HIZ YAYINLARI uygulamalarını indirmek için karekodu okutunuz. A D, S OYA D : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O K U L : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S I N I F : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bilginin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak gerekir. Balzac

İstiklâl Marşı Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: O benimdir, o benim milletimindir ancak. Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Hakkıdır Hakk'a tapan milletimin istiklâl! Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Ruhumun senden İlâhi, şudur ancak emeli: Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Bu ezanlar-ki şehadetleri dinin temeli- Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, O zaman vecd ile bin secde eder-varsa-taşım, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Her cerîhamdan İlâhi, boşanıp kanlı yaşım, Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na'şım; \"Medeniyet!\" dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Doğacaktır sana va'dettiği günler Hakk'ın... Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk'a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy

SUNUŞ Sevgili Öğrenciler, Hem okul derslerinde hem de gireceğiniz sınavlarda başarıya ulaşmak için doğru ve güvenilir kaynaklar sizlerin işini kolaylaştıracağı gibi edinmeniz gereken bütün bilgileri de sizlere kazandıra- caktır. Bu nedenle derslerinize ve sınavlarınıza iyi bir kaynakla hazırlanmanız gerekmektedir. “Hız Yayımcılık” ailesi olarak bizim tek amacımız, sınav sürecinde yükünüzü hafifletmek ve sınav sonrasında yüzünüzde bir tebessüm oluşturmaktır. Bu hedefimize ulaşabilmek için müfredatı özümsemiş, alanında uzman yazar kadrosuyla özgün kitaplar hazırladık. Özgün sorulardan oluş- turduğumuz kitaplarımızla sizlerin MEB’in belirlediği kazanımları edinmenizi, yazılılarda en yüksek puanları almanızı ve sınavlarda karşılaşabileceğiniz bütün soru tiplerini deneyimlemenizi hedefle- dik. Saygıdeğer Öğretmenlerimiz, Özveriyle sürdürdüğünüz bu görevde en kıymetliniz olan öğrencilerinizi sınavlara hazırlarken bütün kazanımları içeren güvenilir kaynakların ne denli önemli olduğunun bilincindeyiz. Bu noktada hem kazanımların öğrencilere aktarılmasında hem de ölçme değerlendirme sürecinde “Hız Yayım- cılık” olarak sizlerin kaynak ihtiyacını karşılamak için büyük bir yazar kadrosuyla çalışmaktayız. Kitaplarımızı sahadaki siz değerli öğretmenlerimizin ihtiyaçlarını ve taleplerini gözeterek oluşturup sizlerin hizmetine sunmaktan “Hız Yayıncılık” olarak büyük bir kıvanç duymaktayız. Sevgili Veliler, İyi bir gelecek için iyi bir eğitim almanın gerekliliği yadsınamaz bir gerçektir. Bu nedenle iyi bir eğitim alabilmek için çabalayan çocuklarımızın içinde bulundukları eğitim maratonunda “Hız Yayımcılık”, sizlerin ve çocuklarınızın hedeflerine ulaşması ve mutlu bir gelecek edinmesi için çalış- maktadır. “Hız Yayımcılık”, ülkemizin geleceği olan gençlerin eğitim hayatına katkı sunmaktan gurur duy- maktadır. Eğitim hayatınızda hepinize başarılar dileriz. HIZ YAYIMCILIK

İÇİNDEKİLER 1. ÜNİTE .......................................................... Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler.........................................................8 Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler...................................................16 Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar........................................................24 Kavram ve Çağrışımlar.............................................................................................................34 Yabancı Sözcüklerin Türkçe Karşılıkları....................................................................................38 Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler – Bağlantı ve Geçiş İfadeleri .................................42 2. ÜNİTE .......................................................... Deyimler...................................................................................................................................51 Atasözleri..................................................................................................................................61 3. ÜNİTE .......................................................... Cümle Oluşturma ve Tamamlama............................................................................................68 Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler – Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler ve Örtülü Anlam................72 Neden – Sonuç, Amaç – Sonuç, Koşul – Sonuç Cümleleri......................................................80 Öznel ve Nesnel Anlatımlı Cümleler.........................................................................................89 Duygusal ve Abartılı Anlatım....................................................................................................94 Gerçek ve Hayal Ürünü İfade Eden Cümleler...........................................................................98 Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler - Karşılaştırma Cümleleri...........................................102 4. ÜNİTE .......................................................... Benzetme – Kişileştirme.........................................................................................................107 5. ÜNİTE .......................................................... Paragraf Oluşturma – Paragrafın Giriş Cümlesi – Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme.......................................................................115 Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle................................................................127 Paragrafta Gelişme Bölümü ve Yardımcı Düşünce................................................................136 Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce...........................................................................140 Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama........................................146 Anahtar Kelime.......................................................................................................................152 Paragraf Tamamlama.............................................................................................................156 Şiirde Duygu, Tema ve Başlık.................................................................................................161 Hikâyenin Unsurları................................................................................................................165 Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar................................................................................169 Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım..........................................................174

Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma.....................................................................................181 Sözel Mantık...........................................................................................................................194 5N1K......................................................................................................................................203 Metin Türleri...........................................................................................................................211 6. ÜNİTE .......................................................... Ünlü Düşmesi – Ünlü Daralması.............................................................................................215 Ünsüz Benzeşmesi–Ünsüz Yumuşaması–Ünsüz Türemesi....................................................223 7. ÜNİTE .......................................................... Kök ve Ek...............................................................................................................................229 Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler ........................................................................235 “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattığı Anlamlar...................................................241 8. ÜNİTE .......................................................... Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler..........................................................................................247 Sayıların Yazımı......................................................................................................................259 “De, Ki ve Mi”nin Yazımı.........................................................................................................263 Yazımı Karıştırılan Sözcükler..................................................................................................269 9. ÜNİTE .......................................................... Nokta, Virgül, Noktalı Virgül, İki Nokta, Üç Nokta, Ünlem ve Soru İşareti..............................274 Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti........................................................................................285 Yanıt Anahtarı.........................................................................................................................296

SÖZCÜKTE Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler ANLAM Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar Kavram ve Çağrışımlar Yabancı Sözcüklerin Türkçe Karşılıkları Faklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 1 • T.5.1. DİNLEME / İZLEME • T.5.1.2. Dinlediklerinde/izlediklerinde geçen, bilmediği kelimelerin anlamını tah- min eder. • T.5.2. KONUŞMA • T.5.2.7. Konuşmalarında yabancı dillerden alınmış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin Türkçelerini kullanır. • T.5.2.6. Konuşmalarında uygun geçiş ve bağlantı ifadelerini kullanır. • T.5.2.3. Konuşma stratejilerini uygular. • Serbest, güdümlü, kelime ve kavram havuzundan seçerek ko- nuşma gibi yöntem ve tekniklerin kullanılması sağlanır. • T.5.3. OKUMA / SÖZ VARLIĞI / ANLAMA • T.5.3.5. Bağlamdan yararlanarak bilmediği kelime ve kelime gruplarının anlamını tahmin eder. • T.5.3.7. Kelimelerin eş anlamlılarını bulur. • T.5.3.8. Kelimelerin zıt anlamlılarını bulur. • T.5.3.9. Eş sesli kelimelerin anlamlarını ayırt eder. • T.5.3.26. Metni oluşturan unsurlar arasındaki geçiş ve bağlantı ifadelerinin anlama olan katkısını değerlendirir. • T.5.3.33. Okuduğu metindeki gerçek, mecaz ve terim anlamlı sözcükleri ayırt eder. • T.5.4. YAZMA • T.5.4.12. Yazdıklarında yabancı dillerden alın- mış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin Türkçelerini kullanır. • T.5.4.16. Yazılarında uygun geçiş ve bağlantı ifadelerini kullanır.

5. Sınıf Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler ♦♦ Gerçek Anlam: Bir sözcüğün herkesçe bilinen, söylendiğinde akla ilk gelen, sözlüklerde “1” numara ile gös- terilen anlamına ve bu anlamla bağlantılı anlamlarına “gerçek anlam” denir. Örnek: Dün İstanbul’da yaşanan fırtınada ağaçların dalları kırıldı. (Kırma işine konu olmak, bir veya birçok parçaya ayrılmak.) ♦♦ Mecaz Anlam: Bir sözcüğün farklı anlam ilgileriyle gerçek anlamından büsbütün uzaklaşarak kazandığı yeni anlama “mecaz anlam” denir. Örnek: Babasını o hâlde görünce izin istemek için cesareti kırıldı. (Cesaret, umut, onur azalmak, yok olmak.) ♦♦ Terim Anlam: Herhangi bir bilim, sanat veya meslek alanıyla ilgili, özel ve belirli bir kavramı ya da varlığı bil- diren sözlere “terim” denir. Örnek: Lazer ışığını suya tuttuğumuzda ışık yön değiştirir yani kırılır. (Saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçen bir ışın, doğrultu değiştirmek.) Sanat: Tuval, perde, replik… Dil Bilgisi: Yapım eki, nokta, yüklem… Matematik: Sayı, bölme, çarpma… Etkinlik 1 1. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin gerçek anlamda mı yoksa mecaz anlamda mı kullanıldığını karşılarına yazınız. a. Boş işlerle uğraşmak, akıllı adamın yapacağı eylem değildir. Mecaz b. Köyün suyu, şu dağın yamacındaki kaynaktan geliyor. Gerçek c. Bu sıcakta arada bir şeyler içip yemeden çalışılmıyor. Gerçek d. Bugün bahçemize çok tatlı bir kedi yavrusu geldi. Mecaz e. Sebze yetiştirmek için evin arkasında küçük bir sera yapmıştık. Gerçek f. Çocuğunun hastalığından sonra adam iyice dağıldı. Mecaz g. Müdür çok ters biri, onunla konuşmak istemiyorum. Mecaz h. İşinde usta olsaydı kör makasla kumaş kesmeye kalkmazdı. Gerçek i. Zeytin, sehpanın üzerindeki vazoyu kırınca annem çok kızdı. Mecaz j. Ablam, üniversiteye gidince geniş oda bana kalacak. Gerçek 9 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler 2. Aşağıdaki cümlelerde sözcükler iki farklı anlamda kullanılmıştır. Mecaz anlamda kullanılanların başına “M”, gerçek anlamda kullanılanların başına “G” yazınız. Kremi ince bir tabaka hâlinde yaranızın üzerine sürünüz. G a. İnce M M Konuşmasının başından sonuna ince bir alay hâkimdi. G G Köyün muhtarı, sokağa çöp dökenleri görünce sinirinden patlayacaktı. M b. Patlamak G M Eğlenceye kendini kaptıran damat, tokmağı vurunca davulun derisi patladı. M G Sokak lambaları yandı, sokakta oynayan çocuklar birer birer evlerine çekildi. M c. Yanmak G Annem evi bu hâlde görürse yandık demektir. Kara tencerede yapılan yemeklerin tadı bir başka oluyor. d. Kara Ülkenin başına çöken bu kara günler elbet bir gün geçecek. Hayırseverlik maskesi altında, kendi çıkarları için çalışıyordu. e. Maske Boya yaparken mutlaka gaz maskesi kullanmalısın. Telefonla dolandırıcılık yapmak isteyenlerin oyununa gelmeyin. f. Oyun Atatürk, zeybek oyunu için “Doğunun valsi…” demiştir. 3. Aşağıdaki sözcükleri gerçek ve mecaz anlamlarıyla iki farklı cümlede kullanınız. a. Acı Yemeğe acı biber katmışlar, kimse yiyemedi. Yaşadığımız acı olaylar, bizleri çok şey öğretir. b. Renkli Renkli kıyafetler giymekten çok hoşlanır. Öğretmenimiz oldukça renkli bir karaktere sahiptir. c. Yol Bu yol yeni yapılmış, mesafeyi kısaltıyormuş. Başarılı olmanın pek çok yolu vardır. d. Sert Sırt ağrılarım olduğu için sert zeminde uyumalıyım. Hastalığın yayılmasını önlemek için sert tedbirler almalıyız. e. Yumuşak Yumuşak yastıklar, boyun rahatsızlıklarına neden oluyormuş. Yumuşak bir bakış, bütün sinirimi aldı götürdü. 10 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler 4. Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili sözcükler mecaz anlamda kullanılmıştır. Bu sözcüklerin taşı- dıkları mecaz anlamları cümlelerin altına yazınız. a. Çocuklar nedense bugün daha bir neşe dolu. Bir duygunun güçlü etkisinde olmak b. Hastalıktan adamcağız limon sarısına dönmüş, incelmiş, bitmişti. Güçsüz kalmak, çok zayıflamak c. Yerel gazetelerde bölgede olup biten en taze haberleri bulabilirisiniz. Yeni, zamanı geçmemiş d. Ben peynir kalmadı, demişken sen dolaptan alıp gelerek misafirlerin içinde beni çok kötü bozdun. Bir kimseyi beklemediği bir davranış karşısında bırakarak veya sözünü yalana çıkararak küçük düşürmek e. Yeni müdüre ilk başlarda biraz mesafeli davrandım ama sonra ısındım doğrusu. Yadırgamaz olmak, hoşlanır olmak, alışmak, benimsemek f. Kurtuluş Savaşı’nda ordularımız düşmanı ilkin İnönü’de ezdi. Yenmek, sindirmek g. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’e karşı bütün Türkler derin bir sevgi besler. İçten gelen h. Yemekten sonra kahvelerimizi içerken yine memleket meselelerine daldık. Başka bir şeyle uğraşamayacak veya başka bir şeyi düşünemeyecek biçimde kendini bir şeye kaptırmak i. Her fırsatta koyu bir Galatasaray taraftarı olduğunu söylerdi. Bir davranış veya düşüncede aşırılık j. En yakın dostlarının bile kusurlarını keskin bir dille yüzlerine vururmuş. Kırıcı, incitici k. Sanki dümdüz, bomboş, ıssız hayatında birden bir güneş gibi doğmuştu. Yalnız, kimsesi olmayan l. Öfkeleri bir yaz fırtınası gibi birdenbire sönüverdi. Duygular dinmek, yatışmak, etkisini yitirmek m. Bilgili, üretken fikirlerle dolu, parlak bir öğrenciydi. Göze çarpacak kadar başarılı Sözcükte Anlam 11

5. Sınıf Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler 5. Aşağıdaki cümlelerde yer alan terim anlamlı sözcükleri bulup altlarını çiziniz. a. Millî futbolcu verilen penaltının haksız bir karar olduğunu iddia etti. b. Yazar, kitabının giriş bölümünde eseri oluştururken neler yaşadığından da söz etmiş. c. Öğretmenimiz, derste kesir konusunu oyunlaştırarak anlattı. d. Ahmet, boyu kısa olduğu için smaç yapmakta zorlanıyor. e. Çarpma işlemini öğrenirken hiç zorlanmadım. f. Ay tutulması, ülkemizde de gözlemlenebilecekmiş. g. Hazırlanan dekor, insanı oyunun içine sürüklüyor. h. Türemiş sözcükler, bir ek yardımıyla yeni anlam kazanmış sözcüklerdir. i. Uzay mekiğinin başarılı bir şekilde yörüngesine oturduğu açıklandı. j. Ayağımın durumunu gören doktor, röntgen çekilmesi gerektiğini söyledi. 6. Aşağıdaki terimleri ait oldukları bilim, sanat ya da meslek dalıyla eşleştiriniz. Terimler Bilim, Sanat ve Meslek Dalları 1 Gol 6 Yüklem a Gök Bilimi f Tıp 2 Yasa 7 Çatı b Dil Bilgisi g Matematik 3 Açı 8 Muayene c Futbol h Kuaförlük 4 Replik 9 Balyaj d Edebiyat i Mimarlık 5 Uydu 10 e Hukuk j Tiyatro Şiir 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ceg j ab i f hd 12 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler 7. Aşağıdaki sözcükleri gerçek, mecaz ve terim anlama gelecek şekilde cümle içinde kullanınız. Sözcük Anlam Cümle a. Burun b. Nokta Gerçek Ayakkabının burnu biraz aşınmış. c. Yoğun d. Perde Mecaz Burnundan yanına varılmıyor. e. Ağ e. Köprü Terim Sinop Burnu açıklarında bir tekne batmış. f. Oyun g. Basamak Gerçek Bahçenin her noktasına çim ekmek istiyorum. h. Doğru Mecaz Tartışmayı bu noktada sonlandırmakta fayda var. Terim Bitmiş yargıların sonuna “nokta” konur. Gerçek Mutfaktan yoğun bir kızartma kokusu geliyordu. Mecaz O bölgede nüfus yoğundur. Terim Doktorlar hastayı yoğun bakıma almışlar. Gerçek Perdeleri kapattık, evde sinema ortamı yarattık. Mecaz Gözlerinde perde olanlar gerçekleri göremezler. Terim Oyunun ikinci perdesinde seyirciyi bekleyen bir sürpriz var. Gerçek Evin her tarafında örümcek ağları vardı. Mecaz Onu, ağına düşmüş bir av gibi ne öldürdü ne ondurdu. Terim Top sekince kaleci boşa çıktı ve sonunda ağlarla buluştu. Gerçek Yapılan köprüler trafiği biraz olsun rahatlattı. Mecaz Annesiyle arasında sarsılmaz bir köprü vardı Terim Geminin köprüsünde kaptandan başka kimse yoktu. Gerçek Oyun, çocuklar için önemli bir eğitim aracıdır. Mecaz Bize oyun oynama, biz bunlara kanmayız. Terim Oyun yazarlarımız, çocukları göz ardı etmemeli. Gerçek Merdivenin basamakları gıcırdıyordu. Mecaz Başarı basamaklarını teker teker çıkmalısın. Terim Kardeşim iki basamaklı sayıları zihninden toplayabiliyor. Gerçek Doğru haber yapmamak büyük bir suçtur. Mecaz Doğru insanlarla arkadaşlık kurmalısın. Terim İki noktadan yalnız bir doğru geçebilir. Sözcükte Anlam 13

5. Sınıf Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler 8. Aşağıdaki tabloda verilen cümlelerdeki altı çizili kelimelerin hangi anlamda kullanıldıklarını belirleyip işaretleyiniz. Cümle Gerçek Mecaz Terim a. Çekmecenin gözünde makas olacaktı, getirir misin?  b. Eve gidince olumsuz bir tabloyla karşılaşmaktan korkuyorum.  c. Gözlerine bakınca zaman akmıyor, donup kalıyorum.  d. Gitarın akordunun bozuk olduğunu bile anlayamıyor.  e. Bilim adamları, depresyonu çağımızın hastalığı olarak nitelendiriyor.  f. Avcıların anlattığı hikâyelere pek güvenilmez.  g. Sehpanın ayağına vurunca çay devriliverdi.  h. İklim değişikliği ciddiye alınmazsa dünya yaşanmaz olacak.  i. Kuru ve zevksiz bir hayatı ancak sanat şenlendirebilir.  j Orhan Veli, edebiyatımızda şiirin yıldızıdır.  k. İnsan kanındaki alyuvarlar, çekirdeksiz hücrelerdir.  l. Annem her yemeğe iki diş sarımsak koyuyor.  m. Düğünlerde kıvılcım saçan eğlence araçları çok tehlikelidir.  n. İnsanlar geniş bir alanda toplanıp eğlenmeye başladı.  o. Ticarette gevşek davranırsan sıkıntıya düşersin.  p. Hayvan haklarını korumaya alan kanunlara ihtiyacımız var.  r. Çocuklar kitaplara gömülmüş, çalışıyorlardı.  s. Uzungöl’e giderken muhteşem bir vadiden geçtik.  t. Fotoğraf makinesinin objektifi çok pahalıymış.  14 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Gerçek Anlamlı, Mecaz Anlamlı, Terim Anlamlı Sözcükler KKT - 1  1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “kalem” söz- 4. Yaşanan haksızlıkları yazmak, tarafsız bir gözle cüğü mecaz anlamıyla kullanılmıştır? I II III A) Kâğıt, kalem, mürekkep hepsi masanın üstün- de duruyordu. anlatmak doğrusu yürek ister. B) Yakıt, gıda ve giysi olmak üzere üç kalem erza- IV ka ihtiyacımız var. Bu cümlede numaralanmış sözcüklerden han- C) Teknoloji ne kadar gelişirse gelişsin kurşun ka- gisi mecaz anlamıyla kullanılmıştır? lemin önemi hiçbir zaman azalmaz. A) I. B) II. C) III. D) IV. D) Gazetemizin usta kalemleri bir araya gelip yeni bir yayınevi kuracaklar. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı bir bi- 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili söz- lim dalıyla ilgili bir terim kullanılmıştır? cüğün hem gerçek hem mecaz anlamıyla ilgili örnek verilmiştir? A) Havuç ve pancar gibi bitkilerin kökleri besinleri depolar. A) Susuzluktan bitkilerin yaprakları solgun görü- nüyordu. B) Sandalını Kaşık Adası’nın bir küçük koyuna çekti. İçeriye solgun yüzlü, çelimsiz, kısa boylu bir adam girdi. C) Konya Ovası’nda iklim nedeniyle çok su iste- yen bitkiler yetiştirilmez. B) Genç çoban, sürüsüne daha güzel otlaklar arı- yordu. D) Tuz Gölü, kirlilik yüzünden kısa bir süre sonra kullanılamaz hâle gelecek. Aynı düşüncede olmadığımız için bizimle “ca- hiller sürüsü” diye dalga geçiyordu. C) Odanın içinde ayak basacak temiz bir yer yok- tu. Hafta sonları temiz elbiseler giyer şehir meyda- nına giderdik. D) Evin önünde şık ve pahalı bir araba duruyordu. Saatim yine durmuş oysaki daha yeni tamir et- tirmiştim. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde mecaz an- 6. Aşağıdakilerin hangisinde “güneş” sözcüğü lamlı bir sözcük kullanılmıştır? terim anlamıyla kullanılmıştır? A) Bilet almak için kuyruğa giren insanlar, saatler- A) Atalarımız söylemiş, güneş girmeyen eve dok- ce beklemek zorunda kaldılar. tor girer. B) Bu bölgede bitkiler baharda çiçek açar ve yaz B) Evin güneş alan odasını, çalışma odası yaptık. başlarında sararır. C) Güneş patlamaları, haberleşme uydularını C) Hava durgun, deniz masmavi ve insanlar kum- olumsuz etkiliyormuş. sala doluşmuş. D) Yaşlı ve hastaların öğle vakti güneşe çıkmama- D) Dağa tırmanırken yol kenarındaki bir çeşme- sı gerekiyor. den buz gibi su içtik. 15 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler Sözcükler Arası Anlam İlişkileri ♦♦ Eş Anlam: Yazılışları farklı fakat anlamları aynı olan sözcüklere “eş anlamlı (anlamdaş) sözcükler” denir. Bun- lar aynı kavramı karşılayan farklı sözcüklerdir. Örnek: Ak güvercinler uçurduk gökyüzüne Eş anlamlı sözcükler birbirinin yerine kullanıldığında Beyaz örtülere sardık bütün dertlerimizi cümlelerin anlamlarında değişiklik olmaz. UYARI: Eş anlamlı sözcükler aynı anlamı taşıdıkları için bu sözcüklerin cümle içinde bir arada kullanılmaları dil yanlışlığına neden olur. Örnek: Olayları ayrıntılı ve detaylı bir şekilde incelemeliyiz. (“ayrıntılı” ve “detaylı” sözcükleri aynı anlamı taşıdıkları için bir arada kullanılamaz) Hediye - Armağan Dize - Mısra Hatıra - Anı Sır - Giz Siyah - Kara Yürek - Kalp Yaşlı - İhtiyar Şehir - Kent Neden - Sebep Edebiyat - Yazın Kültür - Ekin Sağlık - Sıhhat ♦♦ Zıt Anlam: Birbirine zıt kavramları karşılayan, birbiriyle çelişen sözcüklere “zıt (karşıt) anlamlı sözcükler” denir. Örnek: Bir derdim var ama söyleyecek kimsem yok. Az - Çok Yavaş - Hızlı Büyük - Küçük Sıcak - Soğuk Gece - Gündüz Cömert - cimri Açık - Kapalı Kirli - Temiz Uzak - Yakın İç - Dış Eski - Yeni İleri - Geri UYARI: Sözcüklerin olumsuzları, o sözcüklerin zıddı değildir. Sözcüğün olumsuzu sadece o sözcüğün taşıdığı anlamın gerçekleşmediğini belirtir, zıddı ise tam tersinin yapıldığını ifade eder. Örnek: gülmek - gülmemek - ağlamak güzel - güzel değil - çirkin olumsuzu zıddı olumsuzu zıddı ♦♦ Yakın Anlam: Anlamları birbirini andıran ancak birbirinin yerine kullanılamayan, kullanıldığında cümlenin an- lamını değiştiren sözcüklere “yakın anlamlı sözcükler” denir. Örnek: Çocukluğumdan beri karanlıktan korkarım. Bu sözcükler aynı anlamı ifade etmez ama anlam Onunla göz göze gelmekten çekinirdim. yönünden birbirlerini hatırlatır. Bu yüzden eş anlamlı değil, yakın anlamlıdır. ♦♦ Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler: Yazılışları ve okunuşları aynı olan fakat birbirinden tamamen farklı kavram veya varlıkları karşılayan sözcüklere “eş sesli (sesteş) sözcük” denir. Örnek: Bu ceketi yüz liraya aldım. İki cümlede de “yüz” sözcüğünün yazılışı ve okunuşu aynı ama bu sözcükler farklı kavramları karşılamakta- (Sayı, 100) dır. Burada tesadüfen aynı seslerden oluşan iki farklı sözcük vardır. Çocuğun yüzünde güller açıyordu. (Surat, çehre) 16 Sözcükte Anlam

Etkinlik 2 Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler 1. Aşağıdaki sözcüklerin eş anlamlarını bulup karşılarına yazınız. a. Sonbahar Güz g. Mehtap Ay aşığı b. Sağlık Sıhhat h. Lügat Sözlük c. İstikbal Gelecek i. Fikir Düşünce d. Gaye Amaç j. Seviye Düzey e. Sevinç Neşe k. Mekân Yer f. Issız Tenha l. Kâinat Evren 2. Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili sözcüklerin eş anlamlarını bulup ayraçla belirtilen yerlere ya- zınız. a. İyilik saklı kalırken, kara haber tez duyulur. ( Kötü ) b. Böyle işlerde çalışmak mangal gibi yürek ister. ( Cesaret ) c. Hakkını aramanın daha insani yolları vardır. ( Çare, yöntem ) d. İnsan kafasını kullanmayı unutursa hep hata yapar. ( Akıl ) e. Bütün canlıların yaşamına saygı duymak medeniyetin bir gereğidir. ( Uygarlık, çağdaşlık ) f. İnsanlar boş işlere zaman harcamaktan kurtulmalıdır. ( Faydasız, yararsız ) g. Devletler, çocuklarını zamanın gereklerine göre eğitmelidir. ( Çağ, dönem ) h. Ülke olarak hayvanlara yapılan kötü davranışlara karşı daha hassas olmalıyız. ( Duyarlı ) i. Yaşlı gözlerle yalvarır gibi bakınca dayanamadım. ( Islak ) j. Kalpsiz insanlara tahammül etmek gerçekten çok zor. ( Acımasız, merhametsiz ) Sözcükte Anlam 17

5. Sınıf Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler 3. Aşağıda verilen sözcüklerin eş anlamlarını bularak cümle içinde kullanınız. Sözcük Eş anlamı Cümle a. İcat Buluş Yaptığım buluşlar, çok tutuldu. b. İstiklâl Bağımsızlık Bağımsızlık, bizim karakterimizdir. c. Hürriyet Özgürlük Özgürlük, birey olmanın bir şartıdır. d. Fert Birey Bu ailenin bir bireyi olmak, büyük onurdur. e. Vatandaş Yurttaş Vergi vermek yurttaş olmanın bir gereğidir. f. Maharetli Becerikli, hünerli Aşçımız çok beceriklidir. g. İlave Ek Gazetenin bulmaca eki nerede? h. İtimat Güven Güven duygusu, zor kazanılır; çabuk yitirilir. i. Misafir Konuk Konuklarımıza ne ikram edelim? j. Rehber Kılavuz Yazım kılavuzu, her zaman yanımda olur. 4. Aşağıdaki sözcük çiftlerinden eş anlamlı olanların başına “E”, yakın anlamlı olanların başına “Y” yazı- nız. a. Eş - Dost b. Kuşku - Şüphe c. Kılık - Kıyafet Y E Y d. Mahsul - Ürün e. Yalan - Yanlış f. Melodi - Ezgi E Y E g. Varsıl - Zengin h. Doğru - Dürüst i. Tanımak - Bilmek E Y Y j. Durmak - Beklemek k. Menfaat - Çıkar l. Nadir - Ender Y E E 18 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler 5. Aşağıdaki sözcükleri zıt anlamlılarıyla eşleştiriniz. 1 Sıkı 6 Aktif a Dost f Yavaş b Boş g Gerçek 2 Kısa 7 Evli c Cömert h Olgun d Uzun i Gevşek 3 Hızlı 8 Cimri e Pasif j Bekâr 4 Hayal 9 Ham 5 Dolu 10 Düşman 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i d f gbe j cha 6. Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili sözcüklerin zıt anlamlarını bulup ayraçla belirtilen yerlere ya- zınız. a. Bu ince davranışınız bizi çok mutlu etti. (Kaba, kırıcı ) b. Ziyarete gittiğimizde bizi oldukça soğuk karşıladı. (Dostça, sevgi dolu ) c. Son bir yılda inşaat işinden iyi para kazandık. (Az ) d. Karanlık işlere bulaşmış insanların cezasını devlet verir. (Yasalara ve töreye uygun ) e. Adamın durgun hâlinden önemli bir derdi olduğu anlaşılıyordu. (Neşeli, canlı, keyifli ) f. Açık tenli, uzun boylu, epey yapılı bir çocuktu. (Koyu ) g. Annem taze fasulye yemeğini çok güzel yapar. (Kuru ) h. Zayıf temele sahip olan yapı depreme dayanamayıp yıkıldı. (Güçlü, dayanıklı, sağlam ) i. Gülten ailesi, bu yörenin eski ailelerindendir. (Henüz tanınmayan, yeni ) j. Ömer Seyfettin, Türk hikâyeciliğine yön vermiş, büyük bir yazardır. (Nitelikçe zayıf, yeteneksiz, önemsiz ) Sözcükte Anlam 19

5. Sınıf Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler 7. Aşağıdaki sözcüklerin olumsuzlarını ve zıt anlamlarını örnekteki gibi yazınız. Sözcük Olumsuzu Zıddı a. Geldi Gelmedi Gitti b. Eski Eski değil Yeni c. Tatlı Acı d. Zararlı Tatsız Faydalı e. Gelecek Zararsız Geçmiş f. Kibirli Gelmeyecek Alçak gönüllü g. Sulu Kibirli değil Kurak h. İndi Susuz Çıktı / Bindi i. Az İnmedi Çok j. Uyudu Az değil Uyandı Uyumadı 8. Aşağıdaki atasözlerinde yer alan zıt anlamlı sözcüklerin altlarını çiziniz. a. Az veren candan, çok veren maldan olur. e. Cefayı çekmeyen, sefanın kadrini bilmez. b. Ak koyunun kara kuzusu da olur. f. Çocuk düşe kalka büyür. c. Acıkan doymam, susayan kanmam sanır. g. Deli dostun olacağına akıllı düşmanın olsun. d. Baca eğri de olsa duman doğru çıkar. h. Derdini söylemeyen, dermanını bulamaz. 9. Aşağıdaki sözcüklerin eş ve zıt anlamlarını yazınız. Sözcük Eş Anlamlısı Zıt Anlamlısı a. Dert Üzüntü Sevinç b. Cömert Eli açık Pinti c. Fakir Yoksul d. Esir Tutsak Varsıl, zengin e. Çetin Zor, güç Hür Kolay 20 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler 10. Aşağıdaki sözcükleri sesteşlik ilişkisi oluşturacak şekilde cümle içinde kullanınız. a. Çay Türkiye’de çay, Doğu Karadeniz’de yetişir. b. Kır Önümüzde cılız akan, kurumaya yüz tutmuş bir çay vardı. c. El d. Gül Günümüzde çocuklar kırlarda dolaşıp oynayamıyor. e. Var Sandalyede oturan kır saçlı adam benim babam olur. f. Yaz g. Saç El kremleri, rastgele kullanılmamalı. h. Yat Elle gelen, düğün bayram. i. Kat Gül kolonyası, cilt temizleyicisidir. j. Yol Yüzün gülsün biraz, ben sana yardım ederim. k. Dil Annemler, otele varmışlar. Biraz param var ama onu zor günler için saklıyorum. Bence mevsimlerin en güzeli yaz. Dilekçeye bütün sorunlarımızı açık açık yaz. Saç ekimi artık sıradan bir operasyon oldu. Sen, yarın ne yapacağını düşünmeden paraları saç. Yemeğini ye, ödevini yap ve erkenden yat. Bu güzelim koya yat limanı yapacaklarmış. Geçen gün ikinci kata yaşlı bir amca taşındı. Sirkeye su katarak kullanmalısın. Bu yol daha geçen yıl yapıldı. Biraz daha elma yol, çocuklara da verirsin. Dilimde yaralar çıktı, çok acıyor. Dil öğretimi, küçük yaşlarda başlamalı. Sözcükte Anlam 21

5. Sınıf Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler 11. Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili sözcüklerden sesteş olanları “1 numaralı kutuya”, sesteş olma- yanları “2 numaralı kutuya” yazınız. Bal, ne kadar Anahtarı İpin ucunu biraz beklerse çantanın sal, ayaklarımın beklesin asla gözüne yere değmesine bozulmazmış. koymuştum. az kaldı. Şirketin kârı bu sene ikiye katlandı. Biraz geri Ben kan görünce gidebilirseniz biz dayanamıyorum, de oturabiliriz. başım dönüyor. Çocuğun ateşi Bu dar hâlâ düşmedi, günümüzde doktora mı yardımcı oldunuz, götürsek? sağ olun. Tatlı sözlerinle Tuhaf bir beni yine dükkân burası, kandırmayı neredeyse başardın. yok, yok. Sağanak Biraz acele yağmurlar edelim, nedeniyle nehir düğüne geç taşmış. kalmamalıyız. 1. Numaralı Kutu 2. Numaralı Kutu Kan, sağ, geç, taş-, sal-. Göz, kâr, yok, söz, geri, hâlâ, bal 22 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Eş Anlamlı, Zıt Anlamlı, Yakın Anlamlı ve Eş Sesli Sözcükler KKT - 2  1. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinin 4. Aşağıdakilerin hangisinde “İnsan, ayrılığın eş anlamlısı yanlış verilmiştir? acısını en çok karanlık çökünce hissediyor.” cümlesindeki “acı” sözcüğünün karşıt anlam- A) Milletler, birlik ve beraberlik içinde olursa her lısı kullanılmıştır? zorluğu aşabilir. (Ulus) A) Kapıyı kapadı, döndü, yumuşak adımlarla iler- B) Size bin kere söylemiştim ama beni dinlemedi- ledi. niz. (Defa) B) Annemin yanına gidiyorum diye içim sevinç C) Eve geç kalmamak için vapuru kaçırmamalı- dolu. yım. (Apartman) C) Umudum, şimdi yavaş yavaş yerini tarifsiz ke- D) Rüzgâr çok sert esince evin verandasını yıktı. derlere bırakıyor. (Yel) D) Çocuklar, Cumhuriyet Bayramı’nın heyecanıyla bugün daha bir coşku dolu. 2. Aşağıdaki cümlelerden hangisindeki altı çizili 5. Can kafeste durmaz uçar sözcüklerde sesteşlik ilişkisi yoktur? Dünya bir han konan göçer 1 A) Kuşlar ağlıyor, çiçekler soluyor, yapraklar dö- Ay dolanır yıllar geçer külüyor 2 34 Dostlar beni hatırlasın İngiltere’de trafik yolun solundan işliyormuş. B) Yağmur yağmadığı için emek emek diktiğimiz Bu dörtlükte numaralanmış sözcüklerden hangisi eş sesli (sesteş) değildir? fidanlar kurudu. Kuru elbiseleri toplayıp katladıktan sonra dola- A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. ba yerleştir. 6. “Dünyanın bize hürmet göstermesini istiyorsak C) Sonradan oluşan et beni, mutlaka doktor tara- ilk önce biz kendi benliğimize ve milliyetimize bu hürmeti; hissî, fikrî ve fiili olarak bütün dav- fından kontrol edilmeli. ranış ve hareketlerimizle gösterelim. Bilelim ki Arkadaşlarım bir yerde toplanacakları zaman millî benliğini bulmayan milletler başka milletlerin avıdır. Millî mücadeleyi yapan, doğrudan doğruya kesinlikle beni de çağırırlar. milletin kendisidir, milletin evlatlarıdır. Türk milleti, D) Sanatçının ses tonu, insanı neredeyse büyülü- millî birlik ve beraberlikle güçlükleri yenmesini bil- miştir. Yurt toprağı sana her şey feda olsun. Kutlu yor. olan sensin.” Eskiden kış aylarında iki tona yakın kömür ya- (Gazi Mustafa Kemal Atatürk) kardık. Bu parçada aşağıdaki sözcüklerden hangisi- 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili söz- nin eş anlamlısı yoktur? cükler yakın anlamlıdır? A) Saygı B) Duygusal A) Çocuklar, gelecekleri için gece gündüz çalışı- C) Özgürlük D) Ulus yorlar. 23 B) Büyüklerinle böyle ileri geri konuşman, senin değerini düşürüyor. C) İki saattir çağıyorum, senden hiç ses seda yok. D) İki kitap okuyup edindiği yalan yanlış bilgilerle insanlara hava atıyordu. Sözcükte Anlam

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar ♦♦ Sözcükler, başlangıçta belli bir kavramı, bir nesneyi ya da durumu karşılamak için doğmuştur. Fakat insanlar geliştikçe yeni araç ve gereçler yaptıkça bu sözcükler yetersiz kalmıştır. Bu durum iki sonucun doğmasını sağlamıştır: Ya var olan sözcüklere yeni anlamlar yüklenmiştir ya da yeni sözcükler oluşturulmuştur. Var olan sözcüklerin zamanla kullanımdan kazandığı anlamlara “çok anlamlılık” denir. Bu yüzden unutulmamalıdır ki sözcüklerin anlamları cümleye bakılarak belirlenir. “Kapalı” sözcüğü tek başına düşünüldüğünde aklımıza “kapı ve benzeri şeyler için açık olmayan, kapanmış olan” anlamı gelir. Örnek: “Kapı kapalı. Pencere kapalı.” “Kapalı” sözcüğünü alıp başka bir durumu anlatmak için kullanırsak sözcüğü farklı bir anlamda kullanmış oluruz. Örnek: “Toprak kayması olduğu için yol kapalı.” cümlesindeki “kapalı” sözcüğü “geçilmez durumda olan” anlamı kazanmış olur. Böylelikle sözcük yeni bir anlam kazanmış olur. Örnek: “Kapalı” sözcüğü “Hava kapalı.” cümlesinde yine farklı bir durumu anlattığı için farklı bir anlam taşımaktadır. Bu cümlede “kapalı” sözcüğü “bulutlu, karanlık, güneşin görünmediği” anlamını kazanmıştır. Örnek: “Pazar günleri dükkânlar kapalı olur.” cümlesindeki “kapalı” sözcüğü, “çalışma süresi sona ermiş” anlamını taşımaktadır. UYARI: Sözcüğün hangi anlamda kullanıldığını belirlemek için sözcüğün kullanıldığı cümleyi zihninizde canlandırın. Gözünüzün önüne gelen resim, sözcüğün cümledeki anlamı olacaktır. Sözcükler bir araya gelerek farklı bir anlam kazanabilir. Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturdukları yapıya “söz grupları” adı verilir. Sözcük gruplarının bir kısmı “deyim ve ikileme” gibi kalıplaşmış ifadelerdir, bir kısmı da anlatılmak istenen durum ya da olaya göre bir araya getirilmiş sözcüklerin “mecaz anlam” taşıyacak şekilde kullanılması sonucu oluşan ifadelerdir. Örnek: • İşçiler gece gündüz çalışıyorlar. (Her zaman, ara vermeden, geceli gündüzlü) İkileme • Bir işe başlamadan önce mutlaka büyüklerime akıl danışırım. (Bir konuda birinin görüşünü sormak) Deyim • Atatürk gibi büyük insanlar, tarihin akışı değiştirebilir. (Ülkenin ve insanların yaşamlarını şekillendirmek) Kalıplaşmamış söz grubu 24 Sözcükte Anlam

Etkinlik 3 Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 1. “Bakmak” sözcüğünün kullanıldığı cümlelerle cümleye kattığı anlamları eşleştiriniz. Cümleler Anlamlar 1. Arabaya bak, çok değişik bir boyası var. a. Beslemek, geçimini sağlamak 2. Çalışma odasına baktım ama kitabımı bulama- b. Yapılabilmesi bir şeye bağlı bulunmak dım. 3. Evin bütün balkonları denize bakıyor. c. Yoklamak, incelemek, denemek 4. Bu taya iyi bakılırsa ileride iyi bir yarış atı olabilir. d. Uğraşmak, meşgul olmak 5. Babam hastalandığı için aileme ben bakıyorum. e. Bakışı bir şey üzerine çevirmek 6. Evdeki ütü, temizlik, bulaşık, yemek hep bana f. Önem vermek, önem vererek üzerinde durmak bakıyor. 7. Elimde oluşan yaralara doktor baktı ama her- g. Gözetmek, ilgilenmek hangi bir teşhis koyamadı. 8. Yemeğin tadına bakar mısın? h. Aramak 9. İl ve ilçelerde su dağıtım işlerine belediyeler ba- i. Bir şeyin gelişmesi ya da iyi bir durumda kalması kar. için emek vermek 10. Bu sorunu çözmek altı üstü 200 TL’ye bakar. j. Hastayı muayene etmek 11. Bizim çocuğa eşimin annesi bakıyor, sağ olsun. k. Anlamak, farkına varmak 12. Çocuğum, sen derslerine bak, karışma büyük- l. Bir şeyin yüzü bir yöne doğru olmak lerin işlerine. 13. Baktım ki söylediklerim kulağına girmiyor, ben m. Bir işin birinden beklenmesi de sesimi kestim. 14. Siz onun kusuruna bakmayın, bugün biraz ra- n. Bir işi yapmak, bir işi yapmakla görevli olmak hatsız da. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 e h l i am j c n b g d k f Sözcükte Anlam 25

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 2. “Ağır” sözcüğünün aşağıda verilen anlamlarına uygun cümleler kurunuz. a. b. c. Tartıda çok çeken, hafif Hareketleri, davranışları Yoğun karşıtı yavaş olan d. e. f. Değeri çok olan, gösterişli Çetin, güç, zorlu (iş vb.) Tehlikeli, korkulu, vahim g. h. i. Ağırbaşlı, ciddi Sindirimi güç Dokunaklı, insanın gücüne giden, kırıcı a. Bu çuvallar çok ağır, ben taşıyamam. Sözcükte Anlam b. Adam ağır adımlarla salona doğru ilerledi. c. İçeri girer girmez ağır bir dumanla karşılaştık. d. Ağır hediyelerin bence bir önemi yok, bir tatlı söz yeter. e. Madencilik ağır bir iştir. f. Kazada ağır yaralılar da varmış. g. Ağzımdan ağır bir söz çıkacak diye çok korktum. h. Yaşına göre daha ağır bir gençti. i. Akşam saatlerinde ağır yemeklerden kaçınırdı. 26

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 3. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin cümleye kattıkları anlamları karşılarındaki boşluklara yazınız. a. Polis, tünelin ağzında araçları kontrol Tünel, kuyu ve mağara gibi yerlerin giriş çıkışa ediyordu. yarayan açık kısmı b. Büyükler artık çocukların sesine kulak Duygu, düşünce vermelidir. c. Havada bir tek bulut yoktu. Gökyüzü d. Gün boyu çalıştım, şimdi biraz dinlenmek Gündüz vakti, gündüz istiyorum. e. Şirketin aylık değerlendirme toplantısına Ayda bir kez yapılan veya çıkan katılmam gerekli. Evlilik ve kan bağına dayanan, karı, koca, çocuklar, kardeşler arasındaki ilişkilerin f. Ailemle birlikte bir sahil kentine oluşturduğu toplum içindeki en küçük birlik yerleşmeye karar verdik. Birtakım şeylerin yerden yüksekçe durmasını sağlayan dayak, destek veya bunlardan her biri g. İskemlenin ayağı kırılmış. h. Evin dış cephesine yalıtım sağlamak için Sürmek, boyamak boya vurmalısınız. i. Sonunda yağmur durdu da evimize Dinmek, kesilmek gidebildik. 27 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 4. Aşağıda bazı sözcükler ve bu sözcüklerin anlamları verilmiştir. Anlamlarından hareketle sözcükleri örnekteki gibi bulmacaya yerleştiriniz. Robot 19 Teori Deney R B 13 Hipotez Araştırma 3 L ABORA TUVAR 8 Mikroskop Hücre 7B LR H Yazılım Dâhi M O5 G A Ü Laboratuvar Ekran 10 H İ P O T E Z U Ş C Mercek Bulgu K K 12 T E O R İ RR IE O 11 D Â H İ R S4DENEY M 6 K 2YAZ I L IM OE PR C E K 1. Belirli bir işi yerine getirmek için manyetizma ile kendisine çeşitli işler yaptırılabilen otomatik araç 2. Bir bilgisayarda donanıma hayat veren ve bilgi işlemde kullanılan programlar, yordamlar, programlama dilleri ve belgelemelerin tümü 3. Ayrıştırma, birleştirme yoluyla bir sonuca ulaşmak veya teşhis koymak için çeşitli araçlar kullanılarak tıp, ec- zacılık, fizik, kimya gibi bilim dallarıyla ilgili araştırmaların, deneylerin yapıldığı özel donanımlı yer 4. Bilimsel bir gerçeği göstermek, bir yasayı doğrulamak, bir varsayımı kanıtlamak amacıyla yapılan işlem, tecrübe 5. Üzerine bir cismin ışık yoluyla görüntüsü düşürülen, saydam olmayan düz yüzey, görüntülük 6. İçinden geçen paralel ışınları düzenli bir biçimde birbirine yaklaştıran veya birbirinden uzaklaştıran, camdan veya ışık kırıcı herhangi bir maddeden yapılmış, saydam cisim, lens 7. Bir mercek düzeneği yardımıyla küçük nesneleri büyütüp daha belirgin duruma getirmeye veya çıplak gözle görülmeyenleri göstermeye yarayan alet 8. İnce bir zar içindeki protoplazma ve çekirdekten oluşmuş, bir organizmanın yapı ve görev bakımlarından en küçük birliği 9. Araştırma verilerinin çözümlenmesinden çıkarılan bilimsel sonuç, netice 10. Deneylerle henüz yeter derecede doğrulanmamış ancak doğrulanacağı umulan teorik düşünce, 11. Olağanüstü yeteneği ve yaratıcı gücü olan kimse, deha 12. Sistemli bir biçimde düzenlenmiş birçok olayı açıklayan ve bir bilime temel olan kurallar, yasalar bütünü, na- zariye, kuram 13. Bir gerçeği ortaya çıkarmak için aramalarda bulunma, yöntemli yapılan çalışma 28 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 5. Yaklaşık 2700 yıl önce Yunan yazar Homeros, önemli bir destan yazdı. Ona “İlios” isminden yola çıkarak “İlyada” adını verdi. İlyada, Yunan Krallıklarıyla Truvalılar arasındaki bir savaşı anlatmaktadır. Homeros’a göre Sparta Kralı Menelaos’un güzel eşi Helen’i, Truva Kralı’nın oğlu Paris’in kaçırması savaşa neden oldu. Yunan- lılar bir savaş kurnazlığı sayesinde Truva’yı işgal etmeyi başardı. Yunanlar, geri çekilmiş gibi görünerek şehrin kapılarına Truvalılara hediye olarak tahta bir at bıraktı. Ama gece yarısı tahta attan çıkan Yunan askerleri, diğer askerlere şehrin kapısını açtı ve Truva’yı yerle bir ettiler. Peki, Truva diye bir şehir gerçekten var mıydı? Birçok bilim insanı için efsanelerde sık sık adı geçen bu şehir, uzun süre hayal ürünü olarak kabul edildi. Truva, gerçekten vardı. Şehrin gerçekten var olduğuna inanan insanlardan biri de Alman tüccar Heinrich Schliemann’dı (Henrik Şiliman) (1822-1890). Homeros’un savaş tasvirleri, onu henüz bir çocukken büyülemişti. Daha sonra bu şehri aramaya başladı. Bu arayışta ona Home- ros’un tasvirleri yol gösterdi. Schliemann, Hisarlık Tepesi’nde kazı yapmaya başladı. 1871’de antik döneme ait bir şehrin kalıntılarını buldu. Truva şehri gün yüzüne çıkmış oldu. Metindeki altı çizili sözcük ve sözcük gruplarının anlamları aşağıda karışık olarak verilmiştir. Altı çizili ifadelerle anlamlarını eşleştiriniz. Altı Çizili İfadeler Anlamları 1. Yaklaşık a. Ticaret yapan, ticaretle uğraşan kimse, tacir 2. Destan b. Askerlerin işgal ettikleri yeri terk etmek, geri gitmek 3. Yola çıkmak c. Ne yapılacağını, nasıl davranılacağını öğretmek 4. Kaçırmak d. Nüfusunun çoğu ticaret, sanayi, hizmet veya yönetimle ilgili işlerle uğraşan, genellikle tarımsal etkinliklerin olmadığı yerleşim alanı, kent 5. İşgal etmek e. Gerçek değeri ve miktarı değil, ondan az fazla veya eksik bir niceliği göste- 6. Geri çekilmek ren, aşağı yukarı bir değerlendirme yapılarak bulunan, takribî f. Yer altındaki tarihsel değeri olan şeyleri, yapıları ortaya çıkarmak için toprağı kazmak 7. Yerle bir etmek g. Varlığı bilinmeyen bir şeyi ortaya çıkarmak, keşfetmek 8. Şehir h. Tarih öncesi tanrı, tanrıça, yarı tanrı ve kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları konu alan şiir 9. Hayal i. Görünür hâle gelmek, ortaya çıkmak 10. Tüccar j. Temeline kadar yok etmek, tahrip etmek 11. Tasvir k. Herhangi bir şeyi esas almak, oradan başlamak 12. Büyülemek l. Bir nesnenin, kendine özgü niteliklerini tam ve açık bir biçimde söz veya yazı ile anlatmak 13. Yol göstermek m. Zor kullanarak yanında götürmek 14. Kazı n. Çekiciliği ile etkisi altına almak, birini kendine bağlamak 15. Bulmak o. Bir yeri ele geçirmek 16. Gün yüzüne çıkmak p. Zihinde tasarlanan, canlandırılan ve gerçekleşmesi özlenen şey, imge, hülya 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 e h kmo b j d p a l n c f g i Sözcükte Anlam 29

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 6. Aşağıdaki ikilemeleri oluşumlarına göre gruplandırınız ve ilgili kutuya yazınız. İyi kötü Şırıl şırıl Doğru dürüst Şan şöret Eğri büğrü Çat pat Er geç İnce ince Yalan yanlış Abur cubur Akıllı uslu Yavaş yavaş Para mara Mırın kırın Kıtır kıtır Çoluk çocuk İleri geri Eş dost Açık açık Aşağı yukarı Üst baş Uslu uslu Ivır zıvır Güçlü kuvvetli Eski püskü Eciş bücüş Ses seda Abuk subuk Akıl fikir Horul horul Fısır fısır Güzel güzel Az çok Laf söz Yarım yamalak a. b. c. d. Aynı Sözcüğün Eş Anlamlı Zıt Anlamlı Yakın Anlamlı Tekrarıyla Oluşan Sözcüklerle Oluşan Sözcüklerle Oluşan Sözcüklerle Oluşan İkilemeler İkilemeler İkilemeler İkilemeler Şan şöhret İyi kötü İnce ince Akıllı uslu Er geç Doğru dürüst Yavaş yavaş Ses seda İleri geri Yalan yanlış Uslu uslu Güçlü kuvvetli Aşağı yukarı Üst baş Açık açık Laf söz Az çok Eş dost Güzel güzel Akıl fikir e. f. g. Yansıma Anlamlı ve Anlamsız Anlamsız Sözcüklerle Oluşan Sözcüklerle Oluşan Sözcüklerle Oluşan İkilemeler İkilemeler İkilemeler Şırıl şırıl Çat pat Eğri büğrü Abur cubur Kıtır kıtır Para mara Mırın kırın Horul horul Çoluk çocuk Eciş bücüş Fısır fısır Yarım yamalak Ivır zıvır Eski püskü Abuk subuk 30 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 7. Aşağıdaki altı çizili sözcük gruplarının cümleye kattıkları anlamları bulup işaretleyiniz. a. Cümle b. Cümle Çocuklar bugünden tezi yok, proje ödevleriniz için çalışmaya başlamalısınız. Büyüklerin lafını yabana atma, bunlar yılların birikimiyle elde edilen bilgilerdir. Anlamlar Anlamlar 1 Birkaç gün içinde 1 Başkasından duyup öğrenmek 2 Bir an önce  2 Kendi bildiğini yapmak 3 Yakın zamanda 3 Söylenen söze değer vermek  4 Bugün yarın 4 Eleştiriye açık olmak c. Cümle d. Cümle Biz değil ben diyen insanlardan her zaman uzak Atatürk; yüzü geleceğe dönük, çağdaş bir liderdir. dur. Anlamlar Anlamlar 1. Yenilikçi ve gelişmeye açık olmak  1. Dostluğa önem vermek 2. Bilime ve bilgiye önem vermek 2. Dost canlısı olmak 3. Geçmişe önem vermemek 3. Herkesle kolay kolay anlaşamamak 4. Kendini düşünmek, bencil olmak 4. Çalışmaya ve çalışkanlığa değer  vermek e. Cümle f. Cümle Okul inşaatı ağır aksak ilerliyordu. Bir yazarın asıl ölümü, kitaplarının raflarda tozlanması sonucunda gerçekleşir. Anlamlar 1. Özenli ve dikkatli bir şekilde Anlamlar 2. Yapılması güç ve karmaşık 3. Çok yavaş ve düzensiz 1. Zamanla daha iyi anlaşılmak 4. Yavaş ve emin adımlarla 2. Unutulmak, okunmaz olmak  Sözcükte Anlam  3. Okurlar tarafından eleştirilmek 4. Okurların isteklerine hitap etmek 31

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar 8. Aşağıdaki altı çizili söz gruplarının cümleye kattığı anlamları bulup altlarına yazınız. a. Dede Korkut Hikâyeleri, atalarımızın yaşamına ayna tutan bir eserdir. Toplumsal yaşamı olduğu gibi anlatması b. Masallar insanların kalplerini eğiten eşsiz eserlerdir. Vicdan duygusunun ve insani değerlerin öğretilmesi c. Bugüne kadar ne elde ettiysem hepsi nasırlı ellerimin ürünüdür. Çalışarak ve emek harcayarak elde etmek d. Sen de kabul etmelisin ki bu şaka biraz ağır kaçtı. Gücendirici, kaba, kırıcı, üzücü e. Bundan sonra her şeye kendimin karar vereceği beyaz bir sayfa açmak istiyorum. Geçmişi, yaşanmışı yok sayarak her şeye yepyeni bir noktadan başlamak f. Aileler bilmelidir ki çocuklara söylenen her türlü yalan zararlıdır, beyaz yalanlar da dahil. İyilik yapmak için söylenen, zarar vermediğine inanılan yalan g. Çocuklara hayatı toz pembe göstermek, onlara iyilik değil; kötülüktür. Kötülükleri gizleyip her şeyi iyi göstermek h. Babam çok hazırcevaptır, hiçbir sözün altında kalmaz. Kendine dokunan sözün karşılığını vermek i. Ülke olarak gelişmek için bilimin önderliğinde ilerlemek, su götürmez bir gerçektir. Başka bir yoruma elverişli olmayan, herkesin kabul edeceği, kesin, inkâr edilemez j. Nihayet uzun zaman sonra ağız tadıyla bir tatil yapabileceğim. Huzurla, rahatça, içine sine sine k. Halide Edip Adıvar, Kurtuluş Savaşı yıllarında gazete yazılarıyla halkın sesi olmuştu. Halkın duygu ve düşüncelerini aktarmak, duygularına tercüman olmak l. Bazı firmalar televizyon reklamlarıyla göz göre göre halkı kandırdı. Belli ve apaçık olarak, herkesin gözü önünde m. “Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım / Hangi çılgın bana zincir vuracakmış, şaşarım.” Özgürlüğünü elinden almak, tutsak etmek n. Arkadaşım dil bilgisi konularını su gibi biliyor. Yanlışsız ve çok iyi bilmek 32 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Sözcük ve Sözcük Gruplarının Cümleye Kattığı Anlamlar KKT - 3  1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “geçmek” 4. I. Üzülme artık olan oldu, bundan sonra ne ya- sözcüğü “Eve giderken sizin sokaktan geçeriz.” pacağımızı düşünelim. cümlesindeki anlamıyla kullanılmıştır? II. Babam yemek konusunda oldum olası çok A) Bursa’ya giderken yeni yapılan köprüden geç- seçici biridir. tik. III. Sonunda bu işin olmayacağını o da anladı B) Televizyonu kapatıp çalışma odasına geçtim. ama iş işten geçti. C) İplik iğnenin deliğinden zor geçti. D) Bu titizlik ona babasından geçmiş. IV. Rahat ol, gün gelir bize yapılanların hesabı sorulur. 2. Aşağıdakilerin hangisinde altı çizili sözcüğün anlamı yanlış verilmiştir? Numaralanmış cümlelerdeki altı çizili sözcük- lerden hangileri aynı anlamda kullanılmıştır? A) Çalışma ortamı huzurlu olmazsa başarı yakala- namaz. A) I ve II. B) I ve III. C) II ve III. D) II ve IV. (Bir kimsenin veya bir insan topluluğunun ya- şayışını etkileyen ruhsal, toplumsal ve kültürel 5. Gençlerin Atatürk ve yurt sevgisi beni yüreklen- etkilerin bütünü) diriyor. B) Kira sözleşmesinin koşulları çok ağır olduğu Altı çizili sözcüğün cümleye kattığı anlam aşa- için kabul etmedim. ğıdakilerin hangisinde vardır? (Bir antlaşmada belirlenen hükümlerden her bi- A) Herkes şunu iyi bilmelidir ki insanı insan yapan ri) duygularıdır. C) İnsanlar gibi kuşlar da her gün yuvalarına ha- B) Yeni işler peşinde koşmak için beni cesaretlen- yatta kalmak için yemek taşıyor. dirdi. (Bir şeyin içinde yerleşmiş olduğu veya yerleş- C) Düşüncelerimin değişmesi için çok dil döktü. tirildiği oyuk) D) Mutlu olmak istiyorsak öncelikle kendimizi D) İstiridyenin kabuğundan çok güzel bir süs eş- sevmeye başlamalıyız. yası yapmışlar. (Bir hayvanı dıştan örten kitinli, kalkerli, silisli, kemiksi veya boynuzsu örtü) 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili söz 6. “Çıkmak” sözcüğü aşağıdakilerin hangisin- grubu farklı bir anlam taşımaktadır? de “bulunduğu yeri bırakıp başka yere geçmek, taşınmak, ayrılmak, ilgisini kesmek” anlamında A) Elbet bir gün hayallerimi süsleyen arabayı ala- kullanılmıştır? cağım. A) Son araştırmamızdan kesin bir sonuç çıkmadı. B) Herkes eninde sonunda kararlarımın doğru ol- B) Dedem daha hastaneden çıkmadı, iki gün da- duğunu görecek. ha kalacakmış. C) Sevgi ve saygıya dayanmayan ilişkiler er geç C) Sabahın erken saatinde evden çıktı, taksiye bi- yıkılmaya mahkûmdur. nip tren istasyonuna gitti. D) Ne zaman görsem elinde kitap ders çalışıyor. D) Lokantadan çıktım, daha güzel bir işe girdim. Sözcükte Anlam 33

5. Sınıf Kavram ve Çağrışımlar Kavram ve Çağrışımlar ♦♦ Bir nesnenin ya da düşüncenin zihnimizdeki karşılığını anlatan sözcüklere “kavram” adı verilir. Bu kavramlar çoğunlukla nesnelerin veya olayların ortak özelliklerini kapsayan ve bir ortak ad altında toplayan sözcüklerdir. Örnek: sağlık, eğitim, güvenlik, spor, sanat vb. ♦♦ Nesneleri, düşünceleri veya durumları karşılayan kavramlar genellikle bir çatı altında toplanır çünkü bu kav- ramlar arasında işlev, görev, içerik, şekil gibi benzerlikler yani ortak noktalar vardır. Bu yüzden aynı kavram alanına giren sözcükler birbirlerini hatırlatırlar. İşte bu duruma da “çağrışım” adı verilir. ♦♦ Örnek: Eğitim kavramı “ders, kitap, öğrenci, öğretmen, konu, ödev, sınıf, okul, ders zili, defter, sınav, not…” gibi pek çok kavramı çağrıştırır, bir başka deyişle hatırlatır. Örnek: Anne Kardeş Baba Sevgi Aile Çocuk Dayanışma Birliktelik Paylaşma Etkinlik 4 1. Aşağıdaki kelimelerin çağrıştırdıkları ifadeleri kutucuklara yazınız. Mekik a. Uzay Uydu Yazar b. Kitap Okur Gezegen Astreoit Konu Bilgi Ekran c. Bilgisayar Fare Aşçı d. Yemek Ocak Yazılım Oyun Lezzet Masa 34 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Kavram ve Çağrışımlar 2. Aşağıdaki kelime havuzundan “sağlık” kavramıyla ilgili sözcükleri bulup işaretleyiniz. a. Hastane  e. Laboratuvar  i. Sıra m. Sandalye b. Doktor  f. Kalem j. Hasta  n. Tedavi  c. Bilgisayar g. Röntgen  k. Ameliyat  o. İlaç  d. Masa h. Virüs  l. Hemşire  p. Reçete  3. Aşağıdaki kavramların çağrıştırdığı dört sözcüğü karşılarına yazınız. 35 a. Organ: Göz, böbrek, karaciğer, burun b. Hikâye: Olay, yer, zaman, kişi c. İçecek: Süt, su, meyve suyu, çay d. Sinema: Yönetmen, senaryo, oyuncu, yapımcı e. Tatlı: Baklava, şeker, pastane, kek f. Teknoloji: Gelişim, bilim, mühendis, buluş g. Futbol: Gol, futbolcu, teknik direktör, kulüp h. Eğlence: Oyun, müzik, dans, parti i. Coğrafya: Vadi, iklim, ova, nehir j. Tarım: Toprak, çiftçi, mahsul, buğday k. Meteoroloji: Hava, bulut, sıcaklık, yağış l. Orman: Ağaç, fidan, yeşillik, oksijen m. İletişim: Haber, telefon, televizyon, radyo n. Turizm: Otel, kumsal, tatil, dinlenmek o. Kültür: Müze, halı, gelenek, yozlaşma p. Demokrasi: Özgürlük, saygı, hoşgörü, seçim q. Soğuk: Bere, atkı, kazak, soba r. Voleybol: File, servis, smaç, blok Sözcükte Anlam

5. Sınıf Kavram ve Çağrışımlar 4. Aşağıdaki sözcüklerin ait olduğu kavram alanlarını boş bırakılan yerlere yazınız. a. b. c. Mercek Nutuk Dörtlük Portre Lider Dize Manzara Asker Kafiye Cumhurbaşkanı Şair Işık Kurucu Duygu Flash Fotoğrafçılık Atatürk Şiir d. e. f. Dekor Roman Uçak Perde Hikâye Rota Oyun Yükseklik Sahne Şiir Paraşüt Kostüm Anı Helikopter Deneme Tiyatro Havacılık Edebiyat g. i. h. Gemi Nota Tekne Ressam Ezgi Tuval Söz Yat Boya Sol anahtarı Yelkenli Enstrüman Deniz Çerçeve Fırça Müzik Denizcilik Resim l. j. k. Futbol Kar Atletizm Soğuk Müzik Güreş Mevsim Edebiyat Basketbol Kardan adam Heykel Yüzme Palto Sinema Spor Kış Resim Sözcükte Anlam 36 Sanat

5. Sınıf Kavram ve Çağrışımlar KKT - 4  1. Aşağıdaki sözcüklerden hangisi farklı bir kav- 4. Aşağıdakilerden hangisi “çiçek” sözcüğü ile ram alanına aittir? aynı kavram alanına girmez? A) Baskı B) Kâğıt A) Saksı B) Yaprak C) Matbaa D) Kırtasiye C) Güneş D) Tomurcuk 2. İnsan beyni, en gelişmiş ve bir o kadar da an- 5. I. Bayrak: Özgürlük, bağımsızlık, millet laşılması en güç organdır. Sinir sistemimizin bir II. Balık: Su, yüzgeç, kuyruk parçasıdır. Sinir hücreleriyle kaslarımıza sinyal III. Uçak: Direksiyon, tekerlek, şoför gönderir ve yaşamsal fonksiyonlarımızın gerçek- IV. Güvenlik: Polis, asker, bekçi leşmesini sağlar. Beynin yapısını ve işlevlerini inceleyen bilim dalı sadece tıp değildir, psikoloji Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin han- ve eğitim bilimleri de beynin işlevlerini inceler. gisinde kavramın çağrıştırdığı sözcüklerde yanlışlık yapılmıştır? Metinde geçen aşağıdaki sözcüklerden hangi- si farklı bir kavram alanına aittir? A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. A) Beyin B) Sinir sistemi C) Sinir hücresi D) Kas 3. Aşağıdaki sözcüklerden hangisi “toplu ulaşım” 6. Bir elinde silgi, diğerinde tebeşir kavram alanına girmez? Tebeşir gibi ak yürekli Cesur ve de bilgili Yazar, çizer, şekiller yapar Kolay öğrenelim diye çabalar Bu şiirdeki altı çizili sözcükler aşağıdaki kav- ram alanlarından hangisiyle doğrudan ilgili değildir A) Otobüs B) Otomobil A) Medeniyet B) Eğitim C) Tren D) Vapur C) Okul D) Öğretmen Sözcükte Anlam 37

5. Sınıf Yabancı Sözcüklerin Türkçe Karşılıkları Yabancı Sözcüklerin Türkçe Karşılıkları ♦♦ Dil, insanları diğer canlılardan farklı ve üstün kılan en önemli hazinedir. Dil, insanların duygu ve düşüncelerini ifade edebilmesini sağlayan, bilgi ve kültür birikimimizi gelecek kuşaklara aktarabilmemize olanak tanıyan en gelişmiş iletişim aracıdır. İnsanlar el, kol veya vücut hareketleriyle de duygu ve düşüncelerini aktarabilir ama bu aktarım sınırlıdır. Bu yüzden konuşmaya ya da yazmaya hayati anlamda ihtiyaç duyarız. ♦♦ Dilin temel görevi iletişim olsa da başkaca görevleri de vardır. Bunlardan belki de en önemlisi aynı dili konuşan insan topluluklarına millet özelliği kazandırmasıdır. Kısaca söylemek gerekirse “dil” bir milleti millet yapan, o milletin yaşamasını sağlayan bir güçtür. Bu nedenle milletler dillerine sıkı sıkıya sahip çıkar ve dillerini koru- maya çalışırlar. ♦♦ İnsanlar ve toplumlar birbirlerinden etkilenir ve birbirleriyle çeşitli alışverişlerde bulunurlar. Bu noktada bir dilden başka bir dile sözcük aktarımı gayet doğaldır. Türk milleti çeşitli toplumlarla tarih boyunca ilişki için- de olmuş, bazı toplumları etkilemiş, bazı toplumlardan etkilenmiştir. Bu etkileşim içinde sözcük alışverişi de olmuştur. Örneğin “kitap” sözcüğü Arapçadan, “lahana” sözcüğü Rumcadan, “pantolon” sözcüğü Fransız- cadan dilimize girmiştir. ♦♦ Bir dilde her nesneyi veya varlığı karşılayacak sözcük olmayabilir, bu durumda başka dillerden sözcük alıp kullanmak doğaldır ama dilimizde karşılığı olan sözcükler yerine yabancı sözcükler kullanmak dilimize çok büyük zararlar verir. Bu durum dilimizi, kültürümüzü hatta birlik ve beraberliğimi bile bozar. Örneğin “dizüstü” yerine “notebook”, “güle güle” yerine “bay bay”, “yazıcı” yerine “printer” dersek dilimize büyük zarar vermiş oluruz. Türkçemize sahip çıkmak millî bir görevdir. Etkinlik 5 1. Aşağıdaki yabancı sözcükleri Türkçe karşılıklarıyla örnekteki gibi eşleştiriniz. Yabancı Sözcükler Türkçe Karşılıkları 1. Buton 3 Tam 2. Data 7 Sevimli 3. Full 1 Düğme 4. Dubleks 9 Özgün 5. Center 2 Veri 6. Okey 10 Gösteri adamı 7. Sempatik 4 İki katlı 8. Antipatik 11 Üstünlük 9. Orijinal 6 Tamam 10. Şovmen 8 Sevimsiz 11. Avantaj 5 Merkez 38 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Yabancı Sözcüklerin Türkçe Karşılıkları 2. Aşağıda verilen yabancı sözcüklerin Türkçe karşılıklarını bulup örnekteki gibi karşısına yazınız. Yabancı Sözcükler Türkçe Karşılıkları Yabancı Sözcükler Türkçe Karşılıkları 1. Hobi Uğraş 2. Mouse Fare 3. Hijyenik Sağlıklı 4. Puzzle Yapboz 5. Pozitif Olumlu 6. Sandviç Ekmek arası 7. Start Başlama 8. E-mail E-posta 9. Fanatik Bağnaz 10. Elastik Esnek 11. Poşet Torba 12. Exit Çıkış 13. İnternet Genel ağ 14. Anons Duyuru 15. Kreş Çocuk yuvası 16. Badigart Koruma 17. Kaos Kargaşa 18. Chat Sohbet 19. Joy-stick Kumanda kolu 20. Antre Giriş 3. Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili yabancı sözcüklerin Türkçe karşılıklarını yanlarına yazınız. Yabancı Sözcükler a. Yaşadığımız bu absürt olay, hepimizi çileden çıkardı. Saçma b. Babam şirketin dış ilişkiler departmanında çalışıyor. Bölüm c. Dedem rahatsızlanınca ambulans çağırdık. Cankurtaran d. Hesap işlemleri için coll centerden aradılar. Çağrı merkezi e. Amcam oldukça bonkör biridir. Eli açık f. Oyunun demo sürümünü yükledim. Tanıtım g. Son dakikada kornerden gelen bit topla gol attık. Köşe vuruşu h. Zorlu doksan dakikanın sonunda finiş düdüğü ile şampiyon olduk. Bitiş i. Yeni jenerasyon daha yaratıcı olmak zorunda. Kuşak, nesil Sözcükte Anlam 39

5. Sınıf Yabancı Sözcüklerin Türkçe Karşılıkları 4. Aşağıdaki cümlelerde yer alan dilimize yerleşmemiş yabancı sözcükleri bulup Türkçe karşılıklarıyla örnekteki gibi eşleştiriniz. Cümleler Türkçe Karşılıkları a. Türkiye global bir sorunla karşı karşıya… g İzlenme oranı b. Yemeği yedikten sonra babam adisyonu istedi. a Küresel, dünya çapında c. Yıl sonu için eğlenceli aktiviteler hazırladık. i Çevrim dışı d. Amatör bir ressamın tablosunu daha ucuza alabilirsiniz. k Çağdaş e. Egoist insanlarla hiçbir zaman anlaşamam. l Tanıtım f. Konsantre meyve suları, daha iyi oluyormuş. j Yemek listesi g. Yeni başlayan dizinin reytingi çok yüksekmiş. m Çok büyük h. Birinci sınıfa başlayanlara oryantasyon programı uygulanacakmış. n Ana kent i. Arkadaşımın hesabı şu an offline gözüküyor. d Deneyimsiz j. Buranın menüsü tam da senin damak tadına göre. o Eş zamanlı k. Okullarımızda modern bir eğitim veriliyor. h Uyum, alıştırma l. Firma yeni model araçlarının lansmanını yaptı. f Yoğunlaştırılmış m. Semtimize yeni bir mega alışveriş merkezi açılacakmış. b Hesap n. Metropollerin çözemediği trafik sorunu gittikçe büyüyor. c Etkinlik o. Taraflar senkronize çalışırsa sorun çözülür. e Bencil p. Genç şarkıcıyı dinleyince yeni bir star doğuyor, dedim. r Sunucu r. Maç spikerinin Türkçesi beni çıldırttı doğrusu. s Sürüm s. Oyunun yeni versiyonu çok etkileyici olmuş. t Takma ad t. Sosyal medya hesaplarımda nick name kullanıyorum. u Hava yastığı u. Arabamızda tam yedi tane air bag var. p Yıldız 40 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Yabancı Sözcüklerin Türkçe Karşılıkları KKT - 5 1. İnsanlar, hayvan fobisinden kurtulmadıkça doğa- 4. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinin nın güzelliğini kavrayamazlar. yerine Türkçe bir karşılık kullanmaya gerek yoktur? Bu cümledeki altı çizili sözcüğün Türkçe kar- şılığı aşağıdakilerden hangisidir? A) Annem, babama no-frost özelliği olan bir buz- dolabı istediğini söyledi. A) Sevimsiz B) Korku C) İlgisiz D) Uğraş B) Fark yaratmak istiyorsan ekstra çalışmalısın. C) Gezideki kılavuzumuz, bizimle çok ilgilendi. D) Resim dersinde değişik emojiler çizdik ve bo- yadık. 2. Aşağıdakilerin hangisinde yabancı sözcüğün 5. Yaz döneminde vizyona giren filmlerden eğlenceli Türkçe karşılığı yanlış verilmiştir? I II A) Full-time - Her zaman ve bir o kadar da düşündürücü yapıtlar olması B) Direktör - Yönetmen III C) Parlamento - Meclis D) Misyon - Görev beni heyecanlandırdı. IV Numaralanmış sözcüklerden hangisinin yeri- ne Türkçe sözcük kullanmalıyız? A) I. B) II. C) III. D) IV. 3. I. Gazetemiz her zaman aktüel haberlere yer 6. I. Blöf (Kandırmaca) vermiştir. II. Brifing (Bilgilendirme, sunu) III. Defans (Korunaklı) II. Bilimsel çalışmalarda objektif davranmak bir IV. Catering (Yemek hizmeti) gerekliliktir. Yukarıdaki numaralanmış sözcüklerden han- III. En sıkıntılı anlarda bile nasıl böyle relaks olabi- gisinin ayraç içinde verilen Türkçe karşılığı liyorsun, anlamıyorum. yanlıştır? IV. Kitapta yer alan her şiir güzelliğinden daha çok orijinalliği ile dikkat çekiyor. Numaralanmış cümlelerdeki altı çizili yaban- cı sözcüklerin yerine aşağıdakilerden hangisi getirilemez? A) Rahat B) Güncel A) I. B) II. C) III. D) IV. C) Tarafsız D) Etkileyici Sözcükte Anlam 41

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri ♦♦ Farklı Düşünmeye Yönlendiren İfadeler: Duygu ve düşüncelerimizi anlatırken ifade etmeye çalıştığımız du- rumun değiştiğini ya da olumluyken olumsuza dönüştüğünü anlatmak için “ama, fakat, yalnız, ne var ki, oysaki, ne yazık ki, halbuki, ancak, rağmen” gibi ifadeler kullanırız. İşte bu ifadelere “düşüncenin yönünü değiştiren sözcükler” adı verilir. Örnek: Uzun süre umutla bekledim ama gelmedin. (Bu cümlede beklemek eylemi yapılmakta, cümle mantık gereği “gelmek” eylemiyle bitmesi gerekirken “ama” sözcüğü cümledeki anlamın yönünü değiştirmiş ve bek- lentinin karşılanamadığını anlatmıştır.) Örnek: Yola erken çıkmamıza rağmen sınava geç kaldık. ♦♦ Destekleyici ve Açıklayıcı İfadeler: Konuşurken ve yazarken dile getirdiğimiz düşüncemizin daha iyi ve ayrıntılı anlaşılabilmesi için “örneğin, yani, açıkçası, başka bir deyişle, demek ki, doğrusu, hatta” gibi ifadeler kullanırız. Bu ifadeler ortaya koyduğumuz düşüncenin daha rahat anlaşılması için cümleye yeni açıklamalar eklememize olanak tanır. Örnek: Ahmet, konser için bilet almamış demek ki annesi izin vermemiş. (Bu cümlede “demek ki” ifadesinden sonra Ahmet’in neden bilet almadığı açıklanmış.) Örnek: Bilgisayarda çok vakit geçirmemesi için ona çok dil döktüm hatta fazla bilgisayar kullanmanın zarar- larıyla ilgili belgesel bile izlettim. ♦♦ Özetleyen ve Sonuç Bildiren İfadeler: Yazılı veya sözlü anlatımlarımızda duygu ve düşüncelerimizi toparla- yan, kısaca anlatan, iletmek istediğimiz ana düşünceyi aktaran cümlelerimizi, konuşmamıza ya da yazımıza bağlayan “kısaca, kısacası, özetle, sözün özü, lafın kısası, sonuçta, sonuç olarak, böylece” gibi ifadelere “özetleyen ve sonuç bildiren ifadeler” adı verilir. Örnek: İnsanın hayatında; her gün yaşadıklarını anlatabileceği, dertleşebileceği, akıl danışabileceği, beraber gülüp beraber ağlayabileceği kısacası hayatı paylaşabileceği birisi olmalı. (Cümledeki “kısacası” ifadesinden sonraki yargı, kendinden önce söylenenleri anlam olarak kapsamaktadır.) ♦♦ Genel ve Özel Durumları Belirten İfadeler: Konuşmamızda veya yazımızda anlattığımız olay ya da durum- ların çoklukla tekrar edildiğini anlatmak için “hep, çoğunlukla, genellikle, sıklıkla, her zaman, çoğu zaman, sık sık, ikide bir, genel olarak” gibi ifadeler kullanırız. Bu sözcüklere “genel durum bildiren ifadeler” adı verilir. Anlattığımız olay ya da durumların daha az tekrar edildiğini, bir kere yapıldığını yahut kısıtlı bir kimsenin yap- tığını anlatmak için “ara sıra, arada bir, zaman zaman, bazen, sadece, nadiren, yalnız” gibi ifadeler kullanırız. Bu sözcüklere “özel durumları bildiren ifadeler” adı verilir. Örnek: Kitap okumayı severim çoğunlukla da roman okurum. Radyoda bazen yabancı müzik çalıyorlar dinlemek durumunda kalıyorum. ♦♦ Önem Belirten İfadeler: Duygu ve düşüncelerimizi aktarırken dinleyenin veya okurun anlattığımız konunun belirli noktalarına dikkat etmesi gerektiğini, bu noktaların önemli olduğunu anlatmak için “özellikle, en önem- lisi, başlıca, hele ki, en iyisi, en kötüsü, en azı” gibi ifadeler kullanırız. Bu sözcüklere “önem bildiren ifadeler” adı verilir. Örnek: Güzel Türkçemizi korumak için pek çok şey yapılmalıdır ama bunun başlıca yolu onun güzel örnekle- rini içeren kitaplar okumaktır. Bir ülkenin ne kadar medeni olduğunu anlamak için özellikle trafiğine bakılmalıdır. 42 Sözcükte Anlam

Etkinlik 6 Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 1. Aşağıdaki cümlelerde yer alan farklı düşünmeye yönlendiren ifadelerin altını çiziniz. a. Eskimiş dolabın çalışacağını hiç düşünmemiştim ama sorunsuz çalıştı. b. Annemin aldığı çiçek solmasın diye uğraştım fakat başaramadım. c. Kalacağımız yer hakkında korkularım vardı yalnız korktuğum gibi çıkmadı. d. Şairin yeteneğine diyeceğim yok lakin bu şiiri çok kötü. e. İşinizi yaparım ancak istediğiniz sürede bitiremem. f. Bana darıldığını söylüyor oysa ben ona bir şey yapmış değilim. g. Çok ısrar etmeme rağmen bir gün daha kalmadı. h. Kitabın adını şimdi hatırlayamadım oysaki kitabı daha önce okumuştum. i. Sınav sonuçları bugün açıklanacaktı ne var ki sistemde bir hata oluşmuş. j. Benim söylediğim gibi yapabilirsiniz ama gene de siz bilirsiniz. 2. Aşağıdaki cümleleri verilen sözcüklerden uygun olanlarla tamamlayınız. a. Arabaya binmeyi çok seviyordu ama yakıt almak için kaynakları sınırlıydı. b. Gelecek güzel günlere inanmak istiyordu ne var ki şartlar onu karamsarlığa itiyordu. c. Tarihî eserlerimiz ne yazık ki bir bir yurt dışına kaçırılıyor. d. Kontrollerden bir şey çıkmadı ancak ağrılarım devam ediyor. e. Karanlıkta olmamıza rağmen gözlerini bana diktiğini hissedebiliyordum. f. Ben ortamı yumuşatmaya çalışıyordum oysa yangına körükle gider gibi konuşuyordu. g. Dükkâna ortak olurum yalnız eski borçlara karışmam. a. ne yazık ki b. ama c. ne var ki d. ancak e. rağmen f. oysa g. yalnız h. öncelikle i. kısacası j. sonuç olarak k. özellikle l. böylece 43 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 3. Aşağıdaki cümleleri anlam akışına göre tamamlayınız. a. Bu ayakkabıyı çok beğendim ama yeteri kadar param yok. b. Elmalar oldu ne var ki toplayacak işçi bulamıyoruz. c. Bir an önce tatile gitmek istiyorum ancak işlerim henüz bitmedi. d. İnsanlar doğaya yaptıkları kötülükleri unutur fakat doğa unutmaz. e. İyi, hoş bir arkadaş gelgelelim inatçı. f. Tam sıcakların iyice arttığı günde klima bozuldu oysa daha yeni yaptırmıştık. g. İstediği ayakkabıyı bulmak için akşama kadar dolaşmış lakin yorulduğuyla kalmış. h. Güreşçimiz yenik sayılmış halbuki rakibinden daha iyi güreşiyordu. i. Bu yılki tatilimizi her zamanki gibi Muğla’da geçirebiliriz veya değişiklik yapıp İzmir’e gidebiliriz. j. En sevdiğim arkadaşım hastanede canıyla boğuşuyor hâl böyle iken benden mutlu olmamı nasıl isteyebilirsiniz. 4. Aşağıda verilen sözcükleri cümle içinde kullanınız. a. Oysaki Yalnızlık canımı sıkmaya başlamıştı oysaki yalnız kalmak için buraya gelmiştim. b. Rağmen Yaşı küçük olmasına rağmen olgun davranışlar sergiliyordu. c. Hâlbuki Beni tanımadığını söylemiş hâlbuki dün toplantıda gayet samimi davranıyordu. d. Ancak İstediğin oyuncağı alırım ancak başka bir şey istemeyeceksin. e. Ne var ki Bulutlar toplanmıştı ne var ki yağmurdan eser yoktu. 44 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 5. Aşağıdaki metinlerde düşüncenin yönünü değiştiren ifadenin olduğu cümlenin numarasını boş kutu- cuğa yazınız. a. 2 (1) Büyük buluşlar gibi kimi küçük buluşlar da insanlığın yaşamında büyük rol oynamışlardır. (2) Bu küçük buluşlar gündelik yaşamda sürekli kullandığımız ama önemini pek de düşünmediğimiz şeylerdir. (3) Bunları bulanlar da neredeyse unutulmuştur. (4) Matbaayı icat edenin kim olduğunu biliriz. (5) Masa ve sandalyeyi ilk kim kullandı dersiniz? (6) Peki, tükenmez kalemi kim icat etmiş olabilir sizce? (7) İlk sabunu, çocuklar ellerini yıkamadan sofraya oturmasınlar diye bir anne yapmıştır belki de… b. 3 (1) Ben ağaç olmadan önce bir şeftaliydim. (2) Bir sepete doldurulmuş yüz tane şeftalinin arasındaydım. (3) Bahçıvan, sepetin altını üstünü yeşil asma yapraklarıyla örtmüştü ne var ki yaprakların orasından burasından sızan güneş ışınları kabuğumuza ulaşıyor, al renkli ince görüntümüzü daha çekici yapıyordu. (4) Gün ağarmadan toplandığımız için üzerimizdeki çiy gibi serindik hepimiz. (5) Özenle toplandığımızdan beremiz, eziğimiz yoktu. (6) Kabuğum öylesine kırmızıydı ki çıplaklığımdan utanıp kızardığım sanılabilirdi. (7) Bahçıvan, beni hemen fark edileyim diye sepetteki şeftalilerin en üstüne koydu. (8) Çünkü diğer şeftalilerden daha iri ve daha albeniliydim. c. 4 (1) Samed Behrengi'yi kim sevmez ki? (2) Onu, dünyanın dört bir yanında büyük yankılar uyandıran, iki de büyük ödül kazanan “Küçük Karabalık” adlı kitabıyla tanımıştık. (3) “Bir Şeftali, Bin Şeftali” de onun en güzel kitaplarından biri. (4) Bu küçük öyküde iki küçük yoksul çocuk var: Ali ile Mehmet lakin öykünün asıl kahramanı, dalından kopmuş dünya güzeli bir şeftali. (5) Samed Behrengi, öyle uygun görmüş, şeftaliyi konuşturmuş bu kez. (6) Toprağın altında kalın kabuklu bir çekirdek olarak nasıl uyuyup beklediğini, mevsim bahara dönüşünce nasıl çekirdeğin kabuğunu ikiye ayırıp içinden filizlenip boy attığını, sonunda toprağın üstüne çıktığını, ağaç olabilmek, meyve verebilmek, özellikle Ali ile Mehmet yesinler diye, dünya güzeli şeftalilerle dallarını süslemek için nasıl çabaladığını ilgiyle okuyacaksınız. (7) Sonra bu güzel şeftali ağacının bir de küsüşü var. (8) Yok, öykünün bütününü anlatmamızı beklemeyin; açın, okuyun; çok seveceğinizi umuyoruz. d. 5 (1) “Sevgi Masalı”, padişahın güzeller güzeli kızı ile sarayda çalışan Koç Ali'nin öyküsü. (2) Kendisinden başka kimseyi beğenmeyen, kimseyle arkadaş olmak istemeyen prensesin tek oyun arkadaşı Koç Ali'dir. (3) Günün birinde Koç Ali'nin prensese söylediği bir şey güzel kızı öyle kızdırır ki Koç Ali'yi saraydan attırır. (4) Ondan sonra iyice yalnız kalır huysuz prenses ve hiçbir şeyle avunamaz. (5) Sonunda hastalanıp yatağa düşer ne var ki onun hastalığının bir tek çaresi vardır: Sevgi Masalı. (6) Peki, bu masalı kimden dinleyecektir? e. 4 (1) “Yüreğinin Götürdüğü Yere Git” adlı kitabıyla ülkemizde çok sevilen Susanna Tamaro, çocuklar için de kitaplar yazdı. (2) “Kitaplardan Korkan Çocuk”, onun en sevilen çocuk kitabı. (3) Küçük Leopold, daha sekiz yaşındadır, gerçekten de kitaplardan çok korkmaktadır. (4) Her yıl olduğu gibi sekizinci doğum gününde de annesiyle babasının getirdiği armağan paketini heyecanla açar ne yazık ki o çok sevdiği, sahip olmak için can attığı bir çift koşu ayakkabısı yerine parlak kaplı iki kitapla burun buruna gelir. (5) Hıçkırarak ağlamaya başlar, kitapları öfkeyle yere fırlatır, gider odasına kapanır. (6) Annenin ve babanın üzüntüsü büyüktür, Leopold de kendince haklıdır. (7) Çünkü hangi kitabı açsa kara kara harfler, kara kara lekeler havalarda uçuşmakta, çocuğun başı dönmektedir. Sözcükte Anlam 45

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 6. Aşağıdaki sözcüklerden destekleyici ve açıklayıcı ifadeleri işaretleyiniz.  a. Açıkçası f. Oysaki  l. Yani b. Fakat  g. Hatta  m. Örneğin  c. Daha doğrusu  h. Mesala n. Yahut d. Ancak  i. Başka bir ifadeyle o. Yalnız e. Buna rağmen j. Hâlbuki  p. Demek ki  k. Söz gelimi 7. Aşağıdaki cümleleri düşüncenin akışına göre sözcük havuzundan seçeceğiniz ifadelerle tamamlayınız. a. İki gündür kendimi iyi hissediyorum hatta arkadaşlarla maç Sözcük Havuzu bile yapabilirim. b. Rüzgâr göz açtırmıyor, toz toprak Açıkçası uçuşuyor, berbat bir hava Örneğin yani . Yani Başka bir deyişle c. Çocukları seveceksin üstüne titre- Mesela Hatta yerek örneğin narin bir Söz gelimi Demek ki çiçeği okşar gibi. d. Kurduğumuz müzik grubunda her- kes kendini göstermeye çalışıyordu açıkçası sadece adımız gruptu. e. Her gün yaptığı tuhaf şeyler vardı mesela gün ağarır ağar- maz opera dinlemeye başlardı. f. Yazarlar, halkı aydınlatır ve halka doğruları öğretir başka bir deyişle halkın öğretmenleridir. g. Sonunda şirketi kurmuşlar demek ki banka krediyi vermiş. h. Bazı insanlar gerçekleri görmez, görmediklerini gerçek sanır söz gelimi günlük burç yorumlarına göre yaşayanlar var. 46 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 8. Aşağıdaki cümlelerde yer alan özetleyen ve sonuç bildiren ifadeleri bulup ayraçla belirtilen yere yazı- nız. Yasa kavramı, binlerce yıl içerisinde insanların gelişimi, ihtiyaçları doğrultusunda a. ortaya çıkmış, insanların hayatta kalmasına yardımcı olmuş bir kavramdır. Sonuç Sonuç olarak olarak “yasa” demek, medeniyet demektir. Hikâye ya da roman okurken sadece konuya odaklanmayın, kahramanın başından b. geçenleri takip etmeyin; yazarın kurduğu cümlelere, kullandığı sözcüklere de dikkat Böylece edin böylece okuduklarınız Türkçenizi geliştirmiş olur. c. Sevgili gençler, sonuçta Atatürk, bu ülkenin geleceğini sizlere emanet etti. Sonuçta İki saatlik konuşmamda sizlere Nasrettin Hoca ve onun adında toplanmış fıkraların d. oluşum, içerik ve işlevlerini anlattım. Uzun lafın kısası Nasrettin Hoca fıkraları Türk Uzun lafın kısası milletinin zekâsının ve hoşgörüsünün bir dışa vurumudur. e. Büyüklere çocuklar hakkında çok şey söylenebilir ama söylenmiş ya da söylenebi- Tek cümleyle lecek olanları tek cümleyle şöyle özetlemek mümkündür: Çocuklar da bir bireydir. özetlemek Hayatımız boyunca mükemmel olmaya çalışıyoruz, her şeyin en iyisini yapmaya ve f. almaya çalışıyoruz, başarısız olduğumuzda da kendimizi affetmiyoruz ama neticede Neticede biz insanız ve insan için mükemmel yoktur. g. Buse; zeki, çalışkan, dürüst ve idealleri uğruna savaşmayı bilen kısacası örnek bir Kısacası öğrenciydi. h. Okul müdürüyle dergi projemizi uzun uzun konuştuk sözün özü altından kalkabile- Sözün özü ceğimize inanmıyor. i. Değerli katılımcılar son olarak şunu söyleyebilirim, millet olarak daha çalışkan Son olarak olmaya ve daha hoşgörülü olmaya ihtiyacımız var. 9. Aşağıdaki sözcükleri cümle içinde kullanınız. a. Böylece Son taksidimi ödedim böylece size borcum kalmadı. b. Sonuç olarak Sokak hayvanlarına saygı göstermek zorundayız sonuç olarak bu doğa sa- dece bize ait değil. c. Kısacası Kısacası sizlere şunu söyleyebilirim, hiçbir başarı yorulmadan elde edilmez. d. Özetle Şans oyunlarından para kazananların başına gelenler için özetle haydan ge- len huya gider, diyebiliriz. Sözcükte Anlam 47

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 10. Aşağıdakilerde altı çizili sözcüklerden genel durum bildirenlerin bulunduğu cümlenin başına “G”, özel durum bildirenlerin başına “Ö” yazınız. a. Okul açıldığından beri sadece hafta sonları o da bir saat bilgisayarda oyun oynayabiliyorum. Ö b. Her fırsatta babamla yakındaki göle balık tutmaya gideriz. G c. Bu yaşa geldim bazen ben de torunumun uzaktan kumandalı arabasıyla oynuyorum. Ö d. Arkadaşlarım çoğunlukla futbolla ilgileniyor. G e. Beşinci sınıftaki öğrenciler genellikle ilkokuldaki oyun saatlerinin özlemini çekiyor. G f. Annem futboldan nefret eder ve biz babamla maç izlerken nadiren yanımızda oturur. Ö g. Macera kitaplarını sınıfımızda yalnız Efe okuyor. Ö h. Evin küçüğü olduğum için ekmek almaya hep beni gönderiyorlar. G i. Koca soru kitabında birkaç yanlışım olduğunu görünce öğretmenim çok sevindi. Ö j. Sinem’in sık sık elini yıkaması cildine zarar verdi. G k. Ablam sınava son bir ay kala tüm zamanını derslerine ayırdı. G l. Kimileri yolun sadece kendine ait olduğunu zannediyor. Ö m. İzleyicilerden bazıları tartışma programımızı sert bir dille eleştirmiş. Ö n. Bu ülkede yaşayan herkes bayrağına karşı sonsuz bir saygı ve sevgi besler. G o. Vitamin ilaçlarının bir ilaç olduğunu unuttuğumuz için çoğunlukla şeker gibi tüketiyoruz. G p. Bu elbise özel olarak tasarlandığı için elbiseyi satışa çıkarmadık. Ö r. Bahçedeki köpeğin sürekli havlamasından bir sorun olduğu anlaşılıyordu. G s. Özellikle tatil günlerinde verilen ödevler çok can sıkıcı oluyor. Ö t. Sahra Çölü’nün bazı bölgeleri yüzlerce yıldır hiç yağış almıyor. G u. Bizim çocuk da ara sıra “Şunu yemem, bunu yemem.” diye tutturuyor. Ö 48 Sözcükte Anlam

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 11. Aşağıdaki sözcüklerden önem belirten ifadelerin olduğu kutucuğu işaretleyiniz. a. Oysa f. Özellikle  k. Çoğunlukla p. Başlıca  b. Fakat g. En iyisi  l. En kötüsü  r. Ara sıra c. Hele  h. Genellikle m. Daha kötüsü  s. Birkaçı d. Daha iyisi  i. Kısacası n. Sonuçta t. En çok  e. Örneğin j. Başta gelen  o. Rağmen u. En az  12. Aşağıdaki cümlelerde yer alan önem belirten ifadelerin altlarını çiziniz. 49 a. Bilim adamı olmanın en önemli adımı özgür düşünmektir. b. “Küçük Prens”, çocuk kitaplarının başında gelir. c. Ayder Yaylası’nın güzelliği tarifsiz hele havası adeta insanı gençleştiriyor. d. Sevgili öğrenciler özellikle kitap okuma konusuna önem vermelisiniz. e. Günümüzde insanlar gittikçe yalnızlaşıyor daha kötüsü karamsarlığa düşüyorlar. f. Hukukçuların başta gelen görevi adaleti savunmaktır. g. Haksızlığa uğramak kötüdür ama en kötüsü dostlarının sana haksızlık yapmasıdır. h. Roman okumanın başlıca katkısı başka insanların hayatlarına tanıklık etmektir. i. Fazla kilolarından şikâyetçi olanlar özellikle spor yapmaya ağırlık vermeliler. j. Kahvaltıların olmazsa olmazı bir bardak çay ve bir dilim peynirdir. k. Yaşamda bir gün, bir günün aynısı değildir hele tarihte hiçbir şeyin tekrarı yoktur. l. Geri kalmış ülkelerin başlıca özelliği insanların kitap okumamasıdır. m. Atatürk’ü büyük yapan en önemli özelliği Türk milletine güvenmesidir. Sözcükte Anlam

5. Sınıf Farklı Düşünmeye Yönlendiren Sözcükler - KKT - 6  Bağlantı ve Geçiş İfadeleri 1. Nasrettin Hoca bir gün köy meydanına geldiğinde 4. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi des- büyük bir kalabalık görmüş ve bu kalabalık nedir, tekleyici ve açıklayıcı bir ifadedir? diye sormuş. “Bilmez misin Hoca, ağa konağın- da yemek veriyor.” Hoca özellikle yemek lafını A) Doktorun söylediklerini harfiyen yaptım ama duyunca hemen ağanın evine varmış. Bir yere ağrılarım azalmadı. çökmüş karnını doyuracak lakin kimsenin Ho- ca’yı buyur ettiği yok. Hoca, üzerindeki günlük B) Doğaya yapılan bu kadar kötülük sonuçta kar- kıyafetler nedeniyle kimsenin onunla ilgilenmedi- şılıksız kalmayacaktır. ğini anlar, eve gidip kürkünü giyer, gelir. Kürküyle gelen Hoca’yı görenler onu hemen sofraya buyur C) Genel olarak bütün sorunlarımızın başında eği- ederler. Sonuçta Hoca, sofraya oturur ve “Ye kür- timsizlik var. küm ye!” der. D) Amfibi hayvanlar var yani hem karada hem su- Parçadaki altı çizili sözcüklerden hangisi oku- da yaşayabilen hayvanlar. yucuyu farklı düşünmeye yönlendirmiştir? A) Özellikle B) Lakin C) Nedeniyle D) Sonuçta 2. I. Hayatta çiçeklerin - - - - güzeli çocuklardır. 5. Sağlıklı yaşamak için sağlıklı beslenmeye dikkat etmek gerekir. Sağlıklı beslenme deyince de özel- II. Kendini geliştirmek istiyorsan - - - - kitap oku- likle “dengeli beslenme” anlaşılmalıdır. Doğrusu malısın. bu konuyu çok konuşanlar eğitimli kişiler değil ama gene de ortalıkta konuşmaya devam ediyor- III. Bilgisayarların - - - - faydası insanlara zaman lar. kazandırmasıdır. Parçada yer alan aşağıdaki sözcüklerden Numaralanmış cümlelerde boş bırakılan hangisi bir konunun dikkat çekilmek istenen yerlere aşağıdaki sözcüklerden hangisi geti- yönünü ifade etmektedir? rilemez? A) Dikkat etmek B) Özellikle C) Doğrusu D) Ama A) en B) özellikle C) böylece D) başlıca 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde genel duru- 6. Çocuk edebiyatının en önemli yazarlarından Ast- mu bildiren bir ifadedir? rid Lindgren’den unutulmaz bir klasik... “Şamatalı Köy”e hoş geldiniz! Bu köyde Lisa, iki erkek kar- A) Konya’ya özel olarak Mevlana Türbesini ziya- deşi ve arkadaşlarının yaşadığı yan yana üç çiftlik ret için geldik. evi var ve bu küçük köyde şamata hiç bitmiyor! Birlikte gizli tünellere giriyor, ahırda pijama partisi B) Ben ara sıra tek başıma çadır kampına gidiyo- veriyor, hatta yalnız bir köpeği huysuz bir ayak- rum. kabı tamircisinin elinden kurtarıyorlar. “Şamatalı Köy”ün çocuklarının tek bir günü bile sakin geç- C) Çocuklar, çoğunlukla ailelerinin kendilerine miyor! Kısacası “Şamatalı Köy”ün şamatalı halleri fazla zaman ayırmadığından şikâyetçi. çocuklara keyifli bir serüven vadediyor. D) Bu soruyu sadece Levent Öğretmen çözebilir. Parçada geçen aşağıdaki sözcüklerden han- gisi özetleyen ve sonuç bildiren bir ifadedir? 50 A) Kısacası B) Hatta C) En önemli D) Yalnız Sözcükte Anlam

DEYİMLER VE ATASÖZLERİ Deyimler Atasözleri 2 • T.5.3.6. Deyim ve atasözlerinin metne katkı- • T.5.4.7. sını belirler. Yazılarını zenginleştirmek için atasöz- leri, deyimler ve özdeyişler kullanır.

