T.C.

M LL E# T M BAKANLI#I

MEGEP
(MESLEK E# T M VE #RET M S STEM N N GLEND R LMES PROJES )

ELEKTR K ELEKTRON K TEKNOLOJ S

SO#UTMA S STEM ELAMANLARI VE SO#UTUCULAR

ANKARA 2007

Milli E itim Bakanl# # taraf#ndan geli$tirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Ba$kanl# #n#n 02.06.2006 tarih ve 269 say#l# Karar# ile onaylanan, Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar#nda kademeli olarak yayg#nla$t#r#lan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlar#nda amalanan mesleki yeterlikleri kazand#rmaya ynelik geli$tirilmi$ retim materyalleridir (Ders Notlar#d#r). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazand#rmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amac#yla renme materyali olarak haz#rlanm#$, denenmek ve geli$tirilmek zere Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar#nda uygulanmaya ba$lanm#$t#r. Modller teknolojik geli$melere paralel olarak, amalanan yeterli i kazand#rmak ko$ulu ile e itim retim s#ras#nda geli$tirilebilir ve yap#lmas# nerilen de i$iklikler Bakanl#kta ilgili birime bildirilir. rgn ve yayg#n e itim kurumlar#, i$letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ula$abilirler. Bas#lm#$ modller, e itim kurumlar#nda rencilere cretsiz olarak da #t#l#r.

 NDEK LER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii G'R'* ..................................................................................................................................1 ,RENME FAAL'YET'1.................................................................................................3 1. SO,UTUCULAR TANIMI, YAPISI VE ALISMASI ...................................................3 1.1. So utucunun Tan#m# .....................................................................................................3 1.2. So utucunun Yap#s# ......................................................................................................3 1.3. So utucunun al#$mas# .................................................................................................4 1.4. Is# Transferi...................................................................................................................4 1.4.1. Kondksiyon ('letim) .................................................................................................6 1.4.2. Konveksiyon (Ta$#ma)................................................................................................7 1.4.3. Radyasyon (I$#n#m) ....................................................................................................7 1.5. Gizli Is#n#n Sihiri...........................................................................................................7 1.5.1. Is# Transfer Oranlar# ...................................................................................................9 1.6. Is#..................................................................................................................................9 1.7. S#cakl#k .......................................................................................................................10 1.8. So utma ......................................................................................................................10 1.9. So utucu Aki$kan .......................................................................................................10 1.10. Doyma S#cakl# # ........................................................................................................10 1.11. Doyma Bas#nc# ..........................................................................................................11 1.12. Yo u$ma S#cakl# # ....................................................................................................11 1.13. So utman#n Termodinamik 'ncelenmesi ve Is# Transferi Yntemleri .........................11 1.13.1. Termodinami in Uygulama Alanlar# .......................................................................11 1.13.2. Termodinami in 1. Kanunu ....................................................................................11 1.13.3. Termodinami in 2 Kanunu .....................................................................................11 1.13.4. So utma evrimleri................................................................................................12 1.13.5. Geli$mi$ Buhar S#k#$t#rmal# So utma Sistemleri .....................................................15 UYGULAMA FAAL'YET' ...............................................................................................18 LME VE DE,ERLEND'RME .....................................................................................19 ,RENME FAAL'YET'2...............................................................................................20 2. SO,UTUCU ELEMANLARI........................................................................................20 UYGULAMA FAAL'YET' ...............................................................................................25 LME VE DE,ERLEND'RME .....................................................................................26 ,RENME FAAL'YET'3...............................................................................................27 3. SO,UTMA S'STEM'N' OLU*TURAN ELEMANLAR YAPISI VE GREVLER' .....27 3.1. Ekovat (Kompresr, S#k#$t#r#c#) ...................................................................................28 3.1.1. Pozitif S#k#$t#rmal# Kompresrler..............................................................................30 3.1.2. Santrifuj Kompresrler .............................................................................................31 3.2. Kondenser (Yo unla$t#r#c#)..........................................................................................32 3.2.1. Su So utmal# Kondenserler ......................................................................................34 3.2.2. Hava So utmal# Kondenserler ..................................................................................35 3.2.3. Evaporatif Kondenserler ...........................................................................................36 3.3. Drayer .........................................................................................................................38 3.4. K#lcal Boru..................................................................................................................39 3.4.1. Kapiler Boru Kullan#m#n#n Avantajlar# .....................................................................39 3.4.2. Kapiler Boru Kullan#m#n#n Dezavantajlar# ................................................................39 3.4.3. Kapiler Borunun De i$tirilmesi ................................................................................40 i

3.4.4. K#lcal Boru Seimi ...................................................................................................40 3.5. Evaportr ....................................................................................................................41 3.5.1. Hava So utucu Evaporatrler ...................................................................................42 3.6. Dn$ Borusu..............................................................................................................44 3.7. So utma Gaz# (R134a) ................................................................................................44 3.7.1. So utucu Ak#$kanlarda Aran#lan zellikler ..............................................................47 3.7.2. So utucu Ak#$kan e$itleri.......................................................................................48 3.7.3. Ya lama Ya lar# ......................................................................................................52 3.8. Termostat ....................................................................................................................56 3.9. So utmada Ar#za Tespiti .............................................................................................57 3.9.1. Evaporatrdeki Hatal# Yk .......................................................................................60 3.9.2. Kt Yk Da #l#m# ...................................................................................................62 3.9.3. T#kal# Da #t#m veya Serpantin Devreleri ...................................................................63 3.9.4. So utucu Bas#n D$rme Cihaz# Yanm#$ veya Yanl#$ Ayarlanm#$ Termostatik Genle$me Valfi ..................................................................................................................64 3.9.5. K#lcal Borular...........................................................................................................65 3.9.6. Gere inden Kk Boyutland#r#lm#$ So utucu Hatalar# ............................................65 3.9.7. So utucu Miktar#n#n Belirlenmesi ............................................................................66 3.9.8. Sistemin So utucu 'le Doldurulmas# .........................................................................67 3.9.9. Ar#zal# Fan Motoru veya Tahri i...............................................................................69 3.9.10. So utucu Kontrol Cihaz#n#n S#zd#rmas# ..................................................................72 3.9.11. D$k Ortam S#cakl# #............................................................................................73 3.9.12. Gerekenden Kk Boyutland#r#lm#$ nite.............................................................73 3.9.13. Titre$im..................................................................................................................73 3.9.14. Grlt...................................................................................................................74 LME VE DE,ERLEND'RME .....................................................................................76 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................78 KAYNAKLAR ..................................................................................................................79

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KO)UL YETERL K 522EE0113 Elektrik Elektronik Teknolojisi Elektrikli Ev Aletleri So&utma Sistemi Elemanlar( ve So&utucular So utma sistemi ve elemanlar#yla ilgili bilgi ve becerilerin kazand#r#ld# # renme materyalidir. 40/32 So utma sistemlerinde kullan#lan elemanlar#n yap#s#n#, bu sistemlerin elektrik ve mekanik $emalar#n# renmek. Genel Ama Gerekli atelye ortam# ile so utma sistemi donan#mlar# sa land# #nda her trl so utma sisteminin yap#s#n#, so utma sistemi elemanlar#n# ve so utma sisteminin prensip $emas#n# tan#yarak gvenli, verimli, amaca ve tekni ine uygun bak#m ve onar#m yapabileceksiniz. Amalar 1. So utucu sistem elemanlar# ve so utucular#n, e$itleri al#$ma $ekilleri kullan#m amalar#n#, bak#m onar#m ve ar#zalar#n# giderme i$lemleri ile ilgili yeterlikleri kazanabileceksiniz. 2. So utma sistemi elektrik ve so utma sistemi $emalar#n# okuyabileceksiniz. 3. Uygun ortam sa land# #nda so utma sistemini olu$turan elemanlar# tan#yarak, bu paralar#n yap#s#n#, grevlerinin neler oldu unu renebilecek ve bu konuda bak#m ve onar#m yapabileceksiniz. Atelye ortam#, Tak#mhane, tak#m antas#, el aletleri panosu, kontrol ve vida s#kma aletleri, lm cihazlar#, anahtar tak#mlar#, lehimleme malzemeleri, di er faydal# el ve g aralar# donan#mlar#, so utucu ve so utma sistemi elemanlar#, so utucu cihaz ile ilgili kataloglar, teknik veri kaynaklar#, '$ gvenli i ile ilgili ekipmanlar.

MODLN AMACI

E# T M #RET M ORTAMLARI VE DONANIMLARI

iii

LME VE DE#ERLEND RME

Bir so utma sistemi (ar#zal# veya sa lam) eleman#n# so utucu zerindeki k#s#mlar#ndan skp, daha sonra yine al#$ma prensibine ve mekanik $emas#na ayk#r# olmayacak $ekilde monte edebilecektir Tamamlam#$ oldu u i$lemlerin sonunda ilgili i$leme ait olu$turulmu$ test ve uygulama s#navlar#n# gerekle$tirecektir.

iv

GR) GR)
Sevgili &renci, Bu modl sonunda edinece iniz bilgi ve beceriler ile gnmzde art#k olmazsa olmaz haline gelen so utucular# daha iyi tan#yacak, bunlar#n imalat#nda ve geli$iminde nemli roller alacaks#n#z. Bir maddenin veya ortam#n s#cakl# #n# onu evreleyen hacim s#cakl#g#n#n alt#na indirmek ve orada muhafaza etmek zere #s#n#n al#nmas# i$lemine so utma denir. En basit ve eski sogutma $ekli, so uk yrelerde tabiat#n meydana getirdi i buzlar# muhafaza edip bunlar# s#cak veya #s#s# al#nmak istenen yerlere koyarak so utma sa lanmas#d#r. K#$#n meydana gelen kar ve buzu muhafaza ederek s#cak mevsimlerde bunu so utma maksatlar# iin kullanma usulnn m.. 1000 y#llar#ndan uygulanmakta oldu u bilinmektedir. Bu uygulaman#n bugn dahi yurdumuzun baz# yrelerinde geerli bir so utma $ekli oldu u grlmektedir. Di er yandan, eski m#s#rl#lardan beri geceleri a#k gkyzn grecek tarzda yerle$tirilen seramik testilerde suyun so utulabilece i bilinmektedir. Bu so utma $ekli, gkyznn gece karanl#ktaki s#cakl# #n#n mutlak s#f#r (-273) derece seviyesinde olmas#ndan ve #$#ma (Radyasyon) yolu ile #s#n#n gkyzne iletilmesinden yararlan#larak sa lanmaktad#r. Uygulama alan#nda ilk defa 1860 y#l#nda Dr. James Harrison (Avusturalya) retim i$lemi s#ras#nda biray# so utmak maksad#yla mekanik so utmay# ba$ar#yla kullan-m#$t#r. Sistemde so utucu ak#$kan olarak Slfirik Eter kullan#lm#$t#r. 1861 de Dr Alexander Kirk kmr #s#s# ile al#$an ilk Absorpsiyonlu so utma ayg#t#n# gerekle$tirmi$tir. Konutlarda kullan#lmak maksad#yla so utucu (Buzdolab#) yapt#. Otamatik olarak al#$an buzdolaplar# 1918 de Kelvinatr Company taraf#ndan imal edilmeye ba$land# ve ilk sene 67 dolap sat#ld#. 1918-1920 y#llar# aras#nda toplam 200 dolap yap#larak sat#ld#. Absorpsiyon prensibiyle al#$an otamatik bir buzdolab# da (Electrolux) 1927 y#l#nda amerikada sat#$a #kt#. So utman#n tarifinden, bunun iki fiziksel de ere, yani s#cakl#k ve #s# de erlerine ba l# oldu u grlmektedir. Gerekte bu iki de er birbirine yakinen ba l#d#r. 'zotermik ve Adyabatik i$lemler ile ktle transferi d#$#nda bu iki de er beraberce art#p azal#rlar.

#RENME FAAL YET 1 #RENME FAAL YET 1

AMA

So utucu sistem elemanlar# ve so utucular#n, e$itleri al#$ma $ekilleri kullan#m amalar#n#, bak#m onar#m ve ar#zalar#n# giderme i$lemleri ile ilgili yeterlikleri kazanabileceksiniz.

ARA)TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapman#z gereken ncelikli ara$t#rmalar $unlard#r: '$ gvenli i ile ilgili gerekli bilgileri edininiz. 'nternet ortam#ndan faydalanarak, so utucunun tan#m#n# reniniz. Bir beyaz e$ya servisine gidip, so utucu elemanlar#n# ve so utucular# tan#y#n#z.

al#$malar#n#z#, kullanaca #n#z bir ses ve grnt kaydedicisiyle zenginle$tirebilir, daha sonra elde edilen bu metaryelleri, atelyede bilgisayar ortam#nda s#n#fla payla$abilirsiniz.

1. SO#UTUCULAR TANIMI, YAPISI VE ALISMASI

1.1. So&utucunun Tan(m(
Bir maddenin veya ortam#n s#cakl# #n#, onu evreleyen hacim s#cakl# #n#n alt#na indirilmesi ve orada muhafaza etmek zere #s#n#n al#nmas# i$lemine denir.

1.2. So&utucunun Yap(s(

So utma sistemi; ekovat, kondanser, drayer, k#lcal boru, evaparatr, dn$ borusu, so utma gaz# ve termostattan meydana gelmi$tir.

)ekil 1.1: So&utma evrimi

1.3. So&utucunun al(,mas(

ncelikle, so uk gibi bir $ey olmad# #n# biliyor muydunuz? Bir $eyi so uk olarak tarif edebilirsiniz ve herkes ne demek istedi inizi anlar, ama asl#nda so uk sadece ve sadece bir $eyden daha az #s# ieren ba$ka bir $ey anlam#na gelir. As#l olay daha az ve daha ok #s# miktar#d#r. So utman#n tan#m# ise #s#n#n ta$#nmas# ve ba$ka bir yere yerle$tirilmesidir. Bir malzeme so utulacaksa, asl#nda ondan #s# al#nacakt#r. E er #l#k bir iece iniz varsa ve diyelim 25C ise ama siz bu iece i 4C olarak imeyi tercih ediyorsan#z; onu bir sre bir buzdolab#na koyars#n#z, #s# ondan bir $ekilde al#n#r ve siz daha az s#cak bir iecek sahibi olursunuz. (Ah pardon, yani daha so uk bir iece iniz olur.) Ama bir de $u durumu d$nn; dolaba koydu unuzda 4C olan iecek #kard# #n#zda 3C olmu$. 'kisi de so uk ama biri di erinden daha az #s# ieriyor. Yani so uk maddeler bile #s# ierirler ve daha az #s# ierme durumuna geebilirler. Bu durumun limiti o malzemeden tm #s#n#n al#nmas#d#r. Bu s#n#r mutlak s#f#r noktas#d#r ve teorik olarak 273C ile tarif edilir. Bu s#cakl# a ancak laboratuar ortam#nda elektriksel sper iletkenler vas#tas# ile ok yakla$#lm#$t#r.

1.4. Is( Transferi

Is# transferi konusu bugn mhendisli in tm dallar#nda uygulama sahas# bulmakta ve fakat denilebilir ki Makine Mhendisli inde bu daha da geni$ olmaktad#r. Makine Mhendisli i, #s# transferi ilmini #s#tma, so utma, klima, havaland#rma konular#nda ba$ka iten yanmal# motorlarda, buhar retiminde, #s# de i$tirgelerinin dizayn#nda ve Makine Mhendisli inin daha pek ok dallar#nda geni$ lde kullanmaktad#r. 4

Is# transferi teorisi geni$ lde ileri fizik ve ileri matematik uygulamalar# ile irdelenebilmekte, o u problemlere ancak basitle$tirmek suretiyle ve baz# kabuller yapmak suretiyle matematiksel bir zm getirebilmektedir. So utma i$leminin gerekle$tirilebilmesinde so utma sisteminin bir ok yerinde #s# al#$-veri$i olay# meydana gelir ve so utma sahas#nda #s# transferi ba$l# ba$#na en geni$ yeri tutmaktad#r. So uk odalar#n #s# tecritinden evaporatr ve kondenser dizayn#na, so uk odada muhafaza edilen e$itli tr maddelerden kompresr gvdesindeki #s# ak#mlar#na kadar so utma sisteminin hemen her eleman#nda #s# transferi olay# meydana gelmektedir. nce, so utulan ortam#n kendisi #s# transferi olay#na maruz kal#r ki, bunun nedeni, so utulan ortam#n normal olarak civar hacimlerden so utulan ortama do ru bir ak#$ meydana getirmesidir. So utulan hacme giren #s#, so uk odan#n kendi iinde bulunan veya meydana gelen #s# ile (so utulan mal, ayd#nlatma, motor, insanlar, v.s) ve kap# a#lmalar#nda meydana gelen d#$ hava sirklasyonunun #s#s#yla birle$ir ve o al#r. Evaporatr/so utucu taraf#ndan al#n#p so utucu ak#$kan/refrijeran maddeye geirilen ve So utma Yk diye adland#r#lan ve toplam #s#, Buhar s#k#$t#rma evriminde kompresr taraf#ndan s#k#$t#rma i$lemiyle kondensere sevk edilir. Kondenser, evaporatrden al#nan #s# ile kompresrn s#k#$t#rma i$lemi s#ras#nda harcanan enerjinin #s#l kar$#l# # toplam#n# so utma evriminden uzakla$t#r#r. Grld gibi, #s# transferi sistemin bir ok eleman#nda defalarca meydana gelmektedir, ayr#ca so utucu ak#$kan#n sistemin de i$ik yerlerinde s#v# ve gaz halde olu$u ve konum de i$ikli ine u ramas# s#ras#nda Ktle Transferi olay# ile de kar$#la$#l#r. Maddeler nas#l daha so uk olur? Is# transferi olay# 3 de i$ik $ekilde olmaktad#r ve bunlar; Kondksyon ('letim) Konveksiyon (Ta$#ma) Radyasyon (I$#ma), diye adland#r#lmaktad#r

)ekil 1.2: So&utma yntemleri

Yukar#daki son iki yol kapsaml# olarak so utma ekipmanlar#n#n tasar#mlar#nda kullan#l#r. E er iki maddeyi birbirlerine de ecek $ekilde b#rak#rsan#z ve biri s#cak di eri so uksa, #s# s#cak maddeden so uk maddeye do ru akar. Buna kondksiyon denir. Bu e imli bir yzeyde a$a # do ru yuvarlanmaya al#$an top rne inde oldu u gibi yerekimi kuvvetine benzer, kolay anla$#labilecek bir durumdur. E er bir tabak yeme e hava flerseniz bir $ekilde so ur. Yemekteki #s#n#n bir blm hava moleklleri vas#tas# ile ta$#n#r. Buna konveksiyon denir. E er bir $enlik ate$indeki parlayan bir kor paras#n# tekme ile uzakla$t#r#rsan#z kor paras#n#n yava$ yava$ #$# #n# kaybetti ini be snd n gzlemlersiniz. Asl#nda kor paras# radyasyon vas#tas# ile #s#s#n# yayar veya di er bir deyi$le 5

kaybeder. Radyasyon ile #s# yayma iin maddenin parlamas# gerekmez, her $ey evresi ile dengeye gelebilmek iin bu metotlar#n kombinasyonlar#n# kullan#r. Grlebilece i zere, bir maddeyi so utmak yerine bu maddeyi kendinden daha so uk bir malzeme ile ba$ba$a b#rakmak ve gerisini do adan beklemek yeterli olacakt#r. So utma sisteminin as#l mekanik zelliklerine olduka yakla$mam#za ra men ncelikle a#klanmas# gereken baz# zellikler daha var. *imdi onlar# grelim. Maddenin Halleri Maddenin herkesin bildi i zer 3 hali vard#r; kat#, s#v# ve gaz. Burada bizim iin nemli nokta bir maddeyi kat# halden s#v#ya ve sonra gaz faz#na geirmek iin o maddeye #s# vermek gereklili idir. Ayn# mant#kla, maddeyi gaz faz#ndan s#v#ya ve sonra kat# faza getirmek iin de o maddeden #s# al#nmas# gerekir. Is# enerji trdr ve #s#n#n transferi de gene Termodinami in 1. Ve 2. Kanunlar# alt#nda meydana gelmektedir. Her #s# transferinde de bir s#cakl#k fark# gelmekte, #s# yksek s#cakl#k taraf#ndan alak s#cakl#k taraf#na do ru akmakta ve bir kayna # terk eden #s# miktar# onu alan elemanlar#n #s# art#$#na e$de er olmaktad#r.

1.4.1. Kondksiyon ( letim)

Is# iletimi bir ortam ierisinde bulunan blgeler aras#nda veya do rudan do ruya fiziki temas durumunda bulunan farkl# ortamlar aras#nda, atom ve molekllerin fark edilebilir bir yer de i$tirmesi olmaks#z#n bunlar#n do rudan temas# sonucu meydana gelen #s# gei$i i$lemidir. Termodinami in II. Kanununa gre #s# yksek s#cakl#kta bulunan bir blgeden d$k s#cakl#ktaki bir blgeye akar. Kinetik teoriye gre bir maddenin s#cakl# #, bu maddeyi meydana getiren molekllerin veya atomlar#n ortalama kinetik enerji ile orant#l#d#r. Kinetik enerjinin fazla olmas# i enerjinin fazla olmas# demektir. Kinetik enerjinin fazla olmas# demektir. Kinetik enerjinin fazla olmas#, i enerjinin fazla olmas# demektir. Bir blgede molekllerin ortalama kinetik enerjisi, s#cakl#k fark#ndan dolay# biti$ik blgedeki molekllerin ortalama kinetik enerjilerden fazla ise, enerjileri fazla olan molekller bu enerjiyi kom$u olan molekllere iletirler.

Is#n#n e$itli malzemeler zerinden iletilme oran#

Malzeme kal#nl# # Kesit alan# Malzemenin iki taraf#ndaki s#cakl#k fark# Malzeme #s# iletkenli i Is# ak#$#n#n sresi gibi faktrlere ba l#d#r. Yksek #s# iletkenli ine sahip metaller, bizzat so utma sisteminin kendisi iinde kullan#l#r. nk h#zl# bir #s# transferinin hem evaporatr hem de kondenserde meydana gelmesi istenir. Evaporatrn iinde rn veya hava, borular#n iindeki so utucudan daha yksek s#cakl#ktad#r ve d$k s#cakl# a do ru bir #s# transferi olur. Oysa kondanserde, so utucu buhar kondenserin geer ve etraf#nda dola$an so utma ortam#ndan daha yksek s#cakl#kta yine burada da, d$k s#cakl# a do ru bir #s# transferi olmaktad#r. Bu #s# transferi yntemleri iletimdir. 6

1.4.2. Konveksiyon (Ta,(ma)

Konveksiyon, ak#$kan hareketi ile enerji ta$#n#m# i$lemidir. Ortam bir s#v# veya gaz ise, ak#$kan haraketi ile #s# enerjisi bir blgeden di er bir blgeye s#cakl#k fark#ndan dolay# transfer edilecektir. Is# transferinin en nemli konusu konveksiyondur. Is# de i$tiricilerinde ak#$kanlar, kat# cisimler (yzeyler) ile birbirinden ayr#lm#$ olduklar#ndan, konveksiyon, bir yzey ile ak#$kan aras#ndaki enerji ta$#m#nda en nemli #s# transferi mekanizmas#d#r. So utucunun iindeki hava konveksiyon ak#m#n#n sonucuna ait ba$l#ca rnektir. Buzdolab#n#n so utma serpantini ile, temastaki hava so ur ve bu yzden de yo unlu u artarak, buzdolab#n#n dibine inmeye ba$lar. Bu $ekilde, yiyeceklerden ve odan#n #s#s#n# ekmi$ olan buzdolab#n#n duvarlar#ndan #s# eker. Hava #s#y# so uduktan sonra genle$ir, yo unlu u azalmaya ba$lar ve #s#n#n ekildi i so utma serpantinine ula$ana dek ykselir. Konveksiyon evrimi, hava ile serpantin aras#nda s#cakl#k fark# oldu u srece devam eder. Piyasa tipi nitelerde, dolab#n iine plakalar yerle$tirilebilir. Bunun amac# konveksiyon ak#mlar#n#n, serpantinin etraf#nda arzu edilen hava ak#$ $ekillerini almaya ynlendirilmesidir.

1.4.3. Radyasyon (I,(n(m)

Bir cismi meydana getiren elemanter taneciklerin #s#l hareketi, elektromagnetik #$#ma $eklindeki enerji ne$retmelerine sebep olur. S#cakl# #n artmas#, taneciklerin hareketini ve dolay#s#yla #$#ma $iddetini artt#r#r. Radyant #s#, koyu renkli veya donuk cisimler veya maddeler taraf#ndan kolayca so urulur. Oysa a#k renkli yzeyler veya malzemeler, #$#k #$#nlar#n# oldu u gibi, radyant #s# dalgalar#n# da yans#t#rlar. Bundan dolay#d#r ki #s# dalgalar#n# da yans#t#rlar. Bundan dolay#d#r ki buzdolab#n#n a#k renkte imal edilir. Cisimlerin baz#lar# bu yap#lan #$#ma enerjisini so urur, baz#lar# yans#t#r, baz#lar# da ilerinden daha serbeste gemelerine msaade ederler. Yaln#z mkemmel bir bo$luktan serbeste geerler. Yap#lan bu enerji dalgalar# so urgan ba$ka bir ortama tesadf ettiklerinde enerjilerini bu ortama transfer ederek bu ortam#n #s#l hareketini artt#r#rlar. Bylece #s # enerjisi, ne$redilen sitemden, #$#may# do uran sisteme transfer edilmi$ olur. Sistemlerden birinin s#cakl# # azal#rken di erinin s#cakl# # artar. Btn cisimler srekli olarak #s#l #$#ma ne$reder.

