Georgios Nakracas_Anadolu ve Rum Göçmenlerin Kökeni by Murat Çetinel

BELGE YAYINLARI Mareııostrunı / İnceleme

ANADOLU VURUM GÖÇMENLERİN KÖKENİ 1922 Emperyalist Yunan Politikası ve Anadolu Felaketi Dr. Gcorgios Nakracas Batavia Yayınevi Selanik 2000 Yıınancadan çeviren İbram (İnsanoğlu Teknik Hazırlık Yusuf Aslan Kapak Azad Aktiirk Ayrıntı Tasarım, (212) 252 46 56 Baskı/Cilt Ege Basını (216)472 84 01 Birinci Baskı Şubat 2003

BELGE ULUSLARASI YAYINCILIK Divanyolu Caddesi Biııdirbirek İşhanı. No: 15/1, Sultanahmet / İstanbul Tel ./Faks: (0212) 638 34 58 E- Mail:belgeyayinevi@hotmail.com

Dr. Georgios Nakracas

ANADOLU VE RUM GÖÇMENLERİ KÖKENÎ 1922 Emperyalist Yunan Politikası ve Anadolu Felaketi

Yunancadan Çeviren: İbram Onsunoğlu

heJgc

y a y ın la n

İÇİNDEKİLER

ÇEVİRMENİN Ö N SÖ Z Ü ....................................................................................... 9 YAZARIN Ö N SÖ Z Ü .............................................................................................. 17 ERKEN ANTİK ÇAĞDA A N A D O L U ...............................................................21 Hitit dönemi (t.Ö. 1700-1200).................................................................................21 Phryg dönemi (İ.Ö. 1200-676)................................................................................ 24 Kimmer (İ.Ö. 676-560), Lyd (İ.Ö. 560-546) ve Med (Pers) (İ.Ö. 546-334) dönem leri................................................................... 26 MAKEDON-ROMA ÇAĞI (İ.Ö. 3 3 4 -6 3 )......................................................... -29 Makedon dönemi (İ.Ö. 334-113) ............................................................................29 Makedonlara boyun eğen Anadolu bölgeleri ................................................. 29 Anadolu’nun bağımsız bölgeleri ..................................................................... 32 Makedon-Roma dönemi (İ.Ö. 133-63)................................................................... 35 ROMA (İ.S. 17-334) VE ERKEN BİZANS (İ.S. 334-610) DÖNEMLERİ ......................................................................................................-37 Roma dönemi (İ.S. 1 7-334).....................................................................................37 Erken Bizans dönemi (İ.S. 334-610) ..................................................................... 38 Phrygia’ya yerleşen Visigotlar..........................................................................39 Anadolu’ya yerleşen Vandallar ....................................................................... 39 ORTA BİZANS DÖNEMİ (İ.S. 610-1025) ....................................................... -41 Ermeni-Süryani kökenli imparatorların hüküm sürdükleri Bizans dönemi (İ.S. 610-1025) ............................................................................41 Anadolu’nun yerli topluluklarında Bizanslılaşma ........................................ 41 Bithynia’ya Slav göçleri ........................................................... 43 Bizans’a Bulgar, Arap, Suriyeli ve İranlı g ö ç le ri.......................................... 44 Anadolu’ya Ermeni g ö ç le ri..............................................................................45

BİZANS-SELÇUKLU DÖNEMİ (1071-1261) ................................................. 51 Batı Anadolu’ya Slav ve Kuman g ö ç le ri........................................................53 Konya Sultanlığındaki Bizans topluluklarında İslamlaşma........................... 54 BİZANS-MOĞOL DÖNEMİ VE TÜRK EM İRLİKLERİ (1261-1331).......................................................... 59 Germiyan Emirliği ........................................................................................... 59 OSMANLI-MOĞOL DÖNEMİ VE KARAMAN EM İRLİĞ İ (1331-1466)........................................................63 Bithynia Hıristiyanlarında İslamlaşma............................................................ 64 Karaman E m irliği........................................................................................... .65 OSMANLI DÖNEMİ (1446-1922) ..................................................................... 67 Anadolu’da tümüyle T ürk egemeliği dönemi (1446-2000)............................. 67 ANADOLU’NUN BATI KIYI B Ö L G E L E R İ....................................................75 Aydın vilayeti ...........................................................................................................75 İzmir sancağı...................................................................................................... 79 Manisa (Saruhan) sa n c a ğ ı................................................................................ 99 Aydın sa n c a ğ ı.................................................................................................. 105 Denizli sancağı ................................................................................................ 111 Menteşe (Bodrum veya Halikamassos) sa n ca ğ ı........................................... 112 ANADOLU’NUN KUZEYBATI KIYI BÖLGELERİ .................................. 115 Dardanel (Çanakkale) bağımsız sa n cağ ı............................................................... 115 Bursa (Hüdavendigâr) vilayeti .............................................................................. 118 Balıkesir san cağı..............................................................................................121 Bursa sancağı .................................................................................................. 129 Bilecik sancağı ................................................................................................141 Kütahya sancağı ..............................................................................................145 Afyonkarahisar san cağ ı............................................................i ....................150 İzmit (Nikomedeia) bağımsız sancağı ................................................................. 153 Üsküdar (Skutari) sancağı ..................................................................................... 159

ANADOLU’NUN İÇ BÖLGELERİ ................................................................. 163 Konya v ila y eti.........................................................................................................163 Konya sancağı.................................................................................................. 164 Niğde sancağı .................................................................................................. 170 Kayseri sancağı................................................................................................ 179 ANADOLU’NUN KUZEY B Ö L G E L E R İ........................................................ 187 Pontus vilayetleri.....................................................................................................187 Trabzon vilayeti.......................................................................................................190 Trabzon sancağı .............................................................................................. 193 Samsun sancağı................................................................................................210 Lazistan (Rize) sa n c a ğ ı.................................................................................. 220 Gümüşhane (Argirupolis) sancağı .................................................................223 Sivas (Sebasteia) vilay eti.......................................................................................226 Sivas sancağı.................................................................................................... 226 Amasya sancağı ............................................................................................. 227 Tokat ve Karahisar sancakları ....................................................................... 228 SON SÖZ Y E R İN E ..............................................................................................229 EK ......................................................................................................................... .231 Marios Ploritis’e açık mektup ..............................................................................233 Bulgar ve Yunan ordularının soykırım cinayetleri .............................................238 Yazarın Avrupa Özgür İttifakı’na hitaben yaptığı konuşm a............................... 244 Yazarın Başbakana açık m ektubu......................................................................... 246 Dış siyasetimizin Hellenosantrizmi ..................................................................... 248 Yazarın Ege sorunuyla ilgili açık m ektubu.......................................................... 255 Kıbrıs Rumları ile Kıbrıs Türklerinin kanlı ortakyaşarlıkları ........................... 261 Fenike-Yunan alfabesi (Çizelge) ......................................................................... 268 Yunanistan haritası..................................................................................................269 B İB L İY O G R A FY A ..............................................................................................271 DİZİN

.285

ÇEVİRMENİN ÖNSÖZÜ

“Başkasının tarihini tahrif etmek, ulus olmanın bir parçasıdır.” Bu özdeyişte içerilen saptama genelde geçerli bir ilke oluşturuyorsa, o zaman bu çerçevede özel olarak Yeni Yunan Ulusunun oluşumunda Türklerle olan ilişkiler ve çekişmenin nice bir rol oynadığını araştırmak, çok ilginç ve şaşırtıcı sonuçlara götürecektir bizi. Karşılıklı etkileşim içinde bunun tersini araştırmak ta ilginç ola caktır kuşkusuz. Osmanlı egemenliği altındaki halkların uluslaşma süreci, Türk Ulusuyla çatışmayı kaçınılmaz bir biçimde gerekli kılıyordu. Onun için OsmanlIdan bağım sızlığını kazanmaya çalışan uluslarda “Türk düşmanlığı” ortak bir özellikti. Ancak bunlar arasında “Türk düşmanlığının” şiddeti, derinliği ve sürekliliği bakımından Yeni Yunan Ulusunun özel bir yeri vardır. Öyle ki, Yunanistan’daki aşırılığı bazıları şöyle bir aforizmayla dile getirecek kadar ileri gitmişlerdir: “Türk düşmanlığı, Yunan ulusal kimliğinin onsuz olmaz bir yapıtaşıdır.” Önsözümüzün başına koyduğumuz özdeyişte sözü edilen tahrifat’ı, eli nizdeki kitabın yazarı Giorgios Nakracas bir başka terimle, “ulusal-ulusçu söy lenceler” olarak tanımlamaktadır. Buna göre, kitapta eleştiri konusu olan Yunanistan’ın 1919-1922 Küçük Asya Seferi, onu yasallaştırmak ve gerekçelemek amacıyla, birçok ulusal-ulusçu söylencelerle desteklenmiştir. Bu çaba, dış ülkelerde başarılı Yunan propagandası olarak ortaya çıkarken, ülke içinde ulusal ideolojiyi çoktan biçimlendirmiş bulunuyordu. Yaklaşık yüz yıl önce Osmanlıdan bağım-

sizliğini kazandığından bu yana Yunanistan’da ulusal ideoloji olarak işlenmiş, yaygınlaşmış ve itiraz götürmez kesin inançlara dönüşmüş bu söylencelerden başlıçalan şu ikisiydi: 1. Anadolu ’nun Ege ve Marmara bölgeleri ile Kapadokya 'da, Pontus 'ta, İstanbul’da, Trakya’d a ve daha başka bölgelerde Rum-Hellen öğesi çoğunlukta olup, Türk öğesi ise azınlıktadır. 2. Bu bölgelerdeki Rum-Hellen toplulukları, Eski Yunanlıların katışıksız torunlarıdır ve üç bin yıldan beri orada varlıklarını aralıksız ve ulusal bilinç ve kimliklerini değiştirmeksizin sürdürmektedirler. Türklerin dayanılmaz baskıları altında yüzyıllardan beri ezilen bu Hellen topluluklarını ve üç bin yıllık Yunan yurdu bu toprakları kurtarmak zamanı gelmişti artık Böylelikle Büyük Ülkü Megali Idea ’nın amacı olan “iki kıtali ve beş denizli’’ Yunanistan da kurulmuş ve İstanbul başkent olmak üzere Bizans İmparatorluğu da yeniden canlandırılmış olacaktı. Türk devleti ortadan kaldırılacak ve Türkler yok edilecek veya Kızıl Elma ’y a sürülecekti. Onun için Yunan işgaline karşı Mustafa Kemal’in öncülüğünde örgütlü Türk direnişi başladığında bir Atina gazetesinde çıkan aşağıdaki yorumu, o günlerin gerginliği içinde bir kişinin kaleminden çıkmış coşkulu ve sorumsuz sözler olarak değil de, “ resmî bir tez” gibi kabul etmek gerekir: “ Verilen bu savaş, Yunanistan’ın asi Kemal’e karşı verdiği bir savaş değildir; Yunan ırkının T ürk Milletine karşı verdiği bir savaştır. Üstelik çetin bir savaştır, iki rakipten birinin yok olmasına dek sürecek olan. Ya o ya biz. O rtası yok.” (Protevusa, 14 Nisan 1921) Anadolu Felaketi diye alandırılan yenilgiyle sonuçlanan Anadolu Seferinin ardından Megali İdea’dan vazgeçildiği resmen ilan edildi. Ancak yüz yıl boyunca bir ülkenin ve bir ulusun siyaset ve davranışını belirlemiş ulusal ideoloji bellekler den kolay silinemezdi. Öbür yandan “Hellenizmi tarihinin en büyük felaketine” sürüklemiş bu ulusal ideoloji ya hiç eleştirilmedi ya da küçük bir elit tabaka içinde eleştirildi ve ilgili eleştiri ve vargılar yaygınlaşmadı, okul kitaplarına girmedi, halka ulaşmadı. En yaygın yorum şöyle özetlenebilir: “Anadolu Seferi büyük devlet lerin desteğiyle başlatıldı. Ancak daha sonra onlar Yunanistan’a ihanet ederek T ü rk tarafını desteklediler. Ve yenilgi geldi.” Yunan ordularının İzmir’e çıkışı ve Anadolu Seferi kuşkusuz Batı emperyalizminin buyruğu altında başlatılmıştır. Ancak bu, olayın bir ayrıntısıdır

yalnızca, küçük bir ayrıntısı. Anadolu Seferi, öncelikle ve özellikle Yunanistan’da bir iç sürecin ürünüdür. Burada, Avrupa emperyalizminin Yunanistan’ı kullanması değil de, Yunan milliyetçilik ve yayılmacılığının Avrupa emperyalizmini kullan ması ve ondan yararlanmaya çalışması söz konusudur. Anadolu yenilgisinin üzerinden 80 yıl geçtikten sonra Megali İdea ve ben zeri yayılmacı görüşler bugün Yunanistan’da ancak bazı marjinal gruplarca destek lenmektedir. Yine de özeleştirisi hâlâ yapılmamış Anadolu Seferiyle ilgili en ılımlı genel kanı odur ki, “T ü rk milliyetçiliği ve Kemalizm belirmemiş ve engelle memiş olsaydı, Anadolu Hellcnizmi Yunanistan’la birleşip üniter bir devlet oluşturacaktı.” İlgili yerinmeler Yunanistan’da hiçbir zaman durmadı, hiçbir zaman gündemden inmedi. Son yıllarda ise yeni bir boyut kazanmaya başladı. Yeni gelişmelerden bazıları şunlar: 1923 nüfus mübadelesinden önce Anadolu Rumlarının yaşadıkları bölgeler için “ kaybedilmiş vatanlar” terimi kullanılırken, yavaş yavaş bunun yeri ni “ unutulm ayan vatanlar” terimi almaya başladı. İlk bakışta gülünç görünen bu kelime oyunuyla iletilmek istenen mesaj gizlenmiyor. Şöyle: “Kaybedilmiş vatan lar demekle bugünkü gerçeği ve oldubittiyi kabullenmiş görünüyoruz. Oysa unuta madığımız vatanlar derken, özlemle birlikte onları yeniden elde etme arzumuzu da dile getiriyoruz.” Bu konuda son kuşkulan da dağıtmak üzere bir olay daha anlatalım. Yunanistan başpiskoposu Hristodulos’a yöneltilen bir eleştiriyi Başpiskoposluk Basın Bürosu şöyle yanıtlıyordu: “... Bugün vatanımızda, birçok lan için, yani siyasetçiler için, kaybedilmiş olan vatanlardan değil de, unutulmayan vatanlardan, cüppeli liderlerimizin 80 yıldan beri yaptıklan gibi, böylesi bir aşk ve şevk ile bahseden ve onlan vaazlarında anlatan bir kişi varsa o da Başpiskopos Hristodulos’tur, uyuyan vicdanlan uyandırmak için...” (Elefterotipia, 21-8-2002). Yunanistan’da kilise liderinin üstlendiği bir kampanyanın başarısısından emin ola bilirsiniz. Hristodulos’un bu yöndeki faaliyetlerinin sayısı çoktur. 1999 yılı 15 Ağustos Meıyemana kutlamalarına Veria’daki (Kara/ere) Sümela Kilisesinde katılan başpiskopos, kendisine kilisenin altın anahtarı armağan edilirken, binlerce Pontus kökenli katılımcı ve Yunan Cumhurbaşkanı önünde şunları söylüyordu: “Tanrı bana Pontus’taki tarihî Sümela Meryemana Manastırının kilidini açmayı da nasip etsin.” Böyle diyerek, yalnız orada bulunanlar arasında değil, tüm Yunanistan çapında irredantist bir duygu kabarmasına neden oluyordu. Yunan Millet Meclisi Pontus Rumlarının soykırımını oybirliğiyle tanıdı ve -19 Mayısı soykırımı anma günü olarak ilan etti (1994). Mustafa Kemal’in Samsun’a

çıktığı 19 Mayıs tarihi kasıtlı olarak seçilmişti. Rumların soykırımcısı olarak suçlanan Atatürk’ten Yunan milliyetçiliği Anadolu yenilgisinden 72 yıl sonra öç alıyordu. Bir göıgii tanığının olayla ilgili ifşaatı ilginçtir. Yunan Meclisi soykırımı tanıdıktan sonra Pontus kökenli Yunanlılardan bir kurulu kabul eden Meclis başkanı Kaklamanis, onlara şöyle konuşmuştur: “Yunan Meclisi soykırımı tanımakla üzerine düşen görevi yaptı. Şimdi siz Pontuslulara da bir görev düşüyor. Şu soy kırımı kanıtlamak.” Soykırımı belgeleme çalışmaları süredursun, bu arada konu uluslararası kuruluşlara taşınmaya başladı. İlk yıllarda soykırımı anma günü sönük geçiyordu. Ancak son yıllarda gittikçe daha geniş ve katılımlı olmaya başladı. Artık tüm ülkede olduğu kadar dış ülkelerde de törenler düzenleniyor ve bunlarda devlet temsilcileri de yer alıyor. 2002 yılı törenleri en parlaktı. Öbürleri yanında Yunanistan’daki Türk temsilcilkleri önünde hadiseli geçen gösteriler oldu. Meclis başkanı Kaklamanis, Türkiye’yi Pontus soykırımını tanımaya ve af dilemeye çağırdı. Son olarak Yunan Meclisi bu kez Küçük Asya Hellenizminin soykırımını yine oybirliğiyle tanıdı ( 1997-2001). Trakya Rumlarının soykırımının tanınması da gündeme gelmişti. Bütün bunlar Türk-Yunan ilişkilerinde “balayı” yaşandığı bir dönemde oluyordu. Türkiye bu kez tepki gösterdi ve Küçük Asya Hellenizminin soykırımı Yunan ulusal yortular-yaslar cetveline şimdilik girmedi. Yukarıda sözünü ettiğimiz marjinal gruplar bu gelişmelerden cesaret alarak öne çıkmaya ve görüşlerini açıklayacak kürsüler bulmaya başladılar. Alışılmış milliyetçi-şöven ve antitürkçü-ırkçı söyleme artık irredantist mesajlar da giriyor, Türkiye’nin devlet olarak dağılacağı müjdeleniyor v.b. Yeni gelişmelerden biri de Mustafa Kemal Atatürk’e yapılan saldırılar. Atatürk’e yöneltilen suçlamalar sanki 1919-1922 döneminden çıkarılmış ve Yunanistan’da bir kesim Türkiye ile bir çatış ma mantığı içinde o dönemi sanki yeniden yaşıyor. Yunan hükümetleri ve partileri tarafından yerine göre açıkça veya el altın dan desteklenen bu kesimin siyasî istikran bozmasına ve ülkeyi maceralara sürük lemesine müsaade edilmesi beklenmiyor tabiî. Ancak bir Yunan-Türk yaklaşımını her an sabote edecek güce sahip olduğu da biliniyor, yakın geçmişte buna birçok kez oldukça başarılı olarak giriştiği gibi. Yunanistan’a özgü bir gariplik olarak siyasî yelpazenin her bölümünde yandaşlan bulunan bu antitürkçü, rövanşçı ve irredantist kesim, şimdilik bir liderin öncülüğünde üniter bir cephe oluşturmaktan uzak görünüyor. Kendi başına siyasî temsilcilik arayıştan içine girdiğinde işler karışacaktır. Fakat bugünkü koşullarda Yunanistan’da kimse ses çıkarmıyor. İstisnalar

yok değil. Küçük bir siyasî grup olan AEKA, geçtiğimiz yılın soykırım törenlerini eleştirip, bu etkinliklerdeki tehlikelere dikkati çekti: “Pontus Rumluğunun geçmişte uğradığı telkinlere karşı yeniden canlandırılan ilgi, ezelî Yunan ırkı konusunda milliyetçi efsaneyi yinelemeye ve komşu Türkiye ile çatışma yolu na girmeye yönelirken, bu arada belirsiz ama tehlikeli bir biçimde irredantist hayallerin ortalıkta dolaştırılmasına da yarıyor.” Çekiliş noktasını hep Anadolu Rumluğu ve Anadolu Seferi oluşturuyor. Elinizdeki bu kitapta ise daha sistemli bir tepki ve yanıt var. Yazarı Giorgios Nakracas, 1919-1922 seferini yasallaştırmakta kullanılmış olan Anadolu Rumlarıyla ilgili yukarıda değindiğimiz başlıca iki söylenceyi ele alıp, onları çürütüyor. Nakracas, Küçük Asya Felaketinden önce Anadolu’nun çeşitli böl gelerinde Rumların çoğunlukta, Türklerin ise azınlıkta olduklarına dair Yunanistan’da bugüne dek yaygın olan kanıyı, yine Yunan resmî kaynaklarını göstererek yalanlıyor. Bu amaçla kitabında Rumların yaşadıkları bölgelerdeki nüfus yapısını, en küçük köylere varıncaya dek, ayrıntılı olarak anlatmış. Vardığı sonuç şöyle özetlenebilir: Rumlar, Ege kıyılarında yalnız birkaç yörede çoğunluk nüfusunu oluşturuyorlardı; tüm öbür bölgelerde ise yerine göre önemli veya önem siz bir azınlıktan ibarettiler. Anadolu’nun iç bölgelerinde Rumlar yok denecek ölçüde azdılar veya hiç yoktular. “Atalara tapınma”, tüm milliyetçilikleri nitelendiren bu ortak eğilim, Yunan milliyetçiliğinde sık sık hezeyan boyutlarına ulaşarak, alışılmışın çok üstünde belirleyici ve yönlendirici rol oynar. Bu eğilim, Eski Yunan uygarlığının ününü kullanarak, öbürleri yanında, Yunan milliyetçiliğine uluslararası düzeyde birçok pratik yararlar sağlamıştır. Onun için Anadolu Rumluğuyla ilgili ulusal söy lence, “atalara tapınma” öğesinden yoksun edilemezdi, onsuz bütünleşmiş sayıla mazdı. Buna göre Anadolu Rumları, üç bin yıllık kesintisiz süreklilik içinde Eski Yunanlı kolonistlerin, İonlann v.s. katışıksız torunlarıydı ve Yunan ulusal bilincini değiştirmeksizin korumuşlardı. Yunan milliyetçiliğinin çetin çekirdeğini oluşturan bu kurama Nakracas şöyle karşı çıkmaktadır: Fransız İhtilalinden önce Anadolu Rumlannda ulusal bi linç yoktu ve Yunanlılık-Hellenizm kavramları bilinmiyordu. Ulusal bilinç, Avrupa Aydınlanma Akımından etkilenen diaspora Rum aydınlarının öncülüğünde yeni kurulan Rum eğitim kurumlan aracılığıyla çok sonraları işlenmeye başladı ve yaygınlaştı. Anadolu Rumlannın soy kökeniyle ilgili savları şunlardır: Rumların Eski Yunanlı kolonistler ve İonlar ile soysal ilişkileri ya yok denecek kadar azdır ya da

hiç yoktur. Eski Yunanlı kolonistler, yalnızca kıyı şeridine yerleşmiş ve orada güçlü koloni kentleri kurmuşlardı. Sayılan nispeten az olan Yunanlı kolonistler, daha son raları bir yandan yerli halklar, öbür yandan zamanla Anadolu’ya göç eden veya orada devlet kuran çeşitli uluslar ile kaynaşarak, Anadolu halklar mozaiğinin artık kolay ayırdedilmeyen bir öğesini oluşturmuşlardı. Anadolu halklarının dilsel Hellenleşmesi özellikle Hellenistik dönemde başlamış, fakat ancak Bizans döneminde Hellence yazılmış İnciller aracılığıyla yayılan Hıristiyanlık sayesinde genelleşmiştir. Hellence, Kilisenin kullandığı tek dildi ve 7. yüzyılda Latincenin yerini alarak Bizans’ın resmî dili olmuştu. Selçuklular döneminde Anadolu Hıristiyan topluluklarında gönüllü kitlesel İslamlaşmalar oldu. Toplu İslamlaşmalar Osmanlı döneminde de devam etti. Sonuç olarak Anadolu Hıristiyan nüfusu çok azaldı. Hıristiyan dinini muhafaza edenlerin önemli bir bölümü de zamanla dilsel Türkleşmeye uğradı. Uluslaşma süreci başladığında Ortodoks Hıristiyanlar Rum-Grek ulusal kimliğini benimsediler. Ancak bu Hıristiyanlar, yerine göre çeşitli yerli halklar ile Anadolu’ya sonradan göç etmiş halkların torunlarıydı. Bunların arasında Yunan kökenliler pek azdı. Yazar, özel olarak Ege kıyılan ile eski İonya bölgesinin nüfus yapısında son beş yüzyıl içinde vuku bulan şu değişikli tikleri anımsatmaktadır: Bizans egemen liğinin son döneminde bu bölgelerde nüfus çok azalmıştı. Türk egemenliğiyle bir likte Hıristiyan nüfus daha da azaldı. Moğol istilasından sonra ise Hıristiyanlar neredeyse tükendi. Osmanlı egemenliği yeniden kurulduğunda Ege kıyıları katışık sız Türk bölgeleriydi ve üç yüzyıl boyunca böyle kaldı. Ege kıyılarındaki büyük Rum birikimi, özellikle 19. yüzyılda vuku bulan kitlesel göçlerin bir ürünüydü. Hıristiyanlar oraya Ege adalarından, Mora’dan, anakara Yunanistan’ından ve Balkanlar’ın çeşitli bölgelerinden gelip yerleşmişlerdi. Dolayısıyla 20. yüzyıl başlarında Ege kıyılarında ikamet eden Rumların kesintisiz bir süreklilik içinde eski İonlann torunları oldukları iddiası. Yunan milliyetçilik efsanesinden ibaret tama men gerçekdışı bir iddiadır. Giorgios Nakracas tarihçi değildir. Geniş bir araştırmanın ürünü olan eli nizdeki tarihî monografi, bir tarih eserinin taşıması gereken niteliklerden yoksun belki. Sonra, bilinmeyen yeni şeyler de ifşa etmiyor. Bilinen şeyler, ama Yunanistan’da gizlemeye çalışılan ve tahrif edilen şeyler ve kamu oyuna tahrif edildiği şekliyle yansıyıp, vicdanları ona göre biçimlendiren şeyler. Üzerinden 80 yıl geçmiş olmasına rağmen Anadolu yenilgisini Yunan milliyetçiliği hâlâ sindirmiş değil, bu olayın hâlâ soğukkanlı bir değerlendirmesini yapmış değil. Anadolu Rumluğu konusu, “tarih belleğimizi canlı tutma hakkı” adına hâlâ eski ulusal-

ulusçu söylencelerin eşliğinde gündemde tutularak, zaman zaman Yunanistan’daki yayılmacı ve irredantist emellerin depreşmesine neden oluyor. Nakracas, elinizdeki kitabında 1919-1922 Anadolu Seferinin özeleştirisini yaparken, Yunan milliyetçi liğine de güncel bir yanıt vermeyi amaçlıyor. İbram Onsunoğlu

Yeradlarıyla ilgili açıklama Kitapta Anadolu’daki bölge, kent, kasaba vc köylere ait ve daha başka çok sayıda yeradlan var. Kitabın Yunanca aslında bu yeradları genellikle Yunanca olup, bazılarının yanına parantez içinde Tûrkçeleri de eklenmiş. Ancak Türkçe yeradlarının birçoğu, Rumlarca telaffuz edildiği biçimiyle “hatalı”, hem de bazen Türkçesİni anımsatmayacak ölçüde “hatalı” yazılmış. Ayrıca bu TUrkçe adlar dan bazıları artık unutulmuş eski tarihî adlar olup, bugün onların yerine yenileri kullanılmaktadır. Yunanca yeradlarının Türkçelerini bulmak, yanlış yazılmış Türkçe adlan düzeltmek ve eski tarihî adların bugün kullanılan yenilerini araştırmak, kitabı çevirirken bizi en çok yoran bir sorun olarak karşımıza çıktı. Bu sorunu kimi yerde aştık, kimi yerde aşamadık. Böylece Türkçe adlarını bulup doğrulayamadığımız birçok köyler, kitabın Yunanca aslında yazılı olduğu gibi kaldı. Doğruladığımız yeradlarının Türkçelerİ, Rumcalanndan sonra italik harflerle parantez içine alındı. Litri (ild ir). Herakleia (Ereğli), Karvali (Getveri, Güzelyurt), Maıandros (Büyük Menderes) Irmağı Örneklerinde olduğu gibi. Tarihİ yeradlarının yazılışında Eski Yunancayı Latin harflerine geleneksel uyarlama yönte mi yeğlendi, ayrıca Türkçe okunuşu da parantez içine almdı. Philadelpheia (Filadelfiya, A laşehir), Phrygia (Frigya), Apollonia (Apolyoni, Ulubat) Gölü Örneklerinde olduğu gibi.

YAZARIN Ö N SÖ Z Ü Bundan yirmi yıl kadar önce ulusal kimliğimize ilişkin konular üzerinde kalem oynatmaya başladığını zaman, amacım vc iddiam, tek t flus, tekSov, tekDhı üçleme siyle dile getirilegelen ulusal ideolojimizi yeniden belirlemekti. Kesinlikle gerek liydi bu. t) dönemde ülkemizde korkunç bir ideolojik sessizlik hüküm sürüyordu, her depremden önce görülen sessizlik gibi. Bugünkü ideolojik sarsıntılar, en taşkın düş gücünü bile aşan vc zemin ve zamana uymayan olaylar gibi görünse de, nisbeten kolay açıklanabilir. Yeni Yunan Ulusu, çağdaş her Avrupa ulusu gibi, ideolojik olarak kendiliğin den ortaya çıkmadı. O da, Fransız İhtilaliyle gelişen Avrupa Aydınlanma Akımının politik-ideolojik bir ürünüydü. Milliyetçilik ideolojisi, ilk ortaya çıktığında, Avrupa Aydınlanma Akımının elinde teokratik ve feodal toplumsal rejimlere karşı savaşımda ve erkin Allah'ın inayetiyle hüküm süren kraldan demokratik yolla seçilmiş parlamentoya geçişinde kuramsal bir silah olarak iş gördü. Fransız İhtilalinden önce, Yunanistan’ın anakara kesimindeki nüfusun çoğun luğu,

belirgin ulusal kimlikler olmaksızın, Arnavutça, Ulahça ve Slavca konuşan

sakinlerden oluşuyordu. Yunanca konuşan sakinlere gelince, onların da büyük bir oranı sırasıyla Flamanların, Katalanların, İtalyanların, Fransızların, Almanların, Mora Slavlarmın, Yahudilerin v.s. Hcllenleşmiş torunlarından oluşuyordu. Eski Yunanlıların torunlarına da yer yer rastlanıyordu; örneğin, Çakon’larda*'1 ve l’atra’daki ve Argos bölgesinin batısındaki kimi kalıntılarda olduğu gibi. Bu olay, elbette, olumsuz bir saptama değildir ve salt Yunanistan'a özgü bir

(*) Çakonlar: Mora'nın güneyinde Çakonya yöresinde yaşayan bir topluluk. Çakonya lehçesinde Eski Yunancadan birçok kalıntılar vardır.

durum da değildir. Zira böylesi, tüm Balkan bölgeleri ve genel olarak bugünkü tüm Avrupa ulusları için geçerlidir. Yeni Yunan ulusal kimliğini, Avrupa Aydınlanma Akımının etkisi altında kalarak, Diaspora Ortodoks Rumlarının orta kentsoylu sınıfından gelen çocukları yarattılar özellikle. Onlar, Fransa’da veya Almanya’da eğitim görürken etkilen mişlerdi bu akımdan. Başlıca örnek, Ulah kökenli Rigas Fereos’tur'">. Eski Yunanlılar, Yunanca konuşan ve Yunan uygarlığını kabul eden herkes Yunanlıdır diye dahice bir ideolojik tutum benimsemişlerdi. Yeni Yunanlılar ise. Alman Romantizminin etkisi altında kalarak, tek Ulus, tek Soy, tek Din üçlemesiyle dile getirilen ulusal bağdaşıklık ilkesini benimsediler. Ulusal bağdaşıklık ilkesi, düşünen hayvanlar olan insanlara kolay uygulanamaz. Böylesi, ancak veterinerlikte başarıy la uygulanabilmektedir. Yunan devleti kurulduğunda, Yunanlı propagaııdistler, Makedonya’daki Bulgar emellerini savmak amacıyla, eski atalarımızın zaman içinde değişmez sürekliliği kuramını uygulayarak, hem kendilerini hem de Slavca konuşan MakedonyalIları eski Makedonların ve Büyük İskender’in torunları olduklarına inandırdılar. Bu ideolojik sapıklığın yanetkileri hem onlarda hem de bizde bugün bile açıkça görülmektedir. Söz konusu ideolojiyi soğukkanlılıkla irdeleyince, eski Yunan, eski Bulgar ve eski Türk soylarının zaman içinde değişmez sürekliliğinin geçerli olmadığı sonucu kolayca ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, Ortodoksluğun Yeni Yunan kimliğiyle asla özdeşleşmediği sonucu da çıkmaktadır. Nedeni çok basit: Ortodoks Milleti diye adlandırılan toplum, sonradan ayrılan Rus, Bulgar, Arnavut, Sırp, Makedon, Rumen ve Yunaklardan oluşuyordu. Romalıların veya Rumların o dönemdeki Milletbaşı ve İstanbul Patriği, kendi ayrıcalıklarını korumak için, 1821 Yunan İhtilalini aforoz etmiş ve her çeşit ilerici toplumsal hareketi engellemeye çalışmıştır. Benzeri olay lar, bazılarınca Korais’in'"’ kaleme aldığı iddia edilen 1803 tarihli Yunan Vilayeti başlıklı yapıtta ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Yeni Yunan devleti istikrar kazanınca, Yunanlı aydınların ideolojik dağarcığı Megali İdea hayaliyle daha da zenginleşti. Bir ideoloji ki, kaçınılmaz bir biçimde 1922 Anadolu Felaketine yol açacaktı. Ulusal bağdaşıklık politikası ile Megali İdea(*) (*) Rigas Fereos veya Velestinlis (1757-1798): Yunan Aydınlanma Hareketinin ilk isimlerinden. Balkan halklarını OsmanlI İmparatorluğuna karşı ayaklandırmaya çalışmıştır. 1821 Yunan İhtilalinin öncüsü olarak kabul edilir.

ideolojisinin birlikteliği 1913’te en trajik biçimini aldı. Yunan ordusu, bugünkü Kılkış ilini işgal ettiğinde, Slavca konuşan Makedonlardan oluşan il nüfusunun %90’ını yok etti veya Bulgaristan’a sürdü. Önceleri ilerici bir ideoloji olan milliyetçilik, çirkin olan öbür yüzünü de, hoşgörüsü olmayan veya farklı olanı yok eden yüzünü de göstermeye başlamıştı. Bu ideolojinin sonucu olarak, çokuluslu feodal Osmanlı devletinin yerini milliyetçi gerici devletler aldı. Bu olay, Balkanlar’da çeşitli savaşlara yol açtı, bölge toplumlannı göçlere sürükledi ve ulusal azınlık topluluklarını yok olmaya mahkum etti. I9 l9 ’da Türk ulusal bölgesinin Yunan ordusu tarafından istila edilmesiyle, Anadolu Rumluğunun geleceği dramatik bir boyut kazanıyor, bunun yanısıra Türk ulusunun varlığı da tehlikeye giriyordu. Türk ulusu ki, Anadolu Seferinin de yarat tığı tehdit sayesinde, Kemal Atatürk tarafından yeni oluşturulmaya başlıyordu. Papanastasiu1" 1gibi kişilerin akılcı görüşlerine, pek tabiî, kimse kulak asmadı. Anadolu Felaketinden yıllar önce tanınmış sosyalist lider görüşlerini şöyle dile getiriyordu: "Gerçek özgürlük, ulusal eşitlik ve dayanışma yolu, Türkler için olduğu kadar Türkiye 'de yaşayan Hıristiyan halklar için de tek kurtuluş yoludur; onları yüksek bir yaşam düzeyine çıkaracak tek yoldur.. Bu halkların yüksek çıkar ları, ulusal megalomanilerini ve istilacı emellerini terkedip, Türkiye’y e gerçek özgürlüğün yerleşmesi için İnsanî çabalara katılmalarını gerektirmektedir. ” Anadolu Seferinin ideolojik tabanını oluşturan Megali İdea ideolojisini yasal laştırmak amacıyla çeşitli söylenceler uydurulup yaygınlaştırıldı. Sözgelimi, İonya Hellenizminin 3.000 yıllık bir süreklilik içinde o bölgede hep var olduğu ve Türklerin Anadolu’da bir azınlık nüfusu oluşturdukları gibi. Bugün bile milliyetçi çevreler kurtarılmamış vatanlardan söz etmekte ve bazı siyasiler Hellenizm alanının daha çok daralmasına müsaade edilmeyeceğini açıkça ilan etmektedirler. Bu görüşler, tarihî dayanakları konusunda birçok kuşkular doğurmaktadır. Elinizdeki bu çalışmanın amacı, Pontus, Aydın vilayeti ve genel olarak Anadolu'nun batı kıyısı Rumlarının gerçekte ne ölçüde nüfus çoğunluğunu oluştur-(*)

(*) Korais Adamantios (1748-1833): Yunan Aydınlanma Hareketinin en önde gelen ismi. Yunan milliyetçiliğini biçimlendiren ve 1821 Yunan İhtilalini hazırlayan düşünürlerden. İzmir doğumlu olup, Paris’te yaşamış ve orada ölmüştür. İsimsiz bir Aydınlanma Bildirgesi olan Yunan Vilayeti’nde Kilise ve papazlar sert bir dille eleştirilmektedir. (**) Papanastasiu Aleksandros (1876-1936): Yunanlı siyaset adamı. İki kez kısa süreyle başbakanlık görevinde bulunmuştur.

duklarım ve ne ölçüde o bölgelere 3.000 yıldan beri yerleşik olduklarını araştırmaktır. Ülkemiz, mutlu koşulların sonucu olarak Avrupa Birliği’nin tam üyesi olan tek Balkan ülkesiyken, Yunan toplumu bu günlerde Yunan hükümeti ile yerel Ortodoks Kilisesi Papazlar Sınıfı arasında çoktan tarihe karışmış olması gereken bir çatışma yaşadı <*>. Hristodulos ve Kallinikos’un(*'> halk önünde dile getirdikleri görüşler, birçok ideolojik sapmaları açığa vurdu. Birincisi şöyle bir açıklama yaptı: “Allah tarafın dan bana verilen emir önde yürümek, sizin de göreviniz ben dini liderinizin peşin den gelmektir." İkincisi ise daha da ileri giderek şu inanılmaz şeyleri savundu: “Fransız Aydınlanma Hareketi Fransa’y ı nasıl felakete sürüklemişse, Yunan Aydınlanma Hareketi de Yunanistan ’ı aynen felakete sürükleyecektir. ” Yerel Ortodoks Papazlar Sınıfının ortaçağa özgü bu teokratik görüşleri, günümüzden 250 yıl önceki eski dönemlerde belki olağan karşılanırdı. Fakat Avrupa Aydınlanma Fesefesi bu görüşlere karşı savaşmış ve galip gelmiştir. Yerel Ortodoks Papazlar sınıfı başla olmak üzere Yeni Yunan toplumunun bir bölümü teokrasi bağlarından hâlâ kurtulamadığı için, yukarıda sözü edilen ideolo jik çatışma, ulusal ideolojimizin yeniden belirlenmesi konusunu ivedilikle gündeme getirdi. Bizans İmparatorluğu ile onun ardılı Osmanlı İmparatorluğundaki teokrasi, Avrupa halklarına yüzyıllar boyu çile çektirdi ve feodal sistemi ve onun yanısıra kilise topraklarının kutsal kulları diye güzelsenmiş bir adla rençperlerin köleliğini kutsadı. Avrupa Aydınlanma Akımı, işte bu teokrasiye karşı mücadele etti ve başarılı oldu. Çağdaş Yunan ulusu da varlığını bu akıma borçludur. Umarım ki elinizdeki bu çalışma, elbette olanakları çerçevesinde, bazı görüşlerin ve uyduruk tarihî söylencelerin aydınlanmasına ve düzeltilmesine katkıda bulunur. Eylül 2000

OYunanistan'da 2000 yılının ortalarına doğru yeni kimlik belegelerine yurttaşın hangi dine mensup olduğu yazılmayacağı açılandıktan sonra, başpiskopos Hristodulos başta olmak üzere. Kilise bu hükümet kararına sert tepki gösterdi, direnişe geçti, mitingler düzen ledi. Bu konuda halk oylaması yapılması için açtığı imza kampanyasında 3,5 milyon imza topladı. (**) Hristodulos: Yunanistan başpiskoposu. Megali Idea özlemcisi olarak görünmekten hoşlanır. Kallinikos: Pire piskoposu. Hristodulos'un manevi babası ve yakın dostu.

ERKEN ANTİK ÇAĞDA ANADOLU

HİTİT DÖNEMİ (İ.Ö. 1700-1200) f.Ö. ikinci binyıl, Rusya vc Asya bozkırlarından çekilip, Kafkasya veya Balkanlar yoluyla ilerleyerek Ege ve Anadolu bölgesine yerleşen Hint-Avrupa kökenli halkların büyük göçleriyle bilinmektedir Güneye doğru erken bir göç girişiminde bulunan Hint-Avrupa kökenli bir halk ta Akha’lardı. Akhalar, İ.Ö. 2000'e doğru Rus bozkırlarını terkettikten sonra güney Yunanistan’a yerleştiler. İ.Ö. 1700 dolaylarında Hmt-Avrupa kökenli bir başka halk olan Hıtıtler, Asya bozkırlarını terkederek, Kafkasya yoluyla önce Karadeniz bölge sine akın etti ve daha sonra orta ve doğu Anadolu’ya yerleştiler. Hıtitler, 250 yıl içinde güçlü Hitit Krallığını kurdular (Hanta 1).

Hititler, yerli bir halkın Hatti adıyla bilinen ülkesine yerleşti ve oraya başkent leri Hattuşaş’ı kurdular. 1906 tarihinde Alman araştırıcı Hugo Winckler, Ankara ile Amasya’yı birleştiren imgesel çizginin ortasına rastlayan bugünkü Boğazköy yakınlarında bir tepedeki görkemli bir sarayın kalıntılarının Hattuşaş’taki Hitit sarayına ait olduğunu açıkladı Hititler, askerî üstünlüklerini, bozkırların tek kişilik süratli savaş arabasını iki atın çektiği üç kişilik arabaya dönüştürmüş olmalarına borçludurlar. Bu savaş arabasıyla, düşman uluslar karşısında önemli bir savaş üstünlüğü elde ettiler. Hititler, Babillilerden alıp benimsedikleri çiviyazıyla taş anıtlar üzerine yonttukları metinlerden de anlaşıldığı gibi, çok yüksek bir uygarlık geliştirdiler. Hititlerin ilk krallarından biri olan I. Murşil, İ.Ö. 1595 dolaylarında Babil’i ele geçirip Hamurabi hanedanını devirdi. Batıda ise, o dönemde batı Anadolu’daki en önemli düşmanı olan Arzava Krallığıyla savaş halindeydi. Kral Şuppiluliuma’nın hüküm sürdüğü yıllarda (İ.Ö. 1380-1346) Hitit Krallığı, Kuzey Suriye’yi de ele geçirerek, toprak genişliğinin doruğuna ulaştı. Seramik madde üzerine yazılmış bir mektupta, firavun Tutankhamon’un dul karısının Şuppiluliuma’ya beş oğlundan biriyle evlenmek istediğini bildirdiği saptanmıştır. İ.Ö. 1285’te kuzey Suriye’de Kadeş savaşında Mısırlılar Hititlere yenildikten sonra, Hitit kralı Hattuşil ile Mısır firavunu Ramses arasında günümüze dek muhafaza edilmiş devletlerarası anlaşmalar imza edilmiştir12. Hititler, egemenliklerini Pontus’tan Kıbrıs’a dek genişletmiş oldukları halde, batı Anadolu’daki Arzava Krallığı sakinlerini kesin olarak boyunduruktan altına ala madılar. Onlar, daha sonraki yüzyıllarda Lyd’ler, Kar’lar ve Lyk’ler olarak ortaya çıktılar. Lyd uygarlığı büyük gelişme göstermiştir. Lydler (Lidler veya Lidyalılar) kendi altın paralarını bastılar, kendi yazı ve müziklerini yarattılar. Lyd makamı kilise müziğinde bugün bile kullanılagelmektedir. Daha güneyde yaşayan Kar’lann (Karyaltlarm) başkenti Halikamassos (Bodrum) idi ve onların da kendi dilleri vardı.

1. Macqueen, J., G , (1986): The Hettttes. 2. Lehmann, J. (1975): Hetbeten, p 44: ‘ Ramses, lieveling van Amon, de Grote Koning, de koning van het land Egypte de held van aile landen, de zoon van Sethos, de Grote Koning, de koning van het land Egypte, de Held, de kleinzoon van Ramses, de Grote Koning, de koning van het land Egypte Aan de koning van het land Hatti, de Held, de zoon van Mursilis, de Grote Koning, de koning van het land Haiti, de held. de kleinzoon van Suppiluliumas, de Grole Koning, de koning van het land Hatti, de Held..."

Son olarak Lykler (Likler veya Likyalılar), Karya’nın güneybatısında, Rodos’un karşısındaki bir ülkede yaşıyorlardı. Bu bölgenin kıyılan sarp kayalıklar dan oluştuğu için denizciliğe elverişli değildi. Bu durum, daha sonraları orada Yunan kolonilerinin neden kurulmadığını da açıklamaktadır. Lik dili, luvik diller grubuna mensuptu ve uzun yüzyıllar boyunca konuşulagelmiştir. I.Ö. 1200 dolaylarında büyük Hitit Krallığı, batıdan gelen istilacılar tarafından yıkıldı. Hitit egemenliği, bu istila nedeniyle, İ.Ö.1200’den 800’e dek Kilikya ve Suriye’yi kapsayan küçük Yeni Hitit Krallığıyla sınırlı kaldı. 1200’lerde bugünkü Belgrad dolaylarından gelen Thrak kökenli Phryg’lerin Anadolu’yu istila ettikleri bilinmektedir. Hitit Krallığını yıkan istilacılar da besbelli Phryglerdi. İ.Ö. 800’lerde Makedonya’dan gelen bir başka Thrak grubu olan BrygTer, Anadolu’ya göç ederek oradaki soydaşlarıyla birleşip, tarihte saptanmış olan Phrygia Krallığını kurdular. Phrygler, İ.Ö. 800’de Yeni Hititleri de yendiler. Hititler bu yenilgiden sonra Anadolu siyasî sahnesinden kesin olarak çekildiler. İ.Ö. ikinci binyıl boyunca Anadolu kıyılarına Yunan kolonileri daha kurul mamıştı. Akhalar, anakara Yunanistan’ına ilk yerleştikleri dönemde nisbeten düşük bir uygarlık düzeyinde bulunuyorlardı ve sonraki 1.000 yıl boyunca yalnızca konuş ma dili kullandılar. Yazıya, Fenike alfabesini benimseyerek, büyük bir olasılıkla İ.Ö. 800 dolaylarında kavuştular. Bu alfabe bugüne dek kullanılagelmektedir. Yunan uygarlığının düzeyi, İ.Ö. 800’lere rastlayan geometrik dönemin seramik yapıtları incelendiğinde de ortaya çıkmaktadır. Atina Arkeoloji Müzesinde korunan bu döneme ait seramik kaplarda insan başı basit bir küreyle temsil edilmek te, beden ise bir üçgenden oluşmaktadır. Tersine, S00 yıl öncesine ait Hitit uygarlığı yapıtları çok daha ince bir tekniğin ürünüdür. Dor’lar, Hitit Krallığı döneminde Rusya ile Polonya arasında bulunan ovalar da yaşıyorlardı ve uygarlık düzeyleri besbelli düşüktü (çobanıl yaşam).

PHRYG DÖNEMİ (İ.Ö. 1200-676) İ.Ö. 1200 dolaylarında bugünkü Sırbistan’ın bulunduğu bölgeden gelen Thrak kökenli Phryg’ler (Frigler veya Frigyalılar), Anadolu’ya göç ettiler. Frigler, Hitit Krallığını yıktılar, Hititleri göçe zorlayarak kovdular ve ele geçirdikleri başkent Hattuşaş’ta nüfusun büyük bir bölümünü kılıçtan geçirdiler’. Hititler, İ.Ö. 1200’lerde Anadolu’nun güneydoğu bölgesiyle, yani Kilikya ve kuzey Suriye’yle, yetinmek zorunda kaldılar ve orada Yeni Hititler adıyla tanındılar. İ.Ö. 800’lere doğru bir başka Thrak boyu olan Bryg’ler (Brigler) de Anadolu’ya göç ettiler. Brigler, önceki 400 yıl boyunca Makedonya’da Midas’ın efsanevî bahçelerinin bulunduğu Bermion Dağı eteklerinde yaşamışlardı. Anadolu’ya göç ettikten sonra oradaki soydaşları Friglerle birleşerek Phrygia (Frigya) Krallığını kurdular. Krallığın başkenti, Ankara’nın batısında bulunan Gordion idi (Harita 2). İ.Ö. 800’lerin Frig Krallığı, tarihte saptanmış bir olaydır. Tersine, Briglerin atası Midas’ın başını çektiği Bermion Brig Krallığı, tarih konusu olmaktan çok mitoloji konusudur. Frigler, Hitit Krallığını ele geçirdikleri halde, batı Anadolu halklarını, yani Lidyalıları, Karyalıları ve Likyalıları, boyundurukları altı-3

Hartta 2 : 1 ö 825 dolaylarında Anadolu'nun siyasî haritası

3. De Volksverhuizingan. 1500-600 v. Chr. (1987), p. 17: Tot de verschillende stammen waamit de Zeevolken vvaren samengesteld, behoorden ook de Frygleıs, een vanaf de westkust van de Zwarte Zee stammend Indo-europees volk dal zich zou vestigen in Anatolie nadat de Hettieten daar wanen veıjaagd... zeker is dat de invallers het rijk der Hettieten otaal vemietigden: Hattusas werd volledig vemoest, een groot deel van de bevolking werd jitgemoord. tenvijl de overlevende in ballingschap werden gedreven".

na alamadılar veya almak istemediler. Friglerin orta ve doğu Anadolu’daki egemenliği, Yeni Hititler karşısında askeri üstünlük sağladıktan sonra, İ.Ö. 800’de tamamlandı. Bu yenilgilerinin ardın dan Hititler bölgenin siyasî sahnesinden kesin olarak kayboldular. Thrak-Frig uygarlığı olarak bilinen Frigya Uygarlığı, yüksek bir düzeye ulaşmıştı. Bu uygarlığı nitelendiren öğelerden biri olan Frig dili, Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarına dek konuşuluyordu. Dillerinden başka Friglerin üstün başarı gösterdik leri müzikleri vardı. Frig müzik makamı bugüne dek bilinegelmektedir. Friglerin Kybele ve Dionysos tanrılara tapınılan da bilinmektedir. Bu tapınılan daha sonra Yunanlılar da benimsemişlerdir. Anadolu halklarının Yunanlılarla ilk çatışması, Homeros’un Truva savaşını öykülediği İlyada’sında anlatılmaktadır. Bu savaş, İ.Ö. 1300 ile 1200 arasında cereyan etmiş olsa gerek. İlyada kuşaktan kuşağa sözlü olarak muhafaza edilmiş ve, konunun uzmanı bilim adamlarının savlarına göre, bu şiirsel yapıt İ.Ö. 800 dolay larında yazılı hale getirilmiştir. Besbelli o dönemde, zira Fenike alfabesini benim seyerek Yunanlılar yazıya o zaman kavuşmuşlardı. İ.Ö. 1000 dolaylarında Dor’larm inişi, İonia (İonya) kıyılarına Yunan kolonizasyonunu hızlandırdı. Böylelikle kıyı bölgesindeki nüfusun budunsal yapısın da köklü değişmeler oldu. Şunu da belirtmek gerekir ki, Yunan kolonizasyonu bu dönemde Anadolu’nun salt batı ve güney kıyılarını kapsıyordu ve çok kalabalık bir nüfusa sahip olan iç bölgelerin budunsal yapısını etkileyemedi.

KtMMER (İ.Ö. 676-560) LYD (İ.Ö. 560-546) VE MED (PERS) (İ.Ö. 546-334) DÖNEMLERİ İ.Ö. 676 tarihinde Kafkasya’dan gelen Kimmer’ler Anadolu’yu istila ettiler. Böylece Frigya Krallığı dağıldı, doğu Anadolu topluluklarında karışıklıklar baş gösterdi ve onlardan birçoğu başka bölgelere göç etmek zorunda kaldı. Orta ve doğu Anadolu'daki Kimmer egemenliği 100 yıl kadar sürdü. Bu süre içinde batı Anadolu halklarının, yani Yunanlı, Lidyalı, Karyalı ve Likyalilartn, bağımsızlık larına dokunulmadı (Harita 3). İ.Ö. 560’ta Lidyalı ve Asurluların baskısı altında Kimmer devleti dağıldı ve

ardında uygarlık kalıntıları bırakmadı. Kimmerler gelecekte Anadolu tarihinde artık herhangi bir rol oynamayacaklardı. Kimmer devleti İ.Ö. 560’ta ortadan kalktıktan sonra, Anadolu Medler ile Lidyalılar arasında paylaşıldı. Harita 4’te görüldüğü gibi, aralarındaki smırı Ankara yakınlarından geçen Halys Irmağı (Kızılırmak) oluşturuyordu. O dönemde kral Kroisos yönetimindeki Lidya devleti, Sardes dışından geçen Paktolos (Şart) Çayındaki gümüş ve altın yataklarının işletilmesi sayesinde, gerek politik gerekse ekonomik gücünün doruğuna ulaşmıştı. Lidyalılarm dillere destan bu zenginlikleri nedeniyle Kroisos adı bugün bile “aşırı zengin kimse” anlamında kullanılmaktadır.

Kral Kroisos, İonya’daki Yunan kentlerinden birçoğunu ordusuyla tehdit etti, hatta bunlardan bazılarını ele geçirdi. Med Krallığının üzerine yürümek istediğinde, Delphoi kehanet merkezinin görüşüne başvurdu ve Medlere savaş ilan ederse kimin kazanacağını sordu. Pytlıia <’• şöyle yanıt verdi: “Halys Irmağını (Kızılırmak) geçersen, büyük bir devlet yok olacak.” Bu kehanetten cesaret alan Kroisos sınırı geçti ve kendi devleti yok oldu. Birleşik Med ve Pers devletinin lideri II. Kyros, Kroisos’un ordularını yendik ten sonra Lidya devletini yıktı ve İ.Ö. 546’da İonya’daki Yunan kentlerinin bağım sızlıklarını da kaldırarak tüm Anadolu’yu kendi devletine kattı. İdam edilmezden önce Kroisos’un “Solon, Solon” '”1diye haykırdığı söylenir. Solon’un o ünlü “sonunu görmezden önce kimsenin mutluluğuna imrenme" sözünü anımsamıştır. Kroisos, Lidya kralıyken Solon’a dünyanın en mutlu insanının kim olduğunu sormuştu ve ölçüsüz zenginliklere sahip olduğu için Solon’un kendisini göstermesini bekliyordu. Solon da ona yukarıdaki özdeyişiyle yanıt vermişti. Kyros bu öyküyü dinledikten sonra Kroisos’un canını bağışlamıştır. Anadolu’daki Pers egemenliği yıllarında Yunanlılar yalnızca İonya kıyılarına(*)•

(*) P y th la : Yunanistan da Delphoi kehanet m erkezindeki lahihe Apollon verirm iş (••) S o lo n (I û

640^560) Atinalı pcliiikacı ve ünlü yasa koyucu

Ona kehanet yeteneğini tanrı

yerleşmiş bulunuyorlardı ve sayıları, çağdaş hesaplamalara göre, 350.000 kadardı*. Aynı dönemde Karadeniz veya Pontus kıyılarında Yunanlı kolonistler başlıca dört kent-koloniye, yani Trabzon, Amisos (Samsun), Sinop ve Herakleia’ya (Ereğli), yerleşmiş bulunuyorlardı. İç bölgelerdeki Pontuslular tümüyle Asya kökenli topluluklardan oluşuyorlardı. Bu dönemde Anadolu’nun güney kıyılarına, yani Likya’ya, bölgenin kayalık olması nedeniyle Yunanlı kolonistler yerleşmediler. Denizciliğe elverişli kıyıları olan komşu Pamphilia’ya (Pamfilya) Yunanlılar kolonist olarak daha İ.Ö. 7. yüzyılda yerleşmişlerdi; örneğin Antalya’ya ve kıyılar daki daha başka bazı kentlere. Pamfilya’nın İran kökenli sakinleri dil bakımından Hellenleşmekte çok geciktiler ve kendi ulusal dillerini İ.S. 50’lere dek korudular. Bu dil, Yunanca yazılmış İnciller aracılığıyla yayılan Hıristiyanlığın egemenliğiyle birlikte kesin olarak ancak İ.S. 3. yüzyılda kayboldu'.45

4. lompfa mu EM rjvım ıi EOvouç, (1971), Tûpoç B’, EkSotiki) A0qvdıv A.E., oeA. 262: "M e (3ûoq tov □ pıSpâ Tiıiv ttAoİojv ttou TroptraÇav oktüj cmp uç Gu Seko iqivik£ç ttGAeiç arp vaupcıxla T1Ç Aûöqç (495 Tr.X.), ExE ımaAcyıoBEl |JE opusıû Knvnncırrıpu) npccrfyyıar a eAeüSepoç TTAq0uaMÖÇ rouç yvpuı cno 500 tt.X.

... 'Etoi n luvla 6a eIxe tGte ttepIttou 350 000 - 370.000 eAeûBepouç

kotoIkouç

(pa<l

me touç ttepioI-

KPUÇ)- .

5. lam pla rou EMpviKOû EBvouç, (1976) TĞIJCÇ I T , EköOTikiİ A0r)v(.)v A E , oeA. 254: “OAoç 0 TrAnBuouöç pıAaûoE m a EAAnviKâ ov koi öıOTocmüvovTaı lyvrı tuiv ttoAoilüv ıBaytvaıv kotoİkuiv koi inç öıaAfıaou

touç oe memovumI veç

CTTiypoıptç

koi

avOpamuıvûMio aıcûpp ıcaı ı»>Ç iov 3o aıuıva p X .'

MAKEDON - ROMA ÇAĞI (İ.Ö. 334-63)

MAKEDON DÖNEMİ (İ.Ö. 334-113) Biiyiik İskender’in Anadolu seferi, yalnızca Doğu’nun haritasını değiştirmek le kalmadı, aynı zamanda dünya tarihinde önemli bir dönüm noktası oluşturdu. Pers egemenliğinin İ.Ö. 334’te yıkılışı, Anadolu halklarının kültürel ve budunsal gelişi minde çok ciddi sonuçlara yol açtı.

M akedonlara boyun eğen Anadolu bölgeleri Büyük İskender İ.Ö. 334’te Anadolu’ya Hellespontos’tan (Çanakkale Boğazı) girdi ve galip geldiği ilk savaşını Granikos (Kocabaş) Çayı dolaylarında verdi (Harita 5). Granikos (Kocabaş) Çayı savaşından sonra Büyük İskender Lidya’ya girdi ve bu ülkeyi hiç direnişle karşılaşmadan ele geçirdi. Başkent Sardes’e Zeus tapınağını kurdu. Bu tapınağın kuruluşuyla birlikte bölgeye Yunan dini yayılmaya başladı6. Ancak Lidyalılann dilsel Hellenleşmesi çok daha erken başlamıştı. Pontus’un Amasya kentinde doğan Asya kökenli coğrafyacı Strabon, Lidyalılann klasik çağ dan beri dillerini konuşmayı bıraktıklarını yazmaktadır ’. Lidyalılann dilsel

fi. loropfa rou EAAnvmoû E&vouç (1973), Töpcç û ', E kCgtiki^ Afinw^ v A.E., oeA. 59: “O löıoç o M. AA£Çav&poç TTpoxwpnaf TTpoç ırjv nptüTEuouoa inç Au&laç lâpficıç. . ûıtîoÇE, t£Aoç, va oiKoöoprıGai atr|v OKpânûAr] vaâç Kaı pajpûç rau OAupnlau Ûı6ç’ 7. Vriorıis, S Jr , (1971) The Decline o f medievai Helleni&m in Asia Minör and tha Pmcess o f Islamizabon from the Eleventf) through tha Fiftaenttı Century, p. 44. "The geographer Strabo himself an inhabilarıl ol o re of these Hel en zed Anatolian towns (Amasela)"

Harita 5 Büyük İskender'in Anadolu sefennde izlediği yol ve I O

188 de

bölgenin siyasî bölünüşü. Hellenleşmesi, önceleri yalnızca kentlileri kapsıyordu. Dağlık bölgelerde yaşayan nüfus, dilini ve kültürel kimliğini yüzyıllar boyu Hellenistik döneme dek korudu. Daha sonra Büyük İskender Karya üzerine yürüdü. Savaşmadan ele geçirdiği bu ülkeye. Yunanlı olmayan yerel hanedanın temsilcisi Ada’yı naibi olarak yer leştirdi Makedon egemenliği, Karya nüfûsunun dilsel Hellenleşmesini daha da hızlandırdı. Karyalılar da Lidyalılar gibi daha klasik çağda dil bakımından Hellenleşmeye başlamışlardı. Yunancayı bozuk telaffuzla konuşmak anlamına gelen “karizein” (karlamak, Karyalı gibi konuşmak) diye bir deyim vardı. Karya kökenli bir şahsiyet Herodotos’tur; onun babası Karyalı, annesi Yunanlıydı’. Lidya ve Karya’nın tersine, Likya nüfusu l.Ö. 333’te Büyük İskender’e karşı oldukça direndi. Ancak bu direniş büyümedi; denizciliğe elverişli kıyılan olan komşu Pamfilya’da yüzyıllardan beri Yunan kolonileri bulunduğu için belki. Pamfilya’nın kuzeyindeki dağlık Pisidia’da (Pisidya) Büyük İskender şiddetli bir direnişle karşılaştı. Dağlık olan bölge o zamana dek Yunan kolonizasyonundan89 8. ICTTopla m u EAAqviKOü E ö vouç (1973), Töpoç A

E kÖohk O A0r]vujv A.E., otA. 67: T I iotûç cnnv

uttöox£oi*| tou o AA£Çovöpoç n v t te ı f r ooTpöTTrı tt|ç Kaploç m v Aöa, OVOYVWpl(OViaÇ

TOUÇ CTTCVOÛÇ Ö£-

O p O Ü Ç TTOU O U V tÖ E O V TOUÇ KO TO İKOUÇ Tr|Ç T T £ p lO X fc y t TO T ra A O lÖ ÖUVa<JT1KÖ TOUÇ O İK O *.

9. tcnopta m u EAAqviKoû Eövouç (1972), TÖpoç P 2 , EıcöonKf'j AGnvujv A E., oeA 432: “O HpûÖoroç YEvvı^ÖnKE cnnv AAncapvaooö Apudı f\ P oiüj r|Tav EAAnvîöa"

. o TTOTtpaç

tou

AûÇnÇ ı^Tav KapiKilç KaTayudY^Ç. EViid H MH^pa

tou

uzak kalmıştı ve Pisidyalılar Büyük İskender’in boyunduruğu altına girmek istemiyorlardı. Pisidyalılann dilsel Hellenleşmesi çok daha geç, ancak Hellenistik dönemde başladı ve Hıristiyan dini sayesinde Roma çağında tamamlandı En şiddetli direnişle Büyük İskender komşu ülke İsauria’da (Isauriya) karşılaştı. Bu nedenle bölgeyi işgal etmekten geçici olarak vazgeçti. Onun ölümünden sonra, I.Ö. 322’de Perdikas*(*)’’ ikinci kez İsaur’ların üzerine yürüdü. Başkentleri İsaura’nın kuşatılması sırasında kent sakinleri Makedonların eline diTşmektense, evlerinde aileleriyle birlikte kendilerini yakmayı yeğlediler". İsaurlar Yunacayı öğrendikten sonra da kültürel kimliklerini korudular. Artık Bizans’a ait olan Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde soygun amaçlı akutlarını İ.Ö. 5. yüzyıla dek sürdürdüler. Dağlık Pisidya’yı kısmen fethettikten sonra Büyük İskender doğuya yönele ceği yerde, kuzeye Frigya yaylasına doğru yürüdü. Oradan Friglerin başkenti Gordion’a ulaştı. Frigya’ya Yunan kolonizasyonu hiç dokunmamıştı. Gordion düğümüne gelince*”’; o, tarihten çok mitolojiyi ilgilendiren bir konudur. Frigya nüfusu o dönemde Thrak kökenli Frigler ile Hitit, Kimmer, Lid ve Pers kalın tılarından oluşuyordu. Antiokhos döneminde Lidya ve Frigya kentlerine 2.000 Yahudi ailesinin yerleştirildiği kaydedilmektedir. Daha sonraları onlar, öbür sakin ler gibi, hem dil hem de kültür bakımından Hellenleştiler11. Daha sonraki dönem-

10. loropla tou EAAqvtKoö ~E6vouç (1976), lâpcç İT ', E kSotik^ A0qvtiıv, A.E., otA. 257: “Oı kûtoiKûi Tqç, TpGXc*Ç Kaı ipiAottöAepoi, ÇoCıoav oe oxupoıjç oikioucûç KTioutVGuç oe CucrnpâoiTO cmöKpnpva mjıtüuoıa koi öev ct;£AAqvlaTqKav uapû oto öqjıpa £AAqvıOTiKd ypâvıa koi OTq paıpal'Ki'ı TTEplaöa". 11. loropla tou EAAqwKoû EBvouç (1973), Töpaç A ‘ , E köotiki) A0qv(jjv, A.E., oeâ. 240: “O ricpö(koç Kor£Aap£ rqv TTöAq Aâpavöa Kaı Tqv KaTfecnpEtjJE. EttI öûa 6pwç qptp£ç TToAıöpKqa£ otevû Tqv TTöAq loaupo, xüJPİÇ va pnapEoEi va ıqv KOTaAâpEi, £tt£iöi*| ı*|iav koAû oxupojpEvq koi £lx£ yEvvalouç uîTEpaamoTfeç. Tqv ıpiıq qp£pa aı loaupElç, £tr£iöq KQTâAa3av öti r^mv pûraıoç o ayıuvaç touç koi q Tipuıpic tguç

0a qıav £t;£UT£Ai(TTiKq petû ıqv ı'ına, ğkAeioov to ıraıöıâ, tiç yuvoiKcç koi touç yavelç cna cmina touç p£ ÖAa ra ayaGd touç. 'Etteito aıpoû TroA£pqaav orrö ıa î£(xq, öoo âvT£xav Kaı ûao Öı£Getov p£Aq plx@qKav Kaı aı löıaı aıqv «pumû*. 12. Ramsay, W , M., (1916) The lntermixture o f Rsc&s in Asia Minör, P 6: ‘ A considerable Jewish populalion was brcughl into the country by the Greek kings betvveen 300 and 150 B.C. Antiochus the Great by one aci inlraduced 2 000 Jevuish families into Phrygia and Lydia". koi touç £kqijjov

(*) perdikas (l.û . 365-321): Büyük İskender'in komutanlarından 8. İskender'in Ölümünden sonra komutanlar arasındaki çarpışmalarda Selefkos ile bağlaşıp, Hellenistik Suriye devletinin kurulmasına katkıda bulunmuştur. Ancak daha sonra Selefkcs'un emriyle öldürülmüştür. (**) G ordion düğümü: Gordion kentinde bir hayvan boyunduruğu üzerine yapılmış ve çözülemez alarak nitelendirilen bir düğüm varmış. Bir kehanete göre bu düğümü çözmeyi başaran, Asya'yı da fethedecekmiş. Büyük İskender Gordion a vardığında, bir söylentiye göre, düğümü çözmeye uğraşmak yerine kılıcıyla kesmeyi yeğlemiş

lerde Yeni Frig dili yalnızca batı Frigya’da canlı kaldı. Bu da İ.S. 6. yüzyıla dek, zira o dönemden sonra yerini tamamen Yunancaya bıraktı13. Kappadokia (Kapadokya), Büyük İskender tarafından değil de, Perdikas tarafından fethedildi. Perdikas, İ.Ö. 322’de Kapadok kralı Ariarathes’i yendikten sonra ülkenin güney bölümünü Selefkos Krallığına kattı. İran kökenli Asyalı bir halk olan Kapadoklar, o döneme dek, hatta daha sonraki yıllarda, Yunan kolonizasyonuyla karşılaşmadılar '4. Kapadoklar budunsal kimliklerini kral V. Ariarathes’in hükümdarlığına dek (İ.Ö. 163) olduğu gibi korudular. Bu tarihten sonra kent sakin lerinin dilsel Hellenleşmesi ciddi boyutlara ulaşmaya başladı. Fakat kırsal kesimde ikamet edenler, Kapadok dilini 500 yıl daha korudular ve ancak İ.S. 4. yüzyılda Gregorios Nazianzinos ve Kayserili Basileios gibi Kilise Babaları aracılığıyla Hıristiyan dininin yayılması sayesinde kesin dilsel Hellenleşme evresine girdiler15.

A nadolu’nun bağımsız bölgeleri Anadolu seferinde Büyük İskender kuzey Anadolu’ya hiç uğramadı ve böyle likle oradaki ülkeler Roma çağına dek bağımsız kaldı. Makedon yönetimi dışında kalan bölgelerden biri de, o dönemde nüfusu Thrak kökenli olan Bithynia (Bithinya) idi. Astakos (sonraki adı Nikomedeia, bugünkü İzmit), Kios (bugünkü Gemlik) ve Herakleia’dan (Ereğli) ibaret kıyıdaki üç Yunan kent-kolonisi istisna teşkil ediyordu. Bugünkü İstanbul’un karşısında bulunan Bithinya, sahip olduğu stratejik konumuna rağmen, İ.Ö. 297 tarihinde Makedonlar tarafından kral Zipoites’in hükümdarlığı altında bağımsız bölge olarak tanındı. Bergama Makedon Krallığı, B. İskender’in ardılları döneminde Bithinya Krallığının en büyük düşmanı kesildi. Lysimakhos döneminde Makedon orduları Yunan kent-kolonisi Astakos’u tahrip ettiler. Aynı yere Bithinya kralı Nikomedes,

13. Icnopfa mu EAAijvikoü Eflvnuç (1979), Töpoç H \ EkÖotiki) A0r|vıov A.E., oeA. 352: “H vcotppuYiki*) yM jooo , ottö ttjv orroiav £x°uv oıoâci 100 TTEphTou cmYpCKp&Ç tou ıpİTOu aıûva. eÇEAitte, öttgjç <palvetoi, ojç ÇujvTavı') yAüJOoa Alyo ptTâ tov £kto aııüva". 14. lampla mu EAArjviKoü ’E Ovour (1976), TÖpoç I T \ E kÖOTiki) Aönvüjv A.E., oeA. 247: Tlap â Tpv poKpri ETnpliiiorı to)v KOTmnÖOKiKojv - kqi ıpavııcojv- ovopâîaıv aro KcrmraöOKiKÖ ovopoanKÖ (<paıvöpevo pcıaÇû dAAaıv, ottokoAütttei Tf]v aTTouoto EAAfy/ıov pETOvaoriüv ı*| cttoIkujv) koi a t avTİÖcor) Ttpoç TOV mJOTnpOTIKâ OVSlfiiapö TT1Ç£AAqVlKÛTTlTaÇ...".

ttou

15. knopfct mu EAArjviKOü 'EBvouç (1979), Töpoç H*. Eköotiki^ A0r|vûjv A E , otK. 352: “H KGrmraöoKipdAAov güç tov rtrapTov aıûvo p X koi n Y ^ o o a tiüv loaupojv üjç tov £ktov aıûva p.X.”,

k(\ y Aoiooo etti^ei

Nikomedeia’yı-bugünkü İzmit’i kurdu ve onu krallığın başkenti yaptı. Astakos’un tahrip edilişinden sonra Nikomedeia nüfusu, Thraklardan ve Yunanlı nüfusun kalın tılarından oluşuyordu. Kios (Gemlik) ve Herakleia (Ereğli) kentleri ise Yunan yöne timi altında kaldı ve büyük bir olasılıkla Yunanlı nüfusunu korudu. Bithinya, Thrak karakterini t.S. 3. yüzyıla dek sürdürdü. Daha sonraki yüzyıl larda Bithinya Thrakları dil bakımından tamamen Hellenleştiler. Hellenleşmeyi, Yunan adlarını benimseyerek egemen Tlırak sınıfı başlattı. Başlıca örnek kral Nikomedes’tir. Bithinya Thraklarmın, özellikle kentlerde oturanların, dil bakımın dan tamamen Hellenleşmelerine rağmen, daha sonraki yüzyıllarda taşrada çok sayı da saf Thrak-Bithin kökenli adlar muhafaza edildi16. Bithinya ile Pontus arasında bulunan ve Anadolu’nun kuzey kıyılarını kap sayan Paphlagonia (Paflagonya) bölgesi, ne Makedon egmenliği ne de Yunan kolonileriyle tanıştı. Asya kökenli Paflagon’lar, Hellenistik döneme dek ulusal kim liklerini korudular. O dönemde kıyı şeridini terketmek ve Ankara’nın kuzeyinde Olgassos (Aydos) Dağı dolaylarında bir bölgeyle yetinmek zorunda kaldılar. Başkentleri Gaggra (Çankırı) id il718. Paflagonlarm Hellenleşmesi, Hıristiyanlığın yayılmasıyla gerçekleşti. Bu yayılmada Yunan dilinde yazılmış İnciller kullanıldı. Komşu Pontus’un nüfusu Asya kökenliydi. Yunanlı kolonistler yalnızca kıyı kentleri Sinop, Amasra, Amisos (Samsun) ve Trabzon’a yerleşmiş bulunuyorlardı. Pontus topluluklarında Hitit, Kaideli ve İranlı kültür kalıntıları saptanmıştır1*. Pontuslular, Makedon egemenliğiyle tanışmadı ve Perelerin yenilgisinden sonra İran kökenli kral I. Mithradates’in önderliğinde bağımsızlıklarını kazandılar. Mithradates’in krallığı İ.Ö. 280 veya 281 tarihinde tanındı. Galatia’da (Galatya), Ankara dolaylarındaki bu bölgede, Pere egemenliği döneminde özellikle Frigler ve Kapadoklar ikamet ediyorlardı. Kelt kökenli 16. loropla îo u EAAijviKDû EOvouç (1976), TÖpoç İT ', Eköotik^ A0nvu>v A.E., atA. 238: “O £iarAr|KTiK<S pEydAoç aptGpöç GpaKo-pıSuviKiiıv ovopânuv, ttou <p6âveı wç tov tpire aıüjva p.X., ödxv£i ön a t optap£va p£pi], iÖIüjç crrrfv ımaıGpo, sÇtAAnvıopöç ı*|Tav £Tn<pav£iaK<5ç koi oi TTaAar£ç TTapaööo&ç öıaTOpı‘|0n>cav m i paKpöv". 17. loropla rou EAAr)viKDü 'EOvouç (1976), Tâpoç I T , E köotikö AGhvcüv A.E., atA. 240: “...ttou KOTOpBcüOtı va öıaıriP^OEi üjç nM»QUTövapo paaiAeıo o t âAr| ctxeö6 v rrçv öıâpKEia tiiç ttepoiki'iç Kupıapxlaç... £Xao£ opıariKö m v ttoAitiki'i koi eOvikö tou auvoxÖ pe to peooyeıaKö opEivö Tpı^pa tou ottoIou ö£ottoÇe to öpoç OAyaoaoç.. ıcaTûp0iıjaE va öıaTripı'ıaEi ınv tAtuGEpla ıcaı Trıvaurovopla tou artö Eyxûpıouç paoıAclç Evaç

auToüç r^Tav o MöpÇıoç, yıa tov arralov avaq>£p£Taı ön EyKaTtornos tt|v £öpa tou OTqv röYYpa". 18. loropla rou E M tjvikoû EOvouç (1973), Töpoç A 1, E köotiki‘1 A0qvüjv A.E., atA. 400: “ Ha tqv eevoAoyııcı'ı oüvötan koi Tnv ttoAitiotiki'i KOTtiaraan tou TrAnfiuapoö tou Kpörouç tou II övtou, ektöç ottö tiç TrapaAıaıc£ç ttöAeiç Apacnpı, Apıaû, TpaiTEÇoüvTa koi Iıvılm n öttou EmKpaTOûoE to eAAhvikö otoix£İo, Gev unâpxouv ettopkeIç papTUpleç. O TrAr)0uapöç Tpç u-rralBpou <palv£Taı öti ötov ıpavııa'ıç KarayıayıK ÛTTlilÇ ETTİOHÇ KOI 01 TTEplOOÖTEpai CTTTÖ TOUÇ EUyEVEİÇ. O HAr|GuOpÖÇ aUTÖÇ ÖiaTHpOÜOE TTOAlTlOTİKâ cttoiottö

X£(a TTpanyauptvtov

ettoxû>v ,

Gr]AaGı^ nepoiKâ ûKâpa

koi

x£TTmKâ'\

Galat’ların gelişiyle bu soy yapısı kökten değişecekti. Trakya’daki Makedon egemenliği Î.S. 279 tarihinde kalktı ve yerini Tylis Galat Krallığı aldı. Bu olay, Anadolu’ya göç eden Galatların nüfus kaynağını yaratmış oldu. Bithinya kralı Nikomedes, Bithinya tahtını ele geçirmeye çalışan Zipoites’e karşı koyabilmek için, İ.Ö. 275’lerde Lutarius ve Leontarius’un liderliğinde 25.000 kadar paralı Galat askeri getirtti. Trokmius, Tektasog ve Tolistovogius aşiretlerinden oluşan bu Galatlar, aynı yıl doğu Frigya’ya doğru ilerleyip, Kızılırmak dolaylarında artık Galatya adıyla anılacak bir bölgeye yerleştiler l9. Galatlar, yerli Frig ve Kapadokları egemenlikleri altına aldılar, ancak onları yok etmediler. Kurdukları Galat Krallığı daha 250 yıl yaşadı. Galat toplumunun önde gelenleri, dilsel Hellenleşme yoluna çabuk girdiler. İ.Ö. 1. yüzyıl ortalarından itibaren Amyntas, Kastor gibi Yunan adları kullanıyor lardı. Galat aristokrasisinin tersine, kırsal kesimdeki Galat toplulukları, ulusal kim lik ve dillerini 6 yüzyıl kadar bir süre korudular. Bu dilin yerini Yunan dili ancak İ.S. 5. yüzyılda aldı2". Dil bakımından Hellenleşmiş bu Galatlar, daha sonraları Grek Galatları adıyla anıldılar. Onların çoğu, yüzyıllar sonra belki de İslâmlaşıp Türk kültürüne geçti. Bugün bile bu bölgelerden gelen Türkler, sarışın ve mavi gözlü olarak Asyalı olmayan insanbilimsel nitelikler taşımaktadırlar. Doğu Anadolu bölgelerinin nüfusu, ulusal kimlikleri bugüne dek değişmeden kalan Ermeni, Kürt, Laz ve Gürcülerden oluşuyordu. Yunan dili, Ermenice istisna olmak üzere, İncil’in yazıldığı tek dil olmasına rağmen, bu bölgelerin sakinlerinden yerlerinde kalanlar Hellenleşmediler. Bu bölgelerde Yunanlı kolonistler yok denecek kadar azdılar. İ.Ö. 3. yüzyılda nüfusu 20 ile 30 milyon arasında hesap edilen komşu Selefkos devletinde bile Hellenlerin oranı hiçbir zaman %10’u aşmadı. Hellenler, özellikle kıyı bölgelerindeki kentlere toplanmışlardı21.

19. lompla mu EMpviKOû EOvouç (1974). Töpoç E', Eköotiki) A6i)vk)v A.E.,

oeA.

84: "Attû ti)v

flapıpuAla o Puıpaloç ûnaıoç arpâıpnKE ırpoç B. xaı ro naAoıcalpı tou 189 ırJ<. Eioyrâpnat aırö ra NA ara EfiP<pr| t ik MeyâAnÇ 4>puylaç ırau KaiEfrav ra Tpla TroAcpiKuırara yaAcmıcû <puAa, oı ToAıorapöyıoı, oı TeKTöaaytç naı oı Tpöıcpıor 20. lompla rov EM qvikou 'Edvoı/r (1976), Töpoç r r , EkSotikA ASnvdıv A.E., oeA. :" n yaAaTlKl'ı, ttou eIxe oAPteAo EyKaraAEi<p0Eİ arrâ ra pEArı tuiv avıorEpuıv tAÇeuiv Sev ıpalvEiaı va EraŞluıaE ırapâ p6vo metoÇû tujv ayporiKUJv TrArıSuapüjv, ânajç rouAâxıcrrov fkSaırâvEi Trpyı) rau ntpırrau aıaıva p.X..

EŞSAAou aııû rov TTpuırov aıuıva tt.X. aripeıuıvETaı uıoSETnorı eAApvikuv ovopûTuıv arrû pfAıı raıv nyeneoiv yaAanKUiv kûkAiov (KaoTUip, ApuvTaç)".

21. lompla mu EM ijvikou EBvour (1973), Tûpoç A', E köotiki) A6nvıi>v A.E., oeA. 514: "O apıöpöç tuv EAApviKi)ç «arayuıyı); kotoIkuiv inç aurOKporopiaç Sev Efvaı yvaraıâç, tpaivîrai âpuıç ân Sev ÇettEpcioe ra 10% rau ouvoAikoû TrAnSuapoû thç, ttou tov Kaıpâ rpç pEyaAûTEpnç EnraaıK thç 8a eIxe yüpuı ora 20.000.000 KaTOİKOuç”.

35 MAKEDON-ROMA DÖNEMİ (İ.Ö. 133-63) Bu dönemde Anadolu’da Roma Yayılmacılığı da baş gösterdi ve ilk evresinde bu gelişme banşçı bir görünüş içindeydi. Roma egemenliğinin Anadolu’ya yayılması, III. Attalos’un vasiyetnamesi uyarınca, Beıgama Makedon devletinin Roma İmparatorluğu’na ilhakıyla İ.Ö. 133’te başladı (Harita 6).

Bergama Krallığının ilhakı, aynı yıl, tahtı ele geçirmek isteyen Aristonikos adındaki bir kişinin liderliğinde bir isyanın patlak vermesine yol açtı. Aristonikos, askeri gücünü komşu dağlık Mysia’nm (Misya) Yunanlı olmayan topluluklarından ve Galatlardan alıyordu22. Bu olay, İonya iç bölgesi sakinlerinin Yunanlı olmadık ları konusunda bir tanıklık daha oluşturmaktadır. O dönemde Romalıların karşılaştıkları en kayda değer askerî direniş, İran kökenli destanı kral VI. Mithradates'in liderliğinde Pontus halkından geliyordu. Mithradates, daha önce Kapadokva’yı kendi devletine katmıştı. 25 yıl süren Mithradates savaşları sırasında, İ.Ö. 74’te, Romalılar imparatorluklarına

22. loropla rou EMrıviKOû Eövocıy (1974), röpoç E", EnSonup AOtıvtiıv A.E.,

oeA. 182: "Ka8übç

TipujTEÛOUCa TOU KpÜTOUÇ, TTOU p£ Tpv Öia8t|Kr| Kppuoroârav EAEÜBrpn ÖTpÛfppKE Evavrlov TOU KOI TO TiapöS tıypa to pıptıSnKav oı appavTiKûTEpEÇ eAAi ) via £ç nöAeıç tujv napaAiuıv, o ApıoTûvmoç uTTPXP£uı0nrE va £inÇnTI1UEi tov n p o o E ia ıp io p â ruıv un EAApviKüıv aypOTiKuv TrAnöuopuıv naı ıBfuıç tüjv öoüAuıv".

Bithinya’yı ilhak ettiler. Bu ilhak, Bithinya kralı IV. Nikomedes’in vasiyetnamesi uyarınca barışçı yolla gerçekleşti0. O çağın en önemli olayları arasında, İ.Ö. 63’te Mithradates yönetimindeki Pontus Krallığının Roma İmparatorluğuna ilhakı ve Selefkos devletinin yıkılışı sayılabilir. Bu gelişmeler, Kapadokya Krallığının Makedon egemenliğinden kurtul ması, Pontus’un da Deiostratos yönetimindeki Galat devletine ilhakı gibi sonuçlar doğurdu2324. Selefkos ve Mithradates krallıklarının yıkılışından sonra İ.Ö. 63’lerdeki Anadolu siyasî haritası Harita 7’de gösterilmektedir.

23. Inrn pla m u FAApviKOû FGvotfÇ (1974] ırtpnç E \ EnfioılKi'| Afirivunı A E , oe A 20? uoç r

O Acyûme-

u'fiC'fionKûÇ nûA f ııoç (74-07 tt.X.) OpyıOf trrrf Cıl uErrt ıc v M v a m tou Bo o i M üiç thç BuSıvlaç Nı-

Kcppfloııç A (74 tt,X.) Kupıoı ırıç

yluovıou aüKpoıvo p£ ıp v ETnGupln tiou auTöç £Çtq)poÇ£ orrnv

ömGpıcrı ıoıı. Ol Pı.ıpalcıT

24 lam pla mu EMnviKOû BOvout; (1974), ıı'p rç E' F kAoiikiI Aflrufim A E , oe* 206: "M t

ti)v ei-

ouTfı ttou eihpOviÇf ıdre ra kpPtoç tuiv I f Aeuk öüiv r anpıpomi ıou rvfflou noprrriou va to KdTaÂûnrrcTEAcılnE ûtupç -nopoTpprCTE mjvxpc\mç (Ticp Kâç ÛX' TTO OnvarKI1 KmnöİKll oAM EKÖPOr) tti-

kömo oe

OTPTiO'rı KPÜ EavrtTpu To Kpdıcç nuv rrAsuKiSuıv tyıvt p AsyûpEvr

ettopxIo

ıpç tuplaç (63 TT.X.)'

ROMA (İ.S. 17-334) VE ERKEN BİZANS (İ.S. 334-610) DÖNEMLERİ

ROMA DÖNEMİ (İ.S. 17-334) Anadolu’da arı Roma dönemi, Romalılar Galat kralı Amyntas’ın vasiyet namesi uyarınca Galatya’yı ilhak ettikleri l.Ö. 25’te başlar ve Anadolu’nun özgür son eyaleti Kapadokya’nm Roma devletine ilhakıyla İ.S. 17’de tamamlanır. Romalı kolonistlerin Anadolu’ya yerleşmeleri, Anadoluluların soy yapısını etkilemedi. Anadolu’daki çokulusluluk ve çoksoyluluk, yarımadanın yönetsel bölünüşüyle de tanıklanmaktadır (Harita 8). Roma egemenliğinin yol açtığı olumlu bir sonuç, devletin doğu sınırları yete rince savunulduğu için, Anadolu’da uzun süre sağlanan soy ve budun istikrarıdır. İ.S. 3. yüzyıldan sonra Roma İmparatorluğu artık çeşitli Cermen budunlarına askeri bakımdan karşı koyacak ve onların Roma topraklarına yerleşmelerini engelleyecek

Harita 8: Roma’nm tüm olarak egemen olduğu dönemde Anadolu'nun yönetsel bölünüşü.

güçte değildir. Bu durum, Balkanlar’ın ve batı Anadolu’nun budunsal yapısında değişikliklere yol açtı.

ERKEN BİZANS DÖNEMİ (İ.S. 334-610) Frigya’ya yerleşen Visigotlar Bu dönemde Tuna boyundaki Roma sınır düzeninin çökmesi nedeniyle, gerek Balkanlar’a gerekse Anadolu’ya özellikle Cermen halklarının yığınsal geçişleri olur. Kuzey Bulgaristan bölgesine başarılı Cermen akınlannın sonucu olarak, İ.S. 382 tarihinde Roma topraklarında ilk kez özerk bir Visigot devleti kuruldu. Romalılar Visigotlara yenildikten ve özerk Visigot devleti kurulduktan sonra, imparatorluktaki siyasî istikrar ancak 13 yıl sürdü. Nitekim İ.S. 395’te Visigotlann büyük bir bölümü Alarihos’un liderliğinde İtalya’ya yerleşti ve İ.S. 410’da Batı Roma İmparatorluğu dağıldı. Visigotların İtalya’ya indikleri dönemde, onların önemli bir bölümü soy daşlarının İtalya’ya giden başlıca akımına katılmayıp, bugünkü Türk kentleri Kütahya, Eskişehir ve Afyonkarahisar’la çevrelenen batı Frigya bölgesine yerleşti. Batı Frigya’ya yerleşen Visigotların sayısı tam olarak bilinmemektedir. Bilinen bir şey, İ.S. 399 tarihinde batı Frigya’dan gelen 35.000 Got askerinin Bizans’a karşı bir ayaklanma çerçevesinde İstanbul’a yürüdüğüdür. Bu askerî güç, 100 bin ile 200 bin kişilik bir nüfusa tekabül etmektedir. Visigotların gelişiyle, batı Frigya soy mozaiğiyi, özellikle Gotlardan, onlarla birlikte sayıları bilinmeyen Frigyalılardan, ayrıca Lidyalı, Pers, Hıristiyanlaşmış Yahudi ve Hıristiyanlaşmış Romalı kalıntılarından kuruldu. Bu bölgeye ilişkin bibliyografyada Yunan kökenli topluluklardan söz edilmemektedir. Gotlar, İ.S. 8. yüzyıla dek İncil dili olan Yunancayla birlikte Almanca da konuşuyorlardı. Sonunda anadillerini terkederek dil bakımından tümüyle Hellenleştiler25. Bir başka Alman topluluğunca buna benzer bir dil değiştirme olayı, geçtiğimiz yüzyılda Menidi, Herakleion ve Atina çevresindeki öbür yörelerde yaşandı. Bu Alman topluluğu, Otton’un'"’ Yunanistan’dan uzaklaştırılmasından sonra, Yunan hükümetince o yörelere yerleştirilen Bavyeralılardı. Söylenmeye değer bir ayrıntı 25.

km pb mu EMrrmoû tSmuç (1979), r6poç H', EköotikI| A6r|vûv A.E, acX. 352: "Ol röıOoı, ırou

eixov CYKOiacnaSel ori)v

«fcpuyla ıov 4ov aıuıva p X , tyıvav ölyAuoaa (Şör) oıov 5ov aıûva p.X, KCn ra Kt)pöy-

paıu ıtüv cmaKÖmüv iouç Sfvoınav «aı anç öûo yfniıoacç... Tov 8ov aıuıva oı ctttöyovoi auruıv twv TöıSbiv elvaı yvuKHOl u ç roreoypaiKof, avTtaTOiya p t touç rataıoypaiKOuç, oı oırola tÇEMrıvloınıtav ıraUı vu pto pa ’ .

da şudur ki, Otton’un Bavyeralıları önce Yunancayı değil de Amavutçayı öğrendi ler. Çünkü sözü edilen Attika yörelerinin sakinleri Arnavutça konuşuyorlardı. Bu yörelerdeki sakinlerden birçoğunun, önde gelen birçok Yunanlının da, bugün bile arı Alman adları vardır. Gotlar, tarihte Grek Gotları olarak tanındılar, bibliyografyada da bu adla anılırlar. Somut bir örnek: İ.S. 715 tarihinde II. Anastasios’a karşı koyan III. Theodosios buyruğundaki ihtilal ordusunun bir bölümü Grek Gotlanndan oluşuyordu36. Got ve Friglerin dilsel Hellenleşmesine ilişkin bir başka tanıklık ta, piskopos Selinas’la ilgili bibliyografik bilgilerde vardır. Babası Got ve annesi Frig olan pisko pos Selinas, Î.S. 6. yüzyılda Incil’i hem Yunan hem de Got dilinde yaymaya çalışı yordu2627. Vıyonis, Selinas’ın Frig kökenini kabul etmemektedir; yani, annesinin Frigçe konuştuğunu kabul etmemekte, ancak babasının Got kökenli olduğunu yazmaktadır28. Anadolu’ya yerleşen Vandallar Bir yeni budunsal öğe de, İ.S. 6. yüzyılda İustinianus’un Kartaca bölgesinden Anadolu’ya zorla yerleştirdiği Vandallar olmuştur. Anadolu’daki Vandal varlığı, tarihte 250 yıl sonra doğrulanır. İ.S. 820’de Vandallar, Thomas Slavos liderliğinde ki ihtilal ordusunda yer aldılar29.

26. ItTTOpfa mu EAAovikoû "EOvouç (1979), töjjoç H ’, E köohk ^ ABrjvûv A.E., oeA. 24: “Oı erravacrrâTEÇ crouç onofauç TTpoaxoJpr|aav öAo ra oTpaTcüpma tou O ijjikİou koi oı roTfloYpaiKOİ (OarpovÖT0O| EYKGT£(7Tr|p£VOI TqV ElTOXl‘l TT|Ç PSTOVaOTeÛCTEUJÇ TWV Aacuv CTE piKpaaiOTIK^Ç ETTapXİ£Ç. öttou öıauopcpujGrıke îa pnETrciTa 8£po tou Oıpııdou, aurai EÇeAAnvlaırııcav tan ıraptptıvav anö tötc ttiotoI unf|KOOi Tf|Ç OUTOKpOTOplOÇ)".

27. Charanis, P, (1972), Ethnic Changes in seventh-century Byzantium. p. 25: “Henrıes, 43 (1908), 248 We a re told concermng an Arian bishop Selinas that his father was a Goth, his mother a Phrygian, and that for this reason he used bolh languages. He also preached in Greek”. 28. Vryonis, Jr., S., (1971), The Decline ofMedieval Hellenism in Asia Minör and the Process o fth e Islamization fmm the Eleventh through the Fifteenth Century, p. 47: Th at this is so, and the passage has nothing to do with Ihe Phrygian language. Sozomenus narrates Ihal Selinus was abte to deliver sermons” not only in their national language [Gothic], bul also in that of the Greeks. Both texts indicate the follovving. The Goths, who setlled in Phrygia in the fourth Century, stili preserved their national tongue in the fifth...". 29. Charanis, P , (1972), Ethnic Changes in seventh-century Byzantium, p. 44: ‘ İn this account of Ihe revolt of Thomas the Slavonian, the historian Genesius, himself of Armenian descent, lists a variety of peoples from whom the amny of the rebel had been drawn Saracens, Indıans, Egyptians, Assyrians, Medes, Abasgians, Zichs, Vandals, Getae, Alans. Chaldoi and Armenians as wel as adherents of the herelical sects ofthe Paulidans and Athingsnoi." (*) O ttn n (1815-1867): Osmanlı İmparatorluğundan bağımsızlığını kazanan Yunanistan'a Avrupa devtetterince ilk kral olarak tayin edilen Bavyera Alman prensi. Kral Otton. Yunanistan'a 3.500 Bavyeralı asker, kalabalık bir yönetici kadro ve çok sayıda ya rdım a personel refakatinde gelmiş ve ülkeyi Bavyeralılar aracılığıyla yönetmeye çalışmıştır. 1833 ten 1862 ye dek hüküm süren ilk Yunan kralı bir darbe hareketiyle Yunanistan'dan uzaklaştın imiş, ancak beraberinde getirdiği Bavyeralıların çoğu ülkede kalmıştır.

ORTA BİZANS DÖNEMİ (İ.S. 610-1025)

ERMENİ-SÜRYANİ KÖKENLİ İMPARATORLARIN HÜKÜM SÜRDÜKLERİ BİZANS DÖNEMİ (İ.S. 610-1025) Bu dönemin başlıca kültürel olayı, Doğu Roma İmparatorluğunun resmî dili olarak Latincenin yerine Yunancanm geçişi olmuştur. O zamana dek Yunan dili Kilisenin kullandığı tek dildi. Bu dil reformu, Ermeni kökenli imparator Herakleios’un (İ.S. 610-641) buyruğuyla uygulamaya kondu.

Anadolu’nun yerli topluluklarında Bizanslılaşma Yunan dilinin Doğu Roma İmparatorluğunca devlet dili olarak benimsenmesi, Anadolu topluluklarının dilsel Hellenleşmesini hızlandırmada belirleyici rol oynadı. Bazı Anadolu bölgelerindeki topluluklarda dilsel Hellenleşme çok daha önceleri başlamıştı, yani daha Hellenistik dönemde, ve Roma döneminde bile devam etti. Anadolu’ya yerleşmiş Romalı tüccarlar, aşamalı bir dilsel Hellenleşmeden kurtulamadılar30. Orta Bizans döneminde Anadolu yönetsel bakımdan şu dört thema’ya (eyalete) ayrılıyordu: Bithinya, kuzey Lidya, kuzey Frigya, Galatya ve Paflagonya’yı kapsayan Obsikius theması; güney Lidya, güney Frigya, Pisidya ve Likaonya’yı kapsayan Anatolik theması; İonya, Karya, Likya, Pamfılya ve

30.

la m p t a

m u

£ M ıjv a m û

I R h m u ç . ( 1 9 7 6 ) , l i ı ı o ç İ T , E k O otuci^ A f l n v u u

E , o eA 2 2 4 : ~ E to i ö p -

) ( io a v o ı P u p a l o ı a u ı o l â ıra ııc o ı u a a f o ı j o ı u v o v n ı T T p o o 6 c u n x â a n ö r o ır c p ıp d A A o v , p t o a o t o o t io I o Ço û o a v koi f i p o û o a v , koi â p x ı o a v v a c ^ c A A r ı v l^ v r a ı " .

İsauriya’yı kapsayan Karabesian theması; ve Kapadokya ve Pontus’u kapsayan Armeniak theması (Harita 9). Obsikius, Anatolik ve Karabesian themalarındaki sakinlerce Yunan dilinin be nimsenmesi bütünsel bir nitelik aldı. Armeniak themasındaki topluluklar ise, çeşitli tarihî olaylardan anlaşıldığına göre, dilsel ve kültürel kimliklerini korudular. Şu olay ömek olarak gösterilebilir: Kendisi Ermeni kökenli olan Herakleios, Araplara karşı yürüttüğü harekâtta, Bizans ordularını sınır bölgelerinden topladığı Romalı, Laz, Ermeni ve Gürcü (Tçani) askerlerden oluşturmuştur3I. O dönemde ulusal kim lik belirten Hclleıı (Y u n a n , Grek) diye bir terim yoktu. 200 yıl sonra, İ S. 820 tarihinde, Thomas Slavos’un, Frig kökenli imparator II. Mikael’e karşı örgütlediği isyanda, Pontus’un Kaide bölgesinden çekilirken aynı bölgeden topladığı ordu, Kaideli, Paulusçu, Med, Vandal, Gct, Alan, Sarazen, Mısırlı, Süryani ve Çingenelerden oluşuyordu. Thomas ordusunun saflarında Hellenlerin veya Hellence konuşan kişilerin bulunduğundan söz edilmemektedir. Çağdaş Yunanlı yazarlar, Thomas ordusunun daha sonraları Obsikius ve Anatolik

31. Charanis, P.. (1972), The Armenıans in the Byzantine Empire, p. 202: "But however that may be, is quite clear that under Maurice, Armenian became the Principal source ot recruits for the Byzantine army. The same wastrue under Heraolius. himselt of Armenian descent though that Emperordrew heavily also from among the people o f the Caucasus -Lazes, Abasgians, Iberians as well as on the Khazars"

themalarından Hellenlerle takviye edildiğini iddia etmektedirler52. Bu yazarlar, “Hellenler” derken, büyük bir olasılıkla dil bakımından Hellenleşmiş Frigleri, Galatları, Gotlan, Lidleri, Ermenileri, Slavları v.s. kastetmektedirler. 130 yıl sonra, İ.S. 954’te, Ermeni kökenli Bizans generali Bardas Fokas’ın doğu Anadolu’da Araplara karşı savaşırken kullandığı 50.000 kişilik ordu, Ermenilerden, Türklerden, Slavlardan, Hazarlardan, firari Arap askerlerinden v.s. oluşuyordu” . Kapadokya bölgesinde Hıristiyanlaşma yoluyla dilsel Hellenleşme olayı, 7. yüzyıldan 12. yüzyıla dek Yahudilerde de görüldü. Bilinen örnekler arasında, Hıristiyan dinine geçen Yahudi kökenli Kapadokyalı Ayos Konstantinos ve Ortodoks Hıristiyan olan Antalya Yalıudileri var54.

Bithinya’ya Slav göçleri Bugünkü Bursa, Nikomedeia (İzmit) ve Nikaia (İznik) bölgesine tekabül eden Bithinya'nın nüfusu, İ.S. 6. yüzyıla dek Bithin-Thrak kökenli topluluklardan oluşuyordu; sınır bölgelerinde ise Frigler, Galatlar ve Gotlar vardı. Bithinya’da Yunan kökenli sakinler, önemsiz sayıda bir topluluk oluşturuyor ve yalnızca

32. tcii

la r o p f a

to u

E Â A q v iK o û

F 0 t / o u ç , ( 1 9 7 9 ) , T ö p o ç H , E k ö o t ik i ) A 0 q v ti> v A .E . o e A . 4 8 : “ A v a < p £ p £ -

ö n o G o j p d ç O T p a T o A d y r]o e Ia p Q K r |v o u ç . ( " I t p o t ç , iP fip e ç , A p p c v io u ç , A p o o y o û ç k o i y e v iK ö A o o û ç t o u

K o u K ö o a u , to a ı o ı x £ l o o u t ö E T T dvaA a g p û V E T a ı k o i a n ö ÖAA e ç T T r)y £ ç E lv o ı p t p a ı a tto Aü m ö o v ö ö t i o £ T i a v o a ı ö ı r ı ç a v a Ç ı)T f]a £ a p x > K ö a ı n p ly p c n o o t o u ç Ç lv o u ç T iA f|0 u o p o O ^ ttou k o t o ik o u o o v o t o P o p c ı o a v o to A ik ö

a ü v a p a ı r ı ç a u T o t c p a r o p la ç , a<poû Ç a d v n o E c m ö Tr| X a A ö la k o i ı) 6 c A f v o k o A ü iije i t o v a n a t o u . A A -

A ö ö c v G o n p f T f E i v a u ı r c p T o v ı a B c l ıC ıa lıe p o o u t ö to a r o ı y c f o . y ı o ı l y p ı ) y o p a n p o o y t iü p r ı o o v o t n v e r r a v û o r a a r ı k o i Ge p o t ik ö o T p o ı c ü p o ı a , C r)A oöO E A A f|V £ ç c u p t ı n o j ı t ç ’

33. Charanis, P.t (1972), The Armenians in the Byzantine Empire, p. 216: T h e army o f 50.000 men, for instance, which Bardas Phocas, Ihe father of Nicephorus. the future emperor, led against Saif al-Daula in 954, consisted, we are lofd, o( Armenians, Turks, Russians, Bulgars, Slavs and Khazars. To Ihese we may add Georgians, ccnverted Saracens and olher peoples, who fiught on the occasions and vutıose numhers were by no means insignrficanlr 34. Vryonis, S. Jr.,(1971), The Dedıne o f Medieval Hellenısm in Asıa Minör, p. 66: T h e meager sources reveal converled Jews from late sevenlh-century Cappadocia, bııl the most famous example of a convert from Judaism was St Constanline, a Jew of ninlh-cenlury Synada. Formulas by which Jews abjured Judaism and accepted Christianrty have survtved in a manuscript of the earty eleventh century, and conversıons of Anatolian Jews ta Christianrty are evidenced as late as the tvvelfth century.... the text remarks that Saracen captives settled in the various themes vvho should accepi Christian baptism were to receive three nomismata on their baptism, six nomisrnata utt£p Çcuyopıoü (for a yoke of oxen), and fifty-four modia of gıain for seed and annonaa considerabte incen live for a war prisoner to converT.

Marmara Denizi kıyılarındaki Kios (Gemlik) ve Nikomedeia (İzmit) kentleri ile Karadeniz’in Herakleia (Ereğli) kentinde yaşıyorlardı. Bithinya’nın o zamana dek var olan demografik yapısındaki ilk önemli değişiklik, Bizans imparatorlarının oraya zorla göç ettirdikleri Slavlarla oldu. İmparator II. Konstans’ın uygulattığı ilk Slav yerleşimi, İ.S. 642 ile 668 yılları arasında gerçekleşti; ancak yerleştirilen göçmenlerin sayısı yaklaşık olarak bile bi linmemektedir. Theophanes, Arapların Anadolu seferinde Bithinyalı 5.000 Slavın onların saflarına geçtiğini anlatmaktadır3’. İkinci bir Slav yerleşimi, İ.S. 688’de gerçekleşti. O yıl imparator II. İustinianus, çok sayıda Slav ve Bulgar tutsağı Bithinya’ya taşıdı. BizanslIlar, Arap akut larına karşı koymak amacıyla, bu Slavlardan 30.000 kişilik asker topladılar; fakat bunlardan 20.000’i Arap saflarına geçti ve geriye kalan 10.000’i öç için aileleriyle birlikte yok edildi (bkz dipnot 35). Çağdaş Yunanlı yazarlar, ilgili Bizans metninin bu yorumunu kabul etmeyip, Slavların yok edilmediklerini ve komşu bir bölgeye taşınıp orada daha sonraları başka Slav göçmenlerle takviye edildiklerini iddia etmektedirler. İstatistiklere göre 30.000 kişilik bir asker topluluğu, yaklaşık olarak 200.000 kişilik bir nüfusa tekabül etmektedir; bu veri, Bithinya nüfusunun nice büyük bir soy-budun değişikliğine uğradığını göstermektedir. Bithinya’ya üçüncü bir Slav yerleşimi İ.S. 765 tarihinde gerçekleşti. Patrik Nikolaos’a göre, o yıl imparator IV. Konstantin, Bithinya’daki Artana Çayı yakın larına 208.000 Slav taşıdı. Bithinya kıyılarında bugün bile Slavca yer adlan muhafaza edilmektedir.

Bizans’a Bulgar, Arap, Suriyeli ve İranlı göçleri Bir Bulgar göçmen kitlesi İ.S. 811’de Bizans’a sığındı ve imparatorluğun çeşitli bölgelerine yerleştirildi. Ayrıca Basileios Bulgaroktonos (Bulgarkırart) Anadolu’ya çok sayıda Bulgar yerleştirdi; 11. yüzyılda Efes yakınlanndaki bir

35. Ctıaıanis, P„ (1972), The Slevic element in Byzantine Asie Minör, p. 70: T h e first Slavs were settled in Bithynia sometime during the first half o f ttıe seventh century, during of before the relgn of Constans II (642-668). This is known from a lead seal whlch has been dated as of 650 and the statement o f Theophanes that five thousand Slavs deserted to the Saıacens in 665 ...But as 20.000 of the Slavs settled İn Bithynia İn 688 or shortly after deserted to the Arabs in 692 and the bulk of the remaining were slaughtered by Justinian II".

