NINA GUGA     MERITA BERISHA LIBËR PËR MËSUESIN KIMIA 10 BOTIME

Kimia 10 3 Mësues të dashur! Ky libër mësuesi, ju vjen në ndihmë në punën tuaj të përditshme, me anë të planifikimeve dhe të udhëzimeve që ofron. Udhëzimet e tij bazohen në programin e IZHA-s, miratuar nga MAS. Libri i mësuesit, ashtu si edhe vetë teksti mësimor është hartuar në frymën e të nxënit me kompetenca. Ju do t’i orientoni nxënësit tuaj drejt krijimit të kom- petencave, drejt punës kërkimore, gjetjes dhe zgjidhjes së situatave problemore. Përveç udhëzimeve që të ofron dhe të detyron programi mësimor, në këtë libër sugjerohen planifikimet vjetore, tremujore dhe ditore. Ju mund t’i përmbaheni atyre planifikimeve, por jeni të lirë të bëni plani- fikimet tuaja, në përputhje me kërkesat dhe nivelin e nxënësve tuaj. Mirëpresim çdo këshillë dhe mendim nga ju. Punë të mbarë!

4 Libër për mësuesin

Kimia 10 5 Përmbajtja I. Çfarë na orienton dhe kërkon programi i Kimisë 10 I.1. Qëllimet e programit I.2. Kompetencat kyçe të të nxënit dhe kompetencat e fushës. I.3. Lidhja e kompetencave të fushës me kompetencat kyçe I.4. Rezultatet e të nxënit të kompetencave kyçe që realizohen nëpërmjet lëndës së Kimisë në shkallën e pestë I.5. Lidhja e kompetencave të fushës së shkencave natyrore me kompetencat e fushave të tjera I.6. Tabela përmbledhëse e programit I.7. Rezultatet e të nxënit të kompetencave sipas tematikave. I.8. Si vlerëson mësuesi? I.9. Çfarë vlerësohet I.10. Çfarë përfshin secili prej vlerësimeve? Çfarë vlerësohet në notën semestrale dhe atë vjetore II. Modeli i planifikimit vjetor II.1. Planifikimi vjetor II.2. Planifikimi tremujor II.3 Disa modele të planifikimit ditor (modele skema) III. Rubrika: Ushtrime dhe kuice

6 Libër për mësuesin I. Çfarë na orienton dhe kërkon programi i Kimisë 10 (Bazuar në programin e hartuar nga IZHA, Janar 2016) I.1. Qëllimet e programit Qëllimet e fushës së shkencave të natyrës janë konceptuar në funksion të të nxënit gjatë gjithë jetës. Përmes kësaj fushe nxënësit:  zhvillojnë njohuritë dhe konceptet bazë për formimin shkencor në fushën e shkencave;  zbulojnë lidhjet e varësisë ndërmjet botës së gjallë dhe mjedisit;  zbulojnë lidhjet e varësisë ndërmjet botës së gjallë, botës jo të gjallë dhe mjedisit;  zhvillojnë aftësitë shkencore, mendimin kritik dhe krijues;  zbatojnë njohuritë dhe aftësitë shkencore në mënyrë analitike, kritike dhe krijuese në problemet që kërkojnë zgjidhje dhe marrje vendimesh;  vlerësojnë kontributin e shkencës dhe të teknologjisë për mirëqenien e nje- riut dhe të shoqërisë;  ndërgjegjësohen për të bashkëvepruar me mjedisin në mënyrë të përgjeg- jshme dhe konsensuale;  përshkruajnë proceset natyrore në kohë dhe në hapësirë;  përshkruajnë burimet energjetike;  shpjegojnë proceset përmes katër bashkëveprimeve (gravitetit, elektromag- netik, bërthamor dhe bashkëveprimi i dobët);  përdorin teknologjinë e informacionit dhe të komunikimit, si mjet për sig- urimin dhe komunikimin e informacionit;  shpjegojnë rolin e shkencës në zhvillimin e qëndrueshëm, si edhe në ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit. I.2. Programi i fushës së shkencave natyrore synon realizimin e kompetencave kyçe të të nxënit dhe të kompetencave të fushës. Kompetencat e fushës lidhen me kompetencat kyçe nëpërmjet rezultateve të të nx- ënit të secilës prej tyre. Lidhja mes rezultateve të të nxënit të kompetencave të fushës dhe të kompetencave kyçe siguron zhvillimin e ndërsjellë të tyre dhe mundëson inte- grimin lëndor. Kompetencat e fushës së shkencave natyrore mund të konsiderohen si komponentë të kompetencës së kërkimit shkencor. Ato janë renditur si më poshtë: Kompetenca 1: Kërkimi i përgjigjeve ose i zgjidhjeve të problemeve shkencore a) Nxënësi përcakton problemin: - Merr parasysh kontekstin e situatës. - Paraqet problemin.

Kimia 10 7 - Identifikon të dhënat fillestare. - Identifikon elementet që lidhen me situatën dhe me njëra-tjetrën. - Riformulon problemin duke përdorur koncepte shkencore dhe teknologjike. - Propozon një shpjegim ose zgjidhje të mundshme b) Nxënësi zhvillon një plan veprimi: - Eksploron disa nga shpjegimet ose zgjidhjet fillestare. - Zgjedh shpjegimin ose zgjidhjen. - Identifikon burimet e nevojshme. - Planifikon hapat e zbatimit. c) Nxënësi analizon rezultatet: - Kërkon modelet ose marrëdhëniet domethënëse. - Gjykon përshtatshmërinë e përgjigjes ose zgjidhjes së gjetur. - Lidh rezultatet dhe konceptet shkencore dhe teknologjike. - Sugjeron përmirësime nëse është e nevojshme. - Nxjerr përfundime. d) Nxënësi zbaton planin e veprimit: - Ndjek hapat e planit të vet. - Përdor teknikat dhe burimet e përshtatshme. - Bën teste nëse është e mundur. - Mbledh të gjitha të dhënat e dobishme dhe mban shënime për vrojtimet e bëra. - Nëse është e nevojshme, përshtat planin e veprimeve ose zbatimin e tij. - Zbaton planin e veprimeve. Kompetenca 2: Përdorimi i njohurive shkencore dhe teknologjike a) Nxënësi vendos çështjet shkencore në kontekstin e duhur. - Identifikon aspekte të kontekstit (p. sh., sociale, mjedisore, historike). - Bën lidhjen ndërmjet këtyre aspekteve. - Identifikon ndonjë çështje etike që lidhet me çështjen. - Parashikon pasojat afatgjata. b) Nxënësi kupton parimet shkencore mbi të cilat ngrihet çështja. - Njeh parimet shkencore. - I përshkruan parimet në mënyrë sasiore dhe cilësore. - Vendos lidhjet mes parimeve duke përdorur konceptet, ligjet ose modelet. c) Nxënësi formon një opinion për çështjen. - Kërkon burime të ndryshme dhe merr parasysh këndvështrime të ndryshme. - Përcakton elementet që mund të ndihmojnë për të formuar opinionin. - Mbështet opinionin e vet me elementet që ka marrë parasysh. - Vlerëson opinionin e vet duke marrë parasysh edhe opinionet e të tjerëve. d) Nxënësi vendos lidhjen mes shkencës dhe teknologjisë. - Identifikon funksionet e përgjithshme të një objekti, sistemi ose procesi. - Identifikon elementet përbërëse dhe funksionet e tyre. - Përshkruan parimet e ndërtimit dhe të funksionimit të një objekti, sistemi, produkti ose procesi.

8 Libër për mësuesin - Vendos lidhjet mes parimeve shkencore dhe teknologjike duke përdorur konceptet, ligjet ose modelet Paraqet skematikisht parimet sipas të cilave funksionon objekti, sistemi, produkti ose procesi. Kompetenca 3: Komunikimi me gjuhën shkencore dhe teknologjike a) Nxënësi shkëmben informacion shkencor dhe teknologjik. - Është i hapur ndaj këndvështrimeve të të tjerëve. - Vlerëson këndvështrimin e vet duke e krahasuar me atë të të tjerëve. - Integron termat shkencore dhe teknologjike në fjalorin e gjuhës së shkruar dhe të folur. b) Nxënësi interpreton mesazhet shkencore dhe teknologjike. - Vërteton besueshmërinë e burimeve që shfrytëzon. - Identifikon informacionin që ka të bëjë me çështjen dhe shpjegimin ose zgjidhjen e saj. - Kupton përmbajtjen e saktë të fjalëve, përkufizimeve dhe formulimeve. - Bën lidhjet mes koncepteve dhe paraqitjeve të ndryshme grafike ose simbolike. - Zgjedh elementet domethënëse. c) Nxënësi krijon dhe ndan mesazhe shkencore dhe teknologjike. - Merr parasysh audiencën dhe kontekstin e grupit që merr mesazhin. - Strukturon mesazhin e tij. - Përdor tipat e përshtatshëm të gjuhës sipas standardeve dhe marrëveshjeve të vendo- sura. - Përdor forma të përshtatshme të prezantimit. Të tria kompetencat e fushës lidhen me njëra-tjetrën. Nëse kompetenca e parë ka të bëjë me mënyrat e të arsyetuarit që u mundësojnë nxënësve të merren me probleme shkencore, dy kompetencat e tjera i mësojnë ata se si të përdorin instrumentet dhe procedurat e duhura dhe si të komunikojnë në gjuhën e shkencës dhe të teknologjisë për të zgjidhur problemet. Duke zbatuar mënyrat e të arsyetuarit shkencor, nxënësit kuptojnë natyrën e mjeteve, objekteve dhe procedurave të përdorura në këtë fushë dhe janë të aftë të vlerësojnë ndikimin pozitiv apo negativ të shkencës dhe të teknologjisë në mjedis dhe në shoqëri. Përveç kësaj, në prezantimin e shpjegimeve ose sqarimin e zgjidhjeve të tyre, ata ndërgjegjësohen për rëndësinë e përdorimit të saktë të gjuhës dhe të terminologjisë në shkencë dhe në teknologji. Këto kompetenca zhvillohen së bashku dhe jo veçmas apo njëra pas tjetrës. Për të real- izuar metodat dhe procedurat specifike shkencore, nxënësit njohin konceptet dhe gjuhët që lidhen me to, si dhe aftësohen në përdorimin e tyre. Ata familjarizohen me këto metoda dhe procedura, të cilat kanë kuptim dhe rëndësi sipas konteksteve ku zbatohen. Kompetencat zhvillohen përmes tematikave të përbashkëta të fushës dhe në program zbërthehen në njohuri/aftësi, shkathtësi/procedura, qëndrime/vlera. Tematikat e për- bashkëta të fushës janë elemente të rëndësishme të programit të fushës së shkencave natyrore, sipas të cilave strukturohet përmbajtja lëndore dhe integrimi konceptual i

Kimia 10 9 secilës prej lëndëve brenda fushës, në funksion të zhvillimit të kompetencave. Temati- kat e përbashkëta për shkallën e pestë dhe të gjashtë janë: diversiteti, ciklet, sistemet, ndërveprimet, energjia, shkallëzimi dhe matja, modelet. Strukturimi i programit mbi rezultatet e të nxënit për kompetencë në secilën lëndë dhe në tematika të përbashkëta, të njëjta për të gjitha lëndët e fushës, ndihmon në planifi- kimin dhe në zhvillimin e situatave të të nxënit dhe lehtëson vlerësimin e nxënësit për kompetencat kyçe. Situatat e të nxënit janë situata që lidhen me kontekstin e të nxënit. Ato mund të jenë situata në mjedise të mbyllura ose të hapura të nxëni, brenda shkollës ose jashtë saj. Roli i mësuesit në mësimdhënien përmes situatave është ai i udhëheqësit e i lehtësuesit gjatë nxënies aktive të nxënësit. Demonstron rigorozitet dhe koherencë. Realizimi i temave ndërkurrikulare dhe i lidhjes ndërlëndore nëpërmjet lëndëve të shkencave natyrore janë, gjithashtu, elemente të rëndësishme të programit. Metodat, teknikat, strategjitë e të nxënit në fushën e shkencave natyrore janë faktorë të rëndësishëm për një nxënie të suksesshme që nxit interesin, gjithëpërfshirjen, ndërvep- rimin dhe punën kërkimore të nxënësit. Përzgjedhja dhe përdorimi i tyre nga mësuesit bëhet në funksion të zhvillimit të kompetencave të nxënësve, duke respektuar stilet e ndryshme të të nxënit. Vlerësimi, si pjesë integrale e procesit të të nxënit, mat shkallën në të cilën kompeten- cat janë arritur nga nxënësit. Meqenëse i gjithë procesi i të nxënit në shkencat natyrore mbështetet në kërkimin shkencor, vlerësimi merr shumë forma, të cilat i parashikon dhe i mundëson struktura dhe konceptimi i programit. Realizimi i programit të fushës së shkencave natyrore kërkon krijimin e një mjedisi të nxëni, të përshtatshëm, gjithëpërfshirës, të pasur me materiale dhe burime të domos- doshme, si dhe përdorimin e gjerë të TIK-ut. Diagrami 1: Korniza konceptuale e programit Korniza konceptuale e programit Kompetencat e të nxënit Kompetencat Ciklet Kompetencat e të menduarit Njohuri personale Ndërveprimet dhe energjia Sistemet Kompetencat e Kompetencat Modelet Kompetencat komunikimit e fushës dhe të të qytetare shprehurit Qëndrime Aftësi Diversiteti Përshkallëzimi dhe matja Kompetencat Kompetencat mbi digjitale sipërmarrjen dhe mjedisin 10

10 Libër për mësuesin I.3. Lidhja e kompetencave të fushës me kompetencat kyçe Kompetencat e fushës së shkencave lidhen dukshëm dhe në mënyrë logjike e metodike me kompetencat kyçe dhe me tematikat e fushës, të cilat janë në funksion të zhvillimit të tyre. Kompetencat e fushës së shkencave natyrore lidhen me kompetencat kyçe nëpërmjet rezultateve të të nxënit të secilës prej tyre. Lidhja mes rezultateve të të nxënit të kom- petencave të fushës dhe kompetencave kyçe siguron zhvillimin e ndërsjellë të tyre dhe lehtëson vlerësimin e nxënësve për kompetencat kyçe. Nga ana tjetër, kompetencat e fushës së shkencave natyrore lidhen edhe me njëra-tjetrën. Nëse kompetenca e parë “Kërkimi i përgjigjeve ose i zgjidhjeve të problemeve shkencore” ka të bëjë me mënyrat e të arsyetuarit që u mundësojnë nxënësve të mer- ren me probleme shkencore, dy kompetencat e tjera “Përdorimi i mjeteve, i objekteve dhe I procedurave shkencore” dhe “Komunikimi në gjuhën dhe në terminologjinë e shkencës” u mësojnë atyre se si të përdorin instrumentet dhe procedurat e duhura dhe si të komunikojnë në gjuhën e shkencës dhe të teknologjisë për të zgjidhur problemet. Duke zbatuar mënyrat e të arsyetuarit shkencor, nxënësit do të kuptojnë natyrën e mjeteve, objekteve dhe procedurave të përdorura në këtë fushë dhe do të jetë të aftë të vlerësojnë ndikimin pozitiv apo negativ të shkencës dhe të teknologjisë në mjedis dhe në shoqëri. Përveç kësaj, në prezantimin e shpjegi- meve ose sqarimin e zgjidhjeve të tyre, nxënësit do të ndërgjegjësohen për rëndësinë e përdorimit të saktë të gjuhës dhe të terminologjisë në shkencë dhe në teknologji. Në tabelën e mëposhtme paraqitet lidhja e rezultateve të të nxënit të kompetencave të fushës me rezultatet e të nxënit të kompetencave kyçe, sipas shkallëve V dhe VI të kurrikulës. Megjithëse paraqiten të ndara në tabelë, nuk ka një kufi të prerë të lidhjes së rezultateve të të nxënit të kompetencave të fushës me rezultatet e të nxënit të kompe- tencave kyçe, pasi një kufi i tillë nuk ekziston mes kompetencave në vetvete, si tek ato kyçe ashtu edhe tek ato të fushës.

Kimia 10 11 I.4. Rezultatet e të nxënit të kompetencave kyçe që realizohen nëpërmjet lëndës së Kimisë në shkallën e pestë SHKALLA V Kompetenca e komunikimit dhe të shprehurit (Nxënësi komunikon në mënyrë efektive) Nxënësi:  shprehet përmes një forme komunikimi, për një temë të caktuar në një materi- al (prezantim) prej 200 fjalësh dhe veçon çështjet kryesore;  diskuton në grup në mënyrë konstruktive, në një kohëzgjatje jo më shumë se 10 minuta, duke dhënë dhe duke marrë informacion për një temë të caktuar nga fushat mësimore ose nga jeta e përditshme;  përdor drejt strukturën dhe rregullat e drejtshkrimit ne kontekste dhe forma të ndryshme të shkrimit, si: ese, e-mail (postë elektronike), letër formale dhe joformale etj.;  prezanton një projekt artistik, humanitar, eksperimentues etj. nga fusha të ndryshme mësimore, të hartuar individualisht dhe në grup, për një temë të caktuar, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera;  përdor TIK-un në mënyrë efektive gjatë komunikimit dhe ndërveprimit me të tjerët në jetën e përditshme, duke përfshirë edhe të nxënit e informacioneve të reja dhe kryerjen e detyrave shkollore. Kompetenca e të menduarit (Nxënësi mendon në mënyrë krijuese) Nxënësi:  prezanton në forma të ndryshme të të shprehurit, mënyrën e grumbullimit, të zgjedhjes dhe të klasifikimit të informatave për fusha të ndryshme mësimore apo për një temë të caktuar, ofron argumente për zhvillimet aktuale lidhur me temën përkatëse (p.sh.: temë nga shkenca, nga kultura, nga arti, nga sporti, nga shëndetësia, nga shoqëria, nga mjedisi etj);  krahason të paktën tri burime të ndryshme të informimit për trajtimin e temës së njëjtë, argumenton saktësinë, rrethanat, gjen ngjashmëritë dhe dallimet, duke u bazuar në kriteret e përcaktuara më parë dhe i prezanton gjetjet krye- sore para të tjerëve në forma të ndryshme shprehëse, duke përdorur teknolog- jinë informative- harton një detyrë me tekst, apo krijon një situatë logjike nga jeta e përditshme, e cila përmban një mesazh që kërkon zgjidhje matematikore apo një problem shkencor, duke u bazuar në njohuritë paraprake dhe prezan- ton mënyrën/procedurën e zgjidhjes së problemit para të tjerëve;  modelon zgjidhjen e një problemi të dhënë (në klasë, apo jashtë saj) për një temë të caktuar nga një fushë mësimore, duke e zbërthyer në hapa të vegjël dhe jep sqarime të nevojshme për hapat e ndjekur në zgjidhjen e problemit, duke përdorur forma të ndryshme të të shprehurit;

12 Libër për mësuesin   llogarit me saktësi koston e buxhetit të planifikuar për një aktivitet të caktuar (p.sh.: ekskursion, përvjetor i shkollës, konkurs , program arsimor për TV etj.), e prezanton atë me gojë dhe me shkrim para klasës, duke përdorur arsye- timin matematikor;  gjykon vërtetësinë e një rezultati të dhënë (p.sh.: rezultatin e një detyre nga matematika, shkencat, shoqëria, mjedisi etj.) i cili mund të jetë gjetur me zbatimin e formulave të njohura ose me përdorimin e procedurave të caktuara dhe nxjerr përfundime për vërtetësinë e gjykimit të dhënë;  prezanton me sukses rezultatet e punës së një detyre eksperimentale për një temë të caktuar nga ndonjë fushë mësimore (p.sh.: nga shkencat, teknologjia etj.) të realizuar në laborator, në ambientet e shkollës apo diku tjetër, përmes përdorimit të teknologjisë informative dhe jep argumente që lidhin rezultatet e punës eksperimentale me udhëzimet teorike;  krijon një vepër artistike me pamje dy dhe tredimensionale me mesazhe nga një fushë mësimore dhe shpjegon para moshatarëve hapat e ndjekur për kri- jimin e veprës;  krijon një situatë për marrjen e një vendimi për jetën e vet ose zgjidhjen e një problemi me interes shoqëror, lidh vendimin me pasojat në mënyrë të përg- jegjshme dhe e prezanton gjatë një debati me moshatarë në një kohëzgjatje të caktuar. Kompetenca e të nxënit (Nxënësi mëson për të nxënë) Nxënësi:  demonstron shkathtësi funksionale në lexim, në shkrim, në matematikë, në jetën e përditshme, në përmbushjen e kërkesave të ndryshme për kryerjen e një detyre apo aktiviteti dhe gjatë të nxënit të dijeve të reja në ndonjë fushë të caktuar mësimore;  shfrytëzon në mënyrë efektive përvojat paraprake gjatë zgjidhjes së situatave të ndryshme në jetën e përditshme apo gjatë kryerjes së ndonjë detyre, aktivi- teti, në ndonjë fushë të caktuar mësimore;  diskuton dhe ndan përvojat me të tjerët për mënyrat më praktike të shfrytëzim- it të përvojave paraprake në arritjen e dijeve të reja;  parashtron pyetje dhe shfaq mendime të strukturuara për zgjidhjen e një prob- lemi apo detyre të një teme të caktuar, bën përmbledhjen e së paku dy vepri- meve të përdorura, të cilat përcaktojnë drejtimin e mëtejshëm të të nxënit për temën apo problemin e caktuar;  zgjidh një problem të caktuar mësimor ose një situatë nga jeta e përditshme;  vërteton saktësinë e planifikimit dhe tregon me shembuj se si do të zbatojë strategjinë e ndjekur edhe në situata dhe kontekste të tjera gjatë të nxënit në bazë të një planifikimi të dhënë dhe në bazë të rezultatit të fituar,;

Kimia 10 13  përgatit me sukses një përmbledhje të dosjes personale (portofolit), me jo më pak se 900 fjalë, për vetëvlerësimin e përparimit të vet në një fushë mësimore të caktuar dhe veçon në fund të përmbledhjes disa çështje që vërtetojnë përparimin e vet dhe disa nevoja të domosdoshme për përmirësimin e avancimit të mëtejshëm;  shfrytëzon, në mënyrë të pavarur dhe efektive, teknologjinë informative dhe burime të tjera të informimit për të mbledhur materiale për zgjidhjen e një problemi apo detyre të caktuar, të cilat më pas i analizon, i klasifikon dhe i paraqet para të tjerëve përmes TIK-ut dhe ndonjë forme tjetër të shprehjes;  paraqet idetë personale para të tjerëve për mënyrën e zhvillimit të një aktivite- ti të caktuar, duke dhënë mendime të argumentuara për rezultatet e pritura (në formë skice, grafiku, vizatimi, shkrimi, vepre artistike etj.);  shfrytëzon, në mënyrë të pavarur, udhëzimet e dhëna nga ndonjë burim informacioni për të kryer një veprim, aktivitet, detyrë, ose për të zgjidhur një problem që kërkohet prej tij.  Vlerëson vetë performancën dhe rezultatin e arritur, duke iu referuar qëlli- meve fillestare (p.sh.: burime të informacionit në libër, revistë, enciklopedi, internet, hartë, grafik, skicë, partiturë muzikore, skenar etj). Kompetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin (Nxënësi kontribuon në mënyrë produktive) Nxënësi:  përgatit, prezanton, drejton dhe merr pjesë në një fushatë të informimit të qytetarëve për një fushë apo temë të caktuar, duke u mbështetur në ide të reja, bazuar në rezultate të pritshme të përcaktuara qartë (p.sh.: fushatë informimi për mbrojtjen e mjedisit, sigurinë, shëndetin etj.);  demonstron shprehi organizative në punët individuale dhe në ekip përmes situatave reale në detyrat e veçanta mësimore, duke menaxhuar potencialin in- dividual dhe atë të grupit, si dhe kohën, rreziqet dhe buxhetin në dispozicion;  harton një projekt me faza të menaxhuara mire (individualisht ose në grup) duke shkëmbyer, konsultuar dhe informuar të tjerët si dhe duke identifikuar dhe vlerësuar burimet njerëzore, materiale dhe monetare në përputhje me rezultatet e pritshme;  analizon gjendjen e mjedisit (në klasë, në shkollë, në komunitet apo më gjerë), pasojat e ndotjes, propozon alternativa për mbikëqyrje dhe menaxhim të drejtë të gjendjes së vlerësuar më të ndjeshme dhe inicion zgjidhje konkrete. Kompetenca personale (Nxënësi bën jetë të shëndetshme)

14 Libër për mësuesin Nxënësi:  analizon përparësitë dhe dobësitë personale, duke evidentuar masat përmes të cilave synon të mbështesë avancimin personal në përparësitë që ka dhe masat përmes të cilave synon të përmirësojë dobësitë personale;  merr pjesë ose udhëheq një grup pune, që bashkëpunon me përfaqësues të komunitetit për të ndihmuar moshatarët dhe anëtarët e tjerë të komunitetit, të cilët kanë problem shëndetësore, sociale, ekonomike etj.;  bën zgjidhje të bazuara në informacione dhe në përvoja të drejta për të mbrojtur shëndetin dhe mirëqenien nga rreziqet e ndryshme në jetën e përditshme (p.sh.: nga përdorimi i duhanit, i alkoolit, i drogave, nga marrëdhëniet e hershme seksuale, nga zgjedhjet e gabuara ushqimore, nga ekspozimi i tepruar ndaj rrezeve të diellit etj.);  vepron në jetën e përditshme në mënyrë të pavarur dhe të përgjegjshme, duke përzgjedhur mënyra të shëndetshme jetese, dieta të lejuara nga mjeku, ush- trime të koordinuara drejt, apo duke iu përgjigjur në mënyrën e duhur situat- ave të rrezikshme me të cilat mund të ndeshet në jetën e përditshme. Kompetenca qytetare (Nxënësi përkushtohet ndaj të mirës së përbashkët) Nxënësi:  paraqet në forma të ndryshme të të shprehurit, mënyrën e funksionimit të mje- disit të vet shoqëror në nivel lokal dhe me gjerë, duke dhënë shembuj konkretë se si mund të përmirësohet funksionimi i tij, p.sh.: në strukturën organizative, në rregullat e veprimit, në publikimin e pritshmërive, në bashkëpunimin me qytetarë etj.;  demonstron shembuj konkretë të mbrojtjes së mjedisit natyror dhe atij të krijuar nga njeriu në aktivitete të jetës së përditshme në shtëpi, në klasë, në shkollë dhe në komunitet;  diskuton me të tjerët apo në një formë tjetër të të shprehurit paraqet interes- in personal për çështje publike, shoqërore, historike, natyrore etj., dhe jep propozime për zgjidhjen e ndonjë problemi në komunitet e më gjerë në një fushë të caktuar;  përshkruan në formë verbale ose të shkruar, mundësinë e përdorimit të internetit dhe të informacioneve në mënyrë të përgjegjshme për tema të caktuara dhe argumenton domosdoshmërinë e përdorimit të drejtë të tyre. Kompetenca digjitale (Nxënësi përdor teknologjinë për të nxitur inovacionin)

Kimia 10 15 Nxënësi:  përdor mjetet digjitale dhe mjediset informative duke përfshirë komunikimet në distancë për zhvillimin e njohurive;  përdor mjetet digjitale për të përpunuar, krijuar, realizuar dhe demonstruar tema mësimore;  gjen, organizon, analizon, përpunon dhe përdor informacionin nga një shumël- lojshmëri burimesh dhe mediesh;  zhvillon aftësitë krijuese, duke zbatuar njohuritë e marra në shkencën komp- juterike dhe në mediet digjitale;  diskuton për përparësitë dhe kufizimet që vijnë nga përdorimi i teknologjive në jetën e individit, shoqërisë apo komunitetit;  tregohet më i pavarur në procesin e mësimdhënies dhe të mësimnxënies I.5. Lidhja e kompetencave të fushës së shkencave natyrore me kompetencat e fushave të tjera GJUHËT DHE KOMUNIKIMI MATEMATIKA 1. T ë dëgjuarit e teksteve ët ndryshme 1. Zgjidhja problemore 2. T ë folurit për të komunikuar dhe për të 2. Arsyetimi dhe vërtetimi matematik 3. Të menduarit dhe komunikimi mësuar 3. Të lexuarit e tekstevetë ndryshme matematik ARTET SHKENCAT NATYRORE SHOQËRIA DHE 1. Krijimi artistik MJEDISI 2. Performimi dhe interpretimi 1. Identi kimi i problemeve dhe zgjidhja e tyre Kompetenca shoqërore dhe i veprave artistike qytetare 3. Vlerësimi i veprave artistike 2. Përdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencore 3. Komunikimi në gjuhën dhe në terminologjinë e shkencës Teknologji dhe TIK EDUKIMI FIZIK, SPORTI DHE 1. Kërkimi dhe gjetja e informacionit SHËNDETI 2. Komunikimi dhe bashkëpunimi 1. Zhvillimi i aftësive lëvizore në përshtatje me 3. Mendimi kritik, problemzgjidhja dhe vendimmarrja 4. Kreativiteti dhe inovacioni situatatë ndryshme lëvizore e sportive 2. Përshtatja e një stili jete aktiv dhe i shëndetshëm GJUHËT DHE KOMUNIKIMI 1. Të dëgjuarit e teksteve të ndryshme 2. Të folurit për të komunikuar dhe për të mësuar 3. Të lexuarit e teksteve të ndryshme

16 Libër për mësuesin MATEMATIKA 1. Zgjidhja problemore 2. Arsyetimi dhe vërtetimi matematik 3. Të menduarit dhe komunikimi Matematik ARTET 1. Krijimi artistik 2. Performimi dhe interpretimi i veprave artistike 3. Vlerësimi i veprave artistike SHKENCAT NATYRORE 1. Identifikimi i problemeve dhe zgjidhja e tyre 2. Përdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencore 3. Komunikimi në gjuhën dhe në terminologjinë e shkencës SHOQËRIA DHE MJEDISI Kompetenca shoqërore dhe qytetare Teknologji dhe TIK 1. Kërkimi dhe gjetja e informacionit 2. Komunikimi dhe bashkëpunimi 3. Mendimi kritik, problemzgjidhja dhe vendimmarrja 4. Kreativiteti dhe inovacioni EDUKIMI FIZIK, SPORTI DHE SHËNDETI 1. Zhvillimi i aftësive lëvizore në përshtatje me situata të ndryshme lëvizore e sportive 2. Përshtatja e një stili jete aktiv dhe i Shëndetshëm

Kimia 10 17 I.6. TABELA PËRMBLEDHËSE E PROGRAMIT Tematikat Shkalla V Diversiteti Kimia Ndërveprimet - Natyra e lëndës - Struktura e atomit - Struktura dhe vetitë e lëndës - Lidhjet kimike - Shkalla e grimcimit dhe vetitë e lëndës - Sistemi periodik - Nxjerrja e metaleve - Identifikimi i joneve dhe gazeve - Struktura dhe lidhjet e karbonit Kimi organike - Seritë homologe, përfshirë alkanet, alkenet, alkoolet dhe acidet karboksilike - Industria kimike -Shkenca e tokës dhe e atmosferës - Simbolet kimike, formulat dhe barazimet kimike - Stekiometria - Përqendrimi i tretësirave - Acidet, bazat dhe kripërat - Reaksionet redoks - Elektroliza e përbërjeve jonike në gjendje tё shkrirë dhe tretësirë ujore - Termokimia - Radha e aktivitetit tё metaleve - Kinetika kimike - Ekuilibri kimik - Prodhimi bujqësor dhe përdorimi i azotit, i fos- forit dhe I kaliumit në plehrat kimike - Rendimentit atomik dhe rendimenti i reaksionit kimik - Reaksionet e thjeshta të alkaneve, alkeneve dhe alkooleve - Përbërjet e karbonit si lëndë djegëse dhe si lëndë e parë - Polimeret

18 Libër për mësuesin I.7. REZULTATET E TË NXËNIT TË KOMPETENCAVE SIPAS TEMATI- KAVE Tematika: Diversiteti Përshkrimi i tematikës: Kjo tematikë nënvizon rëndësinë e ruajtjes së shumëllojshmërisë në natyrë. Për të kuptuar më mirë botën, në të cilën jeton, njeriu përpiqet të organizojë botën e gjallë dhe botën jo të gjallë. Ka disa tipare të përbashkëta që lidhin të gjitha qeniet e gjalla dhe faktorë unikë në botën jo të gjallë që e ndihmojnë njeriun t’i klasifikojë ato. Ruajtja e shumëllojshmërisë siguron mbijetesën dhe vazhdimësinë e jetës. Në fokus të kësaj tematike në këto shkallë është diversiteti i kafshëve, bimëve, mikroorganizmave, mjedisit natyror, lëndëve dhe vetive e karakteristikave të tyre Rezultatet e të nxënit Diversiteti i lëndëve Njohuritë dhe konceptet Aftësitë dhe proceset Qëndrimet dhe vlerat Natyra e lëndës Nxënësi: Nxënësi: - Gjendjet e lëndës. - përshkruan vetitë dalluese të - tregon interes për të Ndryshimet e të ngurtave, të lëngjeve dhe të mbledhur të dhëna mbi gjendjes së lëndës gazeve; lëvizjen broëniane - përshkruan strukturën e të bazuar në goditjet e rastë- - Pastërtia e substan- ngurtave, të lëngjeve dhe të sishme midis molekulave; cave dhe ndarja e gazeve, bazuar në ndarjen e - është i përgjegjshëm tyre nga grimcave, strukturën e tyre gjatë zbatimit në kushte dhe llojet e lëvizjes; laboratorike të proceseve përzierjet. - përshkruan ndryshimet e të filtrimit, kristalizimit gjendjes, bazuar në dukuritë dhe distilimit për përftimin - Proceset e filtrimit, e shkrirjes, vlimit, avullimit, e substancave të pastra; kristalizimit, dis- ngrirjes, kondesimit dhe sublim- - tregon interes: për të tilimit të thjeshtë dhe imit; mbledhur informacione; distilimit të thyesuar. - përshkruan trysninë dhe për rëndësinë praktike jo temperaturën e një gazi sipas vetëm të kromatografisë; - Kromatografia. lëvizjes së grimcave të tij; për të dalluar substancat e - Teknika për - shpjegon ndryshimet e pastra nga ato të gjendjes, bazuar nё teorinё papastra, por edhe të përftimin e substan- kinetike; teknikave të tjera. cave tё pastra. - tregon kuptimin e lëvizjes sё çrregullt të grimcave (atome, molekula apo jone në një pezuli, të njohur si lëvizje broëniane, si provë për modelin kinetic

Kimia 10 19 - - shpjegon kuptimin e konceptit “Substancë e pastër:, dallimet ndërm- jet përdorimit të përditshëm dhe atij shkencor të termit “Pastërti”; - shpjegon që shumë materiale të dobishme formohen nga përzierjet; - përshkruan, shpjegon dhe jep shembuj për proceset e filtrimit, kristalizimit, distilimit të thjeshtë dhe distilimit të thyesuar; - tregon se kromatografia përfshin një faze të palëvizshme dhe një fazë të lëvizshme dhe se ndarja varet nga shpërndarja ndërmjet dy fazave; - interpreton kromatografinë; - sugjeron teknika të përshtatshme të pastrimit të substancave të caktuara; - përdor të dhëna të pikës së vlimit për të dalluar substancat e pastra nga ato të papastra; - sugjeron metodat kromatografike për të dalluar substancat e pastra nga grimcore tё lëndës; - përshkruan dhe shpjegon difuzionin; - përshkruan dhe shpjegon varësinë e shpejtësisë së difuzionit nga masa molekulare substancat e papastra. Nxënësi: - përshkruan atomin si një grimcë me bërthamën e ngarkuar pozitivisht e rrethuar nga elektronet e ngarkuara negativisht, me rreze bërthamore shumë më të vogël se ajo e atomit dhe me shumicën e masës në bërthamë; - tregon përmasat tipike të atomeve dhe të molekulave të vogla; - përshkruan zhvillimin e modelit të atomit në kohë të ndryshme; - përcakton ngarkesën relative dhe masën

20 Libër për mësuesin relative të protoneve, neutroneve dhe elektroneve; - njehson numrin e protoneve, neu- troneve dhe elektroneve në atomet dhe jonet, kur jepet numri atomik dhe numri i masës së izotopeve; - dallon atomin dhe jonin e një ele- menti, duke bërë bilancin e proton- eve d tregon se izotopet e atomeve të të njëjtit element kanë të njëjtë numrin e protoneve, por të ndryshëm numrin e masës; - kupton se izotopet kanë veti të njëjta sepse kanë të njëjtin numrin e elektroneve në shtresën e jashtme tё tyre; - përshkruan tabelën periodike si një sistem për të klasifikuar elementet dhe për të parashikuar përdorimin dhe vetitë e tyre; - shpjegon se vendndodhja e një elementi në tabelën periodike për- caktohet nga shpërndarja e elektroneve në atomet e tij dhe nga numri i tij atomik; - shpjegon sipas izotopeve si ndryshon rregulli të propozuar nga Mendelejevi; - përdor emrat dhe simbolet e 20 elementeve të para, grupet IA, VIIA dhe VIIIA, si dhe disa elemente të tjera të zakonshme nga Tabela Peri- odike për shkrimin e formulave dhe balancimin e barazimeve kimike; - shpjegon se reaktiviteti i ele- menteve është i lidhur me shpërn- darjen e elektroneve në atomet e tyre dhe numrin atomik përkatës; - analizon mbi bazën e strukturës atomike, periodat dhe grupet A dhe B në tabelën periodike; - komenton grafikë të ndryshimit të rrezes atomike, potencialit të

Kimia 10 21 jonizimit, afrisë për elektronin, elektroneg- ativitetit në tabelën periodike; - argumenton lidhjet ndërmjet rrezes atomike, potencialit të jonizimit, të afrisë për elektronin dhe elektronega- tivitetit. Nxënësi: - përshkruan dhe shpjegon karakteristikat kryesore të modelit të grimcave, bazuar në gjendjet e lëndës dhe ndryshimit të gjendjeve, duke bërë dallimin midis ndryshimeve fizike dhe kimike; - shpjegon kufizimet e modelit tё grimcave në lidhje me ndry- shimet e gjendjes, kur grimcat janë në formë sferike të qëndrueshme; - përdor idetë rreth transferi- meve të energjisë dhe të fortë- sisë relative të lidhjeve kimike dhe forcave ndërmolekulare për të shpjeguar temperaturat e ndryshme në të cilën ndodhin ndryshimet e gjendjes; - përdor të dhënat për të parashi- kuar gjendjen e substancave në kushte të caktuara.

22 Libër për mësuesin Struktura e atomit Nxënësi: Nxënësi: - Modeli i atomit. - përshkruan dhe krahason - tregon interes të - Masa atomike relative. - Mbështjella elektronike. natyrën dhe formimin e lidhjeve mbledhë të dhëna mbi - Izotopet. - Tabela periodike. kimike në: përbërjet jonike, modelet e ndryshme ato- molekulat e thjeshta, strukturat mike; kovalente me përmasa të mëdha, - tregon dhe vlerëson qën- polimerët dhe metalet; drimet shkencore, siç janë - shpjegon lidhjet kimike, ba- kreativiteti dhe mendja e zuar në forcat elektrostatike dhe hapur në krijimin e mod- formimin e çifteve tё përbashkë- eleve për të shpjeguar ta elektronike; natyrën - përshkruan formimin e lidhjes themelore të gjërave jonike midis metaleve dhe jome- dhe gatishmërinë për taleve; të rishqyrtuar modelet - përshkruan strukturën krista- ekzistuese; lore të përbërjeve jonike si një - tregon interes të mbledhë vendosje të rregullt të alternimit të dhëna mbi përdorimin të joneve pozitive e mjekësor dhe industrial dhe negative; të izotopeve radioaktive si - ndërton diagrame të substan- p.sh., përdorimet e karbo- cave të thjeshta me lidhje jonike nit 14 në arkeologji. dhe me lidhje kovalente; - përshkruan kufizimet e mod- eleve grafike të lidhjeve kimike; - shpjegon se vetitë e një numri të madh të lëndëve kimike për- caktohen nga lloji i lidhjes kim- ike që ato përmbajnë; fortësia e lidhjeve të tyre nga forcat ndërmolekulare dhe mënyra e formimit të lidhjeve kimike, duke identifikuar që vetë atomet nuk shfaqin këto veti; - përshkruan lidhjen metalike si një rrjetë kristalore të joneve pozitive në një “det elektronesh” dhe e përdor këtë për të përsh- kruar përcjellshmërinë elektrike dhe petëzimin e metaleve; - shpjegon dallimet në pikën e shkrirjes dhe pikën e vlimit në përbërjet jonike dhe kovalente, bazuar në forcat tërheqëse.

Kimia 10 23 Nxënësi: - krahason përmasat e nanogrim- cave me përmasat tipike tё atomeve dhe molekulave; - përshkruan shkallën e grimcimit të lëndëve kimike dhe se si ndikon ajo në vetitë e lëndës; - përshkruan vetitë dhe përdorimet e nanogrimcave; - përshkruan rreziqet e mundshme që lidhen me disa lëndë të formuara nga nanogrimca. Struktura dhe vetitë e Nxënësi: Nxënësi: lëndës - përshkruan tabelën periodike si një - demonstron - Gjendjet e lëndës. - Ndryshimet e gjendjes, sistem për të klasifikuar elementet, bashkëpunim dhe bazuar në lëvizjen e grimcave. si dhe përdorimin e saj për të qëndrim etik gjatë punës - Transferimet e energjisë. - Fortësia relative e lidhjeve parashikuar vetitë e tyre; në grup dhe diskutimeve. kimike dhe forcat ndërmo- lekulare. - përshkruan metalet dhe jometalet dhe shpjegon dallimet midis tyre në bazë të vetive fizike dhe kimike të tyre; - përshkruan vetitë kimike të metaleve si p.sh., bashkëveprimin e tyre me acidet e holluara dhe me oksigjenin; - shpjegon se pozicioni i metaleve dhe jometaleve në tabelën periodike përcakton strukturën elektronike të strukturës së tyre elektronike; - shpjegon se si vetitë e elementeve të grupeve IA, VII A, VIII A për- caktohen nga shtresa e jashtme elektronike e atomeve të tyre dhe parashikon si ndryshojnë vetitë e elementeve brenda grupeve nga lart poshtë; - parashikon reaksionet e mundshme dhe reaktivitetin e mundshëm të elementeve nga pozicioni i tyre në tabelën periodike;

24 Libër për mësuesin Lidhjet kimike - përshkruan vetitë e përg- - Lidhja jonike. jithshme të metaleve kalimtare, - Lidhja kovalente. pikën e shkrirjes, - Lidhja metalike dendësinë, reaktivitetin, formimin e joneve me ngarkesa të ndryshme dhe përdorimin si katalizatorë, si dhe i ilustron me shembuj duke iu referuar disa prej përfaqësuesve të meta- leve kalimtare atomeve të tyre dhe numrin atomik; - parashikon vetitë e elementeve të grupeve IA, VII A, VIII A; - përshkruan gazet e plogët si elemente të grupit VIIIA, gaze monoatomike jo reaktive dhe shpjegon këtë në bazë. Nxënësi: - përshkruan testet kimike që Nxënësi: identifikojnë kationet dhe anio- - demonstron bashkëpun- net në tretësira ujore; im dhe - identifikon llojet e kationeve qëndrim etik gjatë punës dhe anioneve, bazuar në rezulta- në grup dhe diskutimeve tet e testeve; realizon modelime dhe - interpreton testet e flakës që simulime përmes përdoren për të identifikuar jonet kompjuterit, për tipa të e metaleve, duke përfshirë jonet lidhjeve kimike dhe të e litiumit, natriumit, kaliumit, formave të molekulave për kalciumit dhe bakrit; shembuj të - përshkruan avantazhet dhe ndryshëm substancash. disavantazhet e metodave analitike: ndikimi, saktësia dhe shpejtësia; - interpreton rezultatet e një testi analitik të dhënë në formë tabelore ose grafike; - përshkruan testet kimike që përdoren për identifikimin e gazeve oksigjen, hidrogjen, dioksid karboni dhe klor.