1.5. Gizli Is(n(n Sihiri

Is# miktar#n#n lmnn yap#labilmesi iin bir yol bulunmas# gereklili i ok nceleri bulunmu$tu. Daha az #s# ya da daha ok #s# ya da klliyetli miktarda #s# deyimlerinden daha kesin de erlere istenmi$ti. Bu ba$armak iin olduka kolay bir grevdi. 1 LB (0,454kg) suyu ald#lar ve bu suyu 1F (0,556C) #s#tt#lar. Bu i$lemi yapmak iin gerekli #s# miktar#na da 1 BTU (British Thermal Unit) dediler. So utma endstrisi o gnden bu gne boyu a#klamay# kullanmaktad#r. rne in 6000 BTU l#k bir klima alabilirsiniz. Bu birim saatte 7

6000 BTU #s#n#n yer de i$tirmesini sa layabilen bir rn a#klar. 12.000 BTU luk bir di er rn ayn# zamanda 1 Ton olarak da adland#r#l#r. 1 Tonda 12.000 BTU vard#r. 1 LB suyun #s#s#n# 40 F dan 41F a art#rmak iin 1 BTU gerekir. Yine 1 LB suyun #s#s#n# 177F dan 178F a art#rmak iin de 1 BTU gerekir. Ancak 1 LB suyun #s#s#n# 212F dan 213F a art#rmak iin 1 BTU kullanmay# denerseniz bunda ba$ar#s#z oldu unuzu grrsnz. Su 212F da kaynar ve daha fazla #s# almaktansa gaz faz#na geer. Maddenin kaynama noktas#nda ok ok nemli bir olay olur. Kk bir deney yapar ve 1 LB suya her defas#nda 1 BTU #s# eklerseniz, su s#cakl# #n#n yine her defas#nda 1 derece artt# #n# grrsnz. Bu 212 dereceye var#ncaya dek srer. Sonra bir $eyler de i$ir. BTU lar# eklemeye devam edersiniz ancak su hibir zaman daha s#cak olmaz. Su gaz faz#na geer ve 1 LB su buharla$ma iin 970 BTU al#r. Buna buharla$man#n Gizli Is#s# denir ve 1 LB su iin 970 BTUdur. Ee daha ne, so utma efektinin nas#l al#$t# #n# ne zaman syleyeceksiniz diyebilirsiniz. Orada durun. Daha prosesi anlayabilmeniz iin gerekenin n rendiniz. Bu suyun oda s#cakl# #nda kaynamas#n# engelleyen $ey nedir diye sorsam ne dersiniz? E er yeteri kadar s#cak de il derseniz, zgnm ama yanl#$. Suyun kaynamas#n# engelleyen tek $ey suyun yzeyine bask# yapan hava molekllerinin bas#nc#d#r. Suyu 212 dereceye kadar #s#t#r ve #s# vermeye devam ederseniz, yapt# #n#z hava bas#nc#n# yenmek ve s#v# halinden kamas#na izin vermek iin su molekllerine yeterli enerjiyi vermekten ba$ka bir $ey de ildir. E er suyu hava bas#nc# olmayan uzaya #kar#rsan#z direk olarak buhar olur. E er ayn# suyu daha az hava bas#nc# olan Everest tepesine #kar#rsan#z, orada yapt# #n#z deneyde kaynama iin daha az #s#ya ihtiya oldu unu grrsnz. (212 F dan daha az #s#da kaynayacakt#r.) Yani, su normal atmosfer bas#nc#nda 212 derecede kaynar. Bas#nc# azalt#nca kaynama noktas#n# da azalt#rs#n#z. Denemek iin laboratuar ortam#nda suyu koydu unuz kapal# kab#n iindeki bas#nc# bir pompa ile emerseniz, oda s#cakl# #nda buharla$man#n ba$layaca #n# grrsnz. Yzeyindeki hava bas#nc#n# yenmek ve gaz faz#na gei$ iin s#v#lara #s# vermek gereklidir. S#v#n#n zerindeki bas#n azalt#l#rsa buharla$man#n da daha kolay olaca #n# rendik. *imdi ayn# olaya farkl# bir a#dan bakal#m. Ayn# mant#kla, buharla$an s#v#n#n ortamdan #s# emdi ini syleyebiliriz. Gne$e konulan karpuzun so umas# ayn# prensiple olu$ur. Bylece, sudan daha d$k bir kaynama noktas#nda buharla$an bir ak#$kan bulmak mekanik so utman#n geli$mesinde aranan ilk ad#m# olu$turur. Kimya mhendisleri bu i$te kullan#lmak zere aranan do ru kimyasallar# bulmak iin y#llarca al#$t#lar. ok d$k kaynama noktas#ndaki hidroflorakarbon so utucu ak#$kan ailesini geli$tirdiler. Bu kimyasallar normal atmosfer bas#nc#nda 0F#n alt#nda kaynamaktad#r. Mekanik So utma Sisteminde drt ana bile$en vard#r:

)ekil 1.3: Mekanik so&utma sistemi

Kompresr; piston ve benzeri metotlarla so utucu gaz# s#k#$t#ran ve kondansere gnderen buhar s#k#$t#rma pompas#d#r. Kondanser, s#k#$t#r#lm#$ s#cak gazdan ald# # #s#y# d#$ar# veren ve bu yol ile s#v# hale yo u$mas#na sebep olan #s# e$anjrdr. S#v# haldeki so utucu ak#$kan daha sonra s#n#rlay#c# blme gelir. Bu ayg#t, ak#$kan#n kk bir delikten gemesini sa layarak ak#$# s#n#rlar ve bas#n d$mne sebep olur. Bir ak#$kan#n bas#nc# d$t nde ne olur? E er kaynama noktas# d$er ve buharla$mas# daha kolay olur diyorsan#z, do rusunuz. Ve ak#$kan buharla$t# #nda ne olur? evresinden #s# ald# # konusunda mutab#k de il miydik? '$te bu ciddi bir durumdur ve $imdi so utman#n nas#l oldu unu rendiniz. Bu olay#n yani buharla$man#n oldu u yerin ad# da evaporatrdr. Buradaki ak#$kan dngnn tamamlanabilmesi iin tekrar kompresre gider. So utucu ak#$kan #s#y# emmek ve ba$ka bir yere transfer etmek zere tekrar tekrar kullan#l#r. So utman#n tarifini an#msad#n#z m#? (Is#n#n ta$#nmas# ve ba$ka yere yerle$tirilmesi)

1.5.1. Is( Transfer Oranlar(

So utma evriminde optimize edilmek istenen bir nokta da #s# transfer oran#d#r. So utma sistemlerinde ok iyi #s# iletkenli ine sahip olan bak#r ve alminyum gibi materyaller kullan#l#r. Di er bir deyi$le #s# bu malzemeler iinden kolayca akar. Is# transfer yzeyini art#rmak #s# transferini art#rmak iin ba$ka bir yoldur. Kk motorlardaki pistonlar#n etraf#nda so utma kanat#klar#na dikkat ettiniz mi? Bu #s# transfer yzeyini art#rarak #s# transfer oran#n# art#rmaya bir rnektir. S#cak motor, istenmeyen s#cakl# # geen hava i$e temas halindeki kanat#klar vas#tas# i$e ok kolayca atabilir. Hava so utmal# kondanserler ve evaporatrler gibi so utma sistemi #s# transfer elemanlar# o unlukla bak#r boru ve alminyum kanat#klar i$e yap#l#r. Daha sonra fanlar yard#m# i$e havan#n kanat#klar#n iinden daha fazla miktarda gemesi sa lan#r.

1.6. Is(
'ki sistem aras#nda (veya sistem ile evresi aras#nda) s#cakl#k fark#ndan dolay# gerekle$en enerji gei$i diye tan#mlanm#$t#r. Ba$ka bir anlat#mla, enerji sadece s#cakl#k fark#ndan dolay# gerekle$mi$se #s# diye tan#mlan#r. Bu tan#mdan a#ka grld gibi, ayn# sistem aras#nda #s# gei$i olmaz. 9

Hissedilebilen veya llebilen #s#ya duyulur #s# denir. Bir hal de i$imi s#ras#nda o u maddenin, s#cakl# #nda bir art#$ olmadan kat#dan s#v#ya dn$ece i bir erime noktas# olacakt#r. Bu noktada, e er madde s#v# haldeyse, kendisinden #s# al#n#r, madde de s#cakl# # de i$meden kat#la$#r. Bu i$lemlerden her birinde olaya kat#lan ve s#cakl#kta de i$iklik olu$turmayan #s#, ergime gizli #s#s# olarak bilinir.

1.7. S(cakl(k
'ki cisim temas halinde bulunduklar# zaman birinden di erine #s# enerjisi aktar#l#yorsa, birinci cismin s#cakl# #, ikinciden daha yksektir denir. S#cakl# # duyumuzla da anlayabiliriz, vcut s#cakl# # 36,5 C oldu una gre, cisimleri elledi imiz zaman, elimizden s#cak veya so uk oldu unu anlar#z. Termodinamikte mutlak s#cakl#klar kullan#l#r, santigrat sisteminde 273,16 C Fahrenheit sisteminde ise 459,6 F kullan#l#r. Kelvin derecesi = TK = tC + 273 Rankin derecesi = TK = tF + 460

1.8. So&utma
So utma bir s#v#n#n halini de i$tirerek #s#n#n bir yerden ba$ka bir yere iletilmesidir. S#cakl#k fark# oldu u srece #s# pek ok de i$ik $ekilde iletilebilir. Dolay#s#yla istenen sonulara ba l# olarak so uk s#v#, #s#y# s#cak nesneden ekebilir (so urabilir) veya s#cak s#v# nesnelere #s# verebilir. Fakat bir hal de i$imi olmaks#z#n elde edilen sonular bir so utma sistemi veya so utma etkisi sebebiyle de ildir. 'stenilen sonucu elde etmek iin i$ enerjisinin so utma sistemi $eklinde dzenlenmi$ mekanik elemanlar kullan#lmas#na mekanik so utma denir. So umal# So utma; bir yerden bir yere iletimi iin gerekli ko$ullar# olu$turmak zere #s# enerjisinin kullan#lmas#d#r. Is# enerjisi, i$ enerjisine evrilerek istenen sonular, mekanik so utma sistemindeki ayn# prensiple elde edilir.

1.9. So&utucu Aki,kan

Is#y#, buharla$mayla ya da s#v# halden buhar hale kaynayarak so uran ve s#v# halden buhar hale yo u$arak geri b#rakan kimyasal bile$imlerdir. Pek ok de i$ik so utucu ak#$kan kullan#lmaktad#r ve belli bir tanesinin seimi de, hangi ko$ullar alt#nda al#$aca #na ba l#d#r.

1.10. Doyma S(cakl(&(

Verilen bir bas#nta saf maddenin kaynamaya ba$lad# # s#cakl#k (Tdoyma) olarak bilinir.

10

1.11. Doyma Bas(nc(

Verilen bir s#cakl#kta, saf maddenin kaynamaya ba$lad# # bas#n (Pdoyma) olarak tan#mlan#r. 100 C de suyun doyma bas#nc#da 101,325 kPA olur. [4]

1.12. Yo&u,ma S(cakl(&(

Buhar halindeki bir s#v#n#n buhar olarak kalabilmesi iin duyulur s#cakl# #n yo u$ma s#cakl# #ndan yksek olmas# gerekir. E er buhardan, duyulur s#cakl# #n yo u$ma s#cakl# #n#n alt#na d$meye ba$layaca # noktaya kadar #s# enerjisi ekilirse, buhar s#v#la$#r ve yo u$ur. S#v#lar iin kaynama noktas# ile yo u$ma s#cakl# # ayn#d#r. Bas#nc# d$rmek, kaynama noktas#n# veya yo u$ma s#cakl# #n# artt#r#r.

1.13. So&utman(n Termodinamik ncelenmesi ve Is( Transferi Yntemleri

1.13.1. Termodinami&in Uygulama Alanlar(
Tm mhendislik uygulamalar# madde ile enerji aras#nda bir etkile$im ierir, dolay#s#yla termodinami i ilgilendirmeyen bir al#$ma alan# d$nmek zordur. Termodinami in uygulama alanlar#n# ya$am#m#z#n iindedir. Termodinami in baz# uygulama alanlar# insan vcudu, iklimlendirme sistemleri, uaklar, otomobil motorlar#, termik veya nkleer g santrallerin tasar#m#nda ve so utma sistemlerinde kullan#l#r.

1.13.2. Termodinami&in 1. Kanunu

Termodinami in birinci kanuna gre, enerji, ne yoktan var edilebilir, ne de vardan yok edilebilir, ne de vardan yok edilebilir, yaln#zca $ekil de i$tirilebilir. Enerjinin kendisi, i$ yapabilme kabiliyeti olarak tan#mlan#r ve #s# enerjisinin bir $eklidir. Ayn# zamanda enerjinin son $eklidir, nk tm enerji $ekilleri eninde sonunda #s#ya dn$r. Ba$ka ok bilinen enerji $ekilleri de vard#r; mekanik, elektrik, kimyasal. Bunlardan bir $ekilden di erine kolayl#kla dn$trlebilir.

1.13.3. Termodinami&in 2 Kanunu

Termodinami in ikinci kanununa gre, #s# enerjisini iletmek iin, bir s#cakl#k fark# olu$turmal# ve korunmal#d#r. Is# enerjisi, yo unluk le inde yukar#dan a$a # do ru iletilir. Yksek s#cakl#kl# bir maddeden #kan #s#, d$k s#cakl#kl# bir maddeye do ru hareket eder. Bu i$lem s#cakl#k fark# var oldu u srece devam eder. o unlukla, s#cakl#k fark# ne kadar d$k olursa, #s# transfer oran# da o kadar d$k olur.

11

1.13.4. So&utma evrimleri

1.13.4.1. Ters Carnot evrimi Carnot evrimi, verilen bir s#cakl#k aral# #nda en yksek #s#l verime sahip evrimdir. Tersinir bir evrim oldu u iin, Carnot evrimini olu$turan hal de i$imleri ters ynde de gerekle$ebilir. Hal de i$imlerinin ters ynde gerekle$mesi, #s# ve i$ etkile$imlerinin ynlerinin de i$mesi anlam#na gelir. Sonu, ters Carnot evrimi ad# verilen evrimdir. Ters Carnot evrimine gre al#$an bir so utma makinesi veya #s# pompas#, Carnot so utma makinesi veya Carnot #s# pompas# diye adland#r#l#r. Bir so utucu ak#$kan#n doyma blgesi iinde gerekle$en ters carnot evrimini ele alal#m. Hal de i$imi s#ras#nda, so utucu ak#$kana, TL s#cakl# #ndaki so uk ortamdan, sabit s#cakl#kta QL miktar#nda #s# gei$i olur. Ak#$kan daha sonra izantropik bir hal de i$imiyle 3 haline s#k#$t#r#l#r ve hal de i$imi sonucunda s#cakl# # TH olur. 34 hal de i$imi s#ras#nda, so utucu ak#$kandan TH s#cakl# #ndaki ortama, sabit s#cakl#kta #s# gei$i olur ve daha sonra ak#$kan 1 halin e izantropik olarak geni$leyerek evrimi tamamlar. 41 hal de i$imi sonunda ak#$kan#n s#cakl# # TL olur. 34 hal de i$imi s#ras#nda so utucu ak#$kan, yo u$turucuda doymu$ buhardan doymu$ s#v#ya dn$r. Ters Carnot evrimi, belirli s#cakl#klardaki iki #s#l enerji deposu aras#nda al#$an en etkin so utma evrimidir fakat a$a #da belirtilen nedenlerle Carnot evriminin uygulamaya aktar#lmas# olanaks#zd#r. Is# gei$inin oldu u iki izotermal hal de i$imi uygulamada gerekle$ebilir, nk doyma blgesinde bas#nc#n sabit kalmas#, s#cakl# #nda doyma s#cakl# #nda sabit kalmas#n# sa lar. Bu bak#mdan 23 ve 41 hal de i$imlerinin uygulamada gerekle$tirilmesi zordur. nk 23 hal de i$imi bir s#v# buhar kar#$#m#n#n s#k#$t#r#lmas#n#, ba$ka bir de i$le iki fazl# ak#$kanla al#$an kompresr gerektirir. 41 hal de i$imi ise s#v# oran# yksek bir kar#$#m#n geni$lemesidir. Bu sorunlar#n, Carnot evrimini doyma blgesinin d#$#nda gerekle$tirerek zlebilece i d$nlebilir, fakat bu kez #s# gei$i i$lemlerinde sabit s#cakl#k ko$ulunun yerine getirilmesi zorluk #karacakt#r. Bu nedenlerle ters Carnot evriminin uygulamada gerekle$emeyece i ve so utma evrimleri iin ideal bir model olu$turamayaca # sonucuna var#l#r. 1.13.4.2. deal Buhar S(k(,t(rmal( So&utma evrimi K#s#lma i$lemi, s#v#y# bir k#s#lma vanas#ndan veya k#lcal borulardan geirerek yap#labilir. Bu $ekilde elde edilen evrim, ideal buhar s#k#$t#rmal# so utma evrimi diye bilinir. Bu evrimin genel izimi ve T-S diyagram# a$a #daki $ekilde verilmi$tir (*ekil 2.4.3.) Buhar s#k#$t#rmal# evrim so utma makinelerinde, iklimlendirme ve #s# pompalar#nda en ok kullan#lan evrimdir. Bu evrimi olu$turan hal de i$imleri $yledir. 12

1-2 Kompresrde izantropik s#k#$t#rma 2-3 Yo u$turucuda evreye sabit bas#nta #s# gei$i 3-4 K#s#lma (geni$leme ve bas#nc#n d$mesi) 4-1 Buharla$t#r#c#da ak#$kana sabit bas#nta #s# gei$i

'deal buhar s#k#$t#rmal# so utma evriminde, so utucu ak#$kan kompresre 1 halinde doymu$ buhar olarak girer ve izantropik olarak yo u$turucu bas#nc#na s#k#$t#r#l#r. S#k#$t#rma i$lemi s#ras#nda, so utucu ak#$kan#n s#cakl# # evre ortam s#cakl# #n#n zerine #kar. So utucu ak#$kan daha sonra 2 halinde k#zg#n buhar olarak yo u$turucuya girer ve yo u$turucudan 3 halinde doymu$ s#v# olarak ayr#l#r. Yo u$ma s#ras#nda ak#$kandan evreye #s# gei$i olur. So utucu ak#$kan#n s#cakl# # 3 halinde de evre s#cakl# #n#n zerindedir. Doymu$ s#v# halindeki ak#$kan daha sonra bir genle$me vanas# veya k#lcal borulardan geirilerek buharla$t#r#c# bas#nc#na k#s#l#r. Bu hal de i$imi s#ras#nda so utucu ak#$kan#n s#cakl# #, so utulan ortam#n s#cakl# #n#n alt#na d$er. So utucu ak#$kan buharla$t#r#c#ya 4 halinde kuruluk derecesi d$k bir doymu$ s#v# buhar kar#$#m# olarak girer ve so utulan ortamdan #s# alarak tmyle buharla$#r. So utucu ak#$kan buharla$t#r#c#dan doymu$ buhar halinde #kar ve kompresre girerek evrim tamamlan#r. 1.13.4.3. Gerek Buhar S(k(,t(rmal( So&utma evrimi Gerek buhar s#k#$t#rmal# so utma evrimi, ideal evrimden birka bak#mdan farkl#d#r. Bu farkl#l#k daha ok, gerek evrimi olu$turan elemanlardaki tersinmezliklerden kaynaklan#r. Tersinmezli in iki ana kayna #, bas#nc#n d$mesine neden olan ak#$ srtnmesi ve evreyle olan #s# al#$veri$idir. Gerek buhar s#k#$t#rmal# evrimin T-S diyagram# a$a #da gsterilmi$tir. 'deal evrimde buharla$t#r#c#dan #kan so utucu ak#$kan kompresre doymu$ buhar olarak girer. Bu ko$ul uygulamada gerekle$tirilemez, nk so utucu ak#$kan#n halini hassas bir biimde kontrol etmek olanaks#zd#r. Bunun yerine sistem, so utucu ak#$kan#n kompresr giri$inde biraz k#zg#n buhar olmas#n# sa layacak $ekilde tasarlan#r. Burada ama, ak#$kan#n kompresr giri$inde biraz k#zg#n buhar olmas#n# sa layacak $ekilde tasarlan#r. Burada ama, ak#$kan#n kompresr giri$inde tmyle buhar olmas#n# gvenceye almakt#r. Ayr#ca, buharla$t#r#c#yla kompresr aras#ndaki ba lant# genellikle uzundur, bylece ak#$ srtnmesinin yol at# # bas#n d$mesi ve evreden so utucu ak#$kana olan #s# gei$i nem kazanabilir. Yukar#da s#ralanan etkilerin toplam sonucu, so utucu ak#$kan#n zgl hacminin ve buna ba l# olarak kompresr i$inin artmas#d#r, nk srekli ak#$ i$i, zgl hacimle do ru orant#l#d#r. 'deal evrimde s#k#$t#rma i$lemi iten tersinir ve adyabatiktir, ba$ka bir deyi$le izantropiktir. Gerek s#k#$t#rma i$leminde ise entropiyi etkileyen ak#$ srtnmesi ve gei$i vard#r. Srtnme entropiyi artt#r#r, #s# gei$i ise hangi yne oldu una ba l# olarak entropiyi artt#r#r veya azalt#r. Bu iki etkiye ba l# olarak, so utucu ak#$kan#n entropisi s#k#$t#rma i$lemi s#ras#nda artabilir (12 hal de i$imi) veya azabilir (12 hal de i$imi). S#k#$t#rman#n izantropik olmaktansa, 12 hal de i$imine gre olmas# tercih edilir, nk kompresr i$i bu 13

durumda daha az olacakt#r. Bu bak#mdan so utucu ak#$kan#n s#k#$t#rma i$lemi s#ras#nda so utulmas#, ekonomik ve uygulanabilir oldu u srece yararl#d#r. 'deal evrimde, so utucu ak#$kan#n yo u$turucudan #k#$ hali, kompresr bas#nc#nda doymu$ s#v#d#r. Gerek evrimde ise kompresr #k#$#yla k#s#lma vanas# giri$i aras#nda bir bas#n d$mesi vard#r. Ak#$kan#n k#s#lma vanas#na girmeden nce tmyle s#v# halde olmas# istenir. Doymu$ s#v# halini uygulamada tam bir hassasl#kla gerekle$tirmek zor oldu undan,, yo u$turucudan #k#$ hali genellikle s#k#$t#r#lm#$ s#v# blgesindedir. So utucu ak#$kan doyma s#cakl# #ndan daha d$k bir s#cakl# a so utulur, ba$ka bir deyi$le a$#r# so utulur. Bunun ba$ka bir sak#ncas# yoktur, nk bu durumda so utucu ak#$kan buharla$t#r#c#ya daha d$k bir entalpide girer ve buna ba l# olarak ortamdan daha ok #s# ekebilir. K#s#lma vanas#yla buharla$t#r#c# birbirine ok yak#nd#r, bu nedenle aradaki bas#n d$mesi kktr. 1.13.4.4. Gaz Ak(,kanl( So&utma evrimleri Bu blmn ba$#nda, g evrimlerini kar$#la$t#rmak iin bir standart olu$turan Carnot evrimiyle so utma evrimleri iin ayn# i$levi gren ters Carnot evriminin ayn# hal de i$imlerinden olu$tu u, fakat bu hal de i$imlerinin ters ynde gerekle$ti i belirtilmi$ti. Buradan yola #karak, daha nceki blmlerde incelenen g evrimlerinin, ters ynde gerekle$tirilerek, so utma evrimi olabilecekleri d$nlebilir. Gerekten de, buhar s#k#$t#rmal# so utma evrimi, ters ynde al#$an bir Rankine evriminin benzeridir. Bir ba$ka rnek, Stirling so utma makinelerinin dayand# # ters Stirling evrimidir. Bu blmde gaz ak#$kanl# so utma evrimi diye bilinen ters Brayton evrimi incelenecektir. evre s#cakl# # T0 olup, so utulan ortam TL s#cakl# #ndad#r. Gaz 12 hal de i$imi s#ras#nda s#k#$t#r#l#r. Kompresrden #kt# #nda (2 hali), bas#nc# ve s#cakl# # yksek olan gaz, daha sonra sabit bas#nta evreye #s# vererek T0 s#cakl# #na so ur. Bu i$lemi, trbinde geni$leme izler ve geni$leme sonunda gaz#n s#cakl# # T4e d$er. (Bu so utma etkisi. trbin yerine bir k#s#lma vanas# kullanarak gerekle$tirilebilir mi?) Son olarak gaz, so utulan ortamdan #s# ekerek T1 s#cakl# #na ykselir. Yukar#da belirtilen hal de i$imlerinin tm iten tersinirdir, bu nedenle evrim ideal gaz ak#$kanl# # so utma evrimi diye bilinir. Gerek gaz ak#$kanl# so utma evrimlerinde, s#k#$t#rma ve geni$leme izantropik de ildir, ayr#ca sonlu byklkte bir #s# de i$tiricisi iin, T3 s#cakl# #, T0 s#cakl# #ndan daha yksek olur. T-s diyagram#nda 41 e risi alt#nda kalan alan, so utulan ortamdan ekilen #s#y# gstermektedir. 12341 hallerinin evreledi i alan ise evrime giren net i$i simgeler. Bu alanlar#n birbirine oran#, evrimin etkinlik katsay#s#d#r ve a$a #daki gibi ifade edilir. Gaz ak#$kanl# so utma evrimi, ters Carnot evriminden farkl#d#r, nk #s# gei$inin oldu u hal de i$imleri sabit s#cakl#kta de ildir. Hatta gaz s#cakl# # #s# gei$i s#ras#nda nemli lde de i$ir. Bunun bir sonucu olarak, gaz ak#$kanl# so utma evriminin etkinlik katsay#s#, gerek buhar s#k#$t#rmal# so utma evriminden, gerekse ters Carnot evriminden daha d$ktr. Ters Carnot evrimi daha az net i$ gerektiren (1A3B1 alan#), daha ok so utma yapmaktad#r. 14

Gaz ak#$kanl# so utma evrimlerinin etkinlik katsay#lar# d$ktr, fakat bu evrimlerin iki nemli zelli i vard#r. 'lk olarak, bu evrime gre al#$an makineler daha basit ve hafif elemanlar gerektirirler, bu bak#mdan uaklarda so utma iin elveri$lidirler.

1.13.5. Geli,mi, Buhar S(k(,t(rmal( So&utma Sistemleri

Basit buhar s#k#$t#rmal# so utma sistemleri, ucuz ve gvenli olmalar#n#n yan# s#ra hemen hemen hi bak#m gerektirmez. Fakat endstri uygulamalar#nda basitlikten ok etkinlik nem kazan#r. Baz# uygulamalar iin basit buhar s#k#$t#rmal# so utma evrimi yetersizdir ve iyile$tirilmesi gerekir. A$a #da, etkinli i art#rmak iin yap#lan dzenlemelerden birka# incelenecektir. 1.13.5.1. kili So&utma Sistemleri Baz# endstri uygulamalar#nda d$k s#cakl#klarda so utma gerekir ve uygulaman#n s#cakl#k aral# #, basit buhar s#k#$t#rmal# so utma evriminin etkin al#$abilmesi iin ok byk olabilir. Byk bir s#cakl#k aral# # ayn# zamanda daha ok bas#n kay#plar#na yol aacak ve pistonlu kompresrn daha d$k bir verimle al#$mas#na neden olacakt#r. Bu gibi durumlarda ba$vurulan yntemlerden biri so utmay# iki kademede gerekle$tirmektedir. Ba$ka bir de i$le, birbiriyle ba lant#l# al#$an iki so utma evrimi kullan#lmaktad#r. Bu evrimlere ikili so utma evrimleri ad# verilir. 'kili so utma evrimi $ekilde gsterilmi$tir. 'ki evrimin ba lant#s#, st evrimin (evrim A) buharla$t#r#c#s#, alt evrimde (evrim B) yo u$turucusu i$levini gren, bir #s# de i$tiricisi arac#l# #yla olmaktad#r. *ekilde gsterilen iki evrimde, evrimlerdeki so utucu ak#$kanlar#n ayn# oldu u kabul edilmi$tir. Bunun byle olmas# zorunlu de ildir, nk ak#$kanlar #s# de i$tiricisinde kar#$mamaktad#r. 1.13.5.2. ok Kademeli S(k(,t(rma Yap(lan So&utma Sistemleri 'kili so utma sisteminde, evrimlerde ayn# ak#$kan dola$#yorsa, evirmeleri birbirine ba layan #s# de i$tiricisi yerine #s# al#$veri$inin daha iyi sa land# # bir kar#$ma odas# veya buharla$ma odas# kullan#labilir. Bu tr sistemler ok kademeli s#k#$t#rma yap#lan so utma sistemleri diye adland#r#l#r. Bu sistemde s#v# so utucu ak#$kan, birinci k#s#lma vanas#nda buharla$ma odas# bas#nc#na geni$ler. Bu bas#n iki s#k#$t#rma kademesi aras#ndaki bas#nca e$ittir. Ani geni$lemeden dolay#, s#v#n#n bir blm buharla$#r. Buharla$t#rma odas#ndan al#nan doymu$ buhar (3 hali) alak bas#n kompresrnden #kan ayn# bas#ntaki k#zg#n buharla (2 hali) kar#$t#r#larak, 9 halinde yksek bas#n kompresrne girer. Buharla$ma odas#n#n alt#nda biriken doymu$ s#v# (7 hali), ikinci k#s#lma vanas#ndan geerek buharla$t#r#c#ya girer ve burada so utulan ortamdan #s# eker.