Bulgar kentinin nüfusu büyük bir olasılıkla bu Bulgarlardan geliyordu * Bibliyografyaya göre Bizans’a Arap yerleşimi, hem de büyük çapta bir yer leşim, İ.S. 941 tarihinde gerçekleşti. O yıl Banu Habid aşiretinden Hamdanî adıyla hilinen 12.000 Arap aileleriyle birlikte Bizans’a ve büyük bir olasılıkla Anadolu’ya yerleşti. Toplam olarak sayısı 50.000’lere ulaşması gereken bu Arap nüfusun tümü Hıristiyan ve Bizans vatandaşı oldu. Karya bölgesinde besbelli bu Arapların torun ları olan bir “Esmerler” kolonisinden söz edilmektedir”. Özellikle doğu Anadolu’ya Hıristiyan ailelere içgüvey olarak çok kez Arap tut saklar yerleştirildi; bunun karşılığında o aileler üç yıl boyunca bazı vergilerden muaf tutuldu54. Aynı dönemde Suriyelilerin İsauriya’ya kitlesel göçleri oldu. Son olarak, İ.S. 834 tarihinde 7-30.000 İranlı Bizans’a sığındı. Liderleri Babek ile Nasr idi; bunlardan İkincisi Hıristiyan oldu ve Theophobos adını aldı. Dört yıl sonra imparator Theophilos güvenlik nedeniyle İranlıları imparator luğun çeşitli bölgelerine dağıttı5*.

Anadolu’ya Ermeni göçleri Büyük Ermenistan’ın merkezi, Ararat (Ağrı) Dağı yakınlarında Araksos (Araş) Irmağı koyağında bulunuyordu. Artaksata, Dvin, Ani ve Kars kentlerini içeren bu bölge, çok önemli bir taşımacılık yolunun, özellikle ipek yolunun, bir bölümünü

36. Charanis, P., (1972), The Slavic element İn Byzantine Asla Minör, p 73: T h is concems the Bulgarians who fled lo Michael (811-813) and were settled by him in dlfferent parts of the empire... Besides, the do not appear to have been very numerous". 37. Charanis, R, (1972), The transfer o f the population as a polieyin the Byzantine Empire, p. 149: "Bulgarians may have also been settled in Asia Minör in the eleventh century, for a biography of a saint who thrived during the century mentions a Bulgarian lown located in the region of Ephesus, ... Farther down, in the southwestem corner o f Asia Minör there existed in the tenth century a colony inhabited by a people called Mauroe (Blacks) whose rough behavior towards the natines betrayed their alien character and the recent origin of their settlem ent". 38. Charanis, P., (1972), The transfer o f the popuiation as a polieyin the Byzantine Empire, p. 147: "İn 834, for instance, several thousand Persians (seven thousand according to one account, fourteen thousand according to anather, thirty thousand according to stili another) under the leadership of Babek and Nasr, who was subsequently ehristened Theophobos, fled to the Byzantine Empire, joined the Byzantine army, and became Christian... İn 941 the entire Arab tribe of the Banu H'abid, discontented apparently wrth the Hamdanides, emigrated from the region of Nisibis in Mesopotamia and came to settle in the Byzantine Empire. The new arrivals numbered 12.000 horsemen and brought with them, besides their families, their slaves, flocks, and ali their transportable goods... Önce in Byzantine terrîtory, they embraced Christianity...".

oluşturuyor ve İran ile Trabzon’u birbirine bağlıyordu (Harita 10). İ.S. 430’dan 634’e dek Büyük Ermenistan bölgesi Pers egemenliği altındaydı. Bu süre içinde orada art arda isyanlar oldu. Perslere karşı İ.S. 571 ’de patlak veren bir isyan başarısızlıkla sonuçlanınca. Vardan Mamikonyan ve piskopos Katholikos lider liğinde çok sayıda Ermeni Bizans’a sığındı. Ermeni liderler kaçışlarından sonra İstan bul’a yerleştiler. Göçmen kitlesinin çoğunluğu ise Bergama koyağına sığındı ve orada büyük bir Emeni kolonisi oluşturdu; Vardanes bu koloniden gelmektedir. Bu Ermeni lider Philippikos adıyla Bizans imparatoru oldu (711-713)” . Bergama Eımenileri 7. yüzyıla dek ulusal kimliklerini korudular. Bu dönemden sonra Bizanslılaşıp, çoksoylu Anadolu Hellenizminin bir bölümünü oluşturdular. Vardanes, Vardas ve Vartanyan adları, Ermeniceden geçen daha birçok adlarla birlikte, Yunanistan, Bulgaristan ve Türkiye’de bugüne dek kulianılagelınekte ve böylelikle kendi çapında bu üç ülke halkının bir bölümünün ortak kökenli olduğunu doğrulamaktadır.39

39. Charanis, P.. (1972), Ethnic Changes in seventh-century Byzantium, p. 29: T h u s in 571, foliowİng an unsucoessful revoll againsl Ihe Persians. the Anmenian Catholicos, a few bishops and numerous noblemen fled to Constanlinople. The leading men among Ihese refugees, were, besides Catholicos, Vardan Mamiconian and his retinue There were also among them some Iberians (Georgians), headed by one Gorgonis, who had joined Ihe Armenians in their unsuccessful revolt Vardan joined the Byzantine army; Ihe resi seem lo have settied in Pergamum, where an Armenian colorıy is known lo have earsted in Ihe seventh century From this colony sprang Bandanes who, under the name Philippicus. occupıed the imperial Ihrone from 711 to 713”.

İ.S. 654’ten 861’e dek Ermenistan Arap egemenliği altında bulunuyordu. Bu dönemde, kesin olarak İ.S. 700 tarihinde, Nakharar diye adlandırılan bir grup soylu Ermeni, kendilerine bağlı topluluklarla birlikte Bizans’ın Pontus sınırlarına yerleşti®. Aynı dönemde, Konstantin Kopronymos’un hüküm sürdüğü yıllarda (741775), Andsevatsis ve Amatuni’nin liderliğinde 12.000 kişiden oluşan bir Ermeni kitlesi Bizans’ta bilinmeyen bir yere yerleşti4041. Ancevacis ve Anvacis adları Yunanistan’da bugüne dek muhafaza edilmektedir. İ.S. 790 tarihinde Bizans’ın yine bilinmeyen bir bölgesine aileleriyle birlikte 12.000 kişilik Ermeni atlı birlikleri yerleşti. Bunlar, sayısı 40-80.000 kişiye ulaşan bir nüfus oluşturuyorlardı40. Yeni Ermeni bağımsızlığı, Bağdat halifesinin Aşot Bağrat’ı “Krallar Kralı” olarak tanımasından sonra İ.S. 886’da başladı. Krallığın merkezi, “bin bir kiliseli kent” diye adlandırılan Ani idi. Bağrat’ların tüm Ermeni prensleri tarafından “Krallar Kralı” olarak tanınmasına rağmen, Aşot’un egemenliği gerçekte kendi derebeyliğinin sınırlarını hiçbir zaman aşmadı. Böylece 950 dolaylarında tam altı bağımsız Emeni krallığı kurulmuştu. Makedon Hanedanı döneminde ve imparator Basileios Bulgarkıran’ın hüküm sürdüğü yıllarda (976-1025) Büyük Ermenistan'ın bağımsızlığına kesin olarak son verildi. Şunu da söylemeye değer ki, tarihin garip bir cilvesi olarak, imparatorun kendisi Ermeni kökenliydi. Ermeni krallıklarının feshi, Ermeni eyaleti faik’in Bizans’a ilhak edilmesiyle, 1000 yılında başlatıldı. 1021’de kral Vaspurakaıı Senaherim, Kapadokya’daki Sebasteia (Sivas) kendisine ödün olarak verildikten sonra, bölgesini teketti. 1045’te Anion kenti kralı Gagik Bağrat, Kapadokya kenti Lykandros’a yerleşmek zorunda kaldı. Mabeyincisi Gregorios Pahlavuni İstanbul’a yerleşti. Orada Gregorios

40. Charanis, P., (1972), The Armenians in Ihe Byzantine Empire, p. 197: T h e discontent which the conquest of Armenia by the Arabs caused forced other Armenians to seek refuge in the territories of the empire. Thus, about 700 a number of Nakharars with their retinue fted to the Byzantine empire and were settled by the Emperor on the Pontic frontier. Some of these later retumed to Armenia, but others remained. More Nakharars, completely abandoning their possessions in Armenia, fled to the Byzantine empire during the reign of Constantine V Copronymus. Stili more came about 790. İt is said they numbered 12.000 and they came with their wives, their children, their retinue and their cavalry". 41. Nersessian, D. S., (1974), Armenia and the Byzantine Empire, p. 18: “Among those who fled, the historians mention Mamikonians, the Andsevatsis and Shapuh Amatuni who, with his son Hamam, crossed the frontier at the head of twelve thousand persons. During the ninth and tenth centuries several of the Bagratid princes of Taron also went to Byzantium".

Magistros adıyla ün yapan Pahlavuni, çağının en büyük düşünürlerinden biri olarak kabul edilmektedir4243. Sonunda Ermenistan’ın fethi, Kars kralı Bağrat ile ona refakat edenlerin Kapadokya kenti Tsamandos’a ve komşu kentlere yerleşmeleriyle 1064 tarihinde tamamlanmış oldu. Büyük Ermenistan’ın Bizans tarafından fethini, Ermeni nüfusun eşi görülmedik bir göç hareketi izledi. Bu olayda 300-400.000 kişi prenslerinin peşine takılarak Kapadokya’ya yerleşti ve orada devlet içinde devlet oldular. Büyük Ermenistan’daki feodal yapının Bizanslılarca bozulması, bölge nüfusunun önemli ölçüde azalmasına yol açtı ve Bizans sınırlarının savunmasını zayıflattı. Bizans’ın bu siyasetinin yan etkileri çabuk ortaya çıktı: 1064’te Selçuklu Türkleri Ermeni başkenti Ani’yi tahrip ettiler ve 1071 ’de Malazgirt’te Bizans ordusunu bozguna uğratıp imparatoru esir ettiler. Selçuklu Türkleri Konya bölgesine yerleştikren sonra, Bizans’a doğru ikinci bir kitlesel Ermeni göçü oldu. Bu olayda 400.000 kişi daha prensleriyle birlikte kuzey Kapadokya’dan güney Kapadokya’ya ve Kilikya’ya göç etti. Kilikya’ya Ermeni yerleşiminin Bizanslılarca desteklenmiş olması gerek. Zira bölge, daha önce, 964 tarihinde, Nikephoros Phokas’ın yürüttüğü Bizans-Arap savaşı sırasında sakinleri tarafından neredeyse tümüyle boşaltılmıştı. Kilikya Ermenileri, kuzey Kapadokya ve Büyük Ermenistan’dan gelmişlerdi. Tarsus valiliğine Apulgharip, Maraş valiliğine Philaretos Brahamios ve Lambron valiliğine Nakharar Oşin atandı. Daha sonraki Hatumyan Ermeni kral hanedanı bu sonuncu sülaleden gelm ek ted irB rah am is adı Yunanistan’da bugüne dek kullanılagelmektedir ve Atina’da Brahami adında bir semt vardır. Artık bir Ermeni bölgesine dönüşen Kilikya’nm nüfusu, Ermenilerden başka, dil bakımından Hellenleşmiş Kapadok, Suriyeli Monofizit ve Batılılardan oluşu

42. Nersessiatı, □ S , (1974), Armerıian and Iha Byzantine Empim, p. 27: Gregory Magistros had come to Constantinople in 1045 wrth the Bagratid king, Gagik; he had been received by the emperor Constantine Monomachus with marked honor, and welcomed by the Byzantine scholars as one of the greal minds o flh e century“. 43. Nersessian, D , S , (1974), Armenian and the Byzantine Empim, p. 12: “Thus, Apulgharip, a member of the Ardzruni famity, was appointed governor of Tarsus and Mopsuestia; Philaretus was placed in command of Marash (Germanicia);... others arrived directly from Armenia. Among the later was the nakharars Oshin, whose descendants were to be the fouııders of the Het’umian dynasty, and who received from his kinsman Apulgharip the fortress of Lambron with commanded the Cilician Gates of the Taurus”.

yordu. Maraş valisi Philaretos Brahamios’un, Bizans imparatoruna karşı ör gütlediği isyanda 8.000 Normandiyalı kullandığı bilinmektedir. Normandiya köken li Bizans sülalesi Raul’lar (Rallis’ler), önceleri Kapadokya’da toprak sahibiydiler. Kilikya’dan başka o dönemde Ermeni nüfusun önemli bir bölümü batı Anadolu'ya sığınmıştı. Orada, özellikle Abydos yöresi ile Skamandros (Eski Menderes) koyağında Ermeni sayısı çok arttı. Bu Ermenileri 1204 tarihinde Latinler Çanakkale Boğazını ele geçirmek için kullandılar ve Abydos’u koruma görevini de bir Ermeni muhafız gücüne verdiler. Latinler Çanakkale Boğazından ayrılırken, 20.000 Ermeni, imparator Henry’nin peşinden Trakya’ya gitti ve orada BizanslIlar tarafından yok edildi” .4

44. Charanis, P, (1972), On the elhnic composition o f Byzantine Asie Minör in the thirteenth century, p 144: “ İn the thirteenth century, hovvever, the Armenians were more numerous in the northwestem corner of Asia Minör around Abydus and ir the valley of the Scamarder. . According to Villehardouin the Armenians who follovned Henry into Europe numhered 20.000 and they brought with them their wives and children. in Thrace these Armenians, al of them, according to Villehardouin, vvere captured and put to death by the Greeks".

BİZANS-SELÇUKLU DÖNEMİ (1701-1261)

BizanslIlar 1071 Mancikert (Malazgirt) savaşında bozguna uğradıktan sonra, bunu izleyen 10 yıl içinde Anadolu’nun siyasî haritasında dramatik değişmeler oldu. Bu süre içinde Selçuklu Türkleri Nikaia’ya (İznik) ulaşarak, neredeyse tüm Anadolu’yu ele geçirdiler. İznik, sultan Alp Arslan’ın ilk başkenti oldu. Bu devletin toprakları dışında Dardanel (Çanakkale), Küçük Ermenistan ve Trabzon bölgeleri kaldı (Harita 11). Engel tanımadan ilerleyen Selçuklu Türkleri, Arapların önceki 300 yıl içinde başaramadıklarını 10 yıl içinde başardılar. Bibliyografyada Selçuklu Türkleri ile BizanslIlar arasında cereyan eden önemli bir savaştan söz edilmemektedir. Bu olay,

Hanta 11 1085 tarihinde Anadolu siyasi hantası; Selçuklu Türklerin ilk yayılışından sonra.

Anadolu topluluklarının istilacılara karşı neredeyse hiç direniş göstermediklerine işaret etmektedir45. Anadoluluların Selçuklu istilacılarına karşı hiçbir askerî direniş göster memeleri, önceki Bizans döneminde yönetenler ile yönetilenler arasındaki ilişki lerin çok düşük bir düzeyde oluşuna bağlanmaktadır. Bilinen bir olay, Makedon Hanedanının hüküm sürdüğü yıllarda derebeylerin, imparatorların da katkısıyla, küçük toprak sahiplerini tam anlamıyla ezdikleri ve onları toprak kölelerine dönüştürdükleridir. Makedon Hanedanı yıllarında Anadolu Bizans toplumunda mülkiyet ilişkilerindeki değişiklik şu yolla gerçekleşmişti: Büyük çiftliklerde ve Kilise topraklarında yapılan üretim her çeşit vergiden muaf tutulurken, küçük üreti cilere %90’lara varan çok ağır vergiler konuyordu. Bu ezici vergilendirme yüzün den özgür üreticiler kendi başlarına var olmayı sürdüremiyor ve topraklarını gönül lü olarak derebeylerine bağışlayıp, geçinebilmek için toprak kölesi olmayı yeğli yorlardı. Derebeyleri ise, boyun eğmeyen az sayıdaki özgür rençperleri, “sopalılar” diye adlandırılan adamlarının yardımıyla ikna ediyorlardı. Çimiskes’ler, Phokas’lar, Bardas’lar gibi imparatorlar veren Bizans aristokrasisinin bu toplumsal politikası, Anadolu’nun en büyük bölümünde Bizans yönetiminin sona erişine de damgasını vurdu. Bizanslı yazar Khionates’in anlattıklarını Fotiadis şöyle yorumlar: "...böyle likle sonunda Hellen kentleri tümüyle barbar sömürgeleri olmayı yeğliyorlardı ve vatanlarını seve seve ödün olarak verdiler46 " İznik’in ilk fethinden sonra BizanslIlar ile Selçuklular arasındaki çarpışmalar devam etti. U14’te Selçukluların Afyonkarahisar yenilgisinin ardından BizanslIlar İznik’i ve batı Anadolu’yu yeniden ele geçirdiler. Bu savaştan sonra komşu

45. Ramsay, W., M., (1916), The intermixtum o frn ce s in Asin Minör, p. 5: "...yet there is no reason to ihinK thal the Seldjuk Conquest in 1071-4 was accompanied by any greal amount of massacıe... the occupation of a greal parl of Anatolia was accomplished vvithout resistance on the part o f the old Christıan population". 46. <J>umâ5nç, K., (1988): O/ cÇıoActfirofiol n g M ırpâç A oiaç ra t ot Kpum ogpıonam l rou növm tı, ocA. 62: Tpâq)Ei ÂOfTTĞv o XuvıâTpç: “Av oı aıypâAujTOi rou ctouAtüvou tptvav on) x<npa, o aouAıdvoç touç nrtTpent va EyraıaaTaSoûv yuıpiç va ttâhpujvouv çOpou cırt Trtvrc xpövıa. li g auv£x£ia ntav uTroxp£u)|Jfvoı va TrAripaıvouv £vav 6%ı Papu cpâpo, pıa,

ttou tov

na6öpıÇt o löıoç ra i Sev Çettepvoüoe ta 6-

auvr)8ıÇ5Tav arrö touç Poıpalouç,... A uti) r) çıAavOpumiKi) EiSnan Sev â<pnvE Kavtvav aıxpâaujto va OKtçTETaı tt)v TrarpISa rou, aAAâ ttpooeIAkue ttoAAoûç, ttou Sev Elxav aıxpaAuHiOTEİ cnrS touç ntpaEç, oto <PıAıpı)Aıov... £toi, ujote oASkAhpeç rAAgvııctç ttSAeiç TrpoTipoûaav va ylvouv ottoikIeç tujv PapPöpuıv rai avıüAAaÇav EuxaploTaıç Tqv naTpISa touç". öttujç

Phılomelıon’un (Akşehir) nüfusu Bizans topraklarına taşındı 17. Ancak devamında, Frigya’da 1176 Myriokephalon savaşında bozguna uğrayınca, Bızanslılann ilerle yişi de kesin olarak son buldu 1204 tarihinde Haçlılar, İstanbul’u vc Anadolu’nun Çanakkale bölgesini kap sayan bir bölümünü işgal etliler. Bu işgal, bölgede sayılan çok kalabalık olan Frmenilenn yardımı sayesinde gerçekleşti (Harita 12).

Batı Anadolu’ya Slav ve Kuman göçleri 1129 tarihinde Bithinya’ya, yani Bursa-İznik bölgesine, son Slav göçü oldu. O yıl II. Ioanncs Komnenos oraya çok sayıda Sırp tutsak yeleştirdi. 13. yüzyıl başları na dek adı geçmekte olan Bithinya’daki Serbohoria (Sırp Köyleri) sakinleri, büyük bir olasılıkla bu Sırpların torunlarıydı4'. Anadolu’ya Kumanlar ilk kez İoannes47*

47. lOTopkj tou EMrjviKOü E&vouç, ( 1979), röpoç 0 ', E köotiki) A 6rıvlîjv A.E., oe A. 44 “T a 1146 o Mavouı'iA Eio^paÂE crra EÖdfpn tou oou Atövou ıcaı vtKpaE öıaöox'Kâ to cnpOTÖ tou crrnv AKpopvö (Atpıöv Kopox'Oâp) cnrrı 0£or] KoAoypaioç Bouvûç Kaı cno «tuAopı'ıAıo. E ttIotiç pET^cpEpc tov eAAtivikö n-Aq0uapö itin cCnAnıifiAioıı oto PuÇpvTivâ EÖâtprı" AS C ha ra r is, P., (1972), The Siavıc element m Byzantine Asia Minör in fhe thirt&enth century. p. 71: "İn 1129 o r 1130 addıtional Slavs vjere transpianted to Asia Minör. They w ere Serbjan prisoners whom John li setlied in the neighbortıood o f N icom edia, a ssigre d them land, and sLbjected the o rd e r to taxatlon These Serbs ,* ipjp d cub tless the inhabrtants ot the sen/oehoria whjch are m entioned in th e ParfTtio ıe g ri graeci at the beç nning o t the thirteenth century"

Vatazes’in hüküm sürdüğü dönemde (1222-1254) yerleştiler. Daha ayrıntılı olarak, o dönemde Tatarlardan kaçan 10.000 Kuman Bizans’a sığındı. Bunlardan birçoğu Frigya bölgesine; bugünkü Kütahya, Eskişehir ve Afyonkarahisar ile belirlenen bir bölgeye yerleşti. Bir bölümü Maiandros (Büyük Menderes) Irmağı bölgesine yer leşti. İzmir bölgesine yerleşenler ise, Mikael Palaiologos döneminde Hıristiyanlaşıp, devletin yüksek yönetici kadrolarında bile yer aldılar49. Balkanlardaki Kumanlar, tüm ulusal ve kültürel niteliklerini yitirip, çeşitli Balkan bölgelerinde çeşitli uluslarla kaynaştılar. Bugünkü binlerce Yunanlı, Bulgar, Makedon ve Türk, ortak kökenlerinin tek ulusal kalıntısı olarak Kumanis, Kumanidis, Kumanos, Kuman, Koman, Komanof ve Kumanova gibi adlar taşımaktadır.

Konya Sultanlığındaki Bizans nüfusunda İslamlaşma Selçuklu Türklerinin Anadolu’yu istila ettikleri dönemde Konya ve Kapadokya bölgelerinin nüfusu, özellikle Ermeni, Suriyeli, Kaideli ve Romalılardan (Rumlardan) oluşuyordu. Bunlardan sonuncuları, Bizanslılaşmış Kapadoklar ile İsauriya Suriyelilerinden başkaları değildi. Anadolu’nun içine doğru ve özellikle kuzey Kapadokya ile Konya bölgesinde Eski Yunan kolonizasyonu vuku bulmadı. Yunanlı kolonistler yalnızca daha güneyde bulunan Kilikya’da kıyı ketlerine yerleşiyorlardı. 1071 tarihinde Kapadokya ve Konya bölgelerine Selçuklu Türkmen orduları gi rince, o yerlerin budunsal mozaiğine yeni bir soy öğesi daha katıldı. Bu yeni öğe, büyük bir olasılıkla yerli nüfiıs içinde azınlıkta kalıyordu. Son bilgiyi bibliyografya da doğrulamaktadır. Marco Polo, 13. yüzyılda bölgeden geçişi sırasında kentlerdeki nüfusun çok sayıda Hıristiyan içerdiğini anlatmaktadır. Aynı dönemde bir başka gez gin, William of Rubnıque, bölge nüfusunun %10’unun Tüık ve geriye kalan bölümünün Ermeni ve Romalı olduğunu yazmaktadır”. İkinci gezgin abartılı yazıyor görünse de, yine de bölgenin budunsal yapısı konusundaki bilgileri gerçeğe yakın

49. Charanis, R. (1972), On Ihe elhnic composiüon o f byzanb'ne Asia M inör in the thirteenth century, p 144: "Thesa Cumans had been setlled in Ihe Meander regions af Ihe empiıe in the thirteenth nentury, during thereign of John Vata2 es Gregoras relates lhal 1ÛÛÛ0 Cumans, driven away from ttıeir homes by Ihe Tarlars, erossed Ihe Ûanube and began to wander İn Thrace. They were picked up by John Vata2es and vvere setlled by him as soldiers in Thrace, Macedonia, and Ihe Meander and Phrygian regions of Asia Minör. .. Some Cumans enrolled in Ihe Byzantinearmy at the lime of Michael Palaeologus came to power a re kmown to have spoken Greek weil*

sayılmalıdır. Askerî ve siyasî bakımdan egemen olan Türkmen öğesinin bölgedeki varlığı, yerli nüfusla evlilikler nedeniyle Konya’da yeni bir “Turko-Romen” neslinin ortaya çıkmasına neden oldu. Selçuklu ordusunun bir bölümünü oluşturan bu TurkoRomen’lerden bibliyografyada “miksobarbarlar” olarak söz edilir. Bu neslin tipik bir temsilcisi, babası Türk ve annesi Gürcü kökenli bir Hıristiyan olan Çausis (Çavuş) adlı Selçuklu Sinop valisidir5051. Selçuklu devletinde Yunanca konuşan Hıristiyan nüfusun gittikçe azalması, Hıristiyanların özellikle kendi isteğiyle Müslüman olmalarına bağlanmaktadır. İslamlaşmayı bir yere dek şu etken de kolaylaştırmıştır: Kapadokya Hıristiyanları, büyük ölçüde Ortodoks olmayıp, heretik’tiler; yani Paulusçu, Manişeist, Monofızit v.b., ve İstanbul’daki Ortodoks BizanslIlara karşı büyük bir kin besliyorlardı. Bu tutumları, 1071 Malazgirt savaşında istilacı Selçuklu Türklerine karşı hiçbir askerî direniş göstermemeleriyle de ortaya çıkmıştı. Kendi isteğiyle Müslüman olan BizanslIlar tarihte Gulâm sıfatıyla bilinir. Onlar çoğunlukla Abdullah adını alıyordu ve artık bu ad “din değiştirmiş kişi” anlamını kazanmıştı. Binlerce Hıristiyanın kendi isteğiyle İslamlaşmasında Mevlevi tarikatı önemli rol oynadı. Mevlevî tarikatının kurucusu Celâleddin Rumî, 18.000 BizanslIyı İslâmlaştırdığını söylüyordu. I320’de onun torunu Amir AriPin cenaze töreninde yeni bir kitlesel İslamlaşma oldu52. İsteyerek İslamlaşma, yalnız halk tabakalarına özgü bir olay olarak kalmadı,

50. Vryonis, S , Jr, (1971), The Decline o f Medieval Hetlenîsm in Asia Minör and the Process o f Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, p. 183: ’Marco Polo implies that the urban classes contained a large Chrislıan element. A contemporary o f Marco Polo, and also a traveler in Anatolia, VVillıam of Rubruque, remarks exaggeratedty, ( as fbr Tuıkey, I can infoıvn you that not one man in the there is a Saracen; rather a re they ali Armenians and G reeks), Both Sanuto and Ibn Battuta noted the presence of considerable numbers of Christians in vvestern Asia Minör as late as the earty fourteenth century*. 51. Vryonis, S., Jr., (1972), The Deciine of Medieval Hellenisme in Asia Minör and the Process o f tslamisation from the Eleventh through the Fifteenth Century, p. 176: T h is union befween Turks and Christians had already produced a new generation of Anatolians by the earty twetfth century, referred to in the Greek sources as mixovarvaroi, and their presence is attested to in various Turkish amnies, VVhen Alexius was campaigning against the Turks in the distrlct of Polybotus, a number of the amny of the emir Monolycus vvere mixovarvaroi who spoke Greek" 52. loroola tou EAAovikoû EBvouç (1981), nty/oç 0 ', EKÖonta) A9r)vti)v AJZ, ocA. 324: "O P ouylnpoor)Aü'nos crrrıv opxri yv^ ^ ûtoto EAAqva Çuypâço (Ayn al-Dawla Rumi), "EAAnva apxntıcrova, App£vıouç te XVİteç, KOI ü)ç to t£Aoç ırçç tou avocpEpcnı ön eixe UETaorptıpa arov loAapıopö 18.000" âmoTOUÇ... Mıaö oıUna apydTEpa (yûpuj oto 1320) cnqv Kn&la tou Amir Arif, Eyyovoü tou Poupl, q töıa yeviRi1) ouyRİvn07! ^n * KpûTT]OE K3 i noAAol

xpicttkivoI Ğyıvov apvnoi6

pr]OK0 i kqi aorröoöriKav

tov ıcAagıapû."

Bizans ve Ermeni yerel aristokrasilerini de kapsadı. Aristokrasi sınıfı böylelikle hem topraklarını hem de toplum içindeki saygınlığını korudu. Gerek 11. yüzyılda gerekse sonraki 200 yıl içinde birçok BizanslI asilzadenin ayrıcalıklarını devam ettirmek amacıyla Müslüman olup, tarihe Türk olarak geçtiklerinden söz edilmektedir. Çizelge 1’de tarihte bilinen İslâmlaşmış BizanslIlardan örnek adlar verilmek tedir. Çizelge 1: Bizans ve Ermeni kökenli Müslüman eşraf Adı

Sıfatı

Merkezi

H a ş a n G av ras

E m ir

M a v ro zo m es

E m ir

A s ad al D a vla Konstantin

E m ir

Konstantin

Em ir

İskilip

Mikail

A s ilza d e

Konya

İoannes

A s ilza d a

Konya

C elâled din K aratay

Em ir

A m in al-din Mikail

H aznedar

Al-din K aratay Abdullah

M im ar

A yn-al D avla K aratay

R e ss am

Keluk Ibn Abdullah

R e ss am

Kayseri

Konya

İsaakios K om nenos İoann es Kom nenos

Konya

M ekhitar

A s ilza d e

Filaretos

A s ilza d e

Boğuşah Tom ik

S ive rek Em ir

Kır Ferit (Vartan)

Em ir

A kşehir

Hetum

Vali

Sinop

İsaakios ve İoannes Komnenos, imparatorun kardeşi ve yeğeni, Türkleşen BizanslIlardan en tanınmışlanydı. İkincisi, sultan II. Kılıç Arslan’m bir kızıyla evlendi ve Müslüman olduktan sonra Konya’ya yerleşti. Çok tanınmışlar arasında Pontuslu Gavras’lar da vardı. Onlar, Pontus Bizans İmparatorluğunun tanınmış Kaideli bir sülalesinden geliyorlardı. Aynı sülalenin başka mensuplan ise, Selçuklu Türklerine karşı Trabzon’un savumasında yer almışlardı.

Türk-Bizans kaynaşmasından, tabiî ki, sultanın kendi ailesi bile kurtulmadı. Örneğin, sultan II. Kılıç Arslan, bir Hıristiyan kadınla evlendi ve oğlu I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in karısı, İslâmlaşmış Mavrozomes ailesinin bir kızıydı53. Öbür sultan larda da benzeri evlilikler görülür. Hıristiyanları zorla İslâmlaştırma istisnaî bir olaydı; böylesi bir İslâmlaştırma, Komana ve Horum ketlerinde, bu kentler Danişmendliler tarafından fethedildikten sonra uygulandı.

tcii

53. luTopta tou BAArjvtKoû Fdvouç (1981), Töpoç 0 ', E köotiki^ ABnvujv A.E., cîeA- 317: “Avaq)£p£rı TTEplnnuoıı ctouAtövou o ottoIoç eIxe XP|mıavı‘| pprtpa Kaı E/ o ^ e aüÇuyo EMnvlBa a up Tpv a-

pıoTaıcpoTiK^ oucoyivEio MaupoÇüiun.. O lüüdvvqç Kopvrıvâç, avııpıöç tou [JuÇovtivoû auTOKpâropa lu>dvvrı B‘ Kapvpvoü, uupq>Eü6r|K£ P£ ulo ottû tiç âuyaıtpEç tou oouATtlvou TyKaTCTTTdBrKE crro I kövio kcm TrpaonAuTia6r)K£ arov pu)ap£6nvıapâ... ISıaİTEpa tl^ x 0lJOO 0£aq arouç oeAt^ dukikoüç kükAouç KaT£ixûV oı oiKoytvEiEÇ

tu)v

raPpdöüJu

tuiv

MoupoÇtiıpnfiuıv

koi

nuv Kopvrıvıiıv "

BİZANS-MOĞOL DÖNEMİ VE TÜRK EMİRLİKLERİ (1261-1331)

1243’te Selçukluların Köse Dağı savaşında yenilgisinden sonra Konya devleti Moğol protektorasına dönüştü. Ancak şeklen yıkılışı, 1261’de sultan İzzeddin Keykavus’un Nikaia (İznik) Bizans İmparatorluğuna kaçışıyla gerçekleşti. Anadolu Selçuklu devletinin yıkılışından sonra 1261 ’de bölgede siyasî kuvvet olarak yalnız ca Moğollar, Bizans ve Küçük Ermenistan kaldı. Sınırlı Moğol egemenliği döneminde Konya devletinde -bu protektoranın çevresinde- çeşitli Türk emirlikleri kuruldu. Bunlardan en önemlileri, Karaman, Menteşe, Aydın, Saruhan, Karasi ve Germiyan emirlikleriydi. Bu sonuncusundan daha sonraki Osmanlı İmparatorluğu doğdu.

Germiyan Emirliği (Osmanlı devleti) Germiyan Emirliğine Yörük Türklerinin yerleşimi 1224’e dayanır. O yıl sul tan I. Alaeddin Keykubat, Harita 13’te gösterildiği gibi, Ertuğrul başkanlığındaki 400 Yörük ailesinin Söğüt’e yerleşmesine izin vermişti. Ayrıca söylemeye değer ki, bugünkü Türk millî marşında demografik bakım dan önemsiz bir sayı olan 400 Yörük ailesinin yerleşiminden söz edilmektedir. Domaniç köyleri ile “Ermeni Dağlarını” kapsayan Söğüt yöresi, o zamanki Bizans ile Selçuklu devletleri arasındaki sınırın tam üstünde bulunuyordu54. 54. Vakalopoulos, A., (1970), Origin o f the Greek-Nation 1204-1461, p 64: T h e first wave of Ottoman Turks. the rıomad Yuruks, settled in the district of Soğut, southeast of Brusa, under their ruler, Ertoghrul, in the middle of the thirteenth century. The descendants of the Greek refugees of 1922 from that district stili talk of that invasion. The Sultan o f leonium, Ala ed-Oin l Kaikobad. had granted Ertoghrul (or Ertoghroul Ghazi, as the refugees called him) the Ermeni Mountains and the group o f villages known as DomanKs, near the Byzantine Angelokoma, for part of his summer domain".

KASTAMONU EMİRLİĞİ

KARESİ EMİRLİĞİ

/ / /

GERMİYAN EMİRLİĞİ SARUHAN (OSMANU EMİRLİĞİ) EMİRLİĞİ AYDIN «AMİT EMİRLİĞİ EMİRLİĞİ TEKE MENTEŞE EMİRLİĞİ

Harita 13: 1331'de Anadolu siyasî haritası.

Sonraki 70 yıl içinde, daha kesin olarak 133 l ’e dek, Anadolu’daki Bizans ege menliği tamamen çöktii. Bu çöküş, Bizans’ta hükiim süren çok derin iç bunalımdan ileri gelmiştir yalnızca. Yoksa Yörükler, askerî bakımdan Bizans’a karşı gelip onunla boy ölçüşecek durumda değillerdi. Bizans’taki derin bunalımın bir bulgusu, Bizans filosunun dağıtılarak imparatorluğun deniz himayesinin Cenevizlilere teslim edilmiş olmasıdır. Bizans’taki toplumsal yozlaşmanın bir başka işareti de, Bizans imparatoru nun, ardı kesilmeyen isyanları yüzünden Anadolu’daki Bizans ordularına güvenmediği için, 1303’te Türk akınlarına karşı koymak amacıyla 6.500 kadar paralı Katalan askeri çağırmış olmasıdır. Bir devlette art arda isyanların çıkması, oradaki yönetimin ve toplumsal politikanın niteliği konusunda tek başına bilgi verecek bir olaydır. Bizans’taki derin toplumsal bunalım, Osmanlı Emirliği ile sınırdaş olan Bizans kentlerinin kendi isteğiyle Türklere teslim olmasına yol açan koşullan da sağladı. Bursa, bibliyografyadan bilindiği gibi, 1326 tarihinde kendi isteğiyle Türklere tes lim oldu ". Nikaia (İznik), Rysion (Areçu, Danca) ve çevredeki köyler Türklere5

55. Itnapla rou EMpmtoiı Eövouç (1981), Tûpoç 0 \ Eköotiki) ABnvıİJVA.E., <jeA. 163: “ûûo xp6vıa apYÖTtpa o Op)<ûv rartAaPe xqv NİKaıa (JEiü anö paıtpûxpovn ıroÂıopKİa (2 Mapîlou 1331). O KavraKouÇnvöç 6evavaıpipeı Kav tijvmıuan Tr]çTTaAaıûç npamûouaaç tüjvAacntapEuıv. Oı ouv6i)keç ttou oöAvnr’uv mr|v TTTuıan rpç öev elvaı yvaıartç. To TnSavöTEpo elvaı 6u oı kötoikoi ırapESuaav rnv rroAn yia touç IBıouç Aûyouç ttou eIxe TrapaöoflEİ Kaı n npoûaa. Httepioxi) xr)ç Nlraıaç poıpâcSpKE cteTipâpıa ’cttouçaTpoTiujTEç tou Opxöv Kaı o EÇıaAapıapbç tou TrApBuapoü Tr|ÇTTpoxwpn<T£ M£ruxu puBpp"

I331’de teslim oldu. Bunların kendi isteğiyle teslim oluşları, o dönemde İznik’i ziyaret eden İbn Batuta tarafından da dolaylı olarak doğrulanmaktadır. İbn Batuta, İznik surlarının, çevresindeki hendeğin ve öbür istihkamların çok iyi durumda olduğunu gözlemlemiştir ki, bu da kentin iki yıl önce savaşmadan teslim olduğunu göstermektedir. Ertuğrul Emirliğinin askerî gücü, ErtuğruPun oğlu Osman tarafından Bizans "pronoia” sistemi kopya edilerek I299’da kurulan Gaziler sınıfına dayanıyordu. Feodal düzene özgü alt kademeli bir aristokrasi oluşturan Gazilere Bizans aris tokrasisine ait yeni fethedilen topraklar bağışlanıyordu. Germiyan Emirliği, Osman adından Osmanlı Devleti, o da ses değişikliğine uğratılarak Ottoman Devleti adını aldı.

OSMANLI-MOĞOL DÖNEMİ VE KARAMAN EMİRLİĞİ (1331-1466)

Osmanlılar tarafından 1331 yılında Bizans Bithinya’sının ele geçirilişini, Karesi (Dardanel, Çanakkale) ile Saruhan (Bergama ve Manisa) Emirliklerinin ilhakı izledi. 1389’da Aydın (İzmir) Emirliği ile birlikte Bizans’a ait Philadelpheia (Alaşehir) yöresi Bayezit’e (1389-1402) teslim oldu. Böylelikle batı ve orta Anadolu’nun büyük bir bölümü ele geçirilmiş oldu. O dönemde Osmanlı devleti için en büyük tehlike BizanslIlardan değil de Moğollardan geliyordu. Nitekim 1402’de bu tehlike gerçekleşti. O yıl Timurlenk, Bayezit’i cezalandırmak için tahttan indirdi, ancak Osmanlı devletini dağıtmadı. Timurlenk, Türklere karşı seferi sırasında Haçlıların elinde kalan İzmir’i kuşattı ve oradaki tüm Hıristiyanlan kılıçtan geçirdi ’6. Fethedilen topraklardaki Hıristiyanların kendi isteğiyle İslamlaşmalarının yanı sıra, Yeniçeri kurumuyla birlikte ilk kez zorla İslâmlaştırma da uygulamaya kondu. Yeniçerilik, Karamanlı Kara Rüstem’in önerisiyle, 1362-1389 yıllan arasın da I. Murat tarafından kuruldu. Ermeniler ile Yahudiler istisna edilerek, önceleri yeniçeriler yalnızca Hıristiyan nüfustan toplanıyordu. Osmanlı İmparatorluğunun sadrazamları daha sonralan yeniçeri sınıfından gelmişlerdir. Bunlardan ilki, Halil56

56.

lo r o p t a

io u

E A A r jv iK O û T & v a u ç

( 1 9 6 1 ) , T ö p o ç 0 ' , E k C o t ik i ) A G q v ü J V A . E . . o c A 1 9 5 : " O M o y Y Û -

A o ç x û v q ç , y ı a v a ö e l^ e ı o c â A o u ç â n a u î ö ç ı) r a v o a A rıB ıv â ç r r p â p a x o ç T qç K jA a p iK i'tÇ O p n o K C İa ç , n o A ı â p K r jo s Tf)V I p û p v n , tto u o B a y ıa Q )T c ix c a ıp ı)o £ i v a T r a p a p c Iv E i o r n v r o t o r ı) t u iv A a ı f v t o v , k û i û o r c p a a n d a tp o ö p ı*) r n l ö t o n T q v K u p le u a e . O ı k ğ t o ik o i ı p ç ttğ Aeü jç K a T a a < p d x 'n K a v * a ı e Ç a v G p a T T o G fo rriK a v k q i t o k ö c r r p o v K p £ p ( o îr ]K c ( A e k ^ p p p ıo ç 1 4 0 2 ) ”

Çandarlı’nın yerine atanan Hıristiyan kökenli yeniçeri Mahmut Adnî idi ' O dönemde yeniçerilerin evlenmelerine müsaade edilmezdi. Bu yasaklık Muhteşem Süleyman (1520-1566) tarafından kaldırıldı.

Bithinya Hıristiyanlannda İslamlaşma Bithinya ketlerinden birçoğunun kendi isteğiyle Türklere teslim oluşu, İslam laşmayı kolaylaştırdı ve bölge nüfusunun budunsal yapısındaki değişimi önemli ölçüde etkiledi. İstanbul patriğinin 1338 tarihli çizelgesinde ve daha sonraki dönem lere ait çizelgelerde bu olaydan duyulan tedirginlik açıkça dile getirilmektedir” . Sakarya koyağının Osmanlı devletine ilhak edildiği dönemde bölgede katışıksız Hıristiyan topluluklar yaşıyordu. Bölgeyi 1333 yılında ziyaret eden tbn Batuta, Geyve kentinde bir tek Müslüman ailenin bulunduğunu ve Hıristiyanların, besbelli kendi isteğiyle teslim oldukları için, Türk himayesi altında yaşadıklarını anlatmaktadır” . İznik’in teslim oluşundan 100 yıl sonra, Nikephoras Gregoras’a göre, kent nüfusu Bithinyalılar (Bizanslı Hıristiyanlar), Miksobarbarlar (barbar kırmaları) ve Türkler olarak üç gruba ayrılıyordu. Türk BizanslIları veya, Bizanslı yazarın küçümseyerek adlandırdığına göre, Miksobarbarlar nesli “ , Osmanlılar ile Hıristiyanların büyük ölçüde kaynaşmasından ortaya çıktı. Bir kaynaşma ki, Orhan578960

57. lampkı mu EAAqviKOû E9vouç (1981), löpoç l \ E k&otiki1) A0rıvıuv A.E., oeA. 28: “O M exP$t B \ . SÖiiu Çe tov peyöAo PeÇlpq XaAJA TcravrapAl ttou ı*|Tav £A£û0£poç pouoouApdvoç, âmoç koi oi ttpokötoxoI tou oto aÇiıopa outö koi ott) 0£or] tou öıöpıoE tov MaxpoüT Aöevl, ttou ttpo£pxovtciv and touç öoûAouç ırıç TTûAnç*. 58. loropla tou EAAqviKoû EGvouç (1981), Tûpoç ©', E köotiki^ A9qvd)v A.E., oeA. 321: “To TraTpıapxiKö ttiTtûkiov ava<p£p£Taı at npocrıAuTiopoııç ovoykootikoûç ekoûoiouç, cnrıv avr|ouxfa thç £KıcArıaloç ttiç KojvaravTTvouTrâAEOM; koi o nç TTEpiTntijaaç xPıaTKN<jjv papıOptüv koi KpumoxpKnıavıov". 59. TELüpYiaöou - ApvöKrı, T, (1952), H Trcpıfıyrioıç tou Iprrv MmnouTa crvû rqv MiKpâ Aola koi n Karûcnaoıç tou sMqviKou koi toupkikoû nArjOuopoC kotğ tov 14ov aıcuva, oeA. 148: “M etû Tr)v Nİkoiûv o TTEpınvnTilç öı£oxıa£ tov ZaYYâpıov TTOTapöv fmpıPaoÖEfç aysölaç oupop£vrıç TTpoç Tqv 6^Br\v koi a<poü 5l£VUKT£p£U<7£V £IÇ TpV KlüpÖTTOAlV KÖpOldV (KÖŞiyia, anpEplVI^ rK£lP£)... KOTOlKEİTai ÜTTÜ CmlOTlüV Ptüpal(jüv, öioteAoûvtujv urrö pouoouApaviKhv rrpooraolav, untipx£i öe p(a pövov oiKİa pouoouApaviKry. 60. Vryonis, S., Jr., (1971), The Decline ofM edieval Helfanisme in Asia Minör and the Process o f Islamization from the Eteventh through the Fifteenth Century, p. 229: "When Ihe Greek historian Nicephorus Gregoras passed through Bithynia en route to Nicaea in the middle of the fourteenth centu ry, just o ne generation after the conquest of Nicaea, he observed that the population consisted of Greeks, mixovarvaroi (Graeco-Tuıfcs). and Turks"

larafmdan kent fethedildikten hemen sonra başlamıştı. Orhan, dul kalmış Hıristiyan kadınlan askerleriyle evlendırmişti. Daha sonraki dönemlerde, bir Türk erkeği bir Hıristiyan kadınla evlenmek istediğinde, kadının ailesi bu evlilikten doğacak erkek çocuklann Müslüman ve dolayısıyla Türk olmalanna nza göstermek zorundaydı. Kız çocuklar ise Ortodoksluk ile İslam arasında tercih yapabilmekteydiler10.

Karaman Emirliği Anadolu’da bağımsızlığını uzun sure koruyan tek emirlik, Karaman Emirliği olmuştur. Bu emirlik 1466 tarihinde İstanbul fatihi sultan II. Mehmet larafmdan ortadan kaldın İdi (Harita 14). II. Mehmet, Konya'yı ele geçirdikten sonra çok sayıda Karamanlıyı İstan bul'a taşıdı. Karamanlılar orada ticarette başanlı oldular Karamanlılann Rumu l ürkü bu yeteneklerim bugüne dek sürdürcgelmişlerdır

Harita 14: 1446 öncesi Anadolu siyasî haritası.

OSMANLI DÖNEMİ (1446-1922)

ANADOLU’DA TÜMÜYLE TÜRK EGEM ENLİĞİ DÖNEMİ (1466-2000)

1466 yılında Karaman Emirliğinin Osmanlı devletine boyun eğmesiyle Anadolu’daki Osmanlı egemenliği bütünlenmiş oldu. Bu olay, bölge sakinlerinin dinî ve daha sonraları ulusal ayrımlaşmasını önemli ölçüde etkiledi. Türk kaynaklarına göre 15. yüzyılda Anadolu’da Hıristiyan nüfus 78.783 haneden ibaretti ki, bunlar da 500.000-700.000 kişi içeriyordu. Bu Hıristiyanların bir bölümü Hıristiyan Sipahilerdi. Sipahiler, alt aşamalı aristokrasi olarak nispeten küçük topraklara sahiptiler. 16. yüzyılın sonlarına doğru Hıristiyan ve Müslüman sipahilerin sayısı toplam olarak 200.000 kişiye ulaşmıştı. Ailelerini de katarsak, bu sayı 1.000.000’a çıkar. Toplam nüfus ise 16-20.000.000 kişiydi61. Egemenliklerinin ilk yüzyıllarında Osmanlılar imparatorluk uyruklarını Müslümanlar ve iman etmeyenler (Kefere veya Gâvurlar) diye ayırdediyorlardı. İstanbul Ortodoks patriği, II. Mehmet tarafından tüm Hıristiyanların başına getiril di. Daha sonraları, yani 15. ve 16. yüzyıllardan sonra, resmî Osmanlı yazışmaların da Kefere veya Gâvur terimiyle birlikte “milleti elmesihiyye” terimi de kullanılı yordu. Bununla Hıristiyan toplumunun tümü kastediliyordu. Ehli kitap çeşitli dinî

61. loropla mu EAAqvikoû "Edvouç (1974), Töpoç I', E kGotiki) ASnvtbv A.E, oeA. 33: TİEpfnou 200.000 rrraxfiÖ£ç kcitû to t£Aoç tou 16ou aıûva ctttoteAoüociv, 0a tAeyc Kavtiç, ırçv apKrroKpaıfa Trjç vnç orr)v o8u>|javiK(‘| auîOKparopia, apıBpöç qxetikö pEyâAoç, a<poû pe tiç oikoy£vei£ç touç Ga £<pGavav to 1.000.000 (q o0wpavııcf| auTOKpaıopia, aüptptova p£ TrpöaıpaTOUÇ UTroAoyıapoüç ToOpKtov iotopikujv , apıGpoüae

oto t£Aoç tou

16ou aıcova 16-20.000 000 KaroİKOuç)".

cemaatleri birbirinden ayırdetmek üzere (örneğin Ortodoks Hıristiyanlan Monofızit Hıristiyan, Müslüman ve Yahudilerden) ilk kez “millet” terimi ancak 17. yüzyılın sonunda kullanıldı. Hıristiyanların haklarını güvence altına alma yolunda 17. yüzyılda atılan bu ürkek adımlar, Ortodoks nüfusun batı Anadolu’ya yer yer göç etmeye başlamasına neden oldu ve bu göç 18. yüzyılda oldukça hızlandı. İmparatorlukta dinî “milletler” ayrımına dayanan yönetim sistemi, İmparator luğu batılılaştırmayı amaçlayan Tanzimat Fermanının ilan edildiği 1839’a dek muhafaza edildi. Tanzimat hükümleri gereğince gayri müslim milletler, tam ulusal “milletler” olarak değilse bile, ulusal-dinî “milletler” olarak tanınıyordu ilk kez. İstanbul Patriği de, Romalı (Rum) diye adlandırılan tüm Ortodoks Hıristiyanlara Genarkhes (Milletbaşı) olarak yasallaştırıyordu. 1870’e dek Romalı (Rum) milleti, daha sonra ulusal Hellenler (Yunanlılar) olarak ortaya çıkanlardan başka, Ortodoks Bulgarları, Ortodoks Arnavutları, Slavca konuşan Ortodoks Makedonları, Ortodoks Ulahları ve Türkçe konuşan Ortodoks Gagavuzlan kapsıyordu. Bu heterogen Hıristiyan ahali, bugünkü anlamıyla Yunan ulusal bilincine sahip değildi elbet. 1839’da Tanzimatın ilanıyla Osmanlı İmparatorluğunda yapılan özgürleştir menin en önemli sonuçlarından biri, büyük toprak ağalarının topraklarında çalışan köylüleri toprak kölesi olarak kullanma haklarının kaldırılması olmuştur. Bu toplum sal reform, Peloponnesos’tan (Mora), adalardan, Makedonya’dan ve Yunanistan anakarasının öbür bölgelerinden gelen Ortodoks Hıristiyanların Anadolu’ya göçleri ni hızlandırdı. Bu göçmenler özgür üreticiler olarak yerleşiyor ve toprak ağalarının sömürüsünden kurtulmak için köylerini terkedip dağlık bölgelere sığınmış olan Türk toprak kölelerinin yerlerini alıyorlardı. Bu büyük göç hareketiyle, Anadolu’daki Ortodoks Hıristiyanların sayısı, yerli Ortodoks Hıristiyanlara mali göçmenler de katılınca, 19. yüzyılın sonuna doğru 2.000.000 kişiye ulaştı. Çağdaş Yunanlı yazarların “Anadolu Hellenleri ne YunanistanlIydılar ne de göçmendiler” diye ileri sürdükleri sav", Yunan soyunun bu bölgede zaman içinde sürekliliğine ilişkin mil liyetçi söylenceye hizmet etmeyi amaçlamaktadır yalnızca. Fransız İhtilali Balkanlar’da çeşitli milliyetçiliklerin aşamalı bir uyanışını harekete geçirdi. Böylelikle Ortodoks patriğinin Balkan yarımadasındaki tüm62

62. laropkı

to u

EAAqvtKo6 'EOvouç (1975), Tögoç IA', Ek&otiki) A 6 n v u jv A .E ., O tk

2 2 7

toi oi

400.000 TîcphTou xpıcmavof (0I T re p ıo a û T E p o ı 'EAArjveç, ttoAû Aıyöffpoı A p ptvıoı). o u y ıc £ K p ıij£ va 78.783 XPl<7TiaVIK£ç OlKOytVElEÇ TTOU KCITOIKOLİV OTflV MlKpÖ AOİÛ, aüp<püjva p£ apXE>CIK£Ç TO UpKIKtÇ Trqy£ç TO 1520-1535 EvıcrçuâpEvoı auvex(i)ç Kaı <no t£Aoç vtqi

ö t 2.000.000

ijjux£Ç'.-.

o EAArjvıopâç

qut6ç, ttou

tou 1 8 o u

aıuva pövo oı “EAAnveç

uttoAoyIÇo-

5 ev ı^Tav oûte eM oöiköç oûte OTTÖOnMOç”

Ortodoks Hıristiyanlar üzerinde kullandığı erke karşı itirazlar başladı. Padişah 1865’te Rumen Kilisesinin ve 1870’te Bulgar Eksarhlığının1'' bağımsızlığını tanıyınca, İstanbul Ortodoks patriğinin Milletbaşı sıfatıyla Balkan yarımadasındaki tüm Ortodoks Hıristiyanlar üzerindeki salt egemenliği de sona ermiş oldu. I830’da bağımsız Yunan devletinin kuruluşu da kendi çapında İstanbul Ortodoks Patrikhanesinin evrenselliğini baltalamıştı. Harilaos Trikupis’in1" 1 patrik 111. Yoakim’le çatışmasıyla siyasî ifadesini bulan Yunancı bir anlayış gelişmişti Atina’da. Patrik, Balkan yarımadasındaki tüm Ortodoks Hıristiyanlar üzerinde evrensel Genarkhes (Milletbaşı) iken, Rum diasporasının orta kentsoylu sınıfından gelen baskılarla, sonunda Yunan ulusunun Ethnarkhes’i (Ulusal Şefi) konumuna girmek zorunda kaldı. Böylelikle de evrenselliğini yitirdi. Roma’daki papa ise bu niteliğini korudu. Ayrıca şunu da söylemeye değer ki, Yeni Yunan devleti poli tikacıları, patriğin kendini Yunan ulusunun Ulusal Şefi olarak telakki etme hakkına gittikçe itirazlar ileri sürmeye başladılar. Bu sıfatm Atina’daki politik liderlere ait olduğunu savunuyorlardı. Nitekim daha sonra Yunan gazeteleri Elefierios Venizelos’u Hellenizmin Ethnarkhes’i (Ulusal Şefi) olarak nitelendireceklerdi, Genarkhes (Milletbaşı) olarak değil. Zira Balkan yarımadasında Ortodoks Hıristiyan Milleti artık mevcut değildi. 1870’ten sonra çeşitli ulusal-dinî milletler, ulusal milletler olarak yasal laştırıldı. Padişah, Rum milletini (Patrikhaneye bağlı Ortodoks Hıristiyanlan veya Hellenleri), Rumen milletini, Eksarhlığa bağlı Bulgar milletini, Monofizit Ermeni milletini ve Yahudi milletini tanıdı. Bu milletler Müslüman milletiyle eşit haklara sahiptiler. 1908 Jön Türk ihtilaliyle ulusal milletler ortadan kaldırıldı ve onların yerine laik bir Osmanlı ulusu yaratma girişiminde bulunuldu. Fakat OsmanlI İmparator luğundaki değişik milliyetçiliklerin birbirleriyle sert çekişmeleri yüzünden bu gi rişim başarıya ulaşmadı. İmparatorluğu batılılaştırma çabaları olan Tanzimatın ilanı (1839) ve Jön Türk ihtilali (1908) sayesinde, Anadolu’da çok sayıda ulusal eğitim kurumlan açıldı. Kuramsal olarak bu okullann görevi, Osmanlı uyruklanna eğitim vermekti. Ancak

O B u lg a r Eksartılığı Bulgar Ortodoks Kilisesinin İstanbul Ekamenik Fener Patrikhanesinden bağımsız yönetim mercii. Padişah tarafından 18701e tanınmış ve 1915'e dek sürmüştür. Daha sonra Bulgar Patrikhanesine dönüşmüştür. (**) H arilaos Trtkupis (1832-1896): Yunanlı devlet adamı; yedi kez başbakanlık görevinde bulun muştur. Devleti çağdaşlaştırma yolunda aldığı önlemlerle ünlüdür.

gerçekte bunlar, yeni ulusal bilinçleri aşılayan milliyetçilik propaganda merkezleri olarak iş gördü; Yunan ve Bulgar, daha sonraları Makedon, Sırp, Rumen ve Ermeni ulusal bilinçlerini. Anadolu topluluklarında yeni oluşan ulusal bilinç, neredeyse salt dine dayalı bir olguydu. Oysa bu toplulukların birçoğu, soy bakımından aynı insan mozaiğine mensuptu. Yunanistan’ın gerçekdışı Megali İdea düşüyle giriştiği Anadolu Seferi, mil liyetçi ve yayılmacı bir nitelik taşıyordu. Zira Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yaşayan Rumlar, öbür bölümlerde ayrıntılarıyla göstereceğimiz gibi, nüfus olarak bir azınlık olmaktan daha ileri bir konumda değillerdi. Yeni Yunan devletinin emperyalist politikası, oluşum halindeki Osmanlı ulusunun varlığını tehdit etti ve Kemal Atatürk’e Osmanlılığı kaldırıp Türk milliyetçiliğini geliştirmesine ve onun aracılığıyla çağdaş Türk ulusunu yaratmasına büyük ölçüde yardım etti. Psirukis, “Anadolu Felaketi” başlıklı yapıtında bu konuyla ilgili şunları yaz maktadır: “Böylelikle Yunanlı kentsoylu tarihçiler, bir yandan Anadolu Rumluğunun ulusal sorununu doğru değerlendiremediler, öbür yandan Yunanistan ’ın 1919-1922 yıllarında Yakın Doğudaki gerçek rolünü anlayamadılar Tümü, Anadolu Rumlarının ulusal haklarını güvenceye bağlamak gerekçesiyle Türk ulusal böl gesinin parçalanmasını ve gerçekte esir edilmesinin savunucuları oldular. Al. Papanastasiu n , ulusal faciamızdan yıllar önce “Türk D evrim i” başlıklı incelemesinde şu uyarıda bulunuyordu: “Gerçek özgürlük, ulusal eşitlik ve dayanışma yolu, Türkler için olduğu kadar Türkiye 'de yaşayan halklar için de tek kurtuluş yoludur, onları yüksek bir yaşam düzeyine ulaştıracak tek yoldur." Ve gözlemini şöyle tamamlıyordu: “Bu halklarm yüksek çıkarları, ulusal megalomani lerini ve istilacı emellerini terkedip, Türkiye 'ye geçek özgürlüğün yerleşmesi için İnsanî çabalara katılmalarını gerektirmektedir. ” Ancak bu gerçeği Yunanlı kentsoy lu tarihçiler farkedemedileru. ” Şunu da söylemek gerekir'ki, Türk ulusu, 19. ve 20. yüzyıllarda yaratılan birçok yapay uluslardan bir tanesidir. Çünkü birbirleriyle hiçbir soy akrabalığı63

63. 'fupoûKHÇ. N, (1974): H MiKpacnariKij Karaarpocpı), oeA. 15. O Papanastasiu için bkz s. 10'daki açıklama.

bulunmayan toplulukları içermektedir. Tıpkısı, yeni yaratılan Yunan ve Bulgar ulus ları için de geçerlidir. Osmanlı İmparatorluğu çağında Anadolu yönetsel bakımdan çeşitli Vilayetlere ayrılıyordu. Bizi ilgilendiren Aydın, Bursa, Konya, Kastamonu, Sivas (Sebasteia) ve Trabzon Vilayetleri ile Dardanel (Çanakkale), İzmit (Nikomedeia) ve Üsküdar bağımsız sancaklarıdır. Anadolu Rum topluluklarının demografik yapısı konusunda bu çalışmada Aliııa Üniversitesi profesörlerinden Sotiriadis’in istatistiği benimsenmiştir. Çünkü bu istatistik, Birinci Dünya Savaşından sonra Yananistan’ın ulusal toprak talep lerinde Elefterios Venizelos hükümeti tarafından resmî belge olarak kullanılmıştır. Sotiriadis istatistiğinin benimsenmiş olması, oradaki demografik verilerin ıılıartılı olmadığı anlamına gelmez. Buna rağmen yeğlenmiş olması, kötü niyetli eleştiricilerden gelebilecek itirazları savmak içindir. Bu istatistikte 1912?lerde Serez, Selanik, Kılkış, Edesa ve Florina bölgelerinde yaşayan Hellen toplulukların lıınıtımında apaçık abartılar vardır. Harita 15’te Sotiriadis’e göre Türkiye Vilayetlerinde yaşayan Rumların oranı gösterilmektedir. Sotiriadis istatistiğinin demografik verilerindeki abartıları göstermek üzere, Çizelge 2’de, Sotiriadis’in verdiği sayılarla birlikte Anagnostopulu istatistiğinin lııızı vilayetlerde yaşayan Rumlara ilişkin demografik verileri sıralanmaktadır. /// / /

ÜSKÜDAR

t.ANCAĞI(«»«t t BİGA

KASTAMONU VK.A!

‘aSANCAĞI (WHİ Ankaro^ \/r y '

TRABZON VİLAYETİ __ ĞBM)

SİVAS VİLAYETİ

• Bur!0 BURSAVİLAYni (İBt.7)

^TAYDIN ',AVllAYETl(»w/ 'r . , I

fKonyo KONYA VİLAYETİ <»•)

Harita 15: Anadolu'nun en büyük bölümünün vilayetlere bölünüşü ve Sotiriadis'e göre 1912'de her vilayette yaşayan Rumların oranı.

72 Ç iz e lg e 2 S o tir ia d is ’e v e A n a g n o s to p u lu ’y a g ö r e 1 9 1 2 ’d e T ü r k iy e V ila y e tle rin d e k i R u m v e T ü r k n ü fu s la rın s a y ıla rı

TÜRKLER

HELLENLER

V ilayetler veya Bağım sız Sancaklar

Aydın Vilayeti D a rd an el S ancağı Bursa Vilayeti

9 4 0 .8 4 3

Sotiriadis

Anagnostopulu

6 2 2 .8 1 0 (% 3 7 ,7 )

4 3 5 .3 9 8 (% 2 6 ,2 )

1 3 8 .9 0 2

3 8 .8 3 0 (% 2 1 ,8 )

1 .1 9 2 .7 4 9

2 7 8 .4 2 1 (% 1 7,7 )

1 6 5 .6 2 5 (% 1 0 ,6 )

İzm it Sancağı

1 1 6.94 9

7 3 .1 3 4 (% 3 0 ,1)

5 0 .2 2 4 (% 2 0 ,7 )

Ü sküdar San cağ ı

124.281

7 4 .4 5 7 (% 2 8 ,8 )

60 .011 (% 2 3 ,2 )

Konya Vilayeti

9 9 8 .7 2 3

8 7 .021 (% 7 ,9 )

A n ka ra Vilayeti

6 6 8 .4 0 0

4 5 .8 7 3 (% 5 ,5 )

K astam onu Vilayeti

9 3 8 .4 3 5

2 4 .9 1 9 (% 2 ,5 )

S iva s Vilayeti

8 3 9 .5 1 4

9 9 .3 7 6 (% 8 ,9 )

T rab zo n Vilayeti

9 5 7 .8 6 6

3 5 3 .5 3 3 (% 2 5 ,9 )

Yukarıdaki verilere göre Hellenler istisnasız tüm vilayetlerde azınlıktaydılar. Aydın vilayetinde Hellenler 622.810 kişiydiler veya toplam nüfusun %37,7’sini oluşturuyorlardı; Anagnostopulu ise 435.398 kişiden veya nüfusun %26,2’sinden söz etmektedir. Dardanel (Çanakkale) bağımsız sancağında Hellenler 38.830 kişiydiler ve nüfusun %21,8’ini oluşturuyorlardı; Anagnostopulu’nun verileri belirgin değil. Bursa vilayetinde Hellenler 278.421 kişiydiler veya nüfusun %17,7’sini oluş turuyorlardı; Anagnostopulu’ya göre 165.625 kişiydiler veya nüfusun %10,6’sını oluşturuyorlardı. İzmit bağımsız sancağında Hellenler 73.134 kişiydiler veya nüfusun %30,1’ini oluşturuyorlardı; Anagnostopulu ise 50.224 kişiden veya nüfusun %20,7’sinden söz etmektedir. Üsküdar bağımsız sancağında Hellenler 74.457 kişiydiler veya nüfusun %28,8’ini oluşturuyorlardı; Anagnostopulu’ya göre 60.011 kişiydiler veya toplam

nüfusun %23,2’sini oluşturuyorlardı. Konya vilayetinde Hellenler 87.021 kişiydiler veya toplam nüfusun %7,9’unu oluşturuyorlardı. Ankara vilayetinde Hellenler 45.873 kişiydiler veya toplam nüfusun %5,5’ini oluşturuyorlardı. Kastamonu vilayetinde Hellenler 24.919 kişiydiler veya toplam nüfusun %2,5’ini oluşturuyorlardı. Sivas (Sebasteia) vilayetinde Hellenler 99.376 kişiydiler veya toplam nüfusun %8,9’unu oluşturuyorlardı. Son olarak Trabzon vilayetinde Hellenler 353.533 kişiydiler veya toplam nüfusun %25,9’unu oluşturuyorlardı. Anadolu Rum nüfusunun sayısı ve kökeni konusunda ayrıntılı bilgiler ilgili bölümlerde verilecektir.

ANADOLU’NUN BATI KIYILARINDAKİ BÖLGELER

AYDIN VİLAYETİ Antik İonya, Lidya ve Karya bölgelerini kapsayan Aydın vilayeti, yönetsel bakımdan kuzeyden güneye doğru Manisa (Saruhan), İzmir, Aydın (Miletos), Denizli (Laodikeia) ve Menteşe (Bodrum veya Halikamassos) sancaklarından oluşuyordu (Harita 16). 1453’te İstanbul’un Osmanlı Türkleri tarafından fethinden sonra Aydın

Harita 16: Aydın vilayeti, vilayetteki sancak merkezleri ve Sotiriadis’e göre 1912’de her sancakta yaşayan Hellenlerin oranı.

vilayetinde kalmış olan Ortodoks Hıristiyanların sayısı pek azdı. Anagnostopulu, konuyla ilgili olarak, 1520 ile 1535 yılları arasında vilayette yaşayan Ortodoks Hıristiyanların toplam nüfusun %0,89’unu oluşturduklarını yazmaktadır6465. Batı Anadolu’da Ortodoks nüfusun yer yer artışı ancak 17. yüzyılda başladı. Bu artış, 18. yüzyılda Mora’dan, adalardan ve Yunanistan anakarasının başka yer lerinden bölgeye göç eden Rumlarla oldukça hızlandı. Aydın vilayetine Ortodoks Hıristiyanların kitlesel göçleri, Tanzimat reformlarını içeren padişah fermanının ilan edildiği 1839’dan sonra oldu. Bu olay, bölgenin demografik gelişmesini önem li ölçüde etkiledi. Ortodoks rençper topluluklarının batı Anadolu’ya göç etmelerine yol açan gerçek ekonomik neden, Osmanlı İmparatorluğundan sanayide gelişmekte olan Batı Avrupa’ya tarım ürünlerinin dışsatımında görülen önemli artışlar ve bunun sonu cunda tarım işçilerine gittikçe artan gereksinimler olmuştur. Bu gereksinimler, İmparatorluğun başka bölgelerinden gelen rençperlerle giderilebilirdi ancak. Methone piskoposu Anthimos Karakallos bir mektubunda şunları anlatmaktadır: “Anadolu Ağaları, onları kim kendi bölgesine alacak diye birbirleriyle yarış ediyorlar, ve onlara kiliseler inşa ediyor, evler yapıyor, ayrı Rum köyleri kuruyor, on yıl boyunca vergiden ve haraçtan muaf tutuyorlar...61" Ortodoks toplulukların batı Anadolu bölgesine göç etmelerine aracılık edenler, büyük çiftlik sahibi Ağalardı. Bunlardan bir tanesi, Manisa sancağında geniş toprakların sahibi Karaosmanoğlu idi. O, 1770 Orlov Olaylarını1*’ izleyen felaketler den sonra Mora göçmenlerine iş ve himaye sağlıyordu. Pouqueville’in anlattıkları na göre, Türk Amavutlannın0 korkusuna dağlara sığınmış olan Arkadiyalı aileler, gizlendikleri yerleri K.araosmanoğlu’nun uçsuz bucaksız çiftliklerine göç etmek üzere terkediyorlardı ancak66.

64. AvayvtüOTOTioOAou, I . , (1997), MiKpû Aafa, 19oç a tcjv -1919, or EAArjvopOööoÇeç KotvÖTTjıtç. a tA. 129: *Zır|v GıûpKcıa tujv npcim uv aıcbvtuv ttou okoAouBoüv tt)v KaıâAnıpn n)Ç Mııcpâç Aotaç a n ö touç O0u)pavoüç q n cp ıo jrt. ı)ör| TTptv ctttö ttjv im b a t) tou BuÇivtİ ou apaıoıcatoiKr)p£vn, xâvEi ox£Ööv to o ûvoAo tou xpıonaviKOü nAr)6uopoö, o ottoIoçctto pıAafrı tou AlSıvfou, yıa TTapâÖEtypa, öev avnrTpoouJTTEÛeı peraÇO tou 1520 koi tou 1535 n apâ to 0,89% tou auvöAou tou nAi)8uapoû pc pla cAatppâ aüÇnarı yOpa) oto ı£At| tou I 8 k h j aııovcı oto 1,55% ... Züpçuıva pc nç m o pcTpıorraOcIç ektip^ oeiç, oı Puıpıoi ctttoteAoûv to 1911 ıcaıâ p ia o öpo to 17,53% tou auvöAou tou nAnOuapoû oto pıAayttT tou Alöıvtou" 65. AvayvüKJTOTTOûAou. £ ., (1997), MtKpû Aafa, 19oç aıûfv-1919. oı EEAArfvopOööoÇcç KoıvûrrfTeç, a tk . 243. 66. AvayvuicnonoOAou, £., (1997), Mocpû Aota, 19oç atujv-1919, oı EAArfvopOööoÇcç KotvûrrfTtç, ocA. 180: "... ö n on)v n c p ıo rt r r ı ç M ayvnataç k q 6 u >ç k o i a nç t t e p io o ö t e p e ç tt) ç A u t ik ^ ç Mııcpâç Aofaç, 6 va apKcrâ onpavTiKÖ t t o o o o t ö Pcopııbv EyKaOknaraı e k e ! tto A û n pıv t o 19o aııbva. A urf) n EYKaTâaroot) Cfvaı anoTtAcapa Kan) pcyâAo p tp o ç pETOiaW)oca)v nApOuoptbv. H pEyaACiTcpn pcıavaareıniK ^ Kfvr)<n)

Ortodoks Hıristiyanlardan başka, İmparatorluğun Avrupa bölümünden Müslüman toplulukların da büyük göçleri oldu. Bu olay, bölgede “muhacir” adlı çok sayıda Türk köyünün bulunuşuyla da kanıtlanmaktadır. İmparatorluğun Avrupa kesiminden gelen Müslümanların yanı sıra, 1782 ile 1788 yılları arasında yurtların dan kovulan çok sayıda Müslüman Kınm Tatarı Bulgaristan’ın Dobruça bölgesine sığındı ve daha sonraları onlardan 300.000’i oradan gelip özellikle Anadolu’ya yer leşti ,7. Aydın vilayetindeki nüfus patlamasının açık bir işareti, resmî OsmanlI istatis tiklerinde (salnamelerde) görülmektedir. Bu istatistiklerde 1884’te vilayet nüfusu nun 1.002.920 kişi olduğu, 1905’te ise 1.688.391 ’e ulaştığı kaydedilmektedir". Batı Anadolu’ya Ortodoks Hıristiyanların giderek göç etmeleri, bölgenin demografik yapısında öylesine bir değişikliğe yol açtı ki; 1535’te Aydın vilayetindeki Hıristiyanlar nüfusun ancak %0,89’unu oluştururken, 1911’de, ılımlı değerlendirmelere göre, % 17,53 oranına ulaştılar. Müslümanlar ise aynı dönemde %79’a düştüler64. Ilımlı değerlendirmelerdeki %17,53’lük oran yerine, Sotiriadis, Anadolu’da Hellenlerin egemen oldukları başlıca bölge konumundaki Aydın vilayetinde yaşayan 1.6589.529 sakinden 622.810’unun, yani nüfusun %37,7’sinin Hellen olduğunu yazmaktadır. Resmî Yunan istatistiğindeki sayıların doğra olduğunu kabul etsek bile, bu bilgi de, 1912’de Aydın vilayetinde yaşayan Hellenlerin vilayet

anö Trw neAonûvvncJO npaç tpv MiKpö Aala Trapoır|p^âr|Kc meiû tq OpAuupiKâ koi tiç KaıacnpotpCç tou 1770 Oı ıtrçupoi TOKpAiKâöcc; inç AvaıoAıfc ânuç Kupiiı*(*); oı KapaoapâvayAou, Trpöoçcpav cpyaota ra i fYYûnon npooıoolaç oto uç pEiavdcmç. ZCıpıpiüvo p£ tov I I oukePIA aı oikoy £vei£ç in ç Apraöiaç rrou arrö toy Tpâpo tujv ToupraApavujv eixav kotoşkjyei oto pouvâ, öev EYrartAemav Ta KpuoçüyETâ rouç Trapö pövo Y'Q va pcTavaoTtûaouv oto aTrtpavra tokçAIkio tou KapaaopdvayAau," 67. AvayvüjaıaTroLiAou, I. , (1997), MiKpû Aala. 19oç aıojv-1919, oı EAAtfvopOööofrç KoıvönjTCÇ, oiA. 130: "59. Zto Trpojıa eti Tâ xpövıa KaTEu8 üv6 r)Kav Trpoç tt)v OOtupaviKil AuTOKpaıopla rrepİTrou 300.000 TBpıapoı.” 6 6 . AvoyviıiGTOTTaûAau, I. , (1997), MiKpû Aala, 19oç auiiv-1919, oı EAAnvop96öoÇeç KorvönjTeç, atk. 129. (*) O rlav Olayları: 1768 Tûrk-Rus savaşı devam ederken, Rus amiralleri Orlov'lann buyruğunda ki Rus donanması 1770'te M eraya iki kez çıkarma yaparak, bdlge Rumlarını Osmanlıya karşı isyana teşvik etti. Daha önceleri Rus ajanları tarafından hazırlanmış bir adamda Mora'da başlayan isyan, başka bölgelere de sıçrayarak genel bir ayaklanmaya dönüşmeye yüz lutlu. Ancak kısa sürede toparlanan TOrkler ve Arnavutlar, karşı saldırıya geçtiler. Bunun üzerine Ortav’lar gemilerine binip Mora'dan uzak laştılar ve isyancılan kendi kaderlerine lerkettiler. Olaylarda karşılıklı kıyımlar olmuştur. (**) Türk A rnavutları: Müslüman Arnavutlara Yunanistan'da eskiden böyle denirdi.

nüfusunun 1/3’ünc tekabül eden bir azınlıktan ileri gitmediklerini doğrulamaktadır. Aynca ilginç bir husus ta şudur: Aydın vilayetindeki 622.810 Hellenden 395.559’u, yani %63,5’i, İzmir sancağının altı kıyı kazasını kapsayan nispeten dar bir bölgede yaşıyordu. Bunlar Bergama, Foça, İzmir, Urla, Çeşme ve Karaburun kazalarıydı. Çok büyük bir vilayet olan Aydın’ın geriye kalan bölümünde Ortodoks Hıristiyanlar bazı bölgelerde bir azınlık oluşturuyorlardı, ancak çoğunda ya önemsiz bir azınlıktılar ya da hiç yoktular. Önceki bölümde işaret edildiği gibi, Sotiriadis istatistiğinin benimsenmiş olması, oradaki demografik verilerin abartılı olmadığı anlamına gelmez. Buna rağ men benimsenmiş olması, kötü niyetli eleştiricilerden gelebilecek itirazları savmak içindir. Bu istatistikte 1912’de Serez, Selanik, Kılkış, Edesa ve Florina bölgelerinde yaşayan Hellen toplulukların tanıtımında apaçık abartılar vardır. Aydın vilayetinde yaşayan Flellen nüfusun sayısı konusunda Sotiriadis istatis tiğinin demografik verilerindeki abartıları göstermek üzere, bu istatistiğin sayılan ile Anagnostopulu’nun yeni bilimsel çalışmasında içerilen veriler aşağıdaki çizelgede karşılaştırmalı olarak sıralanmıştır. Çizelge 3 Sotiriadis’e ve Anagnostopulu’ya göre 1912’de Aydın Vilayetindeki Hellen nüfus sayıları Aydın vilayeti İzmir Sancağı Manisa Sancağı Aydın Sancağı Denizli Sancağı Menteşe Sancağı TOPLAM

S o tiria d is ’e g öre

A n a g n o s to p u lu ’y a g ö re

449.044 83.625 54.633 7.710 27.798

319.679 58.250 38.900 3.000 15.569

622.810 (%37,7)

435.398 (%26,2)

Yukarıda sözü edilen sayısal verilere göre, Anagnostopulu’nun yazdığı gibi, Anadolu’nun batı kıyılannda Rum Ortodoks cemaatlerinin birikimi öyle bir hal almıştı ki, kimi bölgeler, özellikle İzmir sancağı, “Hellenlerce ikamet edilen bölge” izlenimini veriyordu. Araştırmacıların çoğunda İzmir bölgesinin Aydın vilayetinde ki, hatta tüm Anadolu’daki nüfusun demografik yapısını yansıtan tipik bir örnek oldçğu izlenimi doğmuşsa da, geriye kalan engin bölgeler, bundan sonraki bölüm

lerde ayrıntılı olarak gösterileceği gibi, İzmir sancağının kıyı kesimi dışında her tarafta çoğunluk olan bir Müslüman nüfus içinde kaybolmuş büyük veya küçük Rum Ortodoks “adacıklar” içeriyordu. 1912’de Anadolu Hellenlerinin, özellikle Anadolu’nun batı kıyılarında yaşayan Hellenlerin çoğunluk nüfusu oldukları ve sözüm ona 3.000 yıldan beri ikamet ettikleri bölgelerinden kovulduklarına ilişkin milliyetçi söylence, yukarıda verdiğimiz bibliyografya bilgileriyle çürütülmektedir. Aydın vilayetinin batı kıyı yörelerinde yaşayan Hellenlerin ezici çoğunluğu, Balkanlar’ın çeşitli bölgelerinden gelmiş mali göçmenlerden ibaretti. Bu Hellenler, pek çok yazarların iddia ettikleri gibi Türk hükümetinin değil de, Elefterios Venizelos hükümetinin önerisi üzerine 1922’de zorunlu nüfus mübadelesine tabi tutuldular. Hellenlerin gerek kökeni gerekse nüfus yapısı aşağıdaki bölümde ayrıntılı olarak incelenecektir.

İZM İR SANC AĞ I Batı Anadolu kıyılarının nüfusu. 12. yüzyıl başlarından beri Türk boylarının saldırıları yüzünden gittikçe azalıyordu. Bryonis bir çalışmasında o dönemde yağ malanan, tahrip edilen ve boşaltılan batı Anadolu’nun 53 kent ve köyünü içeren bir çizelge sunmaktadır. 13. ve 14. yüzyıllarda Türk boylarının akınları devam etmekte ve Bizans topluluktan adalara ve İstanbul’a göç etmektedirler. O dönemde İzmir koyağı, yani Kaistros (Küçük Menderes) Irmağı koyağı, Türkmenlerin elindeydi; İzmir ise 1333’te, İbn Batuta’nın yazdığına göre, bir yıkıntılar kentiydi “ . 1390’da Philadelpheia’nın (Alaşehir) düşüşü ve kıyıların OsmanlIların eline geçişi, İzmir bölgesindeki Ortodoks nüfusun daha da azalmasına yol açtı. Bu bölge, önceki dört yüzyıl içinde sürekli savaşlar ve Bizans’ın kötü yönetimi yüzünden büyük ölçüde zaten boşalmış bulunuyordu. İzmir bölgesinin demografik serüvenleri sonraki 20 yıl boyunca daha devam etti. İzmir kentiyle ilgili olarak bibliyografyadan 1402’de Moğol Hanı Timurlenk’in Bayezit’i cezalandırmak amacıyla kent sakinlerini kılıçtan geçirdiğini öğreniyoruz. Sonunda barış, ancak 1466’dan sonra, Osmanlı Türklerinin tüm Anadolu’da ege menlik kurmalarıyla birlikte geldi. İzmir bölgesine kitlesel Rum göçü, 19. yüzyılda 1839 Tanzimat fermanının ilanından sonra gerçekleşti. Tanzimatın empoze ettiği reformlar, sultanlık düzeninin

zihniyet değiştirmesinden değil de, batı kapitalizminin sızmasıyla ortaya çıkan yeni ekonomik gerçeklerden ileri geliyordu. Kapitalizm, Osmanlı İmparatorluğundaki toprak mülkiyet sistemini bile etkilemişti. O zamana dek süregelen tarımsal yapı, toprak köleliğine dayalı olduğu için tarımsal üretimin artışını engelliyordu. Bu artış, çağdaş tüketim toplumunun gereksinimleri için zorunlu bir hal almıştı. Tanzimat, büyük çiftlikleri hukukî bakımdan kısmen yasadışı tarım birliklerine dönüştürdü ve Ağalar (büyük çiftlik sahipleri), Hıristiyan ve Müslüman reaya üzerindeki köleci haklarını yitirdiler. Toprak ağalarının olduğu kadar sarraf ve tefecilerin de baskısı altında ezilen Müslüman toprak köleleri ve küçük toprak sahipleri, Tanzimat fermanıyla hareket özgürlüğü kazanır kazanmaz köylerini terkedip işlenmeyen dağlık bölgelere sığındılar. Bu olay, tarımsal üretimin azalmasına ve bir nüfus boşluğunun doğması na neden oldu. Boşluğu, özgiir üreticiler olarak Rum göçmenler gelip doldurdular. 19. yüzyıldan önce İzmir’e göç eden Ortodoks Hıristiyan toplulukların ulusal kimliği konusunda, bu topluluklarda ulusal kimlik bilincinin bulunmadığını söyle mek gerek. Yeni Yunan ulusal kimliği yapaydı, Balkanlar’daki tüm ulusal kimlik lerde olduğu gibi, ve Avrupa Aydınlanma Akımının, özellikle Fransız İhtilalinin ürünüydü. Aydınlanmacılar ve aynı zamanda o döneme dek bilinmeyen Yeni Yunan ulusal kimliğinin savunucuları, özellikle, Fransız veya Alman eğitimi almış orta kentsoylu sınıftan gelen eğitimcilerdi. Üstelik onlardan bazıları, Ortodoks Kilisesinin başpapazlar sınıfıyla şiddetli bir ideolojik çatışma içine girdiler; onlara göre başpapazlar, halkın ruhuna neredeyse uyuşturucu gibi etki ediyorlardı. Yeni ortaya çıkan Yunan ulusal bilincinin savunucuları ile Kilise arasındaki ideolojik çatışmanın tipik bir öyküsü, Kitıomilidis’in “İzm ir’deki toplumsal çatış manın ideolojik sonuçları, 1809-1910"69 başlıklı kitabında anlatılmaktadır. Bu çalışma. Yeni Yunan Aydınlanma döneminin en şiddetli papaz aleyhtarlığı havasını teneffüs ettirmektedir bize. İsimsiz bir İzmirli yazara Başpapazlara Yergi’y\ kaleme almaya, Kilisenin baskısıyla İzmir Edebiyat Cimnasiumu’nun kapatılması neden olmuştur. Bu yeni eğitim kurumunda öğretilen milliyetçi ve felsefi içerikli konular, papazlar sınıfının önderliğini baltaladığı için, İstanbul Patrikhanesi tarafından yıkıcı faaliyet olarak nitelendirilmişti.69

69. Kııpa|ii]Alfinç. H , M.. (199 ), t&oAoyKtç lu v tn a c ç rr)Ç K a vw \m fK AKtyĞxrK

Ip ü p vn , OtA. 24

Aydınların bir kısmı ile Ortodoks papazların yönetici sınıfı arasındaki çetin ideolojik çekişme, bir başka isimsiz yazarın aynı dönemde yayımlanan "Yunan Vilayeti" başlıklı yapıtında yer alan metinlerde de kendini göstermektedir. Bu metinler aşağıdaki şu bölümü de içermektedir: "Aziz başpapazlar İstanbul'da erk ve ün içinde derin işlerle uğraşırken, onların protosingelos1'1 denilen uyduları, kanunsuz gelirleri toplamak üzere taşranın herbir yanını dolaşadurmaktadırlar. Dolaşadurmaktadırlar diyorum, atlı ve baştan aşağı silahlı olarak, eşkiyabaşlan gibi, yoksul insanlarımızı kurban etmek ve yok etmek için; zavallı çobanın ağılına girmektedirler, koyunlarmı kapmak için; çilekeş rençperin kulübesine girmektedirler, ürünlerini çalmak için; dul kadının ve yetimlerin evine sızmaktadırlar, yataklarındaki örtülere ve yırtık eski giysilerine zorla el koymak için... " " Yukarıdaki metin aşırı muhalif bir tutum içeriyorsa da, o dönemin Ortodoks Kilisesi liderlerinin dünyevî uğraşları konusunda kabaca bir görüntü vermekten de geri kalmıyor. Bunlar, Bizans’ın sömürücü vergi düzeninin ve halk aleyhtarı poli-

Harita 17: İzmir sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e göre 1912'de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı.(*)

(*) P r n tn s y flfle iflfi O rtodoks Kilisesinde başpapaz vekili.

tikasının kısmî bir yansımasından başka bir şey değildi. Bizans’ı toplumsal çökkün lüğe ve sonunda kendi kendini yok etmeye sürükleyen bu politikaydı. OsmanlI İmparatorluğu döneminde İzmir sancağı yönetsel bakımdan on iki kazaya ayrılıyordu (Harita 17). Ayrıntılı olarak, İzmir sancağının kuzey kesiminde Bergama, Foça ve Menemen kazaları; orta kesiminde İzmir, Urla, Karaburun, Çeşme (Krini) ve Seferihisar kazaları; ve son olarak güney kesiminde kıyı kazası Kuşadası ile anakara kazaları Bayındır, Ödemiş ve Tire bulunuyordu. Sotiriadis’e göre 1912’de İzmir sancağında 754.046 kişilik toplam nüfus içinde 449.044 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %59,5’ine tekabül ediyorlardı. Ayrıca şunu da söylemeye değer ki, İzmir sancağının toplam 12 kazasındaki bu 449.044 Hellenden 395.559’u, yani %88’i, 6 kıyı kazasına, yani Bergama, Foça, İzmir, Urla, Karaburun ve Çeşme (Krini) kazalarına yerleşikti™. Bu kazalarda Hellenler çoğunluk nüfusunu oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, yukarıda sözü edilen verileri kabul etmeyerek, İzmir san cağında Sotiriadis’in bize verdiği sayıdan 130.000 daha az Rumun yaşadığını yaz maktadır. Yani yazar, Rum sayısını 449.044 yerine 319.679 olarak göstermektedir. Kazaların ayrıntılı nüfus yapısı aşağıdaki bölümde anlatılmaktadır.70

70. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andAsia Minör, page 9: Statistics o f the Population, divided according to NationaHties, o f th e Sandjak o f SMYRNA. 1912. Sandjaks Smyrna

Kazas 1 Smyrna & Nymphaeon 2. Vourla 3. Krini 4 Karabouma 5. Seferi-hissar

Turks

Greeks

Armenians

Bulgarians

96.250 4.445 7 780

243879

7628

415

8.000 9.800 2.100 6. Palaea-phoca 10.309 7. Menemen 8.775 8. Kousadasi 9 300 9. Baındir 20.500 10. Thira 11. Odemission 19.500 22.735 12. Pergamos 219.494

40670 50709 15.510 11 667 19514 11.216 11 052

Jews

16450 15 50 40 250 100

350 508 59

6 850 5000 7700 25.277

1 200 1.500

449.044

11.395

140 25 10 50 1.000

150

415

18.130

Others

Totaal

51 872 416.494 260 500 100 100 1 500 200 300 150 586

45 390 59.039 23.510 21.607 22.314 21.633 20.226 16.325 25.810 28.600 51.098

55.568 754.046

İZMİR SANCAĞININ ORTA KESİMİ İzmir kazası İzmir sancağının orta kesiminde merkezi İzmir kenti olan ve aynı adı taşıyan kuza bulunuyordu. İzmir kenti, I912’de Anadolu’daki Hellen nüfusun en yoğun olduğu yerdi ve bu özelliği onun Gâvur İzmir diye adlandırılmasına neden olmuştu. İzmir’in Hıristiyan nüfusu, bilindiği gibi, 1402 yılında Moğol Hanı Timurlenk tarafından kılıçtan geçirilmişti ve bu olaydan sonra geriye kalan nüfus tümüyle MUslümanlardan oluşuyordu. 15. yüzyıl sonlan ile 16. yüzyıl başlarında Anadolu’ya Ortodoks Hıristiyan göçlerinin gerçekleşmiş olması gerek; ancak bu (htodoksların hiç olmazsa Aydın vilayetinde nerelere yerleştikleri bilinmemektedir. İzmir’in Ortodoks nüfusu, 16. yüzyıl sonları ile 17. yüzyıl başlarında artmaya haşladı. Aynı dönemde kent önemli bir limana dönüşüyordu. Hıristiyan nüfusun ııılışı, daha çok Ege adalarından, kısmen de Balkanlar’m çeşitli bölgelerinden gelen Kumlarla olmuştur. O dönemde İzmir nüfusunun özellikle Müslümanlardan oluş tuğu bir başka olaydan daha ortaya çıkmaktadır. 1717’de kentte 19 cami, 18 sina gog ve yalnızca 2 Ortodoks kilisesi vardı71723. 18. ve 19. yüzyıllarda Ortodoks öğenin artışı patlayıcı bir nitelik kazandı. O dönemde İzmir ve çevresine, yani Kordelio (Kaşıyaka), Koklıca, Bornova, Buca, Nymphaion (Nıf) ve Seydiköy’e Rum göçmenler yerleşti. Bu göçmenler, adalardan ve Yunanistan anakarasından geliyorlardı. Bibliyografyada Karşıyaka ve Buca sakinlerinin Mora’dan, Sakız, Andros ve İkarya adalarından, Mani’den ve İzmir kentinden geldikleri anlatılmaktadır727>. 71. AvayviDuıoiTOâAou, I . . (1997), MiKpû Aola, 19oç ani)V-1919, oı EAAr)vof>Qö5oÇtç Ko M İttitcç, ııı A. 243: "41. O opOööoÇoç nAq0uopöç t ij ç Ipûpvqç apxKP va aufjâva aıyâ oıya anö t iç apx£ç t o u 1 7 o u ııııîıva, örav n TTÛAq yivcıaı oqpavnKö Aıpavı. M a$ [iz t o u ç Eupumaiouç apx^cı va £px£raı oTq Zpûpvq m » Ivaç onpavTiKöç apıOpöç opOoööÇuv. T-föq ara 1717, arp Zpüpvn oı Puıpıol lxouv 50o peyûAeç EKKAqofEvd) oı pouaouApâvoı 19 T<ppıâ. oı App£vıot pfa CKicAqofa koi oı Eppaioı 18 ouvay 72. AvaYvaKJTOTTOüAou. I. , <1997), Mııcpâ Aofa, 19oç anjbv-1919, o ı EAtojvopOööoÇeç K oivöttiteç, <h A. 248: "97. Oı kötoikoi tou M ttoutÇ) £pxovraı ottö Tqv ncAoTrövvnoo, ıt\ Xio, koi tq v Avöpo oe ÖOo i» lavaoıcuTiKâ Kûpara. to ttpûito to 1770 Aûyuı tuw OpAuKpucuıv koh to öeüTEpo ro 1821. Ehraı Kupiuıç yruıpyof oto lOHpAina. löıaİTEpa outö ttou avpKOuv orouç Ç£vouç". 73. AvayvuKnoTToüAou. I . , (1997), Mucpö Aofa, 19oç aKvv-1919, oı EAArjvopOööoÇcç KotvörrjTEÇ, ııı A 248: "100. To xuıpıö Kapofyıaıaı, q KaAûTEpa npoâono Tqç Xpûpvqç, ıraAu yvcjarö o t o u ç *EAAqvEÇ |iı to övopa KopösAıö. pc tto A ü oqpavnKö puıp£iKo nAq8uopö <4.500 Puıpıol a ırtv a v n o t 1.000 Toüpnouç k q i 300 Ç£vouç), oıpeiAEi Tq öqpıoupyta t o u ıcaOapâ o t o pcravaarcuTiKö Küpa tt o u yvuıpKcı q n tp ıo Xf1. e k t ö ç o tt 6 pıa piKpq pcıovöTqTa auTox9övu)v>oı Puıpıol £pxovraı a ırû ıq M âvq, Tq Xİo koi rq v iıcapfıi, aAAâ k q i Tq Xpûpvq".

Sotiriadis istatistiğine göre 1912’dc İzmir kazasında 416.494 kişilik toplam nüfus içinde 243.879 Hellen vardı ve Hellenler toplam nüfusun %58,5’ine tekabül ediyorlardı. Anagnostopulu, İzmir kazasıyla ilgili olarak, o dönemde kazada Sotiriadis’in bize verdiği sayıdan 56.449 daha az Rum yaşadığını bildirmektedir. Kesin olarak, yazar, Rum sayısını 243.879 yerine 187.430 olarak göstermektedir. Bu Rumlardan önemli bir bölümü varoşlarda ve İzmir bölgesindeki kasabalarda ikamet ediyordu. Kordelyo’da (Karşıyaka) Rumca konuşan 642 Rum aile. 170 Türk aile ve başka dinlere mensup 335 aile ikamet ediyorlardı. Karşıyaka Rumları, oraya 1874’ten sonra Mani ile Sakız ve İkaria adalarından gelerek mali göçmen olarak yerleşmişlerdi. Koklıca sakinleri tümüyle Rumca konuşan Rumlardı ve sayıları 4.000’e ulaşıyordu. Bunlardan 2.500’ü Yunan uyrukluydu, geriye kalanlar da adalardan gelmişlerdi. Bornova Rumları İzmir kentinden ve adalardan gelmişlerdi. 1912'de bu kasa banın nüfusu, oraya 1821 ’den sonra yerleşmiş Rumca konuşan 4.000 Rum ve 4.300 Türk içeriyordu. Kasabadaki Türklerin çoğu Girit Türkleriydi. Buca’da eskiden beri yalnızca Rumca konuşan Rumlar ikamet ediyorlardı. 1905 tarihinde Mora ile Sakız ve Andros adalarından gelmiş 5.800 sakinden söz edilmektedir. Nymfaion'da (Nif) adalardan gelmiş Rumca konuşan 2.500 Rum ve 2.000 Türk vardı. Nif, Sotiriadis istatistiğinde İzmir kentine dahil edilmiştir. Seydiköy (İmerion) de salt Rumca konuşulan bir kasabaydı. Bu kasabada adalardan ve Mora’dan gelmiş 25.000 Rum vardı. Bayraklı, Papaskala, Kricalya ve Parsi köylerinde önemli sayıda Rumlar vardı. Mirakti (Kokaryalı), Mersinli, Karantina, Gokağaç, İkiköy (Yeniköy), Tomarca, Enopi (Göztepe), Çiğli, Narlıtepe, Yakaköy ve Lucakio (Ulucak) köy lerinde az sayıda Ortodoks Hıristiyanlar vardı. Bunların nereden geldikleri konusunda ayrıntılı bilgiler bulunmamaktadır. İzmir’de, varoşlarında ve dolayındaki kimi köylerde çok sayıda Rumların ikamet etmekte oluşu, tüm Anadolu’nun “Hellenliği” yanılsamasına yol açtı. İzmir sancağı konusunda şunlara işaret etmemiz gerek: Sotiriadis’in verilerine göre, İzmir kazasında Rumların egemen olduğu bölgeler, %58,5 Rum oranıyla İzmir kentini, % 100 Rum oranıyla Koklıca’yı, % 100 Rum oranıyla Buca’yı ve % 100 Rum oranıy la Seydiköy’ü kapsıyordu. İzmir kazası dışında Rumların egemen olduğu bölgeler, Sotiriadis’e göre,

%87,5 Rum oranıyla Foça kazasını, %89,5 Rum oranıyla Urla kazasını, %66 Rum oranıyla Karaburun kazasını ve %86 Rum oranıyla Çeşme kazasını kapsıyordu. İzmir sancağının geriye kalan bölgelerinde Rumlar önemli veya orta büyüklükte bir azınlık oluşturuyorlardı. İzmir’deki toplumsal gerçeklik konusunda çağdaş Yunanlı yazarların büyük lıir bölümü, genellikle milliyetçi görüşe sahip olanlar, olayları söylenceleştirme veya çarpıtma eğilimi içinde Türkü hep barbar bir işgalci, Helleni ise ezelî bir kur ban olarak göstermektedir. Bu çalışmanın amacı, Osmanlı toplumundaki toplumsal olguları ayrıntılı olarak incelemek değil. Anagnostopulu’nun bu yakınlarda yayım lanmış olan “Anadolu ve Rum Ortodoks Cemaatleri” başlıklı yapıtı bu konuda yetkin bir çalışmadır. Kısaca şu olaya değineceğiz: İzmir’de güçsüz toplumsal sınıflara mensup olanlar, Rumlar ve Türkler, Rum ve Türk orta ve büyük kentsoylu sınıfın hizmetinde insanlıkdışı koşullar altında çalışıyorlardı. Bu çalışma koşullarının tabiî istisna oluşturmayıp, tüm Avrupa ülkelerinde geçerli olduğunu söylemek gerek. Ortodoks Rumların egemen olduğu banker ve tüccar kentsoylu sınıfının davranışı karakteristiktir. Militer ve feodal bir toplumun temsilcisi olan egemen (Jsmanlı sınıfı, bankacılığı ve ticareti herhalde şerefli meslekler olarak kabul ı Imediği için, ekonominin ilgili kesimlerini Hıristiyanlara terkederek büyük bîr hata işlemiş oldu. Bazı Rum tüccarların cahil Türk köylüleri karşısındaki soyguncu davranışlarını, “Kanlı Topraklar” n başlıklı tarihî romanında Sotiriu güzel anlatır. Konya Yunan Konsolosluğunun Konya’nın Sille kasabasındaki Rum tüccarlarla ilgili bir diplomatik belgesi, Rum tüccarların benzeri davranışlarını aşağıdaki metinle resmen doğrulamaktadır: “Silleli soydaşlar, bölgenin belki de en mutlu insanlarıdır; zira daha baştan bu uçsuz bucaksız ildeki Müslümanların saflıklarından yararlanarak, olağanüstü faaliyet ve marifetleri sayesinde, onların çalışma ürünlerini tefecilik yöntemleriyle önceden satın almakta ve onları maddî ve manevî boyunduruk aıltmda tutmak tadırlar. ”(*)

(*) “Kanlı Topraklar": Dido Sotiriu'nun bu romanı, Türkçeye “Benden Selam Söyle Anadolu’ya” başlığı atlında çevrilmiştir.

Bu davranış, bazı çağdaş Yunanlı yazarlar tarafından Yunan gençliğine anlatıldığı gibi, mağlup Rumun barbar Türk önündeki davranışına hiç te benze memektedir. Benzeri davranışa ikinci bir örnek te, 10 Nisan 1904 tarihinde İzmir Yunan Konsolosluğunun çıkardığı olaydır. Bu olay, Anagnostopulu'nun kitabında anlatıl maktadır. 1855’teki bir antlaşmayla Osmanlı Türkiye’si, yabancı uyruklulara, AvrupalI ve Yunanlılara, kapitülasyon uygulamasına müsaade etmek zorunda bırakıldı. Böylelikle, Türkiye’de ikamet edip te Osmanlı uyruğundan olmayan kimselere geniş ölçüde vergiden bağışıklık ayrıcalığı tanındı. Bu bağışıklıklar, Kantariye ver gisi (ithal edilen mallar üzerindeki gümrük vergisi) ile Temettü vergisini (gelir ver gisi) kapsıyordu. Osmanlı uyruklu Rumlardan binlercesi, kısa bir süre Yunanistan’da kaldıktan sonra, bugün de uygulanan yöntemle, Yunan uyruğuna geçiyor ve Türkiye’ye geri dönerek Osmanlı uyruklu olarak verecekleri vergiden kurtulmuş oluyorlardı. Benzeri bir davranış günümüzde vergi cinayeti olarak nite lendirilmektedir. Yukarıda sözü edilen tarihte Türk polisleri Temettü vergisini ödemeyi redde den bir Yunan uyruklunun mağazasını kapatmak isterler. Derhal müdahale eden Yunan Konsolosluğu sekreteri, yanında Konsolosluğun dört kavasıyla birlikte Türk polisleriyle çatıştıktan sonra mağazayı zorla açar” . Bu olay, yabancı bir ülkenin içişlerine açıkça karışmak olarak nitelendirilebilir. Birinci Dünya Savaşından sonra Türkiye mağlup devletler safında yer aldı ve böylelikle galip İtilaf Devletleri Anadolu’nun büyük bölümlerini işgal bölgelerine dönüştürdüler. Bu ittifak politikası çerçevesinde ve Büyük Devletlerin direktifiyle Yunan ordusu Aydın vilayetinin orta ve kuzey bölümlerini işgal etmek üzere İzmir’e çıktı. Vilayetin güney bölümü daha önce İtalyan işgali altına girmişti. Bu Yunan çıkarması, Anadolu Hellenizminin yok olmasının yanı sıra, Yunan ordusunun geçtiği yerlerdeki Türk nüfusta ciddi boyutlarda mal ve can kaybıyla sonuçlanan bir tragedyanın başlangıcı oldu. Yunan vahşetinin ilk örneği, Yunan ordusu İzmir’e çıktıktan hemen birkaç saat sonra vuku buldu. Bunu özellikle Aydın, Menemen ve Bergama’daki katliamlar izledi. Resmî Yunan tarihî İzmir olaylarını önemsiz çatışmalar olarak anlatır ve ayrın-74

74. AvaYVUKTTOTTOüAou, I., (1997), MiKpâ Aafa, 19oç aııov-1919, oı EAArıvop&ööoÇeç KotvörrjTcç, <teA. 391.

Ularına girmez. Fakat Türk kaynaklarından bibliyografik bilgiler, bize bir başka tablo sergilemektedir. İzmir olaylarının ayrıntıları İzmir 17. Kolordu Komutam Ali Nadir Paşanın Türk Harbiye Nezaretine sunduğu raporda anlatılmaktadır. Aşağıda I (irk paşasının raporundan bazı bölümlere yer verilmiştir: "III. 15 Mayıs 1919 günü Yunan müfrezesi karaya çıktıktan sonra saat tam II 'de kışlalara doğru yürüdü... Tören alayı kışlaların yanından tramvay yoluna geçmişti ki. o sırada bir el ateş edildiği duyuldu; muhtemelen nümayişçi bir Yunanlı tarafından. Yunan askerleri derhal kışlaların karşısında mevkilendiler ve yaylım ateşine başladılar... Ani ateş ve şiddetinden şaşıran subaylar binanın koridorların da toplandılar, çünkü orada silah ateşi o kadar etkili değildi... Son çare olarak büyük bir göndere beyaz bir bayrak asıp, Yunan askerlerine doğru yürüdüm... Üste lik silah ateşine bizim hiçbir şekilde karşılık vermediğimizi göstermek ve hiçbir şüphe uyandırmamak için, ben ve maiyetimdekiler silahsızdık... Hiçbir sıra ve rütbe farkı gözetilmeksizin, ben de dahil, silahsız subaylar saldırılara ve kaba küfürlere hedef oldular. Ardı kesilmeyen süngü ve dipçik darbeleri altında Yunanlı askerler subaylarımızın üstlerini aradılar ve ne buldaysalar çaldılar; mendil, saat, cüzdan, enfiye kutusu, yüzük, para vs.... Subaylar elleri havada “Zitos" diye bağırmak morunda bırakıldılar Onlardan birçoğu, ayrıca birçok asker, darbeler altında can verdi veya ateşli silahlarla öldürüldü veya yaralandı... Verdiğimiz kayıpların tespi ti tam olarak yapılmamış olmasına rağmen, 40 ölü ve 60 yaralıdan çok olduğu hesap edilebilir7!. " n 75

75. Greek Atrocities in the Vilayet o f Smyma, (1919), otA. 18: "3. The 15/5/1919 the Greek detachment having landed marched to the barracks at 11 o'clock... The procession had already passed and tumed round the barracks by the tramway Street when a shot went off, fired very likely by a Greek manifester. The Greek troops then immediately took up their posilıon against the barracks and opened a steady fire;... The officers surprised by the suddenness and energy of the attack assembled in the corridors of the building where the fıring did not take much effect. .. As n last resource I had a vvhite tlag fastened to a long pole and follovving it, I proceeded in person towards the Greek troops... Moreover to prove that we had absolutety not retumed Tire and to leave no room for doubt I and my follovvere were unaımed... VVithout any distinction of rank or grade, myself ınduded, the disarmed officers were attacked with the grossest insults. Under a rain of blows from bayonets and butt nnds of guns, they were searched, everything found on them was stolen, handkerchiefs, vvatches, pocketbooks, snuff-boxes, rings, money ete... Officers with their hands up were forced to cry "Zitos” , Many of them as well as of the soldiers succumbed beneth the blow sorw ere kilted or vvounded by the fırearms... Although our losses have not been entirety determined one may count more than 40 kilted and 60 ıvounded". (*) Raporun Türkçe aslını bulamadığımız için, onu buraya Yunanca çevirisinden aktardık.