Kimia 10 25 Nxënësi: - tregon se karboni mund të for- Nxënësi: mojë katër lidhje kovalente; - demonstron - shpjegon se grupe të mëdha bashkëpunim dhe të përbërjeve organike natyrore qëndrim etik gjatë punës dhe sintetike formohen për në grup dhe gjatë shkak të aftësisë së karbonit për diskutimeve duke Shkalla e grimcimit dhe të krijuar familje përbërjesh të argumentuar qëndrimin vetitë e lëndës ngjashme, si edhe struktura në mbi rreziqet e Sistemi periodik - Metalet dhe jometalet. formë zinxhiri dhe unazash; mundshme që lidhen me - Grupi I A. - Grupi VIIA. - shpjegon vetitë e diamantit dhe disa materiale - Grupi VIIIA. - Metalet kalimtare. të grafitit, bazuar në strukturat nanogrimcore. e tyre në formë zinxhiri dhe unazash; - përshkruan strukturat kova- lente të lidhjeve të tyre Nxënësi: Nxënësi: - diskuton të dhëna të grumbulluara nga burime - interpreton të dhënat që trego- të ndryshme informacioni, jnë si është krijuar atmosfera; mbi - përshkruan si është zhvilluar përdorimin e gazeve të me kalimin e kohës, atmosfera e plogët si p.sh., argoni në pasur me oksigjen; llamba dhe helium në - përshkruan efektin serë si pa- mbushjen e balonave; sojë e bashkëveprimit të rrezati- - grumbullon nga burime mit me lëndën; të ndryshme informacioni, - vlerëson të dhënat për ndry- të dhëna shimet klimatike si pasojë e për vetitë e elementeve ki- veprimtarisë njerëzore, duke mike të një grupi të tabelës përfshirë rritjen e përqendrimit periodike. të dioksidit të karbonit në atmosferë si pasojë e djegies së hidrokarbureve; - përshkruan ndikimet e mundshme të rritjes së nivelit të dioksidit të karbonit dhe të metanit në ndryshimet klimatike dhe se si këto ndikime mund të shmangen; - përshkruan burimet kryesore të monoksidit të karbonit, dioksidit të squfurit, oksideve të azotit në atmosferë dhe shpjegon pasojat

26 Libër për mësuesin Identifikimi i joneve dhe që shkaktohen nga rritja e sasisë Nxënësi: gazeve së këtyre substancave; - Identifikimi i joneve nëpërmjet testeve kimike - përshkruan metodat bazë - demonstron bashkëpun- dhe spektroskopike. - Identifikimi i gazeve. për rritjen e përftimit të ujit të im dhe pijshëm duke zbatuar teknika të qëndrim etik gjatë punës pastrimit të tij, përfshirë tra- në grup dhe diskutimeve; jtimin e mbetjeve, të - tregon kujdes duke zbatu- ujërave nëntokësore dhe ujërave ar rregullat e sigurisë gjatë të kripura. punës me pajisjet dhe substancat kimike. Struktura dhe lidhjet e Nxënësi: karbonit - demonstron bashkëpunim dhe qëndrim Shkenca e tokës dhe e at- etik gjatë punës në grup mosferës dhe gjatë diskutimeve; - Përbërja dhe evoluimi i - grumbullon nga burime atmosferës që nga formimi të ndryshme informacioni, i saj. të dhëna nё lidhje me - Dioksidi i karbonit dhe përdorimin e grafitit si lub- metani. rifikant dhe përcjellës, dhe - Gazet që shkaktojnë efektin diamantit në mjetet e serë. prerjes. - Ndotësit atmosferikë të zakonshëm dhe burimet Nxënësi: e tyre. - tregon interes për të - Burimet ujore në tokë dhe mbledhur informacione përfitimi i ujit të mbi rëndësinë e pijshëm atmosferës, shtresës së ozonit në tokë, si dhe argu- menton teknika të përshtatshme të trajtimit të ujit të pijshëm

Kimia 10 27 Tematika: Ndërveprimet Përshkrimi i tematikës: Ndërveprimet Studimi i ndërveprimit midis dhe brenda sistemeve zhvillon të kuptuarit e mjedisit dhe të rolit të njeriut në të. Ndërveprimet ndodhin brenda një organizmi, midis organizmave, si dhe midis organizmave dhe mjedisit. Ndërveprimi i njeriut me mjedisin drejton zhvil- limin e shkencës dhe të teknologjisë. Në të njëjtën kohë shkenca dhe teknologjia ndiko- jnë në mënyrën se si njeriu ndërvepron me mjedisin. Të kuptuarit e këtij ndërveprimi ndihmon nxënësin të kuptojë më mirë pasojat pozitive dhe negative të veprimeve të tij dhe të jetë përgjegjës për to. Tema përqendrohet te ndërveprimi brenda dhe ndërmjet bimëve, kafshëve, njeriut dhe mjedisit, mikroorganizmave, atmosferës, sistemit diellor dhe Tokës, forcave, shkencës dhe teknologjisë. Rezultatet e tet te ndërvepri Reaksionet kimike Njohuritë dhe konceptet Aftësitë dhe proceset Qëndrimet dhe vlerat Simbolet, formulat dhe barazimet Nxënësi: Nxënësi: kimike - Simbolet kimike. - përdor simbolet kimike për të - Formulat kimike. shkruar formulat e - Barazimet kimike - demonstron elementeve dhe të përbërjeve të bashkëpunim thjeshta jonike dhe kovalente; dhe - nxjerr formulën empirike të një qëndrim etik përbërjeje nga numrat relative të gjatë punës në atomeve të pranishëm ose nga një grup dhe gjatë model ose nga një diagram diskutimeve. - përdor simbolet kimike për të shkruar formulat dhe anasjelltas; - përdor emrat dhe simbolet e elementeve dhe të përbërjeve të thjeshta, si dhe parimin e ruajtjes së masës për shkrim- in e formulave dhe barazimin e gjysmёreaksioneve kimike; - përdor formulat e joneve të thjesh- ta për të nxjerrë formulën e një përbërjeje dhe barazon reaksionet jonike.

28 Libër për mësuesin Stekiometria Nxënësi: Nxënësi: - demonstron - Ligji i ruajtjes së masës dhe interpretimi sasior i - tregon dhe përdor ligjin e ruajtjes bashkëpunim barazimeve kimike. - Moli. Vëllimi molar i gazeve. së masës; dhe - Njehsime stekiometrike në lidhje me molin, masën, - shpjegon shembuj të ndryshimeve qëndrim etik reaktantin kufizues, vëllimin e gazeve. të vëzhguara në gjatë punës në masë, në sisteme të hapura gjatë grup dhe gjatë një reaksioni kimik dhe i sqaron ato diskutimeve. duke përdorur modelin e grimcave; - llogarit masat e substancave të veçanta, mbështetur në barazimet e reaksioneve kimike; - tregon dhe përdor numrin e Avo- gadros dhe përkufizimin e molit; - shpjegon si masa e një substance të dhënë është e lidhur me numrin e moleve të saj dhe e anasjella; - argumenton stekiometrinë e një barazimi, lidhur me masat e reak- tantëve dhe të produkteve dhe shp- jegon ndikimin e reaktantit kufizues të reaksionit; - përdor barazimet kimike për të llogaritur masat e reaktantëve dhe të produkteve; - shpjegon si masa e substancës së tretur dhe vëllimi i tretësit janë të lidhura me përqendrimin e tretë- sirës; - përshkruan lidhjen midis masës molare të gazeve dhe vëllimit të tyre dhe anasjelltas, si dhe njehson vëllimet e gazeve që marrin pjesë në reaksione, duke përdorur vëllim- in molar të gazit në kushte normale temperature dhe trysnie (22.4 litër/ mol).

Kimia 10 29 Përqendrimi i tretësirave Nxënësi: - përshkruan si përqendrimi i një tretësire në mol/litër është i lidhur me masën e substancës së tretur dhe vëllimin e tretësirës; - përshkruan lidhjen ndërmjet vël- limit të tretësirës së një substance me përqendrim të njohur dhe vëllimit të tretësirës së një substance tjetër që bashkëvepro- jnë plotësisht me njëra-tjetrën. Acidet, bazat dhe kripërat Nxënësi: - shpjegon se acidet veprojnë me disa metale dhe me karbonatet dhe parashikon produktet e barazimeve kimike, duke u nisur reaktantët e dhënë; - identifikon se acidet formojnë jonet hidrogjen kur ata treten në ujë dhe tretësirat e bazave përmbajnë jone hidroksid; - tregon që pH përdoret për të matur aciditetin dhe alkalinitetin relativ; - përshkruan asnjanësimin si bash- këveprim të acideve me baza për të formuar kripë dhe ujë; - argumenton se asnjanësimi mund të përgjithësohet si bashkëveprim i joneve hidrogjen me jonet hidroksid për të formuar ujin; - përdor dhe shpjegon termat “i hol- luar” dhe “i përqendruar” që kanë të bëjnë me sasi të substancave, si dhe “i dobët” dhe” i fortë” që kanë të bëjnë me shkallën e jonizimit të acideve;

30 Libër për mësuesin Radha e aktivitetit të meta- - tregon se përqendrimi i joneve Nxënësi: leve hidrogjen rritet 10 herë, vlera e pH në një tretësirë ulet 1 herë; - demonstron - përshkruan neutralitetin, aciditetin bashkëpunim dhe alkalinitetin si pasojë e përqen- dhe drimit të joneve qëndrim etik hidrogjen në vlerën numerike të pH gjatë punës në Nxënësi: grup dhe gjatë - argumenton si veprimi i metaleve diskutimeve. me ujë ose acide tё holluara shpjeg- ohet me tendencën e metaleve për të formuar jonet e tyre pozitive; rendit sipas rritjes së aktivitetit elementet: kalium, natrium, kalcium, magnez, zink, hekur, hidrogjen dhe bakër, bazuar në reak- sionet me: ujin; - acidin klorhidrik të holluar; - reduktimin e oksideve të tyre me karbonin; - nxjerr përfundime mbi radhën e aktivitetit të metaleve bazuar në rezu- ltatet eksperimentale. Prodhimi bujqësor dhe për- Nxënësi: Nxënësi: dorimi i - shpjegon rëndësinë e procesit - tregon interes për të azotit, fosforit dhe kaliumit në Haber në prodhimin bujqësor; mbledhur plehrat kimike - rikujton rëndësinë e përbërjeve të azotit, fosforit informaci- dhe kaliumit në prodhimin bujqë- one për mbi sor; ndikimin e - përshkruan prodhimin industrial të ndryshimeve plehrave të pH: kimike si procese të integruara ku a) në shënde- përdoren tin e njeriut si: lëndë të para dhe i krahason me ndryshimi i sintezat laboratorike; pH në gjak, në - krahason prodhimin industrial të lëngjet e sto- plehrave me sintezat laboratorike të makut etj.; të njëjtave produkte. b) në rëndësinë e kontrollit të aciditetit në tokë.

Kimia 10 31 Rendimenti atomik dhe rendi- Nxënësi: Nxënësi: menti i reaksionit kimik - njehson rendimentin në përqindje, - demonstron bashkëpunim të një reaksioni kimik; dhe qëndrim etik - njehson sasinë teorike të produktit gjatë punës në grup dhe gjatë nga sasia e diskutimeve Nxënësi: dhënë e një reaktanti; - demonstron - përkufizon rendimentin atomik të bashkëpunim dhe një reaksioni qëndrim etik gjatë punës në kimik; grup dhe gjatë diskutimeve, - njehson rendimentin atomik të një duke argumen- tuar qëndrimin reaksioni kimik duke u nisur nga pro ose kundër, për efektet e barazimi kimik; përdorimit të plehrave - shpjegon pse një reaksion kimi azotike dhe fosfatike përdoret për të përftuar një produkt në bujqësi; - tregon kujdes të caktuar, duke u bazuar në të dhë- duke zbatuar rregullat e na të tilla, si: sigurisë gjatë punës - rendimenti atomik; me pajisjet dhe me substancat - rendimenti i reaksionit kimike. - ekuilibri kimik; - dobishmëria e produktit Nxënësi: - demonstron bashkëpunim dhe qëndrim etik gjatë punës në grup dhe gjatë diskutimeve.

32 Libër për mësuesin I.8. Si vlerëson mësuesi? Mësuesit duhet të përdorin situata të jetës reale si pikënisje për vlerësimin e nxënësve. Vlerësimi mat shkallën në të cilën janë arritur (nga nxënësit) njohuritë, shkathtësitë dhe qëndrimet e dëshiruara (skema e mëposhtme). Me ese Me Me Me Me testim projek detyra anë të individ portof e te olit kurrik uale Me Vlerësi ulare lojë mi me dhe role Me ndërlë model ndore et dhe maket Me vrojti et met e mësue sit Me Me debate listën e kontro t llit Me Me lojëra punët dhe prakti kuice ke Përdorimi i portofolit, si një koleksion sistematik i punës së nxënësve, siguron një tablo të plotë të zhvillimit e të progresit të nxënësve në përvetësimin e njohurive, të kuptuarit e koncepteve, zbatimin e shkathtësive dhe zhvillimin e qëndrimeve. Ai u afron nxënësve gjithashtu mundësi për vetëvlerësim dhe reflektim përmes rishikimit të portofolave të tyre. I.9. Çfarë vlerësohet? Vlerësimi për të nxënë Vlerësimi i të nxënit • Vlerësimi i vazhduar • Vlerësimi periodik • Vlerësimi me test/detyrë • Vlerësimi përfundimtar • Vlerësimi i portofolit të nxënësit

Kimia 10 33 I.10. Çfarë përfshin secili prej vlerësimeve? Çfarë vlerësohet në notën semes- trale dhe atë vjetorePortofoli

II. MODELI I PLANIFIKIMIT VJETOR 34 Libër për mësuesin II. 1. PLANI MËSIMOR VJETOR KLASA X FUSHA: SHKENCAT E NATYRËS. LËNDA: KIMI Përmbledhje e shpërndarjes së orëve Kapitulli nga 1- 9 Teori Ushtrime Përsëritje Detyrë Mbasdite tematike Projekt Test Totali në orë eksperimentale ose ese 3 2 orë 1 orë 5 1. Gjendja e materies 3 ore 2 orë 1 orë 8 1 orë 1 orë 10 2. Ndarja e 3 orë 1 orë 3 orë 1 orë 1 orë 1 orë 1 orë 12 substancave 4 orë 1 orë 4,2 % 1 orë 1 orë 1 orë 4 6 orë 4 orë 3. Atomet dhe 5,6% 8 elementet 12 10 4. Sistemi periodik 72 orë 5. Lidhjet kimike 7 orë 1 orë 100% 6. Ligji i veprimit të 3 orë 1 orë 1 orë masave dhe 4 orë 2 orë 2 orë barazimet kimike 8 orë 7. Njehsime me molin 11,2 8. Acidet dhe bazat 6 orë 1 orë 2 orë 9. Jometalet dhe 8 orë 7 orë 1 orë 4 orë përbërjet e tyre 44 orë 2 orë 5.6% 2,7% Totali 29,3 % Përqindja 61 % 9,7 % 70,7%

Shpërndarja e përmbajtjes së lëndës Kimia 10 Shtator – Dhjetor Janar–Mars Prill–Qershor Tematikat Orët 26 Orët 24 Orët 22 Tematika: Diversiteti Tematika: Diversiteti 12 orë Tematika: Ndërveprimet Gjendja e lëndës Tematika: Ndërveprimet 12orë Lidhjet kimike Acidet dhe bazat DIVERSITETI : 38 (orë) Tema 1.1 Gjithçka përbëhet nga Tema 5.1 Përbërjet kimike, Projekt (ora e tretë) grimcat përzierjet dhe reaksionet kimike Projekt (ora e katërt) NDËRVEPRIMET : 34 (orë) Tema 1.2 Substancat e ngurta, të lëngëta dhe të gazta ke Tema 8.1 Acidet dhe Bazat Tema 1.3 Vendosja e grimcave te Tema 5.3 Lidhja jonike Tema 8.2 Vetitë e acideve dhe substancat e ngurta, të lëngëta dhe të bazave gazta Tema 5.4 Ushtrime: Jonet e thjeshta dhe jonet e përbëra Tema 8.3 Veti të tjera të acideve dhe bazave Tema 5.5 Lidhja kovalente Tema 8.4 Asnjanësimi Tema 5.6 Përbërjet kovalente Tema 8.5 Oksidet Tema 5.6 Përbërjet kovalente Tema 8.6 Kripërat, përftimi i Tema 5.7 Përsëritje: kripërave të patretshme me Krahasimi i përbërjeve jonike precipitim 35

me ato kovalente Tema 8.7 Detyrë 36 Libër për mësuesin ekspërimentale: vetitë e Tema 5.8 Strukturat oksideve, bazave dhe acideve. makromolekulare kovalente Tema 8.8 Detyrë Tema 5.9 Lidhja metalore eksperimentale: Përcaktimi i Tema 5. 10 Detyrë përqendrimit të një tretësire me eksperimentale titullim Tema 5.11 Përsëritje Tema 8.9 Ushtrime Tema 5.12 Test Tema 8.10 Test Ndarja e substancave Ligji i ruajtjes së masës dhe Disa jometale dhe përbërjet e Tema 2.1 Përzierjet, tretësirat dhe barazimet kimike tyre tretësit Tema 6.1 Emërtimi i disa Tema 9.1 Hidrogjeni, azoti dhe Tema 2.2 Substancat e pastra dhe përbërjeve kimike amoniaku papastërtitë Tema 6.2 Barazimet kimike Tema 9.2 Prodhimi industrial i Tema 2.3 Metodat e ndarjes së amoniakut substancave (teori: ndarja e një Tema 6.3 Masat e atomeve, substance të ngurtë nga një përzerje e molekulave dhe joneve Tema 9.3 Plehrat kimike lëngët; ndarja e dy substancave të ngurta nga njëra-tjetra; distilimi i Tema 6.4 Ushtrime mbi Tema 9.4 Squfuri, dioksidi i thjeshtë dhe ai i thyesuar.) zbatimin e Ligjit të squfurit qëndrueshmërisë së përbërjes dhe ligjin e rruajtjes së masës Tema 9.5 Acidi sulfurik Tema 9.6 Karboni, cikli i qarkullimit të karbonit në natyrë

Tema 2.4 Detyrë eksperimentale 1: Tema 9.7 Disa përbërje të Kimia 10 Ndarja e substancave ( filtrim, Karbonit kristalizim, avullim, etj.) Tema 9.8 Gazet serë dhe ngrohja Tema 2.5 Detyrë eksperimentale 2: globale Kromatografia në letër Tema 9.9 Mbasdite tematike: Mbrojtja e mjedisit Tema 9.10 Përsëritje Atomet dhe elementet Moli dhe masa molare Tema 3.1 Atomet dhe elementet Tema 7.1 Moli Tema 3.2 Të mësojmë më shumë për Tema 7.2 Njehsime atomet stekiometrike që bazohen në barazime kimike Tema 3.3 Izotopet dhe radioaktiviteti Tema 7.3 Ligji i Avogadros. Tema 3.4 Ushtrime mbi shpërndarjen e Vëllimi molar elektroneve në atomet e elementeve Tema 7.4 Detyrë Tema 3.5 Metalet dhe jometalet eksperimentale: Përgatitja e tretësirave me përqendrime të Tema 3.6 Detyrë eksperimentale: caktuara Modele të shpërndarjes së elektroneve në atome të ndryshme. Tema 7.5 Përcaktimi i formulës empirike të një Tema 3.7 Mbasdite tematike me përbërje kimike njërën nga temat: a) Përpjekjet e filoziofëve të lashtë dhe Tema 7.6 Ushtrime mbi shkencëtarëve mbi përbërjen e kalimin nga formula empirike 37

materies. te formula kimike e një 38 Libër për mësuesin përbërjeje kimike b) Evolucioni i modelit të atomit Tema 7.7 Ushtrime mbi c) Përdorimi i metodave njehsimin e rendimentit të kromatografike dhe kriminalistika reaksionit dhe pastërtisë në % Tema 3.8 Projekt (ora e parë), Tema: Tema 7.8 Test ( kapitulli 6-7) Hekuri, element kimik me vlera historike, industriale dhe shëndëtësore. Sistemi periodik Tema 4.1 Sistemi periodik i elementeve Tema 4.2 Metalet alkaline ( grupi i I A) Tema 4.3 Halogjenet (grupi i VII A Tema 4.4 Gazet e plogëta (grupi i VIII A) Tema 4.5 Elementet kalimtare Tema 4.6 Përgjatë sistemit periodik Tema 4.7 Detyrë eksperimentale: Vetitë e metaleve dhe jometaleve

Tema 4.8 Ushtrime Kimia 10 Tema 4.9 Test Tema 4.10 Projekt (ora e dytë) II. 2 . PLANIFIKIMI 3-MUJOR Tremujori i parë shtator – dhjetor (shtator 4 orë + tetor 8 orë + nëndor 8 orë + dhjetor 6 orë = 26 orë) Kapitulli nga 1- 4 Teori Ushtrime Përsëritje Detyrë Mbasdite Projekt Test Totali në orë 3 eksperimentale tematike ose ese 1 orë 5 1 8 Gjendja e materies 3 ore 10 26 Ndarja e substancave 3 orë 2 orë 1 orë Atomet dhe 4 orë 1 orë 1 orë 1 orë 1 orë elementet 6 orë 1 orë 4 1 1 orë Sistemi periodik 2 2 16 Tremujori i parë shtator – dhjetor, i detajuar. 39

Tematik Kapitulli Nr. i Temat mësimore Situata e Metodologjia Vlerësimi Burimet 40 Libër për mësuesin a orëve parashikuar e të nxënit dhe veprimtaritë Mjetet dhe informacioni: e nxënësve Diversite 1.Gjendja 1 Tema 1.1 Gjithçka përbëhet - përbërja e materies - hulumtim mbi Vlerësimi Teksti mësimor ti e lëndës nga grimcat - grimcat dhe vetitë e përbërjen e nxënësve do të tyre. materies; bëhet në Mjetet: shikoni 2 Tema 1.2 Substancat e ngurta, - diskutim në grup formularët për figurat e tekstit të lëngëta dhe të gazta - gjendjet fizike të mbi të dhëna dhe vlerësimin e mësimor për të ujit fakte ; nxënësit, sipas përgatitur - sublimimi i jodit - eksperiment që udhëzimeve të eksperimente mbi provon lëvizjen reja të MAS kalimin e ujit nga brauniane dhe - me gojë një gjendje fizike shpërhapjen e - me shkrim në një tjetër si dhe grimcave. - detyra shtëpie sublimimin e jodit, - projekt grafiku që paraqet - eksperiment për - detyra tre gjendjet fizike eksperimentale të ujit dhe etj. sublimimin e jodit - ndërtimi i Vlerësimi grafikut për mund të jetë i sublimimin e jodit vazhduar për: - shpjegim i - Shumëllojsh- rezultateve të mërinë e grafikëve përgjigjeve, përfshirë vizatimet, punimet e shkruara,

bisedat me lakoren e ngohjes Kimia 10 njëri-tjetrin së ujit i gatshëm dhe paraqitjen apo I bërë vetë. e ideve 3 Tema 1.3 Vendosja e - Shkaqet e punë në grup Vetëvlerësimi Mjetet per grimcave te substancat e ndryshimit të rreth: eksperimente: ngurta, të lëngëta dhe të gazta gjendjes fizike (të - përgatitje e Realizohet nga plastelinë me ngurtë, të lëngët, të modeleve të tre nxënësit për: ngjyra për të gaztë) të një gjendjeve fizike përgatitur modelet substance kimike të një substance -Vlerësimin në për tre gjendjet - analizë e çift fizike te një faktorëve natyrorë substance, që ndikojnë në -Vlerësimin e video të përgatitur qarkullimin e ujit punës në grup vetë apo të marrë në natyrore nga interneti për -Kompozim I një -Vlerësimin e qarkullimin e ujit tabele me veçori detyrave të në natyrë të secilës prej tre shtëpisë nga gjendjeve fizike njëri tjetri të ujit -Prezantimi me - prezantim i një gojë ose me rregjistrimi video shkrim i nga nxënësit mbi punimeve të rendësinë e ujrave bëra nga natyrore në zonën nxënësit tuaj - diskutim rreth saj 2.Ndarja e 1 Tema 2.1 Përzierjet, tretësirat - Veçoritë e Video internet Teksti mësimor, 41

substancav dhe tretësit substancave mbi metodat e libri i mësuesit 42 Libër për mësuesin e përbërësve: ndarjes së Tema 2.2 Substancat e pastra a) të një përzierje substancave. Teksti mësimor, 2 dhe papastërtitë b) të një tretësire Pyetje diskutime informacion nga - tretës universal rreth: shkaqeve që internet, libri I dhe tretës organic na lehtësojnë mësuesit. ndarjen e tyre -Veçori të (që mund të jetë substancave të pastra një veti fizike e dhe substancave që substancës shoqërohen nga përbërëse të një papastërti tretësire apo të një përzierjeje). Plotësimi I një grafiku apo një tabele mbi aftësinë e substancave për tu tretur në ujë. Punë në grup Pyetje Demonstrime ( substanca të pastra dhe papastërti nëmjedisin ku jetoni) Përgatitje e një afishe sensibilizuese për papastërtitë në

prodhime Kimia 10 ushqimore e industriale (produkte ushqimore që shoqërohen nga substanca të dëmshme, bakri i pastruar në rrugë elektrolitike përmban 0, 01 % papastërti) . Trajtim i të dhënave me grafikë ose me tabela 3 Tema 2.3 Metodat e ndarjes së -Ndarja e Video internet Vlerësimi i substancave (teori: ndarja e një substancave nga Shpjegim i vazhduar për: Teksi mësimor, substance të ngurtë nga një njëra - tjetra proceseve Shumëllojsh- libri i mësuesit, përzerje e lëngët; ndarja e dy realizohet me mërinë e material substancave të ngurta nga metoda efikase, të përgjigjeve, interpretativ nga njëra-tjetra; distilimi i thjeshtë cilat bazohen në përfshirë nxënësi në formën dhe ai i thyesuar.) vetitë fizike të vizatimet, e tabelës me hapat substancave. punimet e e procesit të ndarjes shkruara, bisedat me njëri-tjetrin dhe paraqitjen e ideve. 43

4 Tema 2.4 Detyrë - filtrimi, Eksperimente dhe Kontrolli i Teksti mësimor 44 Libër për mësuesin eksperimentale 1: Ndarja e kristalizimi, substancave ( filtrim, avullimi, tharja. interpretime fletores së kristalizim, avullim, etj.) - video internet: distilimi i thjeshtë laboratorit Tema 2.5 Detyrë dhe ai i thyesuar 5 eksperimentale 2: Eksperiment, Vlerësim në Teksti mësimor, Kromatografia në letër - Ndarja e grafik, interpretim grup i interneti substancave që rezultateve të Tema 3.1 Atomet dhe përmban boja e eksperimentit elementet shkrimit 3. Atomet 1 Tema 3.2 Të mësojmë më -Përbërja e atomit, Studimi i - Vlerësimin e Informacion mbi dhe shumë për atomet simbolet e detyrave të zbulimin e elementet elementeve kimike simboleve shtëpisë nga grimcave përbërëse dhe vendndodhja e njëri tjetri të atomit nga teksti tyre në sistemin Veprimtari në - Prezantimi mësimor periodik me gojë ose librin e nxënësit, me shkrim i punimeve të zgjidhja e bëra nga nxënësit. ushtrimeve që lidhen me temën. 2 -Ndërtimi I atomit , Veprimtari në Vlerësim në Teksti mësimor, numri atomik Z dhe çift: vizatimi i çift ose libri i ushtrimeve, numri I masës tabelës me individual libri i mësuesit. tëdhënat për Mjetet: plastelinë pjesëzat përbërëse me ngjyra, letër të atomit, format dhe pambuk përgatitja e apo letra punëdore modelit të me ngjyra për të vendosjes së bërë nivelet grimcave në energjetike.

atomin e Kimia 10 natriumit me pambuk dhe plastelinë, zgjidhje e ushtrimeve që lidhen me temën mësimore, studim dhe analizë e tabelës me 20 elementet e para. 3 Tema 3.3 Izotopet dhe -Izotopet dhe Punë në grup Vlerësim me Informacion nga radioaktiviteti përdorimet e tyre Video internet për gojë për grupet revista shkencore, izotope e punës dhe interneti, teksti radioactive. individual. mësimor. Diskutime apo konkurs midis grupeve mbi përdorimin e izotopeve në fusha të ndryshme. Paraqitje skematike e izotopëve 4 Tema 3.4 Ushtrime mbi - Shpërndarja e Veprimtari Vlerësim me Teksti mësimor, shpërndarjen e elektroneve në elektroneve në atom individuale shkrim i punës libri i ushtrimeve. atomet e elementeve dhe ndërtimi i Paraqitje e në fletoren e sistemit periodik modeleve të klasës shpërndarjes së elektroneve në 20 elementet e para 45

të sistemit 46 Libër për mësuesin periodik 5 Tema 3.5 Metalet dhe - Karakteristika të Studim në çift i Vlerësimi Teksti mësimor jometalet metaleve dhe tabelës me vetitë bëhet bazuar Tabela e mësimit jometaleve. Roli dhe e metaleve dhe në aftësitë 3.5 rendësia e tyre në jometaleve argumentuese jetën e përditshme. Loja me role: të anëtarëve të grupi që grupit. përfaqëson metalet dhe grupi që përfaqëson jometalet tregon veçoritë e tij, në tabelë shënohen ngjashmëritë dhe ndryshimet si p.sh, të dyja grupet formojnë okside, formojnë 6 Tema 3.6 Detyrë jone, etj. Zhvillimi i Modele të Vlerësimi Teksti mësimor, eksperimentale: Modele të imagjinatës mbi shpërndarjes së bëhet me tabela e sistemit shpërndarjes së elektroneve në strukturat e elektroneve në konkurs midis periodik. atome të ndryshme. mbështjellës atome të grupeve për Mjete: pambuk, elektronike të ndryshme saktësinë dhe letër format, atomeve paraqitjen e plastelinë, lapsa me 7 Tema 3.7 Mbasdite tematike modeleve. ngjyra etj Teksti mësimor, me njërën nga temat: informacion nga a) Përpjekjet e filoziofëve të interneti. lashtë dhe shkencëtarëve mbi përbërjen e materies.

b) Evolucioni i modelit të Kimia 10 atomit c) Përdorimi i metodave Informacion nga kromatografike dhe interneti kriminalistika 8 Tema 3.8 Projekt (ora e parë), Tema: Hekuri, element kimik me vlera historike, industriale dhe shëndëtësore. 4. Sistemi 1 Tema 4.1 Sistemi periodik i Të zbulojmë çfarë Hulumtim Vlerësimi Teksti mësimor, periodic elementeve njohurish “fshihen” Shpjegim dhe bëhet bazuar libri i ushtrimeve pas simboleve të argumentim për të në aftësitë 2 Tema 4.2 Metalet alkaline elementeve, vendeve gjitha njohuritë që kërkuese Teksti mësimor, (grupi i I A) në të cilat ata “fshihen” në përshkruese, tabela e vetive të ndodhen, numrave të tabelën e sistemit shpjeguese dhe 47 grupeve dhe periodik. ( fjala argumentuese periodave në tabelën fsheh nënkupton të nxënësit. e sistemit periodik. që po të shohim tabelën duket Vlerësimi Hulumtim: sikur nuk tergon bëhet për: Ngjashmëritë dhe gjë tjetër përveç renditjes sëelementeve, ndërsa po ta studiojmë atë mësojmë mjaft njohuri. Analizë dhe krahasimi i vetive

ndryshimet midis fizike e kimike të shumëllojshmë elementeve, libri I 48 Libër për mësuesin metaleve alkaline. metaleve alkaline ri-në e ushtrimeve përgjigjeve, përfshirë shpjegimet, me tabela e diagrame, bisedat dhe diskutimet me njëri-tjetrin si dhe paraqitjen e ideve të reja për mënyrën e prezantimit me kllaster të njohurive të marra nëpërmjet temës mësimore. 3 Tema 4.3 Halogjenet (grupi i Ndryshimi i vetive Metoda Vlerësim i Teksti mësimor, VII A) fiziko-kimike brenda hulumtuese e punës në grup tabela e vetive të elementeve të grupit krahsuese elementeve, libri i të VIIA. Pyetje-përgjigje ushtrimeve Eksperimente Rezultate Diskutime Argumenta 4 Tema 4.4 Gazet e plogëta Hulumtim: Krahasime të Vlerësimi Teksti mësimor, (grupi i VIII A) Çfarë duhet të dimë strukturave bëhet për libri I mësuesit ,

për gazet e plogëta? elektronike të trajtim libri i ushtrimeve. Kimia 10 gazeve të plogëta shkencor të të Tabela e vetive të me ato të atomeve dhënave me elementev. të grupeve të tjera grafikë ose me Diskutime tabela Argumenta 5 Tema 4.5 Elementet kalimtare Metalet e grupeve B, Veprimtari në Teksti mësimor, vetitë, përbërjet dhe grup: Realizohet nga tabela e sistemit roli i tyre në jetën e ngjashmëritë dhe nxënësit për: periodik. përditshme ndryshimet midis elementeve -Vlerësimin në kalimtare( metale) çift me metalet e grupeve A - Vlerësimin e Paraqitja e punës në grup ndryshimeve dhe ngjashmësrive me - Vlerësimin e anë të diagramit. detyrave të shtëpisë nga njëri tjetri -Prezantimi me gojë ose me shkrim i punimeve të bëra nga nxënësit 6 Tema 4.6 Përgjatë sistemit Variacioni i vetive të Përshkrim, Vlerësimi Tabelat në tekstin periodik elementeve dhe diskutim, analizë, bëhet për mësimor, libri i 49

vetive të përbërjeve argumentim, për trajtim ushtrimeve dhe 50 Libër për mësuesin të tyre përgjatë shkencor të të libri i mësuesit. periodave dhe ndryshimin e dhënave me grupeve në sistemin grafikë ose me periodik vetive të tabela elementeve dhe vetive të përbërjeve të tyre përgjatë periodave dhe grupeve. Trajtim i të dhënave me grafikë ose me tabela 7 Tema 4.7 Detyrë Përftimi i oksideve Eksperimente Teksti mësimor, eksperimentale: Vetitë e të metaleve dhe Pyetje - përgjigje libri i mësuesit metaleve dhe jometaleve oksideve të Argumenta jometaleve. Prova Libri i ushtrimeve, 8 Tema 4.8 Ushtrime eksperimentale për Zgjidhja e teksti mësimor të përcaktuar ushtrimeve me 9 Tema 4.9 Test karakterin e tyre metoda të Vlerësim me 10 Tema 4.10 Projekt (ora e Karakteri i oksideve përshkruara në shkrim të metaleve dhe tekstin mësimor Vlerësim me dytë) jometaleve gojë individual

dhe në çift. Kimia 10 Tremujori i dytë janar – mars ( janar 7 orë + shkurt 8 orë + mars 9 orë = 24 orë) Kapitulli nga 5 – 7 Teori Ushtrime Përsëritje Detyrë Mbasdite Projekt Test Totali në orë 1 orë 2 orë 1 orë 12 1 orë eksperimentale tematike ose ese 4 Lidhjet kimike 7 orë 2 orë 1 orë 8 4 24 Ligji i veprimit të 3 orë 1 orë 1 orë masave dhe 4 orë 22 2 barazimet kimike Njehsime me molin 14 Tremujori i dytë janar - mars, i detajuar. Situata e parashikuar Metodologjia dhe Vlerësimi Burimet e të nxënit veprimtaritë e Tematika Kapi- Nr. i Temat mësimore nxënësve tulli orëve Diversitet Kapitul 1 Tema 5.1 Përbërjet kimike, - Si formohet molekula Stuhi mendimesh, Vlerësim në grup, Teksti li 5 përzierjet dhe reaksionet kimike e një përbërjeje kimike? diskutim. Nxënësit në çift ose mësimor, - ndryshimet midis ndërtojnë diagrame individual kompiuter për 51

Lidhja përbërjeve kimike dhe përatome e molekula Vlerësim në grup të bërë 52 Libër për mësuesin kimike përzierjeve të ndryshme. Me anë ose në çift. diagramat ose - Çfarë sjellin të diagramit të Venit lapsa me 2 Tema 5.2 Lidhja kimike ndryshimet fizike dhe bëjnë krahasime për ngjyra dhe ndryshimet kimike, ndryshimet fizike dhe fletë format veçoritë e tyre. kimike. Shpjefohet që ndryshimi kimik është Teksti - Shkaqet që cojnë në një reaksion kimik. mësimor formimin e lidhjeve kimike midis atomeve. Kuic, tryeza e Formimi i joneve të rrumbullakët. Pyetje - thjeshta (+) dhe (-). përgjigje 3 Tema 5.3 Lidhja jonike Analizë e formimit të Rrjeti i diskutimit/ Minitest, vlerësim Teksti joneve në përbërjet ditari trepjesësh. jonike MgO; NaCl; Kompozim i individual. mësimor, libri MgCl2; lidhja jonike diagramave të joneve, dhe vecoritë e saj. hartimi një tabele me i mësuesit veçori të lidhjes jonike. 4 Tema 5.4 Ushtrime: Jonet e - Si të shkruajmë Zgjidhje ushtrimesh, Vlerësim Teksti mësimor, libri thjeshta dhe jonet e përbëra simbolet e joneve për pyetje –përgjigje, individual i mësuesit 20 elementet e para të emërtime. sistemit periodik? - emërtimi i joneve të thjeshta dhe të përbëra,

- shkrimi dhe emërtimi i Kimia 10 përbërjeve jonike 5 Tema 5.5 Lidhja kovalente - Ku dhe si realizohet Diskutim i lirë/të Vlerësim në çift Teksti lidhja kovalente? kuptuarit përmes ose në grup. mësimor, libri leximit, mendimi i mësuesit - lidhjet shumëfishe logjik. Nxënësit japin ide për atomet e elementeve që mund të lidhen me me anë të çifteve elektronike të përbashketa duke analizuar strukturat e tyre. Ata shpjegojnë pse elemente të tjerë formojnë lidhje jonike dhe jo lidhje kovalente. 6 Tema 5.6 Përbërjet kovalente Cilat janë përbërje Diskutim i lirë/ të - Vlerësimin e Teksti kovalente? Forma kuptuarit përmes detyrave të mësimor, libri gjeometrike e leximit. Kuic/ tryezë e i mësuesit molekulës së një rrumbullakët. shtëpisë nga njëri përbërjeje kovalente. Vizatim i formave gjeometrike të tjetri molekulave të Vlerësim individual 7 Tema 5.7 Përsëritje: - Ngjashmëritë dhe ndryshme Vlerësimi bëhet Teksti Diagrami i Venit. Krahasimi i përbërjeve jonike ndryshimet midis Rrjeti i diskutimit / bazuar në aftësitë mësimor dhe me ato kovalente përbërjeve të ngurta ditari trepjesësh. argumentuese të udhëzimet e kovalente dhe anëtarëve të mësuesit grupit 53

përbërjeve të ngurta 54 Libër për mësuesin jonike. 8 Tema 5.8 Strukturat Studim i krahasuar i Punë kërkimore në Vlerësim me Internet dhe makromolekulare kovalente strukturave gjigande internet, punë në shkrim i punës në teksti mësimor kovalente te: diamanti, grupe/ diskutime/ fletoren e klasës grafiti, kuarci. Vetitë e vizatime diagramash/ tyre janë rrjedhojë e diagram e Venit për strukturës. krahasimin e vetive. 9 Tema 5.9 Lidhja metalore Pika e shkrirjes së një Parashikim nga temat Vlerësimi në grup Teksti metali apo një e mëparshme/stuhi bëhet bazuar në mësimor dhe substancave jep të mendimesh/ shpjegim/ aftësitë interneti dhëna për strukturën e diskutim/ kompozim i argumentuese të secilit prej tyre dhe tabelës për vetitë. anëtarëve të anasjelltas. Struktura e grupit, seriozitetin metaleve, lidhja në punë dhe metalore. Veti të marrëdhëniet me përgjithshme të njeri tjetrin. 10 Tema 5. 10 Detyrë metaleve eksperimentale Modelime me Punë në grup ose në Vlerësim me Teksti kompjuter ose me mjete çift. shkrim, në grup mësimor dhe te tjera: dhe individual i udhëzimet e a) të joneve të thjeshta, punës së kryer mësuesit të përbëra dhe të kristaleve jonike ( te MgCl2 ; NaNO3) b) të lidhjeve kimike në përbërje molekulare kovalente ( H2; O2;

N2) dhe në strukturat Kimia 10 (rrjetat) kristalore 11 Tema 5.11 Përsëritje kovalente Rrjeti i diskutimit, Vlerësim formues Udhëzimet e pyetje-përgjigje, Minitest në fund mësuesit Tema 5.12 Test Kapitulli 3, 4, 5. analizë e problemit të orës Tema 6.1 Emërtimi i disa dhe zgjidhje e tij, përbërjeve kimike kompozim të hartave të koncepteve Tema 6.2 Barazimet kimike Ndërvepri- Kapitu- 12 Rregullat e emërtimit të Të kuptuarit përmes Vlerësim me gojë Teksti met lli 6 1 Tema 6.3 Masat e atomeve, përbërjeve dyjare. leximit/ shpjegim/ për grupet e punës mësimor, libri Ligji i molekulave dhe joneve Përcaktimi i formulës diskutim/ mendimi dhe individual i mësuesit ruajtjes 2 kimike të një përbërjeje logjik. së me strukturë Punë në çift. Vlerësim me gojë Teksti masës kristalore.Valenca e për grupet e punës mësimor, libri dhe elementeve dhe shkrimi Shpjegim/ mendimi dhe individual, i mësuesit barazi i formulave kimike logjik/ hartim i një minitest met Si shkruhen reaksionet liste me rregullat për kimike kimike? Rregullat për shkrimin e reaksionit shkrimin e një barazimi dhe kthimin e tij në 3 kimik. barazim kimik Vlerësim me gojë Teksti Punë në grup/ për grupet e punës mësimor, libri Njësia karbonike dhe shpjegim/ të dhe individual i mësuesit masa e krahasuar. Si menduarit hap pas njehsohet masa atomike hapi. mesatare e një elementi? Njehsimi i masës së krahasuar të molekulave dhe joneve. 55

4 Tema 6.4 Ushtrime mbi Njehsime në formula Analizë e problemit Miniteste Teksti 56 Libër për mësuesin zbatimin e Ligjit të kimike dhe barazime dhe zgjidhja e tij/ individuale, mësimor, libri qëndrueshmërisë së përbërjes kimike ku gjejnë zbatim pyetje –pergjigje/ vlerësim me i mësuesit dhe ligjin e rruajtjes së masës përkatësisht ligji i diskutim/të menduarit shkrim për punët qendrueshmërisë së logjik. në klasë, vlerësim përbërjes dhe ligjii me gojë, etj. ruajtjes së masës. Kapitul 1 Tema 7.1 Moli Kuptimi për molin; Të kuptuarit përmes Vlerësim në grup Teksti li 7 2 numri i Avogadros; leximit/ pyetje- mësimor, libri Moli Tema 7.2 Njehsime njehsimi i masës molare përgjigje/punë në Vlerësim në çift i mësuesit dhe stekiometrike që bazohen në dhe njehsime me mole grup. dhe individual masa barazime kimike Punë në çift/ diskutim Teksti molare Njehsime të numrit të në çift/ të menduarit Vlerësim mësimor, libri Tema 7.3 Ligji i Avogadros. moleve apo të masave logjik/ analizë e të individual i mësuesit 3 Vëllimi molar të substancave që hyjnë dhënave dhe zgjidhja apo janë produkt në një e problemit. Vlerësim në grup Teksti Tema 7.4 Detyrë barazim kimik. Parashikim me terma i rezultateve të mësimor, libri eksperimentale: Përgatitja e paraprake /stuhi eksperimentit i mësuesit tretësirave me përqendrime të Cilat janë kushtet mendimesh/shpjegim 4 caktuara normale dhe standarde? Ligji i Avogadros. Njehsime / pyetje- Njehsime që bazohen përgjigje/ mendimi në vëllimin molar. logjik/Eksperimente Përgatitja e tretësirave prej 100 ml të: 0,01 M dhe 1 M të sulfatit të bakrit; 2 M të NaOH; 0,05M të AgNO3 0,1 M të Pb(NO3)2 Njehsoni masën në g dhe numrin e moleve të substancës së tretur.