15

1.13.5.3. Tek Kompresrl, ok Amal( So&utma Sistemleri Bir so utucu-dondurucu birimi (buzdolab#) ele al#ns#n. So utucu blmnde so utulan rnlerin o unun ierdikleri su miktar# fazlad#r ve ortam#n donma s#cakl# #n#n zerinde, yakla$#k 5C s#cakl#kta tutulmas# gerekir. Dondurucu blmesinde ise s#cakl#k yakla$#k 15Cdir. 'yi bir #s# gei$inin olmas# iin so utucu ak#$kan#n dondurucuya yakla$#k 25C s#cakl#kta girmesi gerekir. E er bir k#s#lma vanas# ve bir buharla$t#r#c# kullan#rsa, so utucu ak#$kan so utucu ak#$kan blmnde de 25C s#cakl#kta dola$arak, ak#$kan#n geti i borular#n evresinde buz olu$arak g#da maddelerinin su yitirmesine yol aacakt#r. 'stenmeyen bu durum, so utucu ak#$kan# iki a$amal# bir k#s#lma i$leminden geirerek nlenebilir. So utucu ak#$kan nce so utucu blme iindeki s#cakl# a kar$# gelen daha yksek bir bas#nca, daha sonra da dondurucu bas#nc#na (buna ba l# olarak s#cakl# #na) k#s#labilir. Dondurucu blmden #kan so utucu ak#$kan daha sonra tek bir kompresr taraf#ndan yo u$turucu bas#nc#na s#k#$t#r#l#r. 1.13.5.4. Gazlar(n S(v(la,t(r(lmas( Gazlar#n s#v#la$t#r#lmas#, so utma uygulamalar#n#n her zaman nemli bir blmn olu$turmu$tur, nk bilimsel ara$t#rma ve mhendislikle ilgili bir ok i$lem (proses), kriyojenik s#cakl#klarda (-100Cnin alt#nda) gerekle$ir ve s#v#la$t#r#lm#$ gazlar#n kullan#lmas#na dayan#r. rnek olarak, oksijen ve azotun havadan ayr#lmas#, roketler iin s#v# yak#tlar#n haz#rlanmas#, ok d$k s#cakl#klarda malzemelerin zelliklerinin ara$t#r#lmas#, sper iletkenlikle ilgili ara$t#rmalar gsterilebilir. Kritik s#cakl# #n zerindeki s#cakl#klarda, bir madde sadece gaz faz#nda bulunabilir. S#v#la$t#r#larak kullan#lan nemli gaz, helyum, hidrojen ve azotun kritik s#cakl#klar# s#ras#yla, -268C, -240C, -147Cdir. Bu nedenle bu maddelerden hibiri evre ko$ullar#nda s#v# de ildir. Daha da nemlisi, yukar#da belirtilen ok d$k s#cakl#klar#n yayg#n olarak kulland# #m#z so utma yntemleriyle elde edilmesi olanaks#zd#r. Bu durumda gazlar#n s#v#la$t#r#lmas#yla ilgili olarak yan#tlanmas# gereken soru $udur: Bir gaz kritik s cakl ! n n alt ndaki bir s cakl !a nas l so!utabiliriz? Gazlar#n s#v#la$t#r#lmas# iin ba$ar#yla kullan#lan baz#lar# basit, di erleri daha karma$#k birka evrim vard#r. evrimde dola$an gaz (9 hali) ile evrimden ekilen s#v#la$t#r#lm#$ gaz#n yerine evrime eklenen tamamlama gaz# (1 hali) kar#$t#r#larak, 2 halinde ok kademeli kompresre gnderilir ve 3 haline s#k#$t#r#l#r. Ara-so utma nedeniyle s#k#$t#rma yakla$#k olarak sabit s#cakl#kta gerekle$ir. Yksek bas#nl# gaz bir #s# de i$tiricisi veya ayr# bir so utma sisteminde 4 haline so utulur ve ters ak#$l# bir #s# de i$tiricisinde (rejeneratrde), evrimde dola$an so uk gaza #s# vererek 5 haline gelir. Son olarak gaz, doymu$ s#v#-buhar kar#$#m# olan 6 haline k#s#l#r. 7 halindeki s#v# kullan#m iin ayr#l#r, 8 halindeki buhar ise yeniden evrime dner ve jeneratrden geerek 9 haline gelir. evrim srekli ak#$l# bir sistemde tekrarlan#r.

16

Gazlar#n s#v#la$t#r#lmas# iin kullan#lan bu evrim ve di erleri gazlar#n dondurulmas# veya kat#la$t#r#lmas# iin kullan#l#r.

)ekil 1.4: Buzdolab(n(n al(,ma prensibi

17

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

,lem Basamaklar(

neriler

Ba$ka bir kaynaktan so utucunun 'nternetten ara$t#rabilirsiniz. tan#m#n# reniniz. So utucunun yap#s# ve al#$mas# ile ilgili al#$malar# engellemeden, i$ olarak, bir beyaz e$ya servisine giderek gvenli ini n planda tutarak izlenimlerde bulununuz. gzlemlemelisiniz.

18

LME #ERLEND RME LME VEVE DEDE #ERLEND RME

A- LME SORULARI
A$a #daki sorular# cevaplay#n#z. 1. 2. 3. 4. So utucunun tan#m#n# yap#n#z. So utucunun yap#s#nda bulunan elemanlardan 3 tanesini yaz#n#z. Kondksiyonun tan#m#n# yap#n#z. So utma sisteminin al#$ma prensibini anlat#n#z.

B- OBJEKT F TESTLER A$a #daki sorulara do ru veya yanl#$ diye cevaplay#n#z.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. So utma; Bir maddenin veya ortam#n s#cakl# #n#, onu evreleyen hacim s#cakl# #n#n alt#na indirilmesi ve orada muhafaza etmek zere #s#n#n al#nmas# i$lemine denir. Konveksiyon, ak#$kan hareketi ile enerji ta$#n#m# i$lemidir. Kondksiyon elemanlar;Is#y#, buharla$mayla ya da s#v# halden buhar hale kaynayarak so uran ve s#v# halden buhar hale yo u$arak geri b#rakan kimyasal bile$imlerdir. Konveksiyon, ak#$kan hareketi ile enerji ta$#n#m# i$lemidir. Doyma s#cakl# #; verilen bir bas#nta saf maddenin kaynamaya ba$lad# # s#cakl#k olarak bilinir. K#r#lma bas#nc#; verilen bir s#cakl#kta, saf maddenin kaynamaya ba$lad# # bas#n olarak tan#mlan#r. 'deal buhar s#k#$t#rmal# so utma evrimi; k#s#lma i$lemi, s#v#y# bir k#s#lma vanas#ndan veya k#lcal borulardan geirerek yap#labilir.

DE#ERLEND RME
Yanl#$ cevap verdi iniz ya da cevap verirken tereddt ya$ad# #n#z sorularla ilgili konular# faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz Tm sorulara do ru cevap verdiyseniz di er faaliyete geiniz.

19

#RENME FAAL YET 2 #RENME FAAL YET 2

AMA
So utma sistemi elektrik ve so utma sistemi $emalar#n# okuyabileceksiniz.

ARA)TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapman#z gereken ncelikli ara$t#rmalar $unlar olmal#d#r: '$ gvenli i ile ilgili gerekli bilgileri edininiz. 'nternet ortam#ndan faydalanarak, so utuculara ait elektrik sistemleri ve so utma elemanlar#n#n mekanik $emalar#n# temin ediniz. Bir beyaz e$ya servisine gidip, so utucu elemanlar#n# ve so utucular# tan#y#n#z. Elinizde bulunan elektrik ve so utma ile ilgili $emalar#, bir ka kere kendiniz iziniz. izmi$ oldu unuz $emalar#n stnde bulunan elemanlar#n hemen yanlar#na kendi tan#mlar#n# ve bir ka zelli ini yaz#n#z. al#$malar#n#z#, kullanaca #n#z bir ses ve grnt kaydedicisiyle zenginle$tirebilir, daha sonra elde edilen bu metaryelleri, atelyede bilgisayar ortam#nda s#n#fla payla$abilirsiniz.

2. SO#UTUCU ELEMANLARI

)ekil 2.1: So&utucular(n genel elektrik ,emas(

20

*ekildeki elemanlar s#ras#yla $unlard#r; 1.Kompresr 2.fan 3.termostat 4.kondanser fan# 5.' ayd#nlatma balast# 6.' ayd#nlatma starteri 7.i ayd#nlatma floresan lambas# 8.Kanopi floresan lambas# 9.Kanopi starteri 10.Kanopi balast#

)ekil 2.2: Tek kap(l( so&utucunun yap(s(

)ekil 2.3: ki kap(l( so&utucular(n yap(s(

21

)ekil 2.4: Nofrost so&utucular(n yap(s(

)ekil 2.5: Tek kap(l( so&utucular(n elektrik ,emas(

22

)ekil 2.6: ki kap(l( so&utucular(n elektrik ,emas(

)ekil 2.7: Nofrost so&utucunun elektrik ,emas(

23

)ekil 2.8: Bir fazl( asenkron motora yol verme ,emas(

)ekil 2.9: Yol verme rlesi

24

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

,lem Basamaklar(

neriler

izim iin gerekli olan teknik resim gerelerini haz#rlay#n#z. izimini yapaca #n so utma eleman#n#n elektrik ve so utma $emas#n# haz#rlay#n#z. izimi yaparken gerekli teknik resim Elinizde bulunan A4 ka #d#na, izim kurallar#n# gz nnde leklendirerek iziminizi gerekle$bulundurunuz. tiriniz. So utma eleman#n#n katolog bilgilerine bakarak yapm#$ oldu unuz izimdeki k#s#mlar ile ilgili k#sa notlar al#n#z.

25

LME VE DE#ERLEND RME LME VE DE#ERLEND RME

LME SORULARI
A$a #daki sorular# cevaplay#n#z. 1. 2. 3. Tek kap#l# so utucunun elektrik $emas#n# iziniz. 'ki kap#l# so utucunun yap#s#n# gsteren $ekli iziniz. So utucu genel elektrik devre $emas#n# iziniz.

DE#ERLEND RME
izimlerininzi tamamlad#ktan sonra kitapta bulunan izimlerle kar$#la$t#r#n#z.

26

#RENME FAAL YET 3 #RENME FAAL YET 3

AMA
Uygun ortam sa land# #nda so utma sistemini olu$turan elemanlar# tan#yarak, bu paralar#n yap#s#n#, grevlerinin neler oldu unu renebilecek ve bu konuda bak#m ve onar#m yapabileceksiniz.

ARA)TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapman#z gereken ncelikli ara$t#rmalar $unlar olmal#d#r; 'nternet ortam#nda so utma sisteminin elemanlar# hakk#nda ister grsel ister teorik olsun bilgi ara$t#rmas# yapabilirsin. Bunun yan#nda beyaz e$ya ma azalar#na gidip katalog ve bro$r temin edebilirsin. Beyaz e$yalar#n tamirini bak#m#n# ve onar#m#n# gerekle$tiren yetkili servislerle irtibata geip, so utma eleman#n#n tamir ncesi sklmesini, ard#ndan paralar#n#n genel yap#s#n# ve bunun yan# s#ra elemanlar#n#n monte edilmesini inceleyebilir bu konularda gerekli notlar alabilirsin.

3. SO#UTMA S STEM N OLU)TURAN ELEMANLAR YAPISI VE GREVLER

1.S#cakl#k Kontrol 2.Dondurucu Silindiri 3.Selenoid Valf 4.Kondenser 5.Su Ayar Vanas# 6.Nem Al#c# Filtre 7.Kompresr 8.' Ortam S#cakl#k Kontrol 9.Termostat 10.Ak#$kan 'in Selenoid (Manyetik) Valf 11.Otomatik Genle$me Valfi 12.Ak#$kan Besleme Kontrol Valfi 13.Is# De i$tirici Akmilatr 14.Ak#$kan Besleme Kontrol Valfi 15.So utma Boru Demeti
)ekil 3: So&utma elemanlar(

27

3.1. Ekovat (Kompresr, S(k(,t(r(c()

Kompresrnn sistemdeki grevi, buharla$t#r#c#-so utucu #s# ile ykl so utucu ak#$kan# buradan uzakla$t#rmak ve bylece arkadan gelen #s# yklenmemi$ ak#$kana yer temin ederek ak#$#n sreklili ini sa lamakt#r. Bunun yan#s#ra buhar haldeki so utucu ak#$kan#n bas#nc#n# kondenserdeki yo u$ma s#cakl# #n#n kar$#t# olan seviyeye #karmakt#r. Kompresrn iki grevi vard#r. Gaz# s#k#$t#r#r (yumurtalar#n #s#s#n# zerinde ta$#yan gaz#) ve so utucu ak#$kan# dng iinde hareketlendirir. Bylece proses istenildi i srece tekrarlan#r. Gaz# s#k#$t#rmam#z#n sebebi tekrar s#v# faz#na gei$i sa layabilmektir. Bu s#k#$t#rma gaza biraz daha fazla #s# ykler. *ekilde grevini yapan bir kompresr grlmektedir. Yukar# ve a$a # hareketli pistonu ya da pistonlar# vard#r. Pistonun a$a # ynl hareketinde ak#$kan buhar# (gaz#) silindir iine al#n#r. Yukar# ynl harekette bu gaz s#k#$t#r#l#r. Bu arada ekvalf gibi al#$an ok ince valfler vard#r ki bunlar gaz#n s#k#$t#r#lmas# esnas#nda geldi i yere dnmesini engeller. Bu pistonlar a#l#p kapanarak ak#$kan bas#nc#n# istenen dzeye getirirler. S#k#$t#r#lm#$ s#cak gaz tahmin edebilece iniz gibi bo$altma kanal#na gelir. Ak#$kan son temel komponente do ru yolculu una devam eder.

)ekil 3.1: Kompresr

28

)ekil 3.2: Rotary komp.

)ekil 3.3: Hermetik genel komp.

)ekil 3.4: Vidal( yar( hermetik

)ekil 3.5: Vidal( komp.

)ekil 3.6: Ticari komp.

)ekil 3.7: Schrool komp.

'deal bir kompresrde $u genel ve kontrol karakteristikleri aran#r. Srekli bir kapasite kontrol ve geni$ bir yk de i$imi-al#$ma rejimine uyabilme 'lk kalk#$ta dnme momentinin mmkn oldugunca az olmas# Verimlerin k#smi yklerde de d$memesi De i$ik al#$ma $artlar#nda emniyet ve gvenilirli i muhafaza etmesi Titre$im ve grlt seviyelerinin k#smi ve tam yklerde ve de i$ik $artlarda belirli sevyenin stne #kmamas# mrnn uzun olmas# ve ar#zas#z al#$mas# Daha az bir g harcayarak birim so utma de erini sa layabilmesi Maliyetinin mmkn oldu u kadar d$k olmas# 29

Fakat bu karakteristiklerin tmne birden sahip olan bir kompresr yoktur denilebilir. Uygulamadaki $artlara gre yukar#daki karakteristiklerden en fazlas#n# sa layabilen kompresr seimde tercih edilir. Genel yap#lar# itibariyla so utma kompresrlerini a$a #daki $ekilde s#n#fland#rmak mumkndr.

3.1.1. Pozitif S(k(,t(rmal( Kompresrler

3.1.1.1. Pistonlu Kompresrler Bir silindir ierisinde gidip gelme hareketi yapan bir pistonla s#k#$t#rma i$lemini yapan bir tip kompresrlerde tahrik motorunun dnme hareketi bir krank-byel sistemi ile do rusal harekete evrilir. Eski tip baz# ift etkili kompresrlerin yat#k tip pistonlu buhar makinalar# ile hareketlendirilmesinde hi dnel hareket olmadan da al#$ma durumlar#na rastlamak mmkndr. Bugnk pistonlu so utma kompresrleri genellikle tek etkili, yksek devirli ve ok say#da silindirli makinalar olup a#k tip veya hermetik tip motor-kompresr $eklinde dizayn ve imal edilmektedirler. Pistonlu kompresrlerin uygulanma $artlar#, birim so utucu ak#$kan so utma kapasitesine isabet eden silindir hacmi gereksinimi az olan ve fakat emi$/basma bas#n fark# olduka fazla olan refrijeranlar iin uygun d$mektedir. Amonyak, R-12, R-22, R-502 bu refrijeranlar#n en ba$ta gelen trleridir. A#k tip pistonlu kompresrlerin bugnk silindir tertip $ekilleri genellikle d$ey I,V ve w tertibinde 1 ila 16 silindirli ve tek etkili olup, yat#k ve ift etkili kompresr dizayn# hemen tamam#yla terkedilmi$tir. Tam kapal#-hermetik tip motor-komresrlerde d$ey eksenli krank mili ve motor ile yatay eksenli silindir tertibi ok s#k uygulanmaktad#r. 3.1.1.2. Paletli Dnel Kompresrler Dnel kompresrler, pistonlu kompresrlerin gidip gelme hareketi yerine s#k#$t#rma i$lemini yaparken dnel hareketi kullan#rlar. Bu dnel hareketten yararlanma $ekli ise de i$ik trden olabilir (tek ve ift di$li, tek paletli, ok paletli). ift di$li prensibine gre al#$an ve ok s#k rastlanan Helisel Vida tipi dnel kompresrler de vard#r. 3.1.1.3. Helisel-Vida Tipi Dnel Kompresrler 1A/c)Helisel tip dnel kompresrler: Pozitif s#k#$t#rmal# kompresrler genel grubuna giren bu kompresrlerin de i$ik konstrksiyonu haiz birok trne rastlamak mmkndr. So utma uygulamalar#nda halen en ok rastlanan helisel tip dnel kompresrleri, bariz farklara sahip iki ana gurupta toplamak mmkndr; (1) tek vidal#/helisli tip, (2) ift vidal# /helisli, dnel kompresrler. Ancak her iki tip kompresrn de al#$ma prensibi ve konstrktif ynden birok m$terek yanlar# vard#r. rne in, bas#nla ya #n pskrtlmesi suretiyle hem ya lama i$leminin yap#lmas#, hem s#k#$t#rma i$lemi s#ras#nda s#zd#rmazl# #n sa lanmas# hemde meydana gelen #s#n#n gvdeden al#n#p uzakla$t#r#lmas#, her iki tr kompresrde de yerle$mi$ bir uygulama $eklidir. Keza oranlar#, kapasite kontrol mekanizmalar# ve #s# ekonomizeri tertipleri her iki tip kompresrde de benzer durumdad#r. 30

3.1.2. Santrifuj Kompresrler

Buhar s#k#$t#rma evrimiyle so utma i$lemi yapan santrifuj kompresrlerin, pistonlu ve dnel paletli veya vida tipi kompresrlerden fark# pozitif s##$t#rma i$lemi yerine santrifuj kuvvetlerden faydalanarak s#k#$t#rma i$lemini yapmas#d#r. Santrifuj kompresrlerde zgl hacmi yksek olan ak#$kanlar#n (daha geni$ hacimlerin) kolayca hareket ettirmesi mmkn oldu u iin s#k s#k byk kapasiteli derin so utma (-100C kadar) i$lemlerinde uyguland# # grlr. Santrifuj kuvvetlerin byklg h#zlar#n karesi ile do ru orant#l# oldu undan giri$#k#$ bas#nc# farklar#n#n bytlmesi devirin artt#r#lmas# ile veya rotor ap#n#n bytlmesi ile yahutta kademe say#s# artt#r#larak sa lanabilir. Bu nedenle santrifuj makinalarda nadirende olsa 90.000 d/d gibi ok yksek rotor devirlerine rastlamak mmkndr. Bu yksek devirlerin sa lanmas# iin tahrik motoru ile komprsr mili aras#na deviri ykseltici bir di$li kutusu konulur. Yksek devirli buhar veya gaz trbnleri ile direkt akuple $ekilde tahrik edilen santrifuj kompresrlere uygulamada rastlamak mmkndr. Genel olarak tahrik gc elektrik motorlar#yla sa lan#r. Iten yanmal# motorlarla tahrik edilen santrifuj kompresrlere seyrek de olsa rastlanabilir. Uygulamadaki kapasite s#n#rlar# bugn 85 ila 10.000 Ton/Frigo aras#nda de i$mektedir. Santrifuj kompresrlerde emi$ ile basma taraf# aras#ndaki bas#n fark#n#n santrifuj kuvvetlerden yararlan#larak sa lad# # yukar#da belirtmi$tim. Bu bas#n sa lan#rken refrijerana nce bir h#z (kinetik enerji) verilir ve sonra bu h#z bas#nca (potansiyel enerji) dn$trlr. Bu dn$trme i$lemleri s#ras#nda mutlaka birok kay#plar olacakt#r ve basma taraf# bas#nc# dahada ykseldike bunlar daha da artacakt#r. Bu nedenle, santrifuj kompresrlerde basma bas#nc#n#n mmkn oldu u kadar emi$ten az bir farkla olmas# istenir. Buna ra men uygulamada emi$-basma bas#n fark# de erleri 2 ila 30 aras#nda de i$mekte ve her tr refrijeran ile santrifuj kompresr kullan#labilmektedir. Fakat yukar#da izah edilen sebepden dolay# daha ziyade yo u$ma bas#nc# d$k olan refrijeranlar santrifuj kompresrler iin uygun olmaktad#r (R-11 ve R-113 gibi) ve bu $artlar ancak klima uygulamalar#na cevap verebilmektedir. Bu nedenle santrifuj kompresrlere en ok klima sistemi uygulamalar#nda rastlanmas#na $a$mamak gerekir. Derin so utma uygulamalar#nda genellikle ok kademeli kompresr kullan#l#r ve 10 kademeye kadar yap#lan santrifuj kompresrlere rastlamak mmkndr. Ayr#ca santrifuj kompresrlerin paralel ve seri ba lant# tertibinde hatta ara kademelerden de i$ik s#cakl#k uygulamalar# iin refrijeran ba lant#s# yap#larak kullan#ld# # zaman zaman grlmektedir. Santrifuj kompresrlerin kapasite kontrol genellikle refrijeran# emi$te k#smak suretiyle sa lan#r. Bu maksatla emi$ a z#na ayarlanabilir kanatlar konur. Kanatlar#n ayarlanmas# pnmatik, elektrik veya hidrolik vas#talarla yap#labilmektedir. Kapasite kontrol maksad# iin santrifuj kompresrlerde de rotor devrini de i$tirme tarz# kullan#lmaktad#r. Az da olsa uygulanan di er kapasite kontrol sistemleri; Difzr (#k#$) kanatlar#n#n a#lar#n#n ayarlanmas#, difzr kanal#n#n daralt#l#p geni$letilmesi, Rotorun (ark) gei$ kanallar#n#n daralt#lmas# ve bunlar#n birka#n#n beraberce uygulanmas#d#r. Santrifuj kompresrlerin dizayn#nda al#$ma kapasite s#n#rlar#n#n ve devirlerinin gerek kritik devir say#s# ynnden ve gerekse $ok dalgalanmas#n#n ba$lamas# ynnden ok iyi ett edilmesi gerekir. Kritik devir say#s#n#n 0.8 ila 1.1 kat# de erleri aras#ndaki devirlerde kati surette srekli al#$maya msaade edilmez. 31

*ok dalgalanmas#n#n durumu ise, de i$ik devirlerdeki Debi/Bas#n koordinatlar# zerine in$a edilecek politropik verim ve Mach katsay#s# e rilerinin etd ile grlebilir. Buradan bulunacak $ok dalgalanmas# zarf#n#n alt#ndaki de erlerde al#$ma $ok dalgalanmas# yapacakt#r. *ok dalgalanmas# (surg#ng) olay# varken refrijeran kompresr #k#$#nda s#k s#k bir ileriye bir geriye ynelir. (takriben 2 saniyede yn de i$tirir). Bu olay#n neticesinde a$#r # grlt, a$#r# titre$im ve kompresrde a$#r# #s#nma meydana gelir ki devam etmesi halinde gerek sistem taraf# gerekse kompresr taraf# bundan zarar grebilir. Keza tahrik motoru da alternatif $ekilde yklenir ve yk azal#r ki bunun sonucu dnme h#z# bir azal#r bir artar. Surging olay#n#n tespitinde bu durumun mevcudiyeti bir ipucu olabilir. Motorun ekti i ak#m#n llmesi de bu olay# teyit edecektir. Kompresrdeki a$#r# titre$imler ve grltler daima bir anormal al#$maya ve ar#zan#n yakla$t# #na i$aret olarak kabul edilmelidir. Santrifuj kompresrlerin rotorlar# (ark) a#k tip veya rtl tip $eklinde dizayn edilir ve dkme aliminyum, kaynakl# aliminyum, dkme elik, kaynakl# elik, perinli elik gibi malzemeden yap#l#r. Aluminyum, eli e nazaran daha yksek bir dayan#kl#l#k/a #rl#k oran#na sahiptir ve daha hafif rotor ile daha yksek devirlerde al#$#lmas#n# mmkn k#lar. elik rotorlar ise 150C zerindeki al#$ma $artlar#nda stnlk kazan#r. Korosif refrijeran uygulamalar#nda paslanmaz elik uygun bir zm getirmektedir. Santrifuj kompresrlerde de vida tiplerinde oldu u gibi eksenel ve radyal ykleri ta$#yacak $ekilde ayr# ayr# iyi bir yataklama gereklidir. Eksenel ykler burada daha da fazlad#r.

3.2. Kondenser (Yo&unla,t(r(c()

So utma sisteminde refrijeran#n evaporatrden ald# # #s# ile kompresrdeki s#k#$t#rma i$lemi s#ras#nda ilave olunan #s#n#n sistemden al#nmas# kondenserde yap#l#r. Bylece refrijeran s#v# hale gelerek bas#nland#r#l#r ve tekrar genle$tirilerek evaporatrden #s# alacak duruma getirilir. Buhar ve gazlar#n bir yzeyde yo u$mas#, yzeyin vas#flar#na ba l# olarak Damla veya film te$ekkl tarzlar#nda olu$ur. Damla te$ekkl ile yo u$ma (Dropwise condensation) durumunda ok daha yksek (Film te$ekklnden 4-8 defa daha fazla) #s# geirgenlik katsay#lar# sa lanabilmekte ve bu tercih edilmekte ise de uygulamada refrijeran zellikleri ve kondenser imalat#n#n ekonomik faktrlerle s#n#rlanmalar# nedeniyle ancak film tarz# yo u$ma ve az lde de damla te$ekkl ile yo u$ma birlikte olmaktad#r. Kondenserdeki #s# al#$ veri$inin 3 safhada olu$tu u d$nlebilir, bunlar; K#zg#nl# #n al#nmas# Refrijeran#n yo u$mas# A$#r# so utma.

