye Etniçeskogo Sostava Naseleniya Azerbaycanskoy SSR (po dannım perepisey 1897-1979 gg.) , Sovetskoye E tokrafiya, 1 980, N�5, ss.68, 7 1 .

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

İI<İNCİ BÖLÜM DAGLIK KARABAG SAVAŞI'NIN SİYASİ VE HUKUKİ BOYUTLARI Vefaddin İbayev•

GENEL OLARAK Anla§mazlıklar bqeriyet yaratıldığı tarihten itibaren süregelmi§tir. Tarih boyunca §ehirler, ülkeler, devletler ara sında çatı§ma ve sava§lar meydana gelmi§ ve bu yıllarca devam etmi§ tir. Ya§anan silahlı çatı§malarda milyonlarca insan hayatını kaybetmi§, açlığa ve sefalete dü§mÜ§ tür. Anla§mazlık ve askeri çatı§ma tehlikesine kaqı çe§itli önlemler alınmasına, yeni uluslararası hukuk kurallarının belirlenmesine rağmen, 20. yüzyılın ikinci yarısında da sa va§lar ve çatı§malardan kurtulmak mümkün olmamı§ ve bu çatı§ma ve sava§lar 2 1 . yüzyıla ta§mı§tır. Bu çatı§malardan biri de Dağlık Karabağ s orunudur. E rmeni milliyetçilerinin hukuki herhangi bir mesnede da yanmayan toprak talepleriyle ba§layan Dağlık Karabağ Sava§ı ile Kafkasya kaynayan bir bölgeye çevrilmi§tir. Bu sava§, sona ermeyen insanlık dramlarıyla akıllarda kalmı§ tır. Sava§, sekiz milyondan fazla Azerbaycan vatanda§ının tamamına nüfuz eden bir facia olarak etkilerini halen de vam ettirmektedir.

•

Dr., Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesi Hakimi.

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Devam eden etkileri de dikkate alındığında Karabağ Sava§ı'nın siyasi ve hukuki analizi büyük bir önem ta§ı maktadır.

1. KARABAG SAVAŞI'NIN ESASINI

OLUŞTURAN TEMEL KAVRAMLAR Karabağ Sava§ı'nın siyasi ve hukuki boyutlarıyla analizi bakımından öncelikle "farklılık", "ihtilaf" ve "anla§mazlık" terimlerinin açıklanması faydalı olacaktır. Alman filozofu Hegel " farklılık" kavramını, her türlü hareketin kökeni olarak değerlendirmi§tir. O, zıttı olduğu için her §eyin hareket et tiğini belirtmi§tir. Farklılık, sadece anla§mazlık ihtimalini ta§ım aktadır. Farklılığa dü§ülen konunun tarafları arasındaki ili§kiler olumsuz anlamda ciddi boyutlara ula §abilir. Bu da farklılığın güç kullanımını da kapsayacak §ekilde mücadele yoluyla giderilmesi sonu cunu doğurabilmektedir. İhtilaf, farklılıkların belirli a§ama kaydederek, somut la§masıdır. "İhtilaf", taraflar arasında bir somaki a§ama olan "anla§mazlık" ihtimalini güçlendirmektedir. Fakat anla§ mazlığın mahiyetini ve gerekliliğini belirtmemektedir. Siyasi bakımdan anla§mazlık, bir birine zıt menfaat gruplarının, çıkarlarını temin etmek amacıyla çatı§masıdır. 1 Siyasi literatürde devletler arasındaki uluslararası barı§ ve güvenlik için tehlike yaratma yeteneğine sahip farklılık lar genellikle "uluslararası anla§mazlık" ve "uluslararası kriz" kavramlarıyla ifade edilmektedir." Uluslararası anla§ mazlık, devletler arasındaki çıkar ç a tı§maları; uluslararası kriz ise, bu mücadele sonunda ortaya çıkan kaos tur. 2 36

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

Anla§mazlıklar ki§ilerin, çqitli güçlerin ve kurumlann anla§mazlık öncesi dönemde ortaya çıkan problemi çözmek istememesi veya çözme yeteneğine sahip olmamasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle anla§mazlıklar genellikle bireysel tercihler ya da karar almada çekimser kalmanın bir sonucudur. Ermenistan'la Azerbaycan arasındaki anla§ mazlığı da bu açıdan değerlendirmek yerinde olacaktır. Zira, bu anla§mazlığın ortaya çıktığı S SCB dönemi yöneti cileri, problemi çözme konusunda karar almada geçikmi§ ve bunun sonucunda Karabağ sorunu ortaya çıkmı§tır. Anla§mazlık §ahısların veya kurumların bilerek takın dıkları tavırdır. Anla§mazlıkta taraf olanların belli amaçları vardır ve onlar bu amaçlara ula § mak için bu tür tavırları tercih etmektedir. B ir anla§mazlığı çözümde önemli olan, anla§mazlığın ba§langıç noktasını, anla§mazlığa konu olan temel etkeni tespit etmektir. Ç ünkü olayların geli§im sürecinde temel etkenin bulunması, öteki farklılıkların çözümüne imkan yaratmaktadır. Olaylar zincirinde temel halkayı bulmak onun çözümü için gereken vasıtaların ve yolların belirlen mesi, geli§imin bir sonraki a §amasına geçi§in sağlanması anlamına gelmektedir3• Anla§mazlık konusunda farklılığa dü§ülmesi anla§mazlığın ba§langıcı olarak kabul edilmelidir. Genellikle anla§mazlığın ba§langıcını bulmak çok zor dur. Ç ünkü ba§langıç anıyla ilgili bilgi bulmak kolay olma maktadır. Taraflar bunu genellikle gizli tutmaktadır. Anla§mazlık §ahısların ve toplumsal kurumların bilerek takındıkları tavırdır. Anla§mazlıkta taraf olanların belli amaçları vardır ve onlar bu amaçlara ula§mak için bu tür tavırları tercih etmektedir. 37

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Anla§mazlığa götüren a§amalann her birisinde taraflar tutum §eklini belirleme tercihine sahiptir. Taraflar ne tür tutumun kendileri açısından daha avantajlı olacağını hesa ba katmaktadır. Yaptıkları bu hesap sonunda i§birliği veya rekabeti tercih etmektedir. Anla§mazlık taraflarından birinin amacına ula§ması, di ğerinin bilinen veya muhtemel amacının kısmen veya ta mamen sınırlandırılmasıyla mümkündür. Fransız siyaset bilimci Elen Karrer d'Ankoss, Sovyetler Birliği'nin dağılmasının temel nedeni olarak Rus asıllı ol mayan milletlerin bağımsızlık sava§ ı verecek olmasını daha önceden ifade etmi§tir.4 G. Mirskry ise bu görü§ün aksine "Rusya'da her §ey merkezde yapılmı§tır. Önce Sovyetler Birliği yıkılmı§ ( Ağ us tos 1 99 1 ) daha sonra ise bütün birlik devletleri bağım sızlıklarını ilan etmeye ba§lamı§tır. "5 Şek linde bir görü§ ileri sürmü§ tür. D. Malı§eva'ya göre ise, Sovyet Birliği'nde ulusal azın lıklar, ideolojik ve siyasi dü§ünce farklılıkları, temel olarak iç ve "kurucu devlet" anla§mazlıklanna dönü§mÜ§tÜr.6 Devletler arası arıla§mazlıkların çoğunun temelini sınır ların düzenlenmesi ve arazi talebi olu§turmaktadır. Anla§mazlığın ortaya çıkı§ sebepleriyle, o anla§mazlığın sebebi olarak ireli sürülen bahaneleri ayırmak gerekir. Ge nellikle çqitli etnik ve dini farklılıkların harekete geçiril mesi anla§mazlıklardaki bahaneleri olu§turmaktadır. Bu tür bahanelerin harekete geçirilmesi ile kısa sürede anla§ mazlığa dü§ ülme ihtimali büyüktür. Temel tezatlarla birlikte bazı özel etken ve sebepler de anla§mazlıkların ba§lamasında etkili olmaktadır. Bu tür 38

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

etken ve nedenler arasına ekonomik sorunları, ki§ ilerin iyi i§ yeri arayı§ı ile ilgili göçleri, çok uluslu devletlerde "azın lıkların" asimilasyonunu dahil etmek mümkündür. Bir anla §mazlığın ortaya çıkmasında iç etkenlerin yanı sıra, dı§ etkenler de mevcut olabilmektedir. Dı§ etkenler ülkede istikrarı bozmakta, g üvensizlik ortamı olu§turmak ta, iç anla§mazlığın artmasına veya devletler arasında sava§ çıkmasına neden olmaktadır. Bu etkenler arasına; bir kom §U devlette iktidar aleyhine muhalefetin ekonomik, politik ve askeri bakımdan desteklemesini de dahil etmek müm kündür.7 Yukarıdaki değerlendirmeler ı§ığında, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki anla§mazlığın temelini, Ermenilerin Dağlık Karabağ topraklarını da kapsayacak §ekilde "Büyük Ermenistan" kurma amacı, dolayısıyla Ermenistan'ın Azer baycan'dan arazi talebinin olu§turduğu ifade edilebilir. İki ülke arasındaki sözkonusu anla§mazlığın ba§langıç noktası ise, Dağlık Karabağ'a Ermenilerin yerle§tirilmesi ve Karabağ 'da ya§ayan Azerbaycanlıların ana vatanlarından sürgün edilmesi kabul edilebilir. 2.

SİLAHLI ÇATIŞMALARIN SEBEPLERİ

Dış Müdahaleler

Anla §mazlıklarla ilgili yukarıda ifade edilen Malı§eva 'nın dü§ünceleri, s iyasi çatı§ma alanında önemli yenilikler getirse de Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki Karabağ Sava§ı'nı açıklamada yetersiz kalmaktadır. Zira Malı§eva, Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının temel nedeninin belirleyememi§tir. Tabii ki, dı§ müdahaleler olmasaydı an39

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

la§mazlık § imdiki boyutlara ula§mamı§ olacaktı. Fakat Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının asıl nedenini Azer baycan içinde aramak doğru değildir. Ç ünkü temel neden, "B üyük Ermenistan" kurmak amacıyla Ermenilerin Azer baycan'dan arazi talepleri sonucunda ortaya çıkmı§tır. 1 5 Haziran

l 988'de

E rmenistan S SCB Meclisi'nin "Dağlık

Karabağ Özerk Bölgesi'nin Ermenistan S SCB'nin terkibine geçmesiyle ilgili" kararıyla bu durum ortaya konmu§tur. Bu anla§mazlığın bir uzantısı olarak Azeriler, Ermenistan'dan toplu §ekilde sürgün edilmi§tir. Ermenistan daha ilk gün lerden anla§mazlığın tarafıdır. Bu da Ermenistan'ın hukuki her hangi bir gerekçesi olmaksızın toprak talebinde bulun masının Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının asıl sebe binin olduğunu teyit etmektedir. D. Malı§eva'nın ba§ka bir yanlı§ı da, Türkiye'nin anla§ mazlığa müdahale etmesini ileri sürmesidir. Bu anla§maz lığın 1 987 sonlarında ba§ladığı bilinmektedir. Bu dönemde ise hem E rmenistan, hem de Azerbaycan S SCB'nin bir par çasıydı. Bu nedenle Türkiye'nin Azerbaycan S SCB'nin iç i§lerine karı§ması imkansızdı. S SCB'nin dağılarak uluslar arası alanda varlığını kaybetmesinden sonra bu bölgeler deki anla§mazlıklar uluslararası önem kazanmı§tır. Bundan sonra bölgedeki anla§mazlıklara BMT ve AGİT'in müdahele etme hakkı doğmu§tur. Bu aynı zamanda önceleri Sovyetler B irliği arazisinde gerçeklqen anla§mazlıklara müdahale edemeyen devletle rin de anla§mazlıklara katılmalarına imkan sağlamı§tır.8 Azerbaycan'ın Ekim - 1 99 1 'de bağımsızlığını ilan ettiği a§amada da Türkiye anla§mazlığa müdahale etmemi§tir. 40

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

Türkiye "Azerbaycan'ı yalnız bırakmayacağı" ile ilgili beyanlarla yetinmi§tir. 9 N itekim, Türkiye'nin Ermenistan Azerbaycan anla§mazlığıyla ilgili tutumu "pratik olarak hiç bir adım atılmayan sembolik yardım" §eklinde değerlendi rilmi§ tir. 10 Anla§mazlıkları anlatırken bir §eyi de belirtelim ki, an la§mazlıkların uluslararası boyutlara ula§masında tarafla rın bölgesel değeri de önemlidir. Deneyimler de bunu teyit etmektedir. Örneğin, Yakın Doğu ve Balkan anla§mazlık ları, o bölgelerin ABD ve Batı ülkeleri için öneminden ileri gelmektedir. "Soğuk Sava§" döneminde Sovyetler Birliği Amerika çatı§masının doğrudan veya dolaylı §ekilde yansı dığı anla§mazlıklar da "bölgesel anla§mazlık" olarak değer lendirilmi§ tir. Arap-İsrail, Angola, Afganis tan, Nigaragua anla§mazlıkları da bu türdendir. Bu anla§mazlıkların yer le§tiği bölgeler üçüncü devletler açısından stratej ik öneme sahiptir. Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının çozume kavu§turulmamasının en önemli nedeni de bu bölgede farklı ülke çıkarlarının çatı§masıdır. Sonuç itibariyle "bölgesel anla§mazlık" sorunu, "soğuk s ava§ '' döneminde uluslararası çatı§manın bir uzantısı §ek linde algılanmı§tır. 1 1

b. Soğuk Savaş'ın Sona Ermesi " Soğuk Sava§"ın bitmesi ve iki güçlü devlet arasındaki çatı§manın durması, dünya siyasetini önemli §ekilde deği§ tirmi§tir. B öylece uzun süre devam etmekte olan bölgesel anla§mazlıklann çözüme kavu§ turulması amacıyla çe§itli görü§melerin yapılma imkanı doğmu§ tur. 41

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Uluslararası ili§kilerin düzenlenmesi mekanizmalarının i§lerlik kazanacağı, anla§mazlıkların askeri güç kullanılma dan çözüleceği beklenilmi§tir. İran Körfezi'ndeki krizde ABD ve müttefikleri hızlı ve kesin önlemler almaya hazır olduklarını göstermi§tir. BMT Güvenlik Konseyi'nin çe§itli kararnameleriyle Irak'ın Kuveyt'e girerek sulhu bozduğu ve tecavüzde bulunduğu onaylanmı§tır. BMT Tüzüğü'nün 7. maddesine göre ( barı§ın tehdidi, bozulması ve tecavüzle ilgili faaliyet ) barı§ı bozana kar§ı silah kullanma yolunun mqruiyeti ile ilgili hukuki temel belirlenmi§tir. 12 Buna rağmen " Sahrada Tufan" operasyonu, Kosovo olayları ve dünyada gerçeklqen bazı olaylar gös terdi ki, yeni sulh kurallarının tam olarak belirlenmesi halen arzu olarak kal mı§tır. " Soğuk Sava§"ın bitmesi genel anlamda nükleer sava§ tehlikesini azaltsa da, yeni anla§mazlıkların çıkmasını ön leyememi§tir. Balkanlarda, S SC B arazisinde çıkan anla§ mazlıklar, uluslararası ili§kilerde güç kullanmanın devam ettiğini, yerel anla§mazlıkların da, sulh için en az soğuk s ava§ kadar tehlikeli olduğunu bir daha göstermi§tir. Aynı zamanda dünya birliğini global barı§ın sağlanmasına yön lendirecek BMT ve AGİT, olaylar kar§ısında ağır davranmı§ ve olaylara zamanında müdahale edememi§tir. Bu da çqitli anla§mazlıkların olu§masına neden olmu§tur. Çağda§ an la§mazlıkların düzenlenmesiyle ilgili bu kurumların müda haleleri yeterli olmamaktadır. BMT'nin eski Genel Sekreteri B. Gali: "Azınlıklar arası anla§mazlıklarda g üç kullanma tehlikeli boyutlara ula§mı§tır. Biz çqitli vah§etlere, zulüm lere, insan haklarının bozulınasına ve askeri suçlara §ahit olmaktayız. Anla§mazlıkların § imdiki boyutları " Soğuk 42

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

Sava§" döneminde ortaya çıkan güvenlik sisteminin dağıl masının bir sonucudur. Dünya bu duruma hazır değildir." 1 3 diyerek problemi ortaya koymu§tur. Orta Asya, Kafkasya ve Yakın ve Orta Doğu, Avrupa devletlerindeki silahlı ça tı§malar bölgesel ve uluslararası güvenlik için daha ciddi tehlike olu§turmaktadır. 14 D . Malı§eva eski Sovyetler Birliği arazisinde ya§anan anla§mazlıklardan bahsederken, bu bölgede gerçek uluslar arası anla§mazlığın Kafkasya bölgesinde Dağlık Karabağ konusunda Ermenistan ve Azerbaycan arasında ya§anmak ta olduğunu belirtmi§tir: "Ölenlerin sayısına göre, bu anla§ mazlığı büyük sava§lar içerisine dahil etmek mümkündür." 1 5 c.

Azınlık Sorunu

Son dönemde azınlık problemleriyle ilgili çe§itli bi limsel çalı§malar yapılmı§ tır. 16 "Azınlık Anla§mazlığı" teri mi de farklı §ekillerde değerlendirilmektedir. Bilimsel kay naklarda "etnos ( halk, kavim ) ", "millet", "azınlık" kav ramlarının çe§itli açıklamaları yapılmı§tır. Dil, arazi, kan hısımlığı ve din bu kavramların olmazsa olmaz unsurları olarak değerlendirilmektedir. Bazı bilim adamlarına göre, milletin bilimsel tanımını belirlemek imkansızdır17• Eski Sovyetler Birliği arazisinde gerçeklqen bu tür prob lemler genellikle milletlerarası anla§mazlık olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, her türlü uluslararası anla§maz lığı milletlerarası azınlık problemi olarak değerlendirmek mümkündür. Azınlık anla§mazlığı, kendisinin ba§kasından farklı ol duğunu kabul eden, kendine özgü tarihi, kültürel adetleri, kan bağları, bazen kendine özgü arazisi, dili ve dini olan bir 43

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

kitlenin gerçekte kaybolmu§ veya kaybolacağını dü§ündük leri haklarını korumak için gerçeklqtirdikleri toplu faaliyet anla§ılmaktadır. Azınlık psikolojisinde olan ki§iler, belli de ğerlere sahiptirler ve her türlü vasıtayı kullanarak bu de ğerleri korumaya çalı§maktadırlar. Her bir azınlık anla§mazlığının dü§ünce farklılıkları, siyasi, sosyal, arazi, dini sorun gibi problemlerle ili§kisi var dır. Uluslararası ili§kiler, tarafların kar§ılıklı ili§kisiyle olu§ tuğundan genellikle milletlerarasında dü§ünce farklılığı anla§mazlığın kapsamını geni§letmekte ve üçüncü ülkele rin de anla§mazlığa katılımını sağlamaktadır. G. Mirski "azınlıkların ayaklanması" ile ilgili anla§maz lıkları anlatırken, tartı§malı arazileri, ilgili anla§mazlıklar ve ayrılma, kopma, parçalanma ile ilgili anla§mazlıklar §ek linde ikiye ayırmı§tır. Birinci tür anla§mazlıklara her iki ta rafın aynı araziyi talep etmesinden doğan anla§mazlıklar dahil edilmi§tir. İkinci tür anla§mazlıklarda ise azınlıkların arazileriyle ilgili bir tartı§ma söz konusu olmamakla birlikte azınlıkların talepleri devleti bölünme tehlikesiyle kar§ı kar §ıya bırakmaktadır. Mirski, Karabağ'la ilgili anla§mazlığı birinci gruba dahil etmektedir. Bu tür anla§mazlıklarda "kimin daha önce ya§adığı", "yüz sene ( bin sene ) önce bu arazide kimin ya§adığı" gibi prensipte çözülmeyen anla§ mazlıklar ortaya çıktığını belirtmi§ tir. Arazi tartı§malarıyla ilgili anla§mazlıkları çözmek her zaman daha zor olınu§ tur18. Mirski'nin görü§leri doğrultusunda Dağlık Karabağ sorunu ele alındığında, Dağlık Karabağ arazisinde ve §im diki Ermenistan arazilerinde yakın tarihlere kadar Azerile rin ya§adığı bilinmektedir. Bu anla§mazlığın çözümünü zorla§ tırsa bile onu inkar etmek doğru değildir. 44

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

Olu§um sürecinin tarihi §artlarına göre anla§mazlıkları a§ağıdaki §ekilde sınıflandırmak mümkündür: Azınlıkların uzun süreli antigonist tavırlarıyla ilgili anla§mazlıklar ( Sırp - Hırvat - Bo§nak, Irak' ta Kürt - Arap, İrlanda ) ; Uzun süre kaqılıklı dü§manlıklar bulunsa da, tara fların çatı§masına neden olmayan anla§mazlıklar ( Kanada, Bel çika, Nijerya, Gürcis tan ) ; Önceler normal ili§kiler içerisinde olmu§ azınlıklar ara sındaki anla§mazlıklar ( Özbek-Kırgız, Rus-Moldovya ) . Ermenistan-Azerbaycan

anla§mazlığı

birinci

gruba

dahil edilmelidir. Çünkü uzun süredir bu anla§mazlık, çe §itli dönemlerde Ermenilerin Azerbaycan'dan arazi talepleri §eklinde ifade edilmektedir. Daha önce de ifade edildiği gibi bu tür anla§mazlıkların çözümü zordur. Genel olarak anla§mazlıkları iki sınıfa ayırabiliriz : Uluslararası birlikler tarafından tanınan ve iki ya da daha fazla devlete ait silahlı güçlerin ka tılımıyla gerçek lqen anla§mazlıklar; Temelini, iktidarı devirme ve iktidarı ele geçirme tale binin olu§turduğu iç anla§mazlıklar. 19 Sovyetler Birliği döneminde iki müttefik devlet olan Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki bu problem birinci sınıfa dahildir.

d. Din Savaşları Anla§mazlıklarla ilgili konular ara§ tınlırken, "dini anla§ mazlık" kavramının da açıklanması gerekmektedir. Çünkü son

dönemlerde

"Hıristiyan-Müslüman

Anla§mazlığı", 45

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

"Medeniyetlerarası Ça tı§ması" §eklinde ifade edilmektedir. B azen Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığını da dini fark lılıklardan kaynaklanan çatı§ma olarak değerlendirenler çıkmaktadır20• Tarihi olaylar gözden geçirildiğinde Avrupa ülkeleriyle İ slam ülkeleri arasında çatı§maların, anla§mazlıkların ol duğu görülmektedir. Bu konuda 1 1- 1 2 . yüzyıllarda Haçlı seferleri örnek olarak gös terilebilir. Tabii ki, bu tür anla§ mazlıklar sonucu Avrupa'yla İslam kültürünün kaqıla§ma süreci ya§anmı§tır. İngiliz ara§tırmacı A. Bredford "20. yüzyıl kültürünü Batı Avrupa kültürü olarak değerlendirmek, Doğu'nun hizmetine haksızlık olurdu." demektedir. 2 1 Bir ba§ka İngiliz asıllı İslam ara§tırmacısı U. Montgomeri ise "İslam'ın Orta Çağ Avrupa'sına Etkisi" kitabında: "Biz, bazen kültür biri kimimize katkısını azaltmaktayız, bazen ise bunu tamamen unutmaktayız. Araplarla ve ba§ka Müslüman halklarla iyi ili§kilerimiz, onlara ne kadar borçlu olduğumuzu anlama mızı gerektirir. Bu gerçeği saklamak veya kabul etmemek s ahte gurur olurdu."22 §eklinde yazmı§tır. Bazı ara§tırmacılar kültürler arası çatı§mayı "İslam'ın demokrasiye uyum sağlayamamasıyla" açıklamaktadır. 23 Fakat İslam dini, demokrasinin olmazsa olmaz §artlarından olan her kesin fikrine saygı prensibini kabul etmektedir. B ü tün demokrasilerin ortak özelliği, vatanda§larına seçme ve seçilme hakkı tanımasıdır. Müslüman devletlerin çoğun da bu hak vatanda§lara tanınmı§ tır. Yine bazıları İslam'ı bölücü, terörist olarak değerlendirmektedir. Fakat bu dü §Ünceyi 46

savunanlar Ermenilerin Hıris tiyan

olduklarını

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

unutmaktadır. Ç ünkü terör Ermenilerin kullandıkları vası talardan biridir. Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığını da dinler arası çatı§ma gibi değerlendirmek yanlı§ tır. Bu tür yakla§ımlar gerçek sebebi saklamaya hizmet etmektedir. R. E. Mehdiyev de konuyu bu §ekilde değerlendirmi§ tir. 24 İlk

günlerden

Kafkasya

Müslümanları

İdaresi'nin

E rmenistan-Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ anla§ mazlığının barı§ yoluyla çözümüne çalı§ması da, b u anla§ mazlığın dinler arası çatı§ma olmadığını göstermektedir. Bu konuyla ilgili olarak Kafkas Müslümanları İdaresinin Ba§kanı Şeyhülislam Allah§ükür Pa§azade'nin Ermeni Kili sesi yetkilileriyle yaptığı görü§meler de önem arzetmek tedir. 25 İslam sulh, ho§görü dinidir. "İslam'ın temel gayesi her kese sulh ortamı sağlamak, her kese ho§görüyle yakla§ maktır. Bu amaçlar her türlü g ü ç kullanmanın, §iddetin kar§ısındadır."26 Papa İoann Pavel de anla§mazlıkların dinler arası çatı§ maya dönü§türülmesine kar§ı çıkmı§tır. Ona göre: "Tek Allah'a imanın ihtilaflar ve rekabet için temel değil, diyalog ve görü§melerle eksikliklerin giderilmesinin esası olmalı dır"27. Yine "sulh için her zaman vakit var" 28 gibi değer lendirmeleri dini farklılıkların çatı§ma konusu olınaması gerektiğini des teklemektedir. Anla§mazlıkların ara§tırılmasında en önemli konu, onun düzenlenmesi, mekanizmalarının belirlenmesidir. Askeri çatı§maların düzenlenme mekanizması, belli durumlar kar §ısında anla§mazlığın temel §artlarını, sebebini, kaynağını, 47

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

anla§mazlık taraflarının psikoloj isini, yerel adetlerini dik kate almalıdır. l 980'li yılların sonlarında uluslararası anla§ mazlıkların ara§tırılmasında "problemli durumun önlen mesi" (conjlict management), "anla§mazlığın düzenlenmesi"

(conjlict settument) ve "anla§mazlığın çözümü" (conjlict reso lution) gibi kavramlar ortaya çıkmı§tır. l 980'li yıllardan sonra, bir anla§mazlığın düzenlenmesi için s öz konusu problemli ili§kilerin "transformasyonu"nun yapılması dü §Üncesi ağırlık kazanmı§tır. Bu tür yakla §ımlar anla§mazlık taraflarının uzun bir süreç sonunda anla§maya varmasını, barı§masını amaçlamaktadır. Bu süreçte yaralar yava § ya va§ iyile§ tirilmektedir. Doğal yolla, acele etmeden, etki yapmadan hareket edilmektedir. Böylece anla§mazlık taraf larının kaqılıklı ili§ kilerinde geli§meler sağlanmaktadır29• Bu tür düzenlemenin Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlı ğına uymadığı görülınektedir. 1 5 yıldan fazla bir süre 1 milyonun üzerinde Azerbaycan vatanda§ı mülteci ve zorunlu göçmen olarak ya§amını sürdürmektedir. Azerbaycan top raklarının %20'den fazlası i§gal edilmi§tir. Azerbaycan halkı topraklarının bir parçasını bile E rmenilere bağı§lamayı dü §Ünmemektedir. Tarihi olaylar gözden geçirildiğinde, uluslararası ili§ki lerin çözüme kavu§turmaya çalı§tığı konular arasında an la§mazlıkların da yer aldığı görülmektedir. Pratikte genel likle anla§mazlıkların çözümünde güç kullanımı ve §iddet vasıtaları kullanılmaktadır. Bu §ekilde kazanılan zafer, ka zanan tarafın probleminin askeri yollarla çözüleceğine g üvenini artırmaktadır. Kaybeden tarafta ise bu durum her zaman intikam duygularını körüklemektedir. Bu yüzden de s ava§ lar her zaman bir defaya mahsus olmamaktadır. Bir 48

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

s ava§ çqitli a§amalarla uzun süre devam etmektedir. Ve kazanan taraf sürekli deği§mektedir. Bu tür geleneklerden kurtulmanın tek yolu, anla§mazlığın hukuken çözümüdür. Dolayısıyla devletler ve uluslararası örgütler problemleri her ne §ekilde olursa olsun çözüme kavu§turmaktan ziya de, problemlerin uluslararası hukuk kurallarına göre çözü müne çalı§malıdır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurba§kanı Haydar Aliyev 'in Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının düzenlenme s iyle ilgili gerçekle§tirdiği çok taraflı görü§meler, anla§maz lığın uluslararası hukuk kurallarına göre ve barı§ yoluyla çözümünü amaçlamı§tır. Bu husus Azerbaycan Cumhuriye ti'nin dı§ politikasında, Cumhurba§kanı'nın konu§maların da yansımasını bulmu§tur: "Ermenis tan-Azerbaycan anla§ mazlığını uluslararası alanda, uluslararası hukuk kuralları na uygun, uluslararası örgütlerin katılımıyla çözmek gere kir. Azerbaycan'da dahil bütün devletlerin arazileri doku nulmazdır. Bu bir uluslararası hukuk kuralıdır. Bir devletin ba§ka bir devletin arazisini i§gal etmesinde imkan tanına maz."30 3.

DAGLIK KARABAG ANLAŞMAZLIGININ ULUSLARARASI HUKUKTA YERİ

Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının barı§ yoluyla uluslararası hukuka uygun olarak halli, onunla ilgili bazı uluslararası hukuk sorunlarının analiz edilmesini gerektir mektedir. Her §eyden önce, uluslararası anla§mazlık ve olaylar, uluslararası anla§mazlık türleri; onların sınıflan dırılma kriterleri; uluslararası, dahili ve azınlık anla§maz lıklarıyla yakından ilgilidir. Zira, uluslararası anla§mazlık49

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

ların önlenmesi ve giderilmesiyle ilgili konular, bir bütün olarak kar§ılıklı ili§ki içerisinde, siyasi ve hukuki kavram ları olu§ turmu§t ur. Devletler arasında uluslararası barı§ı ve g üvenliği tehdit eden farklılıklar, siyasi değerlendirmede "uluslararası an la§mazlık", "uluslararası buhran", "etnik çatı§ma"; uluslar arası hukukta ise "uluslararası anla§mazlık" ve "uluslar arası durum" terimleriyle açıklanmaktadır. Uluslararası hukukta "anla§mazlık" kavramı farklı §e killerde açıklanmı§tır. l 924'de Uluslararası Mahkeme, Yu nanistan'ın İngiltere'ye kar§ı talebini incelerken bu kav ramı §U §ekilde açıklamı§tır: "Anla§mazlık, belli bir hukuk kuralıyla ilgili dü§ünce farklılığı, iki taraf arasında hukuki dü§üncelerin çatı§masıdır. " 3 1 H. Kelsen anla§mazlığı, "bir devletin ba§ka bir devletten bir §eyi talep etmesi, diğer devletin de bu talebi kabul etmememesi" 32 olarak tanım lamı§tır. "Durum" ise "anla§mazlık"tan daha kapsamlı bir kav ram olarak algılanmaktadır. Durum, devletlerin çıkarları nın çatı§ması olarak belirlenmi§tir. H. Kelsen'e göre: "Her bir anla§mazlık bir durum olduğu halde, her durum anla§ mazlık değildir. B u yüzden d e her durumu anla§mazlık olarak değerlendirmek doğru değildir." 33 Çoğu hukukçu anla§mazlığa nazaran durumun daha belirsiz olduğunu kabul etmektedir. 34 Uluslararası anla§ mazlık, i ki ve daha fazla devletin çqitli uluslararası konu lara farklı yakla§ması sonucu olu§mU§ ve düzenlenmemi§ belli konulardaki kaqılıklı talepleridir. Durum ise belli bir konuyla ilgili olmayan, çıkarların çatı§ması sonucu olu§an 50

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

ortamların bile§kesi olarak değerlendirilebilir. Durumda §ekil bakımından bir anla§mazlık söz konusu değildir, fakat anla§mazlığın olu§ması içirı objektif bir ortam mevcuttur."35 BMT İç Tüzüğü'nde problemli ili§kilerin sınıflandırıl ması için, durum ve anla§mazlık kavramlarından fayda lanılmaktadır. Fakat Tüzük'te bu kavramlarla ilgili tanım lama yapılmamı§tır. Tüzüğün çe§itli maddelerirıde durum ve anla§mazlık kavramları birlikte ya da ayrı olarak kul lanılmı§tır. Onları üç ba§lıkta toplayabiliriz : Sadece "anla§mazlık" kavramının kullanıldığı maddeler ( m. 2, fıkra 3; m. 2 7, fıkra 3; m. 33, fıkra 1 ve 2; m. 3 5, fıkra 2 ; m. 3 7, fıkra l ; m. 38; m. 52, fıkra 2 ve 3; m.95 ) . Sadece "durum" kavramının kullanıldığı maddeler ( m. l ı, fıkra 3, m. 14; m.40 ) . "Anla§mazlık" ve "durum" kavramlarının birlikte kul lanıldığı maddeler (m. l , fıkra l ; m. 12 , fıkra l ; m. 34; m. 3 5, fıkra l ; m.36, fıkra 1 ) . 36 Tüzüğün, Genel Kurul'un yetkilerini belirleyen madde lerirıde de bu fikir teyit edilmektedir. Tüzüğün anla§mazlığa ili§kin 1 1/3 . maddesirıde, Genel Kurul uluslararası sulh ve güvenliği tehdit eden durumu, Güvenlik Konseyi'ne bildi rebilir. Madde 14'de ise, Genel Kurul, genel refah ve dost luğu bozabilecek her türlü durumun sulh vasıtasıyla çö zülmesini tavsiye etme yetkisine sahiptir. 37 Tüzüğün 34. maddesine göre, Güvenlik Konseyi, anla§ mazlık veya uluslararası çatı§ma olu§turabilecek durumları ve onların mahiyetini belirlemek amacıyla ara§tırma yapma yetkisirıe sahiptir38• Bu maddede kullanılan "uluslararası 51

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

çatı§ma veya anla§mazlık olu§turabilecek durum" ifadesi, durumun anla§mazlıkdan farklı bir kavram olduğunu gös termektedir. Fakat bu farkın ne olduğu maddenin içeri ğinden anla§ılmamaktadır. Tüzükte BMT Güvenlik Konseyi'nin ça tı§mayı, anla§ mazlık veya durum olarak değerlendirmesinin doğuracağı hukuki sonuçlar farklıdır. Öyle ki, Tüzüğün 2 7/3 . maddesi gereği, anla§mazlığın tarafı olanlar Güvenlik Konseyi'nin karar alma sürecine katılmamalı, oy kullanmamalıdır. Bu hüküm durumlara uygulanmamaktadır. Tüzüğün 36. mad desinin l . fıkrası gereği, Güvenlik Konseyi hem anla§maz lık hem de durumun düzenlenmesiyle ilgili usul ve süreç tavsiye edebilir. 3 7. ve 38. maddeleri gereği, Güvenlik Konse yi taraflara anla§mazlığın çözümüne ili§kin tavsiyede bulu nabilir. Fakat bu "durum" için geçerli değildir. Tüzüğün 36/3. maddesine göre, sadece anla§mazlıklarla ilgili ba§vurular Uluslararası Mahkemeye yapılabilir. "Durum"larla ilgili prob lemlerden dolayı Mahkemeye ba§vurma imkanı yoktur. Sonuç olarak, "anla§mazlık" ve "durum"un ortak özel liği, devletlerin çıkarlarının ça tı§ması sonucu olu§masıdır. Bu kavramlar arasındaki fark ise, "anla§mazlık"ta devlet lerden biri diğerine talepler ileri sürebilirken, "durum"da böyle bir talep söz konusu değildir. Ermenistan-Azerbaycan

anla§mazlığının

uluslararası

hukuk bakımından "anla§mazlık" ya da "durum" olmasına ili§kin mahiyetini belirlemeden, bazı benzer anla§mazlık ları gözden geçirmek yerinde olacaktır. 1 947- 1 965'li yıllarda Ke§mir bölgesiyle ilgili Hindistan-Pakistan silahlı çatı§ması, Ekim- 1 947'de Pakistan'ın Ke§mir'e girmesiyle bir "durum" 52

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

olarak ba§lamı§, fakat Hindistan'ın bölgeye müdahalesi ile birlikte "anla§mazlığa" dönü§mÜ§ tür. 1 97 1 Hindistan-Pakistan anla§mazlığını da "durum" olarak değerlendirebiliriz. Pakistan yönetiminin, Pakistan 'ın doğusunda yerle§en Hinduları toplu olarak göç ettirmesi bir "durum"dur. Fakat bu durum, iki devlet sınırlarında gerginliği artmasına ve sonunda Hindistan ve Pakistan arasında sava§ın, yani anla§mazlığın doğmasına neden olmu§tur.39 Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının Ermenistan'ın Azerbaycan'dan arazi talepleriyle ba§laması her kes tarafın dan bilinmektedir. Azerbaycan topraklarının ele geçirilmesi planını gerçeklq tirmek için birinci a§amada Ermenistan'da ya§ayan Azeriler topraklarından sürülmü§tür. Böylece, prob lem uluslararası bir durum olarak ortaya çıkmı§tır. Sonraki a §amada ise, Ermenistan Dağlık Karabağ üzerinde hak iddia etmeye ba§lamı§tır. Bu durum ise anla§mazlık olarak kabul edilmelidir. Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığının sonraki

a§amalarında Azerbaycan

topraklarının %20'si

E rmeniler tarafından i§gal edilmi§tir. Problemle ilgili BMT G üvenlik Konseyi 4 kararname kabul etmi§tir. 30 Nisan 1 993 tarihli, 822 sayılı ve 29 Temmuz 1 993 tarihli, 853 sa yılı kararnamelerde durumun bölgede sulhu ve güvenliği tehdit etmesi; 14 Ekim 1 993 tarihli, 874 sayılı ve 1 1 Kasım 1 993 tarihli, 884 sayılı kararnamelerde ise durumun ger ginle§mesinden duyulan rahatsızlık ifade edilmi§tir. Bu ka rarnamelerde problemin uluslararası anla§mazlık olarak değerlendirilmesinin nedeni, BMT'nın Ermenistan'ı anla§ mazlığın tarafı olarak kabul etmesinden kaynaklanmak tadır. 53

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Şayet problem uluslararası barı§ ve g üvenliği tehdit et mekteyse, o yerel anla§mazlık olarak değerlendirilemez. V. K. Sobakin yerel anla§mazlıklara mahsus iki özellik belirt mi§tir. 40 Bir anla§mazlığın bölgesel anla§ma ve organlar aracılığıyla çözümü, bu anla§mazlığın BMT Güvenlik Kon seyi'nin yetkisi dı§ında olması §eklinde anla§ılmamalıdır. Ç ünkü, Tüzüğün 34. maddesine göre Güvenlik Konseyi'nin uluslararası sulh ve güvenliği tehdit eden her türlü durum ve anla§mazlığa müdahale etme yetkisi vardır. Uluslararası barı§ ve güvenliği tehdit etmesi BMT Güvenlik Konseyi kararnameleriyle belirlenen Ermenistan-Azerbaycan ara sındaki Dağlık Karabağ probleminin çözümü tarafların anla§masıyla AGİT'e havale edilmi§tir. Dağlık Karabağ gibi arazi anla§mazlıkları, Öncellikle halkların kendi kaderini tayin etme hakkı, arazilerin güç kullanarak i§gal edilmesinin yasaklanması, bilinen sınır ların uluslararası hukuka uygun ve kar§ılıklı anla§malarla deği§tirilmesi konularıyla yakından ilgilidir. Halkların kendi kaderini belirleme hakkı, uluslararası hukuk prensibine dönü§tükten sonra, arazi deği§ikliği problemleri bu ilke çerçevesinde çözülmü§tür. Ancak bu rada "kendi kaderini belirleme hakkı"yla ilgili önemli bir noktanın bilinmesinde fayda vardır. BMT bu hakkı azın lıklara değil, bir devlet içerisinde ya§amakta olan halklara tanımı§tır. Azerbaycan, bağımsız lığını ilan ederek, arazi konusunu da çözmü§tür. S SCB'nin dağılması, Azerbaycan'ın arazisi nin deği§tirilmesine sebep te§kil etmemelidir. Ç ünkü, 23 Ağustos 1 978 tarihli "Devletlerin Hukuki Varisliğiyle İlgili 54

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

Viyana Sözlqmesi" hükümlerince devletlerin, anla§malarla belirlenmi§ sınırları deği§tirilemez. Yani, anla§malarla be lirlenmi§ sınırlar, hukuki varisliğin uygulanmasıyla deği§ti rilemez. 4 1 Kaldı ki, hukuk varisliğiyle ilgili uluslararası hukuk kuralları, devletler arasında tehlikeli anla§mazlığa neden olabilecek hükümler içermemelidir. 42 Sınırların de ği§tirilmesi, sadece devletler arasında yeni anla§maların imzalanmasıyla gerçeklqebilir. Uygulamada da bunun ör neklerini görmek mümkündür.43 Arazi problemleri genellikle silahlı çatı§malara neden olmaktadır. Bu tür anla§mazlıklarda güç kullanan taraf, bu vasıtayla arazi kazanmayı amaçlamaktadır. Sömürge altın daki halkların bağımsızlık için ayaklanmaları uluslararası hukuk tarafından hukuka uygun kabul edilmektedir. Çün kü, sömürgeciden kurtulmak için gerçekle§tirilen ayaklan mada araziyle ilgili bir anla§mazlık söz konusu olmamakta dır. Kaldı ki, bu ayaklanmayla sömürge altındaki halk kendi kaderini belirleme hakkını kullanmaktadır. Sömürge altındaki arazi, sömürgeci devletin arazisi olarak kabul edilmediğinden, burada bir arazi anla§mazlığından bahset mekte mümkün değildir. Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığında

ise

durum

böyle değildir. Dağlık Karabağ arazisinde ya§ayan Ermeni ler azınlık olduklarından, kendi kaderlerini belirleme hak kına sahip değildir44 • Onların ya §adıkları topraklar Azer baycan arazisi olduğundan dolayı, Ermenilerin arazi elde etmek amacıyla gerçekle§tirdikleri silahlı çatı§ma da, ba ğımsızlık sava§ı olarak değerlendirilemez. Burada azınlığın separatizmi ( latince separatus-ayrılmı§, ayrılma gayreti) ve 55

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

sonraki a§amada Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarının bir kısmını i§gali söz konusudur.45 Bir devletin ba§ka bir devleti i§galinde arazi unsuru önemlidir. Zira, i§galin temel amacı sınırları deği§ tirmek tir. Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarının bir kısmını i§ galirıirı amacı da budur. Bu i§gal, BMT Güvenlik Konseyi kararnamelerinde kabul edilmi§, i§gal edilmi§ arazilerinden i§galci orduların çıkarılması talep edilmi§tir. Faka t Erme nistan i§gal ettiği arazilerden çıkmadığı gibi, tam tersi bu toprakları kendi topraklarına katmaya yönelik bir takım çalı§malar yapmı§tır. Çağda§ uluslararası hukuk, güç kul lanmayla arazi kazanılmasını tanımamaktadır. Bu yüzden Ermenilerin bu arazide devlet kurma çabası hukuka uygun kabul edilemez. Arazi problemleriyle ilgili silahlı ça tı§malar, devletler arası sava§lardan farklı özelliklere sahiptir. Arazi problem leriyle ilgili silahlı ça tı§malarda genellikle devletler arası diplomasi ve ticari ili§kiler kesilmemektedir. Ermenistan ve Azerbaycan arasında bu tür ili§kilerin olmaması da devlet ler arasında küçük arazi anla§mazlıklarından ziyade, gerçek bir sava§ın varlığını teyit etmektedir. Arazi problemleri, hukuken tek taraflı arazi taleplerin den ve çok da büyük olmayan sınır ihtilaflarından ayrıl maktadır. Arazi problemlerinin tarafları sadece devletler olabilir. Arazinin kime ait olduğuna dair anla§mazlıklarda ta rafların her biri söz konusu arazi üzerinde egemenliğe sa hip olduğunu iddia etmektedir. Bu yüzden de anla§mazlığa taraf olan devletin bir zamanlar bu egemenliğe sahip ol56

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

ması §artdır. Şayet iddia sahibi hiç bir zaman ilgili arazide egemen olm amı§sa, bu arazinin ona ait olduğunu iddia edemez. Bu nedenle arazi anla§mazlıklarında taraflar, an la§mazlık konusu arazi üzerinde bir zamanlar egemenliğe sahip olduğunu ve bu egemenliğinden gönüllü olarak vaz geçmediğini ispatla mükelleftir. Yukarıda belirtildiği gibi, Ermenistan-Azerbaycan an la§mazlığı arazi problemi değil, Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarının bir kısmını i§galidir. Tarihte Ermenistan Dağlık Karabağ arazisirıde hiçbir zaman egemenliğe sahip olmamı§tır. Bu nedenle de Ermenistan, Dağlık Karabağ'ın ona ait olmasını talep edemez. Ayrıca, Azerbaycan'ın kendi arazileri üzerinde egemenliği güç kullanılarak sınırlandı rılmı§tır. Bu nedenle bu topraklar, arazi anla§mazlığının konusu olamaz. Karabağ problemini arazi anla§mazlığı olarak tanım lamak, bu toprakların sahipsiz olduğunu kabul etmek an lamına gelmektedir. Tek taraflı arazi taleplerinde talep eden devlet, arazinin hukuken kar§ı tarafa ait olduğunu in kar etmemektedir. Fakat, bu arazinin sahibinin deği§tiril mesi gerektiğini iddia etmektedir. Yani, bu tür anla§maz lıklarda talep eden devlet söz konusu arazi üzerinde ege menliğinirı olmadığını itiraf etmektedir. Günümüzde, Uluslararası Hukuk, toprak bütünlüğü prensibi ile birlikte, arazi sahibinin deği§ebileceğini de ka bul etmektedir. Uluslararası hukukta tarafların iradesiyle arazi deği§ikliğine "ayrılma" (sesection) denilmektedir. 46 Ayrılma anla§masının tarafları sadece devletler olabilir. Ayrılma, kom§U devletler arasında arazi deği§ikliği ile de 57

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

gerçeklqtirilebilir. Arazi verilmesinin doğal sonucu olarak, arazide ya§ayan insanların vatanda§lığının deği§tirilmesi s öz konusu olmaktadır. Verilen arazide ya§ayan ki§ilere, devletlerden birinin vatanda§lığını tercih hakkı tanınmak tadır. Ne §ekilde gerçekle§tirilmi§ olmasına bakılmaksızın ayrılma, anla§mayla resmile§tirilmektedir. Arazi verilme siyle ilgili anla §manın parlamento tarafından onaylanması gerekmektedir. Arazi anla§mazlıklarıyla ilgili plebisit ve referandum konularının da açıklanması önemlidir. Tartı§malı bir ara zinin kime ait olduğu plebisit veya referandum yoluyla belirlenebilir. Dağlık Karabağ'da bölgenin kime ait oldu ğunun belirlenmesi için plebisit veya referandum yapılması önerilmi§tir.47 Plebisit ( latince, plebiseitum, plebs -

sade halk ve setitum

karar) devletler hukukunda bir ulusun hangi devlete bağ

lanacağı ile ilgili halk oylamasıdır. Uluslararası hukukta plebisit, bir arazide ya§ayan halkın, söz konusu arazinin hangi devlete ait olmasıyla ilgili iradesini belirleme aracı olarak kullanmaktadır. Plebisit, devletin iç hukukuna uy gun veya uluslararası anla§mayla gerçekle§tirilebilir48• Dağlık Karabağ'ın, hangi devlete ait olması gerektiği ile ilgili plebisit yapılamaz. Öncelikle belirtmek gerekir ki, plebisit sadece arazi anla§mazlığı, yani iki devlet arasındaki bir arazinin hani tarafa ait olması erektiği ile ilgili yapıla bilir. Oysa Ermenistan-Azerbaycan anla§mazlığı arazi prob lemi değildir. İki ülke arasındaki sorunda sadece Ermenis tan'ın tek taraflı arazi talebi söz konusudur. Bu tür arazi problemleri ise plebisitle çözülemez. 58

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

İkincisi, arazi problemlerinde plebisit sadece anla§maz lığın tarafı olan devletler arasında imzalanmı§ anla§mayla gerçeklqtirilebilir. Çünkü arazi probleminde arazinin hangi halka değil, hangi devlete ait olduğu çözülmelidir. Azerbay can ile Ermenistan arasında ise böyle bir anla§ma yoktur. Arazi problemlerinde plebisitin tara fları halk özelliğini ta§ımayan gruplardır. Bu bakımdan Dağlık Karabağ arazi sinde ya§ayan insanlar ( hem Ermeniler, hem de Azeriler) plebisitin tarafı olabilir. Fakat bunun için arazinin kime ait olmasıyla ilgili devletler arasında arazi problemi olmalı, devletler böyle bir anla§mazlığın varlığını itiraf etmeli ve devletler arasında plebisitin gerçeklqtirilmesiyle ilgili an la§ma olmalıdır. Belli bir arazide ya§ayan azınlıkların "bu arazinin hangi devlete ait olduğunu belirlemek amacıyla silahlı ayaklanma hakkı"nın olmadığını da belirtmek ye rinde olacaktır.49 Referandum, demokrasinin önemli kurumlarındandır. Belli bir konuyla ilgili halkın oy kullanmasıdır. Referan dum konusu adaylar değildir. Referandumun konusu, belli bir konu, kanun, kanun tasarısı, anayasa deği§ikliği, ülke nin uluslararası statüsüyle ilgili bir konu veya iç politikayla ilgili bir konu olabilir. Plebisit referandumun özel bir §ek lidir50. Azerbaycan kanunlarında sadece referandum kavra mı kullanılmaktadır ve genel oy kullanımı demektir. Azer baycan Arıayasası'nın 3. maddesinin ı. fıkrası gereği: "Azerbaycan halkı kendi hakları ve menfaatleriyle ilgili her konuyu referandum yoluyla oylayabilir." Arıayasa'nın 1 ı. maddesinin 3. fıkrasındaki hükme göre, Dağlık Karabağ arazinin sahibinin deği§tirilmesi amacıyla sadece Azerbay59

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

can Cumhuriyeti Milli Meclisi'nin kararıyla referandum yapılabilir. Sözkonusu referanduma Azerbaycan va tanda§ larının tamamının katılması gerekmektedir. Bu nedenle 1 0 Aralık 1 9 9 1 'de Dağlık Karabağ arazisinde gerçeklqtirilıni§ referandum geçerli değildir, hukuki açıdan bir hüküm ifade etmemektedir.