5 Tema 7.5 Përcaktimi i 7.5 Ndryshimi midis Diagram për Vlerësim në grup Teksti Kimia 10 formulës empirike të një formulës empirike dhe krahasimin e formulës i rezultateve të mësimor, libri përbërje kimike formulës kimike të një empirike me atë eksperimentit i mësuesit përbërjeje. Ushtrime kimike të një Kontrolli i dhe eksperimente për përbërjeje/ fletores së përcaktimin e formulës eksperiment/ mendimi laboratorit logjik. empirike. 6 Tema 7.6 Ushtrime mbi 7.6 Formula kimike e Shpjegim / të -Vlerësimin e Teksti kalimin nga formula empirike një përbërjeje jonike menduarit hap pas detyrave të mësimor, libri te formula kimike e një hapi/ mendimi shtëpisë nga njëri i mësuesit përbërjeje kimike dhe e një përbërjeje tjetri kovalente. Përcaktimi I logjik/punë në grup formulës molekulare. 7 Tema 7.7 Ushtrime mbi 7.7 Kuptimi i termit Shpjegim / të - Vlerësimin e Teksti njehsimin e rendimentit të rendiment dhe pasterti . menduarit hap pas detyrave të mësimor, libri reaksionit dhe pastërtisë në % Ushtrime mbi njehsimin hapi/ mendimi shtëpisë nga njëri- i mësuesit i rendimentit të një logjik/punë në grup. tjetri dhe nga reaksioni dhe pastërtisë Kërkim në internet për mësuesi, krahasim së një produkti. produkte me i vlerësimit. rendiment të lartë dhe shkallë të lartë 8 Tema 7.8 Test ( kapitulli 6+7) pastërtie. 57

Tremujori i tretë prill – qershor (8 + 9 + 5 = 22 orë) 58 Libër për mësuesin Kapitulli nga 8 Teori Ushtrime Përsëritje Detyrë Mbasdite Projekt Test Totali në orë dhe 9 6 orë 1 orë 2 orë 1 orë 12 Acidet dhe bazat 1 orë eksperimentale tematike ose ese 10 1 1 1 22 2 orë Jometalet dhe 8 orë 1 orë përbërjet e tyre 14 21 2 Tremujori i tretë prill – qershor, i detajuar. Tematika Kapitu- Nr. i Temat mësimore Situata e parashikuar Metodologjia dhe Vlerësimi Burimet lli orëve e të nxënit veprimtaritë e nxënësve Internet, materiale Ndërvepri- Kapitulli 1 Projekt (ora e tretë) Prezantim i projektit, Vlerësimi shkencore met 8 2 Projekt (ora e katërt) vlerësim i nxënësve individual Internet, Acidet dhe Prezantim i projektit, Vlerësimi

bazat vlerësim i nxënësve individual materiale Kimia 10 shkencore 3 Tema 8.1 Acidet dhe Bazat 8.1 Kuptimi për acidet Parashikim me Minitest në fund të dhe bazat. Acidet dhe terma paraprake orës Teksti bazat më të /stuhi mësimor, përdorëshme. Dëftuesit mendimesh/shpjegi mjete e ngjyrosur dhe pH-ja e m/ laboratorike, tretësirave. Diskutim/punë në dëftues të ngjyrosur, grupe/eksperimente. substance si acide e baza. 4 Tema 8.2 Vetitë e acideve dhe 8.2 Vetitë e acideve dhe Diskutim i lirë / Vlerësimi mund të Teksti bazave bazave. Ndryshimet mendimi logjik/ jetë i vazhduar mësimor, midis: acideve të forta kompozime tabelash/ për: tabela të Tema 8.3 Veti të tjera të /acideve të dobta dhe eksperimente. gatshme apo të acideve dhe bazave bazave të forta /bazave - saktësinë e bëra vetë, të dobta. Eksperimente / punë përgjigjeve,eksperi mjetet dhe në grup. menteve, përfshirë substancat që 8.3 Reaksionet tipike të Diskutim i lirë/të tabelat, bisedat me përshkruhen në acideve dhe bazave. kuptuarit përmes njëri-tjetrin dhe libër për Kuptimi mbi reaksionet leximit/mendimi paraqitjen e ideve. tëprovuar redoks dhe joredoks. logjik acidet dhe 5 Vetëvlerësimi bazat e forta e Realizohet nga të dobta. nxënësit për: Teksti mësimor, libri i mësuesit -Vlerësimin në çift -Vlerësimin e punës në grup 59

-Vlerësimin e 60 Libër për mësuesin detyrave të shtëpisë nga njëri-tjetri. 6 Tema 8.4 Asnjaësimi Reaksionet e Eksperimente/ Vlerësim Teksti asnjanësimit. shpjegim/ pyetje- individual mësimor, libri Barazimet jonike të përgjigje/mendimi i mësuesit plota e të shkurtuara. logjik. Dhënësit dhe marrësit e elektroneve 7 Tema 8.5 Oksidet Klasifikimi i oksideve. Kuiz/ tryezë e Miniteste në fund Teksti Reaksionet rrumbullakët/ të orës, vlerësim I mësimor, libri karakteristike të tyre. eksperimente. detyrave të i mësuesit shtëpisë, etj. 8 Tema 8.6 Kripërat, përftimi i Reaksionet e përftimit Hulumtim nëpërnjet Vlerësim në grup Teksti kripërave të patretshme me të kriprave të tretshme. eksperimenteve/ ose në çift. mësimor, libri precipitim Vetitë e tyre. Përftimi i quize/ shpjegim/ i mësuesit kriprave të patretshme. përdorim i termave 9 Tema 8.7 Detyrë të mëparëshme. ekspërimentale: vetitë e Eksperimente mbi Eksperimente/ Vlerësim në grup i Me udhëzimet vetitë e oksideve, mendimi logjik/ të rezultateve të e mësuesit oksideve, bazave dhe acideve. bazave dhe acideve. mësuarit hap pas eksperimentit. 10 Tema 8.8 Detyrë hapi. Njehsimi në rrugë Eksperiment/punë në Vlerësim në grup i Teksti eksperimentale: Përcaktimi i eksperimentale (me anë grup ose në çift. rezultateve të mësimor, dhe përqendrimit të një tretësire me të titullimit), i eksperimentit. udhëzimet e titullim përqendrimit të një mësuesit 11 Tema 8.9 Ushtrime tretësire. Reaksione të vetive të Zgjidhja e Vlerësim Teksti acideve, bazave, ushtrimeve që lidhen individual dhe në mësimor dhe oksideve dhe kriprave. me temat/ punë në grup udhëzime të

Njehsime në barazimet grup ose në çift/ mësuesit Kimia 10 kimike të reaksioneve. shpjegim/ të menduarit hap pas Tema 8.10 Test hapi/mendimi logjik. 12 Kapitulli 1 Tema 9.1 Hidrogjeni, azoti Hidrogjeni, azoti dhe Quiz (kuic) tryezë e Vlerësim me gojë Teksti 9 2 dhe amoniaku amoniaku. Vetitë dhe rrumbullakët/ rrjeti i për grupet e punës mësimor Disa Tema 9.2 Prodhimi industrial i përftimi i tyre në diskutimit/ dhe individual jometale amoniakut laborator. eksperiment. Teksti dhe Vlerësim me gojë mësimor , përbërjet Tema 9.3 Plehrat kimike Përshkrimi i procesit të Ditari për grupet e punës interneti. e tyre prodhimit të amoniakut trepjesësh/diskutim i dhe individual në industri. Reaksioni i lirë/ studim dhe Teksti prapsueshëm dhe rritja analizë e procesit. mësimor, e rendimentit. Kushtet interneti 3 në të cilat kryhet ky Rrjeti i diskutimit/ Vlerësimi bëhet proces pyetje-përgjigje/ bazuar në aftësitë Teksti kompozime afishesh argumentuese mësimor dhe Përftimi dhe roli i dhe hartash të tëanëtarëve të interneti plehrave kimike ndotjes. grupit dhe në punët bujqësore. Dëmet e kryera. Teksti qëshkaktohen nga Ditari trepjesësh/ Vlerësim i punës mësimor përdorimi i tyre. quiz/studim në në grup apo në çift. dyshe/ kërkim në 4 Tema 9.4 Squfuri, dioksidi i Squfuri, nxjerrja, vetitë internet për dëmet Vlerësimi bëhet 5 squfurit dhe përdorimet e tij. nga shiu acid. bazuar në aftësitë Dioksidi i squfurit, Diskutim i lirë/ argumentuese të Tema 9.5 Acidi sulfurik vetitë dhe përdorimet e studim dhe analizë e anëtarëve të grupit. tij. Shiu acid. procesit/tryezë e rrumbullakët/ pyetje- Përshkrimi i procesit të prodhimit të acidit sulfurik. Vetitë dhe përdorimet e tij. 61

Emërtimi i kriprave të përgjigje. 62 Libër për mësuesin këtij acidi. 6 Tema 9.6 Karboni, cikli i Cikli i qarkullimit të Hulumtim në natyrë/ Vlerësim Teksti qarkullimit të karbonit në karbonit në natyrë. eskursion/ diskutim/ individual për mësimor dhe natyrë Dioksidi i karbonit mendimi logjik. seriozitetin dhe konkretizimi është i rëndësishëm për impenjimin në në natyrë. fotosintezën. hulumtimin në natyrë. 7 Tema 9.7 Disa përbërje të Përbërje inorganike dhe Të kuptuarit Vlerësim me Teksti Karbonit organike të rëndësishme nëpërmjet shkrim i punës në mësimor dhe të karbonit. Vetitë e leximit/kërkim në fletoren e klasës. internet tyre. internet/ punë në çift. 8 Tema 9.8 Gazet serë dhe Efekti serrë dhe ngrohja Kërkim në internet/ Vlerësim formues Teksti ngrohja globale globale. Shkaktarët e rrjeti i diskutimit/ mësimor dhe tyre. Pasojat dhe masat pyetje –përgjigje/ interneti mbrojtëse për konkurs/punë në reduktimin e shkaqeve. grup/ harta dëmesh dhe afishe sensibilizuese. 9 Tema 9.9 Mbasdite tematike: Toka si planet dhe ne Poëer point me Vlerësim në grup Sipas Mbrojtja e mjedisit material të dhe individual udhëzimit të përgatitur/ mokete mësuesit me bukë peshku/ afishe sensibilizuese/ diskutime/ pyetje – 10 Tema 9.10 Përsëritje përgigje. Kompozime të Hartave Rrjeti i Vlerësim Përgatitet nga të koncepteve. diskutimit/tryezë e individual nxënësit me rrumbullakët Vlerësim udhezimet e përmbledhës mësuesit

Kimia 10 63 II.3 Disa modele të planifikimit ditor (modele skema) PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Kapitulli 1: Gjendjet e lëndës Tema mësimore 1.1 Gjithçka përbëhet nga grimcat Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Shkalla: V Klasa: X KIMI Tema mësimore 1.1: Situata e të nxënit: Gjithçka përbëhet nga grimcat Përbërja e materies, grimcat dhe vetitë e tyre. Mjedisi rrethues dhe laboratori Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: Lënda dhe gjendjet e fushës/lëndës sipas temës mësimore: saj, grimca, lëvizje brouniane, atome, • Përshkruan ndërtimin e lëndës nga molekula, jone, shpërhapje grimcat. • Tregon kuptimin e lëvizjes së çrreg- ullt të grimcave (atome, molekula apo jone në një pezuli), të njohur si lëvizje broëniane. përshkruan dhe shpjegon shpërhapjen e grimcave. Burimet: teksti i kimisë 10, gota kimike, Lidhja me fushat e tjera ose me reagente: kristale te KMnO4, Ujë bromi, temat ndërkurrikulare: fizikë. H2O Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

64 Libër për mësuesin Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës duke hulumtuar mbi përbërjen e materies Në mjedisin e jashtëm rrethues hasim me lëndë në gjendje të ndryshme fizike. Lëndë të ngurta si guri, të lëngëta si uji i lumenjve apo deteve, të gazta si ajri etj. Lënda në tri gjendjet e saj përbëhet nga grimcat. Nëpërmjet shembujve të ndry- shëm dhe provave eksperimentale, vërtetojmë ekzistencën e grimcave dhe lëvizjen e çrregullt të tyre. Veprimet në situatë Rrjeti i diskutimit U kërkohet nxënësve që të diskutojnë nëpërmjet shembujve të ndryshëm mbi përbërjen e materies. Të përshkruajnë ndërtimin e saj nga grimcat. - Pasi nxënësit kanë përshkruar gjendjen e ngurtë, të lëngët dhe të gaztë, të tregojnë se si lëvizin grimcat në këto gjendje. - Cilat ishin provat e para që vërtetuan se lënda përbëhet nga grimca të cilat lëvizin në mënyrë të çrregullt? - Si u quajt kjo lëvizje? - Nxënësit japin kuptimin mbi llojet e grimcave. Ç janë atomet, molekulat dhe jonet? - A mund ti shohim ato me sy të lirë? Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësit ndahen në dy grupe dhe eksperi- mentojnë mbi lëvizjen brauniane dhe shpërhapjen e grimcave. Grupi i parë eksperimenton duke hedhur në një gotë kimike me ujë një kristal permanganat kaliumi ngjyrë vjollcë. - Ç’ngjyrë merr uji? Pse? Ç’ ka ndodhur midis grimcave të kristaleve të KMnO4 dhe grimcave të ujit? Grupi dytë i nxënësve. Mbi një provëz, hedhin disa pika bromi me ngjyrë të kuqërremtë, kthehet përmbys një provëz tjetër, vërehet se ngjyra përhapet lart. Nxënësve ju kërkohet të shpjegojnë këtë dukuri midis grimcave të avujve të bromit dhe grimcave të ajrit. Secilit grup u kërkohet të konkludojnë mbi dukurinë e të përkufizojnë shpërhap- jen. Vlerësimi: për pjesëmarrjen në diskutim, punën eksperimentale në grup dhe saktësinë në përgjigje.

Kimia 10 65 Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Shpjegoni se ç’ndodh në se: Hapni një shishe parfumi 2. Tregon se joni permanganat përbëhet nga grimca. Shpjegoni pse. 3. Shpjegoni çfarë kuptoni me termin lëvizja brauniane, shpërhapje 4. Përshkruani dukurinë e shpërhapjes në figurën 1 dhe 2 Tema mësimore 1.2 Substancat e ngurta, të lëngëta e të gazta. Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 1.2: Substancat e ngurta, të lëngëta e të gazta. Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Mjedisi i jashtëm rrethues dhe labora- fushës/lëndës sipas temës mësimore: tori. Gjendjet fizike të ujit. Sublimimi i - Përshkruan strukturën e të ngurtave, të jodit lëngjeve dhe të gazeve, bazuar në ndarjen e grimcave, strukturën e tyre Fjalët kyçe: gjendje fizike e lëndës: e dhe llojet e lëvizjes; ngurtë, e lëngët, e gaztë; shkrirje, avul- - Përshkruan ndryshimet e gjendjes, lim, vlim, ngrirje, kondesim, sublimim, bazuar në dukuritë e shkrirjes, vlimit, lakore e ngrohjes, pikë shkrirje, pikë avullimit, ngrirjes, kondensimit dhe vlimi. sublimimit - Interpreton lakoren e ngrohjes së ujit. Burimet: teksti i kimisë 10, gota kimike, Lidhja me fushat e tjera ose me temat termometër , Llambë gazi ose alkooli, H2O (ng), ndërkurrikulare: fizikë, TIK, gjuhët H2O (l), dhe komunikimi. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

66 Libër për mësuesin Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Nëse do të shohim lëndë në gjendje të ndryshme fizike, do të dallojmë qartë ndryshime midis tyre në formë dhe vëllim. Këto ndryshime lidhen me strukturën e grimcave te tyre. Gjendja fizike e një lënde mund të ndryshojë duke e ngrohur ose ftohur lëndën. Si shembulli i dhënë me ujin , mundë të sjellim edhe shumë raste të lëndëve të tjera në jetën e përditshme. Veprimet në situatë Rrjeti i diskutimit U kërkohet nxënësve që të diskutojnë në mënyrë krahasuese disa karakteristika të lëndës në tri gjendjet e saj. - Pasi nxënësit kanë bërë dallimet mbi gjendjen e ngurtë, të lëngët dhe të gaztë, u shtro- het pyetja: Ç’ndodh me lëndën nëse e ngrohim apo ftohim atë? - Ç’ndodh me një copë akull nëse e lemë në temperaturën e mjedisit e më pas e ngro- him? - Nxënësit përshkruajnë shndërrimet që pëson uji me ndryshimin e temperaturës dhe japin përkufizimin për shndërrimet sipas ngritjes dhe uljes së temperaturës. Aktiviteti praktik me nxënësit Nxënësit ndahen në tri grupe dhe eksperimentojnë për tre gjendjet fizike të ujit dhe sublimimin e jodit. Grupi i parë eksperimenton mbi përcaktimin e pikës së shkrirjes së ujit Grupi i dytë eksperimenton mbi përcaktimin e pikës së vlimit të ujit Grupi i tretë eksperimenton mbi dukurinë e sublimimit të jodit. Secilit grup u kërkohet të konkludojnë mbi dukurinë e shndërrimit të ujit ,dhe substan- cave të tjera , duke dhënë përkufizimin e shkrirjes (ngrirjes), avullimit (kondesimit), sublimimit. Bazuar në rezultatet e eksperimentit, nxënësve u kërkohet: - të japin kuptimin mbi piken e shkrirjes, pikën e ngrirjes, pikën e vlimit. - Të interpretojnë lakoren e ngrohjes së ujit dhe sublimimit të jodit. Vlerësimi: për pjesëmarrjen në diskutim, punën eksperimentale në grup dhe saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: Renditni disa veti të një substance: të ngurtë, të lëngët, të gaztë. Emërtoni procesin për secilin nga ndryshimet e mëposhtme: a) e ngurtë →e lëngët b) e lëngët → e ngurtë b) c) e gaztë →e lëngët d) e ngurtë →e gaztë Cila nga substancat ka pikë vlimi më të lartë diamanti apo hekuri Ndërtoni lakoren e ngrohjes së etanolit.P ërcaktoni si është substanca në temperaturën: -200C , 200C , 800C

Kimia 10 67 Tema mësimore 1.3 Vendosja e grimcave te substancat e ngurta, të lëngëta dhe të gazta Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore 1.3: Situata e të nxënit: Vendosja e grimcave te substancat e Shkaqet e ndryshimit të gjendjes fizike të ngurta, të lëngëta dhe të gazta ngurtë, të lëngët, të gaztë të një substance kimike. Diagrami i grimcave Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: Gjendje fizike e lëndës: e të fushës/lëndës sipas temës mësimore: ngurtë, e lëngët, e gaztë; rrjetë kristalore, - Përshkruan mënyrën e vendosjes së forca të bashkëveprimit, energji nxehtësore, grimcave të substancat e ngurtave, të kinetika e grimcave, shkrirje, avullim, vlim, lëngëta dhe të gazta., bazuar në struk- ngrirje, kondensim, turën e tyre dhe llojet e lëvizjes. - Përshkruan ndryshimet e gjendjes, fizike bazuar në dukuritë e shkrirjes, vlimit, avullimit, ngrirjes, kondensimit sipas sa- sisë së energjisë nxehtësore që i nevojitet. - Shpjegon varësinë e energjisë nxe- htësore nga forcat e bashkëveprimit të grimcave, gjatë ndryshimeve fizike. Burimet: teksti i kimisë 10, substanca në Lidhja me fushat e tjera ose me temat gjendje ng, l, g. skema të ndryshimeve ndërkurrikulare: fizikë. fizike dhe diagrami e grimcave. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

68 Libër për mësuesin Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Një substancë mundë të ndryshojë gjendjen fizike: ng, l, g , por përbërja kimike e saj nuk ndryshon. Ajo që ndryshon është mënyra e vendosjes së grimcave dhe forcat që i mbajnë këto grimca në pozicione të caktuara. Gjatë ndryshimeve fizike që pëson lënda , grimcat marrin energji në formë nxehtësie e cila i ndihmon të lëvizin më shpejtë. Nx- ënësit njihen në tekst me diagramet e grimcave në tri gjendjet e lëndës. Veprimet në situatë Rrjeti i diskutimit Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të diskutojnë në lidhje me përbërjen kimike të lëndës kur ajo ndryshon gjendjen fizike të saj. - Para nxënësve shtrohen pyetjet: - Ç farë ndodh me grimcat e substancës? - cila është mënyra e vendosjes së tyre? - si qëndrojnë (lëvizin)ato në gjendje të ngurtë, të lëngët, të gaztë? - Ç farë ndodh me grimcat e substancës nëse ajo merr energji në formën e nxehtësisë? - Si formohet rrjeta kristalore në gjendjen e ngurtë? - Cila është lidhja midis sasisë së energjisë nxehtësore dhe forcave ndërgrimcore të substancës? Vëzhgo – Analizo – Diskuto (punë në grupe) Nxënësit ndahen në tri grupe. Grupi i parë: Vëzhgo – Analizo – Diskuto gjendjen e ngurtë kristalore të substancës në shembuj të ndryshëm të dhënë nga nxënësit. Nxënësit vëzhgojnë diagramin e gjendjes së ngurtë dhe analizojnë lëvizjen luhatëse të grimcave në pozicione fikse, si pasojë e forcave të mëdha që i mbajnë ato të bashkuara. Grupi i dytë: Vëzhgo – Analizo – Diskuto gjendjen e lëngët të substancës në shembuj të ndryshëm të dhënë nga nxënësit. Nxënësit vëzhgojnë diagramin e gjendjes së lëngët. Grimcat qëndrojnë pranë njëra-tjetrës por nuk formojnë rrjetë kristalore, ato rrëshqasin ndaj njëra-tjetrës, si pasojë e forcave më të dobëta se në gjendjen e ngurtë. Grupi i tretë: Vëzhgo – Analizo – Diskuto gjendjen e gaztë të substancës në shembuj të ndryshëm të dhënë nga nxënësit. Nxënësit vëzhgojnë diagramin e gjendjes së gaztë dhe analizojnë lëvizjen e shpejtë të grimcave në të gjitha drejtimet, si pasojë e forcave shumë të dobëta që veprojnë midis grimcave. Secilit grup u kërkohet të rikujtojnë nga mësimi i kaluar mbi dukurinë e shndërrimit të ujit ,dhe substancave të tjera, duke dhënë përkufizimin e shkrirjes (ngrirjes), avullimit (kondensimit), Bazuar në rezultatet e vëzhgimit dhe analizës, grupeve të nxënësve u kërkohet të disku- tojnë për lëvizjen e grimcave të substancës kur atë e ngrohim apo ftohim, duke dalë në përfundim se sasia e nxehtësisë në procese të ndryshme është e ndryshme në varësi të forcave midis grimcave. Kjo përcakton dhe pikat e shkrirjes dhe të vlimit. Vlerësimi: për pjesëmarrjen në diskutim, punën në grup dhe saktësinë në përgjigje.

Kimia 10 69 Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Përshkruani dhe vizatoni tri diagrame për vendosjen e grimcave në secilën prej gjendjeve të substancës; 2. Vizatoni një diagram që paraqet çfarë ndodh me grimcat gjatë ftohjes, kur sub- stanca kalon nga gjendja e lëngët në atë të ngurtë 3. Kompozoni një tabele me veçori të secilës prej tre gjendjeve fizike të ujit 4. Oksigjeni është gazi që thithim. Ai mund të ndahet nga ajri. Vlon në –183°C dhe ngrin në –219°C. a) Në ç’gjendje është oksigjeni në: 0 oC? , –200 oC? b) Si mund ta ktheni oksigjenin nga gjendja e gaztë në gjendje të ngurtë 5. Argumentoni teorinë kinetike të grimcave në tri gjendjet fizike të lëndës.

70 Libër për mësuesin KAPITULLI 2: NDARJA E SUBSTANCAVE Tema mësimore 2.1 Përzierjet, tretësirat dhe tretësit Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 2.1: Situata e të nxënit: Përzierjet, tretësirat dhe tretësit - Veçoritë e substancave përbërësve: a) të një përzierje b) të një tretësire - tretës universal dhe tretës organik. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fush- Fjalët kyçe: përzierje homogjene, ës/lëndës sipas temës mësimore: heterogjene, tretësirë, substancë e - Shpjegon që shumë materiale të dobishme for- tretur, tretës,tretshmëri, tretësirë e mohen nga përzierjet. pangopur, e ngopur, e mbingopur, - Shpjegon në shembuj të ndryshëm formimin e tretës volatlë, substancë e tretshme tretësirave. dhe e patretshme. - Jep kuptimin e tretshmërisë. - Klasifikon tretësirat dhe substancat në bazë të tretshmërisë së tyre në tretës. Burimet: teksti i kimisë 10, substanca: ujë, Lidhja me fushat e tjera ose me sheqer, kripë gjelle, pluhur shkumësi, aceton, temat ndërkurrikulare: fizikë, vaj ushqimor, gotë kimike, thupër qelqi, llambë alkooli. biologji. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Në mjedisin rrethues dhe në laboratorë gjen lloje të ndryshme përzierjesh heterogjene ose homogjene të formuar nga substanca që nuk veprojnë kimikisht me njëra tjetrën. Jepen shembuj përzierjesh homogjene dhe heterogjene (sheqer në ujë, ajri, etj), të dobishme apo të dëmshme në jetën e përditshme dhe disa karakteristika dalluese të tyre. Në kushte eksperimentale nxënësit do të provojnë si tretet sheqeri në ujë të ftohtë dhe të ngrohtë, pluhuri i shkumësit , vaji në aceton etj. Veprimet në situatë Parashikim me terma paraprakë Mësuesi/ja liston në tabelë termat kyçe të temës dhe u kërkon nxënësve të japin sa më shumë informacion për këto terma, nga njohuritë që ato kanë edhe nga lëndë të tjera apo jeta e përditshme. Si rezultat i zhvillimit të fjalorit nxënësit duhet të përkufizojnë tretësirat, të klasifikojnë ato, tretshmërinë, substancat e tretshme e të patretshme. Mësuesi/ ja pyet nxënësit: Si e parashikoni tretshmërinë në ujë të sheqerit, të shkumësit, të vajit?

Kimia 10 71 Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit për shpjegim të përparuar. Nxënësit punojnë në grupe dyshe ose treshe. Mësuesi/ ja së bashku me nxënësit në grupe përgatit përzierje të sheqerit në ujë, pluhur shkumësi në ujë, dhe vaj ushqimor në ujë, vaj ushqimor në aceton. Grupet analizojnë përzierjet e formuara duke dhënë veçori dalluese midis përzierjeve heterogjene dhe homogjene. Mësuesi/ja shpjegon nxënësve përbërësit e tretësirës: Substancë e tretur + tretës.(grim- cat e substancës së tretur nuk shihen me sy të lirë) Mësuesi/ ja orienton nxënësit mbi faktorët që ndikojnë në tretshmërinë e substancave në ujë.si: natyra kimike e substancës së tretur dhe tretësit, temperatura, shkalla e grimcimit të substancës, trysnia. Pse sheqeri, kripa e gjellës treten në ujë dhe vaji nuk tretet?, A është acetoni tretës për vajin ushqimor? A rritet tretshmëria e sheqerit në ujë me rritjen e temperaturës? Nxënësit i japin përgjigje pyetjeve pas eksperimenteve që provojnë tretjen e këtyre sub- stancave në tretës të ndryshëm si dhe në temperaturë të ulët dhe më të lartë. Mësuesi/ ja shpjegon se tretësirat ujore ose volatile mund të jenë të pangopura, të ngo- pura, të mbingopura. Nxënësve ju kërkohet të përgatisin këto lloje tretësirash në mënyrë eksperimentale. Në tabelën e dhënë në tekst, nxënësit analizojnë tretshmërinë e substancave të ndryshme në ujë, duke i klasifikuar ato si të tretshme dhe të patretshme. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen në bazë të vëzhgimeve që janë kryer për veprimtaritë e zhvilluara në situatat mësimore. Ata vlerësohen për: - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë gjatë diskutimit, zhvillimit të fjalorit; - aktivizimin gjatë punës në dyshe; - konkluzionet e dhëna pas zhvillimit të provave eksperimentale. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Bazuar në njohuritë e marra , shpjegoni kuptimin e këtyre termave: përzierje, substancë e tretur, tretës, tretësirë ujore, tretësirë volatile 2. Argumentoni pse tretshmëria në ujë e substancave të ngurta e të tretshme në përgjithësi rritet me rritjen e temperaturës. 3. Jepni shembuj: a) të tretësve (përveç ujit) që mund ti përdorim në shtëpi, tregoni për çfarë i përdorim ato? b) substancash të ngurta të tretshme në ujë, që mund ti përdorim në shtëpi c) substancash të ngurta të patretshme në ujë, që mund ti përdorim në shtëpi d) substancave të gazta që treten në ujë.

72 Libër për mësuesin Tema mësimore 2.2 Substancat e pastra dhe papastërtitë Fusha: Shkencat e Lënda: Shkalla: V Klasa: X natyrës KIMI Tema mësimore 2.2: Situata e të nxënit: Substancat e pastra dhe papastër- Veçori të substancave të pastra dhe substancave titë që shoqërohen nga papastërti Rezultatet e të nxënit të kom- Fjalët kyçe: përzierje, substancë e pastër, pa- petencave të fushës/lëndës sipas pastërti, pikë shkrirje, pikë vlimi, metoda të temës mësimore: ndarjes, filtrim, kristalizim, avullim, distilim i - Shpjegon kuptimin e konceptit thjeshtë, distilim i thyesuar kromatografi në letër. “Substancë e pastër”, dallimet ndërmjet përdorimit të përdit- shëm dhe atij shkencor të termit “Pastërti”. - Sugjeron teknika të për- shtatshme të pastrimit të substan- cave të caktuara. - Përdor të dhëna të pikës së vlim- it për të dalluar substancat e pastra nga ato të papastra. Burimet: teksti i kimisë 10, infor- Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: fizikë, biologji, TIK. macion nga interneti. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

Kimia 10 73 Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Në mjedisin rrethues dhe në jetën e përditshme gjen lloje të ndryshme përzierjesh het- erogjene ose homogjene të formuar nga substanca që nuk janë 100% të pastra. Jepen shembuj për substanca të pastra dhe papastërti në mjedisin ku jetoni, të dobishme apo të dëmshme për shëndetin e njeriut (p.sh: produkte ushqimore që shoqërohen nga substanca të dëmshme, bakri i pastruar në rrugë elektrolitike përmban 0,01 % papastërti, etj.). Veprimet në situatë Demonstrime për shpjegimin e koncepteve Mësuesi/ ja demonstron para nxënësve shembuj për substancat e pastra, të papastra të dobishme, të papastra të dëmshme. U kërkohet nxënësve të japin kuptimin e këtyre termave, informacion për këto terma, nga njohuritë që ato kanë edhe nga lëndë të tjera apo jeta e përditshme. Shpjegim i përparuar. Veprimtari e leximit të drejtuar Mësuesi/ ja u kërkon nxënësve të listojnë disa veçori fizike të substancave që lidhen me pikën e shkrirjes dhe të vlimit (referoju tabelave në tekst), të cilat do të përdoren nga kimistët për të kuptuar nëse një substancë është e pastër ose jo. Mësuesi/ja orienton nxënësit në veprimtarinë e leximit të drejtuar në tekst për çështjet: 1. Si të kuptojmë nëse një substancë është e pastër (ndiq hapat e metodës së kontrollit të pikës së shkrirjes dhe të vlimit). 2. Ndarja e substancave (ndiq tabelën e metodave të ndarjes së substancave) Nxënësit pas leximit të drejtuar u përgjigjen pyetjeve. - A ndryshon pika e shkrirjes dhe e vlimit të një substance të pastër? - A ka një pikë fikse të shkrirjes dhe e vlimit një substancë e papastër? - Ku përdoret metoda e filtrimit, kristalizimit, avullimit, distilimit, kromatograf- isë? Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen në bazë të vëzhgimeve që janë kryer për veprimtaritë e zhvilluara në situatat mësimore. Ata vlerësohen për: - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë gjatë zhvillimit të fjalorit; - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë pyetjeve gjatë veprimtarisë së leximit të drejtuar; - konkluzionet e dhëna në fund të orës së mësimit. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Përgatitni një afishe sensibilizuese për papastërtitë në prodhime ushqimore e industriale Shpjegoni me shembuj pse pastërtia e një substance është shumë e rëndësishme. 2. Shpjegoni si ndryshon pika e shkrirjes dhe e vlimit të një substance nëse ajo përmban papastërti. 3. Nëse uji ngrin në 200C dhe vlon në 1010C, ç’ mund të thoni për këtë substancë? 4. Cila do të ishte teknika më e mirë për ndarjen e kripës nga uji i detit?

74 Libër për mësuesin Tema mësimore 2.3 Metodat e ndarjes së substancave (Ndarja e një substance të ngurtë nga një përzierje e lëngët; ndarja e dy substancave të ngurta nga njëra-tjetra; distilimi i thjeshtë dhe ai i thyesuar.) Fusha: Shkencat Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X e natyrës Tema mësimore 2.3: Metodat e ndarjes Situata e të nxënit: së substancave Ndarja e substancave nga njëra - tjetra realizohet me metoda efikase, të cilat bazo- hen në vetitë fizike të substancave. Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: përzierje, metoda të ndarjes, të fushës/lëndës sipas temës mësimore: filtrim, kristalizim, avullim, distilim i - Përcakton metodën e ndarjes së sub- thjeshtë, distilim i thyesuar , kondensim, stancave bazuar në vetitë fizike të tyre. kondensator, tretshmëri, tretësirë e ngopur, - Shpjegon nëpërmjet shembujve proce- e pangopur, filtrat, mbetje. set e filtrimit, kristalizimit, distilimit të thjeshtë dhe distilimit të thyesuar. - Përshkruan hapat që ndiqen për ndarjen e substancave me metodat e mësipërme. Burimet: teksti mësimor, libri i më- Lidhja me fushat e tjera ose me temat suesit, material interpretues nga nxënësi ndërkurrikulare: fizikë, TIK, teknologji. në formën e tabelës me hapat e procesit të ndarjes, enë kimike demonstruese. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Ndarja e substancave nga njëra-tjetra realizohet me metoda efikase, të cilat bazohen në vetitë fizike të substancave, si tretshmëria e substancës në një tretës të caktuar, dhe si ndryshon tretshmëria e saj me ndryshimin e temperaturës. Mësuesi/ja nëpërmjet shembujve nga jeta e përditshme nxit përfshirjen e nxënësve në diskutimin e ideve të tyre në lidhje me metodat e ndarjes së substancave. Veprimet në situatë Demonstrime për shpjegimin e proceseve Mësuesi/ja demonstron para nxënësve shembuj përzierjesh si: sheqer në ujë, kripë gjelle në ujë, rërë dhe kripë në ujë, pluhur shkumësi në ujë, etanol në ujë etj.

Kimia 10 75 Shpjegim i përparuar Mësuesi/ ja u kërkon nxënësve të listojnë disa veçori fizike të substancave që lidhen me tretshmërinë e këtyre substancave në ujë, pikës së vlimit (referoju tabelave në tekst).Mësuesi/ja u shpjegon nxënësve metodat e ndarjes së substancave: filtrimin, kristalizimin, avullimin, distilimin e thjeshtë dhe atë të thyesuar. Mësuesi/ja u drejton pyetjet nxënësve: 1. Cila nga metodat është më efikase për ndarjen e pluhurit të shkumësit nga uji , kripës nga uji, rërës nga kripa, etanolit nga uji? 2. Cilat nga enët kimike do të përdornit ju për të realizuar këto metoda të ndarjes së substancave? 3. A mund të përdoret tretësi ujë për ndarjen e sheqerit nga kripa? 4. Si mund të përftojmë ujë të pijshëm nga uji i detit? 5. Ç’ndodh me ndryshimin e temperaturës (ngritje, ulje) në një tretësirë të dhënë? Mësuesi/ja u sugjeron nxënësve të punojnë në dyshe në tekst duke komentuar hapat që duhen ndjekur në ndarjen e substancave për çdo metodë. Mësuesi/ja në fund të orës së mësimit, mund të përdorë një video nga interneti ku përshkruhen metodat e ndarjes së substancave. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen në bazë të vëzhgimeve që janë kryer për veprimtaritë e zhvilluara në situatat mësimore. Ata vlerësohen për: - dhënien e ideve; - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë pyetjeve të drejtuara; - konkluzionet e dhëna në fund të orës së mësimit. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Gipsi (allçia) është i patretshëm në ujë. a) Nëse ju kërkohet të pastroni një mostër gipsi të ndotur me anë të një kripe të tretshme, cilin aparat do të ndërtonit me disa nga pjesët e dhëna më poshtë? - llambë me gaz, gyp filtrimi, kamje ftohës, enë konike (elermajer) provëz, ter- mometër , kondensator, garzë , shufër qelqi (përzierës), letër filtri, gotë kimike b) Shkruani rregullat që do të ndiqni hap pas hapi. 2. Për të ndarë përbërësit e një përzierjeje kripë-sheqer përdorim etanolin si tretës. a) Vizatoni një diagram ku të tregoni si do ta ndani Kripën b) Si mund të përftojmë sheqer kristalor nga tretësira sheqer-etanol, në mënyrë që etanoli të dalë i lirë? c) Vizatoni një diagram të aparaturës për procesin e kërkuar në pikën b. 3. Nga burime të ndryshme , literaturë apo internet, grumbulloni informacion në lidhje me distilimin e thyesuar në degë të ndryshme të industrisë,

76 Libër për mësuesin Tema mësimore 2.4: Detyrë eksperimentale: Ndarja e substancave Fusha: Shkencat e Lënda: Shkalla: V Klasa: X natyrës KIMI Situata e të nxënit: Tema mësimore 2.4: Në mjedisin rrethues dhe në laboratorë gjen lloje të Detyrë eksperimentale ndryshme përzierjesh heterogjene ose homogjene të Ndarja e substancave: formuar nga substanca që nuk veprojnë kimikisht me njëra tjetrën. Jepen shembuj përzierjesh homogjene - filtrimi, kristalizimi, avullimi, dhe heterogjene në të cilat përbërësit ndahen nga tharja; njeri tjetri me metoda të ndryshme , bazuar në vetitë - distilimi i thjeshtë dhe ai i thy- fizike të tyre si filtrimi, kristalizimi, avullimi, tharja, esuar. distilimi. Fjalët kyçe: filtrim, avullim, kristalizim, distilim, Rezultatet e të nxënit të kom- filtrat, tretshmëri, pikë vlimi. petencave të fushës/lëndës sipas temës mësimore: - Përshkruan dhe shpjegon proceset e filtrimit, kristalizimit, distilimit në kushte eksperimen- tale në shembuj të ndryshëm. - Ndan një përzierje kripe dhe rëre, për t’i përftuar të dyja si ngurtësira të veçanta. - Veçon tretësin në një tretësirë dhe identifikojmë identifikon atë. Burimet: teksti i kimisë 10, Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurri- një përzierje rëre dhe kripe, kulare: fizikë,TIK. koka-kolë, akull, sulfat bakri (II), gurë vale, ujë gëlqere, një kupë 100 cm3, cilindër matës 50 cm3, hinkë, ujë i distiluar, letër filtrimi, shufër qelqi, lopatëz, dy shishe laboratori konike 100cm3, enë vlimi, epruvetë, aparat distilimi, trekëmbësh dhe garzë, syze mbrojtëse, llambë alkooli. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

Kimia 10 77 Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. I. Ndarja e rërës dhe kripës • Kripa është e tretshme në ujë, ndërsa rëra është e patretshme. • Kështu që ju mund të tresni kripën që ndodhet në një përzierje rëre dhe kripe, pastaj të filtroni përzierjen për të përftuar rërën. • Më pas mund të merrni kripën duke avulluar ujin e filtratit (lëngu i filtruar). • Kripa tretet më shpejt në ujë të nxehtë sesa në ujë të ftohtë. Veprimet në situatë Eksperimentim 1. Hidhni pesë lopatëza me përzierje kripe dhe rëre në kupë. Shtoni dhe 50 cm3 ujë të distiluar. 2. Vendoseni kupën mbi trekëmbëshin me garzë. Ngroheni ngadalë duke e trazuar përzierjen vazhdimisht me shufrën e qelqit. 3. Kur uji të jetë gati duke vluar fikeni aparatin ngrohës. Vazhdoni ta trazoni edhe për 1 minutë. Më pas lëreni kupën të ftohet. 4. Kur kupa të jetë ftohur sa ta durojë dora, filtrojeni përzierjen, duke e mbled- hur filtratin në një shishe laboratorike. 5. Hiqeni hinkën dhe vendoseni mbi shishen tjetër laboratorike. 6. Për të përftuar rërën e thatë e të pastër: - Shpëlajeni rërën në hinkë me ujë të distiluar. - Më pas hapeni letrën filtruese mbi një peshqir letre dhe lëreni të thahet. rërë dhe tretësirë e klorurit të natriumit rërë tretësirë e klorurit të natriumit 7. Për të përftuar kristalet e kripës: - Derdheni filtratin në enën e vlimit dhe ngroheni deri sa të vlojë. Vazhdoni ta ngrohni derisa uji të ketë mbaruar. Kujdes: Fikeni aparatin ngrohës. Duke përdorur një lopatëz, kruajeni kripën e mbetur në enë dhe vendoseni atë mbi një copë letre filtrimi. Vëzhgime Përshkruani pamjen e përzierjes dhe dy ngurtësirat e përftuara. II. Distilimi i koka-kolës • Koka-kola është tretësirë. Ajo përmban një përzierje tretjesh, përfshirë dhe dyoksidin e karbonit

78 Libër për mësuesin • Tretësi mund të ndahet prej saj me anë të distilimit, e të mblidhet. Veprimet në situatë: Eksperimentim Ndërtoni aparatin në këtë formë 1. Hiqeni shishen konike prej aparatit. 2. Hidhni 20 cm3 kokakola në shishe. Tundeni për të zhdukur flluskat e dioksidit të karbonit. 3. Shtoni 5 gurë vale te kokakola. 4. Rivendoseni shishen konike në aparat. 5. Ngroheni shishen konike me ngadalë. 6. Fikeni ngrohësen kur epruveta të jetë gjysmë plot me lëng. 7. Hiqeni epruvetën dhe shtoni pak sulfat bakri(II) anhidrik duke përdorur lopatëzën. Vëzhgime 1. Çfarë vutë re tek shishja dhe gypi i furnizimit gjatë ngrohjes? 2. Përshkruani pamjen e: a) kokakolës b) lëngut në epruvetë c) lëngut të mbetur në shishen konike 3. Çfarë ndryshimi vutë re kur shtuat sulfatin e bakrit(II) anhidrik, në hapin 7? Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Interpretime Nxënësit punojnë në grupe dyshe ose treshe Mësuesi/ ja së bashku me nxënësit në grupe punojnë sipas hapave të mësipërme. Nxënësit i japin përgjigje pyetjeve pas eksperimenteve dhe vëzhgimeve në pjesën I 1- Cili është emërtimi kimik i kripës? 2- Shpesh kripa përmban papastërti, siç është sulfati i magnezit. A do të pastro- het ajo në ndarjen e sipërme? Arsyetoni përgjigjen tuaj. 3 - Si do të ishte pika e shkrirjen së kripës së papastër në krahasim me atë të përzierjes që ju emërtuat në pyetjen 1?

Kimia 10 79 Nxënësit i japin përgjigje pyetjeve pas eksperimenteve dhe vëzhgimeve në pjesën II 1. Në cilën pjesë të aparatit ndodhin: a) avullimi b) kondensimi. 2. Pse shtohet akull në kupë? 3. Shpjegoni vëzhgimet e bëra në pikën 3 më sipër. 4. Nëse lëngu në epruvetë do të ishte i pastër, cila do të ishte pika e tij e vlimit? 5. E ngrohura do të largojë prej kokakolës të gjithë dyoksidin e karbonit të mbetur. Ai nuk mund të mblidhet duke përdorur aparatin në të majtë. Pse jo? 6. a) Çfarë është testi për dyoksidin e karbonit? b) Shikoni nëse mundeni ta modifikoni aparatin, në mënyrë që në eksperiment të përfshihet edhe një test për dyoksidin e karbonit. 7. Shikoni nëse arrini të përmendni një tjetër tretje që lëngu në shishe mund të përmbajë. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen në bazë të vëzhgimeve që janë kryer për veprimtaritë e zhvilluara në situatat mësimore. Ata vlerësohen për: - aktivizimin gjatë punës në grup; - saktësinë në kryerjen e eksperimenteve; - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë gjatë diskutimit, për pyetjet e detyrës; - për kontrollin e fletores së laboratorit; - konkluzionet e dhëna pas zhvillimit të provave eksperimentale. Përgjigje për pyetjet në pjesën I, II, të detyrës eksperimentale. I. 1) Kloruri i natriumit. 2) Jo - çdo papastërti e tretshme do të mbetet në tretësirë. 3) Do të jetë më ulët. II. 1) a. Në shishen konike b. në epruvetë dhe në fund të gypit të furnizimit. 2) Për ta ndihmuar avullin e ujit të kondensohet. 3) Sulfati i bakrit (II) anhidrik i bardhë përzihet me ujë për t’u shndërruar në sulfat bakri (II) hidrik blu. 4) 100 °C. 5) Nuk do të kondensohet në epruvetë (pika e tij e vlimit është -57 °C) por do të përhapet në ajër. 6) a. Ajo e turbullon ujin e gëlqeres. b. Lëreni ujin të kondensohet në një epruvetë me bisht dhe tapë. Dioksidi i karbonit do të dalë prej bishtit dhe ju mund ta flluskoni atë brenda ujit të gëlqeres. 7) Sheqer, esencë perimesh.

80 Libër për mësuesin Tema mësimore 2.5 Detyrë eksperimentale: Kromatografia në letër Shpërbashkimi i ngjyrave të bojës së shkrimit Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 2.5: Situata e të nxënit: Detyrë eksperimentale: Kromatografia në letër Ndarja e substancave që përmban boja e shkrimit Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: letër kromatografike, fushës/lëndës sipas temës mësimore: ndarje e substancave, substancë e pastër, e papastër, tretshmëri. - Interpreton kromatografinë. - Sugjeron metodat kromatografike për të dallu- ar substancat e pastra nga papastërtitë. - Ndan ngjyrat e bojës me anë të kromatograf- isë. Burimet: bojë e zezë, një kupë 100 cm3, cil- Lidhja me fushat e tjera ose me indër matës 25 cm3, gyp kapilar ose pikatore, temat ndërkurrikulare: fizikë, TIK. letër kromatografike, kapëse flete, laps e vizore, syze mbrojtëse. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. • Boja e zezë është një përzierje bojërash me ngjyra të ndryshme. • Kromatografia mund të përdoret për të ndarë bojërat. Veprimet në situatë. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit , punë në grup: Eksperi- mentim.