5. Sınıf Deyimler Deyimler ♦♦ İçinde bulunduğumuz durumları ya da yaşadığımız olayları etkili ve çarpıcı bir şekilde anlatan, genellikle me- caz anlam taşıyan iki veya daha fazla sözcükten oluşmuş kalıplaşmış söz gruplarına “deyim” adı verilir. Örnek: “İçine ateş düşmek” deyimi gerçek anlamlarından uzaklaşmış üç sözcükten oluşmuş, “büyük bir acı ve üzüntü duyan insanın içinde bulunduğu durumu” anlatan bir söz öbeğidir. • Deyimlerin Özellikleri Şu Şekildedir: 1. Deyimler, halkın ortak ürünüdür, söyleyeni belli değildir. Bu özelliğiyle deyimler özdeyişlerden ayrılır çünkü özdeyişleri kimin söylediği bellidir. Örnek: “Eli kalem tutmak” (Deyim) “Gençler! Cumhuriyeti biz kurduk, onu yüceltecek ve sürdürecek olan sizsiniz.” (Özdeyiş) (Gazi Mustafa Kemal Atatürk) 2. Deyimler, kalıplaşmış söz öbekleridir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez ya da yerlerine başka kelimeler konu- lamaz. Eğer deyimleri oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilir ya da yerlerine başka sözcükler kullanılırsa “dil yanlışlığı” yapılmış olur yani anlatım bozulur. Örnek: “Babamın çalıştığı yer dünyanın öbür ucunda.” cümlesinde “dünyanın öbür ucu” deyimi “çok uzak bir yer” anlamında kullanılır. Bu deyimi oluşturan sözcüklerin yerini değiştirip deyimi “…öbür ucunda dünyanın” diyemeyiz. Bu deyimi “gezegenin öbür ucunda” şeklinde deyimi oluşturan sözcüğü değiştirerek de söyleye- meyiz. 3. Deyimlerin anlamları genelgeçerdir yani bir deyimin anlamı herkes tarafından aynı şekilde kabul edilir. De- yimlerin anlamı belli olduğu için deyimler sözlüklerde belirtilen anlamlarına uygun kullanılmalıdır. Deyimleri anlamlarına uygun kullanmamak büyük bir dil yanlışıdır. Örnek: “Sevincinden iki gözü iki çeşme olmuştu.” cümlesinde kullanılan “iki gözü iki çeşme olma” deyimi yanlış kullanılmıştır çünkü “iki gözü iki çeşme olmak” deyimi “üzüntüden sürekli ağlamak” anlamını taşır ama cümlede “sevinç”ten söz edilmektedir. Deyim yanlış kullanılmıştır. Doğrusu şu şekilde olmalıdır: “Sevincinden ağzı kulaklarına varmıştı.” 4. Deyimler, atasözleri gibi genel kural ifade etmezler. Atasözlerinin taşıdıkları anlamlar bizi yaşamımızın her anında ilgilendirir. Örneğin “Aç doymam, tok acıkmam sanır.” atasözü hayatımızın her alanında bizim için bir anlam taşır. Deyimler böyle değildir. Deyimler içinde bulunduğumuz durumları anlattıkları için durum de- ğiştikçe kullanacağımız deyim de değişir. Örneğin çok mutlu olduğumuzda “etekleri zil çalmak” deyimini kullanabiliriz ama mutluluğumuz telaşa ve korkuya dönüştüğünde artık bu deyimi kullanamayız. Bu durumda ancak “etekleri tutuşmak” deyimini kullanabiliriz. 5. Deyimler, genellikle mecaz anlam taşıyan söz gruplarıdır ama gerçek anlamıyla kullanılan deyimlerimiz de vardır. Örnek: “Etekleri tutuşmak, içten pazarlıklı, hapı yutmak” deyimleri mecaz anlamlıdır. “Çoğu gitti, azı kaldı; kimi kimsesi yok; yükte hafif, pahada ağır” deyimleri gerçek anlamlıdır. 52 Deyimler ve Atasözleri

Deyimler Etkinlik 7 1. Aşağıdaki deyimleri anlamlarıyla eşleştiriniz. 1. Aklından geçirmek a. Hastalanmak veya hastalığı artmak 2. Ağzı süt kokmak b. Boşuna söyleyip durmak 3. Babasının oğlu c. Yakalanmak 4. Bal alacak çiçeği bilmek d. Bir iş için çok para harcamak 5. Boyunun ölçüsünü almak e. Bir kimseye değersiz, kendisinden çok aşağı gözüyle bakmak 6. Çene yormak f. Çok genç ve deneyimsiz olmak 7. Derdini dökmek 8. Daldan dala konmak g. Bir şeyi en küçük ayrıntılarına kadar araştırmak, gözden veya elden geçirmek h. Bir şeyi yapmayı düşünmek, tasarlamak 9. Felekten bir gün çalmak i. Öğrenim görmek 10. Hor görmek j. Birinin hoşuna giden davranışlarla sevgisini kazanmaya çalışmak 11. İnce eleyip sık dokumak k. Her durumuyla babasına benzemek 12. Kıt kanaat geçinmek l. İddialı bir kişinin giriştiği işte yetersiz kalıp işi başaramamak 13. Nabza göre şerbet vermek m. Birileri uğruna özveri ile çalışmak 14. Mürekkep yalamak n. Suçlu sanılan kişinin suçsuz olduğu anlaşılmak 15. Para dökmek o. Güzel keyifli bir gün geçirmek 16. Saçını süpürge etmek p. Sık sık iş, konu veya düşünce değiştirmek 17. Şifayı kapmak r. Nereden çıkar sağlama olanağı bulunduğunu bilmek 18. Temize çıkmak s. Yoksulluk içinde ve güçlükle geçinmek 19. Yakayı ele vermek t. Derdini sıkıntılarını ayrıntılı olarak anlatmak 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. h f k r l b t p o e g s j i dma n c Deyimler ve Atasözleri 53

5. Sınıf Deyimler 2. Aşağıda verilen deyimlerde boş bırakılan yerleri kutucuk içinde verilen ifadelerden uygun olanlarıyla tamamlayınız. akıyla yüzüne dama bakla direği ağzıma pabuca değirmende atı yakar kibrit su a. Su yüzüne çıkmak g. Ağzında bakla ıslanmamak b. İki ayağı bir pabuca girmek h. Armut piş ağzıma düş. c. Burnunun direği sızlamak i. Atı alan Üsküdar’ı geçti. d. Köküne kibrit suyu dökmek j. Yüzünün akıyla çıkmak e. Pabucu dama atılmak k. İçi beni yakar dışı seni. f. Sakalı değirmende ağartmak l. Aralarından su sızmamak 3. Aşağıdaki deyimleri anlamlarına uygun bir şekilde cümle içinde kullanınız. a. Kulağına küpe olmak: Bu söylediklerimi asla unutma, bu öğütler kulağına küpe olsun. b. Eline yüzüne bulaştırmak: Bir işi beceremedin, eline yüzüne bulaştırdın. c. Bıyık altından gülmek: Düştüğümüz duruma seviniyormuş gibi bıyık altından gülüyordu. d. İçi cız etmek: Seni o halde görünce içim cız etti, perişan oldum üzüntüden. e. Har vurup harman savurmak: Sahip olduğun malı har vurup harman savurursan böyle muhtaç olursun. f. Gölgede bırakmak: Elde ettiği başarılarıyla bütün arkadaşlarını gölgede bıraktı. g. Eline su dökemez: Yemek konusunda kimse annemin eline su dökemez. h. Altından girip üstünden çıkmak: Ben altından girip üstünden çıkarım, bu projeyi kabul ettiririm. 54 Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Deyimler 4. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere kutulardaki deyimlerden uygun olanını yerleştiriniz. oyuna getirmek etekleri tutuşmak yüreği ağzına gelmek ayağa kaldırmak kulp takmak akla karayı seçmek in cin top oynamak iş başa düşmek göze girmek bin dereden su getirmek bire bin katmak el ayak çekilmek gözden geçirmek elden ayaktan düşmek mangalda kül bırakmamak a. Hiçbir şeyi beğenmezdi, en iyisine bile mutlaka bir kulp takardı. b. Daha çok çalışarak öğretmenin gözüne girmeye çalışıyordu. c. Sınava daha bir ay var derken iki gün kaldığını öğrenince etekleri tutuştu. d. Gittiğimiz tatil köyünde kimsecikler yoktu adeta in cin top oynuyordu. e. Kandırılmamak için o kadar dikkat etmeme rağmen adam bizi gene oyuna getirdi. f. Mutfak dolabını yerine takana kadar akla karayı seçtik. g. Yılanın her hareketinde ikisinin de korkudan yüreği ağzına geliyordu. h. Çocuklara bir şey olduğunu düşünüp ortalığı ayağa kaldırdı. i. Verdiğim işi berbat etmiş, anlaşılan gene iş başa düştü. j. Şimdiki gençlerden bir dileğin olsa yapmamak için bin dereden su getirirler. k. Şimdi ortalık kalabalık, biraz bekleyelim el ayak çekilince gideriz. l. Ahmet’i bilmez misin, ufacık bir olay olsa bire bin katarak anlatır. m. Dedem, son birkaç yıldır iyice elden ayaktan düştü yemeğini bile tek başına yiyemez olmuştu. n. Proje ödevimi son bir kez daha gözden geçirmek istiyorum. o. Konuşurken mangalda kül bırakmıyordun; iş, yapmaya gelince kaytarıyorsun. Deyimler ve Atasözleri 55

5. Sınıf Deyimler 5. Aşağıdaki karikatürleri anlatan deyimleri ve deyimlerin anlamlarını karşılarına yazınız. Başına çorap örmek: Birine, haberi olmadan kötü duruma a. düşürücü davranışta bulunmak. Bindiği dalı kesmek: Kendisine gerekli ve yararlı olan şeyi b. farkında olmadan yararsız duruma getirmek, kendi eliyle yok etmek. Boyunun ölçüsünü almak: Kendi yetersizliğini, beceriksizliğini c. anlamak. Ekmeğini taştan çıkarmak: Geçimini sağlamakta çok becerikli d. olmak, en zor koşullarda bile kazancını sağlamak. e. Kafasını ütülemek: Çok laf edip tedirgin etmek. 56 Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Deyimler 6. Aşağıdaki metinde kullanılan deyimleri bulup boş bırakılan yere anlamlarıyla birlikte yazınız. Ağızdan ağıza dolaşan ve Nasrettin Hoca’nın keskin zekâsını gösteren “Bizim Tekir Nerede?” fıkrasına baktığımızda, mizahın ve zekânın nasıl bir mantıkla buluştuğunu açıkça görü- yoruz: Bir gün etlice bir yahni canı çeker Hoca’nın. Kasaba gidip bir okka et alır, eve gönde- rir. Hoca’nın karısı yahniyi pişirirken komşuları çıkagelir. Eli açık olan kadıncağız karınları zil çalan komşularına yahni ikram eder. Komşular yemeğin tamamını silip süpürür ve evlerine dönerler. Bütün gün yahni özlemiyle akşamı zor eden Hoca evine gelir. İştahla oturur sofraya. Biraz sonra karısı önüne bir tabak bulgur aşıyla bir de kaşık koymaz mı? Ho- ca, sinirlenerek sorar ne olup bittiğini. Karısının etekleri tutuşur. — Efendi, der karısı, eti bizim Tekir yedi. Bu sözü duyan Hoca, sinirlenerek yerinden fırlar ve kediyi aramaya koyulur. Bir süre sonra Tekir görünür ama kedi bir deri bir kemik… Yürüyecek gücü yok, iskelet gibi. Hoca’nın tepesi atmış: — Hatun, yahnilik eti şu bizim Tekir mi yedi, diye sorar. Karısı da, — Evet, Hoca, o hınzır yedi, diye cevap verir. Bunun üzerine Hoca alır eline terazisini ve tartar kediyi. Tam bir okka gelir Tekir. Bunun üzerine karısına şöyle çıkışır: — Hatun! Şu gördüğün bizim Tekir tam bir okka geldi. Öyleyse, yahnilik et nerede? Şayet bu et ise bizim Tekir nerede? Nasrettin Hoca, bu hikâyede insanların sözüne güvenirliğini test ederken ince bir alayla yalan söyleyip söyle- mediğini de ortaya çıkarmaya çalışmaktadır. a. Ağızdan ağıza dolaşmak: Herkes tarafından söylenilmek . b. Canı çekmek: Bir şeyi istemek, istek duymak, arzulamak. c. Eli açık: Cömert, çok para harcayan, sakınmadan para verebilen. d. Karnı zil çalmak: Çok acıkmış olmak. e. Silip süpürmek: Ne var ne yoksa hepsini yemek. f. Akşamı zor etmek: Sabırsızlıkla beklemek, bir türlü akşam olmamak. g. Etekleri tutuşmak: Çok telaşlanmak. h. Yerinden fırlamak: Oturulan yerden hızla kalkmak. i. Bir deri bir kemik: Çok zayıf olmak. j. İskelet gibi: Çok zayıflamak. k. Tepesi atmak: Birdenbire öfkeye kapılmak, öfkelenmek. Deyimler ve Atasözleri 57

5. Sınıf Deyimler 7. Aşağıdaki sözcüklerden deyimler oluşturup anlamlarıyla beraber deyim kutusuna yazınız. göz eline gözden fırsat kollamak burnundan gözleri göğsü kulak solumak atmak düşmek dil ayak okumak kabartmak meydan kabarmak gönül hafif dökmek binmek diremek koymak bakmak parlamak atlatmak küplere Deyim Kutusu a. Göz atmak: Uzun uzadıya üzerinde durmayıp şöyle bir bakmak. b. Burnundan solumak: Çok öfkelenmiş olmak. c. Kulak kabartmak: Belli etmemeye çalışarak dinlemek. d. Gözden düşmek: Bir kişi veya şey değerini yitirmek, rağbet görmemek. e. Meydan okumak: Korkmadığını, çekinmediğini açıkça bildirmek. f. Ayak diremek: Bir düşünceyi, bir davranışı sonuna kadar sürdürmek, kendi tutumundan şaşmamak. g. Dil dökmek: Kandırmak, inandırmak veya ikna etmek için tatlı sözler söylemek. h. Eline bakmak: Bir kimsenin yardımıyla geçinmek. i. Fırsat kollamak: Yapmak istediği iş için uygun bir zaman veya bir durum beklemek. j. Göğsü kabarmak: Övünç duymak, kıvanmak (iftihar etmek). k. Gönül koymak: Gücenmek, alınmak, darılmak. l. Gözleri parlamak: Gözlerinde sevinç ve istek belirmek. m. Hafif atlatmak: Kötü bir durumdan çok az bir zararla kurtulmak. n. Küplere binmek: Çok öfkelenip ateş püskürmek. 58 Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Deyimler 8. Aşağıda verilen sözcüklerin deyim olarak kullanılmadığı cümleyi işaretleyiniz. a. El 1. Daha çatal ve bıçağı tutmasına eli yatmamıştı, ikide bir düşürürdü. 2. Dükkân el değiştirince yeni sahipleriyle anlaşamadık.  3. Kardeşimin eli yanınca çok üzülmüştüm. 4. Sanatçılara saygı göstermek, onları el üstünde tutmak gerekir. b. Yüz  1. Derede su kirlendiği için balıklar suyun yüzüne çıktı. 2. Çocuğun iş konusunda yüzü gülmedi gitti. 3. İnsanların kabahatlerini yüzüne vurmak ayıptır. 4. Öğrencilerim bir kez olsun yüzümü kızartacak eylemlerde bulunmadılar. c. Kulak 1. İstediği telefon alınınca ağzı kulaklarına varmıştı.  2. Elleriyle kulaklarını tıkadı ve suratını asıp oturdu. 3. Bilim adamlarının iklim değişikliği ile ilgili uyarılarına kulak vermeliyiz. 4. Kitaptan öğrendikleri, hayattan gözlediklerinin yanında devede kulak kalır. d. Dil 1. Kendi hâlinde yaşayan, ağzı var dili yok bir adamdı Sabri amca. 2. Arkadaşlarının diline düşmemek için istemeye istemeye gittim. 3. Aydınlar halkın sorunlarını dile getirmelidir.  4. Dilimin ucunda küçük bir yara çıkınca yemek yerken çok zorlandım. e. Baş 59 1. Çocukların artan okul masraflarıyla başa çıkmaya çalışıyorum.  2. Şu tepenin başına gelince köyümü görebileceksiniz. 3. Grup çalışmalarında Ayşe çalışmalarda hep başı çekiyordu. 4. Tam da bütün sorunları hallettik derken yeni bir sorun baş gösteriyordu. Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Deyimler KKT - 7  1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde deyim kulla- 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde deyim açık- nılmıştır? lamasıyla birlikte verilmemiştir? A) Güpegündüz film seyretmek hiç zevkli değil. A) Her gün neşe içinde konuşup duran çocuğun bugün sesi çıkmıyor, dut yemiş bülbüle dön- B) Rahatsızlanan çocuğu masaya yatırdılar ve müş. cankurtaran çağırdılar. B) Askerlerimiz, bizim güvenliğimiz ve bağımsızlı- C) İşin başındayız, enseyi karartmamak lazım, bi- ğımız için ölümü göze alıyorlar. raz sabırlı olalım. C) Taşıması kolay ama oldukça değerli, yükte ha- D) Kırılan sandalyeyi tamir etmek için sabahtan fif pahada ağır ne varsa alıp çıktık. beri uğraşıyor. D) Konuşurken sürekli konu değiştiriyor, daldan dala atlıyordu. 2. “Olmayacak bir iş uğrunda boşuna çabalamak” 5. I. Ağzına bir şey koymamak anlamına gelen deyim aşağıdakilerden hangi- II. Çoğu gitti, azı kaldı. sidir? III. İpe un sermek IV. Saman altından su yürütmek A) Kafa patlatmak B) Ayakları yerden kesilmek Numaralanmış deyimlerden hangileri gerçek C) Baş başa vermek anlamlıdır? D) Akıntıya karşı kürek çekmek A) I ve II. B) I ve III. C) II ve III. D) III ve IV. 3. Aşağıdaki deyimlerden hangisi konu ve anlam 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde deyim yanlış bakımından diğerlerinden farklıdır? kullanılmıştır? A) Burnu havada olmak A) Laf söz dinlemiyor, kafasına koyduğunu yapı- B) Burnundan solumak yordu. C) Burnu Kaf dağında olmak D) Burnu büyümek B) Söylediklerimi ciddiye almıyor adeta bir kula- ğından girip öbür kulağından çıkıyor. 60 C) Birbirleriyle hiç konuşmuyor, aralarından su sızmıyordu. D) Dişini tırnağına takıp ailesinin mutluluğu için çalışıyordu. Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Atasözleri Atasözleri ♦♦ Eski çağlardan bu yana dilden dile aktarılarak günümüze kadar gelen, halk tarafından bilinip kullanılan, tecrü- belerle ortaya çıkan, söyleyeni belli olmayan özlü sözlerdir. Örnek: Ateş düştüğü yeri yakar. Dağ başından duman eksik olmaz. Atasözlerinin özellikleri şu şekildedir: 1. Atasözleri, halkın ortak ürünü olduğu için söyleyeni belli değildir. Bu yönüyle özdeyişlerden ayrılır. Örnek: Davulun sesi uzaktan hoş gelir. Ev alma, komşu al. Bencil insan, tek başına kalmış meyvesiz bir ağaç gibi kurur gider. (Turgenyev) Sanat ve sanatçıdan yoksun bir toplumun canlılığı olmaz. (M. Kemal Atatürk) 2. Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Atasözünü oluşturan sözcükler ve bu sözcüklerin yerleri değiştirilemez. Ata- sözlerini değiştirmek büyük bir dil yanlışıdır. Örnek: Evdeki hesap çarşıya uymaz. (Doğru) Evdeki hesap alışveriş merkezine uymaz. (Yanlış) İki kavun bir koltuğa sığmaz. (Yanlış) İki karpuz bir koltuğa sığmaz. (Doğru) 3. Uzun yıllara dayanan gözlem ve tecrübelerle oluşmuştur. Örnek: Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır. Kavak, yaprağını tepeden dökerse kış çok olur. Ağustosun yarısı yaz, yarısı kıştır. 4. Âdet ve gelenekleri ifade eder. Örnek: Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır. Komşu, komşunun külüne muhtaçtır. Gelini ata bindirmişler, ya nasip demiş. 5. Atasözlerinin çoğu mecaz anlamlıdır. Mecaz anlamlı atasözleri okunduğu gibi anlaşılmaz, farklı bir anlamı çağrıştırır. Gerçek anlamıyla kullanılan atasözleri de vardır. Gerçek anlamlı atasözleri okunduğu gibi anlaşılır. Örnek: Bugünün işini yarına bırakma. (Gerçek anlamlı) Dost ile ye iç, alışveriş etme. (Gerçek anlamlı) Akıllı düşman akılsız dosttan iyidir. (Gerçek anlamlı) Komşunun tavuğu, komşuya kaz görünür. (Mecaz anlamlı) Kaçan balık büyük olur. (Mecaz anlam) Kaymağı seven, mandayı yanında taşır. (Mecaz anlam) 6. Atasözleri; öğüt verir, bilgilendirir, yol gösterir. Atasözleri, az sözle çok anlam ifade eder ve genel kural niteliği taşır. Örnek: Ak koyunun kara kuzusu da olur. Ne doğrarsan aşına o çıkar kaşığına. Deyimler ve Atasözleri 61

Etkinlik 8 Atasözleri 1. Aşağıdaki atasözlerinde boş bırakılan yerleri verilen sözcüklerden uygun olanlarıyla tamamlayınız. yok tilki eşek akıl kaşığını dirlik pişenin sofra yanmış elinle a. Nerde birlik, orada dirlik . f. Yazın başı pişenin kışın aşı pişer. g. Su küçüğün, sofra büyüğün. b. Tembele iş buyur, sana akıl öğretsin. h. Pilav yiyen, kaşığını yanında taşır. i. Ölmüş eşek, kurttan korkmaz. c. Var ne bilsin, yok hâlinden. j. Ne verirsen elinle o gider seninle. d. Yalancının evi yanmış, kimse inanmamış. e. Yatan aslandan gezen tilki yeğdir. 2. Aşağıdaki atasözlerini örnekteki gibi anlamlarıyla eşleştiriniz. a. Acıkan doymam sanır, susayan Sürekli harcama, en büyük birikimleri bile eritir. h kanmam sanır. b. Abanın kadri yağmurda bilinir. Bir şeyi uzun süre elde edemeyen kimse, daha sonra a o şeyden ne kadar çok edinirse edinsin yine kendisine yetmeyeceği kanısında bulunur. c. Ağacı kurt, insanı dert yer. Kimseye kötülük yapma yoksa onlar da sana aynı kötü- f lüğü yaparlar. d. Balık baştan kokar. Bir şeyin gerçek değeri, ancak ona çok ihtiyaç duyuldu- b ğu zaman iyi anlaşılır. e. Cana gelecek mala gelsin. Bilmediği şeyi bir bilene soran, en zor işlerin bile üstesin- g den gelir; sormayan ise güçlükler içinde yuvarlanır gider. f. Çalma elin kapısını, çalarlar kapını. Kurt ağacı nasıl içten içe kemirirse dert de insanı içten c içe yer bitirir. g. Danışan dağı aşmış, danışmayan Bir işte aksaklık başta olanlardan kaynaklanır. d düz yolda şaşmış. h. Hazıra dağlar dayanmaz. Zarardan kurtulma olanağı yoksa bunun cana değil, mala e gelmesi yeğlenir. 62 Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Atasözleri 3. Aşağıda sözcükleri karışık olarak verilen atasözlerinin doğru şekillerini yazınız. a. gündür üç misafirlik Misafirlik üç gündür. b. güzellik zorla olmaz Zorla güzellik olmaz. c. var kulağı yerin Yerin kulağı vardır. d. ağırdır taş yerinde Taş yerinde ağırdır. 4. Aşağıda atasözlerinin hangi konudan söz ettiğini bulup atasözünün numarasını ilgili konu kutusuna yazınız. 1. Yatanın yürüyene borcu vardır. 11. Doğrunun yardımcısı Allah’tır. 2. Körle yatan şaşı kalkar. 12. Sakla samanı, gelir zamanı. 3. İşten artmaz, dişten artar. 13. Topalla gezen, aksamak öğrenir. 4. Gençliğin kıymeti ihtiyarlıkta bilinir 14. Bir el, bir eli yıkar; iki el, bir yüzü yıkar. 5. Rüzgâr eken fırtına biçer. 15. Gençlikte taş taşı, kocalıkta ye aşı. 6. Yalnız taş, duvar olmaz. 16. Acemi katır kapı önünde yük indirir. 7. Doğru söyleyenin ayağı üzengide gerek. 17. Tekkeyi bekleyen çorbayı içer. 8. Üzüm, üzüme baka baka kararır. 18. Başını acemi berbere teslim eden, cebinden pa- 9. Kısmet gökten zembille inmez. 10. Çalma elin kapısını, çalarlar kapını. muğu eksik etmez. 19. Akar su, çukurunu kendi kazar. Çalışkanlık Birlik - Beraberlik Etkilenme 1, 9 6, 14 2, 8, 13 Empati Tutumluluk Dürüstlük 5, 10 3, 12 11, 7 Tecrübe Azim ve Kararlılık Gençlik 16, 18 17, 19 4, 15 Deyimler ve Atasözleri 63

5. Sınıf Atasözleri 5. Aşağıdaki atasözlerinde boş bırakılan yerleri tamamlayıp atasözlerinin anlamlarını altlarına yazınız. a. Dağ başından duman eksik olmaz. Büyük adamların, büyük iş yapanların her zaman üzüntüleri, sıkıntıları vardır. b. Can çıkmayınca huy çıkmaz. İnsanı alışkanlıklarından, huylarından vazgeçirmek mümkün değildir. c. Bülbülü altın kafese koymuşlar “ah vatanım” demiş. Kişi, başka yerlerde ne kadar rahat ve mutlu olursa olsun yine de kendi yurdunu özler. d. Bir baş soğan, bir kazanı kokutur. Kötü bir kişi, kötü bir davranış, kötü bir söz büyük bir topluluğun huzurunu bozmaya yeter. e. Bal bal demekle ağız tatlanmaz. Sözde kalan dilek ve tasarıların iş bitirmede hiçbir etkisi olmaz. f. Ayağını yorganına göre uzat. Giderini mutlaka gelirine uydurmalısın. Harcamaların gelirini aşmasın. g. Aş taşınca kepçeye paha olmaz. Normal zamanda önemsiz görünen bir araç, ihtiyaç anında değer kazanır. h. Çoğu zarar azı karar. Hangi işte olursa olsun hiçbir zaman aşırıya kaçılmamalıdır. i. Davulun sesi uzaktan hoş gelir. İşin içinde olmayanlar o işi kolay veya kârlı sanırlar. j. Ek tohumun hasını çekme yiyecek yasını. Bir girişimden iyi sonuç almak isteyen, o işin temelini sağlam kurmalıdır. k. Fazla mal göz çıkarmaz. Ne kadar ve ne türden mal olursa olsun malın fazlası elden çıkarılmamalıdır çünkü mutlaka bir gün gelir lazım olur. 64 Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Atasözleri 6. Aşağıdaki atasözlerinden gerçek anlamda kullanılanların başına “G”, mecaz anlamda kullanılanların başına “M” yazınız. a. Ateş olmayan yerden duman çıkmaz. M b. Hamama giren terler. M c. Dost ile ye, iç; alışveriş etme. G d. Geç olsun ama güç olmasın. G e. Irmak kenarına çeşme yapılmaz. M f. İki dinle, bir söyle. G g. İyilik eden, iyilik bulur. G h. İki gönül bir olursa samanlık seyran olur. M i. İp, inceldiği yerden kopar. M j. Kul, kusursuz olmaz. G 7. Aşağıdaki atasözlerini zıt anlamlılarıyla eşleştiriniz. a. Damlaya damlaya göl olur. e Güvenme dostuna saman doldurur postuna. b. Fazla mal göz çıkarmaz. d Dost kara günde belli olur. c. Öfkeyle kalkan, zararla oturur. f Doğru söyleyenin tepesi delik olur. d. Düşenin dostu olmaz. a Taşıma suyla değirmen dönmez. e. Eski dost düşman olmaz. c Öfke baldan tatlıdır. f. Eğri otur, doğru söyle. b Azıcık aşım, kaygısız başım. Deyimler ve Atasözleri 65

5. Sınıf Atasözleri 8. Aşağıdaki atasözlerini eş anlamlılarıyla eşleştiriniz. a. El kazanı ile aş kaynamaz. e İnsan yedisinde ne ise yetmişinde de odur. b. Tek kanatla kuş uçmaz. d Bir çöplükte iki horoz ötmez. c. Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur. d. Horozu çok olan köyün sabahı geç olur. a Elden gelen öğün olmaz, o da vaktinde bulunmaz. l Akan su, yosun tutmaz. e. Huy, canın altındadır. c Bağ dibinde izin olsun, yemeye yüzün olsun. f. Körle yatan, şaşı kalkar. b Bir elin nesi var, iki elin sesi var. g. Söz var, iş bitirir; söz var, baş yitirir. j Damlaya damlaya göl olur. h. Bir ağaçta gül de biter, diken de. i. Buğday başak verince orak pahaya çıkar. f İsin yanına varan is, misin yanına varan mis j. Her çok, azdan olur. kokar. k Öfkeyle kalkan, zararla oturur. g Söz var, dağa çıkarır; söz var, dağdan indirir. k. Keskin sirke küpüne zarar. i Abanın kadri yağmurda bilinir. l. İşleyen demir ışıldar. h Ak koyunun, kara kuzusu da olur. 66 Deyimler ve Atasözleri

5. Sınıf Atasözleri KKT - 8 1. Aşağıdaki atasözlerinden hangisi konusu ba- 4. Aşağıdaki atasözlerinden hangisi “birlik ve be- kımından diğerlerinden farklıdır? raberlikle” ilgili değildir? A) Yatan aslandan gezen tilki iyidir. A) Birlikten kuvvet doğar. B) İstenmeyen aş ya karın ağrıtır ya baş. B) Sürüden ayrılanı kurt kapar. C) Tarlada izi olmayanın, harmanda yüzü olmaz. C) Baş nereye giderse ayak da oraya gider. D) Yazın gölge hoş, kışın çuval boş. D) El, el ile değirmen yel ile… 2. “- - - -” sözünde yalnızca değerini ve çevresin- 5. I. Terzi kendi söküğünü dikemez. deki insanların güvenini kaybeden kişiler değil; II. Kara gün kararıp kalmaz. dostluğa, maddi çıkarlarla bağlanan bencil insan- III. Araba devrilince yol gösteren çok olur. lar da eleştirilmektedir. IV. Akıl akıldan üstündür. Paragrafta boş bırakılan yere düşüncenin akı- Yukarıdaki atasözlerinden hangisi gerçek an- şına göre aşağıdaki atasözlerinden hangisi lamlıdır? getirilebilir? A) I. B) II. C) III. D) IV. A) Komşunun tavuğu, komşuya kaz görünür. B) Aza kanaat etmeyen, çoğu hiç bulamaz. C) Bin dost az, bir düşman çok. D) Düşenin dostu olmaz. 3. Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Atasözünü oluş- 6. Her tohum kendi toprağında biter, turan sözcükler değiştirilemez. Her ocak kendi bacasında tüter, Yabancısı olduğun yerde atıp tutma, Aşağıdakilerin hangisinde bu kurala uymayan ---- bir atasözü kullanılmıştır? “İnsanların kendi çevrelerinde etkili olduğunu” A) Arı bal toplayacağı yeri bilir. anlatan dörtlük aşağıdaki atasözlerinden han- B) Can boğazdan gelir. gisiyle tamamlanabilir? C) Çıkmadık candan umut kesilmez. D) Her işin başı sağlıktır. A) Akıl akıldan üstündür. B) Çok bilen çok yanılır. Deyimler ve Atasözleri C) Her horoz kendi çöplüğünde öter. D) Aklına geleni işleme, her ağacı taşlama. 67

CÜMLEDE ANLAM Cümle Oluşturma ve Tamamlama 3 Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler ve Örtülü Anlam Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul Sonuç Cümleleri Öznel ve Nesnel Anlatımlı Cümleler Duygusal ve Abartılı Cümleler Gerçek ve Hayal Ürünü İfade Eden Cümleler Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler, Karşılaştırma Cümleleri • T.5.1. DİNLEME/İZLEME • T.5.1.10. Dinlediklerinin/izlediklerinin içeriğini değerlendirir. • T.5.3. OKUMA • T.5.3.30. Metindeki gerçek ve kurgusal unsur- ları ayırt eder. • T.5.3.31. Okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulu- nur. • T.5.4. YAZMA • T.5.4.4. Yazma stratejilerini uygular.

5. Sınıf Cümle Oluşturma ve Tamamlama Cümle Oluşturma ve Tamamlama ♦♦ Dil bir iletişim aracıdır. Dilin en temel unsuru da sözcüklerdir ama sözcükler tek başına duygu ve düşünceleri- mizi anlatmak, sağlıklı bir iletişim kurmak için yeterli değildir. Bunun için cümlelere ihtiyacımız vardır. ♦♦ Bir düşünceyi, duyguyu, haberi ya da durumu anlatan bir yargı bildiren sözcük ya da sözcük dizisine “cümle” denir. ♦♦ Sözcük topluluğu ile cümleyi birbirinden ayıran unsur, cümlenin yargı bildirmesi yani yapıp ettiklerimizi, görüp duyduklarımızı anlatmasıdır. Örnek: “Ali, kitap, çok, okumak, sevgi” (Cümle değil.) “Ali, kitap okumayı çok seviyor.” (Cümle) ♦♦ Cümleler, anlatacağımız ayrıntıya göre uzar ya da kısalır. Örnek: Geldi. Ankara’dan geldi. Babam, dün Ankara’dan uçakla geldi. ♦♦ Her dilin bir cümle kuruluşu vardır. Türkçenin yapısına göre cümlelerde başta anlatılan işi kimin yaptığını bildiren sözcük, sonda da yapılan işi anlatan sözcük yer alır. Yapılan işi anlatan sözcüğe de yargı denir. Bu cümlelere “kurallı cümle” adı verilir. Örnek: Öğretmenimiz istedi. Anlatılan işi yapan kişi Sözü edilen kişinin yaptığı iş yani yargı Öğretmenimiz, geçen gün kütüphaneyi düzenlemek için benden yardım etmemi istedi. Cümlelerin ilk sözcüğü her zaman büyük harfle başlar. Örnek: Bilgisayarı tamire götüreceğim. ♦♦ Cümlede eksik bırakılan sözler, cümlede anlatılan duygu, düşünce ya da duruma göre tamamlanır. Yani eksik sözcük, diğer sözcüklere bakılarak belirlenir. Örnek: “Bir annenin, yavrusuna duyduğu ………………. saman alevi gibidir; çabucak geçip gider.” Bu cümlede boş bırakılan yere getirilebilecek sözcüğü belirlerken cümlede anlatılan duruma bakmalıyız. Cümlede “annenin çocuğuna yansıttığı bir duygu” anlatılmakta ama bu duygunun “gelip geçici” olduğu söylenmektedir. O halde bu duygu “olumsuz bir durum” olmalı. Cümlede eksik bırakılan yere “kızgınlık, öfke” gibi sözcükleri getirebiliriz. Örnek: “Yaşadığımız şehirler gittikçe daha çok betonlaşıyor, nefes alabileceğimiz ……………………. alanlar her geçen biraz daha azalıyor.” Bu cümlede boş bırakılan yere getireceğimiz sözcüğü belirlerken cümledeki anahtar sözcüklere bakmalıyız. Cümledeki anahtar sözcükler: “betonlaşmak” ve “nefes almak”. Bu anahtar sözcüklere bakarak cümlede boş bırakılan yere “yeşil” sözcüğünün getirilmesi gerektiğini bulabiliriz. Cümlede Anlam 69

Cümle Oluşturma ve Tamamlama Etkinlik 9 1. Aşağıdaki kutucuklarda verilen sözcük ve sözcük gruplarından anlamlı ve kurallı cümleler oluşturunuz. a. demir yumuşaklığı eritir kapıları merhametin Merhametin yumuşaklığı, demir kapıları eritir. b. gelir insanın gerçek yüreğinden iyilik Gerçek iyilik, insanın yüreğinden gelir. c. yapabileceğini yapamıyorsa istemeli istediğini insan İnsan, istediğini yapamıyorsa yapabileceğini istemeli. d. görmek insanlar görürler istediklerini yalnızca İnsanlar, yalnızca görmek istediklerini görürler. e. belli olur iyisi insanın dostun dar gününde Dostun iyisi, insanın dar gününde belli olur. f. uğramak iyidir haksızlığa yapmaktan haksızlık Haksızlığa uğramak, haksızlık yapmaktan iyidir. 2. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kutucuklarda bulunan sözcüklerden uygun olanıyla tamam- layınız. merak etme davranışa isterse dinlememiz hayal olduğumuz gibi a. İnsan, ne kadar çok isterse kazandığı da o kadar çok olur. b. Bütün teknolojik araç gereçler ilk önce tatlı bir hayal olarak doğmuştur. c. Bilgi davranışa dönüşmedikçe hiçbir anlam taşımaz. d. Dürüst olmanın ilk koşulu kendimizi olduğumuz gibi kabul etmektir. e. Bilim adamını hiç durmadan çalışmaya sevk eden güç merak etme duygusudur. f. Anlaşmazlıkların çoğu karşımızdakileri dinlememiz gerektiğini unutmaktan kaynaklanır. 3. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun sözcükler getirerek cümleleri tamamlayınız. umudunu sevgi hayvan geçmişi doktor dil a. Hayattan zevk almak istiyorsak hayata sevgi penceresinden bakmalıyız. b. Dil, bir topluluğu millet yapan temel ortak değerdir. c. Umudunu kaybetmiş insan, benzini bitmiş arabaya benzer; bir adım bile ilerleyemez. d. Hatalarından ders almayanlar geçmişi yeniden yaşamak zorunda kalırlar. e. Unutulmamalıdır ki kişiyi iyileştirebilecek en iyi doktor kişinin yine kendisidir. f. Hayvan sevgisinden mahrum büyüyen bir çocuktan, doğaya ve yaşama saygı göstermesi beklene- mez. 70 Cümlede Anlam

5. Sınıf Cümle Oluşturma ve Tamamlama KKT - 9  1. - - - - gideceğini bilmeyen bir kişi, hangi - - - - gi- 4. Pinokyo’yu - - - - yapan dünyaya sadece göz- deceğini de bilmez. leriyle bakanlardır, onu maceradan maceraya koşan bir kahraman yapan ise sınırları olmayan Yukarıdaki boşluklara sırasıyla aşağıdaki söz- - - - - dünyasında gezinen gözlerdir. cüklerden hangileri getirilmelidir? Bu cümlede boş bırakılan yerlere aşağıdaki A) Nasıl - araçla sözcüklerden hangileri getirilmelidir? B) Kiminle - kişiyle C) Nereye - yoldan A) gerçek - yalan D) Ne zaman - yere B) kukla - hayal C) doğru - sahte D) oyuncak - insan 2. I. o kadar 5. I. kazanır II. her zaman II. farklı düşünce III. varsa III. düşünen IV. düşman IV. insan V. ne kadar V. çok çabuk VI. kendi çıkarını VI. vardır Yukarıdaki sözcüklerle anlamlı ve kurallı bir Yukarıdaki sözcüklerle anlamlı ve kurallı bir cümle oluşturulduğunda sondan ikinci sözcük cümle oluşturmak için sıralama nasıl olmalı- aşağıdakilerden hangisidir? dır? A) I. B) III. C) IV. D) VI. A) V - IV - III - I - II - VI B) V - IV - VI - III - I - II C) IV - III - V - VI - II - I D) IV - V - II - III - VI - I 3. “Şüphe, - - - - bir kıvılcımdan büyük bir - - - - çıka- 6. “Dedikodu, gerçekten daha hızlı yol alır ama rır.” cümlesinin anlamlı bir bütün oluşturması - - - -” cümlesi aşağıdakilerden hangisiyle ta- için boş bırakılan yerlere aşağıdaki sözcükler- mamlanırsa anlamlı bir bütün oluşur? den hangileri getirilmelidir? A) sonunda gerçek olanın yerine geçer. A) büyük - alev B) gerçekler onun hızına yetişemez. B) olmayan - öfke C) gerçek kadar dayanıklı değildir. C) az - savaş D) gerçek olanla olmayan artık ayırt edilemez olur. D) küçük - yangın 71 Cümlede Anlam

5. Sınıf Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım Cümle, bir duyguyu, düşünceyi ya da haberi bir sonuca bağlayarak yani yargı bildirerek anlatan söz ya da sözcük topluluğudur. Örneğin “Hayvanlara yapılan eziyet içimi parçalıyor.” duygu cümlesi, “Kitap okumak, insanı özgürleştirir.” düşünce cümlesi, “Çocuklar salonda oynuyor.” haber cümlesidir. ♦♦ Cümlede Konu: Yazılı ya da sözlü her anlatımın bir konusu vardır. Konuyu, bir yazıda üzerinde durulan, ko- nuşulan düşünce, şeklinde tanımlayabiliriz. Cümlenin konusunu bulmak için cümleye “Bu cümlede neyden bahsediliyor, bu cümlede ne anlatılıyor?” sorularını yöneltmeliyiz. Örnek: Oyunlar, çocukların hayatı tanımasını sağlar. (Cümlede neyden söz ediliyor? “Oyunların çocuklara katkısı”) Masallar, çocukların eğitiminde önemli bir yere sahiptir. (Konu, “masalların çocukların eğitimindeki yeri”.) ♦♦ Cümlede Anlatılmak İstenen Düşünce, Cümle Yorumu: Cümlede anlatılan konunun bir sonuca bağlandığı ifadeler “cümlede anlatılmak istenen düşünce”dir. Cümlede ifade edilen kavramlardan bir sonuca ulaşılır, işte ulaşılan bu sonuç hem cümlenin bir yorumudur hem de cümlenin anlatmak istediği düşüncedir. Örnek: Oyunlar, çocukların hayatı tanımasını sağlar. (Cümlenin konusu “oyunlar”dır. Anlatılmak istenen dü- şünce ise “hayatı tanımakta sağladıkları fayda”dır. Cümleyi yorumlarsak, “Oyun oynamak faydalıdır. Oyunlar çocukları geliştirir. Oyun oynamak hayatı tanımak için gereklidir.” vb. yargılara ulaşılabilir.) ♦♦ Eş Anlamlı Cümleler: Dile getirilmek istenen konu farklı ifadelerle ortaya konabilir. İletilmek istenen düşünce farklı sözcüklerle aktarıldığında “eş anlamlı cümleler” ortaya çıkar. Örnek: Oyunlar, çocukların hayatı tanımasını sağlar. Çocukların kendi aralarında yaptığı eğlenceli faaliyetler sayesinde çocuklar yaşamı öğrenir. (Bu iki cümlede de “oyunun hayatı tanımakta sağladığı fayda”dır.) ♦♦ Yakın Anlamlı Cümleler: Farklı ifadelerle aynı sonucu anlatan, anlatılmak istenen ifadenin birbiriyle paralel olduğu cümlelerdir. Yakın anlamlı cümlelerde konu ve cümleden çıkarılan sonuç değişmez. Örnek: Oyun oynamanın pek çok yararı vardır ama bunlardan en önemlisi oynanan oyunun çocuklara hayatı tanıtmasıdır. Oyunlar, çocukların hayatı tanımasını sağlar. ♦♦ Anlamca Çelişen Cümleler: Anlatılmak istenen düşünce bakımından birbirinin tam tersini söyleyen cümle- lerdir. Bu cümlelerde aynı konudan hareketle birbiriyle zıt sonuçlar anlatılır. Örnek: Oyunlar, çocukların hayatı tanımasını sağlar. Oyunların, çocukların gelişimine hiçbir katkısı yoktur. ♦♦ Örtülü Anlatım: Cümlede yer alan sözcüklerin bize ilettiği bir anlam vardır. Bir de cümlede yazılı olmadığı hâlde bazı ifadelerden hareketle ulaştığımız anlamlar vardır. İşte açıkça söylenmediği hâlde cümleden çıkart- tığımız anlamlara “örtülü anlam”, bu anlatımlara da “örtülü anlatım” adı verilir. Örnek: Oyunların yararlarından biri de çocuklara hayatı öğretmektir. (Bu cümledeki “yararlarından biri de” ifadesinden hareketle “oyunların hayatı öğretmek dışında başka yararlarının olduğu” düşüncesine ulaşılabilir. Bu cümleden çıkarılabilecek “örtülü anlam”dır. Örnek: Ali bile bize yardım etti. (Başkaları da yardım etmiş.) Bu soruyu da çözmüş. (Başka soruyu da çözmüş.) Kar nedeniyle yine yollar kapanmış. (Yollar kar nedeniyle daha önce de kapanmış.) Bu konuyu ilk defa burada açıklıyorum. (Konuyu daha önce hiçbir yerde açıklamamış.) Artık buraya adımımı atmam. (Sözü edilen yere daha önce gelmiştir.) 72 Cümlede Anlam

Etkinlik 10 Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım 1. Aşağıdaki cümlelerin hangi konudan söz ettiğini karşılarına yazınız. a. İstisnasız her insanın birleşebileceği tek konu “yurtta Barış barış, dünyada barış”tır. Alışkanlıklar Çalışkanlık b. İnsan, yaşamının büyük bir kısmını sahip olduğu alış- Başarılı olmanın yolu kanlıklarıyla sürdürür. Aklın önemi Yazarların görevi c. Tarlada izi olmayanın harmanda yüzü olmaz. İyilikbilir olmak d. Hayatta başarıyı getiren temel unsur “kararlılık” ve “mücadele”dir. e. Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır. f. Yazarlar, içinde yaşadığı halkın eğitiminden doğrudan sorumludur. g. Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır. h. Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir. Sözün ve konuşmanın gücü 2. Aşağıda bazı konular ve bu konularla ilgili cümleler verilmiştir. Buna göre verilen cümlelerle aynı anla- ma gelen ve anlamca çelişen cümlelerin numaralarını ilgili kutucuklara yazınız. Konu Cümle Açgözlülük Yoksulun pek çok şeye ihtiyacı vardır, açgözlünün her şeye ihtiyacı vardır. 1. Açgözlü insanlar her zaman yoksulluk hissiyle yaşarlar. 2. Atalar boşuna dememiş, fazla mal göz çıkarmaz, diye. 3. Bu dünya herkesin ihtiyaçlarını karşılayabilir ama hiç kimsenin açgözlülüğünü gideremez. 4. Açgözlülüğümüz olmasaydı, yapılan keşiflerin ve icatların hiçbiri olmazdı. Aynı Anlama Gelenler: 1, 3 Anlamca Çelişenler: 2, 4 Cümlede Anlam 73

5. Sınıf Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım 3. Aşağıda ikili verilen cümleler arasında nasıl bir ilişki olduğunu (eş, yakın, karşıt anlam) karşılarına ya- zınız. Başarısızlıklarımızın sorumlusu başkalarıysa başarılarımızın onuru da başkalarınındır. Yakın a. İnsan, elde ettiği başarılarla övünüyorsa başarısızlıklarından da pişmanlık duymasını anlam Yakın bilmelidir. anlam Karşıt b. Hiçbir insan başarı merdivenlerini elleri ceplerinde çıkmamıştır. anlam Başarılı olmak isteyen, gerekli mücadeleyi ve çabayı göstermelidir. Eş c. Sevmek, doğal bir duygu değil, aksine iyi bir eğitimle kazanılan bir güçtür. anlam Bütün insanlar, “sevgi” gibi birtakım duygulara doğuştan sahip olur. Eş d. Arkadaşlarımın bu filmi beğeneceğini zannetmiyorum. anlam Arkadaşlarım sanırım bu filmi beğenmez. Yakın e. Doğada hiçbir şey, amaçsız ya da boşuna değildir. anlam Tabiatta var olan her şeyin bir gayesi ve işlevi vardır. Eş Zeki olmak tek başına insanı üstün yapmaz, onu iyiye hizmet için de kullanmalıdır. anlam f. Bizi, diğerlerine üstün kılan sahip olduğumuz yeteneklerimiz değil; yeteneklerimizi nasıl Karşıt anlam kullandığımızdır. g. Aşılmasına imkân olmayan hiçbir duvar yoktur. Dağ ne kadar yüce olsa da yol üstünden aşar. h. Kendimizi geliştirmek istiyorsak başarılı insanların yolunu takip etmeliyiz. İnsanın gelişiminin önündeki en büyük engel başkalarını örnek almasıdır. i. İyi bir çocuk kitabı, sadece çocuklara hitap etmez; aynı derecede büyüklere de seslenir. Yakın Başarılı bir kitap, yaşı ne olursa olsun bütün insanlara bir şeyler öğretir. anlam j. Suyun değerini, kuyu kuruyunca anlarız. Eş İnsan, sahip olduklarının kıymetini ancak onu kaybedince anlar. anlam k. Yaparak ve yaşayarak edindiğimiz bilgiler, yaşam boyu bizimle kalır. Eş Deneyimlerimiz sonucunda öğrendiklerimizi asla unutmayız. anlam Karşıt l. Çok çalışırsak üstesinden gelemeyeceğimiz hiçbir konu yoktur. anlam İnsan istese de her konuda başarıya ulaşamaz. m. Gerçek şiir, okuyucunun aklına hitap etmeli ve onun düşüncelerini değiştirebilmelidir. Karşıt Duygularımıza seslenen ve duygularımızı harekete geçiren şiir, gerçek şiirdir. anlam Yakın n. Lafı da taşı da bir kere attın mı geri alamazsın. anlam Bir sözü söylemeden önce kırk kere düşünmeliyiz. 74 Cümlede Anlam

5. Sınıf Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım 4. Aşağıda verilen cümlelerle karşısındaki kutucukta yazılı olan cümleler eş ya da yakın anlamda ise boş kutucuğa “” işareti, anlamca çelişiyor ise “” işareti koyunuz. 1 a. Kişi olumlu özelliklerini kendisi görebilir, olumsuz yanlarını da  dostları sayesinde bilebilir. İnsan iyi yönlerini görmek için kendi gözlerine, kötü b. İnsanın eksik yönlerini en iyi bilen yine kendisidir.  yönlerini görmek için ise dostlarına ihtiyacı vardır. c. Sevilen yönlerimizi zaten biliriz ama sevilmeyen yönlerimizi bize  ancak en yakınlarımız söyleyebilir. d. Zayıf noktalarımızı kendimiz buluruz lakin nerede güçlü olduğu-  muzu bize başkaları öğretebilir. 2 a. Mutluluğu yakalamak için geleceğe doğru koşmalıyız.  Mutluluk bir gün elbet b. Bugün çalışıp didiniriz ki ileride mutlu olalım.  varacağımız, bilinmez bir durak değil; yolculuğumu- c. Mutluluğa “anı” yaşamayı bilenler ulaşabilir, geleceğe umut bağ-  zun yani bugünümüzün ta layanlar değil. kendisidir. d. Bir gün mutlu olmayı ummak yerine içinde bulunduğumuz zaman-  da mutlu olmayı denemeliyiz. 3 a. Zamanla yok olmayan yazarlar, zengin hayal dünyasını kitaplaştı-  ranlardır. Yaşadığı toplumda suya sabuna dokunmayan, b. Toplumsal sorunlara değinmeyen, kendi uydurduklarını anlatan  kendi hayal dünyasını sanatçılar, unutulup giderler. anlatmak için yazan bir yazar geleceğe kalamaz. c. Sanatçı, geleceğe kalmak istiyorsa hayalî olanı değil toplumun  yaşadığı gerçekleri anlatmalıdır. 4 d. Her gün gördüklerimizi ya da yaşadıklarımızı anlatan yazarlar değil  Eleştirmek herkesin de kitaplarında okurlarına hayalî bir dünya sunan yazarlar ölümsüz yapabileceği bir iştir ama olur. eksiklikleri düzeltecek önerilerde bulunmak an- a. Olumsuzlukların nasıl düzeltileceğini belirlemek için büyük bir  cak bilge kişilerin işidir. birikime sahip olmak gerekir. b. Herkes olumsuzlukları dile getirebilir fakat sadece bilgi sahibi  olanlar onları düzeltebilir. c. Bütün insanların olumsuzluklara yönelik kendince bir fikri ve çö-  zümü vardır. d. Sorunları ifade etmek ve bunların ortadan kalkması için fikir  üretmek herkesin yapabileceği ve yapması gereken bir iştir. Cümlede Anlam 75

5. Sınıf Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım 5. Aşağıdaki kutucuklarda verilen cümleleri inceleyiniz ve bu cümlelerden çıkarılabilecek olan yargıları “” ile işaretleyiniz. a. Bencil insan, tek başına kalmış meyvesiz bir ağaç gibi kurur gider.  Sadece kendini düşünen insanlar, yalnızlık kalmaktan kurtulamazlar. Bencillikten kurtulmak için empati duygumuzu geliştirmeliyiz.  Kendi çıkarını ön planda tutan kişiler, hiç kimseye bir fayda sağlayamaz. Tek başına yaşamaya mahkûm olmamak için çevremizle iyi geçinmeliyiz. b. Bir gencin hata yapmasını önlersen onun kararlarını da kendi kendine vermesini önlemiş olursun. Gençlerin hata yapmasının önüne geçmek için onlara yol gösteren büyüklerinin olması gerekir.  Verdiğimiz yanlış kararlar, bize deneyim kazandırır ve doğruyla yanlışı ayırt edebilmemizi sağlar.  Kararları yanlış da olsa gençlerin kendi başına karar alabilmesine olanak tanımalıyız. Bir gencin hata yapmaması ancak aldığı eğitimin kalitesine bağlıdır. c. Ben, babamdan ileri; doğacak çocuğumdan geriyim. Babalarımız, sahip oldukları deneyimle bize her zaman yol gösterirler.  Her nesil, kendinden öncekilerin bilgi birikimi ve yaşadıkları çağdan öğrendikleriyle hep bir adım önde olur. Anne ve babalar, çocuklarından geri kalmamak için kendilerini çağın gereklerine göre eğitmelidirler.  Zamanın getirdiği değişim ve yenilikler, çocukların ebeveynlerinden daha önde olmalarını sağlar. d. İnsan yeni bilgiler edindikçe, ne kadar az bilgiye sahip olduğunun farkına varıyor. İnsanın bilgiye ulaşması günümüzde oldukça kolaylaştı. Bir insan, ne kadar az biliyorsa o kadar az okuyor demektir.  Bilginin sınırı yoktur, öğrendikçe daha öğrenmeniz gereken bilgiler olduğunu anlarsınız.  İnsanın sahip olduğu bilgi, bilgi denizinden bir damla gibidir. 76 Cümlede Anlam

5. Sınıf Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım 6. Aşağıdaki cümlelerden çıkarılabilecek örtülü anlamları cümlelerin altındaki kutulara yazınız. Gülçin Hanım, yine sabırlı ve anlayışlı davrandı. a. Gülçin Hanım, daha önce de sabırlı ve anlayışlı davranmıştır. Ezeli rakipler, son karşılaşmada birbirlerinin bileğini bükemedi. b. Ezeli rakipler, son karşılaşmada birbirlerine üstünlük sağlayamamış, berabere kalmış. Önceden her hafta halı saha maçı yapardık. c. Artık her hafta halı saha maçı yapmıyoruz. Bugün de yağmur yağarsa dereler taşacak. d. Dün de yağmur yağmıştır. Muhtar, artık köylünün sorunlarıyla ilgilenmez oldu. e. Muhtar, daha önce köylünün sorunlarıyla ilgilenmekteydi. Geçtiğimiz yıl da tatile Antalya’ya gitmiştik. f. Bu yıl tatile Antalya’ya gittik. Ben, ailemizin ortanca çocuğuyum. g. Kendisinden küçük ve büyük kardeşleri vardır. Takımımız, uluslararası alanda kupa alan tek Türk takımıdır. h. Takımımız dışında uluslararası alanda kupa alan başka Türk takımı yoktur. Cümlede Anlam 77

5. Sınıf Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım 7. Aşağıdaki cümlelerin taşıdığı örtülü anlamlar karşılarındaki kutucukta belirtilmiştir. Cümlelerin örtülü anlamları doğru verilmişse boş kutucuğa “D”, yanlış verilmişse “Y” yazınız. a. Atletimiz, koşuda son ana kadar D Atlet, yarışmada birinci olamamıştır. birinci gidiyordu. b. Geziden dönerken teyzemlere de Y Geziden dönerken amcamlara uğradık. uğradık. c. Türkçe yazılısından 100 alan tek Y Benden başka yazılıda yüz alan yok. kişi ben değilmişim. d. Bu olay Mehmet Hoca’yı bile D Mehmet Hoca, kolay kolay sinirlenmeyen, sakin biridir. sinirlendirdi. e. Kendisine verdiğim bu basit D Kendisine verilen başka görevleri de yapamamış. görevi dahi yapamadı. f. Babam artık spora başladı. Y Babam daha önce de spor yapardı. D Bundan önce hayvanlar yasalarla korunmuyordu. Hayvanların hakları bundan D Başkalarına güvenmem. g. böyle yasalarla güvence altına Y Çilek dışında başka meyveyi sevmem. alınacakmış. h. Ben hayatta sadece anneme güvenirim. i. Benim en sevdiğim meyve çilektir. 8. Aşağıdaki cümlelere örtülü anlam kazandıran ifadelerin altlarını çiziniz. Cümlede Anlam a. İlk defa bu kadar hızlı giden bir araba gördüm. b. Cemil Bey artık sizinle çalışmayı düşünmüyoruz. c. Uçak yine gecikecekmiş. d. Tarihi meydana yürüyerek de gidilebilir. e. Bu çocuk, bir tek senin söylediklerini dinliyor. f. Yönetim kurulu, diğer projelere onay vermedi. 78

5. Sınıf Eş ve Yakın Anlamlı Cümleler, Cümle Yorumu, KKT - 10  Çelişen Cümleler, Örtülü Anlatım 1. Hileyle kazanacağıma onurumla başarısızlığa uğ- 4. Kendimi geliştirmek, farkında olmadığım hata- ramayı tercih ederim. larımı düzeltebilmek için beni eleştiren insanlara daha çok kulak veririm. Aşağıdakilerden hangisi bu cümlede anlatıl- mak istenen düşünceyi desteklemez? Böyle düşünen bir kişi aşağıdakilerden han- gisini söylerse kendi düşüncesiyle çelişmiş A) İnsan, başarıya ulaşmak için her yolu deneme- olur? lidir. A) Haksız dahi olsa her eleştiri de kendime ka- B) Sonunda zararlı çıkacağımızı bilsek bile doğru- zanç sağlayacak bir nokta mutlaka bulurum. luktan ayrılmamalıyız. B) Ben yapı olarak eleştirinin her türlüsüne açığım, C) Haksızlıkla elde edilmiş başarı, insan onurunu insanlar düşüncelerini özgürce dile getirebil- zedeler. meli. D) Hedefimize ulaşmak için yaptığımız işlerde il- C) Yaptığım iyi işleri zaten biliyorum, önemli olan keli davranmalıyız. eksik olduğum konuları öğrenebilmek. D) Daha iyi işler ortaya koyabilmek içim yaptıkları- mın takdir edildiği ortamlarda bulunmaya özen gösteririm. 2. Başkalarının dertleri için dökülen gözyaşı çabuk 5. I. Denemekten vazgeçmek, yaşayabileceğin tek kurur. başarısızlıktır. Bu cümlede anlatılmak istenen düşünceye an- II. Başarısızlıklarımızın nedenini iyi incelersek lamca en yakın olan atasözü aşağıdakilerden çok önemli bilgiler edinmiş oluruz. hangisidir? III. Başarısız olma korkusu, insanı yeni arayışlar- A) Bir el bir eli yıkar, iki el bir yüzü yıkar. dan alıkoyar. B) El elin nesine, gülerek gider yasına. C) Ateş düştüğü yeri yakar. IV. Korkularımızdan kurtulmak, hayattaki en büyük D) El kazanıyla aş kaynamaz. başarımız olacaktır. Numaralanmış cümlelerden hangileri yakın anlamlıdır? A) I ve II. B) I ve III. C) II ve III. D) III ve IV. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde örtülü anlam 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde örtülü bir an- yoktur? lam vardır? A) Son on yılın en büyük sel felaketi yaşandı. A) Ülkemiz enerji ihtiyacının büyük bir kısmını B) Futbolcunun önceki hâlinden eser kalmamış. başka ülkelerden ithal etmektedir. C) Yanımızdaki amca, büyük bir balık tuttu. D) Yaşadığım olumsuzlukları bugüne kadar kim- B) Kendimle baş başa kalmak ve kafa dinlemek için balık tutmaya giderim. seye söylemedim. C) Yarın teyzemle alışveriş yapmak için İstanbul’a Cümlede Anlam gideceğiz. D) Evinin arkasındaki bahçede sebze yetiştiriyor- muş. 79

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri ♦♦ Neden - Sonuç (Sebep - Sonuç) Cümlesi: Cümlede anlatılan yargının hangi nedenle yapıldığını anlatan cümlelere “neden - sonuç” cümlesi denir. Her cümlenin bir yargısı vardır. Cümledeki yargılar içinde bulunulan son durumu anlatır. Bu yüzden cümlenin yargısı bir sonucu belirtir. Örneğin “Telefonum bozuldu.” cümlesinde “bozulmak” eylemi bir sonucu anlatır. Bu sonuç nasıl ortaya çıkmıştır? Ne olmuş da telefon bozulmuştur? Bu sorulara cevap verirsek “bozulmak” eyleminin nedenini öğrenmiş oluruz. “Telefonum suya düştüğü için bo- zuldu.” İlk önce “…suya düşme” eylemi gerçekleşmiş, bunun sonucunda da “bozulma” eylemi ortaya çıkmış. Neden - sonuç cümlelerinde birden fazla yargı vardır. Bir eylemin yapılmasıyla ortaya çıkan yargı “sonucu”, bu sonucun ortaya çıkmasını sağlayan yargı da “nedeni” belirtir. Neden sonuç cümlelerinde “için, -den dolayı, -den ötürü, çünkü, diye, bu yüzden, bu nedenle vb.” bağlantı ve geçiş unsurları bulunur. Neden - sonuç cümleleri “Ne yapılmış da ne olmuş?” sorusuna yanıt verir. Örnek: Elektrikler kesildiği için şehir karanlığa gömüldü. (Ne olmuş? “Şehir karanlığa gömülmüş.” Bu yuka- rıdaki cümlenin “sonuç” bölümüdür. Ne yapılmış da şehir karanlığa gömülmüş? “Elektrikler kesilmiş.” Bu da cümlenin “neden” bölümüdür.) Örnek: Yağmur yağdığı için gidememiş. Neden Sonuç Hastalandığından iştahı kesilmiş. Neden Sonuç Fırtınaya yakalandık, uçağımız iniş yapamadı. Neden Sonuç Araba arıza yapınca toplantıya yetişemedik. Neden Sonuç Çocuğun ağlamasından uyuyamadım. Neden Sonuç O kadar üşütmüşüm ki bir hafta hastanede yattım. Neden Sonuç Havaların soğumaya başlamasıyla leylekler sıcak ülkelere göçe başlar. Neden Sonuç UYARI: Neden - sonuç cümlelerinde genellikle ilk bölüm neden, ikinci bölüm sonuç bildirir. Ama bu durum değişebilir. İlk bölüm “sonuç”, ikinci bölüm “neden” belirtebilir. Örnek: Gidememiş çünkü yağmur yağmış. Sonuç Neden İştahı kesilmiş çünkü hastalanmış. Sonuç Neden Uçağımız iniş yapamadı çünkü fırtınaya yakalandık. Neden Sonuç 80 Cümlede Anlam

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri ♦♦ Amaç - Sonuç Cümlesi: Bir eylemin hangi amaca ulaşmak için yapıldığını ya da yapılacağını anlatan cüm- lelere “amaç - sonuç” cümlesi denir. Bu tür cümlelerde eylem, hedeflenen bir duruma ulaşmak için yapılır. Amaç - sonuç cümlelerinde “için, diye, üzere, amacıyla, maksadıyla” gibi geçiş ve bağlantı ögeleri ile “-e / -a” ekleri kullanılarak amaç - sonuç cümleleri oluşturulur. Amaç - sonuç cümleleri “Ne amaçla ne yapmış?” sorusuna yanıt verir. Örnek: İşi bitirmek için çalışıyorum. (Ne yapıyormuş? “Çalışıyormuş.” / Ne amaçla çalışıyormuş? İşi yetiştirmek amacıyla çalışıyormuş.”) Amaç Sonuç Kazanmak için sahaya çıktık. Amaç Sonuç Ekmek almaya bakkala gidiyorum. Amaç Sonuç Sokak hayvanlarını koruyalım diye mücadele ediyoruz. Amaç Sonuç Çocukların geleceğini kurtarmak adına anlaşmayı kabul ettim. Amaç Sonuç Savunmayı güçlendirmek maksadıyla transfer yaptık. Amaç Sonuç UYARI: Amaç sonuç cümleleri ile neden - sonuç cümleleri birbirine karıştırılmamalıdır. Neden - sonuç cümlelerinde sözü edilen her iki yargıda yapılmıştır. Örneğin “Hastalandığı için doktora gitti.” cümlesinde yer alan “gitmek” ve “hastalanmak” eylemleri olmuş, bitmiş, gerçekleşmiş yargılardır. Amaç - sonuç cümlelerinde yargılardan biri yapılmış diğeri henüz yapılmamıştır çünkü bu eylemin yapılma amacını oluşturur. Örneğin “Zayıflamak için spor yapıyorum.” cümlesinde “spor yapmak” eylemi gerçekleştiriliyor ama “zayıflama” eylemi henüz gerçekleşmemiştir. Zaten bu hedefe ulaşmak için spor yapılmaktadır. ♦♦ Koşul - Sonuç Cümlesi: Bir eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu anlatan cümlelere “koşul - sonuç” cümlesi denir. Bu tür cümlelerde bir eylemin yapılabilmesi için başka bir eylemin yapılması zorun- ludur. Örneğin “İşim biterse gelirim.” cümlesinde “gelmek” eyleminin yapılabilmesi için öncelikle “bitmek” eyleminin yapılması gerekmektedir. Bu cümlede “gelmek” eylemi “sonuç”, “işin bimesi” ise “koşul”dur. Koşul - sonuç cümlelerinde genellikle “-se / -sa” eki cümleye koşul anlamı katar. Bunun dışında “ama, mi, üzere, ki, -ince, -dikçe vb.” kelime veya eklerle de koşul anlamı sağlanabilir. Örnek: Toplantı uzarsa sana haber veririm. Koşul Sonuç Odanı topladığında dışarı çıkabilirsin. Koşul Sonuç Biraz daha sabret ki istediğin sonuca ulaşabilesin. Koşul Sonuç UYARI: “-se / -sa” eki cümleye koşul anlamının dışında “istek” anlamı da katabilir. Bu durumda cümle koşul - sonuç cümlesi olmaz. Örnek: Bu yıl tatil için Uludağ’a gitsek. Sahilde oturup bir bardak çay içsek, eskilerden konuşsak… Cümlede Anlam 81

Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri Etkinlik 11 1. Aşağıdaki cümlelerden neden - sonuç anlamı taşıyanları “” ile işaretleyiniz. a. Çocuklar yeterli gıda alamadığı için hastalandılar.  b. Sonbahar geldi, doğa yavaş yavaş uykuya hazırlanıyor.  c. Ben gelmeden herkes hazırlığını yapmış olsun. d. Okunan asker mektubu salondaki herkesi ağlattı.  e. Yaralılar saatler süren operasyondan sonra kurtarıldı. f. Gelecek güzel günlere inanan öğretmenlere ihtiyacımız var.  g. Bayram dönüşü olduğundan şehirlerarası yollarda yoğunluk yaşandı.  h. Üst üste kazanılan başarılar bütün ülkeyi mutlu etmişti.  i. Planlı ve programlı hareket ettiği için işleri zamanında bitirirdi. j. Yetkililerin defalarca uyarmasına rağmen emniyet kemeri takmayanlar var.  k. Babam hız sınırını aşınca kırmızı düdüğümü çalmak zorunda kaldım. 2. Aşağıda neden - sonuç ilişkisi bulunan cümleler verilmiştir. Bu cümlelerin neden ve sonuç bölümlerini belirtilen yerlere yazınız. a. Yollardaki buzlanma yüzünden kazalar arttı. Cümlede Anlam Neden: Yollardaki buzlanma Sonuç: Kazaların artması b. Alacaklarımızı toplayamadığımızdan işçilerin maaşlarını veremedik. Neden: Alacakları toplayamadığımızdan Sonuç: Maaşları veremedik c. En yakın arkadaşım doğum günümü hatırlamayınca çok kırıldım. Neden: Doğum günümü hatırlamayınca Sonuç: Çok kırıldım d. Kırk yılda bir Almanya’ya gittik, yağmur yüzünden doğru düzgün gezemedik. Neden: Yağmur yüzünden Sonuç: Gezemedik 82

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri 3. Aşağıda cümlelerin sonuç bölümleri verilmiştir. Bu cümlelere uygun nedenler yazarak cümleleri ta- mamlayınız. a. Yoğun kar yağışı nedeniyle yollar kapanmış. annesi çok sevinmişti. b. Sınavda başarılı olduğunu öğrenince sonuca ulaşmak kolay oldu. bir hafta okula gidemedim. c. Birlikte çalıştığımız için bu yüzden fazla yiyemedim. dolayısıyla ödevi elde yazdım. d. Ayağım burkulduğu için hepimiz çok merak ettik. sesi kısılmış. e. Baharatı fazla koymuş gece doğru düzgün uyuyamamış. uzun süreli tatillere gidemiyorum. f. Bilgisayarım bir aydır serviste g. Annem eve geç gelince h. Terliyken soğuk su içtiğinden i. Dişi ağrıdığından j. Evde kedilerim olduğu için 4. Aşağıda amaç-sonuç ilişkisi bulunan cümleler verilmiştir. Bu cümlelerin amaç ve sonuç bölümlerini örnekteki gibi gösteriniz. a. Hastalanmayayım diye sıkı sıkı giyiniyor. Amaç Sonuç b. Annemi yormamak için odamı kendim topluyorum. Amaç Sonuç c. Her gün düzenli çalışıyorum, konuları unutmamak için. Sonuç Amaç d. Daha fazla sanatsal faaliyete katılmak için İstanbul’a taşındı. Amaç Sonuç e. Babam iş yerinin müdürüyle konuşmaya gitti. Amaç Sonuç f. Elmaları toplamada yardım etmek maksadıyla Ankara’dan kalkıp gelmiş. Amaç Sonuç g. Yeni uyuyan kardeşini uyandırmamak için alçak sesle konuşuyordu. Amaç Sonuç Cümlede Anlam 83

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri 5. Aşağıdaki cümlelerde anlatılan durumların sonucunda ne olduğunu örnekteki gibi karşılarına yazınız. a. Arabamız yolun ortasında bozuldu. Tamirci çağırdık. b. Ablam, bizi ziyarete geliyor. Onun en sevdiği yemekleri yapıyoruz. c. Şiir okumayı çok seviyor. Yatmadan önce mutlaka bir şiir okur. d. Geçen gün antrenmanda saatim kırıldı. Kendime yeni bir saat almak zorunda kaldım. e. Annemin çileğe karşı alerjisi var. Bizim eve çilek girmez. f. Tek başıma vakit geçirmekten hoşlanmıyorum. Arkadaşlarımla birlikte oyun oynuyoruz. g. Annemin söylediklerine hiç kulak asmadı. Yaptığı işte başarılı olamadı. h. Telefon rehberim silindi. Bayramda hiç kimseyi arayamadım. i. Kitaplarım yerde durmaktan yıpranıyordu. Yeni bir kitaplık aldım. j. İş güvenliği kurallarına uymuyordu. İşvereni tarafından işine son verildi. k. Biraz dinlenmek istedik. Yolda giderken benzin istasyonunda mola verdik. 6. Aşağıdaki cümlelerden amaç - sonuç anlamı taşıyanları işaretleyiniz.  a. Ödevimi tamamlayabilmek için kütüphaneye gittim.  b. Hedefinden sapmadan çalıştığı için sonunda istediği başarıya ulaştı.  c. Yurt dışında okumak üzere planlar yapmaya başladı. d. Annemle babam, kardeşime kıyafet almaya gittiler.  e. Televizyonun sesinden birbirimizi duymuyorduk.  f. Çiçekler kurumasın diye iki güne bir çiçeklere su veriyorum. g. Bilginin efendisi olmak için çalışmanın kölesi olmak gerekir.  h. Eve geç geldim diye annem biraz söylendi. i. Polisler, toplumda huzuru sağlamak için gece gündüz çalışıyorlar. Cümlede Anlam j. Görevli parktaki çimleri sulamayınca bütün çimler kurudu. 84

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri 7. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan amaç - sonuç bölümlerini yanlarındaki görseller doğrultusunda tamamlayınız. a. Maçı canlı izlemek için stadyuma gittik . b. Elma toplamak için ağaca çıktı. c. Sağlıklı yaşamak için abur cubur yemiyorum . d. Kitap okumak için her gün bir saatimi ayırıyorum. e. Arkadaşlarımla oynamak için parka gideceğim . f. Daha güzel bir dünya için hayvanları koruyalım . g. Doğaya zarar vermemek için pilleri geri dönüşüme atalım . Cümlede Anlam 85

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri 8. Aşağıdaki cümlelerden koşul - sonuç anlamı taşıyanları işaretleyiniz. a. Barış dolu bir dünyada herkes kardeşçe yaşasa…  b. Arkadaşlarınla oynamaya gidebilirsin ama hava kararmadan geleceksin.  c. Birbirimize yardım edersek aşamayacağımız sorun yoktur. d. Evimizi satmak istemezdik ama şartlar bizi buna zorladı.  e. Her şey planladığımız gibi olacak yeter ki toplantı ertelenmesin.  f. Sen aklına geleni yaptıkça başın dertten kurtulmayacak. g. Hayatım boyunca yalnız kalmaktan çok korkmuşumdur.  h. İstediğin bisikleti alırım ancak trafik kurallarına harfiyen uyacaksın. i. Büyüklerimizi ziyaret etmek için tatilde köye gittik.  j. Bıraktığımız çöpleri toplamadan piknik alanını terk edemeyiz. k. Çocuklarına daha güzel bir gelecek bırakmak için durmadan çalışıyordu.  l. Planlı programlı hareket etmeyi öğrendin mi zaman sıkıntı yaşamazsın.  m. Doğum günü eğlenceme seni de çağırırım ama tatsızlık çıkarmayacaksın. 9. Aşağıda koşul - sonuç ilişkisi bulunan cümleler verilmiştir. Bu cümlelerin koşul ve sonuç bölümlerini gösteriniz. a. Akşam sahile gidebiliriz ama siz bana temizlikte yardım edeceksiniz. Sonuç Koşul b. Saat dokuzdan sonra gelen öğrenciler sınav salonuna alınmayacaktır. Koşul Sonuç c. Yaşadığımız doğayı temiz tutarsak gelecek nesillere yaşama şansı tanımış oluruz. Koşul Sonuç d. Uğraştığımız işte ne kadar fedakârlık yaparsak başarımız o kadar değerli olur. Koşul Sonuç e. Kitap okudukça hayal dünyamız büyür ve zenginleşir. Koşul Sonuç f. Yolda bir sorun çıkmazsa bir saate kalmaz yanınızdayız. Koşul Sonuç 86 Cümlede Anlam

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri 10. Aşağıdaki cümleleri anlam ilişkilerine göre inceleyiniz ve bulduğunuz sonucu ilgili bölüme işaretleyiniz. Cümleler Neden Amaç Koşul Sonuç Sonuç Sonuç a. Salıncakta sallanırken zincirin kopmasıyla yere düşmem bir oldu.  b. Kuru fasulyenin yanına bulgur pilavı da yaptıysan sofra tam olur.  c. Bayram tatilini memlekette geçirmek üzere yola koyulduk.  d. Küresel ısınmanın önüne geçmek için devletler harekete geçmeli.  e. Yaz boyu hiçbir şey yapmazsan okul açılınca sıkıntı yaşarsın.  f. Artan fosil yakıt tüketimi, havayı kirletmekle kalmıyor, bizleri de zehirliyor.  g. Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur.  h. Bugün de işe geç kaldığından müdür, Barış’ı odasına çağırmış.  i. İki haftadır karnım ağrıyordu, meğer böbreklerimde taş varmış.  j. Annemi biraz olsun rahat ettirmek maksadıyla yanına bir yardımcı tuttuk.  k. Av yasakları sayesinde orkinos türü yok olmaktan kurtuldu.  l. Mücadele etmeyi bırakırsan yakalayacağın başarılardan da vazgeçmiş  olursun.  m. Her gün düzenli spor yap ki fazla kilolarından kurtulabilesin. n. Ülkesine duyduğu sevgi, sakat olduğu hâlde sahaya çıkıp aslanlar gibi  oynamasını sağlamış.  o. Yüksek kesimlere yağan karlar, gölün dört mevsim canlı kalmasını sağlıyor. ö. Herkes yerli malı kullanımında duyarlılık gösterirse ekonomimiz canlanır.  p. Atatürk, ömrü boyunca güzel ülkemizin gelişmesi ve zenginleşmesi için  çalışmıştır. r. Okula başlayacağı için ayakları yere değmiyordu.  s. Bir şeyler yemek istemiyorum çünkü kendimi iyi hissetmiyorum.  t. Sevginin ve saygının olmadığı yerde dostluk ve kardeşlik de olmaz.  Cümlede Anlam 87

5. Sınıf Neden - Sonuç, Amaç - Sonuç, Koşul - Sonuç Cümleleri KKT - 11  1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yargı nede- 4. “- - - - evden aceleyle çıktım.” cümlesi aşağı- niyle birlikte verilmiştir? dakilerden hangisiyle tamamlanırsa cümle amaç - sonuç anlamı kazanır? A) Sabah sporumu yapmak için erkenden uyan- mıştım. A) Acil bir hasta olduğunu öğrenince B) Toplantıya geç kaldığımı fark ettiğimden B) Annemin söylediklerine kulak verdim ve sınav- C) Evde beklemeye daha fazla katlanamayınca dan istediğim sonucu aldım. D) Kadıköy’den kalkan son vapura yetişebilmek C) Sen insanlara iyi davranırsan insanlar da sana için karşı iyi davranacaktır. D) Uçakla seyahat etmek, diğer araçlara göre da- ha güvenliymiş. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı bir an- 5. (I) Yaz mevsiminde doğduğumu biliyorum yalnız- lam ilişkisi vardır? ca. (II) Beni ağustos ayında yetiştirme yurduna getirmişler. (III) Söylenenler doğruysa haziran ya A) Ağacın daha çok meyve vermesi ve daha ça- da temmuz ayında doğmuş olmalıyım. (IV) Bu iyi buk büyümesi için budama yapmalısın. aslında hem okul tatil hem de nilüferler açmaya başlıyor temmuz ayında. B) Süs elması yetiştiriciliği, iklim elverişli olduğu için yoğun bir şekilde yapılıyor. Parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisin- de koşul - sonuç ilişkisi vardır? C) Yağışlar mevsim normallerinin üstünde olduğu için sel felaketi yaşandı. A) I. B) II. C) III. D) IV. D) Sabaha kadar nöbet tuttuğum için çok yorgun ve uykusuzum. 3. Aşağıdaki dizelerin hangisinde neden - sonuç 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde koşula bağlı anlamı vardır? bir yargı dile getirilmiştir? A) Mutlu uyanırdı her çocuk sabah A) Yaptığın işin hakkını ver ki kendinle gurur duya- Olmasaydı sen ben kavgası bilesin. B) Göklere ulaşan ak saçlı dağlar Vatan vatan diye seslenir bana B) Dedem, kendisi uçaktan korktuğu için bizim de C) Bugün bütün dünya mutluluk içinde uçağa binmemizi istemez. Çünkü bugün 23 Nisan ne mutlu bize D) Atalar dünyayı atla dolaşmış C) Yeni çıkardığı kitabı tanıtmak için basın toplan- Dağlara tırmanmış, denizler aşmış tısı düzenlemiş. 88 D) Bulmaca çözmeyi sevdiğinden gazetelerin ön- ce bulmaca sayfalarını karıştırır. Cümlede Anlam

5. Sınıf Öznel ve Nesnel Anlatımlı Cümleleri ♦♦ Öznel Anlatımlı Cümleler: Kişiye göre değişkenlik gösteren, kesin bir dille doğrudur ya da yanlıştır diye- meyeceğimiz yargıların bulunduğu cümlelere “öznel cümleler” denir. Öznellik; kişiye göre, değişken, izafi, sübjektif, göreli, göreceli, ölçülemeyen, duygulara bağlı, yorumlanabilir, bilimsel olmayan, kanıtlanamayan vb. kavramlarla karşılanabilir. Birinin çok beğendiğini, bir başkası anlamsız bulup, beğenmeyebilir. Örnek: Üzerindeki kıyafet sana çok yakışmış. “Yakışmak” sözcüğü cümleye öznellik anlamı kat- mıştır. Çünkü kişinin giydiği kıyafeti bir başkası beğenmeyebilir. Örnek: Sonbaharda insanın içini nedensiz bir hüzün kaplıyor. Cem Yılmaz’ın yaptığı son film, bana pek de komik gelmedi. ♦♦ Nesnel Anlatımlı Cümleler: Cümlede anlatılan yargının doğruluğunun ya da yanlışlığının deliller ortaya kona- rak kanıtlanabildiği, somut durumlarla ortaya konabildiği, ölçülüp tartılabildiği cümlelere “nesnel cümleler” denir. Örnek: Üzerindeki kıyafeti İstanbul’dan almış. Kıyafetin İstanbul’dan alınıp alınmadığı bir araştırma sonucunda kanıtlanabilir. Bu cümlede dile getirilen yargı kişiye göre değişkenlik göstermez. Örnek: Sonbaharda bazı ağaçlar yapraklarını dökmez. Cem Yılmaz’ın yaptığı son filmi sinemalarda bir milyon kişi izlemiş. Etkinlik 12 89 1. Aşağıdaki cümlelere öznellik katan ifadelerin altını çiziniz. a. Arkadaşına pahalı bir hediye almış. b. Arkadaşlarıyla gezmeye gideceği için heyecanlı görünüyordu. c. Taktığı siyah saat, giydiği takım elbiseyi tamamlamış. d. Filmin son sahnesindeki çocuk karakter, beni kendi çocukluğuma götürdü. e. Klasik müzik dinlemek insanı rahatlatır. f. Küçük Prens romanı, konu ve anlatım bakımından eşsiz bir kitaptır. g. İstanbul; tarihi eserleri, denizi ve yalılarıyla büyüleyici bir şehirdir. h. Bütün oyuncular, maçta insanüstü bir mücadele ortaya koydular. i. Kardeşinle sürekli bağırarak konuşman doğru bir davranış değil. j. Size daha önce de söylediğim gibi bu proje insanların ilgisini çekmez. k. Seyahat etmek, insanın bakış açısını zenginleştirir. Cümlede Anlam

5. Sınıf Öznel ve Nesnel Anlatımlı Cümleleri 2. Aşağıdaki cümleleri kanıtlanabilirlik açısından inceleyiniz ve öznel mi, nesnel mi olduğunu altlarındaki boşluğa yazınız. a. b. Şair kitabının ikinci bölümüne “yalnızlık” temalı Annemin yaptığı kek çok lezzetli olur. şiirler koymuş. Öznel Nesnel c. d. Seni burada görmek beni çok mutlu etti. Bilim adamları uzayda yaşam olabileceğini söy- Öznel lüyorlar. Nesnel e. f. Evdeki kitaplığında bir tane bile kitap koyacak İki ay önce toplantıda sizi bu konuda uyarmış- yer kalmamış. tım. Nesnel Nesnel g. h. Kitabın son baskısında, ilk baskıdaki yazım ha- Antalya’nın sahilleri, turistlerle dolup taşmış. taları düzeltilmiş. Öznel Nesnel i. j. Şefin kullandığı zeytinyağı, yemeğe ayrı bir tat Olumsuzluklar karşısında sabırlı davranmak in- katmış. sanı olgunlaştırır. Öznel Öznel k. l. Ocağı kapatmayı unutunca pilavın dibi tutmuş. Kitaptaki yabancı sözcüklerin fazlalığı insanı ra- Nesnel hatsız ediyor. Öznel 90 Cümlede Anlam

5. Sınıf Öznel ve Nesnel Anlatımlı Cümleleri 3. Aşağıdaki görsellerle ilgili öznel ve nesnel anlatımlı cümleler yazınız. Öznel Nesnel a. Atatürk, bütün dünyanın sevgisini Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin ve takdirini kazanmış bir liderdir. kurucusu ve ilk cumhurbaşkanıdır. b. Göklerde nazlı nazlı dalgalanıyor Bayrak, bir milletin bağımsızlığının bayrağımız. sembolüdür. c. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumunun TDK’nin yayımladığı Türkçe Söz- yayımladığı en önemli eserdir. lük’te 100 binin üzerinde sözcük var. d. Kedimiz Minnoş’un iki tane birbirin- den tatlı yavrusu oldu. Kedimiz Minnoş’un iki tane yavrusu oldu. Piknik alanlarında eğlenen insanla- e. rın çöplerini toplamadan gitmeleri Piknik alanına gelenler, çöpleri top- lamadan gitmişler. gerçekten çok üzücü. Bayramda dedemi ziyarete gittik. f. Bayramda dedemi görmek beni çok mutlu etti. g. Annem temizlik yaparken adeta Annem yine temizlik yapıyor. kendinden geçiyor. 30 Ağustos Zafer Bayramı’nı arka- 30 Ağustos Zafer Bayramı’nı ar- daşlarla kutladık. h. kadaşlarla büyük bir heyecan ve 91 sevinçle kutladık. Cümlede Anlam