SONUÇ Anla§mazlığın ilk dönemlerinde Dağlık Karabağ'da ger çeklqtirilen bölücülük faaliyetleri Ermenistan tarafından desteklenmi§ ve Dağlık Karabağ arazisinde ayrılıkçı faali yette bulunan teröristlere Ermenistan tarafından her türlü yardım yapılmı§tır; Anla§mazlığın sonraki a§amalarında Ermenistan, Azer baycan arazisine silahlı birlikler, düzenli askeri güçler gön dermi§, paralı ka tiller kiralamı§ ve onlara her türlü desteği sağlamı§tır; Dağlık Karabağ'a kom§U yerlqim birimleri, sürekli ola rak Ermeniler tarafından silahlı müdahaleye, bombalı sal dırılara maruz kalmı§tır; Sava§ta esir alınan sivil insanlar ve askerler Ermenis tan'a götürülınü§ ve §U anda da Ermenistan'da esir olarak tutulınaktadır; Uluslararası Hukuk kurallarına aykırı §ekilde Ermenis tan Parlamentosu 1 Aralık l 989'da "Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a birlqtirilmesiyle ilgili" karar alını§ ve §imdiye kadar bu karar iptal edilmemi§ tir; Ermenistan Parlamento seçimlerinde Azerbaycan'ın ay rılmaz bir parçası olan Dağlık Karabağ'dan da parlamento üyesi seçilmi§tir; 60

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

Ermenistan Parlamentosu, Dağlık Karabağ'ın Azerbay can'a ait olmasıyla ilgili her türlü hukuk kuralının tanın mamasıyla ilgili karar kabul etmiştir; E rmenistan, Bağımsızlık Bildirgesi'ne hukuka aykırı şekilde Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dağlık Karabağ arazi sini de katmıştır. B unların tamamı bir daha göstermektedir ki, Karabağ Savaşı s onucunda işgal edilen Azerbaycan arazilerinin iş galden kurtarılması için BMT Güvenlik Konseyi, BMT Tüzüğü'nün 24. maddesi gereği yetkilerini kullanmalı ve Tüzüğün 7. bölümünde öngörülen faaliyetleri yerine getir melidir.

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

İkinci Bölüm Dinotları 1 Politologiya. Ençsiklopediçeskıy slovar. M., 1 993, s . 142. Levin D.B. Prinçsip mirnovo razreşeniya mejdunarodnıx sporov. M., Nauka, 1 977, s s . 5 3-54.

3 Felsefe. Bakı, Azerbaycan neşriyatı, 1 997, s .247 4 Mirskiy G. Eşyo raz o raspade S S SR i etiçeskix konfliktax , Mirovaya ekonomika i mejdunarodnıe otnoşeniya. 1 997, No 2, s . 1 3. a .g.m.

6 Malışeva D . Konfliktı na yuge SNG i na Blijnem i Srednem Vostoke ( spravnitelnıy analiz ), Mirovaya ekonomika i mejdunarodnıe otnoşe niya. 1 995, No 1 0, s.39.

7 Malışeva D . Konfliktı na yuge SNG i na Blijnem i Srednem Vostoke

( spravnitelnıy analiz ), Mirovaya otnoşeniya. 1995, No 10, s . 39.

ekonomika

mejdunarodnıe

Kosolapov N. Konfliktı postsovetskovo protstranstva i sovremennaya konfliktologiya. , Mirovaya ekonomika i mejdunarodnıe otnoşeniya. 1 995, No: 10, s.8.

9 Dış Basında Yukarı Karabağ sorunu ( 3 Şubat- 16 Mart 1992. T.C. Başbakanlık. Basın Yayın ve E nformasyon Genel Müdürlüğü. )

10 Mirskiy G. Tak li uj straşen islamizm dlya Rossii? Mirovaya ekonomika mejdunarodnıe otnoşeniya . 1 995, No: 10, s . 1 46.

11 Regional

münakaşalar bütün dünyada Azerbaycan qazeti, 30 apre! 1 993.

sülh

üçün

tehlükedir,

12 Urguhari B. The Role of the United States in the Irag-Kuwait Conflict in 1 990 ( SIPRI Yearbook 1 99 1 . World Armament and Disarmament ) New York, 1 9 9 1 , pp. 6 1 7-637; The United Nations and the Irak Kuwait Conflict 1 990- 1 996, Coperight 1 996. United Nations, ss.2 5 -56.

13 BMT Baş katibi etnik ınünagişelerin dünyada tehlükesizlik üçün soyug ınüharibeler geder tehlüke yaratdığınız hesab edir. Azerbaycan gazeli, 8, 1 2 yanvar 1 994.

14 Etinger Y. Mejnaçsionalnie konfliktı v SNG i ınejdunarodnıy opıt, " Svobodnaya ınısla", 1 993, No; 3, ss.87-95 .

15 Malışeva D. Konfliktı na yuge SNG i na Blijneın i Srednem Vostoke ( sravnitelnıy analiz ), Mirovaya otnoşeniya. 1995, No: 10. s.38.

ekonomika

mejdunarodnıe

Dağlık Karabağ Savaşı'nın Siyasi ve Hukuki Boyutları

1 6 Tişkov V. O prirode etniçeskix konfliktov, Svobodnaya mısla, 1 993,

No: 4, s.6. 1 7 Mirskiy G. Naçsiya, etnos, relegiya v çentralno-aziatskom kontekste,

Mirovaya ekonomika i mejdunarodme otnoşeniya. 1 993, No: 12, ss. 5 - 10. 1 8 Mirskiy G. Eşyo raz o raspade S S S R i etniçeskıx konfliktax, Mirovaya

ekonomika i mejdunarodnıe otnoşeniya. 1 997, No: 2, s . 18. 1 9 Stayes in Armed Conflict. 1 988. Uppsala, 1 989; SIPRI Yearbook 1 9 9 1 .

New York, 1 9 9 1 . 2 0 Titarenko

V. İslamizm i intresı Rossii, Mirovaya ekonomika mejdunarodnıe otnoşeniya. 1 995, No: L ss.34-4 1 .

2 1 Bradford E. Mediterranean. Portrait of a Sea. Zabbar, 1989, pp.422-423. 22 Montgomeri U. Vliyanie İslama na srednovekovuyu Evropu. M.,

Nauka, 1 976, s . 19. 2 3 International Herald Tribun, January 2 1 , 1 992 . 24 Mehtiyev R. E. Mejnaçsionalniye otnoşeniya na isxode XX stoletiya.

Bakı, 1 995, s . 1 84. 2 5 İbayev V. E . Qafqaz Müselmanları İdaresi ve Ermenistan-Azerbaycan

münakaşası, Bakı, 1 999. 2 6 John Paul II for Peace in the Middle East. War in the Gulf Gleaning

Through the Pages of "Losservatore Romano". New York, 1 992, p.83. 27 Poslednee slova na Balkanax poka ostaetsya za nasiliem. Mirnıe

inisiativı Moskvı i Vatikana natalkkivayutsya na rezkıe za yavleniya liderov NATO, Nezavisimaya gazeta 2 aprelya 1 999 g. 28 Paşazade A. Ş. Qafqazda İslam: tarix ve müasirlik. Bakı, 199 L s . 1 94. 29 Curle A. Tools for Transformation: A Personal Study Stroud, 1 990;

Rupasinghe K. (ed . ) Conflict Transformation in Protracted Internal Conflict. London, 1 994. 3 0 Azerbaycan Beynelhalk Alemde, Bakı 1 996. Cild L ss. 1 5 1 - 1 5 2 . 3 1 The Permanent Courd o f International Justice, Ser. A, N o 2, p. 1 1 . 32 Kelsen H. The Law of the United Nations. London, 1 95 L p.360. 33 Kelsen H. The Law of the United Nations. London, 1 95 L p.360 34 Bentwich N., Martin A. A Ccommentary on the Charter of the United

Nations, p.80; Kelsen H. The Law of the United Nations. London. p.360.

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

35 Puşmin E.A. Mirnıe sredstva razreşeniya mejdunarodnıx sporov. M., Mejdunarodnıe otnoşeniya, 1 974, ss. 1 2 - 1 3 .

3 6 Mejdunarodnıe prava . M . , Mejdunarodnıe otnoşeniya, 1 998, s.287. 37 Kelsen H . The Law of the United Nations. London, 1 95 L p.361 38 Levin D . B . Prinsip mirnovo razreşeniya mejdunarodnıh sporov. M., Nauka, 1 977, s . 5 9 .

3 9 Blişenko İ . P . Presedentı v mejdunarodnom prave. M., Mejdunarodnıe otnoşeniya, ss.50-58.

40 Sobakin V.K.

Kollektivnaya bezopasnost - garantiya sosuşestvovaniya . M., İzd-vo İMO, 1 962, s.344.

mirnovo

41 Vlasova L.V. Pravopreemstva gosudarstv v otnoşenii dogovorov. Minsk. 1 982. ss.8 1 -86.

42 Zaharova N .V. Pravopreemstvo gosudarstv. M., 1 973, s .74. 43 Klimenko B.M., Uşakov N.A. Neruşimost graniçsı-uslovie mejduna rodnovo mira. M., Nauka, 1 975, s .92 . 44

Materialı seminara "Konis titusionnıy status svtonomii". Baku, 2 2 - 2 3 aprelya 1 999 g . , Azerbaycan Respublikası Konistitusiyası Mehkeme sinin Melumatı. 1999. No: ı .

45 Slovar inostrannıh slov. M., Ruskiy Yazık, 1 985, s.450. 46 Sesessiya, devletlerin karşılıklı anlaşmasıyla belli arazi üzerinde egemenlik hakkının başka devlete verilmesi anlamına gelmektedir. Klimenko B.M. Gosudarstvennaya territoriya. M., Mejdunarodnıe otnoşeniya, 1 974, s.87

47 Kak primirit dve istim, Vek. No: 37. 3 - 9 oktyabrya 1 997 g. 48 Slovar mejdunarodnovo prava. M., Mejdunarodnıe otnoşeniya, 1 986, s .276.

49 Klimenko B.M. Mirnoe reşenie territorialnıh sporov. M., Mejduna rodnıe otnoşeniya, 1 982, s . 1 79.

50 E nçiklopediçeskiy yuridiçeskiy slovar. M., İNFA.M. 1 998.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DAGLIK KARABAG SAVAŞI'NIN İNSAN HAKLARI AÇISINDAN ANALİZİ Reha Yılmaz•

GENEL OLARAK Ermeniler 1 9. yüzyılın sonlarından itibaren Kafkasya ve Doğu Anadolu' da "Büyük Ermenistan ( ! )

devleti kurmak

için büyük bir mücadele vermi§ tir. Bu mücadelede hiçbir kural gözetmeyen, her türlü kirli oyuna müracaat eden Ermenilerin en önemli silahı terörizm olmu§tur. Kafkasya 'da hiçbir yerde çoğunluğu sağlayamayan Ermeniler, Batılı devletlere kaq ı taleplerini güçlendirmek için Türk ve diğer Müslüman halka kar§ı soykırım ve etnik temizlik siyaseti yürütmü§tür. Bu siyaset, Çarlık Rusya'sının son döneminde, kısa sü reli Ermenistan devletinde, Sovyetler Birliği ve S SCB sonrası bağımsız Ermenistan Devleti döneminde de devam etmi§ tir. B u siyaset çerçevesinde Doğu Anadolu ve Güney Kaf kasya Müslümanlardan arındırılacak ve mono etnik bir devlet olu§turulacaktır. Osmanlı Devleti'nin B irinci Dünya Sava§ı'na girmesi nedeniyle güvenliği, gereğince temin edememesinden is tifade eden Ermeniler, Doğu Anadolu'da büyük katliamlar gerçekle§tirseler de Türkiye Cumhuriyeti-

•

Dr., Qafqaz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

'nin kurulması ve Ermenileri bu bölgeden uzakla§tırması ile bölgeye ili§kin amaçlarına ula§amayan Ermeniler, tüm dikkatlerini Güney Kafkasya'ya yöneltmi§tir. Güney Ka fka sya'da öncelikle Ermenistan toprakların daki Azeri Türklerini ve diğer Müslüman halkları a§amalı bir §ekilde etnik temizliğe maruz bırakan Ermeni milliyet çisi yöneticiler, 1 988 yılındaki devlet operasyonu ile birlikte bu amaçlarına ula §mı§ ve 300 bin civarındaki yerli halk sü rülmü§tür. Tüm dünyada ve uluslar arası sözlqmelerde "etnik temizlik" olarak adlandırılan bu operasyon sonu cunda Ermenistan mono etnik yapıya sahip bir devlet hali ne gelmi§tir. Elde ettiği ba§arılardan ba§ı dönen Ermeniler fa§ist amaçlarını haya ta geçirebilmek için hazırladıkları siyasetin bir sonraki adımını, yani Karabağ'ın Azerbaycan'dan kopa rılarak Ermenistan'la birle§tirilmesi a§amasını uygulamaya koymu§tur. Dağılan S SCB askerlerinden de yardım alan Ermeniler Karabağ'da tarihte az görülür bir soykırıma ba§ lamı§, insanlığa yakı§mayacak fiillerle binlerce insanı öldür mü§, i§kenceye tabi tutmu§ ya da malvarlığına el koy mu§tur. Ermenilerin hak iddia ettiği Karabağ bölgesi yüzyıllar dır Türklerin ve Müslüman halkın çoğunluğu olu§turduğu bir bölge olmu§ tur. Karabağ'ın Azerbaycan'a ait olduğu 1 Aralık 1 920' de ve 1 92 1 'de Sovyetler Birliği tarafından da resmen teyit edilmi§tir. Buna kar§ın, Sovyetler döneminde Ermeni milliyetçiliğinin güç aldığı en önemli konulardan biri de Karabağ sorunu olmu§ ve sık sık Ermeni milliyet çileri Karabağ'ın Ermenistan'a katılması gerektiğini savun66

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

mu§tur. Nitekim henüz Sovyetler Birliği dağılmadan, Kara bağ bölgesi Ermeni milliyetçilerinin hedefi olmu§, 1 987'de 75.000 Ermeni,

Ermenistan ile birlqmek istediklerini

belirterek Merkezi Komiteye dilekçe vermi§ tir. Ancak bu dilekçeleri Sovyet makamlarınca kabul edilınemi§ tir. 1 988 çatı§maları §iddetli geçmi§ ve bir çok ki§i tutuklanmı§ ya da yaralanmı§tır. Bu çatı§malar sonucunda bölgedeki Azer baycanlı nüfus göç etmeye ba§lamı§, Karabağ bölgesi Er menilerin istediği §ekilde adım adım bo§altılmı§tır. Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ Sava§ı'nın bir çok boyutu bulunmakla birlikte, insan hak ları ihlalleri diğer boyutlarını geride bırakmı§ ve sava§ süre sirıce çok acı olaylar ya§anmı§tır. Azerbaycan Cumhuriyeti 'nde son dönemlerde insan hakları ilgili kanunların kabul edilınesi, insan haklarının korunmasıyla ilgili kurumların olu§turulma sı, çqitli uluslar arası sözle§ melere imza atıl ması bu konudaki sorunların çözümüne yardımcı olama mı§tır. Azerbaycan hükümetinin özverili çalı§malarına rağ men ülkede Ermenistan ve Karabağ'dan sürgün edilmi§ ve mülteci durumuna dü§mÜ§ bir milyondan fazla insan ha len bir çok haktan mahrum olarak ya§amaktadır. Bugün resmiyette bir çok uluslar arası sözle§meye taraf olan Ermenistan, Karabağ Sava§ı'na doğrudan i§tirak et mi§, Sava §ın sevk ve idaresine de katılmı§tır. Karabağ Sava§ı'nda komutanlık yapan bir çok uluslar arası suçlu bugün Ermenistan devletinin önemli makamlarında yöne ticilik yapmaktadır. Karabağ Sava§ı'nda insanlık suçlarına katılmı§ ve öldürülmü§ Ermeni ka tiller kahraman ilan edi lerek, önemli toplu kullanım alanlarına adları verilmi§tir. 67

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Bu sonuçlar, Karabağ Sava§ı'nı sadece Ermeni devletinin değil, aynı zamanda halkın da tqvik ettiğini ve buradaki insanlık dı§ı faaliyetleri desteklediğini göstermektedir. Bu çalı§mada Karabağ Sava§ı'ndaki insan hakları ihlal leri, Uluslar arası İnsan Hakları Hukuku çerçevesinde ana liz edilecektir. Bu çerçevede Sava§taki faktlar, uluslar arası s özlqmelerdeki düzenlemeler ı§ığında ele alınarak, tetkik edilecektir.

1. KARABAG SAVAŞI YA DA

ERMENİLERİN AZERBAYCANLILARI SOYI{IRIMI SİYASETİNİN YENİ ADIMI Kafka slardaki topraklarını geni§letmek isteyen Erme nis tan, tarihi silahı terörizmden Karabağ Sava§ı'nda da isti fade etmi§ tir. Uluslar arası İnsan Hakları Hukukunca suç kabul edilen bir çok fiilin yetkili §ahıslar yanı sıra Ermeni halkı tarafından i§lenmesi, Karabağ Sava§ı'nı daha da dra matik hale getirmi§tir. Asıl önemlisi Ermeni devleti teröriz mi bir devlet politikası haline getirmi§tir. Bu amaçla bir çok terörist te§kilat kurulmu§ ve desteklenmi§tir. Bir çok yetkili özel görevlerle Sava§ın kritik anlarında faaliyet göstermi§tir1 • Karabağ Sava§ı ve devamındaki geli§meler dikkate alın dığında Ermenistan'ın bilinçli olarak Azerbaycanlılara kaqı "soykırım siyaseti" yürüttüğü açık §ekilde anla§ılmaktadır. Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözlqmesi'nin " Soykırım olu§turan eylemler" ba§lığını ta§ıyan 2 . maddesi gereği, " Soykırım" denildiğinde, "ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak amacıyla i§lenen a§ağıdaki fiillerden anla§ılmaktadır: 68

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

a ) Gruba mensup olanların öldürülmesi; b) Grubun mensuplarına ciddi

surette bedensel veya

zihinsel zarar verilmesi; c)

Grubun bütünüyle veya kısmen, fiziksel varlığını orta dan kaldıracağı hesaplanarak, ya§am §artlarını kas ten deği§ tirmek;

d ) Grup içinde doğumları engellemek amacıyla tedbirler almak; e ) Gruba mensup çocukları zorla bir ba§ka gruba naklet mek" .2 Dağlık Karabağ Sava§ı'nda Azerbaycan halkına kaqı i§ lenen e n acımasız uluslar arası suçlardan biri, 2 5 -26 Şubat l 992'de gerçeklqtirilen Hocalı katliamıdır. Hocalı katlia mında Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahlı güçler, Rus birliklerinin yardımıyla Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dağlık Karabağ bölgesine ait Hocalı §ehrine saldırını§, §ehri terk edememi§ suçsuz ve silahsız insanları acımasız §ekilde kat letmi§tir. O gece esir alınan sivil halk çe§itli i§ kencelerle öldürülmü§tür3• Daha sonra bölgede yapılan tetkikatlarda kulakları, burunları kesilmi§, çok sayıda çocuk, kadın, ya§lı cesedi bulunmu§tur. Kadınların çqitli azaları kesilmi§, yüzlerinin derisi soyulmu§tur. İhtiyarların ka fatası çıkarıl mı§tır. 2 8 Şuba t l 992'de uçakla olay yerine gelenler kilo metrelerce arazinin cesetlerle kaplı olduğuna §ahit olmu§ tur.4 Canlı §ahitlerin ifadeleri ve basın organlarında yayım lanan film ve resimlerde görünen insanlık dı§ı cinayetler, Ermenilerin sırf soykırım amacıyla bu operasyonu gerçek lqtirdiğini göstermektedir. 69

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Soykırım suçunda "niyet" önemli bir unsurdur. Zira soykırım niyeti, bu suçu, konusu bakımından bir birine benzeyen diğer uluslar arası suçlardan ayırmaktadır. Soy kırım suçunu oluşturan unsurları, bilinçli şekilde, bilerek ve özgür irade ile yapılan faaliyet olarak tanımlamak müm kündür. Çünkü bu tür fiiller hiç bir zaman tesadüfen ve tedbirsizlik sonucunda işlenmemektedir. Bu tür fiillerin gerçekleştirilmesi niyetinin varlığı ve sonuçların önceden öngörülmesi, fiilin soykırım olarak değerlendirilmesi için yeterli değildir. Aynı zamanda bu amaçla fiillerin işlenmesi ve belli bir halk veya gruba zarar vermesi gereklidir. Karabağ Savaşı'nda Ermenilerin Azeri halkına karşı soykırım suçunun işlendiğini ispatlayan bir çok olay mev cuttur. Mesela, canlı şahitlerin ifadelerine göre, N ahçivanik köyünde kadın, çocuk ve ihtiyarlar bilinçli olarak öldürül müş, cesetlerden tepeler oluşturulmuştur. Kaçmaya çalışan sivil halk E rmenilerce pusuya düşürülerek ya öldürülmüş ya da yakalanarak çeşitli işkencelere maruz bırakılmıştır5• E sir alınan ailelerin çocukları zorla ellerinden alınmıştır. Uluslar arası sözleşmelere göre çocukların ailelerinden zor la alınarak başka bir gruba verilmesi soykırım suçu olarak kabul edilmektedir. Hocalı olayından sonra olay yerine incelemelere giden gazetecilerin ifadelerine göre, bir çok çocuk işkencelerle öldürülmüştür."6 Hocalı olaylarında gözleri çıkarılmış, ku lakları kesilmiş, kafası parçalanmış bir çok çocuk bulun muştur. Moskova'nın "Memorial Hukuk Araştırmaları Merkezi 'nin Hocalı'nın işgalinde insan haklarının bozulmasıyla 70

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

ilgili yayınladığı bildiri de: "Kaçan sivil halkın Ermeniler tarafından pusuya dü§ürülerek katledildiği ifade edilmi§tir7• Merkezin Ağdam'daki katliama ili§kin verdiği beya natta: " Sivil halktan 1 8 1 cesede ( 1 3 0 erkek, 5 1 kadın, bun lardan 1 3'ü ise çocuk) bilirki§ i raporu alınmı§tır. Bilirki§i raporlannda 1 5 1 ki§inin kur§unla, 2 1 ki§inin §arapnel par çalanyla, 10 ki§inin ise dövülerek öldürüldüğü belirtilmi§tir".8 Uluslar arası sözlqmelere göre, soykırım suçunun ta mamlanması için temel üç unsurun birlikte gerçeklqmesi gerekmektedir: B elli bir ulus, soy, ırk veya bir dini grubun bulunması; Bu grubun tamamen veya kısmen yok etme niyetinin olması; Bu gruba kar§ı soykırım faaliyetlerinden her hangi biri nin gerçeklqtirilmesi. Soykırım faaliyeti belli bir halka kar§ı yapılmalıdır. Mesela, siyasi veya sosyal bir gruba kar§ı yapılan bu tür faaliyetler soykırım olarak değerlendirilemez. Soykırım su çunun bir diğer unsuru ise, yasaklanan fiillerin genel so nuçlan ile ilgili belirgirı niyetirı olma sıdır.9 Aynca soykırım içirı "halkın tamamının var olma hak kının tehdit edilmesi" gerekmektedir. Yani fiil bir ki§iye kaqı bile yapılmı§ olsa, niyet halkın tamamına yönelik ise bu soykırım suçu çerçevesinde değerlendirilmelidir1 0• Çün kü soykırım suçundan sorumluluğun olu§ması için, belli bir halkın tamamen yok edilmesine gerek yoktur. Bunun için, s uçun konusunu olu§turan fiillerden birinin, halkın tamamen veya kısmen yok etme niyetiyle gerçeklqtirilmesi 71

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

yeterlidir. 1 1 Bu §artlar çerçevesinde gerçeklqen soykırım s uçunun objektif değerlendirilmesi ve uluslar arası hukuk kurallarına uygun bir §ekilde faillerin cezalandırılması gerekmektedir. Sözle§me'nin 5 . maddesi gereği, soykırıma te§ebbüs, soykırıma destek vermek, soykırıma katılma faaliyetlerinin de cezalandırılması gerekmektedir12• Sözlqme'yi olu§turan bu temel prensipler, BMT'nin Uluslar arası Mahkemesi tarafından uluslar arası örf adet hukukunun bir bölümü, bütün devletler için ise uyulması zorunlu hukuk kuralları olarak kabul edilmi§tir. 1 3 Yukarıdaki fiiller dikkate alındığında Ermenilerin Azer baycan Türklerine kar§ı Karabağ Sava§ı'nda gerçekle§tirdiği katliamlar, soykırım suçunun §arılarının gerçeklqtiğini açıkça gös termektedir. Bu olaylarda i§tirak eden Ermeni askerlerin daha sonraki yıllarda E rmenistan'ın yöneticis i olması, bu olaylarda Ermeni yetkililerin devlet siyasetinin bir parçası olarak bu fiilleri yerine getirdiğini gös termekte dir. BM Uluslar arası Mahkemesi soykırım faaliyetlerinin yasaklanmasıyla ilgili "Barcelona Traction C ase" davasına ili§kin verdiği kararında, sorumlulukları erga emnes ( mut lak) sorumluluklar olarak isimlendirmi§tir. 1 4 Bu mahkeme kararına esasen E rmeni yetkililerin Karabağ Sava§ı'ndaki sorumluluğu açık §ekilde gözükmektedir. Zira, E rmeniler tarafından Ermenistan'da ve Karabağ'da Azerilere kaqı ya pılanlar, soykırıma ili§kin fiiller bellidir ve bunlar Sözle§ me' de ön görülen §artları açık bir §ekilde ta§ımaktadır. Bu nedenle Azerbaycan halkı, Sözlqme hükümlerinin Ermeni lere uygulanmasını bu hukuk kurallarının gerçeğe dönü§ mesini beklemektedir. 72

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

KARABAG SAVAŞI'NDA ETNİK TEMİZLİK

Etnik temizlik terimi, bir etnik g ruba mensup insan ların zorla yerinden edilmesini amaçlayan değişik siyasal politikaları ifade eder. Genellikle, zorla göç ettirme, belirli bir nüfusun yerini değiştirme gibi uygulamaların sonucun da ortaya çıkar. Etnik temizlik, dar anlamda büyük insan hakları ihlalleri ve diğer faktörler eşliğinde, kitleleri zorla yerlerinden etmek olarak tanımlanırken; geniş anlamda nüfus transferi teriminin eş anlamlısı olarak kullanılmak tadır. Askeri esirler, kayıp Azerbaycan vatandaşlarıyla ilgili konularda çalışmalarda bulunan Devlet Komisyonu'nun verdiği bilgilere göre: "Bu savaşta Ermenistan tarafından 4.674 Azerbaycan vatandaşı esir alınmış veya kaçırılmıştır. Onlardan 3 14'ü kadın, 6 1 'i çocuk, 2 5 3'ü ihtiyardır. Erme nistan Cumhuriyeti topraklarında ve Azerbaycan'ın E rme nistan tarafından işgal edilmiş bölgelerinde 39'u kadın, 1 2'si çocuk ve 3 9'u ihtiyar 900 kişinin tutulduğu yer bel lidir. Diğerlerinin tutulduğu yerlerle ilgili hiç bir bilgi bu lunmamaktadır. Bu ise, bu kişilerin Uluslar arası İnsan Hakları Hukuku'nun tanıdığı haklardan yararlanamaması, yani zor şartlarda çalıştırılması, dövülmesine, işkencelere maruz, sağlık hizmetlerinden mahrum bırakılmaları şüphe sini doğurmaktadır. Elde edilen bilgilere göre 1 45 Azeri Türkü esir kamplarında öldürülmüş tür. 4 kişi esir kampla rında yapılan işkencelere dayanamayarak, serbest bırakıl dıktan hemen sonra ölmüştür" 1 5 • Azerilerin esir kamplarında insanlığa aykırı şekilde tutulması ve uluslar arası sözleşmelerle tanınan haklardan 73

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

mahrum bırakılmaları sava§ sonrası dönemde ciddi bir problem olarak devam etmektedir. Zira, Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi'nin 4. maddesinde "Hiç kimse köle ola rak tutulamaz". Ayrıca Bildirge'nin 5. maddesinde: "Ki§ile rin i§kencelere, insanlık dı§ı ve onur kırıcı cezalara maruz bırakılmasının kabul edilemez" olduğu kabul edilmi§tir. Yine Bildirge'nin 1 3 . maddesinde, "Herkese ya§ayacağı yeri serbest belirleme hakkı" tanınmı§tır16• Evlerinden kovulan insanların kı§ın soğukta, yazın sıcakta gecekondularda ya §amaya mahkum bırakılmaları, senelerdir ya§am yerini belirleme hakkının ihlal edildiğini gös termektedir1 7• Sava§ta Ermenistan Azerbaycan'ın ayrılmaz bir parçası olan Karabağ ve çevresini i§gal etmi§, 900 ev yıkılmı§, mal varlıkları yakılmı§, salgın hastalıklar sonucu mültecilerin ya§adığı kamplarda her sene yüzlerce ya§lı, kadın ve çocuk hayatını kaybetmi§tir 1 8• Ki§isel ve Siyasal Haklara İli§kin Uluslar arası Sözle§me'nin 2 . maddesine g öre, "Her bir dev letin kendi sınırları ve yetki alanında ya§ayan bütün §ahıs ların, bu Bildiriyle belirlenmi§ haklarına ırk, cins, dil, din, siyasi görü§ ve ulusal farklılıkları gözetilmeden saygı göste rilmesi gerekmektedir" 19 • Sözlqmenin 2 7. maddesinde, s oy, dil ve din bakımından azınlıkların bulunduğu ülkeler de bu azınlıkların bulunduğu kültürlerini, kendi dinini ya §ama, kendi dilini kullanma haklarının sınırlandırılama yacağı belirtilmi§ tir.2° Fakat bu hükümler Ermenistan tara fından l 960'lerden itibaren düzenli olarak ihlal edilmi§tir. Gerek Ermenistan'da,

gerekse

Karabağ'da

Azerbaycan

Türklerinin eğitim, sağlık, seyahat, adaletli yargı gibi hak ları ellerinden alınırken, Sava§ ve sonrası dönemde ise ya§amak hakları da ciddi boyutlarda ihlal edilmi§ tir2 1 • 74

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

Ermenistan devleti tarafından Azerilere kaq ı etnik te mizlik politikası S SCB'nin kurulduğu dönemden ba§lamı§ tır. Karabağ'ın dağlık arazilerinde ya§ayan 80 binlik Erme ni'ye özerklik tanınmasına rağmen, o dönemde Ermenis tan'da ya§ayan 580 bin, Gürcistan'da ya§ayan 300 bin Azeri'ye özerklik verilmemi§tir. Bu husus Çarlık Rusya'sı döneminden itibaren yürütülen Türk ve diğer Müslüman halkların asimile edilmesine yönelik siyasetin devamı ola rak değerlendirilmelidir. Sovyetlerin ba§langıçta sloganla§ tırdıkları " halkların serbestliği" dü§üncesini sadece Müslüman olmayanlara kaqı uygulamasından cesaret alan Ermenilerin Azerbay can'a kaqı bölücü ve fa§ist siyasetini uygulamaya devam etmi§tir. Bu politika a§ağıdaki maddeleri içeriyordu: Dağlık Karabağ'ı Azerbaycan S SCB'den koparmak; Azerbaycan S SCB'nin arazilerini ele geçirmek; Ermenistan S SCB'den Azerilerin çıkarılmasını sağlamak22• Bu siyaset, 1 93 0, 1 948, 1953, 1 988 yıllarında kademeli olarak uygulamaya konulmu§ ve bugün gelinen noktada Ermeniler, "Türksüz Ermenistan", "İ§gal edilen Karabağ" ve "Karabağ etrafındaki arazilerin i§gali"ne muvaffak olmu§tur3• E rmenistan'da gerçekle§ tirilen etnik temizliğin son a§a ması S SCB'nin dağılması döneminde olmu§tur. l 988'in kı §ından itibaren Ermenistan'da Azerilere kar§ı etnik temiz lemenin son a§aması ba§latılmı§, Ermenis tan'dan 1 85 . 5 1 9 Azeri Türkü ve diğer Müslüman halklar zorunlu §ekilde sürülmü§tür. Hepsinin malvarlığı yağmalanmı§, S SCB bu insanların haklarını almalarını temin edememi§tir.24 75

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Sürgün esnasında gayri insani uygulamalara muhatap olan Azerbaycan Türkleri, dövülınü§, a§ağılanmı§, sakat bı rakılmı§tır. 1 988 Kasımın 2 7'den 2 9'na kadar Ermenistan S SCB'nin Kugark, Spitak ve Stepanavan §ehirlerinde 33 Azeri Türkü öldürülmü§tür. Azerbaycan Cumhuriyet Savcı lığı'nın bilgilerinde, l 988- l 989'da Ermenistan'da gerçekle§ tirilen etnik temizleme döneminde 2 1 6 Azerinin öldürül düğü belirtilmektedir. Onlardan 49'u zulümden kaçarken dağlarda donarak, 4 l 'i dövülerek, 3 5 'i i§kenceyle, 1 1 5 ki§i yakılarak, 16 ki§i kuq una dizilerek, 10 ki§i fiziki tazyik, 2 ki§i Ermeni doktorlar tarafından yanlı§ tedavi ile, 3 ki§i suda boğularak, 1 ki§i yargısız infaz, 1 ki§i elektriğe veri lerek, 2 ki§inin kafası kesilerek, 29 ki§i otomobille çiğne nerek, 8 ki§i kaçırıldıktan sonra i§kenceler sonucu öldürül mü§tür. 25 l 990'lı yıllara damgasını vuran Dağlık Karabağ Sava§ı 'nda Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahlı güçler tarafın dan 20 binden fazla Azeri öldürülmü§, 50 binden fazla in san sakat bırakılını§ tır. Binlerce insan ise kayıptır26• Muha keme edilmeden insanlar idam edilmi§, halk toplu §ekilde kuquna dizilıni§, esir alınan ki§iler çok zor §artlarda çalı§ tırılmı§, i§kence ve insanlık dı§ı muameleler yapılmı§tır. Ermenistan silahlı güçleri tarafından gerçekle§ tirilen "etnik temizleme" sonucunda Azerbaycan'da olağanüstü hal olu§ mu§ ve ülke çok ağır problemlerle kaqı kar§ıya kalmı§tır. 3.