Kimia 10 81 Punë në grupe 1. Përdorni vizoren për të vizatuar me laps një vijë të drejtë përmes letrës kromatografike, me largësi rreth 2 cm nga fundi i fletës. 2. Me anë të një gypi kapilar ose pikatoreje pikoni dy pika boje mbi vijën e lapsit. Lërini të thahen. Më pas vendosni një pikë tjetër mbi njërën njollë dhe lëreni të thahet. (Kjo bëhet në rast se boja e një pike të vetme nuk duket qartë). 3. Derdhni pak ujë në fund të kupës. (Jo aq sa të arrijnë pikat e bojës - shihni skemën e mësipërme) 4. Shtrini një kapëse letrash. Mbështeteni atë mbi buzën e kupës. Më pas, paloseni pjesën e sipërme të letrës kromatografike. Vareni letrën mbi tel, në mënyrë që ajo të zhytet në ujë, sikurse tregohet në figurë. 5. Ujë ngrihet në letër. Hiqeni letrën kur uji të jetë 2 cm larg nga e palosura. Shënoni me një vijë lapsi nivelin ku ai arriti. 6. Lëreni letrën të thahet. (Mund ta valëvisni që ajo të thahet më shpejt.) Më pas matni largësinë midis dy vijave të lapsit. 7. Matni distancën e përshkruar nga secila ngjyrë, prej vijës së poshtme të lapsit deri në qendër të ngjyrës. Shënoni rezultatet tuaja. Analiza e rezultateve Interpretim 1. Sa bojëra të ndryshme duket se përmban boja dhe çfarë ngjyrash janë ato? 2. Nga bojërat e veçuara, cila ngjyrë boje: a) ngjitet më lart mbi letër? b) është më e tretshmja në ujë? Shënim: Për këtë detyrë eksperimentale, mësuesi orienton nxënësit të përgatiten duke u mbështetur në teorinë mbi kromatografinë në letër, në tekstin e nxënësit. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen në bazë të vëzhgimeve që janë kryer për veprimtaritë e zhvilluara në situatat mësimore. Ata vlerësohen për: - aktivizimin gjatë punës në grup; - saktësinë në kryerjen e eksperimenteve; - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë gjatë diskutimit, për pyetjet e detyrës; - për kontrollin e fletores së laboratorit. Konkluzionet e dhëna pas zhvillimit të provave eksperimentale

82 Libër për mësuesin Detyrat dhe puna e pavarur: Ndërtim grafiku. Kriptogram Përzierja e dy bojërave të tretshme në ujë mund të ndahet me anë të kromatografisë. 1. Kemi një copë letre kromatografike, një pikatore qelqi, një kupë dhe një laps. Plotësoni skemat ku të tregoni: i. vendin e duhur për të ven- ii. nivelin e saktë iii. pamjen e letrës në fund dosur një pikë nga përzierja të ujit në kupë të eksperimentit mbi letrën kromatografike letër kromatografike kromatogram kupë Dy bojërat kanë përbërje të ndryshme, prandaj dhe kanë tretshmëri të ndryshme. Përdor- ni konceptin e tretshmërisë për të shpjeguar pse ato mund të ndahen me anë të kromato- grafisë 2. Në letrën filtruese, gjatë një eksperimenti kromatografik u dalluan tetë sub- stanca ngjyruese. Ngjyrat bazë ishin: e kuqe, blu dhe e gjelbër. Njollat e tjera ishin të formuara nga substanca të panjohura, etiketat e të cilave ishin nga A në E. Më poshtë jepet rezultati i kromatogramit + ++ ++ + ++ + ++ ++ ++ + + E e kuqe blu e verdhë + + ++ A BCD a) Cila nga substancat nga A – E përfaqësohet vetëm me njërën nga ngjyrat bazë? b) Cila substancë i përmban të tria ngjyrat bazë? c) Si tretës u përdor propanoni. Cila prej tri ngjyrave bazë u tret më mirë në propanon? Përgjigje: a) B; b) A; c) e kuqe.

Kimia 10 83 1.1.1 1.1.2 1.1.3

84 Libër për mësuesin KAPITULLI 3: ATOMET DHE ELEMENTET Tema mësimore 3.1 Atomet dhe elementet Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 3.1: Atomet dhe elementet Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Përbërja e atomit, simbolet e elementeve fushës/lëndës sipas temës mësimore: kimike dhe vendndodhja e tyre në siste- - Përkufizon atomin, elementin kimik. min periodik - Tregon si emërtohen elementet kimike. - Përshkruan tabelën e sistemit periodik të Fjalët kyçe: atom - elektron, bërthamë, elementeve. element kimik simbol - sistem periodik, periodë, grup. Burimet: teksti i kimisë 10, tabela e sistemit Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: fizikë. periodik. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Në mjedis çdo gjë është e përbërë nga grimca të vogla të quajtur atome, kur grupohen atome të njëjta formohen elemente kimik. Çdo element kimik ka emrin dhe simbolin e tij. Në tabelën e sistemit periodik vendosen simbolet e elementeve të shoqëruar me një numër në krahë të çdo simboli, i cili identifikon çdo element kimik. Veprimet në situatë Rrjeti i diskutimit: U kërkohet nxënësve që të diskutojnë për ndërtimin e atomit dhe pjesët përbërëse të tij (bërthamë, elektron), të përkufizojnë elementin kimik. Shtrohet pyetja: A ka element kimik artificial nëse po, a ndryshon nga elementët kimik natyral? Nxënësit japin shembuj të emërtimit me simbole të elementeve kimike më pas përshkrua- jnë tabelën e sistemit periodik. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit Nxënësit ndahen në dy grupe. Grupi i parë: - skicon ndërtimin e atomit; - liston simbolet e 5 elementeve sipas latinishtes, sipas emrit të shkencëtarit që e ka zbu- luar; - identifikon elementin qe ka marre emrin nga shkencëtari A. Anshtajni.

Kimia 10 85 Grupi dytë: - tregon ndërtimin e sistemit periodik (periodë - grup); - liston elementet e një grupi dhe një periode me simbolet kimike; - interpretoni vijën zigzage në sistemin periodik. Vlerësimi: për pjesëmarrjen në diskutim, punën në grup dhe saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: - Çfarë kuptoni me termat: atom, element kimik, periodë, grup? - Gjeni tri metale, tri jometale në tabelën e sistemit periodik që sillen kimikisht në të njëjtën mënyrë. - Identifikoni simbolin e elementit emir i të cilit në latinishte është: natrium, fer- rum, plumbum, argrentum, nitrogenium. Tema mësimore 3.2 Të mësojmë më shumë për atomet Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore: Situata e të nxënit: Të mësojmë më shumë për atomet Ndërtimi i atomit, numri atomik Z, numri i masës. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fus- Fjalët kyçe: atom, protoni , neutroni, hës/lëndës sipas temës mësimore: elektron, numri atomik, nukleone, - Përshkruan atomin si grimcë e përbërë. numri masës. - Rendit veçoritë e çdo grimce përbërëse atomi. - Tregon pozicionin e grimcave ne atom. Burimet: teksti mësimor, libri i ushtrimeve, Lidhja me fushat e tjera ose me tem- libri i mësuesit. at ndërkurrikulare: fizikë, matem- Mjetet: plastelinë me ngjyra, letër format dhe pambuk apo letra punëdore me ngjyra për të atikë. bërë nivelet energjetike Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

86 Libër për mësuesin Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Përbërjen e atomit nga tri lloje grimcash atomike (proton, neutron, elektron) që kanë karakteristika te veçanta si dhe vendndodhjen e tyre brenda atomit. Më pas përcakton numrin e protoneve dhe numrin nukleoneve. Veprimet në situatë Rrjeti i diskutimit: U kërkohet nxënësve të diskutojnë për përbërjen e atomit duke listuar në mënyrë krahasuese disa karakteristika për grimcat në atom(si p.sh ngarkesa, masën e secilës grimcë në atom) Nxënësit tregojnë si janë vendosur grimcat në atom (me skemë). Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit Nxënësit ndahen në dy grupe: Grupi i parë - Cilat grimca formojnë atomin. - Cilat grimca kanë a) ngarkesë + b) ngarkesë – c) masë e papërfillshme - Një atom ka 9 protone cili është ky element? - Pse atomet nuk kanë ngarkesë elektrike? Grupi dytë - Ç’kuptojmë me termat: nukleone, numër atomik, numër mase, grimca subatomike - emërtoni atomet e mëposhtme dhe tregoni nr. elektrone, nr. protone, nr. neutrone për secilin prej tyre 12 C 16 O 24Mg 27Al 64 Cu 6 8 12 13 29 - Nxënësit e dy grupeve punojnë dy e nga dy për modelimin e atomeve. Nuk është e nevojshme që në këtë fazë ato t’i vendosin elektronet me saktësi. Mjafton që të dinë pozicionin e elektronit jashtë bërthamës - Nxënësit studiojnë dhe bëjnë analizën e tabelës me 20 elementet e para. Vlerësimi: për pjesëmarrjen në diskutim, punën në grup dhe saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: 5. Përshkruani karakteristikat e grimcave përbërëse të atomit. 6. Grimcat elektrone protone neutron A 12 12 12 B 12 12 14 C 10 12 12 D 10 88 a) Cilat grimca janë atome asnjanëse b) Cila grimcë është jon negative? Çfarë ngarkesë ka ky jon? c) Duke përdorur tabelën e sistemit periodik identifikoni grimcat nga A në D.

Kimia 10 87 Tema mësimore 3.3 Izotopet dhe radioaktiviteti Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore: Situata e të nxënit: Izotopet dhe radioaktiviteti Izotopet dhe përdorimet e tyre në jetën e përditshme. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: izotop, radioizotop, fushës/lëndës sipas temës mësimore: numëruesi - Përkufizon izotopet dhe radioizotopet. Geiger, grimcat alfa, beta, rrezet gama, - Njehson numrin e protoneve dhe të nukleoneve izotop radioaktiv, periodë e gjysmës të izotopeve të ndryshme. zbërthimit, gjurmues radioaktiv, numri - Tregon përdorimet e radioizotopeve, dobinë atomik, dhe rreziqet që ato sjellin. numri i masës, nukleone. Burimet: teksti i kimisë 10, revista shkencore Lidhja me fushat e tjera ose dhe burime interneti. me temat ndërkurrikulare: fizikë, mjekësi, inxhinieri dhe arkeologji. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Atomet identifikohen nga numri i atomeve (nr. atomik Z), sepse atomet e elementeve të ndryshëm ka numër atomik të ndryshëm. U shpjegon nxënësve se disa prej atomeve të të njëjtit element mund të përmbajnë numër të Ndryshëm neutronesh. Për shembull, shumica e atomeve të oksigjenit përmbajnë 8 pro- tone dhe 8 neutrone, por ka nga ato që kanë 8 protone dhe 10 neutrone. Këto dy forma të oksigjenit janë Izotope. Veprimet në situatë Nxënësve u kërkohet që: - të diskutojnë nëpërmjet shembujve të ndryshëm mbi izotopet; - të përshkruajnë simbolikën e një izotopi ( AZX). - të tregojnë A dhe Z për atomin (simboli) X. Nxënësit japin kuptimin mbi izotopet dhe radioizotopet,rastet e përdorimit të tyre në mjekësi,industri etj 1.1.4 - Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Mendo /puno në dyshe /shkëmbe mendime. U jepet nxënësve një ushtrimi (ushtrimi 3 fq. 40): atomet e një elementi mund të paraqit- en nga tri germa, siç tregohet më poshtë A X Z

88 Libër për mësuesin a) Ç’kuptim ka kjo germë? a. X; b. A; c. Z. b) Sa neutrone ka në këto atome? c)aA. t4o11m0 e7At egb;romibt.k2a69n3ëC4u5; c. 1 1 H; d. e. neutrone dhe 35 20 Ne; 38 U 10 92 protone. Paraqitini ato duke përdorur sim- bolet përkatëse. Nxënësit i lejohet një kohë pritjeje “ të shkurtë për të peshuar” me kujdes në mënyrë indi- viduale të menduarit e tyre dhe më pas nxënësit shkëmbejnë mendimet midis tyre. Vlerësimi: për pjesëmarrjen në diskutim, punën në grup dyshe dhe saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: Krijoni modele që pasqyrojnë lloje të ndryshme izotopesh të të njëjtit element. Kjo tabelë paraqet izotopet e disa prej elementëve të zakonshëm. Plotësojeni atë. (Mësuesi/ja ideon ushtrime të ndryshme si p.sh:) 1.1.5 izotopi emri i elementit numri i proton- numri i nuk- numri i eve leoneve pen 16 8 16 8 8 8 oksigjen 8O 18 8O 12 6C 13 6C 24 12 Mg 25 12 Mg 18 18 17 17 17 17 3. a) Rrezatimi shkakton dëme te të gjitha gjallesat. Përse? b) Përse radioizotopet përdoren për kurimin e kancerit? 4. Radioizotopet mund të përdoren për të kontrolluar tubacionet për rrjedhje. a) Shpjegoni si realizohet kjo. b) Si mund ta kuptojmë që një tubacion ka rrjedhje?

Kimia 10 89 Tema mësimore 3.4 Ushtrime mbi shpërndarjen e elektroneve në atomet e elementeve. Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Shkalla: V Klasa: X KIMI Situata e të nxënit: Tema mësimore 3.4: Shpërndarja e elektroneve në atom dhe Ushtrime mbi shpërndarjen e elektroneve ndërtimi i sistemit periodik në atomet e elementeve Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: shpërndarje elektroneve, fushës/lëndës sipas temës mësimore: elektrone valentore, shtrese e qën- drueshme, strukturë -Përkufizon rregullat ku mbështetet shpërn- elektronike e atomit, nivel i darja e elektroneve. jashtëm,konfigurim -Ndërton skemën e shpërndarje së elek- elektronik. troneve në shtresat elektronike për 20 elementet e para. Lidhja me fushat e tjera ose me temat -Identifikon elementin sipas Z ose sipas ndërkurrikulare: fizikë. pozicionit në sistemin periodik. Burimet: teksti i kimisë 10, tabela e sistemit periodik, libri i ushtrimeve. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

90 Libër për mësuesin Përshkrimi i situatës Shpërndarja e elektroneve bëhet në shtresat elektronike rreth bërthamës së atomit. Ku shtresat që janë më afër bërthamës kanë nivel energjie më të ulët që vjen e rritet me shtimin e largësisë nga bërthama. Secila shtresë mban një numër të caktuar elektronesh. Veprimet në situatë Veprimtari individuale - U kërkohet nxënësve që të tregojnë me shembuj si shpërndahen elektr- onet në shtresat elektronike. - Nxënësit japin kuptimin mbi elektronet valentore, shtresën e qën- drueshme, strukturën elektronike të atomit , nivelin e jashtëm, formulën elektronike dhe konfigurimin elektronik. -Nxënësit tregojnë lidhjet midis numrit të elektroneve valentore dhe num- rit të grupit në sistemin periodik apo lidhjen midis numrit të shtresave elek- tronike dhe numrit të periodës në sistemin periodik. - Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësit ndahen në dy grupe. Grupi i parë Paraqit shpërndarjen e elektroneve për secilin nga 20 elementet e para te sistemit periodik bazuar në numrin atomik Z. Shkruaj shpërndarjen e elektroneve në formën (2 +? +?) Dy metalet, Na (Z=11), Mg (Z= 12) gjenden në të njëjtën periodë të sistemit perio- dik. a) Tregoni se numri i shtresave elektronike për atomet e tyre është i njëjtë. b) Tregoni nëse numri i elektroneve për atomet e tyre është i njëjtë. Grupi dytë Identifikoni elementet: 1. Për secilin nga 6 elementet, alumin, bor, azot, oksigjen, fosfor dhe squfur shkruani se: a) cilës periodë i përket; b) numri i grupit ku ndodhet; c) numrin e protoneve që ka; d) numri i elektroneve në atom; f) cili nga elemente e mësipërme ka veti të ngjashme. 2. Cili element ndodhet ne periodën e 5, grupi II A, të sistemit periodik a) sa elektrone ka b) sa shtresa elektronike ka c) sa elektrone ndodhen në shtresën e jashtme.

Kimia 10 91 Vlerësimi: për pjesëmarrjen në diskutim, punën në grup dhe saktësinë në zgjidhjen e ushtrimeve në fletoren e klasës. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Një element ka 5 elektrone valentore, në cilin grup bënë pjesë ky element? 1.1.6 2. Elementi Kr ndodhet në periodën e 4-të, grupi VIII A. Numri i protoneve është 36. a) Ndërto skemën e shpërndarjes së elektroneve për Kr. b) Argumento pse Kr quhet gaz i plogët. 1.1.7 3. Shkruaj shpërndarjen e elektroneve në formën (2 +? +?) për një element qe ka 13 elektrone në atom. Tema mësimore 3.5 Metalet dhe jometalet Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore: 3.5 Situata e të nxënit: Metalet dhe jometalet Karakteristika të metaleve dhe jometa- leve. Roli dhe rëndësia e tyre në jetën e Rezultatet e të nxënit të kompetencave të përditshme fushës/lëndës sipas temës mësimore: - Krahason karakteristika të metaleve dhe Fjalët kyçe: metal, jometal, përcjellës, jometaleve. i farkëtueshëm, tingëllues, i petëzue- shëm, i thyeshëm, dendësi, elektroneg- ativitet, energji e jonizimit. - Rendit përjashtimet nga karakteristikat e përgjithshme të metaleve dhe jo metaleve. - Interpreton rolin dhe rëndësinë e tyre në Lidhja me fushat e tjera ose me tem- jetën e përditshme. at ndërkurrikulare: fizikë, teknologji, Burimet:teksti i kimisë 10, tabela e mësimit 3.5. TIK. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

92 Libër për mësuesin Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Metalet dhe jo metalet ndahen në tabelën e sistemit periodik nga vija zigzage. Ku me përjashtim të hidrogjenit jo metalet gjenden në të djathtë të vijës. Metalet dhe jo metal- et kanë karakteristika shumë të ndryshme nga njeri tjetri. Nxënësit japin shembuj të metaleve dhe jometaleve që gjejnë përdorim në jetën e përditshme. Veprimet në situatë Rishikim në dyshe U kërkohet nxënësve që të studiojnë në çift i tabelën e mësimit me vetitë e metaleve dhe të jometaleve Loja me role: grupi që përfaqëson metalet dhe grupi që përfaqëson jometalet tregon veçoritë e tij. Në tabelë shënohen ngjashmëritë dhe ndryshimet si p.sh, të dyja grupet formojnë okside, formojnë jone, etj. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Puna në grupe Lexoni paragrafin e mëposhtëm.(ushtrimi 10 fq. 41) Elementet ndahen në metale dhe jometale. Të gjitha metalet janë përcjellëse të rry- mës elektrike. Shumë prej tyre kanë dendësi të lartë dhe janë të farkëtueshme e të petëzueshme. Të gjitha këto veti ndikojnë në mënyrën e përdorimit të metaleve. Kur goditen, disa metale lëshojnë tinguj, për këtë arsye shfrytëzohen për përdorime të veçanta. Grupi I a) Shpjegoni termat e nënvizuar. b) Bakri është i petëzueshëm. Si e përdorim këtë veti të tij në jetën e përditshme? c) Alumini është i farkëtueshëm dhe përdoret për ngritjen e strukturave të mëdha në anije dhe në avionë. Cila veti e tij bën të mundur që të përdoret për ndërtime të tilla? Grupi II d) Përmendni një metal që ka dendësi të ulët. e) Disa metale përdoren për ndërtimin e kambanave. Çfarë vetie duhet të kenë këto metale? f) Plotësoni fjalinë me fjalët e duhura: Metalet janë përcjellëse të mira të .......... dhe të ..................... Grupi III g) Zgjidhni një tjetër veti fizike të metaleve dhe jepni dy shembuj të përdorimit të tyre. h) Fosfori është jometal i ngurtë në temperature dhome. Çfarë vetish të tjera fizike ka ai? i) Shpjegoni se si mund të përdoren vetitë kimike të metaleve dhe të jometaleve për t’i dalluar nga njëri-tjetri. Vlerësimi: bazuar në aftësitë argumentuese të anëtarëve të grupit dhe te loja në role.

Kimia 10 93 Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Pa e parë sistemin periodik, mundohuni të përmendni 30 elemente bashkë me simbo- let e tyre. Më pas nënvizoni metalet. 2. Shpjegoni kuptimin e termave të mëposhtëm (mund t’i referoheni edhe fjalorit). Përcjellës, i farkëtueshëm, i petëzueshëm, i thyeshëm, tingëllues, dendësi 3. Alumini mund të përdoret për kabllot elektrike jashtë banesave. Përpiquni të jepni tri arsye për këtë përdorim. 4. Shkruani cilat janë, sipas mendimit tuaj, tri vetitë e përgjithshme kryesore që bëjnë dallimin midis metaleve dhe jometaleve Tema mësimore 3.6 Detyrë eksperimentale: Modele të shpërndarjes së elektroneve në atomeve të ndryshme Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore: 3.6 Situata e të nxënit: Detyrë eksperimentale: Modele të shpërndarjes së Shpërndarja e elektroneve në elektroneve në atomeve të ndryshme atome të ndryshme. Shpërndarja e elektroneve në nivele, nënnivele e gjendje energjetike sipas parimit të qëndrueshmërisë. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fush- Fjalët kyçe: model atomik, ës/lëndës sipas temës mësimore: elektron, proton, neutron, izotop, - Vizaton shpërndarjen e elektroneve në një atom, shpërndarje e elektroneve, shtresë duke treguar bërthamën dhe shtresat elektronike. elektronike, nivel, nënnivel, - Tregoni numrin e elektroneve që ndodhen në çdo gjendje energjetike, formulë elek- shtresë elektronike. tronike, konfigurim elektronik. - Paraqet shpërndarjen e elektroneve për secilin nga 20 elementet e para të sistemit periodik, ba- zuar në numrin e protoneve (numri atomik Z). - Modelon skemën e shpërndarjes së elektroneve për një element, bazuar në numrin e periodës dhe të grupit. Burimet: teksti i kimisë 10, tabela e sistemit Lidhja me fushat e tjera ose me periodik, tabela e mësimit 3.4, lapsa me ngjyra, temat ndërkurrikulare: fizikë, kompas, plastelinë, letër vizatimi. teknologji, TIK.

94 Libër për mësuesin Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Nisur nga evolucioni i modelit atomik mësuesi rikujton nxënësve modelet atomike të Tomsonit, Radherfordit, Borit, lidhur me mënyrën e shpërndarjes së grimcave në këto modele atomike. Cili është modeli më i qëndrueshëm? Tregoni të përbashkëtat dhe dallimet midis këtyre modeleve. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Puna në grupe Nxënësit ndahen në katër grupe. Secili grup ka një detyrë të caktuar , anëtarët e grupit punojnë duke vizatuar, modeluar , ndërtuar, struktura të atomeve dhe shpërndarjes së elektroneve nëpër shtresat e tyre elektronike. Shkruajnë dhe vizatojnë formulat dhe konfigurimet elektronike. Grupi i parë: Modelon strukturën e atomeve Tomson, Radhërford, Bor (mënyrën e shpërndarjes së grimcave) Grupi i dytë: Modelon strukturën e paraqitjes së izotopeve të hidrogjenit, oksigjenit, dhe karbonit Grupi i tretë: Modelon forma të orbitaleve (tullumbace ose plastelinë) Ndërton tabelën e shpërndarjes së elektroneve sipas parimit të qëndrueshmërisë. Grupi i katërt: Shkruan dhe vizaton formulat dhe konfigurimet elektronike për atomet dhe jonet e elementëve: Na, Rb, Ca,Br, Ar, (Mn, K, Mg, Cl, S, P) u shpërndahen tri grupeve të para. Konkludohet mbi rregullat e shpërndarjes së elektroneve. Vlerësimi: i bazuar në aftësitë argumentuese dhe interpretuese të anëtarëve të grupit , aftësinë praktike, ideve të paraqitjes së modeleve dhe saktësinë e shkrimit të formulave dhe konfigurimeve elektronike. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. a. Kjo tabelë i përket katër atomeve P, Q, R, S dhe T (këto nuk janë simbolet e tyre kimike). Plotësoni tabelën për të treguar shpërndarjen e tyre të elektroneve.

Kimia 10 95 atomi numri i pro- shpërndarja e elektroneve orbita 4 toneve orbita 1 orbita 2 orbita 3 P2 Q4 R 13 S 15 T 19 b. Sa elektrone valence ka atomi R? ............................. c. Sa prej atomeve janë nga Perioda 2 e Tabelës Periodike? .......................... d. Cilët janë dy atomet që i përkasin të njëjtit grup elementësh? ..................... e. Vizatoni një skemë të shpërndarjes së elektroneve në atomin T. Në planin mësimor janë parashikuar orë si “Pasdite tematike”. Si mund të organizohet një pasdite tematike: 1. Përcaktohet tema dhe listohen çështjet që do të trajtohen 2. Ndahen çështjet në teorike dhe praktike sipas grupeve a) Nxënës që referojnë. b) Nxënës që zbatojnë praktikisht teorinë duke bërë modele, makete me plastelinë, me kunja, me mjete të ndryshme etj. c) Nxënës eksperimentues (punohet në grup). d) Nxënës që përgatisin postera sensibilizues për një qëndrim kritik ndaj çështjes që trajtohet. e) Nxënës që interpretojnë në role. 3. Kuriozitete. 4. Eksperimente zbavitëse. 5. Grimca humoristike. 6. Vlerësim dhe ndarje certifikatash. Zakonisht në mbylljen e vitit shkollor organizohen pasdite të tilla, të cilat fi- nalizojnë punën e gjithë veprimtarive kurrikulare gjatë vitit shkollor, prezan- tohen punimet më të mirat , duke i vlerësuar me c çmime e certifikata.

96 Libër për mësuesin Tema mësimore 3.7 Pasdite tematike: Evolucioni i modelit të atomit Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore: 3.7 Situata e të nxënit: Pasdite tematike: Evolucioni i modelit Historia e evolucionit të modelit të atomit, të atomit fakte, informacione, zbulime. Rezultatet e të nxënit të kompeten- Fjalët kyçe: modeli atomit i Daltonit,Tom- cave të fushës/lëndës sipas temës sonit, Radherfordit, orbitat e lejuara, rreze mësimore: katodike, radioaktivitet, grimcat Alfa, beta, - Përshkruan përpjekjet e vazh- gama, pozicion energjie, orbita të lejuara, dueshme të shkencëtarëve për percep- shtresa elektronike. timin e modelit të atomit - Shpjegon eksperimentin e Radher- fordit për strukturën e brendshme të atomit. - Krahason modelet e atomit sipas Tomsonit , Radherfodit, Borit. Burimet: teksti i kimisë 10, interneti, Lidhja me fushat e tjera ose me temat format të bardhë, lapsa me ngjyra, ndërkurrikulare: fizikë, matematikë, TIK, plastelinë me ngjyra. gjuhët dhe komunikimi. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Shkenca e kimisë mbështetet ne dy teori të mëdha: 1. Gjithçka përbëhet nga grimca. 2. Atomet janë grimca më të thjeshta të një elementi që nuk mund të zbërthehen nëpërmjet një reaksioni kimik. Si ka evoluar modeli i ndërtimit të atomit që nga hipotezat e filozofëve grek Demokriti, Aristoteli tek eksperimentet e alkimistëve e më pas te kimisti Dalton. Veprimet në situatë: Të mësuarit hulumtues. Nxënësit janë lajmëruar më parë për temën për t’u pajisur me mjetet e nevojshme dhe janë orientuar për informacionin e duhur plotësues nga interneti apo leximet në tekst.

Kimia 10 97 Aktiviteti praktik me nxënësit. Punë në grup, lojë me role Nxënësit ndahen në pesë grupe. Grupi i parë: modelon me plastelinë atomin sipas Tomsonit. Nxënësit vihen në rolin e Tomsonit, duke interpretuar modelin e tij. Grupi i dytë: modelon me plastelinë atomin sipas Radherfordit. Nxënësit vihen në rolin e Radhërfordit, duke interpretuar modelin e tij. Grupi i tretë: modelon me plastelinë atomin sipas Borit. Nxënësit vihen në rolin e Borit, duke interpretuar modelin e tij. Nxënësit e grupeve 1,2,3, japin argumente pro dhe kundër modeleve atomike që përfaqësojnë. Grupi i katërt: Referon mbi teoritë bashkëkohore të studimit të subgrimcave të atomit (video përshkruese nga interneti) Grupi i pestë: Prezanton esenë shkencore me temë: “Figura të shquara dhe kon- tributi i tyre në zbulimin e strukturës kimike të lëndës” (ese rreth 500 fjalë) Vlerësimi: për shpjegimin e saktë të termave , modelimin më të mirë, esenë më të bukur , interpretimin më të mirë të lojës me role etj. Detyrat dhe puna e pavarur: Duke u nisur nga teoria e Radherfodit dhe Borit shpjego pse: a) një pjesë e rezeve i devijon nga rruga drejtvizore b) modeli i atomit sipas Borit është më i qëndrueshëm se modeli atomit sipas Radhër- fordit Rëndësia e zbulimit të bërthamës së atomit, zhvillimet që këto zbulime sollën në fushën e kimisë dhe fizikës: Tema mësimore 3.8 Projekt: Hekuri element kimik me vlera historike, industriale dhe shëndetësore Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore: 3.8 Situata e të nxënit: Projekt: Hekuri element kimik me vlera his- Hekuri një element kimik i tabelës torike, industriale dhe shëndetësore se sistemit periodik; element kimik me vlera historike; element kimik me rëndësi industriale; element kim- ik me ndikim shëndetësor.

98 Libër për mësuesin Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fus- Aplikuesit: Nxënësit e klasës 10 hës/lëndës sipas temës mësimore: Përfituesit: - Tregon strukturën kimike dhe pozicionin e Nxënësit e klasës 10... hekurit në tabelën e sistemit periodike. Videoteka dhe arkivi i projekteve - Referon për hekurin si bazë e qytetërimit të dhe moduleve të kimisë. sotëm, duke u nisur nga historiku i emrit deri te Afati kohor i përgatitjes: 3 Muaj zbulimet e astronomëve. orë mësimore (4 orë) - Merr informacion për prodhimin e tij në indus- Ora e parë: dhënia e temës dhe nën- trinë metalurgjike përdorimet në industrinë me- temës, ndarja në grupe. Ora e dytë: diskutime mbi ecurinë kanike, ndërtim. - Shpjegon vendndodhjen rolin e hekurit në or- e projektit. Ora e tretë: prezantim dhe vlerësi- ganizmin e njeriut dhe gjallesa të tjera. mi i projektit. Ora e katërt: prezantim dhe vlerë- simi i projektit. Literatura dhe burimet: - Libra shkencorë Lidhja me fushat e tjera ose me - kërkime në Internet në adresa: www.google. temat ndërkurrikulare: fizikë, com; www.wikipedia.com; matematikë, biologji, mjekësi, te- - Revista shkencore. knologji, TIK, gjuhët dhe komuni- - Intervista me mjek specialist dhe me pacient kimi. - Të dhëna të grumbulluara në qendra dhe institucione të specializuara. Mjetet: laptop,video-projektor, kompjuter, USB flash-drive, DVD, mjete të tjera ndihmëse për realizimin e projektit. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës dhe nëntemat: Hekuri një element kimik i tabelës se sistemit periodik. Hekuri një element kimik me vlera historike. Hekuri një element kimik me rëndësi industriale. Hekuri një element kimik me ndikim shëndetësor. Përshkrimi i shkurtër i projektit: Faza e konceptimit të projektit - në këtë fazë bëhet prezantimi me temën, vlerësimi dhe zhvillimi i ideve, ndarja ne grupe sipas nëntemave, zgjedhja e liderit për çdo grup Faza e studimit të projektit - në këtë fazë bëhet studimi i ideve të zhvilluara në fazën e konceptimit, orientimi për shfrytëzimin e literaturës dhe të përpunimit, ecuria e veprimtarive praktike në terren. Faza e zbatimit të projektit- në këtë fazë idetë e zgjedhura projektohen në detaje në mënyrë që ato të mund të zbatohen , grupet e punës menaxhojnë projektin dhe e prezan- tojnë atë ditën e prezantimit. Veprimet në situatë: Të mësuarit hulumtues dhe të menduarit kritik

Kimia 10 99 Për realizimin e punës mund të zgjidhen teknikat e mëposhtme: Fletëpalosjet, anketat, pyetësor, intervistat, video, postera, fotografitë, analiza kimike në laboratorë të specializuar , eksperimentime., vizitë në një klinikë mjekësore në Ti- ranë, punë në grupe. Vlerësimi: Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë dhe cilësinë e materialeve; - aftësinë treguese, shpjeguese, komentuese e analizuese; - aktivizimin në punën e grupit; - aktivizimin në punë individuale; - dorëzimin në afate të punimeve dhe produktit të projektit. Rezultatet e pritshme të projektit aftësimi i nxënësve në punë kërkimore studimore; nxitja e mendimit krijues dhe shprehive praktike; përfshirja në veprimtari sensibilizuese dhe ndërgjegjësuese në ruajtje të shëndetit.

100 Libër për mësuesin KAPITULLI 4: SISTEMI PERIODIK Tema mësimore 4.1 Sistemi periodik i elementeve Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore 4.1: Situata e të nxënit: Sistemi periodik i elementeve Të zbulojmë çfarë njohurish “fshihen” pas simboleve të elementeve, vendeve në të cilat ata ndodhen, numrave të grupeve dhe periodave në tabelën e sistemit periodik Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: sistem periodik, periode, të fushës/lëndës sipas temës mësimore: grup, metale alkaline, elektrone valen- tore, element kalimtare, metaloide, - Përshkruan veçoritë e sistemit periodik. elemente artificiale. - Shpjegon lidhjen mes tabelës sistemit periodik me numrin e protoneve. - Argumenton vendndodhjen e një ele- menti në tabelën sistemit periodik dhe sjelljen e elementit. Burimet: teksti i kimisë 10, tabela e Lidhja me fushat e tjera ose me sistemit periodik, libri i ushtrimeve. temat ndërkurrikulare: fizikë, TIK, gjuhët dhe komunikimi. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Kërkon të zbulojmë çfarë njohurish “fshihen” pas simboleve të elementeve, vendeve në të cilat ata ndodhen, numrave të grupeve dhe periodave në tabelën e sistemit periodik. Veprimet në situatë Hulumtim Për të shpjeguar dhe argumentuar për të gjitha njohuritë që “fshihen” në tabelën e sistemit periodik. (fjala fsheh nënkupton që po të shohim tabelën duket sikur nuk tergon gjë tjetër përveç renditjes së elementeve, ndërsa po ta studiojmë atë mëso- jmë mjaft njohuri.) Aktiviteti praktik me nxënësit Nxënësit ndahen në tri grupe. Grupi i parë përshkruan veçoritë kryesore të tabelës se sistemit periodik, mënyrën si vendosen elementet ne tabele,prirjet e tyre.

Kimia 10 101 Grupi i dytë hulumton mbi elementet te grupuara ne grupet A dhe B si dhe ele- mentet kalimtare nga grupi I B-VIII B Grupi i tretë Hulumton për elementet e vendosura në të njëjtën periodë, ç’për- faqëson numri i saj, ç’ndodh kur lëvizet nga e majta në të djathtë. Pas përshkrimit të punës së çdo grupi nxënësve u kërkohet: - të japin kuptimin për grupet me emra të veçantë. - të interpretojnë nëse mund të përcaktohen intervalet sipas të cilave përsëriten vetitë e elementeve. Vlerësimi: i bazuar në aftësitë kërkuese përshkruese, shpjeguese dhe argumentuese të nxënësit. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Përdorni sistemin periodik për të gjetur emrat e: a) tri metaleve që përdoren më shpesh; b) dy jometaleve që thithim gjatë frymëmarrjes. 2. Jepni emrat e tri elementeve që sillen në mënyrë të ngjashme me: a) natriumin; b) fluorin. 3. Gjeni elementin që e ka marrë emrin nga: a) Evropa; b) Dimitri Mendelejev; c) Amerika. 4. Kimistët e konsiderojnë sistemin periodik shumë të dobishëm. Pse? Tema mësimore 4.2 Metalet alkaline grupi I A Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore: Metalet alkaline grupi IA Situata e të nxënit: Hulumtim: Ngjashmëritë dhe ndry- Rezultatet e të nxënit të kompetencave të shimet midis metaleve alkaline. fushës/lëndës sipas temës mësimore: Mjedisi i jashtëm rrethues dhe - Rendit elementet e gr. IA. laboratori - Shpjegon vetitë fizike dhe kimike të këtyre elementeve. Fjalët kyçe: metalet alkaline, - Argumenton pse metalet alkaline janë aktiv. grup, jon pozitiv, përbërje jonike, hidrokside, okside.

102 Libër për mësuesin Burimet: teksti i kimisë 10, tabela e sistemit Lidhja me fushat e tjera ose me periodik , tabela e vetive të elementeve, libri i temat ndërkurrikulare: fizikë. ushtrimeve Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Elementet e gr. IA janë metalet alkaline që janë metalet më aktive ku vetëm tre të parat janë të sigurta për t’u mbajtur në laboratorin e shkollës(të tjerat janë shumë aktive) Veprimet në situatë. Analizë dhe krahasimi i vetive fizike e kimike të metaleve alkaline Parashikim me pyetje paraprake - Cilat janë elementet e gr. IA? - Çfarë i bashkon elementët e këtij grupi? - Cilat janë vetitë fizike dhe kimike të këtyre elementeve? - A ka ndryshime të vogla midis elementeve të këtij grupi? - Aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësit ndahen në tri grupe. Grupi i parë: liston elementet me simbolet përkatëse tregon pozicionin e tyre dhe shpjegon si formohen jonet ose përbërjet jonike. Grupi i dytë: shpjegon vetitë kimike të tyre si: veprimi me ujin ,me klorin, me oksig- jenin, për oksidet, hidroksidet që japin Grupi i tretë: interpreton vetitë fizike të metaleve alkaline për konsistencën, dendësinë, pikën e shkrirjes dhe të vlimit dhe përcjellshmërinë. Vlerësimi: për punën në grup, analizën krahasuese, shkrimin e reaksioneve kimike dhe saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Cili e mban më fort elektronin e jashtëm atomi i Li apo Na, argumento përg- jigjen. 2. Pse metalet alkaline nuk gjenden në gjendje të lire? 3. Pse duke zbritur nga një element në tjetrin aktiviteti vjen duke u rritur? 4. Rubidiumi gjendet në grupin e I A , poshtë kaliumit. Parashikoni: a) si mund të veprojë ai me: ujin, klorin; b) përbërësit që do të formohen; c) a e përcjellin rrymën elektrike tretësirat ujore të këtyre përbërjeve; d) aktivitetin midis dy elementeve K, Rb, argumentoni ndryshimet.

Kimia 10 103 Tema mësimore 4.3: Halogjenët (grupi VII A) Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 4.3: Situata e të nxënit: Ndryshimi i Halogjenët (grupi i VII A) vetive fiziko-kimike brenda ele- menteve të grupit të VIIA. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: halogjenë, diato- fushës/lëndës sipas temës mësimore: mik, halogjenure, aktivitet kimik, 1. Përshkruan vetitë fiziko-kimike të jometaleve zhvendosje e halogjenëve te grupit te VII-A; 2. Shpjegon ndryshimi i vetive fiziko-kimike brenda elementeve të grupit të VIIA. 3. Argumenton aktivitetin në rritje të halog- jenëve nga poshtë lartë grupit dhe zhvendosjen e halogjenëve. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Lidhja me fushat e tjera ose me Tabela e sistemit periodik temat ndërkurrikulare: Fizikën, mjekësinë. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Jometalet e grupit VII-A quhen halogjenë. Elementet e këtij grupi kanë prirje të caktuara në vetitë fizike, që shoqërohen me ndryshim ngjyre, dendësie, pikë vlimi. Jometalet e këtij grupi kane prirje dhe në vetitë kimike. Veprimet në situatë Metoda hulumtuese e krahasuese U kërkohet nxënësve të hulumtojnë mbi prirjet e caktuara të vetive fizike,por dhe në prirjet në vetitë kimike. Pas një kohe të caktuar nxënësit interpretojnë karakteristikat e elementeve të këtij grupi,vetitë fizik dhe vetitë kimike. Ndërkohë kalohet në Pyetje-përgjigje - eksperimente Si ndryshon ngjyra, dendësia dhe pika e vlimit duke lëvizur nga lart –poshtë ? Si ndryshon aktiviteti kimik i elementeve duke zbritur nga lart-poshtë ? Pse janë aktive halogjenët? Çfarë përbërjesh formohen kur veprojnë me metalet? 1.1.8 - Aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësve u kërkohet

104 Libër për mësuesin Të nxjerrin përfundimi mbi të dhënat e rezultateve të disa eksperimenteve të paraqitura ne tabelë,që një halogjen e zhvendos halogjenin më pak aktiv nga tretësi- ra e halogjenurit të tij (të shoqëruara me reaksionet përkatëse).Si dhe të japë përg- jigje të ushtrimit (4 fq. 57) Ky diagram tregon disa nga elementet e grupit VII A të sistemit periodik. IA IIA IIIA IVA VA VIA VIIA VIIIA F Cl Br I a) Si quhen elementet e këtij grupi? b) Klori vepron me hidrogjenin, duke shkaktuar shpërthim. Barazimi me fjalë për reaksionin është: hidrogjen + klor klorur → hidrogjeni. Reaksioni kërkon dritë dielli, jo nxehtësi. i. Si mendoni, si do të veprojë fluori me hidrogjenin? ii. Shkruani barazimin me fjalë për reaksionin. c) i. Si mund të veprojë bromi me hidrogjenin? ii. Shkruani barazimin me fjalë për këtë reaksion. Vlerësimi: Vlerësimi bëhet bazuar në aftësitë kërkuese përshkruese, shpjeguese dhe argu- mentuese të nxënësit. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. a) Përshkruani prirjen e elementeve të grupit VIIA. b) A është e njëjtë kjo prirje me atë të grupit I? 2. a) Çfarë kanë të ngjashme produktet e përftuara nga veprimi i secilit halogjen me tallashin e hekurit. b) Ç’lloj lidhjeje kimike kanë? 3. Elementi i pestë në grupin VIIA quhet astat. Ai është një element shumë i rrallë. Si mendoni se mund të jetë: a) gaz, lëng apo i ngurtë? b) me apo pa ngjyrë? c) i dëmshëm apo i padëmshëm? Shpjegoni pse.?

Kimia 10 105 Tema mësimore 4.4: Gazet e plogëta ( grupiVIII A ) Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore: 4.4 Gazet e plogëta Situata e të nxënit: Hulumtim: (grupi i VIII A) Çfarë duhet të dimë për gazet e plogëta Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: monoatomike, gaze të të fushës/lëndës sipas temës mësimore: plogëta, joaktivë • Krahason prirjet fizike te tyre me jome- talet e grupit VIIA • Rendit karakteristikat e prirjet e vetive fizike. • Interpreton përdorimet e gazeve të plogëta. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Tabela e sistemit periodik Fizikën dhe mjekësinë 1.1.9 Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës . Gaze të plogëta ndodhen në grupin e VIIIA në tabelën e sistemit periodik Molekulat e tyre janë monoatomike dhe joaktive. Veprimet në situatë Hulumtim: U kërkohet nxënësve që të kërkojnë mbi informacionin që duhet të dinë për gazet e plogëta. Diskutim: U kërkohet nxënësve që të diskutojnë duke krahasuar strukturën elektronike të gazeve të plogëta me atomet te plogëta të atomeve të grupeve të tjera. Pse quhen të plogët? - Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Puna. në grupe Grupi i pare : rendit elementet joaktive me simbolet kimike, veçoritë e tyre fizike Grupi i dytë: interpreton përdorimet në jetën e përditshme të gazeve të plogëta Grupi i tretë: krahason strukturën elektronike midis atomeve të gazeve të plogëta me atomet të plogëta të grupeve të tjera. Më pas mësuesi/ja u kërkon nxënësve që nga 2 alternativa për çdo grup të identifikojnë këto elemente jometalike: a) gaz pa ngjyrë, përdoret te tullumbacet dhe balonat fluturuese; b) lëng i kuq; c) gaz i verdhë, i cili është aq aktiv, sa nuk lejohet në laboratorin e shkollës; d) gaz i gjelbër helmues; e) gaz pa ngjyrë, që përdoret për ndriçimin e reklamave f ) trup i ngurtë me ngjyrë të zezë, i cili kur ngrohet ngadalë, formon avuj ngjyrë vjollce. Vlerësimi:. Vlerësimi bëhet bazuar në aftësitë argumentuese të anëtarëve të grupit

106 Libër për mësuesin Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Elementet e grupit VIII A quhen gaze të plogëta. Ato janë të gjitha gaze monoatomike. a) Përmendni katër nga gazet e plogëta. b) Çfarë kuptoni me termin monoatomik? c) Shpjegoni pse gazet e plogëta, në dallim nga elementet e tjera të gazta, janë monoatomike. d). Shpjegoni kuptimin e shprehjes së mëposhtme. “Kur elementet reagojnë, ato bëhen si gaze të plogëta” 2. a) Cilat janë prirjet e dendësisë dhe të pikës së vlimit te gazet e plogëta? a) A janë këto prirje të njëjta me ato të: i. grupit I A; ii. grupit VII A? (Verifikoni përgjigjen tuaj.) 3. Gazet e plogëta përdoren gjerësisht. Shpjegoni përse dhe jepni nga një shembull përdorimi për secilin. 4. Elementi i gjashtë në grupin VIII A është radoni (Rn). Si mendoni se mund të jetë në temperaturë të zakonshme: a) gaz, lëng apo i ngurtë? b) Është më i rëndë apo më i lehtë se ksenoni? c) A është kimikisht aktiv? Tema mësimore 4.5: Elementet kalimtare Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore 4.5: Elementet kalimtare Situata e të nxënit: Metalet e grupeve B, vetitë, përbërjet dhe roli i tyre në jetën e përditshme Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: të fushës/lëndës sipas temës mësimore: Elementet kalimtare, të farkëtueshme, të petëzueshme, jone komplekse, aliazhe, • Krahason Elementet kalimtare me katalizator. Numra oksidimi metalet grupit të parë. • Rendit elementet kalimtare, vetitë fizike, vetitë kimike të tyre. • Interpreton përdorimet e ele- menteve kalimtare. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me tem- at ndërkurrikulare: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, tabelë e sistemit periodik Fizikën, metalurgjinë

Kimia 10 107 Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës . 30 elementetnnë mes të sistemit periodik nga grupi IB-VIIIB janë metalet kalimtare që kanë ngjashmëri dhe ndryshime me metalet e grupeve A, me të përdorshmit janë hekuri, bakri dhe argjendi. Veprimet në situatë Veprimtari në grup: për ngjashmëritë dhe ndryshimet midis elementeve kalimtare (metale) me metalet e grupeve A, ku paraqitja e ndryshimeve dhe ngjashmërive të bëhet me anë të diagramit te Venit. - Prezantimi me gojë ose me shkrim i punimeve të bëra nga nxënësit. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. U kërkohet nxënësve që të studiojnë tabelën e mësimit me të dhënat krahasuese të këtyre metaleve me Na. Puna në grupe Grupi i parë: përshkruan ngjashmëritë midis elementeve kalimtare (metale) me metalet e grupit të parë për vetitë fizike Grupi i dytë: përshkruan ndryshimet midis elementeve kalimtare (metale) me metalet e grupit të parë për vetitë kimike. Grupi i tretë: krahason përdorimet e elementeve kalimtare (metale) me metalet e grupit të parë Vlerësimi Vlerësimi bëhet bazuar në aftësitë argumentuese të anëtarëve të grupit Paraqitjes grafike të krahasimeve të bëra Saktësinë e shpjegimit të tabelave në tekst Detyrat dhe puna e pavarur: 1. 1. Cila nga këto veti i përshkruan më mirë elementet kalimtare: a) i butë apo i fortë; b) dendësi e lartë apo dendësi e ulët; c) pikë shkrirjeje e lartë apo e ulët; d) vepron apo nuk vepron me ujin? 2. Ç’gjë e pazakontë e dallon mërkurin nga elementet e tjera? 3. Shumica e bojërave përmbajnë përbërje të elementeve kalimtare. Si mendoni, pse ndodh kjo? 4. Një përbërje metali ka (IV) në emrin e saj. Cilit bllok të sistemit periodik i përket ky metal? 5. Shpjegoni pse bakri përdoret për prodhimin e tubave, ku kalon ujë i nxehtë, ndërsa hekuri jo.

