Slavoj Zizek & Boris gunjevic Acı çeken tanrı

ACI ÇEKEN TANRI* Kıyameti Tersyüz Etmek SLAVOJ ZİZEK, 1949’da, Slovenya’nın Ljubljana kentin­ de doğdu. Ljubljana Üniversitesi’nde Felsefe doktorası yaptı. Lacan üzerine çalışmalarını derinleştirmek için Paris’e gide­ rek Jacques-Alain Miller ve François Regnault’dan psikanaliz dersleri aldı. Ayrıca Jacques Derrida, Jacques Lacan, Sigmund Freud ve Louis Althusser gibi önemli düşünürlerin kitaplarını Slovenceye çevirdi. Erken dönem çalışmalarında, Marksist ve Hegelyen felsefeyi Lacan üzerinden yorumladı. İdeolojinin gerçeği şekillendirme­ de nasıl bir rol oynadığını irdelediği ve dünyaca ünlü bir filozof ve kültür eleştirmeni olarak tanınmasını sağlayan ilk yapıtı İdeo­ lojinin Yüce Nesnesi, 1989 yılında yayımlandı. Bundan sonra da psikanaliz ve Hollywood sineması, popüler kültür, politik felse­ fe ve din üzerine eleştirilerini içeren çok sayıda kitap yayımladı. Halen Columbia Üniversitesi ve New York Üniversitesinde misafir profesör olarak ders vermekte, Ljubljana Üniversitesi Sosyoloji Enstitüsü’nde de görev yapmaktadır. BORIS GUNJEVIC, tannbilimci, rahip, felsefe ve lituıji tari­ hi profesörüdür. 1972’de Hırvatistan’ın Zagreb kentinde doğ­ du. Doktora derecesini “John Milbank’in Postmodem Eleştirel Augustinusçuluğu” başlıklı teziyle Zagreb’deki Katolik İlahiyat Fakültesi’nden aldı. 1997 yılından itibaren çeşitli okullarda ve ilahiyat fakültele­ rinde dersler verdi ve çok sayıda panel ve sempozyuma katıl­ dı. Halen Biblijski Enstitüsü’nün Etik bölümünde konuşmacı olarak çalışmaktadır. Crucified Subject: Without the Grail adlı kitabın yazandır.

*SELYAYINCILI K/DÜŞÜN SEL

*SEL Y A Y IN C IL IK Piyerloti Cad. 11/3 Çemberlitaş - İstanbul Tel. (0212)516 96 85 http://www.selyayincilik.com E-mail: halklailiskiler@selyayincilik.com SA T IŞ - D AĞ ITIM :

Çatalçeşme Sokak, No: 19, Giriş Kat Cağaloğlu - İstanbul E-mail: siparis@selyayincilik.com Tel. (0212) 522 96 72 Faks: (0212) 5 16 97 26

* S E L Y A Y IN C IL IK : 628 DÜŞÜNSEL: 24 ISBN 978-975-570-647-4

ACI ÇEKEN TANRI Kıyameti Tersyüz Etmek Slavoj Zizek - Boris Gunjevic Türkçesi: Arda Çiltepe Özgün Adı:

God in Pain: Inversions of Apocalypse © Slavoj Zizek - Boris Gunjevic, 2012 © Seven Stories Press ve Anatolialit Telif Haklan Ajansı aracılığıyla Sel Yayıncılık, 2012 Genel Yayın Yönetmeni: irfan Sancı

Dizi Editörü: Bilge Sancı - M. Onur Doğan Editör. Gökçe Gündoğdu Kapak tasarım ve teknik hazırlık: Gülay Tunç Kapak görseli: VVilliam Blake, Book of Job, Evi/ Dreams, 11. Gravür Birinci Baskı: Ekim 2013

Baskı ve Cilt: Yaylacık Matbaası Fatih Sanayi Sitesi, II I 197-203 Topkapı-istanbul, 567 80 03 Sertifika No: 11931

#

V

Slavoj Zizek - Boris Gunjevic

Acı Çeken Tanrı KIYAMETİ TERSYÜZ ETMEK

Türkçesi: Arda Çiltepe

İÇİNDEKİLER

Giriş Devrim in Gizbilim i Boris G unjevic................................................7 Giriş Etik Olanın Teolojik-Siyasi Olarak A skıya Alınm ası İçin Slavoj Z iz e k ................................................25 1 Kutsala Karşı Hıristiyanlık Z iz e k ............................................. 37 2 Babilli Erdemler: Azınlık Raporu Gunjevic .......................... 62 3 İslam Arşivlerine B ir Bakış Z izek ............................................ 87 4 H er K itap Kale Gibidir: İnsan Söz Oldu G u n jevic.......... 107 5 Sadece Izdırap Çeken B ir Tann Bizi K urtarabilir Z iz e k ... 130

6 Radikal O rtodoksluk’un N efes Kesen Menkıbesi: Ruhani Alıştırmalar G u n jev ic ............................................... 162 • Dilin Mantığı • Nefes K esen Menkıbesi • Ruhani Alıştırm alar 1 Ö teki’nin Hayvani Bakışı Z iz e k ............................................ 185 8 Dua Edin ve Uyanık Kalın: M esiyanik A ltüst Etme Gunjevic..........................................202 Devrim in Gizbilim i ve 2., 4., 6. ve 8. Bölüm ler için Kaynakça ................................................................................... 227

G İRİŞ

Devrimin Gizbilimi* Gunjevic

Erdemli insanın yolu bencillerin insafsızlıkları ve kötü in­ sanların zulmüyle sarmalanmıştır. Merhamet ve iyi niyet adına karanlıklar vadisinde zayıf olana rehberlik edene ne mutlu! O kutsanmıştır çünkü kardeşlerinin gerçek hamisi ve kayıp çocuklarının kurtarıcısıdır. Ve Benim kardeşlerimi zehirlemeye ve yok etmeye kalkışanlardan büyük bir öf­ keyle ağır bir öç alacağım. Ve senden öç almca bileceksin ki, Benim adım RAB’dir. “Hezekiel 25.17”1**

Bu kitabın ilk hâli “İsa’nın Canavarlığı” üzerine Slavoj Zizek ile John Milbank arasındaki bir tartışmadan doğan yayımlanmamış malzemelerden oluşuyordu. 2008’de Bog na mukama (Acı Çeken Tanrı) Hırvatçada yayımlandıktan sonra dostlar, kitabı Ameri­ ka Birleşik Devletleri’nde de yayımlamamızı önerdiler. Zizek bu maksatla birkaç yeni makale daha sundu ve bu değişiklikler kitabın 1 Quentin Tarantino’nun filmi Pulp Fiction’da (1994) Jules (Samuel L. Jackson) tarafından yanlış alıntılandığı şekliyle. * Orjinal metin Hırvatça olup Ellen Elias-Bursac tarafından İngilizceye çevrilmiştir. Türkçe çeviride bu metin esas alınmıştır, -e.n. ** Kutsal Kitap’tan yapılan alıntılarda -bazı yerlerde yazarların kullandığı ifadeye uygun olması için değişiklikler yaparak-Eski Ahit’i Kitab-ı Mukaddes Şirketi’nin, Yeni Ahit’i Yeni Yaşam Yayınlan’nın çevirdiği, 2009 basımı Yeni Çeviri kullanı­ lacaktır. -ç.n. 7

ACI ÇEKEN TANRI

özünü değilse de, konseptini bir nebze başkalaştırdı. Kitap polemik olarak tasarlanmaktan ziyade bir tefekkür olarak, ilk bakışta hiçbir ortaklığı olmayan bir filozofla bir teolog, bir psikanalistle bir papaz arasındaki sohbet olarak düşünülmüştü. Bulunduğum ve dolayısıyla yazdığım yer, bir hudut üzerinde­ dir. Doğu ile Batı, Balkanlar ile Akdeniz, Avrupa ile Doğu Avrupa arasındaki bu yer, daha önce başka bir yazımda bahsettiğim gibi2 teoloji hakkında özel bir bakış açısı sunuyor. Geçiş diye bilinen -ve şiddet için bir fırsat olmaktan, koruyucu milli çıkarlar ve geleneksel değerler kisvesi altında muazzam bir yağmadan başka bir şey olma­ yan- ideolojik inşanın içinden ve Katoliklerin, Rum Ortodoksların, Müslümanların ve Yahudilerin yüzyıllarca bastırılmış anlaşmazlık­ la yaşadıkları bir yerden, söylemin kenarına şiddetle itilen, tarihten alınarak tarihin her coğrafyayı alaya aldığı ve iğnelediği çeperlerine fırlatılan o bireyler ve akımlarla beraberce çekinmeden konuşmak isterim. İster Asi Bogomiller, Patareniler, Bosnalı Hıristiyanlar, Apostolikler, John Wycliffe müritleri, radikal Anabaptist hiziple­ ri; isterse de Glagolitik rahipler, Husitler, Kalvinistler ve benim de içinde bulunduğum. Lutheranlar olsun, dünyanın bu parçası hiçbir zaman heterojen akımların ve bireylerin eksikliğini çekmedi. Bu bölgenin teolojileri ya kanla yazılmıştır ya da zerre kadar teoloji bile değildir. Üzerinde durduğum sınır, “arada” konuşlanmış bu alan, göre­ ce kısa bir dönem boyunca kendilerini dünyanın bu psiko-coğrafik bölgesine ait hissetmiş iki önemli sahte peygamberi konuk etmiş ve onlara barınak olmuştur (ve bunu iftiharla da söylemiyorum). Bunlar­ dan ilki, Adriyatik Kıyısı’ndaki Split ve Ulcinj şehirlerinde yaşamış, Apostolikler olarak bilinen radikal Fransiskanlann bir Mesihi ve ön­ cüsü olan Fra Dolcino’ydu. Daha tanınmış olan diğeriyse İslam’a dö­ nen ve efsanevi Ulcinj korsanlan arasındaki ani ölümüne kadar Mu­ sevi imanım el altından icra eden bir Yahudi olan Sabetay Sevi’dir. Tam da bu sınır bölgesi, “aradaki” bu alan iki hikâye arasın­ da kurmaya niyetlendiğim koordinat sisteminin bir tezahürüdür. 2 Boris Gunjevic & Predrag Matvejevic, Tko je tu, odavde je - Povijest milosti [Bu­ rada Olan Buradan Över - Sevginin Bir Tarihi], 8

GİRİŞ: DEVRİMİN GİZBİLİMİ - GUNJEVIC

Hikâyelerin ilki, Vladimir Ilyich Lenin’in 1921’de Ulaşım İşçileri­ nin Genel Kongresi’nde verdiği söylevidir, İkincisiyse Boccacio’nun Dante hakkmdaki bir rüyaya getirdiği yorumudur. Bu kitap, ilgisiz görünen bu iki hikâyenin çizdiği koordinat sistemi içindeki bir ara­ lıkta hasıl olmuştur. I Lenin bilindik coşturucu söylevlerinin birinden önce toplanan ula­ şım işçilerine önemli bir açıklama yapmıştır. Binden fazla kongre katılımcısının toplanmış olduğu salonda yürürken üzerinde “İşçi ve köylülerin saltanatı sonsuza dek sürecek” yazan bir pankart görür. Lenin, Ekim Devrimi’nin üzerinden üç buçuk yıl geçse bile genel anlamda sosyalizmin esasları hakkında hâlâ kafası karışık olan işçi­ ler tarafından yazıldığı için pankartın “kuytu bir köşeye” asılmasına şaşmamak gerektiğini belirtir. Nihai ve belirleyici savaştan sonra bütün sınıflar ortadan kaldırılacağından ötürü işçilerle köylüler ara­ sında hiçbir ayrım olmayacağını izah eder. Sınıflar olmaya devam ettiği sürece devrim de var olacaktır. Lenin, pankart bir kenara atıl­ mış olsa da sloganın yaygın olarak kullanılmasının bariz bir idrak eksikliğine delalet ettiğini düşünmüştür. Devrimin en son belirleyici savaşlarından birini neye veya kime karşı verdiklerini idrak eden işçi sayısı çok azdır. Lenin, kongreye tam da bu mesele hakkında konuşmaya gelmiştir. Peki bu giriş kabilinden ara sözde önemli olan nedir? Öncelikle Lenin pankarttaki daha çok tehlike arz eden mesajı fark etmemiştir. O mesajı teolojik altüst etmenin bir biçimi olarak yorumlayabiliriz. İşçi ve köylü krallığının bir sonu olmaması, saltanatın ebedi olma­ sı, maddenin ölümsüz doğasını benimseyen materyalizmin onto­ lojisinden ötürü ortaya çıkmaz. Hayır, şimdiye kadar yazılmış en önemli Hıristiyan belgelerinden biri olan İznik-İstanbul İman Öğre­ tileri sayesinde tanımlanan belirgin bir teolojik formülasyondur bu. İznik-İstanbul İman Öğretileri, işçilerin devrim öncesi Rusya’dan devraldıkları ve haşır neşir olmuş gibi göründükleri Hıristiyan iman ve ibadetlerinin bir düsturudur. Pankarttaki mesaj, işçilerin devri­ mi hakikaten de yanlış anladığını ortaya koyar. Bu anlamda Lenin 9

ACI ÇEKEN TANRI

haklıydı. Ne var ki işçilerin anlayışında neyin yanlış olduğunu tam olarak anlayamamıştı. Lenin ulaşım işçilerinin sahici bir proleterya olarak devrimin men­ faatine hizmet etmek için ne düşünmeleri ve yapmaları gerektiğinin anlatılmasına ihtiyaç duyduklarından gayet emindi. Devrim felsefe­ sini onu anlamayan bir proleteryanın hizmetine sunmak lazımdı. Bu düşünüş Lenin’in de söylevinde atıp tutacağı, Rus devriminin en tra­ jik ânı olan Kronstadt Ayaklanmasıyla örneklenebilir. Ayaklanmanın bastırılması, ne pahasına olursa olsun bertaraf edilmesi gerekenlere, Lenin’in kendisinden farklı düşünenlere karşı partinin uyguladığı sıkı bir engellemeden başka bir şey değildi. Bu noktada Georg Lukâcs devrimci söylem teorisyenlerinin entelektüel iktidarlarını ve manevi emeklerini kullanarak hangi noktaya varacak olurlarsa ol­ sun, proleterin -tabii ki gerçekten hangi sınıfa üye olduğunu ve bu üyelikten doğan neticeleri hatırlayacağını varsayarak- proleterya sınıfının bir üyesi olması olgusu sebebiyle o noktaya çoktan varmış olacağım söylediğinde kesinlikle haklıdır. Başka bir deyişle, her ne kadar tam tersi bir izlenim oluştursalar da Lukâcs devrimin ontik düzeyinde kalan entelektüellerden ziyade, dikkatimizi proleteryanın ontolojik üstünlüğüne çeker. Devrimci güçlerin harekete geçmesi görevini -Lukâcs’m tabiriyle “manevi cemaat”te yaşamanın ve sa­ mimi dostluğun yardımıyla- entrika, smıf atlama hevesi ve bürokrasi yüzünden zarar görmeyecek bir şekilde başından sonuna tüm üretim süreçlerine doğrudan katılan bu işçiler yerine getirebilir. Oportünistleri ve hainleri teşhis ederek püskürtür, kararsız kalanları cesaretlendirirler.3 Söylevinde ulaşım işçilerine ne düşünüyor ve yapıyor olmaları gerektiğini anlatan Lenin ise bunun tam tersini yapar. Lev Troçki, bunu proleteryanın gündelik hayatınıyla ilgili ve tamamen farklı bir bağlamda çok önceden fark etmiştir. Gündelik hayatın durumları üzerine bir çalışmasında4 işçilerin votka, kilise ve sinema arasmda sıkışmış olduğunu savunur. Üçünü de proleteryaya zarar veren uyuşturucular olarak görse de sinemayı diğer ikisinden 3 Georg Lukâcs, Political Writings, 1919-1929: the Question o f Parliamentarianism and Other Essays, çev. Michael McColgan, Londra: NLB, 1972, s. 69. 4 Orijinali 12 Temmuz 1923’te Pravda’da yayımlanmıştır. İngilizcesi’ne şuradan erişilebilir: http://www.marxists.org/archive/trotsky/women/life/23_07_12.htm 10

GİRİŞ: DEVRİMİN GİZBİLİMİ - GUNJEVIC

ayrı tutar. Troçki meyhaneye gidip kendinden geçene kadar içmekle veya aynı sahnelerin alışkanlık ve monoton ritüelden ötürü biteviye bir biçimde sahneye konulduğu kiliseyle karşılaştırdığında, rolü bun­ lardan tamamen farklı olan sinemayı tercih eder. Beyaz perdeyle kar­ şılaşma, binlerce yıllık bir sahne tecrübesiyle baştan çıkaran kiliseye kıyasla daha sımsıkı kavrayan bir teatrallik sağlar. Sinema kendisi­ ni kilisenin cübbesinden daha değerli elbiselerle örter ve hiyerarşisi türlü türlüdür: Eğlendirir, öğretir ve güçlü bir intiba bırakır. Troçki, sinemanın dine ilişkin her arzuyu ortadan kaldırdığını, meyhane ve kiliseye karşı koymak için en iyi yol olduğunu söyler. Sinemanın işçi sınıfını kontrol etmek için bir araç olarak sağlama alınması ge­ rektiğini savunur. Diğer bir deyişle Troçki baştan çıkarıcı gösterinin devrimci söylem ve pratiğin olmazsa olmazı olduğunu düşünür. Kısacası Lenin’in kongre salonundaki pankart eleştirisine karşı yürütülen argüman budur. Ulaşım işçilerine ne beklendiğini açık­ lamak zorunda olduğundan ötürü işçiler devrimci söylemden fiilen çıkarılır ve bir kez çıkarıldılar mı yerlerine başkaları konulmalıdır, zira işçiler olmadan devrim veya tarih olamaz. Lenin, hiçbir erdem aşılamadığından dolayı her halükârda başarısızlığa uğrayan ve ken­ dini fesheden bir pedagojiye sarılmıştır. Ekim Devrimi hâlen sür­ düğü sırada Ulaşım İşçileri Kongresi’ndeki söylevinin temel hatası işte budur. Devrim başarıya ulaşmadı çünkü ne erdem aşıladı ne de erdem­ den haberdardı. Söylenebilecek en harcıâlem şey, devrimin kendi­ sinin bir çeşit erdem olduğudur. Gelgelelim. böyle bir ifade düpe­ düz mistiktir ve bu yüzden bize devrimci terörü bir erdem olarak ilân etmekten başka bir şans bırakmaz; lâkin bu da bariz bir şekilde gülünçtür. Bu noktada Saint-Just’ün ne devrimci terör ne erdem isteyen kişinin kaçınılmaz olarak -bu iki seçenek arasmda seçim yapmamanın her daim akıbeti olan- yozlaşmaya sürükleneceği şek­ lindeki kâhince öngörüsüne katılmamak elde değildir. Devrimin tek erdemi, bizzat kendisidir. Bizatihi tesadüfen mey­ dana gelen esrik durumlarla, cezasız kalan saf şiddet oıjileriyle şahikasına ulaşır. Bu da proleteryanın devrimci ideali terk ederek kendini guruldayan bir mide, parti ve bürokrasi içindeki dalavereler, 11

ACI ÇEKEN TANRI

partide bir yer edinebilmek için ülkenin ihtiyaçlarım cevapsız bıra­ karak birbirleriyle yanşan vasat devrimci liderler gibi birçok sebep­ ten ötürü kendini yetkisiz kılmasıyla sonuçlanır. Troçki, tüm bunlan votka ve kiliseye bağlar. Erdemsiz bir proleterya kendini ayncalıklanndan sıyırıp yet­ kisiz bırakıyor gibi görünebilir. Oysa devrim proleteryasız devam edemez. Devrimci söylem bir feda gerektirir; şayet bunu Lenin’in devrimci bağlamında bir erdem olarak kabul ediyorsak bu daima üçüncü kişiler uğruna diğerlerinin feda edilmesi şeklinde yapılır. Öyleyse “profesyonel devrimcilerin” yılmış hedonistik nihilistleri andırması pek de şaşırtıcı değildir. Erdemsiz, aşkın bir boyut üstle­ nen ve kendini adamış katılımcı çileciliğe, ruhani alıştırmanın yer­ leşik boyutuna malik olmayan ya da Michel Foucault’nun tabiriyle “benlik teknolojiIeri”nden mahrum her devrim, başansızlığa mah­ kumdur. Erdemsiz devrim muhakkak şiddet dolu çılgınlıktaki bir cinnetle bürokratikleşmiş bir devletçi otizm arasında kalır. Öyle görünüyor ki, Troçki insanın yalnız ekmekle değil, aynı za­ manda Tann’nın ağzından çıkan sözle de yaşadığım yazan Matta İnciii’ndeki İsa’nın ayartılma hikâyesine açıkça gönderme yaparak, insanın yalnızca siyaset ile yaşamadığını söylemekte haklıdır. Do­ layısıyla elimizde sadece birkaç seçenek vardır: Meyhane, kilise, sinema... Aksi takdirde “İşçi ve köylülerin saltanatı sonsuza dek sürecektir.” Besbelli ki, Lenin kongredeki pankartın içerimlerini kavrayamamış ve böylelikle onda gizlenen teolojik mesajı gözden kaçırmıştır; yoksa eleştirisini sınıf meselesiyle smırlamazdı. Öyle görünüyor ki, Lenin’in pankart eleştirisi işçilerin algılannı ve habitus’lannı meydana getiren temel dinsel referanslan hakkmdaki bilgisizliğini ortaya çıkarmıştı. Bilhassa modem göçebeler olarak sermaye, işgücünü ve piyasayı birbirine en sıkı şekilde bağlayarak mallan yayan ve devlete imal eden ulaşım işçilerine dair cehaletini gözler önüne seriyordu. İşte bu hikâye, kitaba bir altmetin olarak hizmet edeceklerin ilkidir.

12

GİRtŞ: DEVRİMİN GİZBlLİMf - GUNJEVIC

II

İkinci hikâye, Giovanni Boccaccio’nundur ve Dante Alighieri ile ilgilidir. Diğerine göre çok daha romantik ve elbette ki daha önem­ lidir. Dante’yi örnek olarak alan Boccaccio, şiir ile teolojinin na­ sıl birbirinin tıpatıp aynı olduklarını ve üstelik teolojinin ilahi şi­ irden başka bir şey olmadığını göstermeyi amaçlar. Decameron’u “yapıbozarken” İsa’nın İncil’de bir arslan, kuzu veya taş olarak betimlenmesinin aynı sebepten dolayı düpedüz şiirsel bir kurgu ol­ duğu görüşündedir. Buna ek olarak, İsa’nın İncil’de kelime kelime bakıldığında hiçbir açık anlamı olmayan açıklamaları olduğunu, bunların alegorik olarak kavrandığında daha iyi anlaşılabileceğini savunur. Buradan hareketle şiirin teoloji, teolojinin de şiir olduğu sonucuna varır. Dante’nin hayatını ve onun Komedya’sını anlatan Boccaccio, mühim fikrini yalnızca Aristo’ya güvenerek değil, İlahi Komedya’dan yazıldığı siyasi ve toplumsal bağlama ilişkin örnekle­ ri kullanarak da ispat etmeyi arzular. İlahi Komedya sürgünde yazılmıştı, yani Dante’nin göçebe ha­ yatının bir ürünüydü. Bu bakımdan Komedya'mn yazar için özel bir ehemmiyete sahip alışılmadık yol arkadaşları eşliğinde Cennet, Ce­ hennem ve A raf tan geçen bir yolculuğu anlatması pek de garip de­ ğildir. Dante, üyesi olduğu Beyazlar partisindeki bir bölünmeden ve papaya ait Siyahlar olarak anılan vassallann bir saldırısından sonra 1302’de Floransa’dan sürgün edilir ve hemen ardından gıyabında kazıkta yakılma karan çıkarılır. Bu hüküm Dante’yi memleketine asla geri dönemeyecek olan şiirsel ve siyasi bir göçebeye dönüştü­ rür. Avrupa’da bir süre gezindikten sonra Ravenna’ya ulaşır ve son nefesini orada verir. Boccaccio, Dante’nin tüm insanların tüm eser­ lerini ve tarihteki kıymetlerini günlük dilde, nazımla tarif etmeyi amaçladığını ifade eder. Özellikle her köşebaşında kaderiyle karşı­ laşan, acı bir yaradan muzdarip Dante gibi biri için zaman ve emek isteyen, dikkate şayan şekilde iddialı ve karmaşık bir projedir bu. Komedya, Dante’nin hayatının işi haline gelmiştir. Siyasi hasımlan evine zorla girdiklerinde (o telaşla her şeyi arkasında bırakarak kaçmıştı), seyyar bir sandıkta el yazmalarından bölümler bulurlar. Bu yazmalar korunarak o dönemin ünlü Floransalı şairlerinden biri olan 13

ACI ÇEKEN TANRI

Dino Frescobaldi’ye teslim edilir. Frescobaldi karşısmda bir başyapı­ tın durduğunu anlayarak bu yazmaları eş dost vasıtasıyla Dante’nin evine sığındığı arkadaşı Marquis Morello Malaspina’ya yollar. Marquis, Dante’yi yazmayı azimle sürdürmek için cesaretlendirir ve Dante gerçekten de öyle yapar. Boccaccio, ölümünün Dante’yi baş­ yapıtını tamamlamasından nasıl alıkoyduğunu, son on üç kantonun kaybolmasıyla açıklar. Dante’nin arkadaşları, Tann’nın sıradışı yapı­ tını tamamlayabilecek ömrü ona vermediğinden ötürü perişan olurlar. Son kantoları yeniden bulma umutlan suya düşmüştür. Babalan gibi şair olan Jacopo ve Piero, Komedya'yı bitirmeyi kabul ederler. Jacopo, Dante’nin ölümünden sekiz ay sonra bir gece tuhaf bir rüya görür. Oğlan babasına büyük eserini bitirip bitirme­ diğini, bitirdiyse son kantolann nerede saklı olduğunu sorar. Dante, rüyada evet diye cevap verir, eserini tamamlamıştır ve yazmalan yatak odasının duvanna yerleştirmiştir. Jacopo aynı gece uzun yıl­ lar Dante’nin öğrencisi olmuş Piero Giardino’ya akıl danışmaya gider. Gecenin bir yansında Giardino’yu yatağından çıkaran Jaco­ po sabredemez. Hemen odaların duvarlannı aramak için Dante’nin evine giderler. Duvara asılı halının arkasında küçük bir kapı vardır. Kapıyı açarak bir kalıba saklanmış ve neredeyse yok olmak üze­ re olan yazmalan bulurlar. Son on üç kantoyu Dante’nin eserini yazdıkça verdiği arkadaşı Cangrande della Scala’ya teslim eder­ ler. Üç bölümün tek başlarına farklı kişilere ithaf edildiği düşünül­ mesine rağmen Boccaccio’ya göre Dante Komedya’ma. tamamını Cangrande’ye ithaf etmiştir. Buna ek olarak Dante Cangrande’ye Komedya'yı yorumlamaya yarayacak yorumbilgisel anahtanm da vermiştir. Bu anahtar, ilk olarak Dante’nin çağdaşı Lyreli Nicholas tarafından bahsedilen ama Dacialı Augustinus’a atfedilen yorumla­ mayla ilgili basit bir tefsir formülüdür. Henri de Lubac’a göre yakla­ şık olarak 1260’ta yayımlanan5Rotulus pugillaris'ta bulunabilecek olan formül, kökleri Orijen’in Peri Archon adlı metnine uzanan, Patristikler’den devralınmış, açık şekilde İncil’in ortaçağa özgü bir yorumuydu. Şöyle yazar: 5 Henri de Lubac, Medieval Exegesis: The Four Senses o f Scripture, Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., çev. Mark Sebanc, 1998, c. 1, s. 1. 14

GİRİŞ: DEVRİMİN GİZBİLİMİ - GUNJEVIC

Littera gesta docet, Quid credas allegoria, Moralis quad agas, Quo tendas anagogia.6 Dante, Cangrande’ye bir mektubunda eserlerinin çokanlamh ol­ duğunu, Komedya’nm düz, alegorik, ahlaki ve anagojik anlama sahip olduğunu söyleyerek Mezmur 114’ün ilk ayetinin bir yorumunu ör­ nek verir. Alegori genişletilmiş metafordur ve gelişigüzel olmamak için teolojik gelenek tarafından belirlenen bazı şartlan karşılamak zorundadır. Düz ve alegorik anlam Komedya''da gerilimli bir ilişki içindedir. Kaynaşmazlar fakat aynşmazlar da. İlahi Komedya’nm Dante’sini hem havari hem de peygamber yapan işte budur. Dante’nin Cehennem, Araf ve Cennet’ten geçen yolculuklarına eşlik eden yol arkadaşlan (Vergilius, Beatrice, and Aziz Bemard) kiliseye bağlı (ecclesiat) göçebeler olarak addedilebilirler: Vergili­ us aklı, Beatrice ilahi merhameti ve Aziz Bemard aşkı temsil eder. Dante, Cehennem ve Araf ı geçerken her birini pedagojik tabirlerle betimledikten sonra Cennet’te Aziz Petrus’la iman, Aziz Yakup’la umut, Aziz Yuhanna ile sevgi konusunda sohbet eder. Bu sohbetler­ den anlaşılabileceği gibi Dante, insanın iman, umut ve sevgi gibi teo­ lojik erdemlerin yardımı olmaksızın Cehennem ve A raf tan geçeme­ yeceğini düşünmektedir. Geçebilmek için kiliseye bağlı bir göçebe olunmalı ve erdemle yaşanmalıdır. Bu yüzden diyebiliriz ki, Komed­ ya insanoğlunun doğasını, arınmasını ve teolojik erdemler aracılığıy­ la yenilenmesini tasvir eden, ortaçağa özgü bir ruhani alegoridir. Dante çokça döneminin siyasi gerçekliğiyle muzipçe eğlenir ve onu dikkatle inceleyerek çoğu zaman etkileyici sonuçlara ula­ şır. Bunu Komedya'sının katılımcılarını konumlandırdığı siyasi ve ruhani coğrafyadan çıkarabiliriz. Sözgelimi Cehennem’de kâfirleri 6 A.g.y., s. 271, Not 1: Serbest bir çeviri şöyledir: Tann’mn tarihteki güçlü sözcükleri (gesta) Hıristiyan imanının temelidir. Bu iman kendi idrakinin ifadesini bir düsturda (allegoria) ara r. Doğru inanç ahlaki ifadesini eylemde bulur (“...ne yapmamız gerektiğinde” - moralia). Dördüncü satınn manası, yani ilahi kurtarıcı eylemin muradı ve gayesi, “aşk aracılığıyla eyleyen iman”ın ve bu tür eylemin bizi ileriye ve yukarıya doğru (anagogia) yönlendirdiğidir. 15

ACI ÇEKEN TANRI

bulmayı bekleriz fakat Dante tam tersini yapar. Dinsel makamların ve kutsal eşyaların satışım gerçekleştirmiş bir üçkâğıtçı olan Papa III. Nicholas Cehennem’de, Brabantlı Latin Averroist Siger’leyse Cennet’te karşılaşırız. Siger, mahut “ikili hakikat” (aklın ve imanın hakikati) teorisinin destekçisiydi. İslam’dan güçlü bir şekilde etki­ lenen bu teori zamanında bir sapkınlık olarak damgalanmıştı. Oysa Siger, Komedya’da bir papaz olarak Haçlı Seferleri’ni ve Fransız Katarları’nın katlini takdis eden Aziz Bemard’m yanında Cennet’tedir. Dante’nin durumunda sapkınlık, nüfuzlu olmaktan ziyade ilham vericiydi: Ehemmiyeti, toplumsal ilişkilerin peygambervari bir ta­ savvuruyla bağlantılı siyasi bir farklılaşma takdim etmesinde yatar. Şüphesiz İlahi Komedyayla, ilgili en önemli olgu, Dante’nin onu öğretici ve özgürleştirici olarak tasarlamasıdır. Nihai amacı insanı Teslis’in kutlu tasavvuruyla Tanrı’ya ve onunla bütünleşmeye doğru yüceltmek ve etik eyleme yöneltmek olan her metafizik spekülas­ yon gibi, Dante’nin başyapıtı da kullanışlı ve derin düşüncelere gark eden bir eser olmalıydı. İlahi Komedya'da Dante’nin Tanrı tasavvu­ rundan nasıl bahsettiği düşünmeye değerdir. Dante’nin Cennet’inde Tann’nın var olmaması, biz ultramodem okurların gözünden kaça­ bilir. Bu yokluk onun şiirsel teolojisinin tannlaştınlmasıdır (apotheosis). Cennet’te Tanrı yoktur çünkü Cennet Tann’dadır; Dante için Teslis tasavvuru bu yüzden önemlidir. Ebediyetteki her insanın ye­ rini takdim edip değerlendirerek etik aşkınlık için bir model ortaya koyma niyetindedir. Bu hikâye, kitaba bir altmetin olarak hizmet edeceklerin İkincisidir. III

Bu noktada elinizdeki bu ortak çalışmayı takdim ederken niye bize ve zamanımıza daha yakın bir hikâye seçmediğimi açıklamam ye­ rinde olacaktır. Elbette ki daha “sahici” ama daha az “mitolojik” olacak iki hikâye seçebilirdim. Ne var ki bu hikâyelerin sonradan yapılmış tüm yorumlamaları ne derece akademik ve profesyonel olurlarsa olsun başlangıç “mitini” temel alırlar. Eğer gerçekten idrak etmek istiyorsak bu hikâyelerin bugün bizle ne tür bir bağı olduğunu görmek için köklere dönmeliyiz. Diğer bir deyişle, Lenin’in ulaşım 16

GİRİŞ: DEVRİMİN GİZBİLİMİ - GUNJEVIC

işçilerine söylevi ile Boccaccio’nun bir rüya hakkındaki yorumu arasında, kendi teolojik tasavvurumu yerleştirmek istediğim, zaman ve mekâna uzanan bir koordinat sistemi var. Bu tasavvurun haritası Slavoj Zizek ile John Milbank arasındaki İsa ’nın Canavarlığı'nda yayımlanan7polemikten sonra belirmeye başladı. Fikrimce, mantık­ lı bir neticeye ulaşsa da polemik henüz tamama ermedi. Tartışmayı aynı ölçüde akla yatkın ve uyumlu olan iki biçimde okuyabiliriz: İlk okuma Martin Luther’in çarmıh teolojisi ile görkem teoloji­ si arasındaki ayrımı sayesinde yapılabilir. Bu durumda Zizek (biz­ zat Luther’den, Jakob Böhme, G.W.F. Hegel, Kari Marx, Jacques Lacan’dan sonra) materyalist bir çarmıh teologu, Milbank ise (Au­ gustinus, teüıjik Yeni-Platonculuk, Cusalı Nicolas, Felix Ravaisson, Sergius Bulgakov, G. K. Chesterton, Henri de Lubac, Olivier-Thomas Venard’dan sonra) Thomistik* bir görkem teologu olacaktır. Böyle bir iddia Zizek ve Milbank’ın taban tabana zıt şekilde yorumlasalar da oldukça önemli ve nüfuzlu olarak gördükleri Meister Eckhart’m (proto-)“modem” eserinin önemli olduğuna ilişkin ısrarlarından doğar. Milbank, Eckhart’m esasında Duns Scotus ve Ockhamlı William’ın peşinden giderek seçilmiş olan yolun aksine “alternatif modemizm”e giden yolun zeminini oluşturduğunu iddia edecek kadar ileri gider. Tartışmanın yorumladığı ikinci nokta da Dante’nin trajedi ile komedi arasındaki ayrımından doğar: Trajedi, fevkalade bir umut gibi usulca, belli belirsiz ve adeta “rastgele” başlar; fakat şiddetle ve trajik bir biçimde son bulur. Buna karşılık komedi, acı gerçek­ likle başlar ve başladığından daha mutlu, daha şen biter. Önerilen bu yorum devrimci ve teolojik söylemin, devrimle teolojinin yan yanalığım ihtiva eder. Bir devrim “usulca, belli belirsiz” başlayıp şiddet dolu trajediyle neticelenirken teoloji komedi gibi tecessüdün acı edimiyle başlar ve Yeni Küdus’te mutlu bir şekilde son bulur. Gelgelelim bu okuma göründüğü kadar basit değildir; onda gerçek­ ten de eleştirilmeye değer pek çok şey vardır.

7 Bkz. Slavoj Zizek and John Milbank, The Monstrosity o f Christ: Paradox or Dialectic? (Cambridge MA: MIT Press, 2009). * Aziz Aquinas’ın eserleri ve fikriyatının mirasından doğan bir felsefe okulu -ç.n. 17

ACI ÇEKEN TANRI

Teolojinin bu trajik yanı, mutlu Yeni-Kudüs sonundan bile önce Deccal ve onun melekler birliğinin evrensel öcünün geldiği Yeni Ahit’in her yerini saran şiddetin sayısız yorumlanma girişimlerine dayanır. Devrimdeyse durum tam tersidir: Devrimci coşkunlukla ve evrensel değişimin neşeli bir tasavvuruyla patlak verir. Devrim ilk başta ve ortasında bu coşkuyla sürdürülür fakat sonlarına doğru her halükârda trajik biter. Bu önsözün geri kalanında “arada” olanın “yakından gözlem ve tasvir poetikasını” kullanarak kendi teolojik yolumu tariflemek niyetindeyim. “Arada” (çarmıh ile görkem teolojisi,* trajedi ile ko­ medi, devrim ile teoloji arasında) olanı derinine inerek bir gerilim ilişkisinin paradoksu içine yerleştirmek istiyorum; çünkü gerilim ilksel bir teolojik kategori olarak düşünülegelmiştir ve “gerilim” kelimesini, kendi teolojik sorgulamalarımda da elzem olduğunu dü­ şündüğüm bir yoğunluk barındırdığından kullanıyorum. Lenin ile Dante’yi yan yana koyarak hem devrimci hem de teolojik söylemle dalga geçme niyetinde olduğum sanılabilir. Elbette ki çok yanlış­ tır bu. Aslında Zizek’in Lenin’in devrimci metinleri (ve Stalin’in zulmü) üzerine yorumları ve Graham Ward’un John Milbank’in Theology and Social Theory (Teoloji ve Toplumsal Teori) ve İlahi Komedya arasında yaptığı karşılaştırma bu paradoksal yan yanalığı mümkün kılar.8Zizek-Milbank tartışmasının bitmediğini göstermek istiyorum, çünkü her polemik gibi o da kendi temel argümanlarını * Burada Martin Luther’in tanımladığı çarmıh teolojisi (theology o f the cross) ile görkem teoloj isi (theology of glory) kast ediliyor. Luther, bu iki tabiri ilk olarak 1518 Heidelberg Tartışması’nda sunduğu 21. tezinde kullanır: “Görkem teologu kötüye iyi, iyiye kötü der. Çarmıh teologu ise şeyleri gerçekte oldukları gibi adlandırır.” Luther’in de desteklediği çarmıh teolojisi, çarmıhın Tann’mn ne olduğunu ve insanlığı nasıl kurtardığını bilmede tek kaynak olduğunu vaaz eder. Buna göre insan hiçbir zaman doğru olamaz, insanlığa ilişkin herhangi bir doğruluk dışarıdan gel­ melidir. Buna karşılık görkem teolojisi, iyiyi akıl aracılığıyla bilebilebileceğimizi, insanın kendinde yatan iyiliği gerçekleştirebileceğini vaaz eder. -ç.n. . 8 Graham Ward Teoloji ve Toplumsal Teori'den bahsederken onu epik ve kahramansal bir eser olarak görerek kitabın İlahi Komedya’mn postmodem bir versiyonu ol­ duğunu ima eder. Bkz. Graham Ward, “John Milbank’s Divina Commedia”, New Blackfriars 73 (1992): s. 311-18.

18

GİRİŞ: DEVRİMİN GİZBİLİMİ - GUNJEVIĞ

ve sonuçlarını indirgemekle sonuçlanmıştır. Kitaba son verilmelidir fakat tartışma kapatılamaz. Yazarların kitapta yer almayan yazış­ malarının bazı parçalarıyla daha da belirgin hale gelir bu. Bu par­ çalar, bir tartışmanın nasıl da yoldan çıkabileceğinin ispatı gibidir. Benim ilgimi çeken, tam da bu ilk bakışta yararsız görünebilecek olan yayımlanmamış pasajlar ve atılmış parçalar aslında. İlk tezlere cevaben yapılmış bir miktar yazışmadan sonra Milbank şöyle der:9 Yanıtın yanıtına cevaben: “Fakat ben cezalandırıcı bir Tann üzerine bahse girmiyorum. Ben Aziz Pavlus veya Orijen veya Kapadokyalı Gregor’un herkesin günahını sonunda bağışlayacak Tanrısı için bahse giriyorum. İnsan bu inanç olmadan varlığın bir gün iyiliğe tekabül ettiğinin gösterileceği umudunu besleyemez. Hakikaten de böyle bir şeyden ötürü elde yalnız “ahlak” kalır, yani çaresizce ölümü bir süreliğine uzakta tutma çabalan. Yalnızca kıt ve hasarlı kaynaklann nasıl bölüştürüleceğine dair sonu olmayan bir münakaşa kalır elimizde. Buna karşın, insanın umut etmesini ve böylelikle her şeyin her şeyle ahenk içindeki sonsuz ifası için uğraşmaya yalnızca Hıristiyanlık imkân verir.

Zizek kitabın sonunda bir kez daha tartışmalarının bir monolog sil­ silesine dönüştüğüne işaret eder: Bitirme zamanı. Milbank, yanıtıma yanıtının başında, bir önceki cevabımda onun argümanlanyla ilgilenmeksizin salt kendi esas meselelerimi tek­ rarladığımı iddia ettiğinde, benim buna cevabım, bunun tam da kendisinin ikinci cevabında yaptığı şey olduğuydu; bu da sohbe­ timizin gidebileceği bir yer kalmadığının apaçık bir göstergesidir. 9 Kitaba dahil edilmeyen bu alıntılar sonradan ayrı makalelerde yayımlandılar. Bkz. John Milbank, Slavoj Zizek, and Creston Davies, Paul's New Moment: Conti­ nental Philosophy and the Future o f Christian Theology (Grand Rapids: Brazos, 2010); John Milbank, “Without Heaven There is Only Hell on Earth: 15 Verdicts onZizek’s Response”, Political Theology 11:1 (2010); Slavoj Zizek, “The Atheist Wager”, Political Theology 11:1 (2010).

19

ACI ÇEKEN TANRI

Dolayısıyla fikirlerimizi tekrara gerilediğimizden ötürü bana en münasip görünen yol, sohbetimizi sonlandırmaktır10

Yararsız görünmelerine rağmen oldukça önem verdiğim bu par­ çalar, daima savuşturulması gereken ve herkesçe bilinen gerçekler olarak görülebilir; fakat bilinen gerçekler yeniden düzenlenmeli ve inşa edildikleri malzemeler yeniden bir araya getirilmelidir. Bu bana Venedik hakkında, Düka Sarayı’na, San Marco Kilisesine, Casanova’ya, Titian’a, Tintoretto’ya ve Goethe, Ruskin, Wagner, Rile gibi yolu isteyerek veya tesadüfen oralara düşmüş gezginlere değinen, her yıl en az elli kitap yayımlanırken kendisinden şehir hakkında kitap yazması istenen birinin nasıl hissedebileceğini ak­ lıma getiriyor. Predrag Matvejevic Venedik’e dair yazması istendi­ ğinde tam da bu sebeple teklifi reddetmişti. Joseph Brodsky’in teşvi­ kiyle Venedik şehrinin kültürden sorumlu büyükleri, Matvejevic’in şehirde birkaç hafta geçirmesini, ne ilgisini çekerse onun hakkında yazmasını istemişlerdi. Matvejevic bu daveti kabul etmesiyle teolo­ jinin tüm beşeri bilgi ve uygulama ekonomisi bağlamındaki rolüyle yakından ilgili, gayet mühim bulduğum bir şey yapmış oldu. IV

Predrag Matvejevic, incelikli bir zihinsel arkeolojiyle Venedik’i Ve­ nedik yapan şeyin yerleşmiş fikir katmanları altmda unutulagelmiş olguları görünür kılmaya çalışır. Yoluna köpekler ve martılar için yapılmış bir mezar da çıkar, ünlü botaniklerin bile tanıyamayacağı tuhaf bitkiler de. Gizli, bakımsız bahçeleri; pas, küf ve taş tortularını betimler. Sulara gömülmüş köhne, terk edilmiş manastırları, tımar­ haneleri, arka sokaklardaki saklı kalmış taş köprüleri, eski zaman­ larda opera sanatçılarının ses tellerini tedavi etmek için kullanılan sıradışı bitkilerin filizlendiği çatlak duvarları tasvir eder. Matvejevic kumarbazlar, borsacılar, komplocular, kamından konuşan kimseler, servet avcıları, dolandırıcılar, şarlatanlar ve Venedik kürek gemi­ lerinde kayıplara karışmış köle kabileleri üzerine de yazar. Hatta 10 Bu iki yazışma John Milbank’ten yazara gönderilen 16Eylül2008 tarihli bir elekt­ ronik postada geçer. 20

GİRİŞ: DEVRİMİN GİZBİLİMİ - GUNJEVIC

tüm Venedik tarihsel arkaplanı üzerine dokuduğu Venedik ekmeği olmaksızın ne Venedik’in, ne denizci filolarının, ne siyasetinin ne de mimarisinin olacağını bile söyler.11 Keşiflerinden birini özellikle mühim buluyorum: Uzun seneler ihmal edilmiş bir çömlekçi atölyesi. Bir zamanların güzel vazoları ve tabakları olan kırık çömlek parçaları buraya atılmıştır. Bu isten­ meyen parçalara cocci denirdi ve yaratıcı Venedikliler evlerini ve konaklarının temellerini bu parçalarla yaparlardı. Cocci’yi küçük gemilerle önce atölyeye, bir süre sonra da içlerinden kusurlu olan­ ları inşaat malzemesi olarak şantiyeye taşırlardı. Duvarcılar harç ve kumu karıştırıp bunları mahalleleri birbirine bağlayan köprülere, şehri koruyan kalelerin temellerine kararlardı. Şimdilerde bu kale­ ler harabeye dönmüş olsa da cocciler hâlen rutubet, küf ve zamana geçit vermez. Günümüzde Venedikli kadın ve erkeklerin, azizlerin, melekle­ rin, Meryem Ana ve İsa’nın izlerini taşıyan bü çömlek parçalarına nadir olarak rastlanır. Bulunmaları oldukça zordur ve çok kıymet­ lidirler. Beş yüzyıl önce çerçöp olan parçalar artık müzeler ve özel koleksiyonlarda süslü sergi çantaları içinde sergilenmektedir. Nadir olmaları onları seri üretim seramiklerden daha istenir kılar. Zamanın dalgalarıyla yıkanarak kıyıya vurduklarında çamurdan, topraktan ve sahildeki kumdan kurtarılan bu parçalar, bu kırıklar, bu kırıntılar be­ nim teolojik söylem tasavvurumu yansıtır. Bu zamana kadar ıskarta ve çerçöp olarak düşündüklerimiz, toplumsal ilişkileri ve dünyayı büsbütün yepyeni bir yoldan inşa etmemize hizmet edebilir. Kaç tane zarif coccinin gömülü halde keşfedilmeyi beklediğini bilemeyiz. Teolojinin görevlerinden biri gibi görünüyor bu. Yüz­ lerce, hatta binlerce yıllık bu kırıklan meydana çıkarmak ve onlarla varoluşumuzun ve bizi şekillendiren yerlerin temelini atmak, teolo­ jinin bir başka görevidir. Gerçekten de bu parçalar gerçekliğin yeni 11 Bkz. Predrag Matvejevic, The Other Venice: Secrets o f the City, çev. Russell Scott Valentino, Reaktion Books, 2007 [Türkçesi: Akdeniz’in Kitabı, çev. Tolga Esmer, İstanbul: YKY, 1999 -ç.n. ]; Mediterranean, A Cultural Landscape, çev. Michael Henry Heim, Universıty of Califomia Press, 1999 [Türkçesi: Öteki Venedik, çev. Birsel Uzma, İstanbul: YKY, 2007- ç.n. ]; Between Exile and Asylum: An Eastern Epistolary, çev. Russell Scott Valentino, Central European Universıty Press, 2004. 21

ACI ÇEKEN TANRI

bir imgesini yaratarak ve ilişkilere bakışımızı değiştirerek bize ken­ di kırılganlığımızı hatırlatır. Antonio Negri’nin yakın zamanlarda çıkan kitabına Porcelain Workshop* admı vermesi hiç de rastlantı değildir. Tıpkı çömlekçilik ve cocci ile uğraşmak gibi porselenle çalışmak da tefekkür ve ruhani alıştırmalara benzer bir şekilde na­ zik, kararlı, ihtiyatlı eller gerektirir. Teoloji, çerçöpün kırılgan par­ çalarından ve ıskartalarından Kutsal Kitap’ı kullanarak, Irenaeus’un Gnostisizme karşı söylevindeki deyişiyle, kral için görkemli bir mo­ zaik ortaya çıkarmak için uğraşır. Bu kırıklar kıymetsiz görülerek bir kenara atılsalar da paha biçilmezdirler. Gelgelelim buradaki mesele her alegoride olduğu gibi kural tanı­ mayan keyfekeder bir muhalefetten ibaret değildir. Irenaeus, Gnostikleri özellikle ölçüsüz bir keyfiyetle “iman ilkesi” güdümünde olmadaki başarısızlıklarını yermişti. Gnostikler krala yaraşır paha biçilmez taşlardan yapma görkemli bir mozaik sunmak yerine, kö­ pek veya tilki resmeden, oldukça çirkin mozaikler yapmıştır. Gnos­ tikler, Kutsal Kitap’ın bölümlerini sanki kocakarı hikâyeleriymiş gibi isteklerine göre yemden düzenleyerek kelimeleri, ifadeleri ve meselleri tezgahladıkları kehanetlere uydurmuşlardır. Irenaeus, popülist bir Gnostisizme ve seçkinin elitizmine düşmememiz için peygamberlerin kehanette bulunmadıkları, İsa'nın öğütlemediği ve Havarilerin söylemedikleri üzerine kurulmuş Gnostik düşünce sis­ temine karşı bizi uyarır. Kusursuz bilgi elitist değildir. Tam aksine, tam da popülizmin cazibesine direnirken her zaman herkese erişile­ bilir olması sebebiyle kusursuzdur. Böylece radikal biçimde eşitlerin bir toplaşması olan, Kilise diye tabir ettiğimiz kıyametvari topluluğun katıldığı ibadetler için metafor olarak hizmet edecek atıl parçalan toplayarak bir serüvene atılıyoruz. İsa, örnek hayatı ve meselleri aracılığıyla bizimle ileti­ şim kurar. Pavlus’un Anadolu’da kurduğu cemaatlerde uygulamaya koyduğu ve böylece Roma İmparatorluğu’nun siyasi gerçekliğinin kökten bir şekilde sorgulanmasına yol açmış olan, logos’un (latreia * Türkçesi: Porselen Yapımı. Politikamn Yeni Bir Grameri İçin, çev. Elyesa Koytak, MonoKL, 2013 -e.n. 22

GİRlŞ: DEVRİMİN GİZBİLİMİ - GUNJEVIC

mantığı, Romalılar 12:1-2) şekillendirdiği litürjik* hayat tarzı işte budur. Şayet teoloji, kilise pratiği üzerine Tann’nın sözünün ışığın­ da uzun uzun bir düşünmeyse bu ibadet hürriyet, eşitlik ve kardeşli­ ği yaymaya tastamam hazır olarak iman, umut ve sevgi gibi teolojik erdemler tarafından şekillendirilmelidir. Kaldı ki teolojiyi dünyayı değiştirmeye uygun tecessüdsel kay­ nak ve araçlara sahip tek söylem olarak değerlendiriyorum. İyi bir Sloven şairi ve Hıristiyan Sosyalist olan, ulusal özgürlük mücadele­ sinde yer almış Edvard Kocbek ile 1943’ün ortalarında kendi ken­ dini eğitmiş bir Komünist devrimci olan Josip Vidmar, Hıristiyanlık ve Komünizm üzerine tartışıyordu.12Vidmar Hıristiyanlığın “yeterli gelecek tecessüdsel kaynaklar” sunamadığmdan bir program, ge­ reklilik ve eğilim olarak kabul ettiği insanı ve dünyayı dönüştürme görevinde başarısızlığa uğradığını düşünüyordu. Vidmar’a göre o vakitlerde Komünizme ihtiyaç vardı çünkü yalnız Komünizm in­ sanın manevi niteliklerini besleyebileceği şartlan yaratabilirdi. Bu tartışma, Slovenya’da devam eden askeri operasyonlann tam orta­ sında yapıldığından ötürü gülünç görünse de Vidmar’m Hıristiyan­ lığın gerekli “tecessüdsel kaynaklan” sağlayamadığına ilişkin sözü önemlidir. İşte, ortaya koyduğum teolojik tasavvurun anahtan bu­ dur. Yalnız teoloji doğru tecessüdsel kaynaklan, birey algısını ve toplumu dönüştürmek için gereken manevi nitelikleri inşa etmede kullanılacak araçlan sağlayabilir. Bunu izleyen bölümler, Hıristi­ yanlığın öyle ya da böyle bize sunduğu cisimleşmiş araçlardan ve kiliseyle ilgili ibadetlerden söz edecek.

* Litüıji, Hıristiyanlıkta dini geleneklere göre icra edilen dini ritüel sırasında gerçekleşen olayları kapsar, -ç.n. 12 Bkz. Edvard Kocbek, Svedocanstvo: dnevnicki zapisi od 3. maja do 2. decembra 1943, çev. Marija Mitrovic (Belgrade: Narodna knjiga, 1988), s. 122. 23

G İR İŞ

Etik Olanın Teolojik-Siyasi Olarak Askıya Alınması İçin Zizek

Şayet bir zamanlar inançlarımızdan içten içe şüphe duyduğumuz, hat­ ta onlarla müstehcen şekilde dalga bile geçtiğimiz halde inanıyor gibi davrandıysak da, şimdilerde inançlar ve sert yasaklamalar hâlen başı­ mıza musallat olduğu halde şüpheci, hedonist, gevşek tavrımızı açık­ ça sergilemekten çekinmiyoruz. Jacques Lacan’a göre “Tann öldü” deneyiminin paradoksal sonucu da işte tam burada yatar: Baba, ancak öldüğü için -ve eklemem gerekir ki- ancak kendisi­ nin öldüğünü bilmediği için arzuyu etkili olarak yasaklayabilir. Freud’un kendisine göre Tanrı’nm öldüğü, yani Tanrı’nın öldüğü­ nü bildiğine inanan modem insana sunduğu mit işte buydu. Freud niye bu paradoksun üzerine gider? Baha’nın ölümünde ar­ zunun çok daha tehditkâr olacağı ve bu yüzden yasağın daha lü­ zumlu ve sert olacağım açıklamak için. Tann öldükten sonra artık hiçbir şey mübah değildir.1

Bu pasajı tam anlamıyla anlamak için Lacan’ın diğer (en az) iki te­ ziyle birlikte okumak zorundayız. Bu dağınık ifadeler, ancak on­ dan sonra birleştiğinde tutarlı bir önerme oluşturacak bir yapbozun 1 Jacques Lacan, Le triomphe de la religion, precede de Discours aıa catholiques (Paris: Seuil, 2005), s. 35-36. 25

ACI ÇEKEN TANRI

parçalan gibi ele alınmalıdır. Lacan’ın temel tezi yalnızca tezlerin birbirine bağlılıklan ve öldüğünü bilmeyen babanın Freudyen rüya­ sına üstü kapalı göndermeler sayesinde bütünlüklü bir şekilde yerli yerine oturtulabilir: (1) “Ateizmin doğru formülü Tanrı öldü değildir. Freud, babanın işlevinin kökenini onun öldürülmesine dayandırırken bile onu ko­ rur. Ateizmin doğru formülü Tann bilinçsizdir'dir.”2 (2) “Bildiğiniz gibi, (...) Ivan, [baba Karamazov’u] kültürlü bir insan tefekkürüyle kat ettiği gözüpek yollara sokar ve özel olarak der ki, Tanrı yoksa...— Tanrı yoksa, der baba, her şey mübahtır. Apaçık naif bir düşünce bu. Biz analistler biliriz ki Tann yoksa, artık hiçbir şey mübah değildir. Sinir hastalan bunu bize her gün kanıtlıyor.”3

Modem ateist, Tann’nın öldüğünü bildiğini düşünür; bilmediği şey ise, bilinçdışı olarak Tann’ya inanmaya devam ettiği gerçeğidir. Modemitenin simgesi artık inancı hakkında içten içe samimi şüp­ heler taşıyan ve onu ihlâl etmeye dönük fanteziler kuran bilindik mümin değildir. Günümüzde kendini mutluluk arayışına adamış ve hoşgörülü bir hedonist olarak sunan, ancak bilinçdışı yasaklann ala­ nı haline gelen bir özne vardır. Bastmlansa yasak arzular veya haz­ lar değil, yasaklann ta kendisidir. “Tann yoksa, her şey mubahtır” sözü kendinizi ateist olarak hissettikçe keyfinizi baltalayan yasakla­ nn bilinçdışmıza daha fazla hükmedeceği anlamına gelir. (Bu teze karşıtını ilave etmek unutulmamalıdır: “Tann varsa, her şey mübahtır.” Dinsel fundamentalistin düştüğü açmazın en özlü tanımı değil midir bu? Ona göre Tann bütünüyle vardır; kendisini de onun bir aleti olarak görür, ki böylece her istediğini yapabilir; ilahi iradeyi ifade ettiğinden ötürü eylemleri önceden bağışlanır...) Dostoyevski’nin hatası işte bu zemine oturtulabilir. Dostoyevski “Tann yoksa her şey mübahtır” fikrinin en radikal versiyonunu, bugün bile yorumculan allak bullak etmeye devam eden en tuhaf 2 Jacques Lacan, The Four Fundamental Concepts o f Psycho-Analysis (Londra: Penguin Books, 1979), s. 59. 3 Jacques Lacan, The Seminar o f Jacques Lacan. Book II: The Ego in Freud’s Theory and in the Technique ofPsychoanalysis (New York: Norton 1988), s. 128. 26

GİRİŞ: ETİK OLANIN TEOLOJİK-SİYASİ OLARAK ASKIYA ALINMASI İÇİN - ZİZEK

kısa hikâyesi “Bobok”ta verir. Bu acayip “marazi fantezi” düpedüz yazarın zihinsel hastalığının ürünü müdür acaba? Sinik bir saygısız­ lık mıdır? Başarısız bir Vahiy hakikatini parodileştirme denemesi midir?4“Bobok”ta Ivan Ivanovich adındaki alkolik bir yazar gaipten sesler duymaktan muzdariptir: Tuhaf bazı şeyler işitmeye, görmeye başlıyorum. Ses değil sanki kulağıma gelen, yambaşımda biri “Bobok, bobok, bobok!” diye mırıldanıyor sanki. Neyin nesidir bu bobok? Kurtarmalıyım kendimi ondan, başka şeyler düşünmeliyim. Ondan kurtulmak için dışarı çıktım, bir ce­ naze törenine rastladım.*

Bir gün uzak bir akrabanın cenazesine katılır. Mezarlıktayken bek­ lenmedik bir şekilde ölüler arasındaki sinik, ciddiyetsiz bir sohbete kulak misafiri olur: Birden nasıl oldu bilmiyorum, değişik sesler duymaya başladım. Önce ilgilenmedim bununla, önemsemedim. Ama konuşma de­ vam ediyordu. Boğuk boğuk sesler duyuyordum. Konuşanların ağızlan yastıkla kapatılmıştı sanki. Buna karşın açık seçik anlı­ yordum ne dediklerini. Çok yakınımda konuşuyorlardı. Toparla­ dım kendimi, doğrulup oturdum; dikkatle dinlemeye koyuldum.

Bu konuşmalardan insan bilincinin fiziksel bedenin ölümünden sonra bir süre daha, yani merhum karakterlerin lıkırdamayı andıran ve ber­ bat bir yansıma sözcük olan “bobok” ile ilişkilendirdikleri topyekün çürümeye kadar sürdüğünü keşfeder. Biri şöyle bir yorum yapar: Önemli olan, iki üç ay süren bir yaşam, ve sonunda bobok... Bu iki ayı elimizden geldiğince iyi geçirmeyi, bunun için de ahlak anlayışlanmızı değiştirmeyi öneriyorum size. Baylar! Hiçbir şeyden utanmamayı öneriyorum.

4 Fyodor Dostoyevski’nin “Bobok” adlı hikâyesine İngilizce olarak şu adresten erişilebilir: http://classiclit.about.coni/library/bl-etexts/fdost/bl-fdost-bobok.htm * Hikâyeden yapılan alıntıların tümü Ergin Altay çevirisinden alınmıştır, bkz. Dostoyevski, Öyküler, çev. Ergin Altay, İstanbul: İletişim, 2011. -ç.n. 27

ACI ÇEKEN TANRI

Ölüler, dünyevi koşullardan bütünüyle âzâde olduklarını anlayıp ya­ şanılan boyunca başlarından geçen hikâyeleri anlatarak eğlenmeye karar verirler: (...) ama benim şimdilik istediğim yalan söylenmemesidir. Yal­ nızca bunu istiyorum, çünkü en önemli olan budur. Yeryüzünde yalan söylemeden yaşamanın olanağı yoktur, çünkü yaşamla yalan eş anlamlı iki sözcüktür; ama burada, biz eğlence olsun diye ya­ lan söylemeyeceğiz. Öyle ya, mezarın bir anlamı olmalı! Yaşam öykülerinizi hiçbir şeyden utanmadan, yüksek sesle anlatacağız. Önce ben kendiminkini anlatacağım. Size bir şey söyleyeyim mi, bedensel hazlara düşkün bir insanım ben. içimdeki tutkular orada, yukarı çürük bağlarla bağlıydı hep. Koparıp atalım artık bu bağlan, gelin bu iki ayı utanç nedir bilmeyen bir gerçek içinde geçirelim! Çınlçıplak olalım; her şeyimizi serelim ortaya!” Her yandan sesler yükseldi: “Serelim, serelim!”

Ivan Ivanovich’ın duyduğu iğrenç koku, çürüyen cesetlerden değil, ahlaksızlıktan yayılır. Daha sonra Ivan Ivanovich birden aksırır ve ölüler sessizliğe gömülür; büyü bozulmuştur, sıradan gerçekliğe geri döneriz: Tam o anda aksırdım. Ansızın, elimde olmadan aksırmıştım, ama etkisi şaşırtıcı oldu: Bir anda her şey sustu, bir düş gibi dağılıp kayboldu. Gerçek bir ölüm sessizliği kapladı her yanı. Benden utandıklannı sanmıyorum: Hiçbir şeyden utanmamaya karar ver­ mişlerdi çünkü! Beş dakika daha bekledim, ses seda yoktu.

Mikhail Bakhtin “Bobok”ta Dostoyevski’nin sanatının en kusursuz örneğini, Tann ve ruhun ölümsüzlüğü yoksa “her şeyin mübah” olduğu fikrini merkezi motifi kılan tüm yaratıcı üretiminin küçük bir dünyasını görmüştü. “İki ölüm arasındaki” hayatın kamavalesk yeraltında bütün kurallar ve sorumluluklar askıya alınmıştır. Dostoyevski’nin asıl kaynağının Emanuel Swedenborg’un Rusça’ya 1863’te çevrilen Swedenborg Tarafından Görüldüğü ve Duyulduğu Kadarıyla Cennet, Ruhlar Dünyası ve Cehennem Üzerine/ On Heaven, the World ofSpirits and on Hell, as They Were Seen and Heard by Swedenborg adlı eseri olduğu ikna edici bir şekilde meydana çı28

GİRİŞ: ETİK OLANIN TEOLOJİK-SİYASİ OLARAK ASKIYA ALINMASI İÇİN - ZİZEK

kanlabilir.5 Svvedenborg’a göre, ölümden sonra insan ruhunun ken­ di iç muhteviyatı birkaç aşamadan oluşan arınmadan geçer ve bunun sonucunda hak ettiği ebedi ödüle kavuşur: Cennet ya da cehennem. Birkaç gün veya ay sürebilecek bu süreçte beden hayaletvari bir be­ densellik kisvesi altında yalnızca bilinç olarak dirilir: Bu ikinci aşamada ruhlar dünyadayken nasıldılarsa o halleriy­ le göze görünür hale gelirken, gizlice yaptıkları ve söyledikleri zuhur etmeye başlar; artık dıştan gelen hiçbir faktörle dizginlen­ mediklerinden ötürü gizlice söylemiş ve yapmış olduklarını artık dünyadaki gibi itibarlarını kaybetmekten korkmadan söyler ve alenen yapmaya uğraşırlar.6

Hortlaklar artık utancı tümüyle bir kenara bırakıp çıldırmışcasma davranabilir, dürüstlük ve adaletle alay edebilirler. Bu tasavvurun etik dehşeti, “hakikat ve mutakabat” fikrinin sınırlarını gösteriyor olmasından gelir: Ya failin kendi suçlarını alenen itiraf etmesi ona yalnızca etik arınma yaşatmamakla kalmayıp, ayrıca müstehcen bir zevke de yol açıyorsa? Merhumların “hortlak” olmaları, Freud’un aktardığı rüyala­ rın birinde ölen ama öldüğünü bilmediğinden (rüya görenin bilin­ çaltında) yaşamaya devam eden babanın durumunun tam tersidir. Dostoyevski’nin hikâyesindeki merhumlar öldüklerinin tamamen farkındadır; tüm utancı bir kenara koymalarına tam da bu farkındalık müsaade eder. Öyleyse merhumların ölümlülerden özenle sakladığı sır nedir? “Bobok”ta edepsiz hakikatleri duymayız; ölülerin hayalet­ leri dinleyicilere en sonunda “hayırlı havadisleri ulaştıracakları” ve sırlarını anlatacakları sırada uzaklaşırlar. Peki ya çözüm Kafka’mn Dava’smda memleketinden gelip ömrünü muhafız tarafından kabul edilmeyi beklemekle geçirmiş adamın ölüm döşeğindeyken kapının sadece onun için orada olduğunu öğrendiği Kanun Kapısı adlı me­ selin sonundaki gibiyse? Ya “Bobok”ta en kirli sırlarını ortaya dök­ me sözü vermiş cesetlerin merasimi sadece zavallı Ivan Ivanovich’i 5

Bkz. Ilya Vinitsky, “Where Bobok is Buried: Theosophical Roots of Dostoevskii’s ‘Fantastic Realism’”, Slavic Review 65:3 (Sonbahar, 2006): s. 523-543. 6 A.g.y., s. 528. 29

ACI ÇEKEN TANRI

cezbetmek ve etkilemek için sahneye konulmuşsa? Başka bir deyişle, yaşayan cesetlerin “edepsiz doğruculuk” gösterisi yalnızca dinleyici­ nin, dahası dindar bir dinleyicinin fantezisiyse eğer? Dostoyevski’nin tanrısız bir evren sahnesi resmetmediğini unutmamalıyız. Konuşan cesetler bizzat Tann’nm varlığının bir kanıtı olan (biyolojik) ölümden sonraki hayatı tecrübe eder. Tanrı oradadır, ölümden sonra onları sağ tutar, zaten onlar da bu sebeple her şeyi söyleyebilirler. Dostoyevski her ne kadar “her şeyin mübah” olduğu korkunç bir tannsız evren göstermek için de olsa, samimi bir ateist duruşla hiçbir ilgisi bulunmayan dinsel bir fantezi sahneye koyar. Peki ya cesetleri “her şeyi söyleme”nin müstehcen samimiyetine iten dürtü nedir? Lacancı cevap besbellidir: Etik eylemlilik olarak değil, ke­ yif almaya ilişkin müstehcen emir olarak süperego. Merhumlann anlatıcıdan saklamak istedikleri nihai sim anlamamızı da bu sağlar: Tüm hakikati edepsizce anlatma dürtüleri özgürce seçilmiş değildir, ortada “nihayet şimdi sıradan hayatlanmızın kurallan ve kısıtlamalan yüzünden yapamadığımız ne varsa söyleyebileceğiz (ve yapa­ bileceğiz)” gibi bir durum yoktur. Dürtüleri, bunun yerine acımasız bir süperego buyruğu tarafından ayakta tutulmaktadır: Hayaletler bunu yapmak zorundadırlar, Gelgelelim, şayet utanmaz hortlaklann anlatıcıdan sakladıklan şey müstehcen keyfin zorlayıcı tabiatıysa ve dinsel bir fanteziden söz ediyorsak, ilave etmemiz gereken bir sonuç daha var: "Hortlaklar”şeytani bir Tanrı ’nın zorlayıcı büyüsünün et­ kisi altındadır. İşte tam burada Dostoyevski’nin esas yalanı saklıdır: Korkunç bir Tannsız evren fantezisi diye sunduğu şey, aslmda şey­ tani ve müstehcen Tannya dair Gnostik bir fantezidir. Bu durumdan çıkanlacak daha genel mahiyette bir ders ise şudur: Dindar yazarlar ateizmi suçlarken genellikle dinin kendisinin bastınlmış alt yüzünün bir yansıması olan “tannsız bir evren” tasavvurunu inşa ederler. “Gnostisizm” tabirini gerçek anlamıyla, yani Yahudi-Hıristiyan evrenindeki önemli bir özellik olan hakikatin dışsallığımn inkân olarak kullanıyorum. Yahudilik ile psikanaliz arasındaki özel iliş­ ki hakkında yoğun bir tartışma yaşanıyor: Her ikisi de bizden bir şey isteyen, ancak ne istediğini açıklamayan ve nüfuz edilemeyen o korkunç Öteki’yi arzulamanın uçurumuyla travmatik karşılaşmaya 30

GİRİŞ: ETİK OLANIN TEOLOJİK-SİYASİ OLARAK ASKIYA ALINMASI İÇİN - ZI^EK

odaklanır. Yani Yahudilerin kendi Tanrılarıyla, onun insanın gün­ delik varoluş rutinini bir kenara atan anlaşılmaz Çağrısıyla karşı­ laşmalarına; çocuğun Öteki’nin (bu durumda ana babaya ait) keyfi muammasıyla karşılaşmasına. Dışsal travmatik karşılaşmaya (Yahudilere yapılan ilahi Çağrı, Tann’nın İbrahim’e çağrısı, idrak edil­ mez Takdir-i İlahi; bunların hiçbirisi bünyevi özelliklerimizle, hatta doğuştan gelen ahlak kurallarımızla bile tümüyle bağdaşmaz) daya­ nan Yahudi-Hıristiyan hakikat anlayışının tersine, gerek paganizm gerek Gnostisizm (Yahudi-Hıristiyan tutumun paganizme yeniden kazınması) hakikate giden yolu manevi olarak nefsi arındırmanın “iç yolculuğu”, İçteki gerçek Benliğe dönüş, benliğin “yeniden keş­ fi” olarak tasavvur eder. Kierkegaard Batı maneviyatındaki temel karşıtlığın “Sokrates’e karşı İsa”, yani yâd etmenin iç yolculuğuna karşı dışsal karşılaşmanın şokuyla yaşanan yeniden doğum arasın­ da gerçekleştiğini ifade ederken haklıydı. Yahudi-Hıristiyan evreni içinde asıl Tanrı ’nın kendisi esas tacizcidir, hayatlarımızdaki ahen­ gi gaddarca bozan davetsiz misafirdir. Gnostisizmin izleri bugünün sanal âlem ideolojisinde açıkça görülebilir: Olumsal ve geçici bir cisimleşmeden ötekine yüzebi­ len, doğal bedeninden ayrık, bütünüyle sanal bir Benliğin teknoloji düşkünü rüyası, maddi gerçekliğin çürümesinden ve durağanlığın­ dan kurtulan Gnostik Ruh idealinin bilimsel-teknolojik açıdan nihai olarak gerçekleştirilmesi değil midir? Sanal âlem teorisyenlerinin sıklıkla referans verdikleri felsefelerden birinin Leibniz’inki olması pek de şaşırtıcı değildir: Leibniz evreni, her biri etraflarına açılan bir penceresi olmaksızın kendi içine kapalı iç mekânında yaşayan mikroskobik cisimler olan “monadlar”ın ahenkli bir bileşimi olarak kavrıyordu. Leibniz’in “monadoloji”si ile küresel ahenk ve solipsiz­ min tuhaf bir şekilde bir arada var olduğu ve henüz ortaya çıkmakta olan sanal âlem cemaati arasındaki tekinsiz benzerliği gözden kaçır­ mak elde değildir. Demem o ki, sanal âleme dalmamız dış gerçekli­ ğe doğrudan açılan “pencereleri” olmamasına rağmen kendi içinde tüm evrene ayna tutan Leibnizci monad’a indirgenmemizle beraber gerçekleşmiyor mu? Gerçekliğe doğrudan açılan pencereler olmak­ sızın tek başımıza bilgisayar ekranıyla haşır neşir olarak yalnızca 31

ACI ÇEKEN TANRI

sanal simülakr ile karşılaşmamıza rağmen bütün gezegenle iletişmemizi sağlayan küresel ağa hiç olmadığı kadar batmış olmamız bizi daha da monad kılmaz mı? Üstelik Dostoyevski’nin tahayyül ettiği gibi, öl(me)mişlerin ah­ laki sınırlar olmaksızın konuşabildikleri mekân bu Gnostik-sanal âlem rüyasının habercisi değil midir? Siberseksin çekiciliği de tam bu noktada gizlidir: Sadece sanal partnerlerle haşır neşir olduğu­ muzdan taciz yoktur. Sanal âlemin bu yönü asıl ifadesini geçenler­ de Amerika Birleşik Devletleri’nde bazı “radikal” çevrelerde tekrar gündeme gelen nekrofillerin haklarını “yeniden düşünme” önerisin­ de bulmuştur. Bu fikre göre insanlar tıpkı öldükten sonra organları­ nın tıbbi amaçlarla kullanılmasına izin verebildikleri gibi cesetlerini yılgın nekrofillerin keyfine devredebilmelidirler. Bu teklif Siyaseten Doğrucu taciz karşıtı tutumun nasıl da Kierkegaard’m en iyi kom­ şunun ölü komşu olduğuna ilişkin içgörüsünü gerçekleştirdiğinin kusursuz bir örneğidir. Ölü bir komşu (bir ceset) tacizden kaçınma­ ya çabalayan “hoşgörülü” öznenin ideal cinsel partneridir. Bir ceset doğası gereği taciz edilemez; aynı zamanda ölü bir beden zevk de alamaz, böylelikle cesetle oynayan özne için fazla-keyfin rahatsız edici tehdidi ortadan kalkmış olur. Böyle bir “hoşgörünün” ideolojik alanı iki kutba ayrılmıştır: Etik ve hukuk. Bir tarafta -liberal-hoşgörülü versiyonundan tutun da “fundamentalist” versiyonuna kadar- siyaset, kendisinden önce var olan etik duruşların (insan haklan, kürtaj, özgürlük, vd.) gerçekleşti­ rilmesi olarak algılanır; buna karşılık olarak (ve onu tamamlayan bir şekilde) siyaset hukukun diliyle formüle edilir (bireysel haklar ile toplumsal haklar arasındaki doğru dengenin nasıl bulunacağı, vs.). Dine başvurmak tam bu noktada siyasalın, siyaseti yeniden siyasileştirmenin kendine özgü boyutunu canlandırmada yapıcı bir rol üstlenebilir: Siyasal faillerin etik-hukuki engellerden kurtulmalannı sağlayabilir. Eski “teolojik-siyasi” sentegma şimdi yeni bir anlam kazanıyor: Her siyaset gerçekliğin “teolojik” bir bakışı üzerinde te­ mellenmekle kalmaz yalnızca, aynı zamanda her teoloji doğası ge­ reği siyasidir, yeni bir kolektif alanın ideolojisidir (tıpkı Hıristiyan­ lığın ilk dönemlerinde ortaya çıkan mümin cemaatleri veya İslam’ın 32

GİRİŞ: ETİK OLANIN TEOLOJİK-SİYASİ OLARAK ASKIYA ALINMASI İÇİN - İIZEK

ilk dönemlerindeki ümmet gibi). Kierkegaard’ı açımlayacak olur­ sak, günümüzde ihtiyacımız olan şeyin etik olanın teolojik-siyasi olarak askıya alınması olduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde yeni maneviyat biçimleri çoğalırken Hıristiyanlı­ ğın kendi teolojik-siyasi özüne sadık kalan sahici izlerine rastlamak giderek güçleşiyor. G.K. Chesterton antik pagan tutumun hayatın neşeli savunularından biri olmasına rağmen Hıristiyanlığın kasvetli suçluluk ve feragat buyruğu dayattığı şeklindeki bilindik (yanlış) anlamayı altüst ederek bu konuda bir ipucu vermiş oldu. Esasında derinlemesine melankolik olan bilakis pagan tutumdur: Zevkli bir hayatı vaaz etse bile “ölene kadar elindekinin tadım çıkar, çünkü en nihayetinde ölüm ve çürüme bekliyor seni” der gibidir. Hıristiyan­ lığın mesajı ise bunun tam tersine suçluluğun ve feragatin aldatıcı yüzeyinin altındaki sonsuz neşeyi muştular: “Hıristiyanlığın dış hal­ kasında etik feragatlann katı muhafızları ve profesyonel papazlar vardır; fakat o katı muhafızın içinde çocuklar gibi dans eden, erkek­ ler gibi şarap içen yıllanmış insan hayatını bulursunuz; Hıristiyanlık pagan özgürlüğü için tek çerçevedir.”7 Bu paradoksun esas kanıtı Tolkien’in Yüzüklerin Efendisi değil midir? Yalnızca dindar bir Hıristiyan böylesine görkemli bir pagan evreni düşleyebilir ve böylelikle paganizmin nihai Hıristiyan rüyası olduğunu doğrulayabilirdi. Bu yüzden yakın zamanda Yüzüklerin Efendisi’nin pagan büyüsünü resmedişiyle Hıristiyanlık’a nasıl za­ rar verdiğine dair endişelerini dile getiren muhafazakâr Hıristiyan eleştirmenler asıl noktayı, yani kaçınılmaz hale gelen makûs hük­ mü gözden kaçırıyorlar: Pagan düşünün zevk dolu hayatının tadı­ nı melankolik kederin bedelini ödemeden mi çıkarmak istiyorsun? Hıristiyanlık’ı seç o zaman! C.S Lewis’in Namia tasavvuru işte bu yüzden en nihayetinde bir fiyaskodur: Mitik pagan evrenin içine Hıristiyan motiflerini (ilk romandaki arslanın Mesihi fedakârlığı, vs.) aşılamaya çalıştığından başarısızlığa uğrar. Böyle bir hamle paganizmi Hıristiyanlaştırmaz, aksine Hıristiyanlığı ait olmadığı pagan evrenine yeniden kazıya­ rak paganlaştım. Neticede hatalı bir pagan miti ortaya çıkmış olur. 7

G. K. Chesterton, Orthodoxy (San Francisco: Ignatius Press, 1995), s. 164. 33

ACI ÇEKEN TANRI

Buradaki paradoks Wagner’in Yüzük/Ring ve Parsifal'ı arasındaki ilişkideki gibidir. Yüzük'ün -tanrıları Nordik-pagan olduğundandestansı paganizmin bir epiği, Parsifal'inse -Nietzsche’nin dediği gibi haç önünde diz çöken- Wagner’in Hıristiyanlaşmasına dela­ let olduğu şeklindeki genelgeçer iddia ters çevrilmelidir. Wagner Hıristiyanlığa en çok Yüzük ile yaklaşır; Parsifal ise Hıristiyan bir eser olmak şöyle dursun, Hıristiyanlığın doğurganlığın kralın sağlı­ ğına kavuşmasıyla dairesel olarak yenilenmesi şeklindeki bir pagan ritüelinin müstehcen bir yeniden tercümesini sahneye koyar.8 İşte bu yüzden Parsifal’in alternatif, hikâyenin tam ortasında farklı bir yöne sapması gereken, bir anlamda Wagner’e daha sadık olan bir versiyonu kolaylıkla tahayyül edilebilir: İkinci perdede Kundry’nin Parsifal’i ayartmada başarılı olduğu, bir çeşit “Feuerbachcılaştınlmış” Parsifal. Bu perde Parsifal’i Klingsor’un pençesine atmak şöyle dursun, Kundry’i Klingsor’un tahakkümünden kurtarır. Böy­ lelikle perdenin sonunda Klingsor çifte yanaştığında, Parsifal oyu­ nun aslındakiyle aynı şeyi yapar (Klingsor’un kalesini yok eder) fakat bu sefer Montsalvat için Kundry ile birlikte yola çıkar. Parsi­ fal alternatif sonda Amfortas’ı kurtarmak için son anda yetişir. Ne var ki bu sefer Kundry ile birliktedir ve Kase’nin ihtiyar, kısır, eril hükümranlığın sona erdiğini, ülkede bereketi ve Erkeklikle Kadın­ lık arasındaki (pagan) dengeyi yeniden tesis etmek için kadınlığın tekrar kabul edilmesi gerektiğini ilân eder. Ardından Parsifal yeni Kral, Kundry ise Kraliçe olur ve bir yıl sonra da Lohengrin doğar. Wagner’in eserinin esas olarak Pavlusçu sanat eseri olduğu olgu­ su gürültücülüğünün arasında çoğunlukla kaynayıp gider: Yüzük’te­ ki temel mesele, Yasa’nın hükümranlığının başarısızlığa uğraması­ dır ve eserin içinde saklı kapsamım en iyi kuşatan geçiş, Yasa’dan aşka olan geçiştir. Alacakaranlık’m (Twilight) sonunda Wagner kendi (“pagan” Feuerbachçı) aşk paradigması olarak (hetero)seksü­ 8 Wagner özel sohbetlerde Parsifal’in altında yatan pagan müstehcenliği konusunda oldukça açıktı. Prömiyerinin öncesindeki özel bir resepsiyonda onu “kara bir Ayin, Kutsal Paydaşlık’ı tasvir eden bir eser olarak tanımlayarak (...) ‘etkinlikte görev alacaklar şeytanın içinizde olduğunu ve burada dinleyici olarak gelen sizlerse, şeytanı kalbinize buyur ettiğinizi unutmayınız!’” Aktaran Joachim Kohler, Richard Wagner: The Last o f the Titans (New Haven: Yale University Press, 2004), s. 591. 34

GİRİŞ: ETİK OLANIN TEOLOJİK-SİYASİ OLARAK ASKIYA ALINMASI İÇİN - ZİZEK

el çiftin aşkı ideolojisini aşar: Brunhilde’in son dönüşümü, eros’tan agape'ye, erotik aşktan siyasal aşka olan dönüşümdür. Eros Yasa’yı bütünüyle aşamaz, Siegmund ile Sieglinde’nin kendilerini yok eden alevleri gibi yalnızca Yasa’yı yalnızca bir anlığına çiğneyerek vakti gelen bir duygusallıkla patlayabilir. Agape, eros'un başarısızlıkları­ nın neticelerini üstlenmemizden sonra geriye kalandır. Aslında Brunhilde’in ölümünde İsavari bir boyut bulunur; fakat yalnızca İsa’nın ölümünün, müminlerin agape'yle bağlandıktan Kutsal Ruh’un doğumunu işaret etmesi açısından. Brunhilde’in son sözlerinin “Ruhe, Ruhe, du Gott!” (“Huzurla içinde yat, Tann!”) olması hiç de şaşırtıcı değildir. Brunhilde’in eylemi, Wotan’ın kaçınılmaz ölümünü rahatça kabul etme isteğini yerine getirir. Alacakaranlıktan sonra geriye kalan, dehşet verici hadiseyi usulca gözlemleyen, Chereau-Boulez’nin yenilikçi mizanseninde müzik sona ererken seyircilere bakakalan insan kalabalığıdır. Artık her şey Tann’nın veya Büyük Öteki benzeri başka bir simanın garan­ tisi olmaksızın seyircilere bağlıdır. Kutsal Ruh gibi hareket ederek agape'yi uygulamalan onlara bağlıdır: Kurtuluş motifi, tüm dünyaya iletilen bir mesajdır, fakat bütün kâhin kadmlar (pythonesses) gibi orkestranın da mesajı nasıl yo­ rumlayacağı konusunda kafası karışıktır... Yüzük boyunca insan­ lığın koynunda beslediği ve insanları paramparça eden zalim sa­ vaşlar yüzünden tehlikede olan engin umuttan tedirginlikle kuşku duyulmaz mı, duyulmamalı mıdır? Tanrılar yaşamıştır, dünyala­ rının değerleri yeniden inşa ve icat edilmelidir. İnsan adeta bir uçurumun kıyısında gibidir, yeryüzünün derinliklerinde gümbür­ deyen kâhini dinler gergin bir şekilde.9

“Aşk yoluyla kurtuluşun” bir güvencesi yoktur: Kurtuluş yalnızca mümkünse bahşedilebilir. Böylece Hıristiyanlığın özüne ulaşmış oluruz: Pascalcı bir bahis oynayan, Tanrının bizzat kendisidir. O, çarmıhta ölmekle nihai akıbeti belirsiz bir harekette bulunmuştur; biz insanlığa boş S,, Ana-Gösteren tedarik etmiştir ve onu S2halkası 9 Patrice Chereau, aktaran Patrick Camegy, Wagner and the Art o f Theatre (New Haven and Londra: Yale University Press, 2006), s. 363. 35

ACI ÇEKEN TANRI

ile tamamlamak bize bağlıdır. İlahi edim, “i”* üzerindeki nihai nok­ tayı koymaktan ziyade Yeni Başlangıç’ın açıklığını temsil eder; ona göre yaşamak, onu anlamlandırmak ise insanlığa düşer. Bizi humma­ lı meşgalelere mahkum eden Takdir-i İlahi gibi Olay da bir “saf, boş gösterge”âh, anlamlandırmak için üzerinde çalışmamız gerekir. Vah­ yin korkunç tehlikesi tam da burada yatar: “Vahiy”, Tann’nm adeta kendi resminin içine dalarak, yaratılışın bir parçası olarak, kendini va­ roluşun su katılmadık olumsallığına maruz bırakarak onunla tamamen “varoluşsal olarak meşgul olması”nın, her şeyi tehlikeye atmasının sorumluluğunu almasıdır. Gerçek Açıklık, kararsızlığın değil, Olay’m ertesini yaşamanın, dersler çıkarmanın açıklığıdır. Peki ama neyin der­ sini? Elbette Olay’m açtığı yeni alanın dersini. Chereau’nun bahsettiği endişe, eyleme geçme endişesiydi. Günümüzde propagandası (yalnızca dar siyasi anlamda değil) tam da böylesine bir Açıklığın mümkünlüğünü hedef alır: Kendisinin de farkında olmadığı, yapısal olarak kör olduğu bir şeye karşı savaşır; ger­ çekte karşısında yer alan güçlerle (siyasi hasımlarla) değil, ama duruma içkin olan imkânla (devrimci-özgürleştirici ütopik potansiyelle) müca­ dele eder: Düşman propagandanın bütün gayesi, mevcut bir gücü ortadan kal­ dırmak değil (bu işlev daha çok polis güçlerine bırakılır), daha ziyade durumun fark edilmemiş imkânlılığını yok etmektir. Bu imkânlılık, propaganda yapanlar tarafından da fark edilmez, zira onun nitelikleri aynı anda hem duruma içkindir hem de onun içinde görünmez.10

Radikal özgürleştirici siyasetin karşısındaki düşman propagandanın ta­ biatı gereği sinik olmasının sebebi işte budur. Kendi dediklerine inan­ maması anlamında değil, çok daha temel bir seviyede. Kendi dedikleri­ ne gerçekten inandığı ölçüde siniktir, zira mümkün olan en iyi dünyada yaşamasak bile kötünün iyisinde yaşadığımıza ve herhangi bir radikal değişimin onu sadece daha da kötüye sürükleyeceğine bıkkınlıkla ina­ nır.