I<ARABAG SAVAŞI'NDA İNSAN HAI<LARI İHLALİ

Karabağ

bölgesi yüzyıllardır Türklerin ve Müslüman

halkın çoğunluğu olu§turduğu bir bölge olmu§tur. Kara76

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

bağ'ın Azerbaycan'a ait olduğu 1 Aralık 1 92 0'de ve 1 92 l 'de Sovyetler B irliği tarafından da resmen teyit edilmi§tir. Buna kar§ın Sovyet döneminde Ermeni milliyetçiliğinin güç aldığı en önemli konulardan biri de Karabağ sorunu olmu§tur. Ermeni milliyetçileri Karabağ'ın Ermenistan'a katılması gerektiğini s avunmu§, henüz Sovyetler Birliği dağılmadan, Karabağ bölgesi Ermeni milliyetçiliğinin hede fi haline çevrilmi§tir. l 987'de 75 .000 Ermeni Ermenistan ile

birle§mek istediklerini belirterek dilekçe vermi§ler, ancak bu dilekçeleri Sovyet makamlarınca kabul edilmemi§tir. 1 988 çatı§maları § iddetli geçmi§ ve bir çok ki§i tutuklanmı§ ya da yaralanmı§tır. Bu çatı§maların bir diğer sonucu da bölgedeki Azerbaycanlı nüfusun göç etmeye ba§lamasıdır. Sovyetler Birliği'nin ters yöndeki tutumuna rağmen Erme nistan'daki ve Azerbaycan yönetiminde bulunan Karabağ bölgesindeki Ermeniler örgütlenmeye ve silahlanmaya de vam etmi§tir27• Karabağ Komitesi'nin temel amacı Ermenistan ve Karabağ topraklarını birle§tirmekti ve bu anlamda Komite Azerbaycan ve Sovyet yönetimlerine kar§ı isyanın da dü zenleyicisi olmu§tur. Komite'nin bir diğer özelliği de komü nizm kaqıtı olmasıdır. Komite faaliyetlerini sürdürürken E rmenistan'ın ba§kenti Erivan'da toplanan kalabalık göste riciler Azerbaycan ile sava§ çağrısı yapmı§tır. Ermeniler arasındaki bu milliyetçi uyanı§a kar§ın Azerbaycan'da ciddi iç çeki§meler ya§anmı§, bu çeki§meler ise cephede ciddi kayıpların verilmesine neden olmu§ tur. l 989'da Karabağ ' daki Ermeni saldırılan zirve noktasına ula§mı§ ve zaman zaman Azerbaycan'ın Karabağ Özerk Bölgesi dı§ına da ta§mı§tır. Kısa sürede ba§layan Ermeni katliamları ise ne 77

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Azerbaycan güçlerince ne de Moskova tarafından durduru labilmi§tir. Azerbaycan'da kamuoyu, olaylardan dolayı sa dece Ermenistan değil, Rusya'yı da suçlamı§tır28. 1 99 1 Sonbaharında Ermenistan ve Azerbaycan bağım sızlığını ilan ettiğinde Ermeniler var güçleriyle Karabağ ile Ermenistan topraklarını birle§tirmeye çalı§mı§tır. Ermeni liderlerin a§ırı hırsı ile Karabağ'daki çatı§malar §iddetlen mi§tir. Sava§ta Ermeniler sadece Karabağ'ı değil, Karabağ 'ın çevresindeki vilayetleri de i§gal etmi§tir. Bi§kek Proto kolü'nün imzalanması ile sona eren sava§ın sonunda, Karabağ'da büyük bir yıkım gerçekle§mi§tir. Çünkü bu i§ galde kirli metotlar kullanılım§ ve insan hakları alanında askeri ve sivil halkın hakları ihlal edilmi§ tir. İhlal edilen bu hakları detaylı olarak incelemek yerirıde olacaktır.

a. Yaşam Hakkının İhlali Ya§am hakkı, insanın temel ve doğal hakkıdır. Uluslar arası sözle§melerle kabul edilmi§ diğer hakların temelini de bu hak olu§turmaktadır. Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi 'nin 3. maddesin de ya§am hakkı: "Herkes ya§amak, özgür lük ve §ahsi dokunulmazlık hakkına sahiptir" §eklinde ta nımlanmı§tır29. Silahlı ça tı§malarda dü§man askerlerirıin öldürülınesi uluslar arası hukuka uygun kabul edilmektedir. Fakat C enevre Sözle§mesi ve ilave protokollerde, koruma altın daki insanların ( hastalar, yaralılar, askeri esirler, sivil ahali) , teslim olanları ya da terk-i silah yapanların öldürül mesi yasaklanmı§tır. Bu yasaklar uçaklardan para§ütle inenlere, kaza yapanlara da uygulanmaktadır. 78

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

Ya§am hakkını düzenleyen Uluslar arası İnsani Huku kun temel düzenlemelerinden olan C enevre sözlqmeleri nin dördünde de ortak olan ( dördünde de 3. madde olarak yer alan) 3. madde, özel önem ta§ımaktadır. Ç ünkü bu dü zenleme, sava§an tarafların sava§ töre ve geleneklerine bağ lılıkları, sava§ ve insanlığa kaqı suç i§leyip i§lemedikle rinin, keyfi silah kullanıp kullanmadıklarının, amaçlı ya da amaçsız topluluk olup olmadıklarının, sava§ hukuku kural larının kendilerine uygulanacağı ki§i ya da taraf olup olma dıklarının test edileceği bir maddedir. Üçüncü maddeyi sistemli bir §ekilde ihlal eden hiçbir örgüt, parti ya da ken dilerine ne ad verirlerse versinler bir topluluk, C enevre söz lqmelerine göre "sava§an taraf' kabul edilemez. Olsa olsa sava§ suçlusu olarak yargılanabilir ya da terörist olarak nitelenebilirler. Uluslar arası Hukuk Derneği'nce hazırlanan Paris Raporu'na göre, dokunulmaz haklar kataloğu 16 maddeden olu§maktadır. Bu hak ve özgürlükler §Unlardır: " l . Hukuk sal ki§iliğe sahip olmak hakkı, 2. Kölelik ve kulluk yasağı, 3. Ayrımcılık yasağı, 4. Ya§am hakkı, 5. Özgürlük hakkı, 6. İ§kence yasağı, 7. Adil yargılanma hakkı, 8. Dü§ünce, vicdan ve din özgürlüğü, 9. Sözle§mesel yükümlülüğün yerine getirilmemesinden ötürü hapis cezası verilmesi yasağı, 1 0 . Azınlık hakları, 1 ı. Aile hakkı, 1 2 . İsim hakkı, 1 3 . Çocuk hakları, 14. Uyrukluk hakkı, 1 5 .Yönetime katıl ma hakkı, 1 6. Hukuk yollarının bulunması hakkıdır." Gö rüldüğü gibi, insan hakları hukuku ile insani hukuk, insan onurunun korunması, her ko§ulda korunması konusunda ortak kaygılara sahiptir ve insani muamele yapma ya da görme hakkı bağlamında standartları geli§ tirme dü§ünce ve 79

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

kararlılığındadır. Cenevre Sözle§meleri'nin ortak 3 . maddesi ile ilgili bu geni§ parantezden sonra §U soruyu da sormamız gerekir diye dü§ünüyorum. Acaba, ortak 3. maddenin ihlali ne anlama gelir? İnsani Hukuk açısından bu sorunun yanıtı bir kaç açıdan verilebilir. İlki ihlalin insanlığa kaqı i§lenmi§ bir suç olarak değerlendirilebilmesidir. İnsanlığa kaqı i§lenmi§ suç, "Sivil halka kaqı i§lenen öldürme, yo ketme, kölelqtirme, sürgün etme ve benzeri insanlık dı§ı eylemlerle, ırksal ya da dinsel gerekçelerle zulüm yapmaktır." İkincisi, ihlalin, sava§ suçu olarak değerlendirilebilece ğidir. Sava§ suçu, "Sava§ yasa ve geleneklerinin çiğnen mesi anlamına gelen ve i§gal edilen ülkenin sivil halkının ya da bu ülkedeki sivil halkın öldürülmesi, kötü davranı§a uğratılması ya da emeğinden yararlanmak üzere ya da ba§ka amaçlarla yerinden edilmesi, sava§ tutsaklarının ya da deniz yolcularının öldürülmesi ya da kötü davranı§a uğ ratılması, rehinelerin öldürülmesi, kamusal ya da özel bir mülkün yağmalanması, kent, kasaba ve köylerin amaçsız ca ya da askeri gerekçe olmadan yakılıp yıkılması gibi ey lemlerdir"30 Sava§ suçları ve insanlığa kaqı i§lenmi§ suç larda zamana§ımı söz konusu değildir. Her zaman yargı lanabilirler ve onların da adil yargılanma hakkı vardır. Maddeye aykırılığın üçüncü sonucu, bu durumdaki ki§iler devlet olmayan bir kurulu§un, örgütün aykırı muamelesine maruz kalmı§larsa ya da kalıyorlarsa, o kurulu§ ya da örgü tün sava§an taraf niteliği ile ilgili sonuçlarıdır. Zira, sava§an taraf olarak nitelenebilmenin zorunlu ko§ullarından birisi, sava§ töre ve geleneklerine uymaktır. 3. maddeye aykırı ey lemler arasında, 2 nolu Protokolde terörist eylemler de sa yılmaktadır. 80

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

İnsanca muamele yapma ödevini yerine getirmeyen ve aykırı eylemde bulunanlar hem uluslar arası hukuk kar§ı sında suçludur, sava§ suçlusu olarak yargılanırlar, hem de onların sava§an taraf olarak nitelenebilmesi ve sava§a taraf olmanın sağladığı olanak ve hakları kullanamazlar31 • Uluslar arası İnsan Hakları Hukuku sivil halkın korun masına bu derece önem verirken ve Ermenistan devleti bu hükümleri içeren

sözle§meleri

kabul etmekle

birlikte

Karabağ Sava§ı'nda bir çok Azeri sivil halkı öldürmü§ tür. Mesela 1 7 Ağustos l 993'te Fuzuli İli 2 5 Gacar Köyü sakini öldürülmü§tür. Yine Fuzuli vilayetinin Goran köyünde 30 sivil vatanda§ sebepsiz olarak kuquna dizilmi§tir. Karabağ 'ın bir ba§ka yerlqim yeri olan Şu§a §ehrine bağlı Ku§cular köyü ahalisi bir çok kadın, çocuk ve ihtiyar yakılmı§, i§kence ile öldürülmü§ tür32• Dağlık Karabağ Sava§ı'nda Ermenilerin Azerbaycanlıla rın ya§am haklarını ihlal ettiğine dair bir çok örnek bulmak mümkündür. Bu örnekler içerisinde Hocalı Ka tliamı'nın özel bir yeri vardır. Soykırım olarak da adlandırılabilecek bu faciada 2 5 -26 Şubat 1 992 gecesi Ermenistan silahlı bir likleri, Hankendi'nde bulunan 366-cı motorize alayının i§ tiraki ile Hankendi ile Askeran arasında yerle§en Hocalı §ehrini ele geçirerek sivil halka kaqı soykırım politika sı yürütmü§tür.

Hocalı i§galirıde sivil halktan 63 çocuk, 1 06

kadın ve 70 ya §lı olmak üzere 6 1 3 ki§i çqitli i§kencelerle öldürülmü§ ve ya§am haklarına son verilmi§tir33• Uluslar arası İnsani Hukuk irısan hayatının korunma sını temirı etmekte, bu korumayı silahlı ça tı§malarda da uy gulanmaktadır. Bu anlamda o, irısan hayatının korunma81

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

sını ya§ama hakkından daha ileri götürmektedir. Öyle ki, uluslar arası insani hukuk sava§ta insanların açlıkla kaqı kaqıya bırakılmasını, ya§amın sürdürülebilmesi için önem li olan yerlerin dağıtılmasını yasaklamaktadır. Uluslar arası İnsani Hukuk sava§ta insanların ya§aması için askeri bi rimlerden uzakta yerle§im birimlerinin olu§ turulma sını ön görmektedir. Bu hukuk, sava§ta yaralılara sağlık hizmet lerinin sunulması için tedbirler alınması gerektiğini öngör mektedir. Sava§ döneminde sava§a ka tılmayan halkın ya §amını devam ettirebilmesi için çqitli önlemlerin alınma sıyla ilgili kuralları da içermektedir.

b. İşkence Birle§mi§ Milletler İ§kence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dı§ı ya da Onur Kırıcı Davranı§ veya Cezaya Kaqı Sözle§ me, devlet görevlileri tarafından veya onların rızası veya kabulü dahilinde yapılan ihlalleri kapsamaktadır. Bu söz lqme, i§kenceyi bilgi ya da itiraf elde etmek, ceza, kor kutma, ya da baskı amaçlı, ya da "Ayrımcılığa dayanan herhangi bir nedenle", "ki§iye fiziksel ve ruhsal olarak ağır acı veya ıstırap veren kasten yapılan tüm fiiller" olarak tanımlamaktadır34• "İ§kence" ve diğer " zalimane, insanlık dı§ı veya onur kırıcı davranı§ ve cezayı" ( kötü muamele) birbirinden kesin olarak ayırabilecek bir çizgi çizmek imkansızdır. Bir kötü muamelenin, i§kence olup olmadığı, ihlalin çqidini ve §iddetini de içeren bazı faktörlere dayanır. Hem i§kence, hem kötü muamele uluslar arası hukukta her ko§ulda yasaklanmı§ ur. 82

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

Günümüzde i§kence özellikle barı§ dönemlerinde ön plana çıksa da, i§kenceden dolayı asıl kayıplar sava §larda olmaktadır. Asıl ilginç olan bu kayıpların a skerden ziyade sivil halk olu§udur. Bugünün çatı§malarında sivil halkı terörize etmek sava§ı sürdürmenin yaygın bir yöntemi ha line gelmi§tir. İ§kence, genellikle polis memurları, askerler, istihbarat elemanları, hapishane gardiyanları ve devletin diğer ara cıları tarafından yapılıyor. Ama bazen i§kence aynı zaman da silahlı siyasal grup üyeleri veya bazı durumlarda sivil bireyler tarafından da yapılabiliyor. Uluslar arası Af Örgütü, sivil bireyler tarafından uygu lanan §iddet hareketlerini, ancak bunlar uluslar arası s tan dartlardaki i§kence kavramının türü ve §iddetine uydu ğ unda ve devletler bu tür §iddet hareketlerine kaqı etkili koruma sağlama zorunluluğunu yerine g etirmekte ba§arısız olduğunda i§kence olarak tanımlar. Devletler halklarını sadece kendi birimleri tarafından yapılan i§kenceye kar§ı değil, aynı zamanda sivil bireyler tarafından yapılan benzer uygulamalara kar§ı korumakla da s orumludur. Şiddet içeren ırkçı saldırılara kaqı koruma sağlamayı ba§aramazlarsa devletler i§kenceye izin vermek veya i§kenceyi kabullenmekten dolayı sorumlu duruma dü§ebilirler. Aynı zamanda, i§kenceyi ve kötü davranı§ı engellemekte, bu tür ihlaller olduğunda onları ara§tırmak ta, ileri sürülen suçluların aleyhinde dava açmakta, adil davalarla adaleti sağlamakta, ve kurbanlara yeterli bedel ve tazminatın diğer türlerini sağlamakta etkili adımlar atmak ta yeterli gayret sarfetmezlerse sorumlu tutulabilirler35• 83

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Medeni ve S iya si Haklara İli§kin Uluslar arası Sözle§ me'nin 7. maddesiyle Evrensel Bildiri'nin metnine " . . . kimse serbest iradesini beyan etmeden bilimsel deneylerde kullanılamaz" ibaresi de eklenmi§tir. BMT Genel Kurulu tarafından 1 0 Aralık 1 984 tarihli 39/146 sayılı kararna meyle kabul edilmi§ İ§kence ve Diğer Zalimane Gayri insa ni veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Kar§ı Birle§mi§ Milletler Sözle§me'nin 1 . maddesi gereği "i§kence" denil diğinde, devlet adına hareket eden biri tarafından veya onun tqviki, rızasıyla veya görmezlikten gelmesiyle her hangi bir §ahıs tan bilgi veya itiraf almak, onu veya ba§ka §ahsı yaptığı veya yapması muhtemel faaliyetler nedeniyle cezalandırmak, yine onu veya ba§ka §ahsı korkutmak ve bir i§e zorlamak veya basit sebeplerle ka sıtlı §ekilde maddi ve manevi ıs tırap veren hareketler anla§ılmaktadır36 • Avrupa İnsan Hakları Sözle§mesi'nin 3. maddesinde de kimsenin i§kencelere ve insanlık dı§ı veya a§ağılayıcı tavırlara veya cezalara maruz kalmaması gerektiği belirtilmi§tir37• 1 949 tarihli Cenevre Sözle§mesi ve ilave Protokollerin de, esirlere kaqı güç kullanılması ve s ava § ta onlara i§kence edilmesi yasaklanmı§tır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi "İrlanda Birle§ik Krallığı'na kaqı" davasıyla ilgili 1 8 Ocak 1 978 tarihli kara rında yukarıda değinilen 3 kavramı a§ağıdaki §ekilde ta nımlamı§tır: ı.

İ §kence: C iddi ve önemli §ekilde ıs tırap veren, ka sıtlı gerçeklqtirilmi§ insanlık dı§ı tavırlardır;

İnsanlık dı§ı tavır: Ki§iye güçlü maddi ve manevi azap verilmi§ tir;

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

A§ağılayıcı tavır: A§ağılanan ki§ide korku duygusu, ağ rılar uyandıran, maddi ve manevi gücünü azaltan, onur kırıcı kötü tavırdır.38 Bugünkü Ermenistan'dan Azerilerin sürgün edildiği

dönemde, s uçsuz insanlara kar§ı i§kenceler yapılmı§, in sanlık dı§ı ve a§ağılayıcı cezalar uygulanmı§tır. Azerileri ev lerinden çıkmaya zorlamak için Ermeniler i§kencelerden istifade etmi§tir. Yerel idari organların bizzat katılımıyla i§kencelere maruz kalan Azeriler dayanamayıp evlerini bı rakıp kaçmak zorunda kalmı§tır. Açık bir § ekilde etnik temizlik olarak kabul edilebilecek bu sürgünde, Ermenis tan'ın Amasya, Ararat, Allahverdi, Basageçer, Gugark, Gafan, Kalinino, Krasnacelo, Kirobakan, Goruk, Azizbeyov, İçevan, Noyembercan, Masis, Megri, Spitak, Yegernadzor, Razdan, S tepanavan gibi vilayetlerinde i§kence ile, dövüle rek, gece baskınları, hastahanede bilerek yanlı§ ilaç verile rek, yakılarak, araba ile ezerek binlerce Azeri Türkü ve diğer Müslüman halk devlet memurlarının emri ya da doğrudan katılımı ile öldürülmü§ tür39 • 1 984 tarihli İ §kenceyi Yasaklayan Sözle§me'nin 2 . mad desinin 2 . fıkrası gereği, hangi §artlarda olursa olsun i§ken ce yapılması kabul edilemez. Bununla birlikte E rmenistan yetkililerinin Dağlık Karabağ Sava§ı'nda esir alınan esir ve s ivil halka kaqı i§kence yaptıklarına ili§kin çok sayıda delil bulunmaktadır.40 Hatta bu tür i§kenceleri sivil E rmenilerin de yaptığına ili§kin bilgiler bulunmaktadır. Mesela, 1 972 doğumlu, asker Muharrem Mehyeddinov esir alınını§ ve Ermenistan arazisinde esir kampında tutulmu§tur. O, her g ün Kafan polis §Ubesinin ba§kan yardımcısı Kazmanov 85

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

tarafından acımasız §ekilde dövülmü§, akli dengesini kay betmi§ ve iç organların kanaması sonucu ölmü§tür. Ağus tos l 993'de Zakir Veliyev Ermenistan C umhuriye ti'nin polis memurları tarafından dövülerek, Gürcis tan'ın Marneuli ilçesinde ıssız bir yere atılmı§tır. O, Kazalı ilçe has tanesine yeti§tirilse de hayatı kurtarılamamı§tır. Yapı lan otopside cesedin üzerinde çok sayıda sigara ile açıkmı§ delikler tespit edilmi§tir.

Sağ elinin ve sol bacağının

tırnakları sökülmü§tür. Darbelerden iç organları ezilmi§tir. Açlık sonucu vücudunda yaralar olu§tuğu belirlenmi§ tir.41 Mayıs l 994'de Ermenistan Milli İs tihbarat Örgütü'ne ait cezaevinde tutulan, Lerik doğumlu Tofik isimli §ahıs ölünceye kadar çe§itli i§kencelere maruz kalmı§tır. Rasim Memmedov isimli §ahıs bu tür i§kencelere dayanamayıp akli dengesini kaybetmi§tir. Ermenistan askeri polis §Ube sinde tutulan Famil Rzahanov ağır yaralı §ekilde serbest bırakılmı§ tır. 42 Bu olaylar açık bir §ekilde Ermenilerin Azerilere kaqı i§kencelere yöneldiklerini gös termektedir. İ§kenceyi ya sak layan uluslar arası sözle§melere katılmakla birlik te bu söz lqmelere riayet etmemektedir. Bu konudaki denetim me kanizması yeteri derecede etkin olmadığı için Karabağ Sava§ı'ndaki Ermeni yetkili ve sivil halkın Azeri askeri ve sivil esirlere kaqı yaptığı i§kenceler konusunda soru§turma ba§latılamamı§tır. c.

Sivil Halkın Haklarının İhlali

Sava§ ya da silahlı ça tı§malarda en çok zararı sivil halk görmektedir. Bu nedenle İnsani Hukuk, sava§ ko§ullarında 86

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

sivil halkın zarar görmemesi ve onların acılarının en aza indirilmesi için düzenlemeler getirmi§tir. Cenevre sözle§ melerinin 4. sünde sivil halkın haklarına özgülenmi§tir. Harp Zamanında Sivillerin Korunmasına Dair 12 Ağus tos 1 949 tarihli Sözlqme'nin 3. maddesinde sayılan haklara sahiptirler. Yasaklar da aynıdır. Sözlqme'nin 14. madde sine göre, silahlı çatı§manın tarafları, kendi topraklarında ( kendi egemenlik alanlarında ) yaralı ve hastaları, malulleri, ya§lı kimseleri, on bq ya§ından a§ağı çocukları, gebe ka dınları ve yedi ya§ından küçük çocukların annelerini sava §ın etkisinden kurtaracak biçimde güvenlik ve sağlık bölge leri kurabileceklerdir. Silahlı çatı§manın bir tara fı, diğer ta rafa, yaralı ve hastalar için ve çatı§maya ka tılmayan ve askeri hiç bir faaliyette bulunmayan sivil §ahıslar için tarafsızla§tırılmı§ bölgeler kurulmasını teklif edebilirler. 1 5 . maddedeki bu düzenlemenin ardından 1 6. madde ile, yaralı, hasta, malul ve gebe kadınların özel bir korunmaya ve saygıya mazhar olacağı vurgulanmaktadır. 1 7. maddede, silahlı çatı§ manın tarafları, muhasara edilıni§ ya da çevril mi§ bir mıntıkadan, yaralıların, has taların, malullerin, ihti yarların, çocukların ve loğusa kadınların tahliyesi ve bu bölgelere her dinden ruhani temsilcilerin, sağlık çalı§anları nın ve malzemesinin serbestçe giri§i için mahalli anla§ malar yapmaya gayret edeceklerdir. 1 8. maddede, yaralıları, has taları, malulleri ve loğusa kadınları tedavi için te§kil edilen sivil hastaneler hiçbir zaman saldırıya uğramaya caktır. Bu hastaneler askeri amaçla kullanılamaz.

1 9.

madde, "Hastanelere kaqı gösterilmesi lazım gelen himaye, insani vazife haricinde ve dü§mana zararlı hareketlerde bulunmak için kullanıldıkları takdirde dü§er. 20. madde, 87

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

s ivil yaralı ve hastaların, malullerin ve loğusa kadınların ara§tırılmasına, kaldırılmasına, naklolunmasına ve tedavi edilmelerine memur edilenler de dahil olmak üzere hasta nelerin i§lemesi veya idaresine memur olanlar da aynı ko rumadan yararlanacaklardır. 2 3. maddede, münhasıran sivil halkın ihtiyacına dönük her türlü ilaç ve sıhhi malze me sevkıyatı ve dini araç gereç için taraflar izin verecektir. Ayrıca 1 5 ya§ın altındaki çocuklar ve gebe ve loğusa ka dınlar için zaruri olan yiyecek, giyecek ve kuvvet verici maddelerin serbest geçi§ine engel olunmayacaktır. 24. maddede, sava§ yüzünden öksüz kalan çocukların ve 1 5 ya§ından küçük çocukların her §art altında bakımlarının, talim ve terbiyelerinin ( eğitim ve öğretimlerinin) ve kendi dinlerinde ibadette bulunmalarının kolayla§tırılması için gereken önlemleri, sava§an taraflar alacaklardır. 2 5 . mad dede, sava§an tarafların egemenlik alanında ya§ayan ki§i ler, aile efradına ailevi mahiyette haberler vermeye hakları vardır. İ§gal edilen topraklarda ya§ayanlara veya sava§an tarafların egemenlik alanında ya§ayanlara, §ahıslarına, na muslarına, aile haklarına, dini akidelerine ve ibadetlerine, itiyat, örf ve adetlerine saygı gösterilmesi bu ki§ilerin hak kıdır. Bu hüküm 2 7. maddede yazılıdır ve hüküm, kadın ların namuslarına taarruzu, fuh§a zorlanmalarını ve her türlü müstehcen hareketlere maruz kalmalarını da yasak lamaktadır. 3 1 . maddeye göre, sivil halka kaq ı sava§an taraflar hiçbir §ekilde i§kence ve kötü muamelede buluna mazlar. Özellikle kendilerinden bilgi almak için maddi ve m anevi cebir yapılamaz. 3 3 . maddede kimseye i§lemediği bir cürümden ceza verilemeyeceği ve kollektif cezalandır manın yasak olduğu vurgulanmaktadır. Yağma yasaktır. 88

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

Sivil halka kaqı ( §ahıslarına ve mallarına kaqı) misilleme yasaktır. Madde 56 da, i§galci bir devletin, i§gal ettiği top raklardaki tıp müesseselerini, servis ve hastanelerini ve s algın hastalıklara kar§ı koruyucu ve önleyici tedbirleri almak zorundadır. Her sınıftan tıp personeline görevini yapma izni vermek zorundadır. İ§galci bir devlet sivil bir hastaneyi acil zaruret halinde ve hastanede yatan hasta ların ve sivil halkın ihtiyaçları için tedbirleri almak ve geçici olmak üzere el koymak suretiyle kendi ihtiyacı için çalı§tı rabilir. 5 7. maddede düzenlenen bu hüküm, sivil hastane lerin malzeme ve depolarına sivil halkın ihtiyaçları için gerekli olduğu takdirde el konulamayacaktır. Cenevre söz lqmelerine göre, Kızılhaç, Kızılaslan ve Günq, yardım ku rulu§U olarak resmen tanınmaktadır. Yardımlar bu kuru lu§lar aracılığı ile yapılacaktır. Diğer insani amaçlı yardım kurulu§ ları da çqitli alanlarda yardım faaliyetlerinde bu lunabileceklerdir. Madde 9 l 'de enterne edilen ki§ilerin sağlık ve tıbbi tedavilerinde izlenecek yollar hüküm altına alınmı§tır43• Uluslar arası İnsani Hukuk gereği sava§ sadece silahlı g üçler arasında yapılmalıdır. Sivil halk sava§lara katılma malı ve onlara her zaman saygıyla yakla§ılmalıdır. " Sava§ta S ivil Halkın Korunmasıyla İlgili" IV. Cenevre Sözlqmesi 'nin 3. maddesi gereği sivil halkın hayatına ka st edilınesi, onların öldürülmesi, sakatlanması, a§ağılanması ve hakir görülmesi yasaktır.44 Sözle§me'nin 33. maddesinde ise, hiç bir sivil vatanda§ın sebep olmadan hukuk ihlali yüzünden cezalandırılmayacağı belirt ilmi§ tir. Sivil halka kaqı toplu cezalandırılmaların yapılması, onların korkutulması, onlara 89

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

kaqı terör eylemlerinin gerçekle§ tirilmesi, emlaklarının gasp edilmesi ve onlann sürülmesi yasaklanmı§tır45• Fakat Ermenistan silahlı birlikleri tarafından sivil hal kın ya§adığı bölgeler

( Dağlık Karabağ'dan 1 00 kilometre

uzakta yerle§en bölgelerde dahi, Tovuz, Kazah, Agstafa, Şerur, Ba§kent ve d. ) havadan ve karadan bombalanmı§, s ivil halk esir alınını§, malvarlığı yağmalanmı§, pusuya dü§ürülerek toplu olarak katledilmi§, esir alınan çocuklar üzerinde tıbbi deneyler ya pılını§, kadınların §eref ve namu sunu alçaltan davranı§larda bulunulmu§, savunma hakkı verilmeden cezalandırılmı§, gece baskınları ile yerlqim birimleri yakılmı§tır. 46 Hiç §Üphesiz bu tür eylemleri s ivil halkın §eref ve namusunu alçaltan, halkı toplu olarak ceza landıran, malvarlığını yağmalayan, en önemlisi ba§ta ya §am hakkı olmak üzere sivil halkın insan haklarını ihlal eden eylemler olarak kabul etmek yerinde olacaktır. Sözle§me'nin 34. maddesi gereği sivil halkın esir alın ması yasaktır. Fakat Sava§ta Ermeniler Sözle§me'nin bu maddesini bir çok kez ihlal etmi§tir. Bunu teyit eden çe§itli deliller bulunmaktadır. Örnek olarak bu tür olaylardan bir kaçını aktarmak yerinde olacaktır. Kelbecer vilayetinin Ba§lıbel köyünde Binnet Ahmedov 1 8 Nisan 1 994'de Ermeni as kerleri tarafından 1 0 sivil vatanda§ın kuqunlanarak öldürülmesine ve 14 ki§inin ya ralanmasına §ahit olduğunu belirtmi§tir. Fizuli vilayetinin Goran köyünde doğulan Rafik Kuliyev 23 Ekim 1 993'de Ermenistan C umhuriyeti'ne ait silahlı birlikler tarafından esir alınını§ ve serbest bırakıldıktan 90

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

sonra onun gözleri önünde 30 sivil vatanda§ın kuqunla narak öldürüldüğünü belirtnıi§tir. Fakat, C enevre Sözle§ mesi'ne ilave I Protokolün 85. maddesinin 3. fıkrasının ge reği "sivil halka veya tek-tek sivil vatanda§lara saldırılması önemli hukuk ihlali olarak değerlendirilmektedir." Ermenistan'dan uzun süre esir olarak tutulan Arzu E miraliyev, 1 8 Ağustos l 993'de Ermeniler tarafından 1 9 ki§inin kuqunlanarak öldürüldüğünü ve 3 0 ki§inin E rme nilerce bilinmeyen bir yere götürüldüğüne §ahit olduğunu belirtnıi§tir. Götürülenler arasında akrabalarının da oldu ğunu belirtnıi§tir. 1 7 Ağus tos l 993'te de Fizuli vilayetinin Kazalı köyünden 27 ki§i pus uya dü§ürülnıü§ ve öldürül nıü§tür47. Belirtelim ki, Nürnberg Mahkemesi Tüzüğü ( m . 6b ), iV Cenevre Sözlqmesi ( m. 147), Sulh ve be§erin güvenliği aleyhine Ceza Kanun tasarısı ( m. 22, 2 a ) sivil halkın esir alınmasını ve esir alınanların öldürülmesini sava§ suçu olarak değerlendirnıi§tir48• Ermenistan silahlı birlikleri Kubadlı ilini i§gal ederken 30 Ağustos

l 993'te

Kubadlı vilayeti Çaytumas köyünde ya

§ayan, 1 92 5 doğumlu, 1 dereceli sakat Şeref Yusufov esir alınnıı§ tır. 8 Aralık l 993'de o, Uluslar arası Kızıl Haç Komisyonu'nun yardımıyla serbest bırakılnıı§tır. "Mavo" lakaplı birlik kumandanının ba§kanlığındaki Ermeni asker ler, onun 90 ya§ındaki abisini ve iki kadını kuqunlayarak öldürnıü§, cesetlerini görülmesine müsaade etmenıi§tir. Bu kumandan, onun ağzındaki on iki adet altın di§ini söküp alnıı§tır. Esirlik döneminde sürekli dövülnıü§ ve i§kence lere maruz kalını§ tır. 91

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Canlı §ahitlerin ifadelerine göre,

14 Eylül'de Şu§a

cezaevine 1 1 Azeri asker getirilmi§, iyice hırpalandıktan sonra üzerlerine vah§i kuduz köpekler salınmı§tır. Asker lerden biri orada §ehit olmu§tur. O hapishanede ayrıca binlerce kadın, çocuk ve ihtiyarın olduğu belirtilmi§tir. O insanların birçoğunun soğuktan ve açlıktan öldüğü ifade edilmi§ tir. Ermenistan Cumhuriyeti silahlı birlikleri Ağustos l 993'de Kubadlı vilayetini i§gal ederken 60 ya§lı İslam Hacıyev'i de esir almı§lar. 14 Kasım l 993'de o, Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi'nin yardımıyla serbest bırakılmı§tır. İ. Hacıyev, onunla birlikte kalan F.Yusifov'a a§ağılayıcı cezaların veril diğini belirtmi§tir. Onun kendisini de sürekli dövmü§ler, kafasını duvarlara vurmu§lar. Sonunda dayanamayıp aklı dengesini kaybetmi§ tir. İhtiyar adamı yere yatırarak tek melemi§, bu darbelerden dolayı böbreklerini yitirmi§tir.49 Fizuli vilayetinin Kürtmahmutlu köyünde ya§ayan Mürver Ağayev, oğlu Ya§arla birlikte esir alınını§, götürül dükleri yerde oğlu Ya§ar onun gözleri önünde öldürül mü§tür. Kendisinin de kulakları kesilmi§tir. Onu ellerinden asıp ayakları altında ate§ yakarak, bacakları yakılını§ tır. 50 "Viktor Firansis Jamaika'ya kaqı" davasında BMT İnsan Hakları Komitesi bu tür hareketleri §eref ve namusu a§a ğılayıcı davranı§ olarak kabul etmi§tir. 5 1 Sivil halka kaqı gerçeklqtirilen bu t ü r olaylar uluslar arası sözle§ melerle yasaklanırken uluslar arası mahkeme lerin kararlarına yansıyan iradelerine bakıldığında, bu tür davranı§ların kesinlikle kabul edilemez olduğu gözükmek tedir. Bu konuda en hassas mahkemelerden birisi de 92

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'dir. Avrupa İnsan Hak ları Mahkemesi bu tür davranı§ları bir çok kararında i§kence olarak değerlendirilmi§tir. 52 2 3 Ekim l 993'de Ermenistan C umhuriyeti silahlı güç leri tarafından esir alınını§ Fizuli ili Goran köyü doğumlu Rafik Kuliyev serbest bırakıldıktan sonra ya§adıklarını ve gördüklerini anlatmı§tır. O, 30 sivil vatanda§ın gözleri önünde kuqunlanarak öldürüldüğünü belirtmi§tir. Diğer lerine ise i§kenceler yapıldığını belirtmi§tir. Çocukların ağır i§lerde çalı§tırıldığı belirtilmi§ tir. 23 Ekim l 993'de Horadiz köyünde yakalanan 57 ya §lı Hasan Hasanov'un ifadelerine göre, sivil ahaliden esir alınan 40 ki§iden 26'sı çqitli i§kencelerle insan §eref ve namusuna yakı§mayacak §ekilde öldürülınü§ tür 53 • Toplu cezalar, Sulh ve Bqerirı Güvenliği Aleyhine C eza Kanunu 'nda ( m. 22. 2 a ) sava§ suçu olarak değerlendirilmi§tir. Toplu Cezalar, Lahey Kararnamesi'nirı 50. ve iV Cenevre Sözle§mesi'nin 3 3 . maddesiyle de yasaklanmı§tır. Karabağ Sava§ı'nda kaqıla§ılan insan hakları ihlalle rinden birisi de i§gal edilen bölge halkının zorla ve güçle rirıin yetmeyeceği i§lerde çalı§tırılma sıdır. 6 1 ya§lı Budag Ali§anovun ifadesine göre, Drambon köyünde Arkadi isim li Ermeni, 5 Azeriyi esir alını§, §ahsi i§lerinde ağır §artlarda çalı§tırnıı§, güçlerinirı yetmeyeceği i§lere zorlamı§, bu in sanların çalı§acak hali kalmayınca öldürmü§ tür54• Nürnberg Mahkemesi çıkarttığı kararlarda, i§gal edil mi§ arazilerde sivil vatanda§ları zorla çalı§tırmak, onları i§galci devletin arazisine götürmek sava§ suçu olarak de ğerlendirilıni§tir. 55 93

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Barı§, self-determinasyon, ulusal kurtulu§ ve bağımsız lık için mücadele edildiği olağanüs tü durumda ve silahlı çatı§ma dönemlerinde insanlık dı§ı eylemlerin çok sıkça mağduru olan ve sonuçta çok ağır zararlara uğrayan kadın lar olmu§tur. Dünyanın özellikle baskıya, saldırıya, koloni ciliğe, ırkçılığa, yabancı egemenliğine ve i§gale maruz kal mı§ bir çok bölgesinde kadınlar büyük acı çekmi§tir. Veri len mücadelelere rağmen emperyalistliğin, ırkçılığın ve yabancı egemenliğinin bir çok halkı boyundurukları altında tutmaya, ulusal kurtulu§ hareketlerini zalimane bir §ekilde bastırmaya ve egemenlikleri altındaki nüfusa ve bu arada kadınlara ve çocuklara ağır zararlar vermeye ve tarifsiz acılar çektirmeye devam etmektedir. Bu durumun devam etmesi temel özgürlüklere ve insan onuruna hala yoğun saldırılar yapılmasından ve kolonici ve ırkçı yabancı ege men güçlerin uluslar arası insani hukuku ihlal etmesinden kaynaklanmaktadır. Barı§ ve sava§ zamanlarında kadın ların ve çocukların korunması ile ili§kili olarak uluslar arası insani hukuk belgelerinde bir çok hüküm bulunmakla birlikte henüz istenilen sonuçlara ula§ılamamı§tır. BM'nin insan haklarına saygı ve sivil nüfusun korunması için te mel prensipler konusunda verdiği 1 9 Aralık 1 968 tarihli ve 2444 ( XXII I ) sayılı kararını ve 9 Aralık 1 970 tarihli ve 2674 ( XXV) ve 2675 ( XXV) sayılı kararları ile birlikte, Ekonomik ve Sosyal Konseyin 28 Mayıs 1 970 tarihli ve 1 5 1 5 ( XLVIII ) sayılı kararlan desteklemi§ ve kadınların korunması konu sunu uluslar arası boyuta ta§ımı§ tır. Karabağ Sava§ı'nda ihlal edilen haklardan bir diğeri kadın haklarıdır. Sava§ta Azeri kadınları §eref ve liyakati alçaltan davranı§lara muhatap olduğu gibi, çe§itli i§kence94

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

lere tabi tutulmu§ ve gayri insani §ekilde öldürülmü§tür. 22 Haziran l 994'de esir alınana 1 926 doğumlu Vladimir Şevelev, s erbest bırakıldıktan sonra, Ermeni askerleri tarafından annesinin, kız karde§inin ve hasta olan karde§ini kur§un layarak öldürdüklerini belirtmi§tir. Öldürülmeden önce aile üyelerine çe§itli i§kenceler uygulandığını ifade etmi§tir. Ona göre, esir alınan bir çok kadın ve çocuğun cesetlerini gördüğünü, bunlara ağır i§kenceler yapıldığını belirtmi§tir.5ô Şu§a vilayetinin Ku§çular köyünde ya§ayan Niyaz Zeynalov Şubat l 992'de Ermeni silahlı birlikleri tarafından köyleri i§gal edilirken, esir alınan ya§lı annesine çqitli i§kenceler yapıldığını, daha sonra ise ba§ının kesildiğini, ba§ka kadınlara da benzer uygulamalar yapıldığını belirt mi§tir. 57 Kadınların korunması ve onlara kötü muamele yapıl mamasına ili§kin bir çok uluslar arası sözle§me bulunmak tadır. 1. C S ( Cenevre Sözlqmesi)'nin 1 2 . maddesi, il. C S 'nin 1 2 . maddesi, 111. C S'nin 1 6. maddesi, iV. C S'nin 2 7. maddesi, 1. ilave Protokol'ün 75. maddesi, il. ilave Proto kol'ün 4. maddesinde resmi §ekilde belirtilmi§tir. 1 949 C enevre s özle§melerinde ve onlara ilave Protokollerde de kadınlarla ilgili 1 9 madde bulunmaktadır. Bu düzenlemelerde: "Kadınlara cinsi farklılıkları dik kate alınarak muamelerde bulunulmalıdır" ifadesi belirtil mi§tir. Bu özel saygı, kadınlara fiziki özellikleri nedeniyle, §eref ve maneviyatı, hamilelik dönemi ve doğum halleriyle ilgili olarak gösterilmelidir. iV. C S'nin 2 7. maddesi gereği bütün sivil halkın kullandığı genel s avunmadan ilave " kadınlar, onların §erefine her türlü kasıtlı hareketten, ırza 95

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

tecavüzden, fuh§a zorlanmadan ve onların maneviyatına her türlü kasıtlı saldırılardan özel olarak korunmalıdır." Bu kadınların, kadınlık liyakatinden kaynaklanmaktadır. 58 BMT Genel Kumlu'nun 14 Ekim 1 974 tarihli 33 1 8 ( XXIX ) sayılı kararnamesiyle kabul edilen "Kadınların ve Çocukların Olağanüstü Durumlarda, Silahlı Çatı§ma Döne minde Savunmasıyla İlgili" Bildiri'nin Uluslar arası İnsani Hukukun geli§imine önemli katkısı olmu§ tur. 1. Protokol 'ün 75-76. maddelerinde kadınların korunmasıyla ilgili hükümlerin uluslar arası hukuk kuralı olarak belirlenme sinde bu Bildiri hukuki temel olu§turmu§tur. Bildiri'nin ı. maddesinde, sivil vatanda§lara, özellikle de en savunmasız bölümünü olu§turan kadınlara ve çocuklara eziyet edecek ıztırap veren saldırılar yasaklanmı§tır. Bildiri'nin 5. mad desi gereği, sava§an tara fların askeri operasyonları sırasın da veya i§gal edilmi§ arazilerde hapsetme, i§kence etme, kuqunlanma, toplu §ekilde tutuklama, toplu §ekilde ceza landırma, konutları yıkma ve ya§adıkları yerlerden zorunlu çıkarma gibi kadınlara ve çocuklara yaptıkları bütün etnik temizlik, zülüm ve insanlık dı§ı faaliyetler suç olu§turan fiiller olarak kabul edilmi§tir.59 Silahlı münaka§alarda kadınlara tecavüz edilmesinin Uluslar arası İnsani Hukukun önemli bir ihlali olarak değerlendirilmektedir. l 993'de BMT'nin İnsan Haklarıyla İlgili Uluslar arası Konferansı'nda kabul edilen Viyana Bildirisi ve Faaliyet Programı'nda, silahlı münaka§alarda kadın haklarının ihlali insan hakları ve insani hukuk alanında uluslar arası hukukun temel prensiplerinin ihlali olarak değerlendirildiği ve bu konuda önlem alınması gerektiği belirtilıni§tir. 60 96

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

BMT Genel Kurulu Aralık 1 993 'de " Kadınlara karşı güç kullanımının önlenmesiyle ilgili" Bildiri kabul etmiştir. Bildiri'de, silahlı münakaşalarda kadınlara karşı güç kul lanıldığı belirtilmiştir.6 1 1 99 5 tarihli Pekin Bildirisinde silahlı münakaşalarda kadınların korunmasının gerekliliği özellikle belirtilmiş, kadınların korunması, "Kadınlar ve Silahlı Münakaşa" Konferansı'nın faaliyet programında BMT üyelerinin en önemli on iki faaliyet alanından biri olarak belirlenmiştir. 62 Yugoslavya Uluslar arası Ceza Mahkemesi'ne kadınlara cinsi tecavüz hallerine bakma yetkisi tanınmıştır. l 992 'de bu sorun Mahkemenin tüzüğüne alınmasıyla ilgili konu tartışılırken Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi: "C enevre Sözleşmeleri için ortak olan hüküm - kasıtlı şekilde işkence veya yaralama, sağlığı zarara uğratma Uluslar arası İnsani Hukukun önemli ihlallerinin bir kısmını oluşturmaktadır ve tabii ki, sadece tecavüzlere değil, hem de kadınların şeref ve haysiyetine yapılan her türlü ihlal bu kapsamda değerlendirilmelidir." 63 G üvenlik Konseyi'nin oluşturduğu Bilirkişi Komitesi, tecavüzü s özleşme ve protokollerde önemli hukuk ihlali olarak belirlemese de "işkence ve in s anlık dışı tavırları" temsil ettiğini ve "kasıtlı şekilde sağlı ğa zarar veren azap veya önemli hasar" olduğuna karar vermiştir. 64 Yugoslavya Uluslar arası Ceza Mahkemesi tecavuzu insanlığa karşı işlenmi§ bir suç olarak değerlendirmiştir. Şöyle ki, bu hareket sivil halka karşı yapıldığı zaman insanlığa karşı işlenmi§ suça dönüşmektedir. Tecavüz bir kişiye karşı işlendiğinde uluslar arası insani hukukun önemli ihlali olarak kabul edilmemektedir. 97

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

İnsanlığa kar§ı i§lenen suç olarak değerlendirilen fiiller, klasik suçlardan dört temel kriterle ayrılmaktadır. Bu kri terleri, suçun ağırlığı, toplumsal karakter ta§ıması, planlı olması ve sebeplerinin olması olarak sıralayabiliriz. İnsan lığa kar§ı gerçekle§tirilen suçların ağırlığı bir taraftan onla rın toplumsal karakteriyle, diğer yandan insan için en değerli §ey olan hayata, sağlığa ve §ahsi dokunulmazlığa kast etmesiyle ilgilidir. İnsanlığa kar§ı gerçeklqtirilen s uç larda kurbanların fazlalığı söz konusudur. Nürnberg Askeri Mahkemesi belirtmi§tir ki, toplumsallık insanlığa kaqı gerçeklqtirilen suçun kriterlerinden biridir. 6 5 Ayn-ayrı §ahıslar tarafından belli §ahıslara kaqı ger çeklqtirilen suçlardan ziyade, sivil halka kar§ı gerçeklq tirilen suçlar insanlığa kaqı suç olarak yargılanabilir. Mesela, bir tecavüzle kaybolma gerçeği doğal, tecavüzle kaybolmanın sistemli uygulanması insanlığa kar§ı s uç ola rak değerlendirilebilir. İnsanlığa kar§ı s uçlara sadece i§bir liğiyle veya hazırlanmı§ plana uygun §ekilde gerçekle§ti rilmi§ ameller ait edilmektedir. Suçun siyasi, ırk veya dini §ekillerde yapılması uzun süre insanlığa kar§ı suçların temel kriterlerini olu §turmu§ tur. Bazen silahlı çatı§ma zamanı sava§ suçlarıyla insanlığa kaqı suçları ayırmak o kadar da kolay olmamaktadır. Nürnberg Askeri Mahkemesi bu iki kavram arasındaki kesin sınırı çok zaman belirlememi§, sanıkların çoğunluğu " sava§ suçları ve insanlığa kaqı suçlar" yüzünden yargı lanmı§tır. İki sanık ( Ştroyher ve fon Şirah ) "insanlığa kaqı s uç" nedeniyle yargılanmı§ ve suçlu bulunmu§tur. Onlar dan biri Yahudilerin tamamını yoketme ve soykırım siyase98

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

tinin uygulanmasını des teklemek ( Ş troyher), diğeri ise bin lerce Avusturyalı yahudinin topraklarından güç kullanıla rak çıkarılmasına katıldığı gerekçesiyle yargılanmı§tır. l 997'de

Uluslar arası Hukuk Komisyonu, Nürnberg

Mahkemesi'nde, sivil halka kar§ı gerçekle§tirilen sava§ s uçlarıyla insanlığa kar§ı s uçlar arasında kesin farkların olmadığını ve çoğu zaman bu suçların bir birine müdahale ettiğini belirtmi§tir. İçerik olarak bazı amellerdeki acıma sızlık halleri bu tür amellerin insanlığa kaq ı suç olarak değerlendirmesi için yeterli olmu§ tur. Komisyon, i§gal al tındaki arazilerde ya§ayan insanlara kaq ı gerçekle§tirilen suçların sava§ suçları olduğunu belirtmi§tir. Fakat onlar ırk ve dini sebeplerin olup olmamasına bakmaksızın, fiillerdeki acımasızlık yüzünden insanlığa kaq ı suçlar olarak da değerlendirilebilir. Demek ki, sava§ s uçlarıyla insanlığa kar§ı s uçlar arasındaki fark sis temli ve kesin karakter ta§ımamaktadır. 66

Her iki suç için ortak kriter, onların ağırlığı kriteridir. Öteki karakterler suçları bir birinden ayırmak için gerek lidir. Sava§ suçları genellikle insanlığa kar§ı suçlardan daha kapsamlı bir kavram olarak kar§ımıza çıkmaktadır. Buna Sava§ suçlarına hiç bir i§birliğinin söz konusu olmadığı, hiç bir siyasi, ırk ve dini sebebi olmayan tek bir suç da dahil edilebilir. Cenevre Sözle§mesi'nde kadınların korunmasıyla ilgili öngörülmü§ hükümler, silahlı çatı§malarla ilgili olmayan hallere

uygulanmaktadır.