Türk paşası raporun devamında Yunan askerleri tarafından silahsız oldukları halde katledilen veya yaralanan yüksek rütbeli Türk subaylarının adlarına ayrıntılı olarak yer vermektedir. Bu olayları, o dönemin Yunan Genel Kurmay Başkan Yardımcısı general Ks. Stratigos, gelişmelerin tarihini özetlediği kitabında şöyle doğrulamaktadır: "Yunan birlikleri Karargâha yaklaştıklarında kendilerine ateş açıldı. Bu yüz den genel bir çatışma oldu, kargaşa ve yağmalama eylemleri vuku buldu, 163 asker ve sivil öldürüldü veya yaralandı, bunlardan 47'si Yunanlı subay ve askerlerdin. " H. Trintafılidis, aynı olaylarda Yunan tarafının verdiği kayıplan 2 ölü ve 34 yaralı, Türk tarafının kayıplarını ise 5 ölü ve 16 yaralı olarak göstermektedir7677. Milliyetçi genç tarihçi Akçoğlu, bu yakınlarda yayımlanan kitabında, bilinçli olarak veya tarih bilgileri eksik olduğundan, Türk tarafının kayıplarına hiç yer vememektedir78. Triandafılidis, dönemin başbakanı Elefterios Venizelos’un 22 Haziran 1919 ta rihinde korgeneral Paraskevopulos’a şu aşağıdaki telgrafı gönderdiğini yazmaktadır “Çıkarmanın ilk günü ordumuzun refakat ettiği tutsaklara karşı katliam eylemlerine giriştiği İngiliz Meclisinde iki kez dile getirildi... Buyruğu altındaki erlerin teslim olan tutsaklara eziyet etmelerini veya onları katletmelerini hoş karşılayan subayların ordudan azledilmek üzere ilgili kurula sevkedilmeleri gerekir... ” Ayrıca aynı yazar, Venizelos’un, iki albay, Zafıriu ile Stavriyanopulos, hakkında general Leonardopulos ün önerdiği disiplin önlemlerinin uygulanmasını ve gerek askerî bakımdan yetersiz görünmüş gerekse İşgal Ordusuna düşen görev leri kavrayamamış olanların yerine başkalarının getirilmesini tavsiye ettiğini yaz maktadır77. Yukarıda sözü edilen kanıtlar, ayrıca Yunan Olağanüstü Askerî Mahkemesinin bir evzon eri ile bir Yunan vatandaşını idama mahkum etmesi ve kararın infazı, Türk generali tarafından anlatılanların gerçek olduğunu doğrulamaktadır. Bu saptama, Yunan resmî tarihinin öğrettiklerinin tersine, 1919-1922 yıllarında yalnız Türklerin değil de Yunanlıların da insanlık suçu işledikleri sonucuna götürmektedir bizi.

76. iTpaıriYöÇ. H., (1999): H EMâöa arp MiKpâ Aofa, oeA. 52. 77. Tpıavraq)uAAIĞr|Ç, X., (1964): H MiKpaoKniKi) EKorparcfa, azK. 27. 78. A kto6yAou, I., (1998): XpoviKĞ M iK p ao ıariK O û floAtpou, a t A. 57.

Urla ve Seferihisar kazaları Urla kazası, İzmir’in güneybatısındadır. Bu kazada 18. yüzyılın başlarından önce Ortodoks nüfus yoktu. Evliya Çelebi, 17. yüzyılda tümüyle Türk olan bir bölgeden söz etmektedir” . Daha sonraları gerek Urla kenti gerekse Urla kazası Rum Ortodoks cemaaatlerinin önemli bir merkezi oldu. Sotiriadis’e göre 1912’de Urla kazasında 45.390 kişilik toplam nüfus içinde 40.670 Hellen ikamet ediyordu ve Hellenlcr nüfusun %89,5'ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Urla kazasında Sotiriadis’in bize verdiği sayıdan 10.345 daha az Rum yaşadığını yazmaktadır. Yazar, Rum sayısını 40.670 yerine 30.325 olarak göstermektedir. Bunlardan 23.000’i Urla kentinde ikamet ediyor ve adalardan ve Yunanistan’ın daha başka bölgelerinden gelmiş olan bu Rumlar orada 5.000 Türkle birlikte yaşıyorlardı. Urla kazasının 13 köyüne gelince; aynı yazara göre, önemli sayıda Rumun yaşadığı yalnızca üç köy vardı. Bunların arasında sivrilmiş olanı Gülbahçe (Rodonas) köyü idi. Bu köy, Karistos, Erythraia (Erithrea, Urla Yarımadası) ve Kiklad Takımadaları ile daha başka adalardan gelmiş olan 2.500 Rum sakiniyle gerçekte bir kasabaydı. Gülbahçe Rumlan, kendileri Osmanlı uyruklu oldukları halde. Birinci Dünya Savaşı başlarında yaşadıkları ülkenin savaş halinde olduğu İngiltere lehine çalışan bir casusluk ağı kurdular köylerinde. Milionis, konuyla ilgili bize şunları anlatmak ladır: “İlk saflıada, Urla Yarımadasındaki öbür Rum bölgelerinin uğradığı tenkil ve sürgünden Urla gibi o da kurtuldu. Birinci Avrupa Savaşının ilanıyla birlikte, Ingiliz casuslukfaaliyetlerinin önemli bir merkezi oldu Gülbahçe. Bu Anadolu Rum kasabasında 1821 döneminden beri gerçekten bir palikaryalık ve yüksek ulusal duygu geleneği vardı.79

oeA

79. AvayvıuâroTroûAou, Z „ (1997), Mınpû A a l a . 19oç aıtiv-1919, oı EMqvop86öoÇcç Koıvdrrjreç, 275. "43. Oı "EAArıvEÇ 0 ÖnY[U n KQv a nı BoupAa yıa öouArıâ cmû touç ayââeç, ıöıOKrf|TEç ynç. IHpüüv

(mâ rr) NâÇo... nâvruıç töcto e6 û) 6 a o ra i crrov TarapE r*) ıo lEq>Eplx>oap, 6ev UTrr)pxF opSöfoÇoç ttAhSuopâç pâAAov Trpıv emâ uç a pxtç tou 18 ou aıojva aa Aoûote o EŞ Akİ TcteAemttI 6 ev pıAÖEi ırapâ yıa ttepıoxâ eÇ oAokA(|POU toupkiki), evûi oı TTEpınvnrtÇ- aKâpa ra i tov 19o aıuıva ttou o ToupKiKâç TrArıBuapâç Elvaı EAâyıoıoç ma, avaıpEpovTaı aro pouaouApavııcâ naptA6âv Tr|Ç TTrpıoyı'ıç UTTEv8uplÇovTaç Tt)v euxûpıcnr) 0£a rıov pıvapESıov."

O talihsiz 1897 savaşında bile 120 palikaryanın Gülbahçe 'den gizlice kaçtık tan sonra gidip Yunan ordusunda gönüllü asker oldukları söylenir. Ancak İngiliz Casusluk Servisinde çalışma olayını Gülbahçeliler çabuk ödedi ler. 1915 te kasaba sakinleri Anadolu içine, Filadelfiya (Alaşehir) bölgesine sürgüne gönderildiler1". " Yazar, en küçük bir toplumsal özeleştiriye baş vurmaksızın, milliyetçi düşünüş yöntemini niteleyen bir tutumla, 1915’te Gülbahçelilerin İngiliz casusu olarak faaliyet göstermiş olmalarını ülküleştirmektedir. İngiltere ki, vatandaş oldukları ülkeyle savaş halindeydi. İkinci Diinya Savaşında Bulgar ve İtalyan işgali döne minde Yunanistan’da Yunan uyrukluların benzeri davranışları yüzünden Yunan askerî mahkemeleri, düşmanla işbirliği ettikleri için suçluları vatana ihanet suçla masıyla ölüm cezasına çarptırıyordu. Rumca konuşan salt Rum nüfus içeren ikinci önemli köy, Yağcılar idi. Köyün 750 Rum sakini, 19. yüzyıl başlarında oraya (Jria, Gülbahçe, Çeşme ve Samos Adasından gelerek yerleşmişlerdi. Şunu da söylemek gerekir ki, Ortodoks Hıristiyanlar gelmezden önce köy bir Türk mahallesiydi. Milioris’in yazdığına göre, Türkler bu köyün sakinlerini Urla’ya sürdüler, ancak üç ay sonra geri dön melerine müsaade ettiler; besbelli İngilizlerle işbirliği etmemişlerdi. Rumca konuşan Rumlardan oluşan üçüncü büyük köy, Tolos idi. Bu köyün 1.500 sakini, Çeşme ve Kythera Adasından gelerek oraya yeni yerleşmişlerdi. Geriye kalan 10 köyün Rumca konuşan nüfusları, önemsiz sayılacak ölçüde azdı. Boşaltılmış veya Türkler tarafından kısa süre önce terkedilmiş olan bu köyler şunlardı: Menteşe köyü; burada Sakız ve Tiııos adaları ile Rumeli’den,’) gelen 100 Rum vardı. Kolicas köyü; 19. yüzyıldan önce kimsenin oturmadığı bu köyde çevre deki bölgelerden ve adalardan gelen 150 Rum vardı. Ortaca köyü; burada 20-25 Rum hane vardı ve köy sakinleri oraya 19. yüzyıl sonlarında çevredeki köylerden gelip yerleşmişlerdi. Yukarı Demircili köyü; burada çevredeki bölgelerden gelen 200 Rum vardı-1877’ye dek bu köyde kimse oturmuyordu. Aşağı Demircili köyü; burada çevredeki bölgelerden ve Samos Adasından gelen 340 Rum ile 25 Türk vardı-1800’lere dek bu köyde de kimse otunııuyodu. Söğüt köyü; burada 60 Rum hane vardı ve köy sakinleri Alaçatı’dan gelmişlerdi. Günepsi köyü; burada 23 Rum80

80. Mnkuiıprıç, N., (199 ), Ta EM pm ıd Xujpıd t ik flc p to y K ruıv BoûpAuıv M .A olaç otA 214 O Rumeli (veya Sterea Heliada). Yunanistan'da Epir ve Tesalya’nın güneyindeki bölge bugüne dek böyle adlandırmaktadır.

hane vardı ve köy sakinleri Alaçatı ve Karistos’tan gelmişlerdi. Kilismani köyü; burada Paros ve Naksos adaları ile Urla Yarımadasından gelen 400 Rum ile 890 Türk vardı. Kiliseli köyü (Hekim Adası); burada 35 Rum vardı. Aya Paraskevi (Çiftlik) köyü; burada 100 Rum hane vardı. Skala köyü; bu köyde Urla ve adalar dan gelip te oraya kısa süre önce yerleşmiş 400 Rum ile 50 Türk vardı. 1912’den önce bu bölgeye İzmir’in ve Urla’nm ünlü okulları kurulmuştu. Örnek olarak Monemvasiyah Hacinikolis Hrisoyanis’in kurduğu okullar göste rilebilir. 1740 yılında İzmir’e tüccar olarak yerleşen Hrisoyanis, Urla’da ilk açılan okulu inşa ettirmişti. Bu okul, ünlü “Anaksagoria Skoli” olarak gelişmiştir. 1745’te Hrisoyanis’ten Evangeliki Skoli’nin bağışçısı ve mütevellisi olarak ta söz edilmek tedir81. İzmir sancağının orta kesimindeki kazalardan en güneyde olanı Seferihisar kazasıydı. Sotiriadis, bu kazada 21.607 kişilik toplam nüfus içinde 11.667 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellcnler, nüfusun %54’ünü oluşturuyorlardı. Sotiriadis'in tersine, Anagnostopulu, Seferihisar kazasına değinirken, bölgede çok az sayıda Rum ikamet ettiğini bildirmektedir. Sonuç olarak bir kez daha şu söylenebilir: Hellenizmin egemen olduğu belli başlı bu bölgedeki Hellenler, oraya nispeten yakın bir tarihte daha iyi bir talih ara mak üzere yerleşmiş nıali göçmenlerden ibaret kişilerdi. Bu tarihî saptama, kendi çapında, İonya Hellenizminin 3.000 yıldan beri zaman içinde sürekliliğiyle ilgili milliyetçi söylenceyi çürütmektedir.

İZMİR SANCAĞININ KUZEY KESİMİ Bergama kazası Bergama kazasındaki Rumların neredeyse tümü Rumca konuşan göçmenler

81. Avuyv'j.cncıroûAou ? (1997), MtKpĞ Aola, 19oç cmitv-1919, oı EAAqvop96öoÇcç Koıv6rqTCÇ, 245: "54. Oı Trepıoaûrepoı TTpotpxavraı anû ra vnoıö top Aıyalou, oM d nal and öM eç TrepıoxtÇ tou orıpEpıvoü EÂApviKoü xrâpou. Aprol oııpPâAAouv kpi aırıv avUmuÇr), oiKOvapiKi'ı koi ttoAitictiiki'], ttou yvıapg£i p apBdöaÇrı KoıvûifiTO ıpç Ip ü p vrıç Ta pEyâAa cryûAfin ırjç Zpûpvrıç xpovoAoyaüvTaı Kupluıç and oeâ.

tov 18a aıflıva. Kaı öev Eİvaı pâva n n rpienpn EuayyEAiKi'ı ZxoAr), aAAö Kaı ÖAAn nyn.Ark] Kaı öx pövo orr|V Ipüpvrı, ırou xpavoAoyapvraı ottû tûte Ha TTapâGElypa, o XaTÇqviKoAıK Xpunoy rtw riy and uıv MovEpfiaaıâ o OTrdloç EyKafllcnaTaı aıç fpnopoç on) Ipüpvn arrö to 1740, 8a aupfiâAEi cmıv Idpuorı tou TrpujTOu oxo AeIou tusv BaupAûv, ra anala 8a e£eAix 6e İ arrıv TTFpıtiiVi p r AvaÇoydpEio O löıoç a-

vaıpSpETaı Kaı <oç öcjpnTrŞç

koi ettItpottoç to

1745 Tf]Ç EuayyEAiKrR Ix°At|Ç".

olup, göç hareketlerinin ilk döneminde Midilli’den gelerek Ayvalık’a ve bölgedeki Çandarlı ve Dikili gibi komşu limanlara cemaatler kurmayı yeğlemişlerdi. Sotiriadis’e göre 1912’de Bergama kazasında 51.098 kişilik toplam nüfus içinde 25.277 Hellen vardı ve Hellenler tümün %49,4’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, yukarıda sözü edilen demografik verileri kabul etmeyerek, Bergama kazasında Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 10.077 daha az Rum yaşadığını yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, Rumların sayısını 25.277 yerine 15.200 olarak göstermektedir. Bu Rum lar, Bergama kenti ile Çandarlı, Dikili ve Ayazkent kasa balarına yerleşiktiler. Aynı yazara göre Bergama kentine Rumca konuşan 8.000 Rum yerleşmiş bulunuyordu ve bu Rumlar nüfusun %40’ını oluşturuyorlardı. Komşu liman Dikili’de ise 4.000 Rum 3.000 Türkle birlikte yaşıyordu. Çandarlı limanında da Rumca konuşan 1.200 Rum, nüfusun %37,5’ini oluşturuyordu. Bu kasaba, Ayazkent (Ayazmation) kasabası ve önemsiz sayılacak ölçüde Rum oranı içeren iki köy daha bulunmasaydı, bölgede Ortodoks nüfusu olan son yerleşim yeri olacaktı*2. Bölgenin Yunan ordusu tarafından işgali, oradaki Türk nüfus üzerinde ve üç yıl sonra Rum nüfus üzerinde feleaketli sonuçlara yol açtı. Yunan kaynaklarına göre, 30 Mayıs 1919 tarihinde 8. Giritliler Alayının 1. Taburu, beraberinde bir topçu bir de süvari takımı olduğu halde, Bcıgama kentini işgal etti. 2 Haziran günü Yunan taburu daha üstün Türk kuvvetleri tarafından kuşatıldı ve büyük kayıplar vererek Menemen’e çekildi" Türk bibliyografya kay naklarına göre, Bergama’nın Türk nüfusu kentin işgal edildiği sırada hiçbir direniş göstermedi. Ancak sonraki üç gün içinde Yunan ordusunun giriştiği hırsızlık, Türk vatandaşlarını katletme, kadınlara tecavüz gibi eylemleri, Türk ahalinin silahlı ayaklanmasına yol açtı ve Yunan taburu kentten kovuldu. Türklerin bu direnişinin devamı, Greek Atrocities iti the Vilayet o f Smyrna başlıklı Türk yayınında şöyle anlatılmaktadır: "Bu olaylardan sonra, hayatı ve şerefi tehdit edilen Bergama nüfusu, yek vücut halinde ayaktandı ve sayısının azlığına ve silahlarının kötü kalitesine rağmen823

82. AvaYVDCTTOTTOûAou, I. , (1997), Mııcpâ Aokı, 19oç aıujv-1919, oı EMrjVopOööoÇeç KotvörrfTeç, 179: "31. H KCüpûnoAn-Aıpâvı tou N tikiAI, pc ouvo Aikö rrArıOuopö n n â x>Aıâ6u)v kotoîkujv , elxe r to OEplÇ X'MÖEÇ PüJpiOÛÇ. H KüjpÖTTOAn TOU ToOVTapAl. CTTİOriÇ pc OnpaVTIKÛ pupftıco TTAnBuopû, 0a OTTOteAoüoe npaypaTiKâ to teAcutoİo xu>pıö rr)ç TCpıox4ç pe puptııco TrArjBuopö, açoü tq yu pu xu>pıâ fc v oeA.

*XOUV KaBûAou EAAnvopOööoÇo nArıBuapö. av öev uTTr1(pxe n *ujpöTTOAr| AyıaÇptvT (AyıaopâTiov), Kaı öüo ûAAa xwpıâ pe aof*ipavTO ukjtöoo ttooootö puıptiKou TrAr]6uapoü" 83. TpıavTaçuAAJönç, X., (1984): H MiKpaoıamtfı EKorparela, acA. 32.

koBujç

Yunan taburunu kovmayı başardı ve tabur telaş ve karışıklık içinde geriledi. Şanlı Yunan askerleri, geriledikleri sırada karşılaştıkları masum vatandaşları katlederek ve Türk köylerini tahrip ederek öç aldılar. İki binden çok Müslüman öldürüldü. Yunanlıların Bergama’dan geri çekilişlerinden bir gün sonra Midilli'den Dikili'ye dört bin kişilik bir eşkiya kuvveti çıktı ve önce orada birkaç yüz Müslümam katlet ti... Bu askerî kuvvet, Bergama 'ya doğru yürürken yolda karşılaştığı herşeyi yağ maladı ve herkesi kılıçtan geçirdi. Kırıklar, Sahancı, Şakköy, Kalarga, Çamköy, Alacalar, Tekeli ve Sendel köyleri yerleri tanınmayacak derecede tahrip edildi ve kundaktaki bebeklerine kadar sakinlerinin tümü katledildi. Silahlı Yunanlılar yaklaşınca Bregama nüfusu kaçıp Som a’y a sığındı. Zamanında kaçamayan ihtiyar ve hastalar insafsızca kılıçtan geçirildi ” Türk yayınında bu anlatılanlar kısmen de olsa gerçeği yansıtıyorsa, o zaman Yunan ordusunun sivil halka reva gördüğü vahşetin tek gerekçesi, bu halkın veya silahlı Türk gerillacılarının vatanlarının yabancı ordular tarafından işgali karşısında gösterdikleri direniş olabilir. ELAS ve EDESr> gerilla gruplan. Alman işgal ordu larına karşı aynı eylemlere baş vurmuşlardı ve tabiî bu olay, Hortiatis ve Distomo’da1"’ vuku bulan vahşeti haklı gösteremez. Ne de Bergama’da sivil halka karşı reva görülen vahşet haklı gösterilebilir.

84. Greek Alrocities in the Vilayet o f Smyma, (1919), ocA. 49: "Following on these events the population of Bergamo, whose lives and honour were threatened, rose in a body and in spite o f inferior numbers and the precarious State of its arms succeeded in driving out the greek battalion, which had to leave hurriedly ın confusion. The glorious hellenic soldiers then took revenge by massacring the innocent inhabitants, by destroying the Turkish villages, on their line of retreat. More than two thousand Mousoulmans were thus assassinated. The day after the greek retreat from bergamo a force of four thousand bandits landed from Metelin, at Dikili where it first killed several hundred Musoulmans... This force marched on Bergamo pillaging, sacking, massacring al on its way. Thus the villages Kiriklar, Saghandji, Sakkeuy, Kalarhga, Tcham-keuy, Aladjalar, Tekely, Sendel were devastated to such a poimt that even their sites «vere undiscoverable and ali their inhabitants, even to the babies in the cradles, were put to the sword. The popu lation of Bergamo, on their approach fled to Soma; the old and infırm who could not leave in tim e «vere massacred «vithout pity".(*) (*) ELAS (Yunan Halk Kurtuluş Ordusu) ve EDES (Yunan Milli Demokratik Birliği): İkinci Dünya Savaşında Alman işgali döneminde Yunanistan'da faaliyet göstermiş gerilla Örgütlerinden en önemlileri. ELAS sol. EDES ise sağ bir Örgüttü. (—) H ortia tis ve D istom o: Yunan gerilla Örgütlerinin Alman ordularına karşı düzenledikleri saldınlara misilleme olarak Almanların sivil halkı katlettikleri iki koy. Bunlardan ik i Selanik, İkincisi Levadya kenti yakınlarında bulunmaktadır.

1913’te, yani daha altı yıl önce, Yunan ordusunun Kılkış ilinde Slavca konuşan nüfusun %90’ına gaddarca bir ulusal arındırma eylemi uygulamış olması ve onlar ca köyü ateşe vermesi85, Türk yayınının doğruluğunu muhtemel kılmaktadır.

Palaia Fokaia (Foça) kazası Sotiriadis’e göre 1912’de Palaia Fokaia (Foça) kazasında 22.314 kişilik toplam nüfus içinde 19.514 Hellen vardı ve Hellenler sakinlerin %87,5’ini oluştu ruyorlardı. Anagnostopulu, yukarıda sözü edilen demografik verileri kabul etmeyerek, o dönemde Foça kazasında Sotiriadis'in bize bildirdiğinden 9.500 kadar daha az Rum yaşadığını yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, Rumların sayısını 6.935 kişi ve 315 hane olarak göstermektedir; bunlar da yaklaşık olarak 10.000 kişiye eşdeğerdir. Rumlar arasında Rumca konuşanlar ve Türkçe konuşanlar vardı. Türkçe konuşan lar yerli sakinlerdi; Rumca konuşanlar ise Midilli ve Sakız adaları gibi çeşitli Ege adaları ile İzmir’den gelmişlerdi. Yazar, sözü edilen Rumlardan 4.376’sının Palaia Fokaia (Foça) kentinde yaşadığını ve kent sakinlerinin %71,3’ünü oluşturduğunu; 3.559’unun ise Nea Fokaia (Yeni Foça) kasabasında 844 Tiirkle birlikte yaşadığını yazmaktadır. Foça kazasının taşra kesimindeki Soğucak, Görenköy, Çakmalı, Arap Çiftliği, Aliağa Çiftliği ve Kuşbeyli köylerinde bazdan Rumca bazılan da Türkçe konuşan birkaç Ortodoks Hıristiyan aile yaşıyordu.

Menemen kazası Menemen kazası, İzmir sancağının kuzey kesimindeki kazalardan en güneyde olanıydı. Sotiriadis’e göre 1912’de orada 21.633 kişilik toplam nüfus içinde 11.216 Hellen yaşıyordu ve Hellenler sakinlerin %51,8’ine tekabül ediyorlardı. Anagnostopulu, yukarıda sözü edilen demografik verileri kabul etmeyerek, o dönemde Menemen kazasında Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 4.616 daha az Rum yaşadığım yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, Rumların sayısını 11.216 yerine 6.600

85. NdKpciTÇiç, T, (199fi): 7b EyKAffpam yFvoKToviaç mu BouAyapiKOÛ Irp a m O u m AoÇâm ■EAArjviKOÛ um KiAkîç m 1913

kcti tou

olarak göstermektedir. Bunlardan 5.200’ü 7.000 Türkle birlikte Menemen kentinde, 980’i Sereköy’de, 140 Rum 20 Türkle birlikte Kızbeyli köyünde ve 280 Rum 20 Türkle birlikte Çamaklı köyünde yaşıyorlardı. Rumca konuşan bu Rumların nere den geldikleri konusunda bibliyografik bilgiler bulunmamaktadır. 17 Haziran 1919 tarihinde 8. Giritliler Alayının 1. Taburu Bergama’dan geri çekilerek Menemen’e girdi ve o gün, Türk bibliyografya kaynaklarına göre, kentin Türk nüfusunun katliam gününe dönüştü. Aynı kaynağa göre, Rum izciler, katliamdan önce akşamdan kentteki Türk evlerine özel işaretler koydular ve aynı gece Yunan birliğinin erleri kaymakamlık binasını ele geçirerek kaymakam Kemal Beyi ve 6 jandarmayı öldürdüler. Olayın ayrıntıları, İzmir Vilayetindeki Yunan Vahşeti başlıklı Türk yayınında anlatılmaktadır. Buradaki bilgiler, katliamdan kur tulanların İzmir’deki müttefik kuvvetlere sundukları yazıya ve müttefik kuvvetlere ait soruşturma kurulunca Menemen’de aynı gün yapılan incelemelerden sonra hazırlanan rapora dayanmaktadır. Metnin bazı bölümleri şöyledin "Geçtiğimiz Mayıs ayının 22 'sinde Kaza Kaymakamı Kemal Bey, Menemen 'in Yunan orduları tarafından işgal edileceğini halka haber verdi ve bizi sakin olmaya çağırdı. İşgal tam bir sakinlik içinde gerçekleşti... 17Haziran Sah gününden itibaren Yunan askerleri ve yerliler tarafından Menemen Müslüman ahalisine karşı girişilen katliamları şikayet etmek üzere Ekselanslarınıza hitap ediyoruz... 3. Cinayetten bir önceki gece Kaymakamlık Konağını ele geçiren güçlü bir Yunan müfrezesi Kaymakamı ve orada bulunan altı jandarmayı katletti... Menemen’de yapılan katliam ve zorbalıkları haber almış olarak biz, aşağıda imzası bulman Vali İzzet Bey, İngiliz Subayları Yüzbaşı Charns ve Teğmen Lorimer, İngiliz ve İtalyan Konsolosluklarından tıbbî delegeler, 17 Haziran 1919 Salı günü burada vuku bulan olaylar hakkında soruşturma yapmaya geldik.. Yunanlı işgal komutanı, Yunan askerlerine arkadan ateş açıldığını ve bunu izleyen çatışmada Kaymakam Kemal Bey ve daha birkaç kişinin yanlışlıkla öldürüldüğünü iddia etti... Türklerden bin kur bana karşılık Yunanlılardan sivil veya asker yaralıların bulunmayışı, tanıklıkların gerçek olduğunu doğrulamaktadır Büyük bir olasılıkla, 1. Giritliler Taburuna mensup askerler, üç gün önce86

86. Greek Atrocities ın the Vilayet o f Smyma, (1919), p. 56: "On the 22nd of last Mai, the deputy Goverrıor of the Caza Kemal Bey had vvamed the population of the imminent occupation of Menemen by the Hellenic troops and had exhorted us to calm and tranquillity.

uğradıktan yenilginin öcünü almak veya Menemen Türk nüfusunun ayaklanmasını önlemek istemişlerdi. Fakat kent sakinlen silahlarını teslim etmiş bulunuyorlardı. Yunan makamdan ise bu silahlan yerli Rumlara vermişlerdi, felaketli sonuçlara yol açarak. Yunan bibliyografya kaynakları, aşağıdaki metinde görüldüğü gibi, sivil Türk ahalinin katliamını kent Rumlarına yüklemektedirler: “Menemen 'de karışıklıklar çıktı, yerli Hıristiyanlar tarafından bazı insanlar öldürüldü, kentin Kaymakamı da öldürüldü... Genel Vali, başbakanın telgrafına cevaben gizli bir telgrafla, Menemen 'e geri çekilen taburun kente girişi sırasında evlerinden ve Kaymakamlık Konağından ateş eden Müslümanların bir onbaşıyı öldürdüklerini ve bazı erleri yaraladıklarını bildirdi. Bu olayı izleyen çarpışmalar da, Askerî savcının saptadığma göre, 40 Türk öldürüldü, 30'u da yaralandı".” Yunan tarafının da doğruladığı Menemen katliamı. Yunan ordusuna karşı Türk nüfusun kinini son derece artırdı.

ÇEŞME (KRİNİ) YARIMADASI KESİMİ Çeşme (Krini) kazası Ortodoks Hıristiyanlar Anadolu’ya göç etmezden önce Çeşme (Krini) kazası bölgesinin nüfusu tümüyle Müslümandı. Bunu, 1670’te Çeşme’nin katışıksız bir Türk bölgesi olduğunu yazan Evliya Çelebi’den de Öğreniyoruz79. Bu demografik gerçek, neredeyse 18. yüzyılın başlarına dek değişmedi.

This occupatıon was effeded in the mosl absolule calm

We address to your Excellency our protesta-

lıon on the massacres perpetrated on Tuesday 17th 1919 instant by the Hellenic troops and native Greeks upcn the Mussulman pcpulaîion of Menemen... 3. The night preceding the erime the Konak of the Government was occupied by a strong Greek detaehment whıch assassmated the Deputy-Govemor and six gendarmes who were there. , Having been infoımed of the massacres and the extortion's committed al Menemen we the undersigned Governor-general Yzzet Bey, the English OfTicers Captain Chams and Lieule-nant Lorimer and the medical delegates of the English and Italian Consulates, went on Thusday the 17th of June 1919 to carry out the inquiry into the events which took place there... The Greek commandant of occupation state Ihal the Greek troops had been fired upon and that in the scııffle which fo|lowed the Governor Kemal Bey and some other persons were killed by mistake... The nonexistence of Greek vvounded, either crvılıans or military, as against a thousand Turkish vietims, confirms the veracity of the evidence..."

Daha sonraları Çeşme kazasında Ortodoks toplulukların birikimi öylesi bir yoğunluk kazandı ki; Sotiriadis, 1912’de oradaki 59.039 kişilik toplam nüfus içinde Hellen sayısını 50.709 olarak göstermektedir. Bu Hellenler, nüfusun %86’sını oluş turuyorlardı. Anagnostopulu, yukarıda sözü edilen demografik verileri kabul etmeyerek, o dönemde Çeşme (Krini) kazasında Sotiriadis’in bize bildirdiği sayıdan 8.849 daha az Rum yaşadığını yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, Rum sayısını 50.079 yerine 41.860 olarak göstermektedir. Bunlardan 15.000 kişisi 3.000 Türkle birlikte Çeşme (Krini) kentinde yaşıyordu. Rumca konuşan Hıristiyanlar, Ege adalarından gelerek, Çeşme kentine daha eskiden mali göçmen olarak yerleşmişlerdi. Çeşme’ye en yoğun Hellen göçü, 19. yüzyıl başlarından sonra gerçekleşti. Bu göçmenler çeşitli kent mesleklerinde çalışıyorlardı veya denizciydiler. Aynı yazara göre, kazanın taşra kesiminde salt Rumca konuşan nüfusu olan şu dört kasaba veya köy vardı: 15.000 Rum sakini olan Alaçatı, 6.000 sakini olan Kato Panaya, Î.000 sakini olan Reisdere ve 1.535 sakini olan Litri (Palies Eritres, i l d i r ) . Bu Rumlar özellikle adalardan gelmişlerdi. Geriye kalan köylerde az sayıda Rumca konuşan I lıristiyanlar vardı; onların nereden geldikleri konusunda bibliyografik bilgiler bulun mamaktadır. Bu köyler şunlardı: Agrelya, Pirgi, Arıca, Çuralanı, Nohutalanı, l Izunkoyun ve Kemeryaylası. Başka kayanaklara göre son beş köyün nüfusu Türktü.

K araburun kazası Sotiriadis, 1912’de Karaburun kazasında yoğun Hellen öğesinin bulunduğunu ve 23.510 kişilik toplam nüfiıs içinde Rum sayısının 15.510 olduğunu yazmaktadır; bu Rumlar, nüfusun %66’sını oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu kazadaki Rumların tümünün Türkçe konuştuklarını ve Sotiriadis’in bize bildirdiği sayıdan 5.790 kişi daha az, yani 15.510 değil de 9.720

üeA.

87. AvaYvıutnoTTOüAou, I. , (1997), Mıtcpâ Aaia, 19oç aıu)v-1919, oı EMrjvop96öoÇ£Ç KoıvörrjTeç, 179: “ 27 lüpıpiüva pe ETO I 1887 1097 1900

toupkikö

T I E ÎM E I 12,0% 12,6% 10,9%

CTTOixda o ToupKiKöç rrAnöucpöç napouaıûÇtı BOYPAA 34,7% 30,5% 24,7%

KAPAMriOYPNOY 49,2% 50,9% 41,3%

tq kûtuiOi ttoooctnS

£E6EPIXI£AP 81,2 % 79,8% 74,0%

kişi olduklarını yazmaktadır” . Türkçe konuşan bu Rumların çoğunluğu, şu köylere yerleşikti: Ahırlı (Karaburun), Murdovani (Büyük Mordoğan), Mikro Murdoni (Küçük Mordoğan), Teke, Sahip ve Meli. Az sayıda Hıristiyan nüfusu olan köyler şunlardı: Manastır, Yeniliman, Boynak, Denizgiren, Küçükbahçe, Salman, Eğriliman, Sazak, Tepeboz, Skala Mordoğan, Haseki ve Sarpıncık. Bu köylerde ikamet edenlerin tümü rençperdi ve nereden geldikleri konusunda bibliyografyada herhangi bir kayıt bulunmamaktadır”

İZMİR SANCAĞININ GÜNEY KESİMİ İzmir sancağının güney kesiminde kıyıda Kuşadası kazası ve daha içte Bayındır, Tire ve Ödemiş kazaları vardır.

Kuşadası kazası Kıyıdaki Kuşadası kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, 1912’de orada 20.226 kişilik toplam nüfus içinde 11.052 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %54,6’sını oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, aynı kazayla ilgili olarak, adalardan gelmiş ve tümü Kumca konuşan kaza Rumların Sotiriadis’in yazdığından 4.863 kişi daha az, yani 11.052 değil de 6.189 kişi olduklarını bize bildirmektedir. Yukarıda sözü edilen Rumlardan 2.751 kişisi 3.751 Türkle birlikte kıyı kenti Skala Nuova’da; 656’sı Hıristiyançamlığı (Çamlık) köyünde; ve geriye kalan 2.782 Rum 11 Türkle birlikte Efes’te (Ayasuluğ, Selçuk) yaşıyorlardı.

Bayındır, Ödemiş ve Tire kazalan İzmir sancağının içine doğru Küçük Menderes (Kaystros) Irmağı boyunca ilerledikçe, bu bölgede Rum Ortodoks topluluklarına daha az rastlanmaktadır. Bu8

88. AvayvuMJTOTroüAou, I. (1997), MiKpû Aola, 19oç aıuıv-1919, oı EMrıvopddöoŞcç Koıvûrrırtç, ar A 620

topluluklar, Küçük Menderes ovasındaki ticaret merkezlerine ve demir yolu boyu na yerleşmişlerdi. Bayındır kazasında, Sotiriadis’e göre, 16.325 kişilik toplam nüfus içinde 6.850 Helien vardı ve Hellenler nüfusun %42’sini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Bayındır kazası konusunda Sotiriadis’in demografik veri leriyle uyuşarak, 6.890 Rumdan söz etmektedir. Bu Rumlardan 4.500’ü 5.000 Türkle birlikte Bayındır kentinde yaşıyordu. Öbürleri ise çevredeki Türk köylerine dağılmışlardı. Yazar, köylerin adları ve bu Rumların nereden geldikleri konusunda ayrıntılı bilgi vermemektedir"9. Ödemiş kazasında Sotiriadis’e göre 28.600 kişilik toplam nüfus içinde 7.700 Bellen yaşıyordu ve Hellenler nüfusun %26,9’unu oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Sotiriadis’in verileriyle uyuşarak, bu kazada 7.700 Rumun bulunduğunu yazmaktadır. Ancak kıyılardan uzakta olan bu kazada bunca yüksek oranda Rum bulunuşu bize biraz gerçekdışı görünmektedir. Yazar, bu Rumlardan 3.000’inin 4.000 Türkle birlikte Ödemiş kentinde, 2.800’ünün Ligda (Adagide) kasabasında ve 1.900’Uniin Pirgion (Birgi) köyünde yaşadıklarını yazmaktadır. Bu Rumların nereden geldikleri saptanamamıştır. Son olarak Tire kazasında Sotiriadis’e göre 25.810 kişilik toplam nüfus içinde Bellen sayısı 5.000’e ulaşıyordu ve Hellenler nüfusun %19,3’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu 5.000 Rumun neredeyse tümünün kazanın aynı adı taşıyan merkezine yerleşik olduklarını bize bildirmektedir. Kazanın taşra kesiminde muhtemelen yaşayan Rumlarla ilgili bilgiler bulunmamaktadır.

M ANİSA (SAR UMAN) SANCAĞI Manisa (Saruhan) sancağının bitişiğindeki kıyı şeridi, yani Bergama bölgesi, yönetsel bakımdan daha güneyde bulunan İzmir sancağına bağlıydı ve bu nedenle ayrıntılı olarak ilgili bölümde incelendi. Manisa sancağında, özellikle sancak merkezi bölgesinde Rum Ortodoks toplu lukların büyük birikimine 18. yüzyıldan çok 19. yüzyılda rastlanır. Bu Hellenlerin89

89. AvaYVbKJTOnoüAou, I . , (1997), MutpĞ Aota, 19oç cmiıv-1919. oı EM r)vop66öo(tç Koıvörprcç, ocA 160: "36. O p a ıp tiK O Ç T iA n G u a v jâ ç lau OTTOİOU ıc noaaarö avtpxETdi oe 26,4% Kül 26,02% Elli tou ouvdAikoû T T > r0 U D lJO L ıtjjv KaÇdfiuv Tipe KOI O vtemR avTia70lxtuç, nuyK E V T pujV E T n OX£ÖÛV OTTOKÂEKTTI,kû a n ç TTpüjTEûauoeç ıuıv Güg KaÇâGuv".

100

çoğunluğu adalardan, Mora’dan ve Yunanistan anakarasından gelmiş mali göçmenler di ve oraya önceki 150 yıl içinde iş aramak üzere gitmişlerdi. 1520 yılında Aydın vilayetindeki Ortodoks Hıristiyanların toplam nüfusun %0,89’unu oluşturduklarına dair kanıtlanmış tarihî bilgi*4, İngiliz gezginlerinin 1673’te Manisa çevresindeki köy leri ‘Türk bölgeleri” olarak tanımlamalarıyla da doğrulanmaktadır. örneğin Akhisar (Thyaleira), Hoıozköy, Muradiye, Çavuşoğlu ve Kasaba’dan Tüık köyleri olarak söz edilmektedir”. Manisa sancağında 333.925 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre83.625 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %24,7’sini oluşturuyorlardı9091 Anagnostopulu, Manisa sancağıyla ilgili olarak, orada Sotinadis’in bize bildirdiğinden 25.375 daha az Rum bulunduğunu yazmaktadır. Yazar, 83.625 yer ine 58.250 Rumdan söz etmektedir. Yukarıda sözü edilen demografik verilerden hangisinin gerçeğe uygun olduğunu kabul edersek edelim, bu veriler sancak Rumlannınbir azınlık olduklarını kanıtlamaktadır (Harita 18). Manisa sancağı, Harita 18’de görüldüğü gibi, yönetsel bakımdan on bir kaza-

Harşta 18: Manisa sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e göre her kazada yaşayan Hellenlerin oranı.

oeA

90. AvayvaHJTOTTOijAou, I . , (1997), MiKpâ A akı, 19oç aıûtv-1919, oı EAAqvop&6öoÇ£Ç Kotvönjnç, 243: “ Km ö rouç J. Spon koi J VVheeler ro 1675 koi 1676 to AÇöpı (© uöiEipo) öev civaı Tiapö £vaç

IDUpKÖTDTTOÇ 1QV

Y)üoaYAou, aAAâ

£TTOXfl TTOU TO CTÎlOKtlTTOVTOl. TİTOIC1 XU>P>Û EİVOI TO XOpöOKK>V, TO M O U pO V Îlt, TO TOO-

koi o

Kaaapnûç

koi

âAAo"

101

ya ayrılıyordu. Aynntlı olarak, Manisa sancağının güneybatısında Manisa, Kasaba (Turgutlu), ve Salihli kazaları; güneydoğusunda Kula, Eşme ve Philadelpheia (Alaşehir) kazaları vardı. Devamla, kuzeybatısında Soma, Nakrasa (Kırkağaç) ve Thyateira (Akhisar) kazaları; kuzeydoğusunda Demirci ve Gördes kazaları vardı.

MANİSA SANCAĞININ GÜNEYBATI KESİMİ Manisa kazası Manisa sancağının güneybatı kesimindeki üç kazadan Hellen nüfus yoğunluğu bakımından en önemlisi Manisa kazasıydı. Zira söz konusu sancaktaki Rumların yaklaşık olarak yarısı buraya yerleşmiş bulunuyordu. Sotiriadis istatistiğine göre Manisa kazasında 80.426 kişilik toplam nüfus içinde 38.926 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %48,4’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Manisa kazasıyla ilgili olarak, orada Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 7.456 daha az Rum bulunduğunu yazmaktadır. Yazar, 38.926 yerine 31.470 Rumdan söz etmektedir. Bunlardan 10.400’ü 21.000 Türkle birlikte Manisa kentine yerleşikti. Yukarıda sözü edilen verilerin tersine, Ksenofanis dergisi, 1904 yılında Manisa

91. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsııla and Asia Minör, page 9: Statistics o f the Population, divided accordıng to N ationalities, o f the Sandjak o f MAGNISIA. 1912.

Sarıdjaks

Magnisia

Kazas

1. Magnisia 2. Soma 3. Kirka-gach 4 Ak-hissar 5 Kassaba 6 Giordes 7. Esmeh 8 Demidji 9 Salihli ' 10. Kula 11 Alashehir

Turks

Greeks

Armenians

37.900 5 000 35 373 14.500 26.900 18 040 26.128 21.362 21,318 13.747 27.510

38.960 1.890 5.173 9.586 6 090 2.600 750 1,640 4 220 6.950 5_800

2.000

335

30.426 6,890 40,546 24 968 34.590 20 640 26.878 23.002 25.538 20.697 33.750

247.776

83.625

3.960

1.627

935

337.925

882 , 1.000

Bulgarians

Jews

1.000

Others natiorıalities 600

600

Totaal e

102 kentinde 12.000 Rum ile 50.000 Türkün yaşadıklarını yazmaktadır92. Bu sayılar, Ortodoks Hıristiyanların oranını hissedilir ölçüde azaltmaktadır. Manisa kazasının taşra kesimiyle ilgili olarak, Anagnostopulu, Rumların 17 köyde ikamet ettiklerini yazmaktadır. Bunlardan 300 ailenin yaşadığı Gâvurköy, sakinleri Türkçe konuşan tek Ortodoks köyüydü ve bu Rumların çoğunluğu yerli sakinlerdi. Rum sakinleri yerli ve göçmen karışımı olan şu köyler vardı: Horozköy; bura da bazıları Türkçe bazıları Rumca konuşan 4.500 Rum vardı. Papazlı köyü; burada bazıları Türkçe bazıları Rumca konuşan 2.000 Rum ve 3.000 Türk vardı. Koldere köyü; burada bazıları Türkçe bazıları Rumca konuşan 1.460 Rum ve 250 Türk vardı. Hacılar köyü; burada bazıları Türkçe bazıları Rumca konuşan 1.050 Rum ve 1.200 Türk vardı93. Çavuşoğlu köyündeki Rumca konuşan 500 Rumun tümü. Mora, Epir, ve Midilli’den gelmiş göçmenlerdi. Son olarak, geriye kalan 11 köyde yaşayan Rumların konuştukları dil, bazılarının Türkçe bazılarının Rumcaydı ve bu Rumların nereden geldikleri konusunda bilgiler bulunmamaktadır. Bu köyler şunlardı: Çobanisya, Karaçiftlik, Harmandalı, Çolu, Karaoğlanlı, Karağaçlı, Yüksekköy, Hamidiye, Mütevelli, Filyo ve Eğriköy.

Kasaba (Turgutlu) ve Salihli kazaları Sotiriadis’e göre 1912’de Kasaba kazasında 34.590 kişilik toplam nüfiıs içinde 6.090 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %17,6’sını oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Kasaba (Turgutlu) kazasında Sotiriadis’in verdiği sayıdan 2.590 daha az Rum bulunduğunu bize bildirmektedir, kesin olarak, yazar, 6.090 yerine 3.500 Rumdan söz etmektedir. Bu Rumlar, 14.000 Türkle birlikte Kasaba kentine yerleşiktiler. Aynı yazar, kazanın taşra kesimindeki köyler konusunda bizi bilgilendirmemektedir. Böyle bilgiler Ksenofanis dergisinde var. Dergi, 1904 tarihinde sakinleri 600 Rum ile 450 Türkten oluşan Hamzabeyli köyünden söz etmektedir. Bu çalışmayı yazanın annesinin köyü olan Hamzabeyli, Anadoluluların büyük bir

92. =£vo<pövnç (1904): Töpoç 2, Enaoyta E<ptoou. a tk 496. 93. Avovvükjiottoûâou I., (1997), MiKpö Aata. 19oç anvv-1919, oı EAArjvopOööoÇtç Kotvörrjnç. nivaKtçotA. 611.

103

bölümünün yerli sakinler değil de mali göçmenler olduğu yolunda kişisel bir tanık lık olarak gösterilebilir. Yazarın annesinin soyu, anne tarafından 1775’te Mani’den, baba tarafından ise Midilli’den gelip oraya yerleşmişti. Sonradan yapılan bu sapta ma, yazarın gençlik yıllarında inandığı atalarının 3.000 yıldan beri İonya’da yaşadıkları söylencesini de yıkmıştır. 19l2’de Salihli kazasında 25.538 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 4.220 Hellen vardı ve Hellenler kaza nüfusunun %16,5’ine ulaşıyorlardı. Anagnostopulu, Salihli kazasında Sotiriadis’in yazdığından 1.300 daha az Rumun yaşadığını bize bildirmektedir. Yazar, 4.220 yerine 2.950 Rumdan söz etmektedir. Bu Rumlardan 2.439’u, aynı adı taşıyan kaza merkezinde ikamet ediyor ve kent sakinlerinin %23,5’ini oluşturuyordu. Yazar, kazadaki 93 köyden yalnızca dördünde az sayıda Rumun ikamet ettiğini yazmaktadır; bu Rumların tümü Rumca konuşuyordu. Buna göre Bargam köyünde 197 Rum, Tatar köyünde 117 Rum, Tepecik ile Piçirli köylerinde 197 Rum ve 77 Türk vardı. Arundel, 1833 yılında bu kazada yalnız bir tek Rum ailenin varlığından söz etmektedir.

MANİSA SANCAĞININ GÜNEYDOĞU KESİMİ Kula, Eşme ve Alaşehir (Plıiladelpheia) kazaları Manisa sancağının güneydoğu bölümündeki üç kazada 86.166 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 13.500 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %16,6’sına tekabül ediyorlardı. Anagnostopulu’ya göre bu üç kazadaki Rumlar Sotiriadis’in yazdığından 4.482 kişi daha azdılar; yani 13.500 değil de 9.018 kişiydiler. Hangi sayının gerçek olduğu bir yana, sözü edilen kazalardan Hellen nüfûs bakımından ilgi çeken yal nızca Kula ve Alaşehir (Philadelpheia, Filadelfiya) kazalarıydı. Kula kazasında 20.697 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 6.950 Hellen vardı ve Hellenler sakinlerin %33,5’ini oluşturuyorlardı. Bu kazaya değinirken, Anagnostopulu, Sotiriadis’in yazdığından 3.700 daha az Rumdan, yani 6.950 yerine Rumca konuşan 3.250 Rumdan söz etmektedir. Bu Rumlar bölgeye 19. yüzyıl sonlarına doğru gelmişlerdi. Bunlardan 2.800’ü kaza merkezine, 350’si Gölde köyüne, 100’ü de Mentahora köyüne yerleşiktiler. 1833 yılında Arundel’e göre bu kazadaki Rumlar nüfusun %10’unu oluştu

104

ruyorlardı. Filadelfiya (Alaşehir) kazasında 33.750 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 5.800 Hellen vardı ve bu Hellenler rençperlikle uğraşıyorlardı. Anagnostopulu’ya göre bu kazanın Türkçe konuşan Rumları 5.800 değil de 5.000 kişiydiler. Eşme kazasında kayda değer sayıda Hellen yoktu. Zira 26.878 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre yalnızca 750 Rum vardı. Anagnostopulu da bu kadar nüfus bulunduğunu kabul etmektedir.

MANİSA SANCAĞININ KUZEYBATI KESİMİ Soma, N akrasa (Kırkağaç) ve Thyateira (Akhisar) kazaları Manisa sancağının kuzeybatı bölümünde Soma, Nakrasa (Kırkağaç) ve Thyateira (Akhisar) kazaları vardı. Soma kazasında 6.890 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 1.890 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %27,3’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Rum sayısını daha çok göstermekteyse de, Sotiriadisin veri leriyle esasta uyuşmaktadır. Yazar, Soma kazasında Rumca konuşan 2.000 Rumun yaşadığını bize bildirmektedir; bunların tümü aynı adı taşıyan kaza merkezine yer leşikti. Nakrasa (Kırkağaç) kazasında 40.546 kişilik toplam nüfiıs içinde Sotiriadis’e göre 5.173 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %12,7’sini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu kazayla ilgili olarak, orada Sotiriadis’in bize verdiği sayıdan 1.873 daha az Rum bulunduğunu yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, 5.173 yerine 3.300 Rum dan söz etmektedir. Tümü Rumca konuşan bu Hıristiyan Rumlardan 2.000’i kaza merkezine, 1.000’i Kelebos köyüne, 300’ü de Bakır köyüne yerleşiktiler. Nakrasa yeradı ile bu çalışmayı yazanın soyadı arasındaki benzerlik konusun da okuyucuda doğabilecek soruyu yanıtlamak, kesin sözlü bilgiler bulunmadığı için mümkün olmayacaktır. Son olarak, Akhisar kazasında 24.968 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre sayısı 9.586’ya ulaşan en kalabalık Hellen topluluğu vardı ve Hellenler nüfusun %38,4’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Akhisar kazasıyla ilgili olarak, orada Sotiriadis’in bize verdiği sayıdan 6.468 daha az Rum bulunduğunu yazmaktadır. Yazar, 9.586 yerine Rumca

105 konuşan 3.118 Rumdan söz etmektedir; bu Rumlar, yalnızca kaza merkezine yer leşiktiler.

MANİSA SANCAĞININ KUZEYDOĞU KESİMİ Demirci ve Gördes kazaları Manisa sancağının kuzeydoğu bölümü, Demirci ve Gördes kazalarını kapsı yordu. Bu kazalarda Sotiriadis’e göre 43.642 kişilik toplam nüfus içinde 4.240 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %9,7’sini oluşturuyorlardı. Bu demografik verilerin tersine, Anagnostopulu, bu kazalara değinirken, oraya 4.240 yerine, çok daha az, yani 2.894 Rum yerleşik olduğunu bize bildirmektedir.

A YD IN SANCAĞI 14. yüzyıl başlarında Aydın sancağı, yani Maiandros (Büyük Menderes) Irmağı koyağı, neredeyse ıssız bir yerdi” . Bu bölgeye, özellikle kıyılara ve Maiandros (Büyük Menderes) Irmağı ko yağının kuzey bölümüne, 19. yüzyılda çok sayıda Rum yerleşmiş bulunuyordu. Anakara kazalarında ise Rum sayısı çok daha azdı. Sotiriadis’e göre 1912’de Aydın sancağında 219.959 kişilik toplam nüfus içinde 54.633 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %24,8’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, yukarıda sözü edilen verileri kabul etmeyerek, Aydın san-94

94. AvayvüjcnoTTOuAou, î_, (1997), Mırtpö Aaia, 19oç aıûv-1919, oı EMrjvopBööoÇcç Kavûrnrcç, otA. 240: "10. "Hön arrû tiç a p xtç tou 12ou aııova oı ncBıâöEÇ tou Köikou, tou Eppou, tou Kâuırrpou, koi rou M alavöpou öryovTu tiç ettiOSoeiç ToupKiıaİJv çüAıuv koi AEr)AaToüvTaı. O ttojç avaıpCpEi o N iKipaç XıuvıâTnç, pcyOAcç ayponKfç ektûoeiç tt|Ç nEpıoxOç tou Kûıcou aTToyupvuvovraı a nö iov ttAi )6 uoiiö touç. .. Etouç ttI vokeç ttou TTOpaTiOEvTaı anO tov Bpuuıvp, avaıpCpovıaı 53 ttöAeiç koi xu>pıâ Trrç A utikTiç Mmprtç A olaç ttou A tn ^T oû vra ı, KiııaoıpEipovıaı l) Epnpuıvovraı a uıı) tt)v ettoxi).. Ira u ç 13o koi 14o oiojveç oı toupkikEç crnBpopEç (prıivouv |i£xp Tqv EıpEoo koi rqv Kapla, evu oı TTEpıoxtÇ avâpEoa otov Kâuarpo koi ro v KOiko clvuı to 1304 aKÖpi) cno xtp ra nuv TouprpEvuıv I'a u ro û ç touç ohİ tveç, oit 'OAeç nç TTEpıoxtç ttjç A utikT)ç Mııcpâç A olaç, oı kötoikoi tt)Ç unalOpou koi tujv ttöAewv pcravaaTEüouv a ra vf)aıa ı) m v KujvaravnvoÛTToAn Oı ttt pıoxtÇ tou M alavöpou clvaı axcööv amTolıcnTEÇ. O Iprrv M rranoûTa avaıptpcı ön acöpn «oı n Zpûpvi) clvaı pla ttöAi) EptiTTlaıv"

106 cağında Sotiriadis’in yazdığından 16.733 daha az Rum ikamet ettiğini bildirmekte dir. Yazara göre Rumlar, 54.633 değil de, 38.900 kişiydiler. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Aydın sancağı yönetsel bakımdan batıdan doğuya doğru şu beş kazaya ayrılıyordu: Söke, Aydın, Çine, Bozdoğan ve Nazilli (Harita 19).

Harita 19 Aydın sancağı, sancaktaki kara merkezlen ve Sntırıadıs e qore 1912‘de her kazada yaşayan Hellelerin oranı.

I9 l9 ’da Aydın sancağının kuzey kesimi Yunan ordusu tarafından işgal edil di. Yunan işgali döneminde Türk bibliyografya kaynaklarına göre Aydın ve Nazilli kazalarında katliamlar oldu. Bu katliamlar konusunda Yunan tarihi susmayı yeğle mektedir. Resmî Yunan tarihçileri bugün bile yalnızca Türklerin yaptıkları katliamları anlatırlar. Aydın ve Nazilli kazalarında Yunanlıların yaptıkları katliamlara ilgili bölümde yeniden değineceğiz.

Söke kazası Sotiriadis’e göre I9 l2 ’de en çok sayıda Hellen içeren kaza, Söke kıyı kazasıydı. Orada 38.847 kişilik toplam nüfus içinde 25.801 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %66,4’ünü oluşturuyorlardı95.

107

Anagnostopulu, Sotiriadis’in verileriyle uyuşmakta, ancak 5.400 kişi ve 2.628 aileden söz ederek, Söke kazasında ikamet eden Rumların kesin sayısını ver memektedir. Bu verilere göre Hellen nüfus yaklaşık olarak 20-25 bin kişiye ulaşıyor olmalıydı. Neredeyse tümü Rumca konuşan bu Rumlar, adalardan gelmişlerdi ve bölgeye mali göçmen olarak yerleşerek rençperlik, işçilik, balıkçılık veya küçük ticaretle uğraşıyorlardı. Söke kentine 5.000 Rum yerleşmiş bulunuyordu. Kazanın taşra kesimiyle ilgili olarak yazar şu demografik verileri sıralamaktadır: Neohorio’da (Yeniköy) 500 Rum aile ikamet ediyordu; adalardan gelen bu Rumlar oraya son zamanlarda yer leşmişlerdi. Bağarası köyünde 300 Rum aile vardı; bu Rumlar oraya adalardan son zamanlarda göç etmişlerdi. Keleş köyünde 500 Rum aile vardı; Söke, Gerontas ve Samos’tan gelen bu Rumlar da yeni göçmenlerdi. Domatia (Doğanbey veya Dimaca) köyüne 600 Rum aile yerleşmiş bulunuyordu; bunların nereden geldikleri bilinmiyordu. Bıyıklı köyünde 400 göçmen Rum aile vardı; adalardan gelen bu Rumlar oraya 1840 ile 1860 arasında yerleşmişlerdi. Akköy’de 400 Rum aile vardı. Abuki köyünde Samos’tan gelen 128 Ortodoks Hıristiyan aile vardı. Gerontas köyünde 300 Rum aile vardı; oraya 1821’den sonra yerleşen bu Rumlar da adalar dan gelemişlerdi.

Aydın kazası Sotiriadis, 1912’lerde Aydın kazasının Hellen sayısı bakımından ikinci sırada yer aldığını yazmaktadır. Orada 68.864 kişilik toplam nüfus içinde 19.982 Hellen

95, Soteriades, G., (1919), Helfenism in the Balkan Peninsula and Asia Minör, page 9: S tatistıcs o f the P opulation, divided according to N atlonalities, o f th e Sandjak o f AİDİN. 1912. Sandjaks

Aidin

Kazas

Turks

Arrna-

Bulga-

nians

rians

300 59

Je«vs

Ottıara

Totaal

1090

114

60 864 38.847

50.069

19.902 25.001 550 1.500 6.000

274

120

165.554

54.633

634

2.024

46.570 1. Aidin 12.907 2. Sokia 24.975 3. Tsina 4 Bozdogan27.945 5. Nazilli

Greeks

25.526 29 459

57.863 114

218.959

108

vardı ve Hellenler nüfusun %29’unu oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, yukarıda sözü edilen verileri kabul etmeyerek, Aydın kaza sında Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 7.574 daha az Rum yaşadığını yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, 19.982 yerine 12.408 Rumdan söz etmektedir. Bu Rumtar, özellikle demiryolu boyundaki kentlere yerleşiktiler. Bu 12.408 kişiden 6.500’ü 25.000 Türkle birlikte Aydın kentinde yaşıyordu. Kazanın taşra kesimindeki köylere gelince; önemli sayıda Rumun yerleşik olduğu başlıca şu üç köy vardı: Karapınar köyü; orada Epir, adalar ve Kythera’dan gelmiş 924 Rum ile 500 Türk ikamet ediyorlardı. Mürselli köyü; bu köyün 1.400 sakini de Rumdu -bu Ortodoks Hıristiyanlar, adalardan ve Mora’dan gelerek, oraya 1825’ten sonra yerleşmişlerdi. Son olarak Koçarlı köyü; orada 1.000 Rum ile 2.000 Türk vardı ve Rumlar, yerli sakinler olmayıp, adalaradan gelmişlerdi. Aydın kazasının öbür sakinleri Türklerle birlikte daha küçük köylere yerleşik tiler. Ayrıntılı olarak: Demircik köyünde 224 Rum vardı; Epir ve Onikiadalar’dan gelen bu Rumlar, orada 1.000 Türkle birlikte yaşıyorlardı. Umurlu köyündeki 400 Rum, adalar, Epir ve Aydın’dan gelmiş ve orada 150 Türkle birlikte yaşıyordu. Köşk köyündeki 50 Rum aile, Rodos ve Samos adaları ile Epir’den gelmiş ve orada 200 Türk aileyle birlikte yaşıyordu. Erbeyli köyünde 20 Rum aile 530 Türkle bir likte yaşıyordu. Balatçık (Ortaklar) köyündeki 520 Rum, Onikiadalar’dan gelerek, oraya çok kısa süre önce yerleşmiş ve 695 Türkle birlikte yaşıyordu. Aziziye köyünde 520 Rum 200 Türkle birlikte yaşıyordu. Karacasu köyünde 350 Rum vardı. Yenipazar köyündeki 250 Rum, Epir ve Onikiadalar’dan gelerek, oraya yeni yerleşmişti; bu köyde çok sayıda Türk te vardı. Bu bölgedeki Hellenlerin yaşamı, 1919’a dek Türklerle barış ve tam bir ahenk içinde geçiyordu. Aydın kentindeki Hellenlerin büyük bir bölümü zengindi ve özel likle ticaretle uğraşıyordu. Yazar Dido Sotiriu, Kanlı Topraklar başlıklı tarihî romanında Aydın Hellenlerinin yaşamını edebî bir dille anlatmaktadır. 1919 yılı, Yunan ordusunun gelişiyle, Aydın bölgesindeki hem Hellenler hem de Türkler için felaket yılı oldu. 27 Mayıs 1919 tarihinde Yunan ordusu direnişle karşılaşmadan Aydın kentini işgal etti. Yunan işgalinin ilk yedi günü boyunca askerler barışçı davrandılar. Ancak daha sonra davranış değiştirerek hırsızlık, insan öldürme ve kadınlara tecavüz gibi cinayetler işlemeye başladılar. Aydın Türklerinin büyük katliamı, 28 ve 29 Haziran tarihlerinde Yunan ve Türk askerlerinin Aydın kentinin dışında bulunan Büyük Menderes Irmağı köprüsünde çarpıştıkları sırada vuku buldu. Aydın Mutasarrıfı, Aydın Türklerinin katliamını şöyle anlatmaktadır:

109

" Yunanlılar, gereken keşifleri yapmış olarak, iğrenç eyleme girişmek için uygun zamanı bekliyorlardı. Türk kuvvetlerinin Yunanlılar üzerine karşı saldırılarında Büyük Menderes Irmağı köprüsüne başarıyla yaklaşmaları, beklenen sinyali vermiş oldu. Yunanlılar, önce Türk mahallesinin dört bir yanını ateşe verdi ler ve devamla sokak başlarına, yüksek binalara ve minarelere makinalı tüfekler ve silahlı asker ve siviller yerleştirdiler. Ondan sonra yanmakta olan evlerinden korku içinde dışarı çıkmaya çalışan siviller üzerine ateş açtılar. Yaralanıp yola yıkılan sivilleri, ateş ederek yanmakta olan evlerine geri dönmeye zorluyorlardı. Evlerinde birçok zavallı insan, ihtiyar, kadın ve çocuk diri diri yandılar™. " Aynı metinde Aydın’daki can kaybının 4.400’e ulaştığı, bunlardan 4.000’den çoğunun Müslüman ve yalnızca 400’ünün gayrimüslim olduğu, maddî zararların 12 milyon Türk lirasına ulaştığı ve bu tutarın 250 milyon frangı aştığı anlatılmaktadır. Aydın Türk mutasarrıfı, raporunda, Yunan ordusunun koyaktaki 77 köyü tümüyle yaktığını ve 80.500 Müslüınanı öldürdüğünü bildirmektedir. Aydın Rum Ortodoks hakimi Stamatis, müttefik kuvvetlerine pek sert bir muhtıra sunmuştu. Bu muhtıranın bazı bölümleri şöyledir: “Savaştan dönenler ve özellikle Evzon adım taşıyan o insan kılığından çıkmış barbarlar, o kana susamış dağlılar, rastladıkları fesli herkesi Türk diye adlandırıp öldürdüler veya ölümden beter yaraladılar. Köyleri yağmalıyor ve öküzleri, atları, bütün hayvanları ve servetleri kapıp, şehirde onları yok pahasına satıyorlardı... Evlere binlerce kurşun sıktılar ve Müslüman mahallesini ateşe verdiler, o şuada orada yaşayan ahaliye ateş ediyorlardı. O ahali ki yok edildi, anaların kucağında ki bebekler bile... STAMATİS "967 96. Greek Atm aties in the Vilayet o f Smyma, (1919), p. 73: "6. Having thus laken the necessary measures, ttıey only awaited the propitious moment to perpetrate the horrible deed. The approach o f the Turkish forces when they made their counter-offensive against the Greek advance towards the bridge of the Meandre was the expected signal. They fırst of ali set fire to the föur corneıs o f the Turkish quarters and by machine guns. or armed Greek soldiers and clvilians. posted at coms o f the streets, on high buildlııgs and minarets they opened fire on the Turkish civilians who terrified tried to flee from the flames. The dead and vvounded, who fell thus in the streets were throvvn back into their buming dvvellings and many poor people, old men, vvomen, children o f tender years were bumt alive". 97. Greek Atrocities in the Vilayet o f Smyma, (1919), p. 81: 'Those who returning from the battle and especially those inhuman barbarians, those blood thirsty mountaineers and nomads bearing the name o f Evzones, killed or infiıcted injuries vvorse than death on ali whom they met vvearing fez and whom they called 'Turks'. pillaged villages, carrying off the cattle, horses ali the anlmals and ali the propnrfy which sold in town for next to nothing... cast thousands o f projectiles on the houses and setting fire to the quaders of the Mussulmans, fire with machine guns on the population livıng there, vvhich was thus Miped out even to the infants in the arms of their mothers. .. STAMATH”

110

Denizli kenti Rum metropoliti Hrisostomos ta benzeri bir metin yayımlamıştır *. Yunan Genel Kurmay Başkanlığı, Aydın’daki Türk zulümleriyle ilgili İngilizce bir yayında -böyle zulümler kuşkusuz vuku bulmuştur- Yunan ordusunun daha önce yaptığı katliamlardan hiç söz etmemektedir. Her iki tarafın yayınlarında abartmalar varsa da, Aydın’da Yunan ordusu tarafından yapılan katliam inkâr edile mez. Aydın’da Türk ahalinin katliamıyla ilgili bilgiler doğruysa, o zaman bu olay Distomo ve Hortiatis sakinlerinin katliamıyla karşılaştırılabilir; şu farkla ki, Almanların kurbanları binlerce değildi ve Almanlar kadın ve çocukları yakmamışlardı. Yunan Genel Kurmay Başkanlığının resmî yazarları, yukarıda sözü edilen bil gileri keşke yalanlayabilecek durumda olsalardı.

Çine, Bozdoğan ve Nazilli kazaları Çine ve Bozdoğan kazalarında 54.985 kişilik toplam nüfus içinde önemsiz sayılacak ölçüde az Ortodoks nüfus vardı. Bu nüfus, sırasıyla 550 ve 1.500 kişiye ulaşıyordu. Rumca konuşan bu Rumlar, yalnızca kaza merkezlerine yerleşiktiler” ve Epir, Makedonya, adalar ve Rumeli’den gelmişlerdi. Bu iki kazaya 1919’da Yunan ordusu girmedi, çünkü bu bölgeler İtalyan ordusunun işgali altındaydı. Son olarak, demiryolu boyunda bulunan Nazilli kazası, 57.683 kişilik toplam nüfus içinde, Sotiriadis’e göre daha çok sayıda Hellen içeriyordu; Hellenler, 6.800 kişiye ulaşıyor ve nüfusun %11,7’sini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Nazilli kazası konusunda Sotiriadis’in bize bildirdiği demografik verileri kabul etmeyerek, 2.300 daha az Rumdan söz etmektedir. Yazara

98. Greek Atrvcities in ttıe Vilayet ot Smyma, (1919). p. 110: "The offences committed by the Hellenic occupying forces in the region o f Aidin and its neighborhood constitute criınes of an atrocity inconceivable and vvithout parallel in history. Villages and towns of considerable importance. ımmense riches and thousands of innocents human beings have been giyen without mercy as a prey fo the fla m e s .. The Pıelate, HRISSOSTOMOS". 99. AvoyvüiototioûAou , I . (1997), Mikpö Aola, 19oç aıwv-1919, oı EMnvopBööoÇtç K o t v Ğ T t f n ç , o tA 180: "44. O puptııcoç uAi|8uopöç cnov naÇd rou MîroÇvTOYâv 5cv ÇtiTEpvdtı rouç 1.000 KOIOİKOUÇ, t v u (T auTÛv tou Tolvc ıpıâvcı pOAıç iouç 600. H I6ıa n nöAg pt ouvoAikO nAgOuapO 8.000 KaıolKutv Sev TTEpıAapPâvEi TTOpÛ 150 Pupıoûç". (*) D istom o ve H ortiatis için bkz s. 93

111

göre Rumca konuşan bu Ortodoks Hıristiyanların sayısı 4.500 idi ve bunlardan 3.900’ü Nazilli kentine, geriye kalan 600’ü de Atça kasabasına yerleşiktiler. Yunan ordusu 1919’da Nazilli’ye girmişti, ancak Yunan silahlı kuvvetlerinin işgali yalnız 17 gün sürdü. 19 Haziran 1919 tarihinde ordu güvenlik nedenleriyle bölgeyi terketmek zorunda kaldı. Yunan ordusu geri çekilirken ileri gelen 40 Türkü rehine aldı. Türk bibliyo grafya kaynaklarına göre bu rehineler Aydın’a varmazdan önce katledildiler. D ENİZLİ (LAODİKEİA) SANCAĞI Kıyı bölgelerinin tersine, Aydın vilayetinin anakara kesiminde Rumlar çok daha az ve dağınıktılar. Denizli sancağı yönetsel bakımdan altı kazaya ayrılıyordu. Kuzey kesiminde Buldan, Sarayköy ve Çal kazaları ve güney kesiminde Karacasu, Denizli ve Talaş kazaları vardı (Harita 20). Sotiriadis istatistiğine göre 1912’de Denizli sancağında 205.457 kişilik toplam nüfus içinde 7.710 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %3,7’sini oluşturuyorlardı Anagnostopulu. bu sancakla ilgili olarak, Sotiriadis’in bize bildirdiği verileri kabul etmeyerek, beş kazanın tümünde 4.7 10 daha az Rum bulunduğunu yazmaktadır. Yazara göre beş kazadaki Ortodoks Hıristiyanların toplamı 3.000 kişiden daha azdı. 1919’da Denizli kazasında zulüm olayları olmadı, çünkü bölgeye Yunan ordusu girmedi.

100. Soteriades G. (1919),

H e lle n is m

in t h e B a l k a n P e n i n s u l a n n d A s i a M i n ö r ,

page 9:

Slatistics af the Population, divided according to NationalrtİGS, of (he Sandjak o f DENI2LI. 1912. Sardjaks

Denizli

Kazas

Turks

Bulgarians

Jews

Totaal Others natıonalities

Greoks

Armenians

3 500 3 000

430

3. Buladan 4 Tsala S. Karatza-sou

33.316 12.200 22.481 40 882 36 062

400 320 220

37.326 15200 22.881 41 202 36.282

6 Talaş

52.376

19C

52 566

197.317

7.710

1 Denizli 2 Sarai-kio

430

205 457

112

Harita 20: Denizli sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e göre 1912'de her sancakta yaşayan Hellenlerin oranı. M EN TEŞE (BODRUM, M ARM ARİS) SANCAĞI Aydın vilayetinin en güney bölgesini Menteşe sancağı oluşturuyordu. Bu san cak şu altı kazaya ayrılıyordu: Muğla, Bodrum (Halikamassos), Marmaris, Köyceğiz ve Makri (Fethiye) (Harita 21).

Harita 21: Menteşe sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e göre 1912'de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı.

113

Sotiriadis istatistiğine göre 19 12’de Menteşe sancağında 142.142 kişilik loplam nüfus içinde 27.798 Bellen vardı ve Hellenler nüfusun %19,5’ini oluşturu yorlardı l0‘. Bu 27.798 Hellenden 21.348’i üç kıyı kazasına yeleşikti. Sotiriadis’in tersine, Anagnostopulu, bu sancakta 12.229 daha az Rum bulun duğunu yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, 27.798 yerine 15.569 Rumdan söz etmek ledir.

Milas kazası Milas kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 7.071 Rumun varlığından söz etmektedir; Rumlar, nüfusun %24,7’sini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu kazada da Sotiriadis’in bildirdiğinden 3.761 daha az Rum bulunduğunu yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, 7.071 yerine, adalardan gelmiş ve Rumca konuşan 3.310 Rumdan söz etmektedir. Bunlardan 2.700’ü 9.000 Türkle birlikte Milas kentine yeleşikti; 60’ı Alabahçe köyünde ve 550’si 2.100 Türkle bir likte Madenler köyünde yaşıyorlardı.

Itodrum (llalikamassos) kazası Bodrum (Halikarnassos) kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 14.008 kişi-

101. Soteriades, G , (1919), H&llenism in the Balkan Peninsula and Asia Minör, page 9: Statistics of the Population, dıvided accordirıg to Nationalities, of the Sandjak of MENTEŞE. 1912. Sandjaks

Ka2as

Turks

Greeks

Arme-

Bulga-

nians

rians

Jews

Others nationa

Total

lities Menteşe

1 2. 3 4. 5. 6.

Muğla Marmaris Bodrum Milas Kofee Makri

a a i7

5 060

21 187 18 569 14.242

7 .0 7 1 9 .2 1 7

42 801 12 848 14 008 28 594 20 369 23 522

113.700

27.798

644

142,142

35 757 12.128

3930

114

720

131 336

1 aoo

114 Iik toplam nüfus içinde 5.060 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellenler, sakin lerin %36,1’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Sotiriadis’in verileriyle neredeyse uyuşmakta olup, 4.450 kişiye ulaşan Rumların tümünün Rumca konuştuğunu ve adalardan geldiğini yaz makladır. Bu Rumlardan 4.000’i 6.000 Türkle birlikte Bodrum (Halikamassos) kentinde, 250 kişi Kuyucak köyünde ve 32 aile Bağlar köyünde ikamet ediyorlardı.

M akri (Fethiye) kazası Fethiye kazasında daha çok Hellen vardı; Hellen sayısı, 23.522 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 9.217’e ulaşıyor ve nüfusun %39,1’ ini oluşturuyordu. Anagnostopulu, Fethiye kazasından söz ederken, bu kazada Sotiriadis’in yazdığından 3.217 daha az Rum yaşadığını bize bildirmektedir. Yazar, 9.217 yerine 6.000 kişiden söz etmektedir. Bunlardan 1.500’ü 800 Türkle birlikte Makri (Fethiye) kentinde ve 4.500’ü Leibision’da (tipiz) ikamet ediyorlardı. Tüm Rumlar, Rumca konuşan mali göçmenlerdi ve Rodos’tan gelmişlerdi.

M arm aris, Muğla ve Köyceğiz kazaları Bu kazalarda Rum sayısı çok daha azdı. Ayrıntılı olarak, Marmaris kazasında Sotiriadis’e göre 1912’de 12.848 kişilik toplam nüfus içinde 720 Hellen vardı. Muğla kazasında ise 42.801 kişilik toplam nüfus içinde 3.930 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %9,1’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Marmaris kazası konusunda Sotiriddis’in demografik verileri ni kabul ederek, yalnızca kaza merkezine yerleşik 640 Rumdan söz etmektedir. Fakat Muğla kazası konusunda, orada Sotiriadis’in yazdığından 2.530 daha az Rum olduğunu bidinnekte ve 3.930 yerine 1.400 Rumdan söz etmektedir. Aynı adı taş ıyan kaza merkezine yerleşmiş olan bu Rumlar, Onikiadalar ve Girit kökenliydiler. Son olarak, Köyceğiz kazasına değinirken, Sotiriadis, oradaki 20.369 kişilik toplam nüfus içinde 1.800 Hellenden söz etmektedir. Bu Hellenler, toplam nüfusun %8,8’ini oluşturuyorlardı.

115

ANADOLU’NUN KUZEYBATI KIYI BÖLGELERİ

DARDANEL (ÇANAKKALE) BAĞIMSIZ SANCAĞI

İ.Ö. ikinci binyıl boyunca Dardanel (Çanakkale) bölgesinde Mys (Mis) adıyla bilinen Thraklar ikamet ediyorlardı yalnızca. Misler, Homeros’un tlyada’da anlattığı gibi, Truva Savaşında Eski Yunanlılarla çarpıştılar. Bu çarpışma, İ.Ö. 1300 ile 1200 arasında vuku buldu. Ilyada, kuşaktan kuşağa sözlü olarak muhafaza edilmiştir. Uzmanlara göre bu şiirsel yapıt İ.Ö. 800 dolaylarında yazılı hale geti rilmiş olmalı. Zira Yunanlılar, Fenike alfabesini benimseyerek, yazıya o dönemde kavuşmuşlardı. Bu alfabe bugüne dek kullanılmaktadır. İ.Ö. 1000 dolaylarında Dor’ların inişi, İonya kıyılarına Yunan kolonizasyonunu hızlandırdı. Böylelikle kıyı bölgesindeki nüfusun budunsal yapısında köklü değişmeler oldu. Daha sonraki yüzyıllarda Çanakkale kıyı bölgesi Yunanlı kolonistler tarafından yönetildi. İç bölgelerde ise sırasıyla Lidler, Persler, Makedonlar, Romalılar, BizanslIlar ve son olarak Osmanlı Türkleri egemen oldu. İstanbul Latin İmparatorluğu döneminde Çanakkale bölgesine çok sayıda Ermeni yerleşmişti. Ermenilerin askeri kuvvetleri BizanslIlar tarafından Trakya’da yok edildi. Türkler tarafından fethedildikten sonra 16. yüzyıla dek Çanakkale böl gesinde gerek kıyılarında gerekse iç bölgelerinde Ortodoks Hıristiyan nüfusu olan köylerden söz edilmemektedir. Anagnostopulu’ya göre 1750’den önce sakinleri Türkçe konuşan Rum olan köylere yalnız kuzey kesimde rastlanmaktadır. Örneğin

116

Biga kentinde; kent Rumlarının bir bölümü orada daha eskiden beri yaşıyor olmalıydı Yukarıdaki bilgiler, gezginlerin anlattıklarıyla da doğrulanmaktadır. Gezginler ki, 19. yüzyıl başlannda Çanakkale kıyı köylerinde Rum bulunmadığını bize bildirmektedirler. Bosporos’un (Boğaziçi) bazı köyleri, Panteikhion (Pendik), Gebze ve daha başkaköyler, istisna teşkil ediyordu. O köylerde 18. yüzyıl başların dan beri, hatta daha önceleri, önemli sayıda Rum nüfus vardı103 Boğazı nedeniyle önemli sayılan Çanakkale bağımsız sancağı, yönetsel bakımdan şu beş kazaya ayrılıyordu: Kuzeyde Biga ve Dardanel (Çanakkale) ile güncede Bayramiç. Lzınc ve Ayvacık (Hanla 22)

Harita 22: Çanakkale bağımsız sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis’e göre 1912'de her kazada yaşayah Hellenlerin oranı. Sotıriadis istatistiğine göre 1912’de Çanakkale sancağında 177.489 kişilik toplam nüfus içinde Hellenler 38.830 kişiydiler ve nüfusun %21,8’ini oluşturuyor1D2 AvavvaifliOTimjAm i, Z., (1997) Mınpâ A a fa 1 9 o ç a ııh v -1 9 1 9 oı FAAr)vop06öaÇcç K o ivöt ^ tcç, 217. "Knı nı Öik £ç poç ttnYİÇ y o ıcv 19n aıaıva Öev a v n ^ p c u v ıqv ÜTTapfjrı guıpfttiv UjüV ottoIiov 0 püijje koç ırA r]0ijap6ç piTapEİ vo ı'jıav TTpcytvEcnjpnç ıtıiv ı r u 18ou nıcovn E kiöç tn rö ın v 7T<5Ar]

a tk

W tt(vo ri]Ç oTtoicç fv a

ıou püjpfcKOiı TtArıGLapoıj ırıç, ıcupıcdçiıivoç, ynpaKTnpfCsıaı ân fy a v kö-

T m if Pcokc I koi papayKaJ tojv TmjpKaıv " 103. AMoyvaıaıoTTOijAou. I., (1997), M iK p â A a fa , f9oç aicbv-1919 oı EAAr]WP&66oÇcç K oivöt^ tbç, 253 " 152 A ev EvvocüpE n a v ııo ç x aJP ^ o ırl v <5x®n i o l B o trndpoıı öm oç to riaviE Îyıo, la TKEpiîftTE ko âAAfl ko ıa o u o ıa eyoııv amjavTiKri poıpciKo TiAnÖiinpri ıiöq otto ınv 18a anûva ı) kon vaıpıiEpa

cjeâ

117

lıırdı. Bu Hellenlerden 27.500’ü Çanakkale, Ezine ve Biga kazalarında ikamet edi yordu IM. Anagnostopulu, 19. yüzyıl boyunca Çanakkale kıyı bölgesinde önemli bir Ortodoks nüfus birikimi vuku bulduğunu yazmaktadır. O dönemde toplam nüfusu 20.000 kişi olan bu bölgede 7.000 Rum vardı. Başka Yunan bibliyografya kay naklarına göre Hellenlerin sayısı 5.000’i aşmıyordu' \

liiga kazası Biga kazasında 68.184 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 1912’de 9.100 Hellen vardı ve Hellenler tüm sakinlerin %13,3’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre Biga kazasındaki Rumlar, Sotiriadis’in bize bildirdiği gibi 9.100 kişi değil de, 5.770 kişi ile 60 aileden ibarettiler. Bunlardan 30 ııile, daha 350 kişiyle birlikte, İskenderköy’de ikamet ediyor ve Bulgarca konuşu yordu. Onlar daha sonra Bulgaristan’a göç etmişlerdir. Toplam 5.770 Rumdan bazıları Rumca ve bazıları Türkçe konuşan 2.500 kişi, kazanın aynı adı taşıyan merkezine yerleşikti; bu Rumlar, nüfusun %33,3’ünü oluşturuyor ve orada 5.000 Türkle birlikte yaşıyorlardı. Geriye kalan Rumlar kazanın taşra kesimine yerleşiktiler. Ayrıntılı olarak, Rumca konuşan 750 Ortodoks I Iıristiyan, Aksaz köyüne yerleşikti; bu Hıristiyaıılar oraya Trakya’dan gelmiş ve

104. Saleriades G (1919), Hellenism ir Itıe Balkan Peninsula and Asia Minör, page 9: Statistics of ttıe Population, divlded according te Nationalities, of ttıe Sandjak of DARDAN ELLEŞ. 1912. Sandjaks

□ardanelles

Kazas

Turks

Greeks

Armenians

□ ardanelles Ezme Baramitsi Biga Aivadjik

26.875 15.434 19 889 58 588 18.116

11.500 6.900 1.000 9.100 4,330

138.902

38.830

Bulgarians

Jews

Others nationa lities

Totaal

1284 681 25 398 8

2825 165 251 98 1

66 6 9

42.550 23 126 21.174 68 184 22.455

2 336

3 340

177 486

105. AvayvtıiO TGTTotjAou, I . , (1997), MiKpâAala, 19oç auuv-1919 oı EAAnvop965oÇeç Koıvdrrjrcç, 1 8 1 :" 47. ...Opuıç oûptpojva pc ıqv rnıGfuıpnon -£ v o ^ v rjç , 3 (1906), oeA. 94 f\ oûp<puıva pe tov I K. Moıcpr. KûÇtKoç-ApjûKT), ABı'ıva 1953, creA 607-610, o puıglııcoç nArıBuopöç Sev Çenepvâeı touç 5 000 KOIGİKOUÇ",

oeA,

118

balıkçılıkla uğraşıyorlardı. Rumca konuşan 200 Rum İnceköy’de, 750 Rum Karadağ köyünde, yine Rumca konuşan 1.000 Rum da Demirciköy’de yaşıyorlardı.

Çanakkale, Ezine ve Ayvacık kazaları Sotiriadis’e göre 1912’de bu üç kazada 88.131 kişilik toplam nüfus içinde 22.730 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %25,8’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, yaklaşık olarak aynı sayıda Rumdan söz etmektedir; bu Rumların tümü Rumca konuşuyordu. Bunlardan 7.000’i Çanakkale’de ikamet edi yordu; Çanakkale Rumları Trakya’dan gelmişlerdi. 5.500’U Erenköy’de; bunların nereden geldikleri belirlenememiştir. 800’ü Bayramiç köyünde; bunlar Trakya, Lapseki ve Edremit’ten gelmişlerdi. 3.500’ü Yenişehir köyünde; bunlar İmroz (Gökçeada), Tenedos (Bozcaada), Taşoz ve Semadiıek’ten gelmişlerdi. Ve 650’si Adatepe’de; bunlar Midilli’den gelmişlerdi Geriye kalan Rumlar ise Papazlı, Narh, Megalo Karvunohori (Büyük Kömürcü) ve Mikro Karvunohori (Küçük Kömürcü) köylerine yeleşiktiler; bunların nereden geldikleri belirlenememiştir. Bunlardan başka, Trakya kökenli Rumca konuşan daha 1.100 Rum Lapseki’ye (Lampsakos) yerleşikti; Lapseki’nin çevresi ise tümüyle Türktü.

BURSA VİLAYETİ İ.Ö. ikinci binyılda Prusa (Bursa) vilayetinin ne kıyılarında ne de iç böl gelerinde Yunanlı vardı. Bölge nüfusu, bir Thrak boyu dian Mislerden oluşuyordu yalnızca. İ.Ö. 1200 dolaylarında güney Bithinya’ya uygarlık bakımından önemli bir Thrak boyu Frigler yerleşti. Frigler, bugünkü Yugoslavya’nın Belgrad bölgesinden geliyorlardı. Truva Savaşı da Frig göçleri döneminde vuku buldu. Bursa vilayetinin kuzey kıyılarına Yunan kolonizasyonu 400 yıl sonra, yani İ.Ö. 750’den sonra, başladı ve çok sayıda Yunanlı kolonistler, Artake (Erdek), Kios106

106. AvayvuDTOTTOÛAou, 1 , (1997), MiKpâAola, 19oç aııiıv-1919, oı EAArıvopOööoÇiç Koıvim rcç, 181: "49 lTqv KüJpÖTroAq MmıipaplTç ttou PoiOTi: rai üvüto Aiko tou TaavaıcaAt Sev uTTÖpyouv rrapâ 800 Pupıol, e v u oı ToûpKOi ıprâvouv rauç 4.500. To xwpıö KaAaıparAl. pe 280 Pujpıoûç, Sev cuynplvnaı p t to EptvKioı. anp avıiK i) KupöTTOAn <na vp n a tou ToavaıcaAt pe oAokA iip o u puptiK O nAnBuopS ttou q>Tâvcı touç 5.500 kotoIkciuç". otA.

119

{Gemlik) gibi çeşitli kent-koloniler kurdular. Yunan kent-kolonileri bölgenin kıyı şeridinde bulunuyordu yalnızca. Yaklaşık olarak aynı dönemde, yani İ.Ö. 800 dolaylarında, Makedonya’dan gelen Brigler, Bithinya’nın güneyine göç ettiler ve orada soydaşları Friglerle birloşip, tarihte belirlenmiş olan Frig Krallığım kurdular. Hellenistik dönemde I riglerin aristokrat sınıfı önemli ölçüde Hellenleşti; halk tabakaları ise, Flellen dili ni 600 yıl sonra, yani ancak İ.S. 6. yüzyılda, Hıristiyanlaşma yoluyla benimsediler. Bursa vilayetinin güney kesimi, yani Kütahya, Eskişehir ve Afyonkarahisar kentlerinin dolaylarındaki bölgeler, Batı Frigya’ya tekabül ediyordu ve o bölgelere İ.S. 382’lerde çok sayıda Visigot yerleşti. Bu Visigotların sayısı kesin olarak bilin memektedir. Bilinen, İ.S. 399’da Bizans’a karşı bir ayaklanma sırasında Batı Frigya’dan 35.000 Got askerinin İstanbul’a yürüdüğüdür. Bu kadar büyük bir askerî güç, 100-200.000 kişilik bir nüfusa tekabül ediyordu en azından. Zamanla Got askerî aristokrasisinin üst tabakaları nisbeten çabuk Bizanslılaştılar. Got halk tabakaları ise, İ.S. 8. yüzyıla dek Yunancayla birlikte Almancayı da konuşmaya devam ettiler. Tarihte Grek Gotları olarak bilinen bu Gotlar, profesyonel asker olarak Bizans imparatorlarının veya Thomas Slavos gibi tahtı ele geçirmek isteyenlerin hizmetinde çalıştılar. Anadolu’nun bu bölgelerinde Türk egemenliği kurulduktan sonra, ThrakFrig-Got kökenli Hıristiyanların ya Osmanlılar tarafından yok edilmiş ya da İslâm laşmış olmaları gerekir. Şunu ayrıca söylemek gerekir ki, bugün bile kökenleri söz konusu bölgelerden olan Türklerden veya Rum göçmenlerden pek çoğu, sarışın ve mavi gözlü fizyonomileriyle bilinmektedir; bu antropolojik özellikler, onların muhtemelen Got soyundan geldiklerini belirtmektedir. Bursa vilayeti, yönetsel bakımdan şu sancaklara ayrılıyordu: İki kıyı san cağı, Balıkesir ve Bursa, ile üç kıyı sancağı, Bilecik, Kütahya ve Afyonkarahisar (Harita 23). Sotiriadis istatistiğine göre, Bursa vilayetinde 1.570.124 kişilik toplam nüfus içinde Ortodoks Hıristiyanlar 278.42 i kişiydiler ve nüfusun %17,7’sini oluş turuyorlardı. Ayrıca söylemeye değer ki, bu Rumlardan 100.830 kişi Ayvalık kentinde ve Erdek yarımadasında ikamet ediyordu. Önceki bölümde işaret edildiği gibi, Sotiriadis istatistiğinin benimsenmiş olması, oradaki demografik verilerin abartılı olmadığı anlamına gelmez. Buna rağmen benimsenmiş olması, kötü niyetli eleştiricilerden gelebilecek itirazları savmak içindir. Bu istatistikte 1912’de Serez, Selanik, Kılkış, Edesa ve Florina bölgelerinde yaşayan Hellen topluluklarının tanıtımında apaçık abartılar vardır. Bursa vilayetinde yaşayan

120

Harita 23: Bursa vilayeti, sancak merkezleri ve Sotiriadis’e göre 1912'de

her sancakta yaşayan Hellenlerin oranı. Bellen nüfusun sayısı konusunda Sotiriadis istatistiğinin demografik verilerindeki abartılan göstermek üzere, bu istatistiğin sayıları ile Anagnostopulu’nun yeni bilimsel çalışmasında içerilen veriler aşağıdaki çizelgede karşılaştırmalı olarak sıralanmaktadır. Çizelge 4 Sotiriadis ve Anagnostopulu’ya göre 1912’de Bursa vilayetindeki Hcllen nüfus sayıları _____ İ____________________ Bursa vilayeti Sotiriadis 'e göre Anagnostopulu ‘y a göre Balıkesir sancağı Bursa sancağı Bilecik sancağı Kütahya sancağı Afyonkarahisar sancağı TOPLAM

150.946 82.505 26.970 16.800 1.200

69.934 56.233 22.299 19.134 25

278.421 (%] 7,7)

167.625 (%10,6)

Yukarıdaki çizelgede görüldüğü gibi, Anagnostopulu, Bursa vilayetindeki

121 Kum nüfusu, Sotiriadis’in yazdığından 110.796 kişi daha az olarak göstermektedir. Kesin olarak, yazar, Sotiriadis’in 278.421 ’i yerine 167.625 kişilik Rum nüfustan söz etmektedir. Ortodoks Hıristiyan yerleşimi, özellikle Bursa ve Balıkesir sancaklarında yoğundu; üç anakara sancağında ise çok azdı. Kesin olarak, yine Sotiriadis’e göre, Bilecik, Kütahya ve Afyonkarahisar sancaklarında 807.191 kişilik toplam nüfus içinde 44.970 Rum vardı ve Rumlar nüfusun % 5,5'ini oluşturuyorlardı. Ayrıntılarını aşağıdaki bölümlerde anlatacağız.

BA LIK ES İR SA NCA ĞJ Balıkesir sancağı dokuz kazadan oluşuyordu. Ayrıntılı olarak, sancağın kuzey kesiminde Erdek (Artake), Bandırma (Panormos) ve Gönen kazaları; güney doğu kesiminde Balıkesir, Bigadiç ve Sındırgı kazaları; ve son olarak güneybatı kıyı kesiminde Edremit (Adramition), Kemer ve Ayvalık (Kidoniye) kazaları vardı (Harita 24).

Harita 24: Balıkesir sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotinadis'e

göre 1912’de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı. I912’de Balıkesir sancağına 408.957 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 150.946 Hellen yerleşikti ve bu Hellenler toplam nüfusun

122 %36,9’unu oluşturuyorlardı Anagnostopulu, aynı sancakla ilgili olarak, orada Sotiriadis’in bize verdiği sayıdan 81.012 kişilik daha az bir nüfus bulunduğunu yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, 150.946 yerine 69.934 Rumdan söz etmektedir. Sotiriadis’e göre Balıkesir sancağıpa Ortodoks Hıristiyanlar çok düzensiz bir biçimde dağılmışlardı. Nitekim tüm sancaktaki 150.946 Rumdan 108.830’u, yüzölçümü küçük iki kıyı kazasına yerleşikti. Daha ayrıntılı olarak, tüm Balıkesir sancağındaki 150.946 Rumdan 54.700’ü, Marmara adalarıyla birlikte kuzeydeki Erdek kazasında; 46.130’u da güneydeki Ayvalık (Kidoniye) kazasında ikamet edi yorlardı. Geriye kalan 42.116 Rum, toplam nüfusu 300.585 kişi olan öbür altı kaza ya dağılmıştı. Bu kazalarda Rumlar, küçük, önemsiz veya hiçe yakın bir azınlık oluşturuyorlardı.

BALIKESİR SANCAĞININ KUZEY KESİMİ Erdek (Artake) kazası Balıkesir sancağının kuzey kıyı şeridinde önemli ölçüde Hellen Ortodoks nüfus birikimi oldu. Kyzikos (Kapuiağı) Yarımadasında Rum birikimi 19. yüzyılda pek yoğundu ve yarımadadaki Ortodoks nüfus, anakara Yunanistan’mdan ve adalar107. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minör, page 9: Statlstİcs of the Population, divided according to Nationalİtİes, of the Sandjak of BALIKESİR. 1912.

Sandjaks

Balikesir

Kazas

Turks

Balikesir Aivali Kemer Ad ram iti Artaki Gionerı Panormos PigadRsi

103.624 69 12 549 27 393 5 418 25601 36 976 12.771 22 430

Sindirdji

246.651

Graeks

Armenians

16.184

2.574

46.130 7 239 13.033 54.700 2.850 9 61 0

İ3ulga* rians

Others nationalities

Totaal

122.382 46 219 19 797

9 32 1083 1635

915

1.200

952 44 3 879 29 8

150 946

7.495

1.635

2 030

40458 62.153 28.495 53.015 12 800 23.638 408 957

123

dan gelen göç akımı sayesinde iki katına, hatta üç katına çıkmıştı. 1912’de Erdek (Artake) kazasında 62.153 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 54.700 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %88’ini oluşturuyor lardı. Anagnostopulu’ya göre Erdek kazasının Rum nüfusu, Sotiriadis’in yazdığından 19.388 kişi daha azdı; kesin olarak, 54.700 değil de, 35.312 idi. Yarımadanın 24 köyünde ve Marmara adalarında ise Rumlar sakinlerin ezici çoğun luğunu oluşturuyorlardı. Bölgenin merkezi Panormos (Bandırma) kentiydi, ancak kent nüfusunun çoğunluğu Türktü Anagnostopulu’nun yazdığına göre, sayılan 35.312 olan Erdek (Artake) kazası llellenlerinden 6.500’ü, Erdek kentinde ikamet ediyordu ve bu Hellenler Girit, Kıbrıs, Rodos ve Istanköy'den gelmişlerdi. Erdek kazasındaki bazı köylerin adları, sakinlerinin nereden geldiklerini de gösteriyordu. Örnek olarak 1.000 Rumun ikamet ettiği Ano Hoıyo (Yukarı Yapıcıköy) gösterilebilir. Bu köy eskiydi ve yöresel bir söylentiye göre, 1700’lerde Makedonya’dan gelen yapıcılar tarafından kurulmuştu. Yeri gelmişken, Makedonya’daki yapı ustalarının çoğunun Arnavut olduğunu da söyleyelim. İkinci bir örnek te, Kato Horyo (Aşağı Yapıcıköy) idi; 400 Rum nüfusu olan bu köy, 1825’ten sonra Ano Horyo sakinleri tarafından kurulmuştu ve onlar da yapı ustasıydılar"". Anagnostopulu’ya göre, Erdek kazasının taşra kesimindeki öbür Rumlardan 612’si, Roda (Narlı) köyünde ikamet ediyordu; bu Rumlar, Sakız ve Rodos adalarından gelmişlerdi. 1.158’i, Harakli (İlhan) köyünde; bunların köken leri Ege adalarındandı. 1.500’ü, Goniya (Ocaklar) köyünde; bunlar, büyük bir olasılıkla Girit’ten gelmişlerdi. Drakunta (Doğanlar) köyünün 588 Rum sakini, Bati (Turan) köyünün 745 Rum sakini, Langada (Kocapmar) köyünün 762 Rum sakini de Girit’ten gelmişlerdi.1089

108. AvayvojcnOTTOûAou, Z , (1997), Mıxp6 Aala, 19oç attint-1919, ot EM qvop96öo(c^ KavönjTtç, <jeA. 154: "Eluooı rta a rp a x<upıâ. othv ırXaoııır|<pia touç puıptiKa, oth Xepoövnoo ıcaı c m vr|o\ö tou Mappapö, auyKpoTOÛv n)v opâöa TLÜV j.AAqvop0ö5o(u)v koivoti) tu v Trıç KuÇIrou. 'Eıaı Evcil q löıa n rk lvoppoç, n onola kotoikeItoi oti)v ırArıoı(jı]cpla ti) ; anö pouoouApâvouç ...*. 109. AvayvuıoTonoOAou, Z., (1997), MntpO Aala. 19oçaıwv-19l9, ot EMqvop966ofeç Kotv6rqreç, oıA. 220: "Oı ovopaoltç tujv xuıpıojv tlvaı o t noAAfç nepnmıioEiç {.vöcncnıcöç tijç npo£Acuor]Ç kov «aio Ikojv rauç: ra xu>pıd Avoj koi Köroj ıpç ncpıoxl)ç NÇ Aprânnç KaroiKOİıvraı anö KaıvoupyıoxcüplT£Ç, n evci) m x<opıâ Avcı) urröpx£i apKCTö Kaıpö npıv -cüpcpcuva pe pia ranme) cnöoxl) löpOSnnc yüpu) oto 1700 anö oiKOööpouç nou ı)A6av anö rn MaKtöovla, önou öAAcücte oıptlAtı Kaı Tr)v toupkiki) mu ovopaola rıOTmö mâl- to Körü) öi)pıoupyElraı pövo perâ m 1825".

124

Rum sakinlerinin nereden geldikleri saptanamayan ve nüfusları neredeyse tümüyle Rum olan Erdek köyleri aşağıda sıralanmıştır: 560 nüfuslu Katatopos (Ormanlık), 715 nüfuslu Bori (Poyrazlı), 870 nüfuslu Afısya (Avşa, Türkeii), 3.560 nüfuslu Marmara, 1.000 nüfuslu Paşalimanı, 1.100 nüfuslu Aloni (Harmanlı), 970 nüfuslu Skopiya, 610 nüfuslu Hukliya, 160 nüfuslu Klapsaki, 2.607 nüfuslu Kutali (Koyun Adası), 2.030 nüfuslu Aftoni, 2.145 nüfuslu Galimi, 2.600 nüfuslu Proastiyo ve 3.000 nüfuslu Palatiya (Saraylı). Yukarıda sözü edilen köylerden Türk sakinleri olan yalnızca şu ikisiydi: 75 Türkün yaşadığı Bori (Poyrazlı) köyü ile 280 Türkün yaşadığı Marmara köyü. Erdek bölgesinin Ege adalarıyla olan ilişkisi, ters yönde bir göç hareketine de yol açtı. 1771 tarihinde Mikonos adasındaki ileri gelenlerin Erdek kökenli olduk ları ve Girit’te ve daha başka Ege adalarında Erdek'teki mahalle adlarına rastlandığı bilinmektedir "

Bandırma (Panormos) ve Gönen kazaları Erdek’in tersine. Bandırma (Panormos) kazası, kıyı şeridinde bulunmasına karşın, Sotiriadis’e göre. 53.015 kişilik toplam nüfus içinde 9.610 kişilik nispeten az bir Hellen nüfus içeriyordu ve Hellenler sakinlerin %18’ini oluşturuyorlardı. Anagııostopulu, Panormos (Bandırma) kazasında Sotiriadis’in yazdığından daha çok sayıda, yani 13.440 kişiye ulaşan Rum nüfus bulunduğunu bize bildirmek tedir. Panorınos’un kendisiyle ilgili olarak, yazar, kentin 21.717 kişilik toplam nüfusu içinde Hellcnlerin 5.500 kişi olduklarını yazmaktadır; bu Hellenler, nüfusun %25,3’ünü oluşturuyorlardı. Bandırma kazasının taşra kesimindeki Rum nüfus, çevredeki köylere yerleşikti. Ayrıntılı olarak, Peramos (Karşıyaka) köyüne, adalar dan yeni gelmiş 3.500 mali göçmen; Mihaniona (Çakılköy) köyüne, muhtemelen Girit’ten yeni gelmiş 1.600 mali göçmen; Skamniyes ve Yece köylerine, nereden geldikleri saptanamayan sırasıyla 800 ve 1.200 Rum; Kasteli (Kestanelik) ve Diavatis (Şahinburgaz) köylerine, adalardan gelmiş sırasıyla 750 ve 90 Rum yer leşikti.10

110. AvoyvLüOTonoûAou, I , (1997), MiKpâ A o lo , 19oç o/ajv-1919, ot EAAr)vop96Öol;EÇ KoıvÖTtinç, a tk. 154: "H KoıvöTqTa ıqç M ukövou Tqç onoıaç oı npoüxovT£Ç to 1771 npo£pxovrav arrö Tqv Apröıcq 1\ ra ovöpara cjuvoikkİjv Tqç Apıâpcpç ttou auvavTOjvraı crrqv Kpf’ıif] Kaı cte tikka vqaıâ tou Aıyalou rieAö■Y0uç,\

125

Daha güneyde bulunan Gönen kazasında Hellenlerin sayısı daha azdı; Sotiriadis’e göre, 28.495 kişilik toplam nufus içinde Hellenler 2.850 kişiydiler ve nüfusun %10’unu oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre, Gönen kazasına 3.168 Rum yerleşikti. Bunlardan 600’ü, 3.400 Türkle birlikte kaza merkezinde; 321 Rum, 321 Türkle birlikte Çakmak ve Erikli köylerinde; 379 Rum, 2.732 Türkle birlikte Sanköy’de; 817 Rum, 817 Türkle birlikte Gündoğan köyünde; ve salt 1.051 Rum, Elekçi köyünde yaşıyorlardı. İyice güneyde kalan Balya bölgesindeki 120 köy arasında Rum nüfus, bölgedeki maden ocakları yüzünden, tek bir İvrindi köyünde vardı.1".

BALIKESİR SANCAĞININ GÜNEYDOĞU KESİMİ Balıkesir, Bigadiç ve Sındırgı kazaları Balıkesir kazasındaki Hellenlerin sayısıyla ilgili bilgiler çelişkilidir. Sotiriadis’e ait resmî Yunan istatistiğinde, 122.382 kişilik toplam nüfus içinde Hellenler 16.814 kişiydiler ve nüfusun %13,2’sini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, aynı kazayla ilgili olarak, orada Sotiriadis’in yazdığından 14.992 daha az Rum bulunduğunu bildirmektedir. Yazar, 16.814 Hellen yerine, bazıları Türkçe ve bazıları Rumca konuşan 1.822 Rumdan söz etmektedir. Bu Rumlardan 1.266 kişi 9.875 Türkle birlikte Balıkesir kentinde, 466 kişi 11.481 Türkle birlikte İvrindi’de, 15 kişi 10.348 Türkle birlikte Balya kentinde, 51 Rum 14.158 Türkle birlikte Kepsut kentinde ve 45 Rum 15.535 Türkle birlikte Fırt kentinde ikamet ediyorlardı. Bu veriler, pratikte bu kazanın iç kesimlerinde Ortodoks Hıristiyan bulunmadığı anlamına gelmektedir. Toplam nüfusu 12.800 kişi olan Bigadiç kazasında Sotiriadis’e göre Hellen yoktu. Sındırgı kazasına ise 36.438 kişilik toplam nüfus içinde yalnızca 1.200 Rum yerleşikti. Bu veriler konusunda adı geçen iki yazar aralarında uyuşmaktadırlar.1

111. AvayvtüCTTOTTOûAou, I . , (1997), MiKpâ Aoia, 19oç aıojv-1919, oı EAAnvopOööoÇcç KcHvöTrjTtç, oeA. 155 ,rTo uttğAoitto tou oovt^ök, önAdöıl n evöoxu>pa. öcv TrapouoıâÇcı *av£va evöıa<p£pov ctttö Tqv ÖTTOYn PbJpĞIKOU TTAnSuapaÜ. o OTTOİOÇ Eivai iCiaİTCpa aOl'lpaVTOÇ O KdÇÖÇ TOU MîTaAİKCOip, TTOU Elvai pâAkna Kaı o Ka^â pEpKEÇI tou ocivtÇûk, öev ırcpıAappâveı napd £va ttoACi gııcpö ttooootö Püipıûjv, kov£va öe pajp^iKo x‘jjpıö... O koÇüç MttöAio xâpf| oto petaAAEia tou £xci £vav apıccTti onpavmcö yıa Tr|V rTEpioxO apıâpö Püjpıûıv Octtöoo a n ö ta 120 x<^P]â tou koÇû, Kav£va Gev civaı pu>pÖKO. cvU> pc ptup£> iko TTAq6uopâ civaı to Ippıvri".