* Yazar bu harfi İngilizcedeki “ben” kelimesi için kullanıyor, -ç.n. 10 Alain Badiou, “Seminar on Plato’s Republic” (yayımlanmamıştır), 13 Şubat 2008. 36

1

Kutsala Karşı Hıristiyanlık Zizek

“Tann yoksa her şey mübahtır” sözü genellikle Karamazov Kardeşleri dayandırılsa da gerçekte Dostoyevski hiçbir zaman böyle bir şey yazmadı.1(bu sözü Dostoyevski’ye ilk kez Sartre Var­ lık ve Hiçlik’tG atfetmiştir). Gelgelelim olgusal olarak hatalı olsa da bu yanlış atfın yıllarca sürüp gitmesi, sözün ideolojik yapımızda bir yere dokunduğunu gösterir. Muhafazakârlann bu sözü, Ateist-hedonist elitler arasındaki skandallar sorulunca hatırlatması pek de şaşır­ tıcı değildir: Denir ki, şayet insan uğraşlanna aşılmaz sınır koyan tüm aşkın otoriteyi büsbütün yadsırsak gulag’larda öldürülen mil­ yonlardan tutun da hayvanlarla sekse ve eşcinsel evliliklerine kadar her şey işte böyle neticelenir. Böyle sınırlar olmaksızın, diye devam ederler, kişinin bir araç gibi kullandığı komşusundan kâr ve zevk için insafsızca faydalanması, onu köleleştirmesi, aşağılaması veya öldürmesinin önünde hiçbir nihai engel yoktur. Öyleyse bizi bu ni­ hai ahlaki uçurumdan ayıran, geçici ve mecburi olmayan “kurtlar arasındaki anlaşmalar”, sağ ve esen kalabilmek için kabul ettiğimiz, 1 Buna en yaklaşan ifadelerden biri Dimitri’nin (Alyoşa’ya aktardığı kadarıyla) Rakitin’le olan tartışmasındaki iddiasıdır: ‘“Peki öyleyse insan ne olacak?’ diye sordum, ‘Tann ve ölümsüz hayat olmaksızın? Öyleyse her şey mübah mıdır, her istediklerini yapabilirler mi?’” Bkz. Fyodor Dostoyevski, The Brothers Karamazov (New York: Dover Publications, 2005), s. 672 [Türkçesi: Karamazov Kardeşler, çev. Ergin Altay, İstanbul: İletişim, 2010]. Bu çevirideki son cümle “Öyleyse her şey yasaldır” diye başlıyor; orijinalinden karşılaştırdıktan sonra “yasal” kelime­ sinin yerine Rusçadaki pozvoleno kelimesini karşılayan “mübah” koydum. 37

ACI ÇEKEN TANRI

kendi kendimize dayattığımız ve her an ihlâl edilebilecek sınırlar­ dır. .. Peki ama şeyler hakikaten böyle midir? Bilindiği üzere Jacques Lacan psikanalitik uygulamanın bize Dostoyevski’nin hükmünü ters çevirmeyi öğrettiğini iddia eder: “Tanrı yoksa her şey yasaktır.” Ahlaki sağduyumuz bu ters çevirme­ yi kolay kolay hazmedemez: Slovenya’daki solcu bir gazete Lacan üzerine bir kitap için yazılmış bu sözü şöyle değiştirerek, aksi hal­ de olumlu sayılabilecek bir eleştiri yazısında şu hale getirir: “Tan­ rı yoksa bile tabii ki her şey mübah değildir!” Lacan’ın provokatif sözünü, biz ateistlerin bile bazı etik sınırlara saygı gösterdiğimiz şeklindeki makul bir teminata dönüştüren müşfik bir bayağılık... Ne var ki Lacan’ın sözü boş bir paradoks gibi görünse de ahlaki manzaramıza bakacak olursak sözün liberal ateist hedonist evreni tanımlamaya çok daha uygun olduğunu doğrulamış oluruz: Onlar hayatlarını zevk arayışına adamıştır; fakat onlara bu arayış için alan açma güvencesi veren harici bir otorite olmadığından ötürü kendi kendilerine dayattıkları Siyaseten Doğrucu kurallar ağının içinde, sanki geleneksel ahlaktan daha acımasız bir süperego onları kontrol ediyormuşçasına sıkışıp kalırlar. Haz peşinde koşarken ötekilerin alanını aşağılayabilecekleri veya ihlâl edebilecekleri fikri onlarda bir saplantı haline gelmiştir, ki bu yüzden işi diğerlerini “tacizden” nasıl kaçınacaklarına dair reçetelerle kendi davranışlarını düzenle­ meye kadar giderler; kendilerine özen göstermek (fiziksel zinde­ lik, sağlıklı yemek, ruhsal gevşeme...) için hazırladıkları karmaşık kuralları saymıyorum bile. Hakikaten de hiçbir şey bir hedonistten daha baskıcı ve denetimli olamaz. Birinci gözleme sıkıca bağlı olan ikinci mesele, günümüzde her şeyin asıl kendilerini Takdir-i İlahi’nin araçları olarak onun­ la doğrudan şiddetli bir şekilde ilişkilenenlere mübah olduğudur. Kierkegaard’ın etik olanın dinsel olarak askıya alınması dediği şeyin sapkın bir uyarlamasını uygulamaya koyanlar, fundamentalist denilenlerdir: Tann’dan gelen bir görevle binlerce masum öldürülebilir... Öyleyse bugünlerde niye dinsel (veya etnik) yoldan meşrulaştırılan şiddetin yükselişine tanık oluyoruz? Çünkü kendini post-ideolojik olarak algılayan bir devirde yaşıyoruz. Büyük kamusal meseleler ar­ 38

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZIZEK

tık kitle şiddeti (veya savaşı) için zemin oluşturamadığmdan ötürü, yani hegemonik ideolojimiz bizi hayattan zevk almaya ve Benlikle­ rimizi gerçekleştirmeye çağırdığından ötürü işkenceye ve başka bir insanın öldürülmesine karşı duydukları tiksinmeyi aşmak çoğu insan için çok güçtür. İnsanların çoğu kendiliğinden ahlaklıdır: Onlar için başka bir insana işkence etmek veya onu öldürmek son derece travmatiktir. Bu yüzden bunları yaptırmaya sevk edebilmek için ehem­ miyetsiz bireyin öldürmeye ilişkin endişelerini solda sıfır bırakacak daha büyük bir ‘kutsal Sebep’ gerekir. Din ve etnik aidiyet bunun için çok uygundur. Şüphesiz yalnız zevk için, sadece öldürmenin hatnna toplu katliam yapabilmiş patolojik ateist vakaları vardır; an­ cak bunlar adı üstünde, istisnadır. İnsanların büyük çoğunluğunun ötekinin acısı için duydukları temel duyarlılığını uyuşturmak gerekir. Bunun için kutsal bir Sebebe ihtiyaç duyulur: O olmasaydı yaptık­ larımızın nihai sorumluluğunu boşaltacağımız bir Mutlak olmaksı­ zın bütün yükü sırtlamamız gerekirdi. Din ideologları doğru ya da yanlış bir şekilde dinin esasında kötü olabilecek insanlara iyi şeyler yaptırdığını sık sık savunurlar. Bugünkü tecrübelerimizden yola çı­ kacak olursak, din olmadığında iyiler iyi şeyler, kötüler kötü şeyler yapmayı sürdürürken, yalnız dinin iyilere kötü şeyler yaptırabildiğini savunan Steve Weinberg’in izinden ayrılmamalıyız. Bir o kadar önemli olan başka bir nokta da aynı durumun “insani zayıflıklar” denen şeylerin sergilenmesi için de geçerli gibi görün­ düğüdür: Tanrısız hedonistler arasındaki uç cinsellik biçimleri her şeyden soyutlanarak derhal tanrısızların ahlaksızlığını temsil eden simgelere dönüştürülürken, çok daha büyük çapta bir fenomen olan papaz pedofilisiyle bir kurum olarak Kilise arasındaki bağlantıyı sorgulamak din karşıtı iftira olarak reddedilir. Katolik Kilisesi’nin bir kurum olarak bünyesindeki pedofilleri nasıl koruduğunun sağ­ lam belgelere dayanan hikâyesi de, Tanrı varsa her şeyin (kendini onun hizmetkârı olarak haklı çıkaranlara) nasıl da mübah olduğunun diğer bir iyi örneğidir. Pedofilleri koruyan bu tavrı iğrenç kılan şey, eylemin gönlü geniş hedonistler tarafından değil de kendini -tüm bunlar yetmiyormuş gibi- bizatihi toplumun ahlaki koruyucusu ola­ rak iddia eden bir kurum tarafından icrâ edilmesidir. 39

ACI ÇEKEN TANRI

Peki ya Stalinist Komünist toplu katliamlarına ne demeli? Ya isimsiz milyonların kanun dışı tasfiyesi? Bu suçların, Stalinistlerin kendi ikame-tannsı tarafından, hayal kırıklığına uğramış ünlü eski Komünistlerden bir tanesi olan Ignazio Silone’nun deyişiyle “başa­ rısızlığa uğramış o Tann” aracılığıyla aklandığını fark etmek gayet kolaydır: Onların kendi Tanrısı vardı, bu yüzden her şey onlara mübahtı. Diğer bir deyişle, dinsel şiddet mantığı buraya da aynı şekilde uygulanabilir. Stalinist Komünistler kendilerini özgürlüklerinden vazgeçmiş hedonist bireyler olarak algılamazlar; hayır, kendilerini tarihsel ilerlemenin aracı, insanlığı Komünizmin “yüksek” aşama­ sına doğru iteleyen bir zorunluluk olarak algılarlar. İşte kendi Mut­ laklarına (ve aralarındaki imtiyazlı ilişkiye) başvurarak istedikleri -veya elzem olduğunu düşündükleri- her şeyi yapmalarının önünü açan şey tam da budur. Kendilerini ideolojik olarak koruyan kal­ kanlarında çatlaklar belirdiği ârida pek çok komünistin yaptıklarının yükünü taşıyamaz hale gelmesinin sebebi, Tarih’in, daha yüksek bir AkıPımn koruyucusu olmaksızın edimleriyle yüzleşmek zorunda kalmalarıdır. Kruşçev’in 1956’da Stalin’in suçlarım açıkladığı ko­ nuşmasından sonra partinin önde gelen pek çok kurmayının intihar etmesinin sebebi işte buydu: Konuşmadan yeni bir şey öğrenme­ mişlerdi, gerçekleri az çok biliyorlardı; sadece komünist tarihsel Mutlak’m tarihsel meşrulaştırmasından mahrum bırakılmışlardı. Stalinizm bu mantığa başka bir sapkın hava daha katar: Stalinistler acımasız iktidar ve şiddet işleyişini meşrulaştırmak uğruna yalnız kendi rollerini Mutlak’m bir aracına dönüştürmek zorunda kalma­ dılar; karşıtlarını şeytanlaştırmak, yozlaşmanın ve çöküşün vücut bulmuş hali olarak resmetmek zorunda kaldılar. Daha üst düzeydeki Faşizm için bile böyleydi bu. Naziler ahlak bozukluğunun her fe­ nomenini derhal Yahudi yozlaşmasının bir simgesi haline getirirdi. Finansal spekülasyon, antimilitarizm, kültürel modemizm, cinsel özgürlük gibi şeyler arasında bir devamlılık olduğu ileri sürüldü, zira bunların tümü aynı Yahudi özünden, toplumu gizliden gizliye kontrol eden aynı yan görünür failden doğuyormuş gibi algılandı. Bu şeytanlaştırmalar gayet temel bir stratejik işleve sahipti: Çünkü artık

40

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - İIZ E K

bu kalıcı hale gelmiş olağanüstü durumda her şeyin mübah olduğun­ dan Nazilerin istediklerini yapabilmeleri meşruiyet kazanıyordu. Bahsetmemiz gereken ve aynı derecede önem taşıyan son nokta da, buradaki esas ironidir: Aşkın sınırların dağılmasına üzülenlerin çoğu, kendilerini Hıristiyan olarak tanımlasalar da yeni bir dışsal/ aşkın sınıra, sınır dayatan ilahi bir faile duyulan hasret hiç de Hıristi­ yan değildir. Hıristiyan Tann, sınır koyan aşkın bir Tann değil, içkin aşkın Tannsıdır. Tann ne de olsa aşktır, müminleri arasında aşk ol­ duğu sürece var olur. Demek ki bazı Hıristiyanlann Lacan’ın “Tann varsa her şey mübahtır!” sözünü yasaklayıcı Yasa’nm aşkla aşılması şeklindeki Hıristiyan anlayışının sonucu olarak açıkça savunması pek de şaşırtıcı değildir: Şayet ilahi aşkla yaşarsan, kötü bir şey yapmak istemeyeceğinden hiçbir yasağa ihtiyacın kalmaz, elbette istediğini yapabilirsin... Etik olanın “fundamentalist” anlayışla dinsel olarak askıya alınışının bu formülasyonu Augustine tarafından zaten öneril­ mişti: “Tann’yı sevin ve ona nasıl isterseniz öyle davranın.” (Ya da bunun bir başka versiyonu: “Sevin ve ne istiyorsanız yapın.” Hıris­ tiyan bakış açısına göre Tann, Aşk olduğu için ikisi de aynı kapıya çıkar.) Tabii ki buradaki asıl tuzak, Tann’yı seversen onun istediği­ ni isteyecek olmandır: Onu memnun eden seni memnun eder, onu memnun etmeyense seni perişan eder. Bu yüzden öyle her “istediğini yapamazsın”: Tann’ya olan aşkın gerçekse, bu aşk istediğin şeyi ya­ parken yüksek etik ölçütlere uyacağını garantiler. Herkesin bildiği bir şakayı andınr bu: “Nişanlım hiçbir zaman buluşmaya geç kalmaz, çünkü geç kaldığında artık benim nişanlım değildir zaten.” Tann’yı seversen istediğini yapabilirsin, çünkü bir kötülük yapman Tatın’yı gerçekten sevmediğine delalettir. Gelgelelim muğlaklık, inancına dışandan değen Tann’nın ne yapmam istediğinin hiçbir garantisi ol­ madığından ötürü sürüp gider. Tann’ya aşk ve inancının dışında her­ hangi bir etik ölçütün olmadığında, Tann’ya olan aşkını en korkunç eylemleri meşrulaştırmada kullanman tehlikesi daima pusuda bekler. Kaldı ki Dostoyevski “Tann yoksa her şey mübahtır” fikrini ortaya attığında bizi kesinlikle sınırsız özgürlüğe karşı uyarmıyor, yani insan özgürlüğünü sınırlayan aşkın bir yasaklamanın faili

41

ACI ÇEKEN TANRI

olan Tanrı’yı savunmuyordu. Engizisyon tarafından yönetilen bir toplumda Tanrı özgürlüğümüzün kaynağı olarak değil de, onu kı­ sıtlayan yüksek bir güç olarak iş başında olduğundan her şey tabii ki mübah değildir. Büyük Engizisyoncu hikâyesinin asıl meselesi, İsa’nın mesajının öyle bir toplumda silinip gideceğidir; İsa bu toplu­ mun içine düşecek olsaydı insanlara armağan olarak (sonraları ağır bir yük olduğu anlaşılan) özgürlük ve sorumluluk getirdiğinden do­ layı toplumsal düzen ve mutluluğa karşı ölümcül bir tehdit olarak yakılırdı. Nitekim böylece Tanrı yoksa her şeyin mübah olması me­ selesinin çok daha muğlak olduğu ayyuka çıkıyor; bu açıdan Karamazov Kardeşlerim Beşinci Kitabı’nda İvan ile Alyoşa arasında bir lokantada geçen uzun sohbete yakından bakmaya değer görünüyor. İvan Büyük Engizisyoncu hakkında kafasında kurduğu hikâyeyi an­ latır: İsa, Engizisyon döneminde dünyaya geri dönerek Sevilla’ya gelir; birçok mucize gerçekleştirir, insanlar onu tanır ve çok sever; fakat kısa süre içinde Engizisyon tarafından tutuklanır ve hemen er­ tesi günü yakılmasına karar verilir. Büyük Engizisyoncu, Kilise’nin artık ona ihtiyacı olmadığını söylemek için hücresini ziyaret eder; zira dönüşü, misyonu insanlara mutluluk getirmek olan Kilise’nin yoluna taş koyacaktır. İsa insan doğası hakkında yanlış hüküm ver­ miştir: İnsanlığın büyük çoğunluğu onun verdiği özgürlükle başa çıkamaz; İsa insanlara seçme özgürlüğü vererek insanların çoğunu kurtuluştan mahrum etmiş ve acı çekmeye mahkûm etmiştir. Nitekim Engizisyoncu ve Kilise, insanlara mutluluk getirmek için “bilge ruha, korkunç ölüm ve yıkım ruhuna”, yani insan acı­ larına son verecek araçlan tek başına temin edebilecek ve herkesi Kilise sancağı altında birleştirebilecek şeytana uyar. Halk yığınları, özgürlüğün yükünü sırtlayabilecek kadar güçlü kişilerce yönetilme­ lidir; yalnız bu yolla tüm insanlık cehalet içinde ve mutlu bir şekilde yaşayıp ölebilir. Bu güçlü kişiler hayatlannı insanlığın seçme öz­ gürlüğüyle yüzleşmek zorunda kalmasından korumak uğruna ger­ çekten kendi kendilerini şehit edenlerdir. İşte bu yüzden İsa çöldeki yoldan çıkarmada şeytanın taşı ekmeğe çevirme tavsiyesini reddet­ mekte hatalıydı, çünkü insanlar her zaman karınlarını kim tok tutar­ sa onun peşinden gider. İsa, bize “insanları doyurun, sonra onlardan 42

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZİZEK

erdem isteyin!” (ya da, Brecht’in Dilenciler Operası'nâski deyişiy­ le: “Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral!”*) diyen bilge deyişi görmezden gelerek bu yoldan çıkarmayı denemesini “İnsan sadece ekmekle yaşamaz,” diyerek reddecektir. Konuşma boyunca sessiz kalan İsa, Engizisyoncu’ya cevap ver­ mek yerine onu dudaklarından öper. Şaşkına dönen Engizisyoncu, İsa’yı salıverir ama asla geri dönmemesini söyler... Alyoşa, İsa’nın bu hikâyedeki jestini tekrarlayarak karşılık verir: O da usulca İvan’ı dudaklarından öper. Hikâyenin ana fikri, Kilise’ye saldırmaktan ve İsa’nın bize verdiği tam özgürlüğe geri dönüşü savunmaktan ibaret değildir. Dostoyevski’nin kendisinin bu meseleye kesin bir cevabı yoktur. Büyük Engizisyoncu hikâyesinin neredeyse hemen ardından gelen Keşiş Zosima’nın hayat hikâyesinin, İvan’ın sorularım cevaplama girişimi olduğu savunulabilir. Zosima ölüm döşeğindeyken isyan­ kar gençliğinde nasıl imana geldiğini, bir düellonun ortasındayken nasıl keşiş olmaya karar verdiğini anlatır. Zosima, insanların kendi günahlarını ve kusurlarını kabul ederek birbirlerini affetmeleri ge­ rektiğini öğütler: Hiçbir günah diğerinden yalıtılmış değildir, dola­ yısıyla herkes komşusunun günahlardan mesuldur... “Tanrı yoksa, her şey yasaktır” hükmünün Dostoyevski uyarlaması değil midir bu? Eğer İsa’nın armağanı bizi kökten bir şekilde özgür kılıyorsa, demek ki bu özgürlük tüm sorumluluklarının ağır yükünü de bera­ berinde getirir. Peki daha sahici olan bu duruş bir feda da gerektirir mi? Fedayla ne kast ettiğimize bağlıdır bu. Jean-Luc Marion, “Fenomenolojik Feda Mefhumu içinTaslak,”2 adlı yazısına tanrısız zamanlarımızın “kutsal ile dünyevi arasındaki her farkı yok etmeye, böylece onu kutsallaştırma (sacrifiement**) * Almanca “Önce gelir tıkınmak, sonra gelir ahlak!” anlamında -ç.n. 2 Marion’un yayımlanmamış makalesi onun şu yazısına dayanır: “Sketch of a Phenomenological Concept of the Gift”, haz. M. M. Olivetti, Filosofia della rivelazione içinde (Rome: Biblioteca deli’ Archivıo di Filosofia, 1994). ** Feda (sacrificium) kelimesi, etimolojik olarak bir fiilden, kutsal yapmak (sacrum facere) fiilinden doğar; bu anlamıyla bir fiilin sonucunu imler. Ancak sacrum facere’nin sacrificium haline gelmesinden önce bir ara durak vardır: sacrificiemenl. Marion, sacrum facere'nin sonucuna değil, bu fiil meydana geldiği sürece işaret ettiğinden özel olarak bu kelimeyi kullanır, -ç.n. 43

ACI ÇEKEN TANRI

(veya bilakis dünyevileştirme) vasıtasıyla atlatmaya ilişkin her imkânı ortadan kaldırdığını” iddia ederek başlar. Burada eklememiz gereken ilk şey, Agamben’in seküler ve dünyevi arasında yaptığı ayrımdır: Dünyevi olan, seküler-faydacı değildir, kutsalın dünyevileştirmesinin bir sonucudur ve dolayısıyla bünyevi olarak kutsaldır. (“Kutsal hale getirme” formülünü de düz anlamıyla anlamalıyız: Sıradan bir nesneyi bizatihi fedakârlık kutsal hale getirir. Diğer bir deyişle böylesi bir nesne doğrudan varlığıyla hiç de kutsal değildir.) Marion daha sonra fedayı üç biçimini ayrıntılı bir şekilde tanımlar: Öncelikle, fedanın tanrısız zamanlarımızda saf (terörist) yıkım olarak ayakta kalan negatif-yıkıcı veçhesi vardır: Kutsal’ı ancak gündelik faydacı-işlevsel gidişatı bozan anlamsız yıkım eylemleriy­ le kavrayabiliriz. Bir şey yok edilerek “kutsal hale gelir”; 11 Eylül enkazının (“Sıfır Noktası”) kutsal olmasının sebebi işte budur... (Burada Marion bu negatif-yıkıcı feda kavramında bir ayrıma daha gider: Benliğin kendi kendine yetebilen özerkliğini ortaya koya­ bilmesi için bütün maddi, “patolojik” yüklerinin veya özelliklerinin çileci fedası. Zira burada Ben’in kendine yeten özerkliğim kendine mal etmesini sağlayan asli “patolojik” içeriğini feda ederiz; feda ederek hiçbir şey kaybetmem, daha doğrusu yalnızca bizatihi ilgisiz olan şeyi kaybederim.) İkinci olarak, fedanın mübadele veçhesi vardır. Yani bir şeyi koşul­ lu bir armağan olarak, bir şeyleri geri almak için veririz: “Feda edilen, armağanın elden çıkardığından fazlasını yok etmez, ne de olsa ikisi de mübadeleyi sağlamak için çalışır; daha doğrusu, feda edilen yok etti­ ğinde ve armağan elden çıktığında karşılıklılık ekonomisini kurmak için aynı şekilde işlerler.” Bir mübadele edimi haline gelen fedanın kendini geçersiz kıldığından bu durum bir kördüğümle neticelenir: Fedanın hakikiliği mübadeleyle sonuçlanır, yani hakikiliğini yitir­ miş olıır; çünkü fedakârlık tam da karşılık beklemeden vermeye dayanmalıdır; böylece feda, armağan-olmayanm hakikiliğinin ku­ sursuz bir örneği haline gelir. Demek ki kişi fedadan bahsettiğinde ve bunu gerçekleştirdiğinde aslında bir karşılık ümit ediyordur. Her şeyi kaybettiğini iddia ettikçe hep daha fazla kazandıran bir karşılık beklediğinin teyididir bu.

44

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZIZEK

Sorun şu: Fedanın bu iki boyutu yeterli midir? Marion fedadaki temel boyutunun, yani bol bol safi verme mantığının mübadele an­ layışında kaybolduğunu açıkça ifade eder: “Armağan, doğal anla­ mı verilmişliğe indirgenerek mübadeleden kurtarılabilir ve nitekim kurtarılmalıdır. Mübadele ekonomisi bir armağan ekonomisi mey­ dana getirirken armağan, verilmişliğe indirgendiğinde tam tersine kendini mübadele kurallarından kopararak ekonomi dışında tutar.” Burada iki veçhe arasındaki simetriyi kaçırmamalıyız: Şayet yıkımolarak-feda, özerkliği kendine mal etmekle sonuçlanırsa ve bu da (sadece gereksiz-ilgisiz olanı yitirdiğimizden dolayı) feda boyutu­ nu geçersiz kılarsa mübadele-olarak-feda da aynı şekilde mübadele boyutunu geçersiz kılar; fedayı uğruna yaptığım yüksek otoritenin verdikleriyle sahip olduğum her şeyin geri ödenmesine bel bağladı­ ğımdan aslında hiçbir şey feda etmiyor veya vermiyorumdur. Her ikisinde de feda edilen kayıp, geçersiz kılınmış olur. Mübadele-olarak-fedaya içkin fedanın daha radikal bir boyutu bu tanımda eksiktir: Mübadele alanına adım atabilmek için önceden bir şey feda etmek zorundayımdır ve bu feda, herhangi bir içeriğin veya nesnenin fedasından önce gelir. Beni bir mübadele nesnesi ha­ line getiren, oldukça öznel konumumdan feda ettiğim bu şeydir. Bu feda, anlam için ödenen bir bedeldir: Biçim için içeriği feda eder, yani mübadelenin diyalogla çerçevelenen biçimine giriş hakkı ka­ zanırım. Demek ki feda ettiğim şey hiçbir etkiye sahip olmasa bile artık olan ne varsa tarafımdan anlamlı bir tepki olarak yorumlandı­ ğından dolayı bunu da (olumsuz) bir cevap olarak yorumlayabili­ rim. Her halükarda iletişim kurulacak, uğruna feda edebileceğim bir şeyler olan birisi vardır. Üçüncü olarak, Marion ilk ikisi gibi kendi kendini geçersiz kılma­ yan bir feda kavramı geliştirmek için armağan (olarak feda) paradok­ suna, karşılık beklemeden vermenin katışıksız edimi üzerinde durur. Paradoks, armağanın gerçekten de herhangi bir mübadele ekonomisi dışında verilmiş olsa bile hem verilmişliğinin hem de vereninin onda kaybolduğundan ötürü kendini bir armağan olarak geçersiz kılmasın­ da yatar: “Armağan alan, kendisine verilmiş olanda bir önceki sahibi­ nin çehresini ve gücünü gördüğü sürece onu kendisininmiş gibi ala45

ACI ÇEKEN TANRI

vaaz. Bu sahip (armağanı veren) kaybolmalıdır ki armağan verilmiş olarak görünmeye başlasın; son olarak da armağanı veren onun kesin olarak verilmiş, yani elden çıkarılmış olarak görünmesi için armağan­ dan bütünüyle kaybolmalıdır.” Feda tam bu noktada sahneye girer: Verilmişliği (ve böylelikle vereni) görünür kılar: Feda edilen şey, armağanı başlangıçta meydana getiren iadeye iade etmek suretiyle geldiği yer olan verilmişliğe geri verir. Feda edilen şey, armağanı terk etmez, tümüyle onun içindedir. Feda edilen şey, armağanı bırakmaz, tümüyle onun içinde barınır. Ken­ dini, armağanı verilebirliğe yeniden vererek tezahür eder, çünkü başlangıcından itibaren onu tekrarlar. (...) Sanki veren ya alacak­ larını toplamaya (mübadele) ya da tamamlayıcı bir hürmete (sim­ gesel maaş olarak minnettarlık) ihtiyacı varmış gibi bir durum, yani bir karşı-armağan sorunu değildir bu; verilmişlik sürecini tam tersi anlamda tekrar edip armağanı eski görevine getirerek farkına varma ve onu (verilmişlik olmaksızın) olgusal olarak bu­ lunmuş bir nesne haline gerilemesinden kurtarma sorunudur.

Böyle bir fedayla hiçbir şey kaybetmiş olmam, yalnız sahip oldu­ ğumun armağan statüsünü kendi başına ortaya koymuş olurum. Marion’un verdiği asıl örneğin, babanın gerçekte oğlunu yitirmediği İbrahim ve İshak’m hikâyesi olmasına şaşmamak gerek. İbrahim’in tek yapması gereken oğlunun aslında kendisine ait olmamasına, ona Tann tarafından verildiğine dayanarak oğlunu feda etmeye hazır ol­ duğunu göstermesiydi: Tann’nın, İbraham’in İshak’ı öldürmesini engelleyerek aslında tam olarak İbrahim’in kurban edilmesine karşı gelmiş olmaz, sa­ dece onun öldürülmesini geçersiz kılmış olur, çünkü böyle bir şey feda etmenin özüne ait değildir: İshak’m gerçekten ölmesi fedayı yalnızca genelgeçer anlamda (yıkım, elden çıkarma, mübadele ve sözleşme) sağlamış olurdu. (...) İshak’ın canınm bağışlanması bundan böyle İbrahim tarafından (Tann’dan gelen) bir armağan olarak algılanır. Tanrı oğlunu ona yeniden, ikinci kez tekrar ver­ miş, onu tam anlamıyla bir armağan olarak kutsamak için bir faz­ lalık gibi sunmuş olur. (...) Feda, armağanı ikiye katlar ve ilk kez onu olduğu gibi onaylar. 46

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZIZEK

Burada “olduğu gibi” tabiri can alıcıdır: Artık armağan tekrar yo­ luyla verilmiş olanda yok olmaz, bir armağan olarak ortaya konur. Öyleyse bu noktada kim feda eder? Armağan ve feda birbirine zıt­ tır: Tann armağan eder, insansa verilmiş olarak tekrar kazanmak için kendine mal ettiği armağanı feda eder... Tıpkı reddedilmek için sunulan kibar teklifler gibi fedakârlık da bu son anda duraklar: Reddetmen kaydıyla (af dilemeyi, hesabı ödemeyi...) teklif ediyo­ rum. Ne var ki burada önemli bir fark vardır: Hem veren hem de alan, reddedilmek için sunulan bir teklifin reddedilmek niyetiyle su­ nulduğunu bilir; oysa tekrarlanan armağan olarak fedada armağanı yalnızca onu hakikaten de kaybetmeye hazırsam geri alınm (bana yeniden verilir). Ama aynısı İsa’nın hayatını kaybettiği ve Diriliş’te onu geri alacağı feda için de geçerli midir? Veren ve alan kimdir? Marion, İsa’nın feda edişini karmakanşık ve pek inandırıcı olmayan bir girişimle kendi şemasına sıkıştırmaya çalışarak Baba Tanrı’yı veren, İsa’yı alan, Kutsal Ruh’u da İsa’nın babasına iade ettiği ve (Diriliş’te) armağan olarak geri aldığı nesne olarak görür: İsa’nın ölümü (sağduyudan ziyade) şu anlamda bir feda olur: İsa ruhunu, onu kendisine veren babasına iade ederek -Tanrı’yı in­ sanlardan ayıran ve görünmez kılan- Tapınak’m örtüsünü yırtma­ ya teşvik eder ve kendine aniden “gerçekten Tann’mn oğlu” gibi (Matta 27:51, 54) görünür ve nitekim kendini değil, görünmez Baba’smı görünür kılar. Böylece armağan, verenini ve (burada Teslisvari) verilmişlik sürecini görünür kılar.

İsa’nın çarmıhta hayatını insanlığa saf ve koşulsuz bir armağan olarak vererek gerçekleştirdiği fedakârlığının anlamı kaybolmuş ol­ muyor mu burada? Marion’un bu yorumu esasında İsa’yı önemsiz bir aracıya indirgeyen, tek gerçek veren olarak Baba-Tann üzerine yoğunlaşan düpedüz Hıristiyanlık-öncesi bir yorum değil midir? Durum aslında tam tersi değil midir? En rahat anlayabileceğimiz manada çarmıhta görünen şey, acılar içindeki İsa’nın büyüleyici en­ damının arkaplanında kaybolan Baba Tann’dan ziyade, veren ola­ rak İsa değil midir? Onun fedakârlığı nihai armağan değil midir? Diğer bir deyişle, İsa’nın ölümünü gerçek uğruna bir fedakârlık ola­ 47

ACI ÇEKEN TANRI

rak okumak daha uygun değil midir: İsa, biz insanlar Kutsal Ruh ar­ mağanım (müminler cemaati) elde edebilelim diye mi gerçekten ve tamamıyla çarmıhta ölür? Kaldı ki bu armağanı tüm radikalliğiyle ele alacak olursak onu Tann’nın öldüğün, büyük Öteki’nin olmadı­ ğının bütünüyle kabulü olarak anlamlandırmaya mecbur kalmaz mı­ yız? Kutsal Ruh, simgesel cemaatin büyük Ötekisi değildir, büyük Öteki’den gelen destek kökten bir şekilde kesildiğinde ne s ’autorise que de lui-meme* bir topluluktur. Demek ki, İsa tam da Marion’un tasnifinde eksik olan ve Lacan’m çok önem verdiği fedakârlığın sapkın bir şeklini tamamen yürürlükten kaldırmıştır (feda etmiştir). Lacan için bu ilave “sapkın” fedakârlığın iki biçimi vardır. İl­ kinde feda, büyük Öteki’nin acziyetinin inkârını sahneler: En teme­ linde özne çıkar sağlamak için değil, Öteki’ndeki eksiği tamamla­ mak, Öteki’nin kadiri mutlak veya en azından tutarlı görünmesini sürdürmek için fedakârlığım sunar. 1938 yapımı klasik Hollywood macera melodramı olan Güzel Davranış/Beau Ceste’i hatırlayalım. İyiliksever teyzeleriyle yaşayan üç kardeşten en büyüğü, nankör­ lüğün son derece acımasız bir hareketle teyzesinin ailesinin övünç kaynağı olan servet değerindeki elmas kolyesini çalar ve itibarının mahvolacağını, sonsuza dek hayırsever kadının terbiyesiz hırsızı olarak anılacağım bilerek ortadan kaybolur. Öyleyse niye yapar bunu? Filmin sonunda kolyenin sahte olduğunu ve utandırıcı ifşayı engellemek için çaldığmı öğreniriz: Bir süre önce teyzesinin ailesini iflastan kurtarmak için kolyeyi zengin bir mihraceye sattığı ve yeri­ ne değersiz bir taklit koyduğu herkese meçhul olsa da büyük kardeş tarafından bilinir. “Hırsızlığından” evvel kolyenin diğer sahibi olan uzaktan akraba amcasının mali kazanç için onu satmak istediğini öğrenmişti; kolye satılacak olursa, sahte olduğu ayyuka çıkacaktı. Bu yüzden teyzesi­ nin ve nitekim ailesinin gururunu koruyabilmesinin tek yolu kolye­ nin çalmışını sahnelemekti... Bu tam da hırsızlık suçunun gerçek aldatmacısıdır: Nihai olarak çalınacak hiçbir şeyin olmadığı olgu­ sunun üstünü örtmek. Bu yolla Öteki’nin temel eksiği örtbas edilir, yani Öteki’nin kendisinden çalman şeye sahip olduğu yanılsaması * Fransızca “Kendinden başka kimseden izin almayan” anlamında, -ç.n. 48

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZI^EK

muhafaza edilir. Nasıl insan aşkta sahip olunmayan şeyi veriyorsa, aşk suçunda sevilen Öteki’den, onun sahip olmadığı şey çalınır, ki filmin ismi olan “beau geste” ile de kastedilen budur. Feda etme­ nin manası da tam bu noktada yatar: Öteki’nin onurlu görünüşünü sürdürmek, sevilen Öteki’yi utançtan kurtarmak için kişi kendisini (saygın toplumdaki gururunu ve geleceğini) feda eder. Ancak fedakârlığın daha tekinsiz bir boyutu daha var. Sine­ madan bir örnek daha verelim: Jeannot Szvvarc’m Şifre/Enigma'sı (1981). Film, önceden muhalif bir gazeteci olan ve sonradan Batı’ya göç eden, ardından da CIA tarafından işe alman ve KGB karargah­ larıyla karakolları arasındaki tüm haberleşmeyi ele geçirmeyi sağ­ layacak şifreleyen/şifrekıran bir bilgisayar çipini ele geçirmek için Doğu Almanya’ya gönderilen bir ajanı konu alır. Küçük ayrıntılar ajana görevinde bir yanlışlık olduğunu sezdirir, yani Doğu Alman­ lar ve Ruslar gelişinden önceden haberdardır. Tam olarak ne olmak­ tadır? Komünistler, CIA karargahlarına Rusları ve Doğu Almanları gizli görevi hakkında bilgilendirmiş bir köstebek mi sızdırmıştır? Filmin sonuna doğru çözümün çok daha zekice olduğunu öğreniriz: CIA şifreleyici çipe zaten sahiptir, fakat ne yazık ki Ruslar bundan şüphelenerek geçici süreliğine gizli haberleşmeleri için bilgisayar ağlarım kullanmayı bırakırlar. Operasyonun asıl amacı Rusları çipin CIA’de olmadığma ikna etmektir: CIA bir yandan onu almak için bir ajan gönderir, diğer yandan çip için bir operasyon yapıldığını duyan Rusların kendi ajanlarını tutuklayacağı ihtimaline güvenerek operasyonu kasten öğrenmesine izin verir. Böylece sonuçta görevin başarılı bir şekilde engellemesine izin verilerek Ruslar, Amerika­ lıların çipe sahip olmadığına ve böylece haberleşme bağlantılarını kullanmanın emniyetli olduğuna ikna olacaklardı... Hikâyenin tra­ jik tarafı şüphesiz CIA’in görevin başarısızlığa uğramasını isteme­ sidir. Surlarına vakıf olmadıklarını kanıtlamaya çalışmak gibi yüce bir gaye uğruna muhalif ajan peşinen feda edilmiştir. Buradaki strateji, Öteki’yi (düşmanı) aradığı şeye halihazırda sa­ hip olmadığım ikna etmek için bir arama operasyonu sahnelemek­ tir. Kısacası, Öteki’nin en içteki sim olan agalma’ya zaten sahip olunduğunu ondan saklamak için bir eksiği, bir isteği varmış numa­ 49

ACI ÇEKEN TANRI

rası yapılır. Nesnenin tekrar elde edilebilmesi için Yasa tarafından düzenlenen arzunun ters duran merdiveninde kaybedilmek zorunda olunduğu ve arzunun temeli olan simgesel hadım etmedeki temel pa­ radoksla bu yapı bir şekilde bağlantılı değil midir? Simgesel hadım etme, genellikle sahip olunmayan bir şeyin kaybedilmesidir, yani arzunun nesnesi-nedeni kendi kaybından/geri çekilmesinden doğan bir nesnedir; gelgelelim burada bir kaybın numarasını yapmanın di­ ğer yüzü karşımıza çıkar. Simgesel Yasa’nm Ötekisi jouissance’ı yasakladığı sürece öznenin keyif almasının tek yolu, jouissance’ı sağlayan nesnenin eksikliğini hissediyor gibi görünmesidir; diğer deyişle, o nesneyi umutsuzca aramasının mizanseniyle ona sahip ol­ duğunun Öteki’nin bakışından gizlenmesidir. Böylece fedakârlık konusunda yolumuz biraz daha aydınlanmış oluyor: Öteki’nden bir şey almak amacıyla fedakârlık yapılmaz; Öteki’ni aldatmak için, onu kişide hâlâ bir şeyin, yani jouissance’ın eksik olduğuna ikna etmek için yapılır. Obsesif sinir hastalarının kendi fedakârlık ritüellerini gerçekleştirmeye dair baskıyı tekrar tekrar hissetmelerinin sebebi jouissance’lannı Öteki’nin gözünde inkâr etmektir... Peki fedakârlığın bu iki psikanalitik versiyonunun teolojik anlamı nedir? Tuzaklarını nasıl atlatabiliriz? Cevabı JeanPierre Dupuy’in fedakârlık ile kutsal arasındaki bağ üzerine yazdığı La marque du sacre (Kutsal’m İzi)3adlı kitabında bulabiliriz. Kitap, beşeri veya toplumsal denilen bilimlerin, Lacan’ın “büyük Öteki”, Hegel’in “dışsallaştırma” (Entâusserung), Marx’ın yabancılaşma ve -neden olmasın- Friedrick Hayek’in “özaşkınlık” dediği şeyin köklerinin asli gizemiyle yüz yüze getirir: Nasıl olur da bireylerin birbirleriyle etkileşimlerinden, bir “nesnel düzen”in görüntüsü or­ taya çıkar da onların birbirleriyle etkileşimlerine indirgenemeyen, ancak hayatlarını belirleyen maddi bir fail olarak tecrübe edilir? Böyle bir “töz”ün “maskesini düşürmek”, fenomenolojik bir köke­ nin araçlarıyla onun aşama aşama nasıl “şeyleştiğini” ve bireylerin etkileşimlerinden doğarak nasıl tortulandığını göstermek pek kolay gelebilir: Ancak buradaki problem, böyle hayali/sanal bir tözün bir 3 Jean-Pierre Dupuy, La marque du sacre (Paris: Camets Nord, 2008). Metnin bun­ dan sonraki kısmında parantez içine alınan sayılar bu kitabın sayfa numaralandır. 50

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZIZEK

bakıma insan olmayla ortak tözden oldukları varsayımıdır. Onunla böyle ilişkilenemeyenler, onu doğrudan öznelleştirenler psikoz has­ talandır: Onlar için her gayrişahsi büyük Öteki’nin gerisinde şahsi bir büyük Öteki, gizlice dizginleri elinde tutan, paranoyağın gizli faili/efendisi vardır. (Dupuy bu konunun arkasında gizlenen büyük soruyu, yani böyle aşkın bir tözün, bireylerin içkin etkileşimlerin­ den doğup doğamayacağım, yoksa gerçek bir aşkınlık tarafından mı sürdürülmek zorunda olduğu sorusunu muallakta bırakmayı tercih eder. Bizse bu sorunun sorulduğu anda “materyalist” cevabın tek tutarlı yanıt olduğunu göstermeye çalışacağız.) Dupuy’in muazzam kuramsal atılımı, kutsal olanın boyutunu, yani kutsal ile dünyevi arasındaki aynmın yükselişini meydana ge­ tiren fedakârlığın karmaşık mantığını “büyük Öteki”nin doğuşuyla bağlamaktır: Bizim etkinliğimize sınır getiren aşkın fail olarak bü­ yük Öteki, feda aracılığıyla muhafaza edilir. Bu zincirdeki üçüncü bağlantı, hiyerarşidir: Feda etmenin nihai işlevi, (sadece aşkın bü­ yük Öteki figürüyle desteklenmesiyle işleyen) hiyerarşik bir düzeni meşrulaştırmak ve yasallaştırmaktır. Tam bu noktada Dupuy’in argümanlanndaki layıkıyla diyalektik olan ilk dönemeç meydana ge­ lir: Louis Dumont’nun Homo Hierarchicus4 adlı eserine dayanarak hiyerarşinin sadece hiyerarşik bir düzene değil, onun içkin döngü ve ters çevirmelerine de işaret ettiğini gösterir: Doğrudur, toplumsal alan üst ve alt hiyerarşik kademelere bölünmüştür, fakat alt kademe içerisindeki alt, altındakirıden daha üsttedir... Hıristiyanlıkta Kili­ se ile Devlet arasındaki ilişki örnek bir durum teşkil eder: Kilise prensipte kuşkusuz Devlet’in üzerindedir; ne var ki Augustinus’dan Hegel’e kadar pek çok düşünürün gösterdiği gibi Devletin seküler düzeni içinde Devlet, Kilise’nin üstündedir (Yani bir toplumsal ku­ rum olarak Kilise, Devlete tabi olmalıdır). Bu böyle değilse, şayet Kilise seküler bir güç olarak doğrudan yönetmek istiyorsa kaçınıl­ maz şekilde içeriden yozlaşır, dinsel öğretilerini seküler egemenli­ ğini haklı gösterecek bir ideoloji olarak kullanarak kendini sıradan bir seküler güç haline getirir. (Dumont’nun gösterdiği gibi Hıristi­ yanlıktan uzun zaman önce bu paradoksal ters çevrilme, hiyerar­ 4

Louis Dumont, Homo Hierarchicus (New Delhi: Oxford University Press, 1988). 51

ACI ÇEKEN TANRI

şinin incelikle düzenlendiği ideolojilerin ilki olan antik Hindistan Veda’smda açıkça görülebilir: Vaiz kastı prensipte savaşçı kastın­ dan üstündü fakat devletin gerçekteki iktidar yapısındaki vaizler fiili olarak savaşçılara tabiydi.) Dupuy’in bundan sonraki can alıcı önemdeki hamlesi, hiyerarşi mantığındaki bu dönemeci açık seçik ifade etmekti. Bu dönemeç, bu mantığın evrensel ile tekil, Bütün ile parçalan arasındaki nega­ tif özilişki açısından, yani kendi çeşitleri arasındayken evrenselin kendisiyle “karşıt belirlenim”i kisvesinde karşı karşıya geldiği bir süreç olarak işlev görmesinin içkin koşuludur. Devlet ve Kilise ör­ neğine geri dönersek, Kilise bütün beşeri hayatın en yüksek otoritesi olarak evrenin muazzam hiyerarşik düzenindeki uygun yerleri onun parçalarına bahşederek kapsayan birliktir; gelgelelim prensipte tabi olduğu yeryüzüne ait Devlet iktidarının ast bir unsuru olarak kendi kendisiyle yüzleşir; Kilise bir toplumsal kurum olarak Devlet tara­ fından korunur ve onun yasalanna uymak zorundadır. Bu noktada yüksek ve alçak, İyilik ve Kötülükle (ilahinin iyi nüfiız alanına karşı yeryüzüne ait iktidar mücadeleleri, bencil çıkarlar, beyhude haz arayışlan, vs.) ilgili olduğu sürece din, görünüşte (yani, bencil iktidar mücadelelerinin ve beyhude haz arayışlannın alanı olarak yeryüzü­ ne ait gerçeklikle sınırlanan bir bakışa göre) “yüksek” bir yer işgal eder gibi yaparak yalnızca “alçak” çıkarlan meşrulaştırma ideolojisi olsa bile (Diyelim ki Kilise en nihayetinde yalnız toplumsal hiyerar­ şik ilişkileri meşrulaştır) hiyerarşiye içkin bu döngü veya dönemeç aracılığıyla “yüksek” İyiliğin Kötülüğe hükmettiği, onu kontrol etti­ ği ve kullandığı söylenebilir. Bu bakış açısından şeyleri el altından yöneten, daha büyük İyilik için Kötülüğe olanak verecek ve onu harekete geçirecek saklı güç, dindir. Bu noktada insan “üstbelirlenme” tabirini kullanmaktan kendini alamıyor: Her ne kadar seküler güç doğrudan doğruya belirleyen rolünü oynasa da bu rolün kendisi dinsel/kutsal Bütün tarafından üstbelirlenime maruz bırakılır. (Tabii ki “ideoloji eleştirisi” yandaşlanna göre, kaotik mücadelesini zarif­ çe kontrol eden ve istediği yöne çeken bir güç olarak dinin gizliden gizliye toplumsal hayata hakim olduğu fikri ideolojik yanılsamanın en güzel örneğidir.) “Alçak” ve “yüksek”in birbirine kanştığı bu 52

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZIZEK

karmaşık, kendi kendisine bağlanan düğümü nasıl okumalıyız peki? İki seçeneğimiz var, ki bu seçenekler idealizm ile materyalizm ara­ sındaki karşıtlığa tam tamına uyuyor: (1) Pharmakon’u* içeren geleneksel teolojik- (sözde-) Hegelci matris: Daha yüksekteki her şeyi saran Bütün, daha alçaktaki Kö­ tülüğe imkân verir fakat yüksek amacın hizmetine koşacak şekil­ de onu içinde barındırır. Bu matrisin birçok öğesi vardır: (sözde) Hegelci “Akim Kurnazlığı” (Akıl, kendisinin ve bellibaşlı bencil tutkuların toplamıdır ve onları evrensel rasyonalitenin gizli hedefi­ ne ulaşmak için harekete geçirir); şiddetin ilerlemeye hizmet ettiği Mamst “tarihin seyri”; bireyi kamu yaran pahasına bencilliğe doğ­ ru harekete geçiren piyasanın “görünmez eli”... (2) Kendini aşkm bir İyiliğe dışsallaştırarak kendinden ayıran daha radikal (ve gerçekten Hegelci) Kötülük kavramı. Bu bakış açısın­ dan bakıldığında, Kötülüğü kendine tabi uğrağı olarak kuşatmak şöyle dursun, Kötülük ile İyilik arasındaki fark bünyesi gereği Kö­ tülüğün doğasmda yatar, İyilik evrenselleşmiş Kötülükten başka bir şey değildir ve Kötülük kendisinin ve İyiliğin birliğidir. Kötülük kendisini aşkm İyiliğin bir hayaletini meydana getirerek kontrol eder/içerir; ne var ki bunu ancak daha “sıradan” Kötülük biçiminin yerine sonsuzlaştınlmış/mutlaklaştınlmış bir Kötülüğü geçirerek yapabilir. İşte bu yüzden Kötülüğün kendisini sınırlayan bazı aşkm güçleri yerleştirmek suretiyle kendi kendini içermesi daima boşa çıkabilir, ki Hegel de rasyonal düzeni bozmakla tehdit eden bir ne­ gatiflik aşırılığı işte bu yüzden kabul etmek zorundadır. Hegel’in “materyalist olarak ters çevrilmesi” ve “idealist” ve “materyalist” Hegel arasındaki gerilim hakkında yapılan tüm muhabbet, evren­ selliğin kendi kendisiyle negatif olarak ilişki kurmasının bu iki karşıt ve çelişik okumasına dayanmadığı sürece beyhudedir. Aynı şey Kötülüğün resimdeki bir leke olarak metaforu üzerine de söy­ lenebilir. Şayet geleneksel teoloji içinde tüm ahengi meşrulaştıran, ona katkıda bulunan bir lekeyse, materyalist bir bakış açısından denebilir ki İyiliğin kendisi o lekenin kendi kendini düzenlemesi/ sınırlamasıdır, bir sınırın sonucudur, Kötülüğün alanı içindeki bir “minimal farklılık”tır. Kriz ânları bu yüzden çok tehlikelidir; aşkm İyiliğin müstehcen öbür yüzü, “Tann’nm karanlık yüzü”, şiddetin muhafazasını devam ettiren şiddet işte böyle ânlarda zuhur eder: * Yunanca “Şifa” anlamında, -ç.n. 53

ACI ÇEKEN TANRI

“İyiliğin kötülüğü, karşıtını yönettiğine inanılırdı fakat artık öyle görünüyor ki, daha çok kötülük kendisinden uzaklaşarak, kendisini kendi dışında koyutlayarak yönetiyor; nitekim üstün olan “kendisi­ ne dışsallaşarak” iyi olarak görünür.” (13)

Dupuy, kutsalın içeriği açısından korkunç kötülükle aynı olduğunu ifade etmektedir; aralarındaki fark saf olarak biçimsel/yapısaldır. Kutsal’ı kutsal yapan, “sıradan” kötülüğe bir sınırlama getiren uç karakteridir. Bunu görebilmek için sadece dinsel yasaklamalara ve zorunluluklara odaklanmamız yetmez, bir din tarafından icrâ edilen ritüelleri ve Hegel’in halihazırda belirttiği gibi yasaklamalar ile ritüeller arasındaki çelişkiyi de aklımızda tutmalıyız: “Ritüel genellikle bu yasaklamaların ve ihlâllerin ihlâlinin mizanseninden meydana gelir” (143). Kutsal, insanların şiddetinden, “sürülmüş, dışlanmış, varlığı kabul edilmiş” olandan başka bir şey değildir (151). Tanrıla­ ra adanan kutsal feda bir cinayet edimine denktir. Onu kutsal yapan şey, öldürme dahil günlük hayattaki şiddeti sınırlaması/içermesidir. Bu ayrım kutsalın krizde olduğu zamanlarda parçalanır: Kutsal is­ tisna yoktur, feda etmek basit bir cinayet olarak algılanır; bizim sı­ radan şiddetimizi içerecek hiçbir şeyin, hiçbir dış sınırın kalmadığı anlamına da gelir bu. Bu noktada Hıristiyanlığın çözmeye çabaladığı etik ikilem ya­ tar: Fedakârlığa dair bir istisna, dış bir sınır olmaksızın şiddet nasıl içerilebilir? Dupuy, Rene Girard’m izinden giderek Hıristiyanlığın nasıl aynı feda etme sürecini, oldukça farklı bir bilişsel havayla sah­ nelediğini gözler önüne serer: Hikâye, fedakârlığı sahneleyen top­ luluk tarafından değil de kurban tarafından, masumiyeti o suretle tam anlamıyla teslim edilen kurbanın bakış açısından sahnelenir. (Bu ters çevirmeye doğru atılan ilk adımlar, ilahi öfkenin masum kurbanı tarafından anlatılan Eyüp’ün Kitabı’nda göze çarpar.) Feda edilen kurbanın masumiyetini öğrendiğimiz anda birisini günah ke­ çisi yaparak feda etme mekanizmasının etkisi de azalır: -Bir soy­ kırım boyutunda bile olan- kurban etmeler, ikiyüzlü, hükümsüz hale gelir, sahteleşirler. Bunun yanı sıra kurban etmenin sahnelediği şiddeti de sınırlayamaz hale geliriz: “Hıristiyanlık bir ahlak değil, bir epistemolojidir: Kutsal hakkında doğrulan söyler ve böylelikle 54

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZIZEK

kendisini iyi de olsa kötü de olsa kendi yaratıcı gücünden yoksun bırakır. Buna sadece insanlar karar verir” (161). Tam burada Hıris­ tiyanlığın getirdiği dünya-tarihsel kopuş yatar: Artık biliyoruzdm ve bilmiyormuş gibi yapamayız. Halihazırda gördüğümüz gibi bu bilgi sadece özgürleştirici değildir, derinden muğlak bir etkisi de vardır: Toplumu günah keçisinin denge sağlayıcı rolünden de mahrum ede­ rek herhangi bir mitik sınır tarafından kapsanmayan şiddet için alan açar. Dupuy, Matta’daki şu skandal satırları gerçekten tertemiz bir kavrayışla işte böyle yorumlar: “Yeryüzüne barış getirmeye geldi­ ğimi sanmayın! Barış değil, kılıç getirmeye geldim” (Matta 10:34). Aynı mantık uluslararası ilişkiler için de geçerlidir: Egemen dev­ letlerin ortadan kaldırılması ve tek bir dünya devleti veya iktidarı­ nın kurulması, şiddetli anlaşmazlıkları imkânsız kılmaktan ziyade bu şiddete sınır koyacak egemen devletlerin olmayışıyla bir “dünya imparatorluğu” içinde yeni şiddet biçimleri için alanlar açacaktır: “Kozmopolit ideal, bırakın ebedi barışı güvence altına almayı, sınır­ sız bir şiddete zemin olacaktır.”5 Bu noktada olumsallığın rolü çok önemlidir: Kutsal-sonrası dün­ yada aşkın Öteki’nin etkinliği askıya alındığı ve (karar verme) süre­ ciyle olumsallığında yüz yüze geldiği anda sorun, bu olumsallığın tam olarak üstlenilememesidir, ki bu yüzden la reponse du reel, yani gerçeğin yanıtı olarak davranan, Lacan’m le peu du reel dediği şey­ le, yani gerçeğin olumsal, küçük bir parçası tarafından sürdürülmek zorundadır. Hegel modem monarşinin karşısına antik demokrasiyi koyarken bu paradoksun son derece farkındaydı: Antik Yunanlar tam da devlet toplantılarında hiçbir saf öznelliğe (kral) sahip ol­ mamalarından ötürü önemli kararlan almak üzere p o lisi rehberlik edecek (kuşlann uçuş yollannda veya hayvanlann iç organlarında işaretler gözlemek gibi) “batıl” ibadetlere başvurmaya muhtaçtılar. Hegel’e göre modem dünyanın bu olumsal gerçekten vazgeçemediği ve toplumsal hayatı, yalnızca “nesnel” nitelikler (Lacan’ın sonradan Üniversite söylemi dediği yanılsama) üzerine kurulmuş seçenekler ve kararlar yoluyla düzenlediği apaçıktı: Belli “nesnel” ölçütleri kar5 Monique Canto-Sperber, Jearı-Pierre Dupuy: Dans l ’oeil du cyclone. Colloque de Cerisy içinde (Paris: Camets Nord, 2008), s. 157. 55

ACI ÇEKEN TANRI

şılamamn kendiliğinden sonucu olsa bile bir ünvan bahşedilmesinde her zaman için bir parça ritüel vardır. Sözgelimi “sınavı en yüksek notla geçmek” semantik anlamda sırf “o kişinin kimi asli vasıflara (bilgi, yetenek, vs.) sahip olduğunu kanıtlama”ya indirgenemez; tüm bunlara sınav sonuçlarının ilan edildiği ve notların görüşülerek onay­ landığı bir ritüel de eklenmelidir. Bu iki aşama arasında daima mini­ mal bir boşluk veya mesafe vardır: Sınav sorularının tamamını doğru cevapladığımdan kesinlikle emin olsam olumsal bir şey (bir sürpriz anı, umulmayanın heyecanı) vuku bulmalıdır; sonuçların açıklanma­ sı için beklerken kaygılı bir beklentiden sıynlamamızın sebebi işte budur. Seçimleri ele alalım: Sandıktan çıkacak sonuç önceden bi­ linse de sonuçların umumi ilâm heyecanla beklenir; aslına bakılır­ sa bir şeyi Kadere dönüştürmek için olumsallık gereklidir. Yaygın “değerlendirme” prosedürlerini prensip olarak eleştirenlerin gözden kaçırdığı şey işte budur: Değerlendirmeyi sorunlu kılan, değerlendir­ menin her biri zengin iç deneyime sahip biricik özneleri ölçülebilir özelliklere indirgediği olgusu değildir, simgesel tayin etme (özneyi bir ünvana atama) edimini bilgi birikimi ve öznenin “gerçekten” ne olduğunun ölçülmesine dayanan bir prosedüre indirgemesidir. Şiddet, toplumsal alanda haddinden fazla olumsallık olduğunda değil, bu olumsallık bertaraf edilmeye çalışıldığında patlama tehdi­ di oluşturur. Daha yumuşak bir tabirle hiyerarşinin toplumsal işlevi diyebileceğimiz şeyi işte bu düzeyde aramalıyız. Dupuy bu noktada üstünlük ilişkisini ast için küçük düşürücü olmaktan çıkarma işlevine sahip hiyerarşiyi dört süreçten (“simgesel dispositifler”) biri olarak değerlendirerek beklenmedik bir başka hamle yapar: (1) hiyerarşi­ nin kendisi (toplumsal rollerin bireylere içkin yüksek veya alçak de­ ğerlerinin tam tersine dışarıdan dayatıldığı düzen: Böylelikle düşük toplumsal mevkimi bendeki bünyevi değerden büsbütün bağımsız olarak tecrübe ederim); (2) aydınlığa kavuşturma (üstünlük/alçaklık ilişkilerinin meritokraside temellenmediğini, bulunmadığını, nesnel ideolojik ve toplumsal mücadelelerin sonucu olduğunu ortaya çıka­ ran eleştirel-ideolojik süreç: Kendi toplumsal mevkim meziyetle­ rimden ziyade nesnel toplumsal süreçlere bağlıdır. Dupuy’un iğne­ leyici bir şekilde ifade ettiği gibi, toplumsal aydınlığa kavuşturma 56

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - ZIZEK

“bizim eşitlikçi, rekabetçi, meritokratik toplumlanmızda gelenek­ sel toplumlardaki hiyerarşiyle aynı görevi görür” (208). Böylelik­ le ötekinin üstünlüğünün onun meziyetlerinin ve başarılarının bir sonucu olduğu şeklindeki can yakıcı yargıyı göz ardı edebilmemizi sağlar); (3) olumsallık (bir öncekiyle aynı mekanizma işler, yalnızca toplumsal-eleştirel yanı yoktur: Toplumsal yelpazedeki mevkimiz doğal ve toplumsal bir piyangoya bağlıdır; zengin bir aileye iyi is­ tidatlarla doğanlar şanslıdır); (4) karmaşıklık (üstlerde veya altlarda olmak, bireylerin niyetlerinden veya meziyetlerinden bağımsız olan karmaşık bir toplumsal sürece bağlıdır. Sözgelimi piyasanın gizli eli, daha zeki ve daha çok çalışmış olsam da benim başarısızlığıma sebep olurken komşumun başarısının yolunu açabilir). Görünüşü­ nün aksine bu mekanizmalardan hiçbirisi hiyerarşiye karşı çıkmaz ya da onun için tehdit oluşturmaz, “kıskançlık kargaşasını tetikleyen, daha ziyade ötekinin bahtının açık olduğu fikridir; bunun tam tersi yöndeki ve açıkça ifade edilebilen biricik fikir değil” (211). Bu da hiyerarşiyi daha kabul edilebilir bir hale getirir. Dupuy bu öncülden yola çıkarak (onun için apaçık olan) şu sonucu çıkarır: Adil ve kendini adil olarak gören bir toplumun böylelikle hınçtan (reserıtment) âzâde olacağını düşünmek büyük bir hatadır; bilakis tam da böyle bir toplumda alçaktaki mevkileri işgal edenler yaralı gururlarından tek çıkışı, şiddetli hınç patlamalarında bulacaktırlar. Dupuy’in sınırlan, sınıf mücadelesinin bu kıskanç şiddet mantı­ ğı tarafından belirlendiğini inkânnda açıkça görülebilir: Onun için sınıf mücadelesi, kişinin kendi mutluluğundan ziyade -mutluluğu­ na engel olarak algıladığı- düşmanının yıkımını önemsemesinin ve Rousseau’nun sapkın özsevgi dediği şeyin örnek vakasıdır. Dupuy’e göre tek çıkış yolu, mağduriyet mantığım terk etmek ve her biri eşit değere sahip olarak ele alman ilgili tüm taraflarla müzakereyi kabul etmektir: “Toplum sınıflar arasındaki, sermaye ile emek arasındaki çelişkilerin 20. yüzyıl boyunca vuku bulan dönüşümü, bu yolun ütopik olmadığım fazlasıyla ortaya koyar. İlerleye ilerleye sınıf mü­ cadelesinden toplumsal koordinasyona geçtik, mağduriyet retoriği yerini maaş pazarlıklanna bıraktı. Bundan böyle patronlar ve ticari oluşumlar birbirlerini, çıkarlan eşzamanlı olarak aynşan ve kayna­ 57

ACI ÇEKEN TANRI

şan ortaklar olarak görecekler” (224). Ancak Dupuy’in öncüllerin­ den çıkarabileceğimiz tek olası sonuç gerçekten de bu mudur? Müca­ delenin yerini müzakerenin alması da kıskançlığın sihirli bir şekilde ortadan kaybolmasına dayanmaz mı? Ki bu sihirli kayboluş da farklı fundamentalizmlerin şaşırtıcı şekilde geri dönüşünü sahnelemez mi? Kaldı ki bu noktada başka bir muğlaklığa da rastlarız: Sınırla­ rın olmayışı genelgeçer alternatif olarak okunmak zorunda değildir: “Ya insanlık kendine sınırlar koymak için bir yol bulacak ya da sınırlayamadığı şiddeti onu yok edecek.” Eğer “totaliteryen” denilen deneyimlerden öğrenilmesi gereken bir şey varsa, o da ayartılmanın bunun tam tersi olduğudur: İlahi bir sınırın yokluğunda, yeni sahte bir sınır, onun adına eylemde bulunabileceğim (Stalinizmden fundamentalizme) uydurma bir aşkınlık dayatma tehlikesi. Ekoloji bile yeni bir Sının akla getirdiği anda ideoloji olarak işlev görür: Eko­ lojinin küresel kapitalizmin baskın bir ideoloji biçimi olma, yaşlı dinin6 temel işlevini devralarak, yani sınırlar dayatabilen sorgulanamaz bir otoriteyi üstlenerek kitlelerin yeni bir afyonu olarak or­ taya çıkma fırsatı vardır. Ekolojinin kafamıza vura vura öğretmeye çalıştığı ders, sonluluğumuzdur: Gerçeklikten kopanlmış Kartezyen nesneler değil, ufkumuzu epeyce aşan bir biyosfere iliştirilmiş sonlu varlıklanz. Doğal kaynakları sömürürken gelecekten ödünç alıyoruzdur. Dolayısıyla Dünyamıza Kutsal bir şey gibi, yahut sır perde­ sini kaldırmamamız gereken, sonsuza dek bir Gizem olarak kalmak zorunda olan ve de kalacak olan, hükmetmekten ziyade güven duy­ mamız gereken bir güçmüş gibi saygılı davranmalıyız. Günümüzde bazı “post-seküler” yeni-pagan çevrelerde Kutsal’ın her dinin banndığı ama onu önceleyen bir alan olan boyutundan söz etmek revaçta (Din olmaksızın Kutsal olabilir fakat tam tersi ola­ maz). (Bazen Kutsal’m bu önceliğine din karşıtı bir hava bile veri­ lir: Derin manevi deneyimin içinde olunsa bile agnostik kalınması.) Bu noktada Dupuy’in izinden giderek durumu tersine çevirmeliyiz: Hıristiyanlığın getirdiği radikal kopuş, kutsalı olmayan ilk din olu­ şundan, yegâne başansının Kutsal’ın aldatmacalannı gözler önüne sermek olmasından ileri gelir. 6 58

Bu ifadeyi Alain Badiou’dan alıyorum.

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - 2IZEK

Bu kutsalı olmayan din paradoksu, nasıl bir pratik izleyecektir dersiniz? Ölüm cezasına karşı çıkan fakat bizzat Tann’mn cezayı buyurduğunu öğrendikten sonra mahcup bir halde şahane pratik bir çözüm sunan bir Talmud âlimini konu alan bir Yahudi hikâyesi vardır: İlahi emir doğrudan doğruya devrilmemelidir, ne de olsa bu kâfirlik olurdu; fakat Tann’nm dil sürçmesi, delilik anı olarak ele alınmalı ve ölüm cezası ihtimali değerlendirilmeyecek olması­ na rağmen böyle bir ihtimalin gerçekleşmeyeceğini güvence altına alan, alt-düzenlemeler ve koşullardan mürekkep karmaşık bir ağ icat edilmelidir.7Bu çözümün güzelliği, bir şeyi (işkence gibi) ilke olarak yasakladığı halde istendiği zaman yapılabilmesi için birta­ kım yeterli nitelikler (“belirtilmiş olan uç durumlar haricinde...”) eklemesi şeklindeki genelgeçer prosedürü ters çevirmesinde yatar. Dolayısıyla ya “ilkesel olarak evet, ama uygulamada asla”dır ya da “ilkesel olarak hayır, ama istisnai durumlarda evet”tir. İki durum arasındaki asimetri dikkate değerdir: Kişi ilkesel olarak işkenceye izin verdiğinde yasaklama çok daha kuvvetlidir; bu durumda ilkesel “evet”in gerçekleşmesine asla izin verilmezken diğer durumdaki ilkesel “hayır”a istisnai olarak gerçekleşmesi izni verilir... “Bize öldürmeyi buyuran Tann” kıyametvari Şeyin isimlerinden bir tanesi olduğu müddetçe Talmud âliminin stratejisi bir anlamda Dupuy’in “aydınlanmış felaketçilik” dediği şeyi uygulamaktır: Kişi nihai fe­ laketi (insanlann komşusunu adaletin bir biçimi olarak öldürmele­ rinin müstehcenliğini) kaçınılmaz olarak, kaderimizde yazılıymış gibi kabul ederek onu olabildiğince uzun bir biçimde, ümitle süresiz olarak ertelemeye çalışır. Bu noktada Dupuy, Guenther Anders’in Hiroşima’da atılan atom bombasıyla ilgili düşüncelerini bıraktığı yerden alır ve şöyle devam eder: İşte o gün tarih “metruk” hale geldi. İnsanlık kendini yok etmeye muktedir oldu ve küresel silahsızlanma veya dünyanın nükleer si­ lahlanmadan arındırılması dahil hiçbir şey ona bu “negatif kadiri mutlaklığı” kaybettiremez. F elaket geleceğim ize b ir kader olarak kazılıdır ve yapabileceğim iz en iyi şey, onun gerçekleşm esini sü ­ resiz olarak geciktirm ektir. Bizler sayıca aşın fazlayız. Ağustos 7

Bu hikâyeyi Eric Santner’e borçluyum. 59

ACI ÇEKLEN TANRI

1945’te “donukluk” devrine, var olan her şeyin “ikinci ölümü” devrine girdik: Mazinin manası gelecekteki eylemlere bağlı oldu­ ğundan, geleceğin metruk hale gelişi, planlanmış sonu, mazinin bundan böyle hiçbir manası olmadığı anlamına değil, hiçbir za­ man bir mânâsı olmamış olduğu anlamına gelir. (240)

Pavlusçu “kıyametvari zamatılar”da, “zamanın sonundaki zaman­ da” yaşamak fikrini bu satırların ışığında okumalıyız: Kıyametvari zamanlar tam da bu belirsiz ertelemenin, iki ölüm arasındaki donuk­ luğun zamanıdır: Bir anlamda felaket gölgesini gelecekten üzeri­ mize düşürerek halihazırda buradalarda olduğundan, çoktan ölmüşüzdür. Hiroşima’dan sonra bilindik elimizde olan seçenek oyununu oynamayız (“Kendi harap etme yolunu seçmek de, tedrici iyileşme yoluna girmek de bizim elimizde”). Bir kez felaket gerçekleşti mi böyle bir pozisyonun masumiyetini kaybederiz, yalnızca felaketin tekrarlanmasını (belki de süresiz olarak) erteleyebiliriz. (Benzer ola­ rak nanoteknolojinin tehlikesi, bilim insanlarının kontrol(ümüz)den çıkacak bir canavar tasarlaması değildir: Yeni bir hayat yaratmaya çabaladığımızda kontrol edilemez, kendi kendini yöneten ve geniş­ leyen bir kendiliği meydana getirmeyi hedeflemiş oluruz doğrudan (43). Dupuy bir başka yorumbilgisel darbeyle İsa’nın felaket tellal­ larına hitaben sarf ettiği şüpheci kelimelerim işte böyle yorumlar: İsa tapmaktan çıkarken öğrencilerinden biri O’na, “Öğretmenim,” dedi, “Şu güzel taşlara, şu görkemli yapılara bak!” İsa ona, “Bu büyük yapılan görüyor musun? Burada taş üstünde taş kalmaya­ cak, hepsi yıkılacak!” dedi. İsa, Zeytin Dağı’nda, tapmağın karşı­ sında otururken Petrus, Yakup, Yuhanna ve Andreas özel olarak kendisine şunu sordular: “Söyle bize, bu dediklerin ne zaman ola­ cak, bütün bunlann gerçekleşmek üzere olduğunu gösteren belirti ne olacak?” İsa onlara anlatmaya başladı: “Sakın kimse sizi yol­ dan saptırmasın,” dedi. “Birçoklan, ‘Ben O’yum’ diyerek benim adımla gelip birçok kişiyi yoldan saptıracaklar. Savaş gürültüleri, savaş haberleri duyunca korkmayın. Bunlann olması gerek, ama bu, daha son değil. (...) Eğer o zaman biri size, ‘İşte Mesih bura­ da’, ya da, ‘İşte şurada’ derse, inanmayın. Çünkü sahte mesihler, sahte peygamberler türeyecek; bunlar, çeşitli işaretler ve mucize­

60

KUTSALA KARŞI HIRİSTİYANLIK - 2IZEK

ler yaratacaklar. Öyle ki, ellerinden gelse seçilmiş olanları saptı­ racaklar. Ama siz uyanık kalın.” (Markos 13:1-23)

Bu satırlar, beklenmedik derecede irfanla doludur: Daha önce bah­ settiğim Talmud âliminin tutumuna tastamam karşılık gelmezler mi? Bu satırların mesajı şudur: Evet, elbette ki bir felaket olacak ama sabırla uyanık kalın, ona inanmayın, aceleci çıkarımlar yap­ maya kalkmayın, kendinizi tüm farklı biçimleriyle “işte bu!” diye düşünmenin kötü huylu zevkine bırakmayın (küresel ısınma önü­ müzdeki on yıl içinde bizi boğacak, biyo-genetik, insan olmanın sonu demek olacak, vesaire, vesaire). Tam anlamıyla kıyametvari bir tutum benimsemek bizi sapkın, kendi kendini mahveden bir es­ rikliğe sürüklemez, aksine -bugün her zamankinden de çok- sakin kafayla kalmanın tek yoludur.