Uluslar arası İnsani

Hukuk'un sadece silahlı münaka§alar zamanı uygulanma sıyla ilgilidir. 67

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Ermeniler tarafından Azeri kadınlara kaq ı gerçeklqti rilen vah§et, uluslar arası hukukun belirtilen kurallarının ihlal edildiğini teyit etmektedir. Bu konudaki olaylara a §ağıdaki olayları göstermek mümkündür. 3 1 Mart

l 993'de

E rmenistan Cumhuriyeti'ne ait askeri

birlikler tarafından Kelbecer ili i§gal edilirken, 1 964 do ğumlu Semaye Kerimova ve onun iki ya§larındaki kızı Nurlane Kerimova esir almmı§tır. Semaye, ona kaqı yapı lan a§ağılanmalara dayanamayıp intihar etmi§tir. Nurlane E rmenilerden para kar§ılığı geri alınmı§tır. 4 ay Ermeni esaretinde kalını§ çocuk, kafasına aldığı darbeler sonucu gözlerini kaybetmi§tir. Kelbecer vilayetinin Kilseli köyünde l 95 6'da doğmu§ Tahir Kuliyev'in karısı, 3 ya§larındaki kızı ve yakın akraba larıyla birlikte 3 1 Mart l 993'de otomobille vilayetten çıkar ken E rmeni askerleri tarafından ate§e maruz kalmı§tır. Sonuçta 1 978 doğumlu İlham Kuliyev, 1 983 doğumlu İlhame Kuliyeva, 1 985 doğumlu Taleh Mehmedov, Aslan Mirzayev ve onun kızı Afet ölmü§, diğerleri ise ağır yara lanmı§tır. Yaralılar arasında onun hanımı, kızı ve hanımı nın 80 ya§larında bulunan annesi de ölmü§tür. Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi'nin yardımıyla esirlikten kurtarılan T. Kuliyev, esir kamplarında olan Azeri a§ağılandığını, onların dövüldüğünü ve i§kencelere maruz kaldığını belirt mi§tir. Bu i§kencelere dayanamayarak insanların öldüğünü belirtmi§tir. Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi'ne §ikayette bulunduğu için T. Kuliyev hanımı ve çocuklarının gözleri önünde dövülmü§ tür. 83 ya§larında olan, Tama§a Heyder Kızı Nuhiyeva serbest bırakıldıktan 3 gün sonra esir kam pında yapılan i§kenceler yüzünden hayatını kaybetmi§tir. 100

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahlı birlikler, 8 Mayıs l 992'de Şu§a §ehrini i§gal ederken 1 5 ya§larında bulunan

Nezaket Memmedova'yı ve babasını esir almı§lar. Onları önce Hankendi'ne, sonra ise Ermenistan'a götürmü§ler. Uzun süre çocuğun gözleri önünde babasına a§ağılayıcı i§kenceler yapını§, dövmü§ler. Onu dövmü§, kulaklarını kesmi§, ısıtılmı§ demirle vücudunu yakını§ ve onu sakat lamı§lar. Kendisi serbest bırakılmı§, kızı ise 4 Nisan 1 993 tarihine kadar esir kampında tutulmu§tur. Uzun süren müzakereler sonunda N. Memmedova 4 milyon ruble kar §ılığında serbest bırakılmı§ ur. 68 Karabağ Sava§ı'nda sivil halkın ihlal edilen hakların dan birisi de çocuk haklarıdır. Çocuk hakları bugün en fazla üzerinde durulan ve korunması için çaba harcanan haklardan biridir. BMT İnsan Hakları Komitesi velilerin çocuklarından güç kullanılarak ayrılmasıyla ilgili davaya bakarken, velilerin çocuklarıyla ilgili haber alma hakkının olduğunu ve çocuklarından güç yoluyla ayrılmı§ annenin ondan bir haber alamamasının i§kence olarak kabul edil mesi gerektiğini kabul etmi§tir.69 Çocukların insan haklarını korumak geleceğe yatırım yapmaktır. Çocuk hakları, sağlam bir insan hakları kültü rünün yapı ta§larıdır ve gelecek nesillerin insan hakları güvencesinin temelini olu§turur. Çocuklar, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve ondan geli§en çqitli anla§malarla garanti altına alınını§ haklara sahiptirler. Çocuklara aynca, Birlqmi§ Milletler Çocuk Hakları Sözle§mesi ba§ta olmak üzere ek haklar tanınmı§ tır, çünkü onlar özel koruma ve bakıma muhtaçtır. Kendi101

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

lerine bakmaları, haklarını korumaları, ve potansiyellerinin farkına varıp geli§tirmede yardım etmeleri için yeti§kinler dünyasına güvenebilmelidirler. Hükümetler, çocukların ekonomik, sosyal ve kültürel hakları yanında medeni ve siyasi haklarını da korumakla yükümlüdür. Devletler yalnız kendi görevlilerinin gerçek lqtirdiği ihlallerden değil, ayrıca ailede veya toplumdaki diğer bireylerin çocuklara uyguladığı suiistimalleri önle mekten de sorumludur. Çocuk Hakları Sözle§mesi ABD ve Somali hariç tüm BM üye ülkeleri tarafından onaylanmı§ tır. Bu sözlqme s iyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel tüm hakları kapsar ve bu hakların birbirlerinden

ayrı§ tınlamaz ve

birbirine

bağımlı olduğunu özellikle vurgular. Haklar dört genel kategoride toplanır: Ya§am hakları; beslenme, barınma ve sağlık gibi; Geli§im hakları, en üst potansiyellerine ula§malarını sağlar; Korunma hakları, ya§ama hakkı, suiistimal, ilgisizlik ve istismardan korunma hakkı; Katılım hakları, toplumda ve politik ya§amda çocukla rın aktif rol almasını sağlar. Anla§manın hakları "ırk, renk, cinsiyet, dil, din, politik ve diğer görü§, ulusal, etnik veya sosyal köken, mülkiyet, özür, doğu§ tan veya diğer statü" farkı gözetmeksizin her kesi kapsar. Ana mesaj fırsat e§itliğidir. Kızlara erkeklerle aynı fırsatlar tanınmalıdır. Fakir, özürlü, mülteci, azınlık gruplara mensup çocuklar dahil tüm çocuklar aynı haklara, 102

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

öğrenim görme ve yeterli bir hayat standardında ya§ama fırsa tına sahip olmalıdır. Çocukların korunması uluslar arası s özle§melerle askeri operasyonlara katılmayan sivil ahali için öngörülen koruma sistemi kapsamındadır. Cenevre Sözle§mesi'nin 1. Protokol 'ün 77. maddesi de çocukların özel muhafazasına ili§kindir. Bu maddede çocukların özel saygı görmeleri ve her türlü kötü hareketlere kar§ı korunmaları gerektiği belirtilmi§tir. Sava§an taraflar çocukların korunmasını ve onlara her türlü yardımın yapılmasını sağlamalıdır. 70 Uluslar arası İnsani Hukuk gereği 1 5 ya§ını doldurma mı§ çocukların çatı§malara katılımı yasaklanmı§tır. 1. Pro tokol'ün 77. maddesinin 2 . fıkrasına aykırı §ekilde müna ka§alara katılırsa onlar komba tant ( gerilla ) statüsünden yararlanırlar. Bu tür çocuklar tutuldukları zaman onlar askeri esir statüsüne sahip olurlar. Buna rağmen onlar yine ya§larına uygun bir §ekilde özel korunmadan yararlanırlar. Ç ünkü Protokol'ün hükümleri münaka§a taraflarına yönel tilmi§tir ve çocukların askeri operasyonlara katılması ka nunların ihlali olarak değerlendirilemez. 71 Ermenistan - Azerbaycan, Dağlık Karabağ münaka§a sında çocukların çe§itli i§kencelere maruz kalması, onların BMT Genel Kumlu'nun 20 Kasım l 959'da 1 386 (XIV) sayılı "Çocuk Hakları Bildirisi", BMT Genel Kurulu tarafından l 989'da kabul edilmi§ "Çocuk Haklarıyla ilgili" Sözlqme'de

belirlenmi§ haklarının ihlaline delalet etmek-tedir. 72 Ermenistan'a ait silahlı birlikler tarafından, hiç bir suçu olmadığı halde çocukların öldürülmesi, onların esir alın ması ve velilerinden ayrılması olayları çoktur. 1 8 Kasım l 994'de Azeri çocuklarından olu§an 71 ki§inin Ermeniler 103

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

tarafından esir alınması resmen kayıt altına alınmıştır. Bu listede bulunanların en küçüğü 1 992 Kelbecer doğumlu Babek Hasan oğlu İlyasov ve Rövşen Firudin oğlu Kurbanov'dur. 73 Çocuklara karşı acımasız tavırlara başka bir örnek olarak 3 yaşlarında bulunan Şevki Hakani oğlu Aliyev'in yaşadıklarını gösterebiliriz. Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahlı güçler tarafından Ağdam'ın işgali zamanı şehirden çıkmaya çalışan Aliyev ailesinin arabası ateşe maruz kal mıştır. Açılan ateş sonucu bir ihtiyar ve 8 yaşlarında çocuk hayatını kaybederken, arabada bulunan diğer kişiler de ya ralanmıştır. 3 yaşlarında olan Şevki Hakani oğlu Aliyev omzundan yaralanmı§tır. Hankendi'nde Ermeni "doktorlar" çocuğun omuz kemiğinin l /3'ünü sağ dirsekten yukarı kas larıyla birlikte çıkarmıştır. Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi 'nin yardımıyla Şevki Aliyev, onun hasta olan annesi ve ninesi esirlikten kurtarılmıştır. Bakü'de doktor muayene sinden sonra, çocuğun omuz kemiğinin gereksiz şekilde çıkarılmış olduğu belirlenmiştir. Bu tür bir operasyonun doku nakli nedeniyle yapılmış olabileceği de belirtilmiş tir. 74 Cenevre Sözleşmelerinin koruması altında bulunan şahısların sağlığı açısından gerekli olmayan her hangi bir tıbbi prosedüre maruz bırakılması, bilimsel deneylerde kullanılma sı, her hangi bir organın nakli amacıyla alınması yasaklanmıştır ( 1 Cenevre Sözleşmesi m. 3, 1 2; il Cenevre Sözleşmesi m. 3, 1 2 ; III Cenevre Sözleşmesi m. 3, 1 3 ; iV Cenevre Sözleşmesi m. 3, 1 3 ; iV Cenevre Sözleşmesi m. 3, 32; 1 Protokol m. 1 1 ) . Nürnberg Mahkemesi'nin hüküm lerinde de bu tür deneylerin yapılması savaş suçu olarak değerlendirilmiş tir. 75 104

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

Uluslar arası İnsani Hukuk silahlı çatışmalarda çocuk lar için özel muhafaza sis temi belirlemiş ve bu prensipleri geliştirmektedir. Bu muhafaza başka uluslar arası örgütler tarafından

gerçekleştirilmektedir.

Mesela,

l 992'de

UNİCEF insani yardım yapılmasıyla ilgili çok önemli 5 0 operasyona katılmış, kendi kaynaklarının % 22'ni ihtiyacı olan çocuklara sarf etmiştir.76Bu tür yardımlar Azeri çocuk lara da yapılmıştır. 77 UNİCEF aracılığıyla esir alınmış ço cukların serbest bırakılması açısından da önemli önlemler alınmıştır. 78 d. Yaralı

Hasta Haklarının İhlali

Günümüzde medeni dünyanın önem verdiği haklardan biri de yaralı ve hasta haklarıdır. Bu nedenle yaralı ve has taların hakları Cenevre Sözleşmesi ile garanti altına alınmıştır. I. İlave Protokol kabul edilinceye kadar sivil ve askeri şahıslara yaralı ve hastaların korunması farklı şekil lerde gerçekleştirilmiştir. 1 Protokol'ün 8. Maddesi ile bu fark giderilmiş, bütün yaralı ve hastalar için bir tek kural belirlenmiştir. 1 Protokol'ün 20. maddesinde, hangi statüde olmasına bakılmaksızın bütün yaralı ve hastaların saygı g örmeleri ve korumadan yararlanmaları gerektiği belirtil miştir. Bu kurallar, yaralı ve hastaların hangi tarafa ait olmasına bakılmaksız ın güvenliklerinin sağlanması gerek tiğini, karşı tarafa ait olduğu için kendi ba şına bırakılama yacağını, gereken sağlık yardımının yapılması gerekliliğini düzenlemektedir. Savaş halindeki silahlı kuwetlerin has ta ve yaralılarının vaziyetlerinin ıslahı için düzenlenen 1 nolu Cenevre Sözlq mesi'nde de sağlık personelinin görev ve yetkileri ve hasta 105

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

ve yaralıların haklarına ili§kin düzenlemeler bulunmak tadır. Sözlqme'nin 1 2 . maddesine göre yaralı ve hastalar kapsamına 1 3 . maddede belirlenmi§ ki§iler, yani anla§maz lık halindeki tara fın silahlı kuvvetleri ve bu kuvvetlere bağlı milis ve gönüllü birliklerinin mensupları ve te§kilatlı direni§ hareketleri mensupları ve milis ve gönüllü birlik mensuplarıdır. Bu noktada madde, direni§ hareketleri ve bu hareketlere mensup milis ve gönüllü birlikler için öl çütler getirmektedir. Bu ölçütler tıpkı 3 nolu Sözle§me'de olduğu gibi aynen sayılmaktadır. Bu Sözlqme'de getirilen çok önemli bir düzenleme, sıhhiye birliklerinin ve mües seselerinin 1 9. maddeye göre hasım tarafa dü§nıÜ§ olsalar bile hasta ve yaralılarının tedavisine devam edilmelidir. Buna getirilebilecek tek istisna hasım tarafından hasta ve yaralılara kendisinin hizmet sunmasıdır. Hem 1 9. madde de, hem 20 ve 2 1 . maddede, sağlık personelinin saygı ve hürmet göreceği hem de insani vazifeleri haricinde dü§ mana zarar verici faaliyette bulunmadıkları sürece hiç bir §ekilde tecavüze maruz kalmayacakları ifade edilmektedir79• Fakat Ermeniler bu Sözlqmelere taraf olmakla birlikte, Karabağ Sava§ı'nda esirlere kaqı ağır uygulamalarda bu lunmu§tur. Hasta ve yaralılara sağlık yardımı yapılmaması bir tarafa, hatta i§kence edilerek ölüme terk edilmi§tir. Bu tür olaylara örnek verilebilecek bir çok olay vardır: 1 6 ya §ındaki Ofeliya Kuliyeva Ermenistan silahlı birlik leri tarafından yaralı §ekilde esir alınını§, zamanında sağlık yardımı yapılmadığından yarası kangren olmu§tur. 3 Haziran l 993'de Armen isimli Ermeni tarafından yeniden vurulmu§, karnından ve sağ elinden kuqun yarası almı§tır. İki parmağı kesilmek zorunda kalmı§tır. 28 Haziran l 994'de Ermeni esirleri ile deği§tirilerek vatana dönmü§tür.80 106

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

B ir patlama sonucu gözünden ağır §ekilde yaralanmı§ Babek İlyasov'a esir kampında hiç bir sağlık yardımı yapıl mamı§tır. Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi'nin yardımıyla s erbest bırakılmı§tır. Fakat zamanında tıbbi yardım yapıl madığı için B. İlyasov gözlerini kaybetmi§tir.8 1 1 97 1 Göyçay doğumlu a sker Mail Mehmedov 4 Ekim l 992'de

Hankendi

yakınlarında

yaralı

durumda

esir

alınını§, önce Karabağ'a oradan da Ermenistan'a götürül mü§tür. Sağlık yardımı yapılması gerekirken o, tam tersine dövülınü§, i§kencelere maruz bırakılmı§tır. Bunun sonu cunda da onun sol omuz kemiği kırılmı§tır. 7 Ekim l 992'de onun göğsüne kızgın demirle haç çizilmi§tir. M. Mehmedov 9 Mayıs l 993'de Ermeni esiri ile deği§tirilıni§ tir.82

I Protokol'ün 1 2 . maddesi gereği sağlık ocaklarının da korunması gerekmektedir. Ermeniler bu konuda da uluslar arası sözle§melere riayet etmeyerek çok sayıda suç i§lemi§ tir. B unlardan en dikkati çekeni ise Ağdam'da ya§anmı§tır. Ağdam §ehrindeki bir akıl hastanesinde 7 hasta esir alın ını§, bu 7 ki§iden üçü serbest bırakılını§, biri i§kencelere dayanamayıp hayatını kaybetmi§, üçü ise hala esir kamp larında tutulmaktadır. Bu olay aynı zamanda BMT Genel Kumlu'nun 20 Aralık 1 97 1 tarihli 2856 ( XXVI ) sayılı ka rarıyla kabul edilen "Akıl Hastalarına İli§kin Bildiri"nin hükümlerinin de açıkça ihlali anlamı ta§ımaktadır. Bu bil diri de, akıl hastalarının da ba§ka §ahıslarla aynı düzeyde haklara sahip oldukları belirtilmektedir.83

e. Esir Haklarının İhlali Askeri esirler Uluslar arası İnsani Hukuk'un koruması altında bulunmaktadır. Askeri esirler gerçek ki§ilerin değil, 107

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

devletlerin koruması altındadır. Bu nedenle de askeri esir lere yapılan uygulamalardan söz konusu devlet sorumlu tutulmaktadır ( ili. e s m. 1 2 ) . Dağlık Karabağ Savaşı'nda İnsani Hukuk kurallarının Ermeniler tarafından defalarla ihlal edildiği bilinen bir ger çektir. Bu bakımdan Askeri Esirlerle İlgili ili. C enevre Söz leşmesi kurallarının da ihlal edildiğini belirtebiliriz. Oysa S özleşme gereği askeri esirlere hümanist muameleler yapıl malıdır. Esir oldukları dönemde ordu mensupları, asker s tatüsünü korumaktadır. Onlar asker üniformalarını giye bilir, kendi amirlerine itaate devam edebilirler. Sözleşmeye göre, Savaş bittikten sonra askeri esirler de serbest bıra kılmalıdır. Dağlık Karabağ Savaşı Mayıs l 994'te ateşkes yapılma sına rağmen Ermeniler, Azeri esirleri Ermenis tan'da tut maya devam etmektedir. Askeri esirlerin serbest bırakıl maması, aynı zamanda 1. Protokolün 8 5 . maddesinin 4. bölümünün "b" fıkrasını da ihlal etmektedir. Azerbaycan C umhuriyeti E sir ve Kaybolmuş Vatandaş larla ilgili D evlet Komisyonu'nun verdiyi bilgilere göre esir alınmış 783 kişinin esir kamplarında bulunması gerçeği E rmenistan tarafından kabul edilmemektedir. "Henriks Byel" Fonu Uluslar arası Ara ştırma Ekibi'nin faaliyeti so nucu söz konusu şahıslardan altısının esir kamplarında olduğu belirtilmiş tir. 84

III. C S'nun 1 3 0. maddesinde askeri esirlerin öldürülme sinin, Uluslar arası İnsani Hukuk kurallarının önemli şekilde ihlali manası taşıdığını ifade etmektedir. Askeri esirlerin ölümüne neden olabilecek her türlü hareket ve 108

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

ihmal III. Cenevre Sözle§mesi hükümlerinin önemli ihlali olarak değerlendirilmektedir. Zira bu sözlqme hükümle rine göre, hiç bir askeri esirin sakatlanamayacağı ve bilim sel deneylere konu olmayacağı düzenlenmi§tir. Askeri esir lere kaqı güç kullanılmaması, tehdit v e tahkire maruz bırakılmaması gerektiği belirtilmi§tir. Onlara kaqı baskı uygulanmasına izin verilmemektedir. Askeri esirlere gere ken sağlık yardımının zamanında yapılması gerektiği de belirtilmi§ tir. Askeri esirler ya §am için yeterli ve faydalı ortamda tutulmalı, ihtiyaçları kadar yiyecek, içecekle temin edilmelidir. Genel olarak III Cenevre Sözlqmesi askeri esirlerin ya§am ve sağlığının korunması ve bunun için gereken ku ralların belirlenmesi amacına hizmet etmektedir. Faka t Ermenistan tarafından bu hukuk kurallarına uyulmamı§tır. Ermenistan devleti Cenevre Sözlqmelerine katılmakla bir takım sorumluluklar altına girmi§, faka t bu sorumluluk larını yerine getirmemi§tir. Bunu ispatlayacak bazı örnek lerin verilmesi faydalı olacaktır: 7 Mayıs l 993'de esir alınını§, l 95 5'de Kelbecer'in Bozlu köyünde doğmu§ Mikayı! Abutalıbov, esir kampında her gün dövüldüğünü, a§ağılandığını ve gücünün yetmediği i§lerde çalı§tırıldığını belirtmi§tir. O, Ermenistan'da binler ce kadın, ihtiyar ve çocuğun esir kamplarında tutulduğunu da belirt mi§ tir. 85 27 ya§lı Abdulaziz Mehmedov Kerkicahan ka sabasında bacağından yaralanmı§ ve esir alınmı§ tır. Kendisiyle bir likte 8 ki§inin de esir alındığını belirtmi§tir. Götürüldükleri yerde plastik sopalarla dövüldüklerini söylemi§ tir. Boynuna 109

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

bilmediği sıvıyla dolu iğne yaptıklarını belirtmi§tir. Bir gün yarası açılarak alnına kanıyla haç §ekli çizilmi§tir. Yılba§ı gecesi karlı havada dı§arı çıkarılmı§ ve üzerine s oğuk sular dökülerek dı§arıda bekletilmi§tir. Nöbetçiler bekçi köpekle rini üzerine saldırtıp eğlenmi§tir. Vücudun çe§itli yerlerinde bulunan yara izleri de anlattıklarını teyit etmektedir. Ferhat Rahman oğlu Ataki§iyev de Abdulaziz'le birlikte olmu§tur. O, öldürüldükten sonra cesedi Abdülaziz'in hüc resine bırakılmı§ tır. Birkaç gün ceset burada kalmı§tır. B ilirki§i raporunda cesedin üzerinde a§ağıda belirtilen yara ların izlerinin bulunduğu gös terilmi§ tir: Alın kemiğinin kırılması, her iki omuz ve diz kemiğinin kırılması, burun kemiklerinin kırılması, bütün di§lerin sökülmesi; karın bo§luğunda açılan 2 delik, iç organların ezilmesi, boyunun arka kısmında 8 iğne izi, sol bilek yaraları; bacakta 2 adet mermi yarası. l 974'de

Mart

Haçmaz'da doğmu§ asker Alem§ah Hasanov 8

l 994'de

Fizuli'de yaralanmı§ ve esir alınmı§tır. O,

s erbest bırakıldıktan sonra, esir kamplarında bulunan esir lerin sürekli dövüldüğünü, insanlık dı§ı muamelelere ma ruz bırakıldıklarını, güçleri yetmeyen i§lerde çalı§tırıldık larını belirtmi§tir. l 9 7 l 'de Bakü §ehrinde doğmu§ asker Faik Mehmedov 6 Eylül l 992'de esir alınmı§tır. Serbest bırakıldıktan sonra, yaralı olduğu halde esir kamplarında dövüldüğünü ve çqitli i§kencelere maruz kaldığını belirtmi§tir. O, 20 Ocak 1 993'te esir kampından kaçmayı ba§armı§ tır. Ermeni birlik lerinin Ağdam §ehrini tamamen yaktıklarını belirtmi§tir. Velilerinin mezarlarının bulunduğu kabristanlığın da tama1 10

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

men dağıtıldığını belirtmi§tir. E sir kamplarında birılerle Azerinin zor §artlar altında tutulduğuna §ahit olmu§tur. 3 Ocak l 994'de Ağdam' da esir alınan, 1 974 Bakü do ğumlu asker Famil Aliyev Ermenilerirı, vücudunda sigara söndürerek ona i§kence ettiklerini belirtmi§ tir. Azeri esir lerin öldürüldüğüne de §ahit olmu§tur. E sir kamplarında binlerle ihtiyar, kadın ve çocukların olduğunu da belirt mi§tir. Onun ifadesine göre, esirler güçleri yetmeyen i§lerde çalı§tırılmakta, i§kencelere maruz bırakılmaktadır86• Belirti len olaylar Cenevre Sözle§melerirıin

önemli §ekilde ihlal

edildiğinin göstergesidir. 1 973, Beylegan'ın A§ıklı köyünde doğmu§ asker Amil Ahmedov, 23 Eylül l 993'te 1 1 ki§iyle birlikte esir alınmı§tır. E sir kamplarında her gün dört be§ defa dövülmü§, çqitli i§kencelere maruz kalmı§lar. Esir kamplarında dövülerek öldürülenlere de §ahit olduğunu belirtmi§tir. l 968'de Ucar'da doğmu§ asker Afin Yahyayev 25 Nisan l 994'de Ağdamda üç askerle birlikte esir alınmı§ tır. Onlar her gün çqitli i§kencelere maruz kalmı§tır. O, i§ kencelere

ve a§ağılanmalara dayanamayıp intihar edenlerin olduğu nu da belirtmi§tir. Raset Ahmedov 7 Mart l 994'de Seyit Ahmetli köyünde sava§ırken esir alınmı§tır. Götürüldüğü kampta bulunan esirlerirı sopalarla dövüldüğünü belirtmi§tir. 1 5 Eylül l 994'de Zeynal Mahmudov dövülerek öldürülınü§tür. Kendisi ise, 1 6 Ekim l 994'de serbest bırakılmı§tır. Tovuzda doğmu§ asker Ülfet Hacıyev 12 Haziran l 993'de Ağdamda esir alınmı§ tır. Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi 'nin aracılığıyla sağlık durumu çok ağır olarak serbest bıııı

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

rakılmı§tır. Esir kamplarında binlerle Azeri ihtiyar, kadın ve çocukların zor §artlarda tutulduğunu belirtmi§tir87• Ermenistan Cumhuriyeti gerçeği uluslar arası örgütler den gizlemek amacıyla, münaka§ada taraf olmadığını ireli sürerek, Dağlık Karabağ Ermenilerinin kendi kaderlerini belirlemek için sava§tıklarını belirtmektedir. Oysa ki, Ermenistan yetkililerinin Azerbaycan topraklarına sahip lenmek arzuları bilinen bir gerçektir. Ermenistan arazile rirıde tutulan binlerce Azerbaycanlı esir de, Ermenistan'ın bu münaka§anın tarafı olduğunun bir kanıtıdır. l 93 6'da Zengilan'ın Baharlı köyünde doğmu§ Kamil

Veliyev Ağustos l 993'te Zengilan'da esir alınmı§tır. O, Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi'nin aracılığıyla Kasım l 993'te serbest bırakılmı§tır. Sürekli i§kencelere maruz ka

lan asker vatana sağır olarak dönmü§tür. l 973'de Yevlah'da doğmu§ asker Bayram Aliyev Aralık l 992'de Zengilan Sava§ı'nda esir alınmı§tır. Önce Gafan

polis §Ubesine götürülen esir, sonra Erivan'a götürülmü§ tür. Azeri esirlerin i§kencelere maruz kaldığını, toprak yemeğe zorlandıklarını, dövüldüklerirıi, a§ağılandıklarını, yaralıların ölüme terk edildiğini belirtmi§tir. O, bir çok esi rirı a§ağılanmalara dayanamayanların bir çoğu kurtulu§U intihar etmekte bulmu§tur. O, Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi'ne §ikayet ettiği için Muharrem Meyeddinov dövülerek öldürülmü§tür. O, Ekim l 993'de serbest bıra kılmı§ tır88•

III. C S'nin Ermenilerce ihlal edildiği bir ba§ka konu ise esirlerirı gerçek ki§ilere verilmesidir. 1 973 doğumlu asker İlgar Hamzayev Ermenistan'da Balasanyanların ailesine 1 12

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

verilmi§tir. Balasanyanlar ailesi sava§ ta kaybolan oğullarıy la deği§mek için İlgar Hacıyev'i evlerinde göz hapsinde tutmu§tur. Oğullarının öldüğünü öğrenince İlgan da öldür mü§tür. 111. C K'nın 1 2 . maddesi gereği askeri esirler gerçek §a

hıslara verilmemeli, devlet kontrolünde olmalıdır. Sorum luluğu da devlet ta§ımalıdır. Bu konuda bir ba§ka örnek verecek olursak, 1 973 doğumlu asker İlham N esibov üç ye rinden yaralandıktan sonra esir alınmı§tır. Önce Hankendi 'nde, sonra ise Erivan'da Arkelyanlar ailesinde tutulmu§tur. Onların, İlhamı kaybolan çocukları Sağenle deği§tirmeyi amaçlamı§tır. Aile tarafından çqitli i§kencelere maruz bı rakılmı§, i§kenceler sonucu durumu ağırla§an İlham, Er menistan Cumhuriyeti Güvenlik Bakanlığı'na bağlı 1 0 Nolu hastaneye kaldırılmı§tır. Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi 'nin aracılığıyla 24 Kasım l 994'de hastane memuru S. Arkelyan'dan 06/334 Nolu mektupta, İlham Nesirov 2 3 Kasım l 993'de ağır hastalığından ölmü§tür.89 İ. Nesibov'a yapılan i§kenceler de 111. CK' nın 1 2 . ve 26. maddelerinin hükümlerinin ihlal edildiği görülmektedir. Bunun yanı sıra bu fiillerle askeri esirlerin aç bırakılması nın yasaklandığı BMT Genel Kumlu'nun 1 7 Aralık 1 974 tarihli 3 348 ( XXIX) sayılı kararnamesi de ihlal edilmi§tir.90 E rmenilerin uluslar arası insan hakları hukuku kural larını ihlal ettiği bir ba§ka konu da esir askerlerin öldürül mesidir. Ermenistan Cumhuriyeti İçi§leri Bakanlığı'nca 1 6 Şubat l 994'te beyan edilen Azeri esirlerin öldürülmesi ile ilgili bilgiye göre, Azerbaycanlı esirler kaçmak isterken vurulmu§tur. Uluslar arası İnsani Hukuk hükümlerince 1 13

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

( Lahey Tüzüğü, 8. maddesi, III C K madde 92 ) esirlerin bu lunduğu devlete, esirin kaçmasını önleme hakkı tanınmı§ tır. Fakat kaçmaya çalı§an esir yakalanınca disiplin kural larına aykırı §ekilde cezalandırılması yasaklanmı§tır. B u nedenle Azerbaycanlı esirlerin kaçmaya kalkı§tığı gerekçe siyle öldürülmesi uluslar arası kuralların ihlali anlamı ta§ı maktadır.9 1 Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi'nin gayretleri sonucu 23 Mart 1 994'de 1 0 askeri esirin cesedi E rmenistan'dan geri alınmı§tır. Onlardan ikisi 28 Haziran 1 993 'de, sekizi ise 29 Ocak 1 994'de öldürülmü§ tür. Azerbaycan Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan bilirki§i

raporunda,

Ermenistan

Dı§i§leri Bakanlığı'ndan verilen bilgilerin gerçek olmadığı belirtilmi§tir. Ermenistan tarafından esirlerin kaçarken kuqunlandıkları belirtilmesine rağmen raporda R.

Ağayev, E. G. Ahmedov, E. S. Mehmedov, F. G. Kuliyev, E. M. Ahmedov'un ölümünden önce ağır i§kencelere maruz kaldığı ve kafasından kur§unlanarak öldürüldüğü belirtil mi§tir. B. A. Gıyasov yakın mesafeden ve önden kur§un lanarak öldürülmü§tür. R. R. Ağayev'in, E. S. Mehmedov 'un, E. M. Ahmedov'un kulakları kesilmi§tir. R. R. Ağayev 'in kalbi ve karaciğeri alınmı§tır. Bu da onun organlarının organ naklinde kullanılmı§ olduğunu göstermektedir. İ. S. N esirov'un uzun süren açlık nedeniyle öldüğü belirtilmi§tir. F. G. Hüseynov'un cesedinde de çe§itli i§kence izleri tespit edilmi§ tir. 92 Azerbaycanlı bilirki§iler tarafından hazırlanan raporda bulunan bilgiler, Amerika Tıp Bilirki§iler Birliği, Hukuki ve Sosyal Tıp Uluslar arası Akademisi'nin Mütevelli Heyeti ve 1 14

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

İngiltere "Hekimler İnsan Hakları uğrunda" te§kilatının üyesi, Prof. Derek Paunder tarafından da teyit edilmi§tir.93 B azen Azeri esirlerden kısa s almak ve bu durumu hu kuka uygun göstermek için Ermenistan'da askeri esirler mahkemede muhakeme edilmi§tir. Uluslar arası İnsan Hakları Hukuku, askeri esirlerin sava§a katıldıkları gerek çesiyle muhakeme edilmesini yasaklamaktadır. Ermenis tan'da ise bu tür muhakemeler esirlere savunma hakkı bile tanınmadan yapılmı§tır. Erivan'da yapılmı§ yargılamalar sonucu 2 Azeri esir idama mahkum edilmi§, 3 ki§iye 1 2 yıl hapis cezası verilmi§tir. 04 Azerbaycan devleti askeri esirlerin muhakeme edilmesiyle ilgili defalarca itirazını belirtmi§, bu tür muamelelerin uluslar arası hukuk kurallarına aykırı olduğunu dile getirmi§tir.05 Dağlık Karabağ Sava§ı'nda insan hakları ve insani hukuk kurallarının ihlalini gös teren bir çok delil vardır. Bu tü r vakaların önlenmesi, faillere gereken cezaların verilme siyle mümkündür. BMT G üvenlik Konseyi'nin Ruanda ile ilgili kararnamesinde, askeri mahkemelerin yaratılması cezasızlığın önlenmesi ve muhtemel insan hakları ihlal lerinin önlenmesini sağlayacak önemli bir tedbir olarak değ erlendirilmi§ tir. 06 Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi ve insan haklarıyla ilgili bir çok anla§ma ve sözlqme hazırlamı§ B ilqik Mil letler ve diğer uluslar arası örgütler, uluslar arası anla§ma ve sözlqmelerin tarafı olan devletlerin söz konusu sözle§ melerde ön görülen hak ve özgürlüklere s aygı gös termesi, kuralların ihlalinden kaçınması gerektiğini bir çok kara rında ifade etmi§ tir. Ermenistan tarafından Azerilerin sene1 15

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

lerce ya §adıkları topraklardan zorla sürülmesi, kanlı olay ların gerçeklqtirilmesi, insanların öldürülmesi, sakatlan ması, malvarlıklarının gasp edilmesi gibi haller, uzun süre Azeri halkının haklarının ihlal edilmesi gerçeğini gözler önüne sermektedir.

SONUÇ Ermenistan'ın da içinde bulunduğu Kafkasya bölgesi, esas olarak Müslümanların çoğunluğu te§kil ettiği bir bölgedir. Aslında 1 800'lü yıllara kadar Ka fkasya bölgesinde sınırlı sayıdaki Ermeni aileleri dı§ında, Ermeni halkından bahsetmek mümkün değildi. Rusya,nın 1 9. yüzyılın ilk yarısında Güney Kafkasya'yı i§gali sonrasında, çok sayıda Ermeni'yi i§gal ettiği topraklardan getirip Azeri Türklerine ait topraklara yerlqtirmesiyle birlikte Ermeniler bölgede etkin halklardan birine dönü§mÜ§ tür. Bundan sonraki sü reçte yerli Müslüman halk, elinden toprakları alınarak Azerbaycan'ın ba§ka bölgelerine göç etmeye zorlanmı§tır. S SCB sonrası dönemde bağımsız bir cumhuriyet haline geldikten sonra askeri gücünü Rusya'nın yardımıyla peki§ tiren Ermenistan Cumhuriyeti, 1 992 yılında Azerbaycan'a bir ba§ka süpriz saldırıda daha bulunmu§. Bu kez hukuken ve fillen Azerbaycan'ın bir parçası olan Karabağ'ın dağlık kısmını i§gal etmi§tir. Karabağ'dan ayrı olarak Ermeniler, bu bölgeyi çevreleyen ve nüfusunun çoğunluğunu Azeri Türklerinin olu§turduğu toprakları da i§gal etmi§tir. Erme nistan'ın i§gal ettiği topraklar, Azerbaycan'ın toplam yüzöl çümünün yüzde 20 sine e§ittir. Yerlerinden edilmi§ bu büyük insan kitlesi Azerbaycan'daki geçici mülteci kamp larına yerle§ tirilmi§ tir. 1 16

Dağlık Karabağ Savaşı'ıun İnsan Hakları Açısından Analizi

Esas olarak Dağlık Karabağ problemi, yeni Ermeni nes linin, ( çoğunlukla da ya §lıların yeni neslin beyinlerini zehirlemesinden dolayı) , Türklere kar§ı beslediği §iddetli nefretin çirkin bir dı§avurumudur. 2 5 Şubat ı 26 Şubat a bağlayan ( 1 992 ) gece Azerbaycan'ın Hocalı §ehrinde Erme nilerin yaptığı zalimce katliam bu inkar edilmez gerçeği doğrular. Dağlık Karabağ Sava§ı sırasında Ermenilerin dav ranı§ları, Ermenilerin daha fazla toprak için yapabilecek lerini göstermesi açısından manidardır. Ermenistan Rusya 'nın uzun vadeli stratejisinin taleplerini kaqılamak için dünya haritasında küçük bir devlet olarak yer bulmasın dan beri, kom§U devletlerin topraklarıyla ilgili savunulması olanaksız taleplerde bulundu. Azerbaycan da bu kom§U devletlerden biriydi. Ermenistan ile Azerbaycan arasında Dağlık Karabağ konusundaki çatı§malar, her iki ülkenin de Sovyet Sos yalist C umhuriyetleri Birliği'nin parçası olduğu 1 988 yılın da ba§ladı. Bu çatı§malar Sovyetler Birliği'nin dağılmasın dan hemen sonra rutin hale dönü§tü. Bu iki devlet ara sında ate§kesin imzalanmasının üzerinden 14 yıl geçmesi ne rağmen Ermenistan, Azerbaycan topraklarının yüzde 20 sinin i§galini yasadı§ı olarak hala sürdürüyor v e sava§ dolayısıyla yerlerinden edilmi§ 1 milyondan fazla sivil halk, Azerbaycan geneline dağılmı§ geçici mülteci kamplarında ya §amaya devam etmektedir. Dağlık Karabağ Sava§ı'na insan hakları açısından ba kıldığında tablo hiç de iç açıcı değildir. Bugünün modern dünyasının önem verdiği değerler bu sava § ta ihlal edil mekle kalmamı§, insan hakları açısından kötü örnekler 1 17

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

olarak hafızalara kazınmı§tır. Zira, insan hakları alanında mücadele edilen etnik temizlik, soykırım ve diğer sava§ suçlarına ili§kin bir çok fiil tespit edilmi§tir.

İ§kence, aç

bırakma, §eref ve namusu alçaltma, tecavüz, çe§itli tıbbi denemelerin objesi yapma gibi bir çok suç Ermeni yetkili lerce doğrudan veya azmettirmesi sonucunda i§lenmi§tir. Bu fiillerle, Azerbaycanlı sivil halk ve esir alınan as kerlere kar§ı ya§am, mülkiyet, kadın, çocuk, hasta, esir, mülkiyet gibi haklar ihlal edilmi§tir. Ermenistan bu hakları koruyan uluslar arası sözle§melere taraf olsa

da bu

sözlqmelere uymamakta ısrar etmektedir. Bununla birlikte uluslar arası sözle§melerin uygulanmasını takip eden ko mite, komisyon ya da mahkemeler Ermenilerin bu fiillerini gereğince ele almamakta ya da uyarma, kınama gibi basit cezalarla geçi§ tirmektedir. Bu durum Ermenileri daha da cesaretlendirmekte ve yeni terör ve insanlığa kaqı bir çok suçu i§ lemeye te§vik etmektedir.

1 18

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

Üçüncü Bölüm Dipnotları 1

Halen Ermenistan devlet başkanı olan Robert Koçaryan özel bir görevle Hocalı Soykırımına katılmıştır. Buradaki başarısından dolayı Ermeni halkı tarafından ödüllendirilerek devlet başkanlığına seçilmiş tir. Ramiz Sevdimaliyev, Mejdunarodnıy Terorizm, Globalnaya Prob lema Sovremannosti, Bakü, ELM, 2004, ss. 1 86-204. http://undp.un.org.tr/doc_pdf/metin l2 10.pdf- 17.01 .2008. Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı 5 Temmuz 1 999 tarihli 2 60 1 /9 sayılı mektubu. BM 5 l . sessiya, Üçüncü Komite, bend 1 00. 30 oktyabr 1 996.

4 Khodjaly Its Last Day, Baku. Publishing House Azerbaijan. 1 992 . 5 Report of the I nternational Law Commission on the 48 -th session, New-York, 6 May-26 July 1 996. pp.93-94.

6 Khodjaly Its Last Day, Baku, Publishing House Azerbaijan, 1 992 . 7 Vefaddin İbayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ Münaqişesi Beynelhalk Hüquq Müstevisinde, Bakü ELM, 2006, s.98.

8 Gazeta Svoboda, 12 iyunya 1 992 g. 9 Report of the Intemational Law Commission on the 48 - th session, 6 10

12 13

May-26 July, 1 996. New-York. 1996. pp.93-94. B C. assioni, International Criminal Law: Adraft Intemational Criminal Code., Sijthoff and Noordhoff, Alphen aan den Kijn. 1 980, p.73 L.H. Hüseynov, "Genosid cinayetinin terkib ünsürleri". Hukuki Devlet ve Kanun, 1 999, No:8, s s . 38-39. http://undp.un.org.tr/doc_pdf/metin l 2 10.pdf Reservations tot the Convention on Genocide, Advisory Opinion. I . C .Reports. 1 95 1 .

14 "Barcelona Traction Case" ( Belgium v. Spain ), I SJ Reports, vol 3, 1 970, paras. 33 and 34

15 "8sir, Girov v� İtkin Düşmüşler", http://Www.human.gov.az/?sehife= etrafli&sid =MTYzMjAzMTEyNDM2NDcyMw= &dil =az, 1 3 . 1 2 .2007.

16 http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/yirminci yuzyilda/insan_haklari_evrensel.hım

17 İbayev, Ermenistan-Azerbaycan Dağlık Karabağ İnsan Hüquqları Kontekstinde, Bakü, 200 1, s.92.

1 19

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

1 8 Azerbaycan Respublikası Dış İşler Nazirliyinin 5 iyul 1 999 tarihli 260 1/9 saylı mektubu, BM 5 1 . sessiya, üçüncü komite, bend 100. 30 oktyabr 1 996.

19 http://www.canaktan.org/h ukuk/insan_haklari/yirminci-yuzyilda/ kisisel_ve_siyasal.htm, 17.0 1 .2007.