126

BALIKESİR SANCAĞININ GÜNEYBATI KESİMİ Ayvalık (Kidoniye) ve Adramition (Edremit) kazaları Ayvalık kazasının kıyı şeridinde Rumlar pek kalabalıktılar. Midilli’nin karşısında bulunan Ayvalık (Kidoniye) kenti ve çevresi ise, tipik bir Rumlarmış bölge örneği idi. Bir bölge ki, sakinlerinin %99’u Rumlardan oluşuyordu "2. Ayvalık Rumları antik İonların torunları değildirler, Kurtarılmamış Vatanlar ideolojisi yandaşlarının inanmak istedikleri gibi. Onlar, adalardan ve anakara Yunanistan’ından gelerek, bölgeye iş aramak üzere yerleşmiş mali göç menlerdi. 1773 tarihinde padişah fermanıyla Ayvalık cemaatine büyük ayrıcalıklar tanındığı bilinmektedir. Bunlar arasında cemaatin sınırları içinde Müslüman bulun maması ayrıcalığı da vardı. Bu ayrıcalıklı davranış, padişahın orasını zeytin üretilen bölgeye dönüştürmek istemesinden kaynaklanıyordu; nitekim öyle de olmuştur11213. Sotiriadis, 1912’de Ayvalık Hellenlerinin 46.212 kişi, Türklerinin ise yal nızca 89 kişi olduklarını bize bildirmektedir. Anagnostopulu, 1919 yılından söz ederken, kentte 3.500 Rum bulunduğunu yazmaktadır. Oysa 1830’daıı önce 40.000 sakin vardı ve bunlar oraya Midilli ve Sakız adaları ile Epir, Tesalya ve Mora’dan gelmişlerdi. 1914’te Birinci Dünya Savaşı ve bitişikteki Çanakkale’de sürdürülen savaş eylemleri yüzünden Türk yöneticilerin, savaşan orduları için aldıkları güvenlik önlemleri çerçevesinde, Ayvalık sakinlerini Anadolu içine sürdüklerini söylemek gerek burada. Bu sürgünün uygulanış biçimi, Osmanlı devletindeki uygarlık açığını ve insancıllık eksikliğini göstermektedir. Bugüne dek tüm Balkan ülkelerine özgü

112. AvayvuHjTOTTOûAou, X , (1997), MiKptZAala, 19oç aııiıv-1919, oı EAtoıvopOĞöoÇzç K oivötptzç, tou Kcptp ra i tou ACpapuTİou ttepikAeIouv sAAqVOpflÖCoÇeÇ KOlVÖTpTEÇ TWV OTTOİülV O TlAq0Uap6ç (pKİVEl TOUÇ 60.000, EVÛI O CJUVOAlKÖÇ pOUOOuApaVIKÖÇ ttAii 0 uo)jöç öev ÇETTEpvöf i touç 44.031 kotoIkouç... H îr6Aq tou AipaAıoû ra i o mpıyupoç tt| ç ottoteAoûv tuttikP TropâöEiypa "f.AAr|voTTorr|oqç" Tqç ifEpıoxı)Ç: raTö 99,8% ı) ra ıû 93,1%, cnıpıpuıva Ijt. uç ijETpıoTTU0EİÇ (JTaTKJTlKEÇ, raTOiraOvıaı aırö Puıpıoûç". 113. AvayvuıaTOTTOuAou, X , (1997), MiKpĞAala, 19oçaıuıv-1919, oı EMqvop6ûöoÇzç Koıvûrrırcç, oeA. 182: "153. Elvaı yvuıorö öti to 1773 Ö60qrav arqv KOivöTqra tou AipaAıoû pc auTOKparopiKâ q>ıppâvı pEyöAsç auTOvoplEÇ ra i ro TTpovöpıo va pqv fx°u v pouaouApâvouç pEaa ara öpıa ıqç koivötotûç touç. Amq Tqv TitpioSo EyraBlmavTtı oto AıpaAl Pupıol ottö Tqv ncAoTröwqao ra i ra vqaıâ... va oqMEIUI0Eİ öti q TTEpıox4 tou AipaAıoû pTTopsI oe xpovıâ koAûç aoÖEiâç va ÇTÜVEl T1Ç 24.000.000 OKÜÖEÇ eAaıOTrapaytoyı'ıç, Tq aTiypp ttou q EAAöCa p£ Tq AEapo pEaa rrapûyEi to 1912, xpovıa raAqç napayuıyTıç ,33.000.000 okOöeç".

azA. 152: "Oı ıp tlç KaÇâÖEÇ Tqç TT£pıoxf|Ç tou AipaAıoû,

127

hir durumdur bu. Bu barbarca zihniyet bu yakınlarda Kosova’daki Müslüman Amavutlara karşı yöneldi. Resmî Yunan tarihi, bu çeşit ve benzeri barbarlıkları ilk yapanların hep I ilrkler olduğu konusunda Yunan gençliğini ustaca inandırmaya çalışsa da, tarihî tanıklıklar ayrıntılı olarak incelenince, sık sık bunun tersinin geçerli olduğu ortaya çıkmaktadır, örnek olarak, ,1.82l ’de Tripoli’de 30.000 sivil Türkün katliamı ve 1913’te Kılkış’ta Slavca konuşan nüfusun tümünü kapsayan ulusal arıtım hareketi gösterilebilir. Ulusal bakımdan kendilerinden kuşku duyulan topluluktan, İkinci Dünya Savaşından önce Yunanistan’da Metaksas hükümeti de sürgüne göndermiştir. O dönemde Çamurya Müslüman Arnavutlarından ve Slavca konuşan Make donyalIlardan pek çok kişiler, Sakız ve Midilli adalarına ve daha başka yerlere sürülmüşlerdi. Krapsitis’in konuyla ilgili aşağıdaki metni ilginçtir: "O zaman, Kuzey Epir 'de savaşmakta olan ordumuzun gerisinde güvenliği sağlamak amacıyla, Yunan Devleti, önlem olarak, Çamurya bölgesinden çok sayı da Arnavut erkeğini Sakız ve Midilli adalarına sürgüne gönderdi. Özel olarak bu olayla ilgili Spiros Muselimis şunları yazmıştır: Savaşın başından beri Çamuryalı Türk Arnavutları, giriştikleri ihanet ve casusluk eylemleriyle kendilerinden kuşku duymaya yol açan davranışlarda bulundular. Bu yüzden askeri mercilerce Ege adalarına sürgüne gönderildiler ve Arnavutluk cephesinin düşüşüne ve Alman sürü lerinin inişine dek orada kaldılar. Sürgünden döndükten sonra Hıristiyanlar aley hinde soygun ve adam öldürme eylemlerine giriştiler"4." Ayvalıklıların Türk devletine karşı casusluk suçu işledikleri yolunda bib liyografyada bir kayıt yoktur. Fakat daha güneyde bulunan Gülbahçelilerin böyle bir suç işledikleri bilinmektedir. Burada sorun, aradan 80 yıl geçtikten sonra bu gibi eylemleri eleştirmek değil; sorun, çağdaş Yunanlı yazarların, aynı eylemleri Yunan devleti aleyhinde olunca ihanet, Türk devleti aleyhinde olunca ise kahramanlık olarak nitelendirmeleridir. Yaygın olan inancın tersine, Yunan tarafı da, toplu sürgünlerden başka, ulusal arıtım suçlan da işlemiştir. Somut olarak, 1913 tarihinde İkinci Balkan Savaşında Makedonya’nın Türklerden kurtarılışından sonra, Yunan ordusu,14

114, Kpaıulîrıç, B., (1986), O/ Mo'JoouApĞvoı Toâfjrj&ç

tt)Ç OeottpüjtIciç, cteA.

59.

128

Kılkış’ta Slavca konuşan bölge nüfusunun %90’ını, yani neredeyse tümünü, kap sayan bir ulusal arıtım eylemi gerçekleştirdi; binlerce evi yakarak, esir edilmiş silahlı silahsız pek çok Slavca konuşan Makedonu kurşuna dizerek ve sağ kalanları zorla Bulgaristan’a kovarak, ve bunları en küçük bir maddî tazminat ödemeden yaptı "5. Makedonya'nın Yunan devletine ilhakından önce Kılkış nüfusunun tümü Slavca konuşan Makedonlardan oluşuyordu. Aynı zamanda bu bölge, eski bir Bulgar subayı olan Makedon hareketinin kuramcısı Göçe Delçefin önderliğinde çağdaş Makedon ulusal bilincinin merkeziydi. Tarihten bu örneklerle güdülen amaç, o dönemde Türkler veya Yunanlılar tarafından yapılan eylemleri kınamak değil; uyduruk tarihçiliğe ait çeşitli milliyetçi veya devletten destekli yayınların nice gerçekdışı ve asılsız olduklarını göstermek yalnızca. Bu yayınlar ki, günümüzde bile Yunan gençliğine yalnız Türklerin veya Bulgarların katliam yaptıklarını öğretmeye çalışmaktadır. Selanik’teki Britanya konsolos muavininin 1914 tarihli bir yazısı ilginçtir (bu yazı, Selanik Makedonya Mücadelesi Müzesinde çalışan tarihçiler tarafından bu yakınlarda yeniden yayımlandı): "Balkan halklarından her biri, kendi devleti içinde b u lm a n kom şularının yandaşlarını telkin ed er ve dünya önünde haklı çıkm aya çalışır, ken d isi için A vrupa'nın sem patisini kazanm ayı ve kom şularının A vrupalılar tarafından kınan m asını am açlar ve bunu, AvrupalIların dikka tin i y ü k se k sesle kom şularının eylem lerine çekerek ve kendi eylem lerini gizleyerek y a p a r "6. "

Sotiriadis, 1912’de Adramition (Edremit) kazasında 13.033 Hellen bulun duğunu yazmaktadır; bu Hellenler, nüfusun %32,2’sinî oluşturuyorlardı. Türk ve Yunan bibliyografyasından başka bilgiler, 1.240 ile 7.000 arasında çok değişik sayılardan söz etmektedir. Anagnostopulu, Ayvalık ile Edremit kazalarında toplam olarak 18.022 Rum bulunduğunu yazmaktadır. Bunlardan 3.500’ü Ayvalık’ta ikamet ediyordu. 3.000’i Yeniçeri köyünde; bu Rumlar oraya adalardan, Ayvalık’tan ve Mora’dan 1821’den sonra gelerek yerleşmişlerdi. 5.500’ü Edremit kentinde; bu Rumlar Midilli’den156

115. NaıcpaT^âç, T, (1999), H EBvOKCvrpiKf) EyumOBaa rr)r N auM rıviK tg Ko/vujvfaç ozh. 85 116. foüvaprıç, B., MıyarıAlönÇ, I., AyyEÂâTTauAaç n, (1997), TauröTrjıcç m i) MaKCÖovla, azk 48,

129

gelmişlerdi. 350 Rum 1.500 Türkle birlikte Dereköy’de, 250 Rum 700 Türkle bir likte Karaağaç’ta, 950 Rum 1.300 Türkle birlikte Yayaköy’de, 379 Rum 538 Türkle birlikte Avcılar’da, 1.400 Rum 1.616 Türkle birlikte Zeytinli’de, 401 Rum 193 Türkle birlikte Karaaydın’da, 342 Rum 684 Türkle birlikte Güres’te ve 1.950 Rum 4.527 Türkle birlikte Fenerli’de ikamet ediyorlardı; bu köylerdeki Rumların nere den geldikleri saptanamamıştır.

Kemer kazası Kemer kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 19.797 kişilik toplam nüfus işinde 7.239 Hellen bulunduğundan söz etmektedir; bu Hellenler, nüfusun %36,5’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Sotiriadis’in tersine, bu kazada 5.039 daha az Rum bulun duğunu yazmaktadır. Kesin olarak, 7.239 yerine 2.200 Rumdan söz etmektedir. Dunlardan 1.757’si 4.356 Türkle birlikte Kemer kasabasına, 341 ’j 1.346 Türkle bir likte Büyük Dereköy’e ve 102’si 517 Türkle birlikte Çuru köyüne yerleşiktiler. İki yazarın sayıları arasındaki büyük fark, Çanakkale Boğazı ve komşu Gelibolu böl gesindeki savaş yüzünden 1914’te yapılan sürgünlerden ileri gelmiş olabilir.

BURSA SANCAĞI Prusa (Bursa) sancağı bölgesi antik çağda Bithinya’nın batı bölümüne te kabül ediyor ve bölge nüfusu salt Thrak kökenli sakinlerden oluşuyordu. Dithinya’nın güneyinde ise Frig Krallığı vardı. Bölgenin kıyı şeridindeki budunsal yapı, ancak İ.Ö. 750’den sonra, Kios (bugünkü Gemlik) gibi kent-kolonilerin kurul masıyla yavaş yavaş değişmeye başladı. Makedonlar, Pers egemenliğine son verdikten sonra, İ.Ö. 297’de Bithinya’yı kral Zipoites’in hükümdarlığı altında bağımsız krallık olarak tanıdılar. Bithinya’nın bağımsızlığına Romalılar son verdi, onların yerini de BizanslIlar aldı. Bursa kenti Orhan’a erken Osmanlı döneminde, kesin olarak 1326 tari hinde, teslim oldu. O zaman sakinlerinin bir bölümü kenti terketti, bir bölümü de İslamlaştı. Küçük bir bölümü de Hıristiyan dinini muhafaza etti, ancak dilini muhafaza edemeyip Türkçe konuşan Hıristiyanlara dönüştü. 1402’de Timurlenk’in Moğolları Bursa nüfusunu kılıçtan geçirdiler.

130

1466’da Bursalılar yeni bir felaket yaşadılar, bu kez veba yüzünden. 1522 tarihinde Bursa’da Hıristiyan sayısı, Ermeniler de dahil, 359 olarak saptanmıştır. 1603’te ise, Hıristiyanların Mani’den zorunlu veya imparatorluğun başka bölgelerinden gönül* lü göçleri sayesinde Hıristiyan nüfus 2 .136 kişiye ulaştı "7. 1912'de Bursa sancağmda 353.976 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’c göre 82.505 Hellen vardı; bu Hellenler, tüm sakinlerin %23,3’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Bursa sancağındaki Hellen nüfusun Sotiriadis’in yazdığın dan 26.272 kişi daha az olduğunu bildirmektedir. Yani yazara göre Rumlar, 82.505 değil de, 56.233 kişiydiler. Bursa sancağı, coğrafî bakımdan Misya (Balıkesir sancağı) ile Doğu Bithinya (İzmit sancağı) arasında bağ halkasını oluşturur. Yönetsel bakımdan şu altı kazaya ayrılıyordu: Mihalıç (Karacabey), Mudanya ve Gemlik (Kios) olmak üzere, üç kıyı kazası ile; Bursa, Adranos (Orhaneli) ve Kremasti (Kirmasti,

Harita 25: Bursa sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e göm 1912'de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı. 117. naipıvfAfiÇ, X , r , <19S8-1 SSS): Eı6ı)0£i<; yıo rqv tAAqvııu) «MVdr/jro « K Ppoûoaç. acA. 13: "Evo ÖCİyiJD

tou iöttcu ttpoeAe İ iocojç

ftiûiuv (jetovoctûjv

uqç

ftjvEi. önux; öo öoûpf ro ayiOYPCKpiKÖ KCnâaııxo rau

1565/67

a @PnCJK£UTlK£ç

1487

1522

1595/1603 tp y i

ö îo p a

hare

âropo

hane

Epyt

dTopa

hane

(6 178)

(30.890)

6 004

1799

31.819

12 097

60 544

(276)

(1.380)

359

427

2.136

(15)

117

585

308

1 540

OpdÖEÇ MoııoouApâvoı Xpi(THGVOİ EPpaioı

131

Mustafakemalpaşa) olmak üzere, üç anakara kazası (Harita 25). Bursa sancağının Rum nüfusu, kıyı şeridinde pek kalabalık olup, 41 köye yerleşikti. Bu köylerin nüfusu, tamamen veya kısmen Ortodoks Hıristiyanlardan oluşuyordu. Bunlardan 22’si Mihalıç (Karacabey) kazasında, 9’u Mudanya kaza sında, 5’i Bursa kazasında, 5’i de Gemlik (Kios) kazasında bulunuyordu. BURSA SANCAĞININ KUZEY KESİM İ İMihalıç (Karacabey) kazası Mihalıç kazasındaki Rum nüfusun büyük bir bölümü, oraya çeşitli dönem lerde yerleşmiş göçmenlerden oluşuyordu. Barkan, 16. yüzyılda Mihalıç (Karacabey) kenti ve Apollonia (Apolyoni, Vlubat) gölünün güneyindeki dağların yamaçlarında Hıristiyan kulak (köle) çobanların yaşadığı 23 küçük köyün bulun duğunu bize bildirmektedir. Bunların çoğunluğu zamanla İslamlaşmıştır. Padişah, hu Hıristiyan kulakları vakıf topraklarındaki tarım işlerinde kullanıyordu. Feodal köleci Osmanlı toplumunun bir özelliğiydi bu. Ancak bu toplumsal gerçeklik yeni bir olay olmayıp, Bizans gerçekliğinin devamıydı. Buna göre BizanslIlar, kilise toprak kölelerini "hierodoulos" (kutsal kul) olarak adlandırıyorlardı. Bizans köleci düzeninin tarihte saptanmış bir olayı, Patra’nın kırsal kesiminde yaşayan Slavların öyküsüdür. İmparator Nikephoros, ordu gücüyle bu özgür Slavları Bizans egemeliğine boyun eğdirdikten sonra, İ.S. 805’te onları "kutsal kul" olarak Ayos Andreas Kilisesine bağışladı. Sotiriadis’e göre 1912'de Mihalıç (Karacabey) kazasında 63.736 kişilik toplam nüfus içinde 16.745 Hellen vardı ve Hellenlertüm nüfusun %26,2’sini oluş118. Soterlades, G , (1919), Hellenism in the Balkar Peninsula and Asia Minör, page 8: S ta llstics o l Ih e P op u latio n , d lv ld e d a c c o rd in g ta N atianalHles, a l th e S andjak a f BRUSSA. 1912. Sandjaks

B unsa

Kazas

Turks

Greeks

Arm fi

Bulga-

il ians

ria rs

Jews

1. B un sa

72.993

21.850

11.584

2 Kics

12.354

13 000

23.895

3. Mihalitsi

42.259

18.745

3.218

4 Mudanta

8 404

26.710

S Kıemasti 6 A dra ro s

33,777 44.705

3.800 400

4 887

215.492

82.505

Ottıers

Totaal

rıationalities 2.548

1.251

113.226

777

50.026

441

63 736 35.114 42.544 49.330

4.225 50 809

2.701

2.469

353.976

132

türüyorlardı, yani bir azınlıktılar Anagnostopulu, Mihalıç (Karacabey) kazasında Sotiriadis’ten daha çok sayıda, yani 22.101, Rum bulunduğunu yazmaktadır. Bunlardan Trakya göçmeni olan 6.781 Rum, Mihalıç kentinde 600 Türk ve 400 Ermeni ile birlikte yaşıyordu”. Yazar, kazanın taşra kesiminde Barkan’m anlattığı 23 köyle ilgili araştır masında, 19. yüzyılda Rum nüfus içeren çok az sayıda köyün varlığını doğrulayabilmiştir. Fakat bu Rumlar, BizanslIların torunları olmayıp, daha sonraki mali göç menlerdi; bunların nereden geldikleri saptanamamıştır. Sakinleri Rumca veya Türkçe konuşan ve salt Ortodoks olan bu köyler şunlardı: 396 nüfuslu Primikiri, 230 nüfuslu Siriyani (Sığırman) ve 362 nüfuslu Konstantinati (Çatalağıl) Bu son üç köyden başka, Anagnostopulu, 19. yüzyılda Apollonia (Apolyoni, Ulubat) gölü çevresinden söz ederken, "Pistikohoria" (Çohanköyler) diye adlandırılan ve Rum nüfusu olan 9 köyü daha anlatmaktadır. İlk sakinlerini Mani’den getirilmiş çobanların oluşturduğu bu köyler şunlardır: Bulgarati (Başköy) köyü; burada Rumca konuşan 821 Rum ile 2.000 Türk yaşıyordu. Honıda (Karacaova) köyü; burada Rumca konuşan 357 Rum yaşıyordu. Kamariotati veya Aya Kiriaki (Kemeren) köyü; burada Rumca konuşan 715 Rum yaşıyordu. Aginati veya Saginati (İkice) köyü; burada Rumca konuşan 823 Rum yaşıyordu. Kidya (Karakoca) köyü; burada Rumca konuşan 1.040 Rum yaşıyordu. Ve Peladati veya Apeladati (Subaşı) köyü; burada bazıları Rumca ve bazılan Türkçe konuşan 786 Rum yaşıyordu11920. Kazanın taşra kesimindeki öbür bölgelere gelince: Apolonyas köyünde

1 1 9 . A vayvüJO T O TTO ûA ou. I . , ( 1 9 9 7 ) , ocA oto

216

Mıtcpâ Aola, 19oç aıujv-1919. oı EAApvopO ööo^ KoıvöTrjJtç,

’T o D p ı p i K l p ı ( f lp c p iK i o û p o r a t o u p k ik ö ) p e c Ç io a u o r ip a v r iK ö , e AA h v ik ö k o i t o u p k ik O ır A n Û u o p ö

1 9 o o ı , o p ıG p c l oto 1 6 o o ı

1 6 p o o K o û ç , 7 0 x a v £ K o y ıo u v o o u Ç A û p ( cjttIi i o o v ö p u m u v x u > p lç n p û p o -

r a ), OAoı t o u ç ta o tp lp , ftoO K O l to u I o u A t û v o u T o I ı p ı y ı d v v n ( I ı y ı p p d v o t o t o u p k ik ö ) tto u o p ı 6 p d 5 6

ptı>-

PE ik e ç o u c o y tv e iE Ç o t o 1 9 o o ı û v o , avaıpE pE Tcıı o t o 1 6 o o ı u ç E v a ç p ı * p 6 ç o u v o i K i o p ö ç cttov ctttoI o k o t o i -

KOUV OKTU] ÖTTUTIOI 0 OOKOİ TO XU>piû KUVOTaVTIVÖTOl, 10U OTTOİOU f) laÛTlOf) p c TO 1 6 o u o ı f i t v G a i ) t o v Ö u v o t i ) , e ö v Öe v y v u ıp l^ o p c k o i Tf) ö e üT E pr) o v o p a a la oto

Ia p O Û T < Q TOU

T o o t ö A A y lA - k o iv i ) t ö o O

1 6 a d o o k o i a r a 1 9 a a ı u v a , o v a ç E p c T C iı k o i o u ı d u ç x u p ı d k o u A o û k " 1 2 0 . A v c iy v u o t o t t o i İA o u . I . , ( 1 9 9 7 ) ,

M iK p û A o la ,

1 9 o ç a ı u jv - 1 9 1 9 , o ı E M r jv o p O ö ö o Ç e ç K

o iv ö t

tbç

252 "Ew£a TtTOia gupıd ovo<p£povroı oır|v Trcpjoxı) rpç A tto AA u v İ o ç , to o tto I o e k t ö ç and t o ırapat t ü v u lEaaepo ttou flör) ovo<pfpGr)rav, Elvai 10 BouAyapdTaı (MndoKidı), X u p o 0 6 o (KapaTÇûPa), KapapıuîdTOi t\ Aylo KupıoKr) (Keptptv) Ayıvdıoı t\ loyıvdıoı ( I k I<t< e ), K û ö io (KapöKOT^a) k o i rieAaöâTOi r) Atte Ao Cö t o i (ZoupTToal). Oı M. KAsûvupoç k o i Xp. naTraBdTTauAoç ava<ıı£pouv a v a y K a o r iK £ç p e t o k iv ^ o e iç pooKûv Trıç M r iv r ı ç yûpu o t o pEoo to u 1 6 ou aıuvo arnv Tr£pmxı) Tfiç P u v S û k I o ç k o i A tto AA u v I o ç . MdAıOTO ÖV n ovopoala n iO T lK O X W piQ Tf)Ç TTEpiOX[)Ç TTpor'lAeE OTTÖ OUTOÜÇ TOUÇ TTOipİVEÇ "TTIOTIKOÜÇ". oeA

133

Kumca konuşan 2.311 Rum ikamet ediyordu ve Trakya’dan gelmiş olan bu Rumlar özellikle balıkçılıkla uğraşıyorlardı. Kuvukliya köyüne Rumca konuşan 2.250 Rum yelcşikti ve Trakya ve Epir’den gelmiş olan bu Rumlar ipekçilik ve bağcılıkla uğraşıyorlardı. Daha eskilerden bu köyde oraya Mora’nın Kinuria bölgesinden getirilmiş I Iıristiyanlar ikamet etmişlerdim. Dansar, Tahtalı, Aynaz ve Cambaz köy lerinin nüfusu, çeşitli bölgelerden gelmiş göçmenlerden oluşuyor ve bazıları Rumca ve bazıları Türkçe konuşan 800-1.000 Rum içeriyordu. Bu Rumlar, çiftçilik ve ipekçilikle uğraşıyorlardı. Bunlardan hiç olmazsa Türkçe konuşanları oraya eskiden yerleşmiş olmalıydılar, Anahori (Anakire) köyünde Türkçe konuşan 193 Rumun, (, amlıca köyünde Rumca konuşan 673 sakinin ve Çeşneyir köyünde Rumca konuşan 593 Rumun kökenleri konusunda bilgiler bulunmamaktadır. 19. yüzyılda Mihalıç kazasındaki Rum köylerinden 6’sında Türkçe konuşan, öbürlerinde bazıları Türkçe bazıları Rumca konuşan Ortodokslar ikamet ediyorlardı. İkinci gruba ait Kilyos (Gulyos) köyü, 16. yüzyılda Orhan Gazi vakfı olarak tanımlanmaktadır. Gulyos adı, Gulyelmos (IViIliam) İngiliz adını anımsattığı için, Bizans’ta imparatorun Varag1'1muhafız gücünden bir İngiliz asilzadesine ait olabilir. Varaglar, o yakınlardaki Bithinya kenti Kibotos’a yerleşmişlerdi. Yukarıdaki bilgilerden şöyle bir sonuç çıkarılabilir 19. yüzyılda Mihalıç kazasındaki Türklerin önemli bir bölümü (bunun ne kadar olduğunu kesin olarak sap lamak mümkün değil) Bizans kökenliydi. Rumların bir bölümü ise Mani göçmeniy di, bu Rumlar da büyük bir olasılıkla Slav kökenliydiler. Bu varsayım yönünde tek gösterge, Çobanköyler’den Başköy’ün Bulgarati diye adlandırılmasıdır. Zira Zigoslu Manililerin 1418’e dek Bulgarca, yani Slavca konuştuktan ve Tayigetos bölgesinde ki Melig Slavlarının torunları oldukları bilinmektedir. Gerçek olan, Ortodoks

121. AvayvüJoronouAou. I , (1997), MiKpû Aata, 19oç aıuıv-1919, oı EMrıvop866oÇcç K o i v ö t o t c ç , 215 "... to xuıpı6 NTtpipvrtoı, yıa TrapâStıypa, to onolo (tplOKEra o t orröOTOon 12 xıAıoptTpiı)V attö rpv ripoL/oa, kptoikcItoi yüpuj ora 1550 ottû nAndjcjpoüç oı orroloı p eTaçtpoyra i ottû tt| v 0 eooa Ai a koi rrçv IlıAoırövvnao Kaıvoûpyıoç tıroiKiopöç, pı nAnBuopû nou pna<p£ptTaı oto xuıpıö OTTÛ tu Aypaça ti)S SeooaAlaç ytvnaı m6avux; yupuj ara 1640... Ta xuıpı0 KoufJoükAıa naı MuotrtoAıt; (M cotIittoAoû o ra Toupnnd). yıa ra oırola ra aroıXEla paç tlvuı ırtvıxpâ, pjropoûv va 0tü)pq0oûv IBıaç «arnyoplaç |it to nponvoûptvo. To n pıiıra . naıoiKi|6n>u ttoAAO xpûvıa npıv a n ö xprarravo0ç. oı onoioı peraçtpovTaı ottO ti)v Kuvoupia ttjç ncAorrovvpoou. To örûııp o , 5 xıAı6|iETpa anO ra MovOavıâ, «aıonttlraı yıip u o ra 1500 ottö nAnOuopö nou pcraıptpEraı o n 6 Trjv OcooaAia". oeA.

O Varaglar: Bizans'ta paralı asker olarak kullanılmış Skandinavyalılar ve Ingilizler

134

Hıristiyanların en büyük bölümünün Anadolu’nun yerlisi değil de, göçmen olduğudur.

Mudanya kazası Mudanya kazasının kıyı bölgelerinde önemli sayıda Ortodoks Hıristiyan göçmenlere ancak 18. yüzyıl ortalarından itibaren rastlanır. Zira Osmanlı İmpara torluğunun başka bölgelerinden Hıristiyanların büyük göçleri o zaman başlamıştır. 1912’de Mudanya kazasında Rumlar, Sotiriadis’e göre pek kalabalık olup, 35.114 kişilik toplam nüfus içinde 26.710 kişiydiler ve toplam nüfusun %76’sını oluşturuyorlardı Sotiriadis’in verilerinin tersine, Anagnostopulu’nun iyi kanıtlanmış çalış masında 14.550 daha az Rumdan söz edilmektedir. Buna göre söz konusu çalışma da Hellen nufus 26.710 yerine 12.160 kişi olarak gösterilmektedir93. Bu sayı, bölgedeki Ortodoks Hıristiyan oranını önemli ölçüde azaltmaktadır. Mudanya kasabası, aynı adı taşıyan kazanın merkeziydi. 1454’te orada o döneme ait bir kayda göre bağcılıkla uğraşan 191 çiftçi yaşıyordu. Triglia (Tırilye) ve Sığı sakinleri de bağcılıkla uğraşıyorlardı122. Dikkati çeken bir nokta, yazarın, 19. yüzyılda Mudanya kasabasında Trakya’dan, adalardan ve daha başka bölgelerden gelmiş 3.908 Hellen ile 1.992 Türkün; komşu Tirilye’de ise, 3.680 Müslümana karşılık, özellikle Trakya’dan gelmiş yalnızca 180 Ortodoks Hıristiyanın ikamet ettiğinden söz etmesidir. Bu bilgiler itiraza açık kabul edilmelidir. Mudanya kasabasında Hellen öğesinin nüfus üstünlüğü, orada millî ve mil liyetçi görüşlerin aşırı ölçüde gelişmesine yardımcı oldu. Bu gibi görüşlerin yayıl masında orta kentsoylu sınıf mensupları, özellikle tüccarlar, doktorlar ve eczacılar, öncülük ediyorlardı. Birinci Dünya Savaşının başlamasıyla birlikte, devlet yet kilileri, düşmana ait denizaltı gemilerinin kıyılardaki Rumlar tarafından ikmalinden korktukları için, İngiliz casusluk merkezine dönüşmüş olan Urla’nm Gülbahçe

122. AvayvcuOTonoüAou, I . , (1997), Mikçğ Aala, 19oçaıti>v-1919, oı EMnvop66öoÇtç KotvörriTtç, atA 216: "H löıa n TrtSAn tu» Moufiavıu» KaıaypâıpcTaı oto KatâOToıyo rou 1454 1455 ııc n A i)9 u o p 6 tt oAoıcAı)pou xpı<rrıaviKöi 191 KOIOİKOUÇ öAoı apTiEAoupyol Tpv Iökj aoxoAla rrplTTfı va clxav naı oı xpıonavol uıç TpIyAıaç ıcaı m ç I uk|)ç n îuyxr|Ç. oAAö ucu m ç Klou, av naı öcv tx o u p t apıccıâ OTOixda yıa tov TrAnfiuapö touç'".

135

kasabasındaki deneyimleri yüzünden belki, kıyılardaki Rum köylerinin sakinlerini liralardan uzaklaştırdılar. Mudanya bu önlemden istisna edildi. Birinci Dünya Savaşı sona erdikten sonra, Mudanya halkının milliyetçi eğitimi ürünlerini verdi. Adamandiadis bir çalışmasında şunları anlatmaktadır: "...Amiral Culthrop buyruğundaki İngiliz filosunun Gemlik Körfezinde dolaştığı öğrenildi. İngilizlerin amacı, Türk milliyetçi kuvvetlerine karşı şaşırtma hareketlerine girişmekti. Mudanya’y a yanaşan filodan bahriye birlikleri karaya çıktı, bunlar, bizimkilerin ihbarından sonra, ileri gelen bazı Kemalistleri tutukladılar ve Malta'ya götürmek üzere onları gemilere bindirdiler. İhtiyatlı davranmayan kıyı şeridindeki soydaşlar arasında Türk aleyhtarı gösteriler patlak verdi. Yalnızca birkaç saat kaldıktan sonra Kemalistleri de alarak gemiler uzaklaştı, kıyı şeridindeki soy daşları Türk makamlarınm emrine terk ederek Bu garip taktik tek bir Gemlik 'te uygu lanmadı... amiral ikna olup, orada çıkarma hareketine girişmedi ve böylelikle Gemlikliler sıkıntı çekmediler Tersine, Mudanya’da, İngiliz filosu uzaklaştıktan sonra, ileri gelenlerin ve ateşli göstericilerin yakalanıp Bursa’y a sevkedilmeleri emredildi. Orada acımasızca dövülerek bir hapishaneye kapatıldılar m. " Rumların Türk mercileri tarafından dövülme olayını yorumlamazdan önce, benzeri bir durumda Yunan makamlarının nasıl davranacağını bir düşünelim. Örneğin, İkinci Dünya Savaşında Drama veya Serez’de Slavca konuşan Makedonlar, Bulgar ordusunu coşkuyla karşılayıp aynı zamanda Yunan aleyhtarı gösterilerde bulunsalardı ve ihbar ettikleri bazı Yunanlılar yakalanıp esir olarak Bulgaristan’a sevkedilselerdi, savaş sonrasında Yunan mercilerinin davranışı acaba nasıl olacaktı? 19. yüzyılda Mudanya kazasındaki dokuz Rum köyünden bazılan Mudanya kentinin çevresinde, hem de kentten beş kilometreden daha az bir uzaklıkta bulunuyor ve çoğu, komşu Tirilye istisna, katışıksız Ortodoks nüfiıs içeriyordu. Mudanya ve Tirilye ile öbür köylere yerleşik Rumca konuşan Rumlar, özellikle Trakya'dan gelmiş göçmenlerdi ve ipekböcekçiliğiyle uğraşıyorlardı. Bu uğraş ve1234

123. AöapavTiöönç. B-, (1977). Ta reAcurafatnı tijç £AAr)vtrflÇ KO/vöırçraç npoûor)Ç, otK. 107. 124. Avay'JUdCJTOTToüAou, I , (1997), MiKpâ Aofa, 19oç aıcüv-1919, oı EAArjvopOööoÇKç KotvöTfjrsç, atA 216: “Ta öGo uovafiiKâ X<*)pıâ M)<; ntpıcrçflÇ tojv Mcuöavıtiıv pc TOUpKötpojva TiAr]6uapö oto 19o aıujva ch/aı ra Nıeptıcıoi koi to BcAnAep, kûi ra Öüo ava<p£povraı anö ra Mıropıcâv u ç yupıâ kouAoük . cno 16o aıûva".

136

ipekçilik, Dimoteka kenti merkez olmak üzere Batı Trakya’da bugün bile geçerlidir. Dereköy ve Veletler köylerinin nüfusu Türkçe konuşuyor ve sırasıyla 1.671 ve 401 Ortodoks Hıristiyandan oluşuyordu1” . Bu köylerin salt Türkçe konuşan Rumları, besbelli erken Osmanlı döneminin BizanslIlarından geliyor ve tümüyle dilsel asimilasyona uğramışlardı. Rumca konuşan ve Rumları Trakya kökenli olan bölge köyleri şunlardı: 100 Rum içeren Arvanitohori (Yeniköy), 140 Türk ve 1.800 Rum içeren Sığı ve 700 Hıristiyan içeren Neohori (Burgaz). Başka bir karma köy Mysepolis (Meşebolu) idi ve Trakya’dan ve başka bölgelerden gelmiş bazıları Rumca ve bazıları Türkçe konuşan 1.500 Rum içeri yordu. Yalıçiftlik köyünde kökenleri saptanamayan 1.671 sakin vardı; 121 m.

Gemlik (Kios) kazası Gemlik (Kios) kazasında Sotiriadis'e göre 1912’de 50.026 kişilik toplam nüfus içinde 13.000 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %25,9’unu oluşturuyorlardı. Bu kazada çok sayıda Ermeni vardı ve Ermeni nüfusu 23.895 kişiye ulaşıyordu. Anagnostopulu da eşit sayıda Rum nüfustan söz etmektedir. Bunlardan1256

125. kitapta id u EMıpmoû EOvouç (1974), Töpoç I', Eköotiki) ASnvuv A.E. oeA. 178: T n )v ncpıoxı) rou Aöö naÇap koi tVtupc oı appEvltyuvoı T|rav opOOSoÇpı koi eixav ouvtıönon fAAnviKr'). H tov oı AryöpEvoı Xalxoupoüp (EAAnvoappCvıoı)... Xupıâ pc AA|3avoûç rnolm uç i)tov TO'Ap|3aviToxupı koi to KIÇ Û£p|3£vr... pıAoüoav £va aApavopouAyapiKö lökopa. Aç oi)pehu0eI ân koi tüv ûüo auııiıv yüpıuıv oı KâTOiıcoı aq>opoi(iı8nKav anö to cAAiivikö otoixeİo m ı dxpv eAAtivikI) eOvikI) ouvElönon, ûttüç to ISio ğAAüote ouvtpn «a pE OAouç touç anoyOvouç nov AAfkıvuıv I) Apf)aviTo(3Aâxuv ettoIkujv onç eAAi |vik£ç yuıpEÇ". 126. AvayvuKnonoüAou, I . , (1997), Mınpû Aata, 19oç aıujv-1919. oı EAArpıop066oftç Koıvûrprcç, oeA.

214: T ettetÇİk : To XM*pıö. ttou to 16o aııuva ovi) kei paÇI p£ pAAa ttEvte xoıpıû oto pOKOLMpı tou ZouAOpxûv pe TrAnBuopö ttou anoTEAEİTaı ottö okAû Pouç pnaypnâv, oe anöaraaT] 7 xAp. ottö ti|v npaüoa. tiOv u arov öpâpo nou n |v ouvö£ei pE ti)v Klo. O p u p tım ç ToupKâıpuvoç nAq8uopâç tou oto 19o a ıü v a anoTEAEİTaı OTTÖ 7.000 kotoIkouç ttou EmölöETnı oto ETTÖYYEApa rou KdAAi£pYnT,'l. Kupluç KOttvtİ iv kcd EaırEpıSoEiSbiv. «PıAavrûp (riaAAaööpı). To xupıâ, nou to 16 o aıüva avT|KEi ö n u ç m ı to nponyoupEvo oto paKOûıpı tou I ouAtûvou Opxâv m ı nEpıAapfMvEi oıcAâflouç xpranavoûç mAAiEpyıptÇ, oı ottoIoi nAnpüvouv KEalp, ottoteAeI to 19o aıüva pıa piKpı) KupânaAn nou KOTOiKEİTaı OTTOKÂEiOTiKâ attö TOupKöıpuıvouç oAAû m ı npöaıpaTa EYKOTOOTrjpEvouç EAAnvöıpuıvouç Pupıoüç. BploKETaı n â v u oe tva Aöıpo pETaÇû ripouaaç m ı EAıypuv (KoupaouvAou) xaı tx rı nAnSuapo 2.500 kotoI kouç oı onoloı aaxoAoûvıaı pE n j anpoTpotpIa, ra apntAıa m ı nç eAi £ç". tûvou

137

4.620'si, 242 Türkle birlikte Gemlik kentine yerleşikti. Kazanın taşra kesimiyle ilgili olarak, yazar, Filadar (Paladan) köyüne değinirken, orada 2.500 Rumun var lığından söz etmektedir, ipekböcekçiliğiyle uğraşan bu Rumlardan eskileri Türkçe, oraya Trakya'dan gelip yeni yerleşmiş olanlan da Rumca k o nu şu y o rlard ıE lig m i (Kurşunlu) köyünde 200 Türk ve 1.600 Rum vardı. Bu köyün ilk sakinleri oraya 16. yüzyılda Rumeli’den, yenileri ise Trakya’dan getirilmişlerdi; bu köylüler de ipekböcekçiliğiyle uğraşıyorlardı •" Son olarak, yazar, Türkçe konuşan Ortodoks köylerinden 654 nüfuslu Arvanitohori, 920 nüfuslu Armutlu ve 1.105 nüfuslu Kalolimnos (İmralı Adası) ile ilgili olarak, Hıristiyan sakinlerinin o köylere 15. yüzyıldan beri yerleşik olduklarını bildirmektedir. Bu bilgi de, onlann, mali göçmen değil de, büyük bir olasılıkla gerçekten yerli BizanslIların torunları olan Anadolulular sınıfına ait olduklarını göstermektedir.

BURSA SANCAĞININ ORTA KESİMİ Bursa kazası Bursa sancağının iç bölgesine doğru ilerledikçe, Bursa vilayetindeki Rum nüfusun son önemli çekirdeğine Bursa kentinde ve kentin çevresinde rastlandığını görürüz. İpekböcekçiliği ve ipekçilik ile ilişkili olan dut ağacı yetiştirme işi Bursa’da çok gelişmişti. Çünkü sakinlerinin büyük bir bölümü, ipekböcekciliği öteden beri gelişmiş olan Trakya’dan gelmiş mali göçmenlerdi. 1912’de Bursa kazasında 113.326 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre Hellenler 21.850 kişiydiler ve toplam nüfusun %19,3’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, aynı kazaya değinirken, Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 9.000 kişilik daha az bir nüfustan söz etmektedir, kesin olarak, yazar, 21.850 yerine 12. 850 Rumdan söz etmektedir.127

127. AvaYVüKnonoûAou, I., (1997), MiKpûAala, 19oç aıüıv-1919, oı EMıjvop666oicç Kavûrrırtç, ocX. 2 1 6 : " Opıeptva aırö ıa xıopıâ auîl)ç inç ırpunnç oBtopavnd)ç mpıOöou, ıa (mola SnStıouv naı oto 19o aıtöva pıoptmo nAi)6uapö eivaı oı EAiymoİ to ottoIo apıBprl io 19o aıtova 1.600 Puıpıoûç Kdl 200 pouoouApâvouç. oı EAiymoİ avatptpovraı oto 16o aııova <oç nıaçip tou ottoIou a nâroiKOi peraıptpOnıaıv ckcI anö

ti)v PoupEAn"-

138

Bursa kazasının önce taşra kesimindeki Rum köylerini incelerken, yazar, kuzeyde, yani Mudanya yönünde bulunan Tepecik köyünü anlatmaktadır. Bibliyografyadan bu köyün Orhan Gazi vakfına ait olduğunu öğreniyoruz. 19. yüzyılda ise, aynı köyün Trakya’dan gelmiş tütün ve narenciye üreticisi Türkçe konuşan 700 Rumdan ibaret bir nüfusu vardı. Aynı yönde Kalasani ve Platiyanos köyleri göze çarpıyordu; bu köylerde sırasıyla 1.500 ve 500 kişilik muhtemelen böl genin yerlisi Türkçe konuşan Rum nüfus yaşıyordu. İkinci köyden 1455 tarihli bir vakıf mülkleri -yani İslâmî kurumlara ait mülkler- listesinde Bladiyanos adıyla söz edilmektedir; bu köyün o zamanki 17 kişilik nüfusundan 16 kişisi Hıristiyanmış111. Demirtaş köyü, Bursa’nın kuzeyinde kentten 12 kilometre uzaklıkta bulunuyordu ve 19. yüzyılda Türkçe konuşan 2.500 Rum içeriyordu; 1500’lerde ise, Tesalya ve Mora’dan ve daha sonraları Tesalya’ııın Agrafa bölgesinden getirilmiş topluluklar yaşıyordu oradal!l. Son olarak, Bursa’ııın batısında, nüfusu Türkçe konuşan 2.500 Rumdan ibaret bölgedeki tek Rum köyü Susurluk’tan söz edilmektedir. 152l ’de bu köyde inekçilikle uğraşan Hıristiyanlar vardı, ancak bu Hıristiyanlar sonradan İslam lasm ışlardırD olayısıyla, Türkçe konuşan çağdaş Hıristiyanlar köye daha sonraki yüzyıllarda yerleşmiş olmalıdırlar. Bursa kentiyle ilgili olarak, aynı yazar, orada 85.600 kişilik toplam nüfus içinde 5.100 Rum bulunduğunu bize bildirmektedir; bu sayı da, toplam nüfusun %5,9’una tekabül etmektedir. Şunu da söylemek gerekir ki. Bursa kentinde 70.000 Türkten başka 7.500 Ermeni ve 3.000 Yahudi vardı. Cuinet’in istatistiğine göre, Bursa kentindeki Rumlar nüfusun %6,75’ini oluşturuyorlardı126*1930. Bursa kökenli yazar Adamandiyadis, Bursa’daki Rum nüfusun 6.000 kişi, Türk nüfusun ise 70.000 kişi olduğundan söz etmektedir131; bu veriler, Anagnostopulu’nun verileriyle

126. AyayvuıoTGTTOLiAGu, I . (1997), Mtttpâ Aala 19oç atwv-1919, oı EAAqvop&6öoÇeç Kotv6Tqreç, OfA 252: “ 137.

İ t

a n ö c r r a a r i 5 x ı A ı o p £ ı p u v o ttö ı r j v r i p o ı i o o , a u ı ö l a p ıtc p ö x<*>P<â p c t o u ç 5 0 0 ro u p K Ö -

(p o jv G u ç P u p ı o û ç a v a ç f p r m ı u ç ) jr j a v a r n u y y t v o a K Ö |ja a r a î£ A q ro u 1 9 o u a ı u v a "

129. AvayvuoıoTTouAou, I. , (1997), Mtxpâ Aala, 19oç anjv-1919, Oi EAAqvopd6ÖO^ Koıv6TqTeç, tou 1521, öAaı oı ötticttoi ay£AaöOTpö<poı npoaqAuTİÇovTaı ctto

ozK 252: "135. Zûptpuva pE to KaTöcnıxo laAöp" 130 oeA

183

o u v g A ik g û

A v a y v u a T o rT O û A o u , I . , (1 9 9 7 ), '8 2

Z ü p ç u v a pc tov

Cuinel a

MiKpâAala, 19oç aıuiV-1919, oı EAAqvop966oÇcç KoıvÖTqTEÇ,

p u p E fıc o ç T T A n flu o p ö ç 5 e v a v T m p o a m T E ü e ı

n o p d ı a 6 , 7 5 % tou

T T A fifiu a u a û Tpç TTâAnç, ı*| tg 1 7 1 2 % o t i p ç ı u v a p c cAArıvııcEç a ra T ic n iK E ç tou 1 9 1 2 "

1 3 1 . A ö o p o v r lö r K

B ., ( 1 9 7 7 ) ,

Ta reAcurafa trq rqç eAAnvtta)ç tcoıvönjroç npoOaqç,

a c A . 1 0 4 : " E l-

XapEW ı^ör] eicGEctei e iç t h v T T p o n y o u p ^ v n v T T p a y p a T E la v n ö o o v n E A A n v ııc fl k o iv ö t h ç H p o û a r ı ç i ^ t o o A ıy ö p ıâ p o ç (6

K â ıo iK O i) p £ o a e iç TToAu<5pıflpaw lo u p ıc iK ö v n A r ] 9 u o p ö v ( 7 0 x ıA )".

139

neredeyse uyuşmaktadır. Bursa’nın Rum nüfusu şu üç mahalleye yerleşikti: Rumca konuşan zengin Rumların yaşadıkları Bahkpazan mahallesi ile neredeyse tümü lürkçe konuşan Ortodoks Hıristiyanların yaşadıkları Kayabaşı ve Demirkapı mahalleleri,I!. Çevredeki tüm köylerde ise Türkçe konuşuluyordu. Kazadaki çok az sayıda Rum nüfusa rağmen, orta kentsoylu sınıf üyelerinin ulusal faaliyetleri sayesinde, Bursa kentinde şiddetli bir milliyetçilik egemen oldu. Bölgedeki Hellen topluluklarının ulusal uyanışını sağlamaya çalışan bu sınıfın başlıca temsilcileri, kentte yaşayan doktor, eczacı ve tüccarlar idi. Adamandiyadis hu konuya değinirken şunları yazmaktadır: "Sonra birden hava açıldı. Asırlar boyu süren esaretin son bulmakta ve en cüretli düşlerimizin gerçekleşmekte olduğunu görüyorduk... 1913'ten itibaren Hellen öğesine artık hiç çekinmeden baskı yapılmaya başlamıştı. Önceleri Hellen bilim adamlarına baskı uygulanıyordu. Çünkü Osmanlı İmparatorluğunun bütün bölgelerinde her ulusal hareketin kışkırtıcıları ve ulusal ülkünün temsilcileri anlardı ve yöneticilerin öfkesi onlara karşı y ö n e liy o r d u " Aynı yazar, kitabının bir başka yerinde Anadolu seferine değinirken şunları yazmaktadır: "Nisan 1921’d e Komutanlıkça bölgemizdeki soydaşların seferberlik çerçevesinde asker olmaları gerektiği bize bildirildi. Bir bölge toplantısı yapıp bu düşünceyi işledik ve yerli soydaş nüfusun askere çağrılması için bir dilekçe sunul masını bu toplantıda kabul ettirdik. Sekiz yılın kuraları askere çağrıldı. Bu çağrıya herkes seve seve icabet etti... Temmuz 1921 'deki savaş olayları umutlarımızı kanat landırdı. Eskişehir'in ele geçirilişini bölgemizde yürüyüşler ve fener alayları düzenleyerek selamladık." Simdi bu olayları Türk milliyetçiliği ve uluslararası hukuk açısından ele alırsak, şunları kabul etmek zorundayız: 1919’da Bursa’daki Yunan ordusu, yabancı132

132. A voyvukjtottoüAou, X., (1997), MiKfid Aafa, 19oç atüiv-1919, ot EAArıvopOöÖoÇEÇ Kotvön]reç. otA. 157 "O pwp£iKoç iTAr)0uapâç in ç TTÖAnç, KOTaveıınM^0^ a£ tpeiç ouvoik İcç - tou MTraAJıcnaÇâp, tou Kayâpnaoı ıcaı tou N tep Ipkotti- etvaı oırıv nAcıo^r|(pfa tou TOupKö4pa)voç *aı pövo oı kötoikoi ıq ç npüjTf|Ç CTTÎÖ T1Ç 0UVOIKİEÇ OUT&Ç, THÇ TTIO TTÂOÛOiaÇ âAAlOOTE, CİVOI EAAnVÖCpUlVOl".

133. AöapavTiöörıç, B , (1977), Ta rtAturaia İ t tj rrjç £AA^ww)ç k o p / ö t j j t o ç npoûorjç, otA. 97.

140

bir işgal ordusundan başka bir şey değildi ve bu kentte yaşayan soydaşlar, Yunan ordusunun hizmetine girmekle, uyrukları oldukları ülkenin aleyhine yönelmişlerdi. Bu eylemin nasıl nitelendirilmesi gerektiği konusunda hüküm vermeyi, tarihî gerçek aşığı okurlara bırakıyoruz. Şunu da göz önünde bulundurmalıyız: İkinci Dünya Savaşı sırasında ülkelerindeki işgal ordusunun üniformasını giyen Yunan uyruklulara, yani Yunanistan’daki Alman üniformalı Güvenlik Taburlarına<*' karşı Yunan halkının hangi duyguları beslediğini ve hangi tepkileri gösterdiğini. Adamandiyadis, Bursa Hellenlerinin varsayımsal bir daimî kurtuluşundan sonra, bölgede ezici çoğunluğa sahip Türk nüfusun geleceğini nasıl gördüğünü hiç anlatmıyor tabiî. Hellenler ki, Sotiriadis’e göre, kentin 85.600 sakinden ibaret toplam nüfusunun ancak %6’sını, tüm kazada ise nüfusun %19,3’ünü oluşturuyor lardı; Anagnostopulu’ya göre ise çok daha azdılar. Aydınların farkedemedikleri şeyi, mantıklı düşünen insanlara özgü önseziyle basit halk farketmişti. Atina’ya gönderilen 1-2-1912 tarih ve 3255 B/38 sayılı resmî bir konsolosluk belgesinde Bursa halkının şu deyişlerine yer verilmektedir: ' ‘Simdi bir parça ekmek yiyoruz. Bu Yunanlidesler gelirlerse, bizden onu da alacaklar... Merkez okulunun müdürü... derste öğrencilere Yunan tarihini ve özel likle Yunan İhtilalini anlattığmnda, ertesi gün bazı anababalar ona, bu kadar açık konuşmayın müdür efendi, diyorlar' “ " Nitekim “Yunanlidesler” geldiklerinde Anadolulular öyle bir ekmek yedi ler ki, tadını bugüne dek unutamadılar.

BURSA SANCAĞININ GÜNEY KESİMİ Adranos (Orhaneli) ve Kremasti (M.Kemalpaşa) kazalan Bursa sancağının kıyıdan en uzak kazalan, Adranos (Orhaneli) ve Kremasti (Kirmasti, M.Kemalpaşa) kazaları idi. Sotiriadis’e göre 1912’de Adranos (Orhaneli) kazasında toplam 49.330 sakin içinde yalnızca 400 Hellen yaşıyordu.134 134. AvaYvojoıOTroüAou I , (1997), MiKpâAoia, 19oç aıtıiv-1919, oı EAArıvopOööoÇcç KoİVöttjtcç, atX 577 (*)Güvenlik Taburları: Alman işgali döneminde Yunanistan'da oluşturulan güvenlik güçleri; Almanlar tarafından Yunanlı yurtseverlere karşı kullanılmışlardır.

141

Kremasti (M. Kemalpaşa) kazasında ise Sotiriadis’e göre 1912’de Ortodoks llıristiyanlar daha kalabalık olup, 42.544 kişilik toplam nüfus içinde 3.800 kişiy diler ve nüfûsun %8,9’unu oluşturuyorlardı Bu bilgilerin tersine, Anagnostopulu, Orhaneli kazasından söz ederken, bu kazada Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 2.498 daha az Rum bulunduğunu açık lamaktadır. Kesin olarak, yazar, 3.800 yerine 1.302 Rumdan söz etmektedir. Bunlardan 716’sı 12.331 Türkle birlikte aynı adı taşıyan kaza merkezine, 316’sı Akçapmar köyüne, 170’i Kumsusağı köyüne, 100 Rum da Azatçı köyüne yerleşik tiler ,3. Hangi verilerin daha güvenilir olduğu bir yana, bu bölgelerdeki Rumlar önemsiz sayılacak bir azınlık oluşturuyorlardı.

BİLECİK SANCAĞI Bilecik veya Ertuğnıl sancağı, yüzölçümünün küçük olmasına karşın, muhtemelen bölgeyi şereflendirmek amacıyla, yönetsel bakımdan bağımsız bir san cak olarak biçimlendirilmişti. Zira bu bölge, Osmanlı hanedanının kurucusu Ertuğrul’un önderliğinde Osmanlı İmparatorluğunun çekiliş noktasını oluşturmuş tu. Yörük Türklerinin Bithinya’ya yerleşimi, 1224 yılında gerçekleşmişti. O tarihte

1912’de her kazada yaşayan Hellenlerin oram.

142

Selçuklu Türk sultanı Alaeddin I. Keykubat, Ertuğrul’un önderliğindeki 400 Yörük ailesinin Söğüt’e yerleşmesine izin verdi. Söğüt bölgesi, Domaniç köylerini ve “Ermeni dağlarım” kapsıyor ve o dönemde zamanın Bizans ile Selçuklu devlet lerinin tam sınırları üzerinde bulunuyordu s\ Demografik bakımdan önemsiz bir sayı olan 400 Yörük ailesinin yerleşiminin bugünkü Türk millî marşında da anıldı ğını ayrıca söylemeye değer. Bilecik sancağı yönetsel bakımdan şu dört kazaya ayrılıyordu: Bilecik, Söğüt, İnegöl ve Yenişehir (Harita 26). Sotiriadis’e göre 1912'de Bilecik sancağına 239.236 kişilik toplam nüfus içinde 26.970 Rum yerleşikti; Rum lar, toplam nüfusun %11,2’sini oluşturuyorlardı135. Anagnostopulu, Bilecik sancağında Sotiriadis’in yazdığından 4.671 daha az Rum bulunduğunu bize bildirmektedir. Kesin olarak, yazar, 26.970 yerine 22.299 Rumdan söz etmektedir.

Yenişehir kazası Sancağın kuzeybatısında bulunan Yenişehir kazasına 55.974 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 9.750 Mellen yerleşikti ve Hellenler nüfusun %17,3’üııü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu kazada Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 8.117 daha az Rum ikamet ettiğini yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, 9.750 yerine 1.633 Rumdan söz etmektedir. Anagnostopulu’ya göre, bu nüfustan Rumca konuşan 360 Rum 868 Türkle birlikte Nikaia (İznik) kentinde ikamet ediyordu; kent dolayındaki nüfus ise katışıksız Müslümandı. Kazanın geriye kalan Rum nüfusu, bölgeye 19. yüzyıl son-

135. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andA sia Minör, page 8: S tatistics o f the Population, divided according to N ationalities, o f the S andjak o f BILEDJIK. 1912. Sandjaks

Kazas

Turks

Greeks

A HT6nians

Biledfik

1 Biledjik 2 Souchout 3. Inegiol 4 Veni-shehır

Bulgarians

Jews

6 47

9.720

3.552 3 651 2.149 3.470

26.970

17.822

74.465 32.142 45.000 47.784

13.250 4.000

194.391

Others naiionaittes

Totaal

96.273 39.840 47.149 55 974 239.236

143

hırında yerleşmiş Pontuslu maden işçilerinden oluşuyordu. Ayrıntılı olarak, llacıosman köyünde 4I8 Pontuslu, Ören köyünde 150, Sansu köyünde 21 aile, karpuzpınar köyünde 108 kişi ve Kırkharman köyünde 326 Rum vardı 136 137. Yunan ordusunun bu bölgelerden geçişi, Anadolu’nun öbür bölgelerinde, bmeğiıı Aydın, Menemen ve Bergama’da olduğu gibi, sivil Türk toplulukları için bir felakete dönüştü. Bazı çağdaş Yunanlı yazarlar, genellikle milliyetçilik ideolojisi yanlıları, Anadolu seferini pek böbürlenerek anlatırlar. Örneğin Solomonidis, 1964’te yayımlanmış kitabından alınan şu metinde olduğu gibi: "Ve ordumuz, İzmirli orgeneralin yetenekli komutanlığı altında her gün haşarılar ve zaferler kazanarak Anadolu ’nun içine doğru ilerliyordu (...). Işıldayan Kıyamet kandillerinin neredeyse tümü özgür. Ve yenilmez Yunan ordusu, Büyük İs kender’in zafer yolunu izliyor(...). Herkes her gün büyük bir İlahî armağan olan kurtuluşu kutluyordu.. " ” Ancak başka Yunanlı yazarlar ve Anadolu seferinin görgü tanıkları, olayları lamamen değişik bir biçimde anlatmaktadırlar. 1991 yılında Küçük Asya Araştırmalar Merkezi, seferin görgü tanığı Pliziotis adındaki bir erin güncesini yayımladı. Orada 18-10-1920 tarihindeki Yenişehir olayları şöyle anlatılmaktadır: “Akşamleyin hareket emri geldi, çadırları derhal bozduk ve koşa koşa Yenişehir 'e. Ne yazık ki bütün dükkânların yağma edildiğini öğrendik, raflarını bile alıp götürmüşlerdi... askerler şeytan çarpmış gibi sağa sola koşuşup duruyorlardı, kiminin elinde mum kiminde fener dükkânlara ve evlere giriyorlardı, Türk kadın larının seslerinden ortalık inliyordu, çığlıklar, ağlayışlar, ama kulak veren kim. Neler olmuyordu ki. Ben de Pezaros 'la birlikte dışarı çıktım, neler olduğunu görmek için, bir de ne görelim ki? Tarif edilmez şeyler oluyordu, bir katliam eksik-13678

136. AvavvüjOTonouÂou, I., (1997), M trpâ Aola, 19oç aıcuv-1919 oı EMqvop96BoÇcç Koıv6rqrcç, <jeA. 184: "89. Ta ttİ vte x“ pıû ttou TTEpıAapflâvovTaı oto MouvroupAoün ttiç Nlıcaıaç Elvaı: to X qtÇI-0 apdv pE EpSopıtvııı pcoptiKEÇ oiKoyCvciEÇ, to Oprv PE eIkocji oktüj, to Zavaoü p£ eIkooi pia, to KapnouÇTTIVÛp PE ÖEKOOKTLÜ KOI TO KIpK XOppÖV pE TpiÛVTO TTfcVTE pujptlKEÇ OHCOytVElEÇ” 137. AvayvujOTOTTouAou I „ (1997), MiKpûAola, 19oç aıuıv 1919 oı EM qvop96txgcç Koıvdrrırcç, <teA. 223: “Oı Pıopıol tou npvrou öev EyKaBlcnavraı aTTOKAeıcmKÛ oe iTEpıoxtç petüAAeIujv, aAAû kûttoioi npou)8oüvraı ott6 to A vıanatöp npoç ıa vötkj tijç TTEpıoxPç. A utöç Elvaı ra i o Aöyoç ttou ouvavroûpE otov KaCp Tqç Nkaıaç x<opıö tq onola TOTOiKO'jvıaı crnû nbvrıouç pETavıSaTEç". 138. ApyupûTTouAoç, A ., K., (1985), Mvıjpcç noAtpuıv 1917-1922, oeA, 71,

144

ti... İki kilometre kadar yol almıştık ki, dönüp baktım, Yenişehir ’in bir baca gibi tüt tüğünü gördüm!! Saat 8 ’e doğru bir köye varıp oradan geçiyoruz, ancak az sonra o da tanrı M oloh’a kurban edildi'19” Seferin görgü tanığı olan Yunan askerlerinin anılarını okurken, insanın kendi kendine sorası geliyor: Nasıl olur da resmî Yunan yazarları ve iletişim araçları bugün bile 1922 İzmir yangınının Türk barbarlığının klasik bir örneği olarak gös terirler, bu dersin ilk hocası Yunan ordusuyken?

Bilecik kazası Bilecik kazası sancağın ortasındadır. Bu kazada kalabalık olan Hellenler, Sotiriadis’e göre 92.273 kişilik toplam nüfus içinde 13.273 kişiydiler veya nüfiısun %13,7’sini oluşturuyorlardı. Aııagnostopulu, aynı dönemde bu kazaya Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 4.272 daha az Rum yerleşik olduğunu yazmaktadır. Kesin olarak, yazar, 13.250 yerine 8.978 Rumdan söz etmektedir. Bunlardan yalnızca 128’i Bilecik kentine yerleşikti ve 7.230 Türk ve 3.161 Ermeni ile birlikte yaşıyordu. Kazanın taşra kesiminde oturan Rumlarla ilgili olarak, yazar, Küplü köyüne Türkçe konuşan 1.813 Rum yerleşik olduğunu yazmaktadır; bu Rumlar Kayseri, Sakız Adası ve Aydın kökenliydiler. Geriye kalan Rumlar Rumca konuşuyorlardı ve bunlardan 837’si Lefke köyüne, 2.000’i Peltas köyüne, 2.500’ü Aşağıköy’e ve 1.700’ü Başköy’e yerleşiktiler, bu Rumların nereden geldikleri belirlenememiştir.

İnegöl ve Söğüt kazaları Toplam nüfusu 47.149 kişi olan İnegöl kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, 19I2’de bu bölgede Hellen bulunmadığını yazmaktadır. Anagnostopulu, 9.950 Rumdan söz etmekte, ancak bunların hangi köylere yerleşik olduklarını belirtmemektedir. Tabiî bilgilerinin yanlış olması muhtemeldir.139

139. nAnöuTirc. X , (1991), Avaııvtıoaç mu M truınou 1920-1921 Mınpâ Aota - OpûKif, ocA. 96.

145

Söğüt kazasında 39.840 kişilik toplam nüfus içinde, Sotiriadis, 4.000 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %10’unu oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’nun verdiği bilgilerde burada da büyük farklar var. Yazar, 4.000 yerine 1.738 Rumcakonuşan Rumdan söz etmektedir. Onlar oraya 15. yüzyıl dan beri yerleşiktiler ve bağcılıkla uğraşıyorlardı. Bu bilgiler doğruysa, o zaman bu Kumlar besbelli Hellencc konuşan BizanslIların torunlarıydı.

KÜTAHYA SANCAĞ I Antik çağda Kütahya ve Afyonkarahisar sancaklarının bulunduğu bölgeye Yunanlı kolonist yerleşimi olmadı. Bu yerlerdeki topluluklar, I.Ö. 1200'lerden sonra Friglerdcn ve çok sonraları Gotlardan oluşuyorlardı. Hellenleşen bu Gotlar, Grek Gotlarına dönüşmüşlerdir. Bölgenin daha sonraki yerli Hıristiyanlan, önce Romalı laşmış, ardından Bızanslılaşmış ve yenice Hellenleşmiş olan bir zamanki l'rigya'nın sakinleriydi ve Frig ve Got kökenliydiler. Yakınçağda Kütahya sancağına çok sayıda Rum yerleşti. Eskişehir ve Kütahya kentleri demiryolu kavşaklarıydı ve Rumların buraya yerleşmelerinin nedeni de buydu. 1912’de Kütahya sancağına 315.017 kişilik toplam nüfiıs içinde

Harita 27: Kütahya sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis’e göre 1912’de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı

146 Sotiriadis’e göre 16.800 Hellen yerleşikti ve Hellenler toplam nüfusun %5,2’sini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, Kütahya sancağındaki Rum sayısını Sotiriadis’in yazdığın dan 2.334 kişi daha çok göstermektedir. Kesin olarak, yazar, 16.800 yerine 19.134 Rumdan söz etmektedir. Osmanlı döneminde Kütahya sancağı yönetsel bakımdan şu beş kazaya ayrılıyordu: Kütahya, Eskişehir, Uşak, Gediz ve Simav (Harita 27).

Kütahya ve Eskişehir kazaları Kütahya kazasına 116.283 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 6.800 Hellen yerleşiktil<0. Anagnostopulu’ya göre söz konusu kazada Sotiriadis’in yazdığından 2.750 daha az Rum vardı. Kesin olarak, yazar, 6.800 yerine 4.050 Rumdan söz etmektedir. Eskişehir kazasına 46.874 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 4.500 Hellen yerleşikti ve Hellenler nüfusun %9,6’sını oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu ikinci kazada 12.700 kişi gibi aşırı yüksek sayıda Rumun varlığından söz etmektedir. Bunlardan 1.147’si kaza merkezinde, öbürleri de köylerde yaşıyorlardı. Bu Rumların dilleri, kökenleri ve meslekleri konusunda bilgiler bulunmamaktadır. 1922’de Kütahya, Eskişehir ve Afyonkarahisar kazalarının kapsadığı böl gelerde Küçük Asya Seferi olarak bilinen dramın son perdesi oynandı. Psirukis, ilgili çalışmasında, 1914-18 Birinci Dünya Savaşının sömürgeleri

140. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andA sia Minör, page 8: S tatistics o f the P opulation, dlvided according to National itleş, of the Sandjak o f KUTAHIA. 1912, Sandjaks Kazas

Kutahia

1 2 3 4. 5

Kutahia Eskishehir Ushak Gediz Simav

fiulgarians

Jevvs

Turks

Greeks

Armenians

106 176 38 200 70.000 39.261 37 677

6 800 4.500 3.800 1.500 200

3.307 4 074 1 149

100

291.317

16.800

8.800

100

Others nationalities

Totaal

116.203 46.074 75.210 40.764 37.077 317.017

147 yemden paylaşma savaşı olduğunu yazmakta, olaylar da bu savı doğrulamaktadır, '.ııvaştan sonra Irak petrolleri ile Filistin ve Mısır İngilizlerin eline geçmişti, Suriye de Fransızların. İngiltere’nin çıkarlarına hizmet ederek, Elefterios Venizelos başkanlığındaki Yunan hükümeti, İzmir bölgesindeki İngiliz politikasının vekilliği ni üstlenmek gibi trajik bir hata işledi. Bahane, oradaki Hellen azınlık topluluk larının çıkarlarını korumaktı. Elefterios Venizelos’tan sonraki Yunan hükümeti, seçim öncesinde Anadolu '.nvaşını durduracağını vaat ettiği halde, işbaşına geldikten sonra, belki de Büyük İskender'in seferinden esinlenerek, öbürleri yanında Kütahya sancağını da istila etti ve oradan Sakarya seferini başlattı. Sakarya seferi, Türkiye’nin içbölgesini sistemli olarak tahrip etme çabasıy la birlikte yürütüldü. Bu olay, Kemal Atatürk’ün kurtuluş ordusunda savaşan I iirklerin öç duygularını daha da kabarttı. Türk bölgelerindeki korkunç tahribatı (bu bölgelerin stratejik bakımdan pek önemi olmadığını da vurgulamak gerek) 1921 Sakarya savaşlarına katılmış erlerin güncelerinden öğreniyoruz özellikle. Askerî mercilerimizin resmî belgelerinde açık bilgiler pek yoktur ve bunları kullanan tarih çiler genellikle geçeği güzelsemeye çalışmaktadırlar. Vasilikos, Sakarya’ya doğru yürürken, 4 Eylül 1921 tarihinde şu olayların cereyan ettiğini bize bildirmektedir: “Akşam saatlerinde her tarafa karanlık çöktüğünde, dev bir kayanın Öterinden vahşice görkemli bir manzarayı Neron ’lar gibi hayran hayran seyredi yoruz. Ovanın bütün köyleri yanıyordu. Gerileyen Yunan askerin, oradan geçişini Ursat bilerek, uygarhğm...gerçek ışıklarını yakmıştı'41. " Aynı yazar, bir başka bölümde, 14 Eylül 1921 tarihindeki olaylarla ilgili bize şunları anlatmaktadır: "Düştüğümüz hali tartışarak. 5. Bölüğün komutanı Andreadis’le birlikte yürüyoruz. Bütün köyler yanıyor. Kurakağa da yanıyor, dumanlar ve alevler oradan geçişimizi engelliyor. Köy sakinleri evlerinden dışarı fırlıyorlar fareler gibi,...pişmemek için'42. ’’142 141. BooiAiköç, N„ (1992), HfitpoAöyıo rqç MtKpaoıamtK Emrantaç, otA. 108. 142. BaaıAiKÖÇ, N., (1992), HjiıpoAPyıo rqç MiKpaoıcmKfıç Erarpmcloç, otA. 113. (*) Yunan askeri: Metnin aslında TOıkçe alarak geçmektedir

148

Anadolu seferinin görgü tanığı başka Yunanlı yazarlar da Yunan ordusunun bölgedeki sivil Türk topluluklarına yaptığı yıkımları doğrulamaktadırlar. Örneğin Argiropulos, 1985’te yayımlanan kitabında şunları yazmaktadır: "Sabah saat 6 ’da Yenik tepelerine öncü kolları yerleştirdik. Orada duru yoruz. Tepelerin arasındaki geçitlerde çok sayıda kadın ve çocuklara rastlıyoruz, yanan köylerden gelmişler. Sayısız koyun ve başka hayvanlar, yiyecekler buluyoruz. Öbür bölüklerle birlikte tümüne el koyuyoruz (onları kurtarıyoruz!!!). Gece yarısından sonra saat 2 'de çekilip, 8-9-1921 tarihinde bütün gün yürüyor ve birçok köylerden geçiyoruz (tümü ateşe veriliyor). Milyonlarca okka buğday harman yer lerinde yanıyor, son okkasına kadar. Kadın ve çocuklar köylerin dışına çıkmışlar ve bu hazin manzara karşısında ağlaşıyorlar (işte özgürlük!!!)'111. ” 1922’de Kütahya ve Afyonkarahisar’dan Ankara’ya saldın başlatıldı. Bir harekât ki, en basit bir askerî tahlilden sonra kolaylıkla bir intihar teşebbüsü olarak nitelendirilebilirdi. Bu askerî harekâtın altında yatan ihtiras, Ankara’ya dek ilerledikten sonra, Büyük Yunanistan ideolojisi çerçevesinde Bizans İmparator luğunu yeniden canlandırmaktı. Ankara’ya saldırıyla ilgili Psirukis’in aşağıdaki yorumu ilginçtir “Atina ’daki yöneticiler ve kral Konstantin, Mart saldırıları başarısızlıkla sonuçlandıktan sonra, derhal Ankara harekâtını hazırlamaya koyuldular. Yunan ordusunun liderlerinden biri olan prens Andreas, “Ankara savaşında Yunan ordusu galip gelseydi bile, Türk devleti yok olmayacaktı. Er geç çıkmazla karşılaşacaktık ” diye yazmaktadır. Dünya tarihinde en büyük maceracı savaş harekâtlarından biri olarak nitelendirilebilecek bu eylem o halde niçin gerçekleştirildi?1,1” Resmî tarihçiler, Yunan ordusunun kimleri kimlerden kurtarmak istediğini Yunan gençliğine yeterince açıklamamışlardır. Bu bölgelerde yalnızca Türk nüfus bulunduğu göz önüne alınacak olursa, gerçekte izlenmekte olan, emperyalist, mil liyetçi ve yayılmacı bir politikaydı; üstelik ekonomisi zayıf ve teknik bakımdan geri kalmış bir devlet tarafından. Bu devletin politikacıları, Doğu Roma İmparator luğunu kısmen yeniden kurmak gibi sivri bir hayalcilikten mustariptiler.143

143. <VupoÜKi)Ç. N., (1974), H MiKpamamd) Kamorpaptl.

164.

149

Yunan ve Türk savaşçılarının morallerine gelince, o zamanki Yunan Kara Kuvvetleri Komutam bu konuda, “Yunanlıların istenci ve etkinliği, Kem al’in isten ci ve etkinliğinden çok daha düşüktü. ” diye yazmaktadır Yunanlı politikacı ve subaylar bir şeyi anlamadılar veya anlamak istemedi ler. Türk savaşçılar, korkunç bir tehdit altında bulunan yurtlarını savunuyor, “vatan ve millet uğruna” mücadele ediyorlardı. Aynen Eski Yunanlıların Maraton ve Sulamis’te yaptıkları gibi. Türklerin rakipleri olan Yunanlı savaşçılar ise, en basit lıir askerî planlamadan yoksun olduklarından başka, stratejik bakımdan olanaklarının çok üstünde bir fetih seferini üstlenmiş ordunun mesuplarıydı. Fetih ve emperyalizm idealleri, basit erler için onları hayatlarını feda etmeye özendirecek yeterli nedenler değildir. Erler, yalnızca hayatta kalmak için mücadele ederler. Yunanlı askerlerde ciddi bir ideolojik teşvikin bulunmayışı, Yunanistan’da asker kaçağı veya yoklama kaçağı ilan edilenlerin sayısındaki büyük artıştan da anlaşılmaktadır. Katimerini gazetesi, kaçakları 90.000 kişi olarak hesap ediyordu. I0-7-1921 tarihinde (eski takvim) Harbiye Bakanı Stais şunları söylüyordu: "Eşkiyanın önünü almanın tek çıkar yolu var. Evzon askerlerinden müfrezeler oluş turup oralara göndermek. Ancak Anadolu'daki milli mücadele devam ederken bugün bunu yapmak mümkün görünmüyor. Fakat bu eşkıyanın çoğu o zaman (y.n. : vuni sefer sona erdiğinde) zaten kendiliğinden ortadan kalkacak, çünkü neredeyse tümü asker kaçağı1*5. " Yeni Yunan toplumundaki bu megaloideacı zihniyet, sonunda Anadolu I lellenizminin feci bir biçimde yok olmasına yol açtı. Yunan kara kuvvetlerinin ve o zamanki çok güçlü Yunan filosunun savaşçıları ise, 1922’de göçmenlerin İzmir rıhtımından uzaklaşmalarını destekleyecekleri yerde, kendilerini kurtarma çabası içinde onları terkettiler. Bu tür olayların en fecisi, 25 Ağustos 1922 tarihinde İzmir limanında vuku Inıldu. Olayın görgü tanığı er Argiropulos anılarında şunları anlatmaktadır “Limandaki yabancı buharlı gemilerden birçoğu Hellenleri almayı kabul etmi ştir. Italyan gemileri İtalyanları, İngiliz gemileri İngilizleri v.s. alıyor yalnızca. Punta’y a vardığımızda Trakya 'dan gelen üç buharlı gemi görüyorum, gemilerde 56. ve 25. alay lar General Polimenakos, Platis, Sariyanis ve daha başka subaylar, erlerin inip bir145

144. ^upoütcoç, N., (1974), H MiKpaatartKi) Karaajpoq>f\, o tk . 173. 145. M^upoûKHÇ N , (1974). H M i K p a a ı a T i K t ) Karacnpoipf), oeA. 162.

150

savunma hattı oluşturmalarını söylüyorlar. Fakat asker derhal yuha çekmeye ve aeran diye bağırmaya başlıyor. Bu umutsuz durum karşısında general Polimenakos ve öbür generaller, limanda bulunan gemilerin yanaşmasını ve asker alıp Sakız ve Midilli adalarına hareket etmesini emrediyor ve ağlayarak Karargâha d ö n ü y o r la r ” Yunanlı savaşçılar kendilerini kurtarmak için İzmir Limanını terkettiklerinde, kentin sahiline yığılmış yüz binlerce göçmen Türk ordularını bekliyordu. 0 Türklerin ki, köyleri ve mallan kaçmakta olan Yunan ordusu tarafından iki hafta önce yakılıp yıkılmıştı. Bu savunmasız göçmenlerin arasında yazarın dedesi, annesi1 ve çocuklarıyla birlikte teyzeleri de vardı.

Uşak, Gediz ve Simav kazaları Sotiriadis’e göre yukarıda adı geçen kazalarda 153.860 kişilik toplam nüfus içinde 5.500 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %3,5’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, yalnızca Uşak kazasına değinmekte ve burada 2.384 Rum ile 72.466 Türkün ikamet ettiklerini yazmaktadır.

A FYONKA RAHİSA R SANCA ĞI Bursa vilayetinin en güneyindeki sancak, Afyonkarahisar sancağı, nüfusu bakımından katışıksız bir Türk bölgesiydi. Sotiriadis’e göre toplam nüfusu 250.928 kişi olau bu sancaktaki Hellenlerin sayısı yalnızca 1.200 idi. Buna göre bu bölgede Ortodoks Hıristiyan bulunmadığı söylenebilir. Bu nedenle bölgenin demografisini ayrıntılı olarak incelemeyeceğiz. Ağustos 1922’de Afyonkarahisar bölgesi Ankara savaşının cereyan ettiği en önemli savaş meydanlarından birini oluşturmuştur. Burada büyük bir karşı saldırıya geçen Türk ordusu, Yunan ordusunu tam bir hezimete uğrattı. 13 Ağustos 1922 taı rihinde Kemal Atatürk önderliğindeki Türk kurtuluş ordusunun giriştiği korkunç bir saldırıyla, Ankara savaşının son evresi başlamış oldu. Vasilikos olayı bize şöyle anlatmaktadır:146 146. ApyupöTTOuAoç, A., K., (1985), Mvı)f/£Ç rioAtfjujv 1917-1922, otA. 92. (*) Aera: Yunan ordusunda kullanılan savaş çığlığı.

151

"Sabahın saat 4 ’ü. Seher vakti. Tanyeri yeni ağarmaya ve günün ilk gülüm seyişleri karanlıkları dağıtmaya başlamıştı. Ve birdenbire, ortalığı sarsarak, bek lemediğimiz bir anda ağır toplardan “barrage ” ateşi her şeyi altüst ediyor. Bin tane şeytan birden aynı anda her yöne çelik yağdırıyor, şetani ve kulakları sağır edici bir gürültüyle. Çevredeki bütün arazivi çelik ve dumana boğan düşman toplarının korkunç homurtusu Kalecik geçitlerinde tüyler ürpertici yankılar yapıyor. Topçu bir liklerimizin mevkileri aralıksız bombardıman ediliyor. Siperler dağılıyor, tel örgülerde kocaman delikler açılıyor, patlayan düşman mermilerinden “abris’Ter çöküyor. Topçumuz, düşman topçusunun görülmedik nişancılığı karşısında susmak zorunda kalıyor, büyük kayıplar vererek... Sabah saat 4.10. Düşman topçusu bir-denbire susuyor, ve ardından mevkilermuze düşman saldırısı başlıyor Türkler nara atarak saldırıyorlar, toplarının ateşiyle korunarak. Piyadenin hızlı ve tarayıcı ateşiyle savunuyoruz kendimizi yalnızca, zira Dağ Topçusu mevki değiştirmekle meşgul. İlk düşman dalgaları tarafımızdan biçiliyor Fakat hemen ardından yenileri geliyor, arka arkaya, aralıksız, kararlı ve coşkulu. On dakikalık bir mücadeleden sonra Böliiğümüun 5. Karakolu sarsılıyor, tüm Taburun gerilemesiyle birlikte o da verini terkedivor. Karakol komutam kıdemli başçavuş Papadakis ve erlerin çoğu şehit düşüyorlar. Sırasıyla 4. ve 3. karakollar geriliyor İkinci savunma hattına geçinceye dek karışık tık ve düzensizlik... Türkler görülmedik bir şiddet v<- kararlılıkla saldırıyorlar. Hurraa ılive haykırarak sık dalgalar halinde engel tanımaksızın üstümüze yürüyorlar. I tğradıkları korkunç kayıplara rağmen durmak bilmi-yorlar, ta siperlerimizin önüne, ileriye doğru uzattığımız süngülerimizin ucuna gelinceye dek" 7. ” Cephe bozulduktan sonra Yunan ordusunun gerilemesi düzensiz bir hal ulıyor. Dumlupınar’dan geri çekilirken cereyan eden bazı olayları Vasilikos şöyle anlatıyor: “Neredeyse kuşatılmış durumdayız ... Saflarımızda panik Herkes boğazın ateşe tutulan çıkışından bir an önce geçmek için koşuyordu. Taşımacılar ise yük lerini atıp, bindikleri hayvanlan dörtnala sürüyorlardı, meydana gelen paniğin ilk semptomlarını böylelikle şiddetlendirerek. Hazin ve aynı zamanda insanı umutsuz luğa iten bir manzara. 300 Türk 10.000 askeri kaçırtıyordu. Ağır makinalı tüfek lerin çoğu ve dağ topları, yükletilemedikleri için düşmanın eline düştü ”1478 147. Baoı^iKöç, N., (1992), HpcpoMyıo m ç MiKpaoıaıiKiŞç EKorparcIaç, otX. 169. 148. Baoı^ınûç, N ., (1992), HpcpoMyıo m ç M iKpaoıam üıç EKorparcIaç, o th . 176.

152

Bu savaş olayı, yenilmiş bir istilacı ordunun moralini yansıtmaktadır; aynen Napoleon’un Moskova önündeki büyük ordusunda olduğu gibi. Yunan ordusu boz guna uğramıştı, ancak geri çekilirken Türk topraklarını ateşe vemıeye ve silahsız Türk köylüleri karşısında kıyıcı davranmaya devam ediyordu. Bu tür bir davranışı aynı yazar şöyle anlatmaktadır: "Sabah saat 10 'a doğru demiryolu boyunca yürüyerek geri çekilmeye devam ediyoruz. Ufak yanıyor Çevredeki bütün köyler ateşe veriliyor. Ateş, her yerde ateş... Uşak yolunun iki yanında terkedilmiş çok miktarda cephane. Birçok Türk köylüleri kullandıkları öküz arabalarını tahrip ediyorlar, onlara el koymamızı engellemek için. Çok kişiler yolda öldürülüyor. Önümde bizim birlikten bir taşımacı, silahının namlusunu bir Türkün boğazına dayıyor, ateş edip barut gazlartnm gücüyle başını on beş metre uzağa uçuruyor Ne vahşet!! Boşanmış ne yabani içgüdüler!! Ormanlardaki canavarlar gibi ” Yunan ordusunun bu davranışı, Türk kuvvetlerinin şiddetli tepkisine yol açtı ve öç duygularını artırdı. Türkler, gerileyen Yunan askerlerine uçakla içeriği aşağı daki gibi bildiriler atıyorlardı: "Ey korkak ve alçak Yunanlılar. Köyleri yakmayınız, çünkü onları esir olan arkadaşlarınıza kurdurtacağız " ” Herhangi bir ordunun kitlesel davranışı, ne tesadüfi ne de anlık bir olaydır. Bu davranış, her ulusun daha önce aldığı toplumsal eğitimden kaynaklanmaktadır. Alman ordusunun Yahudiler karşısındaki davranışı, İkinci Dünya Savaşı sırasında biçimlenmemiş, çok daha önceleri Hitler rejimi,tarafından sistemli olarak işlenmiştir. Bazı Yunanlı askerlerin insanlıkdışı davranışları da öyle hiç yoktan ortaya çıkmadı. Yunan milliyetçi eğitim sistemi, ordu ve kilise tarafından verilmiş ve verilmekte olan terbiye yoluyla sistemli olarak işlenmiştir. Bu kurumlar bugüne dek Yunan gençliğine farklı olan her şeyden nefret etmeyi öğretiyorlar. Günümüzde parlak bir örnek, Yunan Kilisesinin yeni lideri Hristodulos. Hristodulos, Veria’daki (Karafere) Panagiya Sümela kutlamalarında, yanında Yunan Cumhuriyeti Devlet Başkanı olduğu halde, halk önünde konuşurken, Türkleri kastederek Doğunun bar barlarından söz etmiştir.149

149. BaoıAiKÖç, N., (1992), HfjepoAûyfO

MiKpaoıama)ç EKarparzlaç, ozh. 181.

153

1919-22 dönemi zihniyeti, 14 Nisan 1921 tarihli (eski takvim) Protevusa gazetesinde yayımlananı makalenin bir bölümünde pek güzel yansıtılmaktadır: “ Verilen bu savaş, Yunanistan in asi Kemal 'e karşı verdiği bir savaş değildir; Yunan ırkının Türk ulusuna karşı verdiği bir savaştır. Üstelik çetin bir savaştır, rakiplerden birinin yok olmasına dek sürecek olan. Ya o, ya biz. Ortası yo km." Uşak’ta talihsiz Türk köylüsünün boğazına kurşun sıkan er, bu cinayetin baş sorumlusu değildir. Baş sorumulular kilometrelerce uzaktaydılar. Türk kurtuluş orduları, Ankara savaşının başlangıcından itibaren iki hafta içinde vatan topraklarından işgalci Yunan ordusunu kovmayı ve İzmir’i yeniden ele geçirmeyi başardı. Savaşlarda binlerce arkadaşlarını yitiren, Yunan ordusu tarafın dan sayısız Türk köylerinin yakıldığını, yurttaşlarının geçim kaynaklarının yok edildiğini, hayvanlarının çalındığını ve silahsız köylülerin hiç sebepsiz öldürüldüğünü gören bu askerler, İzmir’i yaktılar1''. Aynı Türk askerleri, Yunan ordusuna karşı besledikleri müthiş bir kin duy gusu altında (o Yunan ordusu ki, kadın ve çocukları ve silahsız Rum göçmenleri İzmir rıhtımında kaderlerine terkederek, kendisi güvenlik içinde Sakız ve Midilli adalarına sığınmıştı) öç almak için birçok göçmeni, bunların arasında yazarın ata ları da var, öldürdüler. Bu eylemlerinden dolayı Türkleri haklı olarak barbar diye suçluyoruz, fakat daha önce biz ne kadar barbarlık ettik diye biraz olsun kendi kendimize hiç sor muyoruz.

İZ M İT (NİKOMEDEİA) BA Ğ1MSIZ SANCA ĞI İzmit (Nikomedeia) bağımsız sancağı, yönetsel bakımdan şu altı kazaya ayrılıyordu: İzmit, Karamürsel ve Yalova olmak üzere üç kıyı kazası ile Kandıra, Adapazarı ve Geyve olmak üzere üç anakara kazası (Harita 28). Osmanlı İmparatorluğunun başka bölgelerinden gelen Rumlar, özellikle Bithinya kıyılarına yerleşmeyi yeğliyorlardı. Bu kıyılar bölgenin sayfiye yerleriydi.150

150. ^upOUKnç, N.ı (1974), H M iK paoıariK K am m pap^, oeA 166. (*) Yazar, 1922 de İzmir'i Türklerin yaktığını savunan Yunan tezini benimsemektedir,

154

1912’de İzmit sancağında 242.333 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 73.134 Hellen ikamet ediyordu ve Hellenler nüfusun %30,1’ini oluşturuyor lardı l5'. Anagnostopulu, Rum sayısını Sotiriadis’in yazdığından 22.900 kişi daha az olarak göstermektedir. Kesin olarak, yazar, İzmit (Nikomedeia) sancağındaki Rumların 73.134 kişi yerine 50.224 kişi ve 365 aileden ibaret olduklarını yazmaktadır.

İZM İT SANCAĞININ KIYI KESİMİ İzmit (Nikomedeia) kazası Sotiriadis’e göre 1912’de İzmit (Nikomedeia) kazasında 42.876 kişilik toplam nüfus içinde sayıları az olan Hellenler 3.603 kişiydiler ve nüfusun %8,4’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu kazayla ilgili olarak, 5.290 kişiye ulaşan daha büyük bir Rum sayısından söz etmektedir. Bu Rumlardan 1.200’ü sancağın aynı adı taşıyan merkezinde ikamet ediyordu; bunların anadilleri Rumca ve Ermenice idi. Kazanın geriye kalan tüm Rumları Rumca konuşuyorlardı. Bunlardan 1.020’si Neohorio köyünde, 1.500’ü Karatepe köyünde, 900’ii Eşme köyünde ve Bursa sancağının Mihaliç (Karacabey) köyünden gelmiş olan 1.300’ü Mihaliçion köyünde ikamet ediyorlardı. Öbür Rumların nereden geldikleri .saptanamamıştır. Yazar, İzmit ve dolaylarındaki Rumlardan bir bölümünün Ermenice konuştuğunu ve Protestan olduğunu yazmaktadır. Burada büyük bir olasılıkla Hayhurumlar kastedilmektedir. Ancak Protestanlıkla Ortodoks Rum kavramının dışına çıkılmaktadır.

151. Soteriades, G , (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula andAsia Minör, page 6: Statistics of the Population, divided according to Nationalities, of the Sandjak o f ISMID. 1912. Sandjaks

Kazas

Ismid

1. 2 3, 4 5, 6.

Ismid Karamoursel Yalova Adapazar Kharıdra Gheive

Turfcs

Greeks

Armenians

Jews

18.223 fi.000 5,000 32.374 37.452 ıs son

3 608 19.732 14.894 14.333 7.689 12.88

18.550 2.875 1 0Û0 14.220 5.101 6 889

2 500

116.949

73 134

48.635

2.500

Gipsis

Totaal

108

42.876 27.607 20 894 61 934 50.242 38.780

1.115

242.333

1 007

155 Karamürsel kazası 1912’de Karamürsel kazasında 27.607 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre çok kalabalık olan Hellenler 19.732 kişiye ulaşıyor ve nüfusun %71,4’ünü oluşturuyorlardı. Bu kazadaki Hellen sayısı konusunda Sotiriadis ile Anagnostopulu’nun bil gileri arasında çok büyük fark var. İkinci yazar, Sotiriadis’e bakışla, 13.362 daha az Rumdan; kesin olarak, 19.732 yerine 6.370 kişiden söz etmektedir. Bu fark. Birinci Dünya Savaşında Ayvalık sakinleri gibi Karamürsel sakin lerinin de muhtemelen yerlerinden uzaklaştırılmalarıyla meydana gelen nüfus azal masından kaynaklanmaktadır belki. Anagnostopulu, Karamürsel kentinde Rum varlığından söz etmemektedir. Rumlar, kent dolaylarındaki dört köyde ikamet edi yorlardı. Salt Ortodoks Hıristiyanların yaşadıkları bu köyler şunlardı: Rumca konuşan 950 Rumun bulunduğu kıyı köyü Koııçes, Türkçe konuşan 1.800 Rumun bulunduğu kıyıdan az uzaklıktaki Filaciki köyü, Rumca konuşan 1.120 nüfuslu Tepeköy (Herakleion) ve Rumca konuşan 2.500 Rumun bulunduğu Kızderbent köyüIS2l!i. Yukarıda adı geçen köylerin sakinlerinden Kızdcrbentlilerin Rumca konuş tuklarından söz edilmektedir ki, bu doğru değildir. Çünkü başka kaynaklardan bilindiği gibi, bu köyün sakinleri Arnavutça konuşan Ortodokslardı ki, daha son raları llellenleşmişlerdir.

Yalova kazası Yalova kazasında 20.894 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 1912’de 14.894 Hellen yaşıyordu ve Hellenler nüfusun %71,1’ini oluşturuyorlardı. Sotiriadis’in tersine, Anagnostopulu, 5.000 kadar daha az Rumdan; kesin olarak, 14.894 kişi yerine 8.933 kişi ve 277 aileden söz etmektedir. Bunlar da yak-152

152. AvaYVüiCTTOnoûAou, t . , (1997), MiKpâAala. 19oç aıtilv-1919, oı EMrjvop86GoÇtç Kotvörrırtç, 184. "91. Ouruı xujpıâ, anö ra orroia rta a rp a Pplaravraı az OTTÖOTaan pıaç uıpaç arrb rrı 8âAaaaa (EApaAl, Eaçpâvı, Ayraç XapâAapnoç r a i K o v t İkioi) r a i r a PAAa ıtoo e p a <nr|v o k ti ) (Koupl, Toıvâp, Ayla Kupunu1) Kaı KarıpAl). ouyKpoTOûv ra TiEpfruıpa t ijç nâAogaç, Evli) rtooEpa aKöpr), to K ovrotç orr)v aKTf), TO <t>uAaT$KIO OE KÖTTOIO 00100X001) OIT'aUTf)V. TO TartKiöf o e t m AÛq>0 KOI 10 K R v t e p P e v t o t o EOÜ)TEpiKÖ OTTOTEAo UV TO ITEpftUipO TOU K a p a p O u p O tA " . oeA

156

laşık olarak toplam 10.000 kişiye eşdeğerdi. Yalova kentinde çok az sayıda Rum vardı. Kent dolaylarında ise tüm sakinleri Rumca konuşan sekiz köy bulunuyordu. Bunlardan dördü kıyı köyleriydi, öbürleri ise kıyıdan bir saatlik uzaklıkta bulunu yordu. Bu köylerdeki Rumların nereden geldikleri saptanamamıştır. Kıyı köy lerinden Kuri köyünde 2.080 Rum, Çınar köyünde 92 Rum aile ve 100 Türk aile, Aya Kiryaki köyünde 1.350 Rum ve Katırlı köyünde 2.663 Rum vardı. Anakara köylerinden Elmalık köyünde 1.630 sakin. Safran köyünde 563 sakin, Ayos Haralambos köyünde 657 sakin ve Kadıköy’de 185 aile vardı.

İZM İT SANCAĞININ ANAKARA KESİMİ Geyve, Adapazarı ve K andıra kazaları Geyve kazasına Sotiriadis’e göre 1912’de 38.780 kişilik toplam nüfus içinde 12.883 Hellen yerleşikti ve Hellenler toplam nüfusun %33,2’sini oluşturu yorlardı. Anagııostopulu, Geyve kazasıyla ilgili olarak, orada Sotiriadis’in yazdığın dan 6.402 daha az Rum bulunduğundan söz etmektedir. Kesin olarak, 12.883 yer ine 6.481 kişiden söz etmekte ve Ortodoks Hıristiyanların eskiden nüfusun %18,4'ünü oluşturduklarına, bu oranın da yapılan demiryolu nedeniyle daha son raları %33,2’ye yükseldiğine işaret etmektedir l53. Yazar, bu gözlemleriyle Sotiriadis’in 1912’ye ilişkin verilerini kabul etmektedir. İki yazarın nüfus verileri arasındaki büyük fark, sultanlık rejiminin gerek Ortodoks gerekse Monofizit Emıenilere karşı uyguladığı tenkil nedeniyle meydana gelen nüfus kaybından kay naklanmaktadır belki. Geyve ve Adapazarı bölgesindeki Rum nüfusun yapısını daha dikkatli incelediğimizde, bu Rumların oraya 1608 tarihinde yerleşmiş Hayhurum adıyla bilinen Ortodoks Ermenilerden ibaret olduklarını görürüz. Hayhurum sözcüğü, Hayh (Ermeni) ve Urum sözcüklerinden oluşmaktadır1” . Bu Ortodoks Emıeniler 19. yüzyılda 15.000 kişiyi aşkın bir nüfusa sahiptiler ve özellikle Hudi 153. AvayvujOTOTTOÜAou, I . , (1997), Mııcpâ Aaia, 19oçaıdıv-1919, oı EAArjvopSööofcç K o i v 6 atJı. 159: "O KaÇâç tou » tu lle , Y napdScıypa, av ıcaı ITOÂU panpıa anö in BPÂaaaa KaroiKf.im kötü 10 33,2% and) Pupıoüç, Evli) pEpiKÖ xpdıvıa npıv a TIĞ Tqv EyKOidaıaan ıqç aı6npo6popiKd|ç ypappd|Ç, oı Pıapıof Sev avnnpoaunTEuav ırapâ pövo ra 18,4% tou nAnSuopaü"

t i }TCÇ,

157

(Saraçlıüstü), Ortaköy ve Fındıklı köylerinde ikamet ediyorlardı 15‘. Çok azı da Sazlı ve Küp köylerine yerleşikti. Çağdaş Yunan bibliyografya kaynaklarına göre, I lellenleşmiş bu Ermenilerin büyük bir bölümü Nisan 1920 tarihinde Kemalistler tarafından yok edilmiştir154155. Söylentiye göre 1608’den önce Hayhurumlar, Erzincan kentinin güneyinde Fırat Irmağı boyunca Eğin diye bilinen bir bölgedeki 12 köyde yaşıyorlarmış. Dunlardan en bilinenleri Bag, Zorak, Musaga ve Sirzu köyleridir. Hayhurumlara Eğin bölgesinin doğusunda bulunan Hogus ve Mamsa köylerinde de rastlanılmış. Hu son köy, Çemişgezek yöresinde bulunmaktadır ve Ermeni kökenli Bizans imparatoru İoannes Çemiskes bu yöredendir. Zorunlu nüfus mübadelesinden sonra (mübadeleyi öneren Elefterios Venizelos hükümeti olmuştur), Mamsa sakinleri Kılkış’ın Zaharatos mahallesine yerleştiler. Flogus köyünden 50 Ortodoks Ermeni ailesi Selanik’in Diabata köyüne yerleşti. Eğin bölgesinden 70 Hayhurum ailesi de kuzey Eboia’daki (Eğriboz) Kastaniotisa çiftliğine yerleşip, oraya Yeni Egin’i kurdu. Bu Ortodoks Ermenilere ait değerli kilise eşyaları Atina’daki Benaki Müzesinde bulunmaktadır. Ortodoksluğa bağlı kalan bu Hayhurumlar, bugün bile I rmenice konuşmaya devam ettikleri halde, Hellenleşmiş bulunmaktadırlar. Hayhurumların “Ermenileşmiş Hellenler” olduklarına dair çağdaş Yunanlı yazarların iddialarını. Yeni Yunan milliyetçilik söylencesinin alışılagelmiş konu larından biri olarak değerlendirmek gerek. Tarihten bilinen bir şey varsa, Kuzey Kapadokya bölgesine ve Eğin kasabasının bulunduğu yöreye Yunanlı kolonistlerin hiçbir zaman yerleşmedikleridir. Adapazarı kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, 1912’de 61.934 kişilik toplam nüfus içinde bu kazada 14.333 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %23,1’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre, Adapazarı kazasında Sotiriadis’in yazdığından 2.729 daha az Rum vardı. Kesin olarak, yazar, Adapazarı kazasında 11.604 Ortodoks Hıristiyanm yaşadığını bize bildirmektedir. Bunlardan 5.000 kişi 12.000 Türkle bir

154. BoyıaTÇİ&nç, t, K.. (1891), Apfitvöıpaıvoı EMıjvcç ev Xouöiaı n jç M.Aolaç, OEA. 2: TAutaaa AnAoupf.vr] civaı tuv prv ToOpıcujv q ToupKiKi), iu jv ö t Xpıanavûv q Apııcvncrı KaAoAvraı XalxopoûpnDeç tpaı Appevo-EAAnveç, euplOKOvraı ö t ev il) ora p /ta Eyiv rpç Appevıaç, nAI)v rou Xouölou, OpıpKIOI Kaı tou OouvrouKAı) Keıptvıav ev Bıöuvta " 155. Avacrraaıâöou, r , I., (1948), Xaıx Xoupoûp (ApuıvöyAuıooı EMıjveç), oeA. 44: "OAÖKAnpoç a tAApvıapöç Tetıpc, OpTâKioı, avSıtıv tıç epTröpıov, eıç pıoprutavlav, eıç ttAoutov, TrepıAap0âvu>v ra xu>pla fK fjfit, OprÖKia, Mnoupxavı£. laoA i, Xouöl, Kıoum pe 15 Kaı ttAEov xıAıâfieç KaTOİpcouÇ'.

158 likte kazanın aynı adı taşıyan merkezinde ikamet ediyordu. Kazanın taşra kesiminde ise. Sapanca köyünde Rumca konuşan 178 Rum, Sandoğan köyünde Rumca konuşan 1.387 sakin ve Eskice köyünde Rumca konuşan 187 Rum yaşıyordu. 19. yüzyıl sonlarında Adapazarı kentinin kuzeydoğusuna, Karadeniz kıyılarına doğru ve Sakarya Irmağının doğu yakası boyunca 14 köye Pontuslu maden işçileri yerleşti. Bunlar, 4.452 kişi ile 356 aileden oluşuyorlardı. Ayrıntılı olarak, Pontuslu bu maden işçilerinden 788 kişi Yaşlıgeçit köyünde, 365 kişi Paralı köyünde, 130 kişi Çatalova köyünde, 356 aile Karapelit köyünde, 712 kişi Kirazlı köyünde, 248 kişi Subatağı köyünde, 275 kişi Aktaş köyünde, 311 kişi Kestanepmarı köyünde, 561 kişi Kurupınar köyünde, 751 kişi Çobanyatağı köyünde, 256 kişi Ardıçpelit köyünde, 177 kişi Yukarı Yenidağ köyünde ve 139 kişi Aşağı Yenidağ köyünde ikamet ediyorlardı Kandıra kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, 1912’de bu bölgede 50.242 kişi lik toplam nüfus içinde 7.689 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %15,3’ünü oluşturuyorlardı.

Harita 28: İzmit ve Üsküdar sancaktan, bu sancaklardaki kaza merkezlen ve Sotiriadis’e göre 1912’de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı.1

1 Sfi A voymuiötottouAoij. I., <1S97), MiKpâ Aain 1âcç mıuv-1Q1Q o ı EAAnvopdööoÇrç Ko/vörrçrcç, 1 "92 H ndAn AvıânaÇupı, u* Koıvdının 5 OCC koto[k(ijw, nsp BdÂAnaı ottû ö£kq ttepİttou xw pıâ-HooAI, K n o lı. riopcAI. ToaıdAcflo Kcpdn Ait KıoupfaAl lotHJnoTdr A«adç Kfarav^TTivap, KaupOuvTtpf Tooutiövv aTQlC Ap^ıÇmAiT-, m cnala âAa leaTOKOûvTa and Pujuioüç tol riövTOU”

oeA

159

Anagnostopulu, 1.413 daha az Rumdan, kesin olarak 6.276 kişiden söz etmekte, ancak bu Ortodoks Hıristiyanlaria ilgili başka ayrıntılara yer vermemektedir.

ÜSKÜDAR (SKUTARİ) SANCAĞI Osmanlı egemenliğinin ilk yıllarında Üsküdar sancağı bölgesi, Hıristiyan nüfus bakımından boşalmıştı. Oraya Rumların yerleşimi, İstanbul’daki Hıristiyan nüfusun artışı sayesinde çok daha sonraları ve gitgide gerçekleşti. Üsküdar sancağı, İstanbul vilayetinin Asya bölümünü oluşturuyor ve güneyde Üsküdar (Skutari), Kartal, Gebze ve Adalar (Pringiponisia) kazaları ile kuzeybatıda Beykoz ve Şile kazalarına ayrılıyordu (Harita 28). 1912’de Üsküdar (Skutari) sancağında 258.490 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 74.457 Hellen ikamet ediyor ve Hellenler nüfusun %28,8’ini oluş turuyorlardı l” . Anagnostopulu, 57.734 Rumdan söz etmektedir. Bu Rumlar, Sotiriadis’in söz ettiği Beykoz kazasındaki 2.597 Hellen de katılırsa, 59.951 kişiye ulaşmaktadırlar.

ÜSKÜDAR (SKUTARİ) SANCAĞININ GÜNEY KESİMİ Üsküdar (Skutari veya Hrisoupolis) kazası Üsküdar kazasında Sotiriadis’e göre 1912’de 168.787 kişilik toplam nüfus içinde 34.640 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %21,7’sini oluşturuyorlardı,

157. Sûteriades, G., (1919), Hellenism in tiıe Balkan Peninsula andAsia Minör, page 6: Statistics of the Population, divided according to Nationallties, of the Sandjafc of SKUTARİ (USKUNDAR). 1912. Sandjaks

Kazas

Skutari

1 Skutari 2 Kharlalimi 3 Guebize 4 Princes Isds 5 Beikcz 6 Chili

Turks

Greeks

Armenians

Jews

81 117 10 500 12.300 670 4 894 14 80

34.640 9.670 8.000

50.360 2.200

5 670 25

10.250 2.597 9.300

300 1.900 800

124 281

74.457

35,560

Gipsis

Totaal 168 787 22.395 20.600 12.020 9 788 24 900

5.695

258.490

160

Anagnostopulu, aynı kazayla ilgili olarak, Sotiriadis’in yazdığından 9.080 daha az Rumdan söz etmektedir. Kesin olarak, yazar, Rumların sayısmı 34.640 ye rine 25.560 olarak göstermektedir. Tümü Rumca konuşan bu Ruınlardan 12.000’i Kadıköy’de (Khalkidon), 3.560’ı Üsküdar’da (Skutari), 5.000’i Kuzguncuk’ta, 4.000’i Çengelköy’de, 1.300’ü Kandilli’de, 1.200’ü Paşabahçe’de, 500’ü Beyköy’de ve 2.000’i Arvanitohori’de (Arnavutköy)'"’ ikamet ediyorlardı. Sözü edilen bu Rumların nereden geldikleri saptanamamıştır.

Kartal kazası 1912’de Kartal kazasındaki llellen nüfus, 22.395 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 9.670 kişiye ulaşıyordu ve Hellenler kaza nüfusunun %43,1’ini oluşturuyorlardı'' Anagnostopulu, Sotiriadis’in yazdığından 3.170 daha az Rumdan söz etmektedir. Kesin olarak, yazar, 9.670 yerine 6.500 Rumca konuşan Rumdan söz etmektedir. Bunlardan 1.220 kişi Hartalimi’de (Kartal), 1.000 kişi Malköy’de, 2.800 kişi Panteikhion (Pendik) köyünde ve 500 kişi Tuzla köyünde ikamet ediyor lardı. Rision (Darıca) köyündeki Rumların sayısından söz edilmemektedir.

Adalar ve Gebze kazaları Marmara Denizine doğru kıyı şeridi boyunca sıralanan Pringiponisia (Adalar), neredeyse tüm olarak Rum nüfus içeriyordu Sotiriadis, 1912’de 12.020 kişilik toplam nüfus içinde Adalar (Pringiponisia) kazasında 10.250 Hellen bulunduğunu 'yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %85,2’sini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, daha büyük bir sayı vererek, Rumları 16.854 kişi olarak göstermektedir. Bunlardan 5.000 kişi Pringipos adasında (Büyükada), 3.000 kişi Halki’de (Heybeliada), 3.000 kişi Antigoni’de (Burgaz Adası), 354 kişi Proti’de (Kınalıada), 1.000 kişi Büyük Bakkalköy’de, 1.500 kişi Küçük Bakkalköy’de ve 3.000 kişi Paşaköy’de ikamet ediyorlardı. Adalarda her zaman Rumlar vardı. Gebze kazasında 20.600 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis 1912’de 8.000 Hellenin ikamet ettiğini yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %38,8’ini oluşturuyorlardı.(*) (*) A rnavulkûy burada besbelli yanlışlıkla zikredilmektedir.

161 ÜSKÜDAR (SKUTARİ) SANCAĞININ KUZEYBATI KESİMİ Sile ve Beykoz kazaları Kuzeydeki Şile kazasına 24.900 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre I912’de 9.300 Helleıı yerleşikti ve Hellenler nüfusun %37,3’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu. Rumca konuşan 8.500 Rumdan söz etmektedir. Bunlardan 2.500 kişi Şile’de, 2.500 kişi Ano Neohorion’da ve 3.500 kişi Kato Neohorion’da ikamet ediyorlardı. Bu Rumların nereden geldikleri saptanamamıştır. Sancağın batısında ve İstanbul Boğazı üzerinde Beykoz kazası bulunuyor du. Buraya Sotiriadis’e göre 1912’de 9.788 kişilik toplam nüfus içinde 2.597 Hellen yerleşikti ve Hellenler nüfusun %26,5’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu bu Rumlarla ilgili bilgi vermemektedir.