Kondenser dizayn#na ba l# olarak a$#r# so utma kondenser alan#n#n %0-10unu kullanacakt#r. K#zg#nl# #n al#nmas# iin ise kondenser alan#n#n %5ini bu i$leme tahsis etmek gerekir. Bu de i$ik #s# transferi $ekline ba l# olarak kondenserdeki #s# geirme katsay#lar# ile s#cakl#k aralar# da farkl# olacakt#r. Ancak k#zg#nl# #n al#nmas# safhas#ndaki ortalama s#cakl#k aral# #n#n fazlal# #na kar$# daha d$k bir #s# transferi katsay#s# mevcut olacak, fakat 32

a$#r# so utma s#ras#nda bunun aksine s#cakl#k aral# # daha az ve #s# geirme katsay#s# daha fazla olacakt#r. Yo u$ma s#ras#nda ise her iki de er de alt-st seviyelerinin aras#nda bulunucakt#r. Yap#lan deneylerde #s# transferi katsay#s#n#n artmas#n#n kar$#s#nda s#cakl#k fark#n#n azalmas# (veya tersi) yakla$#k olarak ayn# arp#m sonucunu vermektedir ve bu de erlerin ortalamas#n# kullanmak mmkn olmaktad#r. Hesaplamada sa lad# # basitlik de gz nne bulundurularak kondenserlerin hesab#nda tek bir #s# geirme katsay#s# ile tek bir ortalama s#cakl#k aral# # de erleri uygulanmaktad#r.

)ekil 3.8: Kondanser

)ekil 3.9: Kondanser

)ekil 3.10: Duvar tipi

)ekil 3.11: Coil tipi

33

)ekil 3.12: Tek katl( alt kondenser

)ekil 3.13: ift katl( alt kondenser

Genel olarak de i$ik tip kondenser mevcuttur; Su so utmal# kondenserler Hava ile so utmal# kondenserler Evaporatif (Hava-Su) kondenserler.

Uygulamada, bunlardan hangisinin kullan#laca # daha ziyade ekonomik ynden yap#lacak bir analiz ile tespit edilecektir. Bu analizde kurulu$ ve i$letme masraflar# beraberce ett edilmelidir. Di er yandan, su so utmal# ve evaporatif kondenserlerde yo u$um s#cakl# #n#n daha d$k seviyelerde olaca # ve dolay#sla so utma evrimi termodinamik veriminin daha yksek olaca # muhakkakt#r, bu nedenle yap#lacak analizde bu hususun dikkate al#nmas# gerekir.

3.2.1. Su So&utmal( Kondenserler

Bilhassa temiz suyun bol miktarda, ucuz ve d$k s#cakl#klarda bulunabildi i yerlerde gerek kurulu$ ve gerekse i$letme masraflar# ynnden en ekonomik kondenser tipi olarak kabul edilebilir. Byk kapasitedeki so utma sistemlerinde genellikle tek seim olarak d$nlr. Fakat son y#llarda yksek #s# geirme katsay#lar# sa lanan hava so utmal# kondenserlerin yap#lmas#yla 100 Ton/fr. kapasitelerine kadar bunlar#n da kullan#ld# # grlmektedir. Su so utmal# kondenserlerin dizayn# ve uygulamas#nda boru malzemesinin #s#l geirgenli i, kullan#lan suyun kirlenme katsay#s#, kanatl# boru kullan#ld# #nda kanat verimi su devresinin bas#n kayb#, refrijeran#n a$#r# so utulmas#n#n seviyesi gibi hususlar gz nnde bulundurulur. Bak#r boru kullan#lan kondenserlerde (halojen refrijeranlar) genellikle borunun et kal#nl# # azd#r. Bak#r#n #s# geirgenli i de yksek oldu u iin kondenserin tm #s# geirme katsay#s#na kondksyonun etkisi azd#r ve bu katsay# daha ziyade d#$ (refrijeran taraf#) ve i (su taraf#) film katsay#lar#n#n de erine ba l# olur. Halbuki, et kal#nl# # fazla ve #s#l geirgenli i az (demir boru gibi) olan borular kullan#ld# #nda, rne in amonyak kondenserlerinde, borudaki kondiktif #s# gei$i de tm #s# geirme katsay#s#na olduka etgen olur. Kirlenme katsay#s#, kullan#lan suyun zamanla su taraf#ndaki #s# gei$ yzeylerinde meydana getirece i kal#nt#lar#n #s# gei$ini azalt#c# etkisini dikkata almak maksad#n# ta$#r. 34

Kirlenme katsay#s#n# etkileyen faktrler $unlard#r: Kullan#lan suyun, iindeki yabanc# maddeler bak#m#ndan evsaf# Yo u$um s#cakl# # Kondenser borular#n#n temiz tutulmas# iin uygulanan koruyucu bak#m#n derecesi. Bilhassa 50Cnin zerindeki yo u$um s#cakl#klar# iin kirlenme katsay#s#, uygulaman#n gerektirdi inden biraz daha yksek al#nmal#d#r.38Cnin alt#ndaki yo u$um s#cakl#klar#nda ise bu de er normalin biraz alt#nda al#nabilir. Su gei$ h#z#n#n d$k olmas# da kirlenmeyi h#zland#r#r ve 1m/sanden daha d$k h#zlara meydan verilmemelidir. Yzey kal#nt#lar# peryodik olarak temizlenmedi i taktirde kirlenme olay# gittikce h#zlanacakt#r, zira #s# geirme katsay#s# git gide azalacak ve gerekli kondenser kapasitesi ancak daha yksek yo u$um s#cakl# #nda sa lanabilecektir. Bu ise kirlenme olay#na sebebiyet verecektir. Artan kirlenme ile su taraf# direncinin artaca # ve bunun sonucu su debisinin azalarak yo u$um s#cakl# #n# daha da artt#raca # muhakkakt#r.

3.2.2. Hava So&utmal( Kondenserler

Bilhassa 1 hpye kadar kapasitedeki gruplarda istisnas#z denecek $ekilde kullan#lan bu tip kondenserlerin tercih nedenleri; basit olu$lar#, kurulu$ ve i$letme masraflar#n#n d$kl , bak#m-tamirlerinin kolayl# # $eklinde say#labilir. Ayr#ca her trl so utma uygulamas#na uyabilecek karekterdedir (Ev tipi veya ticari so utucular, so uk odalar, pencere tipi klima cihazlar# gibi). o u uygulamalarda hava sirkilasyon fan# a#k tip kompresrn motor kasna #na integral $ekilde ba lan#r ve ayr# bir tahrik motoruna ihtiya kalmaz. Hava so utmal# kondenserlerde de #s# transferi safhada olu$ur, Refrijerandan k#zg#nl# #n al#nmas# Yo u$turma A$#r# so utma.

Kondenserin alan#n#n takriben %85 yo u$turma olay#na hizmet eder ki kondenserin asli grevi budur. %5 civar#nda bir alan k#zg#nl# #n al#nmas#na ve %10 ise a$#r# so utma (subcooling) hizmet eder. Hava so utmal# kondenserlerde yo u$an refrijeran# kondenserden almak ve depolamak zere genellikle bir refrijeran deposu kullan#lmas# art#k usul haline gelmi$tir. Bundan maksat kondenserin faydal# alan#n# s#v# depolamas# iin harcamamakt#r. Haval# kondenserler, halokarbon refrijeranlar iin genellikle bak#r boru / aliminyum kanat tertibinde, bazen de Bak#r boru / Bak#r kanat ve bak#r veya elik boru / elik kanat tertibinde imal edilirler. Aliminyum ala$#m# boru / kanat imalatlara da rastlamak mmkndr. Kullan#lan boru aplar# ila aras#nda de i$mektedir. Kanat say#s# be$er metrede 160 ile 1200 aras#nda de i$ir, fakat en ok kullan#lan s#kl#k s#n#rlar# 315 ila 710 aras#nda kalmaktad#r. Bu tip haval# kondenserlerin #s# gei$ alan# ihtiyac# ortalama olarak 2.5 m/sn hava gei$ h#z#nda, beher ton/frigo (3024 kcal/h) iin 9 ila 14 m kare aras#nda 35

de i$mektedir. ok kk, tabii hava ak#$l# kondenserler hari tutulursa, hava ihtiyac# ortalama beher kcal/h iin 0.34 ila 0.68m3 /h aras#nda de i$mekte olup buna gereken fan motor gc beher 1000 kcal/h iin 0.03ila0.06hp civar#nda olmaktad#r. Fan devirleri 900 ila 1400 d/d aras#nda olmal#d#r. Kondenser fanlar# genellikle aksiyal tip olup sessiz istenen yerlerde radyal tip kullan#labilir. Refrijeran yo u$ma s#cakl# # ise, hava giri$ s#cakl# #n#n 1020C zerinde bulunacak $ekilde d$nlmelidir. Genelde borular#n durumu, kanat aral#klar#, derinlik (boru s#ras#) al#n alan# gibi dizayn zellikleri hava debisi ihtiyac#n#, hava direncini ve dolay#s#yla fan bykl , fan motor gcn ve hatta grubun ses seviyesiyle maliyetleri etkiliyecektir. Bugnk kondenserdizayn $ekli s#cak refrijeran#n stten bir kollektrle birka mstakil devreye verilmesi, yo u$tuka gravite ile a $a # do ru inmesi ve a$#r# so utma sa lanarak gene bir kollektrden al#nmas# $eklindedir. Hava so utmal# kondenserler, grup tertip $ekline gre; Kompresr ile birlikte gruplanm#$ Kompresrden uzak bir mesafeye konulacak tarzda tertiplenmi$ (split kondenser)

olmak zere iki s#n#fa ayr#lmaktad#r. Kondenserden hava gei$i d$ey ve yatay ynde olacak tarzda tertiplenebilir. Di er yandan, hava fan#, havay# emici veya itici etkiyle hareketlendirecek $ekilde konulabilir. Bir so utma sisteminin bekleneni verebilmesi, byk lde yo u$ma bas#n ve s#cakl# #n#n belirli s#n#rlar aras#nda tutulabilmesiyle mmkndr. Bu ise kondenserin al#$ma rejimi ile yak#ndan ilgilidir. A$#r# yo u$um s#cakl#k ve bas#nc#n#n nlenmesi kondenserin yeterli so utma alan#na sahip olmas#yla ilgili oldu u kadar hava s#k rastlanan bir durumdur. Bu nedenle, bilhassa so uk havalarda al#$ma durumu devresinde yeterli debi ve s#cakl#kta havan#n bulunmas#ylada ilgilidir. Yo u$ma s#cakl#k ve bas#nc#n#n ok d$k olmas# halinde ise yeterli refrijeran ak#$# olamamas#na ba l# olan sorunlar #kmaktad#r. rne in, termostatik akspansiyon Vafinde yeterli bas#n d$m sa lanamamas#ndan dolay# kapasitenin d$mesi s#k oldu unda, ok d$k yo u$ma bas#nc#n# nleyici tedbirler al#n#r ki bunlar# iki grupta toplamak mmkndr; Refrijeran taraf#n# kontrol etmek, Hava taraf#n# kontrol etmek.

3.2.3. Evaporatif Kondenserler

Hava ve suyun so utma etkisinden birlikte yararlan#lmas# esas#na dayan#larak yap#lan evaporatif kondenserler bak#m ve servis glkleri, abuk kirlenmeleri, s#k s#k ar#zalanmaya msait olu$lar# nedenleriyle gittike daha az kullan#lmaktad#r. Evaporatif kondenser k#s#mdan olu$maktad#r. 36

So utma serpantini, Su sirkilasyon ve pskrtme sistemi, Hava sirklasyon sistemi.

So utma serpantininin iinden geen refrijeran, hava so utmal# kondenserde oldu u gibi, yo u$arak gaz deposuna geer. Serpantinin d#$ yzeyinden geirilen hava, ters ynden gelen atomize haldeki suyun bir k#sm#n# buharla$t#rarak so utma etkisi meydana getirir.(Aynen so utma kulesinde oldu u gibi). Bylece kondenserdeki yo u$ma s#cakl# # ve dolay#s#yla bas#nc# daha a$a # seviyelere d$rlm$ olur. Serpantinin d#$ yzeyi, #s# transferi film katsay#s#n#n d$k olu$unun etkisini kar$#lamak zere, alan# artt#rmak iin kanatlarla techiz edilmektedir. Ancak, modern evaporatif kondenserlerde, boru d#$ yzeylerinde iyi bir #slakl#k elde edilmesi neticesi yksek #s# transfer katsay#lar#na ula$makta ve kanats#z dz borular kullan#lmaktad#r. Kondenserin alt seviyesinde bulunan su toplanma haznesinden su devaml# $ekilde bir pompa ile al#n#p so utma serpantinin st taraf#nda bulunan bir meme grubuna bas#l#r ve memelerden pskrtlr. Bu suyun takriben %3-5 buharla$arak (takriben 6 ila 7.5 litre/h beher ton /frigo iin) havaya intikal etti inden, su haznesine, flatrl valf arac#l# #yla devaml# su verilir. Ancak bu kondenserdeki su ilavesi normal olarak srekli artar ve #k#$ta en yksek seviyeye ula$#r. Suyun s#cakl# # ise refrijerandan al#nan #s# ile ykselme e ilimi gsterirken suyun buharla$ma #s#s# almas#yla s#cakl# # d$meye ba$lar. Bunun sonucu, su s#cakl# # so utma serpantinin giri$inde ykselir (hava ya$ termometre s#cakl# # bu k#s#mda olduka ykseldi inden) ve sonradan, havan#n giri$ yerine yakla$#nca s#cakl# # d$meye ba$lar. Toplanma havuzunda su s#cakl# #, stabil bir al#$maya eri$ilince fazla de i$mez. Evaporatif kondenserler genellikle binan#n d#$#na ve at#ya konulur, fakat bina iine konularak hava giri$-#k#$lar# galvanizli satan kanallarlada sa lanabilir. Bina d#$#ndaki cihazlar#n k#$#n da al#$mas# sz konusu ise donmaya kar$# tedbir al#nmal#d#r. Bina iindeki uygulamalarda ise, #slak havan#n at#ld# # kanal#n so uk hacimlerden gemesi halinde kanal#n iinde yo u$ma olaca # hat#rda tutulmal# ve bu suyun toplan#p at#lmas# iin nlem al#nmal#d#r. Bina ii uygulamalar#, bir egzost sistemi ile entegre olarak uyguland# #nda egzost fan# ve elektrik enerjisinden tasarruf sa layacakt#r. Hava so utmal# kondenserlerde oldu u gibi evaporatif kondenserlerde de so uk havalarda al#$ma s#ras#nda ok d$k yo u$ma bas#nlar# olu$umunun nlenmesi gerekir. Bu maksatla uygulanan tertipler; Vantilatr motorunun durdurulup al#$t#r#lmas# Hava debisini azalt#p o altmak zere hava ak#m#na bir damper ve ayar servomotoru kullan#lmas# Vantilatr motorunun devrinin azalt#l#p o alt#lmas# olarak say#labilir.

Bir evaporatif kondenserin #s#l perfonmans#, sadece havan#n kuru veya ya$ termometre s#cakl#klar# veya havan#n giri$-#k#$ entalpi farklar# baz al#narak gsterilemez. Zira 37

pskrtlen suyun ve flenen havan#n s#cakl#klar# giri$ten #k#$lar#na kadar ok de i$ik de erler gsterirler. Havan#n ya$ termometre s#cakl# #

)ekil 3.14: Evaparatr kondenser

3.3. Drayer
So utma sisteminin i temizli ine ba l#d#r. Sistemin iinde sadece kuru ve temiz so utucu ak#$kan ile kuru ve temiz ya dola$mal#d#r. Ak#$kan#n iine gerek sisteme doldurmadan nce ve gerekse sistemin di er elemanlar#ndan bir miktar su kar#$abilir. Bu su k#lcal borunun evaporatre giri$ yerinde donarak sistemi t#kar ve so utmay# nler. 'indeki toz ve kk parac#klar da t#kama yapabilirler. Sistem iine su ve tozlar#n girmesini nlemek hemen hemen mmkn de ildir. Bunlardan ba$ka so utucu ak#$kan iinde baz# asitler de bulunabilir. Kondenser #k#$#na konulan kurutucu ve szgecin (drayer ve szge) grevi su ve asitleri emerek tutmak kk kat# maddeleri de (toz vs.) szmektir. Kurutucu ve szge (drayer ve szge) $u k#s#mlardan ibarettir. Bak#r borudan gvde, kondenser iindeki bas#nc# mukaviim olarak yap#lm#$t#r. Her iki ucunda borular#n girebilece i delikler vard#r. Ufak kat# maddeleri tutabilecek ince tlbent delikli tel boruya do ru gelecek $ekilde tak#l#r. Nem emici madde zel surette yap#lm#$ olan madde 4 5 mm emme zelli inden ba$ka so utucu ak#$kan iinde bulunabilecek asitleri de emerek tutma zelli i de vard#r.

)ekil 3.15: Drayer kesiti

38

3.4. K(lcal Boru

Yo u$turucu ile buharla$t#r#c# aras#na yerle$tirilmi$ i ap# ve uzunlu u so utma sisteminin kapasitesine gre seilmi$ olup, o unlukla ap# 0.76 ile 2.16 mm aras#nda de i$en ok kk apl# bir boru k#sm#d#r. ' ap# ok kk oldu u iin k#lcal boru ad# verilir. Esas itibariyle iki grevi vard#r. Kondenserden #kan s#v# haldeki ak#$kan#n bas#nc#n# d$rerek ve miktar#n# lerek (gerekli miktarda) evaporatre ula$t#r#r. Kompresr durdu u zaman alak ve yksek bas#n devreleri aras#nda bir kpr vazifesi grerek yksek bas#n taraf#ndaki ak#$kan#n alak taraf#na gemesini sa lar. Bu suretle her iki devre bas#nc# birbirine e$it olur (Dengeleme olay#) ve kompresr tekrar kalk#$ yaparken byk bir bas#n yk ile kar$#la$maz. Kapiler boru en iyi, ykn az ok sabit oldu u so utucular, dondurucular ve hatta konutlarda ilgili ve kk, ticari iklimlendirme sistemlerinde kullan#l#r. E er, sistem geni$ bir yk aral# #nda al#$mas# isteniyorsa; bas#n d$rme ve so utucu hacim kontrolnn daha uygun $ekilde yap#lmas# gerekir. Bu durumda nerilen cihaz, termostatik genle$ me valf#d#r.

)ekil 3.16: K(lcal boru

3.4.1. Kapiler Boru Kullan(m(n(n Avantajlar(

Maliyettir. Bu kullan#m#n geli$tirilmesindeki temel ama malzemenin maliyetini d$rerek sat#$ fiyat#n# d$rmek olmu$tur. Kapiler boru kullanmaktaki ikinci sebep ba$latma torkunu d$rmektir. Bu avantaj dola$#m yokken ortaya #kar. Kompresr dola$#m# ba$lat#rken, kompresrn kar$# hareket yapaca # bir bas#n fark# olu$ur ve ek ba$latma torkuna ihtiya duyulur.

3.4.2. Kapiler Boru Kullan(m(n(n Dezavantajlar(

Daha nce de a#kland# # gibi kapiler borunun so utucu ak#$#n# ayarlama kabiliyeti yoktur. Bu yzden, nitedeki yk azal#nca veya o al#nca sistemin verimi, termostatik genle$me valf# kullanan sistemlerdekinden daha yksek oranda d$er. nitede evrim durunca, kapiler boru so utucu ak#$#n# durdurmaz. Bu, kompresrn ba$latma torku gereksinimi iin bir avantajd#r, fakat kompresrn mekanik mr iin dezavantaj olabilir. Sistemdeki so utucu miktar# ciddi biimde kompresrn mrn k#saltabilir.

39

3.4.3. Kapiler Borunun De&i,tirilmesi

Kapiler boruyu, orijinali ile ayn# uzunlukta ve boyda olan bir k#lcal boru ile de i$tiriniz. De i$ik uzunluk veya boyda olanla de i$tirmeye kalk#$mal#y#z. Do ru boyda kapiler borumuz yoksa, temin etmeliyiz.

3.4.4. K(lcal Boru Seimi

A$a #daki nedenlerle, k#lcal borular kk so utma aplikasyonlar#nda ekspansiyon arac# olarak oka kullan#l#rlar: Kolay anla$#lmas# D$k maliyet Gvenilirlik: Oynak para yok Normal al#$t#rma kompresrleri tekrar al#$t#rmadan nce bas#n e$itleyici olarak kullan#labilir. Bununla birlikte, aplikasyonlar#n btn blmleri bilinemeyece inden ve performans# etkileyebilece inden seim hassas bir i$lem olarak kal#r. E er tesisat#n ana elemanlar# kompresr, evaporatr, kondenser ile s#n#rl# ise ula$#lacak aplikasyonlar ve fiziksel al#$t#rma ko$ullar# ekspansiyon arac#n#n birka parametreyi kar$#lamas#n# gerektirir. K#lcal boru evaporatre belirli gaz ak#$#n# izin vermelidir ve bunun belirlenmesi iin ana parametreler: Evaporasyon #s#s# Kondansasyon #s#s# K#lcala giren likit alt so utma #s#s# Bu parametreler al#$t#rma ko$ullar#na ba l# olarak de i$ir. Srekli al#$t#rma, on / off i$lemi, startup d$k elektrik tketimi durumlar#nda performans# optimize edecek bir k#lcal boru seimi ok zordur. Bu nedenle, seim her zaman bu parametreler aras#nda bir uzla$ma $eklinde olacakt#r. K#lcal boru seimi kesin olarak bir matematik formlne dayand#r#lamaz. Yaln#zca a$a #daki aplar kullan#lm#$t#r: -0.8 mm 1.0 mm 1.2 mm 1.5 mm 2.0 mm 2x1.2 mm 2x1.5 mm Bazen, bir ara ap#n daha iyi sonu verece i a#kt#r, rn. 1x1.2 mm aras#. Bu durumlarda, uzunluk ara k#lcal iin yakla$#k inch olarak hesaplanabilir. ok uzun veya ok k#sa k#lcal seilmemesi tavsiye edilir. Gerekte, ideal uzunlu un 1.5 m ile 2.5 m oldu u d$nlebilir. K#sa bir k#lcal sapma riskini artt#r#r. Uzun bir k#lcal, baz# durumlar hari, zellikle k#sa devirli sistemler ile, a$#r# bas#nca neden olarak, zaman# e$itleyerek al#$t#rma ko$ullar#n# de i$tirmez. Bu ayn# zamanda dizayn edilen al#$t#rma ko$ullar#na daha uzun srede 40

eri$ilmesine neden olur. Her durumda, k#lcal uzunlu u hibir zaman k#lcal#n i ap#n#n be$ bin kat#n# gememelidir. K#lcal sistem gaz dolumunun nemi onun seimine ba l# de ildir: Az dolum d$k operasyon #s#s#na neden olur ve bu so utma kapasitesini azalt#r. Fazla dolum yksek bo$altma bas#nc#, kompresr a$#r# dolumu, kompresre do ru likit ta$#mas#, donma evaporatrde so utma kapasitesi azalmas# gibi sonulara neden olur.

3.5. Evaportr
Bir so utma sisteminde evaporatr s#v# refrijeran#n buharla$t# # ve bu s#rada bulundu u ortamdan #s#y# ald# # cihazd#r. Di er bir ifadeyle, evaporatr bir so utucudur. Kondenserden direkt olarak veya refrijeran deposundan geerek ve direkt ekspansiyonlu sistemde (kuru tip) ekspansiyon valfi, k#lcal boru veya benzer bir bas#n d$rc elemanda adyabatik olarak geni$letildikten sonra Evaporatre s#v#-buhar kar#$#m# $eklinde giren refrijeran#n byk bir k#sm# s#v# haldedir. Evaporatrde #s# olarak buharla$an refrijerana, emi$ taraf#na gemeden nce bir miktar daha #s# verilmesi ve 3-8C aras#nda k#zg#nl#k verilerek k#zg#n buhar durumuna gelmesinin bir ok faydalar# vard#r. Bunlar#n en ba$#nda, kompresre byk zarar verebilen s#v# refrijeran#n kompresre gelmesi gsterilebilir. S#v# ta$mal# tip evaporatrlerde ise refrijeran evaporatrde s#v# halde bulunur ve #s#y# alarak buharla$an k#sm# bir s#v# - buhar ay#r#$t#r#c#s#ndan (surge tank) getikten ve s#v# k#sm# ay#ld#ktan sonra buhar halinde kompresre ula$#r. S#v# refrijeran#n evaporatre beslenmesi seviye kumandal# (flatrl, manyetik. vs.) bir vana ile yap#l#r. S#v# ay#$t#r#c# tankta biriken s#v# refrijeran tekrar evaporatre gnderilir ve so utma i$leminde yararlan#r. Direkt veya s#v# ta$mal# tertiplerde al#$an evaporatrlerin hepsinde de refrijeran bas#nc#, kondenser taraf#ndaki bas#nc#, kondenser taraf#ndaki bas#nca oranla ok daha d$ktr. Bu nedenle, evaporatr taraf#na sistemin alak bas#n taraf# ad# verilir. Evaporatrn yap#s#; refrijeran#n iyi ve abuk buharla$mas#n# sa layacak, so utulan maddenin (Hava, su, salamura, v.s.) #s#s#n#n iyi bir #s# gei$ sa layarak, yksek bir verimle alacak ve refrijeran#n giri$ ve #k#$taki bas#n fark#n# (kay#plar#) asgari seviyede tutacak tarzda dizayn edilmelidir. Ancak, bunlardan sonuncusu ilk ikisiyle genellikle ters d$mektedir. *yle ki; iyi bir #s# gei$i ve ii iyi bir buharla$ma iin gerekli $artlar i ve d#$ yzeylerin daha girintili ve daha kolay #slan#r (k#lcall# # fazla) olmas#n# gerektiren bu durum bas#n kay#plar#n# artt#rmaktad#r. Bu nedene, evaporatr dizayn# geni$ tecrbe ve dikkat isteyen, ayr#ca deneylere s#k s#k ba$vurulan bir al#$ma $eklini gerektirir. Bu al#$malar#n ynlendirilmesinde en ba$ta gelen etken so utulacak maddenin cinsi ve konumudur (s#v#, kat#, gaz). Ayr#ca, refrijeran #s# al#$veri$i yaparken iinde bulundu u ve haraket etti i hacmin durumu de evaportr dizayn#nda nemli de i$ikler meydana getirir. Burada, refrijeran#n bir boru serpantinin ierisinde hareket etmesi ve so utulacak maddenin borular#n d#$#ndan gemesi veya bunun tersi sz konusu olmaktad#r ki bunlardan ilki genellikle kuru tip-direkt ekspansiyonlu evaporatrlerde, ikincisi ise s v ta$ mal tip evaporatrlerde uygulanmaktad#r. Refrijeran#n boru iinden gemesi halinde, ak#$ h#z#n#n artt#r#lmas#n#n iteki film katsay#s#n# ve dolay#s#yla #s# gei$ini artt#r#c# ynde bir etkisi beklenir, fakat bu durum refrijeran#n bas#n kay#plar#n# artt#raca # iin ak#$ debisini azaltacak ve kapasiteyi d$recektir. Burada, 41

her iki etkenin durumu beraberce gz nnde bulundurup #s#l gei$ ve kapasitenin optimum oldu u de erler saptanmal#d#r. Evaporatr tipleri, uygulaman#n zelliklerine gre 3 ana grupta toplanabilir; (A) Gaz haldeki maddeleri so utmak iin kullan#lan evaporatrler (genellikle hava), (B) S#v# haldeki maddeleri so utucu evaporatrler (Su, salamura, antifriz, metilen glikol, kimyasal ak#$kanlar, vs.) (C) Kat# maddeleri so utucu evaporatrler (Buz, Buz paten sahas#, metaller, vs.)