20 Deystvuyuşee Mejdunarodnoe Pravo, t. 2, M., İzdatelstvo Moskov skovo Nezavisimovo İnstituta Mejdunarodnovo Pravo, 1 997, ss.22,30.

21 Daha geniş bilgi için bakınız. i. Velizade, B. Muradov, Ermenistan Azerbaycanlılarının Soykırımı, Bakü, Gençlik Yayınevi, 1 996.

22 İbayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ Münaqişesi Beynel halk Hüquq Müstevisinde, s.93.

23 Reha Yılmaz, "Uluslar arası Terörizm ve Ermeni Terörünün Analizi", Journal of Qafqaz University, Bakü, 2006, s . 5 .

2 4 i. Memmedov, S. Esedov, Ermenistan Azerbaycanlıları ve Onların Acı Taleyi, Bakii, 1 992, s s . 3 - 5 .

25 Velizade, Muradov, a.g.e., 1 54- 1 60. 26 "Karabağ'ın İşgali", http://l-vww.human.gov.az/?sehife=etrafli&dil= az&sid =MTAOOTU5MTA4MTizMDU5 OQ , 1 2 . 1 2 .2007.

27 Sedat Laçiner, "Ermenistan Dış Politikası ve Belirleyici Temel Fak törler 1 99 1 -2002", http://www.turkishweekly. net/ turkce/makale.php ?id = l 3 1, 0 1 . 1 2.2007.

28 Nazım Cafersoy, "Bağımsızlığın Onuncu Yılında Azerbaycan - Rusya İlişkileri", Avrasya Dosyası, Azerbaycan Özel Sayısı, Cilt: 7 ( 1 ), İlkbahar 2 00 1 , ss.286-3 1 8 .

29 http://www.unhchr.ch/udhr/lang/trk.htm, 1 1 . 10.2007. 30 Detaylı bilgi için bakınız, Muzaffer Sencer, Belgelerle İnsan Hakları, Beta Yayınları, İstanbul, 1 988.

31 Hüsnü Öndil, İnsancıl Hukuka Giriş, http://www.ihd.org .tr/makale/insancil/insan3 .html, 1 5 . 1 2 .2007.

32 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999 tarihli 2 60 1 /9 saylı mektubu. BM 5 1 . sessiya, üçüncü komite, bent 1 00. 30 Oktyabr 1 996.

33 Havva Memmedova, Xocalı, Şehitler Şahitler, Bakii, 2003, ss.29-30. 34 http://www.unhchr.ch/udhr/lang/trk.htm, 1 7 . o 1 .2008.

120

Dağlık Karabağ Savaşı'nın İnsan Hakları Açısından Analizi

35 Ayrımcılığa Uğramama Hakkı - Temel Bir Hak,

http://Www.amnesty.org.tr/v l 6 1 2200307.si, 1 7.0 1 .2008. 3 6 İbayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ Münaqişesi İnsan

Hüquqları Konteksinde, s. 1 0 1 . 3 7 http://www .belgenet.com/arsiv/sozlesme/aihs_0 l .html, 1 7.0 1 .2008. 38 D. Gomen, D. Haris, L. Zvaak, Evropeyskaya Konvensiya o Pravax

Çeloveka i Evropeyskaya Sosialnaya Xartiya: Pravo i Praktika, M., MNİMP, 1 998, s . 137. 39 Velizade, Muradov, a .g.e., 1 54- 1 60. 40 Zayavleniye MİD Azerbaydjanskoy Respubliki Po Povodu Suda v

Erevane Nad Azerbaydjanskimi Voennoslujaşimi, Popavşimi v Plen v Kelbacarskom Rayone Azerbaydjana. 2 . 05. 94 g. Bakü, 1 997. ss.27-28. 41 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz

1 999 tarihli 2 60 1/9 saylı mektubu, BM 5 1 . sessiya, Üçüncü Komite, bent 100, 30 Oktyabr 1 996.

42 Aynı. 43 Önd ül, http://www . ihd.org. tr/makale/insanci!/insan4.html, 1 7.O 1 .2008. 44

A.V. Tribunskiy, "Zaşita Grajdanskovo Naseleniya vo Vremya Voorujennıh Konfliktov". Moskovskiy Jurnal Mejdunarodnovo Prava, No: 1/98/29, Ocak-Mart, ss. 1 1 9- 1 3 1 .

45 İbayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ Münaqişesi Beynel

halk Hüquq Müstevisinde, s. 104. 46 Zayavlenie MİD Azerbaydjanskoy Respubliki v Svyazi S Sobıtiyami v

Zone Armyano-Azerbaydjanskovo Konflikta i Obostreniem Situasii Na Graniçse Dvux Gosudarstv. 2 5 . 1 1 . 93 g. Zayavleniya i Soobşeniya MİD Azerbaydjanskoy Respubliki, Baku, 1 997, ss. 1 6- 18. 4 7 Azerbaydjan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999

tarihli 2601/9 saylı mektubu. BM 5 1 . sessiya, üçüncü komite, bent 100. 30 Oktyabr 1 996. 48 İbayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ Münaqişesi İnsan

Hüquqları Konteksinde, s . 106. 49 Azerbaydjan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999

tarihli 2601/9 saylı mektubu. BM 5 1 . sessiya, üçüncü komite, bent 100. 30 Oktyabr 1 996. 5 0 Aynı.

12 1

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomile Analiz

51 Hrc Coom. No: No: 320/1 988 . CCPR/C/47/D/320/ 1 988.

52 Evropeyskiy Sud Po Pravam Çeloveka . İzbrannie Reşeniya . T. L M., NORMA, 2000, ss .383, 640-641, 767, 8 1 1 ; T. 2, ss.75, 1 67, 22 L 226, 325, 447, 469. 53 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999

tarihli 2601/9 saylı mektubu. BM 5 1 . sessiya, üçüncü komite, bent 100. 30 Oktyabr 1 996. 54 Aynı 55 E. David, Prinsipı Prava Voorujeımıh Konfliktov. M., MKKK, 2000, s. 5 1 1 .

56 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999 tarihli 2601/9 saylı mektubu. BM 5 1 . sessiya, üçüncü komite, bent 100. 30 Oktyabr 1 996. 57 Azerbaycan Gazeti, 1 999, No: 77.

58 Commentary on the Tried Geneva, 1 960 Mart. 14, p. 205-206. 59 International Review of the Red Cross, November-December 1 980:

"New code for the protection of civilian population and property during armed conflict" by Ionel Closca. 60 Doc. NC ONF. 1 57/24 ( Part I I ) , 13 October 1 993.

6 1 GA/Res/48/104, 20 December 1 993. 62 Bakınız. Çevertaya Vsemirnaya Konferensiya Po Polejeniyu Jenşin,

Doklad Çetvertoy Vsemirnoy Konferensiyu Po Polojeniyu Jenşin, Pekin, 4- 1 5 sentyabrya 1 995 g. 63 ICRC, Update on Aide - Mtmoire of 3 December 1 992 . 64

Bak. Final Report of the Commission of Experts Established Oursuant to Security Council Resolution 780, UN Doc. S/1994/674 para 58-60 and 2 3 2 - 2 5 3 .

6 5 U S Milit Tribunal, D e s . 4. 1 947, AD , 14, p p 2 78. 66 Rapport CDL 1 987, doc. ONU N42/10, p.3 1

67 Commentary on the Two 1 977 Protocols Additional to the Geneva Conventions of 1 949, by Michael Bothe, K.J. Partsch, W.A. Solf. The Hague ( Boston ) London. 1 982 . Art.76, p.470. 68 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz

1 999 tarihli 2601/9 saylı mektubu. BM 5 1 . sessiya, üçüncü komite, bent 100. 30 Oktyabr 1 996.

122

Dağlık Karabağ Savaşı'nm İnsan Hakları Açısından Analizi

69 HRC Camın No: 107 /198 1 ; Ameyda de Kvinteros Urugvaya Karşı, 2 1 Temmuz 1 98 3 tarihli reyi. UN Doc. N38/40, ( 1 98 3 ), Annex XXII, paragraph 14.

70 D.

Plattner, "Deli i Voyna", Zaşita Detey v Mejdunarodnom Gumanitarnom Prave, M., MKKK, 1 99 5 . s.9- 10.

71 M.T. Dutli, "Deti i Voyna", Deti-Kombatantı, Zaxvaçennie v Plen, MKKK, 1 995 . s .7 1 .

71 İnsan Hakları, Beynelhalk Mükaveleler Toplusu, Bakı, "Azerbaycan", s. 287; Deystvuyuşee Mejdunarodnoe Pravo, M. 1 997. t. 2 . s .48.

73 Azerbaycan Respublikası. Dış İ şler Bakanlığı Cari Arşivi, Faks No: 5 96/GN 28 noyabr 1 994.

74 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999 tarihli 2 60 1/9 saylı mektubu. BM 5 1 . sessiya, Üçüncü Komite, bent 1 00. 30 Oktyabr 1 996.

75 Nur, U S Mil.Trib., 20 Aug. 1 947, Brandt et al. ( Medical Trial ), AD, 1 947, pp.296-298.

76 Uşagların hukukları ve elden verilmiş imkanlar. Uşaglar silahlı münakaşalarda, Uşag hakları Konvansiyonu. İnformasiya toplusu. BMT insan hakları Merkezi. 1 998 .

77 Azerbaycan Dış İşleri Bakanlığı Cari Arşiv, Faks No: 2 16 / GN-23 may 1 994.; Sened 42 3 / 7-9-24 may 1 994; Faks 149 / GN 08 apre! 1 994. Faks No: 465 / GN 10 oktyabr 1 994.

78 Bakınız. Azerbaycan Respublikası Dış İşleri Bakanlığının Cari Arşivi, Faks No: 560 / GN 18 noyabr 1 994.

79 Önd ül, http://Www.ihd.org. tr/makale/insancil/insan4.html 80 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999

tarihli 2 60 1/9 saylı mektubu, BM 5 l . sessiya, Üçüncü Komite, bent 1 00. 30 Oktyabr 1 996. Aynı.

82 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999 tarihli 2 60 1/9 saylı mektubu, BM 5 l. sessiya, Üçüncü Komite, bent 1 00. 30 Oktyabr 1 996.

83 İnsan Hakları, s . 308. 84

Respublika Gazeti, 200 1, No: 2 5 6.

123

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

85 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999 tarihli 2601/9 saylı mektubu, BM 5 l . sessiya, üçüncü komite, bent 100. 30 Oktyabr 1 996.

86 Azerbaycan Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığının 5 Temmuz 1 999 tarihli 2601/9 saylı mektubu. BM 5 l . sessiya, üçüncü komite, bent 100. 30 Oktyabr 1 996.

81 Aynı. 88 Aynı. 89 Aynı. 90 İnsan Hakları, s. 3 1 91 E . David, Prinsipı Prava Voorujennıx Konfliktov. M., MKKK, 2000, s .500-5 2 2 .

92 Zayavleniye M İ D Azerbaydjanskoy Respubliki p o povodu rasttrela 2 3 azerbaydjanskix voennoplennıx v konsentrasionnom lagere bliz g. Spitak Respubliki Armeniya, 1 8.02 .94. g.

93 Azerbaycan Respublikası Dış İşleri Bakanlığının Cari Arşivi ( 19921 970 ) . BM yanında Daimi Temsilciliğin Genel Sekreterine 27 iyun 1 994 tarihli mektubu.

94 Azerbaycan Respublikası Dış İşleri Bakanlığının Cari Arşivi ( 1 9921 970 ) . Sened No: 1 2 2 / 7- 1 1 -22- Fevral 1 994.

95 Zayavlenie MİD Azerbaydjanskoy Respubliki po povodu suda v Erevane nad Azerbaydjanskimi voennoslujaşimi, popavşimi v plen v Kelbadcarskom rayone Azerbaydjana. 2 .05 .94 g. Zayavlenie 1 soobşeniya MİD Azerbaydjanskoy Respubliki ( sentyabr 1 99 3 -dekabr 1 99 6 ) , Baku, 1 997, ss.57-58.

96 Decision 94/697/PESC du Consii, relative a la postion commune, define sur la base de I 'article J . 2 . du traite sur I'Union europeenne vis a -vis du Rwanda, Bulletin de I 'Union europeenne, Comission, 1 0, 24 octobre 1994, p.54.

124

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM I<ARABAG EKONOMİSİ VE I<ARABAG SAVAŞI'NIN EKONOMİK ETKİLERİ Osman Nuri Aras *

Azerbaycan'ın batı kesiminde, Kür ve Aras nehirleri arasında bulunan Karabağ bölgesi, dağların ve yüksek yay laların hakim olduğu bir coğrafi konuma sahiptir. Dünyada görülen on bir iklim ku§ağından altısı Karabağ'da görül mektedir. Daha çok ılıman iklime, zengin akarsu ve bitki örtüsüne sahip olan Karabağ, hem tarım hem de hayvan cılık açısından elveri§li bir bölgedir. 1 Doğal kaynaklar bakımından da zengin olan Karabağ, tarihin hemen her döneminde önemli bir merkez olma özelliğini korumu§ tur. Dünyanın en eski yerle§im bölgele rinden olan Azılı ve Tağlar mağaralarının da Karabağ'da olması bölgenin önemine i§aret etmektedir. 2 Karabağ; önemli bir geçit noktasında bulunması, coğrafi konumu nun önem arz etmesi, Kafkas bölgesindeki güçlerin bu bölgeyi ele geçirmek için sürekli mücadeleye girmesi gibi sebeplerden dolayı tarihin hemen her devrinde sava§lara sahne olmu§tur. Tarihi süreçte elde edilmesi veya tutulması uğruna sava§ ların ya§andığı Kara bağ' daki mücadele, 19 . yüzyılda Ermeni nüfusunun Karabağ'a yerle§ tirilmesi §ekline dönü§*

Dr., Qafqaz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Öğretim Üyesi.

125

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

mü§tür. 20. yüzyılın ba§larından itibaren ise bölgede ya§a yan Azerbaycanlıların anavatanlarından sürgün edilmesi §eklinde mücadele yeni bir boyut kazanmı§tır. Azerbaycan toprağı olduğu halde, stratejik öneminin büyük olınası nedeniyle önce yönlendirilen göçlerle kade meli olarak Ermeni nüfusu artırılan Dağlık Karabağ, daha sonra "özerk bölge" statüsüne kavu§ turulmu§ tur. Ermenis tan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti ise, Sov yetler Birliği döneminde, Azerbaycan'ın terkibinde bulunan Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'ın terkibine geçmesi hak kında karar almı§ tır .3 Her iki ülkenin henüz Sovyet ittifakında yer aldığı dö nemde Ermenistan, Azerbaycan'a askeri müdahalede bu lunmu§tur. Komünist Parti üyeleri, 22 Şuba t 1 988 tarihin de Karabağ'daki gerginliği azaltmak amacıyla bir toplantı düzenlemi§tir. Bu toplantıda; Karabağ'ın özerk bir yapıya sahip olduğu, Sovyet demiryolu ağının, elektrik ve doğal gaz hatlarıyla diğer bölgelere bağlantısının bu bölgeden sağlandığı vurgulanmı§, kültürel, ekonomik ve sanayi yö nünden özellikle Hankendi'nin önemi üzerinde durulmu§, bölgenin cumhuriyete sağladığı ekonomik katkı da dile getirilmi§ ve hükümetin bu konu üzerine giderek proble min çözümü için gerekli giri§imlerin yapılacağı ifade edil mi§tir. Ancak, l 988'de tırmanmaya ba§layan Karabağ soru nu l 992'de genel sava§a dönü§mÜ§tür. Sonuçta, 1 988 yılın da ba§layan Dağlık Karabağ eksenli çatı§malar sürecinde, Rusya'nın aktif desteği ve ka tılımı ile Azerbaycan toprakla rının be§te biri Ermenistan tarafından i§gal edilmi§ tir. Yine çoğunluğu Azerbaycanlı olan bir milyon ki§i bu sava§ sonu cu göç ederek sığınmacı durumuna dü§mÜ§tür. 12 Mayıs 126

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

l 994'te ise Azerbaycan ve Ermenistan arasında ate§kes

imzalanmı§tır. AGİK Minsk Grubu, Rusya, ABD ve Türkiye bu bölge için yeni bir barı§ planı yapmı§larsa da sorunla ilgili kesin bir anla§maya varılamamı§tır.4 Karabağ'ın i§galinin, hem Karabağ'ın ekonomik yapı sına, hem Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından ser best piyasa §artlarına göre yeniden yapılanma sürecinde olan Azerbaycan ve Ermenistan'a hem de bölgenin i§gali nedeniyle Ermenistan ile sınırını kapayan Türkiye'ye eko nomik açıdan etkisi olmu§tur. A§ağıda, tarihi süreçte Kara bağ'ın ekonomik potansiyeli ve yapısı hakkında bilgi veril dikten sonra, sava§ ve i§gal sonrası Karabağ'ın ekonomik durumu ve i§galirı Azerbaycan, Ermenistan ve Türkiye'ye ekonomik etkileri ele alınacaktır.

1. HANLII< DÖNEMİ'NDEN SOVYETLER

BİRLİGİ'NE KARABAG EI<ONOMİSİ Karabağ yumu§ak iklime, bol suya ve verimli toprağa sahip olduğundan tarım sektörü, yüksek yaylalara sahip olduğundan dolayı ise hayvancılık sektörü Hanlık ekono misinde önemli bir paya sahip olmu§ tur. Karabağ Hanlığı'nda Penah Ali Han ( 1 747- 1 75 9 ) ve İbrahim Halil Han ( 1 759- 1 806 ) dönemlerinde ekonomide geli§me kaydedilirken, daha sonra ki dönemde İran ve Rusya arasında ya §anan sava§lar nedeniyle Hanlığın eko nomisinde geli§me olmamı§tır. Karabağ Hanlığı'nın ekonomisirıe feodal sava§lar, İran §ahlarının i§galleri ve Rusya ile İran'ın Azerbaycan üze rirıde yürüttükleri bölücü ve i§gal edici sava§lar çok büyük olumsuz etkiler gös termi§tir. 5 127

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Çarlık Rusya'sı 1 805 yılından itibaren vergiye bağladığı Karabağ Hanlığı'nı 1 822 yılında i§gal etmi§ tir. 6 Çarlık Rusyası'nın Karabağ'ı i§gali ile o bölgenin Ermenilqtiril mesi süreci de ba§lamı§tır. Çarlık Rusyası'nın 1 828 yılında İran ile imzalanan Türkmençay Anla§ması'ndan sonra böl genin Ermenile§tirilmesi süreci daha yoğun ve maksatlı bir hal alını§ tır. Çarlığın her türlü des teğini almaya ba§layan Ermeniler Karabağ'ın ekonomik hayatında da her geçen gün daha etkin olmaya ba§lamı§lardır. Ermenilerin genel olarak Azerbaycan ekonomisinde ağırlıkları ise Bakü'de petrol üretiminin yapıldığı topraklar üzerinde uygulanan iltizam sisteminin 1 872 yılında kaldı rılması ile ortaya çıkmı§tır. Petrol üretiminin yapıldığı top rakların %5'i Azerbaycanlılar tarafından sa tın alınırken, % 5 0'si Ermeniler tarafından alınmı§tır. Bakü'de faaliyet gösteren 1 67 büyük ve orta ölçekli petrol §irketinden 5 5 'i Ermenilere ait olmu§tur.7 Yirminci yüzyılın ba§larında ise daha çok tarım ve tarıma dayalı i§letmelerin olu§turduğu Karabağ ekonomi sinde §arapçılık, ipekçilik, pamukçuluk ve halı dokumacı lığı üstünlük te§kil etmekteydi. Ekonomik veriler incelen diğinde, yirminci yüzyılın ba§ larında Karabağ ekonomisi nin hızla olmasa da geli§mekte olduğu ve bu geli§menin tedrici olarak kapitalist karakter ta§ıdığı görülmektedir. 2.

SOVYETLER BİRLİGİ'NDE KARABAG EI<ONOMİSİ

Sovyetler Birliği döneminde Dağlık Karabağ'ın statüsü "özerk bölge" olarak kararla § tırıldı. 7 Haziran l 923'de ku rulan Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi, 4.4 bin kilometrekare 128

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

alana sahipti. l 979'da vilayette 1 62 .2 bin kişi yaşamak taydı.8 Dağlık Karabağ'ın bir yandan Azerbaycan'ın terkibinde yer alması, diğer yandan "özerk bölge" s tatüsünde olması, bölgenin ekonomik kalkınması için büyük imkanlar sağla maktaydı.9 Sovyetler Birliği döneminde Karabağ'ın, ekono mik yönden her geçen gün gelişme kaydetmesi Ermenilerin bölgeye olan ilgisini artırmaktaydı. E lektrik istasyonları ve demir yolları, Karabağ'ı Azerbaycan'a bağlamakta, böylece Karabağ merkezi bir konumda yer alma özelliği göstermek teydi. Azerbaycan'ın diğer bölgelerine göre Karabağ'ın doğal kaynaklarının zenginliği ve coğrafi konumunun sağ ladığı imkanlar bölgenin gelişmesinde önemli rol oyna maktaydı. Bu özellikleriyle Karabağ, ülke ekonomisinde lokomotif güç fonksiyonunu üstlenmekteydi. Vilayetin ekonomisi üzümcülük, ipekçilik ve hayvancı lık olmak üzere daha çok tarım sektörüne dayanmaktaydı. Sanayisi ise elektronik, makine üretim, dokuma, ağaç ürünleri üretimi, mobilya alanında yoğunlaşmıştı. Toplam da Sovyetler Birliği'nde üretilen elektroteknik ürünlerinin % 5 , 7'si Karabağ'da üretilmekteydi. Vilayette sanayi ürün leri üretiminin yıllık artışı, genelde ülke artış hızından yüksek olmaktaydı. 1 0 Dağlık

Karabağ

Özerk

Bölgesi'nin

kurulmasından

sonraki geçen 40 yıl sonrasında ( 1 92 3- 1 963 ) bölgenin sosyo-ekonomik göstergelerinde çok büyük gelişmeler ya şandı. Tarım sektöründe önemli gelişmelerinin olduğunun ifadesi olarak 1 963 yılında bölgede var olan 1 ,4 bin traktör, 670 yük kamyonu örnek gösterilebilir. Sanayi sektöründeki gelişim düzeyini ifade bakımından ise sanayi üretiminin 129

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

1 940 yılı ile mukayese edildiğinde 1 963 yılında %34 1 , elek trik enerj isi üretiminin %945 artını§ olması örnek olarak verilebilir. 1 1 l 980'lerin

ortalarında sosyo-ekonomik geli§menin gös

tergesi olacak §ekilde vilayette pedagoji enstitüsü, tarım yüksek okulu, tıp yüksek okulu, 1 96 orta öğretim okul, 14 hastane gibi kurumlar bulunmaktaydı.

l 980'lerde

vilayette

bulunan mesken, okul öncesi kurumlar ve sağlık merkez leri, oran olarak hem Azerbaycan, hem de Ermenistan SSC ( Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) 'nin genel göstergelerinden yüksekti. Yine 1 96 5 - 1 987 yılları arasındaki ekonomik gös tergeler dikkate alındığında Azerbaycan S SC geneline ve N ahçıvan' a oranla Dağlık Kara bağ'ın ekonomik geli§im düzeyinin daha yüksek olduğu görülmektedir. 1 2 24 Mart 1 988'de Sovyetler Birliği'nde " 1 988- 1 995 yılla rında Azerbaycan S SC Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'nin Sosyo-Ekonomik Kalkınmasını Hızlandırmaya İli§kin Ön lemler Hakkında" karar kabul etmi§tir. 13 Kararda vilayetin genel kalkınması amacıyla 400 milyon manat ayrılmı§tır. Kararın hayata geçirilmesi amacıyla özel emir verilmi§tir. Ancak daha sonra bu kararın arkasında Ermenilerin oldu ğu ve bu vasıta ile amaçlarının Dağlık Karabağ'ı Azerbay can' dan ayırıp E rmenistan ile birle§tirmek olduğu anla§ıldı. 1 988-93 yıllarında ya§anan geli§meler bu niyeti açıkça göstermi§tir. Nitekim bu mücadele sonucunda Azerbaycan topraklarının %20'si Ermeniler tarafından i§gal edilıni§tir. 1 4 Dağlık Karabağ'ın sanayisi, Azerbaycan S SC'nin eko nomik bölgeleri arasında Ab§eron, Gence-Kazak ve Nahçı van Özerk Cumhuriyeti'nden sonra dördüncü sırada yer almı§tır. 130

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Dağlık I<arabağ-Azerbaycan Ekonomik İlişkileri Sovyet döneminde Dağlık Karabağ'la Azerbaycan ara sında üretim, ticaret, maddi ve teknolojik donanım, ula§ım, bilim, teknoloji, yönetim, eğitim ve kültür gibi farklı alan larda kar§ ılıklı ili§ki bulunmaktaydı: 1 5 Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi devamlı olarak Azerbay can'ın bünyesinde yer almı§tır. Karabağ'ın merkezi olan Hankenti, demir ve karayollarının yanı sıra ileti§im sistemi bakımından da Azerbaycan ula§ım ve ileti§im sistemine doğrudan bağlı olmu§tur. Sovyetler Birliği döneminde Dağlık Karabağ Ermeni lerinin büyük çoğunluğu Bakü ile yakın ili§ki içindeydi. Zira akrabalarının ekseriyeti bu §ehirde, yüksek sosyo-eko nomik düzeye sahip olarak ya §amakta ve çalı§maktaydı. Yukarı ( Dağlık ) Karabağ ile A§ağı ( ova ) Karabağ ara sında devamlı ve sıkı bir ekonomik ili§ki vardı. Nitekim Dağlık Karabağ'ın i§gali sonrasında Karabağ'ın ova kesi mirıde yerle§en halk ekonomik zorluklarla kaqıla§tı. Bu dönemde Dağlık Karabağ'da faaliyet gösteren mües seselerin büyük bir kısmı Azerbaycan'ın diğer bölgelerin den getirilen enerji ve diğer hammaddelerle faaliyetlerini devam etmekteydi. Örneğin, Karabağ'ın Hankenti'ndeki İpek fabrikasının hammaddesirıin %92'si Azerbaycan'ın diğer bölgelerinden gelmekteydi. Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'nin 1 986 yılı dı§ ticaret hacminirı %0.3'ü Ermenis tan ile gerçeklqirken, Azerbaycan ile dı§ ticaret hacmi %33 'ün üzerindeydi. 131

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

ERMENİ İŞGALİ SONRASI KARABAG EI<ONOMİSİ

Karabağ'ın i§gali sürecinde, altyapı ve emek faktörü bakımından bölge ekonomisi önemli zarara ve kayba uğra mı§tır. İ§gal sonucunda altyapısı zarara uğrayan kurum, kurulu§ ve sistemler ile ilgili bilgilerin yer aldığı Tablo-2 ve emek faktörü bakımından verilen zarar ve kayıpları kapsa yan Tablo- 1 birlikte değerlendirildiğinde bölge ekonomi sinin sava§ dolayısıyla kaybettiği değerler ve uğradığı zara rın çok önemli bir yekun tuttuğu daha açık olarak görü lecektir. Tablo- ı : Karabağ Savaşı ve İşgalinin Emek Unsuruna Etkileri Old ürülenler

20.000 kişi

Yaralananlar

50.000 kişi

Esir

5 . 100 kişi

Göçe Mecbur Kalanlar

1 milyon kişi

Kaynak: http://Www.human.gov.az

1 988 yılında Ermeniler, Karabağ'ın kendi topraklarına bağlanması için Ermenistan'da gösteriler yapmaya ba§la mı§tır. 16 Bu tarihlerde Ermenistan, Sovyetler Birliği ittifa kında olduğu halde topraklarında bulunan Türklere kaqı bir yandan terörist faaliyetlerde bulunurken diğer taraftan da sınır dı§ı etme mücadelesi vermi§tir. Ermeni saldırılarıyla, Azerbaycan'ın l OOO'e yakın yerle §im yeri i§gal edilmi§tir. İ§gal edilen topraklar Azerbaycan topraklarının yakla§ık l/5'ini te§kil etmektedir. Bu sava§ sonucunda Ermenistan'dan, Karabağ'dan ve Karabağ'a ya kın yerle§im yerlerinden 1 milyon insan mülteci durumuna dü§mÜ§tÜr. 17 132

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

İşgal altında olan bölgeler zengin yeraltı ve yerüstü doğal kaynaklara sahiptir. Bölgede en fazla bulunan metal ler demir filizi, altın, cıva, krom, perlit, alçı, mermer, akik ve maden sularıdır. Bölge dinlenme alanları bakımından da büyük bir potansiyele sahiptir. 18 Ancak işgal altında olması nedeniyle bölgedeki tabii kaynaklar sürdürülebilir kalkın ma anlayışından uzak bir şekilde ve Ermenilerin emellerine hizmet edecek şekilde kullanılmaktadır. Azerbaycan Ekoloji ve Tabii Servetler Bakanlığı tarafın dan, Azerbaycan'ın işgal altındaki topraklarında mevcut doğal kaynakların Ermenistan tarafından yağmalandığını, bu çerçevede Yukarı Karabağ'da bulunan bazı altın yatak larının uluslararası şirketlere satıldığına dair ellerinde delil ler bulunduğunu açıklamıştır. 1 0 Günümüzde Azerbaycan-İran sınırının işgal olunan kısımlarından kaçakçılık yapılmakta ve uyuşturucu- narko tik madde geçişi olmaktadır. Yine işgal altında ve denetim den uzak olan Dağlık Karabağ ve çevresindeki bölgelerde narkotik bitkilerin yetiştirildiği ve ürünlerinin gizli yollarla Rusya ve Avrupa piyasalarına ulaştırıldığı, bazı yetkili ku rumlar tarafından ifade edilmektedir. 20 İşgal edilen arazi lerde narkotik maddelerin ekildiği Ermeniler tarafından tekzip edilmektedir. Ancak işgal edilen arazilerinde narko tik maddelerin yetiştirilmesi ve satışı ile ilgili olarak birçok hadisenin mahkemelerce kayda alınması, yine Azerbaycan ' da meydana gelen ve suç teşkil eden bazı hadiseler de Dağlık Karabağ arazisinde narkotik maddelerin üretildiğini tasdik etmektedir. 2 1 Savaş bölgelerinde ağır silah ve diğer askeri mühim matın kullanılması bölgenin doğasına ve ekolojik yapısına 133

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

da önemli zararlar vermektedir. İ§gal edilen bölgelerdeki ağır askeri araç ve gereçlerin toprakta açtığ ı yarıklar, büyük miktarda a tılan mermiler, toprağa yerle§ tirilen mayınlar bu arazilerin toprak örtüsüne ve bitki türlerine önemli zarar vermektedir. Özellikle yamaçlara yerle§tirilen askeri mü himmatın açtığı yarıklar boyunca akan yağı§ suları derin mesafeler olu§turmaktadır. Nazik toprak katmanına ve eroz yona eğilimli yamaçlara sahip olan yumu§ak tabiatlı Küçük Kafkas'ın i§gal altındaki dağlık arazilerin ekolojisine verilen

zararın hacmi her geçen gün daha da büyümektedir. 22 Tablo-2: Savaş ve İşgal Sonucunda Zarara Uğrayan Kunım-Kuruluş ve Sistemler Iskan Yerleri

890

Evler

1 50 000

Devlet Kunımları

7 000

Okullar

693

Ana Okulları

855

Tıbbi Kunımlar

695

Kütüphaneler

927

Camiler

Tarihi Yerler

Tarihi Abideler

464

Müzeler

40 000

Sanayi Kurumları

6 000

Kara yolları

800 km

Köprüler

1 60

Su Hattı

2 300 km

Gaz Bonı Hattı

2 000 km

Elektrik Hattı

15 000 km

Ormanlık Arazi

280 000 hektar

Sulama Sistemi

1 200 km

Kaynak: http://melumat.xazar.com 134

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Tarım sektöründe üretim sis teminin doğru kurulma ması ülkenin toprak sahalarının erozyona uğramasına ne den olmuştur. Sonuçta, dağ-maden ve inşaat malzemeleri s anayisindeki faaliyetler sonucunda ülkenin 4.3 bin hektar arazisi yararsız hale gelmiştir. l 970'lerin sonlarında Erme nistan' da Metsamor Nükleer Santrali kurulmuştur. Santra lin inşası ile Ermenistan'ın elektrik ihtiyacı tam olarak sağlanmıştır. l 989'da faaliyeti durdurulan Santral, l 995'te yeniden faaliyete başlanmıştır. Böylece E rmenistan, bölge nin diğer ülke halklarının güvenliğini tehdit etmeye başla mıştır. N ükleer santralin faaliyete ba şlaması, a tık proble mini de beraberinde getirmiştir.23 Bölgenin işgal altındaki kesiminde bulunan ve yıllardır boş tutulan köyler ile ormanlık alanların a teşe verildiği bölge sakinleri tarafından ifade edilmiş tir. Ağdam' a bağlı Yusifcanlı, Novruzlu, Bağbanlı, Saybalı ve Sarıcalı köyleri yerle bir edilmiştir. Şıhbabalı, Marzili, Hıdırlı ve Göytepe köyleri de yıkılmaya başlamıştır. Ermeniler bir tarafta Azer baycan insanına ait özellikleri taşıyan yerleşim mekanlarını yakıp yıkarken diğer taraftan ise Ermeni nüfusu yerleş tirmek amacıyla yeni konutlar yapmaktadırlar. 24 Ermeniler tarafından Azerbaycan topraklarının işgal edilmesi, sadece şehir ve köylerin dağıtılarak harabe haline getirilmesine değil, aynı zamanda bitki ve hayvan türleri nin yok olmasına, bölgedeki ekolojik dengenin bozulma sına da sebep olmuş ve olmaktadır.25 Bölgede ender bulu nan bazı bitki ve hayvanların nesli tükenmekte veya böyle bir tehlike ile karşı kaqıya kalmaktadır. İşgal olunan Küçük Ka fka s'ın dağlık bölgesi Azerbay can'ın büyük orman bölgesidir. Bu bölgelerde toplam or135

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

man ve koruluklar 246. 7 bin hektardır. 26 Ormanlardan kesilen ağaçlar kom§U ülkelere ta§ınmaktadır. Azerbaycan'ın i§gal edilen §ehirlerinden Kelbecer'de ve Zengilan'da Avrupa'nın nadir ağaçlarının kesilerek veya yakılarak yok edilmesi, "ekolojik terror" olarak değerlendiri lebilir. Azerbaycan ormanlarından kesilen ağaçlar, E rme niler tarafından bazı Avrupa §irketleri vasıtasıyla kom§U ülkelere ta§ınmakta ve böylece piyasaya arz edilmektedir. Mesela Hadrut ve Tuğ ya §am bölgelerinde yol yapımı ama cıyla orman alanlar yok edilmi§ tir. Karabağ'daki i§gal bölgesinde bulunan doğal mekanlar ve ormanlar da tahrip edilmektedir. Ermeniler, ormanlar daki çınar ağaçlarını keserek yurtdı§ına sa tmaktadırlar. İ§ galciler kes tikleri ağaçların bulunduğu bölgeyi de yakmak tadırlar. Zengilan bölgesinde yer alan Bes itçay Milli Parkı 'ndaki çınar ormanında ağaçlar Ermeni birlikleri tarafından kesilmekte, ağaçlardan in§aat malzemeleri hazırlanmak tadır. 27 Bölgedeki Azılı ve Tağlar abideleri eski çağ kültür abi desi olarak UNE SCO tarafından değerlendirmeye alınmı§ tır. Ancak Azılı ve Tağlar gibi tarihi abideler de Ermeniler tarafından yok edilmi§ tir. Yine çqitli kaynaklardan elde edilen bilgilere göre, Ermeniler Şu§a mağarası, Şu§a'nın kale duvarları, Şu§a'da mqhur Azerbaycan §airi Molla Penah Vagif'in makberi, Fuzuli' de Şah Abbas Kervansarayı, Kelbecer, Laçın, Kubadlı, Zengilan v.b. ya §am bölgelerinde olan tarihi ve kültürel abideleri tamamıyla yok etmi§tir. Karabağ arazisinde eski çağ Alban kilis elerini silah deposu na çevirerek yararsız hale getirmi§lerdir. Ne yazık ki Erme136

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

niler i§gal ettikleri bölgelerde var olan doğal kaynakları ve kültürel- tarihi abideleri yok etmeye devam etmektedir. Bu bölgelerin

ellerinde

kalmayacağını

anlayan

Ermeniler,

Karabağ'da ka sıtlı olarak çıkardıkları yangınlarla, kundak lamalarla birçok tarihi ve kültürel eseri yok etmeye ba§la mı§tır. Azerbaycan Kültür Bakanlığı tarafından, Karabağ 'da Ermeniler tarafından 700'den fazla Azerbaycan tarihi ve kültürel eserinin yok edildiği, Ermenilerin çıkardıkları yangınlarla Kara bağ' daki Azerbaycan tarihi izlerinin tama men silinmek istendiği açıklanmı§tır. 28

Dağlık Karbağ'da meydana gelen yangınlar bitki örtü sünün ve verimli toprakların ciddi zarar görmesine de ne den olmaktadır. Yangınlar ekosisteme ve insanların sağlı ğına da olumsuz etkide bulunmaktadır. Azerbaycan Çevre ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı tara fından, Ermenilerin Haziran 2 006 ba§larında i§gal altındaki arazilerde bulunan evleri ve ormanlık bölgeleri atqe ver meleri üzerine ba§layan yangınlar sonucunda, Ağdam rayo nunun i§gal altındaki altı köyün tamamen yok olduğu, Fuzuli, Cebrail, Hocavend ve Terter rayonlarında binlerce hektar orman ve yqil alanın yandığı, ayrıca bu bölgelerdeki 4 7 bitki ve 1 9 ağaç türünün tamamen yanarak yok olduğu, tarihi eserler ve mezarlıkların büyük hasar gördüğü açık lanmı§tır. Ermenistan tarafı da i§gal altındaki topraklarda meydana gelen yangınları doğrulamı§tır. 29 Ermeniler, sava§ sırasında kültür servetlerinin korun masına ili§kirı Paris Konvansiyonu'nu çiğneyerek Azerbay can'ın kültür servetlerini yağmalamı§tır. İ§gal sürecinde Kelbecer, Şu§a, Ağdam ve Zengilan'daki talan edilen müze1 37

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

lerden yakla§ık 40.000 kıymetli e§ya ve tarihi eser çalı narak, E rmenistan'a götürülmü§tür.30 Bölgedeki doğal kaynakları dengesiz bir §ekilde kulla nan ve ekolojisini bozan Ermenistan o bölgelerdeki reel ekolojik durum hakkında bilgileri özellikle gizlemektedir. Bununla birlikte çe§itli yollarla elde edilen bilgilere göre E rmenilerin i§gal ettiği bölgelerde ekilip-biçilemeyen top raklarda yabani bitkiler zengin olduğundan vah§i hayvan lar, yılan, sıçan gibi kemirgenler, zararlı böcekler bir hayli artmaktadır. Zararlı hayvanlar hem o bölgelere hem de civardaki bölgelere büyük miktarda zarar vermektedirler.3 1 Yine çqitli §ekillerde elde edilen bilgilere göre, son za manlarda Ermeniler, Ermenistan arazisinden toplanan za rarlı ve tehlikeli atıkları i§gal edilen bölgelere ta§ımakta dırlar. Son yıllarda Dağlık Karabağ topraklarında i§gal edilen bazı bölgeler, adeta E rmenistan'ın kimyevi atıkları nın çöplüğü olarak kullanıldığı ortaya çıkmı§tır. Zararlı atıklar elbette bir süre sonra Dağlık Karabağ arazisine ciddi §ekilde ekolojik zarar verecektir. Şubat-Mart 2004'te Ermenistan hükümeti parlamen toda kabul edilmek üzere atıklar ile ilgili kanun teklifi hazırlamı§tır. Kanun teklifinin hazırlanması son yıllarda E rmenistan'da zararlı ve tehlikeli atıkların miktarında önemli bir artı§ olduğunu gös termektedir. Bu değerlendir meyi Ermeni resmi makamları da tasdik eden beyanatlarda bulunmu§lardır. Örneğin, Ermenistan hükümet yetkilileri tarafından yapılan bir açıklamaya göre sadece 2 002 yılında Ermenistan'da, 1 .2 bin tonu ekolojik açıdan tehlikeli olmak üzere, 327.8 bin ton zararlı atık toplanmı§tır. Ermeni kay138

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

naklarından verilen bilgilere göre 1 98 5 - 1 990 yılları arasın da Ermenistan'da 36. 7 milyon ton sanayi atığı toplanmıştır. Toplanan atıklardan 33 milyon tonu metalürji, 300 bin tonu gıda sanayisi, 1 1 0 bin tonu ağaç ürünleri üretimi, 1 00 bin tonu ise kimyasal atıklardır. Ermenistan'da toplanan a tıkların 20 bin tonunun bileşiminde ekolojik bakımdan tehlikeli olan cıva, kurşun, nikel, krom, v.b. zararlı madde ler bulunmaktadır.32 Ermenistan'ın kimya, metalürj i ve enerji sanayisi alan larındaki üretimi neticesinde çevre ciddi şekilde kirlenmeye başlamıştır. Aslında l 980'li yıllardan başlamak üzere Ermeniler za rarlı ve tehlikeli atıkları Okçuçay vas ıtasıyla Aras nehrine akıtmaya devam etmektedirler. Azerbaycan hükümetinin elinde, E rmenistan'ın sanayi atıklarının ve Mesamor Nükleer Enerj i Santrali'nin radio aktif atıklarının, işgal edilen topraklara taşındığına ve Ağstafa barajını z ehirli maddelerle kirlendirdiklerine dair kesin bilgiler bulunmaktadır. Hatta Ağstafa barajında yük s ek oranda toksin elementlerin varlığı tespit edilmiştir. 33 Gürcis tan da Ermenistan'ın bölge ekolojisine zarar ver diğine ilişkin çeşitli açıklamalarda bulunmuştur. Resmi olarak atıklar için özel konteynerlerin inşa edil mesi yönünde Ermenistan tarafından açıklama yapılmıştır. Ancak, atıkların işgal edilen topraklara taşınması söz konu s udur. Böylece, Ermenistan bilinçli bir şekilde uluslararası ekolojik kanunları ihlal etmektedir. Kirli suların ekseriyeti ise Aras ve Kür' e akıtılmaktadır. Sonuçta son yıllarda Aras ve Kür'ün suları kasten kirletilmektedir. Ermenistan'ın 139

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Azerbaycan yönünde akan nehirleri kirle tmesi ise "ekolojik savaş", "ekolojik soykırım" olarak değerlendirilebilir.34 Kısaca yaşanan savaşta binlerce hektar toprak sahası erozyona maruz kalmış, orman alanları yakılıp yok edilmiş, tabü otlaklar yok olmaya maruz kalmıştır. Ve işgalden günümüze kadar işgal altında olan topraklarda, askeri mü himmatlar yerleştirilmekte, askeri tatbikatlar yapılmakta, çeşitli kimyevi atıklar oralara taşınmaktadır. Bu topraklar uluslararası denetim ve gözetimden uzak olduğundan ka nun dışı silah ve uyu§turucu maddelerin geçişi için güzer gah olarak kullanılmaktadır. 35 Güney Kafkas bölgesinde çevrenin korunması, Kafkas ' taki ekolojik sistemin birbiri ile sıkı ilişkisinin olması nede niyle, bölge ülkelerinin işbirliğini gerektirmektedir. Ancak başta Karabağ işgali olmak üzere bölgede yaşanan sorunlar Kafkas ülkeleri arasında işbirliğinin gelişmesini engelle mekte ve bölgenin ekolojik durumunu olumsuz şekilde etkilemektedir. Ermenistan, Güney Kafkasya'da ortak bir politikanın oluşmasına da devamlı olarak itiraz etmektedir. 4.