61

2

Babilli Erdemler: Azınlık Raporu Gunjevic

Aziz Augustinus’un dediği gibi, büyük saltanatlar sadece küçük hırsızların büyütülmüş izdüşümleridir. Ne var ki karamsar iktidar kavrayışında oldukça realist olan Hippolu Augustinus günümüzdeki mali ve finansal güçlerin küçük hırsızları karşısında donakalırdı. Hakikaten de kapitalizm (hem bireysel sömürünün bir ölçüsü hem de kolektif ilerlemenin bir normu olarak) değerle ilişkisini kaybetti­ ği anda derhal yozlaşma olarak beliriyor.1 Michael Hardt ve Antonio Negri, Augustinus’un günümüzde İmpara­ torluktaki bozulma düzeyinden ötürü donakalacağını söylemekte hak­ sız değildir; onu emperyal uygulamaları tartışırken yorumlama tarzları da Augustinus’u aynı şekilde şaşırtırdı. En genel anlamıyla ikisinin yaptıkları şey, Augustinus’un postmodem (bu dile düşmüş kavram her ne anlama geliyorsa) bir Spinoza-laştınlmasıdır ve toplamda gayet çekici ve oıjinal bir fikir gibi görünür. Gelgelelim bu noktada bir karşı­ lıklılığa ihtiyaç var, yani Spinoza’nın da Augustinus-laştınlması gere­ kiyor. John Milbank, bunu Hardt ve Negri’nin ulaşmayı amaçladıkları 1 Michael Hardt, Antonio Negri, Empire (Cambridge: Harvard University Press, 2000), s. 390. [Türkçesi: İmparatorluk, çev. Abdullah Yılmaz, İstanbul: Ayrıntı, 2012, s. 384.] 62

BABlLLl ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

şeyde yardımcı olabilecek hakiki bir postmodern Hıristiyan teolojisini inşa etmede çok önemli buluyor. Hardt ve Negri’nin meramı, çoklu­ ğun bir siyasal özne haline geldiğini göstermektir. Ancak yazarların ciddi çabalarına rağmen bu amaç gerçekleştirilememiştir; zira Spinoza, Hardt ve Negri’dekinin tam tersi bir yoldan Augustinus-laştınlmalıdır. İmparatorluk, çokluğun bir siyasal özne haline gelebilmek için neye ihtiyacı olduğunu (yani kitabın asıl meselesini) açığa çıkarmak için Augustinus’un Tanrı ’nın ŞehrVyle birlikte yeniden okunmalıdır. Hardt ve Negri çokluktan öznelerin indirgenemez çokluğu olarak, aynı zamanda ontolojik güç olan bir sınıf kavramı olarak bahseder. Eleş­ tirmenler, çokluk kavramının çok soyut, çok şatafatlı düşünmelerine karşın Milbank onu kanlı canlı olarak niteler. Hardt ve Negri çokluk kavramını Polybius ve Livy gibi tarihçi­ ler tarafından tanımlandığı şekliyle “Antik Çağ siyasal teorisi”nden alır. Machiavelli çokluk kavramım Polybius’tan almıştır. Döngüsel perspektiften yazan Antik Çağ tarihçilerinin aksine lineer perspektif­ ten yazan Augustinus, burada Polybius’un titiz bir eleştirmeni olarak bulunur. Hippolu Piskopos, dünyanın yaratılmasının, varoluşunun ve -gelmekte olan- sonunun bir hikâyesini cemaatin teolojik pratiğiyle yazmaya cesaret eden ilk Antik Çağ yazandır. Bu nedenle aynı za­ manda Hegel’in adını bile geçirmediği bir tarih felsefesine doğrudan doğruya dayanan bir insanlık tarihi tanımı yapan ilk insandır. Augus­ tinus İsa’nın tecessüdünü katarak tarih hakkında bir hikâye yazmıştır. Buna bağlı olarak tüm tarih, tecessüdün (logos) ve cemaatin kökleri ışığında, tecessüdün zamanda devamı olarak açıklanır. Augustinus’un meta-hikâyesinde kolayca anlaşılabilecek basit bir sonuç vardır: Tev­ rat + Logos = İsa. Yaşadığımız dünyanın pek çok açıdan Aurelius Augustinus’un eleştirdiği Antik Çağ ve Roma İmparatorluğu dünyasıyla farklılık gösterdiğini söylemeye lüzum yok. Bu iki dünya büyük ölçüde farklı olsalar da Hardt ve Negri’nin söz ettiği benzerliklerin mevcut oldu­ ğu ve bu bakımdan Augustinus’un onların en önemli referanslanndan biri olması pek de şaşırtıcı değildir. İşte bu yüzden ilki İkincisine bilgi vermesi suretiyle iki metin karşılaştınlmalıdır. İmparatorluk tıpkı her kitap gibi pek çok şekilde okunabilir. İmparatorluk ister 21. yüzyılın 63

ACI ÇEKEN TANRI

Komünist Manifestosu olsun, ister Deleuzecü siyasetin bir uygulama­ sı olsun, önemli ve etkili öngörülere sahip bir kitaptır. İmparatorluk' u hem siyasal teori tarihine bir giriş olarak hem de Augustinus’un Tanrı ’mn Şehri üzerine yazılmış materyalist bir yorum olarak oku­ yabiliriz. Bana kalırsa İmparatorluk büyük ölçüde Augustinus’un hacimli külliyatındaki vargılara dayandığından bu metinler birlikte okunmalıdır. Buradan dolaylı olarak iki şey çıkar. îlki, okuma strate­ jilerinin siyasal uygulama algısını belirlediğidir; bana göre ilki kadar önemli olan İkincisi sonuçsa, Augustinus’un Hardt ve Negri’ye yö­ neltmiş olabileceği makul eleştirileri, yani Spinoza’mn Augustinusçu bir uyarlaması olarak adlandırdığım şeyi inşa etmektir. Öncelikle Hardt ve Negri’nin Augustinus hakkında ne dediklerine bakalım: Bu bakımdan Aziz Augustinus ‘un yozlaşmış Roma İmparatorluğu’na karşı çıkma projesine dair öngörüsü bize esin kaynağı olabilir. Hiç­ bir sınırlı cemaat, emperyal yönetim karşısında başarılı olamaz ve bir alternatif ortaya koyamazdı; bunu bütün insan topluluklarını ve bütün dilleri tek bir yolculukta birleştiren evrensel, Katolik nitelikli bir cemaat başarabilirdi. İlahi kent; bir araya gelmiş, işbirliği ya­ pan ve iletişime giren yabancılardan oluşmuş bir evrensel kenttir. Ne var ki, Augustinus’un söylediğinin aksine, bizim yeryüzündeki kutsal yolculuğumuzun kendi ötesinde hiçbir aşkın amacı yoktur; bu yolculuk mutlak anlamda içkindir ve öyle kalacaktır. Yabancıla­ rı cemaat içinde toplayan, bu dünyayı yurdu haline getiren sürekli hareket halindeki yolculuğumuz hem araç hem de amaçtır, daha doğrusu amaçsız bir araçtır.2

Yazarların belirttiği gibi Augustinus’un tasavvurunda emperyal söylemini uyumsuzluk üzerine kuran postmodemizme karşı güçlü bir mücadele biçimi yatar. Ona karşı olmak, emperyal egemenliğin kuyusunu kazacak en iyi araçları keşfederek işe başlamak demektir. Hardt ve Negri, İmparatorluğa karşı savaşların reddedişle, firarla ve çıkışı, hareketliliği, göçerliği bile bile kucaklamakla kazanıldığını kendilerinden emin bir şekilde savunur. Ağ biçimindeki düzenleme ve iktidar sistemine firarla direniriz, yani iktidar alanlarım bilerek terk etmekten başka bir şey yapmayız. Yazarlara göre firar, çıkış ve 2 64

Ag.y., s. 207; Türkçesi: a,g.y., s. 215.

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIĞ

göçerlik demokratik ilkenin ilk aşamalandır. Bunu söylemek, yap­ maktan daha kolay, anlaşılan. Şayet egemen düzenleme sistemleriyle çevrili İmpatorluğun yüzeylerindeki içkin emek var olan tek şey ise insan nasıl firar edilebilir? Şayet bizim dışımızda nesnel olan hiçbir şey yoksa çıkış nereye olacaktır ve İmparatorluk erdemleri ve pratiği denetiminde tutarak kapitalist rasyonelite vasıtasıyla tam da sınırlan dikkatle gözlerken göçerliği nasıl düşünmeli? Bunun cevabı ilginç olmaktan çok sezgiseldir. Hardt ve Negri’nin cevaplan anlaşılmaz olmaktan çok muammalıdır ve siyasal özne olarak soyut çokluğun evrensel bir tekil haline nasıl geldiğiyle alâkalıdır. Hardt ve Negri’ye göre İmparatorluğa karşı yeni-Komünist mü­ cadelenin neşesini vücuda getiren kişi Assisili Francesco’dan başkası değildir. Bu tespit oldukça önemlidir ve neticeleri hâlâ tamamen an­ laşılmamıştır. İmparatorluk’’\m yazarlan Assisili Francesco’nun yal­ nız örnek bir postmodem siyasi eylemci değil, çokluğu siyasal özne olarak vücuda getiren bir örnek olduğunu da mı öne sürer? Roman­ tikliğiyle tehlike arz edebilecek Francesco ve onun emsali olmayan çileciliği de nereden çıkar? İmparatorluk'' un başmda yazarlar, Duns Scotus’un, yazarlara gore mantıki nominalist siyasi matrisin içinden doğduğu Fransiskan nominalist teolojisini savunsalar da, Francis’e ve onun çileciliğini gündeme getirmeleri zayıf argümanlarından ötürü içkinlik üzerine dinsel bir söyleme doğru bir gerileme gibi görünür. Negri’nin prensipte nesnenin, duyulann, tahayyülün, bedenin ve ak­ im eşzamanlı bir şekilde dönüşümü olan kurucu hal olarak içselleşti­ rilmesi gibi algıladığı bir çilecilik (aynca din) vakasıdır bu. Negri ge­ nelde tek bir aşkınlık biçimini kabul etmez, ancak birazdan anlataca­ ğımız gibi erdemli bir hayat için gerekli gördüğü çileciliği kabul eder: İyi bir hayat yaşamak ve ortak olanı inşa etmek için çilecilik her zaman gereklidir. Bir çeşit çilecilik olan İsavari tecessüd, bir tür çileci kılavuzdur; daha doğrusu Spinoza’mn önerdiği gibi erdemli bir hayata giden yoldur. Tekillikler ve şehvet, muhtemelen gele­ cek dünyayı inşa etmek için en etkili şekilde seküler çilecilikte birbirine karışmıştır.3 3 Antonio Negri, Negri on Negri: Antonio Negri in Conversation with Anne Dufourmantelle (Londra: Routledge, 2004), s. 158. 65

ACI ÇEKEN TANRI

Öyle görünüyor ki, Francis’in yazarlar için önemli olmasının sebebi budur. Francis, en yoksul ve ezilmişlerle özdeşleşerek oluşmuş ka­ pitalizmin çekirdeğine basit, romantik çileciliği ve çocuksu tahay­ yülüyle karşı koyar. Yazarlara göre bu eylem, doğası gereği devrim­ cidir. Francis, iktidar istencine karşı koymak ve araçsal disiplinin her türünü reddetmek için çokluğun uğruna kendini güçsüzleştirerek varlığın neşesini meydana getiren disiplini benimser. Erken ka­ pitalist toplumun bozulmasına ve çıkarcılığına karşı verdiği savaşta kendini doğanın, hayvanların, kuşların, erkek kardeşi güneşin ve kız kardeşi ayın bir parçası hisseder. Assisi’li Francesco’da denet­ leyici işbirliği ve devrimin imkânsızlığının bir simgesini buluruz. Francis’in vücuda getirdiği işbirliği ve devrim, aşk, sadelik, neşe ve masumiyet içinde birlikte kalır. Bu sadelikteki işbirliği ve devrim, Komünist olmanın bastırılamaz hafifliği ve neşesidir. Ancak bu noktada aynı önemdeki başka bir noktanın da kaçırıl­ maması gerekir: Hardt ve Negri ile Augistinus’un hem kabul ettik­ leri hem reddetikleri noktalarda birbirleriyle aynı fikirde oldukları bir Plotinos okuması. Bu ortaklaşma zannımca özellikle önemli. Augustinus, İtiraflar'ın dokuzuncu kitabının sonunda Monica’nm azizlerin sonsuz yaşamının doğası hakkındaki sorusunu cevaplama­ ya girişir. Pavlus’un Filipililer 3:3’taki mektubundan bahsederken Filipililerin yavaş yavaş neşelenerek büyük bir şevkle Tann’ya, Augustinus’un deyişiyle Varlığın ta kendisine çıktıklannı söyler. Ardından, der Augustinus, zihinleri yükselmeye başlar ve adım adım her tür maddi cismin, dünyanın üzerinde panldayan ayın, gü­ neşin ve yıldızlann üzerine çıkarlar. Daha sonra Tann’mn yarattığı eserleri hayranlıkla seyrederek daha da öteye geçer ve ruhlanna sü­ zülerek ilahi deneyime, hayatın bilgelik ve zamanın geçiciliği dı­ şında var edilen her şeyin hakikati olduğu hiç bitmeyecek bolluğa erişirler. Augustinus bu bilgelikten bahsederken yüreklerinin bütün çabasıyla ona biraz olsun değdiklerini ve Tann’mn kendisi olan bu bilgeliği deneyimlediklerini tarif eder. Ve ah çektik ve “Ruhun turfanda meyveleri”nden (Romalılar 8:23) ayrılarak gürültülü ağzımıza, başa ve sona sahip olduğu sö-

66

BABÎLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIĞ

zümüze döndük. Yaşlanmaksızın kendisi kalan ve “her şeyi yeni­ leyen” Senin Sözün gibisi var mıdır Rabbimiz? (Bilgelik 7:27)4

Augustinus’ın bu satırları ne sahiplenici annesine verdiği bir ya­ nıttan ibarettir, ne de onun gibi tefekkür hayatı ya da Monica gibi ameli bir hayat sürdüğümüze bakılmaksızın ebediyetteki Hıristiyan vecdinin hepimiz için tasarlandığım gösterir. Bu satırlar esasında Plotinos’un mistik felsefi söyleminin bir eleştirisidir ve bu felse­ fenin de gayesi, insanın bilgelik aracılığıyla ilahi olana yüksele­ rek kendi içsel varlığıyla, fakat İsa olmaksızın vecde erişmesidir. Augustinus’un gösterdiği gibi, Plotinosçu vecdin sorunu, sonrasında “gerçek” dünyaya geri dönüp yaşamaya devam etmemiz gerektiren zamansal sınırlamasıdır, kısalığıdır; Hippolu Piskopos’un deyişiyle “kendi kuru gürültümüze döneriz.” Augustinus’un Plotinos eleşti­ risi, ebediyette vecd hali içinde olacaksak bile bunun dünyevi ya­ şamlarımızda mümkün olmamasıdır; bu dünyada yalnızca tefekküre dalmamalı, aynı zamanda eylemek de zorundayızdır. Augustinus’un Ostia’da Monica ile paylaştıklarından bahsettiği vecdin aslında te­ fekkür ve eylemin iç içe geçtiği bir kilise (ecclesial) pratiği sen­ tezidir ve bu da sonraları İtiraflar'm on üçüncü kitabmdaki Hexameron yorumlarında yaradılışın altı gününün ilk, üçüncü ve beşinci günlerinin tefekküre, ikinci, dördüncü ve altıncı günlerinin eyleme ayrıldığının belirtilmesiyle ortaya çıkmıştır. Tıpkı Augustinus’un Plotinos’a karşı çıktığı gibi Hardt ve Negri de tamamen farklı nedenlerle de olsa karşı çıkar. Plotinos’un insanla­ rı, mistik tefekkürle “atalarımızın semavi topraklarına kaçmaya” ça­ ğırarak kendilerini buldukları hale kendimizi teslim edemeyeceğimizi düşünürler.5Yazarlar, çokluğun siyasal bir özne haline gelmesini sağ­ layacak eylemleri tespit ederken Plotinos’un Enneadlar’da benimse­ diği mistisizme gönülden bağlanamayacağımızı söyler. Plotinos’un 4 Augustinus, Confessions, 9:10:24, çev. J.G. Pilkington, Philip Schaff, haz., Nicene and Post-Nicene Fathers, Birinci Dizi, cilt 1 (Buffalo, NY: Christian Literatüre Publishing Co., 1887) [Türkçesi: İtiraflar, çev. Çiğdem Dürüşken, İstanbul: Kabalcı, 2010]. Kevin Knight tarafından New Advent için gözden geçirilerek hazırlanmıştır; http://www.newadvent.Org/fathers/l 10109.htm adresinden erişilebilir. 5 Hardt and Negri, Empire, s. 395; Türkçesi: İmparatorluk, s. 388. 67

ACI ÇEKEN TANRI

öngörülerinin ve vecdlerinin, Çokluğun nasıl örgütleneceği ve ener­ jilerini nasıl İmparatorluğun daimi bölgesel ayrımcılığına karşı hare­ kete geçirecekleri sorusunu cevaplamada yetersiz kalacağını, çünkü bunlann içinde ne Tann Baba ne de aşkınlık olmadığını ifade ederler. Çokluğun elinde kalan tek şey, kendi içkin emekleridir. Bu, yeniden sahiplenme hakkı üzerinde bir ısrarcılık yaratan içkin düzlemin yü­ zeylerinde yer alan emektir. Tekrar sahiplenme hakkı şunlan kapsar: > Özerkliğe ve kendi hareketini düzenleme hakkına bağlı olan küresel yurttaşlık. > Çokluk içinde kolektif olarak var olan herkes için top­ lumsal ücret ve garantili bir gelir. > Yazarlann çokluk içindeki telos'ta yeni bir yer yaratma girişimi olarak yorumladıklan bilgi, kendini düzenleme ve özerk şekilde kendini üretme. Hardt ve Negri, bu yeniden sahiplenme sürecinde, çokluğu emperyal egemenliğin kavrayışının ötesinde tutan ve gerçek anlamda maddi bir duyular dinini aratmayan bir “maddi bir akıl mitolojisi”nin işba­ şında olduğunu ifade eder. Aslında bununla çokluğun ontolojisinin kendini eylemlilik ve bilinçlilik olarak ifade etmesini simgesel ve imgesel olarak şekillendiren ve buna imkân veren bir akıl mitolojisi kastedilir. Hakikaten de yeryüzü şehri telos'mm yepyeni bir şekilde yorumlayan bir ontolojidir bu. Bu ontoloji metafizik ve aşkın dolayımlann yardımı olmaksızın şiddete ve bozulmaya karşı savaşta çokluğa ait yeryüzü şehrindeki emek ve işbirliğinin mutlak bileşi­ mini gerçekleştirmeye olanak sağlayan bir stratejiyi mümkün kılar. Diğer bir deyişle, Hardt ve Negri’nin “çokluğun teüıjik teleolojisi”* olarak tanımladığı işte budur.6 Çokluğun siyasal bir özne olarak ku­ ruluşu soranıma çözüm burada yatar ve dolaylı olarak Augustinus’la * Teüıji, doğası gereği yer yer büyülü olarak algılanan ritüellerin tann(lan) çağır­ mak maksadıyla uygulanmasıdır, -ç.n. 6 A.g.y., s. 396. “Çokluğun teleolojisi teüıjiktir; teknolojiler ve üretimi kendi ne­ şesine ve güçlenmesine yönlendirme imkânından mürekkeptir. Çokluğun kendini siyasal bir özne olarak kurmak için gereken araçları bulmak için kendi tarihi ve halihazırdaki üretim gücünün dışına bakmasına hiç gerek yoktur.” 68

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

ilgilidir. Bunun esas sebebi, yazarların yorumlayıcı çerçevelerinin hem paganizm açısından ilerleyici hem de gizliden gizliye Gnostiktik bir siyasal teoriyi varsaymasıdır. Hardt ve Negri’nin esasında paganist anlamdaki kendi ilerlemeci “teürjik teleolojileriyle yan yana getirdikleri Plotinos’un (proto)modem mistisizmi eleştirisinin yeri­ ni alacak başka bir çerçeve gereklidir. Başka bir deyişle, Iamblichus ve Proklos’un (onlar Porphyrios ile birlikte Antik Çağ’ın son dönem felsefi bağlamı içinde teüıjik söylemi yaygınlaştırarak onu Platoncu bir tarzda yorumlayan ilk kişilerdir) mistik, teürjik teolojisi/teleolo­ jisinin Hardt ve Negri’nin giriştiği postmodem bir uyarlamasıyla, Plotinos’un mistik felsefi teolojisine karşı koymak mümkün değil­ dir. Ne yazık ki böyle bir şey gerçekleştirilemez. Teüıji, popülerleşmiş olan dinsel bir (yeni) Platonculuk olarak özetlenebilir; bu sebepten “teüıjik filozoflar”m sadece Bir, İlahi veya tanrılar hakkında değil, Tann’nın kendisi, Bir’in ötesindeki an­ latılamaz hakkında da konuşması şaşırtıcı değildir. Teüıji, Platoncu felsefe geleneği içinde yorumlanabilir. Bundan dolayı teürjik uygu­ lama bir dereceye kadar Augustinus’un Tann Devleti’nde Teürji ile şeytana tapmayı mukayese ederek çok sert eleştirdiği büyüyü anım­ satır.7 Bu konu üzerine en yetkin yorumculardan biri olan Gregory Shaw, Iamblichus’un Platonculuğunu anlayabilmek için teüıji ile te­ oloji arasındaki aynma daha yakından bakmamız gerektiğini savu­ nur. Iamblichus’a göre teoloji “tannlar” hakkındaki bir söylemdir, teüıji ise tanrılann insanı İlahi yapmaya dair uğraşlarıdır. Iamblichus, teürjinin felsefenin görevini yerine getirdiğinden dolayı teürjik pratiğin nasıl Plato’nun felsefesinin bir parçası olduğunu gösterme hedefiyle ona rasyonel bir temel sunanlann ilkiydi. Teürji, Porphyrios’taki gibi felsefenin başlangıcı değildir; teüıji, daha ziyade bizim İlahi ile rastlaşmamıza ve ona dönüşmemize imkân veren tannlann törensel bir eseridir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, teüıjik iba­ detlerde Tann’yla karşılaşmak onu görerek değil, İlahiye törensel 7 Augustinus, Tanrı ’nm Şehri, 10:1:1-10:32:4, çev. Marcus Dods, in Philip Schaff, haz., Nicene and Post-Nicene Fathers, Birinci Dizi, cilt 2 (Buffalo NY: Christian Literatüre Publishing Co., 1887). Kevin Knight tarafından New Advent için gözden geçirilerek hazırlanmıştır, http://www.newadvent.Org/fathers/l 20102.htm adresinden erişilebilir. 69

ACI ÇEKEN TANRI

tapınma yakarışlarıyla gerçekleşir; Iamblichus’a göre bu tam da Platoncu gelenek kanonunun bir parçasıdır. Teüıjide Tanrı bize göre, ona yakardığımızda, onun eserleriyle ahenk içinde olmak ve “tanrı­ ların” bize verebileceklerini almak için onların önceden saptanmış işlerini yaptığımızda var olur. Iamblichus’un Keldani Kehanetleri ve yeni-Pisagorcu söylemin de eklendiği Yeni-Platoncu söylem, teüıjik âbidlerin veya bilgelerin ayin yoluyla İlahi olana daha açık ve etraflarım çevreleyen doğal süreçlerle ahenk içinde hareket etmede daha kabiliyetli olmalarına olanak sağlamıştır. Şunu belirtmeliyiz ki, teüıjik ibadetler, “ilahi aşkı” veya iyiliği birbirlerine iletir, boylece ibadet edenlerin aşkınlığa yükselmelerine ve fiziksel olanın ruhundan kurtulmalarını sağlar. Teürjik olan, İlahinin aramıza “in­ mesiyle” başlar, ki bu da bizim büsbütün yepyeni ve “yükselen” bir tarzda İlahi olanla ahenk içinde olmamıza olanak tanır. Bu ahenk süreçleriyle, yanımızda olmadığında azap çektiğimiz İlahi ilgiyi ka­ bul edeceğimiz bir hale erişiriz. Iamblichus’a göre “tanrılar” kendi­ leriyle birlikte tüm varlıkları bir birlik içine toplar. İlahi olanın ışığı aşkın bir şekilde teüıji sayesinde bir araya toplanmışları aydınlatır ve onları kendi kozmik İlahi düzenlerine oturtarak varoluşlarının tümüyle bu birliğe katılmasını sağlama alır. Bize ulaşabilmiş Iamblichus metinlerinde (ve Damascius’un onun hakkındaki yazılarında) Keldani Kehanetleri’nin yazarının Bir’i nasıl yorumladığını görebi­ liriz. Iamblichus’un Bir’i tüm İyiliğin ve hatta Varlığın kendisinin de ötesindedir. Paradoksal bir şekilde ve algımıza sığmayan bir yol­ la ilahi dünya yeryüzüne iner, zaman ve mekânda genişleyen kâinat olan bir gerçekliğin aracılığıyla ona ayinsel bir şekilde iştirak eder. Tanrılar ve metafizikte çokluk (multiplicity) (ya da birçok) olarak tabir edilen şey, kendilerinde bütünlüğün bir birliğini ve birliğin bir bütünlüğünü ihtiva ederler. Iamblichus’un Platon okumasının açık­ lık getirdiği gibi, çokluğun başı, ortası ve sonu, kendisinin can attığı birliğin değişik biçimlerinde var olur. Iamblichus’a göre “tek başlangıç” vardır. Bu tek başlangıç her ikilikten önce gelir, ikiye hayat veren Bir’in ötesindedir. Bir, katıl­ ma olması ile katılmanın mümkün olmaması arasındaki karşıtlığın ötesindedir. Iamblichus’un eserinde bu iki köken arasındaki dola­ 70

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

yımı teyit eden bir mutlak vardır. Bu dolayım, sınır ile sınırsızlık; Birçok ile Bir; sonlu ile sonsuz arasındaki durumlarda olduğu gibi kıyas kabul etmez. Iamblichus’un Bir’i kendinden kaynaklanan her şeye yabancı olan, her türlü katılım biçiminin ötesinde kalan birleş­ tirici bir kökenden ibaret değildir.8 Onu en azından bir şekilde Dün­ yanın Bir ile Birçok (sınırlı ile sınırsız, sonlu ile sonsuz) arasındaki ayrımı aşmasının bir çeşit yemini olarak tahayyül edilebiliriz, ki buradan hareketle de Pierre Hadot’nun gösterdiği9 gibi Plotinos’un önerdiğinden bütünüyle farklı bir tarzda, yani özel bir “teürjik gü­ ven biçimi” ile maddeyi ve dağınık çokluğu aşar. Proklos’un teür­ jik araştırmaları, Havari Pavlus’un (ve daha sonra Augustinus’un) imanla vuku bulan öğretileriyle değil, ona hikmete kabulle yakla­ şılan Iamblichus’un bu hükümleriyle ilişkilendirilebilir. Gelgelelim ki bu metinler tekrar okunduğunda işleri aslında tam tersi bir yöne çeken belli bir paradoks fark edilir. Proklos’a göre bilge adam, bilgi­ den imana ilerler; Paul’a göreyse Hıristiyanlar imanlıyken Tann’nın bilgisine dosdoğrudan sahip oldukları bir duruma erişirler, bu yüz­ den de merhamet bünyevi olarak bilgide mevcuttur. Bu hükümler iki sebepten dolayı önemsenmeden bir kenara atılmamalıdır. İlki, hem sonlunun sonsuza hem de Bir’e doğru yükselen da­ ğınık çokluğun -Teürji’nin yaptığı gibi- maddeyi ve bedenselliği inkâr etmeyen bir merhamet aracılığıyla katılmasına imkân tanıyan elzem bir tecessüd hadisesidir. İkinci sebepse Areopagus Yargıcı Dionysos, Eriugena ve Akinolu Thomas’ın eserleriyle Hıristiyan te­ olojisinin ayrılamaz bir parçası haline gelmiş Hıristiyanlaşmış bir Prokolosçulukla alâkalı olduğu için bir o kadar önemlidir. Bu iki sebep arasında ise kallavi ve çok kıyametli külliyatıyla Augustinus vardır. Bir yandan merhametin tecessüd eylemini ve Tanrı’ya mad­ di yükselişi, teüıjinin yıkıcı bir eleştirisiyle birbirine bağlar; öbür yandan toplum ve ontoloji açısından açıklanan erdemler aracılığıyla bedensel olanın törensel, ve hatta ayin niteliğindeki adanışını kutlar. 8 Gregory Shaw, Theurgy and the Soul: The Neoplatonism o f Iamblichus (Philadelphia: Pennsylvania State University Press, 1995), s. 143-52. 9 Pierre Hadot, Plotinus, or, the Simplicity o f Vision (Chicago: Chicago University Press, 1993), s. 23-4. 71

ACI ÇEKEN TANRI

Augustinus’un Tanrı’nın insanların araşma (tecessüd ederek) merhametlice inişi ve erdem aracılığıyla Tann’ya kiliseye bağlı, ritüelistik yükselişi konusundaki ısrarı, teüıjiyi tamamıyla yeni bir açıdan, özellikle litüıjiye uygulanan açıdan görmemize yardımcı olur. Tann, günahın etrafa savurduğu insanlık cemaatine İlahi olan­ la nasıl uyum içinde olacaklannı, litürj iye bir çeşit gizbilim olarak katılımla nasıl tamamen O’na ait olacaklannı gösterir. Litüıjiye ka­ tılım insanın ilahi kökenine işaret ederek onunla bizi yeniden karşı karşıya bırakır ve bireyi cemaat vasıtasıyla kendi ilahi telos'una, yani ilahlaştırmaya yöneltir.10Diğer bir deyişle tecessüdün paradok­ su, bize Tann’mn insanlann arasına inerek kendisine nasıl ibadet edileceğinin pedagojik bir dersini verdiği kenosis'in ilahi bir örne­ ğini gösterir. Bu noktada pagan teüıjik felsefesinin hem tecessüd ile katılım arasındaki paradoksal ilişkiyi anlamamıza çok özel bir şekilde yardımcı olabileceğini, hem de Augustinus’un Tanrı’nın Şehrî' nde tarif ettiği erdemli bir hayatın önemini yeni bir açıdan aydınlatabileceğini iddia eden John Milbank’e katılıyorum. Tanrı ’nın Şehri'nin beşinci bölümünde Augustinus Roma İmparatorluğu’nun erdemlerini yaratıcı bir şekilde yapıbozuma uğ­ ratır. Hippolu Piskopos, ikâmet ettiği Kuzey Afrika’nın kiliseleri bağlamında sekiz yüz yıl sonra Roma’nın yıkılışına neyin sebep ol­ duğunu dolaylı olarak açığa kavuşturmaya girişmişti. Roma siyasi tarihini hem teolojik hem de siyasal olarak metinlerarası okuması Hardt ve Negri’nin projesi olan İmparatorluk'a eleştirel bir şekil­ de uygulanabilir. Augustinus’un ilk beş kitabı, pagan tannlanna tapmaya devam edenlere karşı, ikinci beş kitap ise her zaman daha iyi ve daha kötü kötülüklerin olduğunu savunan apolojistlere karşı 10 Iamblichus ile Proklos’un bu mistik söylemi istemeden de olsa hiçbir zaman teürjiyi tamamen “inkâr etmeyen” Hıristiyan teolojisine Augustinus’un yazılarının iddia ettiği gibi gibi onun hakkındaki olumlu ifadeler olarak nasıl tayin ettiklerini ortaya koymak mümkündür. Augustinus’un teüıjik ibadetleri eleştirisi ve onlarda değişiklik yapması kendi fikriyatındaki tek orijinal söyleminin kökenlerine büs­ bütün yeni bir kozmik perspektif sağlar. Bu perspektif hem topografya açısından siyasal olarak konumlanmıştır, hem de müşterek bir teolojik merkez tarafından çerçevelenmiştir. Biz burada bununla ilgilenmesek de Areopagus Yargıcı Dionysos ve İtirafçı Maksimus’un keskin Hıristiyan mistisizminde belirgin hale gel­ ecektir bu. 72

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

bir eleştiri olarak yazılmıştır. Bu yüzden ilk on kitap, Hıristiyanlı­ ğa karşı olanlara karşı bir saldırıdır. Bir sonraki dört kitap, yeryüzü şehri ile Tann’mn şehrinin kökenlerinden bahseder. Bundan sonraki dört kitaptaysa bu iki şehrin yolundan ve gelişiminden bahseder, son dört kitapta ise şehirlerin amaçlarını ortaya koyar. Tanrı ’nın Şehri’nin beşinci kitabı Augustinus’un Hıristiyan ima­ nına saldıran paganlara karşı ateşli tartışmasında dönüm noktası olma niteliğindedir. Augustinus’un bu tartışmada çürüttüğü iddialar, emperyal erdemler yorumlarını ve eleştirilerim de beraberinde getirir. Augustinus, Roma İmparatorluğu soykütüğünü kendisinin de içine battığı karmaşık iktidar ilişkileri ağından hareketle inceler. Roma tari­ hinin ve siyasetinin iç içe örülmüş doğasının farkındadır ve bunun bir tesadüf olmadığım söyler; ne kaderin işi ne de pagan tanrılarının işidir bu. Augustinus; Rufius Antonius Agrypinus Volusianus’un Roma’yı az kalsm yok eden savaş belasından Hıristiyanlığı sorumlu tutan yazılı şikayetinin yararsız ve alakasız olduğunu savunur; Tanrı ’nın Şehri’nin ilk on kitabında bunu ortaya koyar. Bunun gibi pek çok felaketin olduğunu, dolayısıyla bunun istisna olmadığını ifade eder. Hippolu Piskopos sayılan pek de az olmayan, bazılan otuz-kırk yıl süren Roma savaş tarihiyle ilişki kurar. Hıristiyan apolojistleri, bil­ hassa ortaçağ apolojistleri, sonralan Augustinusçu okulun yandaşlan olarak Augustinus’un apolojist öngörülerini büyük ölçüde üstünkörü bir şekilde ideoloji açısından yorumlamışlardır. Tam da bu yüzden, yani bu beş kitap Hardt ve Negri’nin İmparatorluk'unun mümkün olan en iyi eleştirisini sağladığı için, özellikle de onlann çokluğun teüıjik teleolojisi üzerindeki ısrarcılıklanndan ötürü tekrar okunma­ lıdır. Augustinus’un dolaylı olarak cevapladığı soru şudur: “Tann ne­ den Romalıların İmparatorluklarını genişletmelerine yardım etti?” Diğer bir deyişle hangi teolojik, siyasal ve öteki sebeplerden ötürü Tann Romalılan dünyanın en büyük gücü yapmıştır? Augustinus’a göre Tann halkların çıkarcılığını hizaya getirmek için Roma İmpa­ ratorluğunu ihya etmiştir. Augustinus, vatanlan şan, şeref ve güç için hizmet edenlere, şan elde edebilmek için onu korumak uğruna hayatlarım vermeye hazır olanlara ödül olarak Roma İmparatorlu­ 73

ACI ÇEKEN TANRI

ğunun genişlediğine okurlarını ikna etmeye çalışır. Hippolu Övgü aşkı, Piskopos’un gözünde her ne kadar günah olsa da, digger yandan açgözlülük ve iktidar mücadelelerinin daha ilkel biçimleri gibi daha tehlikeli diğer ahlaksızlıkları önler. Böyle insanlar genellikle aziz ol­ mazlar, fakat Cicero ve Horace’ın da savunduğu gibi şana düşkünlük diğer ahlaksızlıklara göre ehvenişerdir. Elbette ki, diye devam eder Augustinus, böyle arzulara yenik düşülmemeli, aksine onların üstüne gidilmelidir. Fakat Tanrı, iyilik yaparken şerefleriyle böbürlenseler bile Romalıları fani başarıyla hakikaten ödüllendirmiştir. Bu insanlar serveti bir kenara ittiklerinden, ortak yaran savunduklarından, açgöz­ lü veya ahlaksız bir şekilde zevklere kendilerini koyvermektense şan ve şeref için mücadele ettikleri için bu hayatta ödüllendirildiler. Bu noktada tıpkı Sallust gibi Augustinus da Marcus Cato ve Gaius Ceasar gibi Roma tarihinin büyük adamlannı erdemlerinden dolayı met­ heder. Onlar ustalık için, ordu için, erdemlerini kullanacaklan yeni savaşlar için açlık çekiyordu. Augustinus’a göre Roma İmparatorluğu hanehalklannın hamaratlığı ve ülke dışındaki adil idare gibi küçük şeyler sayesinde muhteşemdi: yani, senatodaki suç ve adaletsizlikle güdülenmeyen nesnel ve özgür ruh ve zengin bir hâzinenin yanı sıra mütevazi bir kişisel servet sayesinde. İmparatorluk siyasi müttefikleri veya askeri kuvveti sayesinde değil, diğer milletleri kendilerine tabi kıldıktan sonra onlan ortak Roma devleti altında bir araya getirdiği için genişledi ve güçlendi. Roma toplumunda herkese, önceden çok az insanın sahip olduğu derecede eşit haklar ve ayncalıklan bahşedilmişti. İmparatorluğu siyasi olarak istikrarsız ve yozlaşmış hale getiren şey pek de lüks, açgözlülük, kibir, hâzineyi güçsüzleştirme ve kişisel serveti filizlen­ dirme gibi “yararlı” Roma âdetleri değildir. Servet yüceltildi, boş vakte tapıldı ve erdemin yerini iyilik ile kötülük arasında kesin bir ayrım yapmayan hırs aldı. Yurttaş yalnızca kendisini düşünür oldu; evde tutkulannın, dışanda ise nüfuz ve paranın esiri haline geldi. İmparatorluk barbarlann her zamankinden daha fazla hale gelen saldınlanndan ötürü işte bu kadar zor durumdaydı. Augustinus Romalıların şan arzuladığım, zenginlerinse onu dü­ rüstçe elde ettiğini ileri sürer. Onlar şan için öylesine yanıp tutuşu­ 74

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

yorlar ve yaşıyorlardı ki onun uğruna ölmeye hazırdılar. Şana düş­ künlükleri diğer bütün arzularından üstün geliyordu. Hem iyi hem de kötü bir insanın şan, şeref ve güce göz koyabileceğini; ancak ilkinin hünerli, yani erdemli olduğundan ona doğru yoldan, ikincisininse hünersiz olduğundan yanlış yoldan, yani hileye ve yalana başvurarak ulaşmaya çabalayacağını savunur. İnsanın şandan iğrenip güce taptığı aşağılık ve kötü bir canavar olduğunu ifade eder Augustinus. Neyse ki Roma’da birkaç tane böyle iyi insan vardı; gerçi malum Nero’yu ayır­ mak gerekir. Nero, Aurelius Augustinus’un teolojik-siyasal tahayyü­ lünde iktidar için duyulan çiğ açgözlülüğün vücuda gelmiş hali olarak tasvir edilmişti. Esasında Nero’nun bir karikatürü olan şey (açgözlü­ lük ve güç cinneti) Augustinus için ahlaksızlığın geldiği son noktayı temsil ediyordu. Böyle canavarların davranışlarında bile İmparatorlu­ ğu hak ettiği bir zamanda yönetmelerine müsaade eden takdir-i ilahi­ nin parmağını görüyordu. Shakespeare Julius Caesar adlı trajedisin­ de böyle bir yozlaşmışlığı ve gerilemeyi, Caesar’ın paranoyasını ve Cassius’un entrikacı karakterini fevkalade idrakla ve “modem” bir tarzda tasvir eder. Cassius sıska, sessiz, aç bir karakterdir; en büyük suçuysa çok düşünmesidir. Caesar Antonius’la konuşurken Romalı yıkıcı entrikanın paradigmatik özelliğini şöyle yorumlar: Daha etli butlu olmalıydı! Korktuğum yok ondan, Ama Caesar korku nedir bilseydi, İlk korkacağım adam kim olurdu bilmem Bu sıska Cassius’tan başka. Çok okuyor, çok gözlüyor her şeyi, İçyüzünü araştırıyor insan işlerinin. Oyunlarda gözü yok, Antonius, senin gibi; Çalgı dinlemiyor hiç; binde bir gülümsüyor; Gülümseyince de öyle gülümsüyor ki Alay ediyor sanki kendisiyle Şaşıyormuş gibi kendi aklına Gülümsenecek bir şey bulabildiği için Onun gibilerin içi rahat değildir hiçbir zaman Kendilerinden üstün kişiler karşısında; Onun için de korkulur böylelerinden: Ben sana neden korktuğumu değil Neden korkulması gerektiğini söylüyorum. 75

ACI ÇEKEN TANRI

Çünkü Caesar hep o Caesar’dır hâlâ. Şöyle sağ yanıma gel, bir kulağım işitmez; Geç te söyle ne düşündüğünü onun üstüne. (Birinci perde, ikinci sahne)*

Hippolu Piskopos’a göre gerçek ve bir olan Tanrı belli ölçütlere ve kanaata göre dünyevi üstünlüğün iyiliksever olabileceğinden ötürü Romalıların şan ve üstünlük elde etmesine yardım etmiştir. Romalı­ lar kendi marifetleriyle Gökyüzü Şehri idealine en çok yaklaşanlar olmuşlardır. Augustinus burada Roma üstünlüğünün kaynaklandığı (insanoğlundansa Tann tarafından daha iyi bilinecek) takdir-i ilahi meselesi gibi diğer sebeplerden haberdar olmadığını kabul eder; Ro­ malılar Gökyüzü Şehri’nin yurttaşlan olmasalar da belli bir erdem anlayışına sahiptir, ki bu da hiç erdemlerinin olmamasından daha iyidir. Gökyüzü Şehri’ne hacca giden bir dindar için en yakınındakilerin bir erdem mirası yaratması onlann her türlü erdemden yoksun barbarlar olmasından daha iyidir. Tann, adil olmayan hiçbir şeyi sevmez ve iki şehrin hikâyesiyle bildirmeye çalıştığı şey işte budur. Ne var ki Augustinus’un eleştirisi Romalı erdemlerle hayatını idame eden bu topluluğu, yani Roma İmparatorluğu’nu yapıbozuma uğratmaksızın bu erdemleri tekrar ele almanın mümkün olmadığını ileri sürdüğü için, ilk bakışta göründüğünden çok daha karmaşıktır. Bu sebeple Augustinus Romalıların adil olmadıklanndan ötürü bir millet olmadıklannı, banşa da daima şiddetle eriştiklerinden ve ken­ dilerine tabi olan insanlara kudretleriyle hükmettiklerinden ötürüyse adil olmadıklannı savunur. Augustinus, bu noktada Scipio’nun (Cicero’nun kayıp De re publica kitabından aldığı) millet tanımı­ nı ironik bir şekilde eğip bükerek eleştirir ve bu eleştiriyi bir mil­ letler cemaati olan Roma İmparatorluğu’na yöneltir. Bir halk, der Scipio, “yasa ve çıkar müştereğinde anlaşarak birbiriyle ilişkilenen farklı büyüklükteki gruplardan oluşan topluluktur”.11 Augustinus Tanrı ’nın Şehri'nin on dokuzuncu kitabında kendi tanımını sunar: * Alıntı için bkz. W.Shakespeare, Julius Caesar, çev. Sabahattin Eyüboğlu, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1966. -ç.n. 11 On the Commonwealth and On the Laws, çev. ve haz. James E. G. Zetzel (Cambridge: Cambridge U P, 1999), s. 18. 76

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

“Bir halk, makul varlıkların aşk nesneleriyle ilgili ortak bir anlaş­ mayla birbirine bağlandıkları bir topluluktur.”12 Augustinus’un ta­ nımı çok daha karmaşıktır; zira hem bu halk birbirlerine neyin adil olduğunu belirleyen bir anlaşmayla bağlanmaz, hem de Augustinus onlara amaçlarına nasıl ulaşacaklarıyla ilgili nasihatler vermez. Ta­ nımın merkezinde aşk ve sevgili vardır, yani arzudan yola çıkar. Aşkı belli bir şekilde ebedi ve evrensel bir sevgiliye doğru yönel­ tecek bir model önerir. Diğer bir deyişle, Augustinus asıl önemli olanın, arzu için doğru düzgün bir kılavuz olması olduğunu ifade eder. “Topluluğun” birlik içinde ve adil bir cemaat olup olmadığını, yani cemaati kuracak erdemlere sahip olup olmadığını belirleyen şey, arzuya kılavuzluk etmektir. Tam bu noktada ya akıl tarafından düzenlenmiş arzu olarak, ya da tam tersine sapık tutkularla yöneti­ len aşırı arzu olarak var olan Stoik arzunun Augustinusçu dolaylı bir eleştirisi iş başındadır. Augustinus aklın kendisinin eylemleri yöne­ ten ve esir eden arzuya tabi hale gelecek kadar sapkmlaşabileceğinin farkındaydı. Akıl bu nedenle arzu edilmez şeyleri ve amaçları arzulayabilir. Böyle anlaşıldığında öznel akıl kişinin ve cemaatin sapkınlığına zemin hazırlar. Kaldı ki aklı yöneten arzu yanlış amaç­ lar peşinde olabilir, yani birleşik ve adil bir cemaati, onun toplumsal yapısını ve doğasını hükümsüz kılabilir. Augustinus’un cemaat tanımı Scipio’nunkinden daha az kişi­ seldir. Scipio, Roma cemaatini şan, şeref ve güç gibi kahramanca erdemlerin kişisel anlamda anlaşılan dominium'u* olarak değerlen­ dirir ve bu sebepten onun Antik siyasetin ideallerini hiçbir zaman ifa edemeyeceğini iddia eder. Cicero’nun herkesin “sahip olduğu ne varsa ondan zevk alabilmesini” ve bu yüzden İmparatorluğun sunduğu barışın yalnızca daima inatçılıkla rekabet eden iradeler arasındaki şiddet yoluyla kazanılan bir uzlaşma olduğuna dair ön­ görüsünün Tanrı’nın Şehri'nm en başında Augustinus tarafından yapılan eleştirisinden aşikârdır bu. Diğer bir deyişle, Augustinus dominium'un ontolojik temelini, kendi hatnna elde edilen gücü yadsıyarak İmparatorluk’un mutlak mahiyetini, yani özel mülkiyet 12 Augustinus, Tanrı ’mn Şehri, s. 19:24. * Latince “Mülkiyet” anlamında, -ç.n. 77

ACI ÇEKEN TANRI

ve sadece kâr için yapılan piyasa rekabetinin mutlak mahiyetini sor­ gular. Augustinus insanın yoksunluğuna neden olduğu olgusundan yola çıkarak emperyal pratiğin bu biçimini yanlış ve şiddet yanlı­ sı olarak görür. Buna ek olarak Augustinus’a göre gerçekten adil olan bir cemaat, cemaatin neyi arzuladığıyla ilgili olarak “herkesin vecde gelmiş ve ilişkisel mutabakatını” da beraberinde getirmeli­ dir. Bu sebeple böyle bir mutabakat cemaatin varlığını yenileyen üyeleri arasındaki bir ahengi gerektirir. Böyle bir cemaat, kendinde polis ile citivas’m inkâr etmeye meylettiği kabileye dair bir şeyler ihtiva eder. Bu kabile cemaatinde asıl önemli olan şey, kahramanca erdemlerin gelişmesi değil; aşk, sevgi ve yeni üyeleri ömür boyu sürecek özgürleştirici paideia sürecini başlatan vaftizle dünyaya ge­ tirme işaretlerinin biteviye tazelenen aktarımıdır. Köle, çocuk, ka­ dın, sakat, yoksul; hiç kimse paideia’mn, ilahi aşk ve sevgi dışında tutulmaz (Plato veya Aristo’da tam tersi olurdu). Hiç kimse cemaate katılmaktan alıkoyulamaz; Augustinus’un evrenselci cemaat anlayı­ şının önemli farklılıklarından biridir bu. Böyle bakıldığında,polis7m amacı şehrin müşterek şanı ve gücü değildir, çünkü Roma şehri Romalı bir kahraman değildir. Çelişkili bir biçimde, polisin hedefinin hedefi yeni bireyleri kendi başlanna konumlandıran ve tanımlayan yeni ilişkiler nesli olan bir silsile hali­ ne geldiğini de söyleyebiliriz. Hedefin hedefi demek, (amacını kendi içinde taşıyan, Augustinus’un gösterdiği gibi Babil’e kadar uzanan, pagan dominium’un bir kalıntısı olan yeryüzü şehrinin tersine) bir çırpıda tümüyle tanımlanamayacak ve tahayyül edilemeyecek bir hedef demektir. Babil, iç savaşın şiddeti sırasında kurulmuş, doğası gereği iyi olan hiçbir nesnel siyasi amaç taşımayan bir şehrin metafordur. Babilli erdemler yalnızca dominium’m tesis etme görevi gö­ rür, zaten bu sebepten de reddedilmelidirler. Augustinus, herhangi bir değeri olan her şeyin Tanrı’nm Şehri gerçekliğiyle bağdaşmak zorunda olduğundan emindi. “İlahi göçebe şehir”deki kilise prati­ ğinden ayrı olan her şey her halükârda insanın izafiyet günahının varlığına delalettir. Kilise’nin dışındakiler her daim keyfi ve aşın olan bir güce tabiydiler. Civitas terren; kölelik, haddinden fazla si­ yasi kuvvet ve çıkarlan ekonomik olarak rekabet içinde olan birey­ 78

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

ler arasındaki uzlaşma gibi siyasi özelliklere sahiptir. Aynı zamanda yeryüzü şehrinin barışı elde etme yoluydu bu. Tanrı ’nın Şehri'nde Milbank’in de yerinde bir şekilde dikkat çek­ tiği en önemli iddialardan bir tanesi, pagan bir toplumunda yalnız adaletin değil, genel anlamıyla erdemin de eksik olduğudur. Giambattista Vico’nun da kendi tarzında söz ettiği bu alışılmadık iddi­ ayı Augustinus neye dayandırır acaba? Augustinus paganların latreia icrâ etmediklerini, yani tek bir Tann’ya ibadet etmediklerini, dolayısıyla adaleti en çok hak edenden esirgediklerimi iddia eder. Hem Tann’yı doğru ve uygun ibadetin şerefi olan latreia'dan yok­ sun bırakırlar, hem de Augustinus’a göre daha önce tanımladığımız teürjik ritüellerle kutlanan habis iblisler olan pagan tanrılarını şeref­ lendirirler. Augustinus’un eleştirisi yalnızca paganların sevgi tara­ fından düzenlenen bir usûlle icra etmediği kiliseye ait litürji pratiği etrafında şekillenmez. Çok daha karmaşıktır: Gerçek Tann’ya kilise tarafından (eccîesially) tertiplenmiş ibadet (Pavlus bu ibadete Roma­ lılar 12:1 ’deki tek ve uygun ibadet biçimi der) Antik siyasal antimonlan deşifre etmeye yönlendirir. Augustinus psyche, oikos, polis ve cosmos'un uygun düzenine kilise pratiğiyle ulaşılacağım ileri sürer: Ve ruh Tann’ya hizmet ettiğinde beden üzerinde doğru bir denetim uygulayabilir; ve ruhun içindeki akıl, yönetmesi gereken tutkulan ve diğer kusurlan gerçekten de yönetecekse Tann’ya tabi olmalıdır. Bu sebepledir ki, bir insan Tann’ya hizmet etmediğinde ne ruhu be­ deni üzerinde, ne de aklı kusurlan üzerinde adil bir denetim sağla­ mayacağından ona hangi adalet yaraşır ki? Ve böyle bir bireyde hiç adalet yoksa, besbelli ki böyle bireylerden mürekkep bir cemaatte de olamaz. Bu yüzdendir ki, böyle bir insan topluluğunda, bu topluluk­ tan cumhuriyet dediğimiz bir halk meydana getirecek şey olan adil olanın topluca kabul edilmesi durumu olmaz. Öyleyse yararlılıktan, tanımına göre bir halkı yaratan müşterek katılımdan söz etmemin ne gereği var?13

Augustinus doğru ibadetin Tann’mn kendisini daimi ve değişmeyen ne varsa geçici şekilde tabi kılmasına olanak sağlamakla meydana geldi­ ğini belirtir. Böyle bir tabi oluş öncelikle arzu ve tutkuların tedavi edici 13 Augustinus, City o f God, 19:21. 79

ACI ÇEKEN TANRI

şekilde Tanrı’ya tabi kılındığı, Tann’nınsa onlan muntazam bir usûlle kanalize ederek “iyileştirdiği” Tann ile ruh ilişkisinde gerçekleşir. Bu temel itaatten sonra ruh, ruhun aileyle, ailenin şehirle, şehrin kâinatla ilişkisine bağlı olarak konumlandınlmasıyla şekillendirilir. Tüm arzu­ ların bu şekilde tek bir Tann’ya tabi oluşunun karşıtı, dominium'u ve (gelip geçici olan) İmparatorluğu kendilerinde bitirmeyi amaçlayan pagan tannlanna ibadetin ters çevrilmiş halidir. Bu durumda kişi ve cemaat, elbette Augustinus’un ilkel adaletsizliğe denk bulduğu putpe­ restliğin en fena biçimini teşvik etmiş olur. Seküler pagan otoritelerini (ne kadar adil görünürlerse görünsünler) evrensel gerçekliğin bir ölçü­ tüne dönüştüren her arzu nihaiyetinde bir adaletsizlik ve putperestlik vakasıdır. Diğer bir deyişle, Augustinus aşkmlığa duyulan güven ek­ sikliğinin toplumsal adaletsizliğe nasıl yol açacağını görür; zira aşkınlığa inanmadan -aşktaki düzen olarak tanımladığı- erdem kurulamaz. Gerçek Tann’ya tertiplenmiş ibadetin yokluğu adaletsizliğe neden olur ve sevginin kilise pratiğini, yani aşkın düzenini yadsır. Bu yüzden Romalılar aşkınlıkla, Tann Şehrinin günahların karşı­ lıklı bağışlanmasıyla kazanılmış kutsal banşla bağlannı kopardıklan için erdemi deneyimleyemezler. Paganlar adil değildiler ve bağışlayıcılığa ve banşa öncelik vermediklerinden erdemi tam olarak anla­ yamazdılar. Bu yüzden ruhla, aileyle, şehirle ve kâinatla ilgili doğru düzgün bir düzen kuramıyor, bundan ötürü şiddetle elde edilmiş er­ demlerin çelişkisinde kapana kısılmış kalıyorlardı. Augustinus ruhun hem bedeni, hem de bedenin tutkulannı kendine tabi kıldıkça pagan­ ların sahip olmadığı, ruhun kendisini tek Tann’ya tabi kıldığı latreia ile ilgili üçüncü bir aşamanın başlatılması gerektiğini ifade eder. Au­ gustinus Dağdaki Vaaz üzerine yorum yaparken ne kadar başıbozuk olursa olsun insanın ruhunda Tann’nın vicdan aracılığıyla konuşacağı bir parça mantık olduğunu insanların nasıl anlayacaklarım sorar. Yo­ rumuna devam ederek Şeytanın kendisinde bir parça mantık kaldıkça, ona seslenen Tann’yı duyabileceğini iddia eder.14 Diğer bir deyişle, 14 Augustinus, Sermon on the Mount, 2:9:32, çev. William Findlay, Philip Schaff (haz.), Nicene and Post-Nicene Fathers, Birinci Dizi, cilt 6 içinde (Buffalo, NY: Christian Literatüre Publishing Co., 1888). Kevin Knight tarafından New Advent için gözden geçirilerek hazırlanmıştır, http://www.newadvent.org/fathers/16012. htm adresinden erişilebilir. 80

BABİLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

Tann semavi bir huzur vererek ruhun rasyonel kısmına hitap eder. Tann böylece ruhun öncelikle kendine düzenli ve ahenkli bir tarzda tabi kılmasını ister ki o da bedeni ruha tabi kılabilsin. Bu strateji daha sonra aileye ve cemaate uygulanacaktır. Başka bir deyişle, şayet cemaat adil olmayı arzu ediyorsa mutlak bir toplumsal mutabakat ve ahenk yansıtmalıdır; cemaat aşkı ko­ numlandırdığımız açıdan sonsuz adalet inancına bağlı kalmalıdır. Böyle kavranılan sonsuz adalet her şeyi zaman açısından gereğince düzene koymaya öylesine yetkindir ki düzensizliğin hiçbir kaotik kalıntısı kalmasın. Bu şekilde yorumlanan adalet (Augustinus’un Tanrı ’nın Şehri'nin beşinci kitabında belirttiği gibi bünyevi olarak tehlikeli ruhsal unsurlanyla) karşısında duran ve “dıştan” gelecek düşman mücadelesinde hakkından gelinmesi gereken şeyle karşılaştmlan pagan erdemlerinden ayndır. Böylece Antik erdemin bir “savaş tahkimatı” (polis kelimesinin asıl anlamı) olarak metaforu kahramanca erdem tarafından askeri bir tarzda ele geçirilir. Bu ta­ birlerle anlaşılan, bir tahkimatla hem içerideki alanı kahramanca erdemle ötekilerine karşı olan tek bir grup tarafından güven altına almaya uğraşıldığı, hem de topraklar herkesin çıkan için dış düş­ manlardan korunması gerektiğidir. Şehrin bireylerde teşvik ettiği erdemler, mutlaka şehirdeki rakiplere galip gelmeyi öven özel er­ demlerdir ve bundan dolayı bireylerin erdemleriyle her zaman için sevgiye yer olmayan ahlaksızlarla mücadelede tutkulara karşı içsel kontrolü başarmakla ilintilidir. Augustinus için sevgi toplumsal ve estetik bir düzen üretmek için gereken karşılıklı etkinliğin düzenlen­ mesidir. Yeryüzü şehri Babil’deki ilkel şiddetin aksine, banşm ontolojik bir önceliği olduğunu varsaymak zorunda olan adalet ve aklı yalnız sevgi tamamlar. Bu varsayım mesellere, işaretlere, günahlann bağışlanması ve sevginin toplumsal deyimini İsa’nın insanları Gökyüzü Şehrinin gerçekliğini öngören bir cemaate davet ederek gösterdiği bir olaya dayanır. Augustinus’a göre günahların bağışlanması tüm toplumsal inşalann olmazsa olmazıdır ve şöyle özetlenebilir: Erdem işlevini ancak bütün cemaat ona sahipse ve hep beraber bir erdem hayatı yaşıyorsa bütünüyle yerine getirebilir. Erdeme müşterek olarak sahip olunma­

sı

ACI ÇEKEN TANRI

sı bireysel farklılıkların dizilişini etkiler ve bu anlamda ilahi sevgi erdemini andırır. Milbank’in harikulade bir şekilde ifade ettiği gibi, eylemlerimizin ilahi erdemleri en çok andırdığı girişimlerimizde “erdemin yokluğunu telafi edilir, ikame edilir, hatta ona kısayoldan bile ulaşılır.”15 Darılmayarak, ötekilerin suçlarım sırtlayarak, -yasa tarafından tanımlanan herhangi bir sorumluluk bağmın ötesindeonlarm yapması gereken şeyi yaparak, diğer adı iman olan ilahi er­ demi, umudi ve sevgiyi, ya da Alan Badiou’nun deyişiyle sadakati, sebatı ve aşkı bir araya getiren önemli bir paradoksa ulaşırız. Bu paradox, erdemin gerçekten ve güncel olarak yalnızca mübadelede ve paylaşımda mevcut olmasında, bize en yakın olanların yükünü ve sorumluluğunu üstlenmemizde yatar. İnsanın cemaat yasası­ nın emretmesiyle ulaşacağı başarıyla ilgisi yoktur bunun. Kaldı ki Augustinus’a göre bu tür bir erdem müşterek bağışlama ve mutlak toplumsal uzlaşma kanalıyla, yani bizi Mesih’in bedenininin cema­ ati içerisine yeniden konumlandıran ilahi barışın ahengi sayesinde elde edilmeyeceği için aslında bir ahlaksızlık olurdu. Hardt ve Negri, Aziz Augustinus’un güncel siyasi tartışmalarda mükemmel bir muhatap olduğuyla ilgili zekice gözlemleri için öv­ güyü hak ederler. Sermayenin olabildiğince hızlı bir şekilde tedavü­ lü kisvesi altında sürekli olarak şiddeti ve terörü yücelterek nihiliz­ me öncülük eden İmparatorluk uygulamalarına karşı sadece katolik, evrensel bir cemaatin alternatif sunabileceğini söylerken haklıdırlar. Yaşlı Komünist Negri’nin bu iddialarının yetersiz derecede radikal olduğunu iddia ettiğimde kendimi pohpohluyormuşum gibi görüne­ bilecek olsam da durum bana hakikaten öyle gibi geliyor. Basitçe söylemek gerekirse, Hardt ve Negri yeterince radikal değiller. Öbür türlü bir araya gelen, işbirliği yapan, birbirleriyle iletişim kuran ya­ bancılardan mürekkep katolik bir toplumun bunun çıkışsız bir yol olduğunu bildikleri iddiasmı neye yormak gerekir? Peki ya Assisili Francesco’nun Komünist olmanın neşesini cisimleştiren bir aktivist olarak postmodern bir model olduğu şeklindeki beyanatlarını? Hardt ve Negri’nin Spinoza-vari Augustinuslaştınlmış yeni-Komünist ta­ savvurları, İmparatorluğun yüzeyine içkin olanların ötesini görme­ 15 John Milbank, Theology and Social Theory (Londra: Blackwell, 2006), s. 417. 82

BABlLLl ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

lerini engelliyor. Buna rağmen Augustinus okumaları toptan yanlış denerek bir kenara atılmamalıdır. Ben onların Augustinus eleştiri­ lerini Augustinusçu bir bakış açısından yazılabilecek tek olası ya­ nıtla birleştirdim. Böyle bir ikili eleştiri Augustinus’u Spinoza’ya, Spinoza’yı Augustinus’a yaklaştırmaya dair teolojik bir girişimdir. Bu yüzdendir ki sınırlarının her zaman açık ve belirgin olmama­ ları, çakışmaları ve boşluklu kalmaları olgusuna rağmen iki şehrin Augustinusçu tasavvurunu benimseyebiliriz. Her zaman için kimin içeride, kimin dışarıda olduğundan emin olamasak da evrensel cema­ atte üyeliğin Augustinus’un bahsettiği görülür işaretleriyle yemin­ ler, dualar, litüıji, İncil okumaları gibi kurtuluşun gösterişsiz araçları vardır. Aslında Augustinus’un sözünü ettiği kiliseye bağlı (ecclesial) göçebelerin seyahatlerini kolaylaştırmak için kullanılan bu işaretlerin ve araçların pek çok kez türlü yollardan suistimal edildiğini net bir şekilde ifade edebiliriz. Matta’daki yargı gününde (Matta 25:31^6) veya Luka’da İyi Samiriyeli hakkındaki meselde (Luke 10:29-37) ta­ rif edildiği gibi bu gösterişsiz araçların bu dünyada İsa’nın yükünü sırtlayan tüm insanlar üzerinde paradoksal şekilde yenileyici ve sağal­ tıcı etkileri vardır. Augustinus, sürekli topluca göçer halde olan göçe­ beler ve firarilerin arasında bir cemaate ait olmanın “dıştan görünen” alametlerine (vaftiz, İncil’i okumak, litüıjiye katılmak gibi) sahip ol­ malarına rağmen gönülleri Tann’yla birlikte olmadığı için Tann’mn Şehri’ne ait olmayanlann olduğunu savunur. Aynca İsa’nm yükünü sırtlanmıyor gibi ve Kilise’yle muhabbet halinde değil gibi görünseler de Tann’nm insanlarına ve onun şehrine ait olanlar da vardır. Yalnız­ ca Tann kimin ona ait olup olmadığım bilir, şükürler olsun ki bu bilgi insanlara bağışlanmamıştır. Augustinus bir noktada cennette kimlerle karşılacağımızm bizi hayrete düşüreceğini, en çok da kendimizle kar­ şılaştığımızda şaşkınlığa düşeceğimizi savunur. Yukanda da belirttiğim gibi, Negri ve Hardt’ın Plotinos eleş­ tirisinin “çokluğun teüıjik teleolojisi”ni kullanarak siyasal özne gerçekleştirmeye, daha doğrusu kurmaya yetmeyeceğini ve gerek­ tiği kadar radikal bir seçenek olmadığını iddia ediyorum. Ne kadar mantıklı görünürse görünsün, çokluğun yeni bir siyasal özne oldu­ ğuna dair önerileri yeterince geliştirilmemiştir. Yoğunluk artmlmalı 83

ACI ÇEKEN TANRI

ve çokluğun teürjik teleolojisinden gelen farklı bir yol keşfederek Augustinus’un Hardt ve Negri’nin yorumladığı şekliyle pagan, popüler-dinsel, Platoncu karşı tarafına değil de onun önerdiği kilise uygulamalarına doğru harekete geçilmelidir. Alternatif uygulamalar araştınmalıdır ki İmparatorluğun taptığı erdemlerle yan yana koyulabilsin. Hardt ve Negri’nin Augustinusçu eleştirisini işte böyle görüyorum. Vardığım sonuç basit. Emperyal bir üst-anlatıya karşı siyasal öznenin kurulması için gereken pratiği şekillendirebilecek tek alternatif, katolik cemaatin dünyadaki müşterek haccıdır. Bu ku­ ruluş tek bir varsayım üzerinde temellendirilmelidir. Ya var olduğunu tahayyül edemeyeceğimiz bir amaç, amacın ötesindeki bir amaç varsa? Eğer İmparatorluğun her geçen gün daha fazla gayretle ve berraklıkla yok ettiği muhayyilemizi uyandıramıyorsak bizim için geriye kalan tek şey aklıselimdir. G. K. Chesterton’ın bir deliyi aklı dışında her şeyi (benim kilise uygula­ malarındaki yoğunluğa imkân veren şeyler olarak anladığım imge­ lemi, duyarlığı, duygulan) kaybetmiş biri olarak tanımlarken söy­ lediği gibi, sorun tam olarak burada yatar. Augustinus sermayeyi sürekli olarak arttıran ve farklı terör biçimlerini meşrulaştıran İmpa­ ratorluğun erdemlerini eleştirirken insanlan kilise uygulamalanna çağırarak böyle yozlaşmış ve bozulmuş pratiklere desteği kesmeyi, Tanrı’nın Şehri’nin üyelerinin kişiliklerini şekillendiren emperyal erdemlere karşı koymayı önerir. Tann’nın Şehri’nin beşinci kita­ bında (aslında İkincisinden dokuzuncu kitabına kadar) gördüğü­ müz gibi Augustinus firann, çıkışın, göçerliğin belli bir biçimine çağınr. Disiplinli bir çilecilik ister. Yalnızca Negri’nin anti-empeıyal postmodem aktivizminde değil, tam da siyasal özne olarak kurduğu çoklukta da eksiktir bu. Hardt ve Negri’nin tersine ben, Assili Francesco’yu Augustinus’un önerdiği modele göre Tann’nın Şehri’ne hacca girişen evrensel cemaatin içerisinde değerlendirme­ nin özellikle önemli olduğunu savunuyorum. Augustinus’un yorumlanndaki Katoliklik yerel evrensel kavramıyla emperyal üst-anlatıyı altüst edici bir meseldir ve burada çileci alıştırmanın özel biçimleri olarak gördüğümüz firan, çıkışı ve göçerliği nasıl doğru anlayabile­ ceğimize yardımcı olur. 84

BABÎLLİ ERDEMLER - AZINLIK RAPORU - GUNJEVIC

Başka bir deyişle, Hardt ve Negri’nin bahsettiği çokluğun dik­ katsizliği, İtalyan filozofun fark ettiği gibi siyasal pratikleri için hiçbir çileci alıştırma olmaması olgusunda yatar. Şayet Walter Benjamin’in savındaki gibi kapitalizmin bir din olduğunu kabul edi­ yorsak, kapitalizmin en radikal -ve aslında mümkün olan tek makuleleştirisi din tarafından yapılmaz mı? İşte bu yüzden Augustinus’un yardımıyla sorulan soruya cevap vermeye çabalıyorum. Emperyal uygulamaların işlediği kapitalist matris, ancak eleştirisi belli bir teo­ lojiyi kucaklarsa yararlı bir şekilde eleştirilebilir. Aksi takdirde İm­ paratorluk piyasaya olan şeytani uyum yeteneği sayesinde şimdiye kadar olduğu gibi ilelebet sürecektir. Ölçülü bir gönüllü, disiplinli çileciliğin elzem olmasının sebebi işte budur. Augustinus’un ifade ettiği gibi bu sayede arzumuzu gü­ zel, arzulanabilir ve geçici olan bir şeye değil; Güzelliğin kendisine, bizzat değişmez Hakikate ve Saadetin kendisine doğru yönlendirece­ ğimiz ve o yüzden bu çilecilikten etkili doğruların sert fragmanları yüzeye çıkıp arzumuzu iyileştirecektir. İşte bu yüzden çileciliğe ihti­ yaç duyarız; yalnız çilecilik, arzuyu ebedi bolluğa yeniden yönlendi­ rebilir. Budizmin muhtelif biçimlerinin önerdiği gibi çileci vecibeler arzunun yıkımı değildir. Augustinus’un çileci vecibeleri kavrayışı, iktidar isteğinden ve şan arzusundan ötürü gönüllü bir feragatla baş­ lar. Ardından zevke teslim olmaktan, ruh ve bedenin zayıflatılmasmdan ve daha büyük bir servet için hırslı istekten feragat edilir. Augustinus, Nasıralı marangozun ve Tanrı sevgisini insan şanının üstüne koyan Havarilerin söylediklerini hatırlatarak şan şehvetinin iğrenç bir ahlaksızlık ve gerçek adanmışlığın bir hasımı olduğunu söyler. Kilise pratiklerindeki çileci alıştırma bizi aşan, ama bir vasıta da olan bir amaç için bile bile kucaklanan bir disiplindir. Zahmetsiz ve beleş bir radikalizm olmadığından ötürü oldukça önemli bir iddi­ adır bu. Radikal olmak, bedelim ödemeye hazır olmak, fedakârlıklar yapmak ve bu durumda disiplinli bir çileciliği bir hayat tarzı olarak kabul etmek ve benimsemek demektir. Akademide cömert bir maaşa sahip tatlı su solcuları ve liberallerinin ittifak halinde Slavoj Zizek’e saldırmalarına ve onunla alay etmelerine rağmen bu meselede onun haklı olduğuna inanıyorum. Zizek 300 adlı filmdeki Thermopylae 85

ACI ÇEKEN TANRI

Savaşı’ndan bahsederken Badiou’yu tamamen farklı bir bağlamda alıntılayarak önemli bir olgu ortaya koyar: Popüler bir disipline ihtiyacımız var. Hatta diyebilirim ki (...) “hiçbir şeyi olmayanların bile disiplinleri vardır.” Yoksulların, mali ya da askeri araçları olmayanların, hükmü olmayanların yal­ nız disiplini, birlikte hareket etme yetenekleri vardır. Bu disiplin halihazırda bir örgütlenme biçimidir.16

Yalnızca ikili bir kapitalist tasnif sunan (dahil-dahil değil, dışansıiçerisi, sahip olanlar-olmayanlar) küresel Emperyal matris içerisin­ deki bu ayrımı Augustinus’un önerdiği gibi belli bir çilecilikle sü­ rekli olarak sorgulamazsak doğaçlama için çok küçük bir alan kalır. Augustinus’un kilise (ecclesiaî) ibadeti tasavvurunu, Babilli erdem­ lerin tersine göçerlik ve çileciliğin bir sentezi, Tann’mn Şehri’ne beraberce yapılan “sağaltıcı” bir yolculuk olarak kavrayabiliriz. Göçerlik ve kilise ibadetlerinin çileci vecibeleri, böylelikle Hardt ve Negri’nin bahsettiği firar ve çıkışı yepyeni bir yolla yorumlaya­ rak siyasal özne için dayanak oluşturmamıza yardımcı olan temel koordinatlar haline gelir. Böyle bir siyasal özne devrimci olur ve kapitalist rasyonalite tarafından ehlileştirilemez. Farklı bir tabirle ve Badiocu bir tarzda söylecek olursak, kilise ibadeti “İmparatorluğun halihazırda mevcut olarak kabul ettiği şeyi görünür kılmanın biçim­ sel usullerini icat etmeye katkıda bulunmaktansa hiçbir şey yapma­ manın daha iyi”17 olduğunu kabul eder. 16 Bkz. Slavoj Zizek, “The True Hollywood Left”, http://www.lacan.com/zizhollywood.htm adresinden erişilebilir. 17 Badiou’nun sonraki bir versiyonda cümleyi değiştirdiğini belirtmem gerek burada. Lacanian Ink’in 23. sayısında yayımlanan “Fifteen Theses on Contemporary Art” (alıntıya http://www.lacan.com/frameXXIII7.htm adresinden erişilebilir) adlı met­ ninde cümle “İmparatorluğun halihazırda mevcut olarak kabul ettiği” olarak geçer. Üç yıl sonra makalelerden ve röportajlardan oluşan Polemikler adlı kitabında aynı on beş tez bir nebze değiştirilmiştir ve başlığı ve içeriği yeniden tanımlanmıştır. Bu değiştirilmiş versiyonda İmparatorluk kelimesinin yerini Batı kelimesi almıştır ve cümle böylelikle şu hale gelmiştir: “Batı’nın mevcut olarak beyan ettiği”. Bkz. Alain Badiou, Polemics, çev. Steve Corcoran (Londra and New York: Verso, 2006), s. 148. Ben bir önceki halini tercih ederek Badiou manifestosunun on beş tezine başvuruyorum. (Badiou, “Fifteen Theses on Contemporary Art”, s. 119). 86

3

İslam Arşivlerine Bir Bakış Zizek

İslam, yani Batı için Doğu’yu, Doğu için Uzak Doğu’yu temsil eden bu rahatsız edici aşırılık nedir? Fethi Benslama, La psychanalyse â l ’epreuve de l ’Islam' adlı kitabında İslam’ın “arşivi” için ve onun ne cesse pas de ne pas s ’ecrire i* ve böylelikle aleni dogmayı sür­ düren müstehcen gizli mitik desteği için sistemli bir aramaya girişir. Musa’mn Yahudi gizli geleneğinin Yahudiliğin aleni öğretileriyle ilgili olması gibi, sözgelimi Hacer’in hikâyesi de İslam’ın aleni öğretileriyle ilintili bir şekilde İslam’ın “arşivi” değil midir? Eric Santner, Freudyen Musa figürü üzerine tartışmasında simgesel tarih ile (aleni mitik anlatılar ve bir cemaatin geleneğini, yani Hegel’in demiş olabileceği gibi onun “etik tözü”nü oluşturan ideolojik-etik buyruklar) onun müstehcen Ötekisi olan, aleni simgesel geleneği etkin olarak muhafaza eden fakat etkili olabilmek için engellenmiş olarak kalmak zorunda olan, kabul edilmeyen, “hayaletvari” fantazmatik gizli tarih arasında önemli bir ayrıma gider.2 Freud, Musa kitabında (Musa’nın öldürülüşünün hikâyesi, vs.) Yahudi dinsel 1 Fethi Benslama, La psychanalyse â l ’epreuve de Vlslam (Paris: Aubier, 2002); [Türkçesi: İslam’ın Psikanalizi, çev. Işık Ergüden, İstanbul: İletişim, 2005. Metnin bundan sonraki kısmında parantez içine alman sayılar bu kitabın sayfa numaralandır.] * Fransızca “Kendini kaydetmemeyi hiç bırakmayan” anlamında, -ç.n. 2 Bkz. Eric Santner, “Traumatic Revelations: Freud’s Moses and the Origins of AntiSemitism”, haz. Renata Salecl, Sexuation içinde (Durham: Duke University Press, 2000). 87

ACI ÇEKEN TANRI

geleneğinin alanına musallat olan böyle hayaletvari bir tarihi yeni­ den kurmaya çabalar. Bir cemaate tam olarak üye olmak, sırf onun aleni simgesel geleneğiyle özdeşleşerek olmaz; o geleneği sürdüren hayaletvari boyutu, yaşayanlara musallat olan ölmemiş hayaletleri, o geleneğin çarpıklıkları ve eksikleri aracılığıyla “satır aralarında” iletilen travmatik fantezilerin gizli tarihini de benimsemek gerekir. Yahudiliğin kabul edilmeyen ve şiddet dolu kuruluş jestlerine (ki bunlar hukuki kamu düzenine onun hayaletvari ilavesi olarak da­ danır) olan inatçı bağlılığı, Yahudilerin binlerce yıldır toprak ya da ortak bir kurumsal gelenek olmaksızın hayatlarını idame ettirebil­ melerini sağlamıştır: Hayaletlerinden vazgeçmeyi gizli tuttukları ve inkâr ettikleri gelenekleriyle bağlarını koparmayı reddetmişlerdir. Yahudiliğin paradoksu, şiddet dolu kuruluş Olayına sadakati tam da onu itiraf veya sembolize etmeyerek tesis etmesidir: Yahudiliğe tam da Olay’ın bu “bastırılmış” statüsü hayat verir. Öyleyse İslam’a hayat veren bastırılmış Olay nedir? Başka bir soruya verilen bir cevap bize yol gösterebilir: İslam, Üçüncü Kitap Dini bu diziye nasıl uyar? Yahudilik soykütüğünün, nesillerin ardı sıra birbirini izlemesinin dinidir. Bu yüzden Hıristiyanlıkta Oğlun çarmıhta ölmesi (Hegel’in zaten farkında olduğu gibi) Babanın da öldüğü anlamına gelir; ataerkil soykütüksel düzen de böylece ölür ve Kutsal Ruh post-patemal bir cemaat takdim ederek artık aile sil­ silesine uymaz hale gelir. Yahudilik ve Hıristiyanlığın tersine İs­ lam, Tann’yı patemal mantığın alanı dışında tutar: Allah bir baba değildir, simgesel bir baba bile değildir; Tann tektir, ne doğmuştur ne de mahlûkatı doğurmuştur. İslam’da Kutsal Aile’y e yer yoktur. İslam’ın Muhammed’in kendisinin bir yetim olduğunu oldukça vurgulamasının sebebi işte budur; İslam’da Tann tam da babaya ait işlevlerin askıya alınma, geri çekilme, başansızlık veya “şuur kaybı” anlarında (anne veya çocuk biyolojik baba tarafından terk edildiğinde veya gözardı edildiğinde) işte bu yüzden müdahale eder. Demek ki Tann, tamamıyla imkânsız-Gerçeğin alanında kalmıştır: O, babanın dışındaki imkânsız-Gerçektir, zaten bu yüzden “insan ile Tann arasında soykütüksel bir çöl” vardır (320). Freud’a göre tüm din teorisini Tann ile babanın benzerliği üzerine kuran İslam’ın

İSLAM ARŞİVLERİNE BİR BAKIŞ - ZIZEK

problemi buydu. Daha da önemlisi, “soykütüksel çöl” bir cemaatin ebeveynlik veya diğer kan bağı yapıları üzerine temellendirilmesini imkânsız kıldığından ötürü siyaseti İslam’ın tam kalbine yerleştirir: “Tann ile Baba arasındaki çöl siyasalın kurumlaştığı yerdir” (320). İslam’la birlikte bir cemaati Totem ve Tabu'Aaki biçimde, babanın öldürülmesiyle ve olayın ardından oğullannı bir araya getiren suç­ luluk vasıtasıyla temellendirmek artık mümkün değildir; İslam’ın umulmadık güncelliği de burda yatar. Bu sorun (kötü) şöhretli üm­ metin, Müslüman “müminler cemaati”nin tam kalbinde yatar: Hem dinsel olanla siyasalın çakışmasını (cemaat doğrudan Tann’nın kelâmı üzerinde temellenmelidir) hem de İslam’ın soykütüksel çöl­ de eşitlikçi ve devrimci bir kardeşlik olarak “hiç ortada yokken” kurulan bir cemaate dayandırıldığında “en iyi” olduğu olgusunu o açıklar. İslam’ın kendilerini güvenli bir geleneksel aile ağından yoksun kalmış genç erkeklerin oldukça ilgisini çekmesi bu açıdan pek de şaşırtıcı değildir. Belki de İslam’ın kendi doğasında olan ek­ sik kurumsallaşmadan sorumlu olan da bu “yetim” özelliğidir: İslam’ın alameti farikası, kendini kurumsallaştırmayan bir din ol­ ması ve Hıristiyanlık gibi kendini bir Kilise ile donatmamasıdır. İslami Kilise aslında İslami Devlettir: “Yüksek dinsel otorite” deni­ len şeyi icat eden bu devlettir ve birini o göreve atayan da devletin başıdır; büyük camileri inşa ettiren, dinsel eğitimi denetleyen, üni­ versiteleri yaratan, kültürün tüm alanlarında sansür uygulayan ve kendini ahlakın koruyucusu olarak gören bizzat bu devlettir.3

Bu noktada en iyi ve en kötünün İslam’da nasıl bir araya geldiğini yeniden görebiliriz: İslam’ın bünyevi olarak kurumsallaşma ilkesi olmamasından dolayı İslam, işini halleden devlet iktidan tarafından atanmaya karşı böylesine savunmasızdır. İslam’ın karşı karşıya gel­ diği seçenek işte budur: Doğrudan “siyasallaşma” onun doğasına kazınmıştır ve dinsel olanla siyasalın bu çakışması ya devletçi bir atama kisvesi altında ya da devlet karşıtı topluluklar biçiminde elde edilir. 3 Moustapha Safouan, fVhy Are the Arabs Not Free?: The Politics o f Writing (yayımlanmamış metin). 89

ACI ÇEKEN TANRI

Oğlun kurban edilmesinin son anda önlendiği (bir melek İbrahim’in İshak’ı öldürmesini engellemek için araya girer) Yahu­ dilik ve İslamın tersine sadece Hıristiyanlık oğlun gerçekten kurban edilmesini (öldürülmesini) yeğler (268). İslam’ın İnciPi kutsal bir metin olarak kabul etmesine rağmen bu olguyu yadsımasının sebebi budur: İslam’a göre İsa çarmıhta gerçekten ölmedi. Kuran bunu şöy­ le ifade eder (4.157): “[Yahudilerin] (böbürlenmeyle) ‘Biz Allah'ın peygamberi Meryem oğlu İsa Mesih‘i öldürdük’ demeleridir. Oysa onu ne öldürdüler, ne de astılar. Fakat öldürdükleri kimse, onlara İsa gibi gösterildi.”* İslam’da gerçekten de istikrarlı fedakârlık kar­ şıtı bir mantık vardır: İshak’ın kurban edilişinin Kuran’daki halinde İbrahim’in oğlunu öldürme karan Tann’nm iradesine olan gönüllü­ lüğünün belirtisi olarak değil, kendi rüyasını yanlış yorumlamasının bir sonucu olarak okunur: Melek eylemi engellediğinde İbrahim’in yanlış anladığı, Tann’nm gerçekte onun böyle yapmasını istemedi­ ğini iletir (275). İslam’da Tann’nm bir imkânsız-Gerçek olması fedakârlıkla ilgili olarak iki şekilde işler: Fedakârlık aleyhinde işleyebilir (ina­ nanlar ile Tann arasında herhangi bir simgesel mübadele ekonomisi yoktur, Tanrı Ötenin saf Bir’idir), fakat Lacan’ın daha önce ifade ettiği gibi ilahi Gerçek sürekli kan isteyen karanlık tannlann bir tür süperegosu haline geldiğinde fedakârlığın lehine işler. İslam Habil ile Kabil’in hikâyesinde yeniden tarif edilerek son halini alan müs­ tehcen fedakârlık mantığıyla bu iki uç arasında gidip geliyor gibidir. Kuran bu meseleye dair şunu söyler: (Ey Muhaırrmed!) Onlara, Adem‘in iki oğlunun haberini gerçek olarak oku. Hani ikisi de birer kurban sunmuşlardı da, birinden kabul edilmiş, ötekinden kabul edilmemişti. Kurbanı kabul edil­ meyen, “And olsun seni mutlaka öldüreceğim” demişti. Öteki, “Allah ancak kendisine karşı gelmekten sakınanlardan kabul eder” demişti. “And olsun! Sen beni öldürmek için elini bana uzatsan da ben seni öldürmek için sana elimi uzatacak değilim. Çünkü ben * Kuran’ı Kerim’den yapılan alıntılarda -yazarların kullandığı ifadelerin değişiklik gerektirdiği yerler hariç- Diyanet işleri Başkanlığı’nm internet sitesindeki çeviri kullanılmıştır.-ç.n. 90

İSLAM ARŞİVLERİNE BİR BAKIŞ - ZlZEK

âlemlerin Rabbi olan Allah'tan korkarım. Ben istiyorum ki, sen benim günahımı da, kendi günahını da yüklenip cehennemlikler­ den olasın. İşte bu zalimlerin cezasıdır.” Derken nefsi onu kar­ deşini öldürmeye itti de (nefsine uyarak) onu öldürdü ve böylece ziyan edenlerden oldu. (5.27-30)

Dolayısıyla öldürmek isteyen yalnızca Kabil değildir: Habil’in kendisi bu arzuya bilfiil ortak olur, Kabil’i öldürmeye kışkırtarak kendi günahından da kurtulmak ister. Benslama burada kişinin kop­ yasına karşı duyduğu hayali saldırgan kinden farklı bir “ideal kin”in izlerini görmekte haklıdır (289): Kurban; kendisinin kurban olacağı suçu, onu bir şehit olarak Cennete, faili ise cehennemde yanmaya göndereceği için bilfiil arzular. İnsan bu noktada günümüz perspek­ tifinden Kuran’da şehidin ölme isteğindeki “terörist” mantık üzeri­ ne anakronik spekülasyonlara yönelmeye cezbedilse de kuşkusuz ki sorunu modernleşme bağlamına oturtmak zorundadır. Bilindiği gibi İslami dünyanın problemi Batılı modernleşmeye birdenbire (onun etkisinin travmasını “atlatmaya”, simgesel-kurgusal bir alan veya perde inşa etmeye yeterli vakit bulamadan) maruz kaldığından ötürü bu etkiye olası tepkiler, ya yüzeysel bir modernleşme, başarısız ol­ maya yazgılı bir taklitti (İran’da Şah’m yönetimindeki rejim) ya da kurguların gerçekten simgesel olan alanın başarısızlığa uğramasıyla birlikte şiddet dolu Gerçeğe doğrudan bir müracaat, İslami Hakikat ile Batılı Yalan arasında simgesel aracıya hiçbir alan bırakmayan açık bir savaştı. Bu “fundamentalist” çözümde (Müslüman gelenek­ leriyle doğrudan hiçbir ilgisi olmayan modem bir fenomen) ilahi boyut kendi süperego-Gerçeğinde, müstehcen süperego ilahiliğini geri ödemek gereken fedakârlıkçı şiddetin ölümcül patlamaları ola­ rak kendisini yeniden ortaya koyar. Yahudilik (yani onun Hıristiyanlıktaki devamıyla birlikte) ile İs­ lam arasındaki bir başka kilit ayrım, İbrahim’e farklı yaklaşımların­ da su yüzüne çıkar. Yahudilik İbrahim’i simgesel baba olarak seçer: yani patemal otoritenin, resmi simgesel nesebin getireceği fallik çözümü benimseyerek ikinci kadını bir köşeye atar ve “imkânsızın fallik sahiplenilişi”ni icra eder (153). İslam ise tam tersine baba ile Tanrı arasındaki mesafeyi muhafaza ederek ve Tann’yı İmkânsızın 91

ACI ÇEKEN TANRI

alanında tutarak biyolojik baba olarak İbrahim’in yerine Hacer’in nesebini yeğler (149).4 Hem Yahudilik hem de İslam kendi kurucu jestlerini bastırır, ama nasıl? İki farklı kadın tarafından anlatılan İbrahim ve iki oğlu­ nun hikâyesinin gösterdiği gibi her iki dinde de baba, yalnızca başka bir kadının aracılığıyla baba haline gelebilir ve patemal işlevi üstle­ nebilir. Freud’un Yahudilikteki bastırmaya dair hipotezi, İbrahim’in bir Yahudi değil de bir yabancı (bir Mısırlı) olduğu olgusuyla ilgili bir olduğudur; dışarıdan gelmek zorunda olan, vahyi getiren ve Tan­ rı ile akit yapan kurucu, patemal figürdür. İslam’daki bastırmaysa bir kadınla (Hacer, yani İbrahim’e ilk oğulunu veren Mısırlı köle) alâkadardır: (efsaneye göre bütün Arapların ataları olan) İbrahim ve İsmail’den Kuran’da onlarce kez bahsedilirken Hacer’in bahsi geçmez, onlar resmi tarihten silinmişlerdir. Ne var ki o İslam’ın yakasını bırakmaz; izleri Mekke’deki hacıların Hacer’in oğlu için çölde çaresizce su aramasını nörotik şekilde tekrarlarcasına/tekrar sahneye koyarcasına Safa ve Merve tepeleri arasında altı defa koş­ ma yükümlülükleri gibi ritüellerle ayakta kalır. Aşağıda Yahudilik ile İslam arasındaki göbek bağmı oluşturan ve Yaratılış’ta yer alan İbrahim’in iki oğlu arasındaki hikâye bulu­ nuyor ve ilkin İsmail doğuyor: Karısı Saray, Avram’a* çocuk verememişti. Saray’ın Hacer adında Mısırlı bir cariyesi vardı. Saray Avram’a, “RAB çocuk sahibi ol­ mamı engelledi” dedi, “Lütfen, cariyemle yat. Belki bu yoldan bir çocuk sahibi olabilirim.” Avram Saray’ın sözünü dinledi. Bu olay Avram Kenan’da on yıl yaşadıktan sonra oldu. Avram Hacer’le yattı, Hacer hamile kaldı. Hacer hamile olduğunu anlayın­ ca, hanımım küçük görmeye başladı. Saray Avram’a, “Bu haksızlık senin yüzünden başıma geldi!” dedi, “Cariyemi koynuna soktum. 4 Tabii ki Yaratılış’ta Tann’nm Hacer’iıı oğlunun hayatını kurtarmak için müda­ hale ederek ona güzel bir gelecek vaad etmesinin kendi resmi ideolojisine örtük bir şekilde zarar verdiği iddia edilebilir. Yaratılış (ta) hakikaten bir üreme aletine indirgenmiş öteki kadının tarafını tutar. * Avram, İbrahim’in ilk adıdır. Tann Yaratılış 17:5’te Avram’m adını İbrahim ya­ par: “Artık adın Avram değil, İbrahim olacak. Çünkü seni birçok ulusun babası yapacağım.” -ç.n. 92

İSLAM ARŞİVLERİNE BİR BAKIŞ - ZIZEK

Hamile olduğunu anlayınca beni küçük görmeye başladı. Seninle benim aramda RAB karar versin.” Avram, “Cariyen senin elinde,” dedi, “Neyi uygun görürsen yap.” Böylece Saray cariyesine sert davranmaya başladı. Hacer onun ya­ nından kaçtı. RAB’bin meleği Hacer’i çölde bir pınarın, Şur yolun­ daki pınarın başında buldu. Ona, “Saray'ın cariyesi Hacer, nereden gelip nereye gidiyorsun?” diye sordu. Hacer, “Hanımım Saray’dan kaçıyorum,” diye yanıtladı. RAB’bin meleği, “Hanımına dön ve ona boyun eğ,” dedi, “Senin soyunu öyle çoğaltacağım ki, kimse sayamayacak. “îşte hamilesin, bir oğlun olacak, Admı İsmail koyacaksın. Çünkü RAB sıkmtı için­ deki yakarışını işitti. Oğlun yaban eşeğine benzer bir adam olacak, O herkese, herkes de ona karşı çıkacak. Kardeşlerinin hepsiyle çe­ kişme içinde yaşayacak.” Hacer, “Beni gören Tann’yı gerçekten gördüm mü?” diyerek ken­ disiyle konuşan RAB’be “El-Roi” adım verdi. Bu yüzden Kadeş’le Beret arasındaki o kuyuya Beer-Lahay-Roi adı verildi. Hacer Avram’a bir erkek çocuk doğurdu. Avram çocuğun admı İs­ mail koydu. (Yaratılış 16:1-15)

İshak’ın mucizevi doğumunun ardından (İshak’ın kusursuz dölleni­ şi Mesih’e işaret ediyor gibi görünür; Tanrı “Sara’yı ziyaret etmiş­ tir” ve onu gebe bırakmıştır), çocuk sütten kesilecek yaşa geldiğinde İbrahim büyük bir ziyafet hazırlar: Ne var ki Sara, Mısırlı Hacer’in İbrahim’den olma oğlu İsmail’in alay ettiğini görünce, İbrahim’e, “Bu cariyeyle oğlunu kov,” dedi, “Bu cariyenin oğlu, oğlum İshak’ın mirasına ortak olmasın.” Bu İbrahim’i çok üzdü, çünkü İsmail de onun öz oğluydu. Ancak Tanrı İbrahim’e, “Oğlunla cariyen için üzülme,” dedi, “Sara ne derse, onu yap. Çünkü senin soyun İshak’la sürecektir. Cariyenin oğlundan da bir ulus yaratacağım, çünkü o da senin soyun.” İbrahim sabah erkenden kalktı; biraz yiyecek, bir tulum da su ha­ zırlayıp Hacer’in omuzuna attı, çocuğunu da verip onu gönderdi. Hacer Beer-Şeva Çölü’ne gitti, orada bir süre dolaştı. Tulumda­ ki su tükenince, oğlunu bir çalının altına bıraktı. Yaklaşık bir ok atımı uzaklaşıp, “Oğlumun ölümünü görmeyeyim,” diyerek onun karşısına oturup hıçkıra hıçkıra ağladı.