5. Sınıf Öznel ve Nesnel Anlatımlı Cümleleri 4. Aşağıdaki cümlelerden öznel anlatıma sahip olanlara “Ö”, nesnel anlatıma sahip olanlara “N” yazınız. Cümleler N a. Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili bir ülkedir. Ö b. Okulumuzun aşçısı, çok değişik ve hoş tatlılar yapıyor. Ö c. Açılan her kütüphane, karanlığa tutulmuş bir fenerdir. N d. “Hayata Yön Veren Öyküler” adlı kitapta, birbirinden bağımsız elliden fazla öykü var. Ö e. Ders kitaplarındaki metinler, öğrencilerin düzeyi gözetilerek özenle seçilmiş. N f. Karbonhidrat ağırlıklı beslenme, kalp ve damar hastalıklarına neden oluyormuş. N g. İstanbul, Asya ve Avrupa kıtalarını birleştiren bir şehir olması nedeniyle dünyada tektir. N h. Çam ve benzeri iğne yapraklı ağaçlar, diğer türlere göre daha fazla oksijen üretir. Ö i. Geçmişte yaptığımız hatalara fazla önem verirsek karamsarlığa kapılırız. Ö j. Test kitabının alt başlıklara bölünerek hazırlanması, kullanımını kolaylaştırmış. Ö k. Mersin ve çevresi yerli turistler için en uygun tatil bölgesidir. N l. Kantinlerde hazır gıda satışları, bu yıldan itibaren yasaklanacak. N m. Hepimizin evine daha yakın olduğu için Kadıköy’de buluşmaya karar verdik. Ö n. Yeni yapılan statlar, şehirlerin en görkemli yapısı oldu. Ö o. Testin 15. sorusu diğer sorulara göre daha kolaydı. N p. Vatan sevgisi konulu şiirlerden oluşan bir kitap hazırladım. Ö r. Günümüz çocuklarının en büyük sorunu teknolojinin getirdiği yalnızlıktır. N s. Borcunu ödeyemediği için evin elektriğini kesmişler. Ö t. Her gün yaşanan bu elektrik kesintileri insanı çileden çıkartıyor. N u. Maçın ilk yarısında hakem, oyun kurallarına uymayan iki oyuncuya kart gösterdi. N v. Dondurması yere düşen çocuk ağlamaya başladı. 92 Cümlede Anlam

5. Sınıf Öznel ve Nesnel Anlatımlı Cümleleri KKT - 12  1. Aşağıdaki cümlelerden hangisi kanıtlanabilir- 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kişiye göre lik açısından diğerlerinden farklıdır? değişen bir yargı yoktur? A) Susuzluktan dudaklarımız çatlamıştı. A) Romanda anlatılan olaylar, İstiklal Savaşı yılla- B) Yolculuk, hızlı trenle üç saat sürüyormuş. rında geçiyor. C) Tiyatro, sinemadan önce ortaya çıkmıştır. D) Sahil kasabasında yaşamak büyük bir ayrıca- B) Çocuk yaşlarda okunan masallar, insanların gelişimini hızlandırır. lıktır. C) Kesilen her ağaç, geleceğimizi biraz daha ka- rartır. D) Şiir okumak, içimizdeki kötülükleri ortadan kal- dırır. 2. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi cüm- 5. Nebil Özgentürk, Anadolu’da doğup büyümüş leye öznellik katmıştır? I A) Mevsim yaz olmasına rağmen çocuk kazak gi- yerel sanatçıları anlatan ilginç bir belgesel yiyordu. II III B) Okulun ilk günü öğrenciler heyecanla sıraların- film çekmiş. da oturuyordu. IV C) Asitli içecekler insan sağlığına zarar veriyor- Yukarıdaki cümlede numaralanmış sözcük- muş. lerden hangisi çıkarılırsa cümle nesnel bir anlatıma sahip olur? D) Avni, bu hafta Türkçeden benden çok soru çözmüş. A) I. B) II. C) III. D) IV. 3. (I) Köpekler, günümüzden 15.000 yıl önce As- 6. Aşağıdaki cümlelerden hangisi söyleyenin ya’nın doğusunda yaşayan insanlar tarafından duygularını içermektedir? kurdun evcilleştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. (II) Günümüzdeyse kurtlar ve köpekler iki farklı A) Amazon Ormanlarında başka hiçbir yerde ye- tür olarak yaşamaktadır. (III) Günümüzdeki 400 tişmeyen bitki türleri vardır. kadar farklı köpek cinsinin ortaya çıkışıysa son 500 yılda olmuştur. (IV) İnsanların en sadık dostu B) Robotlar, fabrikalarda aktif bir şekilde kullanıl- olan köpekler, artık hayatımızın bir vazgeçilmezi maktadır. olmuştur. C) Bilim kurgu filmleri, hayal dünyamızı oldukça Parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisi geliştirir. kanıtlanabilirlik açısından diğerlerinden fark- lıdır? D) Eskiden uzun mesafe yolculukları deve sırtında yapılırmış. A) I. B) II. C) III. D) IV. 93 Cümlede Anlam

5. Sınıf Duygusal ve Abartılı Anlatım Duygusal ve Abartılı Anlatım ♦♦ Duygusal Anlatım: Şaşkınlığımızı, üzüntümüzü, sevincimizi, heyecanımızı anlatmak için oluşturduğumuz cümlelere “duygusal anlatım” denir. Örnek: Susuzluktan bitkin düşmüş sokak köpeklerini görünce içim parçalandı. (Üzüntü) Arabanın lastiği büyük bir gürültüyle patlayınca ödüm koptu. (Korku) Dedem, elinde uzun zamandır istediğim bisikletle gelince havalara uçtum. (Sevinç) ♦♦ Abartılı Anlatım: Duygularımızı, içinde bulunduğumuz bir durumu ya da olayı daha etkili ve vurucu bir şekilde anlatmak için yaşanılanları normal şartlarda olması mümkün olmayacak şekilde daha büyük ya da daha kü- çük göstererek yapılan anlatıma “abartılı anlatım” adı verilir. Örnek: Bayramda evimiz öyle kalabalıktı ki iğne atsan yere düşmezdi. Film o kadar komikti ki gülmekten öldük. Oğlumun kaza yaptığını öğrenince dünya başıma yıkıldı. .......Ö...ğ..r.e..t.m...e.n..i.m...i.n..N...o.t..u............................................................................................................................... .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. Etkinlik 13 Cümlede Anlam 1. Aşağıdaki cümlelerde bulunan duygusal ifadelerin altını çiziniz. a. Kardeşimin düğününde başlayan yağmur hevesimizi kursağımızda koydu. b. Annesini gören çocuğun gözlerinin içi parladı. c. Kompozisyon sınavında öğretmenimiz beş dakikanız kaldı deyince telaşlandım. d. Ülkemizin geleceği için çalışmak bize gurur veriyor. e. Zamanında elimdeki imkânları değerlendiremediğim için çok pişmanım. f. Hemşire kucağında yeni doğan çocuğumla gelince göz yaşlarımı tutamadım. g. İki yaşında çocuk, çikolatasını yerken adeta kendinden geçti. h. Araba yoldan çıkacak diye yüreğim ağzıma geldi. 94

5. Sınıf Duygusal ve Abartılı Anlatım 2. Aşağıdaki cümlelerden abartılı anlatıma sahip olanları işaretleyiniz. Cümleler  a. Yaşım 80 oldu, koca ömür göz açıp kapayıncaya kadar geçti. b. Arkadaşım yaz tatili boyunca 100 tane roman okumuş.  c. Dünya kadar işim var, şimdi bir de seninle uğraşamam.  d. Arkadaşlarıyla tatile gidemediği için iki gözü iki çeşme ağlıyor. e. Her sınavdan 100 almak, öyle herkesin yapabileceği bir iş değildir.  f. İki haftada dağ gibi çamaşır nasıl birikti anlamadım.  g. Çevre yolundan kasabaya gelene kadar yürüdük, ayaklarımız koptu. h. İlk evcil hayvanım hayatını kaybettiğinde çok üzülmüştüm.  i. Olay duyulur duyulmaz yer yerinden oynadı. j. Nesli tükenmekte olan kambur balinalara av yasağı getirilmesi için tam 1 milyon imza toplandı. k. Satıcının kendisini kandırdığı anlayan kadın öyle bir bağırdı ki yer gök inledi.  l. Çocuk ateşler içinde yanıyor, bir an önce doktora gitmelisiniz.  m. Sınavı kazandığımı öğrenince mutluluktan ağlamaya başladım.  n. Küçücük bir çizik yüzünden kıyameti kopardı.  o. Sana erken kalkman gerektiğini yoksa geç kalacağımızı milyon kere söyledim.  p. Adam hastalıktan öyle zayıflamıştı ki bir deri bir kemik kalmıştı. r. İnsanlar, ömürlerinin yaklaşık 26 yılını uykuda geçiriyormuş.  s. Seninle aramızda dağlar kadar fark var, anlaşmamız mümkün değil. t. Henüz olumsuz bir durum yok, telaşlanma.  u. Arkamızdaki kamyonu son anda fark edince kalbimiz yerinden fırladı. v. Büyük umutlarla başladığım işte hayal kırıklığına uğradım. Cümlede Anlam 95

5. Sınıf Duygusal ve Abartılı Anlatım 3. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere abartılı anlatım varsa “A”, duygusal anlatım varsa “D” ya- zınız. a. Gencecik adamsın, taşı sıksan suyunu b. Ne dedi söylesene çatlatma insanı. çıkarırsın. AD c. Adama bir çift söz söyleyemedim, içimde d. Eve gelene kadar poşetleri taşımaktan kaldı. kollarım koptu. DA e. Makinalı tüfek gibi konuşuyordu ama kimse f. Çocukluğumda yediğim sebzelerin kokusu hiçbir şey anlamıyordu. burnumda tütüyor. A D g. Cehennem sıcağının altında çalışmak kolay h. Söz verdiği hâlde gelmekten vazgeçtiğini mı? duyunca kan beynime sıçradı. AD i. Yüzüğündeki elmas kafam kadardı. j. Derdimi döksem dereler dolup taşar. A A k. Hoş geldiniz, bu ne şeref, siz buralara gelir l. Merak etmeyin çocuklar, güneşli günler miydiniz? yakındır. D D m. Bir ah çeksem dağı taşı eritir n. Baban senin derdinden eridi, bitti. Gözüm yaşı değirmeni yürütür A A Cümlede Anlam 96

5. Sınıf Duygusal ve Abartılı Anlatım KKT - 13  1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde duygusal bir 4. anlatım vardır? A) İki gün sonra sipariş ettiğim kitaplar gelecek. Yukarıdaki film ile ilgili yapılan yorumlardan B) Ayşe’nin babası, Çamlıca’dan bir ev daha al- hangisinde abartılı bir anlatım vardır? mış. C) Yaşanan kazada ölü ve yaralıların olmaması A) Çöpçüler Kralı filmi, bugüne kadar en çok iz- yüreklere su serpti. lenmiş Türk filmidir. D) Küçücük bir pastayı dört kardeş bölüşüp yedi- ler. B) Kemal Sunal, “Çöpçüler Kralı” filmindeki rolüy- le birden çok ödüle layık görülmüştür. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde abartılı bir anlatım vardır? C) Kemal Sunal, “Çöpçüler Kralı” filminde izle- A) Yarım asırlık dostluğumuz, bugüne kadar hiç yenleri gülmekten kırıp geçirdi. sarsılmadı. B) Adamda öyle bir iştah var ki bıraksan beni de D) Basit bir belediye işçisinin hayatının anlatıldığı yiyecek. film, unutulmazlar arasına girdi. C) Zavallı kadıncağız, bu soğuklarda sokakta kal- dı. 5. Dışarısı öyle soğuk ki buraya gelene kadar D) Hangi işe girişsem başarısız oluyorum, bundan sonra hiçbir şeyin iyi olacağını düşünmüyorum. I II III donduk vallahi. IV Yukarıdaki numaralanmış sözcüklerden han- gisi cümleye abartılı bir anlatım katmıştır? A) I. B) II. C) III. D) IV. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde farklı bir 6. Ne zordur insanın hastalanıp duygu dile getirilmiştir? Gezip oynayamaması Eğitimleri yarıda kalıp A) Babamın doğum günümü unutacağı aklımın Geceler boyu bekleyip durması ucundan geçmezdi. Yukarıdaki dörtlükte dile getirilen duygu aşa- B) Senin gibi aklı başında bir çocuktan böylesine ğıdakilerden hangisidir? kötü sözler duymayı beklemezdim. A) Üzüntü B) Kaygı C) Günlerdir yapacağım dediğin sürpriz bu muy- C) Karamsarlık D) Şaşırma du? 97 D) Hayvanlar ne yazık ki hâlâ süs eşyası gibi alınıp satılıyor. Cümlede Anlam

5. Sınıf Gerçek ve Hayal Ürünü İfade Eden Cümleler Gerçek ve Hayal Ürünü İfade Eden Cümleler ♦♦ Gerçek Unsurlar: Günlük hayatta karşılaşabileceğimiz durumları, olayları veya varlıkları anlatan cümleler “gerçek unsurlar” barındıran cümlelerdir. Örnek: Toprak kayması sonucu köy yolu ulaşıma kapandı. (Gerçek hayatta yaşanabilecek bir durum.) Kafesin kapısı açık kalınca kanarya pencereden uçup gitmiş. ♦♦ Hayal Ürünü Anlatımlar: Gerçekte var olmayan, zihnimiz yardımıyla ürettiğimiz, tasarladığımız olay, durum ya da varlıklar “hayal ürünü”dür. Hayalî anlatımlara “kurgu” da denir. Örnek: Karınca, yaz boyu yan gelip yatan ağustos böceğine gene yardım etmek zorunda kaldı. Altın yumurtlayan tavuğunu, açgözlülüğü yüzünden kesen adam yaptığı işin yanlışlığını anlayınca çok pişman oldu. (Bu cümlelerde dile getirilen durumlar gerçek hayatta yaşanması mümkün olma- yan, zihnimizle oluşturduğumuz hayalî anlatımlardır.) .......Ö...ğ..r.e..t.m...e.n..i.m...i.n..N...o.t..u............................................................................................................................... .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. Etkinlik 14 1. Aşağıdaki cümlelerde bulunan hayal ürünü unsurların altını çiziniz. a. Herkes uykuya çekilince şeker gezegenine gezmeye giderim. b. Uçan atım, beni alıp uzak diyarlara götürdü. c. Şimşek kralı, ülkemizin üstüne kara bulutlar göndermişti. d. Minik serçe, kardeşleriyle neşe içinde oynarken birden yuvadan düşüverdi. e. Tasa kuşunun sözünü dinleyen Ayşe’nin yüzü hiç gülmez olmuştu. f. Küçük balık Nemo, yeni yerler keşfetmek için sıcak denizlere doğru yüzmeye başladı. g. Tilki, kurnazlığına güvenip horozu kandırmaya çalışıyordu. h. Minnoş yaramazlıklarına bir yenisini daha eklemiş gözünü ip yumağına dikmişti. i. Kendine fazla güvenen tavşan, sonunda kaplumbağaya yenilmişti. 98 Cümlede Anlam

5. Sınıf Gerçek ve Hayal Ürünü İfade Eden Cümleler 2. Aşağıdaki görselleri inceleyiniz ve gerçek hayatta karşılaşabilecek olduklarımıza “G”, gerçekte olması mümkün olmayan, hayalî olanlara “H” yazınız. a. b. c. HGG d. e. f. H H H g. h. i. H H H j. k. l. G H G m. n. o. H G H 99 Cümlede Anlam

5. Sınıf Gerçek ve Hayal Ürünü İfade Eden Cümleler 3. Aşağıdaki cümlelerden hayal ürünü olanlara “H”, gerçek olanlara “G” yazınız. 1. Denizkızları, fırtınaya yakalanmış balıkçıların yardımına koşar. H 2. Ne zaman bir türkü duysam köyüm gelir aklıma, hüzünlenirim. G 3. Kara ormandaki ağaçlar, kötü ruhlu cadının elinde esir kalmışlar. H 4. Gökkuşağının bittiği yerdeki hazineyi bulan çoban, altınları gizlice köyüne götürdü. H 5. Şair, kalemiyle can verir ağaçlara; ağlatır kimi zaman bulutları. H 6. Küçük yaşlarda kurulan dostluklar kolay kolay yok olmaz. G 7. Bütün umutlarımı cebime koyup uzak diyarlara göç edeceğim. H 8. Gizli geçidi bulabilirsek derelerinden süt ve çikolata akan şehre ulaşacağız. H 9. Kitaplıkta sabah sabah bir tartışma çıktı, kitap kahramanları hararetli bir taşmaya tutuştular. H 10. Simsiyah bulutların ardından güneşi görünce çok sevindim. G 11. Bahar gelmişti, etrafta şarkılar söyleyip uçuşan kuşlar, şakalaşan ağaçlar… H 12. Bisikletinin tekerini tamir etmek için uğraşan Hasan, ter içinde kalmıştı. G 13. Altın rengini andıran buğday tarlasına bakıp sevinmişti, bu yıl hasat boldu. G 14. Fare ile kedi bir anlaşmaya varmışlardı, fare evde dolaşmayacak, kedi de onları H kovalamayacaktı. 15. Adam, tarlasından topladığı sebzeleri eşeğine yükleyip pazarda satmak için kasabanın G yolunu tuttu. 16. Hatice nine, köyün en yaşlısı olduğu için bayramlarda herkes onun evinde toplanırdı. G 17. Burcu bugün çok mutluydu çünkü gece yarısı o uyurken diş perisi gelecek ve onun isteklerini H yerine getirecekti. 18. Kitabın kapağını açıp sihirli sözcükleri söyleyince düşler ülkesine gidebilecekti. H 19. Mehmet, yaz tatilinde dondurmacı dükkânında çırak olarak çalışmaya başlayınca bütün G hayatı baştan sona değişir. 20. Ormandaki hayvanlar korku ve telaş içindeydi, insanlar onların yaşam alanlarını yok edip H beton binalar yapmaya başlamışlardı. 21. Yaptığım uçurtma o kadar yükseğe çıktı ki elimdeki yüz metrelik ipin hepsini açmak zorunda G kaldım. 100 Cümlede Anlam

5. Sınıf Gerçek ve Hayal Ürünü İfade Eden Cümleler KKT - 14  1. Aşağıda anlatılan olaylardan hangisi hayal 4. Aşağıdaki şiirlerin hangisinde hayal ürünü bir ürünüdür? anlatım yoktur? A) Bir gün padişah, ülkesindeki insanların kendi- A) Çıktım erik dalına sinden memnun olup olmadığını merak etmiş Baktım tren yoluna ve eski püskü kıyafetler giyip pazarın kuruldu- İki tren geliyor ğu meydana inmiş. Kara duman salıyor B) Sürüsünü otlatan çoban uzaklardan gelen B) Ay doğar sini gibi bir ses işitmiş. Biraz yürüdükten sonra o se- Sallanır selvi gibi si tekrar duymuş. Dikkatli baktığında yuvanın Usanmış yalnızlıktan ağzında duran bir karıncanın ona seslendiğini Kara bir gül gibi görmüş. C) Telli turnam selam söyle o yâre C) Yaşlı demircinin ustalığı dört bir yana yayılmış. Kuşlarla selam salsın gurbet ele Uzak ülkelerin padişahları ulaklar gönderip bü- Kurtlar kuşlar ağlar oldu yük paralar vererek demirciyi saraylarına alıp Şu perişan hâlimi görünce ona kılıç yaptırmak isterlermiş. D) Bahçıvanın eşeği D) Can, yaz tatilini dedesinin köyünde geçirmiş. Kaderden şikâyetçiymiş Dedesi tatil boyunca her gece Can’a masallar Gün doğmadan kalkmak anlatır, türlü oyunlar yaparmış. Canına tak demiş 2. Aşağıdakilerin hangisinde gerçekleşmesi 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatılanların mümkün olmayan bir olay anlatılmıştır? gerçek hayatta olması mümkün değildir? A) Kedimiz Tekir’in birbirinden tatlı iki tane yavru- A) Kral penguenleri, iki ay boyunca hiçbir şey su oldu. yemeden yumurtadan yavrularının çıkmasını bekler. B) Lodos birden şiddetlenince Dursun Kaptan he- men kıyıya yöneldi. B) Leylekler, uzun mesafeleri en az enerji harcaya- rak kat etmek için, kanat çırpmadan, süzülerek C) Taş ocağından gelen patlama sesi, sürüdeki uçarlar. bütün hayvanları ürkütmüştü. C) Karga, zekâsıyla övünüp dururken bir gün düş- D) Görünmezlik iksiri, çok sıkı korunan bir kalede müş bir tuzağa. saklanıyormuş. D) Ülkemiz ördeklerin göç yollarında olduğundan 3. Aşağıdaki görsellerden hangisi hayal ürünü çok şanslıyız. değildir? A) B) C) D) 6. Aşağıdaki kitap adlarından hangisi gerçekte olmayacak bir duruma işaret etmektedir? Cümlede Anlam A) Martıya Uçmayı Öğreten Kedi B) Kitaplardan Korkan Çocuk C) Vanilya Kokulu Mektuplar D) Kardeşlik Çemberi 101

5. Sınıf Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler, Karşılaştırma Cümleleri Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler, Karşılaştırma Cümleleri ♦♦ Karşılaştırma Cümlesi: Karşılaştırma; iki ayrı varlık ya da kavram arasındaki ortak, benzer veya zıt yönlerin ortaya çıkarılmasıdır. Karşılaştırma cümlelerinde iki varlık karşılaştırılabileceği gibi, insan ile hayvan, iki ayrı görüş, iki ayrı sanat dalı veya sanatçı karşılaştırılabilir. Bu cümlelerde bir kavram anlatılıp özellikleri sıralandık- tan sonra diğer kavrama geçilirken “… ise, hâlbuki, ama, yalnız, fakat, göre, daha, kadar, en” gibi bağlantı ve geçiş ifadeleri kullanılır. Örnek: Bugün hava düne göre daha sıcak. (Bugünkü ve dünkü hava sıcaklığı karşılaştırılmış.) Kimse onun kadar anlayışlı olamaz. (“O” ve “diğerleri” karşılaştırılmış.) Yağan doludan sebzelerde de meyveler kadar zarar var. Bize göre onlar daha geride. Sen de en az benim kadar duyarlısın çocuk hakları konusunda. Tiyatro, sinemaya göre daha etkileyicidir. ♦♦ Örneklendirme Cümlesi: İfade edilen düşüncenin, durumun ya da olayın daha iyi anlaşılması, yapılan açık- lamanın somutlaştırılması için verilen örneklere “örneklendirme” denir. Örneklendirme, yapılan açıklamanın gerçekleştiği, dile getirilen düşüncenin yaşandığı durumları söylemektir. Örnek: Anadolu düğünlerinde yapılan bazı gelenekler unutulmaya yüz tuttu: damat tıraşı, sandığa oturma, okuntu vb. (İletilmek istenen düşünce bazı geleneklerin unutulması. “damat tıraşı” ve “okuntu” ifadeleri ise düşüncenin daha belirgin hâle gelmesi için verilen “örnekler”dir. Örnek: Atatürk, okumaya her zaman önem veren, şartlar ne olursa olsun okumaktan vazgeçmeyen bir lider- dir. Atatürk, gündüz cephede savaşırken akşam ise çadırında Çalıkuşu’nu okurdu. Gazi, Çalıkuşu’nu okuyup bitirdiğinde, “Biliyor musunuz dün gece Reşat Nuri Bey’in Çalıkuşu romanını okudum, çok beğendim. İhmal edilmiş Anadolu’yu genç bir hanım öğretmenin yaşadığı zorlukları ne güzel anlatmış. Bitirince İsmet’e verece- ğim. (İsmet İnönü) Sonra da sizler okuyun” demiştir. (Parçanın ikinci cümlesinden itibaren Atatürk’ün kitaba verdiği önem örneklendirilmiştir.) Örnek: Kurtuluş Savaşı’na doğrudan katılmış yazarlarımız vardır. Halide Edip Adıvar bunların başında gelir. ♦♦ Tanım Cümlesi: Bir varlığın, kavramın ya da kişinin kim olduğunu, ne olduğunu bütün ayırt edici özellikleriy- le anlatmaya “tanımlama” denir. Tanım cümleleri, “Bu nedir?”, “Bu kimdir?” sorularına cevap verir. Tanım cümleleri nesnel olduğu gibi öznel de olabilir. Örnek: Şiir, dizeler halinde yazılan, duyguların coşkulu bir şekilde anlatıldığı yazı türüdür. (Şiirin ne olduğu nesnel bir şekilde tanımlanmıştır.) Şiir, duyguları en güzel ve eksiksiz bir şekilde anlatabilen yazı türüdür. (Şiirin ne olduğu öznel bir şekilde tanımlanmıştır.) ♦♦ Yakınma Cümlesi: Yakınmak, herhangi bir durumdan duyulan rahatsızlığı dile getirmektir. Yakınmak, herhan- gi bir şeyden şikâyet etmektir. Örnek: Ali, her zamanki gibi yine geç geldi. (Ali’nin vaktinde gelmemesinden duyulan rahatsızlık, dile getirilmiştir.) Sabahtan beri dolaşıyorsun, hiçbir işimize yardım etmedin. Odanı toplamayı ne zaman öğreneceksin? 102 Cümlede Anlam

Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler, Karşılaştırma Cümleleri Etkinlik 15 1. Aşağıdaki cümlelerden karşılaştırma anlamı taşıyanları işaretleyiniz. a.  Köylüler, gelenek ve göreneklerimize bağlılıkta şehirlilerden daha duyarlıdır. b. Malatya’daki çiftçiler, genellikle kayısı yetiştiriciliği ile geçimlerini sağlamaktadır. c.  Antalya’ya gelen turist sayısı, İstanbul’dan azdır. d. Annemle babam derslerimde bana her zaman yardımcı olurlar. e.  Bu konu, hepinizden çok beni ilgilendiriyor. f.  Zeki Müren, Türkçeyi en iyi kullanan sanatçımızdı. g. Eski günlerin hatırına, yaptığı saygısızlığa karşılık vermedim. h.  Ablam da ben de bamya yemeğini sevmeyiz. i. Biraz sabırlı olun sınavın bitmesine daha yarım saat var. j.  Yazarın şiirleri, öyküleri kadar etkileyici ve usta işi değil. k. Bu yıl İstanbul’a hiç kar yağmadı. l.  Hayvanların da en az insanlar kadar yaşamaya hakkı vardır. m.  Ekolojik tarım uygulamalarına başladığımız günden beri verimimiz iki katına çıktı. n.  Türkçe öğretmenimiz, okulun en yakışıklı ve en genç öğretmenidir. o. Babam, akıllı telefonları bir türlü sevemedi. p.  Bu yılın en çekişmeli maçını izledik. r. Van Gölü’nde yaşayan tek canlı inci kefalidir. s.  Güneydoğu Anadolu, Türkiye’nin en kurak bölgesidir. t.  Amcam önceden de komik ve şakacıydı. u.  Teknoloji çağının çocukları, bize göre daha şanslı ve becerikli. Cümlede Anlam 103

5. Sınıf Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler, Karşılaştırma Cümleleri 2. Aşağıdaki görsellerle ilgili karşılaştırma anlamı taşıyan cümleler yazınız. a. A Takımı, ligde B Takımı'ndan daha çok şampiyonluğa sahiptir. b. Formula 1 arabaları diğer araçlara göre daha pahalıdır. c. Voleybolu, futboldan çok seviyorum. d. Sinema gelişmiş bir sanat dalıdır ama tiyatronun tadını vermez. e. Annem papatyayı, gülden daha çok sever. f. Televizyonların izlenme oranları, gazetelerin okunma oranından kat kat fazla. g. Keman, gitardan daha eski ve köklü bir enstrümandır. 104 Cümlede Anlam

5. Sınıf Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler, Karşılaştırma Cümleleri 3. Aşağıdaki cümlelerin hangi kavramla ilgili olduğunu bulup ilgili kutucuğa işaretleyiniz. Cümleler Örneklendirme Karşılaştırma Tanımlama Yakınma a. Sürücüler, hayatlarını tehlikeye attıklarını bile bile neden emniyet kemeri tak-  mazlar, anlamıyorum. b. Yazar son romanında önceki eserlerinde yaptığı hataları yapmamış.  c. Dostluk, iyi günde de kötü günde de sevdiğimiz insanın yanında olmaktır.  d. Her yaştan insanın okuyabileceği şairlerimiz vardır. Orhan Veli ve Yunus Em-  re’yi bunların arasında sayabiliriz. e. Şirketimizin kârı geçen yıla göre biraz düştü.  f. Dünyanın bazı ülkelerinde çocuklar açlıkla mücadele ediyor: Etiyopya, Ken-  ya ve Nijerya gibi. g. Usain Bolt, 100 metre yarışlarında en hızlı sporcu oldu.  j. İstanbul’un trafiği artık hepimizi çileden çıkardı.  h. Kitap, insanın aydınlığa açılan kapısıdır.  i. Bazı meyveler, kiraz, ananas, erik, armut vb. kansere yakalanma riskini azal-  tıyor. j. Bir ay oldu, benden aldığın kitabı hâlâ getirmedin.  k. Ben tarhana çorbasını çok seviyorum, eşim ise mercimek çorbasını çok se-  viyor.  l. Tekerlek, insanoğlunun gelişimini derinden etkileyen bir icattır. m. Anadolu’da eskiden kaplan, aslan, çita ve Asya fili gibi bazı yabani hayvanlar  da yaşamış. n. Kişinin kendisini başkasının yerine koyup karşısındakini anlamaya çalışma-  sına empati denir. o. İstanbul, şimdi olduğu gibi eskiden de bir çekim merkeziymiş.  p. Sürekli bağırarak konuşması beni oldukça rahatsız ediyor.  r. İnsan hayatında sağlıktan daha önemli bir şey yoktur.  s. Konya’nın yüzölçümü, Avrupa’daki pek çok ülkenin yüzölçümünden fazladır.  Cümlede Anlam 105

5. Sınıf Cümlede Çeşitli Anlam ve Düşünceler, Karşılaştırma Cümleleri KKT - 15 1. “Daha” sözcüğü aşağıdaki cümlelerin hangisi- 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesnel bir ne karşılaştırma anlamı katmıştır? tanımlama yapılmıştır? A) Gönderdiğin kitapları aldım ama daha okuma- A) Televizyon, insanların beynini uyuşturan bir ile- ya fırsat bulamadım. tişim aracıdır. B) Eskisinden daha iyi bir araba almak istiyorum. B) Saygı ve sevgi, ilişkilerin dağılmasını önleyen bir zamktır. C) Biraz daha çorba isterseniz hemen getirebili- rim. C) Hayvanların konuşturulduğu masallara fabl de- nir. D) Her istediğini yaptık daha ne yapmamızı bekli- yor, anlamadım. D) Cehalet toplumu içten içe kemiren bir kurttur. 2. (I) Mayalar, günümüzde Meksika, Guatemala, El 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir durum- Salvador ve Honduras olarak bilinen ülkelerin ol- dan duyulan rahatsızlık dile getirilmiştir? duğu bölgelerde yaşamışlar. (II) Binlerce yıl süren yaşamları boyunca oldukça gelişmiş bir uygar- A) Ne zaman arasam işi olduğunu söyleyip beni lık oluşturmuşlar. (III) Takvim, karmaşık mimari geçiştiriyor. yapılar, değişik madenlerden yaptıkları takılar, kur- dukları kentler bunun en çarpıcı göstergesidir. B) Yaşadığımız sıkıntılar kalıcı değil ya, elbet bir (IV) Ancak bu uygarlık henüz anlaşılamayan gün işler yoluna girecek. nedenden ötürü MS 900 yıllarında tarih sahnesin- den silinmiş. C) Yalnız kalmak, bence her insanın ihtiyacı ama bazıları buna cesaret edemiyor. Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerin hangisinde örneklendirme yapılmıştır? D) Çocuklarımızı ciddiye almalı ve onların fikirleri- ne önem vermeliyiz. A) I. B) II. C) III. D) IV. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde karşılaştır- 6. Aşağıdakilerin hangisinde cümlenin anlam ma yapılmamıştır? özelliği yanlış verilmiştir? A) Kimseyi görmedim ben, senden daha güzel. A) Gemi yolcuğu diğer araçlara göre uzun ama B) Ben de herkes kadar çalışıyorum. konforlu oluyor. (Karşılaştırma) C) Ablasına göre boyu daha kısa ve ondan biraz B) Oyunlar, çocukların gelişimi için oldukça daha kilolu görünüyordu. önemlidir. (Tanım) D) Bana göre insan önce kendini değiştirip geliş- C) Piknik alanında bir sürü çöp vardı: poşetler, tirmeli. yemek artıkları, gazete kâğıtları… (Örneklen- dirme) D) Neden ekmek almaya hep ben gidiyorum, bu evde benden başka kimse yaşamıyor mu? (Ya- kınma) 106 Cümlede Anlam

SÖZ SANATLARI Benzetme - Kişileştirme 4 • T.5.3.32. Metindeki söz sanatlarını tespit eder. Benzetme (teşbih) ve kişileştirme (teşhis) söz sanatları verilir.

5. Sınıf Benzetme - Kişileştirme Benzetme - Kişileştirme ♦♦ Benzetme (Teşbih): Anlatımda benzetme yapmanın temel amacı bir varlığın özelliğini vurgulu ve etkileyici bir şekilde anlatmaktır. Bir varlığın özelliğini anlatmak için başka bir varlığın özelliğinden yararlanmaya “benzet- me” adı verilir. Örneğin Ali, kalem kâğıt kullanmadan büyük sayıları zihninden çarpıp bölebilmektedir. Ali’nin bu özelliğini vurucu bir şekilde anlatmak için “hesap makinesi” kavramını kullanırız. “Ali, hesap makinesi gibi işlem yapar.” deriz. İşte burada Ali’nin özelliğini anlatmak için hesap makinesinin özelliğinden yararlandık. Kısacası “Ali”yi “hesap makinesi”ne benzetmiş olduk. ♦♦ Benzetmenin dört ögesi vardır. Bunlardan iki tanesi “temel öge”, iki tanesi de “yardımcı öge”dir. Temel ögeler: 1. Özelliği anlatılmak istenen varlık (Ali): “Benzeyen” 2. Özelliğinden yararlanılan varlık (hesap makinesi): “Benzetilen” Yardımcı ögeler: 1. Anlatılmak istenen özellik (işlem yapmak): “Benzetme yönü” 2. Sözcükleri bağlayan ifade (gibi): “Benzetme edatı” Örnek: Bayatlayan ekmek taş gibi sert olmuştu. 1. Özelliği anlatılmak istenen varlık, “ekmek”: “Benzeyen” 2. Özelliğinden yararlanılan varlık ,“taş”: “Benzetilen” 3. Anlatılmak istenen özellik, “sert olmak”: “Benzetme yönü” 4. Sözcükleri bağlayan ifade, “gibi”: “Benzetme edatı” Örnek: Bulutlar havada kuş gibi süzülüyordu. (benzeyen) (benzetilen) (benzetme edatı) (benzetme yönü) İnci gibi bembeyaz dişleri var. (benzetilen) (benzetme edatı) (benzetme yönü) (benzeyen) Uyarı: Benzetmede “benzeyen, benzetilen, benzetme yönü, benzetme edatı” ögelerinin hepsi her zaman kullanılmak zorunda değildir. Benzetme sadece “benzeyen ve benzetilen”den de oluşabilir. Örnek: Kömür gözlüm elma yanaklım selvi boylum… (benzetilen) (benzeyen) (benzetilen) (benzeyen) (benzetilen) (benzeyen) ♦♦ Kişileştirme (Teşhis): İnsan dışındaki varlıklara insan özelliği kazandırmaya “kişileştirme” adı verilir. Kişileş- tirilen varlıklar, tıpkı bir insanmış gibi davranır. Kişileştirmede hayvanlara, bitkilere ve diğer varlıklara hayalî bir kişilik verip onları insan gibi canlandırmak esastır. Örnek: Kara bir bulut indi şehre ( )“Keyfinkaçması”ve“dertlenmek” Heybetli ağaçların keyfi kaçtı insanlara özgü bir davranıştır. Toros dağları dertlendi bütün gece “Ağaçların” keyfi kaçıyor, “dağlar” dertleniyorsa o zaman “ağaç” ve Örnek: Güneş, bugün de bize küsmüş, yüzünü göstermiyor. “dağlar” insan özelliği kazanmıştır. Bulutlar, ağlıyor benim yalnızlığıma. Yani “kişileştirilmiş”tir. 108 Söz Sanatları

Etkinlik 16 Benzetme - Kişileştirme 1. Aşağıdaki cümlelerde yer alan benzetmeleri bularak benzetmelerin ögelerini tabloda belirtilen yerlere yazınız. Cümleler Benzeyen Benzetilen Benzetme Benzetme a. Deniz gibi mavi gözleri vardı. Yönü Edatı gözler deniz mavi gibi b. Ninem pamuk elleriyle saçımı okşadı. eller pamuk ― ― c. Küçük kızın yanakları kiraz gibiydi. yanaklar kiraz ― gibi d. Annemin saçları altın gibi parlıyordu. saçlar altın parlaklık gibi e. Kömür gözleri insanın içine işliyordu. gözler kömür ― ― f. Denize atlayan kız balık gibi yüzüyordu. kız balık yüzmesi gibi g. Yollar birer yumak gibi, uzun dolaşık. yollar yumak uzun ve dolaşık gibi j. Bir bardak su gibi çalkalandı dünya. dünya bir bardak su çalkalanmak gibi h. Halam, melek kadar iyidir. hala melek iyi kadar i. Sabun gibi eriyor zaman. zaman sabun erimek gibi j. İnsan bu, su misali, kıvrım kıvrım akar. insan su akmak misali k. İki yanımdan aksın, bir sel gibi fenerler. fenerler sel akmak gibi 2. Aşağıda verilen sözcükleri kullanarak benzetmenin dört ögesinin de olduğu anlamlı cümleler oluştu- runuz. a. (adam, tilki): Adam tilki gibi kurnazdı. b. (su, zaman): Zaman su gibi akıyordu. c. (asker, aslan): Aslan gibi cesur bir askerdi. d. (öğretmen, güneş): Öğretmen güneş gibi etrafını aydınlatır. e. (bilgi, altın): Bilgi, altın kadar değerlidir. f. (kitap, fener): Kitaplar yolumuzu aydınlatan fenerler gibidir. Söz Sanatları 109

5. Sınıf Benzetme - Kişileştirme 3. Aşağıdaki cümleleri inceleyiniz ve benzetme yapılan cümleleri işaretleyiniz. a. b. c. d. Kibrit kutusu kadar Çok yorulmuş, eve Bu cennet vatan için Bunlar ne böyle, bir odada tam beş geldiği gibi yatağa her şeyimizi feda evi çiçek bahçesine etmeye hazırız. kişi kalıyoruz. uzandı. çevirmişsiniz.  f.   e. Onun şiirleri şeker g. h. Şimdi buz gibi bir su misali insanın yedikçe Yapılan açıklamaya Öğretmenimiz hep olsa ne güzel olurdu. göre açılış saat beş “Biz hancıyız, siz yiyesi geliyor. gibi olacakmış. yolcusunuz.” derdi.   j.  ı. i. Koşuşturan k. Ne olur sanki biraz Sözleri bir ok misali çocukların sesleri, Türkçe öğretmenimiz daha beklesek? tek tek yüreğime kuş seslerine âdeta bir ayaklı saplanıyordu. karışıyordu. kütüphane. l. İşçiler arı gibi  n.  çalışıyorlar, inşaat iki m. Annesinin kınalı o. Ankara’da yaşanan kuzusu, büyümüş de Yakaladığı balığın güne biter. sel felaketi, büyük testere gibi dişleri zarara yol açtı. asker olmuş. varmış.  p.   ö. Deniz bugün çarşaf r. s. Nasıl oluyorsa gibi, dünkü rüzgârdan Bugün öğrenciler Arılar bir kilo bal için hep kedi gibi dört daha iyi bir okul için milyarlarca çiçekten ayağının üstüne eser yok. sınava girdiler. polen topluyor. düşüyor.   110 Söz Sanatları

5. Sınıf Benzetme - Kişileştirme 4. Aşağıdaki şiirlerde kişileştirilen varlıkları alttaki boşluklara yazınız. a. b. Sular bizden akıllıdır, daha evvel görür akşamı, Üşüdün mü dışarıda narin ağaç İner havadan önce, karanlığa, Yoksa hırsızlardan mı korkuyorsun Büyük bir balık gibi ortadan silinir, Nafile çoktan bağladılar ellerimi Kaçışırken hayvanlar dağa. Kırk haramiler Sular Ağaç c. d. Bırak ben söyleyeyim güzelliğini, Çadırtepe, Dumlupınar, Rüzgârlarla, nehirlerle, kuşlarla beraber. Türbetepe, Adatepe... Günlerden sonra bir gün, ben gidersem Ki üstlerinden bir bulut Rüzgârlar, nehirler, kuşlar söylesin Geçti güller serpe serpe. Sen dinle, seni nasıl sevdiğimi Bulut Rüzgâr, nehir, kuş e. f. Çocuk, çok sevdi ağacı... Yağmur gibi doldursan odayı sözlerinle Verirdi ona, her kış İçinden konuşacak aynalar gözlerinle Çiçekleri olaydı! Ve gün avuçlarından kayan gümüş bir balık. Ağaç, çok sevdi çoçuğu... Öperdi altın saçlarından Ayna Ağaç g. h. Deniz gözlü şahin, İzmir’e girince Kasım girince bulutlar Selama durdu dağ taş Yorgun çöker Ankara’ya Şaha kalktı atı, ay yıldızı görünce Yüreğim kasım girince Kaçtı düşman Mehmet’i görünce Vurur sızlaya sızlaya Dağ, taş, at Bulut Söz Sanatları 111

5. Sınıf Benzetme - Kişileştirme 5. Aşağıdaki cümlelerde insana ait özellikler yüklenen varlıkları cümlelerin karşısındaki boş kutucuklara yazınız. Cümle a. Minik serçe yıllardır yuva yaptığı ağacın kesilmesini çaresizce izledi. serçe b. El ayak çekilince kimsesizlere annelik eder kaldırımlar. kaldırımlar c. Cömertlik toprağa verilmiş haktan toprak Benim sadık yârim kara topraktır eşek rüzgâr, güneş d. Bahçıvanın eşeği kaderden şikâyetçiymiş, gün doğmadan kalkmak canına tak demiş. e. Rüzgâr ile güneş girmişler bir gün iddiaya. f. Yıldızlar bir bir sıraya girmiş, hilalin yanında durabilmek için. yıldızlar g. Uzayıp kıvrılan yollar, kimsesizlerin türküsünü söyler. yollar h. Yağmur damlaları, toprakla kucaklaşmanın heyecanıyla hızla iniyordu yere. yağmur damlaları i. Deniz bugün daha bir hırçın, kimse bilmez, kime kızmış. deniz j. İhtiyar kaplumbağa, bu yaşına kadar nelere şahit olmuştu acaba? kaplumbağa k. Karadeniz’in rüzgârları biraz delidir, ne zaman ne yapacağı belli olmaz. rüzgârlar l. Doğa, derin ve sessiz uykusundan uyanıyor, tomurcuklar veriyordu. doğa m. Gerçek dost ve sırdaş istiyorsan kitaplara sarıl. kitaplar n. Karanlık, tutmuştu elimden, korkutmadan saklıyordu beni. karanlık 112 Söz Sanatları

5. Sınıf Benzetme - Kişileştirme 6. Aşağıdaki cümlelerde hangi söz sanatının kullanıldığını bulup cümlelerin karşısındaki boşluğa yazınız. 1. Dedem, beni hep “zeytin gözlüm” diye severdi. Benzetme Benzetme 2. Ah bu türküler, köy türküleri Kişileştirme Ana sütü gibi candan Kişileştirme Benzetme 3. Neden böyle düşman görünürsünüz, Benzetme Yıllar yılı dost bildiğim aynalar? Benzetme Kişileştirme 4. Pireler berber iken develer tellal iken bir garip Keloğlan varmış. Benzetme Kişileştirme 5. Yeni muhabir bomba bir haber yakalamıştı. Kişileştirme Kişileştirme 6. Ufaklık penguen misali paytak paytak yürüyordu. Benzetme Benzetme 7. Duvarlar sanki üstüme devrilecekti. Kişileştirme Kişileştirme 8. Güller mis kokularıyla bizi selamlıyordu. Benzetme Kişileştirme 9. Robot gibi ne duruyorsun orada, geç otur şöyle. Benzetme Kişileştirme 10. Güneş aman vermiyor, bütün kızgınlığıyla nerede bir yeşil varsa kurutuyordu. Benzetme Benzetme 11. Bülbüller konmuş ihtiyar çınarın dallarında dertli dertli ötüyorlar. Kişileştirme Kişileştirme 12. Yangın sonrasında ormanda yalnız kalan ağaç da üzgündü. Benzetme Kişileştirme 13. Yıldızlar milyonlarca ateş böceği gibi ışık saçıyordu. Benzetme 14. Dedem yaşında adam yirmilik delikanlı gibi koca koca kütükleri kaldırıp götürüyordu. 15. Nazlı nazlı salınan bu bayrak, bizim özgürlüğümüzün simgesidir. 16. Boynu bükük kaldı geride kitaplarım, onlara iyi bakın. 17. Süt gibi beyaz teni güneşte kızarmıştı. 18. Sen gelince güller açar Gülpembe Dereler seni söyler biz dinlerdik Gülpembe 19. Çocuk, bir evin gonca gülüdür, mutluluk kaynağıdır. 20. Gel benim sarı tamburam Sen ne için inilersin 21. Katır inadı var çocukta, Nuh der peygamber demez. 22. Rüzgârda savrulan yaprak oldum, diyardan diyara konup göçüyorum. 23. Bir yağmur başlar ya inceden ince Bak o zaman topraktaki sevince. 24. Kurt kocayınca köpeğin maskarası olurmuş. 25. Beni karşısında görünce dut yemiş bülbüle döndü. 26. Allı turnam eğer bizim ele varırsan Şeker söyle, kaymak söyle, bal söyle 27. Arabalar düğün alayı gibi sıra sıra dizilmiş. Söz Sanatları 113

5. Sınıf Benzetme - Kişileştirme KKT - 16  1. Ne açlık kalır ne korku 4. Bir sarmaşık uyanıyordu uykusunda Korudaki fidanlar gibi Görülüyordu bir eski duvarın sıvasında Sevip sevip birbirini İşte zamanın su gibi akan anında Çocuklar kardeş oldu mu? Her şeyi unutmak için bir fırsat doğuyordu Bu dörtlükte “çocuklar” neye benzetilmiştir? Yukarıdaki şiirde kaçıncı dizede kişileştirme yapılmıştır? A) Korudaki fidanlara B) Korkuya A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. C) Kardeşe D) Açlığa 2. Aşağıdakilerin hangisinde kişileştirme yapıl- 5. Durgunca bir deniz sahilleri öper mamıştır? Söner ufuklarda sevdalı bir kamer Yıldız gibi uçar ateşböcekleri A) İlkbahar, ilk şarkıyı söylüyor. Gecenin gözyaşı öper çiçekleri B) Suyu kesilen dereler can çekişiyor. C) Dağlarda gelincikler, halı gibi örtmüş toprağı. (Kamer: Ay) D) Çırpınırdı Karadeniz, bakıp Türkün bayrağına. Bu şiirin kaçıncı dizesinde farklı bir söz sanatı kullanılmıştır? A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. 3. Çiçek olur, açılır 6. Kedim henüz bir yaşında Koku olur, saçılır Uyur hep soba başında Ondan vaz mı geçilir? Hem cesurdur hem de kurnaz Çocuk evin şenliği Bir tıkırtı duyar duymaz Yurdun egemenliği Bu şiirde kedinin kişilik özelliği kazanmasını Bu dizelerde benzeyen varlık aşağıdakilerden sağlayan kavramlar aşağıdakilerin hangisinde hangisidir? doğru verilmiştir? A) Çiçek B) Çocuk A) Uyumak ve kurnaz C) Koku D) Yurt B) Duymak ve uyumak C) Bir yaşında ve cesur 114 D) Cesur ve kurnaz Söz Sanatları

PARAGRAFTA Paragraf Oluşturma – Paragrafın Giriş Cümlesi ANLAM Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 5 Paragrafta Gelişme Bölümü ve Yardımcı Düşünce Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama Anahtar Kelime Paragraf Tamamlama Şiirde Duygu, Tema ve Başlık Hikâyenin Unsurları Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma Sözel Mantık 5N1K Metin Türkleri • T.5.1. DİNLEME/İZLEME • T.5.1.1. Dinlediklerinde/izlediklerinde geçen olayların gelişimi ve sonucu hakkında tahminde bulunur. • T.5.1.3. Dinlediklerinin/izlediklerinin konusunu belirler. • T.5.1.4. Dinlediklerinin/izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu tespit eder. • T.5.1.5. Dinlediklerini/izlediklerini özetler. • T.5.1.6. Dinledikleri/izlediklerine yönelik sorulara cevap verir. • T.5.1.7. Dinlediklerine/izlediklerine yönelik farklı başlıklar önerir. • T.5.1.8. Dinlediği/izlediği hikâye edici metinleri canlandırır. • T.5.1.10. Dinlediklerinin/izlediklerinin içeriğini değerlendirir. • T.5.1.11. Dinledikleriyle/izledikleriyle ilgili görüşlerini bildirir. • T.5.3. OKUMA • T.5.3.2. Metni türün özelliklerine uygun biçimde okur. • T.5.3.12. Metin türlerini ayırt eder. • Hikâye, fabl, masal, haber metni türleri tanıtılır. Metin türleri ile ilgili ayrıntılı bilgi verilmez. • T.5.3.13. Okuduklarını özetler. • T.5.3.14. Metnin ana fikrini/ana duygusunu belirler. • T.5.3.15. Metinde ele alınan sorunlara farklı çözümler üretir. • T.5.3.16. Metindeki hikâye unsurlarını belirler. • Olay örgüsü, mekân, zaman, şahıs ve varlık kadrosu, anlatıcı vb. gibi hikâye unsurları üzerinde durulur. • T.5.3.17. Metni yorumlar. • T.5.3.18. Metinle ilgili sorular sorar. • T.5.3.19. Metinle ilgili sorulara cevap verir. • Metin içi ve metin dışı anlam ilişkileri kurulur. • T.5.3.20. Metnin konusunu belirler. • T.5.3.21. Görsellerden ve başlıktan hareketle okuyacağı metnin konu- sunu tahmin eder. • T.5.3.22. Görsellerle ilgili soruları cevaplar. • T.5.3.24. Okuduğu metnin içeriğine uygun başlık/başlıklar belirler. • T.5.3.25. Medya metinlerini değerlendirir. • İnternet, sinema ve televizyonun verdiği iletileri değerlendir- meleri sağlanır. • T.5.3.27. Metinler arasında karşılaştırma yapar. • Metinleri biçim ve tür gibi açılardan karşılaştırmaları sağlanır. • T.5.3.30. Metindeki gerçek ve kurgusal unsurları ayırt eder. • T.5.3.34. Grafik, tablo ve çizelgeyle sunulan bilgilere ilişkin soruları cevaplar. • T.5.4. YAZMA • T.5.4.2. Bilgilendirici metin yazar. • T.5.4.3. Hikâye edici metin yazar. • T.5.4.6. Bir işin işlem basamaklarını yazar.

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme ♦♦ Paragraf: Paragraf, bir konu etrafında kümelenmiş cümleler topluluğudur. Cümleleri bir yapbozun parçaları olarak düşünürsek “paragraf” bu yapbozun bütünüdür. Paragraf, tek başına bir bütün oluşturduğu gibi yazı- nın da (makale, deneme, fıkra, roman, hikâye vb.) anlamlı en küçük bölümüdür. Bu yüzden her paragraf belli bir plan (giriş-gelişme-sonuç) içerisinde yazılır. ♦♦ Paragrafın Giriş Cümlesi: İyi bir anlatım, en son söyleyeceğimizi baştan söylemekle olmaz. Önce bir giriş yapmak, asıl ifade etmek istediğimiz düşünce için bir zemin oluşturmak, böylelikle dinleyicinin veya okuyu- cunun dikkatini kendi üstümüze çekmek gerekir. Bu yüzden giriş bölümü her türlü yazılı ve sözlü anlatım için gereklidir. Çünkü “giriş” bölümü paragrafta anlatılacak olan konunun açıklandığı, ne yapılmak istenildiğini, neyin üzerinde durulacağını belirten bölümdür. Giriş bölümüne “tanıtma” bölümü de diyebiliriz. Bu yüzden paragrafın giriş cümlesi birtakım özelliklere sahip olmalıdır. Giriş Cümlesinin Özellikleri: 1. Açıklanmaya ve geliştirilmeye uygun olmalıdır. 2. Hangi konudan söz edileceği net bir şekilde ifade edilmelidir. 3. Kendisini önceki cümlelere bağlayan “de, bu yüzden, çünkü, ama” gibi ifadeler olmamalıdır. 4. Bağımsız bir cümle olmalıdır. 5. Paragraf “bundan dolayı, örneğin, hâlbuki, bu, şu, bunlar” gibi ifadelerle başlamaz. Örnek: “Başarılı olmak isteyen bir eğitimci böyle yapmaz.” cümlesi bir paragrafın giriş cümlesi olamaz çünkü “böyle” sözcüğü bu cümlede bir bilinmezlik oluşturmuş. “Böyle” sözcüğü ile ne anlatıldığını bilemediğimiz için paragraf bu cümleyle başlayamaz. “Başarılı olmak isteyen bir eğitimci öğrencileri arasında ayrım yapmaz.” cümlesiyle bir paragraf başlayabilir. Örnek: Eğitimde teknoloji kullanımı gün geçtikçe artıyor. Televizyon geniş kitlelere kolayca ulaşabilen bir iletişim aracıdır. ♦♦ Paragraf Oluşturma: Paragraf bir düşüncenin, olayın ya da haberin anlatıldığı yazı parçasıdır ve cümlelerden oluşur. Paragraf oluşturulurken sırasıyla şu noktalara dikkat edilmelidir: a. Giriş cümlesi belirlenmeli. Giriş cümlesi, paragrafta anlatılacak konu hakkında bilgi vermeli. b. Paragrafı oluşturan cümleler tıpkı bir zincirin halkaları gibi birbirlerine bağlanır. Cümleler ya aynı sözcüğün tekrarı ile ya da “bu, bu yüzden, böylelikle, dolayısıyla, çünkü vb.” sözcükler yardımıyla birbirine bağlanır. Bu yüzden “giriş cümlesi”ni bulduktan sonra cümleler arasındaki bağlantılar belirlenmelidir. Ancak bu şekilde hangi cümlenin hangisinden sonra geleceğine karar verebiliriz. c. Son olarak anlatılan konunun bir sonuca bağlandığı ve paragrafımızı bitiren “sonuç cümlesi” belirlenir. Örnek: Sinema tam manasıyla modern bir sanattır. Onda yirminci yüzyılın bütün özelliklerini bulabiliriz. Teknik vardır, düşünce vardır, insanların gerçek yaşamları vardır. Sinemada, bulunduğumuz zaman içerisinde bütün özelliklerimizle kendimizi izleriz. 116 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme ♦♦ Bir Olayı Oluş Sırasına Göre Dizme: Yaşanılan olaylar, bir zaman dilimi içinde geçer. Olayların akışı da za- manın ilerlemesine göre ortaya çıkar. Bu yüzden bir olayı anlatan cümleleri oluş sırasına koyarken hangi olayın daha önce oluştuğunu bulmalıyız. Daha sonra olayları, gerçekleşme zamanına göre yani “önce olanlar, sonra olanlar, daha sonra olanlar ve en son olan” şeklinde sıraya koyabiliriz. Örnek: (1) Ayşe, okula gidecek olmanın heyecanıyla uyanmıştı. (2) Yatakta gözlerini tavana dikmiş gün içinde yaşayacaklarının hayalini kuruyordu. (3) Annesinin ayak seslerini duyar duymaz yataktan kalktı ve yüzünü yıkamak için lavaboya gitti. (4) Elini yüzünü yıkadıktan sonra koridorda annesiyle karşılaştı ve annesine “Günaydın!” dedi. (5) Ayşe’nin yüzünde güller açtığını gören annesi çok mutlu olmuştu. (6) Ayşe, odasına gitti, bir gece öncesinden ütüleyip özenle katladığı okul formasını dolaptan çıkar- dı. (7) Formayı giymeden üstüne tuttu ve aynanın karşısından kendisini hayranlıkla izlemeye başladı. (8) “Ayşe, hadi kızım kahvaltı hazır.” diyen annesinin sesiyle kendine geldi ve hemen kıyafetlerini giy- meye başladı. (9) Mutfağa geldiğinde babası gazetesini okuyor, annesi de kendisine taze portakal suyu hazırlıyordu. (10) Babasıyla annesine merhaba dedikten sonra masaya oturdu ve annesinin yaptığı tostu yemeye başladı. (11) Babası, heyecanlı mısın, cümlesinin daha yarısını söylemeden “Çooook!” deyiverdi. (12) Bugün yeni arkadaşlarım olacak, muhteşem bir öğretmenim olacak, artık bugün ben büyümüş olacağım, dedi. (13) Herkes tabağını bitirdikten sonra, kahvaltı sofrasını birlikte topladılar, üstlerini giyip dışarı çıktı- lar. (14) Bugün okulun ilk günü olduğu için anne ve babası da Ayşe ile birlikte okula gidecekti. (15) Hep beraber arabaya bindiler ve yol boyunca Ayşe, okulda yapacaklarından daha doğrusu ha- yallerinden söz etti anne ve babasına. ♦♦ Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme: Yaptığımız her işin aşamaları vardır. Önce yapılacak olanlar, sonra ya- pılacak olanlar hep birbirine bağlıdır. Bu yüzden sözü edilen işle ilgili cümlelerden bir paragraf oluştururken yapılan işin aşamaları göz önünde bulundurulur. Örnek: (1) Pişirilerek hazırlanan tuz seramiği yapmak için 1 bardak un, yarım bardak nişasta, 1 bardak su, 1 bardak tuz, 4 bardak su ve bir miktar istenilen renkte gıda boyası gereklidir. (2) Yarım bardak nişasta, bir bardak su ile eritilir. (3) Erimiş karışımın içine, 1 bardak un ilave edilir ve hamur yapılır. (4) Hamurun içine istediğimiz renkte gıda boyasından bir çay kaşığı kadar eklenerek hamur rengini alana kadar tekrar yoğrulur. (5) Ayrı bir kabın içine 4 bardak su konularak kaynatılır. (6) Kaynamış suyun içine 1 bardak tuz konulur. (7) Yoğrulan hamur, kaynamış suyun içine konur ve 15 dakika hamurun pişmesi beklenir. (8) Pişen hamur daha parlak ve daha pürüzsüz bir hâl alır. (9) Hamur bir süzgeç yardımıyla kaynar suyun içinden alınır ve soğumaya bırakılır. (10) Soğuyan hamura istenilen şekil verilerek seramik hamuru kurumaya bırakılır. Paragrafta Anlam 117

Etkinlik 17 Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 1. Aşağıdaki cümleleri inceleyiniz. Boş kutucuklara bir paragrafın giriş cümlesi olabileceklere “” işare- tini, olamayacaklara “” işaretini koyunuz. ✗ ✓ ✗ Dostluk ve arkadaşlık Bilgisayar teknolojisi Trafikteki en büyük konusunda ben sizin her geçen gün biraz sorunlardan biri de gibi düşünmüyorum. herkesin kendi aracıyla a. daha gelişiyor. b. yola çıkmasıdır. c. ✗ ✓ ✓ Bu yüzden doktor Çocukların özgüven Spor yapmanın olabilmek için çok sıkı sahibi olabilmesi için tek yararı bizi fazla bir eğitimden geçmek onlara sorumluluk kilolarımızdan gerekir. yüklenmelidir. kurtarması değildir. d. f. e. ✗ ✗ ✓ Kısaca söylemek Örneğin kitap okuma Öğretmenlik baştan gerekirse plansız ve sevgisi doğuştan aşağıya bir sevgi ve programsız çalışmayla gelmez, eğitim fedakârlık mesleğidir. başarı yakalanamaz. i. g. sonucunda kazanılır. h. ✓ ✓ ✗ Çizgi romanlar, okuma Tiyatro, bir milletin Üretimde ve alışkanlığı kazanmanın kültür seviyesinin ekonomide söz sahibi somut göstergesidir. olabilmek tam da bu ilk basamağıdır. k. j. koşula bağlanabilir. l. ✗ ✓ ✗ Ancak herkes sizin gibi düşünmediği Birlik ve beraberlik Sözün özü insanların için büyük sorunlar duygusunu kaybetmiş olaylara bakışı ancak milletler yok olmaya kitap okudukça değişir yaşıyoruz. m. mahkûmdur. ve gelişir. n. o. 118 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 2. Aşağıda bir yazının karışık olarak verilen bölümlerinden hangisinin yazının giriş paragrafı olduğunu bulup işaretleyiniz. Mustafa Kemal Atatürk’ün yanında çalışan Cemal Granda bir hatırasını şöyle anlatıyor: Bir gün yine Atatürk, tarihle ilgili kalın bir kitap okuyordu. Öylesine dalmıştı ki çevresini görecek hâli yoktu. Ülke ile ilgili bir sürü sorun dururken Atatürk’ün kendini tarihe vermesi, Vasıf Çınar’ın biraz canını sıkmış olacak ki Atatürk’e şöyle dediğini duydum: Çeşitli alanlarda başarılarıyla kendini kanıtlamış insanlar incelendiğinde onların çocukluklarında a. çeşitli alışkanlıklara sahip olduğu görülür. Bunların en başta geleni kitap okuma alışkanlığıdır. ✓ Başarıya odaklanmış ve topluma önderlik yapan bu insanlar, sürekli okuyarak kendilerini geliştirmiştir. Örneğin Mustafa Kemal Atatürk. “Paşam, tarihle uğraşıp kafanı yorma! 19 Mayıs’ta okuyarak mı Samsun’a çıktın?” Atatürk, Vasfi Çınar’ın bu samimi yakınmasına gülümseyerek şöyle karşılık verdi: “Ben çocukken fakirdim. İki kuruş elime geçince bunun bir kuruşunu kitaba verirdim. Eğer böyle olmasaydı bu yaptıklarımın hiçbirini yapamazdım.” Bu tip durumlarda anne babaların yüzlerindeki şaşkınlık, sevinç ve kısmen hayranlık, çocukların kendilerini çok iyi hissetmelerini sağlayacaktır. Bu gerçeği göz ardı etmeden, lütfen, çocuklarınızın ortaya çıkardığı eserlere sanki birer şahesermiş gibi dikkatlice bakıp takdirlerinizi geciktirmeden aktarın. Anne ve babalarından oyun ya da bir aktivite esnasında göstereceği bu davranış çocukların küçük yaşlardan itibaren öğrenmeye karşı ilgi duymasını sağlayacaktır. Bu yüzden zihinsel ve b. bedensel gelişimini hızlandırmak için çocuğunuzun kendini geliştirecek oyunlar oynamasına imkân tanımalı ve onları her fırsatta takdir etmelisiniz. Oyun, çocuğun sadece eğlenceli vakit geçirdiği bir zaman dilimi değil; bunun yanı sıra ✓ yeteneklerini geliştirdiği bir aktivitedir. Çocuklar, oyun esnasında yeni buldukları ve keşfettikleri şeyleri bazen de ortaya koydukları eserleriyle anne babalarının dikkatlerini üzerlerine çekmek isterler. Beyni en hızlı körelten davranışın televizyon izlemek olduğunu biliyor muydunuz? Almanya ✓ Beyin Antrenman Kurumu Başkanı Prof. Bern Fischer bu konuda diyor ki “İki saat televizyon seyrederek beynin uyarımdan yoksun bırakılmasının beyinde oluşturduğu tembelliği gidermek için bir hafta zihin egzersizi yapmak gerekir.” Televizyon izlemenin yanı sıra günümüzde cep telefonu ve bilgisayar da beynimizin normal çalışmasını olumsuz yönde etkilemektedir. Televizyon, bilgisayar ve cep telefonunu tamamen c. yasaklamanın imkânsız ve aynı zamanda faydasız olduğunu da düşününce bu noktada hem anne ve babaların hem de öğretmenlerin çocuklara rehberlik etmeleri çok önemlidir. Çocuklarımıza belirli zaman dilimlerinde bu araçları kullanmaları gerektiği, fazla kullanımların kendilerine zarar vereceği iyice anlatılmalıdır. Ama sadece anlatmak yetmez. Çocukların bilgisayar, televizyon ve cep telefonuyla geçirecekleri zamanı, anne ve babalar yapacakları aktivitelerle doldurmalı ki çocuklarımız başka eğlence imkânlarının olduğunu anlayabilsinler. Paragrafta Anlam 119

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 3. Aşağıda verilen cümlelerden anlamlı bir paragraf oluşturan sıralamayı altındaki kutucuklara yazınız. 1. Bu sanatın uzak geçmişe dayanan ilginç bir hikâyesi vardır. 2. O dönemlerde insanlar, eski giysilerinin sağlam yerlerini tasarruf amacıyla tekrar kullanırlardı. 3. Kırkyama; parçalı bohça, kırk pare, patchwork (peçvörk) adlarıyla da bilinen bir sanattır. 4. Yamama işinden doğan kırkyama, günlük yaşamın bir zorunluluğu olarak gelişme göstermiştir. a. 5. Kökeni, kumaşın çok değerli olduğu zamanlara dayanır. 6. Bu zorunluluk farkında olmadan kırkyama sanatının doğmasını sağlamıştır. 3-1-5-2-4-6 1. Önceleri 32 metre genişliğinde, 192 metre uzunluğunda bir pistte sadece 1 gün süren koşulardan oluşan oyunlara sonraları değişik mesafelerde yarışlar, disk ve cirit atma, uzun atlama, boks, güreş, atlı araba yarışları gibi dallar eklenerek şenliklerin süresi de 5 güne çıkarıldı. 2. İlk olimpiyatlar, Eski Yunan'da Tanrı Zeus adına yapılan şenliklerdi. 3. İlk başlarda ölülerin ruhlarının 8 yılda bir dirileceği inancıyla 8 yılda bir düzenlenen oyunlar, daha sonra 4 yılda bir yapılmaya başlandı. b. 4. M.Ö. 776 yılında Yunanistan'ın Olimpia bölgesinde, Isparta Kralı Likorgos'un da önerisiyle yapılan şenlikler, tarihteki ilk olimpiyat oyunlarını temsil eder. 5. Günümüzde yapılan Modern Olimpiyat Oyunları'nın kökeni Antik Yunan'da yapılan şenliklere dayanır. 5-2-4-1-3 1. Orada askerliğini yaparken 1912 yılında çıkan Balkan Savaşı’na katıldı. 2. Bu sırada Seyit’in de tezkeresi yaklaşmıştı ancak 1914 yılında genel seferberlik ilan edilince Seyit tezkere alamadı. 3. Seyit, 1909 yılında temel askerlik eğitimini aldıktan sonra Edirne’ye yollandı. 4. Savaşın ardından askerliğine bir süre de İstanbul’da devam etti. c. 5. Seyit de İstanbul’dan Çanakkale’ye, Mecidiye Tabyası’na topçu eri olarak yollandı. 6. İngiliz ve Fransız gemilerinin Çanakkale’ye saldıracakları haberleri üzerine Boğaz’daki kuvvetleri güçlendirmek için bu bölgeye birlikler gönderiliyordu. 3-1-4-2-6-5 1. İnsanlar arasındaki bilgi alışverişi hafıza sayesinde gerçekleşiyordu. 2. İnsanların okuma yazma bilmedikleri çağlarda bütün duygu ve düşünceler, hafızalarda saklanıyordu. 3. Bu canlı kitaplar zamanla ölüyorlar fakat hafızalarındaki inanç ve düşünceler yaşıyordu. 4. Yani insan, canlı bir kitaptı. d. 5. Bazı bilgiler unutuluyor, bazılarına ise yeni bilgiler ekleniyordu. 6. Bu düşünceler kuşaktan kuşağa aktarılıyordu ancak ağızdan ağıza aktarılırken değişiyorlardı. 2-1-4-3-6-5 120 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 4. Karışık olarak verilen cümlelerden anlamlı bir paragraf oluşturan sıralamayı boş kutucuklara yazınız. 1. Yazı ile birlikte bilgi, duygu, düşünce ve olayların korunması sağlanmış oldu. 2. Bütün bunlar kuşaktan kuşağa aktarılmaya başlandı. 3. İnsan aklının unutmak denen zayıflığına karşı en değerli ve kesin çare bulundu. 4. Ancak insanlar yazıyı birdenbire öğrenmediler. 5. Önce mağaraların duvarlarına resimler yaptılar, zamanla bu resimlerin gelişmesiyle yazı ortaya çıktı. 6. Günümüzden 7000 yıl kadar önce yazının bulunuşu insanlık tarihinde bir dönüm noktası oldu. a. 6-3-1-2-4-5 1. Bugün birçok şey, mucitler tarafından değil; mühendisler, teknikerler, mimarlar tarafından yapılı- yor fakat kimse hiçbir şey icat etmiyor. 2. Mucitlik, öğrenilmesi imkânsız bir meslektir, bundan dolayı çok nadirdir. 3. Oysa eskiden mucitler vardı, bunlardan birinin adı Edison’du. 4. Artık bugün böyle bir meslek yok. 5. Ampulü ve vaktiyle fonograf denilen gramofonu, mikrofonu buldu ve dünyanın ilk elektrik fabri- kasını kurdu. 6. Bu gibi insanlar olmasaydı lambamız olmazdı, mikrofonumuz olmazdı. b. 2-4-1-3-5-6 1. Her gün direğe bir çentik atıyordum. 2. Böylece kendim için bir tür takvim elde etmiş oldum. 3. Adaya çıktığım zaman eylülün otuzu idi. 4. Yedi günde bir bu çentiği daha kalın açıyor, ay başlarını da bundan daha kalın bir çentikle işa- retliyordum. 5. Bunu unutmamak, bundan sonraki günlerimi hesaplamak için bir şeyler yapmalıydım. 6. Karaya çıktığım yere bir direk diktim. 7. Üzerine, “Bu adaya 30 Eylül 1719’da çıktım” diye yazdım. c. 3-5-6-7-1-4-2 Paragrafta Anlam 121

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 5. Aşağıdaki cümlelerden anlamlı bir paragraf oluşturacak doğru sıralamayı boş kutucuklara yazınız.. a. 1. İçinde milyonlarca ev, milyonlarca sokak, binlerce şehir varmış. 2. Dağlar, tepeler, ırmaklar, denizler ve uçsuz bucaksız okyanuslar… 3. Sadece bu kadar mı? 4. Büyüdükçe ve sokağımızın dışına taştıkça anladım ki dünya benim sandığımdan çok daha büyükmüş. 5. Tabii, bir de insanlar… 6. O kadar küçüldü ki benim hayatım içine sığmaz oldu. 7. Başka evlerde büyüyen, başka sokaklarda yürüyen, başka hayatlar yaşayan milyarlarca insan… 8. Ben küçükken sokağımız çok büyüktü, sonra ben büyüdükçe sokağımız küçüldü. 8-6-4-1-3-2-5-7 b. 1. Bu türetmeyi, genellikle dilciler değil; o bilimsel ya da teknik konuyu icat eden o buluşu yapan bilim adamı yapar. 2. Neden derseniz, elbet buluşunu ilk kez yazıp anlatırken buluşuna kendisi isim bulmak ister de ondan. 3. Her dilde, bilimin ve tekniğin gelişen ihtiyaçlarını karşılamak için yeni terimler türetmek bir zorunluluktur. 4. Bu şekilde bilim adamı hem yaptığı buluşla bilime hizmet eder hem de yaptığı buluşu adlandırmak için kelime türettiği için kendi diline hizmet eder. 3-1-2-4 c. 1. Doğada yanardağ etkinlikleri sonucunda oluşmuş doğal camlar da vardır. 2. Camın rastlantı sonucu keşfedildiğine inanılıyor. 3. Bununla birlikte insanın camı keşfetmesi ve nasıl yapılacağını öğrenmesi büyük önem taşıyor. 4. “Bir yolculuk sırasında tüccarlar teknelerinden kıyıya çıktıktan sonra bir nehir kıyısında kamp kurmuşlar ve nehir yatağında bir ateş yakmışlar. 5. Camın keşfine ilişkin en sık anlatılan öykü, Eski Yunanlı tarihçilerin aktardığına göre şöyle: 6. Sonraki gün baktıklarında birgün önce yaktıkları ateşin külleri arasında saydam, parlak cam parçaları bulmuşlar.” 2-1-3-5-4-6 122 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 6. Aşağıda karışık olarak verilen cümleleri işin işlem basamaklarına göre sıraya koyunuz ve yaptığınız sıralamayı boş kutucuğa yazınız. a. Islak Kek 1. Üzerine toz şeker ilave edilip çırpıcı ile toz şeker ve yumurta köpük hâline gelene kadar çırpılmalıdır. 2. Öncelikle 3 adet yumurta bir kabın içerisine kırılır. 3. Elde edilen köpüklü karışımın üzerine sıvı yağ, süt, kakao ve vanilya ilave edip karıştırılır. 4. Ardından kakaolu ve vanilyalı karışımın üzerine un ve kabartma tozu ekleyin. 5. Hazırlamış olduğunuz bu kakaolu kek harcından, un ve kabartma tozunu eklemeden önce bir bardak kadar ayırın. 6. Kek fırında pişerken diğer yandan kek için sosunuzu hazırlamaya başlayın. 7. Kekinizi önceden ısıtılmış fırında 30-35 dakika kadar pişirin. 8. Son adımda fırın tepsinizi sıvı yağ veya tereyağı ile yağladıktan sonra karışımı tepsiye dökün. 9. Karışımı hazırlarken ayırdığınız bir bardak harcı tencerede tüm malzemeler eriyene kadar kaynatın. 10. Kek piştikten sonra keki dilimleyin, hazırladığınız sosu kekin üzerine eşit şekilde dökün ve soğuyana kadar bekleyin, afiyet olsun. Sıralama: 2 - 1 - 3 - 5 - 4 - 8 - 7 - 6 - 9 - 10 b. Kristalize Şeker 1. Sonra karışıma batırdığınız şişleri, kâğıdın üzerine yatırın. 2. Çeyrek bardak suyun içine birkaç yemek kaşığı şeker ekleyerek biraz şeker şurubu yapın ve bir parça kâğıdın üzerine biraz şeker serpin. 3. İhtiyacınız olan malzemeler: 2 bardak su, 5 bardak şeker, küçük tahtadan kebap şişleri, biraz kalın kâğıt, birkaç temiz bardak ya da kavanoz, bir sos tavası, gıda boyası. 4. Şişleri karışımın içine batırdıktan sonra şeker parçaları üzerlerine yapışacak şekilde şişleri karıştırın. 5. Oluşan şurubu 15 dakikalığına soğumaya bırakın. 6. Kuruması için şişleri gece boyunca öyle bırakın. 7. Sabah sıcak bir sos tavasında beş bardak şekeri iki bardak suyun içinde eritin. 8. Ama çok uzun bekletmeyin çünkü aksi takdirde kristaller oluşmaz. 9. Artık hazır olan şişleri, hazırladığınız karışımı koyduğunuz kavanozların içine yerleştirin ama kavanozun ne duvarlarına ne de dibine değmediğinden emin olun. 10. Sonra soğumaya bıraktığınız karışımı boş kavanozlara boşaltın ve içine farklı renklerde gıda boyası ekle- yin. 11. En sonunda şurup kıvamındaki suyun ısısı düştükçe şişlerin üzerinde şeker tanelerinden oluşan kristal- leşmiş bir tortu birikecektir. 12. Şişlerin, kavanozun kenarlarına değmesini önlemek için kavanozun ağzına mandal koyun ve şişleri man- dala sabitleyin. Sıralama: 3 - 2 - 4 - 1 - 6 - 7 - 5 - 8 - 10 - 9 - 12 - 11 123 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 7. Aşağıda işlem basamakları karışık olarak verilen metinleri, gelişim aşamalarına dikkat ederek sıralayı- nız. Sıralamayı boş kutucuğa yazınız. a. 1. IBM firması 1958’den itibaren farklı teknolojiler kullanarak daha küçük, hafif ve daha Bilgisayar az ısınan bilgisayarlar üretmiştir. 2. Bilgisayar teknolojisi 1980’lere gelindiğinde tam anlamıyla kişisel olarak kullanılabile- cek boyutlara ve herkesin alabileceği fiyatlara kavuşmuştur. 3. İlk bilgisayar 1947 yılında yapılan ENIAC isimli, maliyeti 500.000 dolar olan, yaklaşık 27 ton ağırlığında ve 167 metrekare genişliğe sahip devasa bir makinedir. 4. İntel firması 1971’de ürettiği teknoloji sayesinde bilgisayarı oluşturan bütün parçaların tek bir kutunun içine sığmasını sağlamış ve bu şekilde daha küçük boyutlu ve daha hızlı işlem yapan bir bilgisayar yapılabilmiştir. 3-1-4-2 b. 1. Önceleri ağaçtan daha sonraları demirden yapılan araçlar, hayvan gücünün yardımıyla tarımda kullanılmıştır. Tarımda Makineleşme 2. 19. yy.da yaşanan Sanayi Devrimi ile birlikte buhar gücünün kullanımıyla artan maki- neleşme kendini tarımda da göstermiştir. 3. İlkel çağlardan beri insanlar tarım yapmış ve tarımda değişik araç gereçler kullanmış- lardır. 4. Buharlı traktörlerin kullanımı ekilebilen arazileri miktarının ve aynı zamanda elde edilen ürün miktarının da artmasını sağlamıştır. 5. Tarımda yaygın olarak ve tam anlamıyla makine kullanımı 20. yüzyılda gerçekleşmiş; traktör, biçerdöver gibi pek çok makine tarımın vazgeçilmezi olmuştur. 6. Tarımda kullanılan ilk makine 19. yüzyılın sonlarında Chicago’da Charter Motor Şirketi tarafından geliştirilen ve buharla çalışan traktördür. 3-1-2-6-4-5 c. 1. Bu cihaz yaklaşık 1 kg ağırlığındaydı ve bataryası sayesinde sadece 35 dakika konu- Telefon şulabiliyor, tekrar şarj edilmesi 10 saat sürüyordu. 2. İnsanların bu kablo derdinden kurtulabilmesi, sesin radyo dalgalarıyla iletilebilmesinin keşfedilmesiyle mümkün oldu. 3. 1983 yılında Motorola firmasının yaptığı telefonla, insanlar artık kablosuz telefon kul- lanma imkânına kavuştu. 4. Herkesin bildiği gibi telefon 1876’da Graham Bell adlı bir mucit tarafından icat edil- miştir. 5. 1990’lı yıllara gelindiğinde “cep telefonu” denilen bu kablosuz telefonlar artık gerçek- ten cebe sığacak kadar küçülmüş ve hafiflemişti. 6. Graham Bell’in bu icadıyla sesin iletilebilmesi Amerikalıları oldukça heyecanlandırmış ve kısa sürede sokakları yüzlerce telefon direği ve her taraftan sarkan kablolar sar- mıştı. 7. İlk görüntülü görüşme yapılabilen telefon, cep telefonunun mucidi Motorola firması tarafından yapılmıştı ve telefon bu noktadan sonra internete de bağlanabilen bir araç hâline gelmişti. 4-6-2-3-1-5-7 124 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 8. Aşağıda karışık olarak verilen metinleri oluş sırasına göre sıralayınız. Hoca artık kızmıştı. Birlikte aşağı indiler. Eşeği önlerine katarak yürüdüler. Çok geçmeden birkaç a. 1. kişiye daha rastladılar. Bunlar da: “Allah Allah… Bu ne budalalık, eşek önlerinde bomboş gitsin de kendileri bu sıcakta kan ter içinde yürüsünler. Dünyada ne şaşkın adamlar var.” dediler. Hoca bunun üzerine çocuğunu arkasına bindirdi. Biraz gidince birkaç gevezeye rast geldiler. Bunlar da: “Amma insafsız insanmış bunlar. Bir eşeğe iki kişi birden biner mi? Hele şu herif bir de Hoca 2. olacak.” diye söylendiler. Nasreddin Hoca, oğlu ile pazara gidiyordu. Oğlu eşeğe binmiş, kendisi de arkalarından yürüyerek 3. gidiyordu. Görenlerden biri: “Hey gidi zamane gençleri, ihtiyar babası yürüyor da kendisi rahat rahat eşeğe binip gidiyor.” dedi. Hoca, herkesi memnun etmenin imkânsız olduğuna artık iyice kanaat getirmişti. Oğluna: “Gördün ya oğlum, bu halkın dilinden kurtulabilen varsa aşk olsun. O hâlde sen doğru bildiğini yap, âlem ne 4. derse desin. Halkın ağzı torba değil ki büzesin.” dedi. Bu söz üzerine çocuk eşekten hemen indi. Babasını bindirdi. Kendisi yürümeye başladı. Bu şekilde 5. biraz gittiler. Onları bu hâlde görenlerden biri: “Ayol, koca adam eşeğe kurulmuş gidiyorsun, küçücük çocuğa yazık değil mi?” dedi. Sıralama: 3 - 5 - 2 - 1 - 4 Uzakta bir ışık gördü. “Şansım varmış ki çiftçi uyumamış. Kapıyı vurur, başıma geleni anlatırım. b. 1. ‘Bana ödünç bir kriko verebilir misiniz?’ diye sorarım. O da ‘Hay hay arkadaş, al, işini gör fakat işin bitince geri getir.’ der.” diye düşündü kendi kendine. Adam kendi kendine iyiden iyiye kızmıştı. Bahçe kapısına geldiğinde söylenmeye devam ediyordu: 2. “Yüz lira ha! Sana 10 lira vereceğim, daha fazla vermem. Kör şeytan! Şu aksilik olmasaydı, kriko gerekmeyecekti. Zararı yok, şimdi istediğin parayı vereceğim. Ama bunun düpedüz bir dolandırıcılık olduğunu unutma!” Adam, çiftçinin evine doğru yürümeye başlamıştı ki evin ışıkları söndü. Bu işe canı sıkılan adam kendi kendine söylendi: “Şimdi adam yattı, rahatsız ettiğim için kızacak ve belki kriko için para isteyecek. 3. Ben de ‘Bu insanlığa yakışmaz ama size 5 lira veririm.’ diyeceğim. O, ‘Hem gece yarısı beni yataktan kaldıracaksın hem de 5 lira vereceksin ha! Ya 100 lira verirsin ya da gider başka yerde arasın.’ diyecek. Bir adam, gece yarısı şehrin dışında otomobili ile giderken birden lastiği patladı. Adam, güç bela otomobili kontrol altına alıp durdurdu. Bagajı açıp baktığında otomobilin lastiğini değiştirmek için 4. gerekli olan krikosu yoktu. Kendi kendine “Birinden isterim.” diye düşündü. Bu düşüncelerle evin kapısına varmıştı. Kapıyı hızlı hızlı vurdu. Çiftçi kapının üstündeki pencereden 5. başını uzatarak aşağı seslendi: “Kim o? Ne istiyorsun?” Adam durdu ve kapıya bir yumruk daha salladıktan sonra bağırdı: “Senin de krikonun da canı cehenneme! Senden hiçbir şey istemiyorum.” Sıralama: 4 - 1 - 3 - 2 - 5 Paragrafta Anlam 125

5. Sınıf Paragraf Oluşturma - Paragrafın Giriş Cümlesi - Olayları KKT - 17 veya Bir İşi Oluş Sırasına Göre Dizme 1. I. Amaçları, bizim onları tercih etmemiz ve onla- 4. 1. Sonra dudağınızın hangi tarafı rahat geliyorsa rın mallarına daha çok para harcamamızdır. o şekilde üflemeye çalışın. II. Bu bakımdan bilinç, en az parası kadar, tüke- 2. Neyden ses çıkarmak için neyi hiçbir deliğini ticinin gücüdür. kapatmadan tutmalısınız. III. Üretenler bize mal veya hizmetlerini satmak 3. Eğer dudağınızın sol tarafını yanaştırırsanız bu için çırpınır durur. söylediklerimin tam tersi olmuş olacak. IV. Üreticideki bu bakış açısına karşılık tüketicide 4. Eğer dudağınızın sağ tarafını yanaştırarak bilinç yoksa kandırılırız ve elimizdeki paranın üflüyorsanız solak neyzen olmuş olacaksınız karşılığını alamamış oluruz. dolayısıyla arka delik sol tarafa yakın olmuş olacak. V. Ancak bu bilinç sayesinde parasının tam kar- şılığını alır, hileli, ayıplı malları fark eder. 5. Eğer ses çıkmıyorsa açınızı değiştirin tekrar deneyin burada önemli olan dudağınızı yanaş- Numaralanmış cümlelerle anlamlı bir metin tırdığınız kısımdan hava çıkmayacak olması ve oluşturulduğunda hangisi baştan ikinci sırada ıslık üflemeyi bırakmamanız. yer alır? 6. Dudağınızı yanaştırdıktan sonra ıslık üfleyerek A) I. B) II. C) III. D) IV. 15 veya 20 derecelik açıyla üflemeye çalışın. 2. Aşağıdaki cümlelerden hangisi bir paragrafın Yukarıda neyden nasıl ses çıkartılabileceğinin giriş cümlesi olamaz? aşamaları verilmiştir. A) Sizi yıllarca bu konuda uyardım ama siz beni Buna göre neyden ses çıkartabilmek için han- dinlemediniz, kendi çıkarınızın peşinden gitti- gi sıralama takip edilmelidir? niz. A) 2 - 5 - 3 - 4 - 1 - 6 B) Sabah erkenden kalktım ve alelacele kahvaltı- B) 2 - 1 - 4 - 3 - 6 - 5 mı yapıp yola koyuldum. C) 6 - 5 - 3 - 4 - 1 - 2 D) 6 - 4 - 2 - 3 - 5 - 1 C) İnsan, hayatta ne olursa olsun, doğruyu söyle- mekten vazgeçmemelidir. D) Türk milleti tarih boyunca bağımsızlığı söz konusu olduğunda inanılması güç işler başar- mıştır. 3. Aşağıdaki cümlelerle bir paragraf oluşturuldu- 5. Aşağıdaki cümlelerden hangisi bir paragrafın ğunda hangisi ilk cümle olur? giriş cümlesi olabilir? A) Yol kenarında küçük, çelimsiz, aç olduğu her A) Öğretmen de sürekli öğrenen kişi olarak tanım- hâlinden belli bir kedi yavrusu gördü. lanmalıdır. B) Bu kedi yavrusu değil de benim çocuğum ol- B) Dolayısıyla eğitimin amacı mutlu bireyler yetiş- saydı, diye düşündü ve hemen biraz mama tirmek olmalıdır. bulup yavru kediye verdi. C) Öğrenciler, kendilerini ilgilendiren konuları dik- C) Önce pek umursamadı, biraz ilerledi ama son- katlice dinlerler. ra arabadaki çocuğu geldi aklına. D) Çocuklar, okulu aynı zamanda evleri gibi de D) Genç baba küçük oğlunu bebek arabasıyla görmelidir. gezdirmek için evden çıktı. Paragrafta Anlam 126

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle ♦♦ Paragrafın Konusu: Paragrafta konu; üzerinde düşünülen, yazı yazılan, görüş bildirilen, konuşulan olay, var- lık ya da kavramdır. Yazarın ele aldığı, üzerinde durduğu şeydir. Başka bir deyişle konu, yazarın ele aldığı ham maddedir. Konu genellikle giriş bölümünde tanıtılır ve belirtilir. Bu nedenle, paragrafın konusu bulunurken giriş bölümü daha dikkatli incelenmelidir. Bir paragrafta sadece bir tane konudan söz edilebilir. Paragrafta kaç tane cümle varsa hepsi aynı konudan söz etmek zorundadır. Eğer ikinci bir konuya geçilecekse o zaman ikinci bir paragrafa başlanmalıdır. Hangi konudan söz edildiğini bulabilmek için paragrafa şu soruları sorabiliriz: “Yazar ne söylüyor?”, “Yazar neyin üzerinde duruyor?”, “Bu yazıda ne anlatılır, neyden söz ediliyor?” Örnek: Yeryüzündeki kaynaklarımızın sınırlı olduğunu bilmeliyiz. Sahip olduğumuz petrol, su, ağaçlarımız, temiz hava sınırlıdır. Bu yüzden kaynaklarımızı elimizden geldiğince tutumlu kullanmalıyız. Bunun yolu da geri dönüşümdür. Ürettiğimiz bir ton kâğıt için pek çok ağaç kesilmekte, kesilen bu ağaçları kâğıt hâline getirmek için çokça enerji tüketilmektedir. Oysa daha önce üretilmiş ve kullanılmış olan kâğıtları toplayıp işledikten sonra tekrar kullanılabilecek hâle getirebiliriz. Bu şekilde hem yeni ağaçların kesilmesini önlemiş oluruz hem de kullandığımız enerjiden tasarruf etmiş oluruz. Bu durum sadece kâğıt için geçerli değildir. Cam, plastik, demir gibi çok sık kullandığımız ürünler de geri dönüştürülebilir. Ürettiğimiz demiri, defalarca geri dönüştürüp tekrar işe yarar hâle getirebiliriz. Bu şekilde doğaya daha az zarar vermiş oluruz. Sınırlı olan kaynaklarımızı verimli kullanmış oluruz. Paragrafta ne anlatılmaktadır? “Geri dönüşümün yararları” ♦♦ Paragrafın Başlığı: Paragrafın başlığı demek, paragrafın adı demektir. Her yazının da bir adı olmalıdır. Bu yüzden paragrafın başlığı, işlenilen konunun ve verilmek istenen ana düşüncenin kısa bir özeti gibi olmalıdır. Başlığın, konu hakkında bizleri bilgilendiren, ana düşünce hakkında bir ipucu veren, birkaç sözcükten oluşan, kısa ve ilgi çekici bir yapıya sahip olması gerekir. Örnek: Haberleşme Haberleşmenin pek çok yolu var. Geçmişten günümüze dek haberleşmenin yolunu değişik biçimlerde buldu insanlar. Bunlardan en temel nitelikte olanı, insanın kendi duyu organlarını kullanarak gerçekleştirdiği, adına konuşma dediğimiz haberleşme yöntemi. Bunun dışında tarih boyunca insanlar dumanla, mektupla haberleşme sağlamışlar. Teknoloji geliştikçe bunlara telgraf, radyo, telefon ve günümüzde de internet, televizyon ve sosyal medya haberleşme için kullanılmaktadır. ♦♦ Paragrafta Anlam Bütünlüğünü Bozan Cümle: Paragraf, anlamlı bir bütündür. Bunun için de paragrafta yer alan bütün cümleler aynı konudan söz etmek zorundadır. Paragrafta yer cümlelerden birisi konunun dışına çıkarsa o zaman paragrafın bütünlüğü ve anlam akışı bozulur. Örnek: (1) Neden yedisinden yetmişine herkes, çizgi filmleri sever diye sormuşumdur kendime. (2) O renkli dünyanın içine girince her şeyi daha iyi anlıyor insan. (3) Çünkü çizgi filmlerde her şey sevimli ve mükemmel, müthiş bir sevgi yumağı içinde. (4) Çizgi filmlerin çok fazla izlenmesi çocuklarda gelişim geriliğine yol açar. (5) Bu sevgi ve heyecan veren hareketlilik, çizgi filmleri yediden yetmişe herkesin sevmesini sağlıyor. Bu paragrafta, her yaşta insanın çizgi filmleri niçin sevdiğinden söz edilmiş. Fakat “4” numaralı cümlede “çiz- gi filmlerin olumsuz bir özelliğinden” söz edilmiş. Bu cümle paragrafta işlenen konunun dışına çıktığı için paragrafın anlam bütünlüğünü bozmaktadır. Paragrafta Anlam 127