KARABAG SAVAŞI VE İŞGALİNİN EKONOMİK ETKİLERİ

E rmenistan'ın Kafkaslarda başlattığı işgalci, terörist ve ayrımcı politika bölgenin çatışma ortamına dönüşmesine neden oldu. 1 989- 1 993 yılları arasında Azerbaycan'ın Dağ lık Karabağ ve çevresindeki bölgeler Ermeniler tarafından işgal olundu. Ayrıca Azerbaycan'ın Ermenistan ile sınır olan N ahçıvan Özerk C umhuriyeti'nin Sederek bölgesinin Kerki, Kazak bölgesinin Aşağı E skipara, Yukarı Eskipara, 140

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

KU§ÇU Ayrım, Barhudarlı ve diğer ya§am alanları i§gal olu narak dağıtıldı. Sonuçta Füzuli bölgesindeki Horadiz kasa basından ba§layarak Zengilan bölgesinin sınırlarına kadar uzanan 198 km Azerbaycan-İran ve 360 km Azerbaycan Ermenistan olmak üzere toplam 5 58 km'lik sınır Erme nistan tarafından i§gal edildi. Bu sınırlar boyunda olan in§aa tlar, gümrükler dağıtıldı. 36 Sovyetler Birliği döneminde bölge ülkelerinin ula§ım, ileti§im ve elektrik sistemleri bütünlük arz etmekteydi. Ba§ta Karabağ'ın i§gali olmak üzere bölgedeki sorunlar neticesinde birçok güzergahtaki ula § ım yolları abluka altı na alındı ve enerji sistemleri kapatıldı.37 Dağlık Karabağ ile çevresindeki §ehirleri kapsayan ve Azerbaycan topraklarının %20'sini te§kil eden kısmın Er meniler tarafından i§galinden sonra Sovyetler Birliği döne minde sıkı bir ekonomik ili§kiye sahip olan Azerbaycan ve Ermenistan arasında siyasi ili§kilerin yanı sıra ekonomik ili§kiler de kesilmi§ oldu. Ermenistan, Azerbaycan'ın topraklarını i§gal etmesine rağmen, Azerbaycan ile ekonomik ili§ki kurma dü§üncesini birçok defa dile getirse de Azerbaycan i§gal edilen toprak larının kayıtsız-§artsız yeniden kendilerine verilmesi §ek linde iki ülke arasındaki sorun çözülmeden E rmenistan ile ekonomik ili§kiye girmeyeceğini ifade etmi§tir.38 Karabağ i§galinin ekonomik açıdan etki altında bırak tığı bölge ülkelerinin ba§ında ise Türkiye gelmektedir. Er menistan ile sınırını kapama §eklinde i§gale kaqı aldığı haklı tavır ile Türkiye'nin bir taraftan Ermenistan ile doğ rudan ekonomik ili§kisi olmazken, diğer taraftan i§gal son14 1

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

rası Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti dı§ında kalan Azerbay can toprakları ile doğrudan kara bağlantısını kaybetmesi dolayısıyla da Azerbaycan ile ekonomik ve ticari ili§kisi olumsuz §ekilde etkilenmektedir. Öte yandan Türkiye'nin sınır kapamasının Ermenistan'a ve Türkiye'ye ekonomik açıdan büyük kayıplar verdiğine ili§kin bazı hesaplamalar gündeme getirilmektedir. D olayısıyla a§ağıda Karabağ Sava§ı ve i§galinin Azerbaycan ve Ermenistan'a ekonomik etkilerinin yanı sıra Türkiye'ye etkileri de ele alınacaktır.

a. Savaş ve İşgalin Azerbaycan Ekonomisine Etkileri Karabağ Sava§ı ve i§galinin Azerbaycan ekonomisine etkileri iki temel ba§lık altında incelenebilir. Bunlardan birincisi sava§ ve i§gal dolayısıyla kaybedilen ekonomik im kanlar, ikincisi ise i§galin ülke ekonomisine verdiği ve ver mekte olduğu zararlardır.

Kaybedilen Ekonomik İmkanlar Azerbaycan-Ermenistan sava§ı sırasında, Azerbaycan ate§kesin imzalandığı 1 2 Mayıs 1 994 tarihine kadar Dağlık Karabağ da dahil olmak üzere topraklarının 1 3 . 1 1 0 km2'sini yani yakla§ık %20'sini kaybetmi§tir. İ§gal altında kalan yer ler; Dağlık Karabağ ( Hankendi, Hocalı, Hocavend, Ağdere ve Şu§a ) 'nın yanı sıra, Laçın, Kelbecer, Ağdam, Cebrayil, Füzuli, Kubadlı ve Zengilan'dır. Karabağ dı§ında i§gal edilen yerler Azerbaycan topraklarının % 1 2' sine tekabül etmektedir.39 Erınenistan'ın Azerbaycan topraklarının %20' sini i§gal e tmesi, bölgeden bir milyondan çok insanı göçe mecbur et mi§tir. Bu adımla birlikte bir bakıma tarihi süreçte Kara bağ'ın Ermenilqtirilmesi ile ilgili süreç de tamamlanmı§tır. 142

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Ermenistan'ın i§gal ve tecavüz sürecinde, i§gal edilen ve edilmeyen yerlqim alanlarından, zarara uğrayan 27 il ve ilçenin ( rayon) toplam yüzölçüm ü ise 2 2 . 7 bin km 2 ' dir. Dağlık Kara bağ ve civar bölgelerle birlikte N ahçıvan'ın sınır bölgeleri de olumsuz §ekilde etkilenmi§tir. S SCB döneminde, merkezi planlama stratejileri çerçe vesinde, Azerbaycan bir tarım ülkesi olarak varlığını sür dürmü§tür. Tarım sektöründe tahıl, yem, üzüm, tütün, pa ta tes, pamuk üretimi bölgede ağırlıktaydı. 1 993 yılında Dağlık Karabağ ile birlikte topraklarının %20'sini kaybeden ülke sebze, meyve ve üzüm yeti§tirmeye elveri§li tarımsal alanlarından mahrum kalını§ ve bu ürünlerin üretiminde büyük ölçüde dü§Ü§ meydana gelıni§ tir. Yukarı Karabağ'da üzümcülük alanına, özellikle l 970'li yıllardan sonra daha fazla önem verilıneye ba§lanmı§tır. Üzümcülük ve §arapçılı ğın geli§mesi ile ilgili olarak yeni teknoloj iden faydalanıla rak §arap fabrikaları kurulmu§tur. Tannı alanlarının Erme nistan'ın eline geçmesi ile birlikte üzüm üretimi ve §arap ihracatı önemli ölçüde azalını§tır. 1 1 7 üzüm i§leme fabrika sından çoğu üretim dı§ı kalmı§tır. Diğer yandan ülkede sebze üretimi de i§gal sonrasında yarıya inmi§tir.40 Ermeniler tarafından i§gal edilen arazilerin büyük kıs mı verimli tarım alanlarıdır. Örneğin, Füzuli yöresinde yıllık 1 00 bin ton üzüm üretilmekteydi. Zengilan §ehri üç üzüm i§leme fabrikası ve 3 bin hektar üzüm bağına sahipti. Ağdam pamuğu, Kubadlı ise hayvancılığı ile me§hur bölge lerdi. Hayvancılık açısından ise özellikle küçükba§ hayvan cılık önem ta§llll a ktaydı. Ermeni i§gali nedeniyle bu bölge lerden göç etmek mecburiyetinde kalındığından, yakla§ık 145 bin büyükba§, 45 5 bin küçükba§ hayvan da yörede 143

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

bırakılmı§tır. Genel olarak değerlendirildiğinde, Azerbay can' da tahılın % 14.3'ü, üzümün %3 1 . 5'i, etin % 14. 5'i, s ütün % 1 7. l ' i, yünün % 1 9.3'ü i§gal edilen bölgelerde üre tilmekteydi. Tablo-3: 1 988-93 Yılları Arasında İşgal Edilen Araziler işgal Edilen Şehir

işgal Tarihi

Alanı

Dağlık Kara bağ ( Şuşa hariç )

1 988- 1 992

41 1 1

Şuşa

08.05. 1 992

289

Laçın

18.05 . 1 992

1875

Ağdam

2 3.07. 1993

1 1 54

Kelbecer

02 .04. 1 992

1936

Cebrayıl

18.08 . 1 993

1050

Füzuli

2 3 .08. 1 993

1 1 12

Kubadlı

3 1 .08 . 1 993

826

Zengilan

30. 10. 1993

707

(km2)

Kaynak: http://www.human.gov.az

İ§gal edilen arazide 900 civarında yerle§im alanı, 1 3 1 bin ev, 1 02 5 eğitim kurumu, 798 sağlık merkezi terkedilmi§tir. Aynı zamanda 1 . 3 milyon hektar tarım arazisi, 1 2 00 km su lama sistemi, 7000 tarım i§letmesi, 280 bin hektar ormanlık alan terk edilmek zorunda kalınmı§tır. Hesaplamalara göre 927 kütüphane, lü'den fazla arkeolojik abide, 454 tarihi abi de ve müze de Ermeni tecavüzünün kurbanı olmu§tur. Azer baycan aynı zamanda zengin doğal kaynaklardan, özellikle 39.6 bin ton rezerve sahip olan 3 altın madeninden, 4 cıva ve antimon yatağından mahrum kalmı§tır. Ermenistan ile sava§ sonucunda, ekonomik potansiyeli nin yakla§ık % 1 6' sını kaybeden Azerbaycan'ın, 2 5 ile 60 milyar dolar arasında kayba uğradığı §eklinde hesaplama lar yapılmaktadır.41 144

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Karabağ'ın i§galiyle Azerbaycan, 72 bin hektar toprak tan elde ettiği 200 bin ton tahıldan, 730 bin ton üzümden, 4 bin ton tütünden, 20 bin ton etten, 1 00 bin ton sütten mahrum kalmak suretiyle ekonomisi zarar görmü§tür. 42 Azerbaycan'ın cıva ve perlit rezervlerinin tümü, in§aat v.b. materyallerin %3 5 - 60'ı, maden suyu rezervlerinin %40'ı, ormanlarının yakla §ık %24'ü, su rezervlerinin %8'i Erme nistan'ın i§gal ettiği Azerbaycan topraklarında bulunmak tadır. 43 İ§gal edilen bölgelerde 1 3 1 97. 5 hektar değerli orman sahası ve 6 jeolojik varlık kalmı§tır. Toplam uzunluğu 25 bin km olan karayolu ( a sfalt ve §Ose ) , 1 60 adet köprü, 14. 5 bin km uzunluğunda elektrik hattı, 2 500 adet transformatör, 2 . 3 bin km su hattı, 2 bin km doğal gaz hattı, 240 km kanalizasyon hattı, 1 60 adet su deposu, 3 5 bin numara kapasiteye sahip telefon santralleri i§gal sonucunda zarara uğramı§tır. Aynı zamanda 4 havaalanı, Bakü-Ağdam ve Horadiz Ordubad demiryolu hatları, Bakü- Stepanakert-Nahçıvan doğal gaz boru hattı i§gal edilen topraklarda kalmı§tır. Ermenistan' ın i§gal ettiği bölgelerde 3 1 O' dan fazla sanayi müessesesi kalmı§tır ki, bunlar Azerbaycan'da üreti len in§aa t malzemelerinin % 1 1 'ini, ayakkabı üretiminin % 1 l 'ini, inek yağının %2 5'ini, §arabın %3 5'ini, ham ipek üretiminin % 1 3 . 5 'ini, mineral suların % 1 5'ini te§kil etmek teydiler. Azerbaycan'ın 2 milli parkı, 4 yasak bölgesi ve birçok tabü- tarihi abidesi i§gal altındadır. İ§gal altındaki milli parklar ve yasak bölgeler §Unlardır:44 145

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz 1 . Be sitçay Milli Parkı: E sasen Zengilan bölgesinde,

Besitçay etrafında yerlqen bu Milli Park'ta l 974'de ku rulmu§tur. 1 07 hektar sahaya sahip olan korulukta değerli ağaçlardan Kafkas velesi, Gürcistan palın, ardıç, iğde ve eski çağlara ait çe§itli çınarlar bulunmaktadır. Besitçay Milli Parkı'nda 4 metre çapında ve 50 metre yüksekliğinde ender çınar ağaçları bulunmaktadır. Bu çınarların bazıları nın ya§ları 1 2 00- 1 500 yıldır. 2 . Karagöl Milli Parkı: Bu Milli Park l 987'de kurul

mu§tur. Deniz seviyesinden 2 5 68 metre yükseklikte 300 hektar alana sahiptir. Karagöl Korusu'nda 68 cins ve 27 çqit flora ve 1 02 çe§it bitki bulunmaktadır. Milli Park'ta, ender bulunan ve tükenmekte olan bitki türlerinden "ezep çuk" ile kırmızı ilaç bitkisi olan "kaytarma" yeti§mektedir. 3 . Laçın Yasak Bölgesi: İ§gal altında olan yasak böl

gelerden biri 1 9 6 l 'de kurulmu§ olan ve 2 1 bin hektar ara ziyi kapsayan Laçın ya sak bölgeliğidir. Yasak bölgenin hay van alemi Kafkas gonur ayısı, yaban domuzu, dağ keçisi, tav§an v.b. hayvanlardır. 4. Kubadlı Yasak Bölgesi: Bu bölge ceylan, yaban do

muz, dağ keçisi, Kafkas gonur ayısı gibi hayvanların korun ması ve sayılarının artırılması amacıyla l 969'da kurul mu§tur. 5. D aşaltı Yasak Bölgesi: Şu§a ve Esgeran arazisinde

ender doğal kompleksleri korumak amacıyla l 988'de ku rulmu§tur. Yakla §ık 450 hektar alanı kapsayan Da§altı Yasak Bölgesi'nin tamamı yok edilmi§tir. 6. Arazboyu Yasak Bölgesi: Ender tugay mqelerinin

korunması ve üretilmesi amacıyla l 993'de kurulmu§ tur. 146

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Bölge 2200 hektar araziyi kapsamaktadır. İşgal altında olan büyük bir bölümü yok edilmekle karşı karşıyadır. İşgal edilen arazi sanayi ve inşaat sektörü için önem taşıyan, taş, mermer v.b. çeşitli inşaat malzemeleri bakı mından da zengindir. Bu zenginlikleri bünyesinde taşıyan yataklardan önemlileri ise Ağdam bölgesinde yer alan Çobandağ, Şahbulak, Boyehmedi ve Hankenti'nde yerleşen taş yatakları ve Horav'da yerleşen mermer yataklarıdır. Ermeni işgali altında olan bölgelerde tedavi amaçlı da kullanılabilecek 1 2 0 maden suyu kaynağı bulunmaktadır. Bu kaynaklardan Kelbecer bölgesinde yer alan Yukarı ve Aşağı İs tisu, Bağırsak, Keşdek; Laçın bölgesinde yer alan Ilıksu, Minkend; Şuşa bölgesinde yer alan Turşçu, Sırlan en önemlileridir.

Savaş ve İşgalin Makro Ekonomik Etkileri Kafkas'ın elverişli doğal imkanlarına sahip olan ve daha önce yoğun nüfusun yaşadığı bölgelerin işgali ve bölgede meskun olan yaklaşık bir milyon insanın Azerbaycan'ın diğer bölgelerine göçe mecbur kalması, ülke halkının sosyo ekonomik durumunu oldukça ağırlaştırmıştır. 45 Bu etki makro ekonomik ve sektörel açıdan göstergelere aşağıdaki gibi yansımıştır: Fiyatlar Genel Düzeyine Etkisi

Bağımsızlığın ilk yıllarında devlet bü tçesinin büyük bir bölümünün savaş için harcanması, topraklarının %2 0'si işgal edilerek 1 milyondan fazla nüfusun göçmen durumu na düşmesi Azerbaycan ekonomisini darboğaza sürükleyen amillerin başında yer almıştır. 46 Ermenistan ile yaşanan 147

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

sava§, Rusya'nın Azerbaycan'a ula§ım ambargosu koyması ve Çeçenis tan sava§ı nedeniyle önemli iki petrol boru hat tının kullanılamaması gibi politik ve askeri sorunlar eko nomik performansı olumsuz yönde etkilemi§, 1 992 -94 yıl ları arasında enflasyon 4 haneli rakamlara yüks elmi§tir. Tablo-4: Savaş Yılları ve Sonrasında Azerbaycan' da Makroekonomik Göstergeler

Makroekonomik Göstergeler

ı99ı

ı992

ı993

ı 994

ı995

ı996

GSMH ( % değişim)

-7.8

-22 .6

-2 3 . l

- 1 9.7

- 1 1 .8

1.3

Enflasyon Oram

206.6

1012.3

1229. l

1 763.5

5 1 1 .8

19.9

Resmi İşsizlik Oranı

0. 1 1

0.17

0.52

0.65

0.78

0.86

7. 1

9.4

5 .2

2.9

Döviz Kuru (dolar)

14.8

120

1433

44 1 7

4295

Dış Ticaret Dengesi

2 39.7

544 . l

95.8

- 12 5 . l

-30.4

-329.3

Bütçe Açığı ( GSMH'nın %'si)

Kaynak: Azerbaycan Reqemlerde 2005, ARDSK Yayınları, Bakı, 2005.

Enflasyon oranı, IMF ile birlikte hazırlanan kalkınma programlarının ilki ile ba§layan sıkı para politikası uygula maları sonucu l 996'da % 1 9.9'a, l 997'de 3 .6'ya ve % 1 998'de %-0.8'e, l 999'da%-8.6'ya gerilemi§tir. 47 Dolayısıyla hükü metin Ermenistan'la atqkesin ardından uygulamaya koy duğu istikrar programı yüksek enflasyona son vermi§tir. İşgücü ve İstihdama Etkisi

Dağlık Karabağ sava§ında 2 0 bin ki§i ölmü§, 50 bin ki§i ise yaralanmı§tır. Sava§ta 5 binden fazla insan da esir 148

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

olmu§tur. 2008 yılı ba§ı itibariyle esirlerin sayısı 43 54 ki§iye dü§mÜ§ tÜr.48 Ermenistan'ın sava§ta esir aldığı Azerbaycan va tanda§ larını, i§gal edilen arazilerde sakladığı ve onlara kaqı gayri insani muamelelerde bulunduğu, organlarını sattığı hakkın da bazı uluslararası kurumlar tarafından bilgi verilmektedir. l 988'den itibaren Ermenistan'ın Azerbaycan toprakları

nın %20'sini i§gal etmesi sonucu, yakla§ık bir milyon Azer baycan vatanda§ı -nüfusun yakla §ık % 1 2'si i§gal edilen top rakları terk etmek zorunda kalmı§tır. Bunlardan 2 5 0 birıi öz vatanlarından zorla kovulmu§, 760 bini ise i§gal edilen topraklarından kaçmak mecburiyetinde kalmı§tır. Yakla§ık 23 bin Ermeni ise kanuni olmayan yollarla i§gal edilen top raklarda meskO.nla§tırılmı§tır. 49 İ§gal edilen topraklardan bir milyon civarında insanın göçe mecbur olması, ülkede is tihdam problemirıi arttırıcı en önemli amil olmU§ tur. 50 Bütçeye Etkisi

Karabağ sava§ının da etkisiyle 1 99 1 - 94 yılları arasında kamu harcamalarının G SMH'ya oranı % 5 5'e, kamu finans man açıklarının G SMH'ya oranı ise yakla §ık % 1 0'lara kadar yükselmi§tir. Sava§ nedeniyle savunma harcamaları artan Azerbaycan devlet bütçesi 1 993 yılından itibaren açık ver meye ba§lamı§tır. Üretime Etkisi

Karabağ sava§ı ba§ta olmak üzere, ülkede bağımsızlığın kazanıldığı ilk yıllarda ya§anan problemler nedeniyle milli gelirde ciddi bir gerileme olmu§tur. Sava§, ülke sanayisi için gereken ara mallarının ithal yollarının kapanmasına da 149

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

neden olmu§tur. Öyle ki, ekonomide sosyalist yapıdan libe ral yapıya geçi§ sürecini ya§amakta olan Azerbaycan, 1 99 1 9 5 yılları arasında %60 oranında küçülme kaydetmi§tir. Çevreye Olumsuz Etkileri

Günlük yakla§ık 9

milyon kVt/saat enerji üreten

Metsamor Atom E nerji Santrali'nin atıklarının depolan ması için Azerbaycan'ın i§gal edilen arazileri, radyoaktif atıkların çöplüğü olarak kullanılmaktadır. Kür nehrinin Ermenistan tarafından sorumsuzca kirle tilmesi ise, gerek Azerbaycan gerekse Hazar için acil olarak tedbir bekleyen bir problem olarak gözükmektedir. 5 1 Erme nistan arazisinden başlayan çayların hemen hepsi Kür ve Aras nehirlerine oradan da Hazar'a dökülmektedir. Erme nistan arazisinden akan Okçu, Zengi, Aras, Ağ stafa, ve diğer çay ve nehirler Azerbaycan'ın nehirlerini kirletmekte dir. Gafan alüminyum -molibden yataklarından Bohçuçay'a akan zararlı çaylar, Ermenistan ve Azerbaycan için önemli zararlı ekonomik dışsallık kaynağı olmaktadır.

Savaş ve İşgalin Sektörel Etkileri Savaş ve i§galin özelikle tarım, hayvancılık ve turizm s ektörüne önemli etkileri olduğu görülmektedir. Tarım ve Hayvancılık Sektörüne Etkisi

Azerbaycan'ın su ihtiyacının kaqılanması bakımından önem ta§ıyan su kaynaklarının ve sulama s is temlerinin Ermenistan'ın i§gali altındaki bölgelerde yer alması ülke açısından endi§e vericidir. İ§gal altındaki arazilerden ba§la yan sulama kanallarının kesintiye uğraması, Azerbaycan'ın 1 50

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

dağ eteklerinde yerle§en bölgelerinin tarım ve hayvancılık sektörüne ağır darbe vurmu§ tur. Örneğin, Terter, Ağdam, Berde ve Goranboy bölgelerinde 80 bin hektar araziyi sula mada kullanılan Serseng barajından dağıtılan su kanalları nın Ermeniler tarafından kesilmesi nedeniyle, söz konusu bölgelerde tarım sektöründe mahsul verimi önemli düzeyde dü§mÜ§tÜr. Yukarı Karabağ'da yaz döneminde kullanılan yaylalar ile A§ağı ( ova ) Karabağ' da kı§ aylarında kullanılan yaylalar eski tarihlerden beri Azerbaycan Türklerinin bölgede hay vancılıkla uğra §malarına önemli imkan vermekteydi. Yu karı Karabağ yaylalarının Ermenistan tarafından i§gali, asırlardan beri devam eden hayvancılık sis temini buzmu§, yaylalara götürülemeyen ve ova sıcağında kalan hayvanla rın çe§itli hastalıklara tutulmalarına ve onların verimliliği nin hızlı bir §ekilde azalmasına neden olmu§tur. Ayrıca her yıl yaz aylarında ova bölgelerin halkı, özellikle göçmenler, kadınlar ve çocuklar bu yaylalardan mahrum kaldıkların dan, yani yaylalara gidemediklerinden, yazda ovanın sıcak lığıyla mücadele etmek durumunda kalmakta ve çqitli has talıklarla kaqıla §maktadırlar. 52 Azerbaycan'da su problemi büyük bir öneme sahiptir. Tarım sektöründe sulamanın geli§mesi, §ehir ve diğer yer lqim alanlarında içme suyu sistemi kurulması ülke açısın dan zarurettir. Azerbaycan'ın Küçük Ka fkas'ta büyük miktarda yağı§ alan, sık nehir ve çay sis temine sahip olan ve §U an i§gal altında olan bölgeler ülkenin su rezervleri içinde büyük öneme sahiptir. Bu dağlardan beslenen bütün nehir ve çay lar, özellikle Aras, Terter, Hekeri, Hançınçay, Köndelençay, 151

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Ağstafaçay ve diğerleri ova bölgelere bol miktarda su ta§ı maktadırlar. Nehir ve çayların ta§ıdığı sular ile suni göller tqkil edilıni§ ve sulama kanalları çekilmi§tir. Azerbaycan için büyük hayati öneme sahip olan bu ve diğer sulama sistemleri ve su kaynaklarının Ermenistan tarafından bloke edilmi§ olması ülkeyi su ihtiyacını kaqılama bakımından önemli zorluk ve tehlikelerle kaqı kar§ıya koymu§ tur. 53 Turizm Sektörüne Etkisi

Azerbaycan'ın turizm açısından en elveri§li bölgesi olan Karabağ'ın i§gal altında olması, turizm sektörü açısından en önemli kayıpların ba§ında gelmektedir. 54 Karabağ problemi nedeniyle Ermenistan ile olan uyu§ mazlık, diğer ülke vatanda§ları tarafından Azerbaycan'ın tehlikeli ve can güvenliği olınayan bir bölge gibi algılan masında, dolayısıyla dı§ turizmin olumsuz §ekilde etkilen mesinde en önemli nedendir. Azerbaycan tarafından hazırlanan ve 2 004-2 008 yılla rını kapsayan Sosyo-Ekonomik Bölgesel Kalkınma Progra mı'nda tespit edilen bölgelerden ikisi Ermeni i§gali altında dır. Program'da bu bölgeler Yukarı Karabağ ve Kelbecer Laçın ekonomik bölgeleri olarak tanımlanmı§tır. İ§galden kurtarıldıktan sonra özel bir program ile söz konusu iki ekonomik bölgenin sosyo-ekonomik kalkınmasının gerçek lqtirileceği Program'da ifade edilmi§ tir. 55

Savaş ve İşgalin Uluslararası Ekonomik İlişkilere Etkisi Ermenistan ile yapılan sava§ sadece Azerbaycan'ın ekonomik dönü§üm sürecini etkilemekle kalmamı§, söz konu1 52

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

su sava§ın etkisinde §ekillenen uluslararası ekonomik ve s iyas i ili§kiler de olumsuz §ekilde etkilenmi§tir. Örneğin; 1 992 yılında ABD Kongresi, " Özgürlükleri Destekleme Yasası 907. Bölüm" adlı bir kararla Azerbaycan'ı Ermenis tan'a ambargo uygulamak ve saldırı amaçlı güç kullan makla suçlamı§ ve Azerbaycan'a ABD yardımı yapılmasını engellemi§tir. Kongreye rağmen Clinton yönetimi Bölüm 907'yi kaldırmak için giri§imlerde bulunmu§ ve E rmenistan ve Azerbaycan arasında dengeli bir politika izlemi§tir. Kong renin tavrında Ermeni Lobisi'nin etkisiyle olu§an eksik ve yanlı§ bilgilendirme etkili olm U§ tur. ABD Kongresi 1 997 ve 1 998 yıllarında ise B ölüm 907'ye bazı is tisnalar getirilme sini onayla mı§ tır. 56 Azerbaycan-Ermerıistan anla§mazlığının devamı Kafkas bölgesinin Avrupa ile i§birliğini de olumsuz olarak önemli derecede etkilemektedir. 57 Uluslararası ekonomik ve siyasi ili§kilerin aldığı mahi yet ülkedeki ekonomik dönü§üm süreci üzerinde etkili ol maktadır. Azerbaycan'ın Ermenistan'a kar§ı haklı davasın da verdiği mücadelede de bu etki kendini göstermektedir. Azerbaycan'ın batı yönünde Nahçıvan Özerk Cumhuri yeti, Türkiye Cumhuriyeti ve oradan da Avrupa'ya giden karayolu sistemi Ermenistan tarafından abluka altına alın mı§tır. Somıçta Nahçıvan'da ağır sosyo-ekonomik §artların olu§masına ve günümüzde de devam etmesine neden ol mu§tur. Aynı yönde ablukaya alınan Bakü-Culfa-İran demir yolu, in§ası planlanan Kuzey-Güney küresel ula§ım güzer ga.hı da projesi için de zorluk te§kil etmektedir.58 Bakü-Tiflis Karadeniz yönünde faaliyet gös teren Avrasya ula§ım güzer1 53

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

gahı Ermerıistan sınırlarının 2 5 - 30 kilometre yakınlarından geçmesi nedeniyle tehlike altında görülmektedir. Yukarıdaki etkiler dikkate alındığında Karabağ problemi ve çözümünün Azerbaycan'ın bölgesel ve uluslararası ekono mik ili§kilerinde büyük öneme sahip olduğu anla§ılmakta dır. Elbette enerji rezervleri ile bölgede dikkatleri üzerinde toplayan Azerbaycan'ın sosyo-ekonomik kalkınmasını dar beleme en azından geciktirme bakımından, Ermenistan ve Ermenistan'ın yürüttüğü politikaya destek veren ülkeler Ka rabağ sorununun çözümünü de istememektedirler. Aslında Azerbaycan'a kaqı yürütülen bu politika nihayetinde tüm Kafkas bölgesini olumsuz §ekilde etkilemektedir. 59

b. Savaş ve İşgalin Ermenistan Ekonomisine Etkileri Coğrafi olarak denizlere açılımı olmayan; batısında Tür kiye, doğusunda Azerbaycan, güneyinde İran ve kuzeyinde Gürcistan'la kom§ u olan Ermenistan, tam bir kara ülkesidir. Kısaca coğrafi açıdan "kapalı" bir ülke olarak tanımlanabi lecek olan Ermenistan'ın, denize çıkı§ı olmadığı gibi deniz lere ve önemli ticari merkezlere olan bağlantıları da güçlü değildir. Coğrafi konumu Ermenistan'ı Avrupa, Amerika ve Doğu Asya pazarlarından mahrum bırakmaktadır. Karabağ i§gali nedeniyle sınırlarının %85'i Azerbaycan ve Türkiye tarafından kapatılan Ermenistan ekonomisi, dünyaya çıkı§ını sadece İran ve Gürcis tan üzerinden yapa bilmektedir. 3 5 kilometrelik dar İran sınırı üzerinden yapı lan ula§ım ise, sarp Zangezur dağları nedeniyle kı§ın sıkça kesintiye uğramaktadır. Ermenistan'ın Gürcistan üzerinden 1 54

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Rusya pazarına bağlantısında ise Tiflis ve Moskova arasın da zaman zaman ya§anan krizler nedeniyle kesilmeler olmaktadır. 60 Ülke, doğal kaynakları açısından kendi kendine yete bilir bir potansiyele sahip olmadığından, bu konuda da kom§usu olan devletlerin doğal kaynaklarına ve ula§ım ağlarına muhtaçtır. Ermenistan'ı diğer eski S SCB ülkelerine ve İran'a bağ layan demir ve kara yollarının önemli bir kısmı, Sovyet döneminde diğer ülkelerden, özellikle de Azerbaycan'dan geçecek §ekilde in§a edilmi§tir. Bu nedenle bağımsızlıktan sonra uzun süre diğer ülkeler ile olan ula §ımında ciddi sıkıntılar ya§amı§tır. Ba§ta Karabağ sorunu olmak üzere çe§itli nedenlerle söz konusu sıkıntılar bugün de sona ermi§ değildir. Karabağ'da takındığı i§gal politikası ve 1 988 yılı depre minin önemli etkileri sonucunda çok büyük sorunlarla kar§ı kaqıya kalmı§tır. Azerbaycan topraklarını i§galle birlikte ba§layan Ermenistan-Azerbaycan sava§ı, bu konuya Tür kiye'nin gösterdiği hassasiyetin yanı sıra Ermeniler tara fından Türkiye'ye yönelik dü§manca karalama kampan yaları ve Gürcistan'la ya§adığı sorunlar, İran dı§ında çevre sinde dost bulamayan bir Ermenistan ortaya çıkarmı§tır. Bu durumun en büyük yansıması ise ekonomide ortaya çıkmı§tır . 1 99 1 - 1 993 arasında G SYİH'deki % 60'lık dü§Ü§, Ermenistan sanayisini henüz l 990'ların ba§ında çökme noktasına getirmi§tir. 1 994 yılında hiperenflasyonun ya §anması Ermenistan genelinde i§sizlik ve fakirliği yaygın la§tırmı§tır. l 994'te hiperenflasyon %5273 gibi bir rakamla rekor seviyeye ula §mı§tır.61 155

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Ermenistan, 1 995-2006 yılları arasında IMF sponsorlu ğunda uyguladığı ekonomik liberallqme programı çerçeve sinde enflasyonu dü§ürmeyi, para birimine istikrar sağla mayı ve çoğu küçük ve orta ölçekli olan i§letmeleri özel lqtirmeyi ba§armı§ tır. Yeni alı§veri§ merkezleri, eğlence mekanları, oteller ve restoranlarla donanan Ermenistan'ın ba§kentinde, son yıl larda gözle görülür bir ekonomik canlanma ya§anmakta dır. Ülkede in§aat, turizm ve mücevher i§lemeciliği gibi alanlar da hareketlenmi§tir. Ancak ağır sanayinin geli§me mesi, iki sınır kapısına bağımlılık, diasporadan gelen kolay para büyümeyi olumsuz etkilemektedir. Yatırımlara rağ men ülkedeki öncelikli ekonomik problemler; is tihdam ve gelir dağılımındaki adaletsizliktir. Nitekim Dünya Bankası verilerine göre Ermenistan'ın nüfusunun yarısı, ülkede res men belirlenmi§ yoksulluk sınırının altında bulunmakta dır. Ülkede her dört ki§iden biri ise Birle§mi§ Milletler tarafından belirlenmi§ mutlak yoksulluk sınırının altında ya§amaktadır.62 Rusya'nın sağladığı askeri ve ekonomik destek saye sinde63, Ermenistan'ın yalnız Yukarı Karabağ'ı kontrol altı na almakla kalmayıp, Azerbaycan topraklarının % 20'sini i§gal etmesinin Ermenis tan ekonomisine etkileri a§ağıda incelenecektir.

Ermenistan'ın Bölgedeki Büyük Projelerden Dışlanması Yürüttüğü i§galci politika hem Ermenistan'ın Kafkas ekonomik ili§kilerinden dı§lanmasını hem de ba tının bu bölgede reelle§mesine çalı§tığı büyük hacimli projelerin 156

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

hayata geçirilmesini geciktirmi§tir.

Bu gecikme ba§ta

E rmenistan olmak üzere bütün bölge ülkelerini olumsuz §ekilde etkilemi§tir. İmzalanan anla§malar ile petrol ve doğal gazın dünya piyasalarına nakline ili§kin gerçekle§tirilen güzergahların tespitinde Ermenistan dı§lanmı§tır. Elbette Ermenistan'ın dı§lanmasında Dağlık Karabağ sorunu önemli etken ol mu§tur. Ermenistan, l 990'lı yıllarda, Azerbaycan'ın Hazar enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ihracında gündeme gelen Bakü -Ceyhan temel ihraç boru ha ttının kendi toprakların dan geçmesini sağlayacak bir politika izlemeye çalı§mı§tır. Ancak bu konuda Azerbaycan hükümeti Türkiye ve Gürcistan temsilcileri ile masaya oturarak projenin büyük bir bölümü üzerinde anla§maya varmı§lardı. Bakü-Ceyhan petrol boru hattı konusunda geç kaldığını anlayan Erme nis tan hükümeti ABD Ermeni diasporasını devreye sokup çe§itli iddialar ileri sürerek ABD'yi etkilemeye çalı§mı§tır. Her ne kadar Enerji kaynaklarının nakline ili§kin planla nan boru hatlarının, yani Bakü-Ceyhan petrol botu hattı ve Bakü-Erzurum doğal gaz boru hattının kendi toprakların dan geçmesi için, özellikle Avrupa ve Amerika'daki dias porasını harekete geçirerek çqitli giri§imlerde ve beyan larda bulunsa da Azerbaycan'ın milli menfaatlerine uygun olmayan teklifler Ermenistan'ın lehine hiç bir sonuç ver memi§tir. Örneğin, Azerbaycan pe trolünün nakline ili§kin boru hattı projelerinin görü§üldüğü dönemde, ba§kanı Ermeni asıllı olan "Oil Capital Limited" §irketi, petrol boru hattının Bakü-Dağlık Karabağ-Ermenistan yolu ile Kara deniz'e ula§tırılmasına ili§kin finansmanı kendilerinin üst157

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

lenebileceklerini açıklamı§tı. Temel ihraç boru hattı olarak Bakü-Tiflis -Ceyhan'a karar verilmesi ile Ermenistan ekono mik açıdan önemli bir gelir kaynağına sahip olabileceği uluslararası enerji ula§ım hatlarının dı§ında kalını§ oldu. Kazakistan petrolünün de BTC boru hattı ile nakledileceği dikkate alındığında, Ermenistan'ın hangi s eviyede bir eko nomik imkandan mahrum kaldığı daha iyi anla§ılmı§ ola caktır.ô5 B ölgede geli§en siyasi ve ekonomik geli§meler dik kate alındığında Ermenistan'ın Hazar Havzası enerji hatları politikasında ba§arılı olamadığı görülmektedir. Kısaca Ermenistan, devam ettirdiği i§galci politika ile kendini bölgede geli§en ekonomik olayların, fırsatların ve enerji ula§ım hattı projelerinin dı§ında bırakırken ( Hazar Havzası enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ta§ınma projeleri ), genellikle Rusya ağırlıklı bir ekonomik politika izlemeyi tercih et mi§ tir.

Ekonomide Dışa Bağımlılık Zayıf ekonomi ve neden olduğu sosyal ve siyasal prob lemler Ermenistan'ın ve yöneticilerinin altından kalkama yacağı sorunlara neden olmaktadır. Bu durumda Ermenis tan'ın dı§a bağımlılığı daha da artmaktadır. Ermeni ekonomisi, Ermenistan'a ihtiyacı olan ılımlı, barı§çı ve istikrarlı dı§ politika izleyebilmesi için gerekli araçları sunmamaktadır. Kendisini "çaresiz" hisseden Er menistan dı§ etkilere daha açık bir hale gelmekte, bu etki lerin Ermenistan'ı radikalle§tirmesi sonucunda daha saldır gan bir politika takip etmektedir. Bu saldırganlık hem eko nominin iyilqmesini engellemekte, hem de jeopolitiğinin yarattığı sorunları daha da derinle§ tirmektedir. 66 1 58

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Yapılan bazı ara§tırmalara göre, yoksulluk ve sosyal is tikrarsızlık sebebiyle ya§anan göç sonucu, Ermenistan'ın nüfusu bağımsızlıktan sonra yakla§ık % 5 0 azalmı§tır. Ermenistan resmi rakamlarına g öre, 1 990-2001 yılları ara sında 900 bin Ermeni, ekonomik nedenlerden dolayı Erme nistan'ı terk etmi§tir. Ermenistan adeta hızla "insansız bir ülke" haline gelmi§tir. 67 Ermeniler ülkelerinde ya§ayama makta, dünyanın dört bir yanına dağılmaya devam etmek tedirler. Bu da Ermenistan'da is tikrarı engellemekte, dı§ etkileri kolayla§tırmaktadır. Nüfus azalmasına rağmen ki§i ba§ına dü§en milli gelirde olumlu anlamda önemli bir de ği§menin olmaması, ya§anan sıkıntıların bir diğer boyu tunu da gös termektedir. Göç nedeniyle kalifiye i§gücünün sürekli kaybedilmesi, Ermenistan ekonomisini etkileyen önemli bir faktördür. B eyin göçünün ilk etkisi §üphesiz hizmet kalitesinin dü§ mesinde, hemen her sektörde ikinci-üçüncü sınıf hizmete razı olunmasında ortaya çıkmaktadır. Ermenistan artık her alanda daha az hizmet ile yetinmek zorundadır. Eğitimli gençler ve kalifiye ki§iler geleceklerini Rusya, Avrupa ya da Kuzey Amerika'da görmeye devam etmektedirler. Hatta Türkiye'de çalı§mak üzere ülkelerini terk edenlerin sayısı da azımsanmayacak düzeydedir. Geçim sıkıntısı çeken halk, diğer ülkelerde ya§ayan akrabaları ile çe§itli diaspora ve uluslararası hükümet dı§ı örgütlerin ( NGO) gönderdiği yardımlarla hayatını sürdür mektedir. Ermenistan ekonomisinin gelir kaynağı Amerika Birlqik Devletleri ve Rusya ba§ta olmak üzere dünyanın dört bir yanında siyasi ve ekonomik olarak g üçlü göçmen 1 59

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

toplulukları olu§turan dı§-Ermenilerdir. D ı§arıdaki Ermeni nüfusu, ülkedeki nüfusun yakla§ık iki katıdır. Ülke Merkez B ankası tarafından dı§arıdaki Ermenilerin, ülke ekonomi sindeki son geli§menin en büyük kaynağını olu§turduğu açıklanmı§tır.