93

ACI ÇEKEN TANRI

Tann çocuğun sesini duydu. Tann’mn meleği göklerden Hacer’e, “Nen var, Hacer?” diye seslendi, “Korkma! Çünkü Tann çocuğun sesini duydu. Kalk, oğlunu kaldır, elini tut. Onu büyük bir ulus ya­ pacağım.” Sonra Tann Hacer’in gözlerini açtı, Hacer bir kuyu gör­ dü. Gidip tulumunu doldurdu, oğluna içirdi. (Yaratılış 21:10-19)

Galatyalılar’da Pavlus, İbrahim, Sara ve Hacer’in hikâyesinin Hıris­ tiyan versiyonunu verir: Kutsal Yasa altında yaşamak isteyen sizler, söyleyin bana, Yasa’nm ne dediğini bilmiyor musunuz? İbrahim’in biri köle, biri de özgür kadından iki oğlu olduğu yazılıdır. Köle kadından olan olağan yol­ dan, özgür kadından olansa vaat sonucu doğdu. Burada bir benzet­ me vardır. Bu kadınlar iki antlaşmayı simgelemektedir. Biri Sina Dağı’ndandır, köle olacak çocuklar doğurur. Bu Hacer’dir. Hacer, Arabistan’daki Sina Dağı’m simgeler. Şimdiki Yeruşalim’in karşı­ lığıdır. Çünkü çocuklanyla birlikte kölelik etmektedir. Oysa semavi Yeruşalim özgürdür, annemiz odur. Nitekim şöyle yazılmıştır: “Se­ vin, çocuk doğurmayan ey kısır kadın! Doğum ağnsı nedir bilme­ yen sen, Yükselt sesini, haykır! Çünkü terk edilmiş kadının, kocası olandan daha çok çocuğu var.” Kardeşler, İshak gibi sizler de vaat çocuklansınız. Doğal yoldan doğan, Kutsal Ruh’a göre doğana o zaman nasıl zulmettiyse, şimdi de öyle oluyor. Ama Kutsal Yazı ne diyor? “Köle kadınla oğlunu kov. Çünkü köle kadının oğlu özgür kadımn oğluyla birlikte asla mirasa ortak olmayacaktır.” İşte böy­ le, kardeşler; bizler köle kadının değil, özgür kadımn çocuklanyız. (Galatyalılar 4:21-31)

Pavlus burada açıkça simetrik bir karşılaşma sahneye koyar: İshak’a karşı İsmail eşittir simgesel babaya (Babanın-Adı’na) karşı biyolo­ jik (ırksal) baba, “isim ve tin aracılığıyla kökene karşı hayatın tözel aktarımı aracılığıyla köken” (147), özgür kadmın çocuğuna karşı kölenin çocuğu, tinin çocuğuna karşı tenin çocuğu. Gelgelelim bu okuma İncil anlatısını (en azından) üç önemli noktada basitleştir­ mek zorundadır: (1) Tann’mn Hacer ve İsmail’e dair apaçık özeni, İsmail’in hayatını kurtarmak için müdahale etmesi. 94

İSLAM ARŞİVLERİNE BÎR BAKIŞ - ZIZEK

(2) Hacer’in düpedüz tenin ve şehvetin kadını olarak de­ ğil de Tann’yı gören biri olarak (“Böylelikle Hacer, ‘Beni gören Tann sensin. İşte beni göreni gördüm! ’ diyerek ken­ disiyle konuşana RAB adını verdi.”) olağandışı tanımlan­ ması. Dışta bırakılan ikinci kadın olarak Hacer, simgesel soykütüğünün dışında sadece pagan (Mısırlı) Hayatın be­ reketini değil, aynı zamanda Tann’ya dolaysızca erişimi de temsil eder; kendisini gören Tann’yı görmek, Tann’nın yanan bir çalı olarak göründüğü Musa’ya bile bahşedilmemiştir. Hacer’in kendisi Tann’ya -sonraları Sufizmde olgunlaşacak olan- mistik/kadınsı erişimi ilân eder. (3) -Ten ile tin arasındaki- seçimle hiçbir zaman doğrudan olarak, iki eşzamanlı seçenek arasındaki bir seçim olarak karşı karşıya gelinemeyeceği -sadece kurgusal olmayanolgusu. Sara’nm bir çocuk sahibi olabilmesi için ilk olarak Hacer’in doğurması gerekiyordu, yani sanki tini seçebil­ mek için ilkin teni seçmek zorundaymışızcasına birbirini takip etme, tekrar gerekliliği vardır burada; yalnızca ikinci oğul, tinin gerçek oğlu olabilir. Simgesel hadım etme işte bu gerekliliktir: “Hadım etme” Hakikate doğrudan erişme­ nin imkânsız olduğu anlamına gelir. Lacan’ın deyişiyle, la verite sürgit de la meprise, * Tin’e giden yol Ten’den geçer, vs. Hegel’in Tinin FenomenolojisVnde “Aklı Göz­ lemlemek” adlı bölümün sonunda frenoloji** üzerine çözümlemesini hatırlayalım: Hegel “Tin kemiktir” öner­ mesinin mümkün olan iki okumasının karşıtlığını açıkla­ mak için tam da fallusla, yani patemal dölleme organıyla ilgili bir metafora başvurur. (“Tin kemiktir” önermesinin kaba materyalist “indirgemeci” okuması, kafatası şekli­ mizin gerçekten de dolaysız biçimde bir insanın zihinsel özelliklerini belirleyebileceğidir. Spekülatif okumaysa tin kendi kimliğini en durağan şeyle ileri süreceği ve onu “alıkoyarak aşacak” kadar güçlü olduğu şeklindedir; yani * Fransızca “Hakikat, yanlış anlaşılmadan doğar.” anlamında, -ç.n. ** Kafatasıyla zeka arasındaki irtibat kurmaya çalışan bilimdir, -ç.n. 95

ACI ÇEKEN TANRI

en durağan şeylerin bile Tin’in dolayım gücünden kaçama­ yacaktır.) Kaba materyalist okuma, fallusu yalnızca idrar organı olarak gören yaklaşıma benzerken, spekülatif okuma ondaki yüksek döllenme işlevini-yani, tam da kavramın bi­ yolojik beklentisi olarak “gebe kalma”yı ayırt edebilir: Tin’in içinden ortaya çıkardığı derinlik (ama ancak onun bunu ya­ pabilmesini sağlayan imgesel-düşünmesi sürdüğü sürece) ve bu bilincin kendisinin ne dediğini bilmezliği, Doğa’nm en yüksek ifa organı olan üreme organını idrar organıyla birleştirdiğinde yaşayan varlıkta naifçe dile getirdiği yüksek ve alçağın birleşimiyle aynıdır. Sonsuz yargı, sonsuz olduğu için, kendisini anlayan hayatın ifası olacaktır; imgesel-düşünme düzeyinde sürüp giden sonsuz yargının bilinci idrar çıkarma gibi davranır.5

Bu pasajın yakın bir okuması açıkça gösterir ki, Hegel’in meselesi sadece idrarı gören kaba ampirik anlayışın aksine, doğru spekülatif tutumun döllenmeyi seçmek zorunda olduğu değildi. Buradaki pa­ radoks doğrudan döllenmeyi seçmenin onu elden kaçırmak için şaş­ maz bir yol olduğudur: “Doğru anlamı” dolaysızca seçmek mümkün değildir; “yanlış” seçim yaparak (idrarı seçerek) başlanmak zorun­ dadır, doğru spekülatif anlam yalnızca tekrarlanmış okuma yoluyla, ilk “yanlış” okumanın yan-etkisi (ya da yan ürünü) olarak tezahür eder; yani diyebiliriz ki, Sara çocuğuna ancak Hacer bir çocuk sahibi olduktan kavuşabilir. Peki hadım etme tam olarak bunun neresinde? Hacer’in ortaya çıkmasından önce fallik-ataerkil kadın olan Sara bereketsiz, kısır olarak hayatını sürdürür; zira haddinden fazla güçlü/falliktir; dola­ yısıyla buradaki karşıtlık, fallik-ataerkil düzene amade olan Sara ile bağımsız ve huzur bozucu Hacer arasındaki karşıtlıktan ibaret değil­ dir; karşıtlık Sara’nın kendisinde, bünyevi olarak iki şekilde (fallik kibir, anne özeni) mevcuttur. Çok güçlü olan ve patronluk taslayan, bir çocuk sahibi olabilmek ve böylelikle ataerkil soykütük düzenine girebilmek için Hacer’in tarafından küçük düşürülmek zorunda olan 5 G. W. F. Hegel, Phenomenology ofSpirit (Oxford: Oxford University Press, 1977), s. 210; [Türkçesi: Tinin Göriingübilimi, çev. Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea, 2011. -ç.n.] 96

İSLAM ARŞİVLERİNE BİR BAKIŞ - İIİEK

Sara’dır. Hadım edilmesi isminin Saray’dan Sara’ya değiştirilme­ siyle belli edilir. Gelgelelim İbrahim de hadım edilmemiş midir? İb­ rahim Hacer’den doğrudan/biyolojik olarak bir çocuk sahibi olabilir, fakat bunu ancak simgesel nesebe uyan soykütüğü dışında yapabilir; o nesep içindeki bir gebelik ancak “Sara’yı ziyaret eden” Tanrı’nm dışarıdan müdahalesiyle mümkün hale gelir; simgesel ve biyolojik babalık arasındaki bu mesafe hadım edilmenin ta kendisidir. İslam’ın Tanrı’yı özgür bir şekilde gören kişi olarak uysal ev ka­ dını Sara’nın yerine Hacer’i, seçmesi, bu dinin son derece maskülen bir monoteizm olduğu; kendilerini “göstermelerinin” erkekler için aşın, rahatsız edici ya da kışkırtıcı olan kadınlann onlan Tann’ya hizmetten başka yöne saptırdıklanndan ötürü dışlandıkları ve örtü altına sokulduklan bir kardeşler toplululuğu olduğu şeklindeki bey­ lik fikirlerin yetersizliğine dair bir fikir verir. Taliban’m, kadınlan metal topuk giymekten meneden gülünç yasağını hatırlayın; sanki tamamıyla giyinik olsalar da topuk sesleri erkekleri tahrik edecek gibidir... Ne var ki bu beylik fikri bozan bir dizi özellik vardır. İlk olarak kadınlan örtüye büründürmek, kadınla karşılaşmanın bile hiçbir erkeğin dayanamayacağı bir tahrik olduğu son derece cin­ selleşmiş bir evreni beraberinde getirir. Seksin kendisi çok kuvvet­ li olduğundan bastırma da çok kuvvetli olmalıdır; hakikaten, metal topuk seslerinin erkekleri şehvetle doldurduğu bu toplum ne biçim bir toplumdur? Birkaç yıl önceki bir gazete haberine göre birbirini tanımayan genç bir kadın ve erkek, teleferiğin bozulması üzerine birkaç saat mahsur kalmıştı. Hiçbir şey olmamışsa da kadın olayın sonrasında kendini öldürmüştü: Çünkü yabancı bir erkekle saatlerce yalnız kalması “hiçbir şey olmadığı” fikrini düşünülemez kılmıştır.6 Freud’un Günlük Yaşamın Psikopatolojisi’nde ünlü “Signorelli” rü­ yasını analiz ederken ona seksin hayatı yaşamaya değer kılan tek şey 6 Anlaşılan, Müslüman simgesel alanım imkânla gerçekliğin dolaysız bir şekilde bir arada bulunması karakterize eder: Sadece İmkân dahilinde olan bir şey hakikaten de gerçekleşmiş olarak ele almıyor (tepki veriliyor). Cinsel etkileşim açısından bakılacak olursa, bir adam kendini bir kadmla yalnız bulduğu anda bu fırsatı değerlendirdiği ve cinsel edimin cereyan ettiği varsayılıyor. Yazı yazmak açısmdansa Müslümanların tuvalet kâğıdı kullanmalarının yasak olmasının sebebi işte budur: çünkü aksi taktirde Kur’an’ın ayetleri belki de onun üzerine yazılabilir veya basılabilirdi... 91

ACI ÇEKEN TANRI

olduğu “bilgeliğini” veren kişinin Bosna Hersekli yaşlı Müslüman bir kadın olduğunu kayıt düşmesi pek de şaşırtıcı değildir: “İnsan artık seks yapamıyorsa, geriye kalan tek şey ölmektir.” İkincisi de, Kuran’da bahsi geçmese de İslam’ın, Hacer’in tam da bütün Arapların ilk annesi olduğu bir tarih öncesi vardır; ayrıca doğru ile yalanı, iyi meleklerden gelen mesajları kötü meleklerinkinden ayırt edebilmesini sağlayan Hatice’yle (ilk eşi) birlikte olan Muhammed’in kendi hikâyesi de vardır. Muhammed’in aldığı ilahi mesajların tehli­ keli şekilde kendine hizmet eden uydurmalar haline geldiği durumlar olmuştur, ki bunlardan en bilineni oğlu Zeyd’in karısı Zeynep’le ev­ liliğidir. Muhammed onu yarı çıplak gördükten sonra tutkulu şekilde arzular; Zeyd bunun farkına vardıktan sonra üvey babasının onunla evlenebilmesi için görev duygusuyla kadını “talak eder” (boşar). Ma­ alesef geleneksel Arap hukukunda böyle bir evlilik yasaktı, gelin gö­ rün ki -sürpriz, sürpriz!- Muhammed kısa süre sonar ve tam vaktinde Allah’ın Muhammed’i hukuktan muaf tuttuğu bir vahiy alır (Kuran 33.37, 33.50). Muhammed’de Ur-Vater’m,* hatta büyük ailesindeki tüm kadınlara malik olan baba figürü özelliği bile vardır burada. Gelgelelim Muhammed’in sade dürüstlüğü için iyi bir argüman var­ dır. Bu argümana göre, bizzat Muhammed, kendisinin görüşlerinin ila­ hi doğasından toptan şüphe ederek onların halüsinatif delilik işaretleri veya şeytanın ele geçirmesiyle gerçekleşen hadiseler olarak addeden ve onları önemsemeen ilk kişidir Kendisine gelen ilk vahiy Mekke dı­ şındaki Ramazan inzivasında cereyan eder: Kendisine “Okul”(Qarâ bundan dolayı Qur’âri) diyen melek Cebrail’i görür. Muhammed delir­ meye başladığını düşünür ve hayatının geri kalanını Mekke’nin delisi olarak sürdürmek istememesi nedeniyle utanç yerine ölümü tercih ede­ rek yüksekteki bir kayadan atlamaya karar verir. Ancak durum hasıl olur: Yukarıdan kendisine “Yâ Muhammed, sen Allah‘m Resulüsün, ben Cebrail'im” diyen bir ses duyar. Ses pek güvenilir gelmese de ağır ağır evine döner ve derin bir çaresizlik içinde ilk eşi Hatice’ye (ona inananların ilkidir) “Ört beni, ört beni” der. Hatice de onu örttükten sonra Muhammed de olanları anlatır: “Hayatım tehlikede.” Hatice va­ zifeşinaslıkla avutur onu. * Almanca “Ata” anlamında, -ç.n. 98

İSLAM ARŞİVLERİNE BİR BAKIŞ - ZİZEK

Hatice, baş melek Cebrail’in ona göründüğü sonraki seferlerde de Muhammed’in şüpheleri devam edince ona ziyaretçisi geldi­ ği zaman haber vermesini ister, böylelikle onun Cebrail mi yoksa sıradan bir kötü melek mi olduğunu anlayabilecektir. Bu yüzden Muammed bir dahaki seferde Hatice’ye şöyle der: “Bana az önce gelen Cebrail’di.” Hatice cevap verir: “Ayağa kalk da sol dizimin yanma otur.” Muhammed söyleneni yaptıktan sonra Hatice “Onu görebiliyor musun?” der. “Evet.” “Öyleyse dön ve sağ dizimin ya­ nma otur.” “Görebiliyor musun?” Muhammed görebildiğini söyle­ yince Hatice dizinin üstüne oturmasını ister ve örtüsünü bir kenara atıp kendini açığa çıkardıktan sonra tekrar sorar: “Onu görebiliyor musun?” “Hayır.” Ardından Hatice onun içini rahatlatır: “Sevin ve iyi kalpli ol; o Şeytan değil, o bir melek.” (Bu hikâyenin bir baş­ ka hali daha vardır: o versiyonda Hatice son soruda yalnız kendini göstermekle kalmaz, Muhammed’in “kıvrılışının içine gelir” [cinsel olarak içine boşalır] ve bunun üzerine Cebrail oradan ayrılır. Altta yatan varsayım, şehvetli bir kötü meleğin cinsel birleşme seyretme­ yi sevmesi, bir meleğinse kibarca ortamdan el ayak çektiği varsa­ yımıdır.) Muhammed ancak Hatice onun Cebrail’le buluşmalarının hakikaten gerçekleştiğini ispatladıktan sonra şüphelerinden arınmış ve Tann’mn sözcüsü olarak kariyerine atılabilmiştir.7 Nitekim Muhammed ilk başta vahiylerini şiirsel halüsinasyon alametleri olarak deneyimlemiştir; ilk tepkisi şöyle olmuştur: “Ar­ tık Tanrı’nın mahlukatlannm hiçbirisi bana çileci bir şair veya cinli bir adam kadar nefret edilesi gelemezdi.” Onu hem bu dayanılmaz belirsizlikten hem de toplum dışına itilmekten kurtaran ve mesajı­ na ilk inanan kişi, ilk Müslüman ve bir kadın olan Hatice’ydi. Bu olayda o, Lacancı “büyük Öteki”dir, öznenin telaffuzunun Hakiki­ liğinin garantörüdür; Muhammed ancak bu dairesel destek yoluy­ la, ona inanacak birinin aracılığıyla kendi mesajına inanabilir ve böylece Hakikatin bir elçisi olarak müminlere hizmet etmeye baş­ layabilir. İnanç hiçbir zaman doğrudan değildir: İnanabilmem için başka birisi bana inanmak zorundadır ve inandığım şey ötekilerin 7 Şeytan, Muhammed’in görülerine sonraları yalnızca bir kez, ünlü “Şeytan ayetleri”nde müdahale edecektir. 99

ACI ÇEKEN TANRI

bana olan inancıdır. Kendisi ümitsiz olsa da sırf başkaları (mürit­ leri) ona inanıyor diye, onları hayal kırıklığına uğratma ihtimaline dayanamayacağından ötürü görevim ifa eden şu meşhur mütereddit kahramanı veya lideri hatırlayalım. Gözlerimizin içine bakıp “ama size inanmıştım” diyen masum çocuğun bize yaşattığı deneyimden daha güçlü bir baskı var mıdır? Yıllar önce bazı feministler (özellikle Mary Ann Doane) Lacan’ı erkek arzusuna üstünlük tanımakla itham etmişti: Yalnız erkekler tamamen veya dolaysızca arzulayabilir, kadınlar ise sadece arzula­ mayı arzulayabilir, arzuyu isterik biçimde taklit edebilirdi. İnanca gelecek olursak taşlan ters çevirebiliriz: Kadınlar inanır, erkekler ise onlara inananlara inanır.8 Burada altta yatan mevzu objet petit a'ya ilişkindir: “Bana inanan” öteki, bende olandan daha fazlası­ nı, benim farkında olmadığım bir şeyi, yani objet petit a'yı görür. Lacan’a göre kadınlar erkekler için objet petit a'ya indirgenir. Peki ya tam tersi doğruysa? Ya erkek, arzu nesnesini arzularken arzula­ masını sağlayan nedenin farkında olmadığı halde kadın doğrudan arzunun nedenine (objet a ) odaklanmışsa? Bu belirleyici özelliğin hakkını teslim etmeliyiz: Bir kadm ha­ kikat hakkında peygamberin kendi bilgisini bile geride bırakan bir bilgiye sahiptir. Bu resmi tam da Hatice’nin müdahale biçimi daha da kanştınr; yani, Doğru ile yalanı, ilahi vahiy ile şeytan tarafından ele geçirilmeyi, gerçek meleği ayartarak, sahteliğin vücuda gelmiş hali olarak kendisini, açığa çıkardığı vücudunu ortaya atarak (ara­ ya girerek) ayırt edebilme tarzı. Kadm: En iyi ihtimalle kendinin bir yalanın vücut bulmuş hali olduğunu bilen bir yalan. Hakikatin, kendi kendisinin ve yalanın dizini olduğunu söyleyen Spinoza’nın tersine, burada yalan kendi kendisidir ve hakikatin dizinidir. Hatice doğruyu işte böyle kendim “göstererek” (ifşa ederek, teş­ hir ederek) gösterir (207). Nitekim yalnızca “iyi” (kadınlara saygı) 8 Bir keresinde gene birkaç büyük bir ödül aldığım iğrenç bir şekilde nefsine düşkün bir rüya görmüştüm; rüyadaki ilk tepkim bunun gerçek olamayacağıydı, sadece bir rüya olduğuydu; rüyanın geri kalanındaysa bir dizi emareye işaret ederek ken­ dimi bunun sadece bir rüya değil, gerçek olduğuna ikna etmeye çabalamıştım (en nihayetinde başarılı da olmuştum). Buradaki yorumlayıcı görev, rüyada saklı olan kadının, benim Hatice’min kim olduğunu bulmaktır. 100

İs l a m

a r ş i v l e r İn e b I r b a k i ş

-

z i2 e k

ve “kötü” (ezilen örtülü kadınlar) İslam basitçe birbirlerine karşıt bir pozisyona yerleştirilemez ve asıl mesele İslam’ın “bastırılmış feminist kökenleri”ne geri dönmekten, İslam’ı bu dönüş yoluyla ye­ nilemekten ibaret değildir: Bu bastırılmış kökenler aynı zamanda tam da kadınların bastırılmasının kökenleridir. Bastırılma yalnızca kökenleri bastırmaz, kendi kökenlerini de bastırmak zorundadır. İslam’ın soykütüğüne dair asıl unsur, Hakikatin kendisini doğrulayabilen tek kişi olarak kadın ile doğası gereği akıl ve imandan yoksun olan, aldatan, yalan söyleyen, erkekleri tahrik eden, Tanrı ile erkeklerin arasına rahatsız edici bir leke olarak giren ve dolayısıyla silinmek, görünmez kılınmak zorunda olan, keyfine düşkün erkeği kendine çekme tehdidi yarattığından ötürü kontrol altında tutulmak zorunda olan kadın arasındaki zikzaklardır. Böyle bir kadın ontolojik bir skandaldir; kendisini alenen teşhir etmesi Tann’ya bir hakarettir. O düpedüz silinip gitmez, fantazmatik temelleri en çok ebedi bakire mitinde görülebilen, sıkı şekilde kontrol edilen bir evrene yeniden kabul edilir: (Kötü) şöhretli huri­ ler, Cennette şehitlerin yolunu gözleyen, her cinsel ilişkiden sonra sihirli bir şekilde kızlık zarları yenilendiğinden bekâretlerini hiçbir zaman kaybetmeyen bakireler. Buradaki fantezi; fallikjouissance’ın bölünmemiş ve bozulmamış saltanatının, dişil autre jouissance'm her izinin silindiği bir evrenin fantezisidir (255-6). Müslüman bir kadının neden kendi iradesiyle bir örtündükleri sorusu karşısında vereceği en derin karşılık, “Tanrı’nın önündeki utancından dolayı” Tann’yı gücendirmemek maksadıyla örtündüklerini söylemek ola­ caktır: Bir kadının kendini ortaya koyuşunda ereksiyonvari bir ka­ bartı, müstehcen şekilde izinsizce girercesine bir hal vardır ve izin­ siz görsel girişle muammalı bir bilginin bu birleşimi tam da evrenin patlamaya hazır, rahatsız edici ontolojik dengesidir. O halde Fransız Devleti’nin Müslüman kadınların okullarda örtünmelerini yasaklayan idari tedbirlerini nasıl okumalı? Burada iki paradoks vardır. İlki, yasa kendisinin de ereksiyon uyandıran bir teşhir olarak kabul ettiği bir şeyi yasaklamış olur ve bu, yasak insanın Fransız eşit yurttaşlık ilkesini tehlikeye atan ve izin veril­ mesi çok güç bir emaresi olarak nitelediği bir yasaktır; bu Fran­ 101

ACI ÇEKEN TANRI

sız cumhuriyetçi bakış açısında göre örtü giymek de provakatif bir “gösterme”dir. İkinci paradoks ise şudur: Bu Devlet yasağının yasakladığı şey yasağın ta kendisidir (215) ve muhtemelen bu tür yasak hepsinin en baskıcı olanıdır; çünkü tam da ötekinin (toplumsal-kurumsal) kimliğini teşkil eden özelliğini yasaklar: Bu kimliği kurumsuzlaştırırarak konu dışı bir kişisel özellik haline getirir. Ya­ sakları yasaklamak bütün farklılıklara (ekonomik, siyasal, dinsel, kültürel, cinsel...) kayıtsız olan evrensel İnsanın bir alanını, olum­ sal simgesel pratiklere vesaireye dair bir mesele ortaya çıkarır. Bu alan gerçekten de cinsiyet ayrımı gözetmez mi? Hayır, gözetir, fa­ kat “fallosantrik” erkek mantığın gizli hegemonyası açısından ay­ rım gözetmez: Tam tersine, meşru bir dışarısı olmayan, dahil etme/ dışlamaya dair hiçbir çizgi çekmeyen alan, “dişil” bir Bütün-olmayandır; böylesi bir alan her şeyi kapsayan, dışarısı olmayan, hepimi­ zin içinde konumlandığı, bizi kucaklayan bir tür “mutlak dişilik, bir Kadm-Dünyası”dır (217). Yasakların yasaklandığı bu evrende suç­ luluk yoktur ama bu yokluğun bedeli endişenin dayanılmaz biçimde artmasıyla ödenir. Yasakların yasaklanması bütün yasakların bir tür “genel eşdeğerliliği”dir; evrensel ve bu suretle evrenselleştirilmiş bir yasaktır; mevcut tüm ötekiliklerin bir yasaklamasıdır: Ötekinin yasağını yasaklamak onun ötekiliğini yasaklamaktır (216). Burada hayat tarzları ve diğer kimlikler çokluğuna ait hoşgörülü çokkültürlü evrenin paradoksu yatar: Ne kadar hoşgörülüyse o kadar baskıcı şekilde homojendir. Kısa süre önce Martin Amis müminlerinin aynı aptal ritüelleri tekrar tekrar icra etmesini ve aynı kutsal formülleri ezbere öğrenmesini talep eden İslam’ı tüm dinlerin en sıkıcısı olarak eleştirmişti; son derece hatalıydı, çünkü gerçek sıkıcılık, çokkültürlü hoşgörü ve serbestliktedir. İslam’m tarih öncesindeki kadınların rolüne geri dönecek olur­ sak, bu tarihe gizemli bir “iki kadın arasında kalma hali” ile tekrar karşılaştığımız Muhammed’in ana rahmine düşüşünün hikâyesi de eklenmelidir. Müstakbel baba Abdullah tarlasında çalıştıktan sonra bir kadının evine gider ve ona kur yapar; kadm başta heveslidir fakat adamın üzerindeki topraktan ötürü cayar. Abdullah, oradan ayrılarak temizlendikten sonra karısı Âmine’ye gider ve ikisi cinsel ilişkiye 102

İSLAM ARŞİVLERİNE BİR BAKIŞ - ZIZEK

girerler; nitekim Âmine Muhammed’e hamile kalır. Abdullah daha sonra öteki kadına geri döner ve hâlâ istekli olup olmadığını sorar; kadın ise şöyle cevap verir: “Hayır. Benim yanımdan geçtiğinde göz­ lerinin arasında beyaz bir ışık vardı. Seni çağırdım ama beni reddettin. Âmine’ye gittin ve ışığı o aldı.” Âmine çocuk sahibi olacaktır ve öte­ ki kadm bunu biliyordur: Abdullah’ta onun kendinde görebildiğinden daha fazlasını, “ışığı”, bilmeden sahip olduğu bir şeyi, kendisinde kendisinden daha fazla olan bir şeyi (Peygamberi doğuracak sperm) görüyordur ve kadının arzusunu uyandıran işte bu objet petit a'dır. Abdullah’ın konumu, bizzat kendisi (çoğunlukla bu kişi bir kadındır) ne olduğunu bilmese de dedektif romanlarındaki büyük bir suçluyu tehlikeye sokacak bir şey bildiğinden birdenbire cezalandırılan, hatta ölümle tehdit edilen kahramana benzer. Abdullah narsisizmiyle ken­ dindeki bu objet petit a ’yı kendisiyle karıştırır, bu yüzdendir ki daha sonra hâlâ onu arzuladığını sanarak kadına geri döner. Dişil olana (ve bu durumda yabancı kadına) bu güven, İslam’ın bastırılmış temelidir; onun düşünülmemiş kısmıdı;, dışlamaya, sil­ meye ya da en azından karmaşık ideolojik yapılarla kontrol etmeye çabalamasına rağmen tam da onun canlılığın kaynağı olduğundan ötürü ona musallat olmayı sürdüren şeydir. Öyleyse neden kadm İs­ lam için böylesine travmatik bir varlıktır, öylesine ontoloj ik bir skan­ daldir ki örtülmek zorundadır? Buradaki asıl sorun, örtünün altında olanın arsız teşhirinin dehşeti değildir; daha ziyade bizzat örtünün doğasıdır. Bu dişil örtü, Lacan’ın okuduğu, Antik Yunanistan’da iki ressam olan Zeuxis ve Parrhasius arasında kimin daha ikna edici bir ilüzyon resmedeceğine dair rekabeti anlatan anektodla ilintilenmelidir.9 Zeuxis kuşlan gagalamaya cezbeden üzümleri çok gerçekçi bir biçimde betimler. Fakat iddiayı kazanan Parrhasius odasının duvanndaki bir perdenin öylesine gerçekçi bir resmini yapar ki Zeuxis resmi gördüğünde sormadan edemez: “Tamam, şimdi lütfen perdeyi çek de bana ne çizdiğini göster!” Zeuxis’in resmindeki al­ datmaca öyle ikna edicidir ki görüntü gerçek sanılır; Parrhasius’un resmindeyse ilüzyon, karşımızda gördüğümüzün tam da gizlenmiş 9 Bkz. Jacques Lacan, The Four Fundamental Corıcepts o f Psycho-Arıalysis (Harmondsvvorth: Penguin Books, 1979), s. 103. 103

ACI ÇEKEN TANRI

gerçeği örten bu perde olduğu fikrine dayanır. Lacan’a göre dişil maske takmak da böyle işler: Kadın, Parrhasius’un resminin karşı­ sındaki Zeuxis gibi tepki vermemizi sağlamak için bir maske takar: Tamam, o maskeyi çıkar da gerçekten kim olduğunu görelim! İşler Shakespeare’in As You Like It (Nasıl Hoşunuza Giderse)* adlı oyunundakine benzer. Oyunda Orlando tutkulu bir şekilde Rosalind’e aşık olur. Rosalind, onun aşkını sınamak maksadıyla Ganymede olarak erkek kılığına girer ve erkek bir ahbabı olarak onun aşkını sorgudan geçirir. Rosalind, kendisinin kılığına bile girerek (Gany­ mede kılığındayken Rosalind kılığına girdiği ikili bir maskeyle) -Aliena kılığına girmiş- arkadaşı Celia’yı onları sahte bir törenle evlendirmesi için ikna eder. Bu törende Rosalind kelimenin tam an­ lamıyla olduğu kişi olma numarasının numarasını yapar: Hakikatin kendisi kazanabilmek için ikiye katlanan bir ilüzyonla sahnelenmek zorundadır. Nitekim Orlando’nun sahte törenden sonra RosalindGanymede’e dönerek şöyle söylediğini hayal edebiliriz: “Rosalind’i öylesine iyi oynadın ki az kalsın hakikaten o olduğuna inanıyordum; şimdi olduğun kişiye geri dönebilir ve tekrar Ganymede olabilirsin.” Böyle ikili maskelemelerin aktörlerinin daima kadınlar olması rastlantı değildir: Bir erkek sadece kadınmış gibi davranabilir, yal­ nızca kadınlar kadınmış numarası yapan bir erkekmiş gibi davrana­ bilirler, yani yalnızca onlar (bir kadın) olduğu kişi olma numarası­ nın numarasını yapabilir. Lacan rol yapmanın bu özel dişil statü­ sünü izah etmek için kendisinin fallus olduğu fikrini uyandırmak amacıyla gizlenmiş, sahte penis takan örtülü bir kadından söz eder: “Böylesi örtüsünün arkasında gizlenmiş bir kadındır: Onu fallus, ar­ zunun nesnesi yapan şey penisin olmayışıdır. Bu yokluğu daha kesin bir yoldan, şık bir elbisenin altına sahte bir penis giydirerek yarata­ lım da o zaman görün bakalım sizin, daha doğrusu onun anlatacak ne çok şeyi olacaktır.”10Buradaki mantık göründüğünden daha kar­ maşıktır: Mevzu bahis yalnızca sahte olduğu çok belli olan penisin “gerçek” penisin yokluğunu çağrıştırması değildir. Parrhasius’un * Çev.: Özdemir Nutku, İş Bankası Kültür Yayınlan, 2013. -ç.n. 10 Jacques Lacan, Ecrits: A Selection, çev. Bruce Fink (New York: W. W. Norton & Company, 2002), s. 310. 104

İSLAM ARŞİVLERİNE BİR BAKIŞ - ZİZEK

resmiyle harfi harfine benzer olarak adam sahte penisin kabarıklı­ ğını ilk kez gördüğünde şöyle tepki verir: “Şu sahte şeyi çıkar da aşağıda ne var görelim!” Dolayısıyla adam sahte penisin nasıl da gerçek bir şey olduğunu gözden kaçırıyordun Kadının olduğu “fallus”, sahte penisin meydana getirdiği gölgedir; bir diğer deyişle var olmayan “gerçek” fallusun sahte penis kılıfı altındaki hayaletidir. Tam da bu anlamıyla dişil maske taklitçiliğin yapışma sahiptir; zira Lacan’a göre taklitçilikte taklidini yapmak istediğim imgeyi değil, o imgenin ardında bazı gerçeklerin olduğunu işaret eden özelliklerini taklit ederim. Parrhasius gibi ben de üzümleri değil, örtüyü taklit ederim: “Taklitçilik arkada kalan bir kendisi denebilecek şeyden farklı olduğu ölçüde bir şeyleri su yüzüne çıkanr.”11Fallusun kendi­ sinin statüsü taklitçiliktir. Sonuçta fallus insan vücudundaki bir tür lekedir, bedene uymayan ve bu sebepten dolayı imgenin gerisindeki gizli bir gerçeklik aldatmacasını yaratan uç bir özelliktir. Böylelikle İslam’da örtünün işlevine geri döneriz: Ya bu örtünün örtmeye çalıştığı gerçek skandal, altında saklı olan dişil vücut değil de dişil olanm var olmayışı ise? Bu nedenle ya örtünün temel işlevi tam da örtünün arkasında bir şey, tözel Şey olduğu ilüzyonunu sür­ dürmekse? Şayet Nietzsche’nin hakikat ile kadın denklemini takip ederek dişil örtüyü temel Hakikati gizleyen örtüyle yer değiştirir­ sek, Müslüman örtünün gerçek dayanakları daha da açık hale gelir. Kadın bir tehdittir çünkü o, gerçeğin “karar verilemezliği”ni, altın­ da hiçbir esaslı çekirdeğin olmadığı örtüler silsilesini temsil eder; kadını örtü altına sokarak örtünün altında dişil Hakikatin (şüphesiz ki, dişil olanm bir yalan ve aldatmaca olarak korkutucu hakikati) olduğu ilüzyonunu yaratınz. İslam’ın gizlenen skandali işte bura­ da yatar: Yalnızca doğru ile yalanın ayırt edilemezliğinin vücuda gelmiş hali olan bir kadın Hakikati garanti edebilir. Bu sebeple de kadın örtülü kalmak zorundadır. Bizi daha evvel sözünü ettiğimiz bir konuya getirir bu: Kadın ve Şark. Doğru seçim, Yakın Doğu’nun maskülen İslam’ı ile Uzak Doğu’nun daha dişil maneviyatı arasındaki seçim değildir; kadını Dünyanın üretken-ve-yıkıcı tözü olan Anne-Tannçaya yükselten 11 Lacan, The Four Fundamental Concepts o f Psycho-Anafysis, s. 99. 105

ACI ÇEKEN TANRI

Uzak Doğu ile kadına güvenmeyen, fakat paradoksal bir şekilde dişil öznelliğin travmatik-tahrip edici-yaratıcı-patlamaya hazır gü­ cünü olumsuz bir şekilde ve daha doğrudan uyandıran Müslüman şüphesi arasındaki seçimdir.

106

4

Her Kitap Kale Gibidir: Söz İnsan Oldu Gunjevic

MTV ile büyümüş Amerikalı bir çocuğum ben sadece Ve gazoz reklamlarındaki bütün o çocukları gördüm Ama hiçbirisi bana benzemiyordu Böylece başladım karanlıkta biraz ışık aramaya İşitip de bana manalı gelen ilk şey Muhammed’in kelâmıydı, Sallalahu Aleyhi ve Sellem Eşhedü En La İlahe İllallah Allah ‘tan başka ilah yoktur Babacığım şimdi beni görebilseydi eğer ayağımda zincirlerle Anlamazdı bir insanın bazen İnandığı şey için savaşması gerektiğini Ve Tanrı ’nın yüceliğine inanırım, hamd olsun Ve olur da ölürsem göklere yükseleceğim Tıpkı İsa gibi, Sallalahu Aleyhi ve Sellem Cihad için savaşmaya gelmiştik ve gönüllerimiz sa f ve güçlüydü Hava ölüm kokusuyla dolmuşken, hepimiz dua ettik 107

ACI ÇEKEN TANRI

Ve şehitliğe hazırlandık Ama Allah ’ın başka bir planı vardı; gizli, ortaya çıkmamış Şimdi başım çuvalda, beni sürüklüyorlar Kâfirlerin diyarına Eşhedü En La ilahe İllallah Eşhedü En La İlahe İllallah1 Dünyanın hudutlarını insan hayatı ve dikenli tellerle çizen İmpa­ ratorluk haritacıları kitap okumak veya basmak zahmetine girmez. Ne var ki İmparatorluğun kasten özgürlük, insan haklan ve demok­ rasi ilüzyonu yaratarak cahil bırakmaya çalıştığı ama ne yapacağını kestiremediği ve tehlikeli okurlar onlann keyiflerini kaçırır. Böyle sıradışı okurlardan biri de John Walker Lindh gibi sıradan bir ismi olan bir delikanlıydı. Steve Earle, fevkalade şarkısı John Walker’s Blues’âa Lindh’in hayatmdan bahseder. John Walker, Afganistan’da şehit olmak için başansız bir girişimden sonra tutuklanan Amerikalı bir Talibandır. Bir önceki memleketinin hemşehrilerine ve müttefik­ lerine karşı mücadelesinde Allah için ölmekte başansızlığa uğramış­ tır. Ne ironi ama! Genç Walker, şarkıda da söylendiği gibi MTV ile büyür ve Muhammed Peygamber’in kelâmını (ona anlamlı gelen ilk şeyi) duyar, İslam’ı benimseyerek Afganistan “McJihad” çağnsma cam gönülden katılır. Ne var ki sonu kâfirlere karşı mücadele eder­ ken ölmek yerine, dikenli tellerin arkasında zincirlere vurulmak oldu. İyi Allah’m bu mutsuz delikanlı için sadece kendisinin bildiği başka bir planı vardı demek ki. Walker paradigmatik bir simadır. Amacına ulaşmayan şehitliği Louis Althusser’den halihazırda öğrendiğimiz şeyleri doğrular niteliktedir: Masum bir okuma diye bir şey yoktur ve hepimiz hangi okumadan suçluysak söylemeliyiz. Althusser’in bu savı Kuran için oldukça münasiptir. Eğer Kuran’ı John Walker’ın okuduğu gibi okumaya karar verirsek kendimizi türlü türlü tehlikele­ re atmış oluruz. Bunun sebebi, Kuran’m Şeytan Ayetleri, Benim Adım Kırmızı ya da Tahran’da Lolita Okumak gibi “tehlikeli” kitaplan okumayı tasdik etmemesi değil, Kuran metninin göndergesel bir alan, 1 Steve Earle, “John Walker’s Blues”, Jerusalem adlı albümden (Artemis Records, 2002).

1Q8

HER KtTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJE Vlt

yorumbilgisel bir anahtar ve tehlikeli okurlarına yaptırım uygulayan bir parametre olmasıdır. Peki ya Kuran gayrimüslimleri kutsal metni okumaktan men etmişken bir gayrimüslim Kuran’ı okursa ne olur? Ancak bu yasağa uymamakta direnirsek bilmek istemediğimiz şeyi anlayabiliriz. Tam da reddetmeyi öğrendiğimiz şeyler kavrayışımıza Kral Yolu olarak hizmet edecektir. Her kitap dışarıdan ele geçirile­ meyecek bir kale gibidir. Öbür türlü okulda bize verilen okumaları yapmamız bize yeterdi. Baskı altında okuduğumuz şeyin bir faydası olmaz. Eğer her kitap bir kaleyse, içeriden ele geçirilmelidir: Öznel niyetle metinde ustalaşmayı arzulamalıyız. Yalnızca o tür bir okuma, ki bunu alaycı anakronizm katarak söylüyoruz, bir sınıf mücadele­ si haline gelebilir. Bu yüzden Roland Barthes tarafından halihazırda gösterildiği gibi okuma esasen iletişimin çoklu bir biçimi ve ideolojik mücadelelerin bir /oczöu’dur.2 Böyle bir okumaya sınıf bağlamından girişeceksek bu metinsel kalelere tırmanmamızı kolaylaştıracak yardımcılar ve yol arkadaş­ ları bulmalıyız. Bu noktada benim tavsiyem imdadımıza yetişecek yardımların Kuran metninde bulunacağıdır; zira “görüntü”nün bo­ yunduruğu altına girmiş bir devirde okuma artık boş vakitlerde ya­ pılan bir şey ya da hakim azınlığın bir imtiyazı olarak değil, iktidar ve denetim sistemleri ağına karşı gündelik direniş pratiği olarak ya­ pılır. Okuma stratejilerinin siyasal stratejilerin temel bir kategorisi haline gelmesinin sebebi işte budur. Gelin, mümkün olan bir okuma stratejisini göstermek maksadıyla Kuran’m Sure 96:l-5’ini okuya­ lım. Ayrıca bu sure Kuran’m yayımlanmış ilk suresidir. 2 Günümüzde okuma, basının terörüne tepkiyi bir araya getiriyor. İmparatorluk içinde “basın terörü” üç veçhelidir. İlk olarak, şiddet görüntüleri okuma ve düşünmeyi sürekli olarak terörize etmek için tasarlanır. İkinci olarak, görüntü terörü işlemden geçirmenin imkânsız olduğu muazzam miktardaki malumat bizi doygun hale get­ irmek ve boğmak suretiyle geçmişimize sistemli olarak zarar verir ve onu yeniden tanımlar. Üçüncü olarak şiddet görüntüleriyle terörize etmenin gayesi, cehalet ve katatoni dayatan şiddet dolu “yeni okuryazarlık biçimleri” matrisi yaratmak için dromolojik bir tarzda devamlı olarak amnezya zerk etmektir. Michel de Certeau Günlük Hayat Pratiği’nde şöyle yazar: “Barthes okumayı üçe ayırır: Kelimelerin verdiği zevkte duran okuma, son için acele eden ve “beklentiden bayılan” okuma ve yazma arzusunu besleyen okuma: Okumanın erotik, avcı ve başlatıcı biçimleri. Rüy­ alarda, savaşta, otodidaktizm vesairede ötekiler de vardır.” (Berkeley: University of Califomia Press, 1984), s. 176. 109

ACI ÇEKEN TANRI

Yaratan Rabbinin adıyla oku! O, insanı alekadan yarattı. Oku! Senin Rabbin en cömert olandır. O, kalemle yazmayı öğretendir, İnsana bilmediğini öğretendir.

Kuran metni burada tarif edilmiş okumayı özel bir yoldan hem içselleştirir hem de özetler. Anlaşılan o ki, metin okurunu çağırdı­ ğı evrensel okumaya mani olma niyetindedir zira Kuran ezberden öğrenilmeli ve içselleştirilmelidir ki daima ezberden okunabilsin. Kelâm kitapla birdir. Kitapla insanı mukayese eden, insanın bütün ilahi ve doğal kitapların harmanı olduğunu söyleyen Sufi Ebü‘lKasım Gürgam’nın sözleri işte bu yüzden pek de şaşırtıcı değildir. Kuran’ı okuyarak ve ezberleyerek metnin teni, okurun ruhu haline gelir. Metnin teni iletişim için hem söz hem de model olur. Okuru­ nun metni ezberlemesini mecburi kılmasından hareketle denebilir ki, onun mesajının özü özellikle önemlidir. Bu çağrı sadece Müslümanlara yapılmış olmasına rağmen niye biz gayrimüslimler de ciddiye almayalım ki? Sebebimiz yoksa bile John Walker’m yaptığı gibi hayatımızı berbat etmemek için, bir homo sacer olmamak için yapmalıyız bunu. Amerika’da, Eski Batı’da geçen Winnetou adlı macera roman serisinin Alman yazan Kari May tarafından uydu­ rulan, Kuran’da bahsi bile geçmeyen bir kelime olan kısmetten söz etmek, kişinin aptalca gerekçeler ve ucuz mazeretlerle yenilgilerini saklamasına yetmez. Başarısızlıklanmızın, eksikliklerimizin ve hayal kınklıklanmızın bir şeceresini çıkartmayı becerebildiğimiz gün, her ne sebeple olursa olsun hiç okumadığımız kitaplar da onda önemli bir yer tu­ tacaktır. Hiç dinleyemediğimiz müzikler, hiç izlemediğimiz filmler veya keşfetmediğimiz eski arşivler ya da haritalar bir yana, oku­ madığımız kitaplar anakronizmimizin ve kusurlu insanlığımızın göstergelerinden biri olacaktır. Hayali savunma mekanizmamız un ufak olduğu ve kendi inkâr düzeneklerimiz bize ihanet ettiği vakit bir tek okumak koruyacaktır kaybedenin haysiyetini. Çoktan kaybe­ dilmiş bir savaş verir gibi göründüğümüz bugünlerde aslında durum tem da bu değil midir? Şayet kurtulabilecek ne varsa kurtarmamız 110

HER KİTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

gerektiğine inanıyorsak, nefret etmeye bayıldığımız metinleri oku­ mayı kabullenmeliyiz. Kuran kuşkusuz onlardan biri. İnsan böyle kitapları okumak ve yorumlamaktan kendi isteğiyle sorumlu olma­ lıdır. Kuran fevkalade kıymetli bir metindir ve fundamentalistlerin pençesinden kelimenin tam anlamıyla çekip alınmalıdır. Hıristiyan fundamentalistleri Kuran’ı sanki bir terörizm el kitapçığıymışçası­ na okuyor. İslami fiındamentalistler ise onu okurken metin üzerin­ de tek renkli hakimiyete sahip olmayı amaçlıyor ve harfi harfine, yüzeysel, ultra-modem yorumlamalarıyla tahrip ederek kitabı bu süreçte tamamen yok etme niyetindeler. Bir metnin her temel, harfi harfine okuması modemizme bir başkaldırıdır fakat bu başkaldırının kendisi de, başkaldırdığı söylemin içinde yer alır. Kuran’ın tarihsel bir tefsiri, mesajı izafileştirmek veya ebedi hakikatlere tehlikeli bir saldın değildir; okumayı Müslüman olmayan biri için bile kolaylaş­ tıran bir yardımdır. Başlangıçta Maxime Rodinson’un bize yardımı dokunabilir. Rodinson, Kuran’ı sorgusuz sualsiz bir şekilde, ayaklar altında çiğ­ nenen, horlanan ve hırpalanan insanlığın mesajını ileten Allah’ın kelâmı olarak okur. Kuran, günahlann kurbanı olmuş ve isyankar­ lıkla dolu bir şekilde itaate ve adaletsizliğe karşı koyanlara gönde­ rilmiş bir mesajdır. İnsanlık Kuran’ın mesajında adalet ve eşitliğe dair belirgin bir albeni bulmuştur. İnsanlar teselli kelimesini ada­ letsizliğe karşı mücadelelerinde onlan sanp sarmalayacak bir ara­ ca dönüştürmüştür. Dünyanın dört bir yanında Kuran’ın sözel ulvi ilhamına inanan Müslümanların şüphesi yoktur: Kuran sadece ye­ niden bölüşümü ve adaletin uygulanmasını talep eden ezilmişlerin mücadelesine indirgenemeyecek, karmaşık bir metindir. İslam bir dinden daha fazlası olduğu gibi Kuran da siyasal bir manifestodan daha fazlasıdır. Hıristiyanlıktaki gibi Tann tecessüm etmez, daha ziyade onun kelamı kitap olur. Daha şiirsel bir şekilde ifade ede­ cek olursak, Tann’mn kelamı kitaplaştırılır. Kuran’ın ilk suresi olan Fatiha, itaatkâr Müslümanın yalnızca namazda ettiği bir dua değildir, aynı zamanda Kuran’ın özünü aydınlatır ve mesajını dile getirir. Esasında Kuran’ın nüvesi, İslam öğretilerine göre 96’ncı ve 74’üncü surelerden sonra yayımlanmış olan bu üçüncü surede yatar: 111

ACI ÇEKEN TANRI

Hamd, Âlemlerin Rabbi, Rahmân, Rahîm, hesap ve ceza gününün (ahiret gününün) maliki Allah'a mahsustur. (Allahım!) Yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz. Bizi doğru yola, kendilerine nimet verdiklerinin yoluna ilet; gazaba uğrayanlannkine ve sapıklannkine değil.

Fatiha, amentüyü hatırlatsa da büyük ölçüde hamd ve şükür ila­ hisi gibidir. Eğer İslam amentüsünün peşindeysek Şehadet’e baş­ vurmalıyız. Şehadet hem pozitif hem de negatif bir parça içeren bir tanıma biçimindeki bir iman beyanıdır. Şehadet ve Fatiha Kuran’ın bahsettiği esaslardır. Kelime-i Şehadette İslami vahiy teolojisinin ve İslami pratiğin bir sentezi yatar: “Allah’tan başka hiçbir İlâh yoktur ve Muhammed O’nun elçisidir.” Bu söz, Bruno Latour’un deyişiyle “hiçbir zaman modem olmamış” bizlere basit görünebilir ama olduk­ ça karmaşıktır. Doğru sorular sormak işte bu yüzden önemlidir. Jorge Luis Borges’in bilgisiz bir okurunun Muhammed Peygamber hak­ kında sorabileceği bir soru ilk bakışta pek naiftir: “Şayet Kuran’ın dediği gibi elçi Muhammed bir peygamberse neden mucizeler ger­ çekleştirmedi, neden Tevrat ve İncil onun gelişini önceden haber vermedi?” Cevap Derridacıdır: Metnin dışında hiçbir hakikat yoktur. Cevap kitaptadır. Kuran İslam'ın en eski mucizesidir. Muhammed’in elçi oluşunun ispatı, Tann’nın peygambere vahiyle bildirdiği kita­ bın mucizevi ve güzelliğidir.3 Kuran’daki Tanrı tarifi olmaz bir şe­ 3 “Müslümanların doğaüstü ve dolayısıyla tamamıyla benzersiz olarak bakageldikleri, Kuran’m içeriği değil dilsel biçimidir. Tanrı Arapça konuşur ve hiçbir zaman tek bir hata bile yapmaz. Bu inancın neticeleri hesaplanamazdı: Gramer, retorik ve şiir sanatı Kuran’la intibak ettirildi. Önceleri bir esriğin dili olan (ki sonradan cemaati için yasa çıkarmak zorunda kalmıştır), ‘Osman düzenlemesi”yle tamamen yeniden düzenlenen ve pek çok kez parçaların bir araya gelmesinden başka bir şekilde oluşturulmayan metin, artık üstün stilistik norm haline gelir. Dil sonsuza dek sabitlenmiştir, daha iyiye gidemez. Araplar bugün bile bu ikilemle boğuşuyor: Pek çoğunun tam olarak ustalaşmadığı, bazılannınsa hiç bilmediği bir dile büyük saygı duyuyorlar; ve doğal gelişmenin değil, yalnızca dekadanlığın sonucu olabilecek bir lehçeyle konuşuyorlar.” Josef van Ess, “Muhammad and the Qur’an: Prophecy and Revelation”, haz. Hans Küng ve diğ., Christianity and World Religions: Paths to Dialogue içinde, çev. Peter Heinegg (New York: Doubleday, 1986), s. 16-17. 112

HER KİTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

kilde aşkındır. Her şey onun sorgulanmaz iradesine tabidir ve insan Tann’ya karşı yükümlüdür. Mahşer Günü’nde iyi ve kötü ameller için sorgulanacaktır. Tanrı’nm iradesine tabi olmak her zaman kolay değildir zira İslam tarihinde Tann’nın iradesi, pek çok kez İslami teokratik devletin tüm gerçekliğinin yorumlandığı ve inşa edildiği hukuki bir kategori haline gelen siyasal halifelik kurumunda vücut bulmuştur. Gerçekliğin bu iradeci kavramsallaştırması, bireyin ha­ yatı, kurtuluşu ve İslami cemaatin siyasal gerçekliği üzerinde büyük etkileri olmuştur. Bir süreliğine İslam hakkındaki her popüler kitap­ ta rastlayabileceğimiz bilindik bilgileri bir kenara bırakalım. Bunun yerine sık sık unutulan veya bilerek görmezden gelinenlere bakalım. Kuran insan aklından büyük bir övgüyle söz eder. Kuran’ın ne­ redeyse sekizde biri akıl sorusuyla, fırsatları değerlendiremeyenler için ucuz ve kabullenilmiş bir bahaneden başka bir şey olmayan te­ vekkülü yan yana getirerek sorunsallaştırır. Kuran’ın büyük bölümü bu çalışmaya adanmıştır. Pentateuch* ya da İncirden ziyade daha çok Zebur’a benzer. Kuran kelimesi ezberden okumak, kitap, hat­ ta okumak anlamına gelir. İslam’da Kuran’ı ezberden okumak en usta ve yüce sanatsal ifadedir. 114 sure ve 6236 ayete sahip olan Kuran, Pentateuch’un anlatısallığıyla ya da bu sebepten Yunus’un, Yeremya’nm, Amos’un kehanetleriyle net bir şekilde bağlantı­ lı değildir. Kuran sureleri kısmen Tevrat’la, bilhassa Özdeyişler Kitabı’nm bilgelik edebiyatımn bazı kısımlarıyla benzerlik göste­ rir. Vahiy Kitabı’m andıran ayetler de vardır. Kuran’ın mesajında ne kıyametvari temalara ne de Mesiyanizme pek rastlanmaz. Me­ siyanizm; Şiilikte, özellikle kimi Şii akımlarda ve Sufizmde daha belirgindir. Açık konuşmak gerekirse en hevesli okurlar bile anlatısal yapı­ nın olmayışı, beklenmedik tekrarlar, oldukça farklı temaları tek bir bütün haline getirmenin imkânsızlığı yüzünden afallayıp bitap dü­ şebilirler. Öte yandan Kuran’ın pek çok dallara ayrılma da söz ko­ nusudur. Farklı temalar birbirleriyle olağandışı yollardan örtüşürler. Hiç değilse doğrusal olmayışı kolayca açıklanamadığmdan, anlam bütünlüğünün olmadışmdan, merkez yokluğundan, metnin krono­ * Tevrat’ın beş kitabı, -ç.n. 113

ACI ÇEKEN TANRI

lojik bozukluğundan ötürü okunmalıdır. Metnin en ilginç ve orijinal mahiyeti olarak gördüğümüz yönü işte bu sorgulanabilir ve yüzey­ sel asimetrisidir. Metnin tekrarlı, parçalanmış, dağılmış, sıradan ve bariz bir birbirine bağlılığın ortak paydasına indirgenemeyecek olması, onun gayrimüslim okurları kışkırtan ve metni keşfetmeye çağıran yönleridir. Kuran rizomatik bir okuma modeli önerir: Ana mesajını görüş alanımızdan çıkarmaksızın seçmece bir şekilde veya parçalı olarak sonundan, ortasından veya başından okuyabiliriz. Elbette hiçbir suretle bir eksiklik veya kusur değildir bu; aksine, okuru heveslendirir. Perspektif daima berraktır ve muammasızdır: İlah ’tan başka hiçbir ilah yoktur ve Muhammed, O ’nun elçisidir. Fakat Kuran’ın kendisi yakın zamanda Müslümanlığı kabul eden Stephen Schwartz’ın bahsettiği, ilgimizi çekebilecek temaları ortaya atan diğer bakış açılarını da kapsar. Schwartz; Kuran’m uygulana­ cak bir kılavuz, iki kategoriye ayrılabilecek hukuki bilgeliğin bir kaynağı olduğunu iddia eder: Diğer dinlerle uğraşanlar (Sure 5:51) bir taraftadır; muhtelif kökenlerden İslami fundamentalistleri ara­ sında saf bir İslami toplumun konumunu ve ona olan inancı kuv­ vetlendiren, öbür yandan İslamofobikler tarafından Müslüman ol­ mayan herkese karşı besledikleri kemikleşmiş husumetin bir kanıtı olarak değerlendirilen cihad ile ilgili olanlar öbür tarafta.4 Kuran’da “ötekilere” karşı Schwartz’ın dikkat çekmeyi seçtik­ leriyle çelişen bir şekilde daha az dışlayıcı ve daha fazla uzlaştırıcı tutumlar dillendirilmiş olsa da sonuncusu İslam’ın saldırgan doğa­ sını göstermek için en çok işaret edilen temalarıdır. Fakat Schwartz yalnızca bir nebze haklıdır. Kuran’m siyasal ve metafiziksel kar­ maşıklığı birkaç temel tartışmaya indirgenemez. Bunun gibi daha pek çok tartışma vardır. Özellikle Kuran’ı Arapçadan Hint-Avrupa dillerinden birine çevirme edimi düşünülürse İslami tefsirciler ve filozoflar tarafmdan doğrulanmış bir olgudur bu. Kuran hakkındaki yorumbilgisel ve izahi sorunu saygın âlim Enes Karic’in üzerine şunları söylediği çok sayıda yeni problem başlatır:

4 114

Stephen Schwartz, The Two Faces o f İslam (New York: Doubleday: 2002), s. 18.

HER KİTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

İslam âlimleri bir mesele üzerinde uzlaşmış dürümdalar: Ku­ ran yedi (veya on veya on dört) yoldan okunabilecek bir kitaptır. Muhammed’in kendisi bunu olanaklı kılmıştır ve ilk müritlerine (ashab) Kuran metnini anlamalarında yardımcı olmuştur. İslami ortodoksinin İslam peygamberinin okuryazar olmamasını sorgulamadığı olgusuyla çelişmez bu. Muhammed’in yirmi yıldan uzun bir süre boyunca Kuran surelerini dikte ettirdiği vahiy kâtipleri, Kuran’ın tek bir ünlüleşme, ünsüzleşme veya noktalama ile açığa çıkarılmayan/ gizlenmeyen mucizevi bir belge olduğunu anlamışlardı.5

Eğer Kuran’ı okumanın yedi, on ya da on dört yolu varsa, özellik­ le de okur gayrimüslimse en azından yedi, on ya da on dört “te­ mel” tartışmayı haiz olması gerektiği çok açıktır. Muhtemelen on beşinci, on altıncı ya da on yedinci bir tefsiri de olacaktır. Okurlar, dikkat ediniz: Kuran eşyönlüdür, bizi zahmet ve gayret olmaksızın Barthes’ın bahsettiği okuma zevkine götürecek basit bir okuma yoktur. Kuran rahat rahat anlaşılabilecek huzurlu bir metin değildir. Tam da herhangi bir dayatıcı sistemden ve yapay mekânsal bütün­ lükten yoksunluğu nedeniyle bize pek çok okuma ve yorum seçene­ ği bırakır. Bu kimin, hangi amaçla okuduğuna bağlı olarak hem bir lütuf hem de bir lanet olabilir. Batılı ve Avrupa merkezli bir edaya mahal vermeksizin Kuran’ın kelimenin tam anlamıyla postmodem bir metin olduğu söylenebilir. Herhangi bir sonuca varmadan önce Muhammed’in kendisinin okuma yazma bilmediğini aklımızda tut­ mak gerekir. Kuran’m İslami cemaatin şekillendiği döneme noktayı koyan nihai Osman düzenlemesinin farkında olmak işte bu yüzden önemlidir.6 İslami cemaatten siyasal bir topluluk olarak bahsetmiş­ 5

Enes Karic, Hermerıeutika Kurana (Zagreb: Hrvatsko filozofsko drustvo, 1990), s. 127 (Alıntı, Ellen Elias-Bursac tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir.) 6 Başkanı Muhammed’in kâtibi Zeyd bin Sâbit olan Osman’ın âlimler grubuna günümüz okurlarının, özellikle gayrimüslimlerin yalnızca hakkında tahmin yürüt­ ebilecekleri bir mantık yol gösterir. Peygambere Mekke’de vahiyle bildirilen bu sureler, tek bir Tanrı’ya imam ana konusu haline getirir. İlahinin birliğinden, iyi amellerden, türlü kehanetlerden bahseder; müstakbel barışı ve dinginliği vaat eder. Medine vahiyleriyse imanlının nasıl iyi ameller yapması gerektiğini, iyi amellerin nasıl yapılacağını, iyi amel ile kötü amelin nasıl ayrılacağını ve insanlara nasıl davranılacağım, refahın nasıl geleceğini ve kehanetlerin nasıl ifa edileceğini ana konusu olarak alır. Ünsüz (consonantal) biçimindeki bu yapı Osman’ın umumi 115

ACI ÇEKEN TANRI

ken Hegel, Tarih Felsefesinde bu konu üzerine birkaç önemli fikir öne sürer.7 İslam fenomeni, soyut Bir’i bilginin mutlak öznesi ve gerçek­ liğin tek amacı kılarak Orta Doğu’daki Arapların ruhlarını arındı­ ran ve aydınlatan bir devrim olmuştu. Yehova’nm tek bir halkın tek Tann’sı olduğu Yahudiliğin aksine İslam’da Tanrı herkesin Tanrı’sıdır. Herhangi bir ırk, soykütük, kast ayrımı, ayrıcalıklı olanların önceliğini meşrulaştıran doğum veya mülk kaynaklı siyasal hak ta­ lebi ortadan kalkar. İslami öznelliğin nesnesi, seküler olan ne varsa kendine tabi kılmayı da içeren Bir’e saf kulluktur. İslam’ın öznesi, saf ve gönüllü olarak düşünseldir; temsillere ve imgelere müsama­ ha gösterilmez. İslam soyutlama tarafından, soyut hizmet hakkını kazandıran nesne tarafından yönetilir; bu hakkı kazanmanın böylesine güçlü bir şekilde şevk kışkırtmasının sebebi budur. Soyut olan ve böylece her şeyi kavrayan coşkunluk, hiçbir şey tarafından dizginlenmez; sınırlan yoktur ve her şeye karşı mutlak kayıtsızlık, Hegel’in bize öğrettiği gibi, fanatizmin merkezindedir. Soyut dü­ şünceye dair bu fanatizm, şeylerin kurulu düzenine karşı negatif bir konumu devam ettirir. Somut olana karşı yalnızca onu kimsesiz bı­ rakan yıkıcı bir ilişki besler.8 İslam’ın teolojiyi, hukuku ve siyaseti aşan şiddet dolu bir ideo­ loji olarak imgesi, peygamberin ölümünden sonraki olayların yar­ dımıyla yorumlanabilir. Dört halifeden üçü, çok yakın olduklan ilk yandaşlan tarafından haince öldürülmüştü. İslami cemaatin köken­ olarak okuduğu halinden farklı değildir. Metinsel, ritmik ahengi değişikliklere, eklemelere, kısaltmalara veya tahrifatın hiçbir biçimine mahal vermez. Sesli olarak okunmasının güzelliği Arapça üzerine hiçbir şey bilmeyen okurları bile takdir edeceği cinstendir. Kuran’ı Arapça okuyanlar (ezberleyenler) için kâfiye, incelikle stili ve sadeliği anlamında zengindir. Kuran’ın eşi benzeri yoktur; tekrar tekrar ezberlenmesinin sebebi de işte budur. İleride bir gün Kuran Da Vinci Şifresi adlı bir film göreceğimizden hiç kuşkunuz olmasın. Dünyada tek bir Müslüman yoktur ki en kötü kâbusunda bile böyle iğrenç bir rüya görebilsin. Karikatüristler onların en baş belalarıdır. 7 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Philosophy o f History, çev. J, Sibree, (Kitchener: Batoche Books, 1900) [Türkçesi: Tarih Felsefesi, çev. Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea Yayınevi, 2010.] 8 Muhammed Khair, “Hegel and İslam”, The Philosopher. 90:2 (2002), http://www. the-philosopher.co.uk/hegeİ&islam.htm 116

HER KtTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

lerinde bünyevi olarak şiddete ilişkin ciddi bir gösterge değil midir bu? Hegel böyle bir fanatizmi her türlü yüceltmeye kadir olarak, yücegönüllülük ve cesaret erdemlerine ait bütün önemsiz menfaat­ lerden muaf bir yüceltme olarak değerlendirir. Arap bedevilerinin sade tabiatı; Bir’e ibadet eden, inanan, zekât veren, fiziki ve ırksal özellikleri reddeden, hacca giden biçimsizlik için idealdir Demek ki her Müslüman, göçebelerin hiçbir özel mülkü sevmemesinin far­ kında olmalıdır. Müslümanlar da işte böyledir, der Hegel; insani za­ aflardan âzâde olmayan peygamberlerine benzerler. Yine Hegel’in dikkat çektiği gibi, Muhammed bu özelliğinden ötürü Müslüman müminler için paradigmatik bir örnek teşkil eder. Peygamber de olsa hâlâ bir insan olan Muhammed güçlü örnekliği ve otoritesi­ ni kullanarak radikal monoteizmi meşrulaştırma amacına ulaşır. Hegel’in Tarih Felsefesi'ndeki bu fikirleri, İslam’ı ve Muham­ med Peygamber’i felsefi bir bakış açısından kavramsallaştırmada harcıâlem hale gelmiştir. Batı’daki talihsiz Muhammed Peygamber karikatürlerinden çok önceleri İslami değerlerin herhangi bir biçi­ mini, İslami olan her şeyi kökleşmiş bir şekilde hor görme geleneği içten içe devam ediyordu. Müslümanlar elbette bu İslam algısından tek başlarına sorumlu değildiler. Şamlı John sekizinci yüzyılda heretik düşüncelere dair çalışmalarında İslam’ı bir diğer Hıristiyanlık sapkınlığıymış gibi sunuyordu. Cehennemolog Dante peygamber/ elçi Muhammed ve onun kuzeni Ali’yi cehennemin sekizinci halka­ sına ya da daha kesin bir şekilde söyleyeck olursak tam sapkınların ve nifakçıların işkence gördüğü dokuzuncu uçuruma yerleştirir: Onu görmek için olanca dikkatimi verince, bana baktı, göğsünü açtı elleriyle, “Bak nasıl paralıyorum kendimi” dedi, “Bak Muhammed de nasıl sakat edildi! Önümde ağlayarak giden de Ali, çenesinden tepesine yüzü kesili (.. .)9

9 Dante Alighieri, The Divine Comedy, Hell, çev. Rev. H.F. Cary (Londra: Cassell & Company Ltd., 1892), XXVIII, s. 28-31; Türkçesi: İlahi Komedya, çev. Rekin Teksoy, İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 2012. 117

ACI ÇEKEN TANRI

Bu sözleri bana Muhammed söyledi, daha önce kaldırmış olduğu ayağım indirdi Yere bastı, uzaklaşıp gitti.10

İslam (ve bu sırada onun kimlikleri tamamen saptanmış olan peygamberleri) Hıristiyan Batı’ya karşı hiçbir zaman bir tehdit olmaktan çıkmadı. İslam hakkında hâlen aynı şeyler düşünülüyor fakat yalnızca aşın sağcılar böyle Avrupa merkezci şeyleri dile ge­ tiriyorlar. İslam, zorba, teokratik, şiddetperver ve modernlik karşıtı bir din olarak algılandı. Batılı kültürel arşivlerdeki fanatik ve ilkel İslam’ın kusursuz simgesi, Ömer’in İskenderiye Kütüphanesi’ni yok edişidir, ki insanlığı yüz yıllarca geri götüren ve telafisi mümkün ol­ mayan bu davranış, korkunç bir İslami vahşet suçu olarak algılanır. Orta Çağ’ın ilk dönemlerinde Batı’nm kültürel olarak daha aşağı­ da olması, bu durumu daha da kızıştırmıştır. Aristo’yu Avrupa’ya Araplar getirmişse de İslam irrasyonel Öteki olarak kalmıştır. İbn-i Sina ve İbn-i Rüşd aracılığıyla Skolastisizm’i dolaylı olarak şekil­ lendiren Arap felsefesi, Batı dünyasındaki İslam imgesini hakikaten de değiştirmiştir. Araplar olmasaydı tüm siyasal sapmalanyla bir­ likte Klasik Batı Skolastisizmi hiç var olmayabilirdi. Orta Çağ’daki Hıristiyan ve Arap teokrasileri ilk bakışta öyle görünseler de birbi­ rinden çok da farklı değillerdi. Benzerlikleri tesadüfi olamayacak kadar çoktu. İslam’ın ve peygamberinin yüzyıllardır maruz bırakıl­ dıktan acımasız teolojik ve siyasal savunuculuk kampanyalannm şiddetinin dinmek bilmemesinin sebebi işte budur. İslam’a dair bu kolonyal horgörünün nereden geldiğini açıkça görmek için sadece Hınstiyan savunuculannın Kuran ve Muhammed hakkında uydurduklanna göz atmak yeterlidir. Burada Luther’den söz etmemek mümkün değildir; Luther İslam’ın yayılışının günahlarımızın cezası olduğunu söylüyordu. Zamanında İstanbul’daki Padişahı, dönemin Papa’sından daha dindar buluyordu. Bu yüzden Tank Ramazan gibi insanlann “açık fikirli liberal görüşleri”yle Avrupa’nın İslamileşmesine ajandalan olan ikiyüzlü kimseler olarak mimlenmesi pek de şaşırtıcı değildir. Her ikisi de Muhammed Peygamber’i yanlış an­ 10 A.g.y., XXVIII, s. 60-1. 118

HER KİTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

layan Hıristiyan fundamentalizmiyle İslami liberalizm arasında bir orta yol bulunmalıdır. Günümüzde Muhammed hakkında çok şey yazılıp çiziliyor. Hakkında en çok kabul gören hikmetinin, elçinin kehanetvari mis­ tisizm ile siyasal aktivizmi peygamberlere özgü bir tarzda kendi hayatıyla dengelediğidir. Bu dengeleyici edim yalnızca Allah’ın merhametinin değil, Muhammed’in tefekkür dolu fıtratının bir mey­ vesidir. Müstakbel peygamber yorucu ve uzun süren seyahatlerden sonra şehirden ayrılır; hayatın, ölümün manasım, iyi ve kötü soru­ nunu tefekkür etmek için tenha yerlere çekilirdi. 610-11 yıllarında, Ramazan’ın 27. gününde Hira Dağı’ndaki bir mağarada düşüncelere dalmışken ilk vahiy gelir. Bu vahiy “ani bir kopuş”, “şafak sökmesi” olarak tarif edilebilir. Sanki gün ağarıyor gibidir. Muhammed ona hitap eden, her yere nüfuz eden Varlığı işte böyle deneyimlemişti. İslami düşünürler, Muhammed ile iletişime geçen ve onunla Tanrı adına konuşan varlığın Cebrail olduğunda hemfikirdirler. Ne var ki Muhammed neler olduğundan habersizdi. “Büyüleyen ve dehşete düşüren” bu deneyimler onu şaşkınlığa uğratmıştı. Ke­ sin ilahi buyruğu duyup da nasıl sarsılmayabilirdi ki: Oku! Kâdir-i Mutlak, okuma yazması olmadığını bilmiyor muydu? Ve tekrarlan­ dı: Oku! Muhammed’in nasıl hissetmiş olabileceğini havsalamız al­ maz. Buyurgan “Oku!” Tann’dan, insana hayal gücünü aşacak olanı öğreten biricik olandan talimat almaya ve ona itaat etmeye davetti bu. Muhammed, Tanrı’ya itaat edeceğine ve alçakgönüllülükle onun iradesine boyun eğeceğine yemin edmiş biri olarak milyonlarca Müslüman için örnek teşkil eder. Eşi Hatice onun kafa karışıklığını pratik bir yoldan çözer: Muhammed’i Hatice’nin yaşlı ve dini bütün bir akrabası olan Varaka’ya gönderir; Aynı zamanda bir hanif, eği­ timli, Yahudi ve Hıristiyan Kutsal Kitapları ile haşır neşir çok dilli bir insan olan Varaka, Muhammed’i teşvik eder ve Hatice’nin yanı sıra onun ilk vahiylerinden itibaren büyük destekçisi olur. Vahiyler sonraki yirmi üç yıl boyunca devam eder. Bu görüler, kendinden geçmeler ve mistik seyahatlar, sıklığı artıp azalarak peş peşe devam eder. Muhammed Peygamber yedi cenneti ziyaret ettiği, kendinden önceki bütün peygamberlerle tanış­ 119

ACI ÇEKEN TANRI

tığı, gözlerin göremediğini gördüğü, kulakların duyamadığını duy­ duğu, aklın kavrayamadığını kavradığı miraç adlı mistik bir gece seyahati yapar. Görüşmeleri sırasında Tanrı ona müminlerin günde beş kere dua etmeleri gerektiğini söyler. Bu seyahat yüzyıllar bo­ yunca İslami mistiklerin ve şairlerin, özellikle Sufi şairlerin bitmek tükenmek bilmez bir şekilde kullandıkları tema haline gelecektir. İlk başta tıpkı her mistik gibi peygamber de vahiylerini saklar fakat daha sonra samimi olduğu, yakın ailesinden oluşan küçük bir çev­ reyle paylaşmaya başlar.11Muhammed Peygamber çelişkilerle dolu; kendini çileciliğin, siyasetin, savaşların ve zevklerin saldırılarına karşı savaşmaya aynı gayretle adamış karmaşık bir insandı. Kur­ nazdı fakat belâgati zayıftı, ketumdu, cesurdu, asabiydi, gururluydu ve erdemliydi. Mazur görülemez siyasal hatalar yapma ve yandaş müminlerin budalalıklarını ve hatalarını affetme eğilimindeydi. Bizi bugün hâlâ baştan çıkaran kendinden geçme hallerinden doğan şi­ irsel imgeleri dile getirmesine mani değildi bunlar. Bu kendinden geçmeler bizi usulca Kuran okumaya yöneltir. Fakat nasıl okumalı ki? Bu kaleye, okumakla ilgili öğrenegeldiğimiz hiçbir ölçüte geçit vermeyen aşılmaz metne nasıl tırmanmalıyız? Bize kim yardım ede­ bilir? Yardım daima en az umduğumuz yerden gelir. Bu vakada bir okuma stratejisi için kurucu unsurları sağlayabilme açısından birbiriyle ilgisi olmayan iki müttefiğin, Sufilerin ve Alan Badiou’nun yardımı dokunabilir. Dolayısıyla İmparatorluğun çağdaş jeopolitik bünyesi içerisinde iki seçenekten meydana gelerek tek bir stratejide birleşen olası bir okuma stratejisini ortaya koyuyorum. İlk seçenek, daima İslami ortodoksinin sınırında olagelmiş Sufi metafiziğinin şiir sanatıyla ilgilidir. Fazla yerim olmadığından ötürü onun şeceresinin 11 Tann’nın kendisinden talimat alan Muhammed, ilk başlarda azar azar da olsa cemaati büyüdükçe gitgide daha açık ve etkileyici bir şekilde Mekke’de umumi konuşmalar yapmaya başladı. Tanrı Arapça konuştu; Tanrı ilk defa Araplarla kendi anadillerinde iletişime geçmişti. İncil henüz Arapça’ya çevrilmemişti. Yahudiler ve Hıristiyanlar, Arapları vahşi ve ilkel insanların da en vasatlan olarak görüyorlardı. Hıristiyanlar Araplan bilhassa hor görüyorlardı, zira Araplann kendi kiliseleri bile yoktu. Fakat Rodinson’un ifade ettiği gibi Arap kıyısı boyunca Acem himayesinde Ortodoks olmayan Hıristiyan manastırlar vardı. Yalnızca Jakobit ve Nasturi misyonerleri ve çok dil bilenleri, Uzak Doğu’ya yolunda Mekke’den geçerken tutkuyla ve hevesle vaazlar veriyordu.