163

ANADOLU’NUN İÇ BÖLGELERİ

KONYA VİLAYETİ

Anadolu’nun içi, alanı pek geniş bir bölgeydi ve nüfusu, kıyı şeritlerinin ıılllusuyla karşılaştırıldığında, belirgin bir ekonomik ve kültürel farklılık gösteriyordu. Bu uçsuz bucaksız bölgenin doğuluları, soy bakımından kimlikleri zor belirlenen bir halklar okyanusu izlenimini veriyorlardı. İkonioıı (Konya) vilayeti, yönetsel bakımdan şu beş sancağa ayrılıyordu: I )ı1ada Konya sancağı, doğuda Niğde sancağı vc batıda İsparta, Burdur ve Antalya .nacakları (Harita 29). Konya vilayetindeki Ortodoks Hıristiyanların sayısı, önemsiz sayılacak

164

ölçüde azdı. Sotiriadis’in verilerine göre, bu vilayette 1.101.549 kişilik toplam nüfus içinde 87.021 Rum vardı ve Rumlar tümün %7,9’una tekabül ediyorlardı. Rum sayısının en düşük olduğu yerler, Konya vilayetinin üç batı sancağıy dı; yani İsparta, Burdur ve Antalya sancakları. Burada 545.879 kişilik toplam nüfiıs içinde Sotiriadis’c göre 22.914 Hellen vardı ve Hellenler tümün %4,1’ini oluşturu yorlardı. Başka araştırıcıların verileriyle karşılaştırıldığında, Sotiriadis’in bu veri lerinin abartılı olduğu görülmektedir. Gerçekte bu bölgelerdeki Rıınılar çok daha azdılar. Anagnostopulu, bu üç sancaktan hiç söz etmemektedir. Önemsiz sayılacak ölçüde Ortodoks Hıristiyan içerdikleri için son iiç batı sancağıyla ilgilenmeyeceğiz. En çok Ortodoks Hıristiyan içeren sancaklar, Niğde ve Kayseri sancaklarıydı; bun lardan İkincisi, yönetsel bakımdan Ankara vilayetine bağlıydı.

KONYA SANCAĞI Selçuklu Türkleri Anadolu’yu 1071 ’de istila ettiler. Selçuklu istilası döne minde Konya ve Kapadokya nufusu, Monofizit Ermenilerden, Ortodoks olmayan Süryanilerdcn ve Romalılardan oluşuyordu. Bu son öğeye Hayhurum adıyla bili nen ve Ermenice konuşan az sayıdaki Ortodokslar da dahildiler. Romalılar, özellikle Ortodoks Kapadokyalılar ile Ortodoks İsauriyalı Süryanilerdcn oluşuyorlardı. Onlar, geçmişte ulusal dillerini terkederek. Hıristiyanlaşma yoluyla Yunancayı benimsemişlerdi. Bu amaçla, ilk olarak Araml (İbrani) dilinde yazılmış olan Eski ve Yeni Ahit’in Yunanca çevirileri kullanılmıştı, İ.S. 620 tarihinde, o zamana dek yalnızca kilise dili olan Yunanca, impara tor iradesiyle Doğu Roma İmparatorluğunun resmî dili olarak kabul edilerek Latincenin yerini aldı. İmparatorluğun Ortodoks nufusü, Romaîos (Romalı) adıylıı anılırken, daha sonraları Romios (Rum) ve son yüzyıllarda Bizanslı adım aldı; kilise örgütü olarak ise İstanbul Ortodoks patriğine bağlıydı. Selçuklu istilasından sonra Konya’daki Ortodoks Hıristiyanlar ataşındı İslamlaşma önemli boyutlara ulaştı. 13. ve 14. yüzyıllarda ise, Celâleddin Rumi tarafından kurulan İslâmî Mevlevi tarikatının etkisi sayesinde kitlesel bir biçim aldı. Tarihten bilinen kitlesel bir İslamlaşma, Rumî’nin torunu Amir A rifin cenazı töreninde 1320’de vuku buldu. 19. yüzyılda Konya sancağının çok az kent ve köylerinde Ortodoks Hıristiyan, nüfus vardı. Ayrıntılı olarak, sancakta yalnızca on Rum cemaati vardı ki, bunlardım^ birçoğu Kapadokya’dan gelen göçmenlerce kısa bir süre önce kurulmuştu.

165

Konya sancağı yönetsel bakımdan on bir kazaya ayrılıyordu. Kuzey kesi minde Akşehir (Philomelion) ve İlgın kazaları; orta kesiminde Konya kazası; güneybatı kesiminde Beyşehir, Seydişehir, Bozkır ve Hadım kazaları; ve son olarak güneydoğu kesiminde Karapınar, Karaman, Ereğli ve Espiasan (Halkapınar) kazaları vardı (Harita 30).

Harita 30 Konya sancağı, sancaktaki kaza merkezlen ve Sotiriadis'e göre 1912’de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı.

Konya sancağındaki Ortodoks Hıristiyanlan incelerken, Sotiriadis ve Anagnostopulu’nun verilerinden başka, ayrıca 1916 tarihinde Yunanistan Dışişleri Hakanlığına iletilmiş Konya Yunan Konsolosluğuna ait resmî bir belgede içerilen demografik bilgileri de kullanacağız15'. Söz konusu belgenin yazarı, özentili bir kibir ve milliyetçilik havası içinde -bu kavramlar birbirine sıkı sıkıya bağlıdır- bazı köylerdeki Ortodoks Hıristiyanlar hakkında pek küçümseyici ifadelere baş vurmakIndır. Sotiriadis istatistiğine göre Konya sancağında 325.180 kişilik toplam nüfus158

158 A vqyvii1(tiott™A ou. I . , (1997) MiKpü Acria 19oç nıüıv 1Q1Q oı EMnmpOööoÇcç KoıvûniTEç. ■mA 581 " nnpripmtıa npcÇtvırı) Avaıpnpri yıo ıpv Kaıranüoıta (IAYE. riptaBtla Kuıvcnavm/oımdAF ı,ıı, 1915. R/59) TevikÖv RaaıAmâv npoÇfvrlmı Ap 17"

166

içinde 8.559 Hellen vardı ve Hellenler tümün %2,6'sını oluşturuyorlardı. Yukarıdaki verilerin tersine, Anagııostopulu, Konya sancağında toplam 6.974 Rum ile 30 Rum ailenin varlığından söz etmektedir.

KONYA SANCAĞININ KUZEY KESİMİ Akşehir (Philomelion) kazası Toplam nüfusu 37.911 kişi olan Akşehir (Philomelion) kazasına 1912’de Sotiriadis’e göre 1.860 Hellen yerleşikti ve Hellenler toplam nüfusun %4,9’unu oluşturuyorlardı. Anagnostopulu da aynı Rum sayısını vermektedir. Bu Rumlardan 30 aile, Akşehir Ortodoks cemaatini meydana getiriyordu; bu aileler oraya Permata ve Ilgın köylerinden yakında gelmişlerdi. Bu Rumlar, kasabada yaşayan 2.000 Müslüman ve 300 Ermeninin yanında küçük bir azınlıktılar159. Kazanın Türkçe konuşan öbür Rumları, komşu Permata (Bermede veya (iâvurköy) köyüne yerleşik olup, 800 Müslüman ile birlikte yaşayan 1.800 kişilik bir Ortodoks cemaat oluşturuyorlardı. %80’i çömlekçilikle uğraşan bu Rumlar, Karamanlıca diye adlandırılan bir dil, yani Türkçe konuşuyorlardı. Bu köy sakinlerinin ulusal kimliğiyle ilgili olarak 1916 tarihli konsolosluk raporunda şöyle denilmektedir: "... Yeterli sayıda genç yetiştirildi, onlar, elverişli millî-dini himaye ortamından yararlanılarak, önce Samos, İzmir, Kayseri ve Atina'daki yüksek * okullara alındı ve o okullarda milli bakımdan gerektiği gibi eğitilip, ardından bura da uyku halindeki millî duyguyu yeniden ateşlemekte gerekli kıvılcımlar olarak kulı lanılmava yaradılar " Anadoludaki Ortodoks Hıristiyanların uyku halindeki millî duygulanıp ateşlemek ifadesiyle ilgili olarak, buradaki görüşün, Yunan ulusal kimliğinin zamaıl içindeki sürekliliğine dair milliyetçi söylenceyi de açıkladığına işaret etmek gerek.

159. AvayvcücrTOTrouAou, I . , (1997), M/rçpd A n la , 1 9 o ç a ıu jv -1 9 1 9 , oı EAAr)vopQ6öoÇfX, K o ıvö rp re ç *

CT£A 173 : "npoaEYYiÇovTaç ıo

oavT^ÖK ıou İkoyI ou arrö to flrtpEin,

n TTptınoç paç crraBpöç Eİvaı

Xip to ottoİo öio 6 £tei EAArıvopfiĞöoÇr] KOivöınra m rö EiKOfJiTrfvTE p t TpıövTO oikoy ^veieç"-

Akafl

167

Son yüzyıllarda Anadolu’da, ve özellikle iç bölgesinde, bugün anladığımız biçimiyle Yunan ulusal bilinci veya başkacası yoktu. Ulusal bilinçler ilk kez Batı Avrupa’da Aydınlanma döneminde ve Fransız İhtilalinden sonra biçimlenmeye başladı. Yüz yıl sonra, yeni açılan eğitim kuramları aracılığıyla, Anadolu böl gesinde de ortaya çıktı. Rum eğitim kurumlan, bölgedeki Ortodoks topluluklarına önce ulusal ideolojiyi ve daha sonralan, eğitimciler aracılığıyla, milliyetçi ve aynı /amanda emperyalist bir saplantı olan Megali İdea’yı aşıladı; bilinen felaketlere yol açarak.

Ilgın kazası Ilgın kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, 19!2’de orada 22.415 kişilik toplam nüfus içinde 690 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %3,1’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu kazada 400 Rumun varlığından söz etmektedir. Bu Kumlar tümüyle Ilgın kentinde oturuyorlardı ve oraya Kapadokya’dan yakında gelmişlerdi "

KONYA SANCAĞININ ORTA KESİMİ Konya kazası İkonion (Konya) kenti, aynı adı taşıyan vilayetin merkezi ve eskiden Selçuklu sultanlarının başkenti, kayda değer sayıda Ortodoks nüfus içermiyordu. Kesin olarak, 1886’da Konya’da Ortodoks Rumlar 60 aileydiler. 1916'da ise, böl genin imparatorluktaki büyük kentlerle demiryolu bağlantısı sayesinde komşu Hıristiyan toplulukları celpeden kentte bazıları Türkçe ve bazılan Rumca konuşan Kumlar 1.024 kişiye ulaşmışlardı. Aynı tarihte Müslümanlar 41.969, Ermeniler de 1.822 kişiydiler.160

160. AvaYVüjaroTToüAou, I., (1997), Mı*pâ Aofa, 19oç aıtijv-1919, oı EAAqvopdööoÇcç KoıvöTqr£Ç, errA 174:" «k jv

g£xP' va tpTâooupE

ottö tfjv

oto

lAyKfv

nevı^yıa pûAıç o ik o y £veieç oı

ottoIeç n p ö o ç a îa

Tn.piox|1) TiK KaTTTTaöOKİaç ammAoûv rov opSööoÇo nAnBuopö

tqç TröAnç".

pcTavûOTCu-

168

Sotiriadis, Konya kazasına değinirken, bu kazanın 1912’de 74.308 kişilik toplam nufiıs içinde 4.822 Hellen içerdiğini bize bildirmektedir; Hellenler, tümün %6,5’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, 4.024 Rumun varlığından söz etmektedir. Bunlardan bazıları Türkçe ve bazıları Rumca konuşan 1.024 Ortodoks, Konya kentinde yaşı yordu. Onlar oraya Sille’den ve Kapadokya’nın daha başka bölgelerinden gelmişlerdi. Kazanın taşra kesimine gelince. Sille kasabasında 3.000 Hellen 4.000 Türkle birlikte yaşıyordu. Kasabanın Epir ve Lakonia’dan gelmiş olan nüfusu bir zamanlar tümüyle Ortodoks idi"". Sille nüfusu, 19. yüzyıl başlarında 1.500 Ortodoks aile ile 50 Müslüman aile içeriyordu. 1916’da ise, 1.000 Müslüman aileye karşılık, Ortodoks nüfus 400 aileye düşmüştü. Aynı döneme ait konsolosluk raporu, 3.000 Ortodoks ile çoğunlukla fakir fukara 4.000 Müslümandan söz etmektedir. Yunan konsolosunun Sille sakinleriyle ilgili yorumu ilginçtir: "Silleli soydaşlar, bölgenin belki de en mutlu insanlarıdır. Zira bu uçsuz bucaksız ildeki Müslümanların saflıklarından yararlanarak, olağanüstü faaliyet ve marifetleri sayesinde, onların çalışma ürünlerim tefecilik yöntemiyle önceden satın almakta ve onları maddi ve manevi boyunduruk altında tutmaktadırlar... Bu büyük refah ve ilerleme içinde ne yazık ki hiçbir ciddi millî mesele üzerinde kafa yor■ madılar ve uygunsuz yollarla kazandıkları bütün paralarını, oradaki tepeler arası na gösteriş için kendilerine çok masraflı konaklar inşa etmek gibi boş işlerde, her çeşit şehvet peşinde, kötü yolda ve ahlaksızlık işlerinde harcadılar." Yunan konsolosu, cahil Türk köylülerini tefecilikle sömüren Sille sakinleri ni mutlu insanlar olarak nitelendirirken, millî amaçlar için para vermediklerinden dolayı onları en ağır sözlerle suçlamaktadır. Bu konsolosluk belgesi aynı zamanda istilacı Türklerin Rumlara zulmettikleri kuramını da çürütmektedir. Bizans İmpara torluğunda özgür üreticilere nice ağır vergiler konulduğu ve vergilerin çoğu kez üre timin %90’uıa varan bir oranı kapsadığı, derebeylerinin ve manastırların ise vergi den bağışık oldukları bilinen bir gerçektir. Yunan konsolosunun yurtseverce öfkesi,16

o e A.

161. A v a y v ü ja ıo r r o ü A o u . I . (1997), Mırpâ Aala, 19oç caUıv-1919, a EMıjvop&SöoÇcç K o ıv ö rrçre f, 174: " O n A n B u o p ö ç ı r i î , köttote e Ç oAoKAr'ipou o p 8 ö 6 o ( o ç , ö ıa ın p E l a ı t û p n a u u ) r n v ettox 4 p n ►

aoppO T T la a v â p E a a

cttouç

x p ıa n a v o u ç xaı ro u ç p o u a o u A p û v o u ç p s a a ç r ) n to n p d u a r ı ç

to u xpiotiovikoü

n A n B u a p o ü . n a p 'ö A a a u r â n E A A nvopB âöoÇ n K O v b ın ifJ i n ç OTToiaç o n A n B u a p ö ç , a ü p e u v a p e KÖTTOIEÇ p a p ıu p lE Ç , fx E tiç plÇ sç

to u

a ı r ) v U TTEipo kqi a ı r ) A a K u ıv la ..." .

169 kasabanın zengin Rumlarına yaptırım uygulayamadığından ileri gelebilir. Benzeri yaptırımlara tarihî bir örnek, Yunan Genel Kurmay Başkanlığının tarih kitabmda var. Ihına göre, Selanik Yunan Konsolosluğunca yönlendirilen Selanik İnfaz Birliği, 1‘106'da, öbür eylemleri yanında, konsolosun direktiflerine uymayı kabul etmediği iyin Papazahariu adındaki soydaşı katletmiştir. Desteklenmesi için konsolosun maddi yardım istediği Megali İdea saplantısı, 8 yıl sonra binlerce Rumu ve Türkü göçe, ekonomik yıkıma, hatta ölüme sürükleyecekti.

KONYA SANCAĞININ GÜNEYBATI KESİMİ Beyşehir, Seydişehir, Hadım ve Bozkır kazaları Bozkır kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, orada 32.417 kişilik toplam nüfus içinde 310 Hellen bulunduğunu yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %1’ini oluşturu yorlardı. Anagnostopulu, Türkçe konuşan bu Rumların Kayseri’den geldiklerini ve bölgedeki maden ocakları nedeniyle oraya yerleştiklerini yazmaktadır1". Üç güneybatı kazası, yani Beyşehir, Seydişehir ve Hadım kazaları ile ilgili olarak, Sotiriadis, 75.575 kişilik toplam nüfus içinde bu kazalarda hiç Rum bulun madığını yazmaktadır.

KONYA SANCAĞININ GÜNEYDOĞU KESİMİ Karaman ve Ereğli kazaları Bu bölge, Osmanlı İmparatorluğuna ilhak edildikten hemen sonra, merkezkaç bir göçe de tanık oldu. 1477 tarihinde padişah, sakinleri çok azalmış ulan yeni Osmanlı başkentinin nüfusunu artırmak amacıyla, Kapadokya’dan Istan-162

162. A voyvüjotottoûAo u , I . , (1997), Mııçpû Aafa, 19oç aıujv-1919, <w EAArjvopOööoÇcç Kotvörrjrcç, ttpojto, 10 M ttekj^ P . uıro Ö txCTaı yiıpüj oto t£A>i tou 19 ûu cuû>va öfKorrfvTE n tp ln o u oı* KoyfvciEÇ ttou ı)p0ov oitö wı lûAAıı eÇoiTiaç thç fvoox6A noı1Ç touç pc to cpn ö p ıo To ÖEüTtpo, to I ö v t i-

nr.A. 175: 'To «mk'P-

Via

touç

ifiıauç APyaiK yıa KoıvârriTa ÖEnarrtvTf nepİTrou oikovevciu >v MP vo 1 0 MnâÇap

Aıaâfrcı. Aâyuı tüjv pctoAAe Iiiiv

tou,

pinponca TiAnfluapâ

a a p rtv T û

pc Trevflvra oikoy ^ veieç , tou arrofou n

ı v«OTöarnoq tottoGeteItoi iv a v aııîıva n p n / <mP ı q v c y n a ı d o T a o i ) tou TrAnOuaııoû ı u ı v T ipor]Y O up£vu>vM-

170 bul’a insan getirtti. O dönemde İstanbul’daki Hıristiyan nüfusun, Karaman’da< gelmiş Ortodoks Hıristiyanlar ile Monofızit Ermenilerden oluştuğu ve %2,7’y® ulaşan bir oranla toplam 384 hane içerdiği kaydedilmektedir1". Karaman kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, 20.917 kişilik toplam nüfus içinde 1912’de orada 601 Bellenin ikamet ettiğini yazmaktadır; Hellenler, nüfusurf %2,8’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, bu kazada Türkçe konuşan 250 Rumdan söz etmektedil Bu Rumlar, Karaman kentinde 4.950 Türkle birlikte ikamet ediyorlardı. Ereğli kazasıyla ilgili olarak, Sotiriadis, 22.055 kişilik toplam nüfus ıçındS 1912’de orada 601 Hellenin varlığından söz etmektedir; Hellenler, nüfusun %1.4’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu, aynı sayıyı kabul ederek, Türkçe konuşan bu Rumların Niğde'nin Bor (Poros) kentinden gelmiş olduklarını yazmaktadır.

NİĞDE SANCAĞI 15. yüzyıldan 17. yüzyıla dek Osmanlı bibliyografya kaynaklarında ayn ayrı dinî veya ulusal kimliklerden söz edilmemektedir. Çünkü böyle kimlikler zaten yoktu. Anagnostopulu bu konuya şöyle değinmektedir: "Gerek cemaat kurumurıun doğuşu konusunda zaman zaman yapılari yorumlardan, gerekse Hellenizmin cemaatleri aracılığıyla sağladığı sürekliliği konusunda yapılan efsaııeleştimelerden ortaya yıkan..." Yazar, söz konusu metinde, erken Osmanlı dönemi belgelerinde belirli bir Hıristiyan cemaatinden söz edilirken "Millet" teriminin kullanılmadığını belirtmek» tedir. Hıristiyanlar için 15. yüzyılda "Nasara” terimi, 16. ve 17. yüzyıllarda ise "Kefere" terimi kullanılıyordu.163

163.

AvayvfuOTOTTOûAou I . , (1997), MiKpâ Aola, 19oç aıojv~1919, oı EiAAqvop66öoÇcç Koıvûrr/rM

oeA. 231 ''Meıa^û 1448 ıcaı 1474 ıroAAoi pouaouApdvoı kch xP'OTfavof, kötoikoi tou I kov Io u , tou A koJ

pdı kch tou EpcyAl pETCMptpovraf eke ! p t öıarayıl tou aouAfövou. I thv arToypaıpı'ı ıq ç rrpajrE ûouoaç ora 1477 to 2.7% tou TTAnBuopoû, önAaöı*| 384 ottItio dvaı opöööoÇoç koi appcviKöç koi kotûye^ i arrö ttS tt£ pıoxd tou Kapapdv"

171

"Rum" ve "Millet" terimlerinin kullanımı ilk kez ancak 18. yüzyılda haşladı. Böylelikle Ortodoks Hıristiyanlar ayrı bir dinî cemaatin üyeleri olarak belirleniyordu ve İstanbul Ortodoks patriği bu cemaatin başıydı. Ortodoks cemaati, Ortodoks Hıristiyan Milletini oluşturuyordu ve bunun önderi, Genarkhes (Milletbaşı) sıfatıyla anılan İstanbul Ortodoks patriği idi. O dönemde dinî cemaat, ulusal kimlik niteliklerini haiz değildi. I Inutmamak gerekir ki, çağdaş ulusal kimlikler, Avrupa Aydınlanma Hareketinin bir Ilı ünü olup, Fransız İhtilalinin siyasî sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Ancak 19. yüzyılda, daha doğrusu imparatorlukta özgürleşmenin başlangıcı sayılan Tanzimat fermanının padişah tarafından ilan edildiği 1839’dan sonra, Rum, İ rmeni, Yahudi ve Müslüman gibi imparatorluktaki çeşitli ulusal-dinî cemaatlerin ayrı ayrı belirlenmesinde Millet terimi kullanılmaya başladı. 19. yüzyılda Anadolu’nun içinde Ortodoks Hıristiyanları (Rumları) belir lemek kolay bir iş değildi. Çünkü bu Hıristiyanların ezici çoğunluğu Türkçe konuşuyordu ve Yeni Yunan devletiyle kesinlikle hiçbir ilişkileri yoktu. Yeni Yunan bibliyografyasının bir bölümü, özellikle aşırı milliyetçi kanadı, bugün bile. Yunan soyunun zaman içinde sürekliliğini ve dolayısıyla Niğde ve Kaisareia (Kayseri) sancaklarından oluşan majör Kapadokya’daki Ortodoks cemaatlerin Hellerıliğini de kanıtlamaya çalışmaktadır. "Süreklilik" söylencesi, ta-

Harita 31: Niğde sancağı, sancaktaki kaza merkezleri ve Sotiriadis'e göre 1912'de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı

172

rihî kaynaklardaki bilgilerle çelişkiye düşmektedir. Şimdi bu çalışmada Kapadokya’daki Hellen soyunun sürekliliğine ilişkin olabildiğince çok bilgi veri lerek, okurların konu üzerinde daha kapsamlı bir görüş elde etmelerine çalışılacak tır. Majör Kapadokya (Niğde ve Kayseri sancakları), 19. yüzyılda Ortodoks Hıristiyanlar açısından üniter bir kültürel ve ekonomik bölge oluşturuyordu. Bu bölge, yönetsel bakımdan Konya vilayetine bağlı ve Niğde sancağı olarak bilinen bir batı kesimi ile yönetsel bakımdan Ankara vilayetine bağlı ve Kayseri sancağı olarak bilinen bir doğu kesimine ayrılıyordu (Harita 31). Sotiriadis, 1912’de Niğde sancağında 230.490 kişilik toplam nüfus içinde 55.518 Rum yaşadığını yazmaktadır; Rumlar, toplam nüfusun %24’ünü oluşturu yorlardı. Anagnostopulu’ya göre Niğde sancağındaki Rum nüfus 4.745 aile ile 1.862 kişiden oluşuyor ve, her aile altı veya yedi üyeli olarak hesap edilirse, yaklaşık olarak 30-40.000 kişiye ulaşıyordu. Niğde sancağı şu yedi kazaya ayrılıyordu: Kuzey kesiminde Arapsun (Arabisos, Gülşehir), Ürgüp (Prokopi) ve Nevşehir (Neapolis) kazaları; batı kesi minde Aksaray kazası ve güneydoğu kesiminde Niğde, Bor (Poros) ve Hamit kazaları.

NİĞDE SANCAĞININ GÜNEYDOĞU KESİMİ Bor (Poros) ve Hamit kazaları Niğde sancağının en güneydeki kazası, Bor (Poros) kazasıdır. Burada 11.989 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 1912’de 3.189 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %26,5’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre, kaza Rumları, Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 2.005 kişi daha azdılar. Kesin olarak, yazar, 3.189 yerine Türkçe konuşan 1.184 Ortodoks Hıristiyandan söz etmektedir. Bunların tümü, 6.907 Müslüman ve 600 Ermeni ile birlikte zengin bir kasaba olan Bor’da ikamet ediyordu. Ortodoks Hıristiyanlar özellikle İstanbul'a göç ettiler ve bunlardan birçoğu büyük varlık sahibi oldu. Başlıca örnek, çok zengin bir kişi olan Bodosakis-Atanasiadis’tir. Son olarak, Bor (Poros) kazasının güneydoğusunda, Kilikya’nın girişinde yükselen Toros dağlarının yamaçlarında 32 köyüyle Hamit kazası bulunmaktadır.

173

Kaza sakinleri, özellikle Boğamaden maden ocaklarında çalışıyorlardı. Sotiriadis’e göre Hamit kazasında 16.800 kişilik toplam nüfus içinde 1.200 Hellen vardı ve Hellenler tümün %9,5’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre, bu kazadaki Rum sayısı, Sotiriadis’in verdiğinden daha yüksek olup, 4.000 kişi ile 185 aileye ulaşıyordu. Bu Ortodoks Hıristiyanlardan 4.000’i, kaza merkezi Boğamaden kasabasında ikamet ediyordu. 185 aile Yukarı Ovacık, Kavuklu, Karacaviran ve Eminik köylerine yer leşikti. Sözü edilen köylerin neredeyse tümünün sakinleri salt Ortodoks Hıristiyan olup, Pontus'un Gümüşhane (Argirupolis) bölgesinden gelmişlerdi. Padişah fer manıyla Pontuslu bir Ruma komşu bölgedeki maden ocaklarını işletme hakkı veri lince, 1826’da bu Hıristiyanlar önce Boğamaden kasabasına yerleşmişlerdi IM. Eminik köyünün sakinleri de Pontuslu maden işçileriydi; bunların sayısıyla ilgili demografik bilgiler bulunmamaktadır. Bu köylerden bir tek Karacaviran köyündeki 20 aile Pontuslu olmayıp, Misli ve Niğde’den gelmiş ve rençperlikle uğraşıyordu.

Niğde kazası Niğde kazasında 79.335 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre I912'de 32.203 Hellen vardı ve Hellenler toplam nüfusun %40,6’sını oluşturuyor lardı. Anagnostopulu’ya göre kazanın Rum nüfusu, 4.745 aile ile 678 kişiden oluşuyor ve yaklaşık olarak 34.000 kişiye ulaşıyordu. Kaza merkezi olan Niğde kenti, Konya metropolitinin merkezi olmasına rağmen, Türkçe konuşan 150 aileden ibaret sayısal bakımdan önemsiz sayılacak ölçüde az Ortodoks nüfus içeriyordu. Çünkü neredeyse tüm aileler İstanbul’a göç etmişlerdi. Niğde’den on beş dakika uzaklıkta Kayabaşı mahallesi vardı ve burada Türkçe konuşan daha 300 Ortodoks aile ikamet ediyordu. Megali İdea ideolojisini desteklemek üzere hiçbir ekonomik yardımda bulunmadıkları için bu aileler de Yunan konsolosunun öfkesine maruz kalmışlardı.164

164.

AvoYvuıoıoıroutou. I . , (1997), Mıırpû Aala, 19oç anüv-1919, oı EAAqvopG65o(.cç Koıv6rqrcç,

otk. 172: "H pucpl) ıcuıpâıtaAn Mıroyâ ı) MırouAyKâp (napaq>0opâ cvöcxoptvwç io u Miraya) Mavrtv, q oiTOla aıroıeAcI kqi ra Ktvrpo ıu>v ko iv o t i ) to iv ıi|Ç ntpıojpfc, P< ııAq8uopâ tf, oAo*Aı)pou puıptiKO, oı onoloı Tipo£pxovıav ano ti)v ırcpıoxn inç ApvupoûıraAqç (fKioupoüoavc) rau rtövrou, örav o oouAıâvoç napaxüJpn°E pt auıoKpaıopiKö çıppâvı ra öııtaiaıpa ıpç uptıaAAcuonç tuiv petaAAEİuv m tva Paıpıö iou novrau koi a t m vtpna oiKoytvcıtç nou rov aıcoAoASnoav*

174

Niğde çevresinde ve değişik uzaklıklarda nüfusları Ortodoks olan üç grup köy vardı; biri doğuda, biri batıda, biri de kuzeyde. Sakinlerini sürekli göçe zor layan büyük yoksulluk, bu köylerin ortak özelliğiydi (Harita 32). Sakinleri Ortodoks olan doğu grubu köyleri. Niğde ile Kavseri’yi bir leştiren yolun doğusunda bulunuyordu. Niğde’den nispeten kısa uzaklıkta bulunan bu grup, şu köylerden oluşuyordu: Adabal köyü; burada Türkçe konuşan 400 Rum aile vardı ve bu aileler iyi bir refah düzeyiyle dikkati çekiyorlardı. Yunan konsolo sunun taleplerini geri çevirdikleri için, raporunda konsolos onlan alışılmış sövgülere boyamaktadır. Devamla, Uluağaç köyü; burada Türkçe konuşan 180 Rum aile ile 60 Türk aile vardı. Kırçağaç köyü; burada Türkçe konuşan 30 Rum aile ile 30 Türk aile vardı. Semendra (Dasmendron) köyü; bura'da Rumca konuşan 250 Ortodoks Hıristiyan aile ile 250 Türk aile vardı Niğde’nin doğusunda, uzak bir bölgede ve 2.814 m. yükseklikte üç dağ165

165. AvayvoıiTTOTToüAou, I., (1997), Mııtpâ Aola, 19oç aıunı-1919, oı EAAqvop96öoÇeç Koıvdrrjreç, creA. 187: "136. Ta x<»ıpıö ttou ouv9£touv tijv opâ5a aun) ava ra: OeprtKi (OcpTöc, onpEpıvû OuÇoupAoü), Aoaaûv (anpEpıvö Kioutoioük kiûi), TEApıaaöç (NTEApıaaâv f| NrauApouTÇoüv), ApaPavI (ApaPâv), ZaÇdAıÇa (ZaÇaAiy aııpçuıva p£ Tpv arroypaıpti ıpu 1476), Koüpöauva t| Köpöova (rıçöpvTOv), Tııava t| TEveiev ara KapapavAlöiKa (NiEveyl ti EvEyi, TeofA Mnoüpıç), AvınPnAl (AvropâA), OuAouaydıç (OuAl Ayây nvnıptpFmı othv anoypaq>tj ır)Ç TrcpıoytjÇ rpç NlyBnî m i eitoxi)Ç BayıaÇİT B ), KnoayâTÇ (K itoİ Ayöy). Tcptvıpa (to ıraAaıö Aâapevöpov), MâvıaAa (MBAcvkm; Knrâ ıp v aıroypaıpı1) ettoxİ)ç TOU Bayıa- «T

B- )-

175

köyü vardı ki, Faraşa sakinleri Niğde’ye gitmek için buradan geçiyorlardı. Bunlar, linehil (Evnelli), Sulucaova ve Kavlaktepe köyleri id i1"4. Bu köylerden yalnızca Kynelli köyüyle ilgili demografik bilgiler bulunmaktadır; burada Türkçe konuşan 200 Ortodoks aile ile 80 Müslüman aile ikamet ediyorlardı. Ortodoks cemaatleri olan batı grubu köyleri, Niğde-Kayseri yolunun batısında bulunuyor ve iki küçük gruptan oluşuyordu; biri Niğde’nin yakınındaki, öbürü daha uzağındaki bir bölgedeydi. İlk küçük gruba ait olan köyler şunlardır: Araban köyü; burada Rumca konuşan 180 Hıristiyan aile vardı. Gordon (Kurduna veya Kardona) köyü; burada Rumca konuşan 250 Hıristiyan aile vardı. Teney veya Uyana (Eneyi veya Yeşilburç) köyü; burada Türkçe konuşan 320 Rum aile vardı. Bu köyden Samsun, Drama, Ksanthi (Iskeçe) ve İstanbul’a giden birçok gurbetçi, oralarda tütün ticaretiyle uğraştı. Teııey’in gurbetçi sakinlerinden çok zengin olan ları, köylerine pek büyük konaklar inşa ettiler. Ancak oraya Toros köylerinin Ortodoks sakinleri göç etmemiş olsalardı, bu konaklar boş kalacaktı. Niğde’nin 5 kilometre uzağında bulunan söz konusu Teney (Yeşilburç) köyüne 1924’te Yunanca konuşan 750 Müslüman yerleşti. Bu Müslümanlar, Grevena bölgesinden 12.000 nüfuslu Ulah kökenli Valaah topluluğunun bir bölümüydü. Valaahlar nüfus mübadelesinde Anadolu’ya taşındılar; bugün bunlardan Yunan dilini ancak 40 yaşından büyük olanlar konuşabilmektedir"17. Niğde-Nevşehir yolunun batısında ve Niğde’nin daha uzağında bulunan ikinci küçük grubun Ortodoks cemaat içeren köyleri şunlardır: Üzümlü (Fertek) köyü; burada Türkçe konuşan 200 Rum aile ile 400 Türk aile vardı. Küçükköy (İloson); burada Türkçe konuşan 50 Rum aile ile 20 Türk aile vardı. Delmison veya Dulmucun (Telmisos) köyü; burada Rumca konuşan 250 aile vardı ve Rumlar köy sakinlerinin %80’ini oluşturuyorlardı. Bu köyün sakinleri konusunda Yunan kon solosu onların çok hırçın insanlar olduklarını yazmaktadır. Köydeşleri ünlü ulusal bağışçı İoannis Şişmanoğlu’nun tersine, muhtemelen onlar Megali İdeahayallerinin

1GG. AvaY V üiO T O T T O üAou, T crtA

(1 9 9 7 ),

s in o t o A A â - v r o y l a t ın jJ â p E T p o 2 . 8 1 4 p ( Itov

M iK p âA ola, 19oç aıuıv-1919, o ı EAAi)vop666oÇcç KoıvörriTcç,

1 7 1 : " T o x u ıp ıâ o u ı ü , i o E v c x i* . n lo u A o ü ı Ç o p a k u to K o OAP k -Tn ı t e v t e Au iç o p t ı v û , [İp iO K O v ın ı m i

TTpyEpp t o u ç yıa

tt]

k o i o u v io t o û v

T T E p â o p a T a y ı a t o u ç k o t o İ k o u ç t u iv O a p â o u v .

Nlyfif)".

1G7. Suanberg, J.. (1980),

G r e e k - s p e a k i n g M o s l e m s in

Central A n a t o l i a , page 207: "During a slay

İn Turkey in the autum n of 1979, we rediscoveted a small gıoup of this lost Greek-speaking group of ınfugees in a sm all yillage ahoul 5 km from the Central Anatolian town Niğde. The village, its name Veshilhurch, was before the population exchange inhabited with Greek-Orthodox Christians (probably torkish-speaking)... The numher of the villagers of Greek-Moslem descent is about 750".

176

gerçekleşmesi için maddi yardımda bulunmamışlardı. Bu grubun öbür köyleri, Türkçe konuşan 45 Rum aile ile 25 Türk ailenin yaşadığı Sazalca ve Türkçe konuşan 60 Rum ailenin yaşadığı Madala veya Ballı (Meledos) idi '*’. Kuzey grubuna ait Niğde’nin beş köyüne, Semendra (Dasmendron) köyü ile Nevşehir (Neapolis) kasabası arasındaki yolun ortalarına doğru rastlanır. Bu köyler, coğrafi konumları bakımından Nevşehir bölgesine ait oldukları halde, yöne limleri bakımından Niğde bölgesine dahil edilmektedir. Bu grubun köyleri şun lardır: Misti (Misli) köyü; burada Rumca konuşan 800 Ortodoks Hıristiyan aile vardı. Hasanköy (Naksos veya Aksos); burada Rumca konuşan 600 Ortodoks Hıristiyan vardı. Gölcük (Limni) köyü; burada Türkçe konuşan 400 Rum aile ile 100 Türk aile vardı. Çarıklı (Çariki) köyü; burada 678 Rum vardı ve bu Rumlar çok bozuk bir Rumca konuşuyorlardı. Tırhan (Trohos) köyü; burada Rumca konuşan 100 Ortodoks aile vardı ‘

NİĞDE SANCAĞININ KUZEYBATI KESİMİ Ürgüp (Prokopi) ve Nevşehir (Neapolis) kazaları Niğde sancağının kuzey bölümünde Ürgüp (Prokopi), Nevşehir (Neapolis) ve Sinasun kentleri bulunuyordu. Buralarda volkanik kayalar içine yontulmuş çok sayıda garip Bizans kilise ve manastırlarının varlığı, bölgenin bir özelliğini oluştu ruyordu. Sotiriadis’e göre 1912de Ürgüp (Prokopi) kazasında 14.930 kişilik toplam nüfus içinde 4.430 Ortodoks Hıristiyan vardı ve bu Hıristiyanlar nüfusun %29,6’sını oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre Ürgüp (Prokopi) kazasındaki Rumlar, Sotiriadis’in yazdığından 3.770 kişi daha çoktular. Kesin olarak, yazar, 4.430 yerine 8.200 Rumdan söz etmektedir. Bu Ortodoks Hıristiyanlardan 4.000’i kaza merkezi Üıgüp (Prokopi) kentine yerleşikti ve nüfusun %40’ını oluşturan Hıristiyanlar 10.000 Müslümanla birlikte yaşıyorlardı. Ürgüp Ortodoks cemaatinin nüfusu, İstanbul’a yoğun göç yüzünden 1916’da 2.450 kişiye düştü (Harita 33).168

168. AvaYVtüOTOTToûAou, Z., (1997), MiKpû Aola, 19oç aıujv-1919, ot EAAqvopdâöoÇcç KoıvöTpTeç 167: "134 Ta xwpıâ o u tö clvaı: ıo Mıcnl, p Na^öç p AÇâç (XaaâvKio1), aı Alpvaı (rKiaArooüK), TûToa npAl (TaaKipı), «aı o Tpaxöç (Tıpxtiv)'

oe A.

177

Harita 33: Ürgüp, Nevşehir ve Aksaray kazaları ve bu kazaların köyleri.

Ürgüp kazasının taşra kesiminde kiiçük kasabaların çevresine yerleşmiş çok sayıda Ortodoks cemaatler vardı. Bölgede Ortodoksluğun gerçek merkezi Sinasun idi. Rumca konuşan 3.000 Rum içeren buradaki Ortodoks cemaat, nüfusun 2/3’sini oluşturuyordu. Bu nüfus, yine İstanbul'a göç yüzünden 1916’da 1.980 kişiye düştü. Bu Ortodoks cemaat, arı bir Rumca konuşuyordu. Biraz daha güneyde 100 Müslüman ile Rumca konuşan 600 Rum içeren Celal köyü ve az ileride Rumca konuşan 600 Rumun yaşadığı Dereköy (Potamya) vardı. Ürgüp kazasısın batısında Aksaray yönünde Nevşehir (Neapolis) kazası bulunuyordu. Sotiriadis, 1912’de burada 25.330 kişilik toplam nüfus içinde 10.790 I İçilen olduğunu yazmaktadır; Hellenler, nüfusun %42,5’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre, Ürgüp’ten ancak 16 kilometre uzaklıkta bulunan Nevşehir (Neapolis) kazası, 10.790 değil de, 18.000 Rum içeriyordu. Bunlardan lııı/.ıları Türkçe ve bazıları Rumca konuşan 10.000 Rum, 14.000 Türk ve 1.000 (m en i ile birlikte Nevşehir (Neapolis) kentinde yaşıyordu. Rumlar. İstanbul'a yoğun göç yüzünden 1916’ya dek 4.500 kişiye düştüler. Nevşehir (Neapolis) kazasının çevre şeridinde Ortodoks cemaatleri olan altı köy vardı. Ayrıntılı olarak, kaza merkezinin kuzeyinde tek bir Arapsun (Arabisos, (HUşehir) kasabasının varlığından söz edilmektedir. Kasabanın 4.000 kişilik nüfusundan 2.500’ü Rumca konuşan Rumdu. Arapsun (Gülşehir) bölgesi, ayrı bir kıı/a olduğu halde, Niğde bölgesinin Ankara bölgesindeki Ortodoks köylerle

178

bağlantısını sağladığı için burada ele alınmaktadır. Nevşehir’in güneyinde Ortodoks cemaatleri olan öbür beş köy şunlardı: Suvermez (Flogita) köyü; burada Rumca konuşan 2.000 Rum ile 800 Müslüman vardı. Meligop (Malakopi, Derinkuyu) köyü; burada 800 Müslüman ile 1.770 Rum vardı. Ancak Rumlar, İstanbul’a göç yüzünden I9!6’ya dek 850 kişiye düşmüşlerdi. Zile (Silata) köyü; burada Rumca konuşan 800 Rum ile 300 Müslüman vardı. Dila (Anaksos) köyü; burada komşu Misli’den gelmiş Türkçe konuşan 150 Rum vardı. Eneyi (Anakopi, Anaku) köyü; burada 1.550 Müslüman ile 1.250 Ortodoks Hıristiyan vardı. Hıristiyanlar, İstan bul’a göç yüzünden 1916’da 800 kişiye düşmüşlerdi. Onlar, ailelerinin geçimini sağlamak için İstanbul’da hamal olarak çalışıyorlardı. Eneyi (Anakopi) Rumlarıyla ilgili Yunan konsolosunun yorumları terbiye sınırlarını çok aştığından onları buraya aktarmakta güçlük çekiyoruz “

Aksaray kazası Kayseri ile Aksara’yı bağlayan yukarıda sözünü ettiğimiz yol boyunca ilerlediğimizde, Niğde sancağının batı kesimine varırız. Bu bölgenin yönetim merkezi Aksaray kentiydi (Harita 33). Burası, Gregorios Nazianzenos’unr) doğum yeri olup, "Aksaray cemaatleri" diye anılan birçok Ortodoks cemaatlerin varlığıyla bilinmektedir. Müslümanlar bu bölgeyi, orada pek çok kiliselerin bulunuşu nedeniyle, "Binbirkilise" diye adlandırmışlardır. Aksaray kazasında çok az Rum vardı. Sotiriadis, 1912’de 74.356 kişilik toplam nüfus içinde 1.356 Ortodoks Hıristiyandan söz etmektedir; bu Hıristiyanlar, nüfusun ancak %1,8’ini oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre Aksaray kazasında Sotifiadis’in yazdığından daha çok Rum vardı ve Rum sayısı 5.200’e ulaşıyordu. Bunlardan 500 Rum, 10.000 Müslüman ve 2.000 Ermeni ile birlikte Aksaray kentinde yaşıyordu; bu Rumlar oraya bölgedeki köylerden gelmişlerdi. 18 Aralık 1476 tarihli bir tahrirde Aksaray169

169. AvayvuıOTOTTOûAou, I . , (1997), MiKpû Aola, l9 o r aııov-1919 oı EAArjmpOööoÇcç Ko/vönjreç, 186: "132. Ta ûAAa trtvtE xwpıfi Eivaı: ra OAoynTâ fi (PAoiıü (ZouPtppEÖ, n MaAaitorifi (M eAiykûtt), ra IlAara fi ZûAaıa (ZfiAt) ra AfiAa ı) AfiAoç (TıA fi Avokoöç) koi fi A vokoû fi Avoısoırfi (EvEyl)" (*) Gregorios Nazianzenos (Nazianslı) (326-390): Ortodoks Kilisesinin Babası, aziz ve İstanbul

oeA.

patriği.

179

kentinin salt Müslüman nüfus içerdiği yazılıdır >7°. Bu bölgede Ortodoksluğun gerçek merkezi Gelveri (Karvali, Güzelyurt) idi; orada Türkçe konuşan 3.500 Rum ile 250 Müslüman vardı. Bu kasaba ve Ortodoks cemaat içeren daha iki köy, komşu dağın yamaçlarında bulunuyordu. ( ielveri (Karvali, Güzelyurt) nispeten müreffeh bir kasabaydı; öbür iki Hıristiyan köyü ise, pek yoksuldu. Bu köyler, her biri Türkçe konuşan 100’er Rum içeren I lulvandere ile Kenatala köyleriydi. Rumlar, bu köylerde yaklaşık olarak nüfusun %50’sini oluşturuyorlardı. Kenatala Hıristiyanları yerli olmayıp, oraya nispeten yakınlarda göç etmişlerdi. Yunan konsolosu Halvandere sakinlerini şöyle anlatmaktadır: "...bizimkilerden 50 kadar Türkçe konuşan rençper ailesi, ne yazık ki her çeşit İnsanî duygudan yoksun ve tamamıyle hayvani bir halde, bir o kadar Müslüman aile ile..." Yunan devletinin resmî bir belgesine konsolosun böyle ifadeler kaydetmiş ıılması, köy sakinlerinin milliyetçi propagandaya boyun eğmeyip, onu başlarından savmış olmalarına bağlanabilir. Yakın bir uzaklıkta Türkçe konuşan 600 Rum içeren katışıksız bir Ortodoks köyü Sivrihisar vardı. Batı Kapadokya bölgesinin son katışıksız Ortodoks köyü Çeltek idi; Rumca konuşan 500 Rum içeren bu köy, gerçekte Kapadokya ile Lykaonia (Konya) sınırında bulunuyordu.

KAYSERİ SANCAĞ I Erken antik çağda majör Kapadokya, yani Niğde ve Kaisareia (Kayseri) .nacaklarını içine alan bölge, İ.Ö. 1700’den 1200’e dek Hitit Krallığının bir lıölümüydü ve bölge sakinleri genellikle Hitit kökenliydiler. Bu konuyla ilgili bib liyografyada kesin bilgiler yok. Kapadokya sakinleri, büyük bir olasılıkla istilacı I lititlerin İran ve Sami kökenli halklarla karıştığı bir soy mozaiği oluşturuyorlardı. Hitit Krallığı İ.Ö. I200’de Frigler tarafından yıkılınca, Kapadokyalılar170

170. AvaYVüioıonouAou, I., (1997), Mırpö Aala, 19oç ani)v-1919, a EAAqvop866ofâ Kontömrıç. mA 187: *140.141 . To AıcaoapSı avaıptpcTaı pt aıroKAcıoıiKâ pouoouApaviKö TrAr|0uapû höi) oto kotö" 11X0 HİÇ 18r|Ç Aekep Pp Iou 1476... o t ouvoAikö trAr|6u0 |i 6 6.500 kotoIkuiv trcpfnou, r| op0ûöof;r| koivOıi|tıı Sev TTEpıAapflâvEi ırapO 500 âTopa".

180 Kapadokya ve Kilikya bölgelerinde kumlan Yeni Hitit Krallığına tabi oldular. Pontus ve Ankara’dan kovulan Hititler de buraya sığınmışlardı. I.Ö. 800’dc Kapadokya’da üçüncü bir öğe-Frigler kendini gösterdi. O dönemde siyasî güçlerinin doruğuna ulaşan Frigler, Yeni Hitit Krallığına boyun eğdirdiler. Krallığın güney kıyılarına Yunanlı koloııistler dalıa gelmemişlerdi. Kimmer ve Perelerden sonra Anadolu’ya Büyük İskender’in Makedonları geldiler. Ancak onlar Kapadokya’dan geçmedi ve bölgeyi fethetmediler, Kapadokya, İ.Ö. 322’de Perdikas tarafından fethedildi. Perdikas, Kapadokya kralı Ariarathes’i yenerek, ülkenin güney bölümünü Selefkos Krallığına ilhak etti. Hitit, Frig ve İran kökenli bir halk olan Kapadoklar, o döneme dek Yunan kolonizasyonuyla tanışmamışlardı 14 ve Kapadok kültürel kimliklerini Kapadok kralı V. Ariarathes’in hüküm sürdüğü döneme dek -İ.Ö. 163- korudular. V. Ariaratlıes döneminden sonra kent topluluklarında dilsel Hellenleşmc ciddi boyutlara ulaştı. Kırsal kesimdeki topluluklar ise, Kapadok dilini 500 yıl daha korudu ve Hıristiyan dini sayesinde ancak İ.S. 4. yüzyılda tümüyle dilsel Hellenleşme evresine geçtiler. Kapadokya’yı önemli bir Hıristiyanlık merkezine dönüştüren başlıca kişiler arasında Kilise Babaları AksaraylI Gregorios Nazianzenos ile Kayserili Ayos Basileios(’’sayılabilir. Osmanlı fethinden 50 yıl sonra, yani 1500 tarihinde, Kayseri kentinde 1.961 Müslüman, 266 Ermeni ve 60 Ortodoks Hıristiyan vardı. Hıristiyan sayısı 1580'e dek neredeyse iiç katına çıktı. Osmanlı fethinin bölgede sağladığı siyasî istikrar sayesinde çevredeki köylerden çok sayıda Hıristiyanlar kente dönmeye başlamışlardı m. Kayseri sancağı yönetsel bakımdan Kaisareia (Kayseri), İncesu ve Develi (Everek) kazalarına ayrılıyordu (Harita 34).' Sotiriadis’e göre 19I2’de Kayseri sancağında 194.281 kişilik toplam nüfus içinde 23.201 Rum vardı ve Rumlar nüfusun %11,9’unu oluşturuyorlardı.

171. ertA. 2 2 8

A vayviıJC JTaTTaüA au,

I , (1997), MiKpâ Aala, 19oç

oiüjv- 1919,

aı EAAr)vop&65aÇcç

K o n /d r/jK Ç ,

'T I p iı jT f L io u o a ıq Ç o p i ı jv u p n ç MHTpöTToArıç, n K a ı a d p f i a ö ıa îr ip E i ttö vto E v a ttoogcttö o p ö d fio -

Jjou TTAnÖUOpOLI, EflTUl KOI OV OE OplOyEvEÇ TTEpiÖÖOUÇ ÜUTÖ ÖEV OVTIOTOlX£İ TTOpd e o ö û S tu v .

1 5G 0, v ı a rrapdÖ E iY V Ja,

TröAr| a p ıö p E İ

a p 6 o ö ö ? o u ç . A lv o apvÖ T E po, o v â p E o a a r a 1 5 0 0

kûi

1.961

p o u o o u A p d v o ııç ,

266

OT. KÖTTOIEÇ ÖEKÛÖEÇ OpA p p E v lo ııç K a ı p d A ıç Ö Û

1 5 8 4 , o a p f id ö c ^ a ç n A n â u a p ö ç T qç TTöAqç a u ^ d v a

ıc a ıd 2 4 0 % . (*)

(*) G. N azianzeros için bkz s 178. Ayos (Büyük) B a sileios (330-379): Ortodoks Kilisesinin Babası ve aziz; Ortodoksların Noel Babası

181

Harita 34. Rum Ortodoks cemaatleri olan Kayseri sancağı köyleri. Anagnostopulu’ya göre sancak Rumları 25.070 kişi ile 125 aileden ibaretliler. Bu demografik bilgiler, Sotiriadis’inkilerlc uyuşmaktadır. Bu veriler, Kayseri sancağındaki Karamanlıların küçük bir azınlık olduklarını doğrulamakta ve Kayseri ilinin Hellenliğiyie ilgili milliyetçi görüşleri yalanlamaktadır. 1919’da Kayseri bölgesinde Tiirk Ortodoks Kilisesi kurmayı amaçlayan bir hareket oldu. Bu hareket, Aleksaııdris’in çalışmasında ayrıntılı olarak anlatılmaktadır172. Osmanlı İmparatorluğu kentlerine göç etmiş Kapadokyalıların zengin tabakaları, 20. yüzyıl başlarında irredantizm ve Megali İdea ideolojisini be nimsediler. Kapadokya Ortodoks Hıristiyanlarının Müslüman Türk nüfusun ezici çoğunluğu içinde küçük bir azınlık oluşturdukları göz ardı ediliyordu. Bu politikaya karşı halk tabakalarının itirazı, özellikle Pavlos Karahisaridis’in eylemleriyle dile getirildi. Karahisaridis, 1915’te Kayseri metropoliti tarafından papaz ilan edildikten sonra. Papa Eftim adıyla tanındı. 1918’de Papa Eftim Yozgat’ın Keskin kasabasına papaz oldu. Kendisi de o bölgedendi. 1920’de Papa Eftim’in görevli olduğu kilis eye bağlı Hıristiyanları Laz Topal Osman’ın çetelerinden kurtardığı söylenir. Daha sonra soydaşlarının sürgünden dönmelerini sağlamıştır. Papa Eftim’in tutumundaki 172. AAtÇavflpı'ıç, A., (1983): H a m im ıp a Sppıoupyla^ rrjç ToupıtopOööoÇrjç EKKÂpolaç cnpv KannaöoKİa, 1921-1923, a tk 172.

182

değişiklik, İstanbul Ekümenik Patrikhanesinin politikasındaki değişikliğe bağlan maktadır. Aleksandris olayı şöyle anlatmaktadır: "Bu arada. E kim 1918 'den itibaren E küm enik Patrikhane, I. D ünya Savaşı sırasında Jön Türk hüküm etinin H ellenlere uyguladığı baskılardan ve O rtodoks K ilisesinin ayrıcalıklarına karşı aldığı sıkı önlem lerden etkilenerek, ulusal m erkeze dönüşm üş ve esir H ellenlerin kurtuluşunu a çıkça desteklem eye başlamıştı. 1919 ’da Patrikhane, B abıali ’y le ilişkilerini kestiğini resm en açıkladı ve O sm anlı im parator luğundaki H ellen cem aatinin tüm sorum luluğunu üstlendiğini ilan etti. Aynı amaçla, Patrikhane, E ylül-A ralık 1919 O sm anlı seçim lerine H ellenlerin katıl m alarını y a sa k la d ı172."

Patrikhane bir şeyi açıklamamıştı: Anadolu Ortodoks Hıristiyanların! Kemal Atatürk’ün ordularından ve gavrinizami çetelerden nasıl koruyacağını. Yumuşak ve ılımlı geleneksel Fener politikasının iptali, Anadolu’nun derinlik lerinde kendileriyle bağlantı kurulamayan Kapadokyalılar arasında olumsuz izle nimlere yol açtı. 192I’de Venizelosçu ve Megali tdea'nm ateşli savunucusu başpapaz Meletios Metaksakis’in İstanbul patriklik tahtına çıkışı, durumu daha da kötüleştirdi. Bunun üzerine Papa Eftim, Türk Ortodoks Kilisesi kurma çabalarını daha da hız landırdı. Papa Eftim’in bu çabalarına Satrambolu kasabasındaki Pontuslu Oıtodoks Hıristiyanların destek oldukları söylenir. Bu kasabanın ileri gelenlerinden on bir kişi -bunların arasında bölge papazı Germanos ta vardır- 1 Mayıs 1921 tarihinde kilisele rine bağlı 2.749 Ortodoks Hıristiyan adına Ankara'ya bir muhtıra sunarak, bir Türk Ortodoks Patrikhanesi kurulmasını istediler. Kendilerini Hellenleştirmeye çalışmakla suçladıkları Ekümenik Patrikhaneden bağımsız olacaktı bu-Türk Patrikhanesiro. Kurulacak Türk Ortodoks Kilisesinin tüzüğünü hazırlamak üzere, 28 Mayıs173

173. AAfÇavöprıç, A , (1983): H anûm ıpa tirjıııoupyfaç t ik ToupKopBööofiK EıocArıotaç o rrjv KannaSoıda. 1921-1923. otA 177: T o ııptino ûpüıc, f YYPrıtpo ttou ava<ptp£iaı cıSııcâ arn Snpıoupykı pıaç avtÇöpTiiTnÇ ToupıtopâööoÇnç EKKknolaç cpçavtarpKC ctti)V kepoAik I) Eq>r|p£pl5a Tpç AyKupaç, II) Hakimiyeti Milliye Tpv 1 Maıou 1921. rp âço vra ç ek ptpouç tuiv 2.749 opOoööÇajv kütoİ kujv ioij latppdpnoAou orov riövro, tvTEKa npöKpıroı, oupnEpıAupPavoptvou Kaı tou vrrtmou n a n ö rcppavaü, f'-Kavav pıav aİTnon otrıv AyKupa yıa Tr]v Ifipuoi) evûç ToupKopeâöoÇou naıpıapx£lou (bir Türk Ortodoki Patrikliği) oe £vav KarâAAnAo tûtto in ç AvaıoAi)ç (Anadolu'nun monasib bir mahallinde) 2 rpv alTpal) rouç oı avTiTTpdoojTTOi Tt)ç KoıvâTr)Toç Çnıouonv Tpv avtÇapınTOnoltıoğ TOur CTTTÖ ıo O ikoupevikö naîpıapXEİo, ro ottoİo KOTnyopoûaav TTUK, TTpOtnmBoOOE VO TOUÇ EtEAAnviOE "

183

I022 tarihinde, Kayseri’de, Anadolu’nun çeşitli bölgelerini temsilen ileri gelen Karamanlılardan 80 kişi, yerel 16 papaz ve sürgündeki 8 papazdan ibaret bir kurul oluşturuldu. Kurul tarafından Hıristiyanlara yapılan baskıların kaldırılması koşulu öne sürülmüştü. Türk Ortodoks Kilisesinin kurulmasına metropolitler karşı çıkıyor ve gelişmeleri geciktiriyorlardı. Ayrıca önemli bir olay, metropolitleri geriletmek umacıyla, Kayseri metropolittik konağı önünde on gün boyunca kalabalık halk gös terilerinin düzenlenmiş olmasıdır. Yazar, göstericilerin Ortodoks Hıristiyan mı yoksa Müslüman mı olduklarını belirtmemektedir. Sonunda Kapadokyalılar 1924’te göçmenlik yazgısını engelleyemediler. Yunan ordusu, çareyi kaçmakta bularak, kendini kurtarmaya çalışırken hem silahlarını hem de göçmenleri terk etti. Patriğin himayesine gelince, 1919’da gerçekdışı bir böbürlenmeyle ilan edilen bu himaye tabiî ki gerçekleşmedi. Başta Bodosakis-Atanasiadis olmak üzere, kentsoylu zengin Kapadokyalılar mal varlık larını kurtararak Yunanistan’a sığındılar. Sıradan Kapadokyalılar ise, Elefterios Venizelos başkanlığındaki Yunan hükümetince perişan bir halde Yunanistan’a sığın mak zorunda bırakıldılar.

Kayseri kazası Toplam nüfusu 135.048 kişi olan Kaisareia (Kayseri) kazasında Sotiriadis’e göre 1912’de 14.152 Rum vardı ve Rumlar nüfusun %10,4’ünü oluşturuyorlardı. Anagnostopulu’ya göre, Kayseri kazası, sayısı 18.310’a ulaşan sancaktaki en kalabalık Rum topluluğunu içeriyordu. Bu Rumlardan 3.000’i, 19. yüzyıl son larında 40.000 Türk ve 12.000 Ermeni ile birlikte Kaisareia (Kayseri) kentinde ikamet ediyorlardı. İstanbul’a, Pontus’a ve daha başka yerlere yoğun göç yüzünden Ortodoks Hıristiyanların sayısı 1916’da 1.100 kişiye düştü m. Kazanın taşra kesimindeki 17 köyde ve merkezin yakın çevresinde kentin kendisinden daha çok Ortodoks Hıristiyan vardı. Talaş (Mutalaski) kasabası, kazanın güneydoğusunda bulunuyordu. 1500174

174. AvavvaıaıonoüAou, I.. (1997), Mırpâ Aala, 19oç aıdv-1919, a EAArjvop066o(lç Koivöti}tcç, orA. 184: "99. In p / Kaıoâpcıa, pc o u v o Aikö îrAnSuopö ırou <p6âvcı uç 45.000 k o to Ik o u ç , o i Pupıol öcv (tırtpvoO v nç 2.500.0 puıptiKoç nAr)0u(7p6ç e Ao t t u iv c io i ouvcycuç p£xpı ttou <p8<Svcı to 1916 at 160 cAAr|vö<pu>vouç Kaı 940 t o u p k ö ç h u v o u ç k o to Ik o uç ".

184

yılındaki bir sayım tahririne göre, bu kasabada salt Ortodoks Hıristiyanlar ikamet ediyordu. 20. yüzyıl başlarında kasabada Türkçe konuşan 5.000 Ortodoks Hıristiyan, 4.000 Ermeni ve 4.000 Müslüman vardı' I916’da ise, Talaş Rumları yoğun göç yüzünden 2.000 kişiye düştüler. Yeri gelmişken, İzmir’e yerleşen Talaşlı Rumlar arasında çok zengin tütün tüccarı Sokratis Onasis’in de bulunduğunu açık layalım. Devamla, biraz daha güneyde, Türkçe konuşan 200 Rum ile 500 Türkün yaşadıkları Stefana (İstefana veya Reşadiye) köyü ve 300 Müslüman ile Türkçe konuşan 2.300 Ortodoks Hıristiyanın yaşadıkları Cincitepe köyü vardı. Cincitepe Rumları I9 l6 ’da 800 kişiye düştüler. Son olarak, bu kesimdeki son köy Endürlük (Aııdroniki) idi. Bu köy aynı dönemde I50 Müslüman ile Türkçe konuşan 2.300 Hıristiyan içeriyordu m. Kayseri kentinin batısında, Erkilet (Arkelais) köyü dışında, Ortodoks nüfusu olan köyler yoktu; bu köyde 600 Türk ile Türkçe konuşan 590 Rum vardı. Rumlar, yoğun göç yüzünden I9 l6 ’da I00 kişiye düştüler. Batı böl gesindeki ikinci köy olan Molu’ya gelince, buradaki Rumlarla ilgili demografik bil giler bulunmamaktadır. Kayseri kentinin kuzeydoğusunda folusun veya Tablusun ile Kermira köy leri vardı. Bunlardan birincisinde Türkçe konuşan 450 Rum, 1.500 Türk ve 300 Ermeni vardı. İkincisinde 2.500 Rum, 1.000 I’ürk ve 2.000 Ermeni vardı; bu köy deki Rumlar, yoğun göç yüzünden 1916’da 450 kişiye düştüler. Ayrıca şu köyler vardı: Türkçe konuşan 120 Rum ile 300 Iurk içeren Gezi köyü. Türkçe konuşan 300 Rum ile 1.000 Türk içeren Taksiarhis (Darşıyak) köyü. Kendisiyle ilgili demografik bilgiler bulunmayan Efkere köyü. Türkçe konuşan 150 Rum ile 300 Türk içeren Behçe köyü. Türkçe konuşan 250 Rum ile 1.200 Türk içeren Agimas köyü. Türkçe konuşan 750 Rum ile 2.250 Türk içeren Sarımsaklı köyü.175*

175 AuayvuCTioımüAau. I . . (1997), MiKpâAnkı, 19aç aunv-1919, oı EMnvopdööoÇcç Kow6jT)itç, OtA 257 "185 H MmıınAdaıcn T) TdAnç, r ö r cmö ııç apxtÇ TC oBcıipaviKi'ıç «nÜKTi)or|Ç. Kaı oüpıpuva pc Arrrro p£p£ç Kankrnxa aııaypaçıflç ıau 908 (28 lauAlau 1500), avaıptpETOı u ç KupOiToAıı p£ pr)-pouoouApaviKp ırAr)6uopâ, ektûç ana ı£aacpıç çıapaAayGtipEuGuç pauaauApdvauç Ir a l£Ar) tou 16gu aıûva TO 95% ıau ırAnSuopoü hiç !)ıuv xPırn,oun koi pdva m 5%. 1)toi 32 kOtoikoi, £lva< pouoouApâvoı. in ç apx£ç tou 20ou aiüjva a ırAi)9uopûç n)ç Koravlpıra u ç eÇı)ç : 5.000 ap8dflo(aı, 4 000 Apptvıaı Kaı 4.000 pauaouApâvor. 176. AvayvucnarroûAau, I . . (1997), MiKpû Anla, 19oç aıınv-1919. oı EAAr)vopOööo(cç KoıvûrriTcç. o e A. 257: "187 Ta Av5povfxı ı) EvroupAaÛK apyöıcpa, ııau avaçıtpcıaı röoo ora KGTrtfTfı^o rr)ç aıraypa* qıl)ç ıriÇ 28r)ç Ig u AIo u 1500 ûoa Kaı a auıö ıqç 20i)Ç NoEpPplau 1522. fx£i iTAi)8uapö orr)v nA£lûi)jr|(plC ıau xP<öiıaviKâ. in ç opx£ç ıau 20ou aıuva opıOpei 2.300 xpıonavaûç apOaCAÇauç Kaı pöAıç 150 pou* . aauApâvouç".

185

İncesu ve Everek (Develi) kazaları İncesu ve Everek (Develi) kazalarında 59.233 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 1912’de 9.049 Rum vardı ve Rumlar nüfusun %15,2’sini oluştu ruyorlardı. Anagnostopulu, Sotiriadis’in bize bildirdiğinden 4.289 daha az Rumdan söz etmektedir. Yazar, 9.049 yerine 4.760 Rum ile 125 Rum aileden söz etmektedir. Bunlardan Türkçe konuşan 4.000 Ortodoks Hıristiyan, kaza merkezi İncesu kentinde ikamet ediyordu. Kay ser i’n iıı güneybatısında 30 kilometre uzaklıkta bulu nan kentte Rumlardan başka 6.000 Türk te vardı. Bu kentin Rumları, İstanbul’a veya daha başka yerlere göç yüzünden 1916’da 1.000 kişiye düşmüşlerdil771789. İncesu’dan daha güneyde Ortodoks topluluklarına Zile köyünde rastlanın!]; bu köyde Türkçe konuşan 70 Rum aile ile 450 Müslüman aile vardı. Komşu Karacaöreıı’de Türkçe konuşan 50 Ortodoks Hıristiyan aile ile 50 Ermeni aile ikamet e d iy o rla rd ıO rto d o k s cemaat içeren ikinci kent, Everek (Ayos Konstantinos, Develi) idi. Burada 4.000 Türk, 4.000 Ermeni ve Ayos Konstantinos mahallesine yerleşik Türkçe konuşan yalnızea 760 Ortodoks Hıristiyan ikamet ediyorlardı

Faraşa bölgesi Kayseri’nin tam güneyinde ve sancak sınırlarının dışında Ortodoks sakinleri olan tek köy Faraşa vardı. Köy sakinleri bölgedeki maden ocaklarında çalışıyorlardı. Maden ocakları 1878’de kapanınca, Faraşa sakinleri oradan göç edip, kuzeyde Afşar ve güneyde Fkozi köyleri gibi, Faraşa "kolonileri" olarak bilinen çeşitli küçük köyler kurdular. Bunlardan "Faraşa torunları" diye adlandırılan başka köyler de kuruldu.

177. AvayvcuaTOTToûAou I. , (1997), Mı*pö Ada, 19oç aıuıv-1919, oı EAAqvop96öoÇ£Ç Koıv6rqT€Ç, 186: "125 H pıuptiKr) K0>v6 rr|Ta tou Ivt^ oou , av koi £xao£ ttoAû aTrö tov TTArçSuopö in ç Ta 1916. urtf]pÇ£ (üAAote pia onMavTiıcı'ı KOivörr|Ta pe nAq0uapû ttou £<pâav£ ıa 3.800 dropa". 178. AvavvcüaraTToüAau, Z., (1997), M ıtpö Ada, 19oç aıUiV-1919, a EAAf)vopQ65o££Ç Koıvdrrçrcç, otA. 165: ’ NûTia tou E0£p£K kûi oe ottûotdoti Süo ojpujv ppiOKETaı to x^ P |û Zı^Aa, tou OTralau r\ cAAr|vopSûöaÇr] KcıvöTriTa Eİvaı Aıyâıcpo otipovtiki'i anû Trçv avTİ<jroıxn TOupKiK^ koi öev rr£pı£xû Tropd cpBopı^vra ptup£iK€<; o ik o y ^ veieç Avti0£tujç to xwpıû KopdTÇopcv, ttou (îplOKETaı oto NA koi de aTTâaraorı ıpıûjv üjpujv ctttö th Zı^Aa, B io G£tci Güc koivötiiteç EÇiaou oripavTiK^ç: pia oppeviKil p£ nevı'ıvro aiK0y£VEIEÇ KOI plo plupllKH p£ aapâvTo ttEvte oikoy£v£ieç" 179. AvoyvujotottoûAou , I , (1997), MiKpâ A d a , 19oç aıdjv-1919, oı EAAqvop96öoÇ£ç KoıvörqTeç, oeA, 185. *109 l£ ouvoAikö TTAriGuauû 10.000 aTûpujv oı App£vıaı ıpTdvauv tiç 5.000,., r\ p£İu)an tou pu>p£ııcûu TrAnOuapoû ejvaı opıcnd ar)povTiKi): and tiç 125 oikoy£v£jeç T|toi 625 kûtoikoi, otiç apx£ç tou 20ou aııûva to 1916 öev £xûuv peivEi Trapd ttevtokûoioi KdTOiKOi"

oeA.

187

ANADOLU’NUN KUZEY BÖLGELERİ

PONTUS VİLAYETLERİ Pontus, erken antik çağda, Hitit dönemi (İ.Ö. 1700-1200) ve Frig dönemi (İ.Ö. 1200-676) olmak üzere, iki tarihî dönem yaşadı. Bu dönemlerde nüfusu Hitit, Frig, Kolkh ve Kaideli kökenliydi. İ.Ö. 676’da Kafkasya’dan gelen Kimmerler, Anadolu’yu istila etti ve Frig Krallığını egemenlikleri altına alıp. İ.Ö. 546’ya dek Orta Anadolu ve Pontus’u kap sayan bölgeye yerleştiler. Pontus’a Yunan kolonizasyonu Kimmer egemenliği döneminde başlamış olsa gerek. Bu olay, kıyı şeridindeki soy mozaiğini Yunan öğesiyle zenginleştirmiş oldu. Pontus kıyılarına Yunan kent-kolonilerinin ne zaman kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Tarihî kaynaklar, Miletosluların Sinop, Amisos (Samsun) ve Trabzon’u İ.Ö. 8. yüzyıl ortalarında kurduklarını kaydetmektedir. Tarihî bilgilerin tersine, bu bölgelerde yapılan arkeolojik araştırmalar, İ.Ö. 600 öncesine ait bulgu lar çıkarmış değil. Miletosluların Propontis’te (Marmara Denizi) Artake’yi (Erdek) ve daha başka kent-kolonileri ancak İ.Ö. 750’de kurduktan bilinmektedir. Bu olay, arkeolojik bulgularla birlikte ele alındığında, Pontus’taki en uzak Yunan kentkolonilerinin İ.Ö. 600’den sonra kurulmuş olmaları gerektiğini varsaymamıza müsaade etmektedir. İ.Ö. 546’da İran kökenli Medler, Kimmer egemenliğini yıkıp, bölgeye kendi yönetimlerini kurdular. Daha sonralan Perslerle birleşerek tüm Anadolu’ya yayıldılar. Pers egemenliğine İ.Ö. 334’te Büyük İskender tarafından son verildi. Pers dönemlerinde bile Pontus eyaletinin budunsal yapısı kesin olarak bi linmemektedir. Yunan Ulusunun Tarihi ’nde şunlar anlatılmaktadır:

188

Hanin 35 Pontus tın vilayetinin höiiiniişii ve Solu tatilse goıe 1912'de her

vilayette yaşayan Hellenlerin oranı.

"Yunan öğesinin egemen olduğu kentler dışında. I’ontus devletinin budun sal yapısı ve kültürel durumu ile ilgili yeterli tanıklıklar bulunmamaktadır Taşra nii/usu belli ki Iran kökenliydi, zengin soyluların da çoğu öyleydi. Hu nüfus, önceki dönemlere ait birçok kültürel özellikleri (yani Pers. hatta Hitit özelliklerini) koru muştu lm." Kesinlikle bilinen bir şey varsa, o da. Yunanlı kolonistlerin yalnızca kıyılar daki kent-kolonilere yerleştikleridir. Bu olay, İ.Ö. 546’ya dek taşra nüfusunun Asya kökenli olduğu sonucuna vardırmaktadır bizi. Bağımsız ilk Pontus devleti, ancak İ.Ö. 280’de, Büyük İskender’in ölümün den yaklaşık olarak 50 yıl sonra, 1. Mitlıradates tarafından kuruldu. Büyük İskender Pontus’tan geçmemişti. İranlı bir soylu olan I. Mithradates, Pontus kralı olarak

1FC f

thıatcy

lo ro p la m u EAArjvıKOÜ ’E Bvouç (1973) Tûuaç 7

k E a ıiu fiF o r koi

E köo iikiI A finvınv

A E orA.

400: T ıa Tpv

ıpu ftûAit otik E K o ıd r n o n r tgu n A r fİL o p E il Trıı Kpdrouç io u I I öutou ektûç anû

uç h PAfiç öttcu FTTiKpaToücır to EAAçvıKâ otoix £İo . Sev ım d p x o u v rnopKFiç ttAiip o <pop İ£Ç. O TrAr|0uopöç in ç UTralBpau (palvr.raı ön p rav ıpavmElç

kotovujvOç

öttuiç

tn la n ç *aı oı ttepiooötepoi a rrö rouç

ııAoucrouç euveve Iç . O nA nS uopûç outûç Bıan'ipııOF ncAAri ncAnırm uP a ro ıy d u tüiv nporıvoûpEvüjv n ro x n ıv (SnAnSıl m paııcd, o k Ou n kpi x£mncd ) Eraı n X Aotpeljötov kûi ı)ıav pûAıaro TTpocrrâTrıç rqç ûnupoFE lnç, o 0 e ö ç

tlüv

riE p n ıiı\i A x o i l p o p ö a ö o 1

189

tanındıktan sonra, Sinop, Amisos (Samsun) ve Trabzon gibi düşman Yunan kentkolonilerine yayılmayı ilk amaç olarak seçti. 223 yıl bağımsızlığını koruyan Pontus devleti, en büyük gelişimini destanî kral VI. Mithradates’in hüküm sürdüğü dönemde yaşadı (Harita 6). VI. Mithridates, Romalılara karşı 25 yıl savaştıktan sonra, I.Ö. 63’te Roma imparatorluğunun egemenliğini tanımak zorunda kaldı. Daha önce düzenlediği çeşitli akınlarla Makedonya’yı amansızca yağmalamıştı. Mithradates döneminde Pontus kıyılarındaki sakinlerin soy kökeni konusunda, Philostratos, İ.Ö. 2. yüzyıla değinirken, Pontus’un Herakleia (Ereğli) kenti sakin lerinin Yunan uygarlığına hayranlık duyduklarını, ancak Pontuslulann genelde bar bar bir ulus olduklarını yazmaktadır. İ.Ö. 63’ten itibaren Pontus bir Roma eyaleti oldu (Harita 8) ve ardından Bizans eyaleti. Bu dönemlerde Pontus’un belirleyici özelliklerinden biri, nüfusunun çoksoylu yapısı idi. Roma döneminde Hıristiyanlığın ilk üç yüzyılı boyunca Pontuslulann kökeniyle ilgili olarak, Kirtatas, İncil’in öğretiminde Yunancadan başka bir dil kullanıldığı yolunda en küçük bir işaret bulunmadığı halde, bu dönemde kentlerin dışındaki Pontus sakinlerinin tamamen Hellenleşmedikleri anlaşılmaktadır diye yazmaktadır"". Bu bilginin tersine, daha kesin bilgiler veren tarihçi Prokopios, İ.S. 6. yüzyılda Trabzon’un az uzağındaki Pontuslulann bile Hıristiyanlaşmayıp barbar kalmaya devam ettiklerini yazmaktadır"2. Orta Bizans döneminde Pontus’un çoksoyluluğu, tarihî bir olay olan Thomas Slavos’un isyanıy la da kanıtlanmaktadır. Tahtı ele geçirmeye çalışan bu kişi, İ.S. 820’de Bizans imparotoruna karşı Pontus’un Kaldia bölgesinde isyan başlatarak, o bölgeden topladığı Kaideli, Paulusçu (Ermeni), Med, Vandal, Get, Alan, Sarazen, Mısırlı, Asurlu ve Çingenelerden oluşan bir isyan ordusu kurmuştu. Pontus’taki Bizans egmeııliğini Osmanlı egemenliği izledi. Bu dönemde182

181. KupTûTaç, A,, (1984-5), O EKXpıcmavi0}j6ç ıou II övtou, o z k 67: "... öti Bev uttûpx£i n TrapapiRpı*] £vöeıÇr| Y10 S'dfioan tou xpıonavıaM 0 ü a t âAAn yAtiıoaa m rö Tqv eMnviKi1). Kaı ükttöcto «pafvcıaj öti, aKâpa Kaı Trçv Treploöo ttou poç Evöıa^pcı, oı kötoikoi tou növTou, ottö to acmuâ tgvTpa, Bev eiXOV cAoıcAr]pu>TiKâ eÇcAAhvioteI. Tpöıpovıaç to öeüTgpo aııljva o O iAöotpotoç pEpaıtuveı öti, evû yıa TrapûSeıypa aıqv HpâıcAeıa tou H övtou oi kötoikoi öaüpaÇav tov eAAhvikö TroAmopâ, ot (lövnoı yeviKö i^tov EBvoç poppopiKÖ". 182. Xpûoov 8oç, (1933): H EKKAncfa rrjç TpansğPûvroç, a tA. 143: ”0» Triv peaoycıOTtpav opeıvı^v Trıç JpaTTE^büvToç xc°pav o ik o ü v t e ç T ç ö v o i , e iç o u ç , ojç cA^&ri TTEpıeAapftâvovro t t û v t o t o âypıa t o u n o puâCpou k q i t o u I k u Sİo o u tpüAa, cÇqKoAoû0ouv tn va TTapap^vouv öypıoı k o i Pâppapoı k û i o v u t t ö t o k t o i |jEXP‘ TUJV TOU OUTOKpÖTOpOÇ loUOTIViavot), ÛCTTIÇ TTpUJTOÇ UTTETCî ÇE t o u ç TÇövouç, o ttö te k o i ette cnpöcppoov oüToı e iç Xpıcrrâv1 npEpujoav to t\Qf\ o u t w v k q i riPXıaav VQ TTpooAaPâvovTaı cuç OTpaTitimrı E1Ç TO TÖVPOTO TOU BuÇdVTlVOÛ KpÖTOUÇ KOI VO M E T ty ^ O IV T ^ V TTOAEpUJV KOTÛ TIUV TTOIKİACUV E X 6 p lİ)V TOU

BuÇavTiau

K o B utt Et o ^ e

loucmvıavöç

to u ç

TÇâvouç öıa

tou

aTpaTr]yoû

Z I t tq

t^ TÇlTia".

190

bölge, yönetsel bakımdan vilayet diye a dlandırılan üç parçaya bölünüyordu. Anakara kesiminde Sivas vilayeti, batı kıyılarında Kastamonu vilayeti ve doğu kıyılarında Trabzon vilayeti bulunuyordu. (Harita 35). Kastamonu vilayetiyle hiç ilgilenmeyeceğiz; çünkü bu vilayette yaşayan Ortodoks Hıristiyanların (Rumların) sayısı önemsiz sayılacak ölçüde azdı ve pro fesör Sotiriadis’in budunsal çizelgesinde bile toplam nüfusun ancak %2,5’ine ulaşı yordu.

TRABZON VİLAYETİ Fransız İhtilaline ve 19. yüzyıl ortalarına dek Trabzon vilayeti sakinlerinin ezici çoğunluğunda ulusal kimlik bilinci yoktu. O döneme dek Trabzon vilayetinde ve tüm Pontus’ta halk kitleleri, ya Müslüman dinî kimliğini ya da Ortodoks Hıristiyan (Rum) dinî kimliğini biliyordu. Anadolu'daki halk kitlelerinin ulusal kimliği, özellikle 1838 Tanzimat reform fermanı sonrası dönemin yapay bir ürünüdür. Padişahın Tanzimat fermanı, Pontus nüfusunun budunsal ayrımlaşmasında katalizör olarak iş gördü. Yol açtığı ekonomik özgürleşme sayesinde, büyük toprak ağalarının köleci haklarını büyük ölçüde kısıtladı. Bu reformcu değişiklik, Hıristiyan ve Müslüman toprak kölelerini bir çiftliğe bağlı kalma zorunluğundan kurtarıp, onlara başka bölgelere göç etme özgürlüğünü sağladı. Daha önemlisi, Tanzimat fermanı ve onu izleyen reformlar, bundan sonra ulusallaşan çeşitli "mil letlere" kendi başlarına okul kurmaya müsaade ediyordu. Rum eğitim kurumlan, Rumların önemsiz bir azınlık olduklan bölgelerde bile. Yeni Yunan ulusal bilincini oluşturma ve irredantist milliyetçi ideolojiyi işleme odaklarına dönüştü. Bu eğitim politikası, Anadolu’daki Ortodoks toplumlar için felaketli sonuçlar doğuracaktı. Bu ulusal yoğrumların sonunda Pontus nüfusunun soy mozaiği, yapay olarak ulusal gruplara aynldı. Bunlardan başlıcalan Pontuslu Rumlar, Pontuslu Türkler ve Pontuslu Ermeniler idi. Rum tarafında yeni oluşan orta kentsoylu sınıf, özellikle öğretmen, doktor ve tüccarların öncülüğünde, gerek kiliseyi gerekse yeni kurulan eğitim sistemini kullanarak, Ortodoks Hıristiyanlar (Rumlar) arasında milliyetçiliği yaydı. Bir Yeni Yunan soysal etnik grubunun yaratılışını tarihî bakımdan yasallaştırmak üzere özel likle eğitimciler seferber oldular. Eğitimciler, öbürleri yanında, soysal keşiflerde bulundular. Trabzon Dershanesi öğretmeni S. İoannidis’in 1870’te yayımladığı

191

kitap, bu çeşit görüşleri destekleyen karakteristik bir çalışmadır. İoannidis, Yeni Yunan ulusal bilincini yaratma çabası içinde, yazarlık nesnelliğinin tüm sınırlarını aşarak, philhellen (Yunan dostu) VI. Mithradates döneminde (İ.Ö. 63) Yunanistan’dan milyonlarca kişinin Anadolu’ya geldiklerini ve Pontus’a Yunan soyunu taşıdıklarını yazmaktadır. Philhellen olarak nitelendirilen VI. Mithradates’in Makedonya’ya yaptığı akınlarla orada korkunç bir can ve mal felaketine yol açtığı tarihten bilinen bir olaydır ki, philhellen niteliğiyle hiç te bağ daşmamaktadır. Öbür yandan yine tarihten bilinmektedir ki, Anadolu’ya milyonlar ca Yunanlının varsayılan gelişlerinden birkaç yıl önce Güney Yunanistan insan sıkıntısı çekiyor ve Philosratos tarafından Yunanistan’ın en kalabalık kenti olarak lanımlanan Koriııthos ise ancak 20.000 sakin içeriyordu. Bibliyografyada böylesine dev bir nüfus göçünden söz edilmemektedir Olay, yazar İoannidis’in hayal ürünüdür. Aynı yazar, I. Mithradates’in Büyük İskender’in dostu olduğunu yazmak ladır. Bu bilginin gülünçlüğünü göstermek için, I. Mithradates Pontus kralı ilan edilmezden 50 yıl önce Büyük İskender’in ölmüş olduğunu söylemek yeterlidir Pontus’ta soysal ve ulusal Yunan kimliğinin zaman içinde sürekliliği söy lencesini son yıllarda savunmaya çalışan bir başka yazar da, Çağdaş Pontus Tarihi başlıklı yapıtıyla G. Balabanis’tir. Söz konusu yazar, kitabına gerçekçi olmayan şu sözlerle başlamaktadır: "Tecrit olmuş, yüzyıllar boyu, Soyunun esas gövdesinden yüzlerce mil uzak ta, barbar ve gayrimedenî bir hakimin görülmedik baskısı altında, ulusal bilinç ve özyapısınt böylesine belirgin bir biçimde, bu denli arı ve canlı tutmuş Pontus halkı gibi küçük bir halkın eşine dünya tarihinde az rastlanır " Pontus sakinlerinin soy kökeniyle ilgilenen Skaliris te, İ922’de Trabzon1834

183. t o r o p t a m u va TTapaij£v£i pıa anâ fjTav

o t

6£an va

E M r jv n c o û

E O vo u ç

(1901), Töpoç I T \ E k ö o t ik i ^ A O p vu JV A.E., o e A. 166: "H A0ıV Trjç EAAâöoç, pâvov q Köpıvöoç, r) £öpa t o u Pojpalou öıoı-

t iç p e y o A û t e p e ç ttö A c iç thv

GuvaycüvıaG^. Tnv £ n o x f )

öTpoTG, n TToAunAn0£aT£pn nâAn

t ijç

th ç

T£A£ qecjüç tcüv p u c n n p f u v

>1Tav,

EAAâöaç. AAAâ Tiapd rıç 20 000 gjç 25 000 la u ç

kotû tov

4> i A ö -

Tf|Ç, t tq MnTPOTTÖA£IÇ, TT.X- in Ip û p v n t\ Tqv Ek o t o İk o u ç

|>£p£IV£ TTÖAn pETpfOU p£y£60UÇ OE ax£Or) p£ TIÇ ptyÖAEÇ KOVIK£ç <p£CT0" 184. laıavvfönç, I . , (1870), loropla Kat ZraTicniKi) rqç Tpant^oüvraç Kat ttjç rüpco mpıoxf)Ç, oeA. 20: 'TıaTf, o Mı6 pıööTnç auTÖç, ttou £yive o £ktoç kotû crEipö paaıAıâç tou I I övtou petö tov npûJTO Mıöpı-

ödîrı, o

ottoIoç

r*iTav mev l1£porıç cnr|v

kotoycüyO aAAd

cnpaTnYöÇ

koi

<piAoç iou M. AAEÇâvöpou...".

192

Harita 36: Trabzon vilayeti, vilayetteki sancak merkezleri ve Sotiriadis e göre 1912'de her sancakta yaşayan Hellenlerin oranı.

vilayetindeki Müslümanların, Osmanlı Türkleri, İslâmlaşmış Sanniler (Tçan'^er’ Cahinitler veya KafkasyalIlar), İslâmlaşmış Kazlar, İslâmlaşmış Gürcüler, İsla111 laşmış Kaideliler, İslâmlaşmış Çerkezler ve İslâmlaşmış Kolhklar diye ayrıldık larını bize bildirmektedirl!S. Türkler konusunda böyle bir ayrım yaparken, Ortodoks Hıristiyanlara gelince, yazar, Hellenleşmiş Gürcüleri, Hellenleşmiş Kazları v.S. anmayıp, yalnızca Hellenlerden söz ederek, onların antik çağın Yunanlı kolonıstIerinin torunları olduklarını ima etmektedir. Böylelikle, Yeni Yunan eğitim sistemi çerçevesinde, Pontus’taki Yunan soyunun zaman içinde sürekliliğine dair gerçekçi olmayan kuramı desteklemeye çalışmaktadır. Trabzon vilayetinin nüfus yapısıyla ilgili Türk ve Yunan bibliyografya kay naklarındaki bilgilere göre, 19. ve 20. yüzyıllarda Hellenler nüfusun 1/4’üne te kabül eden bir azınlıktılar. 1903 tarihinde Pontus’u ziyaret eden Papamihalopulos, o dönemde Trabzon vilayetinde yaşayan Türklerin sayısını 900.000, Ortodoks Hıristiyanların (Rumların) sayısını da 225.000 olarak göstermektedir1” .185

185. iK a A iip n ç, I", (1922)- A a o l r ^ ç M iK p â ç A a la ç , a f A. 244 186 norm uı^aA önouA oç, K., (1903) n cp^yrja jç a ç rov I I övtov, cfeA 210: "T£Aoç Öe TTAr)8uopûv £X£' o vopöç oütoç 1 200 OOCl kotoİkujv, üiv oı pev 900 00 tıa! ToûpKOi. oı öe 225 000 XpıOTiavol op0ûficÇaı, 50 000 App£vıoı... Kaı m i tiov apıBijtuv rau -nAnfluapotj tou vopn ü toûtou UTTdpxouoıv apfptoprj. 70OEIÇ K o îd ın v m m iO T K ilv tou “d d p o ıj tf)Ç AvaToAıK", tuj 1902 UTTripxov ıpuxai 9 4 8 500, EV u> 0 y

193

Yunanistan’ın toprak taleplerini desteklemek amacıyla uluslararası görüşmelerde Elefterios Venizelos hükümeti tarafından kullanılan profesör Sotiriadis’e ait budunsal istatistikte, Trabzon vilayetindeki Hellenlerin 1912’de toplam nüfusun %25,9’unu oluşturduklarından söz edilmektedir. Daha kesin olarak, lurkler 957.866, Hellenler de 353.533 kişi idiler ın. Sayıları 50.000’e varan F.rmeniler ise önemsiz bir azınlık oluşturuyorlardı. Trabzon vilayeti, güneydeki içbölgede Gümüşhane (Argirupolis) sancağı, doğu kıyılarında Lazistan sancağı, ortadaki kıyı bölgesinde Trabzon sancağı ve batı kıyılarında Canik veya Samsun sancağı olmak üzere, dört sancağa (yönetim bölge sine) ayrılıyordu (Harita 36).

TRABZON SANCA GI Daha önceki bölümlerde anlatıldığı gibi, Pontus’un gerek anakara bölgesi gerekse Trabzon vilayeti bölgesi, l.Ö. 1700’deıı 1200’e dek Hitit Krallığının bir bölümünü oluşturmuştu. Hitit Krallığına ait arkeolojik bulgular ancak çağımızda keşfedildi ve arkeolojik araştırmalar Boğazköy yakınlarındaki büyük bir tepede I litit Hattusha sarayının görkemli kalıntılarını ortaya çıkardı. Bu köy, Ankara’dan Amasya’ya çekilen imgesel bir çizginin ortasına rastlayan bölgede bulunmaktadır. 500 yıl süren Hitit egemenliği sırasında Trabzon sancağına tekabül eden bölgenin nüfusu Asya kökenli kişilerden oluşuyordu ve Pontus kıyılarında Yunan kolonizasyonu daha kendini göstermemişti. Poıttus’taki Hitit egemenliği, Yugoslavya’nın Belgrad bölgesinden gelerek Anadolu’yu istila eden Thrak kökenli Frigler tarafından İ.Ö. 1200’de yıkıldı. Kafkasya'dan gelen Kimmerler, İ.Ö. 676’da Anadolu’ya akın ettiler ve I.Ö.1200’den 676’ya dek Orta Anadolu ve Pontus’u yönetimi altında bulunduran l'rig Krallığını ele geçirip topraklarına yerleştiler. Kimmer istilası nedeniyle başka bölgelerden kovulan Asyalı topluluklar, Pontus kıyılarının dağlık kesimine sığın mak zorunda kaldılar. İran yaylası sakinlerinin siyasî ve askerî yayılımına karşı

Cuinet a v t ypaçe i u 1890 Kmalıcouç 1 047.700. Ta ve uıa to v tu v PAAojv fiiHiooıeupâTuv "HpEpoAPyıov iou nûvTOu-, trouç 1903, ev oeA. 115, avaftıflâÇcı tov nAi)6uoııöv cıç 1.209 654 i|iuxâç. Toütov tov apı6pöv anoötyopaı nal eyu aTTeoTpoyyuAuMfvov, u ç tov aKpıptaıepov" 187.

luTHpıâönç, f

(1919), Hellenism in Ihe Balkan Peninsula and Asia Minör, page 11.

194 koyacak güçte olmayan Kimmer Krallığı da sırasıyla İran kökenli Medler tarafın dan İ.Ö. 546’da ortadan kaldırıldı. Gariptir ki, Kimmerler, 115 yıl süren bir ege menlik kurdukları halde, kültür kalıntıları bırakmadan tarihten kayboldular. Pontus kıyılarına Yunan kolonizasyonu Kimmer egemenliği döneminde başladı. İ.Ö. 546’da Trabzon sancağı bölgesi, 212 yıl boyunca önce İran kökenli Medlere ve ardından Perelere boyun eğdi. Pereler, dünya çapında bir kuvvet olarak geliştiler. Pere devleti İ.Ö. 334’te Büyük İskender tarafından ortadan kaldırıldı. Perelerin Pontus’tan ayrlışından sonra, Trabzon sancağı bölgesi. Yunan kent-kolonileri dışında, 50 yıl boyunca çeşitli yerli aşiret reisleri tarafından yönetilmiş olmalı. Zira l. Mithradates, Pontus kralı olarak ancak İ.Ö. 280’de tanındı. Mithradates hanedanının egemenliği İ.Ö. 63’te son buldu. Bu tarihte destanı kral VI. Mithradates, 25 yıl süreyle Romalılara karşı savaştıktan sonra, Roma İmparatorluğuna boyun eğmek zorunda kaldı ve böylece Pontus bir Roma eyaleti oldu. Roma döneminde Pontus kıyıları 300 yıldan çok sürekli barış içinde yaşadı. İ.S. ancak 257’de, Valerianus’un hüküm sürdüğü yıllarda (İ.S. 253-259), Pontus kıyılarına denizden saldıran Got ve Karplar Trabzon’u ele geçirdiler ve böylelikle bölgede barış ilk kez bozulmuş oldu. Ardından gelen Bizans döneminde Trabzon bölgesi Araplara boyun eğme di. Bizans sınırlarının savunucusu olarak bilinen Digenis Akritas, Arap-Enneni

Harita 37: Trabzon sancağı, sancaktaki kaza mrkezleri ve Sotiriadis'e göre 1912'de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı.

195

kökenli yerli bir derebeyi, daha doğuda yaşamış olmalı. Son olarak, İ.S. 1071'de vuku bulan Malazgirt savaşından sonra da Trabzon bölgesi özerkliğini korudu; bu durum, Selçuklu Tiirkleri tüm Anadolu’yu ele geçirdikleri dönemde bile devam etti. İ l 85 tarihinde İstanbul’daki bir halk ayaklanmasında imparator Andronikos Komnenos ve ailesinin büyük bir bölümü katledildi. Yalnızca kızı prenses Tamara kurtuldu. Tamara, kardeşi Manuel Komnenos’un çocukları Aleksios ve Davit adlarındaki iki yeğenini de yanına alarak, Pontus’a kaçtı, liaşkentteki tahtı ise Aggelos’lar ele geçirdi. Tamara, yanına aldığı iki çocuk ve devlet hâzinesiyle birlikte, Lazya olarak bilinen Rize bölgesindeki bir kaleye yer leşti önceleri. Bu nedenle, Komnenos’lara husumet besleyen Bizanslı yazarlar, alaylı olarak onları Laz prensleri, tiran ve barbar olarak adlandırıyorlardı"18, l.azya’dan çekilen Komııenoslar, birkaç yıl sonra Trabzon İmparatorluğunu kurdu lar. Bu imparatorluk 210 yıl kadar yaşadı. 1462’de son Trabzon imparatoru Davit, kenti II. Mehmet’e savaşmadan teslim edip, ailesini ve devlet hâzinesini kurtarmak amacıyla daha önce yaptığı anlaşma uyarınca İstanbul’a hareket etti. Komnenos geleneğini sürdürerek devlet hâzinesini gaspetti ve halkı kaderiyle baş başa bıraktı. Sonraki yüzyıllar içinde Trabzon İmparatorluğunun varlığı tamamen unutuldu ve tarihten silindi. Onu yeniden keşfeden, Trabzon imparatorluğuna Dair ünlü yapıtıyla Fallmerayer’dir. Bu yazar, Trabzon İmparatorluğunun da her Bizans imparatorluğu gibi bir mutlak monarşi olduğunu, yönetim sistemi olarak hükmettiği toplumdaki çelişkili çıkarların ahenkli bir sentezini yapmaktan aciz olduğunu ve ülkesinin birbirinden farklı bölümlerini bağlı tutabilmek için kaba kuvvete baş vur mak zorunda kaldığını yazmaktadır. Bizans imparatorlarının bir özellikleri de şuydu: Sarayın ve başkentin nimet bolluğu içinde sefa sürmesini sağlıyorlardı. Bunun yanında taşra kesiminde ise, merkezî iktidarın halk aleyhtarı davranışı yüzünden, bir perişanlık, yoksulluk, zorbalık ve yağmacılık hali hüküm sürüyordu. Bizans’ın Yeni Yunan okul kitaplarında tarif edilen görkemi, yalnızca sarayın ve üst düzey papaz sınıfının yaşamındandır. Bizans toplumunu niteleyen şey, saray men suplarının müthiş refah ve şatafatı ile kulübe mensuplarının ölçüsüz yoksulluğu arasındaki çelişkidir. Şunu da söylemek gerekir ki, kulübelerde oturanlar, Bizans rençper nüfusunun ezici çoğunluğunu oluşturuyorlardı.18

188. Fallmerayer, J „ Ph., Itnapla rqç Aurorparoplaç njÇ Tpam lpûvrat;, ocA. 87: "O NiKpTaç, o AıcponoMınç. o rtaxuptpnç. o NiKiypöpoç, avfınouv o t a uıf| ıqv Kamyopıa.. u c ru autoi pıAoüoav pövo pe rrcpıcppövnatl Via iouç avnmSAouç KUpepvpTEÇ. rouç ovöpaÇıv ouvı^Buç AaÇonplyıcUTEÇ, ( M ü ıcaı tupavvouç naı pâp|3apouç"

196

Osmanlı döneminin son yıllarında Trabzon sancağı yönetsel bakımdan şu dokuz kazaya ayrılıyordu: Doğudan batıya doğru. Sürmene kazası, Cevizlik (Maçka) kazası, Trabzon kazası, Akçeabat kazası, Vakfıkebir kazası, Görele kaza sı, Tripolis (Tirebolu) kazası, Giresun kazası ve Ordu kazası (Harita 37), Sotiriadis’in resmî budunsal çizelgesine göre, 1912’de Trabzon sancağında 585.751 kişilik toplam nüfus içinde 154.774 Hellen vardı ve Hellcnler toplam nüfusun %26,4’üne tekabül ediyorlardı. Türkler 404.656 kişi, Emıeniler de 26.321 kişiydiler1’1

Trabzon kazası Trabzon kazası, aynı adı taşıyan sancağın en önemli kazasıydı, çünkü Pontus’un başkenti Trabzon orada bulunuyordu (Harita 38). Antik çağda bu kaza bölgesi sakinlerinin soy yapısıyla ilgili olarak, tarihî kaynaklar Irabzon surları dışında Yunanlı bulunmadığını kaydetmektedir. İoannidis, Trabzon’la ilgili kitabında, İ.Ö. 400’de On Binler’in Trabzon'a inişinin Ksenofon tarafından anlatımına şöyle değinmektedir:

189. Soteriades, G.. (1919), H ellenism in th e B alkan P eninsula a n d A s ia M inör, page 11: Statistics of the Population, divided according to Nationalities, ol the Sandjak of TREBIZONO, 1912. Sandjaks

Kazas

Trebızond

1 Trebizond 2 Sourmena 3. Aktse-abat 4. Vakfe-kebir 5. Görele 6. Tripoli 7 Kerassun 8 Ordou 9 Tzevizl*

Türks

Greeks

89 225 44.312 40.265 23.492 33.682 30 999 46.207 92.191 4 283

38625 8804 11.081 762 640 17821 44.214 19 390 13437

404.656

157.774

Armenians

Totaal

11.915 282 4,204 80 211 708 6.582 7 339

139.765 53 398 55.550 24 334 34.533 49 528 92 003 118 920 17 720

26 321

585.751

(*) “On Binlerin inişi** : I.Û 401 yılında Pers lahlını ele geçirmeye çalışan iki kardeş Kyros ile Artakserkses arasında yapılan Kunaksa savaşı Artakserses ordularının galibiyetiyle sonuçlanınca, Kyroa ordularında yer alan on bin kadar paralı Yunan askerinin Bahirden Trabzon'a dek on beş ay süren serüvenii yolculuğu bOyle adlandırılmıştır. Bu yolculuk, savaşta bizzat yer alan Atinalı yazar ve asker .Ksenofon tarafından kaleme alınmıştır.

197

Harita 38 Trabzon. Maçka (Maçuka) ve Santa bölgelen ile Pontus’taki büyük manastırların bulunduğu yerler.

"Oraya konaklamış olan Yunanlılar, Trabzonluların teşvikiyle, kendilerine ganimet sağlamak üzere, ordularının yarısıyla güneydeki dağlarda Dril ’lere karşı sefere çıktılar. Driller Trabzonlulara her zaman düşmandılar. Yunanlıların nereye baskın yaptıklarını kesin olarak belirlemek zorsa da, bu bölgenin Kapıköy ile Libera arasında bulunduğunu tahmin ediyoruz m. " Trabzonlular On Binler’i erzak sağlamak üzere barbar Drillere saldırmaya ve yağmalama eylemlerine girişmeye teşvik ederken, 10.000 Yunan askerini kendi leri yedirip içirmekten kurtulmayı amaçlıyorlardı. Görüldüğü gibi, antik çağda bile190

190. Iu>awlönç, I . , (1870): loropla k o i Ira n a n » ) rrjç TpancÇoüvrar rrjç f üptu nepıoxı)ç, o e A. 17: "Ka0ojç öıtpcvav, pûAıara. e k c İ o i 'EAArjVEÇ, üoTtpa auö t t p o t p o t t i ) tu >v TpamÇouvTiuıv k o i yıa va e Çaa<paAiaouv A e I o yıa t o v eauTÖ t o u ç , EKOTpöTEuaav p£ t o pıaö aTpâTEupâ t o u ç npoç Ta prarıpppıvâ (îouvd EvavTİıov t i ov ApıAuv, tto u t t ö v t o i) t o v cx6pol p€ t o u ç T pcttteÇo û v t io u ç , napûn elvaı ö û c tko A o va npoaöıopioEi k o v e İ ç aKpıpûç t o pEpoç tto u fcyıvE r) Emöpopö nov E A A ö v l ü v , utto 6 £ t o u p c ön ppiOKOvrav avâpcaa o t o K ctttI k io i k o i an) Aıftepa, k o i n pETaÇı) tcdv ö û o xu)pııov to tto S ectİci, t t o u A£ y s t o i AcKâva, 6a ı^Tav aun) û t t o u oı ApiAcç (püAayav Ta k o t t ö ö io t o u ç ... e t o i o i pâpftapoı £<puyav o ra opcıvâ öaao. e v u j P p Ök o v e k e ! ö<p8ovn Kaı TTEpıÇöTnTn Aeia cmö pööıa k o i aAAa Aoa . "

198

barbarlar, uygar diye geçinenlere her zaman yararlı olmuşlardır. Ksenofon Laz sınırlarının Trabzon surlarından hemen sonra başladığını yazarken, Arrianos Laz nüfusunun doğal sınırı olarak daha doğusunu, Sürmene'den hemen sonraki Ofis (Solaklı) Çayını göstermektedir (Harita 38) ',l. Önemli bir bölümü Yunan kökenli olan Trabzon kent nüfusu, yüzyılların akışı içinde soy yapısı bakımından köklü değişiklere uğradı. Bu yönde belirli bir örnek, Got ve Boranların İ.S. 257’de Pontus kıyılarına yaptıkları akındır; onlar, ani bir saldırıyla Trabzon’u ele geçirip yağmaladılar ve sakinlerini esir alıp kaçırdılar l9!. Bin yıl sonra uğradığı ikinci nüfus yıkımı da bir başka örnek olarak göster ilebilir; 1341 ’de Akkoyunlu Türkler, sarayı ve akropolü dışında Trabzon’u işgal edip “çok sayıda sakini” öldürdüler ™. Trabzon kazasının en uzaklardaki dağlık bölgelerinde nüfus, Kaideli, Pers, Kolhk (Laz), Tçani gibi salt AsyalIlardan oluşuyordu. Pontus’un bu yerli topluluk ları, bazı çağdaş yazarların iddia ettikleri gibi, antik çağda Hellenleşmemişlerdir. Pontus barbarlarınca Yunan dilinin benimsenmesi, onların ancak Hıristiyanlaşmaları sayesinde gerçekleşti. Prokopios, İ.S. 6. yüzyıla dek Trabzon kilisesinin etkisinin kentin dar sınırları içinde kaldığını ve kıyı bölgesinde Sürmene’ye dek uzandığını yazmaktadır. Güneyde Trabzon’un dağlık iç bölgesinde ise yazara göre Tçaniler vahşi, barbar ve özerk olmaya devam etmişlerdir. Harita 38’de gösterilen bu bölge, Trabzon’un güneyinde bulunan Maçka’yı içine almak-1923

191. Xpüaav0oç. (1933): H EKKArıoia it k TpanıÇoûvroç. azK. 41: 'Ta öpıa tu »v K ö A x <j) v i) AaÇûv ı*| TÇWu)v öev ı*|ıav Ka6copıap£va Aıa t o û t o o pev Eevoq>u>v e t t e k t e Iv o ra öpıa t u >v K ö AXujv p£xpı TpamÇoûvroç, o 5e Appıavâç t o v Oıpıv 0 £ te i u»ç öpıov Tf|Ç KoAxu>v xu>paç k o i Tf|Ç ©lavvııcı'ıç. K o t ö t o u ç v e u jT t p o u ç 5e xP^vouç t o âvopa t u >v AaÇıuv TrepıAappâveı k o i I t ü A i v r a ö u t ik u j ç t q ç KoAx(5aç p£xpı K* t o u Oq>ewç noıapoû oııcoövıa <puAa, k o i r| Ö io ik t io k ; Pı^alou k o i eni t u iv nuepuıv nptov eAcyetû TOupKiaTİ AaÇıarâv pouîeaapKpAıyİ, i) t o i ö io Ik h ü iç AaÇiKi'ıç". 192. Xpûaav6oç, (1933): H EtocAnola ırjç Tpam &ûvroç. aeA. 50: “Ev £ıeı 257 p.X. oı T ötOo i koi oi Bopavol «1 Bopâöoı oppq6£vT£Ç ottö Tqç Kpıpaiaç Kar£Aaftov ev pıa vukt I rr|v ö u o reixeoı TrepıeıAnp£vqv koi uttö TToAuaplOpou «ppoupâç Trep!<ppoupoup£vr|v nâAıv, eAcqAâTnaav koi npılparaav auTi’jv k o i annya* yov to u ç kotoi k o u ç auîöç eıç aıxpaAuK7fav" 193. Xpûaav6oç, (1933): H EKKAqoia rrjç TpaneÇoûvroç, azA. 239: "AAAö t o enöpevov^TOÇ 1341 louAIou 5* qp£pav ı)A6aoıv ttö A i v o i Apmunaı T o u p k o i k o i perâ £naveıAAr|p£vaç auTûv enı0£aeıç o arpatöç Tqç paaıAlaanç E»pı)vr|Ç eTpâiTn eıç (puyı^v, xwplç va auvâtpeı pöxnv. ToaaûTf| 5e ı^ro n aıİYXüoıç ev tu > naAoTkı) k o i n aöıa<j>opla t u jv ıoxupa)v apxövrwv, cücttc aı AnarpiKal cıcdvaı nuv ToupKopövu>v opöal KartAaPov Tqv TpaTTcÇoüvTa k o i errupTTÖAnoav aun)v e & » p £ ctei t o u tto Ao t İ o u k o i Tqç o k p o t t ö Aecüç , i*|tiç TTapö t q v aodevf) âpuvav auTt)ç avOiaıaro k o t ö TTöoqç ctti6 £ o e u >ç t o jv tto Ac p İ o j v . M£ya ttA i IO o ç ko to Ik u ) v ıöia YUvaİKeç ıtaı naıöıa k o i ttA i^B o ç tmruıv k o i âAAu>v Çu ju jv ottüj A o v t o k o t ö t q v mıpKa'iÖv TaûTrfv kgd toüv I ü v v ü j v

p o it e Ço û v t o ç ".