)ekil 3.17: Evaparatr e,itleri

)ekil 3.18: Evaparatr rezistans(

3.5.1. Hava So&utucu Evaporatrler

Bu tip evaporatrlerde, havan#n #s# geirme katsay#s# d$k oldu undan bunu telafi etmek ve hava gei$ yzeylerini artt#rmak maksad#yla genellikle kanat#klar ilave edilir. Is#l film katsay#s#n# daha da artt#rmak zere hava gei$ h#zlar#n# artt#rmak iin vantilatrlerle cebri bir hava hareketi sa lanabilir. Ancak, kanat ilavesi, gerekse motorla tahrikli vantilatr konulmas# her uygulamada pratikman mmkn olmayabilir. rne in, ev tipi so utucularda ve kk kapasiteli ticari tip dolaplarda (kasap dolab#, vitrin tipi dolaplar gibi), hatta bazen kk so uk muhafaza odalar#nda gravite tipi veya tabii konveksiyonla hava sirklasyonu diye an#lan evaporatrler kullan#lmaktad#r. Gravite tipi, kanall# boru evaporatrlerde #s# geirme katsay#lar#, 2-10 kcal/h.Cm2 aras#nda de i$mekte (Bak#r boru Alminyum kanat imalat iin) ve kanat s#kl# # artt#ka veya d$ey yndeki boru s#ra say#s# artt#ka #s# geirme katsay#s# d$k de ere yakla$maktad#r. Cebir hava sirklasyonu (Forced Convestion) evaporatrler daha az #s# gei$ alan# ile daha yksek kapasiteler sa layabilmektedir ve uygulaman#n duruumu msaade etti inde 42

daima tercih edilir. Memleketimizde Erfos (Airforce) ad#yla an#lan bu tr so utcular nit so utucu diye de tan#mlanmakta ve hava hareketi o unlukla aksiyal/pervane tipi bazen de radyal/santrifuj tip (kanalla hava iletimi ve a$#r# bas#n kayb# mevcutsa) vantilatrlerle sa lanmaktad#r. Bu cihazlar so utucu so utucu serpantin (Evaporatr) hava vantilatr ve damlama tavas# ile sa d#$ muhafazadan meydana gelmektedir. Hava vantilatr, fleyici ve emici $ekilde al#$acak tarzda yerle$tirilebilir. nit so utucu ad#, vantilatr ile birlikte olan komple bir so utucuyu tan#mlar. Halbuki cebri hava sirklasyonu daha genel kapsaml# bir tan#mlamad#r. Nitekim, vantilatr bulunmayan, rne in bir klima santral# taraf#ndan integral $ekilde sa lanan bir so utma serpantini (evaporatr) gene cebri hava sirklasyonu olarak hesaplan#r, dizayn edilir. Cebri hava hareketi evaporatrleri 3 ana grupta toplamak mmkndr; Alak h#zl# so utucular (Hava h#z# 1-1,5 m/san), Orta h#zl# so utucular (2,5-4 m/sn), Yksek h#zl# so utucular (4-10 m/san).

Fazla hava hareketi sak#ncal# olan uygulamalarda (iek muhafazas#, et kesim odas# gibi hava hareketinin 1 m/san. alt#nda olmas# gereken haller) alak h#zl# so utucular kullan#lmal#d#r. Orta h#zl# so utucular genel so utma uygulamalar#nda ve en s#k kullan#lan cihazlard#r. Yksek h#zl# so utucular ise h#zl# so utma istenen hallerde, rne in $ok tnellerinde ve zel h#zl# so utma i$lemlerinde uygun bir so utma $ekli sa lar. nit so utucunun hava debisi ile evaporasyon s#cakl# #n#n en do ru $ekilde hesab#, oda duyulur/toplam #s# oran#n#n bulunmas# ve buradan gidilerek oda Aparat i Noktas#n#n (Room Apparatus Dew Point) psikometrik diyagram zerinde saptanmas# ile sa lan#r. Bu tarz hesap, klima uygulamalar#nda daima yap#l#r, fakat nit so utucu seiminde pek tatbik edilmez, zira duyulur #s# oran#n#n gerek de erini tespit etmek o unlukla gtr. Bunun yerine a$a #daki tabloda verilen yakla$#k de erlerden yararlanmak mmkndr.

Oda-Evap. Fark 5.6C 8.3 11.2

S#c. Relatif Nem %85-90 75-80 65-70

Oda-Evap. Fark 13.8C 16.6 19.4

S#c. Relatif Nem 55-60 45.50 40.45

Tablo 3.1: Oda-Evap. S(cakl(k fark(nda muhafaza edilebilecek ortalama oda nem seviyeleri

43

Bir so utulmu$ hacimde, s#cakl# #n en d$k oldu u yer $phesiz evaporatrn yzeyidir. Bu nedenle, oda nemi yeterli seviyede yksek ise, oda havas# evaporatr zerinden geerken i nokta s#cakl# #n#n alt#na d$erek ierisindeki nem yo u$maya ba$layacakt#r. Hatta, evaporatr yzey s#cakl# # ile 0Cnin alt#nda ise, bu ne donacakt#r da. Oda s#cakl# # ile evaporasyon s#cakl# # fark#n# belirli s#n#rlar#n alt#nda tutmak suretiyle, oda relatif rutubetini de belirli bir seviyede tutmak mmkndr. Yukar#daki tablo, bu de eri vasat bir oda veya dolap iin vermektedir.

3.6. Dn, Borusu

So utucuda buhar haline dn$en gaz ekovat taraf#ndan dn$ borusu ile emilir. Sistemin alak bas#nl# k#sm# buras#d#r. Aliminyum ya da bak#r borudan yap#l#r.

3.7. So&utma Gaz( (R134a)

Bir so utma evriminde #s#n#n bir ortamdan al#n#p ba$ka bir ortama nakledilmesinde ara madde olarak yararlan#lan so utucu ak#$kanlar #s# al#$ veri$ini genellikle s#v# halden buhar haline (so utucu evaporatr devresinde) ve buhar halden s#v# hale (yo u$turucu kondenser devresi) dn$erek sa larlar. Bu durum bilhassa buhar s#k#$t#rma evrimlerinde geerlidir. So utucu ak#$kanlar#n, yukar#da tarif edilen grevleri ekonomik ve gvenilir bir $ekilde yerine getirebilmesi iin baz# kimyasal ve fiziksel zelliklere sahip olmas# gerekir. Bu zellikler, uygulama ve al#$ma $artlar#n#n durumuna gre de i$ece i gibi her zaman bu zelliklerin hepsini yerine getirmek mmkn olmayabilir. Genel kayide olarak bir so utucu ak#$kanl# # aranmas# gereken zelliklerin hepsini birden her $art alt#nda yerine getire bilen niversal bir refrijeran bir madde (so utucu ak#$kan) mevcut de ildir. Fakat, yukar#da da belirtildi i gibi, uygulamadaki $artlara gre bunlardan bir k#sm# aranmaya bilir. Bilhassa emniyet ve gvenilirlik ynnden iyi olan, ayr#ca iyi bir #s#l zelli i de sahip olan refrijeran madde iin 1920 lerde yap#lan ara$t#rmalar Fluokarbon refrijeranlar#n (florine edilmi$ hidro karbonlar#n) bulunmas#na sa lam#$t#r. Halo karbon (halojene edilmi$ hidro karbonlar) ailesinden olan fluo karbonlar, metan (CH4) veya etan (C2H6) ierisindeki hidrojen atomlar#ndan bir veya birka#n#n yerine sentez yoluyla klor, flor veya brom (halojen) atomlar# yerle$tirmek suretiyle elde edilmektedir. Fluo karbonlardan en s#k rastlananlar; metandaki 4 hidrojen atomu yerine 2 klor ile 2 flor ikame edilen Dichloro difluoro methane / CCl2F2 (freon 12 veya R12) ve gene metandaki 4 hidrojen yerine bir klor ile 2 flor atomu yerle$tirilen Chlorodifluoromethane (freon 22 veya R22) so utucu ak#$kanlar#d#r. En s#k rastlanan di er so utucu ak#$kanlar#n tipik zellikleri a$a #da zetlenmektedir.

44

Ba,l(ca Saf So&utucu Maddeler

So utucu Madde R11 (CFC11) R12 (CFC12) R13 (CFC13) R13B1 (BFC13) R22 (HCFC22) R23 (HCF23) R32 (HCF32) R113 (CFC113) R114 (CFC114) R115 (CFC115) R123 (HCFC123) R125 (HFC125) R134a (HCF134a) R141b (HCFC141b) R143a (HFC143a) R152a (HCF152a) R290 (HC290) R600 (HC600) R600a (HC600a) R717 R718 R744 R764 Kimyasal Tan#m# Triklorflormetan Diklorflormetan Klortriflormetan Bromtriflormetan Klordiflormetan Triflormetan Diflormetan Triklortrifloretan Diklortetrafloretan Klortentafloretan Diklortrifloretan Pentafloretan Tetrafloretan Flordikloretan Trifloretan Difloretan Propan Btan 'zobtan Amonyak Su Karbondioksit Slfrdioksit Kimyasal Forml CFCL3 CF2CL2 CCLF3 CBRF3 CHF2CL CHF3 CH2F2 C2F3CL3 C2F4CL2 C2F5CL C2HF3CL2 CF3CHF2 C2H2F4 C2CL2FH3 CF3CH3 C2H4F2 C3H8 CH3CH2CH2CH3 CH(CH3)3 NH3 H2O CO2 SO2

Tablo 3.2: Ba,l(ca saf so&utucu maddeler

45

Kar(,(m le Elde Edilmi, Ba,l(ca So&utucu Maddeler So utucu Madde Bile$imi (A #rl#ka)

R401A

% 52 R22 + % 33 R124 + % 15 R152a

R402A

% 38 R22 + % 60 R125 + % 2 R290

R404A

% 44 R125 + % 4 R134a + % 52 R143a

R407A

%20 R32 + % 40 R125 + % 40 R134a

R407B

%10 R32 + % 70 R125 + % 20 R134a

R407C

%23 R32 + % 25 R125 + % 52 R134a

R410A

%50 R32 + % 50 R125

R500

% 73,8 R12 + % 26,2 R152a

R502

% 51,2 R115 + % 48,8 R22

R507

% 50 R125 + % 50 R143a
Tablo 3.3: Kar(,(m ile elde edilmi, ba,l(ca so&utucu maddeler

46

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

Resim 3.19: 1) SUVA410 2) SUVA407 3) SUVA134A 4) R502 5) R404A 6) R22 7) R134A 8) SUVA502

3.7.1. So&utucu Ak(,kanlarda Aran(lan zellikler

Pozitif buharla$ma bas#nc# olmal#d#r. Hava s#zmas#n# dolay#s#yla havan#n grtirdi i su buhar#n#n so uk k#s#mlarda kat#la$arak i$letme aksakl#klar#na meyden vermesini nlemek iin buharla$ma bas#nc#n#n evre bas#nc#ndan bir miktar zerinde olmas# gerekir. D$k yo u$ma bas#nc# olmal#d#r. Yksek bas#nca dayan#kl# kompresr, kondenser, boru hatt# gibi tesisat olmal#d#r. Buharla$ma gizli #s#s# yksek olmal#d#r. Buharla$ma gizli #s#s# ne kadar yksek olursa sistemde o oranda gaz ak#$kan kullan#lacakt#r. Kimyasal olarak aktif olmamal#d#r, tesisat malzemesini etkilememesi, korozif olmamas#, ya lama ya #n#n zelli ini de i$tirmemesi gerekir. Yan#c# patlay#c# ve zehirli olmamal#d#r. Kaaklar#n kolay tespitine imkan veren zellikte olmal#d#r.(Koku, renk) Ucuz olmal#d#r. Is# geirgenli i yksek olmal#d#r. 47

Dielektrik olmal#d#r. D$k donma derecesi s#cakl# # olmal#d#r. Yksek kritik s#cakl# # olmal#d#r. zgl hacmi kk olmal#d#r. Viskozitesi d$k olmal#d#r Yukar#daki zelliklerin hepsine sahip so utucu ak#$kan bulunamam#$ duruma gre zelliklerin baz#lar#ndan vazgeilmi$tir. Verilmi$ buharla$ma ve yo u$ma s#cakl#klar# iin gerek evrim so utma etkinli i so utma devresinde kullan#lan ak#$kan#n cinsine ba l#d#r. Ak#$kan seiminde bu etken ayr#ca gz nnde bulundurulmal#d#r. So utucu ak#$kan#n suda erime durumunun da gzden uzak tutulmamal#d#r.

3.7.2. So&utucu Ak(,kan e,itleri

3.7.2.1. R11 R11 (CCl3F), d$k bas#nl# (0 C de 0.40 bar) bir so utucudur. A #rl#kl# olarak 350 kW 10.000 kW so utma kapasitesi aral# #nda olan santrifj su so utucu nitelerde (chiller) kullan#lmaktad#r. Btn dnyada 60.000 adet su so utucu nitede R11 kullan#ld# # tahmin edilmektedir. Ozon tahribat# nedeniyle retimi durdurulmu$tur. Yanmaz ve kokusuzdur. 3.7.2.2. R12 (CCl2F2) Bugn, so utma maksad# ile en ok kullan#lan so utucu ak#$kand#r. Zehirli, patlay#c# ve yan#c# olmamas# sebebiyle tamamen emniyetli bir maddedir. Bunlara ilaveten, en ekstrem al#$ma $artlar#nda dahi stabil ve bozulmayan, zelliklerini kaybetmeyen bir maddedir. Ancak, a#k bir aleve veya a$#r# s#cakl# a haiz bir #s#t#c# ile temas ettirilirse z$r ve zehirli bile$kelere ayr#$#r. Kondenserde, #s# transferi ve yo u$ma s#cakl#klar# bak#m#ndan olduka iyi bir durum gsterir. Ya lama ya # ile tm al#$ma $artlar#nda kar#$abilir ve ya #n kompresre dn$ basit nlemlerle sa lanabilir. Ya # zc (Solvent) zelli i, kondenser ve evaporatr #s# gei$ yzeylerinde ya #n toplan#p #s# gei$ini azaltmas#n# nler. Buharla$ma #s#s#n#n d$k olmas# sebebiyle sistemde dola$mas# gereken ak#$kan debisi fazlad#r. Fakat bu nemli bir mahzur olmad# # gibi kk sistemlerde, ak#$ kontrolnn daha iyi yap#lmas# ynnden tercih edilir. Byk sistemlerde ise buhar yo unlu unun fazlal# # ile, birim so utma iin gerekli silindir hacmi R 22, R 500 ve R 717 (Amonyak) dan ok farkl# de ildir. Birim so utma iin harcanan beygir gc de takriben ayn# seviyededir. 3.7.2.3. R13 R13 (CClF3), -70 C ile 45 C aras#nda kullan#lan d$k s#cakl#k so utucusudur. Az say#da endstriyel so utma tesisinde kullan#lmaktad#r.

48

3.7.2.4. R13B1 R13B1 (CBrF3), -70C /-45C aral# #nda endstriyel so utucularda kullan#lmaktad#r. Yksek ozon tketme kapasitesi nedeniyle Montreal Protokol kapsam#nda retimi ve tketimi tamamen durdurulmu$tur.

3.7.2.5. R22 (CHClF2)

Di er fluo karbon so utucu ak#$kanlarda oldu u gibi R22de emniyetle kullan#labilecek zehirsiz, yanmayan, patlamayan bir ak#$kand#r. R22, derin so utma uygulamalar#na cevap vermek zere geli$tirilmi$ bir so utucu ak#$kand#r, fakat paket tipi klima cihazlar#nda, ev tipi ve ticari tip so utucularda da, bilhassa daha kompakt kompresr gerektirmesi (R12ye nazaran takriben 0.60 kat#) ve dolay#s#yla yer kazanc# sa lamas# ynnden tercih edilir. al#$ma bas#nlar# ve s#cakl#klar# R12den daha yksek seviyede ve fakat birim so utma kapasitesi iin gerekli tahrik gc takriben ayn#d#r. #k#$ s#cakl#klar#n#n olduka yksek olmas# sebebiyle, bunun a$#r# seviyelere ula$mas#na engel olmak iin emi$teki k#zg#nl#k derecesini mmkn mertebe d$k tutmal#d#r. Derin so utma uygulamalar#nda, a$#r# #k#$ s#cakl#klar# ile kar$#la$#labilece inden (yksek s#k#$t#rma oran# sebebiyle) silindirlerin su gmlekli olmas# tavsiye edilir. Ya dn$n sa lamak iin R12ye nazaran daha dikkatli ve iyi i$lenmi$ dn$ borular# d$enmeli, derin so utma uygulamalar#nda muhakkak ya ay#r#c# konulmal#d#r. R12 ya ile daha abuk ve iyi kar#$maktad#r. Su ile ise R22 daha abuk ve yksek oranda kar#$#r. 3.7.2.6. R114 R114 (CClF2), yanmayan ve zehirli zelli i olmayan bir so utucu maddedir. 80 C 120 C aras#nda endstriyel #s# pompalar#nda kullan#lmaktad#r. 3.7.2.7. R123 R123 (CHCl2CF3), santrifj so utucu nitelerde kullan#lan ve R11e en uygun olan alternatif so utucu maddedir. R11evaporatr metalik olmayan malzemeleri etkileme gc daha fazlad#r. Dolay#s#yla R123evaporatr gei$te tm kauuk esasl# malzeme de i$tirilmelidir. R11evaporatr gre daha d$k enerji verimine sahiptir. Zehirleyici zelli i nedeniyle kullan#ld# # ortamda ek tedbirler gerektirmektedir. 8 saat boyunca maruz kal#nacak maksimum doz 10 ppmdir. 3.7.2.8. R134A R134a (CF2CH2F), termodinamik ve fiziksel zellikleri ile R12ye en yak#n so utucudur. Halen ozon tketme katsay#s# 0 olan ve di er zellikleri a#s#ndan en uygun so utucu maddedir. Ara so utucular# ve ev tipi so utucular iin en uygun olan alternatiftir. Ticari olarak da temini olanakl#d#r. Yksek ve orta buharla$ma s#cakl#klar#nda ve / veya d$k bas#n farklar#nda kompresr verimi ve sistemin COP (cofficient of performance) de eri R12 ile yakla$#k ayn# olmaktad#r. D$k s#cakl#k iin ift kademeli s#k#$t#rma 49

gerekmektedir. R134a, mineral ya larla uyumlu poliolalkalinglikol bazl# ya larla kullan#lmal#d#r. 3.7.2.9. R143A

olmad# #ndan

poliolester

veya

R143a (CF3CH3), R502 ve R22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmi$tir. Amonyak kullan#m#n#n uygun olmad# # d$k s#cakl#k uygulamalar#nda kullan#lmaktad#r. Yan#c# zelli e sahip oldu undan dn$m ve yeni kullan#mlarda gvenlik nlemleri gz nnde tutulmal#d#r. Sera etkisi R134aya gre iki kat daha fazlad#r. R125 R134a ile birlikte de i$ik oranlarda kullan#larak R502 alternatifi kar#$#mlar (R404A gibi) elde etmek iin kullan#lmaktad#r. 3.7.2.10. R125 R125 (CF3CHF2), R502 ve R22 iin uzun dnem alternatifi olarak kabul edilmi$tir. R143 gibi amonyak kullan#m#n#n uygun olmad# # d$k s#cakl#klar iin d$nlm$tr. Yanma zelli i yoktur. Ancak sera etkisiR134adan iki kat daha fazlad#r. R134a, R143a R32 ile (rne in R404A veya R407A gibi) de i$ik oranlarda kullan#larak R502 alternatifi kar#$#mlar elde edilmektedir. 3.7.2.11. R152A Ozon tahribat#na neden olmayan ve sera etkisi ok d$k olan (R12nin %2si kadar) R152a (C2H4F2), #s# pompalar#nda R12 ve R500 iin alternatif olarak kabul edilmi$tir. R12 ve R134adan daha iyi COPa sahip olan R152a mineral ya larla da iyi uyum sa lamaktad#r. Yan#c# ve kokusuz olan R152a zehirleyici zellik gstermez. Termodinamik ve fiziksel zellikleri R12 ve R134aya ok yak#nd#r. Bu yzden dn$mlerde kompresrde herhangi bir modifikasyona gerek kalmaz. Hacimsel so utma kapasitesi R12den %5 daha d$ktr. 3.7.2.12. R401A R22, R124 ve R152adan olu$an (a #rl#ka s#ras#yla %52 / 33 / 15 oran#nda) ve R12 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir kar#$#md#r. HCFC ierdi inden nihai bir alternatif olmay#p 2030 y#l#na kadar kullan#labilecektir. Bu so utucu DUPONT taraf#ndan SUVA MP39 ad#yla piyasaya sunulmu$tur. 3.7.2.13. R402A R22, R125 ve R290dan olu$an (a #rl#ka s#ras#yla %38 / 60 / 2 oran#nda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir kar#$#md#r. HCFC ierdi inden nihai bir alternatif olmay#p 2030 y#l#na kadar kullan#labilecektir. Bu so utucu DUPONT taraf#ndan SUVA HP80 ad#yla piyasaya sunulmu$tur.

50

3.7.2.14. R404A R125, R134a ve R143adan olu$an (a #rl#ka s#ras#yla %44 / 4 / 52 oran#nda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir kar#$#md#r. HCFC ierdi inden nihai bir alternatif olmay#p 2030 y#l#na kadar kullan#labilecektir. Bu so utucu DUPONT taraf#ndan SUVA HP62 ve ELF ATOCHEM taraf#ndan FORANE FX70 ad#yla piyasaya sunulmu$tur. 3.7.2.15. R407A / R407B / R407C R407A / R407B / R407C, R32, R125 ve R134adan olu$an (a #rl#ka s#ras#yla %20 / 40 /40, %10 / 70 / 20 ve % 23 / 25 / 52 oranlar#nda) ve R502 iin alternatif kabul edilen zeotropik bir kar#$#mlard#r. Bu so utucular ICI taraf#ndan KLEA60, KLEA61, KLEA66 ve DUPONT taraf#ndan SUVA AC9000 (R407C) adlar#yla piyasaya sunulmu$tur. 3.7.2.16. R410A R32 ve R125den olu$an (a #rl#ka %50 / 50 oran#nda) ve R22 iin alternatif kabul edilen yak#n azeotropik bir kar#$#md#r. Teorik termodinamik zellikleri R22 kadar iyi de ildir. Ancak #s# transfer zelli i olduka iyidir. R22 R410A dn$mnde sistemin yeniden dizayn edilmesi gerekmektedir. Bu de i$im yap#ld# # taktirde sistem verimi R22ye gre %5 daha iyi olmaktad#r. Sera etkisinin yksek olmas# en byk dezavantaj#d#r. Bu so utucu ALLIED SIGNAL taraf#ndan GENETRON AZ20 ad#yla piyasaya sunulmu$tur. 3.7.2.17. R500 R500, R12 ve R152adan olu$an bir azeotropik bir kar#$#md#r. Kar#$#m oran# a #rl#ka % 73.9 R12, % 26.2 R152ad#r. D$k oranda R12ye alternatif olarak kullan#lmaktad#r. R12ye gre daha iyi COP de erine ve % 10 15 daha yksek hacimsel so utma kapasitesine sahiptir.[11] 3.7.2.18. R502 R502, R22 ve R115den olu$an bir azeotropik bir kar#$#md#r. Kar#$#m oran# a #rl#ka % 48.8 R22, % 51.2 R115tir. En ok kullan#ld# # alan so uk ta$#mac#l#k ve ticari so utuculard#r. CFC ierdi inden retimi durmu$tur. D$k s#cakl#klarda yksek hacimsel so utma kapasitesine sahiptir. 20, 40 C aral# #nda R22den % 1 ile % 7 aras#nda daha yksek olmaktad#r. COP de eri al#$ma ko$ullar#na ba l# olarak R22den %5 15 daha d$ktr. 3.7.2.19. R507 R507, R125 ve R134adan olu$an (a #rl#ka %50 / 50 oran#nda) R502 iin kabul edilen bir alternatiftir. Bu so utucu ALLIED SIGNAL taraf#ndan GENETRON AZ50 ad#yla piyasaya sunulmu$tur.

51

3.7.2.20. R717 (Amonyak) Bugn, fluo karbon ailesinin d#$#nda geni$ lde kullan#lmaya devam edilen tek so utucu ak#$kan Amonyakd#r. Zehirleyici ve bir lde yan#c# patlay#c# olmas#na ra men mkemmel #s#l zelliklere sahip olmas# sebebiyle, iyi e itilmi$ i$letme personeli ile ve zehirleyici etkisinin fazla nem ta$#mad# # hallerde, byk so uk depoculukta, buz retiminde, buz pateni sahalar#nda ve donmu$ paketleme uygulamalar#nda ba$ar#yla kullan#lmaktad#r. Buharla$ma #s#s#n#n yksek olu$u ve buhar zgl hacminin de olduka d$k olmas# sistemde dola$t#r#lmas# gereken ak#$kan miktar#n#n d$k seviyede olmas#n# sa lar. R22de oldu u gibi #k#$ s#cakl#klar# yksek seviyeli olup kompresr kafa ve silindirlerinin su so utma gmlekli olmas# tercih edilir. Amonyak ya ile kar#$maz, fakat karterdeki alkant# ve silindirdeki yksek h#zlar ya #n sisteme srklenmesine sebep olur. Bu nedenle, gerek kompresr #k#$#na ya ay#r#c# koymak suretiyle, gerekse evaporatrden kompresre ya #n dn$n kolayla$t#racak tarzda boru tertibiyle ya #n kompresr karterine birikmesi sa lanmal#d#r.