120

HER KİTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

peşine burada düşmeyeceğim. İkinci seçenek ise Badiou’nun ese­ rinde hiç ummazken rastladığım materyalist seçenektir: Pavlus’un mektuplarının heterodoks okuması. Kuran, Müslüman filozofların ve Sufilerin en büyüklerinden biri olan İbn-i Arabi’nin yolu takip edilerek, yani Sufi bir anahtar kullanılarak okunabilir. Bu sefer onun yanma birkaç Şii düşünürü de ilave edebiliriz. Sufilerin hem gerçekliği hem de metinleri oku­ ma pratiğinde üç metafor çok önemlidir: Örtü, ayna ve okyanus. Bu üç metaforun üçü de İbn-i Arabi’nin Tann’yla öteki tarafta bir olmayı ve ona mistik bir şekilde yükselmeyi, ilk bakışta panteistik bir matris olarak görünebilecek bir şekilde anlattığı kallavi başya­ pıtının şiirsel metafiziğinde bulunabilir. İbn-i Arabi metafiziğinde, Tann bir fiildir ve Kuran, yazarının hem kitabı hem de okuru (yani bizi) yaratan Tann olduğu bir kitap olarak görülür kuşkusuz. Bu metnin ve doğanın okunması, örtüyü kaldırmak anlamına gelir ve yalnızca ruhlanmızm saflığını değil, dünyayı aydınlatan Tann’mn yakınlığının ışığını (bir okyanus dolusu İlahi aşkı) da yansıtan ayna hakkındadır. Sufilere göre Muhammed’inki dahil bütün peygamber­ ce konuşmalar, her insanın anlayabilmesi için metaforlarla doludur. Metaforlar anlamayı kolaylaştmrken peygamberler hakikaten anlayanlann ne derece anladıklarının farkındadır. Aynı sebepten ötürü peygamberlerin irfandan çıkarıp getirdikle­ ri her şey, en yaygın zihinsel yeteneklere erişilebilir şekilde giy­ dirilmişlerdir ki şeylerin derinliğine inmemiş olan kimse bile o parçada dursun ve en güzel şeyin orada olduğunu görsün. Daha duyarlı bir kavrayışa sahip bir adam, bilgeliğin incilerini arayan bir dalgıç ise ilahi Hakikatin neden dünyevi bir kılığa girdiğini nasıl açıklayacağım bilir; giysiyi ve yapıldığı kumaşı ölçüp biçer ve Onun gizlediği ne varsa görür ve böylelikle bu düzenin farkında olmaktan zevk almayanlara erişilemez kalmaya devam eden irfanı elde eder.12

12 Ibn Arabi, Eva de Meyerovitch, Anthologie du soufisme içinde (Paris: Sinbad, 1998) s. 133 (Alıntı Ellen Elias-Bursac tarafından Hırvatça versiyonundan İngilizce’ye çevrilmiştir).

121

ACI ÇEKEN TANRI

Burada İbn-i Arabi’nin yanı sıra onun gibi gelişim aşamalarından ve varlıklar için merdivenlerden söz eden Mevlânâ ve Ferîdüddîn-i Attâr gibi ya da Tann’ya yükselmenin duraklarından bahseden Ebu’l Haşan el-Herevî gibi mükemmel bir Sufinin Tanrı’nm vasıflarının bir aynası haline gelmesi gerektiğini düşünen diğer Sufilerden de söz edebiliriz. El-Herevî, on durak diye adlandırdığı on bölümden bahseder. Bunlar başlangıç, geçit, hareket, erdemli alışkanlıklar, esaslar, vadi, mistik deneyim, himaye, olgular ve yüce ikâmetler du­ raklarıdır.13Bu durakların her birinde cemaatteki icracıların ustalaş­ mak zorunda olduğu on parça bulunur. Önemli bir okuma topluluğu olarak Sufi kardeşliği ortodoks olan, ama aynı anda ortodoks olma­ yan, yani paradoksal bir şekilde “arada kalmış” bir yoldan Kuran’ı okumamıza yardımcı olabilir. İbn-i Arabi gibi insanlar yedi yüz yıl sonra hâlâ ortodoks olmamakla suçlanıyor, fakat bu büyük filozofun yaşamını sürdürdüğü “çok uluslu mezhepler arası” İspanya bağla­ mı, Kuran’ı okumanın şifresini çözerek işimizi kolaylaştıracaktır. Okur için İbn-i Arabi’yi paradigma olarak kabul etmeme rağmen olağanüstü metafizik ışıklarıyla Kuran’m sayfalarını aydınlatan çok sayıda Sufi yazan, sözgelimi Basralı Rabia gibi kadınlan ya da Ebü‘n-Necib gibi erkekleri sayabilirim. Alan Badiou’nun da bu okumada bize epey yardımı dokunacak­ tır. Badiou’nun Havari Pavlus ile ilgili hükümlerini ve argümanlannı Kuran metninin bir okumasını inşa etmek maksadıyla kullanaca­ ğız. Badiou’nun Pavlus eleştirisini bir miktar bükerek Muhammed Peygamber’e ve onun kurduğu söyleme uygulayacağız. Bildiğimiz gibi Badiou’ya göre Pavlus mektuplarıyla dünya tarihi için bü­ yük öneme sahip yeni bir evrenselci söylem inşa etmişti. Badiou, Pavlus’un metinlerinden müdahaleler olarak bahseder; Pavlus’un da işte bu yüzden olaylann bir şair-düşünür ve militan bir kişilik olduğunu düşünür. Pavlus hakikati komüniter bir halk, ırk, impara­ torluk projesinden çıkarmak ister; hakikat sürecini tarih ve maddi kültürden ayırmayı amaçlar. Pavlus, özneyi bütün kimliklerinden sı­ yırarak yapılandıracağı bir teori arayışındaki bir antifilozoftur; olay tarafından meşrulaştınlan bir özne kurar. Olay üzerindeki vurgu, 13 Al Haravvi, a.g.y. içinde

122

HER KİTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

öznenin beyan edilene olan bağlılığını varsayar. Hakikat olaysaldır, tekildir, özneldir ve olayın beyanına sadakatten meydana gelir. Ha­ kikat dereceyle işlev görmeyen, aydınlanmayı aşan ve böylelikle, Pavlus’un durumunda Roma İmparatorluğu tarafından sağlamlaştı­ rılan kanaat aygıtından bağımsız bir prosedürdür. Bu sebeple hakikat aydınlanma değil, tüm komüniter altkümelere ilişkin bir köşegendir. Hakikat süreci; yerleşik yapısal, aksiyomatik yâ da hukuki kanaatlerle rekabete girmeye izin vermez. Hakikat süre­ cinin evrensel olması için kendi tekilliğinin dolaysız öznel bir bilinci tarafından, Badiou’nun sadakat, sebat ve aşk dediği (iman, umut ve sevginin materyalist bir yorumundan başka bir şey değildir) uğraş­ larla desteklenmelidir. Badiou’ya göre Pavlus, Hıristiyan söylemini Yunan ve Yahudi söylemlerini eleştirerek, köşegenvari bir yörünge izleyerek ve hiçbir kurum veya yasa tarafından meşrulaştırılmamış olan kendi tecrübesine dayanarak kurmuştur. Bilgelik peşindeki Yu­ nanların aksine Pavlus kozmik ve doğa yasalarını sorgulayan radikal bir antifelsefe inşa etmiştir. Pavlus’un antifelsefesi, izah etmek mak­ sadıyla yapılan bir felsefenin aksine açığa çıkarır; bu yüzden Badiou hiç de şaşırtıcı olmayan bir şekilde Pavlus’u felsefeyi yermeyi bir tür felsefe olarak gören Pascal ile kıyaslar. Pavlus deliliği ve güçsüzlüğü benimser; çünkü Tanrı, Pavlus’un da 1. Korintliler’de söylediği gibi olan şeyleri hükümsüz kılmak için öyle olmayan şeyleri seçmiştir. Pavlus’un Atina’da hoş karşılanmaması şaşırtıcı değildir. O, Yahudi Diasporasıyla aynı şeyi tecrübe etmiştir. Yahudi söylemi peygamberi öznel bir sima olarak takdim eder. Yahudiler işaret ve mucize arayışı içindedir. Onların istisnai algı­ lan, Yunanlar için çok önemli olan kozmik düzenin bütünlüğüne mahal vermez. Pavlus’un Duyurusu Yahudilere göre rezil bir küfür­ dür zira Pavlus’un havarilik söylemiyle Tann yasasını yadsıdığını düşünürler. Tıpkı önemli bir simgesel düzeyde kendilerini bütün Yahudi-olmayanlar olarak tanımlayan, logossun kozmik yasasının önemli olduğunu düşünen Yunanlar gibi, Yahudiler için de Sina Dağı’ndaki vahiy ve Yasayı teyit eden Birlik önemlidir. Pavlus burada her iki söylemi de aşan kendi projesini yaratarak şeyleri ters yüz eder. Badiou şöyle açıklar: 123

ACI ÇEKEN TANRI

Aslında evrenselci emeğin âdetle ilgili farklılıkları arasında­ ki kanaat anlaşmazlıkları ve çekişmelerinden dolayı geri çe­ kilmesi son derece önemlidir. Temel düstur, “me eis diakriseis dialogismon”dm, yani “kanaatler hakkında tartışma”dır (Roma­ lılar 14:1). Diakrisis'm esasen “farklılıkların ayırt edilmesi” anlamına gel­ mesi bakımmdan bu emir çok dikkat çekicidir. Nitekim Pavlus hakikat sürecini kanaat ve farklılık ağına düşürerek uzlaşmamayı buyuran bu emre bağlanmıştır. Bir felsefenin kanaatleri tartışma­ sı elbette mümkündür; hatta Sokrates’e göre felsefeyi tanımlayan şeydir bu. Fakat Hıristiyan özne bir filozof değildir ve iman ne bir kanaattir ne de kanaatin bir eleştirisidir. Hıristiyan militancılık, dünyevi farklılıkları kayıtsızca kat etmeli ve âdet üzerine tüm vic­ dan muhasebelerini bir kenara bırakmalıdır.14

Hem Yunan hem de Yahudi söylemi Pavlus için aynı gerçekliğin iki ayrı veçhesiydi, Badiou’nun Lacancı söyleyişiyle de aynı EfendVnin iki ayrı yüzüydü. Evrensel kurtuluş mantığı, ne felsefedeki gibi bü­ tünlük üzerine ne de Tevrat’taki, yani Yasa’daki gibi bütünlüğün is­ tisnaları üzerine kurulabilir. Kurtuluş mantığı, trans/kozmik ve antinomiyan* bir olay üzerine kurulur. Kurtuluş mantığındaki bu trans/ kozmik ve antinomiyan olay tam anlamıyla idrak edilmelidir. Ne ebedi hakikatleri bilen bir filozof olmak ne de geleceğin tek anlamlı gelecek hissini haiz bir peygamber olmak kâfi gelmez. Badiou’nun muammalı bir şekilde ortaya koyduğu gibi, bir havari olaysal bir lütufîtan başka hiçbir şeye bağlı olmayan yeni bir radikal olasılığın olayını sadakatle beyan eden bir hakikat militanı olmalıdır. Diğer bir deyişle bir havari, filozofun ve peygamberin bildiğinin pek azını bilir. Havari, öğrenmiş olduklarından emindir çünkü kendi anlatısı­ nın deliliğini yalnızca kendi cehaletini kabul ederek sürdürebilece­ ğinden emindir.

14 Alain Badiou, Saint Paul: The Foundation o f Universalism, çev. Ray Brassier (Palo Alto: Stanford University Press, 2003), s. 100. * Antinomiyanizm, Hıristiyanlıkta kurtuluş için ahlaki yasaların gerekmediğini, imanın tek başına yeterli olduğunu savunan inançtır, -ç.n. 124

HER KtTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

Pavlus’un birkaç yerde tevazuyla bahsettiği “dördüncü söylem” bu noktada bizim için fevkalade önemlidir: Mistik söylem. Dördün­ cü söylem, konuşulamayan kelimelerin oldukça mistik samimiyeti­ nin nüfuz ettiği öznel heyecan söylemidir. Pavlus, evrensel Duyu­ runun olaysal lütfonu desteklemek için özel beyanlara sırt çeviren gayet parlak bir insandı. Ne bir demogagtu ne de bir fundamentalistti. Dile getirilemeyen şey öyle kalmalıdır. Kendinden geçme durumları deneyimlemiş olsa da bunları okurlarına anlatmanın bir manası olmadığım biliyordu. Böyle bir şeye girişmek yalnızca bir avuç mütedeyyin yandaş ve sempatizan toplamış olan projesine bütünüyle zarar verebilirdi. Hıristiyan Duyurunun radikal yeniliği, bilgeliği ispat etmekten ve kahince alametlere başvurmaktan; esrik kendinden geçmeler, mistik deneyimler ve doğaüstü bir gnosis'i başlatan gibi özel fenomenlerden korunmalıydı. Bilgelik ve muci­ zeler gerçekleştirme, gücün kaynağı haline gelen Duyuruya sebep oldu. Badiou’nun bu öngörülerini önemli buluyorum. Badiou, Hegel’in Mantık'ma başvurarak “üçlü bir diyalektiğin mutlak Bilgisinin bir dördüncü terim gerektirdiğini” ortaya koyar.15 Hegel’in deyişiyle bu dördüncü terim İslami söylemle ilintilendirilemez mi? Gördüğümüz üzere bu söylem coşkunluğun, öznel heyecanın, bir mucizeden etkilenen öznenin söylemi değil midir? Muhammed’in Söylem-olmayan üzerine söylemi değil midir bu? Peygamberin yirmi yıldan fazla süren zamansal süreksizlik içindeki muhtelif kendinden geçmeler şeklinde eline ulaşan mistik bir metin değil midir? İhtiyatı elden bırakmadan bu sorulan evet diyerek ce­ vaplıyorum. Gayrimüslimlerin de Kuran’ı tümüyle yeni bir yoldan okuyabilmeleri için İslam alanında dördüncü bir söyleme alan açıl­ masının gerekli olduğunu düşünüyorum. Şiirsel-mistik öngörüleriy­ le esrik söylemi içine katan Kuran’ı mistik bir metin olarak okuma­ nın fevkalade önemli olduğunu savunuyorum. Pavlus’un heyecanlı konuşma diye tanımladığı, bize hitap eden bir söylem-olmayanm son derece radikalleşmiş bir biçimidir bu. Nietzsche, Deccal'de kendine özgü tarzıyla Pavlus ile Muhammed’i yan yana getirip peygamberin her şeyi Pavlus’tan ödünç aldığını sa­ 15 A.g.y., s. 41. 125

ACI ÇEKEN TANRI

vunarak buna dikkat çekmiştir. Muhammed’in mistik kendinden geçmelerini söylem-olmayanm söylemine, yirmi üç yıl sonra metin haline gelecek samimi ve sükûnetli söyleme yorarsak hata yapmış olmayız. Kuran metnini bu şekilde anlayacak olursak okumamızın olağandışı nimetin kaynağı olacağı bir noktaya ulaşırız; bu nimet, bu nimet bize bu okumayı yaptığımızda Kuran’ı daha iyi anlayacağımız olgusu (bunun önemli olduğuna inanıyorum) sonucunda bahşedillir. Bu şekilde yapacağımız okuma çok daha az gösterişli olacak, hukuki olan tarafından daha az sınırlandıracak ve şüphesiz modemite açısın­ dan daha az ağdalı olacaktır. Bu nimetin olağandışı ve kafa karıştırıcı olabilecek yanı, böyle bir okumadan sonra hakikatin sürekli sonraya bırakıldığı Jacques Derrida metinlerini okuduktan sonraki gibi hisse­ debilecek olmamızdır. Açıkça görülüyor ki, böyle bir okuma yüzün­ den Kuran’ın kanonik bir okumasına doğru sürükleniriz. Bu okuma da öncelikle hukuk ve modemite açısından okuyan tüm Müslüman okurlarla temel bir karşıtlık içinde olacaktır. Günümüzde böyle oku­ malar, İmparatorluğun genelindeki Vahabi ve diğer fundamentalist yerleşim bölgelerinde, dinden dönenlerin Kuran’m iman hakkında hiçbir zorlama olmamasını belirtmesine rağmen ölüme mahkûm edildiği kırsal medreselerinde revaçtadır. Her zamanki gibi tek fark, ayetlerin yorumlanmasında yatar. Şayet Fethi Benslama, Christian Jambet ve Slavoj Zizek’in kıs­ men önerdiği gibi Kuran’ı kendinden geçmiş birinin mistik söyle­ mi olarak okuyacak olursak, Jacques Lacan’ın psikanalizi yalnızca harcıâlem bir bilgi olarak kalmaz, yorumlamamızda bize salt dilbi­ limden daha çok hizmet edebilir. Bunun başlıca nedeni Lacan’ın met­ nin hakikatim hatada, rüyada, tekrarlamada ve süreksizliklerde ara­ mamız gerektiğini söylemesidir. Bildiğimiz gibi bunlar psikanalizin genelgeçer araçlarıdır. Tam bu noktada, bir anlığına, Lacan’ın iddia ettiği gibi, süreksizliğin bilinçdışının bize bir fenomen olarak görün­ düğü önemli bir yol olduğunu kabul edebiliriz. Öyleyse süreksizlik halihazırda gördüğümüz gibi Kuran’m temel özelliklerinden biri değil midir? Tekrarlama, süreksizlikler ve düşsel kendinden geçme halleri metinde bilinçdışının gücünü saçtığı derin çatlaklardır. Ken­ dinden geçmiş bir şekilde tahayyül ve dil kanalıyla parıldayan bilinç126

HER KİTAP KALE GİBlDÎR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

dışı, yorumlarken ihtiyaç duyulan psikanalitik araçlar tarafından teyit edildiği gibi Kuran’m en önemli ve otoriter kısmıdır da; bu durumda bilinçdışı kelimenin tam anlamıyla dil ve metin gibi yapılanmıştır. Kuran’ı okurken aklımızda tutmamız gereken bir olgudur bu. Kaldı ki Lacan, Ecrits'de en önemli olan şeyin metni okumakla, rüya imâlinde ve retoriğinde bize verilen şeyi okumakla başladığı­ nı ifade eder. Bunlar öznenin kendi konuşma örüntülerini ve ken­ di hikâyesini yarattığı modellerdir. Bu modellerin haşiv, çiftleme, regresyon, tekrarlama, sözdizimsel değişiklik, metafor, sözü yanlış kullanma, alegori veya ad aktarması olup olmadıklarını anlamalıyız. Öznenin konuşmasını anlamak için görünürdeki niyeti okumayı, ka­ nıların ve ayartıcı aldatmacaların üstesinden gelmeyi öğrenmeliyiz. Eğer bilinçdışımızın metaforik yalanlarla dolu tarihimizin bir bölü­ mü olduğunu görücek olursak, hakikat anıtlarda, arşiv belgelerinde, semantik evrimde, efsanelerde ve geleneklere kazındığını görebili­ riz. Lacan’ın sıraladığı kültürel eserler, modem öznelliğin şekillen­ mesinde ve yönlendirilmesinde büyük rol oynayan psikanalitik yön­ temin öznelerine uygulandı. İşte bu öznellik, yazılmış tarihin bir gün herkesin gözleri önünde sahneye konacağı yerdir. Lacan’ın deyişiyle tarih, günümüzde mümkün olan en kötü durumda olan bizlerin görgü tanıklan olduğu bir açık hava forumunda sahneye konacak. Şayet John Walker’ın gibi bir homo sacer olmak istemiyorsak, Kuran’ı okumalıyız. John Walker, Tank Ramazan gibi insanlann üzerine çok az söyleyecek şeyi olduğu talihsiz bir Batılı Müslüman örneği değildir, esasen modem trajik kahramanın zavallı bir paro­ disidir. Zincirlere vurulmuş, sıska vücutlu, donuk gözlerle uzakla­ ra bakan ve açıkça kendini ölüme teslim eden imgesi, Agamben’in homo sacer'inin görsel bir örneğidir. Okuma, ne tehlikesizdir ne de sıradan bir faaliyettir. İmparatorluk içinde başlatılacak ideolojik sa­ vaşın başlangıcıdır. Bir gayrimüslimin Kuranı okuması durumuna, John Walker’ın vakasında apaçık olan bozuşmaya da uygulanabilir bu. İdeolojik mücadelede bir taraftan Mesiyanik kompleksin ayartılanna, öbür tarafından bir homo sacer haline gelmeye boyun eğme­ mek ve teslim olmamak için çaba harcamalıyız. Kuran’ı okumak, pedagojik olarak kısa vadede bile zararlı olabilecek bu iki tuzağa 127

ACI ÇEKEN TANRI

düşmememize yardımcı olabilir. İmparatorluğun en istemediği şey tam da budur: İmparatorluğun düşmanlarımız olarak adlandırdık­ larını yakından tanımamız. Auschwitz ’ten Artakalanlar adlı etkile­ yici metninde Agamben’in bahsettiği Müslüman, yeniden İmpara­ torluğun yaptıklarının evsiz görgü tanığı haline gelmiştir ve bun­ dan dolayı Müslüman yalnızca bir tanık değil, ezip geçilecek bir düşman haline getirilmelidir. Kuran’ı okumak işte bu yüzden, yani Kuran’daki metinde yalnızca Mesiyanizm ve homosacerizm okuyan yanlış İmparatorluk seçeneklerinin tuzağına düşmemek için önemli­ dir, çünkü bu seçenekler afallatıcı sonuçlan ve kolaylıkla üzerindeki kontrolümüzü kaybedebileceğimiz yinelemelere sahip şiddetin iki imgesidirler. Böyle neticeler bizim aleyhimize dönebilir. Tıpkı iyi niyetli tavsiyenin geri tepip tam tersine çevrildiği aşağıdaki Borges hikâyesindeki gibi şeyler kontrolden çıkabilir:16 1517 yılında Kızılderililerin Antiller’deki altın madenlerinin cehennem çukurlannda çürüyüp gitmelerine yüreği parçalanan İs­ panyol misyoner Bartoleme de las Casas, İspanya kralı V. Carlos’a, oraya zencilerin getirtilmesi için bir tasan sunmuştur; Antiller’deki altın madenlerinin cehennem çukurlarında zenciler çürüyüp gitsin­ ler diye. Biz Amerika’nın kuzeyinde ve güneyinde yaşayanlar, bu acayip insancıl dönüşüme neler borçluyuz neler: W.C. Handy’nin blues parçalannı; Uruguaylı avukat ve Siyah akımının ressamı Don Pedro Figari’nin Paris’teki büyük başansım; tangonun köke­ nini zencilere kadar dayandıran bir başka UruguaylInın, yani Don Vincente Rossi’nin halis yerli düzyazılannın; Abraham Lincoln’ın dillere destan prestijini; İç Savaş yüzünden beş yüz bin kişinin öl­ mesini ve asker emeklilerine üç milyon üç yüz bin dolar aylık bağ­ lanmasını; İspanyol Akademisi’nin sözlüğünün on üçüncü basımı­ na “linç etmek” fiilinin girmesini; King Vidor’un, yalnızca Siyah oyuncularla çekilen ilk Hollywood filmi Hallelujahryı, Aıjantinli yüzbaşı Miguel Soler komutasındaki şanlı “Melezler ve Zenciler” 16 Jorge L. Borges, “The Cruel Redeemer Lazarus Morell: The Remote Cause”, A Universal History o f Iniquity içinde, çev. Andrew Hurley (New York: Penguin Classics 2004), s. 7 [Türkçesi: “Zalim Kurtarıcı Lazarus Morell”, Alçaklığın Ev­ rensel Tarihi, çev. Celâl Üster, İstanbul: İletişim, 1999, s. 15-16.] 128

HER KİTAP KALE GİBİDİR - SÖZ İNSAN OLDU - GUNJEVIC

alayının, Uruguay’daki Cerrito çarpışmasında gerçekleştirdiği o karşı durulma?: süngü hücumunu; Martin Fierro’nun bir zenciyi öl­ dürmesini; o acıklı Küba rumbası “Fıstıkçı Kız”ı; tutuklanıp zindan­ da can veren Toussaint-L’Ouverture’ün Napolyonculuğunu; Haiti vudu ayinlerinin haç ve yılanını ve papaloVnin çalıpalasıyla boğaz­ lanan keçilerin kanını; tangonun anısı habanera’yı; Buenos Aires ve Montevideo’nun bir başka eski zenci dansı candombe’yi. Bir de, alçak kurtarıcı Lazarus Morrell’in akıllara durgunluk veren, rezil hayatını kuşkusuz.

129

5

Sadece Izdırap Çeken Bir Tanrı Bizi Kurtarabilir Zizek

Günümüzde din hakkındaki temel soru şudur: Bütün dini deneyim­ ler ve ibadetler fiilen hakikat ve anlamın kesişim noktası boyutun­ da kapsanabilir mi? Böyle bir araştırma hattı için en iyi başlangıç noktası dinin kendisinin bir travmayla, hakikatle anlam arasındaki bağı yok eden bir şokla, anlamla bağdaşmaya karşı koyacak kadar travmatik bir gerçekle yüzleştiği noktadır. Her teolog, er ya da geç Tann’nın varlığıyla shoah* veya benzeri aşın kötülükleri bağdaş­ tırma sorunuyla yüz yüze gelecektir: Her şeye gücü yeten ve iyi huylu bir Tanrı’nın varlığını gaz odalannda öldürülen çocuklar gibi milyonlarca masumun korkunç ızdırabıyla nasıl bağdaştırabiliriz? Teolojik yanıtlann Hegelyen üçlemelerin tuhaf bir dizisini oluştur­ ması şaşırtıcıdır (ya da değildir). İlk olarak, ilahi egemenliğin zarar görmemesini isteyenler ve böylece shoah’m tüm sorumluluğunu Tann’ya yüklemek zorunda kalanlar, en başta (1) “kanunlara harfi­ yen uyan” günah-ceza teorisini {shoah insanlığın ya da bizzat Yahudilerin geçmiş günahlan için bir ceza olmalıdır) önerirler; ardından (2) “ahlakçı” karakter-eğitim teorisine {shoah Eyüp’ün hikâyesine benzer şekilde Tann’ya inancımızın esaslı bir testi olarak kavranmalıdır - ve eğer bu zorlu sınamadan sağ çıkabilirsek karakterimiz * Holokost için kullanılan İbranice bir sözcük, -ç.n. 130

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - Zl2EK

sağlam olacaktır...) geçerler; son olarak, shoah ile onun ne anlama geldiği arasındaki tüm ortak ölçütler işlemez hale geldikten sonra günü kurtaracak bir tür “sonsuz yargı”ya sığınırlar: (3) ilahi gizem teorisi {shoah gibi gerçekler ilahi iradenin akıl sır ermeyen boşluğu­ na delalettir). Tekrarlanan gizemin Hegelyen mottosuna (bizim için bir gizem olan Tanrı, bizzat kendisi için der gizem olmalıdır) uygun olarak, bu “sonsuz yargı” yalnızca Tann’nın tam egemenliğini ve muktedirliğini inkâr etmek olabilir. Böylelikle shoah’ı, Tann’nın muktedirliğiyle bağdaştıramayıp (bunun olmasına nasıl izin verebildi?) ilahi sınırlılık biçiminlerinden birini tercih edenler gelecek üçlemeyi önerirler: (1) Tann’nm doğrudan doğruya sınırlı olduğu veya en azından sınırlandığı, gü­ cünün her şeye yetmediği, her şeyi kuşatmadığı farz edilir: Tanrı, kendisini yaradılışının ağır ataleti altında ezilmiş bulur; (2) ardından bu sınırlılık Tanrı’nın kendisine onun özgür bir eylemi olarak geri yansıtılır: Tanrı kendiyle sınırlıdır, O kendi gücünü insan özgürlü­ ğüne yer bırakmak için gönüllü olarak sınırlamıştır ve işte bu yüz­ den, biz insanlar dünyadaki bütün kötülüklerden sorumluyuzdur; kısacası, shoah gibi bir fenomen, ilahi bir armağan olan özgürlük için ödememiz gereken nihaî bedeldir; son olarak (3) kendi kendine sınırlılık dışsallaştırılır, iki uğrağın birbirinden bağımsız olduğu farz edilir: Tanrı güç durumdadır, dünyada etkin olan şeytani Kötülüğün karşıt gücü veya kaidesi vardır (dualistik çözüm). Bu bizi ilk iki yaklaşımın (egemen Tanrı, sonlu Tanrı) üstün­ de ve ötesindeki üçüncüsüne, ızdırap çeken bir Tanrı’ya getiriyor: Tüm dizginleri gizlice elinde tuttuğundan “usulü gizemli” olsa da işin sonunda hep kazanan muzaffer bir Tanrı değil; doğası gereği haklı olduğundan katı adaletini uygulayan bir Tanrı değil; ama Ha­ çın üzerinde ızdırap dolu İsa gibi can çekişen, çilenin yükünü üst­ lenen, insana hemdert bir Tanrı.1 Schelling bunu zaten çoktan yaz­ mıştı: “Tanrı bir hayattır, sadece bir varlık değildir. Ancak hayatın bir kaderi vardır, ızdırap çekmeye ve oluşa tabidir. (...) İnsan gibi ızdırap çeken bir Tanrı kavramı olmaksızın (...) tarihin bütünü kav1 Bkz. Frankiin Sherman, “Speaking o f God after Auschwitz”, haz. Michael L. Morgan, A Holocaust Reader içinde (Oxford: Oxford University Press, 2001). 131

ACI ÇEKEN TANRI

ramlmaz olmayı sürdürür.”2Neden? Çünkü Tanrı’nın ızdırabı onun göklerden ipleri elinde tutan aşkın bir Efendi olmadığını, tarihte yer aldığını ve ondan etkilendiğini gösterir: Tann’mn ızdırabı, insanlık tarihinin yalnızca bir gölge tiyatrosu değil, Mutlak’m bizzat içinde olduğu ve kaderinin belirlendiği gerçek bir mücadele yeri olduğu anlamına gelir. Dietrich Bonhöffer’in Shoah’dan sonra “artık bize yalnızca ızdırap çeken bir Tann yardım edebilir”3 şeklindeki derin öngörüsünün felsefi arkaplanı işte budur, ki bu öngörü Heidegger’in son röportajındaki “Bizi yalnızca bir Tann kurtarabilir!” sözünü yerinde bir şekilde tamamlar.4 Bu bakımdan “altı milyonun dile getirilmeyen ızdırabı ajoıı zamanda ızdırap çeken bir Tann’nm da sesidir”5 ifadesi düz anlamıyla ele alınmalıdır: Bu ızdırap her türlü “normal” insani ölçüyü aşmasıyla ilahi hale gelir. Yakın zamanda bu paradoks kısa ve öz bir şekilde Jürgen Habermas tarafından for­ müle edilmişti: “Bir dilin bir zamanlar istenilen anlamını ortadan kaldıran seküler diller kanşıklıklara yol açmaktadır. Günah suça, ilahi buyruklara karşı gelmek de insan yasalannı çiğnemeye dönüş­ tüğünde, bir şeyler kaybolmuş oldu.”6 Shoah ya da Gulag (ve diğerleri) gibi fenomenlere verilen seküler-hümanist tepkilerin deneyimlenip yetersiz bulunmasının sebebi budur: Böyle bir fenomenin düzeyine çıkabilmek için çok daha kuv­ vetli bir şey; eski dini konularda bahsi geçen, dünyanın kendisinin “yerinden oynadığı” kozmik bir anormallik veya felakete benzer bir şeyler gereklidir. Shoah gibi bir fenomenle yüz yüze geldiğinde ve­ rilecek tek münasip tepki bulanık bir kafayla şu soruyu sormaktır: “Neden gökkubbe daha da kararmadı?” (Amo Mayor’un kitabının 2

3 4 5 6

132

F. W. J. Schelling, “Philosophical Investigations into the Essence o f Human Freedom”, haz. Emst Behler, Philosophy o f German Idealism içinde (New York: Continuum, 1987), s. 274. Aktaran David Tracy, haz. Morgan, A Holocaust Reader içinde, s. 237. Martin Heidegger, “Only a God Can Save Us”, haz. Richard Wolin, The Heidegger Controversy içinde (Cambridge, MA: MIT Press, 1993). David Tracy, “Religious Values after the Holocaust”, haz. Morgan, A Holocaust Reader içinde, s. 237. Jürgen Habermas, The Future o f Human Nature (Cambridge: Polity Press, 2003), s. 110; Türkçesi: İnsan Doğasının Geleceği, çev. Kaan H. Ökten, İstanbul, Everest, 2003)

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - 2l2E K

ismi). Shoah’m teolojik öneminin paradoksu tam da burada yatar: Böyle olaylar teolojiye karşı esaslı bir meydan okuma gibi algılansa da (eğer bir Tanrı varsa ve o iyiyse, nasıl böyle dehşetli bir şeyin ol­ masına izin verebildi?) onlara felaket olarak yaklaşmamızı bir nebze mümkün kılan çerçeveyi sağlayan da yalnızca teolojidir. Tann’nın hezimeti yine de Tanrı'nın hezimetidir. Benjamin’in “Tarih Felsefesi Üzerine Tezleri”nin İkincisini ha­ tırlayalım: “Geçmiş gizli bir zaman dizini taşır; ona kurtulma kapı­ sını açan budur. Bizimle geçmiş kuşaklar arasında gizli bir anlaşma var demektir.”7Shoah karşısında hâlâ bu “zayıf mesiyanik güç” öne sürülebilir mi? Shoah nasıl gelmekte olan kurtuluşa işaret eder? Sho­ ah kurbanlarının ızdırabı hiçbir zaman geriye dönüp hesabı verile­ meyecek, telafi edilemeyecek, anlamlı kılanamayacak bir tür mutlak çıktı değil midir? Tann’nın acı çekişi tam da bu noktada ızdırabm ham gerçeğinin herhangi bir Auflıebung'maın* başarısızlığı olarak devreye girer. Burada yankılanan şey, Yahudi geleneğinden de öte temel Protestan öğretisidir: Özgürlüğe/özerkliğe dosdoğru bir yol yoktur; insanoğluyla Tann’mn efendi/köle değişim-ilişkisi ile insa­ nın tümüyle özgür olduğu iddiası arasına aracı olarak, insanı kavranılamaz ilahi kaprisin saf bir nesnesine indirgeyen mutlak bir aşa­ ğılanma safhası girmek zorundadır. Hıristiyanlığın üç ana mezhebi bir tür Hegelyen üçleme oluşturmazlar mı? Ortodoksluk, Katoliklik ve Protestanlık dizisinde her yeni terim bir önceki bütünlükten kop­ muş bir altbölümdür. Hem üç temsili kurucu figür (Yuhanna, Petrus, Pavlus) hem de üç ırk (Slav, Latin, Cermen) tarafından EvrenselTikel-Tekil üçlüsüne işaret edilebilir. Rum Ortodoksluğu’nda metin ile cemaat arasmda kuvvetli bir birlik vardır. Müminler kutsal Met­ ni tefsir etmekte serbesttirler; böylelikle Metin onlarda yaşar, sürüp giden tarihin dışında ondan muaf bir standart veya model değildir; dini yaşamın maddiyatı Hıristiyan cemaatin bizzat kendisidir. Ka­ toliklik radikal yabancılaşmayı temsil eder: Kurucu kutsal Metin ve cemaat arasındaki aracı olan dini Kurum, yani Kilise, bütün özerkli­ 7 *

Walter Benjamin, Illuminations (New York: Schocken Books, 1969), s. 254 [Türkçesi: Son Bakışta Aşk, çev. Nurdan Gürbilek, İstanbul: Metis, 2012, s. 40.] Alıkonarak aşma, koruyarak yok etme anlamına gelen, özellikle Hegel’in kullandığı bir kavram, -ç.n. 133

ACI ÇEKEN TANRI

ğini yeniden kazanır. En yüksek otorite Kilise’de olduğundan Metni yalnızca onun tefsir etmeye hakkı vardır; Metin, Ayin boyunca sıra­ dan müminlerin bilmediği bir dil olan Latince okunur, hatta sıradan müminin rahibin rehberliğini atlatarak Metni doğrudan okuması bir günah olarak değerlendirilir. Son olarak Protestanlıkta tek otorite Metnin kendisidir. Metin’de de söylendiği gibi, bahis her müminin Tann’nın Sözü ile doğrudan teması üzerine oynanmıştır. Böylelik­ le aracı (Tikel) ortadan kaybolur, önemsizleşir, müminin tikel Kurumlann aracı rolünü atlatarak ilahi Evrensellikle doğrudan temas kuracağı bir “evrensel Tekil” pozisyonu seçmesine olanak tanır. Bu üç Hıristiyan yaklaşımı, Tann’mn dünyadaki varlığına dair üç farklı yaklaşımı da içinde barındırır. İlk olarak yaratılmış evren, doğru­ dan kendi yaratıcısının ihtişamını yansıtmaktadır: Dünyamızın bü­ tün zenginliği ve güzelliği ilahi yaratıcı güce delalettir, kötü yola düşmedikleri sürece onun yarattıkları doğuştan O’na dönüktürler... Katoliklik “halıdaki motif’in daha narin mantığına döner: Yaratıcı doğrudan dünyada değildir, daha ziyade O’nun izlerini ilk yüzey­ sel bakıştan kaçan detaylarda sürmek gerekir. Tanrı, sanatkarlığının göstergesi olarak resmin kenarına zar zor seçilebilen bir imza bıra­ karak tamamlanmış eserinden çekilen bir ressam gibidir. Son olarak Protestanlık; Tann’mn, yarattığı evrenden, perde arkasından işleyen ve varlığının ancak O’nun merhametinin doğrudan müdahalelerinin işlerin olağan gidişatını bozmasıyla fark edildiği bu kurşunî dünya­ daki radikal yokluğunu ilan eder. Gelgelelim bu bağdaştırma, ancak yabancılaşma en uç noktaya taşındıktan sonra mümkün olur: Katolik anlayışın iletişim kurulabi­ len, hatta müzakere edebilen ilgi ve sevgi dolu Tanrısı’nın tersine Protestanlık, insanla paylaşılan herhangi bir “ortak payda”dan yok­ sun bırakılan, lütfunu tamamen rastlantısal bir şekilde bölüştüren, nüfuz edilemez bir Öte olan Tanrı anlayışıyla başlar. Tann’mn ko­ şulsuz ve kaprisli otoritesinin bütünüyle kabulünün izleri, Johnny Cash’in ölmeden önce kaydettiği son şarkıda, yani Güney Baptist Hıristiyanlık içinde yaşanan kaygılann eklemlenmesinin timsali olan The Man Comes ArouncT da görülebilir:

134

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - t IZEK

Etrafta dolaşıp yoklama yapan bir adam var Kimin azat, kimin tutsak edileceğine karar veren Aynı şekilde muamele çekilmeyecek herkese Altmdan bir merdiven aşağı uzanacak O uğradığında Tüylerin diken diken olacak Her yudum ve her lokmanın dehşetiyle Ya ikram edilen o son kadehten içeceksin Yahut yerin dibine gireceksin O uğradığında Borazanlara kulak ver, kavalcılara kulak ver Yüz milyon melek şarkı söylüyor Kalabalıklar büyük davula yürüyorlar Çağıran sesler, feryat figânlar Bazıları doğuyor, bazıları ölüyor Alfa ve Omega’nın krallığı geliyor Ve kasırga diken ağacında Kızlar kandillerini tazeliyor Kasırga diken ağacında Üvendireye karşı tepmek zor şey senin için, Mahşere kadar barış yok, barış yok Ardından baba tavuk civcivlerini eve çağıracak Bilge adam taht önünde diz çökecek Ve Onun ayaklarına altın taçlar atacaklar O geldiğinde Kötülük yapan, bırakın yine kötülük yapsın. Doğru olan, bırakın yine doğruyu yapsın. Kirli olan, bırakın kirli kalsın.

Bu şarkı, Tann’nın ortaya çıkarak Kıyamet Günü olan Mahşer’i ifa etmesiyle gelen günlerin sonu, saf ve keyfi terör olarak sunulan bir olay hakkındadır: Tanrı bir tür siyasi gammaz olarak, “uğrayan” ve “yoklama yaparak” dehşet uyandıran, kimin kurtarılıp kimin kaybedildiğine karar veren bir adam olarak adeta Şeytan’ın vücuda gelmiş halidir. Bilakis, Cash’in tarifi, insanların sert bir sorgulama için sıraya dizildikleri ve gammazların grubun arasından işkence 135

ACI ÇEKEN TANRI

görecekleri işaret ettikleri o çok bilindik sahneyi hatırlatır: Merha­ met yoktur, günahların bağışlanması yoktur, coşkulu sevinç yoktur, hepimizin rolü bellidir, kötülük yapan kötülük yapar ve kirli olan kirli kalır. Bu ilahi ilâna göre yalnızca adil bir yoldan yargılanmış olmayız; aynı zamanda sanki keyfekeder bir karan öğreniyormuşçasına dürüst mü günahkar mı olduğumuza, kurtulup kurtulmadığımı­ za dair dışandan bilgilendiriliriz de; karann bize ait vasıflarla hiçbir ilgisi yoktur. Yineleyecek olursak, -haşin ama yine de adil bir Tann imgesinden taşan- amansız bir ilahi sadizmin bu karanlık aşınlığı, Yahudi Yasası üzerindeki Hıristiyan aşkının aşırılığının lüzumlu bir negatifi, onun alt yüzüdür: Yasayı askıya alan aşka muhakkak keyfi gaddarlık refakat eder, ki bu gaddarlık da Yasayı askıya alır. Martin Luther, doğrudan dışkıyla ilgili bir insan tanımı ortaya koymuştur: însan ilahi bir bok gibidir, Tann’mn anüsünden düş­ müştür. Şüphesiz, Luther’in şiddetli, güçten düşüren bir süperego döngüsüne kapılmak suretiyle nasıl kendisinin bu yeni teolojisine yakalandığı sorusunun ardına düşülebilir: çünkü Luther ne kadar çok eylemde bulunursa, tövbe ederse, cezalandmlırsa, kendine işkence ederse ve iyi amellerde bulunursa, o kadar suçlu hissediyordu ken­ disini. İyi amellerin hesaplı, kirli ve bencil olduğuna ikna olmuştu: Tann’yı memnun etmektense onun gazabının uyanmasına ve lanetlenmeye sebep oluyorlardı. Kurtuluş imandan gelir: Süperego kör­ düğümünden kurtulmamızı sağlayacak olan, kurtancı olarak İsa’ya inancımızdır yalnızca. Ne var ki ortaya koyduğu “anal” insan tanı­ mı, onu kendini alçaltmaya iten bu süperego baskısının neticesine de indirgenemez, bundan çok daha fazlasıdır: Tecessüd’ün gerçek anlamı, yalnızca insanın dışkısal kimliğinin bu Protestan mantığı içerisinde açık ve kesin olarak formüle edilebilir. Ortodokslukta, İsa nihai olarak istisnai statüsünü kaybeder: Tam da idealleştirilmesi, soylu bir modele yükseltilmesi onu ideal bir imgeye, taklit edilecek bir figüre indirger; imitiatio Christi* Katolik olmaktan ziyade Or­ todoks bir ifadedir. Katoliklikte ise simgesel bir mübadele mantığı ağır basar: Katolik teologlar İsa’nm günahlanmızın bedelini nasıl ödediği gibi skolastik hukuki tartışmalara bayılırlar; Luther’in bu * Latince “İsa’ya öykünme” anlamında, -ç.n. 136

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - 2l2E K

mantığın en düşük ürününe, kefaletin Kilise’den satın alınabilen bir şeye indirgenmesine karşı gelmesine şaşmamalı. Son olarak Pro­ testanlık; İsa’yı tecessüd ediminde kendini özgürce kendi bokuyla, insanın ta kendisi olan dışkısal gerçekle tanımlayan bir Tanrı olarak kavrayarak İsa’yı Tanrı ile insan arasındaki ilişkiyi gerçek olarak koyutlamış olur. Hıristiyan ilahi aşk kavramı ancak bu düzeyde, “in­ san” denilen zavallı dışkısal varlığa duyulan aşk olarak kavranabilir. Hegel işte bu anlamda Sokrates ile İsa arasındaki farkı vurgu­ layarak İsa’ya ilişkin bazı temel Kierkegaardcı motiflere (dâhi ile havari arasındaki fark, İsa’nın tekil olaysal mahiyetine) işaret eder. İsa, -İskender örneğinde olduğu gibi- belirli özellikleriyle evrensel/ tözel içeriği doğrudan meydana getiren Yunan “yoğrulabilir (plastic) bireyi” gibi değildir. Öyleyse İsa İnsan-Tann, yani bu ikisinin dolaysız özdeşliği olmasına rağmen bu özdeşlik mutlak bir çelişkiye işaret eder: İsa’da “ilahi” olan, hatta istisnai olan hiçbir şey yoktur. Ona özgü özelliklere dikkatle bakarsak onun diğer insanlardan hiç­ bir farkı yoktur: Şayet İsa’yı yalnızca kabiliyetlerine, kişiliğine ve ahlakına göre, bir öğretmen olarak, vs., değerlendiriyorsak, ahlaki bakış açısın­ dan daha yükseklere yerleştirsek bile onu Sokrates ve diğerleriyle aynı düzleme koymuş oluruz. (...) Şayet İsa’yı yalnızca istisnai bir şekilde iyi, hatta günahsız bir birey olarak ele alıyorsak, spekü­ latif ideanm tasarısını, onun mutlak hakikatini görmezden gelmiş oluruz.8

Bu satırlar çok açık bir kavramsal arkaplana dayanır. İsa dinsel, felsefi veya etik bilgeliğin diğer gerçek veya mitik modellerinden (Buda, Sokrates, Musa, Muhammed) “büyük” değildir; insani kusrunun bulunmaması anlamında “ilahi”dir. İsa ile birlikte tözel ilahi içerik ile onun temsili arasındaki ilişki değişir: İsa bu tözel içeriği, yani Tann’yı temsil etmez; bizzat Tann’nın kendisidir. İşte bu yüzden artık Tann’ya benzemek, mükemmel ve “Tanrı gibi” olmaya çabala­ mak zorunda değildir. Marx biraderlerin klasik esprisini hatırlayın: 8 G. W. F. Hegel, Lectures on the Philosophy o f History (New York: Dover Publications,1956), s. 325. 137

ACI ÇEKEN TANRI

“Emmanuel Ravelli’ye benziyorsun.” “Fakat ben zaten Emmanuel Ravelli’yim.” “O halde ona benzemene şaşmamalı. Ama gene de bir benzerlik olduğunda ısrar ediyorum.” Bu esprinin altında yatan ön­ cül, bir şey olma ile onu andırmanın böylesine örtüşmesinin imkânsız olmasıdır; ikisi arasında daima bir boşluk vardır. Buda, Sokrates ve diğerleri Tanrıları andırırlar, İsa ise Tann’dır. Demek ki Hıristiyan Tanrı, “diğer insanlara kendini üstün ve biricik bir birey olarak (...) diğerlerinin tümünü dışlayan bir insan gibi ortaya koyduğu”nda9 saf bir olayın tekilliğiyle, ifrada varan olumsallıkla uğraşırız; Tanrı yal­ nızca bu biçimde, evrensel mükemmelliğe yaklaşmaya dair çabalan dışlayarak tecessüd edebilir. Hiçbir pozitif niteliğin olmaması, Tann ve insanın özellikler düzeyindeki bu tam özdeşliği, ancak daha radikal başka bir farkın tüm farklı ve pozitif nitelikleri önemsiz kılmasıyla cereyan edebilir. Bu değişiklik, yukan doğru hareket eden rastlantı­ nın önemli-oluşunun aşağı doğru hareket eden özün rastlantı-oluşu ile yer değiştirmesi olarak güzel bir şekilde açıklanabilir (119): Yunan kahramanı, bu “örnek birey”, kendi rastlantıdan doğan kişisel özellik­ lerini özlü evrenselliğin paradigmatik bir vakasına yüceltir; Hıristiyan tecessüd mantığında ise evrensel Öz kendini rastlantısal bir bireyde vücuda getirir. Bu meseleyi Yunan tannlannın insanlara insan biçiminde görü­ nürken Hıristiyan Tannsı‘mn kendisine insan biçiminde görünmesi olarak da anlatabiliriz. Gayet önemli bir noktadır bu: HegePe göre tecessüd, Tann’mn insanlara kendini erişilebilir veya görünür kıldığı bir hareket değildir; Tann’mn kendisine insanın (çarpıtan) bakış açı­ sından baktığı bir harekettir: “Tann kendisini kendi gözlerinin önü­ ne koyarken, yantısıcı gösterim ilahi benliği kendinden ayınrak ilahi olana kendinde-bulunuşuna uygun perspektife dayalı bir görüntüsünü verir” (118). Ya da Freudyen-Lacancı terimlerle ifade etmek gere­ kirse: İsa, Tann’mn “eksik nesnesi”dir (partial object?); özerkleşmiş bedensiz bir organıdır; adeta Tann, parmağıyla gözünü çıkarmış ve kendisini dışandan görmek için kendine çevirmiş gibidir. Artık 9 G. W. F. Hegel, Lectures on the Philosophy ofReligion, cilt III (Berkeley: Univer­ sity of Califomia Press, 1985), s. 142. Metnin bundan sonraki kısmında parantez içine alman sayılar bu kitabın sayfa numaralandır. 138

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BÎR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - 2l2E K

Hegel’in niye İsa’nın canavarlığı konusunda ısrar ettiğini tahmin ede­ biliriz herhalde. Dziga Vertov’un 1924’te çektiği -devrimci sinemanın şahikala­ rından biri olan- ünlü sessiz klasiği Kino-Göz (Kinoglaz), “özerk bir organ” olarak (kameranın) gözü(nü) simgesi olarak seçip 1920’lerin başlarındaki Sovyetler Birliği’nde dolaşarak bize YEP (“yeni ekonomi politikası”) idaresindeki hayatın ufak parçalarını gösterir. Gözü yuvasından çıkarıp etrafa atmak şeklindeki düz anlama sahip olan ve çokça kullandığımız “bir şeye göz atmak” deyimini hatır­ layalım. Fransız peri masallarının efsanevi budalası Martin, hiçbir zaman evlenemeyeceği için endişelenen annesi ondan kiliseye gidip kızlara göz atmasını istediğinde tam da bunu yapmıştı. Annesinin sözünü dinleyen Martin önce domuz gözü almak üzere kasaba gider, sonra da kiliseye giderek gözü kızların üstüne atar; sonraları annesi­ ne kızların bu davranışından pek etkilenmediğini söylemesi pek ta­ biidir. Devrimci sinemanın yapması gereken şey tam da budur: Ka­ merayı kısmi bir nesne olarak, özneden ayrılan ve etrafta serbestçe dolaşan bir “göz” olarak kullanmak. Ya da Vertov’dan alıntılarsak: “Film kamerası izleyenlerin gözlerini ellerden ayaklara, ayaklardan gözlere, vd. şeklindeki en kazançlı sırayla sürükler ve detayları sıra­ dan bir montaj egzersizi olarak düzenler.”10 Hepimiz gündelik yaşamda kendi görüntümüzün gözümüze iliştiği ve bu görüntünün bize bakmadığı o tekinsiz anları biliriz. Sözgelimi kafamın yan tarafındaki tuhaf bir büyümeyi iki ayna kul­ lanarak incelemeye çalışırken birdenbire suratımı yandan gördüğü­ mü hatırlıyorum. Bu görüntü tüm hareketlerimi aynen tekrarlıyor­ du, ama bunu tuhaf ve düzensiz bir şekilde yapıyordu. Böyle bir durumda “ayna görüntümüz bizden koparılır ve daha da önemlisi görünüşümüz artık bize bakmaz.”11 İnsan böyle garip deneyimlerle Lacan’ın objet petit a dediği bakışı, kendi görüntümüzün aynavari simetrik ilişkiden kurtulan parçasını yakalar. Kendimi “dışarıdan”, 10 Aktaran Richard Taylor ve lan Christie (haz.), The Film Factory (Londra:Routledge, 1988), s. 92. 11 Darian Leader, Stealing the Mona Lisa: What Art Stops Us from Seeing (Londra: Faber and Faber, 2002), s. 142 [Türkçesi: Mona Lisa Kaçırıldı: Sanatın Bizden Gizledikleri, çev. Handan Akdemir, İstanbul: Ayrıntı, 2004.] 139

ACI ÇEKEN TANRI

bu imkânsız noktadan gördüğümde trajik olan şey nesneleşmem, bakış için dışsal bir nesneye indirgenmemden ziyade nesneleşen, beni dışarıdan gözleyen bakışımdır. Demek ki bakışım artık benim değildir, benden çalınmıştır. Görece daha basit ve acısız olmasına rağmen pek tatsız bir deneyime yol açan bir göz operasyonu vardır: Lokal anestezi etkisi altında, yani hastanın bilinci tamamen açık­ ken göz yerinden çıkarılır ve (göz yuvarlağının beyinle bağlantı­ sını düzeltmek için) havada biraz döndürülür. Tam bu anda hasta, kısa bir süre için kendisini (parçalarını) dışarıdan, “nesnel” bir bakış açısından, yabancı bir nesne olarak, genellikle kendisini her zaman deneyimlediği gibi kendi vücudunun “içine” tamamen gömülü bir şekilde değil de dünyadaki bir nesne olarak “gerçekten olduğu” haliyle görebilir. Bu (pek tatsız) deneyimde ilahi olan bir şey var­ dır: Kişi kendisini sanki ilahi bir bakış açısına sahipmişçesine gibi görür; Tann’yı gördüğüm göz, Tann’nın kendisini gördüğü gözdür şeklindeki mistik mottoyu bir dereceye kadar gerçekleştirmiş olur. Tann’nm kendisine uygulandığında bu garip deneyime benzer bir şey tecessüd sırasında da vuku bulur. Strugatsky kardeşlerin Andrei Tarkovski’nin îz Sürücü adlı baş­ yapıtının esin kaynağı olan Yol Kenarındaki Piknik adlı romanın­ da “Bölgeler” (bu ıssız alanlardan altı tane vardır) “yol kenarında piknik”in, yani gezegenimize gelen fakat bizi yavan bularak çabucak ayrılan bazı uzaylı misafirlerin kısa ziyaretlerinin çerçöpünü taşı­ yan mekânlardır. Romandaki İz Sürücüler, filmdekinden daha cesur ve alçakgönüllüdürler; sancılı bir spiritüel arayış içindeki bireyler olmaktan çok, tıpkı varlıklı Batılılar arasında nedense Piramidlere (bir başka Bölge) düzenledikleri yağma seferleriyle bilinen Araplar gibi soygun seferleri düzenleyen marifetli çöpçülerdir. Popüler bi­ lim yazınına göre aslında Piramidler de uzaylı hikmetin izleri değil midir? Nitekim Bölge, yalnızca kişinin kendi hakikatiyle yüz yüze geldiği (ya da üzerine yansıttığı) zihinsel fantazmatik bir alan değil, bir diğer Tarkovski bilim-kurgu başyapıtının kaynağı olan Stanislav Lem’in aynı adlı romanındaki Solaris gezegeni gibi maddi mevcudi­ yettir; evrenimizin kuralları ve yasalarına uymayan mutlak bir Ote­ lciliğin Gerçeği‘dir. Bu nedenle romanın sonunda “Altın Katman”la 140

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - 2IZEK

(arzuların gerçekleştiği Odaya böyle denilir) karşılaşan İz Sürücü, bir tür ruhsal dönüşüm geçirir, fakat bu deneyim Lacan’m “öznel yoksunluk” (subjective destitution) dediği şeye çok daha yakındır: Toplumsal bağlantılarımızın tüm anlamsızlığının apansız gerçek­ leşen farkındalığıdır, gerçekliğin kendisiyle olan bağımızın eriyip gitmesidir; birdenbire diğer insanlar gerçekliklerini kaybeder; ger­ çekliğin kendisi şekillerin ve seslerin öylesine bulanık bir girdabı olarak deneyimlenir ki artık arzularımızı ifade edemeyiz. İşte romanın ismi de The Roadside Picnic (Yol Kenarındaki Pik­ nik) kendi evrenimiz ile uzaylı evreni arasındaki bu uyuşmazlığa delalettir: Bölgelerde bulunan ve insanları büyüleyen yabancı nes­ neler muhtemelen düpedüz çerçöptür; uzaylıların gezegenimizdeki kısa ziyaretlerinden artakalmış, insanların ormandaki ana yolun kenarında yaptıkları bir piknikten sonra bıraktıkları çöplerle kıyas­ lanabilecek süprüntülerdir. Tipik Tarkovskiyen manzara (doğanın kısmen geri kazanılan beşeri çerçöpün çürüyen manzarası) roman­ da ziyaretçi uzaylıların -olması mümkün olmayan- bakış açısından Bölgenin kendisini ayırt eden şeydir: Bize bir Mucize olan mu­ hayyilemizin ötesindeki fevkalade bir evrenle olan bir karşılaşma, uzaylılar için sadece gündelik bir çerçöptür. Öyleyse belki de Tipik Tarkovskici manzaranın (doğa tarafından sahiplenilen çürüyen be­ şeri ortam) evrenimizin hayali bir uzaylının bakış açısından görünü­ münü içerdiği gibi Brechtçi bir sonuca varmamız mümkün müdür? Aynısı bir kez daha tecessüd için de geçerlidir: İlahi nesne ondayken beşeri çerçöple örtüşür (dilencilerle, fahişelerle ve diğer toplumsal kaybedenlerle takılan parasız ve alelade bir vaiz). Bu yüzden Hıristiyan usülü “Tann’nın kendini görmesi” ile “gö­ ren kendimi görme”nin ahenkli ve kapalı döngüsünün, kendini gö­ ren ve kendisinin bu kusursuz yansımasından keyif alan bir gözün hiçbir ilgisi bulunmadığını belirtmek çok önemlidir: Gözü “kendi” bedenine doğru döndürmek, gözün vücuttan ayrılmasını gerekti­ rir; dışsallaşmış/özerkleşmiş gözümle gördüğüm şey, benliğimin perspektife tabi, anamorfozik olarak bozulmuş görüntüsüdür: İsa, Tann’nın bir anamorfozudur.

141

ACI ÇEKEN TANRI

G. K. Chesterton da “Haçlı Seferleri‘nin Anlamı”nda Tann’nın kendiyle ilgili bu dışsallığına işaret eder ve Kudüs’ün Zeytin Dağı’ndaki bir çocuktan duyduğu açıklamayı teyit ederek aktarır: “Köylü bir çocuk, bozuk bir İngilizceyle, bana buranın Tanrı’nm dua ettiği yer olduğunu söylemişti. Kendi adıma Hıristiyanı Müslümandan veya Yahudiden ayıranlar için bundan daha iyi veya cüretkar bir açıklama bulabileceğimi sanmıyorum.”12 Şayet diğer dinlerde Tann’ya dua ediyorsak, yalnızca Hıristiyanlıkta Tann’mn kendisi dua eder; diğer deyişle, dışsal, kavranılamaz bir otoriteye hitap eder. Asıl mesele bu iki “yabancılaşma” arasındaki bağı nasıl kuracağımızdır. Birisi, modem insanın -bilinemez bir Kendinde-Şeye indirgenen, mekanik yasalara tabi dünyada var olmayan- Tann’ya yabancılaşmasıdır, diğeriyse (İsa’da, tecessüdde) Tann’nın kendisi­ ne yabancılaşmasıdır; Simetrik olarak olmasalar da özne ve nesne olarak aynıdırlar. (İnsan) öznelliğinin, insan hayvanın tözel kişili­ ğinden zuhur etmesi, onunla bağını koparması, kendini bütün tözel içeriği elinden alman Ben = Ben olarak, boş bir tekilliğin kendine gönderme yapan negatifliği olarak koyutlaması için, evrensel Töz olan Tann, kendini “aşağılamak”, kendi eserinde yer almak, kendi­ ni “nesneleştirmek” ve bütün sefilliğiyle, yani Tann tarafından terk edilmiş, evrensel, zavallı bir tekil insan olarak görünmek zorundadır. Nitekim insanm Tann’ya uzaklığı, Tann’mn kendisine uzaklığıdır: Tann’mn ızdırabı ve Tann’dan mahrum kalan insan öznelliğinin ızdırabı, aynı olayın iki farklı yüzü çözümlenmelidir. İlahi kenosis* ile modem akim hep erişilmez kalan bir ‘öte’ koyutlama eğilimi arasında temel bir ilişki vardır. Ansiklopedi,** Tann’mn Ölümünü aynı anda hem “negatiflik acısıyla ölen” Oğulun Tut­ kusu olarak, hem de Tann hakkında hiçbir şey bilemeyeceğimiz şeklindeki insan hissi olarak sunarak bu ilişkiyi görünür kılar.13

12 G. K. Chesterton, “The Meaning of the Crusade”, The New Jerusalem içinde. Metne şuradan erişilebilir: http://www.online-literature.eom/chesterton/new-jerusaleni/l 1 * Kenosis, Tann‘nın insani acılan deneyimlemek amacıyla ilahi meziyetlerinden feragat ettiğini iddia eden bir teoloji doktrini, -e.n. * * Burada Hegel’in Felsefi Bilimler Ansiklopedisi adlı eseri kastediliyor, -ç.n. 13 Catherine Malabou, The Future ofHege! (New York: Routledge, 2005), s. 103. 142

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - ZİZEK

Dini, insanlığın kendine yabancılaşması olarak gören genelgeçer Marksist eleştiri bu iki kenosis’i gözden kaçırır: “Tann’nın fedakârlığı cereyan etmemiş olsaydı modem felsefe kendi öznesi olmazdı.”14Modem öznelliğin -küresel tözel ontolojik düzenin salt ikincil bir fenomeni olarak değil de bizatihi Töz’ün olmazsa olmazı olarak- zuhur etmesi için yarılma, negatiflik, tikelleşme, kendine yabancılaşma ilahi Töz’ün tam kalbinde gerçekleşen şeyler olarak koyutlanmalıdır; diğer bir deyişle, Töz’den Özneye geçiş Tann’nın kendisinde gerçekleşmelidir. Kısacası, insanın Tann’ya yabancılaş­ ması (Tann’nm insana erişilmez bir Kendinde-Şey olarak, saf aşkın bir Öte olarak görünmesi), Tann’nm kendisine yabancılaşmasıyla çakışmalıdır (kuşkusuz bunun en acı ifadesi İsa’nın çarmıhtaki şu sözleriydi: “Baba, baba, beni neden terk ettin?”): Sonlu insan “bilin­ ci yalnızca Tann’yı tasarlar, çünkü Tann kendisini yeniden tasarlar; bilinç ile Tann arasında bir uzaklık vardır çünkü Tanrı kendisini kendisinden uzakta tutar.”15 Genelgeçer Marksist felsefe insan öznelliğini tikel bir ontolojik alana indirgeyen “diyalektik materyalizm” ontolojisi (“diyalektik materyalizm” tabirinin yaratıcısı Georgi Plehanov?un Marksizmi “dinamikleşmiş Spinozacılık” olarak adlandırmasına şaşmamalı) ile genç Georg Lukâcs’tan beri kendisine her nesneyi koyutlayan/aracı olan kolektif bir öznelliği başlangıç noktası ve ufku olarak alan ve bundan ötürü tözel düzendeki, yani ontolojik patlamadaki ya da onu meydana getiren “Big Bang”deki doğuşunu düşünemeyen praksis felsefesi arasında bocalamasının sebebi de işte budur. Demek ki Catherine Malabou, İsa’nın ölümü “aynı anda hem Tann-insanın ölümüdür, hem de henüz bir Benlik olarak koyutlanmamış ilahi varlığın ilk ve dolaysız soyutlamasının Ölümüdür”16 derken Hegel’in işaret ettiği gibi çarmıhta ölenin yalnızca Tann’nm dünyevi-sonlu temsilcisi değil, Tann’nın kendisi, ötenin o gayet aş­ kın Tannsı olduğunu kast ediyordu. Karşıtlıklann iki tarafı (Baba ve Oğul, Mutlak Kendinde-Şey olarak tözel Tann ve bizim için tecelli eden bizim-için-Tann) da ölür ve Kutsal Ruh’ta alıkonarak aşılır. 14 A.g.y.,s. 111. 15 A.g.y., s. 112. 16 A.g.y., s. 107. 143

ACI ÇEKEN TANRI

Bu alıkonarak aşılmanın genelgeçer okuması pek de doyurucu değildir: îsa, evrensel/zamandışı Ruh olarak yeniden doğabilmek için Tanrı’nın doğrudan temsilcisi olarak, sonlu bir insan kılığın­ daki Tann olarak “ölür” (alıkonarak aşılır). Bu okumanın gözden kaçırdığı mesele, ilahi tecessüdden çıkanlması gereken temel ders­ tir: Fani insanlann sonlu varoluşlan Ruhun tek mekânıdır, Ruhun gerçekliğini kazandığı mevkidir. Demek ki, Ruh tüm temel güçle­ rine rağmen, durumunun öznel bir varsayımın durumu olması ba­ kımından sanal bir varlıktır: Özneler o varmışçasına hareket ettiği sürece var olur. Onun statüsü Komünizm veya Ulus gibi ideolojik davalannkini andmr: Kendilerini O, kendini onun içinde olarak ka­ bul eden bireylerin tözüdür; onlann mevcudiyetlerinin zeminidir; onlann hayatlanna anlam katan referans noktasıdır; bu bireylerin canlannı vermeye hazır olduklan şeydir. Ne var ki gerçekte var olan şey bu bireyler ve onlann faaliyetleridir; bu açıdan bu töz, bireyler ona inandıklan ve ona göre hareket ettikleri sürece gerçektir. De­ mek ki kaçınılması gereken önemli bir hata, Hegelyen Ruh’u bir tür meta-Özne, bir Akıl olarak, kendinin faikında olan bireysel bir insan aklından daha büyük olan bir şey olarak okumaktır: Bunu yap­ tığımız anda Hegel tarihimizi kontrol eden bir tür mega-Ruh oldu­ ğunu iddia eden gülünç maneviyatçı bir obskürantist gibi görünmek zorunda kalır. Bu klişeye karşı Hegel‘in işlerin tamamen farkında olduğunu vurgulamalıyız: “Tin’in özünü bilme sürecinin gerçekleş­ tiği yer sonlu bilinçtir ve ilahi öz-bilinç böylece ortaya çıkar. Ruh sonluluğun köpüklü mayasından güzel kokular yükselir.”17Bilhassa Kutsal Ruh için geçerlidir bu: Farkmdalığımız, sonlu insanın (öz) bilincinin esasında onun tek mekânıdır. Diğer bir deyişle, Kutsal Ruh da “sonluluğun köpüklü mayasından” yükselir. Bu duruma uygun olarak alıkoyarak aşmanın nasıl doğrudan ötekiliğin alıkonarak aşılması olmadığını, onun aynılığa dönüşü ve Bir tarafından telafi edilmesi olmadığını görürüz (böylece sonlu/ fani bireyler Tann ile yeniden birleşir, onun kucağına geri döner­ ler). İsa’mn tecessüdü ile birlikte ilahiliğin dışsallaşması/kendine yabancılaşması, aşkın Tann’dan sonlu/fani bireylere geçişi bir fait 17 Hegel, Lectures on the Philosophy o f Religion, cilt III, s. 233. 144

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - ZIZEK

accompli’dir; yani olmuş bitmiştir, geri dönüş yoktur; artık “gerçek­ ten var olan” tek şey bireylerdir, varlıkları bir şekilde “daha gerçek” olan Platoncu İdeler veya Tözler yoktur. Nitekim Oğul‘dan Kutsal Ruh’a geçişte “alıkonarak aşılan” şey Tann’nm ta kendisidir: Tecessüd eden Tanrı çarmıhta öldükten sonra evrensel Tanrı müminler cemaatinin Ruh‘u olarak geri döner; başka bir deyişle, aşkın tözel Gerçeklik olmaktan eylemde bulunan bireylerin salt bir “varsayımı” olarak sanal/ideal bir varlık olmaya geçen O ’dur. Hegel’in gerçek­ ten var olan bireylerin yalnızca birtakım “yüksek” tözel Bütün‘ün “yüklemleri” olduğunu düşünen, onların esasında kontrolü elinde bulunduran bir mega-Özne olarak kavranılan Ruh‘un ikincil bir fe­ nomeni olduğunu söyleyen bir organikçi bütüncü (holist) olduğuna dair bilindik algı, asıl meseleyi bütünüyle gözden kaçırır. Hegel’e göre kenosis’in iki tarafının karşılıklı bağımlılıkları (Tann’nın kendine yabancılaşması ile, erişilmez aşkın bir Öte‘de ikâmet eden Tanrı tarafından terk edilen, tanrısız bir dünyada yal­ nızlık çeken insanın Tann’ya yabancılaşmasının) en gerilimli nok­ tasına Protestanlıkta ulaşır. Protestanlık ve Aydınlanma’nm dini hurafe eleştirisi aynı meselenin iki farklı veçhesidir. Protestanlık hareketlerinin tamamının başlangıç noktası, Thomas Aquinas gi­ bilerin Ortaçağ‘a özgü Katolik fikriyatıydı. Ona göre felsefe ima­ nın hizmetkârı olmalıydı: İman ve bilgi, teoloji ve felsefe, teoloji içerisinde (onun üstünlüğüyle) birbirini ahenkli, çelişmeyen fark­ lılıklar olarak tamamlamalıydılar. Tann’nm kendisi bizim kısıtlı bilişsel kapasitemiz için sırrına erilmez bir gizem olarak kalsa da akıl, yaratılmış gerçeklikte onun izlerini fark etmemizi sağlayarak ona giden yolda bize rehberlik edebilirdi. Aquinas’m belirlediği Tann’nm varlığının beş ispatınm öncüllerini de işte burada bulabi­ liriz (maddi gerçekliğin sebepler ve etkiler şebekesi olarak rasyo­ nel gözlemi, bizi herşeyin bir ilk Sebebi olduğu şeklindeki elzem kavrayışa götürür). Protestanlıkla beraber bu birlik kmlmıştır: Bir tarafta aklımıza uygun tek nesne olarak tanrısız evren vardır, öbür taraftaysa bir yarıkla ondan aynlan sımna vakıf olunmaz ilahi Öte vardır. Bu kınlmayla yüz yüze geldiğimizde iki şey yapabiliriz: Ya öteki dünyaya ait bir Öteye herhangi bir anlam vermeyi yadsır ve 145

ACI ÇEKEN TANRI

batıl bir aldatmaca olarak redderiz, ya da dindar olarak kalır ve saf iman (sahici içsel duygu, vs.) meselesi olarak kavrayarak inancı­ mızı aklın alanının dışında tutarız. Bu noktada Hegel, felsefe (ay­ dınlanmış rasyonel düşünce) ile din arasındaki bu gerilimin nasıl olup da ikisinin “müşterek itibarsızlaşması ve alçalması” (109) ile sonuçlandığına şaşırır. Akıl hücumda, din ise savunmaya çekilmiş, biçare bir şekilde kendine Aklın denetimindeki alanın dışında bir yer bulmaya çalışıyor gibi görünür: Din, Aydınlanma eleştirisinin ve bilimin gelişmesinin baskısı altında alçakgönüllükle sahici hisle­ rin iç mekânına çekilir. Gelgelelim nihai bedel .Aydınlanmış Aklın kendisi tarafından ödenir: Dini yenilgiye uğratması, kendi yenilgisi­ ne, kendi kısıtlanışına sebep olur. Böylece Aydınlanma hareketinin sonunda iman ile bilgi arasındaki boşluk yeniden belirir, fakat bu sefer bilgi (Akıl) alanının kendisine aktarılmıştır: Dinle mücadelesinden sonra aklın yapabileceği en iyi şey, kendini şöyle bir gözden geçirip kendine gelmekti. Bu yolla salt idrak hali­ ne gelen Akıl, kendi önemsizliğini kendinden daha iyi olanı kendi dışındaki ve üstündeki bir imana inanılacak bir Öte olarak yerleş­ tirerek kabul eder. Kant, Jacobi ve Fichte’nin felsefelerinde işte bu olmuştu. Felsefe kendini bir kez daha bir imanın hizmetkârı haline getirmiştir.18

Böylelikle iki kutup da itibarını kaybeder: Akıl, salt “idrak”, am­ pirik nesneleri işleten bir araç, insan hayvanın yalnızca pragmatik bir aleti haline gelir; din, dış gerçekliğe aktarılmak istendiği anda olumsal doğal nesneleri fetişleştiren Katolik putperestliğe gerileye­ ceğinden ötürü hiçbir zaman tamamen hayata geçirilemeyecek aciz bir içsel duygu haline gelir. Bu gelişmenin en iyi örneği Kant’ın felsefesidir: Kant, teolojiyi amansızca eleştirerek harika bir yıkıcı olarak işe koyuldu fakat kendini -kendi deyişiyle- imana yer aç­ mak için Akim kapsamım kısıtlarken buldu. Kant bir model olarak bize Aydınlanma’nın dış düşmanını (herhangi bir bilişsel özellik­ ten mahrum edilen imanı—din, bilişsel doğruluk değerine sahip ol­ 18 G. W. F. Hegel. Theologian o f the Spiril, haz. Peter C. Hodgson (Minneapolis: Fortress Press, 1997), s. 55-6. 146

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - ZIZEK

mayan bir histir) amansız aşağılamasının ve smırlandınşmın nasıl tersyüz olarak bizzat Aklın kendini aşağılamasına ve kendi sınır­ lanmasına dönüştüğünü gösterir (Akıl meşru olarak yalnızca fenomenal deneyimin nesnelerini irdeleyebilir, hakiki Gerçeklik onun için erişilmezdir). Protestanlığın tek başına iman üzerindeki, Tan­ rı için yapılacak gerçek tapmak ve sunakların nasıl yalnızca bire­ yin kalbinde inşa edilmesi gerektiği konusundaki ısrarı, din karşıtı Aydınlanmacı tavrın “kendi sorununu, mutlak yalnızlığın sımsıkı kavradığı öznellik sorununu”19 çözemeyeceğine delalettir. Nitekim Aydınlanma’nın nihai neticesi, bütün tözel içeriği elinden alınmış, kendine gönderme yapan negatifliğin boş bir noktasına indirgenmiş öznenin, kendi içeriği dahil tözel içeriğe tamamen yabancılaşmış bir öznenin tekilliğidir. Hegel’e göre İman ile Akıl arasındaki yeni­ lenmiş bir sentez veya uzlaşma çözüm getirmeyeceği için bu sıfırnoktasından geçiş elzemdir: Modemiteyle birlikte efsunla evrenin büyüsü sonsuza dek yok oldu, bundan böyle dünyaya kurşuni ger­ çeklik hüküm sürecek. Daha önce gördüğümüz gibi tek çözüm, ya­ bancılaşmanın ikiye katlanmasıdır, Mutlak'a yabancılaşmamın nasıl Mutlak1m kendine yabancılaşmasıyla çakıştığını kavramaktır: Ben tam da Tann’ya uzaklığımla ondadırım. Hiç kuşku yok ki bu ilahi paralaks gerilimi sonuna kadar zorla­ yan, bu gerilimi “etik olanın teleolojik olarak askıya almışı” kav­ ramıyla en iyi açıklayan Kierkegaard’dı. Kierkegaard, modem bir Antigone’un nasıl olabileceğine dair hayalini Either/Or (Ya/Ya Da)’un ilk cildindeki “Modem Olanda Yansıtılan Antik Trajik Mo­ tif’ adlı bölümde ortaya koyar.20 Çatışma artık bütünüyle içselleştirilmiştir: Artık Creon’a ihtiyaç yoktur. Antigone, Thebes’in halk kahramanı ve kurtarıcısı olan babası Ödip’i çok sevmesine rağmen hakkındaki gerçeği (babasmın işlediği cinayeti, ensest evliliğini) bilir. Antigone’un çıkmazı -tıpkı oğlunu kurban etmesini buyuran ilahi emri insanlara söyleyemeyen İbrahim gibi- bu uğursuz bilgiyi paylaşmaktan alıkonulmasında yatar: Şikayet edemez veya acısını, 19 Malabou, The Future o f Hegel, s. 114 20 Soren Kierkegaard, Either/Or, cilt I (New York: Anchor Books, 1959), s. 137162. 147