Etkinlik 18 Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 1. Aşağıdaki metinlerin konularını bulup boş kutucuğa yazınız. Ebru sanatı, kitreli su üzerine boyalar serpilerek desenler oluşturulması ve bu desenlerin kâğı- da geçirilmesidir. Ebrunun en büyük özelliği, oluşturulan desenlerin tek bir kâğıda geçirilmesi ve aynısının yapılamamasıdır. Ancak benzeri yapılabilir. Ebru sanatında hazırlık aşaması uzun, eser meydana getirme aşaması ise tam tersine çok kısa zaman alır. Sanki benliğimizden alıp su üzerine a. bıraktığımız boya damlaları, düştükten sonra yayılır ve şekiller oluşturur. Bizim de müdahalemiz ile inanılmaz resimler çıkar ortaya. Bir ebrucunun bilinçli bir şekilde mükemmel ebrular yapması, an- cak bir usta ebrucunun yol göstermesi ile mümkün olmaktadır. Bu nedenle ebru sanatı, usta çırak yöntemi ile yüzyıllar boyunca bir nesilden diğerine aktarılmıştır. Ebru sanatını icra edebilmek için birden çok malzemeye gerek duyulmaktadır. Tekne, kitre, öd, çeşitli boyalar, fırça, emici nitelikteki kâğıt ve spatula gibi malzemeler ile ortaya çok güzel eserler çıkarmak mümkündür. Konu: Ebru sanatının özellikleri Küresel ısınma, dünyayı saran atmosferin çeşitli sebeplerden zarar görerek dünya üzerindeki sı- caklığın giderek artması olarak tanımlanabilir. İnsan kaynaklı ve insandan bağımsız birçok etmen, b. küresel ısınmaya sebep olmaktadır. Dünya üzerindeki nüfusun her geçen gün artması, yer altındaki fosil yakıt kaynaklarının gün yüzüne çıkarılarak kullanılması, çöplüklerde oluşan metan gazının atmosfere salınması, kullanılan parfüm ve benzeri ürünlerin olumsuz etkileri, araba egzozlarından çıkan zehirli gazlar ve çevre kirliliği gibi sebepler, küresel ısınmanın en büyük sebeplerini oluşturur. Konu: Küresel ısınmanın nedenleri Okumak, doğduğu andan itibaren birçok eğitim süreci geçiren insan için en kolay ve en etkili öğrenme yoludur. Okuyarak olayların ve gelişmelerin iç yüzünü öğrenen bir kişi, öncelikle ken- dine olan güvenini artırır. Bu ise aynı zamanda düşünce ufkunu geliştirip geniş bir görüş açısı sağlayarak olayları inceleme yeteneği kazandırır. Ayrıca okuyan kişiler çok okumanın beraberin- de getirdiği zengin kelime dağarcığına sahip oldukları için anlamlı ve etkileyici konuşarak hitap c. ettikleri kişilerde etki de uyandırırlar. Bu etki ise insanlarla ilişkileri güçlendirmekte, kişiye daha sosyal bir karakter kazandırmaktadır. Dahası geniş kelime dağarcığı, insanın daha fazla kavramla düşünebilmesini de sağlar. Yani düşünce kapasitesini ve kültür düzeyini artırır. Boş zamanlarını, çoğu zaman hiçbir yararlı bilgi aktarmayan televizyon karşısında geçirmek yerine kitap okuyarak değerlendiren bu kişiler, edindikleri bilgi ve kültür sonucunda aynı zamanda toplum içinde etkin bir kişiliğe sahip olurlar. Konu: Okumanın yararları 128 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 2. Aşağıdaki metinlerde dile getirilen konuları bulup boş kutucuğa yazınız. a. Konu: Çörek otu ve yağının yan etkileri Çörek otu ve çörek otu yağının pek çok sağlık sorunlarına yararı olmasına karşın diğer bitkisel ürünlerde olduğu gibi aşırı, gereksiz ve bilinçsiz tüketiminde bazı yan etkileri ortaya çıkmaktadır. Öncelikle tansiyon, epilepsi, kalp hastalıkları, şeker hastalığı veya herhangi bir hastalık nedeniyle düzenli olarak ilaç kullanıyorsanız çörek otu ve çörek otu yağını kullanmadan önce mutlaka doktorunuza danışmalısınız. Aksi takdirde olumsuz sonuçlar doğurması kaçınılmazdır. Gıdalarla beraber tüketilen çörek otu genellikle güvenli görülmektedir ancak özellikle anne adaylarının çocuklarının sağlığını düşünmesi için yine doktor kontrolü kaçınılmazdır. Çörek otu yağı, bu yağı kullanan bazı kişilerde kaşıntı, kızarıklık ve cildin pul pul olması gibi durumlara da yol açtığı bilinmektedir. Ayrıca yüksek dozda çörek otu yağı tüketimi böbrek veya karaciğer tahribatına da neden olmaktadır. b. Konu: Yaz mevsiminin avantajları Yaz mevsimi, bitkisel gıdalar konusunda en verimli mevsimdir. Meyvelerin ve sebzelerin büyük bir bölümü yaz aylarında yetişir veya olgunlaşır. İlkbaharda çiçek açan ve meyve veren ağaçların meyveleri yazın olgunlaşır. Yaz mevsimi, sıcaklardan dolayı insanlar tarafından pek sevilmez fakat avantajları da çok olduğundan yine de en güzel mevsimlerden birisidir. Az önce de dediğimiz gibi meyve ve sebze konusunda zengin bir mevsim olması, tatil mevsimi olması yani okulların kapalı olması birçok kişi için avantajdır. Hele de yıl boyunca derslerden bıkıp usanmış öğrenciler için iyi bir dinlenme fırsatıdır. Sosyal etkinliklerin en çok yapıldığı mevsim yine yaz mevsimidir. Tüm parklar yaz aylarının akşamlarında cıvıl cıvıldır. Yani anlayacağınız yaz mevsiminin avantajlarını saymakla bitiremeyiz. c. Konu: Toplum için canını feda eden insanlara gösterilen vefasızlık Onlar hep vardılar… Yanı başımızda, arka sokağımızda, önünden geçip gittiğimiz bir köy kahvesinde, bir büfe tezgâhının arkasında, bir fabrikanın gece vardiyasında hep onlar vardı… Ve bir gün gittiler… Hayallerini, kavgalarını, aşklarını ve henüz yüzünü görmeye bile fırsat bulamadıkları çocuklarını arkalarında bırakarak gittiler… Ölür müyüm, kalır mıyım diye kahırlanmadan gittiler. Gidenlerin bir kısmı hiç dönmedi. Dönenlerin bir kısmı, bir parçalarını oralarda bırakarak döndü. Bunlar kimi zaman sınırlarımızı korurken şehit olan asker, polis, kimi zaman hastalığımızı tedavi edecek ilacı yaparken hayatını kaybeden bilim adamı, kimi zaman bilimsel araştırmalar için laboratuvarda ölümcül hastalığa yakalanan bir fizikçi, gerçekleri öğrenmemiz için canını ortaya koyan bir gazeteci, köy yollarında bir hastanın imdat çağrısına giderken çığ altında kalan hemşire… Hiçbiriniz, hiçbirimiz, bizim için yaşamlarını verenlerin, bir parçalarını kaybedenlerin, hayallerini ve aşklarını yitirenlerin, bizler uğruna yazık olmuş hayatların farkına bile varmıyoruz. Hep yoklarmış gibi, hiç olmamışlar gibi davranıyoruz. Oysa mutluluğumuzu, sağlığımızı, güvenliğimizi hep onlara borçluyuz. Paragrafta Anlam 129

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 3. Aşağıdaki metinleri inceleyiniz ve boş kutucuklara metinlere uygun başlıklar yazınız. Türklerin Misafirperverliği Türkler, kapılarına gelen yabancıyı “Tanrı misafiri” olarak kabul ederler. Misafirin kimliği, mevki ve ma- kamı, mal mülk sahibi olup olmaması, davetli veya davetsiz gelmesi hiç önemli değildir. Hangi din ve inançtan, hangi milletten ve hangi yaşta olursa olsun her misafir saygıya, izzet ve ikrama layıktır. Evin a. en güzel bölümü “misafir odası” olarak ayrılır ve her an misafir gelecekmiş gibi önceden hazır bekletilir. Türklerde misafir baş tacı edilir. Misafir, kutsal bir varlık gibidir. Misafiri en iyi şekilde ağırlamak, memnun ve mutlu bir şekilde uğurlamak için hiçbir fedakârlıktan kaçınılmaz; her türlü özen, gayret ve çaba gös- terilir. Her şeyin en iyisi, en güzeli, en yenisi misafirin önüne çıkarılır. Çok yoksul da olsa her evin misafir için ayrılmış yorganı, yatağı, misafirin yemek yiyeceği sofranın altına serilecek özel sofra bezleri eksik değildir. Zaten her misafirin nasibi ve kısmetiyle geldiğine, eve bereket ve hayır getirdiğine inanılır. Atatürk’ün Eğitim Hayatı Mustafa Kemal Atatürk, önce annesi Zübeyde Hanım’ın ısrarı ile Mahalle Mektebine kaydolmuş, daha sonra ise babası Ali Rıza Efendi tarafından Şemsi Efendi İlkokuluna kaydedilmiştir. Atatürk’ün ilkokul yılları babasının ölümü üzerine problemli bir şekilde kesilmiştir. Babası ölünce annesi ile birlikte dayısı- b. nın yanına yerleşmiştir. Ancak burada çok uzun kalmamış ve tekrardan Selanik’e dönmüştür. Selanik’e döndükten sonra kısa bir süre Selanik Mülkiye Rüştiyesinde eğitim görmüştür. Annesinden gizlice gir- diği askeri okul sınavını kazanması üzerine eğitimine Selanik Askeri Rüştiyesinde devam etmiştir.1896 yılında bu okuldan mezun olduktan sonra Manastır Askeri İdadisine girmiş ve buradan da 1898 yılında mezun olmuştur. 1902 yılında teğmen rütbesiyle Harp Okulundan mezun olmuş, 1905 yılında ise kurmay yüzbaşı rütbesiyle Harp Akademisinden mezun olmuş ve eğitimini tamamlamıştır. Sanatın Önemi Gelişmiş ülkelerde sanata verilen önem büyüktür. Bu gerçeği herkes kabul edecektir ama bunu doğuran neden nedir, diye kimse düşünmüyor. Yani burada şu soruyu sormalıyız: Bu ülkeler gelişmiş oldukları için mi sanata önem veriyorlar yoksa sanata önem verdikleri için mi gelişmiş bir ülke oldular? Bence bu c. sorunun yanıtı gelişmemiş ülkelerde saklıdır. Geri kalmış ülkelere bakıldığında, sanatın önemsenmediği, sanatsal faaliyetlerin çok az olduğu görülmektedir. Bu yüzden hayal dünyaları sınırlıdır, merak duyguları yoktur. Bu yüzden sanatın onlara sağlayacağı gelişmiş düşünce dünyasından yoksunlar. Mustafa Kemal Atatürk “Sanatsız kalan bir milletin hayat damarlarından biri kopmuş demektir.” derken, sanatın önemini bu yüzden vurgulamış ve gelişmiş bir ülke olabilmek için mutlaka sanatla uğraşmamız gerektiğini ifade etmiştir. Su Altı Fotoğrafçılığı Su altı fotoğrafları çekmek başlı başına bir uğraş, eğitim, bilgi ve deneyim ister. Su altı fotoğrafçıları, ge- nellikle denizlerde ve göllerde yaşayan canlı türlerinin, su altındaki kayaçların, mağaraların ve arkeolojik d. kalıntıların fotoğraflarını çekerler. Fotoğraf çekim tekniklerinin iyi bilinmesi ve dalış deneyimi edinilmesi su altı fotoğrafçılığının temel unsurlarıdır. Ayrıca su altı fotoğrafçılarının kullandıkları fotoğraf makinesi ve diğer malzemeler su geçirmez ve basınca dayanıklı olmalıdır. Bunun yanında su altı fotoğrafı çekmek bir ekip çalışması gerektirir. Fotoğrafın çekileceği yere gitmek için rehber, tekne ve dalışı kontrol eden deneyimli bir dalgıç ve teknede kalıp dalış yapanların durumunu yakından takip eden bir başka dalgıca daha ihtiyaç vardır. 130 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 4. Aşağıdaki metinlerde neyden söz edildiğini boş kutucuklara yazınız. İnsanlar, büyük sıkıntılarla boğuşuyor. Hayat şartları gittikçe zorlaşıyor. En büyük sorun da elbette her gün giderek artan işsizlik. Bu büyük sıkıntıyı çok iyi anlıyor ve çok üzülüyorum bu kişilere. Fakat bir de bütün bunları tembelliğini gizlemek için kılıf olarak kullananlar var. Kahve köşelerinde akşama kadar pineklerler. Niye boş oturuyorsun, diye sormayın. Cevapları hemen hazırdır: “İş mi var ki çalışalım.” Sanki “iş” denilen onların ayaklarına kadar gidip yalvaracak. Bunlar birinci tip işsizler ya da tembeller a. mi deseydik? Bir de ikinci tip işsizler var. Bu kişilere iş buluyorsunuz ama çalışmak istemiyor. Nedenini öğrenmek istediğinizde şu cevabı alıyorsunuz: “Bu iş çok ağır. Ben masa başı bir iş arıyorum.” Bunlar bana hiç samimi gelmiyor. Bu durum samimiyetten öte apaçık bir tembellik göstergesidir. Tembelliğin yansımaları Hepimizin yaşamında anneanneler, dedeler, babaanneler, nineler vardır. Bir dönemin genç, taşı sıksa suyunu çıkaracak o güzelim delikanlıları zamanla çöker, bir kenarda unutulurlar. Eskiden toplumumuzda, özellikle de Anadolu yaşantısında böylesine kanayan bir yaramız yoktu. İnsanlar birbirlerini ihmal etmez, birbirlerinden kopmazlardı. Büyük aile denilen yapıların içinde herkes birlikte yaşardı. Ancak giderek yaşam koşulları değişti. Hayat mücadelesi insanları hep yalnızlaştırdı ve bencilleştirdi. Elden ayaktan düşen yaşlılar, hayatın dışına atıldı. Bir dönem koca aileyi çekip çeviren b. o güzel insanlar ya pek alışamadıkları gelinlerinin yanında ya da sempatik bulmadıkları damatlarının evlerinde, daha kötüsü kimsenin arayıp sormadığı, kapılarının bayramdan bayrama bile çalınmadığı evlerinde son zamanlarını cam kenarındaki bir divanın köşesine büzüşüp sokağa bakarak geçirir oldular. İşte onların bu unutulmuşluğu, bu perişanlığı acı veriyor bana. Değişen yaşam koşullarının yaşlılar üzerindeki etkisi 5. Aşağıdaki metinleri inceleyiniz ve boş kutucuklara metinlere uygun başlıklar yazınız. Trafik Kuralları Toplumun ortak olarak kullandığı her alanda belli bir düzenin sağlanması için kurallar koyulmuştur. Bu kurallar düzenin sağlanması, işleyişin tıkanmaması ve sistemin korunması içindir. Özellikle trafik kuralları araçların hızlı gitmelerinden ötürü hayatî riskin en fazla olduğu yerlerde uyulması gereken a. başlıca kurallardır. Trafik kurallarının ve işaretlerinin olması insan hayatını korur ve yaşamı kolaylaştırır. Bilgilendirici, uyarıcı, hatırlatıcı kuralların varlığı trafik seyrini rahatlatır, kazaları azaltır, insan hayatının emniyetini sağlar. Kısacası trafik kuralları bizim için vardır, arabalar için değil. Yollar, arabalar için değil bizim içindir. Bu gerçekleri anlamalı ve ona göre davranmalıyız. Atalarımız, abanın kadri yağmurda bilinir, demişler. Ama trafikte emniyet kemerine ihtiyaç duyduğumuz bir anda artık çok geçtir. Kaza anında, kemer ne kadar yararlıymış, durun ben kemerimi takayım sonra kaza yaparız, diyemeyiz. Bu nedenle lütfen, trafik kurallarına uyalım. Dilimizin Bozulması Dünya sürekli değişmekte ve gelişmektedir. Gelişmekte olan dünyada toplumlar arası etkileşim de her geçen gün artmakta ve bu etkileşim sonucunda diller de birbirinden etkilenmektedir. Bir dilin gelişip yeni kelimelere sahip olması güzeldir ama bu etkilenme taklit ve özenti şeklinde gerçekleşiyorsa bu b. durum dile fayda sağlamaz aksine zarar verir. Günümüzde özellikle gençler arasında yabancı sözcük- lere karşı bir özenti görülmektedir. Gerek günlük hayatta gerekse sosyal medyada gençler yabancı kelimeleri kullanarak sözde gelişmiş kültürlerini göstermeye çalışmaktadırlar. Sokağa çıktığımızda yabancı sözcüklerle dolu dükkân tabelaları, insanların konuşmaları ne yazık ki özellikle iyi eğitimli insanların çalıştığı çok katlı iş yerlerindeki insanların güzelim Türkçemizi adeta katleden konuşmaları, dilimizin ne derece yabancı kültürlerin etkisinde olduğunu açıkça göstermektedir. Paragrafta Anlam 131

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 6. Aşağıdaki metinleri inceleyiniz ve boş kutucuklara metinlere uygun başlıklar yazınız. Aile ve Sorumluluklarımız Şüphesiz ki en çok zaman geçirdiğimiz, en çok paylaşımda bulunduğumuz, kötü günlerin üzüntüsünü, güzel günlerin sevincini beraber yaşadığımız kişiler aile bireylerimizdir. Bizler, ailemizle birlikte et ve tırnak gibi bir bütün oluştururuz. Bizim için bu kadar önemli olan ailemize karşı elbette ki bazı sorum- a. luluklarımız vardır. Aslında “mutlu aile” bütün bireylerinin kendi görevlerini gönüllü ve iyi yapmasıyla oluşur. Anne ve babamız işini aksatmazlar, iş yerlerinde başarılı olmaya çalışırlar çünkü evin giderlerini karşılamak için iş yerinden alacakları maaşa ihtiyaç vardır. Evin bütün bireyleri; yemek, bulaşık, ça- maşır gibi işleri paylaşır. Çocukların, eğitimlerinde başarılı olmaları, kendilerini geliştirmek için çaba göstermeleri de aileye karşı sorumlu olduğumuz konulardır. Bu sorumluluklarımızı yerine getirdiğimiz takdirde güzel bir yaşam sürebiliriz ve sevdiklerimizle beraber mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşamaya devam edebiliriz. Televizyon Tutsaklığı Son yıllarda ülkemizin insanlarını tutsaklaştırdı televizyon. Abarttığımı sanmayın. Bunu kendi gözlem- lerinizden, kendi evlerinizden de bilebilirsiniz. Televizyonda yayın başlar başlamaz evlerdeki bütün etkinlikler durur. Baba, anne, büyükbaba, büyükanne, çocuklar çepeçevre kuşatırlar televizyonun b. etrafını. Herkes, bütün dikkatini televizyona vermiştir. Hele vurdulu kırdılı, gerilimli bir dizi varsa çıt çıkmaz. Bütün konuşmalar durur. Sanki herkes donmuş, büyülenmiş gibidir. İnsanların televizyona bu aşırı düşkünlüğü bizi birer tutsak yapıyor işte. İyi program, kötü program ayrımı yapmadan ne verilirse, ne yayımlanırsa büyük bir merakla izliyoruz. Daha doğrusu çok değerli zamanımızı bir güzel öldürü- yoruz. Sanki başka türlü yaşam biçimi yokmuş gibi davranıyoruz. Oysa eskiden yani televizyona esir olmadan önce dostlar, arkadaşlar, komşular, akrabalar, akşamları bir araya gelir, görüşür konuşurduk. Öldü bütün bu sosyal hayat. Bunların yerini bilmem hangi dizideki kahramanın serüvenleri aldı. Seyis ve Profesör Bir profesör, konferans vermek üzere salona girmiş ama bakmış ki salon, ön sırada oturan seyis (at yetiştiricisi) dışında boşmuş. Konuşup konuşmama konusunda tereddüde düşen profesör sonunda seyise sormuş: “Buradaki tek kişi sensin. Sana göre konuşmalı mıyım yoksa konuşmamalı mıyım?” c. Seyis cevap vermiş: “Hocam ben basit bir insanım, bu konulardan anlamam. Fakat ahıra girdiğimde bütün atların kaçıp bir tanesinin kaldığını görseydim yine de onu beslerdim.” Bu sözlere hak veren pro- fesör, konferansa başlamış. İki saatin üzerinde konuşmuş. Konuşmasını bitirdikten sonra da kendini mutlu hissetmiş. Dinleyicisinin de konferansın çok iyi olduğunu onaylamasını bekleyerek sormuş: “Ko- nuşmamı nasıl buldun?” Seyis cevap vermiş: “Hocam, sana daha önce de söyledim, ben fazla eğitim almamış basit bir insanım, bu konulardan pek anlamam. Gene de ahıra girdiğimde biri dışında bütün atların kaçtığını görseydim onu beslerdim ama elimdeki tüm yemi ona verip de hayvanı çatlatmazdım. 132 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 7. Aşağıdaki metinlerde konu bütünlüğünü bozan cümleyi bulup bu cümlenin numarasını boş bırakılan kutucuğa yazınız. (I) Milattan önce 1800’lü yıllarda ortaya çıkan Babil uygarlığının yıldızları izlemek için karmaşık geometrik hesaplamalar yaptıkları ortaya çıktı. (II) Dünyaca ünlü bir bilim dergisinde yer alan araştırmaya göre a. Babiller gece gökyüzünde Jüpiter gezegeninin hareketlerini izlemek için geometriyi kullanıyorlardı. (III) Babiller bugünkü Irak ve Suriye topraklarında yaşayan bir uygarlıktı. (IV) Bilim insanları, Babillerin bu tekniği milattan önce 350’lerde nasıl geliştirdiklerini düşünüyor. III (I) Türkiye'nin tekvando ile tanışması 1960’lı yıllara dayanır. (II) Tekvando, judo ve karate bir savunma sporudur. (III) Şükrü Gencel ve Nazım Canca’nın çabaları sonucu tekvando ülkemizde gelişmeye b. başlamıştır. (IV) Bu vesileyle de ülkemizde pek çok tekvandocu yetişti ve hâlâ yetişmektedir. (V) Şu anda da gerek devlet gerekse de federasyon olarak bu spora gereken önem verilmektedir. II (I) Renk körlüğü tamamen gözün retina yapısından kaynaklanan bir hastalıktır. (II) Göz yapısında eksik olan koni hücrelerinin çokluğuna göre renk algılama yetisi giderek azalmaktadır. (III) Büyük olasılıkla c. doğuştan itibaren görülür. (IV) Renk körü olan insanların eğitimlerinde farklı teknikler uygulanmalıdır. (V) Kendi içerisinde farklı çeşitleri olan renk körlüğünde bazı durumlarda sadece renkleri ayırt etmeyi değil, görme yetisini de etkiler. IV (I) Bittiğinde yeri tekrardan dolabilecek olan enerji kaynakları, yenilenebilir enerji kaynağı olarak ifade edilmektedir. (II) Aynı zamanda yenilenebilir enerji kaynakları tükenmeyen kaynak niteliğinde olduğu gibi bitmek bilmeyen enerjileri ile başka enerji kaynaklarının da üretilmelerinde önemli bir paya d. sahiptirler. (III) Türkiye, enerji ihtiyacını karşılamak için son yıllarda yenilenebilir enerji kaynaklarına büyük yatırımlar yaptı. (IV) Su, güneş ve rüzgâr gibi enerjiler, yenilenebilir enerji kaynaklarının başında gelir. III (I) Olimpiyatların, ilk yapıldığı tarihten itibaren bir sloganı vardır: “Ciltius, Altius, Fortius.” (II) Türkçede “Daha hızlı, daha yüksek, daha güçlü.” anlamına gelir. (III) Türkiye, olimpiyat sporcusu yetiştirmek konusunda büyük ve ciddi bir atılım içindedir. (IV) Bu slogan olimpiyatların yapılış amacını simgeler. e. (V) Olimpiyatlarda yarışan sporcu hem kendisini hem de insanlığı daha iyiye taşıyabilmek amacı taşır. (VI) Ancak olimpiyatların amaçları bunlarla da bitmez; hoşgörü, dayanışma, dostluk ve barış da olimpiyatlarda sporcular ve izleyenler tarafından benimsenen amaçlardır. III Paragrafta Anlam 133

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle 8. Aşağıdaki metinlerde bazı cümleler yanlış yerde kullanılmıştır. Metnin anlam bütünlüğünü sağlamak için hangi cümlelerin yer değiştirmesi gerektiğini boş kutucuğa yazınız. (I) Bunlardan bazıları, çıngırak, topaç, bebek, beşik, çember, çelik çomak, düdük, at, I ve III. eşek, yay ve uçurtmalardır. (II) Yazılı kaynaklar ve arkeolojik bulgular, oyuncakların eski a. çağlardan beri yapılageldiğini göstermektedir. (III) Oyuncağın tarihi, insanlık tarihi kadar eskidir. (IV) Saydığımız bu oyuncak çeşitleri Anadolu’da eskiden elle yapılırdı. (V) Şim- dilerde bu el yapımı oyuncaklar artık birer sanat eseri sayılmakta. (I) Bir kişinin, malının bir kısmını veya tamamını insanların daha mutlu yaşamalarına yardımcı olmak amacıyla harcamak için oluşturulan kuruluşa “vakıf” denir. (II) Böyle bir b. davranış herhangi bir zorlamayla gerçekleşmez. (III) Bu, insanların herhangi bir ihtiyacı- II ve III. nı gidermekle mümkün olur. (IV) Sadece bireyin insanlara karşı duyduğu sorumluluktan ve bazı kültürel değerlerimize bağlılık sonucunda gerçekleşir. (V) Vakıf kuran insanı özellikle iyilik, şefkat, yardımlaşma ve dayanışma duyguları harekete geçirir. (I) Bunlardan birine göre bir anne, ağlayan çocuğu için elindeki bez parçalarından bir I ve III. bebek yapar. (II) Yöre halkı, bu bebeklerin ilk ortaya çıkışı ile ilgili farklı hikâyeler an- latmaktadır. (III) Soğanlı bebeğinin ilk yapılış tarihi hakkında kesin bir bilgi yoktur. c. (IV) Bebeğin gövdesi ve bacakları, ağacın çatallı olan dalından; kafası, gazoz kapağından- dır. (V) Anne, bunların üzerlerine bez parçaları sarıp kalemle yüzünü çizerek oluşturduğu bebeği çocuğuna verir. (VI) Çocuğun elindeki bebeği almak isteyen turistler çıkınca anne bu bebeklerden birkaç tane daha yapar ve böylece Soğanlı bebeği ortaya çıkmış olur. (I) Bir heykeltıraş, işleyip heykel yapmak üzere mermer satın almak istiyordu. (II) Mer- V ve IV mercinin bahçesinde dolaşırken köşeye atılmış bir kaya parçasına gözü ilişti. (III) Bu mermer parçasının fiyatı nedir diye sordu mermerciye (IV) “Bedava!” cevabını verdi d. mermerci, “Eğer işine gerçekten yarayacağını düşünüyorsan para vermeden götürebi- lirsin.” (V) “Şekli bozuk çünkü kimse almak istemiyor ve bahçemi işgal etmekten başka bir işe yaramıyor, alıp götürürsen ancak mutlu edersin beni.” dedi mermerci. (VI) Hey- keltıraş şaşırmıştı, bunun nedenini merak etti ve sordu: “Neden bedava veriyorsun?” (I) Fırçadaki fazla boyayı kavanozun kenarına sıyırdı. (II) Yaşlı adam fırçasını boya ka- vanozuna batırdı. (III) Hızlı ama sakin hareketlerle fırçayı diğer elinin işaret parmağına e. vurmaya başladı. (IV) Fırçadaki boyalar damlalar hâlinde ebru teknesindeki suyun I ve II. üstüne düşmeye başlamış ve düşen damlalar suyun üzerinde salınarak açılıyordu. (V) Düşen her damla büyük bir gösterişle suyun yüzeyindeki yerini alıyordu ve kısa süre sonra teknenin yüzeyi siyah bulutlarla kaplanmıştı. 134 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Konu, Başlık, Bütünlüğü Bozan Cümle KKT - 18  1. (I) Çin Seddi’ne bakıldığında tek bir parça gibi 4. İnsanlar ve köpekler, binlerce yıldır birlikte yaşa- görünse de duvar aslında mozaik biçimindedir. yıp birlikte çalıştılar. Onların kimi zaman avcılık, (II) Kalitesi değişiklik gösteren parçalarda bazı kimi zaman çobanlık, bekçilik konusundaki be- kısımlar dayanıklı malzemeden bazı kısımlar ise cerilerinden yararlandık. Koku alma duyularının fazlasıyla dayanıksız malzemeden inşa edilmiştir. keskinliği, koruma içgüdüleri ya da uzun mesa- (III) Çin Seddi dünyanın yedi harikasından biri ka- fe koşuculuğundaki ustalıkları gibi özellikleriyle bul edilmektedir. (IV) Çin Seddi inşasında en çok yaşamımızı kolaylaştırdılar. Karşılığında biz de on- insan çalıştırılan yapı olma unvanını kazanmıştır. lara yiyecek ve barınak sağladık. Uzun yıllar süren (V) Çin Seddi’nin inşa edilmesi için 8000 civarın- bu paylaşım nedeniyle aramızda sıkı bir dostluk da işçinin çalıştığı düşünülmektedir. kuruldu. Bugün yaşamımızı sürdürmek için kö- peklere eski çağlarda olduğu gibi bağımlı değiliz Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden ama dostluğumuz artarak devam etmekte. İnsan- hangisi anlatımın akışını bozmaktadır? lar başka hiçbir hayvanla kurmadığı yakın ilişkiyi köpeklerle kurmuştur. A) II. B) III. C) IV D) V. Bu parçaya getirilebilecek en uygun başlık 2. Olağanüstü güzelliklere sahip Türkiye, zengin bir aşağıdakilerden hangisidir? hayvan varlığının da yaşam alanıdır. Türkiye’nin coğrafi konumunun, ikliminin, jeoloji, toprak ve A) Köpeklerin Özellikleri su kaynakları gibi farklı ekolojik değerlerin uygun özellikler taşıması, kuşların göç yolları üzerin- B) Hayvan Sevgisi de bulunuşu, buzul çağlarında birçok hayvana sığınak teşkil etmesi sebebiyle hayvan varlığı ba- C) Köpeklerin Yaşam Alanları kımından zengin bir çeşitlilik göstermektedir. D) Dostlarımız Köpekler Bu metnin konusu aşağıdakilerden hangisi- dir? 5. Bilim kurgu filmlerinin nasıl üretildiğini hiç dü- şündünüz mü? Onca düş ürünü yaratığı üretmek A) Türkiye’nin coğrafi özellikleri nasıl geliyor bazı insanların aklına? Aslında bunun için çok da uzaklara bakmaya gerek yok. Doğada B) Türkiye’deki hayvan çeşitliliğinin önemi yaşayan pek çok canlı, bilim kurgu öykülerindeki yaratıklardan çok daha ilginçtir. Hiç 6 metre yük- C) Türkiye’nin ekolojik değerleri sekliğinde bir karınca yuvası gördünüz mü? Ya da kendi ağırlığının 4 katı kadar su içebilen bir kuş… D) Türkiye’deki hayvan çeşitliliğinin nedenleri Başkasının dilinin yerini alabilen bir hayvanı dü- şünebiliyor musunuz? Düş gücünüzü geliştirmek 3. (I) Gelinciklerin tırmanma ve yüzme yetenekleri için yapmanız gereken tek şey doğayı yakından vardır. (II) Bu yüzden oldukça kuvvetli olurlar ve tanımak. ağaç tepelerine rahatlıkla tırmanarak kuş ve sin- capları kendine av edinir. (III) Gelinciklerin yoğun Bu parçanın konusu aşağıdakilerden hangisi- olarak yaşadığı bölgeler Avrupa ve Amerika’dır. dir? (IV) Atik bedenlerinden ve cesur bir hayvan ol- malarından dolayı pek çok hayvanı avlayabilecek A) Bilim kurgu filmlerindeki varlıkları üretmenin yeteneğe sahiptir. zorluğu Bu parçada numaralanmış cümlelerden han- B) Doğadaki varlıkların düş gücümüzü zorlayacak gisi paragrafın bütünlüğünü bozmaktadır? ilginç özellikler taşıması A) I. B) II. C) III. D) IV. C) Doğayı tanımanın yaşamı kolaylaştırmaya yö- nelik katkısı D) Doğadaki canlıların özelliklerini araştırmanın zorluğu Paragrafta Anlam 135

5. Sınıf Paragrafta Gelişme Bölümü ve Yardımcı Düşünce Paragrafta Gelişme Bölümü ve Yardımcı Düşünce ♦♦ Paragrafta Gelişme Bölümü: Paragraf bir düşüncenin, olayın ya da haberin anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde anlatıldığı yazı parçasıdır. Hangi düşüncenin, olayın ya da haberin anlatılacağı giriş bölümünde oku- yucuya tanıtılır. Bu tanıtımdan sonra anlatmak istediğimiz düşünce, örneklerle, karşılaştırmalarla ve daha pek çok yöntemle kanıtlanmaya ve okuyucu anlatmak istediğimiz düşünceye inandırılmaya çalışılır. İşte bütün bu anlatımların yapıldığı bölüme gelişme bölümü denir. Paragrafın gelişme bölümünde örnekleme, alıntı yapma, tanımlama, karşılaştırma, tanık gösterme, benzetme yöntemleri kullanılarak üzerine söz söylenen “konu” inandırıcı ve etkileyici hâle getirilir, ana düşünceye zemin hazırlanır. Bir paragraf yazmak istiyorsak önce hangi konuda yazacağımızı belirleriz. Örneğin konumuz “kitap oku- manın faydaları” olsun. Okuyucuya iletmek istediğimiz mesaj da “Kitap okumak bizi geliştirir.” düşüncesi olsun. Okuyucuya sadece “Kitap okumak bizi geliştirir.” dersek mesajımız çok etkili olmaz. Bu nedenle okuyucuyu inandırmak için bir takım deliler öne sürmeliyiz. Aşağıdaki metinde koyu yazılı bölüm paragrafın gelişme bölümüdür. Kitapların ve kitap okumanın faydaları saymakla bitmez. Öncelikle kitaplar bir bilgi kaynağıdır. Bizden önce yapılmış yıllar süren araştırmaları, yüzlerce insanın deneyimleri kitaplarda hazır bir şe- kilde bulabiliriz. Örneğin bir insan ömrü ortalama 80 yıldır. Eğer kitaplar olmasaydı biz sadece bu 80 yıl boyunca edindiğimiz deneyimlerimizle kalırdık. Oysa okuduğumuz her romanda başka insanla- rın yaşam hikâyelerini öğrenmiş, onların deneyimlerinden yararlanmış oluruz. Ünlü Fransız düşünür Descartes (Dekart) “İyi kitaplar okumak, geçmiş yüzyılların en güzel insanlarıyla sohbet etmeye ben- zer.” derken kitapların bize sağladığı yararı ortaya koymuştur. Ayrıca okuduğumuz her kitap bizim ifade gücümüzü geliştirir. Duygu ve düşüncelerimizi anlatırken daha etkileyici ve inandırıcı olma imkânına kavuşmuş oluruz. Emory Üniversitesinin yaptığı bilimsel bir araştırmada kitap okumanın bizi daha zeki yaptığı sonucuna ulaşılmıştır. Ülkemizde İstanbul Üniversite Eğitim Fakültesinin or- taokul düzeyindeki öğrenciler üzerinde yaptığı bir araştırmada düzenli kitap okuyan öğrencilerin, kitap okumayan öğrencilere göre sadece daha başarılı değil; aynı zamanda daha da mutlu oldukları kanıtlanmıştır. Sonuç olarak kendimizi geliştirmek istiyorsak kitapları hayatımızın vazgeçilmez bir parçası yapıp okumaya ağırlık vermeliyiz. ♦♦ Paragrafta Yardımcı Düşünce: Paragrafta anlatılan konunun geliştirildiği bölümde yer alan ve bizim pa- ragrafta anlatılanlara inanmamızı sağlayan cümleler paragrafın yardımcı düşünceleridir. Yardımcı düşünceler paragrafın gelişme bölümünde yer alır. Örnek: Atatürk, bir ülkenin sadece maddi zenginlikle dünyada söz sahibi olamayacağını, zenginliğin bilimden güç alacağını düşünürdü. Bu nedenle ulusun her konuda eğitimine çok önem verirdi. Atatürk’e göre eğitim ça- ğın gereklerine uygun olmalıydı. Bu noktada köylüye modern tarım yöntemlerinin öğretilmesine ve okuma yazma eğitimine ağırlık verdi. Diğer yandan uygar ve çağdaş bir toplum yaratmanın sadece kuru bilgi ile olmayacağını buna kültür ve sanat faaliyetlerinin de eklenmesi gerektiğini biliyordu. Bu yüzden resim, müzik ve edebiyat alanlarında insanların yetişmesi için okullar açtı. Atatürk bütün bunları yaparken toplumun bütün kesimini kucaklamayı hedefledi. Bu noktada toplumdan dışlanmış kadınlara yasal haklar verdi, kadınları her alanda eşit bir yurttaş yaptı. Atatürk, kurduğu çiftlikle, katıldığı sanatsal faaliyetlerle topluma örnek oldu. İşte bütün bunlar Atatürk’ü bizim kurucu ve ölümsüz liderimiz yaptı. Bu metindeki altı çizili ifadeler metinde iletilmek istenen “Atatürk, bizim kurucu ve ölümsüz liderimizdir.” düşüncesini destekleyen yardımcı düşüncelerdir. 136 Paragrafta Anlam

Etkinlik 19 Paragrafta Gelişme Bölümü ve Yardımcı Düşünce 1. Aşağıda bir yazının bölümleri karışık olarak verilmiştir. Bu metinlerden hangisinin yazının gelişme bö- lümüne ait olduğunu bulup işaretleyiniz. Yanlış hatırlamıyorsam beş yaşındayken annemin kitaplığından bir kitaba bakmıştım. Henüz okuyamadığım için sadece fotoğrafları inceliyordum. Fotoğraflarda bir adam elinde fotoğraf makinesi farklı farklı yerlere gidiyordu. İşte o gün seyahat bende bir tutku oldu. a. Sonuç olarak size şunu söyleyebilirim, benim bütün hayatımın anlamı, o kitaba ilk baktığım günden beri farklı yerleri gezmek ve farklı insanlarla tanışmak oldu. Yanımda ailem olmadan ilk seyahatime henüz 12 yaşındayken çıkmıştım. Daha sonra yaz ✓ kampları, kış kampları ve derken üniversiteden sonra işe başladım TV kanalının imkânlrıyla dünya seyahati geldi. En büyük zevkimle, para kazandığım işimi birleştirmiş oldum. Dünyanın ilginç bölgelerini dolaşıyor, belgeseller hazırlıyorum. Bu işim olmasaydı yürüyerek bile gezer- dim dünyayı. Balık, “Eğer yaşamama izin verir, tekrar göle dönmemi sağlarsan üç dileğini yerine getirece- ✓ ğim.” der. Şaşkınlığını üzerinden atmaya çalışan genç, “Sadece üç dilek mi?” der. Genç adam durumdan yararlanmaya karar veriri ve “Bir anlaşma yapalım 5 dilek olsun, sen de göle dön.” der. “Kusura bakma dostum!” der balık, “Sadece üç dilek!” Genç, düşünmeye başlar; üç dilek mi tutmalı yoksa 5’te ısrarcı mı olmalı, gölde başka konuşan balıkları yakalayıp dilek sayısını mı artırmalı. Nihayet karar verir. “Tamam!” der, “Üç dilek olsun.” Fakat balık bu vakte kadar çoktan ölmüştür. b. Özetle söylemek gerekirse hayat, bize fırsatlarını belirli aralıklar sunar. Yeter ki onlar için hazır- lıklı olalım ve zamanında hareket etmesini bilelim. Hafta sonu gölde balık tutan genç bir adamın oltasına, her zamankinden farklı türde bir balık takılır. Genç adam, balığa şaşkın şaşkın bakarken balık birden konuşmaya başlar. Artura Toscanini (Aryura Taskanini), orkestra şefi olarak hayatında önemli bir kariyere imza atmıştı. 80. doğum gününü kutlarken gazeteciler oğlu Walter’a (Valtır) şu soruyu yönelttiler: “Babanızın bunca yıldır yaptıkları arasında en önemli işi, en büyük başarısı nedir sizce?” Walter, tereddütsüz olarak şu cevabı verdi: “Babam açısından böyle bir şey düşünülemez. c. Çünkü herhangi bir anda, ne iş yapıyorsa o iş, babamın hayatının en büyük işidir. İster bir ✓ orkestra yönetsin ister bir beste yapsın isterse portakal soysun, yaptığı her şeye büyük önem verir ve özenle yapar. Gazeteciler, Walter’ın cevabını bırakın manşetlere taşımayı gazetede bile yer vermediler. Ga- zeteciler bu cümleyi anlayamadılar çünkü bu gazeteciler yaptıkları işe değer vermiyorlardı. Paragrafta Anlam 137

5. Sınıf Paragrafta Gelişme Bölümü ve Yardımcı Düşünce 2. Aşağıdaki metinden çıkarılabilecek olan yargıları bulup işaretleyiniz. Şairlere verdiği ilham kadar sahip olduğu efsa- Hakkında birçok efsane vardır.   neler ile de insanları şaşırtan Kız Kulesi, İstanbul Turistlerin önemli bir uğrak yeridir.  Boğazı’nın hemen giriş kısmında bulunmakta-  dır. Sarayburnu ile Salacak’ın ortasında kalan Şairlerin şiir yazmasında etkili olmuştur. a. bölgede boğaz sularının arasında konumlan- Yapım tarihi henüz tespit edilememiştir. dırılmıştır. Anadolu Yakası’na yaklaşık iki yüz metre uzaklıktaki bir adacığın üzerindedir. Kız Kulesi hem İstanbul ile hem de Boğaz’la onları İstanbul sınırları içerisinde yer almaktadır. temsil edecek kadar bütünleşmiştir. Kız Kulesi Kızkulesi’ne köprüyle ulaşım sağlanmaktadır. hakkında pek çok tarihi iddia ve efsane vardır. İstanbul ve Boğaz’ın simgesidir. Havuç, eski medeniyetlerin pek çoğu tarafından Havuç ve özellikle suyu hastalıklara karşı kullanıl-  şifalı bir meyve olarak bilinmektedir. Bu yüzden mıştır. öteden beri havucun suyu, hastalıkların tedavisi için kullanılmıştır. Havuç; A, C, K ve B8 vitamin- İçeriğindeki beta karoten maddesi havuçtaki şifa  kaynağıdır. leri, potasyum, demir, bakır ve magnezyum ile b. doludur. Havucun sağlığa faydalarından birçoğu Havuç kanser hastalığına da iyi gelmektedir.  içerdiği beta karoten ve lif içeriğinden gelmektedir. Havuç, gözlerimizin sağlıklı olmasında da etkilidir. İçerdiği A vitamini güçlü bir bağışıklık sistemine ve sağlıklı gözlere sahip olmayı mümkün kılmaktadır. Havuçta birden çok vitamin bulunmaktadır.  Ayrıca A vitamini sayesinde saçlar ve cilt güzel ve Havucun faydaları son zamanlarda keşfedilmiştir. parlak bir görünüme kavuşmaktadır. Bütün bunlar havucu benzersiz bir meyve yapmaktadır. Saç ve cilt sağlı için faydalıdır.  Sanat hayatına şiirle başlamış, daha sonra de- Gazetecilik alanında oldukça ünlüdür. nemeden eleştiriye kadar çeşitli türlerde eserler Yaşar Nabi, pek çok yazarın edebiyata yönelmesinde  oluşturmuş olan Yaşar Nabi Nayır, Türk edebi- etkili olmuştur. yatının öncü şairleri arasında kabul edilmektedir. Birçok türde eser vermiştir.  c. Eserlerinin yanı sıra yayıncılık hayatında attığı Yazdığı eserlerle pek çok ödül almıştır. adımlarla da bilinen sanatçı, bu çalışmaları sa- yesinde tüm edebiyat camiasında tanımaktadır. Yazdığı eserler dünyada da tanınmaktadır. Özellikle kendisinin çıkardığı dergi ile genç şair- leri yönlendiren Yaşar Nabi Nayır, bugün ödüller Yazarlığı dışında yayın dünyasında da çalışmaları  almış pek çok usta yazarın edebiyat dünyasın- olmuştur.  da yer edinmesine de yardımcı olmuştur. Edebiyat dünyasında herkes tarafından bilinen bir isimdir. İnsanın doğayla savaşmasında korkunun rolü Korku, her insanda bulunan doğal bir duygudur.  yadsınamaz. Çünkü korku insanı hayatta tutar. Korkularımızı belirli bir düzeyde tutmamız gerekir.  Örneğin zehirli olup olmadığını bilmediğimiz bir mantarı yemekten korkarız, ondan uzak duru- Aşırıya kaçan korku duygusu, insanın yaşama se-  ruz. Bu yüzden korku gereklidir. Önemli olan vincini yok eder. d. doğuştan getirdiğimiz bu insanî duyguyu de- Hiçbir şeyden korkmayan insanlar da vardır. netim altında tutmaktır. Kendi başına bırakılırsa Korku duygusu, insanın hayatta kalmasına yardımcı korkular büyür gider ve sonuç hiç kimse için olur.  iyi olmaz. O zaman kişiyi hayatta tutan korku, hayattan da soğutabilir. Korkalım ama neyden Korkularımızla baş etmek için çevremizden yardım ve niçin korktuğumuzu bilelim. Korkuya yenilip almalıyız. pısırık bir kişiliğe bürünmeyelim. Korku, sonradan kazandığımız bir duygudur. 138 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Gelişme Bölümü ve Yardımcı Düşünce KKT - 19  1. Muhammed Ali, tüm zamanların en iyi boksörü 3. I. Bir kitapla olduğumuz kadar, hiçbir insanla içli olarak kabul edilir. Kariyeri boyunca çıktığı maç- dışlı olamayız. Satır satır işleriz onu yüreğimize ların yalnızca 5 tanesini kaybetmiştir. Adını tarihin ama satır aralarına dalmayı da ihmal etmeyiz. efsaneleri arasına yazdıran Muhammed Ali, spor- Kimi zaman kederli bir anne oluruz onlarda, cu kimliği ile öne çıkmasının dışında dünyaya ve kimi zaman emektar bir baba… Kimi zaman çevresine karşı net bir tavır sergilemiştir. Vietnam elinden şekeri alınmış çocuk yahut aşkına Savaşı’na katılmayı reddetmiş, barışın destekle- ihanet edilmiş genç bir kız… Her şey oluruz. yicisi olmuş ve neticesinde ise 5 yıl hapis cezası Bayılırız, ayılırız; ölürüz, diriliriz. almıştır. Ayrıca 10 bin dolarlık para cezasını öde- meye de mecbur bırakılmıştır. Öldürmeye karşı II. Bir insan kitap okumanın heyecanını yaşama- kararlı bir direniş gösteren Muhammed Ali, ordu- mışsa hiç yaşamamış demektir. Onun tadına ya katılmayı kabul etmeyerek bu duruşunu hiçbir varamamışsa hiçbir şey tatmamış demektir. zaman bozmamıştır. Kitaplar vazgeçilmezimiz olmalıdır. Her an, her saniye yanı başımızda olmalıdır. Bu parçada Muhammed Ali ile ilgili aşağıdaki- lerden hangisine değinilmemiştir? III. Kitap; en şiddetli fırtınalarda sığınabileceği- miz güvenli bir liman, en kederli günlerimizde A) Herkes tarafından takdir edildiğine elimizden tutacak bir dosttur. Sadece kederli günlerimizde mi? Elbette ki hayır! Sevinçli B) İnsana ve yaşama değer verdiğine anlarımızın da dostudur onlar. C) Neden para cezası aldığına Bu metin giriş, gelişme, sonuç olarak sırala- nacak olursa doğru sıralama aşağıdakilerden D) Kariyeri boyunca kaç maç kaybettiğine hangisi olur? A) I - II - III B) III - I - II C) II - I - III D) III - II - I 2. Kız Kulesi, Bizans’ın ilk dönemlerinde içine me- 4. Dünya genelindeki fare nüfusunun aşırı şekilde zarların konulduğu bir yapı olarak kullanılmıştır. artışının engellenmesinde önemli bir role sahip Daha sonra ek bir bina yapılarak Gümrük İstas- olan gelincikler bu özellikleri nedeniyle doğa yonu hâline dönüştürülmüştür. Boğazdan geçen için faydalı bir hayvan niteliğindedir. Ancak pek gemilerden geçiş vergisi alınmaya başlanmıştır. çok insan, tavuk ve tavşanlarına zarar verdiği Osmanlı döneminde ise sürgün yeri, karantina gerekçesi ile gelincikleri öldürmektedir. Ayrıca merkezi, gösteri alanı, savunma kalesi gibi pek karakter olarak da kinci olduğu söylenen gelin- çok amaçla kullanılmıştır. Fakat tarihin hiçbir ciklerin eşine ya da yavrularına zarar verenleri döneminde, asli görevi olan deniz feneri rolünü asla unutmadığı da özellikleri arasında yer almak- kaybetmemiştir. Kurulduğu ilk günden bu yana tadır. Tavuk ve güvercin yumurtalarına zaafı olan hep gemilere yol göstermiş ve geceleri onlara ışık gelincik, kümeslerden aldığı yumurtaları ağzında saçarak yollarını kaybetmemelerini sağlamıştır. ya da boynunda kıstırarak taşımaktadır. Bu parçada “Kız Kulesi” ile ilgili aşağıdakiler- Bu parçada gelincikler ile ilgili aşağıdakiler- den hangisi çıkarılamaz? den hangisine ulaşılamaz? A) Asıl görevini her dönemde koruduğu A) Aldığı yumurtaları vücudunun belli yerlerinde taşır. B) Zamanla değişikliğe uğrayıp ilaveler yapıldığı- na B) Eşine ya da yavrusuna zarar verilince bunu unutmaz. C) Osmanlıda farklı hizmetler için kullanıldığı C) Pek çok insan tarafından tavuk ve tavşana za- D) Ekonomik getirilerinin her zaman yüksek oldu- rar verdiği için sevilmez. ğu D) Fareleri de hedef aldığı için doğaya zarar ver- Paragrafta Anlam mektedir. 139

5. Sınıf Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce ♦♦ Paragrafta Sonuç Bölümü: Giriş bölümünde ortaya konulan konu, gelişme bölümünde tüm ayrıntılarıyla verildikten sonra sonuç bölümünde bir yargıya varılarak son söz söylenmiş olur. O yüzden bu bölümde be- lirtilen görüş, en kapsamlı, kısa ve kesin yargılar içerir. Bu bölüm de varılan yargı, yazının yazılma amacıdır aynı zamanda. Yazar giriş ve gelişme bölümünde söylediği bütün sözleri, sonuç bölümünde vereceği yargı için yazmıştır. Paragrafın sonuç bölümü genellikle “özetle, kısaca, kısacası, özet olarak, sonuçta, böylece, sonuç olarak, sözün özü” gibi özetleyen ve sonuç bildiren ifadelerle başlar. Paragrafın sonuç bölümünde genellikle paragrafın ana düşüncesi verilir. ♦♦ Paragrafta Ana Düşünce: Ana düşünce, paragrafın yazılma amacıdır. Okura iletilmek istenen asıl düşünce- dir. Paragrafın giriş bölümünde tanıtılan konu, gelişme bölümünde açıklanır, geliştirilir ve en sonunda da bütün yazı sonuca bağlanır ve asıl söylenilmek istenen düşünce dile getirilir. Ana düşünce cümlesi, paragrafın bütününü özetleyen cümledir. Genellikle paragrafın sonuç bölümünde yer alır. Bazı paragraflarda ana düşünce cümlesi açıkça yazılmaz ama biz verilmek istenen mesajı paragrafın bütününden çıkartabiliriz. Bir yazının veya paragrafın ana düşüncesini bulmak için öncelikle o yazının konusu bulunmalıdır. Daha sonra “Yazar bu konu hakkında ne anlatmak istiyor?” sorusuna yanıt aranır. Bu soruya vereceğimiz yanıt paragrafın ana düşüncesidir. Örnek: Tip olarak kendi kabuğuna çekilmiş, kimseye zararı dokunmayan bir kişiyi ele aldığımızda bu kişinin tam manasıyla iyi bir adam olmadığını görürüz. (Bu bölüm paragrafın konusu hakkında bilgi veren “giriş” bölümüdür. Yazar “kimseye zararı dokunmayan kişilerden” söz etmektedir.) Evet, bu kişi tüccarım deyip milleti soyan soyguncudan, intikam alacağım diye önüne geleni öldüren cana kıyıcıdan iyidir. Fakat yarımdır. Çünkü elde iyilik yapma imkânı varken kendi kabuğuna çekilmek iyi bir hare- ket sayılmaz. Gerçekçi, iyi bir insan, elinden geldiği, gücünün yettiği kadar da iyilik etmesini bilmeli ve bunu yapmalıdır. (Bu bölüm paragrafın gelişme bölümüdür. Yazar bu bölümde konu hakkındaki yani “kimseye zararı dokunmayan kişiler” hakkındaki düşüncelerini bizimle paylaşmaktadır.) Bundan dolayı iyi bir adam olmak için, kimseye kötülük etmemek yetmez, iyilik yapmak da gereklidir. (Bu bö- lüm paragrafın sonuç bölümüdür. Yazar, bu bölümde daha önce söylediklerini özetlemiş ve bir sonuca bağlamıştır. Bu bölüm aynı zamanda ana düşüncenin açıklandığı bölümdür.) Örnek: Ağaç, bir ulusun yaşamında önemli yeri olan, bulunduğu topraklara can veren çok değerli bir varlıktır. Ağaç sevgisi Türklere atalarından miras kalmıştır. Türkler tarihin ilk çağlarından beri ağaca değer vermişler, hikâyelerinde, destanlarında ağacı kutsal kabul etmişlerdir. (Bu bölüm paragrafın giriş bölümüdür. Yazar bu bölümde paragrafın konusu olan “Türk milletinin geçmişten bu yana ağaca verdiği değeri” anlatmak- tadır.) Oğuz Kağan Destanı’nda, Oğuz Kağan’ın ağaç kovuğundan doğan bir kadınla evlenmesi, Dede Korkut öy- külerinde ağaçlardan üstün bir sevgiyle söz edilmesi, Türk ulusunun çok eski çağlardan zamanımıza değin süregelen ağaç sevgisini ve ağaca verdiği değeri göstermeye yeterlidir. Ağaç sevgisi atasözlerinde de yer almıştır. “Yaş kesen baş keser.” sözü ağaç kesmenin bir insanın hayatına son verme ölçüsünde bir suç olduğu- nu anlatmaktadır. (Bu bölüm paragrafın gelişme bölümüdür. Yazar bu bölümde “Türklerin ağaca verdiği değeri” örnekler vererek kanıtlamaya çalışmaktadır.) Uzun lafın kısası, Türk milleti eskiden atalarının yaptığı gibi ağaca gereken önemi vermelidir. Ağaç sevgisini çocuklarına aşılamalı ve her ağacın doğacak çocuklarımızın yaşamasına katkı sağlayacağının bilincine varma- lıyız. (Bu bölüm paragrafın sonuç bölümüdür. Yazar, bu bölümde ele aldığı konu hakkında okura iletmek istediği mesajı dile getirmiştir. Yazar bu bölümde “Türk milletinin geçmişte olduğu gibi bugünde ağaca önem vermesi gerektiği” düşüncesini yani ana düşüncesini açıklamıştır.) 140 Paragrafta Anlam

Etkinlik 20 Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce 1. Aşağıdaki metinlerde giriş, gelişme ve sonuç bölümleri karışık olarak verilmiştir. Bu metinlerin sonuç bölümünü bulup işaretleyiniz. Aylar geçmiş ve kış mevsimi gelmişti. Kış geldiğinde yiyecek bulmak her hayvan için çok zor ✓ olur ve bu durum tavuk için de geçerliydi. Yiyeceklerini yazdan biriktiren karınca ise rahat içindeydi. Rahat etmesini sağlayan tavuğu da hiç unutmadı ve o buğdaylardan ona vererek onun da karnını doyurdu. Ç ok çalışkan ve diğer tüm hayvanlardan daha büyük azme sahip bir karınca vardı. Bir gün a. yuvasında hiç yiyecek kalmadı ve acilen gidip yiyecek bulması gerekti. Karınca küçük bir çiftlikte yaşamaktaydı ve derhal yuvasından çıkıp küçük adımlarla yiyecek aramaya koyuldu. Çiftçinin buğdayları çuvala doldurduğunu gördü. Bu onun için güzel bir yiyecekti fakat taşıması gereken buğday taneleri çok büyüktü. Birden orada gezmekte olan tavşanı gördü. Tavşandan yardım istediyse de karşılık bulamadı çünkü tavşan dinlendiğini söylemişti. Sonra tavuğu gördü. Tavuk yardım etmeyi kabul etti ve o büyük buğday tanelerini karınca için taşıdı. Buğday tarımının öyküsünde en önemli evreyi, doğada yetişen yabani buğdaydan, taneleri kolayca toplanıp tarım amacıyla toprağa serpilebilen buğdaya geçiş oluşturuyor. Yabani buğ- dayın taneleri saçıldığı için onları toplamak zorken, diğer buğday taneleri bitkinin üzerinde kaldığından bunları hasat etmek daha kolay. Elbette tarımla ilk uğraşanlar bu seviyeye gele- bilmek için yani ekilebilir ve hasat edilebilir buğdayı elde edene kadar çok uğraştılar. b. Bilgisayarlar, video kameralar, İnternet ya da cep telefonları kullanıma ilk sunulduklarında bü- yük heyecan yaratan şeyler olarak karşılandılar. Binlerce yıl önce bir grup insan için tarım da böyleydi. Bilim insanları, buğday tarımının ilk ne zaman ve nerede ortaya çıktığını araştırıyorlar. Atalarımızın uğraşları büyük bir amaca hizmet etti. İnsanlar değişen doğa şartlarından daha az ✓ etkilenir oldular tarım sayesinde ve bu da medeniyetin hızla ilerlemesini sağladı. Bu durumu gören köylüler kendilerinden utandılar. Köylüler bu sefer eşeği kurtarmak için top- ✓ rak atmaya başladılar. Sonunda eşek hendekten kurtuldu. Ama herkes bu olaydan üzerine düşen dersi almıştı. Karşılaştığımız her sorun, aslında biraz daha yükselmemiz için önümüze koyulmuş bir basamaktır. Önemli olan çukura değil, ümitsizliğe düşmemektir. Bir çiftçinin eşeği hendeğe düşmüştü. Eşeği hendekten kurtarmak pek mümkün görünmüyor- c. du. Eşek acı acı bağırırken çiftçi madem eşeği kurtaramıyorum öyleyse eşeğin üzerine toprak atıp eşeği buraya gömmek, dedi. Böylece hem yaşlı eşekten kurtulurum hem de hendek kapanmış olur, dedi. H endeği kapatmak için köylülerden yardım istemeye gitti. Beş on kişi gelip ellerinde kürekle başladılar eşeğin üstüne toprak atmaya. Bir müddet sonra eşekten ses gelmez oldu. Öldü galiba diye hendeğe baktıklarında ne görsünler? Eşek atılan toprağı ayaklarının altına alıyor ve atılan her kürek toprak eşeğin biraz daha yükselmesini sağlıyor. Paragrafta Anlam 141

5. Sınıf Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce 2. Aşağıda bir hikâyenin sonuç bölümü eksik bırakılmıştır. Hikâyenin sonuç bölümünü konu ve anlatım a kışınaŞeghörrine staakminamkölşaeylıenrıizn.den birinde küçük bir kamyon yaşarmış. Koca burnu ve tahtadan kasasıyla çok sevimli görünürmüş. Şehrin ara sokaklarında dolaşmayı çok severmiş. Günler böyle geçip giderken bizim kamyonun okula gitme çağı gelmiş. Gelmiş ama bizim kamyon huysuzluk yapıp okula gitmek istememiş. “Okumadan da trafikte dolaşarak çok şey öğrenebilirim.” diye düşünmüş. Ama bütün arkadaşları okula gidince tek başına kalmış. Bir süre geçince canı sıkılmaya başlamış. Vakit geçirebileceği hiç kimse yokmuş. “O hâlde tamirci Rafet Usta’ya giderim ben de. Havası inen lastiklerimi şişirir.” diye söylenmiş kendi kendine. Ardından tamirhanenin yolunu tutmuş. Tamirhaneye gelince kapısının kapalı olduğunu görmüş. Çevresine bakınmış, kimsecikler yokmuş. Sonra aklına zili çalmak gelmiş ancak açan olmamış. Tamirhanenin kapısına asılı bir kâğıt varmış. Küçük kamyon okuma bilmediği için kâğıttaki notta ne yazdığını anlayamamış. “Hastalanmış olmalı.” diye düşünmüş. Ardından evinin yolunu tutumuş. Yolda Rafet Usta ile karşılaşmış. “Tamirhaneden geliyorum, yoktunuz. Hastalandığınızı düşündüm.” demiş. Rafet Usta gülümsemiş, “Kapıya ‘Yarım saat sonra geliyorum.’ yazan bir not bırakmıştım. Okumadın mı?” demiş. Küçük kamyon kızarmış, okuma bil- mediğini söyleyememiş. Aradan bir süre geçtikten sonra küçük kamyonun canı tekrar sıkılmış. “Otomobil parkında biraz dolaşır, hava alırsam can sıkıntım falan kalmaz.” demiş. Hoplaya zıplaya otomobil parkına varmış. Giriş kapısında bir not asılıymış. Küçük kamyon kurnazca gülümsemiş. “Görevli amca, ‘Yarım saat sonra geliyorum.’ diye not yazmış olmalı.” demiş. Kapıdan geçtiği sırada demir çubuklar lastiklerini patlat- mış. Ne olduğunu anlayamamış bizim kamyon. “Kurtarın beni!” diye bağırmış. Görevli kulübesinden çıkmış “Ne yaptın sen öyle küçük kamyon? ‘Demir çubuklar var, girilmez!’ yazısını okumadın mı?” demiş. Bizim kamyon, başına gelen bu olaydan çok utanmış. Okula gitmediğine çok pişman olmuş. Kısa zamanda okuma yazmayı öğrenip çalışkan bir öğrenci olmuş. 3. Aşağıdaki metinlerde numaralanmış cümlelerden hangisinin metnin ana düşüncesi olduğunu bulup cümlenin numarasını boş kutucuğa yazınız. a. (I) Oyun, çocuğun fiziksel ve ruhsal gelişiminde önemli bir yere sahiptir. (II) Bundan dolayı çocuklar, oyun oynamaları konusunda teşvik edilmelidir. (III) Oyun, çocuğun üretken olmasını, mutlu olmasını, kişilik ge- lişimini tamamlamasını, sosyalleşmesini sağlar. (IV) Özellikle anne ve babaların bu konularda yeterince duyarlı olması ve çocukları için gerekirse günlük oyun saati koymaları gerekmektedir. I b. (I) Bir milleti millet yapan en önemli unsurların başında dil gelmektedir. (II) Dolayısıyla bir milletin varlığı diline sahip çıkması ile doğru orantılıdır. (III) Dilini kaybeden bir millet yavaş yavaş yok olmaya başlamış demektir. (IV) Ülkemizde de özellikle son yıllarda bu konuda çok büyük bir afet ile karşı karşıya kaldığımızı unutmamamız gerekmektedir. (V) Bu konuda gerekli önlemler alınmazsa dilimizi ve dilimiz üzerinden de kültürümüzü kaybetmemiz an meselesidir. (VI) Sonuç olarak dilimize ve dolaylı olarak da ülkemize sahip çıkmalı ve yabancı kelimeleri dilimizden çıkarmaya ve Türkçe kelimeler kullanmaya özen göstermeliyiz. VI 142 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce 4. Aşağıdaki paragraflarda anlatılmak istenen ana düşünceyi bulup kutucuklara yazınız. a. Elbette ki bilim, insanlık için çok büyük bir öneme sahiptir. Ancak bilim; iyi ahlakla işlendiği, kullanıldığı sürece değerlidir. Bu dünyada belki de en tehlikeli şey, bilimin kötü niyetli insanların elinde olmasıdır. Teknolojinin, sanayinin gelişmesi önemlidir ama gelişen teknoloji ve sanayi kötü amaçlarla kullanılıyorsa o teknolojinin hiç olmaması daha iyidir. Düşünün, öğrendiğiniz bilim sayesinde en tehlikeli silahları üretebi- liyorsunuz; atomdan enerji üretmek dururken kalkıp bomba yapıp insanları yok ediyorsunuz. Bu anlayış, bilimsel çalışmaların ruhuna aykırıdır. Bilimsel gelişmeler insanlığın yararına kullanıldığı sürece anlamlı ve değerlidir. b. İnsanlar hayatları boyunca yaptıklarından ve yaşadıklarından sorumludur. Çünkü bir işi yapmaya veya yap- mamaya karar veren bizleriz. Bu gerçeği çoğu zaman görmezden geliyoruz. Yaşadığımız mutlulukları ve başarıları sahipleniyoruz, “Ben yaptım!” diye böbürleniyoruz ama mutsuzluklarımızdan ve başarısızlıkları- mızdan hep başkalarını sorumlu tutuyoruz. Şartların uygun olmadığından, gerekli yardımı alamamaktan, daha da olmadı şansızlıktan yakınıyoruz. Böylece kendimizi geliştirmemiş hep olduğumuz yerde saymış oluyoruz. Oysa başarısız ve mutsuz olduğumuzda kendimizi eleştirsek, eksik olduğumuz noktaları bulup sahip olduğumuz bilgi ve beceriyi geliştirmiş oluruz. Yaşadığımız iyi ya da kötü her şeyde kendimizi sorumlu tutmalıyız ki kendimizi geliştirebilelim. c. Kitaplar, eşsiz birer bilgi kaynaklarıdır. Buradan hareketle çok kitap okuyanların daha bilgili ve olgun davranışlar sergilemesi gerekiyor, diyebiliriz. Ama ne yazık ki öyle olmuyor. Birçok kez odalar dolusu ki- tapları olan dostlarım oldu. Sahip oldukları ciltler dolusu kitapları okuduklarını da biliyorum ama tavır ve davranışlarına baktığınızda hiç kitap okumamış insanlar gibi yaşıyorlar. Bu dostlarımın zengin kütüphane- lerindeki, sırayla dizilmiş yaldızlı ciltli kitapları görünce her gün kasalar dolusu parayla uğraşan bankacılar gelir aklıma. Banka görevlisi tomar tomar parayla uğraşır ama aslında hiçbiri onun değildir. Bu dostlar da binlerce kitaba sahip olmuş hatta bunları okumuş ama hiçbirinden faydalanamamış. Önemli olan okunan kitap sayısı değil, o kitaplardan ne derece yararlandığımızdır. d. İnsanları bencillikten kurtaran güç, kitap okumaktır. Okuduğumuz şiirler, hikâyeler, romanlar, masallar bi- zi kendi dünyamızda bir yolculuğa çıkarır. Göremediğimiz eksikliklerimizi gösteriverir. Şu koca dünyada sadece bizim yaşamadığımızı anlatırlar. Başkalarını da düşünmemizi çünkü insanların bir bütün olduğunu öğretirler. Şu koca dünyada bir kişinin ne kadar küçük olduğunu ama diğer kişilerle bir araya geldiğimizde kocaman bir güce sahip olabileceğimizi anlatırlar. İnsanın insana ihtiyacı olduğunu öğreniriz kitaplardan. Kısaca kitapları, kendilerine dost edinenler “Hep bana, hep bana!” demezler. Kitap okumak, insanı bencillikten kurtarır ve insana birlik ve beraberlik duygusu aşılar. Paragrafta Anlam 143

5. Sınıf Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce 5. Aşağıdaki metinlerde numaralanmış cümlelerden hangisinin metnin ana düşüncesi olduğunu bulup cümlenin numarasını boş kutucuğa yazınız. (I) Bu dünya, sadece biz insanlar için tahsis edilmiş bir yaşam alanı değildir ancak sanki sadece tek varisi bizmişiz gibi hareket ediyor, diğer canlıların yaşam haklarını görmezden geliyoruz. (II) Çevreye verdiğimiz zarardan, tüm bu hayvan ve bitkiler de nasibini alıyor. a. (III) Belki biz göremeyeceğiz fakat böyle giderse çocuklarımız ya da torunlarımız çok IV daha berbat bir dünyaya doğacak ve bizim hatalarımızın bedelini ödüyor olacaklar. (IV) Bencilliğimizi üzerimizden atıp bir an önce çevremize, doğaya, doğada yaşayan canlılara karşı sorumlu olduğumuzu anlamalıyız. (I) Başarı nedir, ne yaparsak başarılı sayılırız? (II) Falanca sınavda birinci olmak, filanca firmada yönetici olmak ya da çok para kazanmak, daha fazla ev, araba alabilmek… (III) Modern çağda başarı tanımları hep bu çerçevede ele alınıyor. (IV) Yani hep insanın b. dışında bir alışveriş meselesine dönüştürülüyor insanın başarı durumu. (V) Oysa başarı, V mutlu olmaktır, yaşamaktan zevk almaktır, kendimizi sevmek ve kendimizle barışık olmaktır. (VI) Diğer başarı tanımları bizden çıkarları olanların bize ezberlettikleri yalandan başka bir şey değildir. (I) Bütün ilişkilerde aranan temel duygulardan biri “dürüstlük”tür. (II) Şartlar ne olursa olsun ki bazen bizim için olumsuz bir durum da olabilir, kişinin doğru olanı söylemesidir, dürüstlük. (III) Bu kadar önemli olan bir duyguya nasıl sahip olacağız? (IV) Soruyu şöyle c. de sorabiliriz, kişinin bize dürüst davrandığına nasıl güveneceğiz. (V) Aslında bütün bu VI soruların cevabı çok basit. (VI) Bir insan kendini seviyorsa kendiyle barışık ise o insan hem kendine karşı hem de çevresine karşı dürüst davranacaktır. (I) Parasını dilenci gibi harcayan biri değil, parasını kral gibi harcayan birisi olun. (II) Yaşam, insana bir kere veriliyor. (III) Dünyadaki bütün bu güzellikler bizim için var. (IV) O hâlde neden bu güzelliklerin keyfini sürmek varken banka hesaplarımızı kabartmanın d. yollarını arayıp duruyoruz. (V) Burada elbet savurgan olalım demiyoruz, savurganlıkta I harcanan paranın hiçbir anlamı yoktur. (VI) Biz kendi hayatımızın kralı gibi yaşamaktan zevk almak için güzellikleri satın almaktan söz ediyoruz. 6. Aşağıdaki paragrafta anlatılmak istenen ana düşünceyi bulup boş kutucuğa yazınız. Her insan biraz buluşçudur (mucit) gerçekte. Bir buluş (icat) yapmanın ilk adımı çözülmesi gereken bir problem bulmaktır. İkinci adımıysa probleme çözüm yolları aramaktır. Bunun için bir düşünceye ihtiyacımız var. Yeni bir düşünceye! Ancak düşünceler gökten elma gibi düşmez. Yeni bir düşünce geliştirmek için belirli bir yol izlemek gerekir. Beyin fırtınası yaparak, nesneler arasında ilişkiler ku- rarak ve buluş tarihini araştırarak işe başlayabiliriz. TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları’nın “Mucitler” ve “Buluş Nasıl Yapılır?” adlı kitaplarından yararlanabilirsiniz. Ayrıca gene TÜBİTAK Çocuk ve Aile Kitapları’ndan “Mutfakta Yapabileceğiniz Buluşlar” adlı kitabı okuyabilirsiniz. Unutmayın ki buluş yapmak sadece sahip olduğumuz zekâ ile olmaz. Bilgi ve deneyime ihtiyaç vardır. Gerekli bilgi ve donanıma sahip yeni fikirler üretebilen herkes buluş yapabilir. 144 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Sonuç Bölümü ve Ana Düşünce KKT - 20 1. İnsanın yaşam boyunca elde etmek istediği başa- 3. (I) Bazı insanlar vardır sürekli geçmişte yaptıkla- rılarda önce doğuştan getirdiği yeteneklerin, aile rı hatalara takılıp ömür boyu pişmanlık yaşarlar. ve okul eğitiminin, parasal durumunun ve yaşadı- (II) Geçmiş, bu insanlar için bir türlü geçmez. ğı ortamın etkisi vardır. Ancak başarılı olmada en (III) Hep hatırlanır, hep üzüntü duyulur. (IV) El- etkin yeri ahlak ve karakter sağlamlığı alır. Çünkü bette bütün bunları yaparken “bugünün” nasıl karakteri zayıf, ahlakı bozuk kişilerin başarıla- geçtiğini bile fark etmezler. (V) Geçmişe dönüp rı genellikle olumsuz ve zararlı alanlarda kendini o günleri tekrar yaşayamayacağımıza göre için- gösterir. Örneğin, iyi bir banka soyguncusu, her de bulunduğumuz hayatı önemsemeli ve fırsatları kilidi açabilen işinde usta bir hırsız, acımasız bir kaçırmamalıyız. yönetici olarak başarılarıyla övünen insan, hem ailesine hem de topluma zararlı bir kişi hâline gel- Parçanın ana düşüncesi numaralanmış cüm- miş demektir. lelerin hangisinde açıklanmıştır? Bu parçada başarıyla ilgili vurgulanmak iste- A) II. B) III. C) IV. D) V. nen düşünce aşağıdakilerden hangisidir? 4. Aşağıdaki cümlelerle bir paragraf oluşturul- A) Başarılı olmak için hem ailede hem de okulda mak istense hangisi paragrafın sonuç bölümü iyi bir eğitim almak gerekir. olur? B) Hayatta başarılı olmanın gerçek aracı, karakter A) Armand, bu yüzden belki de aramızdaki her- ve ahlak sağlamlığıdır. kesten daha özgür ve mutluydu. C) Başarılarımız topluma fayda sağlıyorsa gerçek B) Bir zamanlar Paris’te, Armand adında bir evsiz başarıdır. yaşardı. D) İnsan, hayatta başarılı olmak istiyorsa öncelik- C) Sahip olduğu her şey, eski bir bebek arabasına le çok çalışmalıdır. kolayca sığıyordu. 2. Yaşadığımız toplumda, nedendir bilinmez, er- D) Giyebildiği tüm eski püskü giysiler de üzerinde keklerin duygularını belli etmesi hep bir zayıflık olduğundan bavul ya da kuru temizleme gibi olarak algılanıyor. Bir derdin varsa gizlemelisin, dertleri de yoktu. güçlü görünmelisin gibi öğütler sıralanıyor. Sonra ne oluyor dersiniz, elbette psikolojik olarak peri- 5. Çocuklarımızı koşulsuz sevmeliyiz. Karnesindeki şan kişiler olup çıkıyoruz. Çünkü insan, duygusal notlar yüzünden değil. Komşunun çocuğunu fa- bir varlıktır. Duyguları dile getirmek, paylaşmak lanca yarışmada geçtiği için değil. Tabii bunun bir ihtiyaçtır. Su gibi yemek gibi bir ihtiyaçtır. Kim tersini de yapmamalıyız. Karnesindeki notlar ne derse desin, duygularınızı paylaşın. Emin olun düşük diye ya da yarışmada sonuncu oldu di- paylaştığınız duygu mutluluksa arttıkça artacak- ye sevgimiz azalmamalı. Koşulsuz sevgi demek tır, üzüntülerimizi paylaşıyorsak azalacaktır. Ne onun her davranışını onaylamak anlamına da olursa olsun bu paylaşımların sonucunda rahat- gelmez. Çocuğumuzu olduğu gibi bütün sahip layacaksınız ve daha huzurlu olacaksınız. olduğu özelliklerle sevmeliyiz. Parçada asıl anlatılmak istenen düşünce aşa- Bir anne çocuğuna aşağıdaki cümlelerden ğıdakilerden hangisidir? hangisini söylerse parçanın ana düşüncesini dile getirmiş olur? A) Duygularımızı belli etmek, önemli bir zayıflık göstergesidir. A) Senin daha başarılı olduğunu görmek istiyo- rum. B) Yaşadığımız olaylar karşısında üzülmek hatta ağlamak insana özgü duygulardır. B) Ablan gibi çalışırsan baban seni daha çok se- ver. C) Hislerimizi paylaşmak, huzurlu ve mutlu bir in- san olmamızı sağlar. C) Ben seni, sen olduğun için seviyorum. D) Duygularımızı paylaşacağımız insanları çok iyi D) Seni çok seviyoruz, sen de bizim için bir şeyler seçmeliyiz. yapmalısın. Paragrafta Anlam 145

5. Sınıf Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama ♦♦ Paragrafta Farklı Bakış Açıları: Yaşamda ortaya çıkan bir olay ya da düşünce herkeste aynı etkiyi yaratmaz. Herkes olayları kendi bilgi ve ihtiyaçlarına göre düşünür ve yorumlar. Örneğin iyi liselere girebilmek için yapılan sınav hakkında bir öğretmen, sınav olduğu için öğrencilerin kültür ve sanat faaliyetlerine fazla zaman ayıra- madıkları nedeniyle sınavı olumsuz görebilir; aynı sınavı bir öğrenci, kendilerinde bir baskı aracı olduğu için olumsuz görebilir; bir veli, sınav dolayısıyla çocuklarıyla vakit geçirmelerine engel olduğu için olumsuz olarak değerlendirebilir. Öğretmen, öğrenci ve veli aynı konuya yönelik farklı değerlendirmelerde bulunmuştur. Bu şekilde bir konuda farklı bakış açılarının ortaya çıkmıştır. Örnek: Bir babayla kızı hafta sonu doğa yürüyüşüne çıkmışlar. İnce uzun ve sakin akan bir derenin kenarına gelirler. Kız babasına heyecanla, “Baba, bak ağaç saçlarını suda nasıl da yıkıyor?” diye konuşmaya başlar. Baba, “Kızım o söğüt ağacı, dere kenarında yetişen söğüt ağacının dalları dik durmaz, yere doğru uzar ki güneş ışığı yapraklarına doğrudan temas etmesin.” Kız babasının verdiği bilgiden pek de etkilenmemiş bir şekilde ilerle- meye devam eder. Önlerindeki koyun sürüsüne yaklaşınca köpeklerin havlaması üzerine küçük kız “Baba, bu köpek korosu şarkılarına iyi çalışmamış, kesik kesik söylüyorlar şarkılarını.” dedi. Babası gülerek, “Kızım onlar şarkı değil, köpekler sürüye bir yabancının yaklaştığını sürünün çobanına haber veriyor.” dedi. Küçük kız baba- sına dönüp “Baba, seninle gezmek hiç de eğlenceli değil, ben bir daha ki sefere annemle gezmek istiyorum.” deyince, baba kızının söylediklerine pek anlam veremedi. Ne güzel geziyoruz işte niye böyle söyledi ki, diye düşündü. (Bu metinde baba ve küçük kız olaylara ve varlıklara farklı gözlerle bakmaktadır. Küçük kız, varlıkları kendi hayal dünyasında yeniden oluşturarak aktarırken baba yaşananları ve varlıkları gerçekçi bir bakış açısıyla algılamaktadır.) ♦♦ Paragrafı Özetleme: Özetlemek, okuduğunu anlamanın bir göstergesidir. Özetleme bir bakıma metinde önemli olan, ana düşünceyi ortaya koyan ifadeleri, önemli bilgileri söyleyerek metni kısaltmaktır. Düşüncenin anlatıldığı paragraflarda “ana düşünce” cümlesi paragrafın özetidir. Olay yazılarının özetini çıkarmak için belli adımları gerçekleştirmek gerekir. Öncelikle olayın nasıl başladığı, olaydaki kahramanın kim olduğu, bu kahramanın hangi sorunlarla uğraştığı, bu sorunları çözmek için ne yap- tığı ve olayın nasıl sonuçlandığı anlatılır. Tasa Kuşu (Masalın Özeti) Ülkenin birinde Sülün Kız adında bir kız, anne ve babasıyla birlikte mutlu bir şekilde yaşayıp gidermiş. Sülün Kız, babasını kaybettikten sonra tasalanma hastalığına yakalanmış. Hep olumsuz düşünmeye başlamış. “Ekinlerimiz kurursa, öküzümüz ölürse, tarlamızı sel basarsa, evimiz yanarsa, annem hastalanırsa” gibi hep olumsuz şeyler düşünüp üzülürmüş. Annesi ona öğütler vermeye çalışsa da kız tasalanmaktan geri durmuyormuş. Tasa Kuşu, onun peşini bırakmıyormuş. Bir gün Tasa Kuşu, Sülün Kız’ı, kanatları arasına almış ve cennet gibi bir bahçeye götürmüş. Sülün Kız gene tasalanmaya başlamış, Sülün Kız tasalandıkça o cennet bahçe kurumuş, verimsiz bir çöle dönmüş. Sülün Kız, boş yere tasalanmanın zarar getirdiğini anlamış ve annesini özlemiş, şimdi annem olsa da ona gülücükler saçsam demiş. Sülün Kız’ın dileği kabul olmuş. O günden sonra ana kız, gülücükler saçarak günlerini gün etmişler. ♦♦ Paragraf Yorumu: Paragrafta anlatılmak istenen ana düşünce, metnin içinde açıkça verilmediğinde, ana dü- şünceyi bulmak için paragrafta anlatılanlardan bir düşünce oluşturmamız gerekir. Paragrafta anlatılanlardan ulaşacağımız sonuç bizi ana düşünceye götürecektir. Örnek: Her şey güzel olsaydı, her isteğimiz eksiksiz yerine gelseydi, bütün planlarımız hiç aksamadan tıkır tıkır işleseydi, yolda yürürken ayağımıza bir taş bile değmeseydi acaba hayat nasıl olurdu? Bence berbat olurdu. Çok sıkıcı bir eylem olurdu yaşamak. Öncelikle insan kendini geliştiremezdi. Çünkü hiçbir sorunla mücadele etmek zorunda kalmıyor. Şaşırma duygusu ortadan kalkar çünkü beklenmedik bir durumla karşılaşmıyor. Kısacası can- lılık kalmaz, yaşamanın heyecanı biterdi. (Bu paragrafta anlatılanları yorumlarsak “Karşılaştığımız güçlükler bizi canlı kılar ve geliştirir. Güçlüklerle mücadele etmek, insana yaşama heyecanı verir.” diyebiliriz.) 146 Paragrafta Anlam

Etkinlik 21 Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama 1. Aşağıdaki metinlerde kutucuklarda belirtilen kişilerin bakış açılarının farklı olmasının nedenini ve olay- ları nasıl değerlendirdiklerini yazınız. Bir zamanlar, çok da uzak olmayan bir geçmişte Siwa (Siva) adında bir kız vardı. Siwa, annesi babası da- ha kendisi çok küçükken öldüğünden amcasıyla birlikte çok yoksul bir ülkede yaşıyordu. Siwa, dünyadaki başka ülkeleri görmek istiyordu ama parası yoktu. Derken bir gün amcası bir planla çıkıp geldi. Amcası, Siwa’yı zengin bir ülkeye, orada tanıdığı Bayan X’in yanına göndermeyi düşünüyordu. Bayan X ile yapılan anlaşmaya göre kadın Siwa’ya bir uçak bileti alacak, Siwa da bu biletin parasını çıkarıncaya kadar Bayan X’in evinde kalıp işlerinde aileye yardımcı olacaktı. Ayrıca Bayan X Siwa’yı okula da gönderecek, geldiği ülkede rahatça oraya buraya gidebilmesi için gerekli yasal işlemleri de yapacaktı. Ne var ki Siwa ülkeye gelip Bayan X’in evine yerleşince işler ters gitmeye başladı. Siwa’nın umduğunun tersine, Bayan X ona hiç de sıcak davranmıyordu. Çocuklara bakması, evdeki tüm işleri tek başına yapması isteniyordu. “Oku- lum ne olacak?” diye sorduğunda kadın daha beklemesi gerektiğini söylüyordu. Artık sabahları çok erken işe koyuluyor, gece geç vakte kadar çalışıyordu.Tam bir azaptı ve Afrika’dan ayrıldığına pişman olmuştu. Bir sabah Siwa evden çıkma izni alabildi ve cesaretini toplayıp bir komşunun kapısını çaldı. Evde oturan genç çifte durumunu anlatıp yardım istedi. Genç çift Siwa’nın öyküsünü dinlediğinde çok etkilendi, bu resmen kölelik, insan haklarına aykırı, dediler. Günümüzde bir insana böyle köle gibi davranılabileceğini hiç düşünmemişlerdi. Çift Siwa’yı evlerine aldı ve durumu polise bildirdi. a. Bayan X b. Komşu Çift - Bencil ve acımasız - Duyarlı ve yardımsever - Zorla birini çalıştırmayı normal kabul ediyor - Zorla bir insanın çalıştırılmasını kölelik olarak görüyor - İnsan haklarına saygısız ve zorba - İnsan haklarına saygılı, adaletli 2. Aşağıdaki metinlerde kutucuklarda belirtilen kişilerin bakış açılarının farklı olmasının nedenini ve olay- ları nasıl değerlendirdiklerini yazınız. Gülçin Öğretmen, öğrencilerinden yakınlarına göndermek üzere bir mektup yazmalarını istedi. Mektubun yazılma amacı yakınlarımızın hâlini hatırını sormak ve onlarla olan bağlarımızın zayıflamasını önlemek- ti. Mustafa, hevesli bir şekilde, “Öğretmenim, yarın renkli bir mektup kâğıdı ile güzel bir zarf getirelim, mektubumuzu okulda yazalım, ertesi gün de hep beraber postaneye gidip mektuplarımızı gönderelim. Olmaz mı?” dedi. Gülçin Öğretmen, Mustafa’nın isteğini sınıfa sordu ve herkes Mustafa’nın teklifini ka- bul etti. Ama Levent parmak kaldırıp itiraz etti. “Öğretmenim, 21. yy.da yaşıyoruz. Neden bilgisayar ve internet dururken mektubumuzu kâğıt kalemle yazıyoruz. Neden 50 yıl önce kullanılan bir yöntem tercih ediyoruz? Mektubumuzu bilgisayarda yazıp internet üzerinden e-posta şeklinde gönderebiliriz. Hem bu şekilde bizim mektup yazacağımız kâğıt için bir ağaç daha kesilmekten kurtulmuş olur.” dedi. Mustafa, söz isteyip Levent’in görüşlerine itiraz etti. “Söylediğin doğru bile olsa bu bir gelenektir. Kâğıda yazılan mektubun duygusal bir anlamı ve hatırası vardır. Senin göndereceğin e-postanın duygusal bir yönü, hatı- ra olarak saklanacak bir değeri yoktur. Ben mektubumu dedeme yazacağım, dedem benim gönderdiğim mektubu beni özledikçe çıkarıp bakacak, belki öpüp koklayacak. Düşünüyorum da bilgisayar ekranını kimse öpmez.” dedi. a. Levent b. Mustafa - Çağın verdiği teknoloji imkânları kullanma taraftarı - Duygusal bir tutum içindedir - Çevreye duyarlı - Manevi değerleri önemsemektedir - Daha gerçekçi ve sonuca odaklı düşünmekte - Geleneklere bağlıdır Paragrafta Anlam 147

5. Sınıf Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama 3. Aşağıdaki metinlerde anlatılan olayı ya da anlatılmak istenen düşünceyi özetleyiniz. a. Her sabah Çarşı Camisi’nin arkasındaki yıkık jandarma ahırlarının önünden bir serçe sürüsü gibi cıvılda- şarak geçerdik. Okul biraz daha ileride, alçak duvarlı, oldukça geniş bir avlunun ortasındaydı. Tek katlıydı. Çevresinde yükselen büyük kestane ağaçlarının birbirine karışmış koyu gölgeleri bütün çatısını kaplardı. Biz daha avlunun kapısından girmeden öğretmenimizin gelip gelmediğini, şöyle bir bakar anlardık. “Ab- durrahman Çelebi gelmiş mi? Gelmemiş, gelmemiş.” Abdurrahman Çelebi, öğretmenimizin yaşlı eşeğiydi. Her sabah neşe içinde okula giderdik. b. Dünyadaki hazinelerin en zengini ve tükenmezi olan bilgi, ona bir nebze olsun sahip olan insanların kişilikle- rini geliştirir, sağlamlaştırır. Çevrenizde bilgi yönünden zengin olan insanlara dikkat ederseniz konuşmaları, düşünceleri, hâl ve hareketleri diğerlerinden farklıdır ve böyle insanlar toplumda saygı uyandırırlar. Bilgili insan doğruyu yanlıştan ayırabilir. Hakkını aramasını ve elde etmesini bilir; kötüleri sezinleyebilir. Her işin- de temkinli davranır. Bilgi ve çalışmayla her güçlüğü yenebileceğine inancı vardır. İçlerinde böyle inanç taşıyan kimseler, kendilerinden beklenen hamleleri gösterirler, başarılı ve verimli olurlar. Sahip olduğumuz bilgi; kişiliğimizin gelişmesini, saygınlığımızın artmasını, doğru kararlar vererek başarılı olmamızı sağlar. c. Beden dilinin inceliklerini fark edip onu bilinçli olarak kullanmak mümkündür. Ancak kendimizi istediğimiz şekilde gösterebilmemiz çok kolay değil. Hele karşımızdakilerin hareketlerini tam olarak yorumlayabil- memiz hiç değil. Çünkü beden dili; ülkelere, kültürlere, ailelere, yaşa göre değişiklik gösterir. Örneğin, yediğiniz yemeğin çok güzel olduğunu söylemek istiyorsunuz. Hemen parmaklarınızı uçlarından birleştire- rek elinizi yukarı aşağı sallamaya başlarsınız, değil mi? Sakın bunu İtalyanlara yapmayın! Çünkü İtalyanlar bu hareketi “rezalet” anlamında kullanıyorlar. Eğer İtalyan bir arkadaşınıza “Yemek güzel olmuş.” demek istiyorsanız yapmanız gereken şey şu: İşaret parmağınızın ucunu yanağınıza koyun, elinizi öne arkaya hareket ettirin. Kullanılan beden dili; milletlere, kültürlere göre değişir ve farklı anlamlar kazanır. d. Bir ucu Güney’de Silifke’ye, öteki ucu Karadeniz’de Kastamonu’ya kadar uzanan geniş bir bölgenin halk oyunudur zeybek. Ama asıl yeri Ege Bölgesidir. İlden ile, kasabadan kasabaya, köyden köye, dağın bir yamacından öte yamacına büyük değişiklikler gösterir. Bazı yerde yalnız davul zurna ile çalınırken bazı yerde işin içine kavallar, çoba düdüğü, klarnet, bağlama, saz, dümbelek, tef, kaşık, cura, sipsi, fincan ve ziller katılır. Afyon taraflarında iyiden iyiye çeşitlenir çalgı türleri. Aydın, davul-zurnadan pek şaşmaz. Zeybek, Ege Bölgesinde doğup farklı bölgelere yayılmış, her yöreye göre değişik özellikler kazanmış bir oyundur. e. Emel Öğretmen’in yeni atandığı okulunda ileri derecede konuşma güçlüğü çeken bir öğrencisi vardı. Çocuk konuşmaya başlamadan önce kelimeleri içinde defalarca tekrar ediyor ama konuşmaya bir türlü başlayamıyordu. Emel Öğretmen, öncelikle çocuğa sevgiyle yaklaştı. Sonra ona özel görevler ve sorum- luluklar verdi. Böylelikle çocuğun özgüvenini güçlendirdi. Sonra onunla özel etkinlikler yaparak konuşma güçlüğünü yenmesi için mücadele etti. Şiirler ezberletti. Şarkılar söyletti. Konuşma güçlüğü çeken çocuk kendisine güvendiği için bütün çalışmalara umutla yaklaşmaya başladı. Emel Öğretmen, bu alanda uz- man kişilerden de yardım alarak öğrencisiyle ilgilenmeye devam etti. Mayıs ayı geldiğinde öğrenci sıkıntı çekmeden konuşmaya başlamıştı. Emel Öğretmen, konuşma güçlüğü çeken öğrencisine gösterdiği sevgi ve ilgi ile öğrencisinin bu sorunu aşmasında yardımcı olmuştur. 148 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama 4. Aşağıdaki metinleri inceleyiniz, bu metinlerden hareketle yapılabilecek yorumları bulup işaretleyiniz. 1. Atatürk için okumak engin bir tutku, vazgeçilmez bir gereksinimdir. O, çalışma saatlerinin çocuğunu kü- tüphanesinde geçirmiştir. Burada saatlerce hatta günlerce kitap okuduğu yakınları tarafından gözlenmiştir. İlgisini çeken bir kitabı eline aldı mı sayfa sayısı ne kadar olursa olsun bitirmeden bırakmazdı. Okuduğu bir kitabın önemli yerlerine kendine özgü işaretler koyardı. Satır altlarını kırmızı ya da mavi kalemle çizer, sayfa kenarlarına notlar alırdı. Ayrıca kitaplarını mutlaka masa başında okumuştur. Okurken ciddiyetini korumuştur. a. Atatürk için okumak ciddi bir iştir.  b. Atatürk, vatanını ve milletini seven bir liderdir.  c. Atatürk’le kitaplar arasında sıkı bir dostluk vardır.  d. Atatürk, en çok tarih kitaplarını sevmektedir. e. Okuduklarını düşünüp kendince yorumlamıştır. f. Atatürk, öğretmenlere ve eğitime büyük değer vermiştir. 2. Bize dijital göçmenler diyorlar ya, haklılar... Dijital dünyadan göçüp gidesim var. Ne hayatımın tüm detay- larını görünür etmek istiyorum ne de eski bir arkadaşımın doğum gününde sosyal medya hesabında “İyi ki doğdun!” yazan 127. kişi olmak. Daha somut (tokalaşıp sarılmak gibi), daha sakin, daha içten (bir şeyi anlatırken sesimin titremesi gibi), daha geleneksel (yüz yüze bakıp bir bardak çay içmek gibi) bir yöntemle yaşayıp gitmek istiyorum. a. Doğum günleri gibi özel günlere önem verilmediği için üzgündür.  b. İnsanların dijital dünyanın esiri olduğunu düşünmektedir. c. Dijital dünyanın hayatı kolaylaştırdığına inanmaktadır.  d. Çağın koşullarına ayak uydurmamız gerektiğini kabul etmektedir.  e. Çağımızda ilişkilerin bile dijitalleşmesinden yakınmaktadır. f. Duyguların daha samimi ve hayatın daha sakin yaşanmasını istemektedir. Paragrafta Anlam 149