3.7.3. Ya&lama Ya&lar(

So utma kompresrlerinde kullan#lan ya lama ya lar#ndan, daha ba$ka ve anormal bir mekanik cihaz ya lamas#ndan beklenenden ok daha fazla zellikler aran#r, $yle ki; Ya , s#k#$t#r#lan so utucu ak#$kan#n bas#n taraf#ndan emme taraf#na s#zmas#n# nlemelidir. So utucu olarak yard#mc# olmal#d#r (yataklardaki #s#y# almal# ve karterde biriken #s#n#n d#$ cidarlara ve dolay#s#yla evreye iletilmesini sa lamal#d#r). Kompresrn iindeki hareket eden paralar#n meydana getirdi i grlty k#smen de olsa yutmal#d#r. Hermetik ve yar#m hermetik makinelarda, motor sarg#lar# ya ile temas edece inden, ya #n elektrik geirgenli i ok d$k seviyede olmal#d#r. Ne kadar nlem al#n#rsa al#ns#n, ya lama ya #n#n bir k#sm# Kondenser ve evaporatre ta$#n#r. nemli olan, buralarda ya #n toplan#p kalmamas# ve fakat sratle tekrar kompresr karterine dnmesidir. Bunu sa lamak zere, ya lama ya # d$k s#cakl#k seviyelerinde de yeterince ak#c# olmal#d#r. 'yi bir #s# transferi sa lamas# ve kompresre abuk dne bilmesi iin ya #n tm evrim boyunca so utucu ak#$kan ile iyi kar#$#r. zelli ini muhafaza etmesi istenir. Ya iinde as#l# vaziyette (Suspendet) tortu, reine, mumla$an vaks gibi yabanc# maddeler bulunmamal#d#r. Bunlar, kapiller boru veya ekpansiyon valf# yuvas#na t#kay#p so utucu ak#$kan gei$ini engeller, evaporatr i yzeyine s#va$#p #s# transferini azalt#r. 52

Bilhassa hermetik tip kompresrlere ya lama ya # bir defa konulur ve kondenserin mr boyunca yenilenmeden dayanmas# istenir. Nihayet en nemlisi ya lama ya #n#n temasta bulundu u; so utucu ak#$kan. Metal yzeyler, motor sarg#lar#n#n emayesi izolesi ve sistemde bulunabilecek daha pek ok madde ile kimyasal reaksiyonlara girip bozulmamas# yani kimyasal ynde stabil olmas# gerekir. Btn bu zellikleri bir arada yerine getiren ideal bir ya lama ya #n#n mevcut olmad# # sylenebilir. Fakat uygulaman#n durumuna gre baz# zellikler di erlerine gre tercih veya feda edilebilir. rne in, viskosiyesi yksek bir ya kompresrde gaz bas#nc#n# muhafaza ynnden iyi netice verirken gerek sistemden kompresre dn$ zorlu u ve gerekse evaporatr #s# transferini azalt#c# (i yzey s#va$arak) ynlerden istenmeyen durumlar meydana koyar. Bu tr ya #n srtnmeyi azalt#c# etkisi de daha azd#r. Keza, kimyasal ynden ok dengeli olan bir ya o u zaman iyi ya lama zelliklerinden uzakt#r. So utma tesisatlar#nda kullan#lan mineral ya lama ya lar#n# 4 ana grupta toplamak mmkndr. Naftanik as#ll# ya lar (doymu$ satre hidrokarbonlar) Parapinik as#ll# ya lar (doymu$ hidrokatbonatlard#r) Aromatikler Hidrokarbon as#ll# olmayan ya lar (polar aromatikler veya resimler) Genellikle yukar#daki molekl yap#s# tek ba$#na ve saf olarak bir ya da bulunmay#p iki grubun molekl yap#s# beraberce grlr. rne in bir parapinik zincirini naftelik veya ho$ kokulu yap#yla birle$tirilmesi gibi. Bu karma$#k yap#y# tarif ve analiz etmek genellikle 2 $ekilde yap#l#r; karbon tarz# analiz ve molekler analiz. Mineral ya lar R13, R22 ve R502 so utucu ak#$kanlar ile zor kar#$#r ve bu hem kompresre ya #n dn$n glendirir hem de evaporatrde #s# transferini azalt#r. Buna bir zm getirmek zere ara$t#rmalar sentetik ya lar#n bulunmas#na yneltilmi$tir. Bulunan en tatmin edici so utma ya lama ya # cinsi Alkali Benzerler olmu$tur. Bu ya lama ya lar#, halokarbon tr so utucu ak#$larda iyi zlmesi yan#nda yksek s#cakl#klara ve oksidasyona kar$# daha iyi dayan#kl#l#k gstermektedir. Sentetik ya lardan baz#lar#n# saymak gerekirse; sentetik parapinler, poliglikoller, iki ba l# asit esterleri, Neopentil esterleri, silikonlar, silikat esterleri, florin bile$ikler say#labilir. Sentetik bir yap#n so utma uygulamas#nda kullan#lmas#nda ok dikkatli olmak gerekir. Bu tr bir ya kullan#rken muhakkak evsaf# bilinmelidir. Mineral ya lar#n kullan#lmas#nda o u zaman ak#c#l#k (viskosite) dengelili i ve s#cakl#k alt#nda zlmeme zellikleri yeterli say#labilir. Ayr#ca, mineral ya lar#n o unda katk# maddeleri bulunmaz, hlbuki sentetik ya lar#n hemen hepsi bir yan katk# maddesi konularak haz#rlan#r ve de i$ik iki sentetik ya #n birbirleriyle veya so utucu ak#$kanla kar#$t#r#lmas# ya #n tm zelliklerini bozabilir. Bu nedenle, sentetik ya lar#n bir kompresrde kullan#lmas# iin mutlaka kompresr imalat#s#n#n tavsiyesine uyulmal#d#r. Hatta ayn# husus her e$it ya lama ya #n#n kullan#lmas#nda uygulanmal#, genel kayide olarak de i$ik cins ya lar birbirleriyle kar#$t#r#lmamal#d#r. Bir kompresre ya ilavesi gerekiyorsa ve kompresrde mevcut ya #n cinsi bilinmiyorsa, kompresrdeki ya #n tamam# bo$alt#l#p yeni ya ile doldurulmal#d#r. 53

Piyasa ad# ve imalat# firma isimleri ile en s#k rastlanan ve kullan#lan so utma ya lar# a$a #daki listede verilmektedir. So utma kompresrnde en nemli aranan ya lama ya # zelli i ya #n ak#$kanl# #n# ve srtnmeyi azalt#c# zelli idir. Bunu ise ya #n viskosite say#s# belirler. Kompresr tip ve byklklerine gre tavsiye edilen ya lama ya # viskositeleri a$a #daki tabloda verilmektedir. Ya&la Ya&( Viskositesi SSU (37,8 C de) 280 300 150 300 280 300 280 300 150 300 280 300 280 300 150 300 150 300 280 300 280 300 150 300 150 300

Uygulama Kompresr Tipi ve So&utucu Ak(,kan Cinsi

A A A A A A A A A A A A B

Vida tipi amonyak kompresr Pistonlu amonyak kompresr Pistonlu tip CO2 kompresr Santrifj tip R11 kompresr Pistonlu tip R12 kompresr Santrifj tip R12 kompresr Rotatif tip R12 kompresr Pistonlu tip R22 kompresr Pistonlu tip di er halojen refrijeran kompresr Santrifj tip di er halojen refrijeran kompresr Rotatif tip di er halojen refrijeran kompresr Vida tipi di er halojen refrijeran kompresr Ya so utma sistemine ve kompresr silindirine giriyor ise

Ya so utma sistemine ve kompr. Girmiyor/cebri 500 600 ya lama

54

Ya so utma Girmiyor/arpmal# ya lama

sistemine

ve

kompr.

150 160

)ekil 3.4: So&utma kompresrleri iin ya&lama ya&( viskoziteleri

Ya lama ya lar#n#n analizinde esas al#nan di er zellikler; zgl a #rl#k, molekler a #rl#k, akma s#cakl# #, alev alma s#cakl# #, anilin noktas#, ya #n so utucu ak#$kanda erimesi (kar#$mas#) $eklinde say#labilir. K#smen de olsa btn gazlar mineral ya lar#n iinde erir. Fakat baz# gazlar yksek derecede erime gsterirler. Di er yandan bu erimenin oran# gaz#n bas#nc# ile cinsine ve ya #n s#cakl# #na ve cinsine de ba l#d#r. Refrijeran viskositesi ya viskositesinden ok daha d$k seviyede oldu undan ya ile refrijeran#n kar#$mas# sonucu ya #n viskositesi azal#r. Mineral ya larda ok az eriyen iki refrijeran madde, amonyak ve karbondioksit di erlerinden karakteristik bir ayr#cal#k gsterir. A$a #daki tablo en s#k rastlanan so utucu ak#$kanlar#n mineral ya larda erime (kar#$ma) durumunu zetlemektedir. Yksek Oranda Kar#$ma R 13Bl. R 501 Orta Seviyede Kar#$ma R 22 R 114

Tamamen Kar#$ma R 11 R 12 R 21 R 113 R 500

Az Kar#$ma R 13 R 14 R 115 R 152a R C318 R 502

Kar#$maz (ok az=

Amonyak (20 C ve Bas#nc#nda % 0,3 a #rl#k)

Atm.

CO2 (20 C ve Atm. Bas#nc#nda % 0,2 a #rl#k)

)ekil 3.5: Ya& Refrijeran kar(,ma durumu

Ya lama ya #n#n, so utma sisteminde etkin olan di er bir zelli i ya #n d$k s#cakl#klardaki mumla$mas#d#r (wax separation). Kapiller borulu kk sistemlerde kapiller borunun t#kanmas#na ve so utucu ak#$kan gei$ini engellemesine sebep olur. Eksapsiyon valfl# sistemlerde de valf i nesinin yap#$mas#na ve hareketinin engellenmesine sebep olur. Bunu nlemek iin uygulaman#n cinsine gre, bilhassa derin so utma yapan sistemlerde, ya #n mumla$ma s#cakl# #n#n evaporatr s#cakl# #n#n yeterince alt#nda olmas#na dikkat edilmelidir. Kompresr karterinde ya #n a$#r# $ekilde kprmesi (foaming) istenmeyen bir zelliktir ve ya #n cinsi ile ilgili oldu u kadar kompresre a$#r# miktarda s#v# refrijeran gelmesi ile art#$ gsterir. A$#r# kprme, ya #n ya lama zelli ini ters ynde etkiledi i gibi motor sarg#lar#ndaki (hermetik kompresr) ve srtnmeden gelen #s#n#n kompresrden uzakla$t#r#lmas#n# zorla$t#r#r. Ya lama ya #n#n kprmesini azaltan katk# maddeleri mevcuttur. Fakat kompresr imalat#lar# o unlukla bu katk# maddelerine ihtiya kalmadan sitemin tertiplenmesini nermektedir. 55

3.8. Termostat
So utulacak hacim, so utulacak ak#$kan veya evaporatr gibi k#s#mlar#n s#cakl#klar#n belirli de erler aras#nda kalmas#n# temin gayesi ile kumanda kontrol cihazlar#d#r. Termik geni$leme valf#nda oldu u gibi termostat#n hassa olan ucu (kuyruk) so utma devresinin s#cakl# # kontrol edilecek k#sm#na tesbit edilir. Ayar edilen s#cakl# a gre elektrik devresi a#l#p kapanarak kompresr tahrik eden elektrik motoruna veya magnetik valfa kumanda edilir. Termostat esas olarak hassas u, kapiler boru ve esnek bkml borudan meydana gelmi$tir. 'stenen s#cakl#k ayar#na gre bir kutuplu de i$ken kontak zerinden elektrik devreye kumanda yap#l#r. Hassas uta s#cakl#k ykselmesi ile kapiler boru ve esnek bkml boru zerinden ona pim yay ile denge oluncaya kadar yukar#ya hareket eder. Diferansiyel termostatlar# byk ve kk s#cakl#klar aras#ndaki farka gre elektrik devresini aar ve kapat#r. Bu tip termostatlarda byk s#cakl#k ve kk s#cakl#klar iin iki ayr# hassas u bulunur. Ayar diski ile istenilen s#cakl#k fark# ayar edilir. Kk ve byk s#cakl#k hassas ular#n#n bulunduklar# ortam s#cakl#klar# fark# azal#nca ona pim geriye do ru hareket eder. Ayar edilen s#cakl#k fark#na eri$ilince kontak kolu zerinden kontak sistemi devresi a#l#r. S#cakl#k, ayar edilen s#cakl#k devresi a#l#r. S#cakl#k, ayar edilen s#cakl#k devresi takriben 2 C yi geince devre yine kapan#r.

)ekil 3.20: Termostat(n yap(s(

)ekil 3.21: Termik koruyucu

56

)ekil 3.22: Termostat e,itleri

3.9. So&utmada Ar(za Tespiti

Bir so utma sistemi, bir so utucunun buharla$mas# ve yo unla$ma vas#tas#yla #s#y#, bir #s# kayna #ndan bir #s# havuzuna transfer eden bir cihazd#r. Ayr#ca, so utma sistemi s#v# so utucunun kayma noktas#n#n kontrol edilmesiyle al#$#r. Bunu ak#lda tutarak, e er #s# kayna #ndaki #s# enerjisi yeterliyse, so utma sistemi uygun miktarda so utucuya sahipse, so utucu arzu edilen debide ak#yorsa ve #s# havuzu verilen #s#y# arzu edilen lde so urabiliyorsa, sistemin al#$mas# gerekir. Bu ko$ullardan herhangi bir sapma, s#cakl#k ve bas#n lmlerinde yada niteyi al#$t#rmak iin gerekli elektrik ak#m#nda kendini gsterecektir. A$a #da verilenler, so utma sistemi ar#zalar# iin nerilen nedenlerdir. D$k emme bas#nc# Yksek emme bas#nc# Yksek basma bas#nc# D$k basma bas#nc# Evaporatrde hatal# yk Kt yk da #l#m# 57

T#kal# da #t#m veya serpantin devreleri K#s#tl# veya t#kal# s#v# hatt# So utucu bas#n d$rc cihaz# yanm#$ (bozulmu$) veya yanl#$ ayarlanm#$ Gerekenden kk boyutland#r#lm#$ so utucu hatlar# So utucu eksikli i A$#r# so utucu dolumu T#kal# kondenser Ar#zal# fan motoru veya tahri i nite yerle$imi Sistemde hava K#s#tl# s#cak gaz hatt# So utucu kontrol cihaz#n#n ka#rmas# Ya la t#kanm#$ serpantin D$k ortam s#cakl# # Kompresrn yanmas# Gerekenden kk boyutland#r#lm#$ nite Titre$im / grlt. D$k emme bas#nc#

'ster hava so utmal# bir nite (yksek s#cakl#k), ister bir buzdolab# (orta derecede s#cakl#k), isterse de dondurucu kabin (d$k s#cakl#k) olsun, bir so utma sisteminin al#$ma emme bas#nc#, evaporatrdeki #s# ykne ba l# olarak bir bas#n aral# #nda bulunur. Evaporatrdeki #s# yk de, evaporatre giren hava veya s#v#n#n miktar#na ve / veya s#cakl# #na gre de i$ti i iin, kesin al#$ma emme bas#nlar# olu$turmak mmkn de ildir. Bu yzden, bir so utma sistemini al#$ma emme bas#nc#n#n, genellikle yksek ya da d$k olmad#ka, anlaml# bir de eri yoktur. Normalde emme bas#nlar#, yksek s#cakl#k aral# #nda so utucunun 1 C ila 18 C kaynama noktas# de erleri aras#nda, orta s#cakl#k aral# #nda 23 ila 15 .C ta ve d$k s#cakl#k aral# #nda 32 ila 20 C ta al#$#rlar. Bu de erlerden ok daha d$k olan e$de er emme bas#nlar#, gaz#n kompresre, kopresrn gaz# s#k#$t#rd# # kadar abuk geri dnmedi ini gsterir. ok yksek emme bas#nc# olmas# halinde ise, kompresr gaz#, gaz#n kompresre geri dndrld kadar h#zl#n s#k#$t#r#lmamaktad#r. Bu durum, s#zd#ran bir tank# bir hava beslemesinden doldurmakla kar$#la$t#r#labilir. E er hava tanka, tank# terk etti inden daha h#zl# girerse, tank bas#nc# ykselecektir. E er beslemesi, d#$ar# #kan havadan daha az ise, bas#n d$ecektir. So utma sistemine gelince, problem kompresre dnen buhar#n hacminin azalmas#n#n veya kompresrn so utucu buhar#yla ba$a #kamamas#n#n sebebini belirlemektir. Bir motor kompresrnn verimlili i, kompresre giren gaz#n bas#nc#na (emme taraf#) ve kompresrden #kan gaz#n bas#nc#na (bo$altma) ba l#d#r. Bas#ntaki bu fark, s#k#$t#rma diferansiyeli (oran#) olarak bilinir. E er emme bas#nc# d$er ve / veya bo$altma bas#nc# ykselirse, bas#n fark# artar ve kompresrn hacimsel verimi (kompresrn gaz pompalama kabiliyeti) azal#r. Tersine, e er emme bas#nc# artar ve / veya bo$altma bas#nc# azal#rsa bu, s#k#$t#rma diferansiyelinde bir azalmaya yol aar, s#k#$t#rma hacimsel verimi artar. 58

Bunun anlam#, normal olarak al#$an bir so utma sisteminde, evaporatrde geli$tirilen so utucu miktar# ve kompresrn hacimsel veriminin, tanka giren hava miktar#n#n, tanktan s#zan hava miktar#na e$itlendi i ve tank bas#nc#n#n sabit kald# # zamanki gibi bir denge noktas#na eri$ti idir. Bu yzden emme gaz# denge noktas# bas#nc#, yaln#zca bu denge noktas# normal aral# #n alt#nda veya stnde oldu unda nemli hale gelir. A$a #da s#ralananlar d$k emme bas#nc#n#n nedenleri olabilir: Evaporatrde hatal# yk Kt yk da #l#m# T#kal# da #t#m veya serpantin devreleri So utucu bas#n d$rc cihaz yanm#$ veya yanl#$ ayarlanm#$ Gerekenden kk boyutland#r#lm#$ so utucu hatlar# So utucu eksikli i Ya la t#kanm#$ serpantin D$k basma bas#nc# Yksek emme bas#nc# Yksek emme bas#nc#

Emme bas#nc#, #s# so urarak ve s#v# so utucuya kaynatarak emme buhar# reten evaporatrle, buhar# s#k#$t#ran ve yksek bas#nl# s#cak buhar# kondensere bo$altan kompresr aras#nda bir dengedir. E er her hangi bir sebepten, evaporatr buharla$t#rma oran#n# artt#r#rsa veya kompresr buhar# s#k#$t#rma yetene ini kaybederse, emme bas#nc# daha yksek bir de erde dengeye gelecektir. Do al olarak, bir sistem devreye ilk giri$inde emme bas#nc#, evaporatrde birikmi$ olan #s# yknden dolay# yksek olacakt#r. Makul bir sre al#$t#ktan sonra emme bas#nc#n#n normale d$mesi gerekir. E er yksek olmaya devam ederse, bunun nedeni evaporatrdeki a$#r# buharla$t#rma oran# veya kompresrn pompalama oran#n#n d$mesi ya da ikisinin birle$imi olabilir. Evaporatrde buharla$ma oran#n#n a$#r# olmas#n#n nedeni $unlar olabilir: Evaporatrde hatal# yk So utucu bas#n d$rc cihaz yanm#$ veya yanl#$ ayarlanm#$ A$#r# so utucu dolumu Kompresrn pompalama oran#ndaki azalman#n nedeni $unlar olabilir: Yksek basma bas#nc# A$#r# so utucu dolumu T#kal# kondenser Ar#zal# fan motoru veya tahri i nite yerle$imi Sistemde hava K#s#tl# s#cak gaz hatt# So utucu kontrol cihaz#n#n ka#rmas# Yksek basma bas#nc# 59

Yo u$ma nitesindeki yksek basma bas#nc#na, kondenserin kompresrn #kan s#k#$t#r#lm#$ gazdan #s#y#, gaz#n kompresrde s#k#$t#r#ld# # kadar abuk ekememesi yol aar. Kondenserin #s# transfer etme kabiliyeti, kanat#k ve boru yzeyinin her metrekaresinin transfer oran#, kondenserden geen havan#n miktar# ve kondensere giren havan#n s#cakl# # (nite evresi) ile belirlendi inden, bu faktrlerden birindeki herhangi bir de i$me, kondenser toplam transfer kapasitesini etkileyecek. A$a #daki s#ralananlar, kondenserin bir veya daha fazla transfer faktrn etkileyecek unsurlard#r: A$#r# so utucu dolumu T#kal# kondenser Ar#zal# fan motoru veya tahri i nite yerle$imi Sistemde hava K#s#tl# s#cak gaz hatt# D$k basma bas#nc#

D$k d$ bas#nc#na, kondenserin #s# ekme oran#n#n normalden daha yksek olmas# veya kompresrn buhar pompalama oran#nda bir azalma olmas# sebep olur. Kondenser, #s#y# buhardan istenilen oranda ekti i srece, bunu sa layacak kondenser s#cakl# # ve bas#nc# istenen aral#kta olacakt#r. E er basma bas#nc#n#n d$k olmas#n#n nedeni, kompresrn pompalama oran#n#n d$mesi ise, problem $unlardan biri olabilir: D$k emme bas#nc# Evaporatrde hatal# yk Kt yk da #l#m# T#kal# da #t#m veya serpantin devreleri K#s#tl# veya t#kal# s#v# hatt# So utucu bas#n d$rc cihaz# yanm#$ (bozulmu$) veya yanl#$ ayarlanm#$ Gerekenden kk boyutland#r#lm#$ so utucu hatlar# So utucu eksikli i Ya la t#kanm#$ serpantin Kompresrn yanmas# E er basma bas#nc#n#n d$k olmas#n#n sebebi, kondenserin #s# ekme oran#nda bir art#$ ise, problem $u olabilir: D$k ortam s#cakl# #

3.9.1. Evaporatrdeki Hatal( Yk

D$k emme bas#nc#n#n en ok grlen sebebi, evaporatrdeki ykn yetersiz olmas#d#r.

60

3.9.1.1. Hava Hava transfer maddesi oldu u zaman, o unlukla yanl#$ vantilatr h#z#, yksek kanal veya hava gei$ direnci (orta ve d$k s#cakl#kl# uygulamalarda uygunsuz rn yerle$imi), kirli hava filtreleri veya kirli hava filtreleri olan bir serpantinin t#kal# olmas#, ba$l#ca problem nedenleridir. S#k s#k, iki veya daha fazla sebebin birle$mesi de olur. Hava filtrelerinin kirli olmas# hepsinden fazla problem yaratt# # iin: Ba$ka kontroller yapmadan nce, ilk olarak hava filtrelerini kontrol ediniz ve temizleyiniz veya de i$tiriniz. Serpantinde yap#lacak tm s#cakl#k d$m testleri ve de emme bas#nc# kontrolleri filtreler temizken yap#lmal#d#r. Hacim damperlerini veya hava kontrol damperlerini ayar de erlerinin de i$medi inden emin olmak zere kontrol ediniz. rnn hava yollar#n# t#kamad# #ndan emin olunuz. S#k s#k, yeterli bilgisi olmayan insanlar yarataca # sonular# d$nmeden hava damperlerini veya kontrol cihazlar#n# kapatarak hava da #t#m sisteminde de i$imlere yol aarlar. Vantilatr motorunu, vantilatr ve tahri i (vantilatr kay#$ tahrikli ise) kontrol ediniz. Vantilatr motorun uygun $ekilde ya lanm#$ ve serbeste al#$#yor olmal#. Vantilatr kasna # temiz olmal# kanatlar toz, kir veya di er pisliklerle dolmu$ olabilir. E er kasnak kirli ise, yerinden #kar#lmal# ve tamamen temizlenmelidir. F#ralamay# denemeyiniz nk kt bir temizleme, kasnakta dengesizli e yol aar, a$#r# titre$im ve grlt olur. Bu da, kasna #n paralanmas#na sebep olabilir. Kay#$ tahrikli vantilatrlerde, vantilatr yataklar# ya lanmal# ve serbeste al#$#yor olmal#. Vantilatr tahri i iyi durumda ve uygun $ekilde ayarlanm#$ olmal#. atlam#$ veya a #r $ekilde parlam#$ kay#$lar de i$tirilmelidir. Kay#$#n a #r $ekilde parlam#$ olmas# kay#$#n ok s#k# al#$mas#ndan kaynaklan#r. Dzgn ayarlama kay#$# bast#rma kabiliyeti gerektirir. Kasnaklar aras# mesafenin yar#s#, mil merkezleri aras#ndaki her 12 cm. iin 1 cm. dir. Vantilatr h#z# do ru ayarlanm#$ olmal#. Vantilatr h#z# hava evaporatrden geerken havan#n s#cakl#k d$mnn llmesi ile ayarlan#r. Genel olarak, yksek s#cakl#k uygulamalar# (iklimlendirme) serpantinde 8 ila 14 C lik orta derece s#cakl#kl# uygulamalarda bu T 3 ila 8 C ve d$k s#cakl#kl# uygulamalarda da, 3 ila 5 C lik T ile al#$#r. So utma uygulamalar#n#n ok e$itli olmas#ndan dolay# belli bir tehizat para iin uygun T nin belirlenmesinde tehizat imalat#s# ile temas edilmelidir. Bu problem, #s# transferi vas#tas# s#v# oldu u zaman, o unlukla, s#v# so utma evaporatrn s#v# k#s#mlar#n#n cidarlar#ndaki tortular#ndan kaynaklan#r. E er su kullan#l#yorsa bu, kire tortular# olabilir veya so utulacak s#v#dan ken maddelerdir.

61

Bu tr a$#r# tortular#n birikip birikmedi ini belirlemenin en iyi yolu, giri$ bas#nc#na gre, serpantini terk eden s#v#n#n bas#nc#nda bir kay#p veya d$$ olup olmad# #n# belirlemektir. Aradaki fark serpantin s#v#s# devresindeki ak#$ direncini verecektir.