ACI ÇEKEN TANRI

kederini insanlarla paylaşamaz. Sofokles’in eylemde bulunabilen (kardeşini gömebilen ve böylece kaderim bilfiil üstlenebilen) Antigone’unun aksine bu Antigone eylemde bulunamaz, sonsuza dek hissiz çileye mahkûmdur. Sırrının, yıkıcı abidesinin bu dayanılmaz yükü, Antigone’u yalnızca acısını simgeleştirerek ve paylaşarak eri­ şebileceği huzura kavuştuğu ölüme sürükler. Kierkegaard, vaziye­ tin artık tam olarak trajik olmadığına işaret eder (benzer bir şekilde İbrahim de trajik bir kişi değildi). Buna ek olarak, Kierkegaard’ın Antigone’unun paradigmatik olarak modemist olduğu ölçüde bu zi­ hinsel deneyi ileri götürebilir ve postmodem bir Antigone tahayyül edebiliriz, tabii ki Stalinist bir yorumla: Modemist olanının aksine postmodem Antigone kendisini, Kierkegaard’ın deyişiyle, etik ola­ nın kendisinin şeytana uyma olduğu bir konumda bulabilir. Bunun bir örneği kuşkusuz Antigone’un herkesin önünde babasının (veya farklı bir versiyonda kardeş Polyneikes’in) korkunç günahlarını ona olan koşulsuz sevgisinden dolayı reddetmesi, kınaması ve suç­ laması olurdu. Bu noktadaki Kierkegaardcı hinlik, böyle kamusal bir eylemin Antigone’u daha da tek başına bırakarak mutlak surette yalnızlaştıracağıdır: Yaşasaydı Ödip’in kendisi istisna olmak üze­ re, hiç kimse ihanet ediminin aşkın yüce edimi olduğunu anlaya­ maz... Böylece Antigone yüce güzelliğinden yoksun hale gelmiş olur; babasına ihanet eden saf ve basit bir hain olmadığını, ona olan sevgisinden böyle hareket ettiğine delalet olan ne varsa ClaudePin Rehine’emdeki (The Hostage) Sygne de Coufontaine’in dudakların­ daki histerik seğirtme gibi birtakım zar zor fark edilebilir itici tikler haline gelecektir; artık surata ait olmayan bir tik, ısrarı yüzün bütün­ lüğünü bozan bir surat ekşitme haline gelir. Kierkegaard düşüncesinin paralaks doğasından dolayı onun Es­ tetik, Etik ve Dinsel “üçlüsü” söz konusu olduğunda seçimin, “ya­ ya da”nın her zaman ya ilk ikili (Estetik ya da Etik olan) ya da ikinci ikili (Etik ya da Dinsel olan) arasında olduğunu aklımızdan çıkar­ mamalıyız. Asıl sorun estetik olan ile etik olan arasındaki tercihte (zevke karşı görev) değil, etik olan ve onun dinsel olarak askıya alınışı arasındaki seçimde yatar: Kişinin arzusuna rağmen zevk veya bencil çıkarları için görevini yerine getirmesi kolaydır; etik öze rağ­ 148

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BÎR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - ZIZEK

men koşulsuz etik-dini çağrıya uymak çok daha zordur. (Modemitenin asıl dini olarak Hıristiyanlık da Sygne de Coufontaine gibi bu açmazla karşı karşıya gelir: Waugh’un Brideshead'e Son Gidiş adlı romanındaki Julia gibi koşulsuz bir şekilde Görev4e sadık kalmak için estetik bir gerileme veya oportünist ihanet gibi görünebilecek şeyle gönül eğlendirmelidir.) Kierkegaard Either/Or’da Etik olana açık bir öncelik vermez; tamamen paralaks bir tarzda Estetik olan ile Etik olan arasındaki tercihi birbiriyle kıyaslayarak, onları birbirin­ den ayıran “sıçrayışı” ve aralarındaki aracısızlığı vurgular. Dinsel olan hiçbir şekilde ikisinin bağdaştırıcı “sentezi” değil, tam aksi­ ne paralaks yarığın (ya da “paradoksun”, ortak ölçüt yokluğunun, Sonlu ile Sonsuz arasındaki üstesinden gelinmez uçurumun) radikal beyanıdır. Demek ki, kendi pozitif niteliklerinden ziyade bizatihi biçimsel doğaları Estetik veya Etik olanı sorunlu kılar: İki vakada da özne, kalıcı tarzda varolarak yaşamak ister ve nitekim insanlık duru­ munun radikal antagonizmalannı yadsır. Brideshead'e Son Gidiş ’in sonlarına doğru Julia ilk bakışta Etik olana (evlilik) karşı Estetik olanı (gelip geçici ilişkiler) tercih ediyor gibi görünse de tercihinin tamamen dinsel olmasının sebebi budur: İnsan varoluşunun para­ doksuyla yüz yüze gelmiş ve onu tamamen kabul etmiştir, aslolan budur. Demek ki Julia’mn edimi bir “iman sıçrayışı” içerir: Gelip geçici ilişkilere çekilmesinin sadece Etik olandan Estetik olana bir çekilme olduğuna dair bir güvence yoktur (tıpkı İbrahim’in İshak’ı öldürme kararının onun kendi deliliğinden kaynaklanmadığının ga­ rantisi olmadığı gibi). Asla güvenli bir şekilde Dinsel olanın için­ de değilizdir, şüphe sonsuza dek kalır; tek bir edim hiçbir şekilde lağvedilemeyecek paralaks bir yarıkta hem dinsel hem de estetik olarak görünebilir, zira estetik bir edimi dinsel olanına dönüştürecek “minimal farklılık” hiçbir suretle tam olarak belirlenemez, konumlandınlamaz. Ne var ki tam da bu paralaks yarığın kendisi bir paralaksa yakala­ nır: Bizi kalıcı endişeye mahkûm eder ama aynı zamanda bünyesi ge­ reği komik olan bir şey olarak görülebilir. Kierkegaard, Hıristiyanlı­ ğın komik tabiatı üzerinde ısrar etmişti: Tecessüd’den, en Yüksek ve en Düşük‘ün bu gülünç üst üste binişinden, zavallı insanla Evrenin 149

ACI ÇEKEN TANRI

yaratıcısı Tann’nm örtüşmesinden daha komik bir şey var mıdır?21 Bir filmdeki beylik bir komik sahneyi hatırlayalım: Davullar Kral‘ın büyük salona girişini duyurur, kapıdan içeriye sakat ve zavallı bir palyaço girer ve kalabalığı şaşkınlığa düşürür... Tecessüd’ün mantı­ ğı işte budur. Nitekim İsa’nın ölümü üzerine yapılabilecek tek doğru dürüst Hıristiyan yorum da şudur: La commedia e firıita...* Tekrar­ lamak gerekirse, İsa’daki Tann’yı insandan ayıran boşluk tamamen bir paralaksın boşluğuydu: İsa hem fani hem de ölümsüz, iki töze sahip bir kişi değildir. Belki de pagan Gnostisizmiyle Hıristiyanlığı birbirinden ayırmanın bir yolu budur: Gnostisizmin sorunu, Bilgeli­ ğe yükseliş anlatısını geliştirirken haddinden fazla ciddi davranarak dini deneyimin mizahi tarafını kaçınyor olmasında yatar. Gnostikler, Hıristiyanlığın esprisini kaçıran Hıristiyanlardır... (Tesadüfen bakın ki Mel Gibson’m yönettiği Tutku işte bu yüzden son tahlilde Hıristi­ yanlık karşıtı bir filmdir: Hiristiyanlığın bu komik yönünü tamamen ıskalar.) Çoğu zaman olduğu gibi Kierkegaard da trajediden komediye geçmenin temsilin sınırlarım aşmakla ilgili olduğunu düşünen büyük rakibi Hegel’e bu meselede beklenmedik şekilde yakın durur: Traje­ dide tek bir karakter, oynadığı evrensel karakteri temsil eder; kome­ dide ise doğrudan doğruya bizzat o karakterdir. Böylelikle kendin­ den önceki (Hinduizmde Krişna, Vişnu, Şiva, vd. (Aşk, nefret, akıl gibi) belli manevi ilkeleri ve güçleri “simgelediği”:) pagan ilahları­ nın tersine, hiçbir evrensel güç ve ilkeyi “temsil etmeyen” İsa’nın durumunda Temsildeki boşluk kapanır: Bu zavallı insan olarak İsa doğrudan Tanrı ’dır. İsa, bir tann olmasına ek olarak insan değil­ dir; Tann olduğu kadar insandır; diğer bir deyişle, ecce homo onun ilahiliğinin en yüksek belirtisidir. Nitekim Pontius Pilatus’un Ecco homo!'sunda İsa’yı öfkeli kalabalığa takdim ederken nesnel bir ironi vardır: Bu ironinin anlamı “Şu eziyet çekmiş zavallı mahlûka bakın? Ondaki basit, incinebilir insanı görmüyor musunuz? Ona hiç mi şef­ kat beslemiyorsunuz?” değildir, “İşte Tann’nın ta kendisi!”dir. 21 Bkz. Thomas C. Oden (haz.), The Humor o f Kierkegaard. An Anthology (Princeton: Princeton University Press, 2004). * İtalyanca. “Komedi sona erdi.” -ç.n. 150

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - ZIZEK

Gelgelelim komedide aktör, oynadığı kişiyle sahnede kendini oynaması bakımından örtüşmez zira aktör sahnede ne ise gerçekte de öyledir. Trajedide Hegelci usûle uygun olarak aktörü sahne personasından ayıran fark, sahne personasmın kendisine aktarılmıştır: Komik bir karakter hiçbir zaman tam olarak rolüyle özdeşleşmez, daima kendini dışarıdan gözlemleyebilir, “kendisini alaya alabi­ lir.”* (Lucy’i Seviyorum1daki ölümsüz Lucy’i ve onun alamet-i fa­ rikası olan hareketi hatırlayalım: Şaşırdığında hafifçe boynunu eğip doğrudan kameraya şaşkın ve donuk bir bakış atmak; Karşımızda­ ki, bu bakışı atan, alaycı bir şekilde kalabalığa bakan aktris Lucille Ball değildir; bir sahne personası olarak kendinin, “Lucy”nin bir parçası olan kendinden uzaklaşma tutumudur.) Hegelci “uzlaşma” karşıtların dolaysız sentezi veya uzlaşması olarak değil, boşluğun veya antagonizmanın ikiye katlanması olarak işte böyle işler; karşıt iki uğrak, onları ayıran boşluk herhangi bir tanesine bünyevi ola­ rak koyutlanmasıyla “uzlaştırılır”. Hıristiyanlıkta Tann’yı insandan ayıran boşluk, tam olarak tann-insan olarak İsa ile değil, çarmıha gerilmenin en gergin anmda İsa’nın umudunu kesmesiyle (“Baba, neden beni terk ettin?”) “alıkonarak aşılır”: Tam bu anda boşluk, İsa’yı Baba Tanrı’dan ayıran boşluk olarak Tann’nın kendisine ak­ tarılır; buradaki tam anlamıyla diyalektik olan düğüm noktası, beni Tann’dan ayıran özelliğin tam da beni Tann’yla birleştirdiğinin or­ taya çıkmasıdır. Hegel’e göre komedide Evrensel, tikel uğraklar arasındaki pasif bağlantının (ortak özelliğin) “sağır” evrenselliği olan salt “soyut” evrenselin aksine “kendi gibi” görünür. Başka bir deyişle, komedide evrensellik oynar, ama nasıl? Komedi, dünyevi varoluşumuzun gü­ lünç olumsallıklarından yadigâr hatıralarla itibarımızı zedelemeye itimat etmez; o, bilakis erenselliğin bütünüyle doğrulanmasıdır, ka­ rakterin veya aktörün tekilliğiyle evrenselliğin dolaysızca örtüşmesidir. Yani komedide itibarın bütün evrensel özellikleri alaya alın­ dığında ve yıkıldığında esasında ne olur? Bu özelliklere zarar veren * Zizek’in bu ifadeyi tırnak içine alarak komedi aktörüne gönderme yaptığını belirt­ mekte fayda var: İngilizcede “kendiyle alay etmek” anlamına gelen “makingfun o f himself’ düz anlamıyla “kendinden eğlence çıkarmak” demektir, -ç.n. 151

ACI ÇEKEN TANRI

negatif kuvvet, bireyin, tüm yüksek evrensel değerlere saygısız ta­ vırlı kahramanın negatif kuvvetidir ve bu negatifliğin kendisi, arta­ kalan tek gerçek evrensel kuvvet haline gelir. Peki aynısı îsa için de geçerli değil midir? Tüm sabit-tözel evrensel özellikler onun rezalet edimleri yüzünden zarar görmüştür, göreceleştirilmiştir ki artakalan tek evrensellik onda, onun tekilliğinde cisimleşmiştir. İsa’nın za­ rar verdiği evrenseller, -Yahudi Yasası kılığında sunulan- “soyut” tözel evrensellerdir; “somut” evrensellik ise tam da zarar görmüş soyut evrensellerin negatifliğidir. 1968 Mayıs’mdan bir anektoda göre Paris’te şöyle bir duvar ya­ zısı vardı: “Tann Öldü—Nietzsche.” Ertesi gün, tam altına başka bir duvar yazısı eklenir: “Nietzsche Öldü—Tann.” Bu esprinin ne sorunu var? Neden bariz bir şekilde gerici bu espri? Tersine çevril­ miş söz yalnızca bünyevi doğruluktan yoksun ahlakçı bir yavanlığa dayanmakla kalmaz, kusuru çok daha derindir ve tam da ters çe­ virmenin biçimiyle ilgilidir. Espriyi kötü bir espri yapan şey, ters çevirmenin saf simetrisidir. İlk duvar yazısmında altındaki “Tann öldü. İmza (belli ki hâlâ yaşayan) Nietzsche” sözü şunu ima eden bir beyana dönüştürülür: “Nietzsche öldü, ben hâlâ sağım. İmza Tann.” Gerçek bir komik etki için aynılık bekleyeceğimiz yerde gelen farklılık değil, farklılık beklerken çıkagelen aynılık hayati­ dir. Nitekim Alenka Zupancic22 esprinin gerçekten komik bir örne­ ğinin şöyle bir şey olacağına işaret eder: “Tann öldü. Ve doğruyu söylemek gerekirse ben de kendimi pek iyi hissetmiyorum...” Bu tam da çarmıhtaki İsa’nın şikayetinin komik bir hali değil midir? İsa çarmıhta fanilikten kurtulmak ve ilahi olana tekrar kavuşmak için ölmez; Tann olduğu için ölür. Öyleyse Nietzsche’nin düşünsel faaliyetinin son yıllannda metinlerini ve mektuplannı “İsa” imza­ sıyla kaleme alması tesadüfi değildir: Onun “Tann öldü” beyanını tamamlayacak gerçek komik ilave, Nietzsche’nin kendisine şöyle dedirtmektir: “Ve ben de pek iyi hissetmiyorum..

22 Bunları onun şu yazısına dayanarak söylüyorum: “The ‘Concrete Universal,’ and What Comedy Can Teli Us About It” (Slavoj Zizek, haz., Lacan: The Silent Partners içinde [Londra: Verso Books, 2006]) 152

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - llİEK

Buradan itibaren günümüzde oldukça baskın olan sonluluk fel­ sefenin bir eleştirisine de girişebiliriz. Bu fikriyat büyük metafizik inşalar karşısında nihai ufkumuz olarak sonluluğu alçakgönüllükle kabul etmemiz gerektiğini belirtir: Mutlak Hakikat yoktur; yapabi­ leceğimiz tek şey varoluşumuzun olumsallığını, bir duruma atılmışlığımızı üstesinden gelinmez mahiyetini, herhangi bir mutlak refe­ rans noktasının düpedüz olmayışını, çıkmazımızın oyunbazlığım kabul etmektir. Ne var ki ilk olarak dikkatimizi sonluluk felsefesinin olanca ciddiyeti, umulan oyunbazlığına çarpan her şeye nüfuz eden pathos’u çeker: Bu sonluluk felsefesinin esas tınısı kişinin alın ya­ zısıyla cesur ve son derece ciddi karşılaşmasmmkini andırır. En iyi sonluluk filozofu olan Heidegger’in aynı zamanda mizah duygusun­ dan tamamen yoksun bir filozof olduğuna şaşmamalı. Manidar şe­ kilde Heidegger’in yaptığı tek espri, (Medard Boss’a gönderdiği bir mektupta) Lacan’ı “bizzat kendisinin bir psikyatriste olan şu psikyatrist” olarak nitelediği zevksiz nüktesidir. (Ne yazık ki sonluluk felsefesinin Lacancı bir halini, tastamamjouissance'1a dair imkânsız çabamızdan vazgeçmemiz ve “simgesel hadım”ı varoluşumuzun temel kısıtlaması olarak kabul etmemiz gerektiğinden trajik bir ton­ la haberdar edildiğimizde öğreniriz: Simgesel düzene girer girmez jouissance simgesel ortamın aşağılamasından geçmek zorundadır, elde edilebilir her nesne halihazırda arzunun kaybedilmiş imkânsızgerçek nesnesinin yer değiştirmesidir...) Kierkegaard muhtemelen Mutlak4la ilişkisinde ısrarından ve sonluluğun sınırlamasını reddet­ tiğinden ötürü mizaha böylesine itibar etmişti. Öyleyse sonluluğa verilen bu önem neyi gözden kaçırır? Ruhani aşkmlığa başvurmaksızın ölümsüzlüğü materyalist bir tarzda nasıl ortaya koyabiliriz? Bu sorunun yanıtı müstehcen ölümsüzlüğünde ısrar eden “hortlak” (“hadım edilmemiş”) bir artakalan olan objet petit a ’da saklıdır. Wagnerci kahramanların umutsuzca ölmek is­ temeleri hiç de garip değildir: Bir organ olarak libidoyu, en radi­ kal dürtü olan ölüm dürtüsünü temsil eden bu müstehcen ölümsüz ilaveden kurtulmak istiyorlardır. Diğer bir deyişle, tam anlamıyla Freudyen paradoks, sonluluğumuzun kısıtlamalarını infilak ettirenin bizatihi ölüm dürtüsü olduğudur. Bu yüzden Badiou sonluluk felse­ 153

ACI ÇEKEN TANRI

fesini hor görerek ciddiye almayı reddederek “pozitif sonsuzluk”tan bahsettiğinde ve Platoncu bir tarzda bir 01ay‘a sadakatin ortaya çı­ kardığı sonsuz türeyimsel üretkenliği övdüğünde Freudyen bir ba­ kış açısından hesaba katmadığı şey, “pozitif sonsuzluk”un gerçek materyal(ist) desteği olan ölüm dürtüsünün müstehcen ısrarıdır. Sonluluk felsefesinin genelgeçer bakışma göre Yunan trajedi­ si muhakkak boşluğu, başarısızlığı, yenilgiyi, kapanım-olmayanı (non-closure) insan varoluşunun nihai ufku olarak kabullenme belirtisi gösterirken Hıristiyan komedisi aşkın bir Tanımın mutlu bir sonu, boşluğun “alıkonarak aşılmasını”, başarısızlığın tersine çevrilerek son zafer haline gelişini güvence altına aldığı kesinliğine bel bağlar. Hıristiyan aşkmlığın öbür yüzü olarak ilahi öfkenin aşı­ rılığı, genelgeçer görüşün gözden kaçırdığını fark etmemizi sağlar: Hıristiyan aşkının komedisi sadece insani onurun radikal bir kaybı karşısında, trajik deneyime zarar veren bir alçalmaya karşı gerçek­ leşebilir: Bir durumu “trajik” olarak tecrübe etmek ancak kurban, onurunu asgari bir düzeyde elinde tutarken mümkündür. Toplama kampındaki bir Müselman’a veya göstermelik bir Stalinist duruş­ madaki bir kurbana trajik demek sadece yanlış değil, aynı zamanda etik olarak müstehcendir de; onların açmazı bu adlandırmanın yet­ meyeceği kadar korkunçtur. “Komik olan” bir durumun dehşeti trajik olanın hudutlarını aştı­ ğı zaman zuhur eden bir alanı da temsil eder. Gerçek Hıristiyan aşkı da tam bu noktada devreye girer: İnsana trajik bir kahraman olarak duyulan aşk değil de bir erkek veya kadının ilahi öfkenin keyfi feve­ ranına maruz kalmasından sonra indirgendiği zavallı alçağa duyulan bir aşk. Doğu maneviyatçılığmda işte bu nüktedan boyut eksiktir; mev­ cut açmazımız en iyi ifadesini Alexander Oey’in iktisatçı Amoud Boot, sosyolog Saskia Sassen ve Tibetli Budist öğretmen Dzongzar Khyentse Rinpoche’nin açıklamalarını harmanladığı muazzam de­ recede muğlak belgeseli Sandcastles: Buddhism and Global Finance (Kumdan Kaleler: Budizm ve Küresel Finans)’te bulur. Sassen ve Boot küresel finansm devasa etki alanını, gücünü ve sosyo-ekonomik etkilerini ele alır: Bugünlerde tahmini olarak 83 trilyon dolar 154

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - Z IİE K

değerindeki sermaye piyasaları, tamamıyla bireysel çıkara dayalı bir sistem içinde var olur ve çoğu zaman dedikoduya dayanan sürü psi­ kolojisi çok kısa bir sürede şirketlerin (veya ekonomilerin) değerini düşürebilir veya tamamen ortadan kaldırabilir. Khyentse Rinpoche ise onlara insan algısının doğası, aldatmaca ve aydınlanma üzeri­ ne düşünsel gevişleriyle karşı çıkar; kendisinin felsefik-etik beyanı olan “Gerçeklikte var olmayan, bir algılamadan ibaret olan şeyle bağını kopar”, milyon dolarlık spekülasyonların kudurmuş raksına sözümona ışık tutar. Sassen, bir Benlik1in olmadığını, yalnızca ke­ sintisiz algı akışlarının olduğunu savunan Budist düşüncesini tek­ rarlayarak küresel kapital hakkında şunu söyler: “Ortada 83 trilyon dolar filan yok. Gerçekte kesintisiz devinim dizileri var. Kaybolan ve yeniden ortaya çıkan...” Kuşkusuz, buradaki sorun Budist ontoloji ile sanal kapitalizmin evreninin yapısı arasındaki bu benzerliği nasıl okuyacağımızdır. Belgeselde hümanist bir okuma ağır basar: Budist bakış açısıyla bakıldığında küresel finans zenginliğinin coşkunluğu aldatıcıdır, nesnel gerçeklikten koparılmıştır; insanın ticaret odalarında ve yö­ netim kurulu toplantılarında yapılan anlaşmalardan doğan çilesi ço­ ğumuza görünmez. Gelgelelim, şayet maddi zenginliğin değerinin ve gerçekliği deneyimlemenin kişiye göre değiştiği öncülü ve arzu­ nun hem günlük hayatta hem de neoliberal iktisatta önemli bir rol oynadığı kabul edilirse, Budist bakış açısının ulaştığının tam tersi bir sonuca varmak olanaklı değil midir? “Sanal kapitalizm” duyul­ mamış dinamikleri bizi gerçekliğin aldatıcı doğasıyla karşı karşıya getirdiği halde geleneksel yaşam dünyamız sabit nesnelerden oluşan bir dış gerçekliğin naif-gerçekçi tözelci tasarımına dayanmaz mı? Gerçekliğin tözel-olmayan niteliğine yanlış bir dedikodudan ötürü birkaç saat zarfında eriyip giden devasa bir servetten daha iyi bir örnek var mıdır? Dolayısıyla Budist ontolojinin temel öncülü “nes­ nel gerçekliğin” var olmadığıyken, geleceğe dönük finansal spekü­ lasyonların “nesnel gerçeklikten kopuk olduklarından şikayet et­ mek niye? Nitekim Budizmin günümüz sanal kapitalizmine bakış açısından çıkarılabilecek tek “eleştirel” ders, gölge oyunlarıyla, tözel-olmayan sanal varlıklarla uğraştığımızdır; bu nedenle kendimi­ 155

ACI ÇEKEN TANRI

zi kapitalist oyuna tamamen bırakmamız, içsel bir uzaklık koyarak oynamamız gerekiyordur. Böylece sanal kapitalizm özgürleşmeye atılan bir adım gibi olur: Cefamızın ve esaretimizin sebebi, nesnel gerçekliğin kendisi filan değil (öyle bir şey yoktur), Arzu‘muzdur, maddi şeyler için doymak bilmez iştahımızdır, onlarla kurduğumuz aşın bağlılıktır; nitekim yanlış bir tözel gerçekliği bir kenara attıktan sonra yapılabilecek tek şey, insanın arzusundan feragat etmesi, içsel huzur ve uzaklık tutumu benimsemesidir... Budizmin günümüz sa­ nal kapitalizmine harika bir ideolojik ilave olarak işlev görmesi pek de şaşırtıcı değil: İçsel bir uzaklıkla, adeta işleri şansa bırakarak ona iştirak etmemizi sağlar. Lacancılar arasında yıllardır Öteki’nin bilgisinin önemini ör­ nekleyen bilindik bir şaka yapılır: Kendisini tahıl tohumu sanan bir adam akıl hastanesine götürülür ve doktorlar adamı bir tohum değil de bir insan olduğuna ikna etmek için ellerinden geleni yaparlar. Ne var ki, tamamen iyileşip hastaneden çıkmasına izin verildikten hemen sonra korkudan titreyerek geri gelir: Evinin önünde bir tavuk vardır ve tavuğun kendisini yemesinden korkuyordur. “Sevgili dos­ tum,” der doktor, “çok iyi biliyorsun ki sen bir tahıl tohumu değil­ sin, bir insansın.” “Tabii ki biliyorum,” diye cevap verir hasta, “ama bunu tavuk biliyor mu?” İşte psikanalitik tedavinin vermesi gereken gerçek sınav tam burada yatar: Hastayı semptomlannın bilinçdışı doğruluğuna dair ikna etmek yetmez, Bilinçdışmın kendisine de bu doğruluk kabul ettirilmelidir. Şu proto-Lacancı Hannibal Lecter işte bu noktada yanılır: Öznenin travmatik merkezi, kuzulann sessizliği değil, tavuklann bilmezliğidir... Aynısı Marksist meta fetişi kavra­ mı için de geçerli değil midir? Kapital' in birinci kısmının “Metanın Fetiş Karakteri ve Bunun Sim” adlı dördüncü bölümünün başlangı­ cı şöyledir: “Bir meta, ilk bakışta, kolayca anlaşılan sıradan bir şey gibi görünür. Metanın analizi, onun metafizik safsatalarla ve teolo­ jik süslerle dolu çok karmaşık bir şey olduğunu gösterir.”23

23 Kari Marx, Capital, cilt I (Harmondsvvorth: Penguin Books, 1990), s. 163. [Türkçesi: Kapital, çev. Mehmet Selik ve Nail Satlıgan, İstanbul: Yordam, 2011, s. 81.] 156

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - ZİZEK

Bu satırlar bizi şaşırtmalıdır, zira genelgeçer teolojik bir mitin gizemini, dünyevi temeline indirgeyerek, ortadan kaldırma prosedü­ rü tersine döndürülmüştür: Marx, Aydınlanmacı eleştirinin alışıldık usülüyle eleştirel analizin gizemli bir teolojik varlık gibi görünen şeyin aslında “sıradan” gerçek hayata ait süreçlerden doğduğunu göstermesi gerektiğini iddia etmez; bilakis, eleştirel analizin görevi­ nin ilk bakışta sadece sıradan bir nesne olarak görünendeki “meta­ fizik anlaşılmazlıkları ve teolojik incelikleri” gün ışığına çıkarmak olduğunu savunur. Başka bir deyişle, eleştirel bir Marksist, meta fetişine batmış burjuva bir özneyle karşılaştığında ona “Meta sana özel güçler bahşedilmiş sihirli bir nesne gibi görünebilir ama o sa­ dece insanlar arasındaki ilişkilerin şeyleşmiş bir ifadesidir,” diyerek yaklaşmaz. Daha ziyade şöyle der: “Metanın sana toplumsal ilişki­ lerin basit bir cisimleşmesi olarak göründüğünü düşünebilirsin ama şeyler sana gerçekten böyle görünmez. Senin toplumsal gerçekli­ ğinde, toplumsal mübadeleye katılımın sayesinde, bir metanın sana hakikaten de özel güçler bahşedilmiş sihirli bir nesne olarak görün­ düğü şeklindeki esrarengiz olguya tanıklık edersin.” Diğer bir de­ yişle, Marksizm hakkında meta fetişizminin de öğretildiği bir kursa giden buıjuva bir özne tahayyül edebiliriz; ne var ki, bu özne kurs biter bitmez öğretmenine geri dönüp hâlâ meta fetişizminin kurbanı olduğundan şikayet eder. Öğretmeni ona “Ama şimdi işlerin nasıl yürüdüğünü, metalann yalnızca toplumsal ilişkilerin bir ifadesi ol­ duğunu, sihirli filan olmadıklarını biliyorsun!” der ve o da cevap verir: “Tabii ki tüm bunları biliyorum ben, ama üstesinden gelmeye çalıştığım metalar bunu bilmiyorlar anlaşılan!” Marx’m ünlü birbirleriyle konuşmaya başlayan metalar anlatısında ortaya koyduğu durum tam olarak budur: Metalar konuşabilselerdi, derlerdi ki, insanları bizim kullanım de­ ğerimiz ilgilendiriyor olabilir. Şeyler olarak biz bunu içermeyiz. Ama şeyler olarak bizim içerdiğimiz, değerimizdir. Meta cisim­ leri olarak kendi ilişkilerimiz bunu kanıtlar. Birbirimizle yalnızca mübadele değerleri olarak ilişki kurarız.24 24 A.g.y., s. 176-7.

ACI ÇEKEN TANRI

Dolayısıyla tekrarlamak gerekirse, asıl mesele özneyi değil, tavukmetalan ikna etmektir: Metalar hakkında konuşma tarzımızı değil, metalann kendi içlerinde konuştuğu tarzı değiştirmektir... Alenka Zupancic bu işi sonuna kadar götürerek Tann’mn kendisine dair mükemmel bir örnek hayal eder: Diyelim ki devrimci terörün aydınlanmacı toplumunda bir adam Tann’ya inandığından ötürü hapse atılır. Çeşitli yollardan, ama her şeyden öte aydınlanmış izah sayesinde ona Tann’nın gerçek­ ten var olmadığı bilgisi kazandırılır. Adam serbest bırakıldıktan sonra koşarak geri döner ve Tanrı’nın onu cezalandıracağından nasıl korktuğunu anlatır. Tabii ki Tann’nm var olmadığmı biliyor­ dur, fakat bunu Tann da biliyor mudur acaba?25

Şüphesiz ki îsa çarmıhta ölürken “Baba, baba, neden beni terk ettin?” dediğinde (sadece) Hıristiyanlıkta olan şey de tam olarak buyur: Tam o anda Tann’nın kendisi kısa bir süreliğine kendisine inanmayı bıra­ kır. Ya da G. K. Chesterton’m açıkça ortaya koyduğu gibi: Dünyanın çalkalanıp güneşin göklerden silinip gitmesi çarmı­ ha gerilmeyle değil, çarmıhtan duyulan figânla vuku bulmuştur: Tanrı’mn bizatihi kendisini terk ettiğini itiraf eden figân. Ve şimdi bırakalım devrimciler amentülerden amentü, dikkatlice tarttıkları kaçınılmaz dönüş ve değiştirilmez gücün tannlanndan tann be­ ğensinler. Bizzat kendisi başkaldıran başka bir tann daha bulama­ yacaklar. Hayır, mesele insan konuşmasını aşacak kadar zor hale geliyor; bırakalım ateistler kendilerine bir tann seçsinler. Onların yapayalnızlıklannı dillendiren tek bir ilah, Tann’nm bir anlığına ateist olduğu tek bir din bulacaklar.26

Devrimiz tam da bu anlamıyla muhtemelen önceki bütün devirler­ den çok daha az ateisttir: Hepimiz su katılmadık kuşkuculuk ve sinik uzaklığın, “herhangi bir aldatmaca olmadan” diğerlerinden yararlan­ manın, bütün etik kısıtlamalann ihlâlinin, marjinal cinsel pratikle­ rin, vs. keyfini çıkarmaya oldukça hazınzdır. Tabii bu keyif, büyük 25 Zupancic, ‘T he ‘Concrete Universal’”, s. 173. 26 G. K. Chesterton, Orthodoxy (San Francisco: Ignatius Press, 1995), s. 145. 158

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - ZIZEK

Öteki’nin tüm bunlardan haberdar olmadığının sessiz farkındalığıyla korunur: Özne, Öteki’nin nazarında (Hegel’in deyişiyle söylersek, öznenin benlik bilincinin vücut bulduğu, kendisinin bilinç olduğunu bilme­ yen bir şey olarak hayata geçirildiği dış dünya olarak Simgesel’de) aynı kalacağını bilse pek çok şeyi yapmaya ve radikal biçimde de­ ğişmeye hazırdır. Bu durumda tüm öznel dönüşüm ve değişmeler dikkate alınmaksızın şeylerin her zamanki hallerini tesis eden şey, Öteki’ne (Öteki’nin bilmediğine inanmanın modem biçimine) olan inançtır. Öznenin evreni yalnızca Öteki’nin bildiğini (onun var ol­ madığını) öğrendiği anda gerçekten değişecektir.27

Einstein’ın “Tann zar atmaz”ına doğru cevabı (“Tann’ya akıl öğ­ retme!”) veren Niels Bohr, inancın fetişist bir inkânmn ideolojide nasıl işlediğine ilişkin de mükemmel bir örnek vermiştir: Kapısının üstünde bir at nalı görerek şaşıran misafiri, onun iyi şans getiren ba­ tıl inançlara inanmadığını söyleyince Bohr cevabı yapıştınr: “Tabii ki inanmıyorum, ama inanmasan bile işe yaradığını söylediler!” Bu paradoks, bir inancın nasıl da düşünümsel bir tutum olduğunu ber­ raklaştım: Mesele hiçbir zaman inanmaktan ibaret değildir; inancın kendisine de inanılmalıdır. Kierkegaard’m gerçekten (İsa’ya) inan­ madığımızı, inanmaya inandığımızı iddia ettiğinde haklı olmasının sebebi budur. Bohr bizi sadece bu düşünümselliğin mantıksal nega­ tifiyle yüz yüze getirir (aynca kişi kendi inançlanna da inanamaz...). Anonim Alkolikler tam bu noktada Pascal’la buluşmuş olur: “Yapana kadar yapıyormuş gibi görün.” Ne var ki, alışkanlıktan doğan bu nedensellik göründüğünden daha karmaşıktır: İnançlann nasıl zuhur ettiğini aydınlatmaz, bizzat kendisi bir açıklama gerek­ tirir. İlk olarak Pascal’m “Diz çök, inanmaya başlarsın” sözünün bir tür kendine gönderme yapan nedensellik içermek zorunda ol­ duğu netleştirilmelidir: “Diz çök ve inandığından ötürü diz çöktü­ ğüne inanacaksın!” İkinci olarak, inanç, ideolojinin “normal” sinik işlevinde yerinden sökülerek başkasına, “inandığı farzedilen bir özne”ye aktanlır ki doğru mantık şu hale gelir: “Diz çök ve böylece 27 Zupancic, “The ‘Concrete Universal’”, s. 174. 159

ACI ÇEKEN TANRI

başka birini inandıracaksın!” Bu mantık olduğu gibi ele alınmalıdır ve hatta Pascal’ın sözünü tersyüz etme tehlikesi göz önünde bulun­ durulmalıdır: “Çok fazla ya da doğrudan mı inanıyorsun? İnancını ham dolaysızlığında çok baskıcı mı buluyorsun? Öyleyse diz çök, inanıyormuş gibi yap, inancından kurtulursun', artık kendine inan­ mak zorunda kalmazsın, inancın dua etme ediminde nesneleşmiş olarak zaten var olacak.” Diğer bir deyişle, ya inancı yeniden elde etmek için değil de tam aksine ondan kurtulmak için, onun fazlayakınlığına asgari bir uzaklık, nefes alacak bir alan kazanmak için diz çökülür ve dua edilirse? -Bir ritüelin dışsallaştırıcı aracılığı ol­ maksızın- “dolaysızca” inanmak, bir Öteki’ne aktarabilme şansını ritüel sayesinde elde ettiği ağır, ezici, travmatik bir yüktür. Şayet Freudcu bir etik emir varsa o da kendi fikirlerine ilişkin cesarete sahip olunması gerektiğini, kendi özdeşleşmelerimizi tamamen üst­ lenmeye cesaret etmek zorunda olduğumuzu söyler. Aynısı evlilik için de geçerlidir: Genelgeçer evlilik ideolojisinin örtük varsayımı (ya da daha doğrusu emri) evliliğin içinde hiç aşk olmamak zorun­ da olmasıdır. Bu yüzden evliliğin Pascalcı formülü “Eşini sevmiyor musun? Öyleyse onunla evlen, ortak hayat ritüelini atlat ve aşk ken­ diliğinden doğacaktır!” değil, tam aksine şudur: “Birine haddinden fazla mı aşıksın? Öyleyse evlen, aşın tutkulu bağdan sağalmak için sıkıcı günlük alışkanlıklan bu bağın yerine koyarak ilişkini ritüel haline getir (tutkunun ayartmasına karşı koyamaz hale gelirsen, her zaman için evlilik dışı ilişkiler imdadına yetişecektir...)” Böylece “fundamentalizm” denen, yerinden sökülen inancın “hoşgörülü” tutumu tam tersine çevirmiş oluruz: Burada ideolojik inancının Öteki’ye aktanldığı ideolojinin “normal” işleyişi doğru­ dan inancın şiddet dolu dönüşüyle sekteye uğrar: Fundamentalist, “hakikaten ona inanır.” Ya da sahiden inanırlar mı? Ya komplo te­ orilerinden akıldışı gizemciliklere tüm biçimleriyle yeni-obskürantist, inancın kendisi, büyük Öteki’ye olan temel güven, simgesel dü­ zen başansızlığa uğradığında zuhur ederse? Bugün olan da bu değil midir? Böylelikle fundamentalizmin formülüne geliriz: Simgeselden (inanç) menedilmiş olan, gerçekte (dolaysız bir bilginin gerçeğinde) 160

SADECE IZDIRAP ÇEKEN BİR TANRI BİZİ KURTARABİLİR - İİİ.EK

geri döner. Bir fimdamentalist inanmaz, dosdoğrudan bilir. Başka bir şekilde söylersek: Hem liberal-kuşkucu sinizm hem de fundamentalizm aynı temel özelliği paylaşırlar. Kelimenin gerçek anla­ mıyla inanma becerisinin kaybı. İkisi için de dini ifadeler dolaysız bilginin sözde-ampirik ifadeleridir: Fundamentalistler bu ifadeleri oldukları gibi kabul eder, kuşkucu siniklerse alaya alırlar. Her sahici inancı hazırlayan, absürd karar edimi pozitif bilgi­ nin “nedenler” zinciriyle anlaşılamayacak bir karar, onlar için dü­ şünülemezdir: Nazilerin korkunç ahlaksızlığı karşısmda credo quia absürdüm’’a* gerçekten uyarak tüm insanların içindeki temel iyiliğe inancını ortaya koyan Anne Frank’in “samimi ikiyüzlülüğü”. Din­ sel fundamentalistlerin en tutkulu dijital hackerlar arasında olmaları ve dinlerini en güncel bilimsel ilerlemelerle harmanlamaya oldukça yatkın olmaları hiç de garip değildir: Onlar için dini ifadeler ve bi­ limsel ifadeler pozitif bilginin aynı kipine aittir. (Bu anlamda “ev­ rensel insan haklan”nm durumu saf bir inancınkine benzer: İnsan doğasına dair bilgimize dayandıramazlar, kararımızla koyutlanan bir aksiyomdurlar.) Nitekim insan paradoksal sonuca varmak zo­ runda kalıyor: Geleneksel seküler hümanistler ile dini fundemantalistler arasındaki karşıtlıkta inancın savunucuları hümanistlerdir, fundamentalistler ise bilginin tarafını tutarlar; kısacası, fundemantalizmin asıl tehlikesi, seküler bilimsel bilgiye karşı değil, sahici inan­ cın kendisine karşı bir tehdit oluşturmasında yatar.

* Latince “Absürd olduğu için inanıyorum” anlamında, -ç.n. 161

6

Radikal Ortodoksluk’un Nefes Kesen Menkıbesi: Ruhani Alıştırmalar Gunjevic

Ortodoksluğun nefes kesen menkıbesidir bu. insanlar Ortodoksluk­ tan ağır, tekdüze ve emniyetli bir şey olarak bahsetmek gibi abes bir alışkanlık edindiler. Ortodoksluk kadar tehlike dolu veya heyecan verici bir şey yoktur.1 Günümüzde Hıristiyan Ortodoksluğundan aynı anda hem romantik, hem nefes kesici ve hem de tehlike dolu bir şey olarak bahsettiği­ mizde G. K. Chesterton’a nadiren başvuruyoruz; fakat bu sıfatlar 1990’lann sonlarında Cambridge Ünivertesi’nde başlatılan akade­ mik bir inisiyatif olan ve Radikal Ortodoksluk olarak bilmen çağdaş Anglo-Katolik hareketi tanımlamak için hâlen kullanılıyor. Genel bir anlamda duyarlılıktan, metafizik tasavvurdan, kültürel siyasetten ve yorumbilgisel yaradılışlardan bahsedebiliriz. Radikal Ortodoksluk katılımcı ontoloji, aydınlatıcı epistemoloji, patrolojik* tefsir, kültürel düşünce, litüıjik estetik, siyasal ve “postmodem” teori gibi görünüşte 1 G. K. Chesterton, Orthodoxy (Chicago: Moody Publishers, 1995), s. 152. * Patroloji, teolojinin Kilise babalarını inceleyen koludur, -ç.n. 162

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

“heterojen” araçlardan mürekkeptir. John Milbank kendi adına “daha fazla cisimleşmiş, katılımcı, estetik, daha erotik, daha toplumsallaş­ mış ve hatta daha platonculaşmış bir Hıristiyanlık eklemlemeyi” arzu ettiğini söyler.2 Ayrıca Milbank Radikal Ortodoksluk’un bir arabu­ luculuk ve protesto hareketi olduğunu da ifade edecektir. Bu arabu­ luculuk entelektüel, ekümenik, kültürel ya da siyasal olabilir ya da itirazı saf iman veya saf akıl üzerindeki ısrarcılığa karşı olabilir; Ra­ dikal Ortodoksluk arabuluculuk yoluyla modem düşünceye özgü, gö­ rünüşte uçtaki konumlara karşı çıkar. Kilise’nin kendi içine kapanık otistik bir dili olarak iş gören bir teolojiye olduğu gibi sekülarizmin varsayımlarını sorgulamaksızın kabul eden bir teolojiye de karşı ge­ lir. Radikal Ortodoksluk, modem teolojinin diğer biçimlerine nazaran seküler söylemin özerk gerçekliklerine ayak uydurmak daha zor olsa da çağdaş negatif teolojinin yaptığı gibi nihilizmi Hıristiyanlaştırmayı redderken hem daha arabulucu, katılımcı, hem de daha güçlendirici­ dir. Ortaya konulan teolojik çerçevesi şöyledir: Radikal Ortodoksluk’un ana teolojik çerçevesi, Plato tarafın­ dan geliştirilen ve Hıristiyanlık tarafından yeniden yoğrulan “katılım”dır, zira herhangi bir alternatif düzenleme ister istemez Tann’dan bağımsız bir bölgeyi bir kenarda saklar. Bu (farklı kis­ velerle de olsa) yalnızca nihilizme sürükler. Gelgelelim katılım sonsuz şeyin kendi bütünlüklerine cevaz verirken yaratılmış böl­ genin bir kenarda saklanmasına izin vermez (...) fikir şudur: Her disiplin teolojik bir bakış açısından çerçevelenmelidir; aksi takdir­ de bu disiplinler Tann’dan gayn, kelimenin anlamıyla hiçbir şeye dayanan bir bölge tanımlayacaklardır.3

Radikal Ortodoksluk teolojiyi ne sadece İncirin kendi kurulu mantığına göre yapılan tefsire dayalı bir şekilde yorumlanmasıyla sınırlandırır, ne de onu kilise öğretilerinin hizmetindeki kullanışlı bir destek olarak görür. Onun gayesi, bu sıralanmış mevkilerin bir radikalleşmesidir. Böylece arabuluculuk sayesinde apolojetik olmaktan­ sa radikal biçimde dönüştürücü ve hayal gücü kuvvetli olan üçüncü 2 John Milbank, Catherine Pickstock, Graham Ward (haz.), Radical Orthodoxy: A New Theology (Londra: Routledge, 1999), s. 3. 3 A.g.y., s. 3. 163

ACI ÇEKEN TANRI

bir seçeneğe ulaşır. Bu ifadeyi deşerek önemli bir olgu çıkarabiliriz. Radikal Ortodoksluk’a göre teoloji diğer tüm söylemleri nihilizmle sonuçlanmayacak bir şekilde konumlandırabilecek tek metasöylemdir. O, Tann’nın ölümünün sektiler ilânına ve kamusal alanda teoloji­ ye talebin eksik olmasına rağmen “teolojik hakikati yeniden tanımla­ manın peşindedir.”4 Graham Ward bunu şöyle toparlar: Radikal Ortodoksluk zamanın alametlerini belli bir şekilde okuma­ yı kapsar. Çokça kültürel sermaye yatırımı yaptığımız “alanlar”a (beden, cinsellik, ilişkiler, arzu, resim, müzik, şehir, doğal olan, siyasal) bakar ve onlan Hıristiyan imanının türlü amentülerle özet­ lenebilecek grameri açısından yorumlar. Bu bakımdan Radikal Or­ todoksluk sadece teoloji yapmayı değil, bizatihi kendisinin teolojik olmasını da kendine görev edinmelidir: Farklı logoVlerin Logos'a doğru toplanmalarıyla meşgul olmak, Yaratılış’ın kurtuluşuna ka­ tılmak.5

Ortodoks, Ortaçağ’ın 1100’den önceki ilk dönemlerinde karmaşık bir sistemleştirmeye tabi tutulmuş teoloji ve pratiğin evrensel patristik* bir matrise yerleştirilmiş, ekümenik kurullarla tanımlanmış mezhepsel formülüne bağlılık anlamına gelir. Ortodoksluk, Reformasyon-sonrası ve Barok dönemlerde daraltılmış mezhepsel sınırları aşan ve dışına çıkan teolojik model olarak da anlaşılabilir. Milbank, Radikal Ortodoksluk’tan Reformasyon-sonrası teolojinin eleştirisi bağlamında “alternatif bir Protestanlık”ı inşa etme girişimi olarak bahseder. Radikal, kökenlere geri dönüş anlamına gelir. Her şeyden önce bu, Augustinus’un, Maximus’un ve kısmen Aquinas’m bilgi tasav­ vuruna ilahi aydınlanma ve ilahi logos'a katılım olarak geri dönmek anlamına gelir. Milbank’e göre, teolojik epistemelojinin bu şekilde kavranması, çağdaş modemist kültür, siyaset, sanat, bilim ve felsefe anlayışının bir eleştirisi için gereken temel araçlardan biridir. Radi­ 4 A.g.y., s. 1. 5 Graham Ward, “Radical Orthodoxy and/as Cultural Politics”, haz. Laurence Paul Hemming, Radical Orthodoxy? A Catholic Enquiry içinde (Burlington VT: Ashgate, 2000), s. 103. * Hıristiyanlığın ilk dönemlerindeki kilise babalarına veya onların yazılarına ilişkin. -ç.n. 164

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

kal; Katolik Hıristiyan geleneğini, özellikle o geleneğin bir tarafında Johannes Scotus Eriugena ve Cusalı Nicolas gibi yazarların, öbür ta­ rafındaysa Hıristiyanlığa dair kendi özel görüşleriyle Aydınlanmacı yozlaşmayı ve seküler Gnostisizmi sorgulayan Giambatista Vico, Samuel Taylor Coleridge, John Ruskin ya da Charles Peguy gibi yazarların içinde bulunduğu unutulmuş kısmını sahiplenmektir. John Milbank, ortodoksluğun sadece Hıristiyanlığın kazandıra­ bileceği bir radikallik olmaksızın işe yaramaz olduğu fikrindedir. Hıristiyanlık ve onun uygulanması, radikalliğin tarihsel olarak trajik olan diğer hiçbir biçimiyle karşılaştırılamaz, çünkü Hıristiyan agape kendisini her yasanın üstünde konumlandım. Hıristiyanlığın in­ sanın araçsallaştırılmış veya ortak ve teknokratik çıkarlara tabi olan tek başına veya topluluk içindeki bir birey olup olmadığım anlama­ dan önce bir süreçte-yoğrulan-insan oluşturduğu anlamına gelir bu. Ortodoksluk insanlararası bir cemaat yaratarak insanın hem pas­ toral, ekonomik ve siyasal olanı birbirine bağlayan hem de hakikat yeri olan cemaatin mistik ve metafizik gövdesine yerleşmesini sağ­ lar. Aksi takdirde, yani metafizik Hıristiyan bir katılımın yardımı ol­ masaydı, bedensel olan için yanlış bir şekilde kaygılanacak teknok­ ratik denetimin faydacı biçimleri her şeyi köleleştirerek özgürlük ve güvenlik aldatmacası yaratan yeni-pagan bireyciliğinde boğulup giderdi. Milbank, Ortodokslukta radikal olmanın kendi bütünlüğünü tam olarak kavramanın ne anlama geldiğine ciddi bir şekilde pür dikkat kesilmek anlamına geldiğini zikreder. Bu ciddiyet neredeyse Ortodoksluğun kendisinin birbiriyle çelişen ama ilişki içindeki iki yoldan radikalleşmesini gerektirir. Bu yollardan ilki, teolojik söylemin tamamlanmamışlığı üzeri­ ne düşünmekten meydana gelir. İngiliz teolog, İsa’nın tecessüdü ve Kutsal Kitap’ın kiliseye dayalı (ecclesiaî) bir okumasını ör­ nek göstererek Hıristiyan düsturun tamamlanmadığını iddia eder. Milbank İsa’nın tecessüd ve kenosis’ten sonra bütünüyle Baba ve Kutsal Ruhla “tözel ilişkilerden oluştuğunu”6 savunur. Bu ilişkiler, 6 John Milbank ve Simon Oliver (haz.), The Radical Orthodoxy Reader (Londra: Routledge, 2009), 394. * Latince “Yalnızca metne dayalı” anlamında., -ç.n. 165

ACI ÇEKEN TANRI

der, hâlen yeterince keşfedilmemiştir; psikolojik kategorilerle yo­ rumlanmaması gereken bu ilişkilerin bir ontolojisi üzerine düşün­ mek işte bu yüzden ayrıca önemlidir. Milbank buna ek olarak Henri de Lubac’m deyişiyle litürjik ve tefekküre dayanarak okuduğumuz Kutsal Kitap’m içerdiği sonsuz anlam çokluğunu hiçbir zaman bü­ tünüyle anlayamayacağımızı düşünür. Kutsal Kitap’m Origen tara­ fından yaratılmış geleneksel bir okumasıdır bu: Ortaçağa özgü bir matriste yapılan edebi, tarihsel, alegorik ve analojik bir okuma. Bu okuma, kabul edilebilir imanın sınırlarını muhafaza etmeye çaba­ layan, kilise pratiğinin en makul yöntemi kavramsallaştıran soyut, ultra-modem ve Sola Scriptura* Protestan okumasından farklıdır. Incil’in bu ultra-Protestan okumasının Kuran’ın okuması gibi tama­ mıyla tehlike dolu olduğunu söyler Milbank. Ortodoksluğun radikalleşmesinin ikinci yolu, Milbank’in abartı­ lı bir şekilde ortodoks olarak tanımladığı yazarların, özellikle Johannes Scotus Eriugena’nın, Johannes Eckhart’ın,7 Cusalı Nicolas’ın, bir dereceye kadar Bede’nin ve tabii ki Robert Grosseteste, Anselm, Ralph Cudworth, Soren Kierkegaard ve G.K. Chesterton gibi ya­ zarların yeniden keşfedilmesi ve okunmasıdır. Milbank, bu yazar­ larda ortak olan şeyin, özel olarak yoğunlaştırılmış bir mantıkla tüm Hıristiyan düsturunu enine boyuna düşünür ve ortodoksluğun paradokslarını araştırarak derine inerken araştırmaya niyetlendik­ leri şeyden sapıyor gibi görünmeleri olduğunu ileri sürer. Radikal Ortodoksluk’un peşinde olduğu strateji de işte budur. Abartılı bir şekilde ortodoks olarak mütemadiyen “şeyleri zorlarlar” ve onları göz ardı edememizin sebebi budur. Çok özel bir şekilde evrensel bir kozmik kurtuluş tasavvurunu benimserler. Bu tasavvur, Tann’mn görkemiyle uyumludur ya da Milbank öyle olduğunu iddia eder ve makûs hakikat rejimlerinden ve sapkın denetim biçimlerine yönelen disiplin pratiklerinden kurtarmasının sebebinin bu olduğunu ekler. Bu İngiliz, ortodoksluğun radikalleştiği ilk yolu tasvip edecek ve destekleyecek insanların olduğunun farkındaydı. İlk yola karşı çıkıp İkincisini sahipleneceklerin olacağının da farkındaydı. Gelgelelim 7 Slavoj Zizek ve John Milbank, The Monstrosity o f Christ: Paradox or Dialeclic? (Cambridge MA: MIT Press, 2009), s. 189. 166

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

ona göre Radikal Ortodoksluk işte bu yüzden vardı ve böyle ikili bir radikalliğin sadece teolojinin geleceği için değil, Hıristiyanlığın geleceği için de “sahici ve can alıcı” olduğuna inanmış nadir ve ro­ mantik dimağlara nüfuz ediyordu. “Ortodoksluğu savunmayan bir Hıristiyan radikallik radikal olamaz, ama sürekli olarak kendini radikalleştirmeye çabalamayan ortodoksluk da ortodoks olamaz.”8Bu ifadelerden şu sonuçlan çıkarabiliriz: Radikal Ortodoksluk, kilise bünyesindeki, Milbank’in deyişiyle, iki tamamlanmamış otorite biçimi olan tridentin-sonrası* pozitivist otoriterciliği ve içindeki kiliselerin bölünmüş halde olduğu Incil’e dayalı bir Protestan fundemantalizmini aşmayı amaçlayan, kökeni itibariyle ekümenik ve ilksel bir söylemdir. Milbank’e göre Ra­ dikal Ortodoksluk ne ekümenizmin köksüz bir teolojisidir, ne de kiliseler arasında bir diyalogdur. Radikal Ortodoksluk’u bir dizi somut, teolojik-siyasal öneriler ortaya koyan, “özel ekümenik bir teşhisi olan” ekümenik bir teoloji olarak kavrayabiliriz. Radikal Or­ todoksluk böyle kavrandığında ne yeni-ortodoksluk gibi yalnızca dar bir çerçeveden Protestan olan, ne de yeni Fransız teolojisi gibi dar bir çerçeveden Katolik olan “modem zamanlann ilk ekümenik teolojisi”dir. Radikal Ortodoksluk, başlagıncından beri akademik bir hareket olarak algılansa da yedi konseyde tanımlandığı şekliyle gerçekten “katolik” bir yönelime kendini kapatmayan Anglo-Katolik kilise (ecclesiaî) pratiği üzerine kurulmuştur. Hareketin doğuş­ tan gelen bu açıklığı, esasen Ortodoks teoloji ve geleneğinin modem Rus dini felsefesiyle ilgili olan kısımlarını kendi söylemine dahil etme niyetinden kaynaklanır. Radikal Ortodoks yazarlarca, bilhassa Milbank tarafından altı çizilen önemli bir olgu, kendilerini modem karşıtı muhafazakârlar olarak değil, Henri de Lubac öncülüğünde benimsenen yekpare gerçeklik tasavvurunu derinleştirmeyi ve ge­ nişletmeyi sürdürenler olarak görmeleridir.9 Milbank’e göre Yeni Fransız teolojisi yirminci yüzyılın en önemli teolojisidir ve de Lu8 * 9

Milbank ve Oliver (haz.), The Radıcal Orthodoxy Reader, s. 395. Trente konseyi ile 1545-1563 yıllan arasında Katolikliğin yeniden canlandırılmasını hedefleyen Katolik Reformasyonu dönemi, -ç.n. John Milbank, “The Programme o f Radical Orthodoxy”, haz. Hemming, Radical Orthodoxy? içinde, s. 36. 167

ACI ÇEKEN TANRI

bac onun en sahici temsilcisidir; vardığı sonuçlar, çalışmaları ve içgörüleri genişletilmeli ve daha da ileri götürülmelidir. Radikal Ortodosluk, böyle bir ilerleyişi ilk olarak doğaüstü hakkındaki öğretileri canlandırılması, Kutsal Kitap’ın alegorik okuması ve İsa’nın üçlü bedeni için hedefler. Milbank bunu şöyle tanımlar: Teolojinin 1300’lerin başlarındaki durumundan modem haline dö­ nüşümü, bundan böyle üç ana başlık altında incelenecektir: Doğa­ üstü olan, corpus mysticum* ve alegori. Bu üç başlığın da içinden geçen fakat açıkça kendi başına değerlendirilmeyecek olan bir dör­ düncüsü vardır: Katılım. İlk üç kategori genel olarak Lubac’m çalış­ malarından, onların özellikle Certeau, Jean-Yves Lacoste ve Olivier Boulnois tarafından yeniden yorumlanmış halinden türetilmiştir. Dördüncü kategori kısmen Erich Przywara, Sergej Bulgakov, Hans Urs von Balthasar, Rowan Williams ve yine Olivier Boulnois’dan alınmıştır. İlk başlıkta söz konusu olan mesele, iman ile akıl arasındaki teolo­ jidir: İkincisindeki dini otorite idaresindeki teolojidir; üçüncüsündekiyse kutsal metin ve gelenek arasındaki teolojidir.10

Bu, eleştirel incelemeyle genişletilen ve derinleştirilen Radikal Ortodoksluk’un teolojik mizacını berrak bir biçimde ortaya koyar: “Bu yeni yaklaşım çağdaş postmodem düşünceye, özellikle onun Fransız çeşitlemelerine ciddi bir şekilde itibar etmesiyle mimlense de aynı zamanda bu düşünceyi teolojik bir bakış açısmdan eleştirmeye hazır olmasıyla dikkat çekicidir.”11Belirtilmelidir ki, Fransız postmodemizminin teolojik bir eleştirisi İngiltere’de Radikal Ortodoksluk’un ortaya çıkışından çok önceleri başlamıştı. Graham Ward 90‘lann ba­ şında bu eleştirinin peşindeydi ve araştırmalarını daha da ileriye götür­ dü. Milbank, Ward ve Pickstock tarafından yayımlanan metinler, tüm projenin başlangıcı olan Radical Orthodoxy: A New Theology (Radi­ kal Ortodoksluk: Yeni Bir Teoloji) adlı derlemenin yayımlanması için * Lat. Mistik beden, -ç.n. 10 John Milbank, Being Reconeiled: Ontology and Pardon (Londra: Routledge, 2003), s. 113. 11 Catherine Pickstock, “Reply to David Ford and Guy Collins”, Scottish Journal o f Theology 54: 3 (2009): s. 406. 168

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

gayet önemliydi.12 Sıklıkla adlandınldığı gibi ROYT Routledge Ya­ yınevi içindeki dokuz yazan bir araya getiren ve henüz yayımlanmış üçüncü ciltti. Routledge Radical Orthodoxy: A New Theology'nin ya­ yımlanmasında çok önemli bir rol oynadı. Chronicle ofHigher Education (Yükseköğretim Yayınlarımda Radikal Ortodoksluk’un Luther’in doksan-beş tezinden beri teolojide yaşanan en büyük gelişme olabi­ leceğini belirtmişti.13 Routledge, bu cildin yayımlanmasından hemen sonra Milbank, Pickstock ve Ward’un editörü olduğu “Radikal Orto­ doksluk” dizisini başlattı. Bu serinin yazarlarından bir tanesi sonraları Radikal Ortodoksluk’un teolojik bir hareket değil, Routledge Yayı­ nevi tarafından yayımlanan bir kitap serisi olduğu esprisini yapmıştı. ROYT başlarda “Maddi Olanı Askıya Almak” olarak adlandırıla­ caktı. Editörler gösterişli Yeni Bir Teoloji isminden kaçınmak istedi ve Radikal Ortodoksluk başlığını gayet ilginç bulan yayıncılarla anla­ şarak cilde bugün sahip olduğu ismi verdiler. Bu isim sonraları ilkin Cambridge Hareketi'ne (ismi Kardinal Newman’ın Oxford hareketine bariz bir şekilde selam yollar) verildi. ROYT ta yayımlanan yazılar, geçtiğimiz yüzyıl Oxfordu’ndaki Anglikan yazarların çalışmalarının Charles Gore tarafından yayıma hazırlanmasıyla oluşan Lux Mundi'yi andırır. Haklı olarak denilebilir ki, Radikal Ortodoksluk Oxford hare­ ketinin “post-modem” bir devamıdır. Bu süreklilik, Milbank’in Oxford mirasını sahiplenen son ifadelerinden de anlaşılır. Milbank, “kili­ se birliğinin papa etrafında gerçekleşmesi gerektiği konusunda gayet emin” olduğunu iddia edecek kadar ileri gider, zira Oxford hareketinin hedeflerinden biridir bu.14Görünüşe bakılırsa Pickstock, editörler tara­ 12 Graham Ward, The Postmodem God: A Theological Reader (Oxford: Blackvvell, 1997) adlı kitabı yayıma hazırlamıştır. Radical Orthodoxy: A New Theology’nin editörleri bu cilt üzerine çalışırken tanıştılar. Sırf Radical Orthodoxy’yi değil, onlann bütün kariyerlerini hoca olarak şekillendiren programatik metinler de bu­ rada yayımlandı. Philip Blond ertesi sene Ward’un temelini attığı cildin üzerine kıta felsefesine dair birkaç ek incelemeyle birlikte Post-secular Philosophy: Between Philosophy and Theology (Londra: Routledge, 1998) adlı kitabı yayıma hazırladı. 13 Jeff Sharlet, “Theologians Seek to Reclaim the World with God and Postmodemism”, Chronicle o f Higher Education, 23 Haziran 2000. 14 Graham Ward ve John Milbank, “Retum of Metaphysics”, haz. Michael Hoelzl ve Graham Ward, The New Visibility o f Religion: Studies in Religiorı and Political Culture içinde (Londra: Continuum, 2008), s. 160. 169

ACI ÇEKEN TANRI

fından ilk başta kendilerini bir miktar alaya alarak kullandıkları Radikal Ortodoksluk ismini bulan kişiydi. ROYTta yayımlanan yazıların kali­ tesi değişkenlik gösterse de yazıların hepsi sistematik, birbirine bağlı bir yaklaşım ortaya koyar. Editörler on iki yazıyı tamamlanmamış bir bütün haline kendiliğinden getirirler. Editörlerin tanıtım yazısında söy­ ledikleri gibi ROYTun amacı, kışkırtmaya, incelemeye ve imkân da­ hilindeki önerileri denemeye dayalı bir tür ciddi teolojik deneydi. Cilt; özgün sentezine rağmen yeterince tartışılmamış derin öngörüler, güçlü seziler, aşırılık, abartılı bir dille doludur; aynı zamanda ham madde olararak çarpıcı görünen ve en skandal yaratacak, ama asıl şimdi kendi­ lerine gelecek karşı çıkmaları, yorumlamaları ve ilave sistemleştirme­ leri bekleyen tezleri de bu cildin karakterini yansıtır. Daha ilk sayfalar­ daki Teşekkür bölümünde ROYT a. katkıda bulunanları etkilemiş pek çok düşünürün izlerine rastlarız sık sık. Bu düşünürlerin varlıkları kitap boyunca da hissedilmeye devam eder. Klasik yazarlara değinilmesi, henüz olgunlaşmaya başlayan projenin ana stratejisini açıkça gözler önüne serer. Radikal Ortodoksluk; Platon, Augustinus, Anselm ve Aquinas gibi klasik yazarlardan yararlanarak Anglo-Katolik mezhep stratejisi içindeki teoloji ve felsefe yazarlarına daha farklı bir yaklaşım önerir. Radikal Ortodoksluk, gerek Duns Scotus ya da Johann Georg Hamann, gerekse de Soren Kierkegaard ya da Henri de Lubac üzerine konuşurken tümüyle yepyeni kültürel bir matristeki “dışlanmış” yazar­ ların yeni bir okumasını takdim eder. ROYT takı Radikal Ortodoksluk, büyük ölçüde Cambridgeli yazarlara sahip olsa da Oxford hareketinin yirmi birinci yüzyılın başında yeniden tanımlanmış hali olarak kavra­ nabilir. Editörlerin Ralph Cudworth ve Christopher Smart’a teşekkür etmesinden ve atıfta bulunmasından bellidir bu. Cudworth, Radikal Ortodokslar’ın kendisine başvurarak Platon’un katılım ontolojisinin önemi konusunda ısrar eden Cambridge Platonculannın en bilineniydi. Radikal Ortodoksluk’un özel öneme sahip bir metafiziksel şair olarak değerlendirdiği Christopher Smart, en ünlü şiirini kedisi Jeoffry ve tı­ marhanedeki oda arkadaşlarına ithaf etmiş, Anglikanizm içindeki trajik ve uçuk bir kişiydi. En çok alıntılanan şiiri Jubilate Agno ’nun bir dizesi şöyle başlar: “X, üssü üç olduğu için Tann’dır.”15 15 Christopher Smart, The Religious Poetry (Manchester: Carcanet Press, 1980), s. 48. 170

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

ROYT üzerinde dolaylı nüfuza sahip Cambridgeli çağdaş yazar­ lar, en az kitabın yazarları kadar önemlidir. Bu kişiler, Cambrid­ geli yazarlar, profesörler ya da John Milbank’in, Graham Ward’un ve Catherine Pickstock’un dostlarıdır. Bu nüfuz sahibi grubun ba­ şında Rowan Williams, Nicholas Lash, David Ford, Janet Soskic, Tim Jenkins, Donald MacKinnon, ve Lewis Ayers gibi isimler ge­ lir. ROYT un şekillenmesine katkıda bulunan son grup, Cambridge dışındakilerden oluşur. En bilinenleri arasında Stanley Hauerwas, David Burrell, Michael Buckley, Walter Ong ve Gillian Rose vardır. Milbank, Pickstock ve Ward kitabı en çok alıntılanan ve çokça teo­ lojiye öğrenmeye yeni başlayanlara önerilen metin olan bir önsözle açar. Kitabın önümüze meseleler olarak ortaya koyduğu bilgi, vahiy, dil, nihilizm, arzu, dostluk, cinsellik, siyaset, estetik, algı ve müzik gibi temalar, bizatihi projenin konu çeşitliliğini ayrıntılı olarak açık­ lar. ROYT yayımlandı ve çok geçmeden, on yıl sonra bile azalmaya­ cak hararetli tartışmaların ve eleştirilerin nesnesi haline geldi. Pick­ stock, teolojinin geleceğinin Radikal Ortodoksluk’un geleceğinden çok daha önemli olduğunu kabul eder; Radikal Ortodoksluk’un bu­ gün ne durumda olduğu konusunda endişe duymamıza gerek yok. ROYTrnı hareket içinde hiçbir kanonik statüye sahip olmadığını, bundan dolayı inşa edilmesi ve eleştirilmesi gerektiğini de ekleye­ lim. Radikal Ortodoksluk, ROYT ta yayımlanmış yazıların eleştiri­ lerinin bir kısmını makul ve haklı bulur. Yazarları tarafından sonra­ dan gözden geçirilen, üzerine ekleme yapılan ve çekidüzen verilen yazılar da bunu doğrular. Ben bu satırları yazdığım sırada ROYT un ilk defa yayımlanışının ve daha önce belirttiğim gibi “hareketi” başlatışının üzerin­ den on yıl geçmiş bulunuyor. Radikal Ortodoksluk’un baş koyduğu yol üzerine durup düşünmek için yeterince uzun bir zaman. Onlar şimdilerde kendilerini aralarına rahatça girilebilen yol arkadaşları, bir sempatizan ve dost ağı olarak tanımlıyorlar.16Teoloji ile siyaset 16 Bkz. Hemming (haz.), Radical Orthodoxy? (2000); Adrian Pabs ve Christof Schnider (haz.), Radical Orthodoxy and Eastem Orthodoxy (Burlington VT: Ash­ gate, 2009); James K. A. Smith ve James H. Olthuis (haz.), Creation, Covenant, and Participatiorı: Radical Orthodoxy and the Reformed Tradition (Grand Rapids: Baker Academic, 2005). 171

ACI ÇEKEN TANRI

arasındaki ilişkiye dair birkaç yazı derlemesi yayımlandı. Bu ya­ zılar Radikal Ortodoksluk yandaşlan ve sempatizanlan tarafından yayıma hazırlandı.17Pek çok hatın sayılır teolojik dergi, ya Radikal Ortodoksluk’a ya da Milbank veya Pickstock gibi yazarlanndan tü­ münü ayırdıkları sayılarında hareketin mesele edindiği altı temayı ele aldı.18 Radikal Ortodoksluk’un bu on yılı aşkın süre içerisinde Anglo-Sakson dünyasındaki birtakım yazarların polemiğe açık ce­ vaplar verdikleri birkaç önemli kitap ve makale yayımlaması bekle­ nirdi zaten.19Millbak, Ward ve Pickstock, nitelikli yazılar yazdıkça dikkat çekmeye devam ediyorlar. 2009 Bahan’nda yayımlanan The Radical Orthodoxy Reader (Radikal Ortodoksluk Seçkisi), şüphe­ siz ki Milbank, Ward, ve Pickstock’un en önemli ve sık alıntılanan yazılannın ve aynca Cavanaugh’un bir yazısının tekrar basıldığı bir mihenk taşıydı. Seçki Milbank’in hareketin ilk on yılını değerlen­ dirdiği uzun bir yazısıyla biter. Milbank yazısında başlarda kendili­ ğinden gelişen bu akademik inisiyatifin nasıl olup da bölünmüş Hı­ ristiyanlık skandalına karşı küresel bir Hıristiyan düzenini destekle­ yen kültürel ve siyasal bir hareket yavrusu haline geldiğini saptar. Radikal Ortodoks düşünürlere göre Hıristiyanlığın bölünmesinin, köklerini teoloji ve siyasetin modem bir kavrayışında bulabilece­ ğimiz derin ideolojik ve kültürel sonuçlan olmuştur. Günümüzde bu siyaset Anglo-Sakson dünya, kıta Avrupası ve Rusya’nın üçgen­ 17 John Milbank, Graham Ward ve Edith Wyschogrod, Theological Perspectives on God and Beauty (Londra: Continuum, 2003); Graham Ward, Blachvell Companion to Postmodern Theology (Oxford: Blackwell, 2004); John Milbank, Creston Davis, Slavoj Zizek(haz.), Theology and the Political: The Nevi Debate (Durham: Duke University Press, 2005); Graham Ward ve Michael Hoelzl (haz.), Religion and Political Thought (Londra: Continuum, 2006); Hoelzl and Ward (haz.), The New Visibility o f Religion (2009). 18 Bkz. New Blackfriars 73:861 (1992); Arachne 2:1 (1995); Modern Theology 15:4 (1999); Antonianum 78:1 (2003); The Journal ofReligious Ethics, 33:1 (2005); Conrad Grebel Review 23:2 (2005). 19 Clayton Crockett, A Theology o f the Sublime (Londra: Routledge, 2001); Gavin Hyman, The Predicament o f Postmodern Theology: Radical Orthodoxy or Nihilist Textualism? (Louisville: John Knox Press, 2001); David Bentley Hart, The Beauty o f the Infinite: The Aesthetics o f Christian Truth (Grand Rapids: Eerdmans, 2003); Christopher J. Insole, The Politics o f Human Frailty: A Theological Defense o f Political Liberalism (Nötre Dame: University o f Nötre Dame Press, 2005). 172

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVIC

de konumlanmıştır. Her türlü ekümenik pratiği teşvik etme arzusu olsa da Radikal Ortodoksluk resmi ekümenik diyaloga, tavizler ve samimiyetsizliklerle dolu önemsiz mezheplerarası belgelere karşı son derece şüpheci yaklaşır. Milbank gelecekte ihtiyacımız ola­ nın giderek ortaklaşılan bir teolojide kendiliğinden ortaya çıkacak paydaşlıklararası (intercommuniorı) inisiyatifleri teşvik edecek ve destekleyecek “Radikal Ortodoksluk gibi mezheplarası kültürel camiaların” etkinliklerini artırmak olduğunu belirtir. Böyle ortak­ laşa inisiyatifler Birleşik Krallık’ta halihazırda olduğu gibi farklı mezheplerin aynı kutsal mekânları paylaşması gibi basit şeylerde dayanışmayı kamçılayabilir. Şayet Roma’yla yeniden birleşme en sonunda başarılabilirse, ki Milbank öyle olacağım ümit eder, zaten bilfiil gerçeklik haline geldiğinden ötürü gerçekleşecektir. Milbank, Anglikan cemaati içinde arabulucu olma açısından Ra­ dikal Ortodoksluk’un geleceğinin çok belirleyici olduğunu, zira Ang­ likan Kilisesi’nin günümüzde çok derin bir kriz içinde olduğunu ve bölünmeden geçtiğini ileri sürer. “Eşcinsel krizi” Anglikanlann tari­ hindeki en ciddi krizdir. Diğer pek çok şeyin yanı sıra Radikal Orto­ doksluk tarafından da desteklenen Anglikan merkezciliğin arabulucu stratejisi benimsenmelidir. Bu strateji, İncil’e sadık bir şekilde hem -eşcinsel evliliğine ve eşcinsel papazlığa karşı kendi kampanyaları dışındaki hiçbir kilise düzenini umursamayan- aşın muhafazakârlan hem de -nihai teolojik değer olarak saydıklan kendi farklılıklan dışın­ daki her şeye kayıtsız olan- Anglikan liberallerinin tartışmalannı sor­ gular. Bu yüzden her iki tarafın da Radikal Ortodoksluk merkezcili­ ğini aynı anda elitist ve seksist olarak, modem karşıtı muhafazakârlık ve Avrupamerkezci dışlayıcılık olarak eleştirmesi pek şaşırtıcı değil­ dir. Bu iki aşın ucun arasında arabuluculuk edebilmek için ödenmesi gereken bedeldir. Aynı şekilde Milbank de artık ne teolojik olarak muhafazakâr olmamn, ne de siyasal olarak radikal olmanın yettiği­ ni, Radikal Ortodoksluk’un tam da bu yüzden İngiliz siyaseti üze­ rinde ciddi bir nüfuzu olduğunu söyler. Bu durum Milbank’in Slavoj Zizek’le yaptığı tartışmada apaçık biçimde görülebilir. Kapitalist rasyonalite, Hıristiyanlık ve İslam gibi eşit derecede nüfuz sahibi üç söylemin tahakkümündeki bir devirde alışıldık Sağ ve Sol ayrım aşıl­ 173

ACI ÇEKEN TANRI

malıdır. Andre de Muralt’ın izinden giden Milbank, çağdaş İngiliz siyasetinin hâlen tamamen ontolojik ve soykütüksel olarak “siyasal” bir nominalizme dayandığından emindir. Bu çeşit nominalist toplum­ sal ontoloji içinde hâlen Sağ ve Sol olmak üzere “doğal” bir bölünme vardır. Milbank bu bölünmeyi tam da doğal olmadığından ve yalnızca Fransız Devrimi’ne kadar gittiğinden ötürü ilkel ve topyekün yetersiz bulur; Milbank’in deyişiyle böyle (ultra) modem bir müdahale, bizi tutarlı bir politika sunmayan belli bir tür paganizme geri götürür ve bu yüzden ethos’un yepyeni bir biçimini sunmak can alıcıdır. Ona göre yalnızca “Katolik merkez” böyle bir ethos’u teşkil etmeye yetecek seviyede aşırı uçlardadır. Milbank, genelgeçer bir paradoksal iddiada bulunarak, yalnızca iki uçtan da daha maıjinal bulunan Katolik bir merkezin, günümüzün ahlâksız, yeni-pagan, kâfir ve yıkıcı kapitalist rasyonalitesinden çıkışta kılavuzluk edebileceğini ifade eder. Radikal Ortodoksluk’un geleceğini şöyle görür: Radikal Ortodoksluk siyasal, kültürel, dinsel, teolojik olarak Papa Benedict’in bahsettiği, zinde ve doğal ruhuyla dünya üzerindeki Hıristiyan âlemini yenileyen yeni “yaratıcı azınlıklar”ın sadece bir tanesidir. Fakat şimdiden üzerine düşeni yapıyor ve inanıyorum ki yapmaya da devam edecek.20

Milbank’in dediği gibi Radikal Ortodoksluk’u Hıristiyanlığı yenile­ yen yaratıcı bir girişim olarak görmek istiyorsak, Hıristiyanlık daha zinde ve doğal bir şekilde yorumlanmalıdır. Onu belirli bir “benlik teknolojisi” veya Pierre Hadot’nun deyişiyle ruhani alıştırma olarak yorumlayabiliriz ve açıklayabiliriz. Başka bir deyişle, Radikal Or­ todoksluk salt akademik bir inisiyatif, bir duyarlık olarak görülme­ yi bırakın, metafiziksel bir eğilim olarak bile tanımlanamaz; büyük ölçüde gündelik deneyime ve pratiğe ilişkin bir şeydir. Hıristiyan­ lık âleminin burada sözü geçen yenilenişini, ruhani alıştırma için yorumlayıcı bir çerçeve olarak uygulayan Radikal Ortodoksluk’un destekleyici kategorileri sayesinde görmek mümkündür. Bu noktada Radikal Ortodoksluk’u anlaşırlırlık adına üç kategoriye böleceğim: 20 Milbank ve Oliver (haz.), The Radical Orthodoxy Reader, s. 402. 174

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

Öyle görünüyor ki, Radikal Ortodoksluk’un tasavvuru, dili, arzuyu ve cemaati belli bir tarzda sorunsallaştırarak bütünüyle kuşatılabilir. Radikal Ortodoksluk’u ruhani bir alıştırma olarak yorumlama niyetinde olduğumdan dolayı Antik Çağ felsefi söyleminin daima bünyevi olarak sağaltıcı ve pedagojik modeller içeren, gönüllü olarak seçilen ve benimsenen bir hayat biçimiyle ne derece örtüştüğünü gös­ teren Hadot’nun21 vargılarını kullanacağım. Muhtelif felsefi okulların felsefi söylemlerinin ayrılmaz bir parçası olan bu hayat biçimi ister Platoncular, Aristocular, Kinikler, Stoikler, isterse de Epikürcüler veya Yeniplatoncular tarafından olsun, imtiyazlı mekânlar ve belirli topoi* vasıtasıyla incelenmişti. Hadot’nun asıl katkısı Hıristiyanlığın bir felsefe olarak, yani ruhani alıştırmanın özel bir modeli olarak su­ nulduğunu ortaya koymasında yatar. Hadot bize Origen’in İnciPdeki bilgelik edebiyatını yorumlayarak üç topoi'ye indirdiğini hatırlatır: Etik, fizik ve metafizik. Origen, etiği Süleyman'ın Özdeyişleri, fiziği Vaiz, metafiziği ya da onun deyişiyle -günümüzde “teoloji” olarak düşünebileceğimiz- epopteia'yı Ezgilerin Ezgisi üzerinden yorum­ lamıştı; Hıristiyanlığı bütün felsefelerin en eksiksiz ifadesi olarak görüyordu. Bu noktada benzer modeller önermiş birçok Kilise Baba­ sından, sözgelimi Evagrius Ponticus ve hatta Gazzeli Dorotheus’tan bahsedilebilir. Asıl mesele, muhtelif felsefe okullarındaki bu üç topoi'nin pek çok farklı yoldan yorumlandığıdır. Ben Hadot’nun önerdiği olası yorumlardan birini seçiyorum. Hadot, Helenci Roma felsefesinin son dönemlerinde, Antik Çağ’ın en sonunda, felsefenin tekrar (salt önceki felsefe metinlerinin teorik tefsiri olarak değil) bir hayat biçimi olarak yorumlandığını zikreder. Bir söylem olarak fel­ sefe, bilhassa geç Stoikler ve Epikürcüler tarafından mantık, fizik ve etiğin belirleyici olduğu bir çerçeve olarak yorumlanmıştır. Radikal Ortodoksluk’tan benim anladığım ve onu mantıkla dili, arzuyla fiziği ve etikle cemaati bağlayan ruhani alıştırma olarak yorumlarken kast ettiğim şey de tam olarak budur. 21 Pierre Hadot, Plotinus or the Simplicity o f Vision (Chicago: University of Chicago Press), 1993. * Yunancada düz anlamıyla yerler anlamına gelir; burada edebiyattaki geleneksel temalar veya motifler anlamında kullanılıyor, -ç.n. 175

ACI ÇEKEN TANRI

D İL İN M A N T IĞ I

Radikal Ortodoksluk’a göre dil hem teolojinin imtiyazlı bir mekânıdır, hem de gerçek doksolojik* düzen için vasıtadır. Ward “dil daima ve köklü bir biçimde teolojiktir”22 der. Milbank’e göre yalnızca Hıristiyanlık gerçekliğin dil tarafından şekillendiğini ve dilin gerçekliği yeniden şekillendirecek güce sahip olduğunu fik­ rini önceden görmüştü. Benzer bir şekilde, dili ilişkilere dayanan karşılıklı olarak dinamik olan bir gerçeklik olarak görür; yani ilk olarak ilişkiler ve iletişim vardır, sonraları sabit kimlikler inşa edilir. Milbank’e göre dil aracılığıyla dile getirdiklerimiz yaratılışın ilahi edimini yansıtırken Long dilin kendisinin Tann’mn sonsuz bollu­ ğuna katılım olduğunu söyler. Ward bu ifadeleri şiirsel beyanıyla tamamlar: “İletişim paydaşlık verir ve cemaati yaratır”23 Bu dil an­ layışı, bütün Radikal Ortodoksluk taraftarlarının benimsediği gibi İsa’nın aynı anda hem Tann’nın Sözü hem de Tann’nın dili, işareti, imgesi ve metaforu olduğuna ilişkin Hıristiyan görüşten doğar.24Di­ lin ilk görevi, ilişkilere katılmamızı sağlamaktır, ki bu da sözgelimi Pickstock’un belirli bir dil fikrini ilahi yaşamdaki rolümüze kılavuz­ luk edecek litürji olarak yenileme arzusunda olduğu anlamına gelir. Dolayısıyla hakikat, bir olay, zamanın içinde devamlı olarak litüıjik cemaate yansıtılan türlü türlü katılımcı ilişki haline gelecektir. Milbank, bütün beşeri yaratıcılığın Tann’ya katılırken Tann’nın sonsuz bir şiirsel dile getirme olduğu fikrindedir. A R Z U N U N F İ Z İĞ İ

Radikal Ortodoksluk bu noktada Augustinus’a ve onun arzu yoru­ muna başvurur. Bu yorum, arzunun bizi insan yapan kurucu unsur olduğunu ve arzuyu teolojik olarak düzgün bir şekilde terbiye etme­ * Doksoloji, Hıristiyan ibadetinde Tann’ya söylenen kısa övgü ilahileridir, -ç.n. 22 Graham Ward, Barth, Derrida and the Language ofTheology (Cambridge: Cambridge University Press, 1995), s. 9 23 Ward, “Radical Orthodoxy and/as Cultural Politics”, s. 111. 24 Graham Ward, Jacques Derrida’nm felsefesinin Kari Barth’ın teolojisi açısından önemi üzerine bir kitap yazmıştır. Ward’un Derrida ile ilişkisi, Pickstock veya Milbank’inkine göre elbette ki daha uzlaşmacıdır, (bkz. Ward, Barth, Derrida and the Language ofTheology, xvii). 176

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

nin özel bir öneme sahip olduğunu savunur. Pickstock’a göre arzu “içimizdeki ilahi merhamettir.” Ward arzunun “karmaşık, çok odaklı ve herhangi bir bireyden, hatta topluluktan daha yetkin bir gücün ida­ mesine bağlı olduğunu öne sürer.”25Augustinus’un izinden giden Ra­ dikal Ortodoksluk, metinlerinde günahın arzuyu köleleştirdiğini ve lekelediğini göstermek niyetindedir; çünkü arzu Tanrı’ya değil, ken­ dimize dönüktür ve bu yüzden de “kalplerimiz Sende huzuru bulana kadar huzursuzdur.” Radikal Ortodoksluk’a göre ruhun bu huzursuz­ luğu eros’u, aşkı ve bedeni ortadan kaldıran, onları her şeyin satılığa çıkarıldığı piyasa kanunlarına göre şekillendiren muhtelif sapkın cin­ sellik biçimlerine yönelik postmodem saplantıda apaçık mevcuttur. Arzu, bu vakada, bir eksik ve sürekli olarak kendimize yönelttiğimiz yetersizlik olarak tanımlanır. Hiçbir zaman bu arzuyu bütünüyle tat­ min edemeyiz. Bunun sonucu olarak da taklitçi bir biçimde ötekileri­ nin arzuladıklarını arzularız. “Ontolojik olarak” arzuyu köleleştirerek piyasa kanunlarını işleten kapitalist bir rasyonalitenin temel varsayı­ mıdır bu. Gilles Deleuze’ü yorumlayan Daniel M. Bell Jr., kapitalizmin gü­ nah dolu bir arzu disiplini olduğunu savunur. Kapitalizm bir “günah biçimidir, insan arzusunu piyasa için üretimin altın yasasına göre esir alan ve çarpıtan bir hayat tarzıdır.”26 Demek ki kapitalist üretim hü­ küm sürmesini, galibiyetinin “ontolojik” olmasının yanı sıra arzunun etkili bir şekilde kurucu insan kudreti olarak disipline edilmesi üzeri­ ne kurmasına borçludur. Kendimizi böyle bir “arzu teknolojisi”nden kurtarmak için çok özel bir arzu “sağaltımı”na ihtiyacımız vardır. Pickstock’un yerinde bir şekilde belirttiği gibi, arzumuzu iyileştire­ cek teolojik bir anti-pratiği ihtiyacındayızdır. Radikal Ortodoksluk, yalnızca Hıristiyanlığın arzuyu yeniden şekillendirebileceğinden ve ona yeni bir yön verebileceğinden emindir. Litüıjinin fiziğiyle tecrübe edilen Hıristiyan hikâyesinin güzelliği, arzuyu Tann’nm güzelliğinin sonsuz bereketine yeniden yönlendirerek yaralı eros’u iyileştirebilir olmasındadır. Arzunun istikameti ve yaralı eros’un açıklığı, doğayı 25 Graham Ward, Cultural Transformation and Religious Practice (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), s. 153. 26 Daniel M. Bell Jr., Liberation Theology After the End o f History: The Refusal to Cease Suffering (Londra; Routledge, 2001), s. 2. 177

ACI ÇEKEN TANRI

verili bir şey olarak değil de, bir armağan olarak yorumlayan litüıjik bir sağaltım tarafından romantik bir tarzda piyasaların kapitalist rasyonalitesinden çekip alınabilir. Pickstock’a göre, Aquinas halihazırda arzuyu litüıjiyle ayarlamaktan ve tam da litüıji için hazırlık ediminin insan arzusuna sıkı sıkıya bağlı olduğundan bahsettiğini ifade eder. Pickstock bunu şöyle toparlar: Nitekim Komünyon’un arzu olduğunu görebiliriz. Arzu vasıtasıy­ la bilmemize ya da bilmek istememize ve bu durum tek başına öğrenme aporia’sım çözmesine rağmen bunun ötesinde bilinecek şeyin arzu olduğunu keşfederiz. Ama yokluk, eksik veya daimi erteleme olarak arzu değil; daha ziyade gerçekleşmenin daima ye­ nilenen ve asla önüne geçilmeyen serbest akışı olarak arzu.27 CEMAATİN ETİĞİ

Radikal Ortodoksluk bize ilk olarak (litüıji ve kutsal yemin gibi) Kilise’nin kilise (ecclesiaî) ibadetlerinin sunulduğunu ve bizim ancak o zaman İsa’nın tecessüdü ve Teslis gibi karmaşık öğretiler üzerine düşünüp taşınmaya çağrıldığımızı düşünür. Kilise, Hıristi­ yanların ömürlerini geçirdikleri ve Hıristiyan olarak yoğruldukları usuldür. Kilise, tecessüdün insanlık tarihi boyunca etkileyici deva­ mı olduğu gibi, İsa da Sözün metinlerinde, ayinde ve onun yolu­ na baş koymuş insanlarda mevcuttur. Tecessüd ile başlamış olan Komünyon, Kilise’nin litürjik pratiklerinde devam eder. Böylelikle doksoloji döngüsü hiçbir zaman sona ermez, hep yeniden başlar. Kilise bir baştan öbür başa kadar zamana yayılmıştır, yani Tann’nın Şehri’ne yolculuk eden kiliseye bağlı (ecclesiaî) göçebelerin bir ce­ maatidir. Kilise’nin özel bir etiği olmaz, Kilise’nin kendisi etiktir. Kilise, daima ilave odalar eklenen Gotik katedraller gibi karma­ şık bir mekândır. Her biri kendi özel hünerine, nüfuzuna ve kuralına sahip birçok demeği, loncayı, üniversiteyi, aileyi, akımları, birlik­ leri ve manastırı içinde bulunduran bu karmaşık mekân, türlü türlü merkezlere ve iktidar kademelerine sahip çeşitli toplumsal ilişkiler­ 27 Catherine Pickstock, “Thomas Aquinas and the Quest for the Eucharist”, Modem Theology 15 (Nisan 1999): s. 178-9.