Ancak

E rivan

yönetiminin

diasporadan

aldığı maddi yardım, ekonomiye kalıcı çözüm sağlamamak tadır. Bazı Ermeni iktisatçılar tarafından da, dı§arıdaki E rmenilerin gönderdiği paraların ülkenin kendi kaynakla rını değerlendirmesi ve üretimini yapmasını engellediği ve sürekli olarak dı§a bağımlı kıldığı ifade edilmektedir. B ölge dengelerini kendi çıkarları doğrultusunda kulla nan Ermeni yönetimi, ABD'den son on yılda 1 . 5 milyar dolar dı§ yardım, ülkede bulunan Rus üsleri dolayısıyla Moskova'dan as keri yardım, İran'dan da Azerbaycan'a kaqı s iyasi destek almı§tır. Böylece Ermenis tan ABD'nin maddi, Rusya'nın askeri, İran'ın da siyasi des tek verdiği dünyadaki tek ülke olmu§tur. 68 ABD dı§ında Dünya Bankası, IMF ve Japonya'nın da doğrudan E rivan yönetimine verdiği hibe yardımları, dı§ kaynaklar arasında dikkat çekmektedir. Beyin göçünün de etkisiyle eski Sovyetler Birliği'nin, teknolojik konulardaki öncü konumuyla "silikon vadisi" sa yılan Ermenistan'da, Sovyetler zamanında kurulmu§ olan elektronik endüstrisi yok olma noktasına gelmi§tir. Ülkede bir zamanlar mikroi§lemci üreten bir fabrikanın gaz sobası üretmeye ba§ladığı ifade edilmektedir. Son yıllarda ise bu sektörü canlandırmaya ili§kin çalı§malar yapılmaktadır. Altı büyük §irketin faaliyet gös terdiği yazılım mühendisliği alanında 8 bine yakın ki§inin is tihdam edildiği ifade edil mektedir. 69 160

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Borcuna kaqılık olarak Razdan Termik Santrali ve üç bilimsel ara§ tırma enstitüsünü Rusya'ya devretmesi, ülke nin tek uluslararası havaalanı olan 'Zvartnots Havaalanı'nı Arjantin'e, Erivan Konyak Fabrikası'nı Fransa'ya, 'Armentel' telekomünikasyon tesislerini Yunanistan'a, Erivan'daki en önemli otelleri ABD'ye, altın üretim tesislerini Romanya'ya satması, ülke ekonomisinin genel durumu hakkında önem li ipuçları vermektedir. 70

Enerjide Rusya'ya Bağımlılık E ski Sovyetler Birliği bünyesinde yer alan cumhuriyet lerin birbirine sıkı sıkıya bağlanmı§ merkezi ekonomik sisteminin dağılması sonucu bütün cumhuriyetlerin ekono misi büyük bir çöküntü ya§amı§tır. Bu durumdan en çok etkilenen cumhuriyetlerin ba§ında enerji kaynaklarına sa hip olmayan Ermenistan yer almı§tır. Ermenistan, 1 99 l 'de bağımsızlığını ilan ettikten sonra çok ciddi ekonomik ve siyasi sorunlarla kaqı kaqıya kalmı§tır. Sovyetler Birliği döneminde enerji ihtiyacının tamamı merkezi yönetim tarafından sağlanan Ermenistan'da bağım sızlık sonrası dö nemde ekonomik sorunlar hat safhaya ula §mı§tır. Birçok sanayi merkezi ve fabrika kapanmı§tır. Ülkede elektrik, petrol ve doğalgaz sıkıntısı ya §anması üzerine Ermenistan hükümeti enerji sorunlarını çözmek için politika belirleme ye ba§lamı§ tır. Kullanım süresini tamamlamakta olan Metsamor Nükleer Santrali'nin radyasyon sızıntısı tehlikesi nedeniyle ve özellikle Aralık- 1 988 depreminde ciddi zarar görmesi üzerine kapatılması konusu gündeme gelmi§ ve Santral l 989'da kapatılmı§tır. E ski teknoloji ile in§a edilmi§ Metsamor Nükleer Santrali sadece Ermenistan'ın yanı sıra 161

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

bütün bölgenin ekolojik güvenliğini ciddi bir § ekilde tehdit etmekte olması da kapatılmasında etken olmu§ tur.71 İhtiyaç duyduğu enerj i kaynağına sahip en yakın kom §USU Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü bozarak Dağlık Karabağ'ı i§gal etmesi nedeniyle Azerbaycan ile fiilen sava§ durumunda olan ve bütün ekonomik ili§kilerini durduran Ermenistan, enerji sorununu çözmek için güney kom§usu İran ve kuzeyde Rusya Federasyonu ile görü§melere ba§la mı§tır. Rusya ile enerj i anla§maların imzalanması sonucu Ermenistan petrol, doğal gaz ve nükleer santral yakıtı olan zenginle§tirilıni§ uranyumu almak için tamamen Rusya'ya bağımlı hale gelmi§tir. Zira Rusya'ya enerji borçlarını za manında ödeyemediği için taraflar arasında bazı sorunlar ya§anmı§tır . Rusya Ermenistan'a verdiği doğalgazı ve pet rolü belirli aralıklarla durdurmu§ veya azaltmı§tır.72 Ermenistan Rusya'nın yardımları ve desteği olmadan ister nükleer, ister termik, isterse de hidrolik enerji santral lerini çalı§tırabilecek teknik donanıma sahip değildir. Siya si ve askeri nedenlerden dolayı Ermenistan' ın Rusya'ya olan bağımlılığı, ekonomisinin de Sovyetler Birliği done mirıde olduğu gibi Rusya'dan yönetilmesine yol açmakta dır. Özelle§tirme programı çerçevesinde Ermenistan enerji santrallerirıin %80'i Rus §irketlere ait olmu§tur. Ermenis tan bölgede ve dünyada ya§anan ekonomik geli§melerin dı §ında kalınakta, sadece Rusya ile siyasi ve ekonomik i§bir liğine önem vermektedir. Her ne kadar son yıllarda İran Ermenistan, Türkmenistan- İran-Ermenistan doğalgaz boru hattı projeleri gündeme gelse de Ermenistan'ın uzun yıllar Rusya'nın ekonomik etki alanından çıkması mümkün gö zükmemektedir. 162

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

E ski S SCB bölgesinde kapitalist ve bağımsız bir eko nomiye geçi§ sürecinde diğer bütün ülkeler Rusya'ya olan bağımlılıklarını azaltmaya çalı§an bir politika takip ederken Ermenistan'da böyle bir geli§me olmamı§tır. Bunun en önemli nedeni ise yine siyasi dü§üncelerdir. Siyasi engel lerden bir diğeri de Ermenistan'ın kom§ularıyla ili§kileri ve henüz bağımsızlığının ilk yıllarında sorunlarını askeri yol larla çözme çabasıdır. Özellikle Karabağ sorunu, hem Ermenistan'ın ekonomik kaynaklarını azaltmı§tır, hem de "sürekli sava§" ortamı ülkeye yabancı ya tırım gelmesini engellemi§ tir. Diaspora Ermenileri dahi Ermenistan'a yatı rım yapmaktan kaçınmaktadır.73 Petrolde Rusya'ya Bağımlılık

Doğal zenginliklerden yoksun olan Ermenistan enerji üretiminde kullanılan petrol, doğalgaz ve ta§ kömür ma denlerine de sahip değildir ve bu konuda bütünüyle Rusya 'ya bağımlıdır. Ermenistan'da petrol rezervleri olmadığı gibi, petrol arıtma tesisleri ve petrol yan sanayisi de yoktur. Ermenistan' ın ihtiyacı olan petrol Gürcistan'ın Batum §eh rinde bulunan petrol rafinesinden demiryolu ve tankerlerle ta§ınmaktadır. Ermenistan hükümeti l 990'lı yıllardan sonra Hazar havzasında geli§en ekonomik kalkınmadan pay almak için her hangi olumlu bir adım atmamı§tır. Ancak Ermenistan Dağlık Karabağ sorununu Azerbaycan'ın toprak bütünlüğü çerçevesinde çözmek niyetinde olsaydı petrol ihtiyacının büyük bir kısmını Azerbaycan'dan kaqılayabilir, Hazar Denizi'nden çıkarılan petrol ve doğalgazın Ermenistan üze rinden dünya pazarlarına ta§ınmasını sağlayabilir ve böy163

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

lece ya§adığı enerji sorununa uzun vadeli ve kalıcı bir çö züm getirebilirdi. Doğal Gazda Rusya 'ya Bağımlılık ve İran Bağlantısı

Ermenistan ve Türkmenistan arasında imzalanan doğal gaz anla§ma sı, l 995'e kadar her yıl yeniden otomatik olarak uza tılıyordu. Ancak l 995'de Türkmenistan ve Rusya arasında imzalanan anla§maya göre Türkmenistan'ın ihraç ettiği doğalgaz kontrolünün Turkmenros transgaz'a ( Türk menistan- Rusya Trans Gaz Şirketi) verilmesi Ermenistan için yeni sorunlar ortaya çıkardı. Turkmenrostransgaz §ir keti Türkmenistan'ın ürettiği doğal gazın tamamını alarak ba§ka ülkelere sa tına yetkisini elinde bulundurmaktadır. Bu nedenle Ermenistan Turkmenrostransgaz'la yeni bir anla§ma imzalayarak Türkmenistan doğal gazını Rus §ir keti aracılığıyla sa tın almaya ba§ladı. Rusya'nın Gazprom §irketinin Ermenistan doğal gaz sis teminde büyük bir ağırlığı bulunmaktadır. Ermenistan doğal gaza olan ihtiya cını, his se senetlerinin %45'i Ermenistan'a, %45'i Rusya 'nın Gazprom §irketine, % 1 0'u da ltera §irketine ait olan ve Rusya ile ortakla§a kurdukları Armrosgazprom ( Ermenis tan-Rusya Doğalgaz Şirketi) tarafından kaqılamaktadır. 74 Enerj i ihtiyacının büyük bölümünü Rusya'dan sağlayan Ermenistan, İran'dan da doğal gaz alımına ili§kin adım atmı§tır.

İran ve Ermenistan arasında, 1 992 yılında doğal

gaz boru hattının in§ası için bir anla§ma imzalanmı§tır. Hattın in§a sına ise 2004'te ba§lanabilmi§tir. İran ilk a§a mada, Ermenistan'a yılda 400 milyon metreküp doğalgaz ihraç edebilecektir. Boru hattının tamamlanarak Erivan'a kadar uzandığında, ihraç hacmi 2 . 5 milyar metreküpe 164

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

çıkabilecektir. Ermenistan'ın söz konusu boru hattından 20 yıl boyunca 36 milyar metreküp doğalgaz alması hedeflen miştir. Hattın toplam uzunluğu, 40 kilometresi Ermenistan sınırlarında olmak üzere, 141 kilometredir. Finansmanının tümü İran tarafından karşılanacak olan hattın toplam değeri 220-250 milyon dolar arasındadır. Ermenistan'ın 9200 km'lik doğal gaz hattının %60'ının yararsız olması nedeniyle, İran bu hattın onarımını da finanse edecektir. İran ve E rmenistan arasında yapılan anlaşmaya göre, Er menistan ithal ettiği her 1 metreküp doğal gaz için İran'a 3 kVt/saat elektrik verecektir. Hattın 2 008 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıştır. Metsamor Nükleer Enerji Santrali ve Zararlı Ekonomik Dışsallıkları

1 977' de inşası tamamlanan Ermenis tan' daki Metsamor Nükleer Enerji Santrali Erivan'dan 40, Türkiye sınırından ise 16 kilometre uzaklıkta yerleşmektedir. Aralık- 1 988 dep reminden sonra Santral'in kapatılması nedeniyle Ermenis tan' da ciddi enerji sıkıntısı yaşanmaya başladı. Rusya ile yapılan görüşmeler sonucu, Nükleer Santralin yeniden üre time başlayarak 2 0 1 5'e kadar kesintisiz faaliyetine devam edebilmesi için gerekli olan zenginleştirilmiş uranyumun E rmenistan'a verilmesi konusunda anlaşmaya varılmıştır. Ancak Avrupa Birliği, Uluslararası Atom E nerji Ajansı ve bölge devletleri santralin bölge için büyük tehlike oluştur duğu gerekçesiyle bu anlaşmaya itiraz etmiştir. ABD'nin Ermenistan Büyükelçiliği de santralin çevre için tehlikeli olduğunu vurgulayan bir açıklamada bulunmuştur.75 Buna karşılık Ermenistan, Santral'in Avrupa standartlarına göre donatılmasının mümkün olmadığını ve ülkenin elektrik 165

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

enerjisi ihtiyacını kaqılayabilmesi için alternatif bir kayna ğa sahip olmadığını ileri sürmü§tür. Hisse senetlerinin %27'sini Rusya'nın kontrol ettiği Metsamor Nükleer Enerji Santrali, Ermenistan'ın toplam elektrik üretiminin yakla§ık % 40'ını kar§ılamaktadır. 76 Santral'de herhangi bir kazanın ba§ vermesi durumun da en fazla zarar görecek ülkelerin ba§ında Türkiye, İran ve Azerbaycan gelmektedir. Çünkü santral Türkiye sınırına çok yakın olan Hoktamberyan §ehrinde in§a edilmi§ tir. Öte yandan reaktörün soğutulma sında kullanılan atık su ise Aras nehrine dökülmekte ve nehir Azerbaycan sınır larını a§ıp Kür nehri ile birlqerek Hazar Denizi'ne dökül mektedir. Çevreye öngörülen miktardan daha fazla kimya sal madde yayması nedeniyle Santral bulunduğu ülke ve sınır ülkeler için ciddi bir sorun olu§turmaktadır. 200 1 sonlarında Ermenistan hükümeti nükleer reaktör lerin bakımı nedeniyle geçici olarak santrali durdurdu. Nükleer enerji santrali yeniden kullanılmaya ba§landıktan sonra Azerbaycan ve ba§ka ülkelerin basın-yayın organla rında nükleer atıkların Ermenistan'ın i§gal ettiği Dağlık Karabağ bölgesinde gömüldüğü ve burada bir nükleer atık mezarlığı olu§ tuğu konusunda haberler yayınlanmaya ba§ ladı. Azerbaycan Bilimler Akademisi Radyasyon Ara§tırma ları Merkezi tarafından Ermenis tan' ın sadece kendine ait olan değil, aynı zamanda yabancı ülkelerden aldığı nükleer atıkları da Dağlık Karabağ'da gömdüğünü ve yapılan öl çümlerde Karabağ'da radyasyon ölçümlerinin normalin çok üs tünde olduğu bildirildi.77 Ermenistan, Metsamor Nükleer Enerji Santrali sadece elektrik üretimi için kullanmamakta aynı zamanda nükleer silah teknoloj ileri konusunda çalı§166

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

malar yaptığına dair iddialar da bulunmaktadır. İran da bu konuda Ermenistan'a destek vermekte ve bazı teknik ko nularda yardım etmektedir. ABD'nin Ermenistan'ın İran'la nükleer silah teknolojisi ticareti yaptığını belirlediği §irket lere kar§ı ambargo uygulaması bu iddiaları doğrular nite liktedir. 78 Ermenistan'ın bütün kar§ı açıklamalarına rağmen Metsamor Nükleer Enerji Santrali bölge ülkeleri için ciddi tehlike olu§ turmaktadır. Ermenistan hükümeti mali yeter sizlikler nedeniyle santralin bakım ve onarım i§lerini zama nında yapamamakta ayrıca beklenmedik bir kazanın so nuçlarını giderebilecek güçten da yoksun bulunmaktadır. Ermenistan enerjiye olan ihtiyacını kaqılamak ama cıyla kullanım süresini doldurmu§ olan Metsamor Nükleer Enerji Santrali'ni yeniden kullanıma açması ile kendisini ve kom§U ülkeleri ciddi ekolojik tehlikelerle kaqı-kaqıya bırakmı§tır. Zira eski Sovyet teknolojisi ile in§a edilmi§ bu s antralin teknik özellikleri her hangi bir kaza sırasında yetersiz kalacaktır. Özellikle Çernobil kazasından sonra birçok ülke bu enerji üretim teknolojisinden vazgeçtiği hal de Ermenistan halen "İkinci Ç ernobil" riskini ta§ımaya de vam etmektedir. Avrupa Birliği'nin Metsamor Nükleer Enerji Santrali'ni kapatması talebini E rmenistan hükümeti kesinlikle kabul etmemektedir. Dolayısıyla Ermenistan'ın kom§u devletlere ekolojik bakımdan verdiği zarar Metsamor Nükleer Enerj i Santrali 'nin faaliyetleri ile de ilgilidir. Avrupa Birliği'nin bütün ça balarına rağmen, "İkinci Çernobil" tehlikesine neden olabi lecek bu santralin kapatılması doğrultusunda herhangi bir adım ise atılmamaktadır. 79 1 67

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Ermenistan'ın İşgal Edilen Bölgelerdeki Üretim Faaliyetleri İşgal edilen Karabağ'da Ermenis tan'ın kontrolü altında, bazı yerli ve yabancı ş irketler tarafından çeşitli üretim faali yetleri gerçekleştirilmektedir. İşgal edilen bölgede üretim faaliyeti yapan firmalar daha çok Ermenistan dışında yaşa yan Ermenilere aittir. Sadece 2001 -2003 yıllarında Karabağ ekonomisinin yeniden yapılandırılması amacıyla 35 milyon dolar sermaye yatırılmıştır. Sonraki yıllarda da yatırımlar devam etmektedir. Kelbecer ve Zengilan arazilerinde yer alan altın yatak ları Ermeniler tarafından sağlıksız bir şekilde kullanılmak tadır. Bu ya takların hammaddesi Ermenistan'daki Ararat altın fabrikasına taşınmaktadır. Bu hammadde külçe ha line getirilerek Rusya ve diğer devletlere satılmaktadır. Ermenistan'ın altın madeninden elde ettiği gelirinin Erme nistan bütçesinin yaklaşık %5 l 'ini teşkil ettiğ i ifade edil mektedir. 80 Kanada'nın First Dynasty Mines ( FDM) şirketi işgal edilen Azerbaycan arazisinde yerleşen Kelbecer'in " Söyüdlü" altın yatağının üretimini gerçekleş tirmektedir. Altın rezerv lerinin yaklaşık 40 ton olduğu hesaplanan Söyüdlü yata ğından FDM şirketi 2003'de 2 ton, 2 004'te 2 . 5 ton, 2005'de 3 ton, 2 006 da ise 5 tondan fazla altın üretmiştir. Cari fiyat larla hesaplandığında Azerbaycan yaklaşık 6 00 milyon dolar zarara uğramaktadır. 8 1

"Max Wood" şirketi tarafından 200 l 'den itibaren Ka rabağ arazisinden 10 binden fazla ceviz ağacı ihraç edilmek üzere kesilmiştir. "Base Metals" şirketi ise Ağdere bölgesi arazisinde altın ve bakır üretim faaliyeti yürütmektedir. 168

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Azerbaycan'ın i§gal edilen arazilerinde kesilen ağaçlar ile yakla§ık 35 milyar dolar ülke zarara uğramı§tır. İ§gal edilen bölgede 7 ağaç fabrikasının faaliyet gösterdiği tespit edilmi§tir. Ermeniler tarafından i§gal edilen arazilerde narkotik bitkiler yeti§tirilmekte ve ürünler gizli yollarla İran, Rusya ve diğer ülkelere ta §ınmaktadır. Fuzuli bölgesindeki Horadiz kasabasından Ordubad bölgesine kadar uzanan 1 2 8 km mesafelik Azerbaycan'ın devlet sınırlarına Ermeniler neza ret ettiğinden dolayı narkotik maddelerin mübadelesi, ka çakçılık ve yerüstü servetlerin İran'a ta§ınması daha da artmı§tır. 82 İ§gal edilen arazilerde Ermeniler uluslararası kurumların denetiminden uzak bir §ekilde Ermenilerin narkotik maddelerin üretimi ve sa tı§ının yapıldığına dair bilgilere, ABD'nin narkotik maddeler ile ilgili hazırladığı raporlarda da yer verilıni§tir. Narkotik üretim ve satı§ından elde edilen gelirler ise bölgedeki silahlanma için kullanıl maktadır.

Sınır Kapılarının Kapalı Olmasının Ermenistan Ekonomisine Etkileri Karabağ'ı i§gali E rmenistan'ı, hem Azerbaycan ile hem de Azerbaycan'ın stratejik müttefiki olan Türkiye ile eko nomik ili§kilerden mahrum bırakmı§tır. Türkiye'nin ve Azerbaycan'ın Ermenistan ile olan ekonomik ili§kilerini kesmeleri ekonomik sorunlarının ağırla§masına neden ol mu§tur. Rekabet gücü yüksek pazarlara coğrafi açıdan uzak olan Ermenistan, Azerbaycan'ın tutumu nedeniyle özellikle enerji alanında daha 'riskli' kaynaklara yönelirken, Türki ye'nin tavrı sonucunda da daha az kaliteli ithal mallarını 169

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

daha pahalıya almak zorunda kalmaktadır. 83 İ thalattaki sıkıntılar ve dı§ ticaretin bölge ülkeleri ile geli§ememesi ne deniyle iç piyasada da istenen geli§me ve geni§leme ya§a namamaktadır. Ermenistan'ın Türkiye ve Azerbaycan kapıları kapalıdır. Bu ülkeler ile yapılan ticaret "dolaylı" yollardan yapılmak tadır. İran ve Gürcistan sınır kapıları açık olmakla birlikte bu iki ülkenin derin ve güçlü ekonomilere sahip olmaması ve Ermenistan ekonomisi ile entegre olmada gösterdikleri ba§arısızlık Ermenistan'ı adeta bir "kapalı ekonomi" haline getirmektedir. 84 Amerika Ermeni Ulusal Komitesi ( ANCA) verilerine göre, Türkiye-Azerbaycan ambargosu Ermenistan ekonomi sine yıllık 5 70- 720 milyon dolarlık bir maliyet yüklemek tedir.

Yine

ANCA'ya

göre

sınır

kapılarının

açılması

durumunda Ermenistan'ın ula§ım masrafları %30- 50 azala cak, ihracatı ikiye katlanacak, Gayri Safi Milli Hasılası ( G SMH ) %30-38 artacaktır. Dünya Bankası verilerine göre ise, sınır kapılarının açılması halinde Ermenistan'ın ula§ım tasarrufu 6.4-8.4 milyon dolar, enerji tasarrufu 45 milyon dolar olacak ve ihracatında 268.9-342 .4 milyon dolar artı§ olacaktır. B öylece, sınır kapılarının açılmasının E rmenis tan'a toplam faydası 320.3-395.8 milyon doları bulacaktır.85 Sınır kapılarının açılması durumunda Ermenistan'ın Türkiye üzerinden Karadeniz'e, Akdeniz'e, Avrupa'ya ve tüm dünyaya açılını§ olacağı §eklinde değerlendirmeler de yapılmaktadır. Böylece kapalı-ülke olmaktan kurtulacaktır. Ermenistan'ı Ba tı'ya entegre edecek en kısa yol Türkiye'dir. Ermenistan için ihracat-Ula§ım ve Türkiye' deki limanları ve 1 70

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

karayollarını kullanımı açısından büyük avantaj elde ede cektir. Ermenistan'ın Batı ile bütünlqebilmesi ve küresel le§en dünyada yer alması, Türkiye ile normal ili§kiler kur masıyla mümkün olabilecektir.8ô Ermenistan ekonomisindeki nispi geriliğin ve sorun ların en önemli etkeni, Türkiye kapısının kapalı olması nedeniyle, Ermenistan'ın dı§ dünya ile olan ticari ili§kile rini sürekli olarak dolaylı yollardan yapmasıdır. Rusya ile ili§kiler E rmenistan'ın aleyhine i§lemektedir. Pahalı ve ka litesiz Rus malları birçok sektörde zaruretten alınmaktadır. Türk ve diğer ülkelerin malları ise hava yolu sayılmaz ise Gürcistan ve İran üzerinden, oldukça uzun ve ma sraflı bir ta§ıma ile ülkeye ula§abilmektedir. Üs telik gelen mallar yatırım malından çok tüketim malıdır. Diğer bir deyi§le " kapıların kapalı" olması nedeniyle sadece ürünlerin fiyat ları artmamakta, Ermenistan'a yatırım mallarının giri§i ve ürün olarak dı§a çıkı§ı da engellenmektedir. 87 Türkiye ile ili§kileri normalle§tirmek Ermenistan'ın po litik ve ekonomik çıkarlarının gereğidir. Türkiye, Ermenis tan'ın Batıya açılan kapısıdır. Kara sınırının açılmasından en fazla faydalanacak olan Ermenis tan' dır. Sınır kapısının açılmasına en çok ihtiyaç duyan Erme nistan olmasına kar§ın, sorunun önündeki en önemli engel de ne yazık ki yine Ermenistan'ın saldırgan ve uzla§maz tutumudur.

Yabancı Yatırımlara Etkisi Ba§ta Karabağ sava§ı olmak üzere bölgedeki geli§meler, yabancı yatırımcının Ermenis tan'a olan g üvenini sarsmı§ ve dı§ yatırımların Ermenis tan'a girmesini engellemi§tir. 171

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Günümüzde de Karabağ sorununun varlığı, yabancı yatı rımcı açısından Ermenistan'ı olumsuz yönde etkilemekte dir. Bölgede sıcak çatışma olma ihtimali, yabancı yatırım cıyı ülkede yatırım yapma düşüncesinden vazgeçirmek tedir. Karabağ sorununa bağlı olarak Türkiye sınırının kapalı olması da yabancı yatırımlar açısından Ermenistan'ı olum s uz olarak etkilemektedir. Ekonomik açıdan bakıldığında sınırların açılması ile Türk ve diğer yabancı yatırımcılar ü lkeye yönelebilecektir. Hatta Ermenistan'a yatırım yap makta isteksiz davranan Ermeni diaspora sı dahi gerilimin azalması ve Ermenistan'ın daha ucuz, kısa ve etkili bir dünyaya çıkış kapısı bulmasıyla birlikte Ermenis tan'a olan yatırımlarını artıracaktır. Daha çok yardım şeklinde gerçek leşen destek, ekonomik yatırımlara dönüşecek ve çok daha

kalıcı bir hal alacaktır. 88

Ermenistan'ın uzlaşmacı tavırla Türkiye'ye yakınlaş ması, özellikle Türk yatırımcılarının da Ermenistan'da yatırıma yönelik güvenirıi artıracak ve bu g üven Erme nistan'ın kapalı olan fabrikalarının Türk yatırımcılar tara fından açılmasını sağlayacak ve yeni yatırımları teşvik ede cektir. B öyle bir gelişme ülkedeki işsizliği azaltacak, göçü de durduracaktır. c.

Savaş ve İşgalin Türkiye Ekonomisine Etkileri

Türkiye, 1 6 Aralık 1 99 1 'de, S SCB'den bağımsızlıklarını kazanan tüm cumhuriyetlerle birlikte Ermenistan'ı da tanıma kararını alarak ABD'den iki gün önce Ermenistan'ı tanıyan ilk ülke olmuştur. Ermenis tan' ın, Azerbaycan'a yö1 72

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

nelik i§galci politikasının yanı sıra, henüz bağımsızlık mü cadelesi sırasında Türkiye'ye kar§ı açıkça saldırgan bir tavır içerisine girmesine rağmen, Türkiye, Eylül- 1 99 1 'de incele melerde bulunmak üzere Kafkasya ve Orta Asya ülkelerine heyetler yollarken, Ermenistan'ı ihmal etmemi§tir. Hatta Karadeniz'e kıyısı olmamasına rağmen 1 993 yılında Erme nistan, Türkiye tarafından Karadeniz Ekonomik İ§birliği Örgütü'ne kurucu üye olarak davet edilmi§ tir. Bu dönemde enerji sıkıntısı çeken Ermenistan'ın ihtiyacını kendi elekt rik ağından gideren Türkiye, Ermenistan Cumhuriyeti'nin sergilediği olumsuz tavırlara rağmen sınır ticaretinin ba§la tılmasını ve karayolunun açılmasını gündemine almı§tır. Öyle ki,

Ermenistan'ın Karabağ'a yönelik i§gal süreci

içerisinde Türkiye, kendi iç kamuoyundaki yoğun olumsuz tepkilere kaqı, Ermenistan'a 1 00 bin ton buğday yardımı nın ve gıda maddesi yardımının geçi§ine izin vermi§tir. Gösterilen iyi niyetli yakla§ıma rağmen, Türkiye'nin gün deme getirdiği, i§gal edilen Azerbaycan topraklarından çı kılması, sözde soykırım iddialarından vazgeçilmesi, Gürcis tan Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyeti'yle olduğu gibi sınır antla§masının yenilenmesi taleplerine Ermenistan olumsuz tavır sergilemi§tir.89 Türkiye ile Ermenistan arasında diplomatik ve ekono mik ili§kilerin kurulmasının önünde üç temel engel bulun maktadır. B unlar: Ermenistan yönetiminin sözde soykırım iddialarının uluslararası alanda tanınması için gösterdiği çaba, Ermenistan Bağımsızlık Bildirgesi'nde ifadesini bulan ve bir kısım Türkiye topraklarını Batı Ermenistan olarak gösteren, Türkiye'nin toprak bütünlüğünün ve Türkiye Ermenistan sınırının Ermenistan tarafından tanınmaması 1 73

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

anlamını ta§ıyan ifadeler ve Dağlık Karabağ sorunudur.90 Bu engellerden soykırım tartı§maları Türkiye için önem lidir, faka t Türkiye'nin Ermenistan ile diplomatik ve eko nomik ili§ki kurmasını engelleyen en önemli konunun Kara bağ'ın i§gali olduğu görülecektir.91 Ermenistan'ın Rusya'nın desteğiyle sınırları silah zoruyla deği§tirmeye çalı§ması sadece Azerbaycan'ı değil, Türkiye'yi de tehdit etmi§ tir.92

Sınır I<apılarının I<apalı Olmasının Türkiye Ekonomisine Etkileri Türkiye'nin, yukarıda ifade edildiği gibi, bütün gücüyle pozitif yakla §ım sergilemesine rağmen, Azerbaycan toprak larının yakla§ık %20'sinin Ermeniler tarafından i§gal edil mesi üzerine Türkiye, Ermenistan ile olan ili§kilerini kes mi§ ve kara sınırlarını kapatmı§tır. Türkiye'nin sınır kapısını kapatması belli ilkeler doğrul tusunda olmu§tur. AB'nin ve diğer uluslararası örgüt ve kurumların da teyit ettiği üzere Ermenistan, Karabağ'da ve Azerbaycan'ın diğer bir kısım topraklarında i§galci konu m undadır. 93 Sınır kapılarını kapatması Türkiye'ye ekonomik açıdan olumsuz etkide bulunmaktadır. Ancak Türkiye'nin Erme nistan' a kaqı sınır kapılarını kapalı tutarak çok büyük bir bedel ödediği

söylenemez.

Zaman zaman Türkiye'nin

Ermenistan sınır kapılarının kapalı olmasının ülkenin doğu bölgesinin ekonomisine büyük zarar verdiği ve bölgenin kalkınma düzeyinin dü§ük olmasında en önemli amil oldu ğu iddia edilmektedir. Her ne kadar sınır kapılarının kapalı olması ülke ekonomisine olumsuz etkide bulunsa da, doğu bölgesi ile ilgili iddia doğru değildir. 1 74

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Doğu'da Gürcistan, Nahçıvan ve İran sınırlan açıktır ve bu sınırlann bölgede sağlayamadığı ekonomik geli§meyi Ermenistan kapısının sağlaması imkansızdır. Türkiye ile ili§kileri çok iyi olan ve nüfusu Ermenistan'ın iki katından fazla olan Azerbaycan ve yine nüfusu Ermenistan'ın yakla §Ik iki katı olan Gürcistan ile olan ticaret hacimleri dikkate alındığında, Ermenistan'ın bölgede Türkiye için birinci de recede dikkate değer pazar ve ekonomik ortak olmadığı anla§ılacaktır.

B ölgede Gürcistan, Azerbaycan ve İran

kapılan açık olmasına rağmen bu ülkeler ile yapılan sınır ticareti oldukça dü§ük bir düzeydedir. E rmenistan'ın 2 . 5 milyon civanndaki nüfusuyla bölgenin en küçük devleti olduğu dü§ünülecek olursa, bölgenin büyük ülkeleri ile sağ lanamayan ticaret hacminin Ermenistan ile gerçeklqtiril mesi mümkün değildir. Dolayısıyla, Ermenistan sınır kapıla rının açılmasının Kars, Ardahan, Iğdır, Ağn ve Erzurum gibi Türkiye'nin doğu illerini kalkındıracağı ile ilgili görü§ler doğ ru olmadığı gibi abartı ve manipülasyondan ibarettir. Aynca sınırlann kapalı olmasına rağmen Türkiye ile Ermenistan arasında, ba§ta Gürcistan olmak üzere,

diğer

kom§U ülkeler vasıtasıyla, yani dolaylı yollardan da olsa ticaret mevcuttur. Türk ve Ermeni i§adamlan tarafından kurulan 20 civannda ortak firma faaliyettedir. Resmi olma yan verilere göre, l 997'de 30 milyon dolar olan iki ülke arasındaki dı§ ticaret hacminin son yıllarda 1 00 ile 200 milyon dolar arasında olduğu tahmin edilmektedir.95 Tür kiye ile Ermenistan arasında hem Gürcistan yoluyla hem de İran yoluyla yapılan bir ticaret vardır. Yani Ermenistan, Türkiye'den ihtiyaç duyduğu ürünleri Gürcistan ve İran üzerinden temin etmektedir. Dolaylı ticaretin maliyetleri 175

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

arttırdığı doğrudur, fakat bu artış bazı iddialarda dile ge tirildiği gibi çok yüksek düzeyde değildir. Türk işadamları diğer ülkeler üzerinden mallarını doğrudan Ermenistan'a g önderebilmektedirler. Üstelik maliyetlerdeki artışı temel de Ermenistanlı alıcılar karşılamaktadır. Sınır kapılarının açık olması durumunda fiyatlarda meydana gelecek düş me, Türk mallarına olan toplam talebi ciddi oranda artır mayacaktır. 9ô İran ve Gürcistan üzerinden gerçekleşen Türkiye kay naklı ihracatın Ermenistan'ın toplam ithalatının yüzde l ü'unu a ştığı tahmin edilmektedir. Ermenistan'ın toplam ithalatı dikkate alındığında sınırın tamamen açılması ha linde bu rakamın iddia edildiği oranda artmayacağı açıktır. Gürcistan'ın bu bölgesinde Ermenilerin yoğunlukta yaşa dığı ve bu bölgeden Ermenistan'a geçişin çok kolay olduğu dikkate alınırsa bu sınır kapısı ile Türkiye adeta Ermenis tan'a bir sınır açmaktadır. 97 Dolayısıyla Ermenistan sınır kapıları açıldığında iki ülke arasındaki ticaret hacminin birkaç kat artması ve böylece Türkiye'nin doğu bölgesinin kalkınmasına ivme sağlaması mümkün değildir. Her şeye rağmen Türkiye, Ermenistan ile ilişkileri nor malleştirmenin yollarını aramaya devam etmiştir ve etmek tedir. Örneğin, Türkiye 1 995 yılında ilişkileri yumuşatma amacıyla İstanbul-Erivan arasındaki uçak seferlerine imkan veren ve H - 5 0 olarak isimlendirilen hava koridorunun açılmasına izin vermi§tir. Ancak işgal edilen Azerbaycan topraklarından çekilıne konusunda hiçbir olumlu adım a tılmayınca Türkiye'nin de tutumunda önemli herhangi bir değişiklik olmamıştır. 98 1 76

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Azerbaycan topraklarının Ermenis tan tarafından i§gali nin devam etmesiyle güdülen amaçlar arasında elbette Türkiye'nin Kafkas ve Orta Asya'da ekonomik ve s tratejik açıdan etkin olmasının istenmemesi de yer almaktadır.99

Türkiye'nin Ermenistan'dan Talepleri Ermenistan'ın, i§galci ve saldırgan dı§ politikası, Türki ye'nin toprak bütünlüğünü tanıma konusunda izlediği gü ven vermez tutumu ve yakla§ık bir asır önce olduğunu iddia ettiği olaylan "soykırım" olarak nitelendirme konu sundaki ısrarı Türkiye ile olan ili§kilerini siyasi olduğu kadar ekonomik olarak da geli§tinnesine engel olmu§tur. Bu ko nuda Türkiye'nin Ermenistan'dan talepleri çok açıktır: 1 00 1.

Ermenis tan sınırları silah zoruyla deği§tirme dü§ünce

sinden ve i§galci politikasından vazgeçmelidir. İ§gal ettiği Karabağ ve çevresindeki topraklardan geri çekilerek Azer baycan'a bırakmalı ve Azerbaycan-Nahçıvan koridorunu açmalıdır. 2.

Ermenistan, Türkiye'nin uluslararası antla§malar ile

çizilmi§ olan sınırlarını tanıdığını resmen açıklamalı ve kanuni düzenlemelerinde ya da resmi açıklamalarında bu konuda soru i§aretleri uyandıracak yakla§ımlardan kaçın malıdır. 3.

1 9 1 5 yılında olan kar§ ılıklı kayıpları, " Sözde E rmeni

Soykırımı" iddialan §eklinde siyasi ili§kilere alet etmeme lidir. Türkiye'ye yönelik sözde "soykırım" iddialarından, tazminat ve toprak taleplerinden vazgeçmelidir. Diğer ülke leri ikili ili§ kilere katarak Türkiye'ye uluslararas ı arenada zarar vermekten vazgeçmelidir. 177

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz 4.

Ermenistan Parlamentosu'nun 23 Ağustos l 990'da ka

bul ettiği Bağımsızlık Bildirgesi'nin 1 1 . inci maddesinde, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi için "Batı Ermenistan" ifadesine yer verilmiş, aynı zamanda sözde "Ermeni Soykı rımı"nın uluslararası alanda tanınması çabaları vurgulan mıştır. Söz konusu ifadelerin Bağımsızlık Bildirgesi'nden çıkartılması gerekmektedir. Yukarıdaki değerlendirmeler ışığında Türkiye'nin sınırı açmama kararına sadece "ekonomik kar veya zarar" açısın dan bakmak yanlıştır. Türkiye'nin bu kararındaki ısrarının temel nedeni siyasidir ve bunu ekonomik mülahazalardan

ayırmak da mümkün değildir. 1 0 1

SONUÇ Batı, doğu ve güney istikametindeki uluslararası öneme s ahip yolların kavşağında yerleşen ve üç deniz arasında stratejik bir öneme sahip olan Kafkas-Hazar bölgesi bu özelliklerinin yanı sıra önemli petrol ve doğal gaz rezerv lerine sahip olması nedeniyle, geçmişte olduğu gibi, çağdaş dünyanın da güçlü devletlerinin çatışma merkezlerinden biridir. Bölgeyi önemli ve vazgeçilmez yapan unsurlar öncelikle; jeopolitik konumu ve önemi, tarihi, coğrafi, sahip olduğu enerji kaynakları ve yeraltı zenginlikleri, çok kül türlülüğü, etnik ve dil çeşitliliğidir. Hazar Havzası ve Orta Asya'nın kavşak noktasında olan Azerbaycan ise, konumu itibariyle bölgedeki en önemli ülkedir. Bölgedeki çatışma noktalarından en önemlisi ise Karabağ'dır. Karabağ sorunu başta olmak üzere bölgedeki problemlerin temelinde, böl genin s tratejik öneme sahip zengin petrol ve doğal gaz rezervleri ve söz konusu enerj i rezervlerinin dünya piyasa1 78

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

larına ihracı ile ilgili güzergahların tespiti yatmaktadır. E lbette sorun bünyesinde Rusya'nın bölgede varlığını ve etkinliğini devam ettirme mücadelesini de kapsamaktadır. Karabağ sorunu siyasi ve ekonomik nedenlerden dolayı i§gal sonrasında geçen süre içerisinde, devamlı gündemde olmakla birlikte henüz çözüme kavu§turulamamı§tır. E rmenistan bağımsızlığını kazandığı günden itibaren, Azerbaycan'ın Yukarı Karabağ Bölgesi'ni ve civarındaki §ehirleri i§gali ile birlikte, Ka fka sya'daki bölgesel istikrar sızlığın bir parçası olmu§tur. Rusya'nın askeri imkanların dan önemli derecede faydalanan Ermenistan, sadece bölge ülkeleri için değil, bütün Doğu-Batı küresel ili§kileri için tehlike kaynağı olmaya devam etmektedir. Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ sorunu ve sorunun çözüme kavu§turulmaması, bölge ülkelerinin ekonomik kalkınmasına, bölgesel ekonomik entegrasyon ve bölge ülkelerinin dünya ekonomisine entegrasyon sürecine olum s uz etkide bulunmaktadır. Anla §mazlığın devamı Kafkas bölgesinin Avrupa ile i§birliğini de önemli derecede ve olumsuz olarak etkilemektedir. Öte yandan Batı dünyası, Karabağ sorununda çifte s tandart uygulamaktadır. Zira Karabağ i§gali sonrasında Ba tı, E rmenistan'ı ödüllendirici, Azerbaycan'ı ise cezalandırıcı tavır takınmı§tır. Uzun yıllar Azerbaycan ABD'ce "i§galci" muamelesi görmü§, E rmenis tan ise ki§i ba§ına en çok yardımı alan ülke olmu§tur. Kısaca Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarını i§gali, Güney Kafkasya'da ekonomik geli§menin, bölgesel ve ulus lararası ekonomik i§birliğinin ve s iyasi is tikrarın önündeki en önemli engel olınu§tur. 1 79

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Karabağ'ın i§gali, genel olarak değerlendirildiğinde; yeniden yapılanma, dünya piyasaları ile entegre olma, ya bancı yatırımları ülkeye çekme gibi ekonomik hedefler bakımından Ermenistan için de iyi bir netice vermemi§tir. Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarını i§gali, dolayısıyla sınırları kapalı kaldığı sürece ekonomik açıdan söz konusu hedeflerine ula§ması imkansız gözükmektedir. Mevcut durum, aynı zamanda Ermenistan'da karaborsa ve kaçak çılık temelli bir ekonomi ve mafya ağı kuran ticaret baron ları denilen bir zümrenin olu§masına da yol açmı§tır. E rmenistan, Güney Kafkasya'nın ekonomik bütünle§ mesinden daha çok etnik sorunların alevlenmesine ve kom§U ülkelerin topraklarına kaqı ( Azerbaycan'da Dağlık Karabağ, Gürcistan'da Cevahetya, Rusya'da Krasnodar eya leti ve Türkiye'nin doğu illeri ) çe§ itli iddialarda bulunmak tadır. E rmenistan bu tutumundan vazgeçmediği taktirde ne kendi ekonomik ve sosyal sorunlarını çözebilecek ne de bölge istikrarının sağlanmasına yardımcı olabilecektir. Ermenistan'ın Azerbaycan'a ait olan toprakları i§gal etmesi ile Azerbaycan hem çok önemli ekonomik kaynakla rından yoksun kalını§, hem de çok önemli ekonomik zarara uğramı§ ve uğramaktadır. Dolayısıyla E rmeni i§galine ma ruz kalan toprakların yeniden ülkenin kontrolüne geçmesi sağlanarak, ekonomik zarara uğramanın önünün alınması hem de kalkınmanın ivme kazanabilmesi için i§gal altın daki topraklardaki ekonomik kaynakların kullanımına yeniden kavu§ulınası gerekmektedir. Azerbaycan'ın petrol gelirleri ile silah alımına yöne leceğinden endi§e eden Ermenistan, Rusya ve İran ile i§bir180

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

liği içinde bulunmaktadır. Bununla birlikte enerji kaynak ları ve ihracı ile ilgili geli§meler bağlamında, Ermenistan'a i§gal

ettiği

Azerbaycan

topraklarından

çekilmesi

için

Rusya'nın baskı yapacağından da endi§e etmektedir. Endi §elerine rağmen, Ermenistan tarafından son dönemde yapılan resmi açıklamalardan da anla§ılacağı gibi, temel sorunu izolasyonizm olan Ermenistan'ın bu durumunun ve tutumunun kısa vadede deği§mesi mümkün gözükmemek tedir. 12 Mayıs l 994'te Azerbaycan ve Ermenistan arasında imzalanan ate§kes ten sonra sorunu diplomatik yollarla ve barı§çıl bir ortamda çözmeye çalı§an Azerbaycan'ın ve problemin doğrudan taraflarından olan Ermenistan'ın yanı sıra bölge ülkeleri ve uluslararası etkinliğe sahip olan önemli ülkelerin problemin çözümünde müdahil oldukları görülmektedir. Karabağ sorununda, ba§ından beri Azerbaycan ile aynı görü§leri payla§an bölgedeki tek ülke olan Türkiye ise Azerbaycan gibi barı§çıl yollarla problemin çözümünü iste mektedir. Türkiye sorunun çözümü için uluslararası arena da bazı giri§imlerde de bulunmaktadır. Yukarıdaki değerlendirmeler ı§ığında, bölgesel ve ulus lararası önem ta§ıyan ekonomik ve stratejik projelerin ve geli§melerin dı§ında kalan Ermenistan'ın, bölgesel ve küre sel ekonomik entegrasyon sürecine dahil olmak, ekono mik- sosyal problemlerinin üstesinden gelmek için atması gereken öncelikli adımlar §Unlardır:

181

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Öncelikle i§gal ettiği Azerbaycan topraklarından kayıt sız-§artsız geri çekilmelidir. Rusya ile olan ili§kilerini gözden geçirerek, bölgenin is tikrarı doğrultusunda yeniden düzenlemelidir. Gümrü'de yerlqen ve bölgesel güvenliği tehdit eden 1 02 'ci Rus askeri üssünün kapatılmasını talep etmelidir. Gürcistan'ın Cevaheti bölgesinde ya§ayan Ermenilerin ayrımcı faaliyetlerini desteklememelidir. Devletlerin toprak bütünlüğünün ve sınırlarının ihlal edilmemesi gerektiğine ili§ kin Birle§ mi§ Milletler Tqkila tı 'nın belirlediği prensibi kabul ettiğini resmi olarak açıkla malıdır. Türkiye'ye kaqı sözde soykırım propagandasından ve toprak talebinden vazgeçmelidir. Ermenistan' ın zengin doğal kaynaklara ve enerji kay naklarına sahip olmadığı dikkate alındığında, bölgesel ve uluslararası entegrasyona kom§U devletlerden daha fazla ihtiyacı olduğu görülecektir. Ermenistan' ın yürüttüğü i§galci ve uzla§maz politika kısa ve orta vadede olumlu neticeler verebilecek olsa da Ermeni halkının sosyo-ekonomik sorunlarının çözümüne kalıcı bir olumlu etkide bulunmayacaktır. Hemen her bir kom§usu ile çok büyük problemleri olan Ermenistan'ın ekonomik ve sosyal sorunlarını dı§arıdan aldığı yardımlarla kalıcı §ekilde çözüme kavu§ turması mümkün olmayacaktır.

182

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Karabağ sorununun kendi görüşü doğrultusunda çözü me kavuşturulması için Azerbaycan'ın stratej ik konumu ve ekonomik üstünlükleri en önemli dayanak noktalarıdır. Ülke ve bölge bazında işgalden ve sorunun çözülmeye rek sürüncemede bırakılmasından kaynaklanan ekonomik zararı minimum kılmak ve işgal bölgelerindeki ekonomik kaynakları yeniden ve en verimli şekilde kullanabilmek için çözüme ilişkin gerekli girişimlerin alanının ve etkinliğinin arttırılması gerekmektedir. Kafkasya'nın temel deniz ve kara yollarının kavşak noktasında yer alan, petrol ve doğal gaz rezervlerine sahip olan Azerbaycan topraklarının işgalden kurtulması, sadece Azerbaycan'ın değil, Ermenistan da dahil olmak üzere bütün bölge ülkelerinin ekonomik kalkınmasına, bölgesel ve küresel ekonomik ilişkilerinin gelişmesine ivme kazan dıracaktır. Kafkas ülkeleri, kendi aralarında kuracakları ilişki ve entegrasyon ile büyük ekonomik kazançlar elde edebileceklerdir.

183

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Dördüncü Bölüm Dipnotları 1 H. D. Xdlilov, Qarabağ'ın Etnik Tarixinden, Azerbaycan SSR Elimler Akademiyasının Xeberleri, Bakı, 1 988, s . 3; Kdrim Şükürov, "Dağlıq Qarabağ: Anlayışı V;} 8razisi Haqqında ( tarix V;} müasirlik ) ", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ d ün;}n, bu gün V;} sabah", 1 -ci Ümumrespublika E lmi-8m;:ıli Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts _gen/azl/meqale/2002/q-28 .htm ( 14.06.2007 ) ; Sabir Rüstemhanlı, Karabağ, İzmir, 1 993, s .4. Qasım

Hacıyev,

"Qarabağın

Maddi

Mdndvi

Mdddniyy;}ti",

Qarabağ-Suallar Faktlar, Qism;}t M;}tb;};}Sİ, 2005, s . 5 5 ; Taptıq H;}S;}nov, "Erm;}nistan T;}f;}finddn İşğal Olunmuş 8razil;)rin T;} bii Ehtiyatlan V;} Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;}n, Bu Gün V;} Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8m;)Ji Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, ht tp: //www .azadqara bag .azera il. in fo/ts_gen/azl/meqale/2 002/q -48 .h tm ( 14.06.2007 ).