108 Libër për mësuesin Tema mësimore 4.6: Përgjatë sistemit periodik Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore: Situata e të nxënit: Variacioni i Përgjatë sistemit periodik vetive të elementeve dhe vetive të përbërjeve të tyre përgjatë periodave dhe grupeve në siste- min periodik Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fushës/ Fjalët kyçe: periode,- lëndës sipas temës mësimore: metaloid,okside bazike,okside acide,okside amfotere, • Përshkruan prirjet e elementeve përgjatë gjysmëpërcjellës, valencë, periodës elektrone valentore, jone, rreze atomike, elektronegativitet, • Shpjegon si ndryshon vlera e EN-së dhe potencial jonizimi, afri për rrezja në sistemin periodik elektronin. • Interpreton valencën e elementeve në ta- Lidhja me fushat e tjera ose belën e sistemit periodik. me temat ndërkurrikulare: Burimet: Fizikën Tik, Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Tabela e sistemit periodik Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës . Shpjegon për variacionin e vetive të elementeve dhe të përbërjeve të tyre përgjatë periodave dhe grupeve në sistemin periodik. Jep kuptimin e valencës. Rezes atomike, EN, I, A. Me anë të diagramit paraqet variacioni i vetive të elementeve. Veprimet në situatë 1.1.9 Rrjeti i diskutimit U kërkohet nxënësve të diskutojnë për prirjet e elementeve brenda periodës të cak- tuar nga gr. IA – VIIIA për këta tregues: numrin e elektroneve valentore , karakterin e elementit, aktivitetin, pikën e shkrirjes, pikën e vlimit, oksidet dhe përbërjet që formo- jnë,(valenca që shfaqet në këtë përbërje.). Nxënësit diskutojnë për variacionet e vlerave të potencialit të jonizimi dhe EN në sistemin periodik dhe ndryshimi i rrezes atomike në grup dhe periodë. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësit ndahen në grupe Puna ne grupe Grupi i parë: përshkruan prirjet e elementeve përgjatë periodës së tretë duke ndërtuar një tabelë ku për çdo element, tabela duhet të përmbajë: numrin e grupit; emrin e elementit, numrin e elektroneve valentore që ka, përbërjen tipike; valencën që ka në këtë përbërje.

Kimia 10 109 Grupi i dytë: argumenton prirjet e elementeve përgjatë periodës së tretë bazuar në vlerat e Rezes, EN, A të pasqyruara në vetitë që shfaq elementi dhe përbërjet që ai formon. Grupi i tretë: Parashikoni pikat e shkrirjes dhe të vlimit për elementet në periodë në periodën e dytë dhe të tretë. (Për ndihmë mund të rishikoni edhe temat e mëparshme.) Përfaqësues të grupeve japin përfundimet e ndryshimit të vetive të elementeve dhe të përbërjeve të tyre gjatë kalimit në periodë nga e majta në të djathtë. Vlerësimi: Vlerësimi bëhet për pjesëmarrjen në diskutim,punën në grup dhe saktësimin në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. a) Përshkruani si ndryshon numri i elektroneve valentore me numrin e grupit përg- jatë sistemit periodik. b) Përshkruani ndryshimin midis vetive të metaleve dhe atyre të jometaleve përgjatë periodës së dytë duke ndërtuar një tabelë ku për çdo element, tabela duhet të përmbajë: numrin e grupit; emrin e elementit ,numrin e elektroneve valentore që ka, përbërjen tipike; valencën që ka në këtë përbërje. 3. Si ndryshon aktiviteti i metaleve dhe jometaleve kur kalojmë përgjatë peri- odës? Pse? 4. Duke argumentuar, parashikoni karakterin e oksideve: CuO, K2O, SO2, Al2O3, CaO, Cl2O7 3. Çfarë do të thotë valencë e elementit? Jepni dy shembuj. 4. Çfarë janë metaloidet? Jepni tre shembuj. 5. Çfarë është një gjysmëpërcjellës? Jepni një emër. Tema mësimore 4.7 : Detyrë eksperimentale. Vetitë e metaleve dhe jo metaleve. Fusha: Shkencat e Lënda: Shkalla: V Klasa: X natyrës KIMI Tema mësimore: 4.7. Detyrë eksperi- Situata e të nxënit: mentale: Metalet dhe jometalet, oksidet e tyre. Prova Vetitë e metaleve dhe jo metaleve eksperimentale për të përcaktuar karakterin e tyre. Karakteri i oksideve të metaleve dhe jometaleve Rezultatet e të nxënit të kompeten- cave të fushës/lëndës sipas temës Fjalët kyçe: mësimore: Metal, jometal, okside bazike, okside acide, • Interpreton vetitë fizike – kim- okside amfotere, tretësirë bazike, tretesirë ike të metaleve te gr.IA acide, veti reduktuese,h alogjen, halogjenure

110 Libër për mësuesin • Interpreton vetitë fizike – kim- Lidhja me fushat e tjera ose me temat ike të jo metaleve gr.VIIA ndërkurrikulare: • Konkretizon luhatjen e vetive Fizikën metalike,vetive jometalike të elementeve brenda grupit dhe përgjatë periodës. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, tabela e sistemit periodik, gota kimike, kristalizator, uji, pincetë, metale Li,Na ,K, Mg, Al, ujë klori,jodur kaliu- mi, bromur kaliumi, fenolftaleinë. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës, me mjetet e punës që janë të nevojshme për kryrjen e eksperimenteve 1.1.10 Veprimet në situatë Pyetje paraprake 1. Cilët janë elementet e grupi IA? Çfarë vetish fizike e kimike ato kanë? 2. Si ndryshojnë vetitë reduktuese te elementeve brenda grupit IA? 3. Si ndryshojnë vetitë reduktuese te elementeve brenda periodës së tretë? 4. Çfarë karakteri shfaqin oksidet e elementeve të metaleve? Pasi nxënësit përshkruajnë vetitë fizike, kimike të metaleve të grupit IA, bëhen pyetje për jometalet e grupit VIIA: 5. Kush janë elementet e këtij grupi? 6. Çfarë vetish fizike e kimike kanë jometalet? 7. Pse quhen halogjen? Po halogjenure? 8. Si ndryshon aktiviteti brenda grupit VIIA ? 9. Çfarë karakteri shfaqin oksidet e elementeve të jometaleve ? 10. Si ndryshojnë vetitë metalike dhe jometalike të elementeve brenda periodës së tretë kur zhvendosemi nga e majta në të djathtë periodës ? Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësit ndahen në tre grupe. - Grupi i parë: Vë në dukje veti fizike të elementëve Na, Mg, Al. Eksperimenton mbi vetitë kimike të metaleve për të vënë ne dukje prirjen e aktivitetit ( p.sh.: veprimi i Na,K, Mg, Al në ujë ) - Grupi i dytë: Vë në dukje veti fizike të elementëve të grupit VIIA. Eksperimenton mbi prirjen e vetive kimike të halogjenëve (uji i klorit vepron me bromurin e kaliumit , uji i klorit me jodur kaliumi). Grupi i tretë: eksperimenton mbi sjelljen e oksideve bazike, acide dhe amfotere në në ujë me letër lakmusi. tretësirat e tyre ujore (Provohet veprimi i CaO, CO2, Al2O3 Veprimi i Al2O3 me tretësirë HCl dhe NaOH ) Secilit grup u kërkohet të argumentojnë dhe të nxjerrin përfundime mbi rezultatet eks- perimenteve të zhvilluara.

Kimia 10 111 Vlerësimi: - vlerësimi për pjesëmarrjen në diskutim, punën eksperimentale në grup dhe saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Si ndryshon aktiviteti i metaleve alkalin brenda grupit kur veprojnë (vrul- lshëm) me ujin? 2. Forcohet apo zvogëlohet karakteri metalik nga Na,Mg, Al? 3. Cili nga këta metale formon oksid më tipik? 4. Pse reaksioni midis ujit të klorit dhe tretësirës së bromurit të kaliumit ndodh dhe midis ujit të bromit dhe klorurit të kaliumit nuk ndodh? 5. Cili nga këta jometale C, P, S, Cl formon oksid më tipik? ECURIA E PUNËS SË DETYRËS EKSPERIMENTALE: Vetitë e metaleve dhe jo metaleve Eksperimenti 1 Ndryshimi i vetive reduktuese midis metaleve që ndodhen brenda një periode. Në tri gota kimike me nxënësi 100 ml hedhim nga 50 ml ujë. Në gotën e parë futim një kokërr të vogël natriumi (sa një kokërr gruri) Kujdes. Natriumi duhet të kapet me pincetë! Në gotën e dytë hedhim një copë të vogël shirit magnezi; në gatën e tretë një copë tel alumini; Cili prej tyre është më aktiv? I renditni metalet sipas radhës (aftësisë për të zhvendosur hidrogjenin). Eksperimenti 2 Radha e aktivitetit të jometaleve Në dy provëza, hidhni përkatësisht: tek e para 1 ml tretësirë bromur natriumi (KBr) dhe te gota e dytë 1 ml jodur kaliumi (KI). Në provëzën e parë shtoni 1 ml ujë klori. Në provëzën e dytë shtoni 1 ml ujë bromi (në pamundësi mund të përdorni edhe ujë klori) Çfarë vini re? Shkruani barazimet e reaksioneve. Reaksionet KBr + Cl2 → Kl + Cl2 → Duke patur parasysh vendin e këtyre jometaleve në sistemin periodik, themi se jometalet më aktive zhvendosin nga kripërat e tyre jometalet më pak aktive. Eksperimenti 3 Sjellja e oksideve në tretësirat e tyre ujore a) Oksidet bazike. Në një gotë kimike hidhen 0,5 g oksid kalciumi (gëlqere e pashuar) dhe shto- hen 3 ml ujë me anë të një gote. Në gotë vendoset një letër lakmusi ose shtohen 1-2 pika fenolftaleinë. Oksidi i kalciumit vepron me vrull me ujin, duke dhënë hidroksidin

112 Libër për mësuesin e kalciumit dhe letra e lakmusit merr ngjyrë blu, ndërsa pot ë përdoret fenolftaleinë, ajo do të marrë ngjyrë të kuqe. Barazimi i reaksionit në këtë rast është: CaO + H2O→Ca(OH)2 → Oksidet bazike treten në ujë dhe japin hidrokside (baza) b) Oksidet acide Në një provëz hidhen 3-4 copëza të vogla mermeri (CaCO3) dhe shtohet tretësira e acidit klorhidrik (1:1 HCl) deri në ¼ e vëllimit të saj. Provëza mbyllet me tapë të pa- jisur me gyp zhvillimi, i cili përfundon në një provëz të mbushur me ½ e saj me H2O, ku më parë është future letër lakmusi blu. Vërehet çlirimi i një gazi, i cili tretet në ujin e provëzës ku ndodhet lakmusi. Letra e lakmusit merr ngjyrë rozë në të kuqe të çelët. Barazimi i reaksionit të bashkëveprimit të mermerit me acidin klorhidrik paraqitet: CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + CO2 + H2O CO2 + H2O → H2CO3 (acid i dobët) Dioksidi i karbonit është oksid acid. Ai nuk tretet plotësisht në ujë dhe jep acidin karbonik, I cili është një acid i dobët. Këtë tregon dhe ngjyra e lakmusit (rozë në të kuqe të celët). →Oksidet acide treten në ujë dhe japin acide. c) Oksidet amfotere Në tri gota hedhen nga 0,5 g oksid alumini pluhur. Në të parën shtohet me pipetë 10 ml H2O të distiluar dhe letër lakmusi. Në të dytën 10 ml tretësirë 1:1 HCl dhe në të tretën 10 ml tretësirë 0,5 M NaOH. Vihet re se oksidi i aluminit nuk tretet në ujë, ndërsa tretet në acid dhe në bazë. Barazimet e reaksioneve në këtë rast janë: Al2O3 + 6HCl→2AlCl3 + 3H2O Oksidi I aluminit sillet si oksid bazik Al2O3 + 6NaOH →2Na3AlO3 + 3H2O Oksidi i aluminit sillet si oksid acid Oksidet amfotere veprojnë si me bazat, ashtu dhe me acidet. Krahasoni sjelljen e oksideve: CaO, CO2, Al2O3.

Kimia 10 113 Tema mësimore 4.8: Ushtrime Fusha: Shkencat e Lënda: Shkalla: V Klasa: X natyrës KIMI Tema mësimore 4.8 : Situata e të nxënit: Ushtrime Zgjidhja e ushtrimeve me metoda të përshkruara në tekstin mësimor Rezultatet e të nxënit të kom- Fjalët kyçe: petencave të fushës/lëndës sipas Sistem periodik , grup, periodë, metale, temës mësimore: jometale, veti reduktuese, oksiduese, okside -- Përshkruan si janë të vendosur bazike, elementet në tabelën e sistemit acide, amfotere, periodik -- Shpjegon prirjet e elementeve për gjatë periodës -- Interpreton si ndryshojnë vetitë e elementeve brenda grupit Burimet: Teksti i kimisë i klasës Lidhja me fushat e tjera ose me së 10-të,Tabela e sistemit perio- temat ndërkurrikulare: Fizikën, Tik, dik , libri i ushtrimeve gjuhët dhe komunikimi Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Sistemi periodik është rezultat i një pune të madhe qindravjeçare të shumë shkencëtareve nga vende të ndryshme të botës, Mendelejevi ishte kimisti i parë që ndërtoi një tabelë si ajo e sistemit periodik që përdorim .Mësuesi/ja ju sugjeron nxënësve të përdorin sistemin periodik të sotëm për t’ju përgjigjur pyetjeve Veprimet në situatë: Meqenëse janë ushtrimet me shumë kërkesa u kërkohet nxënësve që të t’i ndajnë ato për çdo anëtar të grupit. - Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësit ndahen në tre grupe. - Grupi i parë: – Punon kërkesat e ushtrimit 1 fq. 56 (libri i nx.) - Grupi dytë i nxënësve: – Punojnë ushtrimin 6 fq. 57 (libri i nx.) - Grupi tretë i nxënësve: – Punojnë ushtrimin 7 fq. 57 (libri i nx.)

114 Libër për mësuesin Nxënësit përgjigjen për ushtrimet duke u plotësuar nga anëtarët e grupit ,me pas mësuesja kërkon pyetje ku gr.I i drejton te II ,i dyti të tretit e treti të parit në përputhje çështjet e orës së mësimit duke realizuar objektivat e orës së mësimit. Vlerësimi: - Vlerësimi për pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin në punën në grup; - saktësinë në zgjidhjen e ushtrimeve; - aftësinë dhe gjuhën e komunikimit; Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Krahasoni vetitë e elementit karbon në lidhje me elementët fqinjë të tij në sistemin periodik. 2. Jonet A3- dhe B- kanë të njëjtin numër elektronesh. B është element në periodën e dytë dhe në grupin VII A. Gjeni vendin e elementit A. 3. Renditni elementët. B (Z=5); O (Z=8); F (Z=9); S (Z=16); Cl (Z=17); sipas rritjes së vetive oksiduese. 4. Plotësoni tabelën: Ele-menti Joni që formon Oksidet Karak-teri Hidroksidet ose acidet P Al Li 5. Për elementët Al (Z=13); Na (Z=11); Mg (Z=12), përcaktoni: a) Renditjen sipas vetive metalike në rritje; b) Formulat e oksideve dhe të hidroksideve që ato formojnë; c) Karakterin e oksideve dhe të hidroksideve të tyre. Tema mësimore 4.9: Test ( kapitulli 1,2,3,4) Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Situata e të nxënit:Gjendja e materies, Tema mësimore: 4.7. Test Ndarja e substancave, atomet dhe ( kapitulli 1,2,3,4) elementet, sistemi periodik Fjalët kyçe: Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe të kapitujve të konkretizuara të fushës/lëndës sipas temës mësimore: në ushtrimet e testit • Përshkruan ndërtimin e lëndës nga grimcat • Përshkruan ndryshimet e gjendjes, bazuar në dukuritë e shkrirjes, vlimit,

Kimia 10 115 avullimit, ngrirjes, kondensimit dhe sub- limit • Përcakton metodën e ndarjes së substancave bazuar në vetitë fizike të tyre • Përshkruan atomin si grimcë e përbërë • Ndërton skemën e shpërndarje së elektroneve në shtresat elektroni- ke për 20 elementet e para • Identifikon elementin sipas Z, ose sipas pozicionit në sistemin periodik • Argumenton vendndodhjen e një elementi në tabelën sistemit peri- odik dhe sjelljen e elementit • Konkretizon luhatjen e vetive metalike,vetive jometalike të elementeve brenda grupit dhe përgjatë periodës. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Lidhja me fushat e tjera ose me temat tabela e sistemit periodik, libri i ushtri- ndërkurrikulare: meve Model Testi Emri Mbiemri---------------------- Test i Tremujorit të parë ( Kapitulli 1-4 ) 1. Uji i pastër mund të përftohet prej ujit të detit me anë të proçesit të distilimit. Çfarë përfshin ky proçes? Qarkoni gërmën A, B, C ose D .1 pikë A ) tretjen, pastaj avullimin B) kondensimin, pastaj avullimin C ) kondensimin, pastaj tretjen D ) avullimin, pastaj kondensimin 2. Në cilën nga ndryshimet e gjendjes grimcat humbasin energji dhe afrohen me njëra-tjetrën? Qarkoni gërmat A, B, C ose D. 1 pikë A) e gaztë në të lëngët; B) e lëngët në të ngurtë; C) e ngurtë në të lëngët; D) e lëngët në të gaztë

116 Libër për mësuesin 3. Nga dukuritë e renditura më poshtë, tregoni se cila tregon ndryshimin e gjendjes së lëndës: A) Djegia B) Distilimi C ) Tretja D) Sublimimi  1 pikë 4. Bërthama e atomit të një elementi përmban12 njësi ngarkese me shenjë pozi- tive. Numri i grupit të sistemit periodik, në të cilin bën pjesë ky element është: 1 pikë A) grupi IA; B) grupi IIA; C) grupi IB; D) grupi IIB; 5. Atomi i një elementi ka konfigurimin e shtresës së jashtme 4s1 dhe përmban 1 neu- tron më shumë se elektrone .Numri i masës së elementit është: 1pikë A) 30 B) 39 C) 11 D) 20 6. Atomi i një elementi ndodhet në periodën e dytë, grupi i VA. Valenca e tij, është: 1 pikë A) e barabartë me numrin e grupit; B) tre njësi më e madhe se numri i grupit; C) dy njësi më e vogël se numri i grupit; D) një njësi më e vogël se numri i grupit 7. Elementi X ndodhet në Grupin VIB, perioda 4. Ky element formon oksid: 1 pikë. A) bazik; B) acid; C) asnjanës; D) amfoter. 8. Në sistemin periodik elementët A (Z = 11), B (Z = 17), C (Z = 14), D (Z = 12) sipas zvogëlimit të rrezes renditen: A) BDCA ; B) ADCB; C) DBAC; D) CABD. 1 pikë 9. Përshkruani dhe vizatoni tri diagrame për vendosjen e grimcave në secilën prej gjendjeve të substancës; përshkruani si ndryshon një substancë gjatë nxehjes, duke u bazuar në teorinë grimcore të ndërtimit të saj dhe në lëvizjen e grimcave;  3 pikë 10. Shpjegoni me fjalët tuaja secilin nga këta terma kyç: A) i tretshëm; B) i patretshëm; 4 pikë C) tretësirë ujore. D) substancë e pastër 11. Plotësoni skemën e joneve të strukturës, për të paraqitur shpërndarjen e elektrone- ve tek atomet e elementeve Na (Z = 11 ), Cl (Z = 17 ) . Tregoni orbitat e elektroneve që mungojnë. (Rrathët e zinj tregojnë bërthamën.)  2 pikë

Kimia 10 117 12. Në bërthamën e atomit të një elementi ndodhen 22 neutrone dhe në mbështjelljen elektronike të tij lëvizin 18 elektrone. 3 pikë a) Njehsoni numrin atomik; b) njehsoni numrin e masës së elementit; c) shkruani formulën elektronike të atomit. 13. Galiumi ekziston në natyrë si një përzierje e dy izotopeve joradioaktive, gali- um-69 dhe galium-71. Numri i protoneve tek atomi i galiumit është 31. a) i Sa neutrone ka atomi galium-69? ii Sa neutrone ka atomi galium-71? Galiumi ka edhe izotope radioaktive, galium-67. Kur galium-67 zbërthehet, lëshon rrezet gama. b) Ku ndryshon izotopi radioaktiv nga izotopi joradioaktiv? 3 pikë 14. Për elementët F(Z=9), B (Z=5), N(Z=7), gjeni: 3 pikë. a) jometalin më tipik b) renditjen sipas rrezes atomike në rritje c) oksidet që ato formojnë me valencat përkatëse. 15. Joni X+2 ka 18 elektrone. Gjeni: 3 pikë a) vendin e elementit në sistemin periodik; b) formulën e oksidit të elementit; c) karakterin e oksidit. 16. Atomi i një elementi X e ka formulën e pjesshme të shtresës së jashtme elektroni- ke 3s2 p4,përcaktoni: a) numrin atomik të elementit b) numrin e grupit dhe periodën c) numrin e elek- troneve valentore d) llojin e elementit e) oksidin e tij me valence maksimale 5 pikë

118 Libër për mësuesin 17. Elementët Cs (I),Cr (III) dhe N (III) formojnë okside me karakter të ndryshëm nga njëri - tjetri. a) shkruani formulat kimike të oksideve të tyre b) Gjeni duke arsyetuar: Cili prej tyre është oksid acid, oksid bazik apo amfoter?; c) Përcaktoni gjendjen fizike të këtyre oksideve. 6 pikë. Notë: 4 5 6 7 8 9 10 17- 22 23 - 28 29- 34 35 - 38 39-40 Pikë: 0 -10 11- 16 Kapitulli 4: Sistemi periodik Tema mësimore 4.10: Projekt. Hekuri element kimik me vlera his- torike, industriale dhe shëndetësore ( Ora e dytë e projektit. Shih temën 3.8 )

Kimia 10 119 KAPITULLI 5 : LIDHJET KIMIKE Tema mësimore 5.1: Përbërjet kimike, përzierjet dhe reaksionet kimike Fusha: Shkencat e Lënda: Shkalla: V Klasa: X natyrës KIMI Situata e të nxënit: Shumëllojshmëri Tema mësimore 5.1: e përbërjeve kimike të formuar nga Përbërjet kimike, përzierjet dhe reak- atome të elementëve të ndryshëm të sionet kimike. cilat përfaqësohen nga formula kimike. Dallimet midis ndryshimeve fizike dhe atyre kimike, veçoritë e tyre. Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: Element kimik, përbërje të fushës/lëndës sipas temës mësimore: kimike, formulë kimike, përzierje, ndry- • Shpjegon ndryshimin midis: shim kimik, ndryshim fizik, reaksion - Një elementi kimik dhe një për- kimik. bërje kimike - Një përbërje kimike dhe një përzierje • Dallon një ndryshim kimik nga ai fizik • Rendit dukuri që ndodhin gjatë ndryshi- meve kimike . Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10- Lidhja me fushat e tjera ose me temat të, përbërje si: ujë, etanol, oksid kalciumi. ndërkurrikulare: Përzierje squfur + hekur Fizikën, Tik, Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Demonstrim, Stuhi mendimesh, diskutim. Nxënësit njihen me substanca dhe përbërje të ndryshme si: squfur, hekur, ujë, etanol, oksid kalciumi. U kërkohet te tregojnë çfarë elementësh përmbajnë këto për- bërje, si bashkohen atomet, dhe si paraqiten ato. Nxënësit rikujtojnë nga kapitulli 2 se përzierjet, substancat e të cilave nuk bashkëveprojnë midis tyre, mund të ndahen me metodat e mësuara në këtë kapitull. çfarë ndodh nëse substancat përbërëse të një përzierje veprojnë kimikisht midis tyre, në ç’kushte ato mund të bashkëveprojnë ? Veprimet në situatë Eksperiment demonstrues ose video nga interneti Mësuesi/ ja demonstron para nxënësve mënyrën e ndarjes hekur- squfur bazuar në vetitë e tyre. Cilat janë metodat efikase të ndarjes? (ose shihet dhe interpretohet video)

120 Libër për mësuesin Ç ndodh nëse përzierja hekur- squfur nxehet, çfarë ndryshimesh vini re? - Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit . Eksperimento - Vëzhgo – shpjego - Analizo – Krahaso (diagram Veni) - Nxënësit vëzhgojnë përzierjen hekur- squfur, analizojnë eksperimentin e ndarjes së tyre. Konkludojnë se në këtë rast kanë ndodhur vetëm ndryshime fizike. - Mësuesi/ ja eksperimenton (ose interpreton video te një reaksioni që tregon bashkëveprimin kimik të dy substancave), duke nxehur përzierjen Hekur – squ- fur. Çfarë ndryshimesh vini re ? Nxënësit vëzhgojnë dhe tregojnë ndryshimet e vërejtura. - A është formuar një përbërje e re, si e kuptoni këtë ? A kemi të bëjmë me ndry- shim kimik ? - Cilat janë dukuritë që shoqërojnë një ndryshim kimik ? Shpjegohet që ndryshimi kimik është një reaksion kimik Mësuesi/ ja u kërkon nxënësve të bëjnë dallimet midis ndryshimeve fizike dhe atyre kimike. Nxënësit shkruajnë me fjalë dhe me simbole kimike reaksionin kimik të bashkëveprimit të squfurit me hekurin. Nxënësit ndërtojnë diagrame për atome e molekula të ndryshme. Me anë të dia- gramit të Venit bëjnë krahasime për ndryshimet fizike dhe kimike. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen në bazë të vëzhgimeve që janë kryer për veprimtaritë e zhvilluara në situatat mësimore. Ata vlerësohen për: - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë gjatë diskutimit, eksperi- menteve demonstruese; - Interpretimin e dukurive të vrojtuara; - Konkluzionet e dhëna pas zhvillimit të provave eksperimentale.

Kimia 10 121 Detyrat dhe puna e pavarur: 4. Bazuar në njohuritë e marra, shpjegoni kuptimin e këtyre termave: element kimik, formulë kimike, reaksion kimik. 5. Argumentoni nëse ndryshimet e mëposhtme janë fizike apo kimike: - Pambuku endet për t’u bërë çarçaf - Alkooli digjet në llambën e alkoolit - Thyhet një shishe qelqi - Ndryshket një copë hekuri 6. Një copë natrium e lënë në kontakt me mjedisin e jashtëm, formon një shtresë të bardhë. - Shpjegoni nëse ka ndodhur një ndryshim kimik. - Amund të shkruhet një reaksion kimik në këtë rast? Tema mësimore 5.2: Lidhja kimike Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore 5.2: Situata e të nxënit: Atomet e Lidhja kimike. elementëve formojnë lidhje kimike. . Struktura e lidhjes është e qën- drueshme. Shtresa e jashtme elek- tronike e atomeve plotësohet me 8 elektrone, si atomet e grupit VIIIA. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: lidhje kimike, atom , fushës/lëndës sipas temës mësimore: jon, ngarkesë e jonit, shtresë elek- tronike e jashtme e qëndrueshme, • Shpjegon: gaze të plogët - pse atomet bashkohen dhe formojnë lidhje kimike: - Atomet e elementëve të grupit VIIIA nuk formojnë lidhje kimike • Dallon shtresën e jashtme elektronike të atomit nga ajo e jonit të tij • Njehson ngarkesën e jonit të formuar. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Lidhja me fushat e tjera ose me përbërje si NaCl. Diagrami të formimit të temat ndërkurrikulare: joneve. Video të formimit të joneve. Fizikën, Tik, Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

122 Libër për mësuesin - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Në kapitullin e strukturës së atomit dhe sistemit periodik mësuam se shumica e atomeve nuk e kanë të plotësuar shtresën e jashtme me tetë elektrone ( përjashtuar elementët e grupit të VIIIA ). Këto atome priren për ta plotësuar atë duke formuar një gjendje të qëndrueshme. Ky është shkaku i formimit të përbërjeve kimike, të cilat mund të jenë përbërje molekulare ose jonike. Forcat që i mbajnë atomet të lidhura quhen forca të lidhjes kimike . Veprimet në situatë Punë individuale e nxënësve. Vizatim i diagramit së strukturës elektronike të atomeve dhe joneve përkatës të elementëve : He, Ne, Ar, Na, Cl, Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Rrjeti i diskutimit , Pyetje -përgjigje Nxënësit kanë ndërtuar strukturat elektronike për atomet e elementëve të grupit të VIIIA, He, Ne, Ar. - Nënvizoni shtresën e jashtme elektronike. - çfarë kanë të përbashkët këta element, a mund të formojnë ato lidhje kim- ike? Pse? Më pas kalohet në diskutimin e shtresës së jashtme elektronike të atomeve Na, Cl. - Cila është tendenca e këtyre atomeve për ta bërë të qëndrueshme këtë shtresë? - Krahasoni strukturat elektronike të atomeve dhe joneve të tyre, po ngarkesa ndryshon? Plotësoni diagramin për jonet e mëposhtëm. - Me cilët nga gazet e plogët ngjasojnë? Nxënësit diskutojnë dhe japin përgjigje për pyetjet e drejtuara. - Mësuesi/ ja u kërkon nxënësve shembuj të tjerë për punë të pavarur që çojnë në formimin e lidhjeve kimike në përbërjet molekulare dhe jonike.

Kimia 10 123 Vlerësimi: . Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë e ndërtimit të strukturave elektronike të atomeve dhe jon- eve; - Interpretimin e nevojës që kanë atomet për të formuar lidhje kimike; - Pjesëmarjen aktive në diskutim edhe në shembuj të tjerë në punën e pavarur. Detyrat dhe puna e pavarur: (detyra shfrytëzohet edhe për vlerësim individual me minitest) 1. Argumentoni pse atomet synojnë plotësimin e tetëshes elektroni- ke të shtresës së jashtme. 2. Jepen numrat atomikë të elementeve litium (Z=3) dhe fluor (Z= 9) a) Sa elektrone ndodhen në atomin e litiumit? Vizatoni diagramin e struk- turës elektronike të tij. b) Si e plotëson atomi i një metali shtresën e jashtme me 8 elektrone? c) Vizatoni diagramin e jonit të litiumit. Shkruani simbolin e tij duke shënuar ngarkesën. d) Sa elektrone ndodhen në atomin e fluorit? Vizatoni diagramin e struk- turës së tij elektronike. e) Si kthehet në jon atomi i një jometali? f ) Vizatoni diagramin e jonit të fluorit. Shkruani simbolin e tij duke shënuar ngarkesën. g) Tregoni me anë të një diagrami bashkëveprimin e atomit të litiumit me atë të fluorit. h) Shkruani me fjalë reaksionin e bashkëveprimit të litiumit me fluorin. Tema mësimore 5.3: Lidhja jonike Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Situata e të nxënit: Formimi i joneve të Tema mësimore 5.3: metaleve dhe jometaleve. Lidhja jonike. Tërheqja elektrostatike midis joneve me ngarkesa të kundërta elektrike dhe formimi i rrjetave kristalore. Veçori të lidhjes jonike

124 Libër për mësuesin Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: lidhje jonike, përbërje të fushës/lëndës sipas temës mësimore: jonike, metal, jometal, jon, transfertë • Shpjegon veçoritë e lidhjes jonike elektronesh, ngarkesë e jonit, shtresë • Vizaton diagramin e realizimit të elektronike e jashtme e qëndrueshme, lidhjes jonike në shembuj të ndryshëm forca të lidhjes jonike, rrjetë kristalore midis metaleve dhe jometaleve • Interpreton formimin e rrjetës krista- lore të përbërjeve jonike. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Lidhja me fushat e tjera ose me temat përbërje si NaCl. Diagrami të formimit të ndërkurrikulare: joneve. Video të formimit të joneve. Skema të thjeshta të lidhjes jonike. Fizikën, Tik, Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Gjatë këtij mësimi nxënësit do të përdorin metoda të thjeshta për ilustruar formimin e joneve nga humbja ose shtimi i elektroneve, dhe për të vërtetuar se lidhjet jonike formohen me anë të trasfertave të elektroneve. Gjithashtu, nxënësit do të ushtrohen në gjetjen e formulës së përbërjeve jonikë me anë të barazimit të ngarkesave. 1.1.11 Veprimet në situatë : Punë në dyshe Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit . Kompozim i diagrameve të joneve • Tregojuni nxënësve pak klorur natriumi (kripë) dhe u kujtoni atyre se kjo përbërje formohet nga jonet e klorit dhe natriumit. Shtroni pyetjen: Si formohen këto jone? Kërkoni nga nxënësit që të përdorin diagramet për të gjetur përgjigjen e kësaj pyetje. • Nxënësit do të punojnë në çift për të rikujtuar mënyrën e shpërndarjes së elektroneve brenda atomit. • Shtroni një diskutim për të përforcuar idenë se atomet tërheqin ose lëshojnë elektrone për të patur një shpërndarje të qëndrueshme të elektroneve në orbitën e jashtme. • Më pas nxënësit do të punojnë dyshe në fletoren e klasës. Ata do të bë- jnë një demonstrim të mënyrës se si formohen përbërjet jonike me anë të transfertës së elektroneve, dhe se si ky proces garanton një shpërndarje të qëndrueshme të elektroneve brenda atomit. • Tashmë nxënësit mund të përpilojnë formulat e përbërjeve jonike duke barazuar ngarkesat e joneve. Vlerësimi: Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë e ndërtimit të strukturave elektronike të atomeve dhe joneve; - Interpretimin e nevojës që kanë atomet e metaleve e jometaleve për të formuar lidhje jonike; - Pjesëmarrjen aktive në diskutim edhe në shembuj të tjerë në punën e pavarur.

Kimia 10 125 Detyrat dhe puna e pavarur: (detyra shfrytëzohet edhe për vlerësim individual ose në çift) 3. Hartoni një tabele me veçori të lidhjes jonike; 4. Jepen numrat atomikë të elementeve Mg (Z=12) dhe fluor (Z= 9) a) Sa elektrone ndodhen në atomin e magnezit? Vizatoni diagramin e strukturës elek- tronike të tij. b) Vizatoni diagramin e jonit të magnezit. Shkruani simbolin e tij duke shënuar ngark- esën. c) Sa elektrone ndodhen në atomin e fluorit? Vizatoni diagramin e strukturës së tij elek- tronike. d ) Vizatoni diagramin e jonit të fluorit. Shkruani simbolin e tij duke shënuar ngarkesën. f) Tregoni me anë të një diagrami bashkëveprimin e atomit të magnezit me atë të fluorit. g) Shkruani formulën e përbërjes jonike. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE 5.4   Dt.___/___2016_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: 5 Klasa: X Tema mësimore: Jonet e thjeshta ,jonet e Situata e të nxënit: Simbolet përbëra. e joneve, emërtimi joneve të thjeshta e të përbëra. Shkrimi dhe emërtimi i përbërjeve jonike. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: kimisë sipas temës mësimore: Jon negativ, • Shpjegon si formohen jonet pozitive dhe jon pozitiv, jonet negative për 20 elementet e para të jon i përberë, sistemit periodik. jon i thjeshtë. • Liston rregullat e paraqitjes së formulës kimike të një përbërje jonike. • Ndërton formulat jonike të përbërjeve jonike duke u nisur nga jonet përkatëse, p.sh: oksid hekuri (III) Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me Teksti i Kimisë temat ndërkurrikulare: matematikën, fizikën. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve PNP Përshkrimi i situatës. Mësuesja njeh nxënësit me situatën e temës, Parashikim me terma paraprak- Shkruaj në tabelë fjalët: metal, jon, jometale, përbërje jonike -Nxënësit përkufizojnë këto terma dhe me shembujt, formojnë jone (+) , jone (-) duke u nisur nga 20 elementet të para të sistemit periodik, p.sh. H dhe metalet lëshojnë e-, formojnë jone (+), kurse jometalet ( p.sh. Cl ) marrin e- dhe formojnë jone negative (Cl-) .Kërkoj që nxënësit të tregojnë kush nga elementet nuk formojnë jone, cilit grup, apo periodë i përkasin.

126 Libër për mësuesin Rrjeti i diskutimit: U kërkohet nxënësve të diskutojnë mbi emërtimin e përbërjeve jonike duke listuar më pare rregullat e paraqitjes së formulës kimike të tyre duke filluar nga: a) Simboli i jonit (+), më pas simboli i jon(-) b) Rregullohet numri i joneve që shuma e vlerave pozitive dhe negative të ngarkesave të tyre të jetë zero. c) Shkruhet formula pa ngarkesa. -Nxënësit ndahen në 3 grupe Grupi i parë: Shpjegon me shembuj formimin e joneve (+) për grupin I-II,III-A Grupi i dytë: Ndërton formulën kimike për disa përbërje a) hidroksidi e kaliumit, sulfat natriumit, nitrat argjendit, oksid hekurit(III), klorur bakri. Grupi i tretë: Emërton përbërjet; CuCl2; FeS; Mg(NO3)2; Ca(HCO3)2, NH4NO2 Vlerësimi: Nxënësit vlerësohen për pjesëmarrjen në diskutimin me terma paraprake, pjesëmarrjen në punën në grup. Detyrat dhe puna e pavarur: -Jepen emrat e disa përbërjeve kimike. Shkruani formulat e joneve të këtyre përbërjeve; a) klorur kaliumi, b)f luorur magnezi, c) sulfur litiumi, d) sulfur kalciumi. -Ndërtoni formulat kimike të secilës përbërje. Tema mësimore 5.5 : Lidhja Kovalente Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore 5.5: Situata e të nxënit: Lidhja kovalente Lidhja kovalente dhe formimi i çifteve elektronike të për- bashkëta. Modele të lidhjeve kovalente njëfishe, dyfishe, trefishe në shembuj të ndryshëm. . Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: lidhje jonike, kovalente, të fushës/lëndës sipas temës mësimore: përbërje molekulare, jometal, ciftëzim • Shpjegon mënyrën e formimit të lidh- elektronesh, elektrone të përbashkëta, jeve kovalente nga çiftëzimi i elektrone- shtresë elektronike e jashtme e qën- ve midis jometaleve. drueshme, forca të lidhjes atomike, • Modelon diagramin e realizimit të lidhje njëfishe, dyfishe, trefishe. lidhjes kovalente në shembuj të ndry- shëm jometalesh. • Identifikon lidhjet kovalente njëfishe, dyfishe, trefishe në shembuj të moleku- lave të ndryshme.

Kimia 10 127 Burimet: Teksti i kimisë i klasës së Lidhja me fushat e tjera ose me temat 10-të, Diagrami i formimit të formimit ndërkurrikulare: të lidhjes kovalente plastelinë me ngjyra, Fizikën, Tik, kunja druri. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Në këtë mësim nxënësit do të përdorin modele të thjeshta për të treguar mënyrën e formimit të lidhjeve kovalente prej çiftëzimit të elektroneve. Nxënësit do të ndër- tojnë diagrame, të cilat pasqyrojnë lidhjet kovalente tek substanca të ndryshme të përbëra nga atome të jometaleve. 1.1.12 Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Shpjegim, mendim logjik, modelim në dyshe • Shpjegojuni nxënësve se elementët jometale dhe përbërjet e formuara nga vetëm jometale e arrijnë qëndrueshmërinë e orbitës së jashtme prej çiftëzimit të elektroneve. Shpjegoni se si atomet e klorit dhe hidrogjenit tek molekulat e hidrogjenit (H2), klorit (Cl2) dhe klorurit të hidrogjenit (HCl), çiftëzojnë elektronet e tyre duke formuar lidhje kovalente. • Dyshet e nxënësve do të punojnë me Modelimin e lidhjeve kovalente, ku do të përdorin plastelinë me ngjyra e kunja për të modeluar një lidhje kova- lente njëfishe dhe shumëfishe • Gjatë kësaj veprimtarie sigurohuni që nxënësit të njohin termat lidhje dyshe (si tek Oksigjeni, O2) dhe lidhje treshe ( si tek azoti, N2), karakteristikat e tyre, si dhe që të jenë në gjendje të vizatojnë në mënyrë të saktë strukturën elektronike të molekulave më të ndërlikuara. • Dyshet e nxënësve i krahasojnë lidhjet shumëfishe dhe japin veçoritë e tyre. Vlerësimi: Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë e ndërtimit të strukturave elektronike të atomeve dhe dia- grameve të lidhjeve kovalente. - Interpretimin e nevojës që kanë atomet e jo metaleve për të formuar lidhje kimike kovalente. - Pjesëmarrjen aktive në diskutim edhe në shembuj të tjerë në punën e pavarur. Detyrat dhe puna e pavarur: (detyra shfrytëzohet edhe për vlerësim në dyshe ose individual me minitest) 5. Argumentoni pse atomet e jometaleve formojnë midis tyre lidhje kovalente dhe jo lidhje jonike. 6. Paraqitni lidhjen kimike në molekulat e dhëna : Br2, H2O, CO2, C2H2

128 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE 5.6  Dt._/__/_2016_ Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: 5 Klasa: X natyrës Tema mësimore: Përbërjet kovalente Situata e të nxënit: Formimi i përbërjeve kovalente. Forma gjeometrike e molekulës së një përbërje kovalente. Rezultatet e të nxënit të kompetencave Fjalët kyçe: të kimisë sipas temës mësimore: Përbërje molekulare (kovalente), çift - Demonstron formën gjeometrike të elektronik lidhës, çift elektronik vetjak, molekulës së një përbërje kovalente. formë gjeometrike. - Përkufizon termat: përbërje kovalente, çifte elektronike, lidhje dyfishe. _ Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat Teksti i kimisë së klasës së 10-të ndërkurrikulare: Matematikë, TIK Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës : Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës Veprimet në situatën Ditar dy pjesësh –Mësuesi/ja ndan tabelën në dy pjesë Përbërja kovalente Përshkrim HCl (2 atome) H2O (3 atome) CH4 (5 atome) NH3 (4 atome) - Nxënësit në dyshe, plotësojnë në fletore diagramin për këto përbërje, përshkruajnë formën e molekulës për çdo përbërje (nr e- valentore për secilin atom) duke treguar që formula ka (2, 3, 4, 5 atome në përbërje). - Bashkë me nxënësit shënimet hidhen në tabelë. Rrjeti i diskutimit_ Mësuesja kërkon që nxënësit të diskutojnë për numrin dhe ndikimin e çifteve lidhëse dhe çifteve vetjake në formën gjeometrike të molekulave. Nxënësit ndahen në 3 grupe: Grupi i parë: Ndërton dhe përshkruan përbërjen metanolit CH3OH dhe CF4. Grupi i dytë: Ndërton dhe përshkruan përbërjen CO2 dhe BeCl2. Grupi i tretë: Ndërton dhe përshkruan përbërjen etenit C2H4 dhe etinit C2H2. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen për punën në dyshe dhe punën në grup, për saktësinë në vizatimin e diagrameve për molekulat e dhëna. Detyrat dhe puna e pavarur: Modeloni molekulat Pcl3, CF4. H2S. CCl4

Kimia 10 129 PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE 5.7 Dt.___/____/_2016_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: 5 Klasa: X Tema mësimore: Krahasimi i përbërjeve Situata e të nxënit: jonike me përbërjet kovalente Ngjashmëritë dhe ndryshimet midis përbërjes jonike të ngurta me rrjetën kristalore të një përbërje kovalente Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: kimisë sipas temës mësimore: Rrjeti jonik, • Krahason rrjetën kristalore të Rrjeta molekulare, përbërjeve jonike me rrjetën kristalore Rrjeta atomike, të përbërjeve molekulare. Përbërja jonike, • Shpjegon vetitë e përbërjeve jonike. Përbërje kovalente • Interpreton ndryshimet e vetive të përbërjeve jonike nga vetitë e përbërjeve molekulare. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me Teksti i kimisë së klasës së 10-të temat ndërkurrikulare: Fizika, mjedisi, TIK. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve: Përshkrimi i situatës: Mësuesja njeh nxënësit me situatën e temës Përbërjet jonike formohen nga veprimi i metaleve me jometalet kurse përbërjet molekulare formohen kur jometalet veprojnë me njëra-tjetrën. Përbërjet jonike formohen nga jone me ngarkesa të kundërta kurse përbërjet kovalente formohen nga molekula. Veprimet në situatë: Nxënësit ndahen në 3 grupe Grupi i parë: -Nxënësit të përshkruajnë dhe të krahasojnë rrjetën kristalore të përbërjeve jonike me rrjetën kristalore molekulare e t’u përgjigjen pyetjeve; Nga cilat grimca formohet rrjeta kristalore e këtyre përbërjeve? A janë me ngarkesë grimcat?, -po forcat e lidhjes së këtyre grimcave, si janë në dy përbërjet? A ndryshon rrjetat e tyre? Grupi i dytë: -Nxënësit të përshkruajnë vetitë e përbërjeve jonike, duke iu përgjigjur pyetjeve Si është pika e shkrirjes dhe vlimit? A treten në ujë ? Tretësirat e këtyre përbërjeve a e përcjellin rrymën elektrike? Grupi i tretë: -Përshkruani vetitë e përbërjeve kovalente duke iu përgjigjur pyetjeve: Përse shumica e përbërjeve kovalente janë në gjendje flurore? A treten në ujë? A e përcjellin rrymën elektrike? Vlerësimi -Nxënësit vlerësohen për pjesëmarrjen aktive në diskutim dhe dhënien e përgjigjes së saktë, si dhe për pyetjet e drejtuara. Për përshkrimin dhe ndryshimet midis dy përbërjeve.