199

ladır. Hıristiyanlaşmış, Romalılaşmış ve daha sonra Bizanslılaşmış bu Tçanilerden gelmektedirler son iki yüzyıl içinde Rumlaşmış Maçka Pontuslulan. Onlardan I054’te imparator İsaakios Komnenos döneminde Kaideli ve Koloneli taburlarının askerleri olarak söz edilmektedirlw. Il8 5 ’te İstanbul’da Komnenos hanedanının devrilişinden sonra, saray muhafızlarından birçok BizanslIlar Pontus’a sığındı ve orada Skolarios silahlı taburlarını muhafaza ederek kendi siyasî gruplarını kurdular. Prokopios, gizli anılarında Skolariosların soy kökenine değinirken, Skolarios taburlarına mensup kişilerin daha İ.S. 4. yüzyıldan beri Ermeni olduklarını yazmaktadır. Bölgenin iyice Bizanslılaşmamış yerli sakinlerinin 1185’te Aınicarad taburları vardı. Fallmerayer, yerli derebeylerinin bu fraksiyonunu, üyelerinin soy kökenini göstermek için, Ortakaldeli veya Trabzonlu-Kolhk partisi, yani Laz partisi, diye adlandırmaktadır. Sözü edilen iki fraksiyon, 1333’te aralarında çarpışmaya başladı. Üç yıl süren çarpışma, pek çok Amicaradın kıyımı ve Skolariosların siyasî egmenliği ile son buldu Bu olay, yerli Pontus toplumunun Bizanslılaşmasını daha da hızlandırdı. Pontus nüfusunun çoksoyluluğu, yalnızca halk tabakalarına özgü bir durum olmayıp, yüksek aristokrasi çevrelerini de kapsıyordu. Bu olay, Komnenos’ların Iberya (Gürcistan) ve Lazya soylu aileleriyle olan karma evlilikleriyle de doğrulanınaktadır. Bu karma evlilikler pek çoktu ve Pontus aristokrasisinin tümü Gürcü ve Laz kökenli kabul ediliyordu. 15. yüzyılda bile Pontuslular Osmanlı arşivlerinde BizanslIlar, Gürcüler, Kavazitler, Canihitler, Doranitler ve Kamahinler olarak ayrıl maktadırlar'•*.19456

194. Xpûaav8oç, (1933): H EntApola njç TpamÇoûvmç, oeA 144: "Oûıuıç ekxpiotkivio8 £vteç Kaı ı.ÇcAAnvıaBtvreç oı TÇâvoı... E k roıv TÇâvuıv npoı)pxovıo ra uttö rou Keöpnvoû ev £m 1054 ettI auroKpâropoç laaaKlou rou Kopvnvoû uvri(jovs:uûui va "XaAöiujv Kaı KoAaıvEianîıv TÖypaTa". 195. Fallmerayer, J., Ph., toropla rqç AuroKparoplaç tijç TparrcÇoüvraç, oth. 169: 'Tqv q>arpla roıv vtûttkjüv pnopoûpe

va rr)v ovopâaoupE çarpla roıv M£ooxaA6îuıv. aırâ ro âvopa rnç nıo Yvuıarbç £6paç rouç, n Tpan£Çouvrıo-KoAxiKâ Kâppa. anâ rnv tpuÂETiKr) KaTaycoYr) ruıv peAcov t<iç . Evuı rqv ça rpla ruıv vEOEYKaracrTnMtveıv euyevuiv anâ to BuÇâvno rnv ovopâÇoupE tparpfa roıv Ix ° ^ 3Piu,v d TpanEÇouvnoBu^avnvâ Kâppa Oı IxoAâpıoı aurol rjoav apyiKd rraAarıavoı aıparıaıriKOi rou auroKpâropa Tnç KuıvıravrıvoutroArıç H Sıapûpçuıar) rouç oe aıiıpa-râÇn dpyıar anâ rov 4o aıaıva p.X., örrujç paç nAqpaq>op£l o npoKönıoç cna puoriKâ anopvnpovEûparû rou : 'E tepoi aTpamiıraı âüx ı)ooouç r) nEvraKöaıoı Kaı rpıaxlAıoı, ra tf, apxr)Ç cni çuAaKl) rou rraAarlou Kartarnoav oCıanEp Ix o * a PiouÇ KaAouaıv. Kaı aurolç auvrâÇEiç avtKaOrv nAdouç O roıç âAAoıç ânav to önpûaıov a£l xopnYEİv £İui8 e . Toutouç oı TTpörepov pev apıarivönv anoA£(;avTEÇ £(; Appevluıv" 196. loropla rou EAAtivikou EBvouç (1981), Töpoç 0 ’ , E köotiki) A 8 r)vâıv A. E., oeA 3 2 8 :" O EpçCıAıoç nû\£poç nou ouvrâpaÇE rov Köapo rr)Ç TpanEÇoüvraç ara p£aa rou 14ou aıuıva £lx£ olvoupa rr) piIp rou otov avrayuıvıapö tüjv aurox0övu)v oİkiüy rr)Ç TpanEÇoûvraç, ruıv ApurÇapâvTuıv, Kaı ruıv nıOTiov

200

Yüzyılımızın başlarında gerek Trabzon’da gerekse ona yakın bölgede, Bafra piskoposu Agritelis’in liderliği ve metropolit Germanos Karavangelis’in yön lendirmesi altında Bafra ve Samsun bölgesinde görülen o korkunç şiddet olayları vuku bulmadı. Metropolit Karavangelis ki, 1904’te Makedonya’da da kanlı faaliyetinin izlerini bırakmıştı. Karavangelis’in hiç te Hıristiyanca olmayan faaliyetinin tersine, Trabzon metropoliti Hrisantos Filipidis’in -daha sonra Yunanistan Başpiskoposu olmuştur- davranışı parlak bir insanlık örneği oluştur muştur. Bu başpapazın İnsanî davranışı, Trabzon sakinlerinin yüksek kültür düzeyinden de büyük destek gördü. Balabanis, kitabında Trabzonluları şöyle tarif etmektedir: "Trabzon Hellenleri, ticaret ve bilimle uğraşan insanlar, öbür Pontus Hellenleri gibi ölçüsüz bir coşku duygusunun etkisi altında değillerdi... Ermeniler aleyhindeki tüyler ürpertici bunca olayın anısıyla ve ulusal gösterilerde daha ölçülü olarak. Yunan Kızıl Hacını büyük gürültülere meydan vermeden karşılıyorlar ve bu sağduyulu tutumlarıyla daha baştan Türklerin kendilerine hoşgörülü davran malarını sağlıyorlar " Trabzonlular, bir yıl önce Erzurum’un güneyindeki Van kentinde cereyan eden ve kentin Türk ve Ermeni nüfusunun tümüyle yok edildiği inanılmaz olayları mutlaka göz önünde bulundurmuş olacaklardır. Birinci Dünya Savaşında Kafkasya’da Türk ve Rus orduları arasında çarpışmalar devam ederken, cephe hat tının gerisinde ve Türk topraklarında bulunan Van Gölü çevresinde Şubat 1915’te bir Ermeni ayaklanması oldu. Ermeni isyancılar, küçük Türk muhafız birliğini kenti terketmek zorunda bıraktıktan sonra, 17 Mayıs 1915’te Van Ermeni Cumhuriyetini ilan etti ve Türk kesimini ateşe verip üç gün içinde sivil ve asker toplam olarak 30.000’e yakın Türkü katlettiler'"1. 22 Temmuz 1915 tarihinde kenti yeniden ele

ornv KuvaıavnvoünoAn ırou clvaı yvouoToi |je to övopa Ix°A<Spıoı. H vİKrç nuv lyoA apluv naı q oıpayl) tuv A puıtapâvîujv ırviycı oto alpa ıcâBc avTiKwvoıavııvoTioAııırf| noAınKi) in ç TparrcÇoûvTaç... xu>PlÇ uırtpPoAı'ı r| apıOTOKpana rqç TpaırcÇoüvıaç (KaPaÇreç. T#ıvıxiT£Ç, Aıopavireç, Kapaynvol. k .Att.) va 8cbipehaı puÇıvrıvıfc AoÇikiK *aı yEupyıavifc icarayotYhC 197. BaAapövnç, r , K., (1925). I ûyxpovoç rtvn tfı lam pla rou tlâ vm u oeA. 77. 198. Feigl, E., (1986): A Myth o f Tenor, p. 77 T h e mighty rock o f Van üs fortres, which dates back to Uratrian times. Beneath the citadel are the ruins o f the former Islamic parl o f Van. which was totally leveled during the Armenian uprising. 30,000 Moslems died here in a period o f just a few days. A Hiroshima” o f terronsm: Only the foundahon walls o f the Islamic distıict of Van suıvived - and a few remains of önce proud, mightly mosques The Amıenian uprising of Van began in Febnıaıy, 1915 and teached its fırst dim ax in April. The rebels set fite to the old Islamic d ty on May 17, the same day on which the small Ottoman gatrison was forced to withdraw from the town. İt was not until July 22, 1915 that the Ottomans were able to retake Van...*.

201

geçiren Türk ordusu, intikam amacıyla 20-25.000 Ermeniyi öldürdü. Balabanis kitabında sivil Türk nüfusun katliamını sayı zikretmeden yalnızca Ermeniler tarafından Türkler tümüyle yok edildi ifadesiyle tarif ederken, Ermenilerin katliamını çok daha fazla ayrıntılarla yazmaktadır Ağırbaşlı bir Hıristiyan olan Trabzon metropoliti Hrisantos Filipidis, böl gesinde gerilla birlikleri kurmadığı gibi, I916’da kent Ruslar tarafından işgal edildiğinde Türkleri Ermenilerin intikamcılığından ve Rumların taşkınlıklarından korudu ve yoksul Türk göçmenlere yiyecek dağıtımını örgütledi. Trabzon’da daha sonra yeniden kurulan Türk sultanlık yönetimi, Hrisantos’un hizmetlerini tanıdı ve ona nişan verdi Aşırı milliyetçi görüşlere sahip bir yazar olan Balabanis’in Trabzon Hellenlerine Türklerin ılımlı davrandıklarını doğrulayan tanıklığı, devlete karşı isyan etmedikleri bölgelerde Pontus Ortodoks Hıristiyanlarına 20. yüzyılda Türklerin hoşgörü göstemediklerine ilişkin egemen izlenimi kendi çapında yalanla maktadır. Daha önceki yüzyıllarda, daha doğrusu bugünkü ulusların oluşmasının kuramsal ortamını hazırlayan Fransız İhtilalinden önce, Osmanlı İmparatorluğun da gelenek olarak pek gelişmiş bir dinî müsamaha vardı. Bunun tersine, Bizans İmparatorluğu, farklı bütün dinleri, örneğin Monofısizmi, Manisaizmi, Paulusçuluğu ve Bogomilizmi, kan dökerek ve aşırı bir dinî kincilikle ortadan kaldırmaya çalışmıştır.19*206

199. BaAaBüvnç T, K., (1925), Zuyypovoc r cww) lom pla m u flûvm u, Tai

E K d r tp U J Ö E V

£ IÇ p lO V

y tV IK f'lV

cteA.

81: "Aı TrpoOTpı(5al aû-

OÜyKpOUOIV TOUÇ AppEVİOUÇ p£Tâ

teAeutoioi p£iâ T p ı r i p E p a v ay p io v paxnv, evtöç tujv oöujv

Trjç

ttöAeljç,

ÎU )V

ToClpKlüV TOU

prj AoPövteç ouöaprtfltv paıi|GEiav1 £ÇıoAo0p£û0r|OOv teAeİu ç . Tû tI £TTr|KoAoû0r)OEV töte evovtIov tljv TaAaiTTdjpujv App£viıuv Sev ttepıypdıcpcTcıı... H ttöAiç pETepAı'ıBrı eiç ottEpovtov o<pay£iov, ek tujv 20-25 x |Aiööujv AppEvlcuv tou Bav eAöxiotoi EoıoörjKa'' öooı E-npötpGaoav TTponYOuufvujç, ttpoPAEttovteç ovteköiki'ioeiç , va e Ç6AGûuv ı r | Ç ttPAeujç. Haıöia koi y u v a i ı c E ç oujpnöâv E o ı p d f c v T o , ıoç apvıo r r r l töttou" 206. AvGEplfirjÇ, A , I , (199G): Ta AneAEudeptüTiKâ IrpaTEĞâra tou HovnaKoO EAArıvtopoû acA 169: "O Xpüaavdoç <J)ıAiTmî8r)Ç iYtov ° teAeutûİoç prjTponoAitrıç îqç Tparreôûvraç koi kotötjiv A pxiettİokottoç AGrjvtüv koi TröorjÇ EAAdfiaç I'auTöv KOTd ıq pljoiki'i KOTO^h C|X£ ovoteÖeI n iTaAınıcı1 ! öıaiKqon nöArıç... O XpüaavGoç p£ ır\ pEyaAcHpuıV apEpâArymrı, ouveti^ ko<aArjfiıvâ xPicnıaviKi4| tou naAiTEİa, KaıöpGujaE va ıcaTQKTf]0£i öx> pövo tov anEpıâpıoTa OEPaopö koi Tf] (pavaıiKi^ Aaıpeia tou Traıpviau tou, aAAd koi Tr| PaGüT£pq £KTİpqon, koi auıdıv aKâpa tujv ToüpKUJv, yıa Tr]v avnKEipcviKÖT^Tâ tou koi Tqv a[jEpoArpjjla tou, ttpgotöteijie öAouç öaouç Epcıvov orr|v TpornEôûvFn, Krimj anö Tq ptüOiKf1] Karoxı“| npoardTEUJE TOUÇ TûÜpKOUÇ aTTÖ TIÇ Öypl£Ç filOGfOElÇ TUJV AppEVİUJV KOI TIÇ UTT£p(JâO£lÇ HÜV EAAl^VUiV. D tov apyöTEpa ETtavı‘|A0av oı ToûpKoı ot^ v TpaTTEÇaüVTa avoyvuıpıaav tiç utitjpeoİeç tou Xpuodv0ou, Tovırapoonpo<P1ûpno£ n KUp£pvrıorı rr|ç KuvaTavTivoüTTaAnç koi oupTTEpı<p£p0r|Kav y£vı«ti oı TaupKaı p£ lymöTflTO 0 TTEvOVTI TUJV EAApVUJV TrjÇ TpOTlEâilVTaÇ, EVCü KOTÖ Tr)V 1ÖİOV ETTOXn 0 TTAnGuapÖÇ âAAl&JV TTOVTIO* kujv TTCpıaxuJv fioKipdôvTav aıcAripd" B t i v , öttou

aı

poipofujç IfpCpOV

202

Çağımızda Trabzon kazası, kültürel ve ekonomik önemine rağmen, Samsun kazasıyla karşılaştırıldığında, %27,6’ya ulaşan çok daha az oranda Hellen nüfus içeriyordu. Hellenler, 139.763 kişilik toplam nüfûs içinde 38.625 kişiydiler. İnanılanın veya söylenenin tersine, Rumlar, yalnız Trabzon kazasında değil, Trabzon kentinin kendisinde bile azınlıklaydılar. Bu görüş, Trabzon Yunan Konsolos Muavininin 9 Şubat 1850 tarih ve 738 sayılı yazısıyla da doğrulanmaktadır. Bu yazıda Trabzon kenti nüfusunun toplam olarak 28.065 kişi ve bunlardan ancak 3.900 kişinin Ortodoks Hıristiyan olduğundan söz edilm ektedir201. Ortodokslar, kent nüfusunun % 13,8’ini oluşturuyorlardı.

Sürmene kazası Lazistan veya Rize sancağının sınırlarında ve Trabzon kentinin doğusunda Sürmene kazası bulunmaktadır. Antik çağda burada Kollıklar, yani Kazlar ikamet ediyorlardı. I912’de Sürmene kazasında 53.398 kişilik toplam nüfus İçinde Sotiriadis’e göre 8.804 Ortodoks Hıristiyan veya Rum ikamet ediyor ve Rumlar toplam nüfusun %16.5’ine tekabül ediyorlardı. Türkler ise 44.312 kişilik nüfusla ezici çoğunluğu oluşturuyorlardı.

Cevizlik (Maçka veya Maçuka) kazası Trabzon kentinin güneyinde Maçka (Maçuka) veya Cevizlik kazası vardı. Bu bölge, Trabzon sancağında Hıristiyan öğenin Müslüman öğeyi sayıca kat kat

201. H aA/.r)Aoypnıpla rou cM ijvikou YmmpoÇevtlou ttk TpamÇoüvraç, atA. 170: O feajpyıoç ricTTra8ü|jıoç npoç tov utıoupyû *wv EÇunrpiKtov Avacntiaıo A övto H

ttöAiç

T pcttteÇoüc; £xei 4 660 oJkouç kqi ToupKiKÖç qıux<İÇ tou AvotoAikoû ööypaTOÇ tou A utikoû AppEVİOOÇ A ıa p a p T u p a p tv o u ç

kotoİkouç

TpaTTîÇoüvra, 4/16 lavouapiou 1850 28.274.

21.000 3.900 600 2.490 75 28.065

203

ı^ııgı tek kazaydı. Sotiriadis istatistiğine göre, 1912’de Maçka (Maçuka) kazasında toplam olarak 17.720 kişi ikamet ediyordu ve bunlardan 13.437’si Hellendi. Ilellenler, nüfusun %75,8’ini oluşturuyorlardı. Maçka Ortodoks Hıristiyanlarının Müslümanlar karşısındaki nüfus üstün lüğü iki nedene dayanıyordu. Bir neden, bu bölgenin doğudan gelen ticaret mal larının Trabzon’a girdiği Pontus Kapısını oluşturmasıydı. Öbür neden, dağlık arazinin ve önemli Uç Manastırın orada Hıristiyan dininin korunmasına katkıda bulunmuş olmasıydı. Bu Manastırlar, Sümela Meryem Ana Manastırı, Vazelon Ayos İoannes Manastırı ve Peristera (Kuştul) Ayos Georgios Manastırı idi (Harita 38). Ortodoks Hıristiyanların Manastırlarla komşulukları yüzünden Hıristiyanlık inancının muhafazası, büyük ölçüde çiftçilerin Manastırlara olan ekonomik bağım lılıklarından destek bulmuştur. Şunu ayrıca söylemek gerekir ki. Manastırlar kırsal arazinin büyük bir bölümünün sahipleriydi. Genel olarak Bizans döneminde Manastırlar ile rençperler arasındaki ekonomik ilişki bir çeşit kölecilik ilişkisiydi. Tarihte klasik bir örnek. Patra bölgesinin Slavlarıdır. Onlar, 805 yılında BizanslIlara yenildikten sonra, imparator Nikephoros tarafından Patra’daki Ayos Andreas Kilisesine kilise topraklarını işlemek üzere köle olarak hediye edilmişlerdir. Bu kölecilik ilişkisi, Ostnanlı döneminde bile bozulmadı. Son döneme ilişkin bir örnek te, Khalkidiki topraklarının büyük bir bölümünün bugün bile Aynoroz Manastırlarının mülkiyetinde bulunmasıdır. Maçka bölgesinde bu kölecilik ilişki sinin kalıntıları, yüzyılımızın başlarına dek korunmuştur. Buna göre, sözü edilen üç Manastırın topraklarını "yarıcılık" yöntemiyle işleyen köylüler, toprak sahibi Manastıra üretimin yarısını vermek zorundaydılar202. Maçkalıların soy kökeniyle ilgili olarak, Ksenofon, İ.Ö. 400’lerde Maçka bölgesinde barbar bir halk olan Drillerin yaşadığını yazmaktadırlw. Arianos ise, Drillerin çağdaş Sanniler olduklarını kabul etmektedir20’. Ksenofon’dan bin yıl

282. Xpüaav6oç, ( 1933): H EKKArjola njç TpamÇoûvroç. atA. 684: "AEİıpava napokıov rtaav oı p£Xpı nov npEpıov npıiıv Eiç ra ktTiputu koi ra pEiûxıa uov Eipnptvıov povıov Epya$)pEvoı poprİTaı kui f|M'OEiaeral (papamföEÇ) yEiopyol oı prv npıoroı Sı ıSlıov pEoıov koAAiepvoüvteç Taç valuç kov povıov avrl ÖÖOEIOÇ pOpTt)Ç, 1)101ptpouç TIOV TTpOlPVTlOV OUV|)0IOÇ TOU ÖEKâTOU, Ol ÖC ÖEÛTEpOl KOAAlEpyOÛVTEÇ TUÇ yalaç Sıa kov ukö ti)ç povpç nap£xop£vıov aurolç ptcnov koi kutü[İûAAovteç eiç n|v povpv to ı)pıou if|Ç EaoöElaç". 203. Xpuaav9oç, (1933): H EmAqala rqç TpamÇoûvmç, oeA 37: ”Oı AplAaı, uvöpEfoç opEivöç Aaöç kotoikiov votioS utikûtç tt|ç TpaTTEÜpûvToç eiç xrapıa opEivâ Kal öûo[iaTa.. Karû tov Appıavöv Ol A piAaı Elvaı oı aurol npoç touç auyxpSvouç outoü I ûvvouç Oı MSkpioveç I) MaKpoKtıpaAoı kotoikoûvteç aç ra npoç vâıov koi vokovotoAikioç ti|Ç Tpanı.ÇoûyToç koi eiç ııcavfjv arf'aurTjç a ııo a ıa a ıv uıpoüpEva uıpnAö naı SucmpSona 6pq iou napuâöpou...".

204

sonra Prokopios, sözü edilen eski Pontusluların I.S. 6. yüzyıla dek hala Hıristiyanlaşmayıp barbar kalmaya devam ettiklerini bize bildirmektedir. Onlar, İustinianus’un seferinden sonra Romalılaşmış ve ardından Hıristiyanlaşmışlardır. Daha sonra imparator onları Bizans askerleri olarak kullanm ıştırA ynı bilgiyi 700 yıl sonra, yani Trabzon İmparatorluğu döneminde (İ.S. 1300) de öğreniyoruz. Bibliyografyada "iri yapılı Maçukalı ve Kaideli evzon savaşçılarının Tçanilerden geldikleri" anlatılmaktadır2042056. Çağdaş Yunanlı yazarlar, soylu atalar bulma çabası içinde, Büyük İskender döneminde onun seferini izleyen Yunanlıların Maçka’ya yerleştiklerini ve İ.S. 3. yüzyılda Havari Andreas tarafından tüm Pontus’un Hıristiyanlaştırıldığını yazmak tadırlar Bu bilgiler tarihî dayanaktan yoksundur, zira Büyük İskender Pontus’tan geçmemiştir ve Prokopios İ.S. 6. yüzyılda bile Maçkalılarııı hâlâ putperest olduk larını bize bildirmektedir. Maçka (Maçuka) kazasının güneydoğusunda nüfusu Ortodoks olan Yedi Köylü Santa (D um anlı) bölgesi bulunmaktadır. Santa (D um anlı), Bafra’dan sonra, Trabzon vilayetinde Türk devletine karşı ikinci isyan odağını oluşturmuştur. Sert canlı dağlılardan ve pek savaşkan insanlardan meydana gelen Santa nüfusu, 2.500 metre yükseklikteki bir yaylada yaşıyor ve her zaman silah taşıyordu. Yedi Köylü Santa’nın dağlı sakinlerinin kökeniyle ilgili bibliyografyada pek ayrıntılı bilgilere rastlanmaz. Strabon, Î.Ö. 27’de Trabzon’un güneybatısındaki dağlık bölgede, eski den Makron’lar diye adlandırılan Kaideli ve Sannilerin (Tçanilerin) ikamet ettik lerini yazmaktadır. Dağlarda yaşayan bütün bu halklar, tümüyle yabaniydiler ve bunlardan Heptakomit’ler (Yediköylüler) içlerinde en kötüleriydi2*. Aynı yazar,

204. X püoav8oç, (1933)

H E k k M ] o Io

rr/ç

T p a T r c ( o û v m ç , oe A

145: "OpoıuK, ra i crrl auTOKpmoplaç

T p an E Ç o ü v T O ç ek tuiv Tpövujv n p o ı ) p x o v r o o ı o Akipuitotoi M a î a o u K a l ı a ı r a r X a A f i a l o ı E û Ç u v o ı r a i n o A E p ı a ı t ç oItiveç yiK q<pöpu)ç avTETrEÇı)pxovTO kotö tuiv s ı ç v p v ı u ı v ekOotote

205.

I eAtooukiS uiv ToupKüJV" N., ( 1 9 9 6 ) : H MarooüKa

A a ı r a p lö r ı ç .

ro u

flĞvrou

Tqv auTOKpaıoplav T potteÇoûvtoç

cteA .

23:

ö v ö p ıç etteAou-

"H T r a p o u a ia EAAı)vuıv an) Maıaou-

r a y lv E T a ı K u p lu ıç O T r|v e t t c x i '| ı o u M e y â A o u A A E Ç â v S p o u r a i TLUV 6 ı a 6 6 x u ı v t o u . T o T TplüTov o ı t to Ac iio I K<Jt o ik o i ...

p a Ç I p £ v E o u ç Tt AA h v e ç tt o u G K c A o u B n o n v T qv E K O T p a iE la y ın E p T r o p ıra û ı; r a i IİIOTTOPİOTIKOÜÇ

Aû-

y o u ç , E y r a T a a r â S n K a v y ıa ı r p u ı ı r ] ıp o p â c n r| M a T O O ü ra , ettiS i S ö p e v o i o t o E p y o to u e ( e A A t| v io p o ü t u iv k q t o I k u iv tt )Ç... tov

K o t û t o v 3 o p X . o ıu ıv a q M o t o o ü k o r a i (pu a iK Û o A Ö K A p p o ç o I I û v t o ç t.KxpıaTiav1Ç ETU i OTTÛ

A tt O o t o Ao A u S p t a "

206. nanaBâTTOuAoç, B., M , (1998): Irpâfituva növroç-KamraöOKİa, oeA 30: "navuı arrâ TpvTpara i Tr OopuaKln pplaravTaı oı Tı(3apr|vol koi oı XaAöaloı rai oı lâvvo ı touç ottoiouc; ttoAi Otepo ovöpaÇıy MûKpuıvEÇ . Aüo fJouvû 5ıaaxiÇouv ıq x<J0Pa auTiiıv tüjv avSpüjnüjv. . oı ra p u ç tç touç kotExoyraı anâ touç EmaKuıpıİTEÇ, oAAd ettIchç koi o noAuööprıç... Oı EmaKuıpiTEÇ KOTtoçaÇav TpEiç 6ıAoxlEÇ TOU OTpaTOÛ TOU riopTTniOU, ÛTOV OUTOİ TTEpvOÜOav OTTÛ TT)V OpElVl) TTF.p10Xl*l yiOTİ avtpElÇOV OE 6oxEla ptAı nau tpeAoIvei".

tteÇoûvto

205

Heptakomitlerin, dağlık bölgeden geçen Pompeius’un ordusuna ait üç çifte bölüğü kılıçtan geçirdiklerini yazmaktadır. Ancak Strabon’un Heptakomitler (Yediköylüler) derken, Yedi Köylü Santa’yı kastettiği kesin değildir. Santalılann Eski Yunan soyunun zaman içindeki devamını oluşturduğuna ilişkin gerçekdışı kuram, aşın milliyetçi görüşe sahip yazarların kitaplarında bugün bile dile geti rilmeye devam etmekte ve Yunan gençliğinin düşüncesindeki rasyonalizmi uyuş turmaktadır. Örnek olarak aşağıdaki metni veriyoruz: "Bu arada Pontus gerillacıları, yavaş yavaş ve mümkün olan her yoldan Yunanistan'a sığındılar. Bazıları doğrudan, bazıları hatta silahlarıyla birlikte Rusya veya Romanya kıyılarından, kiraladıkları küçük gemilerle özgür Yunan topraklarına ulaştılar. Mitolojiye göre otuz yüzyıl önce ataları bu topraklardan ayrılmış ve Eski Yunan uygarlığının öncüleri olarak dağılıp yayılmışlardıX7..." Bu kuramlarla, Eski Yunanlıların torunları olarak Yeni Yunanlıların soy üstünlüğüne ilişkin görüşü yasallaştırmak amaçlanıyordu ve hâlâ amaçlanıyor; gerçekdışı Yeni Yunan eğitim sisteminin yol açtığı çıkmazın tüm politik sonuçlarıy la birlikte. Santa (Dumanlı) ve çevresindeki bölgelerde yaşayan gerek Müslümanlar gerekse Hıristiyanlar (Rumlar), ezici çoğunlukla sözü edilen eski halkların torun larından başkaları değildir. Bu halklar, îııstinianus döneminde Romalılaşmış ve devamında Hıristiyanlaşmışlardır. Osmanlı egemenliği sırasında bu yerli boyların büyük bir bölümü Müslümanlaşınıştır. Santa’nın düşman ayağı basmamış yedi köyü ise, bölgenin tahkimli oluşu nedeniyle Ortodoks Hıristiyan inancını koruya bilmiştir. Fransız İhtilali, 18. yüzyıl Avrupa’sına milliyetçilik ideolojisini getirdi. Milliyetçilik, Anadolu halk kitlelerini 19. yüzyıl ortalarında etkilemeye başladı ve bunun sonucunda Ortodoks Hıristiyanlar Hellenleştiler, Müslümanlar da Türkleştiler. Gerçekte burada sıkı sıkıya akraba bir soy mozaiği söz konusudur ve bunun ne Eski Yunanlılar ne de Türkmen akıncılarla herhangi bir ilişkisi vardır. Trabzon Frontistirio’su (Dershanesi), 1922’ye dek Hellen milliyetçilik pro pagandasının manevî merkeziydi. Bu propagandayla, Pontus’ta bağımsız bir Rum cumhuriyet devleti kurmayı tasarlayan Trabzon vilayeti Pontuslularınm lider207

1924,

207. AvOtııiCn. A., I , (1998): Ta AncAcudcpuniKâ frp a u ü fja ra rou TlavvaKOÛ EMpvıopoû 1912oeâ . 382.

206

sınıfından bir grubun güttüğü emeli yasallaştırmak amaçlanıyordu. Grubun başında Konstantinidis bulunuyordu. Bu devlet asla demokratik olamazdı, çünkü Trabzon vilayet nüfusunun ancak %25'ine ulaşan Rum öğenin, %75 gibi ezici bir çoğunluk oluşturan Türk nüfusu yönetmesi gerekiyordu. Gerçekte bir Rum diktası kurula caktı, Türk nüfus aleyhinde ulusal arıtım uygulanarak veya uygulanmayarak. 1919’da Trabzon vilayetinde egemenlik talep eden Ermeni milliyetçilerinin hali ise tam bir çılgımlıktı; zira bölgedeki 50.000 kişilik Ermeni nüfus, 1.363.023 kişilik toplam nüfusun %3,6’lık bir oranını oluşturuyordu. 1916’dan 1917’ye dek bölge Rus ordusunun işgali altındaydı. Bu süre içinde Saııtalılar coşkuyla Rusların tarafını tuttular, kendilerini savunuyor veya komşu Türk köylerine saldırı düzenliyorlardı. 1920’de Türk devleti Santalılara af çıkardı, ancak her çeşit uzlaşmayı reddeden Santalılar af koşullarını ihlal ettiler2™. Santalıların Türk toplumuna ve Türk devletine karşı bu düşmanca tutumu nedeniyle, cephe gerisinde güvenliği sağlamak isteyen Kemal Atatürk, 6 Eylül 1921 tarihinde güçlü bir orduyla Santa’ya saldırdı. O sırada Yunan ordusu Ankara üze rine yürüyordu, Amacı, Megali İdea adına Türkiye’nin bir bölümünü ilhak edip, Bizans İmparatorluğunu kısmen yeniden kurmaktı. Realist olmayan bu askerî serüvenler, Bizans devletinin kısmen yeniden kurulmasını değil de, Santa’mn yıkımını, nüfusunun tümüyle yurdundan sökülüp atılmasını ve Anadolu Ortodoks Hıristiyanlarının tümünün göçmen olmasını sağladı. Son yüzyıllar içinde Santa (D umanlı) ve özellikle Maçka bölgesinde Klosti’ler (D önm eler) veya Mütenassır Rumlar diye adlandırılan birçok Kriptolııristiyan (gizli H ıristiyan) bulunduğundan söz edilir. Bu tanımla Türkier, din değiştirmiş Romalıları (Rumları) kastediyorlardı. Bu Kriptohıristiyanlardan bir bölümü göçmen olarak Yunanistan’a sığındı ve bugün orada ulusal Yunanlı olarak yaşamaktadır. Köydeşlerinin ve akrabalarının büyük çoğunluğu ise Pontus’ta kaldı ve bugün orada ulusal Türk olarak yaşamaktadır. Potusluların bu sınıfı, milliyetçi eğitim çevrelerinin iddialarının tersine, çağdaş Yunan ve Türk halkları arasında ne büyük bir soy akrabalığı bulunduğunu en ikna edici bir biçimde göstermektedir.208

208. AvOfplOn, A., I . , (1998): Ta AncAcudcpıunKö Irp a rtû ficn a mu novnanoû EMqvıOfjoü 19121924, a tA. 373: " Ira xpûvıa 1919-1924, ToupKOi <5ev ıröırıoav ara cAcüecpa pouvö rr)ç lâ v ra ç . FISvte XPÖvıa aAûKAnpa ro rau p u iK Ö K p ö r o ç avacrraıuıOnKE Kaı pdAıora o Travtoyupoç Mauoraıpâ KcpciA. To 1920 Eyıvav TipaıdaEiç apvpcnlaç, aAA6 teAikP oi d p o ı rpç ITOpaPıdarriKav and ıouç EAApvtç avrdpiEÇ, yıarl öev tifia v ırouScvâ Pot|0Eia Kaı avdKirıaav ttöAi tov tA£YX° tw v Pouvaıv it)Ç Id v ra ç , TaAlaıvaç, MaraouKaç KaOuıç Kaı rau fipâpau TpanEÇouvraç- EpÇEpoüp ptXP' ta Zû^ıva Kaı aKâpa ptxpı ıp v ApyupaüTTOAn. CTTO pouvû Topaç".

207

Akçeabat, Vakfıkebir ve Görele kazaları Trabzon’un batısında ve yakınında bulunan üç kaza, nüfus bakımından neredeyse salt bir Türk bölgesiydi. Tek istisna, Trabzon’un en yakınındaki Akçeabat kazasıydı ki, orada Sotiradis’e göre 1912’de 11.081 Hellen yaşıyordu ve llellenler nüfusun %19,9’unu oluşturuyorlardı. Öbür iki kazada 1912’de 59.867 kişilik toplam nüfus içinde Hellenler 1.402 kişiydiler ve çok önemsiz bir oran oluşluruyorlardı.

Tirebolu, Giresun ve Ordu kazaları Yukarıda sözü edilen kazaların tersine, Trabzon sancağının en batı ucunda bulunan üç kazada 1912’de daha çok Ortodoks Hıristiyan bulunuyordu. Bu kazaların merkezleri doğudan batıya doğru Tripolis (Tirebolu), Giresun ve Ordu idi. Pontus’taki gerek Hitit döneminde (İ.Ö. 1700-1200) gerekse Frig döne minde (İ.Ö. 1200-676) bu üç kazanın nüfus yapısı ayrıntılı olarak bilinmemektedir. Ancak sakinlerinin tümü mutlaka Asya kökenliydi, zira o çağda Pontus kıyılarında Yunan kolonizasyoııu daha başlamamıştı. İ.Ö. 676’da başlayan Kimrner egemenliği, Pontus’ta ilk demografik değişiklilere yol açtı ve bölgeye Mossinoikler, Tibarenler ve Khalibler yerleştiler. Soy bakımından Asurlularla akraba olan bu üç boy, Kimrner akınlarından sonra ikamet ettikleri bölgelerden uzaklaşıp, Pontus kıyılarının sarp yamaçlı yörelerine sığınmak zorunda kaldılarm . İ.Ö. 400 tarihinde Tirebolu ile Giresun arasındaki dağlık bölgede Mossinoiklerin ikamet ettiklerinden söz edilmektedir. Mossinoiklerin kendileri ve kralları ormanlarda kule biçimindeki ahşap evlerde oturııyorlarınış, adları buradan gelmektedir. O çağda Giresun ile Ordu arasında az sayı da Khaliblere rastlanır; Ksenofon onların Mossinoiklerin uyrukları olduğunu yaz-209

209. XpüCTdv0oç, (1933): H EKKAtyjla rrıç Tpan^oûvroç. oeA. 42: "Opoloıç ra i oı Mooouvoikoi ra i oı Xû AuP eç i) XaAöaloı ouyyeveIç rai aurol npoç touç Aaauplouç ra m jra u v ra râ tov ZıpâŞuva eiç raç Yiiıpaç tou âvu) E u p p â îo u , Tqv Kapnvlnv r a i -EpÇnvhv, 68 ev anuıOnoav auTOüç oı Apptvıoı, oİtiveç <PpuYeç kotP tov Hpööorav övteç r|vaYKâCJ6nuav ınr6 nov ©paKOOKUÖiKtuv cnıöpotıaıv va pETavaonüouJoı kötü tov tpöopov aıüva ek Opuylaç ırpoç ın v raıAPSa tou ûvıo EuıppâTi) EKöltuŞavTEÇ ekeIBev n po ç tov napuâöpr|v touç MooouvoIkouç ra i touç XaAöalouç".

208

maktadır. Daha sonraları Khalibler batıya doğru demir madeninin bol olduğu Tibaren ülkesine yayıldılar21021. Kimmer yönetimi döneminde Pontus kıyısındaki soy mozaiğine Yunan öğesi de katıldı, zira Yunan kolonizasyonu o çağda kendini gösterdi. Yunanlı kolonistler sayıca nisbeten az olmalıydı ve yalnızca kıyıdaki ticaret kentlerinde ikamet ediyorlardı. Med ve Pers döneminde (İ.Ö. 546-334) büyük demografik değişiklikler meydana gelmemiş olsa gerek. Bunu izleyen İran kökenli yerli krallar olan Mithradates’ler dönemiyle ilgili ise ayrıntılı bilgiler bulunmamaktadır. Bibliyografyadan bilinen bir olay, destanî kral VI. Mitradates’in oğlu Famakes’in kendisine merkez olarak Giresun bölgesini seçtiğidir; bu nedenle o bölge Farnakia adını almıştır. Selçuklu ve daha sonraki Osmanlı döneminde bu üç kazadaki Ortodoks Hıristiyanlar ortadan kayboldular, yani ya savaşlar yüzünden yok oldular ya da Müslümanlaştılar. Bu saptamayı destekleyen kanıt, Kudüs patriği Dositheos’un tanıklığıdır. Bölgeyi bizzat ziyaret eden Dosithcos, 1681’de orada hüküm süren ıs sızlığın görgü tanığı olarak şunları yazmaktadır. "... Amastris’te (Amasra) çok kiliseler ve çan kuleleri var, ama hiç Hıristiyan yok... Tıeion, Kromne (Korom) ve Kotyora (Ordu) ıssız... Kerasus’ta (Giresun) birkaç Hıristiyan var, Tripolis 'te (Tirebolu) de öyle, Tripolis kalesinde hiç Hıristiyan yo k111..." Tirebolu kazasında Sotiriadis’e göre I912’de 49.528 kişilik toplam nüfus içinde 17.821 Flellen vardı ve Hellenler nüfusun %36’sını oluşturuyorlardı. Giresun kazasında yine Sotiriadis’e göre 92.003 kişilik toplam nüfus içinde 44.214 Hellen vardı ve Hellenler toplam nüfusun %48’ini oluşturuyorlardı. Sotiriadis verilerinin tersine, bölgeyi 1903 tarihinde ziyaret eden Papamihalopulos,

210 . Xpuaov0oç, (1933). H tzKKApala n jç TparrtÇaûvroç, a t A. 3 6 :10ı X<iAuf)£Ç 0 X0AuPoı, oîiiveç KarO rouç xpûvouç tou HtvoçıiıvToç oAlyoı ö v teç k o i unljKOOi ıuıv MoaauvolKuıv io it û k o u v Kaıapx<1Ç ıpv pcToÇû Karuuıpuv naı KepaaoOvroç xu pa v nrEKTO0tvrcç Pa0pr|ö6v koi tıç ûAnv ııp/ ıtpo ç öuopâç ıuıv Koıuıiıpuıv ptypıç Oıvönç nAouofav eıç ptTaAAda oıöljpou x<tıpav ıuıv Tıpapnvûv, peoHMPpıvıiıÇ S r m (cıtlvo vro oı X ûAuPeç MtXPi t ik Mmpûç AppEvlaç". 211. Xpûaav0oç, (1933): H E kkAijoIo i i k Tpancfcûvroç, azk 710.

209

90.000 kişilik toplam nüfus içinde Hellenlerin 28.000 kişi olduklarını yazmaktadır. Buna göre Hellenler, nüfusun %48’ini değil de, %31 ’ini oluşturuyorlardı212213. Bibliyografyada Giresun ve Tirebolu kazalarındaki Ortodoks Hıristiyanların nereden geldiklerinden söz edilmiyorsa da, 1681 tarihinde bu kazalarda neredeyse hiç Hıristiyan bulunmayışı, Sotiriadis’in 1912’de tarif ettiği Kellen nüfusun başka bölgelerden gelmiş göçmenlerden ibaret olduğunu doğrula maktadır. Ordu (Kotiora) kazasında Sotiriadis’e göre 118.920 kişilik toplam nüfus içinde Hellenler 19.930 kişiydiler ve nüfusun %16,3’ünü oluşturuyorlardı1". 1903 tarihinde Ordu kentinde 10.000 kişilik toplam nüfus içinde Papamihalopulos’a göre 5.500 Hellen, 2.500 Müslüman ve birkaç yüz Protestan vardı. Hıristiyan nüfusun nereden geldiği konusunda, bibliyografyadan, Ordu (Kotiora) kentinin, 1765 tari hinde Gümüşhane (Argirupolis) kenti ve çevresindeki köylerden gelen Hıristiyanlar tarafından kurulduğunu öğreniyoruz211.

212. n<nra|jıxaWTTOutoç, K., (1903): ncpıf\yr\aıç a ç nDv (lûvro v. acA. 279. 213. naTra(jıxaAd)TTouAoç, K „ (1903), ncpıfıyıjaıç eıç jov Dövrov. a t A 284: "H ttöAiç Op6oü, i) î ro ı“ıvopa ToupKiarl ĞnAo orpa'ûTTtöav öpûtip uttû tajv ToûpKuıv TTtpl ta p ta a rou IE' anovoç... ı)xoı TTtpl ııı p£aa tou IH ’ aıuvoç, töte xpıaTiaviKal oiKoytvcıaı tÇ ApYupouıröAcuç koi tujv ırtpıÇ xu>ptu>v Kopövutn (oı KopoÇıvâvr), rapyûaıva (oı rapyaeıâvı). Atoptva, naı OAAaı ek Kaacıöntıç (oı Kieoûk), £k

kuv

n t-

ın(, tou TTOTapoü Kâvıuç (oı Kavtt), rt, TEottieç napâ n)v TplnoAıv (oı ■EottieAovt), âyvouarov öıa ti p tto ı-

>ı)aaoaı EVTaü8a..."

210 CANİK VEYA SAM SU N (AMİSOS) SANCAĞI Hitit dönemi (İ.Ö. 1700-1200) ile Frig dönemini (İ.Ö. 1200-676) kapsayan erken antik çağda Canik (Samsun) sancağı bölgesinin nüfusu salt Asyalı halklardan oluşuyordu, zira o zamana dek Yunan kolonizasyonu daha ortaya çıkmamıştı. Kimmerlerin İ.Ö. 676’dan 546’ya dek Anadolu’ya akın edip yerleşmeleri, bölge nüfusunda değişiklere yol açtı. O dönemde Asurlulardan bir topluluk, Kimmerlerin baskısı altında ilk yurtlarını terkederek, Samsun (Canik) sancağına tekabül eden bölgeye sığındı. Daha doğrusu, Çarşamba’dan Bafra’ya dek uzanan Halys (Kızılırmak) ile İris (Yeşilırmak) arasındaki dağlık bölgeye (Harita 40), Asurlu halkının Beyaz Asurlular diye adlandırılan bir bölümü yerleşti. Ksenofon, kendi yaşadığı dönemde (İ.Ö. 400) Beyaz Asurluların komşu bir Paflagon kralının uyrukları olduklarını yazmaktadır; bu kral, özellikle atlılardan oluşan 120.000 asker toplayacak güçteymiş2'4. Aynı dönemde Canik (Samsun) sancağına sığınan ikinci bir Asurlu halkı, Tibaren’lerdi; onlar, Çarşamba ile Ordu (Kotyora, Kotiora) arası na yerleştiler. Ordu ile Giresun arasında uzanan daha doğudaki bölgeye sayıları daha az olan Khalyb’ler (Khalibler) yerleşmişlerdi; daha sonraları Tibarenlerin böl gesine yayılan Khaliblerin tahkimli başkentleri Oinoe (Ünye) idi2'0. Kimmer ege menliği döneminde Yunan kolonizasyonu da kendini göstermeye başladı. Az sayı daki Yunanlılar, yalnızca kıyıdaki kent-koloni Amisos (Samsun) ile daha iki üç kıyı köyüne yerleşmişlerdi. Bu kentlerin dışında iç bölgenin tümünde yukarıda sözü edilen barbar boylar ikamet ediyorlardı. t.Ö. 546’dan 334’e dek bu bölge Med (Pers) Krallığının bir bölümünü oluş turdu. Perelerin İ.Ö. 334’te Büyük İskender karşısındaki hezimetinden sonra, Canik (Samsun) sancağı 217 yıl boyunca İran kökenli Mithradates’lerin hüküm sürdükleri krallığın bir parçası oldu. Mithradates hanedanı, VI. Mithradates’in Romalılara yenilmesiyle, İ.Ö. 63’te son buldu ve ardından Pontus, Roma İmparatorluğunun bir eyaletine dönüştü. İustinianus’un tahta çıktığı döneme dek (İ.S. 525) Samsun’un iç bölgesinda özellikle yerli barbar boyların ikamet ettikleri bibliyografyadan bilinmektedir. O214

214. Xpücrav0oç, (1933): H Etadinota rqç TpantlpûvToç, och. 35: "Ol Acuıcöoupoı, olrıvtç oıra6vn( Kupluıç ti) v KaımufioKlav nrcÇETÛflnrav ra i m i ıpç B utik ()ç xıupaç rou npvıou pcıaÇü tu iv rrorapıüv AAuoç rai IpıBoç ra i rara t o u ç xpâvouç to u E e v o ç iu v t o ç nvuptvoı pcıâ inç llaçAaYOvlaç CKupcpvıiıvın uttû e v ö ç riaıpAutpûvoç fiacnAtujç, ö o t iç ıjfiuvam va TTupaTÖÇn 120.000 avfipûv ıBla iTTTTtıov. Oı TıBapn* vol KaTOiKOûvTEÇ o v o to Ai k û ç to u IpıBoç r a i to u iîö Attou mç Apıaoû ptXP< ru v KoTuûpuv r a i ucoılMflpıvujç CTTCKieıvApevoı pfxpı TT1Ç Mııcpâç Apucvtaç.. *

211 /aman bu boylar Tçani veya Sanni adıyla anılıyordu. Prokopios bu Tçanilerden söz etmekte, ancak onların nereye yerleşik olduklarını kesin olarak belirtmemektedir2'5. 1071 yılı, Anadolu ve Pontus nüfuslarının ulusal yapısındaki değişiklikler bakımından tarihî bir yıldır. Bu dönemden önce, Yunan bibliyografyasının parlak Makedon Hanedanı, hüküm sürdüğü 200 yıl boyunca, gelirlerine %90’lara dek varan ezici vergiler koyduğu özgür çiftçileri ve küçük toprak sahiplerini yok etmişti. Aynı zamanda büyük toprak sahiplerinin (Fokas’lar, Skleros’lar, (,'emiskes’ler v.s.) egemenliği için çalışmış ve bunu başarmıştı; onlar, Kilise gibi, her çeşit vergiden bağışıktılar. Büyük toprak sahipleri, dik başlı köylüleri boyun eğmeye ikna etmek üzere, saraydan başka, sopalılar diye adlandırılan kolluk kul lanıyorlardı. Makedon Hanedanının son imparatoru Ermeni kökenli Basileios lîıılgaroktonos (Bulgarktran), Paulusçuluk tarikatını etkisiz hale getirmek bahane siyle, Paulusçu Ermenilere karşı amansız bir savaş açtı. Gerçekte bir sınıf kavgasıydı bu; çünkü Paulusçular, o dönemde görülmedik bir olay, Tefrike’de sosyalist bir Ermeni toplumu kurmuşlardı. Bulgarkıran Basileios, Paulusçu Ermenilerden başka, Büyük Ermenistan’daki yedi feodal Ermeni Krallığının da tam anlamıyla kökünü kazıdı ve yaklaşık olarak dört yüz bin Ermeniyi Kapadokya ve Kilikya’ya göç etmeye mecbur etti. Makedon Hanedanının halk aleyhtarı bu siyaseti, Anadolu’nun Hıristiyan topluluklarında İstanbul'a karşı bir kin doğmasına yol açtı. Ilöylece, 1071 Macikert (Malazgirt) savaşından sonra, Selçuklu Türklerin, yerel topluluklardan hiçbir direnişle karşılaşmadan ve savaş vermeden Nikaia’ya (İznik) ulaşmaları için yalnızca 10 yıl gerekti; oysa aynı şeyi Araplar tam 300 yıl savaşarak gerçekleştirememişlerdi. 12. yüzyılın sonlarına doğru Selçuklu Türkler, emir II. Kılıç Arslan’m li derliğinde, antik kent Amisos’u ele geçirerek, Karadeniz’e çıkmayı başardılar. <İrada kentin bir kilometre uzağına Samsun adını verdikleri yeni bir kent kurdular. Hu arada, Kadıköy sakinleri dışında, bölgedeki Rum nüfus yok edildi.215216

215. lapounAlönç, X., (1982): H ntpıqt£pcıa ZaptpoûvTaç, acA. 92: "3. O P. de Tchihatcheff (Asie Mineur, Paris 1886, a 540-542) Ateı ttgjç n avaAoyla avâptoo o t o övopa Tqç napoGonç cnapxtaç T(avIk 6a pnopoöoc va paç k ö v g va unaÖfcroupE ön anö ıo xpövıa to u flpoıcÖTTiou. öqA ıov 6o auiıva p.X, ot Idvvoı f) MöKpajvEÇ to u lTpâ(3u>va kûi tou E e v o <p <o v iu CKTEİvovrav p£xpı ttjv ncpıoxı) Tqç ETiupxfQÇ l(avİK. ttou KpaTâeı iauıç anö to övopa tou AaoG ttcfvou" 216. lapounAİftnç, X , (1982). H nepKpipııa laptpoûvOraç, oea . 59: “ E ktûç anö to Ka5İKio(, y*a to hîio Io £x°uM£ papTupla o n û ttjv pıpAıoypaıpla tcaı rpv npoıpopiKi) napâBoon ön i) tov vtöttio ttoAiö xw |MÖ KOI ÖT) UTT/)PXE TipiV CITTÖ TO 1681, ÖAûl Ol ÖAAOI EAAqVlKOİ OlKlOpol Tf)Ç Trcpı<p£pEiaç löpüBrjKav TTI0a-

212

Aynı çağda, Pontus’un budunsal yapısının değişmesinde önemli bir rol oynayacak olan yeni bir budun baş gösterdi ufukta: Türkmenler. Türkmenler, göçebe olarak yaşadıkları İran’ı Cengiz Han’ın Moğolları istila ettikten sonra 1220’de terk etmek zorunda kaldılar ve 1243 Köse Dağı savaşında Selçuklu Türkler Moğollar karşısında hezimete uğradıktan sonra Kastamonu Emirliğini kurdular. Bu Emirliğin en önemli limanı Sinop, Fallmerayer’e göre daha önce I 2 l4 ’te Selçuklular tarafından ele geçirilmişti. Ardından Sinop ve Samsun, bağımsız Türkmen Emirliklerine dönüştü ve Müslüman korsan merkezleri oldu. Bu olayları, şu tarihî bilgi de doğrulamaktadır: Canik (Samsun) sancağının en doğu ucunda, Ünye (Oinoe) ile Fatsa (Fadisane) arasında önemli Bizans liman kaleleri vardı; Trabzon imparatoru III. Aleksios, bu kaleleri, kızı Evdokiya ile evlenen Türkmen emiri Taceddin Çelebi’ye drahoma olarak verdi ”7. Bu bölgeler o zamandan beri Türk egemenliği altındadır. 20. yüzyıl başlarında Samsun sancağının tümünde Rumlar nüfus bakımın dan azınlıktaydılar. Sotiriadis’e göre I9 l2 ’de 392.126 kişilik toplam nüfus içinde Ortodoks Hıristiyanlar 136.087 kişiydiler ve nüfusun %34,7’sini oluşturuyorlardı. Türkler ise 233.454 kişiydiler ve %59,5’e varan bir oranla çoğunluğu oluşturuyor lardı7". Samsun sancağı yönetsel bakımdan şu beş kazaya ayrılıyordu: Batıda Bafra ve Samsun ile doğuda Çarşamba, Ünye (Oinoe) ve Fatsa (Harita 39). Bu beş

v û ra ıa TTpıv anö rqv apxı*) tou 19 ou aııûva ı*| ıo t£Aoç tou 18ou. . H a p x o 'o A jjioivi*) xw p a, ttou oapıi)0rv ke ottö

Tfiv toupkiki*) KaıûKirçon Koı o TTAf)0uapöç in ç o eM ^ viköç £Ça<pavlaTnKE (EKTÖÇ ottû to K oö IkioI)..

H TTöAn l i f t ZapıpoûvTaç «paiveıaı öti elvaı ıcaıvoûpv'a *aı 6c|jeAıoü6riKc. OTTöoraon Evâç x ,Aıop£Tpou qttû to cpcfırta thç apxaiaç eAAnviKj'ıç Apıaou, anö touç Z£At$3ûkouç ToûpKOUç tou Eplpn K iM tç ApoAûv oto

T tA rpou XII aıiüva.. "

217. Xpüaav8oç, (1933): H EkkA^oIo rrjç TpamÇoûvroç, acA, 89: "0 ouTOKpduop TpaiTEÇoCıVTOÇ AA£Çıoç P Elxe xa Piaeı 10 Aipvıa uıç ttpoIko eiç tov TaupKopâvav tplprıv TotoevtIv ToeAeijttI vuuçeuBEvto EV 6tei 1379 Tqv Ouyartpav tou Kupö EuCoKiav'1 218. Soteriadia, G., (1919), Hellenism İn the Balkan Peninsula andAsia Minör, page 11: Statistics of the Population, divided according to Nationalities, of tha Sandjak of TJANIK 1912. Sandjaks

Kazas

Tjanlk

1. 2. 3 4 5,

Fatza Ounie Tsarsamba Samsun Bafra

Turks

Greeks

Armenians

Tciaal

22.119 50.083 73.605 39.599 41.048

2.670 7.552 9.727 78 643 37.495

887 4 942 14 382 1.264 1.110

32.676 62.577 97.714 119 506 79.653

233.454

136.087

22.585

392.126

213

Harita 39 Samsun sancağı, sancaktaki kara morkozlcn vp Sotıradıs e göre 1912'de her kazada yaşayan Hellenlehn oranı. kazadan iki batı kazası, yani dağ kazası Bafra ile ova kazası Samsun, tarihî bakım dan en önemlileriydi

Samsun (Anıisos) veya Canik kazası Samsun kazası sakinlerinin kökeniyle ilgili olarak şunu söylemek yerinde olacaktır: Kudüs patriği Dositheos, !68Pde Amisos'ta (Samsun) tek bir Hıristiyan sakin yaşamadığını ve onun yakınında, besbelli Kadıköy'ü kastederek, yalnız bir Hıristiyan köyünün bulunduğunu anlatmaktadır21’’. Patriğin bu saptamaları, 13. yüzy ılda bölgede Yunanca konuşan Bizanslı nüfusun Selçuklu istilası yüzünden yok edilmiş veya Müslümanlaşmış olmasıyla açıklanabilir. Samsun kentinde 1813’lere dek Hıristiyan nuftıs bulunmadığını İngiliz sezgini Kinneir de doğrulamaktadır. O tarihte kenti ziyaret eden Kinneir, Samsun’da salt Türklerin ikamet ettiğini, komşu köylerin ise Hıristiyan olduğunu yazmaktadır.219

219.

ZauounAlönC X., (1982): H HcpKptpua Zapıpoüvror arA 59: "1. AoaıOfou lEpoaoAupüJV, o 0ypöcpeı, peıâ rnv ittiokeiiiiI rou cttov navra, ûn 5ev Ppı)KE ra v tva X p ıa n a v i aınv Apıaû AAAâ, lîpooetiEi, x u ıp la v fa il TTÂnolov aurı)<; EV Kaı Mûvov Xpıorıav6v, Evvaıovraç xwpK apıpıpaAla ra KaSlKioı" toioş

214 İngiliz gezgininin bu saptaması, o çağda bölgeye Ortodoks Hıristiyanların göç et meye başlamış olduğunu göstermektedir220. İoannidis, Samsun’la ilgili olarak, 1870’te kentte Kapadokya’dan gelmiş olan ISO Hıristiyan ailenin bulunduğunu yazmaktadır221234. 1903’te Kapadokyalı bir bilgi verici, Papamihalopulos’a Samsun Hıristiyanlarının %80’inin Kapadokya’dan gelmiş olduğunu anlatmıştır 222 223. Samsun’dan yarım saat uzaklıkta Rumca konuşan 300 ailenin yaşadığı katışıksız Hıristiyan köyü Kadıköy’den söz edilmektedir. Gerek tarihî kaynaklardan gerekse ağızdan ağıza dolaşan bilgilerden anlaşılmaktadır ki, Ortodoks Hıristiyanların Samsun bölgesindeki yerleşim yerleri büyük bir olasılıkla 18. yüzyıl sonları ile 19. yüzyıl başlarında kurulmuştur216. Bölgeye kitlesel Hıristiyan göçleri, Tanzimat reform fermanının yayımlandığı 1838’deıı sonra gerçekleşti. Samsun kemindeki Rumca konuşan Ortodoks Hıristiyanların çoğunluğu Kapadokya’dan. taşradaki Türkçe konuşan Ortodoks Hıristiyanlar ise kısmen Kalde’den (Gümüşhane veya Argirupolis) kısmen de komşu Bafra’nın Türkçe konuşan köylerinden gelmişlerdi’24. Şunu da söylemek gerekir ki, Ortodoks 1Iıristiyanlardan Kayseri bölgesinden gelenlerin tümü ve Niğde bölgesinden gelenlerin neredeyse yarısı Türkçe konuşuyor du. Bu yüzden Ortodoks Hıristiyanların konuştukları dil ölçütüyle Baffahları

220. IapouqAlöqç, X,, (1982): H flcpıq>tp£ia ZaptpoOvraç, oeA. 96: "Anö tû î£Aq tou 18ou aıcuva Kaı apx£ç tou 19ou 0a apxlO£i n £YKaTû<TTaoq Kat n ÖpaoTqpıöTqTa tluv cAAı'jvtuv crrqv Trepupfpeıa. *Hör| ura 1813-1814 o AyyAoç nEpıqyqn^ Kinneirnou ncpvâEi anö Tqv lapıyouvTa. tt|V Ppİctkei va kotoikeI7oı aKöpa anoKMıanKÛ and Toüpıcouç, ahAû Trpoodtıeı öti ra nAqpıupaTü tluv Kapafiıujv oto Ajpâvı elvaı eAAnviKâ. evlu Ta yeitovikû xu>p*a KaTomouvraı onö xP»cmovouç" 221. lujavviönç, î-ı (1870): laropia Kaı I t o t io t ik j ) r q ç TpaneÇoûvraç k o i r q c r upuj Hep/o/öç, oeA. 146: "H Apıaöç,,. £x£* pâAıoîa, öûo £AAqv«Ktç ouvoikIeç, pıa ıyqAö a t a nö o ıa a n pıoı^ç topaç (anö Tqv TTapaAla), nou ovopâÇeîaı KaölKioyAou Kaı £x£i 350 cmlna koi öûo EKKAnofcç. H ûAAq auvoiKla pploKcraı p£aa OTqv n6Aq Kaı t x £» 150 oikoy^veieç. H auvoiKla auTf| ouyKpoTi‘|0qKE'Kuplwç anö KamnaÖûKEç". 222. IapouqAf5qç;, X., (1982): H flcpKptpaa Zapıpoüvraç, oeA. 60: ’Tıa Tqv KOTaytoyı^ tluv EAAi)• vtuv kotoIkluv, nou £yKaTacrrû0qKav arqv rröAq Ta veöîepa xpövıal 0ıpA{OYpa<pfa Kaı npo<popiKf| napööoaq pEpaıcuvouv öti q nAEiovÖTqTâ touç kotûyovtov anö Tqv KaTmaöOKla, Kuplıoç anö Tqv nepıq>6peıa Tqç KaıcrâpEiaç, Kaı oı unöAoınoı ottö öıâtpopa p£pq tou nâvTou" 223. IapouqÂlöqç, X., (1962): H ncpıcplpaa Zapıpoüvraç, a t A. 63: "Ooo yıa Tqv KaTOYu>Yd Tu>v KQ~ toIkcov tlov xtupıtuv Tqç TTEpıtpepEiaç. £xoupe anö thv BıPAıoypacpia Kaı ıq v npotpopiKÖ n a p ö ö o o q Tqv kö tü KÖpov EnavaAappavöp£vq yevikö Kaı xovöpııcö nAqpocpopia ön oı kötoikoi tlov EAAqvö<pujvıov xıopııov KOTöyovTav a n ö rqv ApyupoünoAr] (rwoupouaxav£1 p£oouov?Kq XaAöia), evui oı ToupKö<puıvoı a n ö ıq tiç

y£iToviKf| nâtppa", 224. ZapouqAIÖnç, X., (1982), H nepKptpeıa ZaptpoOvraç, oeA. 63: T )a o yıa Tqv KaTayıoYÖ tlov kotoIkluv tluv x<opııov Tqç TTEpHptpEtaç. £xoup£ anö Tq f5ıpAıoypa<pla Kaı Tqv npocpopiKfj napööoaq Tqv kûtö KÖpov EnavaAap(iavöp£vq yeviki‘| koi xovıpiKq nAqpoq>opta ön oı kötoikoi tlov £AAqvö<pu)vu>v x<opi(bv kotöyovtov a n ö Tqv Apyupo0noAq ( rKioupouoxavt. peaai(oviKC| XaA0ia), evU> oı TaupKÖ<pu>voı crnö Tq Ycitovikö Mnöcppa"

215 Kapadokyalılardan ayırmak mümkün değildi. Fizyonomik özelliklerinin tarifi, böyle bir ayrımı belki sağlayabilirdi, ancak yazarlar bunlardan hiç söz etmemektedirler, tafralılara gelince, fizyonomi bakımından gerek Kapadokyalılardan gerekse Lazlardan önemli ölçüde farklılık gösterdikleri için, onların Asurlu kökenli Beyaz Asurluların torunları olmaları mümkündür. Ortodoks Hıristiyanların kitlese] göçleri yüzünden, Maçka kazasından sonra, Hellen öğesinin çoğunluk kazandığı Pontus kıyılarındaki ikinci kaza, Samsun kazasıydı. Orada, Sotiriadis'e göre, I912’de 119.506 kişilik toplam nüliıs içinde 78.643 Rum vardı ve Rumlar nüfusun % 65,8:ini oluşturuyorlardı. Papamihalopulos, Samsun’la ilgili olarak. 1903:te kentte 20-22.000 kişilik toplam nüfus içinde 8.000 Ortodoks Hıristiyan bulunduğunu bize bildirmektedir, Osmanlılar ise nüfusun yarısını veya yarıdan az fazlasını oluşturuyorlardı n\ Samsun kenti ve taşrasındaki bir kısım Pontusluların Pontus kökenli olmayıp, Kapadokya kökenli oldukları doğrulanmış bir olaydır. Bu da, en azından hu bölgeyle ilgili olarak, Pontus soyunun zaman içindeki sürekliliğine ilişkin söy lenceyi çürütmektedir. Bir soy ki, hiç olmazsa antropolojik bakımdan mevcut değildir ve, Pontuslu Türklerde olduğu gibi, çoksoylu bir mozaikten ibarettir. Bu soy gerçeğinin Anadolu’nun tüm bölgelerini kapsadığına işaret etmek gerek.

liafra kazası Bafra kazası. Samsun kazasının batısında ve Sinop ve Samsun kentlerinden eşit uzaklıkta bulunmaktadır. Sotiriadis, 1912’de dağlık Bafra kazasında 79.653 kişilik toplam nüfus içinde 37.495 Türkçe konuşan Ortodoks Hıristiyan (Rum) bulunduğunu yazmak ladır, bu Hıristiyanlar, toplam nüfusun % 47’sini oluşturuyorlardı. Gerek Hıristiyan gerekse Müslüman BafralIların soy kökeniyle ilgili bibliyografik bilgiler bulunma maktadır. Büyük bir olasılıkla bu iki nüfus grubu da ortak kökenliydiler. Hem Türkler hem de Hellenler, önceki bölümde sözü edilen Beyaz Asurluların torunları olabilirler. Tüm Trabzon vilayetinde 1915’te Osmanlı İmparatorluğuna karşı ve daha sonra Kemalist rejime karşı silahlı mücadele odakları yalnızca Bafra’da ve Trabzon’un Sanla’smda (Dumanlı) oluştu. BafralIlar, belki de dağlık bölgede25 225. naıroıııxaAâiToııAoç. K , (1903): ftepıfıyoaıç a ç ım Dövmv. otX. 319

216

yaşadıkları için, savaşçı mizaçlarıyla biliniyor ve bu yüzden silahlı çatışmalara giriyorlardı. 1915’te, Birinci Dünya Savaşının ilanından sonra, bölgede silahlı grup lar belirdi; isyancı olarak değil de, Türk ordusundan asker kaçakları olarak. Bu kaçaklar, özellikle Türk köylerinden hayvan ve yiyecek çalarak yaşıyorlardı. Eski olsun yeni olsun milliyetçi Yunan yayınlarında, yakalanan Ortodoks asker kaçak larının idam edilmeleri, Hellen öğesini yok etme çabası olarak göstermeye çalışıl maktadır. Bunun yanında Türk kaçakların da birlikte idam edildiklerinden söz edilmektedir2!t. Bu gibi yorumlar, milliyetçi abartmalar olarak nitelendirilmelidir; zira o çağda savaş zamanında gerek Yunanistan’da gerekse öbür Avrupa ülkelerinde asker kaçaklığı suçu vatana ihanet olarak kabul ediliyor ve ölüm cezasına çarpılı yordu. 1916’dan sonra bölgede gerilla birliklerinin kitlesel bir biçimde ortaya çık maya başlaması, 25 Mart 1908 tarihinde Samsun’a metropolit olarak gelen Germanos Karavangelis’in faaliyetine bağlanmaktadır özellikle. Gerilla savaşını hazırlamakta oynadığı rolü, metropolitin kendisi şöyle anlatmaktadır: "Başlangıçta küçük ve düzensiz olan bu grupları, Makedonya'daki mücadelemizden edindiğim uzun süreli deneyimle, düzenli ve savaşabilir gerilla birlikleri olarak örgütlemeye başladım. Bu birliklerin sayısı çoğaldı. Onların başı na bu göreve layık ve savaş deneyimi olan komutanlar geçtikten sonra, bu Unvan ları ki onlara ben kendim veriyordum, bu gruplar gerçek askerî birliklere dönüştü. Her biri, taşranın bir bölgesini himayesi ve salt yetkisi altında bulunduruyordunr." Bu ruhanî kilise liderinin Makedonya’dakinin aynısı Pontus’taki faaliyeti, hem mutsuz Bafralı Ortodoksların hem de Müslümanların, girişilen karşılıklı bar barlık eylemleri yüzünden kitlesel kıyımlara yas tutmalarına neden oldu.267

226. 8aAapâvqç, r , K., (1925), Iûyxpovoç T cvncı) laropla rou tldvrou. otA 63: "E ttopEvoiç aı Ka ni TûiTouç, Eveko Aâyuıv S!)8cv oTpanuriKuıv, CKrcAoüpcvaı eavaıuocıç XpKm avûv, cftov tov xapaKTf|pa rou ttoAitikoû okottou, o ottoİoç ouvloraro aç ıq v £a6pıalav cÇoAöBpeuoiv tluv Xpıcmavu>v Toûpıcoı AiTT0iaKTi)aavTtç ıpıaKovıöKiç anqyxovıÇovro ouou ps Xpıcmavoüç a6qAuırouç. öıa rıp u rrıv <popOv avnpETipırgavraç Tqv OKAqpÛTqTa rou vûpou". 227. AvÖ£pl6qç. A., I . , (1998): Ta ArrcMuBıpumıei Irp a n u p a ra rou flo v n a m û EMnvıapoû, oeA 227: * . . a u r tç uç piKpEç koi âıaKteç o ıq v apx8 opâBtç apxıaa va opyavuıvuı o t toktuk! koi aÇıûpaxa avrapTiKâ o u ıp a ra p r rqv paKpd TTElpa ttou Elxa ottoktEioei otttov ayıiıva paç a rq v MaKEöovla. Ta oıiıpanı a u n i TToManAacıâarnKav. Kı aıpoü aîTtKTqoav âÇıouç ki EpTTEipoTTÖAEpouç ap x q y o û ç ttou o föıoç touç E6ıva to xPtopa, £ÇEAix6qKav oe npaypaTiKâ arpaTiuiTiKû aıiıpara ttou Eix£ to raSEva uttû Tqv Trpooraala tou koi Tqv cmöAuTq BiKaıoBoala tou Eva Tpqpa Tqç ETTapxlaç''.

217 1914-15’lerde, yazılanların tersine, Türk ordusu ile asker kaçağı Ortodoks Hıristiyanlar arasında küçük çarpışmalar dışında savaşlar olmadı. Savaşlar, Rusların Trabzon kentini işgal ettikleri 5 Mayıs 1916 tarihinden sonra oldu. Ruslar, cephe gerisinde Türk ordusuna ikinci bir saptırma cephesi açmaya çalışarak, Samsun böl gesindeki gerillacılara para, silah ve cephane gönderip onları takviye ettiler221. Bafra’daki gerilla savaşı ilk safhasında gerçekte Kafkasya’da Rus ordusunun Türkiye’ye karşı operasyonlarını destekliyordu. Bağımsız Pontus devleti kurmaya ilişkin politik görüş, ancak 1917’den sonra dile getirildi. Bu düşünceyi ilk ortaya atan K. Konstandinis idi. Konstandinidis, 22-1-1918 tarihinde Marsilya’da düzen lenen birinci Panpontus kongresinde öbürleri yanında şunları da ilan etti: Özgür ve demokratik bir rejim altında bağımsızlığımızı talep ediyoruz. İsyanın amacının bağımsız ve demokratik Pontus devleti kurmak olduğuna ilişkin bu bildirge, daha baştan uygulanamaz bir konumdaydı. Çünkü bağımsız ve demokratik Trabzon vilayetinde yönetim, demokratik çoğunluk olan 975.866 Türkün elinde değil de, azınlık olan 353.533 Hellenin elinde bulunacaktı. Konstandinidis'in belki ima edip te söylemediği şey, bağımsız bir Pontus devletinin, milliyetçi mantık uyarınca, Türk nüfus aleyhinde köklü bir ulusal arıtımı zorunlu kıldığıydı. Karavangelis görüş lerinde daha açıktı ve Hellenlerin çoğunluk olmaları için Kafkasya ve Karadeniz Pontuslularının Pontus’a zorla taşınmalarını öneriyordu. 1923’te Anadolu Hellenizminin Yunanistan’a zorla, zorunlu olarak, taşınması, Elefterios Venizelos hükümetinin önerisinden sonra gerçekleşti; Türk hükümeti ise bu öneriye önceden itiraz etmişti. Rus desteği olmasaydı ve Samsun despotu Germanos Karavangelis tarafın dan milliyetçi ihtiraslar körüklenmeseydi, Bafra ve Samsun’daki isyan, yerli Hellen ve Türk nüfuslarında yol açtığı bunca acı sonuçlarla o boyutlara ulaşamazdı. Milliyetçilik ihtirasları dinî veya siyasî liderler tarafından körüklenince vahşileşen içgüdülerin insanları nerelere sürükleyebileceği konusunda küçük bir örnek vermek üzere, Bafra’da vuku bulan bazı savaş olaylarını anlatacağız. İlk olay, Nepzendağ yakınında Otkaya köyü yöresinde cereyan etti. Misan 1917 tarihinde oradaki Meryem Ana mağarasına 80 Bafralı Hıristiyan isyancı ile28

228. Avöpeâönç. X.. r . (1992-93), ZyeötaotıaApĞaeuiÇ novEAAt)vwv Avm pnov rou II övtou (191422), ocA. 190: ,rETcn öcv pTTOpoûpe va öcx6oüpe öti tyıvav pâxcç, ö t t u ç avatptpouv eAâxıanroı anAapxnyof. to 1914 Kaı 1915, a<pou dvaı yvuKnâ öti o KOT£Çpxi)v avıâpTiKoç aytüvaç âpxıot to 1916 ıcaı pcrttteitg ıcaı pdAıcrra metû th XPOVOAoyla KaTaAr*mjEU)Ç th ç TpaTTEÇoûvraç ctttö to u ç P û o o u ç (5-4-1916). oı otto Io j Kaı uTr£6aAqıav th örjpıoupyla avıûpTiKou Kivr^paraç ora petö ttio Öe v to u petiü tto u ttou elxav avoiÇei pE TO U Ç ToÜpKOUÇ".

218 birlikte 700 kadın ve çocuk sığınmışlardı. Türk ordusu, başıbozukların da yardımıy la. silahlı çatışmadan sonra mağarayı ele geçirdi, yaralı isyancıları öldürdü ve çatış maya katılmayan tüm sivilleri dayaktan geçirdi. İkinci olay, Bafra’ya komşu Türk kasabası Çasur’la ilgilidir. Bu kasaba, !()17 de Otkaya mağarasındaki katliamın Hıristiyanlar tarafından intikamına hedef oldu. İki yıl sonra, 15 Ağustos 1919 tari hinde, Otkaya Meryem Ana panayırı günü, 12.000 kadar Hıristiyan çeteci, Türkleri yanıltmak için çoluk çocuklarını da yanlarına alarak, gece saatlerinde Türk kasabası Çasur’a aniden saldırıya geçerek, 1.000 fürk askeri ile 400 kadın ve çocuğu öldürdü, 800 asker, jandarma ve sivili yaraladı ve 400 evi yaktı, Uğradığı yıkım nedeniyle kasaba yıllar boyu ikamet edilmedi. Şunu da söylemek gerekir ki. kıyım vc yıkım, Bafra piskoposu Zenon Agıitclis'ııı liderliğinde ve dualarıyla gerçek leştirildi Antemıdis, bu yakınlarda yayımlanan çalışmasında şunları anlatmaktadır: "Türklerin Aralık 1922 'de Umun ıık köyüne düzenledikleri baskına ve binkrce masum Bafralımn yok olmasına misilleme olarak yapılanlardan bilinenler arasında şunlar var: Rum çeteciler Türk çetecilere saldırdılar ve tek bir operasyon da sekiz Türk köyünü ateşe verdiler... Rum gerilla topluluklarının geçtikleri yerlerde Türk köyleri tam anlamıyla tahrip ediliyor... Fv/iil ayında 200 kadar çeteci, ISO ailenin ikamet ettiği Türk köyü Sıvaslı yi ele geçirdi ve 200 hayvan ve erzak alıp köyü tamamen yaktı... Yirmi günlük bir aradan sonra 500 Rum çeteci ile 1.000 sivil Rum, 600 ailenin yaşadığı Şehir köyünü ele geçirdiler, sivillerin yardımıyla tüm hayvan ve yiyecekleri alıp kovu yaktılar... Savaş hukuku kuşkusuz ne Türk ordusu ve Türk çeteciler ne de Rum çeteciler için gcçerliydi... Çete reisinin yaralandığı, Ponlus dağlarındaki çete yataklarında yıldırım hızıyla öğrenildi. Herkes onun yardımına koştu. Çamlıköy 'de, reisin emri üzerine, mısilleıjıe olarak çeteciler her şeyi yerle bir ettiler • i " Bibliyografya kullanılarak, gerek Türklerin gerekse Rumların giriştikleri bitmek bilmeyen bir dizi korkunç şiddet eylemlerinden söz edilebilir. Ancak böylesi, bu kitabın amacı değil. Kitabın amacı, düşmanlığı öğretmenin nelere yol açtığını göstermek; Gerınaııos Karavangelis veya Bafra piskoposu Agritelis gibi kişiler cahil inşalara farklılığa hoşgörüsüzlüğü öğreten milliyetçilik dersleri vermeye29

229. Av0eplör\ç, A X

(1998): Ta ArrcAeuBf.pujnKâ İTpareiıpara

tou llovnaKoû

EAApvıapoü,

oeA 340.

219

kalkınca, çağımızda Saraybosna’da ve Kosova’da yaşadığımız gibi, bugün ülke mizde yerel Ortodoks Kilisesi papazlar sınıfı aracıhğıylayla yaşamakta olduğumuz gibi.

Çarşamba, Ünye ve Fatsa kazaları Samsun sancağının Ortodoks Hıristiyan nüfusu, %85 oranında iki batı kazasında, yani Bafra ve Samsun kazalarında, toplanmış bulunuyordu. Üç doğu kazasının nüfusu, ezici bir çoğunlukla Türktü ve bu nedenle bölge Türkleri ile Rumları arasında hiçbir silahlı çatışma olmadı. Bu nüfus yapısı, tarih açısından şu olayla açıklanabilir: Bu bölge, çok önce den Trabzon İmparatorluğu ile Sinop ve Samsun Müslüman Emirlikleri arasında sınır oluşturmuştur. Bölgeye özellikle Akkoyunlular grubu üyelerinden çok sayıda Türkmen yerleşmişti. Orada kalan Ortodoks Hıristiyanların ise Türkleşmiş olmaları gerekir. Samsun’a en yakın kaza, Çarşamba (Tlıenniskyra) kazasıydı ve Sotiriadis’e göre 1912’de bu kazada 97.714 kişilik toplam nüfus içinde 9.727 Hellen vardı; Hellenler, nüfusun %9,9’unu oluşturuyorlardı. Devamla, daha doğuda bulunan Ünye kazasında 62.577 kişilik toplam nüfus içinde 7.552 Hellen vardı; Hellenler, nüfusun %12’sini oluşturuyorlardı. Son olarak, Samsun sancağının doğu ucunda bulunan Fatsa (Fadisane) kazasında 33.676 kişilik toplam nüfus içinde 2.670 Hellen vardı; Hellenler, nüfusun %8.1’ini oluşturuyorlardı. Samsun sancağının üç doğu kazasında 192.967 kişilik toplam nüfus içinde toplam olarak 19.949 Hellen vardı ve Hellenler, nüfusun % 11’ini oluşturuyorlardı. Bağımsız bir Pontus kurma mantığı uyarınca, bu düşüncenin uygulanması halinde, bu üç kaza nüfusunun Tiirklerden oluşan % 89’u, ya Hellen azınlığın istek lerine boyun eğecek ya da, 1913’te Kılkış’taki Slavca konuşan MakedonyalIlarda olduğu gibi, ulusal arıtıma u ğ ra y a c a k tıU lu sla rı oluşturmaya ilişkin soylu ülkü -bu uluslar yapay bile olsalar- Avrupa halklarını baskıcı feodal ve teokratik rejim lerden kurtarmak amacıyla, Fransız İhtilali tarafından ortaya atıldı. Ne yazık ki onun yerini milliyetçiliğin çirkin ülküsü aldı ve bu ülkü, özellikle Balkanlar böl gesinde, bir ulusun öbür ulus üzerinde kanlı baskısı olarak kendini gösterdi. Böylelikle insan düşüncesinin ilerici gelişmesini niteleyen farklıliığa hoşgörü ve saygı öğeleri yerlerini bulamadı.

220 LA ZİSTA N VEYA R İZ E SANCAĞI Antik çağda Lazistan (Rize) sancağına tekabül eden bölgenin nüfusu Kolklı’lardan oluşuyordu. Yunan mitolojisine göre, lason(’) altın postu burada aramıştı. Kolkhlar, birbirleriyle akraba değişik boylardan oluşuyorlardı ve bunlar arasında Laz’lar, Zydreit’ler, Makhelon’lar, Apsil’ler ve Abazg’lar vardı. Bu boy lardan en güçlüsü Lazlardı ve daha sonra öbür tüm Kolkh boyları bu adı aldılar. Laz halkı, kendi kralı olan çok eski bir soydu ve yüzyılların akışı içinde değişik ulusal kimlikleri benimsedi. Lazlar, kendi ulusal kimliklerini yitirdikten sonra, önceleri Bizans, devamla Müslüman kimliğini benimsediler ve son iki yüzyıl içinde, milliyetçiliğin ortaya çıkması sayesinde, az sayıdaki Ortodoks Lazlar Rumlaştılar, İslâmlaşmış Lazların büyük çoğunluğu ise Türkleşti. İ.O. 400’de Ksenofon On Binlerin İnişi’ni'”1anlatırken, Lazların batı sının olarak Trabzon surlarını gösterir. Tersine Arrianos, daha doğusunu, Sürmene yakın larını, doğal sınır olarak Ofis (Solaklı) Çayını gösterir191. Prokopios’a göre, kıyı şeridinin Lazlan ile dağlı boyları, İustinianus çağın dan bile önce, Hıristiyanlığın daha ilk yüzyıllannda Hıristiyanlığa geçtiler. Lazların bu erken Hıristiyanlaşması, denizle olan kolay iletişimlerinden ileri gelmiştir. Aynı yazara göre, bugünkü Batum’a tekabül eden bölgede, Phasis Çayı (Pasinsu) ağzında yaşayan doğu Kolkh boyları, Doğu Roma İmparatorluğunun veya Laz Krallığının uyrukları olmadıkları halde Hıristiyanlaşmışlardır™. Trabzon İmparatorluğu döneminde Lazlar ülke yönetiminde önemli siyasî rol oynadılar. Tarihte bilinen bir olay da şudur: 1185’te İstanbul’da Komnenos hanedanı tahttan düştükten sonra, prenses Tamara, çocuk yaştaki iki Komnenos’la Trabzon’a, Rize bölgesindeki bir kaleye sığındı. Bu nedenle muhalif BizanslI yazarlar, Komnenos’ları Laz prensleri olarak adlandırıyorlardı. Aynı tarihî dönemde, yani I333’te, Skolarios ile Anıicarad fraksiyonları230

230. Xpûoav9oç, (1933): H EKKAqala rqç Tpancfaûvmç, oeA. 145: 'Ta öe opcıvâ ıpCıAa rpç KaA/l euKOÂbiîtpav nuv TÇûvuıv 4xovta ır)v n po ç n]v SâAaooav rrpöooöov ra i îi)v ijetû tcov uapaAlüjv EAA iiv ik u iv rröAcuıv emKOtvuıviav «palvFTaı ûn cvajplTtpov ıw v TÇüvuıv Eytvovro xpıcmavol... Opoîüjç oı eni 0 ö o ıv ıroıapöv o ik o ü vteç âvSpaııroı oûte tou Pıapalıav o ü te tou AaÇuv paaıAtuıç ıcaTl)KOOi övtcş ı)aav f|ör) eni louanvıavoû xpıoııavor'. öoç

(*) İason: Yunan mitoloji kahramanı; Kolkhis (Gürcistan) ülkesinden altın postu alıp Yunanistan’a getirmek üzere Argonaut’lar seferini düzenlemiştir.

( " ) On Binlerin İnişi için bkz s. 196

221

Hanla 40 Lazıslan sancağı, sancaktaki kaza merkezlen ve Solinadis'e

göre 1912’de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı. arasında üç yıl süren silahlı çatışmalarda, Amicaradlerin askerî birlikleri, Orta Kaideliler fraksiyonuna veya Trabzon-Kolkh, yani Laz. partisine ait askerlerden oluşuyordu. Trabzon’un I462’de teslim oluşundan ve imparator Komnenos’un devlet hâzinesiyle birlikte İstanbul’a kaçışından sonra, Lazların neredeyse tümü gittikçe Müslümanlaştı. Kendi isteğiyle İslamlaşma, Trabzon’un büyük aristokrat ailelerinde de görüldü. Başmabeyiııci Georgios Amiruces ailesi böyleydi; bu ailenin iki oğlu, Mehmet Bey ve İskender Bey adlarını aldılar23'. Osmanlı İmparatorluğu çağında Laz ülkesini yönetsel bakımdan Lazistan veya Rize sancağı oluşturuyordu. Bu sancak, batıdan doğuya doğru dört kazaya, yani Of, Rize, Atina (Pazar) ve Hopa kazalarına ayrılıyordu (Harita 40). Sotiriadis’e göre 1912’de Lazistan (Rize) sancağında 234.809 kişilik toplam nüfus içinde 2.924 Laz kökenli Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %1.24’ünü oluşturuyorlardı. Bu Rumlardan 1.424'ü Rize kazasında, 700’ü Of 231

231.

Janin, R., (1912), M usulm ans M a lg ıt E uk , oeA. 496: "D e grandes fam illes donnĞrent

l'exem ple de l’apostasie... le protovestiaire G eorge A m iroutzös (+1465), dont les deux fıls, M ehem et bey et İskender bey... ( M ehem et bey et İskender bey furent les prem iers m usulm ans q ui habfterent Pera. C 'est a cause d'eux que les Turcs ont donn6 a ce faubourg de Constantinople te nom de B e yoglo u)” .

222 kazasında, 400’ü Atina (Pazar) kazasında ve 400’ü Hopa kazasında ikamet ediyor lardı m . Pontuslu Türklerin ayrı bir bölümü de, Trabzon’un doğusunda Ofis (Solaklı) Çayı dolaylarındaki köylerde oturan Kriptohıristiyanlardır (gizli Hıristiyanlar). 1877’de Ofis (Solaklı) koyağında 45 Kriptohıristiyan köyünden söz edilmektedir. Bu köylerin ve komşu Psykhros Çayı (Büyükdere) bölgesindeki daha 20 köyün nüfusu toplam 10-12.000 aileden ibaretti. Bu bölgenin Pontuslu Türkleri, derebeylik döneminde 17. yüzyılda İslâmlaştılar. O f un Pontuslu Türkleri, Rumca konuşup Hıristiyan dinini gizlice koruyorlardı. Psykhros Çayı (Büyükdere) dolay larındaki Pontuslu Türkler ise, İslamiyetten başka Türkçeyi de benimsediler. Solaklı koyağının 24 köyünde Pontuslu Türklerin 1963’e dek Rumca konuştukları çağdaş gezginler tarafından da saptanmıştır. O f kökenli Türk yazarı Ömer Asan’ın Pontus Uygarlığı ile ilgili kitabı bu konuda çok ilginçtir. Yazar, Türk ulusal kimliğini kesinlikle kabullenmesine rağ men, O f bölgesindeki Pontuslu Türklerin kültürel kimliğiyle ilgili sorular sormak tan geri durmuyor. Ona ait aşağıdaki metin pek ilgi çekicidir: "İletişim çağında resmî tarih tezleri birer birer çöp kutusuna atılırken, olayları gerçeklerle birbirine karıştırmama olanağı var artık. Onun için bundan iki bin yıl önceki Pontus gerçeğini yüzyılımızın başındaki Pontus sorunundan kolayca ayırabiliriz. Osmanlı İmparatorluğunun son dönemindeki milliyetçilik hareket lerinden etkilenerek, kendilerini yeni bir Pontus devleti kurma hayaline kaptıran Karadeniz Rumlarının tarihî yanılgısı, ayrı bir araştırma alanıdır211." Yazar, bugünkü Avrupa oluşumu çerçevesinde, Yunanistan ve Türkiye yurt-

232. Soteriades.G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minör, page 11: S tatistıcs o f the Population, d ivided accordm g to Natıonalîties, o f th e Sandjak o f LAZISTAN. 1912. Sandjaks

Kazas

Lazistan

I.R İz e h 2. Athina 3. Hopeh 4. O f

Turks

Greeks

Armetııans

93,176 37,622 33,520 67,567

1,424 400 400 700

.......

2,924

.....

231,885

233. Asan, O., (1998), O nnAmopöç m u tlövrou, erek. 61

Totaal 94,600 38,022 33,920 68,267 *2 3 234,809

223

taşlarının Yunan veya Türk ulusal kimliğiyle başka kültürel kimliklerin de bir arada bulunmasına saygılı davranmaları gerektiğini sezmektedir. Bu siyasî düşünce, Avrupa Birliği ilkeleriyle bağdaşmayan milliyetçi aşırılıklardan kaçınılmasına yardımcı olacaktır. Bu aşırılıklar ki geçmişte dereler dolusu kana mal olmuştur.

GÜMÜŞHANE (ARGİRUPOLİS) SANCAĞ I Antik çağda Gümüşhane sancağı bölgesi sakinlerinin soy kökeniyle ilgili olarak, İ.Ö. 400’de On Binler’le birlikte bölgeden geçmiş olan Ksenofon, Korom’un doğusundan bugünkü Ardasa (Torul) ve Gümüşhane’ye (Argirupolis) dek uzanan bölgede Makronlar ile Khaliblerin ikamet ettiklerini yazmaktadır234. Sancağın doğusunda Kelkitler ikamet ediyorlardı ve Kelkit kaza merkezi, adını onlardan almış olabilir. Gümüşhane (Argirupolis) bölgesinin Romalılar tarafından fethine dek bib liyografyada buraya Yunanlı kolonistlerin yerleştiklerinden söz edilmemektedir. Orta Kaide ve Kaide halkları. Roma çağından sonra uygarlaşmaya başladılar. Bu arada İustinianus (İ.S. 527-565), general Sittas eliyle Tçanilere boyun eğdirmişti tustinianus’un bu seferi, İncil aracılığıyla bölgeye Yunan dilinin girmesini sağladı. Oysa devletin resmî dili daha Latiııceydi. Şunu da anımsatmak gerekir ki, Latincenin yerini resmî dil olarak Yunanca İ.S. 620’de aldı. Gerek Roma gerekse Bizans çağında Hellenizm (Yunanlılık) terimi hiç bi linmiyordu. Bu bölgelerdeki toplumlar, Romaios’lar (Romalılar) olarak biliniyordu. Daha sonraki yıllarda bu terim, Romios veya Rum olarak değişikliğe uğradı. Avrupa’daki aydınlanma akımı, daha doğrusu Fransız İhtilali, Avrupa’da ulusal hareketlerin doğmasında ideolojik kıvılcım olarak iş gördü. Bu hareketler, ideoloji olarak teokratik ve feodal imparatorluklarda halkların toplumsal sömürüsüyle savaş mayı amaçlıyordu. Avrupa’daki bu gelişme çerçevesinde, Osmanlı İmparatorluğu kesiminde son iki yüzyıl içinde Rumların yeni oluşmuş orta kentsoylu sınıfı, tüm

234. Avöpcöörıç, T, (1993) Tıvcaoûp. Oı KAüjotoI, oeA. 17: " tın v Kö6oöo tujv Mupicov, ypöıpa o rcvoçtiıv, ön £vaç Aaâç, ttou touç ovöpoae M ö k pu jveç , ko to ik o İ io civ ora ovaıaAiKd Tqç arıpepıvı^ç Kpûpvrıç, Evıi) öıniKd ıqç Kpuıpvrjç ptxpı Trjv aqpepıvf| ApvupoÜTroArı kgi ApÖaaa (TopoüA), k o t o ik o ü o o v oı XöAup£Ç. O ı Aaol o u to I Çoöoav npojTâYova koi p a K p ıâ and tov eAAnvııtû ttoAit io u ö T o löso ttpujtöyovoj ı‘|Tav «oı dAAoı öüû Aaol ttou Kaîomouaav p£xpı t ?ç Trapu<p£ç Tqç Kpuipvrıç, oı iKUÖrjvol crra voTioavaTDAikö koi oı XaA&aloı o to v â ııa . Oı XâAu(teç acryoAoüvTav arrö Ta apxala cke İv o xpövıa pe Tqv pETaAAoupyla,.. TeAikû arroTİAEaMa ı^rav öti kotö rqv p^paiRi*) £Tto x )‘) 0 EyıropiKfl ettqç ^ o6f\yf)aE orqv a px^ tou FÇ£AAqvıopoû tuiv Aaûıv Tqç Kpüjpvnç".

224

Ortodoks Hıristiyanları Rum yerine gittikçe Hellen (Grek, Yunanlı) olarak adlandırdı. Böylelikle, İstanbul patriği liderliğindeki çokuluslu Ortodoks Rum Milleti, yeni kurulan Atina başkentli Yunan devleti merkez olmak üzere, Hellen (Yunan) Ulusuna dönüştü. Aynı yoldan çağdaş Bulgar ulusu ve daha sonraları Türk ulusu oluşturuldu. Yukarıda sözü edilen siyasî değişim, OsmanlIların müsamahası sayesinde adım adım gerçekleştirildi. Osmanlılar, İmparatorluğun çeşitli bölgelerinde Rum okulları kurulmasına müsaade ettiler ve bu okullar, irredantist milliyetçilik propa gandası çekirdekleri olarak faaliyet göstererek, en sonunda Anadolu Ortodoks toplumlannın yok olmasına yol açtı. Osmanlı İmparatorluğu çağında Gümüşhane sancağı yönetsel bakımdan şu dört kazaya ayrılıyordu: Şiran (Khariena) ve Kelkit güney kazaları ile Gümüşhane (Argirupolis) ve Torul (Ardasa) kuzey kazaları (Harita 41). Gümüşhane sancağında 1912’de 147.377 kişilik toplam nüfus içinde Sotiradis'e göre 59.748 Ortodoks Hıristiyan yaşıyor ve Hıristiyanlar nüfusun %40’ını oluşturuyorlardı. Bu Rumlardan 48.135 kişi, yani %80,5’i, kuzeydeki Torul (Ardasa) kazasına yerleşikti235.

Torul (Ardasa) kazası Kuzeydeki Torul (Ardasa) kazasına 1912’de 71.674 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 48.135 Hellen yerleşikti ve Hellenler nüfusun %67’sini oluşturuyorlardı. Pontus Kriptohıristiyanları (gizli Hıristiyanları) 19. yüzyılda O f bölgesin den başka Torul (Ardasa) kazasında da, kesin olarak Kromnj (Korom) bölgesinde,

235. Soteriades, G., (1919), Hellenism in the Balkan Peninsula and Asta Minör, page 11: Statistics of the Population, divided according to Nationalities, of the Sandjak of GHIOUMOUSHANE. 1912. Sandjaks

Kazas 1. Ghİoumoushane 2. Toroul 3 Kelkit 4 Şiran

Turks

Greeks

Armenians

Totaal

25,091 23.512 25,564 13,704

5.997 48.135 1.626 2.990

1,367 126 225

32,455 71.647 27,316 17,919

87.871

59.748

1.718

149.337

225

Hanla 41 Gümüşhane sancağı, sancaktaki kaza merkezlen ve Solırıadis'e göre 1912'de her kazada yaşayan Hellenlerin oranı.

ikamet ediyorlardı. Sümela Meryem Ana Manastırının batısına, özellikle Gimera, Varenu. Parti, Potami, Stavrin ve Harava köylerine, Korom Kriptohıristiyanlarmm en önemli grubu yerleşikti. Bu Kriptohıristiyanlar, Klosti’ler veya Klosmeni'ler (Dönmeler) adıyla veya, Istavri-Stavrin köyünün adından, lstavrililer adıyla bilini yorlardı. Korom Kriptohıristiyanları, resmî olarak Müslümandılar, ancak gizlice vaftiz olup ikinci bir gizli Hıristiyan adı da alıyor ve ikinci bir gizli Hıristiyan nikâhı da kıyıyorlardı. Kriptohıristiyanlar, özellikle maden işçisi olarak çalışıyor ve becerikli olduktan için Anadolu’da yeni açılan her maden ocağında iş buluyorlardı. Hu yüzden maden ocaklarında genellikle Pontus Rumcası konuşulurdu. Tümü yak laşık olarak 30.000 kişi olan Anadolu Kripyohıristiyanlan, Trabzon, Sivas ve Ankara vilayetlerine yerleşiktiler236. Gümüşhane (Argirupolis), Şiran (Khariena) ve Kelkit kazaları Bu üç kazada 1912’de 77.690 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 10.613 Hellen yaşıyor ve Hellenler nüfusun %13,6’sını oluşturuyorlardı.

236. Dawkins, R., M., (1933) The Crypto-Chıistians o f Turkey, a tk. 257: "At Kromni, however, I always heard the called kAüiotoI or KAuıcrptvoı Their number was at ona time very g re a t: Janin says ttıat İn 1912 there were as many as twenty thousand in the vilayets of Trebizond, Sivas, and Angora. Sir Edwin Pears had put the number as high as thirty thousand".

226

Daha ayrıntılı olarak, Gümüşhane (Arginıpolis) kazasında 32.455 kişilik toplam nütiıs içinde 5.997 Rum yaşıyor ve Rıımlar nüfusun %18,4’ünü oluşturu yorlardı. Şiran (Khariena) kazasında 17.919 kişilik toplam nüfus içinde 2.990 Rum vardı ve Rumlar nüfusun %16,7’sini oluşturuyorlardı. Son olarak en doğuda bulu nan Kelkit kazasında 27.316 kişilik toplam nüfus içinde 1.626 Rum vardı ve Rumlar nüfusun %5,9’unu oluşturuyorlardı.

SİVAS (S E B A S T E İA ) V İL A Y E T İ Sivas vilayeti, kuzeyde Amasya, Tokat ve Karahisar sancakları ile güneyde Sivas (Sebasteia) sancağına ayrılıyordu (Harita 42). Sivas vilayetinde 1912’de 1.109.535 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis'e göre 99.367 Rum yaşıyor ve Rumlar toplam nüfusun %8,9’unu oluşturuyorlardı.

SIVAS SANCAĞI Vilayetin eıı büyük sancağı doğudaki Sivas sancağıydı. Burada 522.986 kişilik toplam nüfus içinde 7 702 Hellen vardı ve Hellenler nüfusun %1,4'ünü oluş turuyorlardı. Bibliyografyada bu sancak bölgesinde Ortodoks nüfusun, sayısı çok az

Harita 42 Sivas vilayeti, vilayetteki sancak merkezlen ve Sotiriadis'e gön 1912‘de her sancakta yaşayan Hellenlerin oranı.

227

olduğu için, belirli bir silahlı isyanından söz edilmemektedir.

AMASYA SANC AĞ I Bu bölge sakinlerinin soy kökenini anlatırken, gerek antik çağda gerekse daha sonraki dönemlerde buraya Yunanlı kolonistlerin yerleştiklerini söylemek, tamamen akıldışı bir iddia olur. Yunan dili, bölgedeki halk kitlelerine bölge sakinlerinin Hıristiyanlaş malarından sonra Yunanca yazılmış İnciller aracılığıyla girdi. Anekdot olarak, İ.Ö. 65 yılında Amasya’da doğmuş olan coğrafyacı Strabon’un, çağdaş milliyetçi yayınlarda kentin seçkin bir Yunanlı ailesinden geldiğinin iddia edildiği söylenebilir. Strabon, Pers kökenli Mithradates döneminde yaşamış olup, aristokrat bir aileden geliyordu. O çağda üst toplumsal sınıf üyesi bir kişinin Yunanca ve Latince bilmesi çok doğaldı. Bibliyografyada Strabon’un ataları arasında Moaphernes adında bir Persten ve Tibius adında bir Paflagondan söz edilmektedir Amasya kentinde kral Mithradates’lerin kayalara yontulmuş mezarları bugüne dek muhafaza edilmektedir. Selçuklu ve ardından OsmanlI fethinden sonra, Pontus’un iç bölgesinde olduğu gibi Amasya bölgesinde de kitlesel İslamlaşmalar oldu. Bu olay, 1317 ta rihli Sinod Meclisi kararında da belirtilmektedir1’'. 1912’de Amasya sancağında 285.339 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’e göre 36.739 Rum vardı ve Rumlar sancak sakinlerinin %12,8’ini oluş turuyorlardı. 1919’larda bu bölgede ve Sivas vilayetinin daha iki kuzey sancağında, eğitimcilerin ve özellikle Germanos Karavangelis gibi kilise liderlerinin kışkırt malarıyla, Türk devletine karşı Ortodoks Hıristiyan gerilla grupları faaliyet göster di. "Amasyalides" (Amasyalılar) diye adlandırılan Amasya kentindeki Ortodoks Hıristiyanlar, milliyetçilerle hiçbir alışverişleri olsun istemiyorlardı. Bu konuda yazar Epeoglu-Bakalaki şunları yazmaktadır: 237. Asan, O., (1998), o rioAmafJÖç mu flövmu, oeA 56. 238. loropla rou EMnvtKOü E0vouç-(1981), löpoç Ö', E köoiiki'i Aönvojv A. E oeA 321: "A ttû ti\ mıvcSiKi'ı auTi'ı aTTÖq>aon ylvcıaı «pavEpâ ûn ttoAAoI xPicrrıavot Eİ^av aaTraoOcİ tov ıcrAapıopö O löıoç o kİvöuvoç tou TTpoorjAuTiapoü crrrcıAoüOE rrrionç Tqv flovTonpöKÂEia (1387), Tq râyypa (1400-1401), pca8u)ç Kaı ıq ItpâOTEia. io EuxâiTd, Tq M üjkiooö, koi tti Na^av^û (1327). Tr|V ttA*ov xapaKTnpıcniKr) papıuplo yıo Tq Opaüor) tujv TipacrrjAuTicniKüiv TTttacuJv cnıç x P'OTovik£ç Koıvûır|Ttç ottotcAeI to TTaıpıapxıKÖ TTITTÖKIOV TTCpİTTOU TOU 1338 TTpOÇ TQUÇ XP'OTiaVOÜÇ T f\Ç NlKOklÇ"

228

"Germanos Kravangelis 'e, metropolitlerine, Pontus 'un özerkliği için bir palikarya gibi verdiği milliyetçi mücadelesi yüzünden hayrandılar ve despotları olarak onunla gurur duyuyorlardı, ancak onunla ve adamlarıyla hiçbir alışverişleri olsun islemiyorlardı... 4)Türklerle o kadar iyi geçiniyoruz ki, sen onlara dokun mazsan onlar da sana dokunmazlar. Bir peşkeşle ve bir sensin efendimle, bütün işlerimizi yürütüyoruz. Bizim de üstünde yaşadığımız yurdun niye çukurunu kaza lım... YunanistanlIlarla olan ilişkileri, bizler ve onlar şeklinde dile getiriyorlardı. Yunanistan bölgesine ve Yunanistan dünyasına ait olduklarını hissetmiyorlardı, hissedemezlerdi de, dağlar arasında böyle tecrit olmuş bir haldeyken. Onlar Hellen Yunanıydılar, az çok Frenkleşmiş; kendileri ise Hellen Rumuydıdar, daha arı ve daha k a t ı ş ı k s ı z " Hellen Rumu ve Hellen Yunanı terimleri, yazarın kendi katmaları; zira Pontus’un yerli Ortodoks toplumları yüzyıllar boyu kendilerini Hellen olarak değil de, Romalı veya Rum olarak hissediyorlardı. Bölgedeki Ortodoks Hıristiyanların Germanos Karavangelis tarafından kışkırtılan Türk devletine karşı isyanı, Kemal Atatürk’ün ordularınca dereler dolusu kan ve korkunç vahşet içinde bastırıldı. Vahşet eylemlerine her iki tarafta baş vurdu

TOKAT VE KARAHISAR SANCAKLARI 1912’de Tokat sancağında 216.893 kişilik toplam nüfus içinde Sotiriadis’c göre 27.174 Rum vardı ve Rumlar nüfusun %12,5’ini oluşturuyorlardı. En doğudıı bulunan Karahisar sancağında Rumlar daha kalabalık olup, Sotiriadis’e göre 1912’de 84.307 kişilik toplam nüfus içinde 27.761 kişiydiler ve nüfusun %32,9’unıı oluşturuyorlardı. Bu çalışmayı bitirirken şu hususu bir kez daha vurgulamak gerekı Yazarın tek amacı, Yunan eğitim sisteminin sürekli ürettiği görüşün tersi bir başka görüşün de Yunan gençliğince öğrenilmesidir. Bir eğitim sistemi kİ, büyük ölçüde hâlâ 1922 milliyetçi zihniyetini işlemektedir. Bu zihniyet! bilindiği gibi, Küçük Asya Felaketine yol açmıştı. Küçük Asya Felaketinden n< yazık ki gereken dersleri almış değiliz, ve tarihinden ders almayan bir halt gelecekte aynı hataları işlemeye mahkumdur. 239. ETTfoyAou-MıraıcaAâKn. E., (1988): HAıı&ocıa, 0 EA. 82.