178

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

den oluşur. Bu karmaşık mekân içindeki otorite, güç ve nüfuz alan­ ları birbirlerinden ayrı tutulmalıdır ve hiyeraşik olarak bölünmemelidir. Aksi halde Kilise devletin hizmetindeki ideolojik bir kaldıraç olmayı, modem devletin ve bürokrasisinin totaliter bir parodisini andıran yan-feodal bir birlik olmayı sürdürür. Milbank’in hep sa­ vunduğu gibi, Kilise aynı anda bir hakikat cemaatine ve böylece onun siyasetine vücut kazandırır. Bu durumdaki Kilise, ne belli bir siyasal seçenek öngörür ne de kendine özgü bir siyaseti vardır; bi­ zatihi kendisi bir yönetimdir. Merkezinde Komünyon’un yer aldığı Kilise, Cavanaugh’un gösterdiği gibi Komünyon’un bir çeşit siyaset biçimi olması sebebiyle açık ve kapsayıcı kalmaya devam eder.28 Ward’un önerdiği gibi Hıristiyan hikâyesinin ayrıcalıklı ve doğru sözcü olması, diğerleriyle iletişime kapalı olması anlamına gelmez. Augustinus’a başvuran Ward okurlarını diğer dinleri ayıplamayı bı­ rakmaya ve bir ibadet ve uyanık kalma stratejisi inşa etmeye davet eder. Bu tarz bir “bekleme” stratejisi, karşılıklı ilişki içinde olan dinler hakkında önemli sorular için alan açacaktır, zira diğer dinler de arzunun kapitalist esareti ve kapitalizmin nihai amacı olarak nihi­ lizm hakkında soruları gündeme getirecek güce ve olanağa sahiptir. Radikal Ortodoksluk’un benimsediği söylemde heyecan verici ve romantik bulduğum şey tam da bu dil, arzu ve cemaat kavrayı­ şıdır. Dolayısıyla o, ruhani alıştırma olarak anlaşılabilir. Daha önce belirttiğimiz gibi Antik Çağ’da felsefe denilen şey, seçilen söylemin vücuda getirildiği hayat biçiminden ayrı tutulamazdı. Hayat ile söy­ lem arasındaki bu bağ, Michel Foucault’nun “benlik teknolojileri” için önerdiği modeli andırır. Bu bağ, aynı şekilde Radikal Ortodoks­ luk projesinde ve tasavvurunda da mevcuttur. Milbank, Pickstock ve Ward tarafından yayımlanan metinlerde, Augustinusçu patrolojik senteze geri dönüş metodolojik bir model olarak bulunabilir. Bu geri adım, ancak şimdilerde her birinin kendilerine özgü yolla yaptığı gibi iki adım ileri atılabilecekleri müddetçe anlamlıdır. Bu üç yazan birbirine bağlayan şey, her biri farklı bir şekilde yorumlasalar da 28 William T. Cavanaugh, The City: Beyotıd secular parodies John Milbank, Catherine Pickstock, Graham Ward (haz.), Radical Orthodoxy: A New Theology içinde (Londra: Routledge, 1999), s. 182-200. 179

ACI ÇEKEN TANRI

Augustinusçu sentezi ortak bir söylemin belirleyicilerden biri ola­ rak görmeleridir. Onların Augustinus okumalarında Hadot’nun kast ettiği şekliyle ruhani alıştırma olarak kavrayabileceğimiz müşterek kurucu unsurlar mevcuttur. Burada tarihsel-felsefi kategorilerin ve topoi'nin teolojik bir yo­ rumlaması üzerine modem-öncesi ısrar anlamına gelebilecek bir şey yoktur, zira Augustinus {İtiraflar'da) ruhun, {Tanrı ’nın Şehri'nde) cemaatin ve (Teslis Üzerine'As,) Tanrı’nın teolojik bir tarihini yaz­ mıştır; daha ziyade yeni bir ruh anlayışına ve ruhun teolojik-kozmolojik bağlam dahilindeki -hane halkı ve- cemaatle olan ilişkisinin yeni bir kavrayışına öncülük eden Augustinus’un tözel-olmayan, ilişkisel, Teslisçi ontolojisinin yeni bir yorumlamasıyla karşı karşıyayızdır. Buradaki maksat, Augustinus’un Yunan mitlerine hapsolmuş Platon’un çözemediği Klasik siyasal çatışkılara nasıl bir çözüm sunduğunu göstermektir. Diğer bir deyişle, Radikal Ortodoksluk Tanrı’mn Şehri'nin yeni bir okumasını Augustinus’un daha az bi­ linen bir metni olan De Musica'âaa. yardım alarak sunmak niyetin­ dedir. Ben Radikal Ortodoksluk’u tam da bu iki metnin senteziyle ruhani alıştırma olarak kavrıyorum. De Musica Augustinus’un erken Yeniplatoncu yapıtlardan biri­ dir.29 De Musica'nin ilk beş kitabı ritm ve ölçü, altmcısıysa ahenk üzerinedir. Augustinus ilk beş kitabın önemsiz olduğunu düşünüyor­ du. Altınca kitap kuşkusuz en önemlilerindendi zira hem kozmolojik ve felsefi teoloji bağlamındaki müzik sorununa hem de ruhu, varlığı, evreni ve melekleri kavramaya yarayan temel ontolojik kategoriler olarak sayılar arasındaki hiyerarşiye odaklanıyordu. De Musica ’y ı metnin kendisinde de görülebilir olan bir ruhani alıştırma olarak okumadığımız takdirde bu anlaşılması zor ve içinden çıkılmaz met­ 29 Augustinus 387 ila 391 yılı arasındaki dört yılını De Musica’yı yazmaya ayırmıştı. Her şeyiyle değerlendirirsek, onun en muammalı metnidir bu. Ezoterik ve kapalıdır, daha iyi bilinen diğer yazılarının lehine yüzyıllarca yok sayılmıştır. De Musica esasmda Augustinus’un Hıristiyan söylemindeki klasik Antik Çağ sanatlarını bağlama yerleştireceği büyük bir projenin bir parçası olacaktı. Bitirdiği kısımlar, Gramer Üzerine ve Müzik Üzerine adlı metinlerdir; diyalektik, retorik, geometri, aritmetik ve felsefe üzerine yazdığı yazılarsa yarım kalmıştır.

180

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

ni ontolojiden aynştırmak mümkün değildir. Augustinus, metnim öğretmen ve öğrenci arasındaki Klasik sağaltıcı diyaloglar halinde yazmıştır. “Müziksel ontoloji”ye delalet eden ruhani alıştırmalardır bunlar. Milbank ve Pickstock, Augustinus’un müzikal ontolojisini Platon’un hepimizin bildiği gibi ontolojiden ayrılamayacak siyasal epistemeloj isini kullanarak yorumlarlar. Bu noktada Augustinus’un müzik teorisi çalışmalarında Platon’un sözlerinin yankılarını duy­ mak güç değildir: “Her müzikal yemlik Devlet’in bütününe yönelik bir tehlike arz eder ve yasaklanmalıdır. Damon bunu söyler ve ben de ona inanırım.”30 Diğer bir deyişle, Augustinus’un müzik üzeri­ ne metni onlar için Tanrı ’nın Şehri'ndeki “siyasal teoloji”yle (bazı yerlerde toplumsal bir ontoloji diye de bahsedilir) bağı olan belli bir “müzikal” ontolojiye delalet ettiğinden önemlidir.31 Augustinus Tanrı ’nın Şehri'nin en başında müzik metaforunu De Musica'âaki yargılarım etraflıca geliştiren çok özel bir tarzda kullanarak Gök­ yüzü ve Yeryüzü Şehri’ndeki adalet açısından siyaset teorisinden bahseder: İmdi Scipio ikinci kitabın sonunda şöyle diyordu: Eğitimli bir ku­ lak; lirden, flütten ve insan sesinden çıkan farklı sesler arasında eği­ timli kulağın rahatsız edici ve kulak tırmalayan sesleri duymaya­ cağı, birbirine hiç benzemeyen seslerin bile modülasyonla tam ve mutlak bir uyuma ulaşacağı belli bir ahenk kurulmalıdır; böylece, akim devletin değişik unsurlarının ayarlamasına izin verilmesiyle muhtelif sesler arasında olduğu gibi üst, alt ve orta sınıflar arasın­ da da mükemmel bir uyum yakalanabilir; ve müzisyenlerin şarkı 30 Plato, The Republic, çev. Benjamin Jowett (Digireads.com Publishing, 2008), s. 75; Türkçesi: Devlet, çev. Mehmet Ali Cincoz, Sabahattin Eyüboğlu, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınlan, 2011. 31 “Muhtemelen Augustinus’un De Musica’da ex nihilo yaratmanın (...) ‘müzikal’ bir ontoloji gerektirdiğini anlamasının sebebi budur.” John Milbank, ‘“ Postmodem Critical Augustinianism’: A Short Summa in Forty-two Responses to Unasked Questions”, Ward (haz.), The Postmodem God içinde, s. 268. Tam bu noktada Augustinus’un Seksen Üç Farklı Soru’nun 46. bölümündeki “18. Risale” ve “Fikirler Üzerine” adlı oldukça önemli iki ontolojik metinden muhakkak söz etmeliyiz, (bkz. Phillip Cary, Augustine ’s Invention o f the lnner Self: The Legacy o f a Christian Platonist [Oxford: Oxford University Press, 2000], s. 149-50).

181

ACI ÇEKEN TANRI

söylemede ahenk dedikleri, her cumhuriyetin en sıkı yapıştırıcısı ve en iyi güvencesi olan ve adalet tükendiğinde katiyen muhafaza edilemeyecek devlet işlerindeki uyumdur.32

Unutmamalıyız ki, Augustinus’a göre müzik, doğru modülasyonlann ve uzamsal ahengin önceliğini yadsıyan, yapılandırılmış akış­ ların bilimiydi ve bu itibarla uzamsal ahengi polifoni aracılığıyla zamansal melodiyle dengeliyordu. Augustinus’tan Descartes’a dek tüm Helen ve Hıristiyan geleneğine göre müzik ruhun ebedi ahenge kavuşmamızı sağlayan bedenle ilişkisinin ölçüşüydü. Tıpkı ruh ahenksiz müzikte kendi bozukluklarını ve hatalılığmı fark et­ tiği gibi, müzik de psikolojik, siyasal ve hatta kozmik düzenlerde dengesizlikler meydana getirebilir. Augustinus bedeni ruha etik bir çerçeve içerisinde polis ve cosmos ile iletişiminde gerekli olan bir müzik aleti olarak kavradığından dolayı müzik üzerine öğretileri­ nin ciddi etik içerimleri vardır. Platon okumalarına göre, insanlar üzerinde tahakküm kurmak için müziği kullanmak ancak müzikal ahengi bozmakla mümkündür; dolayısıyla Augustinus’un iyi mü­ ziği kötü bir amaç için kullanmanın mümkün olmadığını savunarak müzikal bir ethos’un manasını ilk kez fark eden kişi olması şaşırtıcı değildir. Ona göre müzik, ruhun dikkatini “çalan” fiziksel olan için mecaz-ı mürseldir; yani, müzik onun için dünyada fiziksel olarak var olmanın ne anlama geldiğinin ta kendisidir. Bundan dolayıdır ki De Musica klasik Helenik ve Romalı sağaltıcı söylemlere teka­ bül eden ruhani alıştırmalar olarak okunmalıdır. Kendimizi zevke neden olan ritimden uzaklaştırmalı ve bunun yerine İsa örneğinden yola çıkarak bir yaratılış ve diriliş tasavvuru vasıtasıyla şifa getiren ve böylece bizi Tann’nm yekpare tefekkürüyle tanıştıran logos'un değişmez hakikatini benimsemeliyiz. Augustinus bunu iki örnekle gösterir. İlki, Ambrose’un Milanolu bir adamm yaratılış ve diriliş hakkındaki kutsal metinlerin bakış açısından söylediği harika ilahisi 32 Augustinus, Tanrı ’nın Şehri, 2:21:1, çev. Marcus Dods, haz. Philip Schaff, Nicene and Post-Nicene Fathers, İlk Dizisi, cilt 2 içinde (Buffalo NY: Christian Liter­ atüre Publishing Co., 1887). Kevin Knight tarafından New Advent için gözden geçirilerek hazırlanmıştır, http://www.newadvent.org/fathers/120102.htm adresin­ den erişilebilir. 182

RADİKAL ORTODOKSLUK’UN NEFES KESEN MENKIBESİ - GUNJEVİC

Deus creator omrıium'duı. Diğeriyse, Matta İncili’ndeki yarın için endişelenmeye nasıl ihtiyacımız olmadığı hakkındaki bir metindir (Matta 6:26-30). Fakat Antik Çağ’m sağaltıcı söylemleri, sağaltıcı alıştırmayı mümkün kılan belirli topoi ve özel bir ontolojik kavram haritası içerisinde işlevini yerine getirir. Milbank, Augustinus’tan yola çıkarak ruhu, bir diziye doğru bir şekilde yerleştiriltirilmesi gereken bir sayı olarak kavrar. Tıpkı her müzik notasının ya da şiirsel hecenin sonsuz sayıda bölünebilmesi gibi, her sayı da çarpma ve bölme işlemleri sayesinde kendi içlerin­ de sonsuz bir büyüme kapasitesini elinde bulundurur. Özgürlüğün bünyevi gücü, tekrar edilebilen ve bir dizi olarak düzenlenebilen herhangi bir diziyle orantılıdır. Bunu ifade etmek oldukça önemli­ dir zira Augustinus De Musica’da uzamsallığın zaman aralıklarına tabi kılındığı yepyeni bir kaide sunar. Bu, hem her parçanın bütüne ait olduğu, hem de her parçanın imkân dahilindeki muhayyel bütü­ nü aştığı anlamına gelir. Bütün, esrarengiz ve sonsuz bir Tanrı’ya doğru belirsiz sürekliliklerin son dizisidir. Dizi, birey, aile, şehir ve kozmos arasındaki aracılık silsileri de aynı şekildedir. Ruhu, aile­ yi ve şehri birbirine bağlayan dahili bir mütekabiliyet, bu üçünün de kendi iç kuruluşlarından itibaren harici, umumi ve görünür olan şeyle, diğer bir deyişle, metaforu müzik olan, kozmos kanunlarıyla birbirine bağlanan diğer ruhlarla, ailelerle ve şehirlerle bir müteka­ biliyete yerleştirildiğinden ötürü imkân dahilindedir. Ruhlar, aileler ve şehirler, iç düzenleri, düzgünce yerleştirildiklerinin yardımıyla, bütün bütüne dış bir diziye bağlı olduğu müddetçe düzenli olarak yerleştirilebilirler... Bu pratiğin esas olarak “müzik” olduğu fikri (...) çok özel an­ lamıyla “cemaaf’i beraberinde getirir. Hıristiyanlığa göre gerçek cemaat, insanların ve grupların farklı olma, yalnızca sabit bir mu­ tabakata işlevleri olmama özgürlüğü anlamına gelir; fakat aynı zamanda bütünüyle kayıtsızlığı inkâr eder; huzurlu, birleşik ve gü­ venli bir cemaat mutlak mutabakat gerektirir. Oysaki farklılığı ka­ bul ettiğimizde bir fikir veya kesin olarak başarılmış bir şey üze­ rinde uzlaşma yoktur, cemaatteki karşılıklı ilişkiler içerisinde ve onların aracılığıyla var olan, devinen ve “değişen” bir mutabakat vardır: Bir corıcentus musicus. Hıristiyanlık eşi benzeri bulunmaz 183

ACI ÇEKEN TANRI

bir cemaat fikrine sahiptir (evrenselliği eschaton’a, en son akora erteleyen Yahudilikte bile yoktur bu): “Kilise” işte tümüyle bunun hakkında olmalıdır.33

Bu ifadeler Radikal Ortodoksluk’un ortaya koyduğu söylemi meşrulaştırmayı amaçlayan alegoriler olarak görülmemelidir. Bu sözlerin yanma Olivier Messiaen’in müziğine ilişkin bilgileri ve Catherine Pickstock’un Deleuze aracılığıyla Messiaen’in müziğini modem felsefe içine sokmasıyla başlayan nüfuzunu ekleyebiliriz. Aynı şekilde John Milbank’in argümanları Graham Ward’un me­ lekler ve erotik bir cemaat olarak kilise üzerine yaptığı, aynı za­ manda Augustinus’un Tanrı'mn Şehri üzerine yaptığı en kaliteli postmodem yorum olarak da okunabilecek harikulade çalışmasıyla büsbütün genişletilebilir. Milbank’in Hıristiyanlığın gerçek müziği ve onun ahenginin nasıl işleyeceğini keşfettiğim yönündeki iddası işte bu yüzden şaşırtıcı değildir. Hıristiyanlık kendini akortsuzluklar olmaksızın farklılaştırır ve yalnızca bu şekilde dinlenen bir müzik farklılaşma üzerine ontolojik tefekkürü destekler ve meşrulaştırır. Hıristiyanlığın müzik olarak kavranılması bile ruhani alıştırmaya çağrı olarak tanımladığım Radikal Ortodoksluk’u nefes kesici, ro­ mantik ve yaratıcı bir çaba olarak meşrulaştırmaya yetmez mi? Ro­ mantik bir benlik teknolojisi ve Tann’yla simgesel litüıjik tabirlerle anlaşılan işbirliğine bir giriştir bu. Benlik teknolojisi böyle kavranıldığında içsel bir kendi kendine aşmayı, sırf nefes kesici ve romantik değil, aynı zamanda Chesterton’ın deyişiyle tehlikelerle dolu olan kilise (ecclesial) ibadetine başlamış kişilere sevginin gücünün ilahi bilginin ışığındaki bir iletimidir. Benim Radikal Ortodoksluk’tan ve onun ne yaptığından anladığım işte budur. Tanrı bana kâhinlik ihsan etmediğinden Radikal Ortodoksluk’un geleceğini göremiyorum, fa­ kat kesin olarak söyleyebilirim ki, Milbank (Teoloji ve Toplumsal Teori), Pickstock (Yazıdan Sonra) ve Ward (Tanrı’nın Şehirleri) tarafından “derlenen” düzensiz üçleme, Radikal Ortodoksluk’u ol­ dukça ilham verici bir şekilde ruhani alıştırma olarak takdim eder. 33 Milbank, ‘“Postmodem Critical Augustinianism’”, Milbank ve Oliver (haz.), The Radical Orthodoxy Reader içinde, s. 52. 184

7

Öteki’nin Hayvan Bakışı Zizek

Levinas, Yahudiliği Hıristiyanlıktan ayıran boşluğu manevi kurtuluş ve dünyevi adaletin birbirine bağlanma şekillerine yerleştirmişti: Ya­ hudiliğin dünyevi hayatı etik faaliyetimizin bölgesi olarak kabul et­ mesinin tersine Hıristiyanlık ileri gider gitmesine fakat bu ileri gidişi kâfi gelmez; bu sonluluk tasavvurunu aşmanın, kitlesel olarak kut­ sanmış bir hale adım atmanın, “imanla dağlan yerinden oynatarak” bir ütopyayı gerçekleştirmenin mümkün olduğuna inanır ve derhal bu kutsanmış hâl mekânını bir Başka Yere dönüştürür. Ardından bu Başka Yer de onu dünyevi hayatımızı her halükârda ikinci plana at­ maya ve Sezar’m hakkını Sezar’a vererek bu dünyanın efendileriyle uzlaşmaya mecbur eder. Manevi kurtuluş ile dünyevi adalet arasın­ daki bağ kesilir. Jean-Claude Milner1 yakın zamanda bu Levinasçı satırların yar­ dımıyla Avrupa’ya özgü ideolojik imgeselindeki birliğe-banşa mani olan ve dolayısıyla Avrupa’nın birliği için ortadan kaldırılması gere­ ken bir engel olarak “Yahudi” kavramı üzerinde durdu. Yahudilerin “çözüm” gerektiren bir “mesele/sorun” olmasının sebebi budur, ki Hitler bu geleneğin sadece en radikal noktasıdır. Milner’a göre Avru­ palI düş, (Yunan ve Hıristiyan) parousia’nm, Yasanm ötesinde hiçbir engel veya yasaklamayla engellenmeyen tam birjouissance’ın düşü­ 1

Bkz. Jean-Claude Milner, Les penchants criminels de l ’E urope democratique (Paris: Editions Verdier, 2003).

185

ACI ÇEKEN TANRI

dür. Modemitenin kendisi Yasaların ötesine, şeffaf ve kendi kendine düzenlenen bir toplumsal düzene geçme arzusu tarafından itilir; bu efsanenin son bölümü olan günümüz postmodem, yeni-pagan Gnostisizmi, gerçekliği bütünüyle işlenebilir olarak kavrayarak, biz insan­ lara yalnızca sonsuz Aşk ile sürdürülen gerçeklikler kalabalığı ara­ sında yüzen göçmen bir varlığa dönüşme olanağı verir. Bu geleneğe karşı Yahudiler radikal biçimde milenyum karşıtı olan bir tarzda Ya­ saya sadakatlerinden vazgeçmeyerek insanların üstesinden gelinmez sonluluğunda ve bunun sonucunda da asgari bir “yabancılaşma”ya ihtiyaçta ısrar ederler. “Nihai çözüm” peşinde koşan herkes tarafın­ dan bir engel olarak algılanmalarının sebebi de budur. Bu yaklaşım Yahudi Mesiyanizmi ile Hıristiyan teleolojisi ara­ sındaki ayrıma dayanır: Hıristiyanlara göre tarih kendi gayesine, insanlığın kurtuluşuna doğru yöneltilmiş bir süreçtir; Yahudilere göreyse nihai sonuç garantisi olmaksızın içinde dolaştığımız ucu açık, karara bağlanmamış süreçtir. Gelgelelim, ya böyle bir yakla­ şım her şeye rağmen, Olay açısından Yahudilikten Hıristiyanlığa temel geçişin, en iyi açıklamasını Mesihin statüsü açısından bulan sonuçlarını bütünüyle çıkarmakta -tıpkı Hıristiyanların kendilerinin sık sık yaptığı gibi- duraksarsa? Yahudiliğin Mesiyanik beklen­ tisinin (bu beklenti, Derrida’ya göre tıpkı Adalet veya demokrasi gibidir, Mesih’in gelişinin sonsuza dek ertelenmesidir, daima gelmekte-olandır) tersine temel Hıristiyan tutum şöyledir: Beklenen Mesih çoktan gelmiştir; başka bir deyişle, biz çoktan günahlardan annmışızdır: Tedirgin beklemenin, aceleci bir şekilde beklenen Ge­ lişe koşturmanın zamanı sona ermiştir; Olayın ertesinde yaşıyoruz; her şey (o Büyük Şey) çoktan, gerçekleşti zaten. Tabii ki paradoksal olarak Olayın sonucu soya çekim değil (“Çoktan gerçekleşti, günah­ larımızdan arındık, öyleyse gelin yalnızca dinlenelim ve bekleye­ lim”), tam tersine alabildiğine acil bir şekilde eylemde bulunmaktır: O gerçekleşti, şimdi ona uygun şekilde yaşamanın, Edimin sonuç­ larını çıkarmanın neredeyse katlanılmaz yüküne dayanmak zorun­ dayız... “İnsan ortaya koyar, Tanrı ortadan kaldırır”: İnsan biteviye etkindir, müdahildir, fakat sonucu ilahi edim belirler. Hıristiyanlık­ taysa tam tersidir: “Tanrı ortaya koyar, insan ortadan kaldırır” de­ 186

ÖTEKİ’NİN HAYVAN BAKIŞI - ZIZEK

ğildir, “Tann (ilk olarak) ortadan kaldırır, (ve ardından) insan ortaya koyar”. Demek ki Olay gerçekleşmiş olsa da ne anlama geldiği işin başında karara bağlanmamıştır, radikal biçimde açık bırakılmıştır. Kari Barth, Tann’nın son vahyinin beklentilerimize tamamen oran­ sız düşeceğini vurgulandığında bu olgunun sonuçlarını çıkanyordu: Tann bizden saklı değildir; o, tecelli etmiştir. Fakat bizim İsa’da ne ve nasıl olacağımızla Tann’mn yolunun sonunda, kurtuluşun ve ta­ mamlanışın araya girmesiyle Dünya’nm İsa’da ne ve nasıl olacağı; işte bu bize tecelli etmemiştir, bizden saklıdır. Gelin dürüst olalım: Kıyamette İsa Mesih’in tekrar gelmesinden, ölülerin dirilmesinden, ebedi hayattan ve ebedi ölümden bahsettiğimizde ne dediğimizi pek de bilmiyoruz. Bütün bunların delici bir tecelliyle (o sıradaki ufkumuzu körlük haline getirecek bir görme) cereyan edeceği Kut­ sal Kitap’ta kendimizi hazırlamamız gerektiğini hissettirecek kadar çokça anılır. Son örtü gözlerimizden, tüm gözlerden çekilip alındı­ ğında neyin tecelli edeceğini bilmiyoruz, nasıl birbirimizin farkına varacağımızı ve birbirimize ne olacağımızı da. Günümüz insanları ve geçmiş yüzyılların ve milenyumlann insanları, atalar ve torun­ lar, kocalar ve kanlar, akıllı ve ahmak, ezenler ve ezilenler, hainler ve ihanete uğrayanlar, katiller ve maktuller, Garp ve Şark, Alman­ lar ve diğerleri, Hıristiyanlarla Yahudiler ve kâfirler, ortodokslar ve asiler, Katolikler ve Protestanlar, Lutherciler ve Reformcular ister aynlıklar ve birlikteliklere, ister de karşı karşıya gelmelere ve yan yana gelmelere dayansın, bütün kitaplann mühürleri açılacak­ tır; işte o zaman nasıl da küçük ve önemsiz görüneceklerdir bize bunlar, yalnızca o zaman büyük ve önemli geleceklerdir; her çe­ şit sürprize karşı kendimizi hazırlamalıyız. Aynca bilmeyiz ki, bu vakte kadar üzerinde yaşadığımız va hâlâ da yaşamakta olduğumuz kozmos olarak Doğa bizim için ne olacak. Bilmeyiz ki, şimdi gör­ düğümüz ve bildiğimiz takımyıldızlan, denizler, geniş vadiler ve tepeler, o zaman ne diyecekler ve anlama gelecekler.2

Bu içgörüden hareketle suçlunun hakkıyla cezalandırılmayacağı korkusunun nasıl da yanlış, nasıl da “tamamen insani” olduğu netlik kazanır. Bilhassa işte burada beklentilerimizden vazgeçmeliyiz: “en endişe duyduğu şey Tann’nın lütfimun bu tarafta bedava, cehenne­ 2 Kari Barth, God Here and Now (New York: Routledge, 2003), s. 45-6. 187

ACI ÇEKEN TANRI

min de günün birinde çok kalabalık olmaktansa bomboş olduğunun ortaya çıkması gibi görünen Tuhaf Hıristiyanlık!”3 Aynı belirsizlik Kilise’nin kendisi için de geçerlidir. Hiçbir üstün bilgiye sahip de­ ğildir, içinde ne olduğunu bilmediği bir postayı ulaştıran bir postacı gibidir: “Kilise ancak postasını ulaştıran bir postacı gibi onu ulaştı­ rabilir; Kilise’ye o suretle başlattığı hakkında ne düşündüğü ya da mesajdan ne anlam çıkarttığı sorulmaz. Ne kadar az anlam çıkarırsa ve parmak izlerini onun üzerine ne kadar az bırakırsa onu o kadar kendisine ulaştığı şekliyle basitçe başkasına verebilir—hatta çok daha iyi bir şekilde.”4Tüm bunlarda sadece bir adet koşulsuz kesin­ lik vardır. Mümkün olan bütün dünyalarda aynı kalan bir “değişmez adlandıncı” olan kurtarıcımız İsa Mesih’in kesinliği: Biz sadece bir şey biliyoruz, o da İsa Mesih’in edebiyette de aynı olduğudur; Onun lütfü bütünlüklü ve tamdır, edebiyete, var olacak ve bütünüyle farklı bir şekilde fark edilecek olan Tann’mn yeni Dünya’sına kadar uzanır, koşulsuzdur; bundan dolayı kuşkusuz ki ne arafa, ne özel eğitimlere, ne de ahiretin ıslahevlerine bağlıdır.”5

Bu radikal açıklığın başka bir can alıcı neticesi, tam da etiğin teme­ linde Levinas’m ötesine geçmemiz gerektiğidir: Başlıca etik adım, ötekinin yüzünün ötesinde olandır, yüzü elde tutmayı askıya alandır, başka bir deyişle önümdeki yüze karşı namevcut üçüncü seçenektir. Bu soğukluk tam da en temel haliyle adalettir. Öteki’nin Yüzünün kisvesi altında her önceden ele geçirilişi, Üçüncü’yü yüzsüz arkaplana sürgün eder. Adaletin temel jesti önümdeki yüze saygı gös­ termek, derinliklerine açık olmak değil, onu kendisinden ayırmak ve arkaplandaki yüzsüz Üçüncülerin üstüne yeniden odaklamaktır. Adaleti tam da böyle bir odak geçişiyle etkili bir şekilde yerinden sökerek onu belli bir duruma “iliştiren” olumsal göbek bağından azat eder. Diğer bir deyişle, sadece Üçüncü’ye olan bu geçiş ada­ leti evrensellik boyutuna düzgünce oturtur. Levinas, etiği Öteki’nin yüzüne dayandırmaya çabaladığında etiğin tek temeli olarak köksüz 3 A.g.y., s. 42. 4 A.g.y., s. 49.

5 A.g.y., s. 46. 188

ÖTEKt’NİN HAYVAN BAKIŞI - 2IZEK

Yasanın uçurumunu kabul etmekten korkar bir şekilde etik bağlan­ manın asli köküne tutunmuyor muydu? Demek ki kör olması iti­ barıyla adalet, adaletin Öteki’nin yüzüyle ilişkiye dayandırılamaz. Başka bir deyişle Levinas Öteki’nin yüzüne ilişkin vurgusuyla, tam da Yahudi mirasının en değerli -ve en son ifadesini harikulade bir şekilde İsrail Devleti’nin ilk yıllarındaki kibbutz hareketinde bul­ muş- kısmını, yani yerinden sökülmüş bir Yasanın “ulaşmamış mektubu”na dayandırılan yeni bir kolektiflik biçimi ortaya koyma çabasını göz(ler)den kaçırmaz mı? Nitekim Üçüncü’nün bu önceliğinin çok önemli bir neticesi var­ dır: Üçüncü’nün -yalnızca ampirik olarak değil, aşkın kuruluşun kavramsal düzeyinde de- halihazırda burada olduğunu, Öteki’nin yüzüyle ilksel ilişkinin bir pürüzü olarak ikincil olarak gelmediğini kabul ettiğimiz vakit Levinas’a göre en temel etik deneyim olan şey, yani bir Öteki’nin yüzüne saplanıp kalma deneyimi bilfiil tam ter­ si (tam tersinin görünüşü) olur: Tek bir yüzü diğerlerinin pahasına bencilce seçerek topluluğun dengesini bozan ilksel, sıfır düzeyinde­ ki bir Kötülük. Topluluğun değerlerine öncelik veren ve bireyleri ona gömülü olarak gören müşterek bir etiği savunmak zorunda ol­ duğumuz anlamına mı gelir bu? Levinas’ın ilk büyük yapıtı, onun Hegel’i eleştirel reddini hari­ kulade bir şekilde resmeder: Bütünlük ve Sonsuz. Levinas’a göre Hegelci “bütünlük” uyum içindeki, organik olarak hiyerarşiye dayalı, her şeyin yerli yerinde olduğu Şeyler Düzenini temsil eder; Öteki’nin Yüzüyle olan bu dengeli içkin düzeni rayından çıkaran, bütünüyle heterojen, sonsuz bir Başkalık’m ihlâlini simgeler. Gelgelelim Hegelci bütünlük gerçekten de her şeyi kuşatan her başkalığın, her aşkınlığın “arasını bulan” ve böylece onları bünyesine katan bir Bütün müdür? Organik Bütün olarak Bütünlükte ve radikal Başkalık’m te­ kil ihlâli olarak sonsuzlukta eksik bir şeyler yok mudur? Yani, her tekil Başkalık’tan daha çok yıkıcılığa sahip organik-hiyerarşik Bütün olan eşitlikçi kolektifliğin alanı eksik değil midir? Diğer bir deyişle, Levinasçı bütünlük ve sonsuz, Aynılık ve Başkalık karşıtlığı tekil ev­ renselliğin, bir tekilin tikelliğin hiyerarşik düzenine uğramadan ge­ çen evrenselliğe olan erişimi üzerinde durmaz. Pek çok yorumlama­ 189

ACI ÇEKEN TANRI

nın tersine Hegelyen bütünlüğün asıl meselesi, bütünlüğün organik bir Bütün değil, organik Bütün ile onu zedeleyen tekil evrensellik arasındaki aralıksız etkileşimden oluşan, tutarsız/çatlak, kendi ken­ dine gönderme yapan bir Bütün-Olmayan olmasıdır. Bu tekil evrensellikle savaşanlara partizanca tutkularının üze­ rine çıkan yüksek mevki tarafsızlığının evrenselliğinin hiçbir ilgisi yoktur (1990’lann başında Bosna çatışmasında, saldırgan ve bu sal­ dırının kurbanı açıkça ortada olmasına rağmen “tarafsızlığa” tutucu şekilde sıkı sıkı sarılan uluslararası gözlemcilerin rolünü hatırlaya­ lım): Böyle bir konum evrenselliğin tam tersi kılığında, yani yüce bir ahlaki duruş olarak göründüğü etik ihanetin emsal mahiyetindeki bir biçimidir. Buradaki fark, “soyut” ile “somut” evrensellik arasın­ dadır: Tarafsızlık, çatışmanın üzerine çıkarılmış “soyut-evrensel” konumu gerektirir, “tekil evrensellik” ise taraf tutarak ve çatışmanın alanında evrensel boyutu temsil eden tekil partizan bir konumla bü­ tünüyle özdeşleşerek evrenselliği elde eder. Böylece Levinas’a geri dönüyoruz: Üçüncü’yü hesaba katmak -Levinas’ın düşündüğü gibi— bizi pragmatik değerlendirmede, farklı Ötekileri mukayese etmekte konumlandırmaz; görev daha ziyade “yanlış” çatışmayla “doğru” çatışmayı birbirinden ayırt etmeyi öğrenmektir. Sözgelimi Batılı li­ beralizm ile dinsel fimdamentalizm arasındaki güncel çatışma “yan­ lış” bir çatışmadır, çünkü onun “hakikati” olan üçüncü terimin hariç bırakılması üzerine kurulmuştur: Özgürleştirici Sol konum. En radikal haliyle bu Üçüncü, yalnızca kendimle karşımdaki yüzün ikiliği dışındaki üçüncü bir insan değildir, üçüncü yüzdür, Levinas’m etik bir olgu olarak dışta bıraktığı insandışı hayvan yüzü­ dür (tabii ki ironi olmadan eklenebilir ki, Levinasçı yüze karşı doğru argüman, yüzün kendisidir, onun tarafından ihmal edilen, dışta bı­ rakılan yüzdür). Derrida The Animal That Therefore I Am (Öyleyse Olduğum Hayvan) adlı kitabında bu noktanın üzerinde durmuştu.6 Kitabın ismi Descartes’a ironik bir iğneleme olarak tasarlanmış olmasına rağmen belki de düz anlamıyla ve daha saflıkla ele alın­ malıdır: Kartezyen cogito bir bedenden farklı ve ayrılabilir bir töz 6 Jacques Derrida, The Animal That Therefore IA m (New York: Fordham University Press, 2008). 190

ÖTEKİ’NİN HAYVAN BAKIŞI - ZIZEK

değildir (Descartes da onu cogito’dan res cogitans’a gayrimeşru ge­ çişinde yanlış anlamıştır). Tözel içerik anlamında olduğum hayvan dışında hiçbir şey değilimdir. Beni insan yapan şey tam da kendimin bir hayvan olarak biçimi ya da hayvan olduğumun resmi ilâmdır. Derrida’nın yola çıktığı noktaya göre, insanlarla “hayvan” ara­ sındaki felsefe tarihinden (Aristo’dan Heidegger’e, Lacan’a ve Levinas’a kadar) bildiğimiz her belirgin ve genel farklılaşma yapıbozulmalıdır: Yalnızca insanların konuştuğunu, hayvanlarınsa salt işa­ retleştiklerini; yalnızca insanların yanıt verdiklerini, hayvanlarınsa salt tepki verdiklerini; yalnızca insanların şeyleri “kendilerinde” deneyimlediklerini, hayvanlarınsa sadece kendi yaşam dünyalarından büyülendiklerini; yalnızca insanların numara yapmanın numarasını yaptıklarını, hayvanlarınsa salt doğrudan numara yaptıklarım; yal­ nızca insanların fani olduğunu, ölümü tecrübe ettiklerini, hayvanla­ rınsa salt öldüklerini; ya da hayvanların içgüdüsel eşlenmeye dayalı ahenkli bir cinsel ilişkiden keyif aldıklarını, insanlar içinse il n ’y a pas de rapport sexuel* olduğunu söylememizi meşrulaştıran her şey yapıbozulmalıdır. Derrida burada yalnızca “yapıbozumun sağduyu­ su” olarak adlandırabileceğimiz şeyi, yüzyıllardır sorgulanmadan kabul edilen felsefi varsayımları çürüten naif sorular sorarak en iyi şekilde gösterir. Sözgelimi, Lacan’ın böylesine özgüvenle hiçbir veri veya argüman sunmaksızın hayvanların numara yapmanın numara­ sını yapamadıklarını iddia etmesini sağlayan nedir? Heidegger’in hayvanların kendi ölümlerine ilgisiz olduklarını apaçık bir olgu ola­ rak savunmasını sağlayan nedir? Derrida’nın tekrar tekrar vurgula­ dığı gibi bu sorgulama insanı (öteki) hayvanlardan ayıran boşluğu lağvederek (öteki) hayvanlara uygun bir şekilde “ruhani” özellikler atfetmeyi amaçlamaz (Bazı eko-mistikler yalnızca hayvanların de­ ğil, ağaçların ve diğer bitkilerin de biz insanların sağır olduğu ken­ di dillerinde iletişim kurabildiklerini savunur). Asıl mesele, tüm bu farkların tekrar düşünülmek ve çoğaltılmış, “yoğunlaştırılmış” farklı bir yoldan kavranmak zorunda olmasıdır. Bu yoldaki ilk adım ise her şeyi kapsayan “hayvan” kategorisini alenen reddetmektir. * Fransızca “Cinsel ilişki yoktur” anlamında, -ç.n.

191

ACI ÇEKEN TANRI

Hayvanların böyle nitelenmesi (dilsiz, sözsüz, vs.) hatalı olan po­ zitif belirlenimlerin suretlerini meydana getirir: Kendi çevrelerinden büyülenen hayvanlar, vs. Geleneksel Avrupamerkezci antropolojide de aynı fenomene rastlamaz mıyız? Olgunluk ölçütü olarak alman modem Batılı “rasyonel” düşüncesinden bakıldığında Ötekiler büyü­ lü düşünmeye tutulmuş, kendi kabilelerinin totemik hayvanlarından doğduğunu ya da hamile bir kadının erkekle ilişkisiyle değil, bir ruh tarafından döllendiğini “gerçekten de düşünen” “ilkeller” olarak gö­ rünmekten başka bir şey yapamazlar. Nitekim rasyonal düşünce “ir­ rasyonel” mitik düşüncesini böylelikle meydana getirir; bu noktada Yeninin yükselişiyle cereyan eden keskin bir basitleştirme sürecine (yeniden) rastlanz: Radikal olarak Yeni bir şeyi ortaya koymak için, geçmişin bütünü, tüm tutarsızlıklarıyla birtakım temel tanımlayıcı özelliklere indirgenmelidir (“metafizik”, “mitik düşünce”, “ideolo­ ji”...). Demda’nın kendisi aynı basitleştirmeyi yapıbozumcu tarz­ da sergiler: Bütün geçmiş “fallogosantrizm”* ya da gizliden gizliye Husserl’den örnek alınmış -olduğu öne sürülebilecek olan- “mev­ cudiyetin metafiziği” olarak bütünleştirilir (Derrida bu noktada fi­ lozofları bütün haline getirmeksizin teker teker inceleyen Deleuze ve Lacan’dan aynin). Batılı Yahudi-Yunan mirasım “Şarklı” duruşla karşı karşıya getirmek ve böylece “Şarklı düşünce” tabirinin kuşattı­ ğı akla hayale sığmaz konum bolluğunu yok etmek de aynı şey değil midir? Örneğin kastların “kurumsal” kast metafiziğine sahip Upanişadlarla agnostik-pragmatik duruş sergileyen Konfîiçyüsçülüğü ger­ çekten de aynı kategoriye koyabilir miyiz? Gelgelelim her eleştirel adımda, Yeninin her yükselişinde böy­ le sert bir derecelendirme gerekli değil midir? Dolayısıyla bu “iki­ li mantık” bütünüyle bir kenara atılmamalı, bunun yerine belki de yalnızca basitleştirme için gereken bir adım olarak değil, tam da o basitleştirmede bünyevi olarak doğru olan bir mantık ortaya koyul­ malıdır? Hegelyen tarzda söyleyecek olursak, karmaşık bir çokluğu sert bir şekilde yok eden, yalnızca “hayvan” başlığı altoda etkilenen bütünleştirme değildir; böyle bir çokluğun sert bir şekilde minimal *Fallus (mantığı) merkezciliği, -e.n. 192

ÖTEKİ’NİN HAYVAN BAKIŞI - Z IİE K

bir farklılığa indirgenmesi hakikat uğrağıdır. Diğer bir deyişle, ya hayvan biçimlerinin çokluğu hayvanlığı tanımlayan birtakım temel karşıtlıkları veya gerilimleri çözmek için bir girişimler dizisi olarak, insanlar müdahil olduğu anda ancak minimal bir uzaklıktan formüle edilebilecek bir gerilim olarak düşünülürse? Marx’ın Kapital’in ilk cildinin ilk baskısındaki genel eşdeğer hakkındaki ünlü çözümleme­ sini hatırlayalım: Grupladıklannda hayvanlar âleminin muhtelif soyları, türleri, alt­ türleri, aileleri, vs. oluşturan aslanların, kaplanların, tavşanların ve diğer tüm gerçek hayvanların yanı sıra ve dışında, sanki ayriyeten bütün hayvanlar âlemini bireysel olarak tecessüm eden o hayvan var gibidir.7

(Marx bu cümleyi ikinci baskıda, tekrar düzenlediği ilk bölümden çı­ karmıştı.) Çevresinde var olan hayvanlığın tüm özel türlerinin bütün heterojen örneklerinin yanı sıra sıçrayıp oynayan “o hayvan” olarak bu para imgesi, Derrida’nın Hayvanı gerçekteki hayvan hayatının çokluğundan ayıran boşluk olarak tanımladığı şeyi ele geçirmeye el­ verişli değil midir? Yine Hegelyen tarzda söylersek, insanın o Hay­ vanda karşılaştığı şey, tam ters belirlenimdeki kendisidir: Bir hayvan olarak insan, gerçekten var olan hayvan soylarının yatımdaki o hayaletvari hayvandır. Ayrıca genç Marx’m insanı Gattungswesen, yani bir tür-varlığı olarak belirlemesine böylelikle sapkın bir yön vermiş olmaz mıyız: Sanki belli alt türlerin yanı sıra sözünü ettiğimiz öyle türler var olmaya başlamış gibidir. Muhtemelen hayvanlar insanları böyle görürler ve bu yüzden kafaları karışıktır. Buradaki asıl mesele, hayvanlan dilsiz, vs. olarak belirlemenin yanlış, insanlanysa rasyonel, konuşan, vs. olarak belirlemenin doğru olduğunu ifade etmenin yeterli olmamasıFöl ve bu yüzden daha do­ yurucu bir hayvanlık tanımı temin etmek zorunda olmamızdır. Zira bu bilgi alanı bütünüyle yanlıştır. Bu yanlışlık Kierkegaardcı oluş ve varlık İkilisiyle düşünülebilir: Hayvan/insan arasındaki bilindik 7 Kari Marx, Capital; [Türkçesi: Kapital, çev. Mehmet Selık ve Nail Satlıgan, İstanbul: Yordam, 2011], İngilizcesine http://www.marxists.org/archive/marx/ works/1867-cl/commodity.htm adresinden erişilebilir. 193

ACI ÇEKEN TANRI

karşıtlık, varlık olarak, çoktan kurulu olarak insanın bakış açısın­ dan ortaya çıkar; insanı oluşunda düşünemez. Hayvanı belirlenmiş insan bakış açısı içerisinde düşünür, insanı hayvan bakış açısından düşünemez. Diğer bir deyişle, bu insan/hayvan ayrımı yalnızca hay­ vanların nasıl insanlardan bağımsız olduğunu değil, tam da insanın hayvanlar âleminden kopuşunu etkili bir şekilde dikkate alan ayrı­ mı örter. İşte tam burada psikanaliz sahneye girer: Freud’un “ölüm dürtüsü” dediği şey onun oluş-halindeki-insanın tekinsiz boyutu için kullandığı adlandırmadır. Bu boyutun ilk emarelerini, disiplin ve eğitimin doğrudan hayvan doğamız üzerinde işlem yapmadığını, onu insan bireyselliğine ittiğini savunan Kant’ta buluruz: Kant’ın belirttiği gibi hayvanlar tam anlamıyla eğitilemezler, zira davranış­ larının kaderi içgüdüleri tarafından çoktan çizilmiştir. Bu da (ahlaki özerklik ve öz-sorumluluk olarak) özgürlük konusunda eğitilmem için daha da radikal (“numenal”, hatta canavarca) anlamda zaten özgür olmak zorunda olduğum anlamına gelir. Tabii ki Freud’un bu canavarca özgürlüğe verdiği isim ölüm dürtüsüdür. “însanm doğuşu”yla ilgili felsefi anlatıların daima insanlık tarih(önces)inde insanın artık salt bir hayvan olmadığı ama aynı zamanda simgesel Yasaya bağlı bir “dil varlığı” da olmadığı, baştan aşağı “ayartıl­ mış”, “doğal durumundan çıkmış”, “yoldan sapmış” ve henüz kül­ tür olmamış doğası olduğu bir an varsaymaya mecbur olması dikkat çekicidir. Kant, antropolojik yazılarında insani hayvanın doğasına (ne pahasına olursa olsun kendi isteğinde inatla ayak direyen vahşi, kısıtlama kabul etmeyen bir temayül) içkin görünen tekinsiz azgın­ lığını ehlileştirmek için disiplinci baskıya ihtiyacı olduğunu vurgu­ lamıştır. İnsani hayvan tam da bu “azgınlık” yüzünden kendisini disipline sokacak bir Efendiye ihtiyaç duyar: Disiplin bu “azgınlı­ ğa” karşıdır, insanın hayvan doğasına değil. Hegel’in Felsefe Tarihi Üzerine Derslerinde benzer bir rolden “zencilere” atıfla söz edilir: Hegel gayet önemli bir şekilde gerçek tarihten önceki “zenciler”i “Dünya Tarihinin Doğal Bağlamı ya da Coğrafik Temeli” adındaki bölümde ele alır. Bu satırların yoğun ırkçı içerimlerinin tamamen farkında olmak koşuluyla “zencilerin” burada insan ruhunu “do­ ğal durumu”nda olduğu gibi temsil ettiği fark edilmelidir. Zenciler 194

ÖTEKİ’NİN HAYVAN BAKIŞI - Zl2EK

kitapta hem naif hem de son derece yozlaşmış, yani masumiyetin kaybından önceki durumda yaşayan, ayartılmış, canavarca bir evlat olarak ve böyle olmalarından ötürü de en gaddar barbarlar olarak tanımlanırlar; doğanın bir parçası olmalarına karşın doğal durum­ larından çıkmış, ilkel büyücülük yoluyla doğayı acımasızca idare eden ama aynı zamanda hırçın doğal kuvvetlerinden ölesiye korkan, akılsızca cesur korkaklar olarak... Bu aradalık, anlatı biçiminin (bu vakada Hegel’in tinsel biçimlerinin dünya-tarihsel silsilesinin “bü­ yük anlatısı”) “bastınlanı”dır: Böylesi doğa değil, tam da (sonra­ dan) anlatıların sanal evreniyle tamamlanacak olan doğadan kopma. Nitekim Derrida’nm “insan”a atfedilen her özelliğin bir kurgu ol­ duğu iddiasına karşı bu kurgunun her şeye rağmen etkin bir şekilde beşeri pratikleri düzenleyen, kendisine ait bir gerçekliği olduğunu söyleyebiliriz. Öyleyse ya tam da insanlar kurgularına bağlı hale gelen, bütünüyle yapışmış hayvanlarsa (yani Nietzsche’nin insanın sözler verebilen hayvan olduğu iddiasının bir başka biçimi)? Derrida, bu muğlak “alacakaranlık kuşağını” ilkel bir sahneden bahsederek incelemeye başlar: Uyandıktan sonra çırılçıplak bir şe­ kilde tuvalete giderken kedisi onu takip eder; ardından tuhaf bir an vuku bulur: Çıplak vücuduna bakan kedisinin karşısında duruyordur. Bu duruma dayanamayarak bir şey yapar: Beline bir havlu bağ­ lar, kediyi dışarı kovar ve duşa girer... Kedinin bakışı Öteki’nin bakışını, insandışı bir bakışı ama tam da bu yüzden tüm dipsiz bu­ caksız içine girilemezliğiyle daha da Öteki’ne ait olan bakışı temsil eder. Bir hayvan tarafından görülen benliği görmek, Öteki’nin ba­ kışıyla dipsiz bucaksız bir karşılaşmadır, zira -tam da iç deneyi­ mimizi hayvana yansıtmamız gerektiğinden ötürü- bir şey radikal biçimde Öteki olan bakışı iade ediyordur. Bütün felsefe tarihi, he­ nüz bir özneye (bir Olaya) dönüşmemiş insanı bir “hayvani insan” olarak tanımlayan Badiou’ya gelene kadar böyle bir karşılaşmanın inkârı üzerine kurulmuştur. En azından ara sıra muamma kabul edilir: Diğer filozofların yanı sıra, sözgelimi henüz “yaşayan” bir varlığın özünü belirleyemeyeceğimizde ısrar eden Heidegger tara­ fından. Ayrıca belli aralıklarla bu inkârın doğrudan ters çevrilmiş bir halini bile bulabiliriz: Hayvanın bakışı sadece kabul edilmez, 195

ACI ÇEKEN TANRI

tıpkı Adomo’nun şaşırtıcı sözündeki gibi doğrudan felsefenin temel meşgalesi haline yükseltilir: “Felsefe bir hayvanın bakışında gördü­ ğünüzü kurtarmak için vardır.”8 Santrifüjde bazı laboratuvar deneylerine maruz kaldıktan sonra kemikleri yan yarıya kırılmış, derisinde ancak tek tük tüy kalmış, gözleri çaresizce kameraya bakan bir kedinin fotoğrafını hatırlıyo­ rum... Yalnızca filozoflar tarafından değil, “böylesi” insanlar tara­ fından da inkâr edilen Öteki’nin bakışıdır bu. Etik sorumluluğun asli alanı olarak çaresiz ötekinin yüzü hakkında bunca şey yazmış Levinas bile açık olarak bir hayvanın yüzünün bu işlevi görebileceği fikrini yadsır. Bu meseledeki birkaç istisnadan biri, basit bir teklifte bulunan Bentham’dır: “Hayvanlar muhakeme ederler mi, düşünür­ ler mi? Konuşabilirler mi?”, vs. sormaktan ziyade şöyle sormalıyız: “Acı çekebilirler mi?” Tek başına beşeri endüstri bile sürekli olarak hayvanların oldukça acı çekmelerine sebep oluyor, ki bu da sistema­ tik olarak inkâr edilegelmiştir: Yalnızca laboratuvar deneyleri değil, yumurta ve süt üretmek için uygulanan özel rejimler (günü kısaltmak için yapay ışık kullanmak, hormon kullanımı, vs.), kısmen kör olan ve zorlukla yürüyen domuzların katledilmek için ivedilikle şişmanlatılması, vs. Bir tavuk fabrikasını ziyaret edenlerin çoğu artık tavuk eti yiyemiyor. Ve hepimiz böyle yerlerde neler olup bittiğini bilmemi­ ze rağmen bu bilgi nötr hale getirilmelidir ki bilmiyormuş gibi yap­ maya devam edebilelim. Bu bilgisizliğe olanak sağlayan yollardan biri Kartezyen hayvarı-makina kavramıdır: Kartezyenler insanları hayvanlara tutku beslemeye karşı uyarıyordu. Acı acı ses çıkaran bir hayvan duyduğumuzda bu seslerin hiçbir iç hissiyat ifade etmediğini aklımızda bulundurmalıyız. Zira hayvanların ruhu yoktur, bu sesler yalnızca kasların, kemiklerin, sıvıların, vs. karmaşık bir düzeneğin­ den çıkar, ki tahlil yoluyla böyle olduğu rahatlıkla görülebilir. Sorun hayvan-makina kavramının La Mettrie’nin/Hsan Bir Makina’sındaki gibi sona bağlanmak zorunda olmasıdır: Şayet kendini bütünüyle nöro-biyolojiye adamış bilisiyse insanın acı çekerken çıkardığı sesler ve jestler için de tamamen aynısını iddia edebilir; ruhun içinde acımn 8

196

Theodor Adomo and Max Horkheimer, “Towards a New Manifesto?”, New Left Review 65 (Eylül/Ekim 2010): s. 51.

ÖTEKİ’NtN HAYVAN BAKIŞI - ZI2EK

“gerçekten de hissedildiği” ayrı bir alan olmadığı, acı çekme sesleri­ nin ve jestlerinin sırf insan organizmasının karmaşık nöro-biyolojik düzenekleri tarafından üretildiği söylenebilir. Derrida hayvan ızdırabına ilişkin ontolojik bağlamı genişletmek için Alman Romantizminin ve Schelling’in Benjamin ve Heidegger tarafından da kullanılmış eski bir motifini, “doğanın büyük tasası” motifini yeniden ortaya çıkara: “İnsanlar [o acmın] karşılığını ve­ rebilme, o acıdan kurtulma umuduyla doğada yaşar ve konuşur.”9 Derrida bu Schellingci-Benjaminci-Heideggerci doğanın üzüntüsü motifini, doğanın hissizliğinin ve suskunluğunun hudutsuz bir acıyı işaret ettiği fikrini teleolojik olarak logosantrik olduğu gerekçesiyle reddeder: Bu motiflerde sanki dil doğanın bir telos’u haline gelir, doğa acısını ferahlatacak Söz için, acıdan kurtuluşuna ulaşmak için didinir. Fakat yine de bu mistik topos, genelgeçer perspektifi ye­ niden ters çevirirek doğru soruyu ortaya atmaz mı: “Dil için doğa nedir? Dil içinde/aracılığıyla doğayı tam anlamıyla kavrayabilir mi­ yiz?” değil, “Doğa için dil nedir? Dilin ortaya çıkışı doğayı etkiler mi?”. Logosantrizmle ilgili olmayı bırakın, böylesine bir ters çevir­ me tıpkı Marx’ın maymun anatomisini anlamayı kolaylaştıran insan anatomisi hakkmdaki tezinin teleolojik evrimciliği altüst ettiği gibi logosantrizmi ve teleoloji en keskin şekilde askıya alır. Derrida bu karmaşıklığın farkındaydı: Hayvan üzüntüsü yalnızca konuşma acizliğinden ve suskunluktan, sersemleşmiş veya konuşma yitimine dayalı bir kelime yoksunluğundan türe­ mez. Şayet böyle ortaya çıktığı sanılan üzüntü, ağıtı doğuruyor­ sa; şayet doğa hakikaten de dili kullanmadan da olsa duygusal iç çekmeler ve hatta bitkilerin hışırtıları aracılığıyla işitilebilir ağıtlar yakıyorsa belki de bu, terimlerin tersyüz edilmesi gerektiğindendir. Benjamin de aynısını önerir. Doğanın özünde bir ters çevir­ me gerçekleşmelidir, bir Umkehrung olmalıdır (...) doğa (ve onun içindeki hayvanlık) üzgün değildir, çünkü dilsizdir. Bilakis, tam da doğanın üzüntüsü veya yası, onu dilsiz kılar ve söz yitimine uğratır, sözcüksüz bırakır.10 9 Derrida, The Animal That Therefore I Am, s. 19. 10 A.g.y. 197

ACI ÇEKEN TANRI

Nitekim Derrida, Benjamin’in izinden giderek bu tersyüz edişten hareketle doğayı üzen şeyin “bir dilsizlik ve güçsüzlük deneyimi, adlandırma acziyeti” değil, “her şeyden önce adlandırılmak” oldu­ ğu şeklinde yorumlar.11 Dile katılmamız ve bize bir isim verilmesi, bir memento mori olarak görev görür. Dilde henüz işin başındayken ölürüz, kendimizle çoktan ölmüş biri gibi ilişki kurarız. Bu anlamda dil yas değil, bir çeşit melankolidir: Dilde hâlâ yaşayan bir nesneye çoktan ölmüş/kaybolmuş gibi davranırız, ki Benjamin “yasın önce­ den ima edilmesinden bahsettiğinde tam da melankoliden bahsedi­ yor olduğunu düşünmeliyiz Gelgelelim Derrida’nm savunduklarında pek de gizlenmemiş bir muğlaklık söz konusudur: Eğer üzüntü dilsizlikten (dil eksik­ liği) önce geliyorsa, yani üzüntü dilsizliğe sebep oluyorsa, öyleyse dilin ilksel işlevi bu üzüntüyü salıvermek/ilga etmek midir? Fakat durum böyleyse, bu üzüntü aslen nasıl adlandınldığmın üzüntüsü de olabilir? Bana sormadan simgesel bir kimlik yapıştıranın, beni adlandıranın duyulmamış şiddeti karşısında sözcüksüz mü kalırım? Ve adlandırılmanın pasifliğine indirgenmekten ötürü doğan üzüntü nasıl olur da doğanın kendisi tarafından deneyimlenebilir? Böyle bir deneyim zaten adlandırma, yani dil düzleminde ikâmet edildiğini varsaymaz mı? Bu iddia evcil denen hayvanlarla sınırlandınlmamalı mıdır? Lacan bir yerde hayvanların konuşmamasına karşın evcil hayvanların yine de dil düzleminde ikâmet etmesi üzerinde durmuş­ tu (isimlerine tepki verirler, isimleriyle çağrıldıklarında sahiplerine koşarlar, verilen emirlere uyarlar, vs). İşte bu yüzden evcil hayvan­ lar “normal” öznelliğe erişememelerine rağmen (insan) patolojisin­ den etkilenebilirler: Köpekler histerikleştirilebilir, vs. Dolayısıyla deney kedisinin kafası karışmış üzgün bakışma geri dönecek olur­ sak, kedinin bu bakışı belki de O Hayvanla, yani biz insanlarla kar­ şılaşmasıyla düştüğü dehşeti ifade eder: Kedinin gördüğü şey, tüm canavarlığımızla bizizdir; bizim onun işkence görmüş bakışlarında gördüğümüzse kendi canavarlığımızdır. Bu anlamda, büyük Öteki (simgesel düzen) o zavallı kedi için halihazırda mevcuttur: Kedi, Kafka’nın ceza kolonisindeki mahkûm gibi simgesel çıkmazda sıkı­ 11 A.g.y., s. 19-20. 198

ÖTEKİ’NİN HAYVAN BAKIŞI - İlİEK

şıp kalmanın maddi neticelerinin ceremesini çeker. Kedi, esasında adlandırılarak simgesel ağa dahil edilmenin neticelerine katlanır. Bu sorunu çözmek için bu iki üzüntüyü birbirinden ayırmalıyız: Dilden önce gelen ve ondan bağımsız olan doğal hayatın üzüntüsü ile dile boyun eğerek adlandırılmanın üzüntüsünü. İlk olarak “yaşa­ yan her şeyin sonsuz melankolisi”, bir Söz edildiği anda uçup giden bir gerilim veya acı vardır; gelgelelim ardından Söz’ün telaffuzunun kendisi bir üzüntüye sebep olur (Derrida bundan söz eder). Bu dil ile acı arasındaki sıkı bağa ilişkin bu fikir bizi Richard Rorty’nin insanı acı çeken ve acılarını nakletme yetisi olan varlıklar olarak tanımlamasına daha da yaklaştırmaz mı? Ya da, Derrida’nm deyi­ şiyle otobiyografik hayvan olarak insana? Rorty’nin hesaba katma­ dığı şey, dilin kendisi tarafından meydana getirilen fazladan acıdır (artık-acı). Muhtemelen yer çekiminin maddenin (doğanın) kendisinin dı­ şındaki merkezi olduğunun ve durmadan ona doğru çabalamaya mahkûm edildiğinin, bir ruhun ise tam tersine merkezini kendi için­ de barındırdığını, yani gerçekliğin ruhun yükselişiyle kendini dışsallaştırmasından kendisine geri döneceğini ifade eden Hegel bize yol gösterebilir. Ne var ki ruh, insan ruhunda ancak aracısı dil olarak mevcuttur ve dil daha da radikal olan bir dışsallaştırma içerir: Nite­ kim doğa tekrarlanmış bir dışsallaştırma aracılığıyla kendisine geri döner (ya da Schelling’in söylemiş olabileceği gibi, bir özne dilde kendisini kendi dışına büzer.) Bu noktada temelde geçerli olan bir gereklilik vardır: Her konu­ şan (her adlandıran) adlandırılmak zorundadır, kendi atama zincir­ lerinde içerilmek zorundadır, ya da Lacan tarafından sık sık alıntı­ lanan şakaya başvuracak olursak: “Üç kardeşim var, Paul, Emest ve ben.” Bu açıdan birçok dinde Tann’nın isminin sır, telaffuzununsa yasaklı olması şaşırtıcı değildir. Konuşan özne bu aradalıkta inat eder: İsim atanmadan önce bir özne yoktur, ama bir kez isimlendi­ rildi mi de kendi göstereninin içinde anında kaybolur; özne hiçbir zaman olmaz, her zaman olmuş olacaktır. Fakat ya insanları karakterize eden şey; tam da radikal Öteki’nin uçurumunun açıklığı, “Öteki benden gerçekten ne istiyor?” sorusunun 199

ACI ÇEKEN TANRI

kafa karışıklığıysa? Diğer bir deyişle, burada perspektifi ters çevirsek? Ya kediye bakan insanın hayvan bakışında gördüğü kafa bulanıklığı, insanın kendisindeki canavarlığın harekete geçirdiği kafa bulanıklığıy­ sa? Ya Öteki’nin bakışında yansımasını gördüğüm uçurum gerçekte benim kendi uçurumumsa, Racine’in Phedre'deki deyişiyle “dans ses yem, je vois maperte ecrite*" ise? Ya da Hegelyen bir şekilde düşü­ necek olursak, “Özne için Töz nedir?” ya da “Özne Töz’ü nasıl kavra­ yabilir?” diye sormak yerine, tam tersini sormalıyız: “(Öznel olmadan önceki) Töz için Özne(nin yükselişi) nedir?” G. K. Chesterton böyle Hegelyen bir ters çevirmeyi tam da insan ve hayvan için önermiştir: Hayvanların insanlar için, bizim deneyimimiz için ne olduğunu sormak yerine, insanların hayvanlar için ne olduğunu sormalıyız. Chesterton The Everlasting Man (Ebedi İnsan) adlı az bilinen kitabında harikulade bir zihinsel deneye girişerek insanın ilk başta çevresindeki salt doğal hayvanlara nasıl canavar görünmüş olabileceğini canlandırır: İnsan hakkındaki en basit hakikat, insanın hakikaten de tuhaf bir varlık olmasıdır; neredeyse dünyada bir yabancı gibidir. Dışarıdan bu gezegende büyümüş birinden ziyade büyük bir ciddiyetle baş­ ka diyarlardan yabancı alışkanlıklardan getiren biri gibi görünür. Haksız bir avantajı ve haksız bir dezavantajı vardır. Derisi üzerin­ de uyuyamaz; içgüdülerine güvenemez. Hem mucizevi el ve par­ maklarını oynatan bir yaratıcıdır, hem de bir kötürümdür. Giyecek denilen yapay sargılarla örtülüdür; mobilya denilen yapay koltuk değneklerinden destek alır. Zihni aynı güvenilmez özgürlüklere ve aynı vahşi sınırlamalara maliktir. Hayvanlar arasında yalnız olan insan, kahkaha denilen güzel delilikle sanki tam da evrenin şeklinde, evrenin kendisinden bile saklanan bir sim birdenbire fark etmişçesine sarsılır. Hayvanlar arasında yalnız olan insan, dü­ şüncelerini kendi bedensel varlığının kökensel gerçekliklerinden uzak tutma, onları utancın gizemini yaratan birtakım yüksek ola­ sılıklarının varlıklarıymış gibi saklama ihtiyacı hisseder. Bunları ister insana doğal gelen şeyler olarak övelim, ister doğada yapay olduklarından dem vuralım, her halükârda eşsiz olacaklardır.12 * Fr. “Onun gözlerinde kaybımı yazılı görüyorum”, -ç.n. 12 G. K. Chesterton, The Everlasting Man, http://www.worldinvisible.com/library/ chesterton/everlasting/content.htm adresinden erişilebilir.

200

ÖTEKİ’NlN HAYVAN BAKIŞI - 2IZEK

Chesterton’ın “geriye doğru düşünmek” dediği şey işte buydu: Ken­ dimizi geçmiş zamana, hayati önemdeki kararların alındığı veya şimdi bize normal gelen durumlara sebebiyet veren kazaların vuku bulduğu zamandan önceye konumlandırmalıyız. Bunu yapmanın, henüz bir karara bağlanmamış ânı belirgin kılmanın en muazzam yolu, tam o anda tarihin nasıl değişik bir yola girmiş olabileceği­ ni tahayyül etmektir. Hıristiyanlığın Yahudilikle nasıl ilişki kuru­ labileceğini, Eski Ahit’i İsa’nın gelişini ilân eden bir metin olarak okuyarak nasıl yanlış anladığını araştırmakla -ve Hıristiyanlıktan evvel Yahudilerin nasıl olduğunu retroaktif Hıristiyan perspektifin­ den etkilenmeksizin yeniden inşa etmeye uğraşmakla- vakit kaybet­ mek yerine, perspektifi ters çevrilmeli ve Hıristiyanlığın kendisine “bir yabancı gibi”, oluş-halindeki-Hıristiyanlık olarak davranılmalı ve Yahudi ideolojik düzeninin bakış açısından İsa’nın ne tuhaf bir mahlûk, ne rezil bir canavar olarak görünmüş olabileceğine odaklanılmalıdır.

201

8

Dua Edin ve Uyanık Kalın: Mesiyanik Altüst Etme Gunjevic

Umutsuzluk karşısında sorumlu bir biçimde sürdürülebilecek tek felsefe, her şeyi kurtarılmanın bakış açısından görünecekleri bi­ çimleriyle düşünme çabasıdır. Kurtarılışın dünyaya saçtığı ışıktan başka ışığı yoktur bilginin; geri kalan her şey kendini tekrardır, teknikten ibarettir. Perspektifler oluşturulmalı, öyle perspektifler ki dünyayı yerinden uğratsın, yadırgı kılsın, onu bütün çatlakları, kırışıklıkları, yara izleriyle birlikte bir gün mesihin ışığında görü­ neceği gibi sefalet ve çarpıklığıyla göstersin.1 Markos’a göre İncil metni, ilk Kilise’nin sosyo-edebi jannnm bir örneğidir. Bu altüst edici metnin Yunanlaşmış isminin arkasına giz­ lenmiş yazarı, bir kenara itilmiş kalabalığın bir üyesidir. Celile’nin kenarlarında yaşayan ve görünüşe bakılırsa trajik bir sima olan Markos’un baş kahramanı Nasıralı İsa, ilk başta okurların hakkın­ da çok az şey bildiği bir kişidir. Metin, Roma İmparatorluğu’nun sınırlarında gizlenen, siyasal olarak maıjinal bir topluluk için ya­ zılmıştır. Markos’un metni, anlatı açısından İsa’nm, Markos’un ve 1

202

Theodor Adomo, Minima Moralia, aphorism 153, çev. Dennis Redmond; Türkçesi: Minima Moralia, çev. Ahmet Doğukan ve Orhan Koçak, İstanbul: Metis, 2007, s. 259. http://www.marxists.org/reference/archive/adomo/1951/nim/index.htm adre­ sinden erişilebilir.