3.9.2. Kt Yk Da&(l(m(
3.9.2.1. Hava Serpantin so utma havas# sz konusu oldu unda serpantinin her devresinin, kendi pay#na d$en so utma ykn, kald#raca # e$it miktarda so utma yk (hava m3/dk) almas# gerekir. Hava serpantin zerinde uygun $ekilde dengelenmezse, serpantinin kapasitesi ve verimi d$er. Bu dengesizli in etkisi, bas#n d$rme cihaz# termostatik genle$me valf # oldu u zaman, oklu k#lcal boru kullan#ld# # zamandakinden farkl#d#r. TG Valflar#: TG valf kullanan ok devreli serpantinlerde, da #t#c# ve besleyici borular so utucu ak#$#n#, TG valf zerinden tm devrelere e$it olarak blerler. En byk potansiyel dengesizli in bulundu u yerdeki durum, havan#n serpantine girmeden nce 90 C lif bir dn$ yapmas# gereken bir yerdedir. Hava bir k$eye dnd nde, santrifj kuvvet retilir, hava yn de i$tirildi inde bu kuvvet havan#n, e rinin d#$ yar#ap#n da toplanmas#na neden olur. Sonu olarak d#$taki serpantin blmleri, iteki serpantin blmlerinden daha ok hava alacaklard#r. Her blme e$it miktarda so utucu geldi inden, ak#$ e risinde i yar#apa en yak#n serpantin blmlerindeki s#v# so utucu tamamen buharla$mayacakt#r. Serpantinden s#v# halde geecek ve tm serpantini terk eden gaz#, normalden daha d$k bir s#cakl# a so utacakt#r. Bu daha d$k gaz s#cakl# #, TG valf#n, daha hafif yk ta$#yan blmlerin ihtiyalar#na gre kapanmas#na sebep olacak ve serpantinin, yk kar$#lamak iin gerekli so utucunun geece i di er blmleri ykten yoksun kalm#$ olacakt#r. Serpantinin tmnn kapasitesi ve verimi byk lde d$ecek, emme bas#nc# normalden daha d$k bir bas#nta dengelenecek ve sistemin toplam kapasitesi de azalacakt#r. K#lcal Borular: k#lcal borulu serpantinlerde, serpantin devresinde yk dengesizli i, s#v# kayb#na yol aar, kompresre s#v# geri dn$ olabilir ve s#v# ta$mas#yla, kompresr ar#zas# ba$ gsterebilir. E er devrelerden biri, serpantindeki so utucuyu kaynatacak kadar yeterli yk almazsa, devrenin sonunda kalm#$ olabilecek bir miktar s#v#, devreden #kar, emme hatt#na girer ve kaynama i$lemini tamamlamaya yetecek kadar #s# elde edilene dek bu hatta yol al#r. Yal#t#lm#$ edilmi$ emme hatlar#nda, mevcut #s# o unlukla, s#v# so utucunun kompresre girmesini ve ona zarar vermesini nlemeye yetecek miktarda de ildir. Kullan#lan bas#n d$rme cihaz#na bakmazs#z#n, serpantin, her bir devrenin kesit alan#ndan geen havan#n s#cakl#k d$mnn yakla$#k ayn# oldu undan ve devrelerdeki so utucu s#cakl#k art#$#n#n (k#zd#rma #s#s#) ayn# oldu undan emin olmak zere kontrol edilmelidir. 62

Zaman zaman, gerekli hava da #l#m#n# garantilemek iin, dnen kanatlar ve ay#r#c# damperler koymak gereklidir. Bunlar daima serpantinin giri$ taraf#na konulur. Serpantinden hava da #l#m#, serpantinin performans# a#s#ndan hibir zaman problem de ildir. 3.9.2.2. S(v( Hava dengesizli i hakk#nda anlat#lanlar, s#v# so utmal# serpantinler iin de geerlidir. Dengesiz ykler, kafa (da #t#c#) plakas# contalar# yanl#$ de i$tirmediyse veya conta hatal# yerle$tirildi i iin, devreler aras#nda s#v# baypas#na yol am#yorsa, ender olarak problem yarat#rlar. Maalesef, su so utmal# tiplerde, bu dengesiz yk, yaln#zca d$k emmeli yk, yaln#zca d$k emme bas#nlar# olarak kendini gstermekle kalmaz, o u zaman serpantinin donmas#na ve serpantin borular#n#n zarar grmesine, serpantin s#zd#rmas#na da yol aar. 150 tonluk bir vakumlu so utucudaki so utma devresinin, yanl#$ yerle$tirilmi$ bir su kafas# contas#ndan dolay# donarak su ile dolmas# durumunda kurutulmas# zaman al#c# ve pahal# bir i$lemdir.

3.9.3. T(kal( Da&(t(m veya Serpantin Devreleri

Emme bas#nc#n#n d$k olmas#n#n ba$ka bir sebebi, zellikle yeni tesislerde, da #t#m a z#n#n, serpantin besleme borular#n#n veya k#lcal borular#n t#kal# olmas#d#r. Bu durum, serpantin zerinden hava da #l#m#n#n kt olmas#yla ayn# sonulara yol aar, nk serpantin, emme bas#nc#n# uygun bir aral#kta tutacak kadar h#zl# bir $ekilde so utucu buhar# retememektedir. #kan hava s#cakl# # testinin sonular#, serpantin blmnden #kan gaz#n s#cakl#l# #n#n, blmn kalan#n#n hava s#cakl# #ndan olduka daha yksek olmas# ve bu serpantin blmnden geen havaya ait uygun olmayan s#cakl#k d$mnn lld testle ayn# olacakt#r. Sonu, kompresrn buhar# s#k#$t#rma kabiliyetinin serpantinin buhar retme kabiliyetinden daha fazla olmas# ve sistemin normalden daha d$k bir serpantin ve sistem kapasitesiyle al#$mas# olacakt#r. Serpantinlerin t#kanmas#n#n tamir edilmesi, tamamen mekanik bir i$lemdir. Ancak, serpantin borular#n#n kesilmesi, t#kanmay# baypas veya yok etmek iin de olsa asla yap#lmamal#d#r. E er t#kan#kl#k giderilemiyorsa, serpantinin de i$tirilmesi daha iyidir. Serpantin borular#n#n baypas edilmesi veya besleme borular#n#n k#salt#lmas#, serpantin blmlerinin kapasitesinde bir dengesizli e ve serpantin ve sistem kapasitesinin d$mesine sebep olur. K#lcal borular#n k#salt#lmas# yaln#zca borudaki bas#n d$mn azaltacak, serpantin al#$ma bas#nc#n# art#racak, so utucu ve yk aras#ndaki s#cakl#k fark#n# azaltacak ve serpantin kapasitesini de d$recektir. T#kal# k#lcal borular, sistemin tasar#m performans#n# elde etmek iin, ayn# l ve uzunluktaki borularla de i$tirilmelidirler. K#s#tl# veya t#kal# s#v# hatt# Evaporatrn, normal bir emme bas#nc#nda kompresr kapasitesini tatmin etmeye yetecek kadar so utucu buhar# retmesi iin, serpantinde k#s#tlanmam#$ bir s#v# so utucu ak#$# olmas# gereklidir. Bunun anlam#, s#v# hatt#n#n, kondenserin #k#$#nda so utucunun al#nd# # noktadan itibaren, (e er varsa) s#v# deposundan (receiver), kurutuculardan, izleme 63

cam#ndan, so utucu kontrol cihaz#ndan (r. s#v# hatt# solenoid valf#) ve s#v# hatt#ndan geerek serpantinin giri$indeki bas#n d$rme cihaz#na kadar, k#s#tlamalardan uzak olmas# gerekti idir. K#s#tlamalar veya t#kalar, e er al#$may# etkileyecek kadar ciddiyse, o unlukla s#v#n#n kaynama noktas#n#, so utucunun genle$ece i bir noktaya indirecek kadar ciddiyse, o unlukla s#v#n#n kaynama noktas#n#, so utucunun genle$ece i bir noktaya indirecek kadar bas#n d$m retirler. Bu, k#s#tlama ular#nda yzey s#cakl#k termometreleriyle llebilecek bir s#cakl#k d$m yarat#r. E er s#v# hatt#nda a$#r# bir bas#n d$m oldu undan $phe ediliyorsa, normal yollarla yap#lan ara$t#rma sonu vermez, gerek s#v# bas#nc#n# okumak iin bas#n d$rme cihaz#n#n hemen nne bir bas#n gstergesi takmak gerekebilir. Bu noktadaki s#v# bas#nc#n# asla kompresr bo$altma bas#nc#ndan 1,7 bardan daha a$a #da olmamal#d#r. E er 1,7 bardan daha yksek bir bas#n d$m bulunursa, hatt#n sistematik olarak ara$t#r#lmas# gerekir. 'malat# (zellikle k#lcal boru veya s#v# hatt# k#s#tlay#c#s# kullan#ld# #nda) bas#n d$rme fonksiyonunun bir paras# olarak kk s#v# hatlar# kullan#rsa, bu kuraldan istisnalar olabilir. Bu hallerde, s#v# hatt# ls ve uzunlu u de i$tirilmemelidir.

3.9.4. So&utucu Bas(n D,rme Cihaz( Yanm(, veya Yanl(, Ayarlanm(, Termostatik Genle,me Valfi
nitenin zerinde sevk edilen termostatik genle$me valflar#, fabrikada ayarlan#r ve bu ayarlama, do ru yap#lan bir k#zd#rma #s#s# kontrolnden sonra olmad#ka asla de i$tirilmemelidir. TG valf#, gaz, serpantinden geerken k#zd#rma #s#s#n#n sabit olmas#n# temin etmek zere grev yapt# # iin, valf#n ayar#n#n de i$tirilmesi sonucu, valf a#ld#ysa yaln#zca serpantini ta$#r#r veya valf kapat#ld#ysa serpantin kapasitesini azalt#r. Bu yzden, TG valf#n# ayarlamadan veya de i$tirmeden nce tm di er sorun olas#l#klar#n# kontrol ediniz. Tm di er olas#l#klardan bir $ey #kmad#ysa bile, valfta bir ayarlama yapmadan nce valf gvdesini ve giri$ filtresini sknz ve temizleyiniz. Valf#n, neredeyse kapal# bir konumda, tam kapal# bir konumda veya tam a#k bir konumumda s#k#$m#$ olmas# mmkndr. Bazen kt montajlardan dolay# kir, lehim veya ba$ka maddeler veya hatal# bo$altmadan dolay# donmu$ nem, so utucu s#v#n#n valften ak#$#n# k#s#tlar veya evaporatre s#v# ak#$#n# tamamen durdurur. Bu durumda, e er nitede bir d$k bas#n kontrol cihaz# varsa, genle$me valf# k#smen t#kan#nca ve evaporatre yeterince s#v# giremeyince, kompresr k#sa devre yapacakt#r (yani, s#k aral#klarla durup al#$acakt#r.) Genle$me valf# tamamen t#kand# #nda, kompresr evaporatrdeki bas#nc#, d$k bas#n kontrol cihaz#n#n kompresr durduraca # olan devreyi kesme noktas#na kadar d$recektir. E er sistemde d$k bas#n kontrol anahtar# yoksa, kompresr motor sarg#lar# a$#ra #s#nana (motor so utmas#nda buhar eksikli inden dolay#) ve a$#r# yk koruyucu devreyi kesene dek hibir i$ yapmadan al#$maya devam edecektir. TG valf#nda olu$abilecek tek gerek ar#za, g eleman#nda yk kayb# olmas#d#r. Valfteki diyagram#n steki bas#n kayb# i yay#n i neyi yatay yneltmesini ve valf# kapamas#n# imkan verecektir. O zaman valf, t#kal# bir valf gibi al#$acakt#r. 64

3.9.5. K(lcal Borular

K#lcal borular, yaln#zca istenen sonular# elde etmek iin, bas#n d$m ve kaynama noktas# d$m yaratmak zere s#v# so utucu ak#$#na yeterli direnci olan kk apl# s#v# hatlard#r. K#lcal borunun direnci, borunun uzunlu u ve i ap# ile belirlendi i iin, kar$#la$#labilecek tek problem t#kan#kl# # olacakt#r. Borunun i ap# kk oldu u iin temizlemek ok zordur ve tamamen de i$tirilmesi tavsiye edilir. En iyi sonular# elde etmek iin, yeni borunun eskisiyle ayn# ap ve uzunlukta olmas# gerekir.

3.9.6. Gere&inden Kk Boyutland(r(lm(, So&utucu Hatalar(

3.9.6.1. Emme Hatt( Evaporatr, kompresr kapasitesine, normal emme bas#nc# aral# #nda dengeleyebilecek kadar so utucu retilebilse bile, e er emme hatlar# olmas# gerekenden kk boyutland#r#lm#$sa ve ak#$ direnci ok yksekse, emme servis valfi ba lant# k#sm#nda llen emme bas#nc# ok kk olacakt#r. Bu ayn# zamanda, kompresr veriminin d$k olmas#, evaporatr al#$ma s#cakl# #n#n yksek olmas# vb. ile birlikte sistem performans#nda bir d$$ olmas# anlam#na da gelir. Emme hatt#n#n do ru boyutland#r#lmas# mecburidir. 3.9.6.2. S(v( Hatt( S#v# hatt#n#n, evaporatrn ihtiyalar#na cevap verebilecek kadar s#v# ta$#yamamas# olas#l# # da vard#r. Hatt#n olmas# gerekenden kk boyutland#r#lmas#ndand#r. S#v# hatt#nda, hatt#n minimum bas#n d$mne gre boyutland#r#lmas# da ok nemlidir. 3.9.6.3. So&utucu Eksikli&i Sistemin ar#za yapmas#n#n ve servise ihtiya duyulmas#n#n en yayg#n sebebi, sistemde so utucu kaybolmas#d#r. Fabrikada monte edilen sistemlerde, sistemdeki bas#n 17,5 Bar ila 21 Bar olarak ayarlan#p test edilir ve y#lda 15. gr.l#k so utucu kaa #n# le bilecek elektronik kaak detektrleri ile kaak testi yap#l#r. Sistemin sahada monte edilen k#sm# da ayn# $ekilde kontrol edilmelidir. Her hangi bir anda sistemde so utucu eksikli i belirlenirse, kaa #n yeri bulunmal#, tamir edilmeli ve sistem tekrar doldurulmadan nce bo$alt#lmal#d#r. S#z#nt# kontrol yaparken, so utma sistemindeki her cihaz#n tm yzeylerini kontrol ediniz. Bunun iine, evaporatr ve kondenserdeki tm borular, tm fabrikada ve sahada yap#lm#$ ba lant#lar, borunun ba$tan sona her yeri tm ba lant# elemanlar# ve yerleri, hem de kompresrdeki elektrik terminalleri ve kompresrn kaynak ba lant#lar# girer. Birinin iinden geen borulara, serpantin k#vr#mlar#na vb. metal kanal montaj vidalar# konmu$ olabilir; ocuklar birbirinden iinden geen kondenser borular#na ivi, tel vb. bat#rm#$ olabilirler. Hibir zaman, sistemin herhangi bir k#sm#n#n fabrikada yap#lm#$ veya monte edilmi$te olsa, gaz s#zd#rmaz oldu unu kabul etmeyiniz. 65

S#v# so utucu buharla$t# # zaman, so utucunun kaplad# # alan, birka kat artar. rne in, 1 m3 S 22, 55 m3 lk buhara genle$ir, S 12 ise 68 m3 e. Bu yzden, evaporatre giren herhangi bir miktar S 22 buhar# (evaporatrde retilmiyor), so utma etkisini, giren buhar miktar#n#n 52 kat# azalt#r. E er so utucu yk d$k oldu u iin, s#v# hatt#nda 1 m3 lk buhar olu$tuysa veya bu kondenserden s#v# hatt#na girdiyse, bu buhar evaporatrde 52 m3 lk buhar retmek iin gereken s#v#n#n #s#y# so uracak s#v# kapasitesi azalm#$t#r. Bundan dolay#, maksimum al#$ma kapasitesi elde etmek iin so utucu serpantinin tam kapasite al#$mas#n# sa lamak zere sistemde her zaman yeterince so utucu bulunmas# ok nemlidir.

3.9.7. So&utucu Miktar(n(n Belirlenmesi

Sistemde, dzgn al#$maya uygun so utucu miktar#, kullan#lan bas#n d$rme cihaz#n#n tipine ve bir depo kullan#l#p kullan#lmad# # ba l#d#r. 3.9.7.1. Deposu Olan Sistemler Genle$me valf#, d$k taraf $amand#ras# veya s#v# seviyesi kontrol cihaz# gibi depolar kullanan sistemlerde, depoda, #s# toplama borusunda bir s#v# s#zd#rmazl# # temin edecek kadar s#v# bulundu u srece so utucu dolum miktar# kritik de ildir. Bu sistemde uygun dolumun ls, sistem maksimum kapasitede al#$#yorken, deponun yksekli inin te biri veya yar#s#d#r. Yk azal#nca, fazla so utucu depoda toplanacak ve s#v# yksekli i depo yksekli inin yar#s# veya drtte olacakt#r. Depoda uygun s#v# yksekli elde etmek iin yaln#zca yeterince so utucu eklemek gereklidir. 3.9.7.2. Deposu Olmayan Sistemler Deposu olmayan sistemler, sistem hafif ykler alt#ndayken kondenserin alt borular#n#n fazla so utucu iin depo grevi grmesine ba l#d#rlar. Bu yzden, sistemdeki so utucu dolum miktar#, depo kullan#lan sistemlerde oldu undan ok daha kritiktir. Bu sistemleri doldururken, do ru dolum miktar#, s#v#n# kondenserden #kmadan nce do ru miktarda a$#r# so utulmas#n# sa layacakt#r. Ykn nispeten sabit oldu u d$k s#cakl#kl# ve orta s#cakl#kl# uygulamalarda, 5 ila 6 C lik a$#r# so utma o unlukla, en iyi kapasite ve nite verimini getirecektir. 'klimlendirme niteleri, ykn daha e$itli olmas#ndan dolay#, o unlukla 5 ila 10 C a$#r# so utmada al#$#rlar. A$#r# so utma testleri, minimum 18 C ve maksimum 46 C normal d#$ ortam s#cakl#k aral# #nda yap#lmal#d#r. Bu a$#r# so utma de erleri o unlukla, kondenserin alt iki borusunun s#v# ierdi i ve kondenser yzeyinin geri kalan#ndan daha d$k bir s#cakl#kta oldu u anlam#na gelir. Bu, standarda yani tasar#m ko$ullar#na ancak yak#nd#r; dolay#s#yla bu, sistemdeki s#v# miktar# a#s#ndan hassas bir kontrol de ildir. Kaba bir kontrol olabilir, nk, e er yo u$an so utucuyla s#v# so utucu aras#ndaki fark, alt iki veya borudan ok daha fazlaysa, nite kesinlikle a$#r# doldurulmu$tur. E er alt borularda s#cakl#k fark# hissedilmiyorsa, nitede so utucu eksikli i vard#r. Her iki durumda da, gstergeler ve termometreler tak#lmal# ve mevcut ko$ullar# belirlenmek iin testler yap#lmal#d#r. 66

3.9.8. Sistemin So&utucu le Doldurulmas(

3.9.8.1. Deposu Olan Sistemler Sistemin bo$alt#lmas# ve yeniden doldurulmas# veya sadece s#v# deposunda uygun so utucu seviyesi elde edilene kadar so utucu eklenmesi mi gerekiyor? Buna verilecek cevap $udur: Sistemde hi s#v# so utucu var m#, yoksa sadece so utucu buhar#m# var? Bunun iin yap#lacak abuk bir kontrol, yo u$ma nitesi s#cakl# # ve ortam s#cakl# #n#n e$itlenmesi iin nitenin bir sre kapal# tutularak, yo u$ma nitesinin ortam s#cakl# #n#n belirlenmesi iin ask#l# bir psikrometre kullan#lmas#d#r. nite s#cakl# # ortam s#cakl# #nda iken yksz sistemdeki bas#n, sistemdeki so utucu tipine gre ortam s#cakl# #na kar$#l#k gelen bas#nca e$itlenmelidir. E er bas#n bu e$de erden d$kse sistemde yaln#zca buhar vard#r ve bo$alt#p, derin vakumdan ba$layarak doldurulmal#d#r. E er bas#n bu e$de erden yksek ise, sistemde hava veya ba$ka yo u$mazlar bulunabilir. Burada yine, sistem bo$alt#lmal# ve derin vakumdan ba$layarak doldurulmal#d#r. 3.9.8.2. Deposu Olmayan Sistemler Deposu bulunmayan sistemlerde termostatik genle$me valf# olan sistemler iin yk 120 gr. So utucuya kadar, k#lcal borulu sistemler iin de 15 gr. So utucuya kadar kritiktir. Tm durumlarda sistemdeki so utucunun a #rl# # bilinmedi i iin, en iyisi sistemi bo$altmak ve derin vakumdan itibaren doldurmaya ba$lamaktad#r. A$#r# so utucu dolumu Sistemdeki so utucunun a$#r# doldurulmas#, t#kal# bir kondenser, fan motoru veya vantilatr motoru ve kasna #n yanmas# veya sistemde hava olmas# ile ayn# belirtileri gsterecektir. Basma bas#nc#n#n yksek olmas#n#n sebebi, s#v# so utucunun kondenser borular#nda daha byk bir yzeyi kapsayarak, kondenserin #s# transfer kapasitesini d$rmesidir. Sonu olarak, kondenserden #kan s#v# so utucunun a$#r# so utulma miktar#, normalden daha fazla olacakt#r. A$#r# so utulma miktar#n# art#racak tek $ey, sistemde a$#r# derecede so utucu olmas#d#r. A$#r# so utma, yaln#zca kondenserdeki s#v# miktar#ndan etkilenir. Buna, s#v# hatt#ndaki ak#$ s#n#rlamalar# veya sistemde a$#r# so utucu doldurulmas# sebep olabilir. So utucu dolumu a$#r# oldu u iin, daha sonraki belirtiler sistemin tipine ba l# olacakt#r. 3.9.8.3. Termostatik Genle,me Valfli Sistemler Termostatik genle$me valf#, evaporatrdeki yk ihtiyac#na gre evaporatre so utucu ak#$#n# s#n#rlamak zerek tasarlanm#$t#r. Bundan dolay#, sistemdeki so utucunun toplam miktar#, sistemde so utucu azl# # veya basma bas#nc# a$#r# yksek olacak $ekilde a$#r# dolum olmad#ka, termostatik genle$me valf#n#n faaliyetini etkileyemeyecektir. Ayn# zamanda, termostatik genle$me valf# evrim d#$# durumda kapal# oldu u iin sistemde so utucu fazlal# # olursa, bu fazlal#k kondenserin ve deponun (varsa) iinde kalacakt#r. 67

3.9.8.4. K(lcal Borulu Sistemler Bu tip sistemde kullan#lan k#lcal boru, s#v# so utucuyu borudaki bas#n d$mne gre geirecektir. Dolay#s#yla, herhangi bir sebeple boruya giren so utucu zerindeki bas#n artarsa, borunun ak#$ kapasitesi de artar. Bu, serpantindeki so utucu miktar#n#n normalden fazla olmas#na sebep olur. E er sistem do ru olarak doldurulmu$sa, sistemde yaln#zca serpantini doldurmaya yetecek kadar so utucu vard#r ve yaln#zca serpantin al#$ma s#cakl# #nda bir artma olabilir. E er sistem a$#r# doldurulduysa, yine de, evaporatr dolduracak ve evaporatrden d#$ar# akarak, byk ihtimalle kompresre s#v# halde girecektir. Bu, evaporatrden ba$ka bir yerden al#nan #s#yla olu$an buhar yznden sistem kapasitesini d$recektir. E er yeterli s#v# so utucu kompresre dnerse, kompresr ya dan yoksun kalabilir veya yeterli miktarda yzen ya kompresre girebilir ve ya kitlesi kompresre zarar verebilir. evrim d#$# durumda, k#lcal boru, sistemdeki bas#nlar dengelenene kadar so utucu ak#$#na izin verir. Bu, serpantinden fazla so utucu akacak, emme hatt#ndan geerek kompresre girecek demektir. Burada s#v# so utucu ya # yzdrr ve kompresrn dibine ktrr. E er sistemde ya #, kompresr sistemindeki ya pompas#na a#lan giri$in stnde yzdrecek kadar so utucu varsa, pompa ya yerine s#v# so utucu alacakt#r. S#v# so utucu, mkemmel bir solvent oldu u ve hibir ya lama zelli i iermedi i iin, tm ya #, pompadan ya borular#ndan ve yatak yzeylerinden y#kayacakt#r. Kompresr, bu ya eksikli inden hemen etkilenecektir. Kompresr, bu ya eksikli inden hemen etkilenecektir. Ayr#ca, bas#nc#n ya seviyesinin zerindeki kompresrde d$mesiyle, s#v# so utucu, kaynama noktas# ya #n s#cakl# #n#n alt#na d$t iin buharla$#r. So utucu buhar ya #n iinden geer ve kpkle$meye sebep olur. Kpk, kompresr muhafazas#n# doldurur, sonra silindirlere a#lan emme giri$ine (yksek verimli motor kompresr sistemlerinde, motor milinin tepesinde ya ay#r#c#lar yoktur) ve silindirlere girer. Kompresr pistonlar#n#n ya # s#k#$t#rmaya al#$mas#ndan kaynaklanan hidrostatik bas#n, valf#n paralanmas#na, mil veya valf plakas#n#n k#s#lmas#na vb. yol aar. Buna her zaman a$#r# so utucu kitlesi grlts ve titre$im de e$lik eder. Bu yzden, k#lcal boru sistemleri de, so utucunun dolumu ok kritiktir. E er sistemin do ru dolmad# #ndan $phe varsa, tm sistemi bo$alt#n#z ve nitenin nominal de er plakas#nda verilen de ere gre yeniden doldurunuz. Dolum miktar#n# hassas olarak lmek ve do ru miktar# yakalamak iin so utucu eklemek mmkn de ildir. Bo$alt#p yeniden ba$lay#n#z. 3.9.8.5. T(kal( Kondenser E er bir otomobilin radyatr bcekler, yapraklar, otlar, kir veya ba$ka maddelerle t#kan#rsa, motor a$#r# #s#nacakt#r. Benzer $ekilde, so utucunun veya iklimlendirme nitesinin kondenseri, bcekler, yapraklar, otlar ve ba$ka maddelerle t#kan#rsa, kondenserin #s# transfer kapasitesi d$er, basma bas#nc# artar, ak#m ekimi ykselir vb. Bunlar, nite yeterince a$#r# #s#n#p devreden #karana dek srer. Kondenser yava$ yava$ t#kand# # iin, nitenin bir sre a$#r# ykl bir durumda yksek bas#n devre kesmesi olmadan al#$mas# mmkndr. Bu, 68

hem yksek i$letme maliyetine hem de elektrik k#s#mlardaki a$#r# ykten kaynaklanan elektrik problemlerine neden olabilir. So utma ve iklimlendirme niteleri, her tam kapasite al#$ma mevsiminin ba$lang#c#nda, o unlukla yksek s#cakl#kl# mevsime yakla$an ilkbaharda ba$tan a$a # temizlenmelidir. Is# pompalar#nda, d#$ serpantinin (kondenser), so utma sezonunun ba$#nda (ilkbahar), temizlenmesi iyi olur, ancak #s#tma sezonunun ba$#nda (sonbahar) mutlaka temizlenmelidir. D#$ serpantinde hava s#cakl#klar# d$k oldu u iin, #s#tma evrimi s#ras#nda evaporatr haline geldi inde, serpantin kapasitesini mmkn oldu unca yksek tutmak nemlidir. Kondenser genelde sert bir f#ra ile veya sprge ile temizlenebilir. Kafas# 90 a#yla e ilmi$ bir $i$e f#ras# gibi, sert yuvarlak tel sapl# bir f#ra, kanatlar aras#ndaki d$ey mesafeler iin kullan#labilir. Kanatlar# e memeye dikkat ediniz. A #r kir ve toz tabakalar#, kondenser yzeyini Electro Sol bula$#k deterjan#n gl bir solsyonu, su veya piyasada bulunan serpantin temizleyicileri ile #s#t#larak ve bir bahe hortumuyla y#kayarak giderilebilir. Hortumu daima kondenserden hava ak#$#n#n ters ynnde tutunuz. Bu i$ iin bas#nl# tip sprey temizleyiciler de mevcuttur. Periyodik temizleme i$inizi kolayla$t#racakt#r. E er a #r bir kir tabakas#n#n olu$mas#na izin verilirse, temizleme i$i zor ve pahal# olacak, a$#r# durumlarda kondenserin de i$tirilmesi gerekecektir.