5. Sınıf Paragrafta Farklı Bakış Açıları, Paragrafı Özetleme ve Yorumlama 5. Aşağıdaki metinleri inceleyiniz, bu metinlerden hareketle yapılabilecek yorumları bulup işaretleyiniz. 1. 8 çocuk annesi Sandra Phillips’in 2 yaşındaki torunu bir gün sert plastikten yapılan diş fırçasının üstüne düşer ve diş fırçası torununu neredeyse ölümcül sonuçlar doğuracak şekilde yaralar. Bu olay üzerine Sandra ve gelini “Pazarda hiç esnek fırça yok.” diyerek %100 gıda sınıfı silikon malzemeden esneyebilen diş fırçasını tasarlar ve üretirler. Ürün 2008’de piyasaya çıkar ve pek çok ödül alır. Ardından “Ürünün be- beklere uygun türünü de yapmalıyız.” der ve o ürün en popüler ürün hâlini alır. a. Yeni ürünler bir ihtiyaç sonucunda icat edilir.  b. Sağlık ürünleri tasarlamak için bu alanda uzman olmak gerekir.  c. Sandra Phillips ve gelini üretken ve yaratıcıdır.  d. Çocuğun yaralanmasına anne ve babasının dikkatsizliği neden olmuştur. e. Silikon diş fırçaları, bir soruna çözüm bulmak için icat edilmiştir. f. Sandra Phillips ve gelini, ürettikleri diş fırçaları ile çok zengin olmuşlardır. 2. Pisa Kulesi, İtalya’nın simgeleşmiş bir yapısıdır. Dünya çapında eğikliğiyle bilinen kule, İtalya’nın kuzeyin- deki Pisa şehrindedir. Kulenin inşaatına 11. yüzyılda başlanan ve yapımı yaklaşık 200 yılda tamamlanan, mermerden yapılan kulenin kim tarafından yapıldığı ne yazık ki bilinmiyor. 56 metre yüksekliği olan Pisa Kulesi, üst üste bindirilmiş yuvarlak 6 sütun dizisinden meydana gelmiştir. Kuleye çıkmak için 294 basa- maklı bir merdiven kullanılmaktadır. Çanların bulunduğu en üst kat olan 8. kat silindir biçimlidir. a. Pisa Kulesi’nin yapımı 13. yy.da bitmiştir.  b. Kule eskiden düşmanları gözetlemek için kullanılmıştır.  c. İtalya’yı temsil eden bir mimari yapıdır. d. İtalya’nın tarihi nitelik taşıyan en yüksek kulesidir. e. 13. yüzyılda İtalya, 56 metre yükseklikte bir bina yapabilecek teknolojiye sahiptir.  f. Kule, dönemin kralı tarafından yaptırılmıştır. 150 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragrafta Farklı Bakış Açıları, KKT - 21  Paragrafı Özetleme ve Yorumlama 1. En büyük haylazlığım ise sabah erkenden dük- 3. Her mutluluk, her geçim rahatlığı; sıkı, sürekli kânı açmaya giderken Ahmet ağabeyin kitapçı ve yorucu bir çalışmanın sonucu ve mükâfatıdır. dükkânına uğramaktı. Mücevher dükkânına sark- Zamanında çalışmayan, elindeki fırsatları de- mış hırsız gibi heyecanla göz atardım kitap ğerlendirmeyip vakit geçiren insanlar, geçim kapaklarına. Bazen ismi, bazen yazarı, bazen sıkıntılarından kurtulamazlar. Bunlar, başkalarının yayınevi, bazen şekli, bazen cildi, bazen ağabey sırtından geçinmeye alışmış zararlı kişilerdir. tavsiyesi, bazen arka kapağı, bazen içinden bir sayfa nedeniyle bir kitaba gönül koyardım. “İşte Bu metni en iyi özetleyen söz aşağıdakilerden aradığım bu!” dediğim kitap akşamüzeri biterdi. hangisidir? Okuduğum kitaplardan edindiğim bilgiler beni heyecanlandırırdı ve yeni yeni düşüncelere dalar, A) İşleyen demir pas tutmaz. hayaller kurmaktan kendimi alamazdım. B) Yazın başı pişenin, kışın aşı pişer. C) Adamın iyisi iş başında belli olur. Bu parçada sözü edilen çocukla ilgili aşağıda- D) Ekmek aslanın ağzındadır. ki yorumlardan hangisi yapılamaz? 4. Veysel, yedi yaşında tutulduğu çiçek hastalı- A) Tam bir kitap aşığıdır. ğından sonra iki gözünü de kaybetse de ışığa küsmedi. Hiç görmediği köyünün dağlarını, yü- B) Okumaya oldukça önem vermektedir. zünü tanımadığı sevgilisini ne güzel anlatıyor. Dış dünyadan kopunca tamamıyla kendi âleminde C) Okuduğu kitaplar sayesinde hayatını sürdür- kalan Veysel, sanki kendi cennetini buluyor. İşte mektedir. böylece “Âşık Veysel” oluyor. Kelimeleri dizi di- ziveriyor, sazına dokundukça içli, yanık türküler D) Kitaplardaki bilgiler kendisini başka düşünce- dökülüp duruyor... lere yöneltmektedir. Âşık Veysel’i anlatan bu metinde aşağıdaki 2. 21. yüzyılın bilgi çağı olduğu söyleniyor. Ger- bakış açılarından hangisi ağırlıktadır? çekten inanılmaz bir bilgi bombardımanı ile karşı karşıyayız. İster bir bilimsel konu isterse sıradan A) İyimser bakış açısı bir konu ile ilgili internette araştırma yapmaya B) Öznel bakış açısı kalksanız karşınıza binlerce sonuç çıkıyor. Özel- C) Nesnel bakış açısı likle bu araştırmayı yapan bir öğrenciyse bu D) Karamsar bakış açısı sonuçlardan birini açıp orada ne yazıyorsa oldu- ğu gibi araştırmasına ekliyor. Sadece öğrenciler 5. İşlerini düşünerek bir plana göre düzenlemeyen mi, hayır. Sokakta ne hikâyeler anlatılıyor bir bil- insanlar, bir türlü olumlu bir sonuca ulaşamaz; seniz… “Aslında bir uzaylı canlı yakalanmış ama daima eksiklikler peşinde koşarlar. Bu yüzden kimseye söylemiyorlarmış.” dedi geçenlerde bir çok yorulur ve bunalırlar. Pek tabii neticede hep arkadaşım. Ben de doğal olarak madem kimse- üzüntü çekerler. Böyle gereksiz yorgunluklara ve ye söylemiyorlarmış, sen kimden duydun, dedim. bunalımlara düşmemek için akıl ve düşünce ile iş Cevap hemen hazır, o da başka bir arkadaşından birliği etmek, onların aydınlattığı yoldan ilerlemek duymuş. Bir bilginin doğru olması için, onun bi- kendi lehimize olacaktır. rinden duyulmuş olması yeterli midir? Aşağıdakilerden hangisi bu metindeki düşün- Parçada yakınılan durumun insanların aşağı- ceyi en iyi anlatır? daki bakış açılarından hangisinin eksikliğinden kaynaklanmaktadır? A) Akılsız başın zahmetini ayaklar çeker. B) Akıl adama sermayedir. A) Öznel bakış açısı C) Aklın yolu birdir. D) Akla gelmeyen başa gelir. B) İyimser bakış açısı C) Tarafsız bakış açısı D) Eleştirel bakış açısı Paragrafta Anlam 151

5. Sınıf Anahtar Kelime Anahtar Kelime ♦♦ Anahtar Kelime: Paragrafta sadece bir tane konu anlatılır ve bu konuya bağlı olarak okura bir ana düşünce iletilir. Paragrafta anlatılan konu ve anlatılmak istenen ana düşünce hakkında bizlere ipucu veren sözcüklere “anahtar kelime” denir. Paragrafın anahtar kelimeleri, bize paragrafta hangi kavramlardan söz edileceğini anlatır. Paragrafı okumadan sadece anahtar kelimeleri okuyan kişi o paragrafta hangi konudan söz edileceği hakkında fikir sahibi olur. Paragrafın anahtar kelimesi bir tane de olabilir, birden fazla da olabilir. Paragrafın başlığı ile anahtar kelimesi birbiriyle bağlantılıdır, anahtar kelimeyi bulurken yazının başlığından da yararlanabilirsiniz çünkü hem başlık hem anahtar kelime, paragrafın konusu ile doğrudan bağlantılıdır. Anahtar kelime, bir yazının ya da konuşmanın sözcüklerle anlatılan özetidir. Anahtar kelimeler sadece yazı- da kullanılmaz. İnternette herhangi bir konuyu araştırırken de anahtar kelimeler kullanılır. Arama motorlarına cümleler değil anahtar kelimeler yazılır. Örneğin arama motoruna “küresel ısınma” yazdığımızda önümüze içinde “küresel ısınma” sözcüklerinin geçtiği yazı ya da haberler gelecektir. Örnek: “hava, su, sıcak, yaz, hayvan, sokak” anahtar kelimelerinden bir paragraf oluşturalım. Son yıllarda yaz ayları oldukça sıcak geçmekte. Bu bizler için iyi gibi görünebilir. Yaz geldi mi genelde tatile gidilir, sıcaklarda insanlar daha rahat eder, mutlu olur. Yaz sıcaklarında vücudumuzun su ihtiyacı artar. Susuz kalmak, hayatî bir tehlike bile yaratabilir. Bu durum sadece bizim için geçerli değildir. Sokakta yaşayan hayvanlar da tıpkı bizim gibi birer canlıdır ve susuzluk onlar için de hayatî bir tehlike yaratır. Bu hayvanlar bizim gibi susuz kaldıklarında gidip bakkaldan su alamazlar, birinden su isteyemezler. Bu nedenle onlar bizden daha çok tehlike altındadır. Hava sıcaklığının arttığı şu yaz aylarında sokak hayvanlarının içmesi için sokaklara su bırakalım. Unut- mayalım ki onlar da bir canlı. Örnek: Biz büyüklerin görevi çocuklara disiplin uygulamak değil, onların öz disiplin kazanmasını sağlamaktır. Örneğin çocuğuna yemeğini belli saatlerde, belli miktarlarda yedirmek için uğraşan, didinen, bir elde tabak, bir elde kaşık çocuğun peşinden koşan bir anne, sanıldığı gibi disiplinli bir anne değildir. Disiplinli anne, çocuğa kendi yemeğini yemesini öğreten, yemek yemeyi çocuğun öğrenmesi için ona yardımcı olan annedir. Ya da zil çaldığında okul bahçesinde oynamaya devam eden öğrenciye yaptırım uygulamak değildir disiplin, o öğrencinin zamanını kontrol edip planlamasını öğrenmesidir. (Bu metnin anahtar kelimeleri “büyükler, görev, öz disiplin, çocuk, kazandırmak” sözcükleridir. ♦♦ Şiir türündeki yazılarda da anahtar kelimeler vardır. Şiirde anlatılmak istenen temayı özetleyen sözcükler şiirin anahtar kelimeleridir. Örnek: Bu ne duru sabah, ne temiz hava Anahtar kelime: Geliyor her yandan 23 Nisan kokusu 23 Nisan, sevinç, yuva, vatan Sevinçten deliye dönmüş her yuva Sarmış gönülleri vatan duygusu Anahtar kelime: Barış, çocuklar, dünya, sevgi, bırakmak Bir barış bırakın biz çocuklara Ulaşsın şarkımız güneşe aya Paragrafta Anlam Oynaya oynaya gelin çocuklar El ele, el ele verin çocuklar Bir dünya bırakın biz çocuklara Yazalım üstüne sevgili dünya 152

Etkinlik 22 Anahtar Kelime 1. Aşağıdaki metinlerin anahtar kelimelerini bulup boş kutucuklara yazınız. a. Bilimle teknoloji arasında doğal bir döngüsel ilişki vardır. Bilimsel çalışmalar uygulamaya elverişli bilgi üreterek teknolojik gelişmeyi sağlarken teknolojik gelişmeler de bilimsel araştırmaların daha uygun şart- larda yapılmasını sağlayarak bilimsel gelişmeyi hızlandırmaktadır. Burada şunu asla unutmamak gerekir: Teknoloji, bilim demek değildir. Buna kanıt olarak şunu söyleyebiliriz. Son teknolojiye sahip olabilirsiniz. Bu sizin bilimsel anlamda gelişmiş olduğunuzu göstermez. Teknoloji, bilimsel çalışmaların bir ürünüdür. █ Teknoloji, bilim, ilişki, gelişmek b. Bir arada yaşayan insan topluluklarının toplum niteliğine kavuşabilmesi için gerekli en temel öğelerden biri, hiç kuşkusuz “dildir”. Çünkü toplumlar, aralarında birçok yönden ortaklık bulunan toplulukların oluş- turduğu yapılardır. Kültür, tarih, soy, inanç ve dil gibi ortaklıklar, toplumları oluşturan temel yapı taşları olarak kabul edilebilir. Bu yapı taşlarının her biri, kendi içinde olduğu kadar, diğer yapı taşlarını etkileme açısından da çok önemlidir. Çünkü bir toplumun kültüründeki etkiler, doğal olarak diline de yansır. Aynı biçimde dildeki değişmeler de, kültüre yansır. █ Dil, kültür, toplum, etkileşim c. Teknolojinin hayatımıza girmesiyle birlikte kendimizi kontrol altında tutamazsak bu durum sosyal hayatı- mız, çevremiz, zihinsel ve fiziksel sağlığımız açısından yıkıcı sonuçlar doğurabilir. Teknolojik gelişmelerin bize kazandırdığı faydaları inkâr etmemizin bir anlamı yok fakat burada anahtar kelime, hayatımızın her alanında olduğu gibi ölçülü olmaktır. Elektronik aletlerin aşırı kullanımının doğurduğu zararlı etkilerin far- kında olmak, gereksiz tuzaklara düşmemizi engelleyecektir. Biz de bu durumu bilerek elektronik aletleri ve genelinde teknolojiyi ölçülü kullanmalıyız. █ Teknoloji, hayat, ölçülü kullanmak, zarar d. Kampa gidiyoruz, doğaya çıkıyoruz, yürüyüşlere katılıyoruz. Eğleniyoruz, keyif yapıyoruz, mis gibi havayı teneffüs ediyoruz, sağlıklı yaşıyoruz. Hepsi güzel, tamam! Ama sağlığımız için yaptığımız bu faaliyetler- de hijyene gereken önemi vermezsek sağlığımızı kaybetmemiz de mümkün. Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan olmamak için uymamız gereken kurallar olduğunu unutmayalım. Doğada yapacağımız etkinliklerde sağlık ve temizlik açısından dikkat etmemiz gereken noktaları unutmayalım. █ Doğa, hijyen, temizlik, dikkat etmek e. İşleri yetiştiremiyorum diyenlerin en büyük sorunu zaman yönetimidir. İşinize en iyi şekilde odaklanmak, işlerinizi zamanında yetiştirmek ve işinizden en verimli sonucu almak için “zaman yönetimi” şart. Peki, bunu nasıl başaracaksınız? Önce program yapmalısınız, işin aşamalarını önem derecesine göre sıraya koymalısınız, sakin ve soğukkanlı olmalısınız, dinlenmeye zaman ayırmalısınız. Bunları yapmanız işlerinizi zamanında yapmanızı ve işinizde başarılı olmanızı sağlayacaktır. Şimdiden kolay gelsin! █ İş, zaman yönetimi, başarı, program yapmak Paragrafta Anlam 153

5. Sınıf Anahtar Kelime 2. Aşağıdaki paragrafların anahtar kelimelerini bulup altlarını çiziniz. Hayatta var olan, korunmaya değer en güzel duygudur bence sevgi. Seven kalp taşlanmaz, seven insan her zaman sevilip saygı duyulan insandır. Etrafımıza bir göz atalım, değer verdiğimiz insanların ve hatta bizim neye ihtiyacımız var? Tabi ki sevgi ve dostluğa… Dostluk, sevgiyle kurulan bir şeydir. En a. sağlam temeller, sevgiyle atılan temellerdir. Her ne kadar bazı insanların bunlardan haberi olmasa da sadece maddi hayata değer vererek manevi duygularını hiçe saysalar da doğru yol, her zaman içinde saygı ve sevgi bulunduran yoldur. Ruhumuzun beslenmesi için bu duygulara ihtiyacımız vardır. Bunları önemsemeyen insan kalbi ise taş olmaya adaydır. Yetenek! Bir işi yapabilme gücüdür. Başarmaya gücümüz yetiyor mu, yetmiyor mu? “Tanrı vergisidir?” b. deyip işin içinden sıyrılmaya kalkışmak bir yetersizliktir, yeteneği gelişmemiş bir kişinin davranışıdır. Yeteneğimizi ilgi duyduğumuz konuda geliştirmek için çaba harcamak, o konuda bizi güçlü kılacaktır. Yeteneğini geliştirmek için çalışmak kişinin kendisine karşı ilk görevi olmalıdır. Ben çocukluğumdan beri bu mesleğin içindeyim. Kendimi övmeyi hiç sevmem ama Allah’ın bildiğini de kuldan saklamam. Bu yörede benim üstüme demirci ustası yoktur. Kaba saba demirleri oya gibi işler; dağdaki lalelerin, sümbüllerin görüntülerini pencerelere, kapılara işlerim. Yaptığım işleri görenle- c. rin ağzı açık kalır. Eğer kötü niyetli değillerse, “Pek güzel olmuş, eline sağlık!” demeden geçmezler. Ustalaşmak, bu beceriye ulaşmak kolay olmadı elbette. Çok çalıştım. Çocukluktan gençliğe, bu sıcak ocağın başında geçtim, saçlarıma ilk kırlar şu örsün başında düştü. Sabah ezanında açtım, gece ya- rıları kapadım. Çağdaş yaşam her yönüyle zamana bağımlıdır ve onunla ilgili her şeyi zaman belirler. Çocuklar ve gençler için bile zamanın ölçülüp tartılmadığı sıradan bir gün düşünülemez. İster gecenin bir yarısı d. olsun isterse sabahları, yatağımızdan kalkar kalkmaz hemen saate bakarız. Aklımızdan neler geçmez: Saat çalana kadar biraz daha uyusam mı acaba? Saat 6.45 dedi mi vakit tamam. Duş ve kahvaltıdan sonra saat sekiz olmadan beni okula yetiştirecek olan 7.36 otobüsünü kaçırmamak için kalkmalıyım. Sınav çalışması veya sınav sırasında da zorunlu olarak saate şöylesine bir göz atar insan. Yaklaşık 10.000 yıl önce sona eren Taş Devri boyunca insanlar, avcı ve toplayıcı olarak yaşıyorlardı. Henüz tarımı bilmiyorlardı, avda kendilerine eşlik eden köpeğin dışında başka hayvan yoktu ama on- e. lar için bile mevsimlerin akışını bilmek yaşamsal bir önem taşıyordu. Örneğin, zamanında ve yeterli miktarda erzak depolamak için kışın ne zaman kapıya dayanacağını ve ne kadar süreceğini bilmek zorundaydılar. Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı f. Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı 154 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Anahtar Kelime KKT - 22  1. Reyting, temel olarak hangi programın ve televiz- 3. Eğitim ilk önce ailede başlar. Aile içerisinde yon kanalının ne kadar izlendiğini ortaya çıkaran sergilenen tavırlar, konuşmalar, davranışlar ve sistemin adıdır. Bu ölçümler belirli sayıdaki de- yapılanlar çocuğa bir şeyler öğretir. Aile yapı- neklerin televizyonlarına takılan cihazlar aracılığı sı çocuğun kişilik oluşumu üzerinde önemli bir ile gerçekleştirilir. Bu cihazların nerede ve kimde etkiye sahiptir. Daha sonra yaşımız ilerledikçe olduğu bilinmez. Son bilgilere göre yaklaşık 2200 eğitim kurumlarında eğitim almaya devam ederiz. evde reyting ölçüm cihazı olduğu biliniyor. Rey- Aldığımız eğitimler sayesinde hayata, insanlara, ting oranları belirlenen deneklerin televizyonlarına doğaya, canlılara, dine, dile, bilime, matematiğe bağlanan peoplemeter (pipılmidır) adı verilen ci- hazlar aracılığı ile belirlenir. Bu cihazlar deneğin ve çeşitli faaliyetlere karşı bilgi sahibi oluruz. saat kaçta hangi kanalı izlediğini ne kadar süre ile izlediğini ortaya koyar ve tüm televizyonlara ve Altı çizili sözcüklerden hangisi metnin anahtar programlara bir yüzde ve puan verir. Buna göre kelimesi değildir? bir sıralama yapılır. A) Doğa B) Çocuk C) Aile D) Eğitim Aşağıdakilerden hangisi bu metnin anahtar sözcüklerinden değildir? A) Reyting B) Televizyon 4. Seni görüyorum yine İstanbul C) Sıralama D) Ölçüm cihazı Gözlerimle kucaklar gibi uzaktan Minare minare, ev ev Yol meydan Bu dörtlüğün anahtar kelimesi aşağıdakiler- den hangisidir? A) Minare B) Gözlerim C) İstanbul D) Meydan 2. Yardımlaşma ve dayanışma toplumdaki bireylerin 5. Okulda öğretmenlerin depremden korunmak ile sahip olması gereken en güzel ve en önemli özel- ilgili öğrencileri bilgilendirmesi önemlidir. Bu du- liklerdendir. Bir arada yaşayan insanlar sürekli rumda öğrenciler ve tüm okul personeli deprem yardımlaşma içerisinde olursa hem daha mutlu anında ne yapacaklarını, nasıl konumlanacakla- hem de daha huzurlu olurlar. Kapı komşun ile el rını bilir, bilinçli davranırlar. Bu bilgi hayat kurtarır. ele vererek bir iş ortaya koymak kadar keyifli baş- Bu konuda deprem öncesi bir tatbikat yapılıp uy- ka bir iş yoktur. Birlikte yapılan işler aynı zamanda gulamalı eğitim verilmelidir. Unutmayın deprem daha kısa sürede yapıldığından böylece aynı za- değil, bilgisizlik öldürür. manda çok daha fazla iş yapabilmek de mutluluk getirir. Akif, bu metnin anahtar kelimelerini “deprem ve bilinçli davranmak” olarak belirlemiştir. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu metnin anahtar kelimeleri birlikte kullanılmıştır? Akif, anahtar kelimeleri belirlerken aşağıdaki- lerden hangisi etkili olmuştur? A) İnsanlar daha fazla iş yapabilmek için birbirin- den yardım almalıdır. A) Metinin içinde söz ediliyor olması B) Toplumda belirli bir kural ve düzen olursa top- B) Metinin ana düşüncesi hakkında ipucu veresi lum mutlu ve huzurlu olur. C) Metnin ilk cümlesinde yer alması C) Komşuluk ilişkileri, toplumda çok önemli bir yere sahiptir. D) Metinde dört kere tekrar edilmesi D) Yardımlaşma ve dayanışma toplumdaki birey- lerin mutlu ve huzurlu olmasını sağlar. Paragrafta Anlam 155

5. Sınıf Paragraf Tamamlama Paragraf Tamamlama ♦♦ Paragraf Tamamlama: Paragraf, aynı konu etrafında kümelenmiş, bir ana düşünce belirten yazı parçasıdır. Bu yüzden paragraftaki cümleler, tıpkı zincirin halkaları gibi birbirinin parçasıdır ve bu şekilde birbirini tamam- lar. Bu yüzden metinde boş bırakılan yer tamamlanırken önceki ve sonraki cümlelerde ifade edilen anlama bakılmalıdır. Paragrafta tamamlanması istenilen cümle paragrafın giriş, gelişme ve sonuç bölümünde olabilir. ♦♦ Paragrafta tamamlanması istenilen bölüm eğer metnin ilk cümlesi ise o zaman paragrafın konusunu anlatan cümle soruluyor demektir. Paragrafın bütününe bakılarak hangi konudan söz edildiği bulunur ve uygun cüm- leyle paragraf tamamlanır. Örnek: … Göz açık bulunduğu sürece eğer gözümüzde bir sağlık sorunu yoksa varlıklar, nesneler ister istemez algılanır ve görme eylemi gerçekleşir. Hiçbir şey düşünmeyerek gökyüzünü, ağaçları, akarsuyu görürüz. Biraz sonra bu görmüş olduklarımızı zar zor, eksik gedik hatırlarız. Oysa bakmak, düşünme ve irade gerektiren bir eylemdir. Bakmak eylemi bilinçli yapılan bir iştir. Örneğin gökyüzünde uçan garip kuşu gözlerimizle takip etmek gibi ya da yere düşen yüzüğü aramak için bakmak gibi. Yukarıdaki paragrafın giriş cümlesi eksik bırakılmış. Giriş cümlesi paragrafın konusunu tanıtan cümledir. Bu paragrafta “bakmakla görmek eylemlerinin farklılığından” söz edilmiş. O hâlde eksik bırakılan bölüme “Bak- makla görmek birbirinden farklı eylemlerdir.” cümlesi getirilerek paragraf tamamlanabilir. ♦♦ Paragrafta eksik bırakılan cümle, paragrafın gelişme bölümüne ait ise o zaman ekleyeceğimiz cümle önceki ve sonra cümlelerle uyumlu olmalıdır. Örnek: Atladım otobüse. Bir sevinmiştim ki hiç bilmediğim yerleri göreceğim ve hiç tanımadığım insanlarla tanışacağım diye. Otobüs; suları, ağaçları çabucak geçiyor ama ben hiçbir ayrıntıyı kaçırmamaya çalışıyordum. Ay çıktı, her taraf gündüz gibi olmuştu. Bir köyde durduk ve köyün muhtarı bizi evine davet etti. …………………. Muhtara çay için çok teşekkür ettik, doğrusu hayatımda hiç bu kadar lezzetli çay içmemiştim. Muhtarın hanımı tarhana yapmış, doğrusu o leziz çorbayı içmeden kalkmak da çok büyük bir kayıp olurdu benim için. Paragrafın gelişme bölümünde eksik bırakılan cümleyi bulabilmek için mutlaka önceki ve sonraki cümlelerde bulunan anlam bağlantılarına dikkat etmeliyiz. Çünkü paragraftaki her cümle kendinden öncekinin devamı, kendinden sonrakinin ise bir parçasıdır. Eksik bölümden önceki cümlede “evine davet etti” ifadesi, eksik bölümden sonraki cümlede “çay için teşekkür ettik” ve “lezzetli çay içmemiştim” ifadeleri bulunmakta. O hâlde eksik olan bölüme de ancak “Muhtarın daveti üzerine evine gittik ve bir bardak çay içtik.” cümlesi getirilmelidir. ♦♦ Paragrafta eksik bırakılan cümle, metnin sonuç bölümü ise o zaman eksik bırakılan yere paragrafın bütününü anlatan, özetleyen bir cümle getirilmelidir. Bu cümle genellikle ana düşünce cümlesi olur. Örnek: Bir edebiyatçı gibi güzel ve ustaca yazı yazmak, herkesten beklenemez. Ama doğru ve iyi yazmak, belli bir eğitim görmüş herkesin görevidir. Kimi kişiler, bilim adamları, mühendisler, doktorlar gibi yazar ya da sanatçı olmadıkları için kendilerinden doğru ve iyi yazmanın beklenmeyeceğini ileri sürerler. Bu, kabul edilebilecek bir mazeret değildir. Yazar olmamanız ana dilinizin kurallarına uymama, yazım ve noktalama kurallarını hiçe sayma hakkı vermez kimseye. Bu kurallar genç yaşlı kim olursa olsun herkesi ilgilendirir. ………………….. Paragrafta ana dil kullanımından söz edilmektedir. Verilen örnekler de bize ana dili iyi ve doğru kullanmanın herkesin görevi olduğunu anlatıyor. Bu durumda paragrafın ana düşüncesi “Herkes ana dilini iyi bilmeli ve doğru kullanmalıdır.” olmalıdır. Bu cümle paragrafı tamamlayan cümledir. 156 Paragrafta Anlam

Etkinlik 23 Paragraf Tamamlama 1. Aşağıdaki metinlerde boş bırakılan yerlere getirilebilecek uygun cümleyi bulup işaretleyiniz. … Buna rağmen hevesimizi kırmamalı, umudumuzu kaybetmemeliyiz. Söz gelişi bir öğrenci, okumak istediği bir okulun giriş sınavlarına katılmak ister. Olağanüstü olaylar, hastalık veya daha nice elde ol- a. mayan sebeplerle hazırlanamaz veya eksik hazırlanır. Hâliyle okula giremez. Bunun için karamsarlığa ve umutsuzluğa kapılmamalıdır. Eğer gerçekten azimliyse bugün değilse bile yarın amacına ulaşabi- leceğine inanmalıdır. Herkes birbirine saygı ve sevgi göstermek zorundadır.  İnsan, bazen planladığı ve istediği hâlde amacına ulaşamayabilir. İnsanlar hayal kurarken gerçekçi olmalıdır, yapabileceklerini hayal etmelidir. Hedeflerimize ulaşamıyorsak zorlamak yerine kendimize başka hedef belirlemeliyiz. … Yeşil alanlar azalıyor, içilebilir su kaynakları gittikçe kirleniyor ve zehirli sulara dönüşüyor. Atmosfe- b. rimiz kirleniyor, hava kirliliği ölümcül boyutlara ulaşıyor. Peki, daha ne kadar gidecek bu durum? Kim dur diyecek bu yok oluşa? Elbette bunu önleyecek tek güç iyi eğitim almış, bilinçli ve ahlaklı gençler. Tek hayesi daha fazla kazanmak olan patronlardan bunu beklemek biraz saflık olur. Çocukları doğadan uzaklaştırmamalıyız. Doğa ve hayvan sevgisi ancak çocuklukta kazanılır.  Doğa ve doğal kaynaklar hızla yok ediliyor. Patronların çevreye karşı daha duyarlı olmaları gerekmektedir. … Hayatım boyunca hiçbir yaptığımdan pişmanlık yaşamadım, diyen olamaz. Çünkü insan, kusursuz c. olamaz. Mutlaka hata yapar. Zaten öğrenme eylemi, yapılan hatalardan ders çıkarmakla olur. En ba- sitinden daha bebek denilecek yaşta elimizle sıcak tencereye ya da çaydanlığa dokunmuş ve canımız yanmıştır. Bu hata ve pişmanlık bize bir daha sıcak nesnelere dokunulmaması gerektiğini öğretmişti.  Her insan, hayatının bir döneminde “Keşke bunu yapmasaydım.” dediği bir an yaşamıştır. İnsan, hata yapmamak için önceden plan ve program yapmalıdır. Yaptığımız hataların sorumluluğunu başkalarına yükleyemeyiz. Yaptığımız hatalardan daha az zararla kurtulmak için dostlarımızın yardımına ihtiyacımız vardır. Paragrafta Anlam 157

5. Sınıf Paragraf Tamamlama 2. Aşağıdaki metinlerde noktayla gösterilen yerlere getirilebilecek en uygun cümleyi bulup işaretleyiniz. … Pazarda bir müşteri çıkar ve eşeğin yaşını anlamak için dişine bakacak olur. Eşek, adamın elini birden ısırıverir. Adam sinirlenir, bağırıp çağırarak gider. Başka bir müşteri çıkar, kuyruğu kaldıracak a. olur, eşeğin çiftesiyle ayakları yerden kesilir. O da topallayarak gider. Hocanın komşusu yaklaşır ve “Hocam, bu eşeği kimse almaz, önüne geleni ısırıyor, tekmeliyor.” der. Hoca başını sallar ve “Ben zaten satmaya gelmedim, insanlar benim bu eşekten neler çektiğimi görsün, diye geldim.” der. Hoca, bir gün eşeğini kaybeder ve köyü ayağa kaldırır. Nasrettin Hoca, bir gün eşeğine binmiş giderken eşek birden koşturmaya başlar. Nasrettin Hoca günün birinde turşu satmaya karar verir.  Hoca, bir gün eşeğini pazara götürüp satmak ister. Büyükada’nın iç kısımları, havayı güzel kokularıyla dolduran çamlarla kaplıydı. Çamlar, adaya kendine b. özgü bir güzellik katıyordu. Ada’da deniz ve gökyüzü birbirinden güzel ve sürekli değişen renklere bürünürdü. … Güneş batmaya yakın ateş kırmızısı rengi hem kıyıyı hem de denizi kaplardı. Gece ise bu sefer ay devreye girer ve her tarafı loş bir renge boyardı. Ada’da birçok çiçek türüne de rastlamak mümkündü. Denize giren çocuklar, ortalığı şenlik havasına çeviriyordu. Kumsalda neredeyse adım atacak yer yoktu.  Güneş doğarken bu renkler eflatun ve leylak rengine dönerdi. Robotlar, herhangi bir işi yapmak üzere tasarlanmış makinelerdir. Bilim adamları, robotları tasarlarken zaman zaman hayvanları örnek alırlar. Ancak “Robot Hayvanat Bahçesi” adlı gezici sergiyi hazırla- c. yanların amacı başka. … Robot hayvanlarda kasların yerini pistonlar, bağırsakların yerini süzgeçli borular, beynin yerini de bilgisayarlar almış. Bu şekilde çocuklar hem hayvanların vücutlarının nasıl işlediğini anlayacak hem de robot teknolojisine ilgi duyacaklar. Günlük hayatta yapılan işlerin bir kısmını robotlara yaptırmak istiyorlar.  Onlar, bu robotları hayvanların vücutlarının nasıl işlediğini göstermek için tasarlamışlar. Robotların hayatımızdaki yerini çocuklara anlatmak hedeflenmiş. Ne kadar gelişmiş olursa olsun bir robotun herhangi bir canlının yerini alamayacağı anlatılmak amaçlanmış. Güzel ve mutlu bir yaşamın temeli sağlıktır. Hangi mesleği yapıyor olsanız, ne kadar paranız olursa olsun eğer sağlığınızı kaybettiğinizde hiçbir şeyin anlamı kalmaz. … Bu yüzden sağlığınızı kaybettik- d. ten sonra paranız pulunuz bir işe yaramayacaktır. Belki en iyi hastanelerde en iyi tedaviyi alabilirisiniz ama eski sağlığınıza kavuşmanız çok zor belki de hiç mümkün olmayacak. Bu nedenle sağlığınıza çok dikkat etmelisiniz. Sağlıklı beslenmek için yediğimize içtiğimize dikkat etmeliyiz. Hastalandığımızda doktorların söylediklerini harfiyen uygulamalıyız. Dostlarımıza en güzel dileğimiz sağlıklı yaşam olmalıdır.  Çünkü dünyada parayla satın alınamayacak tek şey sağlıktır. 158 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Paragraf Tamamlama 3. Aşağıdaki metinleri uygun ifadelerle tamamlayınız. a. Hiç kuşkusuz, evdeki küçük dostlarımız arasında kedilerin yeri ayrı. Hayvanlarla insanlar arasında kurulan dostluklar düşünüldüğünde, kediler başta gelen hayvanlardan. Üzerinde en çok konuşulan, öyküleri en çok anlatılan hayvanlar da kediler. Bunda en büyük pay sevimliliklerinin yanı sıra belki de bağımsız kişilik- lerinin bizleri çok etkilemesi. Köpekler de bizim iyi dostlarımızdır ama kediler kendi kimliklerini bize kabul ettiren belki de tek evcil hayvan. Bu yüzden … kedilere duyduğumuz sevgiden çok onlara karşı saygımız dostluğumuzu pekiştiriyor. . b. Ben kitap okumaktan çok sıkılan bir çocuktum. O kadar eğlenceli oyun varken kitap okumak içimi da- raltıyordu doğrusu. Ama bir yandan da oyunlardan da çabucak sıkılıyordum. Başladığım oyunun bir müddet sonra hiçbir heyecanı kalmıyordu, sıradanlaşıyordu. Bu yüzden yerimde duramıyor, oradan ora- ya koşturuyor, oyundan oyuna geçiyordum. Bir gün annem bana bir öneride bulundu, “İki yıllığına tatile göndereyim mi?” dedi. Ne diyeceğimi bilemedim. Bakışlarımdan anlamış olacak ki “Merak etme, bizden ayrılmayacaksın.” diye ekledi. Çok heyecanlanmıştım. Peki, nasıl olacak, diye sordum. Çantasından bir kitap çıkardı. Jules Verne’nin (Jül Vern) “İki Yıl Okul Tatili” kitabını verdi ve ekledi “Emin ol, gerçekten tatile çıkmaktan daha çok zevk alacaksın.” Haklıydı annem. Bir solukta okumuştum hatta bitince dönüp bir daha okudum. Bu konudaki bütün düşüncelerim değişmişti. Artık ... kitaplarla ayrılmaz bir dostluk kur- muştum. . c. Bilgisayar oyunları, günümüz gençliğinin hatta yetişkinlerinin de vazgeçemediği bir tutku olarak haya- tımızda yerini koruyor. Adında oyun yazınca hemen ip atlama, misket, saklambaç gibi hoş ve eğlenceli şeyler aklınıza gelmesin hemen. Çünkü bugün piyasada olan bilgisayar oyunlarının neredeyse yüzde dok- sanı “silah” ve “ölüm” üzerine kurgulanıyor. Çocukları bu oyunları oynarken hiç gördünüz mü bilmem ama ben gördüm ve açıkçası dehşete kapıldım. Oyunu oynayan çocuklar sanki birer azılı katil kesilmiş, gözleri yerlerinden fırlamış, öldürdükçe zevk çığlıkları atıyorlar. Acaba bu oyunları tasarlayanlar bizim çocukla- rımıza ne yapmak istiyorlar? Sevgili anne ve babalar, sevgili çocuklar, lütfen, bu oyunları oynamaktan vazgeçin. Çünkü … bu oyunlar sizin içinizdeki sevgi ve merhamet duygusunu yok ediyor d. Neden bu kadar tutumlusun diye sorup duruyorlar bana. Çocukken bize alınan bir kara lastiği dahi giymez de saklardık ki hemen yırtılmasın diye. Şimdiki çocuklar gibi olamadık. Alınan pahalı hediyelere dahi burun kıvıran bu nesli görünce onlar adına çok üzülüyorum. Düzgün bir oyuncağımız bile olmadı bizim. Anlaya- cağınız çocukluk nedir bilemedik. . e. Televizyon ve sinema tarihinin en unutulmaz usta oyuncuları onlar... Kimi yeteneğiyle, kimi güzelliğiyle ki- mi de canlandırdığı karakterle hafızalara kazındı. Bu derece yetenekli olurlar da nesillerinden kendileri gibi isimler çıkarmazlar mı hiç? Sıtkı Akçatepe’nin oğlu Halit Akçatepe, Kemal Sunal’ın oğlu Ali Sunal, Sadri Alışık’ın oğlu Kerem Alışık bunlara sadece birkaç örnek. Atalarımızın da dediği gibi armut dibine düşer. . Paragrafta Anlam 159

5. Sınıf Paragraf Tamamlama KKT - 23 1. - - - - Öğrencilik dönemimde ve iş hayatımın ilk 4. Kitap okumayı seviyorum. - - - - Çünkü günde- yıllarında yalnız yaşadığım için mutfakla aram mi de yakından takip etmek gerekiyor. Sosyal iyidir. Dışarıdan yemek yemeyi çok sevmem, az medya, yazılı medya, haber akışını yakından ta- vaktim olsa bile evde hazırlanmış pratik yemekleri kip ediyorum. Seyahatler kitap okumak için daha tercih ederim. uygun oluyor. Son olarak Hüsnü Özyeğin’in ve Microsoft’un CEO’su Satya Nadella’nın hayatını Bu parçanın başına düşüncenin akışına göre okudum. Yuval Noah Harari’nin kitaplarını okuya- aşağıdakilerden hangisi getirilemez? madım ama konuşmalarını dinliyorum. Bu metinde boş bırakılan yere düşüncenin akı- A) Sık sık dışarıda yemek yemeyi severim. şına göre aşağıdakilerden hangisi getirilebilir? B) Mutfağa girmekten çekinmedim, çekinmem de. C) Yemek yemeyi de yapmayı da severim. A) O kadar seviyorum ki artık okuyacak kitabım D) Yemek konusunda kendime güvenirim. kalmadı. 2. Yenilgiyi en başından kabul eden insanlar hiçbir B) Fakat yoğun iş temposu beni oldukça yoruyor. zaman zafere kavuşamazlar. Her yeni gün, bizleri C) Okudukça yeni dünyalara yelken açtığını his- bir takım güçlüklerle karşı karşıya getirir. Bunla- rı yenebilme, öncelikle onları yenebileceğimizi sediyor insan. düşünmeye bağlıdır. Örneğin, - - - - D) Daha fazla okumak istiyorum ama vakitsizlik- Bu metinde boş bırakılan yer düşüncenin ten çok da fazla yapamıyorum. akışına göre aşağıdakilerden hangisiyle ta- mamlanabilir? 5. Sağlıklı beslenme yaşamın her alanında olduğu gibi iş hayatında da çok önemli. Yoğun iş tem- A) işlerin kötüye gittiğini görünce hemen o işten posunda olsam da öğünlerimi atlamamaya özen vazgeçilmelidir. gösteriyorum. - - - -. Bu nedenle evden mutlaka kahvaltımı yaparak çıkıyorum. Gün içinde yoğun B) gerçekçi hedefler belirleyemeyenlerin yaşadığı toplantı temposu nedeniyle öğle yemeği saatle- sıkıntıları düşünmeliyiz. rim değişse de mutlaka proteinli gıdalar, salata ve sebze tüketmeye çalışıyorum. Mümkün olduğu C) hiçbir yetkin doktor, hastasının iyileşmeyeceği- kadar şekerden ve hazır gıdalardan uzak duruyo- ni kabul etmez. rum. Bu metinde boş bırakılan yere düşüncenin D) zararın neresinden dönülürse kardır, sözünü akışına göre aşağıdakilerden hangisi getirile- unutmamalıyız. mez? 3. Okul ikinci evimizdir bizim. Kendi evimiz dışın- A) Özellikle kahvaltı altın değerinde bir öğün. da belki de en çok zaman geçirdiğimiz yer... B) Kahvaltısız yapamıyorum. Bir aydınlanma kurumudur. Nice çocuklara bilgi C) Kahvaltıyı bazen atlayabiliyorum. kaynağı olur. Bir hamur gibi yoğurur, şekil verir D) Kahvaltıyı çok önemsiyorum. onlara. Eğitimin, sosyal yaşamın, terbiyenin ilk öğretilerini ailemizden aldıktan sonra, daha da Paragrafta Anlam ileriye gitmek, kendimizi geliştirmek, öğrenmek ve bir meslek sahibi olmak için okula gideriz. Bu yönüyle okul, - - - - Bu metinde boş bırakılan yere düşüncenin akı- şına göre aşağıdakilerden hangisi getirilebilir? A) çok yararlıdır. B) bizi hayata hazırlar. C) terbiye edici bir role sahiptir. D) insanı insan yapar. 160

5. Sınıf Şiirde Duygu, Tema, Başlık ♦♦ Şiir: Duyguların, düşüncelerin coşkulu bir şekilde dile getirildiği, dizeler hâlinde yazılan yazı türüne “şiir” de- nir. Şiir türünde temel hedef okuyucunun duygularına seslenmektir. Şiirde anlatılan bir düşünce de olsa bu düşünce dizelere duygusal bir anlatımla aktarılır. ♦♦ Şiirde Tema: Şiirde okura iletilmek istenen, yoğun olarak söz edilen duyguya “şiirin teması” (ana duygusu) denir. Şiirlerde genellikle “arkadaşlık, özlem, aşk, dostluk, anne, vatan, bayrak, karamsarlık, umut” gibi konu ve duygular anlatılır. Şairin bu duygu ve konulardan hareketle anlatmak istediği ya da bize yaşatmak istediği duygu şiirin temasını oluşturur. Şiirin temasını bulmak için öncelikle şiirde hangi konu ya da duygudan söz edildiği bulunmalıdır. Daha sonra “Bu konu ve duyguyla aktarılmak istenen nedir?” sorusuna yanıt aranır. ♦♦ Şiirin Başlığı: Bir şiirde anlatılmak istenen konuyu ya da duyguyu en iyi şekilde anlatan kısa ve vurucu sözler şiirin başlığı olabilir. Şiire başlık bulurken mutlaka şiirde anlatılan duygu ya da konu bulunmalıdır. Örnek: Bu sokaktan geçme artık Geçme bu sokaktan simitçi Küçük aşıcıların uzakta Şimdi bomboştur evimin içi O bütün simitlerini almak isteyen Küçüğü badem gözlü, iri başlı Büyüğü top top saçlı güzel çocuklar Uçmayı deneyen yavru kuşlar gibi Gurbeti, hasreti öğreniyorlar Baba yüreği dayanmıyor işte buna Bağırma simitçi, bu sokakta bağırma (Coşkun ERTEPINAR) Şair, simitçinin sesini duyunca, o anda kendi yanında bulunmayan çocuklarını hatırlamıştır. Şu anda gurbette olan çocuklarıyla beraber geçirdiği o mutlu günleri hatırlıyor ve çocuklarını gözünün önünde canlandırıyor. Şair sadece çocuklarının gurbette olduğunu, onların fiziki yapılarını anlatmak için şiiri yazmamıştır. Bunun altında bir duygu, düşünce vardır, şaire bu şiiri yazdıran da bu duygudur. Şair, simitçinin sesini duyunca gur- bette olan çocuklarına duyduğu sevgi içerisinde bir hüzne kapılıyor. İşte şiirlerde dile getirilen düşünce, görüş, duygu ya da buluşa “ana duygu / tema” denir. Bu şiirin teması “evlat sevgisi”dir. Şiirde bir babanın yaşadıkları anlatıldığı için şiirin başlığına “Baba Yüreği” diyebiliriz. Örnek: Ne zaman seni düşünsem Bir ceylan su içmeye iner Konu: Aşk Tema / Ana duygu: Ayrılık, özlem Çayırları büyürken görürüm Şair, âşık olduğu kişiden uzaktadır ve onu düşünmektedir. İçinde beslediği sevgi ona Her akşam seninle hep hayatın güzelliklerini hatırlatmaktadır. Sevdiğinden ayrı olduğu hâlde her akşam Yeşil bir zeytin tanesi onun sevgisi, şairi yalnız bırakmamaktadır. Bir parça mavi deniz Alır beni Seni düşündükçe Gül dikiyorum elimin değdiği yere Atlara su veriyorum Daha bir seviyorum dağları (İlhan Berk) Paragrafta Anlam 161

Etkinlik 24 Şiirde Duygu, Tema, Başlık 1. Aşağıdaki şiirlerde hangi duygu ve konuların anlatıldığını boş kutucuklara yazınız. a. Çocuklar koşmalı dağlarımda b. Memleket isterim Kanat çırpmalı kelebekler Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun; Kurtlar, kuşlar hatta aslan da olmalı Kuşların çiçeklerin diyarı olsun. Kardeşçe yaşamalı ama birlikte (Cahit Sıtkı Tarancı) Çocuklar koşmalı kardeşçe dağlarımda (Levent Gülten) Kardeşlik Memleket sevgisi c. Benim de kapılarım var, mavi boyalı d. Gelmiş dünyanın dört bir ucundan Kimler çaldı düşündüm daha yıl olmadı Ayrı dilleri konuşur, anlaşırız Güneş battı, ay doğdu soran olmadı Yeşil dallarız dünya ağacından Geçti bir günüm daha gören olmadı Gençlik denen bir millet var, ondanız (Levent Gülten) (Nazım Hikmet) Yalnızlık Gençlik e. Çocukluğum, çocukluğum f. Merhaba mavi önlüğüm Kafdağı’nda zembilde mi? Beyaz yakalığım, merhaba Suyu bitmiş bir gölde mi? Sensin bana tek yakışan Güneşin gök sofrasında Merhaba taş gibi ağır çantam Gizlediğim mendilde mi? Kitaplarım, kalemlerim (Levent Gülten) Yine birlikteyiz işte. (Aziz Sivaslıoğlu) Özlem Okul sevgisi 2. Aşağıdaki şiirleri inceleyiniz, şiirlere temalarına uygun başlıklar yazınız. a. Yolculuk b. Harbe Giden Ne var ki yolculukta Harbe giden sarı saçlı çocuk Her sefer ağlatır beni Gene böyle güzel dön Ben ki yalnızım bu dünyada Dudaklarında deniz kokusu Bir sabah kızıllığında Kirpiklerinde tuz Yola çıkarım Uzunköprü’den Harbe giden sarı saçlı çocuk Yaylının atları şıngır mıngır (Orhan Veli) Söyleyin ne var bu yolculukta (Orhan Veli) c. Anadolu d. Öğretmenim Tahta Başında Bayrağımla doğan yüce yıldıza Öğretmenim tahta başında Çıkıp da dünyaya baktığım zaman Kara kuzgunlar gibi kapkara tahta Asya’nın önünde yatan bir yurda Öğretmenim ak mı ak tahta başında Gözlerim takılır ayrılmaz ondan Gönlü ak, yüzü ak, sözü ak Bilirim o sensin ey Anayurdum Aklaşır kuzgun tahta, tebeşir gibi, silgi gibi Bağlıyım ben sana yurdum Öğretmenimin karşısında (Hasan Âli Yücel) (Yılmaz Özdemir) e. Yerli Malı f. Kitap Babam zor kazanıyor, alnının teriyle hem İnsana yararı çok, kitaptan iyi şey yok Parayı ben yabana atmam düşmeden dara Öykü masal şiir, yazılmış bizler için Yurdumda yapılmayan oyuncağı istemem Kitabımı yıpratmam, kirletmem yere atmam Varsa kitaba, topa, ilaca kalsın para Onları koruyorum çünkü çok seviyorum. (Behçet Kemal Çağlar) (Ali Osman Atak) 162 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Şiirde Duygu, Tema, Başlık 3. Aşağıdaki dörtlüklerin temalarını (ana duygu) bulup kutucuklara yazınız. a. b. Güzel yüzün görülmezdi Ah! Ölünce gömsünler dalgalara bizi Bu aşk bende dirilmezdi Gönül ıssız, fırtınalar bir umman ister Güle kıymet verilmezdi Tarihlere bırakırız hayalimizi Sevenle sevilen olmasa Biz denizin çocukları şen gemiciler (Aşık Veysel) (Yusuf Ziya Ortaç) Sevginin gücü Denize duyulan sevgi c. d. Mustafa Kemal’i düşünüyorum Bu vatan toprağın kara bağrında Ölmemiş bir kasım sabahı Sıradağlar gibi duranlarındır Yine bizimle beraber her yerde Bir tarih boyunca onun uğrunda Yaşıyor dört köşesinde vatanın Kendini tarihe verenlerindir Yaşıyor damar damar yüreklerde (Orhan Şaik Gökyay) (Ümit Yaşar Oğuzcan) Atatürk sevgisi Vatan sevgisi e. f. Neşeli, dertli günde hep yanında olur, Uçun kuşlar uçun! Doğduğum yere Aynı davranış her zaman karşılık bulur, Şimdi dağlarında mor sümbül vardır İyi komşu, akrabadan üstün olmuştur, Ormanlar koynunda bir serin dere Karşılıklı güvene dayanır komşuluk Dikenler içinde sarı gül vardır (Abdullah Yaşar Erdoğan) (Rıza Tevfik) Komşuluğun önemi ve değeri Memleket hasreti g. h. Atalarım gökten yere Değildir zindan artık bize Anadolu’muz İndirmişler ay yıldızı Cumhuriyet nuruyla aydınlandı yolumuz Bir buluta sarmışlar ki Onun kutsal sevgisi taşıyor içimizden Rengi şafaktan kırmızı Gökler dolusu selam, ölmez Ata’ya bizden Onun ateş kırmızısı (Cemal Oğuz Öcal) Ne gelincik ne gülden Türk oğlunun öz kanıdır Ona bu al rengi veren Cumhuriyet Bayramı sevinci Atatürk sevgisi (Hasan Âli Yücel) Bayrağa duyulan saygı, sevgi Paragrafta Anlam 163

5. Sınıf Şiirde Duygu, Tema, Başlık KKT - 24 1. Hava güzel diye açsam pencereyi 4. Maziye karışmış yıllar da ay da Sen misin açan, yağmur yağmaya başlar Geçmişi konuşmak getirmez fayda Ne hoş kokuyor değil mi şu çiçekler Gören göze ibret vardır her şeyde Uçmuştur kokusu koparmak istesem Seyret gökyüzünde yarışanları Nerden, nasıl bindim ya Rab bu gemiye Hangi denize çıksam fırtına kopar (Âşık Veysel) (Cahit Sıtkı Tarancı) Şairin, şiirin son dizesinde vermek istediği öğüt aşağıdakilerden hangisidir? İçinde bulunduğu durumu bu dizelerle anlatan şair için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Atmosferimizi kirletmemek B) Geleceğimiz için çalışmak A) Talihsizlikler yakasını bırakmamaktadır. C) Geçmişteki hatalarımızdan ders almak B) İşleri istediği gibi gitmemektedir. D) Havacılık alanında çalışıp ilerlemek C) Tembelliğinden şikâyet etmektedir. D) Karamsar bir tutum içindedir. 2. Güneş ışığını vurmuş üstüne 5. Üşümekle terlemek arasında Baharın yeşili sarmış her yanı Hayvanlar, tipiye fırtınaya hazırlanmakta Bulutlar dökerek yağmurlarını Yapraklarda hüzün, terk edecek dallarını Ki yeşil bir kucak alır insanı Toprak ana uyudu uyuyacak sonunda Geçirsem diyorum herkesten uzak Bu yeşil bahçede senelerimi (Levent Gülten) (Rıfkı Kaymaz) Dörtlükte hangi mevsime ilişkin duygular be- lirtilmiştir? Bu dörtlükte aşağıdaki duygulardan hangisi yoktur? A) Kış B) İlkbahar C) Sonbahar D) Yaz A) Mutluluk B) Yalnızlık korkusu C) Yaşama sevinci D) Doğa sevgisi 3. Gözlerimde parıltısı bakır bir tasın, 6. Yüreği yoksul, beyni kurak Kulaklarım komşuların ayak sesinde; Ne olabilir böyle bir adamın işi Varsın yine bir yudum su veren olmasın, Hendek açmak, tuzak kurmak Başucumda biri bana ‘Su yok!’ desin de! Başkaları gelip düşsün diye Yer açılsın diye kendisine (Kemalettin Kamu) Sonra kabarıp durmak Şiire hâkim olan duygu aşağıdakilerden han- (Talip Apaydın) gisidir? Şiirin teması aşağıdakilerden hangisidir? A) Yalnızlık B) Pişmanlık A) Kızgınlık B) Eleştiri C) Kızgınlık D) Vefasızlık C) Çaresizlik D) Kaygı 164 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Hikâyenin Unsurları Hikâyenin Unsurları ♦♦ Hikâyenin Unsurları: Yaşanmış ya da yaşanması mümkün olan bir olayın anlatıldığı yazılara “hikâye” adı verilir. Bazı hikâyelerde gerçekleşmesi mümkün olmayan olağanüstü olaylar da anlatılabilir. Bir yazının hikâye olabilmesi için mutlaka bir olayın anlatılması gerekir. Bu olayın gerçekleşmesi için birtakım unsurlara gerek- lidir. Bu unsurlar şunlardır: 1. Olay: Olay, hikâyenin temel unsurudur. Olay; yapılan eylem, ortaya çıkan durum ya da iştir. Varlıkların ba- şından geçenlere “olay” adı verilir. 2. Kişi (Karakter, Kahraman): Olayın gerçekleşmesini sağlayan varlık ya da varlıklar olayın karakterleridir. Bu karakterler insanlar olabileceği gibi insan dışındaki varlıklar da olayın karakteri olabilir. Olayın içinde olan, olayı gerçekleştiren karakterlere “ana karakter”, ana karakterin etrafında bulunanlara da “yardımcı karakter” adı verilir. 3. Yer (Mekân): Olayın yaşandığı, gerçekleştiği, ortaya çıktığı çevredir. 4. Zaman: Olayın yaşandığı, ortaya çıktığı zaman dilimidir. Bir hikâyede zaman takvimde olduğu gibi gün, ay, yıl olarak verilmeyebilir. Örneğin, “bir sonbahar günü” ya da “ağaçlar yapraklarını dökmeye başladığı vakit” ifadelerinde olduğu gibi olayın zamanı belirtilebilir. 5. Problem (Sorun): Olayı gerçekleştiren karakterin karşılaştığı ya da çözmeye çalıştığı zorluğa, aşması ge- reken engele “problem” adı verilir. 6. Sonuç: Olayı gerçekleştiren karakterin karşılaştığı sorunları çözdükten sonra ulaştığı ya da yaşadığı son durumdur. Olayın bitişindeki durum da denilebilir. 7. Anlatıcı Kişi: Yaşanan bir olay iki farklı şekilde anlatılabilir: Olayı yaşayan kişi, başından geçenleri anla- tabilir ya da yaşanan olay bir başkası tarafından anlatılabilir. Örneğin biz yaşadığımız bir olayı kendimiz anlatırsak bu “birinci kişi ağzından anlatım” olur. Bizim yaşadığımız bir olayı yanımızdaki kişi ya da bir başkası anlatırsa bu da “üçüncü kişi ağzından anlatım” olur. Örnek: “Dün sabah evin önünde, okula gitmek için servis bekliyordum. Birden acı acı bağıran bir kedi yavrusu gördüm. Hemen yanına yaklaştım. Benden kaçmak istedi ama şişkinlikten kocaman olmuş ayağını kaldıramıyor- du bile. Hemen babama seslendim. Babam geldi. Kediyi veterinere götürdük.” (Bu hikâyede olayı, yaşayan kişi anlatmıştır. Yani olay birinci kişi ağzından anlatılmış.) Örnek: “Ayşe, sabah evlerinin önünde, okula gitmek için servis bekliyordu. Birden acı acı bağıran bir kedi yav- rusu gördü. Hemen yanına yaklaştı. Kedi yavrusu Ayşe’den kaçmak istedi ama şişkinlikten kocaman olmuş ayağını kaldıramıyordu bile. Ayşe hemen babasına seslendi. Babası geldi. Kediyi veterinere götürdüler.” (Bu hikâyede olay, bir başkası tarafından anlatılmıştır. Hikâyeyi anlatan kişi, olayın içinde değildir. Yani olay üçüncü kişi ağzından anlatılmıştır.) ♦♦ Hikâyenin Bölümleri: Her olay yazısı üç bölümden oluşur: 1. Serim (Giriş) Bölümü: Bu bölümde olay ve kişi hakkında bilgi verilir. Serim, bölümü olayın başlangıç bölümüdür. Örneğin, “Ali, okuldaki ödüllü uçurtma yarışması afişini görür ve yarışmaya katılmaya karar verir.” ifadesi olayın başlangıcını anlatan bir cümledir. Hikâyenin serim bölümüdür. 2. Düğüm (Gelişme) Bölümü: Bu bölümde olayın kahramanı birtakım sorunlarla uğraşır. Olayın ayrıntılarıyla anlatıldığı bu bölümde, ana karakterin başından geçenler anlatılır. 3. Çözüm (Sonuç) Bölümü: Olayın bir sonuca bağlanarak sonlandırıldığı bölümdür. Düğüm bölümünde okurun kafasında oluşan sorular “çözüm” bölümünde cevabını bulur. Örnek: Nasrettin Hoca’nın aldığını vermeyen bir komşusu vardır. Bu komşu bir gün Hocanın kapısını çalar. (Se- rim bölümü) / Hoca’dan eşeğini bağlamak için ip ister. Hoca, adamın huyunu bilir bilmesine ama adamın yüzüne karşı da vermem diyemez. Hoca içeri girer, bir süre bekler sonra kapıya gelir: “Komşum, bizim ipe un sermişler.” der. Komşu şaşkınlıkla: “Hiç ipe un serilir mi? “ der. (Düğüm bölümü) / Hoca da “Vermek istemeyince ipe un bile serilir.” der. Paragrafta Anlam 165

Etkinlik 25 Hikâyenin Unsurları 1. Aşağıdaki metnin unsurlarını ilgili bölüme yazınız. Yıllar öncesiydi. 2. sınıfı bitirdiğimin yazıydı. Yaz tatiliydi, teyzemlerdeydik. Teyzemlerin kasabasında bir uçurtma şenliği vardı. Sabah erkenden uyanmıştım. İçim içime sığmıyordu. En güzel kıyafetlerimi giyinmiştim. Günler öncesinden babamla birlikte hazırladığımız şeker pembesi uçurtmam kapının ya- nında duruyordu. Öyle heyecanlı öyle heyecanlıydım ki… Bir an önce uçurtmamı alıp göklere ve güneşe merhaba deme isteği içimde dolup taşıyordu. Ama sonra bir korku uyanmıştı içimde: “Ya uçurtmamın ipi kopar- sa…” Babamın elini tutmuş, birlikte şenlik alanına gidiyorduk. Yanımızdan geçen hemen hemen tüm ço- cukların elinde rengârenk uçurtmalar vardı. Şenliğin olduğu alana ulaştığımızda, alanın tıka basa dolu olduğunu görmüştüm. Yaşlı bir amca uzunca bir konuşmadan sonra düdüğünü çaldı ve hemen hepsi benim yaşlarımda olan çocuklar uçurtmalarını havalandırdılar. Gökyüzü artık tam bir renk cümbüşüydü. Biraz sonra, benden birkaç yaş daha küçük olduğu görünen bir çocuğun elinden, uçurtmasının ipi kayıp gitmişti gökyüzüne. Çocuk ağlayarak annesine, uçurtma ise olanlardan habersiz gülücükler sa- çarak mavi gökyüzüne koşmaktaydı. Benim uçurtmam güneşin ışıklarıyla parıl parıl parlıyordu. En yükseğe çıkan uçurtma benimki ol- malıydı. Uçurtmamla bir bütün olmuştuk sanki. Onunla beraber ben de uçuyor, o yükseldikçe ben de yükseliyordum ve ben yükseldikçe sanki daha bir özgürleşiyordum. Bulutların birinden diğerine atlıyorduk uçurtmamla… Öyle mutlu öyle mutluydum ki en yüksekteki benim uçurtmamdı sonra neler olduğunu bir an için anlayamamıştım. Bulutlar uzakta kalmıştı. Başımı yukarıya, gökyüzüne kaldırdım. Biraz evvel uçurtmamla beraber oynadığımız gökyüzüne… Ve sonra gözlerimden iki damla yaş süzül- dü. Babamla beraber yaptığımız uçurtmamın ipi kopmuştu. Şimdi bensizdi. Ben de onsuz. Şimdi o tek başına gökyüzünde süzülüyordu sakince. Ve ben, ellerimden uçup giden ve giderken de masum, küçük hayallerimi beraberinde götüren şeker pembesi uçurtmama hüzünle bakıyordum. Olay Başlık Problem Bir çocuğun uçurtma şenliğine Uçurtma Şenliği Çocuğun uçurtması en yükseğe katılması ve şenlikte yaşadıkları çıkacak mı, uçurtmasının ipi ko- pacak mı? Kişi Zaman Yer Çocuk, babası, yaşlı amca, şen- Yıllar önce 2. sınıfın bitimindeki Teyzesinin yaşadığı kasabadaki liğe katılan diğer çocuklar yaz tatili şenlik alanı Anlatıcı Kişi Sonuç Birinci kişi ağzından anlatılmış, Uçurtma en yükseğe ulaştıktan olayı yaşayan kişi anlatmış sonra uçurtmanın ipi kopar. 166 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Hikâyenin Unsurları 2. Aşağıdaki metni inceleyiniz ve hikâyenin unsurlarını ilgili yerlere yazınız. Sopadan At Hafta sonu, birlikte vakit geçirmek için baba ve iki küçük çocuğu ormanda gezintiye çıkmışlardı. Bir süre yürüdükten sonra oğlu Murat, “Baba, ben yoruldum, beni kucağına alır mısın?” dedi. Baba yürü- meyi sürdürerek yanıtladı oğlunu: “Üzgünüm seni kucağıma alamam, ben de senin gibi yürüdüm ve çok yoruldum.” dedi. Çocuk aldığı yanıttan hiç hoşlanmamıştı, bu kez ağlamaya başladı. Çocuk istediği şeyi babasına yaptırmakta kararlıydı. Babası yürümeye devam ettikçe çocuğun ağlaması şiddetleniyor, sesi de artıyordu. Babası ne yapacağını bilemedi. Eve daha çok vardı, o kadar yolu kucağında çocukla yürüyemezdi. Ama böyle ağlamasına da dayanamıyordu. Bir anda aklına parlak bir fikir geldi. Baba tek söz söylemeden durdu ve ağaçtan bir dal kesti. Dalı bıçakla düzeltti, bir ucuna da mendilini bağladı. “Al oğlum, sana güzel bir at. Seni artık bu at taşıyacak.” dedi. Çocuğun gözleri mutlulukla ışıldadı. Büyük bir coşkuyla sıçrayarak ata bindi ve atına vurarak eve doğru koşturarak gitmeye başladı. Baba, kendi- lerini şaşkınlıkla izleyen kızı Ezgi’ye döndü ve “İşte hayat budur kızım!” dedi. “Bazen çok yorulduğunda kendini hayata bağlayacak bir şey ararsın.” Olay Zaman Anlatıcı Kişi Hafta sonu İki çocuğuyla birlikte ormanda Hikâye, üçüncü kişinin ağzından an- gezintiye çıkan babanın yaşa- latılmış. Hikâyeyi anlatan kişi, olayın dıkları kahramanlarından biri değildir. Yer Kişi Orman Baba, Murat ve Ezgi 3. Aşağıdaki hikâyenin unsurlarını bulup kutucuklara yazınız. Bir varmış bir yokmuş. Evvel zaman içinde annesiyle birlikte bir derede yaşayan küçük siyah bir balık varmış. Bu dere, dağın taş duvarları içinden çıkıp vadinin derinliklerinde akarmış. Küçük Kara Balık ile annesinin evi siyah bir taşın ardındaymış. Çatısı da yosundanmış. Gece olduğunda ikisi birlikte yosun- ların altında uyurmuş. Küçük Kara Balık, ay ışığının bir kez olsun evlerini aydınlatsın istermiş. Küçük Kara Balık bir süredir düşünceliymiş ve pek konuşmuyormuş. Miskin miskin bir o yana bir bu yana gidip geliyormuş. Annesi, bu aralar pek keyfi yok ama yakında düzelir, dese de Küçük Kara Balık’ın derdi baş- kaymış. Küçük Kara Balık, yuvadan ayrılıp yaşadıkları derenin sonunu görmeyi istiyormuş. Bu durumu annesine anlatmış. Annesi önce gülmüş, ben de küçükken böyle şeyler düşünürdüm, bunlar gelip geçici şeyler, demiş. Ama Küçük Kara Balık ısrarlı davranınca bu sefer işin ciddiyetini anlayan annesi üzülmeye başlamış. Olay hemen yayılmış. Komşu balıklar, Küçük Kara Balık’la alay etmeye başlamışlar. “Yapa- mazsın, o kadar yüzemezsin, sen kendini ne zannediyorsun...” gibi laflar etmişler. Sonunda Küçük Kara Balık, başka yerleri görme isteğinin verdiği güç ve heyecanla yola koyulmuş ve evlerinin az ilerisindeki çağlayana kendini bırakmış. Olay Zaman Başlık Küçük Kara Balık Küçük Kara Balık’ın yeni yerler gör- Zaman kavramı belirgin olarak mek için çıkmak istediği yolculuğa verilmemiş. başlama sürecinde yaşadıkları Yer Kişi Dere Küçük Kara Balık, annesi, kom- şu balıklar Paragrafta Anlam 167

5. Sınıf Hikâyenin Unsurları KKT - 25 1. Ahmet, anne ve babasını bir trafik kazasında kay- 3. Cepheye geldiğim ilk gün, ilginç bir şekilde düş- bettikten sonra büyükbabasının yanında çiftlikte man akşama kadar hiç saldırmadı. Hepimiz yaşamaya başladı. Ahmet’in büyükbabası, küçük tedirgindik. Musa Çavuş, bunlar kesin bir gavur- bir kasabada hayvancılıkla uğraşıyordu. Ahmet luk düşünüyor, dedi. Dediği gibi de oldu. Güneş çiftliğe geldiğinde 8 yaşındaydı. Buraya geleli iki batar batmaz bir kıyamet koptu. Her taraftan top yıl olmuştu ama usta bir çiftlik kâhyası gibi bütün mermileri üstümüze yağıyordu. Çanakkale savun- işleri çekip çevirecek kadar bilgi edinmişti. Yaz masının en ön cephesindeydik. Meğer düşman gelmişti ve çiftlikte işler artmıştı. Büyükbabası iki karaya asker çıkarıyormuş. Yüzbaşı Hüseyin Bey, aydır biraz halsizdi ve neredeyse bütün işleri Ah- beni çağırdı. Ahmet, asla bulunduğumuz alanı met hâllediyordu. Büyükbabası iyice hastalanmış terk etmeyeceğiz, dedi. Ben de hemen askerle- ve artık yataktan kalkamaz olmuştu. rimin yanına geldim. Top atışları durunca karşı saldırıya geçtik. Bu hikâyeyle ilgili aşağıdaki bilgilerden hangi- si yanlıştır? Bu hikâyenin unsurları aşağıdakilerin hangi- sinde doğru verilmiştir? A) Hikâyenin kişileri “Ahmet, annesi, babası ve büyükbaba”dır. A) Olay: Ahmet’in Çanakkale’ye gelişi B) Olayın geçtiği yer Ahmet’in büyükbabasının Yer: Yüzbaşının odası çiftliğidir. Kişi: Musa Çavuş, Ahmet C) Hikâyede Ahmet’in büyükbabasının yanına git- tikten sonra yaşadıkları anlatılmıştır. Zaman: İlk gün D) Ahmet’in büyükbabası hastalandığında Ahmet B) Olay: Düşman saldırısı 10 yaşındadır. Yer: Cephe 2. Aşağıdakilerin hangisinde zaman kavramı be- lirtilmemiştir? Kişi: Ahmet ve askerleri A) Ekinlerin bütün ovayı altın sarısına boyadığı Zaman: Akşam vakti günlerdi. Hasan Bey’in tarlasına ekin biçme- ye gidenler arasında Remzi de vardı. Traktör C) Olay: Düşmanın karaya asker çıkarması kasasına doluşmuş tarlaya doğru gidiyorlardı. Remzi, birden fenalaştı ve gözü karardı. Yer: Çanakkale Boğazı B) Müdür, biraz telaşlıydı. Birazdan anlaşılır ne Kişi: Musa Çavuş, Ahmet ve Yüzbaşı Hüseyin derdi olduğu, dedi Ahmet. Öyle de oldu. Meğer Bey bakanlıktan müfettiş gelecekmiş. Oysa bizim Müdür çok titiz çalışırdı. Niye böyle telaşlandı Zaman: Cephedeki ilk gün anlayamadım. D) Olay: Cephede yaşananlar C) Biz ailecek tatil günlerimizi asla evde geçirme- yiz. Mutlaka bir yerlere gideriz. Geçen hafta da Yer: Çanakkale yine tatilimizi geçirmek için yola çıkmıştık ama bu sefer nereye gideceğimizi planlamamıştık. Kişi: Musa Çavuş, Yüzbaşı Hüseyin Bey, Ah- Bir yandan yol alırken bir yandan da önümüze met, askerler güzel bir fırsat çıkmasını bekliyorduk. Zaman: Akşam vakti D) Üniversiteden yeni mezun olmuştum. Hazira- nın son haftasıydı. İlk iş görüşmeme gidecek 4. Temel, çok akıllı geçinirdi. Kapısında “İkinci kez olmanın heyecanı içerisindeydim. Yıllardır ha- gelen hastalardan yarım ücret alınır.” yazılı olan yalini kurduğum mesleğime başlamanın ilk doktorun odasına girdi. Gülerek “Bakın doktorcu- adımını atacaktım. ğum, yine ben geldim, hatırladınız mı beni?” dedi. Doktor da gülerek “Tabii, hatırlamaz olur mu- 168 yum?” dedi. Temel doktora, “Ee, beni muayene etmeyecek misiniz? Bana ilaç vermeyecek mi- siniz?” diye sordu. Doktor da “Hayır, gerekmez. Geçen gelişinizde verdiğim ilaca devam edin.” cevabını verdi. Bu hikâyede aşağıdakilerden hangisi belirtil- memiştir? A) Kişi B) Olay C) Zaman D) Yer Paragrafta Anlam

5. Sınıf Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar ♦♦ Hikâye Edici Metinler: Kişi ya da varlığın bir zaman diliminde ve bir yerde yapıp ettiklerini yani yaşadığı olayı anlatan metinler, “hikâye edici” metinlerdir. Bu metinlerde anlatılanlar yaşanmış ya da yaşanabilecek olaylar olduğu gibi tamamen hayalî unsurlar içeren olaylar da olabilir. Bu noktada önemli olan metinde bir olayın anlatılmasıdır. Örnek: Bir acelesi olduğunu, onu görür görmez anlamıştım. Sağanak hâlinde yağan yağmura aldırış bile etmi- yor ve bükülmüş beline rağmen sağa sola koşuşuyordu. Yanına sokularak, “Hayırdır teyzeciğim, bir derdiniz mi var?” dedim. Sıcak bir tebessümle, “Buraların yabancısıyım evladım, hastane tarafına gidecek bir araba arıyo- rum.” dedi. “Biraz beklerseniz aynı dolmuşa binebiliriz, oraya geldiğimizde size haber veririm.” dedim. Teşekkür ederek yanıma yaklaştı ve küçük bir çocuk gibi şemsiyemin altına girdi. Nurlu yüzü yağmur damlacıklarıyla ıslanmış ve yanakları pembe pembe olmuştu. ♦♦ Bilgilendirici Metinler: Herhangi bir konuyu, kavramı ya da varlığı tanıtmak, açıklamak ve konu hakkında haber vermek için yazılan metinlere “bilgilendirici metin” adı verilir. Bilgilendirici metinlerde anlatılanlar ger- çeklere dayanır. Bu tür metinlerde hayal ürünü unsurlar bulunmaz. Örneğin kullanım kılavuzları, ansiklopediler, ders kitapları, gazete haberleri bilgilendirici metinlerden oluşur. Örnek: Anadolu’nun geleneksel seyirlik oyunları arasında cirit oyununun yeri büyüktür. Cirit oyunları, bir eğlen- ce, bir yiğitlik ve çeviklik gösterisi, aynı zamanda bir atlı spordur. Cirit oyunlarının tarihi çok eskilere gider. Türkler, bu sporu binlerce yıl önce Orta Asya’da başlatmışlar, yüzyıllar boyunca bu geleneği sürdürerek, Selçuklularla birlikte Anadolu’ya getirmişlerdir. Bu yüzden cirit oyununun Anadolu’da en azından 900 yıllık bir tarihi vardır. Güreş gibi cirit de millî ve geleneksel bir “ata sporu” sayılır. Güreş, bir zamanlar “Türk gibi kuvvetli” sözüyle Türk gücünü nasıl dünyaya yaymış ve tanıtmışsa cirit oyunu da Türk yiğitlerinin binicilikteki hünerinin, çevikliğinin, cesurluğunun sembolü olmuştur. .......Ö...ğ..r.e..t.m...e.n..i.m...i.n..N...o.t..u................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... Paragrafta Anlam 169

Etkinlik 26 Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar 1. Aşağıdaki metinlerin içeriklerini inceleyip hikâye edici metin mi yoksa bilgilendirici metin mi olduğunu belirleyip boş kutucuğa yazınız. Uluslararası Astronomi Birliğine bağlı Gezegen Merkezi’nden yapılan açıklamada, Güneş Sistemi içinde Plüton’un milyarlarca mil uzağında, kendine ait yörüngesi olan bir cisim keşfedildiği belirtildi. Bilim insanları söz konusu cisme “The Goblin (Gulyabani)” adını verdiklerini belirtti. Carnegie Bilim Enstitüsü Gök Bilimcisi Scott Sheppard, cisme, Güneş Sistemi’nde var olduğuna inanılan 9’uncu gezegen olabilecek “Planet X”i ararken ulaştıklarını belirterek, “Bu keşifle Planet X’in gerçekten var olma ihtimali yüzde 90’a ulaştı” diye konuştu. Varlığı ilk kez 1915’te Percival Lowell tarafından ön- görülen Plüton’u, 1930’da Clyde Tombaugh keşfetmişti. a. Bilgilendirici metin Mecnun, Leyla’sının köyüne gitmek için, dişi bir deveye bindi. Bir süre yol aldı. Mecnun’un tek derdi, bir an önce Leyla’sına kavuşmaktı. Dişi deve ise, geride bıraktığı yavrusunu düşünmekteydi ve onun tek derdi ise, geriye dönmekti. Mecnun bir an dalıp gitse, elinden yuları gevşetse deve bunu hisseder ve geriye döner geldikleri köye yani yavrusunun olduğu yere doğru giderdi. Mecnun kendine gelip baktığında, bulundukları yerden çok daha geriye gittiklerini fark ediyordu. Bu yolculuk iki üç gün böyle sürdü. Mecnun yıllardır yollardaymış gibi şaşırmış kalmıştı. Baktı ki bu yol böyle bitmeyecek, deveden indi ve “Ey deve!” dedi. “İkimiz de aşığız. Fakat aşklarımız birbirine zıt, birbirine aykırı! Demek ki biz, birbirimizle yol arkadaşlığı yapmaya uygun değiliz. Senin sevgin de yuların da bana uymuyor. O hâlde en iyisi ayrılalım!” diyerek deveyi bıraktı. b. Hikâyeci metin Ara Güler, 16 Ağustos 1928’de İstanbul’da doğdu. Lisedeyken film stüdyolarında sinemacılığın her dalında çalışırken Muhsin Ertuğrul’un Tiyatro Kurslarına devam etti çünkü yönetmen veya oyun yazarı olmak istiyordu. 1950’de Yeni İstanbul Gazetesi’nde gazeteciliğe başlarken aynı zamanda İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’ne devam etti. 1958’de Time-Life, Paris-Match ve Der Stern dergilerinin yakın doğu fotomu- habirliği görevlerini üstlendi. 1954’de Hayat Dergisi’nde fotoğraf bölüm şefi olarak çalışmaya başladı. 1953’de Henri Cartier Bresson ile tanışarak Paris Magnum Ajansı’na katıldı ve İngiltere’de yayımlanan “Photography Annual Antalojisi” onu dünyanın en iyi 7 fotoğrafçısından biri olarak tanımladı. Aynı yıl ASMP’ye (Amerikan Dergi Fotoğrafçıları Derneği) tek Türk üye olarak kabul edildi. c. Bilgilendirici metin 170 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar Gökyüzünde, kimselerin varamadığı çok uzak bir yerde, bir su tanesi yaşıyormuş. Su tanesinin de bizler gibi bir ailesi ve arkadaşları varmış. Günlerden bir gün, arkadaşları ve kardeşleriyle saklambaç oynuyormuş. Ebelenmemek için bahçenin dışına çıkmış, bir duvarın arkasına saklanmış. Meğerse bil- meden bir uçurumun kenarına saklanmış. Ayağa kalkıp arkadaşlarının yanına gitmek isterken bir anda dengesini kaybedip uçurumdan aşağı düşmüş. Aşağı düşerken, arkadaşlarına, kardeşlerine ne kadar seslenmişse de sesini onlara duyuramamış. Su tanesi o kadar yüksek bir yerden düşmüş ki aşağıda onlarca bulut katmanı varmış. Soğuk rüzgârların estiği katmandan geçerken soğuktan tir tir titremeye başlamış. Rüzgârın şiddeti arttıkça minik su tanesi, “Galiba öleceğim!” diye ağlamaya başlamış. Su tanesi ağlayınca gözündeki yaşlar buz tutmuş. d. Hikâye edici metin 3 günde 21 sanatçıyı binlerce müzikseverlerle bir araya getirecek “Milyon Fest İzmir” dün başladı. Umut Kuzey önderliğinde Milyon Yapım organizasyonu ve Karşıyaka Belediyesi’nin katkılarıyla Kar- şıyaka’da gerçekleşen festival, İzmirli müzik grubu Beyefendi’nin konseriyle başladı. Beyefendi’nin ardından sırasıyla Son Feci Bisiklet, Pera, Fatma Turgut, Feridun Düzağaç ve Manga sahne aldı. İlk günün kapanışını ise Şebnem Ferah yaptı. Festivale katılan binlerce müziksever, sanatçıya hep bir ağızdan eşlik etti. e. Bilgilendirci metin Bir ikilidir ağlamak ve gülmek. Ağlamak, sanılanın aksine çaresizlik, zayıflık, güçsüzlük demek değildir bence. Gariptir belki… Ama ben ne zaman ağlayan birini görsem içim gerçekten acısa dahi bir miktar da sevinirim. Çünkü üzülmeyi becerebilen bir kişi, sevmeyi de bir o kadar iyi becerebilir. Çünkü ağ- layabilen bir insan gülmenin o mükemmel kıymetini belki de daha iyi anlayabilir. Bilirim ki ağlayan bir kişinin kalbi henüz nasır tutmamıştır. Yüreği katılaşmamış, duyguları bitmemiştir. Hani derler ya, “Kalp ağlamazsa gözyaşı da akmaz…” İşte böyle bir şey… f. Bilgilendirici metin Nereden başlayacağımı bilemeyince mutfağa geçip kek yapmaya koyuldum. Boş boş oturup, açılacak kolilere düşman gibi bakmaktan çok daha hayırlı bir işti bu. Acıktığımda dışarı koşmaktan da kurtara- caktı beni. Yumurtaları kabuklarından kurtarıp bu kurtuluşu şekerle taçlandırmıştım ki kapı çaldı. Açtım. Tavşan dişli bir ağızdan, kontrolsüzce yayılan, ayaklı bir kıkırdama duruyordu karşımda. Kapıcı, şama- tacı oğlu Ahmet’i göndermiş, bir ihtiyacı varsa sor, demiş. Apartmana yeni taşındığım için kapıcı ara sıra oğlunu gönderiyor. Tabii birkaç kuruş da bahşiş almak için fazlaca ilgi gösteriyor. Ama hem kapıcı hem de şamatacı oğlu saf ve dürüst insanlar. g. Hikâye edici metin Paragrafta Anlam 171

5. Sınıf Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar 2. Aşağıda verilen anahtar sözcükleri kullanarak hem bilgilendirici hem de hikâye edici metinler yazınız. a. Anahtar Kelimeler: kitap, okumak, başarı, okul, öğretmen Hikâye Edici Metin Bilgilendirici Metin b. Anahtar Kelimeler: çocuklar, oyun, oynamak, öğrenmek, hayat, kendini geliştirmek Hikâye Edici Metin Bilgilendirici Metin c. Anahtar Kelimeler: Konya, toprak, çiftçi, buğday, önemli, geçim kaynağı Hikâye Edici Metin Bilgilendirici Metin 172 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Hikâye Edici ve Bilgilendirici Paragraflar KKT - 26 1. Aşağıdaki metinlerden hangisi farklı bir amaç 3. Yarasaları, balinaları ve yunusları bilirsiniz. Bu için yazılmıştır? hayvanların ortak bir yönü vardır. Çıkardıkları sesin yankılanmasından yararlanarak nesnelerin A) Bu ay “Bilim Çocuk Kartları”nda uzmanların bulunduğu yönü ve uzaklığı anlayabilir. Benzer “dış mekân süs bitkileri” olarak tanımladıkları, biçimde ultrasonla görüntülemede de ses dalga- bahçe düzenlemesinde kullanılan bitkilerden larından yararlanılır. Ses dalgalarının vücudumuza örnekler bulacaksınız. Bu örnekleri ağaç ve kolayca iletilebilmesi için vücut yüzeyine özel bir ağaççık, çalı, sarılıcı ve tırmanıcı, yer örtücü ve jel sürülür. Bu ses dalgaları vücudumuzda yayı- otsu bitkilerden seçtik. lırken çeşitli dokularımıza çarpar. Görüntülenmek isteyen dokuya çarpan ses dalgaları cihaza geri B) İhtiyar, elinde tespihi, her akşam kulübesinin yansır. Bu bilgiler bilgisayara aktarılır ve görüntü- yamacındaki kavağın altına oturur; denizin ye dönüştürülür. aşağıda kumluğu tatlı tatlı yalayışını seyreder- di. Gördüğü her gemiyle uzak diyarlara gider, Bu metinle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hayal dünyasında her yeri gezerdi. hangisi yanlıştır? C) 21. yy.ın sonuna gelindiğinde Afrika kıtasının A) Karşılaştırmalı bir anlatıma yer verilmiştir. dörtte birinde çok ciddi su sıkıntısı çekileceği söyleniyor. Göl ve akarsulardaki sular azala- B) Kurgusal unsurlara başvurulmamıştır. cak, yağış miktarı düşecek. Bunun en önemli nedeni de küresel ısınma. C) Olay aktarımına dayalı bir metindir. D) Güneş tutulması, en basit tanımıyla Ay’ın göl- D) Bilgilendirici bir metinden alınmıştır. gesinin yeryüzüne düşmesiyle oluşur. Güneş tutulması sırasında Ay, Güneş’in önüne geçer. Ay, bize Güneş’ten daha yakın olduğu için Gü- neş’in tümünü örtebiliyor. 2. Aşağıdakilerin hangisi bilgilendirici bir metnin 4. Aşağıdaki metinlerden hangisi okura herhangi özelliklerini taşımamaktadır? bir konuda bilgi vermek amacıyla yazılmıştır? A) Ağırlıklı olarak pastel boya ve kâğıttan kesilen A) Mimar Sinan bir eserini yapmadan önce onu karakterler ile zaman zaman kuru boyanın kul- kafasında planlıyordu. Ardından bu planını uy- lanıldığı “Sirk” adlı kitap, Berta ve Pablo adlı iki guluyordu. Daha sonra eserin yapım aşaması kardeşin hikâyesini bizlerle buluşturuyor. ile planlarını karşılaştırıyordu. En ufak ayrıntıla- rın bile planlarına uymasına dikkat ederdi. B) Günümüzde insanların kendilerini çok yorgun hissetmelerinin dört ana nedeni var. Bu dört B) Arabanın modeli oldukça eskiydi. Kapısı tam neden; çok fazla teknoloji kullanımı, çok faz- kapanmıyor, pencereleri açılmıyor, farlarından la çay ve kahve tüketimi, çok az uyku, çok az biri yanmıyordu. Bu arabayla nasıl yolculuk spor yapmaktır. yapacağımızı düşünüyordum. Bir yandan da yolda kalma korkusu da vardı. C) Annelerimizin, sevmediğimizi söylediğimiz hâl- de bize yedirdiği yemekler aslında bizim sağ- C) Yaşlı çoban sürüsünü otlatmak için yaylaya lıklı olmamızı sağlayan besinlerdir. Karnabahar, çıktığında tepeye yakın bir elma ağacının altın- brokoli, taze sebzeler… da dinlenirdi. Eğer mevsimiyse bir tane elma koparıp yerdi. Ağacın gölgesinde dinlenirken D) Her gün okuduğu gazetenin bulmacasını günün planını yapardı. çözmeyi ihmal etmeyen bir büyükannem var. Bütün aile üyelerinin doğum günlerini hatırlar. D) Uçağa ilk defa bindiğini yanıma oturur oturmaz Geçen ziyarete gittiğimde babamın çocukluk anlamıştım. Son derece ürkek hareketlerle sa- anılarını anlatmıştı bana ama nasıl anılar bütün ğı solu inceliyor ve sık sık pencereden aşağıya ayrıntılarıyla… bakıyordu. Kemerini takmasında yardım ettim. Paragrafta Anlam 173

5. Sınıf Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım Metinler Arası Karşılaştırma - Paragrafta Dil ve Anlatım ♦♦ Metinler; duygu, düşünce, olay veya bir haberin aktarıldığı anlatımlardır. Her metin “konu, ana düşünce, dil ve anlatım” bakımından bir bütündür. İki metni karşılaştırırken genel anlamda şu noktalara bakılmalıdır: 1. Karşılaştırılan metinlerin “konusu ya da ana düşüncesi” farklı ya da aynı olabilir. 2. Bilgilendirici ya da hikâye edici metinler olabilir. 3. Metinde anlatılanlar gerçek ya da kurgusal (hayal ürünü) olabilir. 4. Metni yazan kişinin anlatılan olay ya da konuya ilişkin bakış açısı (öznel, nesnel, tarafsız, ön yargılı, iyimser, kötümser vb.) aynı ya da farklı olabilir. 5. Metinde kullanılan dil ve anlatım (deyim, atasözü, benzetme, benzetme, kişileştirme, abartılı ifadeler, karşı- laştırma, öznel ve nesnel yargılar vb.) yöntemlerinde her iki metinde ortaklık ya da farklılık olabilir. Örnek:1. Metin Beden dili, iç dünyamızdaki izleri dışarıya yansıtır. Çoğu zaman buna engel olamayız. Sinirlendiğimizde2. Metin kan basıncımız artar, korktuğumuzda vücut ısımız düşer. Yani İç dünyamızda yaşadığımız duygu ve düşünceler davranışlarımızı yönlendirir. Bu doğal bir süreçtir. Ama bazı araştırmacılar bilinçli bir şekilde yapılan davranışlarımızın da iç dünyamızı yönlendirdiğini ortaya koydu. Örneğin öyle olmadığı hâlde sıkıntılı bir insan gibi davranmak, insan bedeninde kimyasal değişiklikler oluşmasına neden oluyor- muş. Bu da gerçekten bir nedeni yokken kendimizi sıkıntılı hissetmeye başlarız. Sıkıntılı olduğumuz zamanlarda da dik oturup, yüz kaslarımızı gevşetip biraz gülmeye çalıştığımızda iç dünyamızdaki sı- kıntı ortadan kalkar. Yavaş yavaş sakinleşir ve normalleşirsiniz. Ahmet, pek konuşkan biri değildi. Düşüncelerini nadiren paylaşır, duygularını ise neredeyse hiç dile getirmezdi. Ahmet bu huyunu sevmese de elinde değil. Hiç konuşmadığı hâlde ne düşündüğünü ya da ne hissettiğini hemen anlayıveren, en yakın arkadaşı Osman’a hayret ederdi. Nasıl oluyor da ne hisset- tiğimi konuşmadığım hâlde anlayabiliyorsun, diye Osman’a sordu Ahmet. “Çok kolay.” dedi Osman. “Vücut dilin, senin ne düşündüğünü ya da ne hissettiğini hemen ele veriyor.” diye ekledi. “Örneğin sinirlendiğinde kaşlarını çatıyorsun, istemediğin bir durumla karşılaştığında, tedirgin olduğunda yüzü- nü ekşitiyorsun.” dedi Osman. “İstemediğin duygular yaşadığında biraz derin nefes alsan, dik oturup biraz gülmeyi denesen içindeki kötü duygular da kayboluverir.” diye de Ahmet’e tavsiyede bulundu. 1. Metnin Dil ve Anlatım Özellikleri Metinlerin 2. Metnin Dil ve Anlatım Özellikleri Ortak ve Farklı • Hikâye edici bir metinden alınmıştır. Yönleri • Beden dilimizin duygularımızı ve düşünceleri- • Bilgilendirici bir metinden alınmıştır. Farklı mizi yansıttığı konu edilmiştir. • “Davranışlarımız duygularımızdan etkilendiği • Beden dilimizin duygularımızı ve düşünceleri- Ortak mizi yansıttığı konu edilmiştir. gibi bilinçli davranışlarımızla da duygularımızı kontrol edebiliriz.” ana düşüncesi anlatılmıştır. • “Davranışlarımız duygularımızdan etkilendiği Ortak • Örneklendirme cümlelerine yer verilmiştir. gibi bilinçli davranışlarımızla da duygularımızı • Neden - sonuç cümlelerine yer verilmiştir. kontrol edebiliriz.” ana düşüncesi anlatılmıştır. • Anlatımda deyimlere yer verilmiştir. • Açık ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. • Örneklendirme cümlelerine yer verilmiştir. Ortak • Anlatım üçüncü kişi ağzından yapılmıştır. • Neden - sonuç cümlelerine yer verilmiştir. Ortak • Gerçek hayatta karşılaşılabilecek bir durumdan • Anlatımda deyimlere yer verilmemiştir. Farklı söz edilmiştir. • Açık ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Ortak • İkilemeye yer verilmemiştir. • Anlatım birinci kişi ağzından yapılmıştır. Farklı • Gerçek hayatta karşılaşılabilecek bir durumdan Ortak söz edilmiştir. • İkilemeye yer verilmiştir. Farklı 174 Paragrafta Anlam

Etkinlik 27 Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım 1. Bütün bilim dallarının bir arada bulunmasını gerek- SpaceX şirketi tarafından uzay taşımacılığında tiren uzay araştırmaları, büyük organizasyonlarla kullanılmak üzere geliştirilen Falcon Heavy roketi yürütülüyor. Bunlar arasında en önemlisi hiç kuş- Amerikan Havacılık ve Uzay Dairesinin (NASA) Flo- kusuz Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesidir rida eyaletindeki Kennedy Uzay Merkezinden 26 (NASA). Önemli adımlara imza atmayı ve bunu iyi Haziran 2019’da fırlatıldı. Falcon Heavy roketi, 24 bir reklamla dünyaya duyurmayı hep başarmış olan araştırma uydusuyla üçüncü kez uzaya gönderildi. NASA, uzay serüvenlerinin “Baş Oyuncu”su! Rus- İlk kez Şubat 2018’de fırlatılan Falcon Heavy, 12 lar, her ne kadar uzay çalışmalarının başını çekmiş Nisan 2018’de ilk ticari fırlatışını yapmış, ArabSat ve uzay yarışında adı ABD ile birlikte anılmış olsa 6A iletişim uydusunu uzaya yollamıştı. Amerikan da bugün bu alanda öncü rolü oynamaktan biraz roket ve uzay mekiği üreticisi SpaceX şirketinden uzak görünüyor. Günümüzde uzay araştırmaları bu yapılan açıklamada, uyduların üç farklı yörüngeye iki ülkeyle sınırlı değil artık. Avrupa Birliği, Japonya, oturması gerektiği vurgulandı. Bu nedenle fırlat- Kanada gibi gelişmiş ülkeler uzay araştırmalarına manın bugüne kadar gerçekleştirilen maliyeti en yönelik oldukça iddialı çalışmalar yapmakta. yüksek görevlerden biri olduğu belirtildi. Yukarıda iki farklı metin verilmiştir. Bu metinlerin dil ve anlatım bakımından ortak özelliklerini aşağıdaki tablodan bulup işaretleyiniz. Özellikler a. Hikâye edici bir metinden alınmıştır. d. Öznel yargılara yer verilmiştir. b. Okura bilgi vermek amaçlanmıştır. c. Açık ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. ✓ e. Nesnel bir dil kullanılmıştır. ✓ f. Karşılaştırma cümlelerine yer verilmiştir. ✓ 2. Köknar, boyu 40 metreyi bulan, iğne yapraklı bir ağaçtır. Uzun iğne yapraklarının alt yüzünde beyaz Ladin, iğne yapraklı ağaçlardandır. Boyu 35 metre- çizgiler vardır. Gövdesinin alt bölümündeki dalları ye kadar uzayabilir. Uzaktan bakıldığında göknara yanlara doğru, tepelerde yukarı doğru yönlenmiş- benzese de sarkık kozalaklarıyla ondan kolayca tir. Köknarlar yaz kış yeşil, uzun boylu, gösterişli ayırdedilir. Yaprakları kısa, sivri uçludur ve eni- orman ağaçlarıdır. Mobilya alanında kereste ola- ne kesitleri dört köşelidir. Kırk farklı türüyle Doğu rak kullanımının yanında, kabuk ve yapraklarından Karadeniz Bölgesi’nde doğal olarak yetişir. Yaz elde edilen reçinesi kimya sanayiinde koku ve tat kış yeşil kalan ladin ağacı özellikle mavi ladin türü verici olarak kullanılmaktadır. Kırk farklı türe sahip ormanların en göz alıcı ağaçlarındandır. İnşaat ve köknarın sadece dört türü Anadolu’nun çeşitli böl- mobilyacılık sektöründe de ladin ağacının önemli gelerinde doğal olarak yetişmektedir. bir kullanım alanı mevcuttur. Yukarıda iki farklı metin verilmiştir. Bu metinlerin dil ve anlatım bakımından ortak özelliklerini aşağıdaki tablodan bulup işaretleyiniz. a. Aynı türe ait olmaları Özellikler ✓ d. Ülkemizde bütün türlerinin yetişmesi b. Sadece Doğu Karadeniz’de yetişmeleri e. Her mevsimde yeşil kalması ✓ c. Ekonomik değere sahip olmaları ✓ f. Kırk farklı türünün olması ✓ Paragrafta Anlam 175