130 Libër për mësuesin Detyrat dhe puna e pavarur: • Janë dhënë përbërjet Ca; Br2; I2; NaF; HCl; dhe ClF • a) Trego natyrën e lidhjes kimike. • b) Në cilat raste formula nuk përfaqëson një molekulë. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE 5.8 Dt.__/__/_2016_ Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: 5 Klasa: X natyrës Tema mësimore: Strukturat Situata e të nxënit: Studim i krahasuar makromolekulare kovalente i strukturave gjigante kovalente te diamanti, grafiti, kuarci. Vetitë e tyre janë rrjedhojë e strukturës. Rezultatet e të nxënit të Fjalët kyçe: kompetencave të kimisë sipas temës Forma alotropike, mësimore: Alotropia, • Përshkruan strukturën e Diamanti, diamantit, SiO2, grafitit. Grafiti, • Shpjegon vetitë e strukturave të Kuarci diamantit, të grafitit, SiO2 • Interpreton përdorimet e diamantit, grafitit e SiO2 Lidhja me fushat e tjera ose me temat Burimet: Teksti i kimisë, kërkime në internet ndërkurrikulare: Gjeografi, TIK Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës Mësuesi njeh nxënësit me situatën e temës. Jo të gjitha përbërjet e ngurta kovalente janë molekulare kështu diamanti dhe grafiti janë në formën e rrjetave kristalore kovalente. Veprimet në situatë: Parashikim me terma paraprake: Shkruaj në tabelë fjalët Diamant, Grafit, Dioksid silici. Pyesim çfarë dimë për strukturën e tyre; po për përdorimin në jetën e përditshme. Puno në grup në dyshe. Dy e nga dy nxënësit përshkruajnë strukturën e diamantit, grafitit dhe SiO2. 2)Shpjegim i përparuar: mësuesja shpjegon vetitë që paraqesim makromolekulat bazuar në strukturën që kanë dhe vendin ku përdoren në jetën e përditshme. Diagrami i Venit. Mësuesja u kërkon nxënësve për të vënë në dukje ngjashmëritë dhe ndryshimet mes diamantit dhe grafitit nga përbërje ashtu dhe nga vetitë që kanë këto dy makromolekula. Grafiti                Diamanti    I butë                 substancë e fortë përcjell rrymën               shkëlqen kur pritet

Kimia 10 131 Ngjashmëri: Përbëhen nga atome C Detyrat dhe puna e pavarur: Jap për detyrë në shtëpi ushtrimet 3, 4, 5, 6 fq 73 të mësimit. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE 5.9  Dt._/____/_2016_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: 5 Klasa: X Tema mësimore: Lidhja metalore Situata e të nxënit: Pika e shkrirjes së një metali apo një substance jep të dhëna për strukturën e secilit prej tyre dhe anasjelltas. Struktura, vetitë e përdorimet e metaleve. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: kimisë sipas temës mësimore: Lidhje metalore, • Përshkruan strukturën e metaleve. Farkëtim, • Tregon vetitë kryesore të metaleve. Petëzim. • Liston përdorimet e metaleve në jetën e përditshme. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me Teksti i kimisë së klasës së 10-të temat ndërkurrikulare: Industrinë, Fizikën Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Organizimi i orës së mësimit: Mësuesja njeh nxënësit me situatën e temës. Metalet mund të formojnë struktura gjigante se kanë pikën e shkrirjes së lartë (Ni p.sh. = 14550) Brainstorming: Nisur nga informacionet që kanë marrë në mësimet e mëparshme, pyet nxënësit për vetitë e metaleve, përcjellshmërinë e tyre për nxehtësinë apo për rrymën elektrike, për pikën e shkrirjes që i kanë në temperatura të larta se u duhet për të prishur rrjetën metalore. Shpjegim i përparuar: Mësuesi krahason nëpërmjet të dhënave të tabelës strukturën e rrjetës molekulare, kristalore jonike, kristalore kovalente dhe metalore për pikat e shkrirjes në substanca të ndryshme. Mësuesi shpjegon strukturën e metaleve e formimin e lidhjes metalike. Argumenton me shembuj vetitë kryesore të metaleve. Përforcim, Punë në dyshe: Nxënësit i japin përgjigje pyetjeve që janë në fund të mësimit (ushtrimet 1-5) si dhe u kërkohet të kompozojnë tabelën për vetitë e metaleve. Vlerësimi i nxënësve bazohet në aftësitë argumentuese të tyre, në seriozitetin në punë dhe marrëdhëniet me njëri-tjetrin. Detyrat dhe punë e pavarur Mërkuri formon jone me ngarkesë +2. Ai ngrin në -390C, Vizatoni një diagram për të treguar strukturën e mërkurit në gjendje të ngurtë (mund të merrni informacione edhe nga interneti).

132 Libër për mësuesin LIDHJET KIMIKE Tema mësimore 5.10: Detyrë eksperimentale. Modelime të lidhjeve kimike Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore 5.10. Detyrë eksperi- Situata e të nxënit: Modelime me mentale. Modelime të lidhjeve kimike. kompjuter ose mjete të tjera: a) të joneve të thjeshta e të për- bëra në kristalet jonike MgCl2, NaNO3. b) Të lidhjeve kimike në përbërjet molekulare kovalente njëfishe, dyfishe, trefishe në shembuj të c) ndryshëm.( H2, O2, N2 ) Të lidhjeve kimike në përbërjet molekulare kovalente ( CH4, H2O,NH3, CO2 ) d) Të strukturave kristalore kova- lente në përbërjet diamant, grafit, kuarc. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: lidhje jonike, jone të fushës/lëndës sipas temës mësimore: thjeshta e të përbëra, lidhje kovalente, • Modelon diagramin e realizimit të lidhjes përbërje molekulare, metal, jome- jonike në shembuj të ndryshëm përbërjesh tal, çiftëzim elektronesh, elektrone kristalore të përbashkëta, shtresë elektronike • Modelon diagramin e realizimit të e jashtme e qëndrueshme, forca lidhjes kovalente në shembuj të ndryshëm të lidhjes atomike, lidhje njëfishe, jometalesh në molekula të thjeshta dhe të dyfishe, trefishe. Atom qendror,Rrjeta përbëra. kristalore kovalente. • Identifikon lidhjet kovalente njëfishe, dyfishe, trefishe në shembuj të molekulave të ndryshme. • vizaton dhe modelon strukturën kristalore kovalente në shembuj të ndryshëm. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10- Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: të, laptop, plastelinë me ngjyra, fletore shkrimi, bojra me ngjyra, letër vizatimi,gër- Fizikën, Tik, gjuhët dhe komunikimi, shëre, kunja druri, tullumbace. matematikë Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve

Kimia 10 133 - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës: Modelime me kompjuter ose mjete të tjera: a) b) Të joneve të thjeshta e të përbëra në kristalet jonike MgCl2, NaNO3 , etj Të lidhjeve kimike në përbërjet molekulare kovalente njëfishe, dyfishe, trefishe c) në shembuj të ndryshëm.( H2, O2, N2 ) d) Të lidhjeve kimike në përbërjet molekulare kovalente ( CH4, H2O,NH3, CO2) Të strukturave kristalore kovalente në përbërjet diamant, grafit, kuarc. 1.1.13 Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Puna në grupe Nxënësit ndahen në katër grupe. Secili grup ka një detyrë të caktuar , anëtarët e grupit punojnë duke vizatuar, modeluar , ndërtuar, struktura të lidhjeve kimike. Mësuesi/ j Mësuesi/ ja orienton nxënësit që të modelojnë me kopmjuter struk- turat e grimcave përkatëse dhe më pas ti ndërtojnë ato me mjete të tjera si plastelinë, kunja tollumbace etj. Grupi I: Modelon strukturën e joneve : a) të thjeshta si Na+, Mg2+, Cl-, S2- ( nisur nga struktura elektronike e shpërn- darjes së elektroneve në jonet e dhëna , nxënësit modelojnë me plastelinë me ngjyra ) b) të përbëra si NH4+, OH-, NO3-, SO42-, (nisur nga struktura elektronike e atomeve dhe lloji i lidhjes së atomit qendror me atomet e tjerë, nxënësit modelojnë me plastelinë dhe kunja druri) Grupi II: Modelon strukturën e paraqitjes së lidhjeve kovalente në molekulat e thjeshta H2, O2, N2, (nisur nga struktura elektronike dhe mënyra e lidhjes së atom- eve në molekulë, nxënësit ndërtojnë me plastelinë e kunja lidhjen njëfish, dyfishe, trefishe) H2 O2

134 Libër për mësuesin N2 Grupi III: Modelon strukturën e paraqitjes së lidhjeve kovalente në molekulat e përbëra si: H2O, CH4, NH3, CO2 , (nisur nga struktura elektronike dhe mënyra e lidhjes së atomit qendror me atomet e tjera në molekulë, nxënësit ndërtojnë me plas- telinë e kunja ose tullumbace format gjeometrike të këtyre molekulave). H2O CH4 CO2 NH3 e) Grupi IV: Modelon strukturat kristalore kovalente në përbërjet diamant, grafit, kuarc. Nxënësit vizatojnë në letër mënyrën e lidhjes së atomeve karbon te diamanti ( një atom lidhet me katër atome të tjerë), te grafiti (një atom kar- bon lidhet me tre të tjerë) dhe te kuarci ( një atom silic lidhet me katër atome oksigjen dhe çdo atom oksigjen lidhet me dy atome silic, ) mësuesi/ja orienton nxënësit me figurat në mësimin 5.8 dhe ju kërkon modelimin me kunja e plas- telinë të formave gjeometrike të këtyre strukturave.

Kimia 10 135 Vlerësimi: . Nxënësit vlerësohen për : - saktësinë e ndërtimit të strukturave elektronike të atomeve dhe joneve; - idetë dhe kreativitetin e punës së pavarur individuale dhe në grup; - saktësinë e paraqitjes së modeleve të lidhjeve kimike në molekulat e dhëna. Detyrat dhe puna e pavarur: Parashikoni strukturën dhe modeloni: a) b) molekulat: C2H4,C2H2, CF4, H2S, Përbërjet jonike: K2CO3, AlF3 PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE 5.11 Dt._/____/_2016_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: 5 Klasa: X Tema mësimore: Përsëritje. Krahasimi i Situata e të nxënit. përbërjeve jonike me ato kovalente. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: kimisë sipas temës mësimore: Përzierje, Përbërje kimike, • Përkufizon termat: Element, përbërje ndryshim fizik, lidhje kovalente, kimike, jon, lidhje kovalente, lidhje lidhje metalore jonike, lidhje metalore, alotropi. alotropi, strukturë • Dallon përzierjet nga përbërjet kimike. makromolekulare. Shpjegon formimin e lidhjes jonike, kovalente, metalore. Lidhja me fushat e tjera ose me Burimet: temat ndërkurrikulare: Teksti i kimisë së klasës së 10-të Fizikën, Tik. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Organizimi i orës së mësimit: Mësuesja njeh nxënësit me rezultatet e të nxënit të kompetencave për temën përsëritje. Stuhi mendimesh: Mësuesi kërkon që nxënësit të përkufizojnë konceptet kryesore të kapitullit. Nxënësit ndahen ne tri grupe pune.

136 Libër për mësuesin Grupi i parë: Dallon dhe shpjegon përzierjet nga përbërjet kimike a) djegien e Mg në oksigjen me pluhurin e bardhë që formohet. b) përzierjen Fe-S nga përbërjet sulfur i hekurit, c) pambuku endet ne çarçaf. d) thyerja e shishes së qelqit e) sheqeri që kthehet në karamel kur nxehet. Grupi i dytë: a) Jepen emrat e pesë përbërjeve. b) Kërkohen të shkruhen formulat e joneve të përbërjeve kimike. c) Të shkruhen simbolet e joneve për 20 elementet e para të sistemit periodik. Grupi i tretë: Krijon, shpjegon, krahason me shembuj lidhjen kimike, jonike, lidhjen, kovalente e lidhjen metalore. Shpjegon dhe formimin e strukturave makromolekulare (p.sh: grafitin). Vlerësimi i nxënësve bazohet në aftësitë argumentuese të anëtarëve të grupit të tyre të punës dhe marrëdhëniet me njëri-tjetrin. Detyrat dhe puna e pavarur Të hartohet harta e koncepteve për lidhjet kimike.

Kimia 10 137 KAPITULLI 6: LIGJI I RUAJTJES SË MASËS DHE BARAZIMET KIMIKE PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Shkalla: V Klasa: X KIMI Situata e të nxënit: Rregullat e Tema mësimore 6.1: emërtimit të disa përbërjeve kimike Emërtimi i disa përbërjeve kimike dyjare. Si përcaktohet formula kimike e një përbërje bazuar në strukturën e rrjetës Rezultatet e të nxënit të kristalore. Valenca. Shkrimi i formulave kompetencave të fushës/lëndës sipas bazuar tek valenca. Shkrimi i formulave temës mësimore: të përbërjeve jonike. - Emërton përbërjet kimike duke u bazuar tek elementet që ato përmbajnë. Fjalët kyçe: Përbërje kimike, formulë kimike, strukturë përbërje molekulare, përbërje jonike, valencë, elektron valentor. - Jep kuptimin e valencës. - Liston hapat për shkrimin e Lidhja me fushat e tjera ose me temat formulave kimike bazuar në valencat e ndërkurrikulare: elementeve. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, tabela e sistemit periodik, Fizikën, Tik. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Të kuptuarit përmes leximit, shpjegim krahasues, diskutim. Nxënësit do të fillojnë mësimin me emërtimin e disa përbërjeve kimike të përbëra nga dy elemente bazuar në njohuritë që kanë. P.sh. klorur natriumi, sulfur hekuri, dioksid karboni, klorur hodrogjeni, (NaCl, FeS, CO2 , HCl). Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të ndajnë përbërjet jonike nga ato kovalente. Të krahasojnë strukturat gjigante të përbërjeve jonike me ato të përbërjeve molekulare.

138 Libër për mësuesin Të japin kuptimin e formulës kimike të përbërjeve gjigante jonike e kovalente dhe në përbërje molekulare. Për të ndërtuar formulën kimike të një përbërje, mjafton që nxënësi të dijë kuptimin e valencës. Valencë është aftësia që kanë atomet e një elementi për t’u lidhur me një numër të caktuar atomesh të një elementi tjetër. Veprimet në situatë Punë individuale e nxënësve Nxënësve u kërkohet të shkruajnë formulat e këtyre përbërjeve kimike: Klorur natriumi, sulfur hekuri, klorur hidrogjeni, dioksid karboni, oksid magnezi, bromur hidrogjeni, ujë oksid kalciumi, amoniak, metan. Nxënësit listojnë hapat për shkrimin e formulave bazuar në valenca. Nxënësit në mënyrë individuale dhe në dyshe njihen me të dhënat e tabelës së tekstit mbi valencat e elementeve. • Nxënësit e ndarë në grupe punojnë për ndërtimin e formulave të përbërjeve jonike dhe kovalente te sulfuri i natriumit, kloruri i bakrit (II), oksidi i fosorit (III), florurit të berilit (II). Duke u zbatuar te valenca e elementeve tek tabela në faqen 79 në libër dhe tek hapat për shkrimin e formulave kimike bazuar në valencat nxënësit kujtojnë hapat për shkrimin e formulave kimike të përbërjeve jonike të mësuara ne mësimin 5.4. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen për: - Saktësinë në shkrimin e formulave të përbërjeve kimike. - Saktësinë në përcaktimin e valencës dhe zbatimin e hapave që duhen ndjekur për të shkruar formulat kimike. - Saktësinë në emërtimin e përbërjeve dyjare. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Cila nga formulat e mëposhtme kimike është e saktë? Shkruani saktë formulat e gabuara: HBr2, ClNa, Cl3Ca, Ba2O, Mg3N2, Al2Cl, PCl5 2. Shkruani formulat kimike të këtyre përbërjeve: oksid barium, klorur zinku, acid nitrik, sulfit natriumi, nitrat magnezi, jodur hidrogjeni. 3. Çfarë është valenca? Përcakto valencat për çdo element në përbërjet e mëposhtme: Li2O; MgBr2; BaO; Al2(SO4)3; Fe(NO3)3; AgCl; MnCl2; P2O5; N2O3; HF. 4. Shkruani formulat kimike që formohen nga kombinimi i këtyre joneve: Na+ dhe S2- ; Ca2+ dhe PO43- ; H+ dhe Br- ; K+ dhe ClO4-; Zn2+ dhe Cl- ; NH4+ dhe SO42-

Kimia 10 139 PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  D._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Shkalla: V Klasa: X KIMI Tema mësimore: 6.2. Barazimet kimike Situata e të nxënit: Si shkruhen reaksionet kimike. Kthimi i reaksioneve kimike në barazime kimike, hapat që duhen ndjekur. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore: - Reaksion kimik, • Tregon si shkruhen reaksionet kimike. - Reaktantet, • Përcakton substancat nistore dhe - Produkt, produktet. - Barazim kimik, • Kthimi i reaksioneve kimike në - Gjendje fizike. barazíme kimike duke u bazuar në hapat përkatës. • Vendosja e gjendjes fizike të substancave pas simboleve dhe formulave kimike. Burimet: Teksti i kimisë së klasës së 10, shirit Lidhja me fushat e tjera ose magnezi, llambë alkooli, aparat për tharjen e me temat ndërkurrikulare: gazrave, squfur, lugë për djegien e substancave, Fizikë, TIK, gjuhët dhe qymyr. komunikimi Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Veprimet në situatë : Shpjegim, mendim logjik, listim i rregullave të shkrimit të një barazimi kimik, punë në grupe. Mësuesi/ja: Shpjegon se çdo shndrim kimik shkruhet nëpërmjet reaksionit kimik. Reaksionet kimike shkruhen me fjalë ose me anë të formulave dhe simboleve kimike. Jepen shembuj të reaksioneve kimike dhe u kërkohet nxënësve të shkruajnë me fjalë dhe simbole kimike reaksionin. Nxënësit japin kuptimin reaktante dhe produkte reaksioni. Kthimi i reaksioneve kimike në barazime kimike duke ndjekur hapat e përcaktuar.

140 Libër për mësuesin a. Barazimi i mol atomeve në të dyja anët e reaksionit kimik. b. Vendosja e gjendjes fizike të substancës pas simboleve dhe formulave kimike. (I-lëngët; ng-ngurtë; g-gaz; u¡ë-tretësirë) -Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Punë në grupe, eksperiment demonstrues -Nxënësit ndahen në tri grupe. Grupi 1: Shkruan dhe kthen në barazim kimik duke ndjekur rregullat, reaksionin e djegies së kalciumit në klor. Grupi 2: Shkruan dhe kthen në barazim kimik duke ndjekur rregullat, reaksionin e djegies së hidrogjenit në klor. Grupi 3: Demonstron eksperimentalisht djegien e magnezit në oksigjen, zbaton rregullat shkrimit të reaksionit. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësi vlerësohet për: - pjesëmarrjen në diskutim, - interpretimin krahasues, - punën në grupe dhe saktësinë në përgjigje në shkrimin reaksioneve kimike dhe kthimin e tyre në barazime kimike. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Shkruani dhe ktheni në barazim kimik duke ndjekur rregullat , reaksionin e bashkëveprimit të a. bariumit me ujin b. hekurit(III) me klorin c. fosforit me oksigjen Detyrë shtëpie: Ushtrimi 2,3 faqe 81

Kimia 10 141 Tema mësimore 6. 3: Masat e atomeve, molekulave dhe joneve Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore: Situata e të nxënit: Njësia karbonike Masat e atomeve, molekulave dhe joneve dhe masa e krahasuar. Si njehsohet masa atomike mesatare e një elementi? Njeh- simi i masës së krahasuar të molekulave dhe joneve. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: njësi karbonike, masa atom- fushës/lëndës sipas temës mësimore: ike relative, masa formulare relative ( për jonet), masa molekulare relative, izotop. • Të krahasojmë masat e atomeve me masën e një atomi karboni të zakon- shëm; • Të përkufizojmë dhe llogaritim masën atomike relative; • Të llogaritim masën molekulare relative për përbërjet molekulare dhe masën formulare relative (për përbër- jen jonike) • Burimet: Teksti i kimisë i klasës së Lidhja me fushat e tjera ose me temat 10-të, dy rruzuj të vegjël, njëri pak më ndërkurrikulare: i madh se tjetri, për t’ia treguar klasës Matematikën, TIK, gjuhët dhe komuni- Tabela e Ar, Akses në Internet, libri i ushtri- kimi meve Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Nxënësit do ta fillojnë mësimin duke krahasuar masën e atomeve të ndryshme me masën e një atomi karboni të zakonshëm. Më pas do të llogaritin masën atomike relative të dy elementëve, duke u bazuar tek vlerat e masës izotope dhe sasisë. Mësimi do të mbyllet me ushtrime në lidhje me llogaritjen e vlerave Mr. Veprimet në situatë Diskutim krahasues, shpjegim . Mësuesi/ja orienton nxënësit në lidhje me veprim- taritë e mëposhtme: • Ngrini lart një rruzull të vogël i cili paraqet një atom karboni-12. Mendoni sikur masa e tij është 12. Pastaj ngrini një rruzull pak më të madh. Shpjegojuni nxënësve që ai paraqet një atom magnezi dhe se ka dyfishin e masës së rruzullit të parë. Pra, masa e tij duhet të jetë 24. Po në këtë mënyrë, masa e të gjithë atomeve është rela- tive ndaj atomit të karbonit-12.

142 Libër për mësuesin • Nxënësit ndërtojnë në fletoren e klasës një tabelë ku do të mbajnë shënime për krahasimin e masave të atomeve. • Përkufizoni masën atomike relative, Ar, pastaj kthehuni tek shembulli i gatshëm në faqen 82 të librit të nxënësit, ku paraqitet mënyra e llogaritjes së masës atomike relative të klorit.. • U Shpjegohet nxënësve mënyra e llogaritjes së masës molekulare relative, Mr të elementëve dhe përbërjeve molekulare. U kujtoni nxënësve se elementët jometale dhe përbërjet e jometaleve zakonisht gjenden në trajtën e molekulave. • Më pas mësuesi/ja shpjegon metodën e llogaritjes së masës formulare relative, Mr, të përbërjeve jonike. Vini në pah se përbërjet e një metali dhe një jometali ose të një metali dhe një joni janë zakonisht jonike. ( Shembull i zgjidhur në tekst f. 83 ) Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Nxënësit punojnë në grupe dyshe. • Nxënësit ndjekin të njëjtën rrugë për të llogaritur vlerën Ar të bakrit dhe neo- nit si në shembullin e zgjidhur në tekst. Të dhënat që u nevojiten gjenden në tabelat përkatëse të Ar në tekst. • Nxënësit do të Llogaritin vlerën e Mr-së në fletoren e tyre të punës për përbërjet molekulare si CH4, HNO3 dhe atyre jonike si CaCl2, Al2(SO4)3. Atyre do t’u nevo- jitet të përdorin të dhënat e Ar në tabelën përkatëse të librit të nxënësit. • Në rast se mbetet kohë, kërkoni nga nxënësit të krijojnë ushtrime të ngjashme me ato të fletores së punës. Vlerësimi: - vlerësimi për pjesëmarrjen në diskutim, interpretimin krahasues, punën në grupe dyshe dhe saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur: 7. Njehsoni masën atomike të krahasuar të Litiumit, nqs Kaliumi formon dy lloje izotopesh të qëndrueshëm, 39 K, përhapur në natyrë 92,99% dhe 41 K i përhapur 19 19 në natyrë 7,01% . 8. Njehsoni Mr e këtyre përbërjeve: a) b) molekulare: CH3CHO, H2S, Cl2O3 jonike: CaF2,( NH4)2 SO4, K2CO3

Kimia 10 143 PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Shkalla: V Klasa: X KIMI Situata e të nxënit: Njehsime Tema mësimore 6.4: Ushtrime mbi zbatimin në formula kimike dhe barazime e ligjit të qëndrueshmërisë së përbërjes dhe kimike ku gjejnë zbatim ligji i ligjit të ruajtjes së masës. qëndrueshmërisë së përbërjes dhe ligji i ruajtjes së masës. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: Ligji i fushës/lëndës sipas temës mësimore: qëndrueshmërisë së përbërjes, ligji i ruajtjes së masës, përqindje e • Të përkufizojnë ligjin e elementeve, përqindje e pastërtisë qëndrueshmërisë së përbërjes dhe së një përbërjeje kimike, përbërje ligjin e ruajtjes së masës. e pastër. • Të zbatojnë ligjin e qëndrueshmërisë së përbërjes dhe ligjin e ruajtjes së masës në shembuj të ndryshëm. • Të njehsojnë përqindjen e elementeve përbërëse në një përbërje kimike. • Të njehsojnë përqindjen e pastërtisë Lidhja me fushat e tjera ose me së një përbërjeje kimike. temat ndërkurrikulare: Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, libri i mësuesit. Fizika, matematika, gjuha dhe komunikimi. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Të menduarit logjik, pyetje – përgjigje. Mësuesi/ja nëpërmjet shembujve kërkon që nxënësit të përfshihen në të menduarit logjik për situatën e dhënë. Nëse jepen masat në gram të substancave që futen në reaksion, a mund të njehsojmë raportin në masë të elementeve në një përbërje? Po masën e substancës produkt që përftohet?

144 Libër për mësuesin Mësuesi/ja njeh nxënësit me dy ligje të rëndësishme të kimisë: 1) Ligjin e qëndrueshmërisë së përbërjes 2) Ligjin e ruajtjes së masës Veprimet në situatë: Analizë e problemit dhe zgjidhja e tij, pyetje – përgjigje. • U kërkohet nxënësve të tregojnë ligjin e qëndrueshmërisë së përbërjes dhe atë të ruajtjes së masës • Nxënësit sjellin shembuj për secilin ligj • Japin kuptimin e përqindjes (pjesa dhe e tëra), dhe e zbatojnë atë në shembull të dhënë • Japin kuptimin e pastërtisë dhe e zbatojnë atë në shembull të dhënë • Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit: Puna në grupe: 1. Gr 1: Kthe thyesat në përqindje (1/2 dhe 12/ 36). 2. Gr 2: Kthen përqindjen në thyesë (20% në thyesë). 3. Gr 3: Njehso përqindjen e elementeve tek një formulë e dhënë (CH4). 4. Gr 4: Njehso përqindjen e pastërtisë në një përbërje kimike kur jepet masa e përgjithshme e përbërjes së papastër dhe masa e përbërjes së pastër. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen në mënyrë individuale për: - Saktësinë në zbatimin e ligjit të qëndrueshmërisë së përbërjes dhe ruajtjes së masës - Saktësi në njehsime - Pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin me punën në grup - Minitest Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Njehso përqindjen në masë të elementeve në përbërjen Na2CO3 (Minitest). 2. Në përbërjen e oksidit të bakrit, bakri zë 80% të përbërjes dhe oksigjeni 20%. Njehsoni raportin në masë të elementeve në këtë përbërje 3. Ushtrimi 1,3 fq. 85 (detyrë shtëpie).

Kimia 10 145 Kapitulli 7 : MOLET DHE MASA MOLARE PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Shkalla: V Klasa: X KIMI Tema mësimore 7.1: Moli Situata e të nxënit: Jepet kuptimi për molin, mol- atomi, mol molekula, numri i avogadros. Njehsimi i masës molare të elmentit dhe substancës, njehsime me mole. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: Njësi karbonike, fushës/lëndës sipas temës mësimore: mol, mol atom, mol molekule, • Jep kuptimin e përmbajtjes së molit mol jon, masë molare, masë në bazuar në njësinë karbonike. gram, numër molesh, element, • Përkufizon molin, bazuar në numrin e substancë. Avogadros. • Njehson masën molare të elementit të substancës. • kryen njehsime mbi marrëdhënien e molit me masë në gram dhe masën molare. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, libri i Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: mësuesit Fizikën, matematikën Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës Në këtë mësim nxënësit do rikujtojnë njësinë karbonike duke qenë se masat e atomeve dhe elementeve njehsohen duke i krahasuar me njësinë karbonike. Jepen shembujt për atomin karbon, magnez apo ndonjë atom tjetër. Veprimet në situatë: Të kuptuarit nëpërmjet leximit, pyetje – përgjigje, diskutim krahasues, punë në grup. Jepet kuptimi për numrin e Avogadros, molin, mol atomin, mol molekula, mol jone. Nxënësit do të fillojnë me njehsime duke barazuar masën e atomeve të ndryshme me masën e një atomi karbon. Nxënësit kryejnë njehsime me molin -Të ndarë në grupe dyshe ose katërshe, kryejnë njehsime me molin, mol atomin, mol molekulën, mol jonin, duke shkruar dhe njësitë përkatëse. Çdo pjesëtar i grupit ndjek dhe zbaton hapat për njehsimin e masës molare të substancave të ndryshme. - Nëpërmjet trekëndëshit të marrëdhënieve të molit, nxënësit tregojnë lidhjen që ekziston midis masës në gram, numrit të moleve dhe masës molare

146 Libër për mësuesin Gjatë kësaj veprimtarie nxënësit mbajnë shënime, ndërtojnë tabelën e të dhënave, njehsojnë, krahasojnë rezultatet dhe japin konkluzione mbi radhën e punës dhe përcaktimin e rregullave dhe formulave përkatëse në njehsimet për molin, nëpërmjet shembujve të tekstit ose shembuj të tjerë të ngjashëm. Vlerësimi: Vlerësim në grup i të kuptuarit të koncepteve dhe rezultateve të ushtrimeve. Nxënësit vlerësohen për: - Interpretimin logjik të fjalëve kyçe. - Saktësinë e njehsimeve sipas hapave për masën molare të atomeve dhe substancave. - Saktësinë e njehsimeve sipas hapave në marrëdhënien e molit me masën në gram dhe masën molare. Detyrat dhe puna e pavarur: (detyra shfrytëzohet edhe për vlerësim në dyshe ose individual) 1) Si quhet numri 6.02*1023? 2) Krahasoni masën molare te elementit - masë molare të substancës? 3) Njehsoni sa atome azot dhe sa atome oksigjen gjenden në 1.5 mol N2O5? 4) Gjeni sa mol molekula ndodhen në a. 18 gram hidrogjen H2 b. 54 gram ujë H2O 2) Detyrë shtëpie ushtrimi 8 fq. 89 PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Shkalla: V Klasa: X KIMI Tema mësimore 7.2: Situata e të nxënit: Njehsime stekiometrike që bazohen në Barazime kimike. Njehsime duke u reaksione kimike. bazuar në barazimet kimike. Masa totale e substancave që hyjnë apo Rezultatet e të nxënit të kompetencave janë produkt në një barazim kimik, të fushës/lëndës sipas temës mësimore: nuk ndryshon. Fjalët kyçe: • Shpjegon çfarë tregon një barazim kimik . mol atom, mol molekulë, mol jon, masë molare, masë në gra, numër • Kryen njehsime stekiometrike në molesh, element, substancë, reaksion barazimin kimik për gjetjen e numrit kimik, barazim kimik, ligji i ruajtjes të moleve dhe masës në gram të së masës. substancave nistore apo produkte reaksionit. • Tregon zbatimin e ligjit të ruajtjes së masës në një barazim kimik duke nxjerrë përfundimin se masa totale nuk ndryshon.

Kimia 10 147 Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: libri i ushtrimeve, libri i mësuesit. Fizika, TIK, gjuha komunikuese. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës -Mësuesja u tregon nxënësve reaksionin e djegies së C me O2 duke shkruar dhe barazuar atë. -Nxënësve u tregohet çfarë mund të njehsojnë në një barazim kimik. -Mësuesja u sugjeron nxënësve zbatimin e ligjit të ruajtjes së masës dhe njehsimet duke u bazuar në reaksionet kimike. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik më nxënësit. Punë në grup dhe në çifte, të menduarit logjik. Nxënësit ndahen në 3 grupe. Grupi i parë - Shkruan reaksionin e djegies së Ca në oksigjen dhe e barazon atë dhe zbaton ligjin e ruajtës së masës. Grupi i dytë - Punon shembullin 1 fq 91. Grupi tretë - Punon shembullin 2 fq 91. Analizë e të dhënave dhe zgjidhja e problemit. Para se nxënësi të zgjidh shembullin 1 dhe 2 mësuesja tregon hapat që duhen ndjekur për të kryer njehsime bazuar në reaksionet kimike. Përfaqësuesi i çdo grupi zgjidh ushtrimet në tabelë duke plotësuar dhe nga anëtarë të tjerë të grupit. Vlerësimi: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit vlerësohen për: • Për pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin në punën në grup. • Saktësinë në njehsimet në bazë te reaksioneve kimike dhe zbatimin e ligjit të ruajtjes së masës. • Aftësinë dhe gjuhën e komunikimit. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Barazimi kimik i bashkëveprimit të Mg me oksigjen shkruhet: 2Mg + O2 = 2MgO a) Shkruani me fjalë këtë reaksion. b) Njësoni numrin e moleve Mg që hyjnë në reaksion c) Njësoni masën në gr të oksigjenit që vepron me: 1) 48 g Mg 2) 12 g Mg (ArMg = 24 ArO = 16) 2. Tregoni nëse ndryshon masa totale në këtë barazim kimik; CaCO3 = CaO + CO2 (ArCa = 40 , ArC = 12 , ArO = 16) argumento.

148 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 7.3: Ligji i Avogadros, Vëllimi molar Situata e të nxënit: Kushte Rezultatet e të nxënit të kompetencave të standarde. Kushtet normale. fushës/lëndës sipas temës mësimore: Vëllimi i një moli gaz (gaze të • Dallon kushtet standarde nga kushtet normale. ndryshme) në kushte normale temperature dhe trysnie. Ligji i Avogadros. Njehsimi i vëllimit të një gazi bazuar në numrin e moleve ose masën në gram dhe në barazimet kimike. Fjalët kyçe: Gaz, kushte standarde, kushte normale, vëllim molar, barazim kimik. • Përkufizon ligjin e Avogadros. • Njehson vëllimin e një gazi në K.N, bazuar në masën molare, masën në gram, barazimin kimik. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Lidhja me fushat e tjera ose me tabela e sistemit periodik, informacione të temat ndërkurrikulare: ndryshme. Fizika, matematika Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit me situatën e temës. Parashikim me terma paraprak, shpjegim - kushte standarde, kushte normale, vëllim molar, Ligji i Avogadros. Veprimet në situatë. Analizë argumentuese dhe krahasuese - Nëse vështrojmë shishet e mbushura me gaze të ndryshme në të njëjtin vëllim dhe të njëjtat kushte standarde apo normale, shohim se masat në gram përfaqësojnë masën e një moli të çdo gazi. - Bazuar në këto vrojtime eksperimentale, mësuesi u kërkon nxënësve të analizojnë dhe formulojnë ligjin e Avogadros. - Kryet aktiviteti praktik me nxënësit. Punë në grup, stuhi mendimesh.

Kimia 10 149 Mësuesi/ja u shpjegon nxënësve si të njehsojnë vëllimin e një gazi duke u bazuar në numrin e moleve, masën në gram, dhe barazimin kimik duke listuar hapat gjatë veprimeve. Klasat ndahen në 3 grupe. Grupi 1: Njehsojnë vëllimin e një gazi kur është dhënë masa në gram. Grupi 2: Njehsojnë vëllimin e një gazi kur është dhëne numri i moleve të substancës së gaztë. Grupi 3: Njehsojnë vëllimin e një gazi bazuar në reaksionin kimik. Nëse mbetet kohë nxënësve u kërkohet të krijojnë ushtrime të ngjashme me shembujt e mësipërm. Vlerësimi: • Nxënësi vlerësohet për: Analizën krahasuese të: o substancave të gazta; o saktësinë e përkufizimit dhe zbatimit të ligjit të Avogadros; o saktësinë në njehsime. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Çfarë është vëllimi molar? 2. Cili është dallimi midis kushteve normale dhe kushteve standarde ? 3. Nëse 6 g karbon digjen në një sasi të kufizuar ajri, reaksioni do të jetë: 2C(ng) + O2 = 2CO(g) a. Njehsoni vëllimin e gazit që do të formohet. b. Vëllimin e oksigjenit që nevojitet në reaksion. 4. Nëse 5.6 g azot veprojnë me hidrogjenin për të dhënë amoniak sipas reaksionit N2 + 3H2 = 2NH3(g) a) Njehsoni vëllimin e H2 që hyn në reaksion. b) Njehsoni sasinë në gram të NH3

150 Libër për mësuesin Tema mësimore 7.4: Detyrë eksperimentale. Përgatitja e tretësirave me përqendrime të caktuara. Fusha: Shkencat e Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X natyrës Tema mësimore 7.4. Detyrë eksperi- Situata e të nxënit: Kuptimi mbi përqen- mentale. drimin e tretësirës Njehsime për gatitje tretësirash me mo- Përgatitja e tretësirave me përqen- laritet të caktuar në kushte laboratorike. drime të caktuara. Fjalët kyçe: përqëndrim g/l , mol/l, mo- Rezultatet e të nxënit të kompetencave laritet,njehsime : n, v, M, CM të fushës/lëndës sipas temës mësimore: • Shpjegon kuptimin e përqendrimit të një tretësirë në g/l dhe mol/l • Përgatit tretësira me përqendrim molar duke u nisur nga masa në gramë e sub- stancës dhe vëllimi i tretësirës. • Njehson nëpërmjet trekëndëshit: n, v(l), CM, në shembuj të ndryshëm tretësirash. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10- Lidhja me fushat e tjera ose me temat të, balon me vëllim të përcaktuar 1 litër, ndërkurrikulare: cilindër i shkallëzuar, gota kimike, hinkë, Fizikën, Tik, gjuhët dhe komunikimi, peshore, CuSO4(II), NaOH, Pb(NO3)2 , matematikën AgNO3, H2O. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Rrjeti i diskutimit, pyetje – përg- jigje 1. Ç’kuptoni me përqendrim të tretësirës? 2. Në sa mënyra mund ta shprehni përqendrimin e tretësirës? 3. Ç’kuptoni me tretësirë molare? 4. Cilat janë hapat që duhen ndjekur për përgatitjen e një tretësire me përqendrim të caktuar? 5. Sa madhësi duhet të njihni për të kryer njehsimet në tretësira? 1.1.14 Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Puna në grupe. Njehsime, mendim logjik, eksperimente.

Kimia 10 151 Nxënësit ndahen në grupe katërshe. Secili grup përgatit tretësirat A, B, C të sulfatit të bakrit (II) kristalhidrat. Mësuesi/ ja orienton nxënësit që të përgatisin tretësirat duke ndjekur hapat e diskutu- ara më parë. Anëtarët e çdo grupi ndajnë detyrat: - Nxënës që peshojnë sasinë e substancës A (2,5 g ), B (25 g), C ( 125 g CuSO4. 5H2O - Nxënës që njehsojnë numrin e moleve për substancat A,B,C ( n = m/M ) - Nxënës që njehsojnë CM = n/ v , për tretësirat A, B, C - Nxënës që përgatitin tretësirat A, B, C Mënyra e përgatitjes: Peshojmë 2,5 g nga substanca A dhe e hedhim në një balon të taruar me vël- lim 1 litër Shtojmë ujë të distiluar deri në vëllimin 1 litër. Përziejmë mirë tretësirën deri në tretjen e plotë të sulfatit të bakrit. Tretësira e përftuar është tretësira molare me përqendrim 0,01 M (mol/l) Në këtë mënyrë përgatiten edhe tretësirat B, C Në funksion të kohës nxënësit mund të përgatisin tretësirë 2 M NaOH, 0,1M Pb(- NO3)2 , 0,05 M AgNO3 Në këtë rast ata njehsojnë sasinë e substancës që duhet të peshojnë për gatitjen e tretësirave me përqendrim të caktuar. Nxënësit arsyetojnë mbi përqendrimin e tretësirave të përgatitura. Vlerësimi: Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjeve për pyetjet e drejtuara në diskutim; - Saktësinë në njehsime; - Aftësinë e punës së pavarur eksperimentale në grup. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Njehsoni përqendrimin e tretësirës që përmban a) 4 mole në 2 litra të saj b) 0,2 mole në 200ml tretësirë 2. Njehsoni numrin e moleve të substancës së tretur në a) 500 ml tretësirë 2M b) 2 litra tretësirë 0,5M 3. Njehso vëllimin e tretësirës a) Tretësira 4mol/dm3 që përmban 2 mol substancë të tretur b) Tretësira 6mol/dm3 që përmban 0,03 mol substancë të tretur

152 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 7.5: Situata e të nxënit Ndryshimi Përcaktimi i formulës empirike midis formulës empirike dhe formulës kimike të një përbërjeje. Ushtrime dhe eksperimente për përcaktimin e formulës empirike. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: Formulë kimike, fushës/lëndës sipas temës mësimore: formulë empirike, formulë e thjeshtuar, masë molare, numër - Njehson për nxjerrjen e formulës empirike tё molesh, raport sasior një komponimi nga numrat relative të atomeve të pranishëm, përqindjes së elementëve përbërës të saj. - Jep kuptimin e formulës empirike duke e krahasuar atë me formulën kimike. - Përcakton formulën empirike në rrugë Lidhja me fushat e tjera ose eksperimentale. me temat ndërkurrikulare: Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, libri i mësuesit. Fizikën, matematikën Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës Në këtë mësim nxënësit do të përdorin diagrame të thjeshta për të treguar mënyrën e nxjerrjes së formulës empirike dhe krahasimin e saj me formulën kimike. Nxënësit do të ndërtojnë diagrame të cilat pasqyrojnë lidhjet midis masave të atomeve, numrit të moleve, përqindjeve të elementëve përbërës të një përbërje. Nxënësit do të përdorin eksperimentin në përcaktimin e masave të elementëve. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Diagram për krahasimin e formulës empirike me atë kimike të një përbërjeje/ eksperiment/ ushtrime / mendim logjik

Kimia 10 153 • Mësuesi u paraqet nxënësve një formulë kimike dhe u kërkon të bëjnë analizë cilësore dhe sasiore të përbërjes së dhënë CO2. Nxënësit japin kuptimin e formulës kimike dhe përcaktojnë hapat e nxjerrjes së formulës empirike duke e krahasuar atë me formulën kimike. • Dyshet e nxënësve do të punojnë me shembuj të ndryshëm ushtrimesh që çojnë në nxjerrjen e formulës empirike kur: a. Jepen masat e elementëve përbërës të kompozimit. b. Jepen përqindjet e elementëve përbërës të kompozimit. • Mësuesi sugjeron rrugën eksperimentale të nxjerrjes së formulës empirike të MgO duke e demonstruar atë së bashku me nxënësit. • Gjatë kësaj veprimtarie nxënësit mbajnë shënime, ndërtojnë tabelën e të dhënave, njehsojnë deri në përcaktimin e formulës empirike. Vlerësimi: Vlerësim individual dhe në grup dyshe i rezultateve të ushtrimeve dhe të eksperimentit. Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë e analizave cilësore dhe sasiore të formulës kimike. - Saktësinë e njehsimeve sipas hapave për nxjerrjen e formulës empirike. - Interpretimin logjik për krahasimin formulë kimike – formulë empirike. - Pjesëmarrjen aktive në eksperiment edhe në shembuj të tjerë në punën e pavarur. Detyrat dhe puna e pavarur: (detyra shfrytëzohet edhe për vlerësim në dyshe ose individual) 1. Jepen formulat kimike: Br2O, Na2S, C2H2, AlH3 Përcaktoni: a. Raportin në masë të elementëve në përbërje b. Përqindjen në masë të elementëve në përbërje. 2. Përcaktoni formulën empirike të lidhjes së 6,4 g Cu me 3,2 g S. 3. Eksperimenti tregon se përbërja X përmban 75 % C dhe 25 % H. Përcaktoni formulën empirike të përbërjes X. 4. Detyrë shtëpie ,ushtrimi 3,4 fq. 97.