3.9.9. Ar(zal( Fan Motoru veya Tahri&i

3.9.9.1. Kay(, Tahrikli Motorlar Kondenser fan motorunda a #r $ekilde ekme veya tak#lma veya motoru yava$latan ba$ka elektrik problemler, kt kay#$, kay#$#n ok s#k# ayarlanmas# veya vantilatr yataklar#n#n srklenmesi veya tak#lmas# da yksek basma bas#nc#na sebep olur. Vantilatrn h#z#n# azaltan herhangi bir srklenme, s#k#$ma, tak#lma kondensere giden hava miktar#n# sert bir $ekilde kesecek, kondenser verimini d$recek ve basma bas#nc#n# ykseltecektir. 3.9.9.2. Pervaneli Tip Kondenser Fanlar( Pervane tipi fanlar# olan nitelerdeki kondenserden geen hava miktar#, fabrikada ayarlan#r ve sahada de i$tirilmez. Fandan geen havan#n ak#$#na olan dirente bir art#$, pervane tipi fan#n #k#$#n# ok ciddi olarak etkileyece i iin, kondenser hava devresine diren eklemek mmkn de ildir. Fabrikada tasarlanm#$ paketler hari, nitenin giri$ veya #k#$ taraf#nda (ki nite buna gre tasarlan#r) hava kanal# konmas#na izin verilmez. Kondensere dengesiz hava giri$i, ciddi fan ar#zalar#na yol aabilir. Havan#n z#t taraflarda ieri al#nd# # ve nitenin tepesinden d#$ar# verildi i byk hava so utmal# kondenserlerde, nitenin binaya veya di er d$ey yzeye kar$# yerle$tirilmesi, nitenin bir taraf#na giden havay# azaltacakt#r. Havan#n byle azalmas#, fan kanatlar# giri$inde dengesiz bas#nca, kanatlar#n a$#r# esnemesine ve kanatlarda geni$ lde k#r#klara sebep olacakt#r. Kondenser yzeylerinden ve nitelerin tepelerinden f#rlayarak etrafa ve insanlara tehlike yaratan kanatlar olmu$tur. 69

Kondenserden hava miktar#n#n, pervaneli fan motorunun h#z#n#n yava$lamas#yla azalmas# olas#l# # da mevcuttur. Fan motorunun yanl#$ ya lanmas# veya motorda mekanik bir srtnme ve tak#lma, fan h#z#ndaki bu d$nn en ok grlen sebeplerdir. Fan motorunun ampreraj ekimini kontrol ediniz; motorun ak#n ekimi, nitenin zerindeki motora ait nominal de er plakas#nda verilmi$ olmal#d#r. Marka plakas#ndaki de eri a$an ak#mlar kontrol edilmelidir. E er kondenser fan motoru, srekli kondansatr tipi ise (ilk hareket sarg# devresinde bir al#$ma kondansatr olmas#), motor zerinde ba$ka bir i$lem yapmadan nce bu kondansatr kontrol ediniz. E er kondansatr k#sa devre olduysa, motor daha yava$ bir h#zda al#$acak ve a$#r# ak#m ekecektir. Genelde, a$#r# ak#m ekilmesi, motorun, otomatik ayarl# a$#r# yk kesici zerinden evrim yapmas#na yol amaya yeterlidir. E er kondansatr a#ksa, motor al#$maya ba$layacak ve iki ynden birinde al#$acakt#r. E er rzgar fan#n geri do ru al#$mas#na sebep oluyorsa, bu ynde al#$maya devam edecektir. Kondansatrde yap#lacak abuk bir kontrol, nite kapal#yken fan#n ters ynde dndrlmesidir. Fan ters ynde dnerken, niteyi al#$t#r#n#z. Fan#n durmas#, ters evrilip, do ru ynde al#$mas# gerekir. E er ters ynde al#$maya devam ederse, kondansatr ya a#kt#r yada elektrik ba lant#s# yanl#$ yap#lm#$t#r. Pervane tipi fan motorlar#n#n o u, yar# daimi ya lanan yataklar kullan#rlar. 'lk 2 y#l iinde hi ya lama gerekli de ildir. 2 y#ll#k bir sreden sonra, y#lda birden fazla olmamak $art#yla, motora ay ka$# # No.10 deniz motoru ya # veya zel elektrik motoru ya # veya saf mineral ya konulmal#d#r. -Bir-Arada, Finol ve otomobil ya lar# gibi paslanmaktan koruyucu ya lar kullanmay#n#z. Otomobil ya lar#n#n hepsi deterjan, sabun ve di er katk# maddelerini ierirler. 3.9.9.3. nite Yerle,iminin Yeri Hava so utmal# bir yo u$ma nitesinin yerle$imi veya ba #ms#z bir nitenin yksek taraf k#sm#n#n yerle$imi al#$ma a#s#ndan ok nemlidir. Kondenser, bir otomobilin radyatryle kar$#la$t#r#labilir. 'kisi de, kanat#k alan#ndan geen havaya #s# transfer etmek zere tasarlanm#$t#r. Bir otomobili, radyatrn, nnde bir engelleme oldu u halde al#$t#rmak, motorun a$#r# #s#nmas# yol aacakt#r; n tampon garaj duvar#na dayand# #nda bu engelleme yaln#zca motoru bo$ta dndryor olabilir. Arka k#sm# a #r bir rzgara maruz kalacak bir $ekilde park edilmi$ bir otomobilin alt#ndan bo$alt#lan s#cak havay# geri otomobilin nne fler ve radyatre giren havayla kar#$t#r#r. Otomobilin radyatrn yneten prensibin ayn#s#, yo u$ma nitesinin kondenseri iin de geerlidir. Bir kondenser nitesini asla, rzgarlar#n bo$alt#m havas#n# nitenin giri$ine do ru fleyece i yerlere yerle$tirmeliyiz. Ayn# $ekilde, ikinci bir nitenin giri$ine girme i yerlerde, ikinci nitenin daha yksek s#cakl#kta olan havas# birincisinin a$#r# #s#nmas#na sebep olacakt#r. Yo u$ma nitesini asla, havan#n bir binan#n k$esine bo$alt#lmas# veya nitenin bir gei$ yoluna veya aralar#nda 3mden az mesafe bulunan kom$u binalar#n aras#na yerle$tirilmesi gibi, bo$alt#m havas#n#n engellenece i yerlere yerle$tirmeyiniz. Dekoratif 70

iekleri, al#l#klar# niteden uzakta bulundurunuz. Gzel grnrler ama al#$ma ve bak#m a#s#ndan bak#ld# #nda, pahal#ya mal olurlar. Sistemlerde hava Basma bas#nc#n#n yksek olmas#n#n en s#k grlen sebeplerinden biri sistemde hava veya ba$ka yo u$amazlar olmas#d#r. Nemin giderilmesi amac#yla, kt yap#lan bir bo$altma i$i veya bu amala sistemin sadece suyunu ak#tmak, sistemde hava kalmas#na yol aabilir. Ayn# $ekilde, e er bas#n testi iin bas#n olu$turmada kuru nitrojen veya kuru karbondioksit kullan#l#yorsa, bu yo u$amaz gazlar kondenser iinde birikir. Kondenserde yer kaplad#klar# iin, sistem so utucusunun kalan yeri i$gal etmesi iin daha fazla s#k#$t#r#lmas# gerekir. Bu, kompresrn gerekli #s# transferini yerine getirmek iin daha yksek basma bas#nc # yaratmas# ihtiyac#n# do urur. Ayr#ca, yo u$amazlar#n kondenserin bir k#sm#n# i$gal etmeleriyle, kondenserin bu k#sm#, efektif kondenser #s# transferi alan#nda #kar. Bu kondenserin kalan blmn, so utucu buhar ile #s# havuzu aras#nda daha yksek bir s#cakl#k geli$tirmeye zorlar, sonuta basma bas#nlar# ykselir. Sistemde yo u$amazlar varsa, al#$ma basma bas#nc#n# azaltmak iin onlar# temizleyip d#$ar# atmak gereklidir. 3.9.9.4. Tg Valfli Sistemler Sistemde yo u$amazlar bulunup bulunmad# #n# belirlemek iin : Yo u$ma nitesini kapat#n#z. Kondenser fan rlesi kontaklar#n# atlay#n#z veya kondenser fan motorunu, kompresr kontaktrnn s#cak taraf#na ba lay#n#z ve kondenser fan motorunu, basma bas#nc# minimum bas#nca eri$ene dek al#$t#r#n#z. Bu bas#n, kondensere giren havan#n s#cakl# #ndaki (nitenin ortam s#cakl# #) so utucunun, e$de er bas#nc#n#n en fazla 0,34 bar stnde olmal#d#r. rne in, R 22 so utucusu kullan#lan bir nitede evre s#cakl# #n#n 32 C oldu unu farz edelim, minimum d$ bas#nc# 12,7 bar olacakt#r; dolay#s#yla, minimum d$ bas#nc# 13 bar veya daha az ise sistemde yo u$amazlar yoktur. E er, basma bas#nc# yeterince d$mezse, yo u$amaz gazlar# temizlemek gereklidir. Bu, yo u$ma nitesini kapal#yken ve kondenser fan#, atlayarak veya yeniden ba lant# yaparak al#$#rken, basma bas#nc# uygun miktara d$ene kadar, gsterge manifoldunda birikerek, minimum so utucu kayb# olacak $ekilde d#$ar# at#lmas#n# sa layacak $ekilde k#sa zaman aral#klar#yla ve kk miktarlar halinde yap#lmal#d#r. Sistem so utucuyla doldurulmadan nce, iyi bir vakum pompas#yla tamamen bo$alt#larak, yo u$amaz gazlar#n birikmesi nlenmi$ olur. 3.9.9.5. K(lcal Borulu Sistemler Sistemdeki bas#nlar#n, evrim d#$# durumda dengelerinin bozulmas# gere inden dolay#, k#lcal boru sistemlerinde, yo u$amaz gazlar#n varl# #n# belirlemek mmkn de ildir. Bu yzden, yksek basma bas#nc#n#n yo u$amazlardan kaynakland# #ndan $phe ediliyorsa, niteyi bo$alt#n#z, sistemi bo$alt#n#z ve tekrar so utucuyla doldurunuz. Bu tip sistemde yo u$mazlar# ara$t#rmak mmkn olamad# #ndan, ba$tan a$a # bo$altma mutlaka gereklidir. 71

K#s#tl# s#cak gaz hatt# Uzak hava so utmal# kondenserler kullan#lan sistemlerde, boru ba lant#lar# vs.deki a$#r# lehimin yaratt# # k#s#tl#l#k olas#l#klar#, yksek basma bas#nc# problemlerinin bir kayna #n# temsil eder. Bu, kompresrn basma bas#nc#n#n yksek olmas#yla ve borunun kompresrle k#s#tlama aras#ndaki k#sm#n#n yklenmesinden dolay# bas#nta ayni bir darbe olmas#yla kendini gsterir. Ayr#ca, kompresr durdu unda, bo$altma bas#nc# h#zl# bir $ekilde, so utucu yo u$ma s#cakl# #n#n e$ de eri olan normal bas#nca d$er. Genel olarak bu tip bir k#saltma, yksek bas#nl# gaz#n k#s#tlamadan geerken #kard# #, bir #sl# a veya ka#ran bir lastikten #kan havan#n yapt# # melodik sese benzer sesten tespit edilir. Byle bir durumda, tm sistemi bo$altmak, t#kal# ba lant#y# amak, temizlemek tekrar lehimlemek, sistemi bo$altmak ve doldurmak gerekir.

3.9.10. So&utucu Kontrol Cihaz(n(n S(zd(rmas(

S#v# hatt# selonitleri, plot al#$mal# termostatik al#$ma valflar# veya ba$ka s#v# ak#$# kontrol cihazlar#, nitenin evrimini sa layacak bir emme bas#n kontrol cihaz#yla birlikte kullan#ld# #nda, emme bas#nc#n#n emme bas#nc# kontrol cihaz#n#n devreyi tamamlama noktas#na ykselmesine ve cihaz#n kapanarak niteyi al#$t#rmas#na yol aabilir. Kompresr ok h#zl# bir $ekilde emme bas#nc#n#, emme bas#nc# kontrol cihaz#n#n devreyi kesme noktas#na d$recek ve niteyi kapatacakt#r. Bu k#sa evrim faaliyeti, elektrik sistemine, zellikle ilk hareket kondansatrne zararl#d#r, kondansatrn ar#za yapmas#na ve muhtemelen kompresr motorun yanmas#na yol aar. E er cihaz, evrim d#$# durumda, ka#r#yorsa, bu o u zaman elektrikli termometreler taraf#ndan alg#lanabilir. Valf#n giri$ ve #k#$# aras#nda bir s#cakl#k d$m, cihazdan geen s#v# so utucunun genle$ti ine dair iyi bir gstergedir. Cihaz#n sistemden #kar#lmas# ve temizlenmesi veya de i$tirilmesi ve sisteminde dzgn al#$ma iin, bo$alt#p tekrar doldurulmas# gerekecektir. Emme bas#nc#n#n, so utucu kontrol cihaz#n#n s#zd#rmas#ndan de il de, bo$ta al#$an kompresr vas#tas#yla geri dnen so utucu nedeniyle ykselmesi mmkndr. Ya l# t#kanm#$ serpantin Serpantinde ya birikmesini nlemek iin emme hatlar#n#n do ru boyutland#r#lmas# gerekir. Dolay#s#yla, bu problemin ender ortaya #kmas# gerekir. Yine de, bu problem mevcut olabilir ve emme bas#nc#n#n d$k, evaporatr kapasitesinin d$k olmas#na ve evaporatr kapasitesinin bir k#sm#n# grd iin sistem kapasitesinde ciddi kayba sebep olabilir. Evaporatr serpantinin iindeki devreler, serpantin iindeki bas#n d$mnn, ya # devreden temizlemeye yetecek kadar yksek olmad# # bir noktaya kadar ya la dolacakt#r: Bu, termostatik genle$me valfl# tip evaporatrlerde geerlidir. Uygulanabilecek tek tedavi, sistemin a$a # pompalanmas# veya bo$alt#lmas#, emme hatt#na uygun kapanlar# ve boru meyillerinin yerle$tirilmesi, sistemin bo$alt#lmas# ve yeniden doldurulmas#d#r. Do ru olarak doldurulmu$ k#lcal borulu sistemlerde ya t#kan#kl# # meydana gelmez.

72

3.9.11. D,k Ortam S(cakl(&(

Hava so utmal# so utma ve iklimlendirme sistemleri, 18 C lik bir minimum kondenser ortam s#cakl# #nda al#$mak zere tasarlanm#$t#r. Bunun alt#ndaki s#cakl#klarda, basma bas#nc#, bas#n d$rme cihaz#n#n, emme bas#nc#n# uygun aral#kta temin etmek zere, evaporatre yeterli s#v# so utucu beslenmesi iin ok fazla d$ecektir. Sonu olarak, sistem kapasitesinde kay#p a$#r# olacak, al#$ma sresi artacak ve sistem bir d$k s#cakl#k kontrol cihaz# ile kontrol ediliyorsa k#sa devre olacakt#r.

3.9.12. Gerekenden Kk Boyutland(r(lm(, nite

Sistem, emme ve tahliye bas#nlar# normal aral#kta, evaporatrden geen havan#n s#cakl#k d$m istenen aral#kta, kondenserlerden geen havan#n s#cakl#k d$m istenen aral#kta, kondenserden geen havan#n s#cakl#k art#$# istenen aral#kta ve motor kompresr donan#m#n#n ak#m ekimi de uygun bir de erde olacak $ekilde al#$#yorsa, nite bekledi i gibi al#$#yordur. 'klimlendirilen alandaki sonular hala tatminkar de ilse, nite kapasitesinin, yk kar$#lamaya yeterli olmamas# mmkndr. 'klimlendirme yklerinin tahmini iin, Amerika iklimlendirme mteahhitleri taraf#ndan yay#nlanan el kitaplar# en iyi bilgi kayna #d#r. Bu kitapta, #s#tma ve so utma i$leminin hesaplama i$lemine de inilmemi$tir. nk i$lem ok h#zl# bir $ekilde de i$mektedir. Amerika iklimlendirme mteahhitleri el kitaplar# uygun bilgiler geli$tirdike gncelle$tirilmektedir ve bu konuda mkemmel bilgi kaynaklar#d#r.

3.9.13. Titre,im
Yo uma ncesinde veya paket nitede ba$ titre$im kayna # motor kompresr donan#m#d#r. Kompresrdeki pistonun ve piston kolunun hareketinden dolay#, bu hareket kompresr muhafazas#na ve dolay#s#yla nite yap#s#na iletilmektedir. Normalde, i kompresrn titre$imi, kompresr montaj vas#talar#yla, yeterli $ekilde kar$#lan#r ve emilir. Kompresrn zerindeki yk a$#r# oldu u zaman, kompresrn daha a #r olan darbeleri montaj vas#talar#n# stnden gelebilir ve nite titre$imine sebep olabilir. Bir miktar titre$im ka#n#lmazd#r, bu yzden yo u$ma nitesini veya paket niteyi, titre$imin duvarlara veya tavana ve dolay#s#yla insanlar#n bulundu u alana iletilebilece i bir yere yerle$tirmeyiniz. niteyi hafif tahta zeminlerden, tavan aras# zeminden, vb. uzak tutunuz. Byle yerlere koymak geriyorsa titre$im emici altl#k veya madde kullan#lmas# gerekir; bunun yan#nda imalat#n#n talimatlar#n# tamam#yla izleyiniz. Emici maddenin fazla kullan#lmas# bazen yoklu undan daha kt olabilir. Dzgn dengelenmi$ vantilatr $artlar# tahliye, tahrik edilmi$ kasnaklar# ve iyi durumda do ru ayarlanm#$ kay#$# olan vantilatr sisteminden titre$im gelmesi imkans#zd#r. Dengelenmi$ veya zarar grm$ paralar ise yaln#zca de i$tirilebilir. Vantilatr ark#n#n dengesiz olmas#n#n ba$ kayna # kt temizlenmedir. Vantilatr kanatlar#n#n temizlenmesi gerekti inde, ba$tan a$a # bir temizlik gerekir. Kanatlar# yaln#zca 73

f#ralamak, her kanattan tm birikintiyi gtrmeyecektir. Bu yap#lmad#ka, pek ok dengesizlik ve titre$im olacak, muhtemelen ark#n paralanmas#na dek uzanacakt#r. Pervaneli fanlar da, e er kanatlar e ilmi$se ve szgn dnmyorsa, titre$im yaratabilir. Kanatlar#n dn$ne yandan bak#ld# #nda, tm kanatlar#n ayn# dzlemde hareket etti i grlmelidir. Byle de ilse, her kanattaki bo$altma bas#nc# farkl# olacakt#r ve bu farkl#l#k motor kanat sisteminde titre$imler do rulabilir. Bu titre$im, kanatlar#n ar#za yapmas#na sebep olacak kadar fazla olabilir. E er niteyi hava giri$i dengelenmemi$ ise bu kanat darbelerine ve nitede titre$ime yol aabilir.

3.9.14. Grlt
So utma veya iklimlendirme sistemindeki grlt kategoride s#n#fland#r#labilir: Hava Mekanik So utucu devresi

3.9.14.1. Hava Grlts Havadan dolay# #kan grlt o unlukla, yanl#$ ynlendirilmi$ ok fazla havan#n kanallarda a$#r# bir h#zla dola$mas#d#r. Belli bir miktar hava grlts olacakt#r: 'nsan#n iine girebilece i byklkteki so utucular#n iindeki cebri haval# vantilatrn tahliyesinden d#$ar# havan#n f#$k#rmas#, so utucunun yo u$ma nitesi blmndeki kondenser fan#n#n sesi, iklimlendirme nitesinin besleme #zgaras#ndan gelen hava sesi. Hava hareketinin sesi a$#r # hale geldi i zaman grltl s#n#f#na sokulur. Bir fan serpantin nitesinden #kan hava h#z#n#n, tavsiye edilen maksimum de eri 2,8 m/s. dir; bir iklimlendirme sistemindeki besleme sayac#ndan ise #zgaran#n tasar#m#na ba l# olarak, 1,8 2 m/s. dir. Bu tip grlt problemleri en iyi, #zgaran#n veya sa imalat#s#ndan edinilecek bilgiden yararlan#larak zlr. Sahada kar$#lanan hava grltleri o unlukla, iklimlendirilen alan#n d#$#nda, genellikle di er binalara yak#n ve niteden gelen seslerin $artland#r#lan alanda bulunanlar#n d#$#ndaki insanlar# ekleyece i yerlere yerle$tirilmi$ olan hava so utmal# yo u$ma nitelerinden gelir. Binalar#n birbirine 3 m. den daha yak#n oldu u ara mesafede bulunan bir hava so utmal# nitede, nitenin ses dalgalar#n#n, d$ey yzeyler aras#nda z#plamas# ve rahats#z edici olmas# beklenebilir. Bu zellikle, yo u$ma nitesi, havan#n kar$# binaya do ru verildi i, yatay tahliyeli tip ise byledir. Bu durum yle yayg#nd#r ki hemen hemen tm imalat#lar, sesin byk k#sm#n# yukar#ya do ru vermek iin d$ey tahliye nitelerine gitmi$ler ve yatay ak#$# en aza indirmeye al#$m#$lard#r. Hava grlts problemleri iin en iyi tedavi, ses tuza #n# nlemek iin, tehizat#n dikkatli yerle$tirilmesidir. E er bu mmkn de ilse nite ile $ikayet mahali yer aras#na ses so urucu tamponlar konulmas# gerekebilir.

74

3.9.14.2. Mekanik Grlt Yo u$ma nitesindeki a$#r# mekanik ses, genelde a$#r# titre$imden kaynaklan#r. So utma ve iklimlendirme nitelerinde, nitenin tabiat#ndan gelen ve giderilmeyecek sesler vard#r; bunlar#n katlan#lmas# gerekir. E er bir hava klima cihaz#, iine insan girebilecek byklkte bir so utucunun giri$inin yan#na yerle$tirilmi$se vantilatr sisteminin giri$e do ru olan mekanik sesinin duymaya haz#rl#kl# olunuz. E er bir iklimlendirme sisteminin #s#t#c#s# veya hava $artlay#c#s# dn$ havas# a z#ndan ieri bak#ld# #nda, vantilatr ark#n#n grlebilece i $ekilde bir kabine konulmu$sa, vantilatrn mekanik sesini duymaya haz#r olunuz. Mekanik grlty smnlemek iin, havan#n gzlemleyiciye terk ettikten sonra vantilatr sistemine girene kadar en az iki kere 90 lik dn$ yapmas# gerekir. Bir iklimlendirme sisteminde, dn$ havas# #zgaras# ile hava $artlay#c#s#n#n vantilatr blm aras#nda iki 90 lik dn$ olmas# gerekir. A$#r# durumlarda, hava transfer vas#tas# (dn$ havas# kanal#) akustik malzemeden seilmelidir. Fiberglas tabakalar#n hava kanal# malzemesi olarak poplerlik kazanmas#n#n sebeplerinden biri budur. Mekanik seslerde, so utucu hatlar# vas#tas#yla, motor kompresr sisteminden boru destek vas#talar#na iletilebilir ve titre$im ve grltye sebep olabilir. Hemen hemen tm so utma ve / veya iklimlendirme nitelerinde, e er kompresr titre$imi a$#r# ise kompresre ba lanan hatlarda titre$im devreleri kullan#l#r, rne in d#$tan yay montajl# tiplerde oldu u gibi. Ancak, byk nitelerde bu pratik de ildir. Bu tr uygulamalarda, titre$imin borudan iletilmesini gidermek iin hat titre$im pratik de ildir. Bu tr uygulamalarda, titre$imin borudan iletilmesini gidermek iin hat titre$im damperi blm kullan#labilir. Bunun yan#nda, e er titre$imin gerilece i ve titre$im snmleyicisine s#k#$t#raca # bir konuma yerle$tirilirlerse, snmleme ok abuk yok olur ve buda so utucu kayb# yarat#r. 'malat#n#n, montaj#n do ru yap#lmas#yla ilgili talimatlar# ok yak#ndan takip edilmelidir. 3.9.14.3. So&utucu Devresi Grlts Zaman zaman, kompresr silindirlerinden gelen yksek bas#nl# s#cak buhar#n darbesi, s#cak gaz hatt#nda kondensere dek yksek frekansl# bir titre$im olu$turulur. Hava so utmal# kondenseri uzakta bulunan so utma sistemlerinde ve kompresrn, kondenser grevi gren bina ii serpantininden uzakta bulundu u #s#tma evresindeki #s# pompalar#nda bu durum daha ok grlr. Byle bir durumda kompresrn s#cak gaz hatt#nda bir susturucuya ihtiya vard#r.

75

LME VE# DE #ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

A- LME SORULARI
1. 2. 3. 4. 5. 6. Ekovat#n tan#m#n# yap#n#z. Ekovat#n yap#s#n# gsteren $emay# iziniz. Kondanserin al#$ma prensibini a#klay#n#z. Drayerin tan#m#n# yap#n#z. Evaparatrn tan#m#n# yap#n#z R134A gaz# hakk#nda bilgi veriniz.

B- OBJEKT F TESTLER A$a #daki sorular# do ru ya da yanl#$ olarak cevapland#r#n#z. 1. K#lcal borunun sistemdeki grevi, buharla$t#r#c#-so utucu #s# ile ykl so utucu ak#$kan# buradan uzakla$t#rmak ve bylece arkadan gelen #s# yklenmemi$ ak#$kana yer temin ederek ak#$#n sreklili ini sa lamakt#r. Pistonlu kompresrlerin uygulanma $artlar#, birim so utucu ak#$kan so utma kapasitesine isabet eden silindir hacmi gereksinimi az olan ve fakat emi$/basma bas#n fark# olduka fazla olan refrijeranlar iin uygun d$mektedir. So utma sisteminde refrijeran#n evaporatrden ald# # #s# ile kompresrdeki s#k#$t#rma i$lemi s#ras#nda ilave olunan #s#n#n sistemden al#nmas# drayerde yap#l#r. Su so utmal# kondenserlerin dizayn# ve uygulamas#nda boru malzemesinin #s#l geirgenli i, kullan#lan suyun kirlenme katsay#s#, kanatl# boru kullan#ld# #nda kanat verimi su devresinin bas#n kayb#, refrijeran#n a$#r# so utulmas#n#n seviyesi gibi hususlar gz nnde bulundurulur. Hava so utmal# kondenser; So utma serpantini, Su sirkilasyon ve pskrtme sistemi, Hava sirklasyon sistemi olmak zere 3 k#s#mdan olu$maktad#r. Bir so utma sisteminde drayer, s#v# refrijeran#n buharla$t# # ve bu s#rada bulundu u ortamdan #s#y# ald# # cihazd#r. So utucuda buhar haline dn$en gaz ekovat taraf#ndan dn$ borusu ile emilir. So utucu ak#$kanlar#n, yan#c# patlay#c# ve zehirli olmamas# aranan bir zelliktir. So utucularda kullan#lan termostatlar; so utulacak hacim, so utulacak ak#$kan veya evaporatr gibi k#s#mlar#n s#cakl#klar#n belirli de erler aras#nda kalmas#n# temin gayesi ile kullan#lan kumanda kontrol cihazlar#d#r. 76

2.

3.

4.

5.

6.

7. 8. 9.

10.

Termostat esas olarak hassas u, kapiler boru ve esnek bkml borudan meydana gelmi$tir.

DE#ERLEND RME
Yapt# #n#z de erlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlay#n#z. Modl tamamlad#n#z, tebrik ederiz. retmeniniz size e$itli lme aralar# uygulayacakt#r. retmeninizle ileti$ime geiniz.

77

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

#RENME FAAL YET -1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 D D Y D D Y D

#RENME FAAL YET -3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Y D Y D Y Y D D D D

78

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
http://market.teksomar.com http://www.erbay.com.tr http://www.animationfactory.com http://www.sogutmaci.com http://www.meytek.com http://market.teksomar.com http://www.alperen.com.tr

79