229

SON SÖZ YERİNE

Son söz yerine, Nikos Dimu’nun "Yunanlı Olmanın Mutsıaluğu", 1975, (20. basım, Patakis, 2000) başlıklı kitabından bazı ilginç özdeyişlere yer veriyoruz. 55 Atalarımızla ne ölçüde kıvanç duyuyorsak (onları bilmeden), kendimizle ilgili o ölçüde tedirgin oluyoruz. 64 Öbür halkları kıskanıyoruz -kendi üstünlüğümüzü haykırırken. Yalnızca (turizmde) yabancısever olmakla kalmıyoruz; yabancı hayranı, yabancı düşmanı ve yabancı uşağıyız da. 68 Özgünlüğümüzü aydınlatmak ve anlamak asla istemedik. Daima bir yere ait olmaya çalışıyoruz -kendimiz olmaya değil. Yeniden antik Yunanlılar olmaya çalıştık. Soyumuzun katışıksızlığını kanıtlamak için didinip durduk, Fallmerayer’e savaş açarak, ancak gerçek yapı taşlarımızı soğukkanlılıkla asla araştırmadık. 71 Yüzü olmayan bir halkız. Kimliği olmayan. Yüzümüz olmadığı için değil. Aynaya bakmaya cesaret edemediğimiz için. Gerçek yüzümüzden bize utanmayı öğrettik leri için. 79 Toplu bir ulusal psikanilize ihtiyacımız var mı bilmiyorum. Ancak mutlaka özbilgiye, özaraştırmaya ve özbilince ihtiyacımız var. Söylencelerden kendimizi kurtar mamız gerek, bununla birlikte kendimizi yeniden belirlememiz de... 80 llir söylence daha; "yabancı müdahalesi". Yeni Yunanlılar sorumluluklarını üstlen meye hiçbir zaman yanaşmadılar. Kabahat her zaman bir başkasındaydı: İngiliz par mağında, Intelligence Servis’te, NATO’da, CIA’da.

233 ZORA, GÖKKUŞAĞI Partisi° yayın organı. N isa n 1 9 9 4

SER B EST KÜRSÜ

Aşağıda, kendimizden yorum katmadan, araştırmacı Georgios Nakracas’ın 6 Mart 1994 tarihli “To Kiriatiko Vima” gazetesinde çıkan M. Ploritis imzalı makaleye yanıt-mektubunu yayımlıyoruz. Nakracas yanıtını dergimize kendi gönderdi. Asıl mesleği doktorluk olan Giorgios Nakracas, akciğer hastalıkları klinik şefidir ve Selanik doğumlu olup, geçmişte Merkez Birliği Partisi gençlik kollarının yönetici kadrosunda yer almıştır. “BUGÜNKÜ YUNAN, BULGAR VE TÜRKLERİN YAKIN SOY AKRABALIĞI” konusunda ilginç araştırmalar içeren iki kitap yazmıştır. Aşağıdaki mektup, bugüne dek “To Vima” gazetesinde yayım lanmamıştır. M. Ploritis’in de susmayı yeğlediği anlaşılmaktadır.

G eorgios N a kraca s

S ay ın M ario s P lo ritis'en “To Vim a" g azete si

R o tterdam , 1 6 -3 -1 9 9 4

S ay ın M ario s Ploritis,

6 M a rt 1 9 9 4 tarihli “To Kiriatiko V im a ” g a ze te s in d e ya y ım la n a n “N a m e v c u t... Yunanistan, A lm a n h e ze y a n ı v e Y u na n uykusu” başlıklı m a k a leniz, A lınanlardaki Y u nan d üş m an lığ ına karşı tepki gösterm esi için Y unan ay d ın la rın a ya p tığ ın ız bir çağrıyla son buluyordu. A n ca k ka n ım ca m a ka le nin en önem li noktası, F a llm e ra y e r'le ilgili şu

234 ya zdığ ın ızdır: “K itaplarında... Eski Yunan soyunun kaybolduğunu ve onun yerini S lav ve başka budunlardan bir ka rışım ın aldığını iddia e d e n o pek ünlü A lm a n tarihçi Jacop Philipp F a llm e ra y e r’in saçm alıkları hortlatılıyor.” Yukarıdaki tüm cenin

içeriği, halkım ızın

k a çın ılm a z o larak itildiği

ussal tıkanıklığın büyüklüğünü örn ek olacak bir biçim de gösterm ektedir. Bir halk ki, tek ulus-tek soy ku ram ın ın desteklenm esi a m ac ıy la yürütülen yoru cu v e uzun süreli bir p ro pagand ad an sonra Ç a ğ d a ş Yunanlıların Eski Y unanlıların torunları olduklarına ilişkin gerçekdışı sö ylenceye cidden inan m aya başladı. Konstantinos K a ra m an lis’in M itterand'a gönderdiği m ektup

-K a ra-

m anlis orada (E .Y .) M a k e d o n y a C um huriyetinden “budunsal bir yam alı bohça" diye söz etm ekted ir- Yunan halkının soy bakım ın dan, dolayısıyla budun bakım ın dan da “a rı” olduğu zihniyetinin en re sm î bir kanıtını oluştur m aktadır. Ç a ğ d aş Y unanlıların Yunan olm ayan kökenlerine d eğ in en h e r tarihçi v e y a bilim ad am ı dürüstlüğü, yurtseverliği ve bilimsel yeterliği konusunda korkunç ve çoğu kez e d e p sınırlarını aşan bir yerginin h edefi olm aktadır. Fallm erayer, B izan s T rabzon İm paratorluğunu yenid en ke şfe de n ta rihçidir ve bu başarısı yüzü nd en hiçbir Yunanlı tarihçi v e y a g a ze te c i ona “h ortlatm a” gibi bir suç yüklem edi. Ç ağdaş

Y u nan

h a lk ın ın

ulus

olu şu m u

sürecin i

ilk

a ra ş tıra n

F allm erayer ilgili yapıtında aşırılıklara kaçm ışsa d a, ya zılışın ın üzerinden 1 4 0 yıl geçtiği halde bu yapıtın bilimsel tartış m a la ra konu o lm ay a d e va m etm esi, onun sağlam bir altya p ıy a sahip olduğunu gösterm ektedir. F allm eraye r g e rç e k te ö nem siz bir tarihçiyse, o z a m a n m antıklı düşü nen h er insanın şunu sorm ası gerek: Peki o za m a n n asıl oldu d a “böyle” bir tarihçiyi A tina Üniversitesi kendi içinde bir ed e b iy a t kürsüsünün başına getirm e k istedi? F a llm e ra y e r bu kürsüyü kabul etm em iştir. “Ulus” kavram ın ın “soy” kavram ıyla hiçbir ilişkisi o lm ad ığ ı beliti, “Y unan soyunun sürekliliğine” ilişkin gülünç ku ra m d a m a n e v î bir s ığ ın a k bul m a ya d e va m ed en Yunanlı aydınların büyük bir bölüm ünce hâlâ ö zü m le n miş değil. Batı Avrupa halklarının aydınlar sınıfı, eski Y ugoslavya'nınki tabiî istisna o lm ak üzere, “arkeon imon progonon = eski a ta la rım ızın ” torunlarıyız diye düşünebilecek bir A vru pa halkının b ulunm adığını çok iyi bilmektedir; böyle düşünceler A v ru p a 'd a alaylı gülüşlerle karşılanm aktadır.

235 Ö rneğin, eğitimli A lm anlar, O rta ç a ğ d a L ub eck’te ve d a h a b atıda H a m b urg ’un banliyölerine d ek S lav ca konuşulduğunu çok iyi bilm ektedirler; eski

Doğu

A lm a n y a ’daki

b u g ü nk ü

A lm a n la rın

b üyük

b ir

o ra n ın ın

A lm a nla şm ış S lavlard an oluştuğunu d a b ilm ektedirler ve bu olguyu, “millet d ü ş m a n ı” o larak nitelendirilm ek tehlikesiyle karş ılaş m a d a n kitaplarında dile getirebilm ektedirler. A lm an m ediasının Y u n a n ista n ’a karşı çoğu ke z ya k ış ık a lm a ya n a ğ ır sözlerle tepki gösterm esini y a d ırg a m am alıyız; Y unan basını değil d e, diplo m asim izin başı A lm a n y a ’yı, d olayısıyla A lm an halkını, resm en “küçük çocuk beyinli d e v ”, yani geri ze k â lı o larak ad lan dırırk en ve sonra iktidar koltuğun da kalab ilm ek için m ilyonlarca televizyon seyircisi önünde A lm a n hüküm et tem silcisinden küçülerek ö zür dilerken1"'1. M akalen izin bir b aşka yerinde “sivri z e k â lı” o larak a d la n d ırd ığ ın ız VVeithmann’a şu okkalı soruyu yöneltiyorsunuz: "Sivri zek âlı VVeithm ann’a gelince, ona şu basit şeyi so rm aya ce saret ediyoruz: T ürk e g e m en liğ i altın daki

Y u nanistan

sakinleri...sürekliliği

k e silm ed en

bildikleri Y u n a n

dilini

tüm üyle korurlarken ne idiler, S la v m ı, A rn a v u t m u?” S ayın Ploritis; Y u nan dilinin z a m a n içinde sürekliliğine ilişkin g örüşler de yü ze y s e l bir sö ylenced en b aşk a bir şey değildir. Bunu k a n ıtla m a k çok kolay; şu olayı an latm a kla yetinelim : Attika-B oiotia ile g ün ey E y b o ia ’nın ç a ğ daş Y u nan nüfusu (T h e b a , A tin a, M e g a ra v e

Karystos kentleri hariç)

1 8 8 5 ’lere d ek y a ln ızc a A rn a vu tça konuşuyordu. T h e b a v e A tin a ’nın A rna vu t kökenli o lm ay an nüfusu d a, bibliyografya bigilerine göre, büyük ölçüde K atalan (Ispanyol), Italyan ve F ra n s ız kökenliydi. Korinthia, N a up lia ve T ro ize n ia ’d aki ça ğ d a ş Y unan h alkının büyük bir bölüm ü d e A rnavu t kökenlidir ve bir kesim i bugün bile A rn a vu tça konuş m aktadır. Bu olay, halkın ulusal bilincinde e n küçük b ir ya ne tkiye yol a ç m a m aktadır. Tarih bilginizi ta m a m la m a k ü z e re şunu d a söyleyeyim : B izan slI g e z gin K a n a n o s ’a göre, 1 4 1 8 ’d e Z yg o s’ta (D ış M a n i), yani O itylos ile K a la m a ta a ras ın d aki b ölgede, S la v dili konuşuluyordu. Bu bölgedeki M anililerin M elig S la v la rın ın torunları olduklarını, uluslararası bibliyografya olduğu k a d a r Politis v e Zakinthinos ta kabul etm ektedir. Söz

konusu

m a k a le n iz d e

Şubat

1 9 9 4 tarihli “E ko n o m ik o s

Tahidrom os” d ergisinde ya y ım la n a n v e A lm a n m e d ia sın ın Y u nanistan a le y hindeki “korkunç v e a c ım a s ız b ibliyografyasını” konu alan A lm a n y alI 9 0

236 Y u na nlının m ektubuna d a değiniyorsunuz. A lm anyalI 9 0 Y unanlı, A lm an profesör M . VVeitm ann’ın “Derruhelose Balkan; Die Konfliktregionen Suedosl-europas ” başlıklı kitabı konusunda “Bu kitapla yanlış bilgilendirm e girişimi bütünlenm iş oluyor” d iye yazıp, VVeitmann’ın bu “rezil kitab ın ın ” yasaklan m ası için Y u n a n kültür m ercilerini h are k e te g e ç m e y e çağırıyorlar. A lm a n y a lI

Y u n a n lı A v ru p a ’nın

o rtas ın d a

ya ş a d ık la rı

h alde,

Yunanlıların d üşük kültürlü ta b a k a s ın a özgü refleksleri h âlâ sürdürüyorlar. B una göre, re sm î p ro p a g a n d ad an değişik görüşler dile getiren h e r ya zı veya kitap ya sa klan m a lı v e y a z a n m üm künse h ap se atılm alıdır. Y u nanistan ’a özgü b en zeri bir d avran ışa ta z e bir örn ek o la ra k Vasilis R afailidis o la y ı1" 1gösterilebilir; ona verilen 7 ay hapis c e za s ın ı, AvrupalI ve A m erikalı aydın ların ka m p a n y a s ın d a n sonra Y u nan M eclisi iptal e tm e k Z O R U N D A KA LD I. M ektup ların ın bir b aşk a yerinde A lm a ny alI 9 0 Y unanlı, W eitm an n 'ın kitabından sö z e d erke n şunlan y a z ıy o rla r “Kitap, M a k e d o n y a ’daki Yunan egem enliğini ve bugünkü statükoyu d evirm ey e h eve s le n e n herkesin eline k u ra m s a l

“b ilim se l” bol k a n ıt veriyor,

çü n kü

y e tm iş

y ıld a n

beri

“M aked on ların " zo rla Y u nanlaştırıldıklarını kötüleyici s ö zlerle anlatıyor.” A lm anyalI 9 0 Y unanlı, Yunanistan'da çeşitli azın lıkla rın kültürel kim liklerini zo rla d eğiştirm eye yönelik ç a b a la r o lm adığı izlenim ini uyan d ırarak, bizi ya nıltm a ya çalışıyorlar. Türklerin İstanbul R u m A zın lığ ın a v e B ulgarların D obruca T ü rk A zın lığ ın a karşı takındıkları ta v n n yanı sıra, s ize a n ım s a tm a k isterim ki, Yunanistan da b enzeri o layların d ışın d a kalm am ıştır. Yunanistan, Y argıtay kararıyla T rak ya M ü slü m an la rın ın T ürk o larak a d la n d ırılm a la rın ı

y a s a k la m ış

b u lu n m a k ta d ır v e

M ü s lü m a n la rın

kendi

kültürel kimliklerinin kendilerince b elirlenm esine ilişkin istem leri hiç g ö z ö nüne alınm am ıştır. Aynı Yunanistan, kültürel kimliğini Y unan kimliğiyle özleştirm eyen bir S lav M a k e d o n kesim inin bulunduğunu kabul e tm e m e k te dir.

Y in e aynı

Yunanistan,

g ün ey A rnavu tlu k’taki (K u ze y

E p ir) H ellen

A zın lığ ın ın hakları için v e b a ş k a h e r azın lığ ın h akla n için yırtınıp durm ak tadır, tab iî Türk ve S la v kökenli Y u nan uyruklular istisna. S a y ın

Ploritis;

Y u nanlı

ay dın la rın ,

içinde

b ulundukları

korkunç

tıkan ıklıktan çıkıp, ülkem izin siyaset v e din a d a m la rın a , b a n ş uğruna bu h em şerilerim ize iyi d a v ra n m a m ız v e sem pati g ö s te rm e m iz v e Y unan v a tan

237 daşları o la ra k o nlara kendi ö zel kültürlerini d e v a m ettirm e fırsatı ta n ım a m ız gerektiğini anlatm a z a m a n ı gelm iş değil midir? K u zey Y u na nista n ’daki S la v M ak ed o n ve Türk h em şerilerim izin özel kültürlerini d e v a m ettirm eleri, onların irredantist çevrelerin kurbanı olm aktan ve böylesi bir siyasî gelişm enin yol aç acağ ı trajik so nuçlardan ku rta ra cak koşullarıları da sa ğla m ış olacaktır. Biz göçm enler, d ah a doğrusu a ta la rım ız, 1 9 2 2 ’d e Y unan siy asî lid erlerinin irredantist ya yılm ac ılığ ın ın korkunç faturasını ö deyen b aşlıca a z ın lık örneğiyiz. S a k a ry a ’daki “d a h iy a n e ” as ke rî m a ce ras ıyla Y unan O rdusu bizi evlerim izden, servetlerim izden, haysiyet ve şerefim izd en “ku rtard ı” ve dilenciler o larak a n a k a ra

Y u nanistan ’ına götürdü. Aynısı

dört yıl önce

Bulgaristan'daki G a g a v u z Türklerinin başın a geldi.

(*) Gökkuşağı Partisi: YunanistanlI ulusal Makedonlar tarafından kurulmuş olan küçük azınlık partisi; 2001 yılından itibaren Avrupa Parlamentosu EFA (European Free Allıance) grubunun üyesidir. Partinin yayın organı aylık dergi Zora, birkaç sayı çıktıktan sonra olanaksızlıklar yüzünden kapanmıştır. {(*)**) Marios P loritis: Atina'nın büyük gazetelerinden To Vima'da ünlü köşe yazarı. Koyu mil liyetçi görüşleriyle bilinen Plorrtis’in söz konusu makalesi, Yunanistan ile Makedonya Cumhuriyeti arasın daki gerginliğin doruğa ulaştığı bir dönemde yazılmıştır. Yunanistan'ın Makedonya Cumhuriyeti karşısın daki tavrı, tüm Avrupa Birliği’nde olduğu gibi, Almanya'da da eleştirilere konu olmuştu. ("** (*) Burada Yunan Dışişleri Bakam Theodoros Pangalos’tan söz edilmektedir. (****) Vasilis R afilidis Sinema eleştirmeni, gazeteci ve yazar. Batıtrakyalı Yunanlıların şövenizm taşkınlıklarıyla alay ettiği bir yazısında, bölge Yunanlılarının Eski Yunan kanı taşımadıklarını iddia etmişti (1992). Başta yerel kilise olmak üzere Trakya Yunan derneklerinin öfkesini üzerine çeken Rafailidis, aleyhinde açılan davada bu sözü yüzünden 7 ay hapis cezasına çarptırılmıştı.

238

On beş günlük

O POLİTİS 2 5 Eylül 1 9 9 8 C u m a, sayı 56

(C a rn e ig ie R a p p o r t’d a iç e rile n k a n ıtla ra g ö re ) 1 9 1 3 ’te B u lg a r o rd u s u n u n D o k s a to ’d a v e Y u n a n o rd u s u n u n K ılk ış ’ta iş le d ik le ri S O Y K IR IM C İN A Y E T L E R İ

G . N a k ıa c a s

Yunan ordusunun 1 9 1 3 Kılkış zaferi ile M a k e d o n y a ’nın bu bölgesinin Türklerden kurtuluşu m ü n aseb etiyle ülkem izde her yıl görkem li kutlam alar olur

B u lga r ordusunun

1 9 1 3 ’te

D ra m a ’nın

D o k s a to

k ö yü n d e

işlediği

soykırım cinayeti aynı resm iyetle h er yıl lanetlenir. Bu yıldönüm leri çerç eve sin de Yunan ordusunun Kılkış'taki S lav ca ko n u ş a n

M a k e d o n la ra

ka rş ı

d a v ra n ış ın ı

b ir

a n ış tırm a y a

b ile

as la

gidilmemiştir. M a k e d o n la r ki, Türklerle birlikte, b ölge nüfusunun n ere d e ys e tüm ünü oluşturuyorlardı. S ela n ik’teki M ak e d o n y a M ü cad elesi M ü zesin in tarihçileri tarafınd an bu yakın la rd a yayım lan an bir çalışm ad a, S e la n ik Britanya Konsolosunun 19 14 tarihli bir m ektubundan şu bölüm e y e r veriliyor: “Balkan halklarından her biri, kendi devleti içinde komşularının yandaşlarını tenkil eder ve dünya önünde haklı çıkmaya çalışır; kendisi için Avrupa’nın sem patisini kazanmayı ve komşularının AvrupalIlar tarafından kınanmasını amaçlar ve bunu AvrupalIların dikkatini yüksek sesle komşularının eylemlerine çekip, kendi eylemlerini gizleyerek yapar.” Yunan sözcük d ağ arc ığ ın d a “özeleştiri” n e re d e ys e bilinm eyen bir sözcüktür. O ys a yakın ulusal tarihim izle ilgili resm î tarihçilerim izin ya p a ca k ları içtenlikli bir özeleştiri ve bunun yanısıra Y unan hüküm etinin gerektiği ye rd e d ileyeceği bir özür, h a lk ım ızın m a n e v î b a k ım d a n a rın m a s ın a yardım

239 cı olabilir ve böylelikle g ele c e k te aynı h ataların işlenm esinden kaçınılabilir. Bunun yerine, g ere k resm î tarihçilerim izden b azıla rı g e re ks e yetkili poli tikacılardan bir bölüm ü bugün bile "Üsküp Kıptilerinden” söz etm ek te, başpiskopos Hristodulos C u m h u rb aşk an ın ın huzurunda "barbar T ü rk le re ” d eğ in m ekte ve içeriğinde "küfür” an lam ın a gelen Bulgar sözcüğü bulunan kitaplarla ilgili m a h k em elerd e n y a s a k la m a kararları çıkm aktadır. işte bu düşünceler, tarihçi olm ad ığ ım halde, arzuları hilafına ke nd i lerini Y u nan devletine ilhak ettiğim iz kişilere karşı bizim d e ne ölçüde u yg ar ca d avran d ığ ım ızı s a p ta m a k ü ze re beni C a rn e g ie R a p p o rt’u in c e le m e y e şevketti. Doksato ve Kılkış bölgeleriyle ilgili C a rn e g ie R app o rt b ize şu bilgileri verm ektedir: 1 9 1 3 ’1e D o ks ato ’da 2 .7 0 0 H ellen sakin ve 2 7 0 ev vardı. D o ksato , komşu iki köyle birlikte, n e re d e y s e tüm üyle T ü rk nüfusun ik a m et ettiği bir bölgede tek H ellen yöresiydi. Bulgarlar, Yunan tarafın ın d a re sm î bilgilerine göre, ta rif e d ilm e z bir barbarlık göstererek, 5 0 0 kişiyi katledip, n ere d e y s e tüm binaları d a a te ş e verdiler. F e lak etten sonra y a ln ız 3 0 ev a y a k ta kalm ıştı. C a rn e g ie R a p p o rt'd a D ra m a 'n ın B u lgar valisi D o b rev ile katliam ı ya p a n

a s k e rî birliğin ko m u tam

S o fro n ie v ’in

u lu slararası

b ir kom isyon

tarafınd an a lın a n ifadeleri var. D o b rev ifad esin de şunları söylem ektedir: "8 Temmuz 1913 tarihinde

Bulgar ordusu Kavala'yı terketmek zorunda kaldı; gerilediği sırada Doksato köyü dışında silahlı Rumlar bir Bulgar süvari erini öldürüp, bir İkincisini de yaraladılar. 10 Temmuzda 30 erden oluşan bir Bulgar birliği, asayişi sağla mak üzere Doksato'ya girmek istedi; bu askerî müdahele silahlı Rumların açtığı ateşle püskürtüldü. 11 Temmuzda bölgeye 2 süvari bölüğü, 2 piyade bölüğü ve 4 toptan oluşan Bulgar kuvvetleri gönderildi ve asayişi sağlamak ve Bulgar ordusunun güvenlik içinde gerilemesi için gerekli koşullan hazır lamak amacıyla Doksato'yu kuşattı. Birkaç top ateşinden sonra 500 silahlı Rum ile sivil ahalinin bir bölümü kaçmaya başladı ve Bulgar süvarisi onların peşine düştü. Özellikle BulgaristanlI Müslüman Pomaklardan oluşan Bulgar piyadesi Doksato’ya girip, orada 300 kişiyi öldürdü ve birçok evi yaktı." So fro niev’in ifadesinde şunlar var: “13 Temmuz tarihinde Doksato

dışında silahlı Rumlarla bir çatışma oldu. Bu çatışmada 150, belki de 300 silahlı Rum ile 14 Bulgar öldürüldü. Daha sonra Sofroniev Doksato’dan

240 ayrılarak, orada Bulgar piyadesine ait BulgaristanlI Pomaklar ile silahlı yerli Türkleri bıraktı; ne yaptılarsa onlar yaptılar ve olup bitenler konusunda ken disi orada bulunmadığı için hüküm veremiyordu." Kom isyon, S o fro n iev’in söylediklerinin gerçeği ya ns ıtm ad ığın ı, yani çatışm anın ve 3 0 0 silahlı R um un öldürülüşünün D oksato d ışında gerçek leşm ediği kanısındadır. Z ira aslında gayrinizam i bir grup olan 3 0 0 asker, Bulgar süvari ve piyadesinin 4 topla takviye edilen büyük gücü karşısında esaslı bir direniş g ö s tere ce k durum da değildi. Uluslararası kom isyonun çıkardığı vargı: “Doksato katliamının Bulgarlar tarafından değil d e , Türkler tarafından yapıldığı sonucunu çıkarmakta tereddüt etmiyoruz.” Sofroniev kuşkusuz yalan ifade vermiştir. 3 0 0 silahlı D oksato içinde ve kendisi orad a bulunduğu sıra d a katledilm iştir ve orad an ayrıldıktan sonra g e re k Bulgar askeri P o m ak lar gerekse Bulgar ordusunca silahlandırılm ış yerli Türkler, silahlan alın m ış R um g erillacılara ve Doksato'nun sivil ah ali sine karşı korkunç zulüm eylem lerin e giriş-mişlerdir. Kom isyonun

“katliam ı

Bulgarların

değil d e

P o m a k la rın

yaptığı"

va rg ısın a gelince, şunu sö yle m ek g erek. Böyle bir varg ı g erç e k olabilir, a n c a k a h lâk en ta m a m e n kabul e d ilm ez bir v a rg ıd ır P o m a k la r B u lgar asker leriydi ve eylem lerinin sorum luluğunu h em kom utanları h e m d e a s k e rî bir liğin ait olduğu ülke taşım aktad ır.

Yunan ordusunun 1 9 1 3 ’teki b arbarlık ey lem lerini araş tırm ak , ulus lararası komisyon için d a h a a z yorucu bir iş oldu; çünkü bunlar, Yunan ordusu başkom utanı kral Konstantin'in em riyle yapılm ıştı. Kom isyon, 12 T e m m u z 1 9 1 3 tarihinde A vrupa ülkelerindeki Yunan elçiliklerine gönderilen re sm î telgrafı yayım lad ı. Telgrafta şunlar yazılıydı:

“The general commanding the Sixth Division informs me that the Bulgarian soldiers under the command of a captain of gendarmea gathered in the yard of the school house at Demir Hissar overone hundred notables of the town, the archibishop and two priest, and massacred them ali... and declare that to my regret I shall find m yself obliged to proceed to reprisals...” G örülm em iş bu kral em rinin çevirisi şöyle: “A ltıncı T ü m e n kom utanı g en era l, Bulgar askerlerinin D e m irh is ar (bugünkü Sidirokastro) okul bahçe sine topladıkları kentin ileri g elenlerinden yü zd en çok kişiyi, b aşp a p a zı ve

241 d a h a iki p a p a zı kılçtan geçirdiklerini b an a h a b e r ve rd i..., v e m isille m e ye gidileceğini üzülerek bildirm ek z o ru n d a y ım ...” Kom isyon, Y u nan ordusunun K ılkış’taki taş kınlıklarının, m isillem e ya p ılm a s ın a ilişkin kral em rinin çıktığı tarih ten sekiz gün ö nce, ya ni 4 T e m m u z 1 9 1 3 te, vuku bulduğunu yazm aktad ır. Bir b a ş k a deyişle, silahlı tut sakların v e sivil ahalinin kitlesel katliam ına ilk b a şla yan B u lgar ordusu değil d e Y unan ordusu olmuştur. C a m e ig e R a p p o rt'd a K ılkış bölgesinde ve kentin içinde olup bite nler ayrın tılarıyla anlatılm aktadır. O rad a ki bilgilere g öre, Kılkış, refah d ü ze yi iyi küçük bir kentti, 1 3 .0 0 0 sakin içeriyordu v e salt S la v c a konuşulan bir böl genin m erkezini oluşturuyordu. S a y ı b a k ım ın d a n üstün olan Y unan ordusu Kılkış kentini 4 T e m m u z 1 9 1 3 ’te e le geçirdi. U lu slararası kom isyonun B u lga r p ap azlarda n aldığı bilgiye göre, g erileyen B u lga r ordusu za te n kenti te rk e tmiş ve nüfusun büyük bir bölüm ü bir gün ö nc e, yani 3 T e m m u z 1 9 1 3 tari hinde orasını boşaltm ıştı. Kılkış, tahkim li bir kent olm adığı için, küçük ölçüde b o m b a rd ım a n a tabi tutuldu ve Ö ks ü zler Yurduna ve onun yanın daki F ra n s ız H a s ta n e s in e m uhtem elen yanlışlıkla- düşen birkaç top m erm isi kom şu 4 -5 e v d e ya ng ın çık m as ın a neden oldu. Bu bilgiler, Y unan ordusunun Kılkış kentine girdiği 4 T em m uz günü kentin g e n e ld e z a ra r görm em iş bir h alde olduğunu d oğ ru la maktadır. F a k a t kom isyon orasını ziy a re t ettiğinde ya ln ızc a yık ın tıla r buldu. AvrupalI gözlem ciler, Yunanlı askerlerin h e r ev d e n k a lm ış olan sakinleri u zaklaştırd ıklarını v e sonra evi ya ğ m a la y ıp a te ş e verdiklerini doğrulam aktadırlar. Y unan ordusu K ılkış’ı e le g eçirdiğinde to p lam o la ra k 4 0 köyü v e 4 .7 2 5 evi v e y a binayı a te ş e vermiştir. U luslararası kom isyonun raporunda ya kılan köylerin a d la n n a v e yık ılan evlerin s a y ıs ın a aynntılı o la ra k

yer

v e rilm e k te d ir.

Y ık ım ı

ta m a m la m a k

ü z e re

Yunan

o rd u s u

b aşıb ozu k Türkleri kullanarak, dokuz gün sonra D oksato'nun y ık ım ın d a Bulgar ordusunun d a kullandığı yö ntem i b aşla tm ış oldu. Kılkış’ta kom isyona Yunan ordusu tarafından katledildiklerine inanılan 74 kişilik bir liste teslim edildi; bunlardan çoğu kadın, 11 'i d e bebekti. 1 0 0 .0 0 0 M a k e d o n g öç m en d en en b üyük bölüm ü Y u na n ordusuyla karşılaşm am ıştı. Bu n e d e n le göçm enler, A k an ye l köyünden k a ç a n la r istis na, S o fy a ’d a uluslararası kom isyona kişisel den eyim leriyle ilgili bilgi v e re c e k durum da değildiler. A k an ye l kö yüne

Bulgaristan’a

geçm eye

ça lış an 4 .0 0 0

g ö ç m en

242 toplanmışta. 6 Temmuz tarihinde 300 kişilik Yunan süvari birliği onlara orada yetişti. Süvari birliği komutanı, göçmenlerin teslim olmalarını kabul etti ve ellerinde bulunan az sayıdaki silahlan teslim etmelerini emretti. Ardından göçmenler askerlere yiyecek olarak peynir ekmek verdiler. Göçmenler tes lim olduktan hemen sonra, Yunanlılar 60 erkeği ayırıp, oradaki bir ormana götürdüler. O zamandan beri bu erkeklerin izine rastlanmamıştır. Görgü tanıklan, Yunan askerlerinin bir gün sonra insan öldürmeye, kadınlara tecavüz etmeye ve para çalmaya başladıklannı doğrulamaktadır lar. Komisyon, Yunan ordusunun Akanyel köyünde katlettiği göçmen sayısını kesin olarak saptayamadığını yazmaktadır. Sofya'da komisyona, komşu köylerin sakinlerinden Akanyel köyünde katledildiklerine inanılan 365 kişilik bir liste verilmiştir. Gevgeli’de AvrupalI bir görgü tanığı, komisyona verdiği ifadesinde, Yunan ordusunun Gevgeli'ye girdiğinde 200 Bulgar vatandaşını kurşuna dizdiğini söylemektedir. Sofya'daki Makedon göçmenlerin tanıklıklanna göre, Kirçovo ve Germiyan köylerinde Yunan ordusu birçok -muhtemelen birkaç yüz- kişiyi kurşuna dizmiştir. Bu son bilgileri komisyon doğrulayacak durumda değildi. Ancak 14 Temmuz 1913 tarihinde Ratlog’un Dobriniçe köyünde Bulgarfann ela geçirdikleri Yunan ordusuna ait bir torbanın içeriği, Yunan askerlerinin taşkınlıkları konusunda Makedon göçmenlerin verdikleri ifadeleri doğru* layan önemli bir kanıt oluşturmuştur. Torbada mektuplar vardı ve gönderen ile gönderilenlerin adlan açıkça okunan bu mektuplar otantikti. Uluslararaaı komisyonun yazdığına göre, zarfların üstünde askerlerin ait oldukları birlik» lerin mühürleri kolayca seçiliyordu. Bu mektuplardan büyük bir bölümlı komisyonun işine yaramayan önemsiz bilgiler içeriyordu. Komisyon bunlar* dan içeriği önemli 25 tanesini seçip ayırdı. Cameige Rapport'da yayımlanan mektup bölümlerinden bazıları şöyle: * Kralın emri üzerine bütün Bulgar köylerini ateşe veriyorduk; çünkfl Bulgarlar o güzelim Serez kentini, Nigrita’yı ve çeşitli Rum köylerini yaih mışiardı. * Burada köylerî ateşe veriyor ve Bulgarlan öldürüyoruz, kadınlan da, çocuktan da. * Az sayıda esir tutmuştuk, onlan da öldürdük, çünkü öyle emir almıştık. * Köyleri yakmamız gerekiyordu, çünkü emirler öyleydi, gençlail

243 kılıçtan geçiriyorduk, yalnız yaşlılara ve çocuklara dokunmuyorduk. * Elimize düşen bütün Bulgarları kılıçtan geçirdik ve köyleri yaktık. * Nigrita'da esir ettiğimiz 1.200 kişiden yalnızca 41 ’i hapiste kaldı, geçtiğimiz yerlerde bu soydan en küçük bir kök bile bırakmadık. * (Beş Bulgar askerinin) Diri diri gözlerini çıkardık. Carneige Rapport’daki Bulgar ve Yunan ordularının taşkınlıklarına ilişkin bu kanıtlardan varılan yargı şudur: Halklarımızın manevî bakımdan arınması, hem Bulgar hem de Yunan hükümetinin mağdurların torunların dan resmen özür dilemesi ve aynı zamanda eylemli bir pişmanlık gösterisi olarak simgesel bir maddi tazminat ödemesi ile ancak mümkün olacaktır. Biri Avrupa üyesi olan, öbürü olmak isteyen iki ülkeye de yakışan haraket budur. Dr. G. Nakracas

Bibliyografya The Other Balkan Wars The Balkan Crises: 1913 and 1993 Copyright 1993 by George F. Kennan CARNEİGE ENDOWMENT FOR INTERNATIONAL PEACE 2400 N Street, N., W., VVashington, DC 20037 ISBN 0-87003-032-9

244 D o kto r-Y a zar D r G io rg io s N a k ra c a s 'ın E u ro pe an F ree Alliance (E F A ) Partisi A vrupa milletvekillerine yaptığı

Konuşm a

Brüksel, 12 M a y ıs 2 0 0 0

S ayın Başkan,

Partinizin to plan tısınd a M ak ed on dilinin Y u n a n eğitim sistem ine alın m ası konusu ü zerin de ko n uşm ak ü ze re b an a y a p m ış olduğunuz n azik dav etiniz için size teş ekkü r e tm e k istiyorum. M a k e d o n c a n ın

Yunan

eğitim

s is te m in e

a lın m a s ı

ko n usu yeril

olm ayıp, C em iyeti A k v a m ’ın m e rk ezi N e w York’ta Y unanistan v e Bulgaristan tem silcileri Politis ile Kalfov'un ilgili anlaş m ay ı im zaladıkları 1 9 2 4 ’ten beıl a s kıd a olan bir konudur. Bu

a n la ş m a ,

K u ze y

Y u n a n is ta n 'd a

S la v c a

konuşan

M aked on yalIların him ayesiyle ilgiliydi ve M ak ed o n dilinin Yunan eğitim sla« tem in e alınm asını öngörüyordu. Florina-Bitola b ölgesinde konuşulan S la v lehçesini tem el alarak h azırlan an A B E C E D A R başlıklı M a k e d o n c a okul kitabı 1 9 2 5 ’te Atina'da basılm ış, an ca k 2 Ş u b a t 1 9 2 5 tarihinde Y u nan M eclisi M a k e d o n dilinin öğra> timini öngören Politis-Kalfov protokolünü o na ylam ayı redd ed ince, okullara girm e yolunu bulam am ıştır. Kendim ulusal M ak ed o n o lm adığım halde, özellikle ideolojik neden* lerle bu konuya büyük ilgi duym aktayım . Yunanistan

bugün A vrupa

Birliği’nin

bir tam

üyesi için gerekil

ekonom ik ve yönetsel koşullara uyum s a ğ la m a y a çalışırken önem li iler* lem e ler kaydetm ektedir. Ülkem izin A vrupa Birliği’ne am açlanan ideolojik uyum unun b aşarıyı u laşm ası, insan h aklarının him ayesine ilişkin Avrupa ideolojisini benln* sem ediği takdirde m üm kün olm ayacaktır. Bu ideoloji ki, pratikte özellikM azın lıkla ra karşı bir h im aye politikası u yg ulan m asıyla ifade bulm aktadır.

245 İnsan hakları konusu fe ls e fî o larak ilk ke z 16. yüzyılda H o lla n d a ’da Erasm us tarafınd an dile getirildi. O za m a n d a n beri AvrupalI aydın ların U lusDevlet ideolojisinin ortadan kalkm ası gerektiğine ikna olm aları ve onun yeri ni bugün A vrupa Birliği’nde ifadesini bulan çokulusluluk idolojisinin alm ası için b eş yüzyıl b oyunca m ilyonlarca can k a yb ın a m al olan sürekli m ü c a d e le ve sa v a ş la r gerekti.

Çokuluslu Avrupa, çokkültürlü Avrupa'sız düşünülemez. Avrupa çokulusluluk ideolojisi ile bölgesel ekonomik özerklik ilkesi (yineliyorum, bölgesel ekonomik özerklik), ideolojik iki sağlam temel oluşturacak ve bu temeller üzerinde Avrupa Birliği’nin sürekliliği ve böylelikle Avrupa Kıtasında bu kesimdeki savaşların ortadan kalkması sağlanacaktır. Bir halkın en önem li kültür h âzinesi yazılı dilidir. Tarihin b ize k a n ıt ladığı bir şey vardır: Dilinin yazısı olm ayan ve ya yazı kendisine y a s a k la n a n her halk, kültür b akım ın d a n yok o lm aya m ahkum dur. Antikçağ tarihçisi Herodotos, eski T h ra k la n n Hintlilerden so n ra en kalabalık halk olduklarını yazm a ktad ır; k a la b a lık nüfusuna ra ğ m en , sırf yazısı o lm adığı için T h ra k halkı kültürel b a k ım d a n yok olmuştur. Yunan toplum unun, toplum la birlikte Y u nan hüküm etinin, üstelik Avrupa Birliği üyesi olan bir ülkedeki hüküm etin, bir ya n d a n T ü rk iy e ’d e Kürt halkına anadilinin o kullarda öğretilm esi için yıtınıp dururken, ö bür ya n d a n K uzey

Y u n a n is ta n 'd a

u lu sal

m üsaade e tm e m e s i, d a h a

M a k e d o n la ra

a n a d ille rin in

kötüsü onların varlıklarını

ö ğ re tilm e s in e

bile ta n ım a m a s ı,

tümüyle kabul e d ilm e z bir olaydır.

“Bugünkü Yunan, Bulgar ve Türklerin Yakın Soy Akrabalığı” konulu kitabımda

(bu kitap EFA-Yeşiller grubu A vru pa milletvekillerinin em rin e

■unadedir) sakinleri yakın geçm işte ve ya bugün

bile günlük dil o larak

M akedonca konuşan K u zey Yunanistan köyleri ayrıntılı o larak anlatılm aktadır. Bütün bu ned en le rle, A vru pa Birliği siyasilerine v e özellikle E F A Yeşiller grubu A vru pa m illetvekillerine, M a k e d o n c a n ın Y unan eğitim sistem i ne alınm ası yolunda, bunu isteyen M a k e d o n la r için, Y unan hük üm etine lıaskı y a p m a çağ rısın d a bulunuyorum . A y rıc a ,

2001

y ılın d a

A v ru p a

B irliğ i’nin

Y u n a n is ta n

u lu s a l

M aked on ların ın anadilini h im ayesi altına ala bile ce ği v e M ak e d o n c a y ı ka y bolma teh likesiyle karş ılaş an dil o larak ilan e d eb ile ce ğ i kan ıs ın d a yım . S ö zle rim e son verirken, b an a bu toplantıda konuşm a fırsatı verdiğiniz vıı beni sabırla dinlediğiniz için size cand an teş ekkü r e tm e k istiyorum.

246 Açık Mektup Yunanistan Başbakanı K ostas Simitis E kselan slarına

D r G iorgios N akracas C h e s t- physician, Auteur Postbus 5 1 5 9 3 0 0 8 A. D. R otterdam N e d e rlan d e-m ail: g .n ak ra tzas@ w x s.n l

R o tterdam 13 M ay ıs 2 0 0 0

S ay ın Simitis,

Bu aç ık m ektu bu m aracılığıyla, A vrupa Birliği n e ü ye tüm ülkelerde ki a z ın lıkla rın siyasî partisi EFA ’nın A vrupa m illetvekillerine hitaben yaptığım konuşm anın kopyesini size d e iletm eye cüret ediyorum . Konuşm a, partinin b aşk an lık d ivanının d ave ti ü zerin e, bu yıl 12 M a y ıs günü Brüksel'de yapılm ıştır. S izin siyasetinizin hararetli taraftarı o lm a m a ra ğm en , konuşm am da, tüm Y u n a n hüküm etlerinin Y u na nista n ’daki a zın lık la r konusunda izlem iş ve izle m e kte oldukları siy ase te karşı itirazım ı dile getirm ekteyim . Belki d e Y u na n toplum unun görüşlerine itiraz ettiğim i söylemem, g e re ke ce k. Bir toplum ki, bu yakın lard a, Türkiye Kürtlerine öbürleri yanında anadillerini ö ğrenm eyi y a sa klay an T ü rk hüküm etini kulakları s a ğ ır edercai sine protesto etti. Bu protestoyu insan o naylam akta n b a ş k a bir şe y yapaı m az. A n ca k S la v c a ko n uşan ve kendilerini ister ulusal Y unanlı ister ulusalı M a k e d o n hisseden M a k e d o n y a lIla rın anadilini Y u n a n eğitim s is te m in d i ö ğretm e konusuna g elin ce, yin e aynı toplum , bu h akkı ta n ım a y ı reddettiğini

247 den b a şk a, d ah a d a ileri g iderek,

Yunanistan'da ulusal Makedon yoktur diye

iddia etm ektedir. S ay ın B aşb akan ; aynı konu ü zerin de çifte toplum sal ah lak, böyle bir toplum da toplum sal a h lak bulu nm ad ığ ını gösterir. Yeşiller ve E F A gruplarının o rtak to plan tılarınd a 4 8 A vru pa mil letvekili, S lav ca konuşan M a k ed o n y alIların kültürel haklarını g ü v e n c e le y e n önlem lerin alın m as ı için e k s e la n s la rın ıza ç a ğ rıd a bulu nm aya k a ra r verdiler. Beni şahsen çok mutlu ed en husus, ulusal M a k e d o n la n n politik organı

G ö k k u ş a ğ ı nın

oku lların ın okulların

m illiyetçilik

kurulm asını

re s m î ta v rı o c a k la rın a

olm uştur.

G ö k k u ş a ğ ı,

a y rı

d ö n ü ş e b ile c e ğ i d ü ş ü n c e s iy le

istem em ektedir.

a z ın lık b öy le

M illiyetçilik ki, bugünkü A B 'd ek i

Avrupa g erçeğ ind e z a m a n ve z e m in e aykırı bir olgudur. S a y ın

Başbakan;

B a ka nlar K uru lun u zda

A v ru p a

konuyla

ilgili

m ille tve kilin d e n yapıcı

g e le n

bir g ö rü ş m ey e

tep kilerin , ve

S la v c a

konuşan M a k e d o n y a lIla ra (h em ulusal Y u na nlıla ra h em d e G ö k ku şa ğ ı gibi ulusal M a k e d o n la ra ) ait kuruluşlarla te m a s a g e ç m e y e vesile o lm as ın ı d ile rim.

248

MARKSİZM Defterleri S a yı 9 Te m m u z-E k im 1996 Aylık Kuram ve Politika Dergisi

G io rg io s N akracas

D ış p o litik a m ızın Y u n an için ciliğ i

H e r toplum un politikacı cam iası, o toplum un p a rla m e n te r temsilcisi sıfatıyla,

politik görgü düzeyinin, özellikle tem sil ettiği gençliğin görgü

düzeyinin, ilke o larak b aşlıca sorum lusu d a sayılm alıdır. H e r ülkenin dış politikasının eleştirel tahlilinden, bir ye re dek, poli tikacı cam iasın ın ve d olayısıyla halkın kendisinin politik ah lak ın ı d e ğ e r lendirm e ölçüsü o larak yararlanılabilir. Bugünkü çokuluslu A vru pa'd a y a ş a m a y a d e v a m e tm e k istiyorsak, ne k a d a r acı olursa olsun, Y u nan dış politikasının c e su ra n e bir özeleştirisini y a p m a m ız şarttır. Yunan toplum una olduğu k a d a r kom şu h alklara d a sıkıntı veren konular, Kıbrıs, K u zey Epir, M a k e d o n y a ve E g e konularıdır. Bu dört konuda d a politikacı ca m ia m ızın ö nem li bir bölüm ünün zihniyetini n iteleyen, bir Y u nan-O rto d oks fu nd am en talizm i ile Yunaniçinci bir egopatidir.

Kıbrıs konusunda Y unanistan gençleri bugün bile h â lâ K ıb rıs’a Türk m ü d ah ales i, Kıbrıs to praklarının işgali v e T ü rk va n d a lizm leri dogm asıyla yetiştirilm ektedir. T ü rk vandalizm leri kuşkusuz olm uştur, olayı bu yakınlarda K ıbrıs T ü rk lideri D e n k ta ş ta kabul etmiştir. A n c a k sükûtla geçiştirilen G riv a s ’ın vandalizm leridir.

249 "Türk tavukları bile canlı kalm asın" sloganıyla G riva s'ın 1 9 6 7 ’d e Kıbrıs T ü rk köyü Kofinu’yu a te ş e verirken öldürdüğü m asu m köylülerin sayısıyla ilgili elim izdeki bilgiler, yabancı m e d ia d a n geliyor (2 7 N isa n 1 9 6 6 tarihli H o lland a g azete si

N R C ’de çıkan

ya zı).

Bu olayda olduğu gibi,

Yunanistan g ençlerine “kendi” kayn ak la rın da n n esnel b ilgilenm e o la n a ğ ı asla verilmiyor. B a ğ ım s ız Kıbrıs devletine a s k e rî m ü d a h a le d e bulunanın ve d evle t b aşkanını

öldürm eyi

p la nlay an ın

T ü rkiye

değil d e

Y u nanistan

olduğu

n eredeyse unutulm uş bulunuyor. Diktatörlerin

A m e rik a lıla r ta ra fın d a n

kış kırtıld ığ ın a

d a ir

iddialar,

Yunan halkını m a n e v î sorum luluktan ku rtaram az. Cuntayı d evirm ek için a z sayıdaki kişisel ç a b a la r d ış ın d a kitlesel halk grevleri ve d a h a b aşka kitlesel h are ke tle r olm adı. Bu da, Y u nan h alkının o zam anki rejimi

de facto tan ıdığ ı ve tab iî aynı za m a n d a rejimin işlem lerinden

doğan sorum luluğa da ortak olm ayı kabul ettiği a n la m ın a gelir. B azı yetkililerce Kıbrıslı T ürkler yenid en K ıbrıs R u m eg em en liğ i a ltı na girm elidir diye dile getirilen g erçekdışı taleb in çılgın lığ ıyla K ıb rıs d ram ı doruğuna ulaşm aktadır. Bu eg em en liğ in iki h alkın barış içinde bir a ra d a yaşam alarını sa ğla m ad ığı kanıtlanm ıştır. S ağduyulu Yunanlı politikacılar (M içotakis, Kirkos) ta ra fın d a n K ıbrıs sorununa tek gerçekçi çö zü m o la ra k önerilen K on fed erasyon , d ü ş ü n ce ta rz ları gerçeklik ve m antıkla hiçbir ilişkisi o lm ay an b a ş k a Yunanlı p olitikacılar tarafınd an teslim iyetçi çö zü m o la ra k kabul edilm ektedir.

Toplum sal a h la k d ere ce siyle sıkı s ık ıy a bağlı ikinci d ış politika konusu d a, g ün ey A rnavutluk taki R u m a zın lığ ı konusudur. Yunan d evle ti ve özellikle çeşitli Y u na nlı-O rtod o ks fundam entalistler, g ü n ey A rna vu tlu k’taki Rum a zın lığ ın ın ulusal b akım d a n kendini b elirle m e ve eğitim i ile ilgili insan hakları konusunda yırtınıp d u rm ak tad ırlar v e iyi d e yapm aktadırlar. F a k a t kom şu M a k e d o n y a C um huriyeti sakinlerinin v e y a kendilerini ulusal M a k e d o n kabul e d e n Y unan M a k e d o n y a ’sındaki S la v c a konuşan M ak ed o n ların bir bölüm ünün ulusal b a k ım d a n kendilerini belirlem e h a k k ın a gelince, M a k e d o n ulusunun y a p a y olduğunu ve bu n e d e n le böyle bir ulus b ulunm adığını, va rs a bile 1 0 0 yıllık bir tarihi olduğunu, yani kabul e d ile m eyeceğini k a n ıtla m a k ü ze re B üyük İs k e n d e r’le birlikte s a y ıs ız “derin" tari hî ç a lış m a la r s e fe rb e r edildi.

250

H arita No 1 6 m illik karasuları rejim iyle E g e ’d eki statüko.

251

H arita 2 : 12 m illik karasuları rejim iyle E g e ’d eki statüko.

252 “T a n ın m ış ” Yunanlı

tarihçilerin

sö ylem ed ikleri

bir şey, a n a k a ra

Y u nanistan ’ındaki bugünkü Y unanlıların ezici çoğunluğunun 2 0 0 -2 5 0 yıl önce Y u na nc a ko n uşm adığın dan başka, Yunan ulusal bilincine bile sahip o lm adığıdır. Tabiî bu olay, onların bugünkü torunlarının Y unan ulusal kim liğini kabul e tm e m e hakkını kim s ey e verm ez. İşte bu nedenle, g ü n ey A rnavu tlu k’taki R um a zın lığ ın ulusal b a k ım dan kendini belirlem esine ilişkin taleb in d e Y unan toplum unun ah la k î b a k ım dan haklılığı, M ak e d o n y a C um huriyeti sakinleri ile Y u nan M a k e d o n y a ’sında ke nd ile rin i

u lu sal

M akedon

o la ra k

b e lirle y e n

S la v c a

ko n u ş a n

M aked on y alIların ulusal b a k ım d a n kendilerini belirlem e h akkım tan ıdıkta n sonra an c a k kabul edilebilir. Aynı şekilde güney A rnavutluk'taki R um a zın lığ ın Y unan dilinde eğitim görm esine ilişkin taleb ind e d e Yunan toplum unun ah la k î b akım dan haklılığı,

S lav ca

konuşan

M a k ed o n y alIlard a n

istey en lere

M a k ed o n c ayı

ö ğren m e hakkını tan ıdıktan sonra an ca k kabul edilecektir.

E ge'deki statüko konusunda, M ak ed on y a konusunun tersine, bu ke z öbür siyasî partilerle birlikte Sol da, T ü rkiye’yi, E g e ’deki yayılm acı poli tikasıyla A d a la r Denizinin 7 0 yıllık statükosunu b o zm a y a ça lış m ak la suçla m aktadır. Y u n a n -T ü rk b un alım ının nedenlerinin eleştirel bir tahlili, E g e ’deki statükoyu kimin b ozm aya çalıştığ ı sorusuna ya n ıt b u lm a m ıza yardım cı o la caktır. Bugünkü karasu larının uluslararası d ü ze y d e 6 millik bir şerit o larak tan ın m ış lığ ı (H a rita N o 1), E g e ’d e % 1 0 -2 0 ’lik bir Y u na n eg em en liğ ine, T ü rk gem ilerinin A k d e n iz’le ö zg ü rc e iletişim ine v e E g e

D enizinin büyük bir

bölüm ünün R us, A m erik an v e y a herhangi bir b aşk a sa v a ş filosu için ulus lararası d em irle m e alanı o la ra k ku llanım ın a m ü s a a d e etm ektedir. D e n iz dibinden petrol ve b aşka ham m a d d e ç ık a rm a tekniklerinin gelişm esi, E g e ’nin m ülkiyeti v e kullanım ı konusunda yeni sorunlar doğurdu. Y u nanistan ’ın ka rasu larını 6 m ilden 12 m ile ç ık arm a hakkı, ulus lararası d e n iz hukukuna d ayan m aktad ır; bu, ilk biçim iyle C e n e v re an tlaş m ası o la ra k bilinmektedir. E g e ’deki Yunan kara su la rın ın za m a n la 1 2 m ile çık a rıla c a ğ ın a ilişkin Y unan M eclisinin bu yakın la rd a yaptığı duyuru kararlaşırsa, bu d enizin ya k laş ık o la ra k % 8 0 ’inin Y unan e g em en liğ in e g eçm es i sonucunu d oğ u rac ak tır

253 (H a rita N o 2). Y unan M eclisinin Y A Y IL M A C I isteğinin u yg ulan m a sıyla, T ürk gem ilerinin A k d e n iz ’le iletişim ine sürekli bir am ba rg o konulacak, uluslarası denizcilik e n g elle n e ce k, uluslararası d em irle m e alanları k ıs ıtla n a c a k ve ya ortad an kalkacak ve 6 m ilden sonra d en izd eki tüm petrol rezervleri Y unan m ülkiyetine geçecektir. Yunan su s a h a sın d a a m a ç la n a n g en işletm enin d aya n dığı C e n e v re an tlaşm asın ı Türkiye im zalam am ıştır. Bu olay, sö z konusu an tlaş m an ın Türkiye'yi b a ğ ım la m a d ığ ı a n la m ın a gelir; im za etm ediği uluslararası an tlaş m aların Yunanistan'ı v e y a b aşka ülkeleri de b a ğ ım la m a d ığ ı gibi. T ü rkiye’nin C e n e v re an tlaş m as ın a im za etm em iş olm ası, kendiliğin den ya ln ızc a onun haklı olduğu an lam ın a gelm e z; an cak aynısı Y unanistan için de geçerlidir. E g e konusunda bu gelişm e, Yunanistan ile Türkiye ara s ın d a ulus lararası bir hukuk sorunundan çok siyasî bir sorun bulunduğunu g ös ter mektedir. S iya sî bir sorun da, ya sa vaşla ya da g örüş m ele r v e karşılıklı g eri lem e lerle çözüm lenir. Türkiye, b undan yirmi yıl ka d a r ö nce Y u nanistan'a sözlü bir nota v e rerek, E g e ’deki statükonun d eğişm esinin kendisi tarafın d an

casus beli, yani

sa v a ş n edeni o la ra k kabul edileceğini bildirmişti. Bundan b aşka d a h a önce h em S o vy etler Birliği hem d e A m erik a Birleşik Devletleri, o d ön em in Y u nan hük üm etine Y u n a n

ka ra su la rın ın

gen işletilm esin e ta ra fta r o lm ad ıkların ı

açıklam ışlard ı. Y unan p ro pa ga nd a m e k a n izm a s ı, E g e ’d eki statükoda te k yanlı ve tü m ü yle akıldışı bir değişikliğin (olay, bu k e z d o ğ u ya yönelik yeni bir a m b a r g o y a çok b e n zem e kte d ir) “p a za rlık konusu o la m a y a c a k e g e m e n lik h ak la rım ız” gibi bir şe y o la ra k kabul ed ilm esi gerektiği konusunda S o lu bile ikna e tm ey i b aşardı. O rtak larıyla ö n c ed en an la ş m a d a n , A vru pa Birliği sın ırların ı B üyük İs k e n d e r

a m b a rg o s u y la

M akedonya

C u m h u riy e tin e

kapayan

aynı

Yunanistan, A B 'yi şim di ortak A vrupa sınırlarını s a vu n m ay a çağınyor. T ü rk d ış

politikasının,

O n ik ia d a la r’d a ,

S a k ız ’d a v e y a

L esb o s’ta

Y u na n egem en liğ ini ya d s ım a n ın bugünkü A v ru p a ’d a tas a v v u r e d ile m e y e ceğini bilen kişilerce yönetildiğine in a n m a k istiyorum. V ergin a b ayrağ ı p aro d isinde olduğu gibi, kim seyi ilgilendirm eyen b a zı ka ya la rın eg em en liğ ini ya d s ım a , gelec ekte ki g ö rüşm elerd e diplom atik ödün bulunsun d iye ya p ıl m a k ta d ır ya ln ızca . T ü rkiye ile g örüşm elerin gerekli olduğu konusunda

254 Kirkos v e M içotakis gibi kişilerce savunulan te zle r n e re d e y s e teslim iyetçi o larak nitelendirilm ektedir; a y n e n , bugün kabul ed ilm esi için Y u na nista n ’ın re sm en y a lvan p yakardığı P ineyro paketini sa vu n an Y unanlıların tezleri de o za m a n teslim iyetçi v e h a in c e o larak nitelendiriliyordu.

Bibliyografya: Ege'deki Çatışma, D r VVolfF Heintschell von H e n e g g , Schriften zu m V o lkerrecht, band 8 9 , D u n k e r and Hanbolt, Berlin

Yazı kurulunun notu: D ergim iz, N a k ra c a s ’ın m akalesini olduğu gibi yayım larken, Yunan h alkının K ıbrıs’taki cunta d arb esind en sözüm o n a o rta k sorum lu olduğu konusunda ya zarın görüşüne a s la katılm adığını a ç ık la m a k zorundadır. "Kitlesel g revler” belki o lm adı, çünkü onları ö rg ütleyecek kişiler h apiste ve sürgündeydiler; an ca k bir Teknik Ü n iversite direnişi oldu, sonra kitlesel bir öfke dalgası oluştu ki, seferberlik d ö n em in d e diktayı d eviren d e bu oldu. Yunan halkının "o za m a n k i rejimi tanıdığı" iddiası yanlış olup, tarih! g e çe kle b a ğ d a şm am a kta ve m akalenin savunduğu ilginç g örüşlere gölge düşürm ektedir.

255

Dr G io rgio s Nakracas Doktor-Yazar Postbus 5159 3008 AD Rotterdam Nederland Sosyalizm İçin Marksist Hareket “ÇEKİLİŞ" Dergisi Lider Grubuna Mezonos 1, Platiya Bathis 10438 Atina, Yunanistan Rotterdam, 16 Kasım 1998

Sayın Baylar, Bu yakınlarda Selanik'te hareketinizin coşkulu gençlerinden "Y un an -T ü rk ilişkileri, 19 soru ve yanıt, K ard a k ta n s o n ra ” başlıklı ilginç

broşürünüzü elde ettim. Okuduğum bu metin, bu açık mektubu yazmama neden oldu. Kişisel görüşüme göre, broşürünüzün içeriği, Yunan toplumunun büyük bir bölümünün öteden beri içinde bulunduğu ideolojik çelişkiyi yansıt maktadır. Sayfa 10'da şunları yazıyorsunuz: u... A yn ıs ı, Yunan işçi hareketi

için geçerlidir. İşçi hareketinin, Ege hava sahası, karasuları ve kıta sahanlığı konularındaki çatışm adan kazanacağı h içb ir şey yoktur. Yunan karasuları 6 m ilden 12 m ile çıka rılırsa hiçb ir şey kazanm ayacaktır. Ege’de petrol bulunm ası durum unda bile h içb ir şey kazanm ayacaktır -çünkü bundan yararlanacak olan çokuluslu yabancı ş ir k e tle rd ir ve onlarla b irlik te V a rd in oya n n is ve L a ç is ’tir n, Yunanistan’daki ya kıt fiyatlarında ise düşüş olm ayacaktır.”

256 Bu M arksist tahlile büyük ölçüde katılıyorum , h er ne k a d a r ben ideoljik b a k ım d a n

K ostas

S im itis ’in partisinin

ç a ğ d a ş la ş ıc ı

A vrupacı

k a n a d ın ın safın d a y e r alıyo rs am da. A n c a k sa yfa 2 0 ’d e

şu

şaşırtıcı

şeyleri yazıyo rsu n uz:

“ E g e ’ye

g e lin c e ; T ü r k iy e ’ n in ta le p le r i o k a d a r b ü y ü k ki, b u n la rı h iç b ir Y u n a n h ü k ü m e tin in

k a b u l e tm e s i

m üm kün

d e ğ il.

T ü r k iy e ,

Yunan

hava

s a h a s ın ın 10 m ild e n 6 m ile d ü ş ü r ü lm e s in i, u ç a k s e fe rle ri k o n u s u n d a E g e ’n in n e re d e y s e y a rı y a rıy a p a y la ş ılm a s ın ı is te m e k te , k ıta s a h a n lığ ın ın

büyük

b ir

b ö lü m ü n ü

t a le p

e tm e k te

k a r a s u la r ın ın

g e n iş le tilm e s i d u r u m u n d a Y u n a n is ta n ’ ı s a v a ş la te h d it e tm e k te d ir .”

“Hiçbir Yunan hükümetinin kabul etmesi mümkün değil" görüşü-tüm cesi, M arksist politik hareketinizin a p aç ık bir politik tezidir, an c a k bu -sizin yeğlediğiniz terim i ku llanacak olursam - büyük burju vaziye özgü bir tezdir. 1)

Yunan h ava s a h a s ın ın 6 ile 10 mil a ras ıy la ilgili te zin ize gelince;

Y unan gençliğini yanlış bilgilendirdiğinizi sö yle m ek zo ru n d ay ım , u m arım ki bunu kasten yapm ıyorsunuz.

Yunan hava sahası salt ilk 6 milden ibaret olup, öbür 4 mil üzerinde ülkemiz yalnız hava trafiğini elinde bulundurmakta ve bununla egemenlik hakkı kullanmamaktadır. K u rald ışı

d ü z e n le m e ,

1 9 4 0 ’ta n

önce

ç ık a rılm ış

bir Yunan

hüküm et k a ra n a m es in e dayanm aktadır. O d ö n em d e h ava trafiği sorunlan önem taşım ıyordu, çünkü E g e ’deki hava cılık ilkeldi. E ğ e r bu te k yanlı d ü z e n le m e sınır belirlem esi o larak kabul edilirse, ki değildir, o zam an Y unanistan d en izd e 6 mil karasuları, h ava d a ise 1 0 mili p la n y e g â n e ülkedir Politik tezinizin, Türkiye ile g örüşm eyi v e onurlu bir u zla şm ayı reddederek, bir Y u n a n hüküm etinin bu ö n e m siz konunun düzenlen m esin i kabul e d e m e ye ceğ i v e kabul etm e m e s i gerektiği o la m a y a c a ğ ın a inanm ak isterim. Bu konunun barışçı çö zü m ü için Türkiye ile g örüşm eleri, yani uzlaş m ayı re dd ed e n politik te z ü zerin de ısrar ettiğiniz takdirde, iki ülke arasında s a v a ş a m e yd an v e re b ilece k te s ad ü fi bir vesilenin sorum luluğunu d a kendi liğinden kabul ediyorsunuz dem ektir. Bir sa va ş ki, T ü rkiye v e Y u nanistan ’da yü zb in lerce gencin k a yb ın a yol açacaktır.

257 İkinci tezin iz şu: Türkiye (gelecekte yayılmacı davranış gösterme

si muhtemel bir ülke diye yazıyo rsu n u z) Yunanistan'ın şimdi veya gelecek te ka rasu larını 6 m ilden 12 m ile çıkarm ası durum un d a onu s a va şla tehdit etm ektedir. H e r ne k a d a r psikiyatrist o lm a şerefin e nail d eğ ilsem d e , b urada, karasuları konusunda

şu an kimin, Y u na nista n ’ın mı yoksa T ürkiye'nin mi,

yayılmacı politika izlediğinin b elirlenm esinde, şizoid bir ideolojik çelişki var g ib im e geliyor. T ürkiye, Eg e'deki karasularıyla ilgili bir a n laş m an ın yasallığın ı kabul etm ek zo ru n d a değildir, çünkü

bu a n laş m ay ı

im za etm em iştir. G ü n e y

A m erik a’nın Rio d e la P lata kentinde yıllar ö n c e im zala n m ış u luslararası deniz hukukuyla ilgili a n laş m an ın tüm ciltlerini o ku m a za h m e tin e k a tla n ır sanız, o ra d a E ge'yi ilgilendiren h e r sayfa da T ürkiye'nin an la ş m a n ın uyg u lanm ası durum unda ya şa m sa l çıkarlarının tehdit ed ileceği g erekçesiyle imza etm eyi yazılı o larak reddettiğini göreceksiniz. Yunanistan kara su la rın ın 12 m ile ç ık arılm as ı, u luslararası g ü n ey Ege

Denizinin

bir Yunan

gölüne d önüşm esi sonucunu d oğ urm aktadır.

Böylelikle, nüfusu 10 milyon olan bir ülke, nüfusu 7 0 milyon olan bir ü lkeye, Türkiye’ye, g erçekte sürekli bir d en iz am barg osu u yg ulayacak v e aynı za m an d a H a z a r D enizi petrollerinin nüfusu 4 0 0 milyon olan A vrupa Birliği’ne ve nüfusu 2 0 0 milyon olan Birleşik D e v le tle r’e nakliyatının d ünyadaki d ü z e n leyicisi konum una geçecektir. Ç o k ilginç bir bilgi de, A vrupa Birliği’nin d en ize açılan aç ılm a y a n tüm ülkeleri gibi AB D 'nin de Yunan sularının genişletilm esine karşı çıkm akta olduklarıdır.

1922'de Yunan hükümeti Sakarya seferini gerçekleştirdi, böyle bir harekâtın Yunan ordusunun ikmalinde doğurduğu muazzam sorunlara rağ men ve o zamanki bütün büyük kuvvetler tüm Avrupa için ciddi siyasî sonuçlara yol açacağı için böyle bir girişime karşı çıktıkları halde. Devamını biliyorsunuz. Rahmetli Kondilisn şunları yazıyordu: “Şu an Yunanistan’ın

Türkiye ile bir savaşta kozlarını paylaşması durumunda, bu savaş Yunanistan’ın hezimetiyle sonuçlanacaktır; ve gelecekte askerî tedhiş

258

dengesi adım adım hep Yunanistan aleyhinde daha olumsuz bir hal alacaktır.” Ege'yi kanlarıyla kızıla boyamaya ilk çağrılacak olan gençlerden, doğal olarak insan bugün Yunanistan’ın, gelecekte belki Türkiye'nin, mil liyetçi yayılmacılığına karşı tepki göstererek, yapıcı önerilerde bulunmalarını bekliyor. Bu mektup, zamanı geçmeden, gençlerimizin akılcı düşünmelerine katalizör olarak iş görmeyi amaçlamaktadır.

G. N.(*)

(*) V ardin o yan ris ve Laçis Petrol ticaretiyle uğraşan iki Yunanlı armatör. (**) K ondilis Panaglotis: Politclog ve yazar. “Savaş Kuramı' başlıklı son kitabında bir YunanTürk savaşının kaçınılmaz olduğunu ve bu savaşta galip gelmesi için Yunanistan'ın hazırlıklarını yapıp geç kalmadan ilk darbeyi vurması gerektiğini savunuyordu.

259

SAVAŞ KARŞITI CEPHEYİ FAALİYETE GEÇİRME AMAÇLI İDEOLOJİK TEZLERİN SERGİLENMESİ

Yunanistan ile Türkiye’nin çılgınca silahlanmaları, şu an Ege’de barış için gerçek bir tehlike oluşturmaktadır. Bu silahlanmalar iki ülkeyi git tikçe kaçınılmaz bir savaşa sürükleyecektir. Daha sonra malum söz hep bir ağızdan tekrar edilecektir: “Kabahat yabancı parmağında". Anadolu’daki büyük bozgunun salt “müttefiklerimizin bize ihanetinden" ileri geldiğini iddia ederek, 1922'de kullandığımız aptalca söy lenceyi yinelemeyi önlemek için, Türkiye ile olan sorunların barışçı çözümüne katkıda bulunan her öneriye ülkemizdeki özgürlükçü güçlerin arka çıkmaları gerekir. 1) Yunanistan, kom şu T ü rkiye ile g örüş m ele rd en ve barışçı bir a n la ş m adan sonra, İonio D e n izi’nde karasu larını 12 m ile çıkarabilir; Türkiye'nin K aradeniz kıyılarında aynısın ı yaptığı gibi. Ç ü n kü bu işlem le hiçbir kom şu ülkenin çıkarları teh d it edilm em ektedir.

2 ) Y unanistan ile T ürkiye, E g e ’d e karasu larını 12 m ile çık arm ak ta n kesin o larak vazgeçtiklerini ilan edebilirler; böylelikle biri öbürünün y a sa l v e yaşam sal ç ık arların a saygı duyduğunu gösterecektir.

3) Karşılıklı g erilem e v e onurlu u zla şm aların nitelediği g örüşm elerle, E g e’deki

h ava cılığ ı

d en etim

konusunu

Y u na nista n

ile T ü rkiye

birlikte

düzenleyebilirler.

4) Yunanistan ile Türkiye, görüşm eler, karşılıklı g erilem eler v e onurlu u zlaşm alar ile kıta sahanlığı konusunu düzenleyebilirler. Doğu E g e kıta sahanlığını birlikte işletm eyi bir Y u n a n -T ü rk d evlet şirketinin ü stlenm esi, akla yakın bir öneridir.

B öylesi

veya

b e n ze ri

bir o nurlu

u z la ş m a ,

Y u n a n is ta n

ile

Türkiye’nin ö nüm üzdeki yıllarda silahlanm aya h arcayacakları 17 ile 3 5 mil

260 y a r dolarlık h arcam aları tas arru f etm elerini sağlayabilir. Bütün bu paralar, A v ru p a 'd a

y a şa m

düzeyi en

d üşük h er iki ülke

ekon o m ik kalkınm asın a ayrılabilir.

G . N.

nüfusunun

1/3'ünün

261

NEA ANATOLİ Y U N A N İS T A N K O M Ü N İS T P A R T İS İN İ Y E N İD E N K U R M A Ö R G Ü T Ü (O A K K E ) M E R K E Z K O M İT E S İ Y A Y IN O R G A N I B Ü R O : H A L K O K O N D İL İ 3 5 , A T İN A . T E L - F A X : 5 2 3 2 5 5 3 1 E K İM 1 9 9 9 C U M A . S A Y I 3 3 7

KIBRIS RUMLARI İLE KIBRIS TÜRKLERİNİN KANLI ORTAKYAŞARLIKLARI (1963-1974) G.

Nakracas

Bir ülkede herhangi bir m illiyetçi-yayılm acı siyasetin uyg ulan m a sı, kendi eylem lerini ülküleştirm e, rakibinin eylem lerini ise kötüleyip k a rg ım a yöntem i kullanılarak, o ülkenin yurttaşlarını psikolojik b akım da n h a zırla m a y ı gerektirm ektedir. Bu yö n tem e g eçm işte Y u nan tarafı d a başvurdu. Bugün bile b aşv u r m akta, ve bunun başlıca örneği A tina yeni başpiskoposu Hristodulos. Hristodulos, aç ık bir to plan tıda v e C u m h u rb aşk an ın ın h uzurunda T ürklere değinirken, onlardan “Doğunun b a rb arlan ” o la ra k söz ediyordu. Türklerin 1 9 5 5 'te İstanbul Rum a zın lığ ın a b arb arca davran d ık la rı, çok iyi bilinen bir olaydır. 1 9 7 4 ’te K ıbrıs’ta onlarca, hatta yü zlerce Kıbrıslı Rum tutsağı hiç n ed en siz öldürdükleri d e bilinm ektedir; bunu D e n k taş 'ın kendisi d e itiraf etmiştir. F a k a t Yunanistan g ençlerince hiç bilinm eyen bir şey, 1 9 6 3 -1 9 6 7 dön em in d e S am pso n, G eo rg ac is ve Lissaridis param iliter gruplarının K ıbrıs Türklerine karşı giriştikleri katliam eylem leridir. Ş u nu a y rıc a a n ım s a tm a k g erekir ki, o d ö n em d e K ıbrıs hüküm eti, ulusal v e y a dinî kimlik farklılığ ın a b akm ak sızın tüm K ıbrıs yurttaşlarının can, m al ve haysiyetlerini koru m aktan

262 sorum luydu. O d ö n em d e K ıb rıs’ta olup bitenlerle ilgili yerli ve yabancı bibliyo grafyadaki yayınların g en işçe bir tahlili, bugünkü Y unan gençliğinin bilgi açığını belki biraz olsun kapatabilir. 1 9 7 4 ’te Türk ordusunun

K ıb rıs’ı istila etm es iy le a d a iki kesim e

ayrıldı; nüfusu yerli T ü rkler ile sonradan yerleştirilen Türklerden oluşan bir ku zey kesim ve nüfusu R u m lard a n oluşan bir güney kesim . O zam an d a n beri Kıbrıs hüküm etinin d aim î bir talebi var: T ürk işgal ordusunun u zak laşarak, K ıbrıs’ın eski d evle t ya p ıs ın a geri dönm esi. A n ca k 1 9 6 3 -1 9 6 7 yılları aras ın d a iki toplum un o rtakyaşarlıklarının bir etüdü,

bu barışçı ortakyaşar

lığın niteliği konusunda bize bilgi verebilir. M ak ario s’un P a n a g iy a köyünde yaptığı ko n uşm asınd an bir alıntı, Kıbrıs R u m larının Kıbrıs Türkleriyle barış ve eşitlik içinde y a ş a m a y a ne ölçüde niyetli oldukları konusunda pek karakteristiktir. R ü stem ve B roth er’in ç a lış m a s ın d a

y a y ım la n a n

a lın tıy a

g ö re,

Eylü l

1962

tarih ind e

“Bu küçük Türk toplumunu, Hellenizmin o korkunç düşmanı Türk soyunun bir parçası olan bu küçük Türk toplumunu kovuncaya dek EOKA kahramanlarının görevi sona ermiş sayılamaz" (1, s. B aşpiskopos şunları söylemiştir:

4 7 ). M a k a rio s ’un

P a n a g iy a ’d a k i

k o n u ş m a s ın d a

s ö y le d ik le rin e

karşı

D e n k ta ş tarafınd an g önderilen protesto m ektu bu n a ya n ıt verilm em iştir. Bu konuşm asından on dört ay sonra, 3 0 K asım 1 9 6 3 tarihinde, M akario s, an ay a s a n ın 13 ye rin de o ünlü değişikliklerin ya pılm a sını istedi Böylelikle, kendisinin d e a ç ık ç a itiraf ettiği gibi (2, s. 5 6 ), C e n e v re antlaş m asını ihlal ediyordu. C e n e v re antlaşm ası, a n a y a s a d a te k taraflı değişiklik ya p ılm a sın ı, taksimi ve a d a n ın Y u nanistan ’la en o sis’ini yasaklıyordu. Şunu d a sö y le m e k g erekir ki, bugün bile Kıbrıs C um huriyeti yasa llığın ı bu anlaş m a ya d aya n d ırm akta d ır M a k a rio s ’un önerdiği değişiklikle, T ürk C u m h u rb aşk an ı Yardım cısı sahip olduğu veto hakkını yitirecek ve artık Kıbrıs Türkleri ta ra fın d a n değil de, M eclis çoğunluğu, yani Kıbrıs R um ları tarafın d an seçilecekti. Bu iki m a dd e ve b en zeri d a h a d okuz m a d d e y le K ıbrıs Türkleri o z a m a n a d e k Kıbrıs A n a y a s a s ın ın kendilerine sağladığı hakları yitiriyorlardı. Kıbrıs Türkleri bu te k taraflı a n a y a s a değişikliğini kabul etm eye ya n a ş m a y ın c a , olay K ıb ns m e dia sı tarafınd an “d e v le te karşı T ü rk isyanı"

263 olarak gösterildi. A m a bu a s ıls ız bir iddiaydı; çünkü, işaret edildiği gibi, hukukî a ç ıd a n a n ay as ay ı te k taraflı olarak, yani d a rb e ya p a rc a s ın a , ihlal e tm e y e çalışan Kıbrıs Türkleri değil de, M ak ario s’un kendisiydi. S ö z d e isyanı b aşlatan ların Kıbrıs Türkleri o lm ad ığ ını K ıbrıs M illî M u h a fız

G ücü

K o m u ta n ı

g e n e ra l

K a ra y a n n is

d o ğ ru la m a k ta d ır.

Karayannis, 15 H a zira n 1 9 6 5 tarihli A tina g a ze te s i Etnikos Kiriks’te ç ık an bir

“Türkler anayasa değişikliğini kabule yanaş mayınca, Başpiskopos Makarios planını uygulamaya koydu ve Aralık 1963’te Rum saldırısı başladı" (3, s. 87 ).

söyleşide şunları anlatm ıştır:

Türkleri yok etm e konusunda M ak ario s’un ö nceden h a zırlan m ış bir planının bulunduğunu dolaylı olarak Kıbrıs Kom ünist Partisi d e d o ğ ru lam a k tadır. Partinin yayın organı N eos Dim okratis’in T em m u z 1 9 7 9 tarihli 57. s a y ıs ın d a

B a ş p is ko p o s

h a k k ın d a

şu

e le ş tiri

y a y ım la n m ış tır:

“Lissaridis...Makarios'un verdiği silahlarla kendi silahlı grup-lannı kurdu. Bunlar, Giorgacis ve Sampson gruplarıyla bidikte 1963-1964 yıllarında Kıbrıs Türklerine karşı “kurtuluş mücadelesi” verdiler ve böylelikle “yeşil hattı” ve sonunda “Attila'yı” getirdiler" (2, s. 6 7 ). S ö zd e kurtuluş m ü cadelesiyle güdülen asıl am a c ın M akario s'u n tek taraflı a n a y a s a değişikliklerini Kıbrıs Türklerin e zo rla kabul ettirm ek olduğu, çarpışm aların başladığı ikinci gün 2 2 A ra lık 1 9 6 3 tarihinde K ıbrıs g a ze te s i yayım lan an bir m a ka le d e n d e anlaşılm aktadır: “Madem ki gerginlik Zürih-Londra anlaşmaları ile Anayasadaki antidemokratik hüküm lerin yarattığı havanın bir sonucu olarak kabul edilmektedir... fanatik Türk hemşerilerimizi kışkırtan Türk hükümeti... ve Kıbrıs Türk liderleri olumsuz tavıdarını değiştirip, Cumhurbaşkanının önerilerine yapıcı bir biçimde yaklaşmalıdıdar...” (2, s. 7 3 ). H a ra vg i’d e

K ıbrıs Türklerin e R um saldırısı 21 A ralık 1 9 6 3 ’te başlatıldı. O gün L efko şa’nın T ü rk kesim inde bir polis denetim i s ıra sın d a Rum polisler ate ş açıp bir Kıbrıslı T ürk çiftini öldürdüler. En önem li saldırı, 5 .0 0 0 Kıbrıs Türkünün oturduğu L e fk o ş a ’nın bir banliyösü O m o rfıta'ya yapılan saldırı idi. Silahlı R u m param iliterlerinin başı Nikos S am ps o n idi. O nu K ıbrıs R um basını o za m a n d a n beri “O m o ıfıta fa ti hi” diye adlandırıyordu. S am pso n buyruğundaki param iliterlerin K ıbrıs T ürk banliyösünde yol açtıkları m addi zararlar, Birleşm iş M illetler G e n e l Sekreterinin G üv en lik

264 Kuruluna sunduğu S /5 9 5 0 sayılı raporunda an latılm aktadır. Bu rapora göre 5 0 e v ta m a m e n , 2 4 0 ev d e kısm en tahrip edilm iştir (4, par. 1 8 0 ). C a n ka y b ın a

gelin ce ;

O m o rfita ’d a k i to p la m

5 .0 0 0

K ıb rıs

T ü rk ü n d e n

4 . 5 0 0 ’ü

Lefko şa'nın Türk kesim ine sığ ın m a yı b aşa ra rak ca n la rın ı kurtardı. 5 0 0 ’ü ise, y a ka la n ıp tutsak o larak L e fk o ş a ’daki Kikkos o kuluna sevkedildi ve orada Kum sal köyünden d a h a 1 5 0 K ıbrıs T ürküyle birlikte tutuklandılar. Bocuk günü Kikkos’taki ya k la ş ık 7 0 0 tutsaktan 15 0 ’si seçilip oradan zo rla u zaklaştırıldı ve bunu d a h a sonra silah sesleri izledi. G ibbon, çalış m as ınd a, Kikkos okulunda ö ğretm en o larak görevli bir Ingiliz

k a d ın ın ın ,

İngiliz V aliliğ in e,

işitilen

silah

seslerinin

sonuçlarını

gördüğünü söylediğini ya zm a ktad ır. İngiliz yönetim i, o ra d a olup bitenlerin te k görgü tan ığı öğretm en kadın ı güvenlik ned en le riyle L on d ra’y a g iden ilk uçakla K ıb rıs’tan u z a k la ş tırm ış tı (5, s. 139). K ıbrıs R u m m akam ları, bu 15 0 kişi h akk ınd a ailelerine uzun yıllar boyunca o nlan

kayıp o la ra k kabul

etm eleri gerektiğini söylüyorlardı. Lefkoşa y a k ın la rın d a Kıbrıs R u m lannın b aşka önem li saldırıları, M atiati, A yos Vasilios v e Kum sal köylerine karşı gerçekleştirildi.

Son

köyde

R um

p aram iliterler 1 5 0

kişiyi hiç gereksiz

ödürdüler. T üm dünyayı dolaşan en tü yler ürpertici fotoğraf, evlerinin banyo küvetinde kan gölü içinde katledilm iş üç küçük çoçuğuyla bir anneyi gös teriyordu. Bu dört talihsiz insan, L efko şa’daki T ü rk a s k e rî birliğinde görevli binbaşı Ilh an ’ın ailesiydi (3, s. 95 ). Kıbrıs R um ları, Lefkoşa hastanesi ce rrah î kliniğinde tedavi görm ek te olan 2 2 T ürk hastayı zo rla alıp götürdüler. Bu insan lard an bir k e z daha h a b e r alın a m a d ı (3, s. 95 ). G e re k

hüküm et

k u vv etlerin in

g e re k s e

p a ra m ilite rle rin

K ıbrıs

Türklerin e karşı saldırıları dört ay d ah a devam etti. Az

daha

Y u n a n -T ü rk

s a v a ş ın a

yol

açacak

ö n e m li

bir

olay

F a m a g u s ta ’da ce re yan etti. 11 M a y ıs 1 9 6 4 tarihinde üç Yunanlı subay ile bir R um

polis,

belki d e

gövde

gösterisi

yapm ak

a m a c ıy la ,

ara b a la rıy la

F a m a g u s ta T ürk kesim ine girdiler. Bir Kıbrıs T ürk polisi orad a onları en g elle m e ye çalışırken karşılıklı ate ş açıldı ve sonunda iki Y u nanlı su b ay ile Rum polisi, bir de Türk öldürüldü. İki gün sonra Rum lar, 3 2 Türkü rehine aldılar; bu T ü rklerden bir kez d a h a h a b e r a lın a m a d ı. Bu k a çırm a o layı, B. M . G e n e l S ekreterin in S /5 7 6 4

265 sayılı raporuyla d a d o ğ ru la n m a d a d ır (6, par. 9 3 ). Son o la ra k 9 Ağustos 1 9 6 4 tarihinde K ıbrıs R u m ların ın K ıbrıs T ürk bölgesi K o k k in a -M a n s u ra'ya karşı giriştikleri m alu m saldırı var. Ç a rp ış m a la rı durduran, T ü rk u çaklarının N a p a lm bom balarıyla m üdahalesi olmuştur. Ç a rp ış m a la rın d e v a m ettiği d ö n em d e , yani 21 A ralık 1 9 6 3 ’te n 8 H a ziran 1 9 6 4 ’e dek, B. M . G e n e l Sekreterinin S /5 8 5 0 sayılı raporu par. 14 2 'd e 4 3 Kıbrıslı R u m ile 2 3 2 Kıbrıslı Türkü n ortad an kaybolduklarını bildirmektedir; bu kişiler o za m a n d a n beri resm en kayıp o la ra k kabul edilm ektedir. K a y ıp T ü rkler ara s ın d a Lefkoşa'daki Kikkos rehineleri 1 5 0 T ürk ile F am a g u s ta rehineleri 3 2 T ürk te vardır. K ıbrıs m e dia sınd a sevgili yakın larının fotoğraflarıyla o nlar h a kk ın d a bilgi isteyen Kıbrıs R um kadın ların ın görüntülerini sürekli seyretm e kte yiz. A n ca k R um m ed ia sın d a sevgili kayıp yakınları h a kk ın d a bilgi isteyen K ıbrıs Türk kadın ların ın görüntülerine asla rast gelm edik. K ıbrıs devletinin K ıbrıs Türklerin e saldırıları so n a erince, T ürk kapalı bölgeleri oluşturuldu. T ürk m ülteciler bu b ö lg elerd e tam on bir yıl boyunca sefalet koşullaı altınd a yaşadılar. K apalı b ö lg eler Kranidiotis’e g ö re K ıbrıs % 4 ,8 6 ’sını oluşturuyordu. Kranidiotis, “Tahkimsiz Devlet, Kıbrıs 1960-74” başlıklı kitabında olaya şöyle değinmektedir: ‘Makarios, Rum silahlı gruplarının Türkleri alt edemediklerini görünce... 26 Aralık tari hinde yeşil hattı... kabul etmek zorunda kaldı... altı büyük Türk kapalı böl gesi oluşturuldu... bunlar Kıbrıs topraklarının %4,86'sma tekabül ediyordu"

to praklarının

(2, s. 75 ). 1 9 6 7 de Y u nanistan ’d a a s k e rî diktatörlük kuruldu. Bu olay, K ıb n s için yeni sorunların başlangıcı dem ekti. 15 K asım 1 9 6 7 tarihinde top, a ğ ır m a kinalı tü fe k v e b azu ka la rla d onatılm ış Y unan ve Kıbrıs R um kuvvetleri, L a m a k a bölgesinde A yos Theod o ro s v e Kofinu köylerindeki h afif silahlarla d onatılm ış Kıbrıs T ürklerin e saldırdılar. T ü rk sa vu n m ası çökünce, R u m la r 2 7 Türkü öldürdüler (3. s. 13 9). Bu olay, Yunanistan ile Türkiye'yi a z d a h a s a v a ş a sürüklüyordu. Y asad ışı Y unan tüm eni v e g en era l G rivas K ıb n s ’ta n geri ç a ğ n lın ca , s a v a ş önlenm iş oldu. Kofinu’da katliam ve çapulculuk yapılm ış olduğunu, 21 Ş u b a t 1 9 8 6 tarih ind e

Y u nan

M e c lis in d e A n d re a s

P a p a n d re u

d a d o ğ ru lam a kta d ır.

P ap a n d re u ko n uşm asınd a şunlan söylemiştir: *...

15 Kasım 1967’deki

266 büyük provokasyon. O harekât, Yunan Silahlı Kuvvetleri Karargâhı tarafın dan uygulamaya kondu... katliam da oldu, çapulculuk ta" (2, s. 3 3 ). A lb ayla r as ke rî diktası, 1 9 7 4 'te K ıbrıs'a yaptığı akın v e M a k a rio s ’u ö ldürm e teşebbüsü ile siyasî karyerine son verdi. Bunu bilinen o la ylar izle di. Bu o laylara hiç d e ğ in m e ye ceğ iz, çünkü bu d ö n e m d e s a v a şa n h e r iki tarafın d a işlediği insanlık suçları vardır. B ugüne d e k g e re k Yunanlıların g e re k s e Türklerin propagandaları, bu çeşit barbarlıklara başvu ran ların ya ln ızca karşı ta ra f olduğu konusunda bizi ikna e tm e y e çalışm aktadır. A n ca k böylesi p ro p a g a n d a la r ya ln ızc a iç tüketim için elverişlidir. Ş unu d a sö yle m ek g e re k ir ki, 1 9 7 4 'te iki d e v le t araların d a s a v a ş ıy ordu v e sa vaşlarda caniler, genellikle, b an ş z a m a n ın d a onları h a p s e ka pa t a c a k eylem lerini yasallaş tırm a fırsatı bulurlar. K ıbrıs R u m tarafının suçunu iyice ağırlaştıran olay, K ıbrıs R um hüküm et kuvvetleri ile Rum param iliterlerin 1 9 6 3 -6 7 dönem indeki eylem lerinin tek sorum lusunun Kıbrıs hüküm eti olm asıdır. A d a n ın

A v ru p a

B irliğin e

g irm es i

için

y a p ıla c a k

ö n ü m ü zd e k i

g ö rüşm elerd e Kıbrıs C um huriyetinin karşılacağ ı so ru lar şu n lar olacaktır:

K ıb rıs H ü k ü m e ti Kıbrıs T ü rk Cum huriyetini veya g evş ek bir R u m -T ü rk Kıbrıs Konfederasyonunu ta n ım a y ı k a b u l e tm e y e re k , g e riy e k a la n ik i ç ö z ü m d e n h a n g is in i a k lın d a n g e ç ir m e k te d ir ? Kıbrıs Türklerinin 1 9 6 3 öncesi yaşadıkları köylere geri dönm elerini mi, yoksa Kıbrıs Türklerinin 11 yıl boyunca m u h asara altınd a ya şa d ıkla rı kapalı böl g elere geri dönm lerini mi?

Bibliyografya 1. R ustem and Brother, (1 9 9 8 ): E xcerpta C y p ria F o r Today Edited by A n d re w Faulds M ., R , L efkosha-lstanbul-London T h e Frien ds o f North

267 Cyprus P arliam en tary G ro up T h e H ouse of C o m m on s, London S W 1 , IS B N 9 9 6 3 -5 6 5 -0 9 -3 . 2. To KUTTpidKÖ Kdl Ta ÖE0VIOTIKâ Ka0f|KOVTa TOJV EAAnVOKUTTpİOJV

ETTavaoTaTUJv, 2r\ EKÖoaq, E k ö ö o e i ç “EpyaTiKf| AripoKpaTİa", Mâıoç 1 9 8 9 , A9qva. 3. O berling, P., (1 9 8 2 ): T h e R o ad to Bellapais, S ocial S c ie n c e M onographs, B oulder Distrubuted by C o lum bia University Press, N e w York, IS B N 8 8 0 3 3 -0 0 0 0 -7 . 4. R epo rt o f th e S e c re ta ry -G e n e ra l to th e Security Counsil on th e United N ations O peratio n in Cyprus, D o cu m e n t S /5 9 5 0 , 10 S e p te m b e r 1964. 5. G ibbons, H ., S ., (1 9 9 7 ): T h e G e n o c id e Fileş C h a le s Bravos, Publishers, London, IS B N 0 -9 5 1 4 4 6 4 -2 -8 . 6. R e po rt o f th e S ec re ta ry -G e n e ra l to th e Security Counsil on th e U nited N atio n s O peratio n in C yprus, D o cu m e nt S /5 7 6 4 , 15 Juni 19 64 .

268

Eski Yunan alfabeleri çizelgesi -onların atası olan Fenike alfabesin den başlayarak*. ‘ Bilgiler, Th. Karzis’in DİLİN DESTANI'ndaki çizelgesinden alınmıştır.

269

Yunanistan HaritasÄą

271

BİBLİYOGRAFYA

A a rb a k k e , V., (1992): Ethnic Rivalry and the Quest for Macedonia 1870-1913, Institute fo r E ast E u rop e a n S tu d ies U nive sity o f C o p e n h a g e n , KUA. A S a p a v T iö ö n ç , B ., (1977): Ta jtAcuTaia tır) rq ç cAAqvmqç KOivörqTaç rq ç n p o û a a ç A eAt Io K E vîpou MiKpaaıariKOJV I

ttouöiuv ,

Töpoç 1, A 0r|va.

A k t o ö y Ao u , I., (1998): XpoviKÛ M iKpaoıariKoü flo M p o u

1919-1922,

E kööoeiç

T poxaAia, A 0ı)va, ISBN : 9 6 0 -7 8 0 9 -0 9 -2 AA cÇ avS pnç, A ., (1 98 3 ): H anûnapa öqgıoupYİaç TOupKOp96öoÇqç EKKAqoıaç urr/v

KannaöOKİa, 1921-1923, A eAtİo KEvrpou MiKpaaıaTiKiov I AAAqAoYpaıpia

tou

ttouöujv,

Töpoç 4, A 0r|va.

EAApvmou Y ttottpoÇeveİou rqç T p a n e(o û vraç, A ' (1 8 3 9 - 1858),

E ttitpotti) novTiaKUJV M eAetipv ”A p x e İov n ö vro u ", n ap ö p T n p a 18, A 0 ı)va 1995. AvaYvuiCTTOTTOÛAou, Z., (1 99 7 ): MiKpû Aaia, 19oç aıtjjv-1919, Ol EAAqvop96öo^EÇ

KotvöıriTCÇ, And

MıAAtı

tujv

Pijjpıijjv o ıo tAAqviKd E9voç, E kööoeiç EAAgviKÖ T p â p p u ra ,

ISBN : 9 6 0 -3 4 4 -4 2 0 -0 A v a o r a o ıâ ö o u ,

I.,

(1 9 4 8 ):

X a l'x -o u p o û p

(A ppE vöY A aıaaoı

EAAqvEç),

MiKpaoıaTiKa XpoviKâ 4, 37-48. A v a o ra o ıâ ö o u , I., E., (1959): Oı nau A iK iavo l cıç ıq v BaAKaviKi)v K arâ ıq v n c p lo ö o rq ç

lou p K O K p a ıla ç,

EiTioTnpoviKrı

EiTETriplç

ttouöüjv

n a v E irıa T rip lo u

©EoaaAovİKrıç, 65-146. A v ö p E â ö rıç , T., (1993): Teveooû p . Oı KAcocnoi, E kööoeiç Töpöıoç, A 0 ı)va . A v ö p E â ö g ç , T., X., (1 99 2 -9 3 )

XxEöiaapa Apâae wç

ru v

EAAı)vwv AvrapTcov rou

növrou (1914-22), ApxEİov nöVTOU, Töpoç 44, A 0 ı)va . A v ö p ö v iK o ç , M .,

koi

a u v , (1980): <PiAınnoç, BaoıAcüç M aneödvuıv, E köotiki)

A0r|vû)v A vS E p iö n ç, A., Z., (1 99 8 ):

Ta AncAcuOcpcüriKâ Iıp arcu p aıa rou novnaKOÜ

EAAqvıapou (AvrapıiKû leopara arov TIövto) 1912-1924, E kööoeiç E uoto OIou T. rıaATOupiör). KaTEpivg A n g e lo v , D., (1980): Dıe Entstahung des bulgarisehen Volkes, A k a d e m ie V e rla g

272 Demography of the Bizantine Empire, Collected Studies (V), Variorum Reprints, London. Charanis, P., (1972): The Slavic element in Byzantine Asia Minör in the thirteenth century, Studies on the Demography of the Byzantine Empire, Collected Studies (VII), Variorum Reprints, London. Charanis, P., (1972): On the ethnic composition o t Bizantine Asia Minör in the thir teenth century, Studies on the Demograpgy of the Bizantine Empire, Collected Studies (VIII), Variorum Reprints, London. Charanis, P., (1972): On the Demography ofMedieval Greece, A problem Solved, Balkan Studies, volüme 20, Thessalonika. Charanis, P., (1972): The Chronide of Monemvasia, Collected Studies (X), Variorum Reprints, London. Colin. Mc Evedy, (1977): Kosmos Hıstorische Atlassen I Oudheid, Heideland-Orbis Hasselt. Cviji, T., (1918): La Peninsula balkanique, Geographie Humaine. Tevikû Apxtla tou Kpûrouç, loropiKö Apyclo MaKeöovlaç, <t>ök£AAoç 53.

roüvapnç, K., B., Mıxar)Ai5nç, L, A., A yyeaötiou Aoç , B., T., (1977): Taurörprcç

orpv MaKCÖovia, E kööcjeiç nanaCporı. A0r)va rEtüpKovTÇı), n., A., (1978): Apyaloı kw ouyxpovoı OpâKtç, EâvBn. Tarrik£ç

AypOTIKİÇ luvETaıpıcrriKtç Ekööoeiç. rE(jjpyıâ 6 rıç-ApvâKr|Ç, T., (1952): H ntpır)yrıoıç tou Ipnv MncnouTa avâ rrjv M Adla Kaı r) KdTöoraoıç tou cMgvtKOû Kat ToupKtmu nAr]9uopoû kötü tov 14o v aııiıva, Ettettipİç EtaıpEiaç Bu^avrıvdjv I ttouöuiv, XXXII, 135-149. Dawkins, R., M., (1933): The Cıypto-Christians of Turkey, Byzantion VIII, 247- 275. ALAto , il., (1984): Ir a pumtKâ tou P öAtou, Bi |3AiottioAeİo rrıç Ecniaç, A0ı)va. A evö İoç , A., M., (1925): Ot Bâpayyoı Kat ra BuÇâvno, A 6 ı)va. De Volksverhuizingen, (1987): 1500-600 v. Chr red van Time-Life, MErörppaon cmû The barhanan tides: time frame 1500-600 bc Time-Life Books 1987, ISBN: 90-6182-972-0 Aıpâvn, A., (1995): EAAâöa Kat McıovöTnTcç, E kööoeiç NtıpLAn. A0ı)va, ISBN: 980211-228-8 Dimitrov, E., C., (1979): Geschiedenis van Bulgarij, Elsevier-Mantaux, Antwerp«ı»i

273 D.D.R. -1080 Bertin, Leipziger str 3-4. A pa ftav m ö ç, fi., (1856): Xpovoypa<l>ia rrjç Hnclpou, Töpoç 8 '. ApyupÖTrouAoç, A ., K., (1 98 5 ): Mvı)peç lloAtpuiV 1917-1922, Iöiojtiki) EKÖoar), A6 ı)va Asan, Ömer, (1998): O noAırıagöç rou növrou, E köotiköç OIkoç Aıpuıv KupıaKİör), ©EOoaAovİKn, ISBN: 960-343-467-1 BaKaAörrouAoç, A., K., (1986): Nednepg laropia rqç Maıreöovlaç (1830-1912), ©EOoaAoviKr). BaAapâvnç, T., K., (1925): ZOyypovoç TtviKr) laropia rou növrou, ETTavfKÖoan 1995, E kööoeiç Aıpuıv Kupıakiörı, ©coaaAoviKn. Basevliev, (1961): Die Thrakerim ausgehenden allertum, Studi Clasici 3, 251-263. Böpooç, r , (1960): laropia rr/ç A utikOç EAAûöaç, A 6 ı)va. B o o i A ik ö ç , N .p (1992): HptpoAöyıo rqç MmpaatarmflÇ EKorpaıtiaç,

E kööoeiç

Tvıuan, A0r)va, ISBN: 960-235-516-6 BAâyoç, N., B., (1945): H EBvoAoyiKi) ZuvOeoıç rıav AvgKÖvraıv e/ç rqv EAAâöa Tuqp(mov rqç MaKCÖOvlaç Kaı rqç A utiki) ç QpÖKqç, E kööoeiç A etöç. BoyıaTÇIönÇ, *-■ K., (1981): Appevörpuıvoı EAAqveç ev Xouö/aı rrj(, MiKpâç Aalaç, Fpöopöç 8 , No 45 (2-3). Boev, P., (1972): Dle rassentypen der Balkanhalbinsel und der Ostagaischen lnselwet und deren Bedeutung fur die herkunft ıhrer Bevölkerung, Sofia, Verlag der bulgarIschen Akademie der Wissenschaften Brallsford, H., N., (1906): Macedonia His Races and their Futum, Arno Press and The New York Times, New York 1971. Charanis, P., (1972): Kouver the Chronotogy of the Activitıes and their Ethnic I llects on the regions around Thessalonika, Balkan Studies, 11, 2, 231. Charanis, P., (1972) Ethnic Changes in seventh century, Byzantium Studies on the Demography of the Byzantine Empire, Collected Studies (II), Variorum Reprints, London. Charanis, P„ (1972): The transfer of the population as a policy in the Byzantine I mpire, Collekted Studies (III), Variorum Reprint, London. Charanis, P„ (1972): The Armenians in the Byzantine Empire, Studies on the

274 Amsterdam. EKÖtocıç Tb>v M nîpoıroA ııuıv NeupOKoniou 1900-1907,

EkBeoıç nepl

tujv

köooh

ik o ö i^ ij o u

koi

Eraıpeiaç M o k e ö o v ik ü j v

©Eoöojpı^ıou: H Mr}jpdnoAıç Z t t o u ö ip v .

ev MaKcöovla Tlpoaıpuyuıv, V ttoupveîov O ikovomikuv, 1918,

A0ı^va. ErrtoYAou-MrraKaAÖKn. E-, (1988): H Apûoeıa, E kööociç Atpuıv Kupıcndör), OeaaaAoviKrı

Fallmerayer, J., (1827): Icnopla rqç AuJOKpamplaç ıqç Tpam & ûvraç (METdıppaar) 0. I. lEpptTİvrı), E kööoeiç Aıpajv KupıaKİörı, GEoaaAovİKn, 1992. Feigl, E., (1986): A Myth of Terror, Armenian Extremism: Its Causes and İta Historical Context, Edition Zeitgeschichte/Bucherdienst, 0-8228 Freilassing-Salzburg, Georg-Wrede - Strasse 49 P.O. Box 1390. Greek Atrocities in the Vilayet of Smyma (May tn Juli 1919), Inedited Documents and Evidence of English and French, Offıcers Published by The Pemıanent Bureau of the Turkish Congress at Lausanne 1919.

ZOKUV0IVÖÇ, A., (1945): Oı lAdfioı ev EAAÖÖI, A n ö ç A.E., ABfyra. ZaxapıâSr), E.,: Oı ypıonavol anöyovoı

io u

IÇÇeölv KaiKaoüÇ B '

otfjv

Btpom,

MaKEÖOViKâ 6 (1964-65), 62-74. ZepA^VTou, T, n., (1922): MpAıyyol

EÇeplım ZAûpoı ev TleAonowl)oii), ıv

EppouıröAcı, ETravtKÖoan BıpAıoıroAefou Aıovuaiou Nûıp Kapa(3la, AOfjva 1988. ZıâyKOU, N., E, (1974): <Peou6apxiKt) H neıpoç Kaı ûtonoıöıo ıqç EAAûöoç, A0ı)vıı Gopcevic, S., (1889): Makedonien und Alt Serbien, Veriag von L. M. Seidel uıııl Sohn, Wien. Ham m o n d , N., G., L, (1975): Migrations and invasionsin Greece and adjacaııl Areas, Noyes Press, Park Rkfge. N e w Jersey. H a m m o n d , N., G., L., (1967): Epims, Oxford, At the Clarendon press. Hahn, J., G., (1854): Albanesische, Jena, Reprint Veriag Dion, Kavadias, Attmııı MCMLXXXI. Hasluk, F., W ., (1921): The crypto-chrisyians of Trebizond, Joymal Hellenic Studlst XLI, 199-202.

Hasluk, F., W ., Morant,G., M., (1930): Measurements of Macedonian nmıtf.

275 Biometrica Cambridge, voi. 2 1 ,3 2 2 . H an in, J., (1973): Aspects o flh e Process o f Hellenisation in Earty Middle Ages, The Annual of the Brltisch School of Arcaeology of Alhens 68 , 118. Holland, H., (1989): TaŞöıa ora lövıa vqoıd, 'Hırnpo, AAfiavia (1812-1813), Mfntypaorı X. lıoawlör|, E kööoeiç ToAiörı, AApavla. Hoppe, E., M., (1957): Dm turkische Gagauzen-Christen, Orients Christianus Otto Harrassovwitz, VViesbaden. Band 41. 125-137. Ocoxap(5ou, T., I., (1964-65): Möpouvarç, w öı)9cv oAafiiKûv övopa rqç KafidAaç, M okcöovikö 6 , 75-89. loropla tou EAAqviKOu EOvouç, (1971): Tbpoç B', E köotikI) ABrıvcov A.E. loropla tou EAAqviKOû EOvouç, (1972): TÖpoç ("2, E köotiki) A 6 r|vu>v A.E. loropla tou EMgviKoü EOvouç, (1973): röpoç A ', E köotiki) ABgvujv A.E. loropla tou EAAqviKOÛ EOvouç, (1974): löpoç E", E köotik(| A 6 r)vu>v A.E. loropia tou EAAqviKoû EOvouç, (1981): Tbpoç £ T \ E köotiki) ABgvuıv A.E. lompla tou EAAqvıxou EOvouç, (1981): Töpoç Z ', E köotiki) ABgvûv A.E. lOTOpla tou EAApviKoü EOvouç, (1981): Töpoç H ’ , E köotiki) ABnvûv A.E. lOTOpia tou EAAqvmou EOvouç, (1981): Töpoç 0 ", E kBotiki) AOgvdJV A.E. loropia tou EAAqviKOû EOvouç, (1981): Töpoç T, E köotiki) AB hvcjv A.E. loropla tou EAAqviKOû EOvouç, (1981): iûpoç IA", E köotiki) ABrıvıov A.E. luıavvlönç, I . , (1870): loropla Kaı I totiotiki) rqç Tpanc(oûvraç Kaı rqç EOpuı ncpıoxl)Ç, EtravtKöoorı 1988, E köûcjeiç Acpojv KupıaKİög, ©EaaaAovİKrç. Janin, R., (1912): Musulmans Malgre Eux, Les Stavriotes, Echos d’ Orient XV p. 495-500. Jirecek, C., J., (1876): Geschichte der Bulgaren, Prag, Verlag von F. Tempsky. Jirecek,

C.,

J.,

(1893):

Revıew

Weigands

Vlacho-Meglen,

Eine

I Ihografıschephilo-gische Untersuchung, Arch. f. sİ. philol., 15.98. K o Aootûttti, I., N., (1896): MaKtöovla, i) toi peAtrq oiKOvopııa), loropiKi) Kaı

ıllvoAoyiKi) rqç MaKCÖovlaç, ABfjvaı, EıravtKÖoan 1993, E kööoeiç loropiınç, A8ı)va. KavTOOuAnç, A-, (1979): H OpĞKq Kani rouç pojpdlKOüç xpdvouç, AgpooiEupaîa ıi|Ç

E raıptiaç

M o k e S o v ik û v Zt t o u ö ü jv ,

0EooaAoviKg.