154 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 7.6: Ushtrime mbi kalimin nga formula empirike te formula kimike e një Situata e të nxënit: Ndryshimi përbërjeje midis formulës empirike Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fushës/lëndës sipas temës mësimore: dhe formulës kimike të një - Krahason formulën kimike të përbërjes jonike përbërjeje. Ushtrime mbi me formulën kimike të përbërjes molekulare. kalimin nga formula empirike - Njehson për përcaktimin e formulës molekulare tё një përbërje duke u nisur nga te formula kimike e një formula empirike dhe anasjelltas. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, libri përbërje. i mësuesit. Fjalët kyçe: Formulë kimike, formulë empirike, formulë e thjeshtuar, masë molare, numër molesh, raport sasior, përbërje jonike, përbërje molekulare. Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Fizikën, matematikën Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Shpjegim / të menduarit hap pas hapi / mendimi logjik / punë në grup. Në këtë mësim nxënësve do t’u shpjegohet ndryshimi midis formulës kimike të përbërjes jonike dhe molekulare. Nxënësit do të punojnë hap pas hapi për përcaktimin e formulës molekulare të një përbërje të panjohur. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit.Të menduarit hap pas hapi / mendim logjik • Mësuesi u paraqet nxënësve të dhënat që duhen për të përcaktuar formulën molekulare. Nxënësit japin kuptimin e formulës molekulare dhe përcaktojnë hapat e nxjerrjes së saj nisur nga formula empirike. • Punë në grup. Nxënësit do të punojnë në grup me shembuj të ndryshëm ushtrimesh që çojnë në nxjerrjen e formulës molekulare kur:

Kimia 10 155 a. Jepet formula empirike masa molekulare e përbërjes. b. Jepen përqindjet e elementëve dhe masa molekulare e përbërjes. • Gjatë kësaj veprimtarie nxënësit mbajnë shënime, njehsojnë, nxjerrin përfundime logjike për përcaktimin e formulës molekulare. Vlerësimi: Vlerësim individual dhe në grup. Vlerësim i detyrave të shtëpisë nga njëri-tjetri. Nxënësit vlerësohen për: - Saktësinë e njehsimeve sipas hapave për nxjerrjen e formulës molekulare. - Interpretimin logjik për krahasimin e formulës kimike të përbërjes jonike me formulë molekulare. - Pjesëmarrjen aktive në diskutimin e detyrave të shtëpisë dhe vlerësimin nga njëri-tjetri. Detyrat dhe puna e pavarur: (detyra shfrytëzohet edhe për vlerësim në dyshe ose individual) Detyrë shtëpie, ushtrimi 6,7 fq. 99 Punë e pavarur: 1. Një përbërje e ka formulën empirike CH2 , Mr e saj është 28. Përcaktoni formulën molekulare. 2. Hidrokarburet A dhe B përmbajnë të dy 85,7 % karbon. Masat e tyre molare janë përkatësisht 42 dhe 84 g. Njehsoni: a) Formulën empirike të A dhe B. b) Formulën molekulare të A dhe B.

156 Libër për mësuesin KAPITULLI 8: ACIDET DHE BAZAT PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.1 Acidet dhe Bazat Situata e të nxënit: Kuptimi për acidet dhe bazat. Acidet dhe bazat më të përdorshme. Dëftuesit e ngjyrosur dhe pH-ja e tretësirave. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore acide; baza; dëftues i ngjyrosur Nxënësi/ja: (lakmus, metiloranzh, fenolftalein); - shkruan formulat e acideve dhe bazave më të dëftues universal; pH; tretësirë acide; tretësirë bazike; tretësirë përdorshme; - përshkruan ndikimin e acideve dhe bazave asnjanëse. mbi dëftuesit e ngjyrosur; - përcakton në mënyrë eksperimentale pH e tretësirës, duke përdorur dëftues të ngjyrosur ose universal. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me teksti i kimisë i klasës së 10-të; gota kimike; temat ndërkurrikulare: pipetë; tretësirë HCl; tretësirë NaCl; uthull gjuhët dhe komunikimi; biologjia. (CH3COOH); tretësirë NaOH; dëftues lakmus; metiloranzh; fenolftalein. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Parashikim me terma paraprake, stuhi mendimesh. Listohen fjalët kyçe dhe nxënësit/et japin mendimin e tyre në lidhje me kuptimin këtyre fjalëve. Në tavolinën e punës së mësuesit/es janë demonstruar shishe me acide dhe baza të ndryshme. Nxënësit/et veçojnë acidet nga bazat dhe shkruajnë në tabelë (fletore) formulat kimike të tyre. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et. Puna në grupe, eksperimentim, shpjegim, diskutim.

Kimia 10 157 Mësuesi/ja u shpjegon nxënësve/eve se tretësirat ujore të acideve dhe bazave mund të jenë të holluara ose të përqendruara dhe kanë veti djegëse, tretëse e gërryese, prandaj i udhëzon që ato të mbahen me shumë kujdes. Përshkruan ndikimin e acideve dhe bazave mbi dëftuesit e ngjyrosur. Jepet kuptimi mbi pH dhe ndryshimi i vlerave të tij në varësi të tretësirave acide, bazike dhe asnjanëse. Nxënësit/et ndahen në grupe. Secili grup eksperimenton ndikimin e acideve dhe të bazave mbi dëftuesit e ngjyrosur. Tretësirat ujore të HCl, CH3COOH, NaOH, NaCl provohen me dëftues të ndryshëm: a) lakmues; b) metiloranzh; c) fenolftalein; d) dëftues universal. Si ndryshon ngjyra e dëftuesit në këto tretësira? Cilat mund të jenë vlerat e Ph në këto tretësira? Nxënësit/et japin konkluzione dhe bëjnë klasifikimin e tretësirave, duke përcaktuar përafërsisht edhe ph-in e tyre. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjeve për pyetjet e drejtuara në diskutim, për çdo etapë të orës mësimore; - saktësinë në shkrimin e formulave kimike; - aftësinë e punës së pavarur eksperimentale në grup. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Shkruani formulat kimike për përbërjet: a) acid nitrik, acid karbonik, acid sulfurik, acid sulfuror, acid sulfhidrik; b) hidroksid kaliumi, hidroksid amoni, hidroksid bariumi, hidroksid hekuri (III). 2. Çfarë vlerash të pH parashikoni për tretësirat ujore të LiOH, H2SO4, KNO3. 3. Përcaktoni reaksionin e mjedisit të tretësirave nëse vlera e Ph është: a) 5; b) 3; c) 7; d) 10; e) 14; f) 0.

158 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.2 Vetitë e acideve dhe bazave Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fush- Vetitë e acideve dhe bazave. ës/lëndës sipas temës mësimore Ndryshimet midis acideve dhe bazave të forta e të dobëta. Nxënësi/ja: pH-ja e tretësirave acide dhe bazike. - përkufizon acidet e forta dhe të dobëta, duke Fjalët kyçe: dhënë shembuj; acide; baza; elektrolite; acide - përkufizon bazat e forta dhe të dobëta, duke të forta; acide të dobëta; baza dhënë shembuj; të forta; baza të dobëta; dëftues i ngjyrosur; pH; tretësirë acide; tretësirë bazike. - shpjegon dallimet midis elektroliteve të forta dhe të dobëta, acide dhe baza. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; tabela të përc- jellshmërisë dhe Ph; tretësirë HCl; tretësirë gjuhët dhe komunikimi; fizika. CH3COOH; tretësirë NaOH; tretësirë NH4OH; voltmetër; pehashmeter; dëftues universal; gotë kimike. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Diskutim i lirë. Në tavolinën e punës së mësuesit/es janë demonstruar shishe me acide dhe baza të ndryshme. Nxënësit/et veçojnë acidet nga bazat dhe shkruajnë në tabelë (fletore) barazimet e shpërbashkimit të tretësirave të tyre në jone. Bazuar në njohuritë që kanë, ata/ato diskutojnë mbi jonet përgjegjëse, që i japin tretësirës veti acide dhe bazike. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/es. Eksperimentim, mendim logjik, kompozime tabelash.

Kimia 10 159 Mësuesi/ja i shpjegon nxënësve/eve se tretësirat ujore të acideve dhe bazave mund të ndahen në dy grupe, ato që e përcjellin mirë rrymën elektrike e quhen të forta dhe ato që e përcjellin dobët atë dhe quhen të dobëta. Nxënësit/et demonstrojnë eksperimentalisht matjen e përcjellshmërisë nëpërmjet voltmetrit dhe pH nëpërmjet pehashmetrit, në shembuj të ndryshëm acidesh e bazash. Nxënësi/et kompozojnë tabela me të dhënat që dolën nga matjet eksperimentale. Mësuesi/ja u kërkon nxënësve/eve të shprehin mendimin e tyre logjik, në lidhje me ndryshimet që kanë acidet dhe bazat e forta e ato të dobëta (lloji i lidhjes kimike dhe përqendrimi i joneve përgjegjëse në tretësirë). Nxënësit/et japin konkluzione dhe bëjnë klasifikimin e tretësirave në bazë të përcjellshmërisë dhe Ph së tyre. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjeve për pyetjet e drejtuara në diskutim, për çdo etapë të orës mësimore; - saktësinë në shkrimin e barazimeve kimike të shpërbashkimit elekrolitik të acideve dhe bazave; - aftësinë e punës eksperimentale dhe shprehjen e mendimit logjik. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Janë dhënë përbërjet: acid nitrik, acid karbonik, acid sulfurik, acid sulfuror, acid metanoik, acid nitror. a) Ndani ato në dy grupe si elektrolite të forta dhe të dobëta. b) Shkruani barazimet e shpërbashkimit të tyre dhe tregoni jonet e përbashkëta. 2. Janë dhënë përbërjet: hidroksid kaliumi, hidroksid amoni, hidroksid kalciu- mi, hidroksid alumini(III). a) Ndani ato në dy grupe si elektrolite të forta dhe të dobëta. b) Shkruani barazimet e shpërbashkimit të tyre dhe tregoni jonet e përbashkëta. 3. Shpjegoni përse: a) acidet e forta kanë vlera të përcjellshmërisë të lartë dhe pH të ulët; b) bazat e dobëta kanë vlera të përcjellshmërisë të ulët dhe pH të ulët.

160 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.3 Veti të tjera të acideve dhe Situata e të nxënit: bazave Vetitë e acideve dhe bazave, Rezultatet e të nxënit të kompetencave të veprimi midis tyre. Reaksionet fushës/lëndës sipas temës mësimore tipike të acideve dhe bazave. Kuptimi mbi reaksionet redoks Nxënësi/ja: dhe jo redoks. - shpjegon se cilat substanca formohen kur acidet Fjalët kyçe: veprojnë me metalet, bazat, karbonatet; acide; baza; kripëra; reaksion asnjanësimi; reaksion redoks dhe joredoks. - jep kuptimin e reaksionit të asnjanësimit; - shpjegon reaksionin midis një acidi dhe një metali si reaksion redoks; - shpjegon pse duhet kontrolluar aciditeti i tokës dhe si realizohet kjo. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; libri i mësuesit; tretësirë HCl; NaOH; NH4Cl; H2SO4; Ca(OH)2; gjuhët dhe komunikimi; CaCO3; Mg; CuO; gotë kimike. biologjia. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Diskutim i lirë. Acidet veprojnë me metalet, bazat, karbonatet dhe japin kripëra. Nxënësve/eve u kërkohet të emërtojnë kripërat e acideve: HCl, H2SO4, HNO3, duke dhënë shembuj të ndryshëm kripërash. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et. Eksperimentim, punë në grup, mendim logjik, të kuptuarit përmes leximit. Nxënësit/et ndahen në tri grupe për kryerjen e eksperimenteve të veprimit të acideve dhe bazave.

Kimia 10 161 Grupi i parë: veprimi i acideve me metalet dhe oksidet e metaleve. Grupi i dytë: veprimi i acideve me bazat dhe karbonatet. Grupi i tretë: veprimi i bazave me kripërat e amonit. Nxënësit/et shkruajnë barazimet e reaksioneve. Mësuesi/ja u kërkon nxënësve/eve të diskutojnë mbi tipin e këtyre reaksioneve. - Cilat janë produktet e përftuara? Si emërtohen ato? - A do të çlirohet hidrogjen nëse acidi klorhidrik do të vepronte me bakrin? - Cili nga reaksionet është një reaksion asnjanësimi? - Cili nga reaksionet është një reaksion redoks? Mësuesi/ja u kërkon nxënësve/eve të shprehin mendimin e tyre logjik në lidhje me pyetjet, bazuar në vrojtimet eksperimentale. Mësuesi/ja u shpjegon nxënësve/eve reaksionin redoks, si reaksion me shkëmbim elektronesh midis atomeve që oksidohen (japin elektrone) dhe atomeve që reduktohen (marrin elektrone). Reaksionet shkruhen nga mësuesi/ja në trajtë jonike. Nxënësit/et përmes leximit në tekst, diskutojnë mbi përdorimin e procesit të asnjanësimit në bujqësi dhe në jetën e përditshme. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjeve për pyetjet e drejtuara në diskutim, për çdo etapë të orës mësimore; - saktësinë në shkrimin e barazimeve kimike të vetive të acideve dhe bazave; - aftësinë e punës eksperimentale dhe shprehjen e mendimit logjik; - vetëvlerësimin për punën e njëri-tjetrit në grup dhe detyrat e shtëpisë. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Shkruani reaksionin e bashkëveprimit të acidit sulfurik të holluar me: a) Zn; b) Na2CO3; c) cili nga reaksionet është reaksion asnjanësimi. 2. Hekuri vepron me acidin klorhidrik dhe përftohet FeCl2 dhe H2. Argumentoni pse ky është një reaksion redoks. 3. Shkruani barazimet kimike të bashkëveprimit të acidit sulfurik me: hidroksid kaliumi, oksid kalciumi, karbonat magnezi.

162 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.4 Asnjanësimi Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Reaksionet e asnjanësimit. fushës/lëndës sipas temës mësimore Barazimet e jonike të plota e të shkurtuara. Dhënësit dhe marrësit Nxënësi/ja: e protoneve. - jep kuptimin e reaksionit të asnjanësimit: Fjalët kyçe: - shpjegon çfarë ndodh gjatë një reaksioni asn- acide; baza; kripëra; reaksion janësimi; asnjanësimi; barazim jonik i plotë; i shkurtuar; jone spekta- tore; dhënës protonesh; marrës protonesh. - shkruan barazimin e reaksionit të asnjanësimit në trajtë jonike të plotë dhe të shkurtuar; - përkufizon acidet dhe bazat, duke u bazuar në teorinë e transferimit të protoneve. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; libri i mësuesit; tretësirë HCl; NaOH; MgO; gotë kimike; buretë gjuhët dhe komunikimi; biolog- titrimi; dëftues të ngjyrosur (lakmus, fenolfta- jia. lein). Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Eksperimente, pyetje – përgjigje. Jepet kuptimi i reaksionit të asnjanësimit midis një acidi dhe një baze (HCl + NaOH = NaCl + H2O). Nxënësit/et në çifte provojnë ngjyrën e lakmusit në tretësirën e HCl dhe në tretë- sirën e NaOH. - Cilat janë jonet e tretësirës HCl? Po NaOH? - A ndryshon ngjyrën lakmusi pas përzierjes së tretësirave HCl, NaOH (kry- het eksperimenti i titrimit HCl + NaOH)?

Kimia 10 163 Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Eksperiment, shpjegim, mendim logjik. Mësuesi/ja nëpërmjet eksperimentit u shpjegon nxënësve/eve reaksionin e asnjanë- simit midis një acidi dhe një baze të patretshme (HCl + MgO = MgCl2 + H2O). Nxënësit/et orientohen të shkruajnë reaksionet e asnjanësimit sipas hapave, në trajtë jonike të plotë dhe të shkurtuar. Jepet kuptimi i joneve spektatore. Mësuesi/ja nëpërmjet diagrameve të librit të nxënësit, shpjegon se acidet janë dhënëse protoni, ndërsa bazat janë marrëse protoni. Shkruhen reaksionet e transferimit të protoneve. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjeve për pyetjet e drejtuara në diskutim, për çdo etapë të orës mësimore; - saktësinë në shkrimin e barazimeve të reaksioneve të asnjanësimit në trajtë joni- ke të plotë dhe të shkurtuar; - aftësinë e punës eksperimentale dhe shprehjen e mendimit logjik. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Shkruani në trajtë jonike të plotë dhe të shkurtuar reaksionin e bash- këveprimit të: a) acidit sulfurik me hidroksid kalciumi; b) acidit nitrik me hidroksid natriumi; c) acidit klorhidrik me oksid zinku. 2. Ushtrimi 7, faqe 111. 3. Ushtrimi 3, faqe 120.

164 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.5 Oksidet Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fush- Klasifikimi i oksideve. Reak- ës/lëndës sipas temës mësimore sionet karakteristike të tyre. Fjalët kyçe: Nxënësi/ja: okside bazike; okside acide; - përkufizon oksidet; okside amfotere; okside asn- janëse. - klasifikon oksidet duke dhënë kuptimin e ter- mave: oksid bazik, acid, amfoter, asnjanës; - liston veti kimike të oksideve; - eksperimenton disa sjellje të oksideve. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose teksti i kimisë i klasës së 10-të; libri i mësuesit; me temat ndërkurrikulare: tretësirë HCl; NaOH; CaO; Al2O3; CuO; Mg; Ca; gjuhët dhe komunikimi; biolog- Cu; C; S; P4; gotë kimike; mashë metalike. jia. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Kuiz. - Çfarë janë oksidet? (përkufizohen oksidet) - Janë dhënë oksidet: oksid kalciumi, oksid karboni (II), oksid alumini (III), dioksid karboni, oksid bariumi, dioksid squfuri. a) Shkruani formulat kimike të tyre. b) Plotësoni tabelën sipas klasifikimit të tyre. Klasifikimi Oksid acid Oksid bazik Oksid Oksid asnjanës amfoter formula Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et. Tryezë e rrumbullakët, eksperimente.

Kimia 10 165 Mësuesi/ja u tregon nxënësve/eve mënyrën e përftimit të oksideve bazike dhe oksideve acide (demonstrohet djegia e Ca, Mg, C në ajër për përftimin e oksideve përkatëse të tyre.). Në tabelë nxënësit/et shkruajnë reaksionet kimike të përftimit të oksideve. Nëpërmjet eksperimenteve mësuesi/ja liston disa veti të oksideve si: - tretshmërinë në ujë; - veprimin e oksideve bazike me acidet; - veprimin e oksideve acide me bazat; - sjelljen e dyfishtë të oksideve amfotere, me acidet dhe bazat. Nxënësit/et diskutojnë në tryezë të rrumbullakët mbi sjelljen e oksideve, bazuar në radhën e aktivitetit të metaleve e jometaleve dhe shkruajnë barazimet e reaksioneve. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - detyrat e shtëpisë; - minitestin në fund të orës së mësimit. Detyrat dhe puna e pavarur (Ushtrimi 1, mund të përdoret si minitest për vlerësim në fund të orës së mësimit.) 1. Janë dhënë oksidet: oksid natriumi, oksid azoti (II), oksid hekuri (III), dioksid azoti, oksid bariumi. a) Shkruani formulat kimike të tyre. b) Plotësoni tabelën sipas klasifikimit të tyre. Klasifikimi Oksid acid Oksid bazik Oksid Oksid formula asnjanës amfoter 2. Bazuar në tabelën e ushtrimit 1, përcaktoni: a) Cili prej oksideve do të veprojë me hidroksidin e natriumit? b) Cili prej tyre do të veprojë me acidin klorhidrik?

166 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.6 Kripërat, përftimi i Situata e të nxënit: kripërave të patretshme me precipitim Reaksionet e përftimit të kripërave të tretshme. Vetitë e tyre. Përftimi i kripërave të patretshme, përdorimet praktike të precipitimit në filmin fotografik. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore kripëra të tretshme; të patretshme; Nxënësi/ja: filtrim; avullim; kristalizim; precipi- tim; titrim. - tregon mënyrat e përftimit të kripërave, duke zgjedhur reaktantët e duhur; - klasifikon kripërat si të tretshme dhe jo të tretshme; - përshkruan rrugën eksperimentale të përftimit të një kripe të tretshme dhe jo të tretshme, në shembuj të ndryshëm. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me teksti i kimisë i klasës së 10-të; libri i më- temat ndërkurrikulare: suesit; tretësirë HCl; NaOH; H2SO4; CuO; gjuhët dhe komunikimi; biologjia; Zn; BaCl2; MgSO4; gotë kimike; poç konik; fizika. buretë titrimi; kupshore. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Kuiz, shpjegim. - Plotësoni vendet bosh në barazimet kimike. - Veçoni kripërat dhe i emërtoni ato. - Cilat nga kripërat janë të tretshme dhe të patretshme (nxënësit/et përdorin tabelën e tekstit). - Nxirrni përfundime mbi mënyrat e përftimit të kripërave. H2SO4 + Zn = ------ + ------- H2SO4 + CuO = ------ + ------- HCl + NaOH = ------ + ------- MgSO4 + BaCl2 = ------ + -------

Kimia 10 167 Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et. Hulumtim nëpërmjet eksperimenteve, përdorim i termave paraprake. Mësuesi/ja u tregon nxënësve/eve metodat e përftimit të kripërave në rrugë eksper- imentale dhe hapat që duhen ndjekur (sipas përshkrimit në tekst). Bazuar në njo- huritë që kanë, nxënësit/et rikujtojnë termat si: filtrim, avullim, kristalizim, titrim, precipitim dhe i përdorin këto si hapa të përftimit të një kripe të pastër. Nxënësit/et eksperimentojnë në mënyrë demonstrative në çifte për përftimin e: a) ZnSO4 (shih hapat 1, 2, 3 në tekst); b) CuSO4 (shih hapat 1, 2, 3 në tekst); c) NaCl (shih hapat 1, 2, 3,4, 5, 6 në tekst); d) BaSO4 (shih hapat 1, 2, 3, 4, 5 në tekst). Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen në grup ose në çift për: - saktësinë e përgjigjeve në kuiz-e; - aftësisë në punë eksperimentale; - shkrimin e saktë të barazimeve jonike. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Me cilat substanca do ta fillonit reaksionin e përftimit të: a) klorurit të zinkut; b) nitratit të amonit; c) sulfatit të kalciumit. 2. Shkruani barazimet jonike për reaksionet e ushtrimit 1. 3. Shpjegoni pse është i domosdoshëm procesi i precipitimit në prodhimin e filmit fotografik.

168 Libër për mësuesin Tema mësimore 8.7: Detyrë eksperimentale. Vetitë e oksideve, acideve dhe bazave Fusha: Shkencat Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X e natyrës Tema mësimore 8.8. Detyrë eksper- Situata e të nxënit: Veti të oksideve, imentale. bazave dhe acideve. Krahasimi i sjelljes së Vetitë e oksideve, acideve dhe ba- acideve të fortë dhe të dobët. zave Rezultatet e të nxënit të kompeten- Fjalët kyçe: okside bazike,acide,acide (të cave të fushës/lëndës sipas temës fortë e të dobët ) ,baza, kripëra, treguesi mësimore: hidrogjenor ( pH), dëftues të ngjyrosur, asnjanësim Burimet: Teksti i kimisë i klasës Lidhja me fushat e tjera ose me temat së 10-të, provëza, mbajtëse ndërkurrikulare: provëzash,gotë kimike 100 ml, Fizikën, gjuhët dhe komunikimi, cilindër i shkallëzuar, pipetë, dëftues , gyp zhvillimi, ngjyrosur, pincetë, llambë alkooli, shirit magnezi, kalci- um, tretësirë 0,5 M HCl, NaOH, CH- 3COOH, Ca(OH)2, CuO, CaO, CaCO3, H2O, Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Rrjeti i diskutimit, pyetje – përgjigje 6. Si klasifikohen oksidet? 7. Si përgatiten oksidet bazike dhe acide? 8. Si e përcaktoni mjedisin e një reaksioni? 9. Ç’farë kuptoni me reaksion asnjanësimi? 10. Cilat janë jonet përgjegjëse të tretësirave bazike dhe acide? 11. Ç’kuptoni me termat acid i fortë dhe acid i dobët? 12. Renditni disa nga vetitë e acideve dhe bazave. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Puna në grupe, eksperimentim, mendimi logjik/ të mësuarit hap pas hapi. Nxënësit ndahen në grupe katërshe . Mësuesi/ ja orienton nxënësit mbi hapat që duhen ndjekur në këtë detyrë:

Kimia 10 169 I ) Vetitë kimike të oksideve ( a, b, c ) II ) Vetitë kimike të bazave dhe acideve ( a, b, c, d, e ) Anëtarët e cdo grupi ndajnë detyrat: - Nxënës që përgatisin mjetet dhe aparaturat laboratorike; - Nxënës që eksperimentojnë; - Nxënës që vëzhgojnë e mbajnë shënime; - Nxënës që japin bëjnë krahasime dhe japin konkluzione. Mënyra e përgatitjes: Secili grup ndjek procedurat e detyrës eksperimentale ( libri i mësuesit). Dhe plotëson tabelën sipas vëzhgimeve dhe konkluzioneve të punës. Vlerësimi: Nxënësit vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjeve për pyetjet e drejtuara në diskutim; - Saktësinë në argumentet logjike; - Aftësinë e punës së pavarur eksperimentale në grup. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Argumentoni, si do të ishte veprimi me ujin i oksidit të magnezit në kraha- 2. sim me oksidin e kalciumit , i CO2 në krahasim me SO2? Zbuloni gazrat e formuara në reaksionet me: a ) magnezin b) karbonatin e natriumit 3. Emërtoni tri kripërat e formuara në reaksionet me acidin klorhidrik, dhe jepni formulat e tyre. 4. Si janë dy acidet në reaksionet e tyre: a ) të ngjashme? b ) të ndryshme 5. Cilat mendoni se janë arsyet e ndonjë ndryshimi të mundshëm në reaksionet e këtyre dy acideve? Zhvillimi i detyrës eksperimentale VETITË E OKSIDEVE, ACIDEVE DHE BAZAVE Mjetet e punës : provëza, mbajtëse provëzash,gotë kimike 100 ml, cilindër i shkallëzuar, pipetë, dëftues ngjyrosur, pincetë, llambë alkooli, shirit magnezi, kalcium, tretësirë 0,5 M HCl, NaOH, CH3COOH Ca(OH)2, CuO, CaO, CaCO3, H2O 1. Vetitë kimike të oksideve a) Kapim një copë të vogël kalciumi me një mashë (pincetë) dhe e mbajmë mbi flakën e llambës me gaz ose me alkool. Kalciumi digjet me flakë në ngjyrë të verdhë. b) Në n2jCë ag(ongt)ë+kOim2(igk) e→hi2dCheanO0(n,g5) g oksid kalciumi (gëlqere e pashuar) dhe shtohen 3 ml ujë me anë të një gote. Në gotë vendoset një letër lakmusi ose shtohen 1-2 pika fenolftaleinë. Oksidi i kalciumit vepron me vrull me ujin, duke dhënë hidroksidin e kalciumit dhe letra e lakmusit merr ngjyrë blu, ndërsa pot ë përdoret fenolftaleinë,

170 Libër për mësuesin ajo do të marrë ngjyrë të kuqe. Barazimi i reaksionit në këtë rast është: CaO + H2O → Ca(OH)2 →Oksidet bazike treten në ujë dhe japin hidrokside (baza) c) Në një provëz hidhen 3-4 copëza të veovgëllalimmeitrmtëesrai j(.CParCovOë3z)admhebyshllteothmetetrtaeptëësitrëa e acidit klorhidrik (1:1 HCl) deri në ¼ pajisur me gyp zhvillimi, I cili përfundon në një provëz të mbushur me ½ e saj me nHë2Ouj,iknuemprëopvaërzëësëskhutënfduotduhreetlelatëkrmlauksim. Luseitrbalue. Vërehet çlirimi i një gazi, i cili tretet lakmusit merr ngjyrë rozë në të kuqe të celët. Barazimi i reaksionit të bashkëveprimit të mermerit me acidin klorhidrik paraqitet: CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + CO2 + H2O → OksidCeOt a2 c+idHe2Otre→tenHn2CëOuj3ë(adchide i dobët) japin acide. 2. Vetitë kimike të acideve dhe bazave a) Sjellja e acideve në tretësirat e tyre ujore Dy gota kimike mbushen ne ½ e vëllimit me ujë. Shtohen në të parën disa pika tretësirë HCl 0,5 M, në të dytën disa pika acid sulfurik CngHjy3CraOeOH 0,5 M. Në të dy gotat futet një letër lakmusi blu. Shohim se lakmusit ndryshon, shpjegoni shkakun. Parashikoni sa do të jenë vlerat e pH në këto tretësira b) SHCjHCell3l(Cujja)O→eObHHa(uz3jO)a↔v+(euj)Hn+ë3OCtr+le(-u(tuj)jë)+sirCaHt 3eCtOyrOe-(uuj)j.ore Dy gota kimike mbushen në 1/3 e vëllimit me tretësirë bazike. E para me tretësirë NaOH 0,5 M, dhe e dyta me trtësirë Cnga(jyOrHa )e2 0,5 M. Në të dy gotat futet një letër lakmusi i kuq. Shohim se lakmusit ndryshon, shpjegoni shkakun. Parashikoni sa do të jenë vlerat e pH në këto tretësira: c) VNCeaap(OOrHiHm(u)ji2)(→uij)n→jNë aaC+c(auij2d)++(iujm)O+eH2n-(Oujjë)Hb-(auj)z.ë, reaksioni i asnjanësimit 10 ml nga tretësira ujore e HCl e përziejmë me 10 ml tretësirë NaOH. Ado të ndryshoj ngjyrë letra e lakmusit në kë të rast, sa do të jetë vlera e pH ? acid klorhidrik + hidroksid natriumi = klorur natriumi + ujë HdC) Hl(uA3jO) c++i(duNje) at+OvOeHpH(ur-j)(ou=jj)n→Në am2CHel(2umOj) +etaHl2eOt:(l)acid + metal = kripë + hidrogjen Në një provez të mbushur në 1/3 me tretësirë 0,5 M HCl shtojmë një cop shirit magnezi. Vini re cfarë ndodh, a e zhvendosin të gjitha metalet hidrogjenin nga acidet, shpjegoni pse ? magnez + acid sulfuric = sulfat magnezi + hidrogjen Mg(ng) + HCl(uj) = MgCl2(uj) + H2(g) e) Veprimi i oksideve bazike me acidet Në një gotë kimike shtojmë 10 ml tretësirë 0,5 M HCl ,dhe provojmë me letër lakmusi, acidi klorhidrik i holluar e ndryshon ngjyrën e lakmusit nga blu në të kuqe.

Kimia 10 171 Nxehet, oksidi i bakrit (II) dhe hidhet në tretësirën e acidit klorhidrik. Tretësira e përftuar nuk e ndryshon ngjyrën e lakmusit. Kjo tregon se oksidi i bakrit e ka asnjanësuar acidin CuO(ngf))+ 2AHcCidl(eujt) =veCpuroCjln2 ë(ujm) +eHka2Orb(l)onatet Në një provëz hidhet një lugë tNë as2aCj.OP3rodvhëezsahmtobhyetlltertemtëseirtaapeëatcëidpiatjiksluorrhmiderik (1:1 HCl) deri në ¼ e vëllimit gyp zhvillimi, i cili përfundon në një provëz të mbushur me ½ e saj me ujë gëlqere Ca(OH)2 . Vini re çfarë ndodh: Na2CO3 + 2HCl → 2NaCl + CO2 + H2O CO2 + Ca(OH )2 → CaCO3 + H2O Ndiqni hapat nga b - f , edhe për acidin etaniok (acetik) Shënoni vëzhgimet tuaja në këtë tabelë: Pasi shtojmë... Vëzhgimet për... Tregues universal acid klorhidrik acid acetik Magnez Karbonat natriumi Oksid bakri(II) Detyrat dhe puna e pavarur: 1. Njehsoni vëllimin e tretësirës 2 M të acidit klorhidrik që nevojitet për asnjanësimin e 25 ml tretësirë 2 M të karbonatit të natriumit. 2. U asnjanësuan 20 ml tretësirë ujore 1M e acidit sulfurik me 25 ml tretë- sirë ujore të amoniakut. Njehsoni përqendrimin e tretësirës ujore të amo- niakut. 3. 25 ml tretësirë NaOH asnjanësohen nga 12,4 ml tretësirë HCl 0,01 M. Njehsoni përqendrimin e tretësirës së NaOH.

172 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.8 Detyrë eksperimentale. Situata e të nxënit: Përcaktimi i përqendrimit të një tretësire Metoda e titullimit në kushte labo- me titullim ratorike përdoret për përcaktimin e përqendrimit të tretësirës. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore përqendrim molaritet; njehsime: n, Nxënësi/ja: v, M, CM; titullim; tretësirë stan- darde; dëftues i ngjyrosur. - përshkruan procesin e titullimit si metodë e përcaktimit të përqendrimit të tretësirës; - jep kuptimin e tretësirës standarde; - përcakton në mënyrë eksperimentale përqendrimin e tretësirës në titullim. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; buretë; balon konik; cilindër i shkallëzuar; gota kimike; gjuhët dhe komunikimi; matem- pipetë; tretësirë HCl; tretësirë 1M Na2CO3; atika. uthull (CH3COOH ); tretësirë 1M NaOH; dëftues metiloranzh. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Rrjeti i diskutimit, pyetje – përg- jigje. 1. Si titullohet një acid ose një bazë? 2. Si përcaktohet pika e titullimit? 3. Ç’kuptoni me tretësirë standarde? 4. Cili është roli i dëftuesit të ngjyrosur në këtë proces? 5. Cilat janë hapat që duhet të ndiqni gjatë titullimit të tretësirës së HCl me tretësirën standarde Na2CO3.

Kimia 10 173 Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et. Puna në grupe, eksperimentim (aftësi laboratorike). Nxënësit/et ndahen në grupe katërshe. Secili grup ndjek procedurat e mësimit 8.8 (faqe 118-119, libri i nxënësit). Mësuesi/ja orienton nxënësit/et mbi hapat që duhen ndjekur në procesin e titullimit të: a) tretësirës ujore të acidit klorhidrik me tretësirë standarde karbonat natriumi; b) tretësirës ujore e acidit etanoik (uthull) me tretësirë standarde NaOH. Anëtarët/et e çdo grupi ndajnë detyrat: - nxënës/e që eksperimentojnë; - nxënës/e që vëzhgojnë e mbajnë shënime; - nxënës/e që njehsojnë nëpërmjet trekëndëshit të llogaritjes; - nxënës/e që japin konkluzione dhe i krahasojnë me grupet e tjera. - Mënyra e përgatitjes: Procedura e mësimit 8.8, libri i nxënësit, faqe 118-119. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjeve për pyetjet e drejtuara në diskutim; - saktësinë në njehsime; - aftësinë e punës së pavarur eksperimentale në grup. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Njehsoni vëllimin e tretësirës 2 M të acidit klorhidrik që nevojitet për asn- janësimin e 25 ml tretësirë 2 M të karbonatit të natriumit. 2. U asnjanësuan 20 ml tretësirë ujore 1M e acidit sulfurik me 25 ml tretësirë ujore të amoniakut. Njehsoni përqendrimin e tretësirës ujore të amoniakut. 3. 25 ml tretësirë NaOH asnjanësohen nga 12,4 ml tretësirë HCl 0,01 M. Nje- hsoni përqendrimin e tretësirës së NaOH.

174 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 8.9: Ushtrime mbi vetitë e acideve, bazave, oksideve dhe kripërave Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Reaksione të vetive të acideve, fushës/lëndës sipas temës mësimore bazave, oksideve dhe kripërave. Njehsime në barazimet kimike të Nxënësi/ja: reaksioneve. - dallon acidet, bazat, oksidet, Fjalët kyçe: kripërat; - shkruan reaksionet karakteristike të acid; bazë; oksid; kripë; tyre, në shembuj të ndryshëm; reaksion asnjanësimi; reaksion redoks; barazim jonik i plotë; i shkurtuar; kristalhidrat; njehsime stekiometrike. - njehson në barazimet kimike të reaksioneve. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me teksti i kimisë i klasës së 10-të; libri i temat ndërkurrikulare: mësuesit. fizika; matematika; gjuha dhe komunikimi. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Të menduarit hap pas hapi, men- dimi logjik. Mësuesi/ja nëpërmjet shembujve kërkon që nxënësit/et të përfshihen në të mendu- arit logjik për situatën e dhënë në ushtrimet e përcaktuara në tekst, bazuar në temat mësimore të kapitullit. Veprimet në situatë Analizë e problemit dhe zgjidhja e tij, pyetje – përgjigje. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et: Punë në grup ose në çift, shpjegim. - Nxënësit/et punojnë në grup ose në çift me ushtrimet 1, 2, 3, 7 faqe 120- 121. - Mësuesi/ja shpjegon dhe orienton nxënësit/et në zgjidhjen e ushtrimit 8, faqe 121, bazuar në njehsime.

Kimia 10 175 - Mësuesi/ja, mund të sjellë shembuj të tjerë njehsimesh stekiometrike në reaksionet karakteristike të përbërjeve të studiuara. Vlerësimi Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit/et vlerësohen në mënyrë individuale ose në grup (çift) për: - saktësinë në shkrimin e reaksioneve kimike; - mendimin logjik e hap pas hapi të zgjidhjes së ushtrimeve; - saktësi në njehsime; - pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin me punën në grup. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Shkruani reaksionin e bashkëveprimit të acidit sulfurik të holluar me: a) Mg; b) CaCO3; c) Cili nga reaksionet është reaksion asnjanësimi apo redoks? Argumentoni përgjigjen. 2. Shkruani barazimet kimike të bashkëveprimit të acidit klorhidrik me: hidroksid kaliumi, oksid alumini, karbonat zinku. Shkruani në trajtë jonike të plotë dhe të shkurtuar këto reaksione. 3. U asnjanësuan 100 ml tretësirë 0,1 M hidroksid natriumi me tretësirë të acidit sulfurik. a) Shkruani barazimin e reaksionit. b) Njehsoni numrin e moleve të acidit sulfurik që ka vepruar në asnjanësim. c) Njehsoni masën e kripës së përftuar.

176 Libër për mësuesin PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 9.1 Hidrogjeni, azoti, amoniaku Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Vetitë fizike dhe kimike fushës/lëndës sipas temës mësimore të hidrogjenit, azotit dhe Nxënësi/ja: amoniakut. Përftimi në laborator i hidrogjenit dhe amoniakut. Fjalët kyçe: hidrogjen; radhë aktiviteti; azot. - përshkruan vetitë fizike dhe kimike të hidrogjenit, azotit dhe amoniakut; - shkruan barazimet e reaksioneve; - shpjegon përftimin e hidrogjenit dhe amoniakut në laborator; - interpreton rolin e tyre në jetën e përditshme. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; tabela e radhës së aktivitetit; pajisje për përftimin e hidrogjenit; gjeografia; biologjia. substanca për gatitjen e amoniakut (NH4Cl kripë amoni dhe bazë të fortë). Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Hidrogjeni dhe azoti janë substanca të gazta me përhapje të ndryshme në natyrë, me veti fizike dhe kimike të caktuara. Edhe amoniaku është substancë e gaztë, i cili prodhohet në industri dhe në laborator. Veprimet në situatë Analizimi dhe krahasimi i vetive fizike dhe kimike të hidrogjenit, azotit dhe amoniakut. - Çfarë kanë të përbashkëta hidrogjeni, azoti dhe amoniaku? - Cilat janë vetitë fizike dhe kimike të tyre?

Kimia 10 177 - Cilat janë mënyrat e përftimit të hidrogjenit, azotit dhe amoniakut? - A kanë ndryshime midis tyre? - Aktivitet praktik me nxënësit/et. Nxënësit ndahen në 3 grupe. Grupi i parë: liston karakteristikat e hidrogjenit, vetitë fizike dhe vetitë kimike (barazimet e reaksioneve) si dhe gatit hidrogjenin nga bashkëveprimi i zinkut me acidin sulfurik, duke pasur parasysh radhën e aktivitetit të metaleve. Grupi i dytë: interpretoni rolin e azotit në organizëm, vetitë e tij. Grupi i tretë: shpjegon vetitë e amoniakut si dhe demonstron gatitjen e tij. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - punën në grup; - analizën krahasuese, shkrimin e reaksioneve kimike; - saktësinë në përgjigje. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Cili është më aktiv azoti apo oksigjeni? 2. Hidrogjeni mund të përftohet nga veprimi i zinkut me acid sulfurik të holluar. Propozoni një metal dhe një acid tjetër për përftimin e tij. 3. Në një litër H2O u tretën 5.6 NH3 gaz në kushte normale. Tretësira e përftuar u asnjanësua me një litër tretësire 1M acid klorhidrik. a) Shkruani reaksionet b) Njehsoni numrin e moleve të acidit që hyn në reaksion. c) Njehsoni masën në gram të klorurit të amonit të përftuar. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 9.2 Prodhimi industrial i Situata e të nxënit: amoniakut Amoniaku, kimikat i rëndësishëm për prodhimin e plehrave kimike. Procesi që përdoret për prodhimin e amoniakut. Ndikimi i faktorit temperaturë-trysni-katalizator në rritjen e rendimentit të amoniakut.

178 Libër për mësuesin Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore amoniak; proces Haber; rendiment; Nxënësi/ja: temperaturë; trysni; katalizator; hidrogjen H2. - liston karakteristikat e amoniakut; - liston dhe shpjegon hapat që duhen ndjekur gjatë procesit Haber për prodhimin e amoniakut; - argumenton ndikimin e faktorit temperaturë, trysni, katalizator, në rritjen e rendimentit të amoniakut. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; internet; video përshkruese. fizikë; TIK; matematikë. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Nxënësit/et do të njihen me amoniakun, si kimikat shumë i rëndësishëm për prodhimin e plehrave kimike. Do të njihen me procesin Haber për prodhimin e amoniakut (Hapat). Të shpjegojnë ndikimin e faktorit: temperaturë, trysni, katalizator në rritjen e rendimentit të amoniakut, duke pasur parasysh zhvendosjen e ekuilibrit në reaksionin e prapësueshëm. Veprimet në situatë Video nga interneti, diskutim, analizë - U kërkohet nxënësve të diskutojnë pse amoniaku është një kimikat shumë i rëndësishëm për prodhimin e plehrave kimike dhe reaksionet që marrin pjesë në përftimin e amoniakut. - Nxënësi/ja paraqet dhe liston hapat e procesit Haber për prodhimin e amoniakut (ose shihet dhe interpretohet video). - Mësuesi/ja sqaron që rendimenti nuk do të jetë asnjëherë 100%, por ai mund të rritet duke ndryshuar kushtet e reaksionit, pra duke vendosur ekuilibrin drejt produktit. - Nxënësit/et ndërtojnë dhe analizojnë grafikun e rendimentit të amoniakut në temperatura dhe trysni të ndryshme. - Mësuesi/ja thekson që faktori katalizator nuk ndryshon rendimentin. - Nxënësit/et diskutojnë për prodhimin e lëndëve të para.

Kimia 10 179 Vlerësimi Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e përgjigjeve që kanë dhënë gjatë diskutimit; - interpretimin e procesit Haber për prodhimin e amoniakut, si dhe për grafikun e ndikimit të faktorëve temperaturë, trysninë, rendimentin e amoniakut. Detyra dhe puna e pavarur 1. Amoniaku prodhohet nga azoti dhe hidrogjeni. a) Si përftohet azoti dhe hidrogjeni? b) Si quhet procesi i prodhimit të amoniakut? c) Shkruani një barazim për reaksionin. 2. Shpjegoni përse trysnia e lartë dhe temperatura e ulët ndikojnë në rritjen e rendimentit gjatë prodhimit të amoniakut. a) Trysnia 400 atm. dhe temp. 250oC do të siguronin një rendiment të lartë. Përse këto kushte përdoren gjatë procesit Haber? b) Cili është rendimenti (në %) i amoniakut në 200 atm. dhe 450oC (përdor grafik). c) Çfarë ndodh me gazet që nuk kanë hyrë në reaksion? PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 9.3 Plehrat kimike Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fus- Elementet për të cilat bimët kanë hës/lëndës sipas temës mësimore nevojë. Plehrat kimike, përftimi i tyre dhe roli i tyre, si dhe pa- Nxënësi/ja: sojat negative që sjell përdorimi i tyre. - rendit elementet kimike për të cilat ka nevojë Fjalët kyçe: bima, si dhe shpjegon rolin e tyre; elementet kimike; pleh kimik; pleh kimik sintetik; nitrat amoni; sulfat amoni; alga.

180 Libër për mësuesin - shpjegon arsyen pse plehrat kimike janë të rëndësishme për tokën; - shkruan barazimet e reaksioneve të përftimit të disa plehrave kimike; - përcakton ndikimin negativ të plehrave kimike në mjedis dhe shëndet; - sensibilizohet në drejtim të mbrojtjes së mjedis- it dhe shëndetit. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; tabela e el- ementeve (sistemi periodik); internet; video biologjia. përshkruese. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Në këtë mësim nxënësit/et do të njihen me elementet kimike, për të cilat bimët kanë nevojë dhe për rolin e tyre, përftimin, rëndësinë, si dhe pasojat negative të për- dorimit të plehrave kimike. Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et: Kërkimi në internet, rrjeti i diskutimit pyetje – përgjigje/punë në grup. - U kërkohet nxënësve/eve të rendisin elementet kimike për të cilat bima ka nevojë. Përveç elementeve ata/ato tregojnë dhe rolin e tyre. - Të listojnë disa plehra kimike sintetike (të marra në internet), rolin e tyre si dhe pasojat e përdorimit të këtyre plehrave. - Të ndarë në 3 grupe, nxënësit/et shkruajnë barazimet e reaksioneve për përftimin e (NH4)2SO4 , (NH4)3PO4 dhe NH4NO3 dhe krahasojnë përqindjen e elementit azot, në secilën prej plehrave kimike të përftuara. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e dhënies së përgjigjes gjatë diskutimit; - saktësinë e llogaritjes së përqindjes së azotit në plehrat kimike të përftuar më sipër; - pjesëmarrjen dhe bashkëpunimin në punën në grup.

Kimia 10 181 Detyrat dhe puna e pavarur 1. Përzierja e plehrave kimike NPK, përmban tri elementet për të cilat bima ka nevojë që të zhvillohet më mirë. a) Jepni emrat e tri elementeve. b) Përshkruani si e ndihmon bimën secili prej këtyre elementeve. c) Gjeni cili nga tri elementet sigurohet nga plehrat kimike të më poshtme: fosfat amoni, nitrat kaliumi, sulfat amoni. 2. Njehsoni në cilën nga plehrat kimike, azoti është në përqindjen më të lartë: - nitrat natriumi; - nitrat amoni; - sulfat amoni. 3. Shpjegoni pse plehrat kimike dëmtojnë jetën në ujërat lumore. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 9.4 Squfuri dhe dioksidi i Situata e të nxënit: squfurit Squfuri dhe dioksidi i squfurit, karakteristikat, vetitë dhe përdorimi i tyre. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore squfur; karburant fosilesh; naftë; Nxënësi/ja: gaz; formë alotropike; vullkanizim; betonim me squfur; dioksid squfuri; - përcakton gjendjen e squfurit dhe të diok- shi acid. sidit të squfurit në natyrë; - tregon nxjerrjen e squfurit dhe vetitë e tij nëpërmjet reaksioneve; - gjen pseudonime të squfurit dhe dioksidit të squfurit; - sensibilizohet për vetitë ndotëse të dioksidit të squfurit.