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIĞ

Markos’un hitap ettiği okurların dünyası olmak üzere üç dünyayı tarif eder. Antik Çağ toplumlannda yaşayanların neredeyse yüzde sekseni köylerde yaşardı ve pek azı okuma yazma bilirdi. Okurya­ zarlık, tam teşekküllü şehirlerde korunaklı, müreffeh bir hayat süren şehirli elitlerin bir ayrıcalığıydı. Böyle bir bağlamda sözlü gelenek, toplumsal bilgileri aktarmak için uygun bir biçim olarak görüldü. Markos’un İsa hikâyesi (ilk başlarda yalnızca ezberlenirdi) Antik Çağ’da kenara itilmiş birisi tarafından kenara itilmişler için yazıl­ mış ilk metindir. Metnin yazılma tarzı ve cereyan ettiği dönem, hikâyenin teolojik-siyasal, altüst edici doğasına işaret eder ve “Mesiyanik sır” sorusu altmetnin tümüne yayılmıştır. Markos şifreli konuşurcasma “Okuyan anlasın” der on üçüncü bölümde. Markos’un metni ne bir Yunan trajedisi, ne İsa’nın bir biyografisi, ne muci­ ze yapmanın bir tarihyazımı, ne bir Antik Çağ hagiografisi, ne de Kudüs Tapınağı’mn yerle bir edilmesini müdafaa için yazılmış bir metindir. Markos’un hikâyesi, buıjuva tipi nesnel ve steril İncil teo­ lojisine geçit vermeyen bir metindir. Markos’un İncili çağdaş tefsiri alaya alır ve metindeki düzensiz fiillerin listesini çıkaran tarihsel eleştirmene bir paradigmadan ziyade militanlar için yazılmış bir manifestoyu veya gerilla el kitapçığını andırır. İlk soru, Markos’un takdim ettiği, bütün siyasal kimliklere karşı koyarak tüm siyasal ve teolojik Yahudi hareketleri, partileri ve yan­ daşlar gruplarıyla arasına mesafe koyan İsa’nın aynı anda bir kenara itilmiş kalabalık adına gücünü elden çıkarmayı nasıl kucakladığıdır. Boşaltılmış “teolojik-siyasal” bir alan, bu kamusal mesafelenme ve gönüllü olarak gücü elden çıkarma aracılığıyla yaratılmıştır. İsa’nın Mesih olarak herkese mesihliği hakkında konuşma ve şahitlik yap­ ma yasağı koyarken Markos’un “Mesih” kavramının yeni bir ma­ nası ve yorumlamasıyla doldurduğu bir alandır bu. Diğer deyişle, Markos, Mesiyanik senaryoyu bütünüyle “yapıbozar”. Markos’un yazarlığı, ironiyle, tekrarla ve azımsayıcı ifadelerle doludur. Michel De Certeau’nun farklı bir bağlamda dediği gibi, Markos okur­ larına ahmak muamelesi yapmadığından pek çok şeyi okurun mu­ hakemesine bırakır. Aynı şekilde Markos’un okurlarına ve İsa’nın müritlerine hitap ettiği sözleri, tıpkı İsa’nın denizde yürümesi gibi 203

ACI ÇEKEN TANRI

büyük dikkat ve itina gerektiren beklenmedik bir ibatede bir davet­ tir. İsa dışarıda balık tutan ürkmüş bir topluluğa denk gelir. Markos bunu yazarken bir yerde “Onların yanından geçip gidebilirdi” der. Halbuki niye onlar için gelmiş olmasına rağmen geçip gitme niye­ tinde olsun ki? Besbelli ki Markos’un aklında başka bir şey vardı. Markos’un metni böyle ironik uyumsuzluklarla doludur: >Okur daha en başından İsa Mesih’in Tann’nın Oğlu oldu­ ğunu bilir, fakat bu farkındalık (İsa’nın kim olduğunu söy­ lemesi ve ifşa etmesi yasaklanmış iblisler hariç) geri kalan herkesten esirgenir. Markos’un metninde iblislerin İsa’nın emirlerine harfi harfine uymalarına rağmen insanlara se­ çenek sunulması düşünmeye değerdir. Onun kim olduğu­ nu bilen, ona şahitlik eden ve günah çıkaran tek karakter, çarmıhın altında Roma emperyal gücünü simgeleyen, onun “ideolojik düşmanı” Romalı yüzbaşıdan başkası değildir. Bu paradokslar İncillerin tümünde mevcuttur. “Havarile­ rin paradoksları” Tann’nın Krallığına ulaşanın sayesinde (Markos 4:25, 8:35, 9:35, 9:42, 9:43, 9:47, 10:15, 10:43-5) Mesiyanik ibadete delalet tek net alametlerdir. Mesiyanik ibadetler, paradoksun gerilimiyle uygulanır. > Markos’un metni ancak masum bir insanın (Markos’un trajik baş kahramanı) çarmıha gerildiğini duyurarak “iyi haberler” getirir; ve hikâyenin sonu pek de belli değildir: İsa’nın dirilişini zar zor anlaşılır. Bu bitiş, dirilen hocala­ rıyla buluşmak için Celile’ye, kendi hikâyelerinin başladığı yere geri dönmek zorunda olan (Markos 16:7) havarilere sahip metnin döngüsel doğasma delalettir. > İsa’nın dostlan ve ailesi onun akimı kaçırdığım düşünür­ ler (Markos 3:21). Onu yatıştırmak ve güvenliğini sağla­ mak için alıp götürmek isterler. Onu gidip getirmeleri için başkalarını gönderirler. İsa ise bir ailesinin olmadığım, ai­ lesinin çevresinde oturan ve Tann’nın isteğini yerine geti­ renler olduğunu ilân eder. Bu insanlara kardeşlerim ve kız kardeşlerim diyerek hitap eder, çünkü onlar radikal biçimde 204

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESlYANÎK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

eşitlerin cemaatine, Mesiyanik özgürleştirici topluluğa ait­ tirler. Ayrıca hepsinin ataerkil bir toplumda yaşadıkları göz önünde bulundurulursa, çevresinde olanlardan bazıları en rezil şekilde, yani dolaylı olarak ona hakaret eder, babasmın onu istemediğini ima ederek şöyle derler: “‘Bak,’ dediler, ‘Annenle kardeşlerin dışarıda, seni istiyorlar.’” (Markos 3:32). Diğer deyişle ona karşı olanlar bir piç olduğunu alttan alta ima ederek onu itibarsızlaştırmak isterler (Markos 6:3). Böyle bir insan nasıl bir Mesih olabilir ki? > Markos daha hikâyesinin en başında, zaman “doldu ve Tann’mn Krallığının kıyametvari seferberliği başlıyor” di­ yerek birçok olayı kısa bir zaman aralığına sığdmr. Birinci bölümdeki aciliyet ve telaş, Yunancadaki “hemen sonra, hızlıca, tam o anda” olarak çevrilebilecek euthys sözcüğüy­ le ifade edilmiştir. Euthys sözcüğü birinci bölümde on bir defa geçer. Markos baş kahramanını ve hikâyesini takdim ederken öyle acelesi var gibi görünür ki kahramanın doğu­ munu anlatan bölümleri atlar; Noel duygusallığına yer yok­ tur. Markos aynı şekilde İsa’nın Dağdaki Vaazından sanki dolaylı olarak okurların kendi hayatlarıyla kendi vaazlarım yazmalarım önerirmişçesine bahsetmez, ki bu öneri de on üçüncü bölümdeki İsa’nın vahiysel söyleminde açıkça or­ taya çıkar. > Ne İsa hakkında sorulan sorular ne de İsa’nın cevaplan veya simgesel eylemleri ve hatta meselleri Markos’un met­ nini anlarkenki can alıcı noktalar değillerdir. Daha ziyade İsa’nın havarilerine, ona karşı olanlara ve aslmda okurlarına sorduğu şu gibi sorularla metni kavramamıza yardım eder: “Şabat Günü iyilik yapmak mı doğru, kötülük yapmak mı? Kimdir annem ve kardeşlerim? Neden korkuyorsunuz? Hâlâ imanınız yok mu? Demek siz de anlamıyorsunuz, öyle mi? Halk benim kim olduğumu söylüyor? Siz ne dersiniz, sizce ben kimim? Yolda neyi tartışıyordunuz? Benim içeceğim kâseden siz içebilir misiniz? Benim vaftiz olacağım gibi siz de vaftiz olabilir misiniz? Bu resim, bu yazı kimin? Tanrım, 205

ACI ÇEKEN TANRI

Tanrım, beni neden terk ettin?” Bu soru ilk olarak doğrudan yalnızca hikâyedeki karakterlere değil; bize, okurlara, bu­ güne sorulmuştur. İsa hiçbir soruyu açık bir şekilde yanıtla­ maz, mesellerle ve hikâyelerle cevaplar. >Markos ironiyi bolca kullanarak (kör Bartimay İsa’nın kim olduğunu gören tek kişidir ve İsa onu tedavi ederek herkese Bartimay’in kör olduğunu gösterir) İsa’yı başıboş dolaşan, karizmatik, mucize yaratan biri olarak değil; daha çok, ga­ yet iyi bilindiği gibi her halükârda simgesel olarak kodlanan toplumsal ve kültürel hiyerarşik güç yapısını radikal biçimde tekrar tanımlayan ve şiddete başvurmadan altüst eden Mesih ve vahiy gelen İnsanoğlu olarak resmeder. Bu simgesel taksonomi, Yahudi elitinin dinsel söylemi üzerine kurulmuştur ve Roma İmparatorluğu tarafından yürütülen şiddetin siya­ sal ve ekonomik uygulamalarıyla meşrulaştırılır. >Markos’un İsa’sı hikâyenin başında ataerkil gerçeklik kur­ gusunu meşrulaştıran “toplumsal ortodoksluk”u sorgular. İsa Celile’de Petrus’un kayınvalidesini iyileştirir ve kadın da “onlara hizmet etmeye başlar” (Markos 1:31). Kadının tadından yenmez bir yemek yaptığı anlamma gelmez bu, Mesiyanik çağrıya kulak verenlere ve İsa’da gerçekleşme­ lerini görenlere özgü bir şekilde hizmet etmiştir (diakonia). Bütün metinde diakonia terimi yalnızca iki defa geçer. Aynı fiilin ikinci zikredilişi, en önemli cümlede geçer: “Çünkü İnsanoğlu bile hizmet edilmeye değil, hizmet etmeye ve ca­ nını birçoklan için fidye olarak vermeye geldi...” (Markos 10:45). Markos’un metnindeki kadınlar Mesiyanik ibadetin paradigmatik modelleri olarak karşımıza çıkar. Petrus, Yakup, Yuhanna’dan oluşan ayncalıklı havarilere karşılık ya­ zar üç kadım yan yana getirir: Mecdelli Meryem, Meryem, Yakup’un annesi ve Salome (Markos 15:40-1). Havarisi ona ihanet ederken meçhûl bir kadın İsa’yı yağlar ve onu Mesih olarak kabul eder. Kadın onun çarmıhtaki azabma ta­ nıklık eder. Kadınlar Celile’deki misyonun başlangıcından beri onun ardından gider ve ona hizmet ederler. Kudüslü 206

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

pek çok kadın onlara katılır. Mezara ilk olarak onlar gider ve İsa’nın mezarının büyük bir taşla mühürlendiğini görün­ ce “taşı bizim için kim yana yuvarlayacak?” diye sorarlar. Kadınlar İsa’nın sözlerinin hakikatini güçlendirmeyi arzu­ lar. İsa konuşmalarında dirileceğine söz vermiştir. Havariler modelini cisimleştiren kadınlar Mesih’in mezarına gelip iki veçheli bir gerçeklik tasavvuruna olan ihtiyacı gösterirler. “Başlarım kaldırıp balonca, o kocaman taşın yana yuvarlan­ mış olduğunu görürler” (Markos 16:4). > Tanrı’nın Krallığına katılmaya ilişkin tek usûl, herkesin çağrıldığı çarmıhın paradoksudur ve şayet bir teolojiden bahsedebilirsek, bu Krallığa uygun tek teoloji “yol” metaforuyla resmedilen Mesiyanik ibadetlerdir. Havariler para­ doksal bir şekilde yalnızca “düz anlamıyla” İsa’mn ardın­ dan gitmesine rağmen onu anlamayan kimselerden değil; sinagog yöneticilerinden biri olan Jairus, kör Bartemey ya da şeytan tarafından ele geçirilmiş (yani akıl hastası) bir kız çocuğuna sahip Kenanlı kadın gibi onun peşinden gitmeyen (ya da “yolunda” duran) fakat onu anlayanlardan da oluşur. Markos, hikâyesinin neredeyse yansında İsa’nın ızdırabından ve ölümünden bahseder, dolayısıyla Markos’un İsa’nın ızdıraplı hikâyesine upuzun bir takdimden sonra başlaması pek garip değil­ dir. Markos’un okurları İsa’nın apolitik, karizmatik, merhametli bir lider değil, Tann’mn vahiy gönderilen Oğlu olduğu konusunda ikna edilmeye hakikaten ihtiyaç duyarlar. Antik Çağ’ın şifacılan muci­ zeler gerçekleştirerek siyasal ve toplumsal status quo’yu meşrulaştınyor ve böylece kendi ekonomik ve siyasal imtiyazlannı sağlama alıyorlardı. Nasıralı marangozun inat ettiği Mesiyanik ibadetin tam karşıtıdır bu. İsa apolitik bir karizma veya etrafta dolaşan bir şifacı olsaydı, ki onlara Antik Çağ’ın Orta Doğu’sunda çokça rastlamrdı, Markos İncili’nin ilk beş bölümünde söylendiği gibi (Markos 3:6) Hirodes yanlılan ve Ferisilerin ona komplo kurmak için ilkesiz it­ tifak oluşturmalan için ortada hiçbir gerekçe olmazdı. İsa metnin o kısmında Kefamahumlu bir adamdaki kötü ruhlan kovalayarak, bir­ 207

ACI ÇEKEN TANRI

kaç insanın hastalığını iyileştirerek ve birkaç havarisini toplayarak belli başlı tabuları alenen ihlâl eder ve temizlenme ritüelindeki top­ lumsal tabakalaşmayı gündeme getirir. İsa komplodan hemen son­ ra misyonuna karşı olan siyasal ve dinsel elite ideolojik savaş ilân ederek radikal eşitler cemaatini sağlamlaştırır (Markos 3:20-35). Markos’un Mürit kalabalığıyla çevrili İsa’sı toplumun kenarında­ kileri (çölden ve Celile’nin köylerinden) merkeze (Kudüs’e) doğru taşıması gereken misyonunun bırakacağı tesirinin farkındadır. Böylece Tapmağın yoz temsilcileriyle ve Romalı işgal güçleriyle bir­ likte onun ölümünden sorumlu olan şehirli elitlerle son karşılaşma gerçekleşecektir. İdeolojik savaşta dinleyicilerin güçlük çekmeden anlayabileceği basit bir mesel ve toprak sürenlerin hayatından ör­ nekler aracılığıyla (Markos 4:1-34) ilân edilir. Markos’un İsa’nın meselleri üzerine yorumlan okurlar topluluğuna, yani bugüne, bize yöneltildiğinden ötürü ilham vericidir. Kalabalık İsa’nın ardından gider, zaten Markos’un ochlos (kala­ balık) sözcüğünü tek bir cümle içinde iki kez geçirmesi buna dikkat çekmek içindir. “Halk” (laos) kelimesinin tersine “kalabalık” keli­ mesi metinde tam otuz sekiz defa geçer. Kalabalık öğretisi, havari­ lerin bir araya geldiği pratiklerden biridir. Kolektif olarak özgürleş­ tirici öğretinin metodolojisi ham tecrübelere ve tarla emekçisinin gündelik hayat tahliline ve basit mesellere dayanır. Tann’mn Kral­ lığının İsa’nın sözünü ettiği karmaşıklığı, içindeki türlü türlü iliş­ kilerin kalabalığın alışkın olduğu hükümdarlığa ve iktidara dayalı bütün kavramlarla çelişmesinde yatar. Tabii bu hükümdarlık Roma İmparatorluğu’ydu fakat onun yanma pekâlâ ideal olarak mitleştirilmiş bir maziyi öven Yahudi halkının hikâyeleri ve yazmalanyla yaşayan Yahudi teokratik devleti de eklenebilir. İmparatorluğun korkunç ezici uygulamalarına maruz kalan kalabalığın Tann’nm Krallığı’nın ibadetlerini tahayyül edebilmesi çok zordur, zira böyle bir baskının psikolojik hayattaki etkisi öylesine büyüktür ki antipsikyatrist R.D. Laing söylediği gibi deneyimi ortadan kaldırır, bu nedenle onların davranışlan yıkıcıdır.2 Markos, Hardt ve Negri’nin 2

208

R.D. Laing, The Politics ofExperience (New York: Pantheon Books, 1967), s. 12; Türkçesi: Yaşantının Politikası, çev. Kemal Sayar, Ankara: Vadi Yayınlan, 1993.

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESlYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVlC

de çokluğun* “karanlık tarafının” temsilcisi olarak bahsettiği kötü ruha tutulmuş Gerasalı adamın vakası yardımıyla bu “yok edilmiş deneyim”i ve “yıkıcı davranış”ı canlı olarak tasvir eder.3 Markos’un metnindeki İmparatorluğun baskılayıcı uygulama­ larının nesnesi olarak çokluk, toplumsal olarak dışlananlardan ve başkasına muhtaçlardan, imanlarından ötürü kenara itilmişlerden, engellilerden, akıl hastalarından ve ruhani olarak halim kimselerden mürekkeptir. Markos, yeni toplumsal düzenin tam da bu insanla­ rın arasından filizleneceğini savunur. Cüzzamlılar, özel ihtiyaçlara muhtaçlar, fahişeler, dullar, yetimler, gümrük memurları, diğer bir deyişle bir kenara itilmişlerin tümü bu gruba dahil edilebilir. İsa’nın meselleri özel bir konuşma taktiğine dayanır. Bu sayede Tann’nm Krallığı’nın gerçekliğini tanımlar, insanları ona çağırır ve ayaklar altında çiğnenmiş çokluğun tahayyül gücünü ve harap edilmiş algı­ sını tazeleyerek kendisinin başlatıcısı olduğu Mesiyanik ibadetlere katılabilmesini sağlar. İsa’nın meselleri yalnızca ilahi manayı haiz dünyevi hikâyeler değil, haklarını kaybetmiş çokluğa erişilebilir bir ibadetin somut tasvirleridir. Bu meseller çokluk içinde çoktan kemikleşmiş varsayımları sorgulayan umulmadık ve şaşırtıcı döne­ meçler ihtiva ederdi. Yıkıcı ekinci hakkındaki mesel, Yahudiye’de ikâmet edenlerin aşina olduğu zorluklarla bezeli zirai emek ve yok­ sulluğu açıkça betimler. İşgal edilmiş Yahudiye’nin çorak ve kurak topraklarının belirlediği gerçekliktir bu. Çiftçi tohumlan etrafa dağıtır ve en iyi şekilde sonuçlanmasını umardı. Bu tohum ekme yöntemi Filistin’in genelinde yaygındı. İlk olarak tohum ekilir, sonra tohumların toprağın en derinlerine yer­ leştirilmesi için nesillerce sürülmüş olan tarla sürülürdü. Böyle bir işlemde iyimserliğe yer yoktur. En iyi ihtimalle tohumlara ve ve­ rimsiz toprağa rağmen iyi bir sene geçirileceği umulurdu. Bu ekinci imgesi tarımsal yoksuluğun ve onun muhaliflerinin bir imgesidir. *

3

Yazarın metin boyunca kullandığı multitude kelimesinin hem kalabalık hem çok­ luk (özellikle Negri ve Hardt’ın İmparatorluk’u bağlamında) anlamına geldiğini belirtmekte fayda var. -ç.n. Michael Hardt ve Antonio Negri, Multitude: War and Democracy in the Age ofEm pire (New York: Penguin, 2004), s. 138 [Türkçesi: Çokluk (imparatorluk Çağında Savaş ve Demokrasi), çev. Barış Yıldırım, İstanbul: 2011]

209

ACI ÇEKEN TANRI

Çiftçi, ailesini doyurmak ve toprak vergisi ödemek zorunda olma­ sının yanı sıra hasat satışlarının kazancı üzerinden de vergi ödemek zorundadır. Şayet iki elin parmağı kadar aleti varsa bile onları da ödünç almış olmalıdır, ki bu da masraftan daha da arttınr. Bunlar yetmiyormuş gibi gelecek sene tekrar ekebilmek için tohum biriktirmelidir. Çokluğu baskı altında tutan bu türden tarımsal politika ekilen tohumların yüzde yetmiş beşinin israf edildiğini gösterir, zira filizlenmezler bile. Eğer yılın sonunda yeteri kadar hasat kal­ dıramazsa büyük toprak sahiplerinden fahiş faiz oranlannda aldığı borçlara itimat etmelidir, ki bu da onu elindeki ufacık araziyi rehine koymaya ve borç esaretine girmeye zorlar. En sonunda da elinde­ ki toprağını piyasa fiyatından birkaç misli az satmak zorunda kalır. Böylelikle ucuz işgücü haline gelir ya da daha ölçüsüz durumlarda borcunun ana parasını ödeyebilmek için bir süreliğine kendini köle olarak satar. Büyük toprak sahipleri gitgide zenginleşirken yoksul­ lar daha da yoksullaşır ve biçare olurlar. İsa böyle bir anda iyi bir tohumun inanılmaz biçimde filizlen­ mesinden, kalabalığın kafasını karıştıran bir şeyden bahsediyordu. Otuz misli ürün beklemek gerçeğe uygundur ama yüz misli ürün haddinden fazla gibidir. Aslına bakılırsa yüz misli ürün, doyuracak bir ailesi ve ödenecek vergisi olan, gelecek yıl için kenara koyula­ cak tohuma ve hiçbir şeyi olmayanlarla paylaşacağı fazlalığa ihtiyaç duyan bir çiftçi için hiçbir şekilde aşın değildir. İsa maddi ve psi­ kolojik olarak mahvolmuş yoksul rasyonalitesine karşı tehlikeli bir hamle yapmış gibidir. Gelgelelim Mesiyanik ibadetlerden bahseder­ ken İsa’nın aklında başka bir şey vardı ve onu yalnız anlaşılması zor bir şekilde aktarabiliyordu. Tohum, ekinci ve verimli toprak meseli­ ni dinlemek arzusunda olanlar işitecek bir kulağı haiz olmalı ve din­ lemelidir, ki bu hiç de zor görünmez. Gelin ileride göreceğimiz gibi İsa’nın tüm mesellerini anlamada yorumbilgisel bir anahtar olarak yardımı dokunacak, Markos için tüm mesellerin en ehemmiyetlisi olan ekinci meseline yakından göz atalım.4 4

210

Markos’un metninde bunun haricinde yalnızca iki tane daha mesel bulunur; biri bağdaki suç hakkındadır (Markos 12:1-12), diğeriyse devrimci uyanıklığın teolo­ jisi üzerinedir (Markos 13:1-36).

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

İsa meseline Rastafarian bir müzik grubu olan -ve zannımca günümüzdeki Amerika’daki en önemli gruplardan biri olan- Bad Brains’in yumuşak huylu olanların dünyayı ele geçirmesinden bah­ settiği şarkısındaki gibi basit bir fon müziği düşünelim. Bu örnekte Bad Brains’in teolojisi modem tarihsel olarak eleştirel tefsirinden çok daha önemlidir çünkü Markos gibi grubun solisti HR de şarkı­ da birkaç teolojik geleneği metinlerarası olarak birbirine bağlar ve bu sayede değişime çağırarak siyasal gerçekliği yepyeni bir biçimde tarif etmek ister. Yumuşak huylu olanların hiçbir zaman dünyayı ele geçiremediği veya geçiremeyeceği aşikârdır. Fakat HR, ilk Mezmuru şarkı sözüne katıştırarak şarkının anlamını büyük ölçüde değiştirir: Ne mutlu o insana ki, kötülerin öğüdüyle yürümez, Günahkârların yolunda durmaz, Alaycıların arasında oturmaz. Ancak zevkini RAB’bin Yasası’ndan alır Ve gece gündüz onu düşünür derin derin. Böylesi akarsu kıyılarına dikilmiş ağaca benzer, Meyvesini mevsiminde verir, Yaprağı hiç solmaz. Yaptığı her işi başarır. Kötüler böyle değil, Rüzgarın savurduğu saman çöpüne benzerler. Bu yüzden yargılanınca aklanamaz, Doğrular topluluğunda yer bulamaz günahkârlar. Çünkü RAB doğruların yolunu gözetir, Kötülerin yolu ise ölüme götürür.

Şayet HR’ın şarkısını ilk Mezmurun prizmasından yorumlarsak, tümüyle yeni bir gerçeklik tasavvuru önümüzde belirir. Markos’un İsa’nın ekinci meseli hakkında anlattığı hikâyede yapmak istediği şey tam olarak budur.

211

ACI ÇEKEN TANRI

Ya çocuklar, Yaa çocuklar, evet Bu dünyayı yumuşak huylular ele geçirecek Ya çocuklar, Ya çocuklar, evet Bu dünyayı yumuşak huylular ele geçirecek Önümüzdeki mevsim, herkes Dünyada yaptığı işlere göre Ödeyecek O yüzden ben ve ben, biz hakikatte yaşayacağız Majesteleri, majesteleri bize güzel günler gösterdi.5 Gelin, tohumla birlikte ne meydana gelir ve İsa ne tür bir tohumdan bahseder, bir bakalım: > Düşen tohumların ilk kısmı yol kenarına düşer ve kuş­ lar tarafından yenir. Bu metafor hercai güvenilmezlik için büyük ölçüde İsa’nın ardından giden kalabalığa, Kudüs’e girdiğinde onu çok seven, mucizelerine tanık olan fakat sonradan bağıran ve umumi olarak suçlanmasını ve şiddet dolu ölümünü göklere çıkaran aynı kalabalığa göndermey­ le kullanılmıştır. > Tohumların ikinci kısmı kayalık yerlere düşer ve güneş tarafından kavrulurlar. Bu metafor ise yüzeysellik ve kök­ süzlük için kullanılmıştır. Bu tohum Aramatyalı Yusuf istisna tutulmak koşuluyla (Markos 15:43) İsa’yı kabul etmeyen ve onun çağrısına kulak vermeyen Kudüs dinsel elifinden söz eder. > Tohumların üçüncü kısım, dikenler arasına düşer ve di­ kenlerle otlar tarafından boğulur. Burada tohum açgözlü ve kaygılı bir zenginlik saplantısı için bir metafor olarak kullanılır. Bu metafordaki dikenler ve otlar, “Bu adam gerçekten Tann’mn Oğlu’ydu” diyerek en doğru şekilde iman ikrarı yapan çarmıhtaki yüzbaşı istisna tutulmak ko5 Bad Brains, “The Meek Shall Inherit the Earth”, Rock fo r Light adlı albümden (Caroline Records, 1991).

212

DUA EDÎN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIĞ

şuluyla hem yerli siyasal elittir, hem de Romalı emperyal hükümettir. > Son olarak dördüncü kısım ise iyi toprağa düşer. İyi top­ rak, tarlada bol bol meyvenin yetişmesi için kullanılan bir metafordur. Bu meyve öyle boldur ki akla hayale sığmaz. Meselin bu son bölümü toplumdaki konumlan ne olursa olsun Mesiyanik ibadete katılmayı arzu eden herkesi ilgi­ lendirir. Markos türlü türlü insanın İsa’nın çağnsına kulak vererek onun ardından gittiğini söyler. Şayet havariler bu meseleyi anlamıyorlarsa ötekiler diğer tüm me­ selleri anlamada çok önemli bir yerde duran bu meseli nasıl anla­ yacaktır? Femando Belo’ya göre bu mesele İsa’nın Mesiyanik mis­ yonunun paradigması olduğu için önemlidir. Burada mesele yal­ nızca gönüllerimize sözlerini eken ekinci İsa değildir, Markos’un hikâyesinin saiki olan Mesiyanik misyonun başanlı mı başansız mı olacağı da burada gösterilir. Bundan başka İsa Tann’mn Krallığı’nın bir hardal tanesi gibi (Yahudiler hardal tanesinden hiçbir bitki ye­ tiştirmezler) olduğunu söyleyerek onu hasadı mahvetmemesi için denetim altında tutulması gereken belalı otlann bir türü olarak gö­ rür. Tann’mn Krallığı şeylerin şu anki düzeni açısından bir ottan fazlası değildir. Bu yüzden havarilerin ekinci ve alışılmadık tohum için mesel bir izaha ihtiyaç duymalan şaşırtıcı değildir. İsa bu me­ sellerde Krallık düsturunu umumi ölarak takdim ederken bire bir konuşmalannda havarilere anlaşılmayan noktalan açıklar. Tabii ki meseller aracılığıyla konuşarak hiçbir şeyi bulandırmak ve sakla­ mak niyetinde değildir, daha ziyade örtülmüş olanı açığa çıkarmak ister: Hangi ölçütlerle yaklaşacağımız bize kalmıştır. İsa bize zengin olanlann daha da zenginleşeceğini söylerken şiniklik yapmıyordu. Ne de olsa dinleyicileri bunu gayet iyi biliyorlardı. Zengin toprak sahipleri daha da güçlü hale gelirken yoksullann elindekileri de kaybetmesi gündelik tanmsal ilişkilerin saf gerçekliğiydi. İsa çokluğun halihazırda gayet iyi bildiğini söylerken yüreksiz bir demagog gibi davranmaz: Şeyler oldukları gibidir, hiçbir şeyi değiştiremeyiz, dünya işte böyledir. Ne var ki Markos anlatı düze­ 213

ACI ÇEKEN TANRI

niyle bize tamamen farklı bir şey söylüyor gibidir. Markos okuru uyarır: Bakın ve işitin (Markos 4:3,4:24). Bunlar Mesiyanik ibadet­ lerdir. Görmek ve işitmek. Aslına bakılırsa havarilerin benimsemesi istenen devrimci sabra çağrıdır bu. İsa daha sonra dua etmelerini ve uyanık kalmalarını ister. Söz’ün İlânı tohumun dağıtılmasıdır. Yeni toplumsal düzenin tohumlan filizlendikçe ve havariler sabırlı bir şe­ kilde işitmeye, görmeye, dua etmeye ve uyanık kalmaya çağnldıkça ona olan dikkat dağılır. Markos’un İsası bunu “Uyanık Kalın” (Mar­ kos 13:37) buyruğuyla tanımlanan sebat çağnsında bulunduğu on üçüncü bölümdeki vahiysel söylemiyle bir kez daha aynntılı olarak anlatır. Mesiyanik ibadetin en radikal biçimi değil midir bu? Markos’un metninin iki parçadan, iki ayn kitap olarak da ele alınabilecek iki asli anlatıdan oluşan dairesel bir hikâye olduğu ger­ çeğine tekrar geri dönmeliyiz. İlk anlatı, Markos l:l-8 :7 ’dir. İkinci anlatı ise Markos İncili’nin geri kalanıdır (Markos 8:816:8). Markos’un İsa hakkındaki 8:22-9’daki hikâyesini içeren me­ tin için de çok önemlidir. İsa havarilerle sohbetine ilk olarak kendini tanıtarak başlar (Markos 8:27), ardından çok önemli bir soru sorar: “Siz ne dersiniz, sizce ben kimim?” (Markos 8:29). Bu soru biz okurlara sorulmuştur. Biz İsa’nın kim olduğunu düşünürüz? Vere­ ceğimiz her yanıt bizi ona bağlar, ancak cevap vermemezlik edeme­ yiz. Eğer cevap veremiyorsak, hikâye bir daire gibi ilerlediğinden, bir cevap bulana kadar havarilerin yolunda devam etmek zorunda kalınz. Felsefe-olmayanm “mucidi” François Laruelle, Markos İncili’ni okumamda bana hakikaten de yardım etmiştir. Laruelle, Möbius şe­ ridi diye bilinen bir model ortaya koymuştur. Markos’un metninde

214

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- .MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNIEVIC

Möbius şeridi çiftleştirilmiştir”; yalnızca İsa’nın hikâyesinin iki parçasını birbirine bağlamaz, her şeyden çok okurlar olarak bize so­ ruyu cevaplandırmada yardım eder. Çevresinde dolandığı haliyle bu şerit, okuru ve ibâdiyi (havari) önce dışarıdan içeriye doğru, sonra yeniden içeriden dışarıya doğru yönlendirir. Laruelle’in tasarladı­ ğı gibi iki taraflı şeridin daireselliği Markos İncili’nin okura ilettiği mesajı izah etmenin en kolay yoludur.

Öğrencileriyle birlikte halkı [ochlos — kalabalık, çokluk] da yanına çağırıp şöyle konuştu: “Ardımdan gelmek iste­ yen kendini inkâr etsin, çarmıhını yüklenip beni izlesin. Canmı kurtarmak isteyen onu yitirecek, canını benim ve Müjde’nin uğruna yitiren ise onu kurtaracaktır. İnsan bü­ tün dünyayı kazanıp da canından olursa, bunun kendisine ne yararı olur? İnsan kendi canına karşılık ne verebilir? Bu vefasız ve günahkâr kuşağın ortasında, kim benden ve benim sözlerimden utanırsa, İnsanoğlu da, Babası’nm gör­ kemi içinde kutsal meleklerle birlikte geldiğinde o kişiden utanacaktır. (Markos 8:34-8) İsa’nın Kudüs’e gayrimuzaffer bir tavırla girişi bu anlatı çerçeve­ sinde cereyan eder. Markos toplumun kenarından, Yahudiye’nin çeperinden gelen İsa’nm iktidar mahaline varmasını oldukça sıradışı ve yaratıcı bir şekilde betimler. Radikal havariliğin yolu, kimsenin denetiminde olmayan çölden, kırsal pagan meskenlerden geçerek Kudüs’teki farklı memleketlerden gelen birtakım şehirli elitlerin yönettiği iktidara kadar uzanır. Markos, ironisini örtbas etmeksizin Kudüs Tapmağı’nda (her Yahudi için Tann’mn halkı arasındaki 215

ACI ÇEKEN TANRI

varlığının güvencesidir) Tann’nın varlığıyla karşılaşmayacağımızı, ama bunun yerine Tann’yla çölde karşılaşabileceğimizi göstermeyi kafasına koymuştur. Aslına bakılırsa çöl, vahiysel bir şekilde metnin kendisinin başladığı radikal havariliğin ayrıcalıklı bir mekânı olarak düşünülebilir. Markos, çölün özel fakat yine de ikircikli toponomisini çıkartır. Çöl; baskı, endişe, sürgün ve özellikle çile mekânıdır. Bundan dolayı da hakkında pek az iyi şey duyarız. Zor bir yerdir, kötü ruhlar ve cinler için oyun alanıdır ve oradayken yalnızca tek bir soruyu cevap­ lamak zorundayızdır: Nasıl sağ kalmalı? Fakat şehrin ve uygarlığın gürültüsünden uzak çöl sessizliğin ve huzurun da mahalidir. Çölde şehirdeki gibi bir yer için kavga etmek, önemsiz şeyler için tartışmak yoktur ve asıl önemlisi çöl bütün toplumsal bağların kopmasından ve fiziksel ihtiyaçların asgari düzeye indirilmesinden ötürü bize bir çeşit barınak sunar. Şehirden ve “karmaşık ve kentsel” hayat tarzın­ dan uzaklaşmayı arzu ettiğimizde “çöF’e gideriz. Markos ilk başta yapmamız gereken Mesiyanik günah çıkarma ibadetini hayata geçir­ memiz gerektiğini tembihler, ki bu ibadet paradoksal olarak ancak Tann’yla rastlaşabileceğimiz tek ayncalıklı mekân olan çölde başlar. Fakat aynı zamanda ideolojik olarak toplumun çeperlerindeki yoksul­ lan ezen iktidar sahibi elitlere göğüs germek için çöl terk edilmelidir. Markos iktidara olan bu yolculuğu “ölçülü olarak” yapıbozumcu ve açık seçik bir şekilde anlatır. Markos’un örneğindeki yapıbozumu, her imtiyazlı yapısal taksonomiyi okumaya bir farklılık, ilave, yeni bir iz getirmek suretiyle onu sorguya çeken özel bir okuma stratejisi olarak anlaşılmalıdır. Yapıbozum konudan uzaklaşmalar, alıntılar, yorumlar, parodiler üzerinde durarak heterojenliği oluşturan maıjinal, indirgenemez bir artakalan­ da inat eder. Son olarak bu örnekteki yapıbozum, imtiyazlı olduğunu iddia eden bir okumayı sorgulayan bir araç olarak düşünülmelidir. Markos’un örneğindeki yapıbozum böyle anlaşılacak olursa bir siya­ sal strateji biçimi olabilir. Markos’un kendi metniyle Mesiyanik senaryoyu her türlü Yahudi Mesiyanizmini uygun bulmayı reddederek yapıbozduğunu, ama aynı zamanda Mesiyanik söylemi asla kenara itmediğini (hakikaten de 216

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

dolaylı olarak onu doğrular) iddiasındayım. Ched Myers, Markos’un Tann’nın Krallığı’na karşı olanları ironi ve yakıcılıkla betimlediğini, esasında onları karikatürize ederek “etkili olabilmek için hem abartılı hem de açıkça anlaşılabilir olmak zorunda olan siyasal bir karikatür”6 ortaya koyduğunu belirtir. Aynı şekilde Markos havarileri şaşkınlık içinde, endişeli ve korkmuş olarak resmeder. Havariler bilmiyorlardır, bilemezler ve bilemeyecektirler, imanları yoktur ve radikal hava­ riliğin yolunun ayırdında değillerdir (Markos 10:32). İsa’nın Kudüs’e grotesk girişi havariler için tasarlanmış sağaltıcı pedagojik bir işleve hizmet eder. Biliyoruz ki kelime oyunundan veya espriden doğan ani bir kahkaha patlaması tedirginlik veya belirsizlik anlarını en iyi şe­ kilde “iyileştirir”. Herkesin ortasında yapılan iyi huylu bir espri bir duruma bakış açısında tümüyle yeni kavrayışlara yol açan ani bir de­ ğişime sebep olur. Sürüklendikleri açmazda havarilerin ihtiyaç duy­ duğu türden bir değişikliktir bu. De Certeau’ya göre İsa’nın sokak tiyatrosundaki parodivari şaşırtmaca gündelik bir direniş pratiğidir, Sloterdijk ise bunu sinizm olarak tanımlar. Ansızın yapılan bir klinik inceleme, o değişime kadar fobileri­ miz ve saplantılarımız meşgul olduğumuzdan göremediğimiz ben­ liğimizi büsbütün yeni bir gözle değerlendirmemize yarayabilir. İsa’nın Kudüs’e bir sıpa üzerinde “kamavalesk” girişi işte bunu yapar. Simgesel bir düzeyde karmaşık bir güç yapısını temsil eden Mesihlik ünvanım parodileştirmeye girişmiştir. Aynı zamanda ha­ varileri tarafından taşınan ağır endişe yükünü hafifletmeye ilişkin eğitici bir tarzı vardır. Markos İsa’nın ardından gitmek isteyenle­ re anlık çözümler sunmaz, zira Markos’un MS 66 ile 70 arasında kendilerini “olağanüstü hâl”in siyasal keşmekeşinin ortasında bulan yorumlayıcı topluluğu için böyle bir çözüm yerinde olmazdı. Mar­ kos Mikhail Bakhtin’in büyük ölçüde parodik ve satirik bir doğa ihtiva eden ve kısmen folklorik olan edebi biçimlerin inşası olarak tanımladığı kamavallaşmayı andıran metinlerarası stratejisiyle bizi her şeye rağmen şaşkınlığa düşürme gayesindedir. Markos’un duru­ mundaki metinlerarasılığı, metnin “arkasında” duran muhtelif yo­ 6

Ched Myers, Binding the Strong Man: A Political Reading o f Mark’s Story o f Jesus (New York: Orbis Books, 1989), s. 107. 217

ACI ÇEKEN TANRI

rumlayıcı toplulukların içindeki özel bir “maddi anlam üretimi”ne karşılık gelen çeşitli metinler arasındaki bağın kapsamı sorununu gündeme getiren metinsel analiz olarak alıyoruz. İsa havarileriyle birlikte Kudüs’ün varoşlarına gelir, Rab’bin halkı ile düşman uluslar arasında gelecekteki kıyametvari savaşın Mesiyanik bir toponomisi ve heteropisi olan Zeytin Dağı’nm ya­ macındaki Beytanya’ya ulaşır.7 Markos kuşkusuz bu öbür dünya bilgilerini yeniden simgeleştirmek ve yazdığı sırada şahit olduğu iç savaşın bağlamına yerleştirmek istiyordu. İsa havarilerinden ikisini Küdus’e girişlerini hazırlamak üzere gönderir, ki riskli ve altüst edi­ ci bir yoldayken pratik bir dayanışma taktiğidir bu. Markos geniş bir destekçi ve yardakçı ağına sahip olanların yalnızca Sicariiler (hançerliler), Zealotlar ve diğer siyasal ve devrimci hareketler olmadığı­ nı göstermek ister. İsa’nın topluluğunun Kudüs, yani iktidar mahali içinde iyi örgütlenmiş olduğunu gösterir. Markos, İsa’nın Küdus’e girişini olabiliğince ironik bir şekilde özgürlük hasreti çeken, esaret yönetimindeki bir kalabalıktan beklenebilecek Mesiyanik zaferciliğin herhangi bir biçimini abesliğe indirgeyerek anlatır. Kör’Bartemey İsa’nın “Davut’un Oğlu” olduğunu ilk gören ki­ şidir (Markos 10:46-52). “Davut Oğlu” bir kraliyet ünvam ve o dönem yaşamış her Yahudinin güçlük çekmeden anladığı karmaşık bir teolojik-siyasal simgedir. Şayet İsa “kraliyete talip” olsaydı Küdus’üne muhteşem bir emperyal debdebeyle, atlarla, at arabalarıyla, tam teşekkül bir silahlı güçle ve diğer asil tuzaklarla bezeli bir tören­ le girmesi beklenirdi. Filistin metropolisine bir eşek sıpası üzerinde üzerinde girerek (bir “siyasal sokak tiyatrosu” biçimi) bu durumla 7 “İşte RAB’bin günü geliyor! Ey Yeruşalim halkı, senden yağmalanan mal gö­ zlerinin önünde paylaşılacak. (2) Yeruşalim’e karşı savaşmaları için bütün ulusları bir araya getireceğim. Kent ele geçirilecek, evler yağmalanacak, kadınların ırzına geçilecek. Kentte yaşayanların yansı sürgüne gönderilecek, geri kalanlar kentte kalacak. (3) Sonra RAB, savaş zamanlarında yaptığı gibi, gidip bu uluslara karşı savaşacak. (4) O gün O’nun ayaklan Yeruşalim’in doğusundaki Zeytin Dağı’nm üzerinde duracak. Zeytin Dağı doğuya ve batıya doğru ortadan yanlıp çok büyük bir vadi oluşturacak. Dağın yansı kuzeye, öbür yansı güneye çekilecek. (5) Yanlan dağm oluşturduğu vadiden kaçacaksınız, çünkü vadi Asal’a dek uzanacak. Yahuda Kralı Uzziya döneminde depremden nasıl kaçtıysanız, öyle kaçacaksınız. O zaman Tannm RAB bütün kutsallarla birlikte gelecek!” (Zekeriya 14:1-5)

218

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

alay eder, onun parodisini yapar, değersizleştirir ve Markos’un ör­ neğinde Roma împaratorluğu’nda vücut bulmuş “dünyevi krallığın” siyasal simgelerini abes kılar. Nasıralı marangoz bu delişmen tarzda “litürjik bir karnaval” içinde yalnızca imparatorun tavanıyla dalga geçmez; bir yandan kalabalığı, bilhassa tedirgin havarilerini eğlen­ dirirken, bir yandan da bizzat Mesiyanizm kavramını sorgular. Markos bu olayı metinlerarası anlamda İsa’nın Küdus’teki dinsel ve siyasal elitle yüz yüze gelmesini meşrulaştırmaya hizmet edecek ayrık bir sosyo-edebi paradigma olarak dikkatlice inşa eder (Markos 11:14-12:40). Markos açık bir şekilde titizlikle şimdiki zamanla be­ raber dokuduğu şanlı Yahudi mazisine göndermeler yapar ve şunları tartışmaya açar: > popülist bir ideolojik Mesiyanizm ve popüler kaderci kıyametçilik; > milliyetçi mitoloji (bayağı şiddet eylemleriyle meşrulaş­ tırılır); >zenginden, tezgahlar hazırlayan Yahudi elitten ve Romalı işgal güçlerinden eşit derecede tiksinen köylü güruhun ge­ rilla folklore. Markos Eski Ahit kehanetlerini nasıl gerçekleştirir ve yorumlar? Ce­ vap şudur: Baskın milliyetçi Mesiyanizm ideolojisine altüst edici bir direniş modeli olarak. Markos’un metinsel paradigması zar zor anla­ şılabilen veya müzakere edilebilen kıyamet peygamberi Zekeriya’dır: Ey Siyon kızı, sevinçle coş! Sevinç çığlıkları at, ey Kudüs kızı! îşte kralın! O adildir, kurtarıcı ve alçakgönüllüdür. Eşeğe, evet, sıpaya, Eşek yavrusuna binmiş sana geliyor! (Zekeriya 9:9)

“Adil”, “kurtarıcı”, “alçakgönüllü” ve hatta “eşek yavrusuna binmiş” gibi ifadeler, muzaffer bir girişle ve Makabeler İncili’nde bahsedilen Simon Makabe’nin askeri zaferiyle karşıtlık yaratmak için yeterlidir: 219

ACI ÇEKEN TANRI

Yüz yetmiş bir yılının ikinci ayının yirmi üçüncü günün­ de Yahudiler içeri girdi. Alkışlarla ve ellerindeki hurma dallarıyla geldiler. Arplar çalındı, büyük zillerin, kanuna benzer çalgıların sesi duyuldu. Ezgiler ve Mezmur bes­ teleri okundu. Çünkü büyük bir düşman ezilip İsrail’den atılmıştı. (1. Makabeler 13:51) Markos İsa’nın Küdus’e girişini bu iki metnin kapsamına yerleştire­ rek ona tümüyle farklı bir anlam kazandırır. Fakat bu iki metin Eski Ahit’in birçok öteki metniyle ve bu metinlere yapılan, Markos’un beceriyle ve büyük hassasiyetle parşömene benzer şekilde ışığın kırılmasıyla farklı farklı imajları gösteren bir kolaj olarak gönder­ melerle (Yaratılış 49:11, 1. Samuel 6:7, 2. Krallar 9:13, Mezmurlar 118:25) birbirine karışmıştır. Markos “kurtuluş hikâyesi” metninin arkasında duran siyasal olayları yalnızca okumakla kalmaz, muhte­ melen dolaylı olarak rol aldığı çağdaş toplumsal, ekonomik ve kül­ türel ilişkilerin üzerine kazır. Markos’un hikâyesi, özel olarak bugün için tasarlanmış tarihsel bir yorumlamadır. İsa’nın Kudüs’e girişi, Roma’ya karşı MS 66’da daha az örgütlenmiş “isyancılar”a katılarak ayaklanmanın liderlerinden biri haline gelen Menahem’in girişinin yanından bile geçemez. Onun girişi ne kraliyete talip başka bir Mesih olan Simon bar Giora’nınkine ne de radikal Gischalalı John’unkine benzer. Üçü de Mesiyanik kraliyet Unvanına taliptir, kendi aralarında ağız dalaşındadırlar ve böylece Kudüs’ün öbür türlü iyi örgütlenmiş olabilecek savunmasını, dört yıl süren “olağanüstü hal” zamanında zayıflatırlar. Gelin Markos’un metninin “arkasındaki” siyasal gerçekliğini ortaya koyarak tahtın bu Mesiyanik taliplerini eleştirdiği olağanüs­ tü hali resmetmek için Horsley ve Hanson’ın o dönem hakkındaki sosyolojik çalışmalarından yararlanalım. İsa’nın Kudüs’e şiddet içermeyen, mütevazı girişi, daha önce belirttiğimiz gibi MS 66’daki Masada tahkimatında beraberindeki birkaç başka isyankârla ve “hırsız”la Hirodes’in cephaneliğine saldıran Sicarii lideri ve isyancı Mehanem’in (bazıları onun Çelileli Yahuda’nm çocuğu veya torunu 220

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

olduğunu bile iddia eder) girişiyle pek de az benzerlik taşımamakta­ dır. Menahem, Celile kırsalında topladığı adamları silahlandırır ve beraberindeki birkaç öteki asiyle birlikte kanlı bir ayaklanma başla­ tarak hızlıca Kudüs’ü ele geçirir. Küdus ayaklanması için takdiri hak etmese de şehirdeki çeşitli Zealot gruplarının lideri olduğunu söyler. Olağanüstü örgütlenme hünerleri aracılığıyla (ve sayıca az taraftar­ larına rağmen) içinde kendi korumalarının bulunduğu Zealot ittifakı diye bilinen şeyi bir araya getirerek kendini çabucak “kral” ilân eder. Sicarii’de heterojen bir güruh olan Menahem taraftarları ayak­ lanmanın en başında başkâhin yüksek papaz Hannan ile kardeşi Hezekiel’i vahşice öldürmüşlerdir. Markos’un İsa hikâyesinin en ra­ dikal sol yorumcusu olan Portekizli yazar Femando Belo bu iddiayı Josephus’a atfeder.8 Bu noktada ilginç bir olgudan söz etmeliyiz: İsyankârların lideri Tapmak hâzinesi ve arşivine girdikten hemen sonra tüm Tapmak kitaplarının ve borç listelerinin yakılması için emir verir. Görünüşe bakılırsa böyle yaparak insanları çeşitli borç ve faiz biçimleri kullanarak baskı altında tutan, borç ve esarete hap­ seden dinsel elit ve siyasal düzenin kökünü kazımak istemiştir. Markos’un bize gösterdiği gibi İsa, Menahem gibi Romalılara ayaklanmada Kudüs’ün savunma komutam olarak görev almış diğer sahte peygamber Simon bar Giora ile de hiç benzerlik taşımaz. Radi­ kal Gischalalı John, siyasal savaşa atıldığında tahta talip Mehanem ile peygamberliğe talip Simon bar Giora arasında akla hayale sığma­ yacak çarpışmalar olmuştur. John’u bir kenarda tutarsak, Tapmak muhafızlarının şefi Eleazar ben Ya’ir de babası başkâhin Hannah’ı öldüren Mehanem’in vahşice öldürülmesinde oldukça önemli bir rol oynamıştır. Kuşatma sırasında Küdus içinde Zealot’un iktidara gelme mücadelesini daha da kızıştıran Romalılarla müzakerelerin devam ettiğini unutmayalım. Gischalalı John, kuzey Celile’de hoş­ nutsuz köylülerden kalabalık bir grup toplayarak onları hatırı sayılır bir askeri birliğe dönüştürdüğünden pek de kendi halinde olmayan bir başka sahte peygamberdir.

8

Femando Belo, A Materialist Reading o f the Gospel o f Mark (Ann Arbor: Orbis Books, 1991), s. 84.

221

ACI ÇEKEN TANRI

Bu sırada Simon bar, civardaki tepelerde kontrol noktasına sahip olan örgütlü Sicarii gerillalarını yenemediğinden ötürü hain, hırsız, despot haline gelerek siyasal anlamda başarısızlığa uğrar. Ne var ki bu başarısızlık onu ne fetihe girişmekten ne de zor kullanarak geçici bir hükümet kurmaya çalışmaktan alıkoyar. Siyasal bir kum­ pas hamlesiyle köleliğe ve borçlanmaya son vererek güçlü bir ordu oluşturur ve kraliyet modasına uygun hareket etmeye başlar. Askeri gücünü artırarak görece büyük ve tam teçzihatlı bir orduyla savaş­ madan (yiyecek, silah ve asker için güçlü bir lojistik destek oluştur­ muştur) Edom ve Yahudiye’yi ele geçirir, ama Kudüs’ü kaybeder. Bunun sonucunda (iyi örgütlenmiş savunmasını zayıflatan) bu şehir için Simon bar Giora ile “şehrin kodamanlan”mn desteğini çekme­ ye başlamış olduğu Gischalalı John arasındaki dahili mücadele ha­ sıl olur. Bu kodamanlar daha çok aristokratik olmayan rahiplerdir ve Gischalalı John beklenmedik bir şekilde Tapmağı elinde tutan Zealotlardan büyük yardım alır. Simon bar Giora, Sanhedrin’deki birkaç hatırı sayılır simayı vahşice öldürür, ki bunlar arasında ağır hıyanetle ve Romalılarla işbirliğiyle suçlayarak öldürdüğü başkâhin ailelerinin birinden gelen (ve ayaklanmanın başlangıcında Simon’un Küdus’e girişini düzenleyen) Boethus’un oğlu Matta bile vardır.9 Ne var ki Yahudi “devrimi”nden dört yıl sonra Kudüs beş aylık bir kuşatmada yiğitçe savunulmasına rağmen Vespasianlann eline geçer. Tapınak, MS 70’in Eylül ayında Romalıların eline geçerken Zealotlar cesurca hayatlarını feda ederler. Simon, en fanatik yan­ daşlarının bir kısmıyla kaçma girişiminde bulunduysa da yakalanır. Beyaz ceket ve mor kep giyen kraliyet pelerinine sanlı Simon bar Giora Tapmak harabeleri alanında ortaya çıkar ve neredeyse sim­ 9

222

Femando Belo bu kaotik, neredeyse Balkanlı durumu şöyle tarif eder: “Zealot­ lar, MÖ 172’den beri görevden bilfiil uzaklaştırılmış, başkâhin nesebinden gelen eski aileler içinden kurayla yeni bir başkâhin seçtiler; seçilen kişi el zanaatı ya­ pan sıradan bir adamdı. Zealotlar en sonunda Tapmak’ın savunmasını tüm savaş boyunca, özellikle son safhalarında ümitsizce bıraktılar. Tüm bunlar gösteriyor ki, Zealotlar, alt-asya tipi üretim tarzını ortadan kaldıracak bir ‘devrim’ yapma peşinde değillerdi; onu saf biçimine getirecek bir ‘isyan’ peşindeydiler. Zealot hareketi pek çok yönüyle bize Tesniyeci hareketini anımsatır (tabii ki aralarında kayda değer bir fark vardır: Mesele artık monarşi değildir).” (a.g.y., s. 85)

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

gesel bir şekilde yıkılan Tapınak mihrabında hayatını Tann’ya feda eder. Ancak hapse atılan ve gayet sıradan aşağılık bir suçlu ve asi gibiymişçesine ölüme mahkûm edilen Gischalalı John’dan farklı olarak Simon neredeyse görkemli bir törenle Vespasian’ın Yahudiye’deki zaferi olarak Roma’ya götürülür. Yahudiye’de ise Yahudi kralı olarak infazı gerçekleştirilir. Bu genişletilmiş tarihsel ara sözde Markos’un İsa’nın Küdus’e gi­ rişi hakkmdaki anlatısını açıklığa kavuşturmak istedim. Markos’un anlatısı, tesirli ve çarpıcı ve açık seçik bir kalkan altında, hikâyedeki oyunculara yöneltilmiş olarak başlar: “Bunu niye yapıyorsunuz?” Diğer bir deyişle, niye İsa’yı tıpkı Menahem, Simon bar Giora ya da kendilerini kral ve Mesih ilân edenler gibi Küdus’e girmek zo­ runda bırakacak şekilde hazırlanıyorsunuz? Markos için böyle tat­ sız seçenekler düşünülemezdi. Makabeler İncili’ne ve peygamber Zekeriya’nın hakkında konuştuğu Mesihine göre Küdus’e giriş as­ keri bir kuşatma, bir ayaklanma, bir “devrim” ya da Tapınak arşiv­ lerinin yakılması olmaksızın gerçekleşmeliydi. İsa Kudüs Tapmağı’na geceleyin oldukça geç bir saatte, hiç kim­ seye sıkıntı vermeksizin, hatta kendini geri planda tutan bir tavırla girer, etrafına şöyle bir bakar ve Beytanya’ya geri döner. Ertesi gün Tapınağa tekrar gelir, dinsel ve siyasal elit ve Zealotlarla karşı kar­ şıya gelir. Bu yüzleşme Mesih ünvanına özenen biri için oldukça öngörülemezdir. Besbelli ki Markos’un İsası’nm aklında bambaşka bir şey vardı. Kimbilir neydi? Mesiyanik karşılamalarla buyur edil­ diyse ve tahta talip biri olduğunu ima eden Mesiyanik tuzaklar (pal­ miye dallan ve pelerinler) armağan edilmişse bile Markos’un İsası Mesiyanik kimliğin her işaretini püskürtür. Tapınaktaki tutumuyla dinsel ve siyasal eliti kızıştırmasıyla ortaya çıkan anlaşmazlık yeni bir Mesiyanizm kavramını beraberinde getirir. Bu Mesiyanizm kav­ ramında Nasıralı insan yardıma muhtaçlarla, güçten düşmüşlerle ve yakında ortadan kalkacak yoz bir Tapınağa bağış yapan yoksul bir dul kadında “tecessüd eden” çoklukla özdeşleşir. “Burada taş üstün­ de taş kalmayacak” (Markos 13:2) Mesiyanik ibadetler bu yıkımın bir öngörüsüdür, eski yapılar harabeye döndüğünde, ufukta yeni hiçbir şey görünmediğinde nasıl yaşanacağına ilişkin bir modeldir. 223

ACI ÇEKEN TANRI

Marko, İsa’nın Mesiyanizminin en bariz anlamın saklı kaldığı, kökten farklı bir yorumunu ortaya koyar. Markos ancak Mesiyanik ibadetlere katılarak Mesih’i öğrenebileceğimizi önermek ister gibi görünür: İşitmek ve görmek, uyanık kalmak ve dua etmek. Bu yorum, Markos’un cemaat modeli oldukça özel olmasına ve “kötü ideolojik ruhları” İsa’nın adına defetmesine rağmen, oraya ait olma­ yanları usulen dost olarak buyur eder. İsa bunu havarilerine açıkla­ dığı basit bir kapsayıcı kuralla kesinleştirir: “Bize karşı olmayan, bizden yanadır.” Bu, Kudüs yolundaki cemaatin göçebe gövdesine yakışan Mesiyanik ibadeti desteklemek için bir başka saiktir. Eğer elin günah işlemene neden olursa, onu kes. Tek elle yaşama kavuşman, iki elle sönmez ateşe, cehenneme gitmenden iyidir. Eğer ayağın günah işlemene neden olursa, onu kes. Tek ayakla yaşama kavuşman, iki ayakla cehenneme atılmandan iyidir. Eğer gözün gü­ nah işlemene neden olursa, onu çıkar at. Tanrı’mn Egemenliği’ne tek gözle girmen, iki gözle cehenneme atılmandan iyidir. ‘Oradaki­ leri kemiren kurt ölmez, Yakan ateş sönmez.’ Çünkü herkes ateş­ le tuzlanacaktır. Tuz yararlıdır. Ama tuz tuzluluğunu yitirirse, bir daha ona nasıl tat verebilirsiniz? İçinizde tuz olsun ve birbirinizle banş içinde yaşayın!” (Markos 9:43-50)

El, ayak ve göz aynı zamanda erdem yoluyla kurulmuş bir cemaatin kısımlarını temsil eden erdemlere ilişkin metaforlardır. Bu erdemin Mesiyanik pratiği sevgiyi, umudu ve imanı paradoksal olarak ters bir sıraya göre dizer. Kendimizi beslediğimiz organımız olan el, sevgi için bir metafordur, emeğin simgesidir ve kendimizi savun­ mak, el sıkışmak, cemaate dokunmak için kullandığımız uzuvdur. Bir şeyi gösteren bir parmak ve sıkı bir yumruk tek bir kişide toplan­ mış gücün otoriter ifadeleriyken uzatılan kollar ve eller sevgi üze­ rine kurulmuş katılım ve dayanışmayı temsil eder. Bacak ve ayak, geleceğe yürümemizi sağlayan umudun metaforudur. Ayaklar bizi devinime, mekânı elde etmeye sevk eder ve beraberce yürümemize olanak verir. Birisinin yardımına koşarak ona el uzattığımızda ilk başta onları iman gözüyle görmeyi arzu ederiz. Gözler ilk temasımı­ zı ve yeni başlayan bir ilişkinin ilk anlarım gerçekleştirmemize ve 224

DUA EDİN VE UYANIK KALIN- MESİYANİK ALTÜST ETME - GUNJEVIC

kendimizi bizi tanımak isteyenlere açmamıza yardım eder. Onları tanımak istiyorsak gözlerine bakarız, istemiyorsak bakışlarından kaçınırız. Yalnızca gözler aracılığıyla ayartıldığımız şehvet sorunu değildir bu, apaçık olanı kasten görmemeyi arzu etme ya da sadece istediğini görme sorunudur. Bir çeşit körlüktür. Gözler imanı temsil ettiğinden ötürü gözlerine bakacak cesareti bulamadıklarımızı kara­ larız. Markos’un bizi işitmek, görmek, dua etmek ve uyanık kalmak şeklindeki Mesiyanik ibadetlere davet etmesi bu açıdan hiç şaşırtıcı değildir. Kuşkusuz ki havariler İsa’nın Getsemani’de çektiği fani ızdırabm en zor anlarında bu ibadetleri gerçekleştirmede başarısızlığa uğramışlardı (Markos 14:30). En kolay olan, tanımlanamaz şekilde zor olarak görünür. Mesiyanik ibadetler bedava olsalar bile zahmet­ siz değildirler. Bu ibadetler, dikkat çekecek ölçüde zararsız ve naif gibi görünseler de Markos’un gözünde derinden altüst edici ve tehli­ keliydiler. Ched Myers bunu harikulade bir şekilde ifade eder: Markos İncili adı verilen edebi novum Yahudi savaşının meydana getirdiği tarihsel ve ideolojik bir krize cevap olarak üretilmişti. Bu kıyametvari anda bir cemaat Romalı birliklere, Yahudi ege­ men sınıfa ve isyankârlara karşı şiddete başvurmadan direnmeyi sürdürmek için çabaladı. Bir yandan da devrimci bir düzenin to­ humlarını ibadeti ve dini yayma aracılığıyla etrafa saçıyorlardı. Şüphesiz ki M.S. 69 radikal toplumsal bir deneyim için en iyi za­ man değildi. Belki de ancak bu, hikâyenin aciliyetini, acı çekmeyi beklemesini ve başarısızlıktan sonra yeniden başlama ideolojisini açıklayabilir.10

10 Myers, Binding the Strong Man, 443-4.

225

Devrimin Gizbilimi ve 2., 4., 6. ve 8. Bölümler için

Kaynakça

Adomo, Theodore. Minima moralia, 153. çev. Dennis Redmond. http://www. marxists.org/reference/archive/adomo/1951/mm/index.htm; Türkçesi: Minima Moralia, çev. Ahmet Doğukan ve Orhan Koçak, İstanbul: Metis, 2007. Agamben, Giorgio. Homo Sacer: Sovereign Power andBare Life. çev. Daniel Heller-Roazen. Palo Alto: Stanford University Press, 1998; Türkçesi: Kut­ sal İnsan Egemen İktidar ve Çıplak Hayat, çev. İsmail Türkmen, İstanbul: Ayrıntı, 2001. Aichele, George ve Gary Phillips. “Introduction: Exegesis, Eisegesis, Intergesis”. Semeia, 69/70 (1996): s. 7-18. Alighieri, Dante. TheDivine Comedy. çev. the Reverend H. F. Caıy. London: Cassell & Company Ltd., 1892; Türkçesi: İlahi Komedya, çev. Rekin Teksoy, İstanbul: Oğlak Yayıncılık, 2012. Althusser, Louis ve Etienne Balibar. Reading Capital, çev. Ben Brevvster. New York: Verso, 2009; Türkçesi: Kapital ’i Okumak, çev. Işık Ergüden, İstanbul: İthaki, 2007. Aurelius, Augustinus. Tanrı ’nm Şehri, çev. Marcus Dods. Nicene and PostNicene Fathers, Birinci Dizi, c. 2. haz. Philip Schaff. (Buffalo, NY: Christian Literatüre Publishing Co., 1887.) Kevin Knight tarafından New Advent için gözden geçirilerek hazırlanmıştır, http://www.newadvent.org/ fathers/120102.htm 227

Aurelius, Augustinus. Confessions. çev. J. G. Pilkington. Nicene and PostNicene Fathers, Birinci Dizi, cilt 1. haz. Philip Schaff. (Buffalo, NY: Christian Literatüre Publishing Co., 1887.) Kevin Knight tarafından New Advent için gözden geçirilerek hazırlanmıştır, http://www.newadvent.org/ fathers/110109.htm; Türkçesi: İtiraflar, çev. Çiğdem Dürüşken, İstanbul: Kabalcı, 2010. Ayres, Ed. God’s Last Offer. New York: Four Walls Eight Windows, 1999. Badiou, Alain. Infinite Thought: Truth and the Retum to Philosophy. çev. Justin Clemens ve Oliver Teltham. London: Continuum, 2003; Türkçesi: Sonsuz Düşünce, çev. Işık Ergüden, Tuncay Birkan, İstanbul: Metis, 2012. Badiou, Alain. Polemics. çev. Barbara P. Fulks.London: Verso, 2006. Badiou, Alain. Saint Paul: The Foundation ofUniversalism. çev. Ray Brassier. Palo Alto: Stanford University Press, 2003. Barthes, Roland. The Pleasure o f the Text. çev. Richard Miller. New York: Hill & Wang, 1975. Belo, Femando. A Materialistic Reading o f the Gospel o f Mark. New York: OrbisBooks, 1981. Bell, Daniel M. Liberation Theology After the End o f History: The Refusal to Cease Suffering. London: Routledge, 2001. Bencivenga, Ermanno. Hegel’sDialecticalLogic. Oxford: OxfordUniversity Press, 2000. Benjamin, Walter. llluminations. New York: Schocken Books, 1969; Türkçe­ si: Parıltılar, çev. Yılmaz Öner, İstanbul: Belge, 1990. Benslama, Fethi. Lapsychanalyse a l ’epreuve de l 'İslam. Paris: Aubier, 2002; Türkçesi: İslam ’ın Psikanalizi, çev. Işık Ergüden, İstanbul: İletişim, 2005. Bienenstock, Myriam. “Qu’est-ce que Tesprit objectif ’ selon Hegel?” Lectures de Hegel içinde haz. Olivier Tinland, s. 223-267. Paris: Livre de poche, 2005. Boccaccio, Giovanni. The Life ofDante. çev. Philip Henry Wicksteed. Cambridge, MA:Riverside Press, 1904. Borges, Jorge L. “The Cruel Redeemer Lazarus Morell: The Remote Cause”. A Universal History of!niquity. çev. Andrew Hurley, s. 7-15. New York: Penguin Classics; Türkçesi: “Zalim Kurtarıcı Lazarus Morell”, Alçaklığın Evrensel Tarihi, çev. Celâl Üster, İstanbul: İletişim, 2012.

228

Camegy, Patrick. Wagner and the Art ofTheatre. New Haven: Yale University Press, 2006. Cary, Phillip. Augustine’s Invention o f the Inner Self: the Legacy o f a Christian Platonist. London: Oxford University Press, 2000. Cavanaugh, William T. Torture and Eucharist: Theology, Politics, and the Body o f Christ. Oxford: Blackwell Publishers, 1998. Certeau, Michel de. The Capture o f Speech & Other Political Writing. çev. Tom Conley. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1997. Certeau, Michel de. The Practice o f Everyday Life. Berkeley: University of Califomia Press, 2002; Türkçesi: Gündelik Hayatın Keşfi, çev. Lale Arslan Özcan, Ankara: Dost, 2009. Certeau, Michel de. The Mystic Fable. çev. Michael B. Smith. Chicago: Uni­ versity of Chicago Press, 1995. Chesterton, G. K. Orthodoxy. San Francisco: Ignatius Press, 1995. Chesterton, G. K. The Everlasting Man. San Francisco: Ignatius Press, 1993. Chesterton, G. K. The Man Who Was Thursday: A Nightmare. New York: Modem Library, 2001; Türkçesi: Bay Perşembe, çev. Vedat Günyol, İs­ tanbul: Turkuvaz Kitap, 2007. Chesterton, G. K. “The Slavery of the Mind”. Collected Works. s. 289-291. San Francisco: Ignatius Press, 1990. Chesterton, G. K. Vjecni covjek. Split: Verbum, 2005. Crockett, Clayton, A Theology o f the Sublime. London: Routledge, 2001. Cunningham, Conor. A Genealogy o f Nihilism: Philosophies o f Nothing and the Difference o f Theology. London: Routledge, 2002. Diderot, Deniş. “Observations sur Hemsterhuis”. Oeuvres complete içinde, cilt 24, s. 215-419. Paris: Hermann, 2004. Dupuy, Jean-Pierre. Petite metaphysique des tsunamis. Paris: Seuil, 2005. Ess, Josef van. “Muhammad and the Qur’an: Prophecy and Revelation”. Christianity and the World Religions haz. Hans Küng, Josef van Ess, Heinrich von Stietencron, Neinz Bechert. çev. Peter Heinegg. Garden City, NY: Doubleday, 1986. Fawcett, Bili (haz.), How to Lose a Battle: Foolish Plans and Great Military Blunders. New York: Harper, 2006.

229

Gunjevic, Boris ve Predrag Matvejevic. Tkoje tu, odavdeje: Povijest milosti. Zagreb: Naklada Ljevak, 2010. Habermas, Jürgen. The Future o f Human Nature. Cambridge, UK: Polity Press, 2003; Türkçesi: İnsan Doğasının Geleceği, çev. Kaan H. Ökten, İstanbul: Everest, 2003. Hadot, Pierre. Plotinus, or, the Simplicity o f Vision. Chicago: Chicago University Press, 1993. Hardt, Michael ve Antonio Negri. Empire. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2000; Türkçesi: İmparatorluk, çev. Abdullah Yılmaz, İstanbul: Ayrıntı, 2012. Hart, David Bentley. The Beauty o f the Infmite: The Aesthetics o f Christian Truth. Grand Rapids: Eerdmans, 2003. Hauerwas, Stanley. Wildemess Wanderings: Probing Tyventieth-Century Theology and Philosophy. Boulder: Westview Press, 1997. Hays, RichardB. The Moral Vision o f the New Testament: Community, Cross, New Creation: a Contemporary Introduction to New Testament Ethics. San Francisco: Harper Collins, 1996. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Lectures on the Philosophy o f World History: Introduction, Reason in History. çev. H. B. Nisbet. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1975. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Philosophy o f History. çev. J. Sibree. Kitchener: Batoche Books, 1900; Türkçesi: Tarih Felsefesi, çev. Aziz Yardım­ lı, İstanbul: İdea Yayınevi, 2010. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Lectures on the History o f Philosophy. New York: Dover Publications, 1956. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Lectures on the Philosophy o f Religion. çev. R. F. Brown. Berkeley: University of Califomia Press, 1988. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Phenomenology o f Spirit. çev. A. V. Miller. Oxford: Oxford University Press, 1977; Türkçesi: Tinin Görüngübilimi, çev. Aziz Yardımlı, İstanbul: İdea, 2011. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Philosophy ofMind. çev. William Wallace. Oxford: Clarendon Press, 1971. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Philosophy o f Nature. çev. A. V. Miller. Oxford: Clarendon Press, 1970; Türkçesi: Doğa Felsefesi, çev. Aziz Yar­ dımlı, İstanbul: İdea, 2011.

230

Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Vorlesungen ueber die Geschichte der Philosophie. cilt 3. Leipzig: Verlag Philip Reclam, 1971. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Werke. cilt 17. Frankfurt: Suhrkamp Ver­ lag, 1969. Heidegger, Martin. “Only a God Can Save Us”. The Heidegger Controversy: A CriticalReader içinde, haz. Richard Wolin. Cambridge, MA: MIT Press, 1993; Türkçesi: Profesör Heidegger, 1933 ‘te Neler Oldu? Der Spiegel'in Heidegger'le Tarihi Söyleşisi, çev. Turhan İlgaz, İstanbul: YKY, 1995. Hodgson, Peter C. (haz.), G. W. F. Hegel: Theologian o f the Spirit. Minneapolis: Augsburg Fortress Publishers, 1997. Hoelzl, Michael ve Graham Ward. The New Visibility o f Religiorı: Studies in Religion and Political Culture. London: Continuum Press, 2008. Horgan, John. The End o f Science: Facing the Limits o f Knowledge in the Twilight o f the Scientific Age. Reading, MA: Addison-Wesley, 1996. Horsley, Richard A. ve John S. Hanson. Bandits, Prophets & Messiahs: Po­ pular Movements in the Time ofJesus. Minneapolis: Winston Press, 1985. Insole, Christopher J. The Politics o f Human Frailty: A Theological Defense o f Political Liberalism. London: SCM Press, 2009. Karic, Enes. Hermeneutika Kur’ana. Zagreb: Hrvatsko filozofsko druâtvo, 1990. Khair, Muhammed. “Hegel and İslam”. The Philosopher. 90:2 içinde, 2002, http://www.the-philosopher.co.uk/hegel&islam.htm Kierkegaard, Seren. Concluding Unscientific PostScript, çev. David F. Swenson. Princeton: Princeton University Press, 1941. Kierkegaard, S0ren. Either/or: A Fragment o f Life, cilt I. çev. David F. Swenson and Lillian Marvin Swenson. New York: Doubleday, 1959. Kocbek, Edvard. Svedocanstvo: dnevnicki zapisi od 3. maja do 2. decembra 1943. çev. Marija Mitrovic. Belgrade: Narodna knjiga, 1988. Kurzvveil, Ray. The Age ofSpiritual Machines: When Computers Exceed Hu­ man Intelligence. London: Phoenix, 1999. Lacan, Jacques. Ecrits: A Selection. çev. Alan Sheridan. London: Routledge, 1977. Lacan, Jacques. Ecrits. A Selection. çev. Bruce Fink. New York: W. W. Nor­ ton & Company, 2004.

231

Lacan, Jacques. Cetiri temeljnapojmapsihoanalize. Zagreb: Naprijed, 1986. Lacan, Jacques. Le triomphe de la religion, precede de Discours aux Catholiques. Paris: Seuil, 2004. Lacan, Jacques. The Four Fundamental Concepts o f Psycho-Analysis. çev. Alan Sheridan. London: Penguin Books, 1979. Lacan, Jacques. The Seminar o f Jacques Lacan. cilt 2: The Ego in Freud’s Theory and in the Technique of Psychoanalysis. New York: W. W. Norton & Company, 1988. Leader, Darian. Stealing the Mona Lisa: What Art Stops Usfrom Seeing. Lon­ don: Faber & Faber, 2002; Türkçesi: Mona Lisa Kaçırıldı: Sanatın Bizden Gizledikleri, çev. Handan Akdemir, İstanbul: Ayrıntı, 2004. Levi-Strauss, Claude. Tristes tropiques. Paris: Plon, 1955; Türkçesi: Hüzünlü Dönenceler, çev. ÖmerBozkurt, İstanbul: YKY, 1994. Lubac, Henri de. Medieval Exegesis: The Four Senses ofScripture. cilt 1. çev. Mark Sebanc. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 1998. Lukacs, György. Political Writings, 1919-1929: the Question ofParliamentarianism and Other Essays. çev. Michael McColgan.London: NLB, 1972. Malabou, Catherine. The Future o f Hegel: Plasticity, Temporality, and Dialectic. London: Routledge, 2004. Marx, Kari. Capital, vol. I. Harmondsworth: Penguin Books, 1990; Türkçesi: Kapital, çev. Mehmet Selik ve Nail Satlıgan, İstanbul: Yordam, 2011. Matvejevic, Predrag. Between Exile andAsylum: An Eastem Epistolary. çev. Russell Scott Valentino. Budapest: Central European University Press, 2004. Matvejevic, Predrag. Mediterranean, A Cultural Landscape. çev. Michael Henry Heim. Berkeley: University of Califomia Press, 1999; Türkçesi: Akdeniz’in Kitabı, çev. Tolga Esmer, İstanbul: YKY, 1999. Matvejevic, Predrag. The Other Venice: Secrets o f the City. çev. Russell Scott Valentino. London: Reaktion Books, 2007; Türkçesi: Öteki Venedik, çev. Birsel Uzma, İstanbul: YKY, 2007. Meyerovitch, Eva de. Anthologie du soufisme. Paris: Sindbad, 1998. Milbank, John. Being Reconciled: Ontology and Pardon. London: Routledge, 2003.

232

Milbank, John, Creston Davis, Slavoj Zizek. Paul’s New Moment: Contintental Philosophy and the Future o f Christian Theology.Gra.nd Rapids: Brazos Press, 2010. Milbank, John. ‘“Postmodem Critical Augustinianism’: a Short Summa in Forty-two Responses to Unasked Questions”. The Radical Orthodoxy Reader, haz. John Milbank ve Simon Oliver. London: Routledge, 2009. Milbank, John. “The Programme of Radical Orthodoxy”. Radical Orthodoxy? A Catholic Enquiry içinde, haz. Laurence Hemming, s. 33-45. Aldershot: Ashgate, 2000. Milbank, John, Catherine Pickstock ve Graham Ward. “Suspending the Material: The Tum of Radical Orthodoxy”. Radical Orthodoxy: A New Theology içinde, haz. John Milbank, Catherine Pickstock ve Graham Ward, 1-20. London: Routledge, 1998. Milbank, John. “The Theological Critique of Philosophy in Hamann and Jacobi”. A Radical Orthodoxy: New Theology içinde, haz. John Milbank, Catherine Pickstock ve Graham Ward, s. 21-37. London: Routledge, 1998. Milbank, John, Creston Davis ve Slavoj Zizek (haz.), Theology and the Political: The New Debate.Dvaham: Duke University Press, 2005. Milbank, John, Graham Ward ve Edith Wyschogrod. Theological Perspectives on God and BeautyLondon: Continuum Press, 2003. Milbank, John. Theology and Social Theory. Oxford: Blackwell, 2006. Milbank, John. “Without Heaven There is Only Hell on Earth: 15 Verdicts on Zizek’s Response”. Political Theology, cilt 11, n. 1 (2010): s. 126-135. Miranda, Jose. Communism and the Bible. New York: Orbis Books, 1982. Myers, Ched. Binding the Strong Man: A Political Reading o f Mark’s Story ofJesus. New York: Orbis Books, 2000. Myers, Ched. Who Will Roll Away the Stone? Discipleship Queries fo r the First World Christians. New York: Orbis Books, 1999. Nancy, Jean-Luc. Noli me tangere: On the Raising o f the Bodty. New York: Fordham University Press, 2008. Negri, Antonio. Negri on Negri: Antonio Negri in Conversation with Anne Dufourmantelle. London: Routledge, 2004. Nikolaidis, Andrej. Mimesis. Zagreb: Durieux, 2003.

233

O’ Donnell, James. “Commentary” Books 8-13. Confessions,vol. III. Oxford: Clarendon Press, 1992. Oden, Thomas. C. (haz.), The Humor o f Kierkegaard: An Anthology. Princeton: Princeton University Press, 2004. Pabst, Adrian ve Christoph Schneider (haz.), Encounter Between Radical Orthodoxy and Eastern Orthodoxy. Aldershot: Ashgate, 2009. Page, Andrew. The Mark Experiment: How Mark's Gospel Can Help You to KnowJesus Better. Nüremberg: VTR Publications, 2005. Peat, David F. Synchronicity: The Bridge between Nature and Mind. New York: Bantam, 1987; Türkçesi: Eş-Zamanlılık Zihin ve Madde Arasındaki Köprü, çev. İsmail Boz, İstanbul: İnsan Yayınlan, 1996. Pinchbeck, Daniel. Toward 2012: Perspectives on the Next Age.New York: Tarcher Penguin, 2007. Pickstock, Catherine. After Writing: On Liturgical Consummation o f Philosophy. Oxford: Blackwell Publishers, 1998. Pickstock, Catherine. “Radical Orthodoxy and Meditations of Time”. Radi­ cal Orthodoxy? A Catholic Enquiry içinde, s. 63-76. Aldershot: Ashgate, 2000. Pickstock, Catherine. “Reply to David Ford and-Guy Collins”. Scottish Jour­ nal ofTheology 54 (2001) içinde: s. 405-422. Pickstock, Catherine. “Thomas Aquinas and the Quest for the Eucharist”. Modem Theology, cilt 15 (April 1999): s. 159-180. Plato. The Republic. çev. Benjamin Jowett. Digireads.com Publishing, 2008; Türkçesi: Devlet, çev. Mehmet Ali Cincoz, Sabahattin Eyüboğlu, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınlan, 2011. Razac, Olivier. Barbed Wire: A Political History. çev. Jonathan Kneight. New York: The New Press, 2002. Rodinson, Maxime. Muhamed. Zagreb: Hlad i Sinovi, 1998; Türkçesi: Muhammed, çev. Atilla Tokatlı, İstanbul: Doruk Yayınlan, 2008. Rogerson, Barnaby. The Prophet Muhammad: A BiographyMaYmah, NJ: Hidden Spring, 2003. Said, Edward W. Krivotvorenje İslama. Zagreb: V.B.Z., 2003. Said, Edward W. Culture andImperialism. New York: Knopf, 1994; Türkçe­ si: Kültür ve Emperyalizm, çev. Necmiye Alpay, Adıyaman: Hil Yayınlan, 2010.

234

Sample, lan. “Frankenstein’s Mycoplasma”. The Guardian içinde, 8 June 2007. Santner, Eric. “Freud’s Moses and the Ethics of Nomotropic Desire”. Sexuation içinde, haz. Renata Salecl, s. 57-105. Durham: Duke University Press, 2000. Schelling, Friedrich Wilhelm Joseph von. “Philosophical Investigations into the Essence of Human Freedom”. Philosophy o f German Idealism içinde, haz. Emst Behler. New York: Continuum, 1987. Schvvartz, Stephen. The Two Faces o f İslam. New York: Doubleday, 2002. Shakespeare, William. Julius Caesar; Türkçesi: Julius Caesar, çev. Sabahat­ tin Eyüboğlu, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2012. Shakespeare, Steven. Radical Orthodoxy: A Critical Introduction. London: SCPK, 2007. Shaw, Gregory. Theurgy and the Soul - the Neoplatonism oflamblichus. Philadelphia: Pennsylvania State University Press, 1995. Sherman, Franklin. “Speaking of God after Auschwitz”. A Holocaust-Reader içinde, haz. Michael L. Morgan. Oxford: Oxford University Press, 2001. Smart, Christopher. The Religious Poetry. Manchester, UK: Carcanet Press, 1980. Smith, James ve James Olthuis (haz.), Radical Orthodoxy and the Reformed Tradition: Creation, Covenant, and Participation. Grand Rapids: Brazos Press, 2005. Stock, Brian. Augustine the Reader: Meditation, SelfKnowledge, and the Et­ hics oflnterpretation. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1996. Taylor, Richard ve lan Christie (haz.), The Film Factory. London: Routledge, 1988. Ward, Graham. Barth, Derrida and the Language o f Theology. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1995. Ward, Graham. Blackwell Companion to Postmodem Theology. Oxford: Blackvvell, 2004. Ward, Graham. Christ and Culture. Oxford: Blackwell, 2005. Ward, Graham. Cultural Transformation and Religious Practice.Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2005. Ward, Graham (haz.), The de Certeau Reader. Oxford: Blackvvell, 2000.

235

Ward, Graham (haz.), The Postmodern God: A Theological Reader. Oxford: Blackwell, 1997. Ward, Graham. “Radical Orthodoxy and/as Cultural Politics”. Radical Orthodoxy? A Catholic Enquity içinde, haz. Laurence Hemming, s. 97-111. Aldershot: Ashgate, 2000. Ward, Graham ve Michael Hoelzl (haz.), Religion and Political Thought. London: Continuum Press, 2006. Ward, Graham. Theology and Contemporaıy Critical Theory: Creating Transcedent Worship Today. New York: St. Martin’s Press, 1999. Zizek, Slavoj. The Fragile Absolute: or, Why is the Christian Legacy Worth Fighting For? London: Verso, 2000. Zizek, Slavoj ve John Milbank. The Monstrosity o f Christ: Paradox or Dialectic. Cambridge, MA: MIT Press, 2009. Zizek, Slavoj. O vjerovanju: Nemilosrdna Ijubav. Zagreb: Algoritam, 2005. Zizek, Slavoj. Sublimni objekt ıdeologije. Zagreb: Arkzin, 2002; Türkçesi: ideolojinin Yüce Nesnesi, çev. Tuncay Birkan, İstanbul: Metis, 2011. Zizek, Slavoj. “The Atheist Wager”. Political Theology içinde, cilt 11, n. I (2010): s. 136-140. Slavoj Zizek, The Pervert’s Guide to Cinema, 30. http://www.lacan.com/zizhollywood.htm Zupancic, Alenka. ‘“The Concrete Universal’ and What Comedy Can Teli Us About It”. Lacan: The Silent Partners içinde, haz. Slavoj Zizek, s. 171— 197. London: Verso Books, 2005.

236

Din ve felsefe ile güncel politik yaklaşımlar arasında ne tü r bağlantılar vardır ve bunlar ne şekilde geliştirilebilir? Slavoj 2izek ve radikal teolog Boris Gunyevid, Acı Çeken Tanrı: Kıyameti Tersyüz Etmek'te bu sorüftyn cevabım ararken üç

*

temel dini inanç sistemini, özellikle toplumu dönüştürmek : için gereken manevi değerleri inşa etmede kullanılacak araçları sağlayabilme potansiyelleri bakımından mercek ’ aitipâ glıy.Örlar. V; .v ' Hıristiyanlık, İslam ve Yahudilik üzerine "diyaloglar" aracılığıyla yaptığı bu değerlendirmelerde 2izek; Lacan, Levinas, Hegel ve Augustinus gibi isimlerin kuramları yardımıyla ve Dante'den Dostoyevski'ye uzanan geniş bir yelpazedeki kültürel örneklerle kapitalizm eleştirisine yöneliyor. 2izek ve Gunyevic, İslam ülkelerinde şiddetin/.; din aracılığıyla meşruiyet kazanması ve modem ateistlerde Tanrı'dan bile daha sınırlandırıcı şekilde ortaya çıkabilen bilinçaltının paradoksları gibi beklenmedik durumları ele alarak inanç kavramını irdeliyorlar. Bu bağlamda, yalnızca acı çektiren bir Tanrı'dan ziyade, kendisi de acı çeken bir Tanrı fikri ortaya koyarak birey ile Tanrı arasındaki ilişkileri yeniden düşünme yolları sunuyorlar.

vvvvvv.selyayincilikicom

V.-j.