3 Fikr;}t Ndbiyev, "Qarabağ Müasir Dünyanın Geopolitik Maraqları Kontekstind;)", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dümn, Bu Gün V;} Sabah" 3 -cü Ümumrespublika Elmi-8mdli Konfransı Tezisleri, Bakı, 2004, http://www.azadqarabag.azerall.info/ ts_gen/azl/meqale/2004/q- 18 . htm ( 14.06.2007 ); Xdlydddin Xdlilov, "Qarabağ Problemi: Kökl;}ri, M;}fh;}J;}J;}ri", Azad Qarabağ İctimai Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;}n, Bu Gün V;} Sabah" 1 -ci Ümumres publika Elmi-8m;)Ji Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts _gen/azl/meqale/2002/q-2 l .htm ( 14.06.2007 ) .

4 Hatem Cabbarlı, "Dağlık Kara bağ Sorununun Çözümünde Son Geliş meler", Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, http://www.azsam.org/modules .php?name =News&file =article&sid = 45 ( 1 1 .06.2007 ) . 5

Yunis Hüseynov, "Qarabağ Xanlığının İqtisadi Hdyatı ( 1747- 1 822 -ci illdr ) ", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;}n, Bu Gün V;} Sabah" 4-cü Ümumrespublika Elmi-8mdli Konfransı Materialları, Bakı, 2005, http://WWW . azadqarabag.azerall.info/ts gen /azl/meqale/2005/q-35.htm ( 1 7.06.2007 ) . -

184

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

İbrahim Yüksel, "Çarlık Rusyası'nın Azerbaycan'ı İstilası ve Osmanlı Devleti'nin Tutumu", Kafkas Araştırmaları-1, Acar Yayınları, y.y., ss.32 - 33. Yaqub Mahmudov-Kgrim Şükürov, "Qarbağ Tarixi-Q�im Zamanlar dan Müasir Dövrgdgk", Qarabağ-Suallar Fakılar, Qismgt Afgtbggsi, Bakı, 2005, ss. 1 9-2 1 .

8 Nazir 8sgdov, "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilaygtinin Sosial-İqtisadi İnkişafı", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Düngn, Bu Gün vg Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8mgJi Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://www .azadqarabag.azerall.info/ts _gen/az!/ meqale/2002/q-39.htm ( 14.06.2007 ) .

9 Nazir 8sgdov, "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilaygtinin Sosial-İqtisadi İnkişafı", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Düngn,

10 11

Bu Gün yg Sabah" 1 -ci Ümumrespublika E lmi-8mgJi Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://WWW.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/az!/ meqale/2002/q-39.htm ( 14.06.2007 ); Yaqub Mahmudov-Kgrim Şükürov, s.35. Nazir 8s�ov, a.g.m. Yaqub Mahmudov-Kgrim Şükürov, s . 3 5 .

1 2 Nazir 8s�ov, a.g.m.; Yaqub Mahmudov-Kgrim Şükürov, ss.35- 36. 13 Nazir 8s�ov, a.g.m. 14 Yaqub Mahmudov-Kgrim Şükürov, s s . 3 9-44; Nazir 8sgdov, a.g.m. 15 "İşğal Olunmuş 8raziJgrin Tgbii Ehtiya t Potensialı", BDU-nun İqtisadi

17 18

vg Sosial Coğrafiya Kafedrası, Xazar Bilgi Arxivi, http://melumat. xazar.com/idx/59/2 92/article/30435 1 287al-olunmu35 1 -60 lrazil60 lrin t601 bii-ehtiyat-potensial305 .html ( 10.0 1 .2008 ) S. Şükrü Gürel, "Karabağ Sorunu Üzerine Bir Not", A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ocak-Haziran, C .47, Sayı: l -2, Ankara, Ocak-Haziran- 1 992, s . 1 8 3. Salman Babayev, Muharebe, Bakı 1 995, s . 1 20. Taptıq Hgsgnov, "Enngnistan Tgrgfindgn İşğal Olunmuş 8raziJgrin Tgbii Ehtiyatlan vg Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Düngn, Bu Gün vg Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8ıngJi Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, ht tp: //www .azadqarabag .azera il. in fo/ts_gen/azl/meqale/2 002/q -48 .h tın ( 14.06.2007 ) .

185

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

19 "Yukarı Karabağ'daki Altın Yatakları, Ermenistan Tarafından Yağma lanıyor", http://www.globalyorum.com/inc/newsread .asp?readid = 277. ( 17 Haziran 2007 )

20 Taptıq H;}S;}nov, "Erm;}nistan T;}f;}find;}n İşğal Olunmuş ;)razil;)rin Tdbii Ehtiyatları V;} Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;}n, Bu Gün V;} Sabah" 1 -ci Ümumrespublika elmi-;}m;}li konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://wWw .azadqarabag .azerall.info/ts _gen/azl/meq ale/2002/q -48 .htm ( 14.06.2007 ) . 21

Sakit Hüseynov-R;}na 8r;}bxanova, "Emı;}nil;}rin E koloji Cinay;}tl;}ri Davam Etm;}kdddir", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dürnn, Bu Gün V;} Sabah" 3 -cü Ümumrespublika elmi ;}ffi;}li konfransı Materialları, Bakı, 2004, http://Www.azadqarabag. azerall.info/ts_gen/az[/meqale/2004/q-45 .htm ( 14.06.2007 ) .

22 Taptıq H;}S;}nov, "Erm;}nistan T;}f;}find;}n İşğal Olunmuş 8razil;)rin Tdbii Ehtiyatları V;} Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;}n, Bu Gün V;} Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8m;}li Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http: //wWw .azadqarabag .azerall. info/ts _gen/azl/meqale/2 002 /q -48. htm ( 14.06.2007 ) .

2 3 "Erm;}nistan T;}f;}fii1d;}n Qafqazda ;}traf Mühitin Q;}Sd;}n Çirkl;}ndiril m;}si"

24 Naciye Saraç, "Karabağ Yakılıyor", Global Yorum İnternet Dergisi, 1 3 .07 .2006, http://WWW.globalyorum.com/inc/newsread .asp?readid =627 ( 1 7 Haziran 2007) 25 26

Sakit Hüseynov-Rdna 8r;ıbxanova, a .g.m. Taptıq H;ıs;ınov, "Erm;ınistan T;ır;ıfind;ın İşğal Olunmuş 8razil;ırin Tabii Ehtiyatları v;ı Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;ın, Bu Gün v;ı Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8m;ıli Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://wWW .azadqarabag .a zerall. info/ts_gen/az[/meqale/2 002/q -48 .htm ( 14.06.2007 ) .

2 7 Naciye Saraç, "Kara bağ Yakılıyor", Global Yorum İnternet Dergisi, 13 .07 .2006, http://WVvw.globalyorum.com/inc/newsread.asp?readid = 62 7 ( 17 Haziran 2007 )

186

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

28 Sakit Hüseynov-Rana 8rabxanova, a .g.m.; Naciye Saraç, "Karabağ Yakılıyor", Global Yorum İnternet Dergisi, 1 3 .07.2006, http://wWw.globalyorum.com/inc/newsread.asp?readid = 62 7 ( 17 Haziran 2 00 7 )

2 9 Naciye Saraç, "Karabağ Yakılıyor", Global Yorum İnternet Dergisi, 1 3 .07 .2006, http://wWW.globalyorum.com;inc/newsread.asp?readid =627 ( 1 7 Haziran 2007)

30 Naciye Saraç, "Karabağ Azeri Toprağıdır", Global Yorum İnternet 02 .05 .2007, http://wWW.globalyorum.com/inc/newsread .asp?readid = 1 3 2 1 , ( 1 7.06.200 7 )

Dergisi,

31 Taptıq Hasanov, "Ermanistan Tarafindan İ şğal Olunmuş erazilarin Tabii Ehtiyatlan va Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dünan, Bu Gün va Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8mali Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://wWW .azadqara bag .a zerall. info/ts_gen/azl/meqale/2 002/q -48 .htm ( 14.06.200 7 ) .

32 Sakit Hüseynov-Rana 8rabxanova, a.g.m. 33 Sakit Hüseynov-Rana 8rabxanova, a.g.m. 34 Mehdi Şarifov, "Ermanistan Tarafindan Qafqazda 8traf Mühitin Qasdan Ç irklandirilmasi", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dünan, Bu Gün va Sabah" 3-cü Ümumrespublika Elmi emali Konfransı Materialları, Bakı, 2 004, http://www.azadqarabag . azerall.info/ts_gen/azl/meqale/2004/q-32 .htm ( 14.06.2007 ).

35 Hacı Hacılı, "Qafqazda Münaqişalar va Ekoloji Tahlükasizlik Problem lari", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dünan, Bu Gün va Sabah" 3 -cü Ümumrespublika Elmi-8mali Konfransı Mate rialları, Bakı, 2004, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/az!/ meqale/2004/q-20.htm ( 14.06.2007 ) .

3 6 Taptıq Hasanov, "Ermanistan Tarafindan İ şğal Olunmuş erazilarin Tabii Ehtiyatları va Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai- Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dünan, Bu Gün va Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8mali Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http: //wWW .azadqarabag .a zerall. info/ts_gen/azl/meqale/2 002/q -48 .htm ( 14.06.200 7 ) .

187

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

37 Taptıq H;ıs;mov, "Qarabağ Münaqi§;ısinin Uzanmasının C;ınubi Qafqa zın Qlobal v;ı Regional İnteqrasiyasına T;ısiri", Qarabağ İctimai Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;ın, Bu Gün v;ı Sabah" 2 -ci Ümum respublika Elmi-8m;ıli Konfransının Materialları, Bakı, 2003, http://www.azadqara bag .azerall. info/ts_gen/azl/meqale/2003/q -48 .h tın ( 14.06.2007 ) .

38 Elfaq Rüst;ıınov, "Erın;ınistan - Az;ırbaycan Münaqi§;ısinin İqtisadi N;ıtic;ıl;ıri", Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;ın, Bu Gün v;ı Sabah" 2 -ci Üınuınrespublika Elıni-8ın;ıli Konfransının Materialları, Bakı, 2003, http://WWw.azadqarabag.azerall.info/ts_gen /azl/ıneqale/2003/q- 10.htm ( 14.06.2007 ) .

39 Kamer Kasiın, 'The Nagorno-Karabakh Conflict Froın Its Inception to the Peace Process', Annenian Studies, Vol. l, No. 2, June-July-August 200 1 , pp. 170- 1 8 5; Herbi And Gazeti, 1 - 1 5 Aprel 2003, s.4.

40 http://WWw.bakubusiness.com/ekonomik.htın, 4.4.2003 . 41 YUSİFOV Elman, "Azerbaycanda Tebietden İstifadenin Sosial-İqtisadi Problemleri ve İqtisadi Aspektleri", İqtisadi İnkişaf Elmi-Praktiki 1/2005, ss.86-94; Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Haqqında Hesabat 2002, Birle§ıni§ Milletler Te§kilatı İnki§af Programı, 2002, s .5 9; Asef Nadirov, "İqtisadiyyatın Yeni İnki §af Merhelesi", Azerbaycan, 1 5 Sentyabr 200 1, s.2; Azer Emirasla nov, "Dövlet Müsteqilliyi ve Milli İqtisadiyyatın Formala§ması Problemleri", Meşveret, No:7(43 ), Oktyabr 200 1, s.63. Jurnalı,

42 Emine Gürsoy Naskali - Erdal Şahin, Bağımsızlıklarının Onuncu Yılında

Türk

Cumhuriyetleri,

( Yayına

Hazırlayan:

Nesrin

Sarıahınetoğlu ), Harleın, 2002, s.470.

43 Taptıq H;ıs;ınov, "Erın;ınistan T;ır;ıfind;ın İ§ğal Olunınu§ 8razil;ırin T;ıbii Ehtiyatları v;ı Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;ın, Bu Gün v;ı Sabah" 1 -ci Üınuınrespublika Elıni-8ın;ıli Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://WWW .azadqarabag .a zerall. info/ts_gen/azl/ıneqale/2 002/q -48 .htın ( 14.06.200 7 ) . 44

Sakit Hüseynov, "Davaınlı İnsan Konsepsiyası v ;ı İ§ğal OlunınU§ erazil;ırin Ekoloji V;ıziyy;ıti", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün;ın, Bu Gün v;ı Sabah" 1 -ci Üınuınrespublika Elmi8ın;ıli Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://www.azadqarabag. azerall.info/ts_gen/azl/ıneqale/2002/q-46.htın ( 14.06.200 7 ) .

188

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Kamer Kasim, 'The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception to the Peace Process', Armenian Studies, Vol. 1, No. 2, June-July August 200 1 , pp. 1 70 - 1 8 5 ; Taptıq Has;mov, "Ermanistan Tarafindan İşğal Olunmuş arazilarin Tabii Ehtiyatları va Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dü mn, Bu Gün va Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8mali Konf ransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://www.azadqarabag.azerall.info /ts _gen/azl/meqale/2002/q-48 .htm ( 14.06.2007 ) .

46 Sinan Oğan, "Bağımsızlığmm Onuncu Yılmda Azerbaycan Ekonomisi ve Türkiye İle E konomik İlişkileri", www.ceterisparibus .net/arsiv/ s_ogan.pdf ( 1 3 .06.2007 )

47 "Azerbaycan Respublikasmm Sosial-İqtisadi Veziyyeti", Milli Bank İllik Hesabat-2000, Azerbaycan Respublikası Milli Bankı, Bakı,

200 1 , s.8.

48 "Azarbaycanın 4354 Nafar 8sir va Girov Götürülmüş va İtkin Düşmüş Vatandaşı Var", 10.01 .2008, http://az.newsazerbaijan.ru/conf/20080 1 10 /42097770.html ( 1 1 . 10.2208 ) .

49 "Dağlık Karabağ Problemina Dair Qısa Tarixi Arayış"; http://www. azerbaijanvision.com/index.php?name = News&catid = &topic =20 ( 18.06.2007 )

50 "Investment Possibilities of Azerbaijan", Ekspert, No.7-8, 200 1, s.20; Azer Mehdiyev, "Azerbaycan'ın Dünya İqtisadiyyatına İntegrasiyası nın Reallıqları", Ekspert, No.7-8, 200 1 , s.26.

5 1 Etraf Muhitin Mühafizesi Üzre Milli Fealiyyet Planı, Dövlet Ekologiya ve Tebietden İstifadeye Nezaret Komitesi, Bakı, 1 998, s.28.

52 Taptıq Hasanov, "Ermanistan Tarafindan İşğal Olunmuş arazilarin Tabii Ehtiyatları va Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dünan, Bu Gün va Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8mali Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://wWW .azadqarabag .a zerall. info/ts_gen/azl/meqale/2002/q -48 .htm ( 14.06.2007 ) .

53 Taptıq Hasanov, "Ermanistan Tarafindan İşğal Olunmuş erazilarin Tabii Ehtiyatları va Ekologiyasına Vurulan Ziyanlar", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dünan, Bu Gün va Sabah" 1 -ci Ümumrespublika Elmi-8mali Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002,

189

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

http: //wWw .azadqarabag .azerall. info/ts_gen/azl/meqale/2 002 /q -48. htm ( 14.06.2007 ) .

54 R . Abbasov, "Azerbaycan Turizm Üçüm Ehemmiyetli Bölgedir", Herbi And Gazeti, 1 - 1 5 Apre!, 2003, s . 2 .

5 5 Geniş Bilgi İçin Bkz: Osman Nuri Aras, Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları, TÜSİAB Yayınlan, Bakü, 2005, ss. 1 68-204.

56 Kamer Kasim, 'The Nagorno-Karabakh C onflict From Its Inception to the Peace Process', Armenian Studies, Vol. 1, No. 2, June-July-August 200 1 , pp. 1 70- 1 8 5 .

5 7 Taptıq H::ıs:mov,

"Qarabağ Münaqiş::ısinin Uzanmasının C::ınubi v::ı Regional İnteqrasiyasına T::ısiri", Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün::ın, Bu Gün v::ı Sabah" 2 -ci Ümumrespublika Elmi-8m::ıli Konfransının Materiallan, Bakı, 2003, http://wWW.azadqarabag .a zerall. info/ts _gen/az[/meqale/2003 /q -48 .htm ( 14.06.2007 ) . Qafqazın Qlobal

58 Taptıq H::ıs::ınov, "Qarabağ Münaqiş::ısinin Uzanmasının C::ınubi Qafqa zın Qlobal v::ı Regional İnteqrasiyasına T::ısiri", Qarabağ İctimai Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün::ın, Bu Gün v::ı Sabah" 2 -ci Ümum respublika Elmi-8m::ıli Konfransının Materiallan, Bakı, 2003, http: //wWw.azadqarabag .azerall. info/ts _gen/azl/meqale/2003 /q -48. htm ( 14.06.2007 ) .

5 9 Qubad İbadoğlu, "Qarabağ Probleminin H::ılli Müst::ıvisind::ı Sosial v::ı İqtisadi Amill::ırin Retrospektiv v::ı Perspektiv T::ıhlili", Azad Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün::ın, Bu Gün v::ı Sabah" 1 -ci

Ümumrespublika Elmi-8m::ıli Konfransı Tezisleri, Bakı, 2002, http://wWw.azadqarabag.azerall.info/ts _gen/azl/meqale/2002/q -3 1 .htm ( 14.06.2007 ); Taptıq H::ıs::ınov, "Qarabağ Münaqiş::ısinin Uzanmasının C::ınubi Qafqazın Qlobal v::ı Regional İnteqrasiyasına T::ısiri", Qarabağ İctimai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dün::ın, Bu Gün v::ı Sabah" 2 -ci Ümumrespublika elmi-::ım::ıli konfransının Materiallan, Bakı, 2003, http://wWW .azadqarabag .a zerall. info/ts_gen/azl/meqale/2 003/q -48 .htm ( 14.06.200 7 ) . Behlül Özkan, "Milliyetçilik Kısırdöngüsünde Bir Ülke", Radikal Gazetesi, 07. 10.2007. Şenol Kantarcı, "Türkiye Ermenistan'a Sınır Kapılarını Açmalı Mı?", Türkiye Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Analizler Merkezi, 20

04.2005, http://Wvvw.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat 1 =2 &yazi= 3 14 (20. 12 .2007 ) .

190

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

62 "Ermenistan Ekonomik Varolu§ Sava§! Veriyor", BBC, 1 1 .03 .2005, http://www.bbc.co. uk/turkish/europe/s tory/2005 /03/0503 1 1 _armenia_ poverty.shtml ( 10. 12 .2007 ); Fatih Uğur, "Ermenistan'a Diaspora Hakim", Aksiyon Dergisi, Sayı : 5 50, 20.06.2005.

63 Ömer

Kocaman, "Rusya'nın Ermenistan Politikasında Deği§im Sinyalleri", Türkiye Uluslararası İli§kiler ve Stratejik Analizler Merkezi, 1 5 Şubat 2005, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi = 1 64&ka t = 7 ( 1 5 . 1 2 .007 )

Taptıq H::ıs:mov, "Qarabağ Münaqi§::ısinin Uzanmasının C::ınubi Qafqa zın Qlobal v::ı Regional İnteqrasiyasına T::ısiri", Qarabağ İctimai Siyasi Q;,zeti, "Qarabağ Dün::ın, Bu Gün v::ı Sabah" 2 -ci Üınuınres publika E lıni-8ın::ıli Konfransının Materialları, Bakı, 2003, http://www.azadqara bag .azera 11. in fo/ts_gen/azl/ıneqale/2 003/q -48 .htın ( 14.06.2007 ) .

65 E lfaq Rüst::ıınov, a .g.ın. 66 Sedat

Laçiner, "Erınenistan Dı§ Politikasını Belirleyen Temel Faktörler", The Journal of Turkish Weekly, http://www. turkishweekly.net/turkce/ınakale. php?id 39 ( 1 2 .06.2007 ) . =

67 ' Sayılar Kafa Karı§tırdı', Agos Gazetesi, 2 2 Şubat 2002; Hugh Pope, 'Armenia After A Decade Of Statehood, Suffers Rapid Loss Of Human Capital', The Wall Street Journal, 6 July 200 1; Mehmet Saray, "Ermenistan Yol Ayrımında", Kafkas Araştırmaları-il, Elif Ofset, İstanbul, 1 996, s . l .

68 Behlül Özkan, a.g.ın. 69 Fatih Uğur, "Erınenistan'a Diaspora Hakim", Aksiyon Dergisi, Sayı : 550, 20.06.2005 .

70 Şenol Kantarcı, a.g.ın. 71 Hatem Cabbarlı, "Bağımsızlık Sonrası Erınenistan'ın E nerji Politikası", Stratejik Analiz, Sayı:26, Haziran-2002, ss.44-49.

72 Hatem Cabbarlı, "Bağımsızlık Sonrası Erınenistan'ın E nerji Politikası", ss.44-49.

73 Sedat Laçiner, "Erınenistan-Türkiye İli§kilerinde Sınır Kapısı Sorunu ve Ekonomik Boyut", The Journal of Turkish http://www . turkishwee kly .net/turkce/makale .php?id =40 ( 12 .06.2007 ) .

Weekly,

191

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

74 Geniş Bilgi İçin Bakınız: Official Energy Statistics From the U. S. Goverment, Caucasus caucasus.html.

Region,

http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/

75 John M. Gleason, "The Decision to Reactivate a First-Generation Soviet Nudear Power Plant: Conceptual and Decision-Analytic Frameworks", Tam metin için bkz: http://wwwfplc.edu/RISK/vol8/winter/ Gleason.htm ; Azg( Millet), 2 5 Eylül 200 1 .

76 Nezavisiınaya Gazeta, 1 4 Nisan 200 1 . 77 525 .ci Qazet, 2 0 Ekim 200 1 ; 525 .ci Qazet, 2 7 Kasını 200 1 . 78 R . Nadiroglu, "İran Postavit Armenii Yadernoe Orujie", Zerkalo Qazeti, 8 Ocak 2002 .

79 Hüseyin Avni Karslıoğlu, "Qarabağ Probleminin Halli Azarbaycan va Türkiyadan Çox, Ermanilarin İşina Yarayacaq", 525 .ci Qazet, No: 103 ( 245 3 ), 1 3 Iyun 2007; "Canubi Qafqazdakı Münaqişalar Bölganin İnkişafına en Böyük Maneadir", 525 .ci Qazet, No: l03(245 3 ), 13 Iyun 2007.

80 Tebriz Vefalı, "Qarabağın İqtisadıyyatımızda İzi", Herbi And Gazeti, 1 - 1 5 Apre! 2003, s . 3. 81

81i Masimli, "Güdü İqtisadiyyat - Güdü Ordu Tandemindan Samarali İstifada Etmakla Düşman Fakt Qarşısında Qoyulmalıdır", Azad Qarabağ İctiınai-Siyasi Qazeti, "Qarabağ Dümn, Bu Gün va Sabah" 6-cı Ümumrespublika Elmi-8mali Konfransı Tezisleri, Bakı, 2007, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/azl/meqale/2007/q1 2.htm ( 10.0 1 .2007 )

82 Vefalı, s . 3 . 83 E lfaq Rüstamov, a .g.m; Nazmi Gül, "Şeytanla Dans: Ermenistan ve Nükleer Enerji", Stratejik Analiz, Sayı: l 7, Eylül-200 1 , ss.33-39; Hatem Cabbarlı, "Bağımsızlık Sonrası Ennenistan'ın E nerji Politikası", ss.44-49. 84

Sedat Laçiner, "Ermenistan Sınır Kapısını Açmanın Maliyeti", The Journal of Turkish Weekly, http://WWw.turkishweekly.net/

t urkce/makale.php?id =80 ( 1 2 .06.200 7 ) .

85 Hasan Kanbolat, " Sarkozy v e Türkiye-Ennenistan Sınır Kapısı", 1 6 Ekim 2006, http://WVvw.asam.org. tr/tr/yazigos ter.asp?ID = 1 1 92 &kat 1 = 12 &kat2 = ( 1 7.06.2007)

192

Karabağ Ekonomisi ve Karabağ Savaşı'nın Ekonomik Etkileri

Hasan Kanbolat, a.g.m.; Sedat Laçiner, "Ermenistan Sınır Kapısını Açmanın Maliyeti", The Journal of Turkish Weekly, http://www. turkishweekly.net/turkce/makale. php?id =80 ( 1 2 .06.2007 ) . Sedat Laçiner, "Ermenistan Sınır Kapısını Açmanın Maliyeti", The Journal of Turkish Weekly, http://Www.turkishweekly.net/turkce/

makale.php?id =80 ( 1 2 .06.2007 ) . Andreas Brenner, ( Çeviren: Ogün Duman ), "Dağlık Karabağ İhtilafı "Bu Savaşı Unutmanın Vakti Geldi", Deustche Welle 2007, http://Www.qantara.de/webcom/show article .php/ c-670/ nr3 3/i.html?PHPSE S SID = . . . ( Erişim Tarihi: 1 7 .06.2007 ) ; Sedat Laçiner, "Ermenistan Sınır Kapısını Açmanın Maliyeti", The Journal of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/turkce/makale. php?id =80 ( 1 2 .06.200 7 ) . _

Şükrü Elekdağ, "Ermenistan'a Mesaj: Türkiye'ye Sıfır Bedelli Politika Uygulanamaz", Zaman Gazetesi, 26.03 .2007; Şenol Kantarcı, a.g.m.

Sami Kohen, "Erivan İle İlişkiler Nasıl Düzelir?", Milliyet Gazetesi, 19.09.2007; Kamer Kasım, " Ermeni Sorunu ve AB Üyelik Süreci", The Journal of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/ turkce/makale.php?id =72 ( 14.06.2007 ) .

Sedat Laçiner, "Azerbaycan'ı Verip, Ermenistan'ı Alamamak", The Journal of Turkish Weekly, 18 Nisan 2005,

http://Www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id =79 ( 1 2 .06.2007 ) .

91 Vüqar M::ısimoğlu, "Az::ırbaycan Geosiyas::ıtinin Beş ( Baş ) M::ıs::ıl::ısi: Boru K::ım::ırl::ıri, Dağlıq Qarabağ Münaqiş::ısi, X::ız::ırin Hüquq Statusu, C::ınubi Az::ırbaycan v::ı Demokratikl::ışm::ı", Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, http://WWw.azsam.org/modules.php?name =News&file =article&sid = 1 54 ( 14.06.200 7 ) .

9 3 Sedat Laçiner, "Ennenistan Sınır Kapısını Açmanın Maliyeti", The Joumal of Turkish Weekly, http://Www.turkishweekly.net/turkce/ makale.php?id =80 ( 1 2 .06.2007 ) .

94 Kamer Kasım, "Ermeni Sorunu ve AB Üyelik Süreci", The Journal of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/turkce/makale

.php?id =72 ( 14.06.2007 ); Sedat Laçiner, "Ennenis tan Sınır Kapısını

193

Karabağ Savaşı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Açmanın Maliyeti", The Journal of Turkish http://Www.turkishweekly.net/turkce/makale. php?id =80 ( 1 2.06.2007 ) .

Weekly,

95 Turkish Daily News, 1 9.09.2007; Sami Kohen, a.g.m.; Hasan Kanbolat, a.g.m.; Sedat Laçiner, "Azerbaycan'ı Verip, Ermenistan'ı Alamamak", The Journal of Turkish Weekly, 18 Nisan 2005, http://Www. turkishweekly.net/turkce/makale.php?id =79 ( 1 2 .06.2007 ) .

Sedat Laçiner, "Ermenistan Sınır Kapısını Açmanın Maliyeti", The Journal of Turkish Weekly, http://Www.turkishweekly.net/turkce/

makale.php?id =80 ( 1 2 .06.200 7 ) .

97 Sedat Laçiner, "Ermenistan-Türkiye İ lişkilerinde Sınır Kapısı Sorunu ve Ekonomik Boyut", The Journal of Turkish http://Www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id =40 ( 1 2 .06.2007 ) .

Weekly,

98 Mustafa Budak, "Azerbaycan Ermensitan İlişkilerinde Dağlık Karabağ Meselesi ve Türkiye'nin Politikası", Kafkas Araştırmaları-il, İstanbul, 1996, s s . 107- 1 39; Sedat Laçiner, "Azerbaycan'ı Verip, Ermenistan'ı Alamamak", The Journal of Turkish Weekly, 1 8 Nisan 2005, http://www. turkishweekly.net/turkce/makale. php?id = 7 9 ( 1 2 .06.2007 ); Şenol Kantarcı, a.g.m.

99 Taptıq H;)S;)nov, "Qarabağ Münaqiş;)sinin Uzanmasının C;)nubi Qaf qazın Qlobal

100

101

V;)

Regional İnteqrasiyasına T;)siri", Qarabağ İctimai "Qarabağ Dün;)n, Bu Gün V;) Sabah" 2 -ci Ümumrespublika Elmi-8m;)Ji Konfransının Materialları, Bakı, 2003, http ://Www .azadq ara bag .azerall.info/ts _gen/azl/meqale/200 3/q 4S .htm ( 14.06.2007 ) . Siyasi

Q3zeti,

Sedat Laçiner, "Ermenistan-Türkiye İlişkilerinde Sınır Kapısı Sorunu ve Ekonomik Boyut", The Journal of Turki sh Weekly, http://Www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id =40 ( 1 2 .06.2007 ) . ; Şenol Kantarcı, a .g.m. Sami Kohen, "Erivan İle İlişkiler Nasıl Düzelir?", Milliyet Gazetesi, 1 9.09.2007.

194

YAZARlARI N

ÔZGEÇMİŞİ

Dr. Osman Nuri ARA5 1 970 Erzurum-Horasan doğumlu olan Aras, ilk-orta ve lise öğrenimini memleketinde tamamladı. l 990'da İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nden mezun oldu. 1 993 yılında Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Bölümü'nde yüksek lisansa ba§layan Aras, l 995'de "Para Politikasının İç Dengedeki Rolü ve 1 980 Sonrası Türkiye Örneği" adlı tez çalı§ması ile yüksek lisansını tamamladı. Aynı yıl Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Politikas ı Ana Bilim Dalı'nda doktora yapmaya ba§ladı. l 999'da "Ba§lıca Para Talebi Teorileri ve 1 980 Sonrası Finansal Sistemdeki Geli§melerin Türkiye'de Para Talebine Etkisi" adlı tez çalı§ması ile doktora öğrenimini tamamlayarak doktor ünvanını aldı. 1 993 -98 yılları arasında Dumlupınar Üniversitesi Bilecik İİBF'de ara§tırma görevlisi olarak çalı§an Aras, 1999'da Rusya Federasyonu'na bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti'ndeki Uluslararası Doğu Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak görev yaptı. 2000 yılından itibaren ise Azerbaycan Qafqaz Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak görev yapmaya ba§ladı. 2003-2004 eğitim yılında ara§tırma ve eğitim amacıyla Güney Afrika Cumhuriyeti'nde, 2005-2006 eğitim yılında misafir öğretim elemanı olarak ABD North Texas Üniversitesi'nde bulundu. Halen Azerbaycan Qafqaz Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak görev yapmaya devam etmektedir. " Para Talebi Para İkamesi ve Finansal Geli§me, Bakü-2000", "Rusya'da Tıkanan Sosyo-Ekonomik Deği§im Dalgası, Bakü-2000", "Azerbaycan'ın Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, İstanbul-200 1 ", "Azerbaycan Ekonomisi, Makro Ekonomik ve Sektöre! Analiz, Bakü-2003 ", "Akıyla Karasıyla Güney Afrika, Bakü-2004", "Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım İmkanları Bakü-2005" adlı kitapları, "Yeni Yüzyılda Azerbaycan'ın Sosyo-Ekonomik Yapısı İstanbul-2004" adlı ortak kitap çalı§ması yayınlanan Aras'ın ekonomi alanında yayınlanan makale ve tebliğleri de bulunmaktadır. Aras evli ve bir çocuk babasıdır.

YAZARlARI N

ÖZGEÇMİŞİ

Dr. Reha YILMAZ 0 3 . 1 1 . 1 969 yılında Muğla'mn Dalyan kasabasında doğdu. İlk öğretimini Dalyan' da tamamladıktan sonra Antalya Aksu Öğretmen Lisesi'ni 1987 yılında bitirdi. l 994'de Dokuz Eyli.il Üniversitesi Hukuk Fakültesi lisans, l 999'da Dağıstan Devlet Üniversitesi Hukuk Fakültesinde yüksek lisans . 2007'de Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Ba§kanlığı Devlet Yöneticiliği Akademisi'nde doktorasını tamamladı. 1 99 5 - 1 999 yıllan arasında Dağıstan' da bulunduğu sürede Derbent Hümaniter Ens titüsünde öğretim görevlisi, hukuk mü§avirliği, Dağıstan Ara§tırmalan Merkezi müdürlüğü, Uluslararası Bilgi Vakfı hukuk mü§avirliği görevlerini yürüttü. 1 999 yılında Azerbaycan Qafqaz Üniversitesinde öğretim görevlisi olarak çalı§maya ba§ladı. Bu sürede Qafqaz Üniversitesinde Kültür Şube Müdürü, Kafkasya Ara§tırmalan Enstitüsü, İnsan Haklan ve Terör Ara§tırmalan Ş ubesi Müdürü ve Uluslararası Hukuk bölümünde Kamu Hukuku bilim dalında öğretim görevlisi olarak çalı§tı. 2000 yılında Azerbaycan Ombudsman kurumıuıun kurulu§ çalı§malan için Azerbaycan İnsan Haklan Enstitüsü'nde oltı§turulan ekipde yeraldı. Bu sürede Ombudsmanın kurulu§ a§amasında İnsan Haklan Enstitüsü, BM ve Avrupa Parlamentosu ile Azerbaycan Milli Meclisinini birlikte yürüttüğü seminer, konferans ve panellere katıldı. Aynı zamanda Azerbaycan İnsan Haklan Ens titüsü Uluslararası Uzmanlar Kurulu üyeliğinde bulundu. Enstitü bünyesinde olu§turulan Ombudsman Kanunu Hazırlama Komisyonunda yeraldı. İnsan Haklan Enstitüsünce hazırlanan "Ermeni Terörü Kronolojik Ansiklopedisi" çalı§ma komisyonuna i§tirak etti. Bu Komisyonun hazırladığı Ansiklopedi 2002 yılında AMEA İnsan Hakları Enstitüsü tarafından Rusça, 2003 yılında Azerbaycan Türkçesinde yayınlandı. Halen Azerbaycan İnsan Haklan Enstitüsü bünyesinde olu§turulan Uluslararası İnsan Haklan Şurası Uzmanlar Kurulu üyeliğini yürütmektedir. Kendisinin 4 kitabı, 43 ilmi makalesi, 53 gazete yazısı, 25 ulusal ve uluslararası tebliği, 2 1 televizyon sıuııımu bulunmaktadır. Evli ve iki çocuk sahibidir.

YAZARlARI N

ÖZGEÇMİŞİ

Dr. Vefaddln İBAYEV 6 Aralık l 956'da Azerbaycan'ın Lenkeran Şehrinde d ünyaya gelen İbayev, ilk ve orta öğrenimini burada tamamladıktan sonra, 1 982' de Kirov Adına Azerbaycan Devlet Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdi. 1 982 - 1 998 yılları arasında Azerbaycan Cumhuriyeti İçi§leri Bakanlığı nezdinde Bedre, Zagatala, ve Masallı illeri Polis Bölge Müdürlüklerinde sorgu hakimi olarak çalı§tı. 1 998-2000 yılları arasında Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi Uluslar arası Hukuk Problemleri Şube müdürlüğü vazifesini yürüten İbayev, 2000-2006 yılları arasında Bakü §ehrine bağlı Surahanı Bölge Mahkemesi'nde hakimlik yaptı. 2004 yılında Azerbaycan Milli İlimler Akademisi İnsan Hakları Enstitüsü Ulus lararası Hukuk Anabilim dalında doktorasını tamamlayan yazar, İnsan Hakları Enstitüsü Uzmanlar Kurulu ve Uluslararası Hukuk Birliği İdare Heyeti üyesidir. 2006 yılından beri Azerbaycan Cmnhuriyeti Yüksek Mahkemesi Hakimi görevini yürütmektedir. Yazarın 9 kitabı ve 40'dan çok ilmi makalesi bulunmaktadır. Evli ve iki çocuk babasıdır.

YAZARlARI N

ÔZGEÇMİŞİ

Dr. Bilal DEDEYEV 20. 1 2 . 1974 yılında Azerbaycan'ın Lenkeran iline bağlı Şilavar köyünde doğdu. 1 98 1 - 1992 yıllarında ilk ve orta öğretimini Şilavar, liseyi ise Digah okulunda bitirdi. l 997'de Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nü, 2000'de aynı Üniversite'nin Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yüksek lisansını ve 2004'de ise doktorasını tamamladı. Yüksek lisansta "Karabağ Hanlığı-Osmanlı İli�kileri"; doktorada ise " 1 5 . Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti Azerbaycan İli�kileri" konusunda çalı�tı. 2 004'ün sonlarında Azerbaycan'a dönen Dedeyev, 2005 Şubatı'nda Azerbaycan Qafqaz Üniversitesi Sosyal Bilimler Bölümü'nde çalı�maya ba�ladı, 2006 Eylülü'nde ise İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset Bilimi Bölümü'nde öğretim üyesi olarak devam etmektedir. Aynı zamanda Qafqaz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Staj Komisyonu Ba�kanı ve Belediye Ara�tırmaları Merkezi Müdür Yardımcısı görevlerini de yürütmektedir. Kendisinin çok sayıda bilimsel makalesi, ulusal ve uluslararası tebliği, seminerleri ve televizyon sunumu bulunmaktadır. Dedeyev evli ve bir çocuk babasıdır.

S P O N S O R DA N . . . FAB

BOYA fordi sahibkar mü:ıs iss:ısi kimi 2002-ci ild:ı yaradılını§dır.

Mü:ıssis:ı alman texnologiyası v:ı Türkiy:ınin m:ı§hur kimyaçılarının :ım:ıyinin t:ıtbiqi, çevik v:ı i§güzar kollektiv say:ısind:ı ölk:ı daxili bütün standartlara, daxili v:ı xarici bazarlann t:ıl:ıbl:ırin:ı tam cavab ver:ın yüks:ık keyfiyy:ıtli su :ısaslı, sintetik, selliozik boya m:ıhsullan v:ı h:ılledicil:ır, PVA :ısaslı yapı§dıncılar, akrilik bağlayıcılar, kafel v:ı metlaq ara dold urunıları v:ı dig:ır in§aat malları istehsal edir. Is tehsalla yana§! mü:ısiss:ınin topdan saU§ mağazaları da foaliyy:ıt göst:ırir. Ingilt:ır:ıd:ın g:ıtirilmi§ ölçm:ı v:ı yoxlama cilıazları t:ıtbiq olunan laboratoriyamız Dövl:ıt Standartla§dırma v:ı Metreologiya İdar:ısinin Texniki Akkreditasiya Sertifikaum almı§dır. Bumırıla yana§! mü:ıssis:ımiz 2004-cü ilin fevral ayında " Beyn:ılxalq Standartla§dırma T:ı§kilatı" nın yoxlamasından uğurla çıxmı§, m:ıhs ullarımızın v:ı mü:ısiss:ımizd:ıki idar:ıetm:ı sisteminin keyfiyy:ıti h:ımin t:ı§kilatın I SO 9001 :2000 beyn:ılxalq sertifikatına layiq göriUm Ü§d ür v:ı 2007-ci ild:ı yenid:ın h:ımin sertifikatı almı§dır. Mü:ıs iss:ı istehsal etdiyi xammadd:ıl:ıri dünyanın qabaqcıl xammadd:ı firmalarından idxal edir v:ı ölk:ı xaricind:ı tanınmı§ boya mü:ısiss:ıl:ıri il:ı yaxından :ım:ıkda§lıq edir. Şirk:ıtimizin amalı müassir texnologiyanı t:ıtbiq etm:ık, daim yenil:ı§:ın t:ıl:ıbl:ır:ı cavab verm:ıkl:ı ölk:ı daxilind:ıki nüfuzumuzu qoruyub saxlamaq, qloballa§maq, beyn:ılxalq s:ıviyy:ıd:ı tanınmaq v:ı xarici bazarlarımızın sayını artırmaqdır. Missiyamız, m:ıhsul çe§idl:ırimizin sayını artırmaq, daxili v:ı xarici mü§t:ıri m:ımnuniyy:ıtini maksimum s:ıviyy:ıd:ı t:ımin etm:ıkl:ı ölk:ı daxili v:ı xarici bazarlarda özümüz:ı layiqli yer tutmaqdır. Mü:ıssis:ımizd:ı h:ır zaman keyfiyy:ıt h:ıd:ıfl:ıri mü:ıyy:ınl:ı§dirilir, xammal m:ınb:ıl:ıri ara§dırılır, mü§t:ıri t:ıl:ıbl:ırini n:ız:ır:ı almaqla istehsalat planlanla§dırılır v:ı bütün sistem:ı beyn:ılxalq standartlara uyğıın s:ıviyy:ıd:ı n:ızar:ıt edilir. Mü:ısiss:ımiz daima inki§af etm:ık, mü§t:ıri t:ıl:ıbl:ırin:ı yüks:ık s:ıviyy:ıd:ı cavab verm:ık, keyfiyy:ıt idar:ıetm:ı sistemini t:ıkmill:ı§dirm:ık, t:ıtbiqi v:ı t:ıs irliliyini artırmaq m:ıqs:ıdi il:ı a§ağıdakı prinsipl:ıri özün:ı :ısas götürür: Ölk:ımizin inki§afı, iqtisadi gücünün artırılması v:ı i§ıqlı g:ıl:ıc:ıy:ınin t:ımin olunması yolıında h:ır zaman çalı§maq Boya sektorunda qabaqcıl dünya t:ıcrüb:ısini ara§dırıb yenilikl:ıri t:ıtbiq etm:ık v:ı ölk:ımizd:ı bu sektonın inki§af etm:ısi üçün bu t:ıcrüb:ıd:ın is tifad:ı etm:ık.

Mü§t�ri t�l�bl�rini daima diqq�t m�rbzind� saxlamaq, öymnm�k v� onların t�l�bl�rini yüks�k s�viyy�d� yerin� yetirm�k. Keyfiyy�t h�d�fl�rini mü�yy�n etm�k v� istehsalda keyfiyy�tin yüks�ldilm�sin� daima çalı§maq İ§çil�r üçün lazimi i§ §�raitini v� onların m�mnuniyy�tini t�min etm�k İ stehsal qüvv�sini v� kadr potensialını t�min etm�k Müasir texnologiyalardan istifad� ed�r�k r�qab�t gücünü artırmaq v� h�r zaman önd� olmaq Mü§t�ri m�mnuniyy�ti v� §ikay�tl�rini müasir metodlarla mütamooi olaraq öymnm�k İctimaiyy�ti v� mü§t�ril�rimizi mü�ssis�mizd� olan yenilikl�r v� yeni m�hsullar haqqında m�lumatlandırmaq, onlar üçün h�r zaman açıq olmaq. İ s tehsalda keyfiyy�timizi yüks�ltm�k üçün �sas prinsipl�rimiz : Mü�s sis�mizin is tehsal etdiyi m�hsulların ölb daxili v� xarici bazarlarda yüks�k keyfiyy�tli m�hsul kimi tanınmasına nail olmaq Müasir texnologiyalardan istifad� etm�kl� yüks�k keyfiyy�t �ıd� etm�k v� bununla mü§t�ri m�mnuniyy�tini yüks�k s�viyy�d� t�min etm�k Bu hoo�fo tam §�kild� nail olmaq üçün mü�yy�n etdiyimiz keyfiyy�t h�d�fl�rini davamlı olaraq gözd�n keçirm�k v� daimi yax§ıla§dırma prinsipi il� çalı§maq Yeni m�hsullar istehsal etm�k v� mövcud m�hsulların keyfiyy�tin� n�zar�t etm�k üçün müasir labaratoriya imkanlarına sahib olmaq. Biz

FAB §irbti olaraq Sizin!� b�rab�r olmaqdan v�

Siz� xidm�t

etm�kd�n h�r zaman qürur duymu§uq. s�mimi v� XO§ arzularla . . .

A Boya ve Kimya Sanayii LTD