182 Libër për mësuesin Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; tabela e sistemit periodik; interneti. industria farmaceutike; industria kimike; biologjia. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Në këtë mësim nxënësit/et do të njihen me gjendjen në natyrë të squfurit dhe dioksidit të squfurit, vetitë dhe përdorimet e tyre. Gjithashtu, do të studiojnë dhe përgatitin afishe ku do të parandalojnë ndikimet negative të dioksidit të squfurit në natyrë dhe në shëndetin e njeriut. Veprimet në situatë Metoda hulumtuese (kërkimi në internet), diskutim, punë në grup - U kërkohet nxënësve/eve të hulumtojnë mbi gjendjen e squfurit e dioksidit të squ- furit dhe mbi prirjet e caktuara të vetive fizike e kimike të tij. - U kërkohet nxënësve/eve që të diskutojnë duke krahasuar format alotropike të squfurit. - U kërkohet nxënësve/eve të tregojnë disa nga përdorimet e squfurit dhe dioksidit të squfurit. A njohin ata/ato disa nga përdorimet e squfurit dhe dioksidit të squfu- rit? A mund të përshkruajnë dëmet që shkakton dioksidi i squfurit në natyrë dhe në organizmin e njeriut. - Nxënësit/et mund të përdorin internetin që të gjejnë figura për të ilustruar disa përdorime të squfurit dhe dioksidit të squfurit, si dhe ndikimet negative të SO2. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - informacionin e grumbulluar; - aftësinë shpjeguese, përshkruese dhe argumentuese, në lidhje me temën. Detyra dhe puna e pavarur 1. Jepni disa burime të squfurit në koren e Tokës. 2. Squfuri vepron me hekurin për të formuar sulfurin e hekurit (II), A është ky një reaksion redoks? Jepni përgjigje të argumentuar. 3. Dioksidi i squfurit është oksid acid. Shpjegoni pse.

Kimia 10 183 a) Çfarë problemesh shkakton kjo veti, në rast kur dioksidi i squfurit çlirohet në ajër nga termocentralet? 4. Dioksidi i squfurit është gaz i rëndë. A mendoni se kjo ndikon në ndotjen e ajrit? Argumentoni përgjigjen. 5. Sa litra dioksid squfuri përftohen nga djegia e squfurit me 128g O2 (ArO = 16; ArS = 32; Vm = 22.4 L/mol.)? PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 9.5 Acidi sulfurik Situata e të nxënit: Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fush- Prodhimi i acidit sulfurik me ës/lëndës sipas temës mësimore anë të procesit të kontaktit. Përdorimet dhe vetitë e H2SO4. Nxënësi/ja: Fjalët kyçe: - përshkruan përftimin e acidit sulfurik me acid sulfurik; oleum; metodë metodën e kontaktit; kontakti; reaksion i prapësue- shëm; reaksion ekzotermik; - shpjegon përdorimet e acidit sulfurik; reaksion asnjanësimi; sulfate; hidrogjen sulfate. - tregon mënyrën e hollimit të H2SO4 të përqendruar, vetitë e tij si dhe kripërat që ai formon. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: teksti i kimisë i klasës së 10-të; sheqer; gotë kim- ike. fizikë; industri; gjeografi. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Gjatë këtij mësimi nxënësit/et do të njihen dhe do të diskutojnë etapat e metodës së kontaktit, që çojnë në përftimin e acidit sulfurik. Mësuesi/ja vizaton skemën teknologjike (ose shfrytëzon video nga interneti), për të shpjeguar etapat e metodës së kontaktit.

184 Libër për mësuesin Në diskutim të lirë nxënësit/et listojnë disa nga përdorimet e acidit sulfurik në industri. Veprimet në situatë Eksperiment demonstruese, pyetje – përgjigje, diskutim, të mësuarit hap pas hapi dhe punë në grupe. - U kërkohet nxënësve/eve të shkruajnë barazimet e reaksioneve për përftimin e SO2, SO3 dhe H2SO4. - Të shpjegojnë etapat e prodhimit të H2SO4 të përqendruar me anë të metodës së kontaktit. - Të shkruajnë barazimet e reaksioneve tipike të acidit sulfurik të holluar. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et dhe klasa ndahet në 3 grupe. Grupi I: eksperimenton mbi veprimin e H2SO4 të holluar me Fe. Grupi II: eksperimenton mbi veprimin e H2SO4 të holluar me Na2CO3. Grupi III: eksperimenton mbi veprimin e H2SO4 të përqendruar me substanca organike si sheqer, letër (vetia higroskopike). Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - saktësinë e shkrimit të reaksioneve kimike; - mënyrën e përshkrimit të etapave të metodës së kontaktit, për prodhimin e acidit sulfurik; - punën eksperimentale në grup. Detyra dhe punë e pavarur 1. Analizoni kushtet e zhvillimit të reaksioneve në procesin e kontaktit. 2. Pse është i rrezikshëm acidi sulfurik i përqendruar, çfarë duhet të kemi kujdes kur punojmë me të? 3. Shkruani reaksionet e veprimit të acidit sulfurik të holluar me: a) Zn; b) CuO; c) NaOH. 4. Njehsoni vëllimin e SO3 të përftuar nga veprimi i 5.6 litrave O2 me SO2 në kushte normale.

Kimia 10 185 PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Situata e të nxënit: Tema mësimore 9.6: Karboni dhe cikli i karbonit Elementi karbon, përbërjet, cikli i tij, largimi dhe hollimi i dioksidit të karbonit në atmosferë. Procesi i djegies së metanit. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore karbon; diamante; grafit; cikël Nxënësi/ja: karboni; fotosintezë; frymëmarrje; djegie. - përshkruan veçoritë e elementit karbon, format alotropike; - krahason proceset (fotosinteze, frymëmarrje) që mundësojnë largimin dhe kthimin në atmosferë të dioksidit të karbonit; - shkruan barazimin e reaksioneve; - interpreton nëpërmjet skemave (videove nga interneti) ciklin e karbonit. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me teksti i kimisë së klasës së 10; interneti; temat ndërkurrikulare: video përshkruese të ciklit të karbonit. biologji; TIK. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve

186 Libër për mësuesin Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Hulumtim, krahasim, diskutim. Elementi karbon gjendet në natyrë në dy forma alotropike: diamante dhe grafiti. Në natyrë gjenden mijëra përbërje të karbonit, 20% C që përmban trupi ynë. Karboni qarkullon në natyrë në mënyrë ciklike. Një përbërje e rëndësishme e karbonit është dioksidi i karbonit, i cili largohet nga atmosfera nëpërmjet procesit të fotosintezës dhe kthehet në atmosferë nëpërmjet procesit të frymëmarrjes. Përbërjet e karbonit janë pjesë e zinxhirëve ushqimorë. Veprimet në situatë - U kërkohet nxënësve/eve që të kërkojnë mbi informacionin që duhet të dinë për karbonin, format alotropike dhe përbërjet e tij. - U kërkohet nxënësve/eve të diskutojnë duke krahasuar procesin e fotosintezës me frymëmarrje. Cili është ndryshimi midis dy proceseve? Të tregojnë rolin e karbonit në mjedis dhe në organizmat e gjalla. - Të interpretojnë ciklin e karbonit dhe karbonatet jonike. Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit/et: Nxënësit/et ndahet në 3 grupe. Grupi i parë: përshkruan veçoritë e elementit karbon dhe bën krahasimin midis formave të tij alotropike. Grupi i dytë: shpjegon procesin e fotosintezës dhe shkruan barazimet e reaksionit. Grupi i tretë: shpjegon nëpërmjet reaksionit procesin e frymëmarrjes, si dhe shkruan reaksionin e djegies së metanit me oksigjen. Interpretoni ciklin e karbonit dhe tregoni rolin e elementit karbon. Nxënësit/et diskutojnë dhe bëjnë krahasimin midis proceseve. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - aftësinë kërkuese shpjeguese; - saktësinë në përgjigje gjatë krahasimit të proceseve; - pjesëmarrjen në diskutim; - saktësinë në shkrimin e reaksioneve kimike. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Ç’kuptoni me termin cikël i karbonit? 2. Krahasoni procesin e frymëmarrjes me djegien e metanit. a) Çfarë ngjashmërish kanë këto procese? b) Për çfarë e përdorim energjinë që na jep frymëmarrja?

Kimia 10 187 c) Për çfarë përdoret energjia që çlirohet nga djegia e karburanteve? 3. Krahasoni frymëmarrjen me fotosintezën, çfarë vini re te këto reaksione? 4. Përpiquni të vizatoni një grafik që tregon: a) ciklin e qarkullimit të karbonit (përfshi kalimin e naftës dhe gazit natyror në CO2); b) se si çlirohet ai përsëri, miliona vjet më pas. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE  Dt._/____/_201_ Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 9.7 Disa përbërje të Situata e të nxënit: karbonit Përbërje inorganike dhe organike të rëndësishme të karbonit. Vetitë e tyre. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të Fjalët kyçe: fushës/lëndës sipas temës mësimore oksid karboni; dioksid karboni; Nxënësi/ja: karbonate; metani; përbërje organike. - liston disa nga përbërjet më të rëndësishme të karbonit; - shkruan reaksionet kimike të përftimit të tyre; - përshkruan disa veti kimike të përbërjeve inorganike dhe organike të karbonit; - tregon shumëllojshmërinë e përbërjeve organike të karbonit. Burimet: Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Teksti i kimisë së klasës së 10; interneti; video të përbërjeve të karbonit. biologji; TIK. Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve/eve Përshkrimi i situatës Mësuesi/ja njeh nxënësit/et me situatën e temës. Të kuptuarit nëpërmjet leximit, diskutim. Nxënësit/et lexojnë mbi mënyrat e përftimit të përbërjeve të karbonit: CO2; CO; CaCO3; CH4. Diskutojnë mbi vetitë fizike e kimike të tyre.

188 Libër për mësuesin Krahasoni vetitë e CO2 me CO. Veprimet në situatë Punë në dyshe - U kërkohet nxënësve/eve që të shkruajnë reaksionet kimike të përftimit të CO2. - Të dallojnë përbërjet organike nga ato inorganike (me shembuj). Të eksperimentojnë në dyshe veprimin e CaCO3 me HCl, ose shpërbërjen e CaCO3. Vlerësimi Nxënësit/et vlerësohen për: - aftësinë kërkuese shpjeguese; - saktësinë në përgjigje gjatë krahasimit të përbërjeve të karbonit; - pjesëmarrjen në diskutim; - saktësinë në shkrimin e reaksioneve kimike. Detyrat dhe puna e pavarur 1. Shkruani reaksionet kimike të: a) djegies së: metanit, sheqerit; b) shpërbërjes së karbonatit të natriumit; c) tretjes në ujë të dioksidit të karbonit. 2. Eksperimentoni në kushte shtëpiake, veprimin e lëngut të limonit (acid organik) me hidrogjen karbonat natriumi (NaHCO3, sodë buke), argumentoni çfarë ndodh gjatë reaksionit.

Kimia 10 189 KAPITULLI 9 : DISA JOMETALE DHE PËRBËRJET E TYRE. Tema mësimore 9.8: Gazet serrë dhe ngrohja globale Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: KIMI Shkalla: V Klasa: X Tema mësimore 9.8: Situata e të nxënit: Gazet serrë dhe ngrohja globale Efekti serrë dhe ngrohja globale. Shkaktarët e tyre. Pasojat dhe masat mbrojtëse për reduktimin e shkaqeve. Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fus- Fjalët kyçe: gazet serrë, ngrohje hës/lëndës sipas temës mësimore: globale, ndryshime klimatike, • Të gjejmë burimet e ndotësve të ajrit; masa mbrojtëse ndotës, monok- • Të përcaktojmë ndikimin e këtyre sidi i karbonit, metan, dyoksidi ndotësve në mjedis dhe shëndetin sulfurik, shiu acid, oksidet e • Të shpjegojmë arsyen pse ndotësit e ajrit azotit, përbërësit e plumbit janë një çështje me rëndësi globale; • Të sensibilizohen në drejtim të mbrojtjes së mjedisit. Burimet: Teksti i kimisë i klasës së 10-të, Lidhja me fushat e tjera ose Internet, video përshkuese, harta të mjediseve të me temat ndërkurrikulare: dëmtuara, materiale për përgatitjen e afisheve. Fizikën, Tik, gjeografinë, biolog- jinë Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve - Përshkrimi i situatës. Mësuesi/ ja njeh nxënësit me situatën e temës. Në këtë mësim nxënësit do të njihen me ndotësit e ajrit. Ata do të studiojnë prirjen e gazeve serrë dhe do të përgatisin afishe ku do të përmbledhin burimet dhe ndikimin e llojeve të ndotësve në atmosferë. 1.1.15 Veprimet në situatë Kryhet aktiviteti praktik me nxënësit. Kërkim në internet/ rrjeti i diskutimit, pyetje –përgjigje/ punë në grup/ harta dëmesh dhe afishe sensibilizuese. • U kërkoni nxënësve të emërtojnë disa prej ndotësve të ajrit. A e njohin ata burimin e këtyre ndotësve dhe a mund ta përshkruajnë dëmin që ata shka- ktojnë? Tregojuni nxënësve se në këtë mësim do të studiojnë disa lloje të ndryshëm të ndotësve të ajrit: monoksidin e dyoksidin e karbonit, metanin, etj ( nxënësit listojnë edhe ndotës të tjerë që i kanë marrë të dhënat nga interneti). • Nxënësit mund të punojnë individualisht për të ndërtuar harta shpërndarjeje të ndotjes, duke përdorur dorën e lirë ose programe kompjuterike, si

190 Libër për mësuesin • Excel-i. Më pas ata do të përshkruajnë se si emetimi i gazeve serrë ka ndry- shuar me kalimin e kohës dhe të arsyetojnë mbi shkaqet. • Njihini nxënësit me veprimtarinë e përgatitjes së afisheve sensibilizuese . Lejojini nxënësit të shkëmbejnë ide në grup. ( Kjo do të realizohej më së miri në grupe me nga 4 veta ). Nëse mundet, nxënësit të përdorin Internetin që të gjejnë dhe shtypin figura për të ilustruar burimet dhe ndikimet e këtyre ndotësve. • Grupet e nxënësve do të shkëmbejnë afishet dhe do të diskutojnë rreth dy gjërave që u pëlqejnë më shumë tek afishet e grupeve të tjera, si dhe do të propozojnë nga një ide për përmirësim. Vlerësimi: . Nxënësit vlerësohen për: - Informacionin e grumbulluar në lidhje me temën. - Argumentet pro dhe kundër ngrohjes globale dhe pasojave të saj. - Përfshirjen në situatën sensibilizuese, për idenë dhe përgatitjen e afisheve. Detyrat dhe puna e pavarur: 1. a) Prania e gazeve serrë në atmosferë është e nevojshme. Përse? b) Pse vitet e fundit ato po kthehen në një problem shqetësues? 2. Dy gazet kryesore serrë që ne çlirojmë në atmosferë, janë ........…................. 3. Ngrohja globale mund të sjellë shfarosjen e disa specieve të gjallesave. Shpjegoni përse. 4. Sa më shumë dioksid karbon të ketë në ajër, aq më shumë tretet në oqean. (Arri- het ekuilibri.) a) Ç’lloj oksidi është dioksidi i karbonit: oksid acid apo oksid bazik? b) i. Si mund të ndikojë në pH e oqeanit djegia e karburanteve fosile? Shpjegoni pse... A mendoni se kjo mund të shkaktojë probleme? III. Rubrika : Ushtrime dhe kuice Kjo rubrikë ju vjen në ndihmë mësuesve gjatë zhvillimit të orëve të ushtrimeve dhe përgatitjes së testeve. Kapitulli 4 : Sistemi Periodik 1. Cili prej përcaktimeve për Tabelën Periodike është i saktë? Shënoni + në kutinë anash. A. Ajo ka 8 Perioda. B. Elementët renditen në bazë të numrit të tyre të nukleoneve. C. Brenda një Periode, numri i elektroneve nga njëri element tek tjetri rritet me nga 1. D. Sa më poshtë të jenë vendosur elementët brenda secilit grup të Tabelës Periodike, aq më i madh është reaktiviteti i tyre, me përjashtim të Grupit 0.

Kimia 10 191 2. Figura e mëposhtme paraqet grupet kryesore në katër Periodat e para të Tabelës Periodike. Fjalitë e mëposhtme a - n përshkruajnë elementë të ndryshëm. Vendosni germat a - n dhe simbolet përkatëse për çdo element nëpër vendet e duhura në tabelë. a. një element i ngurtë në Periodën 3, i cili është mjaft i butë, noton në ujë dhe vepron vazhdimisht me të b. elementi më reaktiv jometal c. një gaz i gjelbër që formon molekula me dy atome d. një lëng që nuk e përcjell elektricitetin e. elementi që ka dy trajta, grafiti dhe diamant f. një gaz që përdoret për të siguruar një atmosferë inerte, përshembull në llampa g. një gaz pa ngjyrë në të cilin shumë substanca digjen me lehtësi h. është elementi që vepron më dhunshëm me ujin, nga të gjithë elementët e tjerë të këtyre katër Periodave i. gazi i djegshëm që prodhohet kur metalet veprojnë me acide j. një elementi i cili, kur është në formë shiriti, digjet nga një dritë e bardhë, duke formuar jone me ngarkesë 2+ k. një gaz joveprues, i cili përbën pjesën më të madhe të ajrit që na rrethon l. njëra nga përbërjet e këtij metali quhet gur gëlqeror m. një gaz fisnik i Periodës 4 n. një metal alkalin i Periodës 3 3. Grupet e Tabelës Periodike shfaqin prirje në vetitë e tyre. a. Shkruani dy veti që tregojnë prirje, për Grupin I dhe dhe VII.

192 Libër për mësuesin I i. rritet duke zbritur në Grup: i. rritet duke zbritur në Grup: F Li ............................................. ............................................. Cl ii. rritet duke u ngjitur në Grup Br ............................................. Na I ii. rritet duke u ngjitur në G ........... K .................................. Rb VII b. Elementi i radhës në grupin I është Ceziumi. Si është ai në krahasim me elementët e tjerë mbi të, nga pikëpamja e këtyre dy vetive? ................................................................... .......... c. Elementi i radhës në Grupin VII është astati. Si është ai në krahasim me elementët e tjerë mbi të, nga pikëpamja e këtyre dy vetive? .................................................................... ........ 4. Tabela e mëposhtme paraqet vëzhgime mbi reaksionet midis halogjenëve dhe joneve të halureve. i bashkohet një tretësire pa ngjyrë që përmban....... Kur ky ... jone kloruri (Cl -) jone bromuri (Br -) jone joduri (I-) nuk ka ndryshim tretësira bëhet porto- tretësira bëhet e kuqe në të klori (Cl) nuk ka ndryshim bromi (Br) nuk ka ndryshim kalli kaftë jodi (I) nuk ka ndryshim tretësira bëhet e kuqe në të nuk ka ndryshim kaftë nuk ka ndryshim a. i. Çfarë e shkakton ngjyrën portokalli? ....................................................................... ii. Çfarë e shkakton ngjyrën e kuqe në të kaftë? ............................................................ b. Shpjegoni se pse këto rezultate tregojnë se : i. klori është halogjeni më reaktiv nga këta të tre .......................................................... ................................................................................................................................

Kimia 10 193 ii. jodi është halogjeni më pak reaktiv nga këta të tre ................................................. ................................................................................................................................... Përgjigjet për Sistemi Periodik 1C 2 3 a.Grupi I: i. reaktiviteti, ose dendësia, ose butësia ii. pika e shkrirjes, ose pika e vlimit, ose fortësia; Grupi VII: i. pika e shkrirjes, ose pika e vlimit, ose dendësia ii. Reaktiviteti. b. i. Do të jetë më reaktive, më e dendur dhe më e butë. ii. Do të ketë pikë shkrirje dhe pikë vlimi më të ulët. c. i. Do të ketë pikë shkrirjeje dhe pikë vlimi më të lartë, dhe dendësi më të madhe. ii. do të jetë më pak reaktive. 4 a. i. bromi ii. jodi b. i. Klori largon si bromin ashtu edhe jodin prej përbërjeve të tyre. ii. Jodi nuk e largon bromin dhe klorin prej përbërjes së tyre. Kapitulli 5: Lidhjet Kimike 1. Ky ushtrim ka të bëjë me lidhjet në molekulat e ujit, metanit dhe klorurit të hidrog- jenit. a. Fillimisht, vizatoni nëpër kuti atomet e hidrogjenit që të plotësoni strukturat e molekulave. b. Më pas përdorni shenjat • dhe x për të treguar lidhjen e tyre ( përdorni x për një elektron nga hidrogjeni).

194 Libër për mësuesin 2. Kjo skemë paraqet strukturën e një substance të zakonshme. të a. Zgjerojeni strukturën në djathtë duke shtuar katër jone të tjera. ka b. i. Emërtoni substancën që këtë strukturë. .................................................................. ii. Ç’lloj lidhje ka ajo? .................................................................. iii. Cila fjalë e përshkruan strukturën, kristalore apo molekulare? .......................................................................................... c. Nisur nga struktura mund të parashikohen disa veti të substancës. Nënvizoni vetinë më të mundshme në secilën prej dysheve të më poshtme. i. tretshmëria në ujë e tretshme / e patretshme ii. pika e shkrirjes / °C 59 / 801 iii. përcjellshmëria elektrike e mirë / e ulët d. Plotësoni skemën e joneve të strukturës, për të paraqitur shpërndarjen e elektroneve tek ato. Tregoni orbitat e elektroneve që mungojnë. (Rrathët e zinj tregojnë bërthamën.) e. Shpjegoni mënyrën e transferimit të elektroneve në formimin e joneve të pikës d. ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................

Kimia 10 195 3. Figurat tregojnë pjesë të strukturave të diamantit dhe grafitit. ......................... .................................................................. .................................................................. a. Çfarë përfaqësojnë këto struktura, elemente apo përbërje? ...................................... ....... b. Plotësoni tri etiketat bosh, për atomin dhe dy strukturat. c. Përshkruani dallimet midis lidhjes dhe strukturës së grafitit dhe diamantit. lidhje ........................................................................................................................... ...................................................................................................................................... strukturë ................................................................................................................ ......... ............................................................................................................................ d. i.Njëra prej substancave është shumë e fortë, ndërsa tjetra e butë. Shpjegoni dallim- in. ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ii. Për rrjedhojë, cila prej substancave përdoret si mjet prerës dhe cila si lubrifikues? mjet prerës: ..................................... lubrifikues: ............................................ e. Njëra prej substancave është izoluese, ndërsa tjetra përcjellëse e mirë e elektricitetit. Shpjegoni dallimin. ................................................................................................................................ ................................................................................................................................

196 Libër për mësuesin Përgjigjet : Lidhjet kimike 1 a dhe b 2. a. b. i. klorur natriumi ii. jonike iii. kristalore c. i. e tretshme ii. 801 iii. e ulët (për ngurtësirën) d. e. Elektroni i orbitës së jashtme të atomit të natriumit transferohet tek orbita e jashtme e atomit të klorit. 3 a. elemente b. emërtimet që mungojnë janë: në të majtë; atomi i karbonit, diamant në të djathtë; grafit c. lidhja: tek diamanti, çdo atom karboni formon katër lidhje kovalente, ndërsa tek grafiti, çdonjëri prej tyre formon vetëm tre. struktura: diamanti ka strukturë 3-D, ku atomet e karbonit janë të shpërndara në trajtë tetrahedrale; tek grafiti atomet e karbonit formojnë shtresa unazore të sheshta, me nga gjashtë atome në çdo unazë. d. i. Diamanti është tepër i fortë sepse të gjitha lidhjet e tij janë të forta; grafiti është i butë sepse forcat që mbajnë lidhur shtresat e tij janë të dobëta, gjë që bën që ato të rrëshqasin lehtë mbi njëra-tjetrën. ii. mjet prerës: diamanti; lubrifikues: grafiti e. Diamanti nuk ka elektrona të lira për të lëvizur, prandaj ai është izolues. Grafiti ka elektrone të lira, të cilat mund të lëvizin lirshëm përmes shtresave në trajtë rryme, duke e bërë atë një përcjellës të mirë.

Kimia 10 197 Kapitulli 6: Ligji i veprimit të masave dhe barazimet kimike 1. Shkruani nga një barazim me fjalë dhe një barazim kimik për secilën nga këto reaksione kimike. Shembull barazimi me fjalë hidrogjen + oksigjen → ujë barazimi kimik 2H2 + O2 → 2H2O a. barazimi me fjalë ............................................................................................................ barazimi kimik ............................................................................................................... b. barazimi me fjalë ............................................................................................................ barazimi kimik ............................................................................................................... c. barazimi me fjalë ............................................................................................................ barazimi kimik ................................................................................................................. d. barazimi me fjalë ........................................................................................................... barazimi kimik ............................................................................................................... e.

198 Libër për mësuesin barazimi me fjalë ........................................................................................................... ............... barazimi kimik ............................................................................................................... .............. 2. Plotësoni dhe baraspeshoni këto barazime. ( __është për numrat, dhe ............. për formulat.) a. asnjanësimi i acidit fosforik me anë të hidroksidit të kaliumit b._p_rKecOipHiti+mHi i3PjoOd4ur→it tKë 3pPlOum4 +bit_(_IIH) 2m0 e anë të tretësirave të nitrait të plumbit(II) dhe jodurit të kaliumit. c.Pnbd(aNrjOa 3e)2he+k_za_n..ë..s..n..ë...b..u..te→n dhPebIe2ta+n __KNO3 d.Co6kHs1i4dim→i iCp4lHot8ë + ................ dhënë dyoksid karboni dhe ujë i pentanit, duke e. sCh5pHë1r2bë+rj_a_teOrm2 i→ke e__niCtraOti2t + __ ................. natriumi dhe oksigjen të natriumit në nitrit f. _M_ëNnajaNnOim3 i→i a_rg_jNenadNiOt p2re+j .......... së nitratit të argjendit, me anë të bakrit tretësirës g.Ckuom+b_in_iAmgiNi Oal3um→iniCt um(eNbOr3o)m2 i+n __............... bromurin e aluminit për të dhënë h.2rAedl u+kt3iBmri2i → __........... duke përdorur hidrogjen oksidit të plumbit(II) PbO + .............. → ................ + .................. i. zhvendosja e jodit prej tretësirës së jodurit të kaliumit, me anë të klorit Cl2 + __........... → I2 + __.............. 3. Eshtë zbuluar se një përzierje prej 80 g përmban 35 g acid citrik dhe 42 g acid malik. Pjesa që mbetet janë papastërti. Plotësoni rreshtat c - g të tabelës në lidhje me përzierjen. a. Emri i acidit acidi citrik acidi malik b. Formula struk- CH2  CO2H H CH turore e acidit   HO  C  CO2H HO2C  C  C  CO2H   CH2  CO2H HH

Kimia 10 C .... H .... O .... 199 C .... H .... O .... c. Sa atome ka në një molekulë të acidit? d. Cila është formula molekulare e acidit? (shkruajeni në formë CxHyOz) e. Cila është masa e tij molekulare rela- tive? (Ar: H = 1, C = 12, O = 16) f. Cila është % e kar- bonit tek acidi? g. Sa % e përzierjes janë papastërti? Përgjigjet: Ligji i veprimit të masave dhe barazimet kimike cdb1...afdn.oyihstorfioodkgrrsoij+degnjkseql+nourh+fui→dkrriloo(+tgrrjoi→e)kknslki→oglrojuerarnumfr→oohsnifdtiorarrikoio::gk2NjsePi2nd+i+:sq3H3uCH2flu2+2r→→iC: l2222S→NPOCH22l3+3HCOl2 → 2SO3 e. metan + oksigjen → dyoksid karboni + ujë: CH4 + 2O2 → CO2 + 2H2O 2 a. 3KOH + H3PO4 → K3PO4 + 3H2O b. Pb(NO3)2 + 2KI → PbI2 + 2KNO3 c. C6H14 → C4H8 + C2H6 d. C5H12 + 8O2 → 5CO2 + 6H2O e3ihfg......CC22PNluAb2 Oal++N+22+OA3KH3BgI→2rN→2→O→2I3NP2→2b+aAN+2ClOKBHu2rC(23+NOl OO32)2 + 2Ag acidi citrik acidi malik b 21 15 c C6H8O7 C4H6O5 d 192 135 e 37.5 % 35.8 % f 3.75 %

200 Libër për mësuesin KAPITULLI 7. NJEHSIME ME MOLIN Të përdorim molet 1. Masat prej moleve, molet prej masave Mbani mend • masa e një substance (në gram) = nr. i moleve x masa e 1 moli • masa e një moli është Ar ose Mr e substancës, në gramë Plotësoni trekëndëshin e mëposhtëm të llogaritjes për ndryshimet midis masave dhe moleve. Më pas plotësoni tabelën në të djathtë. substanca Ar ose Mr numri i masa (g) moleve Cu 2 Mg 0.5 Cl2 8 35.5 H2 2 P4 1.6 O3 0.4 54 H2O CO2 8.5 NH3 100 CaCO3 (Vlerat Ar: H=1, C=12, N=14, O=16, Mg=24, P=31, Cl=35,5, Ca=40, Cu=64) 2. Masat dhe barazimet a. Çfarë mase oksid hekuri(III) nevojitet për të prodhuar 100 g hekur në një furrnaltë? 1b0a0rgazhiemkiu:rFëes2hOtë3 (n) + 3CO (g) → 2pFraen(dna) j+ne3vCoOji2te(ng)........(.A...r:mOol=e 16, Fe = 56) .............g ............. mole Fe, Fe2O3, ose oksid hekuri(III) b. 0,05 mole alumini veprojnë me 26 g jod. Cili është reagenti kufizues? barazimi: 2Al(n) + m3Io2l(en)I2→. N2isAulrI3n(gna) ) kjo(Adro: Al = 27, I = 127) barazimi, të veprojë me ............ 26 g I2 është ........... mole Al. Pra, reagjenti kufizues është ................................... (Reagjenti tjetër është me tepricë.) c. 6,21g plumb (Pb) ngrohen në oksigjen dhe japin 6.85 g oksid plumbi. Cili është barazimi i reaksionit? (Ar: O = 16, Pb = 207)

Kimia 10 201 Masa e oksigjenit që u përfshi në reaksion ishte ................ g, e cila është ............. mole O2. Numri i moleve të Pb-së në 6.21 g plumb është .................. Pra, barazimi i ekuilibruar është: ................................................................................ ............. 3. Llogaritjet e tretësirave Mbani mend, në një tretësirë: • numri i moleve i solutit = volum (dm3) x përqendrim (mol / dm3) • 1 dm3 = 1000 cm3 Plotësoni trekëndëshin e mëposhtëm të përllogaritjes, për molet, volumin dhe përqëndrimin e solutit. Më pas plotësoni tabelën. soluti volumi i përq. i molet e tretësirës tretësirës solutit në klorur natriumi (mol/dm3) acid klorhidrik 1 dm3 të hidroksid natriumi 100 cm3 2 acid sulfurik 2 dm3 0,5 1 nitrat amoni 250 cm3 0,5 sulfat bakri(II) 2 0,3 05 0,75 4. Përqëndrimi dhe barazimet a. 25 cm3 hidroksid natriumi (NaOH) me përq. 0,2 mol/dm3 asnjanëson 10 cm3 acid sulfurik të holluar (H2SO4). Cili është përqendrimi i acidit sulfurik? Barazimi: 2NaOH (tu) + H2SO4 (tu) → Na2SO4 (tu) + H2O (l) Janë përdorur ................ mole NaOH, prandaj ato asnjanësojnë ..................... mole H2SO4. Pra, përqëndrimi i acidit sulfurik është ............... mol/dm3. b. Çfarë mase magnezi do të veprojë me 250 cm3 acid klorhidrik me përq. 2 mol/dm3? JaBnëartaëzpimrain:iMshgm(en.)..+...2..H.. Cmlo(lteu)H→Cl,MpgraCnld2a(jtum) e+tHo 2d(ogt)ë (Ar: Mg = 24 ) Mg. veprojnë ........... mole Pra, masa e magnezit që do të veprojë është ................ g. c.zCvioligëëslohhtëetvnogluam2i5icmma3ntgreatnëastiirtë(eVsIuI)lftaëtiktatlëiuhmekitu(rKit M(IIn)O(F4)eS0.O054) mol/dm3 që do të me përq. 0,2 mol/dm3?

202 Libër për mësuesin 4.J.H.a.B.n2..Oëa..r(.pa.l.ë)z.r.idmoirujorn.i..k..:..M.. nmOo4l-e(tuF)eS+O54F. eN2+i(stuur) + 8H+(tu) → Mn 2+(tu) + 5Fe3+(tu) + nga barazimi, ato do të veprojnë me Pmroal,evKolMumnOi i4.zvogëluar në tretësirën e manganatit (VII) të kaliumit është ...................cm3. Përgjigjet: Njehsime me Molin Të përdorim molet 1. masa / numri i moleve x masa e 1 moli substanca Ar ose Mr numri i masa (g) moleve Cu 64 128 24 2 12 Mg 71 0.5 35.5 2 0.5 16 Cl2 124 8 248 H2 48 2 1.6 P4 18 0.033 54 O3 44 3 17.6 H2O 17 0.4 8.5 CO2 100 0.5 100 NH3 1 CaCO3 2 . Masat dhe barazimet a. 01L0,,,l671o480g62agrmmoitkojoeslletiegeFIj2ete,rn,0e,0t.0ë0.8.s609i8r23ammvmeooolleleeAOFl2e,,2aO0l.u30,m31i4mn2io,ë9lsehgPtëb,aBgjaernatziikmuif:iz3uPebs + 2O2 → Pb3O4 b. c. 3. numri i moleve / volumi x përqendrimi soluti volumi i përq. i molet e tretësirës tretësirës solutit në klorur natriumi (mol/dm3) acid klorhidrik 1 dm3 të hidroksid natriumi 100 cm3 2 2 acid sulfurik 2 dm3 250 cm3 0,5 0,05 0,5 1 2 0,5

Kimia 10 203 nitrat amoni 150 cm3 2 0,3 sulfat bakri(II) 3 dm3 05 0,75 4 . Përqendrimi dhe barazimet a. 0,005 mole NaOH, 0.0025 mole H2SO4, përqendrimi i acidit sulfurik është 0,025 mol/dm3 b. 0,5 mole HCl, 0.25 mole Mg, masa e magnezit është 6 g c. 0.005 mole FeSO4, 0.001 mole KMnO4, 20 cm3 tretësirë manganit (VII) kaliumi. Kapitulli 8: Bazat dhe Acidet 1. Për të përgatitur klorurin e natriumit të kripës, fillimisht u titruan 25 cm3 hidroksid natriumi përkundrejt një tretësire acidi, me indikator fenolftalinën. Në tretësira acide fenolftalina është pa ngjyrë, ndërsa në tretësira bazike ajo ka ngjyrë rozë. a. Figurat e mëposhtme paraqesin pjesët e aparatit të përdorur. i. Emërtoni secilën pjesë. ii. Tregoni se çfarë vendoset në secilën prej tyre gjatë titrimit. ABC i. ....................................... i. ....................................... i. ...................................... ii. ........................................ ii. ....................................... ii. .................................. .... b. Përshkruani ndryshimin që i ndodhi ngjyrës, e cila tregon përfundimin e asnjanësimit. .....................................................................................................................................

204 Libër për mësuesin c. Bureta e parë në të djathtë tregon leximin fillestar të titrimit. E dyta tregon leximin përfundimtar. Përdorini ato për të plotësuar tabelën. leximi fillestar / leximi përfundimtar / cm3 cm3 d. Titrimi u përsërit më pas për përgatitjen e kripës, por me një ndryshim të rëndësishëm. Gjeni volumet e acidit dhe bazës së përdorur, si dhe ndryshimin e bërë. ....................................................................................................................................... ........... e. Hapi përfundimtar ishte avullimi i ujit nga përzierja e përftuar në pikën d. Cila ishte arsyeja? ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... f. Shkruani me fjalë barazimin e reaksionit të asnjanësimit që prodhoi kripën. ..................................................................................................................................... 2. Më poshtë keni listën e dymbëdhjetë kripërave, sipas rendit alfabetik. Janë katër kripëra të patretshme dhe katër dyshe kripërash të tretshme, prej të cilave prodhohen katër kripërat e patretshme. kloruri i bariumit, sulfati i bariumit, karbonati i kalciumit, nitrati i kalciumit, joduri i plumit, nitrati i plumbit, joduri i kaliumit, sulfati i kaliumit, nitrati i argjendit, kloruri i argjendit, karbonati i natriumit, kloruri i natriumit a. Plotësoni tabelën duke përdorur kripërat e listës. kjo kripë e patretshme..... mund të formohet duke përdorur... dhe këtë..... 1 2 3 4

Kimia 10 205 b. Metoda e përdorur për prodhimin e një kripe të patretshme nga dy kripëra të tretshme quhet .................................. c. i. Në tabelën e mëposhtme shkruani barazimet jonike të reaksioneve që prodhojnë katër kripërat e patretshme. Përdorni simbolin e gjendjes ( por jo jonet e dyanshme). ii. Më pas, gjeni formulat e dy joneve të dyanshme të pranishëm në secilin reaksion. Barazimi jonik i reaksionit Jonet e dyanshme 1 dhe 2 dhe 3 dhe 4 dhe 3. Të gjitha këto janë okside: oksid dyazoti, oksid kalciumi, oksid fosfori, oksid zinku a. Shkruajini këto emra nëpër vendet e duhura në tabelë dhe shtoni formulat e tyre kimike. oksid acid oksid bazik oksid neutral oksid amfoter emri formula b. i. Cili prej katër oksideve do të veprojë me hidroksidin e natriumit? .................... ii. Cili prej tyre do të veprojë me acidin klorhidrik? ............................................... iii. Shpjegone termin amfoter. .................................................................................. ..................................................................................................................................... Përgjigje: Bazat dhe Acidet 1 a. A. i. pipë ii. hidroksid kaliumi B. i. buretë ii. acid klorhidrik C. i. shishe konike ii. 25 cm3 hidroksid kaliumi dhe fenolftalinë; më pas nga bureta do të shtohet acid klorhidrik b. rozë në pa ngjyrë c. leximi fillestar/ cm3 leximi përfundimtar/cm3 volumi i përdorur/cm3 7.8 33.4 25.6 d. 25 cm3 hidroksid kaliumi, 25.6 cm3 acid klorhidrik, nuk ka indikator të pranishëm e. të largohej uji, për të përftuar klorurin e kaliumit në trajtë të ngurtë. g. hidroksid kaliumi + acid klorhidrik → klorur kaliumi + ujë 2 a. (nuk nevojitet ndonjë renditje e veçantë)

206 Libër për mësuesin kjo kripë e patretshme..... mund të formohet duke dhe këtë..... përdorur... 1 sulfat bariumi klorur bariumi sulfat kaliumi 2 karbonat kalciumi nitrat kalciumi karbonat natriumi 3 jodur plumbi nitrat plumbi jodur kaliumi 4 klorur argjendi nitrat argjendi klorur natriumi b. precipitim c. i. Barazimi jonik i reaksionit Jonet e dyanshme 1 Ba2+ (tu) + SO42- (tu) → BaSO4 (n) K+ dhe Cl- Ca2+(tu) + CO32-(tu) → CaCO3 (n) 2 Pb2+ (tu) + 2I- (tu) → PbI2 (n) Na+ dhe NO3- 3 Ag+ (tu) + Cl- (tu) → AgCl (n) K+ dhe NO3- 4 Na+ dhe NO3- 3 a. acidik bazik neutral amfoter oksid forfori oksid kalciumi oksid dyazoti oksid zinku P2O5 CaO N2O ZnO b. i. P2O5 dhe ZnO ii. CaO dhe ZnO iii. do të veprojë me acidet dhe bazat së bashku. Kapitulli 9 : Disa jometale dhe përbërjet e tyre 1. a. Shkruani barazimin e reaksionit që ndodh kur guri gëlqeror digjet fuqishë ......................................................................................................................................... ....... b. Shkruani dy përdorime të gurit gëlqeror në industri: .......................................... .......................................................................................................................................... .......................... Dielli 2. a. Mbështetuni në figurën e mëposhtme për të shpjeguar mënyrën Atmosfera që përmban e ndikimit të gazrave serrë në gazra serrë ngrohjen globale. .......................................................... .......................................................... .. ........................................................ Toka .......................................................... b. Emërtoni dy gazra serrë ................. ............................................................ .............................

Kimia 10 207 3. Tretësira e amoniakut mund të prodhohet në përzierje e një kripe amoni laborator dhe një baze duke përdorur aparaturën në të djathtë. nxehtësi a. Emërtoni dy përbërje fillestare të përshtatshme. .......................................................................... .......................................................................... hinkë e përm- ujë b. Në rast se nuk do të ishte hinka, uji do të bysur përthithej nga epruveta. Cila veti e amoniakut shkakton këtë? ..................................................................................................................................... c. Lëngut i hidhen disa pika lakmues. Çfarë ngjyre merr ai? ....................................... ................. d. Kur uji brenda lengut zëvendësohet me acid nitrik të holluar, ndodh një reaksion që prodhon kripë. i. Shkruani një barazim me fjalë për këtë reaksion. .................................................................................................................................... ii. Kripa e formuar është një pleh i mirë. Pse? ............................................................ 4. Amoniaku prodhohet nga azoti dhe hidrogjeni, në një proces të quajtur Haber. a. Tabelat e mëposhtme tregojnë mënyrën se si përftohen lëndët e para. Plotësoni barazimet. Si përftohet Hidrogjeni Barazimi i reaksionit nga veprimi i metanit me avull ............. (g) + 2H2O (g) → ......................................... ose duke zbërthyer etanin C2H6 (g) → ................................................................... Si përftohet Azoti Barazimi i reaksionit Nga ajri. Oksigjeni largohet me anë të N2 (g) + O2 (g) + ................. → N2 (g) + djegies së hidrogjenit në ajër, duke lënë ................. pas azotin të pandryshuar. në ajër

208 Libër për mësuesin b. Reaksioni midis azotit dhe hidrogjenit është i kthyeshëm dhe i baraspeshueshëm. PNë2rg(jgi)gj+un3iHp2y(egt)je↔ve 2tëNtHab3 e(lgë)s lidhur me kushtet e përdorura në procesin Haber. Shkruani qartë! Kushtet Pyetjet trysni e lartë Pse përdoret trysnia e lartë? (200 atmosferë) temperaturë Temperatura më e lartë do ta përshpejtonte reaksionin. mesatare Pse përdoret një temperaturë mesatare? (450 °C) katalizatori: hekur Në një reaksion të kthyeshëm, katalizatori nuk e rrit prodhimin. Pra, pse përdoret ai? përzierja e reaksionit fto- Si ndikon ftohja e përzierjes në përmirësimin e prodhimit het dhe amoniaku largohet në të amoniakut? formë lëngu gazrat e mbetur Pse riciklohen gazrat e mbetur? riciklohen Përgjigjet: Disa jometale dhe përbërjet e tyre 1 a. karbonat kalciumi → oksid kalciumi + dyoksid karboni b. material ndërtimi, nxjerrja e hekurit, asnjanësimi i aciditetit të tokës, etj. 2 a. Drita e Diellit ngroh sipërfaqen e Tokës. Më pas sipërfaqja reflekton nxehtësinë. Një pjesë e saj largohet në hapësirë, ndërsa një pjesë tjetër përthithet nga gazrat serrë të atmosferës. Kjo bën që ajri të bëhet më i ngrohtë dhe temperaturat e ajrit në botë të rriten. Kjo quhet ngrohje globale. b. dy prej këtyre: metani, dyksidi i karbonit, avulli i ujit, oksid dyazoti, ozoni 3 a. klorur ose sulfat amoni, + hidroksid kalciumi ose hidroksid natriumi b. Ka tretshmëri të lartë në ujë. c. blu d.i. amoniak + acid nitrik → nitrat amoni ii. ka një % të lartë azoti, i cili u nevojitet të gjitha bimëve, dhe është i tretshëm, prandaj dhe me të

Kimia 10 209 mund të spërkaten të mbjellat. nbd4iu.atkrt.roedygpusjeënknreidainpoe:ërurNldar2ore(grtt)uëa+:nr ifmOna:v2e(Cotga)r2n+iHzino26(:nHg)C2k→(Hgr)a4→hC(gu)2nH+N4e22((gHgb))a+2+OraH2(zlH)2i(m→g2)OitC(lq) Oë 2k(ga) + 4H2(g) molekula - atë të më pak produktit. temperaturë mesatare: Temperatura e ulët favorizon barazimin e përparmë, i cili është ekzotermik; por në temperatura të ulëta reaksioni zhvillohet tepër ngadalë, prandaj dhe zgjidhet një temperaturë mesatare. katalizatori: Katalizatori përshpejton si reaksionin e përparmë ashtu edhe atë të kthimit, prandaj dhe ekuilibri arrihet shpejt. përzierja e reaksionit ftohet: Përzierja ftohet derisa amoniaku të lëngëzohet dhe të mund të largohet. Prandaj, për të arritur përsëri ekuilibrin duhet të veprojnë më shumë nitrogjen dhe hidrogjen, që do të thotë se formohet edhe më shumë amoniak.