5. Sınıf Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım 3. Şirince, İzmir’in Selçuk ilçesine bağlı, tarihi milat- Anadolu’nun kuzeybatı kesiminde bulunan Safran- tan sonra 5. yüzyıla kadar dayanan, tarihî mimarisi bolu’nun bilinen geçmişini MÖ 3000 yıllarına kadar korunmuş turistik bir köydür. Özgün adı olan Kır- tarihlendirebilmekteyiz. Safranbolu tarih boyunca kınca’nın efsanevi bir çağda dağlara kaçan kırk çeşitli uygarlıklar arasında el değiştirmiştir. Safran- kişiye atfen verildiği rivayet edilir. Rum telaffuzunda bolu hakkındaki en eski bilgileri seyyah notlarından Kirkice, Kirkince ve nihayet Çirkince gibi biçim- öğrenmekteyiz. Örneğin, İbn-i Batuta’nın gezi not- ler alan bu ad, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Şirince ları gibi. 19.Yüzyılın son dönemlerinde bugünkü şeklinde resmîleştirilmiştir. 19. yüzyılda, özellikle ismine kavuşan ve tarih boyunca “Dadybra, Zalifre, ihracata yönelik incir üretimiyle ünlü, 1800 haneli Borglu, Zağfiran-ı Borlu, Zağfiranbolu, Zafranbolu” bir Rum kasabasıydı. 1923’te Yunanistan’dan ge- olarak anlan Safranbolu’nun adı toprağında çok- len Türlerin yerleştiği köyün ekonomisi bağcılık ve ça yetişen ve dünya üzerinde oldukça değerli bir zeytincilikle şeftali, incir, elma, ceviz yetiştiriciliğine baharat ve gıda boyası olarak tüketilen safran bit- dayanır. Bölgede yetişen üzümleriyle ve mimarisiy- kisinden gelmektedir. UNESCO tarafından tarihî le uluslararası şöhrete sahip olan Şirince her yıl on mimarisi en iyi korunmuş şehir seçilen Safranbolu, binlerce turist tarafından ziyaret edilmektedir. dünyaca tanınan bir turizm kentidir. Bu iki metinde söz edilen yerleri karşılaştırarak ortak yönlerini bulup işaretleyiniz. a. Tarihî nitelikler taşımaları Özellikler ✓ b. Turistik bölgeler olmaları ✓ d. Birçok uygarlığa ev sahipliği yapmaları c. Yetiştirilen tarım ürünleri ✓ e. Korunarak bugüne gelmeleri f. Efsanelere konu olmaları 4. Rüzgârın hangi yönden estiğini anlamak için bir rüzgârgülü yapabilirsiniz. Kartondan bir ok yapın Güneş tarafından karaların ve denizlerin fark- ve makaraya sarın. Makaranın üzerine kartondan lı bölgelerini farklı derecelerde ısıtılması rüzgârın bir daire yapıştırın. Bir şiş alıp makaranın ortasın- oluşmasını sağlar. Karaların ve denizlerin güneş ta- dan geçirin. Bir kartonun üzerine kuzey, güney, rafından ısınan bölgeleri, tıpkı kalorifer peteği gibi doğu ve batı yönlerini yazın. Kartonun ortasına üzerindeki havayı ısıtır. Isınan sıcak hava yükselir, oyun hamuru koyup şişi oyun hamuruna saplayın. yükselen havanın boşalttığı yere soğuk hava gelir. Böylece rüzgâr estiğinde ok rüzgârın estiği yönü İşte havanın bu akışı rüzgârı oluşturur. gösterecektir. Bu iki metinde söz edilen yerleri karşılaştırarak ortak yönlerini bulup işaretleyiniz. a. Örnek verilmiştir. Özellikler ✓ b. Benzetme yapılmıştır. d. Yönlendirici ifadelere yer verilmiştir. c. Açık ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. e. Bilgilendirici bir metindir. ✓ f. Aynı konudan söz edilmiştir. 176 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım 5. Bir gölde yaşayan, üç balık vardı. Üçü de birbirle- Kış gelip çatmıştı. Dallarım kar yüklüydü artık, ya- rinden güzel ve kocamandı. Bir gün buraya insanlar nım yörem kapkalın bir sisle kaplıydı. Öyle ki bir geldi. Göle dalıp çıkan balıkları görünce, türlü kalkmak bilmeyen bu sis yüzünden, düzlükte yaşayan öteki ağaçları bile doğru dürüst göremiyor- — Hey, bakın ne güzel balıklar! Hadi, gidip ağları- dum. Herkes sisin içinde bir şekilde kaybolmuştu. mızı alalım da onları avlayalım, dediler. İşte böyle, her şey bir görünüp bir kaybolurken na- sıl olduysa oldu, komşum köknar bir gün gerçekten Balıklar bunu duydular. İçlerinden en akıllı olanı, kayboldu. Biz, önce pek fark edemedik onun kay- bolduğunu. Daha doğrusu, onun kaybolacağını hiç — Haydi, hemen buradan kaçalım. Belki denize mi hiç düşünemedik. Olsa olsa her kış olduğu gibi ulaşıp avlanmaktan kurtulabiliriz, dedi. gene sise gömülmüştür de bize görünmüyordur, dedik. Oysa o, sesimize de yanıt vermiyordu. Son- Ama diğer ikisi onunla alay ettiler. ra ben, “Bu işte bir iş var,” dedim öteki ağaçlara dönerek. Sis dağılır dağılmaz, gözlerimizi çevirip — Hah, hah, hah o kadar uzun bir yolu nasıl aşarız? merakla onun yaşadığı noktaya baktık ve dehşete Sen ya delisin ya da bizimle dalga geçiyorsun, de- düştük. Köylüler, gecenin bir vakti uyurken, sessiz diler. Böylece akıllı balık onlarla vedalaşıp hemen sedasız kesip götürmüşler. yola çıktı. Çok zor bir yolculuktan sonra denize ulaştı. Sevinerek yaşadığına şükretti. Diğer balıklar, kendilerini kurtarmak için hiç mücadele etmemiş- lerdi. Bu yüzden de av olmaktan kurtulamadılar. Bu iki metinde söz edilen yerleri karşılaştırarak ortak yönlerini bulup işaretleyiniz. Özellikler ✓ a. Gerçek hayatta karşılaşılabilecek olayların anlatılması ✓ b. Kişileştirmeye yer verilmesi c. Hayalî unsurlar barındırması ✓ d. Olayların üçüncü kişi ağzından anlatılması ✓ e. Hikâyenin kahramanları arasında insan dışında varlıklar olması f. Duygu belirten ifadelere yer verilmesi 6. Karga Efendi, ormanda yürüken güvercinlerle kar- şılaşmış. Süt gibi bembeyaz güvercin, salına salına Geyiğin biri kendini suda görmüş. Güzel boynuzla- yemini yiyormuş. Ama maksatı yem değilmiş. Gü- rına hayran kalmış. Ama çöp gibi incecik ayaklarını zelliğini herkese gösterip böbürlenmekmiş amacı. görünce de üzülmüş. Bu sıska bacaklarla mı ge- Bizim karga üzülmüş biraz. Ben kömür gibi kara zeceğim güzelim ormanı diye dertlenirken birden iken o kar gibi, demiş. Akşam olmuş, hava kararmış. kurt çıkagelmiş. Tam saldıracakken geyiğe, geyik Baykuş, aç karnını doyurmaya çıkmış. Bembeyaz o incecik bacaklarla seke seke hızlıca kaçıvermiş güvercinler parlıyormuş. Kolay av olmuş baykuş için ve kurdun elinden kurtulmuş. Sonra sevinmiş elbet güvercin. Kargayı bu avdan siyah rengi kurtarmış. bacaklarının durumuna. Bu iki metinde söz edilen yerleri karşılaştırarak ortak yönlerini bulup işaretleyiniz. a. Anatılmak istenen düşünce aynıdır. Özellikler ✓ b. Örneklendirme yapılmıştır. ✓ d. Benzetme yapılmıştır. ✓ c. Kişileştirilen varlıklar vardır. e. Kurgusal unsurlara yer verilmiştir. ✓ f. Anlatım I. kişi ağzından yapılmıştır. 177 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım 7. Aşağıdaki metinlerin dil ve anlatım özellikleriyle ilgili verilen bilgilerden doğru olanların başındaki ku- tucuklara “D”, yanlış olanların başındaki kutucuklara “Y” yazınız. Türkiye Omurilik Felçlileri Derneğince 18 - 25 Nisan 2006 tarihlerinde 1. Uluslararası Çocuk Şenliği düzenleniyor. Türkiye’den ve dünyanın çeşitli ülkelerinden çocukların bir arada olacağı şenlikte kül- a. türel buluşmalar, kutlamalar, geziler ve film gösterimlerinin yanı sıra, çocuk hakları konusunun ele alınacağı “Çocuklukta Özgürlük Sempozyumu” gerçekleştirilecek. İstanbul’da Feshane Kongre ve Kültür Merkezi’nde gerçekleşecek şenliğe tüm çocuklar davetli. D Bilgi vermek için yazılmıştır. D Nesnel yargılar kullanılmıştır. Y Öznel yargılara yer verilmiştir. D Açık ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Y Örneklendirme cümleleri kullanılmıştır. Y Karşılaştırma yapılmıştır. Batıdan gelen fırtına, günlerce sürdü. Dalgalar, denizdeki bütün çöpleri kıyılara taşıdı. Çöplerden adım atacak yer kalmadı kumsalda. O altın kumların üzerini teneke kutular, pet şişeler, poşetler, eski terlikler, odun parçaları doldurdu. Kumsalı böyle kirlenmiş gören Beyaz Martı, her sabah yaptığı b. uçuşu unuttu. Üzüntülü gözlerle çevreyi süzdü. Bütün sevinci uçup gitmişti birden. Beyaz Martı, kumsalı temizlemek için kargalardan yardım istedi. Kargalar bu yardım isteğini geri çevirmedi. Be- yaz Martı ve kargalar el birliği ile kumsalı temizlemeye koyuldu. D Duygu belirten ifadelere yer verilmiştir. D Kurgusal unsurlardan yararlanılmıştır. Y Olay birinci kişinin ağzından anlatılmıştır. D Kişileştirmeden yararlanılmıştır. Y Bir konuyu açıklayan bilgiler verilmiştir. Y Günlük hayatta yer alan olaylar anlatılmıştır. Yaşamımız boyunca çok ender gerçekleşen doğa olayları vardır. İşte tam Güneş tutulması bunlar- dan biridir. Öyle ki ancak her bin kişiden birinin, yaşamı boyunca bir tam Güneş tutulmasına tanık c. olduğu tahmin ediliyor. Ülkemizde 11 Ağustos 1999’daki tutulmadan sonra ikinci kez bir tam Güneş tutulması gözlenebiliyor. Bu nedenle epeyce şanlıyız. Çünkü bazılarımız tam güneş tutulmasını ikin- ci kez görmüş olacak. Bundan sonraki tam Güneş tutulması 2060 yılında gerçekleşecek. Y Hikâye edici bir metnin özelliklerini taşımaktadır. Y Benzetme yapılmıştır. D Neden - sonuç cümlesine yer verilmiştir. D Örneklendirme cümlesi kullanılmıştır. D Yazarın kişisel görüşüne yer verilmiştir. Y Deyim ve atasözleri kullanılmıştır. Tilki hocanın iyiliği tutmuş bir gün, Bir zaman sonra Hacı leyleği yemeğe buyur etmiş O da tilkiyi buyur etmiş yemeğe — Ama, demiş tilki; bizde misafir Tam saatinde gelmiş tilki Umduğunu değil bulduğunu yer. Derken yemek sofraya gelmiş d. Bir çorba çıkarmış topu topu, Dar boğazlı upuzun bir çömlek içinde Hem neyde getirse beğenirsiniz? Tabakta! Tam leyleğin gagasına göre Leylek, gagasıyla uğraşadursun, Tilki, kısmış kuyruğunu aç dönmüş evine Tilki bitirmiş hepsini bir solukta. El âlemi aldatanlar, bu masal size Leylek kızmış ama çekmiş sineye. Bir gün sizi de sokarlar, kurduğunuz kafese D Hayalî unsurlara yer verilmiştir. D Deyim ve atasözü kullanılmıştır. Y Karşılaştırma yapılmıştır. Y Anlaşılırlığı artırmak için örnekler verilmiştir. D Kişileştirmeden yararlanılmıştır. D Olay üçüncü kişinin ağzından anlatılmıştır. 178 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım KKT - 27 1. İstanbul’un surları ilk olarak, Sarayburnu’nda Li- gos adlı küçük köy varken inşa edilmiş. Zaman Dünyanın yedi harikasından biri olan Çin Sed- içerisinde ihtiyaçlar çerçevesinde kapılar, burçlar di MÖ 700’lü yıllarda yapılmaya başlandı. Verimli ve yeni surlar eklenmiş. İstanbul surlarının toplam topraklara sahip zengin bir ülke olan Çin, toprak- uzunluğu yaklaşık 22 – 23 kilometredir. 5.yy’da larını ve insanlarını Moğol saldırılarından korumak İmparator 2.Theodosius surları bugünkü sınırla- ve sınırlarını belirlemek için binlerce kilometrelik, rına getirmiş. Yüzyıllarca birçok saldırıya direnen yüksekliği 8-10 m’lik taş duvarlar inşa ettiler. Du- surların “Theodosius Surları” olarak anılmasının varların yapımı her hükümdar tarafından devam nedeni de budur. Kara surları, tüm yapı içerisinde- ettirildi ve MS 1500’lü yıllara kadar sürdü. Şimdi- ki en sağlam ve en güçlü kısımdı çünkü yüzyıllar lerde turistlerin uğrak yeri olan Çin Seddi, insan boyunca saldırılar en çok buradan gelmişti. yapımı olan en uzun yapıdır. Aşağıdakilerden hangisi bu metinlerin ortak özelliklerinden biri değildir? A) Okuru bilgilendirmek için yazılmaları B) Kanıtlanabilen yargılar içermeleri C) Oluş sırasına göre bir olayı aktarmaları D) Karşılaştırma cümlelerine yer verilmesi 2. Vitaminler, diğer besleyici maddelerin işlerini 3. Boz boyunlu güvercin, çember çizerek yükseldi. yapmasına yardımcı olan küçük işçiler gibidir. Kırmızı damları, upuzun bacaları geçerek kendini Yaklaşık 20 çeşit vitamin vardır. Vitaminlerin çoğu rüzgâra bıraktı. Güvercini izleyen çocuğun gözleri harflerle adlandırılır. Her bir vitaminin vücudu- güneşten kamaşmıştı. Başını eğdi yere gölgesiyle muzda üstlendiği bir görev vardır. A vitamini karşılaştı. Ayağıyla başının gölgesine basmak is- karanlıkta görmemize yardımcı olur. Yumurta sa- tedi, olmadı. Başladı gölgesini kovalamaya. Ağzı rısında, tam yağlı sütte ve havuçta bulunur. B kulaklarında dakikalarca sürdürdü bu oyunu. Bi- vitamini ise pek çok çeşide ayrılır: B1, B2, B3, raz ileride Osman’ı gördü. Hemen yanına koşup B12 vb. gibi. Tahıllı yiyecekler, süt ürünleri ve et onun gölgesine kolayca basıverdi. “Gölgen be- B vitamini bakımından zengindir. C vitamini, sağ- nim oldu!” diye coşkuyla bağırmaya başladı. lık ve vücut onarımı için yararlıdır. Taze meyve ve sebzelerde yer alır. D vitamini ise kemiklerimizi ve Bu metnin dil ve anlatımıyla ilgili aşağıdakiler- dişlerimizi sağlamlaştırır. Bu vitamini yumurta ve den hangisi söylenebilir? tereyağı gibi besinlerden alırız. A) Duygu belirten ifadelerden yararlanıldığı Bu metnin dil ve anlatımıyla ilgili aşağıdakiler- den hangisi söylenemez? B) Birinci kişi ağzından anlatıldığı A) Benzetme yapılmıştır. C) Hayalî unsurlara yer verildiği B) Örneklendirme cümlelerine yer verilmiştir. D) Benzetme yapıldığı C) Bir konu ayrıntılarıyla aktarılmıştır. D) Okurun duygu dünyasına hitap edilmiştir. Paragrafta Anlam 179

5. Sınıf Metinler Arası Karşılaştırma, Paragrafta Dil ve Anlatım KKT - 27 4. Diş buğdayı geleneği, Anadolu’nun her yöresinde Yazın gelişini müjdelediğine inanılan Hıdırel- kendine has yöntemlerle kutlanır. Bazı yörelerde lez Bayramı, her yılın mayıs ayında kutlanır. Türk diş hediği olarak da bilinir. Bebek diş çıkardığın- dünyasının kültür mirasında oldukça önemli bir da, buğday haşlanır ve eve gelen misafirlere ikram yer tutan Hıdırellez Bayramı, geçmişten beri her edilir. Çocuğun sağlıklı ve bereketli bir ömür yıl kendine has gelenekler ile kutlanır. Hıdırellez, geçirmesi dileğiyle yapılan diş buğdayı, ikram edil- darda kalanların yardımcısı olduğu düşünülen Hı- meden önce bir tepsiye kalem, makas, altın gibi zır ile denizlerin hâkimi olduğuna inanılan İlyas’ın nesneler konur. Bu tepsi diş çıkaran çocuğun önü- yeryüzünde buluştukları gün olarak düşünülür ve ne koyulur. Çocuk kalemi seçerse okuyup büyük kutlanır. Bugünde insanlar dileklerini yazdıkları kâ- adam olacağına, altını seçerse aydınlık ve ferah ğıtları gül ağacının dibine gömer ya da suya bırakır. içinde büyüyeceğine, makası seçerse el işlerinde Böylece dileklerin gerçekleşeceğine inanılır. maharetli olacağına inanılır. Bu metinler karşılaştırıldığında çıkarılabilecek ortak sonuç aşağıdakilerden hangisidir? A) Sadece Anadolu’da uygulanan geleneklerden söz edilmesi B) Türk kültüründeki uygulamalara yer verilmesi C) Kaybolan değerlerimiz hakkında bilgi aktarılması D) Önemli günlerde yapılan kutlamaların bölgelere göre farklılıklar göstermesi 5. Günler göz açıp kapayıncaya kadar geçti. Babam Bu bir çilingirin macerasıdır. Yok yok, bu sefer an- ve Mersin Hanım yarın öğle uçağıyla gelecekler. latacaklarım eski zaman hikâyesi değildir. Her şey Babamın gelecek olmasına seviniyordum. Mersin günümüzde olup bitti. Ben duydum ve gördüm. Ad- Hanım’a rağmen seviniyordum. Bunun nedeni de liyede bir tanıklık işim vardı. Gördüklerimi, bildiklerimi babamın babaannemle karşılaşacak olmasıydı. yargıca anlattım. Tam çıkacağım sırada iki adam içeri Bu iyi bir şeydi. Her şey ortaya dökülmeliydi. Ba- girdi. Merak duydum. Bunların anlaşamadıkları, bö- bam ve babaannem yüzleşmeli, birbirlerini neden lüşemedikleri nedir acaba, deyip kulaklarımı açıp aramadıklarını açık açık söylemeliydi. Babamlar oturdum dinleyici sırasına. Davacı otomobil tamirci- gelene kadar günler sadece çabuk değil güzel de siymiş. Şikâyetçi olduğu adam ise çilingirmiş. Davacı geçmişti. Hatta annemlerden uzak geçirdiğim en kapısına bir kilit taktırmak için bu çilingiri tutmuş. Ona güzel günlerdi, diyebilirim. Bu konuda sıra dışı bir kapısına bir kilit taktırmış, ertesi gün de adamın evine insan olan babaannemin katkısı inanılmazdı. hırsız girmiş. Bu adam da çilingiri suçluyor. Aşağıdakilerden hangisi bu metinlerin ortak yönlerinden biri değildir? Paragrafta Anlam A) Hikâye türünde yazılması B) Anlatımın I. kişi ağzından yapılması C) Benzetmeden yararlanılması D) Deyimlere yer verilmesi 180

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma ♦♦ Görseli Yorumlama: Yazılı metinlerde anlatılmak istenen duygu ve düşünceler “cümleler” yardımıyla aktarılır. Resim, karikatür ve afiş gibi görsellerde ise anlatılmak istenen duygu ya da düşünce görselde yer alan nesne veya varlıkların görüntüsüyle aktarılır. Görseli yorumlama soruları genel itibariyle iki farklı şekilde karşımıza çıkar: Birincisi yazılı bir metinde anla- tılanları karşılayan resimler, ikincisi karikatür gibi görsellerde yer alan görüntünün çağrışımlarıyla anlatılmak istenen duygu ya da düşünce. Yazılı metinle görsel ilişkisini bir örnekle somutlaştıralım: “Yayla turizmi her geçen gün insanları kendine çekiyor. Ben de bu cazibeye dayanamadım bu yaz tati- limi deniz kenarında değil de yaylada geçirmeye karar verdim. Uzun bir yolculuktan sonra kalacağımız yayla evine varıp şöyle bir etrafa bakınca ne kadar doğru bir karar verdiğimi anlamış oldum. Konakla- yacağım yayla evi, tam anlamıyla bir tepenin üstündeydi. Tepenin üstünde yaklaşık 50 m genişliğindeki açıklığa tek sıra hâlinde evler dizilmişti ve benim kalacağım ev ise tepenin en uç noktasındaydı. Burada 30’u aşkın ev vardı ama sadece iki tanesi köy muhtarlığının izniyle otel olarak kullanıyordu. Hemen karşımızda zirvelerinde kar örtüsü bulunan dağlar sıralanmaktaydı. Dağların üstü bulutlarla kaplıydı.” Bu metinde kendinden bahseden kişinin tatile gittiği yayla aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) B) C) D) Bu ve benzeri soruları çözerken metinde anlatılanlarla görsellerde yer alan nesneleri ve varlıkları eşleştirmeli- yiz. “Tepenin üstü, karşısında karlı dağlar, tek sıra hâlinde dizilmiş evler” ifadelerinden hareketle kişinin gittiği yayla “B” seçeneğinde verilen görsel olabilir. Karikatür ve benzeri görselleri yorumlamamızı isteyen sorulara da bir örnek verelim: Yandaki görseli en iyi anlatan haber cümlesi aşağıdakilerden hangisidir? A) 3D yazıcıyla insan dokusu kullanılarak “kalp” üretildi. B) Kişiye özel akıllı ilaçlar, yan etki sorununu ortadan kaldırdı. C) Çinliler bu kez 5G ile uzaktan ameliyat yaptı. D) Akıllı saatler, kalp hastalarının hayatlarını kurtarıyor. Karikatürlerde anlatılmak istenen düşünceyi bulurken, görseldeki nesnelerin ya da varlıkların çağrışımlarına dikkat etmeliyiz. Yukarıdaki soruda verilen karikatürde “bilgisayar ekranı, ekrandan çıkan kollar”, bize “in- terneti, uzaktan yardımı, teknolojiyi” çağrıştırmakta. Buradan hareketle karikatürle “C” seçeneğinde verilen cümleyi eşleştirebiliriz. Unutulmamalıdır ki karikatürlerde yer alan nesne veya varlıklar “mecaz anlam” taşıyan unsurlardır. Bu yüzden görselde anlatılmak istenen düşünce bulunurken doğrudan görseldeki unsurlara ba- kılmaz. Bu unsurların çağrışımlarından varılacak anlama ulaşılmaya çalışılır. Paragrafta Anlam 181

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma ♦♦ Grafik Okuma: Veri görselleştirmenin en etkili yöntemlerinden biri grafikler. Yaşanılan bir olay ya da durum neticesinde elde edilen bilgilerin bir tablo üzerinde sayılar ve çizgilerle anlatan görsellere “grafik” adı verilir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere grafikler sayıların görselleştirildiği tablolardır. Bu yüzden grafiği doğru okuya- bilmek için şu noktalara dikkat etmek gerekir: • İlk önce grafiğin başlığına bakarak grafikte yer alan bilgilerin hangi konuya ait olduğu belirlenir. • Sütun ve satırlarda yer alan bilgiler saptanır. • Sütun ve satırdaki bilgiler eşleştirilir. • En son olarak grafikte yer alan bilgiler ışığında grafiği yapılan konuya ilişkin anlamlı sonuçlar çıkarılır. Örnek: 8-A sınıfının 2018-2019 eğitim öğretim yılında okudukları kitap sayısıyla ilgili bilinenler şunlardır: • Ekim ayında toplamda 15 kitap okunmuştur. • Kasım ayında toplamda 20 kitap okunmuştur. • Aralık ayında toplamda 30 kitap okunmuştur. • Ocak ayında toplamda 40 kitap okunmuştur. • Şubat ayında toplamda 50 kitap okunmuştur. Bu bilgilerden hareketle 8-A sınıfının aylara göre okudukları kitap sayısının grafiğini çizelim. Aylara Göre Okunan Kitap Sayısı Bu grafiğe bakarak şu bilgilere ulaşabiliriz: • En çok kitap okunan ay şubattır. Kitap Sayısı 60 30 40 50 • En az kitap okunan ay ekimdir. 50 20 Ocak Şubat • Kitap okuma sayısı aylara göre değişmiştir. 40 • Her ay belli sayıda kitap okunmuştur. 30 Kasım Aralık • Kitap okuma sayısı düzenli bir şekilde artmıştır. 20 15 Aylar 10 0 Ekim Aynı bilgilerden hareketle farklı şekillerde grafikler hazırlanabilir: Aylara Göre Okunan Kitap Sayısı Aylar 60 50 15 40 50 20 Kitap Sayısı 50 Ocak Şubat 30 40 40 30 15 20 20 Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat 20 10 0 Ekim Kasım Aralık Aylar Aylara Göre Okunan Kitap Sayısı Şubat 40 50 Ocak 50 Aylar Aralık 30 Kasım Ekim 20 15 0 10 20 30 40 60 Kitap Sayısı 182 Paragrafta Anlam

Etkinlik 28 Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma 1. Aşağıda kış olimpiyat oyunlarındaki spor dallarıyla ilgili açıklamalar verilmiştir. Bu açıklamalarda anla- tılan oyunları görselleriyle eşleştiriniz. Bobsled c. Buzdan oluşan eğimli ve dar bir parkurda, ikişer a. ya da dörder kişilik takımlar hâlinde, kızağa benzer özel bir araçla yapılan spordur. Amaç parkuru en kısa sürede tamamlamaktır. Olimpiyat Oyunları’n- da ilk kez 1924 yılında, Fransa’da oynanmıştır. Körling a. Buz pistinde dörder kişilik iki takım arasında oy- nanan bir spordur. Bir sporcu körling taşını fırlatır, b. iki sporcu da körling taşının önünü süpürerek taşın buzda daha iyi ilerlemesini sağlayarak taşı hedefe yönlendirir. Olimpiyat Oyunları’nda ilk kez 1924 yı- lında, Fransa’da oynanmıştır. Alp Disiplini e. Belirli yerlere kapı adı verilen direklerin yerleştirilmiş olduğu bir parkurda kayakla yamaçtan aşağı kayı- c. lan bir spordur. Amaç kapıların arasından zikzaklar oluşturacak şekilde geçerek en kısa sürede parkuru tamamlamaktır. Olimpiyat Oyunları’nda ilk kez 1936 yılında, Almanya’da oynanmıştır. Kızak Buzdan oluşan eğimli ve dar bir parkurda bireysel ya d. da iki kişilik takımlar hâlinde kızağa sırtüstü uzanıp f. kayılarak yapılan bir spordur. Amaç parkuru en kısa sürede tamamlamaktır. Olimpiyat Oyunları’nda ilk kez 1964 yılında, Avusturya’da oynanmıştır. Kayakla Atlama d. Bir rampadan kaydıktan sonra atlayış yapılarak e. havada bir süre ilerledikten sonra yere inilen bir spordur. Amaç en uzak noktaya düzgün bir şekilde inmektir. Olimpiyat Oyunları’nda ilk kez 1924 yılın- da, Fransa’da oynanmıştır. Skeleton b. Buzdan oluşan eğimli ve dar bir parkurda kızağa f. yüzüstü yatılarak kayılan bir spordur. Amaç parkuru 183 en kısa sürede tamamlamaktır. Olimpiyat Oyunla- rı’nda ilk kez 1928 yılında, İsviçre’de oynanmıştır. Paragrafta Anlam

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma 2. Aşağıdaki görsellerde anlatılmak istenen düşünceyi yandaki kutucuğa kısaca yazınız. Çevre kirliliği yaşamımızı tehdit eder ve dünyayı yaşanabilir ol- maktan çıkarır. a. Su hayattır. Dünyadaki bütün canlıların yaşamı temiz suya bağlıdır. Bu yüzden suyumuzu temiz tutmalı ve tasarruflu kul- b. lanmalıyız. Okuduğumuz kitaplar, bizi başarıya taşıyan basamaklardır. c. Atıklarımızı çöpe atmamalıyız. Onları geri dönüştürerek tekrar kullanmalıyız. d. Hayvanlar da tıpkı insanlar gibi bu dünyanın bir parçasıdır. Bu yüzden onların da yaşam hakkı olduğunu unutmamalı ve buna e. saygı göstermeliyiz. Dünyada kardeşçe ve barış içinde yaşamalıyız. f. 184 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma 3. Duru, Arda, İsmet, Feyza ve Çağan münazara yarışmasında “teknolojinin yararlarını” savunacaklardır. Konuşmalarını görsellerle desteklemek için aşağıdaki görsellerden hangilerini kullanabilirler? İşaret- leyiniz. a. b. ✓ d. c. ✓ f. e. ✓ ✓ g. h. ✓ Paragrafta Anlam 185

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma 4. Aşağıdaki resimlere bakarak kesin olarak ulaşılabilecek bilgileri bulup işaretleyiniz. ✓ ✓ Deniz yoluyla ulaşım yapılabilmektedir. ✓ Tarihî eserler ilk günkü gibi korunmuştur. Toplu taşıma araçları kullanılmaktadır. ✓ a. Şehrin bir kısmını dağlar çevrelemiştir. Deniz suyu oldukça temizdir. Tarihî yapılar, şehirle iç içe geçmiştir. Erkeklerin günlük kıyafetleri arasında fes, şalvar ve ✓ yelek bulunmaktadır. ✓ Evler dip dibe yapılmıştır. Şehrin en kalabalık pazar yeridir. b. İnsanlar geçimlerini tarım yaparak sağlamaktadır. Kadınlar da sosyal hayatın içindedir. ✓ Şehirde çok katlı evler de bulunmaktadır. ✓ 5. Aşağıda verilen müzik aletlerinden çalma tekniği bakımından ortak özelliği bulunanları işaretleyiniz. a. b. c. ✓ e. ✓ d. f. ✓ h. ✓ g. i. ✓ 186 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma 6. Aşağıda atasözleri, küçük resimler ve yüz ifadeleriyle anlatılmaya çalışılmıştır. Bu işaretler ışığında anlatılmak istenen atasözü ya da deyimleri bulup noktalarla belirtilen yerlere yazınız. a. Yuvarlanan taş yosun tutmaz. b. İki testi tokuşunca biri elbet kırılır. c. Gülme komşuna gelir başına. d. Denize düşen yılana sarılır. 7. Cenk, evdeki malzemelerle etkinlik kitabındaki paraşüt etkinliğini yapmak istemektedir. Etkinliğin aşa- malarını gösteren resimlerin yer aldığı sayfalar aşağıda karışık olarak verilmiştir. Bu sayfaları etkinliğin yapılış aşamalarına göre sıralayınız. Malzemeler Plastik torba, makas, kova, keçe uçlu kalem, selobant, iplik, oyun hamuru, çok hafif bir oyuncak 1. 2. 3. 4. 5. 6. Sıralama: 3 - 2 - 5 - 6 - 1 - 4 187 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma 8. Aşağıdaki grafiklerle ilgili yapılan değerlendirmelerden doğru olanların başındaki kutucukları işaretl- yiniz. Bazı öğrencilerin haziran, Okunan Kitap Sayısı temmuz ve ağustos ayların- 5 Roman da okudukları toplam kitap 4 Hikâye a. sayısı ve bu kitapların türleri 3 Masal 2 Şiir yandaki grafikte gösterilmiş- 1 Murat Ayşe Melis Anı tir. 0 Özlem Değerlendirme ✓ a. Şiiri okumayı, sadece özlem sevmektedir. ✓ b. En fazla kitap okuyan kişi Melis’tir. c. Bütün öğrenciler roman ve hikâye okumuşlardır. ✓ d. Roman okumayı en çok seven kişi Ayşe’dir. e. Her öğrenci üç farklı türde kitap okumuştur. ✓ f. En az okunan kitap türü, şiirdir. g. Aynı türde kitapları, aynı sayıda okuyan iki kişi vardır. Soru Sayısı Yan tarafta Levent’in hafta 90 80 b. içi fen, matematik ve Türkçe 70 Türkçe derslerinden çözdüğü soru 60 Matematik Fen sayısını gösteren bir grafik 50 verilmiştir. 40 30 20 10 Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Değerlendirme ✓ a. Perşembe günü verilen bütün derslerden ödevi vardır. ✓ b. Perşembe günü daha çok dersten soru çözmüştür. ✓ c. Hafta içi her gün matematik sorusu çözmüştür. ✓ d. Bütün derslerden toplamda en fazla soruyu cuma günü çözmüştür. e. Toplamda her gün farklı sayıda soru çözmüştür. f. Beş gün boyunca toplamda en fazla soruyu Türkçe dersinden çözmüştür. g. Hafta boyunca fen sorularının çözümüne daha az zaman ayırmıştır. h. Her gün en az iki farklı dersten soru çözmüştür. 188 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma 9. Aşağıdaki grafikten ulaşılabilecek yargıları bulup işaretleyiniz. Nemlendirir İçtiğiniz suyun sıcaklığı Vücut sıcaklığını dengeler. Ağız, gözler, burun gibi Tüketilen suyun mümkün Vücut sıcaklığını 37°C’de tutar. tüm vücut organlarının olduğunca vücut sıcaklığına Özellikle fiziksel aktivite sonrasında nemlenmesini sağlar. yakın olması önerilmektedir. yükselen vücut sıcaklığını terleme O da 37°C’dir. yoluyla dışarı atılan su, vücut ısısının 37°C’ye inmesini sağlar. Oturarak veya ayakta su içmenin nasıl bir yararı veya zararı vardır? Suyun içilme şekliyle ilgili bilimsel açıdan bir ayrım yapılmasa da ayakta ve hareket halinde iç- mek aspirasyona (akciğer ve soluk borusuna su kaçması) neden olabilmektedir. Yeterli su tüketimi kabızlığı Sıvıların oluşumunu sağlar önleyebilir. Mide, kan sıvısı, tükürük, fetusun Az su tüketimi bağırsak gelişmesini sağlayan amniyotik sıvı, hareketlerinin yavaşlama- idrar gibi vücut sıvılarının büyük sına neden olur, bu durum- kısmı sudan oluşur. da kabızlığı beraberinde Böbrekler su ile çalışır getirir. Yeterli su tüketimi Böbreklerimiz günde ortalama ile kabızlık yaşamasının 150-200 lt kanı süzer ve zararlı önüne geçilebilir. maddeleri yaklaşık 1,5-2 lt idrar ile Eklemlere destek vücuttan atar. Bütün bunları vü- sağlar. cuttaki su ile yarine getirir. Vücut- Eklemlere destek taki su oranının az olması duru- sağlayıp, vücuttaki munda ilk önce böbrek etkilenir. organların ve dokuların korunmasını sağlar. Değerlendirme ✓ a. Vücudumuz susuz kaldığında çeşitli rahatsızlıklar ortaya çıkar. ✓ b. Erkeklerin ve kadınların günlük farklı oranlarda suya ihtiyacı vardır. ✓ c. Su tüketimi az olduğunda bağırsaklarımız, bu durumdan olumsuz etkilenir. ✓ d. Vücudumuzun su ihtiyacının bir kısmını çay, meyve suyu ve kahve gibi sıvı gıdalardan alabiliriz. ✓ e. Vücut ısımızın dengelenmesi için su tüketmeliyiz. ✓ f. 37°C’nin üzerinde sıcaklığa sahip suları içmek vücudumuza zarar verir. g. Az su tüketiminin olumsuz etkisi ilk önce böbreklerde meydana gelir. h. Sağlıklı bir yaşam için su tüketimine dikkat etmeliyiz. i. Aşırı su tüketimi, vücudumuza çeşitli zararlar verir. j. Ayakta ya da hareket hâlinde su içmenin olumsuz etkileri olabilir. Paragrafta Anlam 189

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma KKT - 28  1. ? Hafta sonu pikniğe gitmiştik. Hoş vakit geçirdik. Geriye bıraktığınız anılar bunlar olmamalı! Geriye pek çok anı bıraktık. Anlam akışına göre soru işaretiyle gösterilen bölüme aşağıdaki görsellerden hangisi getirilmelidir? A) B) C) D) 2. Kelebekler, en sevdiğim hayvanlardır. Yüzlerce çeşidi vardır kelebeklerin ama benim en sevdiğim tür “yırtık pırtık” kelebeği. İsmi çok hoşuma gidiyor sanki afacan bir çocuk ismi gibi. Aslında kendisi de ismi gibi yırtık pırtık. Turuncu kahverengi kanatlarının üst yüzünde siyah benekler bulunur. Arka kanadın alt yüzünün ortasın- da virgüle benzeyen beyaz bir lekesi vardır. Kanatlarının düzensiz, girintili çıkıntılı kenar hatları göz alıcıdır. İsmi de zaten buradan gelmektedir. Bu özellik, ağaç dallarına konduğunda onun gizlenmesini sağlar. Aşağıdaki kelebek görsellerinden hangisi parçada tanıtılan türe aittir? A) B) C) D) 190 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma KKT - 28  3. ÇOCUKLAR , BESLENME ÇANTANIZDA NE VAR? Böyle bir menüde çocuğun bütün besin gruplarındaki ihtiyacı Balıkta bulunan omega-3, omega-6 gibi yağ asitleri çocuk- karşılanır. Et, sebze, süt-yoğurt ve tahıldan gelecek olan vitamin ların zihinsel gelişimleri için oldukça önemli. Meyve sevme- ve mineraller onun dengeli beslenmesi için gereklidir. Kekin evde yen küçükler için meyve suyu iyi bir alternatif. 2-3 farklı yapılmasında yarar var. Bu sayede çocuğun kantin alışverişlerinin meyveden hazırlanacak içecek, vücudun vitamin ihtiyacını önüne geçilebilir. karşılar. Kurabiyeler fındıklı, cevizli veya üzümlü yapılabilir. Perşembe Cuma Pazar tesi Salı Börek, çocukların sevdiği ve tüketimi Çarşamba Aslında çikolata çocukların kolay bir yiyecek. Enerji veren karbon- beslenmelerine çok tercih edilen hidratlar için önemli bir kaynak. Börek bir besin değil. Ancak bu gıda, hazırlanırken süt, yumurta gibi protein küçükler için vazgeçilmez oldu- kaynakları da kullanılırsa besin değeri ğundan az çikolatayla yapılmış daha da artar. Şekerli ve boyalı içecekler krep hazırlanabilir. Süt, yumurta yerine içerisinde meyvesi de bulunan az ve unla yapılan krep, protein ve şekerli kompostolar çocuklara içecek olarak B grubu vitaminleri açısından verilebilir. Kalsiyum ihtiyacını karşılamak için zengindir. Lifli sebze ve mey- sütlü bir tatlı alternatif olarak konulabilir. veler de doğru bir tercihtir. Çocukların ekmek alışkanlıklarını beyazdan tam tahıllıra çevirmek gerekir. Bu tür ekmekler hem B grubu vitaminlerden daha zengin hem de bağırsakların çalışmasını sağlar. Peynir, çocuklar için hem protein hem de kalsiyum kaynağı. Farklı kuru meyveler, fındık, ceviz ve bademden oluşacak bir karışım çocukların enerji - tatlı ihtiyacını karşılar. Beslenme uzmanı hazırladığı afişte anlattığı menülere uygun görseller kullanmak ister. 1 23 Tam tahıllı ekmekle hazırlanmış Küçük salata veya söğüş Çikolatalı krep sebzeli tavuklu sandviç Ayran Meyve 1 dilim kek Peynirli tost Süt Ayran Kuru meyve karışımı 4 5 Taze hazırlanmış meyve suyu Sütlaç ya da puding gibi sütlü bir tatlı Kurabiye Evde yapılmış az şekerli meyve Ton balığı ve söğüşlerle komposto hazırlanmış bir sandviç 2-3 dilim börek (peynirli veya sebzeli olabilir) Buna göre beslenme uzmanının pazartesiden başlayarak yerleştirdiği görsellerin sıralaması aşağıda- kilerden hangisi olmalıdır? A) 3 - 5 - 2 - 4 - 1 B) 4 - 3 - 2 - 5 - 1 C) 2 - 4 - 5 - 3 - 1 D) 4 - 5 - 3 - 1 - 2 Paragrafta Anlam 191

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma KKT - 28  4. Yandaki görselden hareketle aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) Yediğimiz gıdalar, yaşam süremizi etkilemektedir. B) Sağlık alanındaki gelişmelerin yaşamın sürekliliğinde doğrudan payı vardır. C) Japonların uzun ömürlü olmasında deniz ürünlerinin et- kisi vardır. D) Güney Kore’de yaşayan insanlar lifli gıdaları soya fasul- yesinden daha çok sevmektedir. 5. Çocukların Yaptığı Resim Ruh Hâlini Yansıtıyor. Resim bize çocuğun iç dünyası hakkında önemli bilgiler verir. Bu nedenle çocukların kendiliğinden yaptığı resimler iyi analiz edildiği takdirde onların kişilik özelliklerini, kişiler arası ilişkilerini, duygusal problemlerini, kırgınlıkları- nı, korkularını, beklenti ve endişelerini ortaya çıkararak onları anlamamızı sağlar. 4-6 yaş grubu çocuklarda insan resmi önemli hâle gelir. Bu dönemde çocuklar kendilerinin, anne-babalarının, kardeşlerinin ve kendilerine anlamlı gelen diğer kişilerin resimlerini yaparlar. Çocuk bazen resme aile fertlerini de dâhil etmeyebilirler ya da bir aile ferdini kendisinden uzakta, ailenin dışında resmedebilir. Bu, çocuğun bir ebeveyne ya da kardeşine karşı hissettiği kız- gınlık, yabancılaşma, reddedilme duygularını yansıtıyor olabilir. Bu bilgilere göre aşağıdaki resimlerden hangisi 5 yaşındaki Elif’in kardeşine kızdıktan sonra yaptığı resim olabilir? A) B) C) D) 192 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Görseli Yorumlama ve Grafik Okuma KKT - 28  6. Gelişen bilgi ve iletişim teknolojileri, özellikle de internet, günlük yaşantımızın vazgeçilmezleri arasında yer almaya başlamıştır. Günümüzde internet, kullanıcıların kolay ve hızlı bir şekilde bilgi ve görüşlerini paylaştık- ları ve dünya çapındaki kişilerle iletişim kurabildikleri bir ortam sağlamaktadır. Birçok ülke, okullarda dijital teknoloji kullanımını artırmak, e-devlet uygulamalarını yaygınlaştırmak ve teknoloji okuryazarlığını geliştirmek için büyük bir istek ile girişimlerde bulunmaktadır. Türkiye’deki internet kullanıcılarının sayısı da gün geçtikçe katlanarak artmaktadır. Türkiye’de internete erişimi olan ev oranı 2007’de yüzde 20 iken, 2010 yılında yüzde 40’a ve 2013’te yüzde 50’ye, 2016 yılı itibariyle yüzde 60’a yükselmiştir. Bu parçaya göre Türkiye’de internete erişimi olan evlerin yıllara göre oranı aşağıdaki grafiklerin han- gisinde doğru gösterilmiştir? A) % B) % 70 70 İnternete Erişim Oranı İnternete Erişim Oranı 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 2007 2010 2013 2016 0 2007 2010 2013 2016 2016 2016 Yıllara Göre Dağılım Yıllara Göre Dağılım C) % D) % 70 70 İnternete Erişim Oranı İnternete Erişim Oranı 60 60 50 50 40 40 30 30 20 20 10 10 0 2007 2010 2013 0 2007 2010 2013 Yıllara Göre Dağılım Yıllara Göre Dağılım 7. Aşağıda bir lokantanın hafta içi ve hafta sonu satış bilgilerini içeren grafikler verilmiştir. Hafta İçi Satışlar Hafta Sonu Satışlar Ayran Ayran (Adet) (Adet) Kebaplar 30 Kebaplar 40 (Porsiyon) (Porsiyon) 50 50 Gazlı Gazlı İçecekler İçecekler Pideler (Adet) Pideler (Adet) (Adet) 50 Ev Yemekleri 30 55 (Adet) 60 Ev Yemekleri (Porsiyon) (Porsiyon) 50 55 Bu grafikler karşılaştırıldığında aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşılamaz? 193 A) Hafta sonu bütün ürünlerin satışında artış olmuştur. B) Lokantaya gelen müşteriler içecek konusunda daha çok gazlı içecekleri tercih etmektedir. C) Hafta sonu pide satışları ikiye katlanmıştır. D) Bir ürün haricinde diğerlerinin hafta içi ve hafta sonu satışlarında değişiklik olmuştur. Paragrafta Anlam

5. Sınıf Sözel Mantık Sözel Mantık ♦♦ Sözel Mantık: Sözel mantık soruları, bilmecelere benzer. Bütün bilmeceler aslında birer sözel mantık sorusu- dur. Bilmecede, sorulan nesneyle ilgili net bilgiler verilmez, sadece o nesneyi hatırlatan ipuçları verilir. Biz de bu ipuçlarını birleştirir ve bilmecenin cevabını buluruz. Tıpkı bunun gibi sözel mantık sorularında da sözel ola- rak verilen metinlerde bilgileri belirli bir sıraya koymamız, bu bilgilerden anlamlı bir bütün oluşturmamız istenir. Örnek: Gelişi aslan gibi, duruşu kaplan gibi Bu bilmecenin cevabını bulmak için verilen Havlama duydu mu kaçar jet gibi bilgileri incelemeliyiz. “Aslan gibi, kaplan gibi, Yayılır hasır gibi, sürünür esir gibi. yayılır, sürünür, kuyruğunu kovalar” bu ifadelerden Kuyruğu kovalar durmadan bilmecede sorulan varlığın kuyruklu bir hayvan Salonda döner durur deli gibi. olduğunu anlıyoruz. “Salonda” ifadesinden de evde yaşayan bir hayvan olduğunu anlıyoruz. “Havla- ma”dan korktuğuna göre bu hayvan “kedi”dir. Sözel mantık sorularını çözerken şu noktalara dikkat etmeliyiz: ♦♦ Dikkatli okumalıyız. Soruyu okurken öncelikle soruda sözü edilen konuyu belirleyip metnin içinde bu konuyla ilgili bilgilerin altını çizmeliyiz. ♦♦ Soruda grafik, tablo ya da görsel varsa bu ögeler iyice incelenmeli ve soruda istenilen yanıta ilişkin ipuçları belirlenmelidir. ♦♦ Metinde yer alan bilgilerden bizi yanıta götüren unsurlardan bir tablo oluşturabiliriz. Verilen bilgileri tablonun içine yazmalıyız. Tablo oluşturmak bilgilerin birbirine karışmasını ve bu bilgilerin unutulmasını önler. Tabloya öncelikle verilen bilgiler yazılmalıdır. Olasılıklı ifadeler “bu da olabilir” şeklinde not düşülerek tabloya yazılma- lıdır. ♦♦ Soruda yer alan “kesinlikle, en az, en çok, sadece, hem hem, ya da, kesinlikle yanlıştır, kesinlikle doğrudur” gibi ifadelere dikkat etmeliyiz. Örnek: Hakan, evdeki kitaplığının artık kendisine yetmediğini düşünerek yeni bir kitaplık alır. Aldığı kitaplıkta beş bölüm vardır. Hakan “ansiklopedileri, sözlükleri, soru bankaları, ders kitapları, dergileri, hikâye ve masal kitaplarını, romanlarını” kitaplığına yerleştirir. Hakan, kitapları belirli bir sistem içinde kitaplığına yerleştirmiş- tir. Hakan’ın kitaplığı yerleştirme süreciyle ilgili bilinenler şunlardır: ♦♦ Ağır ve daha az kullandığı ansiklopedileri en alt bölüme yerleştirmiştir. ♦♦ Dergileri koyduğu bölümün altında ve üstünde başka bölümler vardır. ♦♦ Ansiklopedi ve sözlükleri aynı bölüme koymuştur. ♦♦ Ders kitapları ve soru bankalarının olduğu bölümün altında sözlükler vardır. ♦♦ Hikâye ve masalları tek bölüme yerleştirmiştir. ♦♦ Romanları koyduğu bölümün üstünde başka raf yoktur. Bu bilgilerden hareketle Hakan’ın kitaplığını nasıl yerleştirdiğini inceleyelim. Öncelikle kitaplık beş bölümden oluştuğuna göre beş bölümlü bir tablo çizelim ve verilen bilgileri tabloya yerleştirelim. Romanlar Romanların koyulduğu bölümün üstünde başka raf olmadığına göre romanlar en üste Dergi / Hikâye - Masal konulmuştur, diyebiliriz. Hikâye - Masal / Dergi Hikâye ve masal kitaplarının aynı bölümde olduğunu biliyoruz fakat hangi bölüme koyul- Ders kitapları ve soru duğuna ilişkin kesin bir bilgimiz yok. Dergilerin koyulduğu bölümün altında ve üstünde başka bölümlerin olduğunu biliyoruz. Bu yüzden dergiler “romanların” altında ya da “ders bankaları kitapları”nın üstünde olabilir. Bu yüzden “hikâye ve masalar” ile “dergiler”in yerlerini kesin olarak belirleyemeyiz. Ders kitapları ve soru bankalarının altında sözlükler olduğuna göre bu bölümde soru ban- kaları ve ders kitapları olacaktır. Ansiklopedi ve sözlükler Ansiklopedilerin en alt bölüme koyulduğu söylenmiştir. Ayrıca ansiklopedilerle sözlüklerin aynı bölüme konulduğu da söylendiğinden en altta sözlük ve ansiklopedi vardır. 194 Paragrafta Anlam

Etkinlik 29 Sözel Mantık 1. Aşağıda “Bil Bakalım Ben Neredeyim?” etkinliğini verilen yönergelere göre tamamlayınız ve kişinin bu- lunduğu noktayı işaretleyiniz. a. Bulunduğum yere ulaşım araçlarıyla gidilebilmektedir. b. Balık yakalama imkânına da sahibim. c. Kaldığım yere dağın etrafından dolaşan bir yoldan gelinebilmekte. d. Şu an üstümde bulutlar geziniyor. e. Fabrikanın bacalarına doğru bakan tarafta doğal bir liman var. f. Bulunduğum yerdeki görevim, uzaklardaki araçlara karanın nerede olduğunu gösteren sinyaller gönder- mektir. Paragrafta Anlam 195

5. Sınıf Sözel Mantık 2. Beş tane yavru kedi sütlerini içmektedir. Aşağıdaki ipuçlarından yararlanarak kedilerin sütlerini hangi sırayla bitirdiklerini bulup bitirme sıralarını isimlerinin yanındaki boşluğa yazınız. - Yamalı, Minnoş’tan önce, Yumoş’tan sonra bitirmiştir. - Pırtık, Süslü’den önce ve Minnoş’tan sonra bitirmiştir. Yamalı 2 Yumoş 1 Pırtık 4 Süslü 5 Minnoş 3 196 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Sözel Mantık 3. Aşağıda verilen başlık ve görsellerle metinleri eşleştiriniz. 1. 2. Beynimizin yalnızca bir Karakter özelliklerimiz, beynin sağını kısmını kullanıyoruz. ya da solunu kullanmamıza göre değişir. 4. 3. Beynimizdeki hücre sayısı Büyük beyin eşittir büyük zekâ! doğduğumuzda sahip olduğumuz kadardır, yeni hücre üretilmez. a. İsveçli bilim insanlarının 1998 yılında yaptığı araştırmanın sonuçlarına göre, beynin hipokam- püs bölümü doğumdan yaşlılığa kadar nöron üretiyor. Bu bölüm tecrübelerinizi hatıraya çevirip depolayan kısım. 2014 yılında yine İsveçli bir grup bilim insanı motor kontrol, motivasyon ve karar verme gibi alanlarda çalışan striatum denilen bölgenin de hücre üretiminde etkin olduğunu ortaya koydular. b. Bu efsanenin ne kadar yanlış olacağını düşünmek için inekleri, şempanzeleri düşünsek yeter. İneklerin, şempanzelere göre daha büyük beyinleri vardır. Peki, daha mı zekiler? Hayır! Bu teoriyi sevenler vücut-beyin kütlesi arasındaki oranı sorgulamak isteyeceklerdir. Yok, o oran da tam olarak o şekilde çalışmıyor. At ile insan arasındaki oranı incelersek, insanın oranı ciddi anlamda büyük çıkacaktır, ancak bir fareninkine ise çok yakın olacaktır. c. Bazı bilim insanlarına göre böyle düşünmemizin nedeni, beynimizi her an yüzde 100 olarak kullanmıyor olmamız. Yani bir iş ya da eylem için tek seferde tamamını kullanmıyoruz. Bazen al- gımız çeşitli nedenlere zayıflayabiliyor. Ancak bilim adamlarının araştırmalarına göre, beynimizin her bölümünü gerçek anlamda kullanıyoruz ve beynimiz bütünüyle her an aktif. d. Beynin iki yarısı da farklı işler için kullanılır ve evet, her insanda bu yarılardan biri diğerine göre daha baskındır, en azından şimdilik böyle olduğunu biliyoruz. Ancak kişilik özelliklerinin belirlen- mesi doğrultusunda beynin herhangi bir tarafının baskın olmasının kanıtlanmış bir etkisi yoktur. Beynin sol bölümüne ait özelliklerin baskın olduğu kişilerin farklı kişilik özellikleri olabiliyor. Eşleştirme: 1-c, 2-d, 3-a, 4-b Paragrafta Anlam 197

5. Sınıf Sözel Mantık 4. Konya Selçuk Üniversitesinde görevli olan Prof. Dr. Mehmet Tekin, bir konferans için 9 Eylül 2019 Pazartesi günü Eskişehir Anadolu Üniversitesinde saat 10.00’da başlayıp iki saat sürecek olan bir konferans verecektir. O gün Eskişehir’de konaklayacaktır. 10 Eylül 2019’da Van Yüzüncü Yıl Üniversitesinde saat 13.00’te başlayıp üç saat sürecek olan bir konferans verip aynı gün tekrar Konya’ya dönecektir. Van’daki konferanstan sonra yeni çıkan kitabını imzalamak için bir saat daha üniversitede kalacaktır. Mehmet Tekin yolculuğu nasıl yapa- cağına ilişkin yaptığı araştırmada şu bilgilere ulaşmıştır: ♦♦ Konya’dan Eskişehir’e 9 Eylül 2019 tarihinde uçak seferi yoktur. ♦♦ Konya’dan Eskişehir’e her gün saat 07.00’de, 08.00’de ve 15.00’te hızlı tren seferleri vardır. ♦♦ Hızlı tren Konya’dan Eskişehir’e iki saatte varmaktadır. ♦♦ Eskişehir tren garından üniversiteye yarım saatte ulaşılmaktadır. ♦♦ Eskişehir’den Van’a her gün saat 10.00’da ve 11.00’de uçak seferi vardır. ♦♦ Eskişehir - Van arası uçakla iki saat sürmektedir. ♦♦ Van Havaalanı’ndan üniversiteye yarım saatte ulaşılmaktadır. ♦♦ Van’dan Konya’ya her gün saat 17.00’de ve 18.00’de uçak seferleri vardır. Bu bilgilere göre Mehmet Bey’in yapacağı yolculuk için alabileceği biletleri bulup işaretleyiniz. a. TREN BİLETİ b. TREN BİLETİ ✗ Nereden - Nereye: Nereden - Nereye: Konya - Eskişehir Konya - Eskişehir Tarih: Tarih: 09 Eylül 2019 09 Eylül 2019 Kalkış saati: Kalkış saati: 07.00 08.00 c. TREN BİLETİ d. UÇAK BİLETİ Nereden - Nereye: Nereden - Nereye: Konya - Eskişehir Eskişehir - Van Tarih: Tarih: 09 Eylül 2019 09 Eylül 2019 Kalkış saati: Kalkış saati: 15.00 10.00 e. UÇAK BİLETİ f. UÇAK BİLETİ ✗ Nereden - Nereye: Nereden - Nereye: Eskişehir - Van Eskişehir - Van Tarih: Tarih: 10 Eylül 2019 10 Eylül 2019 Kalkış saati: Kalkış saati: 10.00 11.00 g. UÇAK BİLETİ h. UÇAK BİLETİ Nereden - Nereye: Nereden - Nereye: Van - Konya Tarih: ✗ Van - Konya 10 Eylül 2019 Kalkış saati: Tarih: 17.00 10 Eylül 2019 Kalkış saati: 18.00 198 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Sözel Mantık 5. Tuvalet Bilgisayar Serbest Çalışma ve Müdür Atölyesi Dinlenme Odası Eğitmen El Sanatları, Odası Resim ve Heykel Atölyesi Kayıt Müzik Atölyesi Kabul Halı ve Kilim Dokuma Acil Danışma Çıkış Atölyesi Giriş Drama Atölyesi Fotoğrafçılık ve Sinema Atölyesi Çocuk Kütüphanesi Yetişkin Kütüphanesi (8-15 Yaş) (15+) Yukarıda gençlere çeşitli alanlarda hizmet veren Karaman Gençlik Merkezinin yerleşim planı verilmiş- tir. Buna göre aşağıdaki cümlelerde yer alan soruları bu plana göre yanıtlayınız. a. Feyza, 15 yaşındadır ve yaz döneminde kendini geliştirmek için kursa gitmek istemektedir. Buraya ilk defa gelmektedir. Kendine uygun bir kurs bulmak için hangi bölüme başvurmalıdır? Danışmaya b. Feyza, görevliden merkezin çalışmaları hakkında bilgi aldıktan sonra buraya bir müddet devam etmek istediğini belirtmiştir. Görevli bunun üzerine Feyza’yı nereye yönlendirmiştir? Kayıt kabule c. Feyza, geçen yıl okuldaki tiyatro gösterisinde görev almış ve bu konuda kendisinin oldukça yetenekli ol- duğunu düşünmektedir. Buna göre Feyza merkezde hangi atölyedeki çalışmalara katılmıştır? Drama atölyesine d. Feyza, ertesi gün merkeze 9 yaşındaki kardeşiyle gelmiştir. Feyza’nın kursu bitene kadar kardeşi onu mer- kezde bekleyecektir. Bu arada kardeşi Feyza’ya “Seni beklerken beğeneceğim bir kitap bulup okurum.” demiştir. Feyza’nın kardeşi bu isteğini yapmak için nereye gitmiş olabilir? Çocuk kütüphanesine e. Feyza, kurs bitiminde eve gitmeden önce hocasının derste verdiği parçayı ezberlemek ister. Feyza, ezbe- rini nerede yapmıştır? Serbest çalışma ve dinlenme odasına f. Feyza, eve geldikten sonra kurs ve merkez hakkında babasıyla konuşur, ne kadar güzel vakit geçirdiğini anlatır. Babası da orada müzik eğitmenliği yapan bir arkadaşı olduğunu, yarın gidince kendisine selamını iletmesini ister Feyza’dan. Ertesi gün Feyza merkeze gelince henüz kurslar başlamadan babasının isteğini yerine getirmek için nereye gitmiştir? Eğitmen odasına Paragrafta Anlam 199

5. Sınıf Sözel Mantık KKT - 29  1. Nil Eda, Eylül, Melis ve Zümra; basketbol, voleybol ve okçuluk müsabakalarında okullarını temsil etmek üzere takımlarıyla birlikte Antalya, Ankara ve İzmir’e gitmiştir. Bu kişilerin gideceği şehirler ve katılacakları müsaba- kalar hakkında bilinenler şunlardır: • Antalya ve Ankara’ya birer kişi gitmiştir. • Okçuluk müsabakası Antalya’da yapılmamıştır. • Zümra, basketbol müsabakalarına katılmıştır. • Voleybol müsabakalarına iki kişi katılmıştır. • Melis ile Nil Eda aynı takımda değildir. • Melis, müsabakalar için İzmir’e gitmiştir. Bu metinde anlatılanlar aşağıdaki tabloların hangisinde doğru gösterilmiştir? A) Ankara Antalya İzmir B) Ankara Antalya İzmir Basketbol Zümra Basketbol Zümra Voleybol Melis Voleybol Melis Okçuluk Nil Eda Eylül Okçuluk Eylül Nil Eda C) Ankara Antalya İzmir D) Ankara Antalya İzmir Basketbol Zümra Basketbol Nil Eda Voleybol Melis Voleybol Eylül Okçuluk Eylül Okçuluk Melis Nil Eda Zümra 2. Gemideki denizciler telsizler aracılığıyla haberleşir. Gemilerde haberleşmek için bazen bayrak asma yöntemi de kullanılır. Bunun için gemicilik dilinde özel anlamı olan bir bayrak gemiye asılır. Bu bayrak yoluyla diğer gemilere mesaj verilir. Denizcilikte kullanılan bayrakların bazıları şu şekildedir: Bayrak İsim Anlam Bayrak İsim Anlam Bravo Tehlikeli kargo yüklüyor, boşaltıyor veya taşıyorum. Oscar Denize adam düştü. Delta Güçlükle manevra yapabiliyorum, Victor Yardım istiyorum. uzaklaşın. Juliet Tehlikeli bir yüküm var ve ateş aldım. Whiskey Tıbbi yardım istiyorum. Buna göre ham petrol taşıyan bir gemide tayfalardan biri okyanusa düştüğünde acil olarak gemiye asılacak olan bayraklar aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) B) C) D) 200 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Sözel Mantık KKT - 29  3 ve 4. soruları aşağıdaki metin ve görsele göre yanıtlayınız. Apollo 11’in Ay Macerası Ay’a inişi ve kalkışı Yakıt taşıyan ve sağlayan ay modülü yön değiştirme motorları bulunan hizmet modülü 1. yakıt 2. yakıt 3. yakıt Üç astronotu ve erzaklarını taşıyıcı roket taşıyıcı roket taşıyıcı roket taşıyan komuta modülü Apollo 11 yola çıkarken yukarıdaki çizimde görülen parçaları içeriyordu. Görevini tamamlayan parçalarını geride bıraka bıraka Dünya’ya küçük bir modülle dönen Apollo 11’in yolculuk aşamaları: 1. Apollo 11, 16 Temmuz 1969 tarihinde ABD’nin Florida eyaletinden uzaya fırlatıldı. 2. Uzay boşluğuna çıkana kadar ilk iki yakıt tankındaki bütün yakıtı tüketti ve bu parçalardan ayrıldı. 3. Dünya’nın etrafında bir tur attıktan sonra 3. yakıt taşıyıcı roket ateşlendi ve Ay rotasına girdi. 4. Yakıt bittiğinde 3. yakıt taşıyıcı roketi de arkasında bırakan roket; yoluna hizmet, komuta ve ay modlüyle devam etti. 5. Ay yörüngesine girdikten sonra iki astronotu taşıyan Ay modülü, komuta modülünden ayrıldı ve Ay yüzeyine iniş yaptı. 6. Birbirine bağlı olan hizmet ve kumanda modülleri Ay yörüngesinden çıkarak Dünya’ya dönüş rotasına girdi. 7. 22 saat Ay yüzeyinde kalan Ay modülü kendi roketlerini kullanarak kalkış yaptı ve iki astronotu kumanda modülünde bekleyen arkadaşlarının yanına götürdükten sonra hizmet modülünden ayrıldı. 8. Görevini tamamlayan hizmet modülünü geride bırakan astronotlar, Büyük Okyanus’ta kendilerini bekleyen geminin yakınlarına paraşütle iniş yapıp tarihe geçtiler. 3. Apollu 11’in ay yolculuğu aşamasının anlatıldığı sıralamada anlam bütünlüğünün sağlanması için hangi maddeler yer değiştirmelidir? A) 3 - 4 B) 4 - 5 C) 5 - 6 D) 6 - 7 4. Apollo 11’in hangi parçası ya da parçaları Dünya’ya iniş yapmıştır? A) Kumanda modülü B) Hizmet modülü D) Kumanda, hizmet ve Ay modülleri C) Hizmet ve kumanda modülleri Paragrafta Anlam 201

5. Sınıf Sözel Mantık KKT - 29 5. EN SAĞLIKSIZ 20 BESİN ABD’nin ünlü sağlıklı beslenme sitesi Eatthis.com insan sağlığına zarar veren 75 besini açıkladı. İşte gezegendeki insan sağlığına zararlı bazı besinler. Mikrodalgada Tavuk nugget İşlenmiş et Yağda kızartılmış Beyaz un patlamış mısır yiyecekler Cips Tatlandırıcı Beyaz Şeker Şekerlemeler Kahve kreması Şekerli kahvaltı Tofu Sosisli sandviç Dondurulmuş balık Margarin gevreği Turşu Hindi İşlenmiş somon Muffin Ekler Bu listeye göre besin gruplarının verildiği görsellerden hangisi diğerlerine göre daha sağlıklı bir bes- lenme biçimini gösterir? A) B) C) D) 202 Paragrafta Anlam

5. Sınıf 5N1K 5N1K Olay ya da haber metinlerini daha iyi anlama, çözümleme ve yorumlama için kullanılan 5N1K soruları okunan ya da dinlenilen metni oluşturan unsurları bulmamızı sağlar. “5N1K” soruları şunlardır: ♦♦ “Ne?” sorusuyla metnin konusunu ya da metinde anlatılan olaydan, durumdan etkilenen varlığı buluruz. ♦♦ “Nerede?” sorusuyla olayın yaşandığı ya da durumun oluştuğu yeri buluruz. “Nereye” ya da “nereden” so- rularını da sorabiliriz. ♦♦ “Ne zaman?” sorusuyla olayın yaşandığı zaman dilimini ya da durumun gerçekleştiği zamanı, tarihi bulabili- riz. Ne vakit, hangi tarihte ya da hangi zamanda sorularını da kullanabiliriz. ♦♦ “Nasıl?” sorusuyla olayın gerçekleşme biçimini veya anlatılan durumun oluşum aşamalarını bulabiliriz. Ne şekilde, hangi şartlarda gibi sorular da bize aynı bilgiyi verir. ♦♦ “Neden?” sorusuyla olayın veya durumun gerçekleşme sebebini, gerekçesini öğrenebiliriz. ♦♦ “Kim?” sorusuyla olayı yaşayan, olaya şahit olan varlıkları öğrenebiliriz. Not: 5N1K sorularının hikâyenin unsurlarını bulurken de kullanabiliriz. “Kim” sorusu anlatıcı kişiyi, “ne” sorusu olayı, “ne zaman” sorusu zamanı ve “nerede” sorusu da olayın geçtiği yeri bulmamızı sağlar. Ama unutulmamalı- dır ki her metinde 5N1K sorularının hepsine yanıt bulunmayabilir. Örnek: Haziran ayının ortalarıydı. Yıllık iznimi geçirmek için memleketim olan Trabzon’un Maçka ilçesindeki Akarsu köyüne gitmiştim. Valizleri annemin evine koydum ve eski arkadaşları görmek için evden çıktım. Daha iki adım atmadan kocaman, sert bir yağmur damlası alnıma çarptı. Köyümün o bildik havası hiç değişmemiş, uzaktan geldiğimi anlayınca hemen “Merhaba!” diyor. Çok mutlu oldum. Alnıma çarpan o bir damla bana öyle çok anımı hatırlattı ki saymakla bitmez. Büyük şehirlerde insanlar, yaşamak için her şeyle savaşıyor. Oysa bu- rada herkes bilir ki doğayla savaşılmaz, ona teslim olunur. Çünkü bu doğa karnımızı doyuruyor, ısınmak için yakıt veriyor, sağlıklı yaşamak için su ve temiz hava veriyor. Bu yüzden doğayla iç içe yaşayanlar sevgiyle tabiat anaya teslim olur. Onun kurallarını kabul eder ve değiştirmeye kalmaz, kısacası ona saygıda kusur etmez. Bu düşüncelerle yürürken köy meydanına kadar geldiğimi çocukluk arkadaşım Ali’nin o komik sesiyle “Cengiz!” diye seslenmesinden anladım. ♦♦ Olay nerede yaşanmıştır? (Trabzon’un Makça ilçesinin Akarsu köyünde) ♦♦ Olayı yaşayan kimdir? (Şehirden köyüne gezmeye gelen Cengiz) ♦♦ Metinde ne anlatılmaktadır? (Cengiz’in tatil için köyüne gelmesi ve bundan duyduğu sevinç) ♦♦ Köyde insanlar nasıl yaşamaktadır? (Doğayla iç içe, tabiata sevgi ve saygı duyarak) ♦♦ Olay ne zaman gerçekleşmiştir? (Haziran ayının ortalarında) ♦♦ Cengiz, neden köyüne gelmiştir? (Tatilini memleketinde geçirmek için) Örnek: İlk kez geçtiğimiz yıl düzenlenen ve 550 binden fazla ziyaretçisiyle dünyanın en büyük ikinci havacılık etkinliği olan, ayakları yere basmayan tek festival “TEKNOFEST” (Havacılık, Uzay ve Teknoloji Festivali) için geri sayım başladı. “Milli Teknoloji Hamlesi” sloganı ile yola çıkan ve Türkiye’nin teknoloji üreten bir topluma dönüş- mesini hedefleyen TEKNOFEST, Türkiye Teknoloji Takımı Vakfı ile Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı yürütücülüğünde Türkiye’nin önde gelen teknoloji şirketleri, kamu kuruluşları ve üniversitelerin destekleriyle 17-22 Eylül 2019 tarihlerinde İstanbul Atatürk Havalimanında gerçekleştirilecek. Bu yıl yine ilklere sahne olacak TEKNOFEST’e 1 milyonun üzerinde ziyaretçi bekleniyor. Festival kapsamında 19 farklı kategoride düzenlenen Türkiye tarihinin en büyük ödüllü teknoloji yarışmaları, Dünya Drone Kupası, Solo Türk ve Türk Yıldızları nefes kesen gösterileri, di- key rüzgâr tüneli, havacılık gösterileri, atölye çalışmaları, sergiler, konserler ve sürpriz etkinler gerçekleştirilecek. ♦♦ Festival nerede yapılacaktır? (İstanbul Atatürk Havalimanında) ♦♦ Festival ne zaman yapılacaktır? (17-22 Eylül 2019 tarihlerinde) ♦♦ Festivali kim düzenliyor? (Türkiye Teknoloji Takımı Vakfı ve Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı) ♦♦ Festivalde ne yapılmaktadır? (Yarışmalar, havacılık gösterileri…) ♦♦ Festival neden yapılmaktadır? (Türkiye’nin teknoloji üreten bir topluma dönüşmesi için) ♦♦ Festival nasıl yapılacaktır? (Türkiye’nin önde gelen teknoloji şirketleri, kamu kuruluşları ve üniversitelerin destekleriyle) Paragrafta Anlam 203

Etkinlik 30 5N1K 1. Okuma Okuma tutkuların en soylusudur. Ekmek nasıl bedeni beslerse o da öylece ruhu besler. Alphonse Karr (Alfons Kar), okuma için “Tatlı tatlı kendinden geçme.” demiştir. Montesquieu (Monteskiyö), “Çeyrek saatlik bir okumanın gideremediği bir üzüntüm olmamıştır.” der. Bir kitap her zaman güvenilebilecek bir dosttur. Yas içindeki bir dostuna, Alphonse Daudet (Alfons Dode), “Güzel kitaplar okuyun.” diye yazmıştı. İyi olarak bilinen bir kitabı okurken isteksizlik duyarsanız kendinizi zorlayın. Çünkü zihnin kendine gö- re haksızlıkları, taraf tutmaları vardır. On yıl önce beğenmediğiniz bir kitabı sevebilir ya da eskiden hayran olduğunuz kitabı ise sıkıcı bulabilirsiniz. İşte bunu anlayabilmek için kendinizi bir kitabı okuma konusunda isteksiz hissettiğinizde kendinizi bu yüzden zorlamalısınız. Bir kitabı okumadan bir köşeye atanlar vardır. Gerçek okuyucular, hoşlarına gitmeyen kitaplardan bile saygıyla söz ederler. Kendilerini naza çekenler ancak sahte okuyuculardır. Goethe’nin (Göte) şu sözünü asla unutmayalım: “İçinde iyi bir tarafı bulunmayacak kadar kötü bir kitap yoktur.” Goethe, yaşamının son yıllarında, 1830’da, “Okumayı öğrenmek sanatların en güç olanıdır… Yaşamımın seksen yılını bu işe verdim, yine de kendimden hoşnut olduğumu söyleyemem.” demiştir. Petit de Julleville (Pöti dö Jülvil) çok ileri gitmeden okuma konusunda şunları öğütlüyor: “Gayretli bir öğrenci, günde hiç olmazsa bir saatini okumaya veremez mi? Tatilin üç dört gününü bu işe ayıramaz mı? Akıllıca tasarlanmış bir okuma planı uygulayan bir öğrenci birkaç yıl içinde son derece değerli bir bilgi hazinesi biriktirmiş olur.” Okuma biçimi her insana göre değişir. Ben üzerinde dura dura baştan sona bir kez okurum. Kitabın iyi olup olmadığını da birkaç ay sonra o kitabı yeniden elime aldığımda kitaptan farklı bir tat alıp almadığıma bakarım. Yeni anlamlar ve tatlar buluyorsam kitap iyidir derim. Bu metne ilişkin aşağıda verilen soruları yanıtlayınız. a. Yazara göre “okuma” nedir? Yazara göre okuma tutkuların en asilidir. Ekmek gibi insanı besleyen bir faaliyettir. b. Yazar düşüncelerini anlatırken kimlerin görüşlerine yer vermiştir, neden? Yazar düşüncelerini kanıtlamak, söylediklerinin inandırıcılığını artırmak, okuru etkilemek için “Alphonse Karr, Montesquieu, Alphonse Daudet, Goethe, Petit de Julleville” gibi kişilerin görüşlerine yer vermiştir. c. Yazar, iyi olarak bilinen bir kitabı okurken isteksizlik duyan okuyucudan neden kendisini zorlamasını iste- mektedir? Çünkü zihnin kendine göre haksızlıkları, taraf tutmaları vardır. Bu da aslında tarafsız bir gözle baktığımızda beğeneceğimiz bir kitabı sevimsiz bulmamıza neden olabilir. d. Gerçek okuyucular ile sahte okuyucular arasındaki fark nedir? Gerçek okuyucular, hoşlarına gitmeyen kitaplardan bile saygıyla söz ederler. Kitabı daha okumadan bir köşeye atmaz. Kitaba gereken ilgiyi göstermeyenler sahte okuyuculardır. e. Gayretli bir öğrenci, bilgi hazinesini nasıl elde edebilir? Akıllıca tasarlanmış bir okuma planı uygulayan bir öğrenci birkaç yıl içinde son derece değerli bir bilgi hazinesi biriktirmiş olur. 204 Paragrafta Anlam

5. Sınıf 5N1K 2. Şemsiye Tamircisi Öğle vakti gezginci bir şemsiye tamircisi yol kenarında oturmuş işini yapıyordu. Tamirci işinin gerek- lerini yerine getiriyor, tamir edilecek kısımları dikkatle ölçüyor, yama koyuyor, telleri teker teker deneyerek güçlendiriyordu. Uzaktan kendisini takip eden gencin farkında bile değildi. Bir süre sonra genç yanına yaklaştı ve hayranlık dolu ifadeyle: “İşinizi çok iyi yapıyorsunuz.” dedi. Şemsiye tamircisi elindeki işi bı- rakmadan cevapladı: “Evet, ben her zaman işimi iyi yapmak için uğraşırım.” “Müşterilerin yaptığın işin iyi ya da kötü olduğunu ancak sen gittikten sonra anlayabilecekler” diye devam etti delikanlı. Şemsiye tamircisi: “Evet haklısın.” Genç: “Bu tarafa tekrar gelecek misiniz?” Şemsiye tamircisi: “Hayır.” Genç: “O halde bir şemsiye için neden bu kadar uğraşıyorsunuz? Hâlbuki işinizi çabucak halledip ileride yeni müş- teriler bulabilirsiniz.” Çok fazla konuşmayı sevmeyen şemsiye tamircisi gence ders niteliğinde şu cevabı verdi: “Eğer ben işimi iyi yaparsam benden sonra buradan geçecek tamircinin işi kolaylaşacak. Fakat kötü malzeme kullanır ve baştan savma iş çıkarırsam halk bunu er ya da geç anlayacak ve daha sonra buradan geçecek olan tamirciye iş vermeyecektir.” Bu metne ilişkin aşağıda verilen soruları yanıtlayınız. a. Metinde anlatılan olay, ne zaman Olay öğle vakti gerçekleşmektedir. yaşanmıştır? b. Tamirci şemsiyeleri nasıl tamir Özenerek ve dikkatlice tamir etmektedir. etmektedir? c. Genç, şemsiye tamircisinin yap- Şemsiye tamircisinin şemsiyeleri çok dikkatlice ve özenerek tamir tıklarına neden şaşırmaktadır? etmesine şaşırmıştır. d. Olay nerede yaşanmıştır? Olay bir yol kenarında yaşanmıştır. e. Metinde ne anlatılmaktadır? Metinde bir şemsiye tamircisinin işini neden çok iyi yaptığı anlatıl- maktadır. f. Anlatılan olayın kahramanları Şemsiye tamircisi ve genç anlatılan olayın kahramanlarıdır. kimlerdir? Paragrafta Anlam 205

5. Sınıf 5N1K 3. Dünyanın En Akıllı Adamı Yaşlı bir derviş, dünyanın en akıllı adamını bulmak için diyar diyar geziyormuş. Bir yaz günü Nasrettin Hoca’nın köyüne gelmiş ve köylülere sormuş: “Sizin köyün en akıllı adamı kim?” diye. Köylüler de hiç duraksamadan “Nasrettin Hoca” diye cevap vermişler. Bunun üzerine derviş, köy meydanında Hoca ile görüşmeye başlamış ve eline bir sopa alıp yere bir daire çizmiş. Nasrettin Hoca da sopayla daireyi ortadan ikiye bölmüş. Derviş, bir doğru daha çizerek daireyi dörde bölmüş. Hoca da dörde bölünmüş dairenin üç dilimine çarpı işareti koymuş. Derviş elleriyle aşağıdan yukarıya doğru parmaklarını oynata- rak bir takım hareketler yapmış. Hoca da aynı hareketi yukarıdan aşağıya doğru yapmış. Derviş büyük bir hayranlıkla Hoca’yı tebrik etmiş. Olup bitenden bir şey anlamayan köylüler, dervişe neler olduğunu sormuşlar. Derviş şöyle cevap vermiş: “Bu adam gerçekten dünyanın en akıllı adamı. Yere dünya çizdim; o, ortasından ekvator geçer, dedi. Ben dünyayı dörde böldüm, o da dörtte üçü sudur, dedi. Ben yerden buharlaşma sonucunda ne olur, dedim; o da yağmur yağar, dedi.” Köylüler, derviş gittikten sonra olan biteni bir de Hoca’ya sorarlar. Hoca da “Bu adam oburun biri, yere bir tepsi baklava çizdi; ben de yarısı benim, dedim. Daha sonra tepsiyi dörde böldü; o zaman dörtte üçü benim, dedim. O da tepsinin altındaki ateşi hafif hafif almalı, dedi; ben de üstüne biraz fındık fıstık ekelim, dedim. Bu metne ilişkin aşağıda verilen soruları yanıtlayınız. a. Metinde anlatılan olay, ne zaman Olay bir yaz günü gerçekleşmiştir. yaşanmıştır? Derviş Nasrettin Hoca’nın dün- b. yanın en akıllı adamı olduğunu Hoca’nın kendisine verdiği cevaplardan. nasıl anlamış? c. Derviş, dünyayı neden dolaş- Dünyanın en akıllı adamını bulmak için dolaşmaktadır. maktadır? d. Olay nerede yaşanmıştır? Olay köy meydanında yaşanmıştır. e. Metinde ne anlatılmaktadır? Metinde Nasrettin Hoca’nın kendisine yöneltilen sorulara verdiği hazırcevaplarla dervişi nasıl etkilediği anlatılmaktadır. f. Anlatılan olayın kahramanları Derviş, Nasrettin Hoca ve köylüler. kimlerdir? 206 Paragrafta Anlam

5. Sınıf 5N1K 4. Çiftçinin Öğüdü Vaktiyle bir çiftçi varmış Son sözleri babanızın Yapar gibi uğraşırlar Tecrübeli bir ihtiyarmış Aklınızda iyi kalsın Ne altın var, ne mangır var Hastalanıp yatmış bir gün Tarlamızda hazine var Fakat dolar şimdi tarla Çocukları mahzun, küskün Kazarsanız altın çıkar. Altın gibi başaklarla Toplanmışlar etrafına Çiftçi ölür üç gün sonra Çiftçi şunu demek ister Demiş: “Kulak verin bana Tarla kalır çocuklara “Haydan gelen huya gider Çünkü artık yavrularım Kazma kürek çalışarak Hazır para çabuk yenir Öleceğim ihtiyarım İçindeki taşı toprak Çalışmamız hazinedir” Bu metne ilişkin aşağıda verilen soruları yanıtlayınız. a. Metinde anlatılan olay, ne zaman Metindeki “vaktiyle” ifadesi olayın geçtiği zamanın belirgin olmadı- yaşanmıştır? ğını ifade eder. b. Metinde ne anlatılmaktadır? Bir çiftçinin ömrünün son zamanlarında oğullarına verdiği öğüt anlatılmaktadır. c. Çiftçi, çocuklarına neden “Tarla- Çocuklarının, hazineyi ararken verdikleri emek sonucunda gerçek mızda hazine var.” demiştir? hazinen ne olduğunu anlamaları için böyle söylemiştir. d. Olay nerede yaşanmıştır? Olayın geçtiği yer tam olarak belirtilmemiş. Kendi emekleriyle çalışıp kazanabilecekleri, hazine değerinde bir e. Çiftçi çocuklarına nasıl bir miras tarla bırakmıştır. bırakmıştır? f. Anlatılan olayın kahramanları Olayın kahramanları çiftçi ve çocuklarıdır. kimlerdir? Paragrafta Anlam 207

5. Sınıf 5N1K 5. Metro 2033, Rus Yapımcılar Tarafından Beyaz Perdeye Uyarlanacak Gerek sürükleyiciliği gerek atmosferi ile gönlümüzde taht kuran “Metro 2033”, serisini sevenlere bom- ba gibi bir haberle geldi. Zaten oyunları yapılmış olan muhteşem bilim kurgu serisinin bir de filmi çıkıyor. Rusya merkezli üç şirket bir araya geldi ve Dmitry Glukhovsky’nin “Metro 2033” kitabını temel alacak bir film yapma kararı aldı. Filmin çekimleri gelecek yıl başlayacak. Filmin Rusya’da yapılacak galasının tarihi ise 1 Haziran 2022 olarak belirlendi. Filmin yönetmeni ya da oyuncu kadrosu hakkında ise herhangi bir bilgi paylaşılmadı. Dmitry Glukhovsky’nin “Metro 2033, Metro 2034 ve Metro 2035” romanlarından oluşan üçleme ve farklı platformlar için çıkan video oyunlar, dünya genelinde fazlasıyla sevildi. Serinin ilk romanı “Metro 2033”, 40 farklı dile çevrildi ve beş milyondan fazla sattı. Ancak bu başarılı serinin daha önceki film projesi maalesef iptal edilmişti. Glukhovsky, “Metro 2033”ün ilk romanı olduğunu ve hayatın- da büyük bir yere sahip olduğunu söyledi. “Metro 2033”ün beyaz perdeye uyarlanması için gelen sayısız teklifi de 10 yıldır reddettiğini ekledi: “Rusya’da bu kitabın güzel bir uyarlamasını çekebilecek bir yapım- cı göremedim. İmkânsız gibi gözüküyordu. Ancak sonunda güvenebileceğim bir ekiple tanıştım. Ekibin tutkusu ve benim tutkum aynı: Dünya standartlarında ve gişeleri patlatacak bir yapım yaratmak ve seriyi okuyup tüm detaylarını bilenleri bile tekrar etkilemek.” Bu metne ilişkin aşağıda verilen soruları yanıtlayınız. a. Metinde ne anlatılmaktadır? Metinde “Metro 2033” adlı romanın sinema filminin yapılacağından söz ediliyor. b. “Metro 2033” adlı film ne zaman 1 Haziran 2022 gösterime girecek? c. “Metro 2033” romanının yazarı, Bugüne kadar gelen tekliflere güvenmediği için önceki film projele- neden kitabının filminin çekilme- rini reddetmiştir. sine bugüne kadar karşı çıkmıştır? d. Habere konu olay nerede yaşan- Rusya’da yaşanmıştır. mıştır? e. “Metro 2033” nasıl bir kitaptır? Gerek sürükleyiciliği gerek atmosferi ile gönlümüzde taht kuran “Metro 2033”, oyunları yapılmış olan bilim kurgu türünde bir kitaptı. f. Kitabın sinema filmini kim yapa- Rusya merkezli üç şirket. caktır? 208 Paragrafta Anlam

5. Sınıf 5N1K KKT - 30 1 - 4. soruları aşağıdaki metne göre cevaplayınız. Penisilin St. Mary Hastanesinde danışman olarak çalışan Alexander Fleming, 1928 yılına kadar pek çok hastalığa neden olan bakterileri yok edecek bir ilaç bulmak için çalışır. Bir gün, tatil dönüşü laboratuvarına geldiğinde içinde farklı çeşitlerde bakterilerin bulunduğu petri (gözlem yapmak için mikroskobik canlıların çoğalmaları için kullanı- lan ağzı kapaklı cam kap) kabını açık unuttuğunu fark eder. Fleming’in ağzını açık unuttuğu petri kabında uzun zamandır üzerinde çalıştığı “stafilokok” adlı zararlı bir bakteri vardır. Kabın bir kısmında küf oluşmuştur. Dikkatsiz bir bilim adamı içinde küf oluşmuş bu kabı hiç bakmadan temizlemeye koyulurdu ama o, petri kabını dikkatlice in- celedi. Kabın küf oluşan bölümündeki bakteriler ölmüştü. Bunun bir tesadüf olup olmadığını öğrenmek için içinde bakteri bulunan diğer petri kaplarına da küf koydu. Sonuç hayret vericiydi. Bakteriler ölüyordu. Fleming bakterileri yok eden bu yapının “Penicillium Notatum” adı verilen küf mantarı olduğunu, bakterileri öldürdüğünü keşfetmişti. Fleming, penisilini küf mantarından ayırmayı başaramaz yani bunu bir ilaç hâline getiremez ama yaptığı çalışma- ları yazdığı makalesinde anlatır ve penisilin ile ilgili çalışmalarını 1934 yılında sonlandırır. Fleming’in çalışmalarını inceleyen İngiliz bilim insanları Howard Florey ve Ernst Chain 1939 yılında penisilini laboratuvar ortamında saf- laştırmayı başarır. 1940 yılında farelerle yaptıkları deneyde penisilin ilacının enfeksiyon kapmış fareleri iyileştirdiği sonucuna ulaşırlar. 1941 yılında ise ilaç ilk defa bir insan üzerinde kullanılır. “Penisilin”, öldürücü bakteriyel has- talıklarla savaşabilen, milyonlarca insanın hayatını kurtaran ilk antibiyotik olarak tarihe geçti. Fleming ve diğer iki bilim adamı, 1945 yılında Nobel Ödülü aldılar. 1. Alexander Fleming, penisilin üzerine yaptığı 3. Alexander Fleming, penisilini nasıl keşfetmiş- çalışmayı neden sonlandırmıştır? tir? A) Bakterileriler üzerinde yeteri kadar etkisinin ol- A) Yıllarca süren, uzun çalışmalar sonucunda madığını düşündüğünden B) 1928 yılına kadar St. Mary Hastanesinde yap- B) Küf mantarını ayrıştırıp hastalar üzerinde kulla- tığı çalışmalarla nılabilir bir yapıya kavuşturamadığından C) Yıllarca bakteriler üzerinde yaptığı çalışmanın C) Çalışmalarını sürdürebilecek yeterli kaynağa getirdiği tecrübeyle sahip olmadığından D) Bir ihmalin sebep olduğu durumu fark eden D) Howard Florey ve Ernst Chain adlı bilim dikkatli bir göz neticesinde adamlarının kendisinden önce bu keşfi yaptık- larından 2. Penisilin ilacının insan üzerindeki etkisinin 4. Penisilinin keşfi üzerine 1945’te verilen Nobel gözlemlenme zamanı aşağıdakilerden hangi- Edebiyat Ödülü’ne Howard Florey ve Ernst sidir? Chain adlı bilim adamlarının da dâhil edilmesi- A) 1939 B) 1940 C) 1941 D) 1945 nin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? Paragrafta Anlam A) Penisilin üzerine yapılan çalışmaları Alexander Fleming ile beraber yürütmeleri B) Penisilini tedavilerde kullanılabilir bir forma ka- vuşturmaları C) Alexander Fleming’den önce bu konuda çalış- malar yapmaları D) Laboratuvar çalışmalarında daha başarılı so- nuçlar almaları 209

5. Sınıf 5N1K KKT - 30 5 - 7. soruları aşağıdaki metne göre yanıtlayı- 8 - 10. soruları aşağıdaki metne göre yanıtla- nız. yınız. Evvel zaman içinde küçük bir tren varmış. İki is- Çocuklar, ellerinde naylon kılıçlar, oyun- tasyon arasında gelip gidermiş. Küçük bir lokomotif cak tabancalarla evin önündeki parkta askercilik olduğu için tek bir vagonu varmış ve yalnız pasta ta- oynuyorlardı. Naylon kılıç, oyuncak tabanca bula- şırmış. Bir gün yine yükünü almış, yola koyulmuş. Tam mayanlar, ince sopalarla savaşıyorlardı. Yalancıktan öteki istasyona yaklaşmış ki önünde büyük bir tren yaralanıyorlar, yalancıktan esir düşüyorlar, kazanı- durmuş. Küçük treni de durdurmuşlar. Büyük trenin yorlar, kaybediyorlardı. Çocuklar, her ne kadar tatlı, içindekileri indirmişler. Herkes beklemeye başlamış. zevkli, dolu dolu bir oyun kurmuş olsalar da onlara Bu yolcular arasında bir sonraki istasyona yetişecek bu tarz oyuncaklar alınmasından hiç hoşlanmıyorum. öğrenciler de varmış. İstasyon şefi, öğrencilerin oku- Yalancıktan da olsa daha bu yaşta onları şiddetle ve la yetişmesini istiyormuş: “Şu küçük treni öne alalım, savaşla tanıştırmış oluyorlar. “Anne, ben de oynamak pastayı boşaltalım sonra öğrenciler binsin.” demiş. istiyorum.” dedi Ahmet. “Sen küçüksün!” dedim, sus- Küçük treni öne almışlar sonra iki vagon eklemişler, tu. Sustu ama kaşları da çatılıverdi. Kırılmıştı. Çünkü çocukları bindirmişler ve küçük tren hareket etmiş. oynayan çocukların içinde kendi yaşıtları da vardı. Küçük tren buna çok sevinmiş. Çünkü ilk kez insan “Git, oyna!” dedim. Sevinçle koştu. İki grup Ahmet’i taşıyacakmış. Küçük tren “uf…puf…uf…puf” etmiş paylaşamadılar. Çocuklar da Ahmet’i çok severlerdi. “Zormuş ama gayret edersem çekerim.” diye düşü- nüyormuş. 5. Aşağıdakilerden hangisi hikâyenin kişilerin- den biri değildir? 8. Bu hikâyenin şahısları kimlerden oluşmakta- dır? A) Anne B) Ahmet C) Çocuklar D) Asker A) Küçük tren, öğrenciler, istasyon şefi B) Küçük tren, büyük tren, öğrenciler, istasyon 6. Anne, çocukların oyununu neden eleştirmek- tedir? şefi C) Büyük tren, küçük tren, çocuklar A) Çocukların birbirlerine zarar vermelerinden en- D) İstasyon şefi, küçük tren, büyük tren dişe ettiği için 9. Metinde aşağıdaki sorulardan hangisinin ya- B) Küçük yaşlarda şiddet kavramıyla tanıştıkları nıtı yoktur? için A) Küçük trenin sevincinin kaynağı nedir? C) Çocukları eğitici herhangi bir özelliği olmadığı B) Büyük tren, neden durmuş? için C) Küçük treni nasıl öne almışlar? D) Küçük trenin görevi nedir? D) Anne ve babaların oyuncaklarla çocuklarının zamanlarını boşa harcadığı için 10. Hikâyede anlatılan olay nerede gerçekleşmiş? 7. Bu hikâye metniyle ilgili aşağıdaki değerlen- A) Tren istasyonunda dirmelerden hangisi yanlıştır? B) İki istasyon arasında C) Okulun yakınlarında A) Metinde, anlatılan olayın ne zaman gerçekleş- D) Yer hakkında bilgi verilmemiş. tiğine ilişkin bilgi yoktur. Paragrafta Anlam B) Hikâyenin yaşandığı yer, olayın kahramanları tarafından tanınan ve bilinen bir yerdir. C) Annesi Ahmet’in oynamasına izin verdikten sonra çocukların nasıl bir tavır sergiledikleri nedeniyle açıklanmıştır. D) Annesi izin verdikten sonra Ahmet’te evden getirdiği oyuncak silahla çocukların oyununa dâhil olmuştur. 210