276 Kapapaw£AnÇ' rcppavöç: Anopvgpcupara, O M oksöoviköç Ayuıvaç, E kööoeiç MırappiTouvâKn. 0eaoaAoviıcr|. KapafJİTiıç,

I.,

(E m ptA rıa

riEraipa)

(1994):

M okcöoviköç Aywvaç,

Arropgpovtupara, Töpoç A ' rai B', A0ı)va. Karayanopoulos, I., (1971): ZurFrage der Slavenansiedlung auf dem Peloponnes, Rew Etudes Sud-est Europ X1 3, p. 443-460, Bucarest. KapaSavdarıç, A., E., (1991): O EAAgvtopöç Kdi t) MgrpönoAt) rou NcupoKorriou kqtö tov

M okcöovikû Ayuıva, EKöoon I.M.X.A., 0eaoaAovİKr|. K aıa o u y ıd v v n . T., M ., (1964): D tp l tüjv BAtyujv rujv cAAgviKwv

Anpooıeûpara inç Eıaıpdaç MaıcEöoviKuıv Zırouöıov, A' ıcaı B', 0EoaaAoviıcr|. KaıpâAnç, T., A., (1975): H Bapöouvla Kaı oı ToupKOfSapöıvııiırtç, ncAoırovvrıaıaKdı 2 .9 1 -1 4 0 KiTpopnAİCiK. n ., M., (1988-89): IBeoAoyiKtç auvtnaeç njç koivuiviki) ç öıaptyrn cm7 Zpüpvn, MlKpaOldTIKÛ Xpovı*â, Töpoç 7oç. Kader, J., (1978): Zur Frage slavischen Siedlungsgebiete in mittelalteriicheıı Grienchenland, Byzantinische Zeitschrift 71, 315-331. KöAAıaç, A., (1983): Apfiavitcç Kaı q Karayuıyr) rujv EAAr)vuıv, A0ı)vaı. KopSıöanç, M., I . , (1981): ZupPoAıj orpv iaropia Kaı rorroyparpla rqç rrcpox/)l KopıvBou arouç ptoouç XPâvouç, A 6 ı)va, öıöaKiopiKi) öıaıpıPn, 'EKÖoan BıpAıonuıAcloıı Aıovuaiou N ûth Kapapla. KouyiTtaç, kökü

n.,

(1908): Hpayparcia ycuıyparpiKi), loropiKi), tBvoAoyiKi) rqç ûvoj kiii

AAfiaviaç, A0ı)vaı. KouTTiTÛpn, n .. A., (1879) AApaviKai pcAtraı, npayparela loropiKi) rai (pıAoAoyiKt)

rrcpl rqç yAajoapç rai rou tGvouç ruıv AAfiavuıv. Kpaıpfınç, B., (1986): Oı MouooouApdvoı Taâpgötç rqç Oearrpcjriaç, A 6 ı)va. Kpaıpfınç, B., (1989): H aApGıvı) ıcnopla rou ZouAiou, A 8 ı)va. Kunchev, V., (1900): Macedonia Ethografıa i Statistika, Sofla. KupıaıcfSnç, l-, (1919): H öuriKİ) OpöKp Kaı oı BoüAyapot, A0ı)vaı. KupTÖraç, A., (1984-5): O CKXpıarıavıapöç rou növrou, A eAtİo v K£vtpnu MiKpaoıaıiKuıv I ttouöcjv, Töpoç 5oç , A 8ı)vaı.

277 Kutpöç, E., (1974): H MaKcöovia arq YlouYK°uoAaf3iKi) /3ıf3AtOYpa<pia, AnpooiEüpara rpç Eraıptiaç M okeSovikûv I ttouöuv, 0£aaaAovİKr|. AapTTpiSriÇ, I-, (1888)1 HTTElpulTlKÜ M£ÂETt)paTa, TEÜXOÇ 3ov, K oupcvrıaK d KOI ToapKofîıanKö, TuTroypaıpEİov BAacrroıı BapPappr)you, A0r)va.

AapTTpuvfSnç, I., (1907):

Oı AAflavoi Kard rqv Kuplujç EAAûöa Kaı rqv

ncAoTTÖvvpoov, Vöpa-lTTtTOEÇ, A 6 r)vaı. AaTTapiSnç, N ., (1 99 6 ): H MaTOOÜKa m u H ûvıou , laro p iK i) öıaöpopr), E kBöoeiç

Aıpıjv KupıaKİön, ©EaoaAoviKrı. Lehm ann, J., (1975): Die Hethıter, Verlagsgrouppe Bertelsmann GmbH/C. Bertelsmann Verlag Murıchen, Gutersloh, Wien. OAAavBiKr) pETâıppaorı C.W.A.J.A Walraven. H. Meulenhoff, Barn Nederland A I ko ç , M., A., (1920): llz p l Tookujvujv Kaı rqç ToaKU)VlKi)ç öıaAtKTOu, T üttoiç llaTTaTraüAou & i l a , A0ı*|vai, ETTav£ıcBoon B iPAiottojAeİou N oth K a p a p ia .

Lejean,

G.,

(1861):

Ethnographie

der Europaischen

Turkei,

Pettermans

Geografische Mittellungen, Gotha. A t) <t>£ppop, n ., (1 97 3 ): Mdrvrj.METâcppaar] T. TÇavvETÖKg, E kBöoeiç K £öpoç, A 6 ı)va .

A 180Ç6 0 U, A., (1 99 2 ): H prjTpiKt) yAiüaaa twv kotoIkwv rqç MaKCÖovlaç npo Km ptrâ jqv avraAAciYn rwv uAq8uapu)v, 0 £ o eiç .

teüxoç

38, la vo u d p ıo ç -M â p ııo ç , A 0 ı)va .

Macqueen, J.G., (1986): The Hettites, Thames and Hudson Ltd, London ISBN: 0500-27887-3 M aKcöoviKöç Ayıiıvaç Kaı ra a ç O pdKpv y ty o v ö ra (1 97 9 ): 'E k Bo o h A ieu Oüvoeioç

Icrropiaç Iıp a ıo û . A6ı)va. MaAıyKoüönç, O ., (1 98 8 ): lAüpoı orq pzoaıwviKf\ EAAüöa, E kBöoeiç Bâvıaç, ©EaaaAoviKrı. MavroûpaAoç, T., (1975): I j q OKiâ tou Taüyzrou, E köotiköç OIkoç naTOiAıvÖKOu, A0()va. Mâvbjcp, A ., (1933): Tloıol zivaı 01 T KayKaoHÇoı, E tiEiriplç BuÇavııvıjjv I ttouöiov 10, 381-400.

M£yaç, T., (1 99 4 ): Oı papKÛpqözç rqç 0zaaaAovİKqç, q avapxtKf) PouAyapiKi) opâöa naı

01popPıoıiKİç zvtpyaç mu

1903, E kööoeiç TpoxaAia, A 8nva.

278 MtprÇoç, N., I., (1986): Epelç oı Maıteööveç, E kööoeiç I. Iıö tp n , A0ı)va. Miller, W., (1908): H laropla rgç rppayKOKparlaç aırjv EAAâöa (1204-1566). MeTÖ<ppaon T. T(jawETÖKnÇ. E kööoeiç Ktöpoç, A0ı)va. Mıxaı)A-AiöE, M., (1978): AptSavIma rpayoûöıa, E kööoeiç Kaoravibirn, A0ı)va. Mr|Aibipi)ç, N, E., (1989): Ta eAApviKĞ xu>pıĞ r/JÇ nepıoxqç twv BoüpAaıv, MiKpaoıaıiKÖ XpoviKÖ, Töpoç IA'. Mîrlpqç, K., (1960): ApfSavırcç, oı Auıpıcıç io u vcaiTEpou EAArfvıapoü, A0l)va. NaKpaıÇâç, T , (1997): H Irevı) EOvoAoyııd) Zuyytveıa t i m Zqpepıvu>v EAAfjvojv, BouAyöpujv

koi

©EooaAovİKn,

ToûpKuıv, MaKeöovla-@pĞKq, (Tplıp "Ek ö o o h ), E kööoeiç M ıraıâpıa, ISBN: 960-85800-2-1

NaKparÇâç, r , (1998): Ta EyKAı)paıa TevoKTOvlaç iou BouAyapiKoü Iıp a ro ü oto AoÇâro koi tou EAAgviKoü oto K iAk Iç to 1913 (luptfıujva pe aıoıxeia rrjç Camegie Rapport),

riEpıoöiKö O rioAİTnç, Teöxoç 56, A0ı“|va. Nakratzas, G., (1999): The Close Racial Kinship Behmeen the Greeks, Bulganans and Turks,

Batavia Publications, Thessaloniki, ISBN: 960-85800-4-8

NaKpaıÇöç, T , (1999): H EOvoKevrpiKi) Eyomâöeıa rqç NcoıMrıviKi)ç Koıvwvlaç, E kööoeiç Mnaıâpıa, ©EOoakovİKn, ISBN: 960-85800-5-6 Nakratzas, G., ( 2000): Political Activity of ‘Rainbow‘ (The Politicat Party of the Ethnic Macedonians), Batavia Publications, Thessaloniki, Narsesian, D., S., (1974): Armenia and the Byzantine Emplre, Cambridge Massachusetts Harward Press. Narsesian, D., (1969): The Armenians, General Editör Dr Glyn Daniel Thames and Hudson. Nicol, D., M., (1957): The Despotate of Epiros, Oxford, Basil Blackvvell. Nova Zora\ nokiTiKi) EmSEUıpnon, AnpooıOYpaıpiKÖ Opyavo

tou

“Oupâvıou TöÇou",

apı0. 2, 1997. =Evo<pövrıç (1904), Töpoç 2, Enapyla Ecptoou.

nöAAnç, A., A., (1977): 0 u ActikCç MeravaaTeüa&ç ora BaAKâvıa Kat öıuıypol EAApvıapoü (1912-1924), A eAt I o Ktvrpou MiKpaaıaTlKUJV I

ttouöuiv ,

tou

T1.

na-rtaörıpou, H., (1980): Oı OraaaAoi KapayKouvpöcç. ıcnopiKi) koi AaoypatpiKfl

279 pzAtTT). narpıvfArıç, X., F , (1988-1989): Eıöı)acıç yıa r/jv eMpviKi) KOtvöırjia tt)ç Tlpoûaaç (15oç-17oç aııovcç), A eAt Io Kfvıpou M ikpooiotikojv Iırouöojv, Töpoç 7, ASfjva. naTTaS Ö T TO U Âoç,

B., M., (1998): ZTpû[iwva, riövToç-KannaöoKİa, 12o PıfiAlo,

E kööoeiç Acpojv KupıaKiör), ©EooaAovİKr). nanapıxaAöırouAoç, K., (1903): rkpır)yqoıç a ç tov ilûvrov, A0r)va, r

tKöoan,

Atoxn tou BıpAlou, ©tooaAovipcr) (1992). Pentzopoulos, D., (1962): The Balkan Exchange of Minorities and İst im pact upon Greece, Mouton and Ca., Paris, the Hague Philipson, A., (1950): D/e Griechischen Landschaften, Band 1, Teil 1. Frankfurt am Main (Vitorio Klosterman). Philipson, A., (1980): Zur Ethnographie d e s Peloponnes, Peterman Mitteilungen, Heft I, II.

nival; pcTOVopaadeıaojv koivoti) tojv

koi

auvoiKiaptuv tou Kpürouç (1927): E köooi)

Y ttoupye İou EoujTEpiKüjv, A0r|«a. riAnÇıumıç, X., (1991): A vapvpouç tou M trum ou 1920-1921, MiKpâ Aola-&pĞKq, E kööoeiç Ktvrpou MncpaoıaTiKun/ In o u ö u v, A0nwa , ISBN: 960-85021-3-6 Polo, S., Puto, A., (1981): The History ofAlbania, from its origins the present day, Routlege & Kegan Paul, London, Boston and Henley. nouKEfSİA, O.K.O.A. (

1995):

TaÇIöı orgv EAAĞöa, MaKcöovla-OcooaAla,

E kööoeiç ToAlöp, A0fjva, ISBN: 960-7162-28-5 nouAıavoü, A., A., (1994): KonaTaapaioı, ’EKÖoog Bi PAio0 i) ki)Ç AvOpbmoAoyiKfjç E toipeIoç EAAdöaç, apı0. 7, ISBN: 960-220-615-2 noüAoç, l„ (1950): H enoİKgoıç tüjv AApavcjv a ç KopıvGIav, Ensıppiç M eooiüjvikoü ApyEİou 3, 31-105. ripaÇıoÛTrıç, r , (1992): H Ziyvp öıa p ta o u tuiv aıwvu>v, E ktûtt(jüoiç “MSAıooa", AOTTpOPdATO. Ramsay, W., M., (1916): The lntermixture o f R a ces in Asia Minör, From the Proceedings of the British Academy, By Humphrey Milford Oxförd University Press. Puaax, R., (1913): A uoru/ıoptvp Bûpcıoç H napoç (xöpTqç).

280 Report to the European Comission (1993): Minority Languages in Northern Greece, R. van Boeschoten. Rizof, D., (1917): Die Bulgaren in thren historischen, ethnografischen and politischen, Grenzen, Bertin W. Greve. la K E A a p ı'o u , M., B., naı auv. (1982): MaKcöovla, 4.000 xpövıa eAAgviKijç ıcrroplaç

Kaı TToAmopoû,

k ö o t ik i )

A 8 r]vu>v.

laATÖpnç, I-, N., (1986): H (uıı) raıv ApPaviTüJV,

k ö ö o e iç

T. rtpou, A0r)va.

lapounAl&nç. X., (1982): H ncpırptpeıa rgç Zagtpoûvraç, Apxeio növrou, röpoç 37, A8r)va.

ipoAörrouAoç, K., (1981): H arrörpaag yıa rgv unoxpeuniKi) avraMayı) raıv rrAgBuopdıv geraÇü EAAööoç koi ToupKiaç, Ar;poaİEupa tqç Eraıpclaç MaKEöovnaov I

ttouöeov,

©EaaaAoviKr).

Setton, K., M., (1948): Catalan domination of Athens, 1311-1388, The Mediavel Academy of America, Cambridge, Massachusetts. Setton, K., M., (1950): The Bulgars in the Balkans and the occupation of Corinth in the Seventh Century, Speculum 25, 502-543. Siegert, S., (1979): Auf den spuren der Thraker, Fischer Taschenbach, Verlag. Simovski, T., (1978): Haselenite mesta, vo Egegiska Masedonia, Skopia. Iıv a n lS rıç , B., (1955): üpooıpopö cngv tpruva yıa rgv rpuAeriKi) npotAaıog ruıv KaratpcAajv Aıöugorrlyou OpöKgç, A p xe io v ro u 0paKiKOû AaoypacpiKOü © n a a u p o û , rö p o ç

k ',

koi

r k a ıa a iK o j

A8r|vaı.

Z K a A ıip n ç T , (1922): Aaoi rgç MiKpöç Aaıaç, A8r)vaı. iK Â n p ö ç I , , (1913): H N ta EAAöç, E köotiki) E îa ıp tia n ro M p a io ç ,

AAEfjavöpEİa.

Sotiriadis, G., (1918): An ethnological map illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minör, London, Edward Stanford, Ltd. Soulis, G., (1961): The Gypsies in the Byzantıne Empire and the Balkansın the late middle ages, Dumbarton Oaks Papers, number 15. ZrarıcrriKö ArrortA,tapara rgç Arroyparpfıç rou TlAgOuopoü rgç EAAööoç rr\ç 15-18 Mai'ou 1928, E 8 viköv T u uoypaçE İov, A 8r)vaı 1933. ZrarıoriKâ ArrouAlagara rgç Arroyparpgç rou TlAgBuopoü rgç EAAööoç rou 1951.

281 T totiotikoI nivakcç (1919)-. E ttiteAiki 'İ Yurıptala

tou

nArjOuopoû KaT'edviKörpra

to u

tojv

voptov Tcppcov

Apöpaç

EAAhvikou ZTpaTOû. AOrjvnaı. EOvikö löpupa Epcuvtüv,

Apxtio A. A. nöAn, «Döke AAoç 5. iTpaTHYöÇ, E.. (1999): H E A M ö a a rp M iK pd A a ia , E kööoeiç Arıpıoupyia, AOrjva. Svanberg, J., (1980): G re e k- S pe akıng M o s le m s in C e n tra l A n a to lia , Europa Ethnica, 37, 207-208. EX'vâç, N., © ., (1886): OöoınopiKai Eqpeıwocıç Mmcöovlaç Kat Hneipou, £uvrax 6 Eİ0 aı Ti) e v t o A i)

t o u e it İ u ü v

t p o t io jt ik o jv

Yıroupvoû,

A0ı“|vaıç.

Tachella, E., (1897): L e s A n c ie n s P a u lic ie n s e t le s M o d e m e s B u lg a re s C a th o liq u e s de la P h ilip p o p o lita in e , Le Museon XVI, 68-90, 209-223.

Teal, J., I., (1965): The b a rb a ria n s in Ju stin ia n s a rm ie s, Speculum 40, 294-322. To XpoviKÖ tou M o p tıo ç (1388): (YıroanpEiüJOEiç (1. (1. KoAovâpou), 'Enöoarı E köth,

A0ı)va Treager, P., (1905): D ie J ü ru k e n u n d K o n ja re n in M aked o n ie n , Zeitschrift für Ethnologie 37, 198-206. TpıavTa<puAAI6r|ç, X ., (1 98 4 ): H M ik p a o ıa m fı E K o rp a rc ia Kaı to H pepoA öyıov evöç

O ttM tou, E kööoeiç A ıoöıovrı, A 0 ı)v a -rıö w ıv a . T a d ili), n „ M o k e ö o v ik u i v I

A., (1975): M okcöoviköç Ayeıv, AnpooiEüpaîa

t t o u ö u iv ,

ri)ç E ıaıp tiaç

GtoaaAovİKrı.

TalyKoç A., I . , (1991): Keipevayıa touç ApfiavİTEÇ, E köooh tou auYypa<p£a, A0ı)va. Vakalopoulos, A., (1970): O rig in o f th e G re e k - N atron 1 20 4 -1 46 1 , Rutjers Universlty Press, New Brunswick, New Jersey. Vasiliev, A., A., (1937): The o p e n in g S ta g e o f th e A n g lo -S a x o n Im m ig ra tio n to B yza n tiu m in th e E leve n th -C en tu ry, Seminarium Kondakoviarum 9, 39-70.

Vasilev, A ., A ., (1937): lo ro p la rq ç B u( ovtivt) ç A u ro K p a ro p la ç 3 24 -1 4 53 , Töpoç A', E kööoeiç M ttepyoöi).

Vasmer, M ., (1941): D ie S la ve n in Grie ch e n la n d , Verlag der Akademie der Wisenschafterı. Vercovlc, S., J.t (1978): S ta tistisch e -E th n o g ra fısch e D a te n d e s S a n d s c h a k S eres, Mitgeth von fr Bradaiskaska, Pettermans Mitteilungen.

282 Vtyonis, S., Jr., (1971): The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minör and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, University of Califomia Press, Berkeley-Los Angeles-London. Wace, A., Thomson, B., (1914): The Nomads of the Balkans, Methuen and Co, London. VVeigand, D., (1924): Die Aromunen, Ethnografısche-Philologische Untersuchung, I Band, Leıpzig. VVeigand, D.. (1924): Ethnografie von Makedonien, Friedrich Brandstetter, Leipzig, AvaTÛtnooıç, lötpıa 1981. VVilkinson, H., R., (1951): Maps and politics, A review of the ethnographic cartography o f Macedonia, At the University Press, Liverpool. VVittek, P., (1952): Yazijioglu Ali on the Christian Turks of the Dobruja, Bulletin of the School of African Studies, Band 14/3, 639-668. VVolfart, U., (1970): Die Reisen van Evlia Celebi durch die Morea, Dissertation, München. OoApepduep, I.,

(1835): Hepi r/jç rarayaıyı)ç tuiv oppepıvuıv EAAı)vuıv,

METÖtppaap K. Pejpavoû, NEiptAp, 1984 OıAımTİSnç, A., (1906): H M okzöovIo , E k

tou

Tuıroypacptiou l"l. A. IİETpâKOU. Ev

A0ı)vaıç.

(Dumöönç, K.,

(1988): Oı eÇıoAapıopol tr\ç Mikpûç Aolaç kaı oı Kpumqxpıarıavol

tou TIövtou, E kööoeiç A(peıv KupıaKİöp, GcooaAovİKn XaAKiâırouAoç, A ., (1910): MaKeöovla, E övoAoyiki) Z totiotiki) tuiv BıAaeTİuv

OeaoaAovİKgç Kaı Movaorrjpiou, E k

tou

TuTroypaçcfou "NopiKpç", Ev AOpvaıç.

Xoırq>, A., (1872): 0 / ZAûfloı ev EAAûöı, Avaokeut) m v Oeuıpıuıv (PaApepûuep, METaq>pao6 efoa ottö E <t>. ZapPöAör), B evetİo , AvaTümoan BıpAıOTTUıAdou Nöıp Kapapla, A0ı)va 1988. XıSfpoyAou, n., (1984) : Oı 'EAApveç TlopöKOi Kaı n o /to rj touç pe Tgv ToupKİa, E kööoeiç ”TEAt0pov", A0ı)va. XoAtpaç, L, K., (1991): 0 ı EAAgveç ZAapöqxıivoı tijç MaKCöovlaç, E kööoeiç Pl)ooç, A0ı)va.

283 X p ü o a v 8oç,

M i ) tpotto Aİt i ] ç

TpaTitÇouvToç,

(1633):

E kkAijoIo

rqç

TpamÇoüvToç, (Avarûmooıç en io u Tcıâprou & ırtpırıou Töpou tou Apycfou llövıou). Ev AÖr'ıvaıç, TuTroypaıpdov E aıla M<upoÜKi)C. N., (1974): H MiKpaoıama) KaTaorpocpı) 1918-1923, E kööociç ETTiKaıpörnta,

T tıa p ın tKöoan, A6ı)va.

285

DİZİN Abazglar 220

Akköy: köy, Söke k. 107

Abuk: köy, Söke k. 107

Aksaray: kent 177-8

Abydos: kent 49

Aksaray kazası: 17 2,17 8

Ada: Karya kraliçesi, 30

Aksari bkz Akhisar

Adabal: köy, Niğde k. 174

Aksaz: köy, Biga k. 117

Adagide (Ligda): Ödemiş k. 99

Aksos bkz Hasanköy

Adalar (Pringiponisia) kazası 159,16 0

Akşehir (Philomelion): kent 53, 166

Adamantladis: Yunanlı yazar 136-8-9, 140

Akşehir kazası 165, 166

Adapazarı: kent 158

Aktaş: köy, Adapazarı k. 158

Adapazarı kazası 153, 156, 157

Aleksandros Papanastasiu: Yunanlı devet

Adatepe: köy, Çanakkale s. 118

adamı 70

Adramition bkz Edremit

Alabahçe: köy, Milas k. 113

Adranos bkz Orhaneli

Alacalar: köy 93

Afisya bkz Türkeli

Alaçatı: kasaba, Çeşme k. 90-1-7

Afşar: köy 186

Alaeddin Keykubat I: Selçuklu sultanı 59,

Aftoni: köy, Marmara Adası 124

141

Afyonkarahisar: kent 38, 52-4, 114

Alanlar 42, 189

Afyonkarahisar kazası 146

Alarihos: Got kralı 38

Afyonkarahisar sancağı 119, 12 0-1,145 ,150

Alaşehir (Philadelphia, Filadelfiya): kent 63,

Aginati veya Saginati bkz İkice

79, 90

Agirnas: köy. Kayseri k. 184

Alaşehir kazası 103, 104

Agrafa: Tesalya'da bölge 138

Aleksandridis: Yunanlı yazar 181

Agrelya: köy, Çeşme k. 97

Aleksios III: Trabzon imparatoru 212

Agritelis Zenon: Bafra piskoposu 200, 218

Aliağa Çiftliği: köy, Foça k. 94

Ağrı (Ararat) Dağı 45

Ali Nadir Paşa 87

Ahırlı bkz Karaburun

Aloni bkz Harmanlı

Akçapınar: köy, Orhaneli k. 141

Alp Arslan: Selçuklu sultanı 51

Akçeabat kazası 197, 207

Amasra (Amastris) 33, 208

Akçoğlu: Yunanlı yazar, 88

Amasya 22-9, 193

Akhalar 21

Amatuni: Ermeni aşiret reisi 47

Akhisar (Aksari, Thyateira): kent 100-5

Amicaredler 199, 220-1

Akhisar kazası 104

Amiruces Georgios 221

Akkoyunlular, Akkoyunlu Türkler 198, 219

Amisos bkz Samsun

286 Amyntas: Galat kralı 37

Ardıçpelit: köy, Adapazarı k. 158

Anagnostopulu: Yunanlı yazar 71

Areçu bkz Danca

Anahori (Anakire): köy, Karacabey k. 133

Argiropulos: Yunanlı yazar 148-9

Anaksagoria Skoli: İzmir'de Rum okulu 91

Argirupolis bkz Gümüşhane

Anaksos bkz Dila

Arıca: köy, Çeşme k. 97

Anaku (Anakdpi, Eneyi): köy, Nevşehir k.

Ariarathes I.: Kapadokya kralı 32

178

Ariarathes V.: Kapadokya kralı 32, 180

Anastasios II: Bizans imp. 39

Aristonikos: BergamalI asi 35

Anatolikon theması 41-2

Arkhelais bkz Erkilet

Andronikos Komnenos: Bizans imp. 195

Armeniakon theması 42

Androniki bkz Endürlük

Armutlu: köy, Gemlik k. 137

Andsevatsis: Ermeni aşiret reisi 47

Amavutköy (Arvanitohori): köy (İstanbul) 160

Ani: kent 45-7-8

Amavutlar 68 127

Anion: kent 47

Arnavutluk 127

Ankara: 22-4-6, 33, 148, 182, 193, 206

Arrianos: Eski Yunanlı tarihçi 198, 204, 220

Ankara Savaşı 150-3

Artake bkz Erdek

Ankara vilayeti 73, 164, 172-7, 225

Artaksata kent 45

Ano Horio bkz Yukarı Yapıcıköy

Artana Çayı 44

Ano Neohorion: köy, Şile k. 161

Arundell: Ingiliz gezgin 103

Antalya: kent 27-8, 43

Arvanitohori bkz Arnavutköy

Antalya sancağı 163-4

Arvanitohori: köy, Gemlik k. 137

Anthimidis: Yunanlı yazar 218

Arvanitohori bkz Yeniköy

Anthimos Karakallos: piskopos 76

Arzava Krallığı 22

Antigoni bkz Burgaz Adası

Astakos (İzmit'in ilk adı) 32-3

Antiokhos 31

Asur, Asurlular 26, 207, 210-5

Apollonia bkz Ulubat Gölü

Aşağı Demircili: köy, Urla k. 90

Apollonias: köy, Karacabey k. 132

Aşağıköy: köy, Bilecik k. 144

Apsiller 220

Aşağı Yapıcıköy (Kato Horio): köy, Erdek k.

Apulgharip: Tarsus Ermeni valisi 48

123

Araban: köy, Niğde k. 175

Aşağı Yenidağ: köy, Adapazan k. 158

Arap Çiftliği: köy, Foça k. 94

Aşot Bağrat: Ermeni kralı 47

Araplar 42-3, 44, 46-7-8-9, 51, 194, 211

Atça: kasaba, Çine k. 111

Arapsun ( Arabi sos, Gülşehir): kasaba 177

Atina bkz Pazar

Arapsun kazası 172

Atina: Yunanistan başkenti 23, 39, 48, 69,

Araş (Araksos) Irmağı 45

71, 140-8, 157, 166, 224

. Ardasa bkz Torul

Attalos III.: Bergama kralı 35

287 Attika 38

Bakır: köy, Kırkağaç k. 104

Avcılar: köy, Edremit k. 129

Balabanis G.: Yunanlı yazar 191, 201

Avrupa Birliği 223

Balat: kent

Aya Kiriaki bkz Kemeren

Balatçık ( Ortaklar):köy, Aydın k. 108

Aya Kiriaki: köy, Yalova k. 156

Balıkesir: kent 125

Aya Paraskevi bkz Çiftlik

Balıkesir kazası 121,125

Ayasuluğ veya Selçuk: köy, Kuşadası k. 98

Balıkesir sancağı 119, 120, 121, 122-5-6,

Ayazkent (Ayazmation): kasaba, Bergama k.

130

Balkanlar, Balkan (ilkeleri 21, 38, 68-9, 79,

Aydın: kent 108-9-10, 143-4

83, 126-8, 219

Aydın Emirliği 59, 63

Ballı (Madala, Meledos): köy, Niğde k. 176

Aydın kazası 75-8, 106, 107, 108-9

Balya: kent, Balıkesir k. 125

Aydın sancağı 105, 106

Bandırma (Panormos): kent 123-4

Aydın vilayeti 71-2, 75, 76-7-8, 83-6, 100,

Bandırma kazası 121, 124

111

Baıdanes: Ermeni asızadesi 46

Aydos (Olgasos) Dağı 33

Bargam: köy, Salihli kazası

Aynaz: köy, Karacabey k. 133

Barkan: Türk yazar 131-2

Aynoroz 203

Basileios Bulgaroktonos : Bizans imp. 44-7,

Ayos Basileios: Kilise Babası 32, 180

211

Ayos Haralambos: köy, Yalova k. 156

Başköy: köy, Bilecik k. 144

Ayos Konstantinos: Kapadokyalı aziz 43

Başköy (Bulgarati): köy, Karacabey k. 132-3

Ayos Konstantinos bkz Develi

Batı Roma İmparatorluğu 38

Ayvacık kazası 116,118

Batı Trakya 135

Ayvalık (Ayvali, Kidoniye): kent 92, 119

Bati bkz Turan

Ayvalık kazası 121-2,126, 128

Batum: kent 220

Azatçı: köy, Orhaneli k. 141

Bavyeralılar 38-9

Aziziye: köy, Aydın k. 108

Bayezit: OsmanlI padişahı 63, 79 Bayındır: kent 99 Bayındır kazası 82, 98, 99

Babek: Iranlı asilzade 45

Bayraklı: köy, İzmir k. 84

Babil 22

Bayramiç: kasaba 118

Bafra: kasaba 200, 210, 218

Bayramiç kazası 116

Bafra kazası 204, 212-3-4, 215, 217-9

Belgrad 23. 118, 193

Bag: köy 157

Bergama (Pergamos): kent 46, 63, 86 , 92-5-

Bağarası: köy. Söke k. 107

6 , 103, 143

Bağlar: köy, Bodrum k. 114

Bergama kazası 78, 82, 91, 92-9

288 Bergama Krallığı 32-5

Boranlar 198

Bermede (Permata, Gâvurköy): köy, Akşehir

Bori bkz Poyrazlı

k.166

Bornova: kasaba, İzmir k. 83

Bermion Dağı 24

Bosporos bkz Boğaziçi

Beyaz Asurlular 210-5

Boynak: köy, Karaburun k. 98

Beykoz kazası 159,161

Bozcaada (Tenedos) 118

Beyköy: köy, Üsküdar k. 160

Bozdoğan: kasaba 110

Beyşehir kazası 165,169

Bozdoğan kazası 110

Bıyıklı: köy, Söke k. 107

Bozkır kazası 165,16 9

Biga: kent 116-7

Bryonis: Yunanlı yazar 79

Biga kazası 116, 117

Brygler (Brigler), Brig Krallığı 23-4, 119

Bigadiç kazası 121, 125

Buca: kasaba, İzmir k. 83-4

Bilecik: kent 144

Buldan kazası 111

Bilecik kazası 142, 144

Bulgarati bkz Başköy:

Bilecik veya Ertuğrul sancağı 119, 120-1,

Bulgar Eksarhlığı 69

141, 142

Bulgarlar, Bulgaristan 44, 45-6, 54, 68 , 70-1-

Binbirkilise 178

7, 117, 128, 135, 224

Birinci Dünya Savaşı 86-9, 126. 134, 146,

BuFdur sancağı 163-4

155

Burgaz (Neohori): Mudanya k. 136

Birgi (Pirgion): köy, Ödemiş k. 99

Burgaz Adası (Antigoni) 160

Bithynia (Bithinya) 32-3,41-3-4, 53-4,63, 69,

Bursa: kent 43, 53, 129, 135-7-8-9, 140

119, 129, 130, 141, 153

Bursa kazası 130-1, 137, 140

Bizans İmparatorluğu, Bizans, BizanslIlar 30,

Bursa sancağı 119, 120-1, 129, 130-1-7,

38, 39, 41-2-5-6-7-8, 51, 52-4-5-6, 59, 60-3,

140, 154

79, 81, 115-9, 129, 131-2-3-5-7, 142-5-8,

Bursa vilayeti 71 -2,118, 119, 150

164 ,189, 195-5-6-9, 203-6, 212-3, 220-3

Büyükada (Pringipos) 160

Bodosakis-Atanasiadis: Bor kökenli Yunanlı

Büyük Bakkalköy 160

zengin 172, 183

Büyükdere (Psykhros Çayı) 222

Bodrum (Halikarnassos): kent, 22, 75, 114

Büyük Dereköy: köy, Kemer k. 129

Bodrum kazası 112, 113

Büyük Ermenistan 46-7-8, 211

Bogomilizm 201

Büyük İskender 29, 30-1-2, 143-7, 130-7-8,

Boğamaden: kasaba, Hamit k. 172-3

191-4, 204

Boğaziçi (Bosporos) 116

Büyük Kömürcü (Megalo Karvunohori): köy,

Boğazköy 22, 193

Çanakkale s. 118

Bor (Poros): kasaba 170-2

Büyük Menderes (Maiandros) Irmağı 54,

Bor kazası 172

105-8-9

289 Büyük Mordoğan ( Murdovani): köy,

Kara

burun k. 98

116-7 Çandarlı: kasaba, Bergama k. 92 Çankın bkz Gaggra Çarıklı (Çariki): köy. Nevşehir k. 176

Cahinitler 192, 199

Çarşamba (Thermiskyra) kent 210

Cambaz: köy, Karacabey k. 133

Çarşamba kazası 212, 219

Canik kazası bkz Samsun kazası

Çasur: kasaba. Bafra k. 218

Canik sancağı bkz Samsun sancağı

Çatalağıl (Konstantinati): köy, Karacabey k.

Celal: köy, Ürgüp k. 177

132

Celâleddin Rumî 55, 164

Çatalova: köy, Adapazarı k. 158

Cenevizliler 59

Çavuşoğlu: köy, Manisa k.100-2

Cengiz Han 212

Çeltek: köy, Aksaray k. 179

Cermenler 37-8

Çemişgezek 157

Cevizlik veya Maçka kazası 197, 202, 203,

Çemişkes loannes: Bizans imp. 157

215

Çengelköy: köy, Üsküdar k. 160

Cincltepe: köy, Kayseri k. 184

Çerkezler 192

Cuinet: 136

Çeşme (Krini): kent 90, 97

Culthrop: Ingiliz amirali 135

Çeşme kazası 78, 82-5, 96, 97 Çeşneyir: köy, Karacabey k. 133 Çınar: köy, Yalova k. 156

Çakılköy (Mihaniona): köy, Bandırma kazası

Çiftlik (Aya Paraskevi): köy, Urla k. 90

124

Çiğli: köy, İzmir k. 84

Çakmak: köy, Gönen k. 125

Çine: kasaba 110

Çakmalı: köy, Foça k. 94

Çine kazası 110

Çal kazası 111

Çingeneler 42, 189

Çamaklı: köy, Menemen k. 95

Çobanisya: köy, Manisa k. 102

Çamköy: köy, 93

Çobanköyler bkz Pistikohoria

Çamlıca: köy. Karacabey kazası

Çobanyatağı: köy, Adapazarı k. 158

Çamlık (Hıristiyançamlığı): köy, Kuşadası k.

Çolu: köy, Manisa k. 102.

Çuralanı: köy, Çeşme k. 97

Çamlıköy: köy 218

Çuru: köy, Kemer k. 129

Çamurya Arnavutları 127 Çanakkale: kent 51-3, 63, 126 Çanakkale Boğazı (Heliespontos) 29, 49

Danişmendliler 57

Çanakkale (Dardanel) kazası 116-7,118

Dansar: köy, Karacabey k. 133

Çanakkale (Dardanel) sancağı 71-2, 115,

Dardanel bkz Çanakkale

290 Danca (Rysion, Areçu). köy, Kartal k. 6 0 ,160

Doriar 23, 25, 115

Darşıyak (Taksiarkhis): köy, Kayseri k. 184

Dositheos' Kudüs patriği 208, 213

Dasmendron bkz Semendra

Drakunta bkz Doğanlar

Davit (Komnenos): Bizans prensi ve Trabzon

Drama: Yunanistan'da kent 136, 175

imp. 195

Driller 197-8, 204

Deiostratos: Galat kralı 36

Drin: kent 45

Delmisun bkz Dulmucun

Dulmucun (Telmisos, Delmisun): köy, Niğde

Demirci kazası 105

k.175

Demircik: köy, Aydın k. 108

Dumanlı bkz Santa

Demirciköy: köy, Biga k. 118

Dumlupınar 151

Demirtaş: köy, Bursa k. 138 Denizgiren: köy, Karaburun k. 98 Denizli (Laodikeia) kent 110

Euboia (Eğriboz) Adası 157

Denizli kazası 111

Edessa: Yunanistan'da kent 71-8, 119

Denizli sancağı 75-8, 111, 113

Edremit: kent 118, 128

Dereköy köy, Edremit k. 128

Edremit kazası 121, 126, 128

Dereköy: köy, Mudanya k. 136

Efes 98

Dereköy (Potamya): köy, Ürgüp k. 177

Efkere: köy, Kayseri k. 184

Derinkuyu (Malakopi, Meligop): Nevşehir k.

Eğin 157

178

Eğriköy: köy, Manisa k. 102

Develi (Everek, Ayos Konstantinos): kent,

Eğriliman: köy, Karaburun k. 98

185

Ekice: köy, Adapazarı k.

Develi (Everek) kazası 180, 185

Elekçi: köy, Gönen k. 125

Diavatis bkz Şahinburgaz

Elefterios Venizelos 71-9, 88 , 147, 157, 183,

Digenis Akritas: BizanslI halk kahramanı 194

192,217

Dikili: kasaba, Bergama k. 92-3

Eligmi bkz Kurşunlu

Dila (Anaksos): köy, Nevşehir k. 178

Elmalık: köy, Yalova k. 156

Dimetoka: Yunan Trakya'sında kent 135

Eminik: köy, Hamit k. 173

Dionysos tann 24

Endürlük (Androniki): köy, Kayseri k. 184

Doğanbey (Domatia, Dimaca): köy, Söke k.

Enehil bkz Eynelli

107

Eneyi bkz Anaku

Doğanlar (Drakunta): köy, Erdek k. 123

Enopi bkz Göztepe

Doğu Roma İmparatorluğu 41, 150, 164, 220

Epeoğlu-Bakalaki: Yunanlı yazar 227

Domaniç köyleri 59

Epir (Hepeiros): Yunanistan'da bölge, 108,

Domatia bkz Doğanbey

110, 126, 133, 168

Doranitler 199

Erbeyli: köy, Aydın k. 108

291 Erdek (Artake): kent 118. 123, 187

Fatsa (Fadisane): kent 212

Erdek kazası 121,122,123-4

Fatsa kazası 212, 219

Ereğli (Karadeniz Herakleia'sı): kent 28, 32-

Fenerli: köy, Edremit k. 129

3, 44, 189

Fenike alfabesi, 23, 25, 115

Ereğli kazası: Konya s. 165, 169, 170

Fertek (Üzümlü): kasaba, Niğde k. 175

Erenköy: kasaba, Çanakkale s. 118

Fethiye (Makri): kent 114

Erikli: köy, Gönen k. 125

Fethiye kazası 114

Erkilet (Arkhelais): köy. Kayseri k. 184

Fındıklı: köy 157

Ermeni Dağlan 59

Fırat Irmağı 157

Ermeniler 34, 4 2 -3 ,4 5 , 46-7-8-9, 53-4-6, 63-

Fırt: kent 125

9, 70, 115, 130-2-6-8, 156-7, 164-7, 171-7-8,

Filacık: köy, Karamürsel k. 155

183-5-9, 197-99, 200-1-6

Filadar (Palladari): köy, Gemlik k. 136

Ertuğrul (Gazı) 59, 61, 141-2

FiladelTıya bkz Alaşehir

Erythrai bkz İldir

Filistin 147

Erythraia Yarımadası bkz Urla Yarımadası

Filyo: köy, Manisa k.102

Erzincan: kent 157

Filomelion: bkz Akşehir

Erzurum: kent 200

Fkozi: köy 186

Eskice: köy, Adapazarı k.158

Flogita bkz Suvermez

Eski Menderes (Skamandros) Çayı 49

Florina: Yunanistan'da kent 71-8, 119

Eskişehir: kent 38, 54, 119, 139, 145-6-8

Foça (Phokaia, Fokea): kent

Eskişehir kazası 146

Foça kazası 78, 82-5, 94, 94

Espiasan bkz Halkapınar

Fransız İhtilali 68 , 167, 171, 190, 201, 219

Eşme kazası 103, 104

Frigler bkz Phrygler

Eşme: köy, İzmit k. 154

Frigya bkz Phrygia

Evaggeliki Skoli. İzmir'de Rum okulu 91 Evdokia: Trabzonlu prenses 212 Everek bkz Develi

Gagavuzlar 68

Evliya Çelebi 89, 96

Gaggra (Çankırı): Paflagonya’nın başkenti

Eynelli (Enehil): köy, Niğde k. 175

Ezine kazası 117, 118

Gagik Bağrat: Ermeni kralı 47 Galatia (Galatya), Galatlar (Galatyalılar) 334-Ö-6-7, 41-3

Fallmerayer: Alman tarihçi 195, 212

Galimi: köy, Marmara Adası 124

Faraşa: köy 174,18 6

Gavras'lar 56

Famakia 208

Gâvurköy: köy, Manisa k.102

Famakis: Pontuslu prens 208

Gâvurköy bkz Bermede

292 Gebze: kasaba 116

Gördes kazası 105

Gebze kazası 159,160

Görele kazası 197. 207

Gediz kazası 146,150

Görenköy: köy, Foça k. 94

Gelibolu (Kalipolis) 129

Göztepe (Enopi): köy, İzmir k. 84

Gelveri (Karvali, Güzelyurt): kasaba, Aksa

Granikos (Kocabaş) Çayı 29

ray k. 179

Gregorios Nazianzinos: Kilise Babası 32,

Gemlik (Kios): kent, 32-3, 44, 118, 129, 136

178, 180

Gemlik (Kios) kazası 130-1, 136

Gregorios Pahlavunis-Magistros: BizanslI

Gemlik Körfezi 135

düşünür 47-8

Germiyan Emirliği 59, 61

Grek Gotları 34-9, 119, 145

Germanos: Safranbolu papazı 182

Grevena: Yunanistan’da kent 175

Germanos Karavangelis: Samsun metropoli

Gülbahçe (Rodonas): kasaba. Urla k. 89, 90,

ti 200, 216-7-8

127, 134

Gerontas: köy, Söke k. 107

Gülşehir bkz Arapsun

Getler 42, 189

Gümüşhane (Argirupolis): kent 173, 209

Geyve: kent 64

Gümüşhane kazası 224

Geyve kazası 153, 156

Gümüşhane sancağı 193. 223-4

Gezi: köy, Kayseri k. 184

Gündoğan: köy. Gönen k. 125

Gıyaseddin Keyhüsrev I: Selçuklu sultanı 57

Günepsi: köy, Urla k. 90

Gimera: köy, Torul k 225

Gürcüler 34, 42, 192-9

Giresun (Kerasus): kent 208, 210

Gürcüstan 199

Giresun kazası 197, 207, 208-9

Güreş: köy, Edremit k. 129

Girit Adası 114. 123-4

Gizelyurt bkz Gelveri

Girit Türkleri 84 Göçe Delçef: Makedon milliyetçisi 128 Gonia bkz Ocaklar

Hacılar: köy, Manisa k.-102

Gordion: Frigya'nın başkenti, 24, 31

Hacıosman: köy, Yenişehir k. 143

Gordon (Kurduna, Kardona): köy, Niğde k.

Hacinikolis Hrisoyanis: İzmirli Rum zengin.

175

Gotlar 38-9, 43, 119, 145, 194-8

Haçlılar 53, 63

Gökağaç: köy, İzmir k. 84

Hadım kazası 16 5,16 9

Gökçeada (İmroz) 118

Halikarnassos bkz Bodrum

Gölcük (Limne): köy. Nevşehir k. 176

Halil Çandarlı 64

Gölde: köy. Kula k. 103

Halkapınar (Espiasan) kazası 165

Gönen: kasaba 125

Halki bkz Heybeliada

Gönen kazası 121,124, 125

Halkidon, Khalkedon bkz Kadıköy

293 Halys bkz Kızılırmak

Hopa kazası 221-2

Halvandere: köy, Aksaray k. 179

Horozköy: kasaba, Manisa k. 100-2

Hamidiye: köy, Manisa k. 102

Horum: kent 57

Hamidiye bkz Sarımsaklı

Horuda bkz Karacaova

Hamit kazası 172,173

Hrisantos Filipidis: Trabzon metropopoliti

Hamzabeyli: köy, Turgutlu k. 102

200-1

Hamurabi 22

Hrisostomos: Denizli metropoliti, 110

Haraklı bkz Ilhan

Hristodulos: Yunanistan Başpiskoposu 152

Harava: köy, Torul k. 225

Hudi bkz Saraçlıüstü

Harilaos Trikupis: Yunanlı devlet adamı 69

Hugo VVİnckler: Alman arkeolog, 22

Harmanlı (Aloni): köy, Paşallmant Adası 124

Hukliya: köy, Paşalimanı Adası 124

Harmandalı: köy, Manisa k. 102 Hartalimi bkz Kartal Hasanköy (Aksos veya Naksos): köy, Nev

İldir (Litri, Erythraia): köy, Çeşme k. 97

şehir k. 176

Ilgın: kasaba, 166

Haseki: köy, Karaburun k.98

Ilgın kazası 16 5,16 7

Hatti 22

Ilhan (Haraklı): köy, Erdek k. 123

Hattuşaş: Hititlerin başkenti, 24, 193

Irak 147

Hattuşil: Hitit kralı. 22

İsparta sancağı 163

Havari Andreas 204

Istafena bkz Reşadiye

Hayhurumlar 154. 156, 157, 164

Istanköy (Kos) Adası 123

Hazarlar 43

Istavri (Stavrin): köy, Torul k. 225

Hekim Adası (Kiliseli): Urla k. 91 Hellespontos bkz Çanakkale Boğazı Heptakomitler (Yediköylüler) 204

lason: Mitolji kahramanı 220

Hetumyan: Ermeni kral hanedanı

Iberya 199

Herakleia bkz Ereğli (Karadeniz)

Ibn Batuta: Arap gezgin 6 0 -4 ,7 9

I lerakleios: Bizans imparatoru 41

Ikarya (Ahikeıye) Adası 83-4

Herodotos: Eski Yunan tarihçisi 30

İkice (Aginati veya Sagimati): köy, Kara

Heybeliada (Halki) 160

cabey k. 132

Hıristiyançamlığı bkz Çamlık

Ikiköy veya Yeniköy: köy, İzmir k. 84

Hititler. Hitit Krallığı 21. 22-3-4, 31-3, 179,

Ikonion bkz Konya

180, 187-8.193 , 207, 210

İkinci Balkan Savaşı 127

HHler: 152

İkinci Dünya Savaşı 90, 135, 140

Hogus: köy 157

Ilhan (Haraklı): köy, Erdek k. 123

Homeros 24, 115

llosun bkz Küçükköy

294 llpiz (Leibision): kasaba 114

İzmit (Nikomedeia): kent 32-3, 43, 154

llyada 25, 115

İzmit kazası 153, 154

Imralı (Kalolimnos) Adası 137

İzmit sancağı 71-2, 153, 154-6

İmroz (Imbros) bkz Gökçeada

İznik (Nikaia): kent 43-4, 51-2-3, 60-1-4, 142

Inceköy: köy, Biga k. 118 İncesu: kent 185 İncesu kazası 180,185

Jön Türkler, Jön Türk İhtilali 69, 182

İnegöl kazası 142, 144, 145 Ingiltere, Ingilizler 89, 90, 134-5, 147 loannes Komnenos: Trabzon prensi 56

Kadıköy (Khalkedon, Halkidon): kasaba, Üs

lonia (lonya), lonlar 25, 27, 4 1 ,7 5 , 91

küdar k. 160

loannidis S.: Pontuslu Rum yazar 191-7, 214

Kadıköy: köy, Yalova k. 156

Iran 193, 212

Kadıköy: köy, Samsun k. 211-3-4

İranlIlar bkz Persler

Kafkasya, KafkasyalIlar 21-6, 187, 192-3,

İris bkz Yeşilırmak

201,21 7

Isaakios Komnenos: Trabzon prensi 56

Kaisareia bkz Kayseri

Isaakios Komnenos: Bizans imp. 199

Kalarga: köy, 93

Isaura: Isauria'nm başkenti 31

Kalasani: köy. Bursa k. 137

Isauria, Isaurlar (Isauryalılar) 32, 42-5, 164

Kaide (Karadeniz bölgesinde), Kaideliler 33,

İskender Bey 221

42, 54-6. 187-9. 192-8-9, 204, 214, 223

Iskenderköy: köy, Biga k. 117

Kalolimnos bkz Imralı

İstanbul Latin İmparatorluğu 115

Kamahinler 199

İstanbul (Ortodoks, Ekümenik) Patrikhanesi

Kamariolati bkz Kemeren

67-9, 80, 164, 171, 182-3

Kandıra kazası 153-6

İstanbul vilayeti 159

Kandilli: köy, Üsküdar k. 160

İtilaf Devletleri 86

Kapıdağı (Kyzikos) Yarımadası 122

İtalya, Italyanlar 38, 86

Kapıköy 198

lustinianus II: Bizans imp. 44, 205, 210, 220-

Kappadokia (Kapadokya), Kapadokya Dev

leti, Kapadoklar (Kapadokyalılar) 32-3-4-5-8-

İvrindi: kent 125

7,42-3-4-7-8-9, 5 4 ,1 6 4 -7 -8 -9 ,1 7 1 -2 -9 ,1 8 6

Izzeddin Keykavus: Selçuklu sultanı

1-2-3, 211-4-5

İzmir (Smimi, Smyma): kent 54, 63, 79, 80-

Karaağaç: köy, Edremit k. 129

3-4-5-6-9, 91-4, 144-9, 150-3, 166

Karaağaçlı: köy, Manisa k. 102

İzmir kazası 78, 82, 83, 84-5

Kargaydın: köy, Edremit k. 129

İzmir sancağı 75-8, 79, 82-3, 91-4-8-9

Karabesian theması 41-2

İzmir Yunan Konsolosluğu 86

Karaburun veya Ahırlı: köy, Karaburun k. Stı

295 Karaburun kazası 78, 82-5, 97

Kars: kent 45-8

Karacabey (Mihalıç): kent 131-2, 154

Karşıyaka (Kordelio): kasaba, İzmir k. 83-4

Karacabey (Mihalıç) kazası 130,131, 132-3

Karşıyaka (Peramos): köy, Babdırma k. 124

Karacaova (Horuda): köy, Karacabey k. 132

Kartaca 38

Karacaören: köy 185

Karvali bkz Gelveri

Karacasu kazası 111

Karystos: kent (Eğriboz Adası). 89, 91

Karacasu: köy, Aydın k. 108

Kasaba veya Turgutlu: kent 102

Karacaviran: köy, Hamit k. 173

Kasaba veya Turgutlu kazası 102

Karaçiftlik: köy, Manisa k. 102

Kasteli bkz Kestanelik

Karadağ: köy, Biga k. 118

Kastamonu Emirliği 212

Karadeniz bölgesi bkz Pontus

Kastamonu vilayeti 71-3

Karahisaridis Pavlos 181

Katalanlar 60

Karakoca (Kidya): köy, Karacabey k. 132

Katatopos bkz Ormanlık

Karapınar: köy, Aydın k. 108

Katholikos: piskopos 46

Karaman: kent 170

Katırtı: köy, Yalova k. 156

Karaman Emirliği 59, 63, 65, 67

Kato Panagya: köy, Çeşme k. köy 97

Karaman kazası 165, 169, 170

Kato Horio bkz Aşağı Yapıcıköy

Karamanlıca 166

Kato Neohorion: köy, Şile k. 161

Karamanlılar 65, 183

Kavlaktepe: köy, Niğde k. 175

Karamürsel: kent 155

Kavazitler 199

Karamürsel kazası 153, 155

Kavuklu: köy, Hamit k. 173

Karantina, köy, İzmir k. 84

Kayabaşı: köy, Niğde k. 173

Karaoğlanlı: köy, Manisa k. 102

Kayseri (Kaisareia): kent 144, 166-9, 171-2-

Karaosmanoğlu: toprak ağası 76

5, 180-3

Karapelit: köy, Adapazarı k. 158

Kayseri kazası 180,183, 214

Karapınar: köy, Aydın k. 108 Karapınar kazası 165 Kara Rüstem 63 Karatepe: köy, İzmit k. 154 Karesi Emirliği 59, 63 Karia (Karya), Karlar (Karyalılar) 22 - 3 - 4-6 . 30 .41-5, 75 Kartal (Harlalimi) köy 160 Kartal kazası 159, 160 Karplar 194 Karpuzpınan köy, Yenişehir k. 143

Kayseri sancağı 164, 171-2-5, 179, 180-1 Kaystros bkz Küçük Menderes Kelebos: köy, Kırkağaç k.104 Keleş: köy, Söke k. 107 Keltler 33 Kelkit: kent 223 Kelkit kazası 223-4 Kelkitler 223 Kemal Atatürk 70, 147-9, 150-3, 182, 206 Kemal Bey: Menemen kaymakamı 95 Kem er kasaba 129

296 Kemer kazası 129

Kinuria: Mora’da bir bölge 133

Kemeren (Kamariotati, Aya Kiriaki): köy, Ka

Kios bkz Gemlik

racabey k. 132

Kirazlı: köy, Adapazarı k. 158

Kemeryaylası: köy, Çeşme k. 97

Kirmasti bkz M.kemalpaşa

Kenatala: köy, Aksaray k. 179

Kirtatas: Yunanlı yazar 189

Kepsut: kent 125

Kitromilidis: Yunanlı araştırıcı 80

Kerasus bkz Giresun

Klapsaki: köy, Marmara Adası 124

Kermira: köy, Kayseri k. 184

Klostiler 206, 225

Keskin: kasaba 181

Kocapınar (Langada): köy, Erdek k. 123

Kestanelik (Kasteli): köy, Bandırma k. 124

Koçarlı: köy. Aydın k. 108

Kestanepınarı: köy, Adapazarı k. 158

Kokaryalı: köy, İzmir k. 84

Khalkidiki: Yunanistan'da bölge 203

Koklıca: kasaba, İzmir k. 83-4

Khalybler (Khalibler) 207, 210

Koldere: köy, Manisa k. 102

Khariena bkz Şiran

Kolicas: köy, Urla k. 90

Khionatis: BizanslI yazar 52

Kolkhlar 187, 192-8-9, 220-1

Kıbrıs 123

Komana: kent 57

Kılıç Arslan II: Selçuklu sultanı 56-7, 211

Komnenos: Trabzon imp. 221

Kılkış: Yunanistan’da kent, il merkezi 71-8,

Komnenos Hanedanı 199, 220

94, 119, 127-8, 157, 219

Komnenoslar 195

Kınalıada (Proti) 160

Konçes: köy, Karamürsel k. 155

Kırıklar: köy, 93

Konstantinati bkz Çatalağıl

Kırım Tatarları 77

Konya (Ikonion): kent 48, 54-6, 85, 164-7-8,

Kırçağaç: köy, Niğde k. 174

173

Kırkağaç (Nakrasa): kent 104

Konya kazası 165

Kırkağaç kazası 104

Konya sancağı 163, 164, 165-6-7,9

Kırkharman: köy, Yenişehir k. 143

Konya (Selçuklu) Devle# 59

Kızbeyli: köy, Menemen k. 95

Konya vilayeti 71-3, 163, 164, 172

Kızderbent: köy, Karamürsel k. 155

Konya Yunan Konsolosluğu 85, 165

Kızılırmak (Halys) 26-7, 34, 210

Konstans II: Bizans imp. 44

Kibotos: kent 133

Konstantin VI.: Bizans imp.

Kilismani: köy. Urla k. 90

Konstantin: Yunan kralı 148

Kidia bkz Karakoca

Konstantinati bkz Çatalağıl

Kilikia (Kilikya) 23, 48-9, 54, 172, 180-2, 211

Konstantin IV: Bizans imp 44

Kilyos: köy, Karacabey k. 133

Konstantin Kopronymos: Bizans imp. 47

Kimmerler 26, 31, 180-7, 193-4, 207-8, 210

Konstantinidis K.: Pontuslu Rum milliyetçi

Kinneir: Ingiliz gezgin 213

205,217

297 Kordelio bkz Karşıyaka

Küçük Bakkalköy 160

Korom (Kromni) 208, 223-4

Küçükköy (lloson): köy, Niğde k. 175

Kosova 127, 218

Küçükbahçe: köy, Karaburun k. 98

Kotyora bkz Ordu

Küçük Ermenistan 51-9

Koyun Adası (Kutati) 124

Küçük Kömürcü (Mikro Karvunohori): köy,

Köse Dağı Savaşı 59, 212

Çanakkale s. 118

Köşk: köy, Aydın k. 108

Küçük Menderes (Kaystros) Irmağı 7 9 ,9 8 -9

Köyceğiz kazası 112,114

Küçük Mordoğan (Mikro Murdoni): köy,

Kremasti bkz M.Kemalpaşa

Karaburun k. 98

Kricalia: köy, İzmir k. 84

Küp: köy 157

Krini bkz Çeşme

Küplü: köy, Bilecik k. 144

Kriptohıristiyanlar (Gizli Hıristiyanlar) 206,

Kürtler 34

222-4-5

Kütahya: kent 38, 54.119, 145

Kroisos: Lidya kralı, 26, 27

Kütahya kazası 146

Kromni bkz Korom

Kütahya sancağı 145,146-7

Ks. Stratigos: Yunanlı general 88

Kybele tanrıça 24

Ksenofon: Eski Yunanlı tarihçi 197-8, 204-7,

Kyklad Takımadaları 89

210, 220-3

Kyros II.: Pers kralı, 27

Kula: kasaba 103

Kythera (Çuha) Adası 90

Kula kazası 104

Kyzikos bkz Kapıdağı

Kumanlar 53 Kumsusağı: köy, Orhaneli k. 141 Kurakağa: köy 147

Lakonia: Mora'da bölge 168

Kurduna bkz Gordon

Lambron: kent 48

Kuri: köy, Yalova k. 156

Langada bkz Kocapınar

Kurşunlu (Eligmi): köy, Gemlik k. 136

Laodikeia bkz Denizli

Kurupınar: köy, Adapazarı k. 158

Lapseki (Lampsakos): kasaba 118

Kuşadası kazası 98

Lazistan sancağı bkz Rize sancağı

Kuşbeyli: köy, Foça k. 94

Lazlar 34, 42, 192-8-9, 202, 215, 220-1

Kuştul bkz Peristera

Lazya 195-9

Kutali bkz Koyun Adası

Latinler 49

Kuvuklia: köy, Karacabey k. 132

Leibision bkz llpiz

Kuyucak: köy, Bodrum k. 114

Lefke: köy, Bilecik k. 144

Kuzey Epir (Güney Arnavutluk) 127

Leontarius: Galyalı komutan 34

Kuzguncuk: kasaba, Üsküdar k. 160

Libera 198

Küçük Asya Araştırmalar Merkezi

Ligda bkz Adagide

298 Limni bkz Gölcük

Manisa kazası 101, 102

Litri bkz İldir

Manisa (Saruhan) sancağı 75-6-8, 99, 10C

Lucakio bkz Ulucak

1-3 4 -5

Lutarius: Galyalı komutan 34

Manişaizm, Manişaistler 55, 201

Lydia (Lidya), Lydler (Lidler, Lidyalılar) 22-4,

Manuel Komnenos: Bizans prensi 195

2 6 ,2 9 , 30-1-8,41-3, 75, 115

Maraş: kent 48-9

Lykandros kent 47

Marco Polo: Italyan gezgin 54

Lykaonia 41, 179

Marmara: köy, Marmara Adası 124

Lykia (Likya), Lykler (Likler, Likyalılar) 22-3-

Marmara Adaları 122-3

4-6-8, 30, 41

Marmara Denizi (Propontis) 187

Lysimakhos 32

Marmaris: kent 114 Marmaris kazası 112, 114 Mavrozomes’ler 57

Maçka (Maçuka) 199, 202-3-4-6

Medler 26, 27, 42, 187-9, 1 9 3 4 , 208, 210

Maçka kazası bkz Cevizlik kazası

Megali Idea 70, 167-9, 173-5, 181-2, 206

Madala bkz Ballı

Megalo Karvunohori bkz Büyük Kömürcü

Madenler köy, Milas k. 113

Mehmet II. OsmanlI padişahı 65-7, 195

Mahmut Adnî 64

Mehmet Bey 221

Maiandros bkz Büyük Menderes

Meledos bkz Ballı

Majör Kapadokya 172-9

Meli: köy, Karaburun k. 97

Makedonya: Yunanistan'da bölge 24, 68,

Melig Slavları 133

110-27, 189, 191, 200, 216

Meligop bkz Derinkuyu

Makedonlar, MakedonyalIlar 23-4, 29, 30-2-

Menemen: kent 86, 92-5-6, 143

3 4 , 35, 54, 68, 115, 127-8-9, 135, 180, 219

Menemen kazası 82, 94

Makedon Hanedanı (Bizans) 52, 211

Mentahora: köy. Kula k. 103

Makhelonlar 220

Menteşe: köy. Urla k. 90-

Makri bkz Fethiye

Menteşe Emirliği 59

Makronlar 204

Menteşe sancağı 75-8

Malköy: köy, Kartal k. 160

Mersinli: köy, İzmir k. 84

Malakopi bkz Derinkuyu

Metaksas: Yunanlı devlet adamı 127

Malazgirt (Mancikert) Savaşı 48, 51-5, 194,

Mevleviler 55, 164

211

Midas: Brig kralı, 24

Mamsa: köy 157

Midilli Adası 9 2 -3 4 , 103, 126-7-8, 150-3

Manastır: köy, Karaburun k. 98

Mihalıç bkz Karacabey

Mani: Mora'da bölge 8 3 4 , 103, 130-2-3

Mihaliçion: köy, İzmit k. 154

Manisa: kent 101-2

Mihanıoııa bkz Çakılköy

299 Mikael II: Bizans imp. 42

Mürselli: köy, Aydın k. 108

Mikael Palaiologos: Bizans imp. 54

Mütevelli: köy, Manisa k.102

Miksobarbarlar 64

Mykonos (Mikene) Adası 124

Milas: kent 114

Myriokephalon: kent 53

Milas kazası 113

Mysia (Misya), Mysler 35, 115-9, 130

Miletos, Miletoslular 75, 187 Milioris: Yunanlı yazar 89, 91 Misli (Misti): köy, Nevşehir k. 173-6-8

Nakharar Oşin 48

Misya, Misler bkz Mysia, Mysler

Nakrasa bkz Kırkağaç

Mithradates I: Pontus kralı 33, 189, 191-4,

Naksos Adası 91

210

Napolöon: 152

Mithradates VI: Pontus kralı 35-6, 189, 191 -

Narlı: köy, Çanakkale s. 118

4, 208, 210

Narlı: köy, Erdek k. 123

Mithradates Hanedanı 210

Narlıtepe: köy, İzmir k. 84

Mısır 147

Nasr: IranlI asilzade 45

Mısırlılar 22, 42, 189

Nazilli: kent 111

Moğollar 59, 63, 129

Nazilli kazası 106,110

Molu: köy. Kayseri k. 184

Neohori bkz Burgaz

Monofizit Ermeniler 164, 170

Neohori: köy, İzmit k. 154

Monofisizm. Monofizitler 48. 55. 68-9, 156,

Nepzendağ 217

201

Nevşehir (Neapolis): kent 172-5-6-7

Mora veya Peloponnesos: Yunanistan'da

Nevşehir kazası 176, 177

bölge 76, 83-4, 100-8, 126-8, 133-8

Nif (Nymphaion): köy, İzmir k. 83-4

Mossinoikler 207

Niğde: kent 173-4-5-6, 215

Mudanya: kent 134-5-7

Niğde kazası 172, 173

Mudanya kazası 130-1,134, 135

Niğde sancağı 16 3,17 0, 171-2-6-7-8-9

Muğla: kent 114

Nikaia bkz İznik

Muğla kazası: 112,114

Nikaia (İznik) Bizans İmparatorluğu 59

Muhteşem Süleyman 64

Nikephoras Gregoras: BizanslI yazar, 64

Muradiye: köy,

Nikephoros Phokas: Bizans imp. 48, 131,

Murat I: OsmanlI padişahı 63

203

Murşil I.: Hitit kralı, 22

Nikomedeia bkz İzmit

Musaga: köy 157

Nikomedes: Bithinya kralı 32-3-4

Mustafakemalpaşa (Kremasti, Kirmasti) ka

Nikomedes IV: Bithinya kralı 36

zası 13 0,14 0, 141

Nohutalanı: köy, Çeşme k. 97

Mutalaski bkz Talaş

Normandiyalılar 49

300 Obsikius theması 41-2

Paktolos bkz Şart Çayı

Ocaklar (Gonia): köy. Erdek k. 123

Paladan bkz Filadar

Of kazası 221-2

Palatya bkz Saraylı

Ofis Çayı bkz Solaklı Çayı

Pamphylia (Pamfilya) 30, 41

Oinoe bkz Ünye

Pano Demircili bkz Yukarı Demircili

Olgasos bkz Aydos Oağı

Panormos bkz Bandırma

Onasis Sokratis: Talaş kökenli Rum zengin

Panpontus Kongresi 217

184

Panteikhion bkz Pendik

Onikiadalar 108-14

Papa Ettim 181-2

Ortaca: köy, Uda k. 90

Papamihalopulos: Yunanlı gezgin 192, 214

Orta Kaide. Orlakaldeliler 199, 221-3

Papaskala: köy, İzmir k. 84

Ordu (Kotyora): kent 207-9, 210

Papazlı: köy, Çanakkale s. 118

Ordu kazası 197, 207, 209

Papazlı: köy, Manisa k. 102

Orhan (Gazi) 65, 129, 133-7

Paphlagonia (Paflagonya), Paflagonlar 33,

Orhaneli (Adranos): kasaba 141

210, 227

Orhaneli kazası 130, 140, 141

Paralı: köy, Adapazarı k. 158

Oriov Olayları 76

Paraskevopulos: Yunanlı general 88

Ormanlık (Katatopos): köy. Erdek k. 124

Paros Adası 91

Ortaköy: köy 157

Parsi: köy, İzmir k. 84

Ortodoks Ermeniler 156

Parti: köy, Torul k. 225

Osman (Gazi) 61

Pasinsu (Phasis Çayı) 220

Osmanlı (Otoman) İmparatorluğu, Osmanlı

Paşaköy 160

Devleti 59, 61, 63, 64, 67, 68-9, 70-1-5-6-7,

Paşalimanı: köy, Paşalimanı Adası 124

82-6, 126, 131-4-5-9, 141, 153, 169, 170-1,

Paşabahçe: köy, Üsküdar k. 160

180-1-2-9, 197-9, 201-8, 215, 221-2-3

Patra: Mora'da kent 131, 203

Otkaya: köy 217-8

Paphlagonia (Paflagonya): 29

Otton: Yunan kralı 38-9

Paulusçu Ermeniler 211 Paulusçuluk, Paulusçular 42, 55, 189, 201, 211

ödemiş: kent 99

Pazar (Atina) kazası 221-2

ödemiş kazası 98, 99

Peladati bkz Subaşı

Ömer Asan: Karadenizli Türk yazar 222

Peltas: köy, Bilecik k. 144

ören: köy. Yenişehir k,

Pendik (Panteikhion, Pantihion): kent 116, 160 Peramos bkz Karşıyaka

Paflagonya bkz Paphlagonia

Perdikas: B. İskender'in generali 27, 31-2,

301 180

Potami: köy, Torul k. 225

Pergamos bkz Bergama

Potamya bkz Dereköy

Peristera (Kuştul) Ayos Georgios Manastırı

Pouqueville: Fransız gezgin 76

203

Poyrazlı (Bori): köy, Paşalimanı Adası 124

Permata bkz Bermede

Pringipos bkz Büyükada

Persler, İra n lIla r 26, 27-8 -9 , 3 1 -3 -4 -8 , 45-6,

Primikiri: köy, Karacabey k. 132

115, 129, 180-7-8, 194-8, 208, 210

Proastio: köy, Marmara Adası 124

Phasis Çayı bkz Pasinsu

Prokopi bkz Ürgüp

Philaretos Brahamios: Maraş Ermeni valisi

Prokopios: BizanslI tarihçi 189, 199. 204,

211 , 220

Philippikos: Bizans imp 46

Propontis bkz Marmara Denizi

Philomelion (Filomelion) bkz Akşehir

Proti bkz Kınalıada

Philostratos: Romalı yazar 189, 191

Psirukis: Yunanlı tarihçi 70, 146-8

Phokaia bkz Foça

Psykhros Çayı bkz Büyükdere

Phrygler (Frigler), Phrygia (Frigya), Frig Kral

Pursa bkz Bursa

lığı 23, 24, 25, 26, 31-2-3-4-8-9, 41-2-3, 534, 119, 129, 145, 179, 180-7, 193, 207, 210 Piçirli: köy, Salihli k 103

Reisdere: köy, Çeşme k. 97

Pirgi: köy, Çeşme k. 97

Reşadiye (Istefana, Stefana): köy, Kayseri k.

Pirgion bkz Birgi

184

Pisidia (Pisidya), Pisidyalılar 26, 30-1,41

Rize (Rizus, Rizunda): kent 195, 220

Pistikohoria (Çobanköyler) 132-3

Rize veya Lazistan sancağı 193, 220, 221

Pliziotis: Yunanlı yazar 143

Rize kazası 221

Platianos (Bladiyanos): köy, Bursa k. 157

Roda bkz Narlı

Polonya 23

Rodos Adası 23, 108-14-23

Pompeius: Romalı komutan 204

Rodonas bkz Gülbahçe

Pontus, Karadeniz bölgesi, Pontus Devleti,

Romalılar, Roma İmparatorluğu 31-2-3-4, 35,

Pontuslular 21-2-3-7-8-9, 33, 42-7, 182-3,

37, 38-9, 41-2, 54, 115, 129, 189, 194, 210,

187, 188-9, 190-1-2-3-4-5-6-7-8-9, 201-4-5-

223

7-8, 210-1-2-56-7-8

Romanya 205

Pontus Bizans İmparatorluğu 56

Rumeli: Yunanistan’da bölge 110,136

Pontuslu Ermeniler 190

Rumenler 70

Pontuslu Rumlar 190

Ruslar, Rusya 21-3, 2 0 1 -5 6 , 217

Pontuslu Türkler 190, 215, 222

Rysion bkz Danca

Pontus vilayetleri 187

]Safran: köy, Yalova k. 156

Poros bkz Bor

Safranbolu: kent 182

302 Sahancı: köy, Bergama k. 93

Seferihisar kazası 82, 89, 91

Sahip: köy, Karaburun k. 98

Şehir: köy, 218

Sakarya (Saggarios) Irmağı 64, 147, 158

Selanik 71-8, 119, 128, 157

Sakarya Seferi 147

Selanik Yunan Konsolosluğu 169

Sakız (Khios) Adası 8 3 4 , 90-4, 123-26-27,

Selçuk bkz Ayasuluğ

144, 150-3

Selçuklu Türkleri, Selçuklular 51, 52-4-5-9,

Salihli: kent 103

141-2, 164-7, 194, 211-3

Salihli kazası 102, 103

Selefkos Krallığı (Devleti) 32-4-6, 180

Salman: köy, Kraburun k. 98

Selinas: piskopos 39

Samsun (Amisos): kent, 28, 33, 175, 187-9,

Semadirek Adası 118

200, 210-2-3-4-5-6

Semendra (Dasmendron): köy, Niğde k. 174-

Samsun Emirliği 212-9

Samsun veya Canik kazası 202, 212-3-7-9

Sendel: köy 93

Samsun veya Canik sancağı 193, 210, 212-

Serbohoria (Sırp köyleri) 53

Seydiköy (Imerion): kasaba, İzmir k. 83-4

Samos (Sisam) Adası 90, 108, 166,

Sereköy: köy, Menemen k. 95

Sanniler 192, 204, 211

Serez: Yunanistan’da kent, il merkezi 71-8,

Santa (Dumanlı), Santalılar 204-5-6

119

Sapanca: köy, Adapazarı k. 158

Sığıköy: köy, Mudanya k. 134-6

Saraçlıüstü (Hudi): köy, 157

Sığırman (Siriyani) köy. Karacabey k. 132

Saraybosna 218

Sındırgı kazası 121, 125

Sarayköy kazası 111

Sırplar 53, 70

Saraylı (Palatya): köy, Marmara Adası 124

Sivas (Sebasteia): kent 47

Sarazenler 42, 189

Sivas vilayeti 71-3, 189, 225

Sardes: Lidya başkenti 26-9

SivaslI: köy 218

Sandoğan: köy, Adapazarı k. 158

Silata bkz Zile

Sarı köy: köy, Gönen k. 125

Sille: kasaba 85, 168

Sarımsaklı (Hamidiye): köy. Kayseri k. 184

Simav kazası 146, 150

Santa (Dumanlı) 215

Sinasun: kasaba 176-7

Sansu: köy. Yenişehir k. 142

Sinop: kent, 28. 33, 187-9, 212-5

Sarpıncık: köy, Karaburun k. 98

Sinop Emirliği 212-9

Şart (Paktolos) Çayı 26

Sipahiler 67

Saruhan sancağı bkz Manisa sancağı 75

Sirzu: köy 157

Saruhan Emirliği 59, 63

Siriyani bkz Sığırman

Sazak: köy, Karaburun k. 98

Sittas: BizanslI komutan 223

Sazlı: köy 157

Sivrihisar, köy. Aksaray k. 179

303 Skala: köy, Urla k.90

Süryaniler 41-2-5. 164

Skala Mordoğan: köy, Karaburun k. 98

Şahinburgaz (Diavatis): köy, Bandırma k.124

Skala Nuova: köy, Kuşadası k. 98

Şakköy: köy. Bergama k. 93

Skaliris: Yunanlı yazar 192

Şile: kasaba 161

Skamandros bkz Eski Menderes

Şile kazası 161

Skamniyes: köy, Bandırma k. 124

Şiran (Khariena) kazası 224

Skolarioslar 199, 220

Şişmanoğlu loannis: Dulmucun kökenli Yu

Skopya: köy, Paşalimanı Adası 124

nanlı zengin

Slavlar 43, 44, 53, 131-3,203

Şuppiluliuma: Hitit kralı, 22

Soğucak: köy, Foça k. 94 Solaklı (Ofis) Çayı 198, 222 Solomonidis: Yunanlı yazar 143

Tablusun bkz Tolusun

Solon 22

Taceddin Çelebi: Türkmen emiri 212

Soma: kasaba 104

Tahtalı: köy, Karacabey k. 133

Soma kazası 104

Talk: kent 47

Sotiriadis: Yunanlı yazar 71

Taksiarkhis bkz Darşıyak

Sotiriu Dido. Yunanlı kadın yazar 85, 108

Talaş (Mutalaski): kasaba, Kayseri k. 183-4

Söğüt: kasaba 59, 141

Tamara: BizanslI prenses 195, 220

Söğüt kazası 142, 144

Tanzimat 68-9, 76-9, 80, 171, 190, 214

Söğüt: köy, Urla k. 90

Tarsus: kent 48

Söke: kent 106-7

Taşoz Adası 118

Söke kazası 106, 107

Tatar: köy, Salihli k. 103

Stais: Yunan Harbiye Bakanı 149

Tatarlar 54, 77

Stamatis: Aydın Rum hakimi 109

Tayigetos Dağı (Mora'da) 133

Stavrin b kz Reşadiye

Tçamandos: kent 48

Strabon: Antikçağ coğrafyacısı 29, 204, 227

Tçaniler 42, 192-8, 204, 211, 223

Subaşı (Peladati veya Apeladati): köy, Kara

Teferike 211

cabey k. 132

Teke: köy, Karaburun k. 98

Subatağı: köy, Adapazarı k. 158

Tektasog 34

Sulucaova. köy, Niğde k. 175

Telmisos bkz Dulmucun

Suriye, Suriyeliler 23, 44, 45, 54

Tenedos bkz Bozcaada

Susurluk: köy, Bursa k. 138

Teney bkz Yeşilburç

Suvermez (Flogita): köy, Nevşehir k. 178

Tepeboz: köy, Karaburun k. 98

Sümela Meryemana Manastırı 203, 225

Tepecik: köy. Bursa k. 137

Sürmene: kasaba 198-9

Tepecik: köy, Salihli k. 103

Sürmene kazası 198-9, 202

Tepeköy (Herakleion): köy, 155

304 Tesalya: Yunanistan'da bölge 126, 138

Trakya. 115-7-8, 132-3-4-5-6-7, 149

Theodosios III: Bizans imp. 39

Triglia bkz Tırilye

Theophanes BizanslI yazar 44

Tripolis: Mora'da kent 127

Theophilos: Bizans imp. 45

Tripolis bkz Tirebolu

Thermiskyra bkz Çarşamba

Trohos bkz Tırhan

Thomas Slavos: BizanslI asi 39. 42, 119, 189

Trokmius 34

Thraklar 23-4, 31-2-3, 43, 115-9, 129, 193

Truva Savaşı 25, 115

Thyateira bkz Akhisar

Turan (Bati): köy, Erdek k. 123

Tırhan (Trohos): köy. Nevşehir k 176

Turgutlu bkz Kasaba

Tıbarenler 207-8, 210

Turko- Romenler 55

Timurlenk 63, 79, 83, 129

Tutankhamon: Mısır firavunu, 22

Tinos Adası 90

Tuzla: köy, Kartal k. 160

Tire: kent 99

Türk Arnavutları 76, 127

Tire kazası 98, 99

Türk BizanslIları 64

Tirebolu (Tripolis): kent 207

Türk Emirlikleri 59

Tirebolu kazası 207, 208-9

Türkeli (Afisya, Avşa) Adası 124

Tırilye (Triglia): kasaba, 134-5

Türkmenler 54-5, 79, 205, 219

Tolistovogius 34

Türk Ortodoks Kilisesi 181-2-3

Tolos kazası 111

Türk Ortodoks Patrikhanesi 182

Tolos. köy, Urla k. 90

Tylis Galat Krallığı 34

Tolusun (Tablusun): köy, Kayseri k 184 Tomarca: köy, İzmir k. 84 Topal Osman 181

Ulahlar 68, 175

Toros Dağları: 172-5

Ulubat (Apollonia, Apolyoni) Gölü 131-2

Torul veya Ardasa: kent 223-4

Uluağaç. köy. Niğde k. 173

Torul veya Ardasa kazası 224

Ulucak (Lucakio): köy, İzmir k. 84

Trabzon: kent 28, 33, 46, 51-6, 189, 194-7-8-

Umurcuk: köy 218

9, 200-1-2-4-7, 217, 220-1-2

Umurlu: köy. Aydın k. 108

Trabzon Dershanesi: Trabzon Rum okulu,

Urla: kent 89, 91, 134

191, 205-6

Urla kazası 85. 89, 90

Trabzon İmparatorluğu 195, 204, 219, 220

Urla (Erythraia) Yarımadası 89, 91

Trabzon kazası 197, 198, 202, 215

Uşak : kent 152

Trabzon sancağı 193, 194-7-9, 203-7

Uşak kazası 150

Trabzon vilayeti 71-2, 189, 190, 192, 193, 204-5-6, 215-7, 225 Trabzon Yunan Konsolosluğu 202

Ünye (Oinoe): kent 210-2

305 Ünye kazası 219

Yediköylü Santa (Dumanlı) 204

Ürgüp (Prokopi): kent 176

Yeni Foça (Nea Phokaia): kasaba 94

Ürgüp kazası 172,17 6

Yeni Hititler, Yeni Hitit Krallığı 23, 25, 180

Üsküdar (Skutari, Hrisupolis): kasaba 160

Yeniköy (Arvanitohori): köy,

Üsküdar kazası 159

Yeniköy (Neohorio): köy, Söke k. 107

Üsküdar sancağı 71-2, 159, 161

Yeniliman: köy, Karaburun k. 98

Üzümlü bkz Fertek

Yenipazar köy, Aydın k. 108 Yenişehir: kent 143-4, Yenişehir kazası 142

Vakfıkebir kazası 197, 207

Yenişehir: köy, Çanakkale s. 118

Valaahlar 175

Yeşilburç (Teney, Tiyana, Eneyi): köy, Niğde

Valerianus: Roma imp. 194

k. 175

Van: kent 200-1

Yeşilırmak (İris) 210

Van Ermeni Cumhuriyeti 201

Yoakim III: İstanbul patriği 69

Van Gölü 201

Yozgat 181

Vandallar 39, 42, 189

Yugoslavya 119

Varenu köy, Torul k. 225

Yukarı Yapıcıköy (Ano Horio): köy, Erdek k.

Vardanes: Ermeni asilzade 46

123

Vardan Mamikonyan: Ermeni lider 46

Yukarı Demircili: köy, Uda k. 90

Vasilikos: Yunanlı yazar 147, 150

Yukarı Ovacık: köy, Hamit k. 173

Vaspurakan Senaherim: Ermeni kralı 47

Yukarı Yenidağ: köy, Adapazarı k. 158

Vazelon Ayos Ioannes Manastın 203

Yunan İhtilali 140

Veletler: köy, Mudanya k. 136

Yunanistan 38, 76, 46-7, 68, 70, 126-7, 206,

Veria (Karafere): Yunanistan’da kent 152

222

Visigotlar 38. 119

Yüksekköy: köy, Manisa k. 102

Vryonis S. Jr: Yunanalı yazar 39

Yürük Türkleri 141-2

Wiliam of Rubruque: Ingiliz gezgin 54

Zeytinli: köy, Edremit k. 129 Yağcılar: köy, Uda k. 90

Zile (Silata): köy, Nevşehir k. 178, 185

Yahudiler 31-8, 43, 63-8, 152

Zipoites: Bithinya kralı 32-4, 129

Yakaköy: köy, İzmir k. 84

Zydreitler 220

Yalova: kent 156 Yalova kazası 153,155 Yaşlıgeçit: köy, Adapazarı k. 158 Yece: köy, Bandırma k. 124

BELGE YAYINLARI BELGE INTERNATIONAL PUBUSHING HOUSE

belge yayÄ±nlan

M A R E N O S TR U M

M ARENOSTRUM • M İTOS Acı Limonlar / Lawrence D ıırre ll ............................................. Ağanın Çocukları-Adalardan Bodrum'a / Yarmiş Manglis... A ğn Dağına Yolculuk / Mustafa B ilgili ..................................... Andonia /Küçük Asya'dan G öç / Ertuğrul Aladağ................ Anti-Semitizm-Yahudi Düşmanlığı T a r ih i/ Eva Groepler.... Aratta - Kutsal Yasalar Ülkesi / Artak Movsisyan .................. Arnavut Vasil / Mirivilis ................................................................ Aşkale Yolcuları/Varlık Vergisi Ve Kamplar / Rıdvan. Akar. Aşkım R o d n a / Bir Pomak Öyküsü / Ertuğrul Aladağ.......... Baykuşun Günü / Leonardo Sciascia ...................................... Bemadette'in Ezgisi / Franz W erfel .......................................... Beyaz Dağdan Bakınca Çerkeş Öyküleri / Osman Bleda.... 1908:Birlikte Yürüyebilseydik/ Ertuğrul Aladağ ................... Bir Taşra Savcısının Günlüğü / Tevfik El Hakim .................... Bir Yerde Bir Gül A ğ la r / Emine Erdem ................................... Bizim Avlu / Maria Yordanidu .................................................... Bom ba Nurettin / S tatis Ç irkas ................................................ Buyruk /Beloyannis'in Öyküsü / Dido Sotiriyu..................... Çılgın Kuşlar Gibi / M aria Yordanidu ........................................ Çilosman / Baran Fundermann ................................................ Çoğunluk Aydınlarında Irkçılık /Y e ld a ..................................... Defteri Amalim / Bedirxan - M. Uzun ........................................ Deniz'i Beklerken / Doğan Akhanlı........................................... Ege Hikayeleri / llias Venezis..................................................... Eski Tüfekler / Menis Kumandareas .......................................... Ezop’un Öyküsü / Themas Rodantis-Fibas Asteris...............

Fedailer / Avetis Ahoranyan ...................................................... Feleğin Çemberinde / Maria Yordanidu............................... Gavur Elo / Baran Futıderm ann ............................................. Geleneksel Pontus Halk Tiyatrosu / H . Samuilidis............. Gelincik Tarlası / Doğan Akhanh............................................. Girit'te Bir Şehrin Hikayesi / Prevaleıkis................................. Gidi Din Taşıyanlar / Yorgo Andreadis................................ Gracchus Kardeşler / Plutharkos............................................. Günlerin Kitabı / Taha Hüseyin ............................................... Hacı Manuil / Beykoz'da Neler Oldu / T. Kastanakis......... H ayduk'lar/ Panait İstrati.......................................................... Hegnar Çeşm esi / Mıgırdıç Arm en ......................................... H em şin Gizemi / Levon Haçikyan .......................................... İbrahim ve Harran Gizemi / Müslüm Yücel........................ İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler / Eva Groepler... İstanbul'da ve Diyarbakır'da Azalırken / Yelda.................... İstanbul'un S on Sürgünleri / Hülya Dem ir - Rıdvan Akar.. İzak / Panait İstrati....................................................................... Kalderon Ailesi / Moris Karako ................................................ Kani-Veran / Dün, Larnaka'da / Pertev Raşid.................... Kapıyı Kimler Çalıyor / Kirkor Ceyhan .................................. Kapıdag Yarımadası ve Adalar / Reşit M. Ertüzün (O.Y.).. Kıyamet Günü Yargıçlan / Doğan Akhanh ........................... Kudüs G üncesi/ Sahar Khalifa ................................................. Kullar ve Efendiler / Theodor Kailifatides.............................. Kuşaklar yada Ayvalık Yaşantısı / Ahmet Yorulmaz(G.Y.) Kürt Edebiyatına Giriş / Mehm ed Uzun ................................ Loksandra / Maria Yordanidu ................................................. Maria / G öç Acısı / Ertuğrul Aladağ...................................... Moskof Selim / G. Vizyinos...................................................... Musa Dağ'da 40 Gün / Franz Werfel.................................... Nar Çiçekleri / Mehmed Uzun ................................................. N eden Kardeşim Hüsnü / Yorgo Andreadis ....................... Pontos Halk Tiyatrosu / Samuilides...................................... Pontos Kültürü / Öm er Asan ................................................... SavaşınÇocuklan / Ahm et Yorulmaz.................................... Sekene / Ertuğrul Aladağ .......................................................... Sen Gavur musun? / Feryal Kaya ........................................... Siyabend ile Xece / Hüseyin Erdem ...................................... Şamil / Elveda Kafkas D a ğ la n / Elizbar Ubileva.................

Şeker Kaynana / Girit Masalları / Maria Amariotu. Tam am a/Pontus'un Yitik K ız ı/ Y. Andreadis.____ Tanrı Nil Kıyısında Öldü / Naval A l Saadavi............. Tem el G a r ip /T o d o r o n / Yorgo Andreadis............. T o lik a / Al Beni B acık am / Yorgo Andreadis.......... Yitik Kentin Kırk Yılı / Kozmas Politis........................ Yitik Bir Aşkın Gölgesinde / Mehmed Uzun ............. Zor Z am an lar/ Cemalettin Aykın ................................

ÖYKÜ * ROM AN * ANLATI Albatroslar / Birol Keskin .................................................. Büyük Dağda Küçük Köy / Orhan Çelik....................... Çocuklarıma Mektuplar / A. Gramsci............................ Çözülme / A. Kadir Konuk............................................... Dağın Öte Yüzü / A.Kadir Konuk ................................... Dersim Tertelesi / H aydar Işık.......................................... Dersimli Memik Ağa / Haydar Işık.................................. Duran Zaman / Ayfer Coşkun.......................................... Eylül Şifresi -Roman / Hüseyin Şimşek......................... Gözlerini Değiştirsinler Çocukların / A.Cöşkun .......... Kamber Ateş Nasılsın? / Cezaevi Öyküleri.................. Karanlıkta Bir İşık - Artvin Romanı / Attüa Duman.... Korkum Gölgem Gibi / Şükrü Gülmüş......................... Koyabilmek Adını / H alil Genç....................................... Kurukafa / A. Kadir Konuk ............................................. Kurt Ağzında Kuzu / Sait Efe........................................... Lavrion Öyküleri / Ahm et Sefa...................................... Nizamiye Kapısında / Sacide Çekmeci........................ Oğlumun Güncesinden Öyküler / Ahmet Sefa ........... S a ğ ırta ş/ Orhan Çelik ....................................................... Sarı Tipi / A. Kadir Konuk ............................................... Su Uyur İnsan Kaçar / A. Kadir Konuk ........................ Şervan / Haşan Bildirici................................................... Van Gölü'nde Yılanlı Bir Günün E sr a n / H . Bildirici. Yirmi Kuşaklık Sevgi / Sait Efe.......................................

ŞİİR • POETİKA Anarkaos / Sinan Oza............................................................................... Ardından / İbrahim Karaca ...................................................................... Belirsizlikler Mevsimi / Alaattin Badır................................................... Bir Sevda Yokuşuydunuz / Ayten Uyan............................................... Çağrı / Soysal Ekinci.................................................................................. Dögüşenler Konuşacak / Ayşe Hülya .................................................... Düşdökümü / Yücel Sivri.......................................................................... Enver Gökçe - Yaşamı ve Bütün Şiirleri................................................ Evina Dile Min / Mehti Zana................................................................... Firari Düşler / Mustafa Doğan ................................................................ Güz Balkonu / Bedrettin Aykın.............................................................. Halil İbrahim / D. AliAkm et. ................................................................... Herakleitos ve Logos / Dinçer Yıldız..................................................... Hoşçakalın Dostanm / Süleyman Okay............................................... Hoyrat Sazın Türküsü / Ahmet Güneştekin......................................... İnce Y azılar/ Ender Öndeş...................................................................... Kendini Anlatırsa Bir Kız / İnönü Alpat............................................... Madencinin T ürküsü/ Yaşar Erkoç....................................................... Orkestra Yeni Ezgiler Çalacak / Sedat Yurttaş.................................. Patrin / Dört Dilden Şiir / Nedjo Osman-Mentzel-Erenler-Konuk. Phoeniks / İbrahim Karaca ..................................................................... P ro m eth eu s/ H ikm et Selim .................................................................... Requiem / Zamandışı Sessizlik Saati / Mecıt Ünal........................... Seni Bir Güle Armağan Ettim / Safa Fersal......................................... Sizinle Kaldı Sevdam / Kenan Özcan .................................................... Suyu Uyandınn Sesim Olsun / Fadıl Öztürk................................... r ............. Şakayık / Süleyman Okay....................................................................... Şarkıların Şarkısı / Silva Gabudikyan................................................... Talan Bir Ömrün Ortasında / Namık Kuyumcu................................. Ufka Verdim Gözlerimi / Özgür Ovacık............................................... Yurduna D önen Gılgamış / Halil Güçlü............................................... Yürü Direncim / N ur Blum ..................................................................... YAŞAM VE ANILAR Anılarla G eçm işe Y olcu lu k / A li Taşyapan.......................................... Annem / Yıldız SerteI................................................................................

Ateşi T u tm a k / E.G.Bermejo .......................................................................

Ateşten Portreler / Faysal D ağlı .............................................................. Ben Bir İnsanım / Mahm ut Memduh Uyan .............................................

Ben, Rigoberta Menchu / Elizabeth Burgos-Debray............................ Bir Kayıbın Ölüm Güncesi / Ayhan Uzala ...............................................

Bizim Ferhat - Bir Cinayetin Anatomisi / A. K a d ir K onuk. ................. Bolivya Günlüğü / Che Guevara ...............................................................

Boşuna mı Çiğnedik? - Anılar / Sevim Belli. ....................................... Cangıl Günler - Guatemala'nın Sessiz S a v a ş i/ M ario Payeras...... C H E nin Mektupları / Derleme............................................................

C he’nin Mirası / AlbertSterr........................................................................

Çerkeş Ethem / H üseyin A yko l. .............................................................. Dağdan Kopan Ateş / O m ar Cabezas.......................................................

Dışardakiler / H .O berdirek. ..................................................................... Duvardaki Sarmaşık Gibi / M .Rosencof - E.Fernandez Huidobro....

Eroıka / Beethoven’in Fırtınalı Yaşamı / Fan. S. N o li. ........................ Falls Anılan / İrlanda'dan / GerryAdams.................................................. Fırtınalı Yıllarda İ. Kaypakkaya / E. D irehşan ....................................... Gerilla Anılan / Yunan İç Savaşından / M ihri Belli............................... Haşan İzzettin Dinamo / Ö m er A san ..................................................... Hıdır ve İlyas / A. Kadir Konuk .................................................................... H O Ş İ M İN H - Bir Ulusal Kurtuluşçunun Portresi............................... Kavga Sürecek - Domitila Yine Konuşuyor / David Acebay................ Kırmızı Gül ve Kasket / Z ih n i A nadol. .................................................... K O L L O N T A Y - Özgürleşmiş Bir Kadın Komünistin Otobiyografisi— Mavi Gözlü D e v / Zekeriya Sertel.........................................................

O H ep Aklımda / Pamuk Yıldız...................................................................

O Şafağın Atlıları/12 Eylül İdamları / Hayri Argav...............................' Olaylı Yıllar ve G e n çlik / H arun Karadeniz...............................................

Özgürlüğe Yürüyüş / Sadrettin Aydınlık................................................. Özgürlük Türküsü / Hüseyin Turhallı..........................................................

Roman Gibi / Sabiha Sertel...................................................................... Salvador'un Gizli Zindanlan / Ana Guadalupe Martinez......................

Silahlı Direnişte Kadınlar / F.Strobl....................................................... Sol E lim : Ulucanlar'dan Notlar / Akın Birdal.......................................... Sorgu / H. Alleg-P. Korovessis............................................................... Söylenm ese de Olurdu / Ergun Aydınoğlu ..............................................

Sevgili Leyla / Mehdi Zana.......................................................................‘ Uzak Yakın A n ıla r/ Vedat Günyol.............................................................

Zamanı Durdurabilmek -Röportaj / Mecit Ünal...................................

Zelal / Mehdi Zarıa .................... TÜRKİYE İNCELEMELERİ Alman Emperyalizminin Türkiye'ye Girişi / L. Rathman.................... Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye /.S . Yerasimos, (3 Cilt).................... Cumhuriyet Halk Fırkası Programı ve Kürt Sorunu / İsmail Beşikçi Doğu'nun Talan ve İ n k a n / Aytekin Yılmaz............................................. Ermeni Sorunu Türk - Amerikan İlişkileri / L.Maraşlıyan .................... Ermeni T a b u su / Yves Tem on ................................................................... Geçiş Sürecinde Türkiye / Derleme ......................................................... İngiltere'de Türk Gazeteciliği / C.O.Tütengil........................................... Jenosid / Vahakn N. Dadrian ...................................................................... Osmanlı İmp. ve Dünya Ekonomisi / Reşat Kasaba.............................. Takrir-i Sükûn Görüşmeleri / İsmail Göldaş........................................... Türk Dış Politikasının Ekonomi Politiği / Haluk Gerger...................... Türk Solu H 960-71 / Ergün Aydmoğlu ..................................................... Türkiye D.Gençlik H arekeden Tarihi I / T. Feyizoğlu........................... Türkiye İşçi ve Sosyalist Hareketleri / Şişmanov.................................... Türkiye'nin Düzeni v e Kürt Sorunu / Haluk Gerger............................ Y.D.D..Türkiye ve Sosyalizm / H aluk Gerger.......................................... D Ü ŞÜ N C E DİZİSİ Adom o: Bir G ir iş/ Willem varı Reijen ....................................................... Apoletli Medya / Ragıp Duran .................................................................... Alevi Kimliğini T artışm ak/ Haşim Kutlu................................................. Aydınlanmadan Kemalizme / Yetke V e/ya Özgürlük / A .C.Kanat.. Bilimlerde ve Sanatta Diyalektik / Yılmaz Öner............... .1.................. Canlıların Diyalektiği ve Yeni Evrim Teorisi / Yılmaz Öner............... Edebiyat ve Devrim / M ario Benedetti..................................................... Eleştiri Toplum Üstüne Yazılar / Adomo ................................................ Fildişi Kulenin Dışından / P.Pasolini........................................................ Fizik ve Felsefe / Heisenberg - Yılmaz Öner.......................................... Gurbetten Notlar / M ihri Belli.................................................................... Gündem Yazıları / Yaşar Kaya ................................................................... Hepimiz K atiliz/ Jean Paul Sartre ........................................................... İçimizdeki Kavga / Yılmaz Öner................................................................. Komünist Partiye Doğru / Antonio Gramsci.......................................... Kürt Halkının DostlarıKimlerdir? / Haşan Bildirici...............................

Latin Amerika Marksizmi / Michael Löwy................................. Marksizm ve Felsefe / Kari Korsch.............................................. Özeleştiri Öğeleri / Althusser.......................................................... Özgürlük Üstüne / Stuart Mili........................................................ Prodeterm inizm / Yılmaz Öner..................................................... Rusya'da Batıcılık, Ulusçuluk ve Felsefe / Alexander Koyre.. S öz Mezbahası / Eduardo Galeano.............................................. T ann ve Devlet / Bakunin ............................................................... Tarih ve Sınıf Bilinci / György Lukacs......................................... Uzun Bir G öç ö y k ü s ü / İbrahim Sevimli..................................... Yaşamla Söyleşi / H enri Lefebvre............................................... Yaşamla Yazışma / A. Einstein..................................................... KURAMSAL v e SİYA SA L İNCELEMELER Avrupa İşçi Hareketleri Tarihi / Abendroth ............................... Ayaklanma Üstüne / H.Ortega Saavedra.................................. Bakü Komünü / R. G. Suny.......................................................... Birikim Bunalımı / James O'Connor........................................... Devrim Yazıları / Robespierre -Danton -Babeuf -Marat......... Doğu'da Ulusal Kurtuluş Hareketleri / V.I.Lenin ..................... Ekonomi Politiğin İlkeleri / Ricardo ........................ i.................. Emekçinin Kitaplığı / H . Karadeniz............................................. Eşitlikçi Toplumlar / Mustafa Cemal........................................... Finans Kapital Cilt I / Hilferding.................................................. Hapishane Defterleri / Gramsci......................... .......................... İdeoloji ve Politika / E. Laclau ...................................................... İktisat Nedir? / Rosa Luxemburg ................................................. İşçi Denetimi ve Sosyalist Demokrasi / C.Siriani..................... İşçi Hareketi, Marksizm ve Ulusal Sorun / Horace B. Davis. Kapital'i Okumak / Louis Althusser............................................. Kapitalizm ve Ulusal Ekonominin Dönüşümü / F.Eryılmaz... Kari Marx ve Friedrich Engels / D.Riazanov............................ Kapitalizm Nasıl İşler? / P. Jalee .................................................. Kapitalizmin Gelişmesi Üstüne İncelemeler / M.Dobb ..........

Kapitalizm, Sınıflar ve Devlet / H aldun Gülalp ...................................... Komintem'den Kominforma (I-II) / F .d a u d in ............................ (Tk.)l

Komünizmin A becesi/N .B uharin, Y.Preobrajenskiy....................... Lenin D önem inde Leninizm (I-II) / M .Liebm an .......................... (Tk.)

Lenin'in Düşüncesi / G.Lukacs.............................................................

Marksizm ve Din / Michael Löwy.............................................................. Marksizm ve Gerilla Savaşı / Pomeroy....................................................... Marksizm ve P a r ti/ J.Molyneux................................................................... Piyasa Sosyalizmi Tartışması / Nove, Mandel, Harris, Brus.............. Proletarya Diktatörlüğü Tartışması / H .D raper ........................................ Rusya'da İşçi Muhalefeti / A.Kollontay....................................................... Savaş Rüzgarlan/Küreselleşen Emperyalizm,Bunalım/ Yıldız Sertel..' Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıflar / Poulantzas................................... Sosyal Reform mu, Devrim mi? / R. Luxemburg.................................... ' Sosyalizm ve Özgürlük / G.D. Volpe............................................................ Sosyalizm ve Ulusallık / H.B.Davis.............................................................. Tarihin İronileri / Isaac Deutscher............................................................... Ulusal Ekonomiye Giriş / Rosa Luxemburg............................................. • Uygarlıklar Savaşı Mitosu / Huntıngton Eleştirisi / Gazi Çağlar........ Uygulanabilir Bir Sosyalizmin İktisadı / Alec Nove ............................. III.Enternasyonal Belgeleri / Derleme ................................ ....................... ÜLKELER • BÖLGELER • DENEYİMLER Avrasya Savaşları / Sungur Savran ............................................................. Başkan Gonzalo Konuşuyor / L.A.Borja, J.T.Sanchez......................... Bırakujî - Kürtlerin İç Savaşı / Faysal Dağlı............................................... Brezilya İşçi Partisi / Ergun Aydmoğlu ...................................................... Çağdaş H elen Tarihi / Nikos Svoronos..................................................... Farabundo Marti / Derleme ......................................................................... Filistin Kazanacak / Ceylan Göllücü.......................................................... Fransa'da Aşırı Sağ ve Irkçılık / Şehmus Güzel....................................... Fransız Direnişi: 1 9 4 0 - 4 4 / Frida Knight.................................................. Friedman Modeli Kıskacında Şili/ A.G.Frank ............... .t....................... Gerilla Bilanço Ç ık an yor/ Gaby Weber.................................................. Güney Kore Bir Model Olabilir mi? / U.Luther ..................................... İran Kürdistanı / A.Qasımîo ......................................................................... İran Devrimi -Din, Anti-Emperyalizm ve Sol / Derleme ........................ İran'da Soluyor Çiçekler Parmaklıklar Ardında/B a h m a n Nirumand.. İspanya'nın Kanı / Roland Fraser............................................................. Kapetanios - Yunan İç Savaşı / Dominique Eudes............................... Küba Uzak Değil / Bizim Fidel / Dursun Özden .................................... Lübnan'da İç Savaş / B J.O deh .................................................................... Latin Amerika'da Askeri Diktatörlük ve Kadın / Derleme .................... Latin Amerika'nın Atar Damarları / Osman Balcıgil............................

Nikaragua Sandinist Devrim / H.W eber............................................... Özgür Bir Güney Afrika / Ndson M a n â d a ............................................. Özgürlüğün Bedeli / Lissy Schmidt............................................................ PALESTİNE -İngilizce / Abu Firas............................................................ Peru'da Aydınlık Yol Deneyimi / A.Lambrousse .................................... Sam Amca'ya Fatiha / H.Alleg..................................................................... Sosyalizmi Kuracağız / Fidel Castro.......................................................... Uzun Savaş -Salvador / J.Dunkerley.......................................................... Ya Basta / Artık Yeter / Marcos.................................................................. Y eni Soğuk Savaş / F.Halliday..................................................................... İN SA N HAKLARI Ayşe Nur Zarakolu: Yazma ve Yayınlama Özgürlüğü İçin................... Bir Onur Kavgası / Yeşilyurt Davası Strasbourg'da / Hasip Kaplan.. Denizi Kurutmak / Zorunlu G öç Politikası / Necati B ozkurt ............. Düşük Yoğunluklu Çatışma / İlan Edilmemiş Savaş / Derleme .......... Düşünce, İnanç ve İfade Ö zgürlüğü/ Avrupa İH M içtih atları .............. Düşünce Suçu / Veli Yılmaz......................................................................... Eylül Hukuku / V d i Yılmaz........................................................................... İşkence Olayı / B. Tarakçıoğlu ...................................................................... Ölüm Cezası / Kamil Ateşoğullan............................................................... Öte Kıyıdakiler/E ro l Anar............................................................................. Reformun Önündeki Engeller / Olağanüstü Yargı ve Polis.................. Savaş ve İnsan/Türkiyeye Silah Transferi ve Savaş Yasası İhlali........ Sessiz Ölüm: Tabutluklar, Beyin Yıkama ve T e c r it/ Üm it Koşan ....... Türk Basını, Kürt Sorunu ve İnsan Hakları / BayramAyaz.................. TC'de Hakim ve Avukatlann Bağımsızlığı / Komisyon......................... Türkiye'de İşkence / Newyork Barosu Raporu ........................................ ONBİRİNCİ TEZ • SOSYALİZMİN SORUNLARI 4 . Türkiye'de ve Dünyada Sosyalist Demokrasi................................... 5. İşçi Mücadeleleri ve Sendikacılık........................................................ 7 .Türkiye'de Tanm Sorunu........................................................................... 8.Sosyalizm, Piyasa, Demokrasi.................................................................. 9.Marksizm ve Feminizm.............................................................................. 10.Sosyalizm Nereye..................................................................................... 11 .Marksizmde T arhşmalar......................................................................... 12.Küresellik ve Ulusallık..............................................................................

Sosyalizmin Sorunları / 1. Sayı......................................................... İrkçılık ve Milliyetçilik/ 2. Sayı........................................................... MAYA KİTAPLARI Bir Bolşevigin Anılan / Piatnitski...................................................... Bolşevikler İşsizleri Nasıl Örgütledi?................................................ Komünist Parti Manifestosu............................................................... Komünistler N e İçin Nasıl Mücadele Etmeli?................................. Lenin D önem inde Komünist Enternasyonal / Belgeler 1. Cilt. Lenin Dönem inde Komünist Enternasyonal / Belgeler 2. Cilt.. DİĞER YAYINLAR Adil Düzen / Cengiz Yıldınm - Yaşar Turgay................................. Alevilik Bir Sır Değildir / Ali Haydar Cilasun................................. Ateşin Dili / Süleyman Danışman ..................................................... B eşe riya Hevvisina Zmane Kürdi / Feqi Huseyn Sagnıç............ Bu Senin Öykündür / Metin Çiyayi................................................... D ino ile Ceren / Seyit A lp .................................................................. . Emekçinin Feryadı Enflasyon / H ıd ır Bıkmaz............................... Gurbet D enen Alıcı Kuş / Ezeli Doğanay.------------------.............. Karacaoğlan -Yaşam Öyküsü / Abdullah Toroslu....................... Muhsin M e lik / Derleme..................................................................... Nazım Hikmet ile Birlikte / A. Şekibe............................................. O HAL B ölge Raporu 1991 / IH D . __________________......___ OHAL Bölge Raporu 1 9 9 2 / IHD................................................... özgürlük İçin Kürt Yazılan / Vedat Ttirkali................................... . Ülke Gazetesine Gelen Şiirler / Antoloji........................................

Elinizdeki çalışmada, Anadolu seferinin emperyalist-yayılmacı karakteri kınanmakta ve Yunan ordusunun 1919-1922 döneminde yerli sivil Türk ahali aleyhindeki taşkınlıkları anlatılmaktadır.

1922’deki Türk mezalimi yüzünden kurban vermiş bir aileden gelen yazar, bu kitabıyla 1919-1922 döneminde Anadolu’daki Yunan mezalimine verdiği kurbanlardan canı yanmış V Türk ailelerine üzüntüsünü bildirir ve onlardan sembolik olarak af diler... /