5. Sınıf Metin Türleri Metin Türleri Duygu, düşünce ve durumları anlatan düz yazılar tür olarak iki gruba ayrılır: Haber metinleri (öğretici ve bil- gilendirici metinler), Hikâye edici metinler (olaya dayalı metinler). 1. Haber Metni: Yapılmış ya da yapılacak faaliyet, yaşanmış ya da yaşanacak bir olaya ilişkin edinilen bilgiye “haber” denir. Bu bilginin gazete, dergi, radyo, televizyon ve internet gibi iletişim araçlarıyla topluma sunulmak üzere yazılı metin hâline getirilmesine de “haber yazısı” adı verilir. Haber metinlerinde amaç herhangi bir konuda topluma bilgi sunmak olduğu için “5N1K” yöntemi uygulanır. Bu sayede bilgi tam olarak topluma sunulmuş olur. Haber metinlerinde, metin yazarı duygu ve düşünceleri metne dâhil etmez, yazıya yorum katmaz. Örnek: Kütahya’da Orman Yangını Kütahya’nın Gediz ilçesinde ormanlık alanda yangın çıktı. Yangının kontrol altına alınması için helikopter destekli çalışma başlatıldı. 24 Ağustos Cumartesi günü sabah saatlerinde Saruhanlar köyü yakınında henüz belirlene- meyen bir nedenle başlayan yangının kontrol altına alınabilmesi için bölgeye ekipler sevk edildi. Orman Bölge Müdürlüğü ile Kütahya Belediyesi İtfaiye Müdürlüğü ekipleri alevlere müdahale ediyor. Söndürme çalışmala- rına helikopterle de destek veriliyor. Kütahya Orman Bölge Müdürü Adnan Kayım, Anadolu Ajansı muhabirine yaptığı açıklamada, yangının ihbar edilmesinin ardından bölgeye itfaiye ekipleri ve helikopter sevk edildiğini belirterek bölgede rüzgârın etkili olduğunu bu yüzden yangının yayılmasından endişe ettiklerini kaydetti. 2. Hikâye Edici Metinler: Hikâye edici metinler bir olayın anlatıldığı yazılardır. Bu metinlerde “olay, yer, zaman ve kişi” unsurları bulunur. Hikâye, fabl, masal gibi türleri vardır. a. Hikâye: Yaşanmış ya da yaşanabilecek olayları “kişi, zaman, yer” unsurları içerisinde anlatan yazılardır. Hikâyelerde tek bir olay, kısa bir zaman dilimini kapsayacak şekilde anlatılır. Hikâyenin dört unsuru vardır: olay, kişi, yer, zaman. Hikâyede olayın ve kişilerin tanıtıldığı, olayın yaşanmaya başlandığı bölüme “serim”; hikâyedeki kahramanın değişik zorluklarla mücadele ettiği, okuyucunun merak duygusunun arttığı bölüme “düğüm”; kahramanın güçlüklerin üstesinden geldiği, olayın sonlandığı bölüme de “çözüm” adı verilir. Örnek: Filozofluğun yanı sıra gökbilimci de olan Thales, bir akşamüstü gökteki yıldızlara bakarak yürüyordu. Yıldızların konumlarını izlemeye çalışıyordu. Öylesine dalmıştı ki önündeki taşı göremedi ve takılıp düştü. Thales bu durumu pek önemsemedi ve tam yoluna devam edecekti ki etraftan gelen gülüşme seslerini duydu. Yol kenarında duran birkaç kişi Thales’in taşa takılıp düşmesini komik bulmuş ve gülmeye başlamışlardı. b. Masal: Halkın hayal dünyasında doğan gerçek dışı olay ve olağanüstü özellikler taşıyan kahramanlarla süslü olay yazılarına “masal” denir. Masalların yazarı genellikle belirsizdir. Masalların başlıca özellikleri şunlardır: ♦♦ Masallardaki olay, olağanüstü özellikler taşır. ♦♦ Masal kahramanları; insanlar, hayvanlar ve eşyalar olabileceği gibi somut varlıklar veya dev, cin, peri, cadı, denizkızı gibi hayalî varlıklar da olabilir. ♦♦ Masallardaki zaman ve çevre belirsizdir. “Kafdağı, periler ülkesi” gibi mekânlar vardır. Zaman kavramı da “ev- vel zaman içinde, günlerden bir gün” gibi kavramlarla ifade edilebilir. ♦♦ Masallarda, çocuklara “iyiyi, kötüyü, doğruyu, yanlışı” öğretmek, çocukları eğlendirerek eğitmek amaçlanır. Bu yüzden masallar hep mutlu sonla biter ve masallar evrensel nitelikler taşır. ♦♦ Masalların en önemli özelliklerinden biri de “Evvel zaman içine kalbur saman içinde pireler berber iken develer tellal iken…” gibi tekerlemelerle başlayıp “Onlar ermiş muradına biz çıkalım kerevetine…” gibi tekerlemelerle bitmesidir. c. Fabl: İnsan dışındaki bitki, hayvan gibi canlı varlıklara ve eşya gibi cansız varlıklara insan kişiliği vererek ve konuşturarak, başlarından geçen olayları ders verecek biçimde anlatan kısa yazılardır. Fablların başlıca özellikleri şunlardır: ♦♦ İnsan dışındaki varlıkların başından geçen olağanüstü olaylar anlatılır. ♦♦ Yer ve zaman masallardaki gibi belirsizdir. ♦♦ Konuşturma ve kişileştirme sanatı kullanılır. ♦♦ S onunda okurlara ders vermek amaçlanır. Paragrafta Anlam 211

Etkinlik 31 Metin Türleri 6. Aşağıdaki metinlerin türlerini bulup yanındaki kutucuklara yazınız. Yıllar önce bir çiftçi, fırtınası bol olan bir tepede bir çiftlik satın almıştı. Yerleştikten Hikâye sonra ilk işi bir yardımcı aramak oldu. Ama ne yakındaki köylerden ne de uzaktakiler- Fabl den kimse onun çiftliğinde çalışmak istemiyordu. Başvuranların hepsi çiftliğin yerini Masal görünce çalışmaktan vazgeçiyor, burası fırtınalıdır, siz de vazgeçseniz iyi olur diyor- a. lardı. Nihayet çelimsiz, orta yaşı geçkince bir adam işi kabul etti. Adamın hâline bakıp “Çiftlik işlerinden anlar mısın?” diye sormadan edemedi çiftlik sahibi. “Sayılır.” dedi adam, “Fırtına çıktığında uyuyabilirim.” diye ekledi. Bu ilgisiz sözü biraz düşündü, sonra boş verip çaresizce adamı işe aldı. Haftalar geçtikçe adamın çiftlik işlerini dü- zenli olarak yürüttüğünü de görünce içi rahatladı. Bir zamanlar, evini sırtında taşımaktan hoşlanmayan sevimsiz bir salyangoz yaşarmış. Üstelik evinin rengi de hiç hoşuna gitmezmiş. Bizim salyangoz, kelebek ve uğurbö- ceğini çok severmiş. Arada bir onlarla dertleşir, sırtında taşıdığı evi onlara şikâyet edermiş. “Ah keşke!” dermiş. “Evimi sırtımda taşımak zorunda olmasaydım. Hadi taşıyorum, bari sizin ki gibi bol desenli ve renkli olsaydı.” Kelebek ve uğurböceği bir b. gün salyangoza, “Sevgili arkadaşımız!” demişler. “Hani evim renkli olsun diyorsun ya, biz çaresini bulduk. Ressam olan bir tırtıl var. Seni ona götürürsek eğer, evini rengârenk boyar.” Salyangoz buna çok sevinmiş. “Ne duruyoruz! Hemen gidelim.” demiş. Böylece düşmüşler yola. Tırtılın kapısını çalmışlar. Gelen misafirleri dinleyen tırtıl, boyalarını ve fırçasını alıp çalışmaya başlamış. Sonunda salyangozun evine çok güzel desenler çizmiş. Bir varmış, bir yokmuş. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, Rüzgâroğlu adında az konuşur, çok dinler bir adam varmış. Rüzgâroğlu, evli imiş. Beş yaşında Nuryüz adında bir oğlu, 4 yaşında Gülyüz adında bir kızı varmış. Rüzgâroğlu ailesi o kadar c. zengin ve mutluymuş ki iğne ucu kadar bile eksiği yokmuş. Rüzgâroğlu ava meraklı olduğundan hemen bütün günleri ormanda av peşinde geçermiş. Ceylan gibi güzel atına biner, yay gibi hızla giden iki köpeğini yanına alır, her attığını vuran tüfeğini de omuzuna asarak sabahları ava çıkarmış. Bütün efendiliğimi ve nezaketimi takınıp sesime nazik bir ton vererek komşuma “İyi Hikâye akşamlar!” diyorum. Apartman kapısındaki nadir karşılaşmalardan biri bu. “İyi ak- şamlar!” diyor o da. Birinci katta oturuyor. Adı Fahrettin miydi? Yok, Fehmi, belki de d. Faruk’tu… Bir sabah da alt katımızda oturanla karşılaşıyorum. O genç biri, yeni evli. Adını duyduysam da hatırlamıyorum. “Merhaba, günaydın!” diyorum. Samimi cevap veriyordu, hatta gülümsüyordu bile diyebilirim. Bu kadardı işte yaptığımız komşuluk. Bunda benimde payım vardı elbet. 1972 yılında TÜBİTAK tarafından kurulan Marmara Araştırma Merkezinde iki yıldır hazırlıkları süren “Kimyasal Teknoloji Enstitüsü” geçtiğimiz günlerde açıldı. Enstitü bünyesinde güvenlikten adli tıpa, ilaç sanayiden medikale 18 farklı laboratuvar bu- e. lunmakta. Enstitüde malzeme, kimya ve bilgisayar mühendislerinin yanı sıra kimya ve Haber metni fizik bölümü mezunları da çalışacak. Enstitüde yüksek teknolojili ürünlerin araştırma ve geliştirme çalışmaları yapılacağı gibi enstitü aynı zamanda kimya sanayisine de danışmanlık yapacak. Kimya sektöründeki firmalar buradaki laboratuvarları kullana- bilecek. 212 Paragrafta Anlam

5. Sınıf Metin Türleri Benim adım Kamber. Minareden uzun havuç yedim doymadım. Harda hurda, şurada burada, tarlada bağda; yedim, içtim, doymadım. Aman bacı, kaldır sacı, yağlı baz- lamacı yedim, içtim doymadım. Dere gibi hoşaflar, tepe gibi pilavlar, ambar ambar f. pilavlar yedim, içtim doymadım. Gide gide bir ülkenin kapısına vardım. Burada üç Masal oğlu, üç kızı olan bir padişah varmış. Babaları dünyaları verseler vermez, tacından Hikâye tahtından üstün tutarmış onları. Anaları erken göçmüş dünyadan. Koca saray karala- Fabl Masal ra boyanmış ama kara vezir, kara gün kararıp kalmaz ya padişahım, bu çocuklara bir ana lazım diyerek allayıp pullayıp Karakızı’yla evermiş padişahı. Yağmurlu ve soğuk bir kış günü, yırtık pırtık paltolar giymiş iki çocuk kapımı çaldı. “Eski gazeteniz var mı, bayan?” Çok işim vardı. Önce hayır demek istedim ama ayak- larına gözüm ilişince sustum. İkisinin de ayaklarında eski sandaletler vardı ve ayakları su içindeydi. “İçeri girin de size kakao yapayım.” dedim. Hiç konuşmuyorlardı. Islak g. ayakları halıda iz bırakmıştı. Kakaonun yanında reçel ekmek de hazırladım onlara, belki dışarıdaki soğuğu unutturabilir, azıcık da olsa ısıtabilirdim minikleri. Onlar şö- minenin önünde karınlarını doyururken ben de mutfağa döndüm ve yarıda bıraktığım işleri yapmaya koyuldum. Oturma odasındaki sessizlik dikkatimi çekti. Bir an kafamı uzattım içeriye, küçük kız elindeki boş fincana bakıyordu. Keçiciğin aklı bir karış havada ya, sürüsünü bir yana bırakmış, bir başına otlaya otlaya çekip gitmiş. Hain koca kurt, kaçırır mı? Hemen görmüş keçiciği: “Heh, işte ağzıma layık bir lokma. Yaşasın!” demiş. Keçicik, bakmış can pazarı. Hiç kurtuluş murtuluş yok: “Eh, n’apalım, demek kaderimizde sana yem olmak varmış, koca kurt.” demiş. h. “Madem ölüm kapıya geldi, bari bana biraz kaval çal ki neşeleneyim, kendimi unutup öyle öleyim.” demiş. Kurt “Son isteği zavallının…” demiş, bulmuş bir kaval başlamış çalmaya. Kurt çalmış, keçicik oynamış. Derken ötelerden kaval sesini duyan köpekler koşturmuşlar, gelmişler, kurdu önlerine katıp bir güzel kovalamışlar. Kaçmadan önce kurt durumu anlayıp oyuna geldiğini sezinlemiş. “Suç bende, sende değil. Neme ge- rekti benim kaval çalmak.” deyip kaçmış. Uzak diyarlardaki bir padişahın üç kızı varmış. Bir gün bu padişah kızlarını başına top- lamış, “Beni ne kadar seversiniz?” demiş. En büyük kız dünyalar kadar, ortanca kızı kucak kadar, küçük kızı da tuz kadar severim demiş. Padişah küçük kızın cevabına çok sinirlenmiş, insan tuz kadar sevilir mi demiş, ardından küçük kızını cellada teslim etmiş. Cellat, kıza kıyamamış, kızı bırakmış. Küçük kız yollara düşmüş, bir köye ulaş- ı. mış. Kısmet bu ya bir başka padişahın oğluyla evlenmiş. Babasını ziyafete çağırmış ama kız, bütün yemekleri tuzsuz yaptırmış. Padişah yemeklerin hiçbirini yiyememiş. O sırada küçük kız, duyduğuma göre sen küçük kızını seni tuz kadar seviyormuş dediği için öldürtmüşsün demiş. Padişahın söz söylemesine fırsat vermeden işte o küçük kız benim demiş ve bütün yemekleri tuzsuz yaptırdım ki kıymetimi anlayasın, diye eklemiş. Padişah yaptığından utanarak küçük kızının boynuna sarılmış, tuzun ne kadar kıymetli olduğunu anlamış. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Uzmanı Doç. Dr. Muharrem Çidem’in önderliğinde fizik tedavi kliniğine yaygın vücut ağrısıyla başvuran 14 bin 925 hasta üzerinde gerçek- leştirilen araştırma sonucuna göre, bu hastaların 11 bin 29’unda D vitamini eksikliği i. olduğu tespit edildi. Doç. Dr. Çidem, D vitaminin en önemli kaynağın güneş olduğunu Haber metni belirtti. Araştırma Uluslararası Turkish Journal of Medical Science isimli tıp dergisinde yayınlanırken Doç. Dr. Çidem, “Modern yaşam tarzının gerekliliği olarak kapalı işyer- lerinde çalışan, hafta sonlarını da alışveriş merkezlerinde geçiren bir toplum olduk. Bu nedenle güneş gören bir ülke olmamıza rağmen D vitamini eksikliği yüksek.” dedi. Paragrafta Anlam 213

5. Sınıf Metin Türleri KKT - 31  1. Uzun ve gösterişli bir söğüt ağacı varmış. Yaş- 3. • Hikâye edici metinden alınmıştır. lı olduğu için dalları hep öne eğik dururmuş. Bu söğüt ağacının önünde, geniş bir karabuğday tar- • III. kişili anlatımdan yararlanılmıştır. lası varmış. Karabuğday çok kibirliymiş, herkese tepeden bakarmış. Ben diğer buğday başakla- • Deyimler kullanılmıştır. rından daha güzelim, dermiş. “Senden güzelleri var.” demiş söğüt ağacı. Karabuğday ise “Yaşlı Bu özelliklerin bir arada bulunduğu metin aşa- şey sen de! Sen önce kendine bak da ondan son- ğıdakilerden hangisidir? ra konuş.” demiş. A) Babamı ilk kez öyle ne yapacağını bilmez ve Bu metnin türü aşağıdakilerden hangisidir? kararsız görüyordum. Evet evet, aklı başında değildi. Bu da açık seçik ortadaydı. İşin tu- A) Masal B) Hikâye hafı ilk kez evde yalnız kalmıyordum. Tamam, C) Fabl D) Haber metni bu kez on gün yalnız başıma evde kalacaktım ama bu kadar kaygılanmak da aşırıydı doğru- 2. Metin türü: Fabl su. Ana düşünce: Açgözlülük zarar verir. B) Adamın biri tarlasını sürerken bir küp altın bulmuş. Küp dediysek küçücük bir şey değil. Aşağıdaki metinlerden hangisi bu özelliklere Kocaman, neredeyse insan boyunda. Hani, göre kurgulanmıştır? bulan kişi içindeki altınları ömür boyu yese bi- tiremez. Küpü bulan kişi Ali’ymiş. Tabi sihirli A) Köpek, bulduğu kemiği arkadaşlarından uzakta kürenin marifetiyle bulmuş küpü. yemek için yola koyulmuş. Sonunda bir köp- rüye varmış. Köprüde yürüyormuş ki derenin C) Üniversiteyi yeni bitirmişti. Bir yıl kadar Al- içinde bir köpeğin ağzında kemik parçası oldu- manya’ya gidip hem para kazanacak hem ğunu görmüş. “Onu da ben yemeliyim.” demiş Almancasını geliştirecek hem de gezip toza- ve ağzındaki kemiği dereye düşürmüş. Anlamış caktı. Bu bir yıl içinde bir parça yazarlığa da ki deredeki görüntü tam da kendisiymiş. burnunu sokmuştu. Almanya’nın saygın bir radyosu için kısa hikâyeler yazıyordu. B) Tilkiyle kirpi arkadaş olmuş. Tilki, bilgisiyle övünmüş. Kirpiye “Ne kadar bilgilisin?” diye D) Vakti zamanında çok uzak bir ülkede yüceler sormuş. Kirpi “Benim bir tane bilgim var.” de- yücesi bir padişah yaşarmış. Padişah milleti miş. “Anlatsana.” demiş tilki. Kirpi, dikenlerini yalnız yaşamaz ki! Sarayında bir sürü askeri tilkinin ayağına batırmış. “İşte budur benim bil- varmış. Askerleri, komutanları, hizmetkârları, gim.” demiş. Acıdan kıvranan tilkinin kibrinden aşçıları, bahçıvanları, hamamcıları… Padişahın eser kalmamış. hazine tamtakırmış. Bu kadar adamı besleyin- ce iki yakası bir araya gelmiyormuş tabi. C) Can ile Cem’in babaları servetini çocuklarına eşit paylaştırmak ister. Cem, karşı çıkar. Zeki 4. Almanya’daki Dresden Teknoloji Üniversitesi Tıp olan servetin çoğunu alsın, der. Bunun üzerine Fakültesi ve bazı şirketlerin ortaklığında yürütülen babaları bir yarış yapar. Sabah evden çıkacak- bir projeyle uzay benzeri bir ortam da insan kanı lar, olabildiğince uzağa yürüyüp akşam gün plazması kullanılarak yapay deri üretildi. Avrupa batmadan eve geleceklerdir. Cem, daha çok Uzay Ajansı, ilk biyobaskı deri ve kemik örnekle- pay almak adına çok uzağa gittiğinden gün rinin üretildiğini açıkladı. Böylece Mars ve diğer batmadan eve varamaz. gezegenlere gidecek astronotlar kendi hücrele- rinden oluşturulan ve üç boyutlu yazıcıda üretilen D) Şahin güvercinleri kurnazlıkla avlamak için on- yapay deri ve kemiklerle kendilerini iyileştirebile- lara “Beni kralınız yaparsanız size saldırmaktan cekler. vazgeçerim ve sizi korurum,” demiş. Güver- cinler inanmış. Şahin, kral olunca, her gün bir Bu metnin türü aşağıdakilerden hangisidir? güvercini yemiş. Sonradan aklı başına gelen bir güvercin “Hak ettik bunu, oh olsun bize!” A) Masal B) Hikâye diye söylenmiş. C) Fabl D) Haber metni 214 Paragrafta Anlam

SES OLAYLARI Ünlü Düşmesi – Ünlü Daralması Ünsüz Benzeşmesi – Ünsüz Yumuşaması – Ünsüz Türemesi 6 • T.5.4. YAZMA • T.5.4.11. Yazılarında ses olaylarına uğrayan kelimeleri doğru kullanır.

5. Sınıf Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması ♦♦ Ünlü Düşmesi: İki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan “ı, i, u, ü” ünlülerini kaybeder, bu ses olayına ünlü düşmesi denir. Ünlü düşmesinin bir diğer adı da “hece düş- mesi”dir. Çünkü Türkçe bir sözcükte her ünlü harf bir hece oluşturur, ünü harf düşünce hece de azalmış olacağından bu isimle de anılır. Örnek: Burun-um Burnum (aradaki u harfi düşmüştür.) Boyun-um Boynum (aradaki u harfi düşmüştür.) Omuz-um Omzum (aradaki u harfi düşmüştür.) Ağız-ım Ağzım (aradaki ı harfi düşmüştür.) Çevir-e Çevre (aradaki i harfi düşmüştür.) Yalın-ız Yalnız (aradaki ı harfi düşmüştür.) Uyarı: Bazen iki ad bir araya gelip yeni bir sözcük oluştururken de ünlü düşmesi meydana gelir. Bunun nedeni ünlü ile başlayan bir sözcükle örneğin “kahve”, ünlü ile başlayan bir sözcük birleştiğinde örneğin “altı” iki ünlü yan yana gelir: “kahvealtı” Bu da Türkçenin kurallarına aykırı olduğu için bu ünlülerden biri düşer. Örnek: Cuma + ertesi Cumartesi Pazar + ertesi Pazartesi Ne + asıl Nasıl Bu + arada Burada Uyarı: İkinci hecesinde “ı, i, u, ü” ünlüleri bulunan sözcüklerle “etmek” ve “olmak” yardımcı fiillerinin birleşmesiyle oluşan sözcüklerde de ünlü düşmesi meydana gelir. Örnek: Sabır + etmek Sabretmek Hapis + olmak Hapsolmak Devir + etmek Devretmek Kayıp + olmak Kaybolmak ♦♦ Ünlü Daralması: Kökü ya da gövdesi “a, e” harflerinden biri ile biten fiiller “-yor” ekini aldıklarında fiilin sonunda bulunan “a, e” sesleri “-yor” ekinin etkisiyle “ı, i, u, ü” ünlülerine dönüşür. Bu değişime “ünlü da- ralması” denir. Örnek: Başla – yor Başlıyor (Fiilin sonundaki “a” ünlüsü daralarak “ı” olmuştur.) Gizliyorum (Fiilin sonundaki “e” ünlüsü daralarak “i” olmuştur.) Gizle – yor – um Diyor (Fiilin sonundaki “e” ünlüsü daralarak “i” olmuştur.) Yiyoruz (Fiilin sonundaki “e” ünlüsü daralarak “i” olmuştur.) De – yor Oynuyorlar (Fiilin sonundaki “a” ünlüsü daralarak “u” olmuştur.) Ye – yor – uz Oyna – yor – lar Uyarı: Bir sözcükte ünlü daralması olabilmesi için sözcüğün “a, e” ünlüleriyle bitmesi ve “-yor” ekini alması gerekir. Bazen “-yor” eki ünsüzle biten bir sözcüğe gelir. Türkçede iki ünsüz yan yana gelemeyeceği için araya “ı, i, u, ü” ünlülerinden biri girer. Bu kesinlikle ünlü daralması değildir. Örnek: gel - yor geliyor sev - yor yüz - yor seviyor (Bu sözcüklerde ünlü daralması yoktur. Çünkü “-yor” eki sor - yor yüzüyor “a, e” ünlüsüyle biten bir sözcüğe gelmemiş.) soruyor Uyarı: “De-” ve “ye-” sözcükleri ünlülüyle başlayan bir ek aldıklarında araya “y” sesi girer. Bu “y” sesinin etkisiyle bu iki sözcükte ünlü daralması oluşur. Örnek: de - ecek diyecek ye - ecek yiyecek 216 Ses Olayları

Etkinlik 32 Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması 1. Aşağıdaki sözcüklerden ünlü düşmesine uğrayanları işaretleyiniz.  a. Alnımda b. Kabuğu  c. Karnım d. Bekliyor  e. Aklımda  f. Çevreci  g. Oğlumuz  h. Gönlüm i. Askılar  j. Beynimiz  k. Resmimde  l. Göğsünden  m. Yanlışlık n. Kitaptan  o. Fikriniz  p. Cismin  r. Kıvrımlı  s. Sıyrık Ses Olayları t. Terliği  u. Kaybımız 217

5. Sınıf Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması 2. Aşağıdaki sözcüklere belirtilen ekleri getirip sözcüğü yeniden yazınız. Yazdığınız sözcükte ünlü düş- mesi olup olmadığını ilgili bölüme örnekteki gibi işaretleyiniz. Sözcükler Ünlü Düşmesi Var Ünlü Düşmesi Yok a. hapis -e hapse   geçiti   b. geçit -i kavruk  sabuna   c. kavur -uk savrul-   sarar-  d. sabun -a yeşile   sızla-  e. savur -ul- bilimin   gülüşü   f. sarı -ar- şahsın  hukukun   g. yeşil -e nesli kokla- h. sızı -la- yumurtla- heyecanı i. bilim -in yukarıda ekini j. gülüş -ü ilerle- gerile- k. şahıs -ın l. hukuk -un m. nesil -i n. koku -la- o. yumurta -la- p. heyecan -ı r. yukarı -da s. ekin -i t. ileri -le- u. geri -le- 218 Ses Olayları

5. Sınıf Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması 3. Aşağıdaki kutucuklarda bulunan sözcükleri birleştirip anlamlı birer sözcük oluşturunuz. Oluşturduğu- nuz sözcüklerde ünlü düşmesi olmuşsa 1 numaralı sepete, olmamışsa 2 numaralı sepete yazınız. ne kahve cuma pazar için altı anne olmak anne biri arada etmek kayın ne af ertesi asıl ertesi birine şu baba his baba his kayıp etmek 1. 2. kahvaltı, niçin, nasıl, cumartesi, kaynana, babaanne, anneanne, hissetmek, affetmek pazartesi, birbirine, şurada, kaybolmak, 4. Aşağıdaki cümlelerde ünlü düşmesi olan sözcükleri bulup altlarındaki noktayla belirtilen yere yazınız. a. b. c. Müdürün izni olmadan bu Anlaşma metnini okurken Sokakta oynayan çocukları evrakları size veremem. gördükçe neşeleniyorum. sinirlendiği yüzünden belliydi. izni metnini oynayan d. e. f. Kitaplar, insanların ufkunu İstanbul’un fethi, bir Hastalıktan benzi iyice çağı kapatıp yeni bir çağ açar. sararmış, solmuştu. açmıştır. ufkunu benzi sararmış fethi g. h. i. Annemden ayrı kalmak beni Sekiz saatlik bir uyku sağlık Ömrüm boyunca ihtiyaçlarımı hep kendim çok üzüyordu. yaşam için gereklidir. ayrı uyku kazandım. ömrüm Ses Olayları 219

5. Sınıf Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması 5. Aşağıdaki sözcüklerde ünlü daralması olanları işaretleyiniz. a. b. c. d. e. Alıyor Gidiyor Sıralıyor Cevaplıyor Anlıyor    j. Gürlüyor f. g. h. i. Kaplıyor Bitiyor Sevmiyor Sarıyor   l.  n. o. Okumuyor Diyeceğim Çözmüyor k. m. Yazıyor  Yiyeceğim    6. Aşağıdaki sözcüklere yanlarındaki ekler getirildiğinde sözcüklerin ek almış halini örnekteki gibi yazı- nız. Sözcük Ek Almış Hâli a. Solla-yor Solluyor b. Ekle-yor Ekliyor c. Gezme-yor Gezmiyor d. Katla-yor Katlıyor e. Öpme-yor Öpmüyor f. Kutla-yor Kutluyor g. Ye-yor-uz Yiyoruz h. De-yor-lar Diyorlar i. Hopla-yor Hopluyor j. Kana-yor Kanıyor k. Tuzla-yor Tuzluyor 220 Ses Olayları

5. Sınıf Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması 7. Aşağıdaki cümlelerde ünlü daralmasına uğrayan sözcükleri bulup karşısındaki kutucuğa yazınız. a. Ben de gideceğim diye tutturdu. diye b. Zafer Bayramı için sokağımızı bayraklarla süslüyoruz. süslüyoruz c. Ne kadar anlatsam da bir türlü anlamıyordu. anlamıyordu d. Ben çay içmiyorum, teşekkür ederim. içmiyorum e. Kardeşim salonda oturmuş, çizgi film izliyordu. f. Her hafta düzenli olarak halı sahada futbol oynuyoruz. izliyordu g. Müziği çok seviyorum ve genellikle türkü dinliyorum. oynuyoruz h. Babam kitap okuyor, istediğin kadar konuş, şu an seni duymuyor. dinliyorum i. Bayram yaklaşıyor, herkes evini dip bucak temizliyor. duymuyor j. Bir oturuşta koca bir tencere makarna yiyordu. temizliyor k. Çocuklar on beşinci sayfayı atlıyoruz, on altıncı sayfayı okuyoruz. l. İhtiyaç sahiplerine bir aylık yiyecek yardımı yapılıyor. yiyordu atlıyoruz yiyecek 8. Aşağıdaki metinde ünlü daralması olan sözcükleri bulup kutucuğun içine yazınız. Acemi Bülbül Nasrettin Hoca bir gün komşusunun bahçesine giriyor. Bahçedeki armutları görünce dayanamıyor. Bir tane yiyor, dayanamıyor bir daha, bir daha derken armut ağacına çıkıveriyor. Başlıyor yemeye. Tam bu sırada bahçenin sahibi çıkageliyor. Hoca şaşkınlıkla başlıyor bülbül gibi ötmeye. Bahçenin sahibi şaşkın şaşkın Hoca’nın olduğu ağacın yanına varıyor: — Ne yapıyorsun, burada, diye bağırıyor. Hoca, sakince cevap veriyor: — Ben bülbülüm, yuvam da burada, diyor. Tekrar cırlak sesiyle ötmeye başlıyor. Bahçe sahibi öfkeyle: — Bülbül böylemi öter be adam, diye bağırınca, Hoca: — Ben acemi bülbülüm. Ancak bu kadar ötüyorum, diyor. Dayanamıyor, yiyor, başlıyor, diye, diyor Ses Olayları 221

5. Sınıf Ünlü Düşmesi - Ünlü Daralması KKT - 32 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hece düş- 4. Kış geliyor diye çok seviniyorum. mesi (ünlü düşmesi) olmuştur? 1 2 3 4 A) Cuma günü pazara gidecek. Bu cümledeki numaralanmış sözcüklerin han- B) Sanırım sınavı yarın yapacak. gisinde ünlü daralması vardır? C) Kediyi ağaca tırmanırken gördüm. D) Okuduğu kitabın ismini unutmuş. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 2. Bilmem niçin uzun yollar, 5. Altı çizili sözcüklerin hangisinde ünlü daral- 1 2 ması yoktur? Kalpten kalbe giden yollar? 3 4 A) Çocuklar bahçede uyuyorlardı. B) Kitabın kapağını maviye boyuyor. Bu dizelerdeki numaralanmış sözcüklerin C) Resme bakınca kilo aldığın anlaşılmıyor. hangisinde ünlü düşmesi olmuştur? D) Söylediklerimi hemencecik anlıyor. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 3. Bu bahar bir hoşluğu var gönlümün 6. Sabahleyin erkenden kalkıyorum Uykusunu almış, dinlenmiş, genç, zinde Canım Annem, Neşeyle çalışıyorum bütün gün Yarınlara güvenli bakıyorum Burada seni çok özlüyorum. Sana ka- Gözüm, gönlüm, aklım çocuk bahçelerinde vuşmak için gün sayıyorum. Bu bahar bir hoşluğu var gönlümün “Çiçeklerin en güzel kokanı” diyordun Bu dizelerle ilgili aşağıdakilerden hangisi yan- ya bana, işte o güzel sözlerini duyar lıştır? gibi oluyorum. Mektubumu sevgilerimle sana yollu- A) 1. dizede ünlü düşmesi vardır. yorum. B) Altı çizili sözcüklerde ünlü daralması vardır. C) 6. dizede iki tane ünlü düşmesi vardır. Bu mektupta ünlü daralmasına uğramış kaç D) “Uykusunu” sözcüğünde ünlü düşmesi vardır. sözcük vardır? 222 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Ses Olayları

5. Sınıf Ünsüz Benzeşmesi - Ünsüz Yumuşaması - Ünsüz Türemesi Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi) ♦♦ Bir sözcüğün son hecesi “f, s, t, k, ç, ş, h, p” (sert sessiz) seslerinden biri ile biterse ve bu sözcüğe “c, d, g” (yumuşak sessiz) sesleriyle başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşir. “c” ünsüzü “ç”ye, “d” ünsüzü “t”ye ve “g” ünsüzü “k”ye dönüşür. Bu değişime “ünsüz benzeşmesi” adı verilir. Sert Sessizler: f, s, t, k, ç, ş, h, p Yumuşak Sessizler: b, c, d, g Örnek: simit-ci simitçi inat-cı inatçı kapak-da kapakta ağaç-dan ağaçtan at-gı atkı unut-gan unutkan Uyarı: Rakamlar ve özel isimlere gelen eklerde de ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir. Örnek: 2005’de Zonguldak’da doğdum. (Yanlış) 2005’te Zonguldak’ta doğdum. (Doğru) Ünsüz Yumuşaması ♦♦ Sonu “p, ç, t, k” (sert) sessiz harfleriyle biten sözcüklere ünlü harfle başlayan bir ek geldiğinde “p, ç, t, k” sesleri yumuşayarak “p” sesi “b”ye, “ç” sesi “c”ye, “t” sesi “d”ye, “k” sesi “g / ğ”ye dönüşür. Bu duruma “ünsüz yumuşaması” adı verilir. Örnek: Dolap-ı dolabı, ilaç-ı ilacı, kâğıt-a kâğıda, renk-i rengi, yaprak-a yaprağa Uyarı: Özel isimlerde yumuşama yazıda gösterilmez. Yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı alıntı kelimelerde ünsüz yumuşaması meydana gelmez. Örnek: Zonguldak’a, Ahmet’e, sanata, hukuku, milleti, devlete, saate... Uyarı: Bazı tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması meydana gelmez. Örnek: saçı, sütü, ata , eti, keki... Ünsüz Türemesi ♦♦ Türkçede bazı yabancı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ses türemesi meydana gelir. Örnek: Af-ı affı, had-i haddi, şık-ı şıkkı Bazı yabancı sözcükler “etmek, olmak, eylemek” fiilleriyle birleştiğinde ses türemesi meydana gelir. Bu ses olaylarına “ünsüz türemesi” denir. Örnek: af + etmek affetmek, red + etmek reddetmek, his + etmek hissetmek, hal + olmak hallolmak Ses Olayları 223

Etkinlik 33 Ünsüz Benzeşmesi - Ünsüz Yumuşaması - Ünsüz Türemesi 1. Aşağıdaki sözcüklere getirilmesi gereken ekleri yuvarlak içine alınız. 1. balık -cıl 2. dost -ça 3. savaş -da 4. güneş 5. meslek 6. konuş -çıl 8. gözlük -ca -ta 7. kes -ten 11. başlamış -daş 9. bas -gan 10. kurt 12. beş -den -taş -kan -gin -çü -gı -kin -cü -kı -cuk -tı -de -çuk -dı -te 2. Aşağıdaki cümlelerde ünsüz benzeşmesi olan sözcükleri bulup cümlelerin karşısındaki kutucuğa ya- zınız. a. Yeni doğan bebeğin saçları pamuk gibi yumuşacıktı. yumuşacıktı b. Sokakta akşama kadar dolaşıyor, simit satıyordu. sokakta c. Üniversite giriş sınavlarına en son 2015’te girmiş. 2015’te d. Hafifçe esen rüzgâr, biraz olsun rahatlatıyordu. hafifçe e. Beşinci katta boş bir daire var. katta f. Ağustosta gölge kovan, zemheride karnın ovar. ağustosta g. Ankara’ya hızlı tren seferi en son 20.45’te varmış. 20.45’te h. Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır. dosttan i. Daha çocuktum o zamanlar hayal meyal hatırlıyorum. çocuktum j. Aynı odayı paylaşacaksınız, oda büyükçedir, ikinize de yeter. büyükçedir k. Vergi vermek, herkesin yurttaşlık görevidir. yurttaş l. Boşuna kaygılanıyorsun, eve gidip uyumuştur. uyumuştur m. Bilim adamları kansere çare olması için aşı geliştirmeye çalışıyorlar. geliştirmeye n. Dondurmayı gören çocukların gözleri sevinçten parlıyordu. sevinçten 224 Ses Olayları

5. Sınıf Ünsüz Benzeşmesi - Ünsüz Yumuşaması - Ünsüz Türemesi 3. Aşağıda sadece ünsüz yumuşaması olan sözcüğün bulunduğu kutuyu işaretleyiniz. a. doğa b. borcumuz c. kilidi d. sağa   e. şurubu f. hesabı g. umudum h. bilgi    i. yoğurdu j. çoğunluk k. sözcüğü l. hakkımız    m. cebimde n. dibine o. sabun p. ilacın    4. Aşağıdaki metinde ünsüz yumuşaması ve ünsüz sertleşmesi olan sözcükleri bulup ilgili kutucuğun içine yazınız. Nikola Tesla Elektriğe duyduğu müthiş tutku ile çağın ötesini gören mükemmel beyne sahip bilim adamıdır. Adeta bir fil hafızası bulunan elektrik tutkunu mucit Nikola Tesla, hiç not al- maya ihtiyaç duymadı. Her şeyi o güzel aklında tuttu ve icatlarını yaptı. Sürekli yıllarca yaşayacağını dillendiriyordu, bir asırdan fazla yaşayacaktı. 100 yaşına geldiğinde o güne dek hafızasında biriktirdiği ne varsa, yazacak ve tüm bunları görmek için de en az 150 yıl yaşayacaktı. Elbette hayat hesap bilmezdi, Tesla 2. Dünya Savaşı sırasında öldüğünde özel kasasına ABD askeri güçleri el koydu. En son “teleforce silahı” adını verdiği bir silah üzerinde çalışıyordu. Öldükten sonra California Üniversitesi, icat edilen ne varsa Tesla’ya ait olduğunu ileri sürdü. Tesla, icatlarıyla, tüm ışıkların altında hâlâ yaşıyordu ve belli ki hep yaşa- yacaktı. Çünkü o hep kendisine izin verilse dünyanın bir güneş gibi parlayacağını söylüyordu. Dünyada buna yetecek kadar enerji mevcuttu. a. Ünsüz Benzeşmesi b. Ünsüz Yumuşaması tutku, tutkunu, tuttu, yaptı, elektriğe, duyduğu, yaşayacağını, yaşayacaktı, biriktirdiği, elbette, geldiğinde, biriktirdiği, öldüğünde, öldükten, yaşayacaktı, mevcuttu. verdiği, edilen, olduğunu, parlayacağını. Ses Olayları 225

5. Sınıf Ünsüz Benzeşmesi - Ünsüz Yumuşaması - Ünsüz Türemesi 5. Aşağıdaki sözcüklere ek panosundan uygun ekler getiriniz ve ek aldıktan sonra ünsüz yumuşamasına uğrayan sözcükleri örnekteki gibi işaretleyiniz. -ı / -ı / -u / -ü, -a / -e / -ın / -in / -un / -ün -ım / -im / -um / -üm a. kasap  kasaba b. inanç  inancım c. Mehmet Mehmet'in d. Tokat Tokat'a e. bilinç f. yakıt yakıtın g. Atatürk  bilinci h. Sinop Sinop'u i. dert j. kanat k. büyük Atatürk'ün l. ticaret  kanadı m. sıcak  derdim n. millet ticarete  büyüğüm milletin  sıcağa 6. Aşağıdaki cümlelerde ünsüz türemesi olan sözcükleri bulup altlarına yazınız. a. şerri b. haddini c. sırrını Akşamın hayrından sabahın Herkes büyüklerine karşı Sırrını açma dostuna, o da şerri iyidir. haddini bilmelidir. söyler dostuna. d. halledemeyiz e. tıbbın f. zannetmiş Her sorunu tek başımıza Modern tıbbın çözüm Benim, kendisine kırıldığımı halledemeyiz. zannetmiş. bulamadığı bir sürü hastalık var. g. hakkımı h. affetmek i. şıkkıydı Ben bugüne kadar hakkımı Anneannem, affetmek Yanlış hatırlamıyorsam sorunun kimseye yedirtmedim. büyüklüktür, derdi her zaman. cevabı “A” şıkkıydı. j. hissetmiştim k. zammı l. reddine Sessizce ortalıkta Elektrik zammı, üreticiyi Hakim, delil oldukça zora soktu. dolanmasından bir şeyler yetersizliğinden davanın olduğunu hissetmiştim. reddine karar vermiş. 226 Ses Olayları

5. Sınıf Ünsüz Benzeşmesi - Ünsüz Yumuşaması - Ünsüz Türemesi 7. Aşağıdaki sözcüklerden birden fazla ses olayı olanları işaretleyiniz. a bakmıyor b çalışkan c hissettik  d meslektaş e çalıştığım f sabrettim g gittiğine h ilerlemiş  i emretmiş j yalnızlığım k kahvaltılığı l bakmıyor  8. Aşağıdaki metinde ses olayı meydana gelen sözcükleri ilgili kutucuğa yazınız. Dünyayı Düzeltmek İçin Adam, bir haftanın yorgunluğundan sonra, pazar sabahı kalktığında keyifle eline gazetesini aldı ve bütün gün miskinlik yapıp evde oturacağını hayal ediyordu. Tam bunları düşünürken oğlu koşarak geldi ve parka ne zaman gideceklerini sordu. Baba, oğluna söz vermişti; bu hafta sonu parka götürecekti onu ama kendini iyi hissetmediğinden bir bahane uydurması gerekiyordu. Sonra gazetenin promosyon olarak dağıttığı dünya haritası gözüne ilişti. Önce dünya haritasını küçük parçalara ayırdı ve oğluna uzattı: - Eğer bu haritayı düzeltebilirsen seni parka götüreceğim, dedi. Sonra: - Oh be, kurtuldum, diye düşündü. Neticede dinlenmek benim de hakkım. En iyi coğrafya profesörünü bile getirsen bu haritayı akşama kadar düzeltemez! Aradan on dakika geçtikten sonra oğlu babasının yanına koşarak geldi: - Babacığım, haritayı düzelttim. Artık parka gidebiliriz! dedi. Adam önce inanamadı ve görmek istedi. Gördüğünde de hayretler içindeydi ve oğluna bunu nasıl yaptığını sordu. Çocuk şu ibretlik açıklamayı yaptı: -Bana verdiğin haritanın arkasında bir insan resmi vardı. İnsanı düzelttiğim zaman dünya kendiliğinden düzelmişti! Ünsüz Yumuşaması Ünsüz Benzeşmesi Ünsüz Türemesi yorgunluğundan, kalktığında, hissetmediğinden kalktığında geçtikten oturacağını, gideceklerini, vermişti düzelttim hakkım hissetmediğinden, dağıttığı, yaptığını götürecekti götüreceğim, babacığım dağıttığı yaptı gidebiliriz, gördüğünde, ilişti düzelmişti yaptığını, verdiğin, düzelttiğim, uzattı kendiliğinden Ünlü Düşmesi Ünsüz Daralması oğlu diye oğluna nasıl resmi Ses Olayları 227

5. Sınıf Ünsüz Benzeşmesi - Ünsüz Yumuşaması - Ünsüz Türemesi KKT - 33 1. “Bu şair sadece senin benim değil, herkesin göz 4. (I) Bangkok’a yıllar önce iş sebebiyle gelmiştim. bebeği.” cümlesindeki altı çizili deyimde bulu- (II) Çok yoğun olduğum için pek gezme fırsa- nan ses olayı aşağıdakilerden hangisidir? tım olamamıştı bu şehri. (III) Kalabalık, kargaşa, gürültü, trafik, plazalar, tapınaklar, kokular… A) Ünsüz yumuşaması (IV) Uçak buraya indi diye geldik ama bu şehre B) Ünsüz benzeşmesi pek de ısınamayacağım belliydi. C) Ünlü düşmesi D) Ünsüz türemesi Parçayı oluşturan numaralandırılmış cümle- lerle ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) I numaralı cümlede ünsüz benzeşmesi vardır. B) II numaralı cümlede hece düşmesi vardır. C) III numaralı cümlede ünsüz yumuşaması vardır. D) IV numaralı cümlede ünlü daralması vardır. 2. Aşağıdakilerin hangisinde verilen sözcükle ses olayı birbirine uymamaktadır? Ses Olayı Sözcük 5. Ünlü şairin ölüm haberini radyodan işitenler bir A) Ünlü düşmesi Keşfi an sustular. Ne kadardır bu an? Bir saniye mi? B) Ünsüz yumuşaması Direği O kadar işte! Sonra hiçbir şey olmamış gibi geç- C) Ünlü daralması Gidiyordu tiler gündelik konuşmalara. Bu kadarcıktı bir D) Ünsüz benzeşmesi Anlamıştım şairin hem de tanınan, sevilen bir şairin ölümünün uyandırdığı yankı. Böyle mi olmalıydı? Yüreğimi burkan bu soru geldi, takıldı kafama. Metinde kaç sözcükte ünsüz benzeşmesi ol- muştur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 3. “Her yer mis gibi kokuyor diye hemen mutfağa 6. Aşağıdaki tek heceli sözcüklerin hangisine yöneldi, anlaşılan karnı acıkmıştı.” ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde sözcükte Bu cümlede altı çizili sözcüklerle ilgili verilen yumuşama olur? bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Kat B) Suç C) Top D) Taç A) “Kokuyor” sözcüğünde ünlü daralması olmuş- tur. Ses Olayları B) “Mutfağa” sözcüğünde ünsüz yumuşaması vardır. C) “Karnı” sözcüğünde ünlü düşmesi olmuştur. D) “Acıkmıştı” sözcüğünde ünsüz benzeşmesi ol- muştur. 228

SÖZCÜK YAPISI Kök ve Ek Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler Sözcüklerin Anlamlarını Değiştiren Ekler “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattığı Anlamlar 7 • T.5.3. OKUMA / Söz Varlığı • T.5.3.10. Kökleri ve ekleri ayırt eder. • T.5.3.11. Yapım ekinin işlevlerini açıklar.

5. Sınıf Kök ve Ek Kök ve Ek ♦♦ Varlıkları, kavramları ve nesneleri karşılayan, seslerden oluşan yapılara “sözcük” adı verilir. Sözcükler, tek başlarına anlamları olan dil ögeleridir, “ev, cam, yol, hava, göz, el…” örneklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklere tek başına anlamı olmayan sesler ekleyebiliriz. Örneğin “evde, camcı, yoldan, havaya, gözler, elim…” Bu durumda seslerden oluşan bu sözcüklerin iki bölümden oluştuğunu söyleyebiliriz: 1) Sözcüğün anlamlı bölümü, 2) Sözcüğün anlamsız bölümü. Örnek: “Evde” sözcüğünü incelediğimizde “ev”, sözcüğün anlamlı bölümünü; “-de” ise sözcüğün anlamsız bölümünü oluşturduğunu görürüz. Örnek: “Ev” Anlamlı bölüm Ev - li - lik - ler Anlamlı Anlamsız Anlamsız Anlamsız bölüm bölüm bölüm bölüm ♦♦ Sözcüklerin tek başına anlam taşıyan, bir ses dahi çıkarıldığında anlamı bozulan, parçalanamayan bölümleri- ne “kök” adı verilir. “Kök”, bir sözcüğün anlamlı en küçük parçasıdır. Örnek: “ev, cam, yol, hava, göz, el” sözcükleri “kök” halindedir. ♦♦ Sözcüklere değişik anlamlar katmak için getirdiğimiz, tek başına anlamı olmayan seslere ise “ek” adı verilir. Yani sözcüğün anlamlı bölümlerine “kök”, anlamsız bölümlerine ise “ek” adı verilir. Bir sözcüğe birden fazla ek getirilebilir. Örnek: Yol - cu - luk - lar - da Kök Ek Ek Ek Ek Örnek: susuzluk su - suz - luk kitaplardaki kitap - lar - da - ki öğrencilerin öğren - ci - ler - in ♦♦ Sözcüğün kökü ile sözcüğün bütünü arasında anlam bakımından bir bağlantı olmalıdır. Bir sözcüğün anlamlı en küçük parçası olan kök, sözcüğün bütünüyle ilgili olmalıdır. Örnek: kelebekler Bu sözcüğün kökü “kel” olamaz çünkü “kel” sözcüğü ile kelebek sözcüğü arasında hiçbir anlam bağlantısı yoktur. “Kelebekler” sözcüğünün kökü “kelebek” sözcüğüdür. gölgelik “Gölgelik” sözcüğünün kökü “göl” olamaz. “Gölgelik” ile “göl” sözcüğü arasında bir anlam ilgisi yoktur. Sözcüğün kökü “gölge” olmalıdır. ♦♦ Bir sözcüğü hecelerine ayırmak ile ekine köküne ayırmak farklı şeylerdir. Karıştırmamak gerekir. Hece ağızdan bir çırpıda çıkan sestir. Örnek: kitaplıkları kitap - lık - lar - ı ki - tap - lık - la - rı Hece Hece Hece Hece Hece Kök Ek Ek Ek Sözcük Yapısı 230

Etkinlik 34 Kök ve Ek 1. Aşağıdaki sözcüklerin köklerini bulup karşılarına yazınız. a. gözlükçü b. karanlık göz kara c. korkusuz d. temizlikçi kork- temiz e. yolculuk f. çiçeklerim yol çiçek g. vatandaşlık h. sağlıksız vatan sağlık i. bilgelik j. terbiyeli bil- terbiye 2. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin kökleri doğru verilmişse sondaki kutucuğa “D”, yanlış ve- rilmişse “Y” yazınız. a. Matematikte doğal sayılar konusunu öğrendik. sayı Y b. Son denememde başarılı oldum. baş D c. Bu yazıyı sana yazdım. yazı Y d. Bu kalemi sizden almıştım. kale Y e. Onun hâline çok acıdım. acı D f. Bu yıl havalar soğuk gidince çok hastalandım. hasta D g. Çorabımdaki deliği görünce çok utandım. delik Y h. Çocuklar müzik sesini duyunca neşelendiler. neşe D i. Arabanın motorunu yaptırmak için tamirciye gitti. ara Y j. Ne kadar da duygusuz bir adam oldun, hayret doğrusu. duy- D k. Sözcükleri anlamlarına uygun kullanmamız gerekiyor. sözcük Y l. Saçındaki kırıkları aldırmak için kuaföre gidecekmiş. kırık Y Sözcük Yapısı 231

5. Sınıf Kök ve Ek 3. Aşağıdaki sözcüklerden hiç ek almamış, kök hâlinde olanları işaretleyiniz. a. uyku b. kiracı c. fayda  d. akıl  e. ünlü f. ağır  g. çiçek  h. süpürge  i. ayak  j. gizli  m. yorgun n. kanat k. gezi l. odun r. bardak  s. sıra  o. dolap  p. büyük  t. çöpçü u. yeni 4. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler, kök ve eklerine doğru ayrılmışsa örnekteki gibi sondaki ku- tucuğa “D”, yanlış ayrılmışsa “Y” yazınız. a. Her zaman evdeki hesap çarşıya uymuyor. ev - de - ki D b. En kötü düşünce bile kararsızlıktan iyidir. kök ek ek Y c. Güvercinler, mutfak balkonuna yuva yapmışlar. kararsız - lık - tan Y d. Başlıktan etkilenip aldığım kitabı hiç beğenmedim. kök ek ek D e. Ağustosun ikinci haftasında serinlik çökmeye başlar. güver - cin - ler Y f. Sazlıktan gelen sinekler, gece insana rahat vermiyor. kök ek ek D g. Düşünen insan, hiçbir şeyi sorgusuz sualsiz kabul etmez. baş - lık - tan D h. Günlerdir üzerimde anlamsız bir durgunluk var. kök ek ek Y i. Bahçedeki zararlı otlarla mücadele etmek için ilaç kullanıyoruz. ser - in - lik Y j. Yokluktan böylesine zor işlerde çalışıyorum. kök ek ek D k. Tiyatro, bir milletin çağdaşlık göstergesidir. saz - lık - tan Y l. Durakta birkaç yolcu, soğuktan titreyerek araç bekliyordu. kök ek ek D sor - gu - suz kök ek ek durgun - luk kök ek zar - ar - lı kök ek ek yok - luk - tan kök ek ek çağdaş - lık kök ek dur - ak - ta kök ek ek 232 Sözcük Yapısı

5. Sınıf Kök ve Ek 5. Aşağıdaki sözcükleri kök ve eklerine ayırınız. a. karaladı b. gözcülük c. batılı kara-la-dı göz-cü-lük bat-ı-lı d. yoksulluk e. yağışlı f. indirim yok-sul-luk yağ-ış-lı in-di-rim g. taşlaşmış h. sözcüler i. uygunluk taş-laş-mış söz-cü-ler uy-gun-luk 6. Aşağıdaki meyvelerde kök ve eklerine ayrılmış sözcükler bulunmaktadır. Kök ve ekine doğru ayrılmış meyveleri işaretleyiniz. a. b. c. d. e. yemek - lik bitki - ler - in yaz - acak - tı çekin - gen yüz - ücü - ler  f. g. h. i. j. başar - ı - lı çalış - kan iste - k - li göz - ler - im ölçü - lü k.  l. m. n. o. kış - lık - lar evli - lik sil - gi - den şaş - kın - lık yen - il - gi  r.    p. s. t. sev - gi - den birleş - miş gel - miş - ler soru - lar - ın   Sözcük Yapısı 233

5. Sınıf Kök ve Ek KKT - 34 1. Aşağıdaki sözcüklerin hangisi kök ve eklerine 4. Aşağıdakilerin hangisinde sözcüğün kökü yanlış ayrılmıştır? yanlış gösterilmiştir? A) Ser - gi B) Geç - ti A) Kedicik yorgun gözlerle bakıyordu. Kök ek Kök ek B) Kaş’ta dalgıçlar mercanları görüntülemiş. C) Bu kitaplık evin hazinesidir. C) Yolcu - luk D) Kitap - lık D) İçimde damla damla bir korku birikiyor. Kök ek Kök ek 2. Dün yine seni andım 5. 1. 2. 3. 4. Gözlerim doldu anahtar kalem defter sayfa 1 giriş boya ayna O tatlı günlerimiz bir anı oldu dizi ılık başlık kırmızı 2 3 havalı Ayrılık geldi başa 4 Numaralanmış kutuların hangisindeki sözcük- Katlanmak gerek lerin tamamı ek almamıştır? Seni çok çok özledim arkadaşım eşek A) 1. B) 2. C) 3. D) 4. Barış Manço’nun söylediği şarkıdaki numara- lanmış sözcüklerle ilgili hangi bilgi yanlıştır? A) 1. sözcüğün ekleri “-ler” ve “-im”dir. B) 2. sözcüğün kökü “tatlı”dır. C) 3. sözcüğün ekleri “-ler” ve “-imiz”dir. D) 4. sözcüğün kökü “ayır-“tır. 3. Aşağıdaki sözcüklerin hangisi ek almamıştır? 6. I. Yağmurdan sonra hava pırıl pırıl olur. II. Saçlarındaki ışıltı gözümüzü alıyordu. III. Evde otururken bir çıtırtı duymuştu. IV. Burnu tıkalı olunca horluyordu. Numaralanmış cümlelerin hangilerinde hiç ek almamış sözcük vardır? A) kulak B) sulak A) I ve II. B) I ve III. C) uçak D) kaçak C) II ve III. D) III ve IV. 234 Sözcük Yapısı

5. Sınıf Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler ♦♦ Ekler, var olan sözcükleri kullanmamızı sağlayan bizim en önemli yardımcılarımızdır. Sözcükleri ek almadan cümle içinde kullanabiliriz ama ekler olmadan cümle kurmamız pek mümkün değildir. Örnek: “okul, çık-, ev, git-” sözcükleri hiçbir ek almamıştır ama sözcükler bu halleriyle bir cümle değildir. “Okuldan çıkınca eve gittim.” (Yukarıdaki sözcükler, aldıkları ekler yardımıyla cümle özelliği kazandı.) • Türkçede iki türlü ek vardır: 1. Eklendiği sözcüğün anlamını değiştiren ekler 2. Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyen ekler Örnek: “Ev” Ev - e gitti. “Ev” sözcüğüne getirilen “-e, -de, -den, -ler” ekleri Ev - de bekliyor. sözcüğün anlamını değiştirmemiş. Bu ekler sözcüğün Ev - den geldim. cümle içinde kullanılabilmesini sağlamıştır. Ev - ler yaptık. “Ev” Ev - li “Ev” sözcüğüne getirilen “-li, -cil, -len, -siz” ekleri sözcüğün Ev - cil anlamını kalıcı olarak değiştirmiş ve “ev” sözcüğünden yeni Ev - len - sözcükler türetmiştir. Ev - siz Örnek: Aşağıdaki sözcüklerde yer alan ekler, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyen eklerdir. “kitap - lar, çocuk - lar, soru - lar…” “annem - e, duvar - a, sokak - a, ağaç - a, diş - e …” “pencere - de, balkon - da, tencere - de, okul - da, aklım - da …” “yol - dan, araba - dan, kapı - dan, sınıf - tan, el - den, iş - ten …” “ev - i, el - i, göz - ü, saç - ı, yol - u, bardak - ı …” “masa - nın, soru -nun, gezi - nin, köprü - nün, araba - nın …” “baba - m, anne - m, ev - im, çanta - m, sıra - m, ödev - im …” “baba - n, anne - n, ev - in, çanta - n, sıra - n, ödev- in …” “baba - sı, anne - si, çanta - sı, sıra - sı, ödev - i …” “baba - mız, anne - miz, çanta - mız, sıra - mız, ödev - imiz …” “baba - nız, anne - niz, çanta - nız, sıra - nız, ödev - iniz …” “baba - ları, anne - leri, çanta - ları, sıra - ları, ödev - leri …” “sev - miş, sev - di, sev - iyor, sev - ecek, sev - meli, sev - se, sev - mez, sev - er ...” Sözcük Yapısı 235

Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler Etkinlik 35 1. Aşağıdaki sözcükleri ve aldıkları ekleri inceleyiniz. Aldığı ekle anlamları değişmeyen sözcükleri işaret- leyiniz. a. kedim  b. ilgisiz c. gezgin d. ışıklı e. geldim  f. ayakta  g. hızlı h. kuzular  i. yerden  j. arabası  k. tuzlu l. aylık m. camda  n. evinin  o. dolapta  2. Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili sözcükteki ekin sözcüğün anlamını değiştirip değiştirmediğini belirleyip işaretleyiniz. Cümleler Anlamı Anlamı a. Sözüm anlaşılmadıysa tekrarlayabilirim. Değiştiren Ek Değiştirmeyen Ek  b. Kitabın kapağındaki resim çok etkileyiciydi.  c. Yaşlılar yağlı yiyeceklerden özellikle uzak   durmalıdır.    d. Hava yağacak gibi yağmurluk da alalım yanımıza.   e. Çocuklar odada uyuyor, biraz daha alçak sesle  konuşalım. f. Teyzemler aylar sonra nihayet bize geliyor. g. Görgü kurallarına uymak, bizi daha saygıdeğer yapar. h. Ali’nin amcası, bu yıl yeni bir lokanta açıyormuş. i. Gecenin sonunda babam hepimize bir sürpriz yaptı. j. İşsiz kalmamak için bu sıkıntılara katlanıyorum. 236 Sözcük Yapısı

5. Sınıf Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler 3. Aşağıda verilen sözcükleri kök ve eklerine ayırınız. Anlamı değiştiren ek alan sözcükleri 1 numaralı sepete, anlamı değiştirmeyen ek alanları 2 numaralı sepete yazınız. a. yabancı b. bahçemiz c. sıralar d. binanın yaban - cı bahçe - miz sıra - lar bina - nın kök ek kök ek kök ek kök ek e. sütçü f. parası g. aklım h. yeşillik süt - çü para - sı akıl - ım yeşil - lik kök ek kök ek kök ek kök ek i. etkili j. büyüteç k. eskiden l. okumalı et - ki - li büyü - t - eç eski - den oku - malı kök ek ek kök ek ek kök ek kök ek m. uyumuş n. kitapçık o. yoksul ö. sargı uyu - muş kitap - çık yok - sul sar - gı kök ek kök ek kök ek kök ek 12 yabancı, sütçü, etkili, bahçemiz, sıralar, büyüteç, kitapçık, aklım, parası, yoksul, yeşillik, sargı eskiden, uyumuş, binanın, okumalı Sözcük Yapısı 237

5. Sınıf Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler 4. Aşağıdaki cümlelerde nokta ile gösterilen yerlere ek kutucuğundan uygun ekler getirin ve getirdiğiniz ekin sözcüğün anlamını değiştirip değiştirmediğini belirleyip işaretleyiniz. -lar -a -e -dan -den -ten -tan -nun -ler -da -de -ta -te -nın -nin -nün -ın -in -un -ün -siz -lik -ci -cü -cı -gi -i -ı -ü -sı -li Cümleler Anlamı Anlamı Değiştiren Ek Değiştirmeyen Ek a. Kayserililer ticarette daha yeteneklidir.  b. Şehrin içindeki kalenin duvarları restore edilmiş.  c. Çok şanslı bir çocuk olduğumu düşünüyorum.  d. Masanın ayağı gene sallanıyor.  e. Yükte hafif pahada ağır hediyeler almışlar.  f. Son maçta alınan yenilgi takımı olumsuz etkiledi.  g. Köşedeki simitçi , benim amcam olur.  h. Vize için ağustostan beri bekliyorum.  i. Elindeki kalemi kaç liraya aldın?  j. İlimize çok güzel bir sergi salonu yapılacakmış.   k. Köyüme yerleşip ekolojik tarım yapmayı düşünüyorum.  l. İyilik yapmak maddi imkânlara bağlı değildir.   m. Telefonun ekranı, iki gündür düzgün çalışmıyor.  n. Arabanın kapısı açılmayınca çilingir çağırdık.  o. Trafik kazaları çoğunlukla sürücü hatalarından kaynaklanıyor.  p. Sınıftaki Aliler aynı projede birlikte çalışacakmış.  r. Adam gözünün önündeki çukuru göremedi.  s. Yönetmen oyuncudan istediği verimi alamamış. t. Burada sözleşmeler bir senelik imzalanıyormuş.  u. Sıcaklar bastırmadan meyveleri toplamalıyız. 238 Sözcük Yapısı

5. Sınıf Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler 5. Bal arısı sadece üzerinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyen ek almış sözcüğün yazılı olduğu papatyaya konacaktır. Buna göre arının konacağı çiçekleri işaretleyiniz. b de a c  camcı   f g köyümüz teyzemler suya    saçları ceketiniz topraktan jk m n o kurgu yenilik i l  h kedisi  korkusuz   defteri masalda telefonum derenin Sözcük Yapısı 239

5. Sınıf Sözcüklerin Anlamlarını Değiştirmeyen Ekler KKT - 35 1. I . Kirli 4. Elim II. Gösteriş Fırınlar III. Balonlar IV. Sepette Hayata Numaralanmış sözcüklerden hangilerinin aldı- Kepçede ğı ek sözcüğe yeni bir anlam katmamıştır? A) I ve II. B) I ve IV. Hangi şeklin yanında yazan sözcüğün aldığı C) II ve III. D) III ve IV. ek sözcüğe çoğul anlamı katmıştır? A) B) C) D) 2. Sözcük Kök Ek Ek 5. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerden Nişanlılık Nişan- -lı -lık hangisi birden çok ek almıştır? a Eteklerden Etek -ler -den b Kararsız -ar -sız A) Salonun ışıkları göz kamaştırıyor. c Sorular Kar -u -lar B) Bakışları hepimizin içini ısıtıyordu. d Sor- C) Ilık rüzgâr baharı müjdeliyordu. D) Gözlerindeki ifadeyi unutamam. Yukarıdaki tabloda sözcükler köküne ve eklerine ayrılmıştır. Hangi sözcükte yanlışlık yapılmıştır? A) Nişanlılık B) Eteklerden C) Kararsız D) Sorular 3. “Ev” sözcüğüne aşağıdaki eklerden hangisi 6. “Koyunlarımız” sözcüğü aşağıdakilerin hangi- getirilirse sözcük yeni bir anlam kazanır? sinde kök ve eklerine doğru ayrılmıştır? A) –siz B) –ler A) ko-yun-lar-ımız B) ko-yun-la-rı-mız C) –den D) –im C) koyun-lar-ım-ız D) koyun-lar-ımız 240 Sözcük Yapısı

5. Sınıf “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattıkları Anlamlar “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattıkları Anlamlar ♦♦ Sözcüklerin anlamlarını değiştiren ekler, yeni sözcükler türetir. Bu ekleri alan sözcükler kalıcı anlam değişik- liğine uğrar. “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” ekleri sözcüklerden yeni sözcükler türeten eklerin başında gelir. Bu ekler, sözcüklere farklı anlamlar yükleyerek yeni sözcükler üretir. Örnek: “tuz - lu, söz - lük, göz - cü, şeker - siz, sev - gi …” ♦♦ “-lı / -li / -lu / -lü” eki, eklendiği sözcüğe farklı anlamlar katar: a. “verim - li, öfke - li, boya - lı, tuz - lu, sağlık - lı, akıl - lı, değer - li, bilgi - li” (sahip olma, üzerinde bulundur- ma, o özelliği taşıma, ilgili olma anlamları katar.) b. “Antalya - lı, Karaman - lı, Selçuk - lu, Osman - lı, köy - lü, şehir - li, Galatasaray - lı …” (bir millete, şehre veya bir kuruluşa ait olma anlamları katar.) c. “iki - li, üç - lü, beş - li, on - lu …” (Gruplandırma anlamı katar.) d. “söz - lü, nişan - lı, ev - li” (Durum, medeni hâl bildirir.) e. “akıl - lı us - lu, iri - li ufak - lı, güç - lü kuvvet - li …” (İkileme oluşturur.) ♦♦ “-sız / -siz / -suz / -süz” eki, eklendiği sözcüğe “olumsuzluk anlamı” katar. Örnek: “verim - siz, boya - sız, tuz - suz, gönül - süz, bilgi - siz …” ♦♦ “-lık / -lik / -luk / -lük” eki, eklendiği sözcüğe farklı anlamlar katar: a. “kitap - lık, kömür - lük, odun - luk, çöp - lük …” (Bir şeyin toplu olarak koyulduğu yer anlamı katar.) b. “kulak - lık, meyve - lik, biber - lik, göz - lük, diz - lik …” (Alet, araç adları yapar.) c. “çimen - lik, ağaç - lık, kum - luk, zeytin - lik, kaya - lık …” (Bir şeyin yoğun ve toplu olarak bulunduğu yer adı yapar.) d. “doktor - luk, öğretmen - lik, balıkçı - lık, mimar - lık …” (Meslek adları yapar.) e. “Atatürkçü - lük, Müslüman - lık, Türkçü - lük …” (Bir düşünce ve inanışa bağlılığı bildiren adlar yapar.) f. “başkan - lık, vali - lik, müdür - lük …” (Rütbe ve makam bildiren adlar yapar.) g. “insan - lık, anne - lik, dost - luk, kardeş - lik …” (Nitelik bildiren soyut adlar yapar.) h. “bayram - lık, kış - lık, akşam - lık, gömlek - lik, hediye - lik, ömür - lük, hafta - lık, ay - lık, yıl - lık…” (Sınır- lama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan adlar yapar.) ♦♦ “-cı / -ci / -cu / -cü” eki, eklendiği sözcüğe farklı anlamlar katar: a. “diş - çi, duvar - cı, ecza - cı, fırın - cı, süt - çü …” (Meslek adları yapar.) b. “inat - çı, kavga - cı, uyku - cu, çıkar - cı …” (Bir şeyi huy ve alışkanlık edinmeyi anlatır.) c. “Atatürk - çü, halk - çı, devlet - çi, milliyet - çi …” (Bir düşünceye bağlılığı anlatır.) ♦♦ “-gı / -gi / -gu / -gü” eki eklendiği sözcüğe farklı anlamlar katar: a. “sil - gi, at - kı, as - kı, çal - gı, kes - ki …” (Araç gereç adları yapar.) b. “bit - ki, çiz - gi, bas - kı, sar - gı …” (Çeşitli nitelikte somut adlar yapar.) c. “say - gı, sev - gi, gör - gü, tut - ku, öv - gü, duy - gu, coş - ku, bil - gi …” (Çeşitli nitelikte soyut adlar yapar.) Sözcük Yapısı 241

“-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattıkları Anlamlar Etkinlik 36 1. Aşağıdaki sözcüklerle “-lı / -li / -lu / -lü” ekinin bu sözcüğe kattığı anlamları eşleştiriniz. a. Sekizli Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir. i h b. Güçlü İkileme oluşturur. f j c. Almanyalı Yaşanılan yeri ya da memleketi bildirir. a e d. Şekerli Bir kuruluşa ait olma, onunla bağlantılı olma anlamı katar. g b e. Osmanlı Gruplandırma, bir arada olma anlamı katar. d c f. Karamanlı Soy ya da devlet anlamı katar. g. Sözlü Durum (medeni hâl) bildirir. h. Altlı üstlü Sahip olma, üzerinde bulundurma, o özelliği taşıma anlamı katar. i. Kültürlü Bir şeyin içinde daha çok neyin olduğunu bildirir. j. Üniversiteli Bir millete ait olma anlamı katar. 2. Aşağıdaki sözcüklere getirilen eklerin sözcüklere kattığı anlamları karşılarına yazınız. Sözcükler Anlamlar a. silgi, atkı, askı, çalgı Araç gereç anlamı katmış. Eklendiği sözcükten soyut durumları anlatan adlar yapmış. b. bilgi, saygı, sevgi, Eklendiği sözcükten somut anlamlı adlar yapar. tutku Belirli zaman diliminde kullanılan yer anlamı katmış. Makam, rütbe anlamı katmış. c. bitki, çizgi, dolgu, Bir şeyin topluca bulunduğu yer anlamı katmıştır. baskı Sözü edilen özelliğe sahip olma anlamı katmıştır. Olumsuzluk anlamı katmıştır. d. yazlık ev, kışlık saray Huy ve alışkanlık anlamı katmıştır. Belirli bir alanda bilgisi olma, bu alanla uğraşma anlamı katmıştır. e. bakanlık, başkanlık, ağalık f. çöplük, taşlık, otluk, mezarlık g. öfkeli, meraklı, sinirli h. susuz, havasız, parasız i. kavgacı, dedikoducu, dalgacı j. fizikçi, kimyacı, matematikçi 242 Sözcük Yapısı

5. Sınıf “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattıkları Anlamlar 3. “-cı / -ci / -cu / -cü” eklerini kullanarak aşağıdaki görselleri anlatan sözcükler oluşturunuz. a. b. c. d. boyacı simitçi çiftçi aşçı e. f. g. h. sanatçı dişçi postacı gemici i. j. k. l. fırıncı futbolcu kuklacı gazeteci m. n. o. p. sunucu temizlikçi dağcı balıkçı 243 Sözcük Yapısı

5. Sınıf “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattıkları Anlamlar 4. Aşağıdaki eklerle yeni anlamlar kazanmış beşer tane sözcük yazınız. a. - lık: yazlık, cansızlık, dayanıklılık, tatsızlık, dalgınlık b. - lik: belirsizlik, kesinlik, güneşlik, gelinlik, yemeklik c. - luk: bozukluk, sorumsuzluk, kılavuzluk, bolluk, susuzluk d. - lük: çöplük, düzlük, önlük, sözlük, ömürlük 5. “-sız / –siz / -suz / -süz” ve “ –cı / -ci / -cu / -cü” eklerinin aşağıdaki sözcüklere kazandırdığı anlamları örnekteki gibi eşleştiriniz. a. mobilyacı, eczacı, sütçü Bir işi görev olarak üstlenmiş kimseyi anlatan c adlar yapar. b. yolcu, erkenci, sabahçı Bir görüşü, inanışı, düşünceyi benimsemeyi f c. biletçi, konuşmacı, sözcü anlatan adlar yapar. Sahip olma, kendinde bulundurma anlamın- g da kullanılan “-lı / -li” ekinin karşıtı olarak, eklendiği sözcüğe olumsuzluk anlamı katar. d. davacı, mirasçı, kiracı İkilemeler oluşturur. h e. yalancı, inatçı, çıkarcı Adın bildirdiği işle ilgili “kişi” anlamında adlar b f. Atatürkçü, halkçı, devletçi yapar. Eklendiği sözcüğe sahiplik anlamı katan adlar d yapar. g. evsiz, işsiz, tatsız Eklendiği sözcükle kalıplaşarak mecaz an- i lamlı sözler yapar. h. tatsız tuzsuz, sessiz sedasız, işsiz güçsüz Bir işi ya da bir sanatı kendisine meslek ola- a rak seçmiş olanları anlatan adlar yapar. i. kalpsiz, yüreksiz, bacaksız Bir şeye alışkanlığı, bir şeyi huy edinmeyi e gösteren adlar yapar. 244 Sözcük Yapısı

5. Sınıf “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattıkları Anlamlar 6. Aşağıdaki verilen eklerin her biriyle sözcükler türetip cümle içinde kullanınız. “-lı / -li / -lu / -lü” • Yeni evli arkadaşını ziyaret etti. a. • Kaygılı olduğu için başaramadı. • Sözlü anlatımlarda ses tonumuzu ayarlamak çok önemlidir. • Buzlu su içtiği için hastalanmış. “-sız / -siz / -suz / -süz” • Başarısız olmamak için çalışmak gerekir. b. • Bugün çok neşesiz görünüyordu. • Sorunsuz bir ortaklığım var yıllardır. • Kültürsüz insanlar sadece kendilerini değil, çevrelerini de olumsuz etkiler. “-cı / -ci / -cu / -cü” • Arabacı, hızla sürdü atları. c. • Motor bozulunca tamirci çağırmak zorunda kaldık. • Mesleğini sorunca kamyoncu olduğunu söyledi. • Arkadaşlardan birini kapıya gözcü olarak dikmiştik. “-gı / -gi / -gu / -gü” • İlişkilerde sevgi ve saygı oldukça hayat güzelleşir. d. • Sizden bilgi almak için gelmişler. • Yorgunken algı seviyemiz doğal olarak düşer. • Övgü, insanın çalışma isteğini artırır. “-lık / -lik / -luk / -lük” • Kalemleri dokuzluk paketler hâlinde sardık. e. • Ağaçlık bir bölgeden geçtik. • Gölgelik bir yer bulup oturduk. • Poşetler yüzlük paketlerde satılıyormuş. Sözcük Yapısı 245

5. Sınıf “-li, -lik, -ci, -siz, -gi” Eklerinin Sözcüklere Kattıkları Anlamlar KKT - 36 1. Aşağıdakilerden hangisi aldığı ekle yeni bir 4. Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde eklendiği kazanmamıştır? sözcüğün anlamını değiştiren birden fazla ek yoktur? A) Örgü B) Kirli C) Tatsız D) Ağaçta A) Korkuluk B) Çiçeklikten C) Çaycılık D) İşsizlik 2. “Kırmızı başlık takınca hemen fark edildi.” 5. “Oyun, çocukların eğitiminde önemli bir yer tutar ve gelişmelerini sağlar. Oyundan ve oyuncak- Bu cümlede geçen “-lık” eki, aşağıdakilerden lardan mahrum bazı çocukların, gelecekte asık hangisinde eklendiği cümleye bu cümledekin- yüzlü, somurtkan ve çekilmez kişiler oldukları den farklı bir anlam katmıştır? görülmüştür. Oyunlar, aşırı olmadığı sürece, ço- cuklar için vazgeçilmez eğlence kaynaklarıdır.” A) Aylardır balıkçılık yaparak para kazandı. B) Gözlük takmak onu karizmatik gösteriyor. Metindeki altı çizili sözcüklerle ilgili bilgiler- C) Denizde kolluksuz yüzemiyor. den hangisi yanlıştır? D) Yere düşünce dizliği bile parçalanmış. A) “Oyundan” sözcüğünün kökü “oyun”dur. B) “Oyuncakçı” sözcüğü anlamını değiştiren iki ek almıştır. C) “Yüzlü” sözcüğündeki “-lü” eki sözcüğe yeni bir anlam katmamıştır. D) “Kişiler” sözcüğü çoğul anlamı katan bir ek al- mıştır. 3. Aşağıdakilerden hangisinin sonuna “-ci” eki 6. “Dünya yaşayan birçok canlıdan biri olarak çev- getirilerek meslek adı oluşturulabilir? remiz temiz tutmak birincil görevimizdir.” Cümlesinde altı çizili sözcüklerin sonlarına sırasıyla hangi ekler getirildiğinde cümle an- lamlı olur? A) Manav B) Öğretmen A) -da, -den B) -da, -i C) Bakkal D) Balık C) -dan, -e D) -da, -e 246 Sözcük Yapısı

YAZIM KURALLARI Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler Sayıların Yazımı “De, Ki ve Mi”nin Yazımı Yazımı Karıştırılan Sözcükler 8 • T.5.4. YAZMA • T.5.4.5. Büyük harfleri ve noktalama işaretle- rini uygun yerlerde kullanır. • T.5.4.8. Sayıları doğru yazar. • T.5.4.9. Yazdıklarını düzenler.

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler Örnek: Gazi Mustafa Kemal Paşa, Sayın Doç. Dr. Ahmet Hilmi İmamoğlu, Avukat Ramazan Er- ♦♦ A) Cümleler büyük harfle başlar. yiğit, Albay Remzi Türkoğlu, Ayşe Hanım, Ali Bey, Mehmet Efendi, Ahmet Çavuş, Levent Öğret- Örnek: Egemenlik, kayıtsız şartsız milletindir. men… Örnek: Dost kara günde belli olur. Uyarı: Akrabalık bildiren sözcükler büyük harfle Uyarı: Cümle içinde tırnak veya yay ayraç içine başlamaz. alınan cümleler büyük harfle başlar ve sonlarına Örnek: Ayşe teyze, Emine hala, Ahmet amca, uygun noktalama işareti (nokta, soru, ünlem vb.) İsmail ağabey, Hasan dayı… konur. Örnek: Atatürk “En büyük savaş, cahilliğe karşı 3. Mektuplarda ve resmî yazışmalarda hitaplar yapılan savaştır.” diyor. büyük harfle başlar. Örnek: Vatan sevgisi (Sevgi derken bütün varlığımızı adamayı kastediyorum.) sevgilerin en Örnek: Sevgili Dostum, yücesidir. Sayın Müdürüm, Değerli Öğrenciler, Uyarı: İki çizgi arasındaki açıklama cümleleri 4. Hayvanlara verilen özel adlar büyük harfle büyük harfle başlamaz. başlar: Örnek: Kitaplarımı -en yakın arkadaşlarımı- kimseye vermiyorum. Örnek: Boncuk, Pıtır, Maviş, Pamuk… Uyarı: İki noktadan sonra gelen cümleler büyük 5. Millet, boy, oymak adları büyük harfle baş- harfle başlar. İki noktadan sonra gelen bölüm lar. cümle ya da özel isim değilse büyük harfle başlamaz. Örnek: Türk, Alman, Rus; Kazak, Türkmen, Kır- Örnek: Öfkenin tek bir iyi yanı vardır: İnsan, gız, Oğuz… pişman olmayı öğrenir. Örnek: Konya’dan neredeyse tarih fışkırıyor: 6. Dil ve lehçe adları büyük harfle başlar. camiler, saraylar, hanlar… Örnek: Türkçe, Almanca, Rusça; Kazakça, Aze- ♦♦ B) Şiirlerde dizeler büyük harfle başlar. rice, Kırgızca Memleket isterim 7. Devlet adları büyük harfle başlar. Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun Kuşların, çiçeklerin diyarı olsun Örnek: Türkiye Cumhuriyeti, İngiltere, Fransa, Almanya ♦♦ C) Özel adlar büyük harfle başlar. 8. Din ve mezhep adları ile bunların mensupla- 1. Kişi adlarıyla soyadları büyük harfle başlar. rını bildiren sözler büyük harfle başlar. Örnek: Mustafa Kemal Atatürk, Cahit Sıtkı Ta- Örnek: Müslümanlık, Müslüman; Hristiyanlık, rancı, Neşet Ertaş… Hristiyan; Musevilik, Musevi 2. Kişi adlarından önce ve sonra gelen un- 9. Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar. vanlar, saygı sözleri, rütbe adları ve lakaplar büyük harfle başlar. Örnek: Merkür, Neptün, Mars, Uranüs… 248 Yazım Kuralları

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler Uyarı: Dünya, güneş, ay kelimeleri gezegen 14. Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her keli- anlamı dışında kullanıldıklarında küçük harfle mesi büyük harfle başlar. başlar. Örnek: Derste Dünya’nın uydusu olan Ay’ın Örnek: İstanbul Valiliği, Türk Dil kurumu, Banka- hareketlerini öğrendik. cılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, Türkiye Örnek: Bilim adamları Güneş patlamalarının Büyük Millet Meclisi, Karaman Nüfus Müdürlüğü, Dünya’ya zararı olmadığını açıkladı. Kadıköy Lisesi, Et Balık Kurumu, Yeşildereliler Örnek: Herkesin kendine göre bir dünyası var. Derneği, Hız Yayınları… Örnek: Perdeyi aç da içeriye güneş girsin biraz. 15. Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genel- 10. Yer adları (kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt vb.) ge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar. büyük harfle başlar. Örnek: Medeni Kanun, Türk Ticaret Kanunu, Te- Örnek: Avrupa, Asya, Afrika; İstanbul, Ankara; lif Hakkı Yayın ve Satış Sözleşmesi, Türk Bayrağı Üsküdar, Kadıköy; Taşkale, Yeşildere… Tüzüğü… 11. Yer adlarında ilk isimden sonra gelen ve 16. Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren (tablo, heykel, beste vb.) her kelimesi büyük ikinci isimler büyük harfle başlar. harfle başlar. Örnek: Ağrı Dağı, Erciyes Dağı, Kireç Tepe, Van Örnek: Nutuk, Fadiş, Yaban, Hürriyet, Milliyet, Gölü, Tuz Gölü, Fırat Nehri, Ege Denizi, Marmara Varlık, Düşünen Adam, Kitap Okuyan Kız, Resmi Denizi, İstanbul Boğazı, Konya Ovası, Karaman Gazete, Onuncu Yıl Marşı… Ovası, Süveyş Kanalı, Dicle Irmağı… Uyarı: Özel ada dâhil olmayan gazete, dergi, Uyarı: Özel ada dâhil olmayıp tamlama kuran tablo, roman, şiir, hikâye, heykel vb. sözler şehir, il, ilçe, belde, köy vb. sözler küçük harfle büyük harfle başlamaz. başlar. Örnek: Yaban romanı, Hürriyet gazetesi, Milliyet Örnek: Konya ili, Ankara şehri, Kızılay ilçesi, gazetesi, Varlık dergisi, Düşünen Adam heykeli, Beşiktaş ilçesi, Ovacık kasabası, Çukurca Kitap Okuyan Kız tablosu, Falaka hikâyesi… köyü… Uyarı: Kitap, makale, tiyatro eseri, kurum adı 12. Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak ad- vb. özel adlarda yer alan kelimelerin ilk harfleri larında geçen mahalle, meydan, bulvar, cadde, büyük yazıldığında ‘‘ve, ile, ya, veya, yahut, ki, sokak kelimeleri büyük harfle başlar. da, de’’ sözleriyle ‘‘mı, mi, mu, mü’’ soru eki küçük harfle yazılır Örnek: Taksim Meydanı, Fatih Mahallesi, Pa- Örnek: Suç ve Ceza, Turfa mı, Turfanda mı?, patya Sokak, İstiklal Caddesi, Neşe Apartmanı, Leyla ile Mecnun… Atatürk Bulvarı… Uyarı: Kitap, makale, tiyatro eseri, kurum adı- nın hepsi büyük harfle yazılırsa ‘‘ve, ile, ya, 13. Saray, köşk, han, kale, köprü, kule, anıt vb. veya, yahut, ki, da, de’’ sözleriyle ‘‘mı, mi, mu, yapı adlarının bütün kelimeleri büyük harfle mü’’ soru eki de büyük harfle yazılır. başlar. Örnek: SUÇ VE CEZA, TURFA MI, TURFANDA MI?, LEYLA İLE MECNUN… Örnek: Topkapı Sarayı, Yıldız Sarayı, Çankaya Köşkü, Kozlu Han, Ankara Kalesi, Galata Köprü- sü, Mostar Köprüsü, Tonyukuk Anıtı Yazım Kuralları 249

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 17. Ulusal, resmî ve dinî bayramlarla anma ve kutlama günlerinin adları büyük harfle başlar. Örnek: Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Cumhuriyet Bayramı, Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı; Anneler Günü, Babalar Günü, Sevgililer Günü, Öğretmenler Günü, Dünya Tiyatrolar Gü- nü… 18. Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar. Örnek: Kurtuluş Savaşı, Çanakkale Savaşı, Millî Mücadele Dönemi, Fetret Devri, Cilalı Taş Devri, Tanzimat Dönemi… Uyarı: Para birimleri büyük harfle başlamaz: avro, dinar, dolar, lira, kuruş, liret... Uyarı: Yer ve millet adlarıyla kurulan birleşik MÜDÜRİYET sözcüklerde sadece özel ad büyük harfle başlar, diğer sözcük küçük harfle yazılır. Örnek: Antep fıstığı, Malatya kayısısı, Van kedisi, Brüksel lahanası, İngiliz anahtarı, Frenk üzümü, Maraş dondurması… Ç) Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adları bü- yük harfle başlar. Örnek: 23 Nisan 1920, 29 Ekim 1923, 19 Mayıs 1919, 18 Ağustos 2018 Salı günü, 1919 Mayıs’ı… Uyarı: Belirli bir tarihi belirtmeyen ay ve gün adları küçük harfle yazılır. Örnek: Her yıl haziran ayında tatile gideriz. Haftaya salı gelecekmiş. D) Tabela, levha ve levha niteliğindeki yazılar- da geçen kelimeler büyük harfle başlar. ACİL ÇIKIŞ 250 Yazım Kuralları

Etkinlik 37 Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 1. Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili sözcüklerin neden büyük harfle yazıldığını, cümlenin karşısın- daki kutucuğa yazınız. a. Epiktetos “İnsanların ne oldukları, zor Cümle içinde tırnak veya yay ayraç içine alınan cümleler durumlarda belli olur.” diyor. büyük harfle başlar. b. Seyit Onbaşı, atalarımızın ne kadar güçlü Kişi adlarından önce ve sonra gelen unvanlar, saygı sözleri, olduğunu anlatan en güzel örnektir. rütbe adları büyük harfle başlar. c. Sanat, dünyayı içimizden geldiği gibi gü- Cümleler büyük harfle başlar. zelleştirme becerisidir. d. Geçtiğimiz yıl Karaman Kalesi’nin resto- Saray, köşk, han, kale, köprü, kule, anıt vb. yapı adlarının rasyonu bitti. bütün kelimeleri büyük harfle başlar. e. Bu millet Çanakkale Savaşı’nda gücünü Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar. bütün dünyaya göstermiştir. f. Bu yıl da yeni yıl eğlencelerinin merkezi Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak adları büyük harfle Taksim Meydanı oldu. başlar. g. Ülkemiz Asya ile Avrupa kıtalarını birbiri- Yer adları (kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt vb.) büyük harfle ne bağlamaktadır. başlar. h. Türk abecesi 1 Kasım 1928’de kabul Belirli bir tarihi belirten ay ve gün adları büyük harfle yazılır. edilmiştir. i. Sevgili Anneciğim, ama kalbim Mektuplarda ve resmî yazışmalarda hitaplar büyük harfle Fiziksel olarak uzaktayım başlar. hep sizlerle. j. Dost dost diye nicesine sarıldım. Şiirlerde dizeler büyük harfle başlar. Benim sadık yârim kara topraktır. k. Geçen yıl Öğretmenler Günü’nde ilkokul Ulusal, resmî ve dinî bayramlarla anma ve kutlama günlerinin öğretmenimi ziyarete gitmiştim. adları büyük harfle başlar. l. Ders kitaplarının dağıtımı konusunda Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi büyük harfle Millî Eğitim Bakanlığı açıklama yaptı. başlar. Yazım Kuralları 251

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 2. Aşağıdaki cümlelerde yer alan altı çizili sözcüklerin neden büyük harfle yazıldığını, cümlenin karşısın- daki kutucuğa yazınız. a. Okulumuzda ikinci yabancı dil olarak Dil ve lehçe adları büyük harfle başlar. Almanca öğretilmekte. b. Sevgi ve hoşgörü dini olan Müslümanlık, Din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını bildiren şiddetle yan yana gelemez. sözler büyük harfle başlar. c. Türk kadınları Medeni Kanun’la pek çok Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının kazanım elde etmiştir. her kelimesi büyük harfle başlar. d. İlçemizdeki Sapanca Gölü, muhteşem bir Yer adlarında ilk isimden sonra gelen ve deniz, nehir, doğa harikasıdır. göl, dağ, boğaz vb. sözleri büyük harfle başlar. e. Osman Hamdi Bey’in “İki Müzisyen Kız” Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, adlı tablosu da çok güzeldir. beste vb.) her kelimesi büyük harfle başlar. f. Kurucumuz Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Kişi adlarıyla soyadları büyük harfle başlar. bütün dünyanın saygısını kazanmıştır. g. Bahçemizi Karabaş’a emanet edip tatile Hayvanlara verilen özel adlar büyük harfle başlar. çıktık. h. Mudanya Ateşkesi ile Türk ve Yunan Millet, boy, oymak adları büyük harfle başlar. kuvvetleri arasındaki çatışma bitmiştir. i. İlk yurt dışı gezimizi Almanya’ya yapacağız. Devlet adları büyük harfle başlar. j. Yapılan açıklamaya göre Mars’ta buz Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar. parçalarına rastlanmış. k. İstiklâl Caddesi, her gün onlarca milletten Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak adlarında geçen insan tarafından gezilmektedir. mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak kelimeleri büyük harfle başlar. 252 Yazım Kuralları

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 3. Aşağıdaki cümlelerde büyük harflerin kullanımı ile ilgili yapılan yazım yanlışlarını bulup örnekteki gibi düzeltiniz. a. Evimizin yeni üyesi maviş yine hastalandı. “Maviş” b. Dilimize arapçadan geçen pek çok sözcük bulunmaktadır. “Arapçadan” c. Eski Yunan Tanrıları hakkında epey bilgi topladık. “tanrıları” d. Bu yıl kuzey kıbrıs türk cumhuriyeti seçimleri haziranda “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti” yapılacakmış. e. 2018 yılında Türk dil kurumunun 86. yılını kutladık. “Türk Dil Kurumunun” f. İstanbul boğazında bu yaz da yüzme yarışması düzenlendi. “İstanbul Boğazı’nda” g. Gençler, TEMA vakfı yararına çalışmalara başladı. “TEMA Vakfı” h. Bu eve kira olarak 2000 Türk Lirası istiyorlar. “lirası” i. Babam kahvesini içerken Milliyet Gazetesi okurdu. “Milliyet gazetesi” j. Mektuba “sevgili arkadaşım” diye başlayabilirsin. “Sevgili Arkadaşım” k. Özlem hanım bu evrakları akşama kadar hazırlasın. “Özlem Hanım” l. Orhan Veli’nin pek çok şiiri Varlık Dergisinde yayımlanmıştı. “Varlık dergisinde” m. Ankara’nın Etimesgut İlçesi ile Sincan’a bağlı Yenice Köyü’ne Etimesgut ilçesi” su verilemeyecek. “Yenice köyüne” n. Avrupa İnsan Hakları mahkemesi konuyla ilgili araştırma “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi” yürütüyor. Yazım Kuralları 253

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 4. Aşağıdaki cümlelerde büyük harflerin kullanımı ile ilgili yapılan yazım yanlışlarını bulup örnekteki gibi düzeltiniz. “O günlerde bir ünlü ayak bastı Samsun’a yürüdü etrafında ümitler suna suna “Yürüdü … a. bu ateşler içinde geçip gelmiş bir erdi” Bu …” (Faruk Nafiz Çamlıbel) b. İstiklal marşını osman zeki üngör bestelemiştir. “İstiklâl Marşı’nı” “Osman Zeki Üngör” c. Osmanlı’da çok meşhur olan nişancı Mehmet paşanın ne “Nişancı Mehmet Paşa’nın” zaman öldüğü bilinmiyor. d. Uşak şehri Ege bölgesindedir. “Ege Bölgesi’ndedir” e. Öğretmenimiz sınavı 13 Mayıs Pazartesi Günü “günü” yapacakmış. f. Bu hafta Anadolu’nun Kuzeyi yağmurlu olacakmış. “kuzeyi” g. Bizim üstümüzde oturan Ayşe Teyze çok güzel börekler “teyze” yapar. h. Çarşıdan Hindistan Cevizi ve Japon Gülü aldım. “Hindistan cevizi” “Japon gülü” i. Marketin kapısındaki levhada “açık” yazıyordu ama kapı “Açık” kilitliydi. j. “Leyla İle Mecnun” çok ünlü bir şiirdir. “Leyla ile Mecnun” k. Doktorlar, tansiyon hastalarını Güneş’e çıkmamaları “güneşe” konusunda uyardı. l. Çay, batı Karadeniz’de yetiştiriliyor. “Batı” 254 Yazım Kuralları

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 5. Aşağıda büyük harflerin kullanımlarıyla ilgili verilen bilgilerden doğru olanlara (D), yanlış olanlara (Y) yazınız. Bilgiler a. Cümle içinde tırnak veya yay ayraç içine alınan cümleler büyük harfle başlar. D D b. Kişi adlarından önce ve sonra gelen unvanlar, saygı sözleri, rütbe adları ve lakaplar bü- D yük harfle başlar. D D c. Özel ada dâhil olmayıp tamlama kuran şehir, il, ilçe, belde, köy vb. sözler küçük harfle başlar. d. Saray, köşk, han, kale, köprü, kule, anıt vb. yapı adlarının bütün kelimeleri büyük harfle başlar. e. Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar. f. Özel ada dâhil olmayan gazete, dergi, tablo vb. sözler büyük harfle başlar. Y g. Para birimleri büyük harfle başlar. Y h. Özel adlar yerine kullanılan “o” sözcüğü cümle içinde büyük harfle yazılır. Y i. “Ay, dünya ve güneş” sözcükleri her zaman büyük harfle başlar. Y j. Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak adlarında geçen mahalle, meydan, bulvar, cadde, Y sokak kelimeleri küçük harfle başlar. k. Tabela, levha ve levha niteliğindeki yazılarda geçen kelimeler küçük harfle başlar. Y l. Belirli bir tarihi belirtmeyen ay ve gün adları küçük harfle yazılır. D m. Yer ve millet adlarıyla kurulan birleşik sözcüklerde sadece özel ad büyük harfle başlar, D diğer sözcük küçük harfle yazılır. n. Mektuplarda ve resmî yazışmalarda hitaplar küçük harfle başlar. Y Yazım Kuralları 255

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 6. Aşağıda büyük harflerin kullanımlarıyla ilgili verilen bilgilerden doğru olanlara (D), yanlış olanlara (Y) yazınız. Bilgiler a. Şiirlerde dizeler büyük harfle başlar. D b. Ulusal, resmî ve dinî bayramlarla anma ve kutlama günlerinin adları büyük harfle başlar. D c. Yer adlarında ilk isimden sonra gelen ve deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren Y ikinci isimler küçük harfle başlar. d. Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar. D e. Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi küçük harfle başlar. Y f. Dil ve lehçe adları küçük harfle başlar. Y g. Din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını bildiren sözler büyük harfle başlar. D h. İki noktadan sonra gelen cümle değeri taşımayan sözcükler küçük harfle başlar. D i. “Doğu, batı, kuzey, güney” gibi yön adları özel addan önce gelirse büyük harfle başlar. D j. Kurum ve kuruluş adlarının kısaltmasını oluşturan harfler küçük harfle yazılır. Y D k. Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, beste vb.) her kelimesi büyük Y harfle başlar. l. Gezegen ve yıldız adları küçük harfle başlar. 256 Yazım Kuralları

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler 7. Aşağıdaki metni büyük harflerin kullanımıyla ilgili inceleyiniz. Yanlış yazılan sözcüklerin doğru yazımını kutucuğun içine yazınız. MUZAFFER İZGÜ (29 ekim 1933 Adana, 26 ağustos 2017 İstanbul) 1933 Yılında; Adana'da doğan yazar, yoksul bir çocukluk geçirdi. Bu- laşıkçılık, Garsonluk, sinemalarda Gazoz Satıcılığı gibi işlerde çalıştı ve aynı zamanda da eğitimine devam etti. Diyarbakır öğretmen okulunu bitirdikten sonra Öğretmen olarak görev yaptı. Mizah ögelerinden faydalanarak, toplumun aksayan yönlerini okuyucu- lara aktardı. Bazı eserleri TV'ye uyarlanan izgü; 1977 Yılında, Akşehir ulusal gülmece öyküsü yarışmasında üçüncülük, \"Donumdaki para\" adlı kitabıyla Türk dil kurumu öykü ödülünü, \"Dayak birincisi\" adlı ço- cuk romanıyla da Bulgaristan altın kirpi ödülünü kazandı. Milliyet sanat dergisinin açtığı bir yarışmada ikincilik ödülü, çocuk kitapları fuarında \"uçtu uçtu Ali uçtu\" masalıyla birincilik ödülleri alan Yazar, emekli olduktan sonra, İzmir'e yerleşti. Ekim, Ağustos, yılında, garsonluk, gazoz satıcılığı, Öğretmen Okulunu, öğretmen, İzgü, yılında, Ulusal Gülmece Öyküsü Yarışması’nda, Para, Türk Dil Kurumu Öykü Ödülü’nü, Dayak Birincisi, Bulgaristan Altın Kirpi Ödülü’nü, Sanat, Çocuk Kitapları Fuarı’nda, Uçtu Uçtu Ali Uçtu, yazar 8. Aşağıdaki kutucuklarda yer alan sözcüklerden yazımları doğru olanları işaretleyiniz. a. “Türkçe sözlük” b. “Karga İle Tilki” c. Atatürk Bulvarı d. Anneler Günü   e. 30 Ağustos  f. İnönü meydan g. Avukat Ali Bey h. Nene Hatun muharebesi   i. Beşiktaş İlçesi j. Çağlayan Lisesi k. İbrahim öğretmen l. Genel Ağ m. Karaköy İskelesi    n. Van Kedisi o. Karanfil Sokak p. Çarşamba ovası Yazım Kuralları  257

5. Sınıf Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler KKT - 37 1. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde büyük 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde gezegen ve harflerin kullanımı ile ilgili bir yanlışlık yapıl- gök cisimlerinin adlarının yazımında yanlışlık mıştır? yapılmıştır? A) Atatürk 1920’de TBMM’yi açtı. A) Bugün Güneş tutulması olacakmış. B) Yüzü ay parçası gibi. B) İlk cumhurbaşkanı Atatürk olmuştu. C) Ay, Dünya’nın uydusudur. D) Yapacak Dünya kadar işim var. C) Türk Milleti dünya üzerindeki en hoşgörülü mil- lettir. D) Atatürk ülkemizin gelişmesi için yeni yasalar çıkardı. 2. İbn-i Sina 980 senesinde, Buhara yakınlarında I doğmuş bir filozof ve tıp bilginidir. Önce babasın- dan daha sonra da dönemin ünlü bilginlerinden 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde büyük harfle- rin kullanımı ile ilgili yazım yanlışı yapılmıştır? mantık, matematik ve gök bilimi öğrenimi gör- A) Kaşlarını çatarak “Bunu neden yaptın?” dedi. müş, tıp alanında büyük başarılar göstermiştir. B) Binanın önündeki “Şehirler arası telefon” lev- Ünlü eseri “El-Kanun”, yaklaşık bir milyon ke- hasını görünce çok sevindi. limelik büyük bir Tıp Ansiklopedisidir. Bu eser C) Mektubuna “Sevgili Arkadaşım,” diyerek baş- lamış. II D) Seni çok özledim. Tatilde, ailece İzmir’e geliyo- gerek içeriği gerekse hazırlanış tarzı bakımından, ruz. asırlarca Dünya tıp literatürüne hâkim olmuştur. III Kendisinden sonra, yeni tıbbın doğuşuna kadar Türkçe, Arapça, Farsça ve çeşitli batı dillerinde IV yazılmış eserlere kaynaklık etmiştir. Metinde numaralanmış sözcüklerden hangisi- nin yazımında hata yapılmamıştır? A) I. B) II. C) III. D) IV. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde büyük harf- 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde büyük harf- lerin kullanımıyla ilgili bir yanlışlık yapılmıştır? lerin kullanımıyla ilgili bir yanlışlık yapılmıştır? A) Her salı tiyatroya giderim. A) Türk Dil Kurumu bu sene sitesini yeniledi. B) 13 Ocak Pazartesi doğum günüm. B) 30 Ağustos Zafer Bayramı etkinlikleri başladı. C) İstanbul’a bir cuma günü gittim. C) “İstanbul’u Dinliyorum” Şiirini çok beğenirim. D) 17 aralık akşamı döneceğiz. D) Ankara gezimizin en unutulmaz anı Anıtkabir 258 ziyaretimizdi. Yazım Kuralları

5. Sınıf SayıSlaercıntioYnazımı ♦♦ Sayılar harflerle de yazılabilir. ♦♦ Sayılardan oluşan oyunların adları bitişik ya- zılır. Örnek: Bin yıldan beri bu bölgede yaşıyoruz. Biz on gün sonra yola çıkacağız. Örnek: altmışaltı, ellibir, yirmibir Bayram haftanın ikinci günü. ♦♦ Buna karşılık saat, para tutarı, ölçü, istatistik ♦♦ Romen rakamları tarihî olaylarda, yüzyıllarda, verilere ilişkin sayılarda rakam kullanılır. hükümdar adlarında, tarihlerde ayların yazılı- şında, kitap ve dergi ciltlerinde kullanılır. Örnek: 15.45’te, 13.00’te, 15.500.000 lira, 10 kilogram, 250 kilometre, 35 metre kumaş, Örnek: I. Dünya Savaşı; XXI. yüzyıl; VI. Murat, 1.500.000 öğrenci vb. XIV. Louis, II. Wilhelm, 19.V.1919; I. Cilt ... ♦♦ Saatler ve dakikalar metin içinde yazıyla da ♦♦ Dört veya daha çok basamaklı sayılar sondan yazılabilir. sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve aralarına nokta konur. Örnek: Yarın saat yediyi on geçe tren varmış. Örnek: 1.000, 1.500, 15.000, 15.000.000 Sınav on otuza ertelenmiş. Saat dokuzu beş geçe … ♦♦ Sayılarda kesirler (ondalıklı ifadeler) virgülle ayrılır. ♦♦ Dört veya daha çok basamaklı sayıların kolay Örnek: 1,2 (1 tam onda 2) okunabilmesi amacıyla içinde geçen “bin, mil- 3,7 (3 tam onda 7) yon, milyar ve trilyon” sözleri harfle yazılabilir. ♦♦ Sıra sayıları yazıyla ve rakamla gösterilebilir. Örnek: 15 milyar 250 milyon TL, 10 milyon 5 yüz Örnek: 2. kat, 3. soru, 5. sokak… bin, 2’nci kat, 3’üncü soru, 5’inci sokak… ♦♦ Birden fazla kelimeden oluşan sayılar ayrı ya- ♦♦ Üleştirme (eşit bölüştürme anlatan) sayıları zılır. rakamla değil yazıyla belirtilir. Örnek: birer, ikişer, üçer, dörder, yedişer… Örnek: Size iki yüz elli lira göndereceğim. Bugüne kadar bin beş yüz elli iki kitap satılmış. ♦♦ Para ile ilgili işlemlerle senet, çek vb. ticari belgelerde geçen sayılar bitişik yazılır. Örnek: 15.154 TL (onbeşbinyüzellidört) Yazım Kuralları 259

Etkinlik 38 SayıSlaercıntioYnazımı 1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun ifadeler getirerek cümleleri tamamlayınız. a. Sayılar rakamla yazılabileceği gibi yazı ile de yazılabilir. b. Sayılar yazı ile yazılırken bütün sözcükler ayrı yazılır. c. Sayılar rakamla yazılırken sayılara getirilen ekler kesme işareti ile ayrılır. d. Dört veya daha çok basamaklı sayıların kolay okunabilmesi amacıyla içinde geçen bin, milyon, milyar sözleri harfle yazılabilir. e. Sayılar rakamla yazılırken kesirli ifadeler virgülle ayrılır. f. Üleştirme sayıları rakamla değil yazıyla yazılır. 2. Aşağıdaki cümlelerde yapılan yazım yanlışlarının altını çiziniz. Yazım Kuralları a. Öğretmenimiz, sınavdan yüz alan herkese 5’er tane kalem dağıttı. b. Yıl boyunca okulun kütüphanesinden tam oniki kitap alıp okumuşum. c. Ahmet, bayram harçlığının 1.2’sini istediği topu almak için ayırmıştı. d. Tatil boyunca her gün üç - dört saat spor yaptım. e. Takımın 2.’nci gölünü yeni transfer edilen futbolcu atmış. f. İstanbul’un nüfusunun 2018 itibariyle 15,150,000 olduğu söyleniyor. g. Yeni aldıkları eve ikiyüz ellialtı bin lira ödemişler. 260

5. Sınıf SayıSlaercıntioYnazımı 3. Aşağıdaki cümlelerde sayıların yazımında yanlışlık yapılmışsa doğru yazımlarını karşılarına yazınız. 1. Cevizleri 2’şer 2’şer paylaştık. ikişer ikişer on beş 2. Bu kış onbeş gün tatilimiz var. 5’ti 2’nci 3. Kurtuluş Savaşı 19 Mayıs 1919’da başladı. bin yıllık 4. Ali bize geldiğinde saat 5’di. Yüz elli metre / 150 metre ellibir 5. Resim yarışmasında birinci oldum. (onüçbinikiyüzelli) 6. Okulu 2’inci olarak bitirdim. beş yüz milyon 7. Bina, yirmi yıldır terk edilmiş hâlde duruyor. 5. / 5’inci Yedi bin yüz elli beş 8. Cumhuriyet binyıllık bir mirası devraldı. 8’inci / 8. 9. Yüzelli metre yürümek onu yormuştu. 261 10. Program yirmi bir otuzda başlayacak. 11. Hepimiz elli bir oynamak üzere salonda toplandık. 12. V. Mehmet birçok yeniliğe imza attı. 13. 1.000 metrelik bir yükseltiye çıktılar. 14. Senette 13.250 TL (on üç bin iki yüz elli) yazıyor. 15. Elimize 12 milyar 100 milyon lira geçti. 16. Tam tamına beşyüz milyon yıldır bu taş burada. 17. 7,3 (7 tam onda 3) sayısını 2 ile çarptı. 18. Kardeşler ikişer elma yedi. 19. 10 kilometre yolu bisikletle gitti. 20. Sıralamada 5.’inci olduğu için şanslıydı. 21. Saat 13.30’da gelirsen bana yetişirsin. 22. Yedibin yüz ellibeş adet gül mü sipariş etti? 23. Mirasın 1/2’si çocuklar arasında paylaştırılacakmış. 24. Bence 1.XI.1928, Türkçenin özüne dönüş hareketinin başlangıcıdır. 25. Öğretmenimiz, 8.inci soruyu yapamadığımızı görünce açıklama yapmak durumunda kaldı. Yazım Kuralları

5. Sınıf SayıSlaercıntioYnazımı KKT - 38 1. Aşağıdakilerin hangisinde bir yazım yanlışı 4. Aşağıdakilerin hangisinde yazım yanlışı yok- vardır? tur? A) Kızının 7’nci doğum gününü kutlayacakmış. A) 23.Nisan.1923’te Meclis açıldı. B) Yarın saat 14.45’te buluşalım. B) 23-05-1923’te Meclis açıldı. C) Öğrenciler sıralara 2’şer 2’şer oturmuşlar. C) 23.V.1923’te Meclis açıldı. D) Sınava 1 milyon 250 bin kişi girmiş. D) 23.05.1923’de Meclis açıldı. 2. Aşağıdakilerin hangisinde sayıların yazımı ile 5. “1945” sayısının yazımı hangisinde doğrudur? ilgili verilen bilgi yanlıştır? A) Bindokuz yüz kırkbeş A) Üleştirme (paylaştırma) sayıları rakamla yazıla- B) Bin dokuz yüz kırk beş bilir. C) Bin dokuzyüz kırk beş D) Bin dokuzyüz kırkbeş B) Sıra belirten sayılar yazıyla da yazılabilir. C) Sayılarda kesirler virgülle ayrılır. D) Çek ve senetlerde yazı ile belirtilen sayılar biti- şik yazılır. 3. “Sayılara gelen ekler kesme işareti ile ayrılır ve 6. Aşağıdakilerin hangisinde sayıların yazımı sayının okunuşuna uygun olarak yazılır.” yanlıştır? Aşağıdaki örneklerden hangisinde bu kurala aykırı bir kullanım vardır? A) Atalarımız yüz yıllardır bu topraklarda yaşıyor. B) 2018’de şampiyonluk bizim olacak. A) 1980’de doğduğu için benden büyükmüş. C) Yirmi iki yıllık dostluk bitmişti. B) Saat 12.45’de meydanda buluşacaktık. D) Herkes yedişer kitap getirdi. C) 2’nci sıradaki öğrenci parmak kaldırdı. D) Gidişinin 7’nci ayında mektup yazmış. Yazım Kuralları 262

5. Sınıf “De, Ki, Mi”nin Yazımı ♦♦ A) Bağlaç olan “de”nin yazımı: Bağlaç olan da / de ayrı yazılır. Örnek: Annem de söyledi aynısını. Adam konuştu da konuştu. Bir de sen anlat bakalım, neler olduğunu. Uyarı: Bağlaç olan “da / de” hiçbir zaman “ta / te” biçiminde yazılmaz. Örnek: Savaş da barış da insani değerlere göre yapılmalıdır. Uyarı: Da / de bağlacını kendisinden önceki kelimeden kesme ile ayırmak yanlıştır. Örnek: Ozan’da bizimle gelmek istiyormuş. (Yanlış) Ozan da bizimle gelmek istiyormuş. (Doğru) Uyarı: Ek olan “-da / -de / -ta / -te” kendisinden önceki sözcüğe bitişik yazılır. “-da / -de” ekini almış sözcük “nerede, kimde, hangisinde, ne zaman” sorularına yanıt verir. Örnek: Masada oturan adam, buranın sahibiymiş. (Nerede oturuyor? Masada…) Annemde biraz para varmış. (Kimde varmış? Annemde…) Çocuklar sokakta özgürce oynayabilmeli. (Nerede oynayabilmeli? Sokakta…) Baharda, arılar gibi çalışmaya başlarız. (Ne zaman çalışmaya başlarız? Baharda…) Eylülde okullar açılacak. (Ne zaman açılacak? Eylülde…) Şunda biraz leke kalmış. (Hangisinde leke kalmış? Şunda…) ♦♦ B) Bağlaç olan “ki”nin yazımı: Bağlaç olan “ki” her zaman ayrı yazılır. Örnek: Anladım ki o da beni seviyor. Yaylalarımız öyle güzel ki anlatamam. “öyle ki, şöyle ki, diyelim ki, demek ki, kaldı ki, eğer ki…” Uyarı: “ki” bağlacı bazı sözcüklerde kalıplaştığı için bitişik yazılır: “sanki, oysaki, mademki, belki, halbuki, çünkü, meğerki, illaki” Uyarı: Ek olarak kullanılan “-ki” kendisinden önceki sözcüğe bitişik yazılır. Örnek: Sizinki sınavda birinci olmuş. Duvardaki yazı çok hoşuma gitti. Bu yılki satışlarımız, yüzümüzü güldürdü. Akşamki yemek gerçekten çok güzeldi. ♦♦ C) “Mi” soru ekinin yazımı: “Mi” soru eki her zaman ayrı yazılır. “Mi” soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitişik olarak yazılır. Örnek: Bu kitabı okudun mu? Festivale gitmeyecek miyiz? Güzel mi güzel bir tatil yaptım. Bu türküyü dinledim mi çocukluğum aklıma gelir. Yazım Kuralları 263

Etkinlik 39 “De, Ki, Mi”nin Yazımı 1. Aşağıdaki cümlelerde “de”nin kullanıldığı görevi yandaki boşluğa örnekteki gibi yazınız. a. O yıllarda Almanya gibi Türkiye de savaşa katılmış Bağlaç b. Bu konu kitapta yoktu. Ek c. Ali de ödevini yapmış. d. Yolda beni gördü ama selam vermedi. Bağlaç e. Sen de bu işe ortak mısın? Ek f. Karşıda birini gördüm. g. Onu yerde bulmuşlar. Bağlaç h. Tatilde ödevlerimi yapacağım. Ek i. Kardeşim okula da bisikletle gidiyor. Ek j. Bize de gelirseniz çok sevinirim. Ek Bağlaç Bağlaç 2. Aşağıdaki cümlelerde “de / -de”nin yazımında yanlışlık yapılıp yapılmadığını bulup işaretleyiniz. Cümleler DY 1. Geç olsunda güç olmasın. ✓ 2. Elmayı soyupta yemelisin. ✓ 3. Bu konuda fikri de bilgisi de var. 4. Ali’de olan kitaplarımı istedim. ✓ 5. Ben de senin gibi öğretmen olacağım. ✓ 6. Çantanı alıp ta yanıma gel. ✓ 7. Kümes te ahır da temizlenmeyi bekliyor. 8. Ahmet de bu işe yardımcı olacak. ✓ 9. Kardeşi elinde çayla içeri girdi. ✓ 10. 1923’de yeni Türkiye kuruldu. ✓ 11. Saat 12.20’de öğle tatili bitiyor. ✓ 12. Yumurtalar sepetde kalınca bozulmuş. ✓ 13. Bankta otururken bir çocuk gelip yanıma oturdu. ✓ 264 ✓ ✓ Yazım Kuralları

5. Sınıf “De, Ki, Mi”nin Yazımı 3. Aşağıdaki cümlelerde noktayla gösterilen yerlere “ki / -ki” getirip yazım kurallarına uygun şekilde ya- zınız. a. Duydum ki unutmuşsun, gözlerimin rengini. b. Evdeki eşyalar depoya taşındı. c. Sen ki beni hiç anlamadın. d. Ayağındaki çorap, kıyafetine uymamıştı. e. Onun arabası kırmızı, benimki mavi. f. O kitabı oku ki gerçekleri öğren. g. Vazodaki çiçek solmak üzereydi. h. Ali’ninki çok güzel bir ödev olmuş. i. Diyelim ki sonuç beklediğin gibi olmadı, o zaman bırakıp gidecek misin? j. Müdür toplantıda çok sinirlendi öyle ki daha yarısında toplantıyı terk etti. 4. Aşağıdaki cümlelerde “ki / -ki”nin yazımında yanlışlık yapılıp yapılmadığını bulup işaretleyiniz. Cümleler DY ✓ 1. Gelsinki yaşadığına inanalım. ✓ 2. Ümit ediyorumki hepiniz sınavı kazanacaksınız. ✓ 3. Sabah ki tost çok güzeldi. 4. Öyle anlar yaşanır ki akıldan hiç çıkmaz. ✓ 5. Bu kitapta ki resimler, ötekinden daha güzel. ✓ 6. Evdeki hesap çarşıya uymadı. 7. Sende ki ders notlarını istiyormuş. ✓ 8. Neredeki ev yeniden dekore edilecek? ✓ 9. Artık gel ki bu hasret bitsin. 10. Bilgisayarda ki tüm notlar silinmiş. ✓ 11. Ada’nın topu çizgili, Eda’nınki sade. ✓ 12. Bizim ev sizin ki kadar uzak değil. 13. Kayalıktaki kız neredeyse düşecekti. ✓ 14. Konuyu çalıştınki her soruyu cevaplıyorsun. ✓ Yazım Kuralları ✓ ✓ ✓ 265

5. Sınıf “De, Ki, Mi”nin Yazımı 5. Aşağıdaki cümlelerde “mi”nin yazımında yanlışlık yapılan cümlelerin sonuna “Y”, yanlışlık yapılmayan- lara “D” yazınız. a. Verdiğim siparişleri zamanında yetiştirebilecek mi bilmiyorum. D b. Babasıyla güzelmi güzel bir gün geçirmişlerdi. Y c. Doğrumu söylüyor şimdi nereden anlayacağız? Y d. Evden çıktı mı ilk işi kütüphaneye uğramaktı. D e. Okula kaç gündür gel miyor, acaba hasta falanmı oldu? Y f. Gördün mü bak, buraya kadar gelmiş de seni aramamış! D g. Arkadaşım, öğretmene “Sınav soruları kolay mı olacak zor mu?” diye sordu. D h. Sınavdan 100’mü aldın da bu kadar seviniyorsun? Y i. Buraya neden daha sık gele miyoruz? Y j. Çocukları küçük olduğu için seyahate çıkamıyor muymuş? D k. Çocuğun başına gelenlere gülermisin, ağlarmısın? Y l. İnsanlık öldümü, dedirten olaylar neden gittikçe artıyor? Y m. Karşımda öylece dururken birden yere yığılmasın mı? D n. Dostmusun, düşmanmısın bir türlü anlayamadın. Y 6. Aşağıdaki cümlelerde yer alan yazım yanlışlıklarını bulup altını çiziniz ve doğru şekillerini karşılarına yazınız. a. Herkes benden borç istiyor san ki benim bitmez bir servetim var. sanki b. Ayşe, neden bizimle kütüphaneye gel miyor? gelmiyor c. Madem ki çok borcun var, o zaman niye bu kadar harcama yapıyorsun? mademki d. Arkadaşım yardım etmedi halbu ki ben ona her zaman destek olmuştum. halbuki e. Olayları birde karşı tarafın gözünden değerlendirirsen niye böyle olduğunu bir de anlarsın. f. Olay saat ikidemi yoksa üçtemi oldu, tam hatırlayamadım. ikide mi, üçte mi g. Cengiz Bey, belliki öğrencileriniz sizi çok seviyor. belli ki h. Bu ilacı gün de bir kere, tok karnına alacaksınız. günde i. Ev sahibi illa ki bir sorun çıkarır. illaki j. Bamyayı şimdi hiç yemiyorum oysa ki daha önce çok severdim. oysaki 266 Yazım Kuralları

5. Sınıf “De, Ki, Mi”nin Yazımı 7. Aşağıdaki cümlelerde noktayla gösterilen yerlere “de” bağlacını ya da “-de” ekini getirip yazım kural- larına uygun şekilde yazınız. a. Doğum günüme Fatoş da geldi. b. Bahçede gördüğüm ağaçta hiç meyve yoktu. c. Nasrettin Hoca, bizleri hem güldürür hem de düşündürür. d. Annem işinde çok başarılı bir kadındır. e. Sabahki toplantıya Emre de Ender de katılmak istedi. f. Masada çalışırken mutlaka bir bardak çayım da olmalı. g. Buralarda erik de kayısı da bol yetişir. h. Gel de artık bu şartlar altında çalışmaya devam et. i. Programda yer alan bazı bölümler çocuklara da hitap ediyordu. j. 2015’te açılan mağazaya artık müşteri gelmez olmuştu. 8. Aşağıdaki metinde bazı sözcükler yanlış yazılmıştır bu sözcükleri bulup tablonun içine doğrusunu yazınız. MONA LİSA TABLOSU Mona Lisa Tablosunu herkez bilir. Bugüne kadar hiç bir tablo onun kadar taklit edilmedi. Tabloda ki gize- min Mona Lisa’nın gülüşünde olduğu söylenir. Peki, bu gülüş neden bu kadar ilgi çekici? Paris’te ki Louvre Müzesinin bir salonunda kalın bir cam vitrinin arkasında sergilenen Mona Lisa tablosunu her yıl milyonlarca ziyaretçi büyük bir hayranlıkla izliyor. Aynı salon da enaz bu tablo kadar hatta daha güzel eserlerde sergilen- mekte ama hiçbirinin önünde Mona Lisa’daki kadar büyük bir izdiham yaşanmıyor. Herkes kim olduğu bile bilinmeyen bir kadının resmini mümkün olduğu kadar yakından görebilmek için cam vitrinin önünde ki ahşap engele kadar ulaşmak için büyük bir çaba harcıyor. Evet, tablodaki kadının kimliği hâlâ bir sır perdesinin ardın da gizli. Kimi uzmanlar ressamın kendisini kadın kimliğiyle resmettiğini söylerken, kimileride Leonardo’nun hiçbir model kullanmadığını, bunun yerine hayalin- deki bir kadını resmettiğini düşünür. Bilindiği kadarıyla tablo 16.yy’da Mailand’da (kuzey italya) yapılmış. Ressam, tabloyu ölümünden kısa bir süre önce kral Franz’e sattığı için tablonun kimin tarafından sipariş edildiği bile bilinmemekte. Bir zamanlar Napol- yon’un okuma odasınıda süsleyen tablo, 20’inci yüz yılın başından bu yana burada sergilenmekte. tablosunu, herkes, hiçbir, tablodaki, Paris’teki, salonda, en az, eserler de, önündeki, ardında, kimileri de, Kuzey İtalya, Kral, odasını da, 20’nci, yüzyılın, Yazım Kuralları 267

5. Sınıf “De, Ki, Mi”nin Yazımı KKT - 39 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ayrı yazılma- yanlışı yapılmıştır? sı gereken “ki” bitişik yazılmıştır? A) Bugünlerde seni biraz durgun görüyorum. A) Âlemin ağzı torba değilki büzesin. B) Kaza da sizin eliniz de yaralanmış galiba. B) Bizimki evde kitap okuyor. C) Yaz gelse de denize girsek. C) Kitaptaki yazım hataları çok fazla. D) Senin karşında nasıl davranacağını şaşırıyor. D) Çerçevedeki fotoğraf siyah beyazdı. 2. Bizimle o da 2 Okula geç mi 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “ki, -ki”nin 1 gelecek mi? kaldın? yazımıyla ilgili bir yanlışlık yapılmıştır? Temiz mi temiz 3 bir ev kiraladık. 4 Sabah kahvemi A) Kafesteki kuş, özgürlüğe hasret kalmıştı. içtin? B) Bekçi, parktaki çocuklara bayram şekeri verdi. C) Akşamki konser iptal edilince biletlerimiz yan- Bu tabloda kaç numaralı cümlede “mi”nin ya- zımı yanlıştır? dı. D) Demekki her zaman sabırlı olmamız gerekiyor- A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 muş. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yapılan ya- 6. Aşağıdakilerin hangisinde bir yazım yanlışı zım yanlışının nedeni diğerlerinden farklıdır? yoktur? A) Zeynep bu yaz tatilin de bize gelecekmiş. A) Buranın adresini biliyormusun? B) Fotoğraf makinesinide bozmuş mu? B) Karşı caddedeki bir eve taşınıyoruz. C) Evinde saksı çiçeğimi yetiştiriyor? C) Arkadaşları kantin de oturuyorlarmış D) Bu şiir de imge kullanılmamış. D) Evde ki haritadan yola çıkmış. 268 Yazım Kuralları

5. Sınıf Yazımı KarSışetıcrtıliaonn Sözcükler ♦♦ Bazı sözcüklerin yazılışında sıklıkla yanlışlık yapılmaktadır. Yazımı karıştırılan sözcükler sayıca çok değildir. Bu sözcükleri yazarken biraz dikkatli olmak sorunu çözecektir. Örnek: “Takım” sözcüğü kendi anlamında ise ayrı yazılır. “Futbolda bir takım on bir kişiden oluşur.” “Takım” sözcüğü kendi anlamında değilse bitişik yazılır. “Bizim takımın, birtakım sorunları var.” Örnek: Aşağıdaki tabloda yazımı karıştırılan sözcüklerin doğru yazımları verilmiştir. yalnız yanlış birkaç birçok bugün bir gün kılavuz kravat trafik asfalt elektrik psikoloji orijinal art arda her an herhangi bir herhâlde herkes biraz sürpriz Etkinlik 40 1. Aşağıdaki sözcüklerin doğru yazılışlarını yazım kılavuzundan bularak karşılarına yazınız. Yanlış Yazım Doğru Yazım Yanlış Yazım Doğru Yazım 1. ateşböceği ateş böceği 16. farketmek fark etmek 2. köpekbalığı köpek balığı 17. dükyan dükkân 3. deniz kızı 18. çenber çember 4. ezzane denizkızı 19. deynek değnek 5. pekçok eczane 20. sağol sağ ol 6. bazan pek çok 21. yer yüzü yeryüzü 7. öylen bazen 22. başaşağı baş aşağı 8. fasülye öğlen 23. param parça paramparça 9. dizdize fasulye 24. sap sarı sapsarı 10. ayak üstü diz dize 25. maydonoz maydanoz 11. ropörtaj ayaküstü 26. karnıbahar karnabahar 12. hikaye röportaj 27. makina makine 13. erezyon hikâye 28. sandüviç sandviç 14. Hıristiyan erozyon 29. iddaa iddia 15. eşortman Hristiyan 30. şohben şofben eşofman Yazım Kuralları 269

5. Sınıf Yazımı KarSışetıcrtıliaonn Sözcükler KKT - 40 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili söz- 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı cüğün yazımı yanlıştır? vardır? A) Pek çok insan buraları bilmez. A) Her an onu düşünüyormuş. B) Bir kaç arkadaşı ziyaret etmiş. B) Herhangi bir hatası olmamış. C) Hiçbir şey istememiş. C) Birçok arkadaşı gelmemiş. D) Biraz yana çekilir misin? D) Hiçkimse onu anlamamış. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı 5. Burda tabiyat uyanmış, penbe çiçekler açmıştı. yoktur? İnsanlar ağaçların altında tenbellik ediyordu. Sa- dece fasülye toplayan kadın ayaktaydı. A) Yaptıklarıyla öğünmek onun huyudur. B) Deyerli eşyalarınıza sahip çıkınız. Metinde kaç sözcüğün yazımı yanlıştır? C) Herkes yalnızlıktan şikâyetçi. D) Eşortman giyersen rahat edersin. A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı 6. Aşağıdakilerin hangisinde yazım yanlışı yok- vardır? tur? A) Filim izlemek için toplanmışlardı. A) Yer yüzü aydınlanınca ev göründü. B) Yanlış odaya girince özür diledi. B) Kalorüfer bozulunca iki gün soğukta yattık. C) Herhalde bana haber vermeden gitmez. C) Dinazorlar devrinden kalma bir taş. D) Masmavi gözleri unutmak mümkün değil. D) Kurdelesi ile elbisesi çok uyumlu 270 Yazım Kuralları

5. Sınıf Yazımı Karıştırılan Sözcüklerin Doğru Yazılışları absürt alışveriş aşevi başsavcı büyükbaba acımtırak alıver- atardamar baştan başa büyükbaş açgözlü alt alta atasözü baştan savma büyükelçi açık oturum alt yazı ateş böceği başüstüne cambaz açık sözlü alt geçit ateşkes başvurmak camekân açıkgöz altüst et- atölye başvuru can alıcı açıortay altüst ol- ayaküstü başyapıt canevi ada çayı altyapı ayırt etmek başyazı can yeleği adamakıllı ana düşünce acı badem bazen can yoldaşı adımbaşı ana fikir adaptasyon belli başlı canciğer aerobik ana vatan adaptör biçerdöver canı tez aforoz ana yol babaanne bilim adamı canıgönülden ağaçkakan anaokulu babayiğit bilinçaltı cankulağı ağır kanlı anayasa bağ bozumu bilirkişi cankurtaran ağırbaşlı anekdot bahis bir an cansiperane ağır sıklet antrenman bahtı açık bir şey can suyu ağız birliği antrenör bahtı kara biraz can simidi ağız dolusu apar topar bakımevi birkaç can yoldaşı ağustos böceği ara cümle bal kabağı birçok cephane aklıevvel ara sıra bambaşka birbiri cezaevi aklı sıra ara söz banknot bir gün cırcır böceği aklıselim arada bir barışsever birdenbire çağ dışı aksesuar arapsaçı basımevi bire bir (oran) çalakalem akşamüstü arkeolog basmakalıp birebir (etkili) çalı kuşu alaca karanlık art arda baş başa biyografi çarçur etmek albeni art niyet başa baş boşboğaz çekçek (kerata) alçak gönüllü arz etmek başçavuş boşu boşuna çekidüzen alelacele asfalt başıboş briket çekyat alem (bayrak) asteğmen başıbozuk broşür çepeçevre âlem (evren) aşçı başöğretmen bugün çer çöp alın yazısı aşçıbaşı başsağlığı büyükanne çepeçevre üniforma vatansever viyadük yarı final darmadağın üst geçit vazgeçmek vurdumduymaz yarıçap darülaceze üsteğmen vejetaryen ya da yarımada yer fıstığı üstünkörü veyahut yadsımak yarıyıl yer çekimi varsayabilmek virtüöz yalnız yazar kasa yerel ağ Yazım Kuralları 271

5. Sınıf Yazımı Karıştırılan Sözcüklerin Doğru Yazılışları defetmek el birliği gayriahlaki hafriyat hoparlör dekorasyon el ele gayriihtiyari hafta başı hukukun deli dolu el işi gayriinsani hafta sonu huzurevi demir yolu el yazısı gayrimeşru halüsinasyon ızdırap/ızdırabı deniz feneri elektrik gayriresmî hamdetmek iç içe deodorant eli kulağında gelgit hamdolsun iç işleri dershane enikonu gelgelelim hamur işi içe dönük dev aynası entelektüel gelişigüzel hasbelkader içe kapanık deve dikeni erozyon gerçeküstü hasta bakıcı içgüdü deve kuşu eski püskü gırgır hastane içli dışlı dışa dönük espri gidedurmak hava yolu içten içe dikbaşlı eş anlamlı giderayak havaalanı iddia dikkafalı eş sesli gitgide havalimanı ideoloji dil bilgisi eşek arısı gök bilimi hayrola ikametgâh dipnot eşofman gökyüzü hazırcevap ikide bir direkt etüt / etüdü gökkuşağı hazır beton ikiyüzlü (riyakâr) distribütör ezkaza göz önü hazır giyim ilk yardım diş eti fantastik gözü pek her biri ilkbahar dişe diş farenjit gözlemevi her gün ilkokul dizüstü (bilgisayar) fark etmek gözyaşı herhâlde (belki) ilköğrenim doğaüstü fasulye gram her neyse ilköğretim doğumevi federal grev her ne kadar illüzyon doküman feshetmek greyder her şey inisiyatif düzayak film güç bela herhangi bir insanoğlu düztaban filtre güler yüz herkes ipucu düzyazı fiyat gün batımı Hıdırellez iş adamı ebeveyn floresan günbegün hiç kimse iş yeri eczane flüt günaşırı hiçbir şey işveren egzoz fritöz günden güne hikâye işkembe ek fiil gayrimenkul güngörmüş hilebaz işportacı el âlem gayriciddi güvenoyu hizmetkâr iz düşümü varsayım varoluş yanlış yepyeni yer kabuğu ek eylem gardırop günübirlik hilekâr işveren (bir günlük) efekt fotoğraf hijyen işgüzar günebakan (ayçiçeği) Yazım Kuralları 272

5. Sınıf Yazımı Karıştırılan Sözcüklerin Doğru Yazılışları kabakulak laubali oy birliği perhiz slayt kahverengi lavabo soğukkanlı kalemtıraş maalesef orta direk perspektif sömestir kamuoyu makine söz etmek kamufle matbaa öge peş peşe söz birliği kamuflaj maydanoz söz gelimi kapitülasyon materyal öğlen peyzaj söz ehli karı koca menemen öğleyin pırasa söz başı karnabahar menü spekülasyon kavanoz metot ön ad pijama stajyer keşfetmek milletlerarası strateji keşfedilme monolog ön söz platform stres kılavuz motosiklet su altı kıraathane muhatap ön şart poğaça suçiçeği kırkayak muşamba suspus ol- kirpik muzdarip önü sıra postane süregelmek kibrit mübalağa sürpriz kolesterol müsaade önünde sonunda pratisyen şefkat komiser müsvedde şoför kompozisyon ne var ki ön izleme profesör şuuraltı kontör nispet tabildot konuksever okul öncesi ön yargı profesyonel takdir kooperatif okuryazar tekdüze kravat olağan dışı önayak (öncü) program tembel kriko olağanüstü tersane kriter oldubitti öngörü propaganda ters yüz kroki operatör tıraş kupür orijinal önsezi prosedür uçaksavar kurdele orta oyunu uluslararası kuru yemiş ortaokul öteberi prospektüs unvan kuş bakışı ortaöğrenim ustabaşı laboratuvar ortaöğretim övmek psikiyatr uyurgezer özbeöz psikoloji yılbaşı özdeyiş rast gelmek tabii (elbette, olağan, doğal) özveri rastgele 273 öz geçmiş restoran öz güven restorasyon öz yaşam öyküsü restore paragöz rüzgârgülü paragraf sağduyu pardösü sanatevi pastane sanatsever pedagog sarımsak pek çok saygıdeğer pek az senli benli perakende sezaryen performans sıkboğaz et- yer altı zenginlikleri yeryüzü yeraltı dünyası (yasa yevmiye dışı) konservatuvar nükleer öz eleştiri (otokritik) referandum Yazım Kuralları

NOKTALAMA İŞARETLERİ Nokta, Virgül, Noktalı Virgül, İki Nokta, Üç Nokta, Ünlem ve Soru İşareti Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 9 • T.5.3. OKUMA Akıcı Okuma • T.5.3.1. Noktalama işaretlerine dikkat ederek • T.5.4. sesli ve sessiz okur. • T.5.4.5. YAZMA • T.5.4.9. Büyük harfleri ve noktalama işaretle- rini uygun yerlerde kullanır. Yazdıklarını düzenler.

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti Nokta: 1. Cümlenin sonuna konur: Yarın okullar açılıyor. 2. Bazı kısaltmaların sonuna konur: Cad. (Cadde), Mah. (Mahalle), Alb. (Albay), Sn. (Sayın), Av. (Avukat) 3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur: 1. (Birinci), 2. (İkinci), 19. yüzyıl 4. Arka arkaya sıralandıkları için virgülle veya çizgiyle ayrılan rakamlardan yalnızca sonuncu rakamdan sonra nokta konur: 2, 3, 4 ve 5. 5. Bir yazının maddelerini gösteren rakam veya harflerden sonra konur: I. A. 1. a. II. B. 2. b. 6. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: 19.05.1919 19.V.1919 Uyarı: Tarihlerde ay adları yazıyla da yazılabilir. Bu durumda ay adlarından önce ve sonra nokta kullanılmaz: 19 Mayıs 1919 7. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: Uçak 13.45’te kalkacak. 8. Kitap, dergi vb.nin künyelerinin sonuna konur: Ömer Asım Aksoy, Deyimler Sözlüğü, İnkılâp Yayınları, Ankara, 2003. 9. Dört ve dörtten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve araya nokta konur: 1.500, 26.575, 1.250.756 10. Genel Ağ adreslerinde kullanılır: http://www.hizyayinlari.com 11. Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır: 3.2 = 6 Virgül: 275 1. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına konur: Domates, yoğurt, makarna almalıyız. 2. Sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Birazdan yağmur yağacak, acele etmeliyiz. Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Nokta, Virgül, Noktalı Virgül, İki Nokta, Üç Nokta, Ünlem ve Soru İşareti 3. Uzun cümlelerde yüklemden uzak düşmüş olan özneyi belirtmek için konur: Annem, internette yaptığı uzun araştırmalar sonucunda bu oturma grubunu almaya karar vermiş. 4. Cümle içinde ara sözleri veya ara cümleleri ayırmak için ara sözlerin veya ara cümlelerin başına ve sonuna konur: Kaşağı, çocukluğumda okuduğum en güzel hikâye, ders kitaplarına girmiş. 5. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur: Akşam, akşam, akşam en huzurlu olduğum zaman. 6. Tırnak içinde olmayan alıntı cümlelerinden sonra konur: Hemen yola çıkmalıyız, dedi amcam. 7. Konuşma çizgisinden sonraki alıntı cümlenin bitimine konur: Dedem: ̶ Aldığım bisikleti beğenmedin mi yoksa, diye sordu. 8. Edebî eserlerde konuşma bölümünden önceki ifadenin sonuna konur: Padişah, veziri yanına çağırdı, − Halkın taleplerini neden bana söylemedin, diye çıkıştı. 9. Kendisinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik bildiren ‘‘hayır, yok, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, başüstüne, öyle, haydi, elbette’’ gibi kelimelerden sonra konur: Hayır, ben sizinle gelmiyorum. 10. Anlam karışıklığını önlemek için kullanılır: Genç, görevliye otobüsün kalkış saatini sordu. 11. Hitap için kullanılan kelimelerden sonra konur: Ey Türk Gençliği, Sevgili Anneciğim, Sevgili Öğrenciler, 12. Sayıların yazılışında kesirleri ayırmak için kullanılır: 1,7 (Bir tam onda yedi) 2,5 (İki tam onda beş.) 13. “Bu, şu, o” gibi sözcüklerin tek başına anlam taşıdığını kendisinden sonraki sözcükle ilgisi olmadı- ğını anlatmak için konur: Bu, arabanın en önemli parçasıymış. O, kitabı daha önce okumuş. 14. Kitap, dergi vb.nin künyelerinde yazar, eser, basımevi vb. maddelerden sonra konur: Ahmet Ümit, Masal Masal İçinde, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995. Uyarı: Metinde yer alan “ve, veya, yahut, ki, de, ya ... ya, hem…hem, fakat, ama” gibi sözcüklerden önce de sonra da virgül konmaz. Uyarı: “-se / -sa” ekini alan sözcüklerden sonra virgül konmaz: Biraz daha uyusa sınava geç kalacaktı. 276 Noktalama İşaretleri

Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti Noktalı Virgül ( ; ) 1. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur: Bulgur, nohut, mercimek; et, yumurta, süt başlıca protein kaynaklarıdır. 2. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur: Saygı, sevgi, anlayış istiyorum; çok şey istemiyorum. At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır. İki Nokta (: ) 1. Kendisiyle ilgili örnek verilecek cümlenin sonuna konur: Çocukların dil gelişiminde pek çok edebi tür etkilidir: masal, ninni, tekerleme… 2. Kendisiyle ilgili açıklama verilecek cümlenin sonuna konur: Okuduğum bir romanda sevgi şöyle tarif ediliyordu: Kendinden çok karşındakini düşünmektir. 3. Karşılıklı konuşmalarda konuşma bölümünden önceki ifadenin sonuna konur: Kadın telaşla polis memurunun yanına vardı: -- Oğluma bir şey mi oldu, doğruyu söyleyin? 4. Genel ağ adreslerinde kullanılır: http://www.hizyayinlari.com 5. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 50:2=25, 100:4=25 Üç Nokta ( ... ) 1. Anlatım olarak tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur: Yeşilin binbir tonu arasında ötüşen kuşlar, çağıldayan dereler, taş köprüler… 2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten dolayı açık yazılmak istenmeyen kelime ve bölümlerin yerine konur: Bir hafta önce … köyüne piknik yapmaya gitmiştik. 3. Alıntılarda başta, ortada ve sonda alınmayan kelime veya bölümlerin yerine konur: … Hasan Usta, günlerce uğraşmış ve sonunda çatıyı bitirmişti. … Çatı, köyde diğer evlerin çatısına hiç ben- zemiyordu. Her tarafı delik deşikti. … Öğrendik ki o delik dediğimiz şeyler birer kuş yuvasıymış … 4. Karşılıklı konuşmalarda, yeterli olmayan, eksik bırakılan cevaplarda kullanılır: -- Kim var orada? -- … -- Kimsin dedim? -- Mehmet… -- Mehmet, sen misin yavrum? Noktalama İşaretleri 277

5. Sınıf Nokta, Virgül, Noktalı Virgül, İki Nokta, Üç Nokta, Ünlem ve Soru İşareti Soru İşareti (?) 1. Soru anlamı taşıyan cümlelerin sonuna konur: Anne, tatile ne zaman gideceğiz? Uyarı: Soru anlamı taşıyan cümlelerin arka arkaya sıralandığında ya da bağlaçla bağlandığında soru işareti sona konur. Örnek: Annenden izin alabildin mi, bizim takımda oynayabilecek misin? 2. Soru anlamı taşıyan ancak soru eki veya sözü içermeyen cümlelerin sonuna konur: -- Adınız? -- Doğum tarihiniz? 3. Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle karşılanan yer, tarih vb. durumlar için kullanılır: O kadar yolu 1 saatte (?) gelmişler. Yunus Emre (1240? -1320) Ali Kuşçu ( ? - 1074) çok büyük bir matematikçidir. Ünlem İşareti (!) 1. Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümle veya ibarelerin sonuna konur: Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti! Ne mutlu bize! Bugünleri de gördük. Eyvah! Anahtar içeride kaldı. Dikkat, araba! 2. Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur: Arkadaşlar! Yarın görüşürüz. Ey Türk Gençliği! Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! Uyarı: Ünlem işareti, seslenme ve hitap sözlerinden hemen sonra konulabileceği gibi cümlenin sonuna da konabilir: Örnek: Hey, yarın erken gelmeyi unutmayın! Vah vah, ne hâle gelmiş çocukcağız! 3. Alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırılmak istenen sözden hemen sonra yay ayraç içinde ünlem işareti kullanılır: Bu son kitabıyla büyük (!) yazar olduğunu düşünüyor. Böylesine zor (!) bir soruyu sonunda yanıtlayabildi. 278 Noktalama İşaretleri

Etkinlik 41 Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 1. Aşağıda verilen virgülün kullanım alanlarıyla virgülün bu alanlarda kullanıldığı cümleleri eşleştiriniz. a. Anlam karışıklığını gidermek için kullanılır. b. Eş görevli sözcükleri ayırmak için kullanılır. c. Onaylama ya da karşı çıkma amacıyla kullanılan sözcüklerden sonra kullanılır. d. Art arda sıralanmış cümleleri birbirinden ayırmak için konur. e. Tırnak içinde olmayan alıntı cümlelerden sonra konur. ( b ) Bahçede sarı, kırmızı, pembe güller vardı. ( c ) Evet, yeni yapılan parkın açılışı bugün yapılacak. ( d ) Sınıfa girdi, herkese salam verdi, sandalyeyi çekip oturdu. ( e ) Eve gidince beni ara, diye arkamdan seslendi. ( a ) İhtiyar, kadına sevgi dolu gözlerle baktı. 2. Aşağıdaki cümlelerde yay ayraçla gösterilen yerlere uygun noktalama işaretlerini koyunuz. a. Kırtasiyeden silgi( , ) kalem( , ) cetvel( ; ) marketten peynir( , ) ekmek( , ) süt aldılar( . ) b. İstanbul( , ) Bursa Marmara’da( ; ) Muğla( , ) Aydın Ege’dedir( . ) c. Selin( , ) Ege( , ) Ali bir grup( ; ) Aslı( , ) Didem( , ) Fatih diğer bir grupta olsunlar( . ) d. Ayda bir gel dostuna( , ) kalksın ayak üstüne( ; ) günde bir gel dostuna( , ) yatsın sırtı üstüne( . ) e. Doluya koydum( , ) almaz( ; ) boşa koydum( , ) dolmaz( . ) 3. Aşağıdaki cümlelerde noktanın kullanımı ile ilgili yanlışlık yapılıp yapılmadığını belirleyin. Doğru kulla- nımların başına (D), yanlış kullanımların başına (Y) koyunuz. a. Cumhuriyet 29.Ekim.1923’te ilan edildi. Y b. Av. Ayhan Bey davayla ilgileneceğini söyledi. D c. Ada, asansörden 5.’inci katta indi. Y d. Çizgi film sabah 9.30’da başlıyormuş. D e. Pi sayısı 3.14 olarak belirlenmiştir. Y Noktalama İşaretleri 279

5. Sınıf Nokta, Virgül, Noktalı Virgül, İki Nokta, Üç Nokta, Ünlem ve Soru İşareti 4. Aşağıda iki noktanın kullanım alanları verilmiştir. Verilen kullanım alanlarını örneklendiren cümleleri bulup eşleştiriniz. 1. Kendisinden sonra açıklama yapılacak cümlelerden sonra kullanılır. 2. Kendisinden sonra örnek verilecek cümlelerden sonra kullanılır. 3. Karşılıklı konuşmalarda konuşma bölümünden önceki ifadenin sonuna konur. 4. İnternette genel ağ adreslerinde kullanılır. ( 3 ) Yoluma devam ederken: – Hişt, hişt, dedi. (Sait Faik Abasıyanık) ( 4 ) Yazım kuralları ile ilgili bilgilere http://www.tdk.gov.tr adresinden ulaşabilirsiniz. ( 2 ) Tatilde pek çok kitap okudum: Benim Küçük Dostlarım, Avcunuzdaki Kelebek, Beyaz Diş … ( 1 ) Yeni harfler alındıktan sonra eski yazı ile bir tek sözcük bile yazmayan iki kişi görmüşümdür: Atatürk ve İnönü! 5. Aşağıdaki cümlelerde yer alan soru işaretinin kullanım amacını boş kutucuğa yazınız. Evliya Çelebi (1611-1685?), çok renkli ve bir o kadar da değerli bir seyyahtır. a. Ölüm yılı hakkındaki bilginin kesin olmadığını bildirmek için kullanılmış. Bugün mü gideceksiniz Ankara’ya? b. Soru anlamı taşıyan cümlenin sonuna konmuş. Doğum tarihiniz? Baba adınız? c. Soru bildiren ancak soru eki veya sözü içermeyen cümlelerin sonuna konmuş. Hafta sonu toplam 2000 (?) soru çözmüş. d. Anlatılan durumun şüpheyle karşılandığını belirtmek için konmuş. Yunus Emre (? - 1320), Türkçenin en büyük şairidir. e. Doğum yılının bilinmediğini anlatmak için konmuş. 280 Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 6. Aşağıda ayraçla belirtilen yerlere üç nokta (…) getirilmesi gereken cümleleri işaretleyiniz. a. Pazar meydanında gençler, yaşlılar, çocuklar, analar ( )  b. Ne kadar güzel bir yere getirmişin beni baba ( ) c. Tepeye tırmanınca gördüklerimiz bizi şaşırttı: mavi deniz, yemyeşil orman, kızıl güneş ( )  d. Arabayı S( ) kasabasına doğru sürüp gözden kaybolmuş.  e. Öğretmenimin verdiği şu örnekler konuyu anlamamı sağladı ( ) f. Evin her tarafına atılmış elbiseler, ayakkabılar, boş poşetler ( )  g. Çocukların yaşadığı iki büyük sorun var: Özgür olamama ve yok sayılma ( ) 7. Aşağıdaki cümlelerde yapılan noktalama yanlışlarını bulup doğru kullanımlarını karşılarındaki kutucu- ğa örnekteki gibi yazınız. a. Atatürk 19-05-1919’da Samsun’a çıkarak Türk Atatürk 19.05.1919’da (19/05/1919’da) Samsun’a milletinin kaderini değiştirmiştir. çıkarak Türk milletinin kaderini değiştirmiştir. b. Arkadaşlarla yarın 15:30’da buluşmak üzere Arkadaşlarla yarın 15.30’da buluşmak üzere sözleştik. sözleştik. c. T.B.M.M. millet egemenliğinin gerçekleştiği TBMM, millet egemenliğinin gerçekleştiği kurumdur. kurumdur. d. Ali’nin, dersleri her zaman çok iyiydi. Ali’nin dersleri, her zaman çok iyiydi. e. Arkadaşımı daha önce defalarca uyardım; ona Arkadaşımı daha önce defalarca uyardım, ona yanlış yanlış yaptığını söyledim. yaptığını söyledim. f. Projeye ne zaman başlayacağımı bilmiyorum? Projeye ne zaman başlayacağımı bilmiyorum. g. Hava öğlene kadar düzelirse, pikniğe gideriz. Hava öğlene kadar düzelirse pikniğe gideriz. h. Pencereden başını uzattı; Pencereden başını uzattı: — Oyalanmadan gel, dedi. — Oyalanmadan gel, dedi. i. Ayder Yaylası, öyle güzel bir yer ki. Ayder Yaylası, öyle güzel bir yer ki… Sevgili Anneciğim; Sevgili Anneciğim, j. Senden ayrılalı iki gün oldu ama özlemin Senden ayrılalı iki gün oldu ama özlemin şimdiden şimdiden yüreğimi parçalıyor. yüreğimi parçalıyor. Noktalama İşaretleri 281

5. Sınıf Nokta, Virgül, Noktalı Virgül, İki Nokta, Üç Nokta, Ünlem ve Soru İşareti 8. Aşağıdaki cümlelerde ayraçla belirtilen yerlere uygun noktalama işaretlerini getiriniz. a. Sınav başvuruları 12( . )05( . )2019’da başlayacakmış( . ) b. Açlıktan mı( , ) yoksa soğuktan mı( , ) titriyordu zavallı köpek( ? ) c. Bu kitapları ne zaman okuduğumu hatırlayamadım( . ) d. Az veren( , ) candan( ; ) çok veren( , ) maldan olur( . ) e. Tüh( ! ) İşin böyle sonuçlanacağını düşünemedim( . ) f. Bahar geldi mi buralar daha bir güzel olur( . ) g. Öğretmenimiz( , ) Alm( . )yı öğrenmenin çok da zor olmadığını söyledi. h. Genel kurul toplantısı yarın saat 13( . )00’te mi başlayacakmış( ? ) i. Fazıl Hüsnü Dağlarca( , ) Yaramaz Sözcükler( , ) Yapı Kredi Yayınları( , ) İstanbul( , ) 2007( . ) j. Amcamlara gitmeyecek miyiz( , ) diye sordu( . ) Sayın Müdürüm( , ) k. Size öncelikle şu iki konu hakkında bilgi vermeye çalışacağım( : ) sınav ortalamaları ( , ) etüt çalışmalarının planlanması( . ) l. Levent( ; ) İsmail( , ) Mustafa( , ) Ali’den daha gençmiş. m. Sizlere kendimi tanıtayım( : ) Türkçe Öğretmeni Cengiz Bulut( . ) n. Annem( , ) hayattaki en kıymetlim( , ) bugün ciddi bir ameliyata girecek( . ) o. ( … ) sonra benden de kimliğimi istedi( , ) sert bir ses tonuyla( . ) ö. Kıbrıs( , ) Irak ( , ) Yunanistan( ; ) Lefkoşa( , ) Bağdat( , ) Atina( . ) p. Kurtuluş Savaşı’nı anlatan birkaç şiirin adını vereyim( : ) Mustafa Kemal’in Kağnısı( , ) Kuvâyi Milliye Destanı( , ) Yıl 1919( . ) r. 19 Mayıs’ta tam 15( . )000 genç( , ) Samsun’dan Ankara’ya yürüdü. s. Babam( , ) 12( . ) yaş günümde bana bisiklet almıştı. t. Kitap( , ) dergi vb( . )nin fiyatları biraz daha düşük olmalı. u. Çabuk( , ) çabuk( , ) çabuk otobüsü kaçıracağız( . ) 9. Aşağıdaki cümlelerde ayraçla gösterilen yerlere ilgili noktalama işaretlerini koyunuz. a. Eyvah, elindeki dondurma tişörtüne bulaştı ( ! ) b. Sizinle bundan sonra görüşmek istemiyorum ( . ) c. Atını ileri doğru sürüp gitti ( . ) d. Hey ( ! ) Nereye gidiyorsun böyle kimseye sormadan? e. Arkadaşlar ( , ) lütfen biraz sessiz olalım! f. ( … ) derken kapı birden şiddetle sarsılmaya başlayınca, hepimiz ne yapacağımızı bilemedik. g. Yüzüme bile bakmadan evraktaki soruları bana yöneltmeye başladı: Adınız ( ? ) 282 Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 10. Aşağıda bazı noktalama işaretlerinin kullanım alanları verilmiştir. Boş kutucuklara bu kullanım alanla- rını örneklendiren cümleler yazınız. Kullanım Alanları Cümleler a. Bazı kısaltmaların sonuna nokta konur. Üniversitedeki Prof. Dr. Ahmet Bey bu akşam bize gele- cek. b. Art arda sıralanmış cümleleri ayırmak için Önce hayal ettim, sonra çok çalıştım, istediğim başarıyı yakaladım. virgül kullanılır. Birbiriyle ilgilisi olmayan sözcükler ara- c. sında oluşabilecek anlam karışıklığını Genç, adama yaklaşıp adres sordu. önlemek için virgül kullanılır. d. Ögeleri arasında virgül kullanılmış art arda Sevinçten, heyecandan içim içime sığmıyor; bağırmak, sıralanmış cümleleri ayırmak için noktalı kahkahalar atmak, ağlamak istiyorum. virgül kullanılır. e. Kendisiyle ilgili açıklama yapılacak cümle- Benim için iyi olmanın tek bir tarifi vardır: Her zaman dü- rüst olmak. nin sonuna iki nokta konur. f. Karşılıklı konuşmalarda konuşma çizgi- Sırada bekleyenlerden biri: sinden önceki ifadenin sonuna iki nokta — Doktor ne zaman gelecek, diye sordu. konur. g. Cümle içinde açıkça yazılmak istenmeyen Siz geçen yılda A… oteline gitmemiş miydiniz? sözcüklerin yerine üç nokta konur. Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle j. karşılanan yer, tarih vb. durumlar için ayraç İstanbul’dan Antalya’ya arabayla üç saatte (?) gitmiş. içinde soru işareti kullanılır. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya Düğünlerde Konya’da bamya çorbası, pirinç pilavı, zerde; l. takımları birbirinden ayırmak için noktalı Karaman’da bulgur pilavı, yahni, yoğurt çorbası ikram edi- lir. virgül konur. m. Sayıların yazılışında kesirleri ayırmak için Bu yıl maaşlara yüzde 7,5 zam yapılacakmış. virgül kullanılır. n. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirin- Uçak saat 19.35’te kalkacak. den ayırmak için nokta konur. Noktalama İşaretleri 283

5. Sınıf Nokta, Virgül, Noktalı Virgül, İki Nokta, Üç Nokta, KKT - 41 Ünlem ve Soru İşareti 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde virgül (,) kal- 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde üç noktanın dırıldığında cümlenin anlamında bir değişme (…) kullanımı doğru değildir? olmaz? A) 1980’de A… adlı şehirde gizemli olaylar yaşan- A) O, kitabı kütüphaneden almış. mış. B) Bekçi, kulübesine doğru yürüdü. C) İhtiyar, polisten yardım istedi. B) Seni bir daha buralarda görürsem… D) Kedi, ağaca hızla tırmandı. C) Sınıfa girdiğimde yoktun ama olsun bu hiçbir şeyi değiştirmez… D) Ormandaki tüm canlılar susamıştı: çiçekler, böcekler, karıncalar… 2. Aşağıda verilen cümlelerin hangisinde soru 5. Size bu konuda bir şey sorayım mı (I) İnsan kaç işareti (?) yanlış kullanılmıştır? kere denerse başarır (II) Bir kere mi (III) iki kere mi (IV) A) Bu kitapları nereden aldığını sormadın mı? B) Niçin bu kadar çalıştığını öğrendik? Yukarıda numaralandırılmış yerlerden hangi- C) Niçin buraya kadar taşıdın ki? sine diğerlerinden farklı bir noktalama işareti D) Bizimle gelecek misin, gelmeyecek misin? getirilmelidir? A) I. B) II. C) III. D) IV. 6. Arkadaşım Piri Reis Mah. Papatya Sokak’ta oturuyor. Çarşıda saat 18.30’da bütün dükkânlar kapanır. 3. Bir iş adamı ( ) bir gün gazeteye şöyle bir ilan verdi ( ) Bu yıl LGS sınavına 971.657 öğrenci girdi. “Kimsenin düşünmediği ( ) satılık hayalleri olan gençler aranıyor ( )” İlanı okuyan gençler, başvuru Görünüşe göre sınavdaki 8. soruyu bir ben için iş yerine doluşur ama herkesin hayalleri aynı doğru yapmışım. çıkar. Kimse işe alınmaz. Çünkü herkes başkala- rının hayallerini yaşamaya çalışıyor. Bu cümlelerde noktanın aşağıdaki kullanım yerlerinden hangisinin örneği yoktur? Parçada ayraçla belirtilen yerlere aşağıdaki noktalama işaretlerinden sırasıyla hangileri A) Bir yazının maddelerini gösteren rakam veya getirilmelidir? harflerden sonra konur. A) (,) (:) (,) (.) B) (;) (;) (,) (.) B) Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur. C) (,) (:) (;) (…) D) (;) (,) (,) (…) C) Bazı kısaltmaların sonuna konur. D) Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden 284 ayırmak için konur. Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti Yay Ayraç ( ) 1. Cümledeki anlamı tamamlayan ve cümlenin dışında kalan ek bilgiler için kullanılır. Yay ayraç içinde bulunan ve yargı bildiren anlatımların sonuna uygun noktalama işareti konur: O tarihte (1960) yeni doğmuştu. Bir kitabı okurken (Gazete veya dergi de olabilir.) kitaba gereken saygıyı göstermeliyiz. 2. Tiyatro eserlerinde ve senaryolarda konuşanın hareketlerini, durumunu açıklamak ve göstermek için kullanılır: Doktor — (Biraz telaşlı bir sesle) Sizi yoğun bakıma almamız gerekiyor. Ali — (Yorgun, çaresiz ve ağlamaklı bir sesle) Ne yapalım, Allah büyük. Emine — (Kapı sertçe açılır ve ağlayarak içeri girer.) Ali’m, n’oldu sana, Ali’m… 3. Alıntıların aktarıldığı eseri, yazarı veya künye bilgilerini göstermek için kullanılır: Kitap en iyi arkadaş Bana neyi sorsam söyler Ne anlatsa en sonunda “Çalış, iyi, doğru ol!” der (Fazıl Hüsnü Dağlarca) En büyük savaş, cahilliğe karşı yapılan savaştır. (Mustafa Kemal Atatürk) 4. Alıntılarda, alınmayan kelime veya bölümlerin yerine konulan üç nokta, yay ayraç içine alınabilir: (…) Çocukluğumda kahramanlıkla ilgili pek çok anı dinlemiştim. İçlerinde babam Yörük Ali Efe ile ilgili olanları da vardı. (…) Babam Yörük Ali Efe cesareti ve korkusuzluğu ile büyük ün salmıştı. 5. Bir söze alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırmak için kullanılan ünlem işareti yay ayraç içine alınır: Çocuk çok başarılıymış(!). 6. Bir bilginin şüpheyle karşılandığını veya kesin olmadığını göstermek için kullanılan soru işareti yay ayraç içine alınır: Evliya Çelebi, Mısır’da (?) ölmüş. 7. Bir yazının maddelerini gösteren sayı ve harflerden sonra kapama ayracı konur: I) 1) A) a) II) 2) B) b) Köşeli Ayraç ( [ ] ) 1. Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda yay ayraçtan önce köşeli ayraç kullanılır: “Türkçem benim ses bayrağım” dizesi [Fazıl Hüsnü Dağlarca (1914 - 2008)] Türkçeye olan sevgimizi en güzel şekilde anlatır. Noktalama İşaretleri 285

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti Kısa Çizgi ( - ) 1. Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna konur: …………………….. Korkularımızdan sıy- rılmayı öğrenmeliyiz. …………………………………….... Hanı- meli kokuları bahçeyi sarmıştı. ……………………….. Kardeşim bu yıl il- kolula başlayacak. 2. Cümle içinde ara sözleri veya ara cümleleri ayırmak için ara sözlerin veya ara cümlelerin başına ve sonuna konur, bitişik yazılır: İstanbul -güzelliğiyle beni kendisine çeken bu şehir- artık yaşanmaz bir yer oldu. 3. Kelimelerin kökleri, gövdeleri ve eklerini birbirinden ayırmak için kullanılır: ev - ler - imiz - de, araba - da - ki, sev - dik - ler - im 4. Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullanılır: gel-, git-, oku-, yaz- 5. Sözcüklere getirilen eklerin başına konur: -lık, -ce, -gi, -siz, -me, -de, -ler 6. Sözcüğün hecelerini göstermek için kullanılır: he - ce - le - ri - ni, a - ra - ba - da - ki, ev - le - ri - miz 7. Arasında “ve, ile, ila, ...-den ...-e” anlamlarını vermek için kelimeler veya sayılar arasında kullanılır: Kadıköy - Beşiktaş hattında çalışan vapur arızalanmış. 09.00 -12.00 arasında sınavda görevliydim. Ankara - İstanbul yolu… Atatürk (1881 - 1938) Türkçe - İngilizce sözlük 8. Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır: 40-20=20 9. Sıfırdan küçük değerleri göstermek için kullanılır: -2 °C 286 Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti Uzun Çizgi (—) 1. Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Buna konuşma çizgisi de denir. Mehmet, amcasına sordu: — Babamdan kaç yaş büyüksün, amca? — Babandan tam sekiz yaş büyüğüm. Uyarı: Konuşmalar tırnak içinde verildiğinde konuşma çizgisi kullanılmaz. Örnek: Mehmet, amcasına sordu: “Babamdan kaç yaş büyüksün, amca?” “Babandan tam sekiz yaş büyüğüm.” Eğik Çizgi ( / ) 1. Dizeler yan yana yazıldığında aralarına konur: “Dünyanın bütün çiçeklerini diyorum / Kır ve dağ çiçeklerini istiyorum / Kaderleri bana benzeyen / Yalnızlıkta açarlar, kimse bilmez onları / Geniş ovada kaybolur kokuları / Yurdumun sevgili ve adsız çiçekleri / Hepinizi, hepinizi istiyorum, gelin, görün beni / Toprağı nasıl örterseniz öyle örtün beni. (Ceyhun Atıf Kansu) 2. Adres yazarken apartman numarası ile daire numarası arasına ve semt ile şehir arasına konur: Feneryolu Mah. 235. Sok. No.:15 / 2 Kadıköy / İstanbul 3. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur: 29 / 10 / 1923 29 / X / 1923 4. Dil bilgisinde aynı ekin farklı biçimlerini göstermek için kullanılır: -lı / -li / -lu / lü, -dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü 5. Genel Ağ adreslerinde kullanılır: http://www.hizyayinlari.com 6. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır: 20/2=10 Kesme İşareti ( ’ ) 1. Özel adlara getirilen “-e, -de, -den, -im, -in, -i, -miz, -niz, -in, -nin” eklerini ayırmak için konur: Türkiye’nin, Ali’de, Ankara’dan, Kadıköy’ü, Dolmabahçe Sarayı’nın, Van Gölü’nde… Noktalama İşaretleri 287

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti Uyarı: Kurum, kuruluş, kurul, birleşim, oturum ve iş yeri adlarına gelen ekler kesmeyle ayrılmaz: Örnek: Türkiye Büyük Millet Meclisine, Türk Dil Kurumundan, Milli Eğitim Bakanlığından, Galatasaray Lisesinin… Uyarı: Özel adlara getirilen yapım ekleri, çokluk eki (-ler) ve bunlardan sonra gelen diğer ekler kesmeyle ayrılmaz: Örnek: Türkler, Almanlar, Selçuklular, Osmanlılar, Fransızlar, Atatürkler, Aliler… Türklük, Almayalı, İstanbullu, Türkçenin, Almancadan… 2. Kişi adlarından sonra gelen saygı ve unvan sözlerine getirilen ekleri ayırmak için konur: Ayşe Hanım’ın, Ali Bey’den, Ahmet Çavuş’tan, Levent Öğretmen’den… 3. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur: TBMM’nin, TDK’nin, MEB’in, THY’den… 4. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur: 1913’te, 5’inci soru, 7’nci kat; 1,95’lik, 50’yle 5. Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adlarına gelen ekleri ayırmak için konur: 27 Nisan’da antlaşma imzalandı. 6. Konuşma dilinde ya da şiirde sözcüklerde oluşan ses düşmelerini göstermek için kullanılır: Ne’eylersin ( ne eylersin) hayat böyle. Karac’oğlan (Karacaoğlan) der ki ölüp gidince… 7. Bir ek veya harften sonra gelen ekleri ayırmak için konur: A’dan sonra b’ye geçelim. Türkçede -lik’le (-lik ekiyle) yapılmış pek çok sözcük vardır. Tırnak İşareti ( “ ” ) 1. Başka bir kimseden veya yazıdan olduğu gibi aktarılan sözler tırnak içine alınır: Meclisin genel kurul salonunda Atatürk’ün “Egemenlik, kayıtsız şartsız milletindir!” sözü yazılıdır. Uyarı: Tırnak içindeki alıntının sonunda bulunan işaret (nokta, soru işareti, ünlem işareti vb.) tırnak içinde kalır: Atatürk, “Sanatsız kalan bir milletin hayat damarlarından biri kopmuş demektir.” sözüyle sanatın önemini vurgulamıştır. 2. Özel olarak vurgulanmak istenen sözler tırnak içine alınır: Öğrencilerime “dost” olmanın önemini anlatırım öncelikle. 3. Cümle içerisinde eserlerin ve yazıların adları ile bölüm başlıkları tırnak içine alınır: Habib Bektaş “Öykülerle Atasözleri” eserinde, çocuklara atasözlerini eğlendirerek öğretmeye çalışıyor. 288 Noktalama İşaretleri

Etkinlik 42 Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 1. Tabloda yay ayracın görevleri ile bu görevlere örnek cümleler verilmiştir. Yay ayracın görevleriyle cüm- leleri örnekteki gibi eşleştiriniz. Yay Ayracın Görevleri Cümleler 1. Cümlenin anlamını tamamlayan ve cümle dışı a. Okuduğu kitabı çok sevmiş (!) bir aydır unsur olan ek bilgiler için kullanılır. bitiremedi. Tiyatro eserlerinde ve senaryolarda konuşanın b. (…) Pencereye doğru uçan bir kuş gördü. Karlı 2. hareketlerini, durumunu açıklamak ve havada üşümüş, içeri girmek istiyor gibiydi. (…) göstermek için kullanılır. c. Keloğlan: (Kuleye tırmanırken yorulduğu için Bilginin doğruluğundan emin olunmadığını nefes nefese konuşur.) Aykız, kapıyı açar mısın? 3. göstermek için kullanılan soru işareti yay ayraç içinde kullanılır. d. Evdeki tüm eşyalar antikaymış (?) diyorlar. Alıntılarda, alınmayan kelime veya bölümlerin Çocukluğumun geçtiği köye (Gerçi daha önce 4. yerine konulan üç nokta, yay ayraç içine alınabilir. e. de gitmek istemiştim ama olmamıştı.) gitmeyi Söze alay, kinaye veya küçümseme anlamı düşünüyorum. 5. katmak için kullanılan ünlem işareti, yay ayraç içine alınır. 6. Eserlerin yazarları yay ayraç içine alınarak f. Şimdiki Çocuklar Harika (Aziz NESİN) gösterilir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. e. c. d. b. a. f. 2. Kısa çizginin (-) doğru kullanıldığı cümleleri işaretleyiniz.  a. Ankara-İstanbul yolu yapılan tünellerle daha da kısalacakmış.  b. Ablam, İzmir’den -Konya’ya- geçecekmiş.  c. Paris’ten buraya Beşiktaş-Fenerbahçe maçı için gelmiş. d. Birinci Dünya Savaşı (1914-1918), imparatorlukların yıkılmasına neden oldu. 289 e. İleri-geri konuşarak sinirlerimi bozuyor. f. İlk albümüm 12-05-2010’da çıkmıştı. Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 3. Aşağıdaki etkinliği cevaplandırınız, ulaştığınız şehri yuvarlak içine alınız. Halikarnas Balıkçısı [Cevat Şakir Kabaağaçlı (1886-1973)] en güzel eserlerini Bodrum'da yazmıştır. Köşeli ayraç doğru kullanılmıştır. Köşeli ayraç yanlış kullanılmıştır. Ali: [Oldukça sinirli bir şekilde] Elindeki dosyada ne Falaka (Ömer Seyfettin [1884-1920]) adlı eserini var? 1918 yılında yazmıştır. Köşeli ayraç yanlış kullanılmıştır. Köşeli ayraç doğru kullanılmıştır. ÇANAKKALE ESKİŞEHİR 4. Aşağıdaki cümlelerde kısa çizginin hangi görevde kullanıldığını bulup görevleriyle eşleştiriniz. a. Annem, gi - de - mez - sin, diye üstüne g Satıra sığmayan kelimeler bölünürken satır sonuna ko- basa basa söyledi. nur. b. Daha okula gitmeyen kardeşim f Cümle içinde ara sözleri veya ara cümleleri ayırmak için “10 - 2 = ?” gibi işlemleri yapabiliyor. ara sözlerin veya ara cümlelerin başına ve sonuna konur. c. Türkçe dersinde “-li, -siz” eklerinin işlev- h Kelimelerin kökleri, gövdeleri ve eklerini birbirinden ayır- lerini öğrendik. mak için kullanılır. d. Geceleri sıcaklık -15 dereceymiş. e Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullanılır. e. “Çık-”, “aç-” gibi bazı sözcüklerin pek c İsim yapma eklerinin başına, fiil yapma eklerinin başına çok anlamı vardır. ve sonuna konur. f. Türküler -halkın müzik dehasını yansıtan a Sözcüğün hecelerini göstermek için kullanılır. ezgiler- asla yok olmayacak. g. Isparta il sınırına girince gül bahçeleri- i Arasında “ve, ile, ila, ...-den ...-e” anlamlarını vermek nin kokusunu duymaya başlarsınız. için kelimeler veya sayılar arasında kullanılır. h. “Göz - lük - çü” sözcüğünde iki tane ek b Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır. vardır. i. Bu yıl Galatasaray - Fenerbahçe maçına d Sıfırdan küçük değerleri göstermek için kullanılır. gitmeyi düşünüyorum. 290 Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 5. Aşağıda eğik çizginin kullanım alanları verilmiştir. Eğik çizgiyi verilen anlama uygun şekilde cümlede kullanınız. a. Dizeler yan yana yazıldığında aralarına konur. Devrimlerle geldi bayram / Cumhuriyet bayramı / Uygarlığa açıldı pencereler / Atatürk’ün arma- Adres yazarken apartman numarası ile daire ğanı b. numarası arasına ve semt ile şehir arasına ko- Örnek Mah. Çarşı Sok. No.: 23/7 Üsküdar / İs- nur. tanbul c. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren Öğretmenimiz 10/09/2003’te mesleğe başlamış. sayıları birbirinden ayırmak için konur. d. Dil bilgisinde eklerin farklı biçimlerini göster- “-cı / -ci / -cu / -cü” ekleri genellikle meslek ad- mek için kullanılır. ları yapar. e. Genel Ağ adreslerinde kullanılır. Sözcüklerin doğru yazımı için http://tdk.gov.tr adresini ziyaret edebilirsiniz. f. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır. 10/2=5 6. Aşağıdaki cümlelerde kesme işaretinin ( ’ ) hangi görevde kullanıldığını cümlelerin altına yazınız. a. Çanakkale Boğazı’ndan her geçişimde çok duygulanırım. Özel adlara getirilen iyelik, durum ve bildirme ekleri kesme işaretiyle ayrılır. b. Ayşe Hanım’ın başına gelenlere çok üzülmüştüm. Kişi adlarından sonra gelen saygı ve unvan sözlerine getirilen ekleri ayırmak için konur. c. Yerel sanatçıları TRT’nin yayınları sayesinde tanıyabiliyoruz. Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için konur. d. Ülkemizde 40’ın üzerinde millî park var. Sayılara getirilen ekleri ayırmak için konur. e. Çocuklarımıza 30 Ağustos’ta neler olduğunu iyi anlatmalıyız. Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adlarına gelen ekleri ayırmak için konur. f. Ne’ylersin deli gönlüm / Yârim dinlemez sözüm Seslerin ölçü ve söyleyiş gereği düştüğünü göstermek için kullanılır. g. Ek olan -de’nin bitişik yazılması gerektiğini unutmamalıyız. Bir ek veya harften sonra gelen ekleri ayırmak için konur. Noktalama İşaretleri 291

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 7. Aşağıdaki cümlelerde uygun yerlere kesme işareti getirip cümleleri yeniden yazınız. a. Atatürkün Nutukta anlattığı olayları tarihi belge niteliğindedir. Atatürk’ün yazdığı Nutuk, tarihî belge niteliğindedir. b. Marmara Denizinde bir yunus gördük. Marmara Denizi’nde bir yunus gördük. c. Topkapı Sarayını restore etmişler. Topkapı Sarayı’nı restore etmişler. d. Çanakkalede dün Gamze Hanımla görüştük. Çanakkale’de dün Gamze Hanım’la görüştük. e. Arkadaşım apartmanın 7nci katında oturuyor. Arkadaşım apartmanın 7’nci katında oturuyor. f. TBMMnin kuruluş yıl dönümünü kutladığımız her 23 Nisanda çocuklar büyük heyecan yaşarlar. TBMM’nin kuruluş yıl dönümünü kutladığımız her 23 Nisan’da çocuklar büyük heyecan yaşarlar. 8. Aşağıdaki cümlelerde kesme işareti doğru kullanılmışsa cümlenin karşısına “D”, yanlış kullanılmışsa “Y” yazınız. a. Uçaklarda 40 kg’dan fazla yüklerde kg başına ücret alıyorlar. D b. Sözlüklerde en güvenilir kaynak Türk Dil Kurumu’nun hazırladığı sözlüktür. Y c. Temmuz’da kar yağar mı demeyin, artık iklimler çok değişti. Y d. Kanun tasarısının 2.’nci maddesinde değişiklik yapılmış. Y e. Kanunlar Resmi Gazete’de yayımlandıktan sonra yürürlüğe girer. D f. Yurttaki en yakın arkadaşım Kayseri’liydi. Y g. Yarın akşam Ahmet’lerin bize geleceğini duyunca çok sevindim. Y h. Atatürk, milletimizi Batı’nın gelişmişlik düzeyine çıkarmayı hedeflemiştir. D i. Galatasaray Lisesi’nde okumayı çok istiyorum. Y j. Ev sahibimiz Nihat Bey’in çok kötü bir hastalığa yakalandığını öğrendim. D k. Öğretmenim, Ayşe’gilin sınıfında neden bilgisayar yok? Y l. Oktay Sinanoğlu, kitabında Türkçe’nin güzelliklerini anlatmış. Y m. Fenerbahçe, 1,90’lık oyuncuyu transfer etmek için uğraşıyormuş. D 292 Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 9. Aşağıdaki cümlelerde uygun yerlere tırnak işareti getiriniz. a. Babam hep “ İstanbul gibi şehir var mı?” derdi. b. Atatürk’ün “ Yurtta barış, dünyada barış! ” sözünün değerini bütün dünya anlamalı. c. Bütün dünyada “ çocuk ” umudu, yaşama sevincini asıl önemlisi geleceği simgeler. d. Kitabın özellikle “ İkinci Gün” başlıklı bölümü beni çok etkiledi. e. Halide Edip’in “ Sinekli Bakkal ” adlı kitabını herkes okumalı. f. Günümüz çocuklarının hayatından “ internet” kavramını çıkarmak mümkün değil. g. Üstün Dökmen, “ Küçük Şeyler ” kitabında mutlu olmanın o kadar da zor olmadığını anlatıyor. h. “Bu ne hâl böyle, üstün başın kir pas içinde.” diye iki saat söylendi. i. Erdal Erzincan,“ Döngü ” adında yeni bir albüm çıkarmış. j. Bilim adamları günümüzün en yaygın hastalığının “ depresyon” olduğunu söylüyorlar. 10. Noktalama işaretleriyle ilgili aşağıda verilen bilgilerden doğru olanlarının yanına gülen yüz ( ☻ ) yanlış olanlarının yanına üzgün yüz ( ☹ ) yapınız. a. Arasöz ve ara cümlelerin başında ve sonunda uzun çizgi işareti kullanılır. ☹ b. Bir cümlede açıklama yapılacaksa, açıklamaya başlamadan hemen önce noktalı virgül kullanılır. ☹ c. Emir, seslenme ve duygu bildiren ifadelerden sonra ünlem işareti konur. ☻ d. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli kelime ve kelime gruplarının arasına noktalı virgül konur. ☹ e. Satır sonuna sığmayan kelimeleri ayırmak için kısa çizgi kullanılır. ☻ f. Özel adlara getirilen “-ler / -lar” ekini ayırmak için kesme işareti kullanılır. ☻ g. Saat ve dakika belirten rakamların arasına iki nokta konur. ☹ h. Kaba sayılan veya söylenmek istenmeyen bölümlerin yerine üç nokta işareti kullanılır. ☻ i. Rakamla yazılan tarihler arasında kısa çizgi kullanılır. ☹ j. Bilinmeyen yer veya tarih gibi durumlar için ayraç içinde ünlem işreti kullanılır. ☹ k. Arka arkaya sıralanmış cümleleri ayırmak için noktalı virgül kullanılır. ☹ l. Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için uzun çizgi kullanılır. ☻ m. Sıra bildiren “-ncı, -nci” eklerinin yerine nokta kullanılır. n. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için eğik çizgi kullanılır. ☻ ☻ Noktalama İşaretleri 293

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 11. Aşağıdaki metinde ayraç içindeki boşluklara uygun noktalama işaretleri getiriniz. Seyahatname Evliya Çelebi Evliya Çelebi 25 Mart 1611( ’ )de Unkapanı’nda dünyaya gelmiştir( . ) Ailesi aslen Kütahyalı olup fetihten sonra İstanbul'a yerleşmiştir. Bunun yanında Sandıklı( , ) Bursa ve Manisa'da mülkleri olduğu bilinmek- tedir( . ) Tatlı dilli ve şair ruhlu olduğu için hizmet ettiği padişahlar tarafından sevilen Evliya Çelebi ( ; ) Kanuni Sul- tan Süleyman ile birçok sefere çıkmış ( , ) II ( . ) Selim ile Kıbrıs fethine katılmış ( , ) I ( . ) Ahmet zamanında Kabe( ’ ) nin altın oluklarını yapmış ve ayrıca Sultan Ahmet Camii'nin süsleme işlerinde de çalışmıştır. Evliya Çelebi( ’ )de genç yaşta seyahat merakının başladığı görülür ve bu merakın temeli ilk olarak ba- bası Derviş Mehmet’in anlattığı hikâyelerdir( . ) Sonunda bir gün bahsedilen o meşhur rüya gelir ve Evliya Çelebi’nin hayatında yeni bir dönem başlamış olur( . ) 1630 yılının Muharrem ayının aşure gecesi rüyasında İstanbul'da Yemiş İskelesi yanındaki Ahi Çelebi Camii( ‘ )nde Hz. Peygamberi görür ve huzurunda ( “ )Şefaat ya Resulullah( ” ) diyeceğine ( “ )Seyahat ya Resulallah( ” ) der ve peygamberimiz tarafından seyahat ile müjdelenir. Bu olay sonrasında padişahın izniyle önce İstanbul( ’ )u sonrasında da koca imparatorluğu adeta bir baştan bir başa dolaşır( , ) gittiği yerler hakkında ne gördüyse ne öğrendiyse biraz abartılı biraz mizahî ama tatlı ve sıkıcı olmayan bir dille anlatır( . ) Seyahatname( ; ) tarih( , ) coğrafya bilgisi( , ) iktisat( , ) folklor( , ) yollar( , ) hamamlar( , ) evliyalar( , ) menkıbeler( , ) binalar( , ) medreseler( , ) hastaneler( , ) iklimler( , ) dil( , ) yiyecekler ve kısacası kültür ögeleri ve hayatın içinde yaşayan her türlü unsurdan örülmüş zenginliklerle doludur( . ) Seyahatname( , ) sadece bizim için değil başka milletler ve ülkeler için de kaynak olmuştur( . ) Bu nedenle Almanca( , ) Bulgarca( , ) Farsça( , ) Fransızca( , ) İngilizce( , ) Rusça( , ) Yunanca ve Sırpça gibi dillere çevrilmiştir( . ) 294 Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yay Ayraç, Köşeli Ayraç, Kısa Çizgi, Konuşma Çizgisi, KKT - 42 Eğik Çizgi, Kesme ve Tırnak İşareti 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yay ayracın 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde köşeli ayra- kullanımında yanlışlık yapılmıştır? cın kullanımı doğrudur? A) Çocuk gerçekten çok hızlıymış (!) bakkaldan A) Halikarnas Balıkçısı [Cevat Şakir Kabaağaçlı gelmesi yarım saat sürdü. (1886-1973)] Bodrum’da yaşamıştır. B) Marmara Bölgesi, Türkiye’deki çeltik (pirinç) B) Üçüncü dizede teşbih [benzetme] sanatı kulla- üretiminde 1. sırada yer almaktadır. nılmış. C) Nasrettin Hoca 1208(?) yılında doğmuştur. C) Zeynep Hira [en sevdiğim arkadaşım] bizimle tatile çıktı. D) Kardeşim salona geldi ve şöyle dedi: (Odamı topladım.) D) Nazım Hikmet [1902-1963] önemli bir şairimiz- dir. 2. “Sözcüğün anlamını değiştiren bir ek almış özel 5. adlarda kesme işareti kullanılmaz.” Öykü: Ankaralı’lar sıcak Bu kurala göre aşağıdaki cümlelerden hangi- havadan bunalmış. sinde kesme işaretinin kullanımında yanlışlık yapılmıştır? Ayşe: E yvah, annem de oraya gitmeyi plan- A) Yarın İngilizce’den sınav yapılacağı söylendi. lıyordu! B) Hindistan’ın gizemli ve mistik olduğunu düşü- Bilgisayar ekranında Öykü ve Ayşe’nin konuşma- nüyorum. ları yer almaktadır. C) Ağrı Dağı’nın eteklerinde kamp kurduk. Ekrandaki cümlelerde aşağıdaki noktalama işaretlerinden hangisi yanlış kullanılmıştır? D) Türkiye’nin turistik bölgeleri gittikçe azalıyor. A) : B) ‘ C) . D) ! 3. Bir filozofa sormuşlar: 6. Aşağıdakilerden hangisinde tırnak işaretinin kullanım nedeni diğerlerinden farklıdır? ( )Şansa inanır mısınız? A) Bu şiirde “yakamoz” sözcüğü sıkça kullanıl- Filozof: mış. ( )Evet, yoksa sevmediğim insanların başarısını B) Bağlaç olan “de” ayrı yazılır. neyle açıklarım? C) Ahmet Ümit’in “Kavim” adlı kitabını okudun Metinde boş bırakılan yerlere hangi noktala- mu? ma işareti getirilebilir? D) Nihayet “çevrecilik” bizde de yaygınlaştı. A) Tırnak işareti B) Kısa çizgi 295 C) Uzun çizgi D) Eğik çizgi Noktalama İşaretleri

5. Sınıf Yanıt Anahtarı TEST 1 1.D 2.A 3.A 4.D 5.B 6.C TEST 2 1.C 2.B 3.D 4.B 5.A 6.C TEST 3 1.A 2.C 3.D 4.B 5.B 6.D TEST 4 1.D 2.D 3.B 4.C 5.C 6.A TEST 5 1.B 2.A 3.D 4.C 5.A 6.C TEST 6 1.B 2.C 3.C 4.D 5.B 6.A TEST 7 1.C 2.D 3.B 4.B 5.A 6.C TEST 8 1.B 2.D 3.A 4.C 5.D 6.C TEST 9 1.C 2.A 3.D 4.B 5.C 6.C TEST 10 1.A 2.B 3.C 4.D 5.B 6.A TEST 11 1.B 2.A 3.C 4.D 5.C 6.A TEST 12 1.D 2.B 3.D 4.A 5.C 6.C TEST 13 1.C 2.B 3.D 4.C 5.D 6.A TEST 14 1.B 2.D 3.B 4.A 5.C 6.A TEST 15 1.B 2.C 3.D 4.C 5.A 6.B TEST 16 1.A 2.C 3.B 4.A 5.C 6.D TEST 17 1.A 2.A 3.D 4.B 5.C TEST 18 1.B 2.D 3.C 4.D 5.B TEST 19 1.A 2.D 3.B 4.D TEST 20 1.B 2.C 3.D 4.A 5.C TEST 21 1.C 2.D 3.B 4.B 5.A TEST 22 1.C 2.D 3.A 4.C 5.B TEST 23 1.A 2.C 3.B 4.D 5.C TEST 24 1.C 2.B 3.A 4.D 5.C 6.B TEST 25 1.A 2.B 3.D 4.C TEST 26 1.B 2.D 3.C 4.A TEST 27 1.C 2.D 3.A 4.B 5.C TEST 28 1.C 2.A 3.B 4.D 5.D 6.C 7.A TEST 29 1.A 2.C 3.D 4.A 5.B TEST 30 1.B 2.C 3.D 4.B 5.D 6.B 7.D 8.A 9.C 10.B TEST 31 1.C 2.A 3.C 4.D TEST 32 1.D 2.B 3.B 4.C 5.A 6.C TEST 33 1.A 2.C 3.A 4.C 5.D 6.D TEST 34 1.C 2.B 3.A 4.B 5.D 6.B TEST 35 1.D 2.C 3.A 4.D 5.B 6.D TEST 36 1.D 2.A 3.D 4.B 5.C 6.B TEST 37 1.C 2.A 3.D 4.D 5.B 6.C TEST 38 1.C 2.A 3.B 4.C 5.B 6.A TEST 39 1.B 2.D 3.C 4.A 5.D 6.B TEST 40 1.B 2.C 3.A 4.D 5.C 6.D TEST 41 1.D 2.B 3.A 4.C 5.C 6.A TEST 42 1.D 2.A 3.C 4.A 5.B 